Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at|http://books.qooqle.com/|
mm-.
^5
1?5
* »
/
FRIEDRICH EITSCHUS
KLEINE
PHILOLOGISCHE SCHRIFTEN
PCNFTER BAND:
VERMISCHTES.
LEIPZIG
DRUCK UND VEBLAG VON B. Q. TEUBNER.
1879.
/7n
2^
FRIDERICI RIT8CHELII
OPVSCVLA PHILOLOGICA.
VOLVMEN V:
VARIA.
LIPSIAE
IN AEDIBVS B. G. TEVBNERI.
MDCCCLXXIX.
Dieser letzte Band der kleinen philologischen Schriften
Friedrich RitschTs vereiuigt ziemlich verschiedenartige
Aufsatze, die bisher noch nicht zum Abdruck oder Wieder-
abdruck gelangt waren: namlich erstens auf Encyklopadie,
Methodologie und historische Entwicklung der t^hilologie^
sowie auf Antiquitaten und Geschichte beztigliche; zweitens
solche, welche ihrem Inhalt nach einem der friiheren Bande
angehoren; aber theils erst nach Abschluss jener geschrieben
sind, theils von ihnen — absichtlich oder unabsichtlich —
ausgeschlossen blieben; endlich eine Anzahl lateinischer Reden
und Gedichte, sowie sonstige Aktenstiicke der akademischen
EloquenZ; auch ein griechisches Poem.
Fdr die Auswahl triflft mich in diesem Bande in er-
hohtem Masse die Yerantwortlichkeit; da nur fiir wenige
Stficke eine bestimmte Willensausserung RitschFs vorlag:
eine flir die Weihnachtsferien 1876 beabsichtigte ausfiihr-
lichere Mittheilung seiner litterarischen Wiinsche vereitelte
leider das unerwartet friih eintretende Abscheiden. Von
gedruckten Stiicken hoffe ich nichts erhebliches iibersehen
oder weggelassen zu haben^ kann freilich fiir pseudonym
oder anonym erschienenes in dieser Beziehung nicht un-
bedingt einstehen. Was mir bekannt geworden, ist alles
in den bibliographischen Verzeichnissen des Anhangs zu-
sammengestellt, die hoffentlich auch sonst manchem will-
kommen sein, ihm wenigstens einige Miihe ersparen werden.
Dass ich diese oder jene Eleinigkeit nicht wieder abgedruckt
habe; wird eben so wenig der Rechtfertigung bediirfen, als dass
ich aus den Recensionen der Hallischen und ersten Breslauer
VI
Jakre das ausschied, was nur ganz voriibergehenden Werth
hatte. Auch dass ich den ohnehin ziemlich durchsichtigen
Schleier der Anonymitat oder pseudonymer Chiflfern bei einigen
Nummern jetzt gehoben habe, stimnit nur uberein mit dem
Verfahren in den beiden ersten Banden.
Aber der Ausfiihrung liber die Parodos der Septem
(N. VII, 5) ware bei RitschFs Lebzeiten mindestens die jetzige
vielfach abweichende Ansicht gegeniibergestellt worden; die
zwei Programme, die Theile des Poenulus behandeln (N. X),
hatte er gar nicht aufgenommen, da er die baldige Gesammt-
ausgabe des Stiickes, die er Schon 1865 als demnachst be-
vorstehend bezeichnete, noch 1868 (s. Opusc.II Vorw. p. XXI)
erhoffte. Ebenso wtirde er nie in einen unveranderten Ab-
druck der Trolegomena de rationibus emendatiouis Plautinae'
eingewilligt haben, da er eine seinen jetzigen Ansichten
entsprechende Ueberarbeitung, die zugleich eine Kiirzung sein
sollte, vorzunehmen und sie der zweiten Edition des Plautus
einzuverleiben beabsichtigte. Indessen ist gegenwartig die
Sachlage doch naturgemass eine ganz andere geworden, und
was der Verfasser sich nie erlaubt hiitte, ist fiir den Heraus-
geber nicht bloss erlaubt, sondern geboten: der unveranderte
Abdruck dieser Akt-enstiicke in der Geschichte der Forschung.
Nur schien es bei den Prolegomena nothig, in Anmprkungen
auf die spatere Wandlung der Ausichten Ritschls hinzu-
weisen mit besonderer Riicksicht auf die Revision aller^den
Trinummus betreffenden Punkte, wie sie in der zweiten Aus-
gabe dieser Fabel vorliegt; und es traf sich glucklich, dass
der eine von deu drei ^socii' der neueu Plautus-Ausgabe,
mein CoUege Scholl, sich dieser unerlasslichen Miihwaltung
mit eben so grosser Freudigkeit wie Einsicht zu unter-
ziehen bereit war.
Im Manuscript haben mir freilich noch meTirere Sachen
vorgelegen, aus friihester Zeit weitere (partiell sogar schon
gesetzte) Theile der Agathon-Arbeit, dann zwei Fragmente
einer Plautinischen Prosodik von 1846 und 1850/51, an-
gefangene Aufsatze iiber die Varronischen Satiren (angeregt
durch die Oehler'sche Ausgabe); iiber Aic; Vorarbeiten fiir
eine zweite Abhandlung iiber die ^poesis Saturnia'; noch
VII
weitere Untersuchungen iiber die Senatsbeschlusse^bei Josephus
oder vielmehr Gber ^Romer und Juden in ihren intematio-
nalen Beziehungen zur Zeit der romischen Republik^ Wie
aberdie Agathon - Arbeit schon bald bei dem gereiftem
keine Gnade mehr fand und beim Wiederabdmck der Habi-
litationsschrift die nachtragliche Bekanntmachung anderer
bis dahin latitirender Stiicke verschmiiht wurde, so blieben
auch die neuen Entwurfe der Plautinischen Prosodik immer
wieder liegen^ weil Mies diem docebat' (s. Opusc. II p. 535 Anm.);
und noch weniger konnte ich niich entschliessen, nur be-
gonnene Studien iiber Einzelheiten zu publiciren, die in-
zwischen durch fremde oder eigene Forschungen vielfach
modificirt sind. Auch fur die romisch-jiidische Untersuchung
war durch die Revision dieser Fragen im J. 1873 eine so
verwandelte Gmndlage geschaffen, dass nur nach tiefer
greifender Retractation dem in diesem Bande p. 121 gegebenen
Winke nachzukommen moglich gewesen ware. Bloss bei
zwei Stiicken habe ich eine Ausnahme gemacht, die man,
hoffe ich, billigen wird.
Die Vorarbeiten fiir Veit Werler (IV, 1) waren so weit
gediehen, dass ich den Versuch die Resultate zusammen-
zufassen um so mehr fiir geboten hielt, als gewiss so leicht
nicht wieder jemand in den Besitz eines so reichen und so
schwierig zu erlangenden Materials kommen wird. Und die
N. II *Zur Methode des philologischen Studiums' bietet ja
freilich nur Bmchstiicke und Aphorismen und insofern nur
einen schwachen Ersatz f&r die — wie ich bestimmt mich
erinnere — im letzten Band der Opuscula beabsichtigten
allgemeinen didaktischen Erorterungen , in denen Ritschl seine
reichen Lebenserfahmngen niederlegen woUte; aber doch
meine ich, wer diese Zeilen liest, habe seines eigenartigen
Lehrergeistes *einen Hauch verspiirt^
Am meisten fraglich mag — wenn ich von der kleinen
Probe einer Uebersetzung der Septem (VII, 4) absehe —
die Auswahl der Stiicke in den Nummern XIII — XVI er-
scheinen. Indessen gab mir hier eine unmittelbare Aeusserung
fiir einen einzelnen Puukt erwiinschte Direction; auf einem
fliegenden Zettel stehen die Worte: *Aus einer Masse latei-
VIII
nischerGediQhte — gliickliche Wittenberger-Pfortner Zucht! — ,
allerdings grosstentheils ungedruckt — nur ein paar die mir
gerade zur Hand sind, darunter das alteste wohl Yon mir
iiberhaupt Gedruckte: freilich ohne objectiven Werth. . Aber
es wird ja wohl gestattet sein^ ein paar Blatter auch dem
bloss gemtithlichen Interesse personlicher Freunde zu widmen,
durch die mein Buch^ wenn liberhaupt schliesslich, nur um
Pfennige vertheuert wird/ Wie bei den lateinischen (Jedichten
ist auch sonst verfahren: aus der grossen Zahl von Reden,
die Ritschl wahrend 35 Jahren als Professor eloquentiae zu
halten hatte, sind nur fiSnf, darunter drei schon einmal ge-
druckte, von acht Gratulationsadressen zu Universitatsjubi-
laen nur drei hier gegeben, derselbe Procentsatz oder ein
noch geringerer ist in allen iibrigen Piecen inne gehalten.
Doch gestehe ich, dass mich bei der Gestaltung dieser Auswahl
noch eine allgemeine Erwagung leitetc; der Gedanke namlich,
dass die geringen Beminiscenzen, die in der omciellen Thatig-
keit des Professoris eloquentiae von der glanzenden Stellung
eines Humanisten in der Bliithezeit der Renaissance noch
iibrig sind, in unsem Tagen StQck fiir Stiick fallen und
binnen kurzem ganz verschwunden sein werden und es des-
halb ein culturgeschichtliches Interesse habc; von dieser alt-
ehrwiirdigen Institution einigermassen manigfaltige Specimina
aus der Feder eines so hervorragenden Latinisten zusammen-
gestellt zu besitzen.
So ist in diesen fiinf Banden der Umkreis philologischer
Thatigkeit im weitesten Sinne des Wortes umschrieben:
iiber ihn hinauszugehen und auf andem Gebieten sich be-
wegende Artikel, wie sie sich vereinzelt, allerdings meines
Wissens nur sparlich findeu; aufzunehmen verbot die urspriing-
liche Bestimmung der Sammlung.
Es ist mir Bediirfniss beim Ende der gemeinsamen Arbeit
meinem verehrten Freunde Prof. Fleckeisen noch einmal
fiir die ebenso kundige wie unermiidliche Theilnahme Dank
zu sageU; mit der er fiir Correctheit des Dmcks und
sonstige aussere Ausstattung der Opuscula vom ersten bis
zum letzten Band treuste Sorge getragen hat
Und so schliesse ich dies Werk, das zusammen mit
IX
der Plautusedition vor allen andern den Namen Friedrich
RiTSCHL ruhmyoll auf die Nachwelt bringen wird, mit dem
Wunsche: moge der in ihm waltende energische, nach wahrer
Erkenntniss ringende Geist durch seine befreiende, fast mochte
ich sagen kathartische Eraft auch fernerhin viele Junglinge
erwecken, ihre Arbeit auf die Bahn welche zum Ziele fflhrt
leiten, sie zu rastloser Thatigkeit des Schaffens beleben
und sie mit der Freudigkeit erfiillen, die alle begliickt, bei
denen wie bei dem verewigten Meister die Lust an wissen-
schaftlicher Forschung nicht bloss im Intellect, sondern zu-
gleich in der Tiefe des Gemiithes wurzelt.
Heidelberg, August 1879.
Curt Wachsmuth.
INHALT.
Seite
I. Ueber die neaeBtc Entwickelang der Pbilologie (1833) ... 1
II. Znr Metbode des pbilologiscben Stadiums (Bracbbtucke and
Aphorismen) 19
III. Gntachten ilber pbilologiscbe Seminarien (1863; nebst An-
hang au8 1876) 38
IV. Znr Gescbicbte der classiscben Pbilologie 40
I. Veit Werler als Leipziger Docent und die Leipziger Plantus-
studien im Anfang des secbzebnten Jabrbunderts .... 40
II. Franz Passow (1833) 92
III. Karl Reisig (1833) 96
V. Eine Bericbtigung der republicaniscben Consularfasten. Zu-
gleicb als Beitrag znr Gescbicbte der rdmiscb-judiscben inter-
nationalen Beziebnngen (1873, mit Nacbtragen von 1874
und 1875) • 99
VI. Recension von Scbdirs Gescbicbte der griecb. Litteratur, iibers.
V. Scbwarze u. Pinder (1830) 149
VII. Aescbylea . 165
I. A. F. N3.ke liber die tbebaniscbe Tetralogie des Aescbylus
(1871) 165
II. Aescbylus^Perser in Aegypten: ein neues Simonideum(1872) 194
III. Recension von Stager'8 'Aiscbylos Sieben gegen Tbebe'
(1830) 210
rV. Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben gegen Tbeben 220
V. Disputatio de Aescbyleae Septem ad Tbebas parodo (1836) 224
VIII. Euripidea 232
I. Zwei Miscellen zn Euripides
1. Cyklops 321 ff. und lon 1170 (1872) 232
2. Cyklops 560 (1869) 234
II. Recension von Scb5ne de personarum in Eurip. Baccbabus
babitu scenico (1831) 235
IX. Zu Aristopbanes 249
I. Recension von Aristopbanis comoediae ed. B. Tbierscb. I
und VI, 1 (1832) 249
XI
Seite
n. Eritische Miscellen zu Aristophanes 272
1. Zu Aristophanes' FrOschen (1868) 272
2. Zu Aristophanes' Thesmophoriaznsen (1867) 283
X. Prolegomena de rationibus criticia grammaticis prosodiacis
metricis emendationis Plautinae (1848) 286
XI. Dno programmata Plantina 552
I. Canticum Poenuli Plautinae emendatnm (1858, mit Zu-
satz auB 1839) 552
II. Scena Plautina Poenuli act. II (1866) 560
III. Anhang [zu Bacchides I 1, 17] (1867) 666
Xn. Philologische Miscellen 666
1. Yorrede zu der Ausgabe 'XenophontlB ezpeditio Cyri' (Hal.
Sax. 1884) (1833) 666
2. Zu Isokrates (1868) 669
3. dTi^paTOC, t dyi^paTOC, f dtflpavTOC (1874) 570
4. Recension YOn Vossii Aristarchus ed. FOrtsch. I (1833) . 673
6. Ueber einen Codex palaeographicus als Handbuch fiir
Philologv:n zum Selbststudium der griechischen und latei-
nischen Palaographie (1840. 1841) 677
6. Becension von Inscriptiones regni Neapolitani latinae ed.
Th. Mommsen (1852) 684
7. Die Anwendung unserer Tactgesetze anf den antiken
RhythmuB (1871) 592
8. ProBodiezwang (1876) 595
9. Erotemata philologica 597
Erste Serie (1868. 1860) 597
Zweite Serie (1870. 1871. 1872. 1873) 600
10. Recension mehrerer Handbucher der claaBischen Biblio-
graphie (1833) * 613
XIII. Orationes latinae 627
1. Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen>
tationem 627
2. Oratio de studii philologici et institntionis scholasticae
neceBsitndine 631
3. Laudatio Caroli de Stein ab Alteustein (1840) 639
4. Oratio de comparatione inter Fridericos Guilelmos IH et
im inatituenda (1842) 644
5. Oratio celebrandae memoriae Guilelmi Humboldtii (1844) . 655
6. Oratio de muneribus uniyerBitatis curatorum et rectorum
deque libertate academica 663
7. Oratio de emendanda ratione academiarum et uuiversi-
tatium (1848) 670
8. Oratio de Friderico Guilelmo IH universitatis Rhenanae
conditore 679
XII
Seito
XIV. Carmina latina 685
1. Consalntatio loannis Goerlitz conrectoris mnnns anflpicati
(1826) 685
2. Epithalaminm in Albertxmi ducem Saxoniae et Victoriam
Britanniae reginam (1840) 687
XV. Ein griechischea Gedicht: 'A66X90U toO r^rOuiv paciX^ujc Kal
TiXXiiou ToO AOcTpiaialiv CTpaTiiToO i^ iv ECipuTr^bqj \idxr\ (1824) 690
XVI. Akademische AnschlS^e, Gratnlationen, Adressen nnd Aehn-
liches in lateinischer Sprache 695
Anhang. Ueberblick iSber die philologischen Schriften Fr. Ritschrs 725
1. SelbstSjidig erschienene Werke 727
2. Sammtliche Programme . 730
3. Aufsatze in Zeitschrifben 741
4. BeitriLge zn Sammelwerken oder Schriften anderer . . . 755
5. Znsatze 756
Register 767
I.
Ueber die neueste Entwickelnng der PMlologie.*)
Seit dem vierzehnten Jahrhundert sind die Studien, die 497
wir unter dem mehrdeutigen Namen Philologie zu begreifen
gewohnt sind^ mit einer im ganzen ununterbrochenen Liebe
unter den gebildetsten Nationen Europas gepflegt worden,
ohne dass sich vor der neuesten Zeit auch nur das Bediirf-
niss geregt hatte, sich von der waKren Bedeutung sowie
den eigentlichen Grenzen des Studiums eine klare und be-
friedigende Rechenschaft zu geben. Denn zuerst in der Pe-
riode der jugendlich warmen Begeisterung war es die Litte- 498
ratur der Griechen und Romer, die von Petrarca und seinen
Nacheiferern in Italien zum Gegenstande nicht sowohl der
*) [Vortrag, gehalten in -der philomathischen Gesellschaffc zu
Breslau am 22. August 1833, abgedruckt unter dem Wort Thilologie'
im Conversations - Lezikon der neuesten Zeit und Litteratur, Bd. III
(Leipzig, Brockhaus 1833) p. 497 — 506, hier nur mit der Zahl 88 unter-
zeichnet; aber von diesem Abdruck erschien rait stehen gelassenem Satz,
jedoch in acht volle Columnen umgebrochen, der Aufeatz in einer Reihe
von Separatabzfigen mit dem Titelblatt: 'Ueber die neueste Ent-
wickelung der Philologie; gelesen in der philom. Ges. zu Breslau am
22. Aug. 1833 von F. R.'. Uebrigens bedarf es kaum der Bemerkung,
dass Bitschl diesen Aufsatz nicht ohne manigfache Zusiltze zum Ab-
druck gebracht haben wilrde; denn er gibt ja, rasch in zwei Tagen
niedergeschrieben (s. Ribbeck: F. W. Ritschl I p. 141), die Grundge-
danken wieder, wie sie Ritschl ganz im Beginn seiner akademischen
Th&tigkeit tlber diesen Gegenstand erwuchsen imd zuerst schon 1831/32
in seinen metrischen Vorlesungen vorgetragen wurden (s. Ribbeck a.
a. O. p. 86 und 131). Leider fSa^nd sich aber nur die Notiz vor: 'adde
meine eignen Ausstellungen gegen meinen Aufsatz', von diesen Aus-
stellungen, deren Inhalt sich aus dem CoIIegienheft liber Encyclopildic
leicht errathen iSLsst, selbst keine Spur. C. W.]
FK. RITHCIIELII 0PV8CVLA V. 1
2 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
Erkeimtniss als des Genusses und der Anschauung gemacht
und mit unmittelbarer Uebertragung auf das eigne Geistes-
leben naehgebildet wurde. Als somit erst einzelne Blicke in
die antiken Zustande eroffnet waren, trat zunachst das
Streben ein, sich vor allem in den moglichst vollstandigen
Besitz des gesammten Stoffes zu setzen: daher die Periode
der massenhaften Polyhistorie in Frankreich mit ihren Re-
prasentanten Scaliger, Salmasius, Casaubonus, die mit glei-
chem Eifer AUes umfasste, was nur den aussern Umfang
der Kenntnisse vom Alterthum irgendwie erweitem mochte.
Wahrend ira allgemeinen diese Tendenz, wenn auch bald
mit mehr und mehr verengter Praxis, in der hoUandischen
Philologie noch eine Zeit lang ihre Herrschaft fortsetzte^
kam eine jene Massen nicht sowohl belebende als mit ein-
dringlicher Scharfe sichtende und zurechtlegende Kritik, die
freilich nie ganz gefehlt hatte, zu ihrer strengen Durchbil-
dung und vollen Anerkennung erst durch Bentley in Eng-
land. Aber nun eben wurde auch das Studium ein immer
mehr vereinzeltes, vom Leben losgerissenes, durch subjective
Neigungen beschranktes und in zufallige partielle Bestre-
bungen auseinandergehendes: daher die allmahliche Ablosung
und Bevorzugung des Sprachstudiums, der grammatischen
Gelehrsamkeit, der Wortkritik, zumal in Beziehung auf grie-
chische Litteratur, vermittelt durch Hemsterhuis' Schule, ihren
Gipfel erreichend in der Porson schen und mit uniibertroffe-
ner Meisterschaft in der Hermann'schen. Das hiernach zer-
streut Liegende zuerst in einigen Zusammenhang sowohl unter
sich als wiederum mit dem Leben und der eignen Bildung
gebracht zu haben, ist das grosse Verdienst Heyne's, zumal
durch ihn auch die seit Petrarca vou den Philologen imbe-
achtete, jetzt aber durch Winckelmann auferweckte Kunst-
welt des Alterthums dem Kreise der Philologie zugefuhrt
wurde. Kein Wunder, vielmehr, da jedes Extrem immer
seinen Gegensatz hervorruft, nothwendig war es, dass dieses
Streben, das Alterthum in seiner Totalitat zur Erkenntniss
und zur Anschauung zu bringen, wodurch sich die deutsche
Philologie charakterisirt, im Gegensatz zu der friihern sprach-
lichen Einseitigkeit ein Ueberwiegen des antiquarischen Ele-
DER PHILOLOGIE. 3
ments begtinstigte^ wie sich dies bis auf den heutigen Tag^
der Hermann^schen Spraehphilologie gegentiber, in der Bockh-
schen Schule geltend macht. Ein Gleichgewicht der Gegen-
satze, oder vielleicht richtiger, eine Verkniipfung der Einsei-
tigkeiten wurde am fruchtbarsten von P. A. Wolf versucht,
der deshalb als der Reprasentant der deutschen Philologie
gelten kann, und wird auch die Aufgabe der nachsten Phi-
lologie bleiben.
Schon aus diesen geschichtlichen Umrissen folgt der
richtige Gesichtspunkt fiir die Beurtheilung des in der neue-
sten Zeit vielfach besprochenen Zwiespalts, ob Sprache,
Grammatik, oder ob die sogenannten Realien das Hauptob-
ject der Philologie ausmachen. Denn wenn jede in natur-
gemasser Stufenfolge fortschreitende Entwickelung ihre un-
bestreitbare Berechtigung in sich selbst tragt, so ergibt sich
als die Aufgabe der deutschen Philologie das Zusammen-
fassen des bisher in individueller Gestaltung zerstreuten
Manigfaltigen zur objectiven Einheit und die eigentliche
Belebung und Beseelung der todten, vorher nur durch son-
demde Yerstandeskritik gesichteten Stoffmasse mittels der
durchdringenden Idee. Auch hat sich heutzutage bei aller
Yerschiedenheit individueller Standpunkte wohl allgemein das
Bediirfniss fiihlbar gemacht, Philologie nicht mehr zu be-
treiben als eine das menschliche Interesse nur iiberhaupt
irgendwie in Anspruch nehmende Beschaftigung, als eine
gelehrte, beilaufig auch zu allerhand Dingen niitzliche Lieb-
haberei; vielmehr drangt sich, ausgesprochen oder unausge-
sprochen, die Nothwendigkeit auf, sich der Berechtigung des
ganzen Studiums bewusst zu werden, folglich die Nachwei-
sung zu fiihren, welche selbstandige Stelle die Philologie als
ein in sich selbst abgeschlossenes Ganzes im Zusammenhange 499
aller wissenschaftlichen Disciplinen iiberhaupt und im Ver-
haltniss zu den verwandten insbesondere einnehme. Indem
diese Nachweisung je nach der verschiedenen Begriffsbestim-
mung, von der sie abhangt, ganz und gar verschieden aus-
falien muss, lassen sich hauptsachlich drei Richtungen unter-
scheiden, in welchen man zur Einheit wie zur Selbstandig-
keit der Philologie zu gelangen bemiiht ist*
4 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
Die laut oder im stillen immer noch am weitesten yer-
breitete Auffassnng geht von der allerdings nicht abzuwei-
senden Thatsache aus^ dass die wissenschafbliche Behandlung
der Sprache ein Hauptgeschaft der Philologen von jeher ge-
wesen ist und noch ist, und macht dem zufolge die Spracbe
der Griechen und Romer an und fttr sich zum Object und
ihre Erforschung zum Ziel der Philologie. Nun hat zwar
die SprachC; als ein wesentlicher^ ja, als der unmittelbarste
Ausdruck des menschlichen Geistes^ ein unbestreitbares Recht,
so gut wie andere Aeusserungen desselben^ eine eigne in
sich selbst geschlossene und zu ihrer Existenz J^erechtigte
Disciplin zu bilden; nimmermehr aber kann zwei einzekien^
willkiirlich aus der Reihe der librigen herausgegriffenen
Sprachen derselbe Anspruch zugestanden werden. Aber es
sind dies^ hat man oft genug wiederholt; die zwei Torziig-
lichsten, in sich vollendetsten, durchgebildetsten Sprachen.
Selbst dies wird heutiges Tages, nachdem man den wunder-
vollen Bau des Sanskrit kennen gelemt, nicht mehr zuge-
geben, wenigstens durchaus nicht in allen Beziehungen; aber
selbst einmal zugegeben, berechtigt denn die anerkannteste
Vorziiglichkeit zur Ausschliessung des zu derselben Sphare
Gehorigen, nur zu einer niedrigeren Stufe der VoUkommen-
heit Gediehenen, wenn es sich darum handelt, eben jene
Sphare in ihrer voUen EigenthQmlichkeit zu erkennen? Be-
rechtigt etwa, andere Analogien zu geschweigen, der aner-
kannte Vorzug des romischen Rechts zum Ausschluss z. B.
des deutschen und zur Beschrankung der Rechtswissenschaft
bloss auf das erstere? Und nun zumal, wenn das -Ausge-
schlossene so eigenthfimlich verschiedenartiger Natur ist, wie
im Vergleich zu den classischen Sprachen z. B. die semi-
tischen, die zu jenen als die allerwesentlichste Erganzung
hinzutreten, um die (iberhaupt moglichen Wege menschlicher
Sprachbildung in Vollstandigkeit zu iibersehen! Aber, kann
man antworten, so ziehe man doch den semitischen Sprach-
stamm mit in den Ereis der Philologie, nehme consequent
den gesammten indogermanischen hinzu, und man hat die
durch W. von Humboldt und Bopp in unserm Vaterlande
begriindete allgemeine vergleichende Sprachwissenschaft. Wer
DEB PHILOLOGIE. 5
wird leugnen, das8 mit dieser, besonders wenn sich zu der
historischeu Forschung die rechte Sprachphilosophie gesellt^
die nur selten zu finden ist, ein durchaus selbstandiges^ be-
griffsmassig bestimmteS; menschlichen Strebens wiirdiges und
YoUe Befriedigung gewahrendes Studium gegeben ist? Aber
damit ist auch unvermerkt etwas Anderes untergeschoben
an die Stelle dessen^ was Jahrhunderte lang unter dem Na-
men Philologie getrieben worden ist; hier tritt der herr-
schende Sprachgebrauch in seine Rechte; der ungestraft nie
willkQrlich Terleugnet wird. Es kann zu dieser Einsicht die
einzige Bemerkung geniigen; dass unter jenem Gesichtspunkte
nicht einmal die antike Litteraturgeschichte als solche in den
Bereich des Philologen fallen wiirde, sondern nur mittelbar
zu seiner Kenntniss gehorte, sofem sie es grade ist^ die ihm
die Sprachdenkmaler lieferi
Wahrend diese erste Ansicht die Sprache doch wesent-
lich zum Object einer historischen Forschung und somit
ihre Erkenntniss zum eigentlichen Ziel der Philologie macht^
geht eine zweite noch weiter und setzt die alten Sprachen
nur Ciberhaupt als ein Mittel; als einen passlichen Stoff^ an
welchem sich die rein formalen Disciplinen Hermeneutik und
Eritik zu Qben haben. Hiemach wird die geschickte Hand-
habung der letztem selbst als der wahre Endzweck der Phi-
lologie hingestellt^ wahrend alle iibrigen; sonst noch von
Philologen bearbeiteten Disciplinen nur in der Geltung von
mittelbaren Hiilfswissenschaften auftreten, in deuen der Phi-
lolog nicht ihrer selbst wegen^ sondem lediglich zum Behuf 500
der Ausiibung von Eritik und Hermeneutik orientirt sein
mUsse. Nur eine Modification derselben Ansicht wtlrde es
sein, wenn in demselben Sinne der Sprache auch die Realien
der Philologie beigesellt wflrden, als ein zweiter Stoff oder
Apparat; an welchem ebenfalls hermeneutische und kritische
Fertigkeit, nur hier eben auf historischem Gebiete, erworben
und herangebildet werden soUte. So trivial auf den ersten
Anblick jene Bestimmung scheint; imd so sichtbarlich sie
auch von der Bequemlichkeit eines eignen engherzigen Trei-
bens urspr^nglich ausgegangen ist^ so kann sie dennoch
imter einem etwas umfassendem Gesichtspunkte, gleichsam
6 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
auf eine hohere Potenz erhoben, ein ganz anderes und be-
deutenderes Ansehen gewinnen und hat denn auch in solcher
Eigenschaft neuerdings einen geistvoUen Vertreter gefunden
an E. Gerhard. In der Einleitung zu dessen ^GrundzQgen
der Archaologie' wird fiir die Aufgabe der Philologie grade-
zu erklart, die Uebung des kritischen und hermeneutischen
Forschungsvermogens an einem freigewahlten StoflFe, und
zwar so, dass Philologie und Archaologie, Sprachauslegung
und Eunsterklarung als sich erganzende Gegensatze eine
Propadeutik fiiir die Geschichtsforschung zum Verstandniss
ihrer Zeugnisse und ihres Bildervorraths abgeben und als
Organon der Historie zu dieser in dasselbe Verhaltniss treteu,
wie Logik als Begriffslehre und Mathematik als Formenlehre
zur Philosophie. So wohldurchdacht diese Bestimmungen
sind, so stehen sie doch zuvorderst demselben Einwurf einer
willkiirlichen Beschrankung auf zwei *freigewahlte' Sprachen
bloss, wie die der ersten Ansicht, und wenn ausdriiicklich zu-
gegeben wird, dass die Ausschliesstmg des Orients oder der
neueuropaischen Sprachen keine nothwendige, sondem ledig-
lich eine niitzliche Begrenzung sei, so begibt sich diese Te-
leologie durch das eigne Bekenntniss des Anspruchs auf
Allgemeingiiltigkeit. Sodann wird zwar Einheit des philo-
logischen Studiums auf gewisse Art gewonnen, keineswegs
aber eine befriedigende Selbstandigkeit desselben errungen;
denn wenn sich auch die Philologie gern gefallen lassen
mag, ihre Stellung als fackeltragende Dienerin der Historie
angewiesen zu erhalten, so wird sie doch schwerlich mit
dem blossen ungreifbaren Lichte sich zu begniigen, auf allen
und jeden positiven Gehalt aber zu verzichten geneigt sein.
In der That verliert sie aber dadurch allen festen Grund
und Boden, in dem sie bisher zu wurzeln meinte, und wird
als schlechthiu formale Disciplin in das ungewohnte Element
der freien Liifte versetzt, mit einem Worte, sie hort auf
eine Wissenschaft zu sein, und wird eine wenn auch noch
so ehrenwerthe Kunstfertigkeit; dagegen aber sich zu weh-
ren, so lange sie aus sich selbst die Streitkrafte schopfen
kann, wird man ihr nicht verdenken. Nie ist aber wohl die
hier besprochene Ansicht schroffer hingestellt worden als
DER PHILOLOGIE. 7
Ton Ch. H. Weisse in seiner Sehrift ^ttber das Studium des
Homer'; wonach es drei Jahrhunderte hindurch das einzige
Geschaft der philologischen Schule gewesen ware, den Text
der Schriftsteller des Alterthums in seiner Reinheit herzu-
stellen; wonach die Resultate der Philologie durchaus nur
negatiyer^ skeptischer Natur sein konnten^ ihr Geschaft bloss
die Reinigung und Sauberung der Quellen sowie des histo-
rischen Stoffes der Alterthumskunde ware, welche selbst
wahrhaft nur durch kttnstlerische und philosophische For-
scher^ wie z. B. AVinckelmann (und Ch. H. Weisse, setzen
wir hinzu, vergl. p. 25), erbaut werden konnte; wonach die
Philologie ihre eigenthttmlichen Grenzen flberschritte und in
eine verwerfliche Art des Wissens verfiele, sobald sie, was
Wolf, seinen wahren Beruf miskennend, spater zu unter-
nehmen begonnen, eine positive Alterthumswissenschaft be-
grunden wollte.
*Den Organismus des griechischen und romischen Alter-
thums zur Anschauung ftthren' will die neueste Encyklopa-
die der Philologie von G. Bernhardy (Halle 1832.). Wir
woUen diese dritte Ansicht, zu welcher den ersten Anstoss
die ScheIIing'sche Philosophie gab, und die heutzutage, wenn
auch nicht ttberall zu klarem Bewusstsein durchgedrungen,
doch durch eine gewisse stille Herrschaft ttber die Geister 501
ihre Frttchte tragt, etwas fasslicher also ausdrttcken, dass
die Aufgabe der Philologie sei: die Reproduction des Lebensl
des classischen Alterthums durch Erkenntniss und An- {
schauung seiner wesentlichen Aeusserungen( Um aber dieser
Begriffsbestimmung die gebtthrende Anerkennung zu ver-
schaffen, ist eine doppelte Beweisftthrung unerlasslich, die
weder bei dem Verfasser der neuesten Encyklopadie zu finden
noch unsers Wissens anderweitig versucht worden ist. Er-
stens ist zu zeigen, wie die manigfaltigen, anscheinend so
heterogenen philologischen Disciplinen vom Standpunkte der
aufgestellten Idee aus sich zu der Einheit eines organischen
Granzen verknttpfen lassen; sodann ob und wie diesem Gan-
zen das Recht erwachse, als eine integrirende Wissenschaft
in den Ereis der ttbrigen einzutreten und mit ihnen gleichen
Rang zu behaupten. Die erste Forderung hat man vielffiltig
8 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
filr schlechthiu unerfUllbar erklart, wie noch neuerlich nach
Hegers Yorgange J. 6. Mussmann in den ^Vorlesungen uber
das Studium der Wissenschaften und Ktoste auf der Uni-
versitat' (Halle 1832)^ worin sich (iberall nur allzu sichtlich
der Exoteriker preisgibt. Freilich kann jetzt eine Liste von
vienmdzwanzig ^Theilen der Alterthumswissenschaft'^ wie sie
Wolf in seinem ^Museum' (I p. 143) im Jahre 1807 gab,
auch die geniigsamsten Anspriiche um so weniger befrie-
digen, als dieses leblose Aggregat ganzlicli unlogisch anein-
ander gereihter Einzelnheiten selbst fiir jene Zeit Verwun-
derung erregen muss, fQr die es doch zunachst nur darauf
ankam, das Studium zum ersten Male in seinem Gesammt-
umfange aufzuweisen. Wenig mehr hat in dieser Beziehung
die jiingste Encyklopadie gefordert, obwohl in anderer Riick-
sicht allerdings der erste Versuch, der wirklich den Namen
einer wissenschaftlichen Darstellung verdient. Denn indem
sie 1) als ^EIemente der Philologie' die Hermeneutik und
Kritik; 2) als Organon der Philologie die Grammatik; 3) als
reale Wissenschaften der Philologie die Litteraturgeschichte,
Geographie, Geschichte und Mythologie, und 4) als *Bei-
werke der Philologie' die Kunst der Alten und die philolo-
gische Litteraturgeschichte aufzahlt, damit aber eine^Archi-
tektonik der Philologie' gegeben zu haben glaubt, wird man
lebhaft an die P5Iitz'sche Classification der Poesie erinnert,
wonach sie zerfallt in 1) Epos, 2) Lyrik, 3) Drama imd
4) Erganzungsclasse. Wenn aber von den wesentlichen
Aeusserungen des Lebens die Rede ist, so bestimmt sich
dies zunachst naher als das geistige Leben, als dasjenige,
was allein auf ein allgemein menschliches Interesse an und
ttlr sich einen Anspruch hat. Alles G^istesleben bewegt sich
aber in vier wesentlichen Spharen, die einen mit innerer
Nothwendigkeit geschlossenen Kreis bilden. Es sind dies
die durch die vier Ideen des Guten, Heiligen, Sch5nen,
Wahren bedingten Spharen der Sittlichkeit, Religion; Kunst,
Wissenschaffc; entsprechend den vier Thatigkeiten des Han-
delns^ Fiihlensy SchauenS; Denkens. In diesen vier wesent-
lichen Geistesspharen miissen sonach alle philologischen
Disciplinen aufgehen imd mUssen zugleich jene von diesen
DER PHILOLOGIE. 9
Yollstandig erschopft werden. Auch bedarf es in der That
uicht der mindesten Kiinstelei; um in das socialc; religiose,
kunstlerische und wissenschaftliche Leben des classischen
Alterthums den gesammten Stoff der Philologie planmassig
zu vertheilen. Denn es ergibt sich einfach und ungesucht
1) das gesellschaftliche Leben und sein Ausfluss^ seine concrete
Erscheinung, Familie und Staat; 2) das religiose Leben und in
demselben Verhaltniss dazu der Cultus. Die beiden ersten
Halften dieser Kreise pflegen hergebrachter Weise in Ge-
schichte und Mythologie abgehandelt zu werden; die andern
Halften beider yerbindet man gemeiniglich als antiquitates
politicae und sacrae mit einigen andern Realien, fiir die man
eben sonst auch keinen rechten Platz weiss^ und gibt der
willkiirlichen Sammelei den Namen von Alterthtimern. Diese
jedes wissenschaftlichen PrincipS; jedes innem Bandes erman-
gelnde Zusammenwiirfelung yielartiger Dinge kann unmoglich
Yor einer strengen Betrachtung bestehen; denn auch dem
einzigen liberhaupt Yerntlnftigen Gesichtspunkte, wonach AI-
terthUmer zum Inhalt haben sollen die gewordenen Zustande, 502
die fortschreitende Bewegung aber anheimfallt der Geschichte^
halt sie nicht Stich^ darum, weil dann nichts entbinden
wiirde Yon der Yerpflichtung; denselben Unterschied auch
durchzufiihren an der Wissenschaft wie an der Kunst, Yon
deneu doch die hergebrachten Antiquitaten keine Notiz neh-
meu; thaten sie es aber^ ziemlich mit der Philologie selbst
zusammenfallen wtirden oder doch init der Encyklopadie
derselben. Warum also nicht lieber den unbehaglichen
Schlendrian ganz aufgeben und den Stoff *der sogenannten
Antiquii&ten in angedeuteter Weise in natflrliche; aus den
Unterschieden menschlicher Geistesthatigkeit selbst abgezogene
Bereiche Yertheilen? Die sogenannten hauslichen oder PriYat-
alterthiimer aber^ sofem sie nicht das gesellschaffcliche Leben
der Familie betreffen, jetzt grosstentheils ein recht lebloses
Curiositatenspiel; konnen eine Bedeutsamkeit^ einen Anspruch
auf Anerkennung nur erhalten; sofern auch sie als ein Aus-
dmck des antiken Geistes aufgefasst werdeU; und da sich bei
naherer Betrachtung leicht ergibt; dass es die kiinstlerische
Geistesth&tigkeit ist, als deren Ausfluss sie erscheineU; so
10 DIE NEUESTE EXTWICKELUNG
ist ihneu damit die geziemende Stelle angewiesen. Es ist
aber noch Qbrig 3) das kQnstlerische uud 4) das wisseu-
schaftliche Geistesleben des classischeu Alterthums. Beide
werdeu vermittelt durch die Poesie, die, mit der Kunst die
Idee des Schonen theilend, mit der Wissenschaft dagegeu
durch das gemeinsame Medium der Sprache zusammenhan-
geud; mittels dessen beide zur Erscheiuung kommeu, dadurch
ihre wunderbare Stellung zwischeu beiden erhalt. Wahrend
jenes Verwandtschaftsverhaltuiss iu der Idee festgehalten
werdeu muss, hat die Praxis den entschieden richtigen Weg
eingeschlagen, die iibrigen Eiiiuste als ^bildende' zum Inhalt
der Archaologie zu machen, die Poesie aber mit der Wissen-
schaft zusammenzufassen als Litteratur und zu behandelu iu
der sogenannten Litteraturgeschichte. Gleichwie nun diese
Discipliu durch den luhalt des wissenschaftlichen uud poe-
tischeu Lebens gegebeu ist, so wird durch die Form, mittels
welcher jeuer Inhalt zur Erscheinung kommt, bedingt die
Sprachdiscipliu, die Grammatik. Sie betrachtet aber die
Sprache uur erst iunerhalb ihrer eignen Grenzeu. Der au-
gedeuteteu doppelten Stellung der Poesie entspricht aber
auch ein doppeltes ihrer Form; nebeu der allgeraein sprach-
licheu Form, die sie mit den iibrigeu Gattungen der Littera-
tur gemein hat, bedarf sie, um sich eben als Kunst geltend
zu niacheu, ein kiinstlerisches Element, und zwar ist dies
das musikalische. Denn in der Mitte zwischen den bildenden
Kiinsten (zunachst der Malerei) und der Poesie steht die-
jenige Kunst, an die sich' iu naturgemasser Anreihung die
Poesie uumittelbar anlehut, namlich die Musik, und ein ste-
tes Hiniibergreifen iu dereu augrenzendes Gebiet ist es, was
die rein sprachliche Form zur poetischen macht, worUber
nirgend so anschaulich gesprochen ist als iu Tieck^s Vorrede
zu deu Minueliedern aus dem schwabischen Zeitalter. Die
Darstellung dieses musikalischeu Elements aber, sofem es
mit Bewusstseiu zum Zweck der Poesie angewendet worden,
ist die Aufgabe der Metrik, die sich auch nach allen Seiten
hin, freilich ganz uud gar nicht auf Aperschem Wege,
losen lasst.
Nachdem hierdurch der Kreis philologischer Disciplinen
DER PHILOLOGIE. 11
vorlaufig erschopft ist, tritt uns sogleich als erster gewichtiger
Einwurf entgegen^ dass durch solche Erweiterung alle Grenzen
zwischen Philologie und Historie aufgehohen, und die Philo-
logie selbst nichts Anderes als Geschichte der (rriechen und
Romer im umfassendsten Sinne zu werden scheint. Ob die
Philologie noch ein anderes Moment fiXr sich in Anspruch
nehmen dflrfe, wodurch ihr eine selbstandige Existenz neben
der Geschichte gesichert werde, soU hier noch unberiicksich-
tigt bleiben; nach der bisher erorterten Ausicht ist aller-
dings kein anderer Ausweg Clbrig. Es leidet aber auch die
Philologie an ihrer Wlirde ganz und gar keinen Abbruch
und kann sich mit der ganz ehrenvollen Einreihung in das
weite Reich der Historie recht wohl zufrieden geben, wofern
sie nur nicht einen zufalligen Theil derselben, sondern einen
nothwendigen, wesentlich integrirenden, in sich abgeschlos-
senen bildet und dadurch dennoch ihre, wenn auch immer- 503
hin secundare und relative Selbstandigkeit behauptet; wie
denn am Ende ja auch die Meuschenhistorie selbst, von der
hier allein die Rede ist, erst durch Beiordnung der Natur-
historie zu der Historie auf hochster Stufe und in absoluter
Selbstandigkeit erganzt wird. Die Philologie nach dem auf-
gestellten Begriff ist aber ein wesentlicher Theil der Uni-
yersalgeschichte dadurch, dass das classische Alterthum eine
der Hauptstufen des allgemeinen Entwickelungsganges der
Menschenbildung uberhaupt bezeichnet, was sich sogleich auf
voUig klare Begriffe wird zuriickfiihren lassen. Obgleich
namlich die vorher dargelegten Hauptspharen aller Geistes-
ausserung in der lebendigen Wirklichkeit selbst nie verein-
zelt und voneinander abgelost vorkommen konnen, sondem
sich jederzeit zu einem organischen Ganzen gegenseitig durch-
dringen, so besteht doch daneben sehr wohl, dass zu ver-
schiedenen Zeiten, bei verschiedenen Nationen (grade wie bei
dem Individuum selbst) bald die eine, bald die andere Gei-
stesthatigkeit die iiberwiegende, die andern beherrschende,
ihnen Mass und Farbe gebende gewesen ist. Und so ist
fiir das Griechenthum das gestaltende und Alles durchdrin-
gende Princip die Kunst; die Idee der Gesellschaft, des Staats
ist es, worin sich wie in einem Brennpunkt alle Strahlen
— j
12 DIE NEUESTE EJNTWICKELUNG
des romischen Lebens sammeln; auf der Basis des chrisfr-
Uch-religiosen Lebens ruhen die Bestrebungen und Yerhalt.
nisse der germanischen Welt im Mittelalter; durch die Herr-
schaft der Wissenschaft endlich erhalt die moderne Zeit, die
nicht mehr eine einzehie Nation zur Tragerin ihrer geistigen
EigenthUmlichkeit hat, ihre wesentliche Physiognomie. Hier-
nach hat im Laufe der Weltgeschichte jede der vier Geistes-
richtungen einmal eine Periode ihrer hochsten Durchbildung
gehabt, und es ist nur noch die Frage^ was uns berechtigt,
das Griechen- und R5merthum^ zwei dem Anschein nach
fast diametral entgegengesetzte Welten, zu einer Einheit zu-
sammenzufassen und als eine gemeinsame Bildungsstufe der
Menschheit zu bezeichnen: eineFrage, welche dieselben Phi-
lologeU; die das Studium des griechischen und romischen
Alterthums zur Aufgabe ihres Lebens machen, bisher ebenso
wenig zu stellen als zu beantworten gewohnt gewesen sind.
Es geht aber alle Lebensentwickelung von der unbewussten
Einheit eines ursprtlnglich ungetheilten Lebens auS; wie dies
der Charakter des orientalischen Alterthums ist. Hiernachst
ist der durchaus naturgemasse Weg, dass aus jener Einheit
zuvorderst das aussere^ hierauf erst das innere Leben her-
vortrete und sich zur besondem Gestaltung heranbilde. Erst
wenn das in freier Besonderheit des Aeussern und des In-
nern -durchgebildete Leben zur Einheit zuriickkehrt^ aber
nun zu einer bewusstgewordenen^ ist der Ereislauf vollendet;
aber dieses Schlussglied der Entwickelungskette fallt unserer
Zukunft anheim. Dagegen ist die Entfaltung des aussem
Geisteslebens grade durch die beiden Momente erschopft,
deren Durchbildung als die weltgeschichtliche Aufgabe der
Griechen und Bomer aufgestellt wurde. Denn das kUnstle-
rische Yermogen wie das ethisch-politische tragen in ihrer
eigensten Natur das unmittelbare BedOrfniss^ herauszutreten
aus der bloss ideellen Existenz in die sinnliche Welt der
Erscheinung als die wesentliche Bedingung ihrer Erftillung.
Dagegen die religiose Idee zwar dieser aussem Manifestation
auch fahig^ deshalb im Gange weltgeschichtlicher Stufenfolge
auch das der Zeit nach nachste Glied geworden ist^ aber
sie wesentlich so wenig nothig hat wie die ganz auf das
DER PHILOLOGIE. 13
innere Leben des Gedankens besehrankte Wissenschaftsidee^
daher eben wiederum diese beiden zusammenzufassen waren
als die andere Seite aller besondern Lebensentwickelung^
wie solche das Eigenthum der ganzen^ durch die grosse
Weltscheide des Christenthums dem Alterthume gegeniiber-
gestellten Zeit ist.
Wenn hiemach die Geschichte griechischen und r5mi-
schen Lebens als ein allerdings wohlbefugtes Ziel philolo-
gischen Strebens, wie es die Gegenwart beut, erscheint, so
kann doch auch damit der Begriff der Philologie nicht er-
.schopft, oder doch nicht mit treffender Scharfe bestimmt
sein. Denn ein Blick, besonders auf die Yergangenheit, er- 504
innert wiederum an die unyerausserlichen Rechte des herr-
schenden Sprachgebrauchs, der, um Worte von Gerhard zu
benutzen, Bentley, Ruhnken (vor Allen Hermann, setzen wir
aus der Gegenwart hinzu) fQr Muster von Philologen und
die zahlreichen Erzeugnisse grammatischer Eritik fQr den
Kem der philologischen Litteratur gehalten wissen will. Eine"J
Ausgleichung des Zwiespalts gibt aber der zur Bezeichnung
der Aufgabe aller Philologie an die Spitze gestellte Aus- ,
druck: Reproduction des classischen Alterthums, an die Haifd,
sobald dieser Begriff allseitig genug gefasst wird. Die ganze i
bisher verfolgte Reproduction ist eine rein ideaJe; ihr muss
erganzend an die Seite treten die reale Reproduction des ^
Alterthums, so weit diese der Natur der Verhaltnisse nach 1
gestattet ist. Sie ist aber m5glich und sonach nothwendig <
in Erhaltung und Herstellung seiner realen Denkmaler. Hier ,
nun ist der Punkt, wo sich die grosse Bedeutsamkeit imd (
die mehrfache Stellung der Sprache im Bau der philologischen <
Disciplinen zu Tage gibt. Denn die Sprache war uns 1) ein 1
Object der idealen Reproduction, sofern sie ein unmittelbarer ,
Abdmck des menschlichen Geistes ist; sie wird 2) auch Ob-
ject der realen Reproduction, sofem sie die aussere, mate- ,
rielle Porm der erhaltenen Litteraturdenkmaler ist. Daneben ,
nimmt sie aber noch eine dritteWftrde in Anspruch, sofem
sie als Tragerin des ohne Yergleich reichhaltigsten und un- i
zweideutigsten Quellenvorrathes ffir das Alterihum der eigent-
liche Schlfissel, das wahre Organon aller philologischen Er-
14 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
\ keuntniss heissen muss. Nicht weniger ist nun auch die
Eritik und die Hermeneutik ebenso wohl Mittel als Zweck:
' Mittel zur Benutzung und Verarbeitung dieses Quellenvor-
j rathes behufs der idealen Reproduction des antiken Lebens;
j Zweck; indem ihr unmittelbares Resultat die erorterte reale
/ Reproduction selbst ist.
^■^ In diesen Verhaltnissen liegt also gleichsam der Central-
/punkt, in welchem die verschiedensten Ansichten von Philo-
logie wie ebenso viele einzelne Faden zusammenlaufen und
sich sammtlich als gleichberechtigt erweisen, sobald sie sich
gegenseitig auerkennen, als unbefugt dagegen, sobald sie
/ sich eine einseitige Geltung verschaflFen woUen. Und dass
dies in Wahrheit das Verhaltniss aller Gegensatze,.aller di-
vergirenden und sich bekampfenden Richtungen ist, ist ja
die grosse und beruhigende Lehre der ganzen Weltgeschichte,
i in deren Laufe eine schlechthin verwerfliche und absolut
falsche Bestrebung noch niemals hat zu dauernder Geltung
kommen konnen. Namentlich aber mochte man der HofT-
nung Raum geben, dass sich durch den aufgewiesenen Zu-
sammenhang insonderheit auch die Grammatiker und Eri-
tiker unter den Philologen zufriedengestellt finden dOrften,
da aus ihm grade unwidersprecblich folgt, dass, extensiv ge-
nommen, die Behandlung der Sprache, weil diese unter mehr
als einen Gesichtspunkt subsumirt wird, bei weitem das Ueber-
gewicht unter allen philologischen Disciplinen habe und
haben miisse. Aber, wendet man von anderer Seite ein, der
Umfang einer also bestimmten Philologie iibersteigt, wie die
, Erfahrung zu bestatigen scheint, das Mass der dem Indivi-
duum zugetheilten menschlichen Krafte. Wir enthalten uns,
dieses Vorurtheil thatsachlich zu widerlegen, weil die Hin-
deutung auf Namen der Gegenwart leicht Unmuth erregen
mag. Aber auch abgesehen davon ist der Einwand so nich-
tig als nur immer moglich; welche Wissenschaft bote denn
/ in unserer Zeit nicht die schlagende Analogie dar, dass ihres
Gesammtgebiets sich mit gleichmassiger Selbstthatigkeit zu
bemachtigen nur auserwahlten Begabten vergonnt ist, des-
halb der Einzelne nach dem Zuge individueller Neigung
seine fordernde Bestrebung auf einzelne Bezirke beschrankt!
DER PHILOLOGIE. 15
Oder hort etwa der Romanist dadurcli auf Jurist zu sein,
dass er nicht zugleich Germanist ist^ und dieser wieder, dass
neben ihm noch z. B. der Griminalist wirkt? Das ist ja
f&r den Begriflf der Wissenschaft das Allergleichgiiltigste _
Ton der Welt. Aber wohlbegrfindet ist dagegen die Forde-
rung, dass jede besondere Thatigkeit sich das Bewusstsein
erhalte, eben nur das Glied einer grossem Eette zu sein,
dass sie sich die Erkenntniss erwerbe von der Stellung dieses 505
Gliedes im Zusammenhange mit den tibrigen, dass sie end-
lich die Uebersicht bewahre tXber die Resultate der ver-
wandten Einzelbestrebungen und ihre eignen Productionen
in stete Beziehung zu diesen und zu dem bewussten Endziel
aller Philologie setze. Statt nun indess die philologische
Wissenschaft lediglich nach individueller Laune in zufallige
Einzelthatigkeiten auseinauder fallen zu lassen, dQrfte es
allerdings weit- erspriessliclier seiu; dem dankenswerthen, ein-
sichtig ausgefUhrten Vorschlage Gerhard*s die verdiente Be-
achtung zu schenken, wonach sich Philologen im engern
Sinne und Archaologen in den Stoff der classischen Alter-
tfaumswissenschaft dergestalt zu theilen hatten, dass jenen
die auf dem Studium der Sprachdenkmaler beruhende Dar-
stellung des antiken Litteratur- und Staatslebens^ diesen die
auf dem Studium der Bilddenkmaler beruhende Darstellung
des antiken Kunst- und Religionslebens anheimfiele; beide
aber sich, was nicht oft genug hervorgehoben werden kann^
als Bauleute an einem und demselben Gebaude betrachteten.
Auf die dieser Theilung zu Grunde liegende Uuzertrennlich-
keit aller antiken Religions- vmd Mythenforschung von der
Kunstdarstellung kann an diesem Orte nicht naher einge-
gangen werden. Dass aber ein umfassender Name wie ^Al-
terthumswissenschaft' Bediirfiiiss sei^ ist schon seit Wolf
gefiihlt worden; eine seltsame Ziererei ist es, den Namen zu
scheuen, weil er zu vornehm klinge. Entweder will doch
der Philolog Wissenschaft des Alterthums, oder er will sie
nicht; wer sie aber einmal will; warum soll denn der nicht
bekennen diirfen was er will? Immer etwas Schiefes behalt
dagegen der Ausdruck ^classisch' fiir die Alterthumswissen-
schaft wie fQr das Alterthum selbst; denn indem wir den
16 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
urspriinglichen; yon einer parteiischen Bewunderung und
ausschliessenden Anerkennung der betreffenden Litteratur aus-
gegangenen Sinn fallen lassen^ wie er denn auch mit einer
uniyersellern Weltanschauung nicht bestehen kaiin; lialten
wir den Namen nur fest in Ermangelung eines Ausdrucks
f&r die Gemeinschaft griechischen und romischen Lebens zu-
gleich^ um den Gegensatz zum orientalischen Alterthume zu
bezeichnen. Indem hiermit auch eine orientalische Alter-
thumswissenschaft nicht allein zugegebeU; sondem ausdrQck-
lich postulirt wird^ mag die Historie unbesorgt sein um die
scheinbar immer weiter greifende Verengung ihrer Grenzen,
selbst wenn mit der Zeit das Bediirfniss einer germanisch-
mittelalterlichen Philologie sich regte und geltend machte.
Sie wird fortfahreU; in grossartigen Umrissen das Walten
des Weltgeistes durch alle Raume der Zeiten und Yolker
hindurch zu yerfolgen und mit Dank die* Resultate er-
schopfender Specialforschungen in ihren Zusammenhang auf-
zunehmen, wie sie die Philologie, mit concentrirterer Kraft
in ein engeres Terrain sich yersenkend, ihr darzubieten in
sich Yeranlassung findet. Die Philologie hinwiederum wird
sich Gber die yornehme Geringschatzung yon Seiten derjenigen
Speculation zu trosten wissen, die das Erforschen und Wis-
sen des Manigfaltigen; Factischen als ein Werwerfliches,
gemeines' bezeichnet, die einen schlechthin ausschliessenden
Werth nur dem Gedanken beilegt, der doch ohne die leben-
dige Entfaltung in indiyidueller Gestaltung ebenso ode und
inhaltsleer bleibt, wie die rohe Haufung des Besondem ohne
den beseelenden Geist todt ist uud bedeutungslos; die Phi-
lologie wird aber fortfahren ihren heitern Wohnsitz in jenen
anmuthigen Gefilden aufzuschlagen, die durch Indiyidualisi-
rung der Idee erst der wahren Poesie des Lebens theilhaf-
tig werden.
Nach all diesem ergibt sich mit Sicherheit, was der
heutigen Philologie in Deutschland — denn die Nachbar-
lander stehen dieser Stufe noch betrachtlich fem — zumeist
Noth thut. 'Die reale Reproduction ist diejenige Seite, auf
welche die philologische Thatigkeit mit weit liberwiegender
Energie sich geworfen hat. Dennoch yersteht sich nach
DER PHILOLOGIE. 17
dem Obigen von selbst, dass auch sie mit allem Rechte un-
unterbrochen fortgesetzt werden musS; zumal da auch hier
erst die neueste Zeit die richtige Mitte zwischen subjectiver
Texteskritik und ihren objectiven Grundlagen zu lehren an- 5oc
gefangen hat. Aber vorzugsweise wird doch zunachst das ^
Streben dahin zu richten sein, die vergleichsweise kaum in(
ihren Anfangen begriffene ideale Beproduction des classischen <
Alterthums in einiges Gleichgewicht mit der vorausgeeilten '
Schwesterbestrebung zu setzen. Davon mag die Nothwen- '
digkeit am besten einleuchten durch einen Blick auf zwei
beispielsweise gewahlte Disciplineu; die bis zum heutigen
Tage nur als fromme WUnsche in der Idee existiren: wir '
meinen wissenschaftliche Darstellungen der griechischen Lit- ^
teratur und der lateinischen Grammatik^ welche letztere firei- ,
lich ohne Assimilation der noch immer allzu scheu betrach-<
teten allgemeinen sprachvergleichenden Forschungen einDing*
der Unmoglichkeit ist. Das Fehlen eines wissenschaftlichen '
Gebaudes der Mythologie aber kommt nach der friiher an-
gedeuteten Wechselbeziehvmg insonderheit auf Bechnung der
archaologischen Alterthumsforscher, gegen die sich aber auch
die sprachlich-antiquarischen Philologen bisher viel zu fremd
verhalten haben. Eine wesentliche Forderung, zwar nicht
ganz verkannt^ aber doch auch noch nicht gehorig anerkannt, ;
verdient fUr die Bearbeitung aller Disciplinen der Alter-
thumswissenschaft ohne Ausnahme eine besonders eindring-
Hche Hervorhebung. Es ist dies die Wahrnehmung der^dop-
pelten Seite jeglicher Discjplin, worauf die sich erganzenden
TJnterschiede einer genetischen imd einer systematischen
Darstellung beruhen; Unterschiede^ auf die sich auch mit
gewissen Modificationen die neuerdings versuchte ^innere und
aussere' Geschichte der Litteratur mit grosserm Rechte zu-
rdckfUhren lasst, die indess hier weiter zu verfolgen der
Raum gebricht. Doch kommen eben hierauf zwei Disciplinen
zuriick, von denen man namentlich die eine niemals recht
unterzubringen gewusst hat. Fiir jede selbstandige Wissen-
schaft muss namlich die erste und oberstC; die Fundamental-
disciplin, diejenige Isein^ in welcher die Idee jener Wissen-
schaft; ihre Grenzen, ihr Inhalt und seine Gliederung ihrc
FR. BIT8CUELII 0PV8CVLA V. 2
18 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG DEB PHILOLOGIE.
Darstellung finden^ so dass darin gewissermassen die ganze
Wissenschaft selbst in nuce enthalten isi Sobald nun
diese Darstellung den Weg nimmt, dass sie das allmahliche
Werden (die Genesis) der Wissenschaft verfolgt und am
Faden des zeitlichen Fortschritts ihres Inhalts sich bemach-
tigt^ so ist sie eben genetische; systematische dagegen^ wenn
sie sich sogleich an das Ende der Entwickelungsreihe stellt
und; das Gewordene iiberschauend; zur Gliederung des Inhalts
gelangt Dadurch sind also die sich ganz wesentlich ergan-
zenden und einander vollig parallelei) DisciplineU; Geschichte
der Philologie und Encyklopadie der Philologie, gegeben, in
welcher letztem keineswegs die erste einen Anhang ab-
geben darf.
Wir gedenken schliesslich, zum Beweise einer oft un-
glaublichen Unbekanntschaft mit dem Standpunkte der eig-
nen Wissenschaffc, der ganz neuerlichen Aeusserungen W. H.
Grauerfs (Historische und philologische Analekten, MUnster
1833, Vorrede): ^Unsere philologische und historische Litte-
ratur scheint gegenwartig auf dem Standpimkte zu sein, dass
es mehr der sorgfaltigen Durcharbeitung einzelner Punkte
und Fragen als ganzer Partien bedarf. Wir besitzen jetzt
Yon den meisten alten Schriftstellern treffliche Ausgaben;
iiber die allgemeine und Specialgeschichte viele vorziigliche
Werke, im besten Geiste geschrieben; von den meisten Zwei-
gen der Philologie und Geschichte recht gute Darstellungen'
u. s. w. — Worte von denen fast durchgehends das Gegen-
theil wahr ist.
11.
Zur Methode des philologischen Stadiams.
(Bruchstilcke und Aphorismeu.)
[Ende der funfziger Jahre unseres Jahrhuuderts fasste
Ritschl den Plan^ unter obigem Titel zehn akademische
Vortrage des Inhalts^ wie er ihn in seinen Vorlesungen uber
Methodologie der Philologie damals zu geben pflegte; formell
natQrlich in der Abrundung^ wie sie die Zusammenfassung
ffir den Druck erforderte, zu veroflfentlichen, und zwar spe-
ciell zu Nutz imd Frommen der angehenden Studirenden.
Eine langere Reihe fliegender Blatter liegt vor, auf die
er mit eiliger Hand einige Hauptpunkte, welche er zur £r-
orterung bringen wollte, hingeworfen hat. Obwohl nun die-
ser Gedanke offenbar sehr rasch hinter anderen Arbeiten in
den Hintergrund trat und deshalb der Ereis des zu Behan-
delnden nicht entfemt angedeutet ist, auch dem was gege^ben
ist durchweg die stilistische Durcharbeitung fehlt, so bieten die
Blatter doch geracl^ in diesem ersten frischen Erguss einen
sprechenden Ausdruck der Art und Weise, wie Ritschl seine
Stellung als akademischer Lehrer gegeniiber seinen SchQlern
auffasste, und der Grundsatze, nach denen er ihre Studien
leitete. £s schien mir deshalb auch Unrecht, den Qberaus
lebendigen Hauch, der Alles durchdringt, durch irgendwelche
noch so geringfiigige stilistische Zuthaten zu storen; ge-
schweige denn dass ich den ungefahren Inhalt des ganz
Fehlenden nach Vorlesungsheften hatte erganzen mogen, was
zudem mehr als einmal bestimmt ausgesprochenen Wtlnschen
Ritschls entgegen gewesen ware. Es Hegt iu der Natur der
2*
20 2UB METHODE
Sache; dass unter der Hand diese Skizze sich zu einer Apo-
logie der ^Bonner Schule' verwandelte: der personliche Cha-
rakter des Ganzen sollte deshalb in der Vorrede betont und
erklart werden. Danach ist, was sich etwa zum Abdruck
eignet, im Folgenden geordnet worden. C. W.]
Vorrede.
Ob dieses Buch Anklang, gute Aufnahme findet^ danach
frage ich in der That wenig. Viel will es nicht sein, was
es aber sein will, das ist es auch und das kann ihm keine
Kritik und kein UebelwoUen nehmen.
Man kann sagen^ das Meiste sei schon so oder ahnlich
gesagt; und das Buch sei UberflQssig. Aber nicht^ dass Aehn-
liches ahnlich; sondern dass dieses gerade so gefasst und ge-
sagt werde; darauf kommt mir's an und kommt es denen an^
f^r die das Buch ist.
Nicht philosophische Begriindung und Untersuchungen;
nicht historische Darstellung, sondern lediglich eine Summe
praktischer Rathschlage, gerade auf das akademische Sta-
dium^ wo der Grund zu legen, berechnet, hervorgegangen
aus und beruhend auf der Summe aller personlichen Erfah-
rungen. Fdr sie wird gar keine AlleingUltigkeit in Anspruch
genommen; andere konnen^s anders^ konnen's besser machen;
eines schliesst das andere nicht aus; sehe jeder wo er
bleibe; aber auf eine bestimmte^ klar erkannte Weise muss
es doch jeder einzelne machen^ und der einzekie Lehrer kann
nicht alles fiir gleich wahr und richtj^ oder gleichgiiltig
halten. Jeder einzelne Lehrer hat doch aber die Verpflich-
tung, einen Weg^ den er fiir den rechten erkannt oder als
einen rechten erprobt hat; zu lehren; jeder einzelne Lernende
hat das BediirfoisS; sich eine solche i^eitung geben zu lassen:
etwas muss doch also geschehen. Encyklopadie kann
man nicht alle Semester lesen^ und doch kommen jedes neue
Semester neue Studirende. Rathlos schwanken sie herum;
sich selber Wege suchend. Hundert Bekenntnisse bezeugen;
wie spat die Einzelnen zum Eechten gekommen, wie viel
irre gegangeU; wie viel zu bereuen. Besser eine bestimmte
DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 21
Einseitigkeit^ als schwankendes Herumtaumeln zwischen^
schwankendes Suchen nach dem Nicht-Einseitigen.
Sehe jeder, wie er's treibe. Meine Art hat gute FrGchte
getragen: Ihr seid die Frtlchte: also bleibe ich dabei.
Schlicht und popular; handgreiflich und leibhaftig con-
cret, ohne alles Abstractionenwesen, zu unmittelbarer Nutz-
anwendung.
Aber das Ziel ganz und gar nicht bloss praktisch;
nicht etwa die Philologie, soweit und sofern sie der Stoff
fur den Schulimterricht, die Gymnasialbildung ist, — son-
dern die Philologie als Wissenschaft.
Deswegen hort sie nicht auf, fur diejenigen zu sein, die
allerdings der Mehrzahl nach eben nichts anderes als Schul-
manner, als Gymnasiallehrer werden woUen, ja ist vielmehr
die einzig richtige Philologie filr solche wahrend desUni-
yersitatsstudiums, auf das praktische Einiibung nicht ge-
hort, zu frtih ist, unfruchtbar bleibt, wie alle padagogischen
Seminare in diesem Lebensstadium. Aus zwei GrOnden,
einem popularen und einem tiefem. 1) Der gute Lehrer
muss, auch zum Lehren, mehr haben und wissen in sich, als
er braucht zum unmittelbaren Vonsichgeben, quantitativ und
qualitativ; aus der Fillle heraus und aus der Tiefe hervor
muss die f&r die unmittelbare Mittheilung, die praktischen
Lehrzwecke ausgewahlte und abgewogene Quote des Stoffs
sein, sie muss, in ihrer Begrenzung auch, die Eeim^higkeit
fOr weitere geistige Entwickelung in sich halten. Jene Tiefe,
diese Eeimfahigkeit kommt — so weit ins Gebiet des In-
tellectuellen fallend — . nur aus der Wissenschaft. 2) Der
Lehrer muss selbst einen innem Eern, Besitzthum haben,
der Gber die praktischen Berufszwecke hinausreicht. Wenige
sind so geborene Padagogen, dass sie darin ganz und gar
aufgingen; die meisten haben noch ein ausser der Erziehungs-
freude liegendes Bedfirihiss; das Einerlei der Jugenderziehung
macht doch unter anderm auch mQde und matt trotz alle-
dem und alledem, — selbst das Lehren auf der Universitat
22 ZUR METHODE *^ "—
kriegt man satt, wenn nichts hinzutritt — der Mensch
wachst weiter und will wachsen, und als Lehrer behalt er
doch immer und ewig denselben Standpunkt — also keiner-
lei Beeintrachtigung der H5he imd Freudigkeit des Lehrbe-
rufs liegt darin, noch ein anderes daneben zu begehren. —
Ehedem mehr PadagogeU; jetzt mehr specifische Philologen
— anzuerkennender Unterschied und nicht ganz wegzuleug-
nende Eluft — schadet aber auch nicht, sondern wird ander-
weitig gutgemacht mit Zinsen und reichlich ausgeglichen —
es mag und muss beiderlei Kauze geben — . Der unverlier-
bare Halt^ die innere Freudigkeit, die wissenschaftliche For-
schung, das Bewusstsein festen Fuss in ihr zu haben, sie
an seinem Theile mit fordern zu konnen und ihr dadurch
wahrhafl; anzugehoren und sie sich zu eigen zu haben, sei
die Fbrderung von noch so kleinem Umfang — das kennen
nur, die's in sich erfahren haben und an sich. Das gibt
Gegengewicht, wodurch die Langwierigkeit des schweren Be-
rufes aufgehoben, ertraglich gemacht wird, der Mensch sich
oben hali Was hilft alles Declamiren von schonem, hohem
Beruf der Jugendbildung und diesem Enthusiasmus? sehen
wir den Dingen auf den Grund und nehmen sie wie sie fac-
tisch sind, so ist es wahrlich kein Mangel an Idealitat, an
wahrem Beruf fGr Jugendbildung, wenn einer durch sechzig
Correcturen in derWoche, Jahr aus Jahr ein, sich todtmiide
und caput fUhlt, und sich nach erfrischender Speise in der
Stille seines eigenen Gemuths, als Alleinherrscher im Eam-
merlein seines denkenden, forschenden Geistes sehnt. Das
gibt ihm die Wissenschaft, die ihn mit den iiber den nach-
sten Beruf hinausliegenden Ereisen des menschlichen Daseins
in Yerbindung halt. Die Lust des Schaffens, des innem
geistigen, ist durch nichts anderes zu ersetzen; und Schaffen,
stetes Schaffen, im Eleinen oder im Grossen, ist das Wesen
aller Wissenschaft, aller wahren. Und der Wahrheitssinn,
seine Bewahrung, Scharfung, Reinhaltung, ist die bewun-
dernswertheste Frucht aller wirklich wissenschaftlichen
Thatigkeit, und damit sind wir 3) auf die moralische
Wirkung des wissenschaftlichen Lehrers gekommen. Nicht
nur fiir sich braucht der Lehrer, um geistig zu existiren,
[ tout sicn, in reiatiyem Masse,
Jugend niemals./Heilige Scheu /
edingteU; reinen; unerbittlicheU; /
DES PIIILOLOGISCHEN STUDIUMS. 23
Wissenschaft, sondem (auch abgesehen von dem sub 1 be-
merkten Intellectuellen) auch fQr die Schiiler. Die Lust des
Schaffens theilt sich mit und belebt und regt an wunderbar;
und der Respect vor der Wahrheit. Man schaue sich um
an den Gymnasien: wenn nur ein idealer Lehrer dran ist
(ond alle werden es nie^ die Mehrzahl selten sein^ bei der
Beschranktheit der menschlicheu Natur), er libertragt zehn
Unschopferische^ oder wissenslos Enthusiastische (welches
verlachte Hansnarren sind); und die SchQler hangen an ihm^
und er gibt der ganzen Schule Ton und Halt. Die Wissen-
schaft gibt Wahrheit^ und das Streben nach dem Festhalten
an der Wahrheit macht gut. Darum man so viel moralische
Wirkung mit achter Wissenschaft macht, imd sie das beste
moralische Erziehungsmittel ist, das ich kenne. NatQrlich
bei Aelteren, Reiferen mehr und unmittelbarer imd durch-
greifender^ aber yerleugnen thut sich, in relativem Masse,
dieselbe Eraft auch bei der
^or der Wahrheit, der unbedingt<
«nbarmherzigen.
Und das woUen wir doch ja nicht vergessen, um der
jetzigen Generation gerecht zu werden und der grossen Wen-
dung^ gegentlber den alten Padagogen. Sie erheiterten, er-
quickten^ aber sie lehrten keine Arbeii Wir wissen es ja
alle^ wie das behagliche Schlendern, das auf unmittelbaren
Genuss hinwollte^ zugleich doch schlkff liess^ wenn auch an-
genehm anregte und niitzlich unterweisend war; nur das
mittelbar^ auf Umwegen i. e. durch die Arbeit errungene
Wissen ist wahrhaft bildend. Die Wahrheit zu finden, und
die Kunst sie den Schiiler wieder finden zu lassen, hat un-
zweifelhaft (in historisch - sprachlichen Dingen) Fortschritte
gemacht^ neue Wege^ sichere Methoden gefunden, die die
gute alte Zeit nicht kannte. Und das ist es, wodurch die
heutige SchuUehrer-Philologie wirkt und trefflich wirken
kami; wenn sie yemilnftig ist; unyemilnftig aber kann alles
sein imd werden.
Freilich ist ausser 1) dem Intellectuellen, und 2) dem
Moralischen durch die Zucht des Intellectuellen; noch ein
dritter Factor dbrig: das auf Phantasie und Geschmack wir-
24 ZUR METHODE
kende K^nstlerische, zu Strenge und Emst die Warme und
Erhebung. Und das ist nun der Segen des Stoffes der
Philologie, die unvergangliche^ unerschopfliche Kraft einer
so wunderbaren Humanitatsphase^ wie die gesammte Geistes-
eultur der antiken Welt, abgespiegelt in dem klarsteu; har-
monischsten Schriftthume^ ist.
Es gibt Naturen, die ganz padagogisch angelegt. Ihnen
ist das Lehren (nicht was sie lehren) Hauptsache^ der Stoff,
als Mittel des Lehrens, gleichgiiltig mehr oder weniger. Sie
suchen imd pflegen sich eine von Einseitigkeit freie Bildung
zu geben. Man kann nicht gerade sagen, dass dergleichen
Manner ein Segen fUr die Anstalten zu sein pflegten^ mit
ihrem Encyklopadismus und stofflichen Indifferentismus, weil
eben darin keine herzhaft anregende Kraft liegi Enthusias-
mus liegt nur in der Einseitigkeit; das Encyklopadische
kann nicht begeistern.
Dass die einen Philologie als Mittel fQr Schulbildung
wollen, die andem Philologie als Wissenschaft, ist ein Unter-
schied; der mich nichts angeht; und der uns allen nichts
anhat^ weil — die Wege zu beiderlei Art von Philologie
durchaus dieselben sind fQr das akademische Studium. Nur
durch die WissenschafiT geht es zu fruchtbarer Praxis.
^Die Philologie auf Universitaten soll mehr auf die
praktischen Lehr- und Schulzwecke zugepasst werden; jetzt
eine Kluft.*
Dagegen: ist das die einzige Philologie, die Noth thut?
soll keine andere, zu keinem andem Zweck, mit keinen an-
dern Ziel- und Gesichtspunkten tradirt werden auf Univer-
sitaten? Soll es eine vergebliche Wamung sein, die Frank-
reich, Italien geben, wo die Vemachlassigung der Philologie
als Wissenschaft, deren Wiege jene Lander waren, sich
so schmahlich gestraft hat im Laufe der letzten Jahrhun-
derte fiir die allgemeine Bildung, Gelehrsamkeit, Wissen-
schaft? — AIso jedenfalls auch Wissenschaft der Philo-
f
DES rHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 25
logie. Nun aber etwa zweierlei Vortrage, fiir die Wissen-
schaft und fiir die Schule??
Zweitens auch fiir die Schule: gar manche Ziele gibt
es, zu denen der geradeste Weg mit nichten der kUrzeste
und zum Ziele fQhrendste. So wenig man den Theologen
unmittelbar zum Prediger, zum Seelsorger appretirt, so
wenig direct den Schulmeister, sondern durch den weisen
Umweg der wissenschaftlichen Erkenntniss, die er weder in
ihrer Tiefe noch in ihrem Umfang zu unmittelbarer prakti-
scher Anwendung zu bringen hat.
Classische Alterthumsstudien geben ideale Be&uchtung
und Neubelebung, ohne die alle hohere Cultur der Neuzeit
verengt, versumpft, verkiimmert.
Unverwiistliche Magnetkraft der classischeu Alterthums-
studien. Man sehe um sich: die edelsten Jiinglingskrafte
fort und fort werden angezogen, trotz der hundert und hun-
dert Lockungen anderer, ebenfalls berechtigter Richtungen,
trotz allen Geschreies von Sichiiberlebthaben, trotz der jam-
mervollen Aussicht auf aussem Lohn und Behagen des Lebens.
Eine reale Reproduction ist das, was die 'Philologie'
(^grammatica') zu allen Zeiten als Eigenthum gehabt hat,
ist das, was sie allein von allen wissenschaftlichen Fa-
chern fCLr sich hat. Alle andem auf Beproduction ausgehen-
den («= Historie) haben nur ideale.
Die Philologie hat sich erweitert allmahlich mehr und
mehr nach der Seite der idealen Reproduction hin — sie
strebt nach dereinstiger Yermahlung mit der-Historie. Hierin
liegt ihre Geschichte, Stellung, Zukunft. Aber so lange
Menschen Menschen sind, wird die Vermahlung nie absolut
vollzogen, werdcn die Thatigkeiten relativ getrennt sein.
Dieses sind schone Allgemeinheiten — letzte Ziele —
die viele, bewusst und unbewusst, zuerst hinlocken zu dem
classischen Alterthum, in denen man aber nicht verschwie-
meln rauss, die zu nichts ftihren — denn nun gilfs Arbeit,
26 ZUR METHODE
kein Genussschwelgen vor ihr — keinem falleu die goldenen
Friiehte von selbst in den Schoss, und wenn sie es thaten^
wiirde er keinen Genuss von ihnen haben.
Auf Rathschlage bis ins Detail hinein kommfs an —
Allgemeinheiten helfen nicht und lassen rathlos — der Ho-
deget soll gleichsam mit dem Studirenden aufstehen^ KafFee
trinken, Mittag essen, zu Bett gehen, ihn immer begleiten,
fiir die ganze Zeiteintheilung, fiir die Art wie er die Feder
in die Hand nehmen, ins Tintenfass eintauchen, das Buch
aufschlagen etc. soU — bildlich gesprochen. Das hat sein
Missliches zu lehren — wird immer viel subjectiv bleiben —
kann leicht ins Lacherliche gezogen werden — item aber
es hilft.
Die Nichtphilologen haben gar keinen Begriff von der
Art und der Tragweite unserer Methode, der kritisch-exege-
tischen. Entweder nehmen sie auf lacherliche Weise das
Unmogliche ftlr moglich — oder die Besonnenem, die so
obenhin uns in die Karten gesehen haben, das Mogliche fOr
unmoglich; erschrecken vor dem unsinnig gefassten Begriff
'Hypothese' (Lieblingswort), haben keine Ahnung von der
Ueberzeugungskraft , innern Wahrheitsnothwendigkeit und
volligen Gleichstehung des subjectiven Combinations- und
Erfindungsergebnisses mit dem ausserlich bezeugten; nicht
davon, wie sich aus den kleinen Operationen dieser Art ho-
here Gedankenfriichte aufbauen, welche Schlaglichter auf
Auffassung des Ganzen eine einzige Buchstabenveranderung
wirft. Die Sprachvergleicher sprechen verachtlich von der
^kritischen' Philologie; — kritische Philologie, kritische
Richtung hort man auch sonst oft.
Was soll das heissen? Sind sie die unkritischen? Dann
habeant sibi.
Oder (im engern Sinne desWortes, wenn nicht von all-
gemeiner Methode die Rede) weil sie sich mit Kritik der
Texte beschaftigt? Ei, thut oder will sie denn das allein?
Warum nicht eben so gut die exegetische? die verstehen will
und Verstandniss lehren.
DES PHILOLOGISCHEN STrDIlMS. 27
Aber freilich gesuniie Exegese, die ihre Grenzen kennt,
ihr Correctiv, ihre Erganzung in der Kritik — die weiss,
dass die Wahrheit immer auf dem schmalen Grenzstreif ge-
funden wird, wo Exegese und Eritik in stets fltissiger Ge-
schmeidigkeit in einander heriiber und hinQber spielen und
weben — die weiss, dass Exegese nur das eine Auge, neben
dem immer das andere, das Auge der Kritik, wach und tha-
tig und au qui vit sein muss, wenn nicht halbe Blindheit
eintreten soU.
Also wenigstens doch die kritisch-exegetische oder exe-
getisch - kritische.
Es bleibt eine Wohlthat, dass scharfe Messer erfunden
sind, wenn auch mit ihnen gelegentlich mancher Unfug ge-
trieben und einige Unschuldige todtgestochen werden.
/ Besser methodisch irren, als unmethodisch d. h. zufilllig ^
das Wahre finden.
Wer aus modernen Uebersetzungen der Classiker iiber
die Elgin Marbles, oder tlber die romische Grundverfassung
etc. schreibt, oder aus lateinischen Uebersetzungen iiber by-
zantinisches Kaiserthum, der kann etwas ihm und vielleicht
auch andern recht ntltzliches thun, kann sich damit in die
Reihe der Archaologen (Kunsthistoriker), Antiquare, Histo-
riker einrangiren; aber njemand nennt ihn einen Philologen.
Wer liber Accente und Spiritus, liber Lesarten und
Schreibfehler der Texte etc. schreibt, kann eine sehr niedere
Art der Beschaftigung oder eine hohere von sehr niederm
Standpunkte treiben: aber er wird immer ein Philolog heissen.
Auf dieser Grnndlage, aus diesem Boden konnen Krafte
der ersten Art und Friichte jener Art erwachsen, umgekehrt
niemals. Sie miissen es nicht, aber die andem konnen
es nicht.
Seminar zunachst und principiell nicht eine Praparanden-
anstalt fQr Lehrer, sondem Pflanzschule fiir die Wissenschaft
der Philologie. So nach dem Urmuster des Gottingischen,
dessen gliickliche Copien alle andern sind.
28 ZUR METHODE
Biicherkenntniss. Mit einem Buch ahnlich wie mit einem
Menschen: man muss es einmal gesehen haben^ taglich zur
Bibliothek gehen und Buch fQr Buch mit unermiidlicher
Geduld sich geben lassen. Anschauung gar viel werth,
auch nur ganz ausserlich, Umfang, Ziel; Grenzen, Einrich-
tung pragt sich ein als ein fassbares^ handgreifliches Gon-
cretum, ja als ein gleichsam lebendiges Individuum. Blosser
Titel = todte Abstraction, eben so schnell vergessen, wie
in schwimmenden Umrissen als schwankes Bild aufgenom-
men, oder viehnehr als kein Bild. Hier nun in Bonn zu-
mal von solcher Mtihseligkeit befreit — seltenes Gliick —
schwelgend in der Fttlle — ! !
Mttssen suchen auf der Bibliothek Amanuensen zu wer-
den. Einige wenige ttberall. Aber hier habe ich deswegeu
das Institut der freiwilligen Amanuensen in grosserer Zahl
geschaflfen. Die Bibliothek hat allerdings auch ihren Nutzen
davon — der indess selbst wieder doch nur zum Nutzen
der Benutzer ist — aber der weit und weit ttberwiegende
auf Seiten des Amanuensen.
Lesen^ viel leseU; sehr viel lesen, moglichst viel lesen.
Philologische Studentenvereine, allerherrlichstes Incita-
ment.
Allen mttssen alle Ziele gezeigt werden und die dahin
ftthrenden Wege. Jeder schreitet nach dem Mass seiner
Krafte vor, so weit es ihm gegeben ist. Wer unterweges
stecken bleibt, hat den Gewinn des gemachten Weges und
die Befriedigung des erreichten relativen Zieles. Eines schickt
sich nicht fur alle. Die besten sollen Wegleitung erhalten,
ausreichend bis zum Endziel; die schwachen sollen nicht
ohne Ptthrung bleiben fiir ihr kleineres Stttck Weg und
sollen die freie Aussicht eroffnet erhalten bis zu den letzten
Zielen.
Man muss immer hinaufziehen, nicht herabsteigen, bei
der Wahl des Massstabes fiir die Vorlesungen. Die schwa-
DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 29
chen werden nicht folgen; nicht iiberall folgen konnen; ihnen
bleibt manches, vieles unverstanden. Dennoch^ dass ihnen
ein Ideal vorgehalten wird, dass sie eine Ahnung der Grosse
und Weite, Hohe und Tiefe der Wissenschaft, der Strenge
ihrer Forderungen erhalten, dass ihr geistiger Blick die
Grenzen menschlichen Eonnens umspannen lemt — das ist
ein unverlierbarer ewiger Gewinn fOrs Leben, ein stiller,
unmerklich aber sicher wirkender Spom zum Aufstreben, ein
Schutz gegen das Herabsinken zur Erde und humi repere.
Item was den Stoff der Vorlesungen betrifft: darauf
kommt viel weniger an, dass sie bestimmte einzehie Eennt-
nisse empfangen und mit sich forttragen — obwohl auch~,
sondem dass sie einen Eindruck empfangeU; wie man zu
ihnen kommt, dass ihnen die Wege und Operationen in guter
Exemplification vorgezeigt werden.
Lebensfreude ^sich zu fQhlen' und Geftlhl der person-
lichen Bedeutsamkeit, sich zu wissen als Mitarbeiter am
Dombau der Wissenschaft.
Und nicht als gedankenloser Handwerksarbeiter, sondem
zwar unmittelbar praktisch thatig fUr die eigene Person nur
an einem kleinen Sttick des Werks, aber mit der Eenntniss
und Uebersicht des BauplanS; mit Bewusstsein liber Zweck^
Zusammenhang; Beziehung der Einzelarbeit auf das grosse
ganze Werk.
^Als dienendes Glied schliess an ein Ganzes dich an.'
Auch der unbegabteste hat mehr^ als wenn er nichts hat
oder zum Schoppchenstechen geht^ wenn er — z. B. einen
Wortindex macht; obgleich es auch wahr^ dass keine Ar-
beit so klein und gering, dass nicht nur der Beste gerade
gut genug ist fClr ihre voUkommene^ gescheite AusfQhrung.
Auf der Schule berechtigt und erforderlich allerlei
Bildungsstoff auf breitester Grundlage (obgleich auch diese
jet^ zu breit!); aber mit der Universitat fangt eben schon
eine relative Einseitigkeit an berechtigt zu sein.
30 ZUR METHODE
Erschopfung und Abschluss mit positivem Resul-
tat bei Disputationen und Abhandlungen.
Darum keine weitschichtigen Themata und weitlaufigen
Abhandlungen^ an denen nur so aussen herum; an zufallig
herausgegriffenen einzelnen Punkten herumkritisi)rt wird.
Die Eritik muss durchschlageU; alles umfassen, bis auf
den Herzpunkt dringen.
Also: kleine Stoffe von beherrschbarem Umfange.
Nicht Ruhe noch Rast muss ein Problem lassen bei
Tag und bei Nacht.
Nil sine magno — und Nil tam difficilest — ist die
QuintessenZ; in ihrer Vereinigung der Kernspruch.
Nur nicht aus Zagen vor der Grosse der Aufgabe das
frische ZugreifeU; ohne viel Besinnen und pedantische Ord-
nung; versaumt. Ein halber Tag; ganz dran gesetzt bei
verschlossenem Zimmer^ reicht hin ein Dutzend Catullischer
Gedichte zu lesen und so weit zu verstehen und zu goutiren,
dass ein Bild der Art und des Individuums gewonnen. lu
acht Tagen, wenn jede Nebenstunde ausgenutzt wird, lasst
sich eine Demosthenische Rede durchlesen: und solcher acht
Tage hat das Jahr 52.
In erster Linie steht, fttr Schule wie fiir Universitat,
dass einer Lehrer sei, erst in zweiter, dass Gelehrter. Aber
allerdings, je mehr der gute Lehrer ausserdem auch Gelehrter,
desto besser als Lehrer. Ein idealer Lehrer nur an jedem
Gymnasium!
NB. Nicht um moralischen Idealismus handelt sich^s
(den kann auch der pure Padagog haben); sondem es gibt
ja auch einen intellectuellen Idealismus.
Eeine Elugheit, und selbst keine Weisheit erzielt, was
allein ein warmes Menschenherz zu Stande bringt: ein ^prz
fiir die Sache^ die zu lehren ist, und fiir die MenscheU; denen
sie gelehrt werden soll.
DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 31
Das wahre Eennzeichen eines rechten Lehrers ist^ dass
er Schiiler zieht^ die besser sind als er selbst^ und dass es
ihm eine Freude ist solche zu haben.
Der Lehrer muss wissen zur rechten Zeit aufzuhoren,
den Lehrer zu spielen, zu gangehi; Glauben und Abhangig-
keit zu fordem. An dem Fehlen dieser Kunst — den Unter-
geordneten im rechten Uebergangsmoment^ nicht zu spat^
als Ebenbiirtigen zu sehen, ist schon manches schone Yer-
haltniss zu Grunde gegangen.
Ich finde nicht, dass durch zelotisch^n Glaubensterroris-
mus die Fragen der Wissenschaft gefordert werden, dass
sie je weiter gekommen waren zu ihrer Losung. Gut Ding
will Weile haben, Zeit, um langsam zu reifen, und mit
Geduld und einer gewissen Lasslichkeit getrieben werden.
Man muss mit Behagen zusehen; das Rechte arbeitet sich
allmahlich yon selbst heraus und durch. Hastige Leidenschaft
liberstiirzt und hilfk nicht vorwarts.
Was Kraft der Wahrheit in sich hat, bricht durch wie
das Samenkoni; das jedem Hinderniss zum Trotz die Erd-
decke sprengt — frfiher oder spater.
Schluss: Hier haben Sie zur Mitgift das Beste was ich
Ihnen geben kann. Nun gehen Sie hin und thun danach.
Und wenn Sie gethan und so was geworden sind; und das
Alterthum in Ihnen lebendig geworden ist und das K5nnen
stark, so stimmen Sie ein, wenn Sie es vermogen: dass die
Bonner Schule einseitige Critici und Grammatici machC; oder
keine Padagogen fiir die Schule ziehe.
Was will man tiberhaupt gegen die Bonner Schule? sind
nicht gerade alle Seiten hier vertreten? misachtet irgend
einer von denen, welche Einfluss iiben, das Terrain des an-
dem? fehlt es an freudig anerkennender Wiirdigung der sich
erganzenden Regionen?
Die Mehrzahl immer freilich exegetische Philologen; aber
das ganz natiirlich; schon des iiberwiegenden praktischen
Schulbedtbrfiiisses wegen. Zweierlei oder mehrerlei neben
einander kann nicht jeder.
32 ZITR METHODE DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS.
Sehr gate und wohlmeinende Freunde sind es, die mir
sagen, die Philologie und in specie die Bonnische Philologie
mUsse umkehren. Es ist ja riihrend; wie sie das thun. Aber
theils ist thatsachlich nichts umzukehren, theils ware es
gegen das Gewissen (abgesehen davon dass, wenn beide
Griinde nicht, man iiberhaupt mit funfzig Jahren nicht mehr
umkehrt; und dass eine befestigte Einseitigkeit; wenn sie
nur liberhaupt in ihrer Tendenz auch berechtigt ist^ iiber-
haupt mehr werth ist als unsichere schwankende Vielsei-
tigkeit).
Die Nationalwissenschaftler woUen Regeneration der Phi-
lologie durch ihre Studien, und so alle.
Man verlangt; Philologie solle wieder sich vermahlen,
Hand in Hand zusammengehen mit den Wissenschaften des
LebenS; mit Theologie, mit Jurisprudenz. So weit das be-
rechtigt, ei wohl, so sei es: aber indem die Theologen und
Juristen wieder Philologen werdeu; darohne sie nichts rechtes
sind, nicht indem wir Theologen und Juristen; da wir mitt-
lerweile etwas geworden sind ohne Theologen und Juristen
und auf eignen Fiissen stehen gelernt habeu. Wir haben
genug im eignen Hause aufzuraumen.
IIL
Gntachten ttber pMlologische Seminarien.
[Nils Abr. Gy Iden, Trofessor der griechisehen Litteratur
an der Alexander-Universitat in Finnland', hatte, um den
Stand der philologischen Studien in seinem Vaterlande zu
heben, im Friihjahr 1863 bei dem akademischen Consistorium
yon Helsingfors einen Antrag auf Einrichtung eines philo-
logischen Seminars eingereicht und, um seinen eignen Vor-
stellungen grossem Nachdruck zu verleihen, sich an Ritschl
mit der Bitte um ein Gutachten (iber die Bedeutung der-
artiger Seminarien gewandt. Dadurch wurde der unten fol-
gende Brief yeranlasst, den der Adressat, Professor Gyld^n,
freilich selbst schon in dem ^Helsingfors Dagblad' yom
13ten Mai 1863 N. 109 hat abdrucken lassen, dessen Wieder-
abdruck aber man auch bei uns gem lesen wird, da das
Schreiben gegentiber auch bei uns local immer wieder auf-
tauchenden ablenkenden Ansichten mit Energie und Warme
die einzig richtige Methode schildert, die bei den Uebungen
der philologischen Seminarien zu befolgen ist und der Ritschrs
eigne Lehrthatigkeit die zahlreichsten und werthyollsten
Frtlchte yerdankt. C. W.]
Hochgeehrtester Herr Professor!
£s gereicht mir zu lebhafter Genugthuung, dem ehrenden
Vertrauen, welches Sie mir mit Ihrer Anfrage iiber philo-
logische Seminarien erweisen, nach dem Mass meiner Erafte
im Nachstehenden zu entsprechen.
Mir ist der Stand der classischen Studien, wie er zur
Zeit, ausser Deutschland, in Belgien, Frankreich, Italien und
HoUand ist, nicht unbekannt; wenigstens habe ich diesem
Gegenstande, so weit ich mir theils personlich, theils aus
Btlchem Eenntniss dayon yerschafiFen konnte, stets ein warmes
FB. BIT8CHRLII OPV8CVLA V. 3
34 PHILOLOGISCHE SEMINABIEN.
Interesse zugewendet. Es fehlt mir daher nicht an Ver-
gleichungspunkten, mit Hiilfe deren ich mir eine begriindete und
feste Ueberzeugung habe aneignen kbnnen. Ich schicke dies
voraus, um dem Verdachte vorzubeugen, als beruhe mein Urtheil
auf allzu einseitiger Eenntniss bloss der deutschen Zustande
und auf engherzig patriotischer Ueberschatzung derselben.
Wenn nun aber einmal zugegeben wird (und auch in
Ihrem Vaterlande scheint man ja diese^ Meinung zu sein),
dass die Bliithe der classischen Studien in Deutschland nicht
niedriger, sondem - aufrichtig zu sprechen ~ dass sie hoher
steht als in den genannten benachbarten Culturlandern; so
darf ich es auch mit einiger Zuversichtlichkeit aussprecheu,
dass die eig^tliche treibende Eraft^ der wesentliche Be-
fruchtungsquell jener Bltithe nirgends anders zu suchen ist
als gerade in den philologischen Seminarien unserer Universi-
taten. Vor 130 Jahren zuerst in Gottingen ins Leben ge-
rufen^ hat sich diese Institution allmahlich so siegreich Bahn
gebrocheu und so segensreich bewahrt; dass sie von dem
BegrifP eines vollstandigen Universitatsorganismus bei uns
gar nicht mehr zu trennen ist. Wahrend die iibrigen aka-
demischen Schwesteranstalten sich schon seit langer Zeit
gleichartiger Stiftungen erfreuteU; war es auch in dem so
sehr im RUckstande gebliebenen Oesterreich^ als dieses endlich
seit 1848 ebenfalls in die Bahnen deutscher Geistescultur ein-
lenkte, einer der ersten Gesichtspunkte, dem man bei der
dortigen Organisation oder Reorganisation von Universitaten
und Gymnasien Rechnung trug; dass man liberall philologische
Seminare einrichtete: in Wien, Prag, Innsbruck, Lemberg etc.
Und wenn derErfolg irgendwo mitHanden zu greifen ist, soist
er es hier. Denn wenn man anfangs, um classische Studien in
Oesterreich uberhaupt nur begriinden zu konnen, schlechter-
dings gezwungen war^ sich die nothigen Lehrkrafte in gEosser
Anzahl aus dem tibrigen Deutschland zu verschreiben, so
haben namentlich die philologischen Seminare von Wien und
Pragy weil sie mit besonders tiichtigen Leitern besetzt waren^
so vortrefflich ein- und durchgreifend gewirkt^ dass nun schon
seit einer kleinen Reihe von Jahren das Bedtlrfiiiss, fremde
Erafte ins Land zu berufen, ganzlich aufgehort hat, und dass
PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 35
ein sich durchaas aus einheimischen Kraften recrutirender
gelehrter Schullehrerstand gebildet worden ist^ der sich dem
des Ubrigen Deutschland als ebenbiirtig zur Seite stellen darf.
In das Mark der nationalen Bildung geht ja eben das classiche
Studium; wie begreiflich, nur durch einen iiber das ganze
Land verbreiteten grtindlichen Gymnasialunterricht (ibery der
einen unverlierbaren Grund legt^ was auch fiir ein besonderer
Lebensberuf oder specielles Fachstudium spater auf diesen
Grund gebaut wird. Woher aber soU der griindliche Gym-
nasialunterricht kommen als von guten Gymnasiallehrem?
Woher aber wiederum soUen diese kommen, wenn nicht aus
einer richtigen Yorbildungsschule auf der Universitat? Dazu
reichen aber die Yorlesungen schlechthin nicht aus^ weil sie
nur tbeoretische Eenntnisse und materieUe Uebersicht geben,
nicht aber das was eben fiir den GymnasiaUehrer als wesent-
liehe Erganzung hinzutreten muss: d. i. methodische Fertig-
keit, die nur durch eigne Uebung der Krafte erworben wird.
Wohl verstanden: nicht von der praktischen Fertigkeit des
Lehrens selbst spreche ich; denn dieses wird nach meiner
Ueberzeugung nur im Amte selbst gelemt und gehort gar
nicht auf die Universitat, wie denn auch erfahmngsmassig
alle padagogischen Anweisungen uud Anleitungen, die schon
auf die Universitat verlegt werden, herzUch wenig Frucht
tragen und nur die wirkUch nothigen Studien storen und
beeintrachtigen. Sondem ich habe nur im Auge die Erwer-
bung wissenschaftlicher Fertigkeit und die AnsteUung
wissenschaftUcher Uebungen, durch die der kUnftige Gym-
nasiallehrer sich befahige, auf bewusstem methodischen Wege,
nach strengen Gesetzen und Gmndsatzen einer sowohl sprach-
Uchen als sachUchen Erklamng, das richtige Yerstandniss der
classischen SchriftsteUer zu bewirken, und zugleich zur syste-
matischen Erkenntniss der Grammatik beider alten Sprachen
zu fUhren, und zwar so dass die dazu erforderlichen geistigen
Operationen in Fleisch und Blut iibergehen und mit Leichtig-
keit und Gelaufigkeit gehandhabt werden. Es leuchtet ein,
dass dies das blosse Anhoren von Vortragen nicht leisten
kann, sondern dass Selbstthatigkeit dafiir eintreten muss, wie
sie eben ein Seminar fordert und iibt. Daher auch die in
8*
36 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.
unsern Seminarien ubliche Zweitheilung in 1) Interpretations-
iibungeny und 2) Disputationen liber selbstyerfasste kurze
Abhandlungen philologischen Inhalts, dem Zwecke liberall
aufs beste entsprochen haben, so dass darin kein Seminar-
director^ wenn er auch die Freiheit dazu noch so sehr hatte^
jemals etwas geandert h&t. Ebenfalls einleuchtend ist es
aber^ dass alle Erfolge von der TUchtigkeit und Geschicklich-
keity der anregenden Krafb und der hingebenden Liebe dessen
abhangen^ unter dessen Leitung die Uebungen stehen.
Meinerseits will ich mit einem doppelten Bekenntniss
nicht zurdckhalten: 1) dass ich das Beste, was in philolo-
gischer Beziehung tlberhaupt an mir ist, den Seminardbungeu
meiner Lehrer Gottfried Hermann in Leipzig und Karl Reisig
in Halle zu verd^nken mir bewusst bin; 2) dass das Beste,
was ich etwa selbst geleistet haben mag als Uniyersitats-
Professor, sicher das Nachhaltigste und Greifbarste, ebenfalls
auf die Wirksamkeit der Seminare zurOckgeht, denen ich
wahrend 30 Jahre vorzustehen so glGcklich war. Und ahn-
liche Bekenntnisse wiirden iu Deutschland hunderte und aber
hunderte alter und junger Philologen machen^ wenn sie da-
nach gefragt wtirden. Selbstyerstandlich unterschatze ich dabei
gar nicht den Werth guter Vorlesungen; aber einen gelehrten
Schulstand yon der rechten TUchtigkeit schafiFt man damit
allein nicht.
Nur eine Voraussetzung gilt freilich unbedingt ftlr eine
wahrhaft wirksame Seminarbildung : die jungen Leute miissen
sattelfest in der Grammatik beider alten Sprachen yon der
Schule zur Uniyersitat kommen. Und da ist es denn freilich
hochlich zu beklageU; dasS; wie ich zu meinem Erstaunen
aus Ihren Mittheilungen entnehme, ein Theil jener unerlass-^
lichen Vorkenntnisse bei Ihnen gar nicht erworben, dass
die griechische Syntax auf Ihren Schulen gar nicht systema-
tisch betrieben und eingetlbt wird. Hier m^ste meines
Erachtens yor allem Hiilfe geschaffk werden. Das Seminar
selbst kann nicht der Ort sein, wo diese Vorstudien erst
gemacht, die Grammatik erst gelehrt und gelemt wurde in
ihrem Zusammenhauge ; es wiirde dadurch zu etwas gaiiz
anderem als was es sein soll, namlich zu einer blossen Fort-
PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 37
setzung des Gymnasialunterrichts selbst, wahrend doch seine
Bestimmung yielmehr ist, zur lebendigen und fruchtbaren
Anwendung des au£ der Schule angeeigneten Stoffes zu fQhreU;
durch die man nicht nur lernC; sondem zugleich lehren
ler^e^ und zwar nicht ausserlich^ sondem von innen heraus
leme. Darauf eben beruht ja der unschatzbare Werth einer
wissenschaffclichen Tradition und Continuitat, vermoge deren
sich eine geschlossene, sich selbst immer wieder aus sich
selbst regenerirende Kette bildet von Lernenden, die zu
Lehrenden werden^ deren Lehrlinge abermals schon die Eeime
zu kanftigen Lehrern in sich tragen u. s. w. in infinitum. -
Bei Ihnen wtirde unter so bewandten Umstanden wohl der erste
Schritt sein miissen^ dass ein fahiger Mann dasjenige, was die
bisherige Schule gar nicht mitgibt^ d. i. nach Ihrer Angabe
griechische SjntaX; zum Gegenstand akademischer Yorlesungen
machte^ welche obligatorisch waren fOr diejenigeU; die spater
in das philologische Seminar eintreten wollten*, und sehr
zweckmassig gewiss wiirden schon solche Vortrage zugleich
mit praktischen Uebungen verbunden. Ich spreche nur yon
griechischer Syntax, weil in Ihrem Schreiben nur von ihr
ausdrUcklich die Rede ist. Ihrer Beurtheilung fallt ea an-
heim^ ob ein umfassenderer Unterricht in griechischer und
lateinischer — nicht nur Syntax, sondern Grammatik iiber-
haupt geeignet oder iiberfliissig sein mochte. Wenn dann
die so vorbereiteten etwa einen zweijahrigen Gursus in einem
gut geleiteten Seminar durchgemacht hatten^ so wUrde letz-
teres wohl schon nach 3 — 4 Jahren seines Bestehens die
ersten Lehrer liefern, welche die ersten Schritte thaten^ um
wohlbefestigte Kenntnisse und gute Methode an die Schulen
zu verpflanzen. Wieder 5 — 6 Jahre spater konnte dann schon
ein Lehrerstamm von junger Bildung so weit vorhanden sein,
dass jede Schule wenigstens eine solche wirkende Eraft
besasse^ namentlich wenn unterdess Bedacht genommen wilrde,
die am wenigsten brauchbaren alten Lehrer gelegentlich mit
Pension zu removiren. In 15 Jahren wiirden Sie schon so
ziemlich eine neue Generation von Lehrern in Thatigkeit
sehen. Denn freilich: gut Ding will Weile habeU; und mit
Dampf lassen sich ja geistige Reformen nicht vollziehen.
38 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.
Verzeihen Sie, wenn mich etwa das Interesse fttr die
Sache etwas ttber die Grenzen hinausgefUhrt hat, die mir
durch Ihre Anfrage gesteckt waren. Vielleicht finden Sie
doch in meinen Aeusserungen eines und das andere gute
Kom, das auch fttr Ihren Boden passt. Ich ^ttrde mich sehr
freuen, gelegentlich wieder von Ihnen zu horen, welchen
Erfolg Ihre so sch5nen, dcr warmsten Theihiahme werthen
Intentionen und Bemtthungen gehabt haben. Mit der aas-
gezeichnetsten Hochachtung habe ich die Ehre zu sein etc.
Bonn, 18. April 1863. F. Ritschl.
m
[An dieses Gutachten reihen sich naturgemass einige
einem andern, amtlichen Schreiben (aus dem December 1875)
entnommene Aeusserungen RitschFs, welche sich auf die
vieler Orten ttbliche Tradition beziehen, dass ein Studirender
der Philologie in das philologische Seminar nicht vor seinem
fttnften oder sechsten Semester einzutreten habe.
An einer Stelle verwirfl; Ritschl auf das bestimmteste
diese Tradition als im voUsten Widerspruch zu der Ueber-
zeugung stehend, die er durch seine langjahrige Erfahrung
als Seminardirector sich gebildet habe. Daran schliesst sich
untenstehende Auslassung. C. W.]
Ich hatte immer gefunden dass, wenn auch selbstverstand-
lich ceteris paribus oder prope paribus die h5here Anciennitat
der Studienjahre eine gewisse Rttcksichtnahme billig erscheinen
lasse, doch diese Rttcksicht entschieden unterzuordnen sei unter
die principielle Bevorzugung der fthigern, hervorstechendere
Erfolge in Aiissicht stellenden, wenn auch jttngeren Eriifte.
Ich hatte gefunden, dass eine erst im letzten oder den beideu
letzten Studiensemestem eintretende Theihiahme an Seminar-
ttbungen doch mehr oder weniger nur gleichsam den aussem
Menschen bertthre und ihm eine zwar immerhin ntttzliche
Direction fttr kttnftige Studien gewahren kSnne, aber niemals
den ganzen Menschen von innen heraus wissenschaftlich zu
packen und methodisch durchzubilden vermoge, dass dazu
vielmehr eine continuirliche Schulung von mehreren, wo m5g-
lich nicht unter 4, Semestern erforderlich sei, um durchgrei-
fend imd nachhaltig zu wirken. Ich hatte endlich gefunden,
PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 39
dass die angemessen friihzeitige Aufnahme wirklicher Taleute
einen ungemein giinstigen Einfluss auf die ganze geistige Atmo-
sphare eines Seminars ausiibt, indem die alsdann schon alteren
und vorgeschritteneren Mitglieder den jiingeren als Vorbilder
dienen, in diesen den Ehrgeiz der Nacheiferung wecken^ und
durch ihr wissenschaftliches Ansehen die ganze Anstalt auf
einer gewissen Hohe erhalten: lauter Vortheile, die durch allzu-
raschen Wechsel des Personenstandes und ein verhaltnissmassig
nur kurzes Verweilen in der Anstalt verloren gehen.
[An einer andern Stelle spricht Ritschl von dem Vor-
theily den es gewahre, wenn man unter den lernbegierigen
Studirenden, deren liberwiegende Mehrzahl ja iiberall aus
Mittelmassigkeiten bestehe, ein wirkliches Talent erkenne,
dies sogleich den ordentlichen, d. h. sich durch Arbeiten und
Leistungen selbstthatig betheiligenden Mitgliedem einzureihen,
^ohne danach zu fragen, ob das betrefPende Individuum erst
im zweiten oder in welchem sonstigen Semester stehe'. Dort
beisst es weiter:]
Man gewinnt dadurch den Vortheil, eine noch ganz bild-
same Natur gleichsam wie ein weiches Wachs formen und
in stetiger Folge und einheitlichem Fortschritt mehrerer Se-
mester hindurch successive bis zu einem gewissen Grade fertig
gestalten zu konnen: wahrend an einem Studirenden, der schon
eine Beihe von Semestern ganz auf eigne Hand, ohne mass-
gebende Anleitung und von aussen kommende Zucht seinen,
wenn auch an sich noch so fleissigen und strebsamen Studien
obgelegen, dabei aber gar leicht mancheU; spater schwer wieder
gutzumachenden Fehlweg eingeschlagen hat und in seiner
Gewohnlieit (um im Bilde zu bleiben) einigermassen erstarrt
ist — wahrend an einem solchen, sage ich, in der Begel nicht
viel mehr umzugestalten ist. Insbesondere hat sich dies auch
bewahrt in Beziehung auf das Lateinschreibeny worin leider
heutzutage die von den Schulen abgehenden jungen Leute
grossentheils gar wenig fest und geiibt sind; worin sie aber
auch ohne eine so zu sagen Woche fiir Woche fortgesetzte^
continuirliche Schulung von mehreren Semestern zu einer be-
friedigenden Correctheit und stilistischen Fertigkeit schlechter-
dings nicht gebracht werden konneiL
IV.
Znr GescMchte der classischen Fhilologie.
(Werler. Passow. Reisig.)
1. Veit Werler als Leipziger Docent und die
Leipziger Plautusstudien im Anfang des
sechzehnten Jahrhunderts.
[Der Humanist Veit Werler hatte das Interesse Ritschr»
zunachst dadurch erweckt^ dass er eine Zeit lang im Besitz
des *Vetus Codex' des Plautus war. Bei genauerem Ein-
gehen auf die Personlichkeit dieses Mannes stellte sich aber
alsbald heraus, dass in der in Betracht kommenden Litteratur
nur einige allgemeine Phrasen tiber ihn, nicht das geringste
Positive und Concrete zu finden war. Das reizte Ritschl zu
eindringenden eignen Forschungen. Den Lebenslauf Werler^s
verfolgend fand er, dass seine Wirksamkeit viel weitgreifender
und fruchtbarer war^ als bekannt, und dazu in ganz eigen-
thiimlicher Weise verkniipft mit einer sehr speciellen Rich-
tung der damaligen humanistischen Bestrebungen Leipzigs^
sofem sich dieselben namlich ganz hervorstechend an dem
Studium des Plautus entwickelten und Jahrzehnte festhielten.
Die Resultate der Untersuchungen iiber die bunten Schick-
sale des Mannes wurden seiner Zeit im Rheinischen Museum
fiir Philologie Bd. XXVII (1872) S. 33 ff. und Bd. XXVm
(1873) S. 151 ff. mitgetheilt und offenbar bald darauf*) das
*) [Es war ein Irrthum meinerseitfi, wemi ich, dnrch die (ganz
gegen Gewohnheit) sdttrige Handschrift get&uscht, annahm (s. Opasc. III
p. XVIII), dass dieae Eedaction in das Jahr 1876 falle: denn in einem
wesentlichen Punkte sind noch im Laufe dcs Jahres 1873 neae Re-
VEIT WERLER ALS DOCENT U. D. LEIPZ. PLAUTUSSTUDIEN. 41
Manuscript dieses Aufsatzes fiir den Wiederabdruck im dritten
Band der Opuscula hergerichtet, wo denn auch jetzt das
Ganze in der erweiterten Gestalt p. 78—119 zum Abdruck
gelangt ist.
Dagegen hat weder in den ursprtinglichen Aufsatzeu
noch in den spateren Zusatzen die Docenten- und Editoren-
thatigkeit Werler's in Leipzig mehr als eine ganz flUchtige
Bertlcksichtigung gefunden. Ueber diese schafiFte die wiin-
schenswerthe Aufklarung; brachte sie aber auch in einem
uberraschenden Maasse eine ganz neue und hochst milh-
selige Beihe von Nachforschungen, die Ritschl mit dem ener-
gischen Eifer betrieb^ mit dem er bis in die letzten Lebens-
jahre hinein alles yerfolgtC; was einmal sein Interesse erweckt
hatte. Es wurden namlich fdr diese Ermittelungen^ die sich
auf Leipziger Plautus-Ausgaben aus dem Anfang des 16teu
Jahrhunderts bezogeU; uber sechzig Bibliotheken in Gontri-
bution gesetzt; in Deutschland wohl alle, wo irgend etwas
zu erwarten war, desgleichen sammtliche der Schweiz und
Hollands, ausserdem die Bibliotheken yon Gambridge uud
London^ Rom, Turin und Florenz, sowie die von St. Peters-
burg. Das Ergebniss der Nachforschungen war bei einer
grossen Zahl dieser Sammlungen ein rein negatives, wie
denn die ganze Schweiz von den gesuchten Plautusdrucken
nur ein Exemplar (in Aarau) hat^ ganz Holland nur in
Utrecht einige, in Deutschlaud unter anderen eigenthiimlicher
Weise die zwei Leipziger Bibliotheken kein einziges Sttick
besitzen, so bedeutende Bibliothekeu, wie die Berliner und
Gottinger, nur je eins. Bei weitem die grosste Zahl bot
MUnchen (19 Stiick); demnachst Zwickau (9), Erlangen (8)^
Wolfenbattel, Wien und Utrecht (je 7).
sultate gewannen, die bei jener Bedaction noch iinbekannt waren,
w&hrend echon in den Berichtigongen am Schluss des zweiten Heftcs
Ton Bd. XXyill des Rhein. Mnseums p. 852 Ritschl die Bemerkung
hinsnftlgte: 'Ueber die in Bd. XXVIII p. 167 in negativem Sinne er-
w&hnte Schriftfitellerei Werler^s, insbesondere auch seine <:£pigram-
mata> haben weitere Nachforschungen ein sogar ziemlich reichhal-
tiges Material ergeben, welches an einem andem Orte mitgetheilt und
besprochen werden wird.' C. W.]
42 VEIT WERLER AL8 DOCENT
Die Hauptergebnisse dieser bibliographischen Unter-
suchungen wurden von Ritschl bereits in einem Vortrag, den
er zur Feier des 227sten Geburtstages Leibnizens in der K.
Sachs. Gesellschaft der Wiss. (am 12ten Juli 1873)ttber Werler
liielt; mitgetheilt und bildeten den Haupttheil desselben, wah-
i*end die sonstigen, namentlich die spatern Schicksale Werler^s
hier nur in allgemeinem Rahmen vorgefiihrt wurden.
Leider erfolgte damals nicht sofort die Publication des Vor-
tragS; da noch einige specielle Nachforschungen zu erledigeu
waren: und in Folge dieser Verzogerung unterblieb die Aus-
arbeitung fiir den Druck dann ganz, da andere Arbeiten sich
inzwischen vorgedrangt hatten. So fanden sich in Ritschrs
Nachlass nur vor: 1) die kurzen Aufzeichnungen, die er sich
fiir den frei gesprochenen Vortrag gemacht hatte, 2) ein sehr
knappes Referat iiber den Inhalt dieses Vortrags, welches da-
mals im Leipziger Tageblatt erschien, 3) ein etwas umfang-
licheres Expose ttber vermeintliche Plautusdrucke Thanner^s,
4) eine reiche Fttlle bibliographischer Notizen und Abschriften.
Es war die Absicht RitschFs; die letzteren in voUem Umfange
zu verwerthen; denn es lagen ihm mit einer bis zwei Aus-
nahmen alle die Leipziger Plautusdrucke gleichzeitig in na-
tura vor, so dass er sich nirgends auf fremde Augen zu ver-
lassen brauchte. Er liess die sammtlichen Titelblatter genau
copieren, machte die eingehendsten und scrupulosesten typo-
graphischen und bibliographischen Erhebungen und wollte so
das Ganze zu einem durch Vollstandigkeit und Exactheit
moglichst correcten 'Specimen typographo-bibliographicum^
ausarbeiten, in dem der allgemeine Fehler unserer Bibliogra-
phien^ zumeist aus abgeleiteten Httlfsmitteln und nicht aus
Autopsie zu schopfen, ganzlich vermieden war.
Die Veroflfentlichung einer solchen Arbeit (zu der ttbrigens
alles bereit ist) scheint mir jedoch nicht dieses Orts: wohl
aber wird es hier am Platze sein, die allgemein interessi-
renden Punkte der ganzen Untersuchung moglichst mit den
Worten RitschVs zusammenzufassen, insofern als hier einer-
seits ein werthvoller Beitrag zur Charakteristik der huma-
nistischen Thatigkeit, andrerseits zur Geschichte der Plauti-
nischen Studien und ihrer Darstellung in dem ersten Aufsatz
UNl) DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 43
von Opusc. Bd. II eine positive Erganzung gegeben wird.
Beigefttgt habe ich ausserdem — RitschVs Intentionen ent-
sprechend — drei Anhange, deren erster zwei Briefe und
eine prosaische Vorrede Werler^s enthalt/ wahrend derzweite
eine Sammlnng seiner vollig unbekannt gebliebenen Gedichte
bietet; im dritten sind ein paar Proben von der Art, wie
Werler seine Interpretatoria hielt, mitgetheilt. C. W.]
Meine Absicht geht dahin, in ein Stilck Leipziger 6e-
lehrten- und Universitatsgeschichte aus dem Anfang des 16ten
Jahrhunderts einzuftihren. Der Held meiner Geschichte ist
Veit Werler, erst Leipziger Student, dann Baccalaureus, dem-
nachst Magister. In Briefen, in Vorreden und in manchen
summarischen Berichten liber Leipziger Universitatsverhalt-
nisse und humanistische Ereise jener Zeit kommt dieser Veit
Werler aus Sultzfeld in Franken vor, aber immer nur als
ehrenwerthes und geehrtes Mitglied jener GenossenschafL
Wodurch er sich aber verdient gemacht und jene Achtung
erworben habe, davon schweigt die Geschichte. Und nicht
einmal ein Artikel in irgend einem Gelehrtenlexikon ist ihm
gewidmet, wahrend hier doch viel unbedeutendere Gelehrte
der Zeit eingehende Berticksichtigung gefunden haben; eben-
sowenig findet sich in den bibliographischen Werken auch nur
ein Verzeichniss seiner Schriften, geschweige dass seine Briefe
und Gedichte je gesammelt waren, wie es bei so vielen Huma-
nisten, zum Theil wiederholt geschehen.
Die im Folgenden mitzutheilenden ThatiSachen sind durch-
weg aus weitlaufig zerstreuten, so gut wie nie benutzten,
theils handschriftlichen theils gedruckten Quellen geschopft
und aus fast voUiger Dunkelheit ans Licht gezogen.
Im Wintersemester 1500/01 auf der Leipziger Universitat
inscribirt und eifriger Zuhorer von Hermann von dem Busche
[s. Opusc. Bd. III p. 104J, schon 1501 zum Baccalaureus pro-
movirt, wurde Werler 1507 hier Magister legens [s. ebd.
p. 81] und war als solcher bis 1516 thatig [s. ebd. p. 107].
Er lebte in dieser Zeit im besten Einvemehmen mit den da-
mals hier verweilenden Humanisten; so mit Richard Crocus,
wie dieser selbst in einer gedruckten Anrede an die Docenten
44 VEIT WERLER ALS DOCENT
der Uniyersitat bezeugt*), und mit loannes Rhagius Aesti-
campianuS; der ihm zu seiner Ausgabe von Cicero de oratore
(1515) die Vorrede schrieb; auch den jugendlichen Ulrich
Yon Hutten^ der bereits damals die hochsten Erwartungen
erweckte, lemte er hier (1507/08) kennen.**) Am befreun-
detsten aber wurde er (1513) mit Eoban Hesse, mit dem
er bei grosser Aehnlichkeit der beiderseitigen Naturen in
* ein sehr inniges Verhaltniss trat, das auch von beiden Seiten
einen lebhaften poetischen Ausdruck fand.***)
Zwar ist Werler nie Leipziger Professor geworden, als
welcher er ab und zu von neueren Gelehrten pradicirt wird+)
(so geschwind ging das damals nicht; das langsame aber
sichere Aufriicken der Magister in die Lehrstiihle der Professo-
ren gab ja eben Anlass zu dem bekannten Spruch: Xipsia vult
exspectari'). Wohl aber hielt er fleissig Vorlesungen, die
unter andem Camerarius (1513 — 18 in Leipzig) horte, uud hatte
wohl auch, um sein Leben zu fristen, Pensionare im Hause^
wie dies von anderu bekannt ist und fiir Werler aus der Dedi-
cationsepistel an einen ^discipulus domesticus' geschlossen
werden muss, die.er seiner Ausgabe einiger Lucianischer
Dialoge vorausgeschickt hat.ft)
*) Namlich auf der Rackseite dcs Titelblatteg der Schrifi: 'R.
Croci Britanni academie Lipsensis encomium congratiilaiorium ', wo
es unter der Anrede: 'Sapientissimis et christianissimis viris rectoribus,
doctoribus et magistris Lipsensibus M. R. Crocus s. p. d.' u. a. foi-
gendermassen heisst: 'qui mecum familiarius vivunt quam ut nostrnm
aiiquid ipsos lateat, Yitus Verlerus, Gregorius Aubanus et Georgins
Heltius, viri (meo iudicio) in latina lingua non vulgariter eruditi.'
**) S. Opusc. III p. 93 und in Bezug auf die Zeit Litt. Central-
blatt 1857 p. 756.
***) S. das Gedicht Werler'8 im Anhang II N. 18, wo auch das
entsprechende von Eoban Hesse abgedruckt ist; vgl. auch Opusc. IIJ
p. 105.
t) S. Pareus in der Vorrede zu seiner zweiten Plautusausgabe :
'Vito Werlero, harum litterarum in Academia Lipsiensi professori'
und Lessing s^mmtl. Schriften III p. 28 der Ausg. v. Maltzahn: '1512
hat in Leipzig Veit Werler einige ComOdien des Plautus einzeln dmcken
lassen... Er war Professor daselbst.'
tt) Sieh diesen Brief in Anhang I unter N. I; aus ihm erheUt,
dass ein noch sehr jugendlicher Stndent, Alexander Dragstadius aus
UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 45
Veroffentlicht hat Werler — soweit wir nachkommen
konnen — in den ersten Jahren seiner Docententhatigkeit
nichts; dagegen entfaltete er von 1511 bis 1515 eine ausserst
fruchtbare litterarische Thatigkeit.
Drei Formen sind es ja, in denen sich damals die huma-
nistischen Bestrebungen bewegten: Ausbildimg stilistischer
Gewandtheit in lateinischer Prosa, lat^inische Yersification
und Einf&hrung in die classische Autorenwelt
Dass Werler gleich den andern Humanisten Leipzigs
ein correctes und elegantes Latein schrieb, konnen auch wir
noch aus der schon erwahnten Vorrede, die er in dieser
Zeit der Lucian-Ausgabe yorausschickte; sowie aus zwei spa-
teren Briefen an Wilibald Pirckheimer [s. Opusc. III p. 92]
erkennen.*) Auch sein lateinischer Versbau ist im ganzen
gewandt und leicht^ obschon ab und zu ein metrisches oder
prosodisches Versehen unterlauft. Es haben sich nicht we-
niger als neunzehn langere Oedichte von ihm erhalten^ welche
zumeist das Titelblatt von ihm besorgter Classikerausgaben
schmQcken; er hatte namlich, wie andere Humanisten der
Zeit, die vomehme Gewohnheit; seine Ausgaben durch ein
poetisches Vorwort einzuftihren.**)
Was aber endlich die von ihm besorgten Text^ausgaben
betrifft, so schlagt es geradezu ins Auge, dass es das Be-
dQrfhiss der Vorlesungen war, welches sie hervorrief. Sie
sind namlich sammtlich in Folio gedruckt, zeigen grosse
Spatien, breite Rander und festes Papier; kurz, sind ganz
geeignet zu dem, wozu sie bestimmt waren und auch nach-
weisbar wirklich benutzt wurden, zum Nachschreiben in den
Collegien.
In dieser Weise hat Werler 1512 und 1513 dieEpisteln
des Horatius, 1513 fOnf lateinische Dialoge Lucians (Pali-
nurus, Scipio, Virtus, Scapha, Hercules), 1514 Valerius
Maximus und 1515 Cicero's Schrift *de oratore* heraus-
EislebeD, in Werler*8 'contabemiam' als 'discipalas domesticaB' lebie
and anier seiner anflschliesslichen Leitung dem Stndiam des Latein
and Griechisch oblag.
*) Diese Proben seiner lateinischen Prosa folgen in Anhang T.
**) Die SammlnDg dieser Gedichte folgt in Anhang IL
46 VEIT WERLER ALS DOCENT
gegeben*), d. h. zugleich er hat in diesen Jahren Uber die
betreffenden Autoren Yorlesungen gehalten, wie er es in
der (im Anhang I abgedruckten) Vorrede zu seiner Lucian-
Ausgabe Fol. 2^ ausdriicklich als seine Absicht bezeichnet.
Fur Horaz' Episteln lasst sich seine exegetische Vorlesung^nach
ihrem Inhalt sogar noch in ziemlichem Umfang reconstruiren
E3 hat sich namlich ein 1513 bei Werler nachgeschrie-
benes Heft seiner Vortrage erhalten (jetzt im Besitz der
Dresdener Bibliothek)**), welches von einem Baccalaureus
Vuolffgangus Sporbroth Aldenburgensis***) nachgeschrieben
ist und die Unterschrift tragt ^finitum in Vigilia Tiburti*,
welches meines Wissens der llte August ist, an welchem
Tage also damals die Vorlesungen geschlossen wurden.f)
Ausserdem ist es gelungen, je ein Exemplar der Ausgaben
des Horaz, Lucian und Cicero aufzufinden, welches mit nach-
geschriebenen Bemerkungeu bedeckt ist. Und wiederum stim-
men die in dem Exemplar der Horazausgabe von 1512 bei-
geschriebenen Marginalnoten so sehr mit dem Collegieuheft
*) Es Biad folgende Dnicke:
1) a) Q. Horatii Flacci epistolarum lihri duo, — Impressum Lyptzk^ per
Melehiarem Lotterum a. 1512.
b) Q, Horatii Flacci epistolarum libri duo. — Impressum Ijyptzk. per
Baccdlaureum Martinum Herhipolemem a. 1513.
2) L. Luciani Samosateni Dialogi etc. — Pressi sunt . . . Lipsi in edihus
Lotterianis a. 1513, Mense Becemhri.
3) Valerii Maximi Civis Romani de factis ac dictis metnorabilihus Exem-
plorum Lihri navem etc. Vendwntur Lipsi per Melcldarem Lotte-
rum in Eegione foeni. — Impressi . . . a. 1514.
4) M. Tul. Cfceronis Pulcherrimi elegantissimique De oratore lihri ires etc.
— Cura et impensis Melchiaris Lotteri Calcographi Lipsensis a. 1515
Mense Aprili.
**) S. Falkenstein^s Beschr. d. Bibl. zu Dresden p. 265.
***) Die Farailie Sporbroth soll noch in Altenburg existiren.
t) [Eine aiif das sauberate angcfertigte Copie dieses Hefbes fand
sich in Ritschrs Papieren vor: es w3.re nicht uninteressant dieselbe
als Zengniss fur die damals iibliche Interpretation einnial ganz zu ver-
offentlichen; eine Probe folgt im Anhang III nnter N. III. Der Titel
lautet: 'Digna notatu In Horatii epistolarum libros Collectanea A
Venerabili Domino Magistro Vito Vuerlero Anno salutis M. 5^. 13
(liligenter lecta.' C. W.]
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 47
Yon 1513, dass man sieht; dass beide bei demselben Lehrer
nachgeschrieben, obwohl es offenbar nicht Niederschriften
desselben Dictates sind, sondem wohl das eine aus der Yor-
lesnng Werler^s von 1512, das andere aus dervon 1513stammt.
Vor allem aber hat sich Werler'8 Thatigkeit als Docent
und Editor auf Plautinische Comodien erstreckt. Das Stu-
dium des Plautus stand namlich damals in Leipzig in einem
hochst bedeutenden Flor, mit dem nur noch der gleichzeitig in
Strassburg Plautus zugewandte Eifer schwach vergleichbar ist.
In den Jahren 1504 bis 1521 sind in Leipzig dreissig
und einige Separatdrucke einzelner Plautinischer (zu-
sammen 15) Stiicke erschienen. Diese animirte Thatigkeit
steht im engsten Zusammenhang mit den Yorlesungen liber
einzelne StHcke des Dichters, welche zuerst Hermann von
dem Busche, Werler's Hauptlehrer, dann Veit Werler hielt
(bei welchem letztem auch Camerarius den Plautus inter-
pretiren horte). Denn dadurch wurde ohne Zweifel das Be-
dUrfhiss immer neuer und neuer Textausgaben fiir den 6e-
brauch der Zuhorer hervorgerufen, indem die Drucker fast
Jahr um Jahr einander den Rang durch die Herausgabe der-
selben oder auch neuer Plautusstiicke abzulaufen suchten.
Diese Ausgaben sind also nicht zum Handelsexport, sondem
recht eigentlich ^in usum scholarum (academicamm)' bestimmt.
Und wirklich sind die meisten heute in den Bibliothekeu
aufiindbaren Exemplare mit Marginal- und Interlinearnoten
bedeckty welche in den verschiedenen Exemplaren so gut wie
identisch (z. B. in den drei Exemplaren der Epidicus-Aus-
gabe von 1513 aus Miinchen, Gotha und Wolfenbfittel), weil
in Vorlesungen nachgeschrieben, sind.
Drei philologische Dmcker, sammtlich schon seit 1491 —
95 thatig, wetteiferten im Anfang des Jahrhunderts in dieser
Beziehungmit einander. JacobThanner, ein Erfurter, wie es
in den Leipziger Chroniken heisst, in Dmcken jedoch gelegent-
lich Herbipolensis genannt, Martinus Landsberg (Lantzberg)
aus Wiirzburg, gewohnlich Martinus Herbipolensis, aber
auch Baccalarius Martinus Herb. geuannt*), und Melchiar
*) Vgl. fiber sie Fr. Chr. Lesser: Typographia iiibilans, d. i. Kurz-
48 VEIT WERLER ALS DOCENT
(Melchior) Lotter*), der seine OfBcin, wie aus zwei Drucken
der Aulularia von 1512 und 1513 und einem des Valerius von
1514 hervorgeht, Hn regione foenf^ also am Heumarkt hatte.
Und zwar lassen sich genauer drei Perioden scheiden:
1504—1508, 1511 — 1514 und 1517 — 1521, die sich auch
schon ausserlich von einander abheben, indem in der ersten
alles gothisch gedruckt ist, in der zweiten der Text rbmisch,
die Personenbezeichnungen gothisch, in der dritten (wenig-
stens zumeist) alles romisch. Das hangt damit zusammen,
dass den Betrieb iu der zweiten Periode allein Melchiar
Lotter tlbemahm, der sich einen Namen dadurch machte,
dass er die lateinischen Classiker nicht mehr wie bisher mit
Fracturschrift, unsern deutschen Lettern, ^gothisch* druckte,
sondem fiir sie lateinische Schrift einfahrte, unsere so-
genannte Antiqua.
In der ersten Periode namlich (von 1504 bis 1508) sind
6 StUcke in 7 Drucken nachweisbar, welche von dem gerade bis
1508 in Leipzig wirkenden Hermann von dem Busche be-
sorgt wurden. Seine Plautusstudien werden von ihm selbst —
von allen seineu Biographen allerdings niemals — auch sonst
bezeugt, wie er denn die versificirten Vorreden, die er ganz
wie spater Werler auf dem Titelblatt seiner Ausgaben voraus-
schickte und die eben das entscheidende Eriterium bilden,
weiterhin wenigstens theilweise in seine gesammelten Ge-
dichte wieder aufnahm**) und spater (1521) eine Bliithen-
lese Plautinischer loci communes mit Erlauterungen ver-
oflfentlichte.***) Von den sieben Leipziger Ausgaben aber
gefasste Historie der Buchdrackerei etc. (Leipzig 1740) p. 249 f. und Jo.
Imman. Mfiller Rosvino-Misn.: die Leipziger Buchdruckerei nach ihrer
ersten Beschaffenheit (Leipzig 1720) p. 11 und p. 14 f.; Leich Annal.
typogr. p. 246.
*) Vgl. flber ihn Lesser a. a. 0. p. 262 f., Mflller a. a. 0. p. 14,
Leich a. a. 0. p. 27 f.
**) S. 'Hermanni Bnschii Pasiphili Epigrammatum Liber Ter-
cins' (Impressum Lips per Baccalarium Biartinum Lantssberck Civeni
Lipsensem Calcographum a. 1504) auf der Rflckseite des Blattes mit
Cust. CIIL
***) NHmlich in 'Herm. Buschii Pasiphili decimationum Plautinanim
peraptades' (Paris, Simon Colinaeus 1521).
UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 49
sind die zwei ersten bei Thanner erschienen, namlich:
1. AMphitryo Plautina, Hermannus Buschius Fasiphilus
Amicis Saiutem: inimicis linguam (folgt Gedicht von
Busch); auf dem letzten (24sten) Blatt Vorderseite: Am-
phitryo Plautina per Jacobum Tanner ciuem Liptzensem
exarata finit. Anno dni 1504. 27 fiauefnbris.
2. PLauti Comici poete clarissimi Asinaria emaculatissime
impressa (folgt Gedicht von Busch); Fol. 21'' am Ende:
Impressum Liptzk per Jaeobum Tanner Herbipolensem.
anno 1506. Die 25 lunii.
Dagegen kam die letzte sicher bei Martinus Herbipolensis
heraus, namlich:
3. Plauti clarissimi comici Aulularia (folgt Gedicht von
Busch); auf Fol. 22^: Finit Plauii clarissimi comici
Aulularia Liptzk per Baccalaureum Herbipolensetn Anno
a reconciliata diuinitate octauo supra millesimum quingen-
tesimumque.*)
£ine andere s. 1. et a. erschienene Ausgabe eines Plautus-
stUckes tragt wenigstens das Druckerzeichen von Martin:
4. Plauti clarissimi comici Captivi (folgt Gedicht von
Busch); am Ende des Stiickes auf Fol. 23^ steht das
Buchdruckerzeichen.
FQr zwei weitere, gleichfalls mit Epigrammen von Busch
gezierte und gleichfalls s. 1. et a. erschienene Stiicke gibt
keinerlei Druckerzeichen einen Anhalt; es sind dies:
5. Plauti Elegantissimi comici Curgulio (folgt Gedicht von
Busch); Fol. 16^ am Ende steht nur Finis.
6. Plauti lepidissimi comici: Menechmi (folgt Gedicht von
Busch); Fol. 24^ am Ende steht nur Finis.
Von diesem letztern Stticke ist noch eine zweite, mit der
angefahrten dem Text nach fast identische, mit denselben
gothischen Typen gedruckte, aber entschieden neu gesetzte
*) Panzer Annal. typogr. VII p. 163 n. 248 fOhrt aus Henning'8
Bibl. 8. notitia libr. var. P. I (1766) p. 477 eine Qnartau8gabe die8e8
Stdckea 'cura Herm. Buschii' an, 8icber nur ein st&rker beschnitteneB
FoIioex«?mplar, wie sich solche von diesen Drucken auch jetzt noch
ab ond zu in den Bibliotheken finden, z. B. gerade yon die8em StQck
in Erlangen.
FR. RITSCHKLII OPV8CVLA V. 4
50 VEIT WERLER ALS DOCENT
Ausgabe (7) erschienen, auch s. 1. et a., zwar ohne die Verse
von Buschius, aber unzweifelhafk auch von ihm besorgt.*)
Filr diese drei Ausgaben ergibt eine scrupulose Unter-
suchung der Typen das Kesultat, dass N. 5 und 7 von Marti-
nus Herbipolensis gedruckt sind, 6 dagegen noch von Thanner.
Thanner ist iibrigens jedenfalls sehr friih von dieser Plauti-
nischen Betriebsamkeit zuriickgetreten. Denn wenn die Biblio-
graphen noch vier Thanner^sche Plautusdrucke aus 1513 auf-
fiihren, so ist das reine Fiction. Sie existiren nirgends und
haben nie existirt: die Sache verhalt sich vielmehr folgender-
massen.
Schweiger im Handb. d. cl. Bibliogr. II p. 77 P ftthrt
vier Einzelausgaben Plautinischer Stiicke so auf:
Casina. Lips. Jac. Thanner 1513. fol.
Cistellaria. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Menechmi. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Miles Gloriosus. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Woher hat er die? Zunachst wohl aus Panzer^s Annales
typographici Vol. VII (Niirnberg 1799) p. 182 n. 441, wo
es so heisst:
Plauti Aulularia, Casina, Cistellaria, Menaechmi, Miles
et Persa. Liptzk per Jacobum Thanner. 1513. fol.
Nur dass Schweiger (nicht mit Unrecht, wie sich zeigen
wird) aus einer scheinbaren Sammlung mehrerer Stucke viel-
mehr mehrere einzelne machte.
Woher aber schopfte Panzer? Er selbst citirt als seine
Quelle Leich Annal. typogr. Lips. (in ^ de orig. et increm.
typogr. Lips.') p. 93, wo man genau ebenso liest: Pl. A. C.
C. M. M. et Persa: per Jacob Thanner. fol. 1513, also nur
ohne Panzer^s ^Liptzk'.
Was war nun wiederum Leich^s Quelle? Er selbst citirt
Biblioth. Carpzov. p. 214. Aber was steht hier? Nichts
anderes und nichts weiter als Folgendes:
'*') Dies best^tigt sich auch dadurch, dass das Exemplar von N. 7
aus Breslau und das von N. 6 aus Bonn mit gleichen Noten bedeckt
sind, d. h. beide in Vorlesungen von Busoh benutzt wurden.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 51
(in Folio)
22. Plautd Amphitryo. Lips. 1511.
Ej. Asinaria ib. 1506.
Ej. Aulularia & Cassina ib. 1513.
Ej. Cistellaria, Menechmi, Miles & Persa. ib. eod.
Ej. Stichus 1512. Trinummus 1514. & Truculentus
ib. 1512. •
Terentius cum Scholiis. Venei 1480.
Also ein grosser Sammelband, wie dergleichen in hoc genere
auch M&ichen und Wolfenbtittel besitzen; Zeile 3 und 4
sind nur der Kiirze wegen, weil die Jahreszahl dieselbe, in eihs
gezogen worden. Aber von einem Druckernamen keine Spur!
Da nun aber Schweiger fiir seinen Jac. Thanner 1) kei-
nerlei Gewahrsmann angibt^ da 2) auf allen befragten Biblio-
tfaeken kein einziges solches Exemplar mit Thanner^s Namen
vorhanden ist, und da 3) von den 4 Schweiger^schen StUcken
mit der Jahreszahl 1513 wohl Leipziger Drucke, aber von
dem Drucker Melchior Lotter entweder wirklich noch jetzt
existiren oder wenigstens mit hoher Wahrscheinlichkeit als
einst vorhanden erwiesen werden konnen (s. die AusfQhrungen
uuten): so scheint es mir unzweifelhaft, dass Leich den Namen
Jac. Thanner's eigenmachtig hinzugefiigt hat, sei es aus
reinem Yersehen, sei es aus irgend einer Einbildung, die ihn
einen Wahrscheinlichkeitsschluss auf Thanner machen liess
(uudNB! in beiden Leipziger Bibliotheken existirt noch heu-
tiges Tages kein einziges hier einschlagiges Exemplarl also
gewiss schon 1740 nicht!).
Woher nun aber die Inconsequenz von Schweiger, dass
er nicht auch einen Thanner^schen Persa und eine Than-
ner^sche Aulularia von 1513 aus Panzer und Leich auf-
nimmt? Nun, den Persa von 1513 fand er in Wolfenbtittel
in natura vor und zwar als bei Lotter erschienen: und so
glaubte er die Angabe seiner Quelle nach Autopsie berich-
tigen zu konnen (p. 772*). Aehnlich mag er, da er in der
WolfenbUtteler Bibliothek die Aulularia s. a., die Lotter^s
Namen hat, fand, von da diese Firma auf die Panzer-Leich'sche
von 1513 Gbertragen haben, indem er hier p. 770^ Lotter^s
Namen hinzusetzte. Denn dieses ist zwar richtig, diese Aus-
52 VEIT WEBLER ALS DOCENT
gabe existirt aber jetzt einzig in Miinchen und Turin, deren
Schatze von Schweiger nicht benutzt wurden, und kommt
in keiner einzigen bibliographischen Notiz vor, aus der er
hatte schopfen konnen.
Eine zweite Periode reicht von 1511 bis 1514. Sie
wird beherrscht von dem Drucker Melchiar (sic) Lotter
und dem Herausgeber Vitus Vuerlerus. Nicht weniger als
12 Plautinische Comodien in 16 noch jetzt existirenden, durch-
weg — trotz der sich nahe beriihrenden Jahreszahlen — ver-
schiedenen Drucken erschienen in diesem Zeitraum: sammt-
lich mit den von Lotter liberhaupt zuerst eingefQhrten
sog. romischen Typen, sammtlich auch mit meist ziemlich
umfanglichen lateinischen Gedichten Werler's auf dem Titel,
welche an seiner Herausgeberschaft nicht zweifeln lassen.
Dazu kommen noch drei jetzt zwar verschwundene, aber aller
Wahrscheinlichkeit nach einst wirklich vorhandene Drucke.
Hier ist die Liste der 16 von mir in verschiedenen Biblio-
theken aufgefundenen Drucke.
1. 3L Planti poefe Comicl in omni latina elegantia parentis
ac principis Comedia prima: cui Amphitryo, nomen ab
amtore ipso inditum est (folgt Gedicht von Werler); auf
dem letzten Blatt (21'): Impressim Lypsiy per Melcfiiarem
Lotterum Anno MiUesimo quingentesimo undecimo,
2. Plmiti lepidissimi poete Aultilaria ab Antonio Codro
Vrceo utriusque tingtie doctissimo: pristine forme diligenter
restitnta, illius enim finis antea desyderabatur (folgt
Druckerzeichen Lotter's und ein Gedicht von Werler); auf
Fol. 18': Impressa LyptzJc, per Meldiiarem Lotterum, In
regione Foeni Anno domini. M, D. XIL
3. Neudruck der Aulularia mit demselben Titelblatt und
demselben Druckvermerk, nur der Jahreszahl M, 2), Xllly
aber mit andern Custoden und zahkeichen Textvarianten.
4. Neudruck der Aulularia mit einem im librigen gleichen
Titelblatt, auf dem aber in dem Epigramm Werlers
ein prosodischer Fehler im ersten Verse geandert ist
(s. unten), und mit dem Druckvermerk auf Blatt 18':
Impressum Lyptzk, per Melchiarem Lotterum, (s. a.).
5. Capteivorum Duortim fahula: a Plauto auctore ad pu"
UND DIE LEirZIGKR PLAUTUSSTUDIEN. 53
dicos nwres fada (folgt Gedicht Werler^s); auf Blatt IS""
bloss: Finis, (s. a.).
6. C(issina Plauti scitissimi. dectissima Comedia: qne Lectori
candido hoc prestabit. Vt tanqnam in speciilo aliqm luce
clarius cognoscere poterit senUem nequitiam : in Stalino hic
representatam: esse omnino coercendam, comprimoidamque,
ne: si secus fiat: plus meroris quam voluptatis sit postm
emersurum. Sunt in calce huius fabule. amatorie quedam
Plutarchi Cheronei .... narrationes. per Angelum Poli-
tianuni virum eque doctum. Lacio donate (folgt Gedicht
Werler's); auf Fol. 16': Mekhiar Lotterus Lips^i impri-
mehat Meme Decenihi, Anno, XIII^
7. Cistellaria Scitissima et iucundi^sima Plauti fahula
(folgt Gedicht Werler^s); auf Fol. 10': Baec Plautim
Cistellaria Pressa est Lipsi in officina Melchiaris LoUeriy
Anno dotnini, M, D, XII.
8. Plauti poete lepidissimi nohilissimique Epidicus. Lips*
in aedibus Melch. Lotteri a, 1512. (Ende vorigen Jahrh.
noch Yorhanden; s. unten.)
9. Plauti Poete lepidissimi nohilissimique Epidicus: Amo-
rem et ignaviam fugiendam: verha insuper subdola decli-
nanda aecuratissime ac doctissime indicans (folgt Gedicht
Werlers); auf Fol. 12': Impressa Lipsi per Melc/iiarem
LoUenim, Anno M, D, XIII, (ein Neudruck an Stelle der
misrathenen sub 8, vgl. unten).*)
10. 3Iiles Plautina (folgt Gedicht Werler^s); auf Fol. 24':
Haec Plautina Miles impressa est Lipsi in officina Mel-
chiaris Lotteri. Anno. M. D. XIIII.
11. Mostellaria M. Plauti Lepidissimi Comici Fahula (folgt
Gedicht Werler's); auf Fol. 18': Impressa Lipsi per
*) Auch hier erwahnt Panzer Annal. typogr. VII p. 180 n. 420
au8 Uirsch Libromm ab a. 1 — 50 saec. XVI typis exscr. millenarius II
p. 6 n. 57 eine Quartausgabe desselben Jahres und desselben Ver-
legers; doch hier ist nicht einmal nOthig an ein stSjrker beschnittenes
iind dadorch dem Quartformat ^hnlich gewordencs Folioexemplar zu
denken, wie es gorade von diesem Stucke die Gothaer Bibliothek be-
sitzt: denn bei Hirsch steht der Dmck ganz klipp und klar unter Folio.
54 VEIT WEBLEK ALS DOCENT
Melchiarem LoUerumy Anno Millesimo quingentesimo de-
cimo qmrtOy
12. Persa Plauti Coniici Luculentissimi lucundissima ac niti-
dissima Comoedia; auf Fol. 15': Pressa est haec fahula
Plautina Lipsi in officina Lotteriana emendatissime, Anno
Millesinio quingentesimo XIII y (auf Fol. 15^ und 16'
steht noch Plutarchi Cheronei Amatoria narratio Afigdo
Politiano- interprete.)
13. Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem fidem etiam
in sinistra fortuna servandam esse docens (folgt Gedicht
von Werler); auf Fol. 12' in Uncialen: Impressa est hec
iucundissima ac lepidissima Plauti fahula Lipsi in edibus
Melchiaris Lotteri anno Millesimo quingentesimo duodecimoy
14. Ein Neudruck des Stichus mit demselben Titelblatt
und demselben Druckvermerk wie N. 13, nur mit der
Jahreszahl decimo tertio,
15. Trinummus M, Plauti Comici praestantissimi. Luaden-
tissimique fabula. in quinque actus: %d assolent reliquae fere
omnes: divisa, et in urbe Athenarum primum actitata in-
terloquutores habet varii generis homines docet quid sit
patris. filiique familias officium tum etiam qua integritate:
fide: prudentia res illi commissas curare deceat (folgt Ge-
dicht Werler's); auf Fol. 18': Impressa Lyptzk per MeU
chiarcm Lotterum^ Anno M, D, XIIII,
16. Platdinum poema cui Truculento nomen est (folgt Ge-
dicht Werler's); auf Fol. 16' Druckerzeichen Lotters und:
Impressa est haec fabula Plautina Lipsi^ in aedibus Lotteria-
nis mense Decembri, Anno do, M. D. XII,
Ausser diesen sechzehn Drucken ist in der Bibl. Carpzov.
a. a. 0. die Existenz der Cistellaria, der Menaechroi und des
Miles von 1513 bezeugt. Nun ist jetzt zwar bloss eine Lot-
ter'8che Cistellaria von 1512, ein Lotter'scher Miles von 1514
aufzutreiben gewesen, und die Menaechmi sind in einem
Lotter*schen Druck gar nicht nachzuweisen. Aber ich zweifle
nicht, dass wir berechtigt sind auf Grund der Bibl. Carpzov.
eine Ausgabe der Menaechmi von 1513 und zwar sehr wahr-
scheinlich eine Lotter'sAe (17) anzunehmen, die nur heut-
zutage zufallig ganz verscboUen ist, wie ja mehrere jener
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 55
Ausgaben sich jetzt nur in einem einzigen Exemplar er^
halten haben, und z. B. die Asinaria von 1506 gar nicht in
Deutschland, sondern nur in Utrecht.
Selbst von der Cistellaria (18) und dem Miles (19) mochte
ich annehmen, -dass die Angaben der Bibl. Carpzov. auf vor-
handen gewesene Ausgaben von 1513 hinweisen, die neben
den heute nachzuweisenden von 1512 und 1514 ehemals
existirt haben. Es lage ja an sich so sehr nahe, hier an
Jahresverwechselung oder an nur durch andere Jahreszahl
veranderte neue 'Titelausgaben' zu denken. Aber 1) ist die
Angabe der Bibl. Carp. in Zeile 1, 2^ 3 und besonders 5 so
ausnehmend genau und richtig, dass das beste Vorurtheil
der Exactheit auch fiir Z. 4 erweckt wird, zumal da ja auch
jetzt noch das letzte jener vier hier aufgeftihrten Stiicke, der
Persa von 1513, existirt; 2) ist es in dieser Leipziger Periode
offenbar, weil die nur fQr die Zuhorer bestimmten Auflagen
ganz klein waren (vielleicht nur 100 Exemplare, vielleicht
noch weniger stark), etwas ganz haufiges, dass von einem
und demselben Stiick binnen 2 oder 3 Jahren bei demselben
Drucker zwei Ausgaben herauskamen (NB! verschiedene
Neudrucke mit andern Signaturen und mit sonstigen Yarian-
ten), 80 dass es gar nichts verwunderliches hat, wenn die Cistel-
laria zuerst 1512 erschien und schon 1513 wiederholt ward,
desgleichen Miles 1513 und schon wieder 1514. Gerade so
ist es bei dem Lotter'schen Stichus von 1512 und 1513, und
dem Lotter^schen Epidicus vdn 1513, von dem ausdrticklich
in dem poetischen Vorwort gesagt wird (s. unten das Epi-
gramm Werler's), es erscheine als Ersatz fiir eine vorher
herausgekommene misrathene, welche offenbar die von Panzer
Annal. typogr. VII p. 175 n. 374 aus 'Hamburgische Verm.
Bibl.' III (1745) p. 402 angefahrte*) von 1512 ist. Auch
*) Die Nachricht steht dort in der naiv anmuthenden Erz^hlung
Joh. Christoph Harenberg'8 'viertes Sendschreiben von den gelehrten
MerkwQrdigkeiten, die er auf seiner Beise in Westphalen wahrgenom-
men hat'; und zwar sah Harenberg den Epidicus in Minden in dem
^Buchervorrath des Consistoriahaths Generalauperint. u. s. w. Audreas
Melchior G5ring.' Eine NachforschuDg uber den Verbleib der Biblio-
thek dieses Geistlichen in Minden ist leider resultatlos geblieben.
56 VEIT WKRLER ALS DOCENT
die Lotter'sche Aulularia von 1512 ist schon 1513 und gleich
darauf uochmals s. a. wieder neu gedruckt worden, bloss
um eiuen bei den beiden friiheren Ausgaben in den voraus-
geschickten Versen begangenen prosodischen Schnitzer durch
andere Fassung zu berichtigen.
Das war die Bliithezeit und der Hohepunkt der Leip-
ziger Plautusstudien. In ununterbrochener Reihefolge hatte
Werler binnen 4 Jahren 12 Plautinische Comodien in 19 Spe-
cialausgaben (also fast 5 aufs Jahr) edirt und ohne Zweifel
iiber sie seit 1507, wo er Magister wurde, als Busch^s
Nachfolger gelesen; er wiirde unstreitig auch noch andere
hinzugefugt haben^ wie yor allem so anmuthige Stiicke wie
Pseudolus und Rudens — wenn er nicht eben Leipzig plotz-
lich verlassen hatte, was 1516 geschah [s. Opusc. III p. 98f.j.
Daher also nach 1514 keine Edition von ihm mehr existirt
und nun auf einmal jene reiche Continuitat hart abgebrochen
erscheint.*)
*) Die nach den Leipziger Plantusdrucljen anf den Bibliotbeken
angestellten Recherchen haben auch eine — allen Bibliographen wie
den Biographen Hesse^s unbekannte — Thatsache nebenher zu Tage
gefOrdert, dass (wahrscheinlich in der Zeit zwischen 1514—1520) eine
durch ein Gedicht von Eobanus Hessus eingeleitete Ansgabe des Am-
phitmo bei loannes Canappus in Erfurt erschienen ist. Es findet sich n^m-
lich in Mtinchen ein s. 1. et a. erschienener (ubrigens auch mit Mar-
ginal- und Interlinearglossen eines nachschreibenden Studenten bedeckter)
Foliodruck (Unicum) mit folgendenj Titelblatt: 'Marci Plauti Comici
Clarissimi Comoedia Lepidissima. Amphjtrio. Helius Eobanus Hessus
Lectori. Italis illustri quantum Comoedia Plauto | Debeat, est scitu
res gravis, apta tamen, || quippe adeo cnius foelix lascivia fertur, |
vcllet ut hoc magnns luppiter ore loqui; || atque ipsae si verba volent
Latialia Musae, { Plautino cuperent illa sonare melo. J Deliciae, veneres,
urbana facecia, risus | quid valeant, Plauti scaena diserta docet. || Cnius
Musa alacris cui non sapit, iUe profecto { nil sapit et sensu friget et
ingenio. || Plautus hic est quem Rhoma suae decus incljta linguae ] et
vocat et merito laudis honore fovet. || Quod si forte mihi non velles
credere, Lector, | perlecto credes Amphytrione. Vale.' Das auf diesem
Titelblatt bpigefiigte Wappen stellte sich als das nur umgestellte Er-
fnrter Stadtwappen heraus, und durch die dankenswerthe Beihulfe des
Herrn Eisenbahndirectors Herrmann in Erfurt ergab sich, dass eben dieses
Wappen in einem andern Drucke des von 1508—23 th&tigen Erfurter
Dmcliers loannes Canappus (Knappe), welcher auch andere Bficher
%
LND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 57
Denn wiederum folgt, wie zwischen Busch und Werler, ein
dreijahriger; iu dieser Beziehung ganz steriler Zeitraum. Erst
von 1517 an lasst sich eine bis 1521 reichende dritte
Periode datiren; sie bringt uns aber nur eine ganz dfirftige
Nachzliglerschaft, welche in jeder Beziehung unerheblich, auch
in der aussem Herstellung vernachlassigt ist. Nur zwei Plautus-
stQcke, Amphitruo und Aulularia, sind in dieser Zeit, das
eine zweimal, das andere fiinfma] neu aufgelegt worden, meist
von Melchior Lotther (so schreibt er sich jetzt), daneben
von Valentin Schumann (der griechischen Druck einfiihrte*))
und Nicolaus Fabri. Als Herausgeber erscheinen, und zwar
wiederum mit versificirten Vorreden auftretend, untergeordnete
Leute wie Herm. Tulichius und Joh. Am. Bergellanus, beide
nur in den Lotterschen Drucken; sonst ist niemand nam-
haft gemacht. Auch sind diese Ausgaben nicht mehr, wie
bisher sammtliche, in Folio, sondern in Quartformat, zum Theil
kleinem, erschienen, mit Ausnahme der beiden Lotterschen
Stiicke von 1517 (N. 1 und 3), welche sich an die vorige Pe-
riode auch in der Beziehung anschliessen, dass der Text ro-
misch, die Personenbezeichnung gothisch gedruckt ist; wah-
rend sonst in dieser Periode der ganze Text in romischen
Hesse^s edirte, dem Titelblatte beigefCigt war, Damlich in dem 'Exer-
citiom noYe Logices in stndio Erffurdiensi . . . per Mag. Barth. Arnoldi
de Vsingen instanratum' etc, welches laut Subscription 1616 von
Knappe gedruckt wurde, und ebenso kebrt die nS,mliche Antiqua wie
die des fraglichen Amphitruo in einem Knappe^schen Druck von 1514
(Suetoni Tranquilli Divus Titus Yespasianus etc.) wieder. Da nun
Eoban von 1609—14 von Erfurt abwesend war, so wird die oben be-
zeichnete Zeit die richtige sein (am wahrscheinlichsten 1614, 1515
oder 1516). Es findet sich jedoch nirgends in den Gedichten und
Briefen des Hessus eine Andeutung, dass er uber den Amphitruo gelesen:
nnd da er auch sonst nie einen alten Autor edirt hat, soviel wir
wissen, so bleibt die MOglichkeit ofiPen, dass diese Ausgabe nicht von
Hessns zu Vorlesungszwecken besorgt ist, sondern er hier nur die
Arbeit eines Freundes empfehlend eingefuhrt hat, welche ihrer-
seits freilich auch nichts ist als ein Abdruck der Ausgabe von Pius
(Maiiand 1500) mit einigen Zuthaten aus der Recension des Pylades
(Parma 1510).
*) S. Grosse Gesch. der Stadt Leipzig I (1842) p. 483; Leich
Ansal. typogr. p. 37.
58 VEIT WEKLEK ALS DOCENT
(bei Schumann durchaus in gothischen) Lettern gesetzt ist.
Es existiren namlich aus dieser Zeit folgende 7 Drucke:
1. M. Plauti poete Comici,,,. Comedia prtma: cui Amjyhi-
tryo nomen ab auctore ipso inditum est (folgt Gedicht
von Hermannus Tulichius, dann:) Lipsiae cx officina
Melchiaris Lottheri, Anno millesimo quingentesimo decimo
septimo,
2. M, Plauti poete Comici . . . . Comoedia prima: cui Am-
phitryo nonmi ab auctore ipso inditum est (folgt Ge-
dicht von loannes Arnoldus Bergellanus, dann:) Lipsiae
apud Melchiorem Lottherumj Anno dhi Millesimo quin-
gentesimo v^igesimo primo.
3. 3L Plauti Aulularia: mira iucunditat^ referta: quam
Codrus ex mutila fecit integram. Lipsiae in aedibus LottliC'
rianis. Anno a natali Christiano. M. CCCCC. XVII.
4. Plauti... Aulularia. Lips. Valent. Sdmmann. a. 1517
(wird angefiihrt von Panzer Ann. typ. VII p. 200 n. 629
aus dem ^Catalogus bibl. Ge. Christoph. Schwarzii
academiae AltdorfF. dono datae', ist aber jetzt nicht
mehr aufzufinden).
5. Aulularia plautina Comoediarum hpidissimaj quae....
a Codro Vrceo tamen est perfecta (folgt ^loannis Amoldi
Bergellani ad Lectorem Sapphicon% dann:) Lipsiae: apud
Melchiorem Dttther^um Anno dni. M. D. XXI.
6. Plauti lepidissimi poctc, Aulularia ah Antonio codro
Vrceo... pristinae formac diligentcr restituta etc. Lipsiae
ex Officina Valentini Schumann; auf Fol. 20': Lipsie in
edihus Valentini Schumann Anno domini Millesimo quin-
gentcsimo vigesimo primo.
7. Plauti Upidissimi poetc Aulularia ab Antonio Codro
Orceo pristinae formae dHigenter restituta etc. (folgt
Druckerwappen von Fabri); auf Fol. 20*: Lipsiae in
edihus Nicolai Fahri Anno domini 1522.
Ofifenbar verschwand Plautus mehr und niehr aus dem
Kreise der atademischen Vorlesungen, worin ihn namentlich
Werler mit so viel ruhriger Energie wie gliicklichem Erfolg
festgehalten hatte, als ein wesentliches Ferment demnach
des Humanismus.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 59
Mit 1521 ist die Plautinische Betriebsamkeit wie abge-
schnitteH; und der Humanismus selbst stirbt gleichzeitig so
ziemlich ab^ Dank der reformationsfeindlichen Gesinnung des
Herzogs Georg. Unter ihm trat eben die scholastisch-theo-
logische Beaction ein und hielt an^ bis die humanistischen
und mit ihnen die Plautinischen Studien gegen 1540; um
welche Zeit Camerarius nach Leipzig berufen ward, zu neuem
frischem Leben erweckt wurden.
Beabsichtigt wurde mit diesen Editionen lediglich die Her-
stellung eines lesbaren Textes und dabei sind die deutschen
Herausgeber ganz abhangig von den Italianern. Busch und
Werler haben, wie eine Vergleichung der Drucke lehrt,
kaum etwas anderes gethan als die Ausgaben von Sara-
cenus und Baptista Pius wiederholt, manchmal sogar
sklayisch, wie z. B. in den Menaechmen Buschius die des
Saracenus (Venedig 1499). Dagegen zeigt sich auch nach
1512 bei Werler nirgends eine Benutzung des sog. ^Vetus
Codex', der seit 1512 in seinen Handen war [s. Opusc. III
p. 105 f.]. Ebeuso beruht die Ausgabe des Amphitruo von'
Tulichius in allem wesentlichen auf der Recension des Py-
lades (Pamia 1510), wozu einiges wenige aus der Ausgabe
des Nicolaus Augelius (1514) gethan ist. Das lehrt eine
Vergleichung der fraglichen Ausgaben und wird bestatigt
durch das eigene Nachwort, welches Tulichius Fol. 21^
hinzugefugt hat und das also lautet: ^Hermannus Tulichius
candido lectori. Ne, candide lector, suspiceris nos aliquid
temere Plautinae Amphitryoni vel subtraxisse vel adiecisse,
scias nos fere emendationem Piladis esse secutos (qui Plau-
tum post Baptistam Pium recognovit, licet alii in aliis etiam
a Pilade non iniuria dissentiant), praeterquam quod in pau-
cis locis recognitionem Nicolai Angelii ut veriorem praetu-
liiuus. Difficillimum sane est, quid in tam varia Plauti
emendatione sequaris eligere, quandoquidem quotannis ferc
aJiter ab aliis et dividitur et emendatur/
Schliesslich gewahren uns die in den erhaltenen Exem-
plaren beigeschriebenen Bemerkungen (d. h. die Nachschrif-
ten der Vorlesungen von Busch und Werler) noch einen
Yollen Einblick in die damalige Interpretationsweise. Da
60 VEIT WERLEK ALS DOCENT
darf man freilich aucli niclit za viel erwarten: die Exegese
beschrankte sich auf den nachsten Zweck des Verstandnisses,
auf die Worterklarung, die alles etwas poetischer, gesuchter
oder ungewohnlich gesagte fiir den Anfanger genau nnd
breit umschrieb, und fiigte die nothdurftigsten sachlichen
Erkliirungen in geographischen, my thologischen und ahnlichen
Notizen hinzu. Vorausgeschickt wurde der Erklarung der
einzelnen Scenen eine kurze Bemerkung iiber den Inhalt der
Scene, und dem ganzen Stiick eine mit kiihnen Etymologien
der Namen verbundene Erorterung des Charakters der auf-
tretenden Personen. Gelegentlich dieser Etymologien zeigt
sich freilich die Kenntniss des Griechischen bei Busch und
Werler nicht im glanzendsten Lichte; z. B. leitet Werler in
der Einleitung zum Epidicus den vermeintlichen Namen Stra-
tophocles von CTpaxdc, cpu)c (vir) und kX^oc {glorid) her (s.
Anhang III). Benutzt wurden bei der Erklarung gleichfalls
wesentlich die Italianer. So ist auch die Vita des Plautus,
die Werler in der Cistellaria von 1512 abdrucken liess und
die auch in ein (jetzt in Miinchen aufbewahrtes) Exemplar
seines Miles von 1514 eingeschrieben ist, unter Benutzung
der bei Saracenus und Pius gegebenen Daten zusammen-
gestellt. *)
Genau dieselbe Erscheinung zeigt sich bei Erklarung
der Horazischen Epistehi. Auch bei dieser lehnt sich
Werler an die Italianer, insbesondere an den Commentar von
Landinus (Florenz 1482) und den von Mancinellus (Ve-
nedig 1492) an; er bietet jedoch auch hier wie dort manches
eigene. **)
Beilaufig ist es ganz ergotzlich zu sehen, was alles fiir
Versehen die Studiosi damals beim Nachschreiben begingen***);
sehr stark pflegen ihre Misverstandnisse namentlich im Grie-
chischen zu sein: auch an Allotriis, die nebenher in die
^Hefte' gekritzelt wurden, fehlt es nicht.
*) lch lasse die Vita im Anbang III unter I abdrucken und gebe
ebenda unter 11 den Anfaiig der Interpretation de8 Epidicus.
**) Eine Probe folgt im Anhang III unter III.
***) Bis zu Provincialismen, wie einer einmal ' conschwetum '
schreibt.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. Gl
Anhang L
Proben der lateinischen Prosa Werler's.
I.
Brief an Beinen Pen9ion3,r Dragst&dt aus fiisleben, als Vorrede
Torgedrnckt Werler'8 Ausgabe von ffinf sogen. Lncianischen Dialogen
(Lotter 1513), Fol. l^ bis Fol. 3^.
Viti Vuerleri Sultzveldii philosophiae politioris magistri ad mode- fol. i^
stissimnm et honeBtissimum adulescentem Alexandrum Dragstadium
Eyslebensem, discipulum suum domesticum epistola.
Qnm nuper latina quaedam et haec non parum multa variorum
scriptomm volumina in manus sumpsissem, Alezander mi iucundissime
atque amabilissime, non omnino intempestive se tunc obtulerunt Lu-
ciani Samosataeni hominis sane docti nec inemditi opera tum de veris
narrationibus perscripta luculentissime tutn de aliis quoque rebus re-
conditis ac scitu dignissimis pulcherrime verissimeque elucubrata. Quae
dum ordine suo, dii boni, vix verbis consequi possum quanto gaudio
quantaque animi alacritate, ut quaeque erant collocata, tumultuose et
saltuatim percnrrissem , incidi tandem in eiusdem auctoris dialogos
tanto dicendi lepore, tanto cultu, tanta denique verbomm elegantia
concinnatos, nt dicere ausim illorum frequentem ac sedulam lectionem
et ad linguam lacialiter excolcndam et ad vitam nostram salubriter
instituendam fore procul dubio accommodatissimam. Hos accuratius
dum iterum atque iteram perlegerem, res sane digna visa est quae
ocnlis multorum subiiceretur , ne in hac Lipsensi litteraria palestra et
amplissima et florentissima, in qua qum aliamm arcium fere omnium
tum potissimum politioris litteratm*ae nunquam satis laudatum studium foi.2*
ita viget, colitur augeturque in dies magis, ita optimus quisque ex
vatum oratommque numero ea interpretatione , quae accuratissima et
- diligeDtissima esse potest , studiosissimis et bene natis scholasticis
enarratur, solus Lucianus nuUa sna culpa se quasi desertnm et in me-
dio relictum esse ab omnibus hamm arcium doctissimis et disertissimis
professoribus conqueri inre possit. Motus itaque vel hac sola causa
meo indicio sicut honestissima ita fortasse non nihil fructus et utili-
tatis allatura quosdam libellos a Luciano nitidissimo auctore ad mo-
dnm dialogomm exaratos ac nostra ut spero opera curiose diligenter-
que castigatos typis venustioribus effigiari et in publicnm prodire per-
misi tibique ac omnibus cupidis eiusdem studii iuyenibus brevibus
qnibusdam commentariolis lucidissime illustrare et planissime ut mihi
facere videor interpretari constitui.
Cni autem hos quam tibi pocius nuncupatim dedicarem non facile
veniebat mihi in mentem, Tibi inquam, mi Alexander suavissime, qui culta
cnltissimomm poetamm ac oratomm studia ita sicienter et avide hau-
ria, nt non tam stimnlo quam freno quandoque egere videaris. Agitur
62 VEIT WERLER ALS DOCENT
iam ni fallor aDnus secundas, cum in contnbernio meo mecnm degena
me andis diligenter, observas fideliter, reyereris amanter, milii soli das
operam non assiduam modo sed et alacrem. Qnare tna hac pervigili
cura studioque non penitendo in tam imbecilla presertim adhac etatula
tantos iam progressas atraque lingua fecisti, nt ipse qnoqne, cains
ductu et auspiciis haec foelicissime agis, noununquam obstapescere 8o-
leam et ita mecnm tacitns loqui:
0 decus ingenii celebrandaque nomina patris,
Qui sobolem tantam progenuisse potest,
fol.2^ Fausta diea nimium nitido nnmeranda lapillo,
Quae illi nascenti lumina prima dedit.
Corporis et fortnnae bona, quibus te natara pulcherrime ac eminentis-
sime ornavit, tametsi ab iis contingat aliquem interdum gloriosiasime
laudari, quia tamen nemo iustius veriusque laudibus eztollitur qaam
cum a bonis animi (hoc est ab honestissimarum rerum studio, ingenii
facilitate, morum suavitate virtutisque et probitatis expectatisaima in-
dole) alicuius commendatio manat et proficiscitur, hoc loco commemo-
rare non libet. Quid dicam de memoriae huius tuae prope incredibili
bonitate ? Tam enim facile discis, tam tenaciter contines , nt omnium
tuorum condiscipulorum , quos nactus es et nobilissimos et stadiosisai*
mos, onauimi consensu non discere sed reminisci potius videaria. Quo-
circa multum huic prosperrimo foelicissimoqae studiorum tuomm sac-
cessui gratulor et mihi aeque gaudeo. Ne dubita, mi bellisaime Ale-
xander, non parvum sed laboris ac honestatis ad te cumulatisaimum
aliquando perventumm honorem, quod a tuorum complexu, a patriae
deliciis, a sodalium lusibus et conviviis ablegatus, non quidem mercium
commutandarum aut foenoris multiplicandi gracia (quod iam paasim
fieri solet), sed ut politiorum stadiorum laudatissimis et probatissimis
institutis omatas et auctus viaticum tibi ad seuectutem comparea non
ferro, non flammis, non deuique tempestatibus ullis obnoxium, sed
liberrimum, tutissimum atque perpetnum et in quod fortona qnoqae
ipsa, omnium aliarum rerum domina ac dispensatrix, nnllum omnino
habeat imperium. Non euim facile quia eloqui potest, quam haec hu-
manarum litteramm et eloquentiae omatissima suavissimaque studia,
si pleniuBCule etate ista, quam tu modo vivis, percepta et imbibita
fuerint, quantum conferant ad omnem disciplinam et precipue iuria
foi.s' scientiam percipiendam , quantum perceptam excolant magisque popu-
larem reddant. Quamquam iam, si diis placet, in omnibus fere aliis
per diversa Germaniae loca publicis gynmasiis quidam iactanticnli et
stolidi osores nescio qua vanae scientiae persnasione confisi maiestatem
latini eloquii ac sacros Musarum fontes turpiter audent reprehendere
et morsu canino lacerare; hei quam temere (ne dicam stulte) hos bo-
lum sapere existimantes , qui portentosis quibusdam et e media bar-
barie emendicatis vocabulis ita rem ipsam de qua loquuntur involucris
et enigmatis distorquent, ut iam aut Sphinge aut Oedipode vel Delio
UND DIE LEIPZIGEB PLAUTUSSTUDIEN. 63
aliquo enarratore illis opus esse videatur, si ab aliis doctissimis alioqui
hominibus recte et inoffense intelligi debeani Sed de iis ego amplius
▼erbum facturus non sum, y]v }ir\ tic ujCTr€p cqpCKiav pXiTxri xai ap€Ti2n
[f^v |ni^ Tic lijorep cqpn^^iciv pX(TTr) xal ipeQitx) oder vielmehr pX(TTr) )H€
Kdp^eCZrj == Aristopb. Lysistr. v. 476. C. W.].
Rcdeo ad te, Alexander, qui in hac re nec monitore nec consultore
eges. Li Romulea enim lingua effiugenda diligenter ediscendaque se-
dulo nemini tuorum aequalium cedis; Graeca vero ita foeliciter imi-
taris, ut quottidie aliquid et scribas et legas, unde pleniore haustu
dulcissima eloquentiae fluenta haurire possis. Quare ita ut coepisti
perge porro ire, id est ameuiores litteras humanitatisque studia, quod
tua sponte facis, percupide et alacriter complectere. Nihil est per
deum immortalem, in quo tui praeceptoris animum facilius demereri
possis, quam si flagrantissimo studio, cura, labore diligentiaque enitaris,
nt in eum virum evadas,' in quem te evasurum fere omnes augurantur.
Scis quam miriflce tuam non vulgarem neque pertractatam in bonis
litteris capessendis industriam tuo patri Philippo Dragstadio viro in-
tegerrimo et iureconsulto prudentissimo saepius seriptis meis insinua-
verim iusserimque illum constantissime de te ac studio tuo quam opti-foLs
mam et certissimam spem habere. Tui muneris omnino iam esse vi-
detnr, Alexander, ut plane efflcias, ne me falso haec dixisse arbitretur
et ne hac spe, in quam ego illum mea constantissima predicatione
erexi, demum frustratus esse videatur. Quod ut sedulo, diligenter et
accurate facias, non solum te moneo sed et hortor, urgeo, impello.
Interim vero hos Luciani dialogos iucundissimos et utilissimos
(aunt autem Scipio, Scaphidium, Palinurus, Virtus et Hercules), quos
privatim tibi dedicatos in usum publicum edo, diligcnter lege; illis
veluti cnm quibusdam amantissimis convictoribus te oblecta creber-
rime. Non olei — crede mihi — nec operae te penitebit, ita aures
tuas teneras adhuc et molliculas suavissimo quodam sermonis sono
implebunt et ora certo obtutu deflxa soloque intentos oculos, ut es
maiuscularum rerum mirator egregius, aliquaudiu tenebunt. Qua re
autem tenebunt? Nempe rerum gratissima varietate, vocabulorum
splendore nitidissimo, sententiarum gravissimo pondere ac totius fere
lacialis eloqnii expressa facie.
Sed ut mea epistola sunm aliquando pensum absolvat, iam vale
et bonis litteris acriter iucumbe. Ego preceptor ac monitor tuis in
hac re desideriis nunquam deero: age tu modo, ne tibi ipsi defuisse
videaris. Iterum vale et salve. Lipsi octavo Kalendas Decembres
anno natalis Christiani millesimo quingentesimo decimo tertio.
II.
Zwei Briefe Werler^e an Wilibald Pirckheimer, abgedruckt in
J. Heumann'a 'documenta literaria varii argumenti' (Altorfii 1758) unter
N. XXXXIII p. 287 flf.
G4 VEIT WERLER ALS DOCENT
EPISTOLAE VITI BERLEBI.
1.
(De Italornm ingeDiis et studiis ac praecipae de Bapt. Egnatio.)
287 S. D. Qaantam laetitiam yel potias volaptatem litterae mihi tuae
attulerint, Bilibalde vir clarissime, tacitas mecum cogito potios qaam
ut scripturo mihi verba nunc succederent. Es tu homo certe humani-
tate nemini secundus, quod ad me, licet longo locorum spatio separa-
tum, occupatissimus ipse litterarum aliquid dare non intermiseris , et
ita amanter te mihi rursus insinuaveris , ut nihil ad benevolentiae cu-
mulum addi posse contenderim. Quas, Bilibalde, tibi tanto pro mu-
nere grates, || quae reddam meritis congrua dona tuis? De Italorum in-
geniis non inficias eo, quin illa sint vegeta et ingenuarum artium satis
foecunda; non tamen usque adeo in ea re mibi excellere videntur, ut
complures ex nostratibus non solum non aequare Latialem illam men-
tis acrimoniam, scd etiam longo post se intervallo relinquere videan-
tur. Peregrinatus sum iis iam aestivis studiorum vacationibus paulo
liberius, mores hominum et urbes propius inspecturus grammaticoe
plerosque salutavi, audivi non parum multos. Sed quid tum? en (qaod
2S8 pace aliorum dixerim) solus Baptista Egnatius in Venetorum floren-
tissima urbe inventus est, qui graeci latinique sermonis mira facondia
reliquis omnibus longe praestabat. Ductu illius ac opera rarissima
quaeque ac visu dignissima toto quatriduo illic sum diligentius con-
templatus. Fecit is inter loquendum tui sacpius quam honorificam
mentionem ac tandem qum me discessurum pulcherrimo quodam
chartaceo munere prius donasset, id crebro inculcabat: Bilibaldam
tuum, immo meum, immo nostrum, mi Vite, meo nomine salatabis
plurimum. Non potest dici, Bilibalde, quam homo ille sine controver-
sia doctissimus te colat unice observetque reverenter, quod ideo scripsi,
ut intelligeres Germaniam nostram quoad illam ingeniorum beatitatem
non in postremis collocatam esse. Quod si, ut scribis vcrissime, Ger-
manis munera, quae Italis, ob doctrinam proponerentur; (qois enim
virtutem amplectitur ullam, praemia si tollas?) protinus omnia iam
essent alba; sed bei nos ventus pascit, pascuntque inania verba ob
idque male cum litteratis agitur viris. Desertae sunt patronis Musae.
Vix unus ex Germaniae principibus studiis dat moUe otium animumqae
a curis extricat, ut nibil de lodice paranda attonitus aliquid emoliatur,
quod posteris quoque gratiam conciliare possit. Sed prohibent me ce-
tera Parcae farique vetat Saturnia luno. Quod apud vos litterae mi-
rum in modum florere incipiant, gaudeo communi patriae non medio-
239 criter, quaudoquidem futurum spero, ut tremens iam prope ac vacil-
lans barbaries intra brevo tempus tota pellatur. Quod ut fiat, tui quo-
que muneris erit; interim autem Luciani libellos quos parturis ut
quam primum enitaris, Lucinam ipse supplex invocabo, ut opem huic
operi pulcherrimo ferat, quo ii qui mansuetiora sectantur studia, ex
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 65
horam foetnra fructus capiant uberes atque iucundos. Vale et me ama.
Nempe tnuB Verlerus erit, dum viia manebit||atque tuum nomen tem-
pns in omne colet. Iterum yale. Ticini decimo sexto die Decembr.
anno XVUII.
TuuB Vitus.
2.
(De rebus suis non nihil exponit. 2. Reuchlinum et Huttenum rebus
hnmanis ereptos luget. 3. Discordi Germaniae pax reddatur.)
Salve. Liberalissimi mores candidumque illud pectus tnum non
nisi gratiis ac amiciciae natum, Bilibalde doctissime, hoc egerunt nu-
per, ut ego insigniter auderem posthabito omni pudore quiddam per
litteras erubescere nescias, quod praesens vix expostulassem , abs te
petere fuerim ausus. Tui erat ignoscere homini suo semet ipsum pede
alioqui diligenter metienti; ita mihi omnia tecum garrire inque sinum
iuum libere quicquid habeam aut curarum aut nugarum effundere li-
citum putaram. Neque dubito, quin in hanc rem Bilibaldum, hoc est
amicum illum nulla ex parte cessatorem, totum effuderis, nisi fortasse
tanta superstitione teneatur, ut religio illi sit in Viti sui negotio mcn-
daciolis aliquot abuti. Quod multis iam mensibus scribendi ad te of- 290
ficinm intermiserim , nescio quibus verbis sim causam meam acturus,
si negotia causarum (id quod solent fere desides) quando mihi non sit
tantus negotiorum tumultus, quibus undique distringar, vereor quam
roaxime ne, si id praetexam, tota sim causa facile casurus. Tui
mellitissimam memoriam obrepsisse mibi, qum eorum, quos charos
habeas, oblivionem vera amicicia non admittat, non est qur in hac
quoqne re patrocinium aliunde petere habeam necesse. Vnde igitur,
inquies, tam diutnmum silentium? si nec occupationes tuae, quae nul~
lae Bunt, neque uUa oblivio amicissimi hominis memoriam tibi excu-
tere potuit? Audi, Bilibalde, id quod sane res habet, qur enim mani-
festa negabo? sum procrastinator ita mirificus, ut vix sit alius quis-
piam, quem mihi in re tam egregia anteferri, nedum conferri facile
patiar. Et sunt tam alta montium cacumina, quibus medius circumdor,
ut annus interim praetereat, quo nullus concedatur ad tam eximios
amicoB ac patronos litteris meis exitus, quos tamen omni officiomm
genere prosequi par erat. Vnde vel hoc solo nomine locum istum
male odi, quod perraro occurrant, qui aut hinc ad vos aut istbinc ad
nos conmicent Ita dum maxime ofQciosus videri cupio hominibusque
bene de me merentibuB hac saltem re gratificari, qum nihil praestatur
poftt longiuscnlam expectationem , fit ut ii incivilitatis, illi vero in- 291
gratitndinis me accusare non cessent. Si forte quemadmodum valeam
quaeris, Deo opt. max. auctore sat bene habeo, tibique sicut optimam,
ita longevam valetudinem imprecor, quo possis foecundissima animi
tui fetnra stndiosomm diutias locupletare paupertatem. Ego, si scire
cnpis, alterum fenne mensem venationi ita strenue fui deditns, ita in
FR. RIT8CHELII 0PV8CVLA V. 6
66 VEIT WERLER ALS DOCENT
opcre alioqui noii iniucundo detritus, ut qum singulas rea diligen-
tius contemplor manumque operi nonnonquam adhibeo, factum est, ut
veDator sim iam propemodum bonus et eques non omnino pessimus.
Rides tu fortasse, dum ea legis, at rideres, sat scio, multo etiam ma-
gis, si me equo impigre terram pedibus concutienti insidentem cer-
vumque pleno cursu per inyia quaeque insequentem videres.
Quo animi aestu reverendissimi Bambergensis ecclesiae olim prae-
sulis mortem pertulcrim, tute me etiam tacente facile consequi potes.
Eram tuncViennae, nuUi minns quam buic rei intentns, ecce! nuncins
adest, illius mortem et eam quidem ex incisione nobis significayit. Quo
alii.animo fuerint, nibil moyeor ego, sit per me suum cuique pulcbrum;
me certe tanto dolore affecit, ut consolationem fere nullam essem ali-
quam diu admissurus. Et quid ni dolerem, Bilibalde mi? oneraverat
ille me quondam immodicis promissis, ut Carolo, illius ex sorore ne-
poti, quocunque proficisceretur studiorum gratia, yel comitem yel du-
292 cem potius me ipsum ezbiberem. Et Carolus calcaria, ut id agerem,
incessanter admoyebat. Reyocabar ex Lipsensi Academia, parebam
non sine maximo meo incommodo, interim yero non aliter quam
Aeneas alter Virgilianus terra iactatus et alto. Quid aliud snpererat,
quam ut tantorum laborum fructum et eum quidem mihi promissum
demeterem aliquando? tam amplae spes mihi perbelle placebant, sa-
trapam me esse putabam aliquem et aurei montes animo concepti iam
me propemodum ferocem reddiderant. Sed (o fallaces bominum spes!)
eam cristam mihi depressit unius capitis iactura et est haec fortunae
non mediocris invidia. Quid de Carolo mihi sperandum sit, ne te
multis morer, audi, per Musas et Gratias te oro. Erant sacerdotia illi
minuscula duo, egi cum eo per litteras, quantum id fieri potuit, dili-
gentius, fecerunt hoc, me etiam nesciente, amiculi complures, ut aetati
meae paulatim iam ingravescenti consuleret, post tot exantlatos la-
bores, post tam diligentem sibi plensque annis navatam operam, par
esse, ut iam missio mihi concedatur, quo liceret per otium posthac
studiis frui. Respondit illico: se habere iam, quibus sit eo beneficio-
rum genere gratificaturus. 0 gratum discipuli pectus! o dubiam, immo
nuUam potius inter mortales fidem! ita adsunt isthic vultures, qui
multis etiam ante mensibus cadaver aliquod futurum praesentiant.
293 Vtinam hoc alieno ac non mei ipsius exemplo diligentius praevidissem!
Quod qum factum non sit, quis me prohibet, quin vocem illam
serae prudentiae nimioque meo incommodo emptae emittam, scilicet:
non sic putaram. Dispeream, nisi centies et eo amplios illnd hebrei
poetae vaticinium mecum tacitus ipse submurmuraverim, quo serio ad-
monet, ne principibus ac hominum filiis confidamus, in quibus nihil
est tam firmum, tam stabile tamque durans, quod non sit aliquando,
et id quidem brevi, in tantis felicitatnm somniis emigraturum. loannes
Reuchlinus, vir ob trium liDguamm peritiam immortalitate dignns, boc
proximo iam mense vitam cum morte feliciter commutavit. Id quod
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 67
mibi tam acerbum fuit, ut multis annis nullius hominis digressus me
discruciaverit grayins. Video tamen cum illo optime actnm, quod ab
hoc saeculo non minus scelerato quam aerumnoso sit plane exemptus.
Rumor item apud nos longe lateque sparsus est, et ita sparsus, ut
non parum multis fidem iam quoque fecerit, Ylricum Huttenum, vere
nobilem iuvenem, et hunc quoque diem suum obiisse. Quodsi res ita
habet (solet enim nonnunquam rumor et variare et augere , qnod ge-
stnm est), doleo illud ingenium, illam in utroqne dicendi genere feli-
cem venam tam immaturo interitu defecisse. Ita dira fati necessitas
optima quaeque demetit, peioribus usque ad taedium relictis. Fuit
mibi cum homine non vulgaris, neque omnino nova familiaritas, ut- 294
pote in Lipsensi olim gymnasio non penitendis auspiciis contracta,
ubi qnm illic adulescentnlus ferme bonas litteras non omnino infeli-
citer profiteretur, ita mihi primo statim gnstu placuit, ut spem illico
de homine conceperim et amplam et raram. Vitio illi vertebatur,
quod acerbius nonnunquam scripserit, quod convitia convitiis accu-
mulaverit, quod plerosque insectaretur odio plus quam tragico. Sit
ita. Sed provocatus, sed iuvenis, sed non nisi quando calamus inca-
Inerat, qua tamen re neminem maiori quam se ipsum gravabat in-
vidia. Si id vitium est, habet id cum mnltis commune. Non possnmus
omnes Christum et principem et doctorem nostrum referre, qui male-
dicentibus non vicissim maledixit, sed pro probris amamlentis salu-
tarem nobis doctrinam rependit. Vtcunque sit, umbris illius tennem
ac sine pondere terram opto, spirantesque crocos et reliqua quae se-
quuntnr.
Vix credis, Bilibalde mi, quam me horum temporum tumultus
offendant. 0 dii deaeque, quae insanas versat discordia mentes! itane
animus praeceps per omne relabitur facinus? itane veluti furore quo-
dam perciti in quemcunque obvium repente comua obvertimus? nonne
mnti tibi videntur Germaniae nostrae principes, qui tales rerum hu-
manarum pestes taciti spectare possunt? Ego qum audio illis manus
aroputatas, hos crudelissime occisos deumque hominumque fidcm im- 295
plorare , quid alind cogitandum est, quam Marios Syllasque ab imis
Tartari sedibus evocatos esse? Pompeius in iras hinc furit, hinc Cae-
sar vesano accenditur igne. Est tanta cmdelissimoram hominum se-
vitia, ut pro sua libidine, qua in quosque obvios grassantur, satis-
factum sibi nequaquam putarent, nisi (o rem indignam!) in miserarum
muliercularum miserrima corpuscula quoque sevirent. Et videt ista
deus, nec fulmina torquet ab alto! Irasci quando iustius ille potest?
Sic odio plus quam Vatiniano tumultuamur, quasi extrema nobis spes
in eo sit collocata, et tamen qum haec agimus, perbelle Christiani
nobis videmur, quasi haec nostra religio longe quicquam aliud deside-
ret magis qusun concordiam, qua sola sublata Christiani non sumus.
Litiens hoc loco ipsemet mihi temperabo, ne in principes immodestius
qoid proferatnr, qum sciam non esse rem ludicram, cum love iocari,
6*
C8 VEIT WERLEK ALS DOCENT
quem eyocasse parara rite conceptis yerbis exitio olim foit, sed me
miserae plebis miseret et piget qaorundam plus quam turcicae tyraimi-
dis. Franciscas de Sickingen si Caroli Imperatoris aut consilio aut
iussu, id quod plerique suspicantur, tam atroces suscitayit tumultus,
babebit fortasse quo sese tueatur; at si suis ipse auspiciis rem tam
arduam ac seditiosam tentare fuit ausus, deum mihi iratum inprecor,
nisi baec scintilla, iAm paryo initio coorta, incendium yastissimam sit
29G aliquando paritura; solet enim, qui fumus esse coepit, illico igms fieri,
et talis ignis, qui paulatim irrepens non eztiognatur facile; solet ma-
lum, quod ab initio tam leve negligebatur , si sit auctum, in graye
Christianae tranquillitatis dispendium erumpere tandem. Qum baec
et alia tacitns quandoque mecum ipse cogito, soleo yehementer mirari,
qur reliquae Germaniae et civitat«s et principes non idem in suis re-
gionibus, quod Elyetii populari tantum freti consilio in sua terra fau-
stiter praestant; at ipsi dum publica curant commoda, rem publicam
habent paoatam; nos priyatis tantum inhiantes nec publico nec pri-
vato fruimur satis commode. Aut ego mentior, Bilibalde, aut aliquis
malus genius bene concordibus animis iratus hunc amarorem rebus
huroanis infundit. Sed quid si flagitia nostra, quibus Deum quottidie
irritamus, haec mereantur, et merentur procul dubio. Neque enim, ut
Flaccus ait, per nostrum patimur scelus iracunda loyem fulmina ponere.
Quid alii arbitrentur, divinare non possum. Ego puto principes in boc
iam publico congressu nihil omissuros, quo huic tam sanguinolentae
tragoediae finem aliquando imponant, cuius spectatores muti nimis for-
tasse diu ezstiterunt. Sed quid tum? si cousultent grayiter, exequan-
tiir yero nunquam. Concilium indicitur, statuitur locus, dispiciuntnr
singula, et ea quidem soleani quodam ritu, sed dum in dies alius alium
297 expectat, dum quisque iter adomat suum, dum de ordine, quem hic
aut ille consulendo capiat, longior est disceptatio, dum hinc atque
hinc in medium consulitur, bona, crede mihi, temporis pars frustra
effluit; sed de hoc plura nuoc nec licet nec libet scribere, quando-
quidem illa mihi meique similibus deplorare tantum, adiuyare penitus
non conceditur. Deu» optimus maximus tales tandem Germaniae prin-
cipibus immittat aninios, ut nihil putent esse in tota yita pemiciosius,
quam Christianos populos mutuis inter se latrociniis aut bellis digla-
diari. Interim yero dum illa aut negligentius tractantur aut oninino
negliguntur, fortasse bonos naucleros imitari praestat, qui posteaquam
mare altius ingressi sunt, tanquam ex specula aliqua taciti yentos
tempestateroque sonoram intentius contemplantur, donec coelum ali-
quod serenius apparuerit.
De negotio Lutheri yix ausim scribere quae sentio; ita nunc yides
a plerisque ad calumniam trahi ea, quae sincerissimo etiam animo
bunt aut Bcripta aut dicta, interpretanturque in eam quam ipsi yelint
partero, cum quo tamen hominum genere non puguo, sint per me
unicuique libera, modo recta, iudicia. Perlegi nuper illius libellQm in
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 69
Henricum octavum, Angliae regem, editum. Si coi isie scribendi modas
placet, placeat; nihil improbo alioram Bententias, mihi certe tam
acerba insectatio cum in omnibus honestis studiis, tum -praecipue in
sacris probari neque potest neque debet. Faveo Luthero plurimum, 298
Euangelica lux adeo mihi cordi est,. ut mihi nuUo tempore unquam
aliqnid fuerit in yotis magis, quam ut negotium hoc, qualitercunque
sit coeptum, in lesu Christi ac evangelicae veritatis gloriam cedat.
En ! habes litteras bene longas, Bilibalde, quibua praeteriti temporis
silentium nimia loqnacitate, ut puto, egregie compensavi. Extorsit has
partim rei indignitas, partim vero humanitas illa tua humanissima,
qua fretua nihil non mihi licere tecum putabo, quas tamen non recuso
quominus damnes, imo ne legas quidem, si ita sit commodum. Hunc
modo menm tam propensum in te animum non improbes. Quodsi te
id facturum animadvertero , sat pulchre procedit; sin gratiam etiam
iniero, felicitatis me partcm assequutum putabo. Vale, vir incompara-
bilis. Ex Wisensteiga octavo die Octobr. a. 1522.
Vitus Berlerus ex animo ac toto pcctore tuus.
Anhang n.
NeuDzehn Gedichte Werler^s.
[Von Veit Werler^s Epigrammen, die Heumann ^commentatio isa-
gica' zu seinen 'Documenta literaria' (Altorfii 1758) p. 107 erw&hnt,
wnsste Ritschl, als er sich mit diesem Humanisten eingehender zu be-
sch&ftigen anfing, im Bhein. Museum 6d. XXVIII p. 167 (» Opusc.III
p. 113) selbst noch gar nichts zu sagen; bei fortschreitendem Suchen
fand er drei solcher Epigramme auf den Titelbl&ttem Werler'scher
Textausgaben. Diese verzeichnete er in den Zus&tzen, die fiir den
Wiederabdruck jenes Aufsatzes in Band III der Opuscula bestimmt
waren und nun ebenda p. 113 £P. zum Abdruck gelangt sind.*) Bereits
damals fugte cr hinzu (p. 115 Anm. 15*^): 'Ob es dergleichen (carmina)
Bonst noch gibt, wiirde vielleicht am ersten ermitteln, wer in der
Lage w^re silmmtliche ans der Lotter^schen OfGcin hervorgegangenen
alten Dmcke darauf durchzusehen.' Als er dann die mit diesenWor-
ten bezeichnete bibliographische Untersuchuog mit dem im Anfang
dieses Aufsatzes genauer geschilderten Eifer selbst ausfCihrte, fand er
nicht weniger als neunzehn derartige Epigrammo WerlerV Zw51f
von diesen schmficken die Titelbl&tter dcr oben (p.52fif.) verzeichneten
Ansgaben Plautinischer Stiicke, die Werler besorgte, vier weitere
stehen in &hnlicher Weise auf den Titeln seiner oben (p. 46) gleich-
falls bereits genannten Ausgaben des Valerius Maximus , Cicero
*) [Es h&tte gleich an dieser Stelle des dritten Bandes ein Hinweis
auf die Resultatc der weiteren Nachforschungen meinerseits nicht
tmterbleiben soUen. C. W.]
70 VEIT WERLER ALS DOCENT
de oratore, von Horaz* Episteln und ffinf sog. Lucianiscben Dialogen. Hier-
zu kommen noch drei grOssere: eines eu Ebren seines Lehrera Basch
▼on 1611, ein anderes an den ihm nahe befreundeten, 1513 in Leipzig
studirenden Eobanus Hessus von 1514, endlich eins an Tarquinius Par-
tbenius Dalmata, mit dem er in Ingolstadt in ein vertrautes VerhSllt-
niss getreten, von 1513.
Bei dem Wiederabdruck dieser neunzebn Carmina ist ubrigens so-
wohl die groteske Interpunction jener Zeit, die das beutige Versi&nd-
niss gar zu beschwerlich macht, als auch das Uebermass grosser An-
fangsbucbstaben beseitigt worden, die Orthographie aber unvei&idert
gelassen. C. W.]
I. Zwolf Lobgedichte Werler's auf Plautus.
(Auf den Titelbl&ttem seiner Ausgaben Plautinischer Stficke.)
1. Ode auf Plautus als Dichter im allgemeinen.
( Aus Tlautinum poema cui Truculento nomen est' Leipzig, Melch. Lotter
1512, auf dem Titelblatt)
Viti Vuerleri ode dicolos distropbos.
Perlege dulciflui numerosa volumina Plauti
Quisquis es, o iuvenis,
Commoda si linguae, morum vel limes honesti
Pectus et ora movet.
Nam Latii cultor sermonis sedulus ipse est
Laude priore tumens;
Adde etiam variae specimen monimentaque vitae
Quae tibi cuncta dedit,
Si modo multarum soccns tenet abdita rerum,
TuUius ut cecinit.
Ergo Plautinos volvas sine fine labores,
Quisquis es, o iuvenis.
2. Sapphicon auf Plautus als Dichter im allgemeinen.
(Aus 'Persa Plauti Comici Luculentissimi lucundissima ac nitidissima
Comoedia* Leipzig, Melch. Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
M. Viti Vuerleri S. in Plautum Sapphicon.
Qui sacras totus coluit Camaenas
Kt bibit dulces Heliconis undas,
Sive qui cinxit viridante lauro
Tempora, Plautus,
Vmbria hunc quondam genuit superba
Carmine et blandis fidibus canorum,
IND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 71
Hic ubi excelsos celebrata muros
Sarsina tollit.
Quumque bissenos superasset annos,
Ingeni cultor fugiens patemum
Limen ad magnae propere recessit
Moenia Roroae.
Dulciter claras modulatnr artes
Tempore, invictus Cato, Fulvius quo
Scipid, et fama celebri perenne
Prorogat aevum.
Criminum altricem domuit iuventam
Saepius longas vigilando noctes,
Vnde divini tacitus resurgit
Pectoris ardor.
Asperos sensit tamen inde cursus
Vitae et infesti precium laboris;
Nam molam duro Cereris terendae
Munere volvit.
Dii boni quanto studio et nitore
Hic suos auctor decorat libellos!
Carpit en luxum variique monstrat
Dogmata saecli.
Ceme, ut Actaeam sequitur Minervam
Vultque ad exemplar pariter vagari
Illius, Graiae qui erat et Sicanae
Gloria terrae.
Non queo laudes meritas referre
Tam pii vatis numero vel ore,
Quem stnpent snmmi medioximique
Laudibus ornant.
3. Sieben Epigramme auf die Plautinischen Com6dien.
(Aua 'Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem fidem eiiam in sinistra
fortuna servandam esse docens' Leipzig, Melch. Lotter 1512, und in
einem neuen Abdruck von 1513, auf dem Titelblatt)
Viti Vuerleri diatichon in Plautinarum fabularum utilitatem compositum.
Qui cupis ad vitae frugem Latiasque Camoenas
Pergere, ne dubites: omnia Plautus habet.
Aliud.
Artes Thespiadnm et varios pro tempore mores
Plautini monstrant commemorantque sales.
72 VEIT WERLER ALS DOCENT
Alind.
Qaem moyet hinc risas, movet hinc pia cara Minerrae,
Marci facandos verset in ore modos.
Alind.
Cui placet Aasonio ladens comoedia socco,
Hic volvat libros, Plaate diserte, taos.
Aliad.
Crede mibi, incassum consumis tempora, si non
Plautina assiduo scripta labore legis.
Aliud.
Tempore vis modico si noscere plurima, Plaatum
Ne cesses studio consociasse tuo.
Aliud.
Desine: littus aras, ni docti fabula Plauti
Haereat in manibus nocte dieque tuis.
4. Lobgedicht auf Plautus als Dichler ilberhaapi
(Aus 'M. Plauti poete comici in omni latina elegantia parentis ac prin-
cipis Comedia prima: cui Amphitryo nomen ab auctore ipso inditum
est' Leipzig, Melch. Lotter 1611, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus lectori.
Vir doctissimus undecunque Plautus,
Plautus deliciae Attici leporis,
Plautus Romuleae lepos Camenae,
Seu multo mage quod iuvat capitque,
Plantus mente potens deisque iuzta
Cunctis atque viris bonis amandus,
Tersus, praecipuus, gravis, rotundus,
Salsus, frugifer, elegans, disertus,
Splendens, blandidnlus, volnptuosus,
Comptus, dulciculus venustulusque,
Subtilis, varius, facetus, insonH,
FacunduB, nitidus nec indecorus;
Plautus Castalidum comes sororum
Scripsit versiculos scaturientes
Multis sensiculis, nec inde turpes
In se stulticias inepciasque
Nulla et rustica dicta continentes,
Sed verbis (iuvat hoc) probis sonantes
Et cura vigili ropumicatos
Cultu, munditiis, venustiore
Contextu numeroque blandiore,
Mirandam speciem simul ferentes.
0 foelix iuvenis senexque foelix,
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 73
Foelix 0 pner et quater beate,
Li coiuB placido sina quieBcit,
Li cuiuB lepido vagatur ore,
Plautus tam sacer agnitus poeta;
£n ille dpx^Timov faceciarum
Atque idem pater omnium leporum,
Vir doctissimus utriusque linguae,
Vir doctissimuB undecunque Plautus.
6. Auf Plautas' Aulularia.
(Aus 'PJauti lepidissirai poete Aulularia ab Ant. Codro Vrceo . . . pri-
stine forme diligenter restituta; illius enim finis antea desyderabatur'
in drei Abdrficken, Leipzig, Melch. Lotter s. a., 1612 und 1513, auf
dem Titelblatt*))
Vitus VuerleruB Plautum alloquitur.
Ante erat informis tuus hic, mi Plaute, libellus (tota haec tua, Plaute,
fabella die Ahdrilcke von 1512 und 1513),
Non secus ac miris corpora secta modis;
Nam capiti finem cariosa absumpserat aetas,
Neu posset longa posteritate frui.
Haud tulit hoc Codrus. Codrud doctissimus ille
Mox facili amissas carmine reddit opes
Ac lacerata boni passim monimenta (monumenta die Ausgdben von
1512 und 1513) poetae
Cogit et effigiem iussit habere suam.
6. Auf Plautus Captivi.
(Aus dem Druck s. 1. et a. 'Capteivorum Daorum fabula a Plauto auc-
tore ad pudicos mores facta', auf dem Titelblatt)
Viti Vuerleri Epigramma quo Plautus lectorem alloquitur.
Ille ego sum Plautus (quid enim manifesta negabo?),
Quo duce sunt pulchris omnia plena iocis,
Inclyta quem genuit, si nescis, Sarsina vatem;
Iccirco haec tantum Sarsina laudis habet.
Aspicis horrendo cur me crudelius ore?
Eziguoque moves murmura parva sono?
*) [Wiederholt in Freytag's 'Adparatus litterarius' t. II (Lips. 1753)
p. 1334 und in den 'Matanasiana' t. II (La Haye 1740) p.331, in wel-
chen beiden Abdrtlcken die fehlerhafte, erst spSlter corrigirte Fassong
tcia haec tua, Plaute, fabeUa in V. 1 wiederkehrt und in V. 8 Legit
statt Cogit stcht, s. Opusc. III p. 114. C. W.]
74 VEIT WEKLER ALS DOCENT
Forsan Acidalio ne sim pollutuB amore
Blandiciasqne alias, lector amice, times?
Hanc, rogo, sollicitam tntus de pectore curam
Disiice nec sensu commoveare tuo.
Haec Capteivorum quam cemis, crede, fabella'")
Non est obscoenis commaculata locis;
Sed decor et probitas, virtuB moresque pudici
Materiam libro constituere sno.
Quare si sapias (neque enim te fallere mens est),
Hnnc yolvas placida sedulus ipse manu.
7. Anf Plautus^ Casina.
(Aus 'Cassina Plauti scitissimi electissima Comedia' Leipzig, Melcb.
Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
Dicolos tetrastrophos Viti Vuerleri in Cassinam.
Plautus nectareis promere versibns
DoctuB Cecropios vel Latios sales,
Quem turbae docilis perpetuus sonus
ToUit clara sub aethera,
Spargens in varios flumina rivulos
Musarum modulo dulciter aspero
Cassinam incinuit non nisi ad optimos
Virtutis tetricae gradus.
0 quicunque cupis, lector amicule,
Parnasi placidis saepe sororibus
Vel Phoebo comitem te simul addere,
Hunc tu perlege sedulo.
8. Auf Plautus' Cistellaria.
(Aus 'Cistellaria Scitissima et iucundissima Plauti fabula' Leipzig,
Melch. Lotter 1512, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerns ad philomusaeam pubero.
Dum celebrat varios memorando carmine lusus
Vates cui titalura Sarsina docta dedit,
Huius tam lepidos subito fecere lib^llos
Musa, Fides, Pallas, Gratia, Phoebu», Honoi
Kt labor, ingenium, candor, facundia, risns,
Et nitor ac oris lingna diserta sui,
Deliciae, cnltns, sollercia, cura salesqne,
*) [Der hier wiederkehrende prosodische Schnitzer fdbella ist, wie
es scheint, nncorrigirt geblieben. C. W.]
UND DIE LEIPZIGER l'LAUTUSSTUDIEN. iO
•
Blandas cnm grata sedulitate lepos,
Nec non diva Venua, per quam Cicerone canente
Omnia continuo prompta venire solent.
Non igitur dubites, adulescens chare, Camaenas
Plautinas studio consociasse tuo,
Inprimis*) quam doctus amat, cui Cistellaria nomeu,
Haec est non imo constituenda loco;
Nam memorat madidi rabiem pestesque Ljaei
Atque Cupidineas tela tremenda faces.
9. Auf Plautus' Epidicus.
(Aqs Tlauti Poete lepidissimi nobiliBsimiqae Epidicus' Leipzig, Melch.
Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
Viti Vuerleri Ode in qua libellus lectorem alloquitur.
Vt hoc purpureis margine formulis
Ostendit titulus, nomen Epidico
In primis mihi Comoedia reddidit
A servi studio et condicionibus.
Quod si barbarico culpa librarii
Omatu (hei pudet, hei) me prius extulit,
En nunc, quam nitidos quamque venustulos
Vultus restituit lima severior!
Vel tu, quisquis es, infans, iuvenis, senez,
Linguam qui Lacialem colis anxie,
Qua nil pulchrius est, utilius simul,
Qua nil dulcius est nilque pericius;
In Bumma: nihil hac mundus habet sacer
Excellencius aut nobilius magis
Vel quod dignius est discipulis probis;
Ergo quisquis es, infans, iuvenis, senex,
Me, quaeso, vigili mente recognitum
£t totum cnpido pectore conditum
Noctuma memores voce frequentius.
Quidni? immo penitus sensibus intimis
Me condas, tua quo gloiia nominis
Attingat celeri sidera limite.
Nanqae est turpe homini tempora in omnia
Torsisse ingenium non nisi inaniter.
^ [In dem MCbichener Exemplar dieses Drackes hat, um den un-
gl^cklichen Heptameter zu heilen, jemand Inprimis durchgestrichen
imd ^En an den Rand geschrieben. C. W.]
76 VEIT WERLER AL8 DOCENT
10. Auf Plantus' Miles gloriosus.
(Au8 'Miles Plautina' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuer[leru8] Militem loquentem fecit:
En ego conspicuis clarus sum roiles in armis,
Hispida ob id tristi nubila fronte gero;
Plautus tela dedit, quo non foelicior alter
Barbara victrici stemere castra manu.
Bello quantus erat Romanae gloria terrae,
Scipio, qui Tyrii contudit ora ducis!
Marcellus pugnax, nulli quoque laude secundus
Fabricius quantus! Non minor ipse fui.
Bellica signa sequi mea vis , studiosa iuventus,
Quaelibet et foedo dura sub hoste pati?
En ades, aeratas ducas in praelia turmas,
Vt possit nuUo barbarus esse loco.
Hoc simul efficiet eacra cum Pallade Phoebus
Et Parnasiaci montis amica cohors.
lilorum auspiciis insigni cede peracta
Incljta tu statuas inde trophea tibi.
Sic vives longam per plurima saecula vitam,
Sic tua — crede mihi — fama perennis erit.
11. Auf Plautus' Mostellaria.
(Aus 'Mostellaria M. Plauti Lepidissimi Comici Fabula' Leipzig, Melch.
Lotter 1514, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus studiosis Plautinarum comoediarum lectoribus.
Plautus miranda praelustris numine Phoebi
Conditione fuit;
Plautus vcrsiculis Musarum flnmina rivos
Digerit in varios;
Plautus item Latio movet hinc certamina socco
Caecilioqne seni;
Plautus praeclaros potuit puerilibns annis
Equiparare viros;
Plautus commemit princeps Inmenque vocari
Romulei eloquii;
Piantus florentis stndii nova palma favorque
Sedulitatis erat;
Plautns longevi moris stndiosns amator
Voce theatra quatit;
Plantns qnem nitido popnlus stnpct ore loqnenti
Pegasidumqne chorns;
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 77
Plantns bis denos risn mordace libellos
Carmine concinuit,
Ex qnibns hic praesens est Mostellaria dictus
Percelebri titnlo.
Argnit astntos servos, convivia, Inxns
Immodicnmqne mernm
Archadio devota deo Mnsisqne sacrata.
Hunc cole, tnrba, vimm;
Hunc volvas, memores, discas, mireris et intro
Excntias penitns.
Barbarns invideat! Qnid ni? dnm gloria linguae
Transeat astra tnae;
lllins in tenebris et longum densa sub aevum
Nocte sepnlta iacet.
12. Auf Plantns* Trinnmmns.
(Ans 'Trinnmmns M. Planti Comici praostantissimi Lncnlentissimiqne
fabnla' Leipzig, Melch. Lotter 1514, anf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerns ad lectorem hnins comoediae.
Hic Marci placida memorabilis arte libellus,
Cui nnmmns titulum datque refertque suum,
Non est qur dubites, lector placidissime , totus
Instrnet innnmeris corda tenella modis,
Si modo pervigili iamiam^tibi cognitns ore
Angnlus illius largiter onmis erit.
II. Gedichte Werler^s auf andere Classiker
(anf den Titelblattem der von ihm besorgten Ansgaben).
13. Epigramm auf die Episteln des Horatins.
(Ans 'Q. Horatii Flacci epistolarnm libri duo' Leipzig, Melch. Lolter
1612, und ditto Leipzig, Mart. HerbipoL 1613, auf dem Titelblatt)
Viti Vnerleri in epistolas Horatii epigramma. Horatius loquitur:
Vt titulus monstrat deductis arte figuris,
Qna nnlla in toto clarior orbe viget,
Flaccns snm , patrio qni de cognomine primns
Narratnr Ijricos concinnisse modos.
Forsitan horridnlns fueram mendosus et asper,
Nec poterant seriem quaeque tenere suam.
lam novns et nitida videor cute pellere cunctas,
Namqne dedit labes officiosa manus.
78 VEIT WERLER ALS DOCENT
Quodsi nosse cupis, qnae sit via prozima laadi,
Vnde homines famam, nomen et astra petant,
Ardoa quid virtas, quid mollis inertia saadet:
Me lege, tanc yotis mox pociere tais.
14. Epigramm auf fflnf Dialoge Lucians.
(Aus 'L. Lnciani Samosateni Dialogi qui infra scripto carmine suis
nominibas ezplicantur ad comendam linguam et facundie cultum nan-
ciscenduni oppido quam aptissimi' Leipzig, Melch. Lottcr 1513,
auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus lectori.
Lucius excultos placido sermone lepores
Explicat in variis cultior ipse libris,
In quibus est 'Virtus', 'Scapha', 'Scipio', sic 'Palinurus',
Et simul Herculei nomina clara ducis.
Optimus orator, vates celeberrimus idem
Cetera et arbitrio versat ubique suo.
RusticuB es (qnidni?), si non virtutibns ultro
Eximiis docti commoveare viri.
15. Epigramm auf Valerius Maximus.
(Au8 'Valerii Maximi Civis Romani de factis ac dictis memorabilibus
Exemplorum Libri novem tum propter stili matnritatem tum vero prop-
ter vite instructionem utilissimi' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf
dem Titelblatt*))
Vitus Vuerlerus Sultzveltensis.
Si vis candidule absoluta lector
Heus scripta Aeneadum tot et Pelasgum
Prudens noscere, si pium deique
Cultum sjderei nec invenustos
Mores temporis at vetustioris,
Clarum Romulei decus triumphi
Antiquosque duces, bonum Camillum,
Aut duros Curium boves sequentem,
Aut Brutos, Fabios, senes Catones,
Aut fortes Detios, patremque [patrem atque?] natum,
Aut Crassum immodicum, truces Cethegos,
*) [Wiederholt in Freytag's 'Adparatus litterarius' t. III (Lips.
1755) p. 643 f., vgl. Opusc. III p. 114. C. W.]
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 79
Gracchos, si Marios, sabinde Drasos,
Aat quoa historiae ferant Latinae
Romana proceres domo creatos,
Posthaec "vis Geticas ciere gentes,
Vel Xersen rapido freto timendam,
Vel Poenam Libyco dacem furore
Bellorum celebrem, lubam, Dareium,
Vel Pyrrhum Ausoniam fuga timeatem,
Cjrum, Deiotharum, potentem in armis
Pellaeum rutilis magis Philippum:
Hunc iamiam Valeri librum diuma
Noctamaque manu legesque [legasque?] amesque,
Hunc doctorem habeas vagae iuventae,
Hunc longae comitem yiaeque sumas,
Mensis ille tuis recumbat, atque
Coniunctus capiti tuo frequenter
Cultus molliculum petat soporem,
Id quod rex Macedum dedit superbis
Chartis Iliacae sacris ruinae.
16. Epigramm auf Cicero's Schrift de oratore.
(Aas 'M. Tul. Ciceronis Pulcherrimi elegantissimique De oratore libri tres
non minore studio quam arte in edibus Lotterianis excusi: quibus
cerie mirus ille dicendi artifex se ipsum ut in aliis operibus alios
scriptores vicisse perhibetur' Leipzig, Melch. Lotter 1515, auf dem
Titelblatt)
Vitus Vuerlerus lectori.
Tullius orator patriae nova gloria terrae
Eximia multos condidit arte libros,
Firma quibus nitidae famae monumenta paravit
Et longa verum posteritate decus.
Inter quae vigili praesens tu pectore disce,
Consultum studio si cupis esse tuo.
Non simile huic retulit doctrinae Graecia mater
Nec dare par meritis Bomula lingua potest.
80 VEIT WERLER ALS DOCENT
IIL Gedichte Werler^s zum Lob seiner Preunde.
17. Gedicht auf den Commentar seines Lehrers Hermann
von dem Busche za Donafs Grammatik.
(Au8 'Hermanni Buschii Pasiphili in artem Donati de octo partibus
orationis Commentarius ex Pristiano. Diomede. Servlo. Capro. Agretio.
Phoca. clarissimis g^rammaticis cura et labore non mediocri ad pnbli-
cam iuyentutis utilitatem institutionemque collectus' Leipzig, Melch.
Lotter 1511, auf der RQckseite des Titelblattes)
Viti Vuerleri Sultsveltensis dactylicum Asclepiadeum in Her. Buschii
Pasiphili praeceptoris sui undecunque doctissimi commentarium quem
in Donati artem de octo partibus orationis studiosae pubi nuper ediderat
Libellus auctorem suum commendat.
Qui me composuit BuBchius affatim
Miris commemorat scripta nitoribus
Pulchris et decorat sensa laboribus
AxtiB grammaticae prima documina') '
Et linguae latialis penetralia
Emunctim reserans sensibus intimis,
Per quae (crede mibi) crescet honoribus
Confesiim innumeris Romuleum decus.
Surget quin etiam tota Latinitas
Priscas restituens non male litteras.
Eia ergo, o iuyenis, pectore feryido
Ac firma teneas mente reconditum,
Quicquid per modicas do tibi paginas,
Sed doctas yigili et Marte recognitas.
Non est, cur stolidos lustra per omnia
Deinceps grammaticos ingeniosius
Volyas foede operam et tempora collocans;
MaiuB continuo nam tibi commodum
Horum confero quam mille yolumina.
Hinc pro {punere donisque decentibus
Auctori meritas reddere gratias
Nec [Ne?] cesses animo effectibus oreque; *
Presens excoluit qui studium tunm
Musis et yaria sollicitudine,
Absens nec modo deest, ingenii quoque
Viyacis nitidos accumulat libros.
*) Cf. Opusc. III p. 114.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTU8STUD1EN. 81
18. Gedicht an Helius Eobanas Hessas.
(Au8 'Helii Eobani Hessi Heroidum Christianarum Epistolae. opus No-
Yitiam nuper aeditam.' Leipsig, Melch. Lotter 1514, 4. Blatt IX Vor-
der- ond Bilckseite; Blatt X Vorderseite)
Vitus Vuerlerua H. Eobano Hesso suo.
An quiB non faveat tibi nec onquam
Ardeat ingenti laudis amore tuae?
An non quisquis homo probet libenter
Dotes quas lingua, mente animoque refers?
Sive infirmus ero simulque febris
Hei male defensam torquet acerba cutem,
Sive insit melior status yirorum
£t dicar voto dexteriore frui,
Vel terras peragro yagus repostas,
Sive ego sim vitreis, Hesse, futurus aquis,
Aut sit sors propriis iniqua rebus,
Aut mea regales archa refundat opes ;
In somma: vicibns diem reducit
Crinitus radiis donec Apollo suis,
Mellito mihi dulcior liquore,
Crede, meo semper pectore fixus eris.
Hoc virtus merito facit decora,
Si data iuditio sit tua vita meo.
Nam te tabifici movet nec ardor
Livoris, vultus sed sine nube geris;
Nulli detrahis, omnibus sed aequus
Atque bonos tota sedulitate colis;
Non vires animi dolor quieti
Frangit, nec sensus ira animosa premit^
Tu rectum scqueris, fngis mala, inde
Cultor amicitiae sedulus esse soles.
Non te destituit fidele robur
Corporis, et rutilum fundis ab ore iubar.
Vidisti varias peritus urbes,
Audisti claros clarior ipse viros,
0 foelix nimium sacerque vates,
Doctrina priscis aequiparande viris!
En Phoebus tibi dona subministrat
Nec negat auratam Calliopea lyram,
Qoa fretus (bone luppiter) probatum
Mira scripsisti nobilllate librum,
In quo Christicolas doces sorores
Pulchra verecando verba lepore ioqui.
Non lusus Veneris libidinesque
FB. KITSCHKLU 0PV8CVLA. V. 6
82 VKIT WERLER ALS DOCENT
Coniinet, at yeram relligionis opus:
Illo qoid potoit magis disertnm
Esse? 0 ingenii gratia magna tni!
Naso sic loquitnr Tomos adire
Non iussas nec adhac Caesaris ira fait;
Sic doctam yideo loqai Catollam;
Sic est Rhomanus sermo, Tibulle, tuus;
Sic Ruffus nitidus Propertiusque
Suaviloqua faciles voce dedere modos ;
Talis Nestorei senis loquela
Dulcior Hybleo fluxit ab ore fayo;
Et tales numeros dedit Pericles,
In cuius labris Pitho canora fuit.
Tam claruB Siculo sonus profundo
Continuit miseras in sua damna rates;
Sic tandem querulum lyra ciebat
Murmur ad lonias, doctus Arion, aquas;
Tam dnlce Ismariis poeta in oris
Cantat, quum subiit fata cruenta, melos;
Nec foenix aliud rogo propinquns,
Non aliud recinit funere carmen Olor:
Quam hoc quod iam Latiae nitore linguae
Parturis, Hessiaci fama decusque solL
Ergo perpetuum feres honorem
Et tua erit nullo Musa sepulta loco;
Namque inter nitidos tibi poetas
Posteritas primum dat yeneranda gradum,
Necnon cuncta leget nimis frequenter
Diyite de yena quae tibi scripta fluuni
Tu Viti interea memor sodalis,
Quo tibi non alter iunctior esse potest,
Sic comple Pyliam diu senectam
£t capiant anni tempora longa toi;
Post yitae spacinm Deus per aeyum
Det tantis meritis munera digna tuis.
Hoc pro te rogitant puer senexque,
Haec etiam yoti summa, Eobane, mei est.
[In eben diesem Bache des Eobanus steht iiach Blatt 106 (Cast VII)
auf twei nicht numerirten Bl&ttem (Sign. des ersten Blttttes: VIII) ein
Gedicht yon Eobanus an Werler, welches auch mit einigen Varianten
wiederholt ist in dem Drucke 'Helii Eobam Hessi Farragines duae'
Halae Suey. 1539 auf FoL 243^ bis 244^ mit dem Titel: 'Ad Vitum
Vnerlerum yirtutem inyidiae obnoxiam eese.' Ich lasse anch dieses
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 83
Gedicht als Zeugniss der Frenndschaft Werler^s mit Hessns, die 1513
bei dessen Studium in Leipzig entstand, Bitschrs Absicht entsprechend
hierunter folgen. C. W.]
H. Eobanus Hes. Vito Vuerlero suo sa. di.
Dulcis amicitiae nostrae comes, unica yerae
Fidelitatis gloria,
Optima pars vitae melioris, denique yita,
Beate Vite, candida
Quem nemo bonus odit, amant venerantur honorant
Quicunque non sunt pessimi:
Sub (In Farr.) yiridi nobis nuper spaciantibus umbra
Propter susurranteis aquas
Multaque de studiis consueto more loquutia
De livido sermo incidit.
Qnestufl eras (memini) quam te sine crimine livor
Morsu insectetur perfido (flagellet improbo Farr,),
Ne doleas: virtus haec praemia sola meretur
Apud furentem Zoilum;
Vidit et indoluit summis te laudibus anctum
IUe ille quisquis (cunque Farr.) quisquis est.
Doctus es et facilis floret tibi giatia linguae :
Quis liyor hoo tantus ferat?
Comis et urbanns cum sis constansque piusque,
Venas miser depascitur.
Per fora, per plateas, per compita, templa yiasque
Laudaris: hoc liyor dolet.
Denique cuncta tibi pro voto cedere (ad yotum snccedere Farr.)
spectans
Paene eyiratus concidifc.
Nil miserabilins totum liquet esse per orbem (rebus mortalibus ortum
est Farr.)
Qnam (sic Farr.) semper ardentem invidum (ardente invido Farr,).
Ardet et incluso (occnlto Farr.) miseras calet igne meduUas;
Cupido non tantum furit.
Saepe grayes misero flaipmae minuuntur amanti;
Hic igne nunquam liber est.
Non grayiora (maiora Farr.) aliquis dederit^tormenta Perillus,
Non impius Mezentius,
£t tantum (res mira) sibi nocet et dumtaxat
Se camifex eyiscerat.
Aflpice, quam toryo distorquet lumina yultu,
Vt fictiles larvae solent,
Quales ire ferunt furias noctuma moyentes
Lethargicis insomnia!
6*
84 VEIT WERLER ALS DOCEKT
Aspectam metnit yitam Bine crimine agentis,
Yt glauca solem noctua.
Talem (crede mihi) cum tu patiare ferasque,
Sum paBsus ipse et nunc fero.
Quod si perstiterint non desinere esse molesti,
Ytrumque nominabimus.
Ardeat interea, quantum volet, ardeat et se
Livore inani torqueat:
Nos alimenta igni dabimus virtutibus istis,
Nos gratia quarum fugit
Cumque leget, si forte leget quae scribimus unquam,
Sacro puellas pectine
Aspiciet nostrae fidei documenta yicissim,
Suspendet et se forsitan.
Tu prior occurres illi stomachumqne moyebis
Praeliminari pagina.
Huc quoque respiciet (nec enim leget omnia) liyor
Vitumque rursus perleget.
Eheu quos gemitus dabis hic, moestissime liyor,
Tam firmo amore territus.
Quin age ne garri contra: neu perfide latres,
Ni perditum iri te yoles.
At tu, quicunque es lector sine labe futurus,
Ignosce Vito ac Helio.
Est opus audaci muscas arcere flagello (flabello Her. epist),
Ne saepe pungant libere;
Lrrequietum animal rostro mordente timendum
Facessat in rem pessimam.
At tu nostrorum studii yitaeque sodalis
Quo yix magis quicquam placet.
Ne doleas, si te malus insectatur et audet
Liyore dignum credere;
Causa tua est yirtus, nunquam caret illa malignis,
Qui detrahant, osoribus:
Quin, age, deride caeptoqne insiste labori:
Codro crepabunt Uia.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 85
19. Epigramm auf das heroischo Gedicht des Tranqaillas
Parthenias 'contra Thurcas.'
(Aos dem Drack 'Hec continentar in hoc opascalo. Tranqailli Parthenii
Dalmate ad Deam Contra Tharcas Oratio carmine Heroico. Eiasdem
Epistola ad Clarissimam ao Nobilem viram Hieronymnm de Croaria
in Tapphain ntriaBqae laris doctorem. Item Epigramma Viti Verleri:
Dayid Rotmand bachomensis: et Theoderici Spelt Prepositi Stachar-
diensis' [1518?], 4. Backseite des Titelblatts)
'Vitos Verlerus
Sont qaibas alta plaoet tarritaqae tecta domorum
Erigere et Triviae marmora celsa deae;
Pjrramidam moles, vasti Rhodos aarea Phoebi,
Laadantar Solymi templaqae sacra iagi,
Nec non belligeris Babylon palsata qaadrigis
Et Maasolei saxa saperba rogi,
Et Nasamoniacas qai iactet comibas aras,
Praescia quas fontis saepius unda rigat.
Haec quamquam nimis est hominum mirata vetustas,
Quae nisi terrenas concelebrabat opes,
Et septem dixit pulchri spectacula mundi
Eximia in yariis arte reposta locis.
Sunt tamen aut valido Neptuni yersa tridente,
Inclyta vel carpsit nomina tempus edax,
Aut quatiens tremulo terras vis abdita motu
Bellicus aut duro destruit aere furor,
Horrifer aut Boreas simul et Vulcania pestis
Paulatim fines inssit habere suos.
Carmina sunt ullo nunquam moritura sub aevo,
Non ea posteritas perdere sera potest;
Carmina tam late famam sparsere per orbem,
Vt yix sint ipsis obliteranda deis;
Carmina longevam pariunt per tempora vitam,
Vates aetati succubuisse vetant:
Praecipue si sint (res est haec magna profecto)
Carmina Pierio plena liquore favi,
Quale meus nuper cecinit non paupere vena
Tranquillus, stupidos qui fiacit ore viros.
Quod si forte negas odiis commote protervis,
Livide vel stygio pectora felle madens,
Nunc age pervigili modo volvas mente libellum,
Quem levat heroo fama sub astra sono.
Mox dices: genins dabit illis saecula chartis
Atque est apposito pagina digna Codro.
86 VEIT WERLER AL8 DOCENT
[ ' Tranquillus PartheDius .Dalmata Poeta', mit dem Werler von
Ingolstadt her (Ende 1516 und 1517) befreundet war (b. Opusc. III
p. 107 f), widmete diesem in demeelben Jahre 1518 eine im Leipziger
Gynmasium gehaltene Bede, die gleichfalls bei Melch. Lotter gedruckt
wurde; sie erschien unter dem Titel 'Oratio De laudibus eloquentiae
Auctore Tranquillo Parthenio Andronico Dalmata: in Gjmnasio Lipsensi
pronunciata' und enth< auf der Ruckseite des Titelblatts den Dedica-
tionsbrief , den ich als zweites Zeugniss seiner Verbindung mit Werler
Bitechrs Wunsch entsprechend hier unten abdrucken lasse. C. W.]
Tranquillus Parthenius M. Vito Vuerlero viro doctissimo et
integerrimo S. D.
Quid sentiam de Lipsensi Gjmtiasio, a quo summa beneyolentia
singularique honore tuis inprimis attestationibus exceptus sum, in Ora-
tione qnam nudius tertius habui de laudibus eloquentiae breviter
significavi, diffusius oportuniore loco meam mentem declaraturus. Quam
quidem orationem (tamctsi doctas anres reformidat, quod obstrepenti-
bus hinc inde rusticis exarata est) ad te mitto, quo nugas meas legendo
quibus olim delectabare nostri memoriam revoces. Vale. Ex Lipsia
VIII Calen. Septembreis.
Anhang m.
Drei Proben der Exegetica Werler's in Leipzig.
I. Werlers Einleitilng iiber Plautus Leben.
(abgedruckt in der Cistellaria von 1512; eingeschrieben in ein
Miinchener Exemplar des Miles von 1514)
M. PLAVTl VITA.
M. Plantus patria Sarsinas fuit ex Vmbria, quod ipse de se insi-
nuat in fabula Mostellaria^ et alii veteres tradunt. Constat eum his
temporibus Romae vixisse, atque in scaena prestitisse, quibus in civi-
tate Pub. Scipio, Fulvius Nobilior et M. Cato excellentes habiti sxmt
Ingenio perurbano fuit et maxime festivo, quod cum alia multa indi-
cant, tnm Comedie ipsius plene iocunditatis ac leporum. Relata sunt
ab A. Gellio complura in atticis noctibus de eruditione et fabulis
Plautinis ex auctoritate M. Varronis, qui Plautum ait, cnm erogasset
omnem pecuniam in scenicis omamentis, ad summam paupertatem
fuisse redactum, eaque ratione in urbem rediisse, et operam pistori
locasse ad victum comparandum his molis circnmagendis, quas trusa-
tiles vocant, Hieronymns mannales appellavit. Et cum aliquamdiu
in pistrino versaretur, ibidem fabnlas aliqnot dicitnr composuisse ut
Saturionem et Addictum. M. Varro in libro de Plautinis comediis
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 87
ferba haee posaii, qoae adBcribenda existimavi, ut a Gellio est obser-
Taiaxn.
Feroniar sub Plaati nomine comoediae circiter C et XXX. Sed
homo eraditissimua Laelius XXV damtazat illias esse censoit; neqae
dabiam est, qain ista etiam, qaae a Plaato scripta non sant, veteram
poetaram faerint: ut M. Accii, C. Plautii a quo dictae sunt Plautianae
fabalae, non Plautinae.
Ceteram oum XXV a veteribus connumerentar M. Plauti comediae,
idendam est, preter illas XX (quae a nostris grammaticis consenau
omnium pro Plautinis habentar) tris a Gellio nominari: hoc est
Boethiam, Nervulariam, Fretum. Varro et Sex. Pompeius alias com-
plures nuncupant: ut Axtemonem, Frivolariam, Phagonem, Cestrionem
atqae Astrabam, easque inter Plautinas referunt. De Astraba tamen
Gelliufl et Nonius dubitaruni la fabalis suis secutus eet graecos aucto-
res, maxime Demophilum, Philemonem et Epicharmum Siculum, nt
HoratiaB Flaccus testatur, tantumque scribendi elegantia et salibus
visus est praestitisse , ut Epistola affirmare non dubitaverit, Mnsas
iptas Plaatino sermone fdisse locuturas, si latine loqui voluissent, quod
a Fabio Quintiliano refertur. Quocirca Gellius censor optimus omnium
Bcriptoram appellat eundem Plautum parentem ac principem in omni
latina elegantia. Vulcatius Sedigitus cum de ordine comicorum scribit
post Cecilium collocavit Plantum caeterisque omnibus praetulit. Nomen
Plauti deductum est a planicie pedum (ut est auctor Sex. Pompeius):
prins enim M. Plotus dicebatur. Hinc semiplotia calciamenta dicta
simt, quibus in venationibus uterentur. Obiisse traditur paucis annis
post Q. Ennium olympiade centesima XLV. Quantum iacturae factum
sit in eius obitu, testatus est idem Poeta his versibus de se com-
positis:
Postquam est morte captus Plautus,
Comedia luget, scaena est deserta,
Deinde risus, Indus, iocusque et numeri
Innumeri simul omnes collachrymanmt.
IL Der Anfang der Interpretation des Plautinischen
Epidicus durch Werler.
(AuB den drei gleichlautenden handschriftlichen Noten des Miinchener,
Gothaer und WolfenbQtteler Exemplars von Werler'8 Epidicus-Aasgabe
VOT 1B18)
Huios fabulae interlocutores sunt: 1) Periphanes qui introducitur
patrisfamilias imaginem referens, utpote filii vitia vitabundas, honoris
et modestiae custos. Latine autem interpretari potest 'circum quaque
conipicans', irepl i. e. circum et (pa(vuj i. e. luceo; 2) Stratophocles
postremi^siioa^ nequitiae commessator et — ut natura militum est —
88 VEIT WERLER ALS DOCENT
Bcortator, onde etiam sibi nomen mansit. cTpar^c enim graece exer-
citns, q>djc vir et kX^oc gloria: quasi gloriam sibi in exercitn comparare
Yolnerit; 4) Cberibolus coriuptae adolescentiae in tnrpibus auxiliator
et consiliator; gandet enim consulere Stratopbocli : x^^^P^ gaudeo, pouX/|
vero consilium notat. 4) Apocides 6) Epidicus
Agitur Atbenis fabula dividiturque poetae Venusini praecepto in
quinoB actus. Principinm primi boc est: 'beus adolescens', secundi
mibi habetur initium: 'rem tibi sum elocntus omnem', tertii actns
initium est id: 'atat, tacete, babete animum bonum'; quartus lUstus
is est: 'cave praeterbitas ullas aedis, quin roges'; ultimus actus bio
putatur: 'si quid est bniusmodi miseriamm.'
Zu Act. I Sccn. L
Loquuntur boc loco conservi duo: Epidicus alter qui domi manse-
rat, alter vero Tesprio qui Stratipboclem comitatus fuerat in exer-
citum. Ui primum, nt mos est servorum, se invicem adeunt. Postea
Epidicus de Stratipbocle, Peripbanis filio, percontatnr.
Dann steben zu den ersten Verflen dicse Interlinear-
scbolien:
V. 1 hens] vocantis.
quis properantem] abire festinantem apprebendit veste.
V. 2 odio es] importunitati, uteris me.
V. 3 conspicor] video.
V. 4 salve] Epidice.
V. 5 esse quod asBolet] quod consuetum est fieri.
V. 6 coena] splendida, opipara.
. V. 7 quid tu agis] o Tesprio, nnm vitam ducis cx animi tui sen-
tentia.
exemplum adest] petis ut valeam, ex vultu cognoscere liquido potes.
is enim veluti mentis proditor tibi exemplum certum et validum dabit,
quemadmodum agam.
111. Werlers Erklarung von Horatius Epist. I 1.
(nach Sporbrotb'8 Heft, von dem die Nacbschrift am Rande der Wer-
ler^scben Ausgabe von 1512 nur der Fassung nach abweicbt.)
Haec prima Horatii epistola prohemii locum sortita est; Mece-
natem enim suum iQloquens, qui sua sponte vehementer in omnes poetas
propensus erat et in ipsos apprime liberalis, suscepti propositi ratio-
nem explicat et copiose enarrat. Cum enim graviore iam aetate
constitutus teneriores Musas omittere et res graves atque ex intima
pbilosopbia depromptas litteris mandare constituisset, ingravescentcm
aetatem veluti lascivioribus nequitiis ineptam suam in baec stndia
properationem insinuat. Benevolentiam primo captat ab ipso Mae-
cenate illum dignum iudicans qui sicut in primo suo carminnm opere
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUS8TUDIEN. 89
laQdatos sit, ita iam postrema Mosa laadandus esse a se videatnr;
captat a persona sna fayorem, cmn se yelnti beneficiornm in se collo-
catomm memorem gratnmqne significet; a re deniqne ipsa, cnins ntili-
tate et magnitndine propoeita anditores ipsos in snmmam adtentionem
adducere nititnr.
V. 2. Bndis virga erat qna gladiatores, dnm libertate donabantur, ne
gladiatnram amplins ezercerent, donari solebant.*) Vnde non nun-
qnam pro libertate et fine rudis ponitur. Sensns est: 0 Mecenas,
visne me Horatinm satis cognitnm iam et probatum exercitio
Musamm aetate iam ingravescente et seyerioribns rebus magis apta
itemm stndio poetico includere, quemadmodum gladiator mde
donatns et a gladiatorio munere remissns iam mrsus in certamen
revocatur?
v^. 4. Veianius gladiator quidam insignis et clams fuit, qui aetate
declinata decursoque iam spatio ab arte sua gladiatoria discessit
armaque ex antiquomm more in templo Herculis suspendit, qnod
in eins dei tutela id artificium esse putaretur. **)
^. 6. Gladiatorii ludi ita a veteribus erant institnti, ut dno eiusdem
aetatis, exercitationis, proceritatis^ virium et audaciae in mediam
harenam prodirent, seque mutuis vubieribns saepe conficerent, nisi
spectatomm clementia victor probiberetur, ne in victum et iam
vulneribns confectum ulterius saeviret; quod tunc maxime fiebat,
cum ille supplex populi in theatro sedentis opcm imploraret, quod
significare videtur poeta noster, cum ait: 'Ne populum ^trema
toties exoret harena.'***)
^. 7. Sicnt supra a gladiatorio munere, ita hic a cnmli certamine
metaphoram sumpait. Nam ut errat qui equum, quo in iuventute
hactenus victore usns sit, iam senem adhuc in stadio currere iubeat,
ita ego, inquit Horatius, reprehensione non carerem, si ea studia,
qnae in florida aetate exercni, nunc senex non relinqnerem.
V. 11. Vtramqne philosophiam significat hoc loco Horatius, phipicen,
quae circa veri investigationem consistit, et ethicen, qoae vitae
magistra ad rectas decentesque actiones nos perducit. Naturali
enim philosopho snfficit quod vemm sit cognoscere, morali autem
quod rectum iustumque est nosse non satis est, nisi recte iusteque
agat; opns enim moralis virtutis non cognitione sed actione per-
ficitur.f)
V. 20. Miro ordine et artificio procedit Horatius. Primo enim graviore
iam aetate ea, quae leviora et adnlescentiae condonanda snnt, re-
*) Dieser Satz ist ans Landin entnommen.
**) Diese ganze Bemerkung ist fast w5rtlich aus Landin entlehnt.
***) Diese ganze Bemerkung ist gleichfallsiiast wdrtlich aus Landin
entlehnt.
t) Die ganze Bemerkung wOrtlich aus Landin.
1)0 VEIT WERLER ALS DOCENT
linquenda iadicavit; deinde grayiora et quae ad bene beateqae
vivendnm pertinent inqnirenda propoanit. Sed cnm ad ▼ernm in-
▼eniendnm optimo duce opuB nt, ex omnibus philosophorum fami-
liii academicoi tanquam excellentioreB delegit. Verum cum neque
nugas omittere, neque seria proponere, neque ad iUa recta ratione
progredi satis sit, niii eodem ardentissimum studium, quo omnii
Bocordia removeatur, accesserit. Iccirco tribus efficacissimii aptii-
dmisque comparationibuB qnanto animi ardore haec prosequatur
mire exprimit.*)
V. 28. Ljnceus homo tam certa oculornm acie ubub est auctore Valerio
in titulo de miraculis [I, 8, ext. 14] , nt in Lilibeo portu Siciliae
stans Carthaginensium egredientes classes intueretur. Vnde Lincei
oculi illi acerrimi et acutissimi dicuntur. Solinus tamen hunc non
Lynceum, sed Strabonem nominatum fuisse acribit.
V. 31. Chiragra morbus est manus occupans et contrahens sicut podagra
pedes ; hanc nodosam vocat. Nam cum intemodiii dig^tomm
crassior humor cohaerescat, turgescit locus tanquam nodi lapillive
insint. Vnde illud Persianum [5, 58 sq.]: 'Sed cum lapidosa
chiragra | fregerit articnlos.'**)
V. 37. AUusio est ad sacrificium, in quo veteres numero temario maxime
ntebantur, quod is in divinis perfectus sit. Verg^ins in ludicro
Bucolico [8, 73]: 'Tema tibi haec primum triplici diversa co-
lore I Lilia circumdo, terque haec altaria circum | Effigiem duco:
numero deus impare gaudet.'***)
V. 41. Incipit iam instituere bonimi virum poeta, cuius officium est
fugere vitia et amplecti virtutes. Quamvis enim virtus sit habitus
firmus in ratione bene suscepta, tamen, quoniam non potest intrare
animum, nisi vitium ei contrarium prius removeatur, hinc ipsam
vitiomm fugam initium virtntis esse dicit.t)
V. 45. Sensus Horatianus est iste: Si omnibus periculis laboribusque
navigationem tuam ad Indos usqne instituis, hac sola ratione
motus, ut paupertatem quae mala non est fugias, multo magis in
tua patria sine periculo et labore discere et audire debes, ut
pariter et rationibus doctus et auctoritate motua ea quae vulgus
miratur vitare possis.
V. 52. Causa quare divitias virtuti proponat mcrcator, haec est, quod
ipse pluris eas ex vnlgi opinione faciat quam virtutem ipsam.
V. 56. AUudit ad tres lani statuas, ad quamm mediam maxima fiebant
negotiatomm commercia, qui omnes uno ore ita clamabant: ^'O
eives cives querenda pecunia' etc.
*) Diei alies aus Mancinellus.
**) Diese Bemerkuig von 'Nam cum' an wdrtlich aus Landin.
***) Diese Bemerkung fast wdrtlich aus Landin.
t) Diese Bemerkung von ^Quamvis' an wdrtlich aos Landin.
UND DIK LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 91
y. 59. Institutuin hoc priscorum certe laudandum fuit, quo ut suorum
animos honestis studiis imbuerent ac in virtute principatum puta-
rent, cantilenam illis dictabant, cuius haec erat sententia, regem
eum esse qui recte et honeste ageret.
▼. 61. Lucius Roscius Ottho consul legem tulit, ut in theatro equi-
tibus romania ordines quattuordecim spectandi gratia darentur.
Ottho tribunus plebis legem lulit, ne quis in ordine equestri
spectaturus sederet, nisi sestertia qoadraginta milia possideret, quod
si contingeret, quisquis esset sive ingenuus sive libertus, inter equi-
tes spectare ei liceret in gradu decimo quarto.
V. 67. Puppius ille, cuius hic Horatius meminit, poeta tragicus fuit,
ita affectus hominum movens, ut illis lachrymas frequenter conci-
taret. Posuit autem hic illius fabulas pro omni spectaculo in
theatro agi solito.
V. 70. Bationem significat poeta, cur non eodem iudicio quo populus
romanus utatur, quam ex Aesopico apologo graphice et eleganter
depromit. Viderat olim vulpecula astuta fera multorum anima-
lium vestigia apud leonis antrum, sed ita tantum ut omnia essent
ingredientium et non exeuntium; quae coniectura rata id quod
erat, ideo non redire ingpressas feras, quod leo illas voraret, noluit
ingredi, et roganti leoni, cur non ingrederetur, respondit deterreri
vestigiis, quae adversa sibi, non autem aversa essent. Vt ergo
ex vestigiis interitum suum timebat vulpes, si ad leonem ingrede-
retur, sic signa sunt qnae pemitiem minitentur poetae, non dari
sibi reditum a vitiis, si ad illa semel ingressus fuerit.
V. 79. Metaphora est a re piscatoria translata hoc sensu: sicut enim
capti pisces mittuntur in vivaria, ita et ipse avarus captos custodit
senes, ne evadant.*)
T. 8.3. Baiae Baiarum, plurativi numeri tantum, civitas est Campaniae
amoenissima secus mare sita, nomen habens a Baio Vlixis socio
iUic sepulto ; in huius agro propter aquas calidas et ad voluptatem
et ad varios morbos commodas prepotentes illi et divites Romani
aedificia mag^is impensis exstruere solebant, quod hic etiam poeta
notat.
V. 90. Protheus Oceani et Thetios filius fuit, vates clarissimus, qui se
in varias formas mutabat, auctore Ovidio libro 8 metamorphoseos
[721 sqq.]
^Sunt quibuu in plures ius est transire figuras,
Vt tibi, complexi terram maris incola, Protheu.
Nam modo te iuvenem, modo te videre leonem,
Nunc violentus aper' etc. Lege ibidem Ovidium.
V. 102. Nam qui aut atre bilis aut alius hnmoris affiuentia peccat,
medico curandus traditur et illi suorum bonorum curatione inter-
*) Von ^ci4>ti pisces' bis 'evadant' w5rtlich aus Landin.
92 ' FRANZ PA8S0W.
dicitur traditarque a praetore curator unus ex his qui propinquior
est gcntilitate.
y. 106. Conclnsio haec est istiuB epietolae, qua ex stoicorum paradoxo
dicit Bolos sapientes liberos esse, solos reges, solos denique diyites.
Dicitque sapientem sano animo semper esse, quod in sua potestate
8it, corpore insuper valere affirmat, cum nihil committat unde
morbus provenire possit, nisi forte corporis imbecillitate reddatur
non sanus, cum aliquis humor in eo peccaverit. *)
11. Franz Passow.**)
449 Passow (Franz Ludwig Karl Friedrich), durch Woii
und Schrift eine der Zierden deutscher Philologie, ward gebo-
ren am 20. September 1786 zu Ludwigslust in Mecklenbtirg-
Schwerin und starb als Professor in Breslau am 11. Marz
1833. Durch hauslichen und Privatunterricht vorbereitet
empfing er seine Schulbildung auf dem Gymnasium zu Gotha,
wo vor -allen Friedrich Jacobs als begeistemdes Vorbild auf
ihn einwirkte. Auf der Universitat zu Leipzig, die Passow 1804
bezog, war es Gottfried Hermann, dem er seine philologische
und methodische Bichtung und Ausbildung verdaukte, zumal
seit er, in dessen griechische Gesellschaft aufgenommen, im
Wetteifer mit altem Genossen, wie Seidler, Linge, Thiersch,
zu wissenschaftlicher Selbstthatigkeit und Selbstaodigkeit er-
starkte. Nicht gerade mit pedantischer Begelmassigkeit an
die hergebrachte Studienweise sich bindend; vielmehr einen
grossen Tbeil seiner Zeit zwischen Landleben und Beiseaus-
flfigen theilend, sah er 1806 in Dresden zum ersten Male
reiche Kunstscliatze, durch die ihm der Sinn fiir die antike
Kunstwelt aufging, der ihm spater als Director der Breslauer
Universitatskunstsammlung zu statten kam. Schon 1807 nahm
er eine Lehrstelle am Weimarischen Gymnasium an. Passow
und seinem geistesverwandten Collegen Johannes Schulze ver-
dankt jene Anstalt ihren gliicklichsten Flor in den Jahren
*) Von ^Dicitque sapicntem' an w5rtlich aus Landin.
**) [Au8 ' Conversations-Lexikon der nenesten Zeit und Litteratur.
Bd. lir (Leipzig, F. A. Brockhaus. 1833) p. 449—450, mit der Zahl
88 unterzeichnet. C. W.]
FRANZ PASSOW. 93
1807 — 10. Ein treflfliches Bild von der Wirkung, die durch
einen seltenen Verein von klarem Wissen, geschmackvoUem
und eindringlichem Vortrage, Adel und Energie der Gesin-
nung, Feuer und Lebendigkeit des ganzen Wesens erreicht
wurde, gibt ein ehemaliger SchUler in der ^AUgemeinen Schul-
zeitung' (1831); und ein lebendiges Zeugniss geben Schiiler
wie Gottling, OsanU; Weber (in Bremen). Andererseits wurde
auch far Passow anregend die Nahe Goethe's, Wieland's, H.
Meyer^s, Knebers. Ein noch freierer Wirkungskreis als in
Weimar wurde durch einen Ruf an das Conradinum zu Jenkau
bei Danzig dargeboten, und Passow nahm ihn 1810 an. Pada-
gogische und patriotische Bestrebungen, in Gemeinschaft mit
dem ersten Director Jachmaun untemommen, bezeichnen diesen
Lebensabschnitt Passow's vorzugsweise; ein Anfang zu offent-
licher Mittheilung der gewonnenen Ansichten und Erfahrungen
wurde in dem von beiden herausgegebenen ^Archiv deutscher
Nationalbildung' (4 Hefte, Berlin 1812) gemacht. Leider
soUte er nichts ernten von dem was er gesaet; der Erieg
und in seinem Gefolge die traurigen Zeitverhaltnisse losten
1814 die ganze Anstalt auf, und gaben Passow Musse ein Jahr
lang theils auf Reisen, theils im anregendsten Umgange mit
den trefflichsten Mannem Berlins, ja sogar noch als Zuhorer ^&o
F. A. Wolfs zu verleben. Von 1815, wo ihm die Professur
der alten Litteratur an der Universitat zu Breslau Qbertragen
wurde, datirt sich die festere Gestaltung seines aussem Lebens
wie seines geistigen Wirkens. Li einer Reihe von 18 Jahren
gelang es ihm und seinem 1816 nach Breslau berufenen CoIIegen
Karl Schneider, durch akademische Vortrage grossentheils
exegetischer, seit 1829 auch archaologischer Art, wie durch die
Leitung des 1815 emeuten Seminars, fortwahrend aber durch
belebrende und ermuntemde Privateinwirkung, die philologi-
schen Studien mit so gliicklichem Erfolg anzubauen, dass
Breslan darin keiner deutschen Hochschule nachstehen diirfte
und Schlesiens gelehrte Schulen mit einheimischen Zoglingen
ausBreslau^s Pflanzschule besetzt werden konnten. Nur voriiber-
gehend waren die Irrungen und Hemmnisse, die durch Passow^s
personliche, selbst in einer eignen Schrift (^Tumziel', Breslau
1818) bethatigte Theilnahme an den damaligen Tumtlbungen
94 FRANZ PASSOW.
und Tornbestrebungen hervorgerufeu wurden; dagegen gleich
unausgesetzt und rastlos zu allen Zeiten seine schriftstelle-
rische Thatigkeit^ die hauptsachlich nach zwei Seiten hin
fruchtbringend geworden ist. Erstlich gehort Passow zu denen,
die durcb grossartige Auffassung und gescbmackyolle Behand-
lung der Altertbumswissenschaft; in F. A. Wolfs Geiste Aner-
kennung und Liebe fdr philologische Studien in einem weitem
Ereise baben verbreiten helfen, ein Verdienst das bei den
Oegenbestrebungen des Zeitgeistes nicbt hoch genug anzu-
rechnen ist. Aber auch durch streng wissenschaffcliche Bear-
beitung der Philologie hat er sich in der Oeschichte derselben
eine ebrenvolle Stelle errungen. AIs wesentlich fortbildendes
Olied in iHrem Entwickelungsgange miissen seine Leistungen
ffir griechische Lexikographie gelten^ die durch Passow eine
durchgreifende Umgestaltung und planmassige Begrtindung
erfahren hat. Vorbereitend dazu war die Scbriffc: *Ueber
Zweck, Anlage und Erganzung griechischer Worterbiicher'
(Berlin 1812); die Ausfahrung liegt in vier Ausgaben seines
Handworterbuchs (Leipzig 1819 — 31) vor. Nachstdem ist
das Bedeutendste: ^Orundziige der griechischen und romischen
Litteratur- und Kunstgeschichte' (Berlin 1829. 4), eine um-
gearbeitete Ausgabe einer friiher (1816) erschienenen Ueber-
sicht; welche sich auf die Litteraturgeschichte beschrankt
batte. Zwar ist diese Schrift nur Orundriss in Tabellenform,
aber in ihrem zweiten Theile das Wissenscbaftlichste, was
iiber das Oanze der griechischen Litteratur bis jetzt gedruckt
isi Eritische und exegetische Arbeiten sind die erschienenen
Ausgaben und theilweise Uebersetzungen des Musaus (18 10),
Dionysius Periegetes(1825), Longus (1811), Parthenius (1824),
Persius (1809, unvoUendet) und der ^Oermania' des Tacitus
(1817), sowie die vorbereitete und ho^entlich noch erschei-
nende Paraphrase des Evangeliums Johannis des Nonnus*),
und Xenophon Ephesius [(1833)j. In dem mit Earl Schneider
begonnenen ^Museum criticum Vratislaviense' (1. Thl. 1820)
*) [Herausgegeben schon ein Jahr nach Passow^s Tode unter dem
Titel 'Nonni metaphrasis evangelii loannei, recensuit lectionnmque
varietate instruxit Franc. Passow.' Lipeiae 1834. C. W.]
KARL REISIG. 95
sollte die Ausbeute der Breslauer Handschriftenbibliothekeii;
namentlich der Rehdiger^schen^ zu offentlicher Kunde gebracht
werden. Zahlreiche Beitrage hat Passow zu kritischen Zeit-
schriften geliefert, zu Sammelwerken wie Wachler's ^Philo-
mathie'^ Bbttiger^s ^ArchaoIogie und Eunsf^ Raumer^s ^Histo-
risches Taschenbuch'; wozunoch eine lange Reihe akademischer
Gelegenheitsschriften kommt. Eine Sammlung dieser zer-
streuten Aufsatze darf die gelehrte Welt von dem wtirdigen
Wachler, dem Schwiegervater des Verstorbenen, erwarten.*)
Von demselben ist eine ausgefiihrtere Schilderung Passow^s
besonders als Mensch und nach seinem Charakter im Privat-
leben in den ^Schlesischen Provinzialblattern ' (1833, April)
verfassi £ine Skizze seines Lebens hatte Passow selbst als
Stoff zu einer biographischen Skizze fiir dieses Werk gelie-
fert, und sie wurde nach seinem Tode in den ^BIattem f&r
litterarische Unterhaltung', 1833 Nr. 93 abgedruckt.
III. Karl Reisig.**)
Reisig (Karl Christian), als akademischer Lehrer und 72c
Gelehrter ausgezeichnet in der neuern Philologie, war ge-
boren am 17. November 1792 zu Weissensee in Thiiringen;
daher auf seinen Schriften der consequent beibehaltene Name
Carolus Reisigius Thuringus. Nachdem er von seinem Vater,
einem praktischen Arzte, den ersten Unterricht erhalten
hatte, kam er 1805 in die Klosterschule zu Rossleben und
that sich durch eiserne Willens- und Gedachtnisskraft in
unermiidlichem Privatfleiss hervor, dem er im Nothfall selbst
durch leibliche Kasteiungen zu HQlfe kam. Auf der Uni-
*) [Eine SanimluDg der akademischen Gelegenheitsschriften Passow^s
besorgte N. Bach (Fr. Passoyii opuscula academioa 1885), die fibrigen zer-
streuten Abhandlungen gab geeammelt erst sein Sohn W. A. Passow
Qnter dem Titel ^Fr. Passow^s vermischte Schriften' 1843 heraus.
Dagegen erschien 1839 ^Fr. Passow^s Leben und Briefe; eingeleitet
von Ludwig Wachler, herausgegeben von Albrecht Wachler.' C. W.]
**) [Aus TonyersatioDs-Lezikon der neuesten Zeit und Litteratur.
Bd. 111' (Leiprig, F. A. Brockhaus. 1833) p. 726—728, wo der Artikel
mit der Zahl 88 unterzeichnet ist C. W.]
9G KARL REISIG.
versifat Leipzig, die er 1809 bezog; wurde sein Talent als-
bald von Heriuann erkannt und durch die Aufnabme in dessen
Societas Graeca angefeuert. Hermann's Lehre und Umgang
entschieden im wesentlichen fQr immer die Richtung^ die Reisig
in den Zeiten bewusster Selbstandigkeit bei allem Wider-
spruch im einzelnen und mancher partiellen Erweiterung fest-
hielt und auf einen weiten Schiilerkreis fortpflanzte. Denn
sofem Hermann als Reprasentant derjenigen Periode der
Philologie gelten musS; in der sie unter der Herrschaft des
sondernden Verstandes ihre formale Seite mit einem nie geahne-
ten Erfolg angebaut sah; war Reisig vielleicht der genialste
aller Hermannianer^ im besten Sinne des Wortes. Eine Folge
seiner Verehrung fQr den Lehrer war die in Gesellschaft
mit A. Meineke untemommene pseudonyme Herausgabe von
^Xenophontis Oeconomicus. Ed. Guil. Kusterus' (Leipzig 1812),
worin die beabsichtigte , fast absolute Verherrlichung Her-
mann's mit einem Uebermuth des Tones durchgefiihrt wurde,
der zwar nur aus der arglosesten jugendlichen Eeckheit
und dem angeborenen Hange zum Bizarren^ keineswegs aus
irgend einem boswilligen Vorbedacht entsprang, aber doch
nicht unverdiente Indignation - erregte, zumal sich zu der
Derbheit nicht gerade tieferer Humor gesellte. Eine andere
pseudonyme Schrift ahnlichen Tons, aber unahnlichen Ge-
halts: ^PIutarchi vitae etc. Ed. Fabricius' (Leipzig 1812)
ist auf Reisig's Namen nur durch eine willkGrliche, durchaus
nichtige Vermuthung gesetzt worden. Die schon in Leipzig
vorzugsweise auf Aristophanes concentrirten Studien setzte
Reisig 1812 in Gottingen fort, bis ihn von hier nach Heyne's
Tode der ausgebrochene Krieg vertrieb, indem er als Freiwil-
liger in den sachsischen Banner eintrat und als Feldwebel
diente. Nach Leipzig zuriickgekehrt vollendete er, von einer
727 grosstentheils in Gottingen erworbenen vorzuglichen Privat-
bibliothek unterstiitzt, seine Schrift: ^Coniectaneorum in Ari-
stophanem liber I' (Leipzig 1816). Mit feinsinniger Anwen-
dung metrischer Beobachtungen und grammatischer Gelehr-
samkeit^ die sich mit besonderm Erfolg auf Erforschung des
individuellen Sprachgebrauchs wendete, und mit einer Qberaus
glQcklichen und fruchtbaren Combinations- und Erfindungs-
KARL REISIG. 97
gabe legte er durch diese erste eindringliche und umfassende
Behandlung des Aristophanes die Grundlage zu dessen neuerer
Texteskritik und gewann Besultate, die selbst den Briten durch
ein oft iiberraschendes Zusammentreffen mit den erst spater
bekannt gewordenen Vermuthungen ihrer philologischen He-
roen Anerkennung abnothigten^ obgleich die einseitige Strenge
logischer Consequenz^ nie aber ein eitles Streben nach blen-
dendem Effect^ auch manches Gewagte hervorrufen musste.
Eine Fortsetzung der Toniectanea' oder auch eine Probe des
nicht erschienenen zweiten Buchs war das ^ Syntagma criti-
cum', mit welchem Reisig sich 1818 an der Universitat zu Jena
habilitirte; gleichsam eine praktische Anwendung der gewon-
nenen Grundsatze war die aus Mangel an zugegebenen Recht-
fertigungen nicht selten misverstandene Textausgabe der
^Nubes' (Leipzig 1820). Mit dem akademischen Auftreten
begann nun diejenige Wirksamkeit, die eigentlich die bedeut-
samste in Beisig^s Leben Qberhaupt geworden ist. Eine Person-
lichkeit, ebenso durch urkraftige Laune und behagliche Ge-
nialitat der aussern Erschei;Qung einer akademischen Jugend
zusagend^ wie durch scharfe Eigenthfimlichkeit und dogma-
tische Entschiedenheit der Gedanken^ sichtbare Begeisterung
f&r den Gegenstand; klare und lebendige Entwickelungsgabe
in freiester; kunstloser und heiterer Rede zur Lehrthatigkeit
wie geschaffen^ erwarb imd sicherte ihm einen Beifall und
einen bildenden Einfluss auf die jungen Gemiither^ der selten
in gleichem Umfange wiederkehren wird. Am glanzendsten
bewahrte sich derselbe in dem yon ihm gestifteten sogenannten
Privatissimum^ welches er eine Reihe von Jahren in Ualle^
wohin er mittlerweile berufen worden war, zum wahren Segen
philologischer Studien leitete. Hier war es, wo seine Lehr-
gaben wie in einem Brennpunkt sich sammelten; wo eine
mit seltener Gewandtheit gehandhabte echt antike und doch
zugleich individuell gefarbte lateinische Rede, die auch in
Schriften wie nicht minder in manchem poetischen Product
den Meister im Styl nicht verkennen lasst^ als Muster vor-
gehalten und mit strengem Eifer nachgebildet wurde; wo
die klarste Herrschaft iiber den mit treuestem Gedachtniss
umfassten Stoff in allen seinen Momenten^ die Ueberlegenheit
FH. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 7
98 KARL REISIO.
eines in jedem Augenblicke zu Gebote stehenden durchdrin-
genden Scharfsinns, endlich ein bewundernswiirdiger Takt fiir
alles Eigenthumliche der classischen Sprachen, die er sich
gleichsam angelebt hatte und wie in unmittelbarer Anschauung
nachfiihlte; wo ein Verein solcher Eigenschaften so fordemd
wirkte, dass alle Theilnehmer jener Uebungen ihr Andenken
segnen werden. Halb in die Jenaische, halb in die Hallische
Zeit ^Ut seine Bearbeitung des ^Oedipus Coloneus' (Jena
1820 — 23), bedeutend geworden dadurch, dass neben Kritik
und ziemlich gleichmassiger sachlicher wie sprachlicher Exe-
gese in einer fortlaufenden ^Enarratio' der Versuch durch-
gefiihrt ist, die Einheit des poetischen Kunstwerkes in ein
zusammenhangendes Bild reproducirend zusammenzufassen und
so auf Befriedigung des rein kiinstlerischen Interesses hinzu-
wirken. In Uebereinstimmung mit dieser Tendenz strebte
jetzt Reisig seine bisher iiberwiegend sprachlichen Studien des
Alterthums allseitig zu erganzen und abzurunden, nahm romi-
sche und griechische Antiquitaten in den Kreis seiner mit
der regsamsten, stets schopferiscben Thatigkeit vorbereiteten
Vortrage auf und hoffte fUr archaologische Studien den schon-
sten Gewinn von einer Reise nach Italien, die er im Uerbst
1828 antrat. Doch schon in Venedig wurde seinem rastlosen
Streben ein Ziel gesetzt; niemand hatte die Moglichkeit einer
Botschaft geahnet, wie die von seinem dort am 17. Januarl829
erfolgten Tode war. Eine mit unparteiischer Liebe verfasste
lebendige Charakterschilderung Reisig's gibt L. Pemice^s Ne-
728 krolog im ^lntelligenzblatt der Allgemeinen Litteraturzeitung'
1832 Nr. 6, ein heilsames Gegengewicht gegen die ins
Schwarze malenden Darstellungen von Schafer (zu Plutarch IV
p. 399) und Hermann (Vorrede zu Aristophanes 'Wolken'
p. XVI).
V.
Eine Bericlitignng
der republicanisclien Consularfasten.
Zugleich als Beitrag zur Geschichte der romisch
jiidischen internationalen Beziehungen.*)
Die schon friihzeitigen internationalen Beziehungen zwi- 586
schen Romern und Juden^ wie sie uns nehen dem ersten
Makkabaerbuche aus losephus' Archaologie entgegen-
treten, knfipfen sich an eine Reihe von Gesandtschaften,
welche von Judaa nach Rom abgingeU; um dessen Freund-
schaft uud Bundesgenossenschaft (cpiXiav xai cu|Li|Liaxiav) zu
gewinnen, die gewonnene zu sichern und immer aufs neue
zu befestigeU; und so gegen die namentlich von syrischer,
gelegentlich auch agyptischer Seite ausgehenden Bedrangnisse
einen schiitzenden RUckhalt zu haben. Mochte dieser auch .
fur die Juden grossentheils nur von moralischer Bedeutung
seiu, der romischen Politik anderseits war ein sich so von
selbst darbietender Anlass zur Einmischung stets genehm,
um, bei den heillosen Verwickelungen und Kampfen jener
ostlichen Volkerschaften, einen anfanglich nur nominellen
Einfluss zur gegebenen Zeit fiir ein factisches Protectorat
zu verwerthen.
1.
Die erste dieser Gesandtschaften beriihrt uns zwar fiir
unsern nachsten Zweck nur erst sehr mittelbar; ich iibergehe
sie indess nicht, weil es mir um einen vollstandigen und
*) [Rhein. MuBeum f. Philol Bd. XXVIII (1873) p. 586-614,]
100 EINE BERICHTIOUNG DER REPUBL. COKSULARFASTEN.
moglichst scharfen Ueberblick liber die chronologischen
Folgen und Zusammenhange zu thun ist. Bereits vom ersten
107 -161 Makkabaerfiirsten ludas Mattathias' Sohne (regierend 587
^* — 593 Varr.) abgeordnet, ausgeftthrt durch Eupolemus,
loannes' Sohn, und lason, Sohn des Eleazar, bewirkte sie
den gewahrenden SenatsbeschlusS; dessen wesentlichen Inhalt
uns losephus XII, 10, 6 auszugsweise in schlichter KUrze
berichtet, das Makkabaerbuch Kap. 8, 23 ff. in etwas rheto-
587 risirender Ausfiihrung gibt; beide zugleich mit dem Zusatz
(Makk. V. 31 f.), dass der Senat ^leichzeitig ein Schreiben
an Demetrius (Soter) in Syrien erliess mit der Weisung, sich
aller Feindseligkeiten gegen Judaa zu enthalten. Diese Ge-
sandtschaft ist denn klarlich gemeint, wenn im zweiten Mak-
kabaerbuche 4, 11 in einer ganz beilaufigen, darum um so
unverdachtigern Bemerkung des loannes Sohn Eupolemus
bezeichnet wird als 6 TioiTicdjLievoc irjv Tipecpeiav urrep cpiXiac
Kai cu|Li|Liaxiac Trpoc touc 'PuijLiaiouc. — AIs Zeitbestimmung
ist aus I. Makk. 7, 1 das Jahr 151 der Seleucidenara zu
entnehmen (wahrend erst 9, 1 zu 152 fortgeschritten wird),
161/00 d. i. 593^^94 Varr., also die Zeit, iu welche der Tod des Aemi-
Hus Paulus und die Auffiihrung der letzten Terenzischen
Stiicke fallt. Namlich der Termin des Abgangs der Ge-
sandtschaft, da deren Zuriickkunft ludas offenbar nicht mehr
erlebte. *) Denn f^ 6b6c TroXXr) cqpobpa heisst es ausdriicklich
Makk. 8, 19, womit auch die Angaben iiber spatere Gesandt-
schaftsreisen trefflich stimmen. Und einige Zeit wird auch
in Rom hingegaugen sein, bis der Senatsbeschluss gefasst
und ausgefertigt ward, auch dieses in bester Analogie
mit spatern Vorgangen: so dass wir wohl am sicbersten
160 gehen, das eigentliche Senatusconsultum mit 594 zu datiren.
Sehr wohl stimmt hiermit der Ansatz des Eusebius in Olymp.
155, 1 nach der Armenischen Uebersetzung 11 p. 243 ed.
Von., w*ahrend Hieronymus bei Scaliger p. 146 ed. alt. die
bedeutungslose Differenz 154, 4 hat [bei Schone p. 127 eben-
falls 155, 1]. Denn diese Specialdaten sind davon unabhan-
1) Vgl. C. L. W. Grimra im 'Exeget. Handbach zu den Apokry-
phen' (Leipzig 1853) zu I. Makk. p. 131.
'- 2 •*! •"• • •
. • : : i.- '
• •
ROMISCIIE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 101
gig; dass Eusebius die Regierungsanfange der jiidischen
Fursten um 4 Jahre nachdatirt. ^)
2.
Auf ludas folgt die Regierung seines Bruders lona- 588
thas von 593 — 611. Wie in den ersten Anfang derselbeni6i- 143
die Riickkehr der ludas-Gesandtschaft mit dem Abschluss
des romiscben Biindnisses fiel, so ganz gegen ihr Ende die
Emeuerung des letztern durch eine abermalige Gesandt-
schafk^ fUr die unsere Quellen losephus XIII, 5, 8 und Makk.
Kap. 12 sind, wahrend sich lustinus XXXVI, 3, 9 auf die
allgemeine und in ihrer Fassung schiefe Notiz beschrankt:
'a Demetrio cum descivissent (ludaei), amicitia Romanorum
petita primi omnium ex orientalibus libertatem acceperunt [!],
facile tunc Romanis de alieno largientibus/ Das Gemein-
2) Anf ausdriickliche Berflcksichtigung bez.weise Widerlegung an-
derer Aoffassangen oder Entscheidungen , deren die fast erdriickende
Litteratur uber diese Gegenst&nde eine so reiche Fiille bietet, verzichte
ich hier wie im Folgenden durchauSy und lasse meine Darstellung ein-
fach fdr sich selbst sprechen; dieses auch da, wo ich einem yer8t9,n-
digen Vorg^ger mich nur anzuschliessen habe, wie es vor andem,
aus schon ^lterer Zeit, Jo. Tob. Erebs in den ^Decreta Romanorum
pro ludaeis facta' (Lips. 1768) ist. Allm&hlich hat sich ja wohl eine
goldene Mittelstrasse Geltung verschafft zwischen der Dickgl9,ubigkeit
eines Palmer oder neuerdings v. Gumpach (um von den durch das
Inspirationsdogma des Tridentinums auch fdr diese Apokryphen ge-
bundenen katholischen Apologeten nicht erst zu reden), und der schier
fanatischen Skepsis, wie frilher Rainold^s, besonders aber Werns-
dorfs in der 'Comm. de fide historica librorum Maccabaeorum' (Wra-
tislav. 1747), so kiirzlich mit wom5g1ich noch radicalerer Hyperkriiik
von Gr&tz in seiner ^Geschichte der Juden' (Leipzig 1856) Bd. III
p. 500 ff.: — eine Mittelstrasse , die schon von Michaelis u. A. be-
treten, auch in Ewald's 'Geschichte des Volkes Israel' eingehalten,
mit musterhafter Umsicht und besonnenstem Urtheil in Grimm^s Mak-
kab&er-Commentar verfolgt isi Den iiberzeugenden Ausfilhrungen dcs
letztem z. B. iiber das ludas - Bundniss p. 119 ff. 130 f, ubcr die viel-
verspottete Spartanische Gesandtschatt und Symmachie p. 187 ff., ilber
die Verwirrungen und Widerepruche im 14ten Eapitel des Makkabaer-
buches p. 219 f., h&tte ich wahrscheinlich, auch wenn ich alttestament-
licher Theolog w^re, in Betreff des.Standpunktes nichts wesentliches
hinzuzufcigen.
{
102 EINE BEKICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
same zwischen losephus uud dem Makkabaerbuche ist^ dass
iiber die Gesandtschaft nach Rom nur sehr kurz und kahl
berichtet wird^ mit der flilchtigen Angabe, die Gesandten
hatten ihren Zweck beim romischen Senat erreicht und von
ihm Geleit- und Schutzbriefe (d. h. sowohl fiir ungefahrdete
RQckkehr in die Heimat^ wie fiir Respectirung der ihnen
gewahrten Bewilligungen) an die auswartigen Fiirsten und
freien Stadte empfangen^); — dass aber damit in die engste
Verbindung die gleichzeitige Abordnung derselben Gesandt-
scbaft nach Sparta gesetzt wird^ wohin die Abgesandten auf
der Riickfahrt von Rom kamen (diTO Tfjc *Pu)|Lir|C dvacTpeqpouci
580 Trpdc Toiic CTrapTidTttc bei losephus, und nochmals dvacTpe-
(povTcc eic Tf|V CTrdpTriv irapeT^vovTo); — dass ferner von
beiden des lonathas Schreiben an die Spartaner ausfuhrlich
mitgetheilt wird uud in ihm die Gesandtschaft nach Rom
als eigentlicher Hauptzweck der Reise hervortritt, und zwar
als ausgefiihrt von Numenius, Sohn des Antiochus, und
Antipater, lasons Sohu: in welchem lason es zu uahe
Hegt den friihern Gesandten des ludas zu erkennen, als dass
man sich solcher Combination fiiglich entziehen konnte. Der
Unterschied beider Berichte liegt nur darin dass, wahrend
sich in beiden das Schreiben des lonathas auf ein uraltes
Freundschaftsbiindniss eines Hohenpriesters Onias mit einem
angeblichen Spartanerkonig Areios (nicht ^Oniares ') bezieht,
die hieriiber sprechende alte Urkunde bei losephus bloss er-
wahnt wird (Tiepi Tfjc uirapxoucric f]|Liiv Trpoc ujiidc cuxT^veiac,
f]c uTTOTeTaKTai To dvTixpaqpov), weil er sie, und zwar mit
entschieden originalerem Geprage als Makk., bereits an einer
frtihern Stelle XII, 4, 10 beigebracht hatte, dagegen Makk.
3) Genauer bestimmty sagt sogar das Makkab^erbach 12, 4 von
iigend einer Leistung des Senats gar nichts, sondem spricht nur von
den Greleitbriefen: was aber losephus ausdriicklich erganzt mit den
Worten Tfic pouXnc ^iriKupwcdcnc tA Trp6T€pov aur^ irepi Tf^c 'toubaiuiv
fpiXiac ^Tvwc|Li^va, wilhrend er zugleich die Geleitbriefe bestatigt mit
Kal 6oucnc ^TTicToXdc Trp6c dTravTac touc paciXeTc Tfjc 'Aciac kuI EOpidTTTic
Kal TU)v TidXcujv dpxovTac auTOic ko|lii2€iv, 6Tru>c dc^aXoOc Tf^c €lc Tf|v
oiKciav KOjLiibffc bi* auTiiiv tv»xu)civ. Das andere oben angefiihrte Motiv
fQr diese Schreiben dSrfen wir nach sonstigen Analogien unbedenklich
suppliren.
ROMISCHE SENATU.SCONSULTE BEI lOSEPHUS. 103
12,20—23 (Ktti TouTO t6 dvTiTpa^ov tiIiv dmcToXiLv iLv diTe-
CTCiXev) in freilich nur vier Versen vorliegt. Es liegt un-
serm Zweck und m^inem Berufe eben so fern, Uber diesen
hochst apokryphen Areios-Brief und die darin betonte Abra-
hamische Blutsverwandtschaft, worin gleichwohl mit Andern
auch Ewald Gesch. d. Volkes Israel IV p. 277f. (2. Ausg.
1852) einen geschichtlichen Kem anerkennen zu sollen meint,
wie aberhaupt tiber die ganze Spartanische Verhandlung ein
absprechendes Urtheil zu fallen Angesichts der wohl abge-
messenen Bemerkungen Grimm^s p. 187 — 190.*) Nur aus
der durchgehenden Verschiedenheit der Fassung des lonathas-
Briefes in den beiderseitigen Berichten wird man nicht ar-
gumentiren dtLrfen, da wir es hier nicht nur mit Deber-
setzungen und Ruckiibersetzungen zu thun haben, sondern
ganz offenbar auch mit zwar materiell richtigen Reproduc-
tionen, aber zugleich subjectiv freien Redactionen einer Ori-
ginal-Urkunde oder -Ueberlieferung^), die sich einigermassen
(wenn auch nur einigermassen) parallelisiren lassen mit den
naiv fingirten, aber die wirkliche Situation widerspiegelnden
*Reden' bei den antiken Historikern. -— Uns kommt es hier 5£K)
nur an auf den keinerlei begriindetem Verdacht unterworfe-
nen Theil der Ueberlieferung, der die Romer betrifft.
Ffir die Zeit dieser Gesandtschaft nun haben wir nur
den Spielraum von 2 bis 3 Jahren. Das zuletzt vorausge-
gangene Datum in Makk. 11, 19 ist das Seleucidenjahr 167
= 609/10, wahrend das nachstfolgende in 13,41 und in Ueber- 146/45
einstimmung damit bei losephus XIII, 6, 6 das Jahr 170
= 612/11 ist, welches indess schon der Regierung von lona- 142 4i
thas' Naehfolger Simon angehort. Aber zwischen 167 in
Makk. Kap. 11 und dem Gesandtschaftsbericht in Kap. 12
liegt keine geringe Zahl von Ereignissen, betreffend die Wirr-
4) [VoUends gegen^ber dem ktlhnen Versuche in Hitzig'8 Geech.
des Volkes Israel p. 346 f. , dem peloponnesischen ein hochst proble-
matisches kleinasiaiisches Sparta zu sabstituiren.]
5) In diesem Sinne sagte schon Grotius zu I. Makk. 15, 10:
'hoc Benatus consultum [decreium] non esse quale Romae scripinm
est, sed quomodo sensum cius Hebraeus Hellenistes Hebraeis scribens
exprimere voluii'
1
104 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
sale zwischen Demetrius Nikator, Tryphon und dessen Schutz-
ling Antiochus VI (Alexander Balas' Sohne == Epiphanes,
Dionysos). Das der romischen Ges^dtschaft in Makk.
Nachstvorhergehende ist zuvorderst des Antiochus Erbebung
auf den Tbron durch Trjphon und sein Biindniss mit lona-
thas: 11; 54. 57 f. Die Thronbesteigung des Antiochus ist
nach los. XIII; 1, 1, der ihn im 4ten Jahre seiner Herrscbaft
durch Tryphon beseitigt werden lasst, nicht sicher genug zu
datiren, weil losephus den Tod des Antiocbus spater ansetzt
als Makk.: vgl. Duker zu Livius epit. 55 extr. Zuverlassi-
gem Anhalt gewabrt, dass es Miinzen des Antiocbus schon
144/43 vom J. 168 Sel. = 610/11 gibt: s. Clinton^s Fasti Hellen. IH
p. 329 (2. Ausg.): so dass dieses vermuthlich das Jabr des
Regierungsantritts selbst ist. Sodann fallen uach dem Bund-
niss des Antiochus mit lonathas und, in unmittelbarster Yer-
bindung damit, des letztern kriegeriscbe Unternehmungen, die
Makk. 11, 60 flf. erzahlt werden: woran sich denn eben die
romische Gesahdtscbaft anschliesst AIso gerade 168 SeL,
144/43 moglicher Weise auch 169, wlire deren Jabr, also = 610/11
143/42 oder allenfalls 611/12 Varr., d. i. die Zeit des Lusitanischen
Krieges gegen Viriathus und des beginnenden Numanti-
nischen, als der uralte Pacuvius und der seiner dKiur) zustre-
bende Accius zusammen auffiihrten, wenige Jahre nach der
Einnahme Karthago's und Korinth's. — Wiederum ist es
kaum eine Differenz zu nennen, wenn wir bei Eusebius (Hier.
p. 147 Scal.) den Ansatz Olymp. 159, 1 oder (Armen. p. 243)
158, 4 finden [p. 128 f. Sch.].
Fragt man schliesslich nach dem Motiv, welches lona-
thas zu seiuer Gesandtschaft hatte, so liegt dieses auf der
Hand. Trotz des Bundes mit Antiochus hatte er Ursacbe
genug, vor dem arglistigen Tryphon auf seiner Hut zu sein,
zumal da Antiochus nur ein Kind und Demetrius noch am
Leben war, also Verwickelungen genug in Aussicht standen.
3.
591 Wemi zwischen der durch ludas angebahnten ersten
Verbindung mit Rom und ihrer Erneuerung durch lonathas
etwa anderthalb Deceunien in der Mitte lagen, so folgte nun,
KOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 105
wie sich zeigen wird^ auf die letztere desto rascher eine
abermalige Gesandtscbaft unter lonatbas' Nachfolger^ dem
dritten der grossen Makkabaer (oder Hasmonaer) Simon,
der 611—619 an der Spitze seines Volkes stand. In Betreflf 143—135
dieser Sendung tritt uns nun zuerst der auffallende Umstand
entgegen, dass sie von losepbus mit nur secbs ganz beilau-
figen Worten erwabnt wird, indem er den Bericbt uber Si-
mon's eigentlicbe Tbaten XIII, 8, 3 mit dem Satze scbliesst:
KpaTficac bia TtdcTic tOjv TroXeiuiwv ^v eiprjvri tov Xoittov birj-
TaT€ xpovov, 7TOiTicd)Lievoc Kai auToc Trpoc 'Pwjiiaiouc
cumiiaxiav: wabrend bingegen im Makkabaerbucbe die An-
gaben iiber dieselbe Sendung einen betracbtlicben Tbeil des
ganzen 14ten und 15ten Kapitels f&IIen. Sodann aber liegen
diese bier in einer solcben Unordnung und Verworrenbeit
der Darstellung, mit solcben Spriingen, Wiederbolungen und
Widerspriicben vor, dass nur mit Miibe zu einer klaren Ein-
sicbt zu gelangen ist. Man vergegenwartige sicb nur die
dortige Reibenfolge der Dinge:
Im J. 172SeI. (=614/15) Wernimmt man in Rom und 140^39
"bis nacb'^ (?) Sparta lonatbas' Tod und betriibt sicb dar-
liber sebr; von Simon's Nacbfolgerscbaft in Kenntniss ge-
setzt erneuem die Romer das alte Btindniss mit Judaa und
die darQber sprecbende Urkunde wird vor dem Volke in Je-
rusalem offentlicb verlesen': Makk. 14, 16 — 19. (Von freien
Stficken werden docb die Romer eine so kindlicbe Sentimen-
talitat gewiss nicbt gebabt baben; und wober sollten sie
denn den Regierungsiibergang von lonatbas auf Simon iiber-
haupt erfabren baben, wenn nicbt durcb einen Gesandtscbafts-
bericbt, von dem docb bier nocb gar keine Rede war?) —
^Auch die Spartaner entsenden an Simon ein Scbreiben, worin
ausgesprocben ist, dass sie seine Boten ebrenvoll empfangen
und dass sie in ibren Staatsacten baben nie*derscbreiben
lassen, wie die jiidischen Gesandten Numenius, Antio-
chus' Sobn und Antipater, Iason's Sohn^) gekommen
6) Wie konnte Idcwvoc nocb Tischendorf steben lassen, da sogar
zum Ueberflnss -der Alezandrinos die oorrecte Form gibtl Anch Hand-
Bchriften des losephus haben yerschiedene Male Idcwvoc.
106 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.
seieO; das alte Bimdniss zu erneuern': V. 20—23. (Das
waren also eben jene Boten^ die denn doch natiirlich auch
nach Rom abgesandt waren, wovon nur aber vorher nichts
592 stand, sondem erst im unmittelbar folgenden die Rede ist.)
— Denn nun heisst es weiter: *Damach (fiexa Taura) sen-
dete Simon den Numenius nach Rom, um einen grossen
goldenen Schild 6Xk^v (Var. 6XKfic, vielleicht zu streichen)
^vujv x^^i^v darzubringen: welche Huldigung denn auch so
gut aufgenommen ward^ dass die Romer den alten Bund er-
neuerten imd die freie Autonomie Judaas proclamirten':
V. 24 — 26. (Das klingt doch gerade^ als hatte nun Simon
eine zweite, von der Spartanischen unabhangige Gesandt-
schaft nach Rom geschickt, und zwar in der alleinigen Per-
son des Numenius! wahrend das doch erstens ohne Zweifel
eine und dieselbe Reise war^ imd zweitens Numenius^ wie
sich Makk. 15, 15 (und weiterhin bei losephus) zeigt, sogar
mehr als einen Begleiter hatte. Wenn das jiieTd TaOra ir-
gend einen verstandlichen Sinn haben soll, so konnte es nur
etwa bedeuten, dass diesmal die Gesandtschaft zuerst nach
Sparta, erst von da nach Rom ging, umgekehrt als die des
lonathas: wogegen indess der in Anm. 10 erwahnte Dmlstand
spricht) — Ohne alle Vermittelung folgt jetzt mit schroflFem*
Uebergange von V. 27 bis zum Schluss oder bis gegen den
Schluss des Kapitels (worfiber man streiten kann nnd strei-
tet) die Erzahlung von dem grossen Ehrendecret, welches
die Judeu zum Ruhme des Simon \md seiner beiden bruder-
lichen Vorganger abzufassen und auf ehernen Tafelu zu ver-
ewigen beschlossen, und dieses zwar nach V. 27 4m Monat
EIul des Jahres 1 72^ im 3ten J. des Hohenpriesterthums des
Simon' (vgl. 13,41.42): also, wenn der EIuI der letzte Monat
des burgerlichen Jahres ^) war und das Seleucidenjalir mit
139 dem April begann, = Marz 615 Varr. Und in diesem Do-
cumeut soll nach V. 40 auch gestanden habeu, wie ^Konig
Demetrius (II, Nikator) vemommen, dass die Romer eine
7) Ueber die doppelte Z^hliug des Elal als sechsien oder aber
als iwdlflen Monats s. Ideler^s Handbach der Chronologie I p. 491ff.
522. 532 f. Tgl. 540. Wer ihn als sechsten nimmi, idUne sogar aof
September 614 Varr.
HOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI IOSEPnU«. 107
Gesandtschaft des Simou elirenvoll aufgenommen und die
Juden zu ihren (piXoi Kai cu|ui|Liaxoi Kai dbeXqpoi erklart hatten.'
(Aber wie soll denn das schon im J. 172 moglich gewesen
sein, wenn doch diese ganze Gesandtschaft^ wie wir sogleich
sehen werden, erst 174 nach Judaa zurOckkehrte? Um die-
sen Widerspruch zu I5sen, scheute man sich frClher nicht,
sogar zwei verschiedene Gesandtschaften des Simon inner-
halb des kUrzesten Zeitraums anzunehmen ^): liber welche
Unwahrscheinlichkeit wohl kein Wort weiter zu verlieren ist. 593
Nein, vielmehr stehen die historischen EiDzeJheiten des Ehren-
decrets mit den Thatsachen der vorhergehenden Geschichts-
erzahlung selbst in so starkem und vielfaltigem Widerspruch,
dass der vermeintliche Gharakter einer wirklichen Gopie eines
ofEciellen ActenstUckes in diesem Falle keine Glaubwiirdig-
keit begrUnden kann, sondem auch hier an eine freie und
zwar nichts weniger als sorg^Itige, vielmehr recht nachlas-
sige oder willkiirliche Reproduction zu denken ist: wie das
alles von Grimm p. 219 f. iiberzeugend dargethan ist.) —
Indem nun mit dem 15ten Kapitel weiter fortgeschritten wird
zu den Untemehmungen des Antiochus Sidetes mid in V. 10
dessen Thronbesteigung als im J. 174 = 616/17 erfolgt er- 138/37
wahnt ist, heisst es V. 15 mit lockerster Verbindung oder
Verbindungslosigkeit also: Kai ^XOe Noujiirjvioc Kai oi Ttap'
auToi (also nicht N. allein, wie es oben V. 24 hiess) ^k *Pu)-
pLr]c ?xovT€c ^TTiCToXdc Toic paciXeOci Kai Taic x^paic, ^v aic
ififQamo Tdbe* AeuKioc uTraToc 'Pu)|uiaiujv TTToXeiLiaiiu pa-
ciXei xciip^iv: worauf denn von V. 17—24 der ganze Inhalt
dieses Schreibens folgt: wie namlich die Komer ^eine Bot-
schaft des Simon, die einen goldenen Schild djrd ]uvd)V xi~
Xiuiv (Var. sogar TtevTaKicxiXiwv: s. u. p. 597 [112]) liberbracht,
wohlwollend aufgenommen und ihr Gesuch um Emeuemng
der alten (piXia Kai cujiijuiaxia gewahrt hatten; wie deshalb an
alle FUrsten und Staaten, Inseln.und freien Gemeinden des
Ostens, die V. 23. 24 in der Zahl von 22 namentlich aufge-
fahrt werden (Demetrius in Syrien^), Attalus in Pergamum,
S) Man wflrde so auf die Jahre 612 nnd 615 kommen, was ich
hier weder nHher ansfflhren noch auBdrficklich widerlegen mag.
9) Wenn man, nach der weiterhin festzustellenden Chronologie
108 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
594 Ariarathes in Eappadocien, Arsaces in Parthien u. s. w.); De-
peschen erlassen seien mit der Aufforderung; Frieden und
Freundschaft mit den Juden zu halteU; etwaige jddische
Fliichtlinge^ an Simon auszuliefem u. s. w.^ imd wie Abschrif-
teu dieser Depeschen dem Simon zugeschickt seien'. NatOr-
lich waren dies im wesentlichen ^identische Noten'; wenn
auch vermuthlich in verschiedenem Tone gehalteU; und darum
begntlgt sich der Verfasser, nur das eine Schreiben an Pto-
146—117 lemaus (Euergetes II, Physkon, regierend 608 — 637) als
Probe zu gebeU; und zwar als ausgefertigt vom ^Consul
Lucius*.
Ob nun eine so verworrene Darstellung daher ruhrt,
dass diese Partie des Makkabaerbuches durch Interpolationen
oder durch Umstellungen gelitten hat, wie dies beides ver-
muthet worden, oder ob sie nur auf das Ungeschick und
Unverstandniss desjenigen, der die ihm vorliegenden Mate-
rialien zu redigiren hatte, zuruckgeht, diese Frage kann fur
unsern Zweck fiiglich auf sich beruhen. Fiir diesen genQgt
es, dass unter Berticksichtigung der iiberall in Parenthese
hinzugefiigten Epikrisis, durch welche eine Anzahl von An-
gaben als unbrauchbar beseitigt, bez.weise berichtigt wurde,
sich ein einfacher, von Schlacken gereinigter, in sich wohl
zusammenhangeuder Kern dcr ganzen Erzahlung herausschalt.
Namlich dieser: dass im J. 172 Sel. unter Simon eine von
dieser Schreiben, statt des Demetrius vielmehr sohon den Antiochns
Sidetes erwartete, so ist nicht ansser Acht zu lassen, dass dieser nicht
angenblicklich folgte, sondem mehrere Monate dazwischen lagen; daes
ja DemetriuB nicht todt, sondem nur in parthische Gefangenschaft ge-
rathen war, aus der er mOglicher Weise jeden Augenbliok znrdck er-
wartet werden konnte ; dass die blosse Nachrioht von dieser Gefiuigen-
schaft dem Simon hinreichendes Motiv bot, um Angesichts der nun
drohenden neuen Verwickelungen oder Unsicherheiten sich des er-
neuerten rOmischen Schutzes zu versicliern; dass jedenfalls, wenn zur
Zeit der Abreise der Gesandten Antiochus noch nicht zur Herrschaft
gelangt war, dieser Regierungswechsel weder ihnen auf der Reise be-
kannt werden mochte, noch schon nach Rom gedmngen zu sein
brauchte. Ygl. iiber diese verwickelten Verh<nisse Clinton F. H. 111
p. 330 £f., der mir nur die chronologische Autorit3,t des Makkab&erbuchs,
wohl zu merken wo es sich um die positiven Jahresdaten handelt, su
nnterschHtzen scheint.
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 109
Numenius und Antipater gefiihrte Gesandtschafb mit der
werthvoUen Ehrengabe eines schweren goldenen Schildes
nach Rom (und bei der Gelegenheit auch nach Sparta^^))
abging; in Rom die Bewilligung des nachgesuchten Freund-
schaftsbilndnisses erreichte und zugleich diplomatische Schutz-
und Empfehlungsbriefe an die ostlichen MacUte empfing, im
J. 174 aber wieder nach Judaa zurUckkam. Es ist unbe-
greiflich, wie man an der Namengleichheit dieser Gesandt-
schaftsfUhrer mit denen unter lonathas Anstoss nehmen und
daraus einen Yerdachtsgrund entlehnen mochte, da doch ge-
rade im Gegentheil nichts natQrlicher war und zweckmas-
siger sein konnte^ als dieselben Manner; die erst wenige
Jahre vorher dieselbe Reise unternommeu und einen vollig
ahnlichen Auftrag mit Gliick ausgefiihrt hatten^ jetzt als
wohlerfahrene Unterhandler auch mit der neuen Sendung zu
betrauen. Vgl. unten Anm. 12.
Was aber die Zeitberechnung der ganzen Reise im nahern 595
betrifft, so bieteu sich zwar an und fiir sich — vorlaufig von
dem 'Consul Lucius^ noch ganz abgesehen — verschiedene
Moglichkeiten dar, um dieselbe auf drei nacheinander fol-
gende Seleucidenjahre zu vertheilen: (auf welche Moglich-
keiten ich mich hier^ um nicht zu weitlaufig zu werden^
nicht weiter einlasse;) aber eine Combination stellt sich als
die wahrscheinliche heraus. Der 'Monat EIuI' (Makk. 14, 27)
hat nach dem oben erorterten mit dieser Frage gar nichts
zu schaffen; vielmehr haben wir nur festzustellen, dass nach
der dem ersten Makkabaerbuche zu Grunde liegenden Rech-
nung^^) das Seleucidenjahr vom April des einen romischen
10) Dies doch wohl erst auf der Ruckreise, wie das erste Mal;
gewiss wenigstens, wenn etwas darauf zu geben ist, dass nnter den
Adressaten des Consul Lucius 15, 23 anch die Spartiaten selbst ge-
nannt werden, da doch ein Schreiben an diese keinen Zweck gehabt
h&tte, wenn mit ihnen die Gesandteu schon vorher ihren Vertrag ab-
geschlossen hSLtten.
11) S. Ideler'8 Handb. d. Cbronologie I p. 447 f. 533 f.; vgl.p.430,
irad in Betreff der gemeingiiltigen Rechnung p. 452. [Hinsichtlich
dieser verwickelten Fragen muss ich mir hier versagen auf anderwei-
tige Besprechungen neuerer Zeit einzugehen, wie auf die von Clinton
III p. 371 ff., gegen den Ewald p. 56Gf. Anm.; von Wieseler so-
110 EINE UERICIITIOUNG DER KEPUBL. CONSULARFASTEN.
Jahres bis incl. Marz des iiachstfolgendeii reichte, wonach
sich nachstehendes Schema ergibt:
171
172
173
1
I
Apr. — Dec.
Jan. — Marz \ ^^ .
Apr. — Dec. J
Jan. — Marz
Apr. — Dec.
Jan. — Marz \
►r. — Dec. )
1]
174 ( API- —
[ Jan. — Marz \
Apr. — Dec. I
615
616
175
I
617
Jan. — Marz
139 Wenn also die Gesandtschaffc etwa im Marz 615 von Judaa
138 aufbrach und im April 616 wieder heimkehrte (um die aller-
knappsten Termine zu wahlen), so wird beiden Makkabaer-
daten ihr Recht, und liegt Spielraum genug dazwischen fur
die Anwesenheit in Rom und die Erwirkung eines gUnstigen
Senatsbeschlusses. Selbst eine mehr als einjahrige Dauer
der Reise aber hat nichts befremdliches, wenn man sich er-
innert, dass es schon frQher hiess TroXXf) ccpobpa i\ dboc, und
dabei theils die Schwerfalligkeit damaligen Seeverkehrs flber-
haupt; theils den weitern Aufenthalt in Sparta in Anschlag
bringt, liberdies auch als wahrscheinlich annimmt; dass die
696 Gesandten an denjenigen Punkten; bei denen sie doch einmal
auf ihrer Heimkehr vorbeikamen, werden angelegt und die
in Rom empfangenen Depeschen an ihre Adressen im Ori-
ginal abgegeben haben^ statt sie erst mit nach Judaa zu
nehmen und von da verschicken zu lassen.
Dass dem allen aber wirklich so war, das lasst sich nun
durch anderweitige Beweismittel in liberraschender Weise
darthun. Wenn oben als auffallig der Umstand bezeichnet
wohl in der Chronolog. Synopse der vier Evangelien (Gotha 1843)
p. 451 ff. als in Herzog^s theol. Beal-Encyklop3.die I (Hambnrg 1854)
p. 159; von Hitzig ziun Buch Daniel (Leipzig 1850) p. 225, w^omit za
vergl. Grimm zam 2ten Makkaba^rbuche (ebend. 1857) 13, 1 p. 18G.
Ich begnQge mich mit der einfachen Bemerkung, dass ich nicht ohne
Grtlnde an der ira Text befolgten Rechnnng festhalte.]
RftMISCilE SENATUSCONSULTE BEI tOSEPHUS. 111
wurde^ dass das Simonische BiindnisS; dem das Makkabaer-
buch zwei Kapitel widmet; von losephus nur mit einer
fliichtigen Erwahnung von sechs Worten abgethan wird, so
ist es derselbe losephuS; der, nur versteckter und unbeab-
sichtigter Weise, an einer andem Stelle eine liberaus werth-
YoUe Erganzung dieses Gesandtschaftsberichtes gibt. Es ist
in Buch XIY, wo er, mit seiner Darstellung schon mitten
in den Caesarischen Zeiten und dem Hohenpriesteramt des
Hyrkanus II (683— -714) stehend, Kap. 8, 5 erzahlt; wie 71—40
diesem (im J. 707) auf sein Ansucheu von Caesar die Wie- 47
deraufrichtung der durch Pompejus zerstorten Mauem Jeru-
salem's gestatt^t worden sei; und zwar mittels eines von
Caesar bewirkten formlichen Senatsbeschlusses, der nach sei-
nem vollstandigen Wortlaut, mit allen Curialien, mitgetheilt
wird. Es wird niitzlich sein, denText des Autors vor Augen
zu haben:
^TTiTp^TTei bi (KaTcap) Kai TpKaviu id ttic TtaTpiboc dvacTficai
T€ixn TauTTiv aiTncaiLi^viu Tfjv xdpiv ^prjpiTTTO tdp TTo|UTniiou
xaTapaXovTOC' Kai TaOT* dTriCT^XXei toTc uTrdToic eic 'Pu)|litiv
dvaTpdqiai iv Tip KaTreTUiXiiu. Kai t6 T€v6|Lievov u7t6 tiic cut-
5 kXiitou b^TMa toOtov ?X€i t6v tp^ttov —- «Acukioc OuaX^pioc
«AeuKiou ui6c CTpaTTiT^c cuvepouXeucaTo t^ cuTKXr|Ttu elboTc
€A€K€)LiPpiaic iv Ttjj TTic '0)Liovoiac vaiu. Tpa^oiLievuj tiu b^T-
«^OTi Trapncav Acukioc Kujttwvioc Acukiou ul6c KoXXiva Kai *
«TTaTTipioc [* ui6c] Kupiva. Trepi u)v 'AX^Savbpoc (vielmehr
10 «'AvTiTraTpoc) Idcovoc kqii Nouiurivioc 'AvTidxou Kai 'AX^Hav-
«bpoc AwpoG^ou 'loubaiwv TTpecpeuTai, dvbpec dTaOoi Kai cu)li-
«^axoi, bieX^x^ncav dvaveouiuevoi Tdc TTpouTTTipTiLi^vac 7Tp6c
«*Puj|LiaiQuc x«piTac Kai qpiXiav, Kai dcTTiba XP^cfiv cu|upoXov
€Tf\c cu)Li|uiaxiac t^vo)li^vtiv dvriveTKav dTr6 xP^cifiv iuupidbuiv
15«TT€VT€, Kai TP<iMMCiT' auToTc i^Hiwcav boOfivai Trpdc t€ Tdc
«auTovofiou^^vac TrdXeic Kai TTp6c touc paciXeTc uTrtp tou Trjv
«T€ x^pciv auToiv Kai touc Xi|Li^vac dbeiac TUTXciveiv Kai ^r\hkv
«dbiKeTcGar ibole cuvO^cOai qpiXiav Kai xapiTac TTp6c auTouc,
«Kai Scuiv dberjGricav tuxcTv TaOT* auTotc TrapacxeTv, Kai TfjV 597
20 «KOfiicOeTcav dcTriba Trpocb^HacGai.» — TaOTa ^t^V€to ^tti
^YpKavoO dpxi€p^ujc Kai dOvdpxou, ?touc dvdTOu |litiv6c TTav^-
112 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
fiou (richtiger wohl TTavniLiou). Woran sich dann das eben-
falls zu Gunsten der Juden erlassene Psephisma der
Athener anschliesst.
Mit Uebergehmig alles ganz nnerbeblichen sind nnr wenige Varian-
ten za notiren ans: Ambrosianus F. 128 snp. saec. XI — XII, Lei-
densis hibl. publ. Gr. 16. J saec. XI, Yat. • Palatinns 14 saec. X,
Regius Parisinus 1420 saec. XV (mit grossen L^cken in XIV, 10),
Vossianus Leid. Gr. F. 26 saec. XII, deren Collationen mir zu Ge-
bote stehen 2. ^pfipiirro Bekker. fppiiTTo die Hdss. diruta
iacehant die lat. Uebersetzung ydp ALV. ydp ^rt PR. nam
adhuc Uebers. 3. TaOr' ALV. raOra P. toOto R 6. crpa-
tiit6c] consul Debers. : s. Anm. 16 8. KoXXWa . . . Kupiva] In allen
Trihusbezeichnungen schwanken und wechseln die Hdss. durchweg
zwischen den drei Schreibnngen koXX(v(][ xoXXtva und dem seltsamen
KoXXivd. Da die Inschriften, meines Wissens ausnahmslos, ein lota
adscriptum nicht haben, wie es denn schon ih dem SC. Lutatia-
num de Asclepiade etc. CEPriA und TTOTTAIXIA [und in dem This-
bllischen OATGtviA] heisst, so ist mindestens, wo es sich um alte
Documente handelt, diese Sohreibung entschieden festznhalten. Man
behandelte eben im Griechischen diese Ablativformen als Indeclina-
bilia und hrauchte sie adverhialiter, wie das schon Becker im
Handbuch II, 2 p. 408 richtig bemerkte 9. 'AXdSav&poc] s. Anm. 12
13. Kal Tf^v (piX(av die Hdss. 14. xp^cuiv jiiupidbujv it^vtc] ^n-
quaginta milium soUdorum Uebers.; s. o. p. 593 [107] und vgL Grimm
zu I. Makk. p. 211 f. 225 15. Trp6c tc Tdc. . .Kai Trp6c touc fi.] iTp6c
T€ tAc. . .Kal irpdc p. LR. irpdc tcic. . .Kal irpdc p. A. irp6c Tdc. . .kuI
p. P V. 7rp6c T€ Tdc . . . Kul Touc p. ein Munchener Exerptencodex (dessen
Nummer ich jetzt nicht wiederfinde: TTcpi Trpccp^wv dGvuiv irp6c ^w-
|Lia{ouc u. 8. w.) p. 266^ 16. Tf|v t€ ALB. Tf|v PV, auch Mon.
17. ^r]htv APV. jiin^^va LR 18. ^bole P. 16. oOv AV. placuit
igitur Uebers. ib. bi LR. ib. T^p Mon. 21. ivdTou] s. Anm. 15
Wie? fragt rnan sich nach Durchlesung dieses Acten-
stQcks ganz verdutzt; das soll der Bescheid sein auf ein 6e-
such, die geschleiften Stadtmauern wieder aufbauen zu diir-
fen? wovon ja in dem ganzen Schreiben auch nicht eine
Sylbe steht, wohl aber dagegen eine Menge anderer, uns
bereits wohlbekannter Dinge! Unter diesen ist ea nur
die Wiederkehr derselben Gesandtennamen Antipater und
5j)8 Numenius ^^) und ihrer Vater lason und Antiochus, denen
12) An dem Namen 'AX^Havbpoc nimmt Scaliger keinen Anstoss,
obwohl es doch nnr die offenbarste Verschreibung fiir 'AvriTraTpoc ist.
ROMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEI lOSEPHUS. 113
wir bereits ein Dreivierteljahrhundert frtiher miter^Ionathas
begegneten^ wodurch sich schon Scaliger Animadv. in Chron.
Eus. p. 157 ed. alt. zu der Y®'^'^'^*'^^? bewogen fand, das
ganze Senatusconsultum sei bei losephus an falsche Stelle
gerathen und gehore nicht in die Zeiten des Hyrkanus II,
sondem in Folge einer, in ihrem Ursprunge leicht begreif-.
lichen, Verwechselung in die des (loannes) Hyrkanus I, Si-
mon'8 Nachfolgers (619—647), in denen allerdings Numenius 136—107
und Antipater recht wohl noch am Leben sein konnten.
Welche Vermuthimg denn Krebs mit vielem Eifer weiter
zu begrflnden versucht hat. Aber hier machte Scaliger^s
Scharfblick zu friih Halt. Hatte er aufmerksamer beachtet,
dass wir ja hier dasselbe Ehrengeschenk eines kostbaren gol-
denen Schildes, dieselbe Zusicherung des romischen Schutzes,
dieselben Schreiben an die ^aciXeTc und 7t6X€ic mit der Auf-
forderung zum Friedenhalten vor uns haben wie im Makka-
baerbuche, so hatte ihm kein Zweifel bleiben konnen, dass
uns bei losephus Qberhaupt kein nachsimonisches ActenstUck,
sondem geradezu das dem Simon selbst ertheilte Senatus-
consult erhalten ist. ") Wenn man hiergegen von einer 699
entstanden aus dem gleich nachfolgendea *AX^Sav&poc AuipoG^ou. Die-
sen 'AXdSavbpoc aber liegt es nahe in dem Vater des 'AiroXXibvtoc
'AXcHdvbpou wiederznerkennen, der nach loa. XIII, 9, 2 und XIV, 10, 22
wenige Jahre sp^ter, in Gemeinschaft mit andern Begleitem, fiir die
ziin^hst folgenden Gesandtschaftszwecke des Hohenpriesters loannes
Hyrkanns I verwendet wurde. Vergleicht man damit die zweimalige
Entsendung des Numenins nnd Antipater, so sieht man leicht, wie ab-
sichtlich immer auf eine gewisse ContinuiiAt in. der Wahl des Gesandt-
schaftspersonals Bedacht genommen wurde. — Bei der Beharrlichkeit
flbrigens, mit der sich in derselben Familie dieselbe Namengebung zu
erhalten pflegte, dfirfte als ein Nachkomme wiederum der 'AX^Sav&poc
GcoMpou in Anspruch zu nehmen sein, der nach los. XIV, 10, 10. 12
im Jahre 710 dem Hjrkanus II als Gesandter diente, da ja die Iden- 44
tit&t solcher Namenvarianten eine bekannte Erscheinung iat. [Ein
Bchlagendes Beispiel gerade fCir Au}p66€oc und 0€6&ujpoc gab ich Opusc.
phil. I p. 662.]
13) Gewiss w&re dies auch Scaligem nicht entgangen, wenn er in
einer eigenen Bearbeitung des losephus auf diesen Punkt zurQckge-
kommen w&re: ein Vorhaben, auf welches 'das von Scaliger durch-
corrigirte Handexemplar des losephus' bei Bernays 'J. J. Scaliger'
FR. RITSCHFLII OPVSCVLA V. 8
114 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
schwer b^greiflichen Fahrlassigkeit des losephus gesprochen
hat (vgl. Grimm p. 227), so ist vorweg entgegenzuhalten,
dass allem Anschein nach, um, nicht zu sagen ganz augen-
scheinlich, der ganze spatere Theil der losephischen Archao>
logie nicht zu einer abschliessenden Redaction gelangt ist,
sondern grossentheils nur eine unverarbeitete oder nicht ge-
nug verarbeitete Zusammenstellung angesammelter Materia-
lien darbietet, vielleicht nur von der Hand eines Amanuensis.^^)
p. 227 hindeutet. Ob dies etwa gar dasselbe Exemplar ist, von dem
68 bei Fabricius (im Anhang znm 2ten Bande des Havercamp^schen
losephns p. 67*) heisst: 'losephi codex Graecus, notatus passim manu
Scaligeri, fuit in Bibl. celeberrimi viri Conradi Sam. Schurzfleischii.
hodie exstat Vinariae in Bibl. Serenissimi Gothani Ducis'? — Mit
klaren Worten spricht die Scaliger'sche Absicht aus Casaubonus in
den Exercitationes ad Baronii Annales I, 34 p. 140 (ed. Gen. 1655), wo
er, von den 'vetustissimis exemplaribus quae in Regis Christianissimi
Bibliotheca servantur' (man sieht nicht recht, ob auch des griechischen
Textes oder bloss der lateinischen Uebersetzung des 'Kufinus') spre-
chend, deren Collation er mit Caroli Labbaei MithQlfe bewirkt habe,
hinzufiigt: 'quum id a nobis Illustrissimus Scaliger petiisset de edi-
tione nobilissimi scriptoris tum cogitans: qnam immatura viri
divini mors Reip. literariae invidit. Tum igitur ex unius aut alterius
libri contentione didici, quod dudum eram suspicatus, hodiemis losephi
libris nihil depravatius posse.inveniri: de quo tamen ne per somninm
quidem tot interpretes videntur cogltasse.'
14) Wie es sich des nSiiem damit verh&It, darQber l&sst sich vor
einer umfassenden und durchgreifenden Untersuchung der handschrift-
lichen Ueberlieferung der Archaologie, wofiQr es noch an den aller-
ersten AnflUigen fehlt, gar nichts sagen. Sehr merkwurdig ist in dieser
Beziehung der Bericht des Emer. Bigot in einem Briefe vom J. 1669,
der sich findet in 'Thomae Reinesii et lo. Andr. Bosii Epistolae mu-
tuae, ed. lo. Andr. Schmidius' (lenae 1700) p. 381 f.: woraus ich das
HierhergehOrige buchst&blich wiederhole: ^Les dis premiers livres des
Antiquites i'avois conferes avec cet excellent Ms de la bibliotheque
Royale, dont parle Casaubon dans les exercitations oontre Baronins.
Pour les dis autres ie n'ai trouv^ aucun bon Ms, tous les Mss. que i'en
ai v(\8, ^tant si differens de Timprim^ qu'il est absolument imposaible
de les conferer. Tai autrefois cru et ie le crois encore, que losephe
a publi^ deus fois les Antiquites. La premiere fois elles contenoient
le texte des dis premiers livres, comme il est dans les imprim^, et
les dis deraiers tels que le representent les Mss que i*ai vus. La se-
conde edition devoit etre des dis premicrs livres tels qu^ils sont dans
ce ms du Roy, et les dis derniers tels qu^est Tedition d'a present: tel-
ROMISCHE SENATUSC0X8ULTE BEI lOSEPHUS. 115
Den schlagendsten Beweis dafUr haben wir sogleich an dem eoo
Conglomerat verschiedenartigster Senatsbeschliisse und son-
stiger Decrete und Psephismen; die im lOten Kapitel des
XIV. Buches ohne alle Ordnung zusammengehauft sind. Und
von diesen steht eines, um dies im Vortlbergehen zu be-
merken; sogar in der eugsten Beziehung zu demjenigen SC,
welches an die Stelle des falschiich in Eap. 8 eingeriickten
gehorte uud verloren gegangen ist: namlich das Decret des
Caesar von 707 in §5: fdioc Kaicap uTraTOC Td Ti^iLiTrTov fKpiV€ 47
TouTouc ^xexv m\ Tcixicai t^v 'kpocoXuiniTaiv 7t6Xiv Kai
KaT^X^iv auTTiv *YpKavdv 'AXeEdvbpou dpxiepea loubaiuiv Kai
dOvdpXTiv, ibc fiv auToc Trpoaipf^Tai u. s. w. Denn ?KpiV€ wird
doch nur kurzer Ausdruck sein fiir das was anderwarts bOT-
paii cuTKXrJTOu lKpiV€ (§ 10) heisst. Eine Sache fUr sich,
aaf die hier nicht weiter einzugehen, ist eS; dass das to
7T^)Li7rrov nothwendig falsch ist, wofUr es — nicht sowohl,
wie vermuthet worden, to Tpiiov, als vielmehr wohl Td b€u-
Tcpov heissen musste. ^^)
lement qoe rimprim^ d*^ presens seroit en partie de la premiere edi-
tion et en partie de la Beconde. Cens qni ezamineront les Mss ne
pourront pas etre d'an antre sentiment.' Wird es sich aQch mit dem
Gnmde der betr. Differenzen nnstreitig anders verhaiten als nach Bi-
gofs nnannehmbarer Hypothese, so wird doch die troBtiose Beschaffen-
heit der handschriftiichen Ueberliefernng best&tig^ theils dorch des
CasanbonnB in Anm. 13 mitgetheilte Aensserungen , theiis durch die
Angaben des Herausgebers der Editio princeps (Basii. 1544) Amoldus
Peraxylus Arienius, die man l>ei Fabricius a. a. 0. p. 64^ nachlesen
kann. Aus ihnen, in Yerbindung mit andem Indicien, iasst sich ent-
nehmen, dass ein Hauptgewicht auf die Unterscheidung voiist&ndi-
ger und epitomirter Hdss. zu iegen sein wird. Ais einen Codez
der Epitome kenne ich den Parisinus n. 1424 saec. XIU ezeuntis.
15) Fehier in den Zahien sind begreiflicher Weise nichts seltenes
im losephustezte. So ss. B. wenn man XiV, 8, 5 zwischen nnserm SC.
und dem daran geschiossenen Athenerpsephisma iiest: TaOra ^t^vcto
^iri TpKOvoG dpxt€p^uic Kal ^Ovdpxou ^touc ivdTOu jliiiv6c TTav^iiAou. Es
hat dies nat&iich nichts gemein mit dem Datom des faisch eingeschai-
teten SC, sondem geht anf die vorhergehenden, in die Zeit von Cae-
sar^s Anwesenheit in Syrien (707) failenden Geschichten, wozu auch 47
der Monat Panemos (» Juni und Juli) so trefflich wie mdgiich passt.
Nun setzt aber losephus selbst XI7, i; 2 den Regierongsanfang des
HTrkanuB mit ausdrtlcklicher Nennnng der rdmischen Consuln in 685: 69
8*
116 EiNE berichtigi:ng der republ. consularfasten.
601 Fiir die chronologische Fixirung unseres Senatusconsul-
tum gewinnen wir nun zwar zunachst wenig aus dem Wort-
laut bei losephus. Dass der unmittelbar nach dem SG. er-
wahnte Monat Panemos (= Juli) mit demselben gar nichts
gemein hat, sondern vielmehr zu dem vorher Erzahlten ge-
hort, ist an sich klar, wenn er nicht gar in Folge einer
durch die falsche Einschiebung veranlassten Verwirrung erst
aus dem Anfang des athenischen Psephisma hieher verschla-
gen ist. — Das Datum der Idus des December aber, an
denen der Prator L. Valerius, Sohn des Lucius, den be-
ziiglichen Vortrag im Senat hielt — was hilffc es uns, wenn
uns doch dieser Prator sonst ganz unbekannt ist? Mag es
immerhin derselbe Mann sein, den wir als L.Valerius Flac-
131 cus im J. 623 als Consul finden*^), so konnte er darum doch
47 von wo es bis 707 nicht 9, sondem 22 Jafare sind. Und wenn vollends
69 71 statt 685 vielmehr 683 als Ausgangsponkt genommen wird, wie es
oben im Texte wiederholt geschehen ist (n3>mlich gleich vom Tode der
Alexandra an gerechnet), so brauchen wir sogar 24 Jahre. Wollte man
aber etwa von der Wiedereinsetzung des Hyrkanns durch Pompejus
63 =691 datiren, so w&ren das doch immer 16 Jahre. Da mit dem Zahl-
zeichen 6' weder tg' noch Kp' nooh k&' &u88ere Aehnlichkeit haben, so
ist schwer zu sagen, ob hier ein Fehler der Abschreiber vorliegt oder
eine von den vielen NachHLssigkeitssunden des Autors selbst. —
Ewald a. a. 0. IV p. 386 Anm. denkt an eine Verwechselung von
Hjrkanus und Simon , bezieht also das TaOra ^t^vcto . . . ^touc ^vdTou
wirklich auf das unmittelbar voranstehende Senatusconsultum: auf
welchem Wege wir aber noch weniger fiber die Schwierigkeiten und
vor allem Qber die Neunzahl selbst hinwegkommen.
16) Auf diesen Consul L. Valerius Flaccus (L. f.) wQrden wir so-
gar geradezu gefCihrt werden als den Veranlasser unseres SC, wenn
auf die Ueberlieferung der alten lateinischen Uebersetzung , sei es des
Rufinus oder des Cassiodorus, deren Alter allerdings tlber das unserer
griechischen Codices weit hinausreicht, etwas zu geben w&re: denn
darin liest man Lucius ualerius lucii filim consul. (Ich benutze deren
Text nach den beiden Milnchener Hdss. des 12— 13ten Jhdts Cod. lat
4510 und 17404, aus denen mir Abschriften der betr. Stucke vorliegen:
obwohl es allem Anschein nach nur eine Epitome ist, die sie enthal-
ten.) Dass aber darauf gar kein Verlass ist, erhellt daraus, dass die-
selbe Uebersetzung auch XI II, 9, 2 Odvvioc MdpKou ul6c CTpaTiiT<^c mit
Fannim marci filius consul wiedergibt, w&hrend es doch einen Consul
Fannius M. f. uberhaupt nie gegeben hat. [Sehr m5glich, dass beide
Ueberlieferungen zn combiniren und als das UrsprClngliche anzusehen
BOMISCHE SENATUSCONSLLTE BEI lOSEPHUS. 117
ebenso wohl 614 oder 616 wie 615 die Pratur bekleiden. —
Und hier ist es denn nuU; dass uns der ^Consul Lucius'
des Makkabaerbuchs den erwfinschtesten Ausschlag gibt.
Diesen Consul Lucius nachzuweisen hat man sich be-
greiflich von jeher weidlich abgemUht. Man begegnete in
ienen Zeiten einem L. Caecilius Metellus, einem L. Furius
. 142
Philo, aber jenem in 612, also zu friih, diesem in 618, also lag
zu spat. *') Desto mehr ansprechen musste ein gerade in ^
die Mitte zwischen beide fallender L. Calpurnius Piso
vom J. 615. Aber seit langer Zeit schon gab man diesen 139
wieder auf, weil sein Pranomen ja gar nicht i., sondern Cn,
sei: ein Entscheidungsgrund, dem sich auch Grimm p. 224
unterwarf. Allerdings fahrt ja diejenige Quelle der Consu-
larfasten, die allein das Pranomen gibt, Cassiodor, als die
Consuln des J. 615 auf Cn. Piso et M, Popilius, Aber dem
steht ein klares Autorenzeugniss gegenQber: das des Yalerius
Maximus (genauer seines treuen Epitomators lulius Paris,
dem wir die Erhaltimg der betr. Kapitel allein verdanken),
bei dem man I, 3, 3 liest: 'Cn. Cornelius Hispallus praetor
peregrinus M. Popilio Laenate L. Calpurnio cos. edicto Chal-
daeos citra decimum diem abire ex urbe atque Italia iussit
idem ludaeos, qui Sabazi louis cultu Bomanos inficere
mores conati erant, repetere domos suas coegit.' Aber, hore
ich sogleich entgegnen, gerade aus dieser Stelle wird ja
immer und immer wieder das Pranomen Cn, citirt. Ja, aber
seit wann denn? Ueber 60 Jahre seit Aldus (1503^®)) las
man in mehr als 80 Textesdrucken iiichts anderes als L.
Calpt(miOy als zum ersten Male in des Steph. Pighius Ant-
werpener Ausgabe von 1567 Cn, Calpurnio erschien und nun
in allen folgenden Ausgaben haftete, bis erst die neueste
istcTpaTiiYdcOTraToc: nach dem Sprachgebrauche und in dem Sinne,
den kdrzlich Mommsen Ephem. epigr. 1872 p. 225 f. erOrtert hat.]
17) Wofern dieser Furius Philo wirklich das Pr^nomen L. und
nicht vielmehr P. fahrte, wie bei Cassiodor. [Vgl. jetzt dardber
Henzen im C. I. L. I p. 446.] Ihn nahm iibrigens Grotius an im
Makkab&er-Commentar, aber ohne n&here Untersuchung.
18) S. Sber diese Jahreszahl die genaue Auseinandersetzung in
Schweig^r'8 Handbuch d. class. Bibliogr. II p. 1104 f.
118 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
Zeit zu L, darum zurQckkehrte ^*^); weil dieses die mittler-
weile von A. Mai aus dem alten Yaticanus yoUstandig pu-
blicirte Epitome gab. Lediglich also des Pighius Eigenmach-
tigkeit hatte das[Cw. stillschweigend eingeschwarzt (denn in
den angehangten ^Annotationee' sagt er kein Wort davon),
und zwar nur durch willkiirliche Uebertragung aus Cassio-
dor, wie das auch seine eigenen Worte in den ^Annales' II
p. 487 deutlich genug erkennen lassen.*^)
603 Gibt es nun an sich durchaus keinen zwingenden Grund,
iu der Differenz zwischen Cassiodor und Valerius Maximus von
vorn herein gegen den letztern Partei zu nehmen und uns
auf Seiten des erstern zu stellen, bei dem es ja auch sonst
an Irrthiimern, gerade auch in den Vomamen, nicht fehlt,
80 lasst die so augenscheinliche Congruenz der Angabe des
Valerius M. mit dem Consul Lucius des Makkabaerbuchs,
140—188 dessen Amtsjahr nothwendig in die Jahre 614 — 616 fallen
musS; die Entscheidung kaum zweifelhaft; dass ein
Lucius Calpurnius Piso
139 Consul des J. 615 war. *^) Und mit diesem Ergebniss
19) Eempf in seiner Aosgabe freilich nicht ohne die ausdrilckliche
Verwahrung: 'in Calpurnii praenomine erratum est; consentiunt enim
Valerii exempla (.^) cum Paridis cod. Vat. de Lucio, qui in fastis {?)
Gnaeus vocatur.'
20) 'Consules afferuntor in Graecis tabulis Laenas et Piso; in
Cassiodoro et Mariano Scoto Cn. Piso et M. Popillius: at Valerius
Max. lib. primo cap. tertio M. Popillium Laenatem et L. Calpumium
ho8 Consulos nominat; sed mendum librarij suspicor in Calpur-
nij praenomine, quem alij Cneum Calpumium vocant.' [Dass Ma-
rianus gar nicht in Betracht k5mmt und kein zweiter Zeuge neben
Cassiodor ist, wissen wir seit Mommsen's Darlegung alle. — •Uebri-
gens liess auch Borghesi Oeuvres compL V p. 305 ^il Cn. Pisone
console nel 615' ruhig passiren; desgleichen kfirzlich Mommsen in
der Ephemeris epigr. 1872 p. 145.]
21) Seine Abstammung ist nicht nilher nachweisbar. Weder der
148 Sohn des L. Calpurnius C. f. C. n. Piso Caesouinus cos. 606, noch der
133 Vater des schon 621 das Consulat^^bekleidenden L. Calpuinius L. f. C.
n. Frugi kann er den geringen Jahresabsf^den nach fiiglich gewesen
sein. Eher w3.re ldentitS.t mit dem erstgenannten denkbar, wonach
die Liicke der Capitolinischen Fasten zu er^nzen sein wurde: L*CAL-
PVliNIVS . C • F . C . N . PISO . CAESONINVS • IL Aber wenigstens be-
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPUUS. 119
stehen alle sonstigeu Umstaiide in so befriedigendem Ein-
klange, dass wohl auch das letzte Bedenken schweigen muss.
Als Pratoren fungirten in demselben Jahre: L. Valerius
L. f. (cTpaiiiTOC bei losephus) ohne Zweifel als pr. urba-
nus^ dem als solchem bei Yerhinderung der Gonsuln die
EinfiihruDg der Gesandten in den Senat zukam^) und der
jetzt deren Anliegen zum Yortrag und zu der Berathung im
Senat bracht-e^ die zu einer gunstigen Beschlussfassung fiihrte;
als pr. peregrinus (bei Val. Max.) Cn. Cornelius His-
pallus, der — wie durch eine Ironie des Schicksals — einen
Bruchtheil desselben jQdischen Volkes wegen des Versuchs
einen fremden Cultus in Rom einzufUhren auswies uud in eai
die Heimat zurUcktrieb. War die Gesandtschaft in den
ersten Monaten von 615 ausgesegelt, so konnte es sich sehr 139
wohl fiigeu, dass sie^ nach langer Fahrt in Rom angelangt;
wo damals schon der Numantinische Krieg genug zu sorgen
gaby Wochen und Monate darauf zu warten hatte^ bis ihre
Sache im December zur officiellen Verhandlung kam; imd
ehe der ihnen gewordene Bescheid, ausserdem die zahlreichen
Geleits- imd Schutzbriefe an die Fiirsten und Gemeinden des
Ostens ausgefertigt wareu^ mochte dann leicht auch wieder
so viel Zeit verstreichen, dass sie schwerlich vor Mitte des
Jahres 616 wieder zu Hause eintreflfen konnten. — Wenn 138
man aber Anstoss daran genommen hat, dass im Makkabaer-
buche an der Spitze der den Gesandten mitgegebenen Schutz-
briefe nur ein Consul genannt ist, so ist das so weit ent-
sonderes Verdienst oder Gliick des ManneB l^st sich nicht ftir die
Wahrscheinlichkeit einer nach noch nicht 10 Jahren erfolgten Wieder-
wahl Eum Consulat geltend machen: woriiber das N9.here bei Dru-
mann GeBch. Roms II p. 61 n. 7. — Wenn iibrigens in dem L. Cor-
uelius Piso des J. 616 schon Norisius (1691) und Froelich (1744)
ganz richtig den A€ukioc OTraToc wiederfanden, so folgten sie eben vor-
pighischen Texten des ValeriuB Maximus. Nur ein flacher Einfall von
Clinton F. H. III p. 382 war es, dass jener Acukioc f^lschlich m5ge
uiraToc genannt und vielmehr nur cTpaTT]T<ic gewesen sein: wobei cr
offenbar eben den L. Valerius L. f. des losephus im Sinne hatte.
22) Viele Belege s. in Becker^s Handbuch U, 2 p. 187, vgl. 403,
und bei Rein in Pauly^g Real-Enc. IV p. 862.
120 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
fernt ein Bedenken zu begriinden^^); dass es yielmehr einen
neuen und schlagenden Beweis fiir die Glaubwiirdigkeit der
Angabe abgibt. Dieses namlich darum; weil der zweite Con-
sul nachweislich damals gar nicht anwesend war in Rom.
Man hat sich ganz entgehen lassen, dass des Piso Amtscol-
189 lege Popillius Laenas gerade 615 dem Q. Pompejus im Ober-
138 befehl in Hispania citerior folgte und dass er ebenda auch 616
als Proconsul verblieb zur Fortftihrung des Numantinischen
Kampfes: wofur die Belegstellen sammtlich aus Fischers
Rom. Zeittafeln p. 134 f. zu ersehen sind. Die Beantwortung
der miissigen Frage aber, wodurch es denn veranlasst sein
mochtC; dass der nicht abwesende Consul sich durch den
Prator vertreten liess, statt selbst deu Senat zu berufen,
wird man uns ja wohl erlassen. /
Um schliesslich noch des Eusebius mit einemWorte zu
gedenkeU; so sind dessen hier einschlagende Ansatze durch-
aus unbrauchbar. Wenn Hieronymus Simon^s Gesandtschaft
136 in Olymp. 161, 1 = 618 (Arm. 161, 2) setzt, so mochte
605 man fast auf den Gedanken kommen, der Chronograph habe,
von dem ^Consul Lucius' des Makkabaerbuches ausgehend,
diesen in dem L. Furius Philo wiederzufinden gemeini Wenn
46 aber ferner bei demselben Hieronymus unter 01. 183, 3 = 708
zu lesen ist: ^Decretum senatus et Atheniensium ad ludaeos
mittitur, qui per legationem amicitiam postularant', so sah
schon Scaliger, dass diese Angabe der Verfasser lediglich
schopfte aus dem das romische SC. au falscher Stelle geben-
den losephustexte. Und da in der Armenischen Uebersetzung
23) Schon an und fiir sich nicht, da ja in der Vorstellang des
Yerfas&crs nach Eap. S, 16 uberhanpt nnr ein Mann al\j&brlich an der
Spitze des rOmischen Staates stand. Warum mEua aber in den Zeiten,
auB denen die Materialien stammen, woraus das Makkab&erbuch zn-
sammengeschrieben ward, nicht soll in Jud9A ein solches Gemisch von
Wahrem, Ualbwahrem und Unwahrem uber Roms ZustSnde und Ge-
Bchichte geglaubt haben, wie es uns in Eap. 8, 1 — 16 allerdings ent-
gegentritt, gestehe ich niemals eingesehen zu haben, lange vorher ehe
ich Ewald^B oder Grimm^s (p. 119) ^bereinstimmende AufiTasBung
kennen lemte. — Freilich soUte man dann auch die auf ganz gleichen
FOssen stehende Senatorenzahl 320 in Y. 15 sUllschweigend auf sich
bcruhen lassen.
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 121
diese ganze Notiz fehlt^ so lage der Yerdacht nicht feni;
dass wir es hier nur mit einer spatern Interpolation des ur-
sprfinglichen Eusebiustextes zu thun hatten^ wenn nicht in
jener ganzen Partie iiberhaupt eine sehr verktirzte Redaction
des Armeniers zu Tage trate.
AUes Yorstehende — mit geringen Veranderungen und
wenigen^ meist durch Einklammerung bemerklich gemachten
Zusatzen — ist nur ein Ausschnitt einer schon vor awolf
Jahren gefiihrten Untersuchung: *Romer und Juden in ihren
intemationalen Beziehungen zur Zeit der Republik, vornehm-
lich nach losephus': einer Untersuchung, die nur in Folge
scKwerer Erkrankung nicht zum druckfertigen Abschluss kam.
Gef&hrt wurde sie in Briefen an einen ftir diese Fragen sich
speciell interessirenden Freund^ die noch vorhanden sind und
vielleicht nicht unwerth waren, gelegentlich einmal voUstan-
diger als in dieser Probe gedruckt zu werden. Nur einige
chronologische Hauptresultate theilte ich daraus mit in Zu-
satzen zu dem Bonner Proomium (Ind. schol. hib. 1860):
^ln leges Yiselliam Antoniam Comeliam observationes epi-
graphicae '^ welche Zusatze erst in der Berliner Ausgabe des-
selben Jahres (ap. I. Guttentag) p. XIII hinzukamen [jetzt
wiederholt in Opusc. IV p. 441], eben deswegen aber auch
zu Weniger Eennbuss gelangt zu sein scheinen. Und darum
— obwohl sie zunachst nur zum Erweise des Nebenpunktes
dienten, dass die Senatusconsulte nie ohne Angabe von Zeit
imd Ort gewesen seien**) — sei es gestattet sie hier nach-
stehend zu wiederholen. Nach Anfuhrung des SG. de Baccha-
nalibus von 568, des nur wenige Decennien jiingem de Ti- ^^
burtibus*^), des in 676 fallenden Me Asclepiade Polystrato 7S
^*) Wirkliche leges nur mit dem Unterschiede , wie es scheint,
dass die Ortsangabe voranBging, das Datam folgte.
*^ [Um das Ende des 6ten Jahrhanderts datirte ich dieses SC. (oder
vielmehr dieses den Inhalt des SC. wiedergebenden Pr&torenschrei-
bens) im Bhein. Mus. IX (1S53) p. 160 [Opnsc. IV p. 229] (wie an-
deatongsweise sohon vorher Mon. epigr. tria p. 4. 7 and p. V [Opusc. rV
p. 117. 121 und 166]) und P. L. M. £. Enarr. p. 41, w&hrend Mommsen
122 EINE BEMCHTIGUNG DEK RErUBL. C0NSULARFA8TEN.
135 Menisco', des Prienensischen von 619 im C. I. G. 2905
p. 572^^), fuhr ich dort fort wie folgt:
^Eandem rationem testantur apud scriptores servata
exempla. Bis adscriptum est prid. kal. Octoh. in aede
ApoUinis in Caelii ad Ciceronem epistula 1. VIII ad
fam. 8 § 5 et 6: nihil enim in hoc genere discriminis
inter senati consulta et auctoritat^s intercedit. Quattuor
vel potius quinque exempla losephi Antiquitates ludaicae
suppeditant; quae temporum ordine eo perscripta subieci
139 quem alio loco dedita opera firmabo. Anno igitur 615 u.c
L. Valerius L. f. praetor cuvepouXeucaxo Trj cuTKXrJTUj eiboTc
A6K6|LiPpiaic iv tuj ttic 'Oinovoiac vaifi . . . teste losepho
133-131 XIV, 8, 5; — anno circiter 621—623*) Fannius M. f.
praetor pouXfjV cuvrJTaTe irpo 6KTd) 6lbujv <t>6ppouapiujv
49 iv Ko|Li6Tiuj . . . XIII, 9, 2"); anno 705*) consulente L.
C. I. L. 1 p. 108 mit Visconti und Borghesi an der zweiten H&lfbe des
TtenJhdts festhielt, wie auch Lange R5m. Alterth. II p. 367 (2.Au8g.).
Neaerdings haben sich aof meine Seite gestellt Foncart 'Sdnatns-
Conflulte inedit de Tann^e 170 avant notre ere' (Paris 1872) p. 25,
Bacheler in Fleckeisen^s Jahrbtlchem Bd. 105 (1872) p. 568, und zu-
letzt hat sich derselben Bestimmung auch Mommsen selbst ange-
Bchlossen Ephem. epigr. 1872 p. 289.]
170 ^^ [Wozu seitdem noch das Thisb&ische von 584 gekommen ist
mit dem Eingang K6ivtoc Maivioc Tixou ul6c CTpaxnT^c t^ cuvKXr|Ti|i
cuvePouXeucaTO ^v Ko^iCTiui Trp6 i^|Li€pOjv ^irrd €l6uiujv 'OicTiu^ppiuiv : hier
aUerdings mit Voranstellung des Locals der Versammlung vor das
Datum, aber bis jetzt als alleiniges Beispiel.]
*) [Die drei mit Stemchen bezeichneten Stvlcke fehlen B&mmtlich
in Bardfs Liste der Senatstage im Hermes VII p. 15f.; nicht minder
selbst das Prienensische.]
^^) Nothwendig in die Regierung von Simon^s Nachfolger loannes
135—107 Hyrkanus (619—647) fallend, gehOrt doch dieses SC. keinesweges dem
127—124 J. 627 oder 630 an, wie mit vielen Andem noch Hubner 'de senatus
populique B. actis' p. 67 (p. 623 in Suppl.-Bd. III der Fieckeisen^schen
133 — 131 Jahrb.) annahm, sondem ist aus unabweislichen Grfinden in 621 — 623
anzusetzen. Wozu es freilich noch ciner aus einem ganz andera Acten*
btQck zu entnehmenden ErgSnzung des hiBtorischen Zufiammenhangs
bedarf, sowie der Erkenntniss, dasB auch dieser Urkunde bei loBephus
eine mindestenB recht ungeschickte Stelle gegeben ist, abgesehen von
den Bonstigen UnzukOmmlickeiten seiner ganzen dortigen Geschichts-
erzahlung. Vgl. Anm. 31.
ROMISCHE SENATDSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 123
Lentulo cos. iTpd btubcKa vel beKaTpiaiv KaXavbaiv 'Oktuu- 607
ppiujv, incertum quo loco, illud SC. factum, cuius per losephi
XIV, 10 § 13—19 dispersa vestigia exstant*^); — anno 44
710*) boTjiaTr cuTKXrjTOu, 8 i-fiveTo Tipo tt^vtc eiboiv <t)e-
ppouapiiuv dv toi vail) 7r[Q 'Ojuiovoiac, rdioc Kaicap uTrfep 'lou-
baiuiv ^Kpive e. q. s.: sic enim haec transponendo con-
socianda sunt XIV, 10, 10^^); — eodemque anno P. eos
^^ Gemeint ist das in dem Schreiben des PrMors C. Fannias C.
f. (705) an die Koer XIV, 10, 15 nur erwahnte, die Befreiung der
Juden vom Milit9>rdien8te betreffende SC: welchem Schreiben aber
nach ausdrtLcklicher Angabe ((iTroT^TaKrai bi toi 6€6oTM^va) das SC.
selbst als Anlage beigegeben war. Diese Anlage ist uns aber ioner-
halb jenes Actenwustes, wenn auch in heilloser Zerstuckelung, mehr
oder weniger verstflmmelt noch erhalten, und das sogar an drei ver-
schiedenen Stellen : am relativ Yollst9,ndig8ten mit ausfiihrlichen Curia-
lien in § 19; sodann schon luckenhafter in der ersten H^lfte des § 13
bis CaPaTtva, von wo an mit Titoc "Atnnoc CAt(Xioc? "A^iTnoc?) TCtou
ui6c B6XP0C ein neues, obwohl eben dahin einschlagendes Document
beginnt; endlich mit nur einfacher Angabe des Inhalts in § 16, aber
hier mit dem Datum Trp6 bcKaTpiuiv KaXav6u)v *OicTwPp{u)v, w&hrend es
§ 13 Trp6 6(i)6eKa hiess, wovon eines oder das andere nur verschrieben
sein kann: vermuthlich doch das letztere, da beKarpvSsv auch in dem
einigermassen rftthselhaften ActenstCLck § IS wiederkehrt Lediglich
ein abkQrzendes Verfahren ist es, wenn der actenma.88igen Formel 'L.
Lentulus cos. senatum consuluit senatuique ita placuit' (oder ^hnlich)
kurzweg substituirt wird A^vtXoc OTraToc clTre § 13, A^vtXoc OTraToc
\i^€\ § 16, wofiir wiederum § 19 steht 6 A^vtXoc b6^\ia ili\v€fK€. Die
grosse, um nicht geradezu zu sagen liederliche Freiheit, mit der diese
SC. hier wiedergegeben werden, liegt auch darin zu Tage, dass das
erstemal der Inhalt des Beschlusses vorausgeht, die Namen der Trap6vT€C
(qui scribendo adfuerunt) erst nachfolgen, w&hrend in § 19 die um<
gekehrte, richtige Folge eingehalten wird. Nicht minder auch darin,
dass eigentlicher Senatsbeschluss nnd (pr^torische oder consularische)
Notification desselben in der Fassung selbst durcheinander gemischt
erscheinen. Wie es denn auch sonst noch vieles in diesen zersprengten
Besten aufzuraumen und zurechtzustellen gibt.
**) Bei der uberlieferten Stellung des Satzes ^t^vcto . . . '0|Liovo(ac
h&ngen ja diese Worte ganz in der Luft und entbehren aller Con-
struction. Mindestens mQsste es doch heissen ^Y^veTo bi toOto t6
b^TMu . . . Was sollte aber dieser erzahlende Stil in einem officiellen
Actenstuck? — Der geschichtliche Zusammenhang ist kl9.rlich dieser:
F. Id.Fehr. liess Caesar das SC. zu Gunsten der Juden fassen; Id. Mart.
8tarb er, ohne dass es zu dessen officieller Einregistrirung gekommen
124 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
Dolabella M. Antonio cos. factum SC. Tfj irpd Tpiiwv
elbojv 'ATTpiXXiiuv dv Tifi vaiu Tf^c 'Ojnovoiac ibidem testante
losepho* u. s. w.
Diese damals. ohne Beweis hingestellten Satze hier aus-
fiihrlicher zu begriinden; als es andeutungsweise vorstehend
in ein paar Anmerkungen geschehen ist und weiterhin ge-
schehen wird, wiirde tiber das eigentliche Thema des gegen-
wartigen Aufsatzes allzuweit hinausgreifen. Auch habe ich
mittlerweile Veranlassung gefunden^ einer jiingern Kraft^ die
auch in orientalibus in einem bei classischen Philologen nicht
gewohnlichen Grade ausgerfistet ist; eine voUstandige Bear-
beitung sammtlicher romischer Senatusconsulte und sonstigen
Decrete bei losephus als wiirdige und lohuende Aufgabe zu
empfehlen, und habe Grimd zu der Voraussetzung, dass diese
Arbeit, die selbstverstandlich ohne jede Kenntuiss sowohl
meiner ungedruckten Untersuchungen als des vorliegenden
Bruchtheils derselben ausgefflhrt wird, den Acta soc. phil.
Lips. nicht zur Unzierde gereichen werde.*) Wie weit die
beiderseitigen Resultate zusammentreflfen, bleibt abzuwarten.
Es ist kein kleines Stiick Arbeit, das hier zu bewaltigen ist.
Vor allem gilt es, das wiiste Actenfascikel — denn so darf
man es wohl bezeichnen — , welches im lOten Kapitel des
XIV. Buches ohne jede Ordmmg wirr durcheinander gewiir-
felt ist, scharf zu sichten, um es fiir die beziigliche Zeit-
geschichte noch ganz anders zu verwerthen, als es bisher
auch nur annahemd geschehen ist. Es gilt, weit auseinander
gerissene Stiicke richtig zu combiniren, falsch zusammen-
geschweisste auseinander zu halten, liickenhafte als solche zu
erkennen, mit Unrecht verdachtigte als — wenigstens relativ,
d. h. ihrem inhaltlichen Kern nach — achte imd niitzlich
zu verwendende Zeugnisse zu erweisen, imd so nicht nur auf
die im Laufe der Zeit wachsenden internationalen Beziehungen
zwischen Juden und Romern, sondern auch auf die politischen
war; ///. /(/. Apr. wurde deren Nachholung, d. h. Qherhaupt die
Ratihibirung des ganzen SC. beBchlossen auf Antrag der Consuln P.
Corneliua Dolabella und M. AntoniuB.
*) [S. Rhcin. Mub. XXIX p. 338 (unten p. 133) Anm. 1. C. W.]
BOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 125
Zustande des Orients manches neue Licht fallen zu lassen.
Mit der Behandlung der drei in ihrem vollstandigen Wort-
laute, mit allen Curialien, erhaltenen romischen Senatuscon-
sulte ist es nicht gethan: namlich des bei los. XIV, 8, 5
aus dem J. 615; des XIII, 9, 2 eingerttckten aus 621— 139
623 (Anm. 27. 31); — des XIV, 10, 10 stehenden, welches 133-131
sich selbst unzweideutig durch die Consuln des J. 710 datirt, 44 go9
aus der Regierung des Hyrkanus II (683—714). Nicht nur 71—40
kommt dazu das mit unvollstandigem Wortlaut, jedoch mit
einem grossen Theil der Curialien XIV, 10, 13 und 19 mit-
getheilte aus 710 (Anm. 28); desgleichen das in moglichst 44
unauthentischer Fassung, aber mit erschopfender Wiedergabe
des Inhalts erhaltene, welches in dem Pergamenerdecret XIV,
10, 22 steckt; sondem ausserdem noch eine Reihe einfacher
Erwahnungen verschiedener b^TjuiaTa Tfjc cuykXi^tou, wie § 24.
25, deren genauere Beziehungen zu ermitteln und festzustellen
sind. — Ein ferneres Feld der Forschung bietet sodann,
ausser den eigentlichen Senatusconsulten, die nicht kleine
Zahl blosser Decrete dar^ n*amlich der Caesarischen^) oder
den Caesarischen Zeiten angehorigen, in welche durchweg
Licht und Ordnung und chronologische Bestimmung erst noch
zu bringen ist, aber auch gebracht werden kann. — Endlich
nehmen ein besonderes Interesse die kleinasiatischen Psephis-
mata in Anspruch. Unter ihnen obenan das eben erwahnte
Pergamenische in §22, dessen ganze Stilisirung zwar
wunderlich verwildert ist, ofter bis zur Unverstandlichkeit,
voller Anakoluthien, auch offenbar mit einer starken Lucke
zwischen KaOujc dberjGTicav und ttic tc PouXfic fi|iu»v, welches
aber dennoch unverkennbar nach einem vorliegenden achien
Original abgefasst ist, in dem freilich der von dem Ueber-
arbeiter am Schluss hinzugefiigte Schnorkel von der uralten
Abrahamsfreundschaft sicherlich nicht stand: man miisste
denn annehmen, die Pergamener hatten dasselbe Motiv, das
^^ Diese CaeBarischen Decrete muss nar sehr oberfl&chlich ange-
sehen haben, wer von ihnen sagen konnte: 'quae nemini emdito, at
opinor, hodie frandem flEkcient. ' Und doch that das kein geringerer
als F. A. Wolf, von dem man jene Aeassenmg nicht ohne ErBtaunen
in einer Acmerkung za Saeton Caes S4 p. lOS liest.
126 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULABFASTEN.
die jiidischen Gesaudten ihrerseits gebraucht^ aus Oourtoisie
wiederholt. Aber weder mit den Pergamenischen Verhaltnissen
lasst es sich in Einklang setzen^ noch fiir die romischen Be-
ziehungen richtig verwertheU; wenn es nicht; mit Ausschluss
133 jeder andern Zeitbestimmung^ entschieden in das Jahr 621
134 (oder allenfalls 620) gesetzt und, wie schon Anm. 27 an-
gedeutet wurde, in die engste Verbindung mit dem SC. in
XIII, 9, 2 gebracbt wird. Und zwar, um es mit Einem Worte
zu sagen, besteht diese darin, dass Hyrkanus I nicht bloss
eine, sondern in seiner wachsenden Bedrangniss kurz nach-
einander zwei Gesandtschaften nach Rom schickte: fiir wel-
chen Nachweis es allerdings einer so eingehenden Vertiefung
in alle Specialitaten der verwickelten jiidisch-syrischen Zeit-
610 geschichte bedarf , dass dies die schwierigste Partie der ge-
sammten Untersuchungen (iber die losephischen Urkunden
wird.*^) — Indem ich die am Ende des lOten Kapitels zu-
^^) So lange man zam Ansgangsponkte den im Psephisma ge-
nannten *Avt(oxoc 6 ^aciXcOc *Avti6xou ul6c nimmt nnd an ihm fest-
128 hHlt, ist es nnr m5g1ich an des Antiochns Sidetes (f 626) Sobn
A. CjzicenuB zu denken, der abwechsehid und in stetem Eampfe mit
111 — 96 seinem Halbbruder A. Grypus Qber Syrien herrschte von 643 bis 658,
also in der That gleichzeitig mit einem Hyrkanus (n&mlich H. I), was
bei keinem andem Antiochussohne Antiochns zutrifft, der hier mdg-
lich w&re; denn des A. Eusebes Sohn nnd Nachfolger A. Asiaticns
f^lt ja (abgesehen von allem andem) schon daram weg, weil er in
69 — 64 den paar Jahren seiner Regiemng (685 — 690) wahrlich froh war, Ruhe
und Thron fflr sich zu haben, und nicht daran denken konnte, sfch an
den Juden zu reiben. — Was aber der Ejzikener ihnen anthat, ist bei
losephus Xni, 10, 1. 2 zu lesen; es k9mmt im Grunde nnr auf eine
KdKU)cic und Tr6p6ncic Tf)c xuOpoic hinaus, nnd schliesst ab mit der fracht-
losen Herbeirafung llgyptischer Hillfstrappen unter PtolemUrUS Lathyras,
106 kurz vor des letztem Verjagung durch die eigne Mutter im J. 648.
AIso knrz vor diesem Zeitpunkte ware man hiemach versucht das SC.
des Pergamenerpsephisma erlassen-zu denken. Aber (ganz abgesehen
von der damals schon lHngst verlorenen Autonomie Pergamnms) sieht
man nur etwas genauer zu, was eigentlich in dem SC. steht, so er-
kennt man, wie sehr weit die Unbilden des Antiochus, gegen welche
die Juden bei den R9mern Schutz suchten, nnd die Bewillignngen nnd
Zusicherangcn der letztem hinausreichen Qber eine wenig erhebliche
KdKuicic Tf^c T^c ; sie sind von der Art, dass jener Antiochus den Juden
gegeniiber uberhaupt niemals in einer Lage gewesen ist, wie sie das
r5mische senatusconsulte bei iosephus. 127
sammengestellten Psephismen der Halikarnassier, Sardianer^ 6ii
Ephesier fQr diesmal iibergehe, ebenso wie die der Delier
und der Laodiceer in § 14 und 20, will ich nur noch in
aller KQrze darauf aufmerksam machen, wie falsch seit Cor-
SO. Yoraussetzt. Trefflich passt dagegen alles auf den Antiochus
Sidetes, anf den sich das SC. bei los. XIII, 9, 2 bezieht. Die gegen
Antiochus gerichteten Bestimmungen beider SC. eriDnern durch die
grOsste Aehnlichkeit gegenseitig an einander und stehen in gleich-
m&ssiger Beziehnng zu dem Bericht des losephua in XIII, S, 3 liber
die Friedensbedingungen. Wenn sich diese drei parallel lanfenden
SttLcke nicht vollstajidig decken, so erkl^ren sich die Differenzen thcils
aas den verschiedenen, wenn auch sehr nahe zusammenliegenden Zeit-
pmikten, in welche die SC. fallen, theils ans der Fluchtigkeit des
losephus. Wie unvollst&ndig dessen Bericht Gber den Eampf zwischen
Antiochus und Hyrkanus in XIII, S, 2. 3 ist, zeigt die Reihe von, den-
Belben Eampf betreffenden Thatsachen, die in dero erst XIII, 9, 2
stehenden SC. mehr enthalten sind. Dieses selbst und die damit zu-
sammenh&ngende Qesandtschafb musste losephus, wenn er sie einmal
nicht in die Erz&hlung von XIII, S § 2 und 3 motivirend einarbeiten
woUte, wenigstens glcich nach § 3 anbringen, statt sie, als nur flber-
hanpt in dijB Qeschichten des Antiochus und Hyrkanus einschlagend,
ftiemlich gedankenlos erst XIII, 9, 2 anhangsweise nochzubringen. Je ge-
Hauer and scharfer man in alle Einzelheiten der Zeitverhaltnisse ein-
dringt — was natdrlich fdr eine Anmerkung viel zu weit fOhren
^Cirde — , desto einleuchtender wird es, dass die Worte dieses SC:
Td i|iiiXaq>iie^vTa (so mit Leid., B«g., nicht Hinq>icd^vTa; gesta der lat.
TJebersetzer) irapd t6 ty\c cvykkiyTOxj b^TMa, nur auf das im Pergamener-
peephisma enthaltene SC. gehen; was bliebe denn sonst auch dbrig
^ls an die Gesandtschaft des Simon von 615 zu denken, in welchem 139
^alle es doch allermindestens t6 TrpoToO y€v6^€vov b^YMa heissen
xnasste? Es liegt zn Tage: von den ersten rOmischen Befehlen (Pseph.
Perg.) nimmt Antiochus wenig Notiz; erst den in Folge einer zweiten
Cresandtschafb des Hyrkanns empfangenen fdgt er sich nnd schliesst
Trieden. Und beidemale ist es derselbe 'AtToXXi6vioc 'AXcEdvbpou, der
nach Rom geschickt wird. — Einem »0 geschlossenen innem Zusammen-
liange und seiner zwingenden Ueberzengungskraft steht nun nur das
'AvTioxoc 6 paciXcuc 'Avti6xou ul6c im Pergamenerpsephisma ent-
gegen, muss aber eben dagegen fallen. Es ist eine, vermuthlich sehr
alte yertauschnng mit An^n^^P^o^ ^i<^^) n&mlich Demetrios Soter,
dessen Sohn der Sidetes war: sei es durch Abschreiberirrthum , oder
dnrch Yerwechselung desjenigen, aus dessen Feder die ganse nach-
l^sige Fassung jenes Psephisma stammt. — Beilaufig bemerke ich,
dass in Niebuhr's El. hist. u. phil. Sclirifben I p. 251 die chrono-
logische Rechnung nm mehrere Jahre verschoben ist.
128 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
sini das Athenische Psephisma in XIV, 8, 5 mit seinem
Arehon Agathokles in Olymp. 163, 2/3 gesetzt wird, statt in
183, 2/3.»«)
<U2 Eine reichlieh lohnende Emte verspricht schliesslich dem
Bearbeiter dieser Documente die nach Moglichkeit zu bewir-
kende Herstellung ihrer Texte. Denn wie der gesammte Text
des losephus, trotz der guten Namen neuerer Herausgeber,
einer der verwahrlostesten ist, so sind es insbesondere die
'*) Corsini^s Fast. Att. IV p. 114 f. recht gedankenlose Zeit-
beBtimmang beraht anf gar nichts anderm, als dass er bei Petavias
gelesen hatte, das unmittelbar vorhergehende rdmische Senatascon-
sultam gehOre nicht anter Hyrkanns II, sondem anter Hjrkanus I.
Wenn aber doch das SO. nar ^lschlich in dieses Kapitel verschlagen
ist, and wenn deshalb aach die daraaf folgenden Worte rauTa ^t^vcto
^Tri TpKavoO a. s. w., wio bereits oben erOrtert, auf das SC. gar keinen
Bezag haben kOnnen, sondem ganz nothwendig auf das vor dem
SC. erz&hlte, wirklich den Hyrkanas II betreffende gehen, so hat es
doch nat&rlioh darchaas dieselbe Bewandtniss auch mit den Einleitangs-
worten zu dem Athenischen Psephisma: iiOparo *6^ Kal irapd toO tuiv
'AOnvaiuAT bi]pio\) ti^&c TpKav6c u. s. w. Und zum Ueberfluss sagt ja
80 anzwe'deutig wie nur mdglich das Psephisma selbst, welcher Hjr-
kanusgemeint ist: ^ircibi^ TpKav6c *AX€Hdv6pou dpxiepcuc Kal ^Ovdpxnc
Tuiv *iouba{u)v u. 8. w. Die dem SC. vorangehenden Gteschichten sind
aber die des J. 707 » 01. 183, 2/3. So sehr verfehlte hier auch
Ewald a. a. 0. p. 457 Anm. das Einfache, dass er die Beantwortung
der Frage, welcher Hyrkanus gemeint sei, Won der Zeitbestimmung
der in der Urkunde angegebenen Athenischen Obrigkeit abh9.ngig'
machen wollte. [Bloes Corsini^s vermeintlicher Autorit&t folgten auch
Meier Comment. epigr. (Halle 1852) p. 79, Grasberger in Urlichs'
'Verhandl. der WOrzb. phil. Gesellschaft' (1862) p. 13, Dittenberger
de ephebis Att. (GOtt 1863) p. 5, Westermann in Paul/s Beal-Enc.
P p. 1476, wenn sie den aus einer Inschrifb des OiXicTiup I, 1 — 2
Inschr. 1, 1 «= *€<pim. dpx- n. 4097 ans Licht getretenen Archon 'Ata-
6oKXf)c, indem sie ihnindem 'At. des losephus wiederzufinden meinten,
in 01. 162 ansetzten, w3>hrend der Wahrheit viel n^her kam K. Eeil
im Rhein. Mus. XVIII p. 67 mit der ungefS.hren Bestimmung 47 — 40
V. Ch. Und diese Unbestimmtheit w&re sogar gerechtfertigt, wenn
man, wiewohl ohne nSliem Anhalt, auch von dem Psephisma ann&hme,
seine StelluDg bei losephus sei ebenfalls keine exacte^ sondern das-
selbe, nur als unge^hr in diese Zeit gehdrig, anhangsweise von ihm
nachgebracht. — Uebrigens ist die Identit&t beider Agathokles an sich
wahrscheinlich genug, wenngleicH nicht zwingend.]
RfiMLSCHE SENATUSCONSITLTE BEI lOSEPHUS. 129
Urkundenstticke, die von — wenigstens zum Theil heilbaren
— Verderbnissen wimmeln, vor allem in den Personen- und
Tribusnamen^ worin (namentlich XIV, 10, 10. 13 und 19)
wahre Nester von Entstellungen stecken. Sind auch manche
dieser handschriftlichen Ungethiime langst gebandigt, z. B.
dpuipia = Ouexoupia, dpxiepeuc = 'epxieuc (schon von Cor-
sini), TTrjioc = TTojuiTTriioc , cppoupioc TiauXou = Ooupioc AuXou,
-um von Kleinigkeiten wie KapTtouvioc = KaXTioupvioc u. s. w.
nicht erst zu reden, so braucht man doch auch jetzt noch
fast nur aufs Gerathewohl hineinzugreifen, und die eviden-
testen Emendationen fallen einem wie von selbst in die Hand.
Z. B. wenn es XIII, 9, 2 heisst TTap6vT0C Aoukiou Mavviou
AouKiou uioO McvTiva (jui^VTiva oder iuevTiva oder jievTivd
die Hdss., wie vorber zum Theil juiaviou) statt tt. Acukiou
MaXXiou AcuKiou uioO Tpo)LievTiva, wo der Tribusname
schon von Becker Handb. II, 2 p. 408 wohl richtig so
erganzt wurde, wahrend die Form MdvXioc fiir ilanlius nur
Appian gebraucht hat, MdXioc nur auf spaten Inschriften
vorkommt. (Die eine Mdnchener Hds. hat manlio, die an-
dere manilio,) In dem fatuj 'PapiXiiu (papiXXiu) Pal. ^aTiXXiuj
Leid.) Tatou utiu uTidTUj XIV, 10, 20 steckt natarlich 'PepiXuj,
d. i. der Consul suffectus von 709 C, Caninius C. f. JRehihis 45
(vgl. § 10). Desgleichen § 21 in TTdTrXioc CepouiXioc TToTrXiou
uWc rdXpac dvGuTiaToc vielmehr OuaTiac, namlich P. 5er- cis
vili%is P. f. Vatia Isauricus, Consul 706. Dass die Tribus 48
Mevevia, woftir indess die Hdss. |uevTivia oder inevTTivia
geben, § 10 vielmehr Mevrivia zu schreiben, bedarf kaum
der Erinnerung**), so wenig wie dass XIII, 9, 2 Aoci8e'ou
^^) Nach dieser Analogie kOnnte man freilich aach in dem obigen
H^iva oder ^cvrtva XIII, 9, 2 lieber Mevnvia als. [Tpo]|H€VT(va suchen,
obwohl an hiesiger Stelle allerdings noch der kleine Unterachied des i
in der Endung hinzutriti. — Am schwersten zu erledigen bleibt ebenda
fatou Ce^TTpujviou TTevvaiou uloO, wie zuerst Bekker hat drucken
lassen statt des fatou der Valgate. Der Leid. gibt Trevv^ou, Pal. ttcv-
V
vaCou, Ambr. irevatou, Voss. irevndCou, beide letztgenannte mit tp« '^^^-
vcoO am Rande. M5glich, dass hier Ausfall und Yerschiebung zusammen-
gewirkt haben nnd noch ein drittes Redactionsmitglied (oder Beglau-
bigungszeuge) genannt war, z. B. ein TT€[ck^]vvioc oder [ClTr^v(6)ioc.
PB. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 9
130 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.
in AujciG^ou zu corrigiren war, selbst weiin dieses nicht
die Hdss. gaben. Dass ferner XIV, 10, 10 und wiederum
§ 13 und zum drittenmal § 19 die Schreibung TripTivTiva
lediglich eine verkehrte Eigenmachtigkeit von Jac. Gronov ist;
wies ich schon Rh. Mus. XV p. 637 [Opusc. IV p. 760] nach,
nachdem als einzig richtige Form das, auch hier wirklich und
z war eins timmig iiberlief erte, T ti p ti t i v a bereits von M o m m s e n
dargethan war. Was fiir eine Tribus XIV, 10, 19 mit Aico-
jnra (alcojiiac Ambr., Leid., Voss.) gemeint sei, wurde freilich
wohl niemand mit auch nur annahernder Sicherheit errathen
(die man dem Gronov^schen, von Dindorf-Dabner adoptirten
AlcKuXiv<;i keinesweges nachrUhmen kann), wenn es uns nicht
der Palatinus mit seinem al^iXiac sagte. U. s. w. cum
gratia in infinitum. — Schliessen will ich mit nur noeh
einem, aber einem Haupt-Namenmonstrum : dem unsinnigen
MdpKUJ louXiiu noiuTTTiiiu uiiu BpouTOu dvGuTTdTUJ in dem
Ephesischen Psephisma § 25. Varianten kenne ich keine
als das unntitze irovTiou uiiu ^pouTU) des Palatinus. Es kann
doch keine Frage sein, dass gemeint ist M. lunius M. f.
43 Brutus, der Morder Caesars, der 711 als Prator (6 CTpaTTiTOC
cuvex^pnce im Psephisma selbst neben obigem dvGuTrdTui)
die Provinz Macedonien proconsulari potestate verwaltete, von
da aber nach der Gefangennahme des C. Antonius mit sechs
Legionen nach Kleinasien libersetzte und hier gegen Ende
des Jahres mit Cassius in Smyrna zusammentraf: woruber
das Nahere bei Dio, Plutarch, Appian. Und bei dieser Ge-
legenheit war es, dass ihn die ephesischen Juden um die
614 Gestattung ihrer ungestorten Sabbatfeier angingen: ein An-
liegen, das sich damals immer aufs neue wiederholte. Aber
wer kann glauben, dass ein schlichtes MdpKOu uiijj hatte in
das ungeheuerliche TToiuTTTiiiu uitp iibergehen konnen? Viel-
mehr wird man sich zu erinnern haben, dass Brutus von
Q. Servilius Caepio adoptirt war, um sogleich auf diese Hei-
lung des Verderbnisses gefiihrt zu werden: MdpKU) 'louviui
(MdpKOu) uiuj KaiTriuJVi BpouTU): wenn man nicht das u\[ujJ
Ueber das Mass der sonstigen Namenverderbnisse geht das wenigstenB
nicht hinaas.
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 131
als nur aus den Endbuchstaben von Kaiiriujvi entstanden an-
sehen und noch einfacher schreiben will MdpKiu 'louviqj toi
KaiTTiujvi BpouTUJ.^) Die lateinische Uebersetzung hat in
beiden Mtinchener Hdss. nichts als itUio marco h^ntc,
Leipzig, Novbr. 1872.
(Mit Zusatzen von 1873.)
Epimetrum.*)
Theils eigene dTTijidGeia (wenn das Wort erlaubt ist), 837
theils Mittheilungen von Freunden, wie namentlich Jacob
Bernays und Alfred von Gutschmid, haben mancherlei
Nachtrage zu dem obigen Josephinischen Aufsatze hervorgeru-
fen, von denen die wichtigem hier ihren Platz finden mogen.
Die p. 598f. [113 f.] Anm. 13 besprochene Absicht Sca-
liger's, den losephus zu bearbeiten, lasst sich zu noch
Yollerer Gewissheit bringen aus seinen eignen an Carolus
Labbaeus gerichteten Briefen, aus denen ich das Hieher-
gehorige nach der Ausgabe Lugd. Bat. 1627 nachstehend aus-
hebe. ImNovember 1606 schreibt er an ihn p. 677: ^Scribis
mihi luculenta losephi exemplaria extare in Bibliotheca. Oro
te, ut in libris in Appionem videas, an historia extet, quae
in excusis Graecis deest, in Rufino autem tota extat. locus
•*) Correcter ware freilich MdpKtjj Nouviiii (MdpKou ulifi) BpoOTip
'Fui Kal Kamiiuvi, oder noch exacter Tip Kal KotvTip KaiTriiuvi; aber wer
wird auch von diesem Concipienten diese Art von Correctheit erwartenl
Schreibt doch, seltsam genng, Dio XLI, 63 sogar 6 KaiTriiuv 6 BpoOTOC
6 MdpKoc (wenn anders ^der Ueberlieferung sn trauen ist); imd in
andererWeise Cicero Philipp. X, 11, 26. 26 Q. Caepio Brutus ohne M,
nnd ohne lunius^ ganz wie es auf MQnzen bei Eckhel II, 6 p. 24 f.
Q . CAEPIO . BRVTVS • PROCOS heissi — Wie konnte doch, einem
80 klaren Indicinm gegenfiber, Ewald a. a. 0. p. 413 Anm. sich daza
verleiten lassen, alle vier ans Ende des Kapitels gestellten Psephis-
men tlber einen Eamm zu scheren und der Zeit Hjrkanus' I zuzu-
weisen, wenn er dies auch von dem ersten, dem Pergamenischen, ganz
richtig erkannte (und nur wiederum darin fehlgriff, dass er aus ihm
Thateachen fQr die Regierung des Antiochus Grypus zu gewinnen
sucbte).
•) [Rhein. Museum f. Philol. XXIX (1874) p. 337--344.]
9*
132 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEN.
est paginae 942 , ubi lacuna relicta est. Vtinam eam nobis
explere possis! Deinde libro ib\ cap. 15 Tfic dpxaioXoT. multa
desiderantur dogmata, quae Latina Rufini editio habet. Si
exemplaria illa haberem, losephum meliorem dare possem.
Sed senectus longinquum iter instituere prohibet. Tamen,
ni grave est, eas lacunas nobis exple.' — Schon im December
desselben Jahres wiederholt er seine Bitte p. 678: *Si loco-
rum losephiy quorum alteris litteris memini, ope tua copia
mihi fiat; unde lacunae in editionibus expleantur, magnam
a me inibis gratiam.' — Rasch genug hat Labbaeus Scaliger's
388 Verlangen, wenn auch leider nicht seiner Erwartung ent-
sprochen; denn bereits im Februar 1607 erwidert dieser ihm
p. 679 wie folgt: *Mirum vero, de tot losephi codicibus ne
unum quidem absolutum reperiri. Quia vero characterem
antiquum omnium ^) esse dicis, fieri non potest quin multa ex
illis corrigi possint, quae depravata in editione circumferuntur.
Vnum velim affirmanti mihi credas, infinita esse in losephi
vulgata illa editione, quae nemo intellegit. Quaedam, ut puto,
feliciter eruimus. Sed si varias omnium codicum lectiones
nancisceremur, non pigeret etiam de illo praestantissimo
scriptore bene mereri.' — In sieben folgenden Briefen, die
bis in den December 1608, also bis kurz vor Scaligers Tod
reichen, ist dann nicht weiter die Rede vom losephus.
Die in derselben Anm. 13 aufgeworfene Frage, ob und
wo etwa der von Fabricius erwahnte, zuletzt in Conr. Sam.
Schurzfleisch^s Besitz gekommeue *Iosephi codex Graecus,
notatus passim manu Scaligeri' u. s. w. noch vorhanden sei,
hat ihre vollstandige Beantwortung gefunden. Das gedachte
Exemplar wird, wie nach Fabricius^ Andeutung zu vermuthen
^) Diesea 'omnium', sowie vorber 'de tot losephi oodicibas', ist
offenbar von s&mmtlichen Schriften des losephas (c. Apion., bell.
lud. n. 8. w.) za verstehen, liber deren in der Pariser Bibliothek vor-
handene Handschriften ich mich nS.her za unterrichten keinen Anlass
hatte. Denn dass von der Arch3,o]ogie sicb dort nur ein (relativ)
volUt^diger Codex erst dea 15ten Jhdts, und ausserdcm noch eine ganz
verkQrzte Epitome vorfindet (beide von mir erw&hnt p. 697 [112] und
600 [116]), ward mir a. Z. von meinem — leider allznfrdh heim-
gegangenen — Freunde Fr. Dflbner bezeugt.
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 133
waF; in der grossherzoglichen Bibliothek zu Weimar auf-
bewahrt und ist mir mit gewohnter Liberalitat zur An- und
Durchsicht verstattet worden. Diese Autopsie ware indess
gar nicht einmal erforderlich gewesen^ um zur nahem Eennt-
niss des (wie sich Bernays 'J. J. Scaliger' p. 227 ausdrlickte)
Won Scaliger durchcorrigirten Handexemplars ' zu gelangen:
denn schon im J. 1783 hatte dessen sammtliche Marginal-
noten mit vielem Fleiss Villoison excerpirt und in seinen
Turici erschienenen 'Epistolae Vinarienses' p. 80 — 92 zu-
sammengestellt. Damit man jedoch von ihnen nicht zu hohe
Erwartungen hege, habe ich Herrn Dr. Ludwig Mendels-
sohn — denselben, der p. 608 [124] als ersch5pfender Bear-
beiter sammtlicher Josephinischer Urkunden in Aussicht ge-
stellt wurde') — zu einer eingehendern Berichterstattung
veranlasst^ die ich hier folgen lasse.
*Der machtige Folioband ist ein Exemplar der von Ar- 339
lenius fQr Hieron. Froben und Nic. Episcopius 1544 besorgten
editio princeps des griechischen Originaltextes, laut Aufschriften
des Titelblattes nach Scaliger^s Tode der Reihe nach gehSrig
dem F. Gomarus, W. Goes und Schurzfleisch.*) Angebunden
ist Sylburg'8 Clemens von Alexandria 1592 *ex typographeio
Hieronymi Commelini', gleichfalls frtiher in Scaliger s Besitz.
Auf den Randern nun jener Frobeniana befinden sich aller-
dings Verbesserungen von Scaliger^s sehr sauberer und leser-
licher Hand, und zwar durchgehend vom Anfang bis zum
Ende: aber nach Quantitat und Qualitat so unbedeutend^ dass
von einem ^durchcorrigirten' Handexemplar in keiner Weise
*) Der Anfang daza ist bereits gemacht in der Dissertation : 'De
senati consnlti Bomanomm ab losepho Antiq. XIV, 8, 5 relati tem-
poribns commentatio . . . scripsit Lndovicus Mcndelssohn Oldenbur-
gensis.' Lipsiae typis B. G. Teabneri. 1873. 36 pp. [Die vollst&ndige
fiearbeitnng a. d. T. : 'Senati consulta Bomanorum quae sont in losephi
Antiqaitatibas disposuit et enarravit L. M.' erschien in den Acta boc.
philoL Lips. Bd. V p. 87—288. C. W.]
^ Von Scaliger selbst fehlt jede Eigenthomsnotiz; die des Goma-
rns laatet: 'F. Gomari; ex illastris p. m. Scaligeri testamento', die
des Goes: 'Nanc aatem sam Wilelmi Goes. 1657', die des Schurz-
fleiflch: 'Nnnc ex anctione Goesiana pervenit ad Bibliothecam Schnrz-
fleischianam.'
134 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
die Bede sein kann. In sehr iiberwiegender Zahl sind es
beim Lesen sich von selbst ergebende Berichtigungen falscher
Wortformen, Accent- und Spiritusfehler u. dgl., von denen
ja alle altem griechischen Drucke wimmeln, selten wirkliche
textuelle Verbesserungen, wie wir sie von einem eine Recen-
sion beabsichtigenden Scaliger erwarten. Und dennoch mQssten
um dieser weuigen letztern willen sammtliche Bemerkungen
Scaliger's, ^cuius nuUam unam litteram perire' wir mit Lobeck
wiinsclien, ans Licht gezogen werden, wenn dies nicht langst
geschehen ware in den ^Epistolae VinarienseS; in quibus multa
Graecorum scriptorum loca emendantur ope librorum ducalis
bibliothecae et cura lo. Bapt. Casp. d'Ansse de Villoison'
Turici 1783. 4. p. 80 ff., deren Kenntniss ich RitschVs GUte
verdanke. Villoison gibt hier neben den sammtlichen Scali-
ger^schen Verbesserungen zum losephus und Clemens^) auch
340 die gleichfalls nicht sehr erheblichen Emendationen und kurzen
Notizen, die Schurzfleisch auf dem Rande einer zweiten ihm
gehorigen, jetzt gleichfalls zu Weimar befindlichen Frobeniana
, angebracht hai Was nun die Hauptsache, Villoison^s fides,
anlaugt, so lasst sich ihm fCir seine Angaben (iber Scaliger
— Schurzfleisch^s zweites Exemplar habe ich noch nicht ge-
sehen — im allgemeinen nur ein gunstiges Zeugniss aus-
stellen: in dem von mir genau verglichenen 12ten, 13ten und
14ten B. der Antiquitaten habe ich verhaltnissmassig weniges
nachzutragen oder zu berichtigen gefunden^), unter diesem
wenigen fast nichts vou Belang. Aehnlich waren die Er-
') Ueber den Werth der letztern, an Zahl iibrigens noch geringem,
zu urtheilen iet nicht meines Berufs: fiir unsem Zweck sind sie nur
deswegen wichtig, weil dnrch sie wenigstens der terminns post qnem
der Entstehung der Bemerkungen zum losephus, n&mlich 1592, fixirt
wird. Vielleicht k5nnen wir geradezu Scaligers letzte Lebensjahre
als Abfassungszeit ansetzen, mit Berufung auf die von Ritschl citirten
Worte des Casaubonus, dass die 'immatura viri divini mors' die beab-
sichtigte AuHgabe verhindert habe. Jedenfalls weist alles auf eine uno
tenore geschehene LectCire. [Vgl. oben p. 338 (133).]
^) Bei der Wiedergabe der 25 Berichtigungen Scaliger^s zuui 12ten
Bnch ist ein Irrthum nntergelaufen , bei den 46 zum 13ten B. zwei,
bei den 32 zum 14ten B. allerdings fiinf, aber zum Theil leicht er-
klHrliche und entschuldbare.
ROMI8CHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 135
gebnisse bei der CoUationirang gr5sserer Partien aus andern
BQchem. — Darnach wiirde es zwecklose Raumverschwen-
dung sein, die von Yilloison im grossen und ganzen geniigend
besorgte Publication hier zu wiederholen^ wenn auch viel-
leicht ein kiinftiger Editor des losephus^ um sein Gewissen
zu beruhigen^ gut thun wird^ die Eenntniss der Scaliger'schen
Berichtigungen aus der Weimarer Quelle selbst zu schopfen/
Zu den unzweifelhaften Namenverderbnissen^ die den
losephustext in so ungewdhnlichem^ oft grauenhaftem Masse
entstellen^ gehort obenan das TTottXioc CepouiXioc TToTiXiou uioc
rdX^ac dvOuTraxoc in XIV, 10, 21, da es Galbae in der
gens Servilia bekanntlich nicht gegeben hat. Wenn ich dafUr
p. 613 [129] Ouariac vermuthete und damit den Consul des
J. 706 P. Servilius P. f. Vatia Isauricus, der 708 pro-
consul Asiae war, bezeichnet fand, so war mir entgangen,
dass derselbe Vorschlag (oder, was auf dasselbe hinauskommt,
Bariac) schon in R. Bergmann's Abhandlung ^de Asiae
Romanorum provinciae praesidibus' im Philologus II (1847)
p. 684 Anm. 336 gemacht war. Derselben Vermuthung neigte
sich auch Mommsen zu, schon im C. I. L. I n. 622 p. 183,
wiederholt zu Borghesi's Oeuvres compl. IV p. 59, obgleich
an ersterer Stelle hervorhebend, dass dieser Servilius Isauricus
sich des Cognomen Vatia enthalten zu haben scheine. Auf
dieses Bedenken ein besonderes Gewicht legend versuchte
ueuerdings Waddingtonin den Tastes des provinces Asiati-
ques de Tempire Romain' (Paris 1872) p. 75 f. (»== ^Le Bas et
Waddington: Voyage archeologique enGrece et en Asiemineure' 341
II, 3 p. 680) eine andere Herstellung, namlich KdcKac, indem
er an den Tribunus pl. des J. 710 P. Servilius Casca,
den Morder Caesars, dachte, den moglicher Weise (denn ein
Zeugniss gibt es nicht) Brutus zwischen Juni 711 und Ende
712habe mit der Civilverwaltung derProvinz betrauen konnen.
Die Hypothese hatte einigen Halt mehr, wenn es wahr ware,
dass die Handschrifben des losephus fdXKac gaben, was
erst von den Herausgebem sei in fdXpac verandert worden.
Darin hat sich indess Waddington von Havercamp's nach-
lassiger Angabe TdXKac in MSS* tauschen lassen. Fiir*
136 EINE BERICHTIGUNG DEB REPUBL. CONSULARFASTEN.
Havercamp gab es ja gar keine andere Handschrift fQr diese
ganze Partie als diejenige, aus der diese selbst erst von
Jacob GronoY in den ^Decreta Bomana et Asiatica pro lu-
daeis' etc. (Lugd. Bat. 1712) ans Licht gezogen war^ d. h.
den Leidener Yossianus, und aus diesem fQhrt Gronov p. 16
ganz richtig T<iXKac als liberlieferte Schreibart an; alle iibrigen
bis jetzt bekannten Hdss. — der Leidensis bibl. publ., der
PalatinuS; der Ambrosianus, denen sich die lateinische Ueber-
setzung mit publii gaibe filins (sic) anschliesst — geben TO^Xpac,
was freilich seinerseits dem Ouariac nicht naher steht als
•foi^Kac.*) Wiederum einen andern Weg schlug A. von Gut-
schmid ein. Ihm schien rdXpac aus rX6pXoc entstanden
(wie BipXoc ftir Bibulus und ahnliches mehr)^ und damit
gemeint der friihere Volkstribun, spatere Prator P. Servi-
lius Globulus, der 691 Statthalter der Provinz Asien war
(s. Waddington p. 55). Palaographisch gewiss in hohem Grade
ansprechend: wenn nur nicht die Zeit allzu friih erscheinen
musste im Yergleich mit den um ein bis zwei Jahrzehnte
spatern, iibrigens so gleichartigen Erlassen, in deren Mitte
jenes Schreiben des Servilius an die Milesier steht.
Unbedingt Recht wird aber derselbe haben, wenn er in
dem TiToc "Attttioc Titou u\dc BoX^oc bei losephus XIV,
10, 13 Z. 26 Diud., wo ich nur ganz im Voriibergehen p. 607
|123] Anm. 28 fliichtig an ein 'AtiXioc oder "AjiTrioc als das
wahrscheinliche erinnerte, den uns aus Cicero und Caesar b. civ.
III, 105 wohlbekannten Pompejaner T. Ampius Balbus von
705 ff. wiederfand: eine Vermuthuug, die mir auch mein Col-
lege L. Lange sogleich miindlich mittheilte. Und in § 19
342 Z. 22 ist ja aucli mit Titoc "Attttioc Titou uioc BdX^oc we-
nigstens das Cognomeu richtig iiberliefert, wahrend es § 13
Z. 21 wieder mit anderm Verderbniss BdXTUJC heisst. — Noch
einmal aber ist ''Attttioc fiir "AiiTiioc verschrieben § 19 Z. 30,
wo, wie ebenfalls v. Gutschmid sah, durch einen gliicklichen
Zufall uns ein Client jenes Balbus entgegentritt in dem
^) So fern sich iibrigens f und OY zu stehen aoheinen, dennoch
sind sie anch anderwHrts mit einander vertauscht worden: z. B. in der
Variante OuaX^pioc nnd faX^pioc bei Dionys. Arch. XI, 4 (s. OpuBC.
phiL I p. 500).
BOMISCHK SENATUSC0N8ULTE Bill lOSEPHUS. 137
TiTOC "A^TTioc M^vavbpoc: eine uns schon durch Cicero ad
fam. XIII, 70 vorgefflhrte Personlichkeit. — Doch solcher Er-
mittelongen und Elarungen sind noch manche andere iibrig. ^)
Im librigen auf wenige nachtragliche Bemerkungen mich
beschrankend, will ich zuvorderst es als eine wohl allzu grosse
Vorsicht bezeichnen, wenn ich p. 603 [119] mit absichtlicher
Unbestimmtheit, um keiner scharfem Entscheidung vorzu-
greifeU; ausserte, es sei wie eine Ironie des Schicksals, dass
in demselben Jahre, in welchem der Praetor urbanus einen
fQr die Juden so gunstigen Senatsbeschluss herbeif&hrte, von
seinem CoUegen, dem Praetor peregrinus, ^ein Bruchtheil
desselben jQdischen Volkes' wegen des Versuchs, einen frem-
den Cultus in Rom einzuftihren, ausgewiesen und in die Hei-
mat zurQckgetrieben ward. Ich ging dabei aus von dem
Wortlaut des Valerius Maximus: ^ludaeos . . . repetere domus
suas coegit*, und fand es nicht wohl vereinbar, dass die-
selben Gesandten, die wir vom romischen Senat so ehrend
behandelt und entlassen sehen, die Schmach einer Auswei-
sung erfahren hatten. Anderseits indessen, woher sollten
denn damals andere Juden in Rom kommen? da doch an
eine bereits bestehende jQdische Colonie daselbst oder auch
nur eine Niederlassung einzelner Juden in damaliger Zeit
schwerlich mit einiger Wahrscheinlichkeit gedacht werden
kann: ganz abgesehen davon, dass ein rein zufalliges Zu-
sammentreffen der jQdischen Gesandtschaft und einer davon
vollig unabhangigen Judenausweisung in einem und demselben
Jahre an sich doch wenig glaubliches hat. AIso: nicht so-
wohl ein ^Bruchtheil' des jiidischen Volkes, als vielmehr
der jQdischen Gesandtschaft selbst wird zu verstehen
sein. Denn natiirlich waren deren Fiihrer nicht ohne ein
grosseres oder geringeres, vermuthlich sogar ziemlich betracht-
liches Gefolge von untergeordneten Personen; von diesen mag,
ohne dass selbst ihre Chefs darum zu wissen oder damit
einverstanden zu sein brauchten, jene religiose Sectirerei be-
0 In XIV, 10, 25 (p. 614 [130]) wird wohl das einfachate sein
MdpKqj Mouviuj TiJ) KaiiriuDvi BpoOrqi dveimdTifj.
138 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.
343 trieben imd von dem orthodoxen Prator dagegen eingeschritten
sein. Ob und wie weit die Gesandten selbst von dieser Mass-
regel mitberOhrt wurden, inwiefern sich etwa die bmden pra-
torischen Collegen dabei in Opposition oder Disharmonie mit
einander befinden mochten, dariiber muss es jedem iiberlassen
bleiben sich die ihm zusagende Yorstellung zu bilden; wahr-
scheinlich bleibt^ schon unter Beriicksichtigung der damaligen
Seefahrtsverh*altnisse; dass die gemassregelten Uebelthater
weder vor der Riickkehr der Gesandtschaft noch nach der-
selben fiir sich allein werden in die Heimat zurtickgeschickt
sein, auch nicht ihretwegen die Gesandten selbst in Ungnaden
entlassen^ sondern dass vielmehr die Ausdriicke des Valerius
Maximus etwas oberflachlich gewahlt und nicht in strengster
Wortlichkeit zu nehmen sind.
Die vielleicht allzu knapp gehaltene BeweisfQhrung, mit
der ich in Anm. 31 p. 610f [126f.] die Datirung des Per-
gamenerpsephisma in 621 begriindete, vertrug wohl nach
einer Seite hin noch einen erlauternden Zusatz^ den ich jetzt
wortlich aus meinen alten Papieren hinzufUge^ ohne mi6h
weiter auf die speciellen Belege und Citate einzulassen. —
^Die ziemlich zweideutige Attalische Testamentsgeschichte ^)
hatte nicht sofort den Uebergang in entschiedene romische
Herrschaft; zur Folge. Erst kampfte man ja noch vier Jahre
lang gegen Aristonikus, ehe die formliche Besitzergreifung
und Einverleibung als romische Provinz Asia stattfand. Gleich
nach der Eroffiiung des Testaments^ welches wenigstens nach
des Florus Angabe (I, 35) ohnehin nur auf 'bonorum meo-
rum' (heres esto p. R.) lautete, wird man sich, auf den An-
trag des Ti. Gracchus, zunachst nur des koniglichen Schatzes
bemachtigt, den Stadten aber eine ahnliche Scheinautonomie
gelassen haben^ wie man es ja auch in Macedonien that
zwischen der Schlacht von Pydna und der definitiven Besie-
gung des Pseudo-Philippus. In dieser vierjahrigen Zwischeu-
periode konnten sich demnach die Pergamener sehr wohl
') Vgl. Meier unter Tergamenisches Reich' in Erscli nnd Gruber'8
Allg. Encykl. III, 16 (1842) p. 414 ff. (Die sonstige Litteratur citirt
Hertzberg ' GeBchichte Griechenlands unter der Herrschafb der ROmer '
1 p. 335 f. Anm. 15.)
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 139
cufi^axoi der Romer nennen. — Ist dem aber also, dass ein
PergamenisGhes Decret dieser Art weder vor 621 noch nach
625 denkbar ist^ so liegt darin wieder die erwunschteste
Bestatigung fiir die lediglich aus innern GrQnden geschopfte
Erkenntniss, dass das in jenem Decret erwahnte romische
Senatusconsultum seinem historischen Inhalte nach in die- U4
selbe Zeit gehoren miisse/
In Bezug auf den Consul AeuKioc des Makkabaerbuchs
(p. 601 [117] ff.) ist die Frage an mich herangetreten^ wie
es sich denn erklare^ dass nicht derselbe Prator^ der in der
jiidischen Angelegenheit dem Senat prasidirte, auch die von
diesem beschlossenen Schutzbriefe habe ausfertigeU; sondem
dafQr den Consul habe eintreten lassen. SoUte nicht das
*nec scire fas est omnia' genug Antwort sein? Mit beinahe
demselben Rechte konnte man ja fragen, warum nicht der
die Schutzbriefe ausstellende Consul auch dem betreffenden
Senat prasidirt habe. DafUr gab es doch sicherlich keine
verbietende Vorschrift; sondem hing der Natur der mensch-
lichen Diuge nach alles von unberechenbaren Umstanden ab^
wie moglicher Weise selbst von so kleinen, dass doch einem
Prator oder Consul eben so gut wie andem Sterblichen ein-
mal ^pituita molesta' sein oder ^laterum dolor aut tussis
aut tarda podagra' eine Stellvertretung wunschenswerth oder
uothwendig machen konnte. — Jedenfalls ware es sehr wenig
gerechtfertigt^ auf ein so unerhebliches Bedenken hin in dem
AeuKioc uTTaroc des Makkabaertextes nur einen Misgriff des
Autors statt AeuKioc cxpaTTiTOC zu sehen^ durch welche An-
nahme wir allerdings einen und denselben Prator Lucius
Valerius L. f. ftir beide Amtshandlungen gewannen. Ich be-
zeichnete das p. 603 [119] Anm. 21 a. E. als einen ^flachen
Einfall ' CIinton's, und das wird es nach allen Forderungen ge-
sunder Methode auch bleiben, so lange uns schlechterdings
nichts nothigt eine derartige Yerwechselung auzunehmen:
darum nichts nothigt, weil ein Consul Ijucius ftir dasselbe
Jahr so bestimmt wie moglich nachgewiesen ist.
Von nebensachlichen Chronologicis bertihre ich nur noch
zwei Punkte, und zwar bloss um in Etirze anzumerken, dass
ich mit dem tiber sie gesagten das letzte Wort noch nicht
140 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
gesprocheu glaube. Dasist 1) die Frage (p. 600 [115]), ob statt
des bei losephus XIV, 10, 5 steheuden fdioc KaTcap (maToc
t6 TT^fnTTOV ein TpiTOV oder ein beuTepov auzunehmen, und
2) ob nicht doch ebenda § 13 (p, 607 [123] Anm. 28) das irpd
bu)5eKix KaXavb&v auch neben dem iTp6 beKaTpiiliv in
§ 16. 18 zu halten sei. Sind auch die dortigen Entschei-
dungen nicht ohne Bedacht gegeben, so sehe ich doch sehr
wohl ein, dass sie entweder naher begriiudet oder aber mo-
dificirt werden mdssen, was mich fQr diesmal dber meine
Absicht hinausfiihren wiirde.
Januar 1874.
Nochmals der romische Senatsbeschluss bei
losephus Antiqu. XIV, 8, 5.*)
423 Nach so eingehenden Erorterungen, wie sie vorstehend
gegeben sind [namlich p. 419 — 428 von L. Mendelssohn und
zwar zur Vertheidigung seiner Ansicht gegen Mommsen's
Behandlung der fraglichen Urkunde im Hermes IX p. 281 S.
gerichtet], bleibt mir in der That nicht viel zu sagen Qbrig,
wenn ich mich auf das Wesentliche beschranken und nicht
in untergeordnete Nebenpunkte einlassen will.
Einer 6|i6voia in unserer Streitfrage steht als Haupthin-
demiss der Tempel der '0 |i 6 voia entgegen, von dem der in
Rede stehende Senatsbeschluss datirt ist. Einen solchen Con-
cordientempel, in dem hatte konnen eine Senatssitzung ab-
gehalten werden, gab es im J. 615 in Rom nicht, sagt
Mommsen, soudern erst seit dem beriihmten Bau, den der
Consul Opimius im J. 633 nach der Ermordung des C.
Gracchus errichtete: dessen Verwendung fUr Seuatsversamm-
lungen in spatem Zeiten allerdiugs ausser allem Zweifel ist.
Dies steht fQr Mommsen so fest und gilt ihm so sehr als
endgiiltig entscheidende Instanz, dass er, als standen wir
mit einer anerkannten Thatsache im offenen Widerspmch, e r
^^9 aber mit seiner eignen Meinung auf dem festen Boden des
Thatsachlichen, den Schluss seiner Abhandlung (p. 291) recht
^) [Rhein. MuBeum f. Philol. Bd. XXX (1875) p. 428—436.]
ROMISCHE SENATUSC0N8ULTE BEI lOSEPHUS. 141
kurz angebunden in dem logischen Schluss gipfeln lasst:
^wenn Ritschl und Mendelssohn das nach losephus von dem
Dictator Caesar [nach M/s Annahme] veranlasste Senatscon-
sult in das J. 615 versetzen, so widerlegen diese Hypo-
these die Eingangsworte: CTpaxTiTOC cuvepouXeiicaTO Txji cut-
KXr|TUj elboTc AcKC^ppiaic dv tiu t^c 'Ojiovoiac vaqj.*
Wir fra^en natiirlich nach dem Beweise fiir die aufge-
stellte Behauptung. 6ab es wirklich im Anfang des 7ten Jhdts
d. Si keinen zu einer Senatssitzung geeigneten Concordien-
tempel? Drei Cultusstatten der Concordia waren damals tlber-
haupt Yorhanden in Rom. Die eine ist die im Anfang des
zweiten punischen Krieges nach der Dampfung eines Sol-
datenaufstandes vom Prator L. Manlius gelobte^ aber erst
zwei oder drei Jahre spater (537. 538) errichtete und dedi-
cirte^) aedes Concordiae, die ausser bei Livius 22 , 33 und
23, 21, abgesehen von der nackten Erwahnung des Pranestiner
Kalenders, nicht weiter vorkommt, daher auch von niemand
fQr Senatsversammlungen in Anspruch genommen worden ist;
wir konnen sie also ebenfalls auf sich beruhen lassen. —
Fast ein Jahrhundert alter war ein zweites Heiligthum der
Concordia, welches der vielberufene Aedil Cn. Flavius zur
Feier einer Standeversohnung im J. 450 stiftete nach Livius
9, 46 und Plinius N. H. 33, 19. Aber es war das, wie bei
letzterm zu lesen, nur eine aedicula, in der natUrlich fttr
eine Senatsversammlung kein Platz war. — Uebrig ist drittens
der, wiederum um mehr als ein halbes Jahrhundert friihere
Bau des M. Furius Camillus, von diesem im J. 388 er-
richtet nach Beilegung des gewaltigen Standekampfes zwi-
*) Wenn es in der erstem Stelle (537) bei Livins heisst: 'in reli-
gionem venit, aedem Concordiae, qnam per seditionem militarem biennio
ante [nnr ein Jahr vorher nach Sigonins] L. Manlius praetor in Gallia
vovisset, locatam ad id tempns non esse. itaqne dnumviri ad eam rem
creati a M. Aemilio praetore urbis Cn. Pnpius et E. Quinctius Flami-
ninuB aedem in arce faciendam locaverunt', — in der sweiten Stelle
aber (53S) wiederum: ^et dunmviri creati M. et C. Atilii aedem Con-
cordiae, quam L. Manlius praetor voverat, dedicavemnt' -^: so wird
eben der Zeitpunkt des von einer ersten Commission untemommenen
Banes und der nach dessen Vollendung von einer zweiten Commissioa
vollzogenen Dedication nnterschieden.
142 EINE BERICHTIGITNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.
schen Patriciern und Plebejern und Einsetzung des plebe-
jischen Consulats. Er ist es, der die liberaus prachtvolle
* Emeuerung erfiihr, die von Tiberius im J. 747 begonnen
430 ward und 763 durch feierliche Einweihung zum Abschluss
kam. Diesen Camillustempel also, sollte man meinen, stande
nichts im Wege als Yersammlungslocal eines Senats im J.
615 zu denken. Aber nein, gerade diese Fdglichkeit leugnet
Mommsen, und damit kommen wir zum eigentlichen Eem
seiner Beweisfdhmng, die, allerdings iiberraschend genug,
wortlich in folgenden Satzen (p. 289) enthalten ist: ^Dass
Camillus mehr als eine Eapelle oder einen Altar geweiht
hat; nothigt nichts anzunehmen^); und von Flavius ist es
ausdriicklich bezeugt, dass er nur eine Eapelle von Bronze
(aedicnla aered) errichtet hat.'
Einmal zugegeben, dass ^nichts nothigcv mehr als
eine Eapelle oder einen Altar anzunehmeU; so wird doch
schon im allgemeinen die entgegnende Frage berechtigt sein^
was denn nothige mehr als eine Eapelle oder einen Altar
nicht anzunehmen? Wenn ein Heiligthum ausdriicklich als
blosse aedieula bezeichnet wird^ ein anderes aber nicht^ so
spricht doch die Prasumtion eher dafiir^ dass dieses andere
eben nicht eine blosse aedicula^ sondem eine wirkliche aedes
war. Aber dieses zumal dann^ wenn uns ausdriicklich be-
zeugt wird; dass die Errichtung jener aedicula als solcher
gar kein normaler Fall, sondem vielmehr ein durch ganz
besondere, vollig ungewohnliche Umstande bedingter war,
d. h. naher, dass ein als volle aedes gelobter und beabsich-
tigter Bau nur aus Noth zu einer blossen aedicula zusammen-
schrumpfte. Denn so berichtet uns Plinius: ^FIavius vovit
aedmn Concordiae, si populo reconciliasset ordines^ et ciim
ad id pecunia publice non decemeretur, ex multaticia faenera-
toribus condemnatis aediciilam aeream fecit in Graecostasi'
u. s. w.: durch welchen Bericht die kurze Andeutung des
') Schon 1S45 ansserte er sich in demBelben Sinne in den Ann.
d. Inst. arch. 6d. 16 p. 294: 'Ipsam Camilli aedem hand magnam
foisse snspicor, sed aedicnlam, nti Flaviana^ qnae et ipsa dicitnr aedis' :
worQber s. u.
ROMISCHE SENATUSCONSITLTE BEI lOSEPHlIS. 143
Livius: ^aedem Concordiae . . . mmma invidia ndbUium dedi-
eavit' ihr Licht empfangt.
Aber mehr: erweist sich schon darch das gesagte der
Schluss Yon dem Bau des Flavius auf den des Camillus als
ungerechtfertigt; so fehlt es nun sogar anderseits nicht an
Beweisen, die uns positiv ^nothigen% allerdings an mehr
als eine Kapelle oder einen Altar des Camillus zu denken
und einen wirklichen Tempel anzunehmen. Zwar wenn es
bei Plutarch vit. Cam. 42 heisst: ^i|iTi(picavTO ttic ^^v ^O^o- 431
voiac l€p6v, ujC7T€p €uiaTO KdmXXoc, €lc Tf|v dTopdv xai Tf|V
dKKXriciav fiTroTrrov im toTc T^T^vrm^voic ibpucac6ai (welche
Stelle Mommsen p. 287 allein citirt), so ist daraus nichts
zu entnehmen^ weil i€p6v das eine wie das andere bedeuten
kann: wohingegen der unzweideutige Ausdruck fiir einen
wirklichen Tempel va6c ist^ womit eine blosse Eapelle oder
ein Altar niemals bezeichnet wird. Aber gerade diesen Aus-
druck braucht ja derselbe Plutarch kurz vorher, wo er des
Camillus Gelobniss selbst berichtet mit den Worten: Kai
TTplv €lC€X6€lV ^€TacTpa(p€ic €IC TO Ka7r€TU)XlOV €UiaTO TOIC
6€0ic KaT€u60vai Td 7rap6vTa jrpoc Td KdXXiCTov ii\oQ, uitocx6-
^€V0C vaov 'O^ovoiac lbpucac6ai Tf^c Tapaxfic KaTacTdcric
Womit er deutlich genug zeigt^ in welchem Simie er das
Up6v genommen wissen wollte: gerade wie er auch von dem
doch ausgemachter Weise vollkommenen Tempelbau des Opi-
mius, den mit v€U)C Appian civ. I; 26, mit aedes ausser An-
dem Augustinus de civ. d. III, 25 bezeichneU; erst nur i€p6v,
aber gleich darauf tou V€u» sagt C. Gracch. \1, ein andermal
nur einfach to Tfjc 'O^ovoiac i€p6v Cic. 19.
Ich will nicht mit GefQhlsgriinden streiten, kann mich
indess ihrem Einfluss doch nicht ganz entziehen. Erwagt man
namlich die Hartnackigkeit und Langwierigkeit des voraus-
gegaugenen StandekampfeS; die Grosse und Tragweite der
endlichen Errungenschaften einer-, der gebrachten Opfer
anderseits, so mochte es doch schon an sich wenig wahr-
scheinlich dQnkeU; dass den Empfindungen des romischen
Yolks und des Camillus selbst, deren Brust sich wie von
einem schweren Alpdruck erlost fuhlen musste, als symboli-
8ches Gedachtnissmal fiir eine so bedeutungsvolle Ausgleichung
144 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSITLARFASTEN.
anscfaeinend unversohnlieher Gegensaize sollte eiiie kleine
Eapelle oder ein blosser Altar genHgt haben. Yielniehr:
'gern gibt man sieh dem Glauben hin, dass Camillus in
dieser vollendeten Thatsache den Abschluss des nur zu lange
fortgesponnenen Haders erkannte; die religiose Weihe der
neuen Eintracht der Gemeinde war die letzte offentliche Hand-
lung des alten Kriegs- und Staatsmannes und der wdrdige
Abschluss seiner langen und ruhmyollen Laufbahn': Worte
Mommsen's Rom. Gesch. I* p. 299, denen ich kaum etwas
hinzuzusetzen habe.
Aber iiber die Gefiihlsregion hinaus liegt endlich noch
der Eindruck, den die beredte ZusammensteUung des von
Camillus gestifteten Heiligthums^und seiner Emeuerung durch
Tiberius in Ovid^s Fasten I, 641 — 648 auf jeden unbefangenen
Leser machen muss. Kein Zug verrath hier eine Inferioritat
432 des Camillusbaues, der vielmehr als ein dem Wesen nach
dem Tiberiustempel ganz ebenbiirtiger gegeniibergestellt wird:
mochte ihn auch an ausserm Glanz der letztere noch so
weit iiberragen. Ein Wort hatte ja dem Dichter geniigt,
den Abstand zwischen einem Tempel und einer geringen
Kapelle oder einem Altar bemerkbar zu machen, zumal ja
dies seiner Intention dem Tiberius gegeniiber ersichtlich ent-
sprochen hatte.
AIso: nicht nur hindert nichts, sondem mehreres ^nothigt'
auch, alles empfiehlt aber, anzunehmen dass Camillus ein
Bauwerk schuf, geraumig genug um auch einen frequens
senatus aufzunehmen. Und so ist denn, dass der Camillus-
tempel diesem Zwecke wirklich gedient habe, bisher auch
ohne Anstand angenommen worden, wie frflher z. B. von
Sachse Gesch. u. Beschr. d. Stadt Rom I p. 390, Becker
Topogr. p. 312, so ueuerdings von Lange R5m. Alterth. II *
p. 372. An nur vereinzelten Angaben iiber die Verwendung
auch anderer Tempel zu solchem Zweck fehlt es ja auch
sonst nicht in unsern Ueberlieferungen, wie das schon die
Zusammenstellung bei Htlbner ^de senatus populique Rom.
actis* p. 19 (p. 575 in Supplbd. III der Fleckeisen'schen Jahr-
biicher) vor Augen stellte.
Von dieser Seite ware demnach unsere Datirung des in
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 145
Rede stehenden Senatsbescblusses wobl am wenigsten ge-
fabrdet Wenn iinsere Ermittelung^ dass dieses Document^
statt bei losepbus in XIII, 8, 3 6ingereibt zu werden, nur
in Folge fabrlassiger Redaction in XIV, 8, 5 gerietb, von
Mommsen eine Werwegene Hypotbese' genannt wird, so will
icb iiber den BegriflF von ^Hypotbese' bier nicbt weiter
recbten, obwobl icb meine, dass der wissenscbaftlicbe Spracb-
gebraucb nicbt eigentlicb einer jeden Combination oder Con-
jectur diesen Namen zu geben pflegt. Indessen *in verbis
simus faciles*. Aber warum Werwegen'? Dass ein solcber
Vorgang an sicb nicbts unerbortes ist und der Analogien
nicbt entbebrt, ist docb Mommsen ganz gewiss nicbt ver-
borgen. Und nun zumal im vorliegenden Falle, fQr den die
bandgreiflicbe Ursacbe so ausdriicklicb nacbgewiesen worden
ist, die freilicb M. mit ganzlicbem Stillscbweigen iibergebt.
Oder ist es denn etwa nicbt wabr, dass uns im 14ten Bucbe
des losepbus die sammtlicbe Masse romiscber Actenstiicke
in einem geradezu baarstraubenden Cbaos von Unordnupg
und Verwirrung vorliegt, also eine nur einigermassen auf-
merksame und verniinftige Redaction gar nicbt erfabren bat?
Wenn aber das, wo bleibt da die Notbigung, ja die Berecb-
tigung, jedes einzelne gerade an dem Orte, an den es jetzt iss
verscblagen ist, festzubalten, wenn die scblagendsten innern
GrQnde dagegen sprecben? Was kann aber scblagender sein
als der baare Unsinn, dass bericbtet wird', die Juden batten
von Caesar die Erlaubniss erbeten, die von Pompejus nieder-
geworfenen Mauern Jerusalems wieder aufzuricbten, Caesar
babe dies Gesucb gewabrt und einen darQber sprecbenden
Senatsbescbluss bewirkt, der wortlicb mitgetbeilt wird, in
dem aber keine Sylbe stebt von einem Wiederaufbau der
Mauern, dagegen eine Menge anderer, auf die Erneuerung
eines vorber bier gar nicbt erwabnten Scbutz- und Freund-
schaftsbtindnisses bezUglicber Dinge, die nocb dazu in auf-
fallendster Weise genau ebenso ineinem bundert Jabre frQbem
Senatusconsultum vorgekommen waren? Wobei die von M.
geltend gemacbte Entscbuldigung, dergleicben BescblUsse und
Urkunden seien nacb traditioneller Scbablone gefasst und
abgefasst worden, Angesicbts der nacb einem vollen Jabr*
FB. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 10
146 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
hundert so ganzlich veranderten Yerhaltnisse sicherlich nicht
ausreicht und stichhaltig befunden werden kann. Und was
jenen voUstandigen Widerspruch zwischen der Ankiindigung
und der authentischen Wiedergabe des Inhalts des Senats-
beschlusses betri£Ft^ so gestehe ich^ dass mir die zur Besei-
tigung desselben vorgebrachte Veiinuthung eine (wenn auch
in etwas modificirtem Sinne) viel Werwegenere Hypothese' zu
sein scheint als die Annahme einer verkehrten Stellung der
Urkunde. Denn jene Vermuthung besteht in nichts anderm,
als dass man entweder ^eine nachlassige Gedankenverbin-,
dung annehme^ so dass dem Schriftsteller die Zwischen-
bemerkung iiber die dem Senat zugleich aufgegebene Bdnd-
nisserneuerung in der Feder geblieben'; oder dass ^ein diese
Emeuerung einleitender Satz vor kqi xd T€v6|i€V0V utto tiic
cuTKXriTou bdf^a toOtov f x^i tov Tpoirov ausgefallen' sei. Nichts
konnte in der That weniger gliicklich sein als die Empfeh-
lung dieses vermeintlichen Auskunftsmittels. Was sollte denu
dieser ausgefallene oder dem Schriftsteller — dessen sonst
freilich genugsam constatirte Nachlassigkeit sich hier bis zu
geradezu blodsinniger Gedankenlosigkeit steigern wiirde —
in der Feder stecken gebliebene Satz eigentlich enthalten?
Doch nothwendig die, und zwar irgendwie naher motivirte
Angabe^ dass Uberhaupt die Juden damals die Emeuerung
des (tcic . . , . TrpouTTTipTii^vac Tipoc 'Puj^aiouc x^piTac Kai
(piXiav) alten^ d. h. 100 Jahre frQher abgeschlossenen, Bfind-
nisses erbeten hatten: ein Antrag fiir den es, wie bereit-s
mein Vorredner ausgeftlhrt, in den damaligen Zeitumstanden,
434 bei der ganzen politischen Lage der Dinge, gar keinen ver-
standlichen Entstehungsgrund gab. Aber sei es: factisch be-
richtet doch der Schriftsteller (dann unmittelbar vorher) von
einem andern Gesuch der Juden, namlich dem den Wieder-
aufbau der seit Pompejus zerstorten Mauern Jerusalems be-
treffenden. Da aber davon in der, zum Beleg des vorher
gesagten nachfolgenden* Urkunde kein Wort steht, so hatte
man ja wiederum nur die Wahl, entweder anzunehmen dass
der Redactionscommission des romischen Senats ein auf die
Wiedererrichtung der Mauem bezUglicher Passus (was natQr-
lich niemand im Ernst glauben wird), oder dem losephus
EOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 147
selbst die Mittheilung des darUber sprechenden Documents
oder wenigstens des in dieser Beziehung gefassten Beschlusses
*in der Feder geblieben' sei. Oder lag ihm nur etwa nichts
urkuudliches dariiber vor? Ganz im Gegentheil! Er selbst
gibt ja in einer andem Stelle, wenn auch in noch so knapper
Fassung; von der durch Caesar erfolgten Resolution ausdrtick-
lich Nachricht, in XIV, 10, 5: fdioc KaTcap uTraToc t6 Tr^jLiTrrov
(Schreibfehler fiir Td beuTepov) ?KpiV€ toutouc ^x^xv xal t€i-
xicai Tr^v 'kpocoXu^iTwv 7r6Xiv u. s. w. Eann etwas klarer
sein, als dass die Erwahnung dieses ActenstUcks in XIV, 8,
5 gehorte, und nur in Folge der unglaublichen Verwirrung,
in der das ganze lOte Eapitel eine Masse der verschieden-
artigsten Urkunden, ohne jedwede Spur «iner verniinftigen
B>edaction, durch einander gewiirfelt hat, dort ausgelassen,
hier gelegentlich nachgebracht ist? Und Angesichts dieser
Thatsache sollte es ein verwegenes Wagestiick sein, umgekehrt
es fQr moglich, uhd wenn die schlagendsten Specialgrdnde
hinzutreten, fUr wahrscheinlich zu halten, dass. ein einem
frflhem Orte einzuverleibendes Document an einen spatern
gerathen sei? und dass diese ungemein einfache Versetzungs-
operation den Vorzug verdiene vor einer Uberaus kiinstlichen,
und doch die auffallendsten Inhaltsbedenken nicht einmal
beseitigenden Ltlckentheorie? Nein, entweder thue man eine,
ich will gar nicht sagen wohlgeordnete, sondem nur irgend-
wie leidlich geordnete Reihenfolge der Josephinischen Ur-
kundensammlung dar, oder man erschrecke auch nicht mit
einer Zaghaftigkeit, die auf minder Orientirte leicht den Ein-
dmck weiser Vorsicht machen mag, vor einem Beispiel mehr
unter einer so grossen Anzahl gleichartiger Beispiele, gegen
deren Anerkennung sich doch niemand wehren kann.
Ob es rathlich sei, mit Mendelssohn das uTraTOC im
ersten Makkabaerbuch nur ftir falsche Uebersetzung eines im
hebraischen Original mehrdeutigen, eben so gut als Prator wie
als Oonsul zu fassenden Ausdmcks zu nehmen, oder ob die da-
dnrch erzielte Identitat zwischen ihm und dem Prator Lucius 435
bei Valerius Maximus um einen zu ^theuren Preis' erkauft sei
(Mommsen p. 287), dariiber muss ich die Entscheidung compe-
tentem Richtern anheimgeben. Gewiss ist dass, wenn der eine
10*
148 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
CoDSul im Eriege abwesend war, und wenn danu sein zu Hause
verbliiebener CoUege, wie doch gelegentlict vorkommen konute,
durch irgend eine Verhinderung (ein voriibergehendes Verreist-
sein, eine Erkrankung oder dergl.) von der Leitung der Ge-
schafte abgehalten war, dann gar nichts anderes iibrig blieb, als
den Prator stellvertretend fiir ihn fungiren zu lassen, mochte er
die betreffende Verhandlung friiher eingeleitet haben oder nicht.
Daran, dass wir von einem solchen Hindemiss im gegebenen
Falle nichts naheres wissen, eine im iibrigen wohlbegriindete,
durch das giinstigste Zusammentreffen aller einschlagenden
Umstande triftig empfohlene Ueberzeugung scheitem zu lassen,
wiirde ich, bei der volligen Unberechenbarkeit von Zufallsmog-
lichkeiten, als eine angstliche EleinmUthigkeit empfinden, mit
der ich fur meinen Theil mich nicht zu befreunden vermochte.
Und kaum sollte man denken, dass sie Mommsen selbst ernst-
lich nach seinem Geschmack fande (er, der seiner ^felix audacia'
keinen kleinen Theil seiner wissenschaftlichen Triumphe ver-
dankt) Angesichts der Worte seines Rom. Staatsrechts H, 1
p. 212 Anm. 1: ^Dass auch der in Rom anwesende Consul ein
ihm obliegendes Geschaft einem Prator iibertragen konnte, ist
nicht zu bezweifeln; aber iiblich war es nicht.' Das geniigt uns
ja aber auch. Eben so wie es uns geniigt, dass die Tribusan-
gabe bei d^n Namen der beurkundenden Zeugen, L. Coponius
CoIIina und * Papirius Quirina, zwar nicht dem altesten 6e-
brauche entspricht, wie das Mommsen schon in den R5m. For-
schungen I p. 47 f. hervorgehoben hatte, aber docb bereits im
Prienensischen Senatusconsultum vom J. 619 vorkommt, wie
er spater selbst anerkannte in Ephem. epigr. I p. 289. Denn
da die neuere Sitte doch irgend einmal zuerst in Uebung ge-
kommen sein muss, so mochte allerdings die Nothigung schwer
einleuchten, die Grenzscheide gerade erst innerhalb der vier
Jahre von 615 bis 619 anzusetzen.
Indessen dergleichen will ja auch Mommsen keinesweges
als Beweise angesehen wissen, sondern nur etwa als secundare
corollaria, die seine Zeitbestimmung begiinstigen, ohne dass
sie die entgegenstehende ernstlich beeintrachtigen. Und so
diirfen wir doch vielleicht der Hoffnung nicht ganz entsagen,
ihn noch fiir unsere Auffassungen zu gewinnen.
VL
Recension
von
Fr. SchSirs GescMclite der griecMsclieii Litteratur.
Nach der zweiten Auf lage
ans dem Franzdsischen tLbersetzt von F. Schwarze, I. Band 1828;
II. Bd. ubers. von M. Pinder 1830; III. Bd. libers. von dems. 1830.*)
Die Geschichtsclireibung antiker und insbesondere grie- 321
chischer Litteratur ist seit der Mitte des sechzehnten Jahr-
hunderts alle nothwendigen und nicht nothwendigen Stadien
einer fortschreitenden Entwickelung, von der hiilflosesten
Kiudheit an bis zu den Anfangen bewusstwerdender Selb-
standigkeity mit so langwieriger Gemachlichkeit und succes-
siver Yollstandigkeit durchgelaufen^ dass man sich wohl be-
rechtigt glauben sollte, von den ersten Decennien des neun-
zehnten eine verhaltnissmassig erschopfende Losung der Auf-
gabe zu erwarten, welche dem Interesse des Sprachforschers
und des Historikers gleich nahe liegt oder liegen sollte. Es
war durch die Natur der Sache gegebeU; dass allererst chro-
nologisch-biographische Sammlungen das weitschichtige
Material massenweise zusammenschafften; und was in solcher
Absicht durch redliches Bemiihen und treufleissige Emsigkeit
*) [Aus Allgem. Liti-Zeitung, Halle u. Leipzig 1831 Nr. 121—124
p. 321—349. Diese Recengion war allerdings in wenigen Tagen 'leider
sehr bedi^gt und etwas flfichtig mitunter' geschrieben (s. Bibbeck:
Ritschl I p. 92), aber doch eben ein Ausfluss der sehr griindlichen
Studien, die R. f^ seine Yorlesung uber Geschichte der griechischen
Poeaie trieb (s. ebd. p. 82 ff. 100 ff. 301 ff.) C. W.]
150 RECENSION VON FR. SCHOLL's
von den Gyraldus, Meursius, Vossius, Jonsius u. a.
mit grosserer oder geringerer Ausdehnung des Planes und
Vollstandigkeit des Details, wenn auch ohne sonderliche
Kritik des Ueberlieferten oder Erspriesslichkeit der Methode,
geleistet worden, muss als Basis alles spater gewordenen in
verdienten Ehren gehalten werden. Auf ihr erhob sich das
dauerhafte Werk des arbeitsamen Fabricius, mit wenigstens
summarischer Verarbeitung des gebotenen Materials, zugleich
aber mit so reichlicher Erweiterung desselben, dass ein Ueber-
blick, wie ihn doch die Vorganger unbeabsichtigt gewahrten,
in der unermesslichen, plan- und ordnungslos vollgespeicherten
Niederlage nicht mehr moglich war. Ein neues Element
trat bei ihm zuerst hinzu, das der bibliographischen
Nomenclatur, zwar unter dem rechten Gesichtspunkte ein
wesentlich integrirendes der Litteraturhistorie, aber in der
dermaligen Gestalt eine vollig fremdartige Zuthat, ein leidiges
322 Aussenwerk, welches mit Darstellung der Litteratur gar
nichts zu schaffen hai Liegt es nun gleich nahe genug, die
Berechtigung des bibliographischen Elementes zu finden in
der Auffassung, wonach Textesbearbeitungen, Ausgaben, Com-
mentare die Momente einer bis auf die Gegenwart fortge-
ftthrten aussern Geschichte der einzelnen Litteraturdenkmale
bilden, so hat sich doch zu einer (zugleich meihodisch in-
structiven) Wiirdigung der einander successiv bedingenden
Leistungen noch keine ausgeftihrte Darstellung erhoben. So-
gar noch regressiv in jener bibliographischen Richtung be-
wegte sich der geistlose Mechanismus des fingerfixen Har-
less, dem der ganze Begriff der Litteraturgeschichte in dem
Pluuder registermassigen Notizeukrams vollig aiifging. So
lasst sich denn der Faden einer fortschreitenden Folge erst
wieder aufhehmen mit den Versuchen, deren hochstes und
in jder That auch hoheres Ziel dahin ging, die durch die
materialistische Periode in diirrer Namen- imd Factenauf-
schichtung oder in niichternnaiver Geschichtserzahlung ge-
wonnene Stoffmasse sofort durch einen ausserlich zusammen-
fassendeu Schematismus iibersiclitlich zu machen, der sich
begniigte, vermittelst gewisser allgemeiner Gattungsbegrifte
die Gesammtheit der Einzelheiten auf synthetischem Wege
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 151
in ein wohlrubricirtes Fachwerk regelrecht zu classificiren.
Diese rein systematische Darstellungsweise, im allgemeinen
noch bis jetzt die herrschende, die zunachst in dem unaus-
gebauten GerQste bloss andeutender Grundrisse ihre innere
Leblosigkeit am unverkennbarsten zur Schau stellte, hat selbst
durch ihre verspateten, wenn gleich befahigtsten Reprasen-
tanten^ einen Groddek^ Mohnike u. s. w. die Schwachen
nicht verstecken konnen, die sich dem tiefer dringenden
Blicke in der lockern Zusammenordnung des ausserlich Ho-
mogenen zu zwar partienweise zerfallenden, aber unbeseelten
Aggregaten kundgibt. Erst einer neuern Zeit war es vorbe-
halten, auf jenen yorbildenden Grundlagen die wahre Idee
der Litteraturgeschichte zu fassen, jener geistig bewegten,
zeugungskraftigen Zeit, in welcher das I^eranbliihen deutscher
Nationallitteratur den Blick erschloss zu unmittelbarer An-
schautmg verwandter Zustande der Yorzeit, wo ein von den
Heroen deutscher Eunst und Philosophie in divinatorischer
Begeisterung ausgehender Blitzfiinke in dem unentwickelten
Bewusstsein von hundert sympathisirenden Geistern zu heller
Flamme ausschlug, wo endlich in unmittelbarer Anwendung
auf antike Litteratur F. A. Wolf, welcher der Alterthums-
wissenschaft ihr selbstandiges Leben schuf^ die Aufgabe aus- 323
sprach und mit sicherer Meisterhand die Umrisse zu dem
Bilde zeichnete, welches ausgefiihrt zu sehen ihm so wenig
vergonnt war^ als ihn selbst zur Ausfiihrung seine Individua-
litat befahigte. So hat sich denn^ unter den beriihrenden
Einfliissen der immer mehr zu einheitlicher Auffassung hin-
drangenden Speculation , zu allgemeinem Einverstandniss
wenigstens der Stimmbefahigten die Ansicht durchgebildet^
dass die Litteratur, zumal der hellenischen Welt begriffen
werden milsse als grosse^ in sich selbst organisch gegliederte
Einheit, die das reine Product ist und der treue Abdruck
der ethischen und geistigen Nationalkrafi; oder Stamm-
thQmlichkeit; und so wiederum das wahre Mass fUr diese;
dass somit die einzelnen Erscheinungen der Litteratur zu
fassen sind als eine fortschreitende Eette naturgemasser^
durch die Summe der politischen, religiosen, kunstlerischen^
wissenschaftlichen und praktischen Gesammtbildung noth-
152 RECENSION VON FR. SCHOLL^S
wendig bedingter^ und durch die localen und temporellen
Einwirkungen des aussern Lebens manigfaltig niiancirter
geistiger Entwickelungsprocesse; und dass demnachst die
Aufgabe des Litterarhistorikers diese ist, den wesentlichen
Zusammenhang jenes genetischeh Stufenganges wie die har-
monische Gomposition eines lebensvollen Gemaldes von einem
treuen Spiegel dergestalt reflectiren zu lassen, dass nicht
nur ein grossartiges Totalbild in seiner Ganzheit zu leben-
diger Anschauung gebracht werde^ sondern auch die einzelnen
Gruppen und Figuren in scharf abgegrenzter Individualitat,
in dem wechselseitigen Verhaltniss ihrer causalen Verkettung
durch Mittelglieder und Uebergange, und in der consequen-
ten Beziehung zu dem Centrum des Ganzen mit lichtvoUer
Klarheit hervortreten. Ist nun gleich zu durchgreifender
Verwirklichung dieser Idee iu einer umfassenden AusfUhrung
griechischer Litteratur noch keinVersuch gewagt worden,
so sind doch als partielle Bestrebungen mit Auszeichnung
hervorzuheben die Leistungen von Fr. von Schlegel und
von Creuzer, Namen die hier genannt werden mit RUck-
sicht auf die Lichtpartien der freilich unvollendeten, aber
zumal ftir .hellenische Lyrik so ideenreichen Geschichte
der Poesie, und der noch speciellem Darstellung der hi-
storischen Kunst der Griechen. Andere Arbeiten geben
entweder bloss wenig eindringliche Andeutungen, wie sie
durch das Mass eines Grundrisses bedingt sind, z. B. Creu-
zer's Epochen und die in ihrer Art treflflichen Passow'schen
Grundzuge, oder stehen doch nur insofern unter dem nicht
ganz abweisbaren Einfluss jener mitunter auch nur zu hal-
bem Bewusstsein gebrachten Ansicht, als sie ihre Anerken-
nung beilaufig und ganz im allgemeinen, in isoHrt stehenden
Einleitungen etwa, aussprechen, ohne irgend in der Aus-
fiihrung davon durchdrungen zu sein: wie letzteres namedt-
lich von Mohnike gilt. — Gleichzeitig aber neben der orga-
nischen Ansicht der Geschichte der Litteratur erhob sich in
Deutschland die Kunstkritik nicht nur zu einer an sich
324 strengern und consequentern Wurdigung, sondern hauptsach-
lich zu dem universellern Standpunkte einer unbefaugenen
Charakteristik und gleichmassig anerkennenden Schatzung
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR, 153
der im Lichte des welthistorischen Zusammeiihanges ange-
schauten antiken Kunstproductionen. Yor andem mag der
durch die Winckelmann'sche Periode machtig angeregte A. W.
von Schlegel als Reprasentant dieses Standpunktes genannt
werden, eines Standpunktes^ der sich gleich fem halt von der
traditionellen WillkUr und zunftmassigen Parteilichkeit eng-
herzig bewundemder Philologen^ die sich Jahrhunderte lang
in yager und anmasslicher Declamation gemachlich ergingen,
wie auf der andem Seite von der trivialen Rhetorik und
seichten Analjse kleinmeisterlich abwagender Franzosen. —
Die Charakteristik der litteraturhistorischen Bestrebungen
der neuern Zeit ist abgeschlossen mit dem Zutritt eines
dritten Momentes. Es liegt dies in der Wiederaufnahme
der frQhest^n chronologisch-biographischen Richtung, die aber
gesteigert erscheint zur Potenz einer combinatorisch er-
ganzenden Kritik des im vollstandigen Reichthum der Tra-
ditionen und Ueberreste iiberschauten Materials. Die Ergeb-
nisse solcher Kritik, die auch dem scheinbar Unbedeutenden,
abgelost und vereinzelt Erscheinenden in den Ueberliefemn-
gen des Alterthums durch sinnige VerknUpfung seine bedeut-
same^ integrirend eingreifende Stelle im Bau des Ganzen
anweist und dieses selbst aus seinen Triimmern zu recon-
struiren sucht, liegen vor in den monographischen Special-
forschungen der neuern historisch-philologischen Schule; nur
dass die in solcher Absicht vorlaufig zugerichteten einzelnen
Gliedmassen noch der gemeinsamen Auferstehung entgegen-
sehen, die sie zu ganzen Korpern versammeln und ihnen den
lebendigen Odem des Geistes einhauchen soll.
Es geben also die combinatorische Stoffkritik; die orga-
nische Geschichtsansicht und die universelle Kunstanaljse
die drei jetzt gleichzeitig vorliegenden Momente, deren be-
herrschende Zusammenfassung die Bedingung einer zeitge-
massen Geschichte griechischer Litteratur ist, zu deren wiir-
diger Ausfiihrung noch das formelle Erfordemiss einer mog-
lichst objectiv gehaltenen, in reproducirender Tendenz zu
einem klinstlerisch abgeschlossenen Ganzen hinstrebenden
Darstellung treten wird. Mit nichten aber durch die Idee
der Litteraturgeschichte bedingt, und deshalb raumlich aus-
154 RECENSION VON PR. SCH5LL'S
zuscheiden wiirde die summarische Zusammeufassung der
wesentlichen Besultate aller friihem Untersuchungen^ und
die beurtheilende Nachweisung ihres innern Fortschrittes
sein: so wiinschenswerth auch theils zur Selbstrechtfertigungy
theils zum Behuf philologischer Methodik eine abgetrennte
Zugabe jener Art bleiben wird.
Fragt man nunmehr nach dem Yerhaltniss des Scholl-
schen Werkes zu den bisher charakterisirten Standpunkten, so
kann zwar das Urtheil nicht lange schwankend sein; indess
erfordert es die Unparteilichkeit, vorher auf gewisse Verhalt-
325 nisse des Buches aufmerksam zu machen, die einer Recension
desselben ganz disparate Gesichtspunkte anweisen konnen. Zu-
erst namlich hat man einWerk vor sich, das einestheils im
Jahre 1823 fiir Franzosen herausgegeben wurde, andrerseits
jetzt durch allerhand Modificationen dem deutschen Publi-
cum accommodirt worden ist Da
nun an diese [die Schoirsche Originalarbeit] der durch die
vorgangigen Erorterungen gewonnene Massstab angelegt
werden soll, dieser aber seine Wahrheit und nothwendige
Berechtigung nirgends so augenfallig bewahrt, als an der
Periode der lebendigen, aus der Wurzel heraus entwickelten
Bildung der Litteratur, so wird der diese Periode begreifende
erste Theil des vorliegenden Werkes zum Hauptaugenmerk
der folgenden Beurtheilung genommen werden. Denn die
spatere Litteratur ist Uberall viel mehr ein Gemachtes als ein
Gewordenes, und es kann hier, wenn schon ein leidliches Zu-
sammenordnen der Zufalligkeiten einer zu Grabe gehenden
Litteratur nicht eben besondere Schwierigkeiten bietet, doch
selbst eine an registermassiges Aufzahlen grenzende Darstel-
lung einen einigermassen ertraglichen Ersatz fiir wissen-
schaftliche Behandlung geben.
Bei dieser Begrenzung unserer Recension sei es uns in-
dess erlaubt, wenigstens im allgemeinen die Anerkennung
der in alle Wege verdienstlichen und das Original wesentlich
fordemden Leistungen des Herm Pinder zugleich mit dem
Bedauem auszusprechen, dass nicht schon der erste Band in
diese H*ande kam. Dass es bei dem Uebersetzer des ersten
Bandes mit dem Franzosischen nicht gar wohl bestellt war,
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 155
deutet der Vf. selbst in der Vorrede an
Dass nun solche Blossen [wie sie in den ^EinschaltuDgen 326
des ballhomisirenden Uebersetzers' Schwarze sich zeigen]
Yon dem zweiten Uebersetzer nicht gegeben worden, ware
das geringste Lob; vielmehr hat das Werk ausser der fort-
laufenden Berichtigung und Erweiterung im einzelnen eine
so wesentliche VervoUstandigung durch selbstandige Hinein-
arbeitung auch umfangreicherer Partien (wie Bd. II p. 311
— 318 fiber die agyptischen Papyrus) gewonnen^ und durch
die von tiichtiger bibliothekarischer Bildung zeugende Ver-
arbeitung des bibliographischen Materials eine Bereicherung
<
erhalten, dass mau keinen Anstand nehmen darf zu behaupten,
Herr Pinder habe aus demWerke gemacht, was sich unbe-
schadet der urspriinglichen Anlage daraus machen liess. . . .
Das Schoirsche Werk hat seit seiner franzosischen £r-
scheinung und wiederum seit seiner Verdeutschung theils zu
so glanzenden Empfehhingen bestochen, theils bei dem gros-
sern Publicum so viel Eingang gefunden, dass es nothwen-
dig einen gewissen Grad von Brauchbarkeit haben muss. Wir
glauben diese nicht zu verkennen^ wenn wir sie einmal als
eine allgemeine und zugleich aussere, sodann auch als eine
besondere und innere ansehen, und jene darein setzen, dass
es dberhaupt das erste Buch ist, welches in einem zwi-
schen dem dickleibigen Fabricius und schmachtigen Compen-
dien in der Mitte gehaltenen bequemen Umfange und anjetzt
in deutscher Sprache das ganze Gebiet griechischer Litteratur
begreift: (denn die Fuhrmami'sche Maculatur ist eben kein
Buch:) die andere aber theils in die gewahlte Beichhaltigkeit
und verhaltnissmassige Zuverlassigkeit der mit franzosischer 327
Liebhaberei und buchhandlerischem Interesse betriebenen Bi-
bliographie, theils in die Popularitat einer iockem Geschichts-
erzahlungy deren fassliche Charakterlosigkeit kein Nachdenken
allzusehr beschwert. Eurzweg also, das Buch vereinigt die
doppelte Qualitat eines brauchbarer zugestutzten Harless iTir
Editionenjager und Bibliomanen, und eines Handbiichleins
fClr Damenbibliotheken. So folgt denn unmittelbar die Stelle^
die es in der Reihenfolge der oben in Umrissen gezeichneten
litteraturhistorischen Richtungen einnimmt; indem es Uber
156 RECENSION VON FB. SCHOLL's
die systematische Methode nach keiner Seite hinausgeht.
389 Je weniger wir also die Person des schon durch so un-
befangene Selbstschatzung ehrenwerthen Yerfassers irgendwie
zu verletzen wtlnschen konnen, um so entschiedener mdssen
wir dem Werke selbst^ wie es nun einmal vorliegt,
als ein — gleichgiiltig von wem ausgegangenes —
Product der Zeit, mit strenger Priifung entgegentreten,
sofern ihm namlich der Rang einer wissenschaft-
lichen Leistung ertheilt worden ist. Damit meinen
wir nichts weniger als gelehrten Eram und Notizenklauberei,
sondem gerade nur eine relative Annaherung an die im Ein-
gang gegenwartiger Recension in wenigen Grundziigen ent-
worfene Idee einer Historiographie classischer Litteratur.
Der Vf. selbst wird sich nicht bergen konnen, dass die dort
gemachten Anforderungen keinesweges zu hoch gestellt sind,
um auf eine fUr die ^hommes du monde' bestimmte, dem
gebildeten Theile der Nation geniessbare Darstellung nicht
sso ihre vollkommene Anwendung zu finden. Der einzige Zweifel
konnte sich gegen die Berechtigung des dritten Momentes,
der combinatorischen Eritik des historischen Details, erheben:
aber hierbei gilt es ja bloss die Resultate, und wenn diese
nicht Gemeingut der Gegenwart werden konnten, was ware
dann Philologie mit ihren oft so zersttickelten Bestrebungen,
als eine halblebendige Leiche, Tod und Verwesung in sich
selber tragend, mit der sich das Leben nimmer in Aussoh-
nuug zu bringen im Stande ware! Der andere Punkt, die
asthetische Kritik betreflFend, hat zu dem Schoirschen Werke
eine um so nahere Beziehung, als ausgesproehener Massen
eine Art von Werthbestimmung der einzelnen Litteraturmo-
numente ausdrticklich in den Plan des Vfs aufgenommen war.
Der Vf. nennt sich selbst
einen strengen Classiker, und legt darauf ein unverkenn-
bares Gewichi Wenn nun aber der
Vf. glaubt, ^dass der deutsche Leser die Verschiedenheit der
asthetischen Grundsatze mit Billigkeit dulden werde', so
halten wir einmal dafiir, dass laxer Indiflferentismus und laue
Toleranz in Sachen der Wissenschaft den ersten Nagel zu
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 157
ihrem Sarge bringen, und begreifen noch weniger, wie jene
Differenz der Principien ^auf die Beurtheilung der griechi-
schen Litteratur selbst keinen Einfluss haben soU, weil Clas-
siker und Romantiker die Meisterwerke derselben gleich
bewundem' u. s. w. Als wenn das Verhaltniss einer al-
leinigen Berechtigung und des Mitberechtigtseins identisch
ware! — Endlich, dass dem Vf. vom Organismus geschicht-
licher Bildungen nicht einmal eine Ahnung aufgegangen war,
lag schon in den wortlich ausgehobenen charakteristischen
Aeusserungen aus Yorreden und Einleitung klar genug zu ssi
Tage. Fande sich nun wenigstens eine Art yon Ersatz da-
tHr vor, wie er sonst begabteren Katuren nicht versagt ist,
die nur zu einer lebendig-klaren Erkenntniss der Idee nicht
durchgedrungen sind, so dfirfte man allenfalls diesen Mass-
stab der hochsten Forderung einmal auf sich beruhen lassen.
Wir meinen namlich, dass, wo wenigstens ein dunkles na-
tiirliches Bedtlrfniss, ein unentwickelter innerlicher Drang
nach einheitlicher Auffassung, als dem in Wirklichkeit ge-
setzten Resultate jener Idee, vorhanden ist, schon eine solche
zur Elarheit des Gedankens keinesweges hindurchgebildete
geistige Disposition zu unbewusstem HerausfQhlen desWah-
ren, zu einer die einzelnen Momente zwar nicht mit Conse-
quenz beherrschenden, doch leidlich zusammenordnenden und
im Lichte der antiken Yerhaltnisse anschauenden Auf-
fassung hindrangen miisse, und bis zu einem gewissen Punkte
auf rein 'naturalisirendem Wege wirklich hinfQhren konne.
Leider konnen wir dem Yf. selbst dieses bedingte Lob nicht
zugestehen; vielmehr ist ihm der einfachste Zusammenhang
der geschichtlichen Yerhaltnisse wie im grossen so im
kleinsten so wenig gegenwartig, dass man Seite vor Seite
nicht sicher ist, einer Unrichtigkeit^ Ungenauigkeit, Unklar-
heit, Schiefheit, selbst Widerspriichen und den unlogischsten
Confusionen in der Yorstellung und Darstellung des rein
Factischen zu begegnen; der Vf. ist so wenig orientirt in
den von ihm betretenen Regionen, dass er, rechts und links
anstossend, herumtappt wie in einer dunkeln Kammer, in
die einer aus der hellen Mittagssonne gesperrt wird. Daher
denn bei dem Mangel an festgehaltenen Gesichtspunkten die
158 RECENSION VON FR. SCHOLL^S
Ungleichheit der Behandlung und die absolate Herrsehaft
des SingulareU; die sich in der umstandlich-breiten^ mitunter
. steifzierlichen Darstellung nicht verstecken kann. Die Be-
grQndung dieser Urtheile durch Belege wird man in der
nachstehenden Reihe von Bemerkungeu Qber das Einzelne
finden^ worin dem Gange des Werkes selbst gefolgt werden
soll. Das ist aber alles der Fluch des Dilettantismus: der
Yf. kann die griechischen Autoren gar nicht gelesen^ kann
deswegen nur ein traumartiges Bild vom hellenischen Alter-
thum habeU; und muss somit Qber die Dinge^ weil er uber sie
mitsprechen muss, wie der Blinde von der Farbe reden. Zwar
spricht der Vf. selbst ein paarmal von Quellen, aus wel-
chen der Inhalt seines Werkes geschopft sei; indess zeigt
eine Vergleichung von p. 5 der £inleitung und p. XIV der
Vorrede sogleich, dass damit nur die (neuern) Schriftsteller
gemeint sind^ ^welche diejenigen Materien behandelt haben,
wovon in dem Werke die Rede ist, und die von Fabricius,
HarlesS; Groddek, Wachler u. a. gesammelt sind', folglich
auch und hauptsachlich wohl diese letzteren selbst
333 Es entspricht nun zwar die auf solches Raisonnement
gestUtzte Eintheilung in die mythische, poetische, Athe-
nische, Alexandrinische, Romische und Bjzantinische
Periode unserer Ansicht von der Darstellung griechischer
Litteratur keinesweges, sofern namentlich die Geschichte der
urkraftigen Bildungszeit der Poesie, wegen des stetigen, vor-
und riickwarts und nach allen Seiten eingreifenden Fortgangs,
wie aus Einem Gusse sich gestalten muss und nicht durch
gewaltsame, willkiirliche Einschnitte zerrissen und zersplittert
werden darf: so dass eine zweite Reihe von einem zweiten
Anfangspunkte, der Entstehung der Prosa, aus- und nun pa-
rallel neben der ersten fortlauft. Indess mag doch ein von
dem herkommlichen disparater Massstab um so weniger
eigensinnig festgehalten werden, als er erst durch einen
wirklichen Versuch seine Wahrheit zu beglaubigen hat. Aber
die Kriterien der ersten Perioden von den genannten konnen
wir so wenig mit Stillschweigen libergehen, als sie der Leser
ohne EopfschQtteln (ibergehen wird. Die erste Periode, heisst
es, ist ganz mjthisch; — in der zweiten Periode nimmt die
GE8CHICHTE DER GBIECHISCHEN LITTERATUB. 159
griechische Litteratar ihren Anfang; aber ohne die Kunst
in Prosa zu schreiben gibt es keine wahre Litteratur; ^diese
Kunst, welche uns so einfach scheint^ war jedoch den ersten
Schriftstellern Griechenlands nicht bekaunt; erst zu
Solon's Zeit ward sie erfunden/ Mit dem J. 594 (dem J. der
Solonischen Gesetzgebung) wird also die rein poetische Pe-
riode abgeschlosssen (etwa wie eine Eassenregistratur oder
eine Litteraturzeitung mit dem 31. December). Mit deut-
lichen Worten ist also gesagt, die wahre Litteratur der Grie-
chen beginnt mit der dritten Periode der griechischen Litte-
ratur; die erste Periode von dieser ist die, wo es noch keine
Litteratur gab, und ihre zweite, wo es noch keine wahre
Litteratur gab. Man zweifelt vielleicht; es steht wirklich so
da^ und ist p. YIII gedruckt
Wenn durch solchesVerfahren ein Bild gegeben ist von sss
der altesten Periode griechischer Poesie, so ist eine Palette
mit einem Dutzend aufgetragener Farbenhaufchen auch eins.
Freilich ist tadeln leichter als besser machen^ und man
konnte dies dem Rec. vorzuhalten um so geneigter sein^ je 336
unbilliger vielleicht die Forderung scheint; aus kimmerischer
Finstemiss Licht und Klarheit zu verlangen. Gerade deshalb
erlauben wir tms durch wenige Bemerkungen die Gesichts-
ponkte anzudeuten, unter denen aus jenem Chaos etwas ganz
anderes und erquicklicheres gemacht werden konnte, und man
wird alsdann wiederum um so geneigter sein, bei den an sich
um vieles lichtvollern und ohne solche Schwierigkeiten zu
behandelnden Partien griechischer Litteratur uns fiir unsere
Ausstellungen die weitlaufige Motivirung billig zu erlassen.
Dass jene rtlstig aufmarschirende Namenreihe [heiliger Sanger]
Yor historischer Kritik nicht in ihrer Integritat bestehen
konne, bedarf zunachst keines Erweises. Dass sie aber eine
aus den ungleichartigstenlndividuen zusammengewiirfelte
isty konnte doch dem Zusammensteller kaum entgehen. Wir
heben sogleich den Thamyris auS; als entschieden dem Epos
zugehorig; nicht der Lyrik: woran sich von selbst die Be-
merkung eines andern Mangels knQpfb. In dem ganzen ersten
Zeitraum ist namlich der Frage^ ob und in welcher Weise
eigentlich eine vorhomerischePoesie iiberhaupt zu statuiren
160 RECENSION VON FR. SCHOLl/s
sei; als eines streitigen Punktes mit keinem Worte gedacht.
Nun gehoren zwar Meinungen^ wie sie z. B. Vossius aus-
sprach : ^ qui ante bellum Troianum fuisse dicuntur poetae^ a
poetis ficti sunt'^ heut zu Tage wohl ziemlich zu den Anti-
quitaten; indess waren doch theils die fdr solche Meinung
angefilhrten oder anzufdhrenden Zeugnisse der Alten, eines
HerodotuSy Aeschines, Androtion^ Aristides, die zu mancher-
lei Discussionen Anlass gegeben haben^ einer summarischen
Besprechung nicht unwerth; unerlasslich aber war jedenfalls
die aus Homer selbst direct und indirect zu fUhrende Nach-
weisung vorhomerischer Epik und Epiker: worCiber es nicht
an interessanten Wahrnehmungen fehlt. Darin geht aber
deB Vfs. Harmlosigkeit so weit, dass weder er selbst noch
der Leser aus seinem Buche weiss, ob eigentlich seine ganze
^alteste heilige Poesie' Lyrik war oder Epos. Zwar sollte
es billig keinem Zweifel mehr unterliegen, dass in einer
wissenschaftlichen Darstellung griechischer Litteratur die Ge-
schichte der Lyrik der Geschichte des Epos vorangehen
muss
337 Uebrigens sind wir. selbst so weit entfemt, den (oder mit
Hoeck die) Olympus nebst Hyaguis u. s. f. von einer Ge-
schichte hellenischer Lyrik ganzlich auszuschliessen , dass
wir in ihnen vielmehr wesentliche Momente sehen: nur muss
die Art der Yerbindung eine ganz andere sein. Es f&hrt uns
dies wieder auf einen Punkt, worQber es dem Vf. abermals
an klaren Begriffen ganz und gar fehlt; das sind die musi-
schen Verhaltnisse
838 . . Aber jedenfalls durfte nicht mit Stillschweigen beseitigt
werden ein so wesentlich charakteristischer Gegensatz, wie
der zwischen besanftigend erhebeuder Kitharodik und enthu-
siastisch erregender Aulodik, ein Gegensatz, der sich auf
eine so unabweisliche und fiir die Scheidung und reproduci-
rende Gestaltung der lyrischen Poesie so fruchtbare Weise
ausspricht, gleichmiissig in Stamm- und Cultusverhalt-
nissen. Dass nun namentlich diese letztern so gar keine
Berticksichtigung gefunden haben, das ist ein dritter Mangel,
der einer Sichtung der vielbelobten heiligen Poeten ThUr
und Thor versperren musste. Wir diirfen unsere Ueberzeu-
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 161
gong, dass die sammtlichen Sanger jener Urperiode in wohl-
geordnete Gruppen zerfallen nach gewissen Religions- oder
CultoQkreiseD^ zu denen sie in einer engverkniipfenden Be-
ziehung stehen, nicht gerade zum durchgreifenden Massstabe
fOr des Yfs Darstellung machen; die Annahme eines Musi-
schen Cultuskreises, die Unterordnung der betreffenden Na-
menunter mehrfach abgestufte orgiastische und mystische
Culte w^den selbst erst weiterer BegrOndung bediirfen; aber
anderes spriugt doch wie von selbst bei nur einiger Aufmerk-
samkeit.in recht klar begrenzter individueller Gestaltung aus
der chaotischen Masse hervor, wie die (bekanntlich schon
anderweitig hervorgehobene) Gleichartigkeit der drei dori-
schen Eitharoden des Apollinischen Cultuskreises,
Olen (den der Vf. auch Olenus nennt), Chrysothemis (der
ganz fehlt) und Philammon, der Reprasentanten der drei
Cultussitze Delos, Kreta und Delphi; anderes beruht
selbst auf unverachtlichen Zeugnissen des Alt^rthums, die 339
doch eine wCirdigende Beachtung yerdienten, wie die scharfe
Unterscheidung des Aristophanes :
'Opcpeuc \xkv Yoip TeXeToic 9* fijLiTv KaTibexle (p6vu)v t'
dTT^X^cGai,
Moucaioc b' dHaK^ceic t€ v6cu)v Kai xptic^iouc.
Welche Menge der bedeutendsten Fragen ist aber [bei ui
Homer] gar nicht oder kaum mit einem Worte berUhrt!
Welches ist eigentlich die in den Homerischen Gedichten
geschilderte Zeit? Sind Ilias und Odyssee die Erzeugnisse
einer und derselben Periode, oder lassen sich wesentliche Mo-
mente fiir eine betrachtliche Altersverschiedenheit geltend
machen? (woriiber schon gediegenes von Benjamin Con-
stant vorgearbeitet Worden). Welches ist das Verhaltniss der
Homerischen Gesange zu hellenischer Mythologie, und wel-
ches ihr Einfluss auf eine organisirende Gestaltung derselben?
Welches ihr Einfluss auf griechische Erziehung und Bildung
aberhaupt? ihre WCirdigung und differente Schatzung bei
Philosophen? bei Historikern und Geographen? (Andeutungen
Qber das personliche Yerhaltniss des Dichters zu den ge-
schilderten Localitaten) und anderes der Art.
PR. BITSCHELII 0PV8CVLA V. 11
162 RECENSION VON FR. SCHOLL^S
344 Der Hauptmangel [in der Behandlung der Eykliker] ist
aber die ganzliche Verkennung des weitgreifenden Gegen-
satzes zwischen der Homerischen und der Hesiodischen
Sangerschule^ eine Sache die, sobald man sich nur iiber
den Begriff des yielleicht nicht yoUkommen congruenten Aus-
drucks Schule yerstandigt; kaum noch yon jemand abge-
wiesen werden dtirfte und auch yon dem Vf. insofem aner-
kannt wird^ als er p. 130 den Uebergang zum Hesiodus mit
den Worten nimmt: *Eine den Homeriden in Asien* ahnliche
Sangerschule bildete sich — in dem Europaischen Griechen-
land. An der Spitze derselben stand Hesiodus' u. s. w.
Solche Ausdrucksweise gibt freilich Gegnern leichtes Spiel.
BIoss beilaufig ausgesprochene Anerkennung aber konnte
natiirlich weder die Darstellung der kyklischen Dichter iiber
den Mischmasch ungleichartiger Aggregate, noch die Ge-
schichte der Hesiodischen Poesie liber die Diirftigkeit bezie-
hungsloser, abgerissener Einzelheiten erheben. — Am Schluss
des yierten Abschnittes steht ganz yereinsamt^ wie zwischen
Himmel und Erde schwebend, Epimenides.
345 Es lasst sich nach dem Bisherigen erwarten, dass am
allerweitesten yon einer organischen Darstellung entfemt die
Geschichte der Lyrik sein wird. Hier reinigen zu wollen,
ware ein Herculisches Unteraehmen: wir beschranken uns
auf wenige allgemeinere Bemerkungen. Ein yoUig zerstiickeltes
Wesen musste hier schon aus der gewahlten Periodenabthei-
lung heryorgehen, durch welche die im innigsten Zusammen-
hange einer ununterbrochenen Entwickelung fortschreitende
Lyrik in eine yorsolonische und nachsolonische zerschnitten
und in zwei Zeitraninen getrennt abgehandelt wird. Eine
kurze Uebersicht der beliebten Rubriken wird dafiir wie fQr
einiges andere den Beweis geben
Wir dachten, den Vf. selbst hatte yor diesem wirbelnden
Chaos Schwindel und Ohrensausen anwandeln miissen. Von
der hellenischen Lyrik lasst sich schlechterdings eine wissen-
schaftliche Darstellung nicht anders geben, als nach den
yerschiedenen Entwickelungsperioden, durch die sie bei den
yier hellenischen Stammen sich durchbildete, indem z. B.
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUtt. 163
die Elegie nebst der iambischen Poesie nichts anderes ist^
als die Form, in welcher die Lyrik liberhaupt bei den
lonem erschien. Jener Gesichtspunkt ist so durchgreifend
und ausreichend, dass nach unserm DafQrhalten mau nicht
einmal zu der Annahme eines altesten nomischen Stiles ug
genothigt iat, wie er nach Bockh^s Ideen in Passow's Grund-
ziigen p. 78 (2te Ausg.) aufgestellt ist, einem Werkchen,
dessen 2te Abtheilung uns das Wissenschaftlichste scheint,
was wir iiber griechische Litteratur im ganzen besitzen.
Wie YoUstandig lasst sich alsdann der Stufengang der ele-
gischen Poesie verfolgen, wie befriedigend der Uebergang
nachweisen der ursprUnglichen, eigentlichen Kriegselegie des
Kallinus und Tjrtaeus in die vom Polemisterischen entklei-
dete politische Elegie des Tyrtaeus, ISolon, Theognis; dann
die Entfaltung des gnomischen Keimes, der bei Solon und
Theognis noch gebunden erscheint im politischen Elemente,
und zu selbstandiger Gestaltung sich erst ablost durch die
Dichter, die neben dieser didaktischen Poesie in elegi-
scher Form eben auch das didaktische Epos umfassen,
Phokylides und Xenophanes: was iibrigens zum Theil gar
nichts neues und schon mehr als einmal ausgefQhrt worden
ist. Um vieles schwieriger freilich ist die Behandlung des
aolisch-melischen und in hoherm Grade der dorisch-chorischen
Lyrik (in welchen Formen der nomische Stil aufgehen muss)
sowie demnachst der dithyrambischen
Nicht geniigender ist der Ursprung und Fortgang der S47
dramatischen Poesie deducirt
Bei der reichen Fiille von Vorarbeiten, die gerade hier sich
darbot, war es gar nicht mit bedeutenden Schwierigkeiten
verknQpft, durch eine eindringliche Verarbeitung der einzel-
nen Momente, die sich bei der verh^altnissmassig grossen
VoUstandigkeit der Ueberlieferungen beinahe an den Fingem
herzahlen lassen, ein recht anschauliches Bild der progres-
siven Stufenfolge zu gewahren. Aber so verschwimmt alles
in nebliger TrUbe, in welche hier vorzugsweise schon durch
analysirende Beriicksichtigung der betreffenden Hauptstellen
der Alten, die der Vf. doch sonst hin und wieder anfiihrt,
des Aristoteles u. s. w. Licht gebracht werden konnte, und
11*
164 RECENSION VON FR. SCH0LL'S GESCH. D. GRIECH. LITT.
an factischen Unrichtigkeiten aller Art fehlt es neben der
Oberflachlichkeit eines vagen Raisonnements im ganzen hier
so wenig als anderswo
Wir hatten gern wenigstens noch die Behandlung der
348 Historiker und der Philosophen des dritten Zeitraums einer
Musterung unterworfen: aber das Mass dieser Blatter steckt
uns hier Grenzen. Die Resultate der Priifung wiirden im
ganzen dieselben sein; zur Rechtfertigung gegen den Vor-
wurf ungerechter Harte konnen die bisherigen Belege gentlgen.
Wir haben im Eingange die Verdienstlichkeit der biblio-
graphischen Bemiihungen des Vfs gebiihrend hervorgehoben.
Das Lob gilt jedoch nur der Litteratur der Editionen: eine
Aufzahlung der in den bibliographischen Repertorien ge-
wohnlich unter dem Titel 'Erlauterungsschriften' verzeich-
neten Litteratur lag ausser dem Plane des Vfs und wurde
erst von dem Uebersetzer mit hineingezogen auf eine Weise,
der man eine geringere Beschrankung von Seiten des Ver-
fassers und Verlegers (vgl. Vorr. p. XIV) hatte wtlnschen
sollen
Sehr niitzlich ist das von p. XVH bis LVHI reichende
Verzeichniss von Sammelwerken, die eine Mehrzahl griechi-
scher Schriftsteller in sich enthalten. Hier bewegt sich der
Vf. in seiner wahren Sphare und lasst an Vollstandigkeit
und Genauigkeit wenig zu wiinschen iibrig
349 Eine gleich niitzliche und erfreuliche Zugabe zu dem
Werke wiirde die von Herm Pinder in der Vorrede zum
zweiten Bande versprochene ^Notiz von den bedeutendsten
griechischen Handschriften' gewesen sein, die nach dem Vor-
wort zum dritten Bande ^aus verschiedenen Griinden unter-
blieben ist'. Der hauptsachlichste davon diirfte leicht dieser
sein, dass iiberhaupt der Plan fiir eine anhangsweise zu ge-
bende Darstellung viel zu umfassend war, und die Ausftihrung
eine der miihsamsten. Mochte es Herm Pinder gefalleU; den
Plan unabhangig von dem Schoirschen Werke zu verfolgen
und uns recht bald mit einer Arbeit zu erfreuen, die eine
wirkliche Liicke ausfiillen wiirde.
VIT.
Aeschylea.
I.
August Ferdinaud Nake
Qber die thebanische Tetralogie des Aeschylus.
Dem Andenken Ludwig Schopen^s gewidmet .*)
Es war nicht lange vor meinem Weggange von Bonn, 193
als ich, die aus Nake's Nachlass in did dortige Universitats-
Bibliothek gekommenen handschriftlichen Papiere einer ra-
schen Durchsicht unterwerfend, meine Aufmerksamkeit na-
mentlich durch die den Aeschylus betreffenden Aufzeichnungen
gefesselt fand, die zum Zweck von Vorlesungen ttber die
Septem, die Perser^ den Agamemnon^ den Prometheus und
die Eumeniden niedergeschrieben waren. Indem mir hier
derselbe Verein von philologischen Tugenden, der Nake's
veroffentlichte Arbeiten kennzeichnet und ihnen ihren so an-
erkannten wie eigenartigen Werth verlieh, im unmittelbarsten
Bilde entgegentrat, f&hlte ich mich gedrungen an der Be-
friedigung, die mir diese LectUre gewahrte, Nake's altesten
Schfiler, meinen lieben alten Freund Schopen theilnehmen
zu lassen und mit ihm zusammen einen Theil der vergilbten
Blatter durchzugehen. Wie zu erwarten, nahm Schopen,
dessen treues Gemuth dem seit einem Vierteljahrhundert
heimgcgangenen Lehrer eine unverbriichliche Pietat bewahrte,
. *) [Au8 Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXVII (1871) p. 193-214
mit einigen Zus&tzen.]
166 A. F. nake: die thebanische
an meiner Mittheilung das warmste Interesse, nnd so er-
freuten wir uns denn gemeinschaftlich daran, iiberall den
Spuren selbstandigster und gewissenhafbester^ von lauterm
Wahrheitssinn getragener Forschung, so feinsinniger wie
massYoller Combination, einer stet^ auf den Gedanken ge-
richteten Belebung des Stoffs^ zugleich auch^ neben liebens-
wQrdiger Milde des Urtheils*), der saubersteU; manchmal
fast an Filigranarbeit erinnernden Ausfiihrung nnd durch-
sichtigsten Darstellung zu begegnen, wie sie mir aus Nakes
Druckschriften bekannt^ Schopen ausserdem aus lebendigster
personlicher Erinnerung vertraut waren. Vieles erwies sich
194 ja, wie natiirlich, vom Fortschritt der Zeit uberholt; dennoch
blieb der Einzelheiten genug, was uns zu verdienen schien
der Vergessenheit entzogen und zu gemeinem Besten erhalten
zu werden. Eonnten wir es beide, von nahern Interessen
und Aufgaben in Anspruch genommen, nicht unseres Berufes
finden, uns selbst einer solchen Auswahl des dauemd Werth-
vollen, auch jetzt noch nicht Yeralteten znm Behuf einer
Veroffentlichung zu unterziehen, sondern mussten wir dies
jdngern Kraften, die etwa dazu Neigung und Fahigkeit hat-
ten, anheimstellen, so empfanden wir es doch als eine Mah-
nung der Pietat — einerseits gegen den unvergesslichen
Lehrer, anderseits gegen den amtlichen Vorganger, der durch
eine zwanzigjahrige erfolgreiche Wirksamkeit so wesentlich
zur Blate der Bonner Philologie beigetragen — , wenigstens
durch ein zu Ehren Nake^s mitgetheiltes Specimen sein 6e-
dachtniss im Ereise der schnelllebigen Fachgenossen zu er-
neuern und fiir weitere Jahre wach zu halten. Am geeig-
netsten schien uns dazu, nach einigem Schwanken, die Ein-
*) [Auoh auf N^e passen vollkommen die Pr&dioate, die G.
Hermann in seinen anmuthigen Hipponakteen einem andmi Lieblings-
schCQer gab: ^Seidlerus ille semper aequus et lenis.' Sonst kam nur
bei Nftke^s Persdnlichkeit nooh ein Anflug von feierlicher, obwohl im-
mer heiterer Gravit&t hinzu, die Seidler'n durchaus fremd war. — Dass
die oben gerdhmte Klarheit und Durchsichtigkeit der Darstellung
Nilke'n nicht von Haus aus eigen war, zeigt Hermann^s Brief vom J.
1812, den icti Opusc. phil. I p. 762 fiP. mittheilte; mit Genugthuung
nimmt man aber wahr, wie sehr sich N&ke Hermann^s Ermahnung zu
Herzen genommen und was sie gefruchtet hat.]
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 167
leitung zu des Aeschylus Sieben gegen Theben. Nicht
als wenn uns mit ihr heutzutage etwas absolut neues in den
Resultaten geboten wiirde; Uber die Hauptsache^ die Com-
position der thebanischen Tetralogie^ sind wir ja seit
1848 durch authentisches Zeugniss zweifellos unterrichtet.
Aber gerade dass lange vor diesem Wendepunkte, in einer
Periode die alle paar Jahre eine neue Hypothese liber den
tetralogischen oder doch trilogischen Zusammenhang der
Sieben gegen Theben auftauchen und eine wahre Fluth wi-
derspruchsYollster Meinungen iiber diese die damalige philo-
logische Welt bewegende Frage anschwellen sah: dass in
dieser Zeit Nake es allein war, der, was kein Yerstand
der Yerstandigen sah, unbeirrt vom Gewirr und Geschwirr
des Tages in der Stille seines cppovTiCTripiov mit schlichtem
Sinn und dem sichem Takt besonnener Methode erkannte
und vom Eatheder seinen Zuhorem mit (wenn der Ausdruck
erlaubt ist) anspruchsloser Bestimmtheit vortrug, damit aber,
wie die spatere urkundliche Entdeckung bewies, genau den
Nagel auf den Kopf traf — : gerade das musste uns die Wahl
dieses Thema's vor jedem andern empfehlen. Finden etwa
rigorose Beurtheiler, dass damit doch kein eigentlich neuer
Beitrag zur Wissenschaft gebracht werde, nun so bleibt es
doch immer einer zur Geschichte der Wissenschaft, und auch
ein solcher steht ja wohl gelegentlich einer philologischen
Zeitschrift nicht Ubel an, wenn auch f&r das ^Zierlich den-
ken und ^iiss erinnem Ist das Leben im tiefsten Innern'
die heutige Zeit eben keinen Sinn mehr hat.
Wir verabredeten also, dass ich die Bedaction dieses
Stucks des Nake'schen Nachlasses tlbemahme und dasselbe
in der Form eines Briefes an Schopen zum Abdmck brachte:
und zwar im Bheinischen Museum^ dessen friihere Serie ja 195
selbst Schauplatz und Denkmal von Nake's erfreulicher Tha-
tigkeit gewesen war. Zuerst die Trennung von Schopen und
Bonn verzogerte die Ausfiihmng des gemeinsamen Gedankens;
das Einleben in neue Verhaltnisse drangte ihn allmahlich noch
mehr in den Hintergrund. Dem Freunde selbst war als-
bald das (mit Krinagoras zu reden) k^cGai ic TrXedvujv, ^Heiv
eujLiov dXacppoTepov beschieden; und welches Hriste desiderium
168 A, F. nake: die thebanische
8ui' er hinterliess, haben ihm erst k^rzlich in ruhrender An-
hanglichkeit Schiiler und Freunde durch die Grabstele*) be-
zeugt; deren anmuthige Einfachheit mit seinem eigenen Wesen
in sprechender Harmonie steht^ und deren Brustbild in dem
klugen und doch so treuherzijgen^ grundehrlichen Gesicht,
nicht ohne einen Anflug von schalkhaftem Humor^ das ganze
heitere Behagen des Lebenden**) widerspiegelt, welches er
nach Aussage der Mitlebenden mit seinem Nake gemein
hatte. euK6Xu) jiifev dvGdb', €uk6Xu) b' dK€i.
Die durch den Tod des Freundes ergangene Mahnung
an das ^labuntur anni' und die darin liegende eindringliche
Warnung vor dem *spem incohare longam' bringen mich
endlich dazu, in friedseligen Ferientagen das alte Versprechen
mit einem V • S • L • M einzulosen, ehe denn es zu spat wird.
Und in diesem Sinne eines HAVE • PIA • ANIMA, oder noch
lieber HAVETE • PIAE • ANIMAE, woUe man die nachfol-
genden Mittheilungen aufnehmen.
Entnommen sind sie in der Hauptsache einem aus dem
Sommersemester 1833 stammenden Yorlesungsheffc iiber die
Sieben gegen Theben, welches die Bonner Bibliothekssigna-
tur 8. 303 a tragt (in A. Klette's ^Catalogus chirographorum
in bibl. acad. Bonn. servatorum' part. I (1858) p. 6 n. 35),
Aber dieselbe Tragodie hatte Nake schon frilher in Bonn
dreimal zum Gegenstande von Yorlesungen gemacht: im
Winter 1819/20 (in Verbindung mit Sophokles' Konig Oedi-
*) [Die Aufschrift anf derselben, ebenso einflEU^h gehalten:
LVDOVICO . SCHOPENO
VIRO . BONO . IMPRIMIS
DISCIPVLI . ET . AMICI
F . C
NATVS • EST . XVII . OCT • MDCCXCIX
OBHT • XXII • NOV • MDCCCLXVII
ist Yon Ritschl concipirt. C. W.]
**) [Den Theilnehmem an der im J. 1841 in Bonn abgehalienen
vierten deatschen Philologen-Versammlung wird noch in Erinnerong
sein, mit welchem allgemeinen herzlichen Jubel bei einer der geselligen
Fest-Znsammenkunfte ein heiterer, auf Schopen 'als das Urbild rhei-
nischer Fidelit&t' ausgebraohter Toast aufgenommen wurde.]
TETRALOGIE DES AESCHYLU8. 169
pus), im Sommer 1823, im Winter 1828/29 (zugleich mit So-
phokles' Antigone): und bereits im letztgenannten Jahre trug
er, insbesondere auch in Bezug auf die Sphinx als Satyr-
drama, den 1823 nur erst angedeuteten Grundgedanken vor,
den er 1833 vollstandig ausfuhrte. Gelegentliche Verwei-
sungen auf andere Hefte, namentlich iiber Agamemnon, die
Perser und die Antigone (S. 302 d. 303 c. 303 d = 24. 26.
31 Kl.), beriicksichtige ich in der Weise, dass ich die dor-
tigen Erorterungen, wenn sie nicht allzu weitgreifend sind,
einschalte oder in Anmerkungen beibringe, meine Worte
iiberall von den Nake'schen durch Elammern [ — ] scheidend.
— Dass eine nur auf den eigenen Privatgebrauch berechnete
Niederschrift (graphisch Gbrigens, abgesehen von zahlreichen
Abktlrzungen, von der wohlthuendsten Zierlichkeit, ahnlich i96
wie sie etwa einem Porson oder F. Jacobs eignete), um ge-
druckt bequem lesbar zu werden, einiger stilistischen Nach-
hdlfe bedurfte, ist selbstverstandlich; es ist diese indess mit
moglichst schonender Hand vorgenommen. Z. B. wenn es
Nake liebt, nach dem Vorbild des ''Oti der alten Gramma-
tiker neue Satze bloss mit einem freistehenden ^Dass' zu
gestalten, oder zuweilen mit ^Bemerke, dass'. Einige Male
empfahlen sich auch Streichungen meist kleinern Umfangs.
Wenn an sich die etwas behagliche Breite einer iiberall auf
moglichste Deutlichkeit bedachten Darstellung wohl noch
mehr KCLrzungen vertrug, so schien doch durch solche der
individuelle Charakter des Originals zu sehr verwischt zu
werden, als dass man dieser Versuchung noch weiter nach-
geben durfte. Wo indess der Verfasser selbst getilgt oder
etwas als zu tilgen bezeichnet oder durch einen spatem Zu-
satz ersetzt hat, da bleibt natiirUch die frQhere Fassung
ganz weg.
Leip*zig, im September 1871.
Auf die Vorstellung, dass die Septem in nahem Zu-
sammenhange mit einer oder mehreren andern Aeschyleischen
Tragodien* verwandten Inhalts gestanden , konnten leicht
1) die Betrachtung der thebanischen Fabel, ihrer Ausdehnung
und ihres Zusammenhanges, 2) die Betrachtung der auf uns
170 A. F. nake: die thebanische
gekomineuen Titel Aeschyleischer TragodieO; und bei einigen
der Fragmente unter diesen Titeln fahren. Der erste, der
etwas hierher gehoriges vermuthet hat^ mag Stanley sein
*In Catalogum commentarius t.Vin Butl. p. 78' (bei Schutz
vol. V p. 7): *Bellum Thebanum ab ipsis primordiis usque
ad exitum persecutus videtur Aeschylus: eo enim pertinent
hae tragoediae: Adioc, CqpiTH, OibiTrouc, Neiii^a, 'eTrid dm*0ri-
paic, *eX€ucivioi, *OctoX6yoi, 'eiriYOVOi.' Derselbe Stanley zur
TttoG. p. 156 Butl.: ^Totam Thebaicam historiam pluribus
fabulis complexus est Aeschylus^ sicut antea monuimus, ex
quibus huic praecesserunt Adioc, CcpiTH, OibiTrouc' Die *Octo-
XoYOi abgerechnet; die gewiss nicht hierher gehoren, und ein
paar andere zugerechnet^ sind das gerade dieselben Stflcke
und grossentheils in derselben Ordnung^ wie wir sie gleich
von andern nach Stanley zusammengeordnet sehen werden.
Stanley erklarte sich nicht naher tiber die Art des Zusam-
menhanges der von ihm genannten Stiicke. Nach ihm stellte
man die Frage bestimmter, und fragte in Beziehung auf
munser Stiick: da die Stiicke des Aeschylus in Trilogien bei-
sammen standen^ da die Septem wahrscheinlich mit zwei
andem StUcken verwandten thebanischen Inhalts zusammen
gehorten^ welches mogen diese beiden andem gewesen sein?
Siebelis bei Welcker Trilog. p. 360 (ich habe die Schrifk
nicht) stellte Oedipus, Laius, Septem als eine Trilogie auf.
Andere, in der Meinung, dass die Septem durch ihren Schluss
ein folgendes StUck einleiten und ankiindigen, vindicirten den
Septem die mittlere Stelle in einer Trilogie, und zwar war
Bockh ^de tragicis Graecis' p. 269, auch Genelli *das
Theater zu Athen' p. 21 geneigt, die Epigonen als drittes
Stiick auf die Septem folgen zu lassen. Ueber das erste
und iiber die andem von Stanley genannten erklarten sich
diese nicht. Endlich Hermann ^de compositione. tetralogia-
rum trag.' (Lipsiae 1819) p. X. XI cf. p. VI stellte auf :
Laius, Oedipus, Septem.
AUes umfasste Welcker in seinem merkwiirdigen Buche
*die Aeschylische Trilogie Prometheus, nebst "Wi^ken iiber
die Trilogie des Aeschylus iiberhaupt', 1824, der bekannt-
lich zuerst den durchgreifenden Satz aufgestellt und durch-
TETBALOGIE DES AESCHYLUS. 171
gefOhrt hat^ dass innere VerbinduDg und Zusammenhang der
drei StQcke einer Trilogie Grundgesetz der Kunst des Aeschy-
lus gewesen.
Ich habe davon schon ofter gesprochen*) und theils
meine Anerkennung dieser sinnreichen Auseinandersetzung^
theils hie und da einen Zweifel geaussert. Hier nur so viel.
Mehrere der von*ihm durch Conjectur ^ufgestellten Trilogien
hat Welcker auch fiir mich zu einem hohen Grade von Wahr-
scheinlichkeit gebracht; und mich Qberhaupt iiberredet, dass
diese Eunstform bei Aeschylus weit iiblicher und allgemeiner
gewesen^ als man vor Welcker geahnt hatte. Dass nun aber
diese Eunstform dem Aeschylus die einzig gilltige gewesen,
davon kann ich weder eine innere Nothwendigkeit im Wesen
der Dichtkunst erkennen^ noch wiirde ich wagen ohne neue
Zeugnisse es anzunehmen. Und immer noch kann ich mich
nicht des schon mehrmals geausserten Gedankens erwehren^
ob nicht die Betrachtung der einen auf uns gekommenen
Trilogie, der Orestie, welche ein wahres Muster einer Tri-
logie ist in dem Sinne wie Welcker Trilogie nimmt^ uns zu
sehr besticht und allzu geneigt macht^ dieselbe Eunstform
aach anderswo zu vermuthen. Dariiber pflege ich mir zu
sagen: Gewiss alle Tragodien des Aeschylus trugen das Ge-
prage eines grossen Genius im einzelnen wie in der Anord-
nung im grossen; aber es gab da doch gewiss Abstufungen,
nnd wahrscheinlich hat Aeschylus nie eine vollkommenere
Schopfung aufgestellt als eben diese siegreiche und allgemein
gefeierte Orestie, das Werk des ausgebildeten^ reifen — nach
unserm Masse schon bejahrten Dichters. Sollt-e nun nicht
diese YoIIkommenheit auch mit in der dieser Schopfiing
eigenen; hochst vollendeten trilogischen Form^ in der kunst- los
vollen Vereinigung dreier StQcke, die doch auch jedes fiir
sich ein Ganzes bilden^ zu einem grossen Ganzen beruhen?
Und schliessen wir mit Becht aus der Beschaffenheit dieser
yollendetsten Trilogie auf dieselbe, oder auch nur auf eine
*) [Namentlich in den Einleitungen zu den Persem. und zum
Prometheus, womit auch die zum Agamemnon und den Eumeniden zu
yergleiohen.]
172 A. F. nake: die thebanische
ahnliche Ennstform der iibrigen Trilogien des Aeschylus? —
Femer: da es ja doch Fabeln, StoflFe in der Mythologie, als
der Quelle der Tragodie, gegeben hat, die nicht in allen
ihren Theilen dichterisch und gerade tragisch, d. h. f&r die
Dichtkunst und gerade fQr die Tragodie geeignet waren: wer
mag es glaublich finden, dass Aeschylus einen schonen Stoff
verschmaht, wenn er nur zu einer Tragodie reichte, oder
gar dass er solchen Stoff durch Aufnahme von ungeeigneten
Bestandtheilen zu drei Stiicken ausgedehnt, nur um eine zu-
sammenhangende Trilogie zu gewinnen? — Mein Besultat
war: die Moglichkeit, dass Aeschylus andere Male Trilogien
aus Stucken gemacht haben konne, die weit lockerer, nicht
durch Zusammenhang der Fabel, sondem etwa durch Aehn-
lichkeit oder Contrast in einem Verhaltniss zu einander
standen.
Beklagenswerth ist der Mangel an aussern Zeugnissen.
Nur wenige Trilogien sind ausdriicklich bezeugi Zwar bleibt
immer Hoffhung iibrig: wie denn die Lykurgie des Aeschy-
lus als zusammenhangende Trilogie erst neuerdings durch
ein neuentdecktes Scholion ausdrUcklich bezeugt und festge-
stellt worden ist. Aber Vorsicht ist nothig. Zum Beispiel:
wie leicht man in dem Argumentum der Phoenissen aus dem
Guelferbytanus (bei Matthiae p. 159): imfifQamai bi dird
ToO xopov eupmibou Ooiviccai irap' dvTibiacToXfjV tujv iirva
im eripac AicxuXou* TauTq t«P Tfi uiroG^cei KdKeivoc XP^Tai
^v Tiij beuT^pijj — auf den ersten Blick den trtlgerischen
Beweis finden konnte, dass die Septem das zweite St^ck einer
Trilogie gewesen, dariiber s. meine Note zu Pers. 524.*)
*) [Hier heisst es, mit Vergleichang des auch in der Einleitimg
znm Agamemnon beigebrachten , im wesentlichen wie folgt:] Zn Pers.
Vers 524, oder besser noch zn Vers 204, gehOrt das Citat des Schol.
Gnelferb. zu Eurip. Orest 210: ir^Xavoc — t6v TrXaKoOvra, \bc AlcxOXoc
^v TpiTifj 9iiciv. Ebenso derselbe Scholiast ibid. zu Vers 1481: \bc
Kal iv tCij TpiTqj 6pd|naTi o0t6c ^r^civ iv ti^i XOPH' ti|i «KdbjLxoc
^lnoXe» (= Phoen. 638 flf.). Desgleichen zu Vers 28: 6 6^ CoqpoKXf^c ^v
Tifi p' bpd|iaTi T^ccapac yierdL Tf\c 1(piavdccr]c (= Electr. 168). Diesen
spaten und schlechten Sprachgebrauch in der Art des Citirens kennen
bloss Leute, die nur solche Codices und die Stucke darin so geordnet
hatten, wie unsere gewOhnlichcn Codd., aus denen die ersten Ausgabcn
TETRALOGIE DES AESCHYLIS. 173
Was nun die Septem betriflft, so theile ich aus den oben
zu Anfang angegebenen Ursachen und aus gewissen innern
Griinden, d. h. aus Anzeichen, die in deu Septem selbst ent-
halten zu sein scheinen, mit den Obengenannten und mit
Welcker die Ueberzeugung, dass das Stfick in einer Trilogie
mit zwei andern Stiicken desselben thebanischen Fabelkreises,
und zwar in einem innern Zusammenhange mit diesen, ge- 199
standen habe. — Aber wir mUssen jetzt Welcker selbst horen,
der zuerst in dem oben angefiihrten Werke, dann neuerdings
anderswo alle dem Titel nach, und hie und da nach Frag-
menten, zur thebanischen Fabel gehbrigen StUcke des
Aeschylus in drei Ereise thebanischer Tragodien, in
drei Trilogien zusammengefasst hat: Trilog. p. 354 ff. 359 ff.
372 ff. Ich gebe den von ihm angenommenen Inhalt der
einzehien Tragodien moglichst kurz an.
Erste Trilogie, Oedipodea:
Laius Sphinx Oedipus
Sein Tod durch des Der Fremdling Oe- Ausgang des Oedi-
unbekannten Soh- dipus besiegt n die pus nach Entdek-
nes Hand. Sphinx und gewinnt kung des Vater-
als Lohn Scepter mordsundderBlut-
und seine Mutter. schande.
Zweite Trilogie, Thebais:
r
(vgl. ^Nachtrag zu der Schrift ilber die Ae8ch.Tril.' p. 144 ff.)
Nemea Septem Phoenissae
Dritte Trilogie, Epigoni:
Eleusinii Argivi Epigoni
Diese letzte will ich hier nicht durchgehen, weil Wel-
cker seitdem die Anordnung selbst geandert hat. Zu betonen
ist hier Gbrigens, dass solche Abanderung Welcker's Sache
flossen. — Wimderlich und beschwerlich ist auch die Citirongsweise
dee Schol. Phoen. 834: CoqpoKXf^c ^v tCJi rf^c 'Avtit6vtic 6pd|iaTi, und
eines andern ebend. 239: AlcxOXoc — ^v b' 'ATCi|i^|ivovi 6vo|ia2:o|i^v4J
&pd^aTi oOtoO.
174 A. F. nake: die thebanische
im allgemeinen nicht schadet. Die Moglichkeit des Irrthums
im einzelnen hatte er selbst Yon Anfang an zugegeben. Nur
80 yiel leuchtet ein, dass wir bei Constituirung von Trilogien
durch Conjectur und Combination auf schlQpfrigem Boden
stehen. -^ Ausserdem ist zu bemerkeu; dass der nachher zu
nennende Droysen nur diese erste Anordnung Welckers
Yor Augen hat^ und gegen sie spricht.
Welcker^s neueste Anordnung steht in der Allg. Schul-
Zeitung Febr. u. Marz 1832, in einer Abhandlung ^Thebais
und EpigoneU; auch des Amphiaraos Ausfahrt und Alk-
maeonis genannt', wo er nach einem scharfsinnigen und sehr
interessanten Yersuche, die beiden alten epischen Gedichte,
Thebais und Epigonen, ihrem Inhalte und Gange nach dar-
zustellen, die darauf gebauten zwei Trilogien des Aeschylus
(die Oedipodea nahm er an wie frUher) so stelit:
p. 164 ff. Thebais (welchen Titel der Trilogie er hier
weniger bestimmt annimmt):
Nemea Septem Eleusinii
Die sieben Helden Bestattung der sie-
in Nemea, Tod des ben argivischen Hel-
Fiirstenkindes Ar- den, durch Theseus
chemorus. Spiele. vermittelt; etwas
von Antigone.
200 p. 229 ff. Andere (oder die Oedipodea mitgerechnet dritte)
Trilogie:
Epigoni Argivi Phoenissae
Alkmaeon's Mutter- Schlacht beiGlisas Anordnungenindem
mord^Einleituugdes (Tod des Laoda- eingenommenen
Zuges der Epigonen mas , Eteokles' Theben : Einsetzung
gegen Theben. Sohn, Siegd.Ther- des Thersander in
sander, Polynices' die Herrschaft.
Sohn).
Gewiss ist diese Anordnung, iiber deren Abweichung
von der friihern sich Welcker p. 171 Anm. 164 ausspricht,
geschickter als jene friihere, welcher J. G. Droysen (Mes
Aeschylos Werke fibersetzt von — ', Berlin 1832) mehreres,
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 175
wie mir scheint, mit Grund entgegensetzt, Thl. 2 p. 153 flF.:
Yon welchen Ausstellungen aber einiges auch noch Welcker s
neueste Anordnung trifft, wie namentlich die Bemerkung
wegen Nemea. — Was ich auch dieser neuesten entgegen-
zusetzen habe^ und weswegen mir eine andere Anordnung
wahrscheinlicher ist^ ist in der Etlrze Folgendes.
Von ein paar der herbeigezogenen Tragodien, nament-
lich den Phoenissae, wissen wir so wenig, so gar wenig,
der Titel ist so fur uns nichtssagend, dass es unmoglich
scheint, sich derselben zur Construction einer Trilogie nur
mit einiger Sicherheit zu bedienen. Daher denn diese Phoe-
nissae sich nach allen Seiten hin und her schieben lassen.
In Welcker's erster Anordnung sind sie Endstdck der zwei-
ten (die Oedipodea mitgezahlt), in der zweiten Anordnung
Endstiick der dritten Trilogie; nach Droysen^s Anordnimg,
in der er doch selbst noch sehr zu schwanken bekennt, An-
fangsst^ck der zweiten Trilogie, so : Phoenissen, Septem, Epi-
gonen. Also drei ganz verschiedene Annahmen von sinnigen
Mannem: welche Verschiedenheit doch offenbar beweist, dass
in dem Titel selbst nichts liegt, wodurch demselben ein
Platz angewiesen wiirde. Und in der That wissen wir von
dem Stiicke nichts als was der Titel besagt, dass es einen
Chor Yon phonicischen Weibem hatte, woraus sich dann
feraer mit Wahrscheinlichkeit, wegen der Phoenissen des
Euripides, vermuthen lasst, dass es phonicische Weiber in
Theben waren. Das ist aber auch alles. Das einzige
Fragment aus Aeschylus' Phoenissen bei PoUux VII, 91
(fi^m. 238 Dindorf) besagt uns nichts. Ein anderes (frgm.
239) wird nur vermuthungsweise in die Phoenissen gesetzt
und kann ebenso gut • in einem andern Stiick thebanischen
Inhalts gestanden haben. Was noch mehr ist: da der grie-
chische Katalog keine Phoenissen des Aeschylus
kennt, so liegt die Vermuthung sehr nahe, dass das einzige
Citat aus einem solchen Stiick, eben bei Pollux, auf einem
Irrthum des PoUux beruhe, der in seinen Citaten nicht im-
mer zu den genauesten gehort.*) Als Beispiel kann dienen
•) [Nicht wenig wflrde aich Nake gefreut haben, wenn er Bek-
176 A. F. nake: die thebanische
201 das neuerdings im Bhein. Museum [I p. 499 = Opusc. I
p. 361] von mir besprochene CKdcpiov E^vuXX* ^nicev.
Was nun die Anordnung iiberhaupt^ die ganze^ betrifft,
so beruht Welcker^s Hauptbeweis f&r die zweite und dritte
Trilogie auf der von ihm gegebenen Darstellung des Inhalts
uiid Ganges jener alten epischen Gedichte, der kyklischen
Thebais und der Epigonen. Diesem Inhalte und diesem
Gange der zwei alten Gedichte habe sich Aeschylus ange-
schlossen; aus diesem Inhalt und Gange sei die Folge und
der Inhalt der thebanischen Tragodien des Aeschylus zu er-
mittehi. — Wenn ich den Unterschied zwischen Epos und
Tragodie, den doch schon das Alterthum^ und den auch schon
Aeschylus kannte^ bedenke^ so scheint mir das nichts weniger
als sicher^ ja, wenn ich die Wahrheit sagen soll^ nicht ein-
mal recht wahrscheinlich. Freilich war^ und das nahm man
schon lange an^ das alte Epos Hauptfundgrube der Tragodie,
und wohl besonders des Aeschylus; aber sollte Aeschylus
so geradezu Epos dramatisirt haben^ die Theile der epischen
Fabel so reihenweise, eine hinter der andern weg, in Tra-
godien umgesetzt haben?*) Ein Theil der Fabel war doch
wichtiger, tragischer, einer weniger wichtig, weniger geschickt
zur Tragodie: z. B. der Epigonenkrieg sichtlich weniger
beruhmt und weniger durch tragisches Element empfohlen
als der erste Erieg gegen Theben, so dass sich gleich von
Yomherein zweifeln lasst, ob Aeschylus, dem alten Epos zu
Liebe, auch diesen Epigonenkrieg gleichmassig wie den ersten
in einer ganzen Trilogie weitlaufig auseinander gebreitei
Damit hangt zusammen, was scharfsinnig Droysen a. a«0.
eingewendet hat, zwar zunachst gegen Welcker's erste An-
ordnung, es trifffc aber auch die andere mit. Ich will das
noch ein wenig ausfiihren und deutlicher sagen als Droysen.
Das Epos hat die Aufgabe, Begebenheiten imd Schicksale
ker'8 Ansgabe erlebt ond ans ihr ersehen h^tte, dass gar nicht q)oi-
viccaic, sondem cppuvl — verschrieben fiir qppuEl — die heglaubigte
Ueberlieferung ist.]
*) l8t nicht anch die 8o ganz nahe Verbindung der Zeit nach
verdilchtig? In der Orestie sind bedeutende Zeitr^ume zwischen den
Stilcken. [Gleichzeitiger Zusatz, aber eingeklammert.]
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 177
zweier Hauser^ Volker, die gerade mit eiDander in Collision
sind, in fortlaufender Erzahlung, neben einander hergehen
zu lassen und in einander zu schlingen, in der Art, dass das
Interesse getheilt und bald auf den, bald auf jenen Theil
gerichtet wird. Der Tragodie steht es zu, das Interesse auf
einen Theil, ein Haus, Geschlecht zu concentriren. Den
Argiyerhelden in Nemea verkiindigte der Todesanheber
den ^6poc, natiirlich ihren )Li6poc, den ungltlcklichen Aus-
gang ihres Unternehmens. Das geht nicht mit den Septem
zusammen, welche den thebanischen Erieg ganz vom theba-
nischen Standpimkte betrachten, alles auf die innere theba-
nische Angelegenheit beziehen, nur die Rettung der Stadt
hervorheben, die Besiegung der Argiver nur implicite, und
den Tod der Argiverhelden gar nicht erwahnen.*)
Ich wende mich begierig zu dem, was man innere 202
Entscheidungsgrtinde nennen kann, zu Griinden aus etwas
vorliegendem, zu unserm -Stficke. Anderes wird bei der Er-
klarung vorkommen; ein paar Hauptpunkte sind schon hier
zu erortem.
Da ist nun Eins, ein Punkt, ein Wort, das, indem es
mehrere der angenommenen Moglichkeiten mit eins aus-
scheidet, einen sichern Stiitzpunkt zu geben scheint ftir an-
dere Bestimmung. Die beiden feindlichen Brfider, Eteokles
und Polynices,' fallen in den Septem, der letzte Mannesstamm
vomHause des Laius, ohne Einder nachzulassen. Damit
ist zuerst Bockh's und anderer, auch DroyseVs, Annahme
ausgeschlossen, die den Septem als drittes Sttlck die Epi-
goni folgen liessen. Aber auch*die Welcker^s, welcher in
der bei ihm folgenden, sich unmittelbar anschliessenden Tri-
logie die Epigonen behandelt glaubte. Ich sage ausge-
schlossen: wenn namlich (iberhaupt, wie es doch sein muss,
*) Schimmemder Gedanke Droysen^s, eine Adrastea, argivische
Trilogie wollen wir sagen, bestehend ans Nemea, Argiver, Eleasinier,
anzanehmen, in deren Mittelstdck die Argiverhelden , die in den Sep-
tem nur beschrieben werden, handelnd aufgetreten seien: eine Trilogie,
welche nicht Fortsetznng der Thebais, sondem der Thebais gleichsam
parallel lanfend den thebanischen Erieg vom argivischen Standpnnkte
betrachtet habe. [Bei Nake im Texte selbst. Vgl. n. p. 210 (188).]
FK. BIT8CUELII OPV8CVLA V. 12
178 A. F. NAKE: DIE THEBANISCHE
aus erhaltenen Stiicken sich etwas aiif folgende oder nicht
folgende verlorene schliessen lasst. Man verstehe mich wohl:
man distinguire und mache sich an diesem Beispiel deut-
lich, in wie weit eine Tragodie die andere in der Trilogie
bedingen musste, in wie weit nicht. Wenn Aeschylus in
den Septem iiber den Punkt der Kinder schwiege, darQber
schwiege ob Eteokles und Polynices Kinder hinterlassen oder
nicht, so ware nichts zu sagen, so ware res integra: er konnte
im nllchsten Stiick oder in der nachsten sich anschliessenden
Trilogie Kinder des Eteokles und Polynices annehmen nnd
erscheinen lassen. Dass dieselben vorher in den Septem
erwahnt gewesen, war nicht erforderlich. Da aber der Dichter
hier dem Eteokles und Polynices Kinder ausdrucklich ab-
spricht, so ist auf keine Weise zu glauben, dass er in
einer unmittelbar folgenden Tragodie oder Trilogie denselben
Kinder noch angedichtet habe. Wie hatte er sich den so
natiirlichen Leitfaden aus den Septem zu einer Tragodie oder
Trilogie hiniiber, die er doch schon im Sinne hatte als er
die Septem schrieb, die er selbst als Fortsetzung der Septem
betrachtet wissen wollte, selbst so ohne Noth und gleichsam
muthwillig abgeschnitten? Wenn kein Sohn des Eteokles,
kein Sohn des Polynices, so gibt es hier keine Epigonen
uberhaupt.
Die wichtige Stelle ist V. 828, wo nur der eine Scho-
liast dem einfachen Ausdruck di^KVOuc Gewalt anthun will,
und Joh. Miiller (s. Schiitz zu 905 seiner Ausg.) solche zu
verstehen scheint, die male natos filios haben. Die andem,
auch die Uebersetzer, Voss,. Droysen, geben es richtig Jcindlos,
kinderlos'^ und wie konnte Aeschylus — selbst angenommen,
dass das Wort ^tti KaKiu Tex^^viac bedeuten konne — wie
konnte Aeschylus es hier anders als in dem gewohnlichsten
203 gangbaren Sinne genommen haben? Auch nimmt Welcker
(vgl. Schul-Ztg. p. 124. 168 und Nachtr. p. 153) an, dass
das Geschlecht, der Mannesstamm, des Oedipus mit Eteokles
und Polynices in den Septem zu Grunde gehe. Wie ver-
einigt nun Welcker, wie Droysen, dieses dT^KVOuc mit dem,
was sie von dTriTOVOic V. 903 halten?
Femer: der Schluss der Septem verlangt keine
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 179
Ausfiihrung der That der Antigone in einem nachst-
folgenden Stilcke. Davon suo loco.*) Etwas dergleichen
wOrde das gelehrte Argumentum der Sophokleischen Anti-
gone nicht verschweigen^ sondem neben dem Euripides den
Aeschylus mitnennen. Welcker selbst Schul-Ztg. p. 170. 174.
175 rabattirt bedeutend von dem frQher verlangten^ und re-
ducirt die Thatigkeit der Antigone in dem problematischen
Fblgestiick gar sehr. Droysen, der auf die Septem gem die
Epigoni folgen lassen will^ musS; wie ich^ das Auftreten und
die Handlung der Antigone nicht nothig gefunden haben.
(Eeine Strafe wird in den Septem dem Bestatter des Po-
lynices angedroht; nur im allgemeinen Hinweisung auf ver-
muthlichen Unwillen des Volks Vers 1044.) Gerade darin
sieht Welcker Schul-Ztg. p. 175 mehr.
Endlich drittens weisen die Septem auch auf kein Stiick
wie die '€X€ucivioi. KeinWort vonLeichen, von Leichen
der Argiver, wie denn (nach schon oben gemachter Bemer-
kung) nicht einmal der Tod der Argiverhelden erwahnt ist:
nur allgemeiner Bericht Mie Stadt ist gerettet', 7T^7ttu)K€V
— KO^Trdc^aTa — , KaXoic fx^i TOt ttX^Tct' dv tl TruXuj^aciv
792ff., woraus sich denn nur schliessen lasst, dass die
Argiverhelden geschlagen, vielleicht auch erschlagen sind
(Welcker Schul-Ztg. p. 171 extr.). Leichen, ausdrdcklich
erwahnty sind nur die des Eteokles und Polynices. Das alles
wird durch die Lectiire noch deutlicher werden, wo dann
auch suo loco von mehreren einzelnen Stellen zu handeln
sein wird. Vorlaufig bezeichne ich hier als solche, die noch
zu besprechen sind, V. 748. 49 und 903 dTriYOVOic.**)
Aber wohin ich mit allem diesen steuere: die Septem
machen Uberhaupt den Eindruck; dass es mit dem Ge-
schlecht des Laius und Oedipus nun vorbei sei, dass der
Dichter mit ihnen die thebanische Fabel abschliesse. Hieher
gehoren Stellen wie 813 auToc b' dvaXoT — t^voc, 955. 960
*) [Da die anderweitige AusfCQiniDg dieses Panktes den Umfang
einer Anmerkung Qberschreitet, so lasse ich sie als besonderes Supple-
ment am Schluss dieser Mitiheilungen nachfolgen.]
**) [Niedergesohrieben finden sich in den yorliegenden Bl&ttem
solche Besprechnngen keine.]
12*
180 A. F. nake: die thebanische
IXri^e bai|iu)v. Leicht die bedeutendste ist das eine Wort in
dem Ghorgesange vor der Katastrophe, 744: aiuiva b* dc
TpiTov |i€V€i, was nur hochst gewaltthatig auf die Epigonen
konnte ausgedehnt werden, da offenbar in dieser Zahlung
Laius mitgerechnet ist, wie einstimmig die Scholiasten (wohl
nach herrschendem Sprachgebrauch) und die Interpreten
annehmen.
Aber auch liberhaupt enthalt dieser Chorgesang, auf-
^^ merksam betrachtet, den Schliissel zu allem, und umfasst in
deutlicher Umzeichnung die Theile und Hauptmomente der
thebanischen Fabel, welche der Dichter im Auge hatte: zwei
bereits voUendete, Laius und Oedipus, welche der Chor re-
capitulirt (aus welcher Recapitulation, wenn man sie als
solche anerkennt, sich nicht beweisen lasst, dass diese Gegen-
stande nicht in dem zunachst vorhergegangenen Stlicke vor-
gekommen sein konnen), um auf die dritte noch bevor-
stehende, eben sich nahernde Katastrophe aufmerksam zu
machen und vorzubereiten, den Untergang des letzten Mannes-
stammes dieses Hauses, und so das Ganze in seinen Theilen
zu umfassen. Vgl. Welcker Trilogie p. 365; gut auch Silvem
Anmerk. p. 128.
Da hatten wir also ja die so gewiinschte und auch mir,
wo sie sich gleichsam vpn selbst darbietet^ wo man sie aus
noch vorliegenden Documenten wahrscheinlich machen und
entwickeln kann, angenehme Dreizahl und zwar in hochster
VoIIkommenheit: drei Stoffe von h5chster, auch tragischer
Bedeutung, die drei Hauptmomente der thebanischen Fabel,
mit Ausscheidung dessen, was die epische Dichtkunst nicht
iibergehen konnte, was aber dem Tragiker, der die Culmi-
nationspunkte zu tragischer Wirkung aus der Fabel heraus-
greift, weniger zusagte; drei Stoffe und Hauptbestandtheile
der thebanischen Fabel, geschieden durch Zeitraume, wie die
Hauptmomente der Atridenfabel in der Orestie. Den drei
alijjv€c in Vers 744 entsprechen: Katastrophe des Laius, Kata-
strophe des Oedipus, Katastrophe der Sohne des Oedipus.
Ich brauche nun kaum auszusprechen, welche trilogische An-
ordnung ich im Sinne habe; es ist die von Hermann (auch
Siebelis: s. oben) angedeutete, von Hermann nur durch einen,
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 181
wie auch mir scheint^ schwachen Grimd aus V. 710. 711
gestUtzte, durch meine Ausfiihrung hier hoffentlich besser
empfohlene*):
Laius^ Oedipus^ Septem.
Aber hier scheint nun eine Schwierigkeit entgegenzu-
treten. Laius und Oedipus stellte zwar schon Welcker, dem
Droysen folgt, in seine Oedipodea, aber zwischen beide in
der Mitte eingeschaltet die Sphinx. Wohin soUen wir mit
dieser Sphinx? Denn es ist wohl zu beachten, dass hier
nicht der Fall vorliegt wie bei den Phoenissen, die sich nach
oben gemachter Bemerkung uberall hin schieben lassen. Mit
der Sphinx ist es der Fall, dass dieses Stiick schon seinem
Titel zufolge — Sphinx kann ja doch nur die allgemein
bekannte aus der Geschichte des Oedipus sein — seinen
bestimmten Platz in der Fabel des Oedipus hat. Ich
gebe im Folgenden meine schon alte, ein paarmal in Vor-
lesungen angedeutete Yermuthung, hier zum erstenmal aus-
gefahrt, durch die wir etwas auch an sich recht wUnschens-
werthes, ein drama satyricum zu unserer Trilogie ge-
winnen.
• Yoran gehe ein Sprachgrund, aus Beobachtuug des
Sprachgebrauchs eines Schriftstellers, der die Sphinx citirt.
Athenaus XV, 674 D (fr. 219 [jetzt 243] Dindf.), wo er zwei
Verse der Sphinx beibringt (die mir — was freilich nicht
immer zu entscheiden ist und gerade in diesem Falle nicht ^5
entscheidend abgesprochen sein soU — mehr satyrisch als
tragisch zu sein scheinen), nachdem er vorher AlcxuXoc b*
dv TUJ Xuoji^viu TTpo|iTi0€T citirt hatte, fahrt fort mit Kaixoi
dv T^ d7TiTpci<po|Li^vri C(piTT'^ eiTTiuv tuj h\ E^viiJ — . Wir
haben von Athenaus so viele, und von der Art wie er Dra-
men citirt so sehr viele Beispiele, dass wir einen Sprach-
gebrauch des Athenaus annehmen und, wenn er von seinem
gewohnlichen Sprachgebrauche abweicht, vermuthen konnen,
die Abweichung habe etwas zu bedeuten. Nun ist die dem
*) [Aach Hermann verliess hier sp&ter die frflhere richtige Spur
cmd schlug yon der beruckenden Magie der Welcker^echen Phantasie
verffihrt einen neuen Irrweg ein.]
182 A. F. nake: die thebanische
Athenaus mit andera guten, noch alten Grammatikern und
Schriftstellern gemeinsame regelmassige Art, Tragodieu
und Komodien zu citiren, die kurze, ohne weiteres den
Namen des Stiickes mit oder auch ohne iv zu setzen. Erwei-
terung, Umschreibung, wie im Scholion Barocc. bei Matthiae
zu Eurip. Phoen. 239 — 60 iv b* *ATa|Li^|Livovi 6vo)Lia2IoM^vuj
bpd)iaTi, scheint nur neueren eigenthtimlich. Gewiss weiss
ich so viel, dass Athenaus, wo er Stiicke von Aeschylus und
Sophokles citirt — ich habe diese Stellen notirt — nir-
gends weiter einen solchen Zusatz macht wie ^v t^ im-
Ypaqpoii^vri — iv Ttu dmTpaqpoii^viu. Wozu also derselbe hier?
Darin, dass er schon vorher ein Stiick des Aeschylus citirt
hat, kann der Grund nicht liegen, weshalb er das zweite so
umschreibend citirt. Denn man sehe bei ihm 11, 51 C: irap*
AlcxuXiu dv 0puHiv — , dv bk Kprjccaic, IX, 394 A: AlcxOXou
dv Tiu TpaYiKiu TTpu)TeT — , Kdv OiXoKTTjTq bk —, beide Male
kurz, ohne iv be tiu dTTiTpacpofi^viu oder iw bk TaTc dTTiTpaqpo-
^e'vaic. Ich meine, Athenaus will mit iv Tfj dTTiTpaq)o^evT)
CqpiTTi — deutsch: in dem Stiicke, welches Sphinx
liberschrieben wird — sagen, dass das Stiick kein ge-
wohnliches, weder Tragodie noch Komodie ist. Dazu passt
vortreflflich und auffallend XV, 686 A : Kai Tap outoc ( Aristias)
dv TaTc dTTiTpaqpojLievaic KTipciv iqtx]: denn die Kfipec des Aristias
sind notorisch ein drama satyricum: vgl. Toup Epist. crit.
in Suid. p. 71 (Lips.); auch Welcker nimmt es dafQr, wo er
vom Satyrspiel handelt. Ferner gehort hieher Athenaus IX,
402 A: Touc KXeoja^vouc toO 'PriTivou biOupdjLipouc' iLv iv tio
dTTiTpacpojLi^vuj MeXedTpuJ touto icT6pTiTai, wo der Zusatz iv
Tiu dTTiTpa(po|Li^vtu gcmacht wird, weil von einer besondem
Gattung die Rede ist. Eine Tragodie Meleager hatte er
citirt iw MeXedTpiu schlechtweg.*)
*) Offenbar wusete die Zeit des Athen&us schon nicht mehr recht,
was sie an einem drama satyricum h&tte, wohia man damit sbllte.
bp&ima ist, aus einigen Beispielen za schliessen, eine nicht onubliche
Bezeichnung dieser Zeit fur das drama sat^rricam. So nennt bpdpa
Photius die 'OctoX6toi, Dionjsius von Halikarnass den Inachus des So-
phokles, und Athen&us selbst sagt XV, 685 C: Coq>oKXf)c — iv Kpicei
T(|i bpd^QTi, obwohl er allerdings anderw&rts ganz genau caTupiK(|)
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 183
Wichtiger ist, dass die Sphinx^ so viel ich sehe^ kein 206
Stoff filr die Tragodie ist. Das zerffiUt in zwei Momente.
1) Ein Ungeheuer — Aeschylus wird sie nicht anders ge-
bildet haben als die Fabel bei Apollodor III, 5, 8: Frauen-
antlitz, Untertheil und Schweif des Lowen, Fittige des Vogels
— passt nicht zur handelnden Person in der Tragodie. Dar-
uber mehr in der Einleitung zu Aeschylus Persern, bei Ge-
legenheit des G^aukos.'*') 2) Angenommen etwa, dass die
Sphinx in der tragodie nicht gesprochen, oder nicht einmal
sichtbar geworden: die Fabel selbst, die ganze Yorstellung
ist untragisch. Ein menschenwiirgendes Ungethiim — sei es
nun, dass die Sphinx bei Aeschylus die Menschen,* wie die
meisten (z. B. Argum. Septem) angeben, gefressen, oder
hinzaftlgt, wie ein paarmal bei Satyrspielen des SophokleB, und noch
dfter bei solchen des Aoh&ns. In der vorher erwSlhnten Stelle IX,
394 A TpaTiKiii TTpuDTcT etatt carupiKip. [Hier mit kleinen Zns&tzen
aaa der von N&ke selbst citirten Einleitong za den Persem, wo fSr
den rXaOKoc TT6vtioc geltend gemacht werden die Worte des Pausa-
nias IX, 22, 7: AlcxuXiiJ bi Kal ic Troinav 6pd|uiaT0C ^E/]pK€C€v.]
*) [Indem hier N&ke in leeenswerther Auseinandersetzang mit
Entschiedenheit den fXaOKoc TT6vtioc als Trag5die, wie ihn Welcker
fasste, bestreitet nnd verwirffc,^ betoat er namentlich aach die mon-
BtrOse Gestalt dieses ^ koboldartigen D&mons', dieses ^ misgestalteten
Spaks vonSchiffermSrchen', als mit der Wiirde einer Trag5die schlecht-
\nn anvertr&glich, and nimmt davon Veranlassang, eine 'Gallerie von
Beispielen' aas dem Gebiete des Drama zasammenzastellen, die einen
tnehr oder weniger fremdartigen , aas edler Menschenbildang irgend-
^ie, wenn selbst nnr darch die Farbe, heraastretenden Tjpas auf-
ipreisen. So bespricht er nach einander, in verschiedenen Abstufuugen,
die Figaren des Memnon, der Danaiden, der lo, des Chiron und der
Centaoren, der Sphinz, der Enmeniden. Das Resultat dieser £r-
wagnngen, welche anch die etwaige Annahme einer absichtlich mil-
demden und veredelnden Darstellung nicht unberacksichtigt lassen,
ist in die Worte zusammengefasst:] 'Aeschylus liebte zwar auch in
der TragOdie seltsame Thiergestalten vor das Auge des Zaschauers
za fahren, aber weder er noch die griechische Trag5die ilberhaapt
hat Halbthiere, besonders redend, agirend, oder gar als Haupt-
person eingeftihrt. Dergleichen Ungethume fielen von selbst dem
drama satyricum zu, von dem es recht eigentlich eine Seite war,
solche zu schildem.' ^Jener DHmon der Schiffer und Fischer [Glaukos]
h&tte geradezu einen komischen Eindrack auf der tragischen Bdhne
hinterlassen.'
184 A. F. nake: die thebanische
dieselben in den Abgrund gestflrzt — diese ganze Vorstel-
lung des Menschenwiirgens ist nicht tragisch. Dagegen zeigen
Beispiele in geniigender Anzahl^ dass Ungeheuer^ ungethum-
liche Wegelagerer und Menschenschlachter, vorzugswei^e
Helden des drama satyricum waren. S. die Aufzahlung und
Classification^ worunter ausdriichlich eine Rubrik dieser Art,
bei Welcker .im ^Nachtrag' p. 296 flf. Das einleuchtendste
Beispiel; das schon fiir sich allein geniigen wurdC; ist des
Euripides Cyclops.*)
207 Man wiirdige nur recht die Weisheit der Tragodie. in
diesem Punkte. Unverkennbar beabsichtigt ist eine Milde-
rung; Temperirung des grasslichen und an sich geradezu
widerlichen Stoflfes und Wesens durch Umgebung mit dem
Chor der von Natur muntem und muthwilligen Satyrn, die
sich denn auch in solchen Satyrspielen unter Zwang und in
Furcht possirlich genug geberdet haben mogen. Womit zu
verbinden, dass just durch diese Satymumgebung das Greu-
liche in das Gebiet der Marchenwelt geriickt wurde: wie
denn z. B. jener Cyclop gleichsam ein Oger, Popanz ist,
vor dem man sich — nach Kinderart — doch nicht gar zu
arg entsetzt, weil man die Dichtung erkennt. — Uebrigens
war die Sphinx gerade nicht dasj was wir Popanz nennen;
war sie doch schon durch ihr Rathsel, das sie ja der Fabel
nach von den Musen hatte, einigermkssen poetisch.
Auch tiber die Verbindung meines Satyrspieles Sphiux
mit den drei Tragodien vermag ich die befriedigendste Aus-
*) [Hier folgt die episodische Bemerknng:] Hat Weioker die
(eigentlich nicht hieher, nicht auf diese Classe von Satyrspielen
bez^liche) Notiz des Porphyrio zor Ars poet. 221: ^hoc est, satjrica
coepemnt scribere, ut Pomponius Atlantem vel Sisypham vel Ariad-
nen' — ? Sehr interessante Stelle: Pomponius, der Atelianendichter,
dramata satyrica! Wenn das, so doch wohl nach griechischen Mustem.
— Ich finde die Notiz nirgends, namentlich nicht in Bothe'8 Fragm.
Comicorum, aber da fehlt freilich mehr. — Fflr Atlantem hat ein
g^ter Codex, den ich verglich, (Ualantem, die besser zu Satym passen
mdchte als der Himmelstr&ger Atlas. Der schlaue Sisyphus war no-
torisch auch im griechischen Satyrspiel Held. Ariadne passt aach
8ch5n zu einem Chor von Satym. [Eingehend besprochen von Welcker
' die griech. TragSdien ' III p. 1363 f.]
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 185
kunft zu geben. Im allgemeinen ist tiber die Yerbindung
oder Nichtverbindung des drama satyricum mit seinen Trago-
dien, d. h. iiber die Frage, ob dasselbe in innerer Verbin-
dung und Zusammenhang der Fabel mit den Tragodien der-
selben Trilogie gestanden (denn dass jedesmal drei Tragodien
mit einem Satyrspiel*) zusammengestanden, ist nicht zweifel-
haft), Streit oder wenigstens Disseusus imter den Gelehrten.
Ich habe innern Zusammenhang, wo die Fabel die Mog-
lichkeit darbot^ immer sehr wahrscheinlich gefunden^ ohne
darum denselben fiir nothwendige Regel zu halten: (so
wenig wie ich den trilogischen innem Zusammenhang der
Tragodien f^ nothwendige Begel halte^ und noch weniger.)
Beispiel yon Nichtzusammenhang scheint der TTpo)LiriOeijc
caTupiK6c. Wie man auch iiber den Inhalt der Tragodien
Phineus, Perser, Glaukus urtheilen moge^ der TTpojLiTiGeuc
wird stets jenen drei Tragodien schwer zu assimiliren sein.
Dagegen ein Beispiel von Zusammenhang ist das jetzt be-
wiesene Satyrspiel des Lykurgus in der Lykurgea. Bis
dahin war mein Hauptbeispiel und Beweis der Proteus,
iiber dessen Zusammenhang mit der Orestie, und die deut-
lich vorspielende Hinweisung auf den Proteus in der ohne-
dies seltsamen langen Aeusserung UberMenelaus(Agam.617ff.)
ich schon vor langer Zeit in Vorlesungen gesprochen.**) So
jetzt auch Droysen, der nur, wie manchmal in Worten ge-
sucht oder dunkel; so hier bei AusfUhrung dieses Stotfes seine
Phantasie auf eine dem Philologen wirklich unerlaubte Weise
schalten lasst. — Man sehe nun doch, wie ahnlich unser sos
Fall dem des Proteus in den Zeitverhaltnissen der Stdcke
ist. Im drama satyricum Proteus wurde ausgefUhrt, was
in der ersten Tragodie angekntlpft war; in der Sphinx,
was in der zweiteU; Oedipus, mit Nachdruck historisch er-
wahnt sein musste als Yerdienst des Oedipus und Wende-
punkt seines Schicksals. Nur dass hier der Zusammenhang
noch genauer, Bau und Gliederung noch organischer war:
*) [Dass N&ke von einer Alcestis als viertem Drama einer Tetra-
logie nichts wusste, ist nicht seine Schnld.]
**) [Die Hefbe {Iber Agamemnon ond Enmeniden geben dayon
ZeagniBB.]
186 A. F. NAKE: DIE THEBANI8CHE
denn Proteus ist doch mehr nur Episode in der Atridenfabel^
namentlich in der Fabel vom Hause des Agamemnon^ Menelaus
ohne innere Nothwendigkeit in jene Stelle des Agamemnon
eingef^gt. Niemahd wiirde dort die Erwahnung des Menelaus^
wenn sie nicht da ware^ vermissen*, ihr Dasein befremdet
yielmehr, wenn man nicht darin eine Hinweisung auf das
Satyrspiel Proteus erkennt. Dagegen in der Sphinz wurde
ein eigentlicher Bestandtheil der Fabel^ der nur fQr
die Tragodie nicht geeignet war, in der Eunstform, in die
er passte^ am Ende des Ganzen dem Zuschauer vorgef&hrt.
Wie schon^ dass so das rathselhafte Ungeheuer; das wahrend
der Tragodie immer fabelhafk abenteuerlich im Hintergrunde
gestanden hatte, zuletzt hervortrat; Oedipus noch einmal, im
Conflict mit einem marchenhaften Ungethiim, von dem in
der Tragodie nur berichtweise gesprochen war, siegreich!
Wohl nicht ohne Absicht ist die Erwahnung der Sphinx
Sept. V. 776. 77.
Gehen wir jetzt zu Einzelnem (iber. Das zweckmassige,
dem Satyrspiel der Natur der Sache, der Satyrn, nach in
der Regel zukommende landliche Local wird uns auf an-
genehm tlberraschende Weise durch sicher sehr alte Fabel,
yon der auch Aeschylus nicht abgewichen sein wird, dar-
geboten. Wir haben vor uns das OiKeiov (<t>iKiov) 6poc (0ik*
bei Hesiod — also auch der Name des Berges sichtlich ur-
alt), worfiber vgl. Heyne zu Apollod. HI, 5, 8, Valckenaer
zu Eurip. Phoen. 813; Pausanias (wo von der Lage) IX,
26, 2 und daselbst die Interpreten (Siebelis). Bei ApoIIodor
heisst es: im xd Oikciov 6poc dKaOeCcTO, Kai toOto TrpouTeivc
6ripaioic. Seltsam, dass sie sich dann nach ApoIIodor (wo
auch Heyne stutzt) von der Akropolis gestiirzt haben soll.
Ich enthalte mich, die Anordnung des Satyrspiels Sphinx,
wozu man leicht versucht sein konnte, divinationsweise aus-
zumalen. Namentlich ist leicht und ergotzlich zu denken,
wie die Satym sich gefQrchtet haben mogen, die dem Un-
gethiim vielleicht (wie im Cyclops) dienen mussten. Schon
erscheint der Sphinx gegendber, von den Satym wahrschein-
lich geleitet und untersttitzt, der weise Fremdling Oedipus.
Ueber die Fragmente der Sphinx ist Folgendes zu sagen.
TETRALOOIE DES AESCHYLUS. 187
In Fragm. 219 [jetzt 233 bei Dindorf] (jenem schon
besprochenen bei Athenaus, worin das satyrische wohl auch
in solcher Erwahnung des Prometheus liegt) ist der H^voc
natQrlich Oedipus.
Zu Fragm. 220 [234] CcpiTTa bucajLiepiav irpuTaviv Kuva
(man vemimmt gleich aschyleischen Pomp) 7T^|i7T€i, ist Droy-
sen's, dem die Sphinx wie Welcker Tragodie ist (Th. 2
p. 226); Erklarung Mer zum Hades hinab sandte die'209
u. s. w. nur vielleicht richtig. Das mUsste sonach aus dem
Schluss-Chorgesange sein. Ebenso gut kann es aus dem ersten
Chorgesange sein: 7t^|li7T€i, sc. luno, nach Apollodor III, 5, 8
(oder Name einer andem Gottheit; denn nicht alle nennen
einstimmig die luno): so dass der Vers die Ankunft, Her-
kunft der Sphinx besagte.
Das dritte Fragment, 221 [235], sagt uns uichts. Etwas
dariiber s. unten zu Vers 371, wegen [C. G.] Haupfs p. 322
eitr. ♦)
Aber Fragm. 220 [234] ist naher zu betrachten. Aristo-
phanes Ran. 1287 hat den Vers, wo Euripides zur Verhoh-
nung des Aeschylus allerlei Verse und Verstheile aus Stiicken,
Tragodien, des Aeschylus zu einem seltsamen Ganzen, das
Unsinn, doch einen Schein des Zusammenhanges hat, zu-
sammenflickt. Ist es nicht unpassend, kann man fragen, dass
da Euripides oder Aristophanes unter tragische Verse des
Aeschylus einen aus einem Satyrspiel mengt? Gewiss nicht.
Damm nicht, weil der Vers, wie viele im drama satyricum,
das in dieser Hinsicht Parodie der Tragodie ist, tragischen
Charakter hat — buca|Li€piav 7TpuTaviv Kuva — : wie sich denn
gewiss mehr satyrische Chorgesange bei Aeschylus so zu
tragischer Hohe erhoben haben. — Ich darf aber auch eine
*) [Za Vers 871 findet sich im Heft gar nichts, am Bande der
AaBgabe nar das Citat 'Haapfs' wiederholt, der seinerseits, anter
VerweiBang aaf Spanheim (bei ihm p. 111), daa Citat des HesychiaB:
KvoOc 6 ^K ToO fiHovoc f^xoc. X^€Tai bk Kal kvo/|. kqI 6 tutv ttoMiv
(|i6q>oc, d)C Alcxi^Xoc Cq>iTT^ vielmehr aaf die dS6vuiv ppiOofA^vujv xv6at
and die ito|uiit{^ouc xv6ac irobOjv in den Septem 153. 371 bezogen
wissen will, woza Spanheim die andere Glosse des Hesychias anftihrte:
Xv6ar al xoiviK(6ec, al toO dHovoc cOpiTT^c. Nftke'8 Urtheil darflber
ist nicht angedeatet, aber anschwer za errathen.]
188 A. F. nake: die thebanische
andere Moglichkeit nicht yerschweigen; die mir eingefallen^
und die sich gar wohl horen lasst^ wenn wir auch so Gefahr
laufen^ yon den wenigen auf uns gekommenen Fragmenten
der Sphinx noch eins zu yerlieren. Es ist nicht einmal so
entschieden ausgemacht^ dass jener Vers aus der Sphinx ist
Zwar das Scholion sagt: TaOra hk dx CtpiTTOC AlcxiiXou. Aber
mehrere Beispiele in den Scholien zu dieser Stelle zeigen^
dass — merkwttrdig genug! (waren schon Stttcke yerloren?
oder die Exemplare selten?) — die Grammatiker, schon gute,
altC; nicht genau mehr wussten^ aus welchen Stttcken des
Aeschylus alle die Yerse und Bruchstttcke waren^ welche
dort Euripides zusammenleimi Was aus dem Agamemnon
ist, wissen sie naturlich, so gut wie wir. Aber zu 1270
KubiCT* 'Axaiiliv etc. sagen die Scholien: 'ApicTapxoc xai
'ATToXXiivioc, dTTiCKeqiecGe 7t60€V elci (was doch wohl gleich-
sam Worte des Aristarch und Apollonius sind); Ti^axibac
bt ^K TriXccpou AlcxiiXou* 'AcKXriTTidbric bfe H IqpiTcveiac. Dnd
zu 1294: Td cuTKXivfec ^tt* AiavTi* Tijiaxibac (pr\c\ toOto
dv dvioic iir\ YP«<P€c9ai' 'AttoXXuivioc be (priciv ^k 0pqccdiv
auTO clvai. Wie, wenn es eine blosse Grammatiker-Yermuthung
ware, dass der Vers CcpiTTCt — 7T^|li7T€i aus der Sphinx des
Aeschylus sei? entstanden daher, dass der Grammatiker wusste,
210 Aeschylus hat eine Sphinx geschriebeU; und weil hier die
Sphinx yorkam, schloss, dass das wohl nirgends anderswoher
als eben aus dieser Sphinx des Aeschylus sein werde. Der
Yers konnte recht gut aus einem Ghorgesange desOedipus
des Aeschylus sein.
Was die ubrig bleibenden Stttcke betriflft, so werde
noch einmal an den einnehmenden Einfall Droysen's; eine
Adrastea; oder wie wir sagten, eine argivische Trilogie
aufzustellen, erinnert. — Mit den Phoenissen kann niemand
sagen wohin. — '€TTiTOVOi scheinen allerdingS; aber^ schon
wegen der oben erwahnten geringern Wichtigkeit des Epigonen-
krieges; nicht in ausgebreiteter Trilogie^ den Epigonenkrieg
betroffen zu haben^ also nicht nach Stanley in Gatalog. dram.
Aesch. die Herakliden. — Vgl. schliesslich [G. G.] Haupt,
dessen besonders gegen Welcker gerichtete Bemerkungen im
Excurs HI zu den Septem kein besonderes Resultat geben.
TETRALOGIE DES AE8CHYLUS. 189
Was die Zeitbestimmung der Septem und somit der
Trilogie betrifffc, so kniipft sieh diese Frage bekanntlieh an
die beriihmte Stelle in Aristophanes Ran. 1021. 22: bpa|i(i
7T0ir|cac — bdioc eTvai, und 1026 ff.: ciTa bibd£ac TT^pcac
lieTd toOt* — . Die Sache bediirfte kaum wieder besprochen
zu werden, wenn nicht neuerdings Welcker Schul-Ztg. p. 177
extr. (wo fibrigens in den Worten 'nach den Persem —
irrig setzt' ein Druckfehler sein muss) ein Versehen des
Aristophanes annahme. Nach den Worten des Aristophanes
scheint es auf den ersten Blick, dass die Septem vor den
Persern gegeben worden, wahrend doch ein vollkommen
glaubwdrdiges Scholion daselbst ausdrQcklich sa^: oi TT^pcai
TTpdTcpov bebibaYii^voi ciciv, elTa o\ ^itra dm 0r|Pac. Dass
Aristophanes selbst die Sache anders stellte, erklart dasselbe
Scholion fdr ein ucTcpov iTpdTepov, eine zu entschuldigende
Ungenauigkeit des AristophaneS; und so Welcker fQr ^ein
gleichgdltiges Versehen'. Ich wfirde es auch als solches zu
ertragen wissen; aber es bietet sich eine unbedenkliche Ab-
hQlfe; wodurch den Worten des Aristophanes gar kein Zwang
geschieht; in dem andern Scholion: Td bk clTa xal Td jLieTd
toOto ou O^Xouciv dKOueiv Tipdc Tdc bibacKaXiac, dXX' iy/ Xcw
Ti|i KaTd toOto ibiba£a Kal t6 ?Tepov. Dartiber kurz, aber
passend, Reisig Coniect. p. 224. So auch wir, wenn wir von
Goethe's Jugendwerken, wodur'*^ er zuerst wieder den ganzen
Quell der Dichtkunst eroffnet, sprachen, konnten sagen: ^da
schrieb er den Werther; dann (nach dem) den Gotz', ob-
gleich der Gotz friiher ist als Werthers Leiden.
An der sichern Angabe, dass die Septem nach den
Persem gegeben worden, haben wir einen terminus a quo,
um die Zeit der Septem zu berechnen; demi da die Perser
nach der didaskalischen Notiz im M^vujvoc, 01. 76, 4, zur
Auffiihrung kamen, so nothwendig die Septem nach 01. 76, 4.
Aber wir haben auch einen terminus ad quem: das Todes-
jahr des Aristides. Denn noch bei Lebzeiten des Aristides 211
muss unser Stttck gegeben worden sein, wenn etwas ist an
der prachtigen Anekdote bei Plutarch vita Aristid. cap. 3
p. 320 C und wieder Apophth. reg. et imp. p. 186 B. Wann
ist nun Aristides gestorben? Ich weiss nicht auf welche
190 A. F. nake: die thebanische
Grttnde hin Welcker Sehul-Ztg. p. 179 sagt: ^weil das Todes-
jahr des Aristides nicht sicher bekannt ist', und dann : ^Ari-
stides hat wahrscheinlich nicht einmal die Aufftthrung
der Perser erlebt.' Droysen Th^ 2 p. 307 spricht sehr be-
stimmt: 'Im vierten Jahr nach Themistokles' Verbannung,
kurz Yor der Zeit als Perikles sich zu den offentlichen An-
gelegenheiten wendete, starb Aristides der Gerechte; das war
im Jahre 470, 01. 77, 2.' Sonach ware die Zeit der Septem
fast aufs Jahr gewiss, zwischen 76, 4 und 77, 2. Allein
so geschwind scheint das nicht zu gehen, Droysen mttsste
denn, woran ich sehr zweifle, ein neues ganz sicheres Datum
haben. Ueber des Aristides Todeszeit dttrfte die bestimmte
Angabe die des Gornelius Nepos Aristid. cap. 3 extr. sein:
^decessit autem fere post annum quartum quam Themisto-
cles Athenis erat expulsus.' Diese Yertreibung aber setzt
man mit Diodorus Sic. XI, 54 ff. (ygl. Zumpt^s Annales) in
01. 77, 2. Also Aristides starb 01. 78, 2. So bleibt es also
wohl bei dem langst von Hermann de choro Eumenidum
p. X in seinem Grundrisse des Lebens des Aeschylus hin-
gestellten, dass die Septem zwischen 76, 4 und 78, 2, und
zwar wahrscheinlich nicht unmittelbar vor dem Tode des
Aristides, sondem etwas vorher, und zwar — mit einer neuen
Limitation^ die auf Hermann^s und Bockh's Annahme, dass
Aeschylus 77, 4 nach Sicilien gegangen, beruht — zwischen
76, 4 und 77, 4 (473—469 a. Chr.) gegeben worden.*)
Oder ist es etwa mit der unser Stttck i^nd den Aristides
betreffenden Anekdote, wie mit der von dem durch die Eume-
niden verbreiteten Schrecken? Die Antwort ist schwer.
Droysen scheint unbedenklich zu glauben. Zweifelnd spricht
Welcker Schul-Ztg. p. 178. 179, mit Hinweisung auf die
*) [Hier verweist N&ke in Betreff der Reisen des Aeachylas anf
eeine frQhem Besprechungen des Gegenstandes, und erw&hnt nnr karz,
dass auch er nur zwei Beisen angcnommen, was ja auch Hernuuin
selbst a. a. 0. p. XVI als staithaft zugebe, n&mlich 1) ^so um die Zeit
des Sieges des Sophokles, und warum nicht wegen dieses Sieges?'
2) 'nach der Orestie.' — Dass die gegebene Zeitbestimmung der the-
banischen Tetralogie nur um ein Jahr fehlging, wissen wir ohne unser
Verdienst jetzt alle.]
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 191
Anekdote vom Palamedes-Sokrates. Aber zu Grunde
scheint doch auf jeden Fall zu liegen, dass zu der Zeit
selbst die Leute bei jenen Versen des Aeschylus an den
Aristides dachten, auch wohl Aeschylus selbst, als er die-
selben dichtete. — Dass der Dichter *den Athenem *die
grossen und seltenen Eigenschaften des Aristides auch nach
dem Tode desselben vorhalten konnte*, wie Welcker sagt,
ist mir nicht recht wahrscheinlich.
[Hiemachst geht das Heft auf einige ^ hier nur anzu- 212
deutende andere Punkte' tiber; handelt von dem richtigen
Titel des Stiicks "€7tt* im 0r|pac, nicht im drjpaiC; wel-
ches letztere nur den Eomodien des Alexis und Amphis zu-
gestanden wird; — von der Siebenzahl; — von Telestes
als 6pxTiCTr)c, nicht UTroKpiTric, des Stiicks, wahrscheinlich in
der RoUe der Chorftthrerin; — darauf von den Ausgaben
und Herausgebern. Aus dem letztgenannten Abschnitt er-
scheint bemerkenswerth das ^Lob Schtttz'enS; z. B. im Ver-
haltniss zu dem um den Zusammenhang selten bemtthten^
am Einzelnen haftendeU; manchmal ordentlich stumpfsin-
nigen Blomfield'; — feraer die unerwartete Aeusserung
ttber Klausen: ^mit dem ich auch darin stimme^ dass ich
sehr starke Emendationen im Aeschylus nicht nothwendig
erachtC; so unvoUkommen unserer Codices aussere Autoritat
ist'^ mit dem noch befremdlichern Zusatze: ^diesem Urtheil
hat sich auch Hermann^ seit lange mit Aeschylus beschaf-
tigt; mehr und mehr genahert'; — endlich die nachstehende
Herzenserleichterung: ^Was soU man aber dazu sagen^ wenn
man [bei Welcker] ttber Hermann eben jetzt folgendes liest:
€ — ehe er uns im geringsten ttberzeugt hat, dass er wirk-
lich von einer Aeschylischen Tragodie, oder ttberhaupt einem
Werke der alten Poesie das Verstandniss des Gedankenzu-
sammenhanges und Plans besitze — »? Was werden die vielen
dazu sagen, die von Hermann gelernt zu haben dankbar be-
kennen — denn gelernt haben sie alle und viel; was das
Ausland; England? was die Folgezeit? Vielleicht dass es
schwierig ist, den Plan einer Aeschyleischen TragSdie auf-
zufasseU; es im weitesten imd umfassendsten Sinne zu thun
192 A. p. nake: die thebanische
vielleicht unmoglich; dass manche Versuche dieses zu leisten
nur halbe und Viertels-Wahrscheinlichkeiten, manche geradezu
Tauschungen sind, welche Hermann, die Aufgabe des Philo-
logen und Kritikers im Sinne, nur Beweisbares erstrebend,
von sich ablehnte/ Den Schluss der ganzen Einleitung
bildet eine detaillirte Analyse des Stiicks und seiner Glie-
derung nach den einzelnen Theilen. Es ist das nur ein Auszug
aus einer mit erschopfender AusfOhrlichkeit durchgeRlhrten
gleichartigen Betrachtung, die sich uber die Technik sammt-
licher Stiicke des Aeschylus, und ^auch die des erweitern-
den Sophokles' erstreckt, wie sie von Nake in der Einlei-
tung zu Sophokles' Antigone im Winter 1828/29 gegeben
worden. Die grosse Ausdehnung dieser, ein mehrfaches In-
teresse gewahrenden Vergleichung dfer beiden Dichter lasst
sie indess, zumal sie von unserm eigentlichen Thema doch
zu weit abf&hrt, fiir eine Mittheilung an diesem Orte un-
geeignet erscheinen. — Vielleicht, dass das diesmal Gebotene
213 andere zu weitern Veroflfentlichungen aus dem Nake^schen
Nachlass anreizt.]
Supplement
za p. 203 [179] Anm.
[Die im obigen Texte nur angedeutete Ansicht Nake's
von der Schlusspartie der Sieben gegen Theben lasse ich
hier ausgefQhrt folgen, wie sie sich in seinem Handexemplar,
der Dindorf-Teubner'schen Ausgabe von 1827 {S. 208 a =
p. 5 n. 21 KL), auf den leeren Seiten 41 und 42 nieder-
geschrieben findet: einem Exemplar, welches zu Septem, Aga-
memiion und Eumeniden dichtgedrangte, zu den Persem nicht
wenige, zum Prometheus vereinzelte handschriftliche Margi-
nalien enthalt.]
Das Schlussstdck von Vers 1005 an ist kein neues
(viertes!) ^7T€ic6biov, steht nicht zwischen zwei Chorgesangen,
sondem ist ein Bestandtheil, eine Erweiterung der nach dem
letzten Chorgesang mit 861 beginnenden fHoboc, wodurch
der Todtenklage und Grabesfeier eine eigenthiimliche, sehr
inieressante Richtung und Wendung gegeben wird. Da nam-
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 193
lich die Todtenklage, wie 1002 — 04 angedeutet wird, wie
mehrere Tragodien mit dem Gange zur Beerdigung schliessen
will, so wird durch den Herold diesem Gange eine neue
Gestalt durch die Theilung der Schwestern und des Chors
gegeben. In andern StUcken pflegt alles zu diesem Geschafte
sich zu vereinigen. — Man hat nun diesen Schluss, doch
mehr aus Griinden moderner Aesthetik, tadeln woUen: be-
sonders Siivem p. 134 — 40. Ich zweifle kaum, dass der
schwesterliche Heldenmuth der Antigone, den Bruder trotz
eines Yerbotes zu bestatten, alte Fabel sei, gliicklich auf-
gegriifen von Aeschylus, der dadurch eben einen unerwar-
teten Ausgang der Todtenklage herbeifQhren wollte. (Anders
Welcker Schul-Ztg. p. 170: Mes Aeschylus Erfindung scheint
die Treue und der Muth der Antigone zu sein — .') — An-
dere haben die Sache entschuldigeu; erklaren wollen durch
die Annahme, dass dieser Schluss Einleitung zu etwas noch
zu erwartendem; Hinweisung auf die in einem unmittelbar
folgenden Stdck auszufiihrende^ und vom Dichter wirklich
ausgefiihrte Handlung der Antigone sei; und haben in dieser
Stelle den Hauptbeweis dafilr gefunden, dass die Septem
Mittelstiick einer Trilogie gewesen. So Welcker, besonders
fniher. Das weiss ich mir kaum zu denken. SoII die That
der Antigone Haupthandlung des folgenden Stiicks ge-
wesen sein? Das ging nicht. Sophokles hat mit seiner
Kunst aus der That der Antigone ein Stiick gemacht^ aber
indem er in diesem Stiick die Antigone den Entschluss zuerst
aussprechen, zuerst unbemerkt vollstrecken^ indem er dann
die Thaterin entdecken liess u. s. w. Aeschylus aber nimmt
in unserm Stiick zu viel vorweg; als dass er genug fur ein si4
ganzes neues Stiick behielte: das Raisonnement der Antigone^
den offenen^ stadtkundigen Entschluss zu begraben trotz
jenes BeschlusseS; ja den Anfang der Ausfiihrung selbst
(denn sie geht ja hier unmittelbar hin zum Begraben): so
dass fiir das neue Stiick kaum etwas anderes als die Bestra-
fung oder Nichtbestrafung der Antigone iibrig bliebe.
Oder ist die Ausfiihrung der That und die Bestrafung
oder Nichtbestrafung eine Handlung des folgenden Stilcks
gewesen^ welches denmach aus mehreren HandlungeU; man
PR. RITSCHELII OPVSCVLA V. 13
194 AESCIIYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.
weiss nicht wie verbunden, bestanden haben miieste? Ist
ebenso wenig wahrscheinlich. — AUes das scheint auch ge-
fahlt worden zu sein. Welcker neuerdings, Schul-Ztg. p. 174.
175, stimmt immer mehr und mehr von der Nothwendigkeit
der Ausf&hrung herab, und bleibt zuletzt dabei stehen, dass
in dem folgenden StQck die That der Antigone nur bei-
laufig — 8. seine sehr starken und sprechenden Ausdrucke
p. 174 init. — , in eine andere von ihm aufgenommene Hand-
lung verflochten, vorgekommen sei. Wenn nun das, wozu
die grosse Vorbereitung, der grosse Apparat hier? Und
wenn das, so konnte ja wohl der Dichter auch mit dieser
Hinweisung auf die That der Antigone sich ganz begnOgen,
um nur seinem Stiick eine, wie oben bemerkt, ^berraschende
Wendung der Todtenklage und Grabesfeier zu geben. —
Ueberhaupt muss doch das Gefiihl, als lasse der Schluss
unseres StQcks noch eine Ausftihrung erwarten, kein so noth-
wendiges sein. Hermann hatte dies Gefiihl nicht, Droysen
nicht, wie bereits oben ersichtlich ward. Ja der Dichter
hat, dass man dergleichen nicht erwarte, vorgebaut: keine
Strafe ist in dem Volksbeschluss festgesetzt. Der Herold
warnt nur vor moglichem oder wahrscheinlichem Unwillen
des Volkes: 1044. Der Chor ist ungewiss, ob die Stadt
strafen werde oder nicht: 1066. Ja 1071. 72 zeigt er die
Erwartung, dass die Stadt bald anders denken konne.
n.
Aeschylus' Perser in Aegypten:
ein neues Simonideam.*)
114 Gegen Ende Juni^s d. J. gelangte aus Kairo durch ein
Schreiben des Herrn Professor Heinrich Brugsch an unsem
Prof. Georg Ebers die iiberraschende Eunde nach Leipzig,
dass in Aegypten in jiingster Zeit eine ^sehr alte, in Un-
cialen geschriebene' Handschrift der Perser des Aeschylus
zum Vorschein gekommen sei. Naheres wurde iiber sie nicht
♦) [Rhein. MuBeum fQr Philologie Bd. XXVII (1872) p. 114—126.]
AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 195
weiter angegebeii; als dass Mie Ueberschrift in Hufeisenform
der altgriechischen Bdhne geschrieben sei^ zugleich mit An-
gabe der Stellung der Personen und des Chors auf der Scene',
und folgendermassen laute:
APKeCIAiXOC <\PICTOM<\XOY innOKAeiAHI
TAiXYKGJNOC
THN eBAOMHN TGJN OPAOHKONTiX K<\l
enT<\ TPiXrcoiAiGJN.
GewQnscht wurde gleichzeitig, da der Uebersender doch nicht
ohne Bedenken war^ dass diese Ueberschrift einem Eenner
griechischer Handschriften vorgelegt wiirde.
Das Mitgetheilte klang nun freilich nicht sehr erbaulich.
Dass ein ArkesilaoS; Sohn des AristomachoS; einem Hippo-
kleideS; Glaukon^s Sohne^ den Codex zum Geschenk gemacht,
vielleicht fQr ihn selbst abgeschriebeii; milssten wir, so sehr
es aus d^m Ereise des Gewohnlichen heraustritt, als eine
irgendwie veranlasste Absonderlichkeit allenfalls hinnehmen.
Aber wie seltsam dann schon an sich die mit solcher Um-
standlichkeit gemachte, fUr den vorliegenden Zweck schier
unverstandlich weither geholte numerische Bezeichnung des
InhaltS; statt eines einfachen toOto to pipXiov oder jdbe Td
AlcxOXou bpd^a oder dgl.? — Und nun voUends die Zahlbe-
stimmungen selbst! Was heisst das^ dass die Perser die
^siebente' Tragodie genannt werdeu? Etwa die siebente in
der damals in den Handschriften iiblichen Reihenfolge unserer 115
heutigen sieben Stficke? So weit wir nach Analogie der
erhaltenen Handschriften zu urtheilen vermogeu; haben die
Perser niemals die letzte Stelle eingenommen. — Und selbst
zugegeben: wie widersinnig doch die Verbindung zweier
ZahlungeU; deren eine von der zufalligen Anordnung spater
Handschriften ausginge, die andere die Gesammtzahl der
Tragodien des Dichters ins Auge fasste! — Also etwa gar
das siebente Stdck in der chronologischen Reihe der Aeschj-
leischen Dichtungen? Nun, dann hatte AeschyluS; zuerst
auftretend 01. 70, 1, in den 27 Jahren bis 01. 76, 4, in wel-
chem die Persertetralogie zur AuffQlirung kam, nur 7 Stflcke,
in den folgenden 17 Jahren bis zu seinem 01. 81, 1 er-
13*
196 AESCHYLUS' PER8ER IN AEGYPTEN.
folgten Tode nicht weniger als 80 Stticke gedichtet! iiber
welche Ungeheuerlichkeit kein Wort weiter zu verlieren ist. —
Aber ferner: die Gesammtzahl von 87 Dramen selbst (um
den Namen TpaYU^biai nicht zu streng zu nehmen); sie stimmt
ja .weder mit dem Zeugniss der Vita, die 70, noch mit dem
des Suidas, der QO^Stiicke des Aeschylus zahlt. Woher also
die dritte Zahl? Wir wissen zu gut, was um ein halbes
Jahrtausend n. Chr. die alten Grammatiker von diesen Dingen
wussten und nicht wussten, um mit ziemlicher Sicherheit
wissen zu konneU; dass ihnen schwerlich andere und reinere
Quellen flossen als die spater von Suidas und dem Biographen
ausgeschopften. Was aber ganz gewiss ist^ das ist, dass sie
von der ^Stellung der Personen und des Chors' auf der
(noch dazu ^in Hufeisenform gestalteten'!) Biihne absolut
gar nichts wussten und wissen konnten.
Trotz aller dieser gleich von vom herein aufsteigenden, ja
sich unabweislich aufdrangenden Yerdachtsgriinde war indess
— da oub^v dcT* dTTiL^OTOV — doch der Moglichkeit Raum
gelasseU; dass die mitgetheilte Ueberschrift vielleicht gar
nicht urspriinglicher^ gleichzeitiger Bestandtheil des iibrigen
Codex, sondem etwa eine spater hinzugefUgte alberne Spielerei
sei; die dem Werthe der Handschrift selbst keinen Abbruch
thue. Indem wir uns also in Leipzig den eventuellen Er-
werb derselben in angemessener Weise zu sichem suchten^
baten wir nur zunachst mittels einer Anzahl bestimmt for-
mulirter Fragen um vorgangige Auskunft iiber die aussere
und innere Beschaffenheit des Codex. Diese Auskunft er-
folgte in iiberraschend griindlicher Weise. Ausser der ausser-
lichen Beschreibung des Codex traf statt der namentlich
gewiinschten genauen Collation gewisser, besonders entschei-
dender Partien des Stiicks alsbald eine von Herm Professor
Brugsch und seinem Bruder mit bewundemswtlrdiger Hin-
116 gebung und Ausdauer unter erschwerendsten Umstanden ge-
machte vollstandige Durchzeichnung des ganzen Codex ein,
nach welcher das sogleich folgende Facsimile sowohl des An-
fangs (a) [p. 198] als des Schlusses mit der Subscription
(b) [p. 199] angefertigt worden: woraus denn freilich sofort
die vollige Gleichartigkeit und demnach Gleichzeitigkeit der
AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 197
Ueberschrift ^) mit dem nachfolgenden Texte selbst in die
Augen sprang.
Der Codex hat hiernach eine so ganz und gar unge-
wohnliche Gestalt, dass dieselbe eben nur in der supponirten
individuellen Absicht einer als Geschenk dargebrachten Privat-
gabe eine Erklarung finden wiirde. £r besteht namlich aus
^fOnf langen, schmalen BlatterU; man mochte fast lieber
sagen Streifen, von dOnnstem, fast durchsichtigem Perga-
ment; die an ihrem obern (schmalen) Ende an einem Elfen-
beincylinder so befestigt sind, dass man alle filnf Streifen
bequem um den Cylinder zu rollen vermag.' Die Lange
eines solchen StreifeU; so weit er mit Schrift bedeckt ist
(Qber das Mass der unbeschriebenen Rander fehlt nahere
Angabe), betragt nach meiner Messung der Durchzeichnung
60 — 61, die Breite 9 — 10 Centimeter, nur bei der Subscrip-
tion zwischen 1 1 und 12. Das letzte (fiinfte) Blatt ist bloss
auf der Vorderseite beschrieben, die andern vier Blatter auf
beiden. Der lohalt vertheilt sich (nach Dindorfscher Vers-
zahlung in den Poetae scenici) folgendermassen:
1* = Ueberschrift, und Vers 1—119 bis MCr, in 88 Zeilen
lb = Ver8 119—233 <\CTY bis HOAIN, 110 Zeilen
2* = Vers 234-352 XHiXCiX bis NeOJN, 111 Zeilen
2^ = Vers 353— 457 diHPSeN bis diN^^lAE, 111 Zeilen
3* = Vers 458—584 KYKAOYNTO bis TOIA<\N<\, 112Z.
3^ = Vers 584-716 l<\N<\CI<\N (so) bis <\Mc|)<\, 112 Zeilen
4* = Vers 716—810 0HN<\C bis CYA<\NO, 113 Zeilen
4^ = Vers 810-947 YAeniMnP<\N<\l bis <\PIA<\|c|)YN
• (so), 113 Zeilen
*) Die mit der abgeschmackteBten Symmetrie vrild dorch einander
gehenden Zeilen hat sich der yerfaMer, obwohl aie sich auf mehr als
eine Weise lesen lassen, dem Sinne nach wahrscheinlich in dieser
Beihenfolge gedacht: 'ApKcciXaoc *ApicTO|Lidxou 'iTnroKXcibi) fXaiiKuivoc
Toiic TT^pcac, rfjy ^p66^iiv tiIiv dYbo/jKovTa Kal ^irrd TpaYipbuiiv AlcxOXou
€iKpopiujvoc ToO *€X€uciv6e€v. Td toO bpdinaTOc irp6cunra' Xop6c fipdy-
TU)v, 'ATTtXoc, 'ATOCca, z.lplr\c, €!6ujXov Aapciou, Xop6c (dieses zum
zweitenmal): oder wie man sonst die Personennamen ordnen will. Was
die aof beiden Seiten des untem XOPOC stehenden Zeichen be-
denten soUen, weiss ich nicht; yermuthlich gar nichts.
198 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.
5» = V. 948-^1076 ZliXNOJN bis AYC0POOIC || TOOIC,
90 Zeilen, und Subscription.
a
s~-
"^ ca ^ i^ TrepcNC
<5Tis
Y£Yd)OpiU;N0C V13O0niC
O
C
■T^^€MeNTr€pCU)NTvAJNOIXON\6NU0N€X
X b>.K€ c 6.ie\NTnatxK^\e fTMKd. fr«ju N i>;
<1)N6 U^NKMTrO-WXpYCu; Ne i^ pixNUp N^
YX(^KecK^T^a-rpecB£ib. noxc5vYtoc6.n
^.■^AepiHCB^cixeYci^^ptioreNHceix
cToxwp6.ce(()opeYeiN^M4)ih.eNOCT\oi
Tu;iB6.C 1X6 |u;iKixmOAYXprcOYCTpcU-ld.C
H i>sH K6i KO M b.NTl CHixN OpCOXOTTt ll^ le
AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 199
oixmAA+uuToice. hxae p o oic
rooic
KcuMsidlj^TUir Txo
^ i oooo"co Jr-^ '
KKcn C(^ o -H . u/o.Tpvi
otjkClo&v/Ic^ lioyTV
^Die Schrift'; heisst es in dem hieher gelangten Bericht,
*sehr vergilbt, ist wunderschbn; die Unterschrift (Blatt 5)
scheint einer spatern Epoche anzugehoren, sie ist hier dicker
tind die Tinte weniger gebleicht' — In der That, selbst in
der Durchzeichnung^ obwohl diese in nothgedrungener Eile
und keineswegs in der Absicht gemacht worden, um als
Unterlage einer streng getreuen Facsimilirung zu dienen,
bieten xms die Schriftziige ganz den Typus dar, den wir um
das sechste Jahrhundert n. Ch. zu setzen pflegen. Dazu
stimmt denn auch sehr wohl das Datum der Subscription,
die, aus den in Subscriptionen iiblichen SchnSrkeleien') in
Cursivgriechisch (ibertragen; also lautet:
2) Wie anter anderm aoch im Chisianos des Dionysios von Hali-
kanuuM, dessen Subscriptdon in meinen Oposc. phil. Bd. I aof Tafel I
facsimilirt ist.
200 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.
Kai Tobe Tfic Tuav 0ecca-
XoviKeujv TToXei (so) PipXioGrj-
KnC ^^ O"' H"'. 1vb. TpiTTJ.
6 CKeuo9uXa£ AeovTioc
Die Miihe; diese Datirung der verzwickten Indietionen-
rechnung auf die gewohnliche Aera zu reduciren, hat mir
die Freundlichkeit des in diesen Dingen sehr versirten Herm
Dr. Riihl, jetzigen Docenten unserer Universitat, abgenom-
men^ dessen Bemerkungen ich wortlich folgen lasse.
^Nach meiner Ansicht ist der erste Buchstab in der
vorliegenden Zahl kein Sigma, sondern ein Stigma/ die oo
dariiber sind Omega^s zur Bezeichnung des Dativs, wie in
der beiliegenden Abscbrift aus dem Ambrosianus A. 4.1nf.^)
Demnach ware zu lesen: (fTei) ^HaKicxiXiocTiu dpbo^nKOCTUj
6Yb6ip. Das Jahr 6078 nach Erschaffung der Welt nach
griechischer Rechnung ist aber gleich dem J. 570 n. Ch.
nach unserer Rechnung; da das Jahr der Erschaffung der
Welt = 5508 V. Ch. ist. Das Jahr 570 n. Ch. ist aber
auch wirklich dritte Indiction; denn da die Indiction dadurch
bestimmt wird, dass 3 v. Ch. == Indictio I ist, so gibt,
wenn man zu dem Jahr n. Ch. 3 addirt und die Summe
durch 15 dividirt, der Rest die Indiction. Die nachweislich
friiheste Anwenduug der Indiction fallt nach Jaffe ins Jahr
H8 356 n. Ch. Gemeint wird hier sein die Indictio Graeca oder
Constantinopolitana; welche mit dem 1. September beginnt. —
Sollte der erste Buchstab der Zifferbezeichnuug wirklich ein
Sigma und kein Stigma sein, so wUsste ich keine andere
passende Aera als die sogenannte Diocletianische, welche
seit dem Anfang des 4ten Jahrhunderts vorkommt und noch
heute bei den Eopten in Gebrauch isi Sie beginnt mit
dem 29. August 284 n. Ch. Das Jahr 278 dieser Aera ist
also » 562 n. Ch. Die Indiction trifft aber dann nicht zu,
indem hier 562 n. Ch. nicht Indictio III; sondem Indictio
X ist/
3) d. i. ans einem Codex von Xenophons Hellenika, der die Unter-
_UJ _U)— UJ — UJ
schrift hat: f ^TeXciOien Tvj) ? U) V p ^xei — 6862 — 1344 n. Ch.
AESCHYLUS' PEBSEB IN AEGYPTEN. 201
Nach allem diesen mochte man wohl wieder einiges
Zutrauen zu der fides des agyptischen Fundes fassen, sah
sich nun aber desto dringender auf die Prilfung der innern
Beschaffenheit des von dem Codex gegebenen Textes ange-
wiesen. Sie wird sich am anschaulichsten vor Augen stellen
lassen durch den buchstablichen Abdruck zweier Proben. Und
zwar wahle ich dazu die beiden Chorgesange 532— -583 und
633 — 680 deswegen, weil sie W. Dindorf im Philologus
Xni (1858) p. 458 ff. genau hat nach dem Mediceus ab-
drucken lassen, so dass die zusammenhangende Vergleichung
einer aus dem lOten oder llten und einer aus dem angeblich
6ten Jahrhundei*t stammenden Textesiiberlieferung vergonnt
ist. Wenn die Zeilenlange im Original bis auf verschwindende
Minima die gleiche ist, so ist es nur der Typendruck, der
eine erhebliche Verschiedenheit unvermeidlich gemacht hat.
(Siehe die beiden StQcke:
Vers 529-584 = f. 3» Z. 77— f. 3^ Z. 12
Vers 631-683 = f. 3^ Z. 41-73
auf Seite 202 und 203.)
Wer, der jemals eine alte — ja selbst eine junge —
Dichterhandschrifb^ vollends eine aus dem 6ten Jahrhundert;
gesehen hat und diese Proben auch nur einer oberflachlichen
Durchsicht imterzieht; wird nicht staunen fiber die aussere
Einrichtung eines Textes, der nicht nur die metrischen Verse
nicht zeilenmassig absetzt, vielmehr in Einem fort wie reine •
Prosa schreibt; sondern diese seine Prosazeilen selbst weder
mit einem vollen Worte, noch auch nur mit einer vollen
Sylbe schliesst; sondern der rohesten Symmetrie zu Gefallen
mittels der unsinnigsten Wortbrechungen sogar einzelne An-
fangs- oder Endbuchstaben in verschiedene Zeile^ flberschies-
sen lasst, wie es sonst nur in den verwahrlostesten Tnschriften
vorkommt; — der in Folge dessen auch in den lyrischen
Partien nicht die Spur von metrischer Versabtheilung be- 121
wahrt, wie sie uns z. B. in den Euripideischen Phaethon-
Fragmenten in so lehrreicher Weise der Glaromontanus bie-
tet; — der femer zwischen verschiedenen SceneU; selbst wo
Uebergang von Dialog zu Chorgesang oder umgekehrt ein-
202 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.
0
119 neMn€TeCAOMOYCMHK<\ITinPOCK<\ 530
KOI CinPOC0HT<\IK<\KONXOJZeYB<\CI A
eYNYNnepca)NT0JNMer«\A<\YX(ONK«\inoA
Y<\NAP(ONCTP<\TI<\NOAeC<\C<\CTYTOCOYCCO
NHAeKB<\T<\Na)NneN0eiANO<DeP(OIK<\TeK
PYM^^^CnOAA^^IA^^n^^A^^ICXePCIK^^AYHTPAC
K<\TePeiKOMeN<\IAI<\MYA<\AeOICA<\KPYCI
KOAnoYCTerroYC<\AroYCMeTexoYC<\i<\iA64o
<\BPorooinepciAec<\NAP(ONno0eoYC<\iiAeiN
<\PTIZYri<\NAeKTP(ONTeYN<\C<\BPOXIT(ON<\C
XAIA^^NHCHBHCTePtlN^^^DeiC^^ineNOOYCI
rOOIC<\KOPeCTOT<\TOICK<\ir(OA€MOPONTCON
OIXOMeN(ON<\IP(OAOKIM(OCnOAYneN0H
NYNAHnpon<\c<\MeNCTeNeir<\i<\ci<\ceK
K€NOYMeN<\2eP2HCMeNHr<\reNnonoi sso
2eP2HCA<\n(OA€C€NTOTOI2€P2HCAen<\N
T€necn€AYC<I)PON(OCB<\PIA€CCinONTI
<\ICTinOTeA<\PeiOCMeNOYT(OTOT<\BA<\
BHCenHNTOi<\PXOCnOAIHT<\ICCOYCIAOC
<WAOC<\KT(OPn€ZOYCT€K<\l0<\A<\CCIO
YCOMOnT€POIKY<\N(OniAeCN<\eCM€N 660
Hr<\roNnonoiN<\ecA<\n(OAec<\NTOToiN
<\eCn<\N(OAe0POICIN€MBOA<\ICAI<\AI<\O
N(ONX€P<\CTYT0<\reK0Yr€IN<\N<\KT<\YTON
(OC<\KOYOMeN0PHIKHC<\MneAIHPHCA
YCXIMOYCT€KeA€Y0OYCTOIA<\P<\nP(O
TOMOPOIAH<t)eYA€l<I)0eNTeCnPOC<\N<\
rK<\NHe<\KT<\C<\M0IKYXPei<\CO<\ePP<\NTd^l 670
CT€NeK<\IA<\KN<\ZOYB<\PYA<\MBO<\CONO
YP<\NI<\XHO<\TeiN€A€AYCB<\YKTONBO<\
TINT<\A<\IN<\N<\YA<\NrN<\nTOM€NOIA<\AI
AeiN<\l<t)eYCKYAAONT<\inPOC<\N<\YA(0
NH€n<\IA(ONT<\C<\MI<\NTOYO<\neN0eiA
<\NAP<\AOMOCCTePH0€ICTOKe€CA<\n<\l 68o
AeCA<\IMONI<\XHO<\AYPOMeNOirePO
NTeCTOn<\NAHKAYOYCIN<\ArOCTOIA<\N<\
AESCHYLUS' PEBSEK IN AEGYPTEN. 203
eir«\PTiK<\K(i)N<\xocoiAenAeoNMONO m
C«\N0NHT(ONneP<\C€inOIHP<\ieiMOYM
<\K<\PIT<\CICOA<MMa)NB<\CIAeYCB<\PB<\
P<\C<\<I)HNHieNTOCT<\n<\N<\IOA<\l<\NHAYC
0PO<\B<\rM<\T<\n<\NT<\A<\'N<\XHAI<\BO<\
C(t)N€P0eN<\P<\KAYeiMOY<\AA<\CYM 64o
Oir<\TeK<\l<\AAOIX0ONICJN<\r€MON€C
A<\IMON<\Mer<\YXHIONT<\INeC<\TeKAO
M(i)Nn€PC<\NCOYCireNH0€ONn€MneT€
A^^NojoiONOYnwnepcic^^ieK^^AYM^eN
H<DIAOC<\NHP<|)IAOCOX0OC<DIA<\r<\PK
€KeY0eNH0H<\IA(t)N€YCA<\N<\nOMn 660
OC<\NeiHC<\IA(t)N€YCA<\PeiONOION
AN<\KT<\A<\PeiONH€OYT€r<\P<\NAP<\Cn
OT<\nOJAAYnOAeMO<D0OPOICIN<\T<\IC
0eOMHCT(t)PA€KIKAHCK€TOnePC<\IC
0€OMHCT(t)PAeCKeN€n€ICTP<\TON€Y
€nOA(t)K€IH€B<\AHN<\PX<\IOCB<\AHN
l0IIKOY€A0en<\KPONKOPYMBONOX
0OYKPOKOB<\nTONnOAOC€YM<\PIN eeo
<\€IP(t)NB<\CIA€IOYTI<\P<\C<|)<\A<\PONnh
<l><\YCK(t)NB<\CK€n<\TeP<\K<\KeA<\P€k\N
OIOn(t)CK<\IN<\TeKAYHICN€<\T<\XHA€C
nOT<\A€CnOTOY<D<\NH0ICTHri<\r<\PTIC
€n<\XAYcnenoT<\T<\iNeoA<\i<\r<\PHAH 67o
K<\T<\n<\COA(t)AeB<\CK€nATeP<\K<\K€A
<\Pei<\NOI<\l<\l<\l<\l(t)nOAYKA<\YT€<DIAOI
CI0<\N(t)NTIT<\A€AYN<\T<\AYN<\T<\n€
PIT<\IC<\IAIAYM<\AI<\rOI<\N<\M<\PTI<\n<\
C<\ir<\IC<\IT<\IAe2e<D0IN0<\ITPICKAA
MOIN<\€C<\N<\€C<\N<\€CA(t)niCT<\niC 68o
T(t)NHAIKeC0HBHC€MHCnePC<\ireP<\IOI
TiNAnoAicnoNeinoNONCTeNeiKeKOHT
I
204 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.
tritt; keinerlei Abtheilung kennt oder nur den kleinsten
Zwischenraum lasst; — der, auf irgendwelche Trennung auch
bei jedeni Wechsel der sprechenden Personen ganzlich vei>
zichtend; die Namen der letztem durchgangig mit dem ein-
zigen Anfangsbuchstaben /wie X'^), di, A fflr Xopoc, "Arocca,
Aapeioc) in so ununterbrochener Continuitat mit den vorher-
gehenden und nachfolgenden Textesworten bezeichnet, dass
man sich nur mit der verdriesslichsten Muhe zurecht findet?
Alles zusammengenommen ware in der That kaum eine raf-
finirter ausgedachte Bosheit erfindbar, wenn sich der Schrei-
ber, um den kUnftigen Leser griindlich zu argern, ausdrQck-
lich die Aufgabe gestellt hatte, ein Lesen und Verstehen
^mit Hindernissen' im eminentesten Sinne zu bewirken.
Wird man auch diese Singularitaten, die nirgends ihres
gleichen finden, auf Rechnung der individuellen Marotte
eines Privatgeschenks setzen wollen, dergleichen wir nicht
berechtigt seien mit dem sonst gewohnlichen Massstabe zu
messen? — Doch sei selbst dies; mogen wir uns im Noth-
falle Unerhortheiten gefallen lassen; was aber jeder Nach-
sicht ein Ziel setzt; das sind erfahrungsmassige Unmog-
lichkeiten. Fiir eine solche aber muss es unbedingt gel-
teU; wenn in einem anerkanntermassen so, wie es ims aus
byzantinischer Zeit iiberkommen ist^ vielfaltigst verderbten
Drama eine gegen 500 Jahre altere Handschrift auch nicht
einen einzigen der mehr oder minder schweren Schaden durch
eine reinere Ueberlieferung heilt; ja nicht eine einzige nen-
nens- oder irgendwie beachtenswerthe Yariante darbietet;
sondem sich durch nichts als einige elende Schreibfehler ^)
vom landlaufigen Yulgattext unterscheidei Dass dies aber
das Yerhaltniss beider Texte ist, davon kann sich jeder durch
eigene Yergleichung der oben abgedruckten^ iiber mehr als
hundert Yerse sich erstreckenden Proben mit der ersten
4) Nat&rlich war aach das in der vorletzten Zeile des ganzen
Stdcks (Facsimile b) an dritter Stelle erscheinende X, v/ie es der
Durchzeichnimg nachgebildet worden, ein X. Vers 948 ist Z vielmehr
5) Wie Vers 666 AMneAIHPHC ffir dMirebiyipcic, 669 CTHriA fflr
CTUTia, 676 AIAfOIAN far bidtoiev u. a.
AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 205
besten gedruekten Ausgabe, die nur von Hermann^schen und
Dindorfschen Emendationen frei ist^ so leicht iiberzeugen; 122
dass ich mir die undankbare Milhe ersparen darf^ die ein-
zehien Belege yoUstandig zu registriren.
Bei dieser Sachlage also^ was ist schliesslich der Humor
von der im ^Wunderlande' Aegypten gemachten Entdeckung?
£s darf getrost ausgesprochen werden: wenn je etwas gewiss
war, so ist es dies, dass wir hier den reinen Schwindel vor
uns habeU; dass wir einer, nicht einmal mit dem zu erwar-
tenden Geschick gemachten, frechen Falschung gegeniiber
^stehen. Zwar das mechanische Geschick in der Nachbildung
ausserlicher Alterthumlichkeit ist ja gross genug, um selbst
Sachverstandige, die nur auf die innere Beschaffenheit nicht
naher eingehen, zu tauschen; aber um desto erstaunlicher ist
in Beziehung eben auf dieses Innere das Ungeschick, ja ge-
radezu die Dummdreistigkeit und Plumpheit^ mit der solche
Falschung ins Werk gesetzt worden. Von einem leidlich
klugen Betriiger hatte man doch wenigstens erwarten sollen^
dass er etwa einen der vier altesten Drucke — Aldina^ Tur-
nebiana, Robortelliana, Victorio-Stephaniana — seiner Copie
zu Grunde legte, oder aber irgend einen unschwer aufzutrei-
benden jungen Codex des 15ten Jahrhunderts: aber nicht
einmal diese anfangliche Muthmassung bestatigte sich. Viel-
mehr hat er im allgemeinen ganz und gar den auf der Por-
8on'schen Ausgabe ®) beruhenden Dindorfschen Text, wie
ihn die altern Teubner^schen Drucke, namentlich (da mir im
Augenblick nicht alle zur Hand sind) der vom Jahre 1827,
bieten, als Vorlage fiir seine Copie benutzt. Daneben aber
ist er schlau genug gewesen, hie und da eineu Blick in noch
eine andere Ausgabe zu werfen und daraus^ um seine Ab-
schreiberei einigermassen zu verstecken, einzelne Lesarten
6) Nicht etwa diese selbst oder ihren (von Sch&fer besorgten)
Weigel^Bchen Abdmck von 1817, wie sogleich daa Vers 632 seit Tnr-
nebnfl vorangeschickte, von Dindorf mit Blomfield beseitigte, demnach
auch im ^Aegyptiacua' fehlende dXX' beweist Mit dem Tauchnitzer
Druck, den ich augenblicklich nicht vergleichen kann, hat es ohue
Zweifel dieselbe Bewandtniss wie mit dem Weigerschen.
206 - AESCHYLUS* PERSER IN AEGYPTEN.
aufzunehmen : und das ist, wenn nicht alles tauscht^ die
Wellauer sche gewesen. Das schlagendste Beispiel ist Vers
571, wo er bei Dindorf-Teubner zwischen 6d und CT^ve
drei Sternchen als Zeichen einer Liicke vor sich hatte und
sich dadurch veranlasst fand, die Hermann'sche Conjectur
fppavTQi einzurilcken, die von Wellauer, und von ihm allein,
in den Text gesetzt worden. £in blosses Versehen kann es
123 sein, wenn er, wieder mit Wellauer, Vers 647 in den Worten
f\ q)iXoc dvfjp, fj q)iXoc dx^oc das zweite fj fortliess. Aber
kein Schreibfehler ist es, dass er Vers 329 statt ToiiLvb^ y'
dpx6vTWV setzte Touwvb^ y' dpxa»v vOv nach Ganter^s Con-
jectur, die — bei Wellauer im Texte steht. Desgleichen in
der vorletzten Zeile des ganzen Stucks (Facsimile b) Txi^\\f{i)
Toi C€ fiir ixi^\\f{D ce ebenfalls mit Wellauer, wenn auch zu-
gleich buc0p6oic fiir bucGpooiciv gegen ihn.') Dnd dieser
Mitgebrauch der Wellauer^schen Ausgabe gibt wohl auch
den Schliissel zum Verstandniss der wundersamen Zahlung
in der Ueberschrift, welche die Perser als Tfiv ^pb6^Tiv tujv
. . .TpQTiwbiuav bezeichnet: dennWellauer ist der einzige mir
bekannte Herausgeber, der diesem Stuck die letzte Stelle
angewiesen hat.®)
Von wem stammt nun die so geschickt-uugeschickt ge-
machte Falschung? — Wer, zumal hier in Leipzig, wird
7) SS>mmtliche angefQhrte Lesarten gibt zwar auch die Hermann-
8che Ansgabe, aber daneben so viele und bedeutende Abweichongen,
von denen der ' Aegyptiacus ' keine adoptirt hat, dass die etwaige
Annahme, sie selbst habe dem Schreiber vorgelegen, gar wenigWahr-
scheinlichkeit h'd.tte.
8) Wer sich indess theils auf diesen Umstand, theils anf die oben
verzeichneten UebereinBtimmungen stiitzen wollte, um als das eigent-
liche Original der &gypti8chen Abschrift nicht sowohl den Dindorf-
Teubner^schen Text, als vielmehr gerade den Wellauer^schen anzn-
sehen, wcirde wiedernm iiberBehen, dass der kleinem Discrepanzen von
diesem weii mehr sind als von jenem: wie 548 vOv 6f) statt vOv ydp,
557 Coudboc Btatt Couc{6atc, 568 bi\ q>eO statt q>€0, 651 Aap^ov. ^i
Btatt Aapcid. i^^ (Druckfehler fdr Aapeidv. i^^), 661 Tidpac statt Ti/)pac
u. a. m. Mit v5lliger Bestimmtheit einem verschmitzten Falsarius
hinter seine Schliche zu kommen hat begreiflicher Weise seine
Schwierigkeit.
AESCHYLUS' PER8ER IN AEGYPTEN. 207
nicht zuerst an den vielberufenen Namen des palaogra-
phischen Schreibkilnstlers Simonides denken? dessen glei-
chen in solcher Technik und Industrie, so viel wir wissen,
bisher nicht erstanden ist. Freilich zahlt er schon seit
mehreren Jahren zu den Todten; auch ist es bei seiner hin-
langlich constatirten Sinnesart nicht sehr wahrscheinlich,
dass er etwa einen gleich geschickten Schiiler gebildet und
in ihm sich einen rivalisirenden Concurrenten herangezogen
habe. Indessen, warum konnte denn das Perser-Fabricat
Xiicht noch aus seinen Lebzeiten stammen und aus irgend
^elchen Ursachen erst jetzt ans Tageslicht getreten sein? —
-Aber mehr: ist denn Simonides auch wirklich und wahrhaf-
'fcig todt? Englische Zeitungen waren es allerdings, die ihn 124
tereits am 19. October 1867 in Alexandrien gestorben sein
liessen, und daher ist dieselbe Notiz auch in Freund Eck-
^tein's Nomenclator philologorum p. 536 libergegangen. Ich
:fUrchte indess sehr^ in einer editio auctior et emendatior
^ird die Angabe mit einem Fragezeichen erscheinen, wenn
«ich nicht gar inzwischen das Gegentheil als Gewissheit
lierausstellt. Warum, das wird den Lesern dieser Blatter
^nachstehender, von W. Dindorf freundlich mitgetheilter
Passus eines Briefes sagen, den derselbe unter dem 25. Oc-
"tober 1868 von Dr. Tregelles, dem bekaunten Herausgeber
des Neuen TestamentS; aus Plymouth empfing: ^Some time
ago an account was published in England of the death of
Simonides at Alexandria; but since then the Rev. Donald
Owen; an English clergymaU; has found him in Russia oc-
cupied with the preparation of Historical Docu-
ments for the Russian Government.'
Man sieht; wenn diese Nachricht, wie es doch den An-
schein hat, richtig ist, so hat 6 Kupioc KujvcTavTivoc CifLiU)-
v\br\c das kalligraphische Geschaft in recht analoger Weise
fortgesetzt. St. Petersburg ist es also jetzt, von wo Auf-
klarung dariiber zu erwarten steht, ob wir es mit einer Per-
son von Fleisch und Blut, oder mit einem mythischen Wesen
zu thun haben. Jedenfalls sind wir hiernach der Nothiguug
enthoben^ den Zusatz der Ueberschrift dieses Artikels *ein
neues Simonideum' im Sinne eines blossen Gattungsbegriffs
208 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. — _
2u interpretiren; denn die Vermuthung liegt wohl nicht fem,
dass die Todesnachricht der offentlichen Blatter vom leib-
haftigen ^Verstorbenen' selbst in sehr errathbarer Absicht
veranlasst worden ist. — Die einzige Notiz, die sonst fiber
die Herkunft des Perser-Codex hieher gelangt ist^ dass er
namlich von einem * griechischen Geistlichen'^) producirt
worden sei, ist begreif licher Weise nicht geeignet, den Glaa-
ben an bona fides zu begUnstigen.
Leipzig; August 1871.
Nachtraglich ist es sogar vergonnt, eine Vergleichung
der Schriftziige unseres Codex mit der eigenen Handschrift
des leibhaften Simonides anzustellen. Es ist eine^ in Deutsch-
land vermuthlich wenig bekannte Druckschrift:
125 ^Report of the council of the Royal Society of literature
on some of the Mayer Papyri, and the palimpsest ms.
of Uranius belonging to M. Simonides. With letters
from MM. Pertz, Ehrenberg, and Dindorf. London:
John Murray — , Trflbner and Co. — 1863'
welche auf p. 28 acht Zeilen der vielberufenen Uranios-Hand-
schrift facsimilirt gibt (gerade diejenigen; die das verrathe-
M eN LO ^4-Tb.CAAeNTU; N Ri>CI >s6uON
G \cn GNTe-Tt>^cii.ee>4TVnT\ kjj n/
O \V;H CeiCT6.C K.^W^^/y<x) NTlON
i^ii>ce\c€^eicenT^sfi^Ti>^>^i
9) Nach anderer Lesart: 'von einem griechiBchen Anie.'
AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 209
rische Kar' £^f)v ib^av enthalten), wie ich sie nebenstehend
xylographisch wiederhole.
Halt man diese Probe mit denen des Aeschylus-Godex
zusammen, so enthalt der Schriftcharakter beider zwar nichts
zwingendes; umi eine und dieselbe Hand anzunehmen; aber
aoch durchaus nichts widersprechendes. Denn der ganze^
allerdings beim ersten Blick ins Auge springende Unter-
schied lauft darauf hinaus^ dass dieselben Grundformen der
fiuchstaben das einemal mit fliichtigem Griffel in ddnnen;
schrag geneigten Ziigen auf das Blatt geworfen^ das andere-
mal mit festerer Hand geradestehend und breiter aufgetragen
aind. Wenn der Uraniostext ungefahr die Cursiv-MajuskeP^)
der Herculanischen Papyrus oder der Hyperides-Reden fur
Lykophron und Euxenippus wiedergibt^ so nahert sich der
Aeschylustext weit mehr dem Typus der Normal-Majuskel,
"Wie sie uns z. B. in den Ambrosianischen Fragmenten der
Ilias, auch in den (wenngleich etwas starreren) Euripidei- 126
3chen Phaethonbruchstiicken des ClaromontanuS; desgleichen
l>ei Hyperides gegen Demosthenes entgegentritt. Daraus
folgt indess weiter nichts^ als dass der Schreiber — wenn
^s derselbe war — bei dem einen Falsificat gar nicht anders
^ls in flOchtigem Cursiv schreiben wolltc; bei einem andern
^s von Yorn herein auf eine sorgfaltigere Malerei abgesehen
liatte. Gewisse besondere Ziige sind beiden Schriftarten ganz
^emeinsam^^), vor allem das wunderlich geschnorkelte ^, ob-
^ohl ja allerdings auch dies in den genaimten Papyrus und
sonst sein mehr oder weniger entsprechendes Ebenbild hat.
— Sei dem allen indess wie ihm wolle, fiir die Hauptsache
ist es gleichgiiltig, ob *der Simonides' oder *ein Simonides'
als Urheber zu gelten hat.
10) 'Majoskel' sage ich, nm den mehrdeutigen Aosdrucken 'Un-
cialen' und 'Capit&ler' absichtlich aus dem Wege zu gehen.
11) Eben dahin kann man auch das Y z9.hlen, deBsen Beiu nicht
durch eine gerade Linie, sondem durch eine feine Schlinge gebildet
wird. Desgleichen das Zusammenh&ngen und lueinanderfliessen der
obem Qnerstriche oder Spitzen der benachbarten Buchstaben TT T T I,
welches die Deutlichkeit so h&ufig beeiutr&chtigt; u. a. m.
PR. KITSCHELU OPV8CVLA. V. 14
210 RECENSION VON PR. STAQER^S
Hoffentlich ist das agyptische ^pjiaiov nicht inzwischen
schon an eine continentale Akademie oder transmarine Uni-
versity verkauft!
III.
Recension von Fr. Stager: Aischylos Sieben
gegen Thebe
tlbersetzt ond durch Anmerkangen erl&utert. Halle 1827.*)
193 Wir haben diese Relation fttr zweckdienlich
erachtety um einestheils des Yfs Standpunkt zu bezeichnen;
der; wie leicht ersichtlich; nicht sowohl der unbequeme Stand-
punkt wissenschaftlicher Strenge^ die nach dem Ideale ringt^
194 als vielmehr die gemachliche Ruhebank leicht befriedigter
Unwissenschaftlichkeit ist; andemtheils; um des Yfs eignen
Massstab zur Grundlage gegenwartiger Beurtheilung machen
zu kdnnen. Obwohl nun dieser Massstab selbst, wie im Ver-
folg klar werden wird, ein eben so unrichtiger als unzurei-
chender ist; so ist doch auch jenen massigen Anforderungen
keinesweges Gentige geleistet worden. Denn wenn, um von
dem Formellen des iambischen Dialogs auszugehen; der Yf.
sich nur die Freiheiten genommen zu haben meint, die man
bei allen drei griechischen Tragikern findc; so beruht dies
entweder auf verzeihlicher Selbsttauschung oder auf unver-
zeihlicher Unwissenheit. Oder bei welchem Tragiker hat
der Vf. eine so gewiasenlose Handhabung der Verstechnik
gefundeU; wie er selbst sich nicht iibel nimmt^ wenn er z. B.
in V. 16
Die Kinder und die liebe Heimath, die Pflegerin —
dem Leser die Wahl lasst, entweder im vierten Fusse einen
Bacchius oder im fiinften einen Creticus zu finden: einVers-
schema, wie es sonst nur noch in einer ziemlich anrQchigen
Schulausgabe des Prometheus vorkommt; oder wenn er den
*) [Jenaische allgemeine Litteratar-ZeitQog 1S30, Febraar Nr. 26.
26 p. 193— 206, wo der Ariikel mit 'A. B. C nnteneichnet ist.]
iJBERSETZUNG DER SIEBEN GEGEN THEBE. 211
zweiten und vierten Puss mit einem Spondeus ziert, wie
V.1039 'will ihn wggtragen', V. 1050 ^Zwietracht schliesst';
oder gar den Trimeter mit demselben Fusse schliesst, wie
V. 5 'Unglack traf^', V. 63 'Sturm antobt', V. 495 'Win-
dungen rings auf; V.448, den Rec. der Unglaubigen wegen
ganz hersetzt:
Bestellt, voll Feuer, muthig, Btark — Polyphontes —
Wofem nun der Vf. geneigt sein konnte,
jene Unformen nicht sowohl fllr fehlerhaffce Versflisse als
vielmehr f&r prosodische Schnitzer gelten zu lassen, so wird
doch auch jener Vorwurf nicht ehor erledigt sein, als z. B.
die merkwdrdige Anapastentheorie, wie sie sich in der Pra-
xis des Vfs kundgibt, mit griechischen Musterstellen belegt 195
sein wird. Nach jener Theorie namlich kann in einem jeden
Fusse des iambischen Trimeter ein Anapast stehen, ausser
im sechsten; und zwar, je zerstiickelter durch Wortschliisse
die einzelnen Sylben sind, desto lieblicher scheint sich der
Anapast dem Ohre des Vfs einzuschmeicheln. Man ver-
suche, diesen Eindruck durch Recitation folgender Verse in
sich zu reproduciren, doch nicht ohne mit einem herzhaften
Athemzuge den Anlauf dazu zu nehmen:
Chor. Steht das nicht bei den G5ttem? Et. Verlassen doch, bo
heisBfs —
Die gram den Menschen, nicht eingedenk der GOtter sind —
Was aber femer ausser dieser .^ganz materiellen 6e-
setzmassigkeit der Versification , wie sie allenfalls durch
Abzahlen mit den Fingern zu erreichen ist, zu ein^r kunst-
lerischen Nachbildung antiker lamben erforderlich sei, (lavon
scheint der Vf. nicht die leiseste Ahnung gehabt zu haben,
obwohl ihm gerade hierin die im Jahre vorher erschienene
Vossische Uebersetzung hatte vorleuchten sollen: wir meinen
die durch das kunstvolle Ineinandergreifen von Vers-, Fuss-
und Wort-Casuren zu wechselvoller Anmuth bei strenger
Einheit ausgebildete Rhythmik des griechischen Trimeter.
Der Vf. mag aber seine Uebersetzung fiir Eenner oder Nicht-
kenner (*die der fremden Sprache unkundigen Gebildeten*)
14*
212 RECENSION YiON FR. STAGER^S
berechnet haben: letztere miissen jedenfalls bei Lesung sol-
cher Verse, wie gleich unter den ersten funfeehn vier Sttick
onterlaufen:
Mu88 der, der auf dem Schiff | de8 Staats den Lanf bewacht —
Da8 Steuer lenkt, darch Schlaf | das Auge nicht erquickt —
bei Aeschylus den eintonigen modemen Alexandriner wie-
derzufinden glauben, der den Vers in zwei gleichformige
Halften zerlegt; und sind sie von der Natur mit einiger-
massen feinem Gehor begabt, die gepriesene Eunstmassigkeit
der griechischen Dramatiker auch in dem Bau folgender
Trimeter vermissen, die ihren Namen allzudeutlich an der
Stim tragen, und wenigstens den Kenner sogleich an die
geschmacklose Spielerei des Solensers Kastorion erinnern:
Und Wehge8chrei. | Das wende Zeus, j der Schirmende —
Der Manneszeit | auch wer ihr 8chon | entaltert ist —
wie man denn dieser monotonen Gesellschaft iambischer
Dipodien auf den ersten zwei Seiten der Uebersetzung be-
196 gegnet. Eben dahin gehoren die in lauter iambischen Wort-
f&ssen gar kranklich einherwankenden Verse, die durch ge-
haufte einsylbige Worte vollends allen Halt verlieren, wie:
Mu88 der, | der auf | dem Schiff j de8 Staats | den Lanf | be-
wacht —
Doch ihr | mds^t jetzt, | auch wer | noch nicht | erreicht | die
Kraffc —
•
u. a. Dass sich vereinzelte Beispiele der geriigten Vers-
formen aus den umfangreichen Ueberresten der griechischen
Tragodie auflesen lassen, wUrde ein seichter Einwurf sein;
denn alles abnormC; das in beschrankter Erscheinung Ent-
schuldigung erlialt, wird durch gesetzlose Haufung unertrag-
lich; weil Ausnahme nicht Regel; sondem eben Ausnahme ist.
Aber noch von einem andem Gesichtspunkte beurkundet
der von dem Vf. sich selbst gesetzte Kanon, die Freiheiten
sich.zu erlauben, die man bei allen drei griechischen Tra-
tJBERSETZUNG DER 8IEBEN GEGEN THEBE. 213
gikern antreffe; die Gedankenlosigkeit seines Erfinders. Denn
die Aufgabe war eben^ den Aeschylus, und weder den So-
phokles noch den Euripides^ «zu tibertragen. Auf den lang-
aushaltenden; schweranstrebenden Senar des Aeschy-
lus im Gegensatz zu dem fliichtigen des Euripides konnte
den Vf. wenigstens BL Voss aufmerksam machen (Vorr. zu
Aesch. p. IX), wenn ihm auch die gewichtvoUe Hervorhebung
jenes Gegensatzes bei Aristophanes unbekannt war. Wie
gegenwartig die verdeutschte Tragodie vorliegt, wlirde frei-
lich Hr. Stager, wenn Dionysos, zUmend tlber die Verun-
glimpfung eines seiner Meisterwerke, zu ihm herantrate und
an ihn die Aufforderung ergehen liesse, wie dort an den
EuripideS; mit diesem verlegen ausrufen mUssen: 9^p€ ttoG
toioOto br\T& jLioucTi;
Hier ein paar Proben fQr hundert; wieder nur von der
ersten Seite, die uns fiir keines einzigen Mangels Nachwei-
sung im Stich lasst:
oljLiuiYlictciv 9*, dbv Zeuc &Keir]Tr\p\oc —
Und Wehgeschrei. Das wende Zeus, der Schirmende —
Doch wie wenig dem Vf. die Aufgabe klar geworden war, durch
treue Bewahrung des individuellen Charakters ein Kunstwerk
zu reproducireU; dafiir gibt das betriibendste Zeugniss die vol-
lig willkiirliche Behandlung der Chorpartien. Wie immer, so
steht auch hier der Vf. dem zwiefachen Tadel bloss, einmal
durch die allerlaxeste Gesetzgebung seiner unwissenschaft-
lichen Bequemlichkeit den erwiinschtesten Vorschub geleistet
zu haben, und doch auf der andem Seite seine Gesetze in
gedankenloser Inconsequenz mit Fiissen zu treten. Wie will
der Vf. seine Willkiir in der Wahl der Chormetra vor einem
wissenschaftlichen Standpunkte rechtfertigen, da er sie aus-
driicklich p. 55 durch die Verlegenheit motivirt, in die den
Uebersetzer die Eigenthtimlichkeit der Aeschyleischen Poesie
setze? Demohngeachtet, warum gibt dieselbe Uebersetzimg,
die z. B. den dochmischen Rhythmus des ganzen ersten Chor-
gesangs fallen lasst, denselben anderwarts, wie V. 686. 705 if., 197
getreu wieder, wo er doch wohl nicht mehr Volksthiimlich-
214 RECENSION VON FR. STAGER^S
keit hat als dort? denn wunderlich genug gibt sich Hr. St.,
der seine Chormetra, wie wir eben sahen, mit seiner
Schwache entachuldigt, in einer andern Stelle die Miene, als
habe ^angemessene Wahl des Versmasses, mit Riicksicht auf
das besonders ausgebildete Geftihl des Volkes/ den Ueber-
setzer geleitet. Wofern nun gegriindeter Weise (zu welcher
Annahi^e Rec. sich keinesweges berechtigt glaubt) des Vfs
Rhythmen wirklich dem individuell ausgebildeten GefUhl des
deutschen Volkes entsprachen, so miisste man allerdings
diesen Volksgeschmack, der in einer beliebigen Zusammen-
wiirfelung langer und kurzer Sylben, holpriger und stolp-
richterVerse seine Befriedigung fande, nicht ohneWehmuth
beklagen; aber wiederum stande es noch nicht in Conse-
quenz, dass es fiir den U.ebersetzer eines fremden Kunst-
werkes Pflicht sei , einem so verwahrlosten Geschmack durch
behagliche Accommodation zu huldigen, statt durch gewissen-
hafte, mit weisem Mass gemilderte Strenge die Emp^ng-
lichkeit fiir das zwar Fremdartige, aber dabei wahrhaft
Grossartige zu wecken, welchem Streben doch wahrlich in*
unsern Tagen der Sinn der Gebildeten auf das erfreulichste
entgegenkommt. Doch welches Publicum von dem Vf. unter
dem Volke gedacht werde, wird vielleicht aus denjenigen
Stellen klar, die allerdings einen gewissen leichtfasslichen,
popularen, wenn auch nichts weniger als kunstgerechten Takt
haben, der an die volksthiimliche Romanze erinnert, z. B.
V. 122:
Und die Ziigel, gez&amt durch Rosses Gebiss,
Verktbiden klirrend den blutigen Tod. n. s. w.
Denn wem fallt nicht hiebei ein:
Es ritten drei Reiter zum Thore hinans —
oder andere Balladen gleich heitern Charakters? Wem da-
gegen fallen dabei die ausdrucks- und empfindungsvoUen
Dochmien des Aeschylus ein, in denen sich das von Leiden-
schaft bewegte, zwischen Furcht und Hoffnung bangende Ge-
miith so malerisch abspiegelt? Wie nun der Grundcharakter
der eben angezogenen Verse offenbar anapastisch ist, so
darf dagegen nicht verhehlt bleiben, dass alle anapastischen
Cbersetzung der sieben gegen thebe. 215
Systeme unserer Tragodie (V. 822 S. 861 ff. 1054 ff.) von
dem Uebersetzer sich dieselbe Behandlung wie die eigent-
lichen Chorgesange haben gefallen lassen miissen^ wodurch
der wesentliche Unterschied beider, von welchem dem Vf.
eben so wenig wie von der tiefen innern Bedeutung der anti-
strophischen Entsprechung eine Ahnung aufgedammert zu
sein scheinty auf das grUndlichste vernichtet, und die ver-
schiedenartigsten Elemente zu einem imerfreulichen Chaos
vermengt worden sind, auf welches die Worte der Tragodie
Anwendung erleiden: TroXXd b* dKpiTO^upxoc (Moucac) bocic
ouTibavoTc dv ^oGioic qpopeiTai. Die Uebersetzung mag Hr.
St. in seinem eignen Exemplare nachlesen Y. 360 ff.
Nach diesen Darlegungen ist es schwer zu begreifen, i98
welchen Sinn man mit den Wortei^ des Verfassers zu ver-
binden habe: 'Ich kenne wohl die Mangelhaftigkeit meiner
Verse; aber dieser mache ich mich lieber schuldig als der
Mangelhaftigkeit des Gedankens. Die richtige Declamation
muss vieles wieder gut machen.' Abgesehen davon, dass die
vorliegende Uebersetzung doch nicht bloss zum Declamiren
bestimmt ist, so gesteht Rec. keinen Begriff von einer De-
clamation zu haben (der obendrein das Pradicat einer rich-
tigen zukomme); die aus einem Mischmasch principlos dahin-
hilpfender; einherschleichender,- kopfaber stolpernder Vers-
zeilen gesetzmassige, wohllautende, mit kiinstlerischem Be-
wusstsein gewahlte Rhythmen herausdeclamiren, kurz, welche
gut machen soll, was der Uebersetzer schlecht gemacht-
Gleichwohl hat sich Hr. St. eines namhaften Mitkampfers
zu getrosten, der in seinem ^Nachtrag zu der Schrift iiber
die Aeschylische Trilogie' p. 81 f., bei Gelegenheit einer
gleich unkritischen und ungrammatischen Apologie des hun-
dertkopfigen Ungeheuers im Prometheus, in hartnackigem
Irrwahne an den FIuss kunstgerechter Declamation appellirt,
die solche hassliche Flecken auch fiir das geiibteste Ohr
gldcklich verkleistere. GlGckliche Harmlosigkeit eines geist-
reichen Dilettantismus!
Aber auch das gegenwartig in Rede stehende Princip
des Vfs, durch Mangellosigkeit des Gedankens die Mangel-
haftigkeit des Versbaus zu iibertragen, ist leider, wie alle
216 RECENSION VON FR. STAGER'S
bisher beleuchteten Punkte, in der Durchfiihrung nicht minder
als in der Aufstellung verungluckt. Denn es lasst sich die
Mangelhaftigkeit des Gedankens, die der Vf. in seltsamer
Verblendung von seiner Uebersetzung entfernt wahnt, in
einer vierfachen Abstufung dergestalt nachv^eisen, dass ge-
rade sie als eine die Mangelhaftigkeit der metrischen Form
entschieden iiberwiegende erscheint. Wenn namlich die bisher
blossgestellten UnvoIIkommenheiten in Anschlag gebracht
und die mangelhaften Gedanken in unaschyleische, unpoeti-
sche, ungriechische und undeutsche classificirt werden, so
diirften sich wenig Verse ausfindig machen lassen, denen
nicht einer der namhaft gemachten Mangel anklebte.
Was nun zunachst die unaschyleische Sprache der
Stager'schen Uebersetzung anlangt, so laufb diese, wie nicht
anders zu erwarten, parallel mit der unaschyleischen Vers-
technik. Durch Bewahrung der eigenthiimlichen Farbe, durch
den gehaltenen Ton des Ganzen das individuelle Bild der
Aeschyleischen Poesie in schopferischer Lebendigkeit wieder-
zugeben — diese Idee war freilich unserm Vf. nicht auf-
gegangen, und wir konnen demselben nicht widersprechen,
199 dass ihm Aeschylus eine ganz fremde Sphare der Poesie ist.
£s ist allbekannt, dass aus demselben Gesichtspunkte der
Vossische Homer in seiner jetzigen Gestalt etwas verfehltes
ist; nur dass hier Kraftfiille der Grund ist, dort Kraftlosig-
keit. Wenn Voss durch zu starke Farbenaufbragung das
Original iiberbietet und durch das Zuviel fehlt^ so fehlt Hr.
St. durch das Zuwenig, und assimilirt das Original seiner
eignen Mattherzigkeit. Der Beweisfiihrung sind wir von selbst
iiberhoben, sobald der zweite Punkt begriindet ist, der den
ersten involvirt. Wenn nun der Vf. p. 55 keinen An-
stand nimmt, sich Leichtigkeit des Ausdrucks beizulegen, so
hat er im allgemeinen nicht Unrecht, aber es ist dies aucb
200 ein sehr zweideutiges Lob. Es ist wahr, Anlage zur Ge-
schraubtheit, zum Schwulst scheint dem Vf. die Natur ver-
sagt zu haben; aber dagegenhat sie ihn mit einer prosaischen
Niichternheit ausgeriistet, mit der man nicht einmal gute
Prosa schreiben kann, und die selbst dem des Aeschyleischen
iJBERSETZUNG DER SIEBEN GEGEN THEBE. 217
Eanststils Unkundigen die Stager'sche Uebersetzung nach den
ersten 20 — 30 Versen recht griindlich verleiden muss. Wie das
Edle und WlirdevoUe des Originals trivialisirt, das Gedrangt-
kraftige verwassert, das mit besonnenem Takt bedeutsam
Gev^ahlte leichtfertig verwischt worden ist, dafQr zeuge die
imparteiische Stimme der Uebersetzung selbst, der zur Ver-
gleichung die Vossische gegeniibertreten mag.
Zu dem ungriechischen Elemente, welches sich wie ein 201
heimlicher Schaden durch die ganze Uebersetzung hindurch-
zieht, und an einzelnen Stellen in recht hasslichen Geschwtlren
zu Tage bricht, gehort zuvorderst die grosse Masse alles
desjenigen, was sich unter dem milden Namen der Untreue
zusammenfassen und schon in den oben gegebenen Proben
mit Leichtigkeit erkennen lasst, obschon bei dem Vf. selbst
nach p. 55 kein bedeutender Zweifel an der erreichten Treue
aufgestiegen zu sein scheint. Auf den ersten Seiten steht
die reichste Auswahl von Belegen jeder Art ftir des Vfs
entweder willkOrliche oder ungelenke Handhabung des grie-
chischen Textes zu Gebote
. . . Mit gleicher Willkiirlichkeit ist sowohl Wortstellung
als Satzbildung und Periodenbau fast durchgangig verkehrt
und verdreht worden; ob Hauptsatze zu Nebensatzen oder
Nebensatze zu Hauptsatzen gemacht und dadurch sinnvolle
Concinnitat in haltlose Zerflossenheit, beziehungsreiche Nach-
drilcklichkeit in unzeitige Breite aufgelost, alles Wechselver-
haltniss der Gedanken zerstort und der Zielpunkt des Sinnes 202
verfehlt werde — dergleichen Kleinigkeiten scheinen den
Vf. 80 wenig zu kUmmern, als ob er Kadmeer mit dem e
oder ae schreibt
Den Gulminationspunkt des Ungriechischen bilden die
offenbaren Misverstandnisse, die den Sinn des Schriftstellers
verfalschen
. . Die Beschranktheit des Baumes gestattet nicht, die ganze
Fluth misverstandener Stellen loszulassen : nur noch ein paar,
wie sie uns eben beim Blattem zu Gesichte kommen ... 203
. . . Das Undeutsche der Uebersetzung .... kann fiiglich
218 RECENSION VON FR, STAGER^S
um 80 kiirzer angedeutet werden, je vereinzelter wirklich diese
Anstosse vorkommeii, und je mehr wir Ursache haben zu
den Anmerkungen zu eilen.
Hier ist uun leicht in die Augen fallend^ dass ihr Ver-
fasser mit Behaglichkeit sich in einer gewissen Breite ergeht,
wie denn gleich die erste Anmerkung mit der umstandlichen
Widerlegung einer widersinnigen Meinung des Scholiasten
204 anhebt Da die Anmerkungen nach p. 56 den beschei-
denen Zweck habeU; grosstentheils nur eine Rechtfertigung
der Uebersetzung zu geben, so wird man nicht eben erwarten,
dass die wissenschaftliche Behandlung unserer Tragodie d^
durch gefordert sein werde, wie sich denn dies schon daraus
abnehmen lasst, dass sich der Vf. fast das ganze Stuck
hindurch nach einigem Hiniiber- und Heriibersprechen tlber
die Meinungen der Interpreten allezeit bei der Vulgate zur
Ruhe zu begeben pflegt, auch wo diese unwidersprechlich
fehlerhaft ist Und doch kann die beliebte Vulgaten-
reiterei kaum ungliicklicher angebracht dein als bei einem so
depravirten Schriftsteller, wie Aeschylus ist, dessen Heil einzig
auf scharfsinniger Conjecturalkritik beruhi Wenn gleich aber
diese dem eigentlichen Philologen anheimfallt, was Hr. Stager,
wie es scheint; nicht ist*), so konuten ihm doch namentlich
die antistrophischen Chorgesange zu der Einsicht verhelfen,
wie unzertrennlich das Geschaft des Eritikers von dem des
guten Uebersetzers sei Einfaches Abzahlen der Sylben
hatte dem Vf. manche verdeckte Schaden der Art aufgedeckt,
wie z. B., um nur Einen zu nennen, V. 345 ff. vgl. mit V. 357 ff.
wahrscheinlich vom Dichter so geschrieben worden sind:
KOpKOpUTCtl b* dv' ficTU, TTOTl b* 6pKdV(;i TTUpYUJTq*
7rp6c dvbpoc b* dvf|p bopei KaiveTai.
TravTobaTroc bi KapTTOC x^Mdbic ^ecujv dXYuvei
Kupcac TTlKpdv 6)Li)Lia 9aXa)LiTiTT6Xujv.
*) [Dies ist um die UrheberBchaft des Artikels zu Terdecken (aber
freilich nicht bloss aas diesem Grunde) geschrieben. St&ger war
n&mlich damals gleich Ritschl Priyatdoceot in Halle; s. Ribbeck:
Eitschl I p. 99. C. W.]
iJBEKSETZUNG DER SIEBEN GEGEN THEBE. 219
itt6Xiv ist mit Hermann als Jnterpretament herauszuwerfen;
bopei und Kvjpcac rechtfertigen sich selbst. So entsteht ein
concinner Gegensatz: strepitm fit per urbem et ad moenia
(denn nichts ist einfacher als 6pKdvTi tt. von der mit Thur-
men besetzten Stadtmauer zu verstehen)^ oder deutlicher:
himultus et in urbe est et extra urbem. Die Verwechselung
des r\ und ic ist bekannt genug. Mancherlei bei dieser Stelle
nicht mit Unrecht erhobene Bedenklichkeiteu, die man bei
Hn. Stager p. 81 nachlesen kann, erledigen sich auf diese
Weise von selbst.*) Ist aber diese Emendation richtig, so
kann Hn. St.'s Uebersetzung nicht anders als sehr unrichtig
sein; jedenfalls hatte er die Obliegenheit darzuthun, wie
z. B. das von ihm libersetzte TtToXiv sich mit dem Metrum
vertrage. Aber schon die blosse Betrachtung des Sinnes
konnte den Vf. auf eine und die andere Corruptel fiihren.
Wer z. B. wird dem Aeschylus eine so unertragliche Tauto- 205
logie zutrauen wie V,'501 f. 'Q-xKa TTaXXdc, t^t* dTXiTTToXic,
TTuXaici TCiTUJ.v dvbpdc ^x^aipouc' uppiv —? Wie nahe liegt
die Verbesserung: TTuXaici t^itov' dvbpoc dxOaipouc* uppiv.
Wenn nun noch hinzugefiigt wird, dass den Vf., we-
uigstens momentan, der logisch-richtige Gebrauch des Denk-
vermogens zu verlassen scheint, so werden die Anmerkungen
zur Geniige gewiirdigt sein. Ein interessantes Beispiel dieser
psychologischen Erscheinung findet sich p. 61, wo die An-
merkung zu V. 28 aus circa 10—12 Satzen besteht, von denen
fast kein einziger mit dem vorhergehenden oder nachfolgenden
in einem begreiflichen Zusammenhange des Gedankens steht.
Dem Leser wird dabei ungefahr zu Muthe, wie bei gewissen
Scenen in Tiecks bekannter Novelle.
Vorangeschickt ist der Uebersetzung auf vier Seiten
eine historische Einleitung fiir den bescheidenen Hausbedarf,
die sich gerade wie ein Kindermahrchen liest, z. B. p. 5: .
. . . Gegen diese platte Naivitat des Stils sticht wunder-
*) [Als Urheber dieser Emendation ist Ritschl bereits genannt
Ton seinem Breslaner Schiiler K. Enger: de Aeschjliifl antistrophicorum
responsionibus part. I (Vratisl. 1S36) p. 27. C. W.]
220 EIGENE UBERSETZUNG
lich ab die erhabene Hohlheit einer Phrase wie folgende:
^die Geschlechter leben ond sind das fortdauernde Besondere
in dem fortdauemden AUgemeinen^ namlich im Volke — ',
die wie hereingeschneit kommt.
906 Damit jedem Theile des Buches sein Recht geschehe^
bemerken wir zum SchlusS; dass in dieser Uebersetzung die
langst verschollene Sceneneintheilung wieder hervorgekramt
worden ist. Druck und Papier stehen in umgekehrtem Ver-
haltnisse zum Werthe des Buches.
IV.
Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben
gegen Theben.
(V. 163—269 der Hermann^schen Ausgabe.)
Eteokles.
Euch frag' ich, euch, ihr unertragliches Gezttcht,
Ist dies das Rechte, schafft Gedeihen dies der Stadt,
166 Und Muth dem Kriegsvolk, dem hier rings umlagerten,
Dass vor der Schutzgottheiten Bilder hingestiirzt
Ihr schreit und wehklagt, Greuel dem Verstandigen?
Nie doch im Ungliick, noch im Schoss des Gliickes auch,
Mag zugesellt ich jemals sein dem Weibervolk.
170 Denn hat es Obmacht, unertraglich ist sein Trotz,
Und isfs in Furcht, noch schlynmres Leid fiir Haus und Stadt.
Auch jetzt, die Biirger so zu wild verworrner Flucht
Antreibend regt ihr alle auf zu feiger Angst.
Die Feinde draussen fordert ihr aufs trefflichste,
175 Selbst von uns selbst bezwungen werden drinnen wir.
Das erntet, wer mit Weibern je zusammenwohnt.
Und wenn jetzt wer nicht horen wird auf mein Gebot,
So Mann wie Weib, un(l was da zwischen beiden sei,
Das Todesloos sei wider den beschlossen straks,
180 Der Steinigung des Volkes soll er nicht entgehn.
Des Mannes Sorg' ist, nicht das Weib berathe das,
Was draussen; drin dich haltend stifte Unheil nicht.
Horst oder horst du nicht? sprech' ich zu taubem Ohr?
der sieben gegen thebe. 221
Chor.
Oedip'8 theurer Sohn, zur Angst riss mich hin*)
Der Streitwagen Drohnen (welch Drohnen!), als 186
Im Radrollen dort die Nab' hart erklang,
Und des stetswachen Ross-
Gebiss Steuer, der
Flammengebornen Zaume.
Eteokles.
Wie denn? der Schiffer, der zum Vorderdeck entflieht 190
Vom Steuer weg, gewinnt der wohl der Rettung Weg,
Wenn ihm das Schiff ankampfet gegen Meeresfluth?
Chor.
Aber -ich kam vorstiirzend zu der Gotter uralten Bild-
nissen, den Ewigen vertrauend, als der Donner des heran- 195
wettemden grausen Unwetters an den Thoren erscholl, da
erhob ich mich in Angst zum Gebet an die Seligen, dass
sie ihren Schutz halten mochten iiber die Stadi
Eteokles.
Dass Feindesspeer die Mauer wehre, das erfleht.
Chor.
E5mmt das nicht von den Gottem?
Eteokles.
Doch die Gotter auch, 200
Heissfs, weichen selber aus bezwungner Stadt hinweg.
Chor.
Nimmer mein Lebelang weiche der Gotter hohe Ver-
sammlung; moge ich nimmer im Sturm berennt die Stadt,
und vom feindlichen Feuer ergriffen das Kriegsvolk erschauen. 206
Eteokles.
Mit deinem.Gotterflehn berath' uns schlimm nur nicht.
Denn Folgsamkeit ist Mutter thatengliicklichen
Erfolges, ist das Gliick uns hold; so heisst das Wort.
*) [Nor bei diesen VerBen ist eine genaoe Nachahmong des
Metrums in den dochmlBchen Partien probeweise versucht. C. W.]
222 eigene ubersetzung
Chor.
Sie isfs; doch die Gottheit hat hohere Macht noch. Oft
210 in der Noth richtet sie den Rathlosen auf auch aus schwe-
ren Grams liber das Auge niederhangendem Gewolke.
Eteokles.
Der Manner Sorg' ist's, Opfergab und Weihgeschenk
Den Gottem darzubringen, wenn die Feinde draun;
215 Zu schweigen deine und zu harren drin im Haus.
Choe.
Durch der Gotter Huld isfs, dass wir bewohnen eine
unbesiegte Stadt, und dass uns wehrt die Thurmbefestigung
den Feindesschwarm ab. Welcher Tadel mag dies verwerfen?
Eteokles.
Nicht ja verarg' ich's, dass dej: Gotter Stamm du ehrst.
220 Nur dass die Bdrger du mir nicht feigherzig machst,
Bleib ruhig hier, und fiirchte dich nicht allzusehr.
Chor.
Ungewohntes GetSse horend durch einander gewirrt, kam
ich in zagender Furcht zur hohen Burg, dem heiligen Sitz,
hieher.
Eteokles.
225 Nicht doch wenn ihr von Todten und Verwundeten
Vernehmet, greift das auf mit lautem Elageruf.
An solchem Mord der Menschen weidet Ares sich.
Chor.
Fiirwahr da hor' ich auch der Rosse Wiehern schon.
Eteokles.
Nicht was du horest hore allzu oifenbar.
Chor.
230 Es seufzt von Grund auf feindumzingelt unsre Stadt.
Eteokles.
Geniigt es nicht, dass Sorge trage Ich dafiir?
Chor.
Ich zagC; denn das Rasseln an den Thoren wachst.
der sieben gegen theben. 223
Eteokles.
Wirst schweigen du und nichts der Stadt verkUndigen ?
Chor.
O Schatzgemeinschaft, nicht verrathet diese Burg.
Eteokles. •
Tod dir, vermagst du schweigend nicht zu tragen dies! 235
Chor.
Ihr heimischen Gotter, lasst nicht Knechtschaft mich umfahn !
Eteokles.
Du selber knechtest selbst dich und die ganze Stadt.
Chor.
Allmachfger Zeus, wend' auf die Feinde dein Geschoss.
Eteokles.
0 Zeus, zu was erschufest du das Weibervolk?
Chor.
Zu leiden gleich den MannerU; deren Stadt besiegt. 240
Eteokles.
Du widersprichst, den Bildern nahend wiederum?
Chor.
In Ohnmacht reisst die Zunge mir die Angst dahiu.
Eteokles.
Ein leichtes fordr' ich, ^abst du leicht Gewahrung doch.
Chor.
Yerktode 's nur sogleich mir, und ich weiss es gleich.
Eteokles.
Schweig; Ungltlckserge; schrecke mir die Freunde nicht. 245
Chor.
Ich schweige; mit den andem trag' ich das Geschick.
Eteokles.
Dies Wort anstatt der friihern nehm' ich an von dir.
Und ausserdem^ wegtretend von den BilderU; fleht
Verstand^ger; dass Mitstreiter uns die Gotter sein.
Und wenn du vernommen mein Geliibde; dann auch du 250
Stimm an des Jubelpaans heiFges Sdhnelied,
Stieropferweihende Satzung des Hellenenvolks,
224 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE
Ein Sporn den Freunden, losend alle Feindesfurcht.
Ich selbst, des Landes Gottem, den stadtschirmenden^
265 Den Feldeswaltem und den Htttern auch des Markts,
Der Dirke Quellen, selbst auch des Ismenos Strom,
Wenn wohl es ausgeht und die Stadt gerettet wird,
Gelobe, dass den Gottera Stiere opfernd und
Mit Lammesblut die Gotterherde trankend wir
260 Trophaen weihen, und der Feinde Beuteschmuck
SoU an den heirgen Terapeln prangen speerdurchbohrt.
Das sollst du von den Gottern, ohne Seufzen, flehn,
Und nicht mit nutzlos ungestiimem Angstgeschluchz.
Denn nicht entfliehst du darum deinem Schicksal mehr.
266 Ich aber will sechs Manner, selbst der siebente,
Dem Feind als Kampfesgegner mit grossart^ger Kraft,
An die sieben Mauerpforten aufzustellen gehn,
Eh' hast^ge Botscffkft nahet und schnellwogende
Geriichf, und Feuer schiiren in dem Drang der Noth.
V.
Disputatio de Aeschyleae Septem ad Thebas
parodo.*)
36 In Francisci Passovii opusculis academicis ab N. Bachio
editis quae p. 101 sq. mei mentio fit**), eam sciendum est
*) [Inserta est haec disputatio Hbelli a Roberto EDger 'de
Aesclijliis antistropliicoram responsionibus' (VraiiBlaTiae apud F. E.
C. Leuckart a. 1836) editi§8 p. 36 — 46. Ibi igitur haec narrat auctor:
'Carminis huius fabulae (Aeschylcae Septem ad Thebas) primi quae
condicio sit supra • significaTi Quocirca quoniam neque negare
antistrophicam responsionem neque affirmare simpliciter condncit, in-
tegram intellexi sibi hanc rem poscere disputationem , ut quidquid
statuitur quo slatuatur iure perspiciatur. Deterrebat tamen rei diffi-
cultas summa, imperfectum vero relinquere quod inchoavi semel pige-
bat: ita ut nihil acceptius atque commodius mihi accidere posset quam
quod Fridericus Ritschelius praeceptor meus mihi significavit, quum
totam hanc rem cum eo communicassem, facile me posse ex hac difB-
cultate expediri, si quam emendando huic carmini operam navarit, in
meum converterim usum. Ipsa eius verba haec sunt: «In Francisci
Passovii eto' C. W.]
**) [Ibi in adnotatione parodus describitur ex Ritschelii sententia,
SEPTEM AD THEBAS PARODO. 225
et me et editore inyito factam soli deberi plagularum cor-
rectori Lipsiensi^ qui nescio quo iure quae non Passovii manu
ascripta in margine videret et adeo testaretur conglutinanda s?
cum Passovianis et cum doctis hominibus communicanda pu-
tavit. Sed quoniam potestas non est dT^vr]Ta TTOieTv acc' fiv
fj TTCTTpaTM^va, emaculabo saltem et aliqua ex parte defen-
dam, quae aliena culpa deformata innotuerunt.
Et ab anno quidem CIOIOCCCXXX, quo Aeschyli
Septem ad Thebas publicis scholis primum sum interpretatus^
cum numquam, ubi ad choricum carmen primum eius fabulae
ventum erat^ de reliquis difficultatibus huius parodi explica-
tius dicere omisi^ tum de metricis rationibus sic iudicavi^ ut
ambiguum esse monerem^ essentne antistrophis lamentantium
virginum verba disponenda an non esseni Mitto nunc quae
fere disputare in utramque partem consueverim^ quorum expo-
sitio amplius sibi spatium poscit; tantum addo^ antistrophicae
responsionis* quibusdam in partibus tot tamque luculenta
vestigia extare, ut qui per universum carmen potuisse for-
tasse illam pertinere statuerit, ei certe exemplo aliquo^ quo
usque progredi in hoc genere liceret, ostendendum fuerit
et via monstranda, qua incedenti cuipiam felicius succedere
singulorum emendatio posset. Eiusmodi exemplum reliquis
longe probabilius dixi illud esse quod a Seidlero est propo-
situm^ sed tamen ita hoc ipsum comparatum, ut quibusdam
in locis etiam limari et perfici posse videretur. Quod qui-
dem hac specie studui declarare.
TTpoiub6c. I
6peO)iai q)op€p& ^etaX* SxH-
a. II
ILAcGeiTai CTparoc CTpaT^Trebov Xiiriwv,
80 ^€1 TTOXUC 6b€ X€UJC TTp6bp0|Li0C iTTTT^TaC.
p'. III
ai6€pia k6vic ^€ TT€i6€i q)av€Tc*,
fi 'vauboc caq)f)c Jtuilaoc Stt^Xoc TTOTdTai.
praemissis nimirum Bimpliciier his TerbiB: ^n m&rgine haec non
Passovii manu adscripta: «Ritschl.»* C. W.]
FR. BIT8CHRLII OPV8CVLA V. 16
226 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE
dXacib^fiviov 7T€bi' ^TTXoKTUTr' lUTi xp'mttt€i podv,
85 Pp^M€l b* d|LiaX^TOU blKaV libaTOC dpOKTUTTOU.
a/ V
Iib tib luj I(b itb 6€oi
6€ai t' dp6|LA€V0V KaKOV dX€ucaT€.
P'. VI
Poqi UTT^p T€lX^U)V 6 X€UKaCTTlC 8p-
vuTai Xadc duTp€TTf)c ^tti tt6Xiv biiUKiuv.
T. vn
90 Tic fipa ^uc€Tai, Tic fip' ^TTapK^C€i 6€d»v f\ 6€av;
TT6T€pa bfiT* i^xd) TTOTiTT^cuj pp^Tr) bai|Li6vu)v;
b\ vm
ioj — )idKap€C €U€bpOl, &K^al€\ PpCT^OJV
95 ?xtc6ar Ti ^AXoilacv dTdcTovoi;
€'. IX
dKOUCT* t\ OUK dKOU€T' dCTTibuJV KTUTTOV;
tt€'ttXujv Kai CT€q)^ujv tt6t' €l ^f) vOv, &\xqn XiTdv ^Ho^€V
€'. X
KTUTTOV b^bopKa* TfdTaTOC oux ^vdc bop6c.
100 Ti {iilexc] Trpobu)C€ic cu TTaXaix6uJv "Apric tciv Tdv tcov;
b\ XI
luj — iib xpwcoTTriXTi^ baT|Liov, Imb* (m-
be Tr6Xiv, fiv ttot* €ikpiXriTav f6ou.
CTpoq)f| a'.
105 6€oi TToXiouxoi xQov6c, Tt* Ttc TrdvT€c €icib€Te TTap6^vujv
iK^ciov X6xov bouXocuvac uTrep*
KO|LAa Tr€pl ttt6Xiv box|LioX6q)UJV dvbpuiv
110 KaxXd2l€i TrvoaTc "Apeoc 6p6)i€Vov.
CTpoq)f) p'.
dXX' ili ZcO, ZeO, TrdTcp TTavTcX^c,
39 TTdvTUJC dpri^ov baiujv dXuJciv.
'ApT€Toi Tdp TrdXicjna Kdb)Liou
KUKXoOvTar q)6poc b* dprjujv SttXujv
116 bldbCTOl b' (iX T€VUUJV tTTTTiuJV
KivupovTai q)6vov x«^ivoi.
SEPTEM AD^^THEBAS PARODO. 227
dTTTd b* dTnvopec Trp^Trovxec CTpaxoO
bopuccooTc cdtaic TiuXaic dpbojLiaic
TTpocicTavTai TrdXu) Xax6vTec.
dvTiCTpoq)f) a'.
120 cu t' ili AiOT€vk, q)iX6|iaxov KpdTOC, ^ucittoXic T€VoO
TTaXXdc, 8 9' ittttioc ttovtom^6iuv fivaH
iX6up6Xuj TToceibdiwv jiaxavqi
dTTiXuciv q)6piuv, ^ttiXuciv bibou.
dvTiCTpoq)f| p'.
125 cu b* "Apnc, q)€0, Kdb^ou dTnuvujnov
tt6Xiv q)uXa£ov Kr)b€cai t* ^vapTil^c.
Kai KuTTplC, aT€ T€VOUC TTpO^dTlWp,
fiXeucov, c^0€V tap ^E ai|LAaTOc
y€y6va^€V* XiTaTci C€ 0€OkXutoic _
130 dTTuoucai TT€Xa2l6)Li€c9a.
Ka\ cu AuK€i* fiva£, Auk€ioc y€vo0
CTpaTUJ baiuj ct^vojv AaTiuic
T€ Koupa t6£ov €U TTUKdCoU.
<;. XII 40
135 I I I f
StoPov dp^dTiuv d|Liq)i tt6Xiv kXuuj'
ili tt6tvi* "Hpa,
^XaKOV didvujv ppi0o|Li^vu)v xv6ai.
t: XIII
"ApTe^i q)iXa,
140 bopiTivaKTOC al0f|p iTTl|LAaiV€Tai.
Ti tt6Xic fi|LA|m TTdcx€i; Ti T€vric€Tai;
TTOT b' ^Tl T^XOC ^TTdT€l 9€6c;
?'. XIV
dKpopdXuJv b* dTrdX£€UJV Xi0dc f pX€Tai •
dj q)iX' "AttoXXov,
145 Kdvapoc iv TTuXaic xoi^koWtujv caKcuJv.
r. XV
Ik bi Ai60€v
7ToX€|LA6KpavTov d^vdv TcXoc dv jnoixcu-
ci, cu jidKaip' fivacc* "OTKa TTpo tt6X€ujc,
^TTTdTTuXoV ?bOC dTTlppUOU.
15*
228 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE
CTpOq)f| t'.
150 llb 7TavaXK€lC 0€Ol,
iib T^X€ioi T^Xciai t€ ffic Tacb€ 7TupToq)uXaK€C
7t6Xiv bopiTTOVOv ^f) TTpobwG' ^TepopctTiLAOVi CTpaTlU'
155 kXu€T€ TTapG^viuv, kXu€T€ TTavbiKOuc x^ipoTdvouc XiTdc.
dvTiCTpoq)f) t'.
\(x) q)iXoi bai^ovcc,
XuTfjpioi t' d^q)ipdvT€C 7t6Xiv beiSaO* djc q)iXo7T6X€ic •
160 ^^Xccd^ '9' kpaiv bi^iiuv, ^€X6)i€V0i b' dpfjEaTe *
q)iXo0uTiuv bi TOi TrdXeoc 6pTivuv ^vfjcTOpec fcTc ^oi.
Non fuerat difficile universum carmen bis quindecim
personis ita disponere, ut singulis bina commata tribuerentur,
excepto quidem hegemone, cui semel tantum recitandum esset.
Sed stropharum indicia ab toto vel dimidio choro eanta-
tarum in quibusdam locis negari nequit tamquam sua sponte
ofiFerri, et apertissime quidem a v. 150 (sequimur Wellaueri
numeros): praeterea eodem valet metrorum a v. 111 et 125
aequabilitas. Deinde autem quemadmodum in carminis fine
41 universi chori recitatio noii a singulorum, sed a cunctorum
invocatione deorum incipit (iib TTavaXK€Tc dcoi), ita quae simil-
lima invocatio stropham p' praegreditur inde a v. 105, item
videtur una cum congruis versibus antistrophae p' praemissis
(120 sqq.) ad universum chorum referenda. Quo facto sin-
gularia commata remanent XV, e quibus quattuor ita collo-
cata sunty ut stropharum continuitatem intercipiant. Nec
caussa latet eius rei. Nam cum chori partes et singulorum
partes choreutarum^ si universe et generatim rem censemus^
eo differanty ut hi ab singulis terriculis, quae in oculos
auresve trepidarum virginum incidunt, proficiscantur ad subi-
tas lamentationes fundendas legitimamque supplicationem
commendandam; illius autem propria sit ipsa precatio^ seda-
tior ea et aequabilior; malorumque brevis tantum ad moven-
dos deorum animos descriptio: consentaneum est primum
singulis personis distribui ipsum initium carminis. Deinde
a lamentatione et ad communes preces cohortatione transi-
tum parat Martis invocatio v. 102, cuius dei auT6x8ovoc velut
fortuita mentio iniecta esset ultimo versu praegressae per-
souae. Post cantatas autem strophas a' p' earumque anti-
8EPTEM AD THEBAS PARODO. 229
strophaSy quae in tranquilliore instantium periculorum com-
memoratione continuaque deorum imploratione versabantur^
denuo repentinis terroribus v. 135 (IH I) virgines exani-
matae in novos planctus erumpunt, quos quidem iam singil-
latim^ ut ab initio^ et ita simul persequuntur^ ut iustitutam
ab universo choro deorum invocationem continuent^ singula
singulis lamentis nomina deorum iungentes. Atque sic demum
intellegitur, cur eorundem deorum quorundam mentio iterari
in hac parte carminis commode potuerit; nam praeter luno-
nem^ quae sane nova accedit; tum Dianae tum Apollinis tum
Palladis mentio iam facta antea ab universo choro erat. 42
Tantum autem videtur affirmari haud haesitanter posse, nec
duodecim apparere personarum vestigia, quas in hac Aeschyli
fabula sibi indagasse visus est Muellerus in Aesch. Eumen.
p. 78 sq.; nec quattuordecim, qui numerus satis per se su-
spectus Passovio placuit et Ahrensio in Diar. scholasi a.
1833 p. 270. Nec magis Bambergeri ratio commendatur
(de carm. Aesch. a part. chori cani p. 47 sqq.); tam illa in-
concinna, ut nihil supra. Gontra singularum personarum
ullas partes esse negans Klausenius totum carmen integris
disposuit strophis et antistrophis in Diar. scholast. a. 1830
p. 1171 sqq.; unde aliquot scripturas in propositam a nobis
chori speciem ascivimus. Mirum est autem tamquam con-
trariorum loco ab omnibus haberi metrorum responsionem
et recitationem singillatim factam; insignis enim ars quae-
dam poetarum in eo conspicitur^ ut etiam quae a singulis
personis recitarentur particulae^ numerorum concinnitate exae-
quarentur. Quae ars si in hoc ipsum carmen cadit^ licet
hoc ita uti fecimus significare^ ut Graecis litteris metrorum
congruentia, numeris autem notetur ordo personarum. Ac
multo certe minus dubitationis, quam stropharum ab toto
choro cantatarum, membrorum illorum singularium responsio
habet. Quod quidem cum de v. 135—149 ab uno quoque
facile concedatur (quis enim importunum illud ''ApT€)Lii qpiXa
vel l ill, serio tueatur intrusa in vulgatis libris v. 135 et
139?); tamen aliquanto minus probabilitatis habere in ipso
carminis initio videri possit. Verum hanc ego partem, quo-
modocumque de carminis universi dispositione iudicabitur,
230 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE
non sine aliquo siiccessu et ita emendatam esse arbitror, ut
43 etiamsi de nulla responsione cogitem, tamen non videar in
tollendis librorum vitiis aliter versari posse. Mitto nunc ea
commendare^ quae cum non leve momentum habeant^ tamen*
sua sponte in oculos incurrunt: systematum concinnitatem
vel hiatu vel syllaba ancipite vel aliqua clausula terminato-
rum^ sententiarumque membra suis finibus coartatarum. Sed
quae inprimis criticos vexarunt versus 84 verba, de eis non
improbabiliter, ut putamus^ sic ratiocinamur.*)
45 Superest ut de proximis dicatur^ in quibus cum Ppc^ci
aptissime ad nebia referatur, TroTdTai nuUo modo ferri potest,
ita ut aut errore additum aut alieno loco insertum videatur.
Quorum hoc quidem loco posterius usu venisse, alia quadam
licet assequi argumentatione ex metrica ratione petita. Qui
enim v. 89 adiectus est dimetro dochmiaco bacchius, eundem
veri simile est v. 82 excidisse, quem non inepte ita quispiam
addere possit, ut biiuKiuv participio itidem oppositum putet
altenim participium Trepdcac. Probabilius tamen est huc re-
ferre istud TroTciTai, quod eo quem nunc tenet loco prorsus
ineptum hic aptissimum est, modo avauboc in S 'vauboc
convertatur.
*) [Hanc ratiocinationem , qaa Ritschelias coniecturam supra pro-
positam Aacib^iiviov TiebV dTrX^KTUTr' ibrl xpiiitnex podv firmavit, Enge-
rus quemadmodum in scholis a praeceptore publice prolatam acce-
pit suis verbis in latinum sermonem convertit. Cuius disputationis
summa haec est. '€X€6€|avdc traditum dupliciter non esse graecum,
tt€6iottX6ktuttoc vocabulum mirabili prorsus et inaudita ratione com-
positum, neque sufficere Hermanni (elem. d. metr. p. 269) tt€&{* 6TrXo-
KTUTToc, cum KTUTTctv nuUo modo activa significatione dici possit: prae-
terea pod constanti poetarum usu clamorem denotare nec tamen aptum
esse ad equinarum strepitum ungularum vel armonim stridorem eigni-
ficandum: denique prorsuB non intellegi, cur strepitus istius descriptioni
tanta tribuatur vis, ut per tres pertineat enuntiati partes. In emendatione
vero proficiscendum esse ab optimorum librorum scriptura t{ xp^M^fCTQif
qua iliTl vulgato ibcl praeferendum commendetur; depravationem antem
huius voculae ad proxime quod antecedit vocabulum pertinuisse ita ut
TT€br 6TTX6KTUTr' vidcatur scriptnm fuisse antiquitus; reliqua fere con-.
Bectaria cbbc et pod in ^odv mutandum et ^X€&€|ivdc in ^Xaab^fiviov,
pro quo librariuB ^Xcbdjuviov invenerit et ac margini ascriptum alieno
loco interpoBuerit. C. W.]
SEPTEM AD THEBAS PARADO. 231
Hac igitur remota difficultate reliquorum quorundam hic
quidem praetermittimus expositionem^ ubi id agitur solum ut
antistrophicam universi carminis qui velit restituere respon-
sionem, ei exemplum aliquod proponatur^ non perfectum illud
omnibusque numeris absolutum^ eiusmodi tamen exemplum,
unde proficiscens facilius quispiam quid omnino de respon-
sione ista statuendum yideatur, iudicare possit. Multa enim
etiamnum accuratiori esse relicta indagationi vel in singu-
lorum quorundam tractatione vel in stropharum iusta dispo- 46
sitione probe sentimus ueque difficultates ignoramus^ quae
aut omnino removeri non poterant aut eas flagitabant muta-
tionesy ut dubitari possit, an probabilitatem superet emen-
dationis violentia. Eiusmodi sunt dubiae nonnullae metrorum
responsioneS; eiusmodi hiatus ille yss. 122. 123 admissus; huc
pertinet ambigua vss. 131. 132 correctionis ratio; huc deni-
que suspecta sane eorum mutatio metrorum, quae cum om-
nino non inusitata sunt tum exemplis comprobantur ex ipso
hoc carmine petitis, veluti v. 122 ix6up6Xiu fiaxavqi TToceibdv.
Haec igitur cogitanda omniaque denuo suis perpendenda mo-
mentis; certum ut fieri de hoc carmine iudicium possit ista-
que disceptetur quaestio, num per totum pertinere carmen
antistrophica videatur responsio an etiam monostrophicae
sint particulae quaedam quibusque illae^ extremum si repe-
riatur verum, finibus contineantur. Quorum indagatio ab hoc
quidem loco aliena est.
VIII.
Enripidea.
I.
Zwei Miscellen zu Euripides.
1. Cyklops 321 ff. und lon 1170.*)
398 Wenig gliicklich ist Hermann in der Behandlung der
Verse des Cyklops 321 ff. gewesen. Nebensachlich ist,
dass statt oub' oib* 6ti Zeuc nicht nur ansprechender, son-
dem durchaus logisch nothwendig das von Matthiae vorge-
zogene 6 xi ist, wie denn auch Kirchhoff, Nauck, Dindorf
394 einmttthig geschrieben haben: oub' oib* 6 xi Zeiic dcx* i^ov
Kp€(ccujv Geoc. Wenn nun der Cyklop so fortfahrt nach
den Hdss.:
ou |LAOi jneXei to Xoi7t6v. ibc b* ou |bioi \xl\eXy
fiKOucov* 6Tav fivujGev 6|LiPpov ^kx^ij,
iv TTjbe TreTp(ji ctctv' fx^ CKriva)|biaTa,
f\ ^ocxov 67TTdv rj ti Gripeiov bdKoc
baivujLievoc ev CTe'T0VTi TCicTep' uTiTiav
^TreKTTiibv TOiXaKToc d)Lwpopea 7T€ttXov
Kpouu), Ai6c ppovTaTciv elc fpiv ktuttiuv
so fehlt nicht nur, wie keinem kritischen Herausgeber.
entgehen konnte, alle Construction, sondern man weiss auch
*) [Aas den 'Acta societaiis philologae LipBiensis' Bd. I (1872)
p. 393 — 95, mit der Anmerkang: 'war urspriinglich fQr das Rheinische
Maseom niedergeschrieben, daher hier in deatscher Fassung: w&hrend
ich Bonst ftir dieBe^Acta» lateinische vorgezogen h&tte.' C. W.]
ZWEI MISCELLEN ZU EURIPIDES. 233
weder, was iv CTetovTi heissen soll, iioch wie TreTrXov Kpoueiv
ein donnerartiges Gerausch hervorbriiigen konne. Gleich-
wohl hat an letzterm Hermann keinerlei Austoss genommen,
wahrend Musgrave Ti^bov, Hartung ttiGov fQr TreTrXov wollte:
beides gleich wenig einleuchtend. Das unzweifelhaft riqh-
tige fand ein strebsamer junger Philolog, Walther Gilbert
aus Dresden: dTreKTridJV fdXaKTOC djLicpopea TrXeujv. So wird
das Object zu Kpoiiu) das vorausgegangene facT^p* UTTTiav,
und damit ein dem derben Cyklopenhumor vortrefflich ent-
sprechendes Gepolter bezeichnet, welches nach dem Austrin-
ken eines ganzen Eimers Milch nur allzu nattirlich war. —
Mit dem dv CTe'TOVTi aber wusste Hermann so wenig fertig
zu werden, dass er zu dem hier gar nicht motivirten Aus-
wege griff^ den Ausfall eines ganzen Verses anzunehmen^
ohne dessen etwaigen Inhalt auch nur durch eine Exempli-
fication anschaulich zu machen. Wie er ihn sich aber auch
dachte, nicht unbedenklich blieb doch ein CTeyovTi schon
wegen des eben vorausgegangenen CTetvd. Dasselbe Be-
denken trafe auch Scaliger's eu ctct^v t6, wenn selbst dieses
Prasens neben dem Prateritum ^ireKTmuv statthafb ware.
Dass aus diesem selben Grunde Reiske^s eO tctt^v t€,
das bei Dindorf Gnade gefunden^ logisch falsch sei^ ent-
wickelte Hermann durchaus richtig. Es muss also etwas
anderes in iv ctctovti stecken. Dem Sinne nach ware man-
cherlei denkbar: dv \ix^^ t€, dv CTipdbi T€, iv kXivij t€, oder
dv cxoXr) T€, oder wenn man von den Buchstabenziigen ganz
und gar absahe, fjcuxwJC T€, fjWuJC T€, €u6u|lau)c T€ u. dgl. m.;
palaographisch liesse sich allenfalls — freilich immer nur
allenfalls — ev ct€T€i T€ oder iv ct^tij t€ denken, wenn 395
nicht auch dagegen^ wie gegen Scaliger^s Conjectur, die eben
erst dagewesenen CTCTvd CKnva)^aTa sprachen. Irre ich nicht,
so ist
eNCTeroNTi
entstanden aus
erreAONTe
und das Ganze so zu schreiben:
8Tav fivujGev S^ppov ^kx^ij,
iv Ttjlbe TT^Tpijl CT^TV' ^X^ CKTiviw^aTa,
234 ZWEI MISCELLES 2X ErElFlI>t5.
f\ ^oqcov OTTTov f\ Ti ©np€iov ^dxoc
baivu^€VOC" eTT^^'*'^ re Tocxtp' uirriav,
eTreicmuiv t^^^^o^ du<popea vXewv,
Kpouu), Atoc ppovraiciv ek ^v cnnrunf.
Anderwart« int allerdings ein ursprungliches CTe'Tn doitrh
Glo»»em Terdrangt worden. So ohne Zweifel im lon 1196f.:
icdv Tijibe MOxOui irrnvoc eicrriirrei bouoic
Kujpoc TreXeiiifV' AoEiou t^ ^v bo^oic
dTpecTQ vaiouc* — .
DaMH ich an solche Wiederholungen nicht glaube, bekannte
ich schon Opusc. phiL 1 p. 341 f. und sehe dass aueh An-
dere, wie z. B. Weil zum Prometheus 255, derselben Mei-
nung sind. Die im lon gemeinte Oertlichkeit wirdVer8ll29
mit CKnvdc, 1133 mit CKr]vu)|Liaciv, 1168 mit creTTI bezeichnet,
und Ho wird es auch au obiger Stelle (nicht weniger als
28 Verse spater) geheissen haben:
Kdv Tifibe iLAOX^iw TTTTivdc elcTriTTTei CTCTq — •
2. Cyklops 560.
3,7 Im Cyklops V. 558 K. (563 N.) gibt Silen dem Cy-
klopen Anweisung zum Weintrinkeu mit den Worten
6€C VUV TOV dtKUJV' eupu6|LAU)C K^T* fKTTie,
ujCTiep |bi' 6p^c TTivovTa, x^CTiep ouk ^ila^
(oder ouK ^Ti nach Nauck'8 ansprechender Vermuthung). Die
Situation hat mit feinem Verstandniss Boissonade aufgefasst,
dessen W^orte Hermann wiedergibt. Aber wenn dann das
Gesprach also fortgeht:
KYKA. & d, Ti bpdceic; CGIA. nbe^ujc i^inucTica,
welchen Sinn kann da das Futurum haben? Silen hat ja
eben mit deu Worten xjSj^'^^? o^»^ ^M^ schon ausgeirunken
agg und nichts weiteres zu thun, und der Cyklop ist verbliifiPt
*) [Rhein. Maseum f. Philol. Bd. XXIV (1869) p. 327 f.]
ZWEI MISCELLEN ZU EURIPIDE8. 235
und entriistet iiber das was Silen tliut, nicht was er thun
wird. — Im Archetypus war der Platz fiir das Personen-
zeichen nicht ausgefiillt, indem aber dieses Spatium liber-
sehen wurde, ging
T I A P A I C OJ C H A e OJ C
in TIAP ACeiCHAeOJC
iiber. Denn Euripides schrieb gewiss
K. & S, Ti bpac; C. ibc fibeujc i^inucTica.
Eine Antwort auf die PVage ist das nicht; aber es braucht
auch keine zu sein und soU keine sein; jedenfalls' ist auf ti
bpdccic ein fibeujc i^inucTica noch viel weniger eine Antwort,
wie es nur bei ti Ibpacac oder ti bebpaKac der Fall sein
wiirde.
II.
Recension von *Fr. Godoh. Schoenii de personarum
in Euripidis Bacchabus habitu scenico commentatio.'
Leipzig 1831.»)
So sehr auch die dramatische Kunst der Griechen Ge- 569
genstand manigfaltiger und zum Theil sehr ehrenwerther
Untersuchungen gewesen ist, so ist doch eine Seite des
Theaterwesens noch auffallend wenig beleuchtet, und fast
nur in Einzelheiten, in zerstreuten, beilaufig niedergelegten
Notizen oder oberflachlichen Andeutungen beriihrt worden.
Ueber die architektonische Einrichtung des griechischen
Theaters besitzen wir Darstellungen, mit denen man vor der
Hand ausreichen kann; auf die Kunst der Decoration da-
gegen, auf den Apparat scenischer Costiimirung, iiberhaupt
auf die Art, wie die Biihne sich bei Auffiihrung von Dramen
im aussem dem Zuschauer darstellte, hat noch niemand sein
Auge im ganzen und grossen gerichtet. Die trocken zusam-
menstoppelnde Aufzahlung der einzelnen Apparatstiicke bei
*) [Ans der 'Allgemeinen Liiteratur-Zeiiang', Halle nnd Leipzig
1831, Dec. Nr. 232-234 p. 569—587; vgl. Ribbeck: Ritachl I p. 321.]
236 BECENSION VON F. G. SCH5NE
Pollux im IVten Buche gibt nichts weniger als ein anschau-
liches und zusammenhangendes Bild; aber sie gibt eiu Fun-
damenty auf welchem eine tiichtige Forschung^ die aber hier
vorzugsweise durch ausgebreitete und vielseitige Eruditiou
bedingt wird, weiter bauen und gewiss ein verhaltni^smassig
befriedigendes Gauze wird construiren konnen. Gar keine
Erwahnung verdieuen hier die Antiquare der frfihern Jahr-
hunderte: (ausser den vom Vf. des vorliegenden Buches p. 5
namhaft gemachten stehen noch einige im VIII ten Bande
des Gronov'schen Thesaurus:) denn ihreWeisheit geht Uber
die uuver»rbeiteten Notizen des PoUux nicht hinaus; von
Neuern fiuden nur Genelli und Bottiger hier eine Stelle
als solche^ die auf dem Felde zu arbeiten begonnen haben.
Aber die ungriindliche, unter dem Schein des Geistreichen
oberflachliche Manier Genelli^s in seinem ^Theater zu
Athen' hat es durchaus an den unerlasslichen Vorstudien^
sowie an einer festen^ durch niichterne Eritik geregelten
Methode mangeln lassen; Wahrheit und Bewahrung liegen
ihr wenig am Uerzen ; cavalierement greift sie aus der Luft^
wo sie keinen durch Vorganger geebneten Boden findet; an-
geregt ist manches^ abgeschlossen und begriindet weniges.
Bottiger dagegen^ befahigt vor vielen zur Losung der Aufr
gabe, hat sich leider au ein paar monographischen Darstel-
670 lungeU; zu denen er in seiner archaologischen Betriebsamkeit
Anlass fand^ geniigen lassen.
An diese Vorlaufer schliesst sich der Vf. der gegenwar-
tigen Schrift, eiu Schuler des friih vollendeten Reisig, an, je-
doch in weit ausgedehnterem UmfangC; als der Titel gerade
auzunehmen berechtigt, und uberhaupt in einer Weise^ die
fiir die Erschopfuug des interessanten Gegenstandes wie fiir
die schriftstellerische Thatigkeit des Vfs gleich viel hoffen
lasst. Den Mittheilungen des Vfs (p. 3. 4) zu Folge haben
wir eigentlich in der vorliegenden Commentatio nur einen
Theil des von ihm verfolgten Planes ausgefUhrt. Die Arbeit,
wie sie sich zumeist auf ein Drama des Alterthums, die
Bakchen des Euripides, bezieht, ging von der Beschaffcigung
mit demselben auch urspriinglich aus. Auch kann man fiir
eine vollstandige und allseitige Bearbeitung, wie sie im Plane
DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 237
des Yfs lagy das gedachte StUck vor andern geeignet nennen^
sofem neben den erheblichen Schwierigkeiten fiir Kritik auch
das kdnstlerische Interesse in Anschlag gebracht wird, wel-
ches die im ganzen musterhafte dramatische Oekonomie^ so-
wie die iippige Frische und Lebendigkeit der Schilderuugen,
und die von dem Stoffe auf den Dichter selbst iibergegangene
Begeisterung bakchischer Trunkenheit gewahrt. Denn darauf
dringt der Yf. vorzugsweise und stellt es als das Ziel seines
Ringens heraus, dass nicht iiber der noch so geniigenden
Reinigung und selbst Erklarung des Einzelnen die Einheit
des Ganzen und seine grossartige Bedeutsamkeit hintange-
setzt werde. Um aber zu solcher Auffassung den rechten
Standpunkt zu gewinnen^ musste ihm die Euripideische
Bakchusfabel mit ihrem aus einem so vielseitig ausgebreite-
ten Mythenkreise und so eigenthtimlichen Cultus entlehnten
Stoffe veranlassen; seine Studien und Untersuchungen auf
einen weitern Kreis, als dies bei Bearbeitung griechischer
Dramen gerade liblich ist, auszudehnen: wobei manche An-
regungy die ihm durch Welcker^s Arbeiten ward, nicht zu
verkennen ist
Auch fiir diese Beschrankung des Planes auf die Darstellung 571
der gesammten Costiimirung darf die Wahl der Bakchen
eine glQckliche heissen. Der rauschende Dionysosdienst mit
seinem entschieden vorherrschenden Charakter der Sinnlich-
keit musste einen so glanzenden Reichthum, so iippige Fiille
der scenischen Ausstattung entfalten (woran es denn der
schmucksiichtige Dichter auch nicht hat fehlen lassen), dass
darum mit der gelungenen Yeranschaulichung der scenischen
Auff&hrung des einen StQckes zugleich Grundlagen fiir eine
allgemeine Skenographie der griechischen Tragodie
gegeben sein mussten. Die Bearbeitung einer solchen hat
sich aber der Yf. entweder schon als Aufgabe gestellt oder
dflrfte sich mit ROcksicht auf die wesentliche Liicke, die da-
durch ausgefiillt wiirde, noch dazu entschliessen; am dan-
kenswerthesten mit Einschluss auch der Komodie. Dazu
k5mmt aber noch der grosse Reichthum an Ueberlieferungen
aus dem Alterthume, da der vor allen andern Culten enthu-
238 RECENSION VON F. G. SCHONE
siastisch gettbte und weit verzweigte Dionysosdienst nieht
nur Schriftstellern jeder Gattung zahllose Veranlassung zu
Verherrlichungen, Erwahnungen und Beriihrungen gegeben
hat, sondem auch Hauptobject der bildenden Kunst der
Griechen gewesen ist. Gerade diese Seite des Gegenstaudes
ist auch von dem Vf. mit Einsicht gewttrdigt und mit durch-
gangiger Sachkenntniss berttcksichtigt worden. Wenden wir
uns aber von der allgemeinen Anerkennung einer nicht all-
tliglichen Belesenheit, scharfsinniger Combination und stren-
ger Kritik, und der Gabe lebhafter Anschauiing sowohl als
Veranschaulichung, die dem Vf. von keiner Seite versagt
werden wird, zunilchst zur Charakteristik seiner Methode.
Alleni ttbrigen vorangeschickt muss die Bemerkung werden,
dass sein Augenmerk, wie es nach dem Stande der Dinge
am meisten Noth that, durchweg mehr auf Ermittelung des
Thatbestandes gerichtet war, auf vollstandige Zusammenstel-
lung des positiven, historisch gegebenen und dessen Verar-
beitung zu einem Gesammtbilde, denn auf Ergrttndung der
den einzelnen Erscheinungen zu Grunde liegeuden Idee. Den
Grund^ auf dem die Untersuchung fortschreitet, bildet, wie
billig, immer das, was aus dem Euripideischen Drama selbst
vorliegt oder sich herausfinden lasst; damit werden alsdann
zusammengestellt theils die allgemeinen Berichte ttber thea-
tralische Costttmirung, anderntheils die Erscheinungen, in
welchen andere Schriftsteller und die Meister der plastischen
Kunst dieselbe Person oder dasselbe Stuck ihres Aeussem
auftreten lassen, uhd daraus die Erorterung des bakchischen,
des koniglichen und jedes andern Personals fttr die Euripi-
deische Scene nach Costttm, Haltung und Geberde abgeson-
dert. Aus der schon angedeuteten. Celebritat Dionysischer
Stoffe, und in Erwagung dass gerade das Euripideische
Drama das Vorbild fttr mehr als eine Nachahmung in
Sprache und Bild geworden ist, lasst sich ermessen, welclie
Menge von anderweitigen Darstellungen, bei Dichtern, my-
572 thologischen und sonstigen Schriftstellem, endlich in Kunst-
werken, mit steter Hinweisung auf das Aehnliche oder Unter-
scheidende, zum Vergleich benutzt worden ist. Was aber
besonders vou Kunstwerken, deren umfassende Kenntniss
DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 239
Uberhaupt nur wenigen Begiinstigten verstattet ist^ ubersehen
oder nicht gekanut^ kurz unberUcksichtigt geblieben ist, darf
dem Yf. nicht allzu hoch angerechnet werden, da Halle,
nach den Anfangsworten der Empfangniss- und Geburts-
ort der Schrift, zur Erwerbung eines voUstandigen Appa-
rats archaologischer HUlfsmittel vorzugsweise ungeeignet
heissen kann.
Dazu ist Rec. im Gegentheil eher geneigt; in dem wirk-
lich grossen Fleisse des Vfs, der bei so knaupligen Gegen-
standen doppelt anerkennenswerth ist, ein Uebermass zu
finden, und eine, wie ihn dUnkt, unabweisbare Ausstellung
daran zu knUpfen. Der Vf. hat sich von dem fUr Monogra-
phien, wie die tagliche Erfahrung lehrt, schwer zu vermei-
denden Fehler nicht frei zu halten vermocht, durch allzu
angstliche Genauigkeit im NachweiseU; durch mitunter wirk-
lich luxuriose Anhaufung von Notizen und Belegen^ und
durch eine Umstandlichkeit der Argumentation und BegrUn-
dung; die nichts hinzuzusetzen Ubrig lasst, den gleichmassigen
FIuss der Darstellung zu storen und einer abgerundeteU;
Ubersichtlichen Gestaltung des Ganzen Eintrag zu thun.
Welcker's Worte Uber das Postulat solcher verdriesslichen
Schwerfalligkeity im *Nachtrag zur Trilogie' p. 96. 97, sind
fUrwahr beherzigenswerth. Wir verkennen nicht das zu
Grunde liegende, an sich unbestreitbar lobliche Streben, den
vorliegenden Schatz reicher Materialien in grosster VoIIstan-
digkeit zu verarbeiten, mit besonnener Abwagung aller ein-
zelnen Momente Schritt fUr Schritt bis zur hochsten Evidenz
vorzudringen, und fUr den Leser die moglichste Veranschau-
lichung und Ueberzeugung zu bewirken: aber — \xr\blv fiTav!
Der Vf. hat etwas ahnliches selbst gefUhlt, wie die desfall-
sige Entschuldigung p. 8 zeigt. Es ist eine weise Eunst-
regel alter Redekunst, dass es zweckmassig sei, auch manches
nicht zu sagen, was sich sagen liesse, ebensowohl in mate-
rieller wie in formeller Beziehung. Wer sich durch gewisse,
wenn auch sonst noch so gediegene Monographien Uber
elegische und Uber epische, auch komische Poesie der Grie-
chen durchgearbeitet hat, und orientirt ist in der Litteratur
antiker Litteraturgeschichte, wird Beispiele fUr das erste wie
240 RECENSION VON F. G. SCHONE
fiir das letzte in Bereitschaft haben. Mag es auch, zumal
dem jiiugern Schriftsteller und dem Inhaber voller Adver-
sarienspeicher, einigen Eampf kosten, dem Reiz erschopfender
AusfiihrungeU; die die Nagelprobe aushalten; zu widerstehen:
die Selbstiiberwindung muss geUbt werden, und sie lohnt
sich. Uebrigens triflFt der Vorwurf mehr die zweite Halfte
der Schrift; welche dem Chorpersonal gewidmet ist, und ist
da zum Theil von der Art der Auordnung abhangig, auf
welche spater noch die Rede koD\men wird.
In naher Verbindimg damit steht eine ganz verwai||^te
Neigung des Vfs, die aber ebenso wenig ihm allein oder vor-
573 zugsweise zur Last gelegt werden soll, sondem die er ge-
mein hat mit Hunderten, und die seit den Zeiten der Hol-
lander fast das Ansehen eines Privilegiums philologischer
Monographien erhalten hat. Es betrifft dies die ganz ge-
legentlich angekntlpfte, aber gleichwohl nicht selten Seiten
lang ausgesponnene Erorterung von allerhand von der Haupt-
sache selbst naher oder weiter abliegenden Fragen, auf die
eben nur beilaufig im Verlauf der Darstellung die Rede
kommt. Dergleichen kann interessant, lehrreich, wichtig
sein: warum aber damit den natiirlichen Gfang der Unter-
suchung unterbrechen, die Rede buntscheckig fiberladen und,
wie dies in namhaften kritischen Leistungen, die vielleicht
dem Vf. nahe genug lag zum Vorbilde zu nehmen, der Fall
ist, den Leser durch wahrhaft labjrinthische Irrgange fiihren,
noch dazu ohne den Ariadnischen Faden von Ueberschriften
oder Eapitelangaben? Was ist vollends zu sageu, wenn man
sich auf die Eunst der gegenseitigen Einverleibung und In-
einanderschachtelung des Heterogensten gar noch etwas
grosses zu gute thut? Warum werden nicht langere Ausfiih-
rungen der Art in besondere, raumlich ausgeschiedene Excurse
verwiesen? sind sie aber geringern Umfangs, in Noten unter
den Text? Rec. weiss sehr wohl, mit welchem Gewicht man
gegen Textesnoten die Instanz vorzubringen pflegt, dass sie
uicht in antikem Geiste und Gewohnheit seien. Ein bekannter
deutscher Uebersetzer des Herodotus wiirde zwar dies nicht
einmal zugeben; ihn verdrossen die unzahligen Parenthesen,
die jetzt die Lesung des Historikers erschweren; ganz ge-
DE EVRIP. BACCII. HABITV SCENICO. 241
wiss, meinte er, waren sie ursprUnglich niclits anderes als
Noten mit a) p) t) gewesen — denn wanim liatte Herodot
in einer so einfachen Sache nicht auch so gescheidt sein
soUen wie wir jetzt — und, gedacht gethan, nahm flugs
die Parenthesen oben heraus und setzte sie unten als Noten
wieder an. Doch Scherz bei Seite; Wyttenbach hatte Recht,
wenn er sich scheute, zu einem Kunstwerke wie die Vita
Ruhnkenii Noten zu machen: aber eine kiinstlerische Dar-
stellung und eine gelehrte Forschung ist auch zweierlei.
Macht man aber geltend, dass ja auch jede Untersuchung,
Forschungy in gewissem Sinne ein Kunstwerk sein solle;
wohl; wodurch wird Rundung der Darstellung mehr erreicht,
wenn das Ungehorige und Fremdartige hineingezogen oder
wenn es iiber Bord geworfen wird und ein getrenntes Gebiet
ftir sich einnimmt? — Uebrigens muss dem Vf. zum Lobe
^achgesagt werden, dass keine der manigfaltigen Erorte-
rungeu; die dem Buche einverwebt sind, so fremdartig ist,
dass sie nicht in einem Zusammenhange mit der Hauptten-
denz stande; Mythologie und Culttis, Theaterwesen und Sit-
tengeschichte der Alten sind die Kategorien, worunter die
behandelten Ge^genstande, die man in dem reichhaltigen Index
YoUstandig aufgeftihrt finden kann^ insgesammt fallen.
Die aussere Einrichtung des Buches ist die, dass die
scenische Ausstattung der einzelnen Personen des Euripidei- 574
schen Drama in XH einzelnen Kapiteln durchgenommen
wird. Vorausgeschickt ist jedesmal eine innere Charakteristik
der Person, weil dem lunern zu entsprechen eben die Auf-
gabe imd die Bedeutung des Aeussern war.
Die Tendenz der griechischen BQhne, die innere und
aussere Pers5nlichkeit; namentlich in der physiognomischen
Bildungy dergestalt in Uebereinstimmung zu bringen, dass
durch jene dem Zuschauer diese augenblicklich erkennbar
wurde^ ersieht man aus der Maskenbeschreibung^ die uns
Pollux gegeben hat. Ferner sind einzelne Situationeu des
Drama, so weit sie ein^Moment zur Bestimmung der sceni-
schen Costiimirung enthalteU; zu HUlfe genommen. So; um
uns zu deutlicherer Ausweisung der Darstellungsmethode an
ein Einzelnes anzuschliessen; grUndet der Vf. seine Unter-
FR. RITSCIIKLII OPV8CVLA V. 16
242 RECENSION VON F. G. SCH5nE
suchuDg iiber das Aeussere des Bakchos mit Recht darauf^
dass ihn Euripides in doppeltem Gharakter auftreten lasst;
zuerst als fingirten Oiener des Gottes Dionysos, als Thia-
sosfOhrer des Chores ; dann aber gegen das Ende
des Stiickes als Dionysos selbst; im vollen Glanze seiner
Gottlichkeit erscheinend
Uebrigens scheint der Vf. nach p. 20 zweifelhaft gewesen zu
seiu; ob neben dem Diadem noch eine Epheubekranzung
oder iiberhaupt eine Hauptbekranzung stattgefunden habe^
wiewohl er sich zur Bejahung der Frage hinneigt. Uns
575 dUnkt der Zweifel unstatthafL Hauptbekranzung und Haupt-
binde werden ganz gewohnlich als zusammengehorige Sachen
erwahnt, wie Eurip. El. 163. Ennius Alex. fr. 3 volans de
caeh cum corona et tamiis, Pindar Isthm. IV (V), 69 Bkh.
Xdjipav^ o\ CT^cpavov, (p^p€ b* eujLiaXXov jLiiTpav. Helden und
Siegem wurden Kranze mit Tanien zugeworfen , Paus. IV,
16, 4. Nep. Alcib. c. 6. Endlich zeigen unzahlige Stellen
und bildliche Darstellungen, dass der den Alten so beliebte
Ehrenschmuck des Hauptes gewohnlich in einem von einer
Binde umschlungenen oder auf andere W^eise damit vereinig-
ten Kranze bestand, so dass oft, wo Taivia oder ^iTpa allein,
zugleich an ein CTecpdvui^a zu denken ist und umgekehrt:
Theokrit n, 121. Plin. N. H. XXI, 3. Thucyd. IV, 121. Serv.
z. Aen. V, 269, die Stelleu bei Ruhnkeu zu Tim. p. 246.
So ist Herakles der Sieger im Mus. Pio-CIem. VI tab. 132
,geschmiickt, so Terpsichore auf einem Herculanischen Ge-
malde, Pitt. d'ErcoI. tom. H tav. 5, so vor allen viele Bak-
chische Personen, wie der Vf. selbst hie und da angibt und
denselben Schmuck p. 144 den chorischen Personen zutheilt,
ja Bakchos selbst bei Libanius IV p. 189 Rsk., und in der
Dionysosmaske im Mus. Napol., welche Zoega bei Greuzer
Symb. III, 498 beschreibt.
Die theatralische Bekleidung des Bakchos wird im
niten Kapitel aufgestellt, mit Voranschickung oder Einflech-
tuug dessen, was im allgemeinen das Tragodencostiim an-
geht. Aeschylus, wie er den Glanz und die Wiirde der
BQhne iiberhaupt durch reichere Ausschmiickung erhohte, so
hatte er aueh — personae palJaeque repertor honestae — ein
DE EVRIP. BACCn. HABITV SCENTCO. 243
angemessenes Costiim eingefiihrt; eine CToXrj, weit und tief
herabwallend^ prachtvoll und wflrdig; wie es Heroen und
Heroinen geziemend war Daher ftlhrt der Tra-
godenanzug den Auszeichnungsnamen CToXrj, auch cu))idTiov;
doch irrt sich der Vf., wenn er glaubt, dass dieses Gostum
in Antiphanes' Versen bei PoUux VII, 59 gemeint sei, die er
so schreiben zu miissen glaubt:
TttTcb' iv CToXaTc auTaTci TeTpaYiubrm^vaic
CKcX^aic T€ Kai Tidpaic.
Wir lassen den erstenVers dahingestellt sein, wo sich noch
dieses und jenes vorschlagen lasst; den metrischen Fehler
im zweiten aber trage man kein Bedenken durch Streichung 576
des T€ KOi (t€ rUhrt ohnedies bloss vom Vf. her) zu besei-
tigen. Denn Jungermann's Codez Pal. (Antw.) hat CK€X^at
cirdpatc, der Voss. CK^X^at cirdpaic, worin CK€X^aic, Tidpaic
unmittelbar gegeben ist. Die Zusammenstellung aber mit
CKcXdaic und Tidpaic zeigt, dass von einem barbarisch-asia-
tischen Anzuge^ der in einer bestimmten Tragodie vorkam
(TCTpatipbrmdvaic) die Rede sei
Durch diese ganze Darstellung des Dionysischen Co- 578
stUms, welche wir hier nur sehr summarisch mit einigen
Erweiterungen und Erinnerungen gegeben habeU; erhalt das,
was 0. MQller ^Handbuch der Archaol. der Kunst' p. 510 flf.
kurz dariiber erortert, theils weitere Begrilndungy theils be-
trachtliche Vervollstandigung, sowie auch fiir andere Theile
der Costflmlehre die vorliegenden Untersuchungen zur Ver-
gleichung mit den gleichen Partien des Miiller^schen Werkes
nicht undienlich sein Werden. In derselben Art wie Bakchos
ist das Ubrige Personal der Tragodie behandelt, der iiber-
mdthige Pentheus Kap. IV, der weise Seher TiresiaS; der
greise Kadmos (Kap. VI ), die untergeordneten Boten- und.
DienerroUen Kap. VII; k(irzer die Agaue mit ihrem Gefolge
(Kap.V), weil der Theil ihres Costiims, der Dionjsisch ist,
spater voUstandiger beschrieben wird. Vielleicht am meisten
gelungen und an Aufklarungen reich sind die Abschnitte
iiber das Konigscostiim, iiber den Aufzug des Sehers und
iiber die scenische Erscheinung der untergeordneten Personen.
16*
244 RECENSION VON F. G. SCHONE
In das Einzelne weiter einzugehen gestattet der Ort nicht;
daher nur Eins. Bei den koniglichen Insignien, Scepter,
Purpurgewand und Diadem, hat der Vf. geftihlt, dass des
Plutarchus Autoritat (p.40) fiir das Diadem einigem Zweifel
unterliegen kann. Ganz recht in gewisser Hinsicht. Denn
579 nicht ebenso wie das Scepter wird jenes von den Ti;agikern
als Zeichen der koniglichen Herrschaffc genannt, und es ist
das von den Schriftstellem aus der macedonischen und ro-
mischen Zeit so oft erwahnte Diadem (Stelien b. d. Interpp.
zu Diodor I, 47 p. 57 Wess.) kein hellenisches Konigsinsigne,
sondem ein persisches, welches sich Alexander nach Diodor
XVII, 77 p. 220 zuerst umlegte, eine blaue, weiss durch-
wirkte, dberall gleich breite Hauptbinde, welche um die
Tiare des Eonigs geschlungen wurde: Xenoph. Cyrop. VIII,
3, 14. Curt. ni, 3, 19. Spanheim de praest. num. VIII p. 466.
Ein solches Diadem nebst der Tiare trug Darius in Aeschy-
lus' Persern, nach V. 660. Ein solches auch war es, was der
vom Vf. p. 41 genannte Demetrius als Zeichen der konig-
lichen Wtirde annahm; daher diese Notiz nicht zum Erweis
eines gleichen Schmuckes der griechischen Theaterkonige
dienen kann. Eben dieses persische Diadem ist zu denken,
wenn alte Grammatiker bei Casaubonus zu Suet. Caes. 79 es
als Ehrenzeichen der macedonischen d. h. nachalexandri-
schen Konige, um die Kausia gelegt, anfUhren; es ist bei
diesen, doch ohne Kausia, gewohnlich auf macedonischen
MUnzeu zu sehen. Ob nun Plutarch dieses von den Persern
herubergekommene Diadem, oder die gewohnliche hellenische
Hauptbinde, welche denselben Namen fiihrt, verstanden habe,
indem er von den Buhnenkonigen spricht, ist nicht zu er-
kennen; gewiss aber ist, dass Demosthenes, aus dem er seine
Notiz entlehnt^ nichts davon erwahnt. Der Vf. aber hat jene
Scheidung nicht gemacht. Namlich eine Hauptbinde als
Ehrenschmuck der Konige hatte allerdings auch die grie-
chische Biihne, und vielleicht eine ganz ahnliche; nur sind
Name und Insigne nicht in dem Sinne zu fassen, dass dies
Diadem, wie das persische, das charakteristische Merkmal der
Konigswiirde gewesen ware. Vielmehr fand dies in Folge
des beliebten Gebrauchs von Hauptbinden iiberhaupt statt.
DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 245
was bei den Alteu eine Sitte von vielfacher Bedeutung und
der allgemeinsten Anwendung war. Denn es galt als Schmuck-
und Ehrenzeichen jeglicher Art^ als Symbol der Freude, der
Festlichkeit; der Hoheit und Wiirde, der Heiligkeit, priester-
lichen Auszeichnung und religiosen Verehrung, wie der Vf.
selbst an mehreren Stellen nachweist, vgl. p. 56 fF. 100. 103.
138 ff., dazu Schol. zu Pind. Nem. XI, 37, Hesych. und Fest.
s. V. taenia.
Gewissermassen eine zweite Abtheilung der Schrift bil-
den die Untersuchungen liber den Chor der Bakchantinnen,
dessen Ausstattung, und fiber die des Bakchischen Thiasos
im allgemeinen, von Kap. VIII — XII
Die elegische Episode iiber den Mangel umfassender und 58o
eindringlicher Forschungen uber das ganze Wesen der dra-
matischen Chore ist allerdings nicht ohne Grund. In dem
von dem Vf. p. 74 — 76 beigebrachten lasst sich aber nicht
eben etwas neues bemerken. Dass Sophokles, wie Suidas
und der Biograph berichten, den Chor von zwolf Personen
auf funfzehn vermehrt habe, steht gar nicht im Widerspruch
mit dem Aeschylischen Gebrauch der letzten Zahl. Wie in
andem Stucken konnte die Neuerung des jiingern Dichters
sofort von dem altern angenommen und in dessen spatem
Tragodien nachgeahmt werden. F(lr die Zeit der Orestie,
fiir die die Funfzehnzahl durch Hermann unwidersprechlich
nachgewiesen worden, wiirde jene Annahme passen, da jene
Trilogie nach 01. 77, 4 (dem ersten Auftreten des Sophokles) ssi
fallt. Man konnte sogar auf solcher Grundlage fortbauen,
und diejenigen Aeschylischen Stiicke, fiir die sich ein funf-
zehnzahliger Chor wahrscheinlich machen lasst, durch das
Grenzjahr 01. 77, 4 chronologisch bestimmen (nicht auch
umgekehrt die mit der Zwolfzahl vor jenes Jahr setzen, da
dem Dichter, wenn er es nach den mythischen Verhaltnissen
passend fand, freistehen musste zur alten Zahl zuriickzu-
kehren). Viel wird freilich dadurch nicht gewonnen. —
Gegen die von manchen beliebte Vierzehnzahl bedurfte es
jetzt kaum noch einer Demonstration. Unabweislich aufge-
drungen wiirde den tragischen Dichtem jene Zahl nur durch
irgend eine Vereinbarung mythischer Personen in der unab-
246 RECENSION VON. F. G. SCHONE
anderlich festtitehendeu Zahl 14 sein. Eine solche aber ist
nicht bekanni Die misgliickte Construction einer Aufstel-
lung des vierzehnzahligen Chores fQr die Supplices des Euri-
pides ist durch die vom Vf. p. 76 citirte Abhandlung von
M. Axt vollkommen beseitigt; doch war noch vor Reisig^
dessen Andeutung Enarr. Oed. Col. p. CLX von Azt ausge-
fiihrt worden, Elmsley zu nennen im Class. Joumal Nr. XVII
p.56; was dem Vf. entgangen ist Die p. 76 vorgeschlagene
Veranderung des beKaT^ccapec (ib') beim Scholiasten des Dio-
nysius Thrax (nicht bei diesem selbst, wie der Vf. sagt) in
Viiloisons oder Bekkers Anecd. 11; 746, 29 in le' (denn le'
ist wohl offenbar Druckfehler). und zwar wegen der Nahe
des Kb' vom komischen Chore, ist uns nicht wahrscheinlich.
Bleibt doch auch dann immer noch die von dem Vf. nicht
berilcksichtigte zweite Beweisstelle fiir die Vierzehnzahl
in der Vita Aesch. Robortell. (Aesch. t. VIII p. 162 Butl.).
Es scheint aber die Angabe auf einer sonst richtigen Be-
obachtung zu beruhen und nur schief ausgedrUckt zu sein,
auf der Beobachtung namlich des in gewissem Sinne unleug-
baren Vorherrschens der Siebenzahl in den tragischen Chor-
gesangen, welches sich auf die Theilung des Chores in die
zwei f)|biix6pia griindet, ausserhalb deren dann noch der jedes-
malige ChorfCihrer stand. Aus der Unterscheidung des Ge-
sammtchorftlhrers und der zwei Hemichorienfiihrer dUrfte
sich auch die von dem Vf. p. 75 aufgeworfene Frage der
Verwunderung beantworten lassen^ was denn fOr eine Ver-
anlassung gedacht werden konnC; warum der ^qui primus in
his quippiam novavit' (es war kein Grund, gegen unverdaeh-
tige Zeugnisse den Namen des Sophokles zu umgehen) die
Erweiterung der Chorzahl zu 15 Personen vorgenommen
habe? Die Sichtung und Erklarung der betreffenden Aus-
drticke xopHT^c, Kopucpaioc, jLiecoxopoc u.s.w. liegt aber noch
sehr im argen; Bockh's flUchtige Bemerkungen Gr. tr. pr.
p. 58. 59 reichen wenig aus. — Endiich versteht Rec. schlech-
terdings nicht, wie eine Aufstellung des vierzehnzahligen
Chores (dergleichen Hermann Praef. Suppl. versuchte) den
Athenem schon deshalb hatte verwerf lich erscheinen miissen,
m weil sie an das beriichtigte CTTOpdbriv des Aeschylus erinnerte.
DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 247
Damit hat es ja eine ganz und gar verschiedene Bewandt-
nisS; und wird der Yf. bei naherer Ansicht die kleine Ueber-
eilung sicher sogleich zuriicknehmen^ so wie er sich selbst
nach den bisherigen Darlegungen nicht verhehlen wird, dass
das Ylllte Kapitel ^de choricarum personarum partibus et
numero' das schwachste im Buche sein ddrfte
Ein seltsames Versehen ist dem Vf. p. 33 bei Behand- 685
lung eines Epigramms des Addaeus (Anal. II^ 242) begeg-
net^ in dessen einen Pentameter auf einmal Dorismus hinein-
gebracht wird, wahrend das ganze Epigramm in ionischem
Dialekte ist: ciVoiTa kqi CKrivac d^pdbe Trauo^evac. Ohne
Zweifel verleitete dazu Scaliger's CKTivac TrevGoM^vac. Auch
hier wundern wir uns iiber die Verwerfung des Jacobsischen
Urtheils liber eijiaTa, welches Wort uns allerdings inept
scheint. Mag man immerhin mit dem Vf. Td BdKXOu eijiaTa
niistrionum tragicorum habitum' erklaren^ so ware es doch
ein in doppelter Rticksicht abgeschmackter Gedanke; nachdem
von Euripides gesagt war: *in Arethusa liegst du begraben',
nun fortzufahren: ^eigentlich aber sehe ich nicht dieses ftir
dein Grabmal (oder Denkmal^ nach des Vfs Sinne) an, son- 586
dern vielmehr die Kleider und Schuhe der Biihne'; eine
lacherliche Umschreibung des Theaters. Ueberhaupt aber
ist die ganze Wendung durchaus gezwungen, und das von
Jacobs z. Anth. Gr. Bd. IX p. 237 verglichene Epigramm
des Diodorus (Anal. II, 187) passt gar nicht. Dort ist der
Gedanke ganz anders eingeleitet mit den ausdrUcklicheu
Worten: ^miss nicht (jbifi ji^Tpei) des Themistokles Namen
nach seinem Grabmal, sondern nach Salamis' u. s. w. Wir
erkennen gar nicht den Gegensatz zwischen diesem Grab-
mal und einem andern als Spitze des Epigramms, sondern
vermuthen als Sinn des Dichters Folgendes: Meinen Tod
betrachte ich als den Untergang der Tragodie, dein Grab
ist zugleich das Grab des Biihnengottes selbst', und schrei-
ben demnach:
cov b' ou TOUTOV dTib TiGejiai Tdcpov, dXXd Td BdKXou
crmaTa,
was auch Scaligern einfiel. Denn der Cod. Vat. hat fijiaTa,
248 RECENSION V. SCHONE DE EVR. BACCH. HABITV SCEN.
Pal. fjibiaTa. Das Nachste, Kai CKTivdc f)uipaX€ ireiGoiuievac, wo-
von Bruiick'8 k. ck. crj 6m ireiG. und Jacobs' k. ck. alc ^eta
irevGoc f pac viel zu weit abliegt, fiihrt auf einen Vorschlagi
wie etwa:
ci^jLiaO', S Kai CKrivdc f^paXe ir^vOei cdc,
oder, wenn man lieber will, dXXd t6 BdKXOu cfi)bia, t6 Kai — .
An dem metonymischen cf\yLa fiir OdvaTOC wird man keinen
Anstoss nehmen. Etwas mehr Energie konnte freilich dem
Gedanken nicht schaden.
Die Latinitat des Vfs verdient um so ausdriicklicheres
Loby mit je sichererm Bewusstsein sie sich vom germanisi-
renden Schlendrian entfemt halt, und je unverstandiger sie
(bei Gelegenheit eines vom Vf. geschriebenen Prograrames)
irgendwo getadelt worden ist. Proprietas in der Wahl der
Worte, Angemessenheit der Wortstellung, lateinischen Satz-
bau und ein kraftiges individuelles Geprage wird man selten
vermissen; Licorrectheiten im einzelnen hatten um so mehr
vermieden werden soUen, je kleiner ihre Zahl ist
. . Anderes iibergehen wir, konnen jedoch das altvaterische 687
Bacchabtis auf dem Titel nicht ohne Riige vorbeilassen, zu
welcher Form nicht der mindeste Anlass vorlag. Ein anderes
ware es, wenn Euripides auch ein Stiick Bacchi gedichtet
hatte ; so aber miisste Bacchabus auf Romer zu Cicero's Zeit
ganz denselben Eindruck machen, als wenn wir bei unsern
Altvordem lesen: 'von denen Bakchantinnen'.
IX.
Zn Aristoptaanes.
I.
Recension von Aristophanis comoediae ed. B.
Thiersch. Tomus I continens Plutum, Prolegomena in
Aristophanem et C. Ferdinandi Ranke commentationis
de Aristophanis vita partem primam, und Tom. VI P. I con-
tinens Ranas. Leipzig 1830"^).
Die gegenwartige Ausgabe der sammtlichen Eomodien 409
des Aristophanes, von welchen bis jetzt zwei, der Plutus
und die Ranae, erschienen sind, macht auf nichts geringeres
Anspruch, als alle bisher erschienenen Ausgaben dieses Eo-
mikers sowohl in kritischer als ezegetischer RUcksicht zu
iiberbieten und Uberfliissig zu machen (Prolegom. in Aristoph.
p. VII. VIII)
So glanzende Versprechungen mUssen unsere Erwartung von
den Leistungen des Hn. Herausgebers natUrlich in einem
hohen Grade spannen, und der Rec. muss gestehen, dass
er nach Lesung dieser Stelle mit nicht geringer Neugierde
gleich das ganze Werk durchgegangen ist. Allein unsere
Erwartung wurde nicht befriedigt. Wir mussten uns .viel-
mehr bald Uberzeugen, dass Hr. Thiersch weder der grossen
Aufgabe, die er sich gestellt, gewachsen sei, noch Uber-
*) [AuB der ^ Allgemeinen Litteratar-ZeituDg', Halle ond Leipzig
1832, November Nr. 212—214 p. 409—431. Dass Ritschl der Ver-
fasser dieser anonym erschienenen Recension sei, errieth Ranke Belbst,
B. Ribbeck: Ritschl p. 103 Anm. 2. C. W.]
250 RECENSION VON C. F. RANKE
haupt fiir die Kritik mid Exegese des Aristophaues die ge-
410 horigen Eigenschaften und Eenntnisse besitze^ so dass wir
in seinen Leistungen zwar einen unermildeten Fleiss und
Begeisterung fUr eine gute Sache, nicht aber einen Fort-
schritt in der Erklarung und kritischen Behandlung des
Aristophanes anerkennen miissen. Das kritische Material,
das durch die bisherigen Bemiihungen ausgezeichneter Manner
fiir den Aristophanes zu einem grossen Reichthum heran-
gewachsen ist, wusste Hr. Th. an vielen Stellen nicht ge-
horig zu benutzen: in der Erklarung hascht er nach dem
Neuen und Seltsamen, und verwickelt sich dadurch haufig
in sonderbare Irrthiimer. Auf der andem Seite verweilt er
bisweilen lange bei trivialen und gewohnlichen Dingen; was
andere gesagt haben, wird oft wiederholt, aber auch ohne
gehorige Verarbeitung. Um so willkommener ist die mit
grosser Gelehrsamkeit und mit angstlicher Accuratesse ab-
gefasste ^commentatio de Aristophanis vita' vom Hn. Director
RankC; deren erste Halfte den grossten Theil des ersten
Bandes dieser Ausgabe (p. XLIX — CDLII) einnimmt. Dem-
nach woUen wir, um diese Anzeige nicht zu weit auszu-
dehnen, unter Nr. 1 nur die genannte Abhandlung naher
betrachten, dagegen soUen unter Nr. 2 Proben von der Eritik
und Exegese des Hu. Thiersch gegeben werden, wodurch
wir unser eben im allgemeinen ausgesprochenes Urtheil als
gerecht zu bewahren hoffen.
Nr. 1. Ueber das Leben des Aristophanes ist uns so
weniges tiberliefert, dass diejenigen, welche die Commentatio
des Hrn. Ranke noch nicht geleseu haben, sich gar sehr
dariiber wundem werden, wie man iiber dieseu Stoff so
vieles schreiben konne. Dies wird indessen bei einer nahern
Betrachtung dieser Schrift leicht erklarbar: denn Hr. R.
wolite nicht allein iiber die ausseren Lebensumstande. des
Aristophanes Aufschliisse geben, sondem auch den Zusam-
menhang der Aristophanischen Eomodien mit dem politi-
schen und geistigen Leben des Athenischen Staates und
Volkes entwickeln, was wiedemm ohne eine tiefere Durch-
dringung und Priifung der erhaltenen und verlorenen Stiicke
dieses grossten aller Eomiker nicht geschehen konnte. Mit
DE ABISTOPHANIS VITA. 251
deu aassereh Lebensverhaltnissen des Aristophanes beschaf-
tigt sich die Commentatio von p. XLIX bis CCCXVIII, und
zwar nach folgender Ordnung. Zuerst wird alles aufgesucht
und zusammengestellt, woraus der Eindruck^ den die Aristo-
phanischen Eomodien von jeher gemacht haben, zu entneh-
men ist. Hr. R. beginnt hier mit den Zeitgenossen des
Dichters, und durchlaufi; alle Zeitraimie bis auf den unsrigen
herab (p. XLIX — LXXXIX). Diese Untersuchung, die mit
Gelehrsamkeit und Belesenheit reichlich ausgestattet ist, hangt
mit dem Hauptthema nur lose zusammen und wird durch
eine eigene Methode hier und da langweilig. Was kann es
z. B. helfen daraber lange hin und her zu rathen, ob der^ii
strenge Cato ilber Aristophanes giinstig oder ungiinstig geur-
theilt habe? Vgl. p. LXXVII. Diese Prage ist hier um so
iiberflQssiger, als weder fiir das eine noch fiir das andere
eine historische Spur aufgewiesen werden kann. Von einem
Heros wie Platon, zumal wenn historische Ueberlieferungen
da sind, dies zu wissen, ist freilich schon eher der MUhe
werth. Dariiber wird p. LV — LX weitlaufig, aber doch etwas
imbestimmt gehandelt, namentlich iiber die Frage, von welcher
Seite die AuffQhrung des Aristophanes imter den redenden
Personen des Platonischen Gastmahls zu fassen sei. Hr. R.
aussert sich dariiber so:
Hiervon scheint ims gar manches einer Berichtigung zu
bediirfen. Zuerst konnen wir darin, dass Platon den Aristo-
phanes im Gastmahl redend einfiihrt, keine so besondere
Auszeichnung finden. Den Eratinus konnte Platon ohnehin
nicht wahlen, ohne einen starken Anachronismus zu begehen.
Auch sehen wir in der Rede selbst, welche er den Aristo-
phanes halten lasst, keine besondere Ehre fQr denselben.
Platon hat darin die phantastische Seite der Aristophani-
schen Eom5die hochst gliicklich nachgeahmt. Die Fahigkeit,
phantastische Gebilde zu schaffen, wird dadurch indirect dem
Aristophanes eingeraumt, weiter aber nichts. Ob iiberhaupt
(fiese EinfQhrung des Aristophanes von einer fiir ihn giin-
stigen oder ungtlnstigen Seite zu fassen sei, lasst sich nur
dann mit einiger Sicherheit bestimmen, wenn die Stellung
252 RECENSION VON G. F. RANKE
und Bedeutung seiner Person fiir das Gastmahl ausgemittelt
ist. Diese ist aber ganz dieselbe wie diejenige^ welche Agathou
in demselben Dialoge hat. Der Hauptzweck des Gastmahls
ist darauf gerichtet^ die zur Zeugung treibende Begeisterung
(fpu)c), diese ewige und immer thatige Eraft, in ihren ver-
schiedenen Manifestationen und Wirkungen darzustellen. In
rein geistiger Hinsicht springt dieser schaffende gottliche
Trieb am meisten in die Augen bei dem Dichter und Philo-
sophen: beide treibt jener ^pujc zur Erzeugung der sch5nsten
Kinder, der Reden, Begriffe und Ideen. Der Dichter zeugt
(nach Platonischer Lehre) ohne Bewusstsein, der Philosoph
dagegen mit Bewusstsein und schaffender Freiheit; den letz-
tem reprasentirt im Gastmahle Sokrates, den erstern Agathon
und Aristophanes. Weil eben der Dichter gebunden und
412 ohne Selbstbewusstsein zeugt, so wissen auch Aristophanes
und Agathon uber denjenigen Gott, dem sie alles verdanken,
uur sehr unbestimmt zu sprechen; mit Recht aber werden
sie von Alcibiades (p. 218 B) zu denjenigen gerechnet; welche
an der philosophischen Wuth und Trunkenheit Theil hatten;
Trdvrec tdp KeKOivuivrJKaTe Tfjc (piXoc6(pou ^aviac t€ Kai paKxeiac.
Yon solchen Leuten^ die ohne Bewusstsein dichten^ ist es
dann auch nicht zu verwundem, wenn sie liber ihre Eunst
selbst nicht im klaren sind, und gegen ihren Willen von
Sokrates iiberwiesen werden, dass derselbe Mann Tragodieu
uud Komodien zu dichten verstehen miisse. Vgl. den Schluss
des Gastmahls. Im ganzen ist also in der Einfdhrung
und Zeichnung der beiden Dichter eher Tadel als Lob ent-
halten, freilich ein solcher Tadel; den sie mit allen ihren
Eunstgenossen gemein haben. Ganz verfehlt finden wir auch
die Aeusserung des Hn. R. (iber die Stelle des Gastmahls
p. 221 B, wir meinen die Worte: ^eundem (Aristophanem)
etiam summa veritate extemum eius (Socratis) corporis habi-
tum descripsisse.' Wenn man die Stelle des Aristophanes
(Nub. 359), wo die Wolken den Sokrates so anreden:
ou Toip fiv fiXXiu t' uiraKoucaijiev tujv vOv jbieTeuipococpicTUJV,
TTXf|V f| TTpo^iKiu* TiD ^ev cocpiac Kai TViwjLinc oiiveKa, coi hk
6ti PpevBuei t* dv Taiciv 6boTc Kai TUMpOaXjLiib TrapapdXXeic,
Kdvu7r6bTiToc KaKd Tr6XX* dv€X€i Kdcp* f])biTv ceMVOTipocwTreTc —
DE ARISTOPHANIS VITA. 253
wenn man also diese Stelle mit der ihr entsprechenden Pla-
tonischen: fTreiia fjioiTe ^^6k€i, u5 *ApiCT6(pav€C, id c6v br\
toOto, Kai dK€i biaTrop€U€cOai ujcircp Kai dv06b€, Pp€V0u6m€voc
KOi TuxpOaXjLiui TrapapdXXuiV, in ihrem Zusammenhange ver-
gleicht: so wird man in der letzten Stelle eine verhohnende
Anspielung auf den Aristophanes finden: denn was er zur
Herabsetzung und Yerhohnung des eitlen und flunkemden
Philosophen gesagt hatte, eben das muss er hier zur Ver-
herrlichung des sich immer selbstbewussten Weisen ange-
wendet horen. Dass der ausgelassene Komiker im Gast-
mahle sonst etwas schonend und ohne weitere personliche
Beziehungen behandelt wird, davon mag der Grund darin
liegen, dass Aristophanes hochst wahrscheinlich nicht mehr
lebte, als Platon sein Gastmahl schrieb. Denmach mochte
das Gastmahl iiberhaupt wenig geeignet sein, um daraus zu
erseheU; wie Platon iiber den Aristophanes geurtheilt habe,
am allerwenigsten aber^ um daraus auf eine gUnstige Stim-
mung des ersteren fQr den letzteren zu schliessen. Dass
Platon gegen die Person wie auch gegen die Dichtungsart
des Aristophanes die starkste Abneigung fiihlte, dafiir spre-
chen entscheidende Stellen aus der Apologie und den BClchern
vom Staat; und keinesweges steht mit diesen das Symposion
in einem Widerspruch, wie wir eben gesehen haben. Und
daher konnen wir auch nie glauben^ dass Platon auf den
gestorbenen Aristophanes das schone Epigramm
a\ XdpiT€c T^jLi€v6c Ti Xapeiv, 8tt€p ouxi TreceiTai,
CriToucai i|iuxfiv €upov 'ApicTOcpdvouc
gedichtet habe. Vielleicht ist Platon der Komiker der Verfasser 413
desselben. Auch Hr. R. tragt Bedenken gegen die Echtheit des
EpigrammS; aber nur aus dem unzureichenden Grunde^ dass
es nur von spateren Schriftstelleru erhalten ist Das Anek-
dotcheu; Platon habe dem Tyrannen Dionysius, da dieser
die Athenische Verfassung kennen zu lernen gewiinscht hatte^
die Wolken des Aristophanes als eine geeignete Quelle zu-
geschickt; halt Hr. R. wohl nicht mit Unrecht ftir eine Erdich-
tung. Wenn aber etwas wahres daran sein sollte; so wUrde
auch darin kein Lob fQr den Aristophanes liegen^ sondern
254 RECENSTON VON C. F. RANKE
eine bittere Ironie auf die Athener^ in deren Staate es wie
in den Wolken des Aristophanes bunt und kraus hergeht.
Was sonst noch das Yerhaltniss des Aristophanes zum Platon
betrifit^ so haben wir uns gewundert, dass auch Hr. R. in
den Ekklesiazusen eine Parodie auf die Platonische Lehre
und Schule gefunden hat. Traeterea' (p. LV) Vix negari a
quoquam poterit/ (wir wenigstens leugnen dieses) ^flcclesia-
zusarum quam scripsit comicus fabulam contra ipsius philo-
sophi doctrinam disciplinamque fuisse compositam.' Wir
glaubeu; dass Hr. R. bei der Fortsetzung seiner Commentatio^
wo er iiber Inhalt und Bedeutung der Ekklesiazusen nahere
Aufschltisse geben muss; durch eine sorgfaltige Betrachtung
dieser Frage auf ein anderes Resultat hinauskommen wird.
Einstweilen wollen wir daher mit unserm Einspruche warten.
Nachdem Hr. R. die Urtheile aller Zeiten uber den
Aristophanes aufgezahlt hat^ wendet er sich zu einer Unter-
suchung Uber dessen Leben und Gharakter. Dieser Unter-
suchung aber geht eine andere vorlaufige iiber die QuelleU;
woraus wir Nachrichten iiber Aristophanes schopfen konnen,
voran (p. XCI— CIII). Diese Quellen sind ein pioc *ApiCTo-
(pdvouc von einem anonymen Verfasser, eine andere Biogra-
phie von Thomas Magister, Suidas, femer einige Noten der
Scholiasten. Von der ersten Quelle wird sehr grdndlich be-
wieseU; dass ihr Urheber meistens aus den eignen Aeusse-
rungen des Aristophanes bald richtig und bald unrichtig
seine Erzahlung geschopft habe. Dann gibt es noch ein
Schriftchen eines unbekannten Verfassers, welches theils No-
tizen iiber die Lebensumstande des Aristophanes und anderer
Komiker, theils fiber die Komodie im allgemeinen enthalt.
Um iiber dessen Autoritat und Quellen zu entscheiden, schickt
Hr. R. abermals eine vorlaufige Untersuchung iiber den Kanon
der Alexandrinischen Grammatiker voraus, worin viele falsche
Vermuthungen und Ansichten von RuhnkeU; der bekanntlich
iiber diesen Gegenstand zuerst eine ausfQhrliche Untersu-
chung angestellt hat, berichtigt werden (p. CIV — CXXII).
Das Resultat dieser Untersuchung zeigt, dass der Anonymus
in seinem Urtheile iiber die Komiker von den Alexandrini-
sehen Grammatikern nicht abhangig gewesen sei (p. CXXII),
DE ARISTOPHANIS VITA. 255
dass er dagegen doch noch aus unverdachtigen Quellen ge-
schopft habe
. . . . Bald darauf folgen noch zwei vorlaufige Untersu- 414
chungen^ die eine Uber die Didaskalien, die andere iiber die
uns erhaltenen Scholien des Aristophanes (p. GXXXI bis
CLXXXII). Dann erst kommt Hr. R. zur Auseinandersetzung
der Lebensumstande des Aristophanes, und zwar so^ dass er
ira ersten Abschnitt (Kap. XV) ttber die Eltern des Dich-
ters und deren Stand handelt. Mit dem Besultate des zwei-
ten Abschnitts^ der sich auf die Lebenszeit des Aristophanes
beziebt (Eap. XYI)^ konnen wir nicht ganz iibereinstimmen.
Dieses wird aber so (p. CXC) hingestellt: Vixit Aristophanes
, ab Olymp. octogesima quarta ad centesimam usque Olym-
piadem.' Da Aristophanes zum erstenmal 01. 88, 1 eine
Komodie auffiihren liess^ und zwar unter dem Namen eines
andern^ weil er wegen seiner Jugend noch nicht hervorzu-
treten wagte: so mag das Geburtsjahr; wie Hr. R. dies be-
stimmt hat, der Wahrheit sehr nahe kommen^ obgleich auch
dieses noch wohl um eine Olympiade zuriickgeschoben werden
muss; anders aber mochte es sich mit dem Todesjahre ver-
halten. Dieses hat Hr. R. in die hundertste Olympias ver>
legt^ weil nach der Angabe des Suidas (s. v. 'Apapoic) der
Sohn des Aristophanes, Araros, zuerst in der lOlsten Olymp.
ein StUck aufgefiihrt habe. Da wir nun aus andem Quellen
wissen, dass Aristophanes seit 01. 97, 4 zwei Komodien
durch den Araros hat auffQhren lassen: so schliesst Hr. R.,
Araros habe sich wahrend der Lebenszeit des Aristophanes
mit den vaterlichen Stficken beholfeU; nach dessen Tode aber
sei er mit einem eignen hervorgetreten. Diese Combination
ware so unwahrscheinlich nicht, wenn sie nur eine bessere
Stiitze hatte als diese unbestimmte Angabe des unzuver-
lassigen Suidas, und wenn nicht tiberdies noch andere*Um-
stande dagegen sprachen. Denn zuerst miisste man anneh-
men, Aristophanes habe in zwolf oder wenigsteus acht Jahren
nur zwei Komodien verfertigt, ja selbst nicht einmal so viele:
denn da unter den beiden genannten Komodien^ Aeolosikon
und Kokalos, von der ersten eine zweite Ausgabe existirte,
so ist nichts wahrscheinlicher; als dass gerade diese Ueber-
256 RECENSION VON C. P. RANKE
arbeitung eines schon frQher gefertigten StUckes am Lebens-
ende des Aristophanes von Araros aufgefuhrt wurde. Also
hatte Aristophanes wahrend dieses langen Zeitraums streng
genommen nur eine neue Komodie gedichtet. Ein anderes
Indicium gegen die Ansicht des Hn. R. finden wir in dieser
Stelle des unbenannten Biographen (p. XVII, 29 vor Dind.
Acham.): ^v toutiu bk tiu bpd^aTi (im Plutus) cuv^ctt]C€ tiu
TiXriGei Tdv ui6v 'ApapoTa xai outuj ^CTriXXaHe Tdv piov TiaTbac
KaTaXi7TU)V TpeTc, OiXmTTOv 6|Lia)vu^ov tiu TrdTTTTiu xal NiKOCTpa-
Tov xai 'Apap6Ta, b\ ou Kai dbibaSe t6v TTXoOtov. Nach diesem
Grammatiker verschied also Aristophanes bald nach Auffflh-
rung des Plutus, und dagegen streitet auch nicht die Nach-
richt aus einem Argumentum des Plutus: TcXeuTaiav bfe bi-
bdSac T^iv KU)^iubiav TauTTiv (den Plutus) ^tti tijj Ibiiu 6v6^aTi
Kai t6v ui6v auToO cucTfjcai *Apap6Ta b\ auTfjc (lies b\* auToO)
415 ToTc GeaTaTc pouX6^€Voc Ta uTT^Xoma buo b\ ^Kcivou Ka9fiK€
KuiKaXov Kai AioXociKUJva : denn es wird hier iiicht gesagt,
dass Aristophanes bei der Auffahrung der zwei letzten Stlicke
noch gelebt habe; er konnte diese als ein ErbstUck seinem
Sohne hinterlassen. Die Nachricht des ersten GrammatikerS;
dass Aristophanes den Plutus durch den Araros gegeben,
und des zweiten, dass er ihn unter seinem eignen Namen
gegeben, hat Clinton (Fasti p. 101, vgl. Dindorf Aristoph.
Fragm. p. 80) so vermittelt, dass Araros im Plutus den Pro-
tagonisten gemacht habe. Wir nehmen demnach das erste
Jahr der 98sten Olympias als das Sterbejahr des Aristo-
phanes an.
Nun folgt eine lange Untersuchung iiber das Yaterland des
Aristophanes (p. CCI— CCLVI); deren Resultat ist, wie zu er-
warten, dass Aristophanes ein geborner Athener sei : allein die
Frage Ober das Yaterland des Dichters hangt genau zusammen
mit einem eignen Yerhaltniss, worin Aristophanes mit dem
Dichter und Schauspieler Philonides und mit dem Schauspieler
Kallistratus gestanden hat, Den Gang, welchen Hr. R. in'
dieser Untersuchung eingeschlagen, ins einzelne zu verfolgen
wiirde uns zu weit fQhren. Wir bemerken daher nur so viel,
dass Hr. R. alle Momente dieser verwickelten Frage voll-
standiger zusammengefasst und sorgfaltiger erwogen hat als
DE ARISTOPHANIS VITA. 257
alle diejenigen, welche frdher (Sdvern, Dindorf, Hermann) oder
gleichzeitig mit ihm (Hanow, Ritter) denselben Gegenstand
besprochen haben. AUein auch so mochten sich gegen das
von Hn. R. dargelegte Resultat noch mancherlei Bedenken
erheben lassen^ besonders gegen diejenige Methode des Hn.
R.y wonach er einige Nachrichten der Scholiasten und Gram-
matiker glaubt, andere dagegen verwirft, wo die Griinde fur
das eine oder das andere nicht immer liberzeugen. Nach Hn.
R. ist das erste Sttick des Aristophanes unter dem Namen
des Philonides gegeben worden, und dies ist ohne Zweifel
wahr. Das zweite und dritte Stiick, die Babylonier und die
Achamer, soU Eallistratus unter seinem Namen aufgeftlhrt
haben. AUes, was der Dichter der Achamer von sich selbst
sagt, und was man bisher auf den Aristophanes bezog, das
soll von Eallistratus verstanden werden. Das scheint uns
nun freilich eine sehr gewagte Behauptung. Der Schau-
spieler Eallistratus wird auf einmal der erste Eomiker Athens,
nach welchem selbst der Perserkonig sich erkundigt. EaIU-
stratus ist auch so gefallig, den gefahrlichen Process, welchen
Eleon wegen der Babylonier gegen deren Verfasser erhob,
auf sich zu nehmen. Mit einer bestimmten Evidenz wird uber
diesen Gegenstand wohl nie entschieden werden, vorzUglich
aus zwei GrQnden: erstens, weil man nicht wissen kann,
inwiefem die von Aristophanes edirten Stiicke (und die
besitzen wir) von den aufgefiihrten verschieden gewesen
sind; zweitens, weil die Nachrichten der Scholiasten zu
schwankend sind und meistens auf blossen Yermuthungen
beruhen. So sehr wir die GrUndlichkeit des Hn. R. bei
dieser Untersuchung anzuerkennen wissen, so sehr mtissen
wir es tadeln, dass er in deren Bereich so viel Heterogenes
gezogen hat. Gleich beim Anfange derselben werden so
viele Zuriistungen gemacht, dass man kaum sieht, wo er
hinaus will. Jede der Nebenuntersuchungen wird wieder
durch einen allgemeinen ganz gewohnlichen Gedanken ein-
geleitet, wodurch dann die ganze Methode unertraglich lang-
weilig wird. Am meisten haben wir uns gewundert Uber
die Episode p. CCX— CCXIV, worin der Demagog Peisan-
dros zum Eomiker gestempelt wird. Unnfltz finden wir den
FB. RITSCHELn OPySCYLA Y. 17
258 RECENSION VON C. F. RANKE
Beweis, der nach dieser Untersuchung folgt (p. CCLVII —
CCLX), Aristophanes namlich sei kein SchUler des Sophisten
Prodikus gewesen. Die Yeranlassung dazu gab Riickert, der
neueste Herausgeber des Platonischen Gastmahls. Dieser
hatte Uber die Rede des Platonischen Aristophanes die nich-
tige Yermuthung aufgestellt, es werde dadurch die Methode
des Prodikus dargestellt und persiflirt: allein damit wollte
doch wohl Rdckert selbst nicht behaupteU; Aristophanes sei
ein Schiiler des Prodikus gewesen, so dass Hr. R. hier nicht
416 allein gegen eine nichtige Yermuthung, sondem auch gegen
einen Schatten streitet. Nachstdem wird liber die Anzahl
und die Namen der Aristophanischen Stiicke ausfiihrlich
und mit erwiinschter Bestimmtheit gehandelt (p. CCLXIX —
CCCXIY). Hr. R. zahlt einstweilen alle Stlicke auf, welche
unter dem Namen des Aristophanes angefQhrt werden; ob
mit Reeht oder nicht, wird er spater zeigen. So findet er
eine Anzahl von 54 Stficken, eine Zahl, welche auch die
meisten Grammatiker angeben. Dindorfs Untersuchungen
in den Fragmenten des Aristophanes werden hier yielfach
berichtigt. Durch eine sehr feine Combination hat Hr. R.
ermittelt, dass die alten Grammatiker die Eomodien des
Aristophanes nach dem Alphabet geordnet haben. Daraus
wird nun zum ersten Male klar, warum das ffipac die neunte
und die ""OpviOec die fiinfunddreissigste Eomodie genannt
wird; denn nach einer alphabetischen Ordnung nehmen diese
Stficke wirklich jene Stellen ein. Yon nun an folgt eine Aus-
einandersetzung liber die einzelnen Aristophanischen Stdcke,
sowohl liber die erhaltenen als verlorenen, nach einer chro-
nologischen Ordnung, soweit diese moglich ist. In dem bisher
edirten ersten Theile dieser Commentatio wird (iber f&nf
Stiicke, wovon zwei verloren und drei erhalten sind, gehan-
delt, iiber die AaixaXfic, BaPuXiuvioi, 'Axapvftc, *lTnrfic, Ne-
q>Aai. Wir wollen diese Untersuchungen einzeln betrachten.
1. AairaXfic p. CCCXYm— CCCXXIX. Seidler, Savem
und W. Dindorf hatten vor Hn. R. schon manches fiber
diese erste Eomodie des Aristophanes ausgemittelt, so dass
man jetzt Uber die Haupttendenz derselben nicht mehr zwei-
DE ARISTOPHANIS VITA. 259
feln kann. Hr. R. hat die Forschungen seiner Vorganger
benutzt; und besonders durch Anwendung einer bisher unbe-
kaunten Stelle des Suidas bereichert, obgleich es seine Ab-
sicht nicht sein kann^ alle Fragmente genau zu erlautem.
Dieses hat gethan Fritzsche, dessen ^commentatio de Ari-
stophanis Daetalensibus', zwar spater (1831) erschienen, aber
ungefahr gleichzeitig mit . dem Werke des Hn. R. geschrie-
ben ist. Dadurch kann^ was der letztere gesagt, bisweilen
erweitert oder erganzt werdeu. So ist z. B. von Hn. R. die
Yermuthung aufgestellt^ dass dieses StUck an den Lenaen
(01. 88, 1) aufgefiihrt sei; aber der Beweis daftir ist nichtig.
Fritzsche hat eben dasselbe besser zu bewahren gewusst p. 9.
So viel uns auch Uber den Inhalt dieser Eomodie bekannt
isl, so wenig wissen wir von der Anlage derselben, besonders
von dem Yerhaltnisse des Chors zu den handehiden Personen.
Hr. R. spricht sehr unbestimmt dariiber. Er glaubt unter
anderm, man habe eine Eomodie in der Eomodie geseheU;
und diese Yermuthung stiitzt er auf eine sehr unzuverlassige
Stelle des Etymol. M. s. v. bpajLia. Auf keinen Fall kann
man die Darstellung, wie Hr. R. sie sich deukt (p. GGCXXI),
nach der Einrichtung des griechischen Theaters wahrschein-
lich finden .
. . . . Geht es wohl an, dass dieselben Personen erst
auf der Btihne als Schauspieler und dann in der Orchestra
als Ghorpersonen oder Tanzer erscheinen? Denn aus den
Schmausenden bestand der Ghor, welcher versammelt war
im Tempel des Herakles. Diesen muss also die Orchestra
dargestellt haben. Freilich wird der Ghor an den Yorfallen
auf der Scene Theil genommen haben^ und darauf mag die
Stelle des Suidas unter d. W. AairaXcTc sich beziehen. Hera-
kles selbsty so meint Hr. R.^ war bei dem Schmause in
seinem Tempel gegenwartig, und daftlr wird der 60ste Yers
aus den Wespen
OU0' 'HpaKXflc Td beiTTVov dHaTrariliiLievoc
aDgefiihrt; allein daraus lasst sich eher das Gegentheil be-
weisen. Auch wird aus einem Fragment bei Suidas (22 Dind.)
rdv '€p€X0^a jlioi xal rdv Aly^a xdXei
17»
260 EECENSION VON C. F. BANKE
etwas zu rasch geschlossen, dass diese beiden Herren auf der
Buhne wirklich erschienen seien. Nicht alles, was gerufen
wird, pflegt auch zu kommen. Ueber die Entwickelung und
den Ausgang des Dramas hat Hr. K nichts gesagt. Sehr ge-
fallig scheint uns die Yermuthung von FritzschC; dass mit
einer Anklage des ausschweifenden Jiinglings und mit einer
Yerdammung desselben, als eines untergeschobenen Sohnes,
das Stftck beschlossen sei.
417 2. BapuXuivioi p. CCCXXIX - CCCXLIV. Auch ttber
die Babylonier hat Fritzsche gleichzeitig (1830) mit Hn.
Ranke eine ausftthrliche Monographie geschrieben. Beide
stimmen darin ttberein^ dass Eukrates^ der Demagog, eine
Hauptrolle darin gespielt habe; beide haben vermuthet^ dass
der Process, welcher in einigen Fragmenten des Stttckes er-
wahnt wird, gegen diesen Taugenichts gerichtet gewesen und
zu seinem Verderben ausgefallen sei, eine Vermuthung, die
wirklich sehr gefallig ist und mit allem, was uns von den
Babyloniern erhalten ist oder ttber sie ausgesagt wird, sehr
gut zusammenstimmt. In Beziehung auf den Chor weichen
die beiden genannten Gelehrten von einander ab. Fritzsche
hat sich p. 17 mit gewohnter Heffcigkeit und Leidenschaft-
lichkeit gegen Dindorfs Annahme, der Chor habe aus den
Babyloniem oder gebrandmarkten Sklaven bestanden, erklart,
aber doch weiter nichts als eine unbestimmte Declamation
beigebracht. Hr. R. ist mit Recht, wie es uns scheint, der
Vermuthung von W. Dindorf gefolgt:
Ganz recht! In
der Orchestra stellten sich diese Barbaren in Reihen, in denen
der Chor seine Tanzbewegungen ausftthrte. Darauf bezieht
Hr. R. mit Recht auch ein anderes Fragment (47 Dind.):
^'lcTacG* i(pelf]C n&wec im TpeTc dcTTibac.
Auf der Scene, worauf die Griechen immer nur wenige
uiTOKpiTai zu sehen gewohnt waren, hatte man mit diesen
Reihen von Sklaven nichts anfangen konnen. Ueber den
418 Antheil, welchen diese gebraudmarkten Sklaven an der Hand-
lung genommen hatten, ist von Hn. R. nichts entschieden.
Sehr wahrscheinlich ist die Vermuthung von Fritzsche^ dass
DE ABISTOPHANIS VITA. 261
die hartbedrUckten Bundesgenossen in dieser Gestalt aufge-
fiihrt wurden. Da die Sklayen^ welche auftraten, in der Mtihle
dienten, und da Eukrates, eine Hauptfigur dieses StUckes,
Miihlen besass^ so yermuthen wir^ dass die Yon den Dema-
gogen schwer bedrdckten Bundesgenossen als die Mtiller-
knechte dieses Eukrates dargestellt wurden. Durch die Ver-
dammung des Eukrates, womit das StUck wahrscheinlich en-
digtC; wurde dann auch wohl das Schicksal dieser armen
Menschen gelindert.
Eine andere Yermuthung iLber den Inhalt der Babylo-
nier, welche frtiher schon Sdvem (Uber die Vogel des Ari-
stoph. p. 29) aufgestellt und die Fritzsche (a. a. 0. p. 49)
etwas derb abgewiesen hat, ist von Hn. R. angenommen.
Suvem hatte die Stelle des Etym. M. p. 311, 1,
wo dieser Vers (dvrjp tic fmiv ^criv dTKivou^evoc) angefiihrt
wird, nicht verstanden und daher in jenem dvi^p * den Gorgias
vermuthet. Vgl. Dindorf a. a. 0. p. 60. Den Aristophanischen
Vers hat Fritzsche so einfach und genQgend erklart, dass
man darin wobl kfinftig nicht mehr den Gorgias suchen
wird. Allein Hr. R. hat dies selbst wohl gefiihlt, glaubt
aber durch andere Spuren die Vermuthung von Stivera besser
zu bewahren Dieser Beweis, den wir nicht
anerkennen, besteht in Folgendem. Ein Jahr nach AuffQh-
rung der Babylonier sagt Aristophanes mit einem Rflckblick
auf dieselben in den Acharaem V. 633 — 642:
<t>aciv b' eivai ttoXXujv dTaGuJV aTrioc u^Tv 6 110111x1^0
Traucac ujLiac JeviKoTci X^yoic |Lif| Xiav dHaiTaTacGai ktX.
Nun aber kam (so argumentirt Hr. R.) im Anfange des- 419
jenigen Jahres^ worin die Babylonier aufgefQhrt wurden, Gor-
gias als Gesandter nach Athen, um fQr seine Vaterstadt
Leontini die Hiilfe der Athener zu gewinnen. Von ihm be-
richtet uns Diodorus XH, 53 also: ouxoc oOv KatavTricac elc
rdc 'AGrivac Kai TapaxOeic €ic Tdv bfi^ov bieX^xGl toTc *AGri-
vaioic TT€p\ Tdc cumiiaxiac Kai tij!i levilovTx Tf^c X^Eeujc
iHixXviJEe touc 'AGrivaiouc, dvTac euqpucTc Ka\ (piXoX6TOuc. Dio-
dorus (so sagt Hr. B.) stimmt sogar in einzelnen AusdrQcken
mit Aristophanes fiberein, und daher sind unter jenen Ge-
sandten^ von denen Aristophanes in den Achamem spricht.
262 RECEN8I0N VON C. P. RANKE
Gorgias und seine Genossen zu yerstehen. Allein die ganze
Aehnlichkeit besteht darin; dass Aristophanes von SeviKOi
X6toi und Diodorus von einem EeviJov Tfjc Xllewc redet. Die
ganze Combination^ die auf dieser schwachen StUtze ruht;
ist offenbar verfehlt: denn wie konnte Aristophanes die Ge-
sandtschaft von Leontini durch dird rdiv Tr6X€UJV ol irp^cpeic
bezeichnen? Das sind die GesandteU; welche von den tribut-
pflichtigen Stadten der Athener ankamen, und durch ihre
Beden diese giinstig *f{ir ihre Biirger zu stimmen suchten.
Dass dergleichen Stadte gemeint sind^ zeigt am klarsten der
letzte Yers jener Aristophanischen Stelle:
Kttl Touc brjiLiouc ^v raic tt6X€Civ bciHac djc binLiOKpaToOvrai.
Wir wundem uns daher, wie ein so besonnener historischer
Forscher wie Hr. R., auf solche nichtige Indicien bauend,
diesen Ausspruch wagt: ^Aristophanes in Baby-
loniis propterea reprehenderat Athenienses, quod Gorgiae
oratione decepti naves in Siciliam miserant et bellum cum
Peloponnesiis gerendum ita amplificaverant.'
3. 'Axapvfic p. CCCXLV-CCCLXXII. Hier kann die
historische Forschung schon einen festern und sicherern
Schritt gehen, da das Stiick, dessen Bedeutung und Zusam-
menhang mit der Geschichte des athenischen Yolkes er-
klart werden soll, selbst erhalten ist. Was Hr. R. dartiber
gesagt hat, wie auch Uber die nachstfolgende Komodie, die
^liTirfic, das konnen wir als eine vortrefifliche Einleitung zur
Lecttire dieser beiden Stdcke empfehlen. Nur diejenige Miihe
scheint uns vergeblich^ welche Hr. R. sich gegeben hat, um
ausfindig zu machen^ wen wohl Aristophanes in den Rittern
unter dem Namen des Agorakritus angedeutet habe. Er ver-
muthet unter diesem Namen einen Schiiler des Phidias^ den
Agorakritus aus Paros^ der aus einer Aphrodite eine Nemesis
gemacht und diese in Rhamnus aufgestellt hatte. Darauf
soll die Umkochung; welche der Aristophanische Agorakritus
mit dem Demos vornimmt, sich beziehen. Diese Aehnlich-
keit liegt so fem, dass von den athenischen Zuschauern
420 wohl nicht leicht jemand dieselbe herausfinden konnte^ f&r
DE ARISTOPHANIS VITA. 263
diese aber dichtete doch Aristophanes. Dami sieht man
auch nicht ein, warum der Dichter diesen Mann zuerst unter
dem Bilde eines infamen Wursthandlers aufgeftihrt habe.
Wir halten diesen Agorakritus ftir eine allgemeine Person
und daher seinen Namen fUr erdichtet. Auch konnte Aristo-
phanes keinen wirklichen Menschen fiir seine Bolle wahlen,
weil er ihm eben zwei sehr entgegengesetzte Rollen auftragen
woUte. Zuerst muss dieser Mann durch Schlechtigkeit und
Unverschamtheit den Eleon besiegen^ diese RoUe hatte der
Dichter freilich irgend einem andem berdchtigten Demagogen
der damaligen Zeit zutheilen k5nnen; derselbe Mann aber
zeigt sich durch die Umkochung des Demos als den gr5ssten
Wohlthater des Staats, und diese Ehre w*are doch fQr jeden
Demagogen zu bedeutend gewesen. Endlich sagt uns ein
wichtiger Zeuge^ dass Agorakritus eine ailgemeine Person
seiy ein Zeuge, auf den Hr. R. sonst mit vollem Recht viel
zu halten pflegt, namlich Aristophanes selbst, Y. 1257. 58:
AHM. d|Liol W t' S Ti coi ToOvo|Li' etTr*. AAA. ^ATOpdKpiToc*
dv T^Top^ TCtp Kpiv6^€V0c ^Pock6^t]V.
Agorakritus ist eine ahnliche Figur wie die Praxagora der
EkklesiazuseU; die ihre Weisheit ebenfalls auf der Agora
erlemt hat.
Am Schluss dieses ersten Theiles der Gommentatio folgt
eine Exposition liber die Wolken, p. CDXX — CDLIL Die
neue Ausgabe derselben von Hermami; welche gleichzeitig
mit der Commen^tio erschienen ist^ konnte Hr. R. noch nicht
benutzen; sonst wtirde er Uber Einiges, wie wir glauben,
anders geschrieben haben^ besonders tiber die Frage, welche
die erste und zweite Ausgabe dieses Stdckes betrifft.
Was den Inhalt der Wolken betri£Pt; so hat Hr. R. zu 4n
zeigen gesucht, dass der Dichter vorzfiglich die Laster der
Jugend habe ztichtigen woUen (p. CDXXVIII)
Diese Ansicht sucht Hr. R. demnachst durch eine Betrach-
tung des Inhalts der Wolken zu bewahren; allein er f&hrt
daf(ir mehr einzelne Stellen an als die Anlage des ganzen
Stiickes. Uns erscheint nach einer solchen Ansicht sowohl
264 BECENSION VON C. F. RANKE
die Person des Strepsiades als des Chores sehr rathselhaft
und unerklarbar. Nicht weil Strepsiades einen verschwen-
derischen Sohn hat^ sondem weil es in seinem eignen Herzen
schwarz aussieht^ entschliesst er sich ein Schurke und Be-
trdger zu werden. Auf sein Haupt fallt also auch vorzQg-
lich das Unheil dieses Beginnens zuriick. Der yerschwen-
derische Sohn gibt ihm nur die Yeranlassung; sich in seinem
wahren Lichte zu zeigen; Sokrates und seine Gottinnen geben
die Gelegenheit und Mittel zu der schlechten That; wozu
Strepsiades nur gar zu geneigt war^ er^ der yon sich sagt
(V. 483):
X^yeiv jLi^v ouK fv€CT*, dTrocTepeiv b' fvi.
Strepsiades und Sokrates sind auch die Hauptpersonen des
Stiickes, Pheidippides spielt im ganzen eine untergeordnete
Rolle. Die Rede des Xdyoc biKaioc, worin freilich von den
Yorzugen der alten Erziehung gesprochen wird^ kann auch
nicht alles beweisen; dass die beiden Reden vorzuglich yon
der Erziehung sprechen, ist ganz natUrlich: denn sie haben
einen jungen Mann zu liberreden^ der nach der einen oder
nach der andem Art gebildet werden soU. Wir erklaren uns
ganz entschieden fiir die Ansicht^ dass Aristophanes die-
jenige Richtung der neuem Zeit, worin alle wahrhaft ethi-
schen Grundlagen umgestossen wurden^ im Gegensatze gegen
die frtihere, worin hohe Sittlichkeit bliihte, zeichnen wolle.
Strepsiades selbst gehort dieser neuem schlechten Richtung
an: ein Product derselben ist die bodenlose Sophistik; die
mit trUgerischer Rhetorik alles Heilige und Wahre umstosst:
als den Gipfel dieser Sophistik dachte sich Aristophanes (aus
Irrthum) den Sokrates. Er und die iibrigen Sophisten miissen
also in ihrem Leben und Wirken dargestellt werden. Sie
483 sind es Ubrigens nicht, welche die neue sittenlose Zeit allein
geschaffenhaben: denn Strepsiades und Pheidippides sindauch
ohne sophistischen Unterricht schon boshaftschlecht genug: die
Sophisten als die argste Ausgeburt der neuen Zeit sind nur
diejenigen, welche diese schlechte Richtung auf alle Weise
f5rdem, besonders dadurch, dass sie sich der Jugend be-
meistem und dieser zu allem Schlechten Anleitung geben. —
DE ABISTOPHANIS VITA. 265
Sehr gem stimmen wir mit Hn. R. darin Uberein^ dass der
Spott des Aristophanes in voUem Masse den wirklichen
Sokrates treffe^ nicht eine allgemeine Person; welche diesen
Namen fiihrt. Aber eine Inconsequenz glauben wir darin
zu sehen, wenn Hr. R. p. CDXLsq. sagt: ^id unum iterum
iterumque inculcandum esse credo; Socratem quia Atheniensis
est eiusque figura comoediae aptissima, non quia summus et
princeps fuerit sophistarum, reliquis sophistis missis^ ab
Aristophane esse irrisum.' Man sieht leicht^ worin eine solche
Annahme ihren Grund hat: Hr. R. will dadurch die Unge-
rechtigkeit des Aristophanes gegen den Sokrates lindern.
Allein das gelingt auf diese Weise am allerwenigsten. Denn
wenn selbst Aristophanes den Sokrates nicht fiir den argsten
Sophisten ansah; warum stellt er ihn dann als solchen dar?
Warum zeigt er uns den Sokrates als denjenigen, gegen
welchen die ubrigen Sophisten beinahe verschwinden, und mit
welchem etwa nur Prodikus verglichen werden konne? Was
konnte Sokrates dafiir; dass er ein eingeborener Athener war,
oder dass seine aussere Figur in einer Komodie Effect machen
musste? Aristophanes ware der unbilligste und ungerechteste
Mensch geweseu; wenn er von solchen Zufalligkeiten aus-
gehend uns den Sokrates als das Haupt der Sophisten dar-
gestellt hatte. Wie wir diese Frage, warum Aristophanes
den Sokrates so arg durchgezogen habe, anseheu; so konnen
mit Gonsequenz wohl ilberhaupt nur drei Ansichten darUber
aufgestellt werden: 1) Aristophanes verfolgt den Sokrates
aus Pfivathass; 2) Sokrates verdient die Ziichtigung des Eo-
mikers; 3) Aristophanes hat sich geirrt. Gegen die erste
dieser Ansichten streitet der uns sonst als redlich bekannte
Charakter des Aristophanes; gegen die zweite streitet die
Geschichte der Philosophie und das ganze Leben des Sokrates:
die dritte Annahme dagegen kann durch viele historische
Indicien bewahrt werden; sie vnrd uns also auch allein iibrig
bleiben. Und warum soUte Aristophanes nicht auch einmal
haben irren konnen? Und so halten wir es auch fiir eine un-
nUtze Miihe; wenn man den Euripides mit Haaren in die Wol-
ken hereinziehen und ihn mehr als einmal darin gezUchtigt
erk<ennen will, wie Reisig und ihm folgend auch Hr, R. ver-
266 RECENSION VON C. F. RANKE DE ARISTOPHANIS VITA.
sucht haben (p. CDXLVIII)
424 Aristophanes hielt den Sokrates fiir noch arger als den Euri-
pides; denn dieser hatte ja nach Aristophanischer Vorstel-
lung sein eitles Geschwatz vom Sokrates erlernt. Vgl. Ran/
1482 — 1499. Dagegen, dass Euripides wirklich in den Wol-
ken aufgetreten sei^ wie Reisig glaubte^ hat sich Hr. R. mit
Recht erklart. Die Stelle des Pollux X 156 iT^Teupov W,
oii xac ^voiKibiac Spvieac ^TKaGeubeiv cu^P^Pt]K€V, 'ApiCToqpdvric
\iye\, uJCTTcp Kai Kpe^depav, ^v Taic NecpAaic, hat indessen
Hr. R. wohl unrichtig auf V. 227
fTTCiT* dird TappoO touc Gcouc uTTcpcppovcTc
bezogen, indem er TTCTCupou statt TappoO zu lesen vorschlagt;
a]lein TT^TCupov ist eine Latte oder Stange, wofiir Strepsiades
den Hangekorb des Sokrates nicht ansehen konnte. Gewiss
hatte PoUux die Stelle V. 1434. 1435
Ti bfjTV^Trcibfi Touc dX€KTpu6vac aiTavTa |Lii|LieT,
ouK kOieic Kai Tfiv K^TTpov Kdrri EuXou KaOeubeic;
im Sinne, als er jenes schrieb, las aber in seinem Exemplare
entweder TrcTeupou oder hatte, wie Hermann vermuthet, die
erste Recension der Wolken vor sich. Auch darin werden
Hn. R. (p. CDLI) wohl wenige beistimmen, dass durch den
gerechten und ungerechten Xotoc bekannte athenische Per-
sonen reprasentirt wlirden
Die Natur der beiden X6tuj ist so allgemein, dass ihnen
keine individuelle Person aus der attischen Geschichte ent-
spricht; vergebens wird man also nach einem lebendigen
Manne umhertappen; denn hier kann man immer nur einen
Schatten fassen. VoUends der biKaioc X6toc kann durch nie-
mand reprasentirt werden, weil er plotzlich zur Gegenpartei
tibergeht. Will man unter ihm einen bestimmten braven
und gerechten Mann sich denken, so muss man diesen auch
gleich wieder als einen Ueberlaufer sich vorstellen. Aber
warum werden diese Reden noch immer mit den unpassenden
Namen biKaioc und fibiKoc aufgeftlhrt? Fttr den ersten lasst
sich kein Grund angeben; der andere liesse sich etwa aus
BECENSION VON B. THIERSCtf S AUS6ABE DER FROSCHE. 267
dem Sttlcke selbst rechtfertigen. Allein auch nur der unbe-
holfene Strepsiades, der sich in die Eunstsprache nicht zu
finden weiss^ bezeichnet den X6toc ^ttujv durch SbiKOC \6joc
(V. 117. 884): sie selbst nennen sich f^TTUJv und Kpelrrwv.
Nr. 2. Nachdem wir bei diesem ersten Bande uns schon 425
so lange aufgehalten habeu; so woUen wir die darin ent-
haltene Recension des Plutus von Hn. Thiersch nicht weiter
berflckisichtigen; sondem seine Ejritik und Exegese des Aristo-
phanes an der Ausgabe der Frosche pr^en und beurtheileiL
Dem Texte der Frosche geht vorauf eine ^quaestio de
Ranarum fabulae nomine^ aetate et occasione' (p. VII — XIII),
auf die wir unsere Aufmerksamkeit zuerst richten wollen
Bekanntlich ist diese Eomodie nach den Froschen, welche
wahrend der Ueberfahrt Uber den unterirdischen See ihre
Gesange anstimmen, benannt. Gewiss hatte Aristophanes bei
der Abfassung dieser Scene keinen andern Zweck, als jene
Ueberfahrt durch diese sonderbaren Gesange interessanter zu
machen: den Namen f[ir das Stiick entlehnte der Dichter
von dieser Stelle deswegen, weil sowohl er als die griechi-
schen Eomiker (iberhaupt durch ungewohnliche und phan-
tastische Namen die Neugierde ihres Publicums zu spannen
suchten. So nahe alles dieses liegt, so kann doch Hr. Th.
diese unbedeutende Partie nicht, ohne eine sehr luftige Yer-
muthung darauf zu bauen, fahren lassen: ^Quare (p. VIII)
non absonum fuisset (erat), si Euripidis argutias verbosas
et alienas cum diverbiis tum choris insertas, quae saepius
in hac fabula castigantur, etiam sub Ranarum canticis casti-
gatas statuissent.' Der arme Euripides! Aristophanes hat
denselben ohnehin schon oft genug zur Zielscheibe seines
Spottes erkoren; aber damit konnen sich mehrere neuere
Eritiker noch nicht begnfigen; sondem wollen ihn auch
an vielen Stellen finden^ wo Aristophanes nicht an ihn ge-
dacht hat. /
Ueber die Zeit der Auffuhrung (01. 93, 3) waltet kein
Zweifel ob, weil eine uns erhaltene didaskalische Notiz die-
selbe genau angibt, und dann aus dem StUcke selbst die
268 EECENSION VON B. THlEBSCtfS
Wahrheit dieser Angabe eatschieden bestatigt wird. Hr. Th.
konnte also hier nur Bekanntes wiederholen und die schon
426 von andern entdeckten Indicien fQr die Zeit der Auffiihrung
zusammenstellen. Schwieriger ist schon die Frage tiber die
zweite Auffiihrung. DarUber meldet nach einer bedeutenden
Auctoritat der Verfasser des prosaischen Arguments: outuj
bk dGau^dcGn rd bpajLia bid TfjV ^v auTiD Trapdpaciv, ujctc koi
dvebibdxOri, ujc cprici AiKaiapxoc. Diese wiederholte Auf-
fuhrung setzt Hr. Th. zwei Jahre 8p*ater in 01. 94, 1 gleich
nach Yertreibung der Dreissigmanner. Allein dann inQsste
man nothwendig annehmen, die ' zweite Recension sei an
yielen Stellen umgearbeitet, und bei dieser Annahme ist es
sehr auffallend, dass von der Umarbeitung dieses hochbe-
riihmten Stiickes auch keine Spur mehr auf uns gekommen
ist. Die vielen Erwahnungen von der gewonnenen Seeschlacht
bei den Arginusen konnten bei einer Auffiihrung um 01. 94, 1
immoglich stehen bleiben; ebenso wenig die Berathungen liber
Alcibiades: denn damals sehnte sich niemand nach demsel-
ben, wenn auch die Nachricht von seinem Tode noch nicht
in Athen bekannt geworden war. Viele Stellen der Para-
basis konnten nur unmittelbar nach jener Schlacht einen
passenden Sinn haben. Will man demnach nicht annehmen,
dass die zweite Becension vielfach iiberarbeitet und schnell
wieder untergegangen sei: so wird man kaum etwas anderes
wahrscheinlich finden, als dass die Frosche an demselben
Peste oder etwa zwei Monate spater an den grossen Diony-
sien zum zweiten Male aufgefiihrt worden seien. Fiir diese
Vermuthung spricht besonders die Angabe des Dicaarchus,
dieses Stiick habe wegen seiner Parabase so sehr gefallen,
d. h. wegen desjenigen Theils der Parabase, worin der Chor
die Aussohnung mit manchen wahrend der Herrschaft der
Vierhundert compromittirten BQrgem anempfiehlt, und dem
Schenken des BQrgerrechts an jene Sklaven, die bei den Ar-
ginusen gefochten, seinen Beifall zollt. Vgl. V. 697 (685) —
745 (737). Allein diese Stelle konnte nur kurz nach jener
Seeschlacht so gut gefallen. Bei einer solchen Annahme ist
es nun leicht erklarlich, warum sich von der zweiten Bear-
beitung gar keine Spur erhalten hat. Denn die Indicien,
AUSGABE DEB FBOSCHE. 269
welche Wilhelm Dindorf von einer zweiten Bearbeitung in
unserm Stflcke zu finden glaubte^ sind mit Erfolg als nichtig
gezeigt worden.
In dem Abschuitte liber die ^occasio fabulae* (p. XI —
XIII) beschaftigt sich Hr. Th. mit Wegraumung von zwei
unhaltbaren AnsichteU; welche Frischlin und Ranke darUber
aufgestellt haben: dann folgt gleich eine andere ^quaestio de
Ranarum fabulae consilio' (p. XIV— XXIX). Ueber diesen
Punkt lasst die Elarheit und Eindringlichkeit der poetischen 427
Darstellung, die wir in den Froschen vor allem bewundem^
kaum einen Zweifel zu, und wenige Stacke sind gegen eine
verkehrte Auffassung durch Inhalt und Anlage so gesichert
als die Frosche, obgleich auch hier einige Sonderlinge den
Wald vor den Baumen nicht sehen konnten. Die richtige
Ansicht iiber Inhalt und Zweck der Frosche hat Hr. Bohtz
in einer eignen Abhandlung ausfQhrlich dargelegt. Mit ihm
und andern stimmt Hr. Th. im ganzen tiberein, allein ausser
dem Hauptzweck will er noch ein ^consilium peculiarius (se-
cundarium)' in dieser Eomodie gefunden haben. Dieses wird
uns schon p. XY als eine treffliche Neuigkeit angepriesen:
• • • •• ••••••.•.•••..••.
Jetzt folgt eine Auseinandersetzung {iber die fiinf dramati-
schen Richter^ worin er eine falsche Ansicht von Lessing
widerlegt und die Stellen des Aristophanes flber diese Richter
zusammengestellt werden. Nachdem dadurch die FUnfzahl
derselben gen(igend bewiesen ist; so spricht Hr^ Th. seine
Ansicht (p. XX VIII) also aus:
Auf eine lustige Weise werden hier Examinanden und Exa-
minatoren zusammengeworfen ^ um ja nur die Zahl fUnf
herauszubringen; aber auch so will es damit noch nicht
recht angehen. Denn der Examinanden sind nur zwei^ Aeschy-
lus und Euripides, Examinator ist nur einer^ Dionysus. Allein
das stort nicht weiter: denn da kommt noch hinzu Sopho-
kles als parteiloser Zuschauer^ und Pluto als Yorsitzer des
Gerichtes: nun machen aber zwei und drei doch fUnf, und
da haben wir die fiinf dramatischen Richter. Diese werden
verspottet in ihrem dummen Treiben, wie sie die yorzUglich-
keit der Tragiker aufzufinden suchen. Dass ausser einer ganz
270 RECENSION VON B. THIERSCHJs
handgreiflichen Unahnlichkeit der fftnf genannten Personen
aus den Froschen und der ftinf athenischen Richter die
letzteren kein Examen anstellen; sondern nur nach dem Ein-
druck, den die verschiedenen StiLcke auf sie und die Zuschauer
428 gemacht haben^ iiber deren Vorzliglichkeit entscheiden; da-
durch hat sich Hr. Th. nicht irre machen lassen. Wer von
dieser durch Hii. Th. beigebrachten Combination noch nicht
ganz iiberzeugt ist, der wird endlich mit der naiven Erkla-
rung getrostet^ dass sich noch mehr Beweise dafiir anfiih-
ren liessen^ aber die Sache sei ohnehin klar
Wenn man diese Tendenz in den Froschen nicht erkennt,
so mussen nach der Behauptung des Hn. Th. manche Par-
tien derselben unversfandlich oder albem erscheinen; allein
diese Pai*tien sind insgesammt von der Art, dass sie nur
demjenigen Schwierigkeiten machen, welcher aus den komi-
schen und oft phantastischen Darstellungen Ernst und Wahr-
heit nicht herausfinden kann. So viel liber die Prolegomena.
Was die Bearbeitung des Textes betriflPt, so finden wir
unter demselben einen besondem Rand f&r kritische und einen
fQr exegetische Noten. An der ersten Stelle werden die Varianr
ten der bisher bekannt gewordenen Handschriften und der vor-
zUglichsten alteren und einiger neuem Ausgaben erwahnt.
Die durchgehende Beriicksichtigung der Varianten aus den
alten Ausgaben muss bei einem Schriftsteller wie Aristo-
phanes ziemlich iiberfliissig erscheinen. Denn das kritische
Material ist durch die Bemiihungen ausgezeichneter Manner
bisher zu einem solchen Beichthum herangewachsen, dass
man die alten Ausgaben entbehren und iiberspringen kaniL
Alte Ausgaben haben nur dann einen Werth, wenn sie aus
alteren und reineren Handschriften, als uns noch zu Gebote
stehen, abgeleitet sind. Beides ist bei den alten Ausgaben
des Aristophanes nicht der Fall. Hr. Th. wiirde also zweck-
massiger nur Varianten aus Handschriften; wie Im. Bekker,
erwahnt haben. Den Angaben von Im. Bekker hat Hr. Th.
iiberall unbedingten Glauben beigemessen: den verdienen die-
selben aber nicht wegen der Nachlassigkeit der englischen
Correctoren. Vgl. Hermaun in der Praef. zu Aristoph. Nub.
AUSGABE DER FROSCHE. 271
1830 [p. X]. Demnach kann man auch auf die abgeleiteten
Angaben des Hn. Th. uber den RayennaS; Venetus und die «
drei Mutinenses nicht tiberall mit Sicherheit bauen. Ueber
die Art und Weise, wie der Text in dieser Ausgabe con-
struirt werden soU; sind keine allgemeinen Grundsatze an-
gegeben; auch mochten sich dergleichen aus dem Verfahren
des Herausgebers nicht leicht auffinden lassen. Der rich-
tigste und einfachste Grundsatz in der Eritik des Aristo-
phanes besteht wohl darin^ dass man sich immer den besten
und altesten Handschriffcen; besonders dem Ravennas und
VenetuS; anschliessC; soweit andere Riicksichten; wie der 429
SprachC; des Metrums und dgl.^ dies gestatten. Allein diesem
Grundsatze ist Hr. Th. haufig untreu geworden^ offc aus
blosser Sucht etwas eigenes oder neues zu geben. Dieses
Urtheil konnen wir nur durch einzelne Proben bestatigen.
WoIIten wir auf diese Weise das ganze Stiick nach der 430
neuen Recension durchgehen, so wilrden wir finden, dass Hr.
Th. fast immer das Schlechtere dem Besseren, das Unzuver-
lassige dem diirch Handschriften wohl Bewahrten yorgezogen
hat: am ungliicklichsten ist er, wo er eigne Verbesserungs-
yersuche in den Text bringt: da bemerkt man sehr leicht
Mangel an Geschmack, Sprachkenntniss und kritischem Takt.
Wer wird z. B. in V. 112 das neugebackene auToO, was
ganz miLssig steht, dem unanst5ssigen toutouc, was durch
Codices so gut bewahrt ist, vorziehen? Allein wir begniigen
uns die verungliickten Versuche des Hn. Th. nur in we-
nigen Versen aufgezahlt zu haben, und wenden uns zum
exegetischen Theile der Anmerkungen. Darin muss zuerst
auffallen, wie so viel Heterogenes zusammengehauft werden
konnte. Viele Noten beziehen sich auf so triviale und all-
gemein bekannte Dinge, dass man glauben sollte, der Vf.
habe fQr SchUler oder Dilettanten schreiben wollen; andere
dagegen wie die ganze iibrige Einrichtung der Ausgabe zeigt,
dass dies nicht der Zweck des Vfs war. Unzweckmassig
finden wir es ferner; dass so haufig lange Stellen aus den
Scholien angefuhrt werden^ zumal da es an gangbaren Aus-
gaben derselben keinesweges fehli Wo Bs. Th. von andern
272 KRITISCHE MISCELLEN
Erklarem abweicht, da verliert er sich gewohnlich in das
Seltsame, wovon beinahe auf jeder Seite merkwtirdige Bei-
spiele vorkommen. Am besten sind diejenigen Bemerkungen,
welche in der Mitte stehen zwischen Trivialem und Neuem,
und deren sind doch zum Gliick nicht wenige. In der Con-
stitution der lyrischen Partien und in der Abtheilung der
Strophen und Verse schwankt Hr. Th. zwischen dem, was
die metrischen Scholiasten und dem, was die neueren Theo-
retiker gelehrt haben
431 Das Papier ist vortrefflich, die griechischen Typen sind
geschmacklos.
II.
Kritische Miscellen zu Aristophanes.
1. Zu Aristophanes' Froschen.*)
1.
508 In des Herakles Schilderung der Unterwelt heisst es
V. 145 ff.:
elra p6pPopov ttoXuv 146
Kttl CKUJp deiVWV dv bk TOUTIIJ K€1|LX^V0UC,
e! 7T0U H^vov tic t^biKrice TrdiTTOTe,
f\ TtaTba pivdiv TdpTupiov ucpeiXeTO,
f\ |Lir|T^p* i^X6r|C€V, f{ TtaTpic Tva9ov
^TTdTaHev, f\ 'ttiopkov SpKOV uj|lioc€V, 160
f{ MopcijLiou Tic pficiv ^H^TpdipaTo:
worauf Dionysos fortfahrt:
vf| Touc Beouc ^xP^iv fe 7Tp6c toutoici kcI
Tf|V TTuppixnv Tic fjLiaBe Tf|V Kivridou:
alsdann aber Herakles zu den Lichtseiten des Hades libergeht.
Anstoss nahm hier Cobet, und nicht.mit Unrecht, an
dem im sechsten Satzgliede V. 151 wiederholten Subject tic,
wahrend es nach seiner ersten Stelle V. 147 in den vier fol-
genden Gliedem weggelassen war. Denn nichts anderes als
*) [Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXIII (1868) p. 608—617.]
ZU ARISTOPHANES. 273
diese Storung der Conciimitat war doch wohl der Grund,
warum er Mnemosyne II p. 213 vorschlug f\ MopcijLiou ^ficiv
Tiv* ^HeTP&U^ciTo: nicht eben wahrscheinlich. Aber grossem
Anstoss hatte geben sollen^ dass der Vers liberhaupt dem
Herakles in den Mund gelegt wird: dem Herakles^ der vor-
her in dieser Scene kaum ein paar Namen von Dichtem zu
nennen weiss^ iibrigens aber so wenig Eenntniss von ihnen
hat, dass er liber ihren Werth oder Unwerth immer erst
von Dionysos belehrt werden muss. Seine Sache ist es,
die groben Frevler gegen die allgemeine Meral zu nennen,
die in dem Schlamm-Morast der Unterwelt ihre Strafe er-
leiden; diesen mit bitterm Spott die Frevler im musischen
Gebiete gleichzustellen kommt nicht der realistischen Natur
des HerakleS; sondem der Eunstkennerschaft des Dionysos 609
zu. Es muss^ dtlnkt mich^ jedem einleuchten^ dass die ur-
spriingliche Folge der Verse vielmehr diese war, dass Hera-
kles seine Rede V. 151 mit f| 'niopKOV SpKOV djjLxocev schloss^
Dionysos aber fortfuhr:
vf| Touc 9eouc ^XP^IV fe Tipdc toutoici kci 162
Tf|v TTuppixnv Tic fjLiaBe Tf|V Kivnciou, 163
f| MopcijLiou Tic ^f^civ dHeTpctM^ctTO. 161
Wo es im ganzen nur zwei Satzglieder sind^ kann selbst-
verstandlich das tic eben so gut zweimal wie nur einmal
stehen.
Was kann uns bei solcher Sachlage erwiinschter kom-
men, als dass an eine Versversetzung schon im Alterthum
gedacht worden? Denn wenn es in den Scholien zu unserer
Stelle heisst, Aristophanes von Byzanz habe hier (zu welchen
Versen, wird uns nicht genauer gesagt) t6 dvTicifjLia Kal t6
clfMa gesetzt; und wenn nach dem Anecdotum Farisinum^ in
Uebereinstimmung mit Isidor, d. h. nach Sueton (p. 140 bei
ReiflFerscheid) ^antisigma ponebatur ad eos versus, quorum
ordo permutandus erat': so scheint doch nach dem oben
entwickelten nichts naher zu liegen als die Combination^
dass es eben der Vers 151 war, dem das Antisigma vorge-
setzt wurde, das correspondirende Sigma aber an der Stelle
stand, wohin jener Vers versetzt werden soIItC; was wiederum
kaum eine andere sein konnte als nach V. 153.
FR. BITSCHELII OPVSCYLA V. 18
274 KRITISCHE MISCELLEN
Sieht so auf den ersten Blick alles glatt und einfach
genug aus, so erheben sich jedoch bei etwas tiefer gehender
Betrachtung Bedenken so gewichtiger Art^ dass sie noth-
wendig erst erledigt sein miissen; ehe die obige Combination
Anspruch auf Giiltigkeit machen kann. Und zwar erheben
sie sich theils aus anderweitigen Angaben tlber die Bedeu-
tung der genannten kritischen ZeicheU; theils aus dem Wort-
laut des Aristophanischen Scholions. Wir dUrfen uns also
zunachst einen kleinen Excurs iLber die in Rede stehenden
CT])Li€Ta um so weniger erlassen^ je unzureichendere Antwort
die mir bekannte semeiographische Litteratur auf die hier
sich aufdrangenden Fragen gibt.
Nur noch einmal, so viel wir wissen^ kommen Antisigma
und Sigma tlberhaupt vor, in den Scholien zur Odyssee zu
den Versen e, 247. 248:
T^Tpr|V€V b* fipa TidvTa Kai ^p|Lioc€V dXXiiXoiciv,
TdjLicpoiciv b* fipa TrjV t€ Kai dp|Liovir)civ dpacccv
(mit der Variante fipTip€V fQr das, auch Aristarchische, fipac-
C€v). Und zwar ist es wiederum Aristophanes, der nach
610 dem Bericht der Scholien touc biio ctixouc toutouc t6 auTd
tp€TO 7T€pi^X€iv fijLicpuj, b\6 Tifi jLifcv ciTMa, Ttp bi. dvTiciTMa im-
TiOTictv : wogegen Aristarch genau nachwies, dass und warum
die Verse nicht tautologisch seien, sondern zwei sehr wohl
zu scheidende Momente des ganzen Geschafts bezeichneten.
Etwas ganz anderes ist es also hier als in den Froschen^
wofUr das Antisigma und Sigma verwendet ward. Und doch
wird uns die Anwendung in den Froschen auch durch die
anderweitigen Berichte Uber die crm^Ta ausdrticklich bezeugt.
Denn im Anecdotum Romanum (p. 142 Reiflf.) heisst es: to
bi dvTiciTlLia KaB* ^auTd (im Gegensatz des 7T€PI€Ctit|li^vov)
TTpdc Touc dvriXXaTM^vouc t67TOuc, und ebenso im Venetum
(p. 144): Td bi Ka6* ^auTd dvTiciTjLia (vorher ficTiKTov genannt)
Tipdc Touc dvTiXXaTM^vouc t67TOuc. Beidemale zwar noch mit
dem Zusatz Kai diTCjibovTac oder Kai |Lif| cuvcjibovTac, was ge-
radezu eine dritte Anwendung ware, da 'Widerspruch' doch
an sich mit Umstellung so wenig gemein hat wie mit Tau-
tologie oder Dittographie. Lassen wir indess die Bewandt-
ZV ARISTOPHANES. 275
nisS; die es mit dieseni; wer weiss welchem Gebiete entnom-
menen oder auf welcbe Zeit beziiglichen Zusatz baben moge^
hier auf sich beruhen: gewiss ist jedenfalls^ dass weder die
Angaben der Homerscholien und der Aristophanesscholien
in der zu erwartenden Uebereinstimmung stehen, noch auch
die Stelle der Frosche bei unbefangener Betrachtung die
Moglichkeit darbietet; etwas tautologisches in ihr zu finden.
Leicht konnte daher jemand der Yermuthung geneigt werden^
dass der Grammatiker Aristophanes nicht genau dasselbe
System kritischer Zeichen fur den Homertext und den Text
anderer Dichter^ namentlich wenigstens des AristophaneS; in
Gebrauch nahm^ sondern entweder sein ursprQngliches Sy-
stem weiterhin liberhaupt reformirte^ oder aber aus irgend
welchen Zweckmassigkeitsgriinden gleich anfangs fdr yer-
schiedene Texte gewisse Modificationen praktisch fand. Aber
Yon diesem^ schon an sich ziemlich precaren Wege muss
uns eine andere Erwagung ganzlich abbringen: die Yerglei-
chung dessen, was Aristarch that in analogen Fallen;
wenn auch keinesweges in dem Sinne^ als sei etwa fQr beide
von vom herein Uebereinstimmung vorauszusetzen, wovon
ja vielmehr das Gegentheil in Betreff des Asteriskos aus-
driicklich bezeugt wird im Anecd. Par. p. 139. Antisigma
und Sigma nun finden wir bei Aristarch Qberhaupt gar nicht,
sondem statt dessen vielmehr Antisigma mit der den corre-
lativen Yersen vorgesetzten cTiTMrj. Zweimal begegnet un^
diese ameiwcic, zu Ilias B, 192. 203—205 und 9, 535 -537.
538—541 (ohne 540); aber merkvdirdiger Weise dient sie sii
auch hier wieder zwei verschiedenen Zwecken, und zwar,
was uns noch naher angeht, genau denselben zwei verschie-
denen Zwecken, flir die wir bei Aristophanes von Byzanz
Antisigma und Sigma verwendet sahen. Denn in der ersten
Stelle der Ilias sollen die Yerse so umgestellt werden,
dass auf den mit Antisigma bezeichneten V. 192 unmittelbar
folgen die drei TrapecTiTjLi^voi (denen, wie es weiterhin heisst,
f| CTifMfl ftapdKCiTai) 203—205; in der zweiten sollen ent-
weder nur die drei ersten^ olc to dvTiciTjLia TrapdKeiTat , oder
aber nur die drei letzten, olc al CTifMai TrapdKeivTai, dem
echten Texte angehoren, weil sie sich gegenseitig decken:
18*
276 KRITISCHE MISPELLEN
elc fotp Tf|V au-rfiv Y^TpaMM^voi elci bidvoiav: also wie bei
Aristophanes in der Odyssee wegen Tautologie der Ge-
danken (Dittographie). Und genau dieselbe Bedeutung wird
uns Clberliefert in den Angaben des Anecd. Paris. (in Ueber-
einstimmung mit Isidor): ^antisigma cum puncto^) poneba-
tur^ cum eiusdem sensus versus duplices essent et dubitare-
tur qui potius legendi'^ und des Anecd. Bom. im zweiten
Abschnitt: Tifi hi. dvTiciTjLia Kal Tr| CTifMri (*ApiCTapxoc xp^iTai),
8Tav buo iSci bidvoiai t6 auT6 cimaivoucai — , nur mit dem
thorichten Zusatz tou ttoititou T€Tpacp6Toc d^cpoT^pac, Sttujc
Tf|v ^T^pav 2Xr|Tar Ttjj bi XP^^vqj Kal ai buo eup^6r|cav o6k
6pGa)C ^xovicat, worin wir offenbar nur das misverstandliche
Autoschediasma eines unkundigen Grammatikers vor uns
haben.^) — So befremdlich es nun auch auf den ersten Blick
sein mag, dass fiir zwei anscheinend so gar yerschiedene
Zwecke ein und dasselbe Zeichen von Aristarch gebraucht
worden sei, so durchaus einfach und naturlich wir vielmehr
das Gegentheil fanden^): der Macht der Zeugnisse miissen
1) Nor ans Misverstajidniss dieser Worte* ist das ihnen voran-
gestellte falsche Zeichen 3 entstanden.
2) Ob es ebenfalls nur auf ein MisverstSjidniss znrQckgeht, wenn
das Anecdotnm Harleianum (p. 144 R.) an die Stelle der criTMr) zwei
CTiTMai (••) setzt, oder ob diese Bezeichnnng nach Aristarch wirklich
von irgendwem eingefuhrt wnrde, muss dahingestellt bleiben. Die
Bedeatong wird ganz gleich angegeben: t6 bi dvTiciTMa xal al 6O0
CTiTjLioi, fiTav xaTd t6 ^Ef^c 6lc ^ t6 o0t6 v6imo Kciiiicvov koI iirl iii^v
ToO TTpOT^pou T(e€Tai t6 dvT(ciTMa, iirl bk toO beuT^pou ol 6O0 CTiT|Lia(.
3) Das Bedurfniss einer Unterscheidung hat sich denn auch wei*
terhin sehr entschieden geltend gemacht, wie aus den alten Berichten
uber die omcla aufs deutlichste hervorgehi Dass es nichts weniger
als buch8tS.blich zu nehmen, wenn diese ausdrficklich den Namen 'Ap(-
CTOpxoc (*ApiCTdpxou, *ApiCTdpx€io) an der Spitze tragen, wie das Anec-
dotum Bomanum in beiden Abschnitten, desgleichen das Harleianum,
ist fur den Ueberlegsamen (ja selbst fiir den, der nur die bx-nXf^ iT€pi€-
CTiTtLi^vT] als Zeichen filr 'Aristarchische Lesarten' beachtet) eben so
klar, wie dass uns die Marginalzeichen des Codex Yenetus nur einen
&usserst nnzuverl&ssigen, ja trQgerischen Anhalt geben. Auf Aristarch
selbst ist, was unsere Frage betrifft, in jenen 'Anecdota' mit Sicher-
heit nichts zu beziehen als das oben im Text dber dvT(ctTMa koI
CTiTfLii^ angefiihrte, obgleich auch hier die Erkl^rung einseitig und
unvollstHndig ist In den tibrigen Stdcken k5mmt weder dieses Dop-
ZU ARISTOPHANES. 277
wir uns dennoch fiigen und einen Einheitspunkt zu finden 5is
suchen, in dem beide Bedeutungen aufgehen. Und das wird
wohl kaum in anderer Weise gelingen, als in der es schon
W. G. Pluygers *de carminum Hom. veterumque in ea
scholiorum retractanda editione' (Lugd. Bat 1847) p. 3 ver-
suchte. Beide Anwendungen fallen unter den (freilich etwas
vagen) BegriflF einer Storung der urspriinglichen Con-
tinuitat von Versen, wie sie nicfat minder durch eine zu-
fallig eingetretene Versversetzung; als durch zwei gegen die
Absicht des Dichters neben einander stehende Parallelsatze
bewirkt sein konnte. Im letztem Falle hatte der Eritiker
die freie Wahl nach eigener Entscheidung (woran man einen
Anklang in den oben angefiihrten Worten Sttwc Tfiv ^T^pav
?Xr|Tai erkennt), und so sehen wir auch in Ilias 9 den Ari-
starch anders entscheiden als Zenodot; an sich sind beide
Partien gut und unverwerflich, im Gegensatz zu schlechthin
verwerflichen Eindringlingen, durch .die ja allerdings auch
die echte Continuitat der Verse gestort wird, die aber als
des Dichters geradezu unwtirdig durch den Obelos athetirt
wurden. — Alles was von des Aristarch dvTiciT^a und CTiTMrj,
wird nun ebenso auch von des Aristophanes dvTiciT^a imd
cifMOt gelten diirfen; je nach Lage der Sache gelten mtissen.
An sich ist es also gleich statthaft, in der Stelle der
Frosche an Versversetzung oder an Tautologie zu denken,
und diese beiden Moglichkeiten sind nunmehr an dem Wort-
laute des Aristophanischen Scholions zu messen.
Es ist in seinem vollstandigen Zusammenhange also
iiberliefert: Tivfcc hk ou fP^cpouci t6v vf|TOuc Geouc ctixov, sis
dXX' dqpaipoOciv airrdv Kai Tdv iif]C outuj fP^qpouciv J^ trup-
pelzeichen noch das (AristophaniBche) Antisigma mit Sigma nur uber-
hanpt vor; vielmehr erscheinen dafilr zwei andere Beseichnnngen:
1) das dvTtciT^a xae* ^auT6 D, ohne dT^a oder cnT^f), ond 2) das
dvTiciTMa ir€pi€CTiT|L*^vov 0*: jenes Trp6c toOc ^viiXXaTM^ouc t6-
irouc, dieses firov TauroXoTfl ^al Tf|v aOrfiv bidvoiav bcOTCpov X^, wie
68 gleichlaatend im ersten Abschnitt des Anecd. Rom. nnd im Vene-
tam heisst. Eine', wie man anerkennen mnss, dnrchaas zweckm&ssige
Scheidnng, nur keine Aristarchische. Ffir das, was Aristarch wirklich
that, sind nns allein die ansdrticklichen Angaben der Scholien (Aristo-
nikns nnd Didjmns) massgebend.
278 KRITISCHE MISCELLEN
plXTiv Tic f^aOe Tf|v Kivnciou. bi6 Kai *ApiCToq)dvnc Tiapa-
TiOnci Td dvTiciTMa Kal Td ciTfiia. Dass es uicht Aristophanes
war, der den Vers 152 (vf| touc Oeouc . . .) strich und im
Folgenden Tf|V in f\ verwandelte; geht doch aus dem Gegen-
satz von Tivtc bi und Kai 'ApiCToqpdvTic so deutlich wie mog-
lich hervor. Hochstens kann er die Streichung und das f\
gebilligt^ oder den ihm ohne jenen Yers und mit diesem f\
Uberkommenen Text als Grundlage genommen imd an ihn
seine cimeiuicic herangebracht haben. Dies einmal ange-
nommen: welchen erdenkbaren Grund hatte er denn dann
gehabt; in dieser Versfolge:
f\ TiaTpdc fvdGov
dTtdTafev, f\ *7TiopKOV SpKov ujjiiocev,
f| MopcljLiou Tic ^ficiv dHeTpdipaTO,
f\ TTuppixnv Tic IjLiaGe Tf|v Kivriciou —
eine Tautologie oder Dittographie zu sehen? sei es^ dass er
die zwei letzten Verse — oder selbst nur den letzten — dem
Herakles oder dem Dionysos zutheilte: in welchem letztem
Falle ja auch der Anstoss^ den er zwei Jahrtausende vor
Cobet hatte an dem wiederholten tic nehmen konnen^ weg-
gefallen ware. Aber auch zur Vermuthung einer Versver-
setzung lag in jener Reihenfolge kein ersichtlicher Anlass,
jedenfalls gar kein nothigender Grund vor. In beiden Fallen
bleibt also das bi6 der Scholien gleich unverstandlich. —
Aber es hat auch nicht einmal die geriugste Wahrschein-
lichkeit; dass des Aristophanes ai|Li€iu)cic sich auf einen des
Verses 152 entbehrenden und in dieser Gestalt von ihm
gutgeheissenen Text bezogen habe. Wer soUte denn liber-
haupt auf den Gedanken kommen, aus eigener Bewegung
diesen an sich so durchaus unverdachtigen; in den Zusam-
menhang trefflich passenden Vers zu athetiren? Zumal
wenn die vorangehenden Verse dem Herakles gelassen wur-
den: weil dieser dann von den Schrecken des Hades zu des-
sen Freuden ohne alle Vermittelung iiberginge; womit die
jetzige Lebendigkeit des durch Dionysos' Zwischenrede unter-
brochenen Dialogs in der fiihlbarsten Weise beeintrachtigt
wiirde. Nein^ die Notiz der Scholien kann nur die Bedeu-
ZU ARISTOPHANES. 279
timg habeii; dass der Yers in manchen Exemplaren — ledig-
lich in Folge einer zufalligen Auslassung — nicht stand^
und dass irgendwer, der gerade nur ein solches Exemplar
vor sich hattC; um doch construirbare Satze zu gewinnen, 5u
das folgende Tf)V TTuppixilv, plump und flach genug, in f\
TTuppixnv verwandeln wollte. Von dem Eritiker Anstophaues
ist es aber eben so unglaublich; dass ihm keine Handschrift,
welche Yon dieser Liicke frei war^ zu Gebote gestanden
habe, wie dass er die yollkommene Angemessenheit des frag-
lichra Yerses habe yerkennen konnen.
AIso: Yon welcher Seite man es auch betrachte, das b\6
ist und bleibt unerklarbar, moge man den Yers 152 halteu
oder streichen, und das dvriciTfLia Kai ciTMOt auf Tautologie
oder selbst auf Umstellung beziehen. Will man sonach die
Scholien nicht entweder logischen Unsinn sagen lasseU; oder
ihnen — ich weiss nicht welche verkehrte Auslegung der
Aristophanischen CTmeTa zutrauen^ so miissen sie als ver-
sttimmelt und liickenhaft angesehen werden. Nach den tiv^c,
die den Yers 152 nicht lasen^ miissen SXXoi zur Erwahnung
gekommen sein, die eben eine stattgehabte Yersversetzung
vermutheten (oder auch geradezu den Yers 151 als unrichtig
gestellt bezeichneten): und daran schloss sich dann das bid
Kai 'ApiCToq)dvnc ganz folgerichtig an.
So sind wir denn auf einigen Umwegen wirklich dahin
gelangt; fiir die im Eingange aus innern Griinden empfohlene
Umstellung auch eine aussere Bestatigung zu finden^ der man
mindestens einen hohen Grad von Wahrscheinlichkeit nicht
absprechen wird. — Ich habe nichts hinzuzufiigen^ als dass
ich dasjenige^ was Fritzsche zu den Thesmophoriazusen
p. 52 und zu den Froschen p. 106, Nauck Aristophanis Byz.
fragm. p. 65, Osann Anecd. Eom. p. 81f., Bergk Aristoph.
vol. II praef. p. XYI (ed. 2) iiber diese Yerse gesagt haben,
kenne, aber durch die obige Darstellung auch ohne pole-
misches Eingehen auf das Einzelne fiir erledigt halte.
2.
Weiterhin im StiLck wird die Ankunft des Dionysos und
Xanthias beim Charon in den Yersen 179 ff. also geschildert:
280 KBITISCHE MISCELLEN
EA, if^ pabioOjLiai. Al. xPHCTic el Kal f^vvdbac.
XU)pa)|Li€V im t6 ttXoTov. XA. ujott, TrapapaXoO. 180
ZA. TOUTi Ti fcTi; Al. toOto; Xi^vri vf| A(a
auTTi *cTiv fiv fcppaZe, Kai 7tXoi6v t' 6pw.
EA. vf| Tov TToceibui, kScti t* 6 Xdpiwv outocC.
Al. xaip* iS Xdpiuv u. s. w.
515 Diese Stelle las man ohne AnstosS; bis H. 6. Hamaker
in der Mnemosyne VI p. 211 den Vers 180 fiir ein unechtes
Einschiebsel erklarte und dies Meineke^n so einleuchtend
machte^ dass er in dessen Ausgabe gar nicht mehr im Texte
erscheint, sondem auf den untem Rand verwiesen ist. Horen
wir die Grtinde. Erstens: ^praepostere Dionysus, quem pa-
ludem et cymbam Charonis nondum animadvertere e sequenti
versu manifestum est, in hoc versu ita loquitur, ut ipsum et
Xanthiam dudum haec ante oculos habere dicas.' Das ist
so richtig, dass sich nichts dagegen einwenden lasst. Man
darf hinzufugen, dass es iiberhaupt unnatiirlich ware, zuerst
den Kahn und dann erst den See zu erwahnen, statt die
umgekehrte Folge zu bewahren, in der ja auch Herakles
V. 37 flF. beide Gegenstande genannt hatte. — Der zweite
Grund ist: ^male etiam Charon inducitur exclamans d)6ii Tra-
pa^aXoO: is enim, quantum e sequentibus coUigere possumus,
post tertium demum versum conspicitur . . .' Eben so ein-
leuchtend richtig. — Aber wenn es sich um eine gestorte
Ordnung handelt, wamm denn gleich an Interpolation denken
und im Wegschneiden Hiilfe suchen, statt das nachste und
einfachste Mittel der Umstellung anzuwenden? Alle Be-
denken sind gehoben durch diese Anordnung der Verse, die
ich keinen Augenblick anstehe fQr die Aristophanische zu
halten:
EA. ifd) pabioO^ai. Al. xP^CTdc el Kai fcvvdbac. 179
ZA. TouTi Ti fcTi; Al. toOto; Xijiivri vr| Aia isi
aOTTi 'cTiv fiv fqppaCe. EA. Kal TtXoidv t* 6pdi. 182
Al. x^P^M^v in\ t6 ttXoTov. XA. u)67T, TtapapaXoO. iso
ZA. vf| t6v TToceibuj, KficTi f* 6 Xdpwv outoci. iss
Al. xoiP* ^ Xdpuiv u. s. w.
Erst wird der See sichtbar; dann der Eahn darauf, den zu
ZU ABISTOPHANES, 281
erreichen das Ziel des Dionysos ist; aus ihm erschallt jetzt
das db6Tt des Charon; einen Moment darauf wird dieser selbst
erblickt, demgemass von Dionysos angerufen: — eine natur-
lichere Reihenfolge der Dinge ist nicht wohl denkbar. —
Nur ein Einwurf dagegen bleibt noch zu erledigen, den
Hamaker's oben einstweilen tibergangene Worte enthalten:
^et etiam si adesset (Charon), servum non habet, quem id
facere (TrapapaXoG) iubeat. nulla certe in sequentibus famuli
mentio fit, et quod paullo post Baccho remige utitur, id
ipsum indicat alium praeterea adiutorem praesto ei non esse.'
Aber das heisst doch wirklich, mitVerlaub zu sagen, nodum
in scirpo quaerere. Ich weiss nicht, ob man die Auffassung 5i6
gelten lassen wird, dass TrapapaXoO iiberhaupt strenge Be-
ziehung auf eine bestimmte Person gar nicht zu haben
braucht, vielmehr in technischem Gebrauch nur unserm^an-
gelegt' entsprechen, somit von Charon wie fiir sich selbst
gesprochen sein konnte, so gut wie ein Ausruf ibdtr u. dgl.
Aber wenn auch nicht: warum soU denn Charon nicht einen
Ruderknecht bei sich haben und dennoch den Dionysos mit-
zurudem heissen konnen? Vor der Zumuthimg, zwei Ruder
im Eahne vorauszusetzen, wird man doch wahrlich nicht zu-
rtickschrecken! — Dass Th. Kock meinen konnte, Charon
komme mit seinem ujdTT irapa^aXoO nicht am diesseitigen,
sondern am jenseitigen Ufer an und setze dort einen Todten
ab, der eben so habe rudern miissen, wie es weiterhin Dio-
nysos thue, treffe dagegen diesseits erst zwei Verse spater
wieder ein, — das hat er jetzt gewiss selbst als eine in
jeder Hinsicht verfehlte Vermuthung aufgegeben.
3.
Zwischen den beiden vorstehend, besprochenen Stellen
liest man V. 165 ff.:
Al cu bfe Ta CTpi&^aT* auGic Xd^pave. 165
EA. Ttpiv Kal KaTaG^cGai; Al. Ka\ Tax^ujc jli^vtoi Tidvu.
EA. jLif) bf]Q\ keTtuuj c', dXXct jLiicGwcai Tiva
Tuiv ^Kcpepo^^vujv, ficTic im toOt* f pxeTai.
Al. idv bi fif| eupui; EA. t6t* ^ii^ fix^iv. Al. KaXwc Xctcic. 169
282 KRITISCHE MISCELLEN
Was in allerWelt soU hier t6t* iii* &feiv heissen? Mag
man den Infinitiv im Sinne von Sye, oder (natiirlich allein
richtig) Yon fa &t€iv nehmen^ weder kann doch Xanthias
sagen wollen^ dass ihn Dionysos fiihren solle, noch dass er
ihn solle das Gepack fiihren lassen. Wieder aufnehmen
und tragen soll Xanthias das Gepack, d. i. griechisch Xa^-
pdveiv (atpecGai) und q)^peiv, aber nicht &fexv, Was sich die
Interpreten unter diesem Sifeiv gedacht haben^ weiss ich
617 nicht*), da keiner ein Wort dariiber sagt; dass aber Aristo-
phanes T6T*l^*fx€iv — Hass niich's behalten' — geschrie-
ben hat, scheint mir unzweifelhaft.
Auch das verstehe ich nicht^ wie mein Freund Dindorf
dem ddv hk \if\ eupuj die in. den Scholien erwahnte Lesart
ddv hi |Lif| Ix^ (m^ *X^) vorziehen konne. Dass Dionysos
noch keinen Lohndiener hat, wissen und sehen wir^ da er
eben einen suchen soll; die Frage ist nur, ob er einen fin-
den werde. Gar aber dpfupiov hinzuzudenken; wie die Scho-
lien wollen, ^wenn ich aber kein Geld habe', ist noch un-
statthafter; ob er Geld hat oder nicht, muss doch Dionysos
wissen und kann nicht das letztere mit ddv als einen zu-
kunftig etwa eintretenden Fall setzen. Und noch dazu fehlt
es ihm ja nicht an Geld, als er spater dem Charon den
Fahrlohn zu zahlen hat. — Die Synizesis |Lif| eupu) (oder wie
es die Scholien fassen, die Krasis Mnupuj) ist doch aber um
kein Haar auffalliger als das zweisylbige }ii\ auT6v in den
Ekklesiazusen Y. 643.
4) Auf Stellen wie in den Acharnem V. 957 : xdv toOto K€p6dvr|c
&f\uy t6 <popT{ov, €(i6ai|Liovf)C€ic cuKO<pavTiiiv y* oCfvcKa, wird sich ja
wohl niemand berafen, da hier dY€iv (popTiov mit nichten 'tragen' be-
deniet, sondern im Sinne von ^eine Ladung, eine Fracht (als Handels-
artikel) fQhren' gesagt ist, wie schon bei Homer dTU) 6* alOwva dbr]-
pov. So ofk dort im StClck vom wirklichen kdrperlichen Tragen jenes
q>opT{ov die Rede ist, steht regelm&ssig q>^p€iv: Y. 927 tv* uOt^v ^vbf)-
cac <p^pw — ; 932 £v6iicov t^jv ^fiiroXfiv oOtwc 6injuc &v \ii\ <p^pwv ko-
TdHri — ; 950 toOtov Xa^ibv iTp6cPaXX* dirou poOXei q>^pu)v* — ; 966 xdi-
Tru)c KaToiccic aOT6v cOXaPoOfxcvoc* irdvTUJC iii^ otccic o06dv Oti^c, dXX*
6^u)c, woran sich dann erst das Kdv toOto K€p6dvi;)c n. s. w. in anderm
Sinne anschliesst.
ZU ARISTOPHANES. 283
Ob der Vers 167 toiv iKq)epo|i^vuJv, ficric in\ toOt' Ip-
X€Tai, den Hamaker gestrichen wissen woUte^ Meineke
wirklich aus dem Texte entfernte; dem Dichter zuzutrauen
oder als erweiternder Zusatz anzusehen sei^ darUber mag
sich streiten lassen; in beiden Fallen wird aber das nichts-
sagende in\ toCt' zu beseitigen sein. Darin steckt zwar
weder dm ttXoOv noch itd Ctut', wie Eock vermuthete (das
letztere auch rhythmisch falsch); wohl aber wQnschte man
das langst von Bergk (vor Teuffel im Rhein. Museum XV
p. 472 f.) gefundene in\ TaijT' langst in die Ausgaben auf-
genommen.
■
2. Zu Aristophanes' Thesmophoriazusen.*)
Der Zwiegesang zwischen Agathon und den — ohne ess
Zweifel hinter dem Ekkyklema zu denkenden^ aber nicht
sichtbaren — Musen in Aristophanes' Thesmophoriazusen
hat, wie jetzt wohl sicher erkannt ist^ den metrischen Bau,
dass der Musengesang antistrophisch ist, wahrend die vier
Zwischenreden des Agathon sich nur in analogen Rhythmen
und Versformen bewegen^ d. h. analogen sowohl unter sich
als mit denen des Musenchors. In dem ersten Strophenpaare
des letztem entsprechen sich aber nicht die Schlussverse
106. 113:
bai^ovac fx€i ceplcai —
T^pac lepdv Trpoqp^pujv.
An sich zwar ist jede dieser beiden Versformen metrisch
gleich untadelig; mit der zweiten schliesst Agathon seine
Anrede V. 1 10 T^aXa CijiouvTibi fq^ mit der ersten der Chor
sein zweites Strophenpaar v. 119. 125 *'ApT€|Liiv dTreipoXexn
und &pc€Vi poqi b6Ki)Liov. Aber das hilft uns doch nichts fUr
das erste Strophenpaar. Wo hier der Fehler steckt^ zeigt
sich leichty wenn man mit der ganz glatten und unverdach-
tigen Antistrophe
Xo^P€ KdXXiCTac doibfic
0otp' iv eujLioucoici Tijiaic
T^pac lepdv 7Tpoq)^pu)v
*) [Rhein. Maseum f. Philol 6d. XXII (1867) p. 6S8.]
284 KRITISCHE MISCELLEN ZU ARISTOPHANES.
die auch dem Wortlaute nach keinesweges unanstossige
Stroplie zusammenhalt:
Tivi hk bai|Li6vu)v 6 Kdiinoc; ^
X^T^ vuv €U7ricTU)C bk Tou^dv
baijLxovac ^x^i cepicai.
Und zwar liegt der stilistische Anstoss genau in demselben
WortC; das auch den metrischen gibt, in baijLXOvac. Denn
wer darf einem zierlichen Dichter, wie sowohl Aristophanes
als insbesondere auch gerade Agathon, eine so armliche
Wiederholung nach dem eben vorhergegangenen bai)Li6vu)V
zutrauen? Es kann wohl kein Zweifel sein, dass vielmehr
geschrieben stand
jLxdKapac ^x^i cepicai.
Auch die Erklarung der erhaltenen Scholien euTiicTUJc exei
7Tp6c To Touc Oeouc ujLxvficai Kai £uXoTf]cai passt zu jLxdKapac
so gut wie zu baifiovac.
X.
PROLEGOMENA
DE RATIONIBVS
CRITICIS GRAMMATICIS PROSODIACIS METRICIS
EMENDATIONIS PLAVTINAE.*)
[Ritschelius noster si in yivis esset dubitari nequit quin
Prolegomena in Plautum sua iterari in Opusculis noluerit,
quippe quae non tam retractare quam nova eaque pressiora
edere dudum in animo haberet. Quod consilium ut exseque-
retur cum nec ipsi nec nobis contigerit; iam non erat cur
rarum praeclarumque ingenii documentum a ceterorum so-
cietate seiungeretur. Nam quanti etiamnunc aestimetur li-
bellus yere aureus cum ex horum studiorum ratione patet
tum inde elucet^ quod pauca quae prostant exemplaria a
Calyariis nostris nimio veneunt pretio. Quare novam edi-
tionem ita adomayimus, ut eorum rationem haberemus qui-
bus Ritschelius easdem postea quaestiones tractabat. Vltra
procedere ne eis quidem locis licuit; de quibus Ritschelium
non nulla adnotaturum fuisse pro certo affirmari posset. Nam
talibus qui modus erat adnotationibus? Nequaquam id spec-
tari poteraty ut coUigerentur quae iam de his rebus per
multorum hominum curas disputata essent: immo unus Rit-
schelius quid senserit ac pronuntiaverit significandum erat.
Et profecto tanta eius est auctoritas in crisi Plautina^ ut
*) [T. MACCI PLAVTI COMOEDIAE ex recenfiione et cnm ap-
parato oritdco Friderici Ritschelii. Tomns I. Bonnae, H. B. Eoenig.
a. MDCCCXLVIII p. VII-CCCXLVI.]
286 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
vel qui dissentiat ab eius rationibus accurate eas cognoscat
oporteat. Eorum autem quae in Prolegomenis proposuit
quid retineret Ritschelius respueretve facillime ex altera
Trinummi editione perspici poterat; inde igitur quae paulo
molestius colligenda erant iam ipsis Prolegomenis adhibui-
mus una cum ceteris quae commemoranda esseni Quo in-
stituto speramus fore ut tirones maxime adiuventur in in-
dagandis yeris rationibus emendationis Plautinae.
Fridericvs Schoell.]
CAPVT L
Yii E Plautinis codicibus Trinummum tenentibus circiter
triginta, quos per Italicas potissimum bybliothecas dispersos
vel inspexi vel excussi; hos delegi quibus ad hanc fabulam
emendandam uterer, reliquorum exempla per aliarum fabu-
larum opportunitatem exprompturus: A Ambrosianum palim-
psestum, B ^Veterem' codicem Camerariiy C eiusdem ^Decur-
tatum', D Vaticanum Vrsiniauum, E meum quendam in
Etruria emptum, F Lipsiensem, G H K Vaticanos. Quibus
accedit Z editio princeps. De his libris omnium primum
video mihi singillatim dicendum esse.
A Membranae palimpsestae bybliothecae Ambrosia-
naC; huc saeculi XVII initio delatae, ut Angeli Mai praef.
in Iliadis &agm. p. IV testimonio constat, ex illustri illo coe-
nobio S. Columbani Bobiensi, cuius accurate perscriptam hi-
storiam Amedeus Peyron Ciceronis orationum fragmentis a
semet editis praemisit: in Ambrosiana bybliotheca ab eodem
Maio repertae et aliqua ex parte descriptae libro singulari
Mediolani armo huius saeculi XV emisso ^M. Accii Plauti
fragmenta inedita' e. q. s.: denuo a me pertractatae et ali-
vm quanto plenius descriptae in epistula Mediolanensi ad Grodo-
fredum Hermannum data, quae in Diumis antiquariis Darm-
stadiensibus anni cioiocccxxxvii p. 737 sqq. [= Opusc. phiL
n p. 166 sqq.] legitur. Pristinam codicis scripturam, quam
nimia liberalitate ad Antoninorum aetatem Maius referebat,
rectius Niebuhrius Opusc. hist. et phil. I p. 174 saeculi esse
quinti dixit^ potuerat fortasse quarti: simillimam eam anti-
EMENDATIONIS PLAVTINAE^
287
quissimo Vergilii codici Vaticano, pauUo antiquiorem ut puto
ceteris qui exstant latinis libris antiquissimis; etiam Bembini
codice Terentii^ Posterior scriptura, qua yalde rudi et in-
condita Veteris Testamenti quidam libri exarati sunt, saeculi
VIIII esi Singulae membranae quas quarum fabularum
partes teneant^ in singularum fabularum praefationibus di-
cam, in fine autem operis uno in conspectu coUocabo: ad
Trinummum haec spectant quae in&a posui.
Integer codex Plautinus cum octonarum membranarum;
vel potius quatemorum membranarum parium^ fasciculis
compositus fuerit, quos hodie quatemiones vocare consuevi-
mus: tales fasciculos integra fabula complebat quattuor et
dimidium^ his eos numeris in ultimarum paginarum imo
margine signatos: LV, LVI, (LVII,) LVIII, (LVIIII). Hi
fasciculi quas olim continebant Trinummi membranas sex et
triginta, earum hodie tantum duodeviginti superstites sunt,
sive novem membranarum complicatamm paria: nam casu
factum est ut duomm parium compage soluta nunc quattuor
membranae singulares exstent: quae sunt fasciculi LVI ter-
tia et sexta itemque tertia et sexta insequentis fascicali. In-
teger autem unus tantum fasciculus superest, qui est ex illis
alter: reliquorum quid et quantum servatum sit, planissime
ex hac quam subieci tabula apparet, in qua litteris deperdi- ix
tas, serratas autem membranas eis numeris notavi, quibus
paginamm ordinem posterioris scripturae Angeli Mai manus
significayit^ *) *
Paginanun ordo Fabulae partes CodiciB fascicali
/ 35. 36 =. 1-19 et 20—22 ,
// 19. 20 -= 23 38 et 39 57
//, 37. 38 = 58—76 et 77—95
[ B. b.
LV
\ \\ 43. 44 = 172 190 et 191 209
\\ 29. 30 = 210 226 et 227 244
\ 45. 46 = 244 264 et 264 282 ^
*) [Haec tabala repetita est in praefatione alterioB Tnnuinmi
editionis p. XIII sq.]
288
PROLEQOHENA DE RATIOXIByS
Paginaram ordo
253. 54 =
/ 39. 40 =
7. 8 =
255. 56 =
265. 66 =
9. 10 =
41. 42 =
267. 68 =
Fabnlae
283-298
316-332
352—366
385-399
417—434
454—472
492—510
530—548
partes
et 298
et 333
et 367-
et 400-
et 435
et 473
et 511
et 549-
Codicis fascicnli
315
351
■384
416
453
491
529
■567
637-654 et 655—671
736-754 et 755-773
= 1045-1060 et 1061—1078"
= 835—848 et 849-863 x
LVI
} Lvn
• LVIII
Lvim
Harum paginarum pleraeque ea condicione sunt, ut im-
pigro mentis oculorumque labore si non omnia, at plurima
legi potuerint: minus commode lectio processit in p^inis 43-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 289
et 265: plara quam yelles eyanuenint in paginis 19. 30. 45.
46. 255: omnium pessime habitae sunt paginae 266 et 18.
In commemorandis Ambrosiani libri scripturis quanta fieri
cura potuit illud studui, ut qnae certa essent^ quae incerta,
diligenter annotarem. Itaque saepe yel tU viddur adieci vel^
quod eodem valere yolui, hac nota usus sum (A). Praeterea
earum litterarum, quae quales essent erui non posset, spatia
ubi licebat numeravi horumque numerum spatiorum totidem
punctis mediis signaTi, velut v. 14 al . eret^ uide E.
A quo genere punctorum aliud genus ipsa forma discrevi^ xi
quo ipse librarius ut compendium scripturae faceret usus
est, ut V. 92 atq- et animosq • onosgere^ item neq- v.205.
352. 377. QUITQ- 855. Nam praeter hoc ipsum que par-
cissimus ille^ ut est consentaneum^ compendiorum fuit, nec
fere huiusmodi in Trinummo quicquam exstat praeter n pro
NON V. 308 et fortasse campanu v. 545. Vt autem, quae
evanuerunt litterae, etiam qua fere mensura essent aliqua
certe ex parte significarem: (nam constanter hoc fieri pluri-
mas ob caussas non potuit:) hac nota I eas litteras signavi^
quae cum una lineola perpendiculari constent^ exilium api-
cum adiectione inter se discretae^ possint vel I esse vel E
vel T yel F: a quarum similitudine summa proxime P lit-
tera, aliquo intervallo B et D absunt, longe autem amplitu-
dine sua velut A, H (cuius constans haec forma est K), U,
E, Q distant^ longius etiam M et N. De quo iam monui
Parergon Plautinorum p. 284 annot.^ explicatius autem
dicam; ubi Ambrosiani codicis scripturam exemplo lithogra-
phi arte facto declarabo, quale iam Angelus Maius edidit ad
emendandum Plautum utilissimum. Hinc enim est^ ut nunc
exemplo tantum utar, quod in Palatinis libris, qui e similis
scripturae codice manarunt, velut lintro reperitur pro iintro
V. 3, Imodo pro i modo v. 583. 587, ^w pro in v. 651: hinc
illud quoque multo gravius quod, cum plerumque ne in Am-
brosiano quidem I et E discemi possint^ perexiguam illorum
librorum esse fidem consequitur ad testandas accusativorum
formas omnis omnes, et quae harum similes sunt plurimae.
— Omnem autem annotationem meam unumquemque puto
etiam me non monente ita interpretaturum, ut de Ambrosiani xii
FB. BIT8CHELU 0PV8CVLA V. 19
290 PROLEOOMENA DE BATIONIBVS
scriptura nihil sibi calidius persaadeat nisi quod in illo ex-
stare ipsis verbis tester^ omnium autem minime in eis pa-
ginisy quae fortiorem lituram passae sunt^ de Ambrosiani
cum recepta scriptura consensu quicquam e silentio nostro
coniectum eat. Itaque ubicumque libros dixi simpliciter, in-
tellegi reliquos volo praeter A. — His ubi illud addidero,
personarum vel notas vel nomina in ipsis sermonibus Am-
brosianum nulla haberC; sed pro eis, ubi in medios versus
incidunt; binarum litterarum spatia vacuay videor in praesens
potissima breviter complexus esse.
Ceterum omni asseveratione et possum et debeo affir-
mare, summa quae in me est et cura et fide in id me incu-
buisse^ ut de Ambrosiano et vere et plene testarer. Qua
affirmatione non viderer opus habere, nisi ab amicis narra-
retur (ipse enim legere non soleo^ quae bilem inutiliter mo-
tura sint) valde importune in me nuper invectum esse, quem
etsi et neglegentissimum hominem deprehendissem et parum
a natura ad iudicandum factum nossem, tamen pauciorum
gratia in eo adiuvisset, ut iterum adita Ambrosiana byblio-
theca Plautinas membranas denuo inspiceret. Qui sicubi sibi
visus est vel aliquanto plura legere vel aliquid quam ego
rectius: potest id quidem verum esse: nam qua ego pervi-
cacia vel superbia negem. potuisse fieri? sed profecto verum
non habebitur propterea quia ille dicit. Quam enim fidem
veritatis habere eius testimonium poterit; quem cum legere
nescientem nos^ quid esset legerC; docuissemus Musei nostri
philologici t V p. 128 sqq. f= Opusc. phil. II p. 202 sqq.],
recens doctum comperimus e sero tirocinio ad subitariam
xm immaturi magisterii professionem emergere? Tali igitur testi
si crederemus, quod fortasse oculis nostris olim vel locupleti
testimonio doctioris eiusdemque diligentioris hominis creden-
dum erit, verendum erat profecto ne cum illo levitatis cul-
pam ipsi communicaremus : sin obloqueremur, unde redar-
guendi documenta, dum ad vada caenda Elteni moramur^ pe-
teremus? Tacere igitur quam latranti respondere in prae-
sens praestabat: interim, dum recolere hospitium Mediola-
nense per feliciorum temporum opportunitatem licuerit; suo
quisque arbitratu, utri plus confidat, ipse viderit.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 291
CAPVT n.
Prias autem quam ad reliquos codices breviter percen-
sendos pergam, in ipsa illa tabula^ qua membranarum ad
Trinummum spectantium ordinem explicavi, mihi etiam com-
morandum esse sentio. Qua duce si cum deperditarum mem-
branarum intervallis eas fabulae partes, quae inter servatas
mediae sunt, contuleris; facile intelleges quibusdam in locis
aliquanto plura Ambrosianum codicem continuisse quam quae
ibi hodie leguntur: intelleges autem hoc argumento, quod
universae eius libri condicionis eadem est aequabilitas et ac-
curata concinnitas, quae propria esse tam antiquorum codi-
cum solet. Omnino enim etsi Plautinas fabulas satis constat
temporum iniquitate non modo singulis saepe versibus cor-
ruptas haberi, sed easdem etiam integris partibus truncatas:
tamen hoc ipsum genus deprayationis longe quam vulgo cre^
ditur latius patet. Amphitruonem^ Aululariam, Casinam^ Ci-
stellariam, Bacchides, quibus addenda StichuS; nemo nescit xiv
ita mutilas esse^ ut integri vel actus vel scaenae interciderint^
sine quibus ne intellegi quidem nunc argumenti continuitas
et complexio possit. Contra integra praeter ceteras haec
ipsa habita est TriuummuS; e qua ne unus quidem a gram-
maticis versiculus profertur quin in ea hodie reperiatur.
Quam fabulam etsi talem qualis vulgatur plerique non in-
commode lectitavimuS; tamen illa quam significavi via ac
ratione demonstrari potest reapse satis lacunosam esse.*)
Quodsiy quam commode sic instauratae Trinummi partes ima xxvi
cum initio Truculenti in singulas membranas deperditi nunc xxvn
fasciculi LVIIII quadrent, tamquam uno oculorum contutu
perspicere voles, hoc utere quod infra posuimus exemplo.
*) [Qaae hic (inde a p. XIV med. usqne ad p. XXVI fin.) de
TriDammi laconis Ritschelias dispntaverat, ea iterata et aliqaa ex
parte retractata sont in praef. ed. alt. p. XV med. oBqae ad p. XXX
med.]
19*
292 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
P. p = Trin. 1079—1093 et 1094— suppl. 15
Q. q = suppl. 16—1111 et 1112—1127
R. r = 1128-1144 et 1145—1162
S. s = 1163—1175 et 1176-1189
T. t = Truc. inscriptio et prol. 1 — 18
U. u = prol. 19— fin. et I, 1, 1—10
X. X = I, 1, 18—36 et I, 1, 37-55
Z. z = I, 1, 56—74 et I, 1, 75—1, 2, 14.
CAPVT in.
Nunc demum licet ad ceteros codices enumerandos per-
gere, qui hi sunt.
B^Vetus codex' Camerarii, post hunc tractatus a
Conrado Rittershusio et lano Grutero, quorum opera Taub-
manno praesto fuit, item a Caspare Scioppio, postremo a
Philippo Pareo: Camerario permissus a Vito Werlero Franco
professore*) Lipsiensi, qui eum anno Cioioxii dono acceperat
a Martino Polichio Mellerstadiensi primo universitatis Vite-
bergensis rectore: postea de Camerarii heredibus Grutero
intercedente emptus et in Palatinam bybliothecam illatus
saeculi xvii initio, eiusdem autem saeculi anno xxii cum
ceteris libris Palatinis Romam ablatus, ubi inde ab illo tem-
pore inter bybliothecae Vaticanae codices Palatinos servatur
numero 1615 inscriptus. Quarum rerum omnium plenissima
xxvm documenta in ea commentatione congesta sunt, quam olim
de crisi Plautina scripsi Musei philologici Rhenani a Wel-
ckero Naekioque editi tomo IV insertam, p. 511 sqq. et
535 sqq. [= Opusc. phil. II p. 99 sqq. et 125 sqq., cf. III
p. 67 sqq.]. Antiquiores numerorum notationes codex habet
~ et rursum inductas 1230 (an 1235?) et 1188 (an 1185?
an 1187?). Scriptus est saeculo XI in ccxiu membranis
formae maximae, quamquam non pergrandis mensurae, qua-
rum duae ultimae vacant scriptura: sed scriptus nec una
manu et saepe valde rudi, omninoque satis dispari ratione.
*) [Vide Bupra p. 44.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 293
Nam cum haud rarO; nuUa tamen in hoc genere constantia^
bifariam divisas paginas habeat, rursum autem in his incre-
dibili inconstantia duplicem continuandorum versuum ordi-
nem: quod quale sit explicatum est Parergon p. 488 sq.:
tum alias in aliis partibus manus apparet eodem tempore
ita occupatas fuisse^ ut a singulis librariis^ monachis opinor
coenobii alicuius Germanici eisque yalde indoctis^ singula
pensa conficerentur. Quo factum est ut et quarundam pa-
ginarum partes atque adeo quaedam paginae integrae pror-
sus Yacuae relictae sint^ et quibusdam in locis iustae men-
surae quatemionibuS; ut qui quas deberent Plauti partes non
caperenty novae membranae postmodum inserendae fuerint:
quarum rerum exempla Poenulus potissimum et Persa osten-
dunt. Indidem illud explicandum quod; cum pleraeque pa-
ginae binorum et quinquagenorum versuum sint, tamen in
aliis is numerus ad Liv auctus est^ in aliis per yarios gra-
dus ita imminutuS; ut exstent in quibus propter insolitam
litterarum granditatem xxxiv tantum scripti sint Ceterum
hunc codicem sciendum est Plautinas fabulas XX omnes eo
qui vulgatur ordine complectr una cum VIDVLARIAE in-
scriptione Truculento subiecta^ praemissam autem Amphi-^^xix
truoni a fol. 1 6 ad 9 a QVEROLVM. Harum fabularum
XXI indicem prima pagina tenet his verbis praemissis: ^ln
hoc uolumine continentur comediae plauti numero XXII ',
unius autem versus spatio relicto inter Epidicuf et Bcuihidef
nomina. Quod quo spectet inde intellegitur^ quod rursum in
ea pagina, in qua incipit Amphitruo^ quae est fol. 96, haec
leguntur: ^ln hoc uolumine continentur comediae plauti nu-
mero ' (erasum est VIII) cum indice octo fabularum
priorum nunc prorsus eraso. Apparet igitur ab initio seor-
sum scriptis octo prioribus postea demum accessisse in fine
adiectas posteriores duodecim^ in principio Querolum« — De
correcturis secunda manu factis^ quarum in certis fabulis et
multitudo magna et memorabilis ratio est^ dicam ad Militem
gloriosum [p. XVIII sqq.]: ad Trinummum enim hoc fere nihil
pertinet. — Verborum distinctio persaepe aut nuUa est aut
prava: quod quidem genus discrepantiae facile intelligitur pau-
cissimis exemplis et tantum speciminis caussa commemorari
294 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
potuisse. Contra diligenter annotaYimus, si quae in yersuum
distinctione codex singularia haberet: quos ille plerumque, si
a canticis recesseriS; recte discriptos servavit^ et ut^ sicubi
bini in unum contracti sunt, saepe pristini ordinis index
grandiuscula littera in medio versu relicta sit: de quo dixi
Parergon p. 439. Personarum uotis is codex^ e quo hic ductus^
in ipsa sermonum continuitate graecis litteris utebatur, plane
ut in Bembino libro Terentii factum. Eius consuetudinis
modo plura modo pauciora vestigia B servavit in Poenulo^
PseudulO; TruculentO; etiam in Bacchidibus, id quod tetigi
XXX Musei nostri philol. t. IV p. 355 sq. [= Opusc. phil. II
p. 294sq.]: sed constanter idem mos per ipsam Trinummum
pertinet. In-qua quemadmodum A littera cum Megaronidis
tum Philtonis^ B6Z6KX litteris Calliclis, Lysitelis, Lesbonici,
Charmidis, Stasimi, Sycophantae personae notantur*), ita
quae postrema persona prodit Plaudite recitans, item pos-
trema littera, quae est Q vel u), cum in Terentio constanter,
tum hoc uno loco in Plautinis libris significata est. Hinc
perspicitur subtilius quam verius Bentleium in Andr. V, 6, 17
illam u) notam coniecisse e GA. litteris ortam esse, quibus
CANTOR nomen significaretur. Verum eandem quod ad
cantoris personam Horatio duce rettulit^ id eum puto tam
recte vidisse, ut non dubitarim CANTOR nomen adscribere.
Cui sententiae confirmandae non incommode adhibebitar no-
tabilis memoria optimorum librorum in exitu Persae fabulae,
qui hic est in BCDE: plaudite pantio. Nam in hoc non
video quid latere possit nisi CANTIO. Quodsi cantio, qua
prolusum esse fabulae actioni scimus, eandem etiam seque-
batur^ nihil mirum est a prodeunte post actorum discessum
cantore etiam plaudite illud vel ualete et plaudite pronuntia-
tum esse. Sua sponte apparet disparem esse earum fabula-
rum rationem^ quae compluribus versibus terminantur ab
ipso argumento alienis. In quo genere quattuor tantum in-
scriptiones B servavit: GREX in Asinaria, CATERVA in
Captivis et Cistellaria, POETA in Epidico.
*) [Cf. praef. edii alt. p. LVsq.]
EMEKDATIONIS PLAVTINAB. 295
C *Codex alter' Oamerarii^ ^Decurtatus' Parei,
praeter hos tractatus a Grutero^ Rittershusio^ Scioppio et
nuper a Bothio : olim bybliothecae S. Corbiniani Frisingensis
(id quod haec in principio inscriptio testatur: Uib. iste e xxxi
fce marie. & scicorbi fririg.'), uude per quas vicissitudines
ad Camerarium perTenerit nescitur*): una cum Yetere et de
huius heredibus emptus et in Palatinam illatus ibique nu-
mero 1613 notatus et direpta Palatina in Yaticanam trans-
latus^ sed hinc sine Vetere Parisios abreptus anno superioris
saeculi lxxxxviI; huius autem a. xv bybliothecae Hei-
delbergensi restitutus. Scriptus est saeculo XII in
ccxxxvm membranis formae quadratae^ cetera disparis
condicionisy quarum prima nihil nisi fabularum XII poste-
riorum; quae solae insunt, indicem in pagina prima scriptum
tenet. Yidenda de eo quae diximus de crisi Plaut. p. 514 sqq.
535 sqq. [= Opusc phil. II p. 103 sqq. 125 sqq.]. Ibidem
p. 163 sq. [= p. 12 sqq.] certis argumentis docuimus^ prius
quam decurtaretur omnes fabulas XX complexum esse. Manu
nec eleganti scriptus est nec eadem: verborum distinctione
multo etiam quam in Vetere perversiore: versuum distinc-
tionC; nisi paucis in scaenis iambicis, plane nuUa: numero
versuum in singulis paginis plerumque xxvi: personarum
nominibus cum scaenarum initiis tum mediis in sermonibus
per primas XVIII fabulas modicis, per Trinummum Trucu-
lentumque paucis, sed ut vacua plerumque spatia relicta sint.
Cf. ad Trin. v. 45. 276 annotata. Denique ordinem fabula-
rum semel moneo cum in hoc tum in eis quos infra posui
codicibus eundem quem in B esse. — l\(Iihi autem cum Vra-
tislaviae degenti Decurtati copiam Christiani Baehrii comitas
fecisset, hac opportunitate usus Emestus Schneiderus claris-
simus collega accurato exemplo ^PIauti Truculentum e codice
Heidelbergensi expressam' edidit a. cioiocccxxxiv. E quo
illud quoque cognoscere licet, in hac fabula^ et in hac qui-
dem sola^ sive ipsum librarium sive aliquem lectorem ali- Tcicicn
quando coepisse veros versuum Plautinorum exitus et prin-
cipia interposita lineola/ notare: in quo tamen consilio non
*) [Cf. Opiuc. phil. II p. 104. in p. 58 sq. ado.]
296 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS
diu perstitii Quod qui fecit, non ab eo, unde C descriptuS;
codice profectus est, sed aliquo antiquiore usus: id quod non
posse non ita esse infra apparebit.
D Yaticanus 3870^ eleganter picto insigni gentis Me-
diceae ornatus, quod non dubito quin ad Leonis X pontifi-
catum spectet. Hunc simulatque in Vaticana repperi, intel-
lexi illum codicem esse, quem de crisi Plaut. p. 156 sqq.
[= Opusc. phil. n p. 5 sqq.] e Poggianis epistulis docuissem
a NiCOLAO Treverensi in Germania investigatum a.
Cioccccxxviiii Romam pervenisse^ lordani Vrsini cardinalis
manibus traditum. Continet is in cccvui membranis prae-
ter posteriores fabulas XII his praemissas Amphitruonem,
Asinariam, Aululariam et dimidiam partem Oaptivorum
usque ad III; 2, 4: vacuas paginas habet unam et dimidiam
f. 59 in fine Aululariae, sex f. 70. 71. 72 post OaptivoSy
partem paginae f. 20 b post Amphitruonis IV, 2. Eius tanta
est cum C similitudo, ut non solum aetate, scripturae genere^
forma membranarum prorsus gemelli sint^ sed etiam versuum
distinctione vel potius non distincta continuitatC; atque adeo
multitudine versuum in singulis paginarum scriptorum. £ius-
dem autem Vrsiniani beneficio patuit^ quae utrique codici
cum Vetere cognationis ratio intercederet. Qui cum per
primas comoedias multo quam per posteriores constantius
LU versuum in singulis paginis numerum servet, totidem
apparuit Vrsinianum in binis paginis (quippe senos et vice-
nos in singulis) perscriptos exhibere: ita quidem ut tres fa-
xxxm bulas Amphitruonem; Asinariam^ Aululariam LViii paginae
Veteris; totidem autem membranae Vrsiniani capiant. Qua
quidem congruentia luculentissime probatur ex uno fonte et
B et CD manasse. Discriminis autem inter C et D fere hoc
tantum intercedit^ quod hic et una manu eaque sat aequa-
biliter scriptus est^ et aliquanto quam C saepius eadem manu
iuter scribendum correctus, et in verborum distinctione minus
vitiosus: quo quartum hoc accedit^ quod compendiorum scri-
bendi pauUo frequentior usus in D est quam vel in B vel
in Cy in qtlibus praeter y pro gwe, e pro ae, u pro um et
quae eiusdem sunt generis, pauca illiusmodi exempla exstant.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 297
E meus est, undecim abhinc annos emptus a Molino
Florentino librario et antiquario: chartaceus saeculiXV, for-
mae maximae sed modicae mensurae, foliorum cclxxvi,
quorum unum inter Asinariam et Aululariam; duo et dimi-
dium inter Epidicum et Bacchides scriptura yacant^ a sin-
gularum paginarum versibus xxxi ad xxxviii procedens
nuUa constantia. In praemissis chartaceo codici aliquot
membranis cum excerpta e Plauto quaedam tum Index fabu-
larum tum haec leguntur: ^SEbastianj BeniuieNJ & amico4.
Quir eum tenet sub pena excommunicationif papalif reddat.'
Posteriores fabulas XII secunda manus tanta sedulitate cor-
rexit, ut hac in parte prorsus pro duobus codicibus haben-
dus sit. Primam igitur et secundam manum in annotatione
mea additis a et b litteris^ ut soleo etiam in reliquis codi-
cibuSy discriminavi usque ad mediam scaenam iv actus II:
hinc de secunda manu propter eas quae infra patefient caus-
sas plerumque prorsus tacui. Versuum distinctio eadem est xxxiv
quae in CD et ceteris praeter B libris omnibus.
F Lipsiensis bybliothecae senatoriae, formae maximae
sed modicae mensurae^ in cccxim membranis^ quarum pa-
ginae xxviiii yersuum sunt, nitidissime saeculo XV scrip-
tas fabulas XX complectens: saeculo XVI in Hispania pos-
sessus ab Hieronymo Surita CaesaraugustanO; postea ad 6a-
tavos aliquo casu delatus, anno autem cioioccxxxviii; ut
testatus est lo. Frid. Christius, ^hastae Lipsiensis academiae
inter Sellianos libros subiectus et Curiali bibliothecae re-
demptus.' Aliquando post Hieronymum Suritam fuisse Fri-
derici Adolphi Hansem ab Ehrencron traditur a Fabricio
Bibl. lat. p. 27 Em. Eo Hermannus usus in Elementis
doctrinae metricae: collatione a Christio facta, quae Dresdae
servatur, Lindemannus. Breviter de eo dixi de crisi Plaut.
p. 172 sq. [= Opusc. phil. II p. 23 sq.].
G Vaticanus 1629 fabularum viginti, antiquioribus
numeris 790 et 1889 notatuS; saeculo XV scriptus in cccxiii
membranis formae maximae, versuum in singulis paginis
XXXI, in Trinummo Truculentoque aliquot folia perperam
traiecta habens. In fine legitur ^Liber PoOGii fecretarii
1« i Ctfi'iii5^ « Ix lAit:':i If:*»'^ i^i^LJ" p:^z^ acceptif ab
ilS:2§ laiTT^ T^3^^ ierfrci sitt. Of^:i«^*ct§ ftxsm ca qnae
Pibrerr:» r^ r3 oirsrtsE :l2£ cc^> nn ei:
z-nifcixLiB*. ^^«^ijt 12. fTfri^* f*x2t5f XXH2.
iii-.&,^*:ixieL
K V^if^AXx* 1:^:3 •frxi^iiaL sfcKTLlf. iiL»aEi'::i
nvT xTTT—i 5:r2ii*e- iiikiziiifce. T-fr!SX l3l ri ^mz
T\T_ Ct:ai«:e£:iis* «'.tiL^l^^irrLr ffmrfif. <<f^ xs Ax
: uiiTLT E: L'L?:'L3L. * p»:i^^5ro:c-f:«LS A.ii*?flt XH «f?x p»xf:is ut
TjiriTLr ; L.LTi ^.. <!>:_': ^ii* :".-:i':'l»^ ::^'X_^ >:fiij-« -.«_ ^
7n*fTiL:2?<?a-'f rLXT rfi_': 'Jirf 5*f|T*taL ^ F?«;'L'L^«: ax Tmrxiaiiiim.
— HrriL Vi.ii.:i:i.:ran. : i»:?* su**»: lI«: X^I ^Limt^ i^r^rrisMns
Z~fT^^ lr7>c~^5 Lzr^TtfXfim. ii':-jjiL ll ifntiiiznimi lEnis sto-
n» •?! j^ I~- A^L : ixiTL ii:'. ilti lL_l5 fa^ Axij:x3* ifeSL»>ni-
"^.i:^ Tc-j^zj^LiELik iTikviiA & TiLrrf T^friLL^fCL^L TrtiLiTTTT: &x^em
•fTLiL 7L»inazi- : uul ^ ^ir:iii tcl ia:»?!:. :':tt "Itl:»!:* ViiiScaziis
■;• . .1-1 nrTfT x: ii-t:»: iCtrL^trijiL -l iii»:aLr«:a»f fz.":**^^rmm
Tr.'":«:iL»^irf- XLZi-fiL i3iirrCL":*irf i4:rj:CLr:i*f xiifLLLXL mza, pos^
ij-:rk 7'~TiTTi i*jrxLL ii: lIu** ^»:a»:*:»: i^rf c "itjL Tr^t-"" t^ in
-•^l-X HiiLL LLL ::L>CJ:LriLL«:uJrL ^^f-^ LX L^rTCk^LZIiifLii :-XL2SSK Zl
iu^iii* TtfrsTLCL^aci^rf - T«: r^L^-iLr* xl'^:-':?:!:^ Vi coLxiAia
L^siTf^ikLTii!' fcr:"xrirf rxrri^'JL»f ^^^rfa^LLiL f:.»frm i»f «rLrt»-
rtTLT xiiJ~: Li.k^^ Lr»fiL> jf »^f c :: ^il ^ .aoL iZiik xxlLiis» ;ft£x-
TT-i^rx^- 5!>i<iL»- Ji". L»f rirj: ^'irCfr^rLiL ::•:»> ii^lh-jl 2>:ri2L li-
Tr-.rXIL TT-"^ f^ i^ in.UL JiTL-X LIX
r*i X TrLx::^"? joxx lh rt *«i.a-rLXL 'rir^jiiiL < iLiL-i^Me
-i *v- : ^LiJ.^'..\^ JL:rAX'ir:-:r. . ; uitf i. CUh.x^vvl xxx V<
-;>. -i>- 1?:- : ij I:iijj-»f *. ,L«:a-»^ai^t ftr ^» Li«i»tL:jxv: >ti
iir-ssk. x».a 1^*^^ xiiii: xi?:*i. /cir iujt-l^ ^ >. ^ ^^ I^J^sq^o.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 299
Praeterea B litteram sciendam est nec scripti nec im- xxxvi
pressi libri indicem esse^ sed meae scripturae. Quam si etiam ^
talibus aliquotiens apposui^ quae cum pridem mea couiectura
inyenissem^ postea ab aliis quoque excogitata vidi, non id
alio consilio feci, nisi quod aliquam fidem veritatis habere
complurium consensus solet.
CAPVT IV.
Dixi de externa librorum Plautinorum condicione: pro-
grediendum est ad eorum indolem mutuasque rationes et
successiones explicandas. Quo ita defungar^ ut quae olim
cum ^de crisi Plautina' disputavi*) tum in praefatione ad
Bacchides Halis a. cioiocccxxxv editas exposui tum aliis
quibusdam locis attuli, brevi enarratione comprehendam^ sed
ea post tot bybliothecas pervestigatas multis partibus vel
correcta vel locupletata: praetermissis tamen quae aut le-
viora videantur aut in dubia coniectura posita^ cuius firman-
dae documenta quamvis quaerens nulla reppererim: e quo
genere velut illud est de Romano codice Longolii quod
Parergon p. 404 annot. tetigi. Vt autem, quibus e fontibus
per quos tamquam rivulos memoria omnis scripturae Plauti-
nae per saeculorum vicissitudines ad nostram aetatem pro- xxxvn
pagata sit, uno oculorum contutu cognoscatur, stemmatis
artificio utar ad perspiciendas cognationis rationes utilissimo,
in quo perditos libros graecis litteriS; latinis superstites no-
tavi. Id autem post diutinam- meditationem intellexi non
posse simplicius quam sic construi.
*) Eodem qao illam ego commentationem elimavi anno
cioiocccxxxv 'Symbolas ad historiam philologiae' saas lo. Caspar
OreUias edidit Turici, qaibas codicis a Nicolao Treverensi reperti
intermortaam memoriam item e Poggii epistalis redintegravit. Sed
qaae ibi p. 9 de reliquis libris et scriptiB et impressis narravit ne
Palatinoram quidem codicam rationem habens, quaeque de fundamentis
normaque universa instaurandi Plauti praecepit, eorum nec fides est
nec utilitas.
300
PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS
a
P
b e
VIII prioram XII posierionim
octo priomm reliqui
qui supersant fere
omnes
0 Ea 0 Eb F
U K Z
xxxvni Propositam tabulam ut iam enarrem commentando, de
a quidem nihil nisi hoc dici potest, integras eum fabulas
Yarronianas XXI praeter eas partes complexum esse, quas
etiam ab Ambrosiauo afuisse certum est: in quo numero
prologus Pseuduli prope totus et aliquot scaenae Stichi ha-
bendae sunt: Bacchidum autem locum post Aululariam fuisse,
de quo in Parergis dictum p. 391 sqq. Tali codice quarto
p. Ch. n. saeculo Servium et Donatum usos esse ex eis col-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 301
ligi potest quae uberius disseruimus Musei nostri philol.
t. IV p. 568 sqq. [= Opusc. phil. II p. 319 sqq.]. Praeterea
veri simile est caruisse illum personarum notis in continui-
tate sermonum, pro eisque vacua spatia habuisse minio sup-
plenda: quod cum deinceps non fieret, eyenit ut postmodum
(in T puto) multa sermocinantium nomina e coniectura ad-
denda essent. Secuta est ea aetas^ qua et Amphitruonis
scaenae quaedam et una cum Aululariae exitu contiguum
principium Bacchidum interciderunt. His igitur partibus care-
bat is codex quem p littera signavimus, integras etiamtum
Gasinam, Gistellariam totamque Vidulariam tenens, quippe
quas fabulas integras sexto saeculo Priscianus tractaret. In
eodem vel eiusdem generis codice puto Mostellariae scaenas
primum traiectas esse: harum enim turbarum Parergon p.439
monstravi eam rationem esse, ut de yicenorum (vel fortasse
xxi) versuum paginis cogitandum sit: tot igitur versuum
mensuram (quam yides paryo discrimine ab Ambrosiani
norma distare) codici P eo confidentius tribuo, quo certius
iam supra apparuit alium versuum numerum h. e. senorum
et yicenorum in eo fuissC; unde nostn antiquissimi originem
duxerunt. Hunc t dixi: qui qua condicione tum fuerit, cum xxxix
tamquam traduces alios peperit, satis docere hodierna species
fabularum Plautinarum potest; praesertim cum Ambrosiani
exemplo comparata. Nam cum Amphitruonis *) Aululariae-
que et Bacchidum lacunas atque Mostellariae turbas tamquam
hereditate accepisset, noya clades haec accessit, ut et in fine
truncatus Yidularia careret et in priore parte plurimis mem-
branis deperditis yalde mutilam haberet Gistellariam et om-
nino non paucis in locis, Gasinae potissimum et Gistellariae,
siye situ et madore afiTectus siye aliquo casu lacer legi non
*) De nna Amphitmone scio dabitari poBse ntmm iam prins an
nnnc demnm mntilata sit: qnando de Prisciano non satis certa res,
prolata ex deperditia Bcaenis dno testimonia ntmm antiqnioribns gram-
maticis accepta referat an snae lectioni debeat. — Item certo demon-
strare illnd neqneo, Casinae Cistellariaeqne lacimas Yidnlariaeqne iac-
taram primnm in t exstitiBse, nec in bc demnm factas esse. De taiibns
qnoniam in ntramqne partem disceptari potest, posni qnod snadere
ipsa rei probabilitas yideretnr.
302 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
posset et lacinias potius quasdam yersuum quam verborum
continuitatem servaret. Praeterea autem alio invecto fabu-
larum ordine h. e. eo qui nunc obtinet^ Bacchides ab Aulu-
lariae societate divulsam postposuit Epidico: quo factum ut
nunc duae lacunae esse yideantur, quae una fuit utriusque
fabulae communis. Pristinus enim ordo, non dicam qualis
fuerit, sed qualis fere, conici ex Ambrosiano potest, qui hoc
longe diverso collocatas habuit: tres primas, Bacchides, cum
Curculione Captivos, Casinam Cistellariam Epidicum Merca-
torem Mostellariam Militem gloriosum Menaechmos Trinum-
mum Truculentum Vidulariam Poenulum Persam Pseudulum
Rudentem Stichum: quem quidem ordinem falli non videor
XL cum ita interpretor, ut non consulto, sed aliquo casu singu-
lari tres fabulas extremas Trinummum Truculentum Vidula-
riam dicam superiorem in locum irrepsisse. Et Bacchides
quidem inter Aululariam Captivosque is quoque legit, qui
non novicio saeculo excerptis e Plauto adverbiis breve glos-
sarium illud condidit*), cuius cap. II mentionem fecimus:
quod quo libello edidimus, in eo locum illum omnem, qui
est de coUocatarum fabularum ordine in aliis libris alio, de-
dita opera pertractavimus [Opusc. phil. II p. 237 sqq.]. No-
vnm autem ordinem quod iam olim ad Calliopivm auctorem
rettuli coniectando, id nunc teneo hac ratiocinatione fretus,
quod et fuit Calliopii recensio quaedam Plautinarum fabula-
rum et ex ea ipsa recensione, nisi omnia faliunt, nostri libri
mss. fluxerunt. Cuius quidem rei etsi memoriam e codicibus
circiter nonaginta a me inspectis unus tantum pertenuem
servavit, isque solas octo fabulas priores complectens, tamen
fides nec esse addubitanda videtur nec, si id sequimur quod
*) Eius tanto maior est auctoritas, quod non tantnm Vidnlariam
usorpavit, sed etiam Amphitruonem Bacchides et CiBtellariam integras
habuit Qni cum etiam in aliia fabulis ea legerit, quae in BCD desi-
derantur: (quo ipsum illud scbeviter rettulimus e Trinummo commemo-
ratum:) apparet eum Bimili Ambrosiani codice, vel qualem a descripsi-
mu8, U8um esse. Ceterum ordinem comoediarum prorsus singularem
est secutus, quo illae sic sese exceperunt: Asinaria Aulularia Bacchides
Captiyi Casina Cistellaria Curculio Epidicus Menaechmi Mostellaria
Truculentua Trinummus Poenulus Vidularia Budens Miles Meroator
Pseudulus Persa Stichus Amphitruo.
EMENDATIONIS FL^VTINAE. 303
sit probabile, octo tantum fabularum finibus circumscribenda.
Est autem qui illud testatur Ottobonianus 2005 (olim
V. 4. 21. et B. III, 15) membraneus anno cioccccLviii xli
Ferrariae scriptus, singulis comoediis elegantissime picta em-
blemata, Gasinae autem septem yersibus extremis hanc in-
scriptionem praemissam habens: CALLEOPEVS, iterum hanc
sex extremis Cistellariae: Becitator Galliopns: similiter
atque in plurimis libris Terentianis et factum et erratum
esse constat. Hanc igitur Calliopii recensionem; si recte
conieci; satis per ceteras partes a nobis descriptus t pi^
se ferebat.
Mutatum fabularum ordinem secuta est earundem in
duas partes diremptio, quarum altera ab Amphitruone ad
Epidicum, a Bacchidibus ad Truculentum altera pertineret.
Ex illarum codice b repetendi B et D, quorum binas partes
ex eis quae supra attulimus intellegitur seorsum scriptas
esse: repetendus «7*), qui est membraneus Musei Britannici
16 C
XI ' rectius autem ut opinor undecimo quam decimo sae-
culo tribuitur**): repetendus denique is (Z), qui fons exstitit
reliquorum octo fabulas priores complectentium, saeculo
autem vel XIV vel XV scriptorum fere omnium: quorum
etsi pergrandis numerus est, tamen nuUus vel ex 13 vel ex
D vel ex J manavit. Verum hoc, ubi ad octo priores eden-
das venero, et demonstrabo et singillatim persequar: nunc
hoc unum occupo, summam esse quattuor illorum similitudi-
nem multoque maiorem quam quae in posterioribus fabulisxLii
inter B et T et r\ intercessit. Et T quidem volui Tvrnebi
illas membranas esse, quarum virtutem monstravi de crisi
Pl. p. 155. 531 sqq. [Opusc. phil. II p. 4. 121 sqq.]: quas qui
in Francogallorum terris fortasse superstites indagarit, dici
nequit quam sit de Plauto bene meriturus. Quae membranae
*) [Cf. Opuac. phil. III p. 119.]
**) His ne quis qnartum addat, qnem in Marciana bybliotbeca FIo-
rentina hodie exstare Henricus Eeilius noster teatetur Pbilologi t. I
p. 182, sciendum est typotbetae yitio illum XI saeculi esse legi, qui
rit XV^ Sed duo sane alii tabulae supra positae olim addendi emnt,
quo8 nunc consulto praetermisi.
304 PR0LEG0M9NA DE RATIONIBVS
quemadmodum quosdam versus (versuumve partes) servarunt
in B desideratos^ ita circiter viginti 13 servavit, quos in r\
excidisse codicum CD consensus docet (velut Trin. 322. 904) :
sed ut tamen altera ex parte etiam in CD reperiantur quam-
quam numero pauci, qm a, B absint, velut Mostellariae V>
1, 10. cf. Trin. 1174. Atque hoc uno indicio satis iam cau-
tum esse existimo, ne quis CD libros ex ipso B repetere
animum inducat. Neque temere quicquam propterea, quod
vel in B solo vel in solis CD legitur, calidius putandum
est fidei aut plus aut minus habere: immo ex coniuncta
demum horum trium onmium memoria illud eruendum, quod
videatur in communi fonte € exstitisse. A cuius tamen exemplo
facile sane generatim iudicanti patet longe propius B quam
CD abesse, qui ab illo minore aetatis quam praestantiae
intervallo distent. Verum ipsi CD qua externa, eadem scrip-
turae quoque similitudine ita continentur, ut alterum qui
in promptu habeat, fere sine uUo incommodo carere altero
possit. Nam horum quidem etiam propior est affinitas, quam
quae inter BDlJl intercedit: nisi quod tamen neutrum
ex altero descriptum esse certum est. Hinc igitur est quod,
cum breviter loquimur, fidem omnem Plautinae scripturae
recte dicimus in Ambrosiani Palatinorumque memoria
consistere. Ceterum ti eum fuisse codicem oportet, in quo
XLni primum sublata iusta versuum distinctione poetae verba ad
prosae orationis similitudinem scriberentur, quoniam quae
ita nova versuum non metricorum discriptio prodiit, ea non
umquam alia in C atque in D est, verum communis utrius-
que. Vt hac quoque in parte illi r\ codici multum et B et,
ut consentaneum est credere, T praestent.
In Germania autem servatae posteriores fabulae duo-
decim postquara ex hominum litteratorum usu et consuetu-
dine elapsae per aliquot saecula delituerant: (nam etiam qui
^Thesaurum latinitatis' illum condidit e saeculi XII codice
ab Angelo Maio Class. auci e Vat cod. ed. tomo VIII vul-
gatum, solas octo priores tractavit:) saeculi XV initio inter
Italos ex uno D innotuerunt, e quo quotquot illarum exstant
sive scripta sive impressa exemplaria praeter BC originem
traxerunt omnia. Qui cum anno cioCGCCXXVim uti supra
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 305
diximus ex Germania allatus esset, suo iure Georgius Merula
potuit in praefatione anni ciocccGLXXii illas comoedias ^qua-
draginta abhinc annis repertas' dicere, non curans pauculo-
rum annorum discrimen. Ab hoc autem testimonio profectum
esse Thaddaevm Vgoletvm apparet^ qui in praefatione edi-
tionis Parmensis a. cioiox emissae de tempore manifesto
consentiens alius rei memoriam paullo obscurioribus verbis
his admiscuit: ^si codici meo fides adhibenda Basileae escripto
Lxxvii abhinc anno: ex eo exemplari e quo xii ultimae
comoediae Plautinae emanasse dicuntur/ Id quo spectare
videatur, planius ex Alberti de Eyb (sive de Eyben), vernaculi
Bacchidum interpretis, narratione intellegitur a. cioioxviii
chartis consignata ac fortasse non aliunde nisi ex Ygoleti
praefatione petita: VDiese hernach zwolff geschrieben^ Co- ^t^iv
moedien seint lange zeit wol bey fiinffhundert Jahren, oder
mehr, verlohren und verboi^en gewesen: und newlich in Con-
cilio zu Basel wider gefunden worden.' Ficticium hoc omne,
quamquam ne Niebuhrio quidem Opusc. I p. 163 quicquam
suspitionis movens: fictum autem ab eis, qui cum quadra-
gesimum a Merulae praefatione annum viderent in id fere
tempus incidere, quo concilium Basileense habitum esset tot
antiquis scriptoribus primum repertis illustrC; horum socie-
tate Plautum quoque et facili et levi coniectura comprehen-
derent. Confidenter enim iudicare licet, quod non ex alio
nisi ex Vrsiniano novicios libros oriundos esse ipsa scripturae
congruentia clamat. Ita quod v. 56 in noviciis libris prave
legitur denuntiafy id inde ortum est, quod simplici nuntiaf in
uno D superscriptum est de, Ita corruptae v. 926 scripturae
loquar ea prefenti^ loquare ei praefenti originem e re levissima
hac duxerunt, quod cum loquar eapfenti vel loquare ahfenti
BC habeant; exilis lineola perperam accessit in D loquar
ea pfenti, quam adeo servavit F. Idem F quod v. 929 in-
fipienter exhibet, solam habet hanc caussam^ quod proficisce-
batur a calami errore quo in D infipientier scriptum pro
infipientior. Eiusdem librarii errore cum v. 450 in D fibi
uxorem positum esset pro uxorem fihi, neglecta ea nota^ qua
ille errorem ipse correxisset, pravus ordo in EFZ transiit.
Consimilis origo horum: nunquam v. 336, quaque in Z 341;
FR. RITSCUKLII OPV8CVLA V. 20
306 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
fiat 594 aliorumque numero plurimorum, quibus congerendis
nolo longus esse. Graviora tamen reliquis haec sunt, quod
in uno D elapsa v. 276. 463 fcn^af et egOy quae etiam si-
xLv millimae ceteroqui condieionis liber C servat, item ab EFZ
absunt: vel quod eiuf egestatem in solis DEFZ transponitur
V. 338; eorundemque communis est v. 411 eariwn/' corruptela.
Quid; quod eis locis, qui correctionem secundae manus in D
passi simt, non raro in partem noviciorum librorum primae
manus scriptura transiit, secundae in alteram partem? Velut
cum V. 410. 851 obiciaf et tetigit F exhibet cum Da, tu
obiciaf et tegit e Db reliqui susceperunt, vel v. 347 e Da
hcibemuf in FZ^ hdbeamuf in E manavit e Db, item v. 837
ruere e Db in Z et E mg,, frangere e Da in EF. Quam-
quam plerumque sane in EFZ transiit quod in Db esset,
non quod in Da, ut v. 286. 288. 321. 665. 1083: quam
rationem obtinere memento^ ubicumque nulla Db mentione
facta e solo Da discrepans scriptura in annotatione affertur,
ut V. 266. 278. Hinc autem intellegitur iam habuisse Vrsi-
nianum secundae manus correcturas illas, quo tempore fons
exstitit noviciorum codicum.
Nicolai autem Treviri codex simul atque Romam ad-
vectus est, ilico de parandis apographis cogitari coeptum esse
et res ipsa facit ut credamus et plenissime Poggii epistulae
testantur. Quod quidem consilium duplicem eventum habuit.
Aut enim archetypum exemplum omni religione simpliciter
transcribebatur, aut correctis pro virili parte innumerabili-
bus scripturae vitiis et corruptelis novum genus librorum
peperit. Et huius quidem generis per litteratae Europae
terras codices hodie exstant plurimi, pauciores prioris et
quod sciam Romae tantum et Florentiae. Pertinent huc et
6r et propius etiam ad D accedens 0, qui est nitidissime in
xLvi pulcherrimis membranis scriptus Laurentianus, inter Gad-
dianos pl. LXXXXI. 12 , ipsam extemam speciem Yrsiniani
summa fide vel minutissimis in rebus referenS; ut exemplo
docui Musei philol. IV p. 356 [= Opusc phil. II p. 295].
Rursum huius ipsius apographum vix ambiguis indiciis in-
tellexi E esse^ qualis quidem a prima manu prodiit h. e.
Ea, Eius igitur scripturam per totam Trinummum sedulo
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 307
apposui hoc consilio, ut eo possem aliquando pro ipso D
in eis fabulis uti, in quibus non paratam haberem Yrsiniani
collationem. Qui quam exiguo aut propemodum nuUo inter-
vallo inter se distent, ostendere talia possunt qualia habes
V. 303 pro ingeo, 398 Uf, 411 Jdftif 532 inopf herendo, 877
cofce, geminatum v. 761 mihi^ v. 748 e depq^taf natum de-
• • •
pnpitaf Denique ad idem genus. ut mittam alios, ille liber
referendus, quem NicOLAi NiccOLi manu scriptum in Mar-
ciana quae Florentiae est bybliotheca Laurentius Mehusius
vidit et in praefatione ad Ambrosii Traversarii Epist. et
orat. p. XLIII diligenter descripsit: unde ni fallor profectus
principem Plauti editionem Fabricius Bibl. lat. p. 15 Ern.
nuUo argumento dixit e Florentino codice expressam esse.
Transeo ad correcta exemplaria, quorum indolem et ra-
tionem summatim descripsi de crisi Pl. p. 172 sqq. [= Opusc.
phil. II p. 23 sqq.]. Ac primum corrigendi operam illam
sciendum est non aliorum in aliis codicibus aliam fuisse^ sed
semel ab uno aliquo critico susceptam et perfectam^ qui con-
solito illa aetate more ac consilio optime sibi videretur ea
re de Plauto et bonis litteris meriturus. Quis fuerit qui hoc
praestitit, ignoratur: de Antonio Panormita, Plauti illo
studiosissimo, atque adeo scaenarum quarundam noviciarum
scriptore, quam 1. s. s. p. 177 [= 30] coniecturam ausus xlvii
sum, eam ne nunc quidem habeo qui firmius quam Merulae
testimonio commendem, ^sive mandante Nicolao Quinto Ro-
mano pontifice sive Alphonso rege Apuliae' incredibiliter in
Plautum saevitum esse querentis. Atque adeo magis eo ani-
mus inclinat, ut ipsum fuisse Poggivm credam, cum et Ro-
mae potissimum atque Florentiae, non Neapoli correctorum
multitudo exemplorum exstet, et consilium certe rei perfi-
ciendae ille ipse in ea parte epistularum professus sit, quae
solae adhuc lucem viderunt.*) Sic enim libri IV epist. 4
scribit: ^Liber est illis litteris antiquis corruptis, quales sunt
Quintiliani, et multa in multis desunt. Non faciam trans-
scribi, nisi prius illas legero atque emendavero: nam
nisi viri #ruditi manu scribantur, inauis erit labor.' Item
♦j [Cf. praef. Mil. glor. p. XVI sqq.]
20'
308 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
epist 17: ^Transscribitur modo donoque mittetur Duci Me-
diolani^ qui eum per litteras postulavit. Marchio item Fer-
rariensis petiit: dabitur illis, sed ita corruptus, ut vere a
barbaris redire postliminio videatur/ Et paullo post: ^Nullus,
mihi crede, Plautum bene transscribet, nisi is sit doctissimus:
est eis litteris, quibus multi libri ex antiquis, quos a mulie-
ribus conscriptos arbitror (!), nulla verborum distinctione, ut
persaepe divinandum sit/ Verum hoc de Poggio quomodo-
cumque se habet, tali quale hic significavit studio et indu-
stria certa et constans nata est recensio quaedam, pertinens
ea etiam ad octo fabulas priores: qua etsi effectum est ut,
qui scriptor antea propter portenta scripturae instar prae-
clusi thesauri fuisset, nimc certe aliquo modo et legi et in-
tellegi posset, atque adeo haud pauca fatendum est vel
xLvm vere vel probabiliter emendata esse: tamen simul in-
credibiUs Plauto clades illata est. Nam quae erat iUa aetate
criticae artis imbecillitas et tamquam infantia, saepissime le-
gitima emendatio in summam coniciendi libidinem inter-
polandique temeritatem evasit cum magna mutandi imperitia
coniunctam. Quae ratio universa cum insecutis saeculis lit-
teratos homines, ut in hoc genere parum vel curiosos vel
prudentes, prorsus lateret, evenit ut cum ante Camerarium
omnes editiones adulterato fundamento niterentur, tum recen-
tioribus quoque multae ex Italica iila interpolatione sordes
inhaerescant. Eius autem recensionis exemplum in paucis
plenum (rectius enim plenum videor quam integrum vocare)
F praestat: cuius simillimo codice secunda manus nostri E
libri usa in hunc summa industria intulit corrigendo, quid-
quid a primae manus scriptura discrepans in illo codice
deprehenderet. Ita igitur factum est ut, cum Vrsiniani in-
dolem Ea reJJraesentet, plenum interpolatae recensionis exem-
plum Eh habeamus. A quo pleno exemplo variis intervallis
alii codices, eique numero plurimi, ita recedunt, non ut um-
quam novae mutationes in tralaticiarum locum substitutae
sint, sed ut earum parte tantum recepta alias quicumque fuit
propagare veritus ad veterem scripturam redierfl. Hac via
mixtae e Z) et F (ut brevitatis caussa sic loquamur) recen-
^iones ortae sunt, interpolatae illae quidem, sed raodice in-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 309
terpolatae: qualium in numero cum H tum K sunt, fortasse
etiam lo. Baptistae Pii itemque Dionysii Lambini ^prisca
exemplaria' vel ^antiqui codices'; qui tamen possunt etiam
prorsus congrui cum FEh fuisse.
Ad mixtum autem genus etsi Z proxime accedit, non
tamen tali e codice expressa est: immo aut similis nostri xlix
E liber Merulae praesto fuit utramque in se recensionem
socians, aut, quod lubentius amplector^ duobus ille simul
usus est, quorum alter interpolationem integram, integram
Vrsiniani scripturam alter referrei De Trinummo loquor:
nam Bacchidum quidem^ Mostellariae^ Menaechmorum; Militis
atque Mercatoris nullum^ id quod ipse conqueritur, nisi inter-
polatum librum (sive Mibros') nactus est, eumque, ut facile
conferenti patet, gliscente librariorum neglegentia ad extre-
mam turpitudinem depravatum. Sed septem ultimas idem
laetatur 'simplices et intactas a censoribus' sese habuisse^
et ^quanquam mendosas, multo tamen veriores'. Verum
quas intactas accepit, vehementer erret qui intactas publi-
casse putet: quot enim e novicia recensione scripturas par-
tim recte partim praeter veritatem asciverit/ singulis paginis
annotatio uostra docet. Quem ille delectum saepe non sine
iudicio habuit. Qui cum iure suo (ut e multitudine exem-
plorum per saturam quaedam delibem) a correctore velut
condttcibile (cum A) sumpserit v. 36, es (cum B) v. 47,
ignauiam 132, quod nieae 141, ad te 161, ita est (cum A)
196, quod bibit 250, loni 272, par tuis (cum AB) 279, /w-
mineni (cum AC) 308, quaedamst (cum B) 324, parta 347
(cum A)y an minus 349 (cum eodem: nam tantum operarum
vitio mimuf exptessum), tibi 472, edam 474, mirum ni tu
495,- transpositionem versus 510 (cum solo A), censes 563,
cmquam tam 574, rapis 680, rogetn 758, ex seUntia 771, ge-
rere rem 773, terere 796, habet 868, absinthium pro absentium
935, cui rem pro quo irem 956, ibo ad 995, nunquam 1004,
mores pro homines 1028, istis 1043, neqneo pro metuo 1132, l
tu neuis e Nonio 1156, arbitro 1161 (cum B), omninoque
ea onmia,' a quibus discrepantem tantum scripturam solis
additis BCDEa iitteris in annotatione posuimus, ut v. 278.
311. 336. 354. 360: tamen nec in aliis correctorem sequi
310 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
ausus est licentius mutatis (ut v. 207. 242. 308. 317. 445.
492. 537. 552. 584. 929. 973. 1014. 1015. 1017), nec in
eis quae sua ipsius coniectura rectius posse corrigere sibi
videretur: qualia sunt v. 192 cureSy 265 amoreni, 512 no-
stramne nutriceni, 708 te tueris, 787 nie aetatis, 813 nMxu-
mumstf 822 quos nwi, 864 speoulatur, 932 molestumstj 933 in
pontum (curn B), 971 hoclie is unquam pro hodiei sum quam,
993 acdpi (h. e. accepi) te nmcto, 1046 hominibus, 1141 nec
quiy 1170 itast, 1185 hominist affatim pro ho^nini stat fatim:
omnia vel vera vel proxima veris. Quamquam nec desunt
exempla, quibus vel immerito spemeret merito ab illo pro-
bata, ut V. 646 difficiliSj 715 eueniat, 912 im^ liercle, 946 si
est molestum, 1058 tutelam pro tu te iam, vel ipse demum
sive bonam scripturam corrumperet, ut tecum invecto v. 171,
penetrassem 314, quando 529, fregere 836, meapse 974, sive
corruptam corrumperet magis, ut v. 72 ex aniiq' tue (h. e.
ANTiQVAE tvae), pro quo annique tui F, eflfecto animi tui,
vel 487 neqt4e uiae saltem, 532 interficier, 798 effodias aunnn
et quae sunt similia. Sed maximus tamen eorum numerus,
quae immerito a correctore invecta Merula immerito servavit.
Contra peculiarem cum illo laudem in eo genere participat,
quod ad sermones suis personis distribuendos spectat: qua-
rum notas cum D plerasque, uti supra dictum, omisisset,
Li harum spatia in FEhZ e sola coniectura suppleta et ma-
xima quidem e parte recte suppleta habemus. Vide tameu
ad Trin. 50. 193. Quo plus nobis licere in eodem genere
existimavimus, sicubi tralaticium nominum ordinem senten-
tiarum ratio dissuadere videretur, velut cum ultimam paen-
ultimamque scaenam Trinummi reconcinnavimus Lysitelis pro
CallicHs persona reposita: praesertim eum ipso B cbdice
autiquiores fuisse illas turbas supra viderimus.
capvt V.
De editionibus Plauti singillatim exponendi iudicandique
otium nobis satis ampla de crisi Plautina disputatio illa
fecit, quae in illis examinandis praecipue versatur. Cui ad-
denda quae Parergon p. 403 annotavimus. lUa igitur com-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 311
mentatioiie excerptaque in Bacchidum editione plurimorum
exemplarium discrepanti scriptura postquam falsissimum esse
apparuit qui de nescio quibus vetustarum editionum thesau-
ris diu rumor obtinuisset, nunc non erat profecto cur in eo
genere sine fructu denuo moraremur. Itaque cum editorum
tum ceterorum criticorum nomina eis tantum locis comme-
moravi, quibus illi vel aliquid salutis attulissent vel aliqua
de causa memorabilem^ quamvis a vero aberrantem coniectu-
ram admovissent: quando etiam errores esse eiusmodi pos-
sunty ut aliquid vel laudis vel utilitatis habeant. In quo
sicubi videbor nimius fuisse, quantumvis vel inutilium ha-
riolationum vel imperitarum mutationum sciens silentio prae-
terierim: nimia volui diligentia quam severitate aliquave
neglegentia peccare. Et editorum quidem^ qui Merulam pro- lii
ximo intervallo secuti sunt^ perlevis ad emendandum Plau-
tum opera fuit: ut Eusebii Scvtarii et Philippi Beeoaldi
in editionibus Mediolanensibus annorum ciocccCLXXXX et
cioio: paullo plura; in his autem quaedam rectissime, non
mutarunt, sed mutari in annotationibus iusserunt Bernardus
Saracenvs Venetae a. ciocccclxxxxviiii editor et perversi
alioqui homo iudicii I. B. Pivs in Mediolanensi a. Cioio, e
Guius absurdissimis saepenumero coniecturis totum pependisse
Simonem Carpentarium hominem longe ignavissimuih 1. s. s.
docui p. 488 [= 76] sqq. Cuius autem in plerisque fabulis gras-
sata est mutandi licentia incredibilis, nec tamen ea prorsus
infructuosa, Pylades in Brixiensi anni cioiovi editione
Trinummum quidem vix attigit: nec fere magis qui hunc
sunt secuti Nicolaus Angelivs in luntina a. cioioxiiii et
in Yeneta a. cioioxxii Aldvs cum Asulano.
Ita res omnis ad Ioachimi Camerarii nostratis egre-
giam industriam ac laudabilem pro illius aetatis ratione
diligentiam redacta est: qui quod ex Basileensi anni cioiOLii
editione, repetita illa Georgii Fabricii sui curis ibidem a.
cioiOLViii; nomen invenit sospitatoris Plauti, eo reapse ex-
stitit dignissimus. Cuius laudis etsi pars primaria eo con-
tinetur, quod praestantissimos libros Palatinos 13 C nactus
est; tamen etiam ubi ab his non haberet paratum auxilium,
insigni saepe sagacitate palmarique emendatione verum in-
312 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
dagavit: quantiimvis gravia, ut significavi p. 518 [= 107J sqq.,
aliis agenda alibi reliquerit. Ei quantum debeatur^ non poterit
ex ipsius nominis in annotatione nostra mentione satis aesti-
Liii mari: immo recordandum est ubique, quas ego e BC re-
ceptas esse scripturas significem a priorum editionum memo-
ria (h. e. ubi non testor aliud, a Z) discrepantes, indidem
plerumque iam Camerarium reposuisse: id quod operae pre-
tium non duxi singulis locis inculcare. Non multum emen-
datio quidem Plauti post Camerarium profecit vel probabili
enarrandi industria Friderici Tavbmanni, vel impigro Phi-
lippi Parei labore, cet^erum iudicare nescientis, in excutiendis
libris Palatinis consumpto, vel immoderata rixandi convician-
dique cupiditate lani Grvteri, qua ne illud quidem effectum
est ut, quid tandem in Palatinis legeretur, vel recte vel plene
cognosceretur. Cuius altercationis historiam qui talibus de-
lectantur ex eis petere poterunt quae de crisi Pl. a p. 552
[=143] ad 561 [=152] narravimus. Praeter editores autem
qui illa aetate magno grege critici ad perpoliendum Plautum
undique convolarunt, eorum nullam laudem loannes Mevrsivs
meruit: vel exiguam vel mediocrem Adrianus TvRNEBVS, lani
DovsAE pater et filius, Caspar Scioppivs, lustus Lipsivs,
Mellerus Palmerivs: maiorem Ianvs Gvlielmfvs: maximam
atque adeo eximiam Valens Acidalivs, quamquam nec metro-
rum scientia valens, qua tum nemo satis instructus erat, nec
Camerariae editionis auctoritatem perspectam habens, magno
id detrimento suo. Dixi de eo, sed fortasse non satis honorifice,
1. s. 8. p. 505 [= 93], de Scioppio p. 544 [= 134], de Dousis
p. 534 [=124], de Meursio p. 498 [=86]sq. .Praeter horum
curas pridem editas ineditae mihi praesto fuerunt Scaligebi,
Salmasii, Dousae et fortasse aliorum coniecturae in impresso-
rum quorundam exemplorum, quae Leidensis bybliotheca servat,
Liv marginibus scriptorum.*) Quorum alia sciens nunc praeter-
mitto, olim huc rediturus: quinque hic commemoranda video.
Et lani quidem Dousae longe plurimas annotationes, sed eas
maxima ex parte ad interpretationem spectantes, tenet exemplum
*) Similia exempla bybliothecae Ambrosianae, sed quae tantum
inspexerim, memoravi Parergon p. 400.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 313
Antverpiense anni cioiOLXVi, quod signatum est XXL Burm.
D. 2: Salmasii emendationes, quarum pars iam a Batavis
editoribus Boxhomio et Gronovio commemorata est, Taub-
manniae primae exemplum XX. B, o. 174. Scaligerana autem
e quattuor fontibus petii: praestiterunt enim ea primum duo
illa exempla, quorum in Parergis p. 575 sq. mentionem feci,
altemm item Antverpiense eiusdem anni, signatum XIII.
D. 204, altemm Basileense ex editione Gamerarii a Fabricio
iterata, notam habens XIIL 0. 244: accessit Leidense ex
recensione Dousica anni cioiOLXXXix, olim Adriani Francisci,
nunc XIIL D. 203, cum aliomm ut videtur tum Scaligeri
correctioneS; sed eas paucas, ascriptas habens. His autem
librisy quos rara liberalitate clarissimi eiusdemque carissimi
Iacobi Geelii partim domi tractavi, partim Leidae vel ipse
excerpsi vel amica cura docti iuvenis Eugenii Mehleri ex-
cerptos accepi, largiores etiam copias Scaligeranas, exegeticas
quidem in omnes comoedias, criticas in plerasque, novicius
codex ms. 8185 bybliothecae Regiae praebuit, cuius nunc
exemplum propensae in me voluntati Theodori Presselii debeo.
Quamquam de Scaligeri subitariis curis noli exspectare ni-
mium: quem honoris caussa aliquanto saepius nominavi; quam
illamm ingenita indoles exigebat.
Ad editores ut redeam, uti ante criticos illos omnes
Dionysii Lambini, ita post eos perquam tumultuaria lo. Fri- lv
derici Gronovii opera fuit, cuius recognitio mdgatae nomen
invenit. De quibus cur ita sentiendum sit^ satis exposui I. s. s.
p. 527 [=117] sqq. 563 [=155] sqq. Ex reliquis criticam ope-
tam Plauto eamque non una de caussa memorabilem duo soli
navamnt, Franciscud Gvyetvs et F. H. Bothivs nostras, in-
genii et usu et abusu similes. De quibus non dubito quin ^atis
honorifice sensums sit, qui ex annotationis tantum nostra^
testimoniis iudicium faciat: tam vel feliciter inventa vel sol-
lerter excogitata ad illos referri viderit non adeo pauca. Sed
eomndem reputandum est longe plura commenta uobis ta-
cenda fuisse, quibus saepe temerariis^ saepe imperitis; uon-
numquam incredibiliter perversis atque adeo portentosis —
non possum enim clementius iudicare — bonum Plautum
commaculamnt: tam miro illi temperamento sana futtilibus
314 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
miscuenmi. Quippe in quibus ingenium et acumen, ars non
fuit et disciplina. Praecipuae autem eis fraudi metricum
genus omne fuit: cuius etsi laudandum est quod raro inter
criticos Plautinos exemplo omnino rationem esse habendam
intellexerunty quaedam autem^ in senariis potissimum^ per-
spexerunt rectissime^ tamen modo in concedendo modo in
improbando nimii falsisque quibusdam opinionibus praepediti
saepe eorum ipsorum yersuum, quorum reconcinnare men-
suram vellent; numeros miserrimum in modum corruperunt,
ac non multum afuit quin Plautum ex Plauto expellerent. De
Guyeto documento esse cantica Trinummi possunt, prorsus in-
credibili libidine ab illo dilacerata: de Bothii triplici cura Plau-
tina explicatius iam olim iudicavi 1. s. s. p. 566 [= 157] sqq.
Praeterea aliud est genus, in quo temeritatis tamquam prin-
Lvi cipatum Guyetus sibi praeter Bothium vindicat. Quantumvis
enim glossematum in Plautina verba irrepsisse certum sit,
tamen prorsus ille modum excessit multitudine versuum aut
sine ulla aut levissima de caussa a Plauto abiudicatorum.
Qualium in una Trinummo demirari hunc numerum licet:
V. 85. 220. 304. 397. 495. 496. 507. 675 ad 677. 679. 707.
708. 766. 767. 770. 818. 824. 828. 830 a tradare et 831.
' 890. 957. 997. 1046 ad 1049. 1054. 1087. 1110 ad 1114.
1115 ad 1119. Quippe ubicumque in singulis verbis offende-
ret, quod aliqua difficultate vel obscuritate laborans non
posset arte et ratione expedire^ id tutissimum ratus una cum
sanis et planis radicitus exstirpari similis medici exstitit,
qui ut dentium aegrotationem tollat^ totum* caput praecidat.
Ceterum Guyeti recensio iuncta est interpretationi gallicae
Michaelis de Marolles abbatis de Villetein; quae quattuor
voluminibus prodiit Parisiis a. CIOIOCLVIII. Denique post Bo-
thium quae edendi Plauti experimenta fieri vidimuS; aut nihil
aut parum vel poetae vel litteris nostris profiieimnt. Ex
Hermanni Bothiique exemplo Goellerus prope totus pependit.
De Lindemanno autem ienius iudicandi, quam olim iudicavi in
Diariis litt. Halensibus a. cioiocccxxxiv m. Aug. p. 529 sqq.,
causam non inveni.*) Non mea culpa factum est, quod illius
*) [liaec ceD8ura cum nec iterata nec iteranda sit^in Opusculis,
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 315
per totam Triuuminum ter tantum quatervc, noyissimi autem
editoris^ hominis ut uno verbo dicam djioucoTdTOu, ne semel
hand abs re yisnm est Doniialla inde delibare, qnibus suppleaDtur quae
de Plauti historia critica cum hoc loco tum per digeertatioiiem alteri
OpuBCulorum volumini iuflertam Ritschelius ezposuit. Itaque de Linde-
manno sic iudicavit 1. s. 8. p. 530 sq.: 'Soll ein allgemeines Verh<-
niss des Lindemann^schen Textes zu den frfiheren feBigestellt werden,
80 kann ihn Rec. kaum anders bezeichnen, denn als einen modificirteDy
aber nur im eiDzelDeD (oder vielmehr in einzehiem) modificirten Bothe-
Bchen Tezt. Denn an Bothe h< sich Hr. L. Ofter, als er errathen
l&88t Doch mOchte es immerhin mit dem Tezte 8elb8t eine Bewandt-
ni88 haben, welche e8 wollte; mOchte er die urkundliche Ge^talt (ver-
steht sich, ann&heruDg8wei8e) geben oder nicht: wenn sich diese nur
au8 dem beigegebenen kritischen Apparate 8icher und volht&ndig ent-
nehmen l&88t! Denn ist ahdann auch in der Teztesgestaltung selb^t
nicht das Hdchste erreicht: jeder, der tiberhaupt solcher Benutzung
gewach^en ist, kOnnte 8ich doch fQr 8einen augenblicklichen Bedarf
uber jede einzelne Stelle ein begrOndete^ Urtheil bilden, und der Ge-
winn fiir philolog^sche Studien w&re noch immer fiber^chwenglich,
wenn auch die Bequemlichkeit de8 Genu88e8 verktlmmert ^rtlrde. Um
de8to mehr leid thut e8 dem Rec, auch diese Brauchbarkeit den
L.*8chen Au8gaben nur 8ehr bedingt eim^umen zu kOnnen: mit Be-
dingungen freilich, die vom Bedungenen wenig fibrig la88en. Hr. L.
hat mit nnverkennbarer Liebe gearbeitet, und die Arbeit an 8ich i8t
eine mflhselige; wenn ihr der Erfolg nicht ent^prochen hat, 80 liegt
die8 an vier Ur^achen, deren Hinwegr&umung vielleicht nur theilwei^e
in Hn. L.'8 Macht lag, nftmlich dass er von den Quellen und Hdlfs-
mitteln der Plautini8chen Kritik ersUich zu wenig kannte, zweiten8 zu
wenig hatte, drittens da88 er die, welche er hatte, zn wenig benutztcy
vierten8 da88 er ihr Yerh<ni^^ zu wenig unter8uchte. Rec. ist zu-
fallig durch 8eine Studien in dem Falle, f^ 8eine eigenen Zwecke Hn.
L.'8 Arbeit nicht blo88 Schritt fSr Schritt, 80ndem ganz eigentlich
Punkt fdr Punkt verfolgt zn haben, und i8t im Besitz eine8 so reichen
Apparat8, wie ihn wohl nur wenige haben mOgen. Danach mtl88te er
8ich 8elb8t und andere belflgen, wenn er als das Be8ultat 8einer Con-
trole ein andere^ Urtheil au88prechen wollte als die^es: da88 man
im allgemeinen ftlr keinen einzigen Yers 8icher i8t seine
urkundlich tiberlieferte Ge^talt au8 Hn. L.'8 Angaben zu er-
fahren.' Hi8 8ingiUatim pertractati8 8ic Ritschelius perg^t p. 641:
'Neben die^en M&ngeln isi nun Rec. weit entfemt da8 Gute zu ver-
kennen, wa8 Hr. L. unter 8olchen Be8chr&nkungen durch 8ubjective8
Ge8chick an manchen Stellen wirklich gefOrdert hat. Was 8ich bei
unzureichenden Mitteln, bei einiger Flflchtigkeit, ohne leitende Gto^ichts-
punkte und feste Grund8&tze durch Scharf^inn, Sprachkenntni88 und
316 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
quidem meutio fieri potuit: quorum hic nescit, alter non
solet cogitare^ neuter esse diligens didicit, uterque caecuttire
credendo quam iudicando intellegere mayult.
GoDOFREDO autem Hermanno*), quem in primordio libri
professus sum secundum divinum Bentlei ingenium unicum
Lvii ad instaurandum Plautum ducem esse^ quantum et ego debeam
et deberi in hoc genere uniyerso ab omnibus sentiam^ cum
alibi dixi cum admirabundi animi significatione tum enuclea-
tius in epistula illa Mediolanensi declaravi tum singulis pa-
ginis Trinummi nostri testatum feci. Qui quod in sua Tri-
nummi editionC; quam abhinc dimidium ferme saeculum emisit,
multis locum concessit quae nec ab illo nunc defensum iri
videantur nec probari a nobis potuerunt: id ut ita esse in-
tellegeremus^ partim ipsius doctrina ac disciplina effecit^ par-
tim instrumentorum ad criticam factitandam necessariorum
et plenior cognitio et verior existimatio. Hermanniani autem
Bentleianique exempli**)^ quo tamdiu uti nesciit inertiorum
angenblickliche Erw&gmig der jedesmal vorliegenden einzelnen Schwie-
rigkeit leisten liess, das hat Hr. L. nach Kr&fben geleistet; aber leider
hat selbst das Richtige, was so gefnnden worden, jetzt nur einen be-
dingten Werth, weil es keine oder eine hOchst nnsichere Gew&hr hat.']
*) [Iteravit hoc indicium RitscheliuB in Trin. ed. II p. LX.]
**) [Huc pertinent quae in censura 8. 8. p. 541 sq. Ritscheiius
dlxit: 'Je grdsseres Gewicht Rec. bisher auf die Ueberlieferung der
^ltesten Handschriften, als die nothwendige Basis einer wirklichen
Textesbearbeitung, gelegt hat, desto entschiedener fuhlt er sich nun
auch zu der Anerkennung gedrungen, dass mit allen libris mann-
scriptis und rescriptis der letzte Schritt doch noch nicht gethan
ist; und zwar nicht nur in sofem, als die eigentliche Bedeutung der
sinnlosen, oft nicht einmal lateinische Worte gebenden^ Lesarten erst
durch Conjectur in der oben angedeuteten Weise entr9,th8elt, sondem
als Belbst flber diese Entr^thselung noch hinaus gegangen werden muss.
Nichts ist in dieser Beziehnng treffender als ein AuBspmchHermann^s,
der die Sache recht bei ihren Spitzen fasst: dass die Hauptsache
inimer ein richtiger Takt sein werde, der aber gleich weit
von mikrologischer Superstition wie von Bentley^scher Im-
periosit&t entfernt sein m^sse. Eine Bentley^sche Kritik des
PlautuB w&re jedenfalls noch nioht an der Zeit; sie ist aber auch
nicht mehr an der Zeit. Die wahre Vermittelung in dem Wider-
apmch ungleicher Sch&tzung der Bentley^schen Kritik liegt einzig in
der AnBicht, wonach sie in der geBchichtlichen Entwickelung wissen-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 317
tarditas, yim et virtutem nunc tandem laetamur ita enitescere
et in dies magis inyalescere, ut iam sperandum sit fore ut
multorum coniuncta industria sui similior Plautus evadat:
quando nec unius aetatis fuit nec hominis est unius emen-
dare Plautum^ qui persanari quidem vereor ut uihquam possit.
Ex illis me esse unum yoIo, et eum quidem qui ceteris
emendandi instrumenta parem et tamquam fundamenta iaciam,
quibus maiora aut limatiora superstruere futura aetas possit.
Quodsi a talibus perfici incohatum opus videro^ quales in cri-
tico genere acerrimi Alfredus Fleckeisenvs et lo. Bernardus
LoMANVS Batavus nuper exstiterunt: quibus cum laude nunc,
postquam viam olim probatam dereliquit, C. F. Eampmannvs
addendus: artis autem Plautinae felicissimus interpres Theo-
dorus Ladewigivs: bene actum erit de Plauto. Ceteros
non moror: ea est enim huius potissimum generis, quod
schaftlicher Eritik flberhanpt nnr ein nothwendiger Dnrchgangapunkt
ist,' der eine zavor nicht nach GebQhr anerkannte Seite zuerst in ihr
Becht einaetzte, aber zugleich mit Einseitigkeit auf diejenige Spitze
des Uebermasses trieb, wodurch sich jede bahnbrechende Richtung in
jeder Zeit nnd auf jedem Gebiete charakterisirt. An nns ist es, den
echten Eern aus den Schlacken zu lOsen und als reinen Oewinn zu yer-
wenden, yor nichts mehr aber uns zn hiiten als vor dem entgegen-
gesetzten Extreme, in welches ein engherziges Festhalten des Urknnd-
lichen nnr zu leicht fQhrt. Dieses Urkundliche aber in seiner wahren
Gestalt kennen zu lernen, muss der n&chste Schritt sein. Statt von
dieser Grundlage auszugeheD, und aus ihr die Gesetze der Plautinischen
Bhythmik (auf die sich doch die Hauptschwierigkeit reducirt) zu abs-
trahiren, hat man mit Gesetzen, die man sich selbst machte, ange-
fangen und nach ihnen einen Text constituirt, den man jetzt wieder
als Grnndlage zu metriBchen und prosodischen Untersuchungen braucht,
durch welche man eben die wahreu Gesetze finden will. Natiirlich
findet man im wesentlichen dieselben, die man eret gemacht hat.
Wie mag man doch glauben flber Position, ilber Accent und ilber
Uiatus, diese drei Hauptfragen, zu einem glaubhaften Resultate ge-
kommen zu sein oder kommen zu kOnnen, wenn man an hundert
Stellen von einer Licenz keine Ahnung hat, die sich in den alten
BQchem findet, aber in der Vulgate durch tr^erische Interpolation
oder Umstellung verwischt ist; oder wenn man zum Erweise der Li-
cenz funfzig andere Stellen derBclben Vulgate benutzt, die in den
PalatiniB rein und fein geschrieben stehen, sei es unmittelbar oder
nach glCicklicher Entr&thselung unverstandlicher und eben deshalb un-
beachtet gebliebener SchriftzOge?']
318 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
yeterum poetarum latinorum tractatione continetur, ratio et
LYiii condiciO; ut^ qui sapere aut nolit aut naturae vitio nequeat^
ignorandus sit^ procul abdendus^ abstinendus. IIIo autem
quo dixi consilio cum prae ceteris videretur hoc agendum
esse, ut ipsa yerba poetae ad fidem librorum exacta et critica
supellectile instructa quam plurimorum manibus quam pri-
mum traderentur, haud scio an laudandus potius quam cul-
pandus videar; quod morae impatiens nunc quidem a caussa-
rum expositione paullo uberiore, qua rationem redderem a
me vel receptorum vel reprobatorum^ non sine aliquo dolore
me abstinui: non desperans tamen de iustis commentariis,
cum ipsam bt6p6u)Civ absolvero; olim edendis, si per tem-
pestates licuerit nec desierint haec studia aliquo in honore
esse. Hoc tamen magis video mihi de gravissimis partibus
emendationis Plautiuae hoc loco generatim exponendum esse.
CAPVT VI.
Omnium autem primum curandum est, ut de fide Am-
brosiani libri, deque ratione quae inter hunc et Calliopii
recensionem (licebit enim hoc nomine uti) intercedat, recte
sentiatur: in quo non minus illud cavendum, ne iusto pluris
illius auctoritatem^ quam ne iusto minoris facias.'^) Et co-
dicem quidem ipsum neminem facile fiigit non esse ea cura
paratum^ ut non multa inter scribendum imprudenter a
librario peccata sint: velut cum in ipso principio Trinummi
versu 10 transposito v. 8 et 9 in unum contraxit, vel v. 17
uouoBis posuit pro uobis, vel faciat pro faciam v. 27, si
omisit V. 46, te pro tu scripsit v. 61, hascemi pro hasceemi
V. 181, PERUORSAE pro PERUORSE V. 183, INDISPICOR V. 224,
Lix ; r ; ;
QUIBUSIT 283, UIRTUTUM pro UICTORUM 309, CONCILIATABULUM
314, UOLET pro UOTET 474, MAGIS pro MALIS 475, QUISQUIS-
QUAM 519, UMFiERiNEQUEGNATiTUiQUAM pro umquam fiert
neque gnati tui 521, praeoptasuisti 648, opperi 744, et
quae sunt similia minime pauca. Quo etiam eorum quae-
dam referenda sunt, quae cum plene legi nequeant, tamen
ab emendata scriptura discrepare numenis spatiorum doceat,
*) [Cf. Opusc. phil. Ill p. 12. 791.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 319
ut V. 70 OBIUR • • EM pro dbinrgitem*), v. 217 EX • QU • ratur
horumque similia v. 264. 406. 428. 466. 506. 637. 642. 643.
666, alia. Sed etiam si talia missa feceris^ quae nemini
fraudi futura sint, et iu eis substiteris quae antiquioris exempli
fide Ubrarius propagarit vel propagasse videatur (quando
certis haec finibus disterminare difficile), multum abest ut,
quam Ambrosianus recensionem fabularum Plautinarum se-
quitur, a pristina integritate nou dicam nullo, at exiguo in-
tervallo distet. Nam ut paucis comprehendam; omnino nullum
est genus depravationis^ quod A non aut multis locis com-
mune cum t b. e. Calliopii recensione habeat^ duxerit igitur
e communi fonte a, aut quibusdam exemplis sibi adeo pro-
prium praeter BCDy non igitur etiam in p olim exstans.
Yelut cum v. 208 immisso glossemate cum Palatinis sciunt
id qnod pro sciunt quidj gliscente autem interpolatione pro-
ximo versu itefin sciunt id quod pro sciunt quod solus exhibet
valde notabili exemplo: item solus mala multa v. 361 pro
multa, V. 236 $e expediant. Vel cum in uno Aj quae Pala-
tini servarunty desiderantur; e. c. sii 231, animo 271, te 378,
cum 523, que 645, ergo 756, is est 1072: quamquam haec
potissimum nescio an eodem iure soli neglegentiae scribentis
tribuantur. Non minor numerus est perperam in A trans-
positorum, ut corde meo 223, patri audacter 358, me Jioc unuw lx
consolatur 394, amicum esse 456, celere sic 668, oculis ego
1071 : quae omnia sunt eiusmodi, ut eis admissis manifesto
metrum corruat. Etiam ad integros versus prava transpo-
sitio pertinuit v. 50. 763. Nec corruptae in singulis verbis
scripturae exempla desunt, quibus integriores Palatinos habea-
mus, nec leviora tautum ut abiere pro abierunt v. 535, Jio-
mines pro omncs 29, illic pro Uli 555, sed etiam talia qualia
sunt [gjtnw hene uortat pro di bene uortant 502, et gravissi-
mum omnium, quod prorsus respuit sententiae ratio, bonisque
euortisse**) omnibus v. 214 pro bonis qui euortisset stiis, Prae-
terea universum genus est quoddam, in quo non sit dubium,
quin Calliopii recensio multum Ambrosiauae praestet: quod
*) [Immo obiurigem; cf. Opusc. phil. II p. 428.]
**) [buobtist •• h. e. euortisset) As].
320 PROLEQOMENA DE RATIONIBVS
est orthographicam. In quo etsi qaasdam formas ex anti-
qaitate repetitas A qnoque solus seryayit, ut nofndus v. 63,
corrumptor 239, factust 43, alia, tamen si e multitudine exem-
plorum iudicium facias, dici vix potest quanto propius ad
ipsius poetae aetatem Palatinorum yel ut rectius dic^ Pa-
latini B memoria quam Ambrosiani accedat, in quo saepis-
sime cnmy uerto, ^uus, est legatur ubi priscam scribendi
rationem quom^ uortOy scUuoSj st et id genus reliqua Vetus
ille plerumque solus testatur.
Quae cum ita sint, coosequitur ut hic quoque ut ubique
regnare rationem debere intellegamus, qua quod suapte yir-
tute praestet et in artis praecepta linguaeque leges et poetae
ingenium conveniat, deligamus et praeter testium quantumvis
vetustorum reverentiam probemus. Nec igitur propterea, quod
Lxi aliquid sive A solum sive solos BCD testes habet, ilico aut
amplectendum aut aversandum esse, etiam qui indole sua
ad iudicandum quam ad credendum tardiores siot intellegant
oportet. - Qui quidem viderint ipsi, quo tandem iure aut qua
potius mentis sive caecitate sive obstinatione negeot per sex
septemve saecula, quae inter vivum vigentemque . poetam et
scriptum Ambrosianum interiecta sunt, ea facta esse, quae
cum a scripti t tempore ad duodecimum saeculum facta
esse Palatinus B ostendat cum CD collatus, tum adeo inter
scriptorum ^ et a tempora esse facta idem B cum cognatis
doceat. Et tamen haec vel leviora sunt prae eorum evidentia,
quae inter scriptorum A ei B tempora esse peccata alteram
in partem valens Palatinorum Ambrosianique comparatio mon-
stret. Nam ut huc tandem deveniam, adhuc per vitia tan-
tum descriptus Ambrosianus quanta ex altera parte prae-
stantiae laude emineat et prae Palatinorum bonitate prorsus
exsplendescat, longe lougeque quam vitiorum maior virtutum
multitudo tam luculenter probat, ut nequeat contra dici. Sive
enim prava additamenta spectas, solus ab his liber A est
velut omissis v. 23 non nuUa, 52 bene, 209 facta, 242 sagit-
tatis, 298 et, 306 id, 321 non, 339 quod, 350 inmunifico, 351
nunc, et magis memorabili exemplo post v. 72 illo panno
Sin immnt/ire uis ingenium moribus: sive speetas vocularum
syllabarumque lacunas, eas solus A supplet velut v. 46 ser-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 321
vato te, 55 tu, 62 ne, 198 quit, 282 mihi, 335 d, 378 ne,
1062 (2a magnum pro (Jamntim, et exquisitioribus exemplis
Y. 758 mutuum, quod ne Bentleius quidem assecutus in Ter.
Phorm. III, 3; 2, v. 841 agat [gerit] animum aduortam, 1059
te uolo (a quarum duarum lacunarum veris supplementis lxu
prope afuit Itali correctoris coniectura), ut integros versus
mittam ex ^ in lucem protractos: sive de perperam traiectis
partibus quaeris^ verum ordinem solus A reconcinnat velut
V. 27 id me transponens, 51 tua agit, 267 amicus mihi, 388
tmm erit, 421 mancupio abs te, 428 esse aiebas, 470 cena sit,
652 istum ego, integroque versu recte collocato 510: sive
multis modis corrupta verba pessumdatamque sententiam re-
spicis, solus emendatam scripturam praestat ac praeclaram
saepe salutem affert velut v. 29 plerique pro plerumque prae-
bens, 68 obiurgitem pro obiurgeni [cf. p. 319J, 71 tu me mihimet
pro tute mihi me, 72 antiquae pro aniiq;ne, 92 (ne)qxieo pro non
possum, 259 tamen (nisi fallimur) pro tibi, 270 certa est res
pro certunst, 308 pepulit et seruit pro perpulit et seruauit, 311
satiust ut opust pro satius tui opust, 340 prodit cum Servio
pro producit, 343 miserescat ne tis alios pro variis corruptelis,
469 obuenerit pro ut uenerit, 487 nequeas scdtem pro n^tia
od scUutem, 492 emisimus pro ammmu^ (quod assecutus Italus),
493 a6gti<> pro oegw, 507 si haec res pro etsi hercles, 639
/w«i5 o/^?ao pro mfe offieium, 665 ingenium ingenuum pro
imperitum ingenium, 186 maZos famas pro maledicas (corrupte
maledictas) famas: quibus duobus exemplis simillima inter-
pretamenta habes atque v. 350 inmunifico illud pro immuni:
841 domi cupio cum Donato pro domum cupio*), 846 usur-
paui meis pro u^rpotamu^, alia: reputandum est enim pau-
ciora haec esse e multitudine exemplorum, nec ea ambitiosius
conquisita magis quam cursim perlustrata fabula promiscue
collecta. Quibus illa addenda, quibus aliqua certe ex parte
vestigia veri A servavit, e quibus, quid scripsisset Plautus, lxiii
erui coniectura posset, ut v. 522 argumenta ex argumenti
*) [Ex Addendifl p. cccxxinsq.: 'commemoratam e Trin. 841
structuram domi cupio dubitare noli etiam Bacchidum versui 246 (278)
reddere, ubi nunc domum cupiefUes legitur.'J
ra. RIT8CHELII OPV80VLA V. 21
322 PROLEGOHENA DE RATIONIBVS
[argumenti As], y. 252 uesHplica e uestispica coUata reli-
quorum memoria uestisplicey uestiplice.
Sed quam tam luculentis documentis praestantiam Am-
brosiani codicis satis demonstrasse videor, eam idem probe
intellego non continuo ipsius recensionis bonitati tribuendam
esse: immo largiendum est pari yel adeo maiore bonitate
potuisse Calliopii recensionem esse. Yerum id ut ita reapse
esse demonstrari nequit, ita tamdiu nuUum ad emendandum
usum habety quamdiu non^ qualis tandem ea recensio fuerit^
libera etiamtum a saeculorum sordibus, supparis aetatis lo-
cuples testis nos edoceat: qualis si in promptu esset, inte-
gram nobis Calliopii operam praestans^ non negamus eam
nos fortasse prae Ambrosiani recensione secuturos esse.
At vero quantopere de pristina bonitate Calliopii receusio non
potuerit non degenerare, aestimari e longe minore temporis
intervallo potest quod inter CD et B intercessit: quorum
hic aut illorum additamentis caret, ut v. 263 enimy aut la-
cunis vel levioribus ut v. 10 (ea), 14. 15 (ei), vel complu-
rium vocabulorum ut v. 292 quos conlaudanty vel adeo inte-
grorum versuum 322. 904 ^ aut falsis transpositionibus ut
V. 6 primum igitur, 18 nomen graece, 215 uerbis eorum, 287
tUn cantOy 366 esse agundae, 392 ego ut, 458 tUn respondif
463 tUn effodiam, Ibb ipsam rem, aut aliis corruptelis ut
V. 223 simul pro simitu, 539 fulguritae pro ftdgur ita, ne
nunc plura cumulem: quibus exemplis omnibus ut aliis multis
unum bonitatis consortem Yetus ille ipsum Ambrosianum
Lxiv habet. £rgo illuc ut redeam, scripturae praestantia Ambro-
siani libri ut non sit ilico e recensionis bonitate repe-
tenda, at aetati codicis tribuenda est^ quae vim habere bo-
nitatis vicariam assolet. Atque haec vera caussa est^ cur
generatim iudicanti non possit non multo maior esse Am-
brosiani quam Palatinorum auctoritas videri. Hinc autem
rursum hoc consequitur, ut ubicumque suapte natura pari
bonitate sint discrepantes inter se scripturae e duobus fon-
tibus illis ductae^ nulla igitur ut in exemplis adhuc allatis
deligendi necessitas^ nobis quidem hodie haud cunctanter
sequendus ^ sit, ut in quo ratio antiquitatis evincat pro-
babilitatem fidei maiorem esse. Velut cum per se nihil
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 323
profecto intersit, his aedibtis an hisce aedibus legatur v. 177.
293. 402, uDo -4 duce primis duobus versibus illud*), hoc
recipiendum fuit tertio, contra Palatinos utrumque. Sic in
se nihil habent cur aut improbanda sint aut in dubitationem
vocanda v. 361 opprofera, 384 permiUo, 843 faciam, 400 com-
modey 655 dixisti^ 659 aCj 1064 iubes: et tamen horum in
locum non dubitandum quin ex A merito substituta sint
exprobra, permittam**), facio, commodum, tu dixti (quod imitati
sumus V. 556), ui, mones. Quamquam nonnumquam facile
sentitur cur, quod per se nihil habere offensionis videatur,
tamen Ambrosiani memoriae vel ut minus exquisitum aut
elegans posthabendum sit, e. c. de stultitia mea v. 509 pro
de stultitiis meis***), vel ut minus recte cogitatum, e. c.
depeUor v. 640 pro depeliar, vel denique ut minus conveniena
in loquendi consuetudinem Plautinam, sicut v. 85. 215. 313.
bona per se vocabula culminej inscius, tegumentum, pro qui-
bus quidem formis a Plauti usu alienis eas ipsas A suppe- lxv
ditat, quas iile solas uovit: columine ut Amph. I, 1, 211.
Cas. m, 2, 6. Epid. II, 2, 5: insciens ut Men. III, 2, 30.
Mil. III, 3, 20. Pseud. III, 2, 54. Capt. prol. 45. 46: inte-
gumentum ut Bacch. lY, 2, 19. 20. 23. Quae autem novae
voculae accedunt, nec ad sententiam illae nec ad metrum
necessariae, quamquam eaedem nec incommodae, velut v. 45
hiCy 70 tu, 234 ut, 642 hanc, alibi aliae, eis veritatis fides
satis hinc parata est, quod omnino his duobus generibus,
quae consulto ascriptorum glossematum accessione et casu
elapsorum vocabulorum omissione continentur, antiquitatis
commendatio praecipue censetur: ut, quo quis codex et ve-
tustior sit et propter ipsam vetustatem praestantior, eo et
futtilium accessionum minus et plus commodarum, quantum-
vis non necessariarum, teneat. Porro etiam in transpositiones
eiusdem illius vim ratiocinationis valere consentaneum est.
Velut nihil est sane cur displiceat qui in Palatinis est ver-
*) [v. 177 in ed. alt. Ritschelins ciun Fleckeieeno hisce aedibua
BcripBit, ut Y. 30. 124.]
*^ [PERMiTTO As CQm ceteris, nt v. 1067, item Ritschelius in
ed. alt.]
***) [dt diuitiis meis cum Bergkio RitBchelins ecripBit in ed. alt.]
21*
324 PROLEQOMEKA DE RATIONIBVS
borum ordo y. 88 scire n^o, 325 uefMim dare iam, 376 Mt-
Ks summam, 466 ht mmCy 563 quid Mc locutusi, 1049 ex
formm: et tamen inYerso haec ordine non minos commodo
scribi Ambrosiani auctoritas iubebat cnpio sdrCj dare iam
uemiam [ef. p. cclvii], stfmnuBm inibis, mmc /w, guid Jb*r esi
locntHSy eomm ex"^): pariterque v. 20 uos toCj 765 iam aligms
[idiqHis iam Trin.^]. et levi scripturae diversitate aecedente
uiMfMia^ henefac^to tno) pro beMefido imtenias tuo v. 1051^),
ko9mi komimis fecit pro fadt komo ibow*mi$ v. 1069: in qoibos
omnibus necessitas transponendi nulla ^parei.
Atque bae quidem, quas per gmera sna breviter per-
ceAsui, discrepantiae ita comparatae sunt omiieSy iit con-
silium aliquod corngendi ne levissimo quid^n indieio pro-
Lxn dant^ sed solitis depravationis viis natae esse videantiir.
Quo eautius de gravioribus quibusdam indieandum est^ velut
cum V. S^ pn> his, 5»/ »s^ HeoUi s>-ire cmpio qmdqmid esi,
idem Ambn>sianus St^ k</Mr Meo^M cm^Uti scire qmid
bet» rel T4J Eiuiem omHkt k>hiec pro Acim
&s^utt* [sic Trin.^ Sed aliquam sane interpolatioiiis suapi-
tiooem £icile illa moTe;int. quae e t. 214. 502 iam sain
antilima:^: homi:<4ime en^^is:^ omHilrns et qHrm di beme morfmai
t^ [K LX iol9 \ qiLi^ ne potuerunt quidem aic scribt a
poeca. ^Klo nescf^ an etiam illud quispiam referaC qw>d t. 841
ioxta poc^ita suai iujat et Of^. Maior edam dubitaBdi lociis
ija T. S::?S e<t: qji ciLm e PalatTTiTs sic Tulgetur:
fWa** iLoIo e^ ilii fiicere. si tu nJn neoisw PH. Nempe
de taoi,
:ii iLuxc <p^'iem LixL2uu.t;At;^ La A exstat:
B^ae aolo illi liawc>^re« ni:>i tu Bon a£$ . . NeB|pe de
Xa3i cujtt ia koc Ter^u «rt*«> eciAai aad^^iisfian» ille
i: FLiu.^iai 5^"nicor Ie^>fri'. ie q^io capite H orri.
prjihf^ro i^men» «^lj* coojicias ex mcerprefiwnen^ apjM
•* ^ji «o. i».t. pw i^fr^m £r Hu.c:<caei: ts iidk
EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 325
pro neuis irrepsisse; hinc autem consectariam faisse si non
particularum in nisi conversionem.*) Sed tamen huius po-
tissimum originis cum non possit necessitas persuaderi, tutius
visum est hic quoque vetustissimum testem sequi: praeser-
tim cum illud yix ac ne vix quidem concedam, in corrigendi
caussa etiam nempe vocis correptionem fuisse: nam metro-
rum quidem correctorem nuUa vel in Ambrosiana vel in
Palatinis vestigia produnt, id quod iam olim pronuntiavi
Dium. antiqu. Darmstad. a. cioiocccxxxvii p. 755.**) Cete- lxvii
rum diversarum recensionum tenues quasdam tamquam reli-
quias non infitior hodie quoque superessC; sed earum ex
antiquioribus ut puto saeculis repetendarum, partim autem
sua sponte natarum, partim critica opera grammaticorum
paratarum. Quarum unam aliquam necesse est in praecipuo
honore per saeculorum decursum habitam esse^ sive eam a
Valerio Probo sive ab alio profectam: nam de Varrone ne
quis suspicetur satis cavi Parergon p. 80. 367 et nuper Musei
philol. nostri t. VI p. 509 [= Opusc. phil. III p. 447 ann.].
Eum autem, quisquis fuit, sane metra quoque attigisse
puto, et potissimum quidem cantica Plautina in eam formam
redegisse, ad cuius exemplum aliquo intervallo, sed tamen
communi saepe testimonio A ei B accedunt: quorum cantico-
rum rationes iam proximo post poetae aetatem saeculo parum
perspectas esse Sisennae exemplo docui Parergon p. 383.
Praeterea e satis antiqua aetate illud repetendum valde me-
morabile, quod quibusdam in fabulis pro eis quae nunc ha-
bentur personarum nominibus in A prorsus diversa reperta
sunt: quod attigi ibidem p. 278; suo loco persequar uberius.
— E tali autem recensendi studio et consilio quidquid trans-
isse in Ambrosianum conieceris; certe non poteris talibus
ad aliquam tamquam praerogativam Palatinorum demonstran-
dam uti: nam quae in his ipsis duplicis recensionis vestigia
versu 1188 aperui {ducam: optumumst et ducat: licet, acce-
dente personarum mutatione), eis manifestiora reperiri nego.
Itaque hoc omne cum valde ambiguum sit^ non poterit non
*) [Cf. infra p. cxxxi. Opasc. phil. II p. 249.]
**) [■» Opuac. phil. II p. 198, ubi vide annotationein.]
326 PROLEGOMENA VE RATIONIBV8
tatissimum yideri Ambrosiaiii auctoritati mancipatum esse,
ubicumque id sana ratio patiatur nec praestantia Palatino-
Lxvm rum tamquam in oculos incurrat. Quo minus singularia
quaedam et yehementer suspecta^ quae soli testantur Pala-
tini, artificiis quibusdam interpretandi ezcusandive ambagibus
tutanda sunt ut reconditiora atque exquisitiora, sed ad sanam
simplicitatem probatamque consuetudinem cum A revocanda.
Ita quod e recessibus priscae linguae manasse creditum est,
columis adiectivum pro incolumis positum, cui defendendo
glossas Isidori arcessiverunt, Plautum certe non amplius
sponsorem habebit, postquam vulgaris incolumem forma v. 743
ex A prodiit Ita ncmulta v. 364, quod ancipiti similitu-
dine illorum quae sunt nefastus, nefarius^ nefandus defende-
runt, expeditissimae iam scripturae non muUa cessit. Nec
haud particulae vim prohibendi in posterum versus 651 fir-
mabity ipso ne pro haud substituto in A emaculatus. Non
repugnat rationi frequentativum verbum largitari, nec metro
repugnat versu 742, sed exemplum praeter hoc ipsum non
habet: ubi cum simplex largiri verbum A testetur, illud non
poterit non e lexicis exulare. Sed sane horum nihil, absque
Ambrosiano esset, vel inveniri coniectura potuerat vel inven-
tum reponi debuerat.
a
CAPVT VII.
Enucleatius vitiorum caussas et genera persecutus sum,
quo certiorem mihi viam ad meas emendandi rationes tutan-
das commendandasque munirem. Non est enim is scriptor
PlautuS; quo cum ea, quae tantis hodie laudibus mactari
Lxix solet, religione ad ipsorum codicum fidem conformato fecisse
operae pretium videare. Praeterea fateor ingenita indole eo
animum meum duci, ut paullo uberiore commentandi genere,
quam quo opus habere peritiores videantur, illorum potissi-
mum usibus consulam, qui sese fingere ad hanc artem et
disciplinam cupiunt. Igitur quae et qualia vitia cum CD
traxerunt, sublata ea in By tum B vel solus vel cum CD
traxit sublata in ^, tum sibi propria A habet non propa-
gata in B vel BCDy eadem et similia nostrone iure existi-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 327
mabimus et in A residere non sublata in B{CD), et in his
exstare non sublata in illo^ vel ut planius dicam^ codicum
ABCD sive omnium sive (ubi deficit A) BCD tantum com-
munia esse? Nostrone igitur iure videbimur^ etiam ubi nihil
in libris indicii, vel interpretum additamenta expulisse vel
librariorum incuria ortas lacunas supplevisse vel turbatum
ordinem reconcinnasse vel litterarum syllabarumque permu-
tatione depravata redintegrasse? Et horum quidem generum
primo memorabile-est aliquanto gravius priores partes Tri-
nummi quam posteriores affectas esse^ ut tamquam elanguisse
interpretantium et intellegendi commoditati succurrentium
studium videatur. Quod et supra commemorata probant et
praeter codicum auctoritatem sive a nobis sive ab aliis in-
dagata haec glossemata: v. 130 aut quid interest] 169 magis
adiectum adesuriuit verbo; [209. tamen\] [232 odf aetatem
agundam, quae e v. 229 molestissime iterata esse'^) apparet;]
238 blanditur, quam vocem prope nullo intervallo excipit
blandiloquentulus; 239 sqq. auarus, elegans, blandus, inops ab
Hermanno expuncta; 264 atque**)] 309 dwm; 495 an et 750
sed, deleta iam in FZ; 537 a me***); 559 et 717 sive qui-
dem sive hercle [cf. p. cxxvii]; 660 sive dicta sive corde^Lxx
681 uis] 837 tua^ 943 eho; 1054 ipsa, quod vel positio, quae
in aliis codicibus alia est, suspectum redditf): integris autem
versibus comprehensa glossemata (vel in versuum speciem
postea transformata) 48 sq. (73) 74. (92) 93. 263, ubi in
CD demum accessit enim^ 312. 368 et inter 427. 428 medio,
quos item alius in aliis libris ordo, qui saepe interpolationis
indicio est, ficticios prodit; postremo v. iuter 788 et 789
medio. Quorum versuum eos, qui misere consutis pannis ne
ad numeros quidem recte incederent, a Plautinorum con-
tinuitate prorsus exclusos in annotationem reieci, pariter
atque ab ipso A iam omissum illum qui post v. 72 legeba-
*) [Postea duplicem omnino horum versuum recensionem baberi
Btatuit BitscheliuB, de quo iam Bergkius Buspicabatnr.]
♦♦) [Cf. infra p. cx. CCXC sq.]
***) [a me istumf non istunc Trin.* cum A et Camerario.]
t) [In ed. alt. ipsa Ritschelius retinuit, quamvis merito fortasse
placuerit quod olim proponebat p. ccLXXVin.]
328 VROLEGOMENA DE RATIONIBVS
tur: reliquosy qui ad versuum similitudinem aut aliquo aut
probabili (ut 312) successu redacti essent^ cancellis inclusi.
Ceterum non glossematum in numero habendos, sed errorc
librariorum iteratos esse, qui in libris omnibus leguntur post
V. 704 et post 705, unusquisque perspicit, quamquam ex
parte tantum Italus corrector perspexit cum Merula.
Quod autem singulari diligentia eonim, quae vel excide-
rint in codicibus vel transpositionem passa sint, exempla
superiore capite composui^ et consulto quidem praetermissis
quorum iudicatio e subtiliorum legum metricarum prosodia-
carumque doctrina penderet, id vero ita institui, ut ab ex-
ploratis indubitatisque profectus certa ratiocinandi via possem
ad ea progredi^ quae cum metrorum disciplina universa con-
iuncta omnium maxime esse controversa scirem: quando illis
ipsis duobus generibus metrorum ut depravatio ita emendatio
maximam partem continetur. Et omnium quidem uberrimum
Lxxi in Plautinis fabulis corruptelarum fontem iam olim dixi non
fuisse alium nisi quod, cum in familiari sermone plurimae
voces vel abesse vel accedere vel vario sese ordine excipere
iiullo sententiae atque adeo elegantiae detrimento possent,
horum nihil non librariorum quoque levitate imprudenter
admitteretur saepissime. Quod si *ita esse conceditur, ut con-
cedi multitudo exemplorum iubet^ quo tu miro atque adeo
prodigioso casu illas mutationes putabis tantum ad numeros
corrumpendos numquam valuisse? Et tamen qui, ubi vel ad
sententiae integritatem vel ad grammaticam rationem aliquid
desideratur^ non defugere vel transpositionem verborum vel
adiectionem solent, simul atque ventum est ad metrorum
concinnitatem, easdem emendandi artes neseio quo fastu per-
horrescunt quave superstitione eis adhibitis piaculum fieri
clamitani Yerum hos quidem mitto in praesens, ad metricas
disputationes infra reversurus: quibus tamen pro fundamento
esse hanc ipsam ratiocinationem volo, qua me etiam taceu-
tem uti recordandum erit. — Vt autem interpolationem, ita
lacunas quoque atque transpositiones non est mirum a sin-
gulis vocibus ad integros versus pertinuisse. Ac de lacunis
quidem gravioribus exposui capite II: transpositorum autem
praeter codicum fidem versuum exempla habes v. 320. 369.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 329
577, 578, 590. 765 sqq. 879. 889 sqq. 1020. 1054. 1114: de
aliis, ut 336. 415. 660 sqq. 719 sq. 1172, aut non potuimus
aut non ausi sumus Acidalio, Hermanno, Bothio, Meiero
assentiri. Quarum transpositionum cum paucis verbis ratio
reddi nequeat, malo nunc de earum caussis nihil quam parum
dicere: quas quidem sua quemque meditatione facile assecu-
turum confido. Lacunas autem quod non soleo significare,
nisi ut simul supplendi experimentum faciam, id non vereor lxxii
ne quis ita interpretetur ut vel ambitiosius vel iusto confi-
dentius factum videatur: qui non ullo pacto verbis velim
exempli caussa propositis, sed ipsi de aliqua lacuna coniec-
turae fidem facere, idque ut certae viae demonstratione fiat
credam ipsius artis rationibus flagitari. Quamquam quaedam
sane, minore verborum ambitu comprehensa, propemodum
spondere posse videare: ut v. 1113 absenHs mei eri, vel
V. 1120 divinando revocatum domi in fine versus, quando
extrema potissimum versuum vocabula non raro elapsa sunt
(ut V. 841. 1059): fortasse etiam redintegrata initia mutilo^
rum versuum 945 sqq. Sed v. 130 sane excogitari complura
possunt pari probabilitate. Gonfirmant autem aliquotiens sup-
plendi fiduciam ipsorum codicum singularia vestigia, velut
cum in B vacuum spatium v. 885 inter ire et occipias re-
lictum est*) (prorsus ut v. 986 pro servatis in B litteris fo
an tu if vacuum spatium in CDE, v^I in his solis spatia
ab initio versuum 945 sqq.), quod explevimus hercle particula,
quae non raro liberiore collocandi genere mediae construc-
tioni interponitur, e. c. 457. Vel cum v. 245 mira discre-
pantia abi pro ibi A exhibet eo in loco, cui aliquid deesse
metrum arguat: unde abi litteras interpretati sumus ex
a[tquc t]&i residuas: similiterque alibi similia, e. c. rem [ia]m
enixe effectum e rem menixe quod in B est v. 652**), vel
*) ['Alioqni licebat ant Si ante lucem tu ire, ant cum Reizio Her-
mannoque Ante lucem si ire, aut cnm Mnellero de pros. p. 600 Si ante
lucem exire, Ingenioeius tamen (^teris Si anteluculo ire Eochins, ad
Appulei exemplum Metam. I, 14 et haud dubie etiam 1, 11: nisi quod
tamen lacunam B non ante ire, sed poBt eam vocem habet' Trin.^J
**) [rem denixe Trin. ' cum Bergkio ex Placidi glossa. Cf. Opusc.
phil. III p. 62.J
330 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
spofkden t[u] e apondent 1157, vel saginam [quo]m erus e sa-
ffinam merus 722 [s. si erus Trin.^J, aduecH a[d] ex aduedia
933. Quod sicubi talibus indiciis veri careremus, sua sponte
intellegitur illud fuisse imprimis curandum, ut quae ezcidisse
Lxxiii coniceremuS; eis ab litterarum potissimum similitudine vici-
norum vocabulorum quanta maxima posset probabilitas pa-
rata esset. A qua parte velut haec commendari putamus:
quicum una aetatem exigat v. 15 (plane ut Capt. III, 5, 62
quicum una a puero aetatem exegeram), dotem olim [unde:
dotem cufide Trin.*] 158, eius sauiis 242, tniseros misere 268,
[facile fecisti 269,] imbuas eis 294, [consilia consident 300,]
i tnodo: nullo modo 586, eum cum 700 [cf. p. ccxLv],
\id adulescenti 781,] probari ei 813, ego ergo igih^r 818
(prorsus ut v. 756), Calliclem quem 874 (ubi relativo pro-
nomine ad commodam enuntiati conformationem non minus
aegre careas quam v. 949), cum sum S79/ quid id est 889*),
memet 913 [cf. p. ccxxii], quia tu cum 1018**), ueteres
ueterum tnores 1028, in tnaiore 1029, strenuos nunc 1036,
eo ego 1123, cotisUia uobis uostra 1155, miseria utia uni
1185.
Litterarum syllabarumve similitudo cum non minorem
vim in quarto genere habeat, quod variis permutationibus
depravata complectitur, tamen non est animus haec nunc
singillatim persequi et in talibus morari qualia sunt v. 1108
morae cito e fnoracii eflfectum, 1087 miser summeis e miferu
meif vel ingeniose ab aliis inventa Eum alii di isse 944,
Ceterum 994, coUicrepidae 1022, nugacissume 819, alia. Vnum
illud designo, in Plautinis quoque ut latinis libris omnibus
non fuisse efficaciorem vitiorum caussam quam relativarum
formarum illarum affinitatem, quales sunt qui, que, quo, quod,
quoi, quos, quis, quia, quin, quom^ quam, quando, quofUamf
permutatae illae inter se locis innumerabilibus, velut huius
fabulae v. 402. 437. 504. 529. 566. 638. 822. 823. 900. 904.
*) [In ed. alt pro quid id etLtibi nomen RiUchelias dedit qmd
iBiuc est nomen, qnia 'tibi illad tam incommodam est ad sententiam,
ut non possit non additiciam videri.']
**) [In ed. alt BitBchelius hamonilms forma cam Bergkio reducta
versam sanare staduit]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 331
967. 978. 1050. 1051. 1056. 1083. 1092: quorum versuum
parti pristina scriptura eademque ab ipso Plautino confor- lxxiv
mandarum enuntiationum more praestabilior Ambrosiani de-
mum beneficio restituta est. Hoc igitur confidentius vel
sententiae numerorumve ratione iubente vel suadente con-
structionis commoditate atque concinnitate talia reposuimus
ut V. 85 qui pro qtwd ad loui relatum^ simillimoque exemplo
V. 940 caput amnis qui, non quody item v. 492 quam quam,
non qui quom, eiusdemque generis alia. Evanuit nunc tandem
etiam soloecum illud qui ego v. 848; cuius in locum quia ego
ex A revocatum: nam frustra fuerunt qui illud collatis v. 929.
937 defenderent, quibus qui ipse, egomet et qu% egomet inter-
pungendo dirimenda fuerunt. Nec plus fidei prava pronominum
consociatio quorum eorum v. 1023 habet^ quac biTTOTpocpia
est ut V. 33. Item reiectaneum ^$i pro quis in interrogando
V. 929. 1083: contra pro ecquis revocandum ecqui cum saepe
apud Plautum alibi tum Trin. 870.
CAPVT vni.
Sed ne delabi ad vulgaria dicar, his nunc relictis id
potius agam fructu ut arbitror paullo maiore, ut iam non
discretis emendandi generibus totam fabulam a nobis ut
potuimus purgatam percurram ex eaque per saturam nota-
biliora proponam^ unde aliquid profecisse scientia linguae
latinae videatur.
Ac nova vocabula vix dubia emendatione prodierunt
V. 292 et 693 lutitant et conlutitet*), cum ficticiae ItUu-
lare et coUutulare formaC; quas ne codices quidem satis
tuentur, rationem non habeant. — Non magis recte factum
V. 977 recharmida, quod esset *rursus indue Charmidis per- lxxv
sonam': cui cum contrarium dicendum fuerit^ requiri de-
charmida intellegitur. — Contra e librorum vestigiis v. 912
suscitatum recommentatus non plus dubitationis habet
*) [V. 693 in ed. alt cnm Bergkio Boggeoqne conluMenUire
Terbmn reTOcavit Ritsohelias tne conlutulentet scribeiis, ubi antea me
autem cohlutiUt dederat]
332 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
quam tribus post versibus positum reoomminiscor. — Misere
languebant versu d^cTpiuTdTiu 1118 iuncta adsequitur subse-
quitur verba, quorum prius ne exemplum quidem habet in-
transitivae significationis: adsecue sequitur posui (nam sub
natum e contiguo subit) memor Plautini versus apud Varro-
uem de 1. lat. VI, 73 praeclare ab Lachmanno*) emendati
in Welckeri Naekiique Mus. phil. Rh. t. VI p. 120: ne se-
quere adsecue Polybadisca e. q. s. **) — Negatum est aucto-
rem habere numne, quamvis frequententur anne, utrumne:
illud scripsi v. 922, etsi potueram numnam***), quia unum
in promptu est certum exemplum Poenuli V, 2, 119, ubi
quod vulgatur
Et te moneri num neuis? — Sane uolo:
sententia ipsa flagitat ut in numne uis mutetur. — Nempe
enim ausus sum quamquam posterioris latinitatis auctoritate
V. 61 introducere, sed et ad Megaronidis sensum aptissime
et alibi quoque permutatarum namque, neque, nempe vocum
(ut V. 278) exemplo: nam quod libri produnt, namque enim,
numquam adducar ut defendi posse quia enim particularum
consociatione putem, quae est diversissima. — Reconditiorem
sectius pro sedtAS formam, cui fidem facit Varronis apud
Gellium XVIII, 9 testimonium, non dubito quin v. 130 vere
indagaverim in librorum memoria secutus, quamquam eo ipso
Menaechmorum (V, 7, 57) loco, quo utitur Varro, non ser-
Lxxvi vatam in nostris libris. Nec alibi eius vestigia apud Plau-
tum hodie supersunt: nisi forte eo spectare dicas setius scrip-
turam, quam Cistellariae IV, 2,24: B exhibet.t) Nam quod
*) [Cf. enndem in Lncr. p. 304; ceiernm in ed. alt. Ritschelius
non praeter probabilitatem Hermannnm iudicavit iotum versicnlum
lllS delevisse ut e glossematis conflatum; qnaeri tamen poase num
forte talis olim versus exstiterit:
Qnod ago, subito subit, Bubseqnitur.]
♦♦) [Cf. Opnsc. phil. III p. 188 sqq.]
***) [Sic Trin.', cf. Opnsc. phil. II p. 248 ann.]
t) [Ex Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxvi qnam attuli Pala-
tini B Bcriptnram seHus pro secius, eam mirum est bis in tam anti-
qnis monnmentis reperiri qnam snnt Lex Servilia et Sententia de fini-
bu8 inter Genuates et Viturios regundis lata. De qno quid sentien-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 333
Trinummi v. 397 Gulielmius suasit^ sedius nihilo facit pro
faciius n. f,, ferri ita tantum posset, ut simul ille pronomea
accederet, quo ad fUium id enuntiatum referretur. — Paucis
coepio praesentis exemplis novum accessit v. 1052 coepiaSy
e£fectum a nobis e planissima Ambrosiani codicis seriptura
COAPIAS.*) Quae ipsa satis memorabilis est propterea, quod
fuerunt qui e con et apio sive apo derivatum esse coepio di-
cerent. Quod si probabiliter opinarentur, haberent quo per-
commodo firmamento coniecturae suae uterentur. Quos ego
sequi non sum ausus, ut qui rationem non perspiciam qua
e co ei ap non copio, ut copula, sed coepio (tamquam coepuUi)
ortum dicam. Idem coepi vix ac ne vix quidem adducor ut
tribus esse syllabis a Plauto pronuntiatum credam: quamvis
esse pauca quaedam exempla sciam aliqua specie veri in hanc
partem valentia, verum eadem ut puto fallentia. — Sed vere
ab ap stirpe ductum aptus rara veri participii potestate
V. 658 a poeta positum esse Ambrosianus persuasit oti*aptus
praebens; una tantum inter i et a littera interiecta, pro ce-
terorum librorum scriptura otio captus: quae ut interpretandi
studio debetur, ita ad metrum non potuit nisi inverso ver-
borum ordine accommodari. — Contra libros quidem pro
equidem particula non ad primam personam relata reposui
V. 352. 611 et reponam in ceteris fabulis ubique. Quam
formam quamvis acri contentione cum alii tum nuper Han-
dius **) Tursellini t. II p. 425 sqq. omnium personarum lxxvh
esse eommunem pronuntiarint, tamen Plautino quidem usu
persuasissimum habeo cum Bentleio (in Ter. Heaut. IV, 1, 19
et Adelph. V, 3, 65) a reliquarum praeter primam societate
prorsus excludi. Id ut recte a me sentiri demonstrem, ex-
dnm sit, yoIo ab aliis doceri.' Vide Fleckeisenum Mus. RhcD. V11I
p. 222 sqq.]
*) [Fefellisse se opinionem de hoc versu et hic et infra
p. Lxxxix diBputantem Ritschelius intellexit , cum Studemnndus occi-
PiAS potiufl ex A enotaret; quare in ed. alt. auctore Fleckeiseno occu-
pioB dedit servato duarwn.']
**) Qui quem Beroaldi codicem Plautinum cum alibi tum in hac
diBputatione p. 431 commemorat, deterrimus est eiusdem, cuins F
noster, generis.
334 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
empla ab Handio prolata breviter persequar. £t Persae qui-
dem lY, 4, 87 equidem ab Ambrosiano libro prorsus abest,
pro contiguo autem miseret septem litterarum spatia sunt
cum £T syllaba: unde sic versus restituendus:
Ita di bene me ament, sapienter: atque me miseret
tamen.
Stichi II; 2; 5 ex eodem libro pro eqtiidem recipiendum me
quidem, reliqua sic reconcinnanda:
Nam me quidem miser^at harum: Ergo auxilium prd-
pere latumst.
Atque etiam ubi licet equidem cum prima persona construere,
tamen non raro quidem substitui codices iubent, ut Persae
II, 1, 4 :
Me quidem iam sat tibi spectatam cens^bam esse et
meos mores:
ubi \una\ me quidem A (cui reliquorum quoque emendatio
debetur); [umijm equidem Palatini. Aululariae autem II , 1,
18 nec quidem nec solum equidem est in libris; sed praeter
versus rationem te equidem: ubi quo vitio te, eodem etiam
proximum e illabi potuit, quod adeo abesse ab aliis codici-
bus ipse Handius dicit:
Lxxviii Tu: Tiine ais: Si negas nego: Dec^t quidem uera pro-
loqui.
A metro trisyllaba forma respuitur etiam Persae IV, 3, 76,
ubi m [et in edit.J quidem edepol libercUist scribendum: item
Men. II, 2, 35. III, 3, 27. Rud. III, 5, 47:
«
Insanit hic quidem qui ipse maledicit sibi.
Di me quidem omnes adiuuant augent amant.
Haec quidem Palaestra quae respondit n6n meast.
Asperrimos numeros eiecto equidem Hermannus , perpolivit
Bacchidum v. 934 [974]:
Quadrigentos filids habet, atque 6nmis lectos sme
probro:
quibus quidem, non equidem, ab interprete ascriptum. Persae
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 335
II, 2, 5 non sunt eqtiidem si scis ttUe iungenda, sed equidem
particulae constructio per prozimum versum continuanda:
!^quidem, si scis tilte quot hodie liabeas digitos in manu,
Egon dem pignus tecum?
sic enim haec scribenda ducibus libris, in quorum yi eqono
• ••GNUS apparuit, in B est Eoondem pignuf, in C quod vul-
gatur Eodem pignus: non autem profecto plus offensionis
habere inter se dirempta equidem — ego videbuntur quam
Merc. II; 1; 40 iuxta posita: Amaui hercle equidem ego olim
in adulescentia. Inauditum est autem ea potestate, qua nos
und zuxir dicimus, positum equidem pro quidem: quocirca
haud cunctanter Epidici IV; 2, 33 reponendum Adulescentem
quidem dicebant emisse. Restant tria sola exempla (quando
Trinummi v. 352 equidem non est Palatinis cum A com-
mune); horumque duo ita comparata ut, quemadmodum in lxxix
reliquis prope omnibus {me quidem, decet te quidem, atque
quidem, adulescente quidem), contiguam e litteram caussam
fuisse erroris appareat, Mil. 111,1,54. Trin. 611:
Atque [ejquidem plane educatum in niltricatu Venerio.
Atque [e]quidem ipsus liltro uenit Philto oratum filio.
Ecquis igitur iam dubitabit Stichi quoque versui IV, 1, 48
Dum quidem hercle quod edant addas reddere usitata dum
particulae, ut Trin. 58, intentione? Non recurret opinor
furca expulsum equidem.*)
Ab horum, quae esse certa putem, societate segreganda
sunt, de quibus volo ab aliis doceri. Velut cum crebrum
esse Plautum glossarum reconditiorum usu constet, quarum
multae in nostris libris obscuratae sunt, erit fortasse qui
pro eo quod v. 492 vulgatur salUlum tale vocabulum sub-
ministret, quod et in Ambrosiani memoriam SAT • L • • • M
conveniat et hiatum ita tollat ut non opus sit animai forma.
Vtinam igitur in vetustis glossariis illis, quorum nunc lau-
tam editionem a G. F. Hildebrando parari laetamur, tale
*) [De equidem particnla ceBait Ritschelias Ribbeckii argmuenta-
tioni in 'Beitr&ge zar Lehre v. d. lai Partikeln' (Lipsiae 1869). Cf.
Trin.'' ann. ad v. 362. 611.]
336 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
quiddam exstet^ quale futurum sit velut satulliumy a saiur,
satuUus ductum, sahUlium animae ut sit animae plenum non
salinum^ sed omnino yasculum, cum salis potissimum notio
ad sententiae vim minime requiratur. *) — Simile est quod
V. 512 ex Ambrosiani vestigiis conieci pro nutrice aliud no-
men aliquod ^iive in veteri lingua sive in vitae usu com-
muni exstitisse^ quod a TO litteris inciperet: quale exempli
caussa proposui toleratricem, mallem exempli auctoritate
positum.**) — Singularium sive vocabulorum sive significatio-
Lxxx num idem A etiam alibi non testis magis quam ambiguus index
est, velut V. 335 exhibens ut videtur praemandatum pro
praedicatum, et pro nugatorias v. 844 naul • torias, quo quid
faciam nescio, nisi quod non deberi calami lapsui intellego.***)
Mirum etiam v. 643 anteuer.a [h.e. anteuerta] pro anteparta,
— Versu tamen 644 (ut rursum ad paullo certiora transeam)
haud scio an pro uindex, in quo corrigendo critici sategerunt,
tu ohex non sine probabilitate scripserim, quamquam litte-
rarum similitudine non summa: quae vox impedimenti notio-
nem etiam Persae II, 2, 21 habet: commorandumst apud hanc
obicem.f) Nam vindicem quidem non posse ullo pacto eum
*) [Ex Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxix expetii qaadrisyllabnm
vaflcnli nomen aliqnod, quod Trin. v. 492 dnce Ambroaiano codice
in snspectae salillum formae locnm substitueretnr. Tale * etsi ne
nunc qnidem inveni, tamen si forte in trisyllaba forma acqniescenduni
fiit qnadrisyllabo animai genetivo inncta, praesto sit in Labbaei glos-
sariis p. 328 ed. Lond. annotatnm ^sitellum Kd&iov», pro quo e scrip-
toribus gitella tantnm et situla formas novimns.' Cetemm qnod ab
Hildebrando exspectavit Ritschelius, Gustavi Loewii copiae snppedita-
runt batillum (animai) eruentis : .cf. Opusc. phil. I[[ p. 793 sq.]
**) [A vero se aberrasse hoc loco postea sensit Ritschelins nutri-
cem relinqnens.]
***) [nauigatorias Ab; cf. Opnsc. phil. II p. 426.]
f) [Ex Addendis p. cccxxrv: 'p. Lxxx dubitanter defensae
coniecturae, qna inexplicabile visum v. 644 uindex nomen mntavi in
tu obex, illnd obstare video quod Phooas testatnr p. 1709: <:alia abla-
tiuum tantum habent in singulari numero, ut ab hoc frugi, ah hoc
obice, ab hac prece, ab hoc ui8cere.y> Qnod praeceptnm etsi non est
omni ex parte vemm, cnm apud ipsnm Plantnm etiam accnsativns
obicetn exstet, tamen nescio an eam vim habeat ut saltem nominativnm
fuisse innsitatum persuadeat. Contra uindex nisi forte in prisca lati-
EBIENDATIONIS PLAVTINAHi. 33?
esse qui yiolet contaminetve, non negant nisi qui desipiunt:
argutius est Bothianum honoris uendax: in Gronoviana autem
construendi ratione vehementer languet inutiKter iterata sen-
tentia ad quaerundum honorem, — E vitae cottidianae con-
suetudine crediderira epithecam*) petitum v. 1025, quam
interpretor aliquam ^Tribociv vel ^Tri^cTpov, vel ut Festi ver-
bis utar apud Paullum p. 14 M., auciarium, quod super men-
stiram vel pondus iustum adiciebatury ut cumulus uocatur in
modio: quo sensu ipsa ^TriOrJKT] voce in simili ioco Aristo-
phanes usus Vesp. v. 1391: Kd£i^a\ev dvreuGevi fiptouc hiK
6poXujv KdTn0f|KT]V T^Tiapac. .Nam in apothecam qui apud
Plautum probarunt, quod a librorum fide proxime abest, nec
hoc . nomen ab horrei capacitate umquam esse ad cistellae
significationem deflexum demonstrarunt, nec illud declararunt
qua probabilitate Stasimum servum et possessorem dactylio-
thecae cogitarint, et ea usurum ad id condalium condendum,
quod ipsum gestare in digito soleret. Nec ullo modo friget,
si quid sentio, servato epithecam Stasimi oratio: qui non il- lxxxi
lepido acumine de rebus nihili, damno et labore, ita loquitur,
quasi bono bonum dedita opera quaesitum accedat. — Ad
ea, quae probabilitatem etiam sine exemplis habeant, me
iudice illud quoque pertinet v. 887: ()pti5 fartost uiaHcOf quod
e librorum memoria factost adeo sua sponte prodit, ut facile
vincat longius petitum face: sive fartum uiaticum interpre-
tabere tamquam reisefiillung, reisemast, sive certum libi genus
collata fertum forma.**) De substantivo uiaticum cogitarunt,
qui et infercirent: adiectivum habes Bacch. I, 1, 61, ubi
cena uiatica dicitur. — Contra substantivum, ut Poen. IV, 2,
16, non adiectivum volui uinarium esse v. 888: ubi ut pro
nitate reconditiorem aliquem significatum habuit: (velut cogitari potest
vindicans b. e. ulci&cens et punienB scelera carnifex aliquando dictus
esse vindex:) me nescire fateor quid vulgata scriptura fiat.' Cf. Opusc.
phil. II p. 626.]
*) [^Tneif)Kr)v tollendi hiatus causa in ed. alt. Bitschelius Bcripsit,
id quod graecorum in hac ipsa fabula vocabulorum (v. 187. 419. 705)
exemplo commendari monuerat Kochius. Cf. infra p. cxcmeq.]
**) [In ed. alt. Ritschelius Opus fctctost uiatico servavit in prae-
senti, quia melius nondum inventum videbat.]
FB. BITBCHELII OPVBCVLA V. 22
338 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
uasculum uinarium scriberem uesculum uinarium, item co-
dicum me vestigia moverunt, in quibus est uixiUum: aegre
enim perspicias^ qui adeo obscurari planissimum et usu tri-
tum uasculum potuerit. Non incommode, cuius significare
exilitatem vellet, uescum uinarium dixit^ de quo vocabulo
Appulei interpretes egerunt ad Metam. XI init.: deminuti-
vam uesculus formam et Festus testatur et in quibuslibet
adiectivis sermonis genus Plautinum admittit, quemadmodum
alia quoque, ut uenushdus, liquidiusculuSy semel tantum repe<
riuntur. Quo minus veritus sum pro placide v. 726 substi-
tuere placidule*): praesertim cum adiectivo placidulus
etiam Ausonius utatur. — Paene oblitus sum repositum
V. 820 salipotenti defendere, vel potius repellere per libros
omnes propagatum scUsipotenti. Quod quaero qui tandem
tueare omnino, cum recte sane salsum esse mare dicatur^ sed
nec scUsum nec saisa umquam in latinitate pro ipso mari
Lxxxii dicta sint, ne ab iis quidem poetis qui talium fuere feracis-
simi: ut scdsipotens Neptunus non sit alius futurus nisi mu-
riaticorum potens. Contra et sale et sah iam antiqua aetas
dixit pro eo quod est *mari'.**) Accedit quod parum pro-
fecto eleganter salsipotenti Neptuno et fluctibus salsis laudes
agi gratesque haberi dicuntur. — His ut tandem finem fa-
ciam — nam omnia exhausturo commentarius perpetuus scri-
bendus sit — de corruptis v. 1021 nominibus propriis etsi
aliorum iudicia expecto, probabiliter tamen et Chiruchus in-
ventum puto et de Cercobolus dubitatum, quia ab eadem
K^pKOC voce factum nomen Cerconicus praecedit: quod etsi ad
ipsam furatrinam non valet, tamen ut liberiore iocandi genere
lusum vix ausim sollicitare. Quodsi repositum Cricolabus non
est dissimile veri, consequens est ut tueri liceat trochaicam
mensuram contigui nominis, quod in libris scribitur crinnus:
non insulse igitur Crimnus dici visus tamquam famelicus
Kpi)Livoic h. e. micis panis ipse intentus.***) In hibridae vocis
speciem ut alia apud Plautum fictum esse Collahus potest
♦) [placided Trin.", cf. Nov. exc. I p. 88.]
*♦) [Cf. Opnflc. phil. in p. 146 sqq.]
♦**) [Crinus Trin.». Cf. Oposc. phil. III p. 317 sq. 346.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 339
(quando de KdXXa^oc nemo eogitaverit); quamquam non va-
cans dubitatione. Vt non inepte hoc exemplo totum versi-
culum vemacula lingua imitere:
Haltefest war^s, Scliw9.nzel8iegerichy Ertlmlein, Ringfreond,
Greifezu.
Quoniam in nominibus propriis versor, libet etiam Callima-
chum*) et Chariclem commemorare, quae nomina ut aliis
usitatiora v. 917. 922 invexi.
Addam his pauca ad locum de constructione pertinentia.
Accusativo iunctum, non dativo obrepere verbum, qua con-
structione in prologo Poenuli v. 14 dictum tadtum te obrepet lxxxiii
fames, Ambrosianus praestitit etiam Trinummi v. 61 M.iN-
PRUDENTEM exhibens pro mihi imprudenti: unde consequens
fuit ut etiam v. 974 non mi, sed me insereretur. — Contra
dativus requirebatur v. 558 os cui sublinat pro cuius os sub-
linat: constanti enim loquendi consuetudine suhlini os ali-
cui dicitur, non cdicuius, Et illuc spectare ipsa Ambrosiani
scriptura cuios videtur, quorum tantum ordo invertendus
[quoii os, ut v. 358, Trin.^]. — An eo egestatem ei tolerabis
V. 371 certissima correctione effectum est ex egestatem et to-
lerahis, praesertim cum in A post egestatem aut E tantum
aut I sequatur. Hinc igitur profecti corruptis v. 338 numeris
tolerdre eius egestatem uolo maluimus servato verborum or-
dine qui in A est, eitis autem in ei mutato succurrere, quam
cum parte librorum transponere egestatem eius. Quae trans-
positio si cui ab ipsa numerorum concinnitate elegantior vi-
debitur, vel sic dativus tamen tenendus erit egestatem ei uoh,
Nec enim eodem carere ullo modo possumus v. 358, ubi
Philtoni sic vulgo interroganti: Cuius egestatem tolerare uis
— Lysiteles respondet: Lesbonico hinc adulescenti Charmidai
filio, Ergo cuius convertendum in cui tu [quoii Trin.^J erat.
— Contra nullus dativo locus v. 1126: Neque fuit neque erit
, . . .cui fides fidelitasque amicum erga aequiperet suum. De
intransitiva vi aequiperare verbi minime constat: quando
et in Pacuvianis apud Nonium p. 307 varbis ut ista sunt
*) [CdUimarchum Ritschelias invexit in ed. alt., cui formae fidem
fecit in Opasc. phil. III p. 314.]
22*
340 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
promerita uostra, aequiperare ut queam Vereor cogitatione ad-
dendum. esse ea intellegitur^ et eiusdem poetae apud Gellium
XIV c. 1 versu
Nam si; quae euentilra sunt^ prouideant; aequiperent loui
Lxxxiv valde probabiliter correctum est aequiperem, Sed esto, in-
transitivam vim tueatur Pacuvius: at ita in Trinummi versu
illud saltem non tacendum fuerat, quae tandem h. e. cuius
fides nulli comparanda esset^ scribendum igitur tiux pro suumj
externa probabilitate mediocri. Verum ne sic quidem vel in
Plautinum loquendi morem illud convenit^ ut nuUi homini
comparanda esse Calliclis fides dicatur pro eo quod est^nul-
lius hominis fidei', vel in legitimam cogitandi rationem hoC;
ut^ cuius praedicare fidem velimus, nullius comparandam
esse fidei dicamus potius quam nullius fidem cum illa com-
parandam. Hae igitur me caussae moverunt ut confidenter
sic repararem Plautinam elegantiam:
Qxxoius fides fidelitasque amicum erga aequiperet tuam,
Nullam autem fidem habet v. 1153 a Nonio prodita con-
structio dignus salutis [sic Trin.^], exemplo in tot milibus
prorsus singulari. Natum illud inde quod, cum verus ordo
salute dignus: immo casu turbatus in dignus salute: immo
transisset, tollendus esse hiatus videbatur. Quamquam ei
scriptori qui nimiam omnino fidem habeas, quem demirere
etiam hoc aetate e v. 1090 afferre ut masculini generis ex-
emplum: quam ego scripturam e comparata hoc aetatis con-
structione ortam puto. — Vno verbo fangam falsas idem
pronominis constructioneS; revocata item particula emendatas
V. 54. 1163. 1179. — Postremo aliquid expromam et exquisi-
tius nec in meam laudem valens. Nam quae in vulgus sola
cognita est particularum siue (seu) — siue (seu) coniunctio^
comparanda ea graecis cTtc — eite particulis, eam sero in-
tellexi in eandem partem variari atque el — - eTxe est a
Lxxxv Graecis dictum. Plana exstant; ut in his nunc acquiescam*),
*) Non huc pertinere Pseuduli I, 5, 129 apparet, ubi per senten-
tiam ne licuit quidem seu pro si substituere. Eadem ratio Pseud. IV,
6, 9. Merc. II, 2, 40: neque enim in sponBione siue siue, sed 8i siue
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 341
optimorum librorum testimonia Curculionis I, 1, 4:
Si media nox est siueat prima uespera:
optimorum cum Ambrosiano Stichi III, 1, 18:
Ere, si ego taceam siue loquar, scio ^scire te,
nisi quod pro siue praestat seu scribere cum Palatinis. Qui-
bus quidem exemplis iam praesidium paratum est eiusdem
libri in Trinummi versu 183 memoriae si — SEU, quara
cum tribuerem librarii incuriae, immerito neglexi. Suscepto
autem si pro siue cum in illo versu, qualem conformandum
duxi, ima syllaba desideretur, durior autem pro Plautina
simplicitate haec sit verborum coUocatio Haec si sunt recte, lxxxvi
seu peruorse facta sunt: non magis autem tolerabilis enun-
tiationum nullo vinculo nexarum hiatus, si servato, quem
libri prodidere, verborum Haec sunt si(seu) recte ordine hos
locam habent. Sed eiasdem scaenae v. 35 oblitteratam valgo loquendi
genus ex ABC sic revocamus:
Si c4num seu istnc nitilnmst &iae atnimBt, amo:
ubi rutilumst pro rutilum A servavit, correptum autem ante vocalem
seu nescio an non sit soUicitandum. Alioqui licebat si substituere [sei
in ed. alt., cf. Opnsc. phil. II p. 631]: quas enim hoc genus varietates
admittat [cf. p. cxxiii; Curc. I, 1, 5], docere Amphitruonis versus IV,
3, 15 sq. possunt, sic nisi fallor restitnendi:
Siue ancillam, siue seruom, si lixorem, si adiiltemm,
Si patrem, si au6m uidebo. eum ^btruncabo in addibus:
ubi fe adtUterum ipse B tenet. Vtor hac occasione, ut etiam de pro-
logi versibuB illis 69 sqq. breviter meam sententiam significem. Quo-
rum constructionem sic inter se distinctis enuntiatorum membris pla-
nam facimus:
Nam 81 qui ambissint p41mam hic histridnibus: —
Si quoiquam artifici seii per scriptas Iftteras
Seu qui ipse ambissit seu per interniintium:
Siue adeo aediles p^rfidiose quoi duint: —
Sir^mpse legem iussit esse Iiippiter.
[Ex Addendis p. cccxxivsq.: 'p. lxxxiv bq. nescio quomodo me-
moriam meam fugit Bentlei in Andr. I, 3, 11 annotatio, qua exqui-
sitiorem illum si—siue particularum usum pridem rectissime explicavit.
Nisi quod reliquis exemplis perperam Pseuduli I, 5, 129 versum mis-
cuit, ubi si in si sumus compacti minime potest pro siue accipi.' Adde
Madvigium ad Cic. de fin. I, 6, 20.]
342 PBOLEGOMENA DE RATI0NIBV8
sese versus excipere statueris Haec sunt, si rede seu peruorse
facta sunt: Ego me fecisse confUeor — : haec igitur omnia
cum ita sint^ consequens esse video ut a Lomano sumpto
pronomine relatiyo et rationi et concinnitati sic demum
satisfiat:
Haec sunt; si recte seu peruorse facta sunt^
Quae ego me fecisse confiteor; Megaronides.*)
Tantum de his. Ad eum autem locum grammaticae,
qui est de analogia, haec pertinent quae infra posui. Pri-
mum omnium tis genetiyus pro tui praeclaro Ambrosiani
testimonio servatus v. 343. Qua forma etsi non dubito quin
multo saepius poeta usus sit, tamen coniectura eam reyocare
vix umquam licebit, quoniam, si a paucis exemplis ut Mil.
IV, 2, 42 recesseris, ad metrum nihil interest tis legatur an
ttii, quod ipsum et bisjllabum esse et monosyllabum potesi
— De masculini generis nominibus dubitari solet, ae gene-
tivi in a'i distractionem num pariter atque feminina admit-
tant. Litem dirimit talium evidentia qualia sunt v. 359
Charmidai filio, v. 1183 CaUiclai filia**), quo vel vestigia li-
brorum ducunt: nam aut charmidi aut charmide est in Aj
callicli in BCD, Quibus in praesens unum tantum exemplum
addam ex Epidici versibus II, 2, 59 sqq. turbatissimis vulgo,
sic autem Ambrosiani codicis auxilio reconcinnandis***):
Lxxxvn *Quam facile et quam f6rtunate illi euenit, obsecro,
Miilieri quam Iiberare uolt amator: qm^snam is est?'
Inquit altera illi. ibi illa ndminat Strathippoclem
Periphanai filium. — Hercle perii: quid ego ex te aildio?
Vbi similiter perifani scriptum in A. — Ad eadem mascu-
liua nomina spectat quod v. 928 non dubitavi Hhadaniam
*) [In ed. alt. Ritschelias reiectis qoae cnm Parergon p. 515 tum
hoc loco proposnerat cum Bergkio Cens. p. 1136 interpunxit:
Haec siint: si recte seu peruorse facta sunt, | Ego m^ f. c. M.
de qua ipsa interpnnctione in contrariam partem sensit praef. Mil.
glor. p. XXI.]
**) [GaiUcletia cum Bergkio Ritschelius dedit in ed. alt., ubi vide
annotationem.]
♦♦♦) [Cf. OpuBC. phil. II p. 250.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 343
accusativum probare*): quam formam et ratio, quae in eo
genere universo regnat^ tuetur et nisi fallor Charisii aucto-
ritas firmat. Nam cum Ccdchae genetivum Plautinumque ab-
lativum Calcha et similia cum illo Priscianus YI p. 702 [239,
10 H.] et Probus Putschii p. 1467 [24, 14 K.] testentur, quid
tandem esse dicamus quod his dissimillima forma, et quae
veteris atque antiquae latinitatis speciem domesticam minime
habeat, Calchan miscetur Charisii 1. 1 p. 50 [66,22 K.] his verbis:
^lnueniuntur tamen quaedam peregrina quae cum incremento
syllabae declinantur, ut Calchas Pallas Atlas Gigas: faciunt
enim Calchantis Pallantis (Atlantis) Gigantis: quamuis antiqui
ut Pacuuius et Plautus Calchan dicant, non Calchantem.' **)
Apage declinationem a Pacuviani Plautinique sermonis in-
dole non minus quam graecanica Pythagoran Aenean alienam,
.uniusque lineolae accessione confidenter repone CaZcAatw. —
Denique vocativum talium nominum, quale est Charmides,
negavi ad v. 617 in e exire apud Plautum. Cuius sententiae
caussam habeo locupletissimam, quod exempla non exstant
illius declinationis, sed constantissimo praeter unum illum
versum usu Charmides Callicles Megaronides Lysiteles Philo-
laches Apoecides Pleusides***) Stratophanes Strathippocles (nam
interaspirationem A expressit), et si quae sunt similia, etiam
pro vocativis sunt. Oppones frequentatum in Milite glorioso lixxxvni
Periplectomene, idque adeo iuxta posito Pleusides III, 1, 16:
Euocabo: heus Periplectomene et Pleusides, progredimini.
At ea ipsa societas augere suspitionem et monere de naevo
debebat. Non magis enim a nominativo in e^ terminato
factum Periplectomene quam Eutyche in Mercatore, quod ab
Eutychus ducitur. At vero Periplectomenns ratione caret.
Caret vero: quaerendum igitur quod congruat rationi. Recte
autem se habere duo sola possunt, aut a 7r€piTrXTiTT6|Li€VOC
factum Periplettomenus aut a 7r€piTrX€K6|Li€VOC Periplecomenus.
Non ambiges opinor, utrum ad ipsam iudolem lepidi senis
esse aptius dicas. Ratiocinationem autem nostram una ex
*) [Cf. Opuac. phil. II p. 491; Trin.' praef. p. LXix.]
**) [Cf. Opnsc. phil. II p. 487 adn.; Trin.* praef. p. Lxviii.]
***) [Immo Pletisicles; cf. Opusc. phiL IIl p. 327.]
344 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS
parte planissime confirmat codicum auctoritas, qui non tan-
tum in quinque scaenarum inscriptionibus, sed etiam in eo
loco fabulae (III; 2, 56), in quo nominativus Periplectomenes
inde ab aliquot saeculis vulgatur, ipsam us terminationem
testentur. Sed eosdem sane alterum vitium omnes insidet:
nisi quod perdubio indicio veri semel peripletomene scriptum
est in CD II, 2, 15. Dispares tamen his omnibus Lache
Chreme formae: de quibus, quoniam id ad Plautum nihil
pertinet, nunc non dicam. — Supersunt alia de quibus non
inutile fuerit olim dedita opera disserere, ut controversum
illud hisce v. 877*): vel non controversae et tamen a Lade-
wigio nuper addubitatae formae penienamj conuenat (v. 582
reposita [cf. p. cCLXXXii]): vel fac et face formarum (qui-
bus praetermissum vulgo ger e Catulli XXVII, 2 addendum)
mutua ratio v. 174. 1008: vel pro ipsum ipsa posita eumpsti,
eapse v. 800. 950. 974 alibi: vel honos pro honor v. 663**).
Lxxxix697: unum est autem quiddam, quod iam nunc cupiam
non ignorari a grammaticis. Nam cum frequens sit in an-
tiquo sermone genetivorum in tim exeuntium usus, quos ex
orum contractos dicunt, ut celatum v. 241, nummum 954.
966. 970, nummum aureum 1139, nummnm Philippum 959:
tum in his quaedam sunt, quae a Plauto quidem numquam
non contracta forma dicta sint. Non Philipporum tantum
vel Philippeomm inauditum: sed si quid video ipsum num-
morum, Quae forma cum v. 848 in nummum mutanda
fuerit iubente post receptum ex A quia metri necessitate,
unum solum restat quod trisyllabum genetivum tueatur ex-
emplum v. 152: Nenwst: nummorum Philippeum ad tria mi-
lia.***) Numquid ' igitur dubitabis parvula immissa syllaba
hoc quoque velut sic de medio toUere:
Nemo hic est: Nummtim Philippeum ad tria railia — ?
Contractio autem illa cum non sit masculini generis finibus
circumscripta, sed rarioribus exemplis etiam ad femininum
pertinens: quemadmodum unum ipsi libri suppeditant dra-
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 646 sq.; IV p. 139.]
**) [honor Trin.*, ut Rud. I, 3, 12 et in Scipionum titulo n. 38.]
***) [Cf ann. ad v. 152 in ed. alt. itemque Opuso. phil. III p. 241.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 345
dmmarum Olympicum v. 425 [cf. ann. in ed. alt.], ita sine
libris alterum accessit v. 1052 duum rerum: quod ut pro
duarum substitueretur flagitabat reposito coepias mutata ver-
sus ratio [cf. supra p. 333]^ suadebant autem duum formae pro
duorum positae exempla cum e Naevio et Frontone a Cha-
risio p. 101 sq. excitata tum apud ipsum Plautum Men. III;
3y 18 exstans duum nummum.*) — Possum his alia addere:
quintae declinationis genetivum e pro eiy secundae i pro ii,
accusativum tertiae is pro es:. nisi haec pervulgata sint. Ita-
que tribus verbis dicam, quam in his viam tenuerim. Et in
ii quidem terminatos genetivos ut ingenii nihil quicquam
praesidii habere tantum tironum caussa moneo; quamquam xc
video etiam provectiores aetate tirones esse. — Fide^ die
etiam contra libros scripsi^ ubicumque bisyllaba forma me-
trum opus habet: absurdum est enim^ quorum vocabulorum
commodas metro formas ipsa lingua finxisset, eorundem
metro incommodas praelatas a poetis credere et per inutiles
alicuius licentiae ambages eo perventum esse quo posset
recta via perveniri: absurdum sjnizesi in binas syllabas con-
tracta fidei, sciebam (ut v. 657) tueri, cum fide, sciham
formarum vis et ratio non sit alia nisi ut vitae usu proba-
tam bisyllabam pronuntiationem imitaudo ipsa scriptura as-
sequeretur. Quae quidem ratiocinatio in alias quoque partes
artis Plautinae patet latissime, velut in m7, mi, nec, sat, ditiis
pro nihil, mihi, neque, satis, diuiiiis (v. 682. 829). Et fide
pro fidei B servavit v. 117. Vnum rei nou sum ausus re
scribere e. g. v. 119**), ut cuius scripturae testimonium non
reppererim: et possunt in uno monosyllabae vocis exemplo
aliud ipsi veteres probasse. — Nec e librorura potius me-
moria, quae propter caussam capite I significatam dici ne-
quit quam sibi non constet.in hoc genere, quam e rationis
probabilitate pendere volui in accusativorum scriptura acdis
hostis ciuis auris mensis artis omnis pluris uenalis: sed ut
non magis quam accusativos aedes omnes, probarem in libris
*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'poteram e Ciceronis Orat. § 156
Accii exemplom addere mulier una duum uirum,']
**) [Qaamqnam in ed. alt. satis probabilem Ritschelins dixit
Schneideri sententiam Gramm. lat. I, 1 p. 138 re soadentis.]
346 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
reperta uersus melioris facit v. 707, vel nominativos pterique
omnis 29, omnis mortcUis 212. *) — Postremo quoniam prae-
video fore qui de d illo ^paragogico', in quod infestius nuper
Hermannus consuluit praef. in Bacch. p. VII in ipsaque fa-
bulae huius btopOiticei, iudicium meum sciscitentur: etsi hanc
xci rem quasdam habere cautiones puto, quas alibi aperiam, ta-
men generatim definiri hoc potest ut exploratissimum, in
Plautinam artem ex antiquitatis consuetudine sola med et
ted pronomina transisse nullo ablativi accusativique discri-
mine, alius vocis eodem incremento auctae nullius vel fidem
vel vestigium esse, ne gemella quidem sed forma excepta.
Quam rationem unice veram rectissime idem ille Hermannus
per totum Elementorum librum tenebat. In Trinummo addendi
d caussam non inveni praeter ted v. 311: quocum cf. annot.
V. 582. 613.**) Sed his sentio me iam ad proximum caput
avocari.
CAPVT IX.
Peculiari enim capite visum est genus omne ortho-
graphicum paucis complecti. Quod cum valde lubricam
tractationem in omnibus, tum magis lubricam in tam anti-
quo scriptore habet. Ac veram Plautinae aetatis scribendi
consuetudinem qui ratiocinando indagatam Plautinis comoe-
diis nunc obtrudere instituat, verendum sit ne non multum
absimile Homero Payniano monstrum editurus sii Quam-
quam vidimus qui velut his tamquam Musarum deliciis ve-
neriisque amoenitatibus legentium oculis blandirentur:
Floorem acglaabant Leiberei exs carchesieis.
Egoo puerom indam ancilai lactentem meai.
Tum autem lasceiuom Neereei seimom pecus.
Sed his missis Saliorum cruditatibus horridulaque senatus-
consultorum soUemnitate columnarumve robigine id potius
agamus ut, qualem aliquanto politior aetas Plautum legisse
videatur, quoad eius fieri possit recuperemus. Neque enim
*) [Cf. LachmanDam in Lucr. p. 56 Ritscheliumqae Opasc. phiL
II p. 631.]
**) [Permatatam postea sententiam de d illo 'paragogico' defendit
RitecheliuB in 'Neue Plautinische Excurse' I Lips 1869 et Opusc. phil.
III p. 120 Bqq. Cf. p. cxcv. cCLXXxn.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 347
dubitandum quin ea aetate; qua criticae recensionis h. e. xcn
legitimae dKb6c€UJC certo consilio susceptae et ad artis ratio-
nes paratae beneficio posterorum commodis consultum est
(quam ego aetatem non minore quam duorum saeculorum
intervallo ab ipsius morte poetae discretam suspicor), etiam
scribendorum vocabulorum antiquitas partim iam evanida
fuerit in Plautinis exemplaribus, partim ad recentioris con-
suetudinis normam dedita opera sit deflexa. Quamquam yel
sic quaedam sane ipsius vetustatis vestigia sive casu relinqui
sive servari consilio potuerunt: quo fortasse exolatum illud per-
tinet pro exulattim (ut consol antique pro consuT) in Ambrosiano
repertum Trin. v. 535, praesertim cum etiam [Pseud. 1035 ex-
olatumj] Merc. III, 4, 6 exsolatum in B sit. Verum etiam Tibe-
riana Neronianave aetate probata grammaticis scribendi ratio
nemo nescit quam sit difficile, qualis tandem fuerit, certo
definire, cum illa ne in antiquissimos quidem codices nostros
ita propagata sit, hi ut non e posteriorum contagione sae-
culorum novicia multa traxerint. Hinc trium aetatum suc-
cessiones, nostrorum testium memoria mixtarum, quantum
fieri possit discernere iubemur. Velut, ut exemplis utar,
cum primae aetatis fuissent aruorsum oiniuorsei sequontor ob-
iciont phirumos poplicai claseis formae, mediae fuerunt aduor-
sum, uniuorsei vel uniuorsi, sequontur vel secuntur vel etiam
sequntur, ohiciunt, plurumus, puplicae vel publicaey classeis vel
classis, tertiae sunt aduersum uniuersi sequuntur obiiciunt plu'
rimus publicae classes. Has tamen aetates propriasque earum
formas cur nou liceat sat certis inter se finibus discriminare,
tria potissimum in caussa sunt: primum, quod et pronun-
tiandi et scribendi ratio non repente, sed pauUatim immu- xcm
tata est ipsaque vitae consuetudine ilon potuerunt non eo-
dem tempore diversae vocabulorum formae sui vicariae tam-
diu in usu esse, quamdiu non prorsus abolita antiquiore sola
regnaret recentior; alterum, quod discrepans de multis ipso-
rum doctrina grammaticorum fuit, quorum studio ad certiores
leges et aliquam aequabilitatem hoc genus omne revocatum
est; tertium, quod fontium, a quibus ratiocinatio nostra om-
nis proficiscatur oportet, a librariorum socordia et incredi-
bili inconstantia tam dubia condicio est, ut saepe non habeas
348 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
ubi pedem figas. Nisi quod illud affirmare confidenter licet,
praepostero iudicio in hac caussa universa orationis Milo-
nianae editorem Guilelmum Freundium usum esse: qui e
noyiciarum formarum etiam in antiquis codicibus frequentia
quam e priscarum sive item frequentia sive paucitate argu-
mentari maluerit, hac autem via eo pervenerit, ut antiquas
formas non esse antiquas, sed novas, novas autem esse an-
tiquas sibi persuaderet: nam aliis vereor ut persuaserit. Ce-
terum quo vehementius de longe plurimis fluctuant codices,
eo maiorem esse fidem eorum apparet, de quibus aut nunr-
quam aut rarissimis exemplis eidem libri dissentiunt.
Haec igitur cum ita esse intellexissem, bipertitam esse
meam in hoc genere operam omnem volui*): ita quidem ut
alia ad certae normae constantiam, qualem fere probasse
antiquiorum diligentia grammaticorum videretur, vel praeter
librorum auctoritatem redigerem, servatis tamen si quae
etiam vetustioris aetatis vestigia resedisse suspicarer: in aliis
inconstantiam scribendi sciens probarem, sive codicum me
xciv fidei mancipans, quos ipsius antiquitatis inconstantiam re-
praesentare viderem, sive quod veterum exemplo, ut Quincti-
liani, aliquid esse intellegendi commoditati tribuendum et
concedendum hodiernae consuetudini arbitrarer. De priore
autem parte reputandum est me non ex unius Trinummi
documentis decrevisse, sed a memoria universa Ambrosiani
Palatinonimque profectum esse: nequaquam enim par est
fabularum condicio omnium, sed aliarum ratio alia. Praeterea
illud recordandum, quod de Palatini B praestantia in ortho-
graphicis imprimis conspicua capite VI dixi: qui codex an-
tiquiorem scripturam saepissime servavit in Ambrosiano ob-
litteratam.
Vt a vario usu ti litterae ordiar, primum autem de gu
dicam, consentaneum erat et qtioi quoius constanter et quofti
scribi cum similibus omnibus: nisi quod praepositionem et
vidi semper cum scriptam et sic scriptara consulto tenui. Tn
A non QUM tantum saepe reperitur ut v. 404. 671, item
(a)equm 175, QUIA h. e. cuia 45, quae scribendi ratio e certa
*) [Cf. OpuBC. phil. IV p. 146 annot.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 349
doctrina gi*ammaticoruin nata est'''); sed etiam yitiosa QUUM
AEQUUM saepissime. Ego quu litteras se excipere numquam
passusy ubi noii reciperem quo, posui cu ut y. 392 e B aecum,
Singulare est in eodem libro seryatum y. 437 quaequomque.
— Non magis uu litteras tolerayi non praecedente q: sed
quemadmodum y. 438 mtduom e B, ita sine libris idem y.727.
758. 1050. 1055, mortuos 494. 496, ingenuom 662, relicuos pro
rdicuus (quod tamen in libris solet reliquus esse, quamquam
illud agnoscit Cassiodorus de orthogr. p. 2290 [158, 15 K.)
V. 510 reposui. Exc^^eptas tamen esse tuus tuum suus suum
)rmas yolui**); a Plauti quidem ut puto aetate alienas, sed
lae yitae usu frequentatae prius potuerint quam cognatae xcv
brepere: tuentur certe banc exceptionem codices. — Par
\ io eorum, quae non yocalem uj sed consonantem ante u
l )ent. Vt igitur nouoni y. 792 ex omnibus, ams y. 644 ex
o libus praeter unum Ambrosianum, uoJgo saluom seruos
u\ mt y. 99. 180. 435. 1075 e solo B prodierunt, ita ne
ig Mus quidem y. 165 yel uult et id genus reliqua admisi.
— ^xo ue constanter mo amplexus sum in uoster, uortere cum
su progenie: in qualibus quam nihil yaleant libri, docere
y. 16 potest, sic scriptus in omnibus: Vt agro euortat Les-
boi um^ quando euertit aedibus. Pertinet huc etiam uotare
pn Aetare, annotatum etiam apud Cassiodorum p. 2283 [149,
17 .], quod yel corruptelae codicum testantur y. 457. 474: et
mii s in yulgus cognitum uorrere, ut conuorram Stichi yersui
II, 51 ei A reddendum: unde Trin. y. 409 euorsi sunt nummi
citc ^cripsimus pro eo quod olim proponebamus auorsumst
arg tum cito.***) — Porro u pro i tuitus sum ut antiquius
noi in superlatiyis tantum et similibus ut legitumus onmi-
buf sed etiam in lubet, clupeus y. 596. 718, cluentibus 471,
mo ifestus 895. 911. Reconditius est magnuficus Ambrosiani
fid alibi certum: mirum autem nec a ratione defensionem
hf 3ns, sed idem tamen testimoniorum multitudine extra
*) [Cf. OpuBC. phil. IV p. 156.]
**) [In ed. alt. Bitschelios retinere noltdt h&s formas 'ut nuno con-
jkt non Plautino tantum, sed etiam proximo saeculo prorsus incognitas.']
***) [cUuorse distrahitur cito As, Ritschelius Trin.*, qui dibtrahitur
inter alia ipse coniectaverat.]
350 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
dubitationem positum surrupui (ut surrupuisse Trin. 83) et
surruptus atque adeo surrupio*) pro surripui surreptu^ sur-
ripio: fallatur enim, qui illorum insolentiam eo deflectat; ut
corrupta e rarioribus surpui surpuisse surptus formis (ut
xcvi V. 1023) suspicetur, quas non haberent qui expedirent li-
brarii: cui quidem suspitioni et metrum saepe repugnat et
surrupio praesens adversatur. Itaque hoc haud scio an ex
prava, sed eadem vitae usu probata consuetudine suae aetatis
Plautus susceperit, ut alia quaedam non minus memorabilia.
— Praeter haec u tenui pro e in agundae quaerundum con-
ueniundus repetundi v. 366. 646. 1122. 1133: u pro o in elu-
tum V. 406, in Acherunlem 494. 525, et in epistula sem-
per, certissimo autem consilio in adulescens, cuius vicariam
adolescens formam vix umquam boni libri sine discrepantia
agnoscunt; u pro au in frudaui v. 413, de qualibus in
Parergis dictum p. 541**): denique u pro y in Suri v. 542.
546, Illurica 852. Et Plautum quidem nec sycophanta nec
Lysiteles nec Olympicum nec myropoUxe scripsisse locupletibus
testibus credendum est, sed pro y aut u posuisse***) aut i:
nobis tamen in hoc caute agendum, quibus incompertum
num forte, quorum assequi exemplum studemus, veteres iam
critici usitatam sua aetate litteram in Plautum dedita opera
intulerint, ut qua hunc ipsum usurum fuisse, si in promptu
habuisset, haud sane inepte ratiocinari possent. Quamquam
et Suria sane et Musia Donatus in Hecyrae I, 2, 8 testatur,
et Suria Suracusae sumbola sucophanta Cornutus apud Cassio-
dorum de orthogr. p. 2286 [153 K.]. Libris tamen quod in hoc
quidem genere non nimium tribuimus quamvis lifitelef et
olimpicum et miropolae scriptura ad aliquam speciem antiqui-
tatis accedentibus, non culpabit factum, qui i pro y ipsius
medii aevi tam esse proprium quam e pro ae cogitaverit. —
Contra pro u littera oe servandum fuit ut e vetustiore con-
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 644 annot.]
•*) [Cf. Opusc. phil. II p. 424.]
**♦) [Ex Addendis p. cccxxv: Monge luculentissimum docu-
mentum, quo pro y Plautum u scripsisse probaretur, licebat e Bacch.
II, 3, 128 petere: ubi nisi pronuntiatum esse Crucisalum me ex Cru-
salo putaveris, lcpos et acumen perit.' Cf. Opusc. phil. IV p. 146.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 351
suetudine repetitum in moenia v. 687, et inmoene quod
V. 24 soli Palatini prodidere, similiter atque alicubi memini
impoene scribi: ad quorum tamen exemplum haudquaquam xcvu
vel munus alibi vel v. 350. 354 ipsum immunis conformanda
duximus.
Yt reliquas vocales absolvam, et eena et paenitet (quem-
admodum alibi faenus) ut scriberem, Ambrosiani me aucto-
ritas movit, quoniam in his, quae e ae oe litterarum discri-
mine vertuntur, quo recentiores sunt, eo fidei minus codices
habent. Sed prorsus novicia affirmandi particula nae est,
quam constantissimo testimonio antiqui libri ne fuisse con-
sentiunt. Vnde factum ut ea forma cum ni permutaretur
V. 433. — Nec antiquitas vel aequiparare vel intelligere et
negligere formas novit, sed in his e vocalem probavit solam.
Eam autem e vocalem cum in plurimis vocibus vel anti-
quiorem vel plebeio rusticove sermone usitatiorem fuisse
quam, i litteram sciamus: etsi a Plauto et cepet nauebos et
magester Menerua abhorrent, tamen notabili exemplo relictum
est semuly quod tam saepe optimis in libris redit*), ut ple-
nam fidem habeat: quo accedit quod in praestantissimo illo
raonumento, quod Musei nostri phil. t. V p. 70 editum est**),
exstat SEHOL scriptum. Yt hac sese successione illius vocis xcvm
formae exceperint: semol semul simuL Quo minus falli vide-
mur, cum mediae formae memoriam etiam a Mario Victorino
p. 2457 [9, 20 K.] servatam esse existimamus: ^simul, non
semul': sine mora enim hoc pro corrupto semel restituendum.
— E ceteris paullo memorabilius est v. 17 in -4 i scriptum
pro ii: geminatum enim i in pronomine non maiorem fidem
*) In utroqne Palatino /emul scriptnra est Bacch. IV, 1, 4. 5.
IV, 2, 9. Men. II, 3, 64. Merc. IV, 1, 23. IV, 4, 48. Rud. III, 4, 66:
in B Cist. rV,-2, 104. Men. V, 9, 15: in C solo Merc. II, 1, 31: in
8olo adeo F Men. IV, 2, 99. Mil. IV, 8, 8. Pseud. III, 2, 69. 74. 76.
IV, 3, 17. Cui scripturae etiam plus fidei hinc accedit, quod aliquotiens
in B a prima manu femel fuit, secunda demum in femul mutatum, ut
Bacch. IV, 2, 9. Men. II, 3, 64. Non correctum femel idem tenuit Aul.
IV, 3, 2, ubi femid Hildyardi codices servanmt. — Ceterum mirum est
nuUa antiquioris e litterae vestigia Plautinos libros in protenus pro-
tenam Beryasse, qualia habes apud Nonium.
*♦) [Cf. Opusc. phil. IV p. 130 aqq.]
352 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
habet quam in dii diiSy pro quibus aut di dis ut i is, aut
dei deis ut ei (625) eis veteres probarunt. — Postremo ei
pro i scripturae in quibusdam fabulis, ut Menaechmis et
Mercatore, Ambrosianus potissimum est plenissimus: in Tri-
nummo manifestum huiusmodi nihil, sed tamen e spatiis litte-
rarum a nobis indagatum arteis v. 236^ fortasse etiam heis
V. 411*), e non ambiguis corruptelarum vestigiis summeis
V. 1087.**) Qualia curandum putavi ut religiose servarentur.
Aspirationem cum libris addidimus holitor voci v. 408,
.praeter libros non addidimus in hostium v. 525. 608, dem-
psimus erus nomini, cuius nunc recepta herus scriptura fide
antiquitatis prorsus caret. Vltra orthographici autem generis
fines solita in hem, m***), en scribendi discrepantia evagatur:
de qua operae pretium fuerit alio tempore agere explicatius.
Progredimur ad consonantes. Et in exitu quidem voca-
bulorum cum satis constet ipsius usum antiquitatis vehe-
menter fluctuasse inter t et d litteras eademque inconstantia
etiam Plautinos libros occupet: nos eam inconstantiam non
sumus in singulis vocibus, sed in genere universo imitati.
Etenim set, aput, haut ac praeterea illut et aliut voces,
xcix ne memoria eius rei omnis aboleretur, t littera terminavi-
musf): idem ne in id et quid faceremus, quod pronominis
propinquitas dissuadebat, cuius quot scriptura non minus
molesta legentibus futura erat quam at pro ad. Quamquam
horum nihil est quod non exempla habeat, eoque illa fir-
miora, quo saepius insolentioris scripturae vestigia in solis
corruptelis delitescunt, velut attria v. 152, Juiuriat 803, at
ferre 814, at uocato 1161: coU. 868. 887. quit habes in A
V. 95. 198. 349. 847, item quitque 854, it in aliis fabulis
*) [v. 411 I8TI8, non K«««, etiam A habet.]
**) [mmmis Trin.', ubi manum poetae nondum restitatam esse
Ritschelius annotavit.]
***) [m formam cum iam in Mercatore (edita a. 1864) RitBchelius
ut Plautinam tuitus esset suscepissetque , vindicavit postea Brixius
Emend. in Pl. Captivos (ed. Lignitii a. 1862) p. 17 sqq. C£ Ritschelii
ann. ad Menaechm. v. 1018.]
t) [Sed apvtd haud illud cUiud sim. scripturam aetatis Plautinae
propriam esse eamque quae est set aput cet. multo recentiarem Rit.
schelius demonatravit Opusc. phil. IV p. 164 sq. 406, cf. II p. 723.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 353
aliquotienSy in JS v. 699 (itagif): raxius reliquis quot est,
puto quod in hoc ambiguitatem ipsi veteres defugerent. Cete-
rum non desunt^ quae in contrariam partem valeant^ ut quid
pro qiiit V. 504 , omnium autem frequentissimum, sed unius
codicis proprium adqiie, quod mirum est propemodum con-
stanter sic scriptum in solo Decurtato exstare. Corruptelis
autem etiam hatit scriptura non raro proditur, velut cum
pro eo aut positum est v. 362. 721. Sed novum est quod
duabus haut et hatid formis tertia hau accessit*), suscepta
a me ex Ambrosiano v. 233 {hau liquet) et 462 {hau bonumst),
in eodemque codice aliis in fabulis tam saepe exstans, ut
de calami lapsu cogitari nequeat. Accedit quod in uno quod
sciam monumento apud Gruterum p. 769, apud Orellium
n. 4848, planissime scriptum est heic est sepvlgrvm hav
PVLCRVM PVLCRAI FEMINAE: ubi a se tacito nimirum emen-
datae scripturae hattd hanc paratam esse defensionem Meyerus
voluit Anthol. lat. n. 1276: ^haud] hau Gruterus.' Opportune
autem accidit, quod illius formae prope intermortuam me-
moriam licet grammaticorum auctoritate munire quantumvis c
ea nunc obscurata. Neque enim sana esse haec, quibus de
haud particula praecipitur, Marii Victorini verba possunt,
quae e p. 17 Gaisf. paullulo quam apud Putschium p. 2462
[15, 21 K.] correctiora infra scripsi: ^Haud**) aduerbium est
negandi et significat idem quod apud Graecos ou: sed ab
antiquis cum adspiratione, ut alia quoque uerba, dictum [est]
et adiecta d littera, quam plerisque uerbis adiciebant. d ta-
men litteram conseruat, si sequens uerbum incipiat a uocali
ut haml aliter muros et haud equidem, at cum uerbum a coji-
sonanti incipit, d perdit ut haut dudum'et hattt multum et
haut placitura refert, et inducit t^ Si, quam ingenitam non
habuit, d litteram ascivit demum hatnd particula et toUendi
hiatus caussa conservat, consequens est profecto ut, ubi
nihil hiet, non mutet adventicium incrementum cum adven-
ticio incremento alio, sed abiciat potius et pristinam indo-
lem induat. Quid multa? non de hatjid vel haut scriptura
grammaticus praecepit, sed de haud et hau^ quam cum non
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 591 sq. III p. 131 sq.]
**) \hau Nov. Exc. Plaut. I p. 6.]
FS. RITSCHELII OPVSCVLA V. 23
354 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
concoquerent librarii^ corrigendo sibi notius intulerunt. Indu-
cenda sunt et indudt t yerba^ quae assuta esse ipsa collo-
catio docet, cum saltem d perdit et inducit t coniungenda
fuisseni Ab initio fortasse aut ipsum Hau pro Haud repo-
nendum^ aut post ou addendum et fuit au. Reliqua; quibus
summa disputationis continetur; sic si quid video scribenda:
^at cum uerbum a consonanti incipit, d perdit ut hau dubiam
et hau multa et hau placitura refer/ Nam ut huc tandem
deveniam; quod longe gravissimum est et ponderis plurimum
Victorini memoriae addens, manasse haec omnia e germana
doctorum grammaticorum arte et disciplina manifesto exempla
docent; quae ad crisin Yergilianam spectant omnia: quando
ci ad Yergilium simillimo se studio latini grammatici toti ap-
plicaverunt quo ad Homerum graeci. Haud aliter [Rutulo]
muros habes Aen. IX, 65: haud eqiiidem cum Georg. I, 415
tum quater in Aeneide: fuiud pladtura refer (ut nunc vul-
gatam formam teneam) Aen. XII, 76: Jiaud muUum apud
Yergilium non magis exstat quam haud dudum^), sed haud
multu Aen. III, 610. XII, 506, haud duhiam ib. II, 359: nam
Plautinum haud dudum exemplum e Persae lY, 3, 28 Yer-
gilianis disputationibus mixtum esse parum credibile. Quo-
rum exemplorum nullo hau formam vel veterrimi libri mss.
servarunt. Sed apud Plautum profecto, sicubi servant, non
esse a nobis oblitterandam intellegitur: ubi tamen, etsi num-
quam ante vocalem hau, at saepe sive haud sive haut ante
consonantem in Ambrosiano scriptum esse non est mirum.
Nunc autem licebit etiam de Charisii obscuriore testimonio
rectius quam adhuc factum est iudicare**), cuius haec sunt
post brevem de sed particula disputationem verba lib. I p. 87
[112, 8 K]: ^Haiid similiter d littera terminatur: au euim
graeca uox d littera termina[ri apud antiquos] coepit, quibus
mos erat d litt[eram omnibus] paene uocibus uocali littera
*) [£x Addendis p. cccxxv: 'qnod ioncta haud dudum verba
exstare apud yergiliom negavi, etsi vere negavi, tamen ezcidisse po-
tius aliquid in Victorini verbis nunc video. Nec enim dubitandum
videtur quin ad Aen. X, 599 grammaticus spectarit: Jhaud (immo hau)
t(dia dudum.^]
**) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 4 sq.]
BMENDATIONIS PLAVTINAE. 355
finitis adiongere; ut qm ted hoc nodis [dicam pro]ficisci foras,
sed et per t scribi sonus uocis admittit/ Nihil in illis nisi
ut videtur hoc mutandum: ^hau enim, graeca uox ou^ d lit-
tera t. a. a. c- Postrema his, ut est in proverbio, colopho-
nem addat Phocas de aspiratione p. 1724 [440, 42 E.]: ^omnia
quae au diphthongum in prima syllaba habebunt, dasian
respuerunt ut audax. designatum est haudi unde hauscio com-
positum simplicis habebit scripturam.' Fluxit hoc quoque
e genuino fonte antiquae doctrinae, nisi quod non ez haud
et scio, sed ex hoc et hau componi hauscio fugiebat gram- cu
maticum. Sed de tali composito haudquaquam eum som-
niasse, documento est Palatinorum in Mostellariae versu III,
2, 96 scriptura haufcio (cui recentiore manu superscriptum t)
in JB, haufclo mC. Ceterum etiam haufecuf Poenuli IV, 2,
13 JB servavit.
MoUiorem cum duriore sono mutavi etiam in puplicus,
id ubi libri oflferrent, ut v. 286. 1057, quo versu mirum in
B pullicif scribi ut bis praeterea v. 1044. 1046.*) — Pro c
e libris suscipiendum g duxi in gurgulio v. 1016. In ser-
vando t pro c, ut in nuntius pretium negotium, Palatinis mul-
tum praestat Ambrosiani diligentia: in condicio consentire
omnes solent. — Geminatam consonantem cum A probavi
in comessum v. 406 (cui congruum est alibi in eodem scrip-
tum ESSURio**)), simplicem cum omnibus in causa, paulo^
et quod constans in hoc librorum fides solum tuetur, ilico
pro reiectaneo illico. Quo pertinet in aliis fabulis frequen-
tatum uilicus. De immo, quattuor, luppiter, mille et mUia,
annus et anulus (v. 789) in vulgus constat. Yitiosissima est
hicce huncce scriptura, de qua non indigna explicatu alibi
promam: amplius enim res spatium poscit. — Elegantioris
aetatis consuetudine extritas litteras servavi in quincto v. 524
cum A***)] cum eodem in disparis rationis forma nanctus
V. 63, cui conferenda ibidem proditum corrumptor v. 240, in
*) [Cf. Opusc. phil. IV p. 123 Bqq. 161 sq.]
**) [Cf. Opusc. phil. II p. 646 annot. III p. 66.]
***) ['qaamvis rara et forta^se singnlaria in ipso nomero ea ait
scriptora, de qna cf. qnae dixi ^de tesseris gladiatoriis)^ p. 324' (=aOpusc.
phU. IV p. 607). Trin.*]
23*
356 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
vitiis autem scripturae latens corrumptum v. 114. 116. —
lunctum m litterae p sonum quantopere veteres adamarint^
i^on sumpsi sumptum tantum arguunt, quae sine p scribere
velle perversum foret, sed etiam, in quibus non necessarium
cmpy crassiora dampnum v. 219. 314. 585, contempnit v. 323,
atque adeo antempnas v. 837.*) Quae si qui non e vul-
gari pronuntiandi consuetudine ipsius antiquitatis relicta esse,
sed codicibus inhaerescere e posteriorum saeculorum barbarie
opinantur: qui tandem factum dicent ut, quo qui a barbarie
propior codez est, eo illarum quidem asperitatum minus, eo
autem plus teneat, quo ab illa est remotior et propius ad
antiquitatem accedens? Nec de temptare forma post Bent-
leium in Phorm. III, 3, 19 hodie fere dubitatur. — Ofifen-
sionis etiam plus habere thensaurus videbitur constantissimo
codicum usu confirmatum: quod etsi facile est ratione esse
destitutum intellegere, tamen demonstrare difficile fuerit non
potuisse prava quadam Romanorum consuetudine prorsus in-
crebrescere, praesertim cum conicere in promptu sit eo illos
totiens quotiens compluriens uiciens uicensimus formarum simi-
litudine ductos esse. De his enim si credimus codicibus, si
de sumipuissey si de hau, quod casu tantum factum est ut
aliorum quoque vi testimoniorum comprobari potuerit: quid
est cur communi consensui eorundem codicum non credamus
de illo, quod contrario casu evenit ut alia auctoritate fir-
mari non possit? Nec mirum iu hoc potissimum vocabulo,
ut cuius vera origo neminera fugere posset, insertam n litte-
ram aliis displicuisse, velut Servio in Aen. I, 359, sive is
ipse iudicavit sive veteres criticos secutus est. Ceterum etiam
in Megalensia Forensia Hortensia extritum n constaty immis-
sum in aliis plurimis quae Conradi Schneideri diligentia con-
gessit p. 457 sqq. — Ab initio vocabulorum binas pro sim-
plici consonantes non est dubitandum quin Plautina aetas
civ constanter posuerit in gnatus (vel fortasse cnatvs potius),
etiam in gnosco, ut ex SC. de Bacanalibus apparet.**) Huius
scripturae quid in Plauto proxima post Augustum tempora
*) [Has formas postea Ritschelius merito sprevii]
**) [Cf. praef. Stichi p. xvi.]
KMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 357
reliqui fecerint; satis certo definiri nequit: aJiquanto plus
fidsse quam Naekio yisum est Opusc. phil. I p. 187 sqq.,
talia ostendunt quale Philologi vol. I p. 309 [= Opusc. phil. II
p. 285] diximus igncUa esse pro innata. Yerum est tamen,
propemodum constanter in substantivis gnatus gnata g ser-
vari. — Contra atque in his omnibus extrita littera rusum
pro rursum antiquior aetas probavit cum similibus: nec prae-
termiserunt grammatici ut Priscianus I p. 559; Yelius Longus
p. 2237. BKnc igitur est, quod v. 182 aut redemi ruffum
aut redemir' fum est in libris mss.*), item prosus pro prarsus
V. 730 in B, Et rusum quidem testem B habet etiam Merc. I,
1, 68 (ubi lusit poeta in rus rusum) et II, 2, 25, eodemque
scripturae depravatio valet tu fum Persae Y, 2, 29, rifum
Curc. Y, 2, 5: in solo C rusum repperi Mil. III, 1, 178. In
eodem prosus habes Most. I, 3, 149, prosum Persae lY, 3, 8,
in B proffum Cist. lY, 2, 32. Propinquum his susum BD
servarunt Amph. III, 4, 25, quod in fuf iam transiit Cist. 11,
3, 78. Ab hac igitur scribendi ratione profecti certissimam
eandemque simplicissimam medicinam prope desperato mul-
torumque coniecturis vexato versui 1130 adhibuimus:
Nam beneficium, homini proprium quod datur, prosum
perit
pro eo quod est in libris prosumpferit**)
De aliis quibusdam dicam promiscue. Exquisitum est
m B et [ut videtur] A v. 426 servatum dehibuisti pro
debuisti, cuius alterum exemplum ignoro : comparandum illud ov
cum praehibere***), quam Plautus formam solam novit: nam
praebere in noviciis tantum libris exstat. — Respuit autem
antiquitas vitiosam nequidquam formam, pro qua boni codi-
ces tantum non semper nequiquam tenent, ut v. 973: ut
prorsus praeter morem bis in una fabula, v. 440. 565, pra-
vae scripturae vestigia in illos irrepserinit)
Certas autem cautiones quasdam interrogativa ne par-
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 269. 644 sq. 716.]
**) [proraum perit iam Boxhoftiius emendaverat.]
***) [Cf. Oposc. phil. II p. 400 sq.]
t) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 67 eq.]
358 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
ticula*) habei Quam ratio quidem iubet pleue ante yocales
scribi; ut fit in elisione latina, velut qudline amico, itane
esse: sine apostropho autem ut Graecorum Trdp iT0Ta|Li6v,
ubi ante consonantem truncatur; velut hdbeon pactam, men
numguis, ubi quidem nulli prorsus usui circuli adiectio ha-
heon' men'. Yerum tamen etiam in priore genere tam saepe
in optimis libris ipsa e vocalis abiecta est, haec ut fidem
faciant uon abhorruisse eam scripturam a veterum doctrina
grammaticorum. Servavimus igitur, sed necessario addita
apostropho, cuius nulla umquam in libris significatio fit^ velut
incondliastin' eum v. 136, falson' an 210, tanton' in 609,
ipson' istas 902, nouisUn' hominem 905: quibus exemplis om-
cvi nibus e intercidisse librariorum incuria multo minus credi-
bile est quam probatum esse hoc genus a criticis ad graeci .
exempli similitudinem. Rursum autem singularis ratio eorum
est quae extrita s littera in en, in abbreviata sunt, ut ualen
auden audin abin. Quae cur ante consonantem collocata, ut
ualen pater^ audin tu, apostropho augeantur, primum non sit
plus caussae futurum quam in hdbeon pactam: at aliquanto
adeo minus esse hinc perspicitur quod, si ualen' <mdin' scri-
batur, haec non possis non pro ualene audine dicta accipere,
quae tamen formae numquam fuere: nam una eademque
mutatione plenae ualesne audisne voces et s et e amiserunt,
nec magis ualene quam ualesn admiserunt. Hinc igitur con-
sentaneum visum (quamquam talium nullam esse necessita-
tem largimur) sine apostropho etiam ante vocalem uiden
egestas v. 847 scribi et abin hinc v. 457. Cui minime re-
*) £a pariicala dici nequit qnotienfi librariorum incaria vel elapsa
sit vel obBcnrata. Qaam ex A revocavimas v. 360. 360. 378. 420. 515,
coniectara additam recepimuB v. 375. 635. 685. 957, tatati Bamos v. 642.
Qaamqaam etiam perperam in codicibas acceasit nt v. 127, abi dedisti
argentum? non est interrogantis, qui quod nesciat sciscitetur, aed cum
irrisione quaerentis. Dubitari potest de v. 1046, num lectius ibi non
quam nonne legatur [sic Trin.^, cuius alterum cum infinitivo exem-
plum Plautinum desidero. Eecte sine ne interrogatur v. 318 exprobras,
605 sine dote dahit, 708 ienes iam, 912 iam recommentatu'8, 982 fassu^s,
dispari autem ratione v. 941 e caeto ut videtur. [V. 982 interrogatio-
nem quam ante cum Hermanno etatuerat Ritschelius in ed. altera recte
Hauptio improbatam dicit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 359
pugnat; quod eandem addidimus apostrophum in potin' ut,
satin' ego v. 628. 759. 925. 1013. 1071, ubi id eadem, quae
in illis dissuasit, ratio suadet: nam probae sunt et usitatae
ipsae satine potine formae (v. 1177 coU. Mil. IV, 4, 41), quas
linguam praeter uidene abine admisisse non est mirum, cum
hoc intersit quod hic longa, brevis illic vocalis s 'litteraiu
praecedit. Nam quod certa quadam licentia veteris proso-
diae etiam niden abin (numquam auden, audin) correpta vo-
cali pronuntiata sunt, id ad primitivam naturam eius syllabae
nihil pertinet. Igitur ut complectar de ne particula dispu-
tata, illud studui, ut quantum possem inutile apostrophi artifi-
cium a Plauto prorsus removerem: non ausus tamen expellere,
ubi graeci moris affectatio etiam notam Graecis probatam re-
quireret. Quae genera ne discemere quidem potuissem, si in
hoc vellem veteres criticos Vergilianos sequi, quos sane Aenei- cvn
dis X 668 {tanton* me crimine dignum) probasse apostrophum
e Diomedis p. 430 [435 K.], Prisciani p. 1287 [520 K.], Donati
p. 1742 [372 K.], Maximi Victorini p. 1944 [194 K.] testi-
moniis cognoscitur. Verum eisdem de talibus, quale est
tanton honore, in Vergilio omnino decemendum non erat.
Nihil autem in Plautinis comoediis latius patet quam
est et es vocularum aphaeresis, quam codicum in longe
plurimis exemplis sive manifestus sive variis corruptelis ob-
scuratus consensus postulabat ut constanter ipsa scriptura
exprimeremus. Cuius usum recte iam Niebuhrius in con-
spectu orthographiae codicis Vaticani, unde Ciceronis de re
publica fragmenta prodierunt, vidit nullis constructionis fini-
bus coerceri, ut non minus usitate quaest una relicta et quae
unast relicta quam quae una rdictast dicantur: ut v. 484 cena
hac annonast sine sacris hereditas. Itaque nihil caussae erat
cur V. 310 sine aphaeresi scriberemus tu si animum uicisH
potius quam animus te, est quod gaudeas, vel v. 508 Philto,
est ager*): sed talibus quidem exemplis admovendam apostro-
*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'hand scio an non satiB probabi-
liter est verbi aphaereBim etiam eis exempliB adhibuerim in qoibus est,
ut breviter definiam, non valet ^ct(, sed ^cti: ut v. 310. 508. Quibus
paria sunt Bacch. IV, 8, 51 itntno est quoque^ ib. 74 si est, cui opponi^
txir-si non est.' -^ te, est et Philto, est scripsit RitBchelius in ed. alt.]
360 PROLEGOMEKA DE RATIOKISyS
phum duximuS; cuius praeter haec tam supervacanea adiectio
in st fuit quam prorsus necessaria in aphaeresi secundae
personae nactu's nada^Sy qualia sine aliqua nota plane non
habeas qui a nactus nactas discernas. IUa igitur sic: te, 'st
et FhUto, 'sty scripsi eo confidentius; quo magis dubitari
potest; felictast scriptura^ quam ego ut simpliciorem praetuli,
an relicta st praestet omninO; quippe quo facile illud ducat,
quod tam frequens in Palatinis libris est ft litterarum in /t
depravatiOy hoc ut saepius quam illud offerant: ut y. 158.
cviii 208. 227. 319. 338. 368. 378. 411. 422. 430. 439. 445. 451.
511. 525. 526. 533. 542. 563. 595. 596. 869. 932. 1010:
quibus adde fit fiet fim corruptelas y. 141. 364. 529, ufnst
syllabae in uft yel uf conyersionem yel huic contrariam
aliasque miras saepe deprayationes y. 112. 264. 368. 542.
600. 830. 1005. 1043. 1058. 1173: perperam autem positum
meust pro meus est y. 1055. Sed sane personae mutatione
accedente non potuit aphaeresis teneri y. 934: in Panto? SY.
est, non illa. Satis autem ineptum esse apparet, quod qui-
busdam placuit nactm's atque nactus'st scribere putida dili-
gentia. Ceterum et tertiae personae et secundae aphaeresis
yocalium quidem finalium communis est omnium; siye eae
breyes sunt siye longae: in s terminata yocabula utrumque
genus admittere hac condicione solent, ut eam consonantem
quae praecedit yocalis breyis sit: ab iis quae in m exeunt^
alterum genus prorsus exclusum est solaque tertiae personae
aphaeresis ascita. Neque enim eo linguae usus progressus
est ut, quod posset profecto, etiam nisi quidem's obnoxius
y. 1063 probaret pro quidem es, quamquam et quicquamst et
quamst \guam est Trin.^J y. 801. 575 et quomst et similia
quaelibet probayit. In yocalibus autem non erat cur yel
quoquest y. 429 yel uicturaquest [uicturaque est Trin.^ y. 56 yel
ita's y. 46 yel Jierde^s y. 973 [herde es Trin.* cf. p. ccxxxv]
vel homo's v. 447 vel test y. 196 vel eost v. 323 vel sist [si
est Trin.^] v. 946 vel mist v. 895 vel mi's [mi est et mi es
Trin.^] v. 94. 635 vel tu*s v. 454 defugerem, quorum si quae
e libris nihil praesidii in hac fabula habent, at habent in
aliiis. Denque in eis, quae s consonanti finiuntur, brevium
vocalium fines numquam secundae personae aphaeresis ex-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 361
cessit, sed substitit in honu^Sy sifnili*s: ultra progressa est
tertiae, sed raris exemplis nec semper dubitatione vacuis^ ut cix
rest admisso pro res esL Quo tamen religiosius talia ser-
vanda fuerunt quale est in A exstare visum v. 537 ut ad
incitast redactus*): nam etsi usitatius sane praedicato in fine
enuntiati posito est adhaeret, tamen non raro etiam aliud
placuit. Yelut Ambrosiani auctoritate v. 563 firmatur quid
hic est locutus tecum pro quid hic locutust tecum (ut tempust
adeundi pro tempus adeundist v. 432); si est molestum libro-
nim**) vestigia tuentur v. 946; satin tu's sanus ad codicum
fidem fat intuf fanus v. 454 propius profecto accedit quam,
quod esse usitatum scio, satin tu sanu's [sic Trin.^ cum A].
Ita V. 365 nihil interest, multa ei opera opust scribas an
multa ei operast opus, quamquam hoc esse durius sensi; nec
V. 329 non potuit omne autem fneumst tuum dici, etsi a nu-
merorum in priore versus parte elegantia praestat omne meum
autem tuumst — Goniunctum est autem hoc genus univer-
sum cum syntacticae rationis observatione, quae in emen-
datione Plauti maximi est momenti. Nam quo is sermoue
utitur ad vitae usum communem composito, ab eo et est et
es verbi omissionem, cum a poetis tum a scriptoribus fre-
quentatam, sciendum est omnino esse alienam nec nisi raris-
simis condicionibus probatam,***) Et alterius quidem per-
sonae exempla negotium nusquam facessunt, ut quibus exigui
circuli adiectione es ubique nulla opera restituatur. Neque
enim audiendi, si qui cum Bothio, cui Donatus praeivit in
Andr. III, 2, 16, velut haec defendant in hac fabula: habea^
ut nachis pro nactu's v. 63, tute obiurgandus 96, numquid me
rogaturus 198, 5i . . . ^w hinc dbiturus 714, iam recommen-
tatus 912, quod te accepisse fassus 969, po^t tu factus Char-
mides 975, ut charmidatus 977, nunc is factus 980, fassus cx
Charmidem dedisse 982, quia perpessus 1165. Sed ne in tertia
quidem persona maioris vel laboris vel audaciae erat totiens
*) [ad incitas redactust Trin. *, ut Poennli IV, 2, 86 ; cf. Optisc.
phil. III p. 63.]
'*''*') [81 €8 molestus praebent libri: 'quod potest ad 8% molestumst
spectare.' Trin.*]
***) [Cf. Opusc. phil. II p. 608 sqq., alibi.]
362 PBOLEGOMENA D£ RATIONIBVS
alibi a librariis obscuratum t^ vel umst revocare; ubi contra
Plautinum morem us vel um vulgabatur. Id igitur ut ducibus
libris et, quod auget corrigendi confidentiam^ saepe non om-
nibus, sed optimis tantum A et B, factum est yelut his
locis: hdbiturust v. 206, tempust 432, patientissumunist 542,
licitumst 566, gestandust 596, et ter continuo ordine igno-
randust, dbdendust, abstinendust v. 264*) — quando ne in tali-
bus quidem semel posito est satisfit consuetudini**) — : ita sine
libris haud cunctanter adulescentulust [sic A] restituendum
erat v. 366, natust 575, uictust 706, nuUo autem modo contra
libros V. 1131 cum Bothio inferendum quod datum utendum
pro utendumst Quo in genere vel Hermannus quaedam in
Bacchidibus corrigenda reliquit, ut v. 299 [331] ubi Theotimust
scribendum, et 587 [619] ubi magist***) Quid? quod etiam in
responsis, ubi satis erat ipsum nomen, quod in interrogatione
fuerat, iterari [ipsiusve rei, de qua quaesitum erat, simplicem
notionem afferri], tamen est accessit v. 1176 sq.: LE. quis homo
tam tumultuoso sonitu me exciuit foras? LY, beneuolens tuus
atque amicust Ad cuius exempli similitudinem v. 1070
scripsimus: ST. quis est qui mentionem homo hominis fecU
optumi? CH, ipsus homo optumustf) Idemque in ea responsa
cadit quae fiunt ita particula: itast v. 196, non itast 649: ut
verear ne etiam v. 375 itast pro simplici ita a poeta scrip-
tum sit. Exempta esse pauca videntur, quibus ad rhetori-
cxi cum genus accedatur, in quo propriam sibi sedem omissio
verbi habet. Nam v. 127. 429 in factum sine est posito libri
sane consentiunt: quamvis a numeris nihil impediat quomi-
nus priore loco scribatur factumst neque facti piget, alter
*) [In ed. ait. Ritschelius ahdendus dtque apstandust scripsit, qnam-
qaam non sine dnbitatione num praestaret, qnod hoc loco commendaverat.]
**) Cf. simile Mercatoris exemplum, quod p. lxxxv [341] annot.
tractavi.
***) [Ex Addendis p. cccxxv: 'reliqnis exemplis, qaibas -tMi
revocayi pro -us, adde apust e v. 365: ex eis aatem, qaibaa immerito
ab Hermanno -us servatam esse in Bacchidibas dixi, deme Theotimus
qaod hac errore irrepsit^ proqae eo sabstitue meliiis Bacch. v. 45 [76],
opus V. 189 [221].']
t) ['praeter rem' Trin.', ubi item v. 1177 ob 'certam rationem'
sententiam hoc loco propositam dereliquit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 363
autem yersus non minus eleganter his accentibus incedat:
Factiimst. — Vt quidem illud perierit, — Factum id
quoquest.
A mutatione tamen cohibebat dubitantem^ quod et utroque
loco in Calliclis atque Lesbonici contumaciam apprime con-
venire participii tamquam praefracta brevitas videri potest,
et alibi quoque ipsum illud factum sine est dicitur, ut Bacch. 11;
3, 61 sapienter factutn a uobis.*) Sed v. 1036 nequam qui-
dein non est pro nequam id quidem est, quod admisit Her-
mannuS; sed accusativus est neutri generis; prorsus ad eorum
similitudinem quae praecedunt morem improbum. Certas autem
nullique dubitationi obnoxias exceptiones satis alioqui con-
stans lex has habet: primum nudiussea^s cum similibuS;
quae ne apud Plautum quidem t litteram in fine asciverunt;
deinde usu frequentatas mirum ni et mirum quin locutioneS;
ut V. 495; teridam potis vel pote vocem, quae hoc habuit
singuIarC; ut non pro potest tantum vel potis est usurparetur,
sed etiam pro aliis formis eius verbi, etiam pro infinitivo.
Quod etsi nunc non vacat longius persequi, tamen ex ipsa
Trinummo designandum est, quod Ambrosiani praestantiae
debetur, v. 352 qudndoquidem nec tibi bene esse pote pati
neque dlteri: ubi vitiosum erat quod vulgabatur potes, quo-
niam in composito verbo non magis quam in simplici, es
syllaba corripitur apud Plautum.**) Hoc igitur duce exemplo
asperiorem proceleusmaticum ab initio versus 730 potest fieri cxn
removi cum Bothio. Potueram elegantiae etiam illud tri-
buere, ut versus 80 principium sic expolirem: Non potis [sic
Trin.* cum Bothio] utrumque fieri (quamquam licebat etiam
Non potis est fieri utrumque vel fortasse Non potis utrum-
quest fieri), nisi nimia exemplorum multitudine correptae est
vocis offensio omnis tolleretur, ut v. 3 adest en [adest em
Trin.*], 354 is est immunis, 908 quid est negoti: qualium
auctoritate ne ea quidem umquam sollicitavi, quae perfacile
erat ad maiorem scilicet elegantiam transposita est vocula
adducere, velut v. 630 qtiod facillumumsty 668 ita amor est,
*) [Cf. Opn8C. phil. II p. 609. 615.]
**) [Cf. ad SUchi v. 325.]
364 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
697 is hanos est, et praeter cetera quid eist nomen v. 906*):
quod ut uno tamen versu 249 reapse facerem**), propria
dimetrorum concinnitas et numerorum lenitas exigebat. Cete-
rum quod in potis, pote, idem in potine, potin cadit, sat saepe
pro ipso potin' est posita. — Dixi de prima et secunda per-
sona singularis numeri. In reliquis etsi aliquotiens verbo fiuito
caret praedicati cum subiecto copulatiO; tamen ne hic qui-
dem id saepe factum nec de more potius quam praeter mo-
rem. A commotione animi excusationem habet in cantico
positum ego expertm v. 826, quod tamen sine ego ne intellegi
quidem potuerat: omisso sumus cum quadam gravitate dictum
V. 492 nos homuncuU salillum animae (si iucorrupta scriptura
[cf. p. 336]): addito sunt supplenda participiorum constructio
alii emortui v. 535 et trapezitae mille drachumarum redditae
426, quae enumerantis sunt, praeterea in relativo enuntiato
qui nil meriti v. 1049. Aliquotiens legitur non apposito sunt
verbo futura participium, ut Amphitr. V, 2, 3 quae futura
et quae facta, eloquar, Bacch. III, 4, 12 quae futura, fabulor,
Gxm vel adeo sint coniunctivo omisso Aulul. III, 2, 18 mean saiua
futura: numquam autem tam insolens collocandorum verbo-
rum artificium offendi quam Trinummi v. 209: quae neque
futura neque sunt, tamen illi sciunt. Tolerarem loquendi genus
tale: neqtie quae futura, neque quae sunt: sed ex uno relativo
suspensa neque futura neque simt aspernatur Plautini ser-
monis simplicitas. Quo accedit simplicitas cogitandi, qua ut
praesentis ante futurum tempus mentio fiat suadetur. Quae
cum ita essent, et Ambrosiano testimonio et Bentleiano iu-
dicio relicto sic illum versum eiecto tamen (non eiecto illi)
ad communem consuetudinem revocandum existimavi:
Quae neque sunt neque futiira sunt, illi sciunt.***)
Ceterum ne in infinitivi quidem constructionem ea de qua
*) [Sic Trin.' pro quid est ei nomen 'asperitate fiingulari, quam
non debui tueri.']
**) [Qaem pGstea et aliter constituit Ritschelius et cum Baechelero
interpreti tribait.]
***) [In ed. alt. Ritschelius totum hunc versum confictum esse ad
ezcmplum Tersus 206 iudicavit ]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 365
agimus lex sermonis non aliqua ex parte cadit. Non loquor
de futurum pro futurum esse posito, quod propemodum in
infinitivi naturam abiit (e. c. Capt. II, 3, 67. Cas. prol. 57.
IV, 2, 9. Epid. V, 1, 19. Most. I, 3, 45. 68), nec de talium
frequentia qualia sunt factum proho, dictum oportuit, de quo-
rum ratione pueris constat: sed non Plautinum fuerat v. 1156
filiam meam tibi desponsatam audio, ubi desponsam esse B
praebuit; nec magis Plautinum Bacch. II, 2, 40 ut hanc rem
natam intellego, quamvis a Bentleio olim in Ter. Adelph. III,
1, 8 et ab Hermanno nuper probatum, pro quo e librorum
scriptura ut hanc rem natam esse intellego efficiendum erat
ut rem esse hanc natam intellego (vel fortasse ut rem hanc
natam esse int*)): nam etiam hiulcus Casinae versus II, 5, 35:
Tibi et Chalino: ita rem natam intellego
ipso immisso esse redintegrandus est.**) — NuUo autem
monitore opus est, ut non posse aliorum praeter ipsum prae- cxiv
sens temporum formas cogitatione addi intellegas: quod qui-
dem commemoro propter insertum ab Hermanno v. 822 fuit,
Sed abripi me passus sum longius. Superest enim ut
de eo loco dicatur, quem omnium constat et impeditissimum
esse et infructuosissimum: qui quidem assimilatione (ut bre-
viter loquar) praepositionum cum verbis compositarum con-
tinetur. Itaque in horum varietate certis legibus regunda
nec ego volui operam perdere, qui nihil in eo genere posse
profici intellegerem, nisi ut aut horridioris antiquitatis, at
antiquitatis tamen vestigia abolerentur aut inauditarum for-
marum effingendarum periculum subiretur. Nihil igitur miram
saepe inconstantiam propagare veritus e veterrimis codicibus
volui singulis in locis pendere. . Vnum est tamen qiiiddam,
quod nec praepositionum finibus coercetur et scribendi con-
stantiam non admittit tantum sed etiam postulat: parili enim
norma sc litterarum societatem libri Plautini in suscensere
(v. 1164. 1166. 1174), sescenti (791), sesquipede (903) ita
tuentur, ut abhorreant a sticcensere sexcenti sexquipede formis.
*) [sic cum Pylade Ritscheliua in editione.]
**) [Ex Addendis p. cccxxv: MUnd addere poteris, quod tetigi
Muaei philol. novi t. IV p. 682 ' (= Opusc. phil. II p. 336).]
366 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
His igitur missis ut ad ea pergam; in quibus varietas regnat,
etsi ecfodiam v. 453 ex A recepi^ non tamen alibi a libris
suppeditata effugere efficei'e soUieitayi. Inpvisu inmoene in-
rigm inpmdentem inprobis inportunam servavi v. 10. 24. 31.
61. 281. 399^ immunis immortalis impoti improbus alibi. Item
conlocem conlaudant conliffi conrigis conrepserit v. 159. 292.
735. 791. 118. 424, commerita commendare corrigere (653)
corrump^e alibi: nusquam tamen in Trinummo vel conm-
Gxv vel coll' repertinn memini. Adgrediar adcurare adsidui ad-
prime adposita adferet adfigi adlegatu adlicere libri praebue-
runt V. 45. 78. 202. 373. 470. 788. 1040. 1142. 383, con-
traria saepe, etiam astas aspiciam astiterunt 85. 589. 625,
numquam tamen nisi fallor vel affinis vel adcusare addpere
adcedere adcommodare adparere: quamquam de singulis nunc
non spondeo fidentius. Reliquum est ut saepissime in B
potissimum servata esse ap et op adnotem ante s et t litte-
ras: qualia non erat qui maiore iure quam illa ad unius
normae constantiam revocarem.*) Non potui igitur etsi vel-
lem oculis parcere, quibus non mediocri offensioni futura
suspicor modo obsequi scriptum modo opsequi v. 230, modo
abstinere modo apstinere 289, pariterque apsente 167. 617,
opscurasse 667, opsignatas 788 sqq. Gonsequens fuit ut ne
aps quidem praepositionem extimescerem v. 279. 421, alibi.
Sed compositorum haec finibus coercui, non progressus ad
ap se, ap stirpe, quamquam talia quoque saepissime in libris
reperiuntur, verum tamen numquam nisi in unum binis voca-
bulis contractis apse 79, apstirpe 217.**) Sed satis de his nugis.
CAPVT X.
Qua autem brevitate de locis grammaticis in superio-
ribus capitibud dixi, ut et ipsam rem qualis esset exponerem,
non moratus in aliorum disputationibus vel laudandis vel
refutandis, et quorundam diligentiorem disceptationem in fu-
turum tempus differrem: eadem nunc brevitate atque adeo
cxvi maiore in metricis utar et, quod gravius est, in proso-
*) [Cf. praef. Stichi p. XVI.]
**) [SicTrin.» Cf. Opusc. phil. I V p. 39 sq. P.L.M.E. enarr.p. 1208q.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 367
diacis persequendis. Ac metricae prosodiacaeque artis Plau-
tinae universae quam et debeo lectoribus et dudum paravi
iustam plenamque enarrationem, tum edam cum aliquot fa-
bularum emendationem absolvero: a quo tamquam funda-
menta profectus molestissimis de singulorum locorum scrip-
tura disputationibus supersedebO; sine quibus nunc illiusmodi
nihil tractari queat. Itaque in praesentia et capita tantum
rei perstringam et Trinummi potissimum finibus me con-
tinebo. Quodsi operam meam onmem eorum volo rudi iner-
tiae oppositam esse qui^ ut Hermanni verba mea faciam,
devoratas cum omni squalore sacras membranas et procusos
ab sese confragosos numeros sine cruditate concoquunt: eius
rei quas rationes habeam^ cum supra significavi capite vii^
tum olim in epistula illa Mediolanensi explicavi, tum paullo
uberius eis persecutus sum quibus et legere et versus scan-
dere nescientem nescio quo successu nuper conatus sum legere
et scandere docere in Museo nostro philologico. Et in libro-
rum quidem mss. fide qui fidem omnem metrorum esse re-
positam volunt^ eorum satis demirari cum ignavia coniunc-
tam inconstantiam non possumus: qui quo tandem argumento
iUud defendent; quod non etiam senarios potuisse quinis vel
septenis pedibus componi crediderunt (e. c^ quinis v. 752
ipsius adeo Ambrosiani auctoritate)? vel molossum pro pyr-
rhichio poni et monosyllaba vocabula pro proceleusmaticis?
vel ut ad aliud genus eadem ratiocinatio accommodetur,
genetivum ablativumve poni pro nominativo? vel primam
personam pro secunda tertiave? quando talium nihil est quod
non apertissimis codicum te^timoniis nitatur. Scilicet in ipso
tamquam principio, quod meram barbariem prae se ferret; oxvn
subsistere veriti in media via substiterunt et mediam bar-
bariem exosculati sunt; non reputantes ad ipsum finem^ qui
non coniunctae cum mediocri barbarie mediocris elegantiae
est sed consummatae artis; penetrasse quorum opera umquam
quicquam vel in grammatica disciplina vel in metrica pro-
fectum sit. Non ignoro equidem^ quot quantasque hoc genus
omne et cautiones et dubitationes habeat; quod facilius sit
praeceptorum severitate regere quam^ quem libertati locum
legum necessitas concesserit; indagare: in quo non raro
368 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
diligentissima demum exemplorum pervestigatione subtilis-
simaque caussarum consideratione eo perveniatur ut, quod
sit probabile, ratiocinando efficiamus. Atque in hoc ipso cum
laudabili consilio FleckeisenuS; Eampmannus, lulius Brixius
(cuius tamen falsis aliquotiens de Ambrosiano testimoniis nolo
sponsor haberi) elaborarint, tum de Lindemanni opella, qua
ille post pinguiorem Chr. Wasii, aliquanto autem considera-
tiorem C. L. Schneideri laborem de explicanda prosodia Plau-
tina bene merere studuit^ haudquaquam possum tam honori-
fice sentire quam fieri a quibusdam solet: tam miro illic
temperamento in singulis paginis et falsa veris mixta video
nuUoque ordine diversissima genera temere confusa, et ma-
xime incredibilia credendo modum omnem excedi intellego,
velut cum autem vocabulum pro pyrrhichio esse sibi persuasit
prorsus eorum exemplo, quos nuper non multum abesse dixi
quin mox est et sollicittidinibus vocabulorum mensuram exae-
quantes habituri simus. Ipse autem tantum abest ut prae-
iudicatae de perfecta quadam elegantia Plantina opinioni
cxvin videar nimium tribuisse, illud ut potius verear ne asperiora
quaedam nimia patientia reliquisse dicar, quae futura aetas
non magis quam a me nunc expulsa toleratura sit. In qui-
bus sunt de quibus iam nunc incipiam mihi ipse suseensere:
velut quod non severius consului de senectuti v. 398 pro
senecta€*)y cum ei, quod aliquam excusationem admittit, prae-
stet quod ne egeat quidem excusatione, peritique poetae sit
de duabus formis bonitate paribus eam deligere quae suapte
natura metro sit accommodatior. Quamquam in hac parte
eo me aequiores iudices experturum confido, quo incertior
ipsorum finium illorum discriptio est, quos ultra citraque
nequeat consistere rectum.
Et initium quidem habeo cur a neglecta vi positio-
nis capiam. Qua in re Plautinis criticis maximae fraudi
sive Terentii sive Bentleiani Terentii exemplum fuit. Non
quaeram nunc utrum asperiores sibi quam Plautus numeros
Terentius indulserit, an huius comoediae, ut studiosius etiam
quam Plautinae et lectitatae et a grammaticis tractatae,
*) [Cf. annot. in ed. alt.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 369
maioris integritatis speciem mentiantur tantum, reapse adeo
graviorem interpolationem passae sint: quod ut credam non
leves me caussae movent: tantum exploratissimum habeO;
eam correptionum multitudinem; quam in schediasmate suo
aequo animo Bentleius tulit; a Plautina quidem arte esse
alienissimam. Quamquam etiam apud Terentium quantilli
negotii aut quantillae quaeso audaciae est^ velut in prima
Andriae scaena duriora illa et td gratum, sed hoc mihi sic
removere:
Et gratum id fuisse adudrsum te habeo gratiam.
Sed hdc molestumst: nam istaec commemoratio.
Vel in prima scaena Adelphon graviorem etiam horum of- cxix
fensionem: amat dabitur a me a/rgenttm, sttidet pa/r referre,
quis dubitabit hac emendatione tollere:
Amat: a me argentum dabitur, dum erit cdmmodum.
Studet referre: praesens absensque idem erit:
praesertim cum compererit in aliis libris esse par pari re-
ferre, in aliis par referre, unde; quomodo creverit interpolatio,
tamquam in oculos incurrit. De qualibus iam olim monui,
cum ^de emendatione fabularum Terentianarum' Yratislaviae
a. cioiocccxxxvin [= Opusc. phil. III p. 281 sqq.] commen-
tatus sum. *) His autem plane gemellum exemplum; quod cxx
Trinummi v. 109 exstabat:
*) Ibi [1. 8. 8. p. 296 sq.], ut hoc addam, ne a codicum qnidem
aactoritate fidem habere yelnt hos horridulos Yer8iciilo8 docui Adelph.
prol. 4 eb l, 1, 15:
Indfcio de se ipse Mt, uos eritis iiidices.
Atqne ^x me hic natns n6n est, 8ed ex fratre. i% adeo:
quomm po8teriore ad intolerabiiem qnattnor consonantinm corrcp-
tionem accedit vitiosa admisso in qnintnm pedem dactylo diremptio
Yocabnlomm .v^ | wu_, mnlto illa magis insolens qnam haec _v^^u | .
in Trinnmmi y. 651: ut aolitus es, yel Adelph. I, 1, 4: ea scUius est,
Qnare ipsis libromm Ycstigiis eisqne ex parte prorsns manifestis, et
antiqnissimoram qnidem optimommqne libromm, nsns snm ad hanc
speciem Yersnnm illomm commendandam :
Indicio de se ipse, ^t no8 eritis iildices.
Atqne ^x me hic natus n6n est, sed fratre ^x meo:
Dissimili is stndiost iam inde ab adnlescentia.
PB. RITSCHELn 0PV8CVLA V. 24
370 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
cxxi Yidetque ipse ad paupertatem protractum esse se,
ecquis tutabitur in tanta corrigendi evidentia^ quantam Am-
Alind exemplnm idqae non patientias relictae potiuB qoam perperam
illatae correptioniB in extrema scaena II, 1 exstat:
S^d nemo dcibU: frustra has egomet m^com ration^s puto:
nbi non modo optime Bembinos codex frustra egomet m6cwn has ra-
tUmis puto, sed BaBilicanus qnoqae (de quo tacet Faemos) sine ne-
glectae positionis vitio ego mecum hds rationes diptnto. Omnino aatem
yix ullam scaenam esse fabolaram Terentianamm pnto, in qaa non
aliquid tnrbatam sit gravias, criticao artis medicinam etiam post Bent-
lei caras exspectans. Yelnt in eodem principio Adelphon (ut in eo
nunc subdstam) quemadmodom I, 1 v. 30. 31 iam olim sic restitai:
Nam qai mentiri aat fi^llere insaerit patrem,
Frauddre tanto m^gis aadebit c^teros
(vel Decipere tanto ....): ita ne illa quidem esse sana concedo
V. 11 sqq.:
ne aat ille ^serit
Aut liapiam ceclderit, aut praefr^erit
Aliqufd. uah, quemquamne h6minem in animo instftuere, aat
Par^re, quod sit c^rius quam ipse ^st sibi.
Qui versus quot quantiBque incommodis laborent, longom est tamquam
in transcorsa hac annotatione persequi: intelleges autem, ubi hos com-
paraveris nostra emendatione ut potuimas in integrum restitatos:
Aut c^ciderit aliqua atque aliquid praefr^gerit.
Vah, qu^mquamne hominem in 6jiimam instituere aiit sibi
Par&re e. q. 8.
Nullum enim frequentius in Terentio corruptelae genus, quam quod
ex interpretamentis nascitur: ascriptum est autem uspiam ab eo, qui
paullo ante (v. 3) a poeta positum tispiam memimBsei Eom aulem
ipsum locum simili interpolatione foedatum esse, qna alibi integri
versus non pauci conficti sunt, facile specie fallentes, sed tamen in-
digni Terentio, nuper demum monui Musei philoL nostri t VI p. 446
[» Opusc. phil. ni p. 79T], ubi eiusmodi exempla quaedam composita
habes. Nec illud concedendum, recte se habere Ad. I, 2, 2 sq.:
MI. Quid tristis es? DE. rog&s me, ubi nobis A^schinas
Si^t, quid tristis ^o sim? MI. dixin' h6c fore?
ubi in expedienda ubi particula interpretes firustra se torsenmi. Quae
si posset, quod voluerunt, significare: cum nobis sit Aesckinus, tamen
hoc ipsum tam languidum foret ut nihil supra. Bepone:
rog&s me? ubi nobis A^schiniM<?
Scin idm, quid tristis ^go sim?
Nam in Terentio quidem tam aperta plurimis locis est, quam in Plaato
i
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 371
brosiani Veterisque in Sticbi versu I, 3, 22 scriptura prae-
stat? Vbi cum in (72) legatur numeris nullis Propter pau-
pertatem hoc adeo nomen repperi, elegantissimus ex AB hic
versiculus prodit:
Propter pauperiem hoc adeo nomen repperi.
Concedo talia quoque apud Plautum reperiri^ quale est uidet
ante consonantem correptum (quamquam horum quoque pars
alium potius explicatum habet): nego reperiri in senariis
iambicis septenariisque cum trochaicis tum iambicis, nego
etiam in creticis et bacchiacis. Nam hoc teneri praeter ce-
tera volo, nimis neglectum a plerisque: nihil in indaganda
prosodia Plautina profici nisi diligentissime inter se distinctis
metrorum generibus. Ab illorum enim, quae dixi, severa
concinnitate dici nequit quantum distet cum anapaesticorum
tum octonariorum omnium licentia: in quibus non pauca
admissa sint a senariorum septenariorumque elegantia pror-
sus abhorrentia. Huic autem alteram cautionem quandam
addendam video: ut ne^ quod certis exemplis factum esse
constet^ ad totum genus aliquod calidius transferatur, qualis
ratiocinatio saepe fallacissima futura sit^ sed de singulis ut
et quaeratur singillatim et speciatim decematur. Accedit
tertium idque subtilius: reputandum est enim ne ea quidem^ cxxu
quae quia aliquando facta sunt^ posse fieri concedendum sit^
inferenda esse liberalius et cupidius amplectenda^ sed potius
sublata elegantiam numerorum saepe mirifice augere: id
quod ita esse, nisi qui non sunt ad criticam artem factitan-
dam nati, non ignorant.
His igitur praemissis^ quibus ipsum aditum munire dis-
putationis meae volui, ut ordine progrediar, primum de eis
correptionibus dicam^ quae in mediis vocabulis fiunt.
Atque omnium frequentissime cum constet vitae usu detritas
ille iste esse eccum voculas corripi, quibus aliquanto rarius
correptum ipse accedit (ut v. 901. 902, non 928): tamen his
rara fait, correctricis xnanus opera in rofingendis resarciendisque ver-
sibns conBumpta, eaqne ex antiqniore aetate repetenda qaam qua ipse
Bembinns liber scriptns est: longius autem a Terentiana integritate
Bembinas, quam a Plautina Ambrosianus abest.
24*
372 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
mirum quantum abutatur qui geminatas consonantes
omnes admittere correptionem sibi persuadeat cum G. A.
Beckero, diligentissimo homine, sed cuius ea de re perver-
sissima opinio fuit Quaest. de com. Rom. fab. p. 14 sqq.
Yerum hoc ut confido nuUum defensorem nacturum esse, ita
ne multo minus quidem dissimilia veri vera sunt Nihil ex-
terna specie propinquius ille pronomini quam UlicOj ut pleri-
que scribunt, vel potius ilico forma: cuius tamen antepae-
nultima numquam non producitur. Contrariam mensnram nec
Epidici versus III, 1, 4 nec Militis IV, 2, 39 testatur, nec
Trinummi 627, ubi non plus offensionis sta ilico habet^ quam
elisione coalescens quoi imperes v. 1061: tametsi ab neti seu
particulis similem abhorrere elisionem concedendum est*)
cxxm Nec illud mirum, cum nihil cum ille pronomine commune
habeat Uico, factum ex in loco: pro quo prorsus commenti-
ciam eloco formam, miro acumine a Gulielmio Verisim. II, 13
excogitatam, non minus autem miro iudicio a Gronovio in
Epid. I, 1, 137 probatam, temere in ipsum Plautum Bo-
thius intulit. — Vnum illud Beckero concedendum est, quam-
quam non ab hoc demum perspectum, geminatam l litteram
in longioribus quibusdam vocabulis accedente vi accentus
correptionem passam esse, ut in simillumae, cui simillimum
sdieUites Trin. v. 833, ubi transpositione eo minus opus est,
quod illud est in cantici versu octonario: quo accedunt stt-
jpellectile, expapilldto: nam de cauillator cauUlatio aliter sta-
tuetur infra. Sed ne haec quidem licentia ultra paucorum
vocabulorum certa exempla evagatur: nec ullo modo licet
illorum societate velut libellus, pellis comprehendere, ac ne
*) Non tamen haec potias canssa fdity cur et y. 316 ei ▼. 766
ne pro neu reponeremus, qoam ipsias ratio sententiae. Qoid antem eis
exemplis faciendom sit, quae passa esse seu particulae elisionem yi-
deantur, satis supra significatam est annot. p. lxxxv [341]. Quo minos
de si in seu mutando cogitabis Capt. I, 2, 6:
Sinito ambulare, si foris, si intos uolent.
[Ceterum yersu 766 etsi ne vel nei (cf. Opusc. phil. II p. 630) non
necessarium esse Ritschelius in ed. alt. concessit, tamen haad paullmn
commendationis ex ipsorum librorum in versibus 316. 315 memoria
habere monuit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 373
tdlus quidem vel nulltis, Multo minus licet ab esse proficisci
ad posse, iiissitf dedisse defendenda; aut adeo de correptis ff,
mm, nn, pp, rr, U litteris cogitare (nisi quod et singularem
et constantem rationem esse PhiUppi vel PhiUppei nominis
constat): quamvis talium ferax Schneideri p. 736 sqq. doc-
trina evaserit; ut attentus drrdboni dnnona dffinis formis pro-
batis^ deditaque adeo opera sagitta Kampmannus de reb. mil.
Pl. p. 36 defenderit in eo versu (Persae I, 1, 25), cui unius
syllabae transpositione iusta mensura restituatur:
Sagitta cor Gupido meum transfixit. lam serui hic oxxiv
amant?
quamquam facilius etiam et numeri et sermo sic procedant:
Sagitta mihi Cupido cor transfixit, Ergo igitur sine ulla du-
bitatione transponenda erant v. 385 sed ddde ad istam.*)
Nec quicquam praesidii ex eccum habet vitiosa prosodia dc-
cumbe occastimy vel v. 964 quod dccepisti**), in quod tu ac-
cepsH a nobis mutatum ipso Ambrosiano duce, quem alibi tu
dixti pro dixisti praestare p. lxiv [323] vidimus. Praeter cetera
comparari posse cum eccum videtur correptum in occulto ia-
cebis V. 664 et nihil ego in occulto dgere soleo v. 712, sed si
quid video videtur tantum. Non quod toUenda esse exempla
putem (quamvis facili negotio in illorum posteriore ego***)
deleatur): sed quod, nisi mea me coniectura fallit, ipsam
ocultus formam simplici c littera et pronuntiatam et scrip-
tam antiquitas probavit, quemadmodum in aperire et operire
verbis, quae esse composita ipsa notionum oppositio doceat,
item extrita est una littera. Quae coniectura primum De-
curtati scriptura commendatur utroque Trinummi versu oculto
exhibentis, multo autem certius eo firmatur, quod in
*) [Cf. annot. in ed. alt.]
**) [^qudd accepisti tolerandam ease iam tom intellexi onm Most.
308 dge dccumbe atque alia alibi sLmilia intacta reliqni.' Trin.' De
accepsii forma improbabili cf. infra p. coxvi.]
***) [Versn 712 correpta antepaenultima ne opns qoidem esse
(nednm deleta ego voce) Ritschelius in ed. alt. monet, si Beizium se-
quare sic metientem: Nil ego in occulto.]
374 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
OQVOLTOD*) (eo enim valet lapidarii vitio positum
dqvoltod) in SC. de Bacanalibus soriptum exstat, quod
non posse uUo modo pro occuUo esse^ sed pro ocuUo tantam,
nemo non concedit. Quam formam si e tenebris probabiliter
eruimuS; Gaptivorum quoque versui I, 1, 15 iusta mensura
sic constabit:
lu ocilltO; miseri uictitant sucd suO;
tametsi aliquot versibus ante non licet cochleae in ocuUd la-
cxxv tent pronuntiare; sed necessaria haec est et scriptio et reci-
tatio cochleae in occulto,**) — Ad similitudinem eccum cor-
reptionis prope accedere visum ecquis cum v. 870 a nobis
sublatum est [relictum in ed. alt.] tum alibi toUetur ascita
ecqui forma. — Non magis correptum est atqiie, nisi in li-
beriore metro ut v. 824, Rud. I, 4, 8. — Nec propterea
quod certissima sunt tste et est (in quod iam supra incidit
oratio p. cxii [363]), eandem licentiam ad dedtsti pertinuisse
credendum erat Trinummi versibus 127. 129:
DedistiV argentum? — Factum neque facti piget.
Dedistme hoc pacto***) ei gladium qui se occideret.
Horum enim posteriore cum facto sit injl, pacto in reliquisf),
plurimum probabilitatis habet e glossemate esse utrumque,
simplici autem hoc pronomine, ut iam Bothius suspicatus
est; poetam usum esse eadem ratione pauUo exquisitiore,
qua velut v. 783 dixit hoc suspitionem ab adulesoente amo-
ueris. E posteriore autem versu facillime irrepere in su-
periorem ne particula potuit, ubi ea minime opus esse
p. cv [358] annot. diximus. Nam, ne quis ipsum Plau-
tum antestetur, sciendum est nuUum exstare correptae de-
disti vocis certum exemplum. Ac primum prorsus hinc se-
greganda sunt dedi et dedtsse, quorum hoc nihili est, illud
diversissimam rationem habet, neutrum ad defendendum de-
*) [Hac Bcriptara nihil probari Ritschelias ipse vidii. Ceteram
cf. Opasc. phil. IV p. 288 et P. L. M. E. Enarr. p. 24.]
**) [cdciUeae in ocultd Bitschelius suasit Oposo. phil. II p. 509.]
***) [Dedistine Jwc facto Trin.^ coll. Lachmanno in Lacr. p. 63 sq.]
t) [Librorum memoriam ex v. 649 ad v. 129 transtolit RitBche-
liuB. Cf. praef. Stichi p. xxv.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 375
disti plus valiturum sit quam correptum; si dis placet, dedit
quadrdginta [sic in ediij Mostellariae III; l^ 115^ qui versus
sic corrigendus:
Sed arraboni has mnas quadraginta dedit.*)
Et ut hac opportunitate etiam ad dedtsse removendum utar,
in Amphitruonis versibus II^ 2, 129:
(3bsecrO; etiamne h6c negabiS; te adream pateram mihi
D^disse dono hodie^ qua te illic d6natum esse dixeras?
de vitio monere vel hoc potest quod^ cum dono hodie in B cxxvi
Bitj hodie dono D exhibet; interpretamenti indicio hic quoque
manifesto. Deleto dono scribe
(3bsecrO; etiamne hoc negabis; aiiream pateram mihi
T6 dedisse hodi6; qua te illi ddnatum esse dixeras?
nisi quis praestare dixerit Hodie te dedisse, qua illi te d, d.
Ad dedisti ut redeam; hoc qui tuetur media correpta dictum,
quaerere licet cur non etiam producta prima syllaba positum
esse libris credat Trucul. II, 6, 36: mdgnnm dedisti decus?
Nam mutilum ab initio esse Curculionis 11, 3; 66 ipsa ratio
sermonum arguit, qui addito sive ibi sive ego sic inter se
distinguendi sunt:
Ibi ^dedistin tu argentum?' inquam. ^lmmo apud trape-
zitdm situmst.'**)
Ergone unum salvum esse Menaechm. IV; 3; 15 exemplum
credes:
Ttite ultro ad me detulisti; dedisti eam don6 mihi;
prorsus illud solitarium in plus triginta legitimae prosodiae
exemplis Plautinis Terentianisque, ut taceam perdidisti, cre-
didisti formas? An nobis potius credes, aut ddno m^i de-
disti eam transponentibus, aut lenius etiam sic emendantibus:
*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'adde Asinariae IV, 1, 7, in qno
vnlgo d€dit corripitnr ante dono:
Lena^ niginti mnk9 dono argentf dedit:
sic enim plane non dnbito qnin tranjsponendnm sit.']
**) [Cf. Opnflc. phil. II p. 624.]
376 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Tilte ultro ad me t^tulisti et dedisti eam doud mihi:
prorsus ad eum modum quo etiam Bacch. III; 3; 78. IV; 7, 13
et IV, 9, 36 tetuli corruptum est in dduii?
Praeter eas voculaS; a quibus exorsi sumus, e Titae usu
communi fiuxerunt etiam inde unde intus inter nempe et
omnis ypcabula correpta paenultima; quamquam multo ra-
cxxvn rius, usurpata: quibus praeter veritatem existimata sunt
hercle ergo quippe, alia accedere. Hercle corripi iam
Bentleius in Eun. V, 8,43 'cras' inquit *credam': Trinummi
V. 52 pravam pronuntiationem, v. 507 ipsam vocem Ambro-
sianus sustulit; v. 559 aut herde ex insequenti aut ex prae-
cedentibus quidem irrepsit*); simili errore vitiosissimum pro-
celeusmaticum hercle iUe quidem v. 717 efficiunt**); producto
hercle recte procedit v. 58 [cf. p. CLiv (399)]. Ad cetera
exempla, quae in corruptis versibus sunt omnia, nunc ex-
spatiari longum est. — Correptum ergo***) Trinummi v.926
vitiabat ante certissimam Reizii transpositionem. Transpo-
nendo etiam Militis IV, 2, 17 succurrendum:
Ego continuo uxorem hanc ducam. — Ergo hanc quid
dubitas conloqui?
Persae I, 1, 26 ex Ambrosiano sic restituendus:
Quid ego faciam? deisne aduorser quasi Tit-ani? cum
eis belligerem,
Quibus sat esse n6n queam?
Ex cgo ortum ergo eiusdem fabulae II, 2, 3: item Poen. IV,
2, 71, quem sic emendo viam monstrante Ambrosiano:
Facile. — Face ego id facile noscam ergo, lit ille pos-
sit ndscere.
Stichi V, 4, 45 delendum age^ ut e praegressis illatum. In
*) [Vtramque vocalam in ed. alt. (ubi cf. praef. p. lxvii) ser-
vavit Ritechelins, mnlto tamen leniores prodire nnmeros monens altera
deleta.]
**) [In ed. alt. quidem servavit abit pro abiit reponens cum
Reizio.]
***) ['de quo olim praecepta diu est ex quo retractanda esse in-
tellexi.' Trin.»]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 377
graviore mendo cubat Men. II, 3, 84. — De correpto iinde
etsi dubitari nequit, tamen Trinummi quidem v. 218 e libro-
rum memoria unde quidquid eodem iure, quo unde quidque
alii [sic Trin.*], nos effecimus cum Scaligero unde quid, quod
in illud non alio errore transiit quam quo in Ambrosiano
QUISQUISQUAM pro quisqmm scriptum est v. 519. — Correp- cxxvm
tum intus non esse sollicitandum intellexi v. 1101 s6i intus
narrahd tibi Et hoc et alia: ubi ipsa ratio sententiae et na-
tivum genus loquendi inversum ordinem sed narrabo intus
tibi respuit, plane ut Militis 111, 1, 18:
S^d uolo scire, eodem consilio; quod intus meditati
sumus:
ubi ad loquendi consuetudinem et facilitatem sermonis valde
dura est quam Acidalius collocationem verborum commen-
dabat quod meditati intus sumus. Ergo ne de Casinae qui-
dem versu III, 3, 24 dubitandum, quin recte libri, etiam A,
talem exhibeant:
I tu atque arcesse illam: ego intus, quod fact6st opus.
Sed Aulul. II, 8, 19 parum sapiunt profecto qui et strepitus
est intus amplectuntur pro et strepitust intus. — Non minus
certa exempla correptae inter praepositionis haec habeto
Capt. III, 4, 84. Cas. V, 4 init.:
Nilnc ego inter sacnlm saxumque sto nec quid faciam
scio.
Nilnc ego inter sacnlm saxumque sdm nec quo fiigiam
scio:
quorum versuum invicem sese tutantium alter ex Ambrosiano
demum prodiit, recte lectus ab Angelo Maio. Imperitissime
in priore Bothius Nunc ego sacrum inter saxumque: nam
brevem vocalem ante mutam cum liquida numquam
vel apud Plautum vel in veteri poesi Latinorum pro-
duci tam est pro certo et explorato habendum, ut de hac
quidem re verbum non amplius additurus sim in his prole- cxxix
gomenis.*) Satis igitur praesidii paratum est Trinummi 709
*) Tenendum hoc erat in eomm potissimiim versanm tractatione,
in qaibuB casns obliqui ager yocifl locam habent, at 660. 662. 687. 700 :
378 PR0LE60MENA DE RATIONIBVS
in principio yersos positis Quid tibi tfUerpeUdtio*): qoando
sonmia simt de monosyllaba fbi pronuntiatione. A praepo-
sitione antem non est mimm eandem oorreptionem ad in-
terim particnlam perrexisse, nt CarcnL lY, l^ 25. Stichi Y,
4, 23:
Sed interim fores crepuere: Imguae moderanddmst meae.
Sed interim; stratege noster^ ctir hic cessat canthams?
et ut videtur Mostellariae V, 1, 45:
Ego interim lianc aram occupabo e. q, s^
quamvis ibi facili opera ego deleatur. Nam Persae II, 1, 5
pro interim recte nunc restitutum est interea, eiusdem autem
scaenae y. 7 eiecto interim sic scribendum duce Ambrosiano
codice:
Quom tu mgenium fans atque infans nondum etiam
meum edidicisti. **)
Verum haudquaquam yis positionis adeo nihili habita est,
ut etiam tres consonantes litterae in tntro corriperentnr: id
quod non magis factum est quam in Iwrcle. Yna et yocula
abiecta Aululariae III, 3, 3 reconcinnatur:
Ite sane nilnc iam intro omnes coqui et tibicinae *^);
lenissima transpositione sanatur Stichi IV, 1, 29:
Deos salutatum atque uxorem intrd modo deuortor
domum;
commodissime procedit in senarii speciem ab editoribus mi-
cxxx sere detruncatus septenarius Aulul. II, 8, 23:
Nimirum occidor, nisi ego intro huc prdpere propero
ciirrere,
iiem in emendando v. 725, nbi est pharetram. In cochleatn paollo ante
[p. 374] oratio incidit. [Cf. Opusc. phiL II p. 585 sqq., alibi.]
*) ['nec enim Bnechelero adBentiendnm de decl. p.*58.' Trin.*]
**) [Quom meum ingenium f. a. i, tu nondum etiam edidid^
'pauUo rectiuB' in editione dedit RitscheliuB.]
***) [Aut omnea (forma introd reposita) aut iam delet RitscheliaB
Nov. exc. Plaut. I p. 82.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 379
qui non dubito quin in iambieam scaenam aliquo casu ir-
repserit ex irochaica II, 2, ubi suam sibi sedem post v. 65
▼indicat. Non est autem magis mirum, vitiosum %ntrOj quam,
quod non esse yitiosum vidimus, correptum inter, saepe solis
vel librariis vel editoribus deberi, non poetae. Amphitruonis
lY; 3; 1 simplicissimum pmnium fuerit ista inseruisse:
Y6s ista inter u6s partite: ego abeo, mihi negdtiumst.
Nihil quicquam molestiae Cistellariae I; 1, 53 creat, temere
tentatus a Bothio:
Equidem h^rcle addam operam sedulo. sed quid tu inter
istaec u^rba:
nec plus offensionis habet Poen. I, 2, 53:
Tilrbast nunc apud aram: an tibi uis mter istas uor-
sarier:
quibus veraibus fuerunt qui satis inepte ad probandam
tnter mensuram uterentur, ineptius etiam in auxilium vocato
Capt. m, 5, 19:
Inter u6s permutauistis. Fateor omnia,
ubi permutctstis ne egebat quidem, quam habet, Veteris auc-
toritate. Sed Epidici 11, 2, 55 sic scribendus, ex parte duce
Ambrosiano:
Duae sic post me fabulari inter se: ego absoessi uolens,
non inter sese. Militis II, 2, 70 delirarunt qui de %ntercludito
cogitarunt. Mercatoris III, 1, 38 etsi per se sine offensione
est quod editur:
Et Int^r nos coniurauimus, ego ciim ilio et ille mecum,
tamen, si transponendos esse versus recte vidit AcidaIiu8,oxxxi
necesse est exulet ab initio Et Pseuduli I, 5, 129 sq. qui
vulgantur:
Si siimus compecti seii consilium umquam iniimus
De istac re aut si de ea re umquam inter uos conue-
nimus :
eorum alterum manifestum est e meris interpretamentis mi-
serrime consutum esse: nam et numeri refragantur et lingua
380 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
et senteniia et vero versuum computaido deperditis Ambro-
siani membranis comprehensorum. Nihil editores viderunt
Stichi V, 4, 20:
Sed amica mea et tiia dum comit^ dilm se exomat^ n6s
uolo
Tamen ludere inter nos: strategum te facio huic con-
uiuio:
ubi uno deleto tamen, quod e v. 13 invectum est praeter
rationem sententiae^ omnia expedieris. Postremo qui aliquem
sensum concinnitatis habeat; non admittet opinor nos inter
cUids Poen. V, 4, 22, sed lenissima transpositione metri le-
gibus sic consulet:
Sicilt nos hodie inter alias praestitimus pulcritiidine.
Brevius, si potuero^ absolvam cetera, postquam satis ut
puto uno exemplo patuit^ quam longum sit in hoc genere
singula exhaurire cum pulvisculo. Ac de nempe particula
etsi et certa res est et crebra exempla, tamen Trinummus
quidem non quattuor^ quae videtur^ sed unum tantum ne-
glectae positionis exemplum praestat v. 427 Nempe quds spo-
pondi: alterum v. 328, quod iam p. lxvi [324J tetigimus, cum
cxxxii Ambrosiano sustulimus: tertium v. 196 nempe apud test, cui
quartum nostra coniectura accessit v. 61 [60] nempe enim, non
hanc potius habent quam aliam quandam licentiam^ de qua
suo loco dicetur. — Postremo de omnis non est ullo modo
dubitandum. Gertum est in Trinummo exemplum v. 621,
quem misere pessumdant qui aliter quam sic metiuntur:
Quoi tuam quom rem credideris, sme*) omni cura dor-
mias:
atque hanc ipsam collocationem verborum (pro sine cura
omni) et Terentianum illud tuetur Andr. II, 3, 17 Sine omni
perido, et ipse Plautus Aul. IV, 1, 20:
Nilnc sine onmi suspitione in ara hic adsidam sacra.
Accedunt non minus certa alia, partim e versuum principiis
ut Rud. I, 1, 5. V, 1, 5:
*) [Cf. OpuBc. phil. III p. 181 et Trin.'* ann. ad v. 621.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 381
Ita omnis de tecto deturbauit tegulas.
Ita omnes mortales^ si quid est mali lenoni; gaildent:
partim e mediis versibus, ut Cist. V, 1. Mil. I, 1, 55. III, 1, 65:
Quid hoc negotist, qu6d omnes homines fabulantur p^r
uiam.
Quid tibi ego dicam, qu6d omnes mortal^s sciunt.
Lepidiorem ad omnis res nec qui amico sit amicTls
magis,
nam haec unice vera scriptura. Atque haec de severioribus
generibus metrorum sumpta sunt: quo minus mirandum in
liberioribus omnis corripi Cist. I, 1, 6. Persae V, 1, 8:
Ita omnibus relictis rebus mihi frequentem operam de-
distis.
Ynde ego omnis hilards lubentis laetificantis faciam ut
fiant
Hinc iam iudicari de dubiis potest: velut Poen. V, 2, 95 non cxxxni
satis esse caussae apparet cur sic transpositis verbis, di onh
nes tibi dent, fides librorum relinquatur:
Vnde sum oriundus. Di dent tibi omnes qua^ uelis.
Minus etiam caussae est cur Andriae lY, 2, 11 tibi cum
Bentleio deleatur:
Per omnis tibi adiurd deos, numquam eam me deser-
tiirum.
Ipsius Trinummi v. 78 nunc intellegitur nec esse de mono-
syllabo quia cogitandum, quod nescio an recte nuper Her-
mannus negaverit umquam locum habere, nec duriuscule
Quia (hnnis lonos hondsque pronuntiandum, sed sic metiendum
Quia omnis bonos. Sed latius etiam vis patet demonstratae
omnis mensurae.*) Nam quae liberioribus sane metris con-
cessa est ium, io syllabarum synizesis, ut anapaesticis
Trin. 1115:
Hic homdst oninium hominum praecipuos
(ubi transponendorum hominum omnium [sic Trin.^] nulla
*) [Cf. Maellenim de pros. Plaati p. 368; Opusc. phil. III p. 180 sq.]
382 PROLEOOMENA DE BATIONIBVS
necessitas): eam eisi nihil profecto impediat quominas in
octonarios Trinummi 236 [cf. annot. in ed. alt.] et Hecyrae
V; 4, 27 accommodemus :
Omnium primum amdris artis, quemadmodum expediant,
^oquar:
Omnia dmnes ubi resciscunt. hic quos fderat par re-
scfscere:
tamen legitimis septenariis Trinummi 933 ^ Stichi IV, 1, 21
et Cistellariae 11, 1, 50:
(3mnium primum in Pontum aduecti ad Ara^iam terram
sumus:
(3mnium me exilem atque inanem fecit aegritiidinum:
Et quidem hercle nisi pedatu tertio omnis efflixero:
cxxxiY non licebit uUo modo tribueiie; nisi quidem unam amnium
formam exceptam esse ex affinium societate praeter rationem
contenderis. Ergo pro anapaesto omnium in posteriore Tri-
nummi Stichique versu necessariO; in priore Trinummi pro-
babiliter habendum: pro pyrrhichio omnis in Gistellaria: pro
tribracho omnia in Hecyra, nulla autem necessitate in Rud.
IV, 4, 56 Ofnnia ego istaec fdcite patior, et Trin. 655 Omnia
ego istaec quae tu dixti, ubi nihil vitii dactylus habet. Sed
alienus ab his Amphitruonis V, 1, 39, omisso t^ cotrigendus:
Omnium primum Alcumena g^minos peperit fflias.
Vt igitur paucis complectamur quae rimando singula
nobis videmur effecisse: neglecta in media voce vis positionis
et paucorum vocabulorum bisyllaborum certis exem-
plis continetur, et illorum ita comparatorum ut nec tres
umquam corripiantur sed tantum binae cOnsoii&ntes,
et harum altera, si a st et geminatis discesseris, soleat
liquida esse, ut in inde uHde intus inter interim nemp^ omnis,
Sed his cave ne defendi talia putes qualia legebantiir Trin.
27. 386. 724 ni me id tnuitety tute concUieSj qui fneo ero ctd-
cxxxv udrsus uenerit *), vel alibi twcccfere, pro quo plus semel anti-
*) Nam nisi corripuisse adiiorsiis credas, qoi Id hac acquieverant
scriptura, quam tandem scandendi raiionem inierint plane nescias.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 383
qua cedere forma revocanda^ vel v. 507 etsi, vel ut uno vcrbo
dicam, a Sclineidero p. 718 sqq. allata pleraque omnia^ ut
(^tinuo tncommodm profedo abduc obtuli optume septumus
ostendo absurde obsequi usquam neglegens stUUitia, quomm non
dicam fidem nuUam esse, sed ne umbram quidem fidei. *)
Qaamquam alia qaaedam lant in Trinammo, qaae reapse iiewiam
qaam mensaram habere editoribas visa sint. Velat qai y. 984 Came-
rarii scriptaram non illaec propaganmt, atram corripaisBe non parti-
calam an cie diphthongam credemas? IUo aatem versa 724 etiamsi
corripere aduorsus liceret, nihilo tamen magis meo ero yerbft ftdeo de-
litescere pronantiando possent: qui tneo ero ctdudrsus, Non inepte
igitar pronomen Bothiaa expangebat [item Bitscheliai in ed. alt.]:
qaod tamen transpoaitiB q^lia %bi yocibai lic leryandam doximaB:
'&t captaram ibi 8p6lia illtim qai m^o ero adaonas a^nerit.
Nam de accenta in altima illum yocabali noli qaicqaam yereri. Ean-
dem accentam habes ab initio yersas 3 adest, en iUa^ [em HJaec '] stmt
aides, y. 373 sdn tu iUum quo ginere, y. 996 iho ad iUum renuntiabo;
in fine yersaam 433 ne ego istum uelim, 455 nam iUum tibi, 811 gutJ
iUum putas; in mediis yersibas 923 qui istum di perdant, 928 pol iUum
reliqui, 957 [cf. ann. ed. ali] ^t ego iUum nossem. Qaos qaidem yer-
sas commemorayi, at exemploram maltitudine Bothianam doctrinam
qaandam eyerterem: is enim in talibas aliqao falcro opas ^sse ratas
saepiaBCole (neqae enim sibi constitit) illaec, illunc, istune fbrmas
et tacito et nalla prorsas neoeeBitate inyexit. Ex omnibnB tamen ex-
empliB ad illiaB, a qao profecti BamaB, yersaB similitadinem naliam
propiaB qaam y. 351 accedit:
.Qa6d habcB, n^ habe48, et ilMc qaod n6n habes, habe&B, malam.
Qaem qai sic metiendam patanmt: Qudd kabes ne hdbeas, et iUuc qudd
nune ndn h, h. m., elidendo ne commiserant qaod yis et perspieaitaB
sententiae nallo modo patiebatar: atqae omisBO nuttc nostrae mensarae
praeclare AmbroBianas saccarrit.
*) Omniam maxime in transyerBam praya opinio eos egit, qaos
alicabi probare consHium memini: param illos M. Tallii memores, qao
teste et insanua et infdix et conaueuit et confedt prodacta ab initio
yocali pronantiata simt eom BimiliboB omnibas (Orat. c. 48). — In ta-
liam aatem, qaalia Bnpra posai, defenBoribas miror etiam Baai cetero-
qui iadicii yiram Eampmannam esse, qai de reb. mil. Fi. p. 39 non
modo ergo, sed argentum et malto etiam rigidiora nallo modo sibi
eripi passaB tamqnam in sina foyii Adeone igitor inaaditnm est tan-
tillam tarbatam esse m libris qaantilli matatione leyis fit e scabro
yersicalo Curc. V, 2, 15:
Qaod argentam, qaas ta mihi tricas narras? qaam ta airginem — ?
384 PROLEGOMENA DE KATIONIBVS
cxxxYi Nisj quod ainusquisque sua sponte intellegit correptum peri'
stromata non magis regulae repugnare quam Fhitippi. Nec
cxxxvn ego ^pMmobrem mensuram concedo vel necessitatem habere
yel defensionem admittere: quid est enim tandem cur vel
ingratius esse vel minus conveniens rationi quamobrem
quam quemddmodum dicamus? quod nondum exstitit qui
qu^madmodum proferri iuberet. Certius etiam est barbara,
nec vel-Plautina vel latina esse tribus adeo litteris correptis
tmprobus tmprudens astarej ego obtruncdbo, quid exprobras
Trin. 318. Quo pertineat etiam quemddmodum expediant
V. 236; nisi id sit in octonario: quamquam vel sic dubito
num non eap potius corripiatur quam in unam syllabam
modum coalescat.*) Ceterum non obliviscor simplicem x
Vbi Quod tu argentum, quds mihi tricas Bothius repoBuit rectiBsime.
An ne illnd qaidem qoicqaam saspitionis moveat, qaod Psend. 1, 5, 127
cam eadem correptione conioncta est etiam qui yocis correptio:
Qat me arg^nto circama6rtaDt. Qais me aad&cior — ,
reapse igitor, id qaod sapra ridebamas, m iambi locam molossuB sub-
stitatas? Nimiram numqaam factam est alibi, at a male sedulo me
vel te adscriberetar qaod non posaisset poeta. At enim etiam amphi-
brachus in trochaei locum cessit Persae II, 2, 13:
Abi modo. Ego laad&bis faxo. S^d has tab^Uas, Pa^gniom:
nam ne hoc qaidem nimiam visam Eampmanno. Gni rarsos illnd re-
pono: hoc fli licet, licent omnia. Ad talia aatem occalloisse, hocine
yero est C09(2[€c6ai et 9iXupav6p(2[€c6ai? Qaasi yero non aliqnotienB
tabellcie et tdbulae formaram permutatio Plautinos yersus corruperit,
hac autem ipsa duce ille quoque facillima opera sic emaculetar:
Abi modo. Ego laud^bis faxo. S^d tu has tabulas, Pa^gnium:
coll. Curc. IV, 3, 13:
Qui h^ tabellas ^bsignatas ^ttulit. Quas til mihi
T&bulas, quos Iu8c6s libertos, qa6s Summanos s6mnia8?
sic enim haec diu est cum emendayi. Postremo quid esse iUud dica-
mos, quod neglectae positionis exemplum Eampmannus sibi yisus est
etiam Capt. II, 2, 84 deprehendere , qui versus ab S^d is priudkm in-
cipit (quasi si nos siquidem is ndn sum e Trin. 978 notemus ut aliquid
inusitati habens)? itemque II, 8, 66 initio Id ut scids louSm supremum,
qaod non est laudi potius in id uti scias mutasse, quam non mutasse
opprobrio. — Haec autem sunt, si recte seu peryorse allata sunt, qui-
bus neglectae positionis licentiam Plauto satis esse yindicatam ille
censuit.
») [Cf. Trin.« annoi]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 385
litteram aliquotiens vi positionis pariter exutam esse atque is
in trapezita: velut Trin. 1052 Si mage exigerey nisi ibi aliam
quoque ob caussam transponere praestet Mage si exigere.
Non autem huc pertinent, sed ad aliud omnino genus licen-
tiae prosodiacaC; quae vulgo dicuntur correpta syllaba pro-
nimtiari uoluptas mnustas senectus iumnttis entmuero magistror
tus mintster fenestra: nec magis senectus umquam quam pro-
fecto vel adum dictum est.^) His igitur hinc seclusis sola
restant invicem sese tuentia ferentarius et tabemamlo Trin.
V. 456. 726: quae quam gravem excusationem habeant^ per-
spicies ubi nullum vocabulum^ in quo quattuor syllabae
continuae antispasticam mensuram aequent^ vel in
iambicos vel in trochaicos numeros nisi aegerrime intrare repu-
taveris. Eaque caussa est, cur etiam simillimum sedentdrius
vocabulum in principio senarii locum habeat Aul. III, 5, 39.
Tantum de correptione in mediis vocibus admissa:
quam cum certis nec adeo paucis exemplis usus comoediae cxxxvni
probarit; contra quam maxime improbavit eam quae fit in
binarum vocum concursu. In quo genere prorsus singu-
laris est interrogativae ne particulae ratio, cuius ea natura
fuit; ut abiecta e vocali nulla oriretur n litterae et insequen-
tis consonantis positio: ut itdn tandem, hdben tu id aurum
V. 642. 964 et saepissime alibi. Vnde tamen perdubium est num
progredi liceat ad postpositi alii consonanti ne correptionem
defendendam, ut in tdne, quMne Pseud. I, 5, 27. Curc. V, 3, 27.
Gontra affirmari confidenter potest, praeter ne illud reliqua
vitiosa esse tantum non omnia. Vitiosa igitur, a qualibus
hoc ipsum caput exordiebamur, postuldt se, consuUt blandilo-
quentulus v. 237 sq., etsi quaedam huiusmodi anapaesticorum
potissimum liberior prosodia admisit (quale futurum sit
etiam subit st^sequitur illud v. 1118 [cf. p. 332], nisi ibi
alias ob caussas aliud praestet): vitiosa in senariis septena-
riisque erit tuum, quo mendo versum 388 ipse Ambrosianus
liberavit, erdt dicto 503, piget parum 661 **), dedit mi ipse
*) [Cf. Opusc. phil. III p. 146.]
**) [De hoc genere universo se non recte statoisse in prolegomenis
postea intellexit Ritschelias, nbi pige* sim. pronnntiandom esse certa ra-
tione demonfltravit. Ct Opnsc. phil. IV p. 404 sqq. ; II praefi p. X sq.]
PR. R1T8CUELII OPVSCVLA V. 2.5
386 PROLEGOMENA DE RATIOKIBTS
902*): Titiosa deniqae etiam monosyllabomiii, qaoram na-
iara breris Yoealis, ante consonantem correptio, niai qaod
de paacis exemplis^ pnieter cetera aatem de htc et hoc for-
manun ante qu sonam (ad similitadinem eecum Tocis) in
principio Tersaam correptione non Tidetar dabitandom esse,
at hic quoque hmc in arsi t. 718 (abi per&cile erat hinc
delere), pol hic quidem extra arsim t. 851: nam de hic qui'
dem T. 557. 875. 1030. 1055 haud scio an aliter stataendam
sit Atqae hoc car in his potissimam Tocalis fiat, spero me
olim ita patefactaram^ at e singolari qaadam condicione
propriaqae ratione hic pronominis repetendam esse intell^-
tar. Sed et in medio Tersa caTe quid hoc quod te rogo, prae-
sertim in illa distribatione personaram, probatam esse t.930
tibi persaadeas, et in ipso principio Sed hoc me unum pla-
caisse, qaod t. 394 deterior in hoc Palatinis Ambrosianns
exhibei**) Porro aatem nihili esse Tersas 595 initio miri-
ficum scilicet proceleasmaticam Sed id $i dliendiHry ipsa
grammatica argait, qaae saltem is, non id fiagitatara sit.^^)
A sententia reiectaneum t. 85 Quod m ailmine facit at etiam
confidentias Quod tn manu t. 914 reiciamas.f) Non pks
fidei correptam ante consonantem et babet: nisi quod in oc-
tonariis sane licuerit fortasse tolerare et grdtis t. 821, ubi
tamen nobis alia ratio probata est. Denique ferri non po-
tuit T. 482 uerum quod ad uentrem dttinet [sic Trin.*]. Vbi
cum deleta praepositione non satisfiat loquendi usui Plauti;
qui soli accusatiTo iunctum attinere Terbum ignorat^ a mann
poetae Tisum est quod uentrem attigit prodiisse, cui expli-
cando ascribi potuit quod Tulgatur. Postremo bono esse
stomacho oportet, qui sine molesiia concoquant quod t. 792
libros dedecorat lUiim quem habuit, recte iam a Camerario
*) ['dedit ipse nimc ideo potiBsimnm teneo, qnod multo concin-
nins e manibus in manus sine miJii qnam addito pronomine dicitnr.
A prosodia sane dedi' non minns recte defendas qnam pige(f)J* Trin.^]
**) [In correpta ante consonantes kic et hoc iniqnins se animad-
vertisse fassns est RitschelinB Opnsc. phil. IV p. 407.]
**♦) [Si is alienatur Trin.* cnm Bergkio.]
t) [In ed. alt. in manu retinnit Ritschelins 'in hoc genere olim
qnam hodie severior.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 387
in eum q. h. mutatum; in meram autem barbariem a Bothio
corruptum; cuius commentum quem haJnvit sui simile nihil
habet nisi alibi ab eodem commendatum constUuvi. Quam-
quam fieri potest ut e glossemate sit illumy revocata autem
quae exciderit syllaba sic versus redintegrandus:
Quem ante habuit, perdidit: alium post fecit nouom.
Vel Quem olim habuit*)
CAPVT XI.
Tam angustis cancellis circumscriptam esse binarum gxl
consonantium in confiniis verborum correptionem**) vidimus,
nt non possit non maximae mirationi magna correptionis fre-
quentia esse in certis vocabulis; si communem opinionem
sequimur, admissae. Exemplis; quid spectem, monstrabo e
Trin. V. 61. 705. 958. 989: 794. 810. 1067: 336. 678. 953:
Nempe enim tu, credo, me mprudentem obrepseris.
Non enim***) possum quin exclamem: euge eilge, Lysite-
les, TTdXiv.
Enimnero ego uunc silcophantae huic siicophantari uolo.
Abin hinc ab oculis? SY. enimuero [enim uero Trin.*] sero
quoniam huc aduenis.
Apud pdrtitores eas resignatas sibi.
Apud pdrtitores esse inspectas: denique.
Tibi permitto: illam dlteram apud me, qu6d bonist, appdnito.
Qui quidem nusquam per uirtutem rem confregit, atque eget.
Ne scintillam quidem relinques, genus qui congliscat tuum.
Qui quidem non nouisse possim, quicum aetatem exegerim.
Quibus dubitari potest num haec addenda sint e v. 196. 478.
557. 875. 1030. 1055:
Sed quid ais? quid nunc uirgo? nempe apud test? Itast.
*) [Illum quem ante habuit perdidit, fecit novom Trin.', ubi se
Opnsc. phil. II p. 568 citins dicit accesBisse Lachmanno in Lncr. p. 116.]
**) [Cf. p. 386 annot.**]
***) [Noenum Ritschelins in ed. ali, Nov. exc. Plant. I p. 112 sq.
conl. p. 40 et Opnsc. phil. II p. 242 sq.]
26*
388 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
Verecundari. n^minem apud mensam deeet.
Quin hic quidem ciipit illum ab se abalienarier.
MSum gnatum hic qtiidem Lesbonicum quaerit et ami-
cilm meum.
cxLi Di immortaleS; basilica hic quideni facinora inceptat loqui.
M^us est hic quidem Stasimus seruos. Nam ego talen-
tum miltuom:
quando horum versuum primo nempe apud potest pro ana-
paesto esse^ altero bisyllabum esse neminem, id quod post
Bentleium in Eun. III, 2, 7 et Hec. III, 1, 1 nemo ignorat,
reliquis correptum esse hic ante qu, Sed nec ambigua sunt
superiora illa, et pauca e consimilium per omnes fabulas
multitudine. Ergone correpta esse mt, mp, mv, ip, tm, mn^
mr putabimus? Profecto hoc si licuit, nihil non licebit, nec
bellus proceleusmaticus . illum quem hdbuit sollicitandus erit,
nec operae pretium fuerit omnino ad aliquam artem con-
dendorum versuum indagandam vel tantillum laboris con-
ferre. At cur non sibi licitum veteres poetae putarunt eadem
correptione velut in u^eriim tacet uti vel in ndm pol, tandem
uirum, ertt patery hahet me, auiem necesse, uirum res? Luce
clarius est mehercule in ipsis vocabulis illis aliquid esse,
unde caussa correptionis repetenda sit. Quod tamen non
posse in finalium natura consonantium positum esse, cum
dissimilitudo m et d litterarum docet, tum aliorum quorun-
dam exemplorum comparatio persuadet, qua eo ducimur, ut
socianda esse unoque genere comprehendenda intellegamus,
quae nec ignota vulgo et ex parte ne dubitata quidem di-
versis tamen generibus tribuerunt. An quis non alias tan-
tum consonantes finales quaslibet, verum etiam cum his con-
iunctas vocales, non illas breves ut in enim apud quidem,
sed natura longas corripi potuisse sibi persuadebit? Corripi
velut fores potuisse v. 868:
cxLii F6r6s pultabo. Ad nostras aedis hic quidem habet
rectam uiam — ?
Vel accusativum manus pluralemve nominativum Bacch. III,
3, 76. Mil. n, 3, 54:
Manus ferat ad papillas, nusquam a labris labra ailferat:
(sive transponere sic praestat:
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 389
Ad papillas manus ferat, labra a labris nusquam ailferat:)
Tilm mihi silnt manus inquinatae. Quidum? Quia ludo
luto -?
et horum primo cum pinguissimo quidem proceleusmatico?
Tam autem mira natura hoc ipsum (ut in eo paullisper sub-
sistam) manus nomen fuisse; ut ultimam syllabam; sive eam
breyem sive longam^ sive consonanti sive adeo vocali termina-
tam^ susque deque habita ratione corripere liceret? quando et
fmnum correptum habes Bacch. I, 1, 54.*P8eud. III, 2, 71:
Maniim da et sequere. Ah minume. Quid ita? . . . .
Maniim si protollet, pariter proferto manum:
et sine consonanti ablativum Trin. 288:
[Tibi uti caueas:] qu6d manii nequeunt ....
Ecquis est autem quaeso, quem haec non illorum statim
commonefaciant de quibus in vulgus constat: bonus bonum
malos mali bene male domum domi domo? Quae quis
tam pravo iudicio est ut correptis potius ultimis syllabis"^)
quam pronuntiando elisis primis dicta esse contendat? Inter
illa autem et manus et enim et tamen et senem et simul,
et si quae his sunt affinia, quid tandem discriminis inter-
cedit vel quid potius propinquitatis non intercedit? Quo-
rum unum, tamen^ etsi scribendo quoque in monosylla- cxlui
bam tam formam transiit'^'*'), id quod non factum est in
*) [Cf. p. 409 annot.]
**) Qaamquam in Plantinis libris, quod sciam, praeter compositnm
tametsi verbnm nnlla illius formae exempla snpersunt [cf. ad Stichi
V. 44]. Mnlto autem minus Plauto tribnendnm tame erat, ex ultimo
antiqnitatis recessu petitum Saliisque et Arvalibus una cnm cume ve-
linqnendnm. Omninoqne nibil magis cavendnm est qnam ne casca
vocabula formasve vocabulomm in Plantum cnpidins inferas, a qnibus
illius sive aetas sive ars et nsus abhormerit £ quorum numero veiut
quamde, indu (cnius in nno indaudire verbo vestiginm reliotnm:
nam diversissima d littera prodeo et awtideo et antidit et antidhac et
antidea et postidea utuntur) et perperam a Reizio invectum aliuta
BVLuij vel topper et antigerio, vel molas genetivns [of. Nov. Exc
Pi. I p. 114 sq. Opnsc. phil. III p. 133] et hemonem forma [cf. Trin.'
V. 1018. 1130]: quorum ille nihil umquam admisit. Ac recte hoc genus
uniyersnm Ladewigins iudicavit in Zimmermanni Dium. antiqu. a. 1842
p. 1067 8qq., merita severitate Bothii in illo intemperantiam et vix
credibilia commenta castigans. Qnodd qnaedam solitaria exstant teeti-
390 rBOLEGOJiENA DE RATIONIBVS
reliquis; idemque unhis syllabae mensuram sat saepe aequat,
ut Trin. 260:
monioram fidem habentia, ut semel positam noenum pro non [cf.
Opnsc. phil. II p. 242 sq.; Nov. exc. Pl. I p. 40. 112], semel airempse,
in his Bubsistendum, nec eis abutendum licenidus. Quam autem
multa, quae prisca sibi latinitas yindicat, iam Plautina aetate non
potuerint non obsoleta esse, intelleg^ vel hoc argumento potest, quod
multitudinem Plautinarum formarum ipsa Terentiana aetas repudia-
vit, yix viginti annerum intervallo a morte Plauti distans. Velut
nec med ted formas nec distractum malai genetivum Terentius novit,
nec alia quae nunc persequi longum est, e. c. simitu pro simu^ dictTmi,
quo deciens Plautus usus: octo enim ezemplis a Kampmanno compo-
sitis duo versus accedunt Most. III, 2, 104 et Stichi 11, 2, 66, sic illi
Ambroeiano duce conformandi:
£go hfc esse et flli simitu hau potiui [aimitur hau pdtui Opusc.
phil IV p. 260].
Immo uenisse eum simitu ai^bant illi: ego hiic citus. [cf. Opusc.
phil. II p. 258 sq.]
Quanto autem aetatis intervallo a Terentio, tanto yel simili artis in-
tervallo Plautus ab aequali epici generis poeta Ennio discretus est:
et artis et aetatis a Lucretio, cuius sermo non est uUo modo cum
Plautino temerius conferendus. Nec fere minus discrimen inter lo-
quendi genusPlauti publicorumque monumentorum soUemnem consue-
tudinem intercessisse non tantum ante mortem poetae factum SC. de
Bacanalibus sed etiam posterioris aetatis leges et tabnlae testatum
faciunt. [Ez Addendis p. cccxxvsqq.: 'quod a Terentio alienum
dixi distractum in ai genetivum primae declinationis, id ne quis in-
consideratius iactum ezistimet, de quattuor locis, quibus illam formam
Bentleius intulit, paucis sic habeto. Ac vitiosam elisionem Phaedriat
ostenderet in Phorm. IV, 2, 7 probabili nuper emendatione Lachmannus
[in Lucr. p. 161] sustalit:
Vbi Phaedriae esse ostenderet nihilo minus
~ Amicum sese quam Antiphoni.
Permiro autem commento in Heautont. V, 1, 20 Bentleius ne sponsai
quidem, sed ipsum sponsae voluit ante aunm trisyllabum esse. Nihil
quicquam molestiae est in tralaticia scriptura:
Sponsae uestem, aurum atque ancillas opus esse: argentum ut
dares.
Nam quod ille prorsus invenustum dizit, aurum si sit sine accentu,
in eo nimins fuit Primum enim in enumeratione tam similium rerum
non est profecto auri potissimum notio praecipua vi ulla sententiae
insignis. Deinde autem ubicumque post aliquam interpunctioneiv et
quamvis brevem pronuntiandi pausam voz de integro orditur, ne potest
quidem id vocabulum, a quo orditur, prorsus delitescere quamquam in
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 391
Amor amari dat tamen satfs^ quod sit aegre*), oxliv
tamen ne hoc quidem ad simillimam enim vocis pronuntia-
tionem comprobandam est adhibitum. Quid? quod ne usu
recepta quidem monosyllaba scriptura alius vocis cuiusdam
de vera ratione admonuit? Nam quid est quo a monosyllaba
boruis vel seneni forma mnas differat pro minas scribi soli-
tum? Quodsi haec exempla omnia quaeris quid inter se com-
mune habeant; facile eo pervenieS; ut certis condicionibus
regi hoc genus universum intellegaS; quod binarum sylla-
barum (non binarum vocalium sese excipientium) in unam
contractione continetur. Etenim et nomina sunt omnia
vel particulaC; non verba: et iambicam mensuram aequant
omnia^ vel quod eodem redit^ pyrrhichiacam: et unam tan-
tum inter binas vocales consonantem habent eamque tan-
tum non semper liquidam. In talibus igitur vocibus bi-
syllabis eam fuisse vim litterae liquidae contendimus,
ut aliquo modo extrita brevi quae praecederet vocali
una tantum syllaba* audiretur, id quod quadam nota sin-
gulari sic significamus domi, tamen. Non hoc ullo modo con-
tendimus^ factum id esse in illiusmodi omnibus^ sed potuisse
fieri, acri autem exemplorum pervestigatione a nobis eruen-
dum esse, in quibus factum sit reapse. Nam e perspecta
lege Plautina criticae artis lex consectaria haec est ut, sicubi
suspectis numeris vel specie labanti metro defensio aut ex- qxlv
cusatio ab illius naturae vocabulo parata sit^ non sit libro-
rum scriptura temere soUicitanda. Itaque cum aliorum satis
frequens sit monosyllaba pronuntiatiO; tamen ne in illa qui-
thesi poflitnm. Non magis ig^tnr nt omni accentn destitntnm in illo
versns loco aurtm percipitnr, qnam ab initio versns collocatnm Attrum
(Ugue ancilka. Qnod volo capite XVl dispntatis addi. Dnobnsne igitnr
Bolis ezemplis Heant III, 2, 4 et Andr. II, 6, 8 credemns nsnm illius
genetivi Terentiannm omnem contineri? Credat qni poterit: mihi yiz
dnbinm est qnin cormpta sint. Et alterins qnidem initio nescio an
Yocnla ezciderit:
nidelicet
Quia Cliniae ille semos tardinscnlnst,
Idcirco hnic nostro traditast pronincia:
in altero a librariis tnrbatnm esse pristinnm yerbornm ordinem pnto:
Hninsce propter consnetndinem hospitae.']
*) [Amdr amari dcH aaUa quod a^grest Trin.*]
392 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
dem festinantius consulendum est, quae cum condicionibus
supra explicatis satisfaciant^ pauca habeant vel singula tan-
tum exempla. Frequens est forcs monosyllabum: unde non
tantum fvras formae Trin. v. 276 certum praesidium praesto
est, praesertim cum praeter alia exempla in Sticho quoque
IV, 2, 17 sit:
Quid foras? Foras hercle uero . . . .,
et in Poenulo V, 5, 4:
Ipse abiit foras, me reliquit . . . .:
sed nisi fallimur etiam fhrum vocabulo: quod etsi nec alibi
repperi nec in senariis septenariisque facile concesserim in
unam syllabam contractum (nam Pseud. IV, 7, 132 tollen-
dum hac*)), tamen a liberioribus cantici numeris non esse
alienum putavi v. 261.**) Dubitationem non habet decem
minas: nec tamen ad mhms, quod est a minando, umquam
ea contractio traducta est, nec ad comparativum miniis. Cer*
tis documentis constat de simul: cuius similitudinem non
memini nunc semel quoque sequi, quamquam id si in ana-
paesticis octonariisve oflferatur neglecta vi positionis usur-
patum, non sim dubitaturus adhibita potius monosyllaba
pronuntiatione defendere. Geterum quod identidem monui
caute et circumspecte etiam in eis versandum esse, de quo-
rum ratione universa satis constet, id ipsius simul parti-
culae exemplo comprobare licet. Nam Mercatoris II, 4, 7
cum vulgo sic legatur:
cxLvi Tiius amicus et sodalis, simul uicinus proxumus,
inveteratum vitium Ambrosianus prodit et praestans pro
simul. Nec plus probabilitatis habere Stichi 11, 2, 23 trala-
ticium stmulque hartiftdinefn [sic in editione] crediderim quam
hanc versus formam longe elegantiorem:
Milnditias uolo fieri. ecferte huc scopas: simul hanin-
dinem,
commendatam a me Musei philol. IV p. 575 [= Opusc. phil. II
p. 325]. Non magis tuto licebit Pseuduli versu uti II, 1, 14:
*) [In editione Ritschelins transposait potins fuu:.]
**) [In ed. alt. ad hnnc versnm se non satis recte hoc genns defi-
niisse fatetnr Bitschelins, forum pro pyrrhichio esse intellegens.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 393
Inde me et simul participes omnis meos praeda onerabo
atque opplebo.
Qui si anapaesticus est, scribi ita poterit:
Inde me et simul omnis participes meos praeda onerabo
atque opplebo:
sin, quod malo, trochaicus octonarius (eos enim versus ex-
cipit, quorum trochaicam mensuram firmavi Philologi t. I
p. 304 sq. [= Opusc. phil. II p. 279 sq.]), sic redintegrandus
una cum proximo erit:
Inde me et simill participes meos praeda onerabo atque
opplebo.
Metum et fugam perduellibus meis faciam: me ut gna-
tilm sciant;
Quo sum genere gnatus e. q, $.
Sine uUa autem necessitate Multa rogitas simul, nescio quid
Trinummi versui 880 Hermannus olim tribuit, ubi nec Multa
simiil rogds [sic Trin.^] nec fortasse Mtilta simiil rogitds habet
cur displiceat. Sed allata omnia cum ita se habere possint
uti dixi (neque enim de singulis nunc contendo pertinacius):
at prorsus certa duo exempla restant Aul. IV, 3, 2 et Mil.
IV, 4, 1:
Semul radebat pedibus terram et u6ce crocibat sua. cxlvii
Sequimini: simul circumspicite; iie quis adsit arbiter:
in quibus non magis correptionem passae sunt sociatae Ir
et fc litterae, quam Eunuchi II, 2, 10 et Hec. IV, 1, 60 lc
et Iv in simul consilium et simul uereor, quae Bentlei opinio
fuit. Quodsi de senariis septenariisque certa res est, multo
minus de anapaesticis dubitandi locus relictus est. Quo per-
tinet Persae II, 1, 3, corruptis numeris sic proditus in libris:
Quamquam ego uinum bibo, at mandata non consueui
simul bibere una,
facili autem opera pristino nitori sic restituendus:
Quamquam ^go uinum bibo, mandata haud consueui
simul bibere lina.
Nolo hic pertractare reliqua: e paucis vel iudicium vel
coniectura fieri de omnibus potest. Tantum efiectum esse
ante disputatis arbitror, ut non modo senex, de quo nemo
394 PBOLEGOMEKA DE BATIOKIBVS
dtibitat, sed ne parilia quidem canem colos amor soror
uiros meri erum^) eis in locis, qui et a libris mss. fidem
cxLTm nec alionde aliqnid snspitionis habent, temere esse in dubi-
tationem vocanda concedator. Sed nomina, ut dixi| yel
particulas oportet e»se, non verba^ a qnibas hoc genns
licentiae^ si quid videO; prorsns exclosum foit. De Plaato
loquor^ ad Terentium alio tempore rediturus. Rationem
quaeris? experientiam oppono: nec enim vel amet vel udim
vel feras vel sinam vel mones yel eiusmodi quicquam similem
ecthlipsim passum umquam obseryavi Nisi quod non esse
e corruptis argumentandum sua sponte intellegitur: qualibus
earum potissimum formarum, quae sunt uelle yerbi, mono-
cxLix syllabam pronuutiationem probatum ieruni**) Velut Capti-
^ Nisi in his amor (Andr. I, 5, 26) et er%m (Bacch. lY, 4, 3.
Mil. II, 4, 9) essent, et supra enim, ceteris condicionibos, qoibas hanc
licentiam passa vocabnla astrinxi, hanc adiecissem, nt a consonanti
incipere debere dicerem: id qnod in longe plnrima cadit profecto. Et
aliqnid interest sane, ntmm tamqnam m7um, d*mi, m^nus, s^nex, s^mtd,
&nem, c^loSy s^ror, vWos pronnntiemus, an amor et erum etemm yocabnlo-
mm monosyllabam pronuntiationem aliqao modo imitemnr, cnm haec yix
possint priore yocali eztrita proferri, sed sic potioB nt yidetor: am'r,
er*m, en'm. Yemm difficile est et Inbricnm, qnid yitae consnetndo yete-
mm probare yel potnerit yel non potnerit, asseqni ratiocinando et com-
miniscendo velle. — Cetemm qnaerendnm erit, num forte etiam &d sine
praepositionem eadem ecthlipsis pertinnerit, nt Psend. I, 3, 144:
S^d sine arg^nto fnistra^B, qni me tui misereri p^stulas:
sic enim ibi A, Nam de obsoleto se frustra sit qui apnd Plautom
cog^tet. [Cog^tat Bitschelins Opnsc. phil. III p. 130; in editione sine
nummo dederat.] Adde Andriae senarium I, 1, 39 a Sine inuidia lau-
dem exordientem. Quod si probabilitatem habeat, ex eoram societate,
qnibus supra omnis yocabuli correptionem probavimus p. oxxxn [380],
tria exempla prima eximenda fuerint, ut necessitatem non habentia.
**) Nedum ut monosyllaba esee negas, rogat et similia possint,
qnae liquidam non habeant. Ita Menaechm. Y^ 7, 39 transpositione
opus esse iam Bothius perspexit, quamquam non cum illo si tuum esse
negas me coUocandum est, sed arti conyenienter
Sic sine igitur, si negas me tiium esse, abire liberam.
Magis turbati yersus Capt. m, 4, 39 nescio an sic reconcinnentnr:
T^n negas Tyndtom esse? — Nego ego. — Tiin te Philocratem
^sse ais? —
£go nero inquam. — Tiine huic credis? e, q, 8,
Psenduli I, 3, 60 sq. recte iam ordinayit Bothins. Rudentis autem IV,
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 395
Yorum versum II; 2, 93 quis credet a poetae manu talem
prodiisse:
Qui tua quae tu miseris mandata ita ut uelis perferat — ?
Vbi cum in B non miferif sit, sed iufferif probabile est
scripsisse Plautum
Qui tua; quae iussis, mandata ita^ ilt uelis, ei perferat,
colL II; 3; 17. Gistellariae autem I, 1, 47 quis, nisiqui
ignorantiam prodat suam, aliter quam sic dimetietur:
Nec^ssest, quo tu me modo uoles esse, ita esse, mater:
ubi minime praestat uoles modo transponere. Gontra trans-
ponendi non pauciores quam quinque viae patent in Bacch. I,
1, 50 verbis Vhi tu lepide uoles esse tOn:
Vbi uoles tu lepide esse tibi:
Vbi uoles tu esse tibi lepide:
Vbi uoles tu tibi esse lepide:
/
Vbi uoles tibi esse lepide: cl
/
Vbi uoles esse tibi lepide.
Et quoniam eiusdem rei alia exempla a Wasio p. 195 sq.
6, 8, Curculionisqiie II, 3, 83 et 60 sq. [cf. Opusc. phil. III p. 126] a
mendis sic nisi fallor liberandi sunt:
Eum roga ut relinquat alias r^s et huc ueni&t. Licet.
Rogitant serui, qu6 eam. Dico me ire quo saturi solent. —
Pr^ndit dexter&m, seducit: rogiUU, quid ego in C^riam
y^niam. dico me fllo uenisse ^nimi causa. ibi m^ rogat:
ad quas emendationes ex parte ipsorum yestigiis librorum ducimur.
Eiusdem scaenae v. 78 transponendum qudUuor udlturios iacit Mono-
syllaba, si dis placet, uides forma a Wasio p. 197 a£fertur e Stichi IV,
2 tribus versibus continuis 52. 58. 54, quibus quis non videat ter red-
dendum esse uider^?
^gone? 'tu ne. Mihine? Tibi ne. uiden nt annon^t grauis?
Viden benignit^tes hominum ut p^riere et prothymiae?
Viden ridiculos nfhili fieri atque fpsos parasit^rier?
Nec igitur de monosyllabis lubet, pudet, piget cog^tandum: quorum
hoc omnium minime locum in septenario habiturum erat Trin. 661
[cf. p. 385], illa non in unam syllabam contracta potius, quam neglecta
positione (velut Bacch. v. 893 [932] Itibet lamentari, 946 [986] lubet
perlegere, 1116 [1155] pudei dicere) dicta sunt in octonariis iambicis,
trochaicis, anapaesticis. Nam his quidem cum talem licentiam, alie-
nissimam a severioribus metris, iam ab initio concesserim, tum ana-
paesticos potissimnm fatendum est condidisse Plautum saepe asperrimos.
396 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
video ex Amph. II, 2, 71. Asin. I, 2, 26. Cist. II, 1, 21.
Pseud. IV, 1, 2. Poen. III, 1, 31. Truc. II, 6, 27. IV, 4, 7.
in, 1, 7 allata, ne in infinitam crescat demonstratio, statim
omnia infra posui emendatius scripta, ex parte ipsorum co-
dicum auxilio:
N6n tu scis, Bacchae.bacchanti si uis aduorsarier.
Meo modo loquar quae uolam ego, quom intus non
licitilmst mihi.
Di me perdant: quodcumque optes, tibi uelim contmgere.
Tilm mihi Galidonim uolunt seruatum esse et lenonem
extinctum.
Vbi bibas, edas de alieno quantum usque uelis affatim.
lamne magnust? iam legionem electat, quam spoUare
uolt?
Scio mecastor quid uis et quid pdstulas et quid petis. —
Quaerit patrem. dico esse in urbe: quid u>dity
Bogo. homo crumenam sibi de collo detrahit
Sed de uolo forma longe alia res est, ut patescet infra: ubi
aliquid narrabo, cuius non minus ratio lateat, cadens illud
in verba sola, exclusum a nominibus.
Non infirmat autem legem, sed confirmat, quod ab
eisdem bisyllabis ducta polysyllaba probatam in illis con-
tractionem servant. Itaque ut hoie et tnale, sic etiam ma-
leficus et heneficium*) pronuntiata sunt: ut domi, ita
chi domicilium quattuor syllabis Militis II, 5, 51: ut soiex,
ita senectutem plus semel. Rursum ad Wus vocabuli
similitudinem prorsus rationi convenienter accommodata sunt
uoluptatem, uoluntate (Trin. 1166), uenustates, .facta a
uolupy uolms, uenus, quae etsi in unam syll«.bam correpta
hodie quod sciam non exstant, tamen vel potuerunt corripi
vel certe eas condiciones implent, quibus munita correptio
posset in derivatis admitti. Nam qui in quattuor vocabulis
illis quadrisyllabis neglectam esse positionem ct, pt, nt, st
litterarum contendunt, ne istos probabilem rationem reddere
iubemus, cur ionici mensuram numquam talia aequent, qualia
sunt profecturum, adeptorum, gerundarum, facultatefn, egestaiem,
0 [Cf. Opusc. phil. II p. 716 aqq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 397
honestatem*) (nam de uetxistate Poen. III, 3, 87 habeo cur
magnopere dubitem). Nec verendum est ne quis iuventutem
opponat^ in quo propter singularem v litterae naturam
in unam primae syllabae coalescunt ut in pervulgatis illis
nauem (Trin. 835**)), houes***), ouis, louem, nouo, breui clii
*) [Ex Addendis p. cccxxvii: ^potestatem si modo correptam
antepaenaltimam Capt. V, 1, 13 habeat, id tantum absit nt evertat
legem, ut confirmet potius: qnando usitata in potest licentia potuit ad
cognatam substantivi formam transferri: similiter atque a manus ad
minister. Quamquam ego non hoc artificio utar potius, quam aut cum
aliis eiecto eam pronomine sic scribam:
P4ter, et poteris: ^t ego potero: et di potestat^m dabunt,
aut servatum sic transponam: di potestaiem eam dabunt. Ac fortasse
subBtantiva illa in estas exeuntia omnia e vocalem habuerunt natura
longam, id quod in egestas nomen cadere satis persuadent egere, ege-
nu8 formae.']
**) [In ed. alt. circumstant nauem Ritschelius scripsit pro circum-
stahant nauem {naue^n circumstabant in proecdosi).]
**♦) Monosyllabum boues praestat Pseud. III, 2, 23: — item Aul. II,
2, 57, qui sic scribendus est una cum proximo:
Asini mordiciis me scindant, b^nes incnrsent c6mibus:
H6c magnumst periclum ab asinis me 6d boues transc^ndere : —
item Persae II, 3, 10, adiecta demum syllaba integer:
N^m ego hoc argentum §iibi abutar: boues quos emerem, n6n
erant
(vel Ndm hoc argentum ego [Nam hoc argentum iam in editione]): —
denique eiusdem scaenae v. 7, quem sic reconcinnamus:
Nam ^rus meus £retri&m me misit, d6mitos boues ut sfbi mer-
carer
(vel Ndm erus Eretriam): quando Eretriam pronuntiari, non Eritriam,
et ratio et consuetudo iubet, ut factum est II, 5, 22:
Nunc mi £retria erit haec tiia domns. Nimis tii facete 16quere:
atque etiam Merc. 111« .4, 61, nisi quod vitiosns ibi hiatus Megara
Eretriam aut transpositis nominibus toUendus est:
M^gara Sicyon^m Corinthum Ch&Icidem Cret^m Cyprum
£retriam Cnidiim Zacynthum L^sbumne an Boe6tiam
(non videtur enim Lesbiam vel Lesbiam an defendi posse), aut fortasse
rariore forma e librorum vestigiis Megare feretriam, megare feretriam
eruta in hunc modum:
M^g^res Eretri&m Corinthum Ch. Cr. C.
Sicyonem e, q. s.,
cui formae non mediocre praesidium Plautino ablativo Megaribus
398 PROLB€;OMSNA DE RATIONIBVS
(Mil. IV, 2, 29), auonculus*)^ caueto, cauillatio (non
cauiUatio), in qaibos yiynm sonom pronantiantiam non est
secata scriptio at in dUes^ nauta, oete^ aetemuSy noris,
nosse. Qaamqaam id nec ad uiuit et similia umqaam yaloit,
in qaibos non breyis; sed longa vocalis t; litteram praecedit
(nam qaod onam nauis exceptam est, graecam exemplnm
effecit), nec qaae maltoram prava opinio fait, tralatam est
ad perfectoram primam et tertiam personam singularis at
inhiauit Trin. 169**), penetrauit 276**), exturbauit 601**), qaae
certissime negandum est umqaam in temas syllabaB con-
tracta esse. — At vero ministrenmSy at maffistratus opponent.
Verum .minister ande nisi a nmnus venit? e quo conse-
quens est ut, quem^modum ima syllaba manus^ ita tam-
quam m'nistremus pronuntiatum sit, non min^stremus. Nec
magis credibile tres consonantes longam syllabam non effe-
cisse in magistratus: cuius pronimtiationem trisyllabam
cLm iam alii suspicati sunt e propria quadam in magis voce g
litterae natura repetendam esse. Atque eiusmodi quiddam
habuisse illam hinc intellegitur, quod e magius fieri maius
potuit. Quodsi ad i consonantis similitudinem aliquam g
illud accedebat, idem fere accidisse in ma'istratus (ut sic
imiter scribendo) accidisse perspicimus quod in monosyllabis
eius, cuius, hnius, quae rursum cum nduem, Dauos prorsus
esse comparanda apparet.
Sed redeundum, unde exorsi sumus, ad quidem et apud
particulas. Quae sane liquidam non habent inter breves
vocales duas interiectam. Verum quod fieri in omni genere
rerum videmus, ut non tam certis et immutabilibus finibus
singulorum inter se ordinum diremptio regatur, quin quae-
dam redundent et liberiore vinculo annexa potius quam co-
nexa fluctuent inter duo genera, id quid mirum si hic quo-
que locum habuit? Id igitur cadere in eas duas particulas
Penae I, 3, 57 paratam est. Snperest at Persae II, 5, 21 sic perpo-
liamns :
Quid tii ais? dominns me £retriam bon^s mercatnm mfsit,
nbi houes mercaium Eretrtam collocatnr ynlgo.
*) [De oblivisci verbo vide ann. ad Mil. v. 1359.]
**) ['De mensnra fallebatnr Lachmannns in Lncr. p. 290.' Trin.*]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 399
credendum est^ quae cum reliquas condiciones admissae
ecthlipsis, sive syncopam dicere males^ omnes expleant et
una tantum ex parte a consimilium societate recedant, facile
potuerunt ipso cottidiani sermonis usu et incredibili fre-
quentia in breviorum qu'dem ap'd formarum speciem pronun-
tiando deteri. Quod simul atque intellectum est^ non ali-
quammultos, sed centenos senarios septenariosque; in quibus
tanta regnare elegantia numerorum solet^ a neglectae posi-
tionis scabritie purgatos habes: aliquot versus etiam a cor-
ruptelae suspitione vindicatos, ut Trin. 58. Quippe nihil
quicquam impedimenti esse constat, quominus, quae syni-
zesi binae syllabae in unam coeunt; ante vocalem
elidantur delitescantque pronuntiando prorsus ad rationem
simplicium vocalium vel diphthongorum. Quemadmodum igi- cliv
tur fit ut pro nuUa syllaba monosyllabum rei sit in ei rei
dperam v. 119, ei rei drgutnenta 522, ei rei operdm 865
(quamquam in his potest sane re scriptum fuisse [cf. p. 345]),
vel 60 in ndn eo haec dico 341, hdniinis eo ornatu 852*), cfe-
mdntem eo usque modo 827, d in tolerdre ei egestatem 338,
meo in udpuldhis meo drbitratu 990, tuum in indieium tuum
incendes 675 [incendio incendes Trin.*], suam in despondisse
suam in 1133, fui in causa fui hdc 1090: ita nihil profecto
offensionis habere delitescens quidetn vel alibi non raro vel
Trin. v. 58 potest:
Dum quidem h^rcle [Dum gtiidem herde Trin.*] tecum
niipta sit, san^ uelim.**)
Quamquam modus in his tenendus est: ineptus sit enim qui
versus 559 principium Meus quidem hercle tali artificio defen-
sum eat, ut sive anapaestum sive spondeum effioi meus et
her syllabis dicat, inter quas quidem delitescat. Sed de v. 806
♦) [Cf. Opusc. phiL IV p. 772.]
*♦) [Ex Addendis p. cccxxvn: 'p. cliv defensae dum quidem
particalamm mensurae praeter alia haec patrocinantur Bacch. II, 2,
48. II, 3, 122:
Dum quidem h6c ualebit p^ctus perfidi^ meum:
Si quidem hfc relinquet n^qne secum abduc^t senez:
quorum neutro deleto pronomine opus erat.']
400 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
haud scio an immerito dubitaverim; satisne eleganter enim
in unam syllabam sic coiret:
Ita faciam. At enim nimis Idngo sermone iltimur,
an delendum at esset*): nam ab anapaesto quidem cU enim
non posse proceleusmaticum excipi non fugit peritos. In illis
autem exemplis, ut hoc addam^ quae possunt synizesim pati,
aliquotiens non mediocriter fluctuat iudicium^ admissamne re-
vera synizesim dicas an ipsum metrum una syllaba auctum.
Non fluctuat velut v. 652. 1133 et 185, ubi relinqui ob e-am,
'disse SU' et fac-ta meam en tribus syllabis elata sine ulla
necessitate dactylos ante caesuram trochaici versus et gemi-
nos in senario anapaestos inferimt; similiter atque v. 338
non depressum ei geminos pro trochaeis dactylos: quae omnia
CLv etsi non sunt vitiosa^ at inelegantiora sunt elegantioribus:
id quod etiam in bisyllabum v. 1134 enim cadit. Nec de
V. 230 fluctuat, ubi ipsa perspicuitas sententiae et vis oppo-
sitorum non patitur rei sic devorari:
Amdrine me an rei obsequi potius par sit,
sed acui productam paenultimam iubet:
Amdrin me an rei obsequi potius par sit**);
nec de v. 307, ubi prae euni esse nemo non sentit praestare
eum esse. Sed v. 552. 688. 868. 899. 904 nec profecto interest
quicquam, utrum in qui quidem i-stius***) et qui nieam
e-gestatem et hic quidem ha-het et alte-rdm suo a-mico et si
quidem e-go dbsens dactylum esse an trochaeum putes, nec
utrum poeta voluerit ullo argumento decerni potest. Quae
ambiguitas etiam ad alia pertinet ut v. 337 eiusmodi, quod
aut choriambus esse aut creticus potest. — Ceterum de si-
quidem iam apparet quam errarint qui insolentissime cor-
repta antepaenultima a Plauto frequentatum putarunt.
Similitudinis speciem extemam, quamvis expertem ratio-
*) [Delevit Ritschelias iq ed. alt. 'qnando de monosyllabo enim
Bomnia snnt, mnlto antem minns de bisyllabo faciam cnm Lachmanno
(in Lncr. p. 130) cogitandnm est.']
**) [^Frnstra in rei vocnlae elisione, qnae apnd Plantnm nihil
offensionis habet, haesit Lachmannns In Lncr. p. 161: nt minime opns
sit Fritzschii transpositione Amdrin* an rei me.* Trin.*]
***) [Cf. Opnsc. phil. II p. 691.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 401
nis, concedendum est fortasse in caussa fuisse, cur ad apnd
Yocabuli exemplum aecommodaretur caput nomen: non quod
ab eo et Bacchidnm versus 1155 [1192] incipit: Caput priirit,
periij uix negOd, qui est anapaesticus, et Merc. I, 2, 42:
Caput tihi fcundm, ubi etiam aliam ob caussam transponen-
dum Ttbi caput faeidm: sed propter unum Curculionis septe-
narium II^ 3; 81:
Caput deponit/cdndormiscit: ego ei subduco anulum.
Sed hoc addito iam exhausta est multitudo exemplorum. In
quibus si etiam pater habitum est, eius rei et rationem et
documenta desidero. Et omnium minime ex eo argumentan-
dum esse, quod^ ut e soror monosyllabum soetir, ita e pater clvi
similiter factum esse pere dicunt, vel hinc intellegitur quod,
etsi frere quoque et mere e fratet' et mater contracta sunt>
tamen haec latina nec contendit quisquam nec potuit con-
tendere umquam monosyllaba fuisse. Omninoque tam esse
lubricum hoc genus comparationis arbitror, quo praeter ce-
teros Wasius delectatur; nihil ut inde proficias: quando ne
Lingianum umno quidem illud ad illustrandum hom^ vocabuli
sonum ulli me iudice usui fuit. Ergo exempla dispicienda:
quae aut nulla esse apparebit aut incerta: certa enim ea
tantum dico, quibus non levidensi unius alicuius syllabae
vel transpositione vel omissione iusta mensura facili negotio
restituatur. Ordiar a notabili caecitatis exemplo. Epidici
enim III, 2, 16 sqq.:
Nam leno omue argentum abstulit pro fidicina: ego
resdlui,
Manibus his dinumeraui, pater suam natam quam esse
credidit.
Nunc iterum ut fallatdr pater tibique ailxilium ap-
paretur:
num credibile' videbitur medium versum vel monstrum po-
tius versus quoddam potuisse Plautinum haberi? qui nec
Manibus his in His manibus nec credidit in credit mutato
vel metrum habeat vel constructionem, atque longe eviden-
tissima interpolatione ex eis consutus sit quae inferius se-
quuntur v. 29sqq.:
PB. RIT8CHELII 0PV8CVLA V. 26
402 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Si qui ad eum adueniant, ilt sibi datum esse argentum
dicat
Tro fidicina: argenti minas se hab^re quinquaginta.
Quippe ego qui nudiustertius nieis mdnihus dinumerdui
cLvn Pro illa tua amica, qudm pater suam filiam esse retur,
Poenuli autem V^ 4, 90 non esse sanam hanc scripturam:
salue insperate ndbis,
Pater: te complecti nds sine:
colligi hinc poterat, quod in Palatinis non est te campledi,
sed ecomplecti. Vndd certissima haec^est emendatio:
salue msperate ndbis^
Pater, et complecti n6s sine.
Tam incerta autem Gurc. V; 2, 5 et scriptura est et sententia^
tali exemplo ut probetur nihil: ubi quamquam ne Bothius
quidem credi potest verum esse assecutus, qui haec posuit
in exitu septenarii: pdter eius rursum mihi, tamen multo
ineptiora sunt quae vulgantur: pater tuus rursum tibi, pro
quo in B est pater uo if rifum fibi. Ne a libris quidem
ulla fides huic collocationi verborum est in Gapt. V, 4, 26
et V, 5, 4:
Quasi per nebulam Hegionem patrem meum uocarier:
N^que ubi amans adulescens scortum Iiberet clam patrem
suum:
ubi id ipsum, quod postulat ratio et reponi etiam sine libris
iubebat, Vetus testatur: meum patrem et suum patrem. Deni-
que Trin. 372 non recte sic dimetiuntur:
Eo pater pol ego istam uolo me rationem edoceas.
Licet,
cuius numeri hi sint potius:
V
Eo pater pol ego istam uolo me e, q, s.
Haec igitur exempla nulla sunt. Incerta tria habes, ita autem
CLvni comparata singula, ut non unum admittant, sed plures cor-
ngendi modos longe facillimos: Most. H; 1, 31 Trinummi-
que 316 et 361:
Quid ego agam? pater iam hic me offendet miserum
adueniens ebrium.
Ne tibi aegritiidinem, pater^ parerem parsi s^ulo.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 403
Ne exprobra, pater: millta eueniunt hdmini^ quae uolt
quae neuoli
Quorum primo deleto me aut patcr hic iam offmdet aut iam
hic pdter offendet scribe*): altero vel Ne pater aegritudinem
tibi licet vel lenius Ne aegritudinem tibi pater transpon^^re,
vel rectissime omnium Ne aegritudinem pater tibi**): tertio
vel pater homini eueniunt multa vel aliquanto et gratius et
modestius pater muita ho^nini eueniunt. Restant duo sola:
quae non possunt sane eadem ratione incerta dici, Baechidum
III, 6, 3 et III, 2, 20»**):
Sed ueniam mihi quam grauate pater dedit de Chrysalo.
Patrem sodalis et magistrum. hinc ailscultabo, quam rem
agant.
Hiscine igitur duobus versibus id factum esse praeter ratio-
nem credemus, quod in exemplis per viginti fabulas circiter
quingentis factum sit praeterea numquam? atque id in primo
ne ab initio quidem versus, in altero magis etiam suspecta
ecthlipsi, quod a duabus consonantibus altera syllaba incipit?
Credat qui poterii Et illi quidem versui sat concinnam
speciem iam Hermannus restituit:
Sed ille ueniam quam grauate mihi dedit de Chrysalo:
alterum fors fuat an poeta sic dederit:
Mei patrem sodalis et magistrum. ausculto, quam rem olix
agant.
Postremo Phormionis IV, 2, 11:
Pater u^nit. sed quid pertimui autem b^lua
non« dubito quin aut sed aut autem particula deleta Pater
uhiit pronuntiandum sit.
*) \nam iam hic offendet 'deletis glossematiB ' in editione Rit-
BcheliQS dedit.]
*♦) ['Etsi veniam habet correptum pater (h. e. pate' non pair),
at Y. 361, tamen nescio an lenios, cam posset Bimplicissime, Bcripserit
poeta qaod olim posoi, id quod ipsa coUocatione yerboram commen-
dari videtar.' Trin.*]
*) [Cf. Opasc. phil. IV p. 404 annot]
26*
404 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
Quodsi praeter pater illud quibusdam in locis pauca
quaedam alia bisyllaba^ ut nimis modus miser, in eorum
quae adhuc tractavimus societatem esse ascita videantur: de
his etsi quaerendum est amplius, tamen in praesens breviter
dici hoc potest) et in liberioribus metris esse omnia et ma-
ximam partem vel propterea ambigua, quod, cum in his
metris etiam correptio inter binas voces media admissa sit,
saepe parum liqueat ad utrum illa genus pertinere dicamus.
Senarios septenariosque cum trochaicos tum iambicos ab illis
omnibus abhorruisse certissimum est Apage autem eorum
et putida et indocta artificHa, qui etiam m7, s'd, pV, propfr^
fbiy s'bi, rCquej er^t, ad'st, Vhello, condhimm, exp'riri, imp'ritum,
eap'di et similia commenti sunt pro ud sed per et reliquis,
atque adeo nemp' Phormionem, incC sumam, imm' uero, vel 'n,
't, 'h, *go, 'hi pro in et ob ego ibi, et quod summum est, qu*
pro quid et quod: quae merae praestrigiae sunt et glaucomata.
CAPVT XII.
Postquam inveteratum de neglecta vi positionis errorem,
quo nihil plus obfuit Plautinae prosodiae recte iudicandae,
CLX radicitus eviellisse videmur^ reliqua capita licebit ita per-
stringere, ut in eis potissimum^ de quibus ab aliorum placitis
^ mihi esse dissentiendum videam, nunc subsistat disputatio,
praeter cetera autem certioribus finibus ea circumscribat,
quae non ignorata vulgo tamen nimis vagantur plurimorum
opinione. Et quoniam in usitatissimam binarum vocalium
synizesim pauUo ante oratio incidit, hic quoque illud ob-
servandum est praeter cetera, ut et metrorum genera et ge-
nera vocabulorum diligentissime discernanttir. Mitto nuuc
dcin deinde dehinc proin proinde deorsum seorsum
pracut praeoptarc (Trin. 648) coirc antcit antehac in-
troire (v. 10) alia, quae numquam nisi contracte dicta sunt:
nam introihis, de quo vere iam Bentleius in Andr. V, 2, 9
sensit, ne Bacch. IV, 8, 66 *) quidem quattuor esse syllaba-
rum credo, sed aliquid excidisse huiusmodi:
*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 81]
EAIENDATIONIS PLAVTINAE. 405
Nam quid eo introibis? Vt eum dictis pliirumis.
Metrorum autem diversitati quantum tribuendum sit; lucu-
lentissime eorum vocabulorum exemplo apparet, quorum ter-
minatio i vocalem habet alii vocali praemissam. Satis con-
stat de monosyllabis dies, diu (Trin. 65. 578. 685.*) 843):
numquam autem^ id quod asseveranter affirmare licet^ syni-
zesim in senariis quidem septenariisque ullius alius nominis
uUus casus (praeter genetivum secundae declinationis) admi-
sit, nec mendacium nec mendacia nec mendaciorum, sive haec
substantiva sunt sive adiectiva, nec mendacio nec mendadis
nec mendacior certiores mortalium, nec vel sapientia gloria vel
acies vel factio oratio cum suis casibus, nec nescius tertius oh-
noxius nec obnoxiosus vel impendiosus. Contra ab illis metris
simulatque transitus factus est ad octonarios anapaesticosque^ glxi
continuo oflfensio omnis talis synizesis dilabitur. Vitiosum
erat in senario 658 otio cdptus**): spondiacam mensuram ne
ubi potuerat quidem poeta defugit in octonario 838 otio
ddre me, Numquam per reliquam fabulam bfsyllaba sunt
gaudium gaudio filius filiam et similia: in paucissimis
anapaesticis 1116 sqq. cumulantur omnium gaudiis gaudium
gaudiis synizesim passa (nisi quidem gaudiis esse dactylum
Lindemanno credes), quibus ex oetonario 839 adde filio, Fal-
sum igitur quod vulgabatur v. 1156:
F/liam meam tibi desponsatam esse aildio. Nisi tii
neuis.
Certissima haec lex: quam cum reliquae fabulae comprobant
tum Bacchides, cuius item sola anapaestica multitudinem bi-
syllabarum formarum praebent: fUio fUios filium filio filii fi-
liis V. 1125. 1129. 1136. 1159. 1165. 1167 ed. Herm. Vsi-
tatiorum autem metrorum tantam quantam diximus severi-
tatem esse mirum est ne eos quidem satis perspexisse, qui
tanto demonstrandi apparatu usi sunt quo graiis et ingratis
formas a Plauto abiudicarent rectissime. Qul si ne haec
quidem admisit, in quibus contractio constanti posterioris
*) [Cf. annoi ad hunc yersum in ed. alt]
*♦; [Cf. Bupra p. 333 et Opusc. phil. II p. 696 sqq. 608.]
406 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
aetatis usu probata ipsa scribendi forma exprimeretur, multo
minus credibile videri debuerat binis syllabis ab illo gaudiis
et filiis elata esse. Ceterum non repugnare genetivorum
vere contractorum exempla^ ut clumtum pro dumtium Men.
IV, 2, 6, quivis perspicit, nisi qui ex eo, quod etiam cdatum
genetivo et deum Plautus usus, concludat ceUUorum et deo-
rum formas ita pronuntiatas esse ut tres tantum et duae
cLxn syllabae audirentur. Quamquam si volumus verum fateri,
non aliud sane faciunt qui velut diuitiis in exitu versus scri-
bunt vel sciebam in principio trochaici. — Vt autem in no-
minibus i litterae synizesim sibi propriam habet dies, cui
addendus frium genetivus Trin. 848 (nam de lien et die-
rectus rectissime nuper Hermannus statuit), ita in verbis
prope unum scio: cuius formae bisyllabae omnes monosyl-
labam pronuntiationem, bisyllabam trisyllabae passae sunt
saepissime. Accedunt his ais ait monosyllaba, bisyllabum
aibam cum ceteris personis*), numquam autem ad similitu-
dinem scio ^t scitmt formarum etiam aio et aiunt monosyl-
laba. Horum autem omnium nihil ad cetera verba quartae
coniugationis tralatum est, nec praeter imperfectum audi-
bam, in quo ut in scibam synizesis novam eamque constan-
tem formam procreavit ipsa scriptura expressam, ullam fidem
bisyllaba audiam audias audiat audiant habent vel trisyllaba
audiamus audiatis, nec plus fidei faciam et accipias cum ce-
teris: nedum ut nuntiabo et similia contracta sint Afferunt
e Captivis IH, 5, 5
Nam semper occant prius quam sarriunt nistici:
nemini in mentem venit sarire formae simplici r scriptae,
quae non dubito quin breve a habeat: imde reddendum Plauto
sdriunt, Viderint igitur quam convenienter rationi agant, qui
cum tribus syllabis a Plauto dictos esse verborum a uenio
compositorum coniunctivos negare nequeant, tameh nescio
qua timiditate non ausi peruenas euenat conuenant scri-
cLxui bere plenas formas in ias iat iant exeuntes tenent, synizesi
*) De Bentleiano praecepto, quo solam contraotam formam
aibam proba?it damnata trisyllaba (in Heaut. Y, 1, 61. Phorm. rV, 1, 6),
alibi dicam.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 407
Dimirum trisyllabas factas e quadrisyllabis. — Ceterum etsi
scio quoque et sciam monosyllaba; ut meo vel meamy ante
vocalem aliquotiens prorsus devorantur, tamen diligenter ca-
vendum est ne, quod refelli rationis necessitate nequeat, ad
elevandam elegantiam obscurandamque perspicuitatem adhi-
beatur. Ei cautioni cum alibi locus est tum Trin. v. 96 sq.,
quorum versuum etsi hanc discriptionem
Si id ndn me accusas^ tilte ipse obiurgandus es.
Scio et si alia huc causa ad te adueni^ aequom pdstulas:
ita defendas licet cum Wasio p. 112^ ut scio et pro una esse
syllaba dicas^ id quod factum est alibi (ut Men. IV, 3, 3:
Scin quid est quod ego dd te uenio? Scio lit Uhi ex me sit*)
mlup), tamen quam fallax sit insolentioris asperitatis appro-
batio, vel illud docet quod, cum alibi a nobis demum eius-
modi scio ab eo, cui in libris agglutinatum est, versu divel-
lendum sit et cum contiguo sociandum, illo loco scio priori
versui in ipso JB adhaeret.**) Item v. 937 ut defendi aliqua
ratione possit, quod fuit qui proponeret^ quod ego» sciam dtque
hic nesciat, tamen malae tantum interpretationi haec ipsa
mutatio debetur. Nam cum integer versus hic sit:
Qui; egomet unde redeam, hunc rogitem, quae ego seiam
atque hic nesciat:
facile intellegitur non illud unum Oharmidem sciscitari in
quo loco postremum commoratus sit sucophanta, sed quae
loca ante reditum suum peragraverit: eoque pluralis qtiae
spectat
Praeter i litteram synizesim e ei u vocales ascivere aliis clxiv
vocalibus insidentes, et e quidem non in nominibus tantum
deus meus et is idem pronominum formis omnibus***), sed
etiam in ire verbi formis item omnibus: eo eam eas eat
eamus (v. 1078) eatis eant et eunt. Quo firmius illud te-
nendum, numquam similem contractionem vel in secundae
*) [Scio: tibi ex tne ut ait in editione: cf. Opusc. phil. II p. 451.]
*♦) [Cf. Opusc. phil. II p. 429 aq.]
***) Quod etfii etiam ad composita antea et postea pertinuit, tamen
aliquotiens illorum in locum ante et ignoratum vulgo poste subeti-
tuenda esBe olim probabo. [Cf. Opusc. phil. II p. 641 sqq.]
408 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
coniugationis formas moneo moneas ceterasque personas ca-
dere vel ad ipsa composita a simplici ire yerba pertiniiisse:
inaudita enim sunt bisyllaba abeo adeam ineas stibeat pereant
redeunt: quemadmodum ne pronomen quidem vel adyerbiom
eo monosyllabam pronuntiationem umquam in composita adeo
particula servavit. Nisi quod excepta esse ea videntur, qaae
longam syllabam et ante et post e habent; ut fortasse trans-
euntem Mil. III, 1,82*), de quo versu nunc cohibendum iu-
dicium, et eiusdem 1, 1, 69 bisyllabum ambiunt: in quo verbo
etsi consuetudo i vocalem pro e probavit, tamen ratio eadem
est. Sed antideo, interetint et similia trisyllaba non fuere.
Denique u vocalem nemo ignorat coire cum insequenti
non taiitum in dtiellum, sed etiam in tuus, suus, duo
duas (Trin. 775. 1052), quattuor**): etiam in puer, puella,
numqnam tamen in pueri puero et ceteris casibus: praeterea
in fui (106. 1090) cum reliquis formis quae r litteram non
habent omnibus, nisi ubi eam litteram producta e vocalis
praecedit ut in fuerunt: nam nec fuerit nec fueras nec fuero
in binas syllabas umquam coaluerunt. Atque his finibus ita
cLxv ea synizesis coercetur, ut et a lues patruus et ab acuo in-
struit imbuas metuebam et a timui potuit palluerunt et vero
etiam a tueri sit alienissima: quocirca ttieris v. 708 a tuor,
non tueris a tueor scribendum erat.
Tertium genus habes licentiae prosodiacae in bisyllaba
potissimum vocabula accommodatae, quorum finibus maxime
contineri cum neglectam positionem tum brevis vocalis ec-
thlipsim vidimus cap. X et XI. Nam si a compositis illis
deinde seorsum et similibus recesseris, simplicium quidem
vocabulorum, in quibus propriam sibi sedem synizesis fixit^
simplex et principalis forma, h. e. nominum nominativus
verborumque prima persona, binarum syllabarum mensuram
non solet excedere: trisyllabum quattuor sibi sociarunt affinia
duo et trium numeralia. Aptiore etiam vinculo inter se al-
terum et tertium genus continentur, ut quae in bisyllabas
formas iambicae vel pyrrhichiacae mensurae cadant. Atque
*) [Cf. annoi ad hnno yersum.]
♦*) [Cf. Opuflc. phil. ni p. 638 flq. 660.]
EMENDATIONIS PLAYTINAE. 409
^hoc eis cbmmime est cum quarto genere^ ad quod iam est
transeundum.
CAPVT XIII.
Sequitur enim ut de correptione longarum sylla-
,barum dicatur, et primum quidem de correptione yocalium
finalium*). Licebit autem in hoc quoque genere multitudi-
nem exemplorum partim confessorum partim yel addubita-
torum vel sine regula vagantium unius legis communi socie-
tate comprehendere. In vulgus constat de correptis impe-
rativis roga iube abi, qui eam prosodiam servant etiam
cum addita ne particula crescunt in rogan iuben abin: cur
numquam correptam tiltimam danma ride audi inuoca edoce cl^lyi
adueni habuerunt? Designatum est dedi ut pyrrhichii men-
suram habens: cur non brevi i vocali reddidi amaui feci
dicta sunt? Non dubitatur de uolo ago ero: cur nemodum
correpta dico duco cogito postulo cens&i afnaho protulit? Vt
uno verbo dicam: in vocalem exeuntes verborum for-
mas iambicas quaslibet vitae consuetudo passa est cor-
repta ultima pronuntiari. Atque hoc illud est, quod supra
significavi verborum limitibus finitum a nominibus
excludi: nisi quod solum ex omnibus casibus nominativum
tertiae declinationis in o desinentem in illorum societatem
ascitum esse homo vox ostendit, saepissime correpta ultima
posita. Verum numquam pyrrhichii mensuram vel iiemo sermo,
vel loco metu probi et similia aequant: nam quod Bacch. V,
2, 47 legebatur prdbri p^lecebrae, post praeclaram Hermanni
emendationem non plus valet quam pauca quaedam vel am-
bigua vel vitiosa alia^ e quorum numero iam supra exemimus
eri meri cani una cum seni domi bono mala, item nouo breui,
hinc alienissima omnia, quamvis a quibusdam temere per-
mista atque confusa. Ergo^ illuc ut redeam^ non ex impe-
rativi potissimum natura repetendum est quod corripere uide
udle et cetera licuit^ sed e prosodiaca natura temporum vel
modorum quorumlibet. Ac ne saepius quidem quam reliquas
formas verbi ipsos esse imperativos correptos hinc intelle-
gitur, quod aut latius aut non minus late primae personae
♦) [Cf. OpuBC. phil. IV p. 402 sq.; II praef. p. X.]
410 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
correptio patet praesentis futurique communis. Neque enim'
dubitandum quin huius formae iusta ac primitiva prosodia
haec sit ut producatur o^ ut Trin. 696 n^que uolo neque po-
cLxvn stulo neque censeo, uerum tamen, item dico 468. 662, uolo 1 155.
1167 alibi, scio et nescid non raro, ue^ et puW Bacch. IV, 9,
120. V, 2, 41, hibo ib. IV, 4, 5 (610 H.), sino ib. HI, 3, 15,
ddbo ib. IV, 4, 56, amaho ib. I, 1, 10. 19. Sed hanc primi-
tivam prosodiam cum numquam dico postulo amabo deposue-
rint, contra licuit deponere omnibus quae sunt bisyllaba
brevi paenultima. Hinc igitur est quod totiens correptum
uolo reperitur (etiam Trin. 372, de quo p. CLVii [402] dictum),
totiens scio ut v. 655. 666, vel ago v. 821, vel nego Bacch.
ni,3, 18, vel similia omnino omnia, in his ero quoque, quod
etsi non posuimus correptum v. 716, iure tamen nostro di-
ximus potuisse poni: ad quorum similitudinem v. 1059 eo
potius quam eo notavimus. Quamquam de scio non miuus
quam de nescio (quod non mirum si simplicis verbi proso-
diam servarit) concedendum est ambiguum esse plerumque,
duasne breves habeant an unam longam synizesi effectam:
nuUo autem modo concedendum est accentum compositum
nescio verbum umquam in media syllaba habuisse, quae
Kampmanni opinio fuit de ab praep. p. 20 sq., cum nulla
prorsus exputari caussa possit, cur usitatissimae synizesi in-
solentissimum accentum esse praelatum dicamus. E quo
consequens est ut aut pro cretico sit nescio aut pro spondeo
aut fortasse pro vero dactylo h. e. -^ ^ '-', non pro anapaestico
dactylo -^<^: quapropter nescto scribendum fuit v. 880, non
vel hic vel usquam alibi (ut Bacch. 76 [107]. 756 [795])
nescio, Porro autem ex eadem, e qua agby caussa repeten-
dum est dabo Bacch. I, 1, 70:
Meus ille quidemst. tibi nunc operam dabo de Mnesi-
loch6, soror.
CLxviu Nec substitit tamen correptio in praesentis prima persona
atque futuri: nec enim aliam rationem dedt perfectum habet^
pravissimo iudicio a quibusdam cum correptis si dis placet
dedisti et dedisse formis collatimi quas p. cxxv [374] sq.
removimus: velut Trin. 728. Mil. H, 1, 53. Poen. I, 3, 7.
Capi n, 3, 4:
k..
EMENDATIONIS PLAYTINAE. 411
Dedi; reposcam ut habeam mecum qudd feram uiaticum.
Dedi mercatori quoidam, qui ad illum deferat.
Dedi dildum priusquam me euocauisti foras.
Nam ego a^stumatum te huic dedi uigiuti minis,
nisi ibi pro te aestumatum huic dedi, quod est in libris, sic
potius coUocandum: (xestumatum huic dedi te. Et mirifice
hanc mensuram omnemque legem a nobis indagatam illud
confirmat quod, qua ratione simplicis Imbe imperativi proso-
diam compositum haieti servat^ eadem dedin dictum est
duabus brevibus Epid. V, 2, 38:
Dedin tibi minas triginta ob filiam? Fatedr datas.*)
Ab his autem, quae sunt certissima^ proficisci ad rariora
quaedam tutanda licebit: nam rara esse non est mirum^ cum
praeter allatas formas paucissima in ipsa lingua similia ex-
empla exstent. Itaque nec dato imperativum nunc soUicito
Bacch. I; l^ 51:
Dato qui bene sit: 6go^ ubi bene sit, tibi locum lepi-
dilm dabo:
nec dart obstinatius nego corripi potuisse Rud. IV, 3, 20
(coll. Adelph. III, 2, 13. Phorm. II, 1, 31): hoc autem nescio
an uti liceat ad pati defendendum in Aulul. IV, 9, 16, et
loqui in Bacch. V, 1, 18**):
Gerte hic prope me mihi nescio quis loqui uisust. sed
quem uideo?
Quamquam non obliviscendum in liberioribus haec esse me- glxix
tris omnia.
Praeterea quemadmodum ecthlipsim cum nominibus, ita
cum verbis hanc correptionem particulae quaedam et bre-
viculae voculae vitae usu detritae communem habuerunt,
item illae et bisyllabae et paenultimam brevem habentes.
Nam cum semper correpta ultima nisi quasi modo, et cor-
*) [Ex Addendis p. cccxxvii: 'in Epidici versu excidit ego:
Dedin tibi ego tninM triginta: pamm enim probabilitatis habitnmm
sit ex dedin, pro quo diden B, effectnm dedine,^]
**) [Cf. annot. ad hunc veraom.]
412 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
repta autein et producta cito ihi uhi (non uti) mihi tihi
sihi et ego usurpentur: quoniam natura breves syllabas fieri
longas credi ratione destitutum est: consequitur ancipitis
mensurae illius hanc yim esse^ ut origine sua longa Tocalis
paullatim attenuaretur pronuntiando, prorsus ut factum in
U4)lo ago dabo dedi: quo accedit, quod non tantum in dativis
et ablativis veterique locativo i finale esse longum constat^
a casibus autem ductae vel ad casuum similitudinem forma-
tae sunt ibi et uhi particulae; sed etiam ego prius quam ego
fuisse et graecae linguae comparatio persuadet et quae inter
ego primamque personam verbi cognatio intercedit. ' Quae
autem in i exeunt; de eis dubitationem omnem ipsa vetustis-
sima monumenta eximunt^ in quibus VBEi IBEI sibei nisei
constanter scriptum ut SEi et vtei et qvei. At vero quae
valde confinia sunt ratione, ea tamen usus non mediocriter
esse discreta voluit. Nam non tantum rara apud Plautum
in illis voculis; si a cito recesseris^ omnibus ultimae sylla-
bae productio est^ sed in senariis septenariisque, quidquid
quidam obloquuntur^ numquam probata, nisi ubi pausa fit
vocis vel orationisy qua ratione praeter cetera productum
modo frequentatur: contra sine ulla offensione admissa in
cLxx altera arsi creticorum, ut qui numerus tamquam catalecticis
ordinibus compositus singulorum pedum quasdam pausas
habeat. Non recte igitur me iudice Bacch. v. 28 relictum
est huic mihique haud faciet, quorum tam, quam facilis, certa
emendatio huice mihique: eademque caussa fuit cur nec Trin.
480 'tidii tibi dicdm dolo, nec v. 761 JMihi quidetn herde non
est tolerarem in senariis.*) Quid? quod ne brevem quidem
ultimam acui in arsi positam Plautina elegantia voluit^
quamvis usitato alioqui accentus genere: quapropter et v. 316
illam quam p.GLViii[403]memorabam coUocationem verborum
reieci Ne a^ritudineni tihi pater fdceretn, et v. 1124 pro Hae
sonitu sud mihi moram cum Guyeto Hermannoque suo mordm
mihi non tantum vitandi hiatus caussa scripsi; et v.440 Am-
*) [In ed. alt etsi non sollioitavit tibi, mihl, tamen v. 480 mu-
tatione facillima noenum iibi malto faciliores effioi nnmeros monnit
RitscheliuB, coll. Mns. Rh. XXV p. 308 (= Opusc. phil. III p. 138).]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 413
brosiaDi scripturam Egd qmque esse uolo improbavi prae vul-
gata Ego quoque uolo esse. Quamquam nec in ego tam seve-
rus usus quam in mihi tibi fuisse videtur^ et ipsum mihi
excusationem habere in cantici versu 233: De hctc re mihi
satis hau liquet {niihi sa- ut pro tribracho sit), quamvis exi-
gua ibi mutatione mihi Jtati satis scribatur. Idem prorsus,
quod de mihi tibi valet, cadere in quasi et nisi putato.
At vero excusatione carebat productum ego v. 515 Tibi ego
ratidnetn reddam, quod vitium addito ex Ambrosiano ne sus-
tuli. Contra non plus oflfensionis in creticis v. 281. 293
ego habet:
N61o ego cum improbis te uiris gnate mi:
His ego de artibus gratiam facio — ,
vel mihl Most. III, 2, 1. 3:
Melius anno hoc mihi n6n fuit domi:
Prandium ux6r mihi perbonum dedit —
quam in mutatione personarum productum tibi v. 982: clxxi
CH. Fassu's Charmidem dedisse aunlm tiln, SY. scrip-
tilm quidem.
Et tantum quidem de bisyllabis.
Non magis autem quam in his quae tractavimus, in
mediis vocabulis brevium syllabarum productio po-
tius quam correptio longarum locum habuit. Nec enim
produci brevis syllaba dicenda est in Acheruns [cf. praef. Trin.^
p. LXYi] per Plautinas fabulas novem, sed longa corripi in
Poenulo. Item servatam longam vocalem, quae paullatim
in brevitatem abierit, dici oportet in coxendicis, in fui fui-
muSy in rei diei, plus viginti autem exemplis Plautinis Te-
rentianisque in ei dativo qui fit a nominativo is ea id: quae
exempla in prooemio schol. hib. Bonn. a. cioiocccxLi [=
Opusc. phil. II p. 419 sq.] composui. Quam formam qui vel eii
scribunt vel ad similitudinem eius genetivi eji, etsi qua ra-
tiocinatione utantur intellego, tamen nescio qua se auctori-
tate tutentur: nam quod in lege Servilia bis scriptum est
EiEi, id aut in utraque syllaba imitandum aut in neutra.
Quamquam magis etiam, ut hoc in transcursu commemorem,
reffert scripturam miror pro refert non commendatam tantum,
414 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
sed introductain. Sed ab ei dativi mensora spondiaca pror-
sus esse segregandas huic et quoi formas contendO; quas in
duas syllabas distractas esse plane nego, nedum ut hHiic
quoii*) scripturam ulla ratione niti concedam. Ac de quoi
pronomine Fleckeisenum Exerc. Plaut. p. 36 prorsus opinio
fefellit: quod non magis producta quam correpta paenultima
umquam bisyllabum fuit. Cui ille opinioni probandae quae
ex Aul. II, 2, 12. Curc. IV, 4, 1. Men. III, 2, 9. Trin. 604
CLxxn exempla adhibuit, allata miror, ut in quibus qtwi homini
verborum tres syllabae primae vel quoi ego (etiam Trin. 876)
tribrachum eadem ratione efficiant qua me habet, s% ego. His
errore mixtum Rudentis versum lY, 5, 3 ipse non negabit
sic metiendum esse:
Satm si quoi homini di esse benefactiim uolunt.
Amphitruonis 1,3, 22 uno reposito hoce pro hoc, transposito
verbo nullo, facillime sic instauratur:
Quoi ego iam hoce scipione. Ah noli. Muttito modo:
(nisi praestat Que^n ego, tametsi in B est Quolego, in Da
Quodlego), Aululariae II, 8, 26 non est dubitandum quin (et
versui quidem 25 praepositus) addito tu sic demum recte
procedat:
Quoi tu m re tali iam subuenisti antidhac.
Bacchidum II, 2, 47 nec ego quoiquam Hermanno Bothius
praeivit: eodem iure scribi aut nec quoiqiiam homini poterit,
aut fortasse, cum in B lacuna e rasura orta ante nec sit^
sic potius:
Domist: non metuo mihi nec quoiquam silpplico.
Denique in Asinaria qui corruptela vacare hos versus credi-
derit IV, 1, 33. 34:
Spectandum ne quoi anulum det neque roget,
Talos ne quoiquam homini admoueat nisi tibi:
num illos quoque defendat quaerimus qui praecedunt 30.31:
*) [De ^[uoii Bcriptnra in legibus saeculi YII freqnenti cf. Opnac.
phO. II p. 421 eq. itemque Trin.* v. 358. 558. 604.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 415
Neqoe illaec ulli pede pedem homini premat:
Quom surgat; neque in lectum inscendat proxumum— ?
Ad hos enim omnes similis depravatio pertinuit e sat levi
caussa oriunda, qua sic non incommode liberabuntur:
Neque illaec ulli pede pedem usquam homini premat^ clxxiii
Quom silrgat^ neque iUa in lectum inscendat prdxumum:
Neque qu6m descendat mde^ det quoiquam manum:
Spectandum ne quoigtiam anulum det neque roget:
Talds ne quoiquam admoueat homini nisi tibi.
Aliquanto propius ad ei vocis similitudinem yideri potest
bisyllabum huic accedere: sed tamen fidem; si quid yideo^
ne hoc quidem habet. Nam quemadmodum hunce hoce et
consimiles formae alibi a librariis oblitteratae simt et cum
usitatis hunc hoc permutatae, ita mihi quidem prorsus per-
suasum est huice quoque non paucis locis pro huic restituen-
dum esse (ut p. qlxx [412]). Qua forma reposita actum
est de his exemplis a Fleckeiseno allatis Amph. II ^ 2, 70.
Asin. prol. 10. Bacch. III, 3, 80. IV, 5, 4:
£tiam tu quoque assentaris huice? Quid uis fieri?
Dicam: huice nomen graece Onagost fabulae.
Mihi discipulus, tibi sodalis, huice periit filius.
Nam ndn conducit huice sucophantiae.
E reliquis autem misere ab ipsis numeris laborat Menaechm.
prol. 40:
Immiltat nomen auos huic gemino alteri:
nam praeter delitescens gemino ipsum huicy etiamsi bisylla-
bum esse concedatur, accentum in ultima habere non magis
potest^ quam umquam pronuntiatum est ei (quod sustulimus
Trin. arg. 6*)). Quare confidenter transponendum
Immiltat gemino ndmen auos huic alteri.
De Capt. I; 2, 49 Bentleio assentiendum videtur. Budentis
prol. 39 non erat valde probabilis haec emendatio reicienda:
*) [In ed. alt. reposuit Ritschelius coU. 'praeter alia Epidici
argom. y. 3.']
416 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
CLxxiv Huic filia olim uirgo periit paruola:
Poenuli autein I, 2, 183 aut inserendum est:
Vt tu huic aut irata ne sis, aiit si id fieri non potest — :
nisi males Hutc uti tu irdta vel fortasse simplicius etiam Vt
tute huic irdta — .
Ad syllabas vocabulorum finales redeo, sed conso-
nantibus terminatas: in quibus item sunt, quae cum a
principio longam vocalem habuissent, paullatim elevatae sunt
pronuntiando et ad brevitatem depressae. Ordior a bacchiaco
versu Trinummi 226:
Magister mihi exercitor animus nilnc est.
Nam nec dubitandum de talibus et vero sic statuendum est,
ut per ternas tamquam successiones ex producta os syllaba
fieret productum or et ex hoc demum illud, quod posterioris
aetatis consuetudo probavit, ar, Nam ab os terminatione
horum nominum formationem omnium profectam esse, re-
licta in kpos hotws labos colos clamos odos uapos (amos) iani-
tos antiquitatis vestigia satis demonstrant: persuadent prae-
terea monosyllaba, quae or numquam asciverunt, mos flos
glos ros et os. Nec a comparativis illam terminationem
alienam fuisse, talium comparatio docet qualia Varro et
Festus testantur maiosibus meliosibus arbosem: quando eodem
societatis vinculo, quo arhosem et arbos, contineri etiam
maiosibus et maios consentaneum est. E producto autem
genetivo oris de or nominativo item producto eo probabilior
coniectura fit, quod longam vocalem vel eorum nominativus
monosyllaborum servavit, quae correptum habent genetivum
cLxxv ut lar et par, Itaque non tantum Acidalium Divin. in Rud.
cap. 6 rectissime defendisse haec puto Rud. IV, 3, 75. Poen.
I, 2, 151. Stichi I, 2, 83:
Si tu proreta isti naui's, ego gubernator ero.
1 soror, abscede tu a me. Perii: quid agis^ Milphio?
(quo versu insertum vulgo eho post perii cum Ambrosiano
delevi, similiter atque Trin. 943*):)
*) [abi eho reliqoit RiUcheliua in ed. alt. extra versam collocaiiim.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 417
Hostis est iixdr inuita quae ad uirum nuptilm datur:
quibus addi possunt Amph. I, 1, 68. 74. Asin. V, 2, 77.
Bacch. V, 2, 44:
Deinde uterque imperator m medium exeunt.
Imperator uterque hinc et illinc loui.
Modo quom dicta in me ingerebas, ddium^ non nxor
eram.
Tune, hdmo putide, amatdr istac fieri a^tate audes?
Qui non?
(nam probandi vim nullam Epid. V, 1, 50 habet, dubiam
Merc. IV, 4, 60:
Sequere hac me saror. EP. Ego ad uos Thesprionem
iilssero :
Vxor, heus uxor, quamquam tu irata'8 mihi:)
addendus erit etiam, ut cap. XV [p. ccxxix (463)] docebo,
Trinummi v. 1016 sic verbis leniter transpositis:
Gilrguliost exercitor, is hominem hunc*) cursuram docet:
sed ne de illis quidem ullam dubitandi caussam video Bacch.
I, 2, 15. Capt. IV, 2, 2. Epid. III, 2, 35. Amph. I, 3, 50:
I stiiltior es barbaro Potitio.
Tanto mi aegritiido auctidr est in animo.
Vorstitior es quam rota figularis. lam ego parabo.
Atque quanto nox fuisti Idngior hac proxuma:
(nam ex Asin. III, 2, 11 nihil consequitur, ubi fortior est
in caesura iambici septenarii). Verum egregio Acidalii in- clxxvi
vento (quod possim Naevii quoque, Ennii atque adeo Vergilii
usu confirmare, nisi unius me Plauti finibus consulto conti-
neam) cum alios tum ipsum esse abusos existimo, cum ean-
dem productionem etiam ad verborum formas quaslibet trans-
tulerunt, ut loquor fateor moror nmchinor**). •Videtur id de
ar syllaba concedendum esse, ut quae longam vocalem servet
in ceteris personis legar legaris legatur legeris legetur: parem
*; [In ed. alt. Ritschelius hunc non transposuit, sed delevit coll.
V. 851 sq. 861 (obi vide annotata).]
•*) [Cf. Opusc. phil. II p. 641.]
FR. RITSCHELII 0PV8CVLA. V. 27
^Mm hdme or sjiiaba^e mkfxm. a qixa fiut Itptris legitur,
eo mixmB tmdioue est^ quo apertms esi in illQd ipsoni in-
g»ti2ta indole latiiiain iiiigiiui ioelinasse^ ut r litten finitas
iFirlLilas non minos ^Tiam / Iiu€n finitas) omnes oorriperet:
mtm tine demam per?pieiuir qui tandem £ictnm sit ot pro-
duct^ ma^eolinonim nominadrns oraiar panllatim in con-
fllanti&m eorripiendi eon^oetadinem abiret. Ergo eom liceat
nne idem in alii^ qooqxie factnm suspicari, tamen rationem
in promptn esse debere pristinae prodoeticmis iatell^itnry
nii$i alacinari potias qaam persaadere Telis. Qoemadmodam
igitor de prodaetis olim ter qnater gwittmar feiicUer et simi-
libus nemo eogrtabity ita nee hjqHor rel paier &cile fidem
iDTentara sint An pauper qaoqae, eaios est genetiTas pau-
p^ris, Bothio credemos spondeom efficere Men. IV, 2, 8? qai
Tersas pridem immisso t^ sanatas est:
Si is est paaper atque haud maliis, neqoam habetur:
Tel eirdter ante Tocalem pro cretico positom Cist. IV, 2, 8
in eis Tersibas^ quorom nec mensoram nec numeros qois-
quam explicarit? qoi qoidem concitatissimi sunt anapaestici,
sic fere describendi:
cLxxTii Nisi quid mi opis di dant, disperii: neque unde auxilium
expetam ego habeo.
Ita p^talantia miseram habet animi: quae in tergum
meum ne ueniat,
Male f6rmido, si era resciscat tam socordem esse me
quam sum.
Quam in manibus tenui atque accepi- hic ante aedis ci-
steilam,
Vbi east, nescio: nisi, ut ego opinor, loca cirdter excidit
haec mi.
Muito minus producta ultima igitur afferendum erat ex Am-
phitruonis (11, 2, 87) eo loco, in quo personae mutantur:
Tel dicitur e medio septenario iambico Asin. II, 3, 2: tcI
a^itur e Stichi IV, 1, 23, ubi in trochaici initio Qutd agitur
Ejrigndme non, quod Lingius dicit de hiatu p. 48 (qui in hac
omni caussa nihil profecit disputando), productio excusatio-
nem a contiguo nomine proprio habet, quae excusatio nulla
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 419
est; sed secundum pedem tribrachus efficit. Sublato autem
panper illo nec pater, cuius vocis tanta in familiari sermone
frequentia, semel in viginti comoediis producta ultima posi-
tum credemus Aulul. IV, 10, 53, quem adiecta hinc vocula
redintegro:
Meus fuit pater hmc Antimachus, ego uocor Lyconides:
ea quidem hwc particulae potestate, qua Trin. 326 scripsi
adulescmti hinc genere summo, debebam ut sero video etiam
V. 359 Lesbonico hinc adulescenii scribere. Semel exstare pro-
ductum pater dixi: nam Asin. V, 1, 1 mutatio fit persona-
rum, Trinummi autem v. 645 etsi Tihi pater autisque in Am-
brosiano est, tamen per librarii tantum neglegentiam que clxxvui
excidisse credendum est Palatinis. Ad verba ut redeam, quod
in agitur, id etiam in agor et aniabor cadere ratiocinatus,
habeo quod addam praeterea, infinitivum in ier syllabas ex-
euntem: nam quod dieier fungier in mediis versibus non so-
lent dactylum aequare, id non inde repetendum esse, quod
illae formae cretici mensuram primitivam habuerint, correpta
in anapaesticis ultima syllaba docet, quam iure suo Herman-
nus et defendit in lahnii Annal. phil. t.XXXV [a. 1842] p. 194
et admisit in Bacch. 1131: hoc exordrier dbs te, Sed post ra-
tiocinationem videndum de exemplis. A quibus rursum se-
greganda quae incidens personae mutatio segregat, ut Aul.
II, 2, 39 arhitror, Bacch. V, 1, 30 moror, Cas. IV, 2, 12 spectdor:
vel gravior interpunctio, ut Rud. III, 6, 14 moror (item igitur
Bacch. I, 1, 56). Mercatoris autem II, 3, 77 cum in libris
sic scriptus sit:
Hercle quin tu recte dicis et tibi adsentior,
quis vel cum Camerario tibi dssentior ego vel cum Bothio
tibi dssentdr ego amplectatur? In promptu multa sunt: nihil
simplicius quam et tibi equidem adsentior. Item quis incor-
ruptum habebit quem Capi IV, 2, 11 Vetus talem exhibet
numeris quidem nuUis:
Eminor interminorque ne quis mihi obstiterit obuiam — ?
Vbi perraro exemplo aliquid vidit qui etninor verbum pror-
sus illud solitarium atque adeo rationis expers*), dixit ex
*) [Ex Addendis p. cccxxviisq. : 'obliins bum non minus
27*
420 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
E, minor h. e. Mimr et Ergasili personae nota ortum: unde
unius syllabae adiectione sie totus versus integritati resti-
tuendus:
Mmor interminorque ne quis ntinc mi opstiterit dbuiam
vel mihi iam dbstiterit obuiam. Nec profecto satis certum
dici Asinariae exemplum potest I, l^ 48:
CLxxix Fateor eam esse importunam atque incommodam:
sive enim mi vel post eam vel post importunam inserueris,
sive ego post fateor^ non reiectaneum ab initio proceleusma-
ticum habebis, sive mi ante eam addideris; mensuram prorsus
legitimam.*) Plus scrupuli fateor Captivorum versum 111, 3,
15 inicere his vulgo verbis terminatum: mdchinor astutiam.
Verum illius scaenae exitum ego quidem persuasum habeo
longe gravissimis vulneribus afflictum esse. Nec enim vel
sententiae in ipso fine recte procedunt uec singulorum pedum
mensura constat, nec ullo modo noviciis editoribus illud cre-
dendum est, post incohatum v. 10 legitimum metrum tro-
chaicum per mixtos e trochaico et iambico genere versus,
eosque adeo senarioS; breviculam scaenam ad finem perduci
nullo animi praeter solitum concitati affectu variatam. Qualis
metrorum discriptio quo est insolentior, eo fidentius aliquid
audendum est potius, quam defendendum ignavius quod pro-
babilitate careat. Itaque cum illorum versuum in B haec
species sit:
Neque iam salus seruare si uolt me potest nec copia est
Nisi si aliquam corde machinor astuciam.
Qua malum quid machiner quid comminiscar maximas
Nugas ineptias incipisse haereo:
quemadmodum certissimum omnium puto maximas et haereo
vocabulorum sedes permutatas esse, ita ad secundum quoque
versum aliquid turbarum pertinuisse iutellego. Vide igitur
qnam eminor saspectam nomen eminatio de medio tollere Capt. lY, 2,
19: quod huc corrigendo est illatum, postquam v. 11 minor iu eminor
casu verterat. Excidit nisi fallor nam ante mim
Qua^ illaec nam minatiost? nam n^queo mirarf satis.']
*) yFatebor restituendura.' Ritscheliua in ann. ad Mil. 664.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 421
num luxata membra non inepte hoc exemplo reconcinnentur:
Neque Salus serirare, si uolt^ me potest: nec copiast
[Me expediundij nisi si astutiam aliquam corde ma-
chinor.
Quam^ malum? quid machiner^ quid comminiscar; haereo. clxxx
[Nisi] nugas ineptias[que iam] mcipisso maxumas.
Nisi i. e. ^nisi quod certum est maximas me nugas et ineptias
incipissere'^ non insolito eius particulae usu. Quodsi cui
copiast carere posse genetivo videbitur, alterum versum sic
restituere poterit: Nisi si idm [ego aatutani] astutiam a, c, m.
Postquam igitur hoc quoque exemplum reraotum est, unum
(nisi quod me fugit) superest e Rudente afFerri solitum IV,
7, 22:
Ego, nisi quom lusi, nil moror ullum lucrum:
nam nisi pro mihi scribendum esse Bothius vidit. Quem
versum et Reizius male tractavit, nec melius tractaturus sit
qui vel nil ullum moror lucrum vel nullum mihi moror hicrum
proponat. Non levi autem mihi ofFensioni esse ipsum lusi
perfectum fateor: pro quo ludo potius vel ludam vel luserim
exspectetur. Quapropter persanari illum versiculum sic de-
mum arbitror:
Ego, nisi quom lusim, nil morer ulliim lucrum.
Nam si veram, cur producere loquar licuerit, non licuerit
loquor^ caussam supra investigavi, huius quidem vim facile
intellegitur etiam ad amer et sequerer pertinere, quia ab his
am^ris et sequereris et similiter cetera fiunt. Quamquam
exempla mihi nunc unius ar syllabae in promptu sunt, de
cuius productione verissimum, ut iam apparet, sensum suum
nobis Hermannus olim significavit, commemoratus a me Pa-
rergon p. 493. Cuius de Most. III, 1, 93 iudicium, quo ille
hanc scripturam commendabat:
Perfacile ego ictus perpetiar arg^nteos*),
nunc reliquis quae infra posui exemplis confirmatum accipe.
Et Amphitruonis quidem prol. v. 38 clxxxi
*) [In editione Ritfichelins perpetior reposuit: cf. p 417 annot.**.]
422 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS
Nunc iam animum huc omneS; quae loquar^ aduortite
nescio an defendi possit huc quae loqu4fr dictum pro ad haec
quae loquar: quod si nihil sit, deleto omnes scribi poterit
Nunc iam animum huc ad ea, quae loquar^ adudrtite:
nam omnium minime placiturum sit
Nunc iam 6mnes animum ad ea quae loquar aduortite.
Sine omni autem dubitatione haec sunt Amph. U, 1, 9. V, 1, 4:
Tamen quin loqudr haec uti facta siint hic.
lam ut opprinmr, ut enicer: me miseram, quid agam
nescio.
Quibus nunC; postquam de productione satis constat, addere
suapte natura ambiguum exemplum licebit Poen. V, 6, 4:
Vt me suspendam, ne dddimr Agorastocli:
parum enim elegans vel potius horridus iste sit tribrachus
ex addl-cdr dgo- compositus. Sed Menaechm. II, 3, 10 recte
ut videtur Hermannus Elem. doctr. metr. p. 395 anapaesti-
cum discripsit nww eum adiho, alloquar tiltro. — lam vero
melius opinor perspicies, quam corrigendi opera ei succes-
serit, qui dum se vult criticum haberi, hunc in Trinummo
bellum versiculum 540 procudit:
Sues angina moriunttir acerrume.
Satis puto apparuit, nihil sibi proprium habere naturam
r litterae finalis, quo praegressae vocalis brevitas intende-
retur. Nec magis id in alias consonantes cadit. Quodsi fcuci^
feceris producta ultima usurpata sunt, contra atque in facis
cLxxxii facitis fecistis amabis factum, ex ipsius vocalis natura illud
pariter atque in uelis sis edis duis ames legas leges legereSy
atque adeo in loquar morer repeti et ratio cogit et productae
di<cerlmus dixerltis formae iubent antiquitatis propriae. Nec
productionem potius t littera finitae breves syllabae, quam
item primitus productae correptionem passae sunt. Nam nisi
mea me coniectura vel potius ratiocinatio fallit, idem, quod
in primam et secundam, etiam in tertiam personam con-
iunctivorum cadit. Vnde efficitur multo latius patere, quod
non prorsus fugit grammaticos, ut Boppium Gramm. compar.
" EMENDATIONIS PLAVTINAE. 423
p. 928 sqq. et G. Curtium nostrum de format. temp. et modor.
p. 259 sqq.: legemque constantem formaudorum con-
iunctivorum omnium hanc fuisse, ut origine sua longa
vocali fierent (cuius primitiva species non dubitandum quin
* fuerit), sive eam vocalem s littera sive r sive t sive m
excipiebat: decursu autem temporis demum factum esse, ut
servatae etiamtum Plauti aetate longae vocalis correptio ita
increbresceret, ut post Plautina tempora in certae consuetu-
dinis constantiam ipsa brevitas abiret, earum personarum
quae in m et r et ^ exeunt communis: una enim s cor-
reptioni semper restitit Exempla tertiae personae habes
primum sit [cf. p. CCLXVii] Asin. IV, 1, 17. Men. V, 7, 55.
Mil. II, 2, 87 (nam de Bacch. I, 2, 32*) perdubia res):
Ne epistula quidem illi illla sit in aedibus.
Ne tum, quando sanus factus sit, a me argentilm petat.
Vt, si illanc concrimiuatus sit aduorsum militem.
Verissime enim observatum est numquam s^iet formam accen-
tum habere in paenultima: cuius rei melius iam caussa et
ratio perspicietur. Non magis id fuat et dait formae passae clxxxiii
sunt: quare haud scio an non sollicitanda sint producti det
coniunctivi exempla Pers. I, 2, 16. II, 5, 26:
Sed legirupam qui damnet, det in pilblicum:
Et millier ut sit Iibera atque ipse illtro det argentum:
Captivorum autem versus II, 2, 10 sic restituendus:
Neque te nobis, si hmc abeamus, si fuat occasio.
Eadem ratio uelit verbi Men. prol. 49:
Velit, audacter imperato et dicito:
item Trin. 306, ut capite XV [p. ccxxix (463)] planum fiet:
Vtrum itane esse mduelit ut eum animus aequom censeat.
Haec si fidem habent, simul hanc vim habere necesse est,
ut a metri quidem vitiati suspitione Militis versum IV, 6,
29 liberent:
♦) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 68 sq.]
424 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Sine \Iltro ueniat, quaeritet, desidere^, exsp^ctet.
Rursum his exemplis fretus, quoniam par ratio inter leges
leget atque inter des det intercedit, non dubito etiam audiet
creticum potius tueri in Bacch. IV, 8, 70:
X
Satin^ est, si plura ex me aildiet hodie mala,
quam tribrachum quartum pedem, iambum autem pro ana-
paesto quintum interpretari. — His autem fundamentis iactis
audeo progredi longius et ultra coniunctivi formas investi-
gatae rationis fines promovere: quamquam fateor non sine
timiditate me audere, et rationi obtemperantem magis quam
morigerantem sensui. Nam quo affinitatis vinculo uelis et
uelit, sis et sity des et det, quo legas legamus et legafy quo
loquaris loquatur et loquar, eodem contineri amas et amat,
mones et monetj audis et audit concedendum est. Igitur quod
cLxxxiv in illis factum, ad hos quoque indicativos pertinuisse tam
est consentaneum , quam rationi repugnans productum legis
vel legit. Atque nata esse illa omnia aliqua contractione
binarum vocalium constat, e. c. amds ex amd-i-s, amat ex
amd'\-tj amare ex amd-e-re: nihil autem contractum est in
leg-t-s, leg-t't, leg-ere. Ergo non aliqua licentia productum
est scit, si est productum, sed prosodiam e contractione
consectariam servavit: fit autem, quod a flo (non fto) duci-
tur, ne potuit quidem brevi vocali fit dici, ut nihil prorsus
singulare sit in Capt. prol. v. 25:
Vt fit in bello, capitur alter fiflius.
Sed ut scitj ita posteriore aetate corripi solitum it longam
syllabam habet Curc. IV, 2, 3:
Nemo it infitias. Attamen meliilsculumst monere:
eademque ratione solet et luhet et afflictat Merc. III, 4, 63.*)
IV, 2, 5. Rud. V, 2, 46j:
Ciir istuc coeptas consilium? Quia enim me a.f&icidt
amor.
Solet hortator remiges hortarier.
*) [Quo loco Ritscheliiis addit: ^cave Lachmannum in Lucr. Y,
396 seqnare.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 425
Quod tibi luhety id mi impera. Tange aram hanc Ve-
neris. Tango.
Quare a metro quidem nec Bacchidum versui II, 2, 51 litem
moverim:
Negdtium ad me hoc aiiinet aurarium:
Trinummi autem v. 330 verum esse iambum eget credo:
Quid is? egetne? Eget, Habuitne rem? Habuit. Qui
eam perdidit?
Quae si probabilitatem habent, simul intellegitur non solli-
citandum fuisse Trin. 206:
Quod quisque in animo ha,he't aut habitunist, sciunt: clxxxv
cui versui quo tempore inserto aut succurrendum putavi, om-
nem legem illam nondum investigaveram.*) Dubitare tamen
quam quicquam confidentius affirmare de producta dat forraa
praestabit: cuius etsi unum exemplum libri Rud. IV, 1 , 9
praebent, de quo in Parergis dictum p. 430, alterum, sed id
non uno nomine ambiguum, prolatum est e Most. III, 1, 72:
Molestus ne sis: nemo dat: age qudd lubet:
tamen brevis in dare damus datis vocalis facit ut sat gravis
scrupulus animo insideat, quamquam non impedit illa sane
quominus et das et det produceretur. Sed quae ne rationis
quidem societate ulla cum exemplis adhuc tractatis continentur
ea noli vel defendere vel excusare. Apage igitur uendidlt
ueniblt uidit perdplt obtiglt seruaJnt et si quae sunt simi-
lia**). Nec enim arsis, cuius in hac caussa iactari potestas
solet, ullam ad producendum vim habuit in Pkutinis versi-
bus veterique Latinorum poesi universa, nec omnino tale
quid umquam nisi eis condicionibus factum est, quibus licuit
et quamlibet brevem syllabam pro longa substituere et plerum-
*) [QfMd quisque in anirnod hdbet aut habiturust sciunt Ritscbelius
scripsit in ed. alt. (cf. Nov. exc. Plaut. I p. 73) addens: 'De hahit
vereor ut recte cogitaverim Proleg. p. CLXXxrv sq., de aliqua trans-
positione minime vereor ne recte Fritzscbius p. 5. animo aut habet re-
ceptum in proecdosi probavi Muellero de pros. p. 63.']
♦*) [Cf. praef. Pseud. p. xiv et Opusc. pbil. II p. 641 sq.]
426 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
que etiam hiatam admittere h. e. cum in mediis tetrametris
iambicis et anapaesticis^ item in creticis*), tum ubicamque
fortior interptmctio (quo potest etiam exclamatio pertinere,
sed nequaquam quaelibet exclamatio pertinetj^ praesertim cum
personarum mutatione coniuncta^ pausam fieri pronuntiandi
sive iubet sive patitur. Vnde intellegitur non tam ad pro-
sodiacam doctrinam hoc spectare quam ad ipsam metricam.
Velut Trinummi v. 584. 586:
cLxxXvi Nam certumst sine dote halid dare.**) ST. quin tu i
modo.
Meam neglegentiam. ST. i modo. LE. nulld modo.
Quo illa quoque exempla refero, in quibus si illiusmodi
syllabas pro brevibus haberemus, valde ingrata diremptio
tribrachi fieret, ut v. 941. 1179:
Sdb solio louis? SY. ita dico. CH. e caelo? SY. atque
e medid quidem.
Qm'8 id ait? LY. ego. LE. tdn uidisti? LY. et tdte item
uideas licet.
Quorum versuum priorem non sine summo elegantiae detri-
mento sic dimetiare una syllaba auctum:
Siib solio louis: ita dico: e caelone: atque e medio
quidem. —
Aut talia autem vel cognata, aut corruptay quae allata vidi;
sunt omnia. Quid enim uiirum si in centenis versibus multis
modis comiptis aliquotiens corruptela etiam eo valuit^ ut
brevem pro longa syllaba librarii inferrent? Et plerumque
tam est prompta atque evidens emendatio^ ut mirere quem-
quam fugere potuisse. Velut cum Capt. prol. 9
Eumque hmc profugiens uendidit in Alide
egregie Beckerus de com. Rom. fab. p. 108 emaculavit revo-
cato uepium dedit, quod similiter a librariis obscuratum est
atque alibi uenire pro uenum ire substituerunt: id quod sub-
*) Qao perUnCDt de «M^t ego et similibos snpra dispntata p. CLXX
[412 sq.]
**) [De haud me dart CQm Hennaimo RitscheliQS cog^tavit in
ed. alt]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 427
tiliter Fleckeisenus nuper docuit [Exerc. Plaut. p. 48 sq.]. Non
maiore opera Stichi II, 2, 60 restituitur:
lam ego non facio ailctionem: nam obtigit mi hereditas.
In Menaechm. V, 5, 22 autem pro percipit insania ipso re-
posito coniunctivo scribe:
quid cessas dare
Potionis aliquidy priusquam percipia^ insania?
Alia exempla ceterarum emendatione fabularum tollentur. clxxxvii
Sed ad Terentianum augedt industriam defendendum non utar
hac demonstratione: ubi cum Bentleio prorsus desidero twstra
pronominis notionem, elapsi autem versiculi alicuius video
etiam alia exempla proponi posse^ ut
Bonitasque adiutans, quae antehac in uobis fuit:
Bonitasque uostra^ quae alias adiutrix fuit.
Nunc autem, postquam eum locum, qui est de cor-
reptione longarum vocalium, ita uti fecimus pertracta-
vimuS; simul apparet cur brevium vocalium productioni
nullum omnino locum in prosodia quidem Plautina conceda-
muS; sed tantum aliquem in metrica.
CAPVT XIV.
Quibus autem condicionibus syllabam ancipitem^ eisdem
admitti hiatum constat. Nihil igitur suspitionis Trinummi
haec exempla habent; quibus proditum in libris hiatum partim
servavi partim revocavi, v. 273. 432. 907. 1059. 1071. 1185:
Gloriam et grdtiam: hoc probis pretiumst.
Tempiist adeundi*) LE. estne hic Philto qui aduenit?
Liibet audire. SY. illi edepol illi — iUi — uae misero mihi.**)
Eo domum. CH. heus tu, asta ilico. atidi***\ heus tu.
ST. non sto. CH. te uolo.
*) [Dabitat de hoc exemplo Ritschelius in ed. ali]
**) [In ed. alt Bitschelius annotavit: ^illi iUi illi cum Acidalio
HermannuB, merito fortasse probatum Naekio de allitt. p. 382. illic illi
Muellerus de pros. p. 568 valde inconcinne.']
***) [In ed. alt. non displicuit Ritschelio audin a Muellero propo-
situm.]
428 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS
Satin' ego oculis plane uuleo? estne hic*) an non est?
is est.
cLxxxvm Miseria una uiii quidem hominist dffatim. CH. immo
huic parumst:
quo versu qui verbis transpositis immo huic est pamm scrip-
serunt, suaserunt quod concinnitas dissuadet inter hunc et
proximum versum intercedens: Nam si pro peccaiis centum
ducat Hxores, parumst, Servari hiatus etiam v. 790 potuerat:
Paterni signum nosse. ME. etiam tii taces?
nisi tam frequens in codicibus nosse et nouisse (ut v. 957**)),
noris et noueris (ut v. 952) formarum permutatio esset eaque
in utramque partem valens, ut ista quidem vix ulla mu-
tatio esset.
Omnino enim qui recte iudicare de hiatu volet, hoc im-
primis teneat oportet, non aliquam elegautiam hiatum iuter-
pretandum esse, qua delectati sint poetae et quam dedita
opera sectati sint, sed licentiam quam indulserint sibi, ubi
non nimis habere oifensionis videretur. Cum autem hiatus
omnis nulla alia in re consistat nisi in ueglecta contiguo-
rum vocabulorum ea sive elisione sive syualoepha, qua
adeo assuevisse linguam latinam scimus, nemo ut tam rusticus
csset qui uocales nollet coniungere, ut ait Cicero Orat. §. 150:
consequitur minus oifensionis hiatum ibi habere, ubi illius-
modi synaloepham ipsius vocis pausa aut non patiatur
fieri aut patiatur non fieri. Quamquam hanc bipertitam con-
secutionem, quam ratiocinatio commehdat, fatendum est non
comprobare usum. Nam ut uno verbo dicam, etiam quae
nobis quam maxime necessaria videatur pronuntiandi pausa,
tameu necessitatem quidem neglegendae elisionis vix umquam
*) [ipsus in ed. alt. cum hac aDnotatione: 'ipsus BCD^ recte
probatam a Fleckeiseno Ann. phil. t. 93 (a. 1866) p. 61. hic Aj praeter
morem Plaatinum: pro qno is substitnebam Proleg. p. cccxxm.']
*♦) [Cf. Fleckeiscni de nosse nossem forma non Plautina observatio
(Ann. phil. t. 95 [a 1867] p. 632 ann.), qua ductus Ritschelius in Trin.'
ad V. 952 quamquam non immemor Ciceronis Orat. § 157 veretur ne
non magis Plautina sit noris forma.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 429
habuit. Causa enim intermissae pronuntiandi continuitatis clxxxix
cum aut in sententiae aut in numerorum ratiouibus
posita sit: numeri quidem pausas nemo nescit eam tantum
vim habere ut admittant hiatum, uon ut reqyirant umquam.
Sed ne a sententia quidem plus quam excusationem hiatui
paratum esse evidentissime eorum exemplorum multitudo
docet, in quibus vel fortissima interpunctio minime im-
pediit quominus vocales coalescerent. Non potest (si a sin-
gularibus quibusdam exemplis recesseris) gravius divortium
sermonum cogitari quam quod fit mutatione personarum:
et tamen haec ipsa tantum abest ut non admittat elisionem;
ut raro neglectionem elisionis admiserit. Duo triave e Tri-
nummo exempla supra posui: in contrariam partem eiusdem
fabulae circiter quinquaginta valent huiusmodi:
Quid edimus nosmet pdstea? LE. etiam t\I taces?
Si quid uis Stasinie, ST. huc concede aliquantiim. PH.
licet.
Ei rei argumenta dicam, PH. audire edepdl lubet.
Quid is? egetne? LY. eget. PH. habuitne reni? LY. ha-
buit. PH. qui eam perdidit?
Atque talium frequentia eo maiorem ad hanc caussam uni-
versam recte iudicandam vim habet, quo aegrius nos hodie
perspicimus, qui tandem veterum ars illud praestiterit om-
nino, ut non unius hominis ore prolatae vocales coirent pro-
nuntiando: quod quidem nunc non persequar.
Similis autem, quamquam non tam evidens argumeu-
tatio duci ex exclamationibus poterit. Nam etsi num-
quam sane vel monosjllaba o oh ah ha uah heu Jiei au eu
vel aha vaha eheu (Trin. 503) elisa sunt: tamen non talia
tantum, quale est hercle, sed etiam eho et eia vel heiay quae cxc
suapte natura iubent inhiberi vocem, haud raro cum inse-
quenti vocali coaluerunt. Velut eho cum alibi tum Epid. IV,
1, 40 eho istinCy Poen. I, 2, 51 eho afndbo, ib. 121 eho an
irata's, IV, 3, 14 eho an iam^ Rud. II, 7, 20 eho an te paenitet:
nam Trin. 943 insiticia est ea particula [cf. supra p. 416]
ut alibi aliquotiens, Poenuli autem V, 3, 17:
Eho, an huius sunt illae filiae? GI. ita uti praedicas
430 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
(sic enim scribendum) probandi vi caret, quod non raro eho
ut epiphonema extra versum positum est, ut Trin. 934. 942.
Pariter elisum eia habes velut Cas. III, 6, 4. Truc. I, 2, 91,
quem Ambrosianus iubet ita restitui una cum proximo:
AS. Eia, haild itast res. DI. ain tu eam me amare?
AS. immo unice linum.
DI. Peperisse eam audiui. AS. ah, dbsecro, tace Di-
niarche. DI. quid iam?
Quo tamen non rettulerim cum Lachmanno prooem. ind. lect.
Berol. aest. a. cioiococxxxxvii p. 6 [= in Lucr. comm. p. 164]
Persae versum II, 2, 30, quem ille sic dimetitur*): Heta. heid,
tuo ex ingenio, ego sic potius:
cxoi HeiQj heia, tuo ex iugenio mdres aliends probas:
quando in longam syllabam non magis demonstrari potest
heiu exiisse quam eho, pro quo eho tu Ambrosianus praebuit
Trin. 55. Ceterum cum cessare vocem etiam ante interiectio-
nem consentaneum sit, tamen vel sic elisio haud cunctanter
admissa est, ut Trin. v. 536. 870. 963. 1072. 1059:
Alii se stispendere. en [em Trin.^] nunc hic, qudius est.
Aperite hoc, aperite, heus, ecqui his foribus tutelam
gerit?
Adgrediundust hfc homo mi astti, heus, Pax, te tribus
uerbis uolo.
^ Cam eodem Lachmamio aegre fero mihi etiam de aliorum
versuam qaorandam mensura non satis convenire. Velut parum ex-
pedio qua mensura decurrere hnnc voluerit: Fecwniae acdpiter auide
atque liuide, [Cf Nov. exc. Plaut. I p. 115.] Nec, si quid video, pro-
babiliter ille Amph. I, 1, 188 et Most. IV, 2, 69 discripsit [comm. in
Lucr. p. 162], qui mihi videntur his accentibus notandi fuisse:
Aine uero? Aio enimuero. V^rbero. Mentire nunc:
Aio. Atque eam manu ^misiBse. Aio. Et postquam eius bmc pater :
nisi quod in priore non fero aine^ sed reponendum puto Ain tu uero?
Gommemoravi autem haec propterea ut, si forte de eis ratio me fefel-
lerit, quam fateor adhuc me credidisse certissimam, meliora a prae-
stantissimo eodemque carissimo viro edocear.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 431
Certe is est^ is est profecto. o mi ere exoptatissume.
Eo domum, CH. heus tu, asta ilico: audi e. q. s.
Quorum versuum extremo nec mutatio personae nec vis
exclamationis nec finis sententiae obstitit elisioni. Nam
profecto etiam cum mutatae personae vel exclamationis pausa
non coniunctus ipsius enuntiationis finis; si rationem consu-
limuS; non suadere tantum, sed flagitare pronuntiationis in-
tervallum videtur: et tamen in hoc quoque tertio genere
elisionem tantum abest ut reformidariut poetae, ut rara sint
hiatus exempla. Et in Trinummo quidem nuUum: in con-
trariam partem valentia circiter viginti quinque, velut (prae-
ter antea allata, in quibus exclamatio accedit) v. 195. 376.
681. 692. 717. 795. 826. 996. 1018. 1139. 1150:
Istiic uolebam scire. i sane niinc iam.
Tua re salm, hoc pacto ab illo silmmam inibis gratiam.
Meam sororem tibi dem suades sme dofe. at non cdn-
uenit.
Quis me improbior perhibeatur esse? haec famigeratio. cxcn
Abiit hercle ille, ecquid audis^ Lysiteles? ego U uolo.
Inspectasque esse, in huiusmodi negdtio.
Spvircificum, immanem^ intolerandum, uesamm. ego con-
tra dpera expertus.
Vt sciat se perdidisse. ego dbeo. male uiue et uale.
Memoriae esse dblitum? an uero, quia tu cum frugi ho-
minibus.
Nimis pergraphicus siicophanta, is mille nummum se
ailreum.
S61us stO; nec qudd couatus sum agere^ ago? Jiommes
cdnloquar.
Quibus propinqua haec sunt: v. 391. 590. 624. 704. 746.
799. 1068. 1108.
ErgonC; qui tam rarus hiatus ibi fuit; ubi pausa quae-
dam vocis non tantum oifensionis nihil sed adeo plurimum
commendationis haberet^ eunme, ubi ab eadem parte ne ex-
cusationis quidem quicquam paratum est; patienter toleratum
esse existimabimus et praeter rationem pausam pronuntiandi
pladuisse ubi sententiae nulla esset? Et hoc ut artis fuerit?
432 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
et Plautinae artis, cuius tantam in reliquis partibus sena-
rioruoi septenariorumque condendorum omnibus elegantiam
merito admiramur? Aut hoc praeposterum et incredibile,
aut nihil. Nec vero diversa ratio est eorum exemplorum,
in quibus vocis intervallum quoddam non e sententia, sed e
numeris aptum est. Longe creberrimum esse hiatum in
mediis tetrametris iambicis constat: non rarum in anapae-
sticis creticisque: nec eundem a mediis trochaicis septe-
cxcninariis artis consuetudo exclusit. Verum hic qua eum tem-
perantia admiserit, multo etiam manifestius similis, quam
qua supra utebamur, computatio versuum ostendit. Septe-
narios enim trochaicos cum Trinummus plus quingentos com-
plectatur, quotiens in tanta multitildine poetam putas ea,
qua licebat sat saepe, libertate reapse usum esse? Tria
huc exetmpla e supra allatis referre poteris v. 907. 1059
[cf. p. 427 J. 1071 [cf. p. 428]: quorum ambigua vis est,
quoniam cum numerorum pausa coniuncta est, qua sola
satis defenditur hiatus, orationis institio. Praeter illa in
tota fabula non plures quam sex septemve versus exstant,
in quorum caesura hiatum scripti libri testentur vel potius
testari videantur: e quibus ubi eos dempseris, quorum aut
nulla aut suspecta fides, aliquanto etiam pauciores restabunt.
Pari utrumque genus proportione in Bacchidibus est: in qua
fabula e plus trecentis septenariis trochaicis hiatum ex Her-
manni recensione sex admiserunt: v. 55. 362.*) 396. 399
[vide infra]. 414. 415*), praeterea octonarii duo 580.*) 582.
Vnde satis puto apparet, quam non sit in deliciis habitus
vel maxime legitimus hiatus. Quo magis cauto opus esse
intellegitur, ne quod fieri potuisse concedendum sit, cupidius
credatur factum esse revera. Quae cautio quas in partes
valeat quamque subtilem diiudicationem habeat, ipsius Tri-
nummi exemplis declarare licet, quae haec sunt v. 311. 606.
613. 652.**) 990. 1025 [cf. p. 337]. 1124:
Nimio satiust, lit opust, te ita esse, quam ut animd lubet.
N6n credibile dicis. At tu edepol nuUus creduas.
*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 75 sq.]
**) [De hoc versu cf. Opnac. phil. III p. 62 (v. supra p. 329)5
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 433
Pdstremo edepol ^go istam rem ad me dttinere intellego.
[Atque istum ego agrum tibi relinqui 6b eam rem enixe
expeto.]
Vapulabis meo Arbitratu et nouorum aedilium.
[Nisi etiam labdrem ad dammm dpponam epithecam in- cxciv
super.]
Ha^ sonitu su6 mihi moram obiciunt incdmmode.
Ex his exemplis tam certum; ut non possit sat leni muta-
tione removeri, nullum est praeter sextum, cui ego quintum
socio, quantumvis ibi facilis sit arbitratu meo transpositio*):
de reliquis omnibus varias ob caussas esse dubitandum puto.
Atque septimus versus cur sit sine mora hinc relegandus,
supra docui p.CLXx[412]. De quarto non dubitarem, nisi aliud
ipsa codicum vestigia suaderent, de quibus p. Lxxii [329] dic-
tum. Tres autem primos versus nego hiatui admittendo omnino
sat commodos esse: ad quem etsi minime requiro graviorem
aliquam orationis institionem, tamen altera ex parte consen-
taneum est repugnare hiatui i. e. cessationi vocis tales ver-
borum constructiones enuntiatorumque conformationes, qui-
bus eae ipsae voces, quas discriminet hiatus, ligentur potius
et continuae pronuntiationis necessitate vinciantur. Nihil
eiusmodi in reliquis vel Trinummi vel his Bacchidum exem-
plis hiatui obstat:
Atque ecastor apud hunc fluuium dliquid perdundiimst
tibi:
Ibi cursu, luctando**), disco, hdsta, pugilatil, pila:
Inde de hippodromo et palaestra ubi***) reuenisses do-
mum:
It magister quasi lu4)erna uncto exspreta Iinteo:
[Itur illinc iiire dicto. hocine hic pact6 potest:]
immo aptissima hiatui esse membra orationis apparet. Con-
tra dispesci te ita esse et at tu edepol eo minus licebat, quod
haec verba fortissima interpunctio praecedit, illa lenior, sed
• •) [meo arbitratud Trin.*, cf. Nov. exc. Plant I p. 76.]
♦♦) [Cf. Nov. exc. Plaut. 1 p. 63.]
♦**) [sive euhi sive palaestrad proposoit Ritschelias Opusc. phil. III
p. 141]
FR. BITSCHSLn OPVSeVLA V. 28
434 PROLEGOMEKA DE RATIONIBVS
interpunctio tamen sequitur. Itaque etsi nullo negotio trans-
cxcv poni nullus edepol potuit*), tamen ad elapsam potius sylla-
bam librorum scriptura tua edepol spectare visa est (nam
aedepol pro edepol quam frequens est in noviciis FZ libris,
tam est in antiquis insolens), e qua tute cum Bothio effeci-
mus. Illa autem, tit opust te ita esse, ipsa vis sententiae et
artis ratio flagitabat ut sic coUocarentur mutato accentu iit
opust ita te esse: reliquum igitur erat ut d adiceretur.**)
Eiusdem litterae adiumento licebat tertio versu, quae ipsa
constructione iuncta sunt, pronuntiando quoque coartare istam
rem ad med attinere***): elegantius tamen visum est ad
me verba intendi ante rem coUocata. Dubitari potest de
Bacch. 430 [462]:
Verum ingenium pliis triginta dnnis maiust quam alteri,
ubi nec tam commoda, quam in luceima uncto exspreta, voca-
bulorum inter se constructorum diremptio est, et perfacilis
transpositio maiust annis.f)
Tanta igitur cum fuga hiatus fuerit locupletissima ex-
cusatione muniti^ quibus tandem machinis non excusabilem
hiatum tamen defensum ibis? Scilicet quod a caesura
tetrametris; idem ab eadem caesura praesidium fuerunt qui
paratum esse hiantibus senariis vellent. Qua comparatione
nihil cogitari alienius potest. Adeo enim nihil similitudinis
inter utramque caesuram intercedit, quod quidem ad minu-
endam hiatus offensionem valeat, ut diversissimis generibus
discretae sint. Quod discrimen recte senserunt qui alteram
• tantum caesuram^ diaeresim alteram vocarunt, quamquam
nec veterum auctoritate et aliam ob caussam meo iudicio
non satis probabiliter. Sed de nomine utcumque statues, re
interesse plurimum apparet, versus incisione aliqua ordines
cxcvi rhythmici serventur an consulto disseceiitur. Quodsi servan-
tur, ut in tetrametris omnibus, nihil offensionis vel hiatus
*) [Sic in ed. alt. Ritscbelius cum Reizio Hermannoque dedit
improbans quam hoc loco tuetur Bothii coniecturam ]
**) [Cf. infra p. cclxi, Nov. exc. Plaut. I p. 47.]
*♦♦) [Sic Trin.« cf. Nov. exc. Plaut I p. 46 ]
t) [huic annis maiust in editione dedit Ritschelius.]
EMENBATIONIS PLAVTINAE. 435
yel in arsi syllaba anceps habet, quippe in exitum ordinis
rhythmici incidens: contra in senarii iambici caesura^ ut
quae in medium ordinem rhythmicum incidat (quando iam-
bicos esse iambici versus ordines oportet, non trochaicos),
hiatus locum non habuit. Quam caesurae vel vim vel non
vim ficticiam non esse luculenter binc apparet, quod sicubi
caesuram yel trochaicus yel longe plurimis exemplis iambicus
tetrameter non post octayam habet sed post nonam sylla-
bam, h. e. non in fine rhythmici ordinis sed in medio ordine,
non umquam hiatui locus concessus est. Quodsi in creticis
yersibus hiatum yel syllabam ancipitem non principalis tan-
tum caesura totius yersus^ sed singulae caesurae podicae ad-
miserunt, quod factum esse constat*), hoc e singulari natura
cretici numeri repetendum est, cuius singuli pedes tamquam
catalecticos ordines efficiunt^ sed ad iambicorum yersuum
trochaicorumVe ordines nuUo pacto transferendum. Quo ta-
men grayi errore irretiri se Lingius passus^ dum trochaicis
ordinibus iambicos yersus dimetitur, eo peryenit ut non modo
in caesura senariorum^ sed in fine cuiusque dipodiae trochai-
cae sive iambicorum siye trochaicorum yersuum legitimum
esse hiatum sibi persuaderet. Qua doctrina etsi modum ye- cxcvii
ritatis prorsus excessit^ tamen etiam longius progrediendum
esse Beckerus (p. 106) ratus calidius praecepisse Lingium
dixit: addendam enim penthemimeri certe hephthemimerem
esse, ut in qua non plus quam in illa offensionis hiatus
haberet. Reliquum erat ut ea doctrina perficeretur et om-
nino nuUus in ullo versu locus esse diceretur, quin ab ele-
gantiae nimirum et concinnitatis et perspicuitatis studiosis
poetis legitimi scilicet hiatus ornamento aliquando condeco-
*) Quamqaam non est qnovis pacto factum. Nam etsi in Her-
manniana discriptione eorum versuum , qui nobis sunt Trin. 247 sq.,
recte hic se creticus habet:
Ibi pendentdm ferit: iam dmplius 6rat,
tamen in brevem vocalem desinens vox dactylica non potuit pro cretico
Bubstitui V. 251:
N6x datur: diicitur fdmUia t6ta:
quod genus elegantia artis respuit. [Cf. annot. ad hunc versum in ed.
alt. et Opusc. phil. IV p. 413.]
28*
436 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
ratus esset. Atque hoc quidquid est laudis sibi non sunt
eripi passi Lindemannus cum suis congerronibus: quos postea-
quam leniter perstiinxi Musei philol. t. V a p. 136 ad 142
(=Opusc. phil. n p. 211— 217], nunc iterum defricare nolo.
In quos apprime conyeniunt quae ante hos cxxii annos iusta
indignatione, et tamen frustra ut nunc apparet, Bentleius
pronuntiayit: ^Nimirum hi non ipsos poetas^ non artem et
rhythmi genium, sed librarios sibi duces sumunt: et tot fere
licentiarum species sibi fingunt, quot in toto Plauto Terentio-
que vitiosae lectiones nunc restant, unique loco qui emen-
dandus erat, ex altero aeque mendoso patrocinium quaerunt.'
Qui quidem viderint, qui se civibus suis commendare potuisse
eum poetam dicant, cuius ars cum vitae usum et familiaris
sermonis consuetudinem repraesentaret, illud tamen neglege-
ret quod Cicero Orat. § 152 dicit ^nobis ne si cupiamus quidem
distrahere uoces concediUvr,^
His autem verbis quae continuat Cicero: Mndicant ora-
tiones illae ipsae horridulae Catonis, indicant omnes poetae
praeter eos, qui ut uersum facerent saepe hiabant: ut Nae-
cxcvm uius Vos qui accolitis Histrum fluuium atque aiffidam, et ibi-
dem QtMm numquam uohis Graii atque harbari, at Ennius
semel Scipio inuide. et quidem nos Hoc motu radiantis ete-
siae in uada ponti. hoc idem nostri saepius non tulissent,
quod Graeci laudare etiam solent': haec igitur Ciceronis
verba cave ne omni lege solutis versibus Plautinis et hian-
tium vocalium multitudine deformibus ullo modo patrocinari
putes.*) Et Naevium quidem illos in senariis (tragicis ut
videtur) revera admisisse hiatus credendum esse Ciceroni
videtur: tametsi facile fuerat vitato hiatu scribere Graii uo-
bis**) nec testimonia desunt quibus, quam corruptis codici-
bus iam TuUiana aetas usa sit, doceamur: tam enim insciti
poetae ille potissimum hiatus est qui accolitis, ut qui de
mendo scripturae suspicetur, non sit me iudice inclementius
*) [Cf. Nov. exc. Plaut I p. 113 sq., ubi queis et Crraieis scrip-
sisse Naevium proponit Ritschelius.]
**) Nam ex eo, qnod talia nt Crrai Lachmannus nnper docuit non
6886 solita elisionem pati, minime conseqnitnr ut pati hiatnm sine aitis
offensione potuerint.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 437
iucrepandus. Sed esto, ut sic hiaverit Naevius. Opponi
autem bonorum peritorumque poetarum multitudini^ qui non
nisi consulto et certis condicionibus rarum hiatum ut Ennius
sibi indulgeant, tales poetas apparet^ quos artis inopia eo
adegerit ut si vellent vertus efficere omnino, et crebros hia-
tus et promiscuos etiam nolentes sibi elabi paterentur: qua-
lis fuisse Naevius dicitur. Nam etiam genere prorsus diversi
sunt Naeviani hiatus illi qui accoliti^ et Grdii dtqm, atque
Graecorum exemplo probati Scipw inuicte (quae verba voca-
lis sequebatur) et etesiae in: ad quod genus solum ultima
verba Ciceronis spectant hoc idetn nostri, . . ,solent lam vero
quid est tandem, quaeso, cur cum Naevio potius quam cum
eis, qui non sordere Naeviano more maluerunt, Plautum vel cxcix
nos sociemus vel cogitatione sociasse Giceronem putemus,
h. e. eum scriptorem qui neglegentioris artis exemplo Nae-
vio utatur, non utatur Plauto? Nam ex eo, quod cum ipso
Ennio nec poesis genus nec cum hoc coniunctum genus hia-
tus Plautus commune habet, non consequitur profecto negle-
gentiam eum cum eo poeta communem habuisse, quocum
poesis genere, 'sed ut recentior cum vetustiore coniunctus est.
An similem atque in Naevio fuit artis inopiam vel in hia-
tuum licentia vel in aliis partibus poeticae non centeni, sed
milleni versus Plautini produnt tanta et facilitate fusi et
concinnitate elaborati, ut meo sensu etiam superent Teren-
tianam industriam et aliquanto molestiorem lucubrationem?
In quibus, si nihil a Naevianis differrent, quid tandem ad-
miratos esse illos existimabimus, de quibus Horatius:
At nostri proaui Plautinos et numeros et
Laudauere sales — ?
Cui iudicio etsi non subscripsit Horatius cum eis omnibus
quorum in diversissimis ratiouibus innixa nova ars prorsus
opposita veterum arti fuit, tamen ex ipsis veteribus vete-
rumve artis studiosis quis umquam simili atque Plautum
elegantiae laude Naevium cumulavit? quis Naevianos nume-
ros admiratus est? Qui quidem poeta quid mirum si ab
Satumiorum rudi et inculta specie profectus, in quibus huius-
modi multa admisisset, ut
438 PROLEGOMENA DE RATIOUIBVS
Onerarioe ootistae stabant in fliistris *)
•
(v. Mus. Rh. nov. V p. 247), aliquid consolitae asperitatis
ad politius genus transtulit? Nec enim ulio modo, qui Nae-
vio Plautum citius compararunt, quanto utriusque poetae ars
universa intervallo distet, satis reputasse videntur.
cc PauUo diligentius enarranda esse Ciceronis verba puta-
vimus quam factum est a Lomano Speciminis critici in
Plautum et Terentium, quod Amstelodami a. cioiocccxxxxv
edidit, p. 21 et 25: ubi tamen de hiatu saniora praecepit
quam post Bentleium et Hermannum a quoquam prolata
vidi. Ceterum nec vitiosum et frequentissimum illum esse
hiatum inter omnes constat, cum monosyllabae voces, sive
in longam vocalem**) sive in m consonantem exeuntes, dum
priorem syllabam solutae in duas breves arsis efficiunt, ac-
centu intensae corripiuntur. Quod genus hiatus tam certam
in veteri poesi Latinorum omni sedem habuit tantaeque ipsis
poetis voluptati fuisse videtur, ut etiam ubi eius necessitas
nulla esset, tamen liquescenti vocalium pronuntiationi haud
cunctanter praetulerim, idque eo confidentius, quod ea ratione
- simul licebat longe usitatissimam ille iste esse vocabulorum
correptionem servare***): nam talia sunt, quae illam mensu-
rae ambiguitatem admittant. Ergo cum per se nihil inter-
sit, queni essc corrnptiim uules [sic Trin.^J an quchn esse cor-
ruptum uides v. 116 pronunties, hoc tamen visum est prae-
ferendum esse, eademque ratione ctim illis, non cum illis [sic
Trin.-] v. 203, diim illiid 211, qudm illi [quom tWi Trin.^J 342,
cciquem istas (tibi) [que^n tihi istas Trin.^J 951, qumi ille iiast
*) [Cf. Opusc. phil. III p. 133, ubi onerarias suaBit RitBchelius.]
**) Longis vocalibus etiam diphthongos comprehensas esse volo
ut qua>e et quoi, de quo p. CLXXii [414] dictum. Nec fortasse hinc ex-
cluaam esse seu particulam significavi p. lxxxv [341].
***) Quae una caussa satis fuit, cur etiam, ubi nullus vocalium
concursuB, sed similifi pronuntiandi ambiguitas, probarem velut v. 371
81 quid db illo acceperis prae hac mensura si quid ab illo accep^ris,
item V. 372 eo pater: pol ego istam prae pol ego istam, 866 mihi iUe
prae mi ille : quamquam a sententia hic plena mihi forma non ut alibi
requiritur, e. c. v. 588 in verbis potissumum mihi id obsit, ubi absonum
sit delitescere pronominis notionem.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 439
1170, item de illo [de illo Trin.*] 134, m iUe ex 518, de
istoc [de istoc Trin.^J 567, ne istaec [m istaec Trin.^J 738, ne
ille exaudiat 754. Quid? quod fortasse (nec enim dubitatio-
nem ipse eelo) illorum societate licuerit ettam bisyllaba
comprehendere, quae synizesi monosyllaba facta, ut mono-
syllaborum exemplo elisionem, ita hunc quoque hiatum passa
sint. De quo ut quaerendum esse significarem, y. 636 yerba
sic notayi meam ego cmispicio mitd, ubi potueram sane sine
uUa offensione meam ego, Et haec quidem omnia dbidcpopa:
nisi quod nemo non sentit elumbi versus principio Quom
ille itdst praestare Qxwm ille itdst, Quemadmodum autem in
quibusdam exemplis non elidi monosyllabam yocem ipsa
ratio iubet: quis enim haec quae infra posui (y. 979. 1092.
1104) aliter nisi sic intensis notiouibus pronuntiabit:
Dtim ille [Dum ille Trin.^J ne sis quem ego esse nolo,
sis mea causa qui lubet:
Tibi petam. Res quom animam agebat, tum esse offusam
op<5rtuit:
Videbis idm illic nauem qua aduecti sumus:
ita alia sunt quae yix patiantur neglegi elisionem. Nam et
y. 30 peryersum sit dum intendere depresso ilU, in quo est
yis oppositionis:
Sed dum illi aegrotant, mterim mores mali:
et y. 1005'*') yi omni carens qui pronomen non magis sinit
qui tllud pronuntiari quam eum esse y. 1170:
Quom ille itast ut eum esse nolo, id crucior :
ubi etsi de meo addidi eum, tamen id prorsus flagitat lo-
quendi consuetudo Plautina, plane ut y. 307:
Vtrum itane esse mauelit, ut eum animus aequom cen-
seat,
An ita potius ut parentes eum esse et cognati uelint. ccii
Simul autem et Quom ille itast illud et Dum ille m sis y, 979
*) [quem versum in ed. alt. seclasit Ritschelios ut male con-
fictxun prioris interpretamentom.]
440 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
documento esse possunt, seyerius quam yerius sic statui, ut
proxima post solutam arsim syllaba necessario esse longa
dicatur. Est ea plerumque longa: sed nec necessitatem hoc
habet nec aliam caussam^ quam quod omnino in trochaicis
tribracho longe frequentior est anapaestus^ in iambicis tri-
bracho ipsoque iambo frequentior spondeus vel dactylus.
Perraro autem monosyllaborum licentia illa videtur
etiam ad polysyllaba translata esse. Non Plautus fuit, sed
recentior aliquis, a quo prol. Merc. 13 uidi aniatores facere
profectum esse non ausus sum negare Parergon p. 18. Ab
Hermanno probari video correptum in bacchiaco ante voca-
lem trisyllabum cogita Poen. I^ 2, 31:
Sordr cogita amabo, it^m nos perhiberi. '
Hinc defendi potuerat in Trin. 272:
Boni sibi haec expetunt: rem, fidm, hondrem,
ut -dem ho- sint pro ima longa [sic Trin.^: nisi perfacile
post m excidere et potuerit. In Mostellariae versu IV, 2, 33:
Quoi homini? PH. ^o ndstro: quaeso, qudtiens dicun-
diimst tibi
non sunt pro anapaesto -ni cro syllabae, sed ni producitur,
una autem syllaba pronuntiatur ero, ut in anapaestico Stichi
II, 1, 40:
Nimis u^llem hae fores erum fdgissent:
de quo cap. XI [p. 394] dictum.
Atque hi quidem hiatus in arsi, si modo fiunt, fiunt
omnes: quibus multo etiam incertiores sunt qui admissi esse
ccm in thesi putantur. E quibus minus dubitationis quam reli-
qui illi habent, cum anapaesticae anacrusis prior syllaba
monosyllaba voce constat in longam vocalem desinenti, quae
ante insequentem vocalem, sed in ipsis anapaesticis versibus,
corripiatur. Assentiendum enim Hermanno videtur tales
correptiones cum hiatu coniunctas defendenti Stichi II, 1, 50.
Aul. IV, 9, 3. 5. Bacch. 1126 [1165]. 1162 [1199]:
Quid istilc est? Quas tii edes colubras?
equidem qno eam aut ubi sim aut qui sim.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 441
dem<5nstreti8 qm eam abstulerit.
$% amanty sapienter faciunt.
te amabo et te amplexabor.
Sed etiam in trochaicis iambicisque versibus alteram solutae
arsis syllabam sic esse cum hiatu correptam uondum potui
mihi persuadere: non id aliam ob caussam, quam quod ta-
lium exemplorum nimia in circiter viginti milibus versuum
paucitas est. Itaque vehementer dubito num duae unum et
ttid infamia satis fidei habeant Bacch. I, 1, 17 et III, 1, 14}
qui versus nescio an sic non incommode scribantur:
Duae me unum expetitis palumbem: idm*) arundo alas
uerberat:
Tua tu**) infamia fecisti gerulifigulos flagiti:
nam in priore perii potest interpretis esse proverbium expli-
cantis. Non difficilius est inserto ego Merc. V, 2, 4 toUere
ddmt erat:
D6mi erat quod ego***) quaeritabam: sex sodalis repperi.
Quamquam de hoc singularem ob caussam cautius iudican-
dum est. Nam cum eadem ratio, qua continentur me Jiahes
et ndm hahes, inter dmii €st et d&mUm cst intercedat, tamen cciv
cum hoc postremo quod comparari queat, ex undeviginti
fabulis Plautinis nihil recordor, in una Mercatore scio tria
exempla exstare I, 2, 69. II, 4, 11. V, 2, 47:
Tuam amicam. Quid eam? Vidit. Vidit? uae misero
mihi.
Tuam amicam. Nimium multum scis. Tuis in^atiis.
Tuam amicam. Quid eam? Vbi sit, ego scio. Tune 6b-
secro ?
Tam haec gemella sunt, ut de integritate scripturae vix li-
ceat dubitare. Itaque hoc omne illius quaestionis opportuni-
tati reservandum est, qua quid in Mercatore a Plautino in-
genio et usu abhorreat, expendetur accuratius.
*) [Cf. annot. ad himc versnm et Mnsei Rhen. XII p. 457.]
♦*) [Tuad Nov. exc. Plant I p. 68.]
***) [In editione domi id eraJt quod dedit Ritschelias notans Lach-
mannnm in Lncr. p. 195.]
r
442 PSOLEGOHBNA DE BATIONIBVS
> Restat ut theticam syllabam trochaeorimi iamboramque
; . negem ullum umquam hiatum (niBi eis quas ab initio capitis
I tractavi condicionibus) recepisse, sive illam longa sive brevi
vocali terminatam. Nam hos hiatus qui deosculantur et in
BiDu fovent, sunt hi illi ipsi ' licentiarii ', quos aupfa dixi
ad eam peifectionem incohatam ab aliis doctrinam adduxisse,
ut nullum versuB locum oon admittere hiatum dicerent. Qui
viderint ne ab eia viucantur, qui oon ffrendos esse biatn
I carentes versus demonstraturi sint. Cum taeterrimo in arsi
I, hiatu noD magis tolerabilem theticum hbri Bociant contiguis
Trinummi versibus 540*). 539**):
Sues moriuntur angina ocerrume:
Nam fiilguritae siint alternoe arbores.
Quem cave his esemplis defensum eas Amph. I, 1, 119**).
:- Bacch. II, 3, 73***J:
* Nec iugulae neque uesperugo neque uei^Iine Mcidunt:
Qui ilhc eacerdos est Dianoe Jfphesiae:
ccv ut in quibus escusatiouem a nomine proprio f ) (nam ipsum
tierffUiae est pro proprio) hiatus habeat, ut in Esguilime
alites (cui non conferendum dis|ttri ratione nitens insubw
lonio). Neque enim 04; diphthongi naturam habuisse quod
aspemaretur sive elisionem sive synaloepham, cui opinioni
favere castamav himitac ilhid facile videatur, cum Vergiliana
Tyrrheitac ades et lotae adeo conuersae acies osteodunt tum
Plautinorum multitudo exemplorum arguit: incolae accolae
dduatae omnes Aul. III, 1, eptdae a Trin. 471, glabrae en ib.
541, ghriae aut 829, proceUae infciisae 836, tnemoriae esse
1018, nostrae aaJes 1080, alia.tt) Cum ietis autem, ucrgUiae
*) [Cf. annot. ad hanc veranm in ed. alt. et praef. p. LXVi aq.]
") [Cf. Nov. eio. Plaut. I p. 118.J
•**) [Cf. No». eic. Plant I p. 114 aqq.]
t) Qoid interat, com Bopra p. clxzvii [418] diii ni^llam ab in-
seqaenti Epignome nomine ezciuatiODem prodnctum agilur habere, doh
videor eiplicare debere. — Ceternm icnptaxae in Amphitrnonia vetsu
integritatem Varro t«Btatnr de L L VI, 6 et itemm Vil, 60 [et Feato*
p. 868].
tt) QDemadmodam igitur et elisionem et nt supra diximna cor-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 443
occidunt et Dianae Ephesiae, pauca illa exempla conferenda
sunt, in quibus thesis cretici pedis hiatum habet, non brevi
Yocali; sed longae correptione effectum, quamquam non pro-
prii nominis natura excusatum, verum satis tamen excusatum
lentioris enumerationis pausa aliqua: ut
Arte gymnastica; disco, Aastis^ pila,
Ciirstt, armis, equo.
Quod genus, pertinens illud etiam ad senarios septenariosque
numero paucos, Hermannus tractavit Elem. doctr. metr. p. 207
coll. 190, et in nupera Epitomae editione p. 34. Magna ccvi
tamen cautione opus est ne pausam orationis confingas ubi
nullus ei locus. Velut Militis initio probabilitatem nec haec
mensura
Praestrmgat oculorum aciem in aoie /»ostibus,
nec haec habet, quamquam ab accentuum varietate*) prae-
stabilior,
Praestringat oculorum aciem m acie hdstibus:
sed aliquid excidit, quod puto hoc esse:
Praestrmgat oculorum aciem acri in acie hostibus.**)
Ac ne illi quidem Asinariae scaenae IV, 1, quam designavit
Hermannus, tantum hiatuum, quantum libri prodiderunt, me
concedere iam supra ostendi p.CLXXiii[415]. Ceterum sublati a
nobis in Trinummo hiatus exempla in illis quaere quae c.VI
reptionem cum hiatu coniunctom (^uo^ amat Bacch. 342) ae diphthon-
gns admisit, ita in oi qooque ¥el ui diphthongum cadere ntrumqne
consentaneum est: unde non tantnm quot homini tutati snmns
p. CLXXii [414], sed etiam quoi imperes cum sta ilico coUatum p. cxxii
[372]: ubi solas seu neu particnlas ab elisione exclusimus. Adde e
Bacch. 392 [424] id quoi obtigerat [ubi in editione RitBchelins scripsit
id quom optigerat].
*) Haec quam vim habeat, post Hermannum Opusc. II p. 284
Lachmannumque in Fropert. p. lllsqq. neminem fngit. Eadem caussa
fuit cur in Militis versu qui amico sit amicus magis snpra probaremus
p. Gxxxn [381] aliaque alibi multa. Nam quod in contrariam partem
Bentleius decrevit in Andr. II, 3. S. Eun. Y, 2, 19. Heaut. I, 2, 18,
cum ad ea exempla pertinet quorum diversissima ratio est, tnm ne
verum qnidem omni ex parte haberi potest.
**) [Cf. Nov. exc. Plant I p. 70 sq.]
444 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
et VII composuimus. Quo praeter alia adde pldcidule [pla-
dded Trin.*] in tabemdculo pro pldcide in tabemdculo v. 726
commendatum p. Lxxxi [338].
CAPVT XV.
Difficillima omnium haberi ea quaestio solet, quae est
de accentus verborum cum numerorum rationibus consocia-
tione. De qua etsi mihi videor ita disputare posse ut, qui-
c( VII bus a principiis profecta quibusque a caussis nata ad earum
legum constantiam ars illa poetarum progressa sit, quibus
totum hoc genus admirabilis concinnitatis regitur, planissime
intellegatur*): tamen amplius id sibi spatium poscit quam
quod huic sit praefationi concessum. Itaque huc olim redi-
turus hunc singularia tantum quaedam tangam, quorum ad
ipsam criticam factitandam paullo gravius momentum: ad
genus universum recte definiendum paucissimis praemissis.
Omnino ienim nihil esse falsius potest quam quod veteris
Latii posteriorisque aetatis poeticam ita sibi invicem oppo-
nunt; ut hanc quantitate syllabarum regi, illam dicant e vi
accentus pendere. Quorum tantum prius verum est, cum il-
lic accentus vim propemodum nullam esse constet: alterum
ne sic quidem vere describitur, ut cum accentu dicatur quan-
titatis ratio aliquo temperamento coniungi. Nam tamquam
acu res ita demum tangitur, ut etiam veteris comoediae tra-
goediaeque arti metricae pro fundamento fuisse quanti-
tatis observationem intellegatur, sed eius quantitatis,
quae qualis fuerit quibusque rebus a posteriorum saeculorum
consuetudine distet, superioribus capitibus declaratum est:
cum eius autem quantitatis severitate summa accen-
. tus observationem, quoad eius fieri posset, concilia-
tam esse. Prorsus enim utramque rationem exaequare om-
nino non potuerunt poetae, si modo fieri versus vellent: vel
certe tam angustis finibus semet coercere debuerant, ut ad
unum modulum centenis versibus cum maxima molestia sua
fabricatis non possent non in incredibilem artis ieiunitatem
*) [Cf. Opusc. phil. II praef. p. Xlsqq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 445
evadere. Ei^ igitur angustiis ut se expedirent^ eum alter-
utram ratiouem oporteret paullulum cedere alteri, praeroga-
tivam quidem semper voluerunt quantitatis esse, ad eiusGcvm
autem constantiam accentus observationem modicam accom-
modarunt.
Exemplo rem declarabo. Nam cum^ratio omnis accen-
tus latini duabus legibus principalibus his contineatur: altera,
ut quae yocabula hyperdisyllaba paenultimam longam ha-
beant paroxytona sint, quae brevem^ proparoxytona: altera,
ut ultima syllaba verborum polysyllaborum quorumlibet ac-
centum, ut in lingua barytona, numquam recipiat: consequens
fuit ut, quod ad accentum attinet^ vere iambicis vocibus
bisyllabis (y-^ et item ^^) omnino careret latina lingua. Ita-
que hoc licentiae veteres illi sibi sumpserunt praeter cetera,
ut bisyllaborum vocabulorum, quorum brevis paenultima,
permagnam multitudinem non sic pronuntiarent ^-j sed
contra atque lex accentus postulabat^ acuerent in ultima,
uidet uident*) Quod nisi ita instituissent, ne unum quidem
senarium facere potuissent quin eum vel monosyllabo voca-
bulo terminarent vel hyperdisyllabo quod in dactylum creti-
cumve desineret. Admisso autem in senarii exitum iam-
bico vocabulo rursus pari penuria atque multo etiam maiore ccix
proximus ante sextum pedem locus premebatur: ne igitur
hinc cetera praeter monosyllaba et cretica et certa hyperdi-
syllaba vocabula excluderentur omnia, ex ultimi pedis li-
centia consectariam esse hanc alteram voluerunt, ut in paen-
ultimo loco non modo item iambica, sed etiam spondiaca,
anapaestica, choriambica^ molossica^ ionica vocabula (una
*) Cmus rei caossam licet etiam altins repetere. Nam cnm
cretica vocabula omnia, cuias in vnlgari prommtiatione unus princi-
palis accentns hic est z w _, in iambicos trocbaicosque versus ne pos-
sent quidem aliter nisi sic intrare ut simul ultima syllaba, cuius se-
cundarius tantum accentus quidam, sub arsim caderet priori arsi vi
prorsus parem j. \j jli in tanta borum multitudine non potuerunt non
aures plane assuescere ea ratione, qua brevem paennltimam excipiens
longa ultima accentum reciperet praeter legitimam consuetudinem lin-
guae. Hinc igitur, quam facilis velut a p6ru%dit perfiddm transitus
fieret ad uidit fidim, et perspicitur et sentitur facillime.
446 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
cum longioribus quae in eos pedes exeunt) acuerentur in ul-
tima syllaba: quae omnia cum aut paroxytona aut propar-
oxytona in ipsa lingua fuerint, ne yersus quidem nisi illa
condicione esse oxytona passus est, ut neglectae legi excu-
satio e concessa legis neglectione parata esset. Sic igitur
evenit ut non imprbbarentur hi versuum exitus, qualium in-
credibilem esse multitudinem constat:
malam crucem
mores mali
animilm meum
incuties grauem
\ fiingaris tuum
decorari uolo
auaritiam meam
reuenisset domum
incdnsultil meo
concrepuenint fores
castigatorem tuum
. r^cuperatores dedit
Sed longius etiam eiusdem yis rationis patuit, quippe quae
etiam ad tertium a fine vocabulum pertinuerit: quod
oxytouum esse ea condicione potuit, ut a binis vocibus ex-
ccx ciperetur item contra consuetudinem linguae oxytonis. Velut
Triu. 100. 186. 197. 800:
uocant ciues tui
malas famas ferunt
mea recte facis
uti celes face,
et in Bacchidibus honis dicunt male, utrum creddm magiSy
malo fecit suo, edt seciim simul, sinus nostrdm seneinj Opis
Virttis VcfiuSy med gnatd male, ualet sentit sapit, In quibus
omnibus quod eodem pedum ordine spondiaca vox media
est inter duas iambicas^ id quidem aliunde suspensum est et
propriam quandam caussam suam habet. Nam quod egregie
Bentleius observavit in Horatii Serm. II, 5, 79, rarum esse
in quinto pede senarii iambum pro spondeo, id aliquanto
accuratius sic definimus, ut, cum in Trinummo senarii qui-
EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 447
dem circiter quiiiqaagiiita, totidem autem scptenarii trochaici;
in quibus illa lex (sive elegantiam dicere malueris) non mi-
nus quam in senariis valuit; in fine versus iambum ante
iambum receperint (h. e. senariorum pars ferme duodecima,
septenariorum circiter nona), tamen perraro duobus iambicis
vocabulis talis exitus fiat, numquam tribus.*) Itaque cum
nihil offensionis habeant hercle nuntias, sceleshis est, fidiiciae
in finem versuum, quamquam non nimis saepe, admissa, tria
tantum per duas fabulas integras Trinummum et Bacchides
exempla exstant huiusmodi: dger fuit Tr. 563, malapi cruceni
ib, 598. Ba. 863 [902]. Quales pedes tertius iambus ne sic
quidem praecedere solet, is ut non iambica voce conclusus
sit, ut Tr. 533 quoius ille ager fuU**): multo igitur minus ccxi
hi ordines placuerunt ^^\^-£. \^j. ^ ut nialo facit suo, Sed
nec ab hac parte nec a neglecto accentu praeter illa, ut
fnalo fedt suOy haec qua infra posui improbata sunt, eadem
qua illa ratione satis defensa, Trin. 733. Bacch. 170. 222
[202. 254]. Mil. I, 1, 30. Bacch. 316 [349]:
penes me habeam domi
cito Samiilm solet
edepdl cert<5 scio
*) [Ex Addendis p. cccxxvm: 'Bentlei observatione, cmus ille
etiam in Terentii emendatione numquam non memor fait, non paucis
in locis cnm fructu utare, in quibus, utrum e discrepantibus codicum
teBtimoniis praestet, dubius haereas. Velut una hac re, quod spon-
deum quintus pes trimetri pro iambo obtinet, praestat Trin. v. 33 me-
tere messem maxumam prae tralaticia verbornm collocatione messem
metere marumaifi.']
**) Atque haec canssa fuit cnr supra p. cxin [364] reiceremus
hunc versus ezitum futura sunt, tamen sciunt: praesertim accedente ante
geminos iambos interpunctione. Nec mirum talia non placuisse, cum
ne haec quidem crebra sint, in quibus tres se iambi excipiunt iambicis
vocabulis non inclusi, ut atUste cum silehtio v. 22, hene hercle nuntias
59, ipsus in Seieuciam 112, fide et fiduciae 117. 142, mdritumis negdtiis
331, pati neque dUeri 352, repperi negotium 389, drdchumarum olympi'
cum 425, 8U0 peculio 434: quae decem sunt in quadringentis versibnB
exempla. Non dubitavi igitur, ubi optio data erat, qui hds mihi dedit
epistulas praeferre prae qui hds dedit mi epistulas v. 874. [Hoc Pseuduli
V. 691 cnm B dedit Ritschelins et Trinummi versui vindicavit; sed in
ed. alt. mihi dedit reposuit:]
448 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
hercle operae pretiiim quidem
conueniam quantilm potest:
quibus exemplis et anapaesticum habes et choriambicum
tertium a fine vocabulum: quorum tamen neutrum frequens.
Spondiaca autem vocabula etsi ab eo loco ratio quidem non
magis quam molossica yel ionica a minore (quando cho-
riambum et ionicus et molossus aequat) excludit; tamen eon-
suetudo non item ut in paenultimo loco recepit: quippe
aegrius in longis syllabis quam in brevibus accentus inso-
lentia illo loco delitescere visa est.
Et haec quidem eiusmodi sunt^ ut certae normae con-
stantia determinata merito nomen inveniant legitimae licen-
tiae. Sed praeter haec, quae ipsa ars concessit, fatendum
est quaedam, quamquam numero pauca, vel excidisse poetis
ccxji vel indulsisse sibi poetas, quae sint extra ratiouem posita.
Nam cum in conuenidm hi quos notavi accentus recte se
habeant propterea quod similes sequuntur in quantiim potest,
tamen aliquotiens choriambicum vocabulum etiam praeter
hanc condicionem in mediam senarii dipodiam intravit, ut
Trin. 184. [410.] Mil. I, 1, 18. Bacch. 121. 113 [151. 144]:
Ego me fecisse cdnfiteor Megaronides.
[Quam si formicis tu dbicias papauerem.*)]
Quasi uentus folia aut peniculum tectorium.
Magistron quemquam discipulum minitarier.
Sperat quidem animus: quo eueniat dis m manust.**)
Quamquam id minime est quovis pacto factum: facile enim
intellegitur curandum fuisse ut insolentia numerorum obscu-
raretur potius quam in aures impingeretur: quare credi non
potest cum gravi interpunctione choriambus a poeta con-
*) [Cf. infra p. ccxv (461).]
**) Hoc quidem versu etsi concedendnm est a poeta posse eue-
nat profectum esae, et supra allato conuenam quantum potest, tamen
propter ipsa gemina exempla discipulum et cetera necessitatem illud
non habet. Nec Bacch. 48 [79] vel necessitas vel si quid video probabi-
litas euenat formae demonstrari poterit. Qoid? quod quibusdam exem-
plis contrariam in partem valens probabilitas manifesta est, ut in ezitn
septenarii Trin. 715 qudd agas euenidt tibi.
EMENDATIOmS PLAVTINAE. 449
iunctus esse Trin. 582:
Dic Callicli, me ut cdnuenidt ST. quin tu i niodo.
Ab interrogatione fortasse yeniam habet Bacch. 214 [246]:
Salue. sed ubinamst MnesUochus? CH. uiuit, ualet:
quamquam ibi non inepte Bothius tibi Mnesilochus natn est?
proposuit, quae coUocatio interrogativae nam particulae ali-
quotiens oblitterata est (ut hinc quidem nulla lis sit nostro
supplemento movenda Trin. 130). Plus etiam oifensionis in ccxm
fine enuntiati posita ionica vox habet*) Bacch. 299 [331]:
Sed diuesne iste est Theotimus? CH. etiam rogas?
cuius cum simile exemplum ignorem, nescio an hic quoque
verum Bothius viderit, praesertim cum in libris non iste, sed
istic sit:
Sed istic Theotimus diuesne est? CH. etiam rogas?
Cum choriambicis autem vocabulis etsi per se minime com-
paranda sunt anapaestica, nec, ubi oxytonum non sequi-
tur, anapaesticum quartus pes admisit: (nam deterrimum
versum Mil. H, 6, 73 Fatedr: quidni fatedre egomet quod ui-
derim infra emaculabimus:) tamen certa hac condicione, ut
cum monosyllaba voce in choriambici vocabuli speciem coa-
lesceret anapaesticum, eique consociationi non repugnarent
sed faverent constructionis interpunctionisque intervalla, raris
quibusdam exemplis idem quod in choriambicis factum est.
Hinc igitur est cur oflFensione careant Mil. 1, 1, 6. 29. IV, 3, 32:
Ne lamentetur neue animum despdndeat.
Com^sus esses, per corium, per uiscera.
Istiic caue faxis: quin potius per gratiam.
Sed quod multo sane magis mirum est, illud est, quod etiam
molossum, qui etsi mensuram choriambi aequat, tamen
mirum quantum ab eius volubilitate distat, non prorsus ab
illo versus loco exclusum fuisse exemplis credendum est. £t
excusatio quidem eadem, quae verborum ordinibus conuenidm
quantiim potestj parata foret talibus quale Trin. 550 vulgabatur:
♦) [Cf. Trin.«-aimot. ad v. 922.]
FB. BITSCHELII 0PV8CYLA V. 29
450 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Quo ciincti qui aetatem egerunt caste suam.
ccxiv Verum fatendum est ita comparatos non esse, qui certa ex-
empla praebeant, versus non codicum tantum fide Plautino-
rum, sed antiquorum auctoritate grammaticorum firmatos.
llliusmodi aliquot Parergon p. 22 composui: ex hoc genere
tria Varronis de 1. lat. testimonia attulisse satis habeo e VI,
89. VII, 78 et X, 70 (Trin. 886):
Vbi primum accensus cldmardt meridiem.
Hectdris natum de murd iactarier.
Cdncubium sit ndctis priusquam ad pdstremtim perue-
neris.
Nam altero versu de muro prorsus aequant molossum: in
qualibus si qui de spondeo potius dicendum esse contendant
quartum pede occupante, res eodem redit idemque in hunc
spondeum (quem non potest non monosjllaba post caesuram
vocula praecedere) quod in molossum cadit. Tertius autem
versus etsi non est senarius, tamen cum senariis eam de qua
agimus rationem trochaici septenarii prorsus communem ha-
bent: quod quidem eo minus mirandum est, quo saepius
cum eisdem senariis etiam choriambicum in eodem loco nu-
merum participant, ut Trin. 320. 334. 717. 951. 1022. 1128:
Benefacta benefactis aliis pertegifo ne perpluant,
et sic in reliquis deliciis disperdidity Lysiteles ego te uoh, com-
tnemoras epistulaSy ferriteri mastigiae, consului fideliter: item
Bacch. 59 [90]. Itaque de illo genere, quod molossicis vo-
cabulis comprehenditur, sic statuendum est, ut reapse aliquid
asperitatis, quod non suaderet, sed dissuaderet aurium iudi-
cium et ratio numerorum, patientius quam par erat eosdem
ccxv poetas tulisse intellegamus, quorum in reliquis partibus se-
nariorum septenariorumque condendorum perfectam elegan-
tiam suspicimus. Tali tamen neglegentia (nam profecto di-
ligentiae laudem illud non habet) quo magis libera esse ars
universa illorum poetarum solet, eo nos de singulis suspitio-
siores esse decet et aliquanto tardius de poetarum quam de
librariorum vitio cogitare: id quod recte iam Bentleius sen-
sit in Adelph. IV, 2, 52. Itaque etiam qui taeterrimum
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 451
Trin. 540 hiatum dnigind acerrume concocturiis sit, tamen ad
coniunctum cum hiatu molossum nauseet oportet.*) Nec qui
sapiat V. 31 e librorum scriptura succreueftmt uberrunie effi-
ciet sticcrertint uberrunw potius quam sticcreuere uberrume**):
quae formae saepius quam putes in libris permutatae sunt.
Ifcem Nonii fidem (quamvis per se ambiguam) nobiscum am-
plexus V. 410 praeferet quod supra posuimus prae hac col-
locatione verborum quae est in codicibus:
Quam si tu obicias fomiieis papauerem [sic Trin.^].
Item V. 648:
Praedptauisti amorem tuum uti uirtuti praepdneres [sic
Trin.«J
quantilli fuit ex tuumutiuirtuti vel tuumtuuirtutiut vel
TUUMUIRTUTIUTI efficere? Certius etiam v. 977 restitutus est:
Proin tu te itidem, ut charmidatus es, nirsum rechar-
mida:
in quo cum et valde ingrata sit verborum charmidatus es in
caesura diremptio; et ratione careat recharmida forma [cf.
supra p. 331], et tu te vocibus in tute coniunctis accusativus
desit, non videtur dubitari posse quin poeta scripserit quod
recepimus:
Proin tute itidem, ut charmidatii'5, rilrsum te dechir-
mida.
His igitur hinc segregatis in tota Trinummo praeter postre-
mum perueneris illud duo exempla restant, quae non magis ccxvi
esse sollicitanda videantur quam Ennianum de muro , v.
862. 947:
Ni fllic homost aut ddrmitator atit sector zonarius.
Praedicare [Deputare Trin.^] opdrtet qui abs terra dd
caelum peruenerit.
Quibus cognatum in Bacch. 756 [795]
Vt uerba mihi dat, ut nescto quam rem gerat
*) [Cf. praef. Trin.« p. LXVII.]
**) [Ita Scaliger, Doasa fil., Reizins, qnod confirmavit A.]
29*
452 PHOLEGOMENA DE RATIONIBVS
huc referendum esse mox apparebit.*) Verum minime in
eorundem numerum Trin. v. 420 venit:
Minas quadraginta dccepstin' a Calliele;
cum de lege usitataque ratione in paenultima accentum ha-
beat accepstine: quae vox cum unius pedis mensuram ipso
ambitu suo excedat, in versu non potest non duplicem ac-
centum dccepstine recipere ut similia omnia.**) Etenim quod
louge notissimum est, elisione tamquam decurtatas h. e. una
ccxvii syllaba breviores factas voces retrahere accentum h. e. eum
accentum recipere qui, si brevior forma primitiva esset, esset
legitimus: id quoniam video quosdam de necessitate quadam
interpretatos esse, ne hoc quidem praetermittam, sed utram-
libet rationem dicam poetas arbitratu suo secutos esse: qui-
bus licuit ante vocalem vel accepisti Jioc vel dccepisti hoc pro-
nuntiare, vel ddulescenti has vel adulescentem atidiOy vel scri-
bendum dppulit vel seribendum appellere, et similiter omnia.
Vnde consequitur ut, quamdiu vocalem praecedens scribetid-,
vel dduen- (ddueni aequom Trin. 97) non exuat spondei na-
turam, ne illa quidem tralaticia concede htic, secede huc recte
*) Vix tamen hoc referendum Trin. 627:
Consn^et homini, crMo. etsi scel^stns est:
nbi non magis etsi ofiendit quam et si, praesertim post interpnnctionem
illam. Aliam ob caussam hinc alienum Trin. 163:
Quid tfbi ego dicam, qui illius sapi^ntiam:
nam iam Plauto pro cretico illius cum similibus genetivis fiiisse olim
demonstrabo. [Cf. Opusc. phiL. II p. 686, ubi exposita nequaquam
labefactari Muelleri de pros. p. 341 sqq. disputatione ad Trin.* v. 163
annotavit Ritschelius.]
**) De hoc maxime miro iudicio sic praecepit, qui auctor doctri-
uae prosodiacae Plautinae vult haberi : ' Vix credas dici et pronuntiari
crucidbilitdtibus indiligenter suppdrasitdtur intellegentia int^rpelldtio:
pro quibus omnibus alia pronuntiatio requiritur ex pedestri et familiari
loqnendi consnetudine , cruciabilitdtibus indiligenter supparasitdtur in-
tellegMia interpeUdtio.' Cuius verba mea facio: vix credas dici et
pronuntiari talia potuisse. Qnasi non singnlae voces unum habeant
principalem accentum, e quo ceteri secundarii pendeant, quoque in
versibus servato satisfiat consuetudini linguae. [Ceterum aecepstine
forma ipsi Ritschelio tam suspecta postea erat, ut eam tueri non
auderet.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 453
dicantur mediam corripere: id quod ratioaem et necessitatem
ita tantum habiturum esset, si illis in exitu versuum um-
quam esset locus concessus.
Licentiam omnem alterius partis senariorum^ quae
est post caesuram^ complexus sum. Nam quod talia ut
memineris recipiam accentum solent in quarta a fine sjUaba
habere, ea nec licentia potius quam consuetudo fuit nec ab
ulla parte versuum exclusa est: quippe prorsus quo dactylicis
vocibus, soluta quidem arsi, quadrisjllaba omnia quae
proceleusmatici mensuram aequant habita sunt dactjli-
corumque accentum servarunt^ vel creticorum quae paeonem
quartum aequant, nec minus in antepaenultimo quam in ul-
timo pede sive senariorum sive septenariorum (quando paenul-
timus tribrachum non frequentius quam purum iambum ad-
misit), ut crticisdlum me ex Chrysalo, cdpitibus quassdntibus,
mulieris qucumm dccubat, In horum autem numerum infra
perspicietur etiam Trinummi illud venire v. 134:
Neque de illo quicquam neque emeres neque uenderes. ccxvm
Nec illa singularis licentia est; quod iambicae voces, a
quarum neglecto accentu cum nostra disputatio tum veterum
poetarum ars omnis profecta est, in omnibus omnino locis
admissae sunt a quavis condicione liberae. Velut ante ulti-
mam dipodiam senariorum Trin. 87 potes ne suspicer, 104
manu Megaronides, 141 meae concreditumst, item v. 140. 221.
484. 486. 490. 530. 560. 741. 753. Vel in tertio pede,
quod hanc tantum ob caussam rarum est, quia non potest
nisi in versibus penthemimeri caesura carentibus locum ha-
bere ut v. 734:
Parata dos dotnist, nisi exspectare uis:
multo etiam rarius ita, ut iambica vox in secundo pede prae-
cedat^ ut Ter, Eun. V, 1, 16:
Scelesta ouem lupo commisti: dispudet.
Quo tamen tribus iambicis pedibus continuis longe peior
Bacchidum versus II, 3, 110:
Id mi haiid utrtim uelim licere intellego,
454 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
aut cum Hermanno sic est emendandus:
Id utnlm uelun iam mi haifd 1. i.^
aut fortasse sic potius:
Id iam mi; utrum uelim, haild 1. i.
Sed spondiacam pro iambica voce tertius pes non admisit,
nisi paucissimis in locis^ in quibus illa a prioribus gravi
interpunctione divellitur, ut Trin. 427:
Nempe quas spopondi. ST. immo quas dependi, mquito.
Nec tamen fieri posse videtur ut eandem quam praecedens,
nullo intervallo consequens interpunctio vim habeat, qua
tantum abest ut leniatur offensio neglecti accentus; ea ut
ccxix sentiatur magis. Non recte igitur, si quid video, in Bacchi-
dibus se habet v. 1026 [1065]:
Vel da aliquem qui seruet me. NI. ohe odiose facis,
cui ne ab aliqua accentus enclisi quidem praesidium paratum
esse concesserim. Quapropter servato verborum ordine qui
in B est, eiecto autem, quod e proximae vocis initio natum,
ohe sic scribe:
Vel da aliquem qui me seruet. NI. odiose facis.
Anapaesticam autem in tertio pede vocem ne interpunctio
quidem satis excusasse videtur (nam Trin. 114 non sunt pro
vero anapaesto et illum): nedum ut illa excipere item ana-
paesticam possit, ut Trin. 594:
In dmbigtiost etidm nunc*), quid ea re fuat,
ubi haud cunctanter transponendum erat In dmbigtio etiam
nunc esL
Consequens fuit ut etiam in priore parte senario-
rum, quae est ante caesuram, nihil offensionis iambicum
vocabulum vel in primo vel in secundo pede haberet.
Quodsi longe longeque rarius in secundo cst, eius rei non
est alia caussa nisi quod binorum iambicorum continuitatem
*) [In ed. alt. hoc reliquit Ritschelius addens pro uno vocabulo
esse etiam nunc, ut etiamnum, quod ipaum fortasse restituendum esset.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 455
poetac fugerenty ea autem pauUo durior ratio ita tantuiU; ut
duobus vocabulis primus pes componeretur, vitari poterat.
Hinc igitur est cur, cum non multa exstent huiusm#di initia
(v. 86. 94. 497. 570. 3):
Atque id tamen
Non hic placet
Nunc lit scias
Quod tibi lubet ccxx
Adest, en illae*) [cm illaec Trin.^] ....
pauciora etiam reperiantur ad hoc exemplum facta (v. 33.
541. 554. Bacch. 260 [292]):
Eonim licet
Oues scabrae
Quoniam uident
Quamuis malam
Nisi hoc p»o Qtiam uis maldm potius accipias, Aliam ob
caussam, ut id hac opportunitate moneam, non huc pertinet
V. 779 Dicdt patremque idy cum de lege paroxytona fiant
composita patremqtie, metudve, adedne: unde ne adedn quidem
dicendum est in ultima praeter rationem acui. Quamquam,
ut plene hoc genus definiatur, hoc addendum est, non magis
haec, quam quae supra tractavimus elisione breviata, certa
necessitate regi, sed liberum fuisse poetis utram acuendi
rationem inire vellent. Itaque et metuoque hdc, ddemie id,
primumdum dmnium, circiimspicedum (ut Trin. 146) et metud-
que hoCy adedne id, primumdum adestj circumspicedum cum
similibus**) pronuntiarunt arbitratu suo.***) — Sed quod ccxxi
*) Nam in talibas apertom est (et apertias etiam iafra fiet) pro
iambo esse, non pro spondeo illaec istuc cnm cognatis formis. — Nec
yero interpanctio post duas breves ab initio syllabas illa caret exem-
plis. Similia snnt Trin. v. 170 Lupus: obseruauit, y. 524 Apage. ST,
Acheruntis, Mil. IV, 3, 18 Quid is? ecquid . . . Nec dissimile Trin.
Y. 818 Mittam, CA. eo ego . . .
**) [Cf. Opusc. phil. II p. 668.]
***) Non ignoro qoid de accentus diversitate ddeo verbi et ad^
particnlae sive Festas sive Paallos tradat: qaod quidem eoram ipso-
ram poetarum exemplo, qai vitae asu probatam pronuntiationem sunt
456 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
iambicis vocibus licuit, ut in secundum pedem intrarent, eius
quidem licentiae aut numquam aut perraro spondiacae
atque afiapaesticae participes fuerunt. Etiam aliam ob
caussam Trin. 594 paullo ante removimus [p, 454]. De trans-
positionis necessitate nemo dubitat e. c. v. 451. 458 vel
Bacch. 213 [245]:
Meanlm rerum me nduisse aequorast drdinem.
Nisi quid me alitid uis, Philto, respondi tibi.
Quin tii primum saliitem reddis quam dedi?*)
Qualibus sublatis anapaesticae vocis in duabus fabulis sin-
gulare exemplum restat Bacch. 486 [518]:
Tum quom nihild plus :
ccxxii spondiacae item singulare eiusdem fabulae v. 814 [853]:
Scies haiid multo post :
quae nescio an excusationem ab enclisi qiiad|Lm accentus
secuti, eatis redarguitar. Idemqae de aliis similibas sentiendom est
prayo grammaticorum studio discriminatis : e quo genere ergo, pane,
qiMndo snnt. De qualibus quae praecipiuntur, aut ad scripti tantum
accentus supervacaneum artificium spectant aut prorsus ficticia sunt.
Omninoque si quid ex eis, quae de accentuum doctrina vetereB pro-
didere, aliquam hodie utilitatem habet, id ad vocalium potias indolem
vel natui*a longarum vel positione demum productarum pertinet ad
acutiqne et circumflexi discrimen illinc aptum, quam ad syllabamm
accentu aut praeditaram aut carentium diversitatem. Ad versnam
autem faciendorum artem solum hoc valuit, nullius prorsus momenti
illud est.
*) In Milite qnoque et singolare est et certissime vitiosnm exem-
plnm II, 6, 66: Meruuse equidem me mdxumum fateor malum, obi
Mermsse me equidem sine ulla mora transponendum. Cetemm eimpli-
cibus spondiacis sua sponte intellegitnr non suaviora, sed longe etiam
asperiora esse in spondeum desinentia longiora vocabula: in quo genere
vastitate sua insigne est Mil. I, 1, 54: At peditatus^ quod ne codices
quidem tuentur. — Dum in eo sum ut a iypothetae erroribns has
pagellas purgem, sero animadverto imprudenter praetermissum ana-
paestici exemplum Trin. 397: Miser ex animd fity fdctius nihild facU.
Quod quamquam consultius duxi interim servare, tamen fateor eo
mihi BuspectiuB esse quo facilius a poeta scribi potuit Fit miser ex
animo [^quamqnam non est obliviscendum exanimo vetpribu3 foisse
pro uno vocabulo choriambico.' Trin.^].
k
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 457
habeant; qua tamquam in quadrisjllabam vocem nihUopltis,
in trisyllabam mtdtopost coirent."^) Qualis enclisis cum cer-
tissimam sedem in bisyllabarum praepositionum cum mono-
syllabis prondminibus copulatione habeat, ut propter me,
praeter te, inter se, ergd me (nam in iambica praepositione
apud uos nulla omnino offensio est), qualia ne secundus qui-
dem pes exclusit: potuit id quidem facillime ad similia mono-
sjUaba pertinere ut Trin, 186 Hascine propter res, sed non
videtur a praepositionibus ad verba translatum esse ut in
Hermanniano illo quod paullo ante memorabamus seruet me**)
Aliis in locis spondiaci vocabuli in altero pede molestia in-
terpunctione lenitur, ut Capt. I, 2, 9:
Satis est. numqudm post illam [postilla] possis pren-
dere:
quamvis ibi prompta transpositio post illam numquam, Tam
angustis autem finibus cum vel hoc genus inclusum sit,
multo minus vel binas anapaesticas voces vel anapaesticam
cum spondiaca iambicave ars probavit in principio versus.
Et verissimo igitur et subtilissimo sensu idem ille Herman-
nus cum Bacch. v. 119 [149] damnavit:
Video nimio iam miilto plus quam uolueram, ccxxiii
ubi Video iam nimio transponendum***), tum asperiorem
V. 192 [224]:
Venidt quando uolt, atque ita ne raihi sit morae,
*) [Cf. ad Bacch. y. 852, ubi hanc saspitionem exemplis et certis
nec paucis confirmari Bitschelius annotavit.]
**) Nec ascita enclisi defendi hic, qualem libri testantnr, septe-
narins poterit Trin. 913:
Vide homo ut hominem ndueris. Tamqudm me: fieri istiic solet
In qno et satis insolens e priore in posteriorem versus partem trans-
itus fit spondiaco vocabulo caesuram excludenti, et tanta yis sen-
tentiae est in me pronomine, id ut encliticum esse minime possit.
Quare Hermanno obtemperandum fuit. [In ed. alt. de hoc yersu se
non recte existimayisse dicit Ritschelius, cum non cogitaverit de tam
quam diiunctim scribendis.]
***) [Postea totum yersum interpretationem insequentis esse in-
telle^it Ritschelius.]
458 PROLEGOMENA DE KATIOXIBVS
libi etiam aliam ob caussam probabiliter AduenkU quando
ffcripgii deleio mihi. Alia auiem exempla in Trinnmmo et
Bacchidibofl nulla exstani. Qnodsi qnaedam fanins generis
in aliis fabulis siuia snni; eis mrsnm excusatio ab inter-
pnnciione praesto esi qna hi pedes dirimantnry nt MiL U,
6, 73.*) Capt. I, 1, 18:
Fateor. Quidni faiearis ego quod niderim.
Sumits: quando res redierunt^ molossici.
Quocum tamen non comparandus Hecyrae I, 2, 119:
Habds amnem rem: pergam quo coepi hoc iter,
ne egens quidem excusatione, ut in quo omnem corripiatur.
llestat uty quoniam in ipso principio versuum plurimum
excusationis habere quamlibet licentiam constat, primum
pedem senariorum nec anapaesticas voces (inter qnas et
iambicas tamquam media haec initia simt Quod ames, Is
erdt, Ncque aues) nec spondiacas ac ne dactylicas qnidem
voces repudiasse eo brevius adnotemus, quo magis de his in
vulgus constat. Atque spondiacarum anapaesticarum-
que usus cum et creberrimus sit nec ullius condicionis vin-
culis astrictus (quando ad secundum potius pedem pertinet
quam modo condicionem tractabamus) : tamen nec iambici
pedis nec iambicarum vocularum ab initio senariorum ea
paucitas est, ut, quia ^primus pes trimetrorum pondus ac
multitudinem syllabarum desideret', cum Hermanno praef.
Trin. p. xvi daranandum sit versus 761 initium illud Mihi
tcxxiv quidem hercle non est Quod cur sane ferendum non sit
rectius videmur p. CLXX [412] explicasse. Ceterum verum est
coniuncta spondeorum auapaestorumque itemque spondiacorum
anapaesticorumque vocabulorum frequentia longe rariora iam-
borum iambicorumque in primo pede exempla esse, nec fere
frequentiora quam in quinto pede trimetri. Dactylica autem
vocabula ut rara ita certa sunt his exemplis Trin. 54. 75.
186. 205. 31)6. Bacch. 542. 556. 744. 811:
Omnibus amicis
Hascme propter res
*) [Cf. annot. ad hunc versum.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 459
Qui omnia se simulant
Consiilit adudrsum
MiKtis amicam
Bacchidem. Vtramne ergo
Omnia resciui
Chrysale, quis est hic*)
longe eadem frequentiora nec a ceteris versus sedibus ex-
clusa in anapaesticis carminibus. In iambicis enim vel etiam
trochaicis (de quibus infra dicetur) qui cuivis loco dactyli-
cum accentum illum concedere animum inducat, nihil quo id
probet praeter solius nescio formae exempla talia habebit:
Vt uerba mihi dat, ut nescio quam rem gerat:
Miilta simul rogas^ nescio quid expediam potissumum
e Bacch. 756 [795]. Trin. 880: in qualibus praestare spondia-
cam mensuram synizesi effectam supra demonstravi p. CLXVII
[410]. — Sciendum est autem similem dactylicis pronuntiatio-
nem tribrachica quidem vocabula vel in tribrachum exe- ccxxv
untia ita recusasse, ut numquam hunc accentum ^y^u rece-
perint, sed aut legitimum ^ v^ u aut, ut mox intellegetur, certis
condicionibus inusitatiorem hunc uwo.
Affinis enim dactylicorum huic uotationi — ^^ w haec est
— v^ vel (quo paullo magis accentus insolentia delitescit)
soluta paenultima u u o : quam sua sponte intellegitur non
posse non syllabam brevem sequi. Sed hoc non satis est:
certa enim plerumque condicio haec accedit, ut binae
breves sequantur; vel ut aliis verbis dicam, ut accentu notata
syllaba cum proximis non anapaestum, sed tribrachum effi-
ciat. £a igitur pronuntiatio propriam sibi sedem habet in
septenariorum secundo vel tertio pede, ut Trin. 714. 715.
873. Mil. II, 2, 38. Bacch. 72 [103]. Trin. 624. 629. 889:
Sine dote, neque tu hmc abituru's
Sm aliter animatus es, bene
Vbi habitet et item alterum ad istanc
Nam mulier holitori numquam
*) Nam siquidem in talibus ut Trin. 593 : Siquidem ager nobis
sdluos estf apparet pro daabus yocibas accipi potuisBe.
460 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Meus ille quidemst: tibi nunc operam
Silnt uterque: ille reprehendit
Lesbonice; esse uideatur
Quid id est tibi wotwm*), adulescens
Nec levior tantum^ ut horum exemplorum primo, sed ne
fortissima quidem interpunctio tali pronuntiationi obstitit
V. 605:
Sine dote, CA. sine ddte ille illam :
nisi eam ipsam ob caussam ibi hem inserendum.**) Sed
similis pronuntiatio v. 329:
ccxxvi De me6: nam quod tuumst, meiimst, omne meum awtem
tuumst,
cum et in sextum pedem incidat nec a duabus brevibus ex-
cipiatur, nescio an non satis caute de eo versu supra iudica-
verim p. cix [361]. Cuius in priore parte cum valde ingrata
futura sit meumst syllabarum ante caesuram synizesis; sic ut
versum dimetiamur simul cum durissimo in quinto sextoque
pede spondeo:
De meo: nam quod tuilmst; meumst, omne autem meum
tuilmst:
reliquum est ut multo minus offensionis similem synizesim
in versus exitu habere recordemur (ut Captivorum exemplo
p. CLVii [402] allato) et hanc potius rationem probemus:
*) [In ed. alt., ubi quid istuc est nomen dedit (cf. supra p. 330),
addidit Ritschelias 'cetemm non impediam si qui istuc nomen est
praeferant.']
**) ['quo non opus esse satis hodie intellectum eet.' Trin.^J. Nam
ne quis dot^ in pausa orationis pro spondeo esse opinetur ad eomm
similitudinem quae p. glxxxyi [426] tractavimus» reputandum est syl-
labae ancipiti in eis tantum vocabulis locum esse quae breTem paenul-
timam habeant, dactylicis potissimum e trisyllabis, solis pyrrhichiacis
e bisyllabia. Vt Mil. III, 2, 34 [cf. Opusc. phil. II p. 447]. Trin. 684
[cf. supra p. 426]:
Numquam ^epol uidi promere. uerum h6c erat.
Nam cdrtumst sine dote haud dar^. Quin tu f modo.
Adde ait et louis e supra disputatis. Sed Militis V, 24 faxis {Quid
81 id non faxis? Vt) non trochaeum, sed verum spondeum aeqnat.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 461
De me6: nam qu6d tuilmst, meilmst^ omne aiitem meum
tuilmst.
Intellegi nunc etiam illud putamus, cur e quinque trans-
ponendi modis^ quorum in Baccbidum v. 52 [83] optionem
esse p. cxLixsq. [395] diximus, reliquis posthabendus hic sit:
Vbi iAoles tu lepide esse tibi. Ne quis vero huc Trin. 623
referat:
;
N^scio quid non satis inter eos
sciendum est eam de qua ante diximus enclisim non minus ad ccxxvii
haec exempla inter eos, praeter eos Bacch. 1107 [1146] quam
ad inter nos, praeter me pertinere. — Trochaicis autem vocibus
etsi in hoc genere pyrrhichiacae valde propinquae sunt,
tamen non sunt prorsus pari ratione. Tam enim eae prope
ad iambicarum naturam accedunt, ut his praeter cetera con-
cessam 6Hut6vt]civ facile participent. Itaque illanim pauUo
longius progressa est licentia, ut quae non modo in prioris
partis septenarii secundo pede^ sed etiam in posterioris item
secundo^ qui est totius versus sextus^ admissae sint. Exempla
habes Trin. 337. 347. 684. 938. 1046. 289. Bacch. 52 [83]:
Nil moror eum tibi esse amicum
Millta hona bene p&rta habemus
Ndmquam erit alienis grauis qui
Nisi quia lubet ^xperiri
N6n[ne] hoc publice animaduorti? nam id genus homi-
num h6minibus.
Qu6 manus apstineant: cetera rape trahe tene fdge late.
Vbi uoles tu esse tibi lepide^ mea rosd, mihi dicito.
Quorum versuum quarto non magis allubet scriptura opus
fuit quam supra posito v. 624 iUic pro ille: neque enim caus-
sam in promptu esse video; cur cum mihi tibi sii^ nisi quasi
ego formiS; quas (utpote ultimam a principio longam haben- •
tes) ab hoc genere seclusi p. CLXX [412 sq.], etiam quia socie-
tur. Alia exempla cur hinc aliena sint revera, dixi p. CLXXXVi
[426]. Nec immerito a quarto pede pjrrhichiacum accentum
Hermannus removit Bacch. 74 [105], pro his
Cilpio. Dabitur 6pera. aqud calet: eamus
462 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
ccxxvm substituto cdlet aqua, — Restat ut de hyperdisjllabis
quaeratur. Quorum, ut breviter dicam^ similem in brevi ul-
tima aeeentum ea tantum receperunt^ quae non paenultimam
tantum^ sed etiam antepaenultimam brevem haberent. Quam-
quam a trochaicis quidem vocabulis eadem etiam alio ipsius
rationis discrimine distant. Nam si prdpitid praeter princi-
palem suum in pro accentum (quando hunc esse legitimum
supra diximus) alterum habet secundarium^ quid patitur aliud
nisi quod etiam uendidit et similia^ quae quia ipso ambitu
suo unius pedis mensuram excedunt; in versibus non possunt
non plures accentus recipere? Itaque nihil molesti veteres
in his senserunt Triu. 852. Mil. II, 2, 2. [III, 1, 25*)J
Trin. 837:
Illuricd facies uidetur
Videritis alienum^ ego uostra
[Obicere neque te decora J
Ri5ere antemnas, scmdere uela: ni pax prdpitid foret
praesto.
Nam quod horum ultimo versu oxytona vox in septimo pede
est: reputandum est octonarium esse, quod genus severiori-
bus septenariorum legibus multis in rebus solutum est: quem-
admodum parvo intervallo ab illo distans octonarius v. 827
etiam in quinto pede habet usqtie modo ut tuilui: atque neuter
ita ut binae breves subsequantur. Quid? quod tribrachi qui-
dem maior quam trochaei volubilitas ne in septenarii qui-
dem sexto pede displicuit v. 906:
c(xxix Capere soleo. Quid est ei [cf. p. 364J nomen? Quod
edepdl homim^ probo.
Contra autem, atque in illis factum, ultimae sjllabae inten-
tionem cum dactylicae voces vel in dactylum desinentes
*} [Cf. ann. ad honc v.] Sed eiusdem fabulae II [, 1, 39 experior
nec choriambuB nec paeon primus esse potest:
Pol id qnidem experior ita esse
Vbi vide num sic scripserit poeta:
P6l id experior ^uidem ita esse
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 463
respuere solent tum multo magis eae quae paenultimam lon-
gam habent. Yel eo, quod talis accentus in quartum pedem
incasurus sit^ satis suspecta septenariorum baec exempla
sunt Trin. 306. 1016. Mil. II, 2, 71:
Vtrum itane esse mduelit, ut eum animus aequom cen-
seat :
Giirguliost exercitor, is hunc hdminem cursuram docet:
Reperi, comminiscere, cedo calidum consiliiim cito:
quibus senarius accedit Mil. I, 1, 27:
Quid bracchium? Illud dicere uolui, femur.
Quorum primo pro cretico esse posse mattelity altero pro
epitrito eocercitor supra vidimus p. CLXXXiii [423] et clxxiv
[416]: tertio vix dubitandum quin syllaba exciderit, velut
comminiscere, cedo sis cdlidum c, c,\ de quarto, qui etiam aliam
ob caussam suspectus, nunc amplianda disputatio.*) Simile
exemplum audiet hodie aliter interpretati sumus p. CLXXXiii
[424]. Facilius etiam sentitur cur talia fugerint poetae quale
est decorare uolo: quibus tamen non conferendum quod Trin.
320 exstat:
Benefactd benefactis aliis ,
vel sicubi mcUedidd reperiatur: cum haec eodem iure pro
bene facta, male dicta accipi possint. Sed in Milite glorioso
nec Praecinctus aligui sanum est IV, 4, 45**), nec III, 1,
106***) Me uxore prohibent: quod non in Med uxore prohi-
bent mutandum videtur, sed transponendo perpoliendum:
Me prohibent ux6re, mihi quae huius ccxxx
Monstrum autem quoddam versus aluit qui in librariorum
fidem iurans sic edidit Trin. 150:
Thesaiirum mihi demonstrauit in hisce aedibus.
Planius igitur nunc perspici arbitramur, cur p. CLxxxi [422]
horridum dixerimus horum accentum dddicdr Agordstocli, si non
pro molosso, sed pro palimbacchio sit dddicar, Contra pror-
*) [Cf. OpuBC. phil. II p. 437. 444.]
♦*) [Cf. Opusc. phil. 11 p. 448.]
***) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 43.]
pfop^ a/;/;^?darit7 rit Tri r^ikqriam molestiac e delitescati
i^/nga -^.x]hx\/^ -«itiiitor. — Sapere^t ct. qciid bonm om-
nirjui, HU2U: de trocbaiciii exposaimas, iambiei senarii rece-
If^riniy d^niamai*: qT,od non fuit mG.Itrim. Qaots ubi solas
Uff*'iiiii('jk3i Toc«^ dizero in solo primo pede admids;^ dixat>
prope omnia: ac ne binis quidem post illas breribas sjlla-
biij opuij fait, ijed aatiii es.*e ana Ti«a est. Velnt Capt. I, 2,
l(i. Ba/:eh. 769 [808 J. Trin. 56><:
SvtWi iaaentutis gpe» est: sese omnes amant:
yullfjuf homo dicity hae tabellae ie argaont:
Hi ante uolaisses, esses: nanc sero capis,
ubi non erat Hollicitandum ante.*) A qualibus profeetiis non
erat cur similia initia v. 218. 598 defdgerem:
Vmle [cf. supra p. 377] quid auditum dicant, nisi id
appareai.
Ihit iHte hinc^^j aliquo in maxtunam malam cmceni.
*t xxxi Nec offennioni erat v. 432:
Temjnis adeundist. Estne hic Philto qui aduenit?
ni^i ibi aliud Muasisset Ambrosiani auctohtas. Sed non tan-
tum insuavis erat v. 440 insolentis accentus iteratio:
Ai^rf quoque esse uolo liber, nequiquam uolo,
verum simul et in secundo pede esse suspectum et, ut p. CLXX
|413J docui, ipsum ego abhorrens a consuetudine. Quamquam
deHocundo quidem pede non est obstinatius negandum : perraris
*) [Cf. OpuBC. phil. H p. 646 sq. coll. 270 sq.]
♦♦) [Ibit statim in ed. alt. cum Brixio 'nisi quid tamen alind
subest.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 465
enim exemplis^ quae nihil suspecti aliunde habeant^ litem
illinc non moverim; ut Asin. IV, 1, 17:
Ne epistuld quidem illa ilUa sit in aedibus:
in quo adeo ad quadrisyllabam vocem eadem licentia pro-
gressa est. Non magis in primo pede pro trochaeo tri-
brachum admissum calidius damnare ausim, ut significavi
p. CLXXix [420]. Sed in tertio pede multo minus similis ac-
centus probatus est, qualem v. 503 Guyetus intulit:
£heil, ubi nil usus erat dicto, spdndeo,
vel Bacch. 223 [255] librarii:
Volcanus Sol Lund Dies _ ^ z w _ .
Accentus licentiam senariorum omnem persecutus sum:
volui certe omnem persequi. Quodsi quae reperiantur propo-
sitis legibus non comprehensa, confidenter imputa librariis.
Quamquam eius generis e Trinummo nunc nihil recordor
praeter turpissimos numeros v. 200:
Neque mendaciloquim*) neque argutilm magis.
Quae vox menddciloquius pronuntianda erat necessario, ut
proximo versu cdnfidmtUdquius, non confidentiloquiuSj id quod
perversissimum futurum erat. Ascita igitur ex Ambrosiano ccxxxii
adeo particula vetus vitium ita uti in editione factum sus-
tuli.**)
Ad trochaicos autem septenarios ut transeam, ho-
rum quidem rhythmicae rationes quam propinquae cogna-
tionis vinculo cum senariorum rationibus contineantur, cum
ex eis, quae adhuc vidimus utriusque generis communia esse,
facile colligitur, tum plenius ex eis apparebit quae dicenda
restant. Atque perspecta est ea affinitas iam a veteribus
magistris illis, qui tetrametrum trochaicum ita definierunt
ut compositum esse ex iambico trimetro et huic praemisso
*) ['qaod nnllo modo defendere Lachmannus in Lncr. p. 129 de-
buit.' Trin.»]
**) [In ed. alt. Ritschelins v. 200 etiam propter langoide iteratum
'loquius satis confidenter interpolationi tribait, qnalis non raro ipsis
epithetis cumulandis amplificandisque graseata sit, velut v. 239 sq.]
PR. RITSCHKLII OPV8CVLA V. 30
466 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
cretico dicerent:
quae discriptio quos auctores habeat ostendi Musei philol.
t. I p. 285 sq. [= Opusc. phil. I p. 280 sq.]. Quodsi eam
partem tetrametri^ quae est post creticum, contuleris cum
legibus iambici senarii, miram utriusque generis cum in aliis
rebus tum in accentuum ratione convenientiam ilico depre-
hendes. Et ut rursus ab ea parte^ quae post caesuram est,
incipiam: eisdem prorsus condicionibus accentus neglectio
regitur in formando septenariorum exitu. In quo pari atque
in senariis ratione omnium primum probati sunt hi ordines
verborum: fnigi bonae, animo lidbet, sed amorem tihi (Tr. 666.
875. 1010), cognati uelint, probior^s cluent, imperid tuo, ege-
statem uolo, occultassis mihi, integumentum meae, concubinattlm
tibi, Qui autem vel in senariis perrarus fuit binis vocabulis
iambicis efTectus exitus ut maldm crucem, ager fuit^ eum
multo etiam magis septenarii repudiarunt: nec eius vel
unum exemplum in Trinummo Bacchidibusque offendimus:
nam egero tum istuc agam e Bacch. 671 [708] nemo opponet,
ccxxxiii ubi spondei mensuram istu>c servat: de v. 447 [479] mox
dicetur: Trinummi autem v. 329 omne autem meiimst tuum
aliam ob caussam iam supra reiecimus. Magis mirere non
fere minus insolens in septenariis hoc genus esse quod
spondiacum inter duo iambica vocabula medium habet,
non infrequens illud in senariis: cuius quidem rei caussa
uon haec fuit quod non satis concinna illa species videretur,
sed quod nimis lenis et sedata: maiorem enim vigorem et
alacritatem quandam trochaici tetrametri prae se ferunt.
Hinc igitur est cur unum tantum eiusmodi exemplum in
Trin. exstet v. 868, tria in Bacch. v. 458. 694. 721 [490. 731.
758]: habet rectdm uiam, malis malim modis, patri uerbis tuiSy
erit signtim datum. Eademque caussa est cur aliquanto fre-
quentiora sint quae pro spondiaco anapaesticum habent
iambicis interpositum, ut Trin. 351. 1179. Bacch. 53. 412.
428. 434. 453 [84. 444. 460. 466. 485]: habes habeds malum,
item uideds licet, lociim lepidum dabo, senex minunii preti, puer
puero fuit, dies faddt minus, quidem periii pudor: ad quorum
similitudinem prope accedit Bacch. 447 [479] ngi nisi item
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 467
manus. Contra niiuiam vehementiam, qualis anapaestico nu-
mero aptior esset^ visa sunt duo anapaestica habere iambi-
cum praecedentia: quod quemadmodum in senariis perrarum
est (ut Mil. I, 1, 31), ita semel admissum est in septenario
Trin. 918 qudndo egomet memini mihi*) Cui non prorsus
par est v. 847 dat homini misero male [mali Trin.^]: nam
ubicumque anapaesticam brevis vox monosyllaba praecedit,
facile sentitur tamquam in unam paeonicam ambas voces ccxxxiv
coalescere pronuntiando : paeonicis autem (utpote dactylica-
rum rationem aequantibus) si legitimus fuit in prima syllaba
accentus, fieri non potuit quin eum ultima quoque in versu
reciperet. Qua ratiocinatione identidem utemur infra, cum
eius rei vis in ipsis septenariis latius pateat.**) Vt non di-
versa illorum dat homini misero male ratio eit atque horum
in Bacch. 15. 446. 521 [46. 478. 553]: renumeret facidt Iti-
bens, mulierem tenedt sedenSy beneuolSns uiuit sihi, quae eo
minus ofTensionis habent, quod eo in loco, ut in senariis di-
ximus, paeonica ne tum quidem vitata sunt, cum ab oxyto-
nis non excipiuntur, ut cdpitibus qmssdntibus, Grucisalum me
ex Chrysalo, digitulis primdribus Bacch. 273. 330. 638 [305.
362. 675]. — Sed spondiacam vocem ne ante duas oxyto-
nas quidem trochaicorum elegantia probavit, nec illius exem-
pla hae duae, in quibus nunc subsistere solemus, fabulae
Plautinae praebent praeter duo corrupta. Nam illum v. 329
exitum dmne autem meiimst tuum, in quem iam bis incidit
oratio, nunc tertio argumento intellegitur reiectaneum esse:
haec autem v. 883 tuum primum menwrd mihi triplicem trans-
positionem admittere annotatio nostra docet. Multo igitur
minus pro spondeo esse illum v. 957***) potest, ubi oxy-
tona non sequuntur: et ego Ulum nossem dpprobe: vel adeo
suo gnatd dare episttdam v. 898. De iambicis autem eum
*) Ad anapaesticorDm Bimilitudinem proxime accedens exemplum
Trin.714: qttdd meum erit %d erit tuum transppsitione remoyimns, cuius
cap. XVI ratio reddetur [p. 490].
**) Itaque etsi nihil impedit quominus Trin. y. 877 dicamus ana-
paestico iambicoque vocabulo finiri, tamen rectius etiam exire in pae-
onicumcum iambico dicemus: homines uhi hahitent pcUer.
***) [Cf annot. ed. alt.]
30'
468 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
versus locum non refugientibus idem hic valet quod in se>
nariis, velut Trin. 352. 360. 728. 910. 1034. 1044. 1164: de
Gcxxxv choriambicis molossicisque illic satis iam disputavimus.
In hoc autem uno longius est trochaicorum ars progressa
quod, etiam nullis oxytonis sequentibus, ionicam vocem,
quippe simillimam molossicae, non respuerunt: qualis ut rara,
ita certa est Bacch. 8. 406 [39. 438]:
meretric& cogndmines.
capiebat suflfragio.
Prius quam ad priorem partem septenarii progrediamur,
videndum est de utriusque partis confiniis. In quae
cum legitima versus caesura incidat, non est mirum perraro
transitum e priore in posteriorem partem bisyllabo vocabulo
fieri. Atque durior etiam eo in loco iambo spondeus est:
cuius unum exemplum removimus [cf. p. 457 annot.], alte-
rum Trin. 982 tantum ab interpunctione aliquam excusatio-
nem habet*):
Fassu's Charmidem dedisse aurum tibi? SY. scriptilm
• quidem.
Nam alia ratio est v. 699 et 973:
id agis ut, ubi adfmitatem inter nos nostram adstrin-
xeris :
Charmides ego siim. SY. nequiquam hercWs: nam nihil
auri fero:
quorum priore pro una voce sunt inter et encliticum nos
pronomen^ altero pro duabus vocibus hercle es: nam etsi ne
sic quidem hic nitet a caesurae elegantia, tamen paullo mi-
nus durum hoc quam illud est. Facilius ut dixi iambicum
vocabulum poetae tolerarunt, ut Bacch. 44 [75: cf. infra p. 501]
et Trinummi eo versu qui iam quartum in examen venit 329:
ccxxxvi Simulato me amare. Vtrum ego iocon id simulem an
serio:
De meo: nam qu6d tuumst, nrnimst, omne autem me-
umst tuiun:
*) ['nunc hand scio an aurum id tibi scripserit poeta,' Trin.']
k
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 469
quamquam de meumst prope idem valet quod paullo ante de
h€rcle's, De tertio exemplo Trin. 661:
Perpeti nequeo: simul piget parum pudere te
infra dicendi opportunitas redibit.
Prior autem pars tetrametri cum e cretico et penthe-
mimeri iambico constet; de utroque seorsum dicendum est,
ordiendum autem' ab iambica parte:
Quam ubi dixero et leges et elegantias et cautiones prope*
modum omnes cum ipsis senariis communes habere^ pauca
erunt quae addantur. Primum igitur non frequentiores quam
in senariis hi sunt ab initio verborum ordines ^ -^ I '^ ^ , ut
Trin. 322. 1124. 1123. Bacch. 666. 1103 [703. 1142]:
Qui ipsus sibi | satis placet nec
Hae sonitu | su6 moram mihi
Egi ei rei | fandils pat^r sit
Ceterum | quantilm lubet me
Haec oues { uobis malam rem
Porro etiam anapaesticae spondiacaeve vocis par est in se-
cundo pede raritas. Et vere quidem anapaesticae in
tota Trinummo Bacchidibusque exemplum non exstat, sed
tantum ad aliquam illius similitudinem accedentia ut Trin.
351 et ilhic:
Quod habes ne habeas: et illuc quod ....
(ubi tamen oxytonum haheas excipiens anapaestus vix placi-
turus sit; nisi interpunctio intercedat), vel etiam magis am-ccxxxvii
bigua in ed, ob edm Trin. 1066. Bacch. 27. 647 [58. 684], in
quibus ea eam monosyllaba esse possunt: quibus accedit sin-
gularem rationem habens igitur Trin. 333:
Nihil istorum. Quid igitiir? Per comitatem edep6I
pater:
ubi anapaestici numeri vehementia prorsus eo emollitur
quod in paeonis, sed in priir i syllaba intensi paeonis leni-
tatem coeunt quidigitur syllabae. Nam etiam vere paeonica
vocabula, etsi crebra non sunt, nihil offensionis illo in loco
470 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
septenarii babuere: id quod duobus Trinummi exemplis pro-
batur V. 370. 1039:
Tu modo ne me prohibeds accipere; si quid det mihi:
V
Eae misere etiam ad pdrietem sunt fixae clauis f^rreis.
PIus sane molestiae eodem in loco admissum choriambi-
cum vocabulum creat, sed idem tamen minus insuavitatis
habens quam oxytonesi recepta pentasyllabum huius men-
surae - ^ ^ ^ ^ : unde iudicari poterit utrum scribendi exem-
plum V. 1023 praestet:
Quorum unus surripnerit currenti cursori solum,
^ccedente spondiaci (unus) duritie asperrimum^ an
Quorum hercle unus stirpuerit currenti cursori solum.
Spondiacis autem in secundo pede vocibus non magis est
locus concessus quam in senariis. Non repugnant v. 619. 682:
Vlciscare et mihi ut ergd te
Me qui abusus siim tantdm rera
ut in quibus et ergdte*) et tantdmrem**) vi enclisis in trisyl-
laba coalescant. Ynum nescio designatum est p. ccxxiv [459],
quod sane singulare est partium non compositarum ne scio
ccxxxviiiaccentum etiam post factam compositionem servasse. Parum
autem excusationis paratum esse versui 679 sentio^ qualem
a B proditum cum Hermanno servavi:
Facile inuentust: datur ignis, tamenetsi ab inimicd petas.
Quare haud scio an consultius sit a reliquorum librorum
memoria Facile est inuoitu proficisci ad hanc speciem versus
commendandam :
Facilest***) inuentii: datur ignis: tametsi ab inimico petas:
quando nec molossus ille inuentti insolens est nec bisyllaba
tametsi (tamquam tam etsi [sic Trin.*]) formae pronuntiatio:
*) [Cf. Nov. exA Plaut. I p. 36 sq.]
**) [Hoc 86 vix recte excusasee postea censuit Ritschelius Me qui
tantam ahusm sum rem transpoDens in ed. alt.]
**♦) [Fdcil est Trin.*, cf. Opusc. phil. U p. 831. 452.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 471
nam absonum est de tdmetsi eogitare. Vitiosior etiam Mil.
ni; 1; 36 geminum anapaestum excipiens spondeus:
Clare oculis uideo, pernix sum,
ubi Siim pemix transponendum: omnium autem maximC; si
quem horum sensum habeo, intolerabiles hi accentus Bacch.
394 [426]:
Ante solem exorientem nisi in palaestram u^neras:
qui versus vide quanto lenius velut sic fluat:
Ante solem nisi tu exorientein m p. u.
Postremo primus post creticum pes non minorem
quam in ipsis senariis varietatem recepit: nec vel tantillum
inelegantiae sive spondiaca sive anapaestica vox illic habere
visa est; ut uUa umquam cura^ etiam ubi liceret facillime,
vitata sit. Nec omnino fugere quemquam potest, accentuum
et numerorum repugnantiam, ab ipsa necessitate apud ho3
poetas profectam et tamquam invitis concessam, eisdem paul-
latim in voluptatem vertisse et multo prius non mediocri ex
parte probari coeptam esse ut aliquid gratiae afTerentem,
quam in certam consuetudinem eius aetatis abiret, quae ex-ccxxxix
cultam et ad legum constantiam revocatam syllabarum quan-
titatem solam secuta est. Quae mutatio per quos gradus
progressa sit, altera ex parte finis versuum^ altera ex parte,
sed diversa ratione, eorundem initium ostendit: luculentissi-
mo autem documento ipsorum initium septenariorum est.
Velut quod modo dicebam, ne voluisse quidem veteres illos
spondiaca vel anapp.estica vocabula proximo post creticum
loco vitare, velut Trin. 855:
Qudmodo quidque agerem: nunc adeo . . . . ,
id plurimis exemplis perspicitur huiusmodi (Trin. 843. 848):
Huic ego die | nomen Trinummo
Quia ego nunc | subigdr trium nummum
Quantilli enim fuerat non neglecto accentu haec sic dis-
ponere:
Huic ego ndmen die Trinummo
Quia ego subigor nilnc trium nummum ....
472 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Talibus igitur cayendum est ne ad severiorem accentus ob-
servationem, quam quae ipsis poetis placuit, umquam exactis
de transpositione calidius quam peritius cogites. Ceterum,
ne hoc praetermittam, a senariorum initio ad eum^ qui illi
respondet, septenariorum locum non modo trochaicarum vo-
cum oxytonesis tralata est, de qua supra satis disputavimus,
sed raris exemplis etiam dactylicarum paroxytonesis. Cui
quemadmodum elisio non obstitit in illo exemplo
Bacchideni, Vtramne ergo ,
ita nihil impediit quominus p. cxLVin [394] Captivorum ver-
sum ab his verbis ordiremur:
Ten negas | Tynddrum esse? Nego ego
ccxL Multo autem maior libertas cum ipsi cretico, cuius
cum senario coniunctione septenarius nascitur, concederetur,
mixta huius partis et eius quae eam excipit licentia incredi-
bilis orta est numerorum varietas, qualem vix ullum metrum
prae se fert. Nec mirum septenariorum ab initio licentia
multum senariorum licentiam superari, cum, quo qui longior
versus est, eo plus spatii et copiae concessum sit ad neglec-
tae artis offensionem rursus obscurandam et tamquam com-
pensandam: nam haec vera caussa est cur plus ab initio
quam vel in medio vel in extremo versu liceret. Vt autem
primum de ipse cretico illo seorsum dicam, recordandum
est his eum metricis figuris variari, quas iufra posui una
cum insequentis iambi formis vicariis:
j.
\j
J_
U
j.
a
A
Ow
u
_/
1 —
_/
P
_/
w
sbu
\JJ
j
T
^
\J
K^
(-
v^)
B
j.
__
j_
G
j_
"•
±
D
J.
i
i
nam ^ ^ j- et ^ ^ ^ ab reliquarum societate exclusas
esse constat, quod non potest trochaei locum proceleusmaticus
sustinere. Quodsi verborum ordines hi sunt ut creticus uno
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 473
vocabulo comprehendatur: quoniam in duas breves desinens
paroxytonum nec lingua habet nec poetice induxit: quattuor
tantum ex illa multitudine formae relinquuntur accentum in ccxli
ultima recipientes contra usum linguae^ quas ABCD litteris
notavimus. Qualium in primo pede vocabulorum nullum de-
fugerunt poetae: velut A Bacch. 10 [40]:
Miserius nihil est quam mulier :
B Trin. 702*). 1021. 1160:
Cdgnatds adfinitatem
Chinwhus fiiit Cerconicus
Pdstremd quod^uis non duces :
(quorum ultimo miuime opus fuit inserto hoc pronomine:)
C Bacch. 44. 397 [75. 429]:
Simulato me amare. Vtrum ego iocon ....
Sdliendo sese ^xercebant :
D Trin. 381. 612. 701. 711. 886. 1016. 1033:
Historidm ueterem atque antiquam
Fldgititim quidem hercle fiet
Effugias ex lirbe inanis
et sic in ceteris Lysiteles, Cofwubiumj Giirgtdiost, Ambitio.
Consequens est ut, si non uno vocabulo, sed duobus pluri-
busve creticus constet, horum ultimum aut iambicum sit aut
spondiacum aut anapaesticum aut bacchiacum, fiat igitur oxy-
tonum: quod quidem hoc exemplo declarare licet:
u z a
- ^ P
a
i^
w j. '
b
^^
_ j.
c
0
w _ z
d
j.
UU -1
e
0
^ J.
Velut formam a habes Trin. 909. 1048:
N6n placet qui amicos intra .
Male fidem seruando illis quoque
*) [Versnm 702 in ed. alt. cum Kochio insiticium habet Rit-
schelioB.]
474 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS
CCXL116 Trin. 349. 850. 891:
De magnis dimtiis si quid
Neque noui neque natus necne
Quasi dicas si quid crediderim
c Bacch. 13. 22 [44. 53]. Mil III, 1, 161:
td, amabd ie, huic caueas. Quid isti ....
Qui amabo? Quia Bacchis Bacchas ....
Qu6d eorum causa obsonatumst
d Trin. 310. 348. 357. 622. 632. 636. 854:
Tii si animtim uicisti potius
et sic Ne pigedt, Non edepdl, Sed genertim, Quid faceres, Sat
sapid, Quae uoluit similiaque multa'*'): denique formam
e Trin. 304. 356. 604. 660:
Meum animum tibi seruitutem
Et aliis qui comitati
Quoi homini desp6ndit
quamquam hi quidem anapaesti, cum paeonici potius numeri
partem faciant, omnium minimum offensionis habent longe-
que lenius ad aures accidunt quam illi -^ I ^ -. Quid? quod
simile quiddam vel in iambos cadit, quorum leniores hi sunt
ccxLiii ^<j \^ -^ quam hi - ^ I ^ ^, qui propius ad anapaestorum na-
turam accedunt**): atque adeo in spondeos, e quibus duriores
tules -^ I - ^ quam illi ^ ^ I - -^.
Seorsum ipsius principii, quod cretico continetur, oxyto-
*) Hic quoqae anapaesttis qnam non displicnerit poetiB, satiB
hinc intellegitnr qnod mnltiB ille exemplis yitari nnllo negotio potae-
rat, velut:
Tu dnimum n uicfsti potius
N6n tibi Sdepol p^megare
S^d noBtrum ire generum eccillum
Idemque in proximum anapaestum formae e cadit:
M^um tibi dnimum B^ruitutem
**) PotueramuB igitur eam formam, cui a litteram adscripsimaB in
tabnla Bnpra proposita, in duas Bic dispeBcere:
^ \ ^ j.
j. ^ \ Kj j.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 475
nesim persecutiis suiU; seorsum proximi post principium
pedis oxytonesim. Quodsi utriusque partis licentiam omnem
etiam in uno eodemque versu coniunctam esse complexio-
numque hac yia nascentium prope nullam esse improbatam
dixero, miram accentuum varietatem, quae in quinque sylla-
bis primis septenariorum regnat, ex uno fonte derivayero.
Nam quod alibi non mediocri cura esse vitatum vidimus nec
nisi certis condicionibus admissum^ ut bina se vocabula oxy-
tona exciperent^ id illic tot fere modis factum est, quot modi
sunt copulandarum inter se latinarum graecarumque littera-
rum illarum^ quibus utriusque partis singulas formas podicas
signavimus. Nisi quod ceteris rariores eae formae sunt quae
sive priore sive posteriore loco spondiacum habent (B et b
cum C et c, atque ^), frequentissimae quae iambicum (A et
a atque a). Ab a ut incipiam^ Aa habes Bacch. 1109 [1148]:
Arietes truces nos erimus
aa Trin. 1180. Bacch. 348 [380]. Mil. IV, 8, 23:
6 pater, pater mi, salue
Quibus tuilm patr^m meque una
Nihil a,quam mordr. Cur? Malo
Ba Trin. 1082: ccxliv
Argenti minis numeratis
ba Trin. 1169:
Quid quassas capdt? Cruciatur
ca Mil, IV, 8, 67:
Ad amores me6s et sensi
Da Trin. J134:
Lysiteli quidem Philtonis
rfa Trin. 363. 903. 1124:
Nam sapiens quidem pol ipse
Qua faciest homo? Sesquipede
Ha^ sonitil suo moram mihi
quo versu etsi tertia vox oxytona sequitur, tamen quoniam
utrumque pro se recte se habuit, et Hae sonitti et Sm mo-
476 PROLEGOMICNA DE RATIONIBVS
rdniy ne consociatio quidem utriusque licentiae improbata
est. Progredimur ad genus p, cuius hae formae sunt quas
infra posui:
^P Mil. IV, 8, 49:
Milliebres mores discendi
ap Trin. 1040. 1087. Bacch. 346. 678. 1103 [378. 715. 1142]:
Vbi malos mores adfigi
Ego miser summis periclis
Ad probnlm damnum flagitium
Quid? stililm ceram tabellas
Haec oues uobis malam rem
in quem versum idem quod in Trin. 1124 cadit.
[B? Mil. II, 3, 19*):
Profectd uidi. Tun? Egomet ]
ccxLvftp Bacch. 645. 1106 [682. 1145]:
Qui in mentem uenit tibi istuc
Quia nostros agnos conclusos
quamquam horum priore sic facillime potuerat spondeorum
durities vitari: Qtii in nienteni tibi uenit istuc
cp Trin. 693 [cf. p. 331]. 716:
Te honestet, me autem conlutitet
Ego amicils numquam tibi ero alio
ubi nunc intellego non opus fuisse transpositis tibi niiniquam.
rfp Mil. II, 5, 23. III, 1, 110. 128:
Certe equidem noster sum. Et pol ego
Quando habeo multos cognatos
Huic homim^ digniimst diuitias
Sequitur tertium genus t, cuius accipe haec exempla:
^T Trin. 615. 671. Mil. IV, 4, 29:
Propemodum quid ilhc festinet
Quom inopiast, cupias: quaudo eius
Abierim cupiens istius
*) [Cf. annot. ad bunc versum, Opusc. phil. II p. 556.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 477
ef Mil. n, 2, 95 (quando anceps est Bacch. 58 [89]):
Quid agimils? facilest: trecentae
ar Trin. 700. 880. 914. 1125. Mil. II, 3, 36:
Atque eum agnlm dederis nec quicquam hic
Miilta simill rogitas: nescio quid
Quod (in) manii teneas atque oculis
Neque fuit neqm erit neque esse quemquam
Si hoc palam fuerit. quid peius
quorum versuum primo si non necessario requiritur mutatio,
tamen quoniam multo minus gratiae habere - ^^ | ^ z quam
- I ^ ^ vel '-' ^ I ^ -^ sentimus, certae elegantiae laude praestabit
Atque eum ctim agrum dederis*): secundo autem insequens ccxlvi
nescio spondeus adeo auget profecto accentuum insolentiam,
ut vix reprehendendus sit qui eam saltem iambica rogas
forma in anapaesticae roffitas locum substituta aliqua ex
parte lenire instituat [sic Trin.^].
JBt Trin. 720:
Fillmentas iubeam suppingi
quem si ad maiorem scilicet elegantiae speciem noluit poeta
sic revocare, Fiilmentds stippingi iubeam, minus etiam caussae
est cur in v. 905 haereamus:
N6uistin' homin^m? 'Ridicule
6t Bacch. 60 [91]:
Silmne autem nihili qui nequeam
dT Trin. 965. Bacch. 39 [70]. Mil. III, 1, 36;
Atque etiam Philippiim numeratum
Pr6 galea scaphiiim, pro insigni
Clare ocuh's uideo, sum pernix manibus, pedibus mobilis:
sic enim ex optimorum vestigiis librorum scribeudum. Nam
in tralaticium verborum ordinem Cldre oculis uideoy pemix
sum idem cadit profecto qnod in Multa simul rogitds nesdo
*) [Hoc de nameris haios versas iudicium postea ipsi Ritschelio
severius visum est; ceterum eum delevit ia ed. alt. cum Bentleio, ut
V. 682. 695 et fortasse 687 ]
478 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
quid. Qualibus facile perspicitur cur eandeni; quam supra
allatis Hae sonitu med mordm mihi et Haec ou4s udns ma-
Idm rem (da et a^), excusationem non adhibeamus. Quippe
hoc interest quod, si praemissum sive creticum sive cretici
formam vicariam separaveris, omni ofTensione vacuum senarii
initium praebent Meo mordm mihi et Vobis maldm rem, non
praebent Roffitds, nesclo quid et Vided, pemix sum: in quibus
vix satis gravi interpunctione, ut in exemplis p. ccxxiii [458J
ccxLvn tractatis, ab anapaesto spondeus dirimitur. Quamquam haec
quidem eiusmodi esse concedimus, ut, posteaquam de longe
plurimis licuerit sat certo et confidenter statuere, illa ipsa
demum lubricam existimationem habeant et dubiam eorum
finium, quos ultra citraque nequeat consistere rectum, discrip-
tionem. Idemque volo de illo versu dictum esse, quem iam
p. ccxxxvi [469] tetigi, Trin. 661:
Perpeti nequeo: simiil piget pariim pud^re te.
Nam cum non possit sane non dubitationem movere quattuor
oxytonorum cumulatio, tamen difficile dictu est quid eo
versu, qualem codices exhibent, faciendum sit:
Perpeti nequeo: simul me piget parum pudere te:
in quo mordicus tenendum est, quod p. cxxxviii [385]*) docui-
mus, non posse pro duabus brevibus piget esse. Nihil igitur
relictum esse video nisi ut, qui repetitam oxytonesim ferendam
esse neget, monosyllabam simul vocis pronuntiationem huc
asciscat, quae in medium septenarium. etiam illo exemplo
incidit quod p. cxLvn [393] attulimus.
Ceterum paucarum,^ quas non attigi, formarum exempla
in aliis fabulis alii quaerant: quarum si unam et item alte-
ram carere exemplo apparuerit, casu factum putato: nam
rationi nulla repugnat.
Sed nondum permensi sumus septenariorum initii prope
infinitam varietatem. Restant enim eae formae, quae conti-
nuato per utramque partem uno yocabulo oxytono fiunt. E
quo genere has notavi:
*) [ubi vide annotationem.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 479
.y
a J.\j\j.-J. CCXLVIII
b J. \ y^ J. - J.
C J \j J - ±
d J \j \ \^ \J - J
e j \j \ \Si \j \j j
f j <j \ j \j \j j
g j \ \j j \j \j j
h j \ - \if \j \j j
% j \ - j - j
kj\-\Sf\j-j
a Trin. 375. 943. 972. 1131:
Diicere ilxorem sine dote
Ysque aqua aduorsa per amnem
Abi sis nilgatdr nugari
Qudd datum iltendilmst repetundi
quo pertinent e Bacch. 64. 365. 369. 384. 638. 1171 [95. 397.
401. 416. 675. 1210]. Mil. V, 8, 60 molossica vocabula drgen'
tum laudabunt iniustiis paulisper sumd)ds lenones seruorum,
h Trin. 358. Mil. IH, 1, 47. 101. 138. 182:
Quoi tu egestatem tolerare
Vel cauillatdr facetus
Tiim piatricem clementer
c Bacch. 722 [759]:
0 imperatorem probum. iam
d Trin. 343. 1088:
Vt ita te alionlm miserescat
Vectus cdpitali periclo
e Trin. 846. 351:
Quas ego neque oculis neque pedibus .... ccxlix
Qudd habes n^ habeas, et illuc quod ....
ubi paeonis instar esse binas voces memento.
f Trin. 620. 1010. Bacch. 20. 48. 416 [51. 79. 448] :
Adde gradum, adpropera, iamdudum ....
Duae me unum expetitis palumbem
Si apud te eueniat desubito
480 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
g Mil. III, 1, 207:
Qui nisi adillierid studiosus
h MU. II, 3, 25:
Tuum stultiloquiiim. qui uero
quo exemplo satis defenditur quod Hermannus posuit Bacch.7:
P61 lusciniolae quoque metuo
ubi ipse Vetus omittit quod yulgo additur ego, *)
i Trin. 378:
Egoue inddtatam te uxorem ut patiar? LY. patiundiimst,
pater:
nam huic formae satis praesidii paratum esse eis videtur
quas B^ et i^ litteris signavimus. Quamquam cum te pro-
nomen Ambrosianus ignoret, quaeri potest num forte a poe-
tae manu horum aliquod exemplorum quae infra posui pro-
fectum sit:
Egone indotatam lixorem ut te patiar ....
Egone ut te indotatam uxorem patiar ....
^ Egone indotatam lit te uxorem patiar ....
l Trin. 1138:
Modo mi aduenienti nugator
si libros sequimur. Verum hoc nemo non sentit quanto as-
ccL perius ad aures accidat quam specie tantum similia luscinio-
lae et indotatam: quae asperitas nobis tam est molesta visa,
ut eum yersum non dubitaremus immisso hie ad illius simi-
litudinem revocare**) qui est in Bacch. 506 [538]:
Niim quae aduenienti aegritudo
Tantae molis erat septenariorum trochaicorum et artem
eximiam et modicam certisque finibus circumscriptam liber-
tatem explicare. Ne tamen in nimiam molem praefatio cres-
cat, reliqua metra mitto in praesens, in eo solo acquiescens
ut iambicorum trochaicorumque in observando accentu seve-
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 301.]
**) [In ed. alt. aduenienti reliquit addens ^etsi ferri potest, tamen
haud Bcio an recte gratiores nunieros cuiuenienti hic commendaverim.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 481
ritati prorsus oppositam esse anapaesticorum licentiam di-
cam^ utpote vix ullis in eo genere legibus astrictam: id quod
etiam de iambicis octonariis dictum esse yoIo^ non item de
septenariis iambicis. Ab illorum autem yeris rationibus per-
spiciendis longissime afuit^ cuius teretes nimirum aures hos
accentus fastidirent:
Magis quam id reputo, tam magis uror, quae meus fi-
lius turbauit.
Omnia me mala consectantilr^ omnibus exitiis mterii.
Haec igitur et his cognata nunc mitto^ ut longe uberrimum
locum, qui de accentus doctrina restat^ paucis perstriugam
potius quam debita eius gravitati diligentia pertractem.
CAPVT XVI.
Etenim quae per superius caput totum de accentu dis-
serui; ad grammaticum accentum spectant omnia: sequi- ccli
tur nunc ut de accentu logico dicatur.*) Cui cum ratio item
iuberet non repugnare metricum accentum, sed conciliari^ ei
postulato facile intellegitur non potuisse aliter satisfieri, nisi
uty quas Yoces vis sententiae intenderet^ has versus quoque
ei loci reciperent qui maiorem a numerorum rationibus vim
habent; h. e. ut in arsi collocarentur nec vel in thesi .
delitescerent vel elisione absorberentur. Atque haec
illa lex est; quam cum praeclare Bentleius indagasset, tamen
haud scio an aliquotiens ad pauUo severiorem normam quam
par fuit exegerit concinnitatis studio nimio. Nec id mirum,
cum in tota metrica prosodiacaque disciplina Plautina Teren-
tianaque nihil sit quod vel cautius vel subtilius iudicium re-
quirat. Quippe non potuit uni inexorabili necessitati id ge-
nus astrictum esse, quod cum saepissime e solo sensu poetae
suspensum esset, multo magis artis fuit quam scientiae. Et-
enim cum ab eis vocibus^ quae notionis pondere insignes in-
dubitatam habent vim sententiae^ ad eas, quae destitutae
sunt omni; per plurimos gradus deveniatur: etsi de illorum
*) Non ignoro eqaidem hac poteBtate non esse ^accentam' dictam
a veteribas. Qao tamen nomine, at perspicuitati consalam, ator eo
libentias qao planior cognata vis et ratio utriusqne generis fiat.
FB. RIT8CHELII OPY8CVLA V. 31
482 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
generum neutro fluctuabit iudicium, at de horum multitudine^
quae sunt media nec aut gravem intentionem postulant aut
nuUam admittunt^ saepe non possumus non vehementer am-
bigere utrum intendere an npn intendere ipsos poetas vel
voluisse vel potuisse dicamus. Et tamen si, quam illi viam
tenuerint^ volumus generatim definire; fugere neminem potest
ccLu id eos studuisse^ ut quantum possent extra arsim nuUum
omnino vocabulum collocarent; modo id aliqua yi praeditum
esset quantumvis ea exigua, sed ut numerorum verborumque
ordines mirifico artificio temperatos exaequareni Velut per-
curre sis in id intentus principium Trinummi: suos ictus
metricos singulis fere vocibus esse inyenies, paucitatemque
mirabere earum^ quae cum in thesi cubent, nulla sui parte
arsim occupent. Nam arsim quod non semper ea syllaba
occupat; quae grammaticum accentum habet, id nihil ad lo-
gicum pertinet: cui quidem non minus satisfit si velut vim
sententiae habens uideo vel aequom numerorum accentu non
hoc intenditur, uideo, aequoni, sed hoc potius uided, aequom,
Non hoc dicam, nihil prorsus interesse ad vim sententiae,
utrum in eam syllabam, quam consuetudo linguae acuit^ an
in eam quae grammatico accentu caret^ ictus metricus inci-
dat: concedam copulato grammatico cum rhythmico accentu
omnium fortissimum accentum logicum prodire: nego nullum
vel exilem solo rhythmico effici. Quod nisi ita esset, nuUius
umquam oxytonae vocis (qualium tantam esse in versibus
frequentiam yidimus) gravius eflferri notio potuisset. Ergo
etsi paullo sane distinctius extolli animum notionem sentimus
hac collocatione verborum Trin. 310: Tu dnimum si uicisii
potius *), quam hac Tti si animum uicisti potius, tamen nec
*) Hoc bI elegantiores scilicet scioli qnidam propterea esse for*
tius ad senientiam qnam animutn docent, quod in dnimum accentum
radix yocis recipiat, in qaa ipsa notionis significatio consistat, in ant-
mum aatem adventicia pars vocis, qnae est terminatio, acnator: nihil
nisi ignorantiam prodant saam, communicata cam graeca latinaque
lingna vemaculae linguae ratione, quae ab illis est alienissima. Qai
qao tandem artificio effectum esse dicant, ut ullo in loco talium no-
tionum radices acuerentur, quales sunt parduit, honoribus cam aliis
oentenis ?
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 483
oxytonum animum dicendum est non plus intentionis habere ccliu
quam si in thesi velut sic delitescat Tu si animum expugnasti
potiuSy nec sententiae non etiam media vi intentionis satisfieri.
Item Bacch. y. 188 [220] cum sententia extoUi auri notionem
iubeat: ea cum fortissime sane yelut hoc exemplo acuatur:
Fortdsse isti auro iam dpus est, tamen ex eo, quod talis con-
formatio verborum iniri non potest^ non consequitur non
praestare eum ordinem^ qui aliquo modo auro yocem in-
tendit: Nam istic fortasse aurdst opus (quem ipsi codices
praestant) prae eo quo illa prorsus supprimitur: Nam istlc
fortasse auro dpus est.
lam yide mihi quae et qualia sint quae in eodem iUo
principio Trinummi extra arsim posita sint. Primum mo-
nosyllaba habes yel elisione monosyllaba facta^ leyiorisque
momenti bisyllaba: particulas, pronomina^ sine quibus ne
fieri quidem enuntiata possunt: breyiculas nominum verbo-
rumque formas nihil insignioris notionis, nedum ullius ad
sententiam ponderis quicquam habentium. Velut: Sequere
hdc me gnata ut munus fungaris tuum. SequoTy sed fitietn fdre
quem dicdm nescio. Adest^ en illae [cf. p. 455] sunt aedes,
Deducam si quidem dperam, .. Huc quae dbiit intro, dicam si
animum adudrtitis, Primum mihi Plautus. . . . Tum illdnc
mihi esse . . . Sed ea quid huc . . . Accipite et date uacituis
auris dum eloquor. Quoniam ei qui me cderet . .'. Dedi
ei meam gnatam, quicum una aetatem exigaL Sed de drgu-
mento ne exspectetis . . . Senes qui huc uenient, i rem uobis
dperient, Nutic uos hdc rogat Vt liceat possidere hanc nomen ccliv
fdbulam. Satis est exemplorum^ in quibus accentu et con-
iunctiones carent formaeque relativae coagmentandis tantum
enuntiatis inservientes^ et tales notiones quibus ne opus qui-
dem est ad sententiae summam percipiendam, sed aut ad
eius paullo accuratiorem definitionem aut ad aliquem tantum
cultum ornatumque cogitationum. Nam intellegi quidem pro-
fecto etiam haec potuerant: Sequere hac gnata sine me, en
Ulae aedes sine sunt, si operam dare promittitis sine quidem,
tum illanc esse sine mihi, dedi ei gnatam quicum aetatem exigat
sine meam et una, senes qui uenient sine huc, i udbis aperient
sine refn: item nufic hoc rogat sine uos, et possidere nomen
31*
484 PUOLEGOMENA DE RATIONIBVS
fabulam sine hanc, neque enim de alia nisi de huc fabula
eogitari potest; nec de aliis, quos roget poeta, nisi de ipsis
spectatoribus: contra non aliquod nomen^ sed hoc unura
praeter reliqua omnia suae vult fabulae imponi, quapropter
non minc hoc uos rogat illa eollocanda erant cum Palatinis^
sed cum Ambrosiano nunc uos hoc rogat*) Sed etiam pauUo
longiores vocabulorum formae et suapte significatione ali-
quanto ampliores notiones tamen ita se habere ad totius
enuntiati sui rationem possunt^ ut huius summae nuUum
aut perexiguum pondus addant: e quo consequitur ut de-
litescere in thesi potuerint. Sic in his v. 14: Qttoniam ei
qui me aleret nil uideo esse relicuiy tantilla vis est uideo no-
tionis, ut nullo ipsius sententiae detrimento sine uideo dici
potuerit qtwniam ei nihil est relicui. Item v. 54 pro his
Omnibus amicis^ quod mihi estj ciipio esse itetn licebat pro-
fecto etiam sine cupio velut sic: omnibus idem sit quod mihi.
ccLvVel V. 859 Ntine ego si potero omamentis hominem circum-
ducere, Dabo operam nihil momenti in potero verbi notione
esse statim hinc intellegitur^ quod eadem sine posse verbo
sic dici potuerunt: dabo operam ut liominem ornamentis cir-
cumdtwam. Item perlevem vim facere habet v. 674 reputes
quid facere expetaSj quae prorsus aequant alias loquendi for-
mas ut ^quid velis, moliaris^ intendas': neque enim ullo
modo facere et dicere vel similia ut opposita cogitantur. Nec
plus offensionis v. 131 vel homini dducescenti vel animi ini'
poti habet, ubi et satis erat adulescenti dici sine hofnini, et
tamquam in unam notionem cum illa coeunt tum aninii rm-
poti: similiter ac v. 381 ueterem dtque antiquam. Hinc iudi-
cari de centenis exemplis poterit. Velut cum Bacchidum
versus 63. 65 [94. 96] sic scriptos Hermannus exhibuit:
Ego sorori meae hodie coenam dare uolo uiaticam:
Tu opsonatum facito nobis sit opulentum opsonium:
coutra libros utrumque, in quibus meae cenam hddie est et
Tu fadto dpsonatum: illud quidem apparet necessarium fuisse,
cum in cenae notione primaria vis sit totius sententiae, nulla
*) [uos hoc Trin. * 'nt e. c. v. 27. 87. 153. 486 omniDOque con-
saetadini rationique convenienter.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE, 485
prorsus in meae*): alterum non item, ubi tu facito opsonaium,
quod pro simplici tu opsonato est^ nuUam a depresso fadto
verbo offensionem habet (nam quod etiam tUj ut opppsitum
ego pronomini, intendendum esse videatur, de eo aliter exi-
stimandum esse infra intellegetur).
Praeter haec in illis quae e principio Trinummi excer-
psimus exemplis habes sane etiam gravioris momenti notio-
nes ab arsi exclusas: sequere, [adestj] dedi, At vero his quidem
aliunde excusatio praesto est rationi prorsus consentanea.
Posita enim sunt in ipso versuum initio: cuius loci na- cclvi
tura ea est ut, quoniam ibi vox exorditur, naturali necessi-
tate quadam pronuntiandi non eleventur verba sed extollan-
tur, etiamsi ictus numerorum, ut in iambicis, non accedat.
Talia igitur sunt Bona Trin. 41, Bene 52, Credo 53, Deosque
57, Faxo 60, Men 69, et similia ubique.
Attamen ex eo, quod pondere carentes voces licuit in
thesi deprimere, minime consequitur non potuisse acui in
arsi collocata. Immo ubicumque nuUa ipsorum, quibus ali-
quod enuntiatum fit, mutatione licuit vel satisfacere legi vel
non satisfacere, consentaneum est ita verba disponere poetas
maluisse, ut singulae notiones sub ictus caderent quam ut
quaedam extra ictus. Quid enim tandem caussae fuisse pute-
mus cur, quem ordinem ratio universa, e qua hoc genus
suspensum est, dissuaderet, praeferrent ei qui commendatio-
nem concinnitatis habens cum nullo prorsus versus facien-
tium incommodo coniunctus esset? Itaque huius vis ratio-
cinationis cum in emendandis illis poetis sat late pateat, tum
praecipuum ius quoddam habet in conciso coagmentatoque
senariorum metro: paullo enim liberiorem rationem, ut in
aliis rebus, ita in hoc genere septenarii sequuntur, ab initio
potissimum versus: quo et faa^to illud pertinet et potero,
quod nullo negotio cum arsi conciliare sic licebat: Nutw si
potero ego omamentis . . Sed Trin. v. 45 cum optio data esset
harum coUocationum: quoia hic prope me uox sonat et quoia
hic uox prope me sonat, etsi ad sententiam nequaquam ne-
cessaria est prope notio, tamen quoniam accedere scriptor
") [Ego sorori meae cenatn hodie . . Opnsc. pbil. II p. 306.]
486 PROLJSGOMENA DE RAtlONIBVS
voluit, intensam praestare obscuratae apparet*): pari ratione
atque v. 2 non finetn quem fore dieam coUocavit, sed fineni
ccLvii fore queni dicam, tametsi ipsa fore voce ad sententiam qui-
dem facile careamus. Non gravior dare notio est in his
ueniam iam dare gestio v. 325: neque enim vel dandae ne-
gandaeque vel petendae dandaeque oppositio fit uUa: et
tamen aut ueniam ddre iam aut ddre iam ueniam**) poetam
maluisse ipsi codices fidem faciunt A et B, Similiter v. 898,
etiamsi non vitiosus esset spondeus^ tamen ferendum non
esset suo gnato dare epistulam pro ddre suo gndto epistti'
lam,***) Imprimis aptae^ quibus huius concinnitatis studinm
euiteat^ tales locutiones sunt quae usu sermonis frequentatae
constanter accentus servant, ut operam ddre vel ddre operamy
item opus est. Vnde dupliciter in artem peccant libri v. 583:
De dote ut utdeat quid opus sit facto: I modo, cum ad opus
et facto sine ulla necessitate depressa accedat praeter ratio-
nem intensum sit: quocirca haud cunctanter transponendum
fuit quid facto opus sit: nam minimam ex illis vocibus om-
nibus vim habet facto, Fatendum est tamen quaedam sane
adeo exili notione esse, ut ne cum summa intendendi com-
moditate quidem coniunctam accentus necessitatem habeant:
quo multis in locis leviter addita ego, mihi, tibi pronomina
pertinent. Velut nihil est quod ad positionis elegantiam in
his desideretur v. 874. 995: qui hds mihi dcdit episttdas et
qui mihi tris nummos dedit: quantumvis facili opera cum
Hermanno transponas has mihi qui dedit epistulas et mihi
qui tris nummos dedit. — Ceterum in aliis saepe lenissimo
artificio illud efficitur ut e thesi in arsim transferatur voca-
bulum. Velut et bonus et secus, quamquam opposita inter
se, delitescunt in tralaticia specie versus 1064: Si bonus esty
obndxius sum, sin secus est, faciam lit moncs: eadem statim
ccLviii emergunt, ubi scripturae variationem eis adhibueris ipsius
antiquitatis consuetudine flagitatam si bonmt et sin secAst:
quo facto solura in thesi restans faciam non postulat inten-
*) [Tro uno Yocabnlo est prope me more antiqno.' Trin.^J
**) [In ed. alt. hanc codicis A scriptaram vix recte se illi aeqoi-
perasse Ritschelius vidit.]
***) [^parnm perite reiectum a Muellero de pros. p. 213.' Trin."J
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 487
tionem. Idem inter is probus est et is probust interest v. 321
et consimilia multa.
Aliud est genus coUocandorum verborum, quo logico
accentui singulari quadam ratione satisfit. Non negabunt,
qui harum rerum usum habent^ bonum versiculum esse Et
igni mi et aqua pdter interdixit meus. Ignis notionem aequat
profecto gravitate agua: et tamen hoc supprimi in thesi
videtur. Verum enimvero videtur tantum. Quippe ubicum-
que iambicum vel pyrrhichiacum vocabulum brevis vox mo-
nosyllaba praecedit in arsi posita, huius vis arsis ad inse-
quentes syllabas ita pertinuit, eae ut non sentirentur tam-
quam prorsus delitescentes in thesi^ sed ut coalescentes cum
praegressa in trisyllabum vocabulum. Nec caussa latet eius
rei; cum una longa arsis jl, ubi in duas breves solvitur, ne-
cessario hanc formam recipiat ^ kj*) Hinc multitudini exem-
plorum^ in quibus neglecta esse logici accentus observatio
facile videatur^ legitima ratio.constat: id quod uno verbo
significavi Mus. philol. t. V p. 43 [= Opusc. phil. III p. 799 sq.]. .
Pertinent huc praeter cetera cum praepositionibus conglu-
tinata nomina: velut non sunt delitescere dicendae ^fuo et
amica voces Bacch. 41 [72]: ubi mi pro equo lectus dekf,r,
et V. 109 [140]: et erus una cum amica dcctd>ety nec illo,
illis Trin. 134. 203 in neque de illo [de illo^ quicquam et
ctim Ulis [cum ilUs^] iina. Quamquam ipsas praepositiones cclix
hinc exemerim potius, propterea quidem quod harum latius
patens libertas ultra illos fines evagatur: quippe quae si-
mili**) vi enclisis, ac de qua supra diximus p. ccxxii [457]
et ccxxvisq. [461], cum suis nominibus etiam tum coalescant,
cum aut haec monosyllaba sunt aut ipsae bisyllabae. Quo fit ut
in artem non peccent cilm damno et malo Trin. 219, cdm dis
*) Cognatum illad genas est ex eodemqae fonte derivandam,
cam esKj^i^iySfyjKj^j, velat propiUus ad similitudinem prodigus for-
mae. Quod sao, loco tetigimas aopra.
**) Similem dico, non parem, cam ad verae enclisiB nataram re-
qairatar at logico accenta annexa vocala careat (id qaod in graeca
qaidem lingaa in pediseqaa praepositionam pronomina constat nam-
qaam cadere). Sed commone est qaod praepositionibas ioncta et no*
mina et pronomina tamqaam in polysyllaba vocabola com illis coeunt.
488 PROLEOOMENA DE RATIONIBVS
ddmmsissumis Bacch. 86 [117], pro scnto dcmhet ib. 41 [72],
in mentem est tibi 130 [159], sine dote hatid dare Trm. 584:
nec, ubi vis sententiae in pronomine est, apud me, apud nos
Bacch. 16. 26. 50sq. [47. 58. 81 sq.], ex te ib. 158 [189], dd me
Trin. 613 [cf. p. 434]. Verum praeter praepositiones variae sunt
binorum verborum coniugationes, in quas proposita definitio
prorsus conveniat. Nihil frequentius his: quid agam, qukl agis,
quid agit (Trin. 64. 437) vel quid ais^ etiam ubi contendi minime
potest omnem vim sententiae in quid esse, nuUam in verbo.
Eodem pertinent quid opust, ut opust: item qudm opust, idm
optisty quae, ubi singularis vis est in temporis significatione,
ne potuerunt quidem quom dpus est, iam dpus est dici, ut
Bacch. 189 [221].*) Horum exemplo alia censenda sunt: ut et
ccLx erus illud Bacch. 109 [140], si itas Trin. 46, quid tua agit 51,
quod homo 123, tibi eris 191, quod edit 339, qudd habes 351,
ut agro 616, ego agrum 652, 7ne agrum 687, te agrum 695,
qudm agrum 700 [cf. p. 477], taliumque frequentia qualia
sunt dtim illud, tiia istuc, cgo illi, et illud, et illi^ qudd illi,
ego istam v. 211. 319. 328. 340. 372. 472. 476: e quorum
similitudine non leve firmamentum petitur eius mensurae quam
p. cc [438] sq. commendavimus. Geterum talium qualia sunt
de illo, et tste, multitudine sciendum est omnino usitatam
illorum pronominum correptionem longe maxima ex parte
contineri. Multo enim rariora haec sunt, ut Trin. 137 Illc
qui ma^idauitj ^. 809 Lepiddst illa cnusa (ubi non opus est
transposito Lepida illast), vel etiam in arsi v. 672**) lUe
qui aspellit is compellit, ille qui cotisuadet uetat. Nec caussa
*) Contra Quid eo mi opus est Bententiarnm nexus poscit v. 46
[77], non Quid eo mihi opust. Satis ambigaum est utrum Trin. 503 sq.
praestet :
Eheu, ubi dicto nil erat usus, fip6ndeo
Dicebat: nnnc hic, quom opus est, non quit dicere.
Vbi si non praecederet nunc, quo satiB iam temporis notio definitur,
prorsus neceBsarium esset quom opust: altera autem ex parte ne opus
quidem necessario acuendum, cum haec qnoque notio non nova in-
feratur, sed iam praecesserit in usus erat. Eo autem ipso versu non
est ambiguum quin parum apte in thesi dicto lateat, efieratur aotem
praeter rationem erat: ubi nil erdt dicto iisus.
**) [V. 672 cum Bergkio postea defevit Ritechelius.]
EMENDATfONIS PLAVTINAE. 489
eius rei latet. Nam his exemplis, quoniam primitivam qui-
dem prosodiam ille et iste voces hanc j. yj habent^ non u v^,
facile, cum incipimus pronuntiare, pro longa paenultimam
accipimuS; quippe quam pro brevi esse insequentes demum
syllabae doceant: contra praemissa brevi quae ictum habeat
syllaba tam certa fit insequentis syllabae finitio; ut haesitandi
caussa omnis praeclusa sit. Quam autem productio paenul-
timae praevaluerit prae correptionc; illinc quoque apparet
quod nuUa umquam illiusmodi forma in ultimo versuum pede
locum habuit.'^) Idemque in illas correptiones cadit quae cclxi
modo allatis verborum compositionibus de illo, et iste valde
propinquae eadem prorsus ratione reguntur: sed intuSj qtwd
intus, ego inim, sine omni, qiwd omnes, tihi omties^ quae tracta-
vimus p. cxxviii [377] et p. cxxxii [380] sq.: ad quae ali-
quo intervallo etiam sed interim accedit.
Cautiones significavi^ quibus restriugenda esset princi-
palis legis severitas. Quarum ubi nuUa locum habet, ne-
glecta eorum verborum intentio, in quibus praecipua vis et
gravitas sententiae reposita est, non potest non vitii suspi-
tionem movere. Percurram editam a me fabulam et potiora
quaedam speciminis caussa notabo. Ac de duobus exemplis iam
monui supra: de dt opust ita ted esse (v. 311) p. cxcivsq. [434],
de ne Imbeas, cui oppositum quod haies, pro m hdbeas v. 351 am-
plectendo p. cxxxv [383]. Perversissimum erat supprimi v. 388
tuum pronomen, atque adeo cum scabra erit vocis correptione:
etpraeclare Hermanni transpositionem G^mwiW ttium erit tinum
uerbum ad edm rem quam centum mea Ambrosianus codex con-
firmavit. Non minus fortis oppositio v. 447 hanc collocatio-
nem requirebat homo ego sum, td homo es, non Jiomo ego sum,
homo tu es. V. 565 nunc demum video non esse, sed ego
acuendum fuisse: Et ego esse hcuples, uerum nequiqudm uoh:
servo enim semet Lesbonicus opponit. V. 633 recte se ac-
centus ita tantum habent: Qui milii bene quom simulas fa-
*) lore igitur nostro, Bicubi in superioribaa capitibns in tales
versus disputatio incidit, in quibus per metrum ambiguum eBset tro-
chaenm an pyrrhichinm ilU, spondeum an iambum istum et similia
efficerent, pro longa paennltimam accepimuB quamdiu non alind certa
rationis probabilitas iuberet.
490 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
cere*)y nidle facis, male conmlis, ubi contraria bene et niale:
qua tamen male notione semel intensa non opus erat etiam
ccLxn altero male in arsi posito. V. 676 ferri nuUo modo potuit
in thesi elevatum aquae: Tum igitur tibi aquae erit cupido:
ubi cum oppositio fiat ignis et aquae, scribendum erat Tum
igitur dquae erit tibi cupido, V. 683 e tribus coUocandi
modis unus is rationi repugnat quem libri prodidenint: ut
me merito 6derit\ nam cur oderit Lesbonicum; vel nunc satis
caussae sorori est: quod iam curandum est fratri ut ne
merito sibi accidat: quocirca aut merito ut me dderit aut
paullo simplicius ut merito me dderit cum Hermanno pro-
bandum. Y. 687 tralaticium ordinem Atque eum agrum me
habere quam te recusat obscuratum nWj quod sic extoUendum
pronuntiando: Atque eum me agrum habere quam te.**) V. 714
et valde invenustum est et artis expers qu>dd meuni erit,
id erit tuum, cui nemo non sentit quam praestet qudd erit
meum [qudd meumst Trin.^, id erit tuum, Nec defensionem
habet v. 814 Adferre, ndn petefx hic se dicet, qua collocatione
ipsi nervi infringuntur sententiae, qui contrariorum adferre
et petere oppositione continentur: unde e quattuor ordinan-
dorum verborum exemplis, quorum nullum reiectaneum^ ma-
xime probabile delegimus: adferre hic, ndn se petere: adferre
se hk, non petere: adferre, ndn se hic petere: adferre, twn se
peterc hic***) Denique iam meae me modestiae paenitet qua
V. 857 servavif) quod in libris est: Vt ille me exomduit, ita
sum orndtm, Neque enim hoc dicit sucophanta; non alio se
modo omatum esse quam quo ab illo exomatus sit, verum
hoc potius: ^ut me ornatum videtis, ita ab illo exornatus
sum* h. e. *non meus hic omatus est sed illius, ut eum or-
natum si vendam, ilhim a quo accepi ludos faciam et suco-
ccLxiii phantiose circumducam.' Quod ut intellegeretur omninO; buic
ordini Ille uti me exomauit non in annotatione tantum locus
debebatur. Contra illorum exemplo, quae sunt quid agam,
*) [Bene quoin simtdas fdcere mihi te . . Trin.*]
^"^ [In ed. alt. de eum delendo RitscheHas cogitavit, ut y. 700.]
***) [In ed. alt. cum Fleckeiseno non se petere hinc scripsit, ad-
dens: Wix minns recte non se hinc petere conloces.']
t) [Servavit Rit^cheHas etiam in ed. alt]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 491
qtiod habeSj se tuentur item ab initio versus posita tit ita
V. 343 et tit agro v. 616: pro quibus quamquam facile ex-
specteS; quod suadere oppositorum ratio videtur, ita. uti et
dffro uti (Ita tUi te aliorum miserescat, m tis alios misereat
et Agro ut euortat Lesbonicum, qudndo euortit aedibus), tamen
etiam altera illa collocatio admitti potuit propterea quod
nihil ad sensum ambiguitatis habet ut Vt ille illud.
Oppositas esse etiam Trin. v. 6 pronominum notiones
ego et illaec nemo est qui neget: et tamen in thesi deli-
tescere ego passi sumus: Nunc igitur primum, quae ego sim
et guae illaec siet. Quod quidem tantum abest ut in artem
offendat; ut locupletissima ratione nitatur. Etenim ubicum-
que non simplex fit duarum notionum oppositio, sed geminis
geminae notiones opponuntur; plerumque nec commode fieri
potuit ut quaternarum vocum nulla extra arsim esset, nec
opus esse tam putida diligentia visum est; sed satis fuit
utriusque membri bipertiti alterutrum antitheticum vocabu-
lum acui. Pauca enim exempla vel tam consummatam con-
cinnitatem prae se ferunt quam Bacch. 333 [365]: Si illi sunt
uirgae ruri, ai mihi tergum domist, vel tam languidum genus,
ut bipertitum membrum alterum totum sit in thesi, bis in
arsi alterum, ut ib. 103 [134]: Ibidem ego meam operam perdidi,
ubi*) tii Uiam, Vbi si vel ego et tua^n, vel meam et tu
acuerentur sola, illa ipsa prodiret quam maxime probatam
esse speciem dixi: quale hoc est Trin. 59: Vin eommutemus?
ttiam ego ducam et tu meam? Item Bacch. 131 [160]: tihi ego an
tu mihi seruos es? vel, ne in solis pronominibus subsistamus, cclxiv
ib. V, 4 [35]: ut tu tdceas, ego loquar, ubi etsi licebat etiam tu
acuere sic transpositum, td uti tdceas, tamen non opus erat
duplici notionum intentione. Horum igitur similitudine illa
quoque quae ego sim et quae illaec siet censenda sunt: prius
enim quam ad Luxuriae Inopiaeque (ego . . . Ulaec) oppositio-
nem pervenit oratio, contraria haec cogitantur quae sim et
quid uelimus, quorum hoc alterum post demum (a v. 10)
persequitur prologus: unde minime opus fuisse intenso ego
perspicitur.
•) [cubi OpuBC. phU. m p. 137]
492 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Multitudinem autem exemplorum praevideo mihi oppo-
situm iri; in quibus non modo arsim non occupet persona-
rum quamvis finita et giavis significatio, sed eadem ne in
thesi quidem satis audiatur^ utpote quae elisione devorata
hihil sui reliquum faciat. Pertinent huc talia: sed tu ex [tu
ex Trin.^ amicis certis mi's certissnmus h. e. Hu praeter alios
omnes' Trin. v. 94; firmum omtie erit quod tu egeris h. e.
^firmius quam quod ego egero' v. 387; quid id ad me dUinet
h. e. 'was geht das mich an' v. 978. 1065. Bacch. 197 [229] et
similiter sat saepe alibi; numquis est hic dlius praeter me
atque te v. 69; perdidisti te dtque me dtque operam meam
Bacch. 101 [132]. Et haec quidem, quorum notabilis frequen-
tia, si ita sese habeant revera ut visa sunt omnibus^ non pro-
fecto mediocriter labefactent quam de accentuum notionum-
que congruentia doctrinam pertexuimus. Verum enimvero illa
ipsa nos quidem certo esse documento putamus, rectissime
dubitari num, quae vulgo vocales finales elidi dicuntur,
reapse absorptae sint pronuntiando, an, quod et ratio et
ccLxv veterum testimonia quaedam suadere videntur, aliqua potius
cuvaXoiqpr) sive cuveKq)UJvr|C€i cum insequenti vocali conflatae.
Quam controversiam recte dirimere non sunt existimandi, qui
alterutrum amplectuntur excluso altero. Nam si duae vocales
in unius sonum colliquescentes non possunt non longam
syllabam efficerC; necesse est synaloepham ab eis exemplis
alienam esse quae brevem syllabam servant: ut Huc qu<ie
abiit intro, dicam si animum aduortitis, in quo versu non
possunt non elisa esse ae et i, Gontra nihil impediit quo-
minus illi vicinus versus non sic recitaretur Ded' ei meam
gnntam quic un aetaf exigat, sed quater conglutinationem
admitteret vocalium i-eiy um-u, a-ae, em-e. Itaque me pro-
nomen cum tamquam encliticum (jii') sit hoc exemplo Quo-
niam ei qui mc aleret nil uideo esse relicui, tamen nec ab-
sorptum esse nec accentum amisisse dicendum est in hac
consociatione verborum Is rem paternam me ddiutrice per-
didit. Idemque in monosyllaba potissimum longa vocali ter-
minata cadere videtur omnia, ut in illa a quibus ordiebamur
tu eXy tu egeriSy me attinet, me atque, te atque: item in ei^ ^
ito simul V. 1106, ubi quod sub ictu non tu positum est sed
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 493
ety id eandem rationem habet ac si nos du mkh pronuntia-
mus^ etiamsi oppositas esse personas volumus. Imprimis
evidens exemplum habes Mil. IV, 3, 31: Quin si uoluntate
miletj ui extruddm foras, Horum igitur similitudine nihil im-
pedit quominus etiam Bacch. 403 [435] proditum in codicibus
verborum ordinem tueamur: Propter me haec nunc meo sodali
dici discrucior miser, ubi Prdpte^' me expetens Hermannus
haec transposuit post sodali. Ac licet haec prorsus com-
parare cum graecis exemplis: velut cum acuta jiiri vocula
cum vocali coaluit in el bi }it\, ou Xeiijiuj ttot^ et ei bk |Lir|, cclxvi
dXXa vuv Xa6eTv. Nec diversam rationem bisyllaba sequun-
tur, quae postquam legitima synizesi facta sunt monosyllaba,
rursum cum proxima voce coeunt: non igitur carere accentu
dicendum vim sententiae sustinens eo pronomen Trin. 852:
eiTomaiu dduenit [cf. p. 399]. Ceterum facile nunc intelle-
gitur etiam in thesi*positis parilibus contractionibus ei, nmw,
tuum, si a vocalibus excipiantur, synaloepham potius quam
elisionem adhibendam esse: rei drgumenta, meo drhitratu, causa
fui hdCy et quae reliqua supra commemoravimus p. CLiv [399].
Quodsi vel sic quaedam relicta sunt, quamquam ea nu-
mero pauca, quae cum notionis gravitate insignia sint, tamen
nec accentum recipiant nec earum quas explicayimus defen-
sionum aliquam: recordan^um est quod ab initio diximus
accentuum notionumque convenientiae poetas quantum pos-
sent studuisse. Neque enim eosdem celandum est nonnulla
vivae voci recitantium reliquisse praeter ictus numerorum
acuenda atque extollenda. Nec profecto mirandum, aliquid
de summae severitatis constantia eos remisisse, quibus et
grammatico cum rhythmico accentu consociando et rhythmico
accentu cum logico exaequando maiores essent quam ulli
posteriorum saeculorum poetae difficultates superandae: ut
multo magis miranda sit atque admiranda exceptionis raritas.
Huius quoque generis notabiliora quaedam afferam. Sic contra
rhythmicos ictus Trin. v. 65 recitandus est: Edepol proinde
nt diu uiuitur, hene uiuitur, Quod quidem facile perspicitur
non potuisse ullo pacto aliter institui, si modo hac vel si-
mili ratione illam ipsam sententiam efferre poeta vellet^ nec
prorsus aliis verbis quaesitis plane diversam conformationem cclxvh
494 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
•
sermonis inire: quod ipsum fieri non potuerat quin non
eadem, sed aliqua ex parte diversa sententia prodiret. Vnde
etiam neglectionem legis regi ratione intellegitur. Quod contra
vindicat sibi critica ius corrigendi h. e. plerumque leniter
transponendi ^ ubicumque nec sententia nec verbis mutatis
poetae opus erat ad perfectam concinnitatem consequendam.
Itaque cum idem, quod in Trinummi yersum, in bunc cadat
Bacch. 104 [135]: Tua discipUna nec mihi prodest nec tibi,
tamen de eiusdem fabulae y. 53 [84] magna dubitatio oritur,
num utraque yoce, in qua tamquam cardo sententiae yertitur^
in thesi depressa sic yerba poeta collocarit: Ddto qui bepie
s-it: egOy ubi bene sity tibi locum lepidum dabo, simul yi arsis
bis intensa bene notione^ in qua post ea quae praecedunt
exiguum pondus est. Quorum quam facilis^ tam profecto
commendabilis transpositio est^ non haec si quid yideo yio-
lentior: Qui sit bette^ dato: ego, bene ubi ^t, tibi locum lepidum
dabo, sed cum lenissima mutatione coniuncta haec: Dd tu, qui
bene sit: ego, ubi sitf tibi L L d*): nam correpti ddto etsi ali-
quam rationem p. CLXViii [411] aperuimus, tamen fatendum
est alt«rum exemplum desiderari: productam autem sit for-
mam satis ut puto p. clxxxii [423] muniyimuS; quo loco alla-
tis adde Mil. V, 4: Vide ut istic tibi sit amtt4Sj Cdrio, cuUer
ccLxvin probe. Sed quae recusent correctipnem**), praeter aUata haec
habes exempla: Volt fieri liber, uerum quod detj non Jiabet
Trin. 564; Quod ameSj paratumstj quod des, inuentdst op^is
Ba. 187 [219]; nan hercU hoc longe Tr. 483; potisstimum mihi
id obsit 588; Ne pigeat fe^issCj ut potius piideat si non feceris
348; Quid fecit? Qtiid non fecit? quin tu idmerogas? Ba. 226
[258], ut in his nunc subsistam. Quorum exemplorum ultimo
quod praeter exspectationem nmi particula delitescit (contra
*) [Ddto qui hene sit: ego, bene ubi sit . . Opusc. phil. II p. 305.]
'^**) Non prorsuB recusat Trin. 471: Si illi congestae siwt eptUae a
clu^ibus: licebat enim Si illi sint epulae congestae a cluentibus. Id-
que prorsus necessarium dicerem, si nunc primum inferretur epularum
notio. Verum cum haec praecedant: Adposita cena sit popularem qtuim
uocant, apparet illa non plus valere quam si illi congestum sit. [Cle-
mentius hoc de numeris y. 471 iudicium Ritschelius dixit in ed. alt.,
ubi una cum antecedenti versu interpreti tribuit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 495
atque v. 378 [410] si quid illorum facit, Qtidm si ndn fadat), id
aliter institui vix commode potuit: sed quod etiam id pro-
nomen accentu caret, id facile quis eiusmodi esse dicat, ut
sic potius a poeta collocatum credatur: quin tu me id rogas?
Ac fortasse ita ille dedit: quamquam aliquid tamen defen-
sionis nescio an etiam alteri coUocationi paratum sit. Nam
cum in omni sermone logicus accentus (ut novicium nomen
teneam) potissimum pendeat ex ordine verborum, ad hanc
autem rationem in versibus altera ratio acuendarum notio-
num accedat^ quae e vi arsis apta est, fieri non potest quin
nonnumquam ambiguum sit^ utra ratione vel fortius vel aptius
ea voXj in qua praecipua vis est sententiae^ intendatur. Et
ut plerumque sane in versibus altera ratio praevaluerit; id
quod omni disputatione nostra iam satis esse perspectum
existimamuS; tamen simul curandum fuisse intellegitur, ut
ei ipsi rationi ne ita satisfieret ut aut perversus aut prorsua
insolens ordo verborum existeret. Absurdum fuerat logici
cum rhythmico accentu consociationi sic gratificari: uerum
det quod, non habet, vel quid fecit, non quid fecit, vel mihi
nec prodest nec tibi: non absurdum^ sed molestum et a con-
suetudine abhorrens non luk longe hercle, potissumum obsit cclxix
mi id, ut pmleat non si feceris*): non insolens, sed nisi falli-
mur non necessarium quin tu me id rogas, quando etiam
eo^ quod praeponitur aliis, prae his vox quaeque insignitur.
Eaque caussa fuit cur iam Parergon p. 546 dicerem dubi-
tari posse utrum Trin. v. 824 ego tibi an tibi ego poeta po-
suisset: ubi cum praeter ceteros deos Neptunus insigniatur,
pedestris quidem oratio ne admittebat quidem aliam nisi
hanc coUocationem: Atque tibi ego^ Neptune, ante alios deos
gratis ago atque habeo summas: versibus astricta solita est
sane contrarium ordinem asciscere Atque ego tibi Neptune^
potuit tamen ut videtur etiam alteram rationem cum ipsa
pedestri oratione 6t communi consuetudine participare.
Vides tantam huius generis universi subtilitatem esse,
*) Qao pato eiiam illad periinere nam sic 8% nan licebitj quod
param facilitatis et nescio qaid affectati habitaram sit, si cam eo
comparaveris qood cum neglecto sane accentu dictnm est nam si sic
non licebit Trin v. 465.
496 PROLEGOMENA DE RATfONIBVS
ut propemodum inenarrabilis evadat et tamquam elabens
mentis acumini facile legum severitatem eludat. Quamquam
nec ex eo^ quod multa incerta sunt^ nihil esse certum con-
sequitur, nec de incertis citius desperandum est ad proba-
bilem rationem revocandis. Itaque etiam aliud quiddam non
tacebo, de quo ultra quaerendum esse videam. Nam Trin. 91
ubi, qui sint amici et qui videantur tantum, opponuntur,
cum non careat ratione quod vulgabatur Stmt quos scio esse
amicos, sunt quos siispicor, tamen facile sentitur etiam ner-
vosius vim contrariorum efferri sic verbis cum Ambrosiano
ccLxx ordinatis: Sunt quos scio amicos esse*)^ sunt quos suspicor.
Cuius rei si quae caussa sit quaesieris^ non videtur aliud
responderi posse, nisi quod aliquanto plus gravitatis prior
quam altera arsis cuiusque dipodiae habeat. Et fortasse non
aliam.ob caussam Trin. v. 95 poetae haec collocatio placuit
Si quid scis me fecisse inscite aut improbe prae ea quam non
mirer si quis praestare dixerit: Si quid fecisse scis me insciie
aut improbe, ut qua aptius supprimatur satis exilis me notio.
Quamquam eadem sane etiam sic recte delitescet: Si quid
me scis fedsse ....
CAPVT XVII..
Paenultimo capite de vocabulorum formis egi certos
pedes metricos aequantibus: superest ut de ipsis metricis
pedibus dicatur, quorum compositione versus fiunt. Quae
genera cum plerumque non satis inter se distinguantur ^ fit
ut multa de pedibus praecipiantur ut vel raro admissis vel
prorsus vitatis, quae in solas vocabulorum formas cadant
eos pedes aequantes. Velut cum plurimas cautiones in iam-
bicis senariis habere anapaesti usus dicitur: pedis qui-
dem anapaestici usus propemodum nullas habet, longe gra-
vissimas vocabulorum anapaesticorum, easque fere communes
cum spondiacorum usu: quod contra latissime vagari spon-
diaci pedis libertatem inter omnes constat. Vt non magis
exemplis opus sit quibus anapaestum, quam quibus spondeum
doceatur a nuUa versus parte umquam exclusum esse praeter
*) ['quod non debebam probare.' Trin.'^]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 497
sextum pedem. Hac igitur condicioney ut ne integro voca-
bulo anapaestus (nisi in primo pede) contineretur, ne binos
quidem anapaestos continuos ars improbavit. Quod qui- gclxxi
dem frequentius quam in aliis locis factum est in primo et
secundo pede, ut Trin. 140 Subigis maledictis, 431 Miseret te
alioruniy 457 Abin hinc dierecte, 515 Tibi egdn rationem, 735
Vt edm sine dote, 752 Minuni^, minume hercle (quod non
erat soUicitandum), 774 Et eum rediturumf 809 Lepiddst illa
causa, item Bacch. 155 [186J Peregre ddumienti, 258 [290]
Neque aues neque uenti, 276 [308] Quis istic Theotimust. Nec
tamen eandem geminationem vel secundus tertiusque vel
quartus cum quinto pes respuerunt (nam tertii quartique
nullum exemplum in promptu est). Illud testantur Bacch.
828. 1035 [867. 1074]:
Dum ne manufesto, hominem opprimat neue enicet.
Yer\lmtamen accipieniur mulso milites:
hoc Trin. 737. Bacch. 121. 819 [151. 858]:
Te ei dicas: facere id ^ius ob amidtidm patris.
Magistron quemquam Ai&dpulum minitdtier^i
Nam ni ego exsoluor, iam nmnufesto hominem dpf rimei.
Quid? quod ne tres quidem continuos Plautus defugit
Trin. 759:
Potin' est db amico alictinde exorari? Potest:
ubi etsi non incommode de transpositione cogites: Potin' ^st
alicunde exdrari db amicd, tamen illum ordinem non medio-
criter commendat ipse praecedens versus:
Ab amico alicunde miituom argentiim rogem,
cui eum qui sequitur dedita opera referri apparet.
Non diversa ratio dactyli in trochaicis versibus (nam
de anapaesto in trochaicis non plus opus est dicere quam
de dactylo in iambicis vel de tribracho in utrisque). Non
idcirco aut rara aut suspecta illa exempla fuerunt ut qudndo
egotnet memini mihi in exitu septenarii, vel eiusdem initio oclxxu
Multa simul rogitds, Cldre oculis uided, quod bini se dactyli
exciperenty sed quod binis oxytonis vocibus comprehensi.
Quae ratio ubi locum non habet, nihil offensionis est in ge-
Ffi. RITSCHELII OPVSCyLA V. 32
498 PROLEGOMEKA DE RATIONIBVS
minis dactylis: qai cam frequentissimi sint in primo se-
cmidoque pede, tamen nec a quinto sextoque, ac ne a secundo
tertioque exclusi sunt. Primi generis exempla vide Trin. 238.
636. 711. 854. 859. 1010. 1020. 1051. 1129:
Conicere, eos petit, eos sectatur
Sat sapio, satis m rem quae sint
Lysiteles, ibi de istis rebus
Quae uoluit, mihi dixit, docuit
Niinc ego si potero dmamentis
Adde gradum, adpropera: iamdudum ....
Inter eosne homin^s condalium
Qu6m repetas, inimicum amicum
Non uideor meruisse laudem
alterius generis praeter alia haec v. 391. 717. Bacch. 62[93]:
ciira: ego te opperiar domi:
Lysiteles, ego te uolo:
niinc ego te facere hdc uolo,
quorum versuum extremo nihil mutandum. In uno versu
coniunctum utrumque genus habes 855:
Qtumodo quidque agerem : nunc adeo si quid ego cuididero
amplius.
Tertium autem genus non haec tantum testantur Trin. 620.
Bacch. 70 [101]:
Nimium difficilest reperiri
Bene med accipis aduenientem *)
ccLxxiiised illa quoque, in quibus sine vitii suspitione tres dactyli
per tres ab initio pedes continuantur, Trin. 965. 1009:
Atque etiam Philippilm numeratum
Ne subito metus exoriatur
Reliquae autem sedes septenariorum in propatulo est cur
binos dactylos non admiserint. Nam cum a septimo pede
dactylum inexorabilis necessitas prorsus segreget, eiusdem
constat etiam in quarto pede sat modestum usum esse. Sed
ibi etsi licuit tamen eum certis condicionibus trochaeo sub-
stituere: at nuUa condicione eius rei insolentiam licuit coa-
*) [Bene me accepisti dduenientem . . Opnsc. phil. II p. 806 ]
k
KMENDATIONIS PLAVTINAE. 499
cervatis dactylis augere. Itaque non magis consequi dactylus
in quinto pede potuit Trin. 338:
Quia sine omni malitiast^ tolerare ei egestatem uolo^
(ubi si non est egestcUeni ei transponendum, in unam sylla-
bam -re ei e- coalescunt pronuntiando:) quam praecedere in
tertio pede Bacch. 531 [563]:
Qui? tibi non erat meretricum aliarum Athenis copia.
Qui versus cum quadruplicem transpositionem admittat:
Qui non meretriciim tibi aliarum erat A. c.
Qui non aliariim tibi meretricum erat A. c.
Qui tibi non aliarum meretricum erat A. c.
Qui tibi non meretricum aliarum erat A. c:
etsi horum exemplorum nuUum est cuius non similia cap. XV
protulerimuSy tamen ceteris nescio an et simplicitatis et ele-
gantiae laude quartum praestet cum usitato in caesura hiatu^
triplicato autem ab initio dactylo.
In ipso autem quarto septenarii pede ut quibus con-
dicionibus dactyli usus astrictus sit intellegatur; prius est de
caesurae rationibus pauUo explicatius dicendum. £am enim cclxxiv
cum septenarii legitimam habeant post quartum trochaeum,
non est ea quidem raro neglecta^ sed non est tamen quovis
modo neglecta. Quippe principalis caesurae illius vicarias
poetarum ars ascivit secundarias duas^ quarum altera est
post quartam arsim^ post quintam arsim altera:
-lvy_w J.\J -. I w J.\J ^^ JL\J —
J.yj — ^ l.\j — \j J. \kj ^\j ±\j ^
Vtriusque e Trinummo exempla afiPeram. Et prius quidem
genusy in quo plerumque accedit post quintam thesim cae-
sura podica, habes v. 333. 364. 370. 656. 845. 1023:
Nihil istorum. Quid igitur? Per cdmitatem edepol pater.
V
Eo non multa, qua^ neuolt, eu^niunt; nisi fictdr malust.
Til modo ne me prdhibeas accipere si quid det mihi.
Vt rem patriam et gldriam maidrum foedarim meum.
Aduenio ex Seleilcia, Macedonia, Asia atque Arabia.
Qudrum hercle unus silrpuerit currenti cursori solum.
32*
500 I>ROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Quorum versuum quarto facile nunc perspicitur quam super-
vacaneam transpositionem Lomanus adhibuerit. Non autem
horum in numerum ea exempla veniunt^ cum in quarta thesi
desinens vocabulum elisione ultimam syllabam amittit, quae
si non elideretur, nihil ad legitimae caesurae elegantiam de-
essety ut V. 305. 326:
Qui homo cum animo inde &h ineunte aetate depugnat
suo.
Adulescenti hinc genere summo, amico atque aequaU
meo:
pariterque v. 302. 313. 334. 367. 620. 626. 649. 699. 702.
857. 973. 982. 983. 986. 987. 988. 1126. 1144: quibus tamen
non pares v. 651. 690 horumque similes^ legitima caesura
revera carentes:
ccLxxv fn foro operam amicis da, ne in l^cto amicae, ut soli-
tus es.
Me germanam meam sororem in cdncubinatilm tibi.
Non magis rarum posterius genus est^ adventiciam plerum-
que habens podicam caesuram post tertiam arsim: cuius
haec e Trinummo exempla notavi v. 358. 373. 604. 646. 661.
985. 1049. 1173:
Quoi tu egestatem tolerare uis? loquere audacter patri.
Scm tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime
probo.
Quoi homini despdndit? Lysiteli Philtonis filio.
Ad quaerundum hondrem: tu fecisti ut difficilis foret.
P^rpeti nequeo: simul me piget [piget Trin.*] parum
pudere te.
Quam6brem? Quia illum quem ementitus es"*"), ego sum
ipsus Charmides.
Qui nil meriti: quippe eorum ex ingenio ingenium ho-
riim probant.
Miserumst male prom^rita ut merita sint, si ulcisci ndn
licet.
*) [^mentitu'8, ia Trin.* cam Fleckeiseno 'duriores numeros* cor-
rigent).]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 501
Qualibus satis ea versus forma defenditur, quain Bacch. 372
[404] commendavimus p. CLix [403]. Ambiguum est ad utrum
genus pertineant Trin. 329. Bacch. 44 [75]:
De meo: nam qudd tuumst, meumst, omne autem meum
tuumst.
Simuldto me amare. Vtrum ego iocon id simulem an
s^rio?*)
Harum autem trium caesurarum (h. e. duarum vicariarum
tertiaeque legitimae) si qui versus nullam habet, non est
pro incorrupto habendus: nisi quod singularis excusatio
Trin. 1145 praestp est a composito vocabulo, in cuius ipsam gglxkvi
commissuram caesura incidit:
Neil qui rem ipsam posset intellegere, thensaurum tuum.
Quae si cui excusatio non satis gravis videatur, nihil reli-
quum fuerit nisi poetae nimirum elegantiae velut hoc arti-
ficio consulere:
Neii qui rem eampse intellegere posset th. t.
Nunc igitur ut ad dactylum quarti pedis redeam,
eius venia omnis et brevissime et certissime sic definitur, ut
tantum non semper cum priore genere vicariae caesurae
coniunctus esse dicatur, numquam cum posteriore generC;
fere numquam cum legitima caesura. Cuius rei caussa per-
spicitur planissime. Nam illa, quam solam esse probatam
dixi, ratione id ipsum efficitur ut ab arsi sua duabus brevi-
bus syllabis diremptis dactylicus numerus aegrius piercipiatur
et quodammodo lateat aures: contra idem in aures tamquam
impingitur, si aut nullo aut unius syllabae intervallo post
dactylum pausa fit vocis in caesura, quo rapidior fit et di-
stinctius sentitur praegressarum syllabarum pronuntiatio.
Itaque thesis illa dactylica aut in longioris vocabuli initio
consistit aut, quod multo frequentius est, una duabusve bre-
vissimis voculis efficitur, quarum ea sit constructio ut ad
proxima pertineant. IUiusmodi est Trin. 338:
Quia sine omni malitiast^ tolerare ei egestatem uolo:
usitatioris formae haec sunto exempla v. 306 (de quo cf.
*) [. . Vtrum ego istuc idcon' cUkimulem, . Opusc. phil. II p. 304.]
502 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
p. CLXXXiii [423] et ccxxix [463]). 316. 366. 630. 696. 715.
888, item Bacch. 35. 375. 685. 699 [66. 408. 722. 736J:
Vtrum itane esse mauelit, ut eiim animus aequom een-
seat.
Ne aegritudinem, pater, tibi parerem, parsi sedulo.
ccLxxvii Yitae agundae esse expetit: sed hic admodum adulescen-
tulust.
Qu6d est facillumilm, facis. Quid id est? Amico inid-
riam.
Neque uolo neque pdstulo neque censeo: uenlm tamen.
Sm aliter animatus es, bem quod agas eueniat tibi.
Est minusculum alterum, iiuasi uesculum uinarium.
Penetrare huiusmodi m palaestram, ubi damnis desu-
dascitur.
P^rdidit, pessiimdedit tiibi filium unice ilnicum.
Nescis quid ego actdrus sim, neque facinus quantum ex-
drdiar.
Quia tibi aurum reddidi et quia ndn te defraudauerim,
quo versu caesurae post quartam arsim statuendae elisio
quidem non magis obstat quam legitimae post quartum tro-
chaeum caesurae eis quae supra posui exemplis: quia autem
necessario cum eis quae sequuntur est iungendum. In eo-
rundem numcrum referri possunt^ in quibus dubium est syni-
zesim necne recipiant eam ea formae, Trin. v. 388. 652. 974:
Grauius tuum erit \lnum uerbum ad eam rem quam
centilm mea.
Atque istum ego agrum tibi relinqui ob eam rem iam
enixe [rem denioce Trin.^] expeto.
Nimis argute me obrepsisti in eapse occasiiincula.
Neque ab hac quidem parte quicquam offensionis v. 679 ha-
biturus erat:
Facile inuentust: dntur ignis, tatnenQim ab inimicd petas,
quem longe aliam ob caussam displicere supra significavi
p. ccxxxviii [470]. Sed quaedam sane exempla fatendum
ccLxxviiiest ita comparata esse ut thesis dactylica non possit iillo
modo ab eis quae praecedunt divelli. Eiusmodi haec sunt
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 503
V. 954. 1054 [cf. supra p. 327]:
An ille tam esset stilltus, qui mihi mille nummum cre-
deret.
H6c qui in mentem u^nerit mihif re commonitus sum
modo.
Quorum posterius asperius est priore: nam in hoc etsi mihi
non potest sane non coniungi cum qui, idem tamen etiam
ad insequentia pertinet: contra in altero cum solis prae-
gressis mihi nexum est^ ab eis quae sequuntur prorsus di-
remptum. Itaque haud scio an non satis confidenter hanc
transpositionem verborum
Hoc qui uenerit mi in mentem^ re c. s. m.
tantum in annotatione laudaverim. Magis haeret de altero
yersu iudicium: qui etsi lenissima mutatione ad usitatam
concinnitatem sic revocatur:
An ille tam esset stiiltus^ mihi qui m. n. c^
tamen tam exile hoc potissimum mihi pronomen est, ut^
etiamsi non scribendum sit mi ante consonantem; tamen ad
monosyllabae pronuntiationis rapiditatem proxime accedens
vix quicquam molestiae auribus afferre videatur.*) Quod ut
sentiam alia me similia exempla movent ut Bacch. 505. 679
[537. 716]:
Cena detur. N6n placet mihi cena quae bil^m mouet.
Quid nunc es factiirus? id mihi dice. Coctumst pran-
dium.
Verum praeter hanc aliis excusationibus locum concedi nego.
Valde insolens est v. 935 his verborum ordinibus -^ ^ I ^ dis-
pestus in quarto pede dactylus**):
Sed ubi apsinthiilm fit cUque ctinila gallinacea.
Quapropter, etsi graecum koviXti nomen, ut Nicandri exemplo cclxxix
intellegitur, producta paenultima dictum est, tamen idem vix
videtur dubitandum esse quin mutata prosodia in latinam
*) [In ed. alt. Bimplicias visum est Bitscbelio ipsa scriptara
pronuntiationem exaeqnari: cf. infra p. 515.]
**) [Cf. praef. Mil. glor. p. xxn, Opusc. phil. II p. 684 sq. coll.
p. 399. 691]
504 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
linguam transierit cunila pronuntiatum. Nec caussa nunc
latet cur non probabilitatem tantum^ sed necessitatem suam
vocis synizesis , quam iam p. CLiv [399] commendabamy
V. 1133 habeat:
V
Eum sororem despondisse suam in tam fortem familiam.
Prorsus autem singularem auribusque minime blandientem
dactylum *) integro dactylico vocabulo comprehensum quod
V. 289 admisi:
Quo manus apstineant: cetera rape trahe tene fdge late:
id consulto feci ut in cantico: nam (jui in canticis cum aliis
versibus tum trochaicis octonariis septenarii miscentur, hi
eorum septenariorum quibus integrae scaenae continuantur
severitatem multis in rebus aversantur. Nec profecto vel a
caesura concinnior vel a librorum fide tutior haec versus
species est:
Quo mauus apstineant: cetera rape, trahc; fuge et late:
nec enim vel post quartam vel post quintam arsim fit cae-
sura, et insolens est dactylicae vocis oxytonesis, et a codici-
bus et abest. Itaque cum produci posse fuge non sit male
credulis credendum**), simul autem plus gratiae dcuvbeiujc
copulati imperativi habeant, unam consimilem voculam ex-
cidisse conieci ab ipsius exemplo Plauti profectus Pseud. I,
2, 6 sq. :
Qui haec habent consilia, ubi data occasiost: rape, clepe^
tene,
Hdrpaga, bibe, es, fuge.
ccLxxx Vnde etsi poteram etiam clepe in Trinummi versum asciscere:
rdjye clepe trahe fiige late, tamen illud cur praetulerim ***)
neminem fugere arbitror.
*) [^Fortasse (at in cantico) bisyllabam esse cetera poeta volait,
ut altrum aliquotiens, de quo dizi Opusc. phil. II p. 458. 673 sq. '
Trin.*. Ceterum cf. Fleckeis. ann. pbil. XCVII (1867) p. 626.]
♦*) ['De iambica mensura fuge vocis nec Crainio nec Corsseno
de enuntiatione e. q. s. I p. 339 nec Wagnero Mus. Rh. XXII p. 425
credendum.' Trin.*]
***) [In ed. alt. non tenuifc Ritschelius tene hoc loco propositum,
^
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 505
Posteaquam dactyli in trochaicis usum sic uti feci ex-
plicaviy et planius et plenius perspectum iri puto quae de
anapaesti in iambicis usu dicenda restant. Kursus autem
hac quoque re mirifice comprobari conformarique cognationis
rationem iUam senties, quam cap. XV demonstravi inter
iambicum senarium septenariumque trochaicum intercedere.
Abscisso enim septenarii capite, quod cretico continetur,
quae relinquitur pars senarium aequans, in ea, quae legitima
caesura septenarii fuit, legitima fit penthemimeres se-
narii, item quae bisyllaba thesis in quarto pede septenarii,
bisyllaba anacrusis in tertio senarii pede. Quod quidem licet
hac figura declarare:
± w
\J J. ^ — V^ J. W — >J J. ^ —
I
^ I J.
Legitimae autem caesurae, ut hinc ordiar, quemadmodum
vicarias septenarius eas ascivit, quae ab utraque parte vici-
nas illi sedes occuparent, ita eandem rationem senarius cum
aliquo temperamento secutus est, quod ex ipsa diversitate
utriusque versus consectarium fuit. Nam cum ante semiqui-
nariam uihil impediret quomiuus caesura post secundum
iambum fieret:
— v —
JUJL»^- \\UJ.<J^\jJ.\J-y
tamen idem una post illam syllaba fieri ratio vetuit qua
caesurarum stichicarum (nam de podicis nunc non loquor) in-
stitutum omne regitur. Quibus cum id consequi ars vellet,
ut longiorum eodemque numero decurrentium versuum^ tam- cclxxxi
quam solido corpore bifariam articulato varietatis suavitas
e similibus sed eisdem inaequalibus partibus nasceretur: sep-
tenarius quidem, ut qui impari numero syllabarum constet,
quovis loco dividi sine varietatis detrimento potuit, senarius
uno illo loco non potuit qui proximus est post semiqui-
uariam caesuram. Igitur sibi constans ars ad proximam
post illam syllabam progressa semiseptenariam probavit,
sed C4tera rape, trahe, fuge, late scribens proceleusmaticnm rdpe trahe
dedita opera a poeta qnaesitum patayit.]
506 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
cuius septenarius et caussam et usum procul habuit:
Hinc aliud discrimen natum, qua aliquanto plus gratiae se-
nario quam septenario conciliari potuit. Nam in hoc cum
duae illae caesurae vicariae duarum tantum syllabarum in-
tervallo inter se distent earumque iambi mensuram aequan-
tium^ nec vim ullam nec quicquam suavitatis habere utrius-
que vicariae caesurae in eodem versu coniunctio potuit: id
quod facile eoruqi versuum exemplo sentitur quos p. ccLxxv
inf. [501 sup.] posuimus. Quae omnia cum non cadant in
senarium, huius quidem, si legitimam semiquinariam non
haberet, perfectissima forma ea exstitit quae fit utriusque
consociatione vicariae caesurae:
Eam formam habes velut Trin. v. 11. 47. 53. 76. 82. 194.
512. 513. 591:
Nostramne ere uis nutricem quae nos educat.
Suspitiost in pectore alien6 sita.
Qualium versuum distinctius finita ratio haec est; ut pro re
nata aut prior caesura aut posterior stichicae vel principalis
dignitatem tueatur, ad podicae levitatem deprimatur altera.
ccLxxxn — Quodsi alterutri tantum vicariae caesurae locus est con-
cessus^ etsi aliquanto rarior quam semiseptenaria ea est quae
fit post secundam arsim^ ut v. 121:
In eandem tute accederes infamiam^
tamen e raritate non est dubitationis caussa repetenda. Eo
autem in genere cavendum fuit ne graviore post quartam
arsim interpunctione accedente tribus partibus prorsus pa-
ribus versus decurreret: quod cum satis excusationis v. 1094
habeat
0 Callicles, o Callicles, o Callicles,
at verendum est ut veniam etiam v. 582 impetret:
Dic Callicli/ me ut cdnuenat. Quin tu i modo,
ubi aut ut me conuetmt transponendum aut tned ut conueniai*)
*) [8ic Trin.» Cf. Nov. exc. Plant. I p. 41. Opusc. phil. III p. 123.]
k
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 507
scribendum esse certius nunc quam in annotatione pronuntio.
Sed diligenter hinc illi versus segregandi sunt, qui cum
possint sane ternis dipodiis dividi^ eius tamen discriptionis
necessitatem non habeant^ sed legitimam caesuram aliquam
tueantur elisionis tantum eo usu pauUulum obscuratam
quem iam in septenariis illustravi. Yelut praesto est ipsa
semiquinaria v. 741. 784:
Datam tibi dotem, ei quam dares, eius a patre.
Suspitionem ab adulescente amoueris.
Simillimaque ratio eorum multitudini adhibenda est qui^ nisi
elisionem non magis obstare hephthemimeri *) quam colxxxiii
penthemimeri memineris^ binis partibus dispesti videantur
prorsus inter se aequalibus. Pertinent huc v. 23. 164. 167.
213. 214. 436. 462. 536:
Amicum castigare ob meritam noxiam.
Et meam fidelitatem et celata omnia.
Me absente atque insciente; inconsultil meo.
Indignum ciuitate ac sese muere.
Bom^s qui hunc adulescentem euortisset siiis.
Saluere Lesbonicum et Stasimum. Di duint.
Ytnimque LesboDice in aetate hai! bunumst.
Alii se suspendere. en [em] nunc hic quoius est.**)
*) Ne qai forte indabitata exempla parae h. e. cam elisione non
coniunctae semiseptenariae deaiderent, haec habento v. 27. 150 [cf.
annot. ed. alt.]. 201. 394. 465. 549. 600. 812:
Inaitas ni id me inaitet at faci^m fides.
Thensaiirum demonstrauit mihi in hisce a^dibus.
Neque c6nfidentil6qaiu8 neque periurias.
Sed hoc unum consolatur me atque animiim meum.
Nam 81 sic non lic^it, luscus dixero.
Sicdt fortanat6ram memorant insulas.
Ibo hiic quo mi imper&tamst, etsi odi h&nc domum.
Natiira illa atque ing^nio? iamdudum ^briust.
**) Triplex definiendae caesurae via patet v. 456:
Ferentarium esse amicum inuentum int^llego:
ubi post amicum locum habere hephthemimeres pote8t sine elisione,
post e88€ item sine elisione penthemimere8 , ibidem cum elisione cae-
sura Kard beOTCpov (a^pov, ut Graecorum in simili causBa appellatio-
508 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Fatendum est tamen ultra progressam esse artis indulgen-
tiam et aliquanto plus libertatis seuariis quam septenariis
in caesura sive neglegenda sive obscuranda concessisse. In
extremam quidem licentiam nulloque prorsus temperamento
lenitam ea libertas in neutro genere vertit: non magis enim
quam talem septenarium
ccLxxxiv Neii qui rem ipsam posset demonstrarC; tbensaunlm
tuumy
similes umquam senarios ars toleravit^ quales futuri sint
qui librariis debentur, non poetae:
At lit confidenter mihi contra astitit:
Erilem filiam nostram sustollere:
Quoniam re bene gesta*) redisse me uident:
(Capt. III, 5, 6. Cist. II, 3, 8. Stichi UI, 1, 10). Quos cum
vel prava oxytonesis damnet, etiam sine accentus offensione
tamen vitiosus erat Bacchidum versus 225 [257]:
Quamne Archidemidem? Quam inquam Archidemidem,
rectissime is ab Hermanno emaculatus. Verum hoc tamen
inter senarios septenariosque interest, quod, cum in illis
sententiam terminans vox monosyllaba proximum post legi-
timam caesuram locum occupare propterea posset quod eum
ipsum in locum vicaria caesura incidit, e. c.
Scm tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime
probo,
consimilem vocem monosyllabam etiam proximus post legi-
timam semiquinariam locus recepit quamvis vicariae caesurae
excusationem non habens. Et quaedam sane huiusmodi
nem imiter. In talibns autem sciendum est prae ultima praeponderare
semisepteDariam , prae hac semiquinariam , ita quidem ut, quae gra-
vioris caesurae pondere elevetur, ad podicae exiguiiatem deprimaiur.
Nisi quod propter insignioris vim interpunctionis semiseptenaria prae-
valet V. 195. 182. 527:
Istuc uolebam scire. i sane nunc iam.
Illf redemi riisnm, a me argeniiim dedi.
Consu&det homini, crddo. eisi sceldstus csi.
*) [bene gesta be A.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 509
suapte natura ambigua sunt: velut eodem iure cum subiectis
verbis atque cum praemissis est et uis voculas sociabis Trin.
V. 18. 744:
Huic graece nomen est Thensauro fabulae.
Nunc si dpperiri uis aduentum Charmidis.
Ad aliquam semiseptenariae similitudinem verborum ordines
accedunt; ubi monosyllabam vocem alia vox monosyllaba
excipit, ut V. 117. 144:
Qui tuae mandatus est fide et iidilciae:
Vt mihi necesse sit iam id tibi concredere: cclxxxv
quo referri etiam v. 471 potest:
Si illi congestae sint epulae a cluentibus.
Sed inevitabili constructionis necessitate cum praegressis
monosyllaba vocabula vincta sunt v. 56. 393. 417. 470.
733. 734:
Viuit uicturaque ^st. Bene hercle nilntias.
Veriim meliora silnt quam quae deterruma.
Postquam comedit rem, post ration^m putat.
Adp6sita cena sit^ popularem quam uocant.
Sine dote, quom eius rem penes me habeam domi.
Parata dos domi est: nisi exspectare uis.
Addo Bacch. 841. 1006 [880. 1045]:
Salils seruasti me. quam mox dic6 dabo?
Si plus perdundum sit^ perisse suauiust.
Hanc igitur sive gratam sive minus gratam neglegentiam
fatendum est speciem potius quandam rationis quam locu-
pletem rationem sequi: plus enim in his syllabarum vocula-
rumve articulatio valuit sententiae vinculo solutarum^ quam
in subiecta sibi verba dominans potestas sententiae. De
quo satis recte Beckerus sensit Quaest. de com. Rom. fab.
p. 105.
Cum caesurae autem rationibus quema(lmodum in sep-
tenariis dactyli in quarto pede, ita in senariis anapaesti
in tertio usus coniunctissimus est^ ad quem nunc demum
revertitur oratio. Rursum autem quemadmodum a septenarii
510 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
severitate senarium eo differre vidimus, quod in hoc tertii
pedis anapaestum alter comitari anapaestus in contiguo pede
ccLxxxvi potuit; dactylum in illo non est alter dactylus comitatus, ita
quae in septenario licentia uni certae caesurae adhaesit, et
ei quidem qua dactylici numeri offensio maxime obscurare-
tur, ea licentia in senario a nuUa caesura prorsus exclusa
fuit. Et maxime quidem bisyllabam anacrusim in senario
quoque ea caesura occultavit quae legitima penthemimeri
una syllaba prior est. Nam etsi trochaico iambicum metnim
ita oppositum est ut^ quam illic vim dactyluS; hic ana-
paestus habeat, tamen non tam cavendum illud fuit ut, quo
loco septenarii dactylus vitatus est, eo senarii loco ne per-
ciperetur anapaesticus numerus, quam hoc potius ut ne eo
loco, ubi quaelibet insolentia acrius ad aures accidit h. e.
ante ipsam caesuram in qua pausa fit vocis, id insigniretur
quod dactyli pro trochaeo anapaestique pro iambo positi
eommune est h. e. bisyllaba pro monosyllaba thesis. Quo
fit ut in senario quoque rectius, quam anapaestum in tertio
pede, dicamus eum dactylum vitatum esse qui compositus
sit ex arsi secundi pedis anacrusique tertii, maxime autem
vitatum esse in semiquinaria caesura. Itaque perrari nec
profecto venusti tales versus sunt quales in duabus fabuHs
quattuor*) tantum offendimus Trin. 421. [792. Bacch. 564.
573 (596. 605)]:
Et ille aedis inancupio abs te accepit? Admodum.
[Eum quem habuit perdidit, alium post fecit nouom.]
[Ita deniifrangibtila haec meis manibus gestiunt.]
[Vale deniifrangibule. Et tu integumentilm uale.]
Quorum primo et tertio aliquid delenimenti et elisionis coa-
gulum et ad semiseptenariae similitudinem accedens species
conciliat: alteri et quarto paullo plus molestiae post dacty-
ccLxxxviilum facta interpunctio affert^ quamquam id incommodum in
quarto similiter atque in primo tertioque compensatum est:
singulari asperitate reliquos secundus praevertit, ut in quo
dactylus dactylico vocabulo conclusus sit. Gontra plurimum
*) [Tria exempla delenda esse postea intellexitBitschelius: dealtero
vergn cf. p. 387; tertio et qnarto probavit quod Bergkius proposuerat
dentifragibula et dentifragibiHe.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 511
excusationis, ut ante dixi, dactylum dissecans caesura attulit,
ut Trin. 86. 131. 759. Bacch. 135. 182. 236. 729. 828 [168.
214. 268. 766. 866]:
Atque id tamen | mihi lilbeat suspicarier.
Argenti amanti | homini adulescenti, animi impoti.
Potin' est ab amico | alicjlude exorari? Potest.
Istactenus | tibi Lyde libertas datast.
Etiam Epidicum | qium ego fabulam aeque ac me ip-
sum amo.
Adillterare | etiam aibat rebus ceteris.
Vorsabo ego hercle | hodie illum si uiuo probe.*)
Dum n^ manufesto | hominem opprimat neue enicet.
Medii autem inter hoc et illud genus hi versus sunt, in qui-
bus aliquanto minus, sed tamen aliqua ex parte dactyli iu-
solentiam ad semiseptenariam properans pronuntiatio occul-
tat, ut Bacch. 243. 1035 [275. 1074]:
Deceptus sum: Autolyco h<5spiti | aurum credidi.
Veriimtamen accipieiiixxY \ mulso milites.
Dictum est de dactylo deque anapaesto cum senariorum
tum septenariorum: sequitur ut de tribrachi usu agatur
utriusque versuum generis communi. De quo non multum
est quod dignum mentione videatur, spectans id ad paenul-
timae arsis solutionem, qua proceleusmatici vel quarti pae-
onis speciem exitus versuum induit^ sive eum brevis sive
longa syllaba praecedit. Talem autem exitum cum elegan-
tissime ita fieri constet ut quadrisyllabo vocabulo compre-
hendatur, e. c.
Tum illanc mihi esse gnatam uoluit Inopiam: cclxxxyu]
Vt ita te alionlm miserescat, ne tis alios misereat:
tamen nec duo bisyllaba improbata sunt, perraro autem tri-
syllabum cum pedisequo monosyllabo admissum est, num-
quam monosyllabum cum pedisequo trisyllabo. Vitiosam
enim hanc formam esse v^ | ^ ^^ c? iam supra significavi p. cxix
[369]: nec exempla nisi aperte corrupta exstant, ut Teren-
tianum is adeo, vel Mil. IV, 3, 37 ut equidem quod editoribus
*) [Cf Nov. exc. Plaot. I p. 93.]
512 PROLEGOMENA DE HATIONIBVS
debetur. Ibidem non vitiosae^ sed rarae huius formae ^^^^i^
exempla attuli: solitus es, sdtius est, in qualibus monosyllabae
formae esse yerbi eum praedicato suo tamquam coalescunt
in Yocem quadrisyllabam. Sed nihil prorsus offensionis haec
forma habuit ^^ ^ | ^ ^ ^ in qua damnanda nimius olim Her-
mannus fuit praef Trin. p. xvi. Persuadet firequentia exem-
plorum, ut Trin. 51 plus quam ego uolo, 53 si quid mihi malist,
576 ita uolo, 585 dbi modo, 635 quam ego mihi, 642 tibi tm,
668 fu^fue uolat, 779 aurum tHn dare, Bacch. 80 [111] 'wtAt
quidem, 116 [147] cdue malo: nam ib. v. 104 [135] quod Her-
mannus edidit neque tibi, id n^ tibi scribendum est; non
tamen aliam ob caussam nisi quod hoc Vetus codex testatur.
Inutiles igitur sunt^ quae illorum parti exemplorum mutatio-
nes sunt adhibitae. Reliquum est ut multo minus gratiae
eum versuum exitum habere annotem, cum ultra quartam a
fine syllabam ea vox^ in quam soluta arsis incidit^ porrigitur
ut Mil. I, 1, 50:
Dum tale facies, quale adhuc^ adsiduo edes:
ita enim ibi scribendum est.
Verum autem proceleusmaticum, qui non in con-
finiis duorum pedum existit, sed integrum pedem iambicum
ccLxxxix occupat; trimetri nulius praeter ultimum pedem locus repu-
diavit, hac tamen prope constanti condicione ut verborum
ordinibus a binis prioribus syllabis posteriores binae dis-
pescerentur. Nam quoniam e quattuor proceleusmatici syl-
labis acuitur tertia, accentum autem nec ultima syllaba ulla
nec polysyllaborum brevis paenultima recipit, fieri non po-
test quin in usitati accentus legem reliqui ordines verborum
prope omnes peccent: ut ^^^^ miseria, ^1^^^-' et edepol,
^ ^ ^ I ^ edepol et*), ^ | v^v^ | ^ pol ego quid. Itaque cum etiam
continuato ultra proceleusmaticum vocabulo valde ingrata
syllabarum divisio oriretur, id quod faciie velut hoc exemplo
sentitur sed dnte recipere, nihil quod probabile esset prae-
ter hoc disponendi genus relinquebatur ^^ \^^. Tali igitur
verborum ordine effectum proceleusmaticum non est mirum
frequentius quam ceteros primum pedem senariorum ascivisse,
*) De hac ana forma dubitari posde, nutn forte raro admiasa sit,
p. CCXXIX [462] dixi.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 513
ut Trin. 66. 177. 440. 458. 516. 538. 730. 806:
Sed hoc animum aduorte atque ailfer ridicularia.
An ego alium dominum paterer fieri hisce aedihus?
Ego qu<5que uolo esse Uber: nequiquam uolo.
Nisi me aliud quid uis, Philto, respondi tibi.
Nisi quid ego comminiscor. Philto te uolo.
Magis apage dicas, si dmnia ex me audiueris.
Pote fieri prosus, quin dos detur uirgini.
Ita faciara. At ^nim nimis l<5ngo sermone iltimur.
Proximo post primum pedem intervallo proceleusmaticum
secundus frequentavit, ut v. 198. 472. 594 [cf. supra p. 454].
769. 773:
Numquid, priusquam abeo, me rogaturtfs? Vale.
Si quid tibi placeat, qu6d illi congestilm siet.
In ambiguo etiam nilnc est^ quid ea re fuat.
Mendacilocum aliquem
Illiim bene gerere rem et ualere et uiuere.
Sed nec a tertio ac ne a quinto quidem pede eosdem nume-
ros alienos fuisse v. 86. 131. [792*).] 576 doceut:
Atque id tamen mihi lilbeat suspicarier;
Argenti amanti homini adulescenti, animi impoti.
[£um quem habuit, perdidit, alium post fecit nouom.]
Di fdrtunabunt u6stra consilia. Ita uolo.
Diversissimus a proceleusmatico iambi vicario, cuius hic
numerus ^^ w v^ w, is est proceleusmaticus, qui cum aequare
trochaeum creditus sit, contrariam notationem hanc postulet
v^ w w w. Quem diu est cum a septenariorum arte prorsus
abhorrere Hermannus docuit rectissime. Lenissima unius
voculae transpositione legitima ratio versibus 313. 968 re-
stituta est, quos illud vitium in altero et quinto pede de-
formabat:
Istaec ego mihi s^mper habui aetati integumentiim meae.
ccxc
*) fCf. supra p. 387.]
FB. RITSCHELU 0PV8CVLA Y. 33
514 PR0LE60MENA DE RATIONfBVS
Adolescens, cedo dum istuc aorum mihi. Quod ego
aurum dem*) tibi?
NuUam vim habet quod levi lapsu librarii solus Ambrosia-
nus exhibet v. 1071: Sdtin^ oculis ego, pro Sdtin' ego dculis
in qua positione reliqui codices consentiunt Sat certa emen-
datione mihi videor v. 264 emaculasse abdendus reposito
pro adhibendus: nec enim ullis machinis ef&cies ut recte dici
ccjLci procul adhibere amorem credatur^ quae sibi adversa fronte
repugnant. Me invito relictum est v. 927 ab initio tetra-
metri Mihi laHtdbat**): pro quo non dubito ab Hermanno
propositum Ldtitabdt milii amplecti. Nam ut non quovis
pacto et sine omni exceptione reicienda sit monosyllaba ante
consonantem mi forma, tamen multo etiam certius est non
quovis modo et sine uUa cautione probandam esse. Confiteor
equidem nondum tam certo mihi de sat lubrica hac quae-
stione constare ut, sitne illa omnino aliqua condicione ad-
missa an constanter repudiata in comoedia, audeam definire
confidentius: verum si modo est admissa, de admittendi con-
dicione hoc videor affirmare posse, ut ab arsi exclusam soli
esse thesi tribuendam dicam.***) Et in thesi quidem nec
GatuUus defugit vel in iambico versu XXXVII, 11:
Puella nam mi, quae meo sinu fugit,
vel in basi V, 7. X, 21:
Da mi basia mille, deinde centum.
At mi nullus erat neque hic neque illic.
Sed in arsi dactylici demum poetae ascivisse videntur. Vnde
semel idem Gatullus LXXII, 6:
Multo mi tamen es uilior et leuior:
et Ennius apud Macrobium Sat. VI, 1, Giceronem de Off. I, 12:
*} [ego dem awrum cnm Hermanno Eitschelias dedit addens in
ed. alt.: 'pro quo tamen etiam dem ego aurum vel aurum ego dem
licebat; ego aurum dem qni tueri Yolet, mi pro mihi scribat necease est,
accentu in ipso fine sententiae vix probabili.']
**) [Reliqait in ed. alt. Ritschelius cum Reizio mi scribens.]
♦**) [Cf. Opusc. phil. II p. 588 sqq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 515
Hoc, nisi tu: nam mi calido dabis sanguiue poenas:
Nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis:
et Lucilius apud Priscianum X p. 903 [536 E.]:
Et cum id mi uisus facere est, tum retia nexit:
et Lucretius semel III, 105:
Magnopere in quo mi diuorsi errare uidentur:
item semel Horatius Serm. I, 9, 71:
Relligio est. At mi: sum pauUo infirmior, unus,
quamvis ibi commodum fuerit mist scribere. Itaque de Plauto
si recte observavi, nescio an ferri mi et in liberiore metro ana-
paestico potuerit, cui eam formam p. CLXXVii [418] adhibui, et
fortasse in caesurae trochaicae eis exemplis quae p. ccLXXViii ccxcri
[503] tractavi, item in versu paullo ante allato Istaec ego mi
semper habui: cui rationi convenienter sui praecepti severitate
relaxata Hermannus nuper Vbi mi pro equo ledus detur edidit
Bacch. V. 41 [72]: sed idem nec aurum mi: quod ego aurum [cf.
p. 514 sup.] defendi posse intellego, nec Mi latitdbat eo in
quo nunc versamur Trinummi versu. Hinc iudicari de Ambr<v
siani memoria potest v. 53: si quid mi malist, Quamquam
codicum exigua omnino in hoc genere fides est, ut qui
plerumque mihi exhibeant, etiam ubi ante vocalem mono-
syllabo mi cummaxime opus est. Qua tamen mihi formae
frequentia ne ita abutare, ut eorundem codicum, sicubi mi
scripturam testentur, t^nto maiorem esse auctoritatem argu-
menterC; reputandum est feracissimam pravae permutationis
caussam scribendi compendium m fuisse, quod cum propria
vi sua nequaquam mi significaret, sed ipsum mihi, saepe
tamen per errorem ad monosyllabam mi formam deflexum
est, ut V. 8. 54, alibi. — Ceterum quod proceleusmaticum
Ldtebricoldrum etiam in annotatione ad v. 241 posui, id etsi
lusi potius quam fidem invenire ipse volui, ratione tamen
hac feci, ut in octonario id posse licitum fuisse suspicarer,
quod procul habuissent septenarii. Nam etsi in his quoque
scio alia exempla quaedam exstare, ut Mil. V, 44, tamen cur
ne haec quidem certissimam alioqui rationem infirmare putem,
olim explicandi opportunitas erit.
33*
51 6 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Sed loDgius etiam trochaicum numerum aequantis pro-
celeusmatici fuga pertinuit. Non magis enim eum proce-
leusmaticum veterum ars poetarum probayit, qui in ipsis
iambicis versibus anapaesti cum praecedenti sive tribracho
ccxcm sive dactylo consociatione oritur: ^\ ^ y^ ^ ^ \ j., De cuius
societatis pravitate sanissimo iudicio Hermannianam doctri-
nam nuper Lomanus p. 44 comprobavit. Ac paucissima eius
generis exempla e Trinummo expellenda fuerunt, ut v. 169,
ubi non minus vitiosum
Adesuriuit mdgis, inhiB.mi acrius,
quam quod Bothio placuit
Adesuriuit mdge et inhidimi acrius.
E tribus dimetiendi modis nullum v. 515 admittebat:
Tibi ego rationem reddam? Plane periimus:
nam sive tibi ego pro anapaesto accipis, falsa productione
uteris, sive tibi ego ra- pro proceleusmatico, pravum accen-
tum infers, sive tibi ego pro tribracho, ei ipsi pedi anapaestum
Qpntinuas. Versu 804 pro librorum scriptura
Cont/wt(0 operiio denuo, sed clanculum
ausus sum Ennianum operta reponere*) (quando non semper
frequentandi vim frequentativa verba tenent, quemadmodum
aliquotiens rogitare Plautus pro simplici rogare posuit [Curc. I,
1, 13. 19]): quod si quis poeticae orationis proprium dixerit,
exspecto quid excogitaturus sit ad co^icum memoriam pro-
pius quam Hermannianum Continuoque operi defiuo accedens.
E7i [Em] mea malefacta in principio v. 185 posita cave pro
dactylo cum anapaesto habeas: ubi aut mea syllabae aut
male in unam contrahantur.**) Similem contractionem me-
mento enim particulae adhibere v. 806 [cf. p. 400]:
Ita faciam: At enim nimis longo sermone iltimur:
nam sua sponte intellegitur non magis quam dactylum ab
anapaesto excipi proceleusmaticum posse.
*) [Hoc retractandum esse Bitschelins intellexit: Contin%u>d operi
in ed. alt. scripsit, cf. Nov. exc. Plaut. I p. 86 sq.]
**) [malfacta Ritschelius scripBitin ed. alt.: cf. Opusc. phil. ITp. 721.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 517
Et tantum quidem de his. Neque enim vel ad ana-
paestica metra nunc exspatiari libet^ a quibus nihil fere ante ccxciv
explicatae licentiae alienum fiiit, vel ad iambicos septenarios,
quorum vix minor quam^ senariorum trochaicorumque seve-
ritas: cum neutrius generis exempla Trinummus praestet.
CAPVT xvm.
Plana^ simplicia et aperta esse pleraque intellectum est,
puto, quae plerisque omnibus obscura, perplexa et recondita
videri solent, legumque certitudine regi, quae quibusdam
vagari sine ratione: unum genus restat, quod et impeditissi-
mum et multis modis ambiguum esse ipsi fateamur: quod
quidem canticorum compositione continetur. Cuius loci
tanta ubertas est tamque prope inexplicabilis varietas, ut.
ineptus sit qui complecti paucis pagellis velit. In nulla
autem parte emendationis Plautinae me iudice clarius quam
in hac Hermanniani ingenii admirabilitas exsplenduit. Nam
cum ipsa cantica Plautina et temporum iniuria et neglegentia
librariorum; fortasse aliqua ex parte, ut p. lxvii [325] signifi-
cavi, etiam criticorum licentia multo quam ceterae partes peius
habita sint, ita ut ^aut intacta relinquere, quae aperte aliter
a Plauto scripta fuerint', aut ea sic ut eum semet digne
scribere potuisse probabile sit, corrigere cogamur: incredibile
dictu est quot ille carmina, rudem indigestamque molem in
codicibus offerentia, a recentioribus autem editoribus plerum-
que imperitissime tractata, in Elementorum libro secundo
partim ad sanam rationem partim ad elegantissimam con-
cinnitatem revocaverit. Ad quam rem cum aliis virtutibus
opus fuit tum subtili sensu quodam et exercitato ad usitata ccxcv
inusitataque genera metrorum discernenda iudicio. Nam cum
propter magnam et prosodiae ambiguitatem et permutatorum
inter se pedum varietatem saepe plurimum dubitationis illud
habeat, e compluribus quae pateant distribuendorum versuum
viis quam potissimum ineas et ceteris reiectis teneas: nulla
re plus peccatum est quam talibus versuum sive conforma-
tionibus sive coniugationibus probatis, quas etsi demonstrari
nequeat admitti nullo modo potuisse, tamen tritae Plautina
518 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
consuetadine aures ilico respuant ut analogiae commenda-
tione destitutas. Rursum autem ut, quae sit vera discri-
bendi ratio^ investigetuT; non est certius indicium in prompta
quam quod versuum cum sententiarum finibus exaequando-
rum artificio continetur. Quae lex etsi non est eam in partem
interpretanda rigidius^ quasi non commodis locis aptisque
modiS; ut in omni poesi, ita hic quoque aliqua ex parte
discrepare numerorum verborumque ordines potuerint^ tamen
generatim sic licet hoc genus definire ut^ quo saepius et
vehementius sententiae vinculo ligata oratio metricis mem-
bris discerpatur et tamquam amputetur, eo improbabilior
evadat quam proponas distinctorum inter se versuum men-
suram. Atque hoc illud est^ in quo emendationem non ad-
mittere tantum, sed flagitare Hermannianam discriptionem
eius cantici intellexerim quod est in Trinummo a v. 223 ad
300: quod ille ipse, si huc posteriore tempore reversus esset^
dubitari nequit quin longe aliter discripturus fuerit. Ele-
mentorum igitur exemplo discant, qui in hoc genere aliquid
volunt proficere, quantopere praeter cetera hoc cavendum
ccxcvi sit, ne in versuum finem novi enuntiati initium incidat, prae-
sertim si id aliqua coniunctione fiat. *) Ergo maturioris
disciplinae auctoritati nos quoque obsecundavimus, cum tales
versuum divisiones non toleravimus quales hae fuere:
Ita faciam: ita placet mi. Omniilm primum amoris
Artis eloquar, quemadmodum expediant: nilmquam
Amor quemquam, nisi cupidum hominem postulat se
Conicere in plagas — — — — — —
Ibi ille cuciilus ecce, ocule mi, fiat et
Istuc et si amplius — — - — — — —
*) Id catn malto magis a Benariis abhorreat, aliquotiens est a
Bentleio neglectam. Velat nnllo modo aut particala terminari potoit
Terentianas versus qaem p. cxx [370] aanare stadai. Horridius etiam
in eo versas loco et fataram sit vel tU vel ne. Ne neque quidem
tolerandajn esse ostendi Mns. philol. t. IV p. 582 [= Opasc. phil. II
p. 335]. Paacis exemplis admissam esse nisi videtar, ut Capt 111,
5, 66: quamquam pleramque dubia res est. Nisi quod Militis II, 6, 38
certum est non esse ea particula senarium finiendum cum Hermanno
El. d. metr. p. 132.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 519
Haec ego quom agito ciim meo animo et r^colo ubi qui
eget; qaam
Preti sit parui, a me apage, am6r: non places, nil
Te ego iltor — — — — — — _ —
Apage siS; amdr: res tuas tibi habe: mihi, amdr, ne
Fuas umquam amicus.
Pater, assum^ impera quod uis^ neque ero in mora, nec
Latebrdse me ego abs tuo conspectu occultabo.
Feceris par tuis ceteris factis, si
Tuiim patrem pdrcoles — — — — — —
Hdminum duraui. quin prius me ad plilris penetram^?
nam ii
Mdres maiordm collaudant — — — — — ocxovn
> Hisce ego te artibus gratiam facio^ eas
Ne colas — — — — — — — — —
Med modo et mdribus uiuito. quae ego tibi
PraecipiO; ea facito. nihil ego istds moror
Facetos mores turbidds, quibus bom^ se
Dedecorant — — — — — ___»« —
Quamquam unum quiddam huiusmodi ipse reliqui v. 254 sqq.
Raptdres panis et peni.
Fit ipse, dum illis cdmis est^
Indps amator. Haec ego
Quom agd cum meo animo et quom recolo, ubi qui eget:
non tamen quod probarem^ sed quod nimis incerta eorum
emendatio videretur quae sat diverso modo in Ambrosiano
scripta esse apparuissei Tam enim illic forte divortium
cogitatorum fit^ ut ab Haec ego non minus quam v. 236 ab
Omnium primum necesse sit cum novo enuntiato novum ver-
sum ordiri. Itaque cum accedat, quod sine exemplo est
agere anhno vel cum animo, usitatum hac potestate agitare,
satis placere velut haec illorum discriptio possit:
Raptdres panis et peni.
Fit ipse^ dum illis cdmis est,
Indps mox amator.
Haec ego quom agito cilm meo animo, et reputo, ubi
qui eget:
520 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
nisi scrupulum nimia solutiouum multitudo in bacchiaco versu
iniciat Nam quae praecedunt^ sive dimetris discribis siTe
tetrametro comprehendis:
Raptores panis et peni: fit ipse, dum illis cdmis est,
ccxcvni iambica tamen manebunt; nisi longe violentissimis mutatio-
nibus utare: proxima autem^ ut scripta sunt in libris inops
amdtor, sine alicuius syllabae accessione ad clausulae natu-
ram minime apta sunt.*)
Goncinnitatem autem illam dum sector, quam metrica-
rum cum grammaticis logicisque periodis congruentia parit^
factum est ut non uno in loco continui versuum ordines
eodem metro decurrentium tamquam sua sponte subnasce-
rentur: quod genus aequabilitatis apparet et gratiae et fidei
plurimum habere. Eiusmodi illi sunt ab 244 ad 251^ quos
in Elementis p. 212 curis secundis ipse Hermannus ad elegan-
tissimam parilitatem accommodavit: eodemque metri genere,
quod creticis tetrametris catalecticis continetur, ego in fine
prioris scaenae decem versus continuos discripsi a 266 ad
275**), octo in fine posterioris a 293 ad 300.***) Quod si
fieri non potuit quin aliquot locis voculam aliquam adderem
ut librariorum incuria omissam: reputandum est vix ullum
vel potius nullum cantieum esse quod non hoc ipso vitii
genere sive graviter sive minus graviter laboret. In Tri-'
nummo autem augebat addendi confidentiam, quod caussam
lacunarum illarum licet e communi fonte ita repetere ut
tamquam in oculos incurrat. Nec enim casu factum esse
potest, quod, si versus 293 sqq. sic perscripseris ut alter
quisque versus non ^ubiciatur priori sed iuxta ponatur, in
easdem vel valde propinquas paginae partes lacunae omnes
*) [In ed. alt. hanc clausalam Ritschelias conBtitnit proximam
versnm non bacchiacis, veram trochaicis nnmeris comprehendens nt
V. 236. 242. 264]
**) [In ed. alt. Ambrosiano potissimam duce magis etiam im-
mistis gloBsematis hos versus depravatos esse iniellegens aliter eos
Ritschelius constitoit.]
***) [In ed. alt. per hanc quoqne partem glossematis qnibugdam
expulsis aliter systema restituendum esse Ritschelius intellexit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAK. 521
incidnnt: unde intellegitur eommuni labe aliqua ut madore
vel carie istas partes affectas esse. Id hoc quod infra posui
exemplo prorsus perspicuum fit:
B
•r^
q
d
d
•■t3
■*»
S
a>
o
d
ns
•1-4
^
cm
2
o
• 1-4
00
d
r— «
CJ
o
r— 1
00
Q^
o
Q
1—1
ci
• ^
09
a
r— 1
09
• i-«
00
d
0)
a
0)
00
8
L—i
U—J
o3
O
■a
o
2
o
-4^
^
Ph
pQ
o
a
• 1-^
a>
3
P4
fl
e8
P4
•3
.9
•1-4
o^
eS
• ^
^
d
•4^
e8
•43
GQ
O
**•
o
^
'o
o
•ns
o
tD
• 1-^
03
o^
^
-M
®
•
f-4
d
3
^
QO
H
S
• 1^^
QO
0)
O^
f-4
08
• iH
IH
a>
P4
o
O
a
e4H
o
o
a
a
.3
-u>
Ul
•i^
•3
o
a
08
0)
4
QO
00
5
a
09
^
0)
0)
OQ
• 1-4
o
00
j3
M
ed
09
o
a
00
5
0)
P4
s
0)
00
••H
0)
•iH
09
o
o
o
o
tc
•1-4
• 1-4
a
o
-M
O
O
CCXOIX
;a liJ ;c liS
W S 52; W
Vnde simul intelleges cur v. 298 sese dedecorant praetulerim
alteri ordini per metrum non minus commodo dedecorant sese:
atque illuc spectat fortasse quod in A est bonisdedecorant.
522 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Idem autem illud in v. 269 sq. cadit usitato ordine sese ex-
cipientes:
St tamen qaos miseros [misere] maleque habeas
Qaos tibi obnoxioB [facile] fecisti.*)
ccc Ne quid autem dubitationis illud moveat quod ita contrarii
collocandorum versuum ordines locum habuisse in eodem
carmine putandi sunt: sciendum est eam ipsam inconstan-
tiam vel nostrorum codicum exemplo manifestam esse: quod
quale sit iam explicandum esse yideo accuratius.
Nam ut codicum mss. in hoc genere^ quod ad liberio-
rum metrorum discriptionem spectat, non sit summa aucto-
ritaS; tamen muUo etiam minus credenda est nuUa esse.
De Ambrosiano et Veteri Palatino B loquor: nam ceterorum
omnium iam supra dixi communem esse hanc rationem ut
prorsus sublata singulorum versuum distinctione ad prosae
orationis speciem omnia continuent. Sed A ei B etsi in
Trinummi cantico a manu poetae ne ipsi quidem non aliquo
intervallo distant^ tamen altera ex parte pristini ordinis phi-
rima vestigia servarunt^ atque adeo aliquanto plura Vetus
quam Ambrosianus. Guius tamen ratio discrepantiae plemm-
que haec tantum est, quod quos ille versus singillatim scrip-
toS; hic binorum in unum contractione continuatos exhibet
Id autem omne quoniam facile intellegitur sola annotatione
non potuisse ullo modo quale esset satis vel plene vel plane
significari^ integra exempla exstare volui quanta potuit fide
repraesentata, primum membranarum Ambrosianarura: alte-
rum Veteris codicis: quibus tertium addidi mei libri E, quo
de Vrsiniani quoque eique simillimi Decurtati indole con-
staret. Qiibrum exemplorum inter se collatione simul, per
quos tamquam gradus saeculorum dcQursu depravatio cre-
verit, utiliter esse ante oculos positum existimo.**)
cccxiv Horum igitur exemplorum ope etsi Ambrosiani Veteris-
que cum discrepantiam tum convenientiam, qui volet, nec
*) [Qms tibi fecisti obnoxios Trin.*]
**) [Haec codicum exempla inde a p. ccci asque ad p. cccxin
posita nanc potaenmt omitti, cam correcta in praefiEktionc alterius
Trinummi editionis legantur p. xxxrv- XLVii.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 523
inutiliter nec iniucunde poterit per singula persequi atque
expendere, nos tamen ea opera a nobis nunc semota satius
duximus paucorum versuum notabiliorem scripturam in edi-
tione receptam breviter defendere. Et versum quidem 242
Ambrosiani auxilio videor certissime sic restituisse:
Nam qui amat^ quod amat, quom extemplo eius sauiis
perculsus est.
Etenim ex eo, quod pereleganter dicitur amator saui sagittis
perculsuSj non consequitur profecto non potuisse minus ornate
sauiis perculsum dici. Itaque cum eum ornatum Ambrosianus
non agnoscaty his apparet declarandae imaginis caussa ab
interprete ascriptum esse sagittis: quod cum pro Plautino
acciperetur, ut cum sauiis coniunctum construi posset^ muta-
tum est in sagittatis. Reliquam autem versus conformatio-
nem, quae eidem Ambrosiano debetur, luculenter tuetur Mer-
catoris versus IV, 4, 4:
Nam qui amat, quod amat si habet, id habet pr6 cibo. —
Non mediocre autem negotium v. 261 sq. exhibent, sic edi
soliti: fugit forum, fugat tuos cognatos, fugat ipse se a suo
contaitu, Quae intellegi posse prorsus nego. Nam etsi, cum
fugere forum amor dicitur, afnor accipitur sane pro amatore,
eademque figura. idem amor dici poterat et fugare cognatos
et a suo semet contutu fugare: tamen postquam ad cognatos
addito tuos pronomine in hoc ipsum amatoris notio trans-
ierat suamque propriam notionem anior receperat, non po-
tuit in tertio membro idem amor nomen ad amatoris signifi- cccxv
cationem denuo reflecti et alterius personae pronomini iam
tertiae pronomen substitui sine summa intellegendi molestia
atque adeo cogitandi perversitate.. Verum tuos non est sane
in libris, sed a Gamerario demum effectum est e nof: cui
ubi f potius quam t praeposueris , videri potest ad sat
magnam pronominum congruentiam oratio adducta esse. Et
tamen ne hoc quidem concedendum est. Nam amor cum
dicitur a suo se contutu fugare, unius Amoris personae co-
gitatione imago onmis continetur: quae ubi ad alias prae-
terea personas porrigitur ut aliqua necessitudine cum Amore
coniunctas, putida fit et inepta comparatio. Quare cum suos
524 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
cognatos fugare dici amor tiisi ridicule noii posset, nihil
reliquum fuit nisi ut cum ims pronomine tertii quoque
membri pronomina conciliarentur et fugdt te a tuo cofUutu
scriberetur pro se a suo.*) — Reliqua . omnia^ quae in hoc
cantico posui, puto semet ipsa satis defendere. Nisi quod
pro asperiore v. 284 cretico pede ut sit sui haud scio an
praestet multo lenior haec mensura:
Malus bonum malum esse uolt; stii uti sit similis:
nam catalexis removendae necessitatem non video, omnino-
que quod ad catalecticorum acatalectorumque varias per hoc
totum canticum vicissitudines attinet, non oportere nimis
fastidiosum esse arbitror.
CAPVT XIX.
Restant miscella quaedam, quae quanta potuero brevi-
tate absolvam.**)
cccxvi In argumentis metricis fabularum Plautinarum trac-
tandis eandem rationem teneo ac si in Plauto verser: nam etsi
nimis lepidi fuerunt qui huic ipsi illos versiculos tribuerent,
tamen cum prologis non Plautinis omnibus hoc ii commune ha-
bent quod prorsus Plautina numerorum arte facti sunt. De
cccxvii quibus quoniam altera pars eius commentationis, quam a.
cioiocccxxxxi edidi [= Opusc. phil. II p. 404— 422], casu fac-
tum est ut adhuc iu scriniis delitescat^ summam sententiae meae
quam paucissimis nunc illinc excerpam. Missis igitur eorum
futtilibus opinionibus qui aut a M. Varrone aut a Prisciano
scripta coniecerunt (quorum hic habuisset profecto quod sibi
gratularetur, si tam bonos trimetros facere ullo modo posset),
duas aetates video tali ludendi generi aptas: alteram saeculi
u. c. septimi, quo quam ferbuerint grammatica studia ad
Plautinas litteras collata, Licini Porcii, Aurelii Opillii, Vol-
*) [In ed. alt. Ritscbelius toleravit se a suo.]
**) [Primnm hic dixerat Ritschelins de scaenarum discriptione
Cp. cccxv sq.): ea nnnc legantnr in praefatione alterins Trinmnmi
editionis p. Lvm sq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 525
catii Sedigiti, L. Accii exemplis, eorumque versibus astricta
oratione utentium, docui Parergon p. 90sqq. 238 sqq. 321 sq.
coU. praef . p. XVII : alteram Antoninorum, qua et resuscitata
sunt Plautina studia et ad antiquitatis Naevianae, Plautinae,
Ennianae imitationem ipsi se scriptores et poetae totos com-
posuerunt. Atque talis est, ut dicam quod sentio, prisci
sermonis affectata species illa, quam argumenta metrica fa-
bularum Plautinarum prae se ferunt: id quod non uno argu-
mento intellegitur. Cum autem illorum duplex genus aeta-
tem tulerit: alterum acrostichorum, quae servata sunt omnia
(nisi quod unum intercidit cum ipso principio Bacchidum);
altenim non acrostichorum, quorum hodie quinque tantum
supersunt, olim tot quot sunt fabulae exstitisse prorsus si-
mile veri est*): hoc quidem posterius genus ad Antoninorum
tempora eo confidentius refero quo magis cognatos lusus ea
aetas peperit. Nam vide mihi quam similis eius opera ex- cccxviii
stiterit, qui singulafum Terentii fabularum argumenta duode-
nis senariis non inscite factis comprehendit: quam eius, cuius
in Aeneidis singulos libros argumenta senis hexametris con-
clusa in Anthologia latina habentur II, 194 Burm., Meyero
n. 223. Atque haec quidem poematia utraque non aetatis
tantum sunt unius, sed eiusdem adeo hominis, Sulpicii Apolli-
naris Carthaginiensis. Yt, qui ad hunc ipsum Plautina quo-
que argumenta referat quindenorum versuum numero exae-
quata**), in tanta Plauti Terentiique propinquitate non
mehercule inepta coniectura utatur. Paullo quam horum
asperiorem artem fateor acrostichorum esse: quod tamen non
est cur e temporum distantia repetas, cum sat locuples
asperitatis caussa in promptu haec sit, quod negotium me-
diocri poetae exhiberet versuum a certis litteris incipiendo-
rum necessitas. Quem autem prisci sermonis colorem haec
acrosticha produnt, eum non suapte sponte natum esse, sed
*) Atqiie adeo sezti, quod ad PerBam pertinebat, lacera frag-
menta qnaedam in membrania Ambrosianis snperesse iam Parergon
p. 297 ostendi.
**) Qaae concinnitas cnm plane dnbitari neqaeat qain constans
inerit in omnibns, facile intellegitnr in Amphitmonis arg^umento, cuina
bodie decem tantnm fernntnr, qainqne versas intercidisse.
526 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
dedita opera effectum imitandO; certissimis puto argumentis
intellegi. Mitto nunc cet^ra et in duobus subsisiOy quomm
alterum septimo saeculo esse antiquius^ alterum eodem re-
centius contendo. Recentior est nominis forma PseudoluSj
quae ne rationi quidem ullo modo est conyeniens: pro qua
antiquus poeta non poterat non Pseudultis ponere^ qaod et
Nonii libri constanter testantur, etiam in Yarronis Piseuduh
ApMiney et Servius seryavit et alia confirmant.*) Contrariam
cccxix yim habet in Amphitruonis argumento admissus Alcumenas
genetivus, profectus ille e grammatici eruditione qui eam
formam priscae latinitatis propriam fuisse nosset. Quod ut
certissimum est^ ita non minus certum hoc est, iam Plauti
aetate vel certe iu artis genere Plautino illius genetivi, si
ab uno familias recesseris, usum prorsus desiisse, ut iam
p. cxLiii [389] annot. significavi. Cuius cum nec in libris
mss. ullum (praeter unum valde dubium exemplum) vestigium
exstet^ vel hanc ob caussam Lachmannus credi nequit Plauti
manum Amph. III; l^ 12 hac correctione assecutus esse:
•
Si id Alcumenas innocentiae expetat.**)
Sed nt sint sane acrostichi versus illi aliquot post Plautum
saeculis facti: haec ipsa Antoninorum aetas tantum abest
ut artis imperitia laborarit vel indulserit sibi metrorum
neglegentiam^ ut solita in imitatoribus diligentia veterum
exemplum expresserit: id quod nuper demum satis eleganti
M. Pomponii Bassuli titulo denuo intellectum est^ quem
prooemio schol. hib. Bonn. a. cioiocccxxxxvii [= Opusc
phil. IV p. 16 sqq.] enarravimus. Apage igitur illorum iner-
tiam^ qui quod in Plauto vix sint toleraturi, imputare tamen
argumentis Plautinis non vereantur. Velut cum horum scrip-
torem sibi persuadent hiatum in caesura legitimum habu-
isse***): qualem hiatum nullus umquam poeta fuit (nisi forte
labantis latinitatis) qui consulto et tamquam de lege ad-
mitteret. Quem si non raro libri mss. exhibent^ non faciunt
aliud nisi quod quovis genere corruptelae cum in his argu-
*) [Cf. Opuac. phil. III p. 7 annot.]
') [Idem poatea Bitschelius amplexas est Opusc. phil. III p. 133.]
=) [Cf. Opuac. phil. II p. 416 sq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 527
mentis tum in ipsis fabulis admisso: id quod ea, quam ab
initio commemoravi^ commentatione satis per singula de-
monstrasse videor. Gum Prisciano si nobis res esset^ crede-
rem quidvis: hoc unum non crederem, yel unum bonum et cccxx
concinnum versiculum ab eo procusum esse^ qui mixtos sci-
licet e trochaico et iambico numero Tereutianos illos con-
coquere potuit Adhuc Archylis quae adsolent quaeque opor-
tet e. q. s.
In didascalia Trinummi nunc deperdita quod olim
lectum esse couieci Parergon p. 348^ actam lvdis megalen-
SiBVS eam fabulam esse, eius me coniecturae non paenituit.
Impugnavit tamen eam Eduardus Meierus noster eo commen-
tariolo, cuius cap. II [Trin.^ praef. p. XIX] mentio facta est, hoc
quidem argumento usus quod, cum ego recte demonstrassem*
nec Romanis ludis n^c plebeis nec Apollinaribus posse actam
esse, non cogitassem de ludis funebribus. Cogitavi ego de illis
profectO; sed ut alienis ab hac quaestione. Eodemque iure
atque adeo maiore dici potuerat me non cogitasse de eis
ludis quos dedicandae aedis caussa factos esse ostendi p. 287.
296. Quippe dedita opera ab extraordinariis; quales per *
rariores opportunitates fieri potuerunt, statos ludos discrevi
qui certis diebus quotannis redirent, horumque solorum con-
stantem frequentiam respiciendam putavi ubi non tam id
ageretur ut concludendi necessitate verum, quam ut ratioci-
nandi probabilitate maxime simile veri erueretur. Et fune-
bres quidem ludos ipsos quotiens omnino illa aetate factos
esse Romae putabimus? In quibus quod haerere, cum de
fabularum commissione quaeritur, cogitatio nostra consuevit,
id satis singulari casu effectum hoc est, quod e sex fabulis
Terentianis duas traditum est per funebrium ludorum; sed
eorundem, occasionem actas esse. Verum hi ludi recordan-
dum est in cuius honorem facti sint: qui fuit L. Aemilius
Paullus, vir et auctoritate et gratia populi in paucis insignis, ccoxxi
quem singulari pietate Q. Fabius et P. Gomelius filii prose-
cuti sunt: adeo ut inusitati honoris praecipuam mentionem
scriptores dedita opera fecerint, Plutarchus vit. Aem. c. 39,
Diodorus Exc. p. 584 sq., Polybius fr. 1. XXXII, 14. Sat usi-
tatus pompae funebris splendor fuit et varius exsequiarum
528 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
apparatus et laudationum honos: sed ludorum amplitado
quam non freqaens faerit, gravi documento diligentissimus
ludorum omuium enarrator Livius esse potest, in cuius libris
XXV duo tantum nisi fallor testimonia exstant de funebribus
ludis inde a saeculi p. u. c. sexti anno xxxv ad a. Lxxxvii
factorum: quorum alteros M. Aemilio Lepido filios Lucium
Marcum Quintum dedisse a. Dxxxvni, alteros M. Valerio
Laevino P. et M. filios a. dliv prodidit lib. XXIII, 30 et
XXXI, 50. Et hos, sive aliquot alios silentio praetermisisse
Livium nuUo argumento conieceris, quo tandem argumento
non dicam evinces, sed probabiliter persuadebis scaenicos
fuisse? cum in hoc quoque genere tam mirifica illius dili-
gentia exstiterit ut, siquando etiam scaenici yel Romani ludi
*Yel Megalenses vel alii fuissent, id curiosa fide annotaret.
£t in Lepidi atque Laevini ludis ea de re Livium taciturum
fuisse hoc minus credibile est, quod in utrisque dati gladiO'
torii muneris nominatim mentionem fecit. Ex his igitur non
inepte colligi videtur, aliquanto posteriorem aetatem demum
scaenicos ludos etiam ad privatam munificentiam ascitos vi-
' disse. Tam autem incertus cum ludorum fuuebrium in trac-
tanda re scaenica Romanorum usus apparuerit, haud scio an
alius cuiusdam ratiocinationis suae Meierus non nimium te-
•
nax futurus sit: quali memet fateor ne usurum quidem
cccxxii fuisse: nimirum argumentum fabulae ad severitatem quan-
dam morum et tristitiam compositae in funebres ludos magis
quam in Megalenses convenire. Nam quod praeterea dicit
non posse non frigere Lysitelis v. 695 ludibrium: Quid? te
dictatorem censes fore, si abs te agrum acceperim? hoc si multo
post annum dlii dictum esset, quippe quo anno dictatorem
Plautina aetas postremo vidisset: ita quoniam ad sensum
res omnis redacta est, non habeo quod respondeam, nisi
mihi non frigere. Satis enim caussae, cur summi qui Romae
esset honoris appetentiam Lesbonico Lysiteles per acrimo-
niam tribueret, sentio in eis fuisse quibus ille consilii obsti-
nationem summam fastidiosa honoris sui iactatione tueretur:
Te honestety me autem conlutitet: Tibi sit emolumentum hono-
ris e. q. s.
Praeterea scriptum fuisse in didascalia GRAECA then-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 529
SAVRVS PHiLEMONis e prologo fabulae discitur. Vnius enim
graeci exempli nomen inscribi solitum est, etiamsi duo fue-
runt quae latinus poeta in condenda fabula secutus esset. E
duobus autem etiam Trinummum a Plauto contaminatam
esse in egregia commentatione illa, quam de Volcatii Sedi-
giti canone scripsit, Ladewigius coniecit, partem argumenti
e Menandri TTapaKaTa0riKr| repetens p. 34 sq. Cuius subtilis-
simae disputationi non habeo quod addam: nam cum de
caussa universa tum de singulis documentis lubricum esse
iudicium ipse non dissimulavit.
Restat ut curis secundis cum in poetae verbis tum in
his Prolegomenis quaedam vel corrigam vel confirmem. Et
in ipsa fabula primum debebam Italo correctori obsequi,
MerccUurane an uenalis hahuit v. 332 scribenti*) pro mercor-
turamne: quod cum olim putassem Ciceronis exemplo quo-
dam defendi posse, nunc non teneo diutius. — V. 531 Hemcccxxui
particula rectius puto extra hunc versum ponebatur: Istic
[Em istic Trin.^] oportet opseri mores malos. — V. 659 vereor
ne nimia modestia librorum scripturam omnium, etiam Am-
brosiani, servarim: Et tibi nunc, proinde ut mererCj summas
liabeo gratias: quam in Jwbeo summam gratiam convertendam
esse primus Ant. Reinius meus dixit ea commentatione quam
annot. ad v. 820 commemoravi.**) Caussam tamen modestiae
hanc habebam quod, cum reliquorum exemplorum ad defen-
dendum pluralem prolatorum nullum vel aptum vel certum
esse accurata ille disputatione effecisset, tamen unum praeter
Trinummi versum videbam relictum esse Poenuli V, 4, 104:
Di deaeque omms, uobis habeo merito magnas gratias, quam
scripturam item libri omnes testantur: nam in hoc quidem
tractando Reinio aliquid humani accidit. — V. 1071 con-
stans loquendi usus Plautinus flagitabat, ut esine is an non
*) [mercatueanan Stademundus teBtatus est ezstare in A.]
**) [Quaest. Plaut part. I, ed. Crefeldiae a. 1834, p. 13; cetemm
in ed. alt. summam haheho gratiam cum Fleckeiseno dedit Bitschelius.J
FH. BITSCHELII 0PV8CVLA V. 34
530 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
est reponeretur *) 'pro estne hic an non est: id quod multi-
tudo exemplorum facile unicuique persuadebit.**)
CAPVT XX.
cccxxviii Quoniam in multo ampliorem molem, quam primo et
statueram et exspectaveram, haec Prolegomena succreverunt,
non abs re duxi subiectis rerum tractatarum indicibus lecto-
rum commodo consulere. Lectores autem etsi mihi multos
exopto, vel postulo tamen eos, si qui ad tractanda veteris
Latinorum poesis monumenta monumentorumque fragmenta
animum applicaturi sint: . ne vel neglegenter ignorata vel
stulte et arroganter spreta Bentlei Hermannique arte et dis-
ciplina, cuius ego nihil volui nisi probabilis interpres esse,
similia portenta in hoc genere postera aetas videat atque
praeterita nimis multa experta est cum magno litterarum
cccxxix nostrarum damno atque, ut dicam quod sentio, Germani no-
minis dedecore. Scio penes paucos hodie harum rerum iu-
dicium esse: qui si nostram operam probaverint, h. e. si et
recta via ac ratione nos ingressos esse et e singulis plurima
non inepte explicasse pronuntiarint, ceteri ab his discant, ut
aliquando iudicare ipsi possint. Discant autem ita ut inci-
piant a credendo, qua via sola in quavis arte aliquid pro-
ficitur: credant igitur non frustra tantorum ingeniorum tam
praeclaram vitam in his studiis consumptam esse: credant
non potuisse in hac parte caecutire, quoriim in reliquis par-
tibus litterarum nostrarum acumen summum et incompara-
bilem virtutem communi consensu admiremur: credant plus
doctrinae, iudicii, fidei in illis quam in librariis esse, verique
esse similius eorum quae praeceperint plurima vera esse
quam plurima falsa: credant denique non impune licere in
latinis litteris, quod si quis in graecis hodie peccet, onmium
risu explodatur. Nam ab hac demum verecundia progressi
et naviter intellegendo et pmdenter dubitando et diligenter
quaerendo hoc sibi iuris vindicabunt, ut imprimis salutaris
hereditatis beneficio acceptam doctrinam etiam emendent pro
*) [In ed. alt. Ritscbelius ipsus probavit cum Fleckeiseno Ann.
phil. t 93 (a. 1866) p. 61: cf. supra p. 428.]
1 ' ( '^'^: [Scqtiebantnr operarum vitia quaedam hic omittenda et ad<
ditamentk ad ipsa Prolegomena, quae singulis locis subinnximus.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 531
virili parte et promoveant. Quali aliorum opera nihil magis
in votis habeo quam ut quam plurima ipse diseam: quo
facto et impense laetabor et lubentissime mea corrigam.
Sed nunc quo melius nostrarum ordo disputationum perspi-
ciatur^ quibus talium studiorum non incommodo instrumento
utentur, reminiscendum est a codicibus nos exorsos primo
capite breviter descripsisse Ambrosianum librum a p. vii
ad xin [286—290]: altero eas Trinummi partes generatim
tractasse quae superstitibus membranis Ambrosianis non con-
tinentur a p. xiii ad xxvii [291—292]: tertio reliquos li-
bros enumerasse a p. xxvii ad p. xxxvi [292—299]: quarto cocxxx
de horum dignitate^ cognatione et successionibus egisse a
p. XXXVI ad Li [299—310]: quinto de editorum criticorum-
que opera a p. Li ad Lviii [310—318]: sexto de fide Am-
brosiani codicis cum Palatinorum recensione comparati a p.
Lviii ad Lxviii [318—326]: septimo de emendandi jationi-
bus hinc aptis a p. Lxviii ad lxxiv [326—331]: octavo
de rebus grammaticis a p. Lxxiv ad xci [331 — 346]: nono
de genere orthographico a p. xci ad cxv [346 — 366]: de-
cimo de vi positionis a p. cxv ad cxxxix [366—387]: un-
decimo de ecthlipsi sive sjncopa a p. cxl ad clix [387
— 404]: duodecimo de synizesi a p. CLix ad CLXV [404 —
409]: tertio decimo de correptione longarum vocalium a
p. CLXV ad CLxxxvii [409—427]: quarto decimo de hiatu
a p. CLXXXVii ad ccvi [427—444]: quinto decimo de ac-
centu grammatico cum numerorum accentu conciliato a p.
ccvi ad CCL [444—481]: sexto decimo de accentus logici
in componendis versibus vi a p. CCL ad CCLXX [481—496]:
septimo decimo de pedibus metricis et caesuris a p. cclxx
ad ccxciv [496—517]: duodevicesimo de cantico Tri-
nummi a p. ccxciv ad cccxv [517—524]: undevicesimo
de miscellis quibusdam a p. cccxv ad cccxxviii [524—530].
Quibus iam indices succedant: primus eorum Trinummi
versuum, qui per varias horum Prolegomenon occasiones in
disceptationem venerunt, cuius quidem indicis ope tamquam
criticum in hanc fabulam commentarium perpetuare poteris:
alter tractatorum e reh*quis fabulis Plautinis aliisve scripto-
ribus locorum: tertius rerum notabiliorum.
84*
532
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
I.
Trummmi
Pag-
Trinnmmi
pag.
arg. 6
415
65
405. 493
1
485
66
513
2
486
69
486. 492
3
363. 383 a.
485
72
310. 327 sq.
6
491
74
327
7
492
75
458
8
515
76
506
11
404
586
78
381
13
492
80
363
14
484
82
606
15
330.
485.
492
83
350
18
509
85
323. 386
20
324.
484
86
511. 513
21
484
88
324
23
507
91
496
24
350
93
327
27
382. 507 a.
94
360. 492
29
346
95
352. 496
30
439
96
361. 407
31
451
100
446
33
447 a.
106
408
36
309
109
369 sq.
41
485
112
360
45
485 Bq.
114
356. 454
46
360.
488
116
356. 438
47
309
117
345. 509
48 sq.
327
119
345. 399
50
310
121
506
51
488.
512
123
488
52
376.
485
127
358 a.
362. 374
53
485. 506.
512.
515
129
374
54
340. 458.
484.
515
130
327. 329.
332. 449
55
430
131
484.
511. 513
56
305.
360.
509
132
309
57
485
134
439.
453. 487
58
335.
376.
399
136
358
59
491
137
488
60
485
140
497
61
332. 339.
380.
387
141
309. 360
63
355.
361
144
509
64
488
146
455
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
533
Trinnmmi
Pag.
Trinnmmi
Pag.
150
463. 507 a.
232
327
162
344.
352
233
353. 413
158
330.
360
236
362. 382. 384. 519
161
309
237
385
163
452 a.
238
327. 385. 498
164
507
239 8qq.
327
167
507
240
355
169
327.
398.
516
241
344. 515
170
465 a.
242
310. 330. 523
171
310
244 sq.
520
174
344
245
329
177
302.
513
247
435 a.
182
367. 508 a.
249
364
183
341 Bq.
250
309
184
448
251
435 a.
185
400.
516
252
322
186
446.
457.
458
254 sqq.
519 sq.
191
488
260
390 sq.
192
310
261 sq.
392. 523 sq.
193
310
263
327
194
506
264
327. 360. 362. 610
195
508 a.
265
310
196 309.
360. 362.
380.
387
266
306. 520
197
446
268
330
198
352.
361.
513
269 sq.
330. 522
200
465
272
309. 440
201
607 a.
273
427
203
438.
487
276
306. 392. 398
205
458
278
306. 309. 332
206
362.
425
279
309
207
310
281
413
208
319.
360
284.
524
209
327.
364.
447
286
355
210
358
288
389
211
438.
488
289
461. 504
212
346
292
331
213
507
293 sqq.
323. 413. 520 sq.
214
319.
324.
607
294
330
215
323
298
621
218
377.
464
300
330
219
366.
487
302
500
223 sqq.
518
sqq.
304
474
226
416
305
500
227
360
306
423. 463. 501 sq.
230
400
307
400. 439
534
rROLEGOMENA DE RATIOMIBVS
Trinamiiii
Pag-
Triniimmi
Pag.
308
309.
310
364
326. 360 499
309
327
365
361. 362a.
310
359. 474
482
366
362. 502
311
309 346. 434 sq
489
368
327. 360
312
310. 327 sq.
370
470. 499
313
323. 513.
515
371
339. 438 a.
314
310.
356
372
402. 410. 488a.
316
372 a. 402. 412.
502
373
383 a. 500
317
310
375
358 a. 362
318
358 a.
384
376
324
319
360.
488
378
358 a. 360. 480
320
450.
463
381
484
321
487
384
323
323
356.
360
385
373
324
309
386
382
325
324.
486
387
492
326
419.
500
388
385. 489. 502
328
324. 380.
488
391
498
329
361. 460. 466 8q. 468 sq.
501
393
509
330
425
394
386. 507 a.
332
529
396
458
333
469.
499
397
333. 456 a.
334
450
398
368
335
336
400
323
336
305. 309.
387
402
323. 330
337
400.
461
406
355
338
306. 339. 360. 399 sq 499.
501
408
352
339
488
409
349
340
488
410
306. 448. 451
341
305.
399
411
306 352. 360
342
438
413
350
343
342. 47SI,
491
417
509
347
306. 309.
461
420
-
358 a. 452
348
474.
494
421
510
349
309. 352.
474
422
360
350
358 a.
425
344
351
383 a 466. 469. 479. 488.
489
426
357. 364
352
333. 335.
363
427
327. 380. 454
354
309.
363
429
360. 362
357
474
430
360
358
339. 479.
500
431
497
359
342.
419
432
361. 362. 427. 464
360
309. 358 a. '' 433
1
351. 383a.
361
323.
402 436
507
362
353
437
330. 488
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
535
Trinnmmi
V
Pag-
Trinnmmi
pag-
439
\
360
525
362. 360
440
357. 412.
464.
513
526
360
443
310.
360
527
452 a. 508 a.
447
360.
489
529
300.
330. 360
450
305
531
529
451
360.
466
532
310
454
360.
361
533
360. 447
455
383 a.
535
347. 364
456
•385. 507 a.
536
507
457
329.
368.
497
537
310.
327. 361
458
456.
513
538
513
462
353.
507
539
442
463
306
540
422.
442. 451
465
495 a. 507 a.
542
350.
360. 362
466
324
546
350
468
410
549
• 507 a.
470
509
550
449 sq.
471
i
194 a.
509
552
310. 400
472
309.
488.
513
556
323
474
309
567
386. 387
476
488'
658
339
478
387
559
327.
376. 399
480
412
560
377 a.
482
386
563
309. 324.
360. 361
483
494
564
494
484
359
565
357. 489
487
310
566
330. 362
492
310.
336.
364
567
439
495
309.
327.
363
568
464
502
319.
324
574
309
503
385. 429. 465. 488 a.
575
360. 362
504
330.
353
576
512. 513
507
376.
383
578
405
508
359
582
344. 346.
449. 506
509
323
583
486
510
309
584
310. 426.
460. 488
611
60
485
356. 512
512
310.
336.
506
586
330. 426
513
506
588
494
515
368a. 413.
497.
516
591
606
516
513
593
469
518
439
594
306. 464.
456. 513
519
377
695
360. 386
522
321 Bq.
399
596
360. 362
524
356. 456 a.
598
447. 464
536
PROLEGOHENA DE RATI0NIBV8
Trinammi
pag.
Trinmnmi
W
600
360. 507 a.
663
344
601
398
664
37S
604
414 sq.
500
666
410. 466
605
358 a.
460
668
319.
. 363. 512
606
432 sq.
671
476
608
352
672
488
609
358
674
484
611
333.
335
675
399
613
346. 434.
488
676
490
615
476
678
387
616
488.
491
679
470. 502
617
343
680
309
619
470
681
327
620
498
682
345. 470
621
380
683
490
622 .
474
684
«•
461
623
461
685
258 a. 405
624
459.
461
687
350.
377 a.
488. 490
625
352
688
400
627
372
690
500
628
359
693
331. 476
629
459
695
488. 528
630
363.
502
696
410. 502
633
489 sq.
697
344. 364
635
.358 a. 360.
512
699
353. 468
636
439.
498
700
330.
377a.
477. 488
638
330
702
473
640
r*
323
704
320
642
358 a. 385.
512
705
328. 387
643
336
706
•
362
644
336
707
346
645
419
708
310. 358 a. 408
646
310.
500
709
377 sq.
648
404.
451
711
498
649
362
712
•
373
651
326. 369 a.
500
714
361.
459. 467 a. 490
652 329. 377a
400. 432 sq. 488.502
715
31C
1. 448.
459. 502
655
323. 382.
410
716
410. 476
656
499 sq.
717
327
. 376.
450. 498
657
345
718
386
658
333.
405
720
477
659
323.
529
721
353
660
327
722
330
661 385.
395 a. 469. 478.
500
724
382 383 a.
662
410
725
378 a.
EHBNDATI0NI8 PLAVTINAE.
537
Trinnmmi
pag.
Trinummi
Pag.
726
338.
385.
444
811
•
\
383 a.
728
410
812
507 a.
730
357.
363.
513
813
310. 330
733
447.
509
814
352. 490
734
453
509
818
330. 455 a.
735
497
819
330
737
•
497
820
338
738
439
821
386. 410
741
507
822
310.
330. 366
742
326
823
330
743
326
824
374. 495
744
609
826
,
364
747
324
827
399. 462
750
327
829
345
752
367.
497
830
360
756
372 a.
833
372
756
330
836
397
758
309
836
310
75a
359.
497.
511
837
306.
356. 462
761
412.
458
838
405
765
324
839
405
769
513
841
324. 329
771
309
843
323.
405. 471
773
309.
513
844
336
774
497
845
499
775
408
846
479
779
512
847
352.
358. 467
781
330
848
344.
406. 471
783
374
850
474
784
507
851
306. 386
787
310
852
399.
462. 493
788
327
854
352. 498
789
355
855
471. 498
790
428
857
490
792
386.
510.
513
859
484. 498
794
387
862
451
796
309
864
310
798
310
865
399
800
344.
446
868
309. 352. 388.
400. 466
801
360
869
360
803
352
870
374
804
516
873
459
806
399 sq.
513.
516
874
330. 447 a. 486
809
488.
497
875
386.
387. 486
810
387
876
414
538
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Trinumini
Pag-
Trinammi
Pag.
877
344. 467 a.
946
310. 360. 361
879
330
947
451
880
393. 410. 459.
477
949
33«J
883
467
960
344
885
329
961
433. 450
886
460
962
428
887
337.
362
963
387
888
337 sq.
602
964
344. 503
889
330. 469 sq.
966
309
891
474
967
368 a. 383 a. 428. 467
896
360
968
387
898
467.
486
969
344
899
400
964
373. 385
900
330
966
477. 498
901
371
966
344
902
368. 371.
386
967
331
904
330.
400
968
613 8q. 515
906
368.
477
969
361
906
364.
462
970
344
907
427.
432
971
310
908
363
973
310. 357. 360. 468
912
310. 331. 358a.
361
974
310. 339. 344. 602
913
330. 467 a.
976
361
914
386.
477
977
331. 361. 451
917
339
978
331. 384 a. 492
918
467
979
439
922
332.
339
980
361
923
383 a.
982
358a. 361. 413. 468
926
369
985
500
926
305.
376
986
329
927
614 sq.
989
387
928
343 sq. 371. 383 a.
990
399. 432 sq.
929
305.
310
993
310
930
386
994
330
032
310.
360
995
309. 383 a. 486
933
310. 330.
382
1004
309
934
360. 383 a.
430
1006
360. 439
936
309.
603
1008
344
937
407
1009
498
938
461
1010
360. 466 498
941
358 a.
426
1013
359
942
430
1014
310
943
327. 416.
429
1016
310
944
330
1016
365. 417. 463
946 sqq.
329
1017
310
EHENDATIONIS PLAVTINAfi.
539
Trinnmmi
Pag-
Trinummi
pag.
1018
330
1101
377
1020
498
1104
439
1021
338.
473
1106
492 sq.
1022
330.
450
1108
330
1023
350.
470.
499
1113
329
1026
337. 432 sq.
1115
381
1028
309.
330
1118
332. 385
1029
330
1120
329
1030
386.
387
1123
330
1036
330.
363
1124
412. 432 sq. 475
1039
470
1125
477
1043
309.
360
1126
339
1044
355
1128
450
1046
310. 355. 358 a.
461
1129
498
1049
324.
364.
500
1130
357
1050
331
1131
362
1051
324.
331.
498
1132
309
1052
333. 345.
385.
408
1133
399 sq. 504
1064
327.
503
1134
399 sq. 475
1055
360.
386.
387
1138
480
1056
331
1139
344
1057
355
1141
310
1058
310.
360
1145
501
1059 329.
410. 427. 430 sq.
432
1153
340
1061
372
1155
330. 410
1063
360
1156
309.
365. 405
1064
323.
485
1157
330
1065
492
1160
473
1066
469
1161
309. 352
1067
387
1163
340
1069
324
1165
361
1070
362
1166
396
1071 359.
427. 432. 514. 529 sq.
1167
410
1073
500
1169
475
1082
475
1170
310. 439
1083
331
1173
360. 500
1087
330.
352
1177
359. 362
1088
479
1179
340.
426. 466
1090
340.
399.
408
1183
342
1092
331.
439
1185
310.
330. 427
1094
506
1188
325
540
PROLEGOHENA DE RATIONIBVS
11.
Plaatns Amphitraone
pag-
Aalalaria
P»g.
argam. acr.
526 sq.
III, 5, 39
385
prolog. 38
421
IV, 1, 20
380
— 69 sq.
341 a.
- 3, 2
351 a. 393
I, 1, 68 74
417
— 4, 53
419
119
442
— 9, 3. 5
440
188
430 a.
16
411
- 3, 22
414
— 10, 53
419
50
417
Captivis
II, 1, 9
422
prolog. 9
426
— 2, 70
415
— 25
424
71
396
1, 1, 12
374. 378 a.
87
418
15
374
129
375
18
458
III, 1, 12
526
- 2, 6
372 a.
— 4, 25
357
9
457
IV, 3, 1
37?
19
464
— — 15 8q.
341 a.
49
415
V, 1, 4
422
II, 2, 10
423
39
382
84
384 a.
- 2, 3
364
— .— 93
395
Asinaria
- 3, 4
410
prolog. 10
415
66
384 a.
I, 1, 48
420
III, 3, 14 8qq.
420
— 2, 26
396
— 4, 39
394 a. 472
II, 3, 2
418
84
377
III, 2, 11
417
— 5, 5
406
IV, 1
443
6
508
7
375 a.
19
379
17
423. 465
66
518a.
~ — 30 sqq.
414 sq.
IV, 2, 2
417
V, 1, 1
419
11
419
- 2, 77
417
19
420 a.
Aalalaria
V, 1, 13
397 a.
II, 1, 18
334
— 4, 26
402
— 2, 12
414
- 5, 4
402
39
419
Carculione
— 57
397 a.
1, 1, 4
341
65
379
II, 3, 60 sq.
395 a.
- 8, 19
377
66
375
23
378
78
395 a.
26
404
81
401
III, 2, 18
364
83
395 a.
— 3, 3
378
IV, 1, 25
378
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
Curculione
IV. 2, 3
— 3, 13
— 4, 1
V, 2, 6
15
— 3, 27
Casina
II, 5, 35
III, 3, 24
— 6. 4
IV, 2, 12
V, 4, 1
Cistellaria
I, 1, 6
— - 46
47
53
II, 1, 21
60
— 3, 8
78
IV, 2 init.
32
104
V, 1
Epidico
II, 2, 55
59 sq.
III, 1, 4
— 2, 16 sq.
35
IV, 2, 33
V, 1, 50
— 2, 38
Bacchidibas
I, 1, 1 (35)
4 (38)
5 (39)
10 (44)
13 (47)
17 (51)
19 (53)
23 (57)
24 (58)
25 (59)
424
384 a.
414
357. 402
383 a.
385
365
377
430
419
377
381
396
395
379
396
382
508
357
418
357
351 a.
381
379
342
372
461
417
335
417
411
491
480
468
410
488
441
410
-488
469
412
Bacchidibns
I, 1, 33 (66)
37 (70)
39 (72j
42 (75)
. 43 (76)
44 (77)
46 (79)
48 (81)
49 (^82)
50 (83)
51 (84)
53 (86)
54 (87)
56 (89)
57 (90)
58 (91)
60 (93)
61 (94)
63 (96)
68 (101)
70 (103)
72 (105)
74 (107)
I, 2, 3 (111)
9 (117)
15 (123)
24 (132)
26 (134)
27 (135)
32 (140)
36 (144)
39 (148)
42 (150)
44 (152)
53 (161)
54 (162)
58 (166)
I[, 2, 9 (186)
12 (189)
24 (202)
36 (214)
40 (218)
41 (219)
42 (220)
43 (221)
541
pag-
502
477
487. 488. 515
468. 501
362 a.
488 a.
448 a.
488
488
395. 461 bis
411. 466. 494
432
389
419. 477
450
477
498
484 sq.
484 sq.
498
410. 459
461
410
512
488
417
492. 494
491
494. 512
423. 487 sq.
441
512
457
448. 497
488
491
511
497
405
447
511
365
494
483
362 a. 488
542
PROLEOOMENA DE RATIONIBVS
Baccbidibus
pag-
Baccbidibus
pag-
II, 2, 46 (224)
457
III,
3, 80 (484)
415
— 47 (225)
414
— 81 (485)
466
— 48 (226)
399 a.
—
— 86 (490)
466
61 (229)
425. 492
III,
4, 12 (510)
364
— 3, 11 (245)
. 456
—
— 20 (518)
456
— 20 (254)
447
—
6, 3 (532)
403
21 (255)
465
— 8 (537)
603
23 (257)
608
— 34 (563)
499
24 (258)
494
IV,
1 , 2 (574)
458
— - 34 (268)
511
—
— 4 (676)
351 a.
- - 41 (275)
511
—
— 5 (577)
351 a.
44 (278)
321 a.
2, 7 (589)
468
56 (290)
497
—
— 9 (591)
351 a.
61 (295)
363
—
— 12 (594)
449
- 73 (307)
442
—
— 14 (596)
610
74 (308)
497
— 23 (605)
610
97 (331)
362. 449
3, 1 (612)
432
110 (344)
453
— 3 (614)
432
114 (348)
447
—
— 8 (619)
362
122 (356)
399 a.
—
4, 3 (642)
394 a.
128 (362)
350 a.
—
5 (644)
410
131 (366)
491
— 31 (682)
476
111, 1. 14 (381)
441
—
- 33 (684)
469
— 2, 10 (394)
432
—
— 66 (707)
410
20 (404)
403. 501
- 57 (708)
466
III, 3, 3 (407)
502
— 66 (717)
603
6 (410)
494 sq.
71 (722)
602
- - 15 (419)
410
—
— 79 (731)
466
18 (422)
410
84 (736)
502
20 (424)
443 a.
— 106 (758)
466
22 (426)
471
5. 4 (764)
416
— 24 (428)
432 8q.
—
— 6 (766)
511
27 (431)
432 sq.
—
6, 12 (782)
468
31 (435)
493
—
25 (795)
410. 451. 459
34 (438)
468
7, 10 (808)
464
40 (444)
466
— 13 (811)
376
42 (446)
432 sq.
8, 9 (850)
458
43 (447)
432
—
12 (863)
456
49 (453)
450
— 17 (858)
497
56 (460)
466
26 (867)
497. 511
58 (462)
434
—
— 39 (880)
509
62 (466)
466
■ —
51 (892)
359 a.
75 (479)
466 sq.
—
61 (902)
446
76 (480)
388
— 66 (907)
404
• -- 78 (482)
376
—
— 70 (911)
424. 463
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
543
. Bacchidibus
IV, 8, 74 (915)
— 9, 8 (392)
36 (960)
50 (974)
62 (986)
120 (1043)
122 (1045)
142 (1066)
151 (1074)
V, 1, 18 (1104)
30 (1118)
— 2, 23 (1142)
26 (1145)
27 (1146)
36 (1156)
41 (1160)
44 (1163)
45 (1165)
— - 46 (1166)
47 (1167)
49 (1169)
— — 50 (1170)
56 (1175)
75 (1191)
76 (1192)
80 (1196)
86 (1204)
88 (1206)
Mostellaria
I, 3, 49
II, 1, 31
III, 1, 72
93
115
— 2, 1
3
96
106
IV, 2, 33
59
V, 1, 45
Menaechmis
prolog. 40
49
II, 2, 35
pag-
Menaechmis
359 a.
II, 3, 10
395 a.
74
376
84
334
III, 2, 9
395 a.
III, 3, 18
410
27
509
IV, 2, 6
454. 457
8
477. 611
99
411
— 3, 3
419
16
476
V, 6, 32
476
— 7, 39
461
• 66
396 a.
67
410
— 9, 15
417
Milite glorioBo
405
I. 1, 4
440
6
409
18
405
27
419
29
405
31
440
60
401
54
405
56
405
69
405
II, 1, 53
- 2, 2
357
14
402
15
425
38
421
70
376
71
413
87
413
— 3, 19
366
25
390 a.
64
440
- 4, 9
430 a.
6, 41
378
— 6, 38
— — 66
416
73
426
lll, 1, 16
334
18
pag.
422
361 a.
377
414
346
334
406
418
361 a.
407
876
427
394 a.
423
332
351 a.
443
449
448
463
449
467
512
466 a.
381
408
410
462
464
344
459
379
463
423
476
480
388
394 a.
396
518 a.
456 a.
449. 468
343
377
I
544
PROLEGOHENA DE RATIOMBVS
Milite glorioso
pag.
Mercatore
P*g-
III, 1, 25
462
IV,
4, 48
351 a.
— 36
471. 477
—
— 60
417
— 39
462 a.
V,
2, 4
441
— 54
335
— 47
441
65
381. 443
Pseudulo
82
408
I.
2, 6 8q.
504
— 106
463
3, 60
394 a.
178
357
— 144
394 a.
- 2, 34
460 a.
6, 27
385
56
344
— 127
384 a.
IV, 2, 17
376
— 129
340 sq. a.
29
390
— 130
879
39
372
n,
1, 14
392 sq.
42
342
•III,
2, 23
897 a.
— 3, 18
455 a.
—
— 69
351 a.
31
493
—
— 71
389
32
449
— 74
351 a.
— 37
511
—
— 75
351 a.
- 4, 1
393
IV,
1, 2
396
41
369
3, 17
347
45
463
—
6, 9
340 a
6, 29
423
7, 132
392
8, 8
351 a.
Poenalo
V, 4
404
I,
2, 31
440
— 24
460 a.
— 53
379
44
515
— 151
416
Mercatore
—
— 183
416
prolog. 13
440
—
6, 7
410
I, 1, 68
357
ni,
1, 31
396
2, 42
401
—
3, 87
397
69
441
IV,
2, 13
855
II, 1, 31
351 a.
—
— 71
376
40
334
V,
2, 95
381
— 2, 25
357
—
— 119
332
35
341 a. 362 a
3, 17
4^9
40
340 a
—
4, 22
380
3, 77
419
—
90
402
- 4, 7
392
— 104
529
11
441
5,4
392
III, 1, 38
379
6, 4
422 463
- 4, 6
347
Persa
61
397 a.
I,
1, 25
373
66
424
26
376
IV, 1, 23
351 a.
2, 16
423
- 2, 5
424
3, 57
398 a.
i
EHENDATI0NI8 PLAVTINAE.
545
Poenulo
pag.
Sticho
pag.
II, 1,
3
393
",
2, 60
427
4
334
—
— 66
390 a.
5
378
m.
1, 10
508
- _ —
7
378
—
— 18
341
- 2,
3
376
IV,
1, 21
.SH2
11,2,
5
334 sq.
— 23
418
13
384 a.
—
— 29
378
30
430
— 48
335
- »,
7
397 a.
—
2, 17
392
10
397 a.
—
— 52 8qq.
395 a.
- 6,
21
398 a.
V,
4, 19
464
22
397 a.
— 20
380
26
423
«
— 23
378
III, 3,
5
430 a.
- 45
376
IV, 3,
8
357
Trnculento
28
354
I,
2, 91 sq.
430
76
334
11,
6, 27
396
- *.
87
334
— 36
375
V, 1.
8
381
III,
1, 7
396
- 2,
29
357
IV,
4, 7
396
— —
extr.
294
Terentins Andria
Bndente
I,
1, 15
396
prolog.
39
415 sq.
— 16
369
I, 1,
6
380
'— 39
394 a.
- 4.
8
374
5, 26
394 a.
III, 4,
56
351 a
II.
3, 17
380
- 5,
47
334
6, 8
391 a.
- 6,
14
419
IV,
2, 11
381
IV, 1,
9
426
Eanncho
-3,
20
411
II,
2, 10
393
75
416
V,
1, 16
453 sq.
- 4,
56
* 382
Heaatontimorumeno
- 6,
3
414
III,
2,4
391 a.
- 6,
8
395 a.
V.
1, 20
390 a
- 7,
22
421
Ad(
Blphis
V, 1,
5
380
prolog. 4
369 a.
- 2,
46
424
—
— 25
427
Stich
0
I,
1,11 sqq.
370 a. 518 a.
1,2.
83
416
—
— 15
369 a. 512
22
371
— 30
370 a.
II, 1,
40
440
—
— 31
370 a.
50
440
—
— 48
370 a.
- 2,
5
334
2, 2 8q.
370 a.
23
392
— 38
370 a.
61
349
H.
1, 54
870 a.
PR.
RITSCnRLII
OPV8CVLA V.
35
546
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Adelphis
III, 2, 13
Hecyra
I, 2, 119
IV, 1, 60
V, 4, 27
Phormione
n, 1, 31
IV, 2, 7
11
Charisias
p. 66, 22 K.
112, 8 K.
pag.
411
458
393
382
411
390 a.
403
343
354
pag-
428. 436 sq.
340
332
Cicero Orat.
§ 150 sqq.
Gellius XIV, 1
XVIII, 9
Marias Vicfcorinns
p. 9, 20 K. 351
15, 21 K. 353
Naeyias ap. Cic. 1. s. s. 436 sqq.
Nonius p. 307 339
497. 32 340
Pacuvius 153 R. 339
Phocas p. 440, 42 K. 355
Varro de 1. lat. VI, 73 332
m.
abdere 514
Acheruns 350. 413
accepsti 373
accusativus am nominativi as 343
— — i», es 289. 345
ad praepositionis assimilatio 366
ad, at, adque 352
tideo prOB. et acc. 408. 455
adhibere procul nihili * 514
adsecue 332
adulescens, adolescens 350
ae ei e 351
aequiperare orth. et conBtr. 339.351
agere, agitare animo 519
ago iambuB vel pjrrh. 410
ais, aiU, cUbam syniz. 406
aliut, aJiud 352
aliuta non Plautinum 389 a.
amabo bacchiuB 410
ambiunt biBjll. 408
amor monOBjll. 394
antea biBjll. 407 a.
antehaCf anteit biBjU. 404
antempnas 356
antigerio non Plautinum 389 a.
aphaeresis 359 Bq.
apOBtrophuB 358 Bq.
apotheca 337
aps, abs 366
aptus 333
p»g.
aput, apud 352
aput monosyll. 387 sq. 398
wr terminatio producta 417 sq.
argumenta metrica 524 sqq.
aique pyrrh. 374
au =1 oO 353
auonculus triBjlI. 397
aut non in fine versus 518 a.
bene, boniu monOBjli. 389
beneficium quadriByll.
bibo iambuB vel pyrrh.
boues monosyll.
breui monoByll.
c et qu
c ei t
caesura, diaeresis
Calcham
canem monoByll.
Cantor
captU monoByll.
caueto bisyll.
cauillator trisyll.
cedere, incedere
celatum genet.
cena, coena
Charmide vocat non Plaut.
Chiruchus
Chreme
cito proB.
cluentum genet.
396
410
397
397
349
355
434 sq. 505 sq.
343
394
294
401
398
372. 398
382
344
351
342
338
344
412 sq.
406
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
547
t coapio, coepio
coire bisyll.
Collabm
colo monosyll.
columen, culmen
columis non pro incolumis
com, con assimilatom
comessum
concede huc non creticas
coniunctiyi formatio
conltUitare [conlutulentare]
contaminatio Trinummi
contempnere
conuenat, conueniat 344. 406. 448
corrumptor
coxendicis prod. paenult.
Cricolabus 338
Crimnus 338
cume 389 a.
d 'paragogicnm' 346
dabo iambus yel pyrrh. 410 sq.
dari, dato num pyrrh. 411. 494
dampnum 356
dat num productum 425
decha)rmidare 331
dedi, dedin* pyrrh. 411
dedit non monosyll. 375
dedisse, dedisti non corr. paennlt
374 8q.
dehibere 357
dehinc monosyll. 404
dei, di 352
dein, deinde, deorsum syniz. 404
det productum 423
detM monosyll. 407
dico non troch. 410
didascalia Trinummi 527
die, diei 355. 413
dierectus pros. 406
dies, diu monosyll. 405. 406
dignua c. gen. 340
dites, ditiis 345. 398. 406
dixeris, -imus, -itis prod. i 422
dixti, dixisti 323
domi cupere 321
pag
p»g-
333
domicilium quadrisyll.
396
404
domus monosyll.
389
338 sq.
duellum bisyll.
408
394
duo monoByll.
408
323
duum, duorum, duarum
345
326
e et ae
351
366
eccum correptum
371
355
ecf', eff-
366
452
ecqui, ecquis
374
423
egestatem non corr. antep.
396
331
ego pro8. et acc. 412.
464
529
eho
429
356
Ei pro I
352
)6. 448
ei, eis plur.
352
355
ei datiyi pros. et acc. 413.
415
418
eia pro8.
430
eli8io3998q. 407.4288q. 452.481.492
eloco nihili 372
dutum, elotum 350
eminor, emimxtio nihili 419
en, em, hem 352
enclisi^ 455. 456 8q. 461. 475. 487
€0 verbi pros. 410
enim monosyll. 387 sq. 394 a.
epistula 350
epitheca 337
equidem 333 sqq.
er terminatio corr. 418
Eretria acc. 397 sq. a.
ergo pros. et acc. 376. 456 a.
eri, erum mono8yll. 394
ero verbum pro pyrrh. 410
erus, herus 352
es, % est, *st 359 8q.
es, est omi88um 361 8q.
esse omi88um 365
esse pyrrh. 371
essum, essurio 355
est correptum 363. 374
euenat, eueniat 344. 406. 448
eumpse 344
ex correptum 384
expapiUato 372
exsolfUum, exuUAum 347
exturbauit non trisyll. 398
35*
548
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
faCj face 344
factum sine est 362 sq.
faenus, fenus 361
faxis, feceris prod. t 422. 460 a.
ferentarius correptum 385
fide, fidei 345
faa, fiUos bisyU. 405
fit prodnctum 424
fora8,fore8,forum monos. 388 sq. 392
frudare 350
fwxt iambus 423
fuerunt bisyll. 408
fui monoeyll. 408
fui spondeus 413
fnnebres ludi 527 sq.
futura sine sunt 364 eq.
gaudiis bisyll. 405
genetivus at 342. 390 a.
— — (M 389 a. 526
— — e pro ei 345
— — i pro ii 345
— — um pro orum, arum
345. 406
ger (inger) imperat. 344
gnatus, natus 356 sq.
gratiis, gratis 405
gurgulio 355
^u, ^ut, ^ud 352 sqq.
?Mut non pro ti« 326
hauscio 355
^, cw, en 352. 529
hemonem 389 a.
^c2e non pyrrh, 376
hercle, collocatio 329
herus, erus 352
hic, hoc correpta 386
hice, non hicce 355
hinc 419
^isce nominat 344
hoc a hao re 374
hoc aetaie nibili 340
holitor, olitor 352
^omo iambua vel pyrrh. 409
homo non compar. cum uomo 401
honos 344
p»g.
/ro8h'um, os^tum
352
^utc num bisyll.
414. 415 sq.
huice
415
%, is pro ei, eis
351 sq.
ihi pros.
412
idem, item permut.
340
ter infinitivus
419
ignatus pro innatus
357
ilico, non illico
355. 372
ille pros.
371.
455. 489
t7/tti5 dactyluB
452 a.
Ulunc, iUum et sim.
383 a.
imperativi roga, iube, abt 409
in praepos. assimil. 366
inde pyrrh. 376
indu, indaudire 389 a.
ingratiis, ingratis 405
in^iiauit non tnsylL 398
inmoenis 350 sq.
insciens, insdus 323
integumentum, tegumentum 323
inter, intus, interim corr. 377. 469
tn^ro non corr. 378
introire trisyll. 404
louem monosyll. 397
ipse pyrrh. 371
is, it, imu>s, itis coniunctivi 422 sq.
iste pros. 371. 466. 489
it, illut, id, aiud 352
iuuentutem trisyll. 397
Lache 344
largitari 326
lienf lienis pros. 406
loqui pyrrh. 411
lubet num monosyll. 395 a.
ItUitare 331
ludi V. funebres
m finale 423
m<igistrattis trisyll. 398
magnuficus 395
mcUeficus trisyll. 396
mcdus, male monosyll. 389
manufestus 349
manti^ monosyll. 389
med 346. 390 a.
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
549
Megares, Megaribns 397 a.
Menandri TTapaKaTa6f|Kii 529
meri monosyll. 394
m% pro mihi 345. 514 sq.
mihi proB. et acc. 412 sq. 458
minae mnae 391 sq.
minisirare trisyll. 398
mirum ni, mirum quin 363
miser nnm monosyll. 404
modus num monosyll. 404
modo pro8. et acc. 411 sq.
nioenia, munia 350
Musia 350
Naeyii ars 436 sq.
nam interrog. 449
fumctus 355
nauis monosyll. 397
tie non in fine versus 518 a.
ne, nae 351
ne, n' 357 sq. 385
ne et neu 372 a.
nec, neque 345
neglego 351
nego iambos vel pyrrh. 410
neminem bisyll. 388
nempe pyrrh. 380
nempe enim 332
nemulta 326
nequiquam 357
nescio pros. et acc. 410.459.470
neu non elisam 372 a. 443 a.
nil, nihil 345
mmi« num monosyll. 404
ni»i pros. et acc. 411
nisi in fine versus 518 a.
nisi constr. 421
noenum 390 a.
noris nosse, naueris nouisse 428
nauerunt, notiere 451
nouo monosyll. 397
numne 332
nummum, non numfnorum 344
0 primae pera. praes. 409 sqq.
obex 336
obrepere c. accus. 339
p»g.
ocultus
373
olitor, holitor
352
omnis pyrrh.
380 sq. 489
op pro ob
366
opertare
516
df terminatio prod. 416 sqq. 462 a.
ostium, hostium 352
ouis monosyll. 397
paenitet, poenitet 351
pater non monosyll. 401 sq.
pater non pro iambo 419
pati num pro pyrrh. 411
penetrauit non trisyll. 398
Periplecomenus 343
pertstromata 384
personarum notae 294. 295. 310
peruencm, perueniam 344. 406. 448
Philippi corr. paennlt. 373
PhHippum, Philippeum gen. 344
piget num monosyll. 395 a. 478
placidule 338
pone acc. 456 a.
po5te, postea bisyll. 407 a.
potestatem num corr. antepaen. 397 a.
potine, potin' 359
po^M, 2>o<e 363
praehibere, praebere 357
praeoptare triByll. 404
proeui pyrrh. 404
proinde bisyll. 404
prosus, prorsus 357
protenus, protinus 35 la.
PseuduZu^, i^eu<2o7u« 526
pu<2et num monosyll. 395 a.
puer, puella syniz. 407
puplictM 355
puto iambus vel pyrrh. 410
qu, quo, quu, cu 348 sq.
quaequomque 349
quamde non Piaut. 389
quamohrem acc. 384
quando acc. 456 a.
quasi pros. et acc. 41lBq.
quattuor biflyll. * 408
quemadmodum acc. 384
550
PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
P»g.
quia proB. et acc. 381. 461
quidem monosyll. 387 sq. 398 sq.
qui/nctua 355
quippe non pyrrh. 376
quit quot, quid quod 352
quoi non bisyll. 414
quoi correptum 414. 438 a. 443 a.
quoi elisam 372. 443 a.
quoniam bisyll. 405
r finale 423
re, rei 346
recommentari 331 sq.
refert, reffert 413
rei spondeus 413
relicuua, reliquos 349
Bhadamam 343
rogitare pro rogare 616
rusum, rursum 357
8 finale 423
sdliXlum 336 sq.
scdipoten» 338
sarire, non aarrire 406
«o^^ «o^is 345
satellites paeon 372
satine, satin' 359
«ctftam 345. 406
«cto iambns vel pyrrh. 410
8cio, 8cia8 monosyll. 406 sq.
8cit productum 424
secede huc non creticus 462
sectiue, 8eciu8 332
sed, 8e 346
sedentariue correptum 386
8emel num monosyll. 392
8emul, 8imui 361
8enex, 8enem monosyll. 389. 393
senecttUem trisyll. 396
8eor8um bisyll. 404
sescenti 366
8e8quipede 365
8et, 8ed 352
8etiu8, non aeciue 332
8eu correptum 341. 438 a.
8eu non elisum 372 a. 443 a.
8i... 8iue (8eu) 340 sq. 372 a.
p*«
8ibi proB. et acc. 412 sq.
8imiU%mae paeon 373
8imitu 390 a.
«tmu2 monoByll. 389 sq. 392 sq. 478
8ine num monosyU. 394 a
8ino iambus vel pyrrh. 410
siremp8e 390 a
sit productum 423. 494
siteauim [?] 336 a.
8oror monosyll. 394
8ublinere 08 339
sucophanta 350
8um, 8umu8, 8unt omissa 364 sq.
sumhola 350
supeUectUe 372
Suracusae 350
Suri 350
»urrup«rc 350
8U8cen8ere 360
9U9um, «ur«um 357
synaloepha 428 sq. 492
t finale 432
t et c 355
^o^cnuicuZum 385
tabulae, tabeUae 384 a.
iam, tomc 389 sq.
tamen monosyll. 389
tamenetsi, tametsi 389 a. 470
ted 346. 390a.
tegumentum, integumentum 323
temptare 356
Terentii ars et sermo 369 a. 390 a.
437
tetuli, detuli 376
thensaurus 356
h'&t pros. et acc. 412 sq.
tis 342
tolerare 339
toleratrix 336
topper non Plaut. 389 a
^rtum monosyll. 4O6
ft«or 408
u et t 395
u et y 350
ubi pros. 412
EMEMDATIONIS PLAVTINAE.
551
p»g-
p»g-
udis non monosyll.
395
vocatdvns Charmide et Bim.
343
uelit iambus
423. 463
uoUs non monosyll.
395 sq.
uenum dare, uenum ire
426
mlo iambus vel pyrrb.
409 sq.
iAenustca bisyll.
396
uoluntas bisyll.
396
uesculua
338
uoluptaa bisyll.
396
uiaticus
337
uorrere
349
uinarium
337 sq.
uotare
349
uindex
336
ur terminatdo non prod.
418 sq.
uiras monosyll.
394
ut non in fine versns
518 a.
unde pyrrh.
377
uti non pyrrb.
412
tw, ue
349
2^ et u
350
uo, uu
349
•
XL
Duo programmata Plautina.
I.
CANTICVM POENVLI PLAVTINAE EMENDATVM.*)
m Pristinam consaetudinem quandam recolimus^ cum scae-
nam Plautinam vobis proponimus **), emendatam illam qui-
*) [Prooemiam indicis scholarum Bomiensimn hibernarum anno-
rum cioiocccLvm et lix.]
**) [Proposuerat Ritschelias Plaatinas scaenas Militis gloriosi,
Pseudoli, Menaechmoram , Mostellariae emendatas nec tamen plenias
enarratas in prooemiis indicam schol. Vratislav. aest. 1839, Bonn. hib.
1850/51 et 1851/52, aest. 1851. Qaoram argamentam cam in ipsas
illaram fabalaram editiones receptam sit, Bitschelias ea in opascolis
iteranda non caravit (cf. Opasc. II praef. p. xxi): primi tamen
illoram programmatam , qaod idem inter Yratislaviensia fait nlti-
mam, praefationem perorationemqae infra soripsi, qaippe etiamnanc
3 lecta haad iniacandas visas. C. W.] * Grave accidit et propemodam
nimiam, qaod in ipso discessa et inter sammas tarbas officio satis-
facere iabemar olim iacandissimo, sed cai nanc vere satis fieri vix allo
modo possit. Nam cam nostram sit, qnibas haec sant prooemia con-
cinnanda, non modo stadioram indastriam vobis commendare et ad
strenaam earam qaas infra positas videtis scholaram asam cohortari,
sed etiam aliqaid reconditias, qaod ad litteras ipsas spectet, propo-
nere: qaoniam et otio caremas et libroram sapellectile, nihil fere no-
bis relictnm intellegimas, nisi nt materiam potias viriam exercendaram
vobis tradamas, qaam in floridiorem locnm aliqaem dedactos aberiore
rationam expositione ipsi institaamas. Exprompsimas igitur ex sche-
dnlis casa magis quam consilio servatis Plantinam scaenam Militis
gloriosi II, 4 pro virili parte a nobis emendatam: quaram emendatio-
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 553
dem pro virili parte; sed eandem non enarratam potius ube-
riore ratiocinAtione quam brevi fontium indicio ita adnotatam^
nam rationes vobismet ipsis committimus indagandas. In qno quidem
negotio non sine aliquo successu elaborabitis , si et exempli memine-
ritis, quod interpretanda Trinummo duobus ante annis proposuimus,
et ea praecepta ad illam Militis scaenam accommodaritis , quibus cri-
ticam artem omnem et hermeneuticam contineri per proximam biemem
docuimus. Nec tamen id fieri sine brevi notatione critica potuerit,
qua, quid quoque loco dubio scriptum libri teneant, quos sinceros fon-
tes cognovimus Plautinarum fabularum, vobiscum communicarimus.
Eiusmodi libros mss. meministis tres exstare: Ambrosianum palimpse-
stum (a), et qui communi Palatinorum vel Camerarianorum nomine
comprehenduntur , Yeterem Codicem nunc Vaticanum 0) Decurtatum-
qne Heidelbergensem (y). Nam qui praeterea non exiguo numero co-
dices Plautini exstant fabulas XII posteriores complectentes, hi aut e
novicia recensicme prodierunt nec ullam auctoritatem habent, aut
prorsus cum Heidelbergensi consentiunt, ut Yaticanus ille ab lordano
Yrsino olim possessus nec aetate minor Heidelbergensi, vel ex hoc
descriptus saec. xv Laurentianorum unus, vel rursum ex hoc ductus
Florentinus quidam, quem nostro aere in Etruria ipsi emimus. Atque 4
adeo ex eodem hoc fonte interpolata illa quam diximus recensio ma-
navit. Sed tamen tres illos qui inter omnes eminent fontes quasi dif-
fundi in quattuor rivos dixeris: quandoquidem Yetus Codex Camerarii,
post Camerarium, Gruterum, Pareum a nobis demum diligenter et
plene excussus, tam frequentem antiqui correctoris manum passus est,
ut pro duobus libris iure numeretur. Non cadit hoc in omnes fabulas:
sed praeter alias quasdam cadit in Militem. Facile autem ratio bina-
rum manuum illarum quae qualisque sit perspicitur. Saepe antiquior
manus vestigia veri quamvis tenuia vel obscurata servavit, quorum ne
umbra quidem superest in altero Palatino: saepe hoc est manifesto
depravaiior. Ytriusque generis scripturas secunda manus mutavit ad
alius codicis exemplum, qui simillimus fuit Heidelbergensis libri. E
quo apparet, quotiens vere correcta, totiens fere magis etiam corrupta
Plauti verba manu iila emendatrice esse. Simul intellegitis cur summo
opere id studuerimus, ut erasa vel aliquo modo fucata primae manus
vestigia erueremus: quod paucissimis tantum in locis prorsus despe-
randum fnit. Quodsi in hoc genere quae legi nuUo modo potnerunt,
punctis notari raro oportebat: multo tamen difiGcilius, quid in Ambro^
siano scriptum aut non scriptum vel esset yel esse videretur, satis
significare nnnc licnit Nam cum litterarum fragmentis et apicibus
imitandis haud pares operae essent, eiusmodi litteras prorsus hic
omittere earumque spatia tantnm numerare coacti fuimus. Praeterea
non est silentio praetermittendum , aliqnot praeclaras emendationes
Godofredi Hermanni benevolentia nobis suppeditatas esse. Quem si de
554 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
•
ut vesixi iudicii exercendi copiam paratam habeatis. Quid
enim sit^ cur hoc potissimum tempore operae parcamus bre-
vitatique studeamus praeter cetera^ satis inter vos constare
putamus. Delegimus igitur canticum illud a quo scaena
altera Poenvli incipit: cuius ipsi videritis num haec quam
infra posuimus species nec dissimilis veri sit nec indigna
Plauto.
Adelphasivm.
Negoti sibi qui uolet uim parare,
Nauem et mulierem haec duo sibi comparato.
Nam niillae magis res duad plus negoti
Habent^ forte si dcceperis exornare,
[Neque ilmquam sat istae duae res omdntur,] 215
Neque eis ulla omandi satis satietas est.
Atque haec ut loqudr, nunc domo docta dico.
Nam n6s usque ab axlrora ad hdc quod dieist
Ex mdustria ambae numquam concessamus
Lauari aut fricdri aut terg^ri aut ornari^ 220
reliqois omnibQS, nbi qaidem eias dissensam nallam notaverim, mecam
consentire narravero, non vereor profecto ne hoc vano nescio caias
gloriolae stadio dixisse videar: a qao vos qaidem probe scitiB qaam
sim alienas: sed memoro hoc at penitas pernoscatis, qaanta sit in
hao ipsa critica arte, qaae incertissima videri staltis hominibas solet,
certitado et tamqaam necessitas. Plarimas enim corrnptelas prorsns
nostris rationibns convenienter pridem sastalerat Hermannas, et sasta-
lerat sine talis libri ope, qaalem nanc repertam et excussam Ambro-
siannm laetamnr. Qoibas nolai singillatim enamerandis esse patidas.
En igitnr vobis scaenam si minas persanatam, at at a pristina inte-
gritate certe propias qaam adhac fait absit.'
8 'Atqae haec qaidem hactenas. Qaibas fraimini tamqaam nltima,
qaam impendere vestrae institationi conceditnr, opella. Sic antem
volo persaasam habeatis, nihil amqaam gratissimam recordationem
eoram annorum esse obscarataram, per qaos saavissimo commimiam
studioram vinculo vobis, carissimi commilitones , et qni ante vos in
hac litterarum palaestra desudarunt, coniunctus tot studii erga me
vestri documenta sum expertus, ut nihil iam sanctius et antiquius
habeam, quam etiam atque etiam a vobis hoc petere, ut aliquam mei
memoriam etiam absentis conservetis. Yalete mihique favete. Scr.
Yratislaviae d. XI m. Mart. mdcccxxxviiii.'
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 555
Poliri expoliri, pingi fingi: et ilna
Bina^ singulis quae datae sunt ancillae,
Ea^ nos <comtindo,> lauando; eluendo
Operam dedidere: aggenlndaque aqua sunt
Viri duo defessi. -. 226 iv
Apage sis: negdti quantum m muliere unast!
Sed uero duae, sat scid^ maxumo ilni
Populd quoilubet plus satis dare potissunt.
[Quae ndctes diesque omni in aetate semper
Omantur, lauantur, tergentur, poliiintur. 230
Postremo modiis muliebris nuUust: niimquam
Lauando et fricando scimils facere metam.
Nam quae elautast, nisi percultast, med quidem animo quasi
lutosast.]
Anterastylis.
Mirdr equidem te, soror, istaec fabulari,
Quae tam callida et docta sis et faceta. 235
Nam quom sedulo munditer nos habemus,
Yix aegreque amatorculds inuenimus.
Adelphasivm.
Itast: uerum hoc unum tamen cogitato:
Modus omnibus in rebus, sordr, optumum habitust:
Nimia dmnia nimium exhibent negdti hominibus ex se. 240
Anterastylis.
Sordr, cogita amabo, item nos perhiberi,
Quasi si salsa miiriatica esse autumantur
Sine dmni lepdre et sine omni suauitate:
Nisi si multa aqua ilsque et diil macerantur,
Olent, tangere ilt non ueUs. itidem nds sumus 245
[Eius seminis mulieres sunt]
Insiilsae admodum, <incommodae> atque inueniistae,
Sine miinditia et stimptu.
MlLPHIO.
Coquast haec quidem/ Agorastocles, ut ego opmor:
Scit miiriatica ilt maceret.
Agorastocles.
Quid mol^stu's? 260
556 dvo programmata plavtina.
Adelphasivm.
j Sordr, parce amabo. sat est dicere alios
Istdc: nosmet ne nostra uitia eloquamur.
Anterastylis.
Quiesco ergo.
Adelphasivm.
Amo te.
Anterastylis.
Sed hdc nunc responde:
Adsilnt omnia hic quae ad deiim pacem opdrtet
Adesse ?
Adelphasivm.
Omnia <^adsunt: cum ciira) accuraui. 255
Agorastocles.
Diem pulcrum et celebrem et ueniistatis plenum:
Digniim Venere pol, quoi sunt Aphrodisia hodie.
MlLPHIO.
Ecquid gratiaest, quom huc foras te euocaui?
lam ndn me donari cado uini ueteris
Decet? dic dari. nil respdndes? 260
Lingua huic excidit, ut ego opmor.
Quid malum astaus dpstupuisti?
Agorastocles.
Sine amem: ne opturba ac tace.
Tractavit hoc canticum, EeiziaDis emendationibus usus, Herman-
nus de metris p. 204 sqq. et Elem. doctr. metr. p. 295 sqq., sed is et
praeter necesBitatem et cum concinnitatis detrimento relicta versuDm
discriptione ea quae in B est neque ad v. 245:
Negotii fibi qui uolet uim parare Nau^m et mtUierem hec duo
comparato.
Nam nuUe magif ref duae pluf negotii Habent forte fi occeperif
exornare,
215 Neque umquam fatif hae duae ref ornantur Neque eif uHa ordi-
nandi fatif fatietaf eft.
Atque haec ut loquor nunc modo dicta dico Nam nof ufque ab
aurora ad Jmc quod diei efi
* *
Poftquam aurora inluxit numquam conceffauimuf
Ex induftria ambae numquam conce/famuf
220 Lauari aufricaria uttergeria utornari:
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 557
et sic per eingalos tetrametros deinceps, nisi ubi contra teatamur. Vbi vi
antem asteriBCos posaimns, incnlcati sunt in solo B fabulae yersas ab
287 (Nam pro erili. . .) ad 354 (. . ,effe otium meum)i cuius rei caassa
haad dubie inde repetenda, quod archetypi codicis tribus paginis prae-
termissis librarias ad proximas qaattaor transiliret et his demam per-
Bcriptis animadyerso errore illuc rediret 211 NegoUi etiam CD.
Negocii Z. Negocium F twlet uim parare Dc. uolet comparare Z.
utUt comparare F 212 sihi Reizius. om. libri 213 negotii
CD. negocii FZ 214 occoeperif Z. hoc ceperef Da. hoc ceperif
Db 215 inclasi ut additamentum languidissimam sat istae
Hermannus praeeunte Reizio, qui diuie istae satis transponebat. fatif
hae libri, niai quod h^ due ref fatif transponit Z refonantur Da
AcM
216 fadetaf CZ 217 tttt D hquor/^nunc W
domo Goellerus in Truc. p. 105 coll. Merc. 355. modo libri. domi
n
Acidalius, Hermannus 218 uof C ab F diei eft etiam
CFZ. dixie D Sequuntur etiam in CD ista poftquam aurora U-
luxit numquam conceffauimuf: quae glossematis deberi Acidalius yidit,
miro consilio defendit Hermannus. £t partem illorum iam FZ rese-
cuerunt: diei eft Poftquam aurora iUuxit, nuquam conceffauimuf ex in-
duftria ambae Lauari. . . : nisi quod ex om. Z 219 concessamus
non expediebat Beckerue Quaest. p. 12, perfectum interpretabatur cum
Bothio Lachmannus in Lucr. p. 291, recte iudicavit Fleckeieenus in
r
Annal. phil. et paed. t. LXI (a. 1850) p. 65 220 tegeri D. tergari
F 221 findi D 222 sunt Beizins. nobif libri andUe B
223 Eae Dc, Pylades. Ea BCDa.^eam FZ comtmdo addidi et
tetrametro dimetrum subieci ad exemplum Hermanni, quocum poteram
etiam Vsque operam dedere — . Duo tetrametri in B sunt:
Ea nof lauando eluendo operam dederunt
Aggerunda quae aqua funt uiri duo defefft:
ubi dederant Z, altero autem yersu aggerunda quae etiam Da, a^ge-
runda que Dc, ^gerunda qua C, od gerundamque et simal aquam FZ
226 Ante. praemittit Db negotii CD. negocii BFZ
una eft libri 227 Sed] fi FZ maximo B 228 cui libet C.
cui lubet reliqui potiffunt F, P. Merula. potif funt reliqui
229—233 non esse Plauti certum puto 229 omni in B. in omni
r
reliqui ftetaie D 231 poftemo D nMuf eft libri
numquam Bothius. nec umquam libri Sont autem haec in B sic
Bcripta:
Poftremo moduf muliebrif nuHuf eft
Neque umquam laiumdo et fricando fcimuf faceren niam,
Vbi fcimus facere en iam membranae Tumebi Ady. III, 5: unde sci-
thus facere metam B. fcimuf facere nec quicquam praeterea CDFZ.
558 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
8tmu8 scUurae Pylades. acimus facere pausam catn Palmerio p. 885
Acidalius in Asin. c. 3. scimus facere finem post Lambinam com
Reudo Hermannas. Alia aliis inepiiora alii 233 anom tetrame-
tram discripsi cam B quae elauta est Camerarias. qua dmuUa
eft D. qwu latuxta eft FZ. qua clauata eft BC. quae lauta est Py-
lades perculta eft libri lutosast B. intufla eft B. iniufta eft
iu
C. inftaeft D. tufta eft Z. mufta eft F, Palmerias. inuenusta est Ald.
illauta est Camerarias. iUuta est Colvias, Doederlinas Synon. 11 p. 46.
Si possent quidem et qu,asi videri ex interpolation^ esse, placeret meo
animo in lustrost sita Ceteram de hexametro bacchiaco cogitabat
Beisias 234 Adel. praemittit Db equidem te soror B. equi-
vn dem foror te libri. quidem soror te Bothias iftee CDPZ. iftec
fic B: qaod Berrarant omnes, sic quidem Beizius: Mir6r te, soror, sie
istaSc fabuldri 236 quom pro cum B 237 Vix] ut Noniiu
p. 510 ho8 duos yersas afferens aegreque F, Priscianus ni p. 612
hunc unum afferens. aegre que B. egre quf C. fgre Z. egre Nonius
amator oculof Da 238 Ita eft libri 239 modif C D
in BZ. om. CDF optimum libri habitu est Beizias,
Bothius. eft habitu libri lambicam effecit Hermannus: Modus om-
nibus rebus, soror, negdtium optumum Mbitu est 240 omniummium
Da negoti Hermannus. negotium BC. negocium DFZ 241
de cogitd amdbo cf. Proleg. Trin. p. cou [supra p. 440] et Lachman-
num in Lucr. p. 388 242 Quasi si B. Quafi BDFZ, HermannDB
olim, Lachmannus in Lucr. p. 91. quam fi C, Hermannus nuper
fdlfamariatica B 243 sine omni suauitate B: cf. Proleg. Trin.
p. cxxxusq. [380 sqq.] fine fuauitate libri: quod sine sUauitdte com
Beizio, Bothio, Hermanno interpretatur Lachmannus in Lucr. p. 91:
prosodia, ut Musei philol. VII p. 598 [Opusc. II p. 699] dixi, a Plan-
tino genere alienissima 244 Nisi si Hermannus. Nifi libri
usque om. Z 245 Pergit B in hunc modum turbata versuum di-
scriptione :
Olent fdlfa funt tangere lU non udif item nof fumuf
Eiuf feminif mulieref funt
Tnfulfae admodum adque inuenuftate
Sine mundacia et fumptu, coqua eft haec quidem agoraftoelef ut
ego opinor.
250 Scit muriatica ut maceret. quid moleftuf foror paree amdlo.
Sat eft iftuc aliof dicere nobif Ne nofmet in noftra etiam uitiam
hquamur.
Quiefco ergo amo te. fed hoc nunc refponde mihi
255 Sunt hic omnia que ad deum pacem oportet Adeffe, omnia
accurcnU.
Diem pulchrum et celebrem et uenuftatif plenium
Dignum ueneri pol quoi funt aphrodifia hodie.
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 559
260 Ecquid gratiae quom huc foraf U euocaui, iam num me decet
donari
Cado uini ueterif? dic dari nihil refpondef. uncua huic excidit
ut ego opinor.
245 falfa funt etiam CDFZ: gloseema esse Hermamms vidit, cuias
haec est hornm yersnum discriptio:
Olent, tangere ut non uelis. . . .
Itim no8 sumus: eius seminis mulierda sunt,
Insulsae cidmodum dtque inuenustate [plenaej
Sine miinditia et swnptu.
itidem R. item libri 246 Eitis seminis] eiufcemodi FZ Non
possont baec verba eiusdem poetae esse, cuias item nos sumus soiit
247 Lacunam, cnins significatio in solo B fit, licnit hoc exemplo
supplere:
Insulsae admodum, [incommodaej dtque inuenustae.
inuenuftae Z. inuenuftate etiam CDa, inuenuftqfe Bc, in ue-
nuftaU F 248 mundicia CDFZ 249 Coqua eft libri
ego om. F 250 macerentur F. macerent Camerarias molestus
scribebatur ante Hermannum 251 sq. sic B deletis glossematis: *
libri ut B, nisi quod in om. FZ, ut ia pro uitia habent CD. sat est
dicere dlios, || Ne nosmet loqudmur etidm uitia ndstra Reizius. sat ^t
dicere dlios 0 Istiic nobis, ne nosmet nostra etiam uitia || Loqudmur Her-
mannus olim. saJt ist isiuc dlios: |j Ne ndsmet nunc nostra etiam wtia
eloqudmur idem nuper 253 Quiesco ergo. Ad. amo GulielmiuB. vm
Quiesco. Ad. ergo amo FZ et cum lacuna pro personae nota CD
te.fed vulgo Adelphasio continuantur cum libris, Anterastylis
autem praescribitur ante Omnia hoc sup. scr. C 254 Sic malui
quam parum eleganter cum libris:
sed hoc nu/nc responde
Mihi: sunt hic omnia, quae ad deum pacem opdrtet
Adesse?
255 adsunt: cum cura intercidisse conieci. Adesse? Ant. accuraui,
deleto omnia, cum Bothio Hermannus nuper. Quodsi dimetrus for-
mandus sit, malim adesse infinitiYO extruso:
Adsunt omnia hic, quae ad deum pacem opdrtet?
Ant. Omnia ego accurdui,
Contra hexametros Hermannus oHm discripserat:
Loqudmur. Quiisco. Ergo amd te, sed hdc nunc
Btspdnde mihi: stmt hic 6mnia, quae adisse ad deum pacem
opdrtet?
Omnia ego accurdui. Di6m pulcrum et cdebrem et uenustatis
pl6num.
560 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
Ceteram adcuraui F 266 pulchrum libri 267 Venere post
Pinm Hermannas. ueneri libri, toleratnm a Bentleio in Heaatont I,
1, 110: qaod etsi saa qaadam defenaione non caret, tamen in praesens
malni perspicaitati conealere cui CDFZ fint F
aphrodofia Da 268 Et quid F gratiaest R. graiiae libri,
nisi qaod gracif C cum CDFZ 269 non Gronoviana. num
vel nu libri, nisi qaod nu C donari cado uini ueteris Decet Bo-
thias. decet donari Cado uini ueterif libri. cado ueteris uini domri
Decet cam Reizio Hermannus 260 sq. Daos trimetros praetali
hexametro Reiziano. lambicos naper discripsit Hermannns:
lam nonne me decit cado dondri ueteris uini?
Dic ddre. nihU respdndes? lingua huic ixcidit, ut opinor.
dare pro dari iam Donsa EzpL IV, 1 261 lingua e B emit Came-
rarias: qaod tamen coniectara repertam, sed post exddit coUocatamy
iam Ald. exhibet, om. CD cum spatio vacao, sine spatio FZ
hunc F 262^ Quid B. quid hic reliqui adftanf E ob-
stipuisti Camerarius. opftituifti BC. ohftituifti Da. ohticuifti DcFZ,
^nonnulli libri yeteres' Lambini opturha pro oht. BC ac tace
Camerarins. ac tate B. ctetate CD. tace FZ. ah tace GrateraB
Haec sunt quae in praesentia praefanda duximus trala-
ticiae commendationi semestrium scholarum, quarum copiam
lautissimam in eis quae subiectae sunt tabulis vobis obla-
tam videtis. Quibus ita utimini, ut impensae operae nec
vos nec nos paeniteat. Valete.
n.
SCAENA PLAVTINA POENVLI ACT. IL*)
m Poenuli Plautinae, quam fabulam spes est propediem
prodituram, interim eam vobis scaenam proponimus^ qua
fabulae actus 11 vulgo concluditur. Non illam quidem ube-
riore ratiocinatione enarratam^ sed ita cum cura adnotatam
ut, cum ad plenam documentorum notitiam nihil desideretur,
et iudicii acuendi et exercendi ingehii idonea vobis materia
in promptu sit. Talem igitur^ qualem fere aut a poeta
factam aut aliquot post illum saeculis lectitatam partim libri
testantur partim ratio commendat, infra scriptam exhibuimus.
*) [Prooemiam indicis scholarum aestiyaram Bonn. a. CioiocccLXV.]
dvo programmata plavtina. 561
Lycvs. Antamoenides.
Lycvs.
Di illum mfelicent dmnes, qui post hilnc diem
Leno iUlam Yeneri umquam immolarit hdstiam,
Quiue lillum turis granum sacruficauerit.
Nam ego hodie infelix deis meis iratissumis
Sex agnos immolaui nec potui tamen 455
Propitiam Venerem facere uti iam esset mihi.
Quoniam litare uequeO; ego abii illim ilico
Iratus: exta udtui prosicarier.
Eo pacto auarae Veneri pulcre adii manum.
Quando id quod sat erat satis habere noluit, 460
Ego pailsam feci. sic ago, sic me decet.
Ego faxo posthac dei deaeque ceteri
Contentiores mage erunt atque auidi minus,
Qum scibunt Veneri ut adierit leno manum.
Condigne haruspex^ ndn homo trioboli, 4C5
Omnibus in extis aibat portendi mihi
Malilm damnumque et deds esse iratds mihi. iv
Quid ei diuini aut hilmani aequomst credere?
Nam mina mi argenti dono postilla datast.
Sed quaeso ubinam illic restitit miles, modo 470
Qui hanc mihi donauit, quem ego uocaui ad prandium?
Sed eccum incedit.
Antamoenides.
Ita ut occepi dicere,
Lenillle, de illac piigna Ptenanthropica,
Quom sexaginta miiia hominum uno die
Volaticorum manibus ' occidi meis 475
Lycvs.
Eho,
Volaticorumne hominum?
Antamoenides.
Ita deico quidem.
Lycvs.
An dbsecro usquam silnt homines uolatici?
FB. RIT8CURLII 0PV8CVLA V. .36
\
5g2 dvo programmata plavtina.
Antamoenides.
Fuere: uerum ego mterfeci.
Lycvs.
Qu6modo
Potuisti?
Antamoenides.
Dicam: uiscum legioni dedi 4S0
Fundasque: eo praestemebant folio farferi.
Lycvs.
Quoi rei?
Antamoenides.
Ad fundas uiscus ne adhaeresceret.
Lycvs.
Perge: optume hercle peieras. quid postea?
Antamoenides.
In filndas uisci indebant grandiculds globos:
Eo ilI6s uolantis iilssi funditarier. 485
Quid miilta uerba? quemque uisco offenderant^
^r ^r ^r ^ ^r ^r ^ ^F
Tam creT)ri ibi at terram accidebant quam pira.
Vt quisque acciderat, eiim necabant ilico
Per cerebrum pinna sua sibi [transfixa], quasi 490
'♦t ♦ ^ic * * * tilrturem.
Lycvs.
Si hercle istuc umquam factumst, tum me Iilppiter
Faciat ut semper sacruiicem^ numquam litem.
Antamoenides.
An mi haec non credis?
Lycvs.
Credo ut mi aecuiast credier.
Antamoenides.
Age eamus intro. dum exta referuntiir, uolo 495
Narrare tibi etiam ilnam pugnam.
Lycvs.
Nil moror.
Antamoenides.
Auscillta.
dvo programmata plavtina. 563
Lycvs.
Non hercle ^^c ^ic * ^ic
Antamoenides.
^ T^ ^ ^ tuum iam elidam caput,
Nisi ailt auscultas ailt is in malam crucem.
Lycvs. VI
Malam m crucem ibo pdtius.
Antamoenides.
Certumnest tibi? 600
Lycvs.
Certiim.
Antamoenides.
Tum tu igitur die bono, Aphrodisiis,
Addice tuam meretricem mihi miniisculam.
Lycvs.
Ita res diuiua mihi fuit: res serias
Omnis extollo ex h6c die in aliilm diem.
Antamoenides.
Profestos festos habeam decretiimst mihi. 505
Nunc hmc eamus mtro.
Lycvs.
Sequere hac me.
Antamoenides.
. Sequor:
In hiinc diem iam tiius sum mercennarius.
AcT. II LYCVS ANTAMOENIDES {vel foriasse ANTAMOINIDES)
A. LYCVS ANTAMONEDES LENO MILES B. LYCVS ANTAMONE-
DES D. Lycuf leno. Antamonedef milef Z et, nisi quod Antanome-
def, F. Vbi Antomonides Pylades, Anthemonides Aldina (cum lun-
tina puto), Anthaemonides Camerarius. Dictum est de vera nominis
forma in Quaest. onomatol. Plaut. (Decadis prooem. Bonn. Berdlini
a. 1861 editae diss. V) p. VI sq. [Opusc. III p.SdOsqJ 451 SiJDa.
Dii F infelicitent F, Nonius p. 126 453 quiullum A thukis
A, Z facrif. Z 464 infoelix Z deis A. diif F. dif reliqui mei
A iratilTamuf CDa. iratiffimif F 455 agnos immolani Pylades.
immolani agnof lihri cum A. agones immolani Meursius Festo p. 10
dbusus: unde imm. agonas Pareus 456 propiciam Z nti iam B.
uti BCDFZ. UT A esset] foret Reizius. fieret Lachmannus 457
36*
564 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
ego R Mus, phil. Bhen. VII p. 473 [Opusc. II p, 453 sq.']. om. libri
vn cum A abii illim Fareus. abi illim B {nisi quod is illi milico) CD
cum A, abii illinc FZ 458 exta netui Reizitis, Bothius. uotni exta
BCD cum A. uetui exta FZ profitarier B. proficcirier JP Se-
quuntur in BCDFZ e glossematis cansuti duo versuSf qui ab A absunt:
Neque ea afpicere uolui. quoniam non bona
Harufpex dizit, deam elTe indignam credidi.
Vbi ego pro ea F, illa Reizius, Bothius, uel idem nuper, eapse Ladi-
re
mannus — afpice D, pieere B, specere Scaliger, inspicere Lachmannus
— deum Camerarius, dea Pistoris — indigna idem^ indignatam vel in-
digetem vel indigenam Rittershusim msc. 459 explicant MurHus
Var. lect. XIX, 19, Bentleius in Ter. Heaut. IV, 6, 14 pulchre
Jibri cum A 461 paussam A 462 dei A. dii Z. di reliqui cfteri
CZ 463 adque B C AUIDIUIMINUS vel AUlDlUTMDfUS A 464 Qnm
B. Cum reliqui 465 hic in A legitur post v. 473 466 aibat A.
aiebat reliqui 467 dampnumque C 468 Qui dei FZ aut Pius,
Saracenus. h&ud BCDFZ. atq- A aequum est Camerarius. aequom
ri B. §cum ii CD. ^quum fi Z. quif F credere Camcrarius. crederet
libri 469 Nam mina mi R. Mina mihi Ubri elt libri 470
quefo B miles modo, Qui inierpungebatur 472 ANTAMONIDES C.
ANTAMONEDES D. antamonidef An. Z. Anta. F. L. B, hac littera
in proximis Lenonem, E littera Lycum notam 473 Lenulle Prisda-
nus III p. 614 (109 H.), membranae Turnebi Advers. XV, 7, Ex-
cerpta Pithoeana Gothofr. p. 66. -enullo A. Lenutte B C. Lenuite D.
Lenul§ Z. Lemni E illa Prisc. ptenanthropica ausus sum. pente-
tronica BCD. pentethronica Z. penetronica F. pentethronnica membr.
Turn., in quibus tamen ^aliqiMntuium scripturam conturbatam^ dicit^
pentechronica Saracenus. Pelethronica H. Stephanus. Pteromithica
HeraJdus. Ptenomithica Gronovius. pentathlonica Rostius Opusc. p. 310.
Nihil legi in A potuit 474 quom A. Quo BCD. qua FZ fexa-
ginta milia hominum B cum A. fexaginta hominum CDZ. hominum
fexcenta F 475 euolaticorum FZ occidimuf B 476 Eho | Volati-
corumne R. Euolaticomm libri cum A. Ehem uolaticorum Camera-
rius. Eh uol. Gruterus. Eu uol. Gronovius. Heu || Volat. Bothius. Volati-
corum Handius Tursell. II p. 356 deico pro dico A 477 hominei
sunt Bothius uiatici BC {non A). uiattici Da 479 P. praemittit B
(pro L) 481 EOPKAESTEBNEBANTFOLiA A ct, nisi quod prell., B. 60
^^eternebant folia CDF. eof profteraeba ut folia Z: quod cum aliis
fraudi fuit tum Dousae Expl. IV, 2 farferi BCDF cum A, membr.
Turn., Vaticani Lipsii Ant. lect. II, 19. farfari Z, farfani vel farfeni
Scdliger ad Fest. p. 88, 13 M.: 'Farfenum uirgulti genus:' ubi fer-
femm corr. Lipsius, cuius cf. Epistol. quaest. II, 22, Immerito ad
Poenulum spectare Servius in Aen. VII, 715 visus, e 'Plauto* hatc
afferens 'diBsipabo te tanquam folia farfari'. Cf. Rostii Opusc, p, 225 sqq.
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 565
482 Qaoi Ald. Qai BCDaF. oui A,DcZ ad fandas uiscaB ne
Bothius. ne ad fandaf aifcar libri cum A aiacus (pro uiscum) e Plauto
grammaticm Endlicheri p. 97 affert adher. C Post hunc v. in B
sequuntur v. 551 — 612 483 obtume C peieras Bothius. periuraf
libri quip B. qui CD 484 uisci indebant GrtUerus. uif uindebant
vel uifuindebant £C72>. infundebant F. infundebam Z glouof B 486
iu
Eo Camerarius. Ego lihri iuIHt B fundarier D 486 attte Quid
personae spatium CD quemque F, Dousa Expl, /F, 2. quemquem
BCDZ, Bentleius in Hecyr. /, 1, 8. Cf. Menaechm. 717 487 inter-
cidit versiculus quo, quid tandem viscus effecisset, aperirctur 488
crebri ibi at E. crebri At, sed ut A e corr. sit^ B. crebi ad CD. vin
crebri ad FZ. Ad terran> tam crebri transpofiebat Hermannus de-
cidebant FZ 489 ceciderat DcZ. deciderat F. occiderat Lambinus
necabant Cameraritis. necabam CDF^ Turnebus, Dousa. negabam
B. necabat Z 490 gerebrum B puma F fua fibi quafi tur-
turem uno versu concltisa libri, nisi quod pro fibi in D ^i est, fic in
FZ. Horum autem cum cotistructio plane nulla sit, consequitur quae-
dam intercidisse velut ad hoc exetnplum:
Per cerebrum pinna eua sibi [transfixa], quasi
{Captum nenator quom transfigit] turturem.
492 eft libri 493 faciam Nonius p. 424 numquam GuyetuSy Rei-
zius. nec umquam libri^ Nonius 494. aequom est Guyetus. eft aecum
B. eft aequum reliqui credere FZ 496 Militi tribui cum FZ:
Lenoni continuant BCD. Quos secutus a Volo Militem incipientetn
fecit Pistoris cum eoque Taubmannus 496 mihi pro tibi B morior
C ante ras. 497. 498 duo versus sunt in -4, quorum ha^c reliquiae
apparuerunt :
AUSCULTA NO . QUO • • EO
COL . UMSQ TUUMIAMELIDAMCAPUT
Pro quibus unum hunc cum reliquis B habei:
L. Aufculta. A. non hercle tuum iam elidam caput.
Vbi An. aufculta nam hercle tuum iam FZ^ An. Ausculta. Ly. non
hercle. An. immo iam Camerarius. non pro nam etiam Pyladis codd.
ant. 499 Nisi aut Reizius. Nili libri is hinc in Pylades. ibis in
Kampmannus de IN praep. p. 32 malum C 600 Malam in Lam-
binus. Malam libri, Bentleius in Ter. Phorm. F, S, 37, ut Menaechm.
328. In malam Goellerus in Truc. 260^ Kampmannus cebtumnest
A. certumne efb rdiqui 691 bono] hiatum stw modo Lachmannus
expediit in Lucr. p. 195 aphrodiif BCD (non A) 602 tuam] tu
um B meretricem mihi R. mibi meretricem libri munufculam C
603 E. lt& B, Saracenus. ita Militi cordinuantes reliqui mihi
diuina Da^ sed :mihi :diuina Db re Da 604 omnif cum libris
566
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
etiam Nonius p. 407 606 Militi trihuit Gronovius, Lenoni Ubri
continuani Profestos Scdliger^ Fc^eus. Profectof BC. profecfco» D.
profecto FZ, pro festo Muretus Var, lect, X/, 19 Profecto festom
hnnc Dousa Exph IV^ 2 elt libri 606 eidem personae conHnuaiU
libriy Ltgo tribuit Bothius inro B Ly. Seqaere PylcuUs: cotUi-
nuant libri L. feqaor B, An. feqaor Pylades. Ly. seqaor F. ConH-
niMnt reliqui 607. mercenariaf Z. mercennariaf ; agoraftoclef B
Superest ut scholarum infra positarum copiam ac yarie-
tatem cum industriae tum fidei vestrae commeudemus. Nec
enim fide studia litterarum facilius quam hominum vita ca-
rent: sine qua cum ^omnem humanam societatem toUi' Ap-
piiis Claudius dixit apud Livium VI, 41, uno ille verbo est
complexus, quod paullo uberius et Seneca epist. 88, 25 exse-
quitur: ^fides sanctissimum humani pectoris bonum est: nuUa
necessitate ad fallendum cogitur, nullo corrumpitur praemio',
et Quinctilianus commonefacit declam. 343 p. 721 Burm.:
^fides supremum rerum humanarum vinculum est: sacra laus
fidei inter hostes', conciso autem versiculo (160 p. 271 Ribb.)
Publilius Syrus, sive Publium tenebis, inclusit: ^fidem qui
perdit, perdere ultra nil potest/ Tantum est. Valete.
[Um den leeren Raam aaszafdllen, m8ge hier nachtr§,glich noch
eine Bemerkang Ritschrs aas dem Rhein. Maseam f. Phil. Bd. XII
(1867) p. 467 stehen, welche sich aaf die verdorbenen Worte jpmf,
harundo alas verberat in den Bacchides I, 1, 17 [61] bezieht, zn
denen a. a. 0. eine Conjectar 0. Ribbeck^s mitgetheilt war. C. W.]
Ein anderer Einfall — ich weiss aber wahrhafbig nicht mehr
von wem, vielleicht von einem Interpreten im philologischen Seminar
— war perii: harundo alas vihrat. So viel sehe ich indess, dass er
nicht Stich h^lt. Haapt83,chlich daram, weil uberbaapt, 80 weit eich
nrtheilen l^st, vihrare nicht in den Sprachkreis geh6rt, in dem sicb
Plaatas and Terenz mit ihren Genossen bewegen. Ich finde das Wort
nicht vor Lacrez, Catall, Varro; Plaatas h&tte, glaab' ich, den Begriff
mit quatit oder quassat aasgedriickt. Wenn man ihm aber aach ein
80 vereinzeltes, einmaliges vibrare zatraaen mdchte, so wSore doch ein
avis aias vibratj parallel dem miles hastam vibrat nnd &hnlichem,
noch immer ^anz etwas anderes als dieses harundo mihi cikis vibratj
was, wenn mich mein Gefflhl nicht t9.ascht, mit einem gar fremdartig
zierlichen Ton in die Plaatinische E5migkeit hineinklingt. Gewiss ist
dass man nicht vorsichtig genng sein kann in der r^^mischen EomOdie
mit der Unterscheidang solcher feinen Sprachschattirnngen nnd mit
der Femhaltang alles dessen, was erst im Laafe des siebenten Jahr-
handerts auf dem langsamen Wege zar elegantcn Dichtersprache der
Aagusteischen Periode Eingang gefunden hat
XIL
Philologische . Miscellen.
1.
Vorrede zii der Ausgabe ^Xenophontis Expeditio
Cyri. editio quarta emendatior. Halis Saxonum in
libraria orphanotrophei. mdcccxxxiv/
LIBRABIVS LECTORI
s.
Langianae editionis exempla Anabasis Xenophonteae v
cum distracta essent^ illius autem annotatiunculae hodie
non videretur committi posse ut typis repeterentur: factum
est; ut nova forma liber prodeat. Quae quamquam prima
specie nec ab editoris industria nec ab scholasticae institu-
tionis ratione multum commendari videatur, tamen reapse
cognoscetur eo et studio et consilio instituta esse, quo haud
paullo prioribus fructuosior quarta haec editio evaserit. Nam
cum resectanim annotationum iactura idoneo aliquo modo
compensanda esset^ ita tamen ut propter domesticas discipu-
lorum rationes parvo liber esset parabilis: visum est se-
lectam scripturae discrepantiam Graecis subicere in margine
positam. Quod non dubitamus quin terroris aliquantum^
cum primum audierint; intellegentissimis quibusque rei scho-
lasticae iudicibus iniecturum sit^ quippe pemiciosissimam vi
scholarum pestem quandam criticae artis tractationem uno
ore conclamantibus. Nec istud illi sane immerito. Verum-
enimvero non eae appositae sunt scripturae^ quae criticum
usum habeant; vel^ si quando, certe non quod eum habent;
568 VORKEDE ZU DER AUSGABE VON XENOPHON^S ANABASIS.
sed delectum acri iudicio ex omni scripturae farragine, quic-
quid vel ad intellegendas scriptoris sententias vel ad per-
noscendas addiscendasque leges linguae grammaticas facere
videretur: id quod in scholastica disciplina cummaxime esse
spectandum omnes consentiunt. Atqui illud profecto non
poterit opprobrio verti, quod pars eorum, quae huic nostro
instituto inservire vohiimus, suapte natura etiam ad criticum
genus pertinet: in pleraque ne hoc quidem cadit. Quid?
quod quasdam scripturas annotavimus aperte falsas, vocaba-
lorum formas ne Graecas quidem, sed quarum species facile
fallat imperitos, verborum structuras vitiosas quidem illas,
sed cur sint vitiosae ipsa forma non prodentes. Quod quo
consilio factum sit, non est difficile ad assequendum. Ete-
nim propositum hoc fuit^ ut, a quibus Xenophontis Anabasis
tractari solet, qui sunt fere tertiae classis discipuli, ab iis
consignatae in margine scripturae diligentissime domi pen-
sitarentur, cum receptis compararentur, inter utrasque quid
intercederet discriminis erueretur, utrae utris praestarent iu-
dicaretur, harumque meditationum ratio redderetur sciscitanti
vii magistro. Quod cum fieri nequeat, nisi si modo ad logicam
cogitandi normam sententia exigatur, modo, quonam cum
suo quaeque loco grammatico singulae verborum vel formae
vel constructiones vinculo contineantur, quaeratur: speravi-
mus fore ut, soUerti quidem praeceptore illarum exercitatio-
num duce et moderatore, et ingenium discentium acueretur
non mediocriter et satis locuples ab iis compararetur artis
grammaticae facultas, ac minimo quidem illud (id quod spec-
tandum fuit praeter cetera) chartarum dispendio. Quocirca,
cum primo in loco iure ponatur accuratissima coguitio ety-
mologicae partis, in hoc genere versati sumus imprimis, ac
locos praecipuos, qui sunt de accentibus, de dialectis, Atti-
corum potissimum proprietate, de nominum verborumque de-
clinatione, de vocabulorum formatione et compositione, idonea
exemplorum multitudine videmur persecuti esse. Sed quo-
niam, ut praeclara hodie est ratio scholarum, ne syntacticae
quidem doctrinae tractatio aliena est ab eorum institutione,
quibus traditur Anabasis, huic quoque generi haud illibera-
liter consulendum esse putavimus: ut habeant discipuli, quo
ZU ISOKRATES. 569
in perscrutanda articuli positione, vi et usu tum casuum
tum modorum, praepositionum particularumque potestate et
quae sunt reliquae str^endae orationis partes, et mentem et
memoriam exerceant. Yerum parcissimi fuimus in iis a£fe-
rendis, quorum fere subtilior aestimatio est et discipulorum
captum superans, ut si quae ad loquendi usum pertinerent
verborumque significationis discrimina: de quibus tantum ad- viii
iecimus^ quantum^ ut stimulus discentibus adderetur, videre-
tur satis esse. — Geterum minime cavendam duximus unius
eiusdemque annotationis . it^rationem, quam consulto adeo
admisimuS; tum quod certam in scholastica institutioue utili-
tatem earundem rerum vel crebra repetitio habet, tum quo- '
niam raro aut numquam ab iisdem discipulis Anabasis per-
tractatur integra, sed a singulis singulae fere partes.
Praeterea et nova conscripsimus capitum summaria, ver-
bis et sententiis paullo Schneiderianis aptiora ac pressiora^
et vero Graeca scriptoris verba studiose elaboravimus ut
quam possent emendatissima ederentur. Quo in genere etsi
e nostro nec alius cuiusquam iudicio pependimus usquequa-
que, tamen plerumque intelleximus sequendam esse Ludovici
Dindorfii recensionem: cui plus debet Anabasis Xenophonteae
emendatio quam prioribus editoribus cunctis. Quod quidem
non est huius loci uberius persequi.
Scriptum Halis.Saxonum m. Maio a. cidiocccxxxiii.
2.
Zu Isokrates.*)
In der Rede de pace § 8 wird kein Interpretations- 69o
kunststiick die iiberlieferten Worte in Uebereinstimmung mit
grammatischer Logik bringen: XPH ^^ ^ouc voOv fxovxac Ttepi
^€V uiv icaci \ki\ pouXeiieceai (TtcpiepTOV Tap), <iXXd TTpdTreiv
ibc dTViJUKaci, TTcpl iLv h\ fiv pouXeuujvxai, \ki\ vofii2[€iv €ib€vai
t6 cu^Ptic6^€VOV, dXX' ibc b6Er| fitv xP^^M^vouc, 8,ti fiv tuxij
bfe T€VTic6^€Vov, ouTUj biavo€Tc6ai TT€pi auTiuv. OfiFenbar
*) [Rhein. Museum ffir PhiloL Bd. XXIIl (1868) p. 690 f.]
570 dyripdToc, fdTripaTOC, tdxripavToc.
ist ein Participium ausgefallen, welches den Gegensatz klar
vervoUstandigte: u)c bdEij ^kv xP^M^vouc, 5,ti av tuxij ^
fevTicoiievov dyvooOvTac, outoi biavoeicOai.
Im Panegyricus § 97 - liest man bekanntlich statt kqi
691 oubfe TaOT* d7T€Xpr|C€V auTOic in dem Citat des Dionysius Kai
jiTibfe TauT* u. s. w., und hat dieser Variante eine besondere
Wichtigkeit fiir die Entscheidung der Hiatusfrage beilegen
mtlssen. Obgleich nun vielleicht die Zulassung gerade dieses
Hiatus Kai oube fiir Isokrates nicht schlechthin zu leugnen
sein mag (was hier nicht niiher zu untersuchen ist), so muss
doch fiir das grammatisch-Iogisch durchaus unsinnige kqi
^r]bi des Dionysius irgend ein verstandlicher Entstehungs-
grund gesucht werden. Und dieser ist gefunden, wenn Iso-
krates — in vollster Uebereinstimmung mit seinem sonstigen
Sprachgebrauch — Kai \xr\v ovbi geschrieben hatte. Einer-
seits fiel \xr]V zufallig ganz aus, anderseits verschmolz es
eben so zufallig mit dem folgenden oubc zu dem syntaktisch
unmoglichen \xr]bL
3.
dTnpaToc, fdTripdToc, taTnpovToc.
[In einer Miscelle der 'Acta societatis philologae Lip-
siensis' Bd. II p. 447— 451 wurde von Ritschl die Stellensamm-
lung Ad. Kagi's mitgetheilt, die diesen zu dem Ergebniss
gefiihrt hatte: I) dYrjpaTOC hat seine Paenultima in Dichter
stellen niemals kurz, soudern immer lang mit einziger Aus-
nahme einer spaten Lapidargrabschrift im C. iuscr. Gr. III N.
6269, wo es heisst riapOevic dvOdbe KeiTai dTrjpaTOc d9avdTii
T€, wahrend in Euripides Aul. Iphigenia zwar dem Verse 567
KXeoc dyripaTov piOToi der antistrophische dTTeveTTU) viv d|ui€T€-
pu)v entspricht, diess aber bei Euripides nichts beweist; II)
dyrjpaToc ist auch in der Prosa die einzige verbiirgte Form, und
die Schreibung dTripavTOC, die in der ganzen griechischen
Litteratur nur ein einziges Mal in der Planudeischen .Antho-
logie (fiir das Epigramm des Simonides aus Anth. Pal. VII,
253, bei Bergk p. 1150) vorkommt und sonst keinerlei Gewahr
dxripaTOC, fdyripdToc, fdTf|pavTOC. 571
hat^ ist aus unseren Lexicis zu streiehen. Dazu bemerkte
Ritschl theils in Anmerkungen (p. 448 f.), theils in einem be-
sondern Nachtrag (p. 450 f.) das Folgende. C. W.]
I) Hinzuzufiigen ist [der Sammlung von Dichterstellen ^
wo dTTipaTOC mit langer Paenultima sieh findet] ein Vers der
Sibyllinischen Orakel lU, 418:
0ric€i' dTnpaTov b' 2Eei kX^oc eccoji^voiciv 449
ohne Variante, was natUrlich Jacobs [Anth. Palat. Bd. III
p. 216] nicht abhielt ihm (scilicet 'metro reclamante') sein ge-
wohntes 'lege dyripavTov' zur Begleitung zu geben. — Miisste
[in Euripides' Aul. Iphigenia 567] genaue Sylbenentsprechung
stattfinden, so wiirde man dyiipaov zu schreiben habeu, was
eben durch dTrjpaTov glossirt zu werden pflegt: s. u. — [Das
Beispiel der Inschrift C. I. Gr. III N. 6269] will um so
weniger besagen, als hier klarlich eine Homerische Remi-
aiiscenz vorliegt: eine Reminiscenz an die haufige Verbin-
dung dyripaov dOavdTTiv t€ (wie B, 447) und die noch haufi-
gere dOdvaToc Kai dyripaoc (wobei es gleichgttltig ist, dass
Aristophanes und Aristarch die Contraction dyripwv dTrjpwc
dyripiD vorzogen). Danach woUte der Versificator oder sollte
der Steinmetz ohne Zweifel ArHPAOCAGANATHTe schreiben.
II) Hinzukommt [zu den Stellen in der Prosa, wo sich 450
die Form dTiipaToc findet] z. B. Aristoteles de caelo I p. 2706 2
dTrjpaTov Kai dvaXXoiiDTov Kai diTaGec; — ferner, wie zu er-
warten, die Glossenerklarungen der Grammatiker: dYrjpaov,
dYrjpaTov bei Hesychius; dGdvaToi, dYiipaToi "EXXrjvec (dOdva-
Toi, dYTipw 'Attikoi) bei Moris; und regelmassig ebenso alle
Seholiasten der Dichter, niemals dYrjpavToc.
[Die Schreibung dYrjpavToc aber ist] vielleicht doch nicht
ganz [aus unsem Lexicis zu streichen], obgleich ein nur ein-
maliges Vorkommen an sich allerdings zur Annahme eines
zufalligen Schreibfehlers berechtigen wiirde. Denkbar ist
namlich dennoch, dass in den Zeiten der Verfalls der
Sprache das Byzantinerthum sich durch das Nebeneinander-
bestehen von Formen wie dTT^paTOC (von Tiepdu)), dTT^poTOC
(von irepac) imd dir^pavToc (von Tiepaivu)) verfiihren liess,
neben dYrjpdToc (wofur moglicher Weise, zumal bei der da-
572 dxripaTOC, tdTrjpdTOC, ^oiTnpctVTOc.
maligen Bedeutung der Accentuation , selbst dTripaToc an-
genommen werden konnte) auch ein fehlerhaftes dyiipavToc
zu bilden und dieses, gerade weil man dxripaTOC mit paoni-
scher Messung sprach^ iiberall da am Platze zu finden, wo
der Yers eine Lange yerlangte. Und das war offenbar die
Anschauung, von der man in den Zeiten Valckenaer^s [der zu
Phoen. 1 dyripavTOV in dem Euripideischen Epigramm bei-
behielt] und Ruhnkenius' [der bei Stephanus Byz. unter <t>dcTi-
Xic m dem Epigramm des Theodektes las dKTib dxripdvTOuc
(statt dKTipdTOUc)] ausging, in denen man bei Athenaus [II
p. 61 £ in dem Epigramm des Euripides] noch nichts anderes
als dTrjpavTOV vor Augen hatte [wahrend die Handschriften
dyripaTov bieten. C. W.], imd es durch das dTrjpdvTUi der
(Planudeischen) Anthologie bestatigt fand, dass diess eine
dem Versbediirfniss dienende poetische Nebenform seL Und
ein zweites Beispiel tritt doch [eben] aus dem Euripidei-
schen Epigramm bei Athenaus hinzu^ sei es dass die dor-
tige Vulgate dTripavTov aus dem jungen Codex des Aldus in
in die Princeps liberging, aus der sie sich bis auf Casaubonus
und Schweighauser, ja sogar Dindorf erhielt, oder Musuros
sie aus seiner eigenen Gewohnung einschwarzte. Was dieser
Auffassung aber zu einer unverachtlichen Bestatigung dieut,
ist der Umstand, dass zweimal bei Aristoteles eine Form
Trjpavcic vorkommt: Phys. acr. III p. 201a 19 jidOTicic Kai
idTpeucic Kai kuXicic Kai fiXcic Kai fibpuvcic Kai Tnpovcic; Me-
taphys. XI p. 10656 20 jbidOTicic, IdTpeucic Kai kuXicic, pdbicic,
fiXcic, THpctvcic, fibpuvcic, an welcher letztem Stelle nur ein
Vaticanus statt Tnpotvcic gibt 7T€7Tavcic Treipavcic. Nicht als
wenn schon der Aristotelischen Zeit die Missbildung T^ipavcic
zuzutrauen ware, wohl aber den byzantinischen Abschreibern,
im besten Einklange mit ihrem dTilpavTOC. Aristoteles selbst
schrieb so gewiss T^lpacic, wie diese Form allein auch die
Grammatiker kennen: THPCtc jbi^v dcTiv f) TeXeuTaia f)XtKia, t^-
pacic bk r\ in* auTfjV 7T6peucic Ammonius p. 37; pucd, f| ^d-
pavcic, x) Tfjpcicic Suidas, wo es neben indpavcic um so naher
gelegen hatte auch THpavcic zu setzen, wenn diese Form aus
alterer Zeit ware liberliefert gewesen.
REC. V. G. I. VOSSII ABISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I. 573
4.
Recension von 'Gerardi Ioannis Vossii Aristar-
chus sive de arte grammatica libri septem. edidit
C. FoRTSCH. Pars. V Halle 1833.*)
Von den verschiedensten Seiten her sieht man in der 441
neuesten Zeit Anstalten und Vorbereitungen machen, um dem
immer fiihlbarer werdenden Bedurfniss einer wissenschaft-
lichen Darstellung der lateinischen Grammatik wenigstens
provisorisch durch allerhand Surrogate abzuhelfen. Dass
eigentliche Schulgrammatiken, so viel auch sonst gerade durch
sie in den letzten Decennien gefordert worden ist, keinen
Ersatz geben konnen, versteht sich ohne weitere Ausfiih-
rung von selbst. Zweierlei Grundlagen sind es vornehmlich,
auf denen eine lateinische Sprachwissenschaft wird erbaut
werden miissen. Die eine sind die grossartigen Resultate
der neuern sprachvergleichenden Forschuugen, die jetzt durch
Bopp's jiingste Arbeit, durch seine vergleichende Grammatik,
hoffentlich auch den classischen Philologen etwas zugang-
licher werden diirften; wiewohl dadurch immer der Wunsch
nicht ausgeschlossen wird, dass ein mit jenen Forschungen
wie mit dem gewohnlichen philologischen Standpunkte Ver-
trauter eine dem letztern angepasste Uebersicht der bisher
fiir griechische und lateinische Grammatik insonderheit ge-
wonnenen Ausbeute, und zwar in deutscher Sprache, zu geben
sich entschlosse. Eine zweite Anforderung wird besonders
durch ihren Mangel eben bei jener sprachvergleicheuden For-
schung klar: es ist diess die Forderung, sich in den moglichst
voUstandigen Besitz des gesammten lateinischen Sprach-
materials, selbst nicht mit Ausschluss der verlorensten und
verstecktesten, fiir den grammatischen Zusammenhang oft
allerwichtigsten Aeusserungen der Sprache, zu setzen, woran
sich allernachst anschliessen muss die nicht minder voU-
*) [Au8 der ^AUgemeinen LiiieratnrZeitung' Halle und Leipzig
1833, November Nr. 208 und 209 p. 441—450: die hier fehlende Partie,
eine specielle Ausftibrung.iiber die Prosodie des Genetivs dlterius ent-
haltend, ist in den Opusc. Bd. II p. 667—676 wieder abgedmckt. C. W.]
574 RECENSION VON G. I. VOSSII
standige Zusammenstellung der von Philologen dreier Jahr-
hunderte an hundert einzelnen Orten zerstreut gegebenen
Erorterungen grammatischer Punkte, soweit ihnen ein dauem-
der Werth zukommt. Wie verdienstlich in dieser letztem
Beziehung Matthia's Bemiihungen fiir griechische Gram-
matik sind, wird imstreitig einmiithig gefQhlt, und schon
stellen sich ihnen ahnliche Bestrebungen fQr andere Disci-
plinen seit den letzten Jahren zur Seite, wie von Bahr fur
romische Litteratur, von Hermann fiir griechisches Staats-
leben. In beiden Beziehungen aber ist fiir lateinische
442Grammatik noch immer kaum etwas anderes zu nennen
ausser Konrad Schneider's imvergleichlichem Werke, was
eben deshalb auch bisher fast das ganze Ein und Aus jener
sprachvergleichenden Grammatiker gewesen ist, unter denen
dasLob sorgfaltiger Sammlung und eigenthiimlicher Verarbei-
tung des eigentlichen SprachstoflFes selbst, auch iiber die Gren-
zen der Schulgrammatik und des Handworterbuches hinaus,
fast nur Hartung (wiewohl mit merkwiirdiger Inconsequenz,
und mehr dem Worte als der That nach sich verschliessend
gerade gegen den bedeutendsten Zweig der Sprachverglei-
chung, das Sanskrit) in Anspruch nehmen kann: dagegen die
Einseitigkeit einer vom gelehrten Material entblossten Be-
handlung sich vor allem in den an sich scharfen Unter-
suchungen Landvoigfs (z. B. iiber die Personal- und Tempus-
formen) zu erkennen gibt. Durch Schneider^s friihen Tod,
lasst sich behaupten, ist die Fortbildung der lateinischen
Gramraatik um Decennien aufgehalten worden ; unvoUstandig,
ja man kann sagen kaum begonnen, wie sein Werk vorliegt,
hat es Erganzungen in seinem Geiste, wie durch Struve'8
treflfliche Schrift, wenige erhalten, und man muss, um das
historische Material der Sprache in seinem Gesammtumfange
wie in seinem Detail zusammenzufindeu, noch heutigen Tages
zu dem alten Denkmal hollandischer Polyhistorie, zu dem
Aristarchus des ehrenwerthen G. I. Vossius zuriickkeh-
ren, dieser unerschopflichen, wenn auch etwas iiberfuUten
und bisweilen ziemlich wiist geordneten Vorrathskammer,
die denn auch mit stillem und lautem Danke vielfaltig be-
nutzt worden ist. Ea kann hier nicht die Absicht sein, das
ARISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I. 575
seit zwei Jahrhunderten vorhandene und jed^, der sich mit
dem Studium der lateinischen Sprache grilndlich beschaftigt
hat, bekannte Werk naher zu charakterisiren: dass treu-
fleissige Beobachtung iiber sch^rfe Kritik, Erschopfung des
historischen Details aus allumfassender Belesenheit tlber ra-
tionelle Entwickelung und kimstlerische Gestaltung das Ueber-
gewicht hat, darin tragt es den Charakter seiner Zeit wie
seines Yerfassers; hier geniigt, ihm seine Stellung und seinen
Werth fiir die philologischen Studien unserer Tage angewiesen
zu haben. Zugleich liegt aber hierin die Rechtfertigung des
Unternehmens, das Werk in verjiingter Gestalt in den Kreis
gangbarer BQcher wieder einzufiihren. Es enthalt aber der
uns vorliegende Band in seiner ersten Halfte die zwei ersten
Bdcher de litteris imd de syllabis, in der andem eben
so starken das erste Buch der darauf folgenden vier Biicher
de analogia (et anomalia), so dass noch riickstandig sind
die drei letzten Biicher de analogia und de construc-413
tione liber singularis. Nach dieser Abtheilung lasst sich
die YoIIendung des Gauzen gerade fiir das Jahr vorausseheU;
in welchem das Werk sein zweihundertjahriges Jubilaum er-
lebt.*) Denn es erschien zuerst 1635 in Amsterdam unter
dem Titel Me arte grammatica', und in einem im wesentlichen
unveranderten Abdruck mit dem Zusatz ^Aristarchus sive — '
im Jahr 1662: welchen doppelten Titel die neue Ausgabe
zweckmassig beibehalten hat. Fragen wir nun naher nach
der neuen Ausatattung des wiedergeborenen Aristarchus^ so
besticht zunachst auch den fliichtigsten Blick die typogra-
phische Eleganz in Papier und Lettern. Doch schliesst sich
eben hieran auch sogleich ein Tadel an: das Buch ist viel
zu splendid gedruckt. Da moglichste Wohlfeilheit eine Haupt-
riicksicht sein musste^ so konnte ein nicht unbetrachtlicher
Raum allein dadurch erspart werden^ dass die uuzahlbare
Menge der aus Dichtem citirten Beweisstellen nicht beson-
*) [Die98 ist doch nicht geechehen; dem von Fdrtsch besorgten
ersten Theile der neuen Bearbeitung dea Vossischen Aristarchns folgte
zwar schon 1834 der zweite mit liber qnartus et quintus, edirt von
Friedrich August Eckstein; aber der dritte, daa sechste und siebente
Buch umfassende Theil ist nie erschienen. C. W.]
576 RECENSION V. G. I. VOSSII ARISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I.
ders abgesetzt, «ondem mit Cursivschrift, die auch so ge-
wahlt ist, in einem Zuge fortgedruckt wurde. Was « aber
das Innere angeht, so wird die billige Erwartung^ alle Ton
Vossius nach der Sitte seiner Zeit ganz allgemein citirten
Stellen alter Autoren nach Buch, Eapitel, Vers, Seitenzahl
genau nachgewiesen zu finden^ nicht getauscht, yielmebr ist
ihr mit einem durch 535 Quartseiten hindurch nie ermuden-
den Fleisse geniigt worden. So mQhselig und dankenswerth
aber auch immerhin diess Geschafb ist, so ist unsere Zeit
doch schon zu sehr gewohnt, diese Anforderung an die Be-
sorger neuer AbdrQcke als eine unerlassliche zu stellen, als
dass man sich nicht noch nach anderweitigen Zuthaten um-
sehen sollte. Indem wir nun solche keinesweges yermissen,
finden wir doch im Verfolg des Werkes eine gewisse In-
consequenz des Planes der Bearbeitung, die wir^ soweit sie
den spatem Theil betriffl, so weit entfernt sind zu mis-
billigen, dass wir yielmehr den spatern Gesichtspunkt gar
sehr schon von Anfang an gefasst und yerfolgt gewOnscht
hatten. Es werden namlich im Laufe des Werkes die litte-
rarischen Nachweisungen, die sich anfangs nur auf die Ton
Vossius selbst angefiihrten Stellen beschrankt hatten, all-
mahlich immer reichlicher^ namentlich werden zuerst zu den
von Vossius jedesmal behandelten Punkten Schneider, Rud-
dimaU; Seyfffert an den betreffenden Orten fleissig citirt, bis
am Ende — aber leider erst im ganz letzten Theile des
Bandes — die Randnoten des Herausgebers voUig die Ge-
stalt imd den Charakter vollstandiger Litteraturnachweisungen
annehmen, die sich nun auch nicht mehr bloss auf leicht
zugangliche systematische Werke, wie die genannten, oder
auf ForceIlini's, Gesner^s, ScheIIer'8 Lexica erstrecken, son-
dem hochst zweckmassig auch die zerstreuten Notizen der
Commentatoren, so weit des Herausgebers HUlfsmittel reich-
ten, in ihren Kreis aufnehmen. Wenn dieser Plan, der dem
Herausgeber selbst erst wahrend des Fortganges seiner Ar-
beit unter den Handen erwachsen zu sein scheint, fOr die
noch bei weitem wichtigeren folgenden Biicher festgehalten,
444 und wenn dem Mangel fiir die zu kurz gekommenen ersten
durch zweckmiissige Nachtrage abgeholfen wird, so wird diese
CODEX PALAE0GRAPHICU8. 577
neue Bearbeitung des Aristarchus ein jedem Bhilologen un-
entbehrliches Rdstzeug werden^ ein ahnliches Repertorium
ffir die lateinische Grammatik; wie der oben belobte Mat-
thia fCir die griechische, oder wie es in lexicalischer Be-
ziehung anfanglich xlie deutsche Ausgabe des Forcellini
beabsichtigte.
Seine wahre Brauchbarkeit wird das Werk natdrlich
erst erhalten durch die Indices, die wir nicht reichhaltig
und vollstandig genug wUnschen konnen, besonders den in-
dex rerum et verborum. Obgleich das Vorwort sich dar-
uber nicht ausspricht, sb sollen doch offenbar — was auch
das einzig verniinftige ist — die Specialindices der alten
Ausgaben, die den Gebrauch ausserordentlich erschweren, in
einen Generalindex zusammengeschmolzen und dieser dem
Ende des ganzen Werkes angeschlossen werden.
5.
Ueber einen Godex palaeographicus als Handbuch
fCir Philologen zum Selbststudium der griechischen
und lateinischen Palaographie.
[Ueber das von ihm geplante Unternehmen eines Codex
palaeographicus imter Yerwerthung einer neuen lithographi-
schen Erfindung sprach sich Ritschl zum ersten Male offent-
lich auf der Gothaer Philologenversammlung im Jahre 1840
aus, der er ^iiber die Anwendbarkeit einer lithographischen
Erfindung fUr wichtige philologische Zwecke* — laut den *
gedruckten Yerhandlungen p. 33 ff. — die unten stehenden
Mittheilungen machte. C. W.]
^Professor Ritschl ging von der Ueberzeugung aus, dass, ss
je hoher sich in unsem Tagen die ideelle Seite der classi-
schen Philologie entwickele, desto fester daneben gehalten
werden mUssten die materiellen Grundlagen, auf denen alle
Alterthumswissenschaft beruhe, d. i. die handschriftlichen
Quellen der Ueberlieferung. Dadurch werde bedingt die Noth-
wendigkeit eines steten Zurtickgehens auf die geschriebenen
Texte, und dadurch das BedUr&iss zuverlassiger Collationen.
FR. RIT8CRELII 0PV8CVLA V. 87
578 CODEX PALAEOGRAPHICUS.
Er deuiete kurz die Schwierigkeiten an, die sich der Befriedi-
gung dieses BedQrfnisses von jeher entgegengestellt haben
und noch entgegenstellen: Kostbarkeit; Mangel an Sachver-
standigen auf fremden Bibliotheken; unvermeidliche Unvoll-
standigkeit jeder CoUation; Unmoglichkeit alle die zahl-
reichen Nebendinge in eine Collation aufzunehmen, deren
Werth oder Unwerth sich nicht im voraus ermessen lass^
sondern sich erst dem Auge eines geschickten Textesbearbei-
ters ergibt. Darum auch blossen CoIIationen von jeher voU-
standige Abschriften vorzuziehen waren. Alle diese Hemm-
nisse seien mit einem Male aus dem Wege geraumt durch
. eine Erfindung des Lithographen Uckermann in Erfari^
deren Resultat sei: die vollstandige Facsimilirung ein- oder
mehrfarbiger Handschriften, mit der Unmoglichkeit eines Feh-
lers, mittels einer auch von jedem Nichtphilologen auszii-
fiihrenden Operation, bei sehr geringen Kosten und ohne die
mindeste Beschadigung des Originals. Es wurde daruber
der nachstehendc; von dem Erfinder selbst verfasste Bericht
mitgetheilt:
"Dem Originale, sei es ein Buch oder einzelne Blatter,
werden die Schriftziige oder Figuren durch ein chemisches
Verfahren entnommen und auf ein besonders dazu vorberei-
tetes Papier gebracht, ohne dass das Original auch nur im
geringsten darunter leidet. Von diesem Papiere wird die
Schrift durch ein weiteres Verfahren vermoge Auflosung ge-
trennt und einer Steinplatte, die besonders dazu vorbereitet
worden, unter einer den Umstanden angemessenen Tempe-
* ratur mitgetheilt und durch einige von der gewdhnlichen
Art abweichende Behandlungen zum Abdruck fahig gemacht
Diese Schriftzuge erieiden nun 2000 bis 3000 Abdrttcke, und
unter Umstanden auch mehr. Das Original wird treu mit
allen Mangeln und Vollkommenheiten wiedergegeben, und
bei einiger Aufmerksamkeit ist es nicht wohl moglich Fehler
hineinzubringen oder dem Original anklebende Unrichtig-
keiten zu entfemen; und wahlt man ein dem Originale glei-
ches Papier oder Pergament, so ist die Tauschung oft so
gross, dass man eins mit dem andern leicht verwechseli
Die Preise fiir der Art Druck sind den Umstanden naeh
CODEX PALAEOGRAPHICUS. 579
sehr billig zu Bennen. Auch konnen auf diese Art mehr-
farbige Abdriicke, als Landkarien, Gemalde u. s. w. geliefert
werden."
Erfurt, den 24. September 1840.
Uckermann.
Zur Bestatigung des Gesagten zeigte Prof. Ritschl zwei
Proben vor, die nach seiner Wahl und unter seiner Auf-
sicht aus Erfarter Handschriffcen waren entnommen worden,
und bezeugte namentlich und ausdrUcklich die Nichtbescha-
digung des Originals. Selbst eine Probe im grossen liess w
sich aufweisen: der kflrzlich von Dr. Moller in Uckermann-
scher Lithographie herausgegebene, bis dahin unedirte Liber
climatum eines arabischen Schriftstellers, bestehend aus 64 auf
beiden Seiten bedruckten Quartblattem und 21 mehrfarbigen
Karten, dessen Kosten laut naher nachgewiesener Rechnung
nur etwa den vierten Theil der fiir gewohnliche Lithographie
erforderlichen betragen (das Exemplar 3 Thlr. 25 Gr.). Von
diesem Verfahren empfahl nun der Berichterstatter eine dop-
pelte Anwendung.
I. Vollstandige Facsimilirung ganzer Codices, von denen
er fiir diesen Zweck besonders vier Classen hervorhob:
1) solche, deren Inhalt zum ersten Male bekannt ge-
macht wird ;
2) Handschriften von sehr schwieriger oder verderbter
Schrift (z. B. die Lexica Sangerman., Schol. Vat.
Eurip. u. a.);
3) alle Codices unici, den§n allein wir die Erhaltung
gewisser Schriftsteller verdanken (wie etwa Hesych.,
Phot. Lex., Tacit. Annal. I — VI, Fest., in mehr als
einer Beziehung Anthol. Palat.);
4) Handschriften, welche immer die Hauptgrundlage fiir
den Text eines an sich wichtigen Schriftstellers bilden
und bleiben werden (z. B. Aesch. Med., Soph. Laur.,
Aristoph. Rav., Plaut. Palatt., Terent. Bemb. u. s. w.).
Erinnerung an Orelli's haufige Forderung wortlicher Ab-
driicke auf dem Wege der (in gleichem Grade unzureichen-
deren und kostspieligeren) Typographie. In wiefem dieser
.37*
580
CODEX PALAEOGRAPHICUS.
ersten Anwendbarkeit in grosserm Masse und nach einem
bestimmtem Plane Folge zu geben^ bleibe der Zukunft vor-
behalten und sei namentlich von der Liberalitat der Regie-
rungen oder dem Ermessen reicher fundirter Bibliotheken
abhangig.
n. Weit naher liegend dagegen und mit geringen Mit-
teln sicher zu erreichen sei ein zweiter Zweck. Ffir die
kritische und exegetische Behandlung der alten Litteratur-
werke sei nichts so unerlasslich als Eenntniss der Mittel
und Wege, durch welche dieselben von ihrer ersten Auf-
zeichnung an bis auf die neuere Zeit ausserlich fort^epflanzt
worden. Gleichwohl lasse sich behaupteu, dass keinerlei
philologische Kenntniss imd Fertigkeit im ganzen weniger
verbreitet sei im Philologenstande als palaographische
Einsicht und Uebung. Andeutung dei; sehr nahe liegenden
Ursachen dieser Erscheinung *) Aus diesen
Grtinden erscheine als eine der wiinschenswerthesten Unter-
nehmungen ein auf dem kleinsten Baume moglichst voU-
standiger und zugleich wohlfeiler Godex palaeographicus,
als Hiilfsmittel fiir Philologen zum Selbststudium griechischer
und lateinischer Palaographie. Ein solches Handbuch her-
86 zustellen setze erst das neue lithographische Verfahren in
den Stand **) Der Berichterstatter er-
klarte zur Ausfilhrung dieses Planes in Gemeinschaft mit
Herm Uckermann bereit zu sein, wofem das Untemehmeu
von der hochansehnlichen Yersammlung gutgeheissen und dem
Lithographen fiir die von ihm aufzuwendenden, nicht unbe-
trlichtlichen Kosten durch eine vorlaufige Subscription die
erforderliche Garantie geleistet werde.'
[Nachdem die Philologenversammlung beschlossen hatte^
das ganze Unternehmen dem philologischen Publicum zu
empfehlen (s. die gedruckten Verhandlungen p. 62), wurde
am 1. October eine Subscriptionsliste aufgelegt; die von
Ritschl entworfene *EinIadung zur Subscription auf einen
*) [Die hier folgenden Ausfflhrungen kehren in der Einladung inr
Subscription u. 8. w. wieder und sind deshalb hier weggelassen. C. W.]
**) [Dasselbe gilt von den hier folgenden Darlegungen. C. W.]
CODEX PALAEOGRAPHICUS. 581
Codex palaeographicus, als Handbuch fUr Philologeu zum
Selbststudium der griechischen und lateinischen Palaographie'
lautete folgendermassen:]
Der Plan dieses Untemehmens^ zu welchem sich Pro-
fessor Bitschl in Bonn und Lithograph Uckermann in
Erfurt verbunden haben, wurde von der dritten Yersammlung
deutscher Philologen und Schulmanner in ihrer Sitzung am
30. September 1840 genehmigt und in ihren empfehlenden und
f6rdemden Schutz genommen. Er bemht zimachst auf einer
lithographischen Erfindung, vermoge deren mit einer Voll-
kommenheit; Schnelligkeit und Wohlfeilheit, wie solche durch
kein bisheriges Verfahren zu erreichen waren, durchaus treue
und fehlerlose Facsimiles von Handschriften^ ohne die ge-
ringste Beschadigung des Originales, anzufertigen sind. Die
grosseren palaographischen Werke von Mabillon, den Bene-
dictinem^ Montfaucon u. a. sind kostbar und wenig verbrei-
tet und gentlgen trotz ihrer weitlaufigem Anlage dem Be-
diirfniss dennoch nicht, weil sie der Anschauung nicht genug
bieten: aus vereinzelten Buchstaben, Sylben, Wortern und
Ziigen aber, wie sie an Basfs Commentatio palaeographica
in Eupfer gestochen sind, lemt vollends niemand alte Codices
im Zusammenhange lesen. Auch eine oder ein paar Hand-
schriften selbst gesehen und verglichen zu haben reicht nicht
aus; um Texte, wie z. B. Varro de I. lat. qder Vellejus, mit
Gliick zu behandeln, kohimt es darauf an, alle iiberhaupt
moglichen Wege, Mittel und Formen, durch welche die
schriftlichen Denkmaler des Alterthums von ihrer ersten
Aufzeichnung an ausserlich fortgepflanzt worden, in Ueber-
sicht imd fiir etwaige Anwendung stets in promptu zu haben.
Nur ganze Massen von Proben, und zwar jede immer eine
vollstandige Seite enthaltend, gewahlt aus allen Jahrhun-
derten, Landem, Schriftarten und Gattungen des Inhalts,
vermogen ein anschauliches Bild und eine klare Einsicht zu
geben von allen den Erscheinungen und Bedingungen, welche
eine fmchtbare kritische und exegetische Behandlung der
classischen Autoren ins Auge zu fassen hat: wohin nicht
nur Buchstabenverwechselungen und Abbreviaturen gehoreU;
582 CODEX PALAEOGRAPHICUS.
sondern auch Correcturen, Interpolationen; Rasuren^ Lacunen,
Glosseme; Marginal- und Interlinearscholien u. dgl.
Demgemass soU der Codex palaeographicus auf funfiiig
Bogen in Quart gegen 200 ausfiihrliche Proben griechischer
und liber 200 lateinischer Schrift umfassen: eine hinlangUche
Menge von Belegen, um, bei historischer Anordnung der-
selben; aus ihnen zugleich eine vollstandige Geschichte der
Verandenmgen griechischer und lateinischer Schrift zu ent-
nehmen. Obwohl fiir die wesentlichen Erfordernisse die
Handschriftenschatze Deutschlands und der Schweiz toII-
kommen ausreichen, soUen doch die weltbenihmten Stucke
auswartiger^ namentlich italianischer Bibliotheken nicht ver-
misst werden.
So viel irgend moglich, werden die Proben nur aus
Handschriften von Classikern genommen werden; auch wird
die Angabe der Stellen nach den gedruckten Ausgaben nicbt
fehlen. Eine vorauszuschickende Einleitung in die grie-
chische und lateinische Palaographie imd Handschriftenlehre
wird sich auf wenige Bogen beschranken.
Um sich von der Anwendung des neuen lithographischen
Verfahrens durch den Augenschein zu iiberzeugen, sind dieser
Ankiindigung zwei Facsimiles aus Handschriften der Biblio-
theca Amploniana zu Erfurt beigegeben, das eine aus einem
Priscianus, das andere aus einem werthvollen Manuscript der
Agrimensores.
Der Preis dieses Codex palaeographicus, der wegen
mehrfacher zu seiner Herstellung erforderlichen Reisen erst
in zwei Jahren vollendet sein wird, ist auf 5 Thlr. festge-
setzt. (Dasselbe Unternehmen mit gewohnlicher Lithographie
ausgefiihrt wiirde einen Preis des Exemplars von mehr als
20 Thlr. bedingen.) Eine recht zahlreiche Subscription wird
um so mehr gewiinscht, als einerseits der Lithograph fiir
dle von ihm aufzuwendenden, nicht unbetrachtlichen Kosten
im voraus einer gewissen Garantie bedarf, anderseits aber
das Untemehmen im reinen Interesse der Wissenschaft, zn
Nutz und Frommen der deutschen Mitphilologen begonnen
und pecuniarer Gewinn dabei nicht beabsichtigt wird. Mogen
sich darum die philologischen Landsleute dasselbe bestens
CODEX PALAEOGRAPHICUS. 583
empfohlen, und die Forderung der Subscription in ihrem
Kreise freundlichst angelegen sein lassen.
Bonn, 1840. Fr. Ritschl.
[Die weiteren Schicksale dieses Untemehmens sind kurz
folgende. Noch im Laufe desselben Monats October wurde
der Vertrag mit dem Lithographen Uckermann in Erfurt *
gelost, da sich iu Bezug auf die Ausftihrung des Planes
DiflFerenzen ergaben. Darflber berichtete Ritschl in der
iiachstjahrigen, der Bonner Philologenversammlung (s. Ver-
handlungen p. 84), sprach jedoch gleichzeitig die Hoffnung
aus, dass das Untemehmen mit andern Kraften und nach etwas
modificirtem Plane gliicklich werde zum Ziele gefiihrt wer-
den, und begnindete diese Hoffnimg durch Vorzeigung zweier
in Bonn angefertigter Facsimiles von Handschriften des Ovid
uud Terenz (s. Verhandlungen p. 85). Ja, in den gedruckten
Verhandlungen a. a. 0. ist die Anmerkung hinzugefiigt: ^diese
Hoffhung hat sich bewahrt, und wird schon der fUnften
[d. h. nachsten] Versammlung das erste Heft des Werkes
vorgelegt werden konnen.V Es wuirde namlich den 9. April
1842 mit der Buch- und Kunsthandlimg von Henry&Cohen
in Bonn ein Vertrag abgeschlossen, dem zufolg6 der ^Codex
palaeographicus Graecus et Latinus' nunmehr aus 12 Liefe-
rungen zu je 12 Blattern, also insgesammt aus 144 lithogra-
phischen Tafeln in Royalformat bestehen soUte, fiir die eine
lateinisch geschriebene Einleitung (von 2 — 3 Bogen) die
nothwendigen Erklamngen uud die motivirte Anweisung zur
chronologischen Ordnung der Stiicke geben wUrde (der Preis
jeder Lieferung war auf 15 Sgr. festgesetzt). Dieses Werk
hatte bei dem Stande der philologischen Studien in jener^
Zeit, sowie bei der Schwierigkeit, die damals fiir die meisten
Philologen bestand, eine grossere Zahl von Handschriften
aus Autopsie kennen zu lemen, von der tiefgreifendsten und
heilsamsten Wirkung sein miissen. Leider scheiterte seine
wie es schien ganz gesicherte Ausfiihrung doch noch in der
zwolften Stunde (aus hier nicht zu erorteraden Griinden), so
dass nicht einmal das erste Heft erschien. Fertig aber lagen
damals folgende zwolf Tafeln vor: 1) Cod. Erfurt. Prisciani
584 RECENSION VON TH. MOMMSEN^S
(XVII p. 21 Krehl); 2) Cod. Gothanus Psalm. (XII, 3), g«e-
chisch mit libergeschriebener latein. Uebersetzung; 3) Cod.
Erfurt. Ovid. metam. (VII, 141 ff.); 4) Cod. Bonnensis Terent
(Eunuch. inii); 5) Cod. Goth. Sallust. lugurth. (c. 17); 6) Cod.
Friburg. Terent. (Heautont. I, 1, 80 ff.); 7) Einzelblatt in
Heimsoeth'8 JBesitz: Priscian VI p. 263 Kr.; 8) Cod. Erfurt
' Caton. de mor. (IV, 13); 9) Cod. Perizon. Taciti dial. (c,34);
10) Cod. Cassell. Thucyd. (IV, 43, 3-46, 2); 11) Cod. Par.
£ Demosth. (in Stephan. I extr., in Stephan. II init.); 12)
Miscellanblatt, enth. Cod. Coislin.Jex. rhet. Bekk. Anecd. 6r. I
(p. 288 sq.), Cod. Vindob. Luciani u. a, Nur die Pariser
Sttlcke waren hier nicht nach neuen Durchzeichnungen ge-
geben, sondem nach den Kupfertafeln der Wilken'schen
Sammlung von Schriftproben nach Heidelberger und Pariser
Handschriften (s. Wattenbach: das Schriftwesen des Mittel-
alters p. 34), da Ritschl die im Besitz der Berliner Universi-
tatsbibliothek befindlichen 11 Eupfertafeln dieser Sammlung
zur Verfiigung gestellt waren. C. W.]
6.
Recension von ^lnscriptiones regni Neapolitani
latinae. edidit Theodorvs Mommsen.'
Leipzig 1852.*)
792 Es miisste sehr schlimm um deutsche Wissenschaft
stehen, wenn die melancholischen Gedanken, die der Vf. auf
der letzten Seite der Vorrede (iber die muthmassliche Auf-
nahme seines Buches aussert, in Erfiillung gehen, wenii
*dieses nicht vielmehr mit freudigem Danke und ungetheil-
tester Anerkennung fUr das genommen werden sollte was es
ist: ein siegreicher Bahnbrecher in sehr unwegsamem Gebiet,
ein unverrUckbarer Grund- und Eckstein des daselbst aufzu-
fUhrenden Neubaus, ein schwer zu erreichendes, schwerer
zu Uberbietendes Musterbild fUr die zukUnfkigen Bauleute.
*) [Au8 Zamcke'8 litter. Centralblatt 1862 Nr. 49 Sp. 792 — 795,
anonytn erschienen; daran^ wiederholt in den Jahrbilchera fUr PhiloL
u. Padag. Bd. LXIX (1864) p. 112-116. C. W.]
INSCRIPTI0NE8 NEAPOLITANAE. 585
Jahrhunderte lang hat die lateinische Epigraphik in einem
Zustande der Yerwilderung gelegen^ gleichsam ein privile-
girtes Asyl fiir Gedanken- und Gewissenlosigkeit^ naiven uud
anspruchsYoUen Dilettantismus, die sich in ihr niedergelassen
und mit Behagen eingerichtet haben wie kaum in einem
zweiten Sitz philologischer Studien. .Verwandte Disciplinen
haben langst Licht^ Regel und Ordnung empfangen; die an-
tike Numismatik fand ihren Eckhel^ die griechische Epigra-
phik ihren Bockh; zwei einsam leuchtende Wegweiser lehr-
ten auch fQr die lateinische die einzuschlagenden Richtungen^
Marini und Borghesi: sie fanden keinen Schiiler, der ihre
Anregung und ihr Beispiel in einigermassen gr5sserem Mass-
stabe zu fruchtbarer Anwendung zu bringen, die Einsicht,
Hingebung und Arbeitskraft gehabt hatte; am wenigsten in
Deutschland, wo bis auf den heutigen Tag eine Unbekannt-
schaft mit dieser reichen Fundgrube unsers Wissens vom
Alterthum heimisch ist, die gewisse Zweige der Philologie 79s
in einem von wenigen geahnten RUckstande gelassen hat.
Die zwei berfihmtesten Akademien Europas fanden es mit
Recht ihrer wiirdig, der allmalich erwachten und immer
schmerzlicher ■ gefOhlten Sehnsucht nach einer umfassenden
Sammlung und kritischen Bearbeitung des lateinischen In-
schriftenschatzes ihre hiilfreichen Hande zu leihen ; dem ver-
dienstlichen Willen entspr&ch keine verdienstlichere That.
Gegenwartig hat Deutschland seine lange Versaumniss
glanzend gutgemacht. In dem Mommsenschen Werke liegt
zum erstenmal> eine durchgreifende Leistung vor, welche die
lateinische Epigraphik zur ebenbiirtigen Schwester der Nach-
barbereiche erhebt, und der darum die Anerkennung einer
epochemachenden Bedeutung nicht entgehen kann. Das
Werk brauchte nur einen andem Titel zu haben, um ge-
radezu als erster Theil eines vollstandigen und planmassigen
Corpus inscriptionum latinarum zu gelten, wie es nur
immer vom Standpunkte heutiger Einsicht zu fordern ware.
Dieses zunachst darum, weil fiir ein solches das Princip geo-
graphischer Anordnung als das im allgemeinen einzig ver-
niinftige und durchfiihrbare ebenso bestimmt behauptet wer-
den muss, wie es sich in dem Bockhschen Werke bereits
586 RECENSION VON TH. M0MMSKN'S
tbatsachlich bewahrt hat. Mit dem unbedingtesten Rechte
liegt dann die chorographische Ordnung auch den einzeluen
Abtheilungen der gegenwartigeu Sammlung zu Grunde^ die
zuYorderst den grundsatzlichen und nicht hoch genug anzu-
schlagenden Werth hat, innerbalb des gewahlten Terrains
erschopfend und abschliessend zu sein — natiirlich nach dem
Masse des menschlicherweise erreichbaren — , somit der wahr-
haft sisypheischen Vergeudimg von Zeit und Kraften ein Ziel
zu setzen, die der Fluch der bisherigen Zersplitterung von
Stoff und Arbeit war, eine zuverlassige Controle zu geben fiir
bekanntes und unbekanntes, sowie einen sichem Anhalt fur
zukiinftige Erganzungen, und zugleich die fluthende Masse
von grossen und kleinen, guten und schlechten Biichern, die,
in Deutschland zum guten Theile kaum dem Namen nach
gekannt, liber neapolitanische Inschriften handeln, im Ori-
ginal entbehrlich, in ihrem wirklichen Gehalte zuganglich,
in ihrem dauernden Ertrage zum wissenschaftlichen Gemein-
gute zu machen. Es treten denn in den ersten acht Haupt-
abschnitten des Ganzen, fiir deren jeden sowie ffir seine
Unterabtheiluugen uns vorausgeschickte Specialeinleitungen
den zusammenhangenden Ueberblick iiber die localen Vor-
rathe und Hiilfsmittel geben, die acht italischen Provinzen
der spatem Zeit, die ganz oder zerschnitten den Umfang des
heutigen Konigreichs Neapel bilden (Bmttii, Lucania, Cala-
bria, Apulia, Campania, Samnium, Valeria, Picenum), mit
einem wohlgegliederten Gesammtbestande von mehr als
6300 Inschriften auf, die selbst wieder nach /Territorien, iu-
uerhalb dieser nach einzelnen Ortschaften, und erst unter
diesen nach Sachrubriken geordnet sind. Wahrend aus sol-
cher Vertheilung der unberechenbare Gewinn eines so voll-
standigen wie scharf begrenzten Bildes von jeder localen
Gruppe oder Individualitat erwachst und zugleich alles sach-
lich gemeinsame, soweit es in der lebendigen Wirklichkeit
in einander griff, unter einen Blick zusammengefasst bleibt,
ist fiir die locale Orientirung ausserdem noch durch zwei
chorographische Karteii von Kieperfs Meisterhand gesorgt^
die dem Werke zu nicht geringem* Schmuck gereichen.
Mit welchem praktischen Verstande als ungefahre Zeit-
INSCRIPTI0NE8 NEAPOLITANAE. 587
grenze fiir das aufzunehmende der Ablauf des sechsten Jahr-
hunderts unserer Zeitrechnung eingehalten, in Beziehung auf
christliche Inschriften, sowie auf weniges andere, die Forde-
rung absoluter Vollstandigkeit ermassigt, bei der Anordnung
selbst in den zahlreichen Collisionsfallen mit weiser Accom-
modation der Natur des Stoffes Rechnung getragen ist, der
Ausnahmen yon der Regel so gebieterisch erheischt wie die
Regel selbst; wird man nicht ohne Befriedigung und Beifall
in der schon und kraftig geschriebenen Vorrede ausgeflihrt
lesen, die iiber alle Seiten der Bearbeitung die belehrendste
Auskunft gibt. Auf solcher, in der Sache selbst begrandeten
Accommodation beruht das Aufgeben des chorographischen
Princips in den drei letzten Hauptabtheilungen des Ganzen,
von denen die neunte 69 auf Wiae publicae' bezQgliche Stiicke
vereinigt, die zehnte unter 632 Nummern sammtliche klei-
nen Auf- und Beischriften des ^instrumentum domesticum'
zusammenstellt, die elfte unter 887 Nummem diejenigen In-
schriften vorfuhrt, welche entweder ungewissen, aber neapo-
litanischen Fundortes sind, oder fremden Ursprungs, aber
gegenwartig im Museo Borbonico aufbewahrt.
Wir sind nicht liberrascht zu erfahren, dass die Ver-
einigung eines so reichen Materials von nahe an 8000, und
zwar echten, Inschriften, wie es jetzt gesichtet und ausge-
stattet vor uns liegt, das Werk einer siebenjahrigen Arbeit
ist; wir miissen hinzuftigen, einer so beharrlichen, vielartigen,
miihe- und aufopferungsvollen Arbeit, dass sie allein hin-
reichen wiirde, dem Herausgeber unsere Bewunderung zu
sichem. Es ware eine Beleidigung fiir ihn, wenn wir ver-
sichern wollten, dass dieses Material nicht durch Zerschnei-
dung der gedruckten Thesauren mittels der Papierscheere
zusammengebracht worden; auch nicht bloss durch die aller-
dings erschopfende Auanutzung der schier uniibersehlichen
epigraphischen Monographienlitteratur, sowie der gedmckten
und ungedruckten Stadtegeschichten und Alterthiimer, die
italianischer Provincial- und Localpatriotismus in fmchtbar-
ster Fiille hat aufspriessen lassen; erhebliche Ausbeute hat
die Einsicht mancher der zahlreichen handschriftlichen In-
schriftensammlungen gebracht, von denen ein so grosser
588 BECENSION VON TH. MOMMSEN^S
Vorrath — fast alles noch ungehobene Schatze — in den
794 offentlichen und Priyatbibliotheken Italiens vergraben li^;
ohne Vergleich die Hauptquelle^ gegen die alle andem weit
zuriicktreten an Werth, und ohne deren Yoraussetzung jeder
Gedanke an die wissenschaftliche Begriindung der lateinischen
Epigraphik und die materielle eines neuen Thesaurus eine
baare Thorheit ware, ist ihm die Autopsie .der Originale
gewesen. Und zwar meistens seine eigene, zu der ihn,
ausser der Durchsuchung des von epigraphischen Reichthu-
mern strotzenden Museo BorbonicO; mehrjahrige Bereisung
fast aller Theile und Winkel des Eonigreichs in den Stand
setzte; erganzend die von Freunden und Fachgenossen, aber
nur solcher, die gleich ihm der seltenen Kunst des Inschrif-
tenlesens und Abschreibens Herr waren, von deren Schwie-
rigkeit^n in unsern hyperboreischen Landen kaum die
Ahnung verbreitet ist, und deren Mangel auch jenseits der
Alpen der Epigraphik so tiefe, zum Theil- unheilbare Wun-
den geschlagen hat.
Dass nun der Ausdauer in Zusammenbringung des Ma-
terials und dem Geschick in seiner systematischen Zurecht-
stellung die gewissenhafteste Sorgfalt in seiner Darlegrmg
entspricht, daran haben uns Mommsen's Arbeiten langst ge-
wohnt. Nirgends wird man im Texte der Inschriften, wie
in der Angabe der Fundorte, Quellen, Hiilfsmittel, Varianten,
Besserungsversuche u. s. w. die reinliche und peinliche Akribie
vermissen, die allein der Forschung einen zuverlassigen
Boden bereitet, und die doch zugleich mit einer so knappen
Beschrankung, einer so zweckmassigen, weil zweckbewussten,
Ausscheidung des Wesentlichen Hand in Hand geht, dasj^
ein imermesslicher Ballast, unter dem dieser Stoff bisher ge-
achzt hat und der die 138 Druckbogen des stattlichen Fo-
lianten um ein sehr betrachtliches angeschwellt hatte, uber
Bord geworfen werden konnte.
Sind die aufgezahlten Vorziige halb mechanischer Natur,
auf einer specifischen Technik und Routine beruhend, und
allerdings von Rechtswegen (factisch nur allzuwenig) die all-
gemeine condicio sine qua non fiir jeden epigraphischen A^
beiter, so tritt uns daneben in noch hellerm Lichte die rein
INSCRIPTIONES NEAPOLITAN*AE. 589
geistige Seite der Behandlang entgegen. So iiberraschend
aber aueh fast jedes Blatt des Buches Zeugniss ablegt von
der umfassenden Uebersicht iiber die weiten Raume der Epi-
graphiky von der Vertrautheit mit ihren indiyiduellen Mitteln,
Forderungen und Bedingungen, von der kundigsten und viel-
seitigsten Beherrschung des historischen und antiquarischen
Gesammtgebietes, von der Feinheit der Combination und der
Fiille einschneidenden Scharfsinns, womit Schwierigkeiten
und Probleme aller Art erkannt und entweder gelost oder
der Losung entgegengefiihrt werden; dennoch erkennen wir
in allen diesen Tugenden noch nicht den eigentlichen Schwer-
punkt des Ganzen. Sondern, wodurch diese Leistung einen
nicht bloss relativen, sondem absoluten Fortschritt begrtindet,
das ist die Methode. Diejenige kritische Methode, die, eine
unbestrittene Errungenschaft der deutschen Philologie, sich
bisher an den Schriftstellertexten herausgearbeitet und deren
Umgestaltung bewirkt hat, ist hier zum erstenmal mit gleich
klarem Bewusstsein wie sicherer Kunstiibung auf die In-
schriftentexte angewendet; die Methode, welche vor allem
die Geschichte der Ueberlieferung in ihren Stufen und Ver-
schrankungen ins Licht stellt, durch strenges Zeugenverhor
zur Wtirdigung der Quellen gelangt, diese in selbstandige
und abhangige scheidet, und so statt flacher Eklektik ur-
kundlichen Boden und massgebende Norm gewinnt.
Ein hochst lehrreiches Verzeichniss der ^auctores prae-
cipue adhibiti' fasst auf p. XVII — XX die allgemeinen Er-
gebnisse dieses Processes zusammen; aber, mit Gonsequenz
im kleinen wie im grossen durchgefiihrt, ha:t jene Methode
ihre augenfalligste Frucht im Gebiete der hoheren Kritik
getragen, indem sie eine principmassige Scheidung des Ech-
ten und Unechten gelehrt hat, die der durch absichtliche
Falschung \md urtheilslose Glaubigkeit masslos verwahr-
losten lateinischen Epigraphik vor allem noth that. Mit eben
so heilsamer Strenge wie taktvoller Masshaltung sind aus
der Gesammtzahl der neapolitanischen Inschriften nicht we-
niger als 1003 Stiick als falsch oder durchaus verdachtig
ausgemerzt und zugleich durch die hochst angemessene Ein-
richtung fQr immer unschadlich gemacht, dass sie in eine^
590 REdENSION VON TH. MOMMSEN^S
besondeni; auch besonders paginirten Anhang verwiesen
worden sind. Und dieser negative Theil der Arbeit ist nicht
ihr kleinster Werth, wie schon die fliichtigste Vergleichung
mit Orelli^s San^mlung, aus der Deutschland seine Kenntniss
der lateinischen Epigraphik vornehmlich zu schopfen pfiegt,
lehren kann.
Dass auf vollstandige Erklarung in Form eiiies eigent-
lichen Gommentars verzichtet worden ist, wird, wer sach-
kundig ist und nachzudenken gelernt hat, nicht sowohl ent-
schuldigen als loben; man miisste denn die neapolitanischen
Inschriften lieber nach 14 als nach 7 Jahren, und einen
Thesaurus sammtlicher, wohl gegen 80000 anzuschlagender
lateinischer Inschriften giinstigstenfalls in 50 Jahren haben
woUen. Der Andeutungen zur Erklarung sind durch das
ganze Werk genug verstreut; bei bedeutendem StGcken
stellen btindige Einleitungen auf den rechten Standpunkt;
den Erlauterungen zu dem Abschnitt Wiae publicae' fehlt
kaum eiwas zu einem voUstandigen Gommentar. Aber den
Haupt-ersatz fiir einen solchen gibt derjenige Theil des Bu-
ches, in dem sich die Verdienstlichkeit des ganzen Werkes
gewissermassen wie in einem Brennpunkte concentrirt: die
mehr als 200 Golumnen auf 76 Seiten engsten Drucks fal-
lenden Indices, die mit einer so unvergleichlichen Sorgfalt,
erschopfenden VoIIstandigkeit und liberdachten Gliederong
ausgefUhrt sind, dass sie nicht selten die Resultate lang-
795 wieriger Untersuchungen in einer Zeile zusammendrangen
und uns den Gehalt und Ertrag dieses InschriftenschatKes
ftlr Specialgeschichte und Alterthiimer, fiir Verfassung und
Verwaltung, Municipal- und Golonialverhaltnisse, Weltliches
und Geistliches, und wie die librigen Seiten des gesammten
dffentlicheu und Privatlebens heissen, gleichwie in einem
Netz vor Augen legen. Wenn fiir solchen Zweck die Ge-
sichtspunkte der Theilung des Stoffes dergestalt vervielfaltigt
werden mussten, dass an die Stelle des seit zwei Jahrhun-
derten gtiltigen Scaliger'schen Schematismus die Zahl von
35 Indices getreten ist, so wird auch diese Neuerung sich
als vorbildliches Muster bewahren.
Kttrzer als hiermit geschehen, Hess sich liber einen so
INSCBIPTIONES NEAPOLITANAE. 591
reichen Inhalt und eine so neue Leistung nicht sprechen,
wenn ihre eingreifende Bedeutung erhellen sollte. Hat diese
Anzeige bloss zu loben gefunden, so ist das nicht ihre^ son-
dern des Buches Schuld, und die Berechtjgung dazu aus
einem halbjahrigen, wenig unterbrochenen Studium geschopft.
Dass Einzelheiten auszusetzeu; zuzusetzen, besser zu machen,
anders zu wtinschen waren, versteht sich von selbst bei
einem StoflF, der wie ^Papier ohne Ende' ist; es ware klein-
lich, und am wenigsten dieses Ortes, an Kleinigkeiten oder
Unvermeidlichkeiten da herum zu makeln, wo nicht nur
plura nitent, sondern diesmal tantum non omnia nitent.
Wiinschen wir uns vielmehr Gluck zu einer innem und aus-
sem Anlage, die auch darin die wahre Bestimmung eines
solchen Buches erfiillt, dass sie Nachtrage und Erganzungen
an- und einzureihen nicht bloss bequem gestattet, sondern
uberall oflFen und ehrlich auffordert. Hoflfen wir zugleich,
dass diese Bearbeitung der neapolitanischen Inschriften, da
sie nun einmal nicht die erste Abtheilung eines umfassenden
Corpus geworden ist, wenigstens der nachste Antrieb zu
einem solchen werde. An welchen Klippen oder Untiefen
jener Plan eigentlich gescheitert ist, lasst sich aus den nicht
ganz klaren Andeutungen der Vorrede nicht herauslesen;
gewiss ist, dass wir niemandem in der Welt zu nahe treten,
wenn wir sagen, dass die Konigl. Akademie der Wissen-
schaften in Berlin, deren liberale Verdienste um das vor-
liegende Werk der Vf. mit gebiihrendem Danke zu riihmen
weiss, eine allseitig befahigtere Kraft als die seinige zur
Ausfuhrung ihres grossen Gedankens vergeblich suchen wiirde.
Schliesslich konnten wir es uns nicht verzeihen, wollten
wir nicht sehr ausdrticklich den in seltenem Grade liberalen
Sinn und ehrenwerthen Untemehmungsgeist hervorheben,
mit dem der Verleger dem Werke eine aussere Ausstattung
verliehen hat, die mit der innern Treflflichkeit im wiirdigsten
Einklang steht imd dasselbe zu einem GlanzstUck deutscher
Typographie macht, wie es auf ahnlichem Gebiete nicht
seines Gleichen findet. Das pergamentartige Veliii von blen-
dender Weisse, die Scharfe und Sauberkeit der Typen, die
treu nachbildende und doch nirgend in Kiinstelei ausartende
592 UNSEBE TACTGESETZE
Druckeinrichtung, welche mit bewundemswiirdig praktischer
Berechnung gefalligstes Ebenmass und weiseste Raum-
erspamiss zu verbinden weiss (man sehe z. B. das typo-
graphische Meisterstiick, die amiternischen Kalenderfasten
auf p. 308 £), endlich die liberaus sorgfaltige Correctur (nur
das mehrmalige suppeUex ist uns aufgefallen)^ gewahren zu-
gleich eine wahre Augenweide und den wohlthuenden £in-
druck durchgangiger Zweckmassigkeit. Hieraus begreift sich
der Preis von zwanzig Thalern, viel Geld an sich, aber fur
das Werk wie es vorliegt in der That ein billiger Preis.
Je wenigem Privaten er allerdings die Erwerbung des Buches
in unserm an Gelehrten reichen, an reichen armen Yater-
lande gestatten wird, desto angelegentlicher, dQrfeu wir zu-
versichtlich vertrauen, werden es die Bibliotheksvorstande
als Ehrensache. behandeln, diu^ch seine Anschaffung diesen
und den gesanunten Alterthumsstudien einen kraftigen Yor-
schub zu leisten, den Verleger filr sein opfervolles Wagniss
zu entschadigen, und andere zu ahnlichen Untemehmungen
zu ermuthigen, welche die Wissenschaft mit eiuem so mach-
tigen Stoss vorwarts bringen.
7.
Die Anwendung unserer Tactgesetze auf deu autiken
Rhythmus.*)
IX Alles bemht hier auf drei Grundannahmen: 1) wesent-
liche Uebereinstimmung, im rhythmischen Gebiete, der an-
tiken Musik mit der modernen; 2) unweigerliches Erforder-
niss der Tactgleichheit (oder Gleichtactigkeit) fOr den Be-
griff der Musik; 3) ganzliches Zusanuuenfalleu uud Sich-
decken der Metrik und der Musik in quantitativ - rhythmi-
scher Beziehung.
*) [Au8 W. Brambach'8 Rhjthmi^chen und metri^chen Untersacbim-
gen (Leipzig 1S71), Einleitong p. ix — xi. Diese Mittheilong der An-
sichten Ritschr^ ist dort eingefuhrt mit den Worten: 'es ist mir yei-
8tattet, au8 brieflichen Aeusserungen F. Ritschrs einige sehr treffende
Bemerkungen ^ber die Anwendung unserer Tactgesetze aof den afi-
tiken Rhythmus mitzutheilen.']
UND ANTIKER BHYTHMUS. 593
Keine von diesen drei Annahmen finde ich philolo-
gisch bewiesen oder beweisbar: wie mir denn die ganze
moderne Theorie nur eine tiefer begriindende Steigerung der
rein dilettantisch durchgefiihrten Aperschen Grundanschauung
zu sein scheint.
Was wird aus den, vom 6ten bis ins 16te Jahrhundert
reichenden, zahllosen Ghoralmelodien, die Tactgleichheit mit
nichten haben? Hort das darum auf Musik zu sein.? —
Ferner, wenn in der 'weissen Dame' Act II No. 8 Dreiviertel-
und Zweiviertel-Tact wechselt, desgleichen z. B. im ^Prinz
Eugen der edle Ritter' Zweiviertel- und Dreiviertel-Tact*),
nicht minder in italianischen Volksliedem, die ich selbst vor x
dreissig Jahren in Italien aus dem Munde des Volkes er-
lauscht und aufgezeichnet habe, — ist das Gleichtactigkeit?
und nicht dennoch Musik? Dass dergleichen heutzutage nur
als singulare Ausnahme erscheint, thut nichts zur Sache:
die praktischen Bedingungen symphonischer Musik haben es
eben ganz zuriicktreten lassen. Aber was jetzt vereinzelt
(also doch moglich), k-ann das nicht in antiker Musik in
weit grosserer Ausdehnung existirt haben?
Eng damit zusammenhangend ist die Frage, ob zwei
Arsen (nach Bentley^schem Sprachgebrauche) zusammenstos-
sen dUrfen. Die moderne Theorie leugnet das und schaflPt
all dergleichen entweder durch Langendehnung (d. h. Thesis-
unterdriickung: recht unpassend ^Synkope' getauft, die ja
in heutiger Musik etwas ganz anderes bedeutet) oder durch
Pausen weg. Ich will nicht von der grossen Monotonie
*) Obwohl ich weiss, dass hier verschieden rhjtbmisirt werden
kann nnd rbytbmiBirt wird. Icb finde in Fink^s 'Musicaliscbem Haus-
scbatz der Deutscben' Abtb. III p. 330 (n. 535) wecbselnden y^- und
V^-Tact bebanptet, 'was aber nicbt gleicb sei V^-Tact'; zugleicb
aber eine zweite Rbjtbmisimng beigebracbt in einem %-Tact, die mir
sebr verkebrt scbeint [Dazu bemerkte Brambacb nocb Folgendes:
'Icb verzicbte darauf, die Beispiele des Tactwecbsela bier vpllsilUidig
anzufClbren, welcbe F. Ritscbl unseren Volksliedern entnomn^n und
mir gfitig mitgetbeilt hat; desgleicben die von ibm binzugefugten pi-
kanten Proben z. B. eines elp&ssiscben Nationaltanzes, oder der merk-
wiirdigen Fugencompositionen von Anton Reicba, oder selbst der Ri-
cbard Wagner^scben Opem.']
FR. RITSCHELII OPV8CVLA V. 38
594 UNSERE TACTGE8ETZE UND ANTIKER RHYTHMUS.
reden, wenn eine Menge der reizendsten Rhythmusbilder
sammt und sonders in iambisch-trochaischen Grang verwan-
delt wird. Aber was wird denn so aus dem t^voc fmi6Xiov,
welches doch die Alten alle als einen puOfioc cuvexrjc aner-
kennen? Bei den Neueren lese ich, dass diese Tactart der
modemen Musik durchaus fremd sei. Was ist denn aber
— ^ ^ anders als T T f f f; nioge man das nun als die Com-
bination von ^^- ^^^ V^-Tact ansehen (wie in den oben an-
gefiihrten Fallen) oder als ^^-^act? Oder meinetwegen
aucb; was fOr die rhythmische d. i. qualitative Natur der
betreffenden Sylben oder Noten ganz dasselbe ist und nur
/ /
einen quantitativen Unterscbied begriindet, als '>u^u'Zu
oder|5pJpp| d. i. %-Tact?
Dass die antike Antispastentheorie (wonach z. B. Mae-
cenas atavis edite regibus = c^-w|uz_w|^^v-'_.) Unsinn is^
leugnet wohl niemand. Freilich hat auch Aristoxenus sol-
chen Mechanismus: wie ich denn tiberhaupt das (heutzutage
schier ketzerische) Bekenntniss nicht zurQckbalte, dass mir
XI die Theorie des Aristoxenus ganz und gar nicht als unbe-
dingt massgebender Ausdruck des objectiv Wahren gilt, son-
dern nur als ein subjectiver Yersuch zu dessen Erfassung:
ein eben so geistreicher und energisch consequenter, wie
eben darum von einseitigen Abstractionen nichts weniger als
freier Versuch. Aber von solchen verkehrten Anwendungen
abgesehen, bin ich an sich durchaus nicht dafQr entschiedeu^
einen antispastischen Rhythmus^ unter gewissen Umstanden
und Bedingungen, absolut zu leugnen und ttuE xai XdS aus-
zutreiben.
An eine absolute matbematisch-exacte Ausgleichung der
Sylbengrossen in der Metrik glaube icb nicht^ sondern sehe
in der letztem nur ein Analogon^ ein mehr oder weniger
approximatives , der streng mathematischen Verhaltnisse,
welchfe in der Musik gelten: wobei das *minima non curat
praetor' zu seinem Rechte kommt. Ware dem nicht so, wie
wollte man denn z.B. mit dem xpovoc fiXoTOC fertig werden,
vermoge dessen -^^-^ mit -^--, oder ^-^^- mit --^^_ im
PROSODIEZWANG. 595
wesentlichen auf eines und dasselbe hinauskommt? Die Be-
stimmung des xp^voc fiXoTOC ^ als ^kleiner denn - und gros-
ser denn ^' ist doch nichts weiter als ein Zugestandniss des
in dem sprachlichen ^uOmi2;6)lI€VOV nicht vollig ausgeglichenen
Massverhaltnisses des mathematisch - musikalischen {)vQ^\l6-
)Lievov. Aehnlich yerhalt es sich auch^ meiner Meinung nach,
mit dem Mittelmass der Lange im sogenannten kyklischen
Daktylus und kyklischen Anapast. Desgleichen mit der ko-
mischen Auflosung des ^-^ in v^uz^ wofOr wir durch die
Gleichung b f = S S f a^ch nur ein ungefahres Approxima-
tivum gewinnen.
Das sind alles sehr popuIar-naturalistischeAnschauungen.*)
8.
Prosodiezwang.**)
£t ludus animo debet aliqnando dari.
Noch im Anfang des vorigen Jahrhunderts hatte in
Leipzig der *Professor poeseos' die Obliegenheit, den Lebens-
lauf eines neu creirten Magister carmine heroico zu be-
singen. Einem in solcher Eigenschaft ex officio zurVersifica-
tion verurtheilten Nothpoeten, Johann Heinrich Ernesti***)
(nicht etwa Johann August), kam der Fall vor, im Elogium
des Promovendus den Umstand lobend hervorzuheben, dass
derselbe bei dem Professor der Mathematik, Junius, Vor-
lesungen dber Astronomie gehort. Die Verlegenheit war
gross, da astronomia nicht in den daktylischen Vers ging.
Aber der in seinen Alten belesene Mann erinnerte sich sol-
cher Beispiele als da sind: das Horazische ^Mansuri oppi-
*) [Hierza f>e Brambach seinerseits noch die Worte: 'scbliesst
der Verfa&ser dieser Bemerkungen. Aber sie sind aus einer tiefen
KenntnisB der antiken Metrik und ans einer grossen Einsicht in die
Entwickelungsgeschichte des modemen Rhytbmns g^flossen.']
**) [Bhein. Museum f. Pbilol Bd. XXXI (1876) p. 480, unterzeich-
net S. E.]
***) t 1729. Er verfasste eine besondere Scbrifl ilber seine Vor-
gHnger in der Professur der Poesie.
.38*
596 PROSODIEZWANG.
dulo, quod versu dicere non est'; das Lucilische ^servorum
est festu' dies hic, Quem plane hexametro yersu non dicere
possis'; desgleichen Ovid'8 FrenndTuticanus, der dem Dich-
ter (ex Ponto IV, 12) so viel vergebliche Qual bereitete,
ganz ahnlich wie Martial in Hendekasyllaben (IX; 11) mit
dem Namen Earinm nicht fertig zu werden wusste. Viel-
leicht waren Ernesti'n selbst die griechischen yorgange nicht
unbekannt, wie anstatt eines Pentameter mitten in der £le-
gie des Kritias der Trimeter mit 'AXKipidbric, oder dessen
Nachahmung bei einem Dichter der Anthologie (Pal. App. II
p. 839) auf Anlass des Namens OiXticiti. Genug, der ^pane-
gjrista' entschloss sich frischweg — nicht etwa eine licentia
prosodica zuzulassen (wie es heutzutage gar mancher sich
nicht iibel nahme), sondern, mit Riicksicht auf die nacht-
lichen Beobachtungen der Sternwarte, nach jenen Vorbildem
die Umschreibung zu brauchen:
lunius in tenebris, quae non fas dicere, tractat.
Gauz Leipzig lachte natUrlich, wenn es sich den Vers in
Gedanken iibersetzte: ^Junius treibt im Dunkel der Nacht,
was zu.nennen nicht angeht.' — So bezeugt von A. G.
Kastner in ^Gesammelte poetische und prosaische schon-
wissenschaftliche Werke' (Berlin 1841, angeblich herausge-
geben von L. Wiese) Th. IV p. 142 f. — Aber was mit
einem andem Hexameter:
Erigit e medio Cyprianus corpore ramum
der Dichter habe sagen wollen, wusste weder Eastner zu
entrathseln, noch ist es heutzutage klar. Was dem Wort-
laute nach zunachst liegt, verbietet sich, wie schon an sich,
so insbesondere dadurch, dass Cyprianus (f 1723) ein ehr-
wiirdiger Professor der Theologie (vorher der Naturlehre)
war, zwar lang und hager von Figur, aber ohne dass doch
dies in den lateinischen Worten liegen kann.
EROTEMATA PHILOLOGICA. 597
. 9.
Erotemata philologica.
Erste Serie. *)
1.
Wozu hat wohl Ewald Scheibel uuter dem Titel *Io- 819
sephi Scaligeri '0Xu)i7n(ibu)v dvaYpacpri' (Berolini 1852) ein
eigenes Buch geschrieben zur Beantwortung einer Frage,
welche nie hatte eine sein soUen, wenn doch noch immer
von jener Arbeit Scaliger's (vgh Bernays: Scaliger p. 96. 224)
als Yon dem ^ Chronographen Scaligers' geredet und solcher
als ein fUr sich zahlender alter Zeuge in Anschlag gebracht
wird? Und das noch dazu in so weitgreifenden chronolo-
gischen Untersuchungen, wie die in diesem Museum XII
p. 481 flF. von G. Volkmar iiber ^die Chronologie des Tra-
janischen Partherkriegs' gefuhrte (namentlich p. 491. 497
und besonders 501)!
2.
[ist bereits Opusc. II p. 722 wieder abgednickt. C. W.]
3.
Von ^RasSnern' sprachen die frQhem Tuskographen, 477 •
weil sie in ihrem Dionysius I, 30 'Paceva fanden und auf
die Variante des Vaticanus Tac^vva weiter nichts gaben. 478*
Warum aber wohl selbst Kenner wie Schomann Opusc.
acad. I p. 360 flF. auch jetzt noch fortfahren Rasenae zu
schreiben, nachdem doch schon seit einem Jahrzeheud *Pa-
cdvva auch als die Ueberlieferung des Chisianus, folglich
der beideu alleinigen echten Textesquellen des Dionysius
bekannt geworden ist? [Vgl. Opusc. I p. 515.]
4.
«
'"Q *HpdKX€ic, d7r6Xu)X€V dvbpdc dpcxd lasst K. F. Her-
mann in seiner Culturgeschichte der Gr. u. R. I p. 191 den
*) [Au8 dem Rhein. Maseum f. Philol. Bd. XIII (1858) p. 319 f.
und p. 477* ff., unterMichnet V. A. W. G.; Nr. 9 und 10 ans Fleck-
eisen^s Jahrb. far Philol. Bd. LXXXI (1860) p. 610, nnterzeichnet X. Y. Z.]
598 EROTEMATA PHILOLOGICA.
Archidamos ausrufen beim Anblick der neuen Kriegsma-
schinen. War wirklich Archidamos so SjLiOucoc und d|i€Tpoc,
dass er dp€Td und nicht dp€Td sprach, damit es ja kein Tri-
meter wtirde?
5.
[riihrt nicht voQ Ritschl her. C. W.]
6.
Fflr die Acta diurna als wichtige Geschichtsquelle ver-
weist L. Lange in seinen ^Romischen Alterthtimem' I p. 28
auf die ^Fragmente in Zeirs Epigraphik I p. 353'. Wird
er diese Verweisung auch in einer zweiten Ausgabe stehen
lassen, nachdem der Glaubigen Glaubigster selbst sich m
der Eiihnheit hat hinreissen lassen^ die Echtheit jener hei-
tern Moniteur-Fragmente nicht liber allen Zweifel erhaben
zu finden? Denn kiihn darf man doch bei ihm nennen^ was
jetzt in der ^Ferienschriften' Neuer Folge I p. 228 f. fSr
manniglich zu lesen steht, in einer so classischen Exempli-
fication des alten Spruchs 'o Jtingling wasch den Pelz, doch
mach ihn ja nicht nass', dass sie jede Weiterverbreitang
und auch hier einen Wiederabdruck verdient:
'Das HanptergebnisB der bisherigen Behandlangen dieeer
kritischen Frage scheint Folgendes zu sein. Einer Seita ist die
Herkunft dieser Fragmente zweifelhaft und es kommen einige
Stellen in denselben vor, welche Zweifel an ihrer Echtheit er-
regen kOnnen; anderer Seits aber lassen manche von jenen fniha
angefochtenen Stellen eine Rechtfertigung und LOsong zn; jeden-
falls ist die Unechtheit dieser Fragmente keineswegs dnrch poai-
tive, unbestreitbare Beweise dargethan. Unter diesen UmstilndeD
befinden wir uns in der Lage der Mitglieder rOmischer Schwnr-
gerichte, welche weder von der Schuld noch Unschnld des Ange-
klagten so vollst&ndig iiberzeugt waren, dass sie ihn bei der Ab-
stimmung mit gutem Gewissen entweder verurtheilen oder frei-
sprechen konnten. Sie stimmten dann: «Non liquet^, das ist: die
Sache ist noch nicht ganz klar.'
479* Wohl; aber gehort es nicht in ein Heidelberger oder Karls-
ruher Idioticum, dass das ein ^Ergebniss' heisst?
EROTEMATA PIIILOLOGICA. 590
7.
^TTeXacToi lasst sich lautlicli am einfachsten durch bia-
TreXdTioi erklaren. Das bia wurde erst zu 2;a und nahm
dann als c seinen Platz mitten im Wort.' So L. Doder-
lein im Homerischen Glossar III p. 329. Sehr gtltig ohne
Zweifel von dem Wort, sich die Freiheit, die sich das kecke
2;a ganz sans fa^on nahm, so gutmtithig gefallen zu lassen.
Freilich war diess bescheiden genug, sich vorher durch die
Selbstverwandlung in c so unscheinbar und unbeschwerlich
wie moglich zu . machen. Aber wenn ihm dieses muntere
Manoeuvre einmarl; und offenbar sbhon in sehr alter Zeit, so
gut gltickte; sollte es sich wohl mit dem einen Erfolg be-
gniigt und keine Wiederholung versucht haben? Wie z. B.
wenn auch 'Acia nichts anderes war als das Sehr-Land (weil
der grosste Erdtheil), die Ca-ala, die durch den Einsprung
des in c Ubergegangenen la zur d-c-ia wurde? Oder wenn
caKecTraXoc eigentlich den 'sehr speerscbtlttelnden' bedeutete,
namlich Ca-caKe-TraXoc? Oder wenn sich die schon lange
geahnte Verwandtschaft von wkuc und 6Huc naher so nach-
weisen liesse, dass dasselbe la, verwohnt wie es einmal war,
den rauhen Eingangsplatz^ wo ihm Wind ulid Wetter drohten,
mir nichts dir nichts verliess und sich seinen warmen Sitz
im Innern des Wortes OKYC suchte? Weitblickende Etymo-
logen mogen ermessen, welche vielleicht ungeahnte Trag-
weite die Entdeckung dieses wanderlustigen la in seiner
schelmischen Sigma-Maske noch bewahren werde.
8.
[ist bereits Opusc. II p. 723 f. wieder abgedruckt. C. W.]
9.
Ist die Redaction einer philologischen Zeitschrift ver- 510
pflichtet einen Yerbesserungsvorschlag zu Aesch. Agam. 2
wie den hier folgenden abdrucken zu lassen?
cppoupac dxeiac iixfiKoc br\ 'TKOi)iO[)^€Voc.
^Flir dTKOi^acOai' heisst es zu seiner Empfehlung 'werden
angstliche Seelen Trost in den Lexicis finden.' 6ut; wenn
600 EROTEMATA PHILOLOGICA.
uns nur dieser Cavalierhumor zugleic]^ eine Trostquelle fur
den Spondeus im vierten Fuss eroflfhet hatte. Ist sie etwa
in Lessing^s Vademecum fflr den Herm Pastor von Laub-
lingen zu suchen, da wo dieser meint *Horaz kehre sich zu-
weilen nicht an das Sylbenmass'? Oder in der Anschauung
vom jiingsten Datum, wonach Euripides einen Trimeter
(Phoen. 323) mit dem trochaeus pro iambo begann:
baKpu6€Cc' dveica irevOripri KOjaav — ?
Die *Umkehr der Wissenschaft', sieht man, wird auch bei ims
zur Wahrheit, wenigstens zur Wirklichkeit, und hat illustre
Namen hier, wie dort wo sie zuerst proclamirt ward, zu Vor-
fechtern. 0 si redivivi videretis Bentleii, Forsoni, Hermanni!
10.
Ist eine wissenschaftliche Corporation verpflichtet, wenn
ein unter ihren Auspicien schreibender sich in den Kopf
setzt, aliia konne die erste Sylbe kurz haben, der Freiheit
der Forschimg den Tribut zu bringen, um eine ^sententia
controversa' wie die hier folgende passieren zu lassen?
Antiphili epigrammatis versum 4 (Jacobs. Anthol. T, II
p, 172 ep, 13) [nein, sondern Anth. 6r. t. II p. 157,
aber Brunck An^l. t. II p. 172, besser Anth. Pal. t II
p. 671] sic emeiidoi (KacciOTrac d XdXoc) ecx' aliia
pro ei^TeKVia.
Nemlich in dem Pentameter: kiitoc* KacciOTiac d XdXoc
€UT€KVia. — Freilich, warum sollte man nicht auch dafUr,
wie fiir obigen trochaeus pro iambo, Analogien aus den poli-
tisclien Versen der Byzantiner oder aus den Schillerschen
Tragodien beibringen! Vielleicht erleben wir noch den Be-
weis aus Schiller, dass der griechische Trimeter zuweilen
auch aus ffinf oder sechstehalb Fiissen bestehen konnte.
ZweiteSerie.
1.*)
319 Darf ein Bahnbrecher im Gebiete der altgriechischen
Metrik die byzantinische Metrik dergestalt ignoriren, dass
*) [Rhein. MuBeum f. Philol. Bd. XXV (1870) p. 319.]
EROTEMATA PHILOLOGICA. 601
er von deren Gesetzen, die doch in ihrer Art kaum we-
niger streng sind als die der alten, nicht die geringste Notiz
nimmt?
Wer der Vater unseres Metrikers Hephastion war, weiss
uns niemand zu sagen als loannes Tzetzes in seiner ver-
sificirten Bearbeitung des 'GTX^ipi^iov, die in Cramer's Anecd.
Oxon. III p. 302 — 333 gedruckt ist: Einleitung und Schluss
in daktjlischen Hexametern abgefasst, das Uebrige aber in
regelrechtesten politischen Versen. Daraus hob Westphal
(Metrik Bd. II p. 175 der 2. Ausg.) die sonsther nicht be-
kannte Angabe hervor, die sich p. 316, 28 findet:
6 ToO KeXX^pou bt uldc dv ja^rpoic ^HcpaiCTiujv:
(was ein richtiger politischer Vers erst wird, wenn man den
bei Westphal ausgelassenen Artikel wieder hinzufilgt). Wohl
mit Recht meint er, dass diess auf eine altere Notiz zurflck-
gehe; welcher Name indess in dem K€XX^pou, wofiir andere
Handschriften KeXixipou imd K€X€pou geben, eigentlich stecke,
wird sich freilich schwer ermitteln lassen. Gewiss ist nur,
dass WestphaVs Vermuthung, es moge wohl K^X^poc zu
lesen sein d. i. Celeris, fehlgeht. Denn das Gesetz des poli-
tischen Verses fordert mit Nothwendigkeit einen paroxyto-
nirten Genetiv und wird durch ein Proparoxytonon unent-
schuldbar zerstort.*)
*) [Mit aasdrficklicher Genebmigung des Verfassers dieser Mis-
celle darf die Red. hinzafiigeD, dass Herr Westphal allerdings mit
sich selbst in vollkommener Uebereinstimmang ist, insofem er (Metrik
6d. II p. 57) fdr den politischen Yers kein anderes Gesetz kennt,
al8 dass im zweiten Hemistichiam die vorletzte, im ersten die letzte
oder drittletzte Sylbe den Wortaccent habe. Aber freilich ist das ein
eehr antiqairter Standponkt, uber den wir darch Strave eeit bereits
vierzig Jahren hinaas waren, and der vollends darch die in Opasc.
phil. I p. 289 ff. von mir gegebene Beweisfflhrang, die ich nirgends
widerlegt gesehen habe and aach nicht fur widerlegbar halte, wohl
fiir g&nzlich beseitigt gelten darf. — Hat Westphal von der dortigen
ErOrterong keine Eenntniss genommen, so ist es desto erfrealicher,
dass er (a. a. 0. p. 6^f.) in der Definition des accentairenden Tri-
meter der Byzantiner mit der ebend. p. 295 ff. von mir begrundeten
Aaffassong dieses Verses als eines choliambischen (Skazon) aof das
vollst&ndigste tibereinstimmt. F. R.]
602 EROTEMATA PHILOLOGICA.
2.*)
330 Hat der Besitz und Gebrauch eines ^Gradus ad Par-
nassum' noch einen Werth, seitdem die Uebung des latei-
nischen Versemachens fUr *eine abgethane Pedanterie' gilt?
Antwort: o ja, fQr solche Herausgeber lateinischer Dich-
ter, welche Verse constituiren wie z. B. in ^Publilii Syri
sententiae' die folgenden:
348: Mage valet, qui nescit quod calamitas valet.
618: Socius fit culpae, quisquis nocentem levat:
Versgestaltungen, die in den Prolegomena der jiingsteu Aus-
gabe p. 54. 55 ausdriicklich empfohlen werderi.**)
3.***)
496 Nachdem W. Dindorf zu Sophokles Oedipus K. 640 ge-
sagt hatte, dass sich einsylbiges buoiv weder mit buibcKa
neben buu)b€Ka, noch mit dem in der romischen Komodie
einsylbig gebrauchten duas oder zweisylbigem duarum recht-
fertigen lasse, bemerkt F. Ritter in seiner neuen Ausgabe
des StUckes p. 184, dass jenes buoiv allerdings ^mit keinem
andem Beispiel aus den Tragikem zu belegen, wenn auch
durch buib€Ka fiir buu)b€Ka einigermassen zu rechtfertigen
sei, wie ja auch die lateinischen Komiker diMS und dua-
rum mit Synizese brauchten und das einsylbige |niav bei
Aristophanes Nub. 86 eine Analogie darbiete.' — Mochte
uns nicht der Verfasser dieser Anmerkung freundlich be-
lehren, wo er denn in der ganzen griechischen Poesie jniav oder
*) [Rhem. Museum f. Philol. Bd. XXV (1870) p. 320.]
**) [Mit gleicher Genehmigong f^gt die Bed. hinzu, dass dem
betr. Editor vielleicht insofem Unrecht geschieht, als er mdglicher
Weise nicht 80: 'Mage v&let qni n^scit qa6d cal&mitas yalet' ge-
messen, sondem vielmehr so scandirt hat:
Mag^ valet qai nescit quod c4lamit^ valet.
Alsdann w&re freilich auf den ^ Gradas ad PamaBsiun ' nnr fOr den
zweiten Yers zn verweisen, desto erasthafter aber fOr den ersten aof
Bentley^sches Rhythmasgefiihl d. h. auf das nnweigerlich massgebeDde
AcceDtaationBgeBetz. F. R.]
***) [Rhein. Maseam f. Philol. Bd. XXVI (1871) p. 496.]
EROTEMATA PIIILOLOGICA. 603
jaia als lambus gemessen entdeckt habe^ um V. 76 der Wol-
ken (denn den meint er offenbar) iuiav eupov drpaiTdv bai-
laoviujc UTT€p(pua nicht; wie es alle Welt bisher gethan, mit
einem Anapast anfangen zu lassen? — Es scheint ein be-
merkenswerthes Zeichen der Zeit, dass es gerade metrische
und prosodische Punkte sind, die heutzutage so haufig An-
lass zu Erotemata philologica geben.
4.*)
Der 6te Jahrgang des ^ Jahrbuchs der deutschen Shake- 349
speare-Gesellschaft' (Berlin 1871) brachte p. 369 eine Notiz
ilber zwei lateinische metrische Uebersetzungen von Shake-
speare's Julius Caesar^ die seitdem auch in verschiedene belle-
tristische Blatter iibergegangen ist. Die eine dieser Ueber-
setzungen, von Henry Denison, ist in England erschienen
und dort, wie es in obiger Mittheilung heisst, Won den
gelehrten Kreisen beifallig aufgenommen worden*. Wir haben
Uber sie kein Urtheil, da sie uns unbekannt geblieben ist.
'AUein Deutschland' fahrt jene Mittheilung fort ^steht auch
in der Kunst der lateinischen Versification den Englandern
nicht nach, und Mr. Denison hat in Herm Dr. Hilgers zu
Saarlouis einen Nebenbuhler gefunden', aus dessen Arbeit
dann der Anfang der Rede des Antonius abgedruckt wird.
Hierzu tritt die Bemerkung: *Nur Ein Unterschied findet
dabei zwischen den beiden Landern statt: wahrend Denison^s
Uebersetzung binnen kurzer Zeit eine zweite Auflage erlebt
hat, vermag die des Herm Hilgers nicht einmal zu einer
ersten zu kommen.' — Gegentiber dem unverkennbaren Be-
dauem iiber die Ungunst deutscher Verhaltnisse, das sich in
diesen Worten ausdriickt, drangen sich zwei Erotemata auf.
Das eine, cui bono heutzutage dergleichen lusus ingenii
iiberhaupt gedmckt werden sollen, moge immerhin mit dem
Hinweis beantwortet werden, dass auch dem anmuthigen
Luxus sein Platz in der Welt zu gonnen ist. Aber dem
anmuthigen. Fragt sich also zweitens, ob unter solchem
Gesichtspunkte gerade fiir diese Uebersetzung eine deutsche
*) [Rhein. MuBeum f. Philol. Bd. XXVII (1872) p. 349 f.]
604 EBOTEMATA PHILOLOGICA.
Drucklegung besonders wfinschenswerth erscheine und der
deutschen Yersificationskunst einen Ruhmeszuwachs ver-
spreche? Eben diese Frage nun bedauem wir im deutschen
Nationalinteresse nicht bejahen zu konnen, es mQsste denn
erst ein sehr grUndlicher Reinigungsprocess vorhergehen.
Beispielsweise hoben die ^Blatter fQr litterar. Unterhaltung'
vom 14. Sept. 1871 (N. 38 p. 597) als Probe neben andem
auch folgende Verse aus, Vermuthlich doch als besonders ge-
lungene^ aber alsdann freilich besonders unglUcklich gewahlte:
350 Ita si fuisset; delictum fuit grave
Graviterque Caesar delicti poenas dedit.
lam, ciim Brutus cum ceteris permiserit
(Etem^m probus vir Bnltus atque est ndbilis —
u. s. w. Von diesen Versen ist keiner, den ein alter Dichter
80 geschrieben hatte^ so schreiben konnte; weder hatte er,
noch dazu in unmittelbar auf einander folgenden Yersen zwei-
mal, molossische Wortformen nach der Casur so accentuirt:
delictum, delicti, noch den zweiten Fuss mit der spondeischen
Wortform BruUis gebildet, sondem dafiir unzweifelhaft we-
nigstens so gesagt:
Ita si fuisset, fuU id delidum grave,
Graviterque Caesar poenas delicti dedit.
lam Brutus cum permiserit cum ceteris — .
So ware auch der ganz unantike schwachliche Ausgang \^ j. | ^ ^
fuit grave beseitigt worden, der librigens ein Analogon auch
in dem Verse
Boniim persaepe humatur ossibiis simul
hat, wofUr es etwa heissen musste humdtur una cum dssibus.
Weder von dieser Feinheit der antiken Verstechnik ist dem
Uebersetzer das Verstandniss aufgegangen, noch hat er, und
diess vor allem, sein rhythmisches GefUhl nach anderer Seite
80 weit ausgebildet, um dem Muster der Alten das Geheim-
niss (Qbrigens ein hinlanglich offenkundiges Geheimniss) von
dem nothwendigen Einklange des Sprachaccents mit dem
Versaccent abzulauschen. Oder er weise uns doch solche
Verse, wie die von ihm verfertigten, aus Plautus und Terenz
EROTEMATA PHILOLOGICA. 605
nach! Und wenn er etwa, mit einigen andern Unkundigen,
die Metrik dieser Dichter fQr ein Buch mit sieben Siegeln
halty so berufe er sich doch; wenn er kann, auf ein jedem
von der Schule her gelaufiges Vorbild, die Phadrischen Fa-
beln! Er kann es eben nicht: so wenig wie er aus ihnen
Beispiele fQr eine daktjlische Wortform, als Stellvertreterin
des Trochaus, beibringen kann, wie sie in seinem aus diesem
Grunde fehlerhaften Verse erscheint:
Est haec in Caesare visa regni cilpiditas.
Wenn wir oben auch den Vers Etenim probus vir Brutus
atqiie est nobilis als unantik bezeichneten, so geschah dies
allerdings nicht aus metrischem Grunde, sondern nur wegen
der ganz unnatQrlichen Wortstellung prohus atgue est nobilis.
Warum denn nicht p. v. Brutus est ac nobilis? (wenn, wie
begreiflich, das archaische BruttAS atque nobilist gescheut
wurde). Besser, viel besser freilich noch, mit Bewahrung
des Wortaccents:
Etenim vir probus est Brdtus atque ndbilis.
Besser namlich in metrischer Beziehung; denn was den sprach-
lichen Ausdruck betriflFt, so dtlrfte wohl sehr zu bezweifehi
aein, ob jemals ein romischer Schriftsteller den Begriff des
^honourable man' durch *probus atque nobilis' wiedergegeben
hatte. Aber wir woUten hier nur von der Metrik in Saar-
louis sprechen.
5.*)
Wie ist es nur moglich, dass so haarstraubende Druck-
fehier stehen bleiben, wie sie uns in Madvig^s ^Adversaria
critica' Bd. I p. 152 entgegenstarren? Namlich in folgenden
Zeilen:
^ln Latinis idem accidisse, primum ostendat Turpilii
exemplum, cuius e Philopatro comoedia haec citantur apud
Nonium p. 281:
Forte eo die
Meretrices ad me de lenitate Atticae ut
*) [Rhein. MoBeam a. a. 0. p. 350 f.]
606 . EBOTEMATA PHILOLOOICA.
Convenerant condixerantque caenam apud me
Thais atque Erotiumy Antiphila, Pythias.
Scripserat poeta: Meretrices ad me de vicinitate cUiquae Can-
venerant cet/
351 Wie waren solche Druckfehler moglich; wiederholen wir,
da es doch rein unmoglich ist^ dass ein Mann von Madvig^s
emsthafter Soliditat sich Uber die elementarsten Elemente
des Yersbaus so leichten Muthes hinweggesetzt hatte, um
sich oder dem Turpilius einen Anapast im sechsten Fusse
des Trimeter zu erlauben? Was er statt des an diese Stelle
gerathenen aliquae eigentlich gewollt hat, wird uns vielleicht
der zweite Band der Adversaria in ^Addenda et corrigenda'
zum ersten sagen. — Die folgenden Worte hat er, trotzdem
sie bei ihm wie Verse geschrieben stehen, offenbar gar nicht
behandeln wollen, sondern nur der Vollstandigkeit des 6e-
dankens wegen aus dem Noniustexte unverandert hinzugefBgt
Denn sonst hatten wir ja hier ein wahres Rattennest von
abermaligen Druckfehlern vor uns: nicht nur in dem apttd
nie schon wieder einen Anapast (und was fflr einen!) im
letzten Fusse^ sondern unmittelbar darauf eine so bunte Reihe
von langen und kurzen Sylben, dass sie doch nur eine sehr
entfernte Aehnlichkeit mit einem iambischen Senar hat^ eine
so entfemte, dass man eben so gut auch an einen Pindari-
schen Vers denken konnte:
Thais atque Erotium^ Antiphila, Pythias.
Eine kleine Accommodation an die Versabtheilung und Vers-
messung in Ribbeck^s *Comici latini' p. 93 hatte wohl der
Madvig^schen ratiocinatio kaum einen Abbruch gethan. [Vgl
Opusc. III p. 161 fj
6.*)
495 KUrze ist ja eine schone Tugend: nur darf sie doch
nicht auf Kosten der Deutlichkeit geiibt werden. Zum Bei-
spiel: wenn man in einer Anzeige der Hautharschen Aos*
gabe von ^Dionysii Catonis Disticha' im Litt. Centralblatt
1872 p. 197 liest: *Was wir von der Verskunst des Ver£'s
•) [Hhein. Musenm Bd. XXVII p. 495 f.]
EROTEMATA PHILOLOQICA. 607
haiten soUen, wie weit wir ihn zu corrigieren das Recht
haben; verrath keine Silbe: nobis und peiere werden uns I, 1
[«Si deus est animus^ nobis ui earmina dicunt>] und I, 31
als Spondeus und Anspast zugemessen': — wem drangt
sich da nicht die Frage auf^ fiir was denn eigentlich der
Rec. daa nobis halte, ob fiir einen Trochaus oder lambus
oder Pyrrhichius? — Immer und immer wieder, wie man
sieht, metrisch-prosodische Erotemata! Mit welcher Befriedi-
gung sahe sich der *\Erotematiker' solcher Fragen Uberhoben,
um sich und seine Leser zu einem ^deus no1)is haec otia
fecit' begliickwUnschen zn konnen! — Als man noch latei-
nische Yersiibungen auf unsem Gelehrtenschulen machte, kam
dergleichen nicht vor. Wieder einfahren wiirde man sie frei-
lich jetzt schwer gemig konnen, weil es in der heutigen 496
Generation wenig Lehrer mehr gibt, die sie anstellen und
leiten konnten, ohne nobis als Trochaus, lambns oder Pyr-
rhichius gelten zu lassen u. a. m.
«
7.»)
Seit wann gilt die Panultima von iravTdTTaciv fflr sso
kurz? — Die Antwort lasst sich mit chronologischer Ge-
nauigkeit geben: seit den Idus des Mai 1872. Denn von
diesem Tage ist datirt^ was man im 7tcn Bande des Her-
mes p. 146 gedruckt liest:
'ommbnB enim notns est usus particularam ixiy ouv in responso
praeter Bemhardinm qai in Ritschelii aciis boc. phil. 247 ex
Pherecratis versu
{)bapf\ \ix^iy coi; KOP. iravTdiraa m^v oijv dbuip
fi^ eliminat, mira arte efficienSy ut et soloeca fiat oratio et me-
tricum vitiam a metrico infligatur taeterrimam. '
Lassen wir den angeblichen Solocismus vorlaufig auf sich
beruhen; in metrischer Beziehung kommt doch ohne la^v in
dem Verse
ubapfi 'v^xc^v coi; Q iravTdTTaciv oOv fibujp
ein vitium, noch dazu ein vitium taeterrimum, schlechter-
dings nur fiir den heraus, der TTavTdirdciv ouv ubujp mass
*) [Rhein. Muaeum f. Philol. Bd. XXVIII (1873) p. 350 f]
608 EROXEMATA PHILOLOGICA.
und dafllr TravTairdci jaiv ouv oder TTavTdnrdciv jnfev ouv ubuip als
das allein richtige ansah. Mit welchen Emendationen wird also
wohl der Verfasser dieser 'Observationes criticae in comoe-
diam Atticam' folgende Verse der attischen Komodie Yon
ihrem Witium taeterrimum' befreien und ihnen zu einem
paonischen iravTdTrdci verhelfen:
Xa(pupoiTU)Xr) iravTdTTaci jacTabibou.
f| TTavTdTraci TTaibapiou Tvu)|iiiiv ^X^v — ?
>
Ganz so eigenartig, darf er sich zu einigem Troste sagen^
ist ja allerdings seine Versbildnerei nicht, wie wenn kurzlich
jemand, der ohne Zweifel auch Anspruch auf den Namen
eines Philologen, wohl selbst eines kritischen,, macht, den
Text des Aeschylus mit dem Trimeter verschonern zu soUen
meinte [vgl. Opusc. III p. 165]:
Kai Tov cov ctuOic 7Tp6c jaoipav KaciTvriTov
(man mochte es fiir einen Mythus haiten^ .wenn es nicht
ganz ernsthaft im Philologus Bd. 31 p. 736 erzahlt wQrde):
aber immer ist sie doch^ in Verbindung mit dem hochfah-
renden Tadel des an der bisherigen Prosodie Festhaltenden,
iiberraschend genug, um die Warnung des Dichters gar sehr
gerechtfertigt finden zu lassen:
Sequitur superbos ultor a tergo deus.
351 So viel fiir den Metriker; aber auch der Grammatiker
fordert durch den Vorwurf des 'Solocismus' zu einem Ero-
tema auf. Welche griechische, insbesondere attische Autoren
muss wohl einer nicht gelesen haben, um nicht zu wissen,
dass in Erwiderungen^ die eine versichernde Bejahung, gleich-
wie als eine selbstverstandliche, geben, der Gebrauch von
jaiv ouv (vielleicht besser |li€Vouv) ein ungemein beliebter
war, namentlich in Verbindungen wie Trdvu |Litv ouv, jadXicTa
jaiv ouv u. dgl.? Wenn sich gleichwohl der Observator ge-
drungen fUhlt, diesen Sprachgebrauch sehr ausdrQcklich zu
erharten durch Verweisung auf — Matthia'8 Grammatik und
Hermann zum Viger, so fragt man sich verwundert, waram
nicht neben Matthia auch auf Rost, Kriiger, KUhner u. s. w.
verwiesen wird? neben Hermann auf Hoogeveen^s Doctrina
EROTEMATA PHILOLOGICA. 609
particularum, Devarius de gr. 1. particulis, Hartung's Lehre
von den Partikeln der gr. Spr.? waruin nicht am Ende
selbst auf Stephani Thesaurus oder Passow-Rosfs und Pape^s
Lexika? Doch er dachte vielleicht 'superflua non nocent*.
Das ist ja auch unter Umstanden ganz richtig: nur dass
unter allen Umstanden noch viel richtiger das *omne nimium
nocet' ist. Ist es denn darum, dass ja^v ouv in zustimmen-
den Antwortssatzen so sprachiiblich ist, gleich ein *Solocis-
mus', wenn gerade diese Partikeln einmal nicht gebraucht
werden? *Wie mag er seine Rednerei nur gleich so hitzig
iibertreiben!' Ein blosses oflv wird sich zwar allerdings in
solchen Fallen aus der Komodie oder Plato wohl nicht nach-
weisen lassen; aber ist denn damit der (so zu sagen) ^me-
trische Solocismus' gerechtfertigt, der in der hier in Be-
tracht kommenden Theilung des Anapasts ^ | u _ liegt? einer
Fusscasur, deren Verponung schon so oft und so lange ge-
legentlich empfunden und hervorgehoben, in vollstandiger
Zusammenfassung alles Gleichartigen aber zum erstenmal
von C. Bernhardi in durchaus methodisch gefUhrter Unter-
suchung erortert worden ist? Gibt es nicht neben dem
nachdrucklichen Tidvu jafev oOv auch das einfache Trdvu tc in
der Antwort, wie bei Plato de rep. I p. 334 A^i und ver-
starkter ein Tidvu t' oOv (oder touv) z. B. bei Aristophanes
selbst in den Ekklesiazusen V. 806: Tidvu t' fiv ouv *Avti-
cO^vric auT* elcev^TKOi? — Was stande also in dem Verse
des Pherekrates der metrischen Verbesserung entgegen:
ubapfi *v^xt^v coi; || TravTdTraci t' oOv libujp
(oder, was doch wesentlich auf dasselbe hinauskommt, Tiav-
TdTTaci ToGv ubujp)? — Dass eine Nuance der Bedeutung
zwischen jafev ouv und t' ouv ist, versteht sich von selbst;
aber wer will behaupten, dass in den abgerissenen Versen
des Pherekrates ein t* ouv fiir den unbekannten Zusammen-
hang ungeeignet gewesen sei?
Mochte hiernach nicht der Observator — *U. de Wi-
lamowitz-Moellendorff nach der Unterschrift — Aulass
haben, an sich selbst die Mahnung zu richten:
Sume superbiam quaesitam meritis — ?
FB. BIT8CHELU 0PV8CVLA V. 39
610 EROTEMATA PHILOLOGICA.
8.*)
511 Wie erklart man die psychologische Erscheinang, dass
jemand mit einem namhaften Gelehrten fast i^glichen wissen-
schaftlichen Umgang pflegt imd doch seinen Schriflen so
wenig Riicksicht schenkt^ als wenn sie nie geschrieben waren?
In jenem Falle befand sich 0. F. Gruppe nach seiner eigenen
Aussage in dem ktlrzlich an die Oberwelt gestiegenen ^Aeacos'
p. 29: Xeider hat Lachmann, mit dem ich so lange Jahie
in beinahe taglichem Yerkehr gestanden und der meinen
Annahmen im TibuII so willig beitrat, meine anf Ermitte-
lung der Interpolatiouen gerichteten Bestrebungen .... nicht
mehr erlebt^ was wir in hohem Grade zu beklagen haben.'
Aber Er hat doch Lachmann^s Lucrez erlebt; ob freilich
auch wissenschaftlich durchlebt^ das ist es eben, was nach
dem Abschnitt seines Buches, der p. 549 flF. ^Metrische Ar-
gumente' iiberschrieben ist, als Frage gestellt werden darf.
Indem er hier mit begreiflicher Beflissenheit darauf ausgdit,
die von ihm liberall gewitterten — nein, vielmehr mit be-
neidenswerther Zuversichtlichkeit behaupteten Interpolationen
durch den Nachweis metrisch-prosodischer Pehler oder Nach-
lassigkeiten glaubhaft zu machen, wird p. 553 ff. in wort-
reicher Besprechung namentlich die Mncorrect«' Verlangerang
der Perfectendung -it signalisirt, fiir die zunachst nach langeim
Suchen zwei ganze Beispiele aus Ovid beigebracht werden.
Wenn es demnach in den Metamorphosen VII, 170 heisst:
mota est pietate rogantis,
Dissimilemque animum subiit Aeeta relictus.
Nec tamen affectus tales confessa u. s. w.,
so *gewinnt' der Metriker ^alsbald die Oeberzeugung, dass
dem Ovid ein solcher Gebrauch vollig fremd', und dass nach
Streichung des mittlem Verses einfach zu verbinden sei:
nwta est pietate rogantis, Nec tamen u. s. w. — Ebenso gibt
in den Versen desselben Gedichts IV, 317:
Nec tamen ante adiit, etsi properabat adire,
Quam se composuit, quam circumspexit amictus —
*) [Rhein. Museum a. a. 0. p. 511 f.]
EROTEMATA PHILOLOGICA. 611
Mie ausnahmsweise Verlangenmg der kurzen Sylbe nur einen
schatzbaren Wink, dass der Dichter beschadigt ist und die
Stelle dieser kritischen HUlfe bedarf: Nec tamen ante adiit,
quam circumspexit amictus\ mit Tilgung zweier Hemisti-
chien. — Nicht anders ergeht es dem armen asellus der
Horazischen Satire I^ 9^ 21:
Demitto auriculas ut iniquae mentis asellus,
Cum gravius dorso subiit onus. Incipit ille:
*Si bene me novi' u. s. w.
*Wir durfen*, heisst es hier, nach einer hochst subtiien
Erorterung iiber die Natur des Schwatzers, 'der ja nie auf-
hort zu sprechen, also auch nicht beginnt' (eine eines Xan-
thias oder des Phrontisterions wGrdige Argumentation) —
^wir dfirfen dem Falscher in der That danken, dass er ims
ein ausseres Zeichen gegeben hat, seinen Yers hinauszuwer- 5is
fen' und zu verbinden: Demitto .... asellus. Si bene ....
Dass solche Falle nicht mit der ^Craft der Arsis' oder
'der Casur' gerechtfertigt werden, muss ja an sich lobens-
werth erscheinen, und fast konnte man sich versucht fQhlen,
darin eine Wirkung der Lachmann^schen Wamung zu ver-
muthen, wie er sie mit ein paar Worten zu Lucrez III,
1042 p. 208 andeutete: ^ . . ita semper posuerunt ut possint
imperitis videri propter caesuram producta esse.' Wenn
nur nicht solcher Vermuthung so sehr widerstritte, dass von
alle demjenigen, was in derselben Anmerkung sonst noch
von Lachmann mit so viel Gelehrsamkeit wie Scharfe dar-
gelegt worden, nicht die mindeste Notiz genommen wird.
Glaubte etwa Herr Gruppe nicht an den Nachweis, dass
es ein abiit adiit periit rediit subiit interiit, desgleichen ein
petiity mit kurzer Ultima in der lateinischen Sprache und
Poesie fiberhaupt niemals gegeben habe, diese Perfect-
endung vielmehr in allen Zeiten ausschliesslich lang war?
wofQr doch Lachmann allein aus Ovid nicht weniger als
vierzehn Beweisstellen beibrachte, die sammt und sonders
in den Interpolationskehricht zu werfen freilich einigen Muth
erforderte. Oder sollte gar L. ihm gegeniiber, wahrend des
jahrelangen beinahe taglichen Verkehrs, seine friihere Mei-
39*
612 ER0TEJ1A.TA PHILOLOGICA.
. nung yertraulich zurUckgenommen haben, so dass nun der
Freund sie absichtlich mit schonendem Stillschweigen uber-
ging? In beiden Fallen war doch ein aufklarendes Wort
angezeigt.
Dass Hr. G. noch Uber die Lachmann'sche Erkenntniss
hinausgehen sollte, woUen wir nicht verlangen. Wir andem
l*hilologen wissen freilich jetzt, und zwar als bewiesen,
und schon seit geraumer Zeit bewiesen, dass ursprunglich
jedes perfectische -it, keinesweges bloss von den Compositis
mit ire und von petere, lang war imd nur mit dieser Mes-
sung von Plautus, Terenz imd den ubrigen Dramatikem ge-
braucht wird (abgesehen natiirlich von den unter einen
ganz besondern Gesichtspunkt fallenden Formen wie dedU
stetit u. dgl.). Immerhin hatte die Kenntniss dieser Prosodie
den Wiedererwecker des alten Todtenrichters davor bewahrt^
p. 552 in dem Virgilischen Verse Georg. II, 211:
At rudis enituit inpulso vomerer campus
eine ganz absonderliche Ausnahme zu sehen, statt einen
Rest der alten Regel. Denn — ein seltener Fall — hier
versagt selbst ihm das Auskunftsmittel der Athetese ganz-
lich; 'eine Variaute' sagt er mit unverkeunbarem Bedauein
*gibt es nicht, und den Vers irgendwie in Verdacht zu
ziehen ist unmoglich.' Wie oft freilich die blosse Moglich-
keit, Verse in Verdacht zu ziehen d. h. entbehrlich zu fin-
den, sonst als vollgiiltiger Beweis fur die Dnechtheit gilt,
dafiir bietet der gestrenge Aeacus so zahlreiche und so eigen-
geartete Belege, dass er uns wie leibhaft vor Augen steht
in seiner ganzen Grausamkeit als dv KXijaaKi brjcaq Kpc^dcac,
ucTpixibi jaacTiTuJV, Wpuiv, CTpcpXuJV, fTi b* eic tolc pivoc
dHoc dTXcuiv, 7tXiv6ouc dmTiOeic, TidvTa TfiXXa Pacavi21u)v.
REC. V. HANDBtiCHEBN D. CLASS. BIBLIOGBAPHIE. 613
10.
Recension mehrerer Handbiicher der classischen
Bibliographie.*)
1) Leipzig, bei Fleischer: Handbuch der classisclim Bi-
bliographie von F. L. A. Schweiger. — Erster Theil:
Griechische Schriftsteller. 1830. VIII u. 364 S. gr. 8.
2) Ebendas. bei Nauck: BibliographiscJies Lexicoti der ge-
sammten Litteratur der Griechen tind Romer. Von S. F.
W. Hoffmann. — Erster Theil: Griechen. Erste
Lieferung. 1830. XXII u. 1 — 336 S. gr. 8. Zweite
Abtheilung (bei Hartmann). 1833. S. 325—576.
3) Ebendas. bei Weigel: Lexican bibliographicum s, index
editionum et interpretationum scriptorum Graecorum tum
sacrorum tum profanorum. Cura et studio S. F. G. Hof f-
mann. Tom. I 1832. VIII u. 550 S. Lexiconformat.
Der Verfasser des ersten dieser Werke, die in einer Art
von Progressionsverhaltniss zu einander stehen, hatte nicht i«i
nothig; sein Vorwort mit einer Entschuldigung liber das
abermahge Erscheinen einer bibliographi^chen Arbeit iiber
classische Litteratur zu beginnen. Ein nicht allzumassigen
AnsprQchen genOgendes Handbuch war bei den manigfal-
tigen Unbequemlichkeiten und der UnvoUstandigkeit des
Krebs'schen Buches langst so sehr Bediirfniss der philolo-
gischen Welt und aller, die in einem engem oder weitem
Verbande mit ihr stehen, dass vielmehr der bisherige Man-
gel eines solchen zu verwundern gewesen ware, wenn nicht
bei yollstandigem Besitz ausgedehnter litterarischer Hiilfs-
mittel, freiem Gebrauch reicher Bibliotheken, jahrelanger
Musse unverwiistliche Geduld und Peinlichkeit in oft banau-
sischer Geschaftigkeit Erforderaisse waren, die von zehn
Menschen begreiflicher Weise allemal neun zur Verzweiflimg
bringen. Unerlassliche Erfordernisse sind diess aber, wenn
die Arbeit einestheils sich liber eine unfruchtbare Nomen-
clatur erheben und doch auf der andern Seite Vollstandig-
*) [Au8 der 'Allgemeiiien Litteratur-Zeitung' Halle und Leipzig
1S33, Januar Nr. 16. 17 p. 121—134, unterzeichnet 3S; vgl. Ribbeck:
F. W. Ritachl I p. 323. C. W.]
614 BECENSION VON HANDBUCHEBN
keit des MateriaU erreichen wilL Beide Ziele haben denn
anch beide Vff. vor Aagen gehabty nnd diese Identitat des
Planes im allgemeinen macht eine gemeinsame Beortheilimg
nicht *aliein moglich sondern wunschenswerthy indem eine
Vergleichung der beiderseitigen Leistnngen das Eigenthnm>
liche derselben wechselsweise ins Licht setzen wird.
Hr. Schweiger, dessen Buch nur einige Wochen frfiher
herauskam tils das erste Hoffmann^sche, hat anf 364 Seiten
die gesammte griechische Litteratur umfasst, mit Einschloss
123 der spatesten byzantinischen Grammatiker, Historikery selbet
auch Aerzte und Juristen^ dagegen mit Ausschlass der Kir-
chenscribenten. Dass diese letzteren in die Hoffinann'sehen
Lexica mit aufgenommen sind, gewahrt ihnen nun einen sehr
entschiedenen Vorzug: da es dem Philologen bei der immer
mehr in die Breite gehenden Litteratur seiner Wissenschaft
sehr dankenswerth sein muss^ fttr die seinem Bereich zwar
ferner aber nicht fern liegende Litteratui* der Kirchenscri-
benten sich nicht wieder aus besonderen Hulfsquellen Ratli
erholen zu milssen. Ln Ubrigen ist der Plan beider Y£
und die Einrichtnng ihrer Lexica bis auf unwesentliches
zieralich dieselbe. Unter den drei Rubriken: TextausgabeD,
Uebersetzungen und Erlauterungsschriften werden
die den jedesmaligen Schriftsteller betreffenden Buchertitel
aufgezahlt, und zwar unter den beiden ersten Rubriken in
chronologischer Folge, unter der letzten in alphabetischer
nach den Namen der Verfasser; nur dass bei Ho£finaiin
noch im eiuzelnen mehr Unterabtheilungen gemacht und con-
sequenter durchgefUhrt sind, indem die Ausgaben des ganzen
Schriftstellers und einzelner Theile desselben, desgleichen die
Uebersetzungen in verschiedene Sprachen durch besondere Ab-
satze und Ueberschriften geschieden sind. Auch dient *e8 wi
grosserer Uebersichtlichkeit, dass hier bei Aufzahlung der
Titel liberall die Jahreszahlen vorweg gestellt sind; aussar-
dem ist unter dem Namen eines jeden Schriftstellers eine Ve^
weisung auf Fabricii Bibl. Gr., alte und neue Ausgabe, m
finden, die das Buch noch nutzbarer macht. Warum aber ist
verschiedene Male die Angabe des entsprechenden Ortes der
alten Ausgabe ganz unterlassen? ... — Am Schlnss de»
DER CLASSISCHEN BIBLIOGBAPHIE. 615
Schweiger'schen Werkes dagegen ist von p. 350—364 ein
Verzeichniss von Sammelwerken^ die eine Mehrzahl griechi-
scher Schriftsteller enthalten^ hinzugefQgt; der Gedanke ist
lobenswerth^ zumal da in der ahnlichen Sammlung bei
Scholl Griech. Litter.-Gesch. I p. XVII ff. alle diejenigen
Werke fehlen^ die nicht den Namen ihres Besorgers oder
Herausgebers an der Stim tragen^ die Ausftihrung zu beur-
theilen etwa aus dem Beispiele ^ Grammatiker'^ unter wel-
chem Titel wirklich nichts steht als die Aldischen Horti
Adonidis und Dindorfs Grammatici, wahrend p. 363 selt-
samer Weise noch eine besondere Rubrik *Anecdota oder
Inedita' nachfolgt.
Wahrend nun Hr. Schweiger auf einem massigen iss
Raume die ganze griechische Litteratur umfasst hat, ist die
Anlage der Hoffmann'schen Lexica freilich viel weitschich-
tiger: die zwei ersten Lieferungen des deutschen Buches
gehen nur erst bis auf Etwlides, und die Versicherung^ die
auf dem Umschlage der ersten Lieferung sowie auch des
lateinischen Werkes gegeben wird, dass man ja nicht aus
der Starke des ersten Heftes auf den Umfang des Ganzen
schliessen wolle, und am zweiten Orte^ dass die griechische
Litteratur nur aus drei Banden besteheu solle, klingt sehr
wenig glaubhaft.'^) An dieser Ausgedehntheit ist aber eines-
theils das anzuerkennende Streben nach Vollstandigkeit; an-
demtheils eine gewisse Breite in den Relationeii liber den
Werth einzelner Ausgaben Schuld. Beide Vff. haben sich
namlich das Ziel gesetzt, neben der rein bibliographischen
Aufzahlung auch zugleich kurze Andeutungen i!ber das in
jeder oder doch jeder wichtigera Ausgabe geleistete zu geben^
worin sie natiirlich den bewahrtesten fremden Urtheilen zu
folgen sich vornahmen. In Betreff dieses Punktes verhalten
sich nun beide Vff. gerade so zu einander^ wie in der Errei-
chung bibliographischer Vollstandigkeit iiberhaupt. Schwei-
ger's Werk, zum grossen Theil basirt auf Eberfs meister-
*) [Sie hat sich nichts desto weniger bewahrheitet, da das 'Lexi-
con bibliographicam sive index editionum et interpretationum scripto-
mm Graecomm' in drei BSjsden 1832—36 voUendet wnrde. C. W.]
616 KKCENSION VON HANDBUCHERN
hafte Arbeiten^ war in dem Augenblick^ als es erschien; das
reichhaltigste in seinem speciellen Fache, das existirte; es
sollte aber diesen Ruhm nicht lange behaupten^ denn sobald
HoflFmann, der ofifenbar seine Sammlungen langer vorbereitet
hatte, hervortrat, wurde es durch ihn ausgestochen. Wah-
rend aber Schweiger einen Vorsprung hatte durch die VoU-
endung einer ganzen Litteratur *), konnte seine Vorrede, in
der er sich (p.III) liber die unbillige Hohe der WeigeTschen
Preisansatze im ^Apparatus litterarius' beschwerte, noch in
den Vorerinnerungen zu HoflFmann's erstem Hefte beruck-
sichtigt werden, woselbst denn ein Aufsatz von Hn. Weigel
selbst eingeriickt worden ^iiber den sog. antiquarischen Buch-
handel' u. s. w. Gleichwohl konnte es Hn. Hoffmann schwer-
lich entgehen, dass trotz der grossem Reichhaltigkeit seines
Lexicons doch auch, wie natiirlich, mancherlei ihm fehlende
Angaben bei Schweiger zu finden seien, und diess scheint die
Veranlassung gewesen zu sein, weshalb nun auf einmal sehr
unerwartet der erste Theil eines lateinischen Lexicons er-
schien, und zwar bei Weigel erschien, welcher nicht viel
mehr Artikel enthielt als vorher die erste Lieferung des
deutschen, ilbrigens aber sich von diesem nur durch die
lateinische Sprache und etwas weiter gesteckte Grenzen des
Planes unterscheidet: woriiber weiter unten. Wie sich nun
aber zwei in Tendenz und Einrichtung so fast ganz zusam-
124 menfallende Unternehmungen eines und desselben Vfs neben
einander behaupten sollen, ist schwer zu begreifen, und be-
sonders abzuwarten, wie nun das erstgeborene Kindlein gegen
den Nachgeborenen wegkommen mag.**) ... ...
*) So eben [1832] erscheint anch schon der zweite Theil seines
Handbuchs in der ersten Abtheihing, umfassend auf 584 S. die latei-
nischen Schriftsteller von A — X, welcher dem Anschein nach bei wei-
tem grOssern Anspruch auf VoUstiindigkeit machen kann aU der ersie.
[Die zweite Abtheilung, die lateinischen Schriftsteller von 3f— V uin-
fassend, und damit der Schhiss des ganzon Werkcs erschien 1834, nnd
auf beide Abtheilungen dieses Bandes trifft das hier ertheilte Lob be-
kanntlich vollkommen zu. C W.]
**) [Von dem ' bibliographischen Lexicon' Hoffmann^s ist in dcr
That ausser den hier angezeigten ersten zwei Abtheilungen nichts wei-
ter herau?gekomm<'n; wohl aber erschien in Leipzig bei Geuiher 1838
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 617
Doch verlassen wir diese mehr buchhandlerischen Inte-
ressen und wenden uns zu einer Vergleichung der vorliegen-
den Werke im einzelnen, wobei sich verschiedene Beobach-
tungen werden ankniipfen lassen, die das eine oder das
andere naher charakterisiren. Im allgemeinen lasst sich
bemerken; dass, besonders bei HoffmanU; mancherlei Irr-
thiimer oder doch Wunderlichkeiten unterlaufen, die es be-
zeugeU; dass der Vf. nicht eigentlich Philolog vom Fach ist,
sondern eben nur Bibliograph. Indess wird Versehen dieser
Art, so sehr man sie auch wegwiinscht, kein billiger allzu-
streng riigen, da doch diese Gattung von Biichem einmal
nothig ist, und Philologen, die entweder durch eigene Stu-
dien und Autopsie in der philologischen Buchergeschichte
orientirt sind oder doch durch einen erworbenen Takt vor
gewissen Fehlschliissen immer gesichert sein werden, in der
That andere Dinge zu thun haben, als bibliographische
Handbiicher zu schreiben
Vom Anfang des Buchstaben A nun fehlt bei Schw. so-
gleich die Einleitungsschrift des Achilles Tatius zum Aratus
ganzlich; bei H. fehlt die Ausgabe derselben in Petavii
Uranologium, zugleich aber hatte diese Schrift jedenfalls
geschieden werden miissen von dem erotischen Roman, mit
dessen Ausgaben sie ganz in eins zusammengeworfen ist,
selbst die Identitat der Vff. zugegeben, die doch zweifelhaft 125
genug ist. In der Angabe der Uebersetzungen hat H. einiges
genauer als S
Eine solche Durchmusterung liesse sich leicht ins un-
endliche vermehren: doch kann damit weder jemand etwaa
gedient sein*, mid anderseits miisste man selbst in biblio-
graphischer Beschaftigung Befriedigung finden, um dabei
nicht todtmiide zu werden. Wem es um recht genaue an-
schauliche Kenntniss der beiderseitigen Leistungen zii thun
ist, wird eine Vergleichung am fiiglichsten anstellen mit
— 45 von demselben HofTmann ein ' bibltographisches Lexicon der ge-
sammten Litteratar der Griechen. Zweite umgearbeitete , dorcbauB
vermehrte, verbesserte und fortgesetzte Ausgabe' in 3 Theilcn. C. W.]
618 RECENSION VON HANDBUCHEBN
einetn Artikel; der an sich zu den reichhaltigeren gehdrt,
z. B. Aeschylus oder Aristophanes u. dgl.
Auch in dem spatern Theile des Schw.'8chen Werkes
fehlt es nicht an Auslassungen sowohl als Unrichtigkeiten
mancherlei Art. Erstaunlich mangelhaft ist der Artikel
Psellus] ganz fehlt Orhicius, Syngelos (Syncellus) der Syntak-
tiker, die wir nur eben bei fliichtigem Blattem yermissen;
der Artikel Moschopulus gibt ausserst ungeniigende Notizen.
p. 131 ist es auch unrichtig^ dass GronoVs
Ausgabe (des HarpocratUm) ^nach 2 Mscrr. und 1 collatio-
nirten Exemplare' gemacht sei, wie denn iiberhaapt die Re-
lationen iiber das Verhaltniss der kritischen Textesrecensionen
1S6 meistentheils aus den Yorreden gezogen^ aber keineswegs
immer mit der gehorigen Genauigkeit, sehr vieles zu wdn-
schen iibrig lassen. Wir machen uns anheischig^ auf jeder
Seite des Schw.^schen Buches einen oder den andem der ge-
rUgten Mangel nachzuweisen^ und Hr. Schw. wird bei einer
neuen Auflage^ die sein Handbuch wahrscheinlich erleben wird^
sehr viel nachzubessem und zu erganzen haben. Befremden
muss es bei einem bibliographischen Schriftsteller auch^ dass
hanfig falsche Schreibung der Namen vorkommt. . . . Nicht
selten waren iibrigens auch Abkiirzungen moglich^ und Raum-
erspamiss ist fiir Arbeiten dieser Art immer ein nicht nD-
wichtiger Gesichtspunkt Statt z. B. *S. 319. 320' konnte
es in unzahligen Fallen ^S. 319 f.' heissen^ und die Heraus-
geber alter Schriftsteller wiirden es Hrn. Schw. gewiss nicht
Ubel nehmen^ wenn sie statt mit ihren Ehrentiteln und Wohn-
orten, z. B. *Hr. Prof. Gottling in Jena*, schlechtweg bei
ihrem ehrlichen Namen genannt waren und dadurch viel-
leicht obendrein das Buch noch um ein paar Groschen wohl-
feiler erhielten.
Dem Hoffmann^schen Lexicon, zu dem wir zurOck-
kehren, wollen wir, ehe wir zur Hauptsache kommen, so-
gleich, um es nicht zu vergessen, ein Lob und einen Tadel
vorweg ertheilen. Das Lob verdient die Nachweisung alterer
Drucke, die sich auf den Leipziger offentlichen Bibliotheken
befinden, die manchem auswartigen Gelehrten von Werth
sein kann; der Tadel trifft die uns hie und da yorgekom-
DEB CLASSISCHEN BIBLIOORAPHIE. 619
mene verkehrte EinriclituDg^ dass einzelne Namen unter Col-
lectivrubriken aufgezahlt werden^ wohin sie zwar sachlich
nicht unrichtig gestellt sind^ wo sie aber niemand sucht und
folglich auch nicht; ausser zufallig; findet. So stehen z. 6.
die Epigramme des Mdeagros, Leonidas, Straton, selbst die
Ilgen'schen Slcolien (ZKoXua gedruckt) unter der Rubrik An-
thologia. So wird p. 118 unter den Erlauterungsschriften
zu AfiHmaphtAS angefOhrt F. Jacobs in Porsoni Adversariis
Leipz. Ausg.^ und an diesem Orte bemerkt, ebendaselbst be-
fanden sich auch Animadw. und Emendd. zu Achilles TaHus,
GorgiaSj Aelian, Themistius, Akiphron, Libanius: bei welchen
Schriftstellem man doch dle Jacobs'schen Emendationes eher
sucht als bei Antimcuihus,
Die Hauptsache nannten wir aber die schoi;! oben ange-
deutete Weitschweifigkeit in den Relationen liber Inhalt oder
Werth einzelner Schrifken, haufiger noch Schriftchen. Viel
zu umstandlich wird z. B. p. 142 erzahlt, was man in Wei-
chert's Schrift iiber das Leben und Oedicht des ApoUonius
finde, was alles schon im Titel hinlanglich angedeutet lag.
Bei Gelegenheit der Hemsterhuis^schen Anecdota wird gar
p. 142 bemerkt, dass daselbst pag. 309 die Homerische For-
mel 61 b* dye behanddt und mit Nikanor keine Auslassung
angenommen werde, sondem es sei so viel als e\a br] ife (sic).
Auf diese Manier wUrden 100 Folianten nicht ausreichen fiir 127
ein bibliographisches Lexicon. So erschrecklich ausfUhrlich
wird z. B. p. 160 liber die Hermann'sche Losung des Ar-
chimedischen Rathsels und unter den Aeschyleischen Erlaute-
rungsschriften referirt uber Siebelis diatr. de Persis . . .,
wahrend dagegen BUcher, iiber die viel mehr zu sagen war,
wie Welcker'8 TrUogie oder Reisig's Coniectanea zu Aristo-
phanes, ganz unverhaltnissmassig kurz weggekommen sind.
Wie durchaus nichtssagend ist z. B. p. 29, was Uber Her-
mann {fe Danaidibus beigebracht wird: .... Ist darin
wohl Eine Sylbe, ^die (mit Ausnahme der Seitenzahlen) auf
20 andere Dissertationen nicht eben so gut passte?
Wir miissen uns aber in Betreff der Erlauterungsschriften
sogar gegen die Aufnahme einer ganzen Glasse von Namen
Uberhaupt erklaren. Es ist schon eine missliche Sache um *
620 RECENSION VON HANDBUCHERN
die Anfilhrung solcher Schriften, die ihre Beziehung auf den
Schriftsteller, zu dem sie angefUhrt werden, nicht auf dem
Titel tragen: denn das scheint uns das einzige Kriterium
f(ir die Grenze der Bibliographie, weil sonst consequenter
Weise am Ende bei jedem Autor Matthia's Grammatik
und Pas80w's Lexicon mit anzuftihren waren. Doch geben
wir hier gern gewisse Unterschiede zu, die ein Daturlich
richtiger Takt besser finden als ein allgemeines Gesetz be-
stimmen wird; leider wird es aber einem Nichtphilologen
ganz unmoglich fallen, alsdann Vollstandigkeit zu erreichen,
da man von dem Bibliographen nicht verlangen kann, dass
er die Bttcher selbst gelesen hat. Fehlen doch in jener Be-
ziehung selbst Titel, deren Berucksichtigung man auch von
dem Bibliographen erwarten durfte; z. B. wenn Matthias
Obss. in qnaed. poet Gr. loca unter Aeschylus vorkommt, und
ebendaselbst Lobeck de tisu apostrophi, so konnte man doch
wahrlich die Erwahnung der Porson'schen Adversaria er-
warten; wenn Lachmann de cJwr. sysL frag. dasteht, warum
fehlt desselben Schrift de moisura trag., die gerade so viel
Recht oder Unrecht hat genannt zu werden? ....
Zwei Falle aber sind es, in welchen auf die Anfiihrung
durchaus verzichtet werden rausste. Erstlich, wenn eine oder
die andere Stelle irgend eines Sehriftstellers irgendwo ver-
128 einzelt behandelt ist (d. h. nicht in einer eigenen Sehrift):
wie seltsam nimmt sich z. B. p. 26 aus: Boissonade:
Aeschylus tentatus in Persis — ! denn von dieser Art versichern
wir Hn. H. unfehlbar noch ganze Hunderte von Bttchertiteln,
in denen Aeschylus behandelt ist, nachweisen zu konnen.
Dieser Classe gerade gegenttber steht eine zweite, betreflFend
Anffihrungen solcher Werke, in denen vermoge ihres Zwecks
und Inhalts jeder Autor ohne Ausnahme nothwendig vorkom-
men muss, das sind die allgemeinen litterarhistorischen. Mit
Vorliebe wird besonders moglichst oft Clinton in deu fastis
Hellenicis citirt, zuweilen Brucker^s hist. phiL crit.y zuweilen
Vossius de histor. oder sonstwo, selbst die Allgemeine Ency-
clopadie von Ersch imd Gruber u. s. w. Wo soll hier das
Ende sein? Es war voUkommen genug, dass zu Anfang
'jedes Artikels auf Fabricius verwiesen wird
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 62 1
Viel mehr noch ist nun in diesen Beziehungen das Mass 129
tiberschritten in dem lateinischen Werke, iiber welches wir
kurz sein konnen, da es die Vorziige und Mangel des deut-
schen theilt, nur in vergrossertem Massstabe. An Vollstan-
digkeit steht es dem friiheren weit voran, wie man schon
aus der oben angedeuteten Entstehungsgeschichte abnehmen
kann, dergestalt dass eigeutlich das deutsche wieder ganz
darin aufgenommen und somit vollkommen entbehrlich ge-
macht ist. Kaum, dass es sich dadurch einigermassen halteu
wird, dass es durch das Erscheinen des zweiten Heftes einen
chronologischen Vorsprung vor dem grosseren Werke, wel-
ches in dem vorliegenden Bande A—G umfasst, gewonnen
hat und wahrscheinlich berechneter Weise behaupten wird.*)
Ausser den Erlauterungsschriften hat nun dieses letztere
nach unserer Ueberzeugung die Grenzen und die Befugniss
einer bibliographischen Arbeit auch in der Vermehrung der
Automamen selbst iiberschritten. Schon in dem deutschen
Lexicon war ein Anfang gemacht, ^neben den bedeutenderen,
durch ihre iibrig gebliebenen Werke litterarhistorisch be-
kannten Personen der Griechen auch die -aufzufiihren, von
deren Werken entweder nur Bruchstiicke oder auch nichts
auf unsere Zeiten gekommen ist, die aber schriftstellerisch
behandelt worden' (Vorrede p. IX). Doch hatte sich der
Verfasser dort meistentheils auf solche Autoren der ge-
nannten Art beschrankt, die als Gegenstand eigner Monogra-
phien ex professo waren behandelt worden. In dem neuen
Werke ist der Plan viel weiter gesteckt; hier erscheinen
selbst Schriftsteller, iiber die eine monographische Arbeit
mit nichten existirt, sondem von denen nur einzelne Frag-
mente hie und da grammatisch oder kritisch besprochen
sind, und oft, wo selbst kein Fragment erhalten ist, auch
das nicht einmal. Diess miissen wir nun, wie gesagt, fiir iso
durchaus verfehlt halten, einmal weil Vollstandigkeit darin
kaum von den Philologen vom Fach durch die angestreng-
teste Sammlung zu erreichen, und dann, weil wirkliche VoII-
*) [Dass es mit diesem zweiten Hefbe des deutschen Werkes vor-
erst dberhaupt sein Bewenden hatte, warde echon oben p. 616 Anm.**
bemerkt. C. W.]
622 RECENSION VON HANDBtJCHERN
standigkeit mit dem Umfang eines auch recht dickleibigen
Handbuches gar nicht zu vereinigen ist. Man sehe z. B.
gleich zu Anfang den Artikel Achaeus .... Glaubt
denn der Vf. damit einer erschopfenden Au&ahlung derer,
die ilber Achaeus und Fragmente von ihm gehandelt haben,
auch nur von weitem nahe gekommen zu sein? Wir ver-
sichern ihm^ dass die sechsfache Zahl kaum ausreicht. So-
dann aber, wie in allerWelt soU man sich die Inconsequenz
erklaren, dass unter des Vfs Gesichtspunkte, um ihn einmal
gelten zu lassen, nicht wenigstens alle Autorennamen der grie-
chischen Litteratur ihre Stelle gefunden haben^ von denen nor
Fragmente oder Notizen yorhanden sind? Etwa, weil hicht
^schriftstellerisch ilber sie gehandelt ist'? Ueber welchen
Autor ware das nicht geschehen? Hr. H. hatte beispiels-
halber nur etwa das Pinder^sche Register zu ScholTs Lii-
teraturgeschichte vorzunehmen brauchen, um zu sehen^ wie
viele Namen noch vor Achaeus in der griechischen Litteratnr
vorkommen, imd zwar — was das argste ist — darunter
solche^ unter deren Namen sogar noch ganze Schriftwerke
auf uns gekommen sind..
Trotz dieser Ausstellungen^ die ja ohnediess nicht d&a
Unfleiss des Vfs^ sondem vielmehr ein Uebermass von Fleiss
treffen^ mUssen wir das grossere bibliographische Liexicon des
Hn. H. fiir eine wahre Bereicherung der philologischen Lit-
teratur erklaren und sehen seiner Fortsetzung und moglichst
baldigen (wenn auch nicht in drei Banden zu erreichenden)
VoIIendung mit Yerlangen entgegen. Die Latinitat des Yb
ist zwar greulich: indess setzt man sich dariiber bei einem
bibliographischen Lexicon wohl noch am ersten weg. Aueh
mit den griechischen Accenten scheint er sehr Qber den Foss
gespannt zu sein, und hat sie drum lieber ganz weggelassen
Die aussere Ausstattung ist fast zu splendid^ ohne Zweifel
weil das Buch vorzugsweise mit auf das Ausland berechBet
sein mag.
Was wir aber an den Hoffmann^schen Arbeiten als ein
nimium ansehen mussten^ was die gebiihrenden Grenzeo
Qberschreitend in ein fremdes Gebiet iibergriffey das gehort
181 ganz eigentlich in den Plan eines Werkes^ iiber das wir bei
DER CLASSISCIIEN BIBLIOGRAPHIE. 623
dieser Gelegenheit einen kurzen Bericht anfugen:
Essen, bei Badeker: Bepertorium der Massischen Alter-
thumswissenschaft Herausgegeben von C. F. Weber zu
Darmstadt. Bd. I: Literatur des Jahres 1826. XXXVI
u. 331 S. 1832. gr. 8.
Diess Repertorium, um es mit des Vfs eigenen Wort^n
auszugsweise anzugeben, beabsichtigt ein doppeltes: erstens
so viel als moglich yollstaudige Angabe des zum Gebiet der
Philologie gehorigen, was in den verschiedenen Landem
Europas von Jahr zu Jahr erschienen ist, natUrlich mit be-
sonderer Beriicksichtigung Deutschlands; wichtiges und un-
wichtiges, was nur an Buchern, selbstandigen Abhandlungen,
Programmen, Aufsatzen und einzehien Bemerkungen in pe-
riodischen Blattern, Journalen und kritischen Zeitschriffcen
aller Art, an Kunstwerken und Landkarten herausgekommen
ist; die griechische Litteratur bis 1453, die romische bis
476 gerechnet (diese Qrenzbestimmung, wenn sie streng fest-
gehalten werden sollte, geht offenbar nicht weit genug), mit
Ausschluss der Kirchenvater (Kirchenscribenten?), des agyp-
tischen und orientalischen Alterthums: in welcher letztem
Beziehung jedoch mancher (leicht einzusehenden) Inconse*
quenzen wegen der Plan kiinftig etwas erweitert werden soll.
Zweitens aber soll das Bepertorium eine Uebersicht der
Anzeigen und Urtheile verschaffen, welche iiber Biicher und
Aufsatze in kritischen imd ahnlichen Blattem bekannt ge-
worden sind, theils durch einfache Nachweisung der Anzeigen,
theils durch Angaben eines aus den Kritiken gezogenen 6e-
sammturtheils: wozu 65 lateinische, deutsche, franzosische,
englische und italianische Zeitschriften benutzt worden.
Zu diesem Behuf ist die gesammte Alterthumswissen-
schaft in vier Fachwerke vertheilt worden (denen jedoch
noch die Bul)rik ^Litteratur der Alterthumswissenschaft'
Yorangeht), fiber deren Aufstellung wir hier nicht mit dem
Vf. rechten mogen: 1) Kunde der schriftlichen Ueberreste,
2) Sprachkunde, 3) Kritik und Hermeneutik, 4) Sachkunde.
Unter diesen beliebten Titel fallen wieder: 1) Litteratur- und
Kunstgeschichte, 2) Geographie und Ethnographie, 3) Chro-
624 RECENSION VON HANDBUCHERN
nologie, 4) politische Geschichte, 5) Alterthiimer, 6) Mytho-
logie und Symbolik, 7) Naturkunde, 8) Philosophie, 9) Rhe-
torik und Stilistik, 10) Musik, IL) Archaologie. Mag man
au solcher Classification noch so vieles auszusetzen haben:
das ist bei eiuem bibliographischen Repertorium, das sich
doch niemals als eine eigentlich wissenschafUiche Arbeit,
sondern nur als gelehrtes Riist- uud Handwerkszeug gelteud
macht, ziemlich gleichgUltig, wenn nur Bequemlichkeit und
Leichtigkeit des Gebrauchs erreicht wird. Wir mussen aber
bezweifeln, dass diess durch die unendlichen Unterabthei-
lungen geschehe, in die jene Fachwerke wiederum zerspalten
sind, innerhalb deren die Anordnung der Biichertitel eine
132 mit jeder neuen Abtheilung wieder von vorn beginnende al-
phabetische ist. So hat z. B. die ^besondere Sprachkimde'
acht besondere Rubriken Viel statthaffcer wurde
eine solche Zersplitterung dann sein, wenn das unter die
einzelnen Facher fallende Material grosser wilre, d. h. wenn
iiberhaupt die ganze Anlage des Werkes eine etwas modifi-
cirte Gestalt erhalten hatte.
Wir sind uamlich der Meinung, dass die Berechnuug
eines solchen Repertoriums auf einzelne Jahrgange kein
gliicklicher Gedanke ist.*) Welche Unbequemlichkeit muss
es mit sich fdhren, wenn man sich vor einer Reihe von nur
etwa 10 solchen Jahrgangen stehend denkt und erst durch
zehnmaliges Nachschlagen entweder die Litteratur (iber einen
Gegenstand zusammenbringen oder eine bestimmte Notii
auffinden kann! Und in welchem Riickstande der Zeit uacb
muss der Vf., wenn er jedes Jahr einen solchen Band er-
scheinen lassen will, immerdar im Vergleich zur Gegenwart
durch die DiflFerenz von sechs Jahren bleiben, die doch bei
den jetzigen Fortschritten der Wissenschaft wahrhaftig keine
kleine ist! £s hiltte daher vielmehr immer ein Complex
von etwa drei auf einander folgenden Jahren sollen zusam-
*) [Wie wohl begrCindet diese Wamung war, hat der Fortgang
dieses litterarischen Untemehmens nur zu sehr besf&tigt; denn obwohl
Weber sich mit C. L. Han^ssse zusammenthat, ist der 2te Baod,
der die Litteratur von 1827, und der 3te, der die von 1828 umfafet,
1833 und 1834 erBchienen, und dabei blieb es. C. W.]
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 625
mengenoiiimen und die philologische Litteratur dieser drei
Jahre in einen Band vereinigt werden. Die ersten Bande
(denen man auch einen fruhern Beginn als von 1826 an
wUnschen mochte) konnten dann in willktirlichen Terminen
erscheinen; spater^ wenn die Sache erst in Gang gekommen
und der Gegenwart naher geriickt sein wUrde, ware es eben
am zweckmassigsten gewesen, wenn alle drei Jahre einmal
die Litteratur der vergangenen drei Jahre in einem Bande
zusammengefasst worden ware, liber deren litterarische £r-
scheinungen die Eritik im ganzen abgeschlossen hatte. Da-
durch ware auch eine sehr betrachtliche Raumersparniss ge-
wonnen worden, weil alle die einzelnen Ueberschriften und
Namen, die nach der jetzigen Einrichtung in drei Jahren
dreimal gleichmassig wiederholt werden miissen, fiir gleich
viel Zeit nur einmal vorzukommen brauchten. Doch Wiinsche
machen nichts anders.
Wie das Werk vor uns liegt, ist es in seiner Ausfiih-
rung das Erzeugniss des allermtlhseligsten, in seiner Sphare
nicht genug zu riihmenden Fleisses und kann auf das Lob
eiuer fast beispiellosen Yollstandigkeit Anspruch machen.
Zwar wird mancher in dem ganzen Untemehmen eine ver-
derbliche Nahrung fiir die ohnediess in unsern Tage^ allzu-
sehr um sich greifende Indices-Weisheit finden, wodurch die
lobliche alte Sitte des Adversarienhaltens immer mehr in
den Hintergrund treten und das eigene Lesen der erschei-
nenden BUcher theilweise entbehrlich gemacht werden konne.
Aber wer da bedenkt, unter wie viel Mausedreck man heut-
zutage den Pfeffer heraussuchen muss, und wer die Aufgabe
unserer Zeit, die auf organische Gestaltung der philologischen
wie aller Wissenschaft unabweislich hindrangt, erkannt hat, iss
der wird gewiss in die Worte des Vfs einstimmen: *Es wird
somit in diesem Repertorium die Grundlage unentbehrlicher
Adversarien dargeboten, welche bis zu einer gewissen Voll-
standigkeit gesteigert werden konnten, wenn sich jemand zur
Nachweisung der in den Ausgaben, Uebersetzungen, Erlau-
terungsschriften u. s. w. der Classiker jahrlich niedergelegten
Bemerkungen entschliessen wollte. Diess ware aber um so
wiinschenswerther, je mehr sich dann der jetzt vielfach in
FB. BIT8CHELII OPVBCVLA Y. 40
626 RECENSiON V. handbOchern d. class. bibliooraphie.
Anspruch genommene Gelehrte eoncentriren und einer ofl
nur mechanischen Arbeit, die jeder immer wieder von neuem
beginnen muss, entheben konute.'
Zweierlei wUnschten wir noch bei kiinftigen Jahrgangen
abgestellt Das erste betrifit die ^subjectiven Ansichten uber
den Werth eines Buches, die sich der Herausgeber da erlaubt
Iiat, wo ihm in der Beurtheilung desselben (von andem) ent-
weder einseitig entschieden oder unwiirdig verfahren zu sein
schien/ Damit ist niemand etwas gedient; als Bibliograph
uberschreitet er seine Befugniss, als Philolog kommt er sei-
ner Verpflichtung durch solche vereinzelte Gerechtigkeitsacte,
die dabei eben^ weil sie nur subjectiy sind, eine sehr schwan-
kende Gewahr haben, gar unvollkommen nach. Das zweite
ist die unverhaltnissmassige AusfQhrlichkeity mit der die
Kritiken iiber manche Biicher ausgezogen sind
Fiir Philologen — imd fur sie ist doch das Buch bestimmt
— hatte iiberhaupt die Nachweisung des Ortes, wo sich die
betreflenden Recensionen finden, ausgereicht, hochstens etwa
mit Beifugung der Zeichen uud BuchstabeU; die zur Bezeicb-
nung des Werthes des Buches sowohl als des Charakters
der Recension schon anderweitig recipirt sind. Denn was
helfen einem so allgemeine Excerpte (und auf detaillirie
kann sich natiirlich das Repertorium nicht einlassen), wie
sie z. B. p. 2 iiber Ebert's Ueberlieferungen (und an vielen
andem Stellen) wirklich spasshaft vorkommen ....
AIs Einleitung hat der Vf. von p. XV— XXXVI den
Anfang einer historischen Darstellung des Studiums des Al-
terthums vorangeschickt, der aber nur zwei Perioden, die
der Tradition (476—1304) und des Erwachens (1304-
1453) in sich schliesst und in zu gehauften Einzelheiten,
Namen und Jahrzahlen sich bewegt
XIIL
Orationes latinae.
1.
Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen-
tationem muneris professorii extraordinarii in uni-
versitate litterarum Vratislaviensi suscepti caussa
die VII m. Februarii a. 1834 habita.
Gratiam praeter cetera intellego cum habendam vobis
meam^ tum vestram mihi esse implorandam^ rector univer-
sitatis magnifice, curator illustrissime, decane maxime spec-
tabilis^ professores et doctores aestimatissimi, commilitones
humanissimi, litterarum fautores amplissimi. Qui cum huius
diei sollemnitatem vestra praesentia condecorare non dedignati
sitis^ tam propensa in me voluntate et incredibiliter vobis
obstrictum meum animum tenetis et benevolentissimae pa-
tientiae exemplum edidistis haud vulgare. Quippe si ab eis
vestrum recessero^ quibuscum communium studiorum necessi-
tudo mihi intercedit suavissima, reliquis fere non potest
quin parum oblectationis pariat ipsa argumenti tenuitas^ a
communi usu pauUo remotioris. Quod tamen tantum abest
equidem ut excusandum putem^ ut optima riitione niti sen-
tiam. Haec igitur qualis ratio sit^ primum declarabo: post
quomodo argumenti taedium illud levare, si modo possimus^
et aliqua certe ex parte compensare constituerimus^ significabo.
Ac tantum quidem concedi uno ore credo, non alio conjsilio
hunc publice scribendi scriptaque defendendi morem antiqui-
tus posse sancitum esse^ nisi hoc^ ut^ quod quis in littera-
rum universitate publicum munus capessivisset^ ei sustinendo
se parem publico item testimonio proderet. Haec autem
40*
628 LATEINISCHE REDEN.
ipsa testificatio duabus rebus contineri debet: primum ut
idonea facultas comprobetur viva voce adulescentium mentes
utiliter erudiendi et instituendi: deinde ut eius ipsius, quani
quis profiteatur^ disciplinae non tantum usum se habere satis
expeditum ostendat^ sed eiusdem etiam longius promovendae
et suopte ingenio emendandae amplificandaeque ingenitam
quandam soUertiam prodat. Atque hoc, quod ultimo loco
posui, rursum fieri dupliciter potest. Aut enim novas vias
licet commonstrare^ quibus disciplinae cuiusque spatia per-
metiarC; licet principia quaedam constituere latius patentia,
quibus singula quaeque regantur et terminentur: aut in his
ipsis singulis versari poteris acerrimo studio explorandis.
Vtrumque genus cum propriam habeat utilitatem, tum vo-
luptatis aliquanto plus habere patet prius. In illis igitur
floridioribus commentandi locis quaerat quispiam cur non
maluerimus versari? Verum enim vero de quo genere scribi
potest percommode^ id non continuo aptum est ad dis-
putandum, non quod parum afierat ad disceptandum ma-
teriae^ sed quod nimium. Nam qui satis illud reputaverit^
non posse de rei cuiusque summa generatim atque uni-
verse iudicari^ nisi ipsa singula quaeque penitus perspecta
in promptu babeas et extra dubitationem posita: facile do-
plo maiorem esse huius generis difGcuItatem concedet, am-
plitudinem autem tantam, ut aut dies deficiat disputantem
aut incerta vacillet omnis disputatio et vagetur necessa-
rio. Quapropter alterum tantum genus restat ante defini-
tum: quod quidem recte amplexi esse nobis videbimur, si
modo reapse promoveri philologiam ea, quam exhibuimus,
commentatione doceri possit. Atque hoc ipsum paucis nunc
persequar. Etenim ab omnibus hodie, puto, intellectum est
et luculentorum copia exemplorum satis comprobatum, etiam
ex ambiguorum saepe fragmeutorum indicumve exiguitate
dubiaque narrationum memoria hic illic dispersaruiu vel uni-
versi posse litterarum generis vel unius cuiusdam scriptoris
vel denique singulorum monumentorum litteris olim consig-
natorum quasi imaginem repraesentari ac speciem mente et
cogitatione comprehensam. Nec tantum posse hoc fieri sed
etiam debere intellectum est, quoniam fieri ullo pacto nequit^
LATEINISCHE K&uiaxf. g29
ut consummatae praestantiae historiam litterarum Graecarum
nanciscamur^ nisi, quo communitatis vinculo variorum generum
partes inter se contineantur singulae, velut uno conspectu co-
gnoscatur caussaeque aperiantur et via^ qua ars quaeque vel
disciplina; postquam per gradus quosdam ad summum fuerit
fastigium adducta, aeterna naturae necessitate per eosdem lapsa
sit et postremo exstincta. Quod studiorum genus cum maio-
rum aetate parum intellegeretur quantam vim haberet quan-
tamque in se gravitatem^ tum inde ab Heynio adeo omnium
nientibus persuaderi eius salubritas coepta est^ ut certatim
in eo elaboretur summa virium intentione, ut integrorum
operum iactura^ quae nobis invidit temporis iniquitas, &uC'
tuosidsimo consilio resarciatur. Patuit enim ista industria
velut ad epicos poetas, ex quo F. A. Wolfii suasu Antimachi
reliquiae colligebantur Schellenbergii studio: ut hodie quid
cyclici j)oetae praestiterint, quid Choerilus, quid Euphorio,
quid Rhianus, doctorum quorundam virorum curis prorsus
perspexerimus. Non miuore successu, qui lucem lyricae poesi
afferrent; illos aemulati sunt. Yt enim nihil dicam de qua-
dripertita opera in Pindaricis fragmentis posita inde a cele-
berrimo huius academiae philologo Schneidero Saxone, nihil
iam est quod sese neglectos querantur vel elegiaci generis
poetae suavissimi vel iambici repertor Archilochus cum Hip-
ponacte, vel Aeolenses Sappho et Alcaeus, vel doricae lyrae
vates gravissimi Alcman, Stesichorus, Ibycus, Bacchylides.
Scaenicae autem poesis cum ipsae origines praecipuis philolo-
gorum studiis disceptatae siut non mediocriter, tum in co-
micorum quidem reliquiis insigni cum laude versari Meinekius
instituit, cuius curas Menaudrias imitari studuerunt, qui de
Aristophanis, de Cratini, Eupolidis, Pherecratis perditis fa-
bulis nostra aetate bene meruerunt. Vt una tragoedia suum
iam instauratorem desideret et vero etiam postulet. Nec
prosae orationis scriptoribus philologorum diligentia defuit,
quae quidem in nullo genere maior quam in exploranda
historicorum arte et memoria exstitit. Quo factum est, ut
et antiquissimorum historicorum, qui logographi vocati sunt,
certam mente imaginem tenere liceat, ut Hellauici, Phere-
cydis, et eonim, qui in antiquitatibus Atticis explicandis
g30 i-jkTBiriiSCHE REDEN.
operam collocarunt suam^ ut Androtionis, Phanodemi et qui
sunt reliqui, et vero clarissimorum rerum gestarum aucto-
rum Ctesiae, Ephori, Theopompi; praeterea etiam posterio-
rum illorum^ qui ex Peripateticorum potissimum schola
profecti artium disciplinarumque historiam persecuti sunt,
Aristoxeni^ Heraclidae^ Dicaearchi, Phaniae, Clearchi, Her-
mippi, Eratosthenis, aliorum. Ad eimdemque modum postea-
quam veterum philosophorum placita studio ex longo tem-
pore fere numquam intermisso cum philosophi pervestiganuit
tum philologi, nuperrime eiusdem industriae communio coe-
pit etiam ad oratorum perditorum reliquias pertinere. Sed
unum est genus litterarum quoddam, quod propemodum so-
lum neglectum iacuit, ne dicam contemptum. Quippe in
grammaticorum historia ante hos paucos annos recentio-
rum elaboraverat nemo: neque hodie praeter duos illos,
quos in praefatione laudavi, quemquam in eo genere licet
nominare. Hoc igitur in spatio equidem elaborare constitui:
nec quaeri post ea, quae exposui, a quoquam posse exi-
stimo, utiliteme et ad promovendas litteras nostras accoin-
modate illud instituerim, quod cum per se necessarium esse
nemo infitias eat, tamen tentatum adhuc sit a nullo.
Nunc igitur, ut revertatur unde profecta est oratio,
nunc puto apparet, cur non possit eorum exspectationi satis-
fieri, si qui talia, quale tractavi, argumenta fastidiant et sto-
machentur: cur noluerim, si mihi vellem ipse satisfacere,
locum aliquem communem ex iis proponere ad disceptan-
dum, qui fere tralaticii sunt, velut utrum maior patre Ale-
xander an filio Philippus fuerit, utrum detrimenti plus an
utilitatis e Carthaginis excidio Romani ceperint, vel de amo^
nitate philologiae, vel de librorum subsidiis ad studium philo-
logiae necessariis et quae sunt siipilia. Nam ut paucis com*
prehendam, quo convenientius argumentum delegeris ad disci-
plinam quamque pro virili parte vere promovendam, eo
illud fere alienius est a communi captu eorum^ qui ad inte-
riores litteras nou penetrarunt.
At vero, audire videor nunc quosdam mihi murmurantes
(audivimus autem etiam palam profitentes), quid omnino opus
est operosa hac ingenii publice testificandi contentione? prae-
LATEINISCHE REDEN. 631
sertim ei, qui libris in publicum editis iam aliqua ex parte
inclaruerit? hocine scribendi disputandique consilium cui-
quam hodie serio teneri videatur, an dicis caussa exerceri
nec fere plus quam umbram quandam servare eius^ quam olim
habuerit, grayitatis? Quibus minime haeremus quid respon-
deamus. Namque quae recte et sapienter a maioribus sunt
instituta, si quando parum retinuisse pristinae utilitatis iu-
dicentur, aUt abolenda sunt aut, quamdiu non sunt abolita,
graviter tuenda et exercenda strenue. Quod cum pridem
mihi persuasissem^ tum numquam planius perspicere quam
in hac ipsa incluta academia licuit. Huic enim prorsus in-
tellexi proprium splendorem parari nec mediocrem ex eo,
quod, quae in aliis quibusdam, quas quidem noverim, acade-
raiis in lusum pridem verterunt, hic quidem veterem et an-
tiquam dignitatem praeclare tuentur et retinuerunt lauda-
biliter. *
Atque hoc alterum illu(i est, quod initio significabam
huius praefationiS; cum argumenti taedium dicebam pro
virili parte nos compensaturos. Hoc igitur quoniam ad eos
quoque pertinet, quorum nihil interest, de Gaio et Sempronio
an de Oro et Orione verba faciamus, probe nos meminerimus,
qui in certamen nunc sumus progressuri. Neque enim cum
acerrimo immo ardenti veritatis studio conciliari ea vel hu-
manitas nequit vel temperantia et ut Graece dicam cui(ppo-
cuvTi, quae et litterarum dignitatem et liberales homines
decet.
Oratio de studii philologici et institutionis scho-
lasticae necessitudine muneris professorii ordinarii
in universitate litterarum Vratislaviensi suscepti
caussa die XXII m. lanuarii a. 1836 habita.
Quo vos libello, academiae praeses illustris, rector magni-
fice, professores et doctores amplissimi, carissimi commili-
tones, reliqui auditores omatissimi, ad hanc orationem bene-
vole audiendam invitavi, iu eo me professus sum de tali
632 LATEINISCHE REDEN.
re verba facturum, quae non miref si vobis multo amplius
dicendi spatium poscere videatur, quam quod a me expleri
vel per ipsius argumenti gravitatem nostrarumque virium
tenuitatem possit^ vel per huius sollemnitatis opportunitatem
vestramque patientiam liceat. Ac profecto qui vel leviter
meminerit; quot et quanta studia quantorum hominum ilia
quaestio excitaverit, num, quae nunc fere e Graecae Ro-
manaeque antiquitatis cognitione pendet scholasiicae insti-
tutionis ratio, ea vere salutaris sit habenda et quavis alia
praestabilior, item qui incredibilem discrepautiam proposita-
rum ^o in genere sive opinionum sive sententiarum non ex
editis tantum privatorum hominum libris et libellis noverit,
sed ex acerrimis etiam contentionibus eorum^ qui publicae
saluti civitatium consulunt: is sane parum sapiat^ si eius se
rei amplitudinem brevi oratione exaequaturum speret. Neque
hoc equidem mihi proposui, qui cum de istius institutionis
salubritate ipse persuasum hal^pam ut quod maxime, tamen
non sim in eo elaboraturus, illam ut argumentorum vi nunc
defendam; et quibus rationibus nitatur dedita opera exponam,
sed ab ea sim profecturus tamquam concessa communique
consensu probata. Nam cum duas partes ille locus habeat^
qui est de studii philologici et scholasticae institutionis ne-
cessitudine, mea quidem oratio ad illud magis quam ad hanc
spectabit, nec ad discentium potius quam ad docentium usus
pertinebit, vel ut etiam planius quid mihi velim declarem,
in eo versabitur, ut, quae sit artis philologicae et vitae scho-
lasticae cum discordia tum concordia, pateiiat.
Circumspicientibus nobis scholastica institutio, siquidem
e potiore sui parte censetur, apparet penes eos, qui philo-
logiam proiitentur. Item nos, e quorum disciplina academica
scholarum doctores maiorem partem prodeunt, nulla hos alia
ratione ad erudiendam adulescentiam informamus, nisi quod
philologos effingimus. Studium autem philologiae cum nullo
tempore non comprehenderit permulta ab usu scholastico
aliena, tum in hodierna litterarum luce tanta incrementa
cepit, ut propemodum nova disciplina exstiterit. Intellectum
est hodie, quae olim si non contempta iacuerunt, certe tam-
quam secundaria et fortuita velut appendicis loco habeban-
LATEINISCHE REDEN. 633
tur, necessario et inter se yineulo contineri et cum illiS;
quae primaria censentur^ iuncta esse; perspectum est, ut
paucis complectar^ summum finem philologiae iam adultae
non alium esse^ nisi ut Graecae Romanaeque antiquitatis uni-
versae plena cognitio comparetur et quasi imago quaedam
animo comprehendatur. Quodsi scholarum rationem reputa-
- mus (eas dico^ quibus ad academica studia aditus parari
solet), numqui tradi discipulis videmus, quotcumque littera-
rum philologicarum genera vel olim tractata sunt ab doctis
hominibus vel nunc laete lateque effloruerunt? illine vel
grammatieis linguae subtilitatibus quibuslibet imbuuntur? vel
criticae artis captiunculis irretiuntur? vel ad antiquitatium
avia saepe dumeta obscurave umbracula pelliciuntur? vel iu-
bentur in reconditos quosque artium litterarumque historiae
recessus interioremque nexum penetrare? Nihil horum vide-
mus fieri. Quid igitur? haecine satis inter se concinunt?
An sic potius statuendum, ut aut in eas ipsas partes diri-
genda discentium studia, aut inutilem essO; quae hodie
requiritur, docentium doctrinam iudicemus?
Non poterimus mehercle in hac quaestione quicquam
proficere, nisi, quo tandem consilio ex antiquitatis studiis
puerilis aetatis institutionem praecipue nexam habeamus,
quaesierimus. Cuius consilii rationem fallatur qui ex ipsis
originibus huius disciplinae scholasticae repetere aggrediatur.
Enim vero quo renascentium litterarum saeculo primum in-
stitui publicae scholae humanitatis coeptae sunt, eo homines ne
potuerunt quidem nisi ex incorruptis antiquitatis fontibus
aetemoque exemplo salutem quaerere eaque liberalis educa-
tionis et ad humanitatem informationis instrumenta petere,
quae suae aetatis labes et barbaries praeberet nulla. Yerum
ad quam viam maiores nostros necessitas quaedam adegit,
eam nos nunc consulto et scientes tenemus, quibus larga
sane et inultiplex suppetit erudiendorum ingeniorum materia.
Quid igitur illud est tandem, quod tralaticiae disciplinae con-
servationem hodieque suadeat? Quodsi verum esset, quod a
quibusdam iactari accipimus, qui quidem discipulis quoque
late patentem illum antiquitatis seusum imbibendum vete-
rumque populorum vitam ac memoriam velut iutuendam esse
634 LATEINISCHE REDEN.
satis magniiice sibi persuadeiit: non esset profecto, cur a
yitae usibus nimium distare harum litterarum splendorem
quereremur, quarum ipsarum summa capita decerpenda et
in scholasticam institutionem transferenda essent. At vero
istud quidem — ut dicam, quod sentio — prorsus nimium
est et modum excedens multifariam. Quod nolim ita inter-
pretemini^ quasi praeter mentis et iudicii cultum non etiam
in animum h. e. cum sensum tum mores vel puerilis aetatis
pulcherrimos fructus ex antiquitatis tractatione redundarc
putem. Quales cum liberaliter concedam iure meritoque
expeti, tamen ab ea utilitate primum prorsus seiungo illum,
in quem philologi incumbimus/ multiplicis eruditionis appa-
ratum*, deinde eandem utilitatem nego esse eiusmodi, ut per
se sola vel satis ab omni parte antiquitatis potissimum prae-
rogativam illam defendat, vel nulla alia quam eiusdem an-
tiquitatis studia praebere ingenita virtute possunt, eaque
longe graviore utilitate superetur. Ac quod primo loco sig-
nificabam, quicumque sapiant, haud gravate largiantur. Quo-
tus enim quisque est eorum discipulorum^ de quibns nunc
cogitamus, qui adeo maturuerit; ut eius captus vel aspiret
ad illum antiquitatis sive sensum sive intellectuniy quem
nosmet, qui in philologicis litteris habitare didicimns, con-
sectamur? Rursus autem, istisne tandem ambagibus, istane
doctrinae ubertate dicam an molestia ullo pacto opus esse
ad tam simplicem finem consequendum videtur^ quam hic
est, ut sensus humanitatis quidam ex antiquitatis cognitione
percipiatur? qui quidem mea sententia commodissime hau-
riri ex optimorum aliquot scriptorum lectione potest. Item
quod secundo loco posui, non est difficile ud demonstran-
dura. Namque si nihil spectaretur aliud, nisi ut pulchri
bonique sensus in iuvenilibus animis excitaretur augeretur-
que, nihil essct profecto, quod in sola antiquitate hodie sub-
sistere nos iuberet; taiita nunc quidem varietas praesto est
aptissimae ad illas virtutes excolendas supellectilis. An quis
cst, qui hanc quidem ad promovenda hominum iugeuia vim
diffidat vel in patriam historiam cadere recentiorumque po-
pulorum cum res gestas tum artium litterarumque praeclara
monumenta? vel in ipsius naturae, aetemae humani generis
LATEINISCHE REDEN. 631
magistrae, mirificam copiam, varietatem, concinnitatem; et
ut tamquam de yiva magistra loquar, sapientiam? Sed cum
ex hac parte^ quae altera cst ex duabus, antiquitatis trac-
tatio me iudice aequet tantummodo aliarum litterarum digni-
tatem; contra ex altera parte suam sibi praestantiam quan-
dam vindicat propriam ac peculiarem, cuius aliam disciplinam
nullam patitur vicariam. Atque haec tota pendet ex linguis,
referturque tota ad mentem excolendam acuendumque iudi-
cium. Hoc enim illud est, quod iam complurium memoria
saeculorum, quod ipsa contradicentium adeoque repugnan-
tium et diversa substituentium molimina testantur longe
luculentissimo documentO; ut exploratum habeamus: tam ido-
neum, quam linguae Graecae Latinaeque tractationem, repe-
riri nullum instrumentum, quo naturae beneficio insiti menti
igniculi cuncti excitentur et foveantur, recteque exercitata
cogitandi iudicandique facultas ad quosvis sive vitae sive
litterarum et artium qualiumcumque usus aequabiliter ac-
commodetur. Cuius sententiae veritatem nec volo nunc, ut
iam ab initio significavi, nec si velim possum per singula
capita persequi: nec vero debeo, cum nihil mihi secundum
ea, quae sum supra professus, iam agendum sit, nisi ut
eorum sententiam tamquam interpres patefaciam, e quorum
consiliis hodie pendet linguarum antiquarum cum scholastica
institutione societas. Quo autem iure sic, ut feci, illo inter-
pretis inunere functus sim, non aegre intellegat, qui — ut
uno exemplo utar — praeclaras illas orationes recordetur, qui-
bus nuper, cum apud Francogallos publicarum ratio schola-
rum disceptaretur, eiusdem illius societatis salubritas a supre-
mis Regis ministris (de Thiersio potissimum et Guizoto cogito)
commendabatur tantae quidem intellegentiae luminibus, quae
quo minus videbatur eo in genere ab ipsis Francogallis ex-
spectari posse, eo maiore nostros legentium animos voluptate
nou tantum affecit, sed vere perfudit.
Nunc igitur ut revertatur unde deflexit oratio, quod iam
video explicandum esse, hoc est accuratius quam antea defini-
tum: quo necessitatis vinculo antiquitatis tractatio philo-
logica contineatur cum veterum linguarum tractatione
scholastica? Nolo autem in iis locis morari, qui cum fere de-
636 LATEINISGHE REDEN.
cantari soleant^ tum ad eam maxime philologiae partem per-
tinent, quae ipsius linguae finibus circumscribitar. Velut
tam est verum sane quam planum illud^ quod eum^ qui bene
docere velit, dicunt plus debere didicisse^ quam quae doceat;
quoniam non potest profectO; nisi cui aliquanto uberior rerum
copia in promptu est, dilectum habere eorum^ quae cuique
loco et tempori apta sint et imprimis apposita. Yel cum
scholarum magistros iubent non intermisso in dies crescen-
tium litterarum commercio animum eo advertere^ ut quasi
summam complectantur eorum^ quae si non recentissimis^
certe recentioribus quibusque doctorum hominum disputa-
tionibus explorata, tradendae grammaticae rationem promo-
verint; eamquesummam illos volunt iusto adhibito tempera-
mento in scholarum consuetudinem prudenter accommodare;
alioqui enim fatendum est numquam rei scholasticae rationes
emendatum iri. Yt autem ab linguae angustiis transeamus
in latius patentes philologicae disciplinae universae campos,
ne hic quidem animus gestit in tritis illis et pervulgatis
haerere; quale hoc est, quod sane lingua quaeque non potest
nisi ex scriptis litterarum monumentis addisci, eius igitur
cognitio saepenumero nexa est ex sententiis scriptorum, ad
quas ipsas pemoscendas in propatulo est requiri haud raro
locupletem facultatem talis praeceptoriS; qui in totius anti*
quitatis^ etiam quae seiuncta est ab linguae cognitione^ fa-
miliaritatem sese insinuarit. Habent profecto haec' omnia
vim quandam suam, non habent gravissimum pondus; leviora
sunt prae eo, quod restat, in quo fere minus versari mul-
torum cogitationes video. Atque in hoc potissimum illud
cadit; quod prooemio significabam; comparatum enim est
ita, ut non tam ad eorum, qui utuntur scholastica institu-
tione, quam ad horum condicionem pertineat, qui in eru-
dienda puerili aetate vitam consumentes simul philologiae
operam navant suara. Nam — ut libere dicam — sUnt haec
duo sane, quantumvis recte et rationi convenienter ab uno
homine sociata, tamen etiam suapte natura aliquo modo
discreta. Recte autem aseisci, quae fere a scholasticis doc-
toribus videmus ad magisterii curas ascisci philologica studia,
maxime probari hoc argumento puto. Etsi enim muneris
LATEINISCHE REDEN. 637
scholastici partes gravissimam sane et praeclaram habent in
se ipsae commeudationem; etsi ex subolescentis aetatis ad
humanitatem informatione voluptas quoque percipitur honestis-
sima: tamen haec omnis praestantia^ quippe quae e boni-
tatis et virtutis notione censeatur^ ad animum et mores per-
tinet, non pertinet ad mentem, quae fonte divino prognata^
ut divinam indolem nutriendo sui similior fiat^ vehementis-
simo studio veri investigandi summo naturae beneficio donata
est. Huic autem studiO; insito unicuiquC; qui sit paullo erec-
tioris ingenii; facile intellegitur uon posse ea vitae condi-
cione satisfieri^ quae ad usum communem spectat solum, sed
certo genere quodam litterarum opus esse sive philosophi-
carum sive historicarum (quando his duabus partibus scientia
humana omnis comprehenditur); quod quidem genuS; a cogna-
tis generibus necessariis limitibus discriminatum; in se ipso
et principium et finem habeat suum^ vel^ ut cum veteribus
loquar^ artis formam et necessitatem prae se ferat. Eius-
modi autem ars quaedam illa est philologica^ cui sese de-
dere videmus, quotcumque veterum linguarum doctores scho-
lastici se sapere supra vulgus volunt fruges consumere natum.
Atque ita demum^ consociata cum scholastici magisterii prae-
miis strenue perceptae artis voluptate, vera illa beatitudo
nascitur, quam bipertita natura indolis humanae effiagitat.
Nunc autem, postquam praestitutum spatium emensi
sumuS; conducit reliquas disciplinas circumspiceire; num
forte, quae adhuc exploravimus rationis necessitate^ exem-
plorum comparatione collustrentur. E quibus disciplinis
nulla esty quae rectius cum philologia conferatur, quam
theologia. Monet hora^ ut summatim dicam. Et quis est,
quin persentiscat consimilem condicionem eorum; qui in
hoc vitam consumunt^ ut aetemae saluti prospicientes ad dei
optimi maximi amorem^ ad morum sanctimoniam, denique
ad religionis pietatem genus humanum informent tam pro-
fecto populariter et ad communem captum* accommodate^
tam neglectis; ut est consentaneum; theologicarum discipli-
narum copiis ac luminibus, ut^ cur tandem in has tanto
opere incumbendum sit, parum perspicias^ nisi quidem poscere
hoc divinam indolem animi humani memineris; ut ab hac
638 LATEINI8CHE REDEN.
quoque parte sibi satisfiat. Quodsi dispar aliarum ratio
disciplinarum est: et est sane una praecipue^ e qua qui pro-
deunt saepius quam velles ab artis amore seiunctum habent
vitae usum: dolendum istud quidem est; nos autem^ qui phi-
lologiae nomen dedimus, congratulemur nobis artdssimo Yi-
tae et artis vinculo coniuncta studia^ nec divellamus a lin-
guarum tractatione reliquae antiquitatis investigationem licet
a scholarum consuetudine fere alienam; sine qua — mea
quidem qualicumque opinione — artis necessitas habetar
nulla.
Diziy si forte minus pro exspectatione yestra^ tamen ut
potuiy quod sensi. Quo magis laetor, etiam id^ quod reli-
quum est, ex animi sententia a me posse dici. Pertinet
autem hoc cum ad reliquoS; quorum benigna praesentia am-
plissimam hanc coronam condecoratam video, tum ad vos,
coUegae praestantissimi^ quibuscum gravissimi muneris socie-
tate Augustissimi Regis clementia sapientissimorumque eias
ministrorum auctoritas me coniunctum voluit. Quorum mihi
cum publica gratia et eommendatio^ tum privatum studium
ac voluntas tam cumulate contigerunt^ nihil ut vel ad pie-
tatis officium sanctius, vel ad animi affectum antiquius gra-
tiis agendis habere me posse arbitrer^ neque quod exop-
tem habeam praeter eiusdem conservationem benevolentiae.
Valete igitur et favete. Dixi.
3.
Laudatio Lib. Baronis Garoli de Stein ab Altenstein
nuper mortui.*)
III Recens est in omnium animis ille non fucatus dolor,
quo paucis abhinc mensibus a bono quoque tristissimus nun-
*) [[mpressa est haec oratio in programmate academico Bonneiisi
a. 1840 sic inscripto: nmmortali memoriae | viri perillastns | Liberi
Baronis { Caroli de Stein ab Altenstein | in regno Borassico remm ad
religionis cultum, | institutionem publicam ot artem medicam pertineo-
tium I per XXIII annorum gpatium snmmi praesidis | ac raoderatons
liberalissimi, RapientisBimi | grati animi monumentum | et veneratioaii
LATEINISCHE REDEN.' 639
tius excipiebatur erepti huic litterarum universitati fautoris^
patroni; conservatoris, Liberi Baronis Caroli de Stein ab
Altenstein. Cui si non plus alma Rhenana quam reliquae
litterarum sedes patriae deberet, yel sic illa sat locupletem
haberet lugendi caussam. Quanto igitur afflictiore animo
par fuit eam universitatem esse^ quae mutuo beneficiorum
et pietatis vinculo tam arte cum IIIo continebatur^ ut ne
cogitatione quidem divelli utriusque nomina possint? Qua-
lem enim Munchhausenium suum alma Georgia Augusta,
talem Fridericia Guilelmia Rhenana iure meritoque colit^
veneratur, admiratur Altensteinium, Virum in paucis m{(,gnum
et ut libere dicam unicum: cuius rarae virtutes et faci-
nora prorsus eximia cum non ad Borussicas tantum terraS;
sed ad Germaniam universam pertineant, tamen gratiora
quam nostra pectora vix usquam sibi devinxerint. Nam etsi
primaria sane laus conditae huius Musarum sedis ei debe-
tur, a cuius summis auspiciis cuncta^ quibus per novem
ferme lustra cumulata patria efdoruit, beneficia repetendu
sunt^ Augustissimo desideratissimoque Borussorum Regi vita
nunc defuncto: tamen tamquam alt^rum conditorem et pa- iv
rentem suspicere eum fas est, cuius sapientissimis consiliis;
opera indefessa, ingenua liberalitate ac favore plane singu-
lari iussa Regia et effecta sunt olim et per longissimum
idemque felicissimum temporis spatium strenue sustentata.
Quae animi sensa cum omnium essent communia; quid ma-
gis poterat consentaneum esse^ quam quod publica cum
maeroris tum gratiarum testificatione praeclari Viri memo-
riam celebrari Academiae Rector et Senatus decreverunt?
Exstititque sine mora promptus ad orandum communis do-
loris interpreS; cuius facundia dubitari nequit quin publicam
exspectationem non aequasset sed superasset: indicendorum
autem sollemnium funebrium munus mandatum est professori
eloquentiaC; qui tralaticio more academico locum aliquem
post acerbam mortem | non periturae teBtimonium | ezatare volait
nniversitatis litterarum | Fridericiae Goilelmiae Rhenanae | pietas. | —
inest Friderici Hitschelii litt. antiq. et eloq. prof. p. o. | corollarinm
disputationis de bibliothecis Alexandrinis deque Pisistrati | curis Ho-
mericis. [vide Opusc. I p. 123] | editum Bonnae a. cioiocooxxxx.)
640 ' LATEINISCHE REDEN.
cognitu non iniucunduni e communibus litteris tractarei
lamiam dies constitutus esse publicae solleninitatis: feryere
cum oratoris opus tum invitatoris: cum luctuosa morte Fri-
DERici GviLELMi III omnis illarum rerum condicio subito
mutatur in recentique et vero graviore casu Cunctoram animi
defixi aliquantisper repositis et dilatis pristinis consiliis in-
tellegunt propiori officio satisfaciendum esse. Interim, iie
Altensteinianae memoriae debiti honores nimia mora tarda-
rentur, coeptum commentandi opus continuari perficique ius-
sum est: nec enim aestate iam yergente otii satis supererat
ad iustam Memoriam conscribendam^ qualis sane^ si omit-
tendae publicae orationis necessitas praevideri ab initio po-
tuisset, omnium conyenientissima videri debuerat^ Sic factom
est, ut levidensi documento studium ac voluntatem suam
grata Fridericia Guilelmia Rhenana nunc testetur, et quod
y non satis dignum tantis virtutibus esse videatur, quantanim
admirationem declaraturi sumus. Quamquam, si licet yerum
fateri^ non tam alienum^ quam cuipiam fortasse videatur, ab
Illius potissimum Yiri praestantia haberi hoc ipsum^ in qao
elaborayimuS; argumentum debet: quandoquidem vix exstant^
quae cum lllius laudibus rectius quam luculenta Pisisirati
Ptolemaeique Philadelphi exempla comparentur. Quos Ille,
si in regio loco collocatus fuisset^ haud scio an etiam supe-
rasset^ in hac autem, quae ei contigit^ vitae condicione re
giae proxima dici potest aemulatus esse felicissime: tantos
in IIIo erat non amor tantum artium litterarumque, sed lit-
terae ipsae, tanta in omni genere ingenii liberalitaS; tanta
rerum administrandarum intellegentia. Circumspicitedom,
quid sit illud^ cur inter cultissimas gentes principatum qoen-
dam Borussorum ciyitati consentiens .vox Europae tribuai
Qui principatus cum duplici genere contineatur: quorum al-
terum in litterarum ipsarum flore ac robore cernitur, alte-
rum in institutione publica per singulas ampli imperii terras,
urbes, oppida, pagos saluberrimo consilio aequabiliter pa-
teute: has duas res nonne yidemus iam etiam exterorum
quotcumque sapere se volunt, admirari, coUaudare, imitari
non sine aliqua inyidiae significatione? Cuius rei documento
non mobile tantum et ad praestabilia quaeque subito cum
LATEINISCHE REDEN. 641
fervore amplectenda paratam ingenium Francogallorum est^
clarissimo misso philosopho nostrarum laudes scholarum ali-
quot abhinc annis testificatorum: documento est diuturno
expergefacta languore ipsa nobilis gens Britannorum; sibi
sola placere^ soli sibi plaudere per plurima saecula solita;
sed cui nuper^ ut accepimus^ rei scholasticae suae labem non vi
alius nisi Borussicae disciplinae comparatio persuadere coepit.
Haec igitur tanta beneficia cui tandem accepta refert respu-
blica nisi Regi Optimo Friderico Guilelmo III et, cuius Ille
consiliis post immortaliter meritum de bonis artibus Guilel-
mum ab Humboldt per plurimos annos usus est, Carolo ab
Altenstein? Qui quid quibus yiis ac copiis instituerit prae-
stiteritque, nec volo nunc nec possum singillatim persequi:
nec indigere hoc uberiore explicatione videtur, quippe quod
in oculos quasi sua sponte incurrens multorum praeconiis
praedicatum sit multifariam; adeo ut illius quidem praestan-
tiae persuasio vel eorum mentibus paullatim inhaerescat,
qui aut naturae vitio hebetiores ad iudicandum aut vitae
condicione ab optimorum studiorum tractatione alieni sunt.
Quodsi non quid, sed quo illud animo atque consilio insti-
tuerit; quaerimuS; id facile intellegimus esse eiusmodi; ut
recte perspectum in multo maiorem Viri immortalis admi-
rationem rapiat, gratiarum actionem ut multo ampliorem
postulet. Namque artium litterarumque curam cum Alten-
steinium dixero animo vere regio suscepisse, sic demum
une cunctas partes nomine recte comprehendisse videor.
Animum autem vere regium eum dico, qui a triplici potissi-
mum vituperatione liber sit; quarum una solet vel in cele-
berrimos bonarum artium fautores illustri in loco constitutos
cadere. Horum enim quotusquisque est, quin de artium lit-
terarumque incrementis sollicitus suo magis nomini quam
ipsarum saluti, quam reipublicae utilitati consulere animum
induxerit; quin beneficiorum illuc collatprum si non maxi-
mam, certe non minimam partem ad suam potius vel laudem
vel voluptatem rettulerit; quin, ut breviter dicam, artium vii
litterarumque patronus vel haberi ostentationis, vel externi
splendoris caussa esse voluerit? Cum qua perversitate si
vel comparare tamquam longissimo intervallo distantem AI-
FR. RIT8CHELII OPVSCYLA Y. 41
642 LATEINISCHE REDEN.
tensteinii generosam simplicitatem aggrediar a simulationis
vanaeque iactantiae levissima suspitione alienam, yerear sane
ne sermo meus non tantum improbetur sed merito contem-
natur. Cognatum cum hoc aliud est genus eorum, qui, quod
unius alicuius disciplinae suavitate artisve dulcedine mirifice
allecti in illa toti essent et quasi habitarent, studiam et
operam ad illam colendam^ sustentandam, promovendam om-
nem contulerunt. Quid autem mirum^ in ea re operam cu-
ramque te consumere non mediocrem^ quam quidem in deli-
ciis habeas, ad quam insita naturae voluptate trahare?
Contra quid laudabiliuS; quam^ quorum ipse non sis aman-
tissimuS; ea quoque^ quod salutaria, quod honesta esse intel-
lexeris; te amplecti tantaque et liberalitate et providentia
adiuyare^ quasi in intimo sinu foveas? quae yirtus cum inter
rarissimas sit mortalium, tum vere regia iure optimo habe-
tur praeter ceteras. Atque hac virtute quis ignorat Alten-
steinium, quamquam elegantissimae subtilissimaeque ac ?ero
etiam uberrimae eruditionis Virum; tam fuisse insignem
quam a pravae doctrinae laude affectanda alienum? Deniqae
nostrae potissimum aetatis memoriam cogitatione repetenti
mihi occurrit tertium quoddam illorum genus^ qui et yani
splendoris et ambitiosae eruditionis ostentationem procol
habentesy publicae saluti unice prospicientes^ quicquid artium
litterarumque ad comparandas vitae cottidianae siye com-
vin moditates sive necessitates^ quicquid pertinere ad commones
reipublicae utilitates videatur; tantum studiose soscipian^
benigne foveant alantque impensiore cura. Quorum alii in
eo artium litterarumque fructum omnem reponere solent^ nt
civium adeoque ipsarum civitatium fortunae opificiorum in-
dustria adiuventur; agrorum cultura provehantur^ inventorum
sollertia augeantur; commerciorum negotiorumque usu ampli-
ficentur. Ab alia parte commendare doctnnam eos audimug^
qui non paullo magis sapere sibi visi publica litterarum cura
publicos civitatis ministros futurosque magistratus formandos
erudiendosque sibi persuaserimt et his potissimum finibas
artium et disciplinarum cum commoda metiuntur tum insti-
tutionem circumscribunt. Quales utilitates cum prorsus se-
cundarias dicimus et tamquam adventicias; non yeremur ne
LATEINISCHE REDEN. 643
quiS; quamnam veram existimemus et aeternam utilitatem^
uberiore oratione exponendum putet et disceptandum tam-
quam dubitatum^ quod esse confessum et exploratum uno
ore ii omnes, quibus haec scribuntur, clamitaturi sint. Ec-
quis autem, cum sua caussa colendas, propagandas, exercen-
das litteras breviter dixerimus et populariter, vel tantisper
dubitare ausit, quin huius ipsius existimationis persuasio
magnanimo Altensteinii pectori et tamquam intimis medullis
adeo insederit; ut nullo alio ex fonte, nisi ex illa potissimum
mentis liberalitate; repetenda sint quaecumque Ille in hoc
genere umquam instituit, iussit, suasit, iudicavit? Nec enim
curiose anquirenda exempla sunt, sed in propatulo posita.
Nec tamen gravius argumentum aliunde licet quam e scho-
larum rationibus cum reliquarum petere tum harum, quae
quod olim ab collegiorum universitate nomen traxerunt; idem ix
hodie ab litterarum universitate merentur. Etenim haec
ipsa studiorum varietas amplissimum complexa disciplinarum
orbem num cui dirigi ad certa vitae genera videri potest?
Nimirum civitatis vel commodis vel necessitatibus ut satis-
fieret, tantis opus erat, quanti in singulas provinciarum 60-
russicarum universitates sumptus erogantur! tam lauto litte-
rarum omni subsidiorum genere instructissimarum apparatu!
tanto lectissimorum virorum numero eorumque in unum cor-
pus iunctorum communique collegii vinculo sociatorum! hac
deniquC; id quod summum est, erudiendi et subtilitate et li-
bertate, quae nec capita decerpat quaedam nec cuiusquam
arbitrio pareat, sed cum ad interiores litteras usquequaque
penetret in ipsasque rerum caussas sese insinuet, tum nullis
nisi veritatis limitibus umquam circumscribatur.
Hoc igitur animo qui artium litterarumque curam sus-
ceperit, eum demum consilio agere vere regio concedimus:
hoc consilio qui egerit, eum solum aeternam laudem sibi
peperisse iudicamus nomenque immortalitati prodidisse. Ta-
lemque habuimus quem vivum nobis gratularemur nostrarum
rerum patronum Altensteinium, iam nobis ereptum ex animi
sententia lugeamus cum tanta pietate, quantam vix capere
pectora possunt, non potest brevis, quam hic locus poscit,
oratio. Tantum enim abest, ut gravissimi argumenti uber-
41*
644 LATEINISCHE REDEN.
tatem ullo modo exhaurire animum induxerim^ ut et unam
tantum partem provinciae dignitatisque amplissimae tetige
rim^ neglectis iis omnibus, quae a meo captu alieniora cam
ad religionis cultum ecclesiaeque rationes tum ad renun
X medicarum administrationem spectant: et yel de illa parte
tam summatim dixerim; ut non vos edocere potius qaam
quasi scintillas quasdam in vestris animis excitare voluerim,
quas vestra cura foveretis vestroque in sinu altas exardescere
in clariora lumina pateremini. Confidimus tamen fore, ot
eorum aliquis^ quibus haurire ex uberioribus fontibus h. e.
ex actis licet^ admirabilis Viri memoriae debitum honorem
persolvat Uliusque imaginem adumbret plenam^ sinceraniy et
ita ad vivum expressam, ut et iram et studium procul ha*
beat: neque enim vel hoc indiget vel illam vera virtas est
cur extimescat. Quod qui in se susceperit, dubitari nequit
quin plurimorum desiderio insigniter sit satisfacturus.
4.
Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel-
mos III et ly instituenda habita die III m. Augusti
a. 1842.*)
m. Rediit ille dies, auditores suo quisque loco spectatissimi
quem cum olim habuerimus communis laetitiae indicem,
brevi ex tempore conversum in tristis desiderii piaeque me-
moriae testem dolemus. Et sensus quidem hic omnium ani-
mis infixus non erat profecto verendum ne umquam exstiii-
*) [In pnblicam iam prodiit haec oratio prooemii instar indid
scholaram Bomiensiam hibemaram a. cioiaCGOXXXXii et YyYYTrr pne-
fixa his qaidem praemissis verbis: ^Prooemiandi cam necessitaa nrgeit,
desit otiam, praeter consuetadinem nostram non e commanibas littens
petito scribendi argamento in recolenda memoria Rbgis Atovstissdu
Dnn Fridebici Gvilelmi III yersari visam est. Accipite igitor, ca-
rissimi commilitones, chartis consignata, qaae in Illius laudem rimpti-
citer et popalariter, non ambitiosias qaaesitis orationis luminibas, t-
d.^III Non. Aag. coram yobis diximas: intuemini praeclariBsimum ei-
emplum, aemulamini (quantnm quidem principem aemnlari ciyibi»
concessum), virtutiaqae illinc incitamentum petite. Valete.* C.W.]
LATEINISCHE REDEN. 645
gueretur, etiamsi publicae significationis soUemnitas nuUa ac-
cederet. Sed tamen eam cum illorum virorum sapientia,
quibus nostrae res curae sunt^ et constituerit et perennem
esse Yoluerit, non potest hoc non recte et salubriter institu-
tum videri. Primum enim pietas hoc efflagitabat, ut^ cui
haec litterarum universitas plura deberet et maiora quam
ceterae bonarum artium sedes beneficia; ei honos quoque
luculentior ab eadem haberetur. Nam cum reliquae conser-
vatorem sanequam liberalem clementemque DivvM Frideri-
CVM Gvilelmvm III venerentur, at haec nostra et conserva-
torem et conditorem suspicit^ eiusque singularis gratiae non
habet nisi unam sociam. Sed quod pietas fiagitare^ idem
suadere et comm«udare honestatis studium visum est. Per-
tinet enim huc illud communi sapientium voce comprobatum^
quod cum bonorum hominum eorumque carorum^ tum multo
etiam magis magnorum virorum^ quorumque vita in con-
spectu omnium posita fuit, — horum igitur quod recordatio
habetur incitamentum virtutis et voluntatis certissimum fir-
mamentum. Ac fuit hoc iam veteribus persuasum: quos con-
stat statuis monumentisque positis virtute praestantium ci- iv
vium 0t honorem prosecutos esse et memoriam conservasse
duplici quidem consilio hoc: primuQi quod id deberi raro
praestantiae humanae exemplo videretur eaque re simul grati
animi testificandi desiderio eorum; qni superstites essent^
satisfieret; deinde ut ceteri cives haberent quam intuerentur
tamquam vivam imaginem earum virtutum, quas et admira-
rentur et assequi aemulatione studerent. Laudabile sane in-
stitutum: sed laudabilius etiam hoc nostrum^ eo quidem lau-
dabilius, quo efficaciora sunt quae in mentes sese insinuant
quam quae incurrunt in oculos, quoque propius ad veram
rerum naturam^ non externam tantum veritatis speciem^
verba et oratio accedunt quam simulacrorum artificia. Hoc
igitur par est credere illos quoque spectasse, quorum man-
dato huc hodie convenimus. Qui quo maiorem vim esse
huius laudatiouis voluerunt; eo gravius mihi munus imposi-
tum sentio et cui vix a me satisfactum iri sperem. Nolo
consueto oratoribus more in excusanda virium imbecillitate
mea morari. Qua etsi sciam non posse vel horum soUemnium
646 LATEINISCHE BEDEN.
dignitatem vel yestram^ auditores^ exspectationem ullo modo
exaequari: nec est enim in nobis idonea orationis facoltaS;
nec si qua esset^ parare iusta sententianim lumiDa per otii
penuriam licuisset: tamen ab hac quidem parte^ ut libere
fatear, timidum una facile consoletur cogitatio, imprimis illa
apposita quae vel minus instructo ab dicendi arte aninmiB
et yires addat: consoletur ipsius argumenti^ in quo yerse-
mur, insita excellentia. Qua sperare liceat ut quantayis ora-
toris mediocritas egregie compensetur et a verborum teirni-
tate ad rerum pondus audientium voluntates traducantor.
Nec magis illud profecto verendum, ne yel laudandi matem
umquam deficiamur yel parum yarietatis ea laudatio habitan
sit, quae quotannis coram iisdem auditoribus redintegranda
sit. Siye enim imperii praeclare gesti gloriam persequimnr
bellica yirtute non minus quam animi constantia partam in
ipsaque communi Europae clade imprimis conspicuam: seo
spectamus yitae domesticae iunocentiam^ morum integritateni;
pietatis non fucatae simplicitatem^ institutorum sanctimoniAm:
siye pacis artes litterarumque decus pari munificentiae sa-
pientia adauctum contemplamur: quis est quaeso, quin non
tantum caritatis et yenerationis caussam grayissimafn, sed
etiam inexhaustam d^itae laudis materiam varietatemqoe
inyentam^ aemulationis autem luculentissimum exemplnm
propositum esse ex animi sententia profiteatur? Sed tamoi,
haec ut sint ita uti dixi^ nihilo minus difficilis est mortiio-
rum laudatio; idque non unam ob caussam. Nam primam
quantuscumque splendor est earum rerum, quas recordemur
praeteritaS; tamen eas ipsas non patitur natura humana
enitescere prae praesentibus^ sed ad recens gestorum admi-
V rationem ingenito inyitamento rapitur ex eorumque cogita
tione praecipuam solet yoluptatem capere. Quod quidem
inde a Phemii Homerici Telemachique temporibus commonis
consensus probayit:
Tfjv TCip doibfjv iLidXXov dTTiKXeiouc' avOpuiTioi,
riTic dKOuovrecci v€U)TdTr| d|Liq)iTr€Xr|Tai.
Id autem cum a yatibus et poetis rectissime etiam ad or»-
tores transferatur^ facile intellegitur quam sit insuaris eios
LATBINISCHE REDEN. 647
condiciO; qui tamquam legitime constitutus laudator temporis
acti prodeat. Quis est enim yestrum, quin lubentius in eius
imagine Regis oculos defizerit, quo vivo^ quo praesente; quo
vigente laetamur^ cui praeclara debemus^ a quo praeclariora,
liberaliora exspectamus: quando ea est generosorum indoles
animorum; ut non possint in media via subsistere, sed quo
lucidentius exorsi sint, eo gloriosiorem ad finem ipsius na-
turae necessitate quadam pergant Tantum in hoc genere
valet ezspectatio fiituri. Quocirca non est mirum^ quibus
quotannis orandum est Idibus OctobribuS; iis paratum esse
audientium plausum: at nobis parandum^ at nobis quae-
rendam approbationem vestram captandamque benevolentiam
esse. Sed aliud quiddam accedit longe etiam gravius; cur
non tantum immune sit facinus (ut cum priscis hominibus
loquar), sed etiam lubricum et propemodum dizerim invidio-
sum^ laudare regem defunctum; cuius is sit filius supersteS;
qui cum multis videatur — quidni enim libere profitear? —
paternam gloriam non ambigue obscurare, tum diversissima
sane indole praeditus est. Itaque cum aliae et ex parte con-
trariae in utroque virtutes emineant, nonne verendum est,
ne quod in illo laudeS; videare in hoc desiderare^ quod in
illo vel maxime probes, propemodum improbare in hoc, at-
que ita de debita Patri Patriae reverentia aliquid detrahere
irreverentius? Possum sane videri, et videbor fortasse si
qui malitiosius orationem meam interpretentur: sed idem
recte iudicantium et sine iniquitate interpretantium benevo-
lentia adeo confido, ut ex eo ipso genere reliquae orationis
meae argumentum petere apud me constituerim.
Laudare in Fbiderico Gvilelmo III consuevimus sim-
plicitatem summam atque ingenuitatem, laudare consiliorum
considerantiam et circumspicientiam, laudare agendi pruden-
tiam, animi constantiam, vitae frugalitatem ac parsimoniam,
morum modestiam, rerum omnium continentiam atque tem-
perantiam: et est haec profecto laus iustissima et plurimum
habens approbationis^ atque imprimis raro inter eos exemplo,
quibus in manu potestas. Quodsi iisdem nobis ea praedi-
canda sunt, quae in augustissimo fiUo maxime admireniur et
praeter cetera suspiciamus, numqui illas potissimum virtutes
648 LATEINISCHE BEDEN.
celebrabimus? Non ita sane; sed ingenium laadabimas, sed
vim intellegentiae^ eruditionis, eloquentiae, sed animi nobilis-
Yi simo spiritu incalescentis vigorem; fervorem^ ardorem^ sed
consiliorum generositatem atque excelsitatem, sed sentiendi
agendique liberalitatem cum iusta confidentia sociatam, vitae
denique morumque urbanitatem, elegantiam^ magnificentiam.
Ergone vel debitas laudes invidiosius extenuare vel reveren-
tiae officio deesse existimabimur, cum minus in generosissi-
mum Principem patemas quam suas virtutes cadere dixeri-
mus? Quas quidem^ quae qualesque tandem et qaantae sint,
non poterimus vel plenius cognoscere vel rectius aestimare
quam e diversi generis comparatione. Comparare enim
iuter se, quae et in similitudine dissimilia sunt^ et similia in
dissimilitudinC; id vero est eiusmodi^ ut et hominam mentes
illuc potissimum usquequaque trahantur et tamquam invitae
rapiantur^ et in quovis genere veritatis indagandae certior
via nondum inventa sit. At vero habet haec comparatio
cautiones suas^ quas priusquam accuratius definieris^ nihil
fingi periculosius^ nihil magis putidum quam illud ipsum
comparandi studium potest. Ac levius est^ quod in hominum
certe vitis comparandis non illa potius spectanda dicimosy
quae ad similitudiuem aliquam referri possint^ quam ipsas
diversitates et discrepantias eruendas et diligenter inter se
distinctas aperta in luce collocandas. Nam illud quidem
nuUam fere habet commendationem^ sed plerumque lusus est
quidam ingenii; fructuosum solum est alterum genas, unde,
quot quamque inter se diversae viae vitae humanae pateant
honeste degendae, intellegatur. Et perspexerat hoc iam e
veteribus is^ cuius nobilissimum exstat exemplum vitarum
inter se comparatarum, Plutarchus^ qui identidem^ non id
sibi explicandum videri^ quibus illae rebus congraerent, sed
quibus differrent, scite significavit. Sed gravioris momenti
altera cautio est, quae non tam spectat ad comparandi mo-
dum quam ad consilium comparantis. Atque eo in genere
non possumus non notare pravam consuetudinem quandam,
quae dici nequit quam et pervagata sit et perniciosa. Quippe
eo fere propensos esse hominum animos videmus^ ut binorum
hominum inter se comparatione facta^ uter utri praestet,
LATEINISCHE REDEN. 649
efficiant: idque perversum debet comparandi studium yideri^
nisi quidem non in simili tantum^ sed prorsus eodem in ge-
nere ii quos compares versentur. Ita^ ut exemplo utar, bi-
norum virorum bellatorum uter maior exstiterit, poterit recte
quaeri: nihil enim nisi una fortitudo spectatur; minus com-
mode plerumquC; e binis imperatoribus bellicis uter praestet:
alias enim imperatoriae vitae condicio facultates praeter for-
titudinem requirit; inepte autem agat^ qui vel regum bono-
rum vel ne eiusdem quidem condicionis hominum praestan-
tiam^ quae plurimarum partium societate continetur, tam-
quam modulo aliquo metiri instituat eo quidem consilio; ut,
utrum utri praeferat, definiat, talique in iudicio quasi re
beiie gesta acquiescat et id quod res sit se scilicet repperisse vu
laetetur. Sua sponte apparet non de iis nos loqui; inter quos
nuUa omnino similitudo intercedit: nam quis nisi male sanus
cum virtutibus opposita eis vitia componat? quis eos, qui
ipsis bonorum malorumque finibus discreti sunt^ ut cum Ti-
berio vel Caligula Titum vel Traianum conferat? Verum,
ut mittamus quae suapte natura absurda sunt^ non absurdum
quidem dixerim^ quod in scholis saepenumero, Philippusne
an Alexander praestet, disputare adulescentuli iubentur: sed
probabile; sed fructuosum videri ne hoc quidem potest; multo
minus potest, quod memini praeceptorem ceteroqui satis pro-
babilem proponerC; ut exploraretur, utrum e variolarum vac-
cinarum insitione an e machinarum vaporis vi motarum in-
ventione plus utilitatis in hominum vitam redundasset.
Atque haec non dubito quin multis vestrum; auditores,
satis exiliter disputare videar et fortasse huc parum accom-
modate. Et tamen eadem ad nos propius quam quispiam
putet pertinent. Eorum enim^ qui litteris vitam et studium
suum dediderunt; quotusquisque est, quaeso^ quin aliquando
suam cum ceteris disciplinis ita compararit^ ut suam unice
probaret; prae sua reliquas fastidiret? Quod cum de disci-
plinis universis tum de singulis partibus dictum volo. Velut,
ut e meis studiis exemplum promam, quis non meminit
acerrimae illius contentionis; qua alii unius linguae indaga-
tione veram philologiam contineri arbitrati eos despicerent^
qui positam esse in rerum potissimum tractatione dictitarent^
650 LATEINISCHE REDEN.
rursum hi despicatui ab illis habiti? Neutrum profecto con-
siderate. Namque etsi iure sane meritoque pro se quisque
id amplectitur, quo innato animi impetu et praecipua delec-
tatione ducatur/ recteque altera ez parte antiquitatium ex-
plorandarum et pervestigandae linguae studia inter se con-
feruntur; et quae utrorumque propriae sint commendationes,
dispicitur: tamen eam debet haec comparatio vim habere^ ut
utramque cognoscatur partem tantummodo esse plenioris dis-
ciplinae; nec nisi consociatis utrimque studiis posse ad ipsum
finem philologiae perveniri intellegatur. Non comperi equi-
dem simile quiddam in ceteris disciplinis fieri: nec enim,
quantuin quidem sciam, vel in theologia dogmatum inter-
pretes contemnuntur ab hermeneutis, vel iuris publici doc-
tores a privati scrutatoribus , vel a physiologis chirurgisve
pathologi^ vel zoologi herbariive a chemicis, vel antiquarum
historiarum enarratores ab iis qui in medii aevi proximo-
rumve saeculorum rebus gestis versantur. Quae quidem ex-
empla etsi minime nos fugit valde esse disparia, tamen tan-
tum similitudinis habent omnia^ quantum^ ut hic commemo-
rentur, satis est. Itaque videtur illud^ quod improbabamos,
proprium philologorum — non esse^ sed fuisse: quando paa-
cos esse suspicamur qui non liberalius sentire hodie didice-
vui rint. Sed tamen ne sic quidem ab ista reprehensione cete-
rae disciplinae liberae sunt. Quodsi enim a partibus ad
ipsa genera pergimus; nec^ quae fieri constet^ obstinatias
negamus, primum fatendum est hac potissimum aetate non
mediocrem et invidiam et obtrectationem inter reliquas dis-
ciplinas cunctas et eam intercedere^ quae dum se cum illis
confert, longe potiorem iactat et tamquam domina quaedam
in servas superbire consuevit: quam quidem quis docendus
sit non aliam atque philosophiam esse, iusto saepius parum
illam memorem, quam et inanis et fallax ipsa sit sine ple-
nissima singulorum cognitione, parum memorem^ ut uno
verbo dicam, exempli Aristotelii? Quamquam nequaquam
infitiamur non multo minus ab altera parte eo peccari, ut
non satis reliquae arteS; quam sine philosophiae lumine cae-
cutiant; persentiscere videantur. Rursum autem hae ipsae
cum rationi convenienter in duas partes dispescantur: qua-
LATEINISCHE REDEN. 651
ram alterae naturam quam proprio nomine vocamus^ mentem
humanam sibi investigandam alterae sumunt: hic quoque
propria esse ambitioso illi comparandi studio sedes solet.
Nihil enim frequentius usu venit, quam ut vel physicis nu-
gas tractare infructuosisque quaestiunculis et ab vitae hu-
manae usibus alienis delectari philologi^ historici^ iureconsulti
videantur^ vel prae physicis hi semet fastidiosius efferant^
quippe tanto suas disciplinas pluris facientes^ quanto corpori
mens et animus praestet. Qualia iudicia mihi quidem tam
insipida videntur tantaque esse tamquam pestis doctrinae^
ut ex animi sententia perhorrescenda et homine liberaliter
educato prorsus indigna censeam^ atque adeo omnium pri-
mum, simulatque de homine litterato, quem nondum norim^
mentio iniecta sit^ sciscitari illud soleam^ quae penes illum
sit ceteraram, in quibus ipse non habitet; artium litterarum-
que ezistimatio: qua quidem re certissime videmur veram
doctrinam politioremque humanitatem censere. Non impedio
ullo modo; id quod iam significabam; quominus sua unicui-
que ars cara sit praeter ceteras: et est nobis profecto tam
cara philologia, ut nihil supra; sed et potest et debet ea
caritas cum ea liberalitate esse coniuncta, quae meritos ho-
nores alienis studiis tribuat omniumque demum consocia-
tione (quae in unum mortalem non cadit^ sed mente tantum
et cogitatione comprehenditur) id effici intellegat; quod non
nimio intervallo ab ipsa notione scientiae et intellegentiae
distet. Ergo detestamur et abominamur ambitiosas illas in-
solentesque contentiones, quibus de principatu quodam velut
philosophia et disciplinae historicae certarunt iniquissime:
quarum quidem mutua ratio non est alia^ nisi quod viis
diversis; sed iis aeque necessariis; ad eundem finem conten-
dunt, qui est invenieAdi veri: ceteroqui ne a rerum quidem
argumentis diversis proficiscuntur, sed in iis pariter versan-
tur, quae omnino cognitioni humanae subiecta exstant. Nec
theologia sicubi principatum quendam affectat, magis tolera- ix
bili fastu agit: deus enim^ ut paucis complectar; in omnibus;
et quaerimus deum omnes: ad eundemque perveniunt; qui
dum id agunt, ut rerum varietatem sive historiae luce illu-
stratam sive mentis acie enucleatam animo comprehendant.
652 LATEINISCHE REDEN.
non sane solent sine uUa intermissione de deo cogitare^ id
quod ille ne postulat quidem: itemque altera ex parte qui
illud ipsum, ut deum quaerant; spectant et moliuntur^ non
nisi per easdem has ambages^ in quibus cum voluptate reli-
quae litterae morantur^ id quod volunt assequuntur^ recta
illuc peryenire omnino nequeuni Hinc ut ad eas artes de-
flectam orationem^ quarum opera sub sensus cadunt, quid
potest utilius esse ad singularum vim et fines cognoscendos;
quam diligens earum comparatio? Contra sapere an ineptire
dicemuS; si qui vel picturae musicam^ vel musicae sculptu-
ram longe anteponendam iactent?. vel si quae cum fingi
possunt similia tum communi usu vitae cottidianae eveniuni
Quodsi aliquanto etiam latius exspatiamur^ quid est tandem,
quo rectius quam olim de ipsa poesi deque veteris recentis-
que memoriae poetis cum ezteris tum nostratibus iudicare
didicimus? Nihil profecto aliud, nisi quod pravo uti com-
parandi studio dedidicimus. Fuit enim id tempus olim^ quo
suae potissimum consuetudinis, suarum opinionum^ suorum
et morum et exemplorum angustiore et exiliore mensura
nihil singulae cultioris Europae gentes non metirentur: quo
cum suo ipsarum genere quidlibet; quantumvis diversa rerum
omnium condicione natum factumve^ conferrC; nihil nisi quod
eandem normam sequeretur^ tolerare^ nedum probare^ penes
se scilicet fontem^ exemplar et auctoritatem pulcri rective
omnem esse gloriari consuevissent. Quo in genere insignis
praeter ceteras vicina nobis gens Francogallorum fuit^ magna
quidem in genere pusillo: nec mirer si qui etiamnunc mag-
nam dictitent. Atqui hanc omnes nunc consentiunt caussam
fuisse, cur nec sine studio veteres poetas, Graecos maxime
(quos ipsos et illi cum solos esse imitandos tum se nimi-
rum assecutos esse arbitrabantur, et nos aetemos humani-
tatis magistros veneramur), nec sine ira recentioris aetatis
principes poetas aestimare valerent: cuius rei luculentissimo
documento poesis scaenica Britannorum exstat, et diversis-
sima et perversissima iudicia experta diuque miris ingenii
semibarbari portentis scatere visa. Ergo gratia habenda
eorum virorum intellegentiae, qui, divini ingenii Goethiani
perspicacissimi interpretes, excutere nos praeiudicatarum
LATEINISCHE REDEN. 653
opinionum* tenebras iusseruut et libero iudicio diversissimas
artis formas suspicere docuerunt^ quae una sane pulcri yeri-
que notione comprehensae varietatis quidem fines habeant
nullos. Quod cum apud animum reputamuS; non possumus
quin eius viri praesentiam nobis gratulemur, qui in illo ge~
nere princeps longe praeclarissimo exemplo, quid esset recte .
comparare^ monstravit: quem si uomine appellem; veren- x
dum sit ne et ipsi displiceam et edocere velle doctos videar.
Nunc ut eo unde deflexit oratio revertatur; satisne mu-
nisse illam sententiam existimabimur; qua abstinendum prnva
eorum principum comparatione dicebamuS; quorum alterum
patriae non potestatis tantum^ sed laudis, sed caritatis here-
dem veneramur, alterum piae grataeque memoriae religione
hodie colimus? Qui si diversa etiam in ea parte regii im-
perii sectati sunt; quae ad nos propius pertinet^ in artium
litterarumque cura^ nihil profecto inde caussae repetemus,
cur altero alterum vel praestantiorem habeamus vel nobis
cariorem. Ac sunt illi sane etiam in hoc genere valde dis-
pares: quorum alter, quod litterarum suavitate artiumque
dulcedine mirifice allectus totus in illis ipse est et quasi
habitat; praeclari ingenii studium et operam ad eas colendas,
sustentandaS; promovendas prorsus singularem confert; alter^
si verum volumus fateri, non eas praecipuis in deliciis
habens nec insito naturae desiderio ad eruditionis potissi-
mum studia abreptuS; ea tamen quod salutaria^ quod honesta
esse intellexerat, amplexus est^ tantaque et liberalitate et
providentia adiuvit, quasi in intimo sinu foveret. Quorum
neutrum est eiusmodi^ ut per se solum sit et unice praeter
alterum probandum; utrumque ita cotnparatum; ut^ modo
fines quidam certi ne migrentur, quos ultra citraque nequit
consistere rectum, insignem habeat regiae virtutis commen-
dationem. Neque enim vel ab altera parte uUo modo eam
doctrinae laudem affectari videmuS; quae regiae dignitatis et
temperantiaC; vel eos sumptus impendi, qui aequabiliter in
omnes civitatis partes diffusae administrationis modum exce-
dant: nec profecto Friderico Gvilelmo III ea deerat libe-
ralis institutiO; quin litteris eatenus imbutus fuerit; ut, quauti
essent aestimandaC; qua ratione sublevandae; quem ad finem
654 LATEINISCHE REDEN.
dirigendae; sapientissime perspiceret eamque pefsuasionem
munificentissimorum facinorum multitudine admirabilem in
modum comprobaret. Ergo gratulemur nobis hanc sensuum
dissimilitudinem potius quam, utri priores deferamas^ rime-
mur^ et singulari beneficio divini numinis nobis impertitam
laetemur: nam et in hominum vitis et in regnorum vicissi-
tudinibus per contraria itur ad id^ quod sit perfectum vel
a perfecto quam proxime absit: ipsam autem mediocritatem,
eam quidem quam auream recte et rectius quam suam illam
Horatius dicas^ liberam illam a vitiis, virtutes autem in se
omnes complexam, mementote unius esse numinis divini^
mortalium generi denegatam. Dixi.
5.
Oratio celebrandae memoriae Guilelmi Humboldtii
habita die III m. Augusti a. 1843.*)
IV Anno proximo, auditores suo quisque loco spectatissimi,
cum in hunc suggestum escendissem, compararemque cam
*) [In pablicnm iam prodiit haec oratio, prooemii instar prae-
fixa indici scholarum Bonnensinm aestivarnm a. 0i3iDCCCXxxxia, hac
qnidem praemisBa praefatione:
'Qnod itemm vobis, carissimi commilitones , prooemii looo ora-
tinnculam proponimns, habitam eam recolendae snperiore anno me-
moriae avgvstissimi hvivs vnivebsitatis conditoris Divi Fride-
Rici GviLELMi III, id nolite in eam partem interpretari, tamqnam
ambitiosias contendere cnm ea nniversitate litterarnm velimns, cnios
etsi exemplnm imitari per se non potest indecornm esse, tamen
longe diversa eo in genere condicio est. Nam cnm princeps patriae
nostrae universitas constanti sane usn hoc institutnm habeat dintnma-
que consnetndine sancitum, ut, qnae quotannis coram frequenti andi-
tomm corona sollemnes orationes dicuntur, mox cnm maiore eidam
lectomm mnltitndine communicentur: enm quidem illa morem inre
meritoqne tenet, qnippe cni non professor tantum eloqnentiae, sed
idem perfectus orator contigerit, isqne tam mira ingenii et fertilitate
et varietate praestans, ut per longum annomm spatinm nnmquam non
apte, nove, graviter, et quod praecipna in laude ponimns, ad vitae
usnm tempommqne rationes accommodate idqne fortiter et libere
dixerit. Cnius condicionis felicitati cum nostram nllo modo confeni
LATEINISCHE REDEN. 655
mea eorum condicionem; quibus in hoc ipso loco Idibus Oc-
tobribus quotannis orandum est: hanc quidem eo nomine
praedicabam^ quod gratiae et voluptatis multo plus habere
praesentium rerum cogitatio quam recordatio praeteritarum
soleret. Quod etsi hodie quoque sentio^ tamen haud scio an
ex ea diversitate tamquam e communi fonte aliquid com-
modi in nos redundet, quo incommodi illius detrimentum
non mediocriter resarciatur. Quanto enim praesentium rerum
prae praeteritis improbatio invidiosior, tanto fere suspitio-
sior yiventis vigentisque quam defuncti principis est laudatio.
Nam cum facile accidat ut^ dum in vivorum laude versariS;
gratiam captare simulata admiratione videare: contra non
dubiam sinceritatis commendationem habere incorrupta vox
posteritatis creditur^ nec profecto creditur immerito. Hoc
igitur nos quoque praesidio tuti non est cur uUam nobis
suspitionem declinandam esse sentiamuS; cum ad eum prin-
cipem libero ore celebrandum denuo aggredimur^ cuius sanctae
memoriae huius diei soUemnitas dicata esi lam enim post
tot annorum spatium, quot etsi per se pauci sunt^ tamen
ereptum sibi carissimum Regem et maerentibus et deside-
rantibus non possunt non multi yideri^ et ira et studium
conticuere: nec verendum est ne, quod in Divo Friderico
GviLELMO lU laudemuSy vel audientium fide careat vel in
aliquam sive immodestiae sive ambitiosae reprehensionem
assentationis incurrai Augetur laudandi confidentia eo quod,
cum eorum, quae cummaxime fiunt, facile fallaci specie ut
sumus homines decipiamur: id quod valere in utramque par-
tem volo: de iis, quae olim facta sunt, rectius certiusque
non patiator iasta nostri oratoris modestia, tamen nonc qnidem non
inepta excosatione videmnr hac nti^ qnod, quam snbiecimns orationem,
haec einsmodi est, nt et ipsios argnmenti excellentia oratoris qnan-
tavis mediocritas compensari, et proposito virtntis exemplo vestris
potissimnm rationibns vix posse aptios inveniri videatnr. Qnamvis
enim snbitaria opera incohatam tantnm atqne leviter adnmbratam po-
tins qnam plene descriptam praestantissimi viri imaginem habeatis:
(nec enim secundis curis quicqnam mutari par esse duximns:) at eam
habetis, quam perpetuo intuendo, cum admiratione venerando et pro
virili parte aemulando vix videamini vel vobis vel virtuti vel veritati
posae satisfaoere. Valete.' C. W.]
656 LATEmiSCHE REDEN.
nos existimare aut eveiitus docet aut eontrarii generis com-
paratio. Itaque e tanta rerum praeclararum varietatey quibus
Augustissimi^ cuius memoriam recolimus^ Regis virtus enitoit^
cum dignum oratione argumentum quaereremuSy commodum
in mentem venit decantati sane apophthegmatis^ sed qnod
omnes numeros veritatis habeat; quo imiuscuiusque indolem
iubemur ex iis cognoscerC; quibus maxime vitae consiliorum-
que sociis utatur. Quod quidem in principum non minos
y quam in privatorum hominum rationes cadit, eoque maiorem
illic vim habet^ quo et gravior regiorum potissimum ami-
corum auctoritas et vero eorundem deligendorum arbitriam
ipsi principi liberius. Atque habita est haec semper prae-
cipua pars sapientiae Friderici GviLELMiy quod^ cum in
semet ipse^ qua erat verecundia, summa^ parum saepe fidu-
ciae collocaret; id ille detrimentum (si fas est detrimen-
tum dicere) ita compeusaret luculentissimC; ut intellegentissi-
morum eorundemque honestissimorum virorum felicissimo
delectu stipatus esse cum eisque administrandi imperii munia
communicare vellet. Nam si summa laus est^ ne egere qui-
dem aliena ope^ id quod quodammodo licet in divini ingenii
principe Friderico Magno praedicare: at non ultima haec
est; immo proximo ab illa intervallo distans^ ut, quibus
egeaS; ea pari circumspicientiae sagacitate habeas qui tibi
aliunde parias. Et in eo quidem quam eximio successa
Fridericvs Gvilelhvs elaboraverit; cum ipse flos et robur
diutumi imperii documento est^ tum splendidissima no-
mina eorum testantur^ quos ille consiliorum administros re-
gendaeque reipublicae participes ascivit. Quorum nominum
multitudinem quotienscumque apud animum lustravimus, etsi
aliis alios virtutibus conspicuos admirati sumus^ tamen unus
quidam adeo excellere praeter ceteros semper visus est, ut
in praeclara eius imagine numquam non summa et voluptate
et veneratione oculos defixerimus. Cuius simulatque nomen
dixerO; nec credo inconsideratius illum potissimum reliquis
anteposuisse iudicabor, nec irreverentius his ipsis de debito
honore quicquam detraxisse. Quis est enim, quin cum
GviLELMi HvMBOLDTii clarissimo nomine, ut paucis com-
plectar^ et perfectae virtutis cogitationem et prope divini
LATEINI8CHE, REDEN. 657
ingenii notionem societ: quando diyinum; quicquid humanae
modum naturae adeo ezcedit; ut tamquam ezsplendescere
supra genus mortalium videatur; non immerito veterum
exemplo appeUayeris. Et huius quidem yeritatem iudicii
cum et longum sit et difficile ita comprobare, ut aut uni-
yersam yitam enarrem aut singulas praestantiae partes perse-
quar^ nescio an multo breyiore yia yestrum^ auditores, assen-
sum laturus sim^ si a contrario profectus^ quid tandem laudis
sit quod in Illum non cadere putetis^ quaeram. Aut fallor
aut yix est quod quaerenti respondeatur. Siye enim yitae
priyatae integritatem^ simplicitatem^ fortitudinem, suayitatem
specto, siye administrandae reipublicae acerrimam curam in-
tueor^ siye contemplor artium litterarumque studia prope
exempta e similium comparatione: inexhaustam suspiciendi
laudandique materiam inyenio. Quarum partium primam cur
huic potissimum loco et diei meaeque ipsius personae minus
putem conyenire, in propatulo caussae sunt. Quodsi ab
eadem persona alienam dixeritis, auditores, yirtutis ciyilis vi
existimationem in negotiis publicis conspicuae: nec concedere
nec repugnare omni ex parte possum. Nam genus quidem
illud uniyersum etiamsi; ut libere dicam^ ab homine nuUo
liberaliter instituto abhorrere credam^ yerum in boni ciyis
personam cadere eamque decere ut quod maxime: tamen non
mediocrem profecto difficultatem habet eorum potissimum
yirorum iudicatio^ qui cum splendidissima in luce collocati
omnium oculis appareant, agendi modos consiliorumque ra-
tiones densissimis taciturnitatis tenebris occultas non con-
sueyerunt tantum celare^ sed legitime et ex officio non pos-
sunt non dedita opera celare. Itaque quod non inyenerunt^
cui rectius Humboldtiani ingenii excellentiam quam Pericleae
praestantiae compararent: id cum facile ab unoquoque; quam
sit yere iudicatum; sentiatur; demonstrari tamen nisi a per-
paucis haud potuerit; quia^ quibus ille yiis et artibus ad
tantum fastigium escenderit; magna ex parte iidem ignora-
muS; quibus Pericleae yitae cursum tamquam oculis comitari
licet. Quippe hoc ipsum non sine summo dolore, qui in
rerum gestarum historia operam posuerunt suam^ testari so-
lent inter antiquitatem et nostram aetatem maxime interesse^
FR. RIT8CHELII OPV8CVLA V. 42
658 LATEmiSCHE BEDEN.
ut quae olim palam ei aperte agerentur coram popolo uni-
verso^ eadem hodie clam fiant vel eaussas certe habeant
tom per se obscaras tum consulto obscuratas, ex quo qni-
dem salutarius visum est divino numini, regi populos quam
semet ipsos regere deque salute sua commnnibusque cifi-
tatis commodis et universo iure publico et consalere ipsos
et decemere. IUe autem dolor cum nobilissimis Europae
gentibus, Britannis Francogallisque^ ut in his subsistam^
magna ez parte pridem exstinctus sit, iam nobis quoqae
leniri coeptus est praeclaro optimi regis beneficio, qno
quantum et de reipublicae salute bene meraerit et gratos
civium animos sibi deyinxerit^ luculento tota Borussia do-
cumento est, consiliorum provincialium deliberaiionibas cum
universis civibus liberaliter communicatis uno ore laetans
atque exsultans. Cum quibus ut minusculis magna compo-
nam, si celeberrimi illius principum conventus^ qui Yindobo-
nae fuit^ consultationes comparaveris; quamvis multa nimc
post triginta annorum intervallum perrepserint magis qoam
emanarint in vulguS; tamen si de singuUs legatis, quoram
et ingeniis et artibus summa rerum transigebatur, si de
ipso HvMBOLDTiO; cuius gravissimas in illo rerum omnium
discrimine partes fuisse et singularem auctoritatem noviinQS,
quid tandem quibus viis ac copiis praestiterint, quaeris: yvl
tenuia vestigia quaedam praesto sunt, e quibus incerta con-
iectura fiat et notitia potius quaedam nascatur quam scientia
VII hauriatur. Nec certiora fatendum est de iis percrebruisse,
quae Parisiis ille, quae Castillione^ quae Romae, Pragae,
Francofurti; Londini egit. Tantum huc quoquC; ut exempla vir-
tutis prodeant civibus universis admiranda et imitanda, illud
valet, quod hodie ab intellegentissimo quoque vehementer noo
solum exoptari desiderarique verum etiam sperari exspectari-
que videmuS; ut ne publicam lucem fugiant quae publicarum
rerum nomen et omen habent^ neve ei^ qui rerum gestarum
caussas perspicere velit, principum secreta potius divinando
interpretanda sint, quam aperta populorum testimonia in-
tuenda. Humboldtianae autem indolis; qualis in admini-
stranda republica eminuit; tantum abest ut imago iamiam
quaedam animo informari possit^ ut ne apertus quidem vitae
LATEINISCHE REDEN. 659
cursus tanti yiri a quoquam dum plene perscriptus sit, atque
olim demum non sine miratione patria; quae et qualia illi
debeat; sit cognitura. E quibus omnibus hoc esse consecta-
rium volumus, ut nunc omissa publica vita in ea parte
Humboldtianae virtutis commorandum esse intellegatiS; de
qua longe locupletissima testimonia ipse prodiderit: quae qui-
dem artium litterarumque studiis comprehenditur. Is autem
locus cum et propius quam ceteri omnes ad nostras ipsorum
rationes accedat nec superare meum oratoris captum videa-
tur^ tum ita comparatus est^ ut nec per se a reliquis par-
tibus publicae privataeque hominum vitae seiunctus sit^ et
vero in tantae magnitudinis viro cum illis longe aptissimo
necessitudinis vinculo contineatur. Fuit enim ille, si quis
alius, ex iis mortalibus^ quorum indoles non ex elementis
quibusdam tamquam opere vermiculato composita est et con-
glutinata, sed ea indiscreta habens in simplicis solidaeque
naturae speciem concrevit. Quo accedit, quod eandem ille^
quam in Goethio nostro admiramur, vitae rationem stu-
diorumque consilium secutus a semet fingendo; excolendo;
perpoliendo unumquemque debere vitae conformandae initium
capere sibi persuaserat, eumque ipsum finem esse proposi-
tum singulis mortalibus statuebat: quippe hinc futurum esse
ut in commoda societatis humanae civitatisque salutem op-
timi fructus sua sponte redundarent. Atque hac ille via,
quam rara constantia tenuit^ per universam vitam ad summa .
et praeclara quaeque contendens id est consecutus, ut cum
eruditionis decore prudentiae civilis laude felicissime con-
iuncta propemodum exemptus fuisse e communi humanae
naturae imbecillitate videatur^ quippe quae disparia consilia
pari iungi successu raro passa sit. Hlius autem eruditionis
quanta vis et ubertas fuerit, quantum lumen et acumen
in diversissimas partes rerum humanarum latissime patens^
quanta ars et elegantia: haec si persequi explicatius nunc
aggrediar, verendum sit profecto, ne edocere velle doctos
videar. Quis est enim ab humanitate non prorsus alie- viii
nus, quin, simulatque Hvmboldtii nomen in aures inciderit^
ilico de perfecto omnibusque numeris absoluto grammatico
cogitet, quales tam paucos aetas humana vidit, ut eo in
42*
660 LATEINISCHE REDEN.
genere propemodum principatum teneat: quin de poesis ce-
terarumque artium existimatore ab elegantiae sensu philo-
sophiaeque lumine instructissimo: quin de poeta si non per-
eleganti, at non sane ullo modo mediocri. Sed tamen Iiaec
tam diyersa inter se studia certo communitatis yinculo inter
se copulata habuit, quod ubi indagaverimus, ipsom fontem
aperuisse consiliorum quae sectatus est omnium yidebimnr.
Nam quo ille tamquam fundamento operam omnem in litr
teris tanta cum gloria positam superstruxit^ illa fuit anti-
quitatis Graecae Romanaeque incredibilis admiratio^ co-
gnitio plenissima et perpetua tractatio, quae per eius Titam
a prima adulescentia ad extremam senectutem pertinuit tanto
quidem fervore^ immo fiiagranti ardore, ut difScile dictu sit,
plusne illi haec studia an his studiis ipse debeat. Testes
sunt quicumque de eius vita paullo diligentius rettulerunt^
testes ipsius epistulae iam ex parte (utinam omnes!) foras
datae, testes numquam peritura quae ingenii sui monumenta
praestantissima posteritati prodidit. (rermanus in illo^ si in
quo alio umquam, fuit Graecorum spiritus, cum arte simpli-
citaSy cum gratia gravitas^ cum suavitate maiestas, cum per-
severantia urbanitas, cum constantia liberalitas/ humanitas
cum fortitudine. Quod autem usu veuire usquequaque ?ide-
mus, ut, quo quis accuratiorem singulorum scientiam sibi
comparaverit, eo rectius vim universi generis percipiat, id
ille quoque ita expertus est, ut, quo se studiosius in intimos
antiquitatis recessus insinuasset quoque artiorem cum ea
familiaritatem contraxisset, eo certius caussas et inteUegeret
et sibi persuaderet, cur illa nulli aetati non esse aetemuiD
virtutis exemplar ac perennis fons verae humanitatis de-
beret. Namque hac una voce recte complecti omnes partes
eius praestantiae et auctoritatis videmur, quam pari perti-
nacia atque adeo acrimonia alios hodie vindicare antiqni-
tatis studiis, denegare alios videmus: quando humanitateoi
eam perfectionis condicionem interpretamur, ad quam aeqaa-
biliter et liberaliter excultis facultatibus humano generi in*
sitis cunctis pervenire homo, qualem naturae benignitas finiit)
possit. Ad hanc igitur humanitatem si propius quam veteres
illos nullam umquam gentem accessisse communis consensus
LATEINISCHE REDEN. 661
saeculorum testatur: aut falli communis vox credenda nec
in bonis potius quam in malis faumanitas censenda^ aut om-
nium temporum magistra humanitatis mater antiquitas illa
habenda est. Ergone temeritatis atque adeo stoliditatis cri-
men effiigere poterunt, qui caeca sed eadem impotenti rabie
undique conyolantes in ipsa antiquitatis studia nunc invehun- ix
tur perniciemque illis et exitium minantur? Quorum cum
triplex potissimum genus sit: illos quidem proirsus hic prae-
termittimus qui, dum opificiorum, commerciorum negotiorum-
que utilitate et civitatium salutem et artium disciplinarum-
que fructum omnem metiuntur, in quaestu lucroque et hu-
manis sordibus ipsum finem bonorum quaerunt. Honestius
sentiunt, sed tamen intellegentius vix iudicant, qui nihil im-
pugnantes vel potius nihil curantes Graecorum Romanorum-
que praestantiam nihil omnino imitandum, nihil aliunde
asciscendum dictitant, hoc quidem consilio, ut tandem ali-
quando abiecta aliorum admiratione nosmet ipsi suspicere
discamus, nec nisi suis e radicibus proficiscens ea roboris
incrementa communis patria capiat, quibus et ipsa concors
suisque sese legibus gubernans et timenda exteris evadat,
atque ut uno verbo dicam, verae debitaeque eiusdemque
pristinae libertatis beatitudine; cuius unus fons iustitia, cum
republica universa singuli cives fruantur. Hoc autem ipsum
num, qui antiquitatis illius excellentiam et admiramur et
studiose amplectimur, tam ignavi sumus ut non vehementer
exoptemus atque, modo ne desit opportunitas, omni nervo-
rum intentione illuc ipsi contendamus? An ei contentioni
ullo pacto repugnat; quod libertatis consectandae^ expugnan-
dae, vindicandaC; quod colendae, tutandae, sustentandae pa-
triae aetemum exemplum Graeci Romanique proposuere?
An denique, si non improbabilis, at supervacanea tamen ad
id, quod hodie cummaxime sit annitendum^ antiquitatis trac-
tatio omnis videbitur? Esto: largiamur quod concedimus
minime, non habere veteres illos, quo ceteris populis quibus-
libet praestent, quicquam, nec plus quam hos ipsos in
nostras rationes valere. Ergo tantundem certe valent: unde
necessario consequitur istis quidem noviciis libertatis patro-
nis una cum antiquitatis studiis illis universam esse rerum
662 LATEINISCHE REDEN.
ante actarum memoriam^ quam historiae nomine complecti-
mur, ex earum rerum orbe sine mora ezturbandam, quibus
cum fructu et mens acui et incitari yoluntas et conformari
animus humanus adfauc creditus est^ nec in Grermania tan-
tum credituS; sed inter eas ipsas gentes, quarum ezempliun
unice intuendum et sequendum inertes illi nebulones clami-
tant, Britannos Francogallosque. Qui si quid praeter nos
praecipuum in republica habent, non id profecto magis a
se quam inter nos neglectis antiquitatis studiis debent: qao
in genere quantum est, quo nos illis potiores simus, tan-
tum habebunt quod nobismet invideant ab eisdemque repe-
tant. Possum haec persequi longius: sed redeo unde pro-
fectus sum. Eorum enim quae exposui yeritatem etsi satis
X munisse ratiocinationis vi videmur, tamen si etiam auctori-
tatis pondere confirmari postules^ ecquae reperiri gravior
quam GviLELMi HvMBOLDTn potuerit? Qui quidem tantam
abest ut subsistere posse in eo quem instituisset cursu sive
genus humanum sive yitam populorum, nedum retro verti
crediderit, ut non nisi progrediendo ad beatitudinem per-
yeniri et persuasissimum habuerit et luculenter suo ipsios
exemplo comprobarit: — et tamen idem, si quis alius, qoae
vis esset historiae, adeo perspexerat, ut et veritatis inven-
tricem et indagatricem virtutis vitiorumque expultricem, deni-
que vitae ducem et magistram cum sapientissimo quoque
existimaret. — Nec tamen minus ab alia ille perversitate
alienus erat, quam in dies serpere latius et pemiciosius gras-
sari non sine summo maerore vehementique indignatione vi-
demus. Vix enim esse credas, nisi cottidie experiare, ter-
tium genus quoddam hominum, vel tenebrionum potius quam
hominum, qui, caecane cupiditate abrepti dicam an indolis
hebetudine praepediti, e religionis potissimum armamentario,
et eius quidem religionis, quae caritatis atque veritatis nt
habetur ita est, tela petant ad Graecae Romanaeque anti-
quitatis cum ingenitam praestantiam tum hodiema studia
impugnanda, de nescio quo periculo somniantes, quod e longe
illustrissimi humanitatis exempli cogitatione atque tracta-
tione imminere non tam virtuti et bonis moribus et pietati
quam Christianae fidei sanctitati crepant: quasi vel huic, modo
LATEINISCHE REDEN. 663
recte eani interpretemur, humamtatis vis et dignitas ullo
pacto adyersetur, yel sine humanitate illa ipsa possit suae
beatitudinis numeros implere. Quodsi contra hos quoque
non videtur gravius et efQcacius dici posse quam Hum-
boldtiani exempli auctoritate: tamen hora monet, ne expli-
catius nunc pertractato eo loco, qui patet latissime nec
potest paucis comprehendi, yestra, auditores, patientia abuta-
mur. Itaque in aliam opportunitatem hoc sat gravi dicendi
argumento dilato eo iam redeundum est^ unde^ ut rever-
teretur, deflexit oratio, ad Fridericvm Gvilelmvm III, cuius
sapientia factum, ut tanti tamque a praeiudicatis opinio-
nibus liberi vir ingenii, qualem Gvilelmvm Hvmboldtivm
veneramur, eo in loco collocaretur, in quo quamdiu consti-
tutus erat, pari et litteris et reipublicae cum commodo tum
ornamento fuit Nec propter illius ubertatem tantum ai^u-
menti, quam non capere horae huius angustias significavi-
mus, hic subsistendum intellegimus, sed etiam quod restant,
quae cum Eiusdem Regis Illius liberalitate sunt coniunctis-
sima. Dicendum enim de iis est certaminibus, quae Ille
singulari clementia a se instituta cum studiorum incita-
mento esse tum liberaliorem litterarum tractationem alere
imprimis voluit. — — —
6.
Oratio de muneribus universitatis curatorum et rec-
torum deque libertate academica ad rectoratum in
universitate Fridericia Guilelmia Rhenana susci-
piendum die XVHI m. Octobris a. 1846 habita.
Audivistis, auditores suo quisque loco spectatissimi, quae,
qualia et quanta sint, quae cum ego nunc in me receperim pro
virili parte accuranda et Deo Optimo Maximo annuente prae-
standa, tum coniuncta esse cum munere Rectoris academici ma-
iores voluerunt. Quae non mirer si quis comparatis praeterito-
rum cum praesentium temporum rationibus haud paullo gra-
viora atque luculentiora esse sentiat, quam quibus explendis
hodiemae tenuitas condicionis par sit. Quippe cum ipsarum
664 LATEINISCHE REDEN.
universitatiuiu pristina et dignitate et auctoritaie Rectoratos
quoque academiei quae olim vis et potestas fdit magna ex
parte exolevii Quod nolo in eam partem interpretemini,
quasi de illa dignitate quicquam detractum existimem, qoam
nobis ipsi paramus e nullius arbitrio suspensam, sed ipsa-
rum tamen universitatium finibus coartatam inque optimaram
artium tractatione adulescentiumque ad humanitatem infor-
matione consistentem. Verum quae ultra hos fines evagata
olim auctoritas viguit multo latius patens eoque ipsa illa
studia mirum quantum sublevans et corroborans, eam quis
nescit ita nunc imminutam esse^ ut, si cum priorum splen-
dore saeculorum conferatur^ paene confracta iaceat? Quis
uon intellegit cum universis universitatis commodis, cimi
totius patriae salute^ cum ipsarum litterarum flore, quae se
conservaturum ampHficaturumque ex praescripto promittit et
spondet; Rectoris munus aliquo sane vinculo, sed non eo
contineriy e quo in illas partes pleni iique necessarii fructns,
non fortuiti et adventicii redundent? Quis summo magi-
stratui academico difQteatur pro auctoritate honoris decora
quaedam et omamenta^ pro potestate quaedam simulacra
potestatis relicta esse specie magnificentiora quam graviora
veritate? Guius vicissitudinis si quae caussae fiierint qoae-
que ratio sit inquirimus, etsi temporum decursu multarum
sane rerum; quas hic enarrare longum est, consociata ini-
quitas illuc valuit^ tamen rei summam recte videmor eo
comprehendere, quod sive amissis sive demptis liberorum
coUegiorum iuribus et privilegiis universitates paullatim de-
sierunt suis sese legibus gubemare, administrarey conserTare^
suisque potius e radicibus quam ex alienae auctoritatis modo
beneficio modo arbitrio floris sui roborisque incrementa capere.
Non esse hoc eiusmodi fatemur^ ut unice vel dolendum sit
vel accusandum. Nam si naturali quadam necessitate ea
nunc sors est et tamquam lex divinitus scita civitatdum; ut,
quae olim singularium societatum sive corporum suo iuie
utentium et seorsum consistentium multitudo et varietas Ti-
guit, in unam civitatis communionem recepta atque aequa-
bili administrationi subiecta uno et sibimet constanti imperio
comprehendatur^ sive id penes unum est sive penes plureS;
LATEINISCHE REDEN. 665
hac autem via demum ipsa notio civitatis consummari cre-
ditur: facile apparet fieri omnino non potuisse^ quin etiam
ad academicorum corporum libertatem illius vis conversionis
pertineret. Verumenimvero quod fieri ubique in rebus hu-
manis assolet; ut non recta via^ sed per contraria et ex-
trema eatur ad id quod sit perfectum vel a perfecto quam
proxime absit: id in hoc quoque genus, nisi fallimur, ita
cadit, ut iusto modo non satis servato nimium detractum
esse de tralaticio iure universitatium^ nimium autem tribu-
tum potestati civitatis videatur. Nam si verum est, quod
nos quidem pro vero exploratoque habemus, rerum huma-
narum gubemandarum administrandarumque salutem onmem
e discordi concordia nasci, vel ut planius dicam^ iurium
officiorumque sibi oppositorum et ratione secum pugnan-
tium tamquam quodam aequilibrio contineri : non potest
dubium esse^ ab universitatibus quidem pugnandi multo
magis caussas et conamina quam successus et victorias fre-
quentari. Quodsi; quibus potissimum in rebus nimis coer-
citae libertatis non incerta vestigia, sed aperta documenta
cemantur, quaeritis: nolo iis vulneribus immorari^ quae pa-
rum vel memoria suavia vel grata memoratu academicae
libertati per Germaniam usitatae luctuosa illa decreta Ca-
rolinensia inflixere. Quae ut dira nec evitabilis necessitas iu-
bere visa est, ipsomm ut credere par est decementium non
mediocri dolore: ita sperare licet fore ut cessante necessi-
tate mrsum terricula illa aboleantur, quae suspicax sollici-
tudo coniuncta esse cum recens instituto munere commissa-
riomm extraordinariomm voluit. A cuius muneris novitate
dici nequit quantum distet sapientissimo eodemque saluber-
rimo consilio non nostra demum aetate constitutum^ sed pri-
dem usurpatum cancellariomm vel curatomm munus: cuius
quanta sit commendatio; luculentis exemplis^ ut in paucis
subsistam^ velut alma Georgia Augusta, Ruperto-Carolina,
Ludovicia, Fridericia Guilelmia testantur, illustrissimis Munch-
hausenii, Brandisii, Reizensteinii^ GroUmanni; Humboldtii
nominibus iure meritoque gloriantes. In quibus viris cum
par fuerit generosi animi liberalitas atque gloriae nobilis
cupiditaS; ipsamm autem litteramm cum divinarum tum
666 LATEINISGHE BEDEN.
humanarum sine praeiudicatis opinionibus existimatio, tum
in ipso mimere illud laudamus, qubd qui eo fungitur, cum
et dignitatis suae perpetuitatem habeat, nec sit ipse profes-
sorum numero comprehensus; facile potest et rectius, quam
quorum annuus magistratus est, rerum summam contueri
continuitatemque servare, et si modo velit ab omni partium
studio alienus esse. Id igitur institutum qui non ex animi
sententia suspiciamus ac nobis gratulemur potius quam aegre
feramus yel adeo infestemus, quippe quod non (ut alterum
illud) ad reprimendam coercendamque universitatium liber-
tatem spectet^ sed ipso nomine testante eorum commodis
curandis iuribusque tuendis inserviat, insignemque ab illis
gratiam inire fortitudine et constantia possit? Et tamen
iniquam universitatium fortunam querimur? Nimirum cura-
tores quoque illos publica potestas civitatiS; ingenita qaa-
dam dominandi aviditate incrementa imdique aucupans atque
consectanSy haud raro sui potius arbitrii administros quam
universitatium patronos et propugnatores esse voluit. Li
promptu sunt exempla (de Germania universa cogito), quo-
tiens nihil valuerint iura academica defendentium vel acerri-
mae contentiones. Atque in talibus quidem rerum discri-
minibus adversarumque sententiarum certaminibus iustas
propriasque opitulandi saltem et contendendi partes merito
exspectes (redeo enim unde degressus sum) summo magi-
stratui academico h. e. Senatui cum Rectore suo datas esse,
ut penes quem non conditarum tantum aetate universitatium;
sed per longissimum quod subsecutum est temporis inter-
vallum rerum summa et auctoritas omnis unum et solum
fuerit. Verum in hanc regionem ubi oculos conicimus, do-
lendi iusta argumenta revera praesto esse non est infitian-
dum. Quod quidem sic videtur posse accuratius designari,
ut nec satis certis finibus utriusque magistratus iura et officia
circumscripta eorumque mutuas rationes discriminatas esse
dicamus, et vero a quibusdam partibus vitae et salutis aca-
demicae magistratum academicum vel nimis remotum vel
prorsus exclusum esse multo etiam gravius queramur. Pau-
cis perstringere lieeat, quod non possumus nunc uberius
persequi. Ac tribus potissimum^ si quid video^ rebus trala-
LATEINISCHE REDEN. 667
ticiae libertatis academicae vis et species comprehenditur:
primum iurisdictione; deinde docendi et libertate et aliis tri-
buendae libertatis facultate, denique res suas cum ceteras
tum pecuniarias administrandi iure. Harum partium cum
insigne praeter reliquas pondus ea habeat, quae ad docendi
iura spectat; tum nihil nobis contingere exoptatius beatius-
que potuit; quam quod hanc universitatibus libertatem^ cui
nemo ignorat quanta saepe pericula imminuerint et fortasse
etiamnunc immineant, adhuc, siiudicare generatim volumus^
conservatam aut certe non magnopere deminutam nobis com-
munique patriae gratulari licet. Nam etsi conamina non
defuerunt partim aperta et manifesta, partim obliqua et clan-
destina^ quibus summum bonum humano generi divinitus
impertitum, quod continetu,r scientiae lumine^ e solo cui
paret veritatis imperio exemptum ad fortuitas rationes^ caduca
consilia et ambiguas opiniones vel civitatis vel ecclesiae accom-
modaretur: — etsi liberae et linguae et mentis non nulli
vindices etiam succubuerunt^ pro libertatis illius incolumitate
se suasque fortunas devoventes^ alii autem in lucem et are-
nam omnino prodeundi vias sibi interclusas reppererunt: —
tamen feliciter plerumque illis repulsis conaminibus (et re-
pulsum iri etiam ea confidimus, quibus his ipsis diebus coUe-
garum nostrorum Eiloniensium honestas et constantia con-
fiictatur) eo fere in locO; si ab Austriacariltn terrarum tene-
bris recesseris, litterarum docendarum in communi patria con-
dicionem collocatam videmus, ut solacii et laetitiae quam
maeroris et lamentationis longe et plures et iustiores caussas
inventas esse nobis confitendum sit, quippe quibus nec quae
cogitamus eloqui esse vetitum soleat et vero quae vera esse
cognoverimus etiam qua velimus docendi forma et ratione
discentibus tradere iamiam liberum esse videatur. Multo
etiam minus aliis tribuendae docendi libertatis facultas, quae
altera species est huius generis, eaque non immerito tanti
semper habita^ ut ipsum caput academicae salutis in illa
consistere videretur^ dici potest vel reapse labefactata esse
vel angustioribus quam aequum sit limitibus circumscripta.
Paullo iniquiore condicione nos uti constat in ea parte, quae
non minus aptis vinculis cum administrationis quam cum
668 LATEINISCHE REDEN.
litterartim libertate coniuncta est^ conspicitur autem in
libera. optione magistrorum qui in yacuas cathedras maio-
rum aetate ab ipsis universitatibus vel singulis earum ordi-
nibus asciscebantur: una cum iure intercedendi recusandique,
si qui invitae universitati obtruderentur. Sed hoc attigisse
satis habeo; utpote haud vacuum invidia: restat enim in hoc
genere^ quod ad administrandi iura pertinet, longe omnium
gravissimum idque nostra sententia revera triste et acerbum.
Etenim qui tamquam nervi sunt et radices eius corporis,
quod civitatis nomine appellamus, eosdem apparet non mino-
ris momenti posse ad vegetam vitam earum commimitatium
esse, quae cum maxima illa societate humana ipsum corpo-
rum nomen participant. Gogitare me intellegitis de aerariis
rationibuS; quos nervos esse rerum gerendarum dicunt veris-
sime. Eas qui a bene temperata rei publicae recte semet
gubemantis administratione seiungere instituat, ne illum
risuri simus et ineptire credituri: et tamen a summi magi-
stratus academici officiis ad administrandam universitatem
spectantibus adeo segregata nunc est academici aerarii cura
quaelibet; ut non modo consulere aut decemere^ sed ne
scire quidem quicquam eo in genere ac vel tacito sive pro-
bare sive improbare licitum sit^ verum densissima arcano-
mm caligine iis ipsis^ quomm maxime interest non caecu-
tire^ omnia obvoluta sint et dedita opera: occultata. Quae
quam non salutaris condicio sit, non poterit non intellegere,
qui, quantum sit, quod ex illo potissimum fonte in ipsa animi
bona, vim doctrinae^ Utt^amm commod^^ redundet utilitatis,
apud se reputaverit: hoc esi^H^^a bona^quibus tutandis, susten-
tandis^ augendis eiusdem illius mMistratus academici extra con-
troversiam destinata sunt officia. Ehi^Yiter et summatim decla-
ravi, cur pauUo magnificentiora — utNft'^ initio significabam —
ab hoc munere et posci et exspectari itihi viderentur, quam
quibus omni ex parte explendis hodiernaJ^ondicionis tenuitas
par esset. Igitur dum laetiora speramus^^* nunc res est,
rectius voluntas spondetur, quam facinoi\ promittuntur:
sed operam me daturum, ut universitatis comP^^*? patriae
salus, litteramm flos augerentur et amplificar5H|P' '^ ^*
potui salva fide adiurare et omni asseveratione iteruSi?^™^'
LATEINISCHE REDEN. G69
Vna autem pars est muneris mihi demandati, tam illa
laeta et expers angustiarum; horum ut illinc solacium et
velut compensationem affatim petiturus sim non sine magna
mea voluptate. Et spectat ea quidem non tam ad vestras,
coUegae spectatissimi^ personas quam ad yos, carissimi adu-
lescentes, quorum rationes peculiari necessitudinis yinculo
cum Rectoris persona nexae sunt. Guius necessitudinis ratio
eiusmodi est, ut ea primariam yim et potestatem rectoratus^
ut sunt haec tempora, contineri et propriam yirtutem tam-
quam exsplendescere putem. Nam si corporis universi
certa sunt et communia iura, consequens est eorum partem
etiam ad singula membra corporis pertinere horumque in-
columitati praecipue prospicere. Ea autem iura, quae liber-
tatem academicam finitiore significatu appellare consueyistis^
cum certis legibus circumscripta esse oporteat: quando in
licentiam et libidinem quaevis libertas yertit^ nisi rationi
conyenienter determinata sit: satis hodie videtur a publica
auctoritate civitatis in eo elaboratum esse, ut fines illi
libertatis vestrae custodiantur et coerceantur, licentiae oc-
curratur, vitia castigentur^ delicta animadvertantur, denique
vel praecavendo vel puniendo satisfiat legum severitati. Huic
autem severitati quemadmodum ad explendam consumman-
damque iustitiae notionem accedere aequitas debet^ leniens
illa iustitiae acrimoniam et legum rigorem temperans: ita
antiquitus par esse visum est, severitatis exactoribus tam-
quam ex adverso positum esse aliquem patronum vestrarum
rerum et tutorem, iniuriae si qua non a vobis^ sed vobis
fiat propulsatorem ^ libertatis autem recte et sapienter defi-
nitae defensorem atque propugnatorem. Atque hanc ego ut
laetissimam acceptissimamque^ ita ei^cacissimam fructuosissi-
mamque partem interpretor officii mihi demandati; hoc nobis
vobisque ex pristinae fortunae ruiua relictum vindicatumque
gratulor, quod adhuc servata est paterna illa morum disci-
plina Bectoris potissimum manibus tradita: qua et aetatis
vestrae rationibus recte consuli et eius necessitudinis, quae
inter magistros alumnosque intercedit, dignitati integritatique
satisfieri maiorum sapientia perspexit. Itaque quod vobis ego
promptum paratumque studium ex animi mei sententia testor
670 LATEINISCHE REDEN.
atque polliceor^ ei facite ut propeusam in me voluntatem
vestram liberaliter retribuatis, ea in meis yel consiliis yel
admonitionibus fiducia coUocata^ quae merito subsequi et co-
mitari simplicem sinceramque caritatem solet. In qua mutua
officiorum coniunctione illud yos rogo sedulo recordemini,
certos fines modosque quamvis promptae excusandi lenitati
ignoscendique indulgentiae designatos esse ipsius honestatis
necessitate. Quam servando curabitis — confido enim —
ut ne Yos yestrasque res tuendi, sustentandi, defendendi po-
testatem invito mihi et dolenti ipsi eripiatis. Dixi.
7.
Oratio de emendanda ratione academiarum et uni-
versitatium habita die XV m. Octobris a. 1847.*)
m ConTenimus hodie^ auditores suo quisque loco specta-
tissimi, conTenimus eius diei concelebrandi caussa, qui quo
saepius Dei Optimi Maximi beneficio redit, eo laetiores at-
que gratiores in omnium animis sensus excitat eoque sanc-
tiores pietatis affectus perpetuat. Quippe evm diyini numi-
nis providentia non conservatum tantum^ sed vigentem et
communi saluti sapienter prospicientem atque illustriora in
dies facinora gloriose perpetrantem nobis congratulamur,
quem patrem et patriae et huius universitatis veneramur
*) [Edita est haec oratio loco prooemii indicis scholaram Bon-
nensiam aesiivaram a. cioiocccxxxxvm praemiBsis hia verbis: 'Pro-
oemia semeatribas scholaram indicibas praemitti solita cam hoc con-
silio scribantar, at nominam nameroramqae ieianitas aliqao deleni-
mento commendetar e floridiore genere peUto, haad abaonum visam
est relicta morosiore commentandi conBaetudine in loco longe floridis-
simo versari, qui pia recordatione avgvstissimi reois continetar,
eamqae vobiscam orationem scripto commanicare, qaam Ulius natali-
ciis celebrandis saperiore anno ab Rectore Vniversitatis habitam et
aaribas benevolia et iadiciis excepistis. Qaae cam et ad litteras spectet
earamqae rationes academicas, et vero aliqua ex parte ad pablicam
salatem, vestra qaoque stadia, qaibas largas lautasque dapes infra
apposiias videtis, aliquod illinc et industriae incitamentum et firma-
mentam vohmtatis caperc poterunt. Valete.' C. W.]
LATEINISCHE BEDEN. 671
CLEMENTISSIMVM; ac nuper demum comissimum in his ipsis
terris rara cum laetitia experti sumus, avgystissimym re-
QEM nostrum Fridebicvm Gvilelmvm. Guius cum singulares
virtutes variam ac multiplicem praedicandi materiam suppe-
ditent^ luculentissima quidem Regiae praestantiae documenta, iv
quibus hunc ipsum annum regni sui praecipue esse ornatum
voluit, in eo genere enitent^ in quo recolendo non dubito
quin longe maxima et sua et vestra voluptate talis esset
orator versaturuS; a cuius persona illud potissimum genus
minus quam a mea alienum esset. Quem enim fugit^ lucu-
lentissimum facinus cum dico, cogitare me de immutata at-
que consilio vere regio emendata forma gubemandae admi-
nistrandaeque civitatis: cuius cum antehac cura penes regios
ministros fuisset solos, eadem post diutumam exspectatiouem
cum populo suo liberaliter communicata publicae consulta-
tionis popularisque deliberationis auctor exstitit, e qua spe-
rare licet fore ut non in remm Borussicarum tantum, sed
in universae Germaniae salutem longe praeclarissimi fructus
redundent. In hoc igitur generC; quocum coniunctissima alia
est non minus egregia emendatio rerum civilium, pertinens
ea ad iudiciomm formam huius ipsius provinciae exemplo
instaurari coeptam^ hodie morari, etsi gestit animuS; duabus
de caussis nolo. Primum quod ea laus, utpote cuius tam-
quam radices ab Divi Friderici Gvilelmi III imperio re-
petendae esse viderentur, tam facundae nuper orationis op-
portunitatem praebuit cum illivs piam memoriam publice
recolebamus, ut verendum sit profecto, ne ab talis oratoris
splendore nimio intervallo nostrorum relinquatur verborum
tenuitas. Deinde autem cum a mea persona illud argumen-
tum esse alienius significavi^ hoc sentio: noUe me, qui vitam
umbraticam degam et eas Musas colam^ quae fugiunt fomm
et curiam, ea argumenta occupare^ quae illis relinquenda vi-
deantur, qui in litteris habitant proximo cum foro et curia
vinculo coniunctis, lege autem creati Bectores huius univer-
sitatis post me de hoc suggestu orabunt. Sed quae ad lit-
teras universas eammque rationes latius patentes instituta
eivilia spectant; eomm quidem existimationem atque discep-
tationem cum non superare meum captum putaro, non ve-
672 LATEINISCHE REDEN.
reor ne immodestius sentire iudieer. Quamquam etiam hinc
petita laudandi regis et venerandi materia cum et amplior
sit^ quam cuius capax sit horae brevitas^ et tam omnium
oculis aperta tamque consentienti praeconiorum testimonio
decantata, ut parum novi vobis narrari posse yideatur:
pauUo liberius exspatiari licebit et ab iis; quae in patria
nostra esse praestita communis yox admirabundae Europae
clamet; avocatas mentes vestras ad ea parumper traducere,
quae esse praestanda videantur et praestitum iri certo con-
fidamus. Quod nolim ita interpretemini; quasi quicquam
omissum vel a voluntate vel ab intellegentia conquerar,
quod fieri per eam quae adhuc fuit harum rerum condicio-
nem deberet. Verum si nuUa in parte subsistere umquam
genus humanum posse conceditur; sed^ nisi obtorpescere
atque adeo emori velit, continuo nisu longius progredi,
consentaneum est in litterarum quoque et artium susten-
tandarum promovendarumque cura novas formas inventum
.et institutum iri, quibus ad rectiora et altiora escendatur.
V Et eiusmodi quiddam auguror olim futurum ut etiam in uni-
versitates cadat, ipsa rationis necessitate evincente. Quae
nemo ignorat quot et quales hodie adversarios nactae sini
Quorum criminationibus nunc ita tantum utor, ut hinc ali-
quo initio sumpto pergam ad universitates cum alia part^
institutorum publicorum ad litteras pertinentium comparan-
das: si forte aliquid inde lucis in illarum commoda rectius
perspicienda redundet. Comparabo autem non cum ea parte,
quae proximo ab illis intervallo distans gymnasiorum hodie
nomine comprehenditur^ sed cum ea quae superior universi-
tatibus habetur et proprium academiarum nomen invenii
Et in universitatibus quidem, quales hodie sunt^ praeter
alia vituperari hoc solet, quod^ cum litterae ipsae tamquam
aetema necessitate quadam numquam intermisso gradu ac
potius rapido cursu progrediantur et nova semper incrementa
capiant; illum quidem cursum non satis aequent litteras do-
centium personae. Quippe tardius has in tanta vitae hu-
manae quantumvis per se brevis diutumitate instaurari: per
humanae enim naturae imbecillitatem tam angustis finibus
circumscriptae certoque modulo inclusam indolem non pares
LATBINISCHE REDEN. 673
esse singulorum hominum aetates incrementis illis assequendis
atque complectendis: ita fieri ut^ dum professio litterarum sit
penes seniores^ penes iuniores earundem incrementa sint et
recentissima quaeque inventa. Huic autem criminationi etsi
rectissime ita respondetur, ut hoc ipso consilio privatim^
non publico officio docentium munus esse institutum dicatur,
ne senesceret atque obsolesceret vel scientia litterarum vel
tradendarum propagandarumque ratio ac disciplina: tamen
fatendum est vel sic aliquantum ad id, quod sit perfectum
vel perfecto proximum^ desiderari. Et unum quiddam satis
habeo uno verbo significasse^ quo quidem illius consilii salu-
britas, in quo ipsam vim vitalem universitatum potissimum
esse repositam pridem intellectum est, non mediocriter ele-
vatur atque attenuatur: hoc dico^ quod etiamnunc quaedam
docentium scholae sunt^ quas frequentari non optio discen-
tium et libera potestas, sed legis necessitas iubeat: quo in-
stituto nihil nostra sententia cogitari pemiciosius potest.
Verum hoc ut mittam: spero enim fore ut abolitis tam dam- .
nosis legibus aliquando ad veram plenamque libertatem etiam
in hoc genere perveniamus vel potius redeamus: idem facile
largior ne sic quidem senescentis et obsolescentis in univer-
sitatibus nostris vel scientiae vel institutionis detrimenta
satis ab omni parte^ ut nunc res est; compensari, idque non
unam ob caussam. Dixi de litterarum incrementis^ quibus
exsequendis non par sit singulorum indoles etiam non de-
crescens: dicam nunc de indolis decremento, nec celabo quae
esse vera concedendum sit, non pudenda tamen, quia ipsius
humanae naturae sive necessitate sive vitio fiunt. Nec enim
vires tantum mentis in senescente corpore marcescunt, sed
vi consuetudinis voluntas quoque languescit et certa quae-
dam facultas eaque ad fructuose docendum gravissima he-
bescit. Et haec quidem facultas in eo cemitur, quod, quo
provectiores aetate iuventutis doctores evadimus, eo etsi sane vi
maturiores exsistimus, simul tamen non possumus non alie-
niores ab ipsa indole iuventutis fieri: contra quo propior iu-
veniii nostra aetas est^ eo et facilius et efficacius ad iuvenile
nostmm ingenium accommodamus et tamquam assimulamus,
qno fit ut ipsi iuvenum saluti rectius consulamus. Invidio-
FR. RITSCHKLII 0PV8CVLA V. 43
674 LATEINISCHE REDEN.
sius est quod etiam voluntatem languescere fassus sum, id
quod minime in segniora tantum et ignaviora ingenia cadere
contendo, sed aliqua ex parte, ut sumus homines^ in omniay
etiam eorum qui, quo tempore in iuventute ipsi constituti
fuere^ incitatissimo studio et fervore flagrantissimo informan-
dorum adulescentium operae sese dediderunt. Licet in faoc
dolere indolem humanae naturae^ non licet culpare. Nec
vis tantum consuetudinis, noyitatis gratiam annorum decursu
exuentis et incitamentorum illecebris carentis, sive yim in-
ertiae dicere tralaticio nomine males^ illud efficit ut leni
progressu fastidium quoddam docendi subnascatur, sed eodem
aliud desiderium valet et id quidem nobilissimum. Non de-
crescere enim, sed crescere ipse in nobis litterarum amor
solet; crescere in dies vel certe in singulos annos litterarnm
nostra ipsorum industria augendarum, nec ore tantum tra-
dendarum, sed scriptis promovendarum, laudisque ex ea in-
dustria quaerendae et nominis memoriae conservandae non
profecto ignobilis cupiditas. His autem votis et consiliis sno
quemque exemplo expertum esse paullo provectiorem aetate
suspicor quam adversentur eius condicionis rationes univer-
sae, in qua professorum et eorum quidem non a scholis
vacantium^ sed reapse docentium multitudo constituta esse
solet. Qui quo plus studii et operae in informanda iuven-
tute consumunt, tanto minus sibi et virium et otii relictum
dolent, quo ipsis litteris prosint. Quo fit ut aut^ qui summo
audientium plausu doctores suspiciuntur^ saepe nullo in nu-
mero vel parum librorum feraces scriptores sint: aut^ qni
in hoc genere bene de republica litteraria mereant, desint
scholis et auditoriis. Et tamen utrumque genus pari et nti-
litate et necessitate censeri in confesso esse putamus^ parique
iure litteras ut sibi satisfiat quam scholam flagitare.
At, audio enim^ illud ipsum haudquaquam propositum
est universitatibus earumque doctoribus tamquam finis prin-
cipalis, ut litterarum florem augeant: posse hoc non inepte
accedere ut secundarium et adventicium^ sed primarium ofS-
cium esse^ conservare iam effecta litterarum incrementa et
iam praesentia inventa propagare. Vbi igitur ipsi fiunt pro-
gressus ? Quibus tandem debentur inventa illa et incrementa?
LATEINISCHE REDEK. 675
Nimirum hoc consilio conditas esse^ quas peculiari nomine
ab universitatibus discretas academias litterarum yocant,
magnis per maiores civitates plerasque impensis sustentari
solitas, tralaticia voce respondetur. Huic autem responso ut
rursum respondeam adversando^ in hoc vero cardo orationis
meae vertitur. Nam ut paucis comprehendam^ non credo
illi^ quod tam magnifice iactatur^ consilio publico academia-
rum instituto vel posse satisfieri vel prae universitatum qui- vn
dem instituto satisfieri revera. Iliinc ut ordiar, vel hoc non
est profecto nullius momenti^ quod litteras universas^ quarum
consociatione suo nomine dignae universitates evasere^ ne
volunt quidem^ quae hodie academiae foventur^ complecti^
sed exclusis plerumque sat gravibus disciplinis philosophicis
et vero magna ex parte etiam medicis et iuridicis (nam ex-
clusas theologicas minus aegre fero) angustioribus sese fini-
bus historicarum; philologicarum ^ mathematicarum physica-
rumque circumsaepserunt. Sed mitto nunc et hanc et quae
etiam graviores caussae in promptu sunt, cur suapte natura
pares esse academias ei^ cui institutae esse feruntur^ consilio
negem, paullo post huc reversurus. Quodsi nunc^ non quid
vel possint vel non possint praestare^ sed quid praestiterint
et praestent quaerimuS; omnium primum procul habenda est
eius academiae comparatio^ a cuius exemplo et effigie recte
repetuntur^ quotquot in nostra patria conditae sunt et imi-
tando formatae: quam esse Francogallicam constat^ iustos
eam honores consecutam et debita gloria fruentem. Atqui
non minus constat in Francogallia quidem ingenio doctrina-
que excellentes homines et tamquam capita litterarum in
unam fere urbem coactos esse^ quae cum ipsius terrae caput
sit; disciplinarum in se copias omnes complexa vera et prope
una artium litterarumque sedes exstet^ emergentia autem
per provincias ingenia continuo haustu asciscat suoque in
sinu recipiat: contra universitates^ nostris quidem vel digni-
tate pares vel consilio similes, nec in provinciis nec in ipsa
urbe exstare omnino. A qua condicione diversissimas ra-
tiones habemus quod nobis gratulemur. Inter quos a prin-
cipio aequabiliter per universae Germaniae provincias^ urbes^
oppida longe lateque disseminata doctrina non modo nulla
43»
676 LATEINISCHE BEDEN.
in urbe ita praeter ceteras radices egit^ ea ut principatam
quendam vel tenuerit vel teneat^ sed etiam propria sibi ar-
mamentaria atque propugnacuia ipsas invenit universitates^
quarum tamquam in foco perpetuatae salutares scintillae in
ea lumina exarsere^ quae cum patrias terras tum ipsum or-
bem terrarum illustrarunt. Ergo igitur^ ut uno verbo dicam,
apud nos cum ipse flos et robur artium litterarumque non
sit penes academias, sed penes universitates et sit et fiierit^
consequens est ut ad litteras sua caussa colendas non esse
opus academiis concedendum sii An ulla est disciplina,
quae cum pristinam speciem suam ac rationem nostra aetate
prorsus mutarit — mutasse autem constat plurimas^ quae
tam sui dissimiles hodie evaserunt, vix ut eaedem esse vi-
deantur — eius quidem emendationis beneficium academiis
potissimum acceptum referat? Sociis quidem academianim
plurimis eo in genere deberi plurimum fatendum est et lar-
giendum liberaliter: sed hoc quam contra nostram senti^n-
tiam nihil valeat, ilico auditores perspicietis^ ubi eosdem
illos universitatum esse socios reputaveritis. Age enim, aca-
demias orbemus eorum multitudine sociorum^ qui simul pro-
fessorum munere in se recepto universitates ornant: non sine
vni miratione apparebit numerantibus^ quantillum sit quod restei
Non nescio exempta esse ex huius condicionis communitate
quaedam nomina splendidissima, ac praeter ceteros non ob-
liviscor illius viri immortalis, cui nunc inter mortales non
immerito quendam litterarum principatum deferre venera-
bunda aetas nostra solet. At hi et numero sunt paucissimi
et vero tales, quos certissimum sit de litteris non minas
praeclare merituros fiiisse atque ad idem prorsus velut fasti-
gium gloriae escensuroS; si vel nulli academiae ascripti es-
sent^ vel simili ac nunc cum academia vinculo h. e. liberiore
cum aliqua universitate continerentur : nec desunt enim;
quamquam pauciores etiam^ qui cum neutra coniuncti tamen
de doctrinae artibus et bene promeruerunt et iure inclame-
runt. Nec illud ignoro, quam eximia litterarum monumenta^
coniunctis multorum studiis et consiliis parata, ex academia-
rum tamquam officinis cum prodierint tum etiamnunc pro-
deant; sumptus liberaliter civitate suppeditante. Rursos
LATEINISCHE REDEN. 677
autem quaerere licet^ quid sit cur non eadem parari ab uni-
versitatibus pari successu potuerint, praesertim cum ex his
artifices suos et fictores illos ipsae academiae^ uti ante dixi-
mus^ asciscere consueverint: modo in illarum iidem qui in
harum lucubrationes sumptus publica munificentia impen-
dautur.
Habeut haec^ quae adhuc disputavimus^ hanc vim^ ut
esse utile academiarum institutum^ non esse necessarium de-
monstratum sit^ propterea quod eandem prorsus utilitatem^
ut litterarum ipsarum commodis consulatur^ habere univer-
sitates et sine sumptuosis academiarum ambagibus praestare
possint. Nunc autem longius progrediendum est et firmis,
ut nobis videtur^ argumentis probandum^ utiliores etiam in
eandem partem atque fructuosiores academiis universitates
futuras esse, quippe penes quas non flos et robur tantum.
litterarum; quod antea contendebamuS; sed earundem^ ut
verbo complectar^ tamquam vis vitalis sit. Cernitur autem
haec nulla alia in re^ nisi quod in universitatibus litterarum
tractatio et cum vitae usibus et cum adolescentis iuventutis
communione longe saluberrimo vinculo continetur^ a quibus
longissime abhorrere academiarum magnificam solitudinem
constat. Non eos dico vitae usus, qui dum ad opificiorum,
commerciorum negotiorumque commoda spectant, in quaestu
lucroque privato versantur inque humanis sordibus ipsum
finem bonorum quaerunt: sed de iis cogito, qui ad veram
salutem civitatis diriguntur huiusque sapienter curandae, li-
beraliter administrandae, fortiter vindicandae auctores et
custodes, virtutisque, honestatis, veritatis, humanitatis, iusti-
tiae acres propugnatores effingunt. Huc autem ut litterae
valeant, non poterit umquam nisi consociata cum meditan-
tium et commentantium personis generosa discendique cupida
iuventute effici: cuius vigore et ingenuitate certam, ad quam
se dirigat, normam nacta revirescat semper recreeturque fa-
cile canescens doctrina.
Quid autem? nonne id ipsum questi sumus ab initio,
quod nimis inter se dissideant litteras docendi easdemque ix
excolendi munera, quam quae sine ipsarum detrimento ni-
mioque vel docentium vel scribentium impedimento commode
678 LATEINISCHE REDEN.
iu liis uostris universitatibus coniungantur? Itaque breviter
— scio euim ut maxime breves sint^ ita maxime has probari
orationes — breviter igitur significabo, qua mihi via simul et
incommoda omnia removeri et omnia parari commoda conci-
liarique felicissime videantur. Tollendae sunt nostra opinione
academiae seorsum constitutae et in universitates transferen-
dae^ et ita quidem transferendae^ ut et singulae uniyersitates
suscs habeant speciales academias et hae totidem partes effidant
unius generalis academiae^ in quam tamquam in commune
corpus quoddam singulae coalescant. Gooptandos autem
harum socios academiarum ex iis potissimum professoribus
censemus, qui postquam per sat multos annos in erudienda
instituendaque iuventute vitam viresque consumpserunt, iam
nihil valdius exoptent^ quam ut in litteris toti habitent eas-
^e scriptis illustrantes maiori in posterum saluti sint rei
publicae, quam docendi opera eodem quo antehac labore
parique virium intentione continuata. Nec enim voluptate
doceudi exclusos volumus^ sed necessitate liberatos eiusdem-
que libertatis felicitate beatos^ qua hodie academiarum sociis
licet in eo genere, quod placet: quorum non paucos vide-
mus e sua quemque disciplina tantum, quantum commodum
est, arbitratu suo delectum publicis universitatum scholis ob-
lectationis caussa doctis adulescentibus explicantes. Ita fiet^
ut et aerumnoso labori tamquam debitum praemium cum
honorificum tum fructuosum otium concedatur, et in flacces-
centium magistrorum locum efflorescentium doctorum vigor
coutinuo ordine suffici possit, magno universitatum senescen-
tium commodo; non nimio incommodo aerarii, siquidem cum
ipso academiarum instituto earundem reditus in uuiversitates
distribuuntur. Simul dolendi caussa cessabit, tot praeclara
ingenia et ad bonas artes excolendas nata a nobili acade-
miarum industria necessario exclusa esse: quibuscum et^
uunc honoris titulos possunt, non possunt studiorum com-
mercium societatemque laborum communicare, ipsis locorum
intervallis refragantibus. Vnde consequens est ut reapse ex
iis uunc academiae concrescant litteratis hominibus, qui casu
magis in unam urbem conflati quam consilio convocati com-
munis domicilii opportunitate utuntur. Quae urbes quo am-
LATEINISCHE REDEN. 679
pliores sunt et locupletiores, eo sane et optio liberior et in-
signior nominuui splendor: quo si accedit lautus doctrinae
apparatuS; non possunt hinc non fructus in litteras redun-
dare raro exemplo praeclari^ et dignitas nasci bene merito-
rum multitudine quaesita veraeque virtutis laude affluens.
Sed hanc laudem dum minores^ quas commendavimus, aca-
demiae aemulabuntur^ non erit profecto quod vel iustam
gloriam tamquam germanae natu maiori invideant vel debi-
tam ei praerogativam denegare animum inducant. Talis
autem praerogativae iura et decora quibus consiliis dirigenda
quibusque finibus circumscribenda esse videantur^ non magis
est huius loci persequi^ quam reliquas partes adomandi^ di- x
gerendi; administrandi eius instituti singillatim describerc;
cuius nihil nisi summam quandam voluimus populariter ad-
umbrare et vim universam significare.
Kevertimur igitur unde exorsi sumus^ ad eius principis
sanctissimam recordationem^ cui et inclitam academiam et
non minus inclitas universitates suas tam esse cordi scia-
muS; hinc ut gratissimi animi testificandi caussa locupletis-
sima hauriatur. Faxit igitur Deus Optimus Maximus^ ut per
longissimum anuorum spatium incolumis nobis et civitati
nostrae et universae patriae conservatus rex AYGysTissiMVS
largissimam sibi copiam inventam gratuletur generose exse-
quendorum quae tam generose incohavit, consiliorumque
omuium digna maioribus gloria perpetrandorum opportuni-
tates nobiscum laetetur exoptatissimas. Q. D. B. V.
8.
Oratio de Friderico Guilelmo III uuiversitatis
Rhenanae conditore habita die III m. Augusti
a. 1865.*)
Quinque lustrorum spatium, auditores suo quisque loco
spectatissimi, hoc ipso anno exactum est, cum eum nobis
*) [Hanc orationem ultimam in universitate Rhenana habuit Rit-
schelius ipso eiusdem anni autumno in academiam Lipsiensem disce-
dene. C. W.]
680 LATEINISCHE REDEN.
priiicipem ereptuiu luximus^ cuius piae memoriae hodiemi
diei sollemnitas coiisecrata est: rerum uostrarum statorem,
conservatorem ^ patrouum augustissimum clementissimuin
Fridericvm GviLELMVM 111. Fugeruut tempora, mansit
manetque non fucata pietas^ atque adeo singulis annis
augetur; — in mutata rerum omnium specie et coudicione
constans in mentibus nostris haeret Divi Regis imago et
in dies clarius enitescit. Quae res tam graves habet tam-
que yarias caussas, illinc ut inexhausta diceudi materia
publico oratori suppetat Talis igitur materia quemadmo-
dum per quindecim annorum continuitatem , quibus hoc
ego munere impiger olim et integer fungebary quantamfis
virium mediocritatem meam numquam defecit, sed hanc com-
peusavit potius ingenita ubertate sua^ ita non est verendum
ne futuros oratores umquam deficiat. Verum plenam et
Regia virtute dignam laudationem quo minus capiunt horae
augustiae^ eo plus excusationis paratum esse ei cansuetudiiii
spero^ qua singulis annis singulas partes tam late patentis
praestautiae delibare soliti sumus^ tamquam quosdam flores
imde largam vivamque coronam vestra opera coalescere iu-
beretis. Nec fere, quid potissimum decerperemus, dubitandi
molestiam umquam sensimus: etenim aptum praedicandi lo-
cum circumspicieiitibus ipsa pierumque tempora succurrenmt,
quorum singuiaris ratio et condicio recte moneret commode-
que suppeditaret, cuius potissimum et regiae laudis et animi
affectus vestri interpres existere debejem. Itaque fuit cum
diuturni imperii praeclare gesti gloriam et felicitatem per-
sequeremur, bellica fortuna uon minus quam animi constan-
tia quaesitam, in ipsaque commuui Europae clade imprimis
conspicuam. Fuit cum in vitae domesticae innocentia com-
moraremur, iu morum integritate, religionis simplicitate, in-
stitutorum sanctimonia. Non semel ad pacis artes exspa-
tiati sumus litterarumque decus pari munificentiae sapientia
udauctum atque sustentatum; vel institutionis publicae bene-
ficia plane singularia. Aliquando in recolenda memoria im-
mortali eorum virorum sumus versati, quibus Ule longe sa-
luberrimo consilio, dilectu autem felicissimo, sociis laborum
utebatur moderandaeque civitatis administris, ut Altensteinii,
LATEINISCHE REDEN. 681
Humboidtii; Steinii^ Scharnhorstii. • Itaque iuvabit hodie ad ea
optimi principis facinora animum advertere^ quae cum nos-
tris potissimum rationibus proximo vinculo coniuncta sunt.
Etenim quod priorum aetatum memoria et plurimis et in-
signioribus exemplis docuit, id nos quoque experimur magno
commodo nostro: ut^ quo tristiora tempora sint^ ad quorum
emendationem nuUae sint privatorum hominum partes^ eo
gravior ad horum animos placandoS; consolandos, recreaudos
vis et efficacia eorum studiorum sentiatur, quibus a lugubri
eademque infructuosa rerum publicarum cogitatione abstra-
hamur et ad laetiorem vivendi condicionem traducamur. Taie
autem solacium e liberali artium litterarumque tractatioue
petitum ut libero et liberali homine^ si quando necessitas
urget; nequaquam indignum est^ ita crescere multorum com-
munione soiet. Itaque quod nobis licet e publicae calami-
tatis angustiis ad hanc honestissimi otii laetabilem fructuo-
samque societatem animos nostros mentesque recipere^ eas-
que regiones colere in quibus ipsi dominemur, nullius arbitrio
obnoxii nullisque nisi veritatis limitibus circumscripti^ id pro-
fecto in praeclaris Friderici Gyilelmi beneficiis habendum
esse vix umquam tam evidenter ipsa tempora^ quam in his
quae hodie per Germaniam obtinent miseriis; docuerunt per-
suaseruntque. Quod beneficium tametsi scimus non nostra
privata caussa collatum esse^ sed ad rationes universas civi-
tatis^ ecclesiae^ vitae adiuvandas adornandasque spectare^ ta-
men quid impedit quominuS; quae praeter publicam utilita-
tem illinc etiam privata commoda redundant^ eis ut subsi-
civis et adventiciis grato animo fruamur? In eodemque
genere si ab hac nostra Musarum sede in alias communis
patriae partes oculos converterimus, longe etiam uberior ac
luculenlior praedicandi venerandique Friderici Gyilelmi
materia suppetit. Namque alma Rhenana quo tempore muni-
ficentissimo Ulius consilio condita est^ iam in pacis alumnam
felicitatem et tranquiilitatem bellicae turbae cesserant ex-
cussoque ' hostium iugo non pristina tantum et libertas et
potestas recuperata erat^ sed eadem novis incrementis copiis-
que insigniter aucta. At in maximam Regiae liberalitatis
admirationem merito abripimur, cum ilia tempora apud ani-
682 LATEINISCHE REDEN.
mum recogitamuS; quibus«primordia sua litterarum uniyer-
sitas Berolinensis^ instaurationem ab institutione non multum
diversam Vratislaviensis debent. Contractis finibus ad dimi-
diam sui partem ipsa civitas redacta: ne in salvam partem
quidem libera dominatio, sed contumacissimis superbientis
victoris iniuriis atque vexationibus turpiter coercita: exhausta
vis roburque provinciarum: aerarii difficultas proxima roi-
nae: fractus et propemodum abiectus civium animus: salutis
nec spes nec via in promptu. Nec tamen tot tantaeque de-
sperandi caussae impetrare ab animo vere regio potuerunt^
quin omissis aliquantisper curis proximis et ad ipsas vivendi
administrandique necessitates pertinentibus, Humboldtio po-
tissimum auctore et suasore ad eam studiorum sedem c6n-
dendam sese applicaret^ quae non multorum annorum inter-
vallo optimis doctrinae fructibus ceteras Germaniae univer-
sitates aequaret; lautissimo variae eruditionis apparatu vin-
cerei Talis igitur principis sacram memoriam quod cnm
Berolinensibus nos Bonnenses hoc die, qui Illi natalis fuit^
quotannis recolimus; ea pietatis ac reverentiae significatione
non minus profecto ipsius virtuti quam animi a£fectui nostro
satisfacere videbimur. Pertinetque ad eum sensum etiam
magis excitandum confirmandumque hoc ipsum, quod cum
huius diei sollemnitate sempiterno vinculo sociare iussi su-
muS; certaminum litterariorum institutum victoriarumque ex
illis reportatarum publica renuntiatio. Eius enim consilii
vim non immerito sic interpretabimur; ut facinorum potius
disertis documentis quam verborum lenociniis et quamvis
facundae orationis ieiunitate laudes desideratissimi Principis
emineant suaque et iusta seque digna in luce collocatae tam-
quam oculis appareant. Nam quod suapte natura leve videri
potest^ prope pusiilum autem si cum ceterarum rerum a Divo
Friderico Gvilelmo praeclare gestarum vel multitudine vel
splendore comparatur^ id si, quo consilio conditum sit^ spec-
tamus, et laudabile et efBcax imprimis esse intellegimus, at-
que ita comparatum ut animi vere regii indolem manifesto
documento testetur. Quippe non tam iilud suspicimus et lau-
damuS; quod omnino ingenii exercendi viriumque augendarum
utilissima sane opportunitas civibus academicis per haec no-
LATEINISCUE REDEN. 683
vem et quod excedit lustra oblata est^ quam quod litterarum
traetatio iubetur non vitae potius usibus serviens reique pu-
blicae necessitatibus et futuri ministerii officiis^ sed unam
veritatem sectans uniusque veritatis arbitrio parens, vel
ut uno verbo dicam^ litterarum tractatio vere liberalis.
Non ego profecto is sum, qui non illam quoque priorem
utilitatem probem; nam ut paucis amplissimum sane locum
complectar^ si ab eis^ quae vere bona sunt^ veram utilitatem
segregari non posse considero^ etiam litteras esse utiles de-
bere haud aegre concedo. Sed haec utilitas cum duabus
partibus consistat: altera quidem; quae cum vitae cottidia-
nae commodis proximo vinculo continetur^ fruamur tamquam
adventicia^ non tamquam primariam postulemus: idque nulla
alia de caussa^ nisi quod multo plus^ multo maius'quiddam
et latius patens illud est,, quod ex altera parte praestare
eaedem litterae ingenita virtute possunt. Atque hanc^ quam
non fortuitam; sed veram dicimus et aetemam utilitatem^
ecquiS; quae qualisque sit; coram hac liberalium et ut puto
consentientium hominum corona uberius persequendum pu-
tet? et disceptandum tamquam dubitatum^ quod esse confes-
sum et exploratum vos certe uno ore clamaturi sitis? —
ecquis, cum sua caussa colendas; exercendas^ propagandas
litteras dicimus sapientissimorum hominum auctoritate^ uti
fonte divino prognatus animus divinam indolem nutriendo
sui similior fiat^ talem igitur vel postuiationem vel exspec-
tationem ecquis exulare ad somnia philosophorum iubeat?
Ecquis denique tam caecus sit^ quin etiam in rei publicae
salutem longe efficaciorem; quam quem antea fortuitum
fructum perstringebam^ hanc esse vim scientiae perspiciat^
ut artium litterarumque lux divina in singula civitatis mem-
bra tamquam anima permanet vitae e£fectrix et moderatrix
virtutisque parens et magistra? Atque hanc illam dico
numquam sat magni aestimandam liberalitatem^ qua et reli-
quas rationes cum publicae institutionis universae tum aca-
demicae disciplinae regi, et haec ipsa adulescentium nostro-
rum certamina nobilitari Augustissimus huius universitatis
conditor voluit. Tali autem via qui ad veram humanitatem
perveniri veraeque saluti civitatis consuli persuasum habuit^
684 LATEINISCHE REDEN.
iiecesse est liberali indole ipse fuerit. Eamqae indolis libe-
ralitatem, si verum volumus fateri, per diuturnum Ille im-
perium tot tamque luculentis testimoniis comprobavit in om-
nes partes institutionis publicae pateutibus^ ut hinc poiissi-
mum laudis^ virtutis, felicitatis tam diu in Borussiam redun-
dantis non mediocrem partem uuiversae vox Europae repe-
tierit. Qui si nec insita naturae voluptate trahebatur ad
iitterarum studia^ nec earum rationes singillatim perscrutatus
suo iudicio satis confidere in illis moderaudis administran-
disque potuit: profecto ob id ipsum multo etiam maiore
veneratione dignus exstitit: — primum quidem quod, quia
saiutares^ quia honestas esse bonas artes intellexerat^ ita eis
prospiciebat^ quasi in deliciis haberet et in intimo sinu
foveret: • — deinde quod, quibus negotiis recte accurandis
semet ipsum imparem sentiret; eorum administros iutellegen-
tissimos adsciscebat consiliorum suorum socios gravissimos
et acerrimos vindices. Nam si summa laus est, ne egere
quidem aliena ope^ paucis ilia mortalibus concessa: at noD
ultima haec est, immo proximo ab illa intervallo distans^ ut,
quibus copiis ipse egeas^ eas pari circumspicientiae sagaci-
tate habeas qui tibi aliunde parias. Et in eo quidem genere
quam eximio successu Fridericvs Gvilelmvs elaboraverit,
cum ipse flos et robur beatissimae pacis argumento est^ tum
splendidissima nomina eorum testantur^ quibuscum Ille re-
gendae rei publicae munia commuuicavit. Possum in hoc
argumento exspatiari longius: verum, quando id quod sum-
mum est^ ut pietatis afi^ectui grataeque recordationis officio
quamvis tenui voluntatis testificatione satisfieret^ iam potest
aliquo modo effectum videri, nolo vestra patientia abuti ex-
spectationemque vcstram diutius morari.
Ergo ut transeam ad propositas superiore auno quae-
stioues, iam nou mea elocutione utar, sed fidem verborum
ab ipsis ordinibus chartis consignatorum servabo. —
XIV.
Ganiiina latina.
1.
Consalutatio Ioannis Goerlitz conrectoris munus
in lyceo Wittenbergensi auspicati.*)
TTp6c ctxpiq. niv Ix^^xv T6X|Liav, jiidXa a!i)Liq)op6v ^ctiv • —
Eaenus Par.
Nunc decet, insolitis innectere tempora sertis,
Nunc bona soUemni dicere verba die.
Fallor? an et Titan face candidiore coruscat?
Laetitiaque pia pectora cuncta tument?
Sepositis caelo descendit Apollo sagittis^
Dividuasque lavat Castalis unda comas?
Esse quid hoc credam? — festo TiBi lumine fulget,
Et TiBi formoso Phoebus honore nitet.
Nec mirum: sanctos Di dilexere ministros,
Ni fallax nobis Graecia vana refert.
*) [Prodiit Wittenbergae typis Bubenerianifl sic inscripta:
'Viro I amplissimo doctisnmo | loanni 65rlitz | Babconrectoris et doc-
toris superioris | munns | in inclyto Ijceo Wittenbergensi | rite auspi-
cato I D. D. D. I obvia iuventutis studioaae pietas | interprete | Frid.
Gnil. Ritschl, Thuringo. || Wittenbergae , d. xiv lanuar. cioiocccxxv.'
C. W.]
686 LATEINISCHE GEDICHTE.
Sic TiBi iam faveat! qui carus nostra sacerdos
Ingrederis Clario templa dicata Deo;
Parva quidem^ fateor^ sed priscis cognita saeclis^
Caeruleus celebrem qua secat Albis humum.
Amplius haec per Te, nulla labefacta ruina,
Exsurgant, radiis conspicienda novis.
Sic urbi veteris doctrinae fama yigebit,
Proferet et meritum Leucoris alma decus.
Sed Tv, quem gremio laetissima terra recepit,
0 salve, nostrae lux columenque scholae!
Quem iuvenem quondam nutrivit Lipsia clara^
Fovit et in casto docta Minerva sinu.
Ergo haec Phoebeis oleagina serta corollis
Addidit, et tinxit nectare labra suo.
Huius et Aonidum consortia grata sororum
Hic quoque defesso dulce levamen erunt..
Praesto semper erunt, seu Te Nasone iubente
Duxerit in valles fertilis Henna sacras,
Seu memoret Cyri Xenophon fatalia regna,
Seu teneant mentem Gallica bella Tvam,
Sive truces Parii vatis secteris iambos,
Seu Te Mimnermi blanda querela iuvet.
Te duce mox alacris forti pede turba Tvorvm
Scandet ApoUinei culmina summa iugi.
Tv studio vigili mitis succurre tenellis
Mentibus: hinc illis nobilis ardor erit.
Mollit enim regimen — iuvenilia pectora testes —
Lene feros animos, obsequiumque parit.
Vos autem cuncti mecum gaudete sodales,
Spargite votivis turea dona focis!
Hoc etenim meruit fidi proba cura magistri,
Hoc labor assiduus consiliique fides.
lam precor, huic stet firma salus, fortuna secundet
Prospera coepta, dies gaudia quaeque ferat!
Accipias vultu, doctor venerande, benigno,
Quae pietas hodie munera parva tulit.
LATEINISCHE GEDICHTE. 687
Parva licet sint ista, tamen laudanda Yoluntas:
Placat et aversos hostia parva Deos.
2.
Epithalamium in Albertum ducem Saxoniae et
Victoriam Britanniae reginam.*)
Q. B. P. F. P. Q. S.
Ergo virgineis sceptris parere iuberent
Divi Saxonibus condita regna viris?
Maesta Britannorum gens miraretur Elisae
Magnanimae privos post tria saecla toros?
Aemulaque illius vinci regina negaret
Sic quoque victricis nomen et omen habens?
Nempe pharetratae stabat sic mente voluntas
Dianae^ glacie cui fera corda rigent.
Est aliquid^ solio de uno geminare triumphos!
Tale decus castis inseruisse choris!
Yerum Dictynnae tam diris invidet ausis
Non umquam victo numine freta dea,
Multaque flammato Cythereia corde volutans^
QtAtd male sana, inquit, quid mea regna petis?
Nonne saMs, socias tibi tot, Latonia, nynifhas
Mascula devotas spemere, saeva, iuga?
Quid cupis aetemis mortales iungere honores?
Debita quin vietrix praemia forma ferat?
Iratae quae sit Veneris vindicta, memento.
Ocius aerio devolat illa Noto,
Perque oras hominum Germanaque rura vagatur:
Ynde tibi regum^ terra Britanna^ seges.
*) [Prodiit Bonnae m. Pebmario anni cioioocoxxxx sic inscrip
tnm: 'Alberto | serenissimo duci Sazoniae | sao nnper civi illaBtris
simo I nnptiamm | cnm | Yictoria | angastissima Britanniae regina
factarum caassa | S. P. D. | ez animi sententia gratalabanda | Httera
mm aniversitas | Pridericia Guilelmia Rhenana.' C. W.]
688 LATEINISCHE GEDICHTE.
Denique turritas gressum compescit ad arcesy
Qua Thuringa domus nobile nomen habet:
NobiliuS; postquam venerantur Saxonas una
Cum Lusitanis Belgica regna duces.
Constitit^ ut iuvenem stupidis conspexit ocellis,
Cui sedet in blando regius ore decor,
Spirant virtutem generoso pectora flatu;
Germanaque micant lumina plena fide.
Hic, ait^ hic dignus, decoret cui tempora myrtus:
Hic mihi quaerendi finis, opinor, adest,
Non metuet vind, cupiet vincatur ut ipsa
A tali quamvis dura puella viro.
TEque, Alberte, manu prensum voce increpat: lUuc,
Eia age, virgineum te diadema voccU.
Haud mora: navigerum ad Tamesim te ducit ovantem,
Fallere nec patitur verba parentis Amor.
Vinceris et vincis: tibi dat Victoria palmam:
Pronuba siguificat gaudia mille dea.
Mox Hymenaeus adest, sponsis fert myrtea serta:
Splendent sollemni regia tecta face.
Volgus Hymen Hymenaee vocat: quatit aera plausus:
Festivo reboat Teutonis ora sono.
Insolito Rhenus strepitu pater excitus^ midis
Distinctum tollit vite virente caput^
Et qua saxosi septemplice culmine montes
Nubila contingunt^ talia dicta dedit.
HeuSy ait, heus civeSy et nohis gaudia fecit
Haec deiis: immemores non decet esse ducis^
Quem cum germano, patriae duo sidera, fovit
Laurigerae Bonnae docta Camena sinu.
lUum Castalio nutritum nectare nostis:
Nil usquam Alberto suavius orhis habet.
Vrhi grande decus, maestis cum civibus iUum
Nuper es amissum questa, magistra cohors.
Ergo in laetitiae consortia laeta venite;
Haec amor, haec pietas dieere vota iuhet:
LATEINISCHE GEDICHTE. 689
Vivite felices, par nobile: dulcia vobis
Non ullus casus laedere vincla queat
Illustri parilis generetur stirpe propago,
Manet ut ad seros gloria avita dies.
Vivite felices: pleno vos Copia cornu
Augustamque beent Spesque Fidesque domum.
Tum placida quondam^ princeps carissime, fronte
Vitae Rhenanae te meminisse iuvet.
Dixit et in glaucis abscondidit ora fluentis:
Consonus insequitur dicta susurrus aquae.
PR. RTT8CHELTI 0PV8CVLA V. 44
XV.
Ein griecliisclies Gedicht:
'Ab6Xcpou ToO foTGujv paciX^ujc xai TiXXuou toO
AucTpiaKUJV CTpaTriToO f] dv GupuTi^biu juidxil*).
(vorgetragen in Wittenberg am Reformationsfest des Jahres 1824.)
'AktTci cpXoT^rjc dTribepKOjLievov x^ova biav
Kuav^ric dv^bu Xijlivtic cpdoc 'HeXioiO;
'AvGpiuTTOic jLiepoTTecci TioXucTOva cri|LiaTa cpaTvov
KdppaXe ydp vecp^ujv, dXeXiHac jLiaKpov "'OXu^Trov,
AifiaTi jLiubaXeac ipidbac Zeuc TepTiiK^pauvoc 5
'£c TT^bov, fv6a jLidxrici biaKpivdecOai fjueXXov
Yi^ec AucTpiaKUJV Kai foTGoi xctXKOXiTwvec.
Toi Tdp ^v GupuTiebiu dpiPiuXaKi, KTiTiuevTi
'AvTipiriv KcTavTO, biappaTcai fiejuaujTec.
TToXXd b* fip' i^prjcavTO, Tipoc oupavdv eupuv ibdvrec, lo
"GvOa Trep dOdvaToc, TajuiTic TroX^fioio KpaTaioO,
NiKTic TreipaT* Ixex' inexi] ttoXu cpepTepoc dvbpoiv.
Tui ol x^Tpac dv^cxov, ic oupavov eupuv IbdvTec.
ToTci b' "Apric PpoToXoiT^c iiA cppeci Odpcoc feriKev,
*'AXki|liov, dXXriXoici cpdpeiv OdvaTov koi 6Xe0pov, 15
'Hb' fijLiOTOV jLiaxecacOai ic i^^Xiov KaTabuvTa,
"Etxcci Te CTipapoTc Ka\ KUJTrrievTi cibripiu
*) [Schon abgedmckt, aber fehlerhaft, iat diese Rhapsodie des
Primaners F. R. in Seebode^s n. krit. Bibliothek far das Schul- und
Unterrichtswesen VII. Jahrgang (1825) p. 820—825, hier unterzeichnet:
'Frieder. Guil. Ritschl, Thnringas', w9;hrend das Mannscript die Unter-
schrift trUgt: *€v Aeuxop^qt. €lpriviK6c MdHijLioc PircxX 6 iToi/|cac. Vgl
nbrigena Ribbeck: F. Ritachl I p. 11. C. W.]
GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD. 691
Kai briioici Tiupeccr jLidXicTa b' 6f* f]T€|ii6v€CCiv,
AuToic 7T€p qppoveouciv, dvi cTepvoic jLievoc fJKev.
^Hpxe b* iw AucTpiaKoTc ju^Tac fipiwc 6ujpriKTr|civ, 20
TiXXuoc 6|liPpi|lio€pt6c' dvi CTriGecci bk 9u|li6v
Gp^vpev dTapTrip6v Kai djueiXixov, ujct€ Xukoio
'QfioqpdTOu, 8ct' cDKa KaT* oupeoc uXrievToc
*€fi7r^crj f| 6i€cciv r^ dTpaiiXijci p^ecciv
"HvTiva b* €iv 6vux€cci Xdpq, il aux^va fiHac, 26
AljLi* fTi 6€pfi6v ^Trive ciiv dTrXriToiciv 6bouciv
Toioc dibv fjvacce, kX^oc paciXeuTaTOC dvrjp.
ToO b' ^71* dpiCTepocpiv Xaoi ct^XXovto k^t* 6p6rjv,
OCpe' fiva CKioevTa, Td t' GupuTrebov CTeqpdviwTai,
'£c <|)iXupaTK€iou dpaTOu tepdv 7rToXi€6pov. 30
*€v b* dtuTi&v 6p^ujv TrepiqpaivojLi^voici Kaprjvotc
'iTTTTfjujv TTUKivai uTTO^ujpriccovTO qpdXaTT^c.
AeuTepoc aflT* dpxriTOC dvi crpOiTqj AlT€ipu>bric
"^TiXeTo KapT€p66u|Lioc, djnujLiujv 62!oc "Aprioc*
OIci b' ?r)v Xaoici TreXiwpioc i^ut€ irupTOC, 35
''OcTe TidXiv ^u€Tai Kai Teix^a jLiaKpd rruXdujv.
"Qc 6 ^tv f)T€|Li6v€U€ fi€6' iTTTrrjecciv dTauoic,
XaXK€o6u)priHiv' toi Tctp KdpTicToi dirdvTUJV.
r6T6ujv b' dpx6c €tiv Kai dTricKOTTOC f\bi. caujTrip
c|)iXTaToc d6avdT0iciv fivaH, |Li€Td6u|Lioc "AboXqpoc. 4o
Tiu 01 CKTiTrTpov fiTiacce* TiaTrip.b' ibc TieTO bri|Liuj,
Ouv€K€V fJTTiov altv iv\ qppeciv fJTop fx^CKev
Kai o\ jLiribea ttukv' ^t^vovt iixX KdpTei x^ipwv.
'AXX' 8t* Ttt^pPop^ujv dEriTaTe TriX66€V airic
'Av^pac alxfiriTdc dv TrovTOTrdpoici v^ecciv 45
"Cv^a jLidXiCTa Ti^qpuKe KpdToc ttoXioTo cibrjpou.
Touc b' 8t' ^tt' 'Hibujv KOiipoic fi€Td6u|Lioc ''AboXqpoc
"AvTiov ?CTTicev, KaTd beEid Xa6v iipfijjv.
KpivaTO b* eic qppf^Tpac Kai qpOXa cuv f)T€|Li6v€cciv,
*Qc ev Tvoiri iKdcTOu iv alvq briidTriTi 60
*A|Liqp6T€pov, KaKir)v t' dpeTfjV bi t€ Kubidveipav.
Ou Tdp iv €upu7r^bou dpipu)XaKOC alTioXioiciv
44*
1
692 GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD.
Ariioic dvripioi TotGoi |li6voi dcTix^iwvTo*
TTXticiov dXXd irap^CTriKav kXcitoi dTTiKOupoi,
CaH6vec dYX^MCtXo^ oi CoHoviriv dvefiovTo ^ 55
KaXr|V, i^ToG^riv beuovTO bk Goupiboc dXKfic.
01 jLitv Koipavoi fjcav dvl CTpaTUj f\bk fie'bovT€C,
Kai brj ^' dfiqpoT^pujGev dKapTuvavTO cpdXaTTac
TTpocppov^ujc' KaTibibv b* il ai9e'poc dTpuTeTOio
faiav dTTeipeciriv ttukvoic ^TivaHe KepauvoTc 60
'AOdvaTOC 6e6c auT6c' dir^CTeve b' oupavoc eupuc.
Cuv b' fijLia 'ic dv^jLioio KOvicaXov ^cq)apdTi2!ev,
Kai qpepev fvGa Kai fvGa Ka\d\ 7rp6 OueXXa Gu^XXrj
'AtjuiD bi (pXoTe'ui Xaoi 7Tup6c elXucp6ujvT0,
Kai jLieTdXa PpojLidouca b\ f\ipoc i.Hx()Qr\ (pX6£. 65
"^lee bk x^^v iraca, Kai fijLicpeTTe OepjLioc duTjLiri
Y\^ac AucTpiaKUJV Kai T^tOouc xa^»^0XiTU)vac.
<t>QifEaTO b' dv TTebiu) dpaTflc cdXiTiTTOC lujr),
"HTe fieTdTT^Xdc dcTi bucrixeoc ''Apeoc 6cca.
Tfic b' diTei ouv q)U)vr|V Xaiwv CTixec eicriKoucav, 70
TTdciv 6piv6ri Gujlioc Ibt Tp6fioc fXXafe fma
Touc fiXXouc Te Kai auToO — 6 Tdp KaK6v 6cceT0 Gufiuj —
TiXXuou fi^voc T^u* TTdTacce bi oi q)iXov i^Top.
'OxOrjcac b* fipa elTTe 7Tp6c 8v jueTCtXriTopa Gufiov*
"Q jLioi ^T^ Ti TTdGu); dTrei 6ctic dW|p 7TUKi|Lir|br]C 75
Mii7TUJ Tappr|cac r^ d^roixeTai f\ k dX^rjTai
'YcfiivTic KpaTepfic* dXX' ^fifie v^ujc iCTacGai
Xpn jiidX* dpiCTeuovT', ^t* fpXriT' *^t* fpaV fiXXov.
TaCrra |Lie'v oi q)pov^ovTi cpiXoc bieX^HaTO 0u)li6c*
"GvGev b' rivop^r) 7Ticuvoc Kai fjcpi pirjcpiv, 80
CTdc dv fi^ccu) fiucev fiva£ jh^to ^e beivdv t€,
AucTpiaKOici bk ndcx nifa cG^voc ffipaX' iKdcTiu
Kapbiij fiXXriKTov 7ToXe|Lii2!eiv i^b^ judxecOai.
ToO b' 6tpuvovtoc 7TpuX^ec tc Kai ujK^ec i7T7TeTc
'€c 7TebOV dppU)OVTO CpiX07TT0X^|LlU)V jnejLiaujTec 86
''Aopi XeuTaX^u) boXixdc dXdcai CTixac dvbpujv
'AXX* oux r\be Geui uvpi2IuTtu f^vbave pouXri.
Ceuofi^vujv b' 17T7TUJV 7ToXurixr)c ujpope boOTTOC,
GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD. 693
0€C7r€ciri b' auTUJV laxr) \xi-xav oupavov iH€V,
T€ux€a b* auT* dpdpric^v in uj|lioic alxjnriTdujv. 90
Touc b' 8t* ^v 6q)9aXfioTciv tb€v |Li€Td0u|Lioc "AboXq^oc,
CKiiTrTpuj dp€icd|Li€VOC f7r€' olc ^Tdpoici |Ll€Tr)uba'
'Q qpiXoi, ripujcc TdTGoi, G^pdrrovTcc ''Aprioc,
Aibai e€ce' dvi eufiijj, iva kX^oc dceX6v fipriTe,
T6 ^a Kai dccoji^voici juct* dvepiuTroici Tr^XriTai. 95
''Qc fq)aT** ot b' fipa rrdvTec dKOucavT€C paciXfioc
MaXXov dq)U)p|LiTicav TroXcjLiiCciv r^b^ fidxeceai,
<|)pdEavT€C b6pu boupi, cdKOC cdKCi KXivavTcc*
"^TXoc fip* JtXOC fpeibe, Kdpuc K6puv, dvepa b' dvrjp*
*Qc TTUKVOi briioiciv i^piczacaw dvTipioiciv. loo
AuTdp direi ^* auTu^c lc TiXXuou djnppifioepTou
XepC* U7T0 buCfl€V^U)V TpU)7TdCK€T0 X^tXKOXlTlUVU^V,
AuTic 8t' dtEac inx CaEdciv Sqi dXeXixeri.
*Qc b* 6t' d7r6 Z^q)upoc b^vbpujv KaTeceicev ^rriupac
Teia jLidX*, (bc toiv jutv vripieiLia Kdpriva bdjuaccev, 105
"Oq^pa Xiirov q)€UTOVT€C, dvdXKibec! ouXa|Li6v dvbpuiv.
"Cujc ou TauT* dir^prive cuv Iq^eijuoiciv ^Taipoic,
'CEAac* ic TrXrieOv i€p6v jnevoc AlT€ipu)bouc,
"Oc Caee^ouc f^Teouc bT]ioiciv diT' rJTaT^ q)UJTac,
TiXXuou 6fippi|LiO€pToG djLiaupiu Kubei TaiuJV. 110
*€7TTdKic fve* ^TTdpoucev dvappfiEai jLieveaivujv,
'GTTTdKic auT* dvexdCeT* avaE d^KUJV TTep dvdTKrj*
"AXXoc b* fiXXov f7T€q)V€, Kai fppeev aijuaTi Tciict.
'AedvaTOC bk e€6c b€iv6v T€'pac fJKe xctMcuIe,
Ai€T6v uqii7T€Triv, judX* dTaXXdfievov TTTepuTecciv. 115
T6v b* ^7T€i ouv dvoTicev dv AucTpiaKoTciv ?KaCTOC,
''Qk* dvexujprjcavTO fidxric, XfiEav hi q)6voio.
TaOT* ^TTi b€Ei6q)iv CTpaTific dveq^aivcTo fpTCt.
€iTa b€ T^TpaTOV auTic d|Liai|LiaK€TOio bebrjei
NeiKCOc d|Liq)OT€poic XaoTc ttoXuttikpoc ^pujr|. 120
AeuTcpa ^ap t€ jLidxriv li&pcev jneTa TiXXuou i^Top*
f
694 GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD.
Tqi b' fipa viKrjceiv dXiXaieTO Gujuoc drrivujp,
Aiccexo bk Kpoviiwva q)€pu)VUfioy eOxoc dpecGai.
01 be T€ q)dcTava fiaxpd Kai dTXt'«c dTivaEav,
Kai briioic r6T9oiciv dTiaXT^a jiioxOov fOriKav. 125
"'HpiTie b' fiXXoc in fiXXui dv aivQ briTdTTiTi
foTOujv, TUJV fidXa ttoXXoi dKeic* ?Xov alav dboOciv.
Kai vu K* dTreiTOfievoiciv uTT^pjLiopa vocroc dTiixOri,
€1 }xi\ fip' 6Eu v6Ticev fiva£, jLieTdOujLioc ''AboXqwc, 130
'AcTT^TOu iujXMoTo, poXdu)v Te KpaTepdujv.
'Pi|Liq)a b' dTTatHacKev djLiuv^jLiev olciv 6Xe9pov
'ApTaX^ov ToTc b* auTiK* dvi q)peci 9ufi6c IdvOr].
ToToc T<ip cq)iv dpu)T6c u7TTiXu9e bToc "AboXq^oc-
KdTTpij) b' elbdjLievoc, tou t' elc Kuvac fiTPioc 6pMTi, 135
"ejLiTTecev AucTpiaKoTci jLieTdXjLievoc alxMTiTqciv
TToXXoTc b' fjLipaXe Kfjpac dvd kX6vov fiopi 9uujv
'QKa jLidX' €v9a Kai ?v9a* q)6u)c b* iTdpoiciv l9r]Kev.
AucTpiaKOi b* dpiripec, diTei ibov Itt^^i r6T9ouc,
TTriMaTOC ucTaTirj irep dvi CTOv6evToc dvdTKij i40
''Aqi dvexiupTicav, KaKiTi b* fip' u7TriXu9e 9ufi6v.
TToXXuiv b* dv Kovirjci |Liaxricac9ai |Lie|Liau)TUJv
XeTpec dTTr]pdx9Ticav b^x&c Keq)aXrici Kai auTrjc
"ETTXeTO bt CTOvaxn Te baiKTafi^vuiv a!2!r]ujv,
r6T9ujv b' euxuiXf) |LieTaX6q)pu)v viKTicdvTUJV. ub
ATiTba b' Ik TTebiou q)^pov fiTrXeTOV €v9* im viKij
"AcTTeTa KaTXctXduiVTec duq)pova TTopcuvecKOV
EiXaTTivTiv, TeuHav b' kpdc jLiaKdpecci 9uTiXdc.
"GHoxa b' au TijUTicav 6fiuic jLioXTTfjci Kai fiXXoic
'EEaiTOic T^pdecciv dpiCTeac, iLv utto ToXfi^ 150
Kal KdpTei TeXoc eijpov 6i2[upoO TToXeinoio.
XVI.
Akademisclie Anscliiage, Gratulationen, Adressen
nnd Aehnliclies in lateinisclier Sprache.
[Aus der langen Reihe amtlieher Actenstiicke in latei-
nischer Sprache, welche Ritschl erst in Breslau, dann in
Bonn als Professor eloquentiae anzufertigen hatte, habe ich
hier zehn Nummern zusammengestellt, welche die hochst
verschiedenartigen Richtungen, in denen sich diese officielle
Eioquenz zu bewegen hatte, und die glanzende Art, in der
er sich dieser lastigen Pflichten zu entledigen wusste, zu
keunzeichnen besonders geeignet erschienen. Naturgemass
reihen sich in diese Serie ein einmal die Weihetafeln fur
Gottfried Hermann und Bockh (Nr. 8 und 9), zum anderu
die Gratulationsadressen, die Ritschl im eignen Namen Bem-
hardy und Lehrs zu ihren Doctorjubilaen schickte (Nr. 12
und 13), sowie das einzige officielle Stiick ahnlicher Art aus
Leipzig (Nr. 4). Den Schluss bildet eine Auslese aus den
immer variirenden Anreden an die Studenten, die den Pro-
oemien der Lectionskataloge beigegeben zu werden pflegten
(Nr. 16). C. W.]
1.
Anschlag der Bonner Universitat bei dem preussi-
schen Thronwechsel 1840.
Vniversitatis Litterarum Fridericiae Guilelmiae Rhenanae j
Kector et Senatus l| Commilitonibus |{ S.
Cuius rei nuntio luctuosissimo universa iam patria afflicta
est, eius caussa vos quoque, commilitones, fas est publica
696 LATEINISCHE ANSCHLAQE, ADRESSEN,
a nobis pronuntiatioDe compellari. Habuistis yos non minos
quam nosmet, quam cives universi, quod summa vobis bene-
ficia congratularemini, quibus cum reliquas partes ciyitatis
tum almam hanc litterarum sedem, cuius adeo conditor extitit
liberalissimus; {{ Fbidericvs Gvilelmvs III Rex Angustis-
simus 1 cumulavit aetema nunc naturae necessitate nobis
vobisque ereptus. Qui posteaquam divino beneficio per novem
ferme lustra, raro inter mortales exemplo; reipublicae ga-
bemacula tam et fortiter et sapienter et clementer et vero
feliciter rexit, ut nec in extrema patriae calamitate constan-
tiam nec in prospera rerum omnium fortuna temperantiam
desiderareS; prope consummasse boni principis imaginem vi-
deri potest. Talis regis ut piam gratamque memoriam co-
latiS; non estis monendi, commilitones: exiget enim hoc a
vobis vester ipsorum affectus. Qui quemadmodum triste de-
siderium Clementissimi Regis vita modo defiincti nobiscum
communicatiS; ita ad vos non minus quam ad reliquos Bo
russos pertinere eam venerationem^ caritatem^ oboedientiam
arbitrabimini; quae iam || Regi Augustissimo Friderico 6vi>
LELMO IIII i| debetur non regni tantum^ sed etiam virtatis
paternae et amoris popularis heredi. Cuius ingenium, doetrina,
humanitas quo laetiora sperari ipsis litteris artibusque iubent,
eo magis vestmm esse intellexeritis preces et vota ex animi
sententia facere pro salute Patris Patriae^ cui Deus Optumus
Maxumus faxit uti bonis ominibus suscepto imperio felicia
fausta fortunata quaeque eveniant. Valete.
Scr. Bonnae VIIII Kal. lul. a. cioiocccxxxx.
2.
Anschlag der Bonner Universitat bei dem preussi-
schen Thronwechsel 1861.
Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae i
Rhenanae || Commilitonibus || S.
Quo nunc luctu gravissimo patria universa affiicta est,
eius caussam praecipuam intellegitis ad nos vosque pertinere,
qui communi consortio almae Fridericiae Guilelmiae Rhenanae
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 697
continemur. Qiiam cum certam in his tcrris sedem optima-
rum artium et tamquam perennem fontem veritatis, solidae
nullaque praeiudicata opinione coercitae doctrinae magistram,
fidei ac religionis incorruptae nutricem sanaeque in quovis
genere libertatis yindicem, denique humanitatis effectricem
atque custodem esse Divvs Fridericvs Gvilelmvs III vo-
luisset vere regio consilio: eadem patemae et liberalitatis et
voluntatis heredem || Regem Augustissimum Clementissimum \\
Divum II Fridericvm Gvilelmvm IIII || iniqua nunc naturae
necessitate Borussis suis ereptum^ per quattuor lustrorum
diuturnitatem tam munificum conservatorem experta est^ tam
et nobilem et mitem patronum venerata, ingenii cum beatis-
simi tum cultissimi tam luculentum exemplar admirata^
nuUa ut temporum oblivio exstinguere talium et beneficio-
rum et virtutum gratissimam memoriam possit. Ergo Se-
RENissiMO Principi, post laborum et dolorum plurimas
aerumnas exantlatas nunc placide requiescenti, ut quaesitam
meritis gloriam recordatione observantissima perpetuabimus
debitamque rarae pietati pacem ex animo apprecamur, ita
tristissimae iacturae efficacissimum solatium ex Eivs Prin-
CIPIS praestantia petimus, quem singulari numinis divini
beneficio Illivs iam successorem suspicimus nobisque con-
gratulamur || Regem Augustissimum Clementissimum || Gvi-
LELMVM. Q Cuius caudida fides et generosa simplicitas cum
praeclara animi constautia agendique prudentia consociata
quo laetiora, ut ceteris partibus bene et liberaliter guber-
natae civitatis; ita artium litterarumque cum studiis tum
commodis sperari iubent^ quorum Ille moderatorem eun-
demque iudicem adscivit intellegentissimum: eo magis ves-
trum esse sentitis preces et vota ex animi sententia facere
pro salute Patris Patriae, cui Devs Optimvs Maximvs
faxit uti prosperis auspiciis suscepto imperio felicia fausta
fortunata quaeque eveniant^ praeter cetera autem illud con-
tingat bonis omnibus exoptatissimum desideratissimumque,
ut mox artiore quam nunc vinculo cum Bonissici nominis
auctoritate flos et robur, honos et dignitas, salus et incolu-
mitas Germaniae universae contineantur. Q. D. B. V. Valete.
Datum Bonnae Idib. lan. a. cididccclxi.
698 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADBESSEN,
3.
Studien- und Sittenzeugniss dem Preussischen
Kronprinzen Friedrich Wilhelm beim Abgang
von der Universitat Bonn ausgestellt.*)
Celsissimo Regiae domus Borussicae |1 Principi | Fride-
rico Guilelmo {| commilitoni suo generosissimo H S. P. D.
Regiae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae || Rector et Se-
natus.
Quoniam in eo es^ Princeps Celsissime, ut discessum ex
haC; cuius per biennium consortium participasti, universitate
pareSy non officii tantum sanctitati^ sed ipsi animi affectui
nostro deessemuS; nisi et honorifico morum studiorumqne
testimonio debita virtuti praemia conferremus veteri atque
antiquo instituto academico^ et votis pientissimis tam in-
lustrem civem tamque carum nobis caput prosequeremur.
Qui ubi Regis Augustissimi summis auspiciis sapientissimo-
que Celsissimorum Parentum consilio atque auctoritate prae-
ter alias in cbmmuni patria Musarum sedes hanc almam
Rhenanam petebas, uti bonarum artium acri tractatione ad
omnem humanitatem mentem Tuam liberaliter informares,
fieri non potuit quin et singulari nobis honori tam ingenuam
fiduciam in nostra potissimum disciplina positam duceremus,
et spem iucundissimam conciperemus, fore ut cum Tua de
nobis tum de Te nostra exspectatio optimis fructibus ex-
pleretur. Tales fructus quod nunc in Te, Princeps Celsis-
*) [Dieses Zeagniss warde damaU aaf eineni beBondern Folio-
bogen, daneben aach in deutscher Uebersetzang ver5ffentlicht. Ei
mag bei dieser Gelegenheit das Epigramm mitgetheilt werden, welches
damals Ritschl Seiner E5nigl. Hoheit ins Stammbach schreiben darfte:
' Wenn im modemen Gewand sich die Muse Dir schmeichelnd ans
Herz legt,
Bleibe der classischen auoh gastliche St&tte vergOnnt;
Nicht in Pal^ten allein und Hallen nnd schimmernden Buhnen,
Wie aie dem Kttnigessitz kdniglich 'Werde' verleiht:
Auch in der Stille der Brust, wo sie ernst, harmonisch und edel
Ueber der Zeiten Gewirr hebet ein sinnig Gemuth.*
C. W.]
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 699
sime; et plenissimi et saluberrimi redundarunt^ id^ etsi nostra
Tibi voluntas numquam defuit; tamen longe gravissima ex
parte Tua ipsius yirtute effectum esse scito: qua in litteras
quidem ita incubuisti; ut in hoc quoque genere maiorum
gloriam aemularere constantia temperantia perseverantia par-
tam, huic autem strenuae contentioni animi candorem^ vitae
innocentiam morumque suavitatem tantam sociasti, ut pari
cum praeceptoribus tum commilitonibus yoluptati atque toti
uniyersitati ornamento esses. Eaque indolis praestantia cum
ultra universitatis fines quoquoyersus patens eniteret; non
potuisti non omnium Tibi Rhenanorum animos adeo devin-
cire, ut diu obtinens inter Augustissimam domum Tuam
terramque Rhenanam necessitudinis yinculum etiam artius
constringi videretur, laetissimaque Tua inter nos praesentia
pro novo pignore mutuae caritatis haberetur et consortionis
per futura, quae divinum numen ayerruncet^ discrimina rerum
felicissime duraturae.
Itaque non nostro tantum, sed tamquam universae pro-
vinciae nomine iam precamur ex animi sententia^ uti Tibi,
Celsissime PrincepS; bona fausta fortunata cuucta Deus Opti-
mus Maximus duit dataque perpetuet; beatumque Te, in quo
spes et salus futura patriae reposita est, per annorum diu-
turnitatem propitius sospitet superstitetque. Macte igitur
virtute Tua, et si fas est petere, nostrum huiusque univer-
sitatis annorumque et dulciter et ut speramus salutariter hic
transactorum tam benevolam recordationem recole, quam de-
vota Tibi Tuisque virtutibus pietas nostra perennabit. Vale.
Scribebamus Bonnae Idibus Martiis a. CIOIOCCCLII.
4.
Anschlag der Leipziger Universitat bei der Ueber-
nahme des Rectorats durch den Eonig Albert.
Rector et Senatus Vniversitatis Lipsiensis || Civibus aca-
demicis || et quicumque cum in hac urbe tum apud exteros
rebus nostris bene volunt || Salutem.
Postquam anniversarium officium rediit novi Rectoris
700 LATEIKISCHE ANSCHLA6E, ADRESSEK,
Magnifici creandi, scire tos Yolamos commani sententia Se-
natum amplissimomque Collegiom Professomm decreTisse,
uti I Rex noster Augustissimus Pater patriae Clementissimas
Albertvs Ij qui, paternae virtutis heres et aemolaSy cum
aliis documentis propensam in humanitatis optimaramqQe
artium studia yoluntatem luculenter comprobayity tam ipsam
hanc litterarum universitatem praesens nuper insigniore &-
vore amplexus est, precibus nostris observantissimis adiretur
atque ad || Rectoris Vniversitatis Magnificentissimi | munus
perpetuum || liberaliter in Semet suscipiendum invitaretor.
Ei igitur desiderio non sine singulari voluptate accipietis
dignatum esse Generosissimvm eundemque Carissimvm
Principem perbenigne obsecundare inclitamque Musarum se
dem nostram ferme exacto quinque saeculorum cursu noTO
hoc eoque praeclaro et honore et splendore augere adomare
condecorare.
Quod Deus Optimus Maximus bene vertat P et felix faa-
stum fortunatumque esse iubeat.
Datum Lipsiae die XVllI. mensis lunii anni mdccclxxv.
5.
Gratulationsadresse der Bonner Universitat zum
SOOjahrigeu Jubilaum der Albertina in Konigsberg.
Proreetori Magnifico et Illustri Senatui 1 Inclutae Vni-
versitatis Albertinae j| S. P. D. || Rector et Senatus | Vni-
versitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae.
Vix nobis quicquam accidere vel exoptatius vel hono-
rificentius potuit, quam quod nos participes esse eius laeti-
tiae Vestrae voluistis, quam rara et virtutis perpetuitate
partam et numinis divini gratia concessam ex animi sen-
tentia Vobis congratulamur. Nam cum, quibus hominum
vita cum laude transacta honestatur, ea sollemnia non possint
iion cum subtristi cogitatione imbecillitatis fragilitatisque
humanae sociata esse: at haec, quae iam et Vobis et a
Vobis saecularia sollemnia parantur, non infirmitatem rerum
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 701
humanarum et virium defectionem, sed floris, roboris, gra-
vitatis, auctoritatis incrementum et ut uno verbo dicamus
ipsius senectutis iuventutem, sed vim immortalem divinitus
insitae mortali generi indolis, sed perennem summi deorum
beneficii, quod artium litterarumque lumine continetur, digni-
tatem luculentissime testantur. Itaque postquam cum vario
temporum decursu tum gravi horum annorum vicissitudine
iam trisaeclisenex Albertina Vestra virtutis et in litteris or-
nandis, augendis, illustrandis conspicuae, et in vita ad veram
liberalemque humanitatem conformanda, vindicandaque omni
nervorum contentione cogitandi agendique in quovis genere
veritate, iustitia, libertate comprobatae exemplum longe splen-
didissimum edidit: huius quidem exempli praestantia cum
vim commun6m debeat in germanas patriae universae aca-
demias habere, tum aliquanto propius videri potest ad nostras
potissimum rationes pertinere. Habemus enim nos quidem
cur Vos, veterem et antiquam universitatem adolescens et
tamquam pubescens, imprimis suspiciamus e Vestroque ex-
emplo, ut e viri auctoritate iuvenilis aemulatio, efScacissi-
mum virtutis incitamentum petamus et voluntatis firmamen-
tum. Quo accedit, quod consimili condicione incluta Albertina
Vestra et haec Fridericia Guilelmia Rhenana hac utimur,
quod in extremis regni Borussici terminis collocatae sumus
certissima vernaculae et incorruptae doctrinae propugnacula
tum a barbara illiberalitate tum a liberali levitate vindican-
dae. Ergo aequi bonique consulite, quibus singularem tem-
porum Vestrorum felicitatem votis optimisque ominibus prose-
quimur: quae curavimus ut etiam coram nuucupentur, missis
duobus collegis, a quibus hae Vobis litterae reddentur, altero
ipsius Albertinae alumno, F. A., astronomicarum disciplina-
rum apud nos professore, altero C. S., lureconsultorum Or-
dinis h. t. decano eodemque senatore.
Faxit Deus Optimus Maximus, ut inclutae Albertinae
gloria in posterum illibata duret, fortiterque propulsatis eis
periculis, quae vel auri sacra fames sordidaque lucri cupi-
ditas, quae nunc fere dominari in rebus humanis occepit, vel
suspicax et tortuosa illiberalium tenebrionum machinatio,
quam confidimus ad veram dominationem numquam perven-
702 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN,
turaiU; coniiuuni impetu litterarum universitatibus minaDiar,
a laetioribus etiam quartis haec tertia saecularia excipiantur.
Valete nobisque favete.
Scribebamus Bonnae XIII Kal. Sept. a. cioiocccxxxiiiiL
6.
Gratulationsadresse der Bonner Uniyersitat zum
dreihundertjahrigen Jubilaum der Uniyersitat
in Jena.
Rector et Senatus || VniYersitatis Fridericiae Guilekniae
Rhenanae || S. P. D. |! Prorectori et Senatui [| Inclitae Vni-
versitatis lenensis.
Tam profecto iucundum quam honorificum nobis accidit,
quod natae ante haec tria saecula universitatis Yestrae in-
lustrissimae eiusdemque per temporum vicissitudines divini
numinis beneficio prosperrime conservatae faustam memo-
riam nos concelebrare iussistis proque futura illius incoln-
mitate voluistis cum Vestris nostra vota pientissima conso-
ciari. Nam praeterquam quod laetitiae Vobiscum partici-
pandae caussa gravissima inventa est in communi studiorom
artiumque necessitudine omnium, accedebat huc singularis
vis ipsius dissimilitudinis quae inter Vestras nostrasque ratio-
nes intercedit. Quemadmodum enim in vita hominum iuvenili
aetati senilis prudentia proponi solet ad imitandum; ita res
nostrae ad maturitatem pauUatim ^ubolescentes non posse ad
clarius et efficacius exemplar dirigi videbantur, quam quod in
omni et doctrinae et honestatis genere a Vestra universitate
editum esset amplissimisque trium saeculorum documentis
propagatum commendatumque. Quam quidem merito recor-
dabamur^ ex quo generosissimis consiliis loannis Friderici
Magnanimi condita est^ multis ac saevis cum domesticorum
tum extemorum periculorum tempestatibus iactaiam, cum
levis et imbecilla fortuna animorum firmitate atque gravitate
tamquam fluctus saxorum robore vinceretur, vim ac potesta-
tem virtutiS; laboris, industriae, constantiae tam clara in luce
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 703
posuisse; yix ut nobilioribus exemplis umquam enitueriut.
Eandemque meminimus cum maiorum aetate liberalium stu-
diorum stabilem sedem certumque domicilium esse^ tum Ca-
rolo Augusto potissimum glorioso duce atque auspice tantis
copiis et optimarum artium et ingeniorum cultissimorum
affluere; inde ut, quasi ex uberrimo fonte benignos rivulos^
in ceteras Germaniae partes politioris humanitatis fructus
redundasse grata testificetur posteritas. Tam rarae igitur
tamque certae laudis admiratio facile effecit, ut praesentem
felicitatem Vestram non tantum officii caussB; quod esse
sanctissimum sentimuS; sed ex animi sententia Yobis con-
gratulemur, Deumque Optimum Maximum; uti fundatam ma-
ximis laboribus plurimaque virtute stabilitam Musarum sedis
Vestrae gloriam tutari^ augere, perpetuare velit, omni reli-
gione comprecemur. Atque cum celebrandis a Vobis per
proximos dies sacris saecularibus iam nunc^ quod bonum
faustum felix fortunatumque sit^ praefamur^ tum eosdem
animi sensus qui etiam coram Yobis nostro nomine testetur,
legatum academicum ad Yos misimus F. B. nostrum, Ordinis
lureconsultorum h. t. decanum. eundemque senatorem: quo
praesente praesentiorem ex festa laetitia fructum nos per-
cepturos confidimus. Yalete resque nostras Yobis commen-
datas habete.
Datum Bon^ae Non. Aug. a. MDCCCLVin.
. 7.
Gratulationsadresse der Bonner Universitat zu dem
50jahrigen Jubilaum der Berliner Universitat.
Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae
Rhenanae || S. P. D. || Rectori Magnifico Illustrique Senatui ||
Inclitae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae || Berolinensis.
Quo graviora et luctuosiora sunt; quae optimorum stu-
diorum contentionumque honestissimarum veteri atque anti-
quae dignitati pericula ab horum qualia ingruerunt tempo-
rum industriosa levitate sordidaque cupiditate sive imminent
704 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRE8SEN,
sive magno stolidoque clamore parantur, eo profecto laetiore
animi affectu eoque fortiore sensuum testificatione consen-
taneum est talia sollemnia academica a bonis omnibus et
excipi et concelebrari, qualia raro fortunae beneficio intra
trium lustrorum spatium haec aetas sena vidit: Erlangensia,
Regimontana, Gryphiana, Friburgensia, lenensia, Basiliensia.
Quibus quae nunc septima accedunt Berolinensia Vestra, cum
a singulari splendore suo non possint non universae patriae
cordi esse praeter cetera, tum multo etiam propius ad nos
potissimum nostrasque rationes pertinere apertum est, qui
condicionis consiliorumque societate Vobiscum coniunctissimi
ad eundem finem contenderimus. Nam et communem origi-
nem Fridericia Guilelmia Vestra et haec Fridericia Guilelmia
Rhenana ipsis nominibus testamur augustissimi eiusdemque
munificentissimi conditoris immortali memoriae dicatis, et
laborum cum difficultates tum praemia ideo simillima habui-
musy quod tamquam adulescentibus ac pubescentibus concer-
tandum fuit cum tot aliis per Germaniam Musarum sedibus,
non senescentibuS; sed annorum, immo saeculorum longin-
quitate maturis, sed meritis quaesita auctoritate gravibus
sed debito virtuti honore cumulatis. Quem contentionis cor-
sum longe nobilissimae quanta Yos quidem cum gloria per
horum decem lustrorum continuitatem ad praeclarissimum
in quovis et doctrinae et honestatis et humanitatis genere
exemplar direxeritis, cum persequi longum est tum in pro-
patulo positum communique cultioris Europae consensu com-
probatum. Tantae igitur tamque eximiae laudis admiratio,
accedente invitatioue Vestra benevolentissima, non potest
non hanc vim habere, quin praesentem felicitatem Vestram
et officii caussa, quod esse sanctissimum sentimus, et ex
animi sententia, quo nobis ipsi satis faciamus, Vobis con-
gratulemur, omnique religione Deum Optimum Maximum com-
precemur, uti in illustribus illustrissimam Fridericiam Gui-
lelmiam, vere regio consilio inter temporum iniquissimorum
discrimina olim institutam, sua autem virtute tam clara in
luce iam collocatam, servet sospitet secundet Sic autem
cum celebrandis a Vobis per proximos dies sacris semisae-
cularibus iam nunc, quod bonum felix faustum fortunatum-
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 705
que sit^ praefamui'; tum eosdem animi sensus qui nostro
nomine coram testentur, legatos academicos ad Vos misi-
mus I. G. L. ipsius universitatis Vestrae olim alumnum, et
I. B. H., illum historiarum, hunc theologiae catholicae Pro-
fessorem P. 0.: a quibus hae Vobis litterae cum observantiae
testificatione ut confidimus facundissima reddentur. Valete
nobisque favete.
Datum Bonnae VI Idus Octobres a. mdccclx.
8.
Weihetafel von der Philologenversammlung in Gotha
1840 Gottfried Hermann Uberreicht.*)
Q. B. F. P. Q. S. II Viro immortali || Godofredo Hermanno
criticorum communi et popularium et exterorum || sententia
principi || quod litterarum antiquarum inter Germanos studia
e languore resuscitata severioris artis vinculis astrinxit erepto-
que aliis gentibus philologiae principatu in supremum digni-
tatis locum evexit: quod antiquitatis monumenta litteris
consignata, qua ratione cum ad pristinum nitorem revocanda
tum iacto firmissimo criticae artis fundamento recte inter-
pretanda essent, et praeclare docuit et luculentissimis exem-
plis commonstravit: quod grammaticam artem ab rerum
cognitione ad caussarum indagationem traductam incredibi-
liter auxit; Graecae autem linguae, quam haud immerito in
illo revixisse dicaS; praeceptor totius Germaniae exstitit^
eoque beneficio de promovenda**) re scholastica universa
insigniter meritus est: quod rara oris facundia elegantiae
latinae et antiquae simplicitatis et sensum et studium miri-
*) [Abgedruckt in den Verhandlungen der dritten dentschen Phi-
lologenversammlnng (in Gotha 1840) p. 42; der von Ritschl vorge-
legte Entwnrf zn dieser Votivtafel war einstimmig von der Yersamm-
Inng approbirt worden, s. a. a. 0. p. 6. C. W.]
**) [Dies Wort fehlt in dem Abdruck a. a. 0., findet sich aber im
Mannscript. C. W.]
PR. RTT8CHEL1I 0PV8CVLA V. 46
70G LATEINISCHE ANSCHI^AGE, ADRESSEN,
fice acuit excitavit: quod diuturaa ignoratione prope inter-
mortuos yeterum poetarum modos tersissimo aurium iudicio
perceptos instauravit novaque metrorum disciplina artium
philologicarum orbem amplificavit: quod diseipulorum nu-
mero infinito et liberaliter institutorum et opera consilioque
per totam vitam benignissime sustentatorum plurimorom
cum gymnasiorum tum academiarum cathedras omavit at-
que hac certissima via verae vereque salutaris doctrinae
perennitati consuluit: || viro integritatis suavitatisque sum-
mae || fortitudinis autem et constantiae || in verbis factisque
prorsus singularis || libertatis veritatisque vindici || voluntate
acerrimo || naturae beneficio ingeniosissimo || successu felicis-
simo II venerabundi gratique animi testimonium || exstare vo-
luit II philologorum Germanicorum || Gothae urbe hospitalis-
sima I a. cioiocccxxxx congregatorum jj reverentia admiratio
pietas.
9.
Gedenktafel von der Teubner^schen Verlagshandlung
an August Bockh zu seinem funfzigjahrigen Doctor-
jubilaum am 15. Marz 1857 iibersandt.
[Dass Ritsclil der Yerfasser dieser Gedenktafel sei, war bereits
von Fleckeisen in den Jahrb. f. claaa. Philol. 1857 p. 253 in einer Redac-
tionsnote zn dem Bericht Ascherson^s uber B5ckh'8 JabilHumsfeier
mitgetheilt worden. Es heisst dort: 'Die Eigenthumer der Teubner-
schen Verlagshandlong hatten sich, damit der typographischen Ele-
ganz. . anch die innere Gediegenheit des Inhalts entspreche, an dieseD
anerkannten Meister in Handhabung des rdmischen Lapidarstils mit der
Bitte nm Entwerfung derselben gewendet, und Ritschl entsprach dem
Begehren gem, um in aiinlicher Weise, wie er 1840 den Gefuhlen der
Gothaer Philologenversammlung gegen das damalige Haupt der Philo-
logie G. Hermann in einer Yotivtafel Ausdruck geliehen hatte, so aacb
dem heutigen Altmeister unserer Wissenschaft an dessen Ehrentage
seine Huldigung (wenn auch hier in Anderer Namen) darzubringen.'
C. W.]
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 707
VIRO
HONORVM DIGNITATE SPLENDIDISSIMO
MVLTIPLICIS VIRTVTIS LAVDE FLORENTISSIMO
AVGVSTO BOECKHIO
PHILOLOGORVM
GRAECAM ROMANAMQVE ANTIQVITATEM INLVSTRANTIVM
IN ORBE TERRARVM HODIE PRINCIPI
BABO EXEMPLO SOCIATA ERVDmONI ELEGANTIA
8AGACITATI CIBCVM8PICIENTIA COPIAE SIMPLICITATE
LITTERABVM CVM GBAMMATICABVM TVM HISTOBICABVM TVM PHIL080PHICABVM
C0MMVNI8 CONSOBTH VINCVLO INTEB SE NBXABVM
DECOBI INMOBTALI PBAE8IDI0 VNICO
SVBTILITEB VBEBTIMQVE VIA AC BATIONE ABTIS M0N8TBATA
AD SALVBBBBIMAM DISCIPLINAM
DVCI ET MAGISTBO OPTIMO^GBAVISSIMO
IVVENTVTIS AD HVMANITATEM INFOBMANDAE MODEBATOBI
IN PAVCI8 BBNIGNO PACVNDO LVCVLENTO
LIBEBALITATIS CVM VEBBOBVM AVCTOBITATE TVM FACINOBVM PBVDF.NTIA
PBOPVGNATOBI FELICISSIMO
SACRA SEMISAECVLARIA
VITAE IN VESTIGANDA VINDICANDAQVE VERITATR
IVVANDAQVE ET GRNANDA CIVITATE
TANTA CVM GLORIA CONSVMPTAE
VENEBABVNDI GBATVLANTVB
EAMQVE VITAM OMNIBVS BONIS INPBIMIS CABAM
VTI DEVS OPTIMVS MAXIMVS DIV 80SPITET SVPEBSTITETQVE
B0NI8QVE AVCTIBVS AVXIT
ANIMO PIENTISSIMO PBECANTVB
ADOLPHVS ROSSBACH ALBINVS ACKERMANN
LIBRARIAE TEVBNERIAE LIPSIENSIS ANTISTITES
IDIBVS MABTIIS ANNI CIOIO-CCC-LVII
45*
708 LATEINISCHK ANSCHLAGE, ADRESSEN,
10.
Gratulationsschreiben der philosophischen Facultat
zu Bonn an Friedrich Thiersch zu dessen funfzig-
jahrigem Doctorjubilaum am 18. Juni 1858.*)
Philosophorum Ordo || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae
Rhenanae || S • P • D | Friderico Thierschio || viro inlustrissimo
bene merentissimo.
Vitae TvAE et ingenita virtute et debito honore cumu-
latae ubi auspicatissimum diem illum instare accepimus, quo
ante haec decem lustra ea dignitate auctus es qua negamus
exstitisse Te digniorem, non potuimus non animi et laetis-
simi et gratissimi sensibus graviter commoveri. Praesto
enim esse memoria rarae doctrinae atque sagacitatis Tvae^
qua cum aeternos aetemorum poetarum fontes et curiose
enarrando et facunde imitando felicissime reclusisti, tum
artis longe praestantissimae vicissitudines singulari luce con-»^
lustrasti^ tum grammaticae disciplinae et nova et certa fun-
damenta iecisti: praesto esse nobilissimi fervoris illius recor-
datiO; quo non veterum tantum Graecorum ingenia pie lu-
culenterque colendo, sed posterorum quoque a generosissima
stirpe prognatorum rebus sublevandis atque instaurandis pu-
blicaque salute tuenda ac stabilienda 4>IA€AAHN0C et deco-
rum nomen et laudem iustissimam invenisti: praesto esse
cogitatio contentionum honestissimarum^ quibus cum schola-
sticae institutionis universae emendator, tum optimorum
studiorum Tvis in terris et conditor et custos tanto successu
exstitisti, ut suum Te praeceptorem non discipulorum tan-
tum frequentia, sed ipsa Bavaria ad humanitatem Tvo be-
neficio informata iure meritoque suspiciat atque veneretur:
praesto esse sanctissima imago viri boni et fortis, fidei et
religionis, veritatis atque libertatis in quovis genere cum
ore tum exemplo vindicis acerrimi, propugnatoris constan-
tissimi. Ergo tanta cum gloria transactae aetatis tamque
multiplici virtute peractorum consiliorum praeclarissimorum
*) [Bereits abgedrnckt in den Jahrbuchem f. class. Philologie
1858 p. 521 f. C. W.j
GRATULATIONEN UND AUNLICHES. 709
admiratio effecit ut de communi Ordinis senteutia^ cuius
ut munera ita studia proximo cum Tvis affinitatis vinculo
continentur, his Tibi litteris^ vir eximie, et soUemnium
quinquagenariorum felicitatem ex animo congratularemur, et
pro cara nobis salute TvA vota pientissima conciperemus^ et
propensae yoluntati Tvae nos resque nostras cum reveren-
tiae testificatione duratura^ commendaremus. Quod Deus
Optimus Maximus bene vertat et felix faustum fortunatum-
que esse iubeai Vale.
Datum Bonnae Idibus luniis auni cididccclviii.
11.
Gratulationsschreiben des Senates der Universitat
Bonn zu dem funfzigjahrigen Professorjubilaum
F. G. Welcker^s am 16. October 1859.*)
Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae
Rhenanae Q S • P • D || Friderico Theophilo Welckero || viro in-
lustrissimo bene merentissimo || conlegae dilectissimo.
Qui rara inter mortales felicitate auspicatissimus iam
TiBi dies obortus est^ suscepti ante haec decem lustra pu-
blici muneris testis laetissimus^ cum ad patriam universam^
immo ad orbem terrarum pertinet aliqua humanitate tinc-
tum^ tum longe etiam propioris communionis vinculo cum
nostris et rationibus et sensibus continetur. Litteris quid
profueris et doctrinae, satis alii praedicabunt penes quos in
hoc genere iudicium est: praedicabunt Musarum graecarum
interpretem et tamquam vatem divino spiritu afflatum, cuius
non eruditioni tantum singulari miraeque sagacitati^ sed
sublimiori fervori ingeniosaeque simplicitati cum aeternos
aeternorum poetarum diu occlusos fontes reclusos debeamus^
tum operta artis sine exemplo praeclarae penetralia aperta
novaque in luce conlocata, tum abdita et perplexa deorum
*) [Bereits abgedruckt in den Jahrb. f. clafis. Philologie 1860
p. 10 f. C. W.]
710 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRE8SEN,
numiDa atque sacra tamquam ab aliquo mystagogo explicata
et velut in propatulo posita: praedicabunt veram solidamque
antiquitatis totius imaginem ut indolis excellentia ita laboris
perpetuitate et mente a Te informatam et durataris iittera-
rum monumentis plurimis consignatam, hinc autem progeni-
tam philologiae atque archaeologiae consortionem illam fruc-
tuosissimam, cuius per plurimos annos unicum exemplar eni-
tuisti: praedicabunt talium studiorum salubritate imbutam
discipulorum frequentiam, Tvo exemplo splendidissimo vel
litteras ornantium vel iuventutem liberaliter instituentium
vel aliquam partem publicae salutis strenue tuentium. Verum
tot tantaque beueficia quod voluisti ad hanc potissimum uni-
versitatem Fridericiam Guilelmiam Rhenanam redundare, cui
per longissimum vitae spatium decori et honori in primis
fuisti, id vero nostri esse ofiicii intellegimus tanta quantam
cumque pectora nostra capiunt observantia atque veneratione
prosequi. Qui cum contentionum illarum honestissimarum
fructus uberrimos ex animo TiBi gratulamur, etiam impen-
sius nobismet ipsis esse gratulandum sentimus, quos per
octo lustrorum faustissimam continuitatem multiplicis virtu-
tis gratia ac praestantia incredibiliter demerueris. Nam con-
lega nobis numquam non suavis et fortis, sanctus et intel-
legens, non philologorum tantum studiis auctor exstitisti
gravissimus, sed disciplinas universas consiliis et sapientis-
simis et soUertissimis et benevolentissimis amplexus omnium
instrumenta parasti lautissima publicoque usui opportunissi-
me patentia: nec uUo modo substitisti in litteris litterarum-
que studiis augendis promovendis sublevandis, sed idem ip-
sius universitatis salutem dignitatem auctoritatem eiusque
leges ac iura pro virili parte sustentasti vindicastique: nec
academicam tantum rem publicam sinu fovisti, sed communis
patriae florem et sana libertate stabilitam gloriam tam vo-
tis cohiisti ardentissimis quam constanti et potentiorum nu-
mine non perturbato animo alere atque defendere, quantum
in Te erat, numquam dubitavisti: denique candoris et inte-
gritatis, fidei ac religionis veraeque in quovis genere huma-
nitatis exemplum quod aemularemur edidisti luculentissimum.
Tam igitur carum et nobis et patriae caput uti Deus Opti-
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 711
mus Maximus diu sospitet superstitetque, cum Tva caussa
tum nostra omni et pietate et instantia optamus compreca-
murque. Quod deus bene vertat et felix faustum fortuna-
tumque esse iubeat. Vale.
Datum Bonnae die XVI m. Octobris a. cioiocccLvniL
12.
Gratulationsadresse RitschFs zu dem funfzigjahrigen
Doctorjubilaum von G. Bernhardy
am 30. October 1872.
Godofredo Bernhardy || per vitae laborumque fructuosis-
simam longinquitatem || cum iuventutis optimarum artium
studiosae || doctori atque moderatori integerrimo || tum aequa-
lium in antiquitatis studiis versantium omnium magistro
unico II quippe qui scriptorum graecorum latinorumque tam
et subtilis existimator et intellegens interpres et luculentus
enarrator exstiterit || ut eius disciplinae^ quam hodie historiae
litterarum nomine complectimur, iure meritoque post mag-
num F. A. Wolfium alter parens atque conditor habeatur j
honorum quinquagenariorum felicitatem || ex animo gratula-
tur II plurimorumque annorum perpetuam salutem prosperita-
temque exoptat || Fridericus Ritschelius || Lipsiensis || olim
Halensis. Scr. d. XXX m. Oct. a. cioioccCLXxu.
13.
Gratulationsadresse RitschTs zu dem funfzigjahrigen
Doctorjubilaum von Karl Lehrs am 7. Marz 1873.
Karolo Lehrsio || Regimontano || universitatis Albertinae
decori atque ornamento singulari || eximio eximii praeceptoris
et discipulo et aemulo || Aristarcheae virtutis interpreti atque
vindici vere Aristarcheo || biopGujciv dEiiTilciv Kpiciv cum grae-
carum tum latinarum litterarum || veterum magistrorum ex-
emplo II laetissima eademque fructuosissima consortione so-
cianti || strenuaque iuventutis institutione || ad futurae aetatis
712 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRES8EN,
usum saeculi vitio in dies periclitantem y salutariter propa-
ganti II tam luculenter sustentatos honores qainquagenarios
Nonis Martiis a. cidioccclxxiu j| ex animo gratulatur | mul-
torumque annorum salutem prosperitatem duraturamque hi-
laritatem || amicissime exoptat || Fridericus Ritschl | olim Bon-
nensis^ nunc unus e Lipsiensibus si fas est dicere Tpofi^a-
TIKOIC.
14.
Anschlag zu der Feier von Fichte's hundertjahrigem
Geburtstag (19. Mai 1862).
Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rheuanae || Rector et
Senatus || Professoribus Doctoribus Civibus || S.
Diem instare nostis longe auspicatissimum, quo abhinc
centum annos unum e praestantissimis mater Germania fihum
progenuit || loannem Theophilum Fichte || virum bonum for-
tem sapientem imprimis. Cuius simul atque nomen ad aures
acciderit, non philosophum tantum cogitamus in paucis sub-
tilem atque ingeniosum^ non scriptorem uberem et elegan-
tem, non oratorem facundum et luculentum, non praecepto-
rem suavem valentemque, sed vitae partes omnes complexom
magistrum humanitatis suspicimus, sed veritatis in quoris
genere strenuum propugnatorem, sed iustitiae vindicem ace^
rimum, sed fidei liberalitatis simplicitatis custodem atque
tutorem integerrimum, sed morum emendatorem longe effi-
cacissimum. Tam autem rarae virtutis vis cum ad patriam
civitatemque universam pertineat, tum proximo eam vinculo
cum nostris rationibus contineri sentimus, qui eisdem quibus
ille optimarum artium studiis vitam consecravimus. Nobis
igitur quod praeter ceteros proposuit humanae praestantiae
exemplum prorsus singulare, idem ab eisdem praeter ceteros
coli observarique par est. Quocirca huius universitatis Rhe-
nanae et officio et dignitati defuissemus, nisi sanctae memo-
riae Fichtianae communiter concelebrandae prospexissemos.
Ergo ad audiendam orationem publicam vos invitamus, qua|{
die XIX huius mensis hora XI in aula magna || conlega
noster gravissimus Christianus Augustus Brandis, philoso-
GRATULATIONKN UND AHNLICHES. 713
phiae professor publicus ordinarius^ eorum sensuum interpres
existet; quos non dubitamus quin et nobiscum et cum bonis
omnibus ex animo communicetis. Yalete.
Dabamus Bonnae Idibus Maiis a. cioiocccLxii.
15.
Zwei Relegationspatente.
a.
Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Rector
et Senatus. | Cum multa in academiis iuvenilium animo-
*rum aut levitas aut fervor gignere peccata soleat, quae pa-
ternis admonitionibus coerceri aut lenioribus secundum le-
gum instituta poenis castigari satis est, rursus alia tam sunt
importuna; tam opposita legibus omnibus atque a bene con-
stituta civitate aliena, ut animadvertendi severitatem inexo-
rabilem non suadeant tantum, sed postulent efflagitentque.
In quibus facile intellegitur praeter cetera illud esse, cum
magistratuum iussa, eaque ipsi legum auctoritati innixa, non
aliqua vel neglegentia vel intemperantia migrantur, sed a
scientibus et volentibus illuduntur pari insolentiae libidine.
Itaque cum nuper pompae publicae nocturnae sollemnitati;
qualem fieri nisi venia impetrata leges vetant, quamvis a
summo universitatis magistratu denegatae et graviter inter-
dictaC; tamen magna per urbem concurrentium frequentia
et, quod vetitum erat imprimis, tibiis tubisque concinentibus,
locus datus esset: eius autem pertinacissimi facinoris prae-
cipuus quidam auctor et suo et aliorum testimoniis appa-
ruisset || N. P. || Kempensis || medicinae studiosus: || hunc non
potuimus quin legum auctoritati huiusque universitatis exi-
stimationi consulturi a civium nostrorum societate remove-
remus et ab hac litterarum sede relegaremus. Quod ut om-
nes, quorum interest, cognoscant strenueque vindicatae disci-
plinae publicum documentum exstet, relegationis exempla et
nostris valvis affigi et cum ceteris academiis hoc consilio
foederatis communicari iussimus. Egimus Bonnae d. VII
m. Mart. a. cioiocccxxxxvmi.
714 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN,
b.
Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae || Rector
et Senatus Ij Civibus. || Meministis quam insolita licentia mense
Augusto huius anni cum legum auctoritati tum morum ho-
nestati a multis vestrum illusum sit: quam effirenati per ur-
bis vicos tumultus nocturiii editi: quam obstinate debita
magistratibus academicis oboedientia omissa: quanta petu-
lantia carcerum publicorum foribus eflfractis eruptum eva-
sumque. Tam indigna existimatione vestra facinora nobis-
cum intellegitis non impune licere. Quapropter cum alia
aliorum et culpa et poena fuerit, tum in duos vestrum non
potuimus quin ea severitate animadverteremus, qua et iusti-
tiae sanctitudini et publicae securitati et academicae saluti
insigniorem in modum satis fieret. Scire igitur vos volu-
mus II C. A. A. G. Confluentinum, iuris studiosum et C. L.S.
Brigensem, item studiosum iuris, || quos in ducibus atque
antesignanis turbarum illarum fuisse intelleximus contuma-
ciaeque et magistros et eosdem administros praecipuos cogno-
vimus, hac universitate agroque Bonnensi a nobis exclusos
esse atque in perpetuum relegatos: confidimusque non me-
diocrem et commendandae innocentiae et libidinis reprimen-
dae vim talem castigandi necessitatem habituram. Dabamus
Boimae Kal. Dec. a. CIOIOCCCLII.
16.
Proben der Anreden an die Studenten am Schluss
der Prooemien der Lectionskataloge.
a) Im Prooemium des Wintersem. 1839/40
(gnomologium Vindobonense).
Quodsi ex tanta quantam e Vindobonensi codice propo-
suimus praeceptorum multitudine unum vobis, commilitones,
commendandum sit praeter cetera non invenimus quod huic
loco aptius illo sit praeclaro pronuntiato: oi TreTraibeu^evoi
Tocov biaqp^pouci tOuv diTaibeuTUJv 6cov Geoc tuiv dvGpiuTTuiv
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 715
vel quae Aristotelis vorba sunt ocov oi Ctuvrec tOuv T€9v€ii-
Tujv. Quodsi animo impressum et tamquam insculptum te-
nebitis, non veremur, ne ex iis quarum iam vobis indicem
tradimus scholis non pulcherrimi fructus ad vos sunt redun-
daturi. Valete.
b) Im Prooemium des Sommersem. 1840
(de gemino exitu Andriae Terentianae).
Atque haec praefati sumus, ut fere fit in hoc genere,
TO jntv TrdpepTOV fpTOV u)C TroioujLievoi, t6 b* fpYOV ibc Trdp-
epTOV ^KTTOVOUjnevoi. Restat enim, ut vobis, carissimi com-
militones, scholarum per hanc quae instat aestatem in alma
optimarum artium sede nostra habendarum indicem com-
mendemus, ex eo uti, quae maxime in vestrum usum non
videantur esse, sed vere sint, deligatis, rectoque iudicio de-
lectis recte fruamini. Quo quidem cavere volumus, ne verum
usum eum putetis, qui ad vitae quotidianae sive commodi-
tates sive necessitates spectet, neu perperam interpretemini
quod aiunt vitae esse, non scholae discendum. Veram enim
et aetemam, quae e liberali litterarum tractatione redundat,
utilitatem mementote eam esse, ut fonte divino prognatus
animus ingenitam indolem nutriendo sui similior evadat:
quo artium litterarumque lux divina in singula civitatis
membra tanquam anima permanet vitae effectrix et modera-
trix virtutisque parens et magistra. Valete.
c) Im Prooemium des Sommersem. 1841
(de Plauti cognomine *Asinius').
Denuo, commilitones, vel ex hac disputatiuncula aesti-
mabitis, quid sit non dicam criticae arti tribuendum: quam
quis tam hebes est et tamquam plumbeus quin merito sus-
piciat: sed ei parti illius artis quae scrutatur syllabas et
apices rimatur. Quam etsi non possumus profiteri omnes,
tamen curandum est ut cum eo, quo opus sit, temperamento
ad sua quisque studia transferatis.
716 LATE1NI8CHE AN8CULAGE, ADRE88EN,
TaniumsL vaUte, bene rem gerite ei vinciie
Virtute vera, quod fedsUs antidkac
m
d) Im Prooemiam des Sommersem. 1842
(de porta Metia q. f. nrbis Romae).
Novo exemplo nec cognita at arbitramar iniucando in-
tellexistis, cives carissimi, qaam sit non modo in hominum
vita communi^ sed in litteris quoque et periculosum et saepe
perniciosum exaedificare^ quae non sint solidis et omni cura
confirmatis fundamentis superstructa. Hoc igitur curate
praeter cetera, qui inservire aliquando sive vitae usibus sive
bonis litteris cupitis, ut firma nunc fundamenta doctrinae
iaciatis. Cuius consilii effectrix vestra ipsonim contentio
erit; adiutrix autem earum scholarum copia, quas in quoque
genere infra propositas habetis. Quibus ita utimini, ut par
inde ad nos voluptas atque ad vos utilitas redundet. Valete.
e) Im Prooemium des Sommersem. 1843
(de actae Trinummi tempore).
Sed satis historiarnnist: restat enim ut vobis, carissimi
commilitones, vestraeque industriae earum scholarum varie
tatem commendemus, quas infra et largiter propositas vide-
tis et novorum nominum clarissimorum accessione liberali
Regis AvGVSTissiMi beucficio insigniter condecoratas: in
eisque Eivs nomine*) qui, masculae virtutis luculentum ex-
emplum, non huic tantum universitati nostraeque urbi, sed
universae Germaniae singulari decori est atque voluptati.
f) Im Prooemium des Wintersem. 1843/4
(quaestiones onomatologicae comicae); Anfangsworte,
Sero accipitis, ut consuestis, scholarum indices proximo
semestri spatio habendarum, quas plurimum vestra interesse
*) [F. C. Dahimaim.]
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 717
intellegimuB a vobis in tempore, hoc est ante feriarum in-
itium communemque discessum^ quales futurae sint rescisci.
Illam igitur tarditatem cum iure vestro saepe questi sitis:
nobis quidem vehementer dolendum est solam conquerendi^
corrigendi nullam esse potestatem relictam^ qui nulladum
cura et meditatione^ nullis artibus machinisve, nuUa virium
contentione quamvis acerrima eas superare difficultates po-
tuerimuS; quae cum apertas caussas habent tum a nostrae
culpae cuiuslibet communione prorsus seiunctas. Quae cum
ita sint; unum est quo et vos et nosmet ipsi consolemur:
quod levius fit patientia, quicquid corrigere est nefas. Quo
autem vos diutius fatalis necessitas morata est, eo nunc
minus morae nos interponemus, sed indiei indice praefabi-
mur, qui nec caussarum expositionem uberiorem nec aliquem
florem orationis prae se ferat.
g) Im Prooemium des Wintersem. 1844/5
(de cantico Trinummi Plautinae).
Particulam vobiscum communicavimus amplioris dispu-
tationis, quam integram proponere per aliam opportunitatem
academicam propediem licebit. Nunc enim cavendum erat,
ne nimis vos moraremur ad eas tamquam studiorum epulas
festinaturoB, quas in quovis genere largissimas vobis appo-
sitas videtis: quibus ita utemini^ ut et ad vos pulcerrimi
fructus redundent et nos impensae vobis operae ne paeniteat.
Sed tamen prius quam vos valere iubeam, illud agendum
est; quod cum hoc prooemiandi officio coniungi nuper"')
placuit non mediocri ut arbitramur vestro ipsorum commodo.
Quo enim vobis certius de certaminvm academicorvm,
quorum quotannis varia ac multiplex materia proponitur,
ratione atque eventu constet, visum est hoc loco vobiscum
communicare, quae cum de novissimis contentionibus vestris
singuli ordines iudicarunt tum vos tractare per proximi
anni spatium iusserunt. Eo autem munere scire vos volu-
0 [Das geschah zuerst 1843. C. W.]
718 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN,
mus ita nos defungi; ut non nostra elocutione atamur, sed
fidem verborum ab ipsis ordinibus in chartas couiectorum
servemus. *)
h) Im Prooemium des Sommersem. 1845
(de tabernis fori Romani).
Sed satis dictum esto de tabernis opsoniisque quae vo-
biSy commilitones, tamquam aliquam promulsidem apposui-
mus eius cenae/ quam proximo studiorum cursui vestrorum
paratam conspicitis lautissimam. E cuius luculenta varietaie
hortamur ut pari fervori prudentia deligatis quantum satis
sit, hoc est nec parum nec nimium: quando et est modtis in
rebus et ttX^ov t^jlucu 7TavT6c pridem veterum sapientia prae-
cepit. Valete.
»
i) Im Prooemium des Wintersem. 1845/6
(de Varronis logistoricis).
Verum satis dictum esto de Varrone liberalis salutaris-
que doctrinae inter Romanos summo lumine et columine.
Cuius cum vobis exemplum proponimus quod intueamini et
pro virili parte aemulemini, non eruditionis potius laudem
cogitamuSy quae in illo tanta fuit ut non possit nisi paucis-
simos sui similes habere, quam indolis honestatem specta-
mus bonique et viri et civis officia: quae ille longe luculen-
tissimo documento per diuturnum vitae spatium eo compro-
bavit^ quod ab umbraticae gloriolae vanitate alienissimus ai
patriae salutem conservandam instaurandumque Romani no-
*) [Der of&ciellen Mittheilung der neuen Preisaufgaben und der
Art, in der die Bewerbnng stattzufinden habe, pflegte Kitschl noch
den persOnliohen Schluss hinznzufugen : 'Laudis pariendae campum
amplissimnm vobis apertum intellegitis, commilitones. Huc igitor fa-
cite convoletis, naviter de propositis praemiis decertetis victricesqae
palinas e nobilissimo certamine reportetis. Valete' oder auch: 'iaudem
igitur facite ex uberrima disputandi materia quaeratis: qua parta et
in vos utilitatis et in nosmet voluptatis largissimi fructus redundent
Valete.' C. W.]
GRATULATIONEN UND AHNLICUES. 719
minis splendorem scribendi commentandique operam et stu-
dium suum omne contulit. Valete.
k) Im Prooemiuum des Sommersem. 1846.
Interim valete et nos amate, oblatisque studiorum ve-
strorum adminiculis et instrumentis ita utimini ut, quam
quisque vel norit vel nondum satis norit artem^ in hac se
strenue exerceat.
1) Im Prooemium des Wintersem. 1848/49
(de lacunis Trinummi); Anfangsworte.
Litterarum studia quoniam, ut ait ille, adulescentiam
alunt^ senectutem oblectant^ secundas res ornant^ adversis
perfugium ac solatium praebent, delectant domi, non impe-
diunt foris^ pernoctant nobiscum^ peregrinantur, rusticantur:
non est cur veteri atque antiqua consuetudine relicta vel his
temporibus^ quibus in vindicanda libertate illustrandaque
patria omnium et oculos et animos defixos videmus, aliunde
nisi e communibus vel prope communibus litteris eius argu-
mentum praefationis petamus, qua scholarum per insequens
semestre spatium habendarum fructuosam vobis varietat^m
commendamus. Revocamus autem vos ad festivum caput
illius poetae, qui cum crebram praebuerit, tum inexhaustam
praebet praebebitque commentandi materiam.
m) Im Prooemium des Sommersem. 1850
(de Stichi veteri retractione).
Atque haec more maiorum prolusimus scholarum quae
vobis oflFeruntur renuntiationi, quo denuo moneamini, quod
esse summum in discendis litteris putamus, ut ne quid cre-
datis temere: non qui temere de quibuslibet dubitare vos
iubeamus, sed cum ratione dubitare de omnibus prius quam,
quae dubitationem non habere intellexeritis, recte credatis.
Valete.
720 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN^
n) Im Prooemium des Wintersem. 1853/54
(de sepulcro Furiorum Tusculano).
Habetis, eari adulescentes^ tamquam promalsidem ut
aiunt earum dapum quas satis et varias et lautas paratas
videtis et liberaliter appositas. Quibus ita utimini ut nec
degustetis delicatius nec appetentius helluemini^ sed cum de-
lectu sana et simplicia sectantes misceatis utile dulei. Yalete.
o) Im Prooemium des Sommersem. 1854
(veriloquia Plautina).
Atque haec satis sunto in praesenti^ quibus ad ea quae
infra posita sunt eruditionis instrumenta yariamque discipli-
narum supellectilem oculi vestri animique traducantur. Ynde
curabitis, quem ad modum consuevistis, ut in artium litte-
rarumque studia vestra et ad omnem hum^itatem informa-
tionem fructus optimi reduudent discendique fervore vestro
prompta docentium voluntas exaequetur. Valete.
p) Im Prooemium des Sommersem. 1855
(de titulo Lambaesitano).
Vos autem commilitones valete et cum alia curate quae
vos curare addecet, tum praeter cetera illud, ut sit vobis
mens sana in corpore sano.
q) Im Prooemium des Wintersem. 1856/6
(de idem isdem pron. formis).
Tantae molis erat breviculam de re pusilla admonitio-
nem, sed magni viri admonitionem sua sibique debiia in
luce collocare. Quodsi memineritis^ cari commilitoneS; e
parvis et pusillis magna omnia et maxima conflari^ nec haec
ignave praetermittetis nec ineptius illa fastidietis^ sed salu-
tari consilio utrisque consociatis omne vos punctura tulisse
existimabitis.
GKATULATIONEN UND AHNLICHES. 721
r) Im Prooemium des Sommersem. 1856
(quaest. onomatolog. Plautinae).
Verum satis est nugarum, quamquam in genere non in-
fructuoso nugarum. Quod ut ita esse vobis persuadeatis^
mementote^ commilitones carissimi, quod diu est cum longe
clarissimi yir et uominis et exempli pronuntiavit, non aliunde
discidia in rebus longe gravissimis pendere nisi ab ignora-
tione grammaticae. Yalete.
s) Im Prooemium des Sommersem. 1857
(de Aeschyli in Septem versibus 254 — 261).
His feliciter ut speramus vel saltem optamus peractis
superest ut instantis a&tatis studiis vestris, commilitoneS;
institutionis academicae luculentam ubertatem illam com-
mendemus quam subiectarum tabularum varietas common-
strat^ ei autem commendationi alteram hanc sociemus ipsius
prooemii nostri ducem atque comitem, qua nervos contineri
si non sapientiae at intellegentiae Siculus poeta dixit: vd(pe
Ktti iLi^^vac' dTTicTeTv, fipGpa TaOra tiwv q)p€vu»v. Valete.
t) Im Prooemium des Sommersem. 1858
(epimetrum de Varronis hebdomadibus).
* Sed satis et scripturae est et coniecturae. Quae si talis
esse existimabitur quae, utut suapte natura ambigua et in
lubrico genere lubrica, nec temere harioletur nec petulanter
cavilletur, satis esse consecuti nobis videbimur. Ceterum
vos valete et, quantum per rationem licet, certa potius quam
incerta sectamini.
PB. lUTSCHELII 0PV8CVLA V. 46
722 LATEINISCHE ANSCHLAGE^ ADRESSBK,
u) Im Prooemium des Sommersem. 1860
(elogium L. Comeli Scipionis).
Superest ut annos gnati viginti magnam sapientiam mul'
tasque virtutes, utut incompertas nobis, vobis cari commili-
tones commendemus pro virili parte aemulandas^ sed eas ab
aetatis parvitate quam maxime seiunctas. Yalete.
v) Im Prooemium des Sommersem. 1862
(canticum Oedipi Colonei).
Et de Sophocle quidem haec hactenus: qaem memen-
tpte cu)q)pocuvr]C atque euKoXiac in quovis genere exemplum
et admirabile et prorsus amabile exstare diguissimumque
quod in suo quisque genere aemulemur cum honestatis fructu
uberrimo. Quod superest^ scholarum infra positarum copiam
atque varietatem consolitae industriae vestrae commendamus
adque ea vos studia^ quae aetati vestrae imprimis conveniunt^
ex officio cohortamur, quo vobis humanitatis praeeeptrix,
non corruptrix haec vita academica evadat neve in alienamm
contentionum intemperiem atque acerbitatem optimarum ar-
tiiim dulcedo et tranquillitas vertat. Valete.
w) Im Prooemium des Wintersem. 1862/63
(priscae lai epigr. suppl. I).
Novis exemph*s quibusdam perspexistis, cives carissimi.
veritatem Solonii illius, quo et semet profit^batur et alios
significabat T^pdcKCiv aiei TroXXd bibacKO|LX^vouc. Quod tamen
oblivisci nolite ita tantum verum esse, si fipdcKOvrec vel sal-
tem f)PujVT€C coeperimus non solum discere, sed doctrinae
solida fundamenta iacere. In qua contentione honestissima
si quid vos adiuvare ea institutione poterimus^ cuius sat
varia instrumenta infra proposita videtis, et vestra caussa
et nostra gaudebimus. Valete.
GEATULATIONEN UND iHNLICHES. 723
x) Im Prooemium des Sommersem. 1863
(priscae latin. epigr. suppl. II).
Sed tempus est a litterarum exilitate transire ad rerum
grayitatem. Quamquam eae ipsae res, si verum volumus
fateri^ et proficiscuntur a litteris et ad easdem non possunt
non multifariam redire: quando litteris carere litterae ne-
queunt, vel ut planius dicam, arte grammatica ars discipli-
narum. Harum autem disciplinarum^ quibus et mentem ex-
erceatis et excolatis animum, hos iam indices accipite qui-
bus studiorum aestivorum ducibus utamini. Ytemini autem
ita^ si quid nostra apud vos auctoritas valet^ ut propositarum
scholarum ubertas animos vestros non tantum adliciat cum
Buavitate^ sed cum fiructu detineat. Yalete.
y) Im Prooemium des Wintersem. 1863/64
(priscae latin. epigr. suppl. III).
Quod superest^ infra positarum scholarum copiam ac
varietatem vestrae, cives carissimi^ industriae commendatam
volumus; industriam autem vestram Bono Eventui. Valete.
z) Im Prooemium des Sommersem. 1864
(priscae latin. epigr. suppl. IV).
Novis quibusdam exemplis didicistis, commilitones caris-
simi, quam vere dicatur dieni die doceri nosque ipsos Tiipoi-
cxeiv aiel TroXXd bibacKOjix^vouc. Quod tamen ita interpreta-
bimini; ut parum valere illa iroXXd recordemini, nisi in eis
t6 itoXu insit. Ergo ex hac quoque, quam infra propositam
videtis, multiplici varietate studiorum litterarumque curabitis
ut prudenti consilio sanoque temperamento ea deligatis, quae
in solidae certisque finibus circumscriptae disciplinae tam-
quam quoddam corpus coeant, neve multisciae notitiae vago
appetitu veram simplicemque scientiam praevertatis. Valete.
46
ANHANG.
tBERBLICK
Obbb
DIE PHILOLpGISCHEN SCHRIFTEN
FRIEDRICH RITSCHL'S.
I.
Selbstandig ersehienene Werke.
1) Schedae criticae, quas . . . in academia Fridericia sum-
morum in philosophia hoDorum rite obtinendorum caussa die
XI m. lulii . . . defendet F. 6. R. Halis Sax., Gebauer. 1829.
46 S. 8^ [= Opusc. I 702-743. II 662-667].
2) Commentationis de Agathonis vita, arte et tragoe*
diarum reliquiis particula, quam ad veniam litteras in acad.
Frid. Halensi docendi rite impetrandam . . . die XV m. Augusti
publice defendet F. R. Halis Sax., Gebauer. 1829. IV und
24 S. 8^ [-= Opusc. I 411— 436J.
3) Apparatus criticus et exegeticus in Aeschyli tragoe-
dias. 2voll. Halis Sax., Gebauer. 1832. XXXH und 750 S.;
XXVin und 410 S. 8«.
Vol. I. Thomae Stanleii commentarius in Aeschyli tra-
goedias; ex schedis auctoris mss. multo auctior ab
Sam. Butlero editus. Accedunt Garoli Reisigii emen-
dationes in Prometheum.
Die Ziigabe der Reisig'schen Emendationen (p, XXI
— XXXII) ist mieder cibgedruckt Opusc. I 378—393.
Vol. II. Frid. Ludov. Abreschii Animadversionum ad
Aeschylum libri III.
4) Thomae Magistri sive Theoduli Monachi Ecloga vo-
cum Atticarum. Ex rec. et cum prolegomenis F. R. Halis
Sax., libr. orphanotrophei. 1832. CXLVI und 504 S. 8«.
5) ZevocpuiVTOC Kupou dvdpacic. Xenophontis expeditio
Cyri. Editio quarta emendatior. Accedunt indices et tabula
geographica. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1834. 8".
Die Vorrede ist tvieder abgedruckt Opiisc, V 567 — 569;
728 ANHANG.
ewei Enmidationen, die in den AnmerJcnngen zu /, 2, 3 auf
p, 5 f. und jsu I, 7, 10 auf jp. 33 f Jcurjs erldutert mtren^
sind ausfUhrlich hesprochen Ehein, Mus. XIII p, 136—144
= Opttsc. I 437— 448.
6) De Oro et Orione: specimen historiae criticae gram-
maticorum Graecorum. Scripsit et muneris professorii extra-
ordinarii in universitate Vratislaviensi suscepti caussa die VII
m. Febr, publice defendet F. R. Vratislaviae, A. Schulze & soe.
1834. 85 S. 8« [= Opusc. I 582-673].
7) Plauti Bacchides. Ad codd. Palatinorum fidem cum
integra scripturae discrepantia reliquorum librorum ed. F. R
Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1835. XXVI u. 181 8. 8*.
8) Plauti Bacchides. Ad codd. Palat. fidem cum nume-
rorum notatione ed. F. R. Halis Sax., libr. orphanotropheL
1835. IV und 96 S. 8«.
9) Die Alexandrinischeu Bibliotheken unter den ersten
Ptolemaern und die Sammlung der Homerischen Gedichte
durch Pisistratus: nach Anleitung eines Plautinischen Scho-
lions. Nebst litterarhistorischen Zugaben. Breslau, G. Pb.
Aderholz. 1838. X und 148 S. 8^ [= Opusc. I 1 — 122].
10) Parerga zu Plautus und Terenz. (Parergon Plauti-
norum Terentiauorumque vol. I.) Leipzig, Weidmann. 1845.
XXXII und 638 S. 8«.
11) T. Macci Plauti Comoediae. Ex rec. et cum appa-
ratu critico F. R. Accedunt Prolegomena de rationibus cri-
ticis^ grammaticis, prosodiacis, metricis emendationis Plau-
tinae. Tom. I fasc. 1-3: CCCXLVI, XXXII, XIV und 148,
224, 155 S. — Tom.II fasc. 1-4: XXXI, XV, XVI, XVUI
und 109, 195, 157, 157 S. - Tom. HI fasc 1. 2: XIV, XH
und 130, 118 S. 8^. — Bonnae, H. B. Koenig; Elberfeldae,
R. L. Friderichs; Lipsiae, B. G. Teubner. 1848—1854. [Dk
^Prolegof>iena^ wicderJioU Opusc. V 285—551.]
lla) T. Macci Plauti Comoediae. Iterum recensuit, in-
strumento critico et prolegomenis auxit F. R. Tomi I fasc 1
Trinummum continens. LXXI und 168 S. Lipsiae, B. G.
Teubner. 1871. 8^
Dieses Heft bildet nun das erste Stiick der Gesampnt-
ausgabe: *T. Macci Plauti comoediae. Recensuit, instrumento
ANHANG. 729
critico et prolegomenis auxit F. R. adsumptis operae sociis
Gustavo Loewe', Georgio Goetz, Friderico SchoeH' {vgl.
Teubner's MiUheil. 1877 ^Nr. 1 p. 1).
12) T. Macci Plauti Gomoediae. Scholarum in usum re-
censuit F. R. Tom. I: 94, 126, 104, 66, 116, 94, 94 S. —
Tom. n: 76 und 78 S. Ibidem, 1848-1854. 8°.
13) Monumenta epigraphica tria ad archetyporum fidem
exemplis lithographis expressa commentariisque grammaticis
inlustrata. Berolini, I. Guttentag. 1852. 38 und XVIII S. 4«
(rait 3 Tafeln). [Es sind hier die unten unter Nr. 38 und 39
verzeichneten Programme nehst ihren Tafeln vereinigt; = Opusc.
IV 115-182; Taf. IV-VL]
14) Aeschyli Septem ad Thebas. Ex rec. G. ^^rmaDni
cum scripturae discrepantia scholiisque codicis Medicei scho-
larum in usum ed. F. R. Elberfeldae, R. L. Friderichs; Lip-
siae, B. G. Teubner. 1853. XXIV und 71 S. 8«.
14a) Aeschyli Septem adversus Thebas. Ex rec. G.
Hermanni cum scripturae discrepantia scholiisque codicis
Medicei accuratius conlati in usum scholarum suarum iterum
edidit F. R. Praecedunt de Aeschyli vita et poesi testimonia
veterum composita a F. Schoell. Lipsiae, B. G. Teubner.
1875. XVI und 120 S. 8«.
15) Prooemiorum Bonnensium decas. Berolini, I. Gutten-
tag. 1861. Vm, XII, VI, X, VIII, XIH, XVI, XII, IX, VI S.
4^ (rait Tafel). [Es s^ind die unten unter Nr. 44, 45, 47, 48,
49, 50, 53, 51, 52 und 59 aufgefUhrten Programme, die Tafd
ist die von 59.]
16) Priscae latinitatis monumenta epigraphica ad arche-
typorum fidem exemplis lithographis repraesentata edidit F. R.
Berolini, G. Reimer. 1862. 98 Tafeln mit 128 S. Text Im-
perialfolio. (Zum Corpus Inscriptionum latinarum ed. cons.
et auctor. Acad. litt. reg. Boruss., vol. I, gehorig.)
17) Ino Leukothea: zwei antike Bronzen von Neuwied
und MUnchen. Mit 3 Tafeln. Bonn, A. Marcus. 1865. 42 S. 4«
[erweiterter AhdrucJc aus den Jahrh. v. Alterthumsfreunden im
Eheinlande. Heft XXXVIL Bonn 1864, S. 72—102].
18) Kleine philologische Schriften (Opuscula philolo-
gica). Bd. I: zur griechischen Litteratur: XIV und 851 S.
730 ANHANG.
Bd. II: zu Plautus und lateinischer Sprachkunde: XXI und
813 S. Bd. m: zur romischen Litteratur: XIX und 856 S.
Bd. IV: zur lateinischen Inschriften- und Sprachkunde: XIT
und 799 S. Bd. V: Vermischtes: XII und 772 S. Leipzig,
B. G. Teubner. 1866-1879. 8^ [Bd, III— V sind von CW.
heratisgegei^en.]
19) Neue Plautinische Excurse. Sprachgeschichtliche
Untersuchungen von F. R. Erstes Heft: auslautendes d im
alten Latein. Leipzig, B. G. Teubner. 1869. 139 S. 8^.
IL
Verzeichniss sammtlicher Programme RitscWs
nebst Angabe der Stellen, an denen sie wieder
abgedruckt sind.*)
1. Programme von Breslau
(1836 — 1839). wieder abgedruckt
1) De Plauti Bacchidibus disputatio (qua orationem
muneris professoris ordin. in univ. Vratisl. suscepti caussa
die XXII m. lan. a. 1836 habendam indicit); 23 S.
P 391-427
2) De Marsyis rerum scriptoribus (Prooem. ind. schol.
aest. a. 1836); 12 S. I 449-470
3) Meletii de natura hominis commentarius e codice
Gracoviensi edi coeptus (Diem natalem Friderici Guilelmi 10
d. III m. Aug. a. 1836 celebr. indicit F. R.); 32 S.
Dies Programm enthdlt p.1—27 den Anfang des Textes
(= Cramer's Anecd. Oxon. III p. 1—45, 26), p. 28—32
die adnotatio critica nebst Vorrede; nur die Vorrede ist (mit
neiien Zutlvaten) wieder abgedruckt I 693—701
4) Spicilegium epigraphicum I (Prooem. ind. schoL
aesi a. 1838); 12 S. IV 1—15
*) Eine vorgesetzte rdmische Ziffer (I — V) bezeichDct den B&nd
der Opascula, ein vorgesetztes P den ersten (ond einzigen) Band der
Parerga; die arabidchen Ziffem geben die Seitenzahlen an.
ANHANO. 731
5) De Dionysii Halicarnassensis Antiquitatibus Bomanis
commentatio (Diem natalem Friderici Guilelmi III d. III m.
Aug. a. 1838 celebr. indicit F.R.); 28 S.*); dazu eine Tafel.
Hier ist von p. 3 — 15 der Text und cUe lateinische
Uebersetmng von Lapus fUr Dionys. ly 1 — 8 gegeben tiebst
hritischer Adnotatio, was alles* bis auf einige Partien der
AdnotatiOy die a. a. 0. p. 494 — 501 aJs Anmerhungcn une-
dergegd)en sind, in dem WiedercAdrucJc weggelassen wurde.
1472— 490; 494—501; dazu
*eine Tafel.
6) De emendatione fabularum Terentianarum dispu-
tatio (Prooem. ind. schol. hib. a. 1838/39); 12 S.
m 281 — 297
7) Scena Plautina [Mil. glor. 11, 4] emendata (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1839); 8 S.
Von dieseni Programm^ das p, 4 — 6 den Plautinischen
Texty p.6 — 8 die adnotatio critica enthdlt, ist nur Vorwort
und Sddusswort unederdbgedruckt V 552 f. Anm.
2. Programme von Bonn**)
(1839-1865).
1) De veteribus Plauti interpretibus disputatio (qua
orationem loci in philosoph. ordine imiv. Rhenanae obtinendi
caussa dieVII m. Septembris a. 1839 habendam indicit F. R.);
16 S. P 357-387
2) Gnomologium Vindobonense (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1839/40); XH S. I 560-581
*) Der Separatabdruck, in dem diesBB Programm in den Handel
kam, ist mit einer DedicationBepifitel (p. III. IV) an Ritschrs Veroneser
Gastfreand Graf Orti aasgeBtattet, die ich als Zusatz 1 abdrucken lasse.
**) Die Bonner VorleBungsyerzeichnisse tragen erst vom Jahre
1858 an aof dem Titelblatt die Angabe des Inhalts und des Verfafisers
des Prooemiams; ffb: die frflheren Prooemien kann deshalb eine
authentiBche Fassung des Titels nur in den F&llen gegeben werden,
wo 8. Z. eine Specialausgabe bei J. Guttentag erschien, wie nament-
lich bei den epigraphischen Programmen seit 1851 geschehen, oder
Yon Ritschl selbst, sei es in den Parerga sei es in der Trooemiorum
Bonnensium decae' (1861) oder endlich in den Opuscula eine Republi-
cation besorgt ist.
732 ANHANG.
3) De gemino exitu Andriae Terentianae (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1840); XII S. P 581-602
4) Gorollarium disputationis de bibliothecis Alexan-
drillis deque Pisistrati curis Homericis (Immortali me-
moriae Liberi Baronis Caroli de Stein ab Altenstein . . . grati
animi . . . testimonium exstare voluit univ. Rhenanae pietas.
1840); X und 55 S. V 638-644; I 123-171
5) Disputationis de stichometria deque Heliodoro
supplementum (Prooem. ind. schol. hib. a. 1840/41); X S.
I 173-189
6) De Plauti cognomine 'Asinius' (Prooem. ind. schol.
aest a. 1841); VI S. P 3—9
7) De aetate Plauti commentatio (Sacram memoriam
divi Friderici Guilelmi III natali eius III m. Aug. a. 1841
celebr. indicit F. R.); 21 S. P 45—70
8) De argumento acrostichoMilitis gloriosi(Prooem.
ind. schol. hib. a. 1841/42); XII S. II 404—422
9) De porta Metia quae fertur urbis Romae (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1842); X S. II 375—384
10) Meletematum Plautinorum specimen onomato-
logum (Sacram. mem. divi Frid. Guil. III natali eius IH
m. Augusti a. 1842 celebr. ind. F. R.); 31 S. P 9—39
11) Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel-
mos ni et IV instituenda (Prooem. ind. schol. hib. a.
1842/43); X S. V 644—654
12) De actae Trinummi tempore (Prooem. ind. schol.
aest. a. 1843); XH S. P 337—354
13) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1843/44); X S. IH 333-341
14) Commentatio de turbato scenarum ordine Mo-
stellariae Plautinae (Natalicia Friderici Guilelmi III I d.
XV m. Octobris a. 1843 concelebr. indicit F. R.); 50 S.
P 431—503
15) Laudatio Guilelmi Humboldtii (Prooem. ind.
schol. aest. a. 1844); X S. V 654—663
16) De cantico Trinummi Plautinae [IV, 1] (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1844/45; XI S. P 543—556
17) Commentatio de interpolationibus Trinummi
ANHANG. 733
Plautinae (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Octobr. a. 1844
concelebr. ind. F. R.); 46 S. P 509—543; 556-576
Diese Abhandlung erschien besonders unter dem Titel
^Atheteseon Plautinarum liber I' mit einer Epistula dedi-
ccUoria an G. Hermann als Prdsidenten der Dresdener Phi-
lologenversammlung. *)
18) De tabernis fori Romani (Prooem. ind. schol. aest.
a. 1845); X S. II 385-394
19) De M. Terentii Varronis logistoricis libris
(Prooem. ind. schol. hib. a. 1845/46); XIV S. III 403-418
20) Quaestiones Varronianae (Natalicia Frid. Guil. IIII
d. XV m. Oct. a. 1845 concel. ind. F. R.); 55 S. '
III 352-^402
Dieses Programm erschien im Handel unter dem beson-
dem Titel ^De M. Terentii Varronis disciplinarum
libris commentarius F. R.'
21) Glossarium Plautinum (Prooem. ind. schoL aest.
a. 1846); X S. II 228-240
22) Etymologici Angelicani principium (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1846/47); IX S.
In diesem Programm wurde der Anfang des Etymologi-
cum Angelicanum, und zuxir der Buchstab A vollstandig,
getreu nach dem Codex mit Facsimilirung schwierigerer Com-
pendien publicirt; der Wiederabdruck gibt hiervon nur das
Vorwort RitschVs, die ersten 6 Glossen vollstdndig, von den
andem nur diyenigen Partien, in denen sich Citate finden.
I 674—675; 678-684
23) Specimen Dionysii Halicarnassensis ex optimis
codicibus emendati (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct.
a. 1846 concel. ind. F. R.); 41 S.
Dieses Programm ersdiien im Handel unter dem Titel
^Dionysii Halicarnassensis Antiquitatum Romanarum libri
I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a
F. R.'**); es enthdU den Text und die latein. Uebersetzung
*) Diese Epistula dedicatoria ist unten aU Zusatz 2 abgedruckt.
**) In dieser Sonderausgabe ist eine Widmung an Monsignore
Laureaniy Scrittore der biblioteca Vaticana (vgl. Ribbeck: Ritschl
I p. 196) beigefOgt, die ich als Zusatz 3 abdrucken lasse.
734 ANHANG.
von Dwn. I, 1 — 30 nd)st hriUscher Adnotatio und hurem
Vorwort RitschTs; nur Adnotatio und Voru?ort sind wieder
abgedruckt I 490-515
24) Etymologici Angelicani pars altera (Prooem.
ind. schol. aest a. 1847); XII S.
Enthdlt ausser einem Vorwort die Buchstaben B f A in
derselben Art der Publicatian wie N, 21; der Wiederabdrud
gibt nur das Vorwort und die durch Citate unchUgen Partien
I 675—677; 684-685
25) De Pomponii Bassuli epigrammate; cum tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1847/48); XVI S.
IV 16—33 (mit Tafel zu p. 17)
26) Disputatio de codice Vrbinate Dionysii Hali-
camassensis (Natalicia Frid. Guil. 1111 d. XV m. Octobr. a.
1847 concel. ind. F. R.); 25 S. I 516—540
27) Oratio de emendanda ratione academiarum et
universitatium habita (Prooem. ind. schol. aest. a. 1848);
X S. V 670—679
28) De lacunis Trinummi Plautinae (Prooem. ind.
schol. hib. a. 1848/49); XII S. Proleg. Plaut. p.XIII fin.-
XX Vn med. = Praef . Trin.*
p. XV med. — p. XXX
med. und Opusc V 291
-292 in.
29) Cantica Trinummi Plautinae (Natalicia Prid.
Guil. nil d. XV m. Oct. a. 1848 concel. ind. P. R.); 18 S.
Nach einer kureen Einleitung*) stehen die in den Pro-
legofnena a. a. 0. uiederholten Facsimiles der Handsdtriften,
hierauf folgt der emendirte Text nehst hriiischer Ad$%otatio,
identisch mit der 1849 ersdiienenen Edition.
Proleg. Plaut CCCI-CCCXUI
— Praef. Trin.* p. XXXIV
— XLVI
30) De interpolatione Militis gloriosi Plautinae
[II, 2, 24 sqq.J (Prooem. ind. schol. aest. a. 1849); VIII S.
Praef. Mil. glor. p. XXIV— XXXU
*) Sie folgt unten als Zosatx 4.
ANHANG. 735
In der Vorrede mm Miles o. a. 0, sagt Eitschl: 'reli-
quis corruptelae generibus cum gravius esse hoc soleat
quod integrorum versuum interpolatione continetur haud
raro cum partium transpositione coniuncta: quoniam unum
eiusmodi ex Milite exemplum accidit ut per nuperam op-
portunitatem academicam paulo explicatius tractarem, eo
commentariolo non abs re esse duxi hanc praefationem
terminare pauculis tantum mutatis additisve.'
31) Hieronymi index librorum ab Origene Marcoque
Varrone compositorum; cum tabula lithographa (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1849/50); 4 S. m 506—507 (nebstTafel)
32) De Stichi Plautinae vetere retractatione (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1850); VI S.
Praef. Stichi p. IX med. — XIV fin.
33) Canticum Pseuduli Plautinae [V, 1] emendatum
(Prooem. ind. schol. hib. a. 1850/51); VIII S.
Nach kureem Vorwort*) folgt Text und adnotutio critica
in der Fassnng une in der Ausgabe von 1850.
34) Canticum Menaechmorum Plautinae [IV,2, 1 — 36]
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1851); VI S.
Nach Tcurzer EinUitung**) ist Text und adnotatio critica
gegehen in der Fassung tvie in der Ausgabe von 1851.
35) Canticum Mostellariae Plautinae [1,2] (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1851/52); VIII S.
Ausser einem Vorwort***) Text und Adnotatio wie in
der Ausgabe von 1851.
36) Legis RubriiEie pars superstes. Ad fidem aeris
Parmensis exemplo lithographo exprimendam curavit F. K.
(Natalicia regis Friderici Guilelmi IIII d. XV m. Oct. a. 1851
concelebr. ind. F. R.); 14 S. IV 34-54; Taf. I. II
Die Tafel ist in defn Atlas der Opuscula nicht uneder-
holty sondem das neue Facsimile aus P. L. M. E. tab. XXXII
auf Tafel L II wiedergegeben. — Ueher die Sonderausgahe
dieses Programms s. Opusc. IV 34 Anm.
*) Dies Vorwort stebt nnten als Zusatz 5.
**) Diese Einleitung ist als Znsatz 6 unten wieder abgedruoki.
***) Dies Vorwort folgt unten als Zusatz 7.
736 ANHANG.
37) De titulo Mummiano nunc Yaticaiio; com tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1852); XVIII S.
IV 82—114; Taf. ffl
Die Tafel ist identisch mit P. L. M. E. tab. LIA;
iiber die Sonderausgoibe s. Opusc. IV 82 Anm.
38) De miliario Popilliano deque epigrammate
Sorano commentarius; cum duabus tab. lithogr. (Sacram
mem. regis divi Frid. Guil. III d. III m. Aug. a. 1852 re-
colendam victorumque renuntiatiouem . . . ind. F. R.); 38 S.
IV 115-163; Taf. IV. V
Bie Tafeln sind identisch mit P. L. M. E. tab. LIB
und LII A. — Dies Programm und das ndchste (Nr. 39)
sind vereinigt in ^Monumenta epigraphica tria^ (s. oben uniet
Vermchniss I Nr. 13).
39) De titulo Aletrinati L. Betilieni Vari; cum tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1852/53); XVIII S.
IV 163—182; Taf. VI
Die Tafd ist identisch mit P. L. M. E. tab. LIIB;
s. die Bemerkung 0u Progr. 38.
40) Inscriptio quae fertur columnae rostratae Duel-
lianae. Marmoris Capitolini exemplo lithographo exprimen-
dam curavit F. R. (Natalicia Frid. Guil. Iin d. XV m. Oci
a. 1852 concel. ind. F. R.); 24 S. IV 183-204; Taf VH
Die in den Opusc. beigefiigte Tafd ist nicht die des
ProgrammSf sondem die verbesserte der P. L. M. E. tab. XCV;
iiber die Sonderausgabe s. Opusc. 183 Anm.
41) Anthologiae latinae corollarium epigraphicum
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1853); XU S. IV 238-251
Ueber die Sonderausgabe s. Opusc. IV 238 Anm.
42) De sepulcro Furiorum Tusculano; cum tabula
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1853/54); VIII S.
IV 257—265; Taf. VIO
Die Tafd ist identisdi mit P. L. M. E. tab. XLIX AB;
iiber die Sonderausgabe s. Opusc. IV 257 Anm.
43) De fictilibus litteratis Latinorum antiquissimis
disputatio; cum tab. lithogr. (Natalicia Frid. Guil. IIII i
XV m. Oct. a. 1853 concel. ind. F. R); 29 S.
IV 266-293; Taf. IX
ANHANG. 737
Die Tafel ist identisch mit P. L. M. E, tab. X; uber
die Sonderausgabe s. Opiisc. IV 266 Anm.
44) Emendationes Mercatoris Plautinae. (Prooem. ind.
schol. aest. a. 1854); VHI S. H 395-403
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861)
n. I.
45) Veriloquia quaedam Plautina (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1854/55); XH S. II 423—435
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensiiim decas^ (1861)
n. II.
46) Poesis Saturniae spicilegium I (Natalicia Frid. Guil.
IIII d. XV m. Oct. a. 1854 concel. ind. F. R.); 15 S.
IV 297-308
47) De titulo metrico. Lambaesitano (Prooem. ind.
schol. aest. a. 1855); VI S. IV 309—312
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861)
n. IIL
48) De idem isdem pronominis formis (Prooem. ind.
schol. hib. a. 1855/56); X S. IV 313—322
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861)
n. IV.
49) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1856); VIII S. III 341—349
WiederhoU in ^Prooemiorum Bonnensium decas" (186 l)n, V.
50) Disputatio de M. Varronis hebdomadum sive
imaginum libris (Prooem. ind. schol. hib. a. 1856/57); XIII S.
m 508—522
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas' (1861)
n. VL
51) De Aeschyli in Septem adversus Thebas versibus
254 — 261 disputatio (Prooem. ind. schol. aest. a. 1857); XII S.
I 365—377
WiederJwlt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861)
n. VIIL
52) Emendationum Catullianarum trias (Prooem. ind.
schol. hib. a. 1857/58); IX S. . III 593—601
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861)
n. JX.
FB. BIT8CHELII 0PV8CVLA V. 47
738 ANHANG.
53) Epimetrum disputationis de M. Varronis hebdo-
madum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. aest a.
1858); XVI S. m 544-563
WiederhoU in ^Prooemionm Bonnensium decas^ (1861)
n. rii.
54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (ProoenL
ind. schol. hib. 1858/59); Vm S. V 552—560
55) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. I (Nata-
icia Frid. GuiL IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ind.
P. R.) I 760 Anm. (theilweise)
Nur die Vorrede ist von BitsM geschri^i)en.
56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati
restituti (Prooem. ind. schol. aesi a. 1859); XI S.
Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheid p. 481—482; 490
— 497 «=-Opuscni215-
216; 225—233.
Der Inhalt dieses Programms ist a. a. 0. voUstandig
aufgenommen bis auf den SehlusSy der erst die Verse (fe
Porcius in gereinigter Gestalt und dann eine directe Anrede
an die Studenten enthielt.*)
57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in
vi ta Terentii Suetoniana (Prooem. ind. schol. hib. a. 1859/60);
XVIII S. Suetoni reliquiae ed. ReifiFer-
scheid p. 498—502; 505;
517; 522-524, 500 Anm.;
526—527, 485; 531—533,
528—530 = Opuscm 234
-239;242;255;261-263,
236 Anm.; 265—266, 220;
271-274, 268—270.
Dies Programm ist a. a, 0, vollstdndig mifgenommen
bis auf den Schlusspassus**) , an dessen Stellc im Comnientar
p. 270 f. eine bestimmtere und mversichtlichere Fassung ge-
treten ist.
*) Dieser Epilog ist als Znsati 8 nnteii abgedrnckt.
**) Dieser Scblnsspassns ist als Znsatz 9 nnten abgedmcki.
ANHANG. 739
58) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. II (Nata-
licia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oci a. 1859 concelebr. ind.
F. R.) ' I 760—768 (theilweise)
Nur die Vdrrede ist von BitscM geschritben.
59) Elogium L. Corneli Cn. f. Cn. n. Scipionis; cum
tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1860); VI S.
Enarr. P. L. M. E. tab. XLIJT
p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.
IV 734 (theilweise)
WiederhoU in ^Prooemiorum Bonnensium decas* (1861)
n. X. In den Opiisc. a. a. 0. ist nur die letzte Seite wieder
abgedruckt
60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob-
servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV
ZJeber die Sonderausgabe s. Opusc. 427 Anm.; die Tafd
ist diesdbe une P. L. M. E. tab. LXXIA.
61) De declinatione quadam latina reconditiore
quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart.
a. 1861 concelebr. ind. P. R.); 25 S. IV 446—469
62) De titulo columnae rostratae commentatio altera;
cum tabula xylogr. (Prooem. ind. schol. aesi a. 1861); X S.
Enarr. P. L. M. E. p. 82—88 =
OpuscIV 204— 212 mit Holzschnitt
63) Supplementnm quaestionis dedeclinatione quadam
latina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.
IV 469—476
64) Canticum Sophoclium Oedipi Colonei tractatur
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394—410
65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib.
a. 1862/63); XIII S. IV 494—509; Taf. XV
66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum II; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aesi a. 1863);
XII S. IV 509—519; Taf. XVI
67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum III; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a.
1863/64); XXH S. IV 520-541; Taf. XVH
47*
740 ANHANG.
68) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum IV; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1864);
XVm S. IV 541—557; Taf. XVffl
69) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum V; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1864/65)
XV S. ' IV 557—571; Taf. XIX
70) Scaena Plautina Poenuli act. 11 (Prooem. ind. schol.
aest. a. 1865); VIII S. V 560-566
71) 6. Brambachii de columnis miliariis ad Rhenum re-
pertis commentarius (Prooem. ind. schol. hib. a. 1865/66).
I 834 adn.
Nur das Vorwort stammt von RitschL
3. Programm von Leipzig.
Rector commilitonibus certamina eruditionis propositis
praemiis in annum 1875 indicit.
Enthalt nur ein Jcurzes Vorwort BitscMs.*)
ANHANG.
Gedruckte lateinische Gedichte.
1) Viro amplissimo doctissimo loanni Gorlitz subcon-
rectoris et doctoris superioris munus in inclyto lyceo Witten-
bergensi rite auspicato D. D. D. obvia iuventutis studiosae
pietas interprete Frid. Guil. Ritschl, Thuringo. Wittenbergae
d, XIV lauuar. a. 1825. typis Rubenerianis. 4 S. 4®.
V 685-687
2) Alberto serenissimo duxi Saxoniae . . . nuptiarum cum
Victoria augustissima Britanniae regina factarum caussa S.
P. D litterarum universitas Fridericia Guilelmia Rhenana.
V 687-689
*) Diea iat anten als Zasatz 10 abgedrackt.
ANHANO. 741
m.
Aufsfttze in Zeitschriften.
1. Im Rheinischen Museum fiir Philologie, neue
Folge, herausg. von Welcker und Ritschl (Bernays,
Klette, Ribbeck). Jahrgang I— XXXI (1842—1876).
Wiederabdraok*)
I (1842) S. 29-88 Die Plautinischen Didaskalien
P 249-300
— 130 — 140 Mittheilungen aus und iiber Handschriften.
1. Versus de XII ventis Tranquilli Physici. 2. Zur
lateinischen Anthologie. 3. Zu Lucilius Aetna. 4. Zu
Tindarus Thebanus' III 835—845
— 140—142 Dieselben. 5. Zu Athenaeus [XI p. 462 D]
I 753-755
— 142—143 Dieselben. 6. Geographisches I 758—759
. — 144—145 Zu Aeschylus [Sept. adv. Theb. 315J
I 746-747
— 145 Zu Euripides [Bakch. 263 Kirchh.] (unterzeichnet X.)
I 748—749
— 145. 146 Zur griechischen Anthologie [Palat. XI, 88]
I 755—756
— 146 Zu Xenophon [Hellen. I, 27] (unterzeichnet x-)
I 756
— 146—148 Zu Donatus [zu Adelphi Prol. V. 16]
III 795—797
— 148—149 Zu Suetonius vita Terentii P 637—638
— 149 — 150 Zu Cicero [de republ. I, 1, 1] (unterzeichnet a.)
III 812-813
— 193— 200(Nachtragp.640) Aristo der Peripatetiker bei
Cicero de senectute § 3 I 551 — 559
— 277—302 (Nachtrag p. 640) Zur Metrik. 1. Spondiakum
des Terpander. 2. lambische Anakrusis. 3. Neuerungen
*) Eine nackte rSmische Zahl bedeutet wie im zweiten Verzeich-
niss den Band der Opuscula, ein vorgesetztes P den ersten Band der
Farerga.
742 ANHANG.
des Archilochus. 4. Metruin prosodiacum. 5. Acceniuirte
Verse: politischer Vers; Choliamben; Lesbisches Maller-
lied I 271-299
I 302 — 314 Mittheilungen aus und iiber Handschriften.
7. Der Dichter Florus III 729-741
— 314 — 315 DieseJben, 8. Briisseler Handschriften.
Nur Auszuge aus Briefen Th. Oehler*s.
— 315 — 320 DieseJhen. 9. Grammatisches Fragment
II 368-373
— 472-473 Zu Ovidius [Metamorph. I 546]
m 801—802
— 479 Mittheilungen aus und tiber Handschriften. 10. Nach-
trag zu dem Fragment des Florus III 741—742
— 479—480 (Nachtrag p. 640) Diesdben. 11. Homerisches.
Meldet die bevorstehende (aber nie erfolgte) Herausgabe
des (spdter von Osann edirten) Anecdotum Romanum durdi
P. Secchi.
— 480 Epigraphisches
Mittheilung der Grabinschrift eines Pantomimen = Bid-
lett. 1840 p. 138 n. 10; 0. Jahn spec. epigr. p. 38 n. 107;
Hmzen-Or. III n. 6188.
— 481 — 523 Die Vermessung des romischen Beiches unter
Augustus, die Weltkarte des Agrippa und die Cosmo-
graphie des sogenannten Aethicus (Julius Honorius)
in 743-787
H (1843) 157—158 Nachtrag zu Aethicus HI 787—788
— 160 Zusatz zu Herrn Wex Abhandlung liber die Punica
des Plautus II 728—729
— 320 Zusatz zu K. Ladimann^s Miscelle ^Prosodisches'
H 677-678
— 615—631 (Nachtrag p. 640) Suetonius de viris illustribus
(Chronikon des Hieronjmus) P 609—636
IH (1845) 475-479 Zu Plinius' Kunstgeschichte [XXXV
§ 36] (unterzeichnet X.) IH 827-831
— 617—618 Zu Catullus LXVI, 57 S. III 800-801
IV (1846) 148-149 Plautinisches Bruchstack
n 373—374
ANHANG. 743
IV 354—76; 567—610 Die ursprangliche Gestalt der Plau-
tinischen Bacchides II 292—368
V (1847) 43—44 Zusdtze m J.Becker's Aufsatz 'zur Kritik
des Fulgentius' III 798—800
— 128—150 Ueber die jUngsten Plautinischen Studien. An
Prof. Schneidewin in Gottingen 11 202—227
VI (1848) 446 Zusatz m C, F. Hermanni Parergorum
Fasc. m pari 2 n. XXXI Ul 797—798
— 481—560 Die Schriftstellerei des M. Terentius Varro
lU 419—502; (502-505)
Vnter dem Titel 'Die Schriftstellerei des M. Terentius
Varro und die des Origenes, nach dem ungedruckten
Eataloge des Hieronymus' ersdiien diese Abhandlung um
einen Anhang erweitert in Sonderausgabe, 83 S. (1847).
VII (1850) 138—139 Zusatz zu KL.BotKs Abhandlung 'ein
neues Z^eugniss liber den epischen Gyclus'
Gibt nur Hinweis auf die verwandte Behandlung der
SoiChe in detn Corollarium disput. de hiblioth. Alexandrinis
p. 48 ff. vgl. I 166 Anm.
— 312—317; 472—477; 555—612 Plautinische Excurse I
—XVI n 437-660
— 312—317 I [femur femen feniinur] II 437—444
— 317—328 n [conectere und verwandtes] II 447—449
— 319-320 III [volup volupe] II 450—452
— 472 — 477 IV [illim istim exim und verwandtes]
n 453-458
— 555—556 V [pistrinum pristintim pristrinu/m]
II 458-461
— 556—558 VI [sublimen stiblimis] II 462—465
— 559—561 VII [drachma drachuma] II 469-- 473
— 561—566 Vm [trapeziki tarpezita] II 524-529
— 566 — 576 IX [pos poste post, an ante] II 541 — 555
— 576—583 X [Uebergang des e m i m Compositis]
n 556-564
— 583—587 XI [la/:tis simUis oder ku:ti similis?]
II 570—574
— 587— 599(Nachtr.p.612) XII [Unterschiede der scenischen
und daktylischen Poesie] II 581—608 (599 Anm.)
744 ANHANG.
VU 599-606 Xm [EUipse der Copula est] H 608—617
— 606-610 XIV [lac lacte lactes\ U 574—579
— 610—611 XV [putefojeere putrefacere und verwandtes]
n 618— -621
— 611-612 XVI [zum Casinaprolog] II 658—659
— 622 An Prof, K, Lehrs iiber den trochdisdim S^tenar
(Zusatz zu Heimsoeth's Schreiben an Lehrs ^Qber die
neueste metrische Theorie*) II 280 Anm.
Vin (1853) 150- 160, 159*; 475-494 Plautinische Excurse
XVII -XXin II 473—646
— 150—154 XVII [Weiteres iiber tarpezUa: Metathesis
und Hyperthesis] II 529—536
— 154—155 XVIII [aqua aqiia] II 604—606
— 155—159 XIX [Nachtrage zu Excurs VI. IX. XII. IV;
posted postid postidea, antidhac antideo]
H 465 Anm., 544-545, 548 Anm.,
592 Anm., 458—459, 564—568
— 159—160, 159* XX [Construction von similis]
II 579—581
_ 475—479 XXI techna teehina H 473—477
— 479—486 XXH ne nei ni II 622—632
_ 487—494 XXm EI = I II 632—644
— 288 Satumische Grabschrift IV 735
— 289—292 Zur Kritik des Terenz IH 297—300
— 298—304 siremps in der lex Rubria IV 56—63
— 306-307 Zu Plautus Menaechmen [IV, 2, 1 (571 flF.);
unterzeichnet E.] II 726—727
— 308—320 Cicero (iber die Servianische Centurienverfas-
sung IH 637—651
— 404—406 (Nachtr. p. 415) Ueber die Seryianische Cen-
turienverfassvmg nach Cicero (an Geh. Justizr. Huschke)
IH 651—654
— 448—464 (Nachtrag iiber subruptus p. 494) Nachtrage
zu der lex Rubria IV 63—81 (68)
— 494—495 Der Genetiv sena^i IV 171 — 172
IX (1854) 1-19 (Nachtrage p. 159-160*) Die alteste Sci-
pionengrabschrift IV 213—237
ANHANG. 745
IX 156—159 Plautinische Excurse. XXIV Nominativ plur.
der 2. Decl. auf s II 646—652
— 443-448 Zur Rede des Kaisers Claudius IV 751-756
— 451 Anm.; 454 Anm. Ztisdtze m Th. Mommsen^s Aufsatz
^altromische Inschrift in Basel' (mit einer Steintafel).
Die Abbildung ist dieselhe wie P. L. M, E, Taf, LXI
IV 337 Anm., 201 Anm., Taf. XII
— 469 — 477 Palimpsestblatter zu Cicero de fato
III 674-682
— 478— 480 (Nachtrag p. 640) Grammatisches; zu Juvenal
[VII, 204] II 536-541
— 496 Zusatz m Mommsen's Aufsatz *die Venusinischen
Fasten*. Hinweis auf bevorstehende Publicatimt,
— 639 Nachschrift zu Mommsen's Aufsatz 'altromische In-
schrift in Baser IV 338 Anm.
X (1856) 110 Anm^erhung zu W. Schmitz^s Aufsatz ^die Parti-
cipia Praesentis' IV 375 Anm.
— 398 Zusatz zu Vischer's Aufsatz *eine Kretische Inschrift'
II 532 Anm.
— 445-447 Plauti 'Lipargus' U 729-731
— 447—455 Plautinische Excurse XXV. XXVI
— 447—451 XXV [Nachtrag zu Excurs VII] cycnus cucinus,
lychnus lucinus II 473; 477—482
— 451—455 XXVI merces mercis merx mers II 652—658
XI (1857) 129 Fowor^ jefw * Aegyptologische Bedenken' \von
J, W. Lobdl]
— 477-480 Auch ein Wort fiir Cicero IH 697-701
— 612—614 Zusatz zu ^Metrisches' von F. Biicheler
m 794—795
— 628—636 Zu Horatius [carm. II, 1] m 602—611
— 640 Zusatz zu H. A. Koch's Miscelle *zur Kritik des
Caesar' II 715
Xn (1857) 99-115 (Nachtrag p. 159. 160) Plautinische Ex-
curse. XXVII Latinisirung griechischer Namen durch
Vocaleinschaltung 11 482—502 (500 Anm., 502—503)
— 130—131 Lexikalisches: 'Pecuascere' IV 736—738
— 147— 154 (Nachtr. p. 160) Varroniana (Sententiae. Pseu-
dotragoediae. Imagines) m 522 — 530
746 ANHANG.
XII 219-320 Ad Rev. P. Marchi epistolium IV 280 Anm.
— 457 Zu Plautus [Bacchides I, 1, 51] V 566
— 457-459 Zu Horaz [Carm. II, 1] III 611—612*
— 473 — 476 Plautinische Excurse. XXVIII Vocaleinschal-
tung. Apolhnis II 502—508; 494 Anm.
— 626 Zu Plautus Pseudulus [V. 736] U 728
— 639—640 Zusatze zu den Plautinischen Excursen XXVII.
XXV in nebst einem Nachwort fiir Herm Madvig
II 509-511
XIII (1858) 136—144 Zu Xenophon. Zwei Rechnungsfehler
in der Anabasis I 437—448
— 157— 163; 163— 174 Zu Herodian^s Kaisergeschichte nnd
Cicero de fato I 541-550; III 683—696
— 206 Anm. Anmerkung m P. Langens Aufsatz ^Ueber die
Metrik des Phaedrus' II 716
— 309 — 315 Stichometrisches bei Diogenes Laertius
I 190—196
— 317-319 Zu Varro^s Imagines IH 564—565
— 319—320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet V.
A. W. G.) V 597; H 722-723
— 471 — 473 Ztisatz u.Anmerkungen zuYBxronisdienBriefen
von L. Mercklin und H. Brunn III 577—579; 580 Anm.,
581 Anm., 582 Anm.
— 477*— 480* Erotemata philologica. 3 — 8 (uuterzeichnet
V. A. W. G.) V 597-599; H 723-724
XIV(1859)131— 141; 284— 319; 378-418 (Nachtr. 485—488)
Epigraphische Briefe. An Herm Professor Th. Mommsen
IV 323—426
— 131 — 141 1. Die Marcellus-Inschrift von Nola (mit einer
Steintafel) IV 324-335; Taf. XI A
Die AbbUdung ist dieselbe wie in P. L. M. E. Taf.XCVID
— 284—298 2. Die luno-Seispes-Inschrift von.Basel (mit
einer Steintafel) IV 335-354; Taf. XI B
Die Abbildung ist dieselbe une in P. L. M. E. Taf. LXIIA
— 298—319 3. Der Popillische Meilenstein von Adria (mit
einer Steintafel) IV 354-382; Taf. XIII A
Die AbbUdung ist dieselbe wie in P. L. M. E. Taf. LIVA
— 378-388 4. I longa und Apex IV 382—394
ANHANG. 747
XIV 389—418 Epigraphische Briefe. 5. Die lateinischen
Sortes IV 395—426
XV (1860) 628 Zu Cicero in Sueton's vita Terentii
m 264-265
— 637 Teretina tribus IV 760—761
XVI (1861) 297—298 Zur lateinischen Anthologie
IV 254-256
— 299—300 Zu Diodor [XII 57] (unterzeichnet €1.)
I 756-758
— 300-301 Zu Cicero de republica UI 673
Enthdlt ausser dem in Optisc. a. a. 0. ahgedrtickten die
Mittheilung der Detlefsen'schen Lesung von III, 12, 21
— 304—308 Btymologie von damnum, damna/re, damnas.
An Geh. Justiarath Sell II 709—714
— 601 — 614 Vocalunterdrttckung in der Schrift; Praenesti-
sches Latein IV 479—493
— 618—619 Neue Herculanische Papyrus
VerJcUndigt die hevorstehende PublicaMon einer neuen
Serie der voL Hercul
— 625—626 (Nachtrag p. 640) MENATES. MINATIVS
IV 477-478 (473 Anm.)
— 639 Zu Cicero^s Sestiana (unterzeichnet €i.)
Die Conjedur M. Seyfferfs hei Cicero pro Sest 51, 110
(reculam statt regulam), in Berl. Zeitschr. f.Gymn.-W.
XV p. 701 vorgetragen, sei schon von K. Keil im Bhein.
Mus. XVI p. 316 und von Latendorf in Jahrb. f. IhUol.
Bd.' 81 (1860) p. 728 vorweggenommen.
XVII (1862) 138—139 AnmerJcung zu C. WachsmutKs MisceUe
^Pompejana'.
Mittheilung aus Mommsen's Scheden Uher die Pompeja-
nischen Inschriften C. I. L. IV n. 2440 und 2450.
— 140 — 142 Saturnier des Grabmals des Eurysaces
IV 749—751
— 142 — 143 Philodemus in Herculanischen Papyrus
mddet das Erscheinen der heiden ersten Hefte der Bd.
XVI 618 f. signalisirten Puhlication.
— 144 — 145 VocalunterdrUckung in der Schrift
IV 487-488
748 ANHANG.
XVII 300-303 Grabschrift der Senenia Posilla
iv 746-749
— 328 Erklarung der Redaction.*)
— 460—462 Zu Aristophanes Thesmophoriazusen [9. 15 S.]
I 761-753
— 462 Zu Herodot (unterzeichnet Z.)
Die Conjedur Herdier^s zu Herodot III, 22 (dveqpupov)
in Jahrb, f, Philol Bd, 85 (1862) p. 108 steUe tmr die
Vulgate vor Wesseling wieder her.
— 474 Zu Avian (unterzeichnet Z.) III 811
— 605—609 (Nachtrag p. 640) Altlateinische Bronze von
Bologna IV 727—732 (732)
XVIII (1863) 138-141 (Nachtr. p.320 Anm.) Zum Carmen
de figuris III 802—806 (806)
— 141 — 142 Nachtrag zur Bronze von Bologna
IV 732—733
— 166 — 168 Bibliographisches. Priscae latinitatis mono-
menta epigraphica.
Geiiaue Inhalfsangdbe und Verzeichniss der Tafeln.
— 294—296 An Herm A. de S. {Zusatz zu dessen iliscdk
'Zur Beurtheilung Cicero's) IH 705-708
— 452—456 Zur Sententia Minuciorum IV 738—744
— 456—458 Zur romischen Kalenderdatirung IV 757— 759
— 479—480 Zu Livius [XXXIV, 49, 8] III 823-824
XIX (1864) 459—463 (Nachtrag p. 480) Zwei neue Gladia-
toren-Tesseren IV 643-648
XX (1865) 1 — 14 Dreisprachige Inschrift von Sardinien
IV 657-672
XXI (1866) 137-142 (Nachtrag p. 160) Griechische Inschrif-
ten aus Sicilien I 779—787
— 148—149 Zu Euripides [Medea V. 9 flF.] (nnterzeichnet
€lp.) I 749—750
— 292—296 Neue Gladiatoren-Tesseren IV 648-653
— 296-297 Zur Litteratur der POCOLA IV 566 Anm.
— 297 — 298 Capuaner Inschrift (unterzeichnet i.)
IV 744-745
*) Sie ist imten als Zosatz 11 abgedruckt.
ANHAMG. 749
XXI 316-320 Zu Sallust [Catil. 53, 5; 22 init.; 39 init.; 57]
III 818—823
— 320 Zu Tacitus [Histor. IH, 5] HI 825
— 331—332 Zusate zu K. Halm's MisceUe 'Zu Aeschylus'
[Sept. 26. 22 f. 29J I 744-746
— 468 — 470 Weiteres iiber Gladiatoren-Tesseren
IV 653-656
— 488 Zu Tacitus [Annal. I, 50J DI 826
XXII (1867) 598—614 Grammatiscbes bei Quintilian. An
Herrn Prof. Halm III 709-727
— 638 Zu Aristophanes [Tbesmopb. 106J V 283-284
XXra (T868) 218 Zu Quintilian III 727-728
— 508—517 Zu Aristophanes Froschen [151—153; 179 ff.;
165 ff.J V 272-283
— 518-519 (Nachtrag p. 704) PRODE
IV 761—763 (763—764)
— 660—661 Zur Plautuslitteratur. III 67-69
— 690—691 Zu Isokrates [de pace § 8J V 569—570
XXIV (1869) 1—32 (Nachtr^ p. 132) Zur Geschichte des
lateinischen Alphabets IV 691—725 (726)
— 131 — 132 meniula (unterzeichnet 'Kein Sprachverglei-
cher') IV 764
— 327-328 Zu Euripides [Cyklops 558 K.J V 234—235
— 482 — 492 Curae secundae zu Heft I der 'Neuen Plau-
tinischen Excurse' IH 120—134
XXV (1870) 306—312 cubi = «6» und verwandtes bei
Plautus III 135—143
— 318-319 Zu Cicero de republica [1, 26, 41] HI 813-814
— 319 — 320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet F. f.)
V 600-602
— 456 Zu PlaciduB und lateinischer Glossographie
HI 55-66
XXVI(1871)483-488 Zur Plautuslitteratur. II HI 69—77
— 494-496 Zu Cicero de oratore [I,59,251J HI 814-817
— 496 Erotemata philologica. 3. (unterzeichnet F. f.)
V 602-603
— 599 — 637 Canticum und Diverbium bei Plautus
ra 1—50
750 ANHANG.
XXVn (1872) 114—126 Aeschylus' Perser in Aegypten:
ein neues Simonideum V 194 — 210
— 186—192 (Nachtrag p. 352) Naehtrag zu 'Canticum und
Diverbium bei Plautus' III 50 — 54
— 193—214 Aug. Ferd. Nake dber die thebanische Tetra-
logie des Aeschylus. Dem Andenken Ludwig Schopen^s
gewidmet V 165—194
— 333—342 Zur Plautuslitteratur. III m 78—90
— 349—351 Erotemata philologica. 4.5 (unterzeichnet F. f.)
V 603—606
— 495—496 Erotemata philologica. 6 (uuterzeichnet F. f.)
V 606—607
XXVIII(1873) 151—170 (Nachtrag p. 352) BibUographisches
zu Camerarius' Plautusstudien III 90 — 119 (V 41 Anm.)
— 189 — 192 Zur lateinischen Anthologie [Lactantius de aye
phoenice] III 806—811
— 350—351 Erotemata philologica. 7 (unterzeichnet F. f.)
V 607—609
— 511 — 512 Erotemata philologica. 8 (unterzeichnet F. f.)
V 610—612
— 586 — 614 Eine Berichtigung der republicanischen Con-
sularfasten. Zugleich als Beitrag zur Geschichte der
romisch-jtidischen intemationalen Beziehungen
V 99-131
XXIX (1874) 337—344 Epimetrum zu Bd. XXVin p. 586
— 614: Romische Senatusconsulte bei Josephus
V 181—140
XXX (1875) 428—435 Nochmals der romische Senatsbe-
schluss bei Josephus Antiqu. XIV, 8, 5 V 140 — 148
XXXI (1876) 480 Prosodiezwang (unterzeichnet S. E.)
V 595—596
— 481 — 492 Unsere heutige Aussprache des Latein. Aus
einem Schreiben an Geh. Hofrath Perthes in Carlsruhe
IV 766—779
— 530 — 557 Philologische Unyerstandlichkeiten
m 144—176
ANHANG. 751
2. Im (alten) Rheinischen Museum ftir Philologie,
herausgegeben von Welcker und Nake (Bonn).
IV (1835) 153^216; 485—570 Ueber die Kritik des Plautus
n 1—161
V (1836) 153-154 Nachtrag zu Band IV p. 176
n 29 f. Anm.
3. In der Zeitschrift fiir die Alterthumswissenschaft;
herausg. von Zimmermann (Darmstadt).
IV (1837) Nr.91— 93 p. 737-758 Schreiben an Herm Pro-
fessor und Comthur Dr. Hermann [Uber den Mailander
Palimpsest des Plautus] H 166—197
4. In den Annali deir Instituto di corrispondenza
archeologica (Roma).
IX (1837) 183 — 189 De amphora quadam Galassiana litte-
rata. Dazu die Tafel in ^Monumenti deir Inst.' XLIV**
I 788—794; Taf. I
XII (1848) 171—197 Vaso dal Pelope. Dazu die tav. d'
agg. N— 0 I 795-814; Taf.n.III
In den Optisc. a. a. 0. in der nrspriinglicJien deutschen
Fassung abgedruckt
XXX (1858) 163—173 Pelope ed Oenomao. Dazu die tav.
d' agg. K I 815—827; Taf. III
In den Optisc, a, a. 0, in der urspriinglichen deutschen
Fassung abgedruckt.
5. Im Philologus^ Zeitschrift fiir das class. Alterthum,
herausg. von Schneidewin (Stolberg [G5ttingen]).
I 300 — 314 Parallelstellen im Plautus als Ursache von
Glossemen H 274—291
6. In den neuen Jahrbiichern fUr Philologie, herausg.
von J. Chr. Jahn (Fleckeisen) (Leipzig),
LXIX (1854) 112—116 Abdruck der Recension der 'Inscr.
Neapolit. ed. Mommsen' aus dem litt. Centralblatt (s.u.).
752 ANHANG.
LXXV (1857) 253 Gedenktafel zu A. Bockh'8 Jubilaom
V 706—707
LXXVn (1858) 521- 522 Gratulationsdiplom zu F. Thiersch'
Jubilaum V 708—709
— 761—801 Der Parallelismus der sieben Redenpaare in
den Sieben gegen Theben des Aeschylus I 300—361
LXXIX (1859) 96 Berichtigung zu Band LXXVII p. 778
I 328
LXXXI (1860) 10 f. Gratulationsdiplom zu F. G. Welcker^s
Jubilaum V 709-710
— 510 Erotemata philologica (unterzeichnet X. Y. Z.)
V 599-600
— 824 Nachtrag zu Band LXXVII p. 786 I 338 Anm.
XCVII (1868) 341—343 Zu Plautus Miles gloriosus [23 f.]
An Prof. Fleckeisen lU 789-793
CIII (1871) 639—640 Zusat0 su Fleckeisen's AufsaU 'Zur
Plautinischen Onomatologie' III 321 — 323
7. In den Jahrbfichern des Vereins von Alterthums-
freunden im Rheinlande (Bonn).
Heft XXXVII (1864) p. 72-102 Ino Leukothea.
Erschien erweitert als selhstdndige Schrifl; s. o, I Nr, 17,
XXXVIII (1864) 184- 185 Andeutungen iiber antike GeundUs-
steine, die in deni nddisten Aufsate ausgefuhrt sind.
XLI (1866) 9-24 Antike Gewichtsteine; mit einer Tafel
IV 673-690; Taf. XXUI
8. In der Neuen kritischen Bibliothek fQr das Schal-
und Unterrichtswesen, herausg. von Seebode.
VII (1825) 820—825 'H iy €6pu7Trtu) Miixn (Gedicht, vor-
getragen in Wittenberg 1824) V 690-694
IX (1827) Stack 5 Replik an Herm Wilhelm Dindorf zu
Leipzig gegen unbefugte Bekanntmachung eines PriTat-
schreibens von Friedrich Ritschel und anmassliche Ein-
fiihrung desselben in das Publikum [vgl. Ribbeck:
Ritschl I p. 41].
ANHANG. 753
9. In der Jenaischen allgemeinen Litteratur-
Zeitung.
1830 Nr. 25. 26 p. 193—206 Recension von Stager's *Ai-
schylos Sieben gegen Thebe' (unterzeichnet A. B. C.)
V 210—220
10. In der Hallischen allgemeinen Litteratur-Zeitung.
1831 Nr. 121—124 p. 321—349 Recension von Schoirs Ge-
schichte der griechischen Litteratur tlbers. v. Schwarze
und Pinder V 149-164
— 232—234 p. 569—587 Recension von Schone de per-
sonarum in Euripidis Bacchabus habitu scenico (ano-
nym) V 235-248
1832 Nr. 159 p. 629—632 Recension der Frotscher'schen
Ausgabe des Rutilius Lupus (anonym).
Vgl Ribbech: BitsM I p, 323.
— 212—214 p. 409—431 Recension von Aristophanis co-
moediae ed. B. Thiersch. Bd. I und VI, 1 (anonym)
V 249—272
— 221 p. 481 — 483 Selbstanzeige des Apparatus criticus
in Aeschyli tragoedias.
1833 Nr. 16- 17 p. 121—134 Recension von Hoffmann's und
Schweiger^s HandbUchem der classischen Bibliographie
und Weber^s Repertorium V 613—626
— 111 p. 273 ff. Selbstanzeige des Thomas Magister (unter-
zeichnet Kg.)
— 208—209 p. 441— 450 Recension von L G. Vossii Ari-
starchus ed. Fortsch. Bd. I (anonym) V 573—577;
H 667-676
1834 Nr. 143-144 p. 529-542 Recension von Plauti fabu-
lae ed. Lindemann V 314f. Anm., 316f. Anm.
11. Im Litterarischen Centralblatt^ herausg.
von Zarncke.
1852 Nr. 49 p. 792 — 795 Recension von Mommsen^s Inscrip-
tiones regni Neapolitani latinae V 584 — 592
FK. BIT8CHKLII OPVSCVLA V. 48
754 ANHANG.
12. In 6oschen's Deutscher Elinik.
Bd. Vn (1855) Nr. 1 p. 6*-6*» Gutachten, angehdnfft an KUians
Aufsatst ^Ueher die richtige Aussprache der in ideus aus-
gehenden anaiomischen Adjective' I 769—773
XII(1860)Nr.3 p. 3P— 32^ Erwiderung, angehangt anKilian's
BcpliJc ^Herr Frof, S, Schultze in Greifswcdd als PhUo-
log' I 773-778
13. In den Abhandlungen der k. Bayrischen Akademie
der Wissenschaften Cl. I.
Bd. X (1864) 2. Abth. p. 293—356 Die Tesserae gladiatoriae
der Romer. Mit 3 lithograph. Tafeln
IV 572-643; Taf.XX-XXIl
14. In den Berichten der k. Sachsischen Gesellschaft
der Wissenschaften.
Bd. XVIII (1866) 56—74 Ueber TibulFs vierte Elegie des
ersten Buchs III 616—636
15. In den Acta societatis philologae Lipsiensis.
I 393—395 Zu Euripides [Cyklops 321 flF. und lon 1196f.]
V 232-234
II praef. p.XI Zti Plautus Tnnummus 491 V 793—794
— praef. p.Xn Ueber consere = censere und endoteridia
m 832 Anm., 834
— 448 f. 450 f. Anmerkungen und NadUrag m A. Kdgfs
Miscelle iiber dTrjpaToc, dtiipaToc, dtiipavToc
V 570-572
— 470 Zusatz zu G. Ldwe's Miscelle uber die Glosse entoridia
bei Philoxenus III 831-834
V praef. p. III f. Nachtrag m der Ausfilhrung iiber ^entoridia'
III 834-835
VI 365—368 Varronianum idemque Plautinum
ni 188—191
ANHANG. 756
IV.
Beitrage zn Sammelwerken oder Schriften anderer.
1) Zum Conversationslexikon der neuesten Zeit und Litteratur.
Leipzig, BrOCkhaUS. 1833. Wiederabdmck
Bd. III p. 449—450 F. Passow (unterzeichnet 88) V 92—95
— p. 497— 500 Philologie (unterzeichnet 88) V 1 — 18
— 726—728 K. Reisig (unterzeichnet 88) V 95—98
2) Zu Ersch und Gruber^s allgemeiner Encyklopadie der
Wissenschaften
Sect. III Th. 1 (1830) Ode (Volkslied) der Griechen
I 245—257
Sect. III Th. 3 (1832) Olympus der Aulet I 258-270
Sect. III Th. 4 (1833) Onoraakritos von Athen I 238—244
Sect. III Th. 5 (1834) Orion und Oros, griechische Gram-
matiker.
VgL Opusc. I 583 Amn.
3*) Verhandlungen der Gothaer Philologenversammlung p. 33
-34flf., 42 V 577—581; 705
3**) Verhandlungen der Bonner Philologenversammlung p. 1,
8—10, 63, 84—85 V 583
4) Enger de Aeschyliis antistrophicorum responsionibus
(Vratisl. 1836) p. 36—46 V 224-231
5) Lobell Weltgeschichte in Umrissen und Ausfahrungen.
Bd. I (Leipzig 1846) p. 600—602 'Stufengang, welchen
das Homerische Epos durchschritten hat' I 59 f. Anm.
6) C. Suetoni Tranquilli praeter Caesarum libros reliquiae
ed. A. ReiflFerscheid; inest vita Terenti a P. Ritschelio
emendiita atque enarrata (Lips, 1860) p. 26flF. und 481 flf.
m 204-214; 215—279
7) W. Brambach rhythmische und metrische Uutersuchungen
(Leipzig 1871), Einleitung p. IX— XI V 592-595
8) F. Biicheler de Tiberio Claudio Caesare grammatico (Elber-
feld 1856), praefatio p. m. IV (S. D. Theodoro Momm-
seno, Guilelmo Henzen)
48*
766 ANHANG.
9) Corpus inscriptionum Rhenanarum consilio et auctoritate
societatis antiquariorum Rhenanae ed. Guil. Brambach.
Praefatus est F. Ritschl. Elberfeld 1867. Vorrede.
V.
Znslitze.
1.
Dedicationsepistel an den Grafen Orti
(in ^Dionysii Halicarnassensis prooemium Antiquitatum Ro-
manarum e codicibus mss., de quorum indole et usu disputatur;
emendatum ab F. R.' Vratisl. ap. G. Ph. Aderholz 1838).
m FRIDERICVS RITSCHELIVS|S.P,D.|IOANNI HIBRO-
NYMO I COMITI DE HORTIS DE MANARA | NOBILI
VERONENSI I MVSEI PVBLICI LAPIDARII VERONEN-
SIS CONSERVATORI | DIRECTORI POLYGRAPHI | SARD.
ORDINIS SS. MAVRITII ET LAZARI EQVITL
Duodecimus mensis agitur^ e quo TVO; illvstrissihe
COMES, blandaeque urbis tvae dulcissimo hospitio dimissus,
e serenis hortis Hesperidum in caliginosas nebulas orarum
Cimmeriarum redii. Quo omni tempore dici vix potest quo-
ties tvi ac virtutum tvarvm beneficiorumque largiter in me
collatorum tum apud me memoriam recoluerim^ tum coram
amicis per cottidianas opportunitates sim professus. Sive
enim veram nec fucatam liberalitatem tvam cogito^ sive
raram etiam in Vestra terra^ leporum omnium venerumque
altrice, sermonis et morum suavitatem, sive artium littera-
rumque amorem flagrantissimum, sive acerrimum studium
ad humanitatem informandorum civium tvorvm, aptumque
rebus urbanis gubernandis ingenium: cum multa sane, dum
inter populares TVOS moror, vel benevolentiae documenta
expertus sim vel digna aemulatione exempla cognoverim,
tamen cui uni tantum, quantum tibi, et debeam et tribuam,
profecto scio neminem. Recordare quaeso illius diei, quo
TE duce et interprete Museum Scipionis Maffei nomine nobi-
litatum, TVA autem industria laetius in dies efflorescens, ego
ANHANG. 757
et carissimus Aemilivs Bravnivs noster pervestigabamus,
defessi autem quamvis fructuoso scrutandi negotio, refrige-
randi recreandique caussa cippo Sex. Atilii Sarani insidentes
inter potum festivissime confabulabamur: recordare Mantuani
poetae earumque machinarum^quas satius fuerit silentiopremere:
recordare domestici illius, quo nos non nolentes coercebaS;
carceris; amplissimis quidem librorum copiis stipatos quibus
luculenta tibi bibliotheca affluit, ex urbe autem discedendi
libertate vel publica interposita auctoritate privatos .*)
Pro tot tantisque tvis de me meritis etsi gratia um- iv
quam referri nequit, faabenda tamen tanta est^ quantam
maximam capere animus possit Eum autem sensum cum
aliquo testimonio palam declarare pridem decrevissem, nuuc
mallem sane aliquid iu promptu fuisset, quod propius ad
Yestra Italorum studia attineret, qui in artium potissimum
antiquitatumque amoenioribus divertieulis habitare soliti, haud
fere codicum rimandorum tractandaeque grammaticae aman-
tissimi exstiteritis. Sed parumper haesitanti animum hoc
addidit, quod argumenti exilitas illa et facile excusari morae
fuga, et fortasse ipsa voluntate animique sinceritate com-
pensari videbatur. Accessit, quod in eo nostra disputatio
scriptore versatur, quem, quibus obsitus est sordibus purgari,
et liberari quibus obscuritatibus laborat Yestra imprimis
referat: ut qui in ipsis originibus et rebus gestis principis
Italiae urbis illustrandis operam collocarit suam.
Accipe igitur qua me dudum assuefecisti benignitate
levidense, quod tibi, vir dilectissime, obtuli dicatumque
esse volui munusculum, meque quod adhuc fecisti amare
perge. Praeterea aegre ferre noli, quod de reliquis, quae
adieci, huius opellae nostrae exemplis ad populares quosdam
TVOS clarissimos transmittendis non veritus sum te solli-
citare: ad Cattanevm, Bentivolivm, Catenam, Gattvm,
Labvm Mediolanenses, Bettivm et Moschinvm Venetos,
Fvrlanettvm Patavinum, Equitem de Iaeger Veronensem.
Praeter quos eum etiam Biancono Bononiensi, Equ. de
*) [Vide quae de hoc hospitio Veronensi Ribbeckius narravit vitae
Ritschelianae vol. I p. 222. C. W.]
758 ANHANG.
FvRiA et MiLiARiNO Florentinis, Vermiliolo et Speroni
Perusinis, Romanis autem Revv. Patr. Marco et Falsacapae,
ac praeter ceteros incomparabili comitate viro Lavreano,
summae nunc litteratorum laetitiae thesaurorum Vaticanonim
praefecto, denique Theinero, Lancio et Delicato suavb-
simis, memorem infinitorum, quibus me obstrinxerunt et ex
parte cumularunt, beneficiorum animum publica hac gratiarain
actione declaravero, etsi nihil admodum, nisi quod pietas et
honestas postulat, egisse videbor, tamen mihi ipse certe
pristinoque desiderio meo satisfecero. tv autem, comes
nobilissime, iterum iterumque vale ac mihi fave.
Scribebam Vratislaviae prid. Non. Avg. a. cioiocccxxxviu.
2.
Dedication an Gottfried Hermann
(in ^Atheteseon Plautinarum liber F, 1844*)).
FRIDERICVS RITSCHELIVS | S. P. D. | GODOFREDO
HERMANNO | EQVITI PER ILLVSTRI | PHILOLOGORVM
DRESDAE CONGREGATORVM PRAESIDI.
Dici vix potest, Hermanne, quanto dolore sim aflFectus,
quod propter domesticas rationes, quas hic enarrare nihil
*) Diese Sonderausgabe warde in mehreren Exemplaren an die
Dresdener Philologenversammlung geschickt (s. die Verhandlnngen ders.
p. 3). Davon nabm G. Hermann, ibr Vorstand, Veranlassung in seiner
R«de flber Fr. Wolfg. Reiz die Worte zu sprecben, die in der Gescbichte
der Plautusstndien einen bervorragendcn Denkstein bilden (s. Verb. p. 9):
'Als Reiz einmal ein Bucb Bucbte, wobei icb ibm leuchtete, wareo
wir an ein Biicherbret gekommen, das viele Ausgaben des Plautai
. entbielt. Da blieb er steben und spracb: «das soll Ibre Braut sein:
mit der verlobe icb Sie biermit fOrmlicb, und der sollen Sie tren
bleiben)^ . . . Uebrigens ist die erw^lmte Verlobnng freilicb nicbt bis nir
Vermablung gedieben, da icb nicbt nnr ein andereB Versprechen
zu Idsen babe^ sondern auch indessen alt geworden bin, und ein
anderer nocb in der Bliithe der Erafb stebender Freier aufgetreten
ist, dem ich meine Verlobte gern und willig uberlasse. Sein Recht
darauf hat er, da er zu unserm Bedauem nicht persOnlich erscbeinen
konnte, von neuem durch den zu unserer Begrilssung gescbriebenen
Atheteseon Plautifutrum liber primus dargetban.'
ANHANG. 759
attinet, non licuit tE; cuius scis quanto teneri desiderio
soleam, in iucundissimo hospitio Dresdensi coram intueri
atque appellare tvaeqve virtutis venerationem cum sua-
vissimis amicis et familiaribus communicare, quorum prae-
sentia conicio istum te praeside illustrem conventum con-
decorari. Quod quidem pergrave mihi damnum ut aliquo
modo resarcirem meamque absentis memoriam cum tibi tum
tot caris capitibus redintegrarem et saltem sic pars essem
laetissimae societatis vestrae^ haec ad te misi de loco e
commimibus litteris petito nuper perscripta. Quae tibi sacra
essent etiam non consecrata: tibi enim accepta referuntur,
qui non tantum ad humanitatis studia et ipse et per Reisigium
TVVM Lobeckiique tvi Spitznerum, quos cum tot aliis viris
TVAE grata Borussia disciplinae debet, olim me informaris^
sed etiam horum; quae ad comicum spectaut^ studiorum
unus mihi dux et sola praeter divinum Britanni ingenium
lux exstiteris. Quodsi eam ipsam operam tvam^ qua tam
praeclaram viam stravisti; aliquoties nunc impuguavi: id ubi
recte fecero, minime dubito quin idem aut pridem ipse in-
tellexeris aut eorum quae mihi contigere praesidiorum usu
ilico intellexisses; ubi minus recte, haud gravate liberi lau-
dator oris condonabis. Vale, carissime Hermanne, vir laude
mea qualibet maior: nostrasque litteras, quod per tot lustra
fecisti, non Dresdae tantum, sed per plurimos annos regere
perge: perge bene mihi velle, et si qui philologorum auspi-
cato Tvo moderamine laetantium mihi bene volent, meo
nomine, si fas est petere^ saluta.
Scribebam Bonnae X Kal. Oct. a. cioiocccxxxxiiii.
760 ANHANG.
3.
Widmung an Monsignore Laureani
(in ^Dionysii Halicarnassensis Antiquitatum Romanarum libri
I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a F. R.*
Bonnae formis Georgii 1846).
VENERABILI-VIRO
GABRIELI L AVRE ANI
PII-IX • PONT MAX-PRAELATO-DOMESTICO
PROTONOTARIO • APOSTOLICO
BASILICAE • DIVI • PETRI -CANONICO
BIBLIOTHECAE • VATICANAE • PRAEFECTO
ARCADIAE • VNIVERSAE • CV8T0DI
XII • VIRO • COLLEGII • PHILOLOGORVM • VRBIS
INGENII • DOCTRINAE • ELEGANTIAE • LAVDE • FLORENTISSIMO
DE • HYPERBOREORVM' STVDIIS • ROMANIS
CONSILIO • COMITATE • LIBERALITATE • BENE • MERENTISSIMO
FRIDERICVS • RITSCHELIVS
D • D L • M
GRATAE • MEMORIAE • ERGO
Vorwort zu dem Programm *Cantica Trinummi Plautinae'
(Bonn 1848).
Dum in perpolienda Plauti Trinummo privata industria
elaboro non cogitans de publicis negotiis, repentina moni-
tione ad muneris officium excitor, quod paene oblitus eram:
quo quidem sollemni ad festissimum diem celebrandum invi-
tationi aliquid proludendum est e communibus litteris petitum.
Scribendi igitur cum necessitas urgeat, ad elimandum autem
aliquid desit otium^ visum est ex eo quod in manibus est
argumento materiam potius commentandi iudicandique tam-
quam instrumenta; sed ea ut puto haudquaquam inutilia,
ANHANG. 761
expromere quam' iustam commentationem nexamque ratio-
cinandi continuitatem edere. Itaque ex ipsa illa fabula Plau-
tina eam partem delegi, qua cantica continentur initio actus
II posita: quorum ut canticorum omnium et difficillima emen-
datio est et dubitationum plenissima. Quoniam autem cum
emendatio omnis ex antiquorum fide librorum mss. pendet;
tum ad horum et propriam indolem aestimandam et mutuas
rationes perspiciendas ipsa cantica imprimis apta sunt:
scenarum illarum; quales in optimis codicibus scriptae ap-
parent^ integra exempla exstare volui quanta potuit fide
repraesentata. Nam cum in liberiore genere metrorum sciant,
qui horum usum habent, cardinem rei in eo verti ut, quae
distinguendorum inter se versuum ratio sit, curiose obser-
vetur: facile intellegitur hoc sola annotatione non potuisse
ullo modo quale esset satis vel plene vel plane significari.
5.
Vorwort zu dem Programm *Canticum Pseuduli Plautinae
emendatum' (1850).
Exemplorum cum duplex vis sit, aut ut adhortentur ad
imitandum aut ut dehortentur, non profecto e priore genere
petitum est quod infra proposuimus, sed idem tamen ita
comparatum, ut in ipsa morum nequitia mirificam habeat
ab arte poetica commendationem. Verum haec ars poetae ut
quae qualisque sit, et plenius et rectius quam adhuc potuit
pemoscatur, opus esse philologi arte intellegetis, ubi Plau-
tinae quam vobis exhibemus scenae eam speciem, quae per
saeculorum intervalla ad nostranig^aetatem prodita est, cum
nova forma comparaveritis quam illa iusta emendatione in-
duit. Versatur autem ea in Psevdvli servi sermone, qui
fabulae scena paenultima continetur: cui et verborum inte-
gritas et sanitas sententiarum et numerorum elegantia sic
nisi fallimur non improbabiliter restituitur.
762 ANHANG.
6.
Einleitung zu dem Programm ^Canticum Menaechmorum
Plautinae' (1851).
Goniunctam iuris consultorum phil6logorumque operam
cum aliae scenae Plautinae postulant ad leges et iudida
spectantes, tum memorabile in hoc genere canticum quod
est in Menaechmis act. IV sc. 2. Quod cum nec probabi-
liter emendari sine explicatione possit nec sine emendatione
satis tuto explicari, tamen ab alterutra parte esse exordien-
dum apparet. Yt igitur habeant, ubi nos philologos edoc-
turi paullo confidentius quam in tralaticia scriptura pedem
figant iuris periti, non reformidato errandi periculo hos ipsos
visum est aliquo exemplo docere, qua fere via cum e scrip-
torum librorum memoria tum e metricae potissimum artis
rationibus ad saniorem formam Plautini versus esse revocandi
videantur. Facimus autem id ita, ut nostra coniectura pro
virili parte instaurato Menaechmi sermoni eorum codicum^
e quorum fide emendatio Plauti oranis pendet; discrepantias
sine caussarum expositione subiciamus.
7.
Vorwort zu dem Programm *Canticum Mostellariae
Plautinae' (1851).
Yarietatem delectare etsi non inepte dictitant, tamen
nos cum idem genus, e quo prooemiandi argumentum iam
aliquotiens petiimuS; nunc recolimuS; vix est verendum ne
vobis fastidium potius et satietatem quam aliquam iucundi-
tatem afferamus. Quippe^is scriptor est Plautus, cuius cum
ingenita ars et virtus novitatis gratiam perpetuet l^entibos,
tum temporum iniquitate effecta difficultas atque depravatio
inexhaustam quaerendi exercendique materiam philologis
praebeat. Itaque illorum commodis eo consuluimus^ quod
fabulae alicuius aliquam scenam (potuerat enim quaelibet
alia deligi) ita perpurgatam pristinoque nitori suo pro virili
parte restitutam proposuimuS; ut et cum minore quam ant^
offensione et ut speramus cum aliqua voluptate legi intellegi-
ANHANG. 763
qae possit; ad horum autem utilitatem spectare brevem
quam subiecimus earum rerum notationem voluimus^ quibus,
qui rationes perspicere nostrae biop6a)C€Uic vellenty non posse
carere viderentur. Quodsi qui vel sic sibi satis factura ne-
gent, solacium ex ea varietate capiant^ quam infra positi
scholarum indices affatim suppeditant: quos et crescens sin-
gulis annis doctorum frequentia et multiplicis doctrinae ap-
paratus uberrimus satis vobis commendabit. Qua tamen va-
rietate vobis auctores sumus ut cum iudicio atque delectu
utamini neve obliviscamini; quod oblivisci paene in morem
vertit huius saeculi, TroXujLiaOiTiv voov ou ^iieiv, sed omnes
virtutis numeros ?v tdXeiov continere.
Est autem, quem partim veterum librorum beneiicio
partim vi rationis emendatum vobiscum commimicamus, Phi-
lolachetis adulescentis in Mostellaria hic sermo.
8.
Epilog zu dem Programm ^Porcii Licini de vita Terentii
versus integritati restituti' (1859).
Mirabimini fortasse, commilitoneS; nullam in hac tota
disputatione mentionem losephi Scaligeri factam, qui Porcii
versus a se ut ait castigatos animadversionibus in Eusebii
Chronologica suis inseruit p. 144 ed. alt. Fatendum est
autem praeter unum versum sextum, ubi abit in Grraeciam
recto iudicio edidit, in reliquis quae sua usus coniectura pro-
posuit omnibus ne unam quidem quae probari possit litteram
esse. Quod ne in tanto viro perperam interpretemini, obli-
visci nolite quantos per horum trium saeculorum decursum
disciplina philologica progressus fecerit; in hoc potissimum
intricatiore genero; in quo quod nunc tanto plus quam Sca-
ligeri aetate sapere didicimus, non nostrae potius virtuti
quam alterius Scaligeri divino ingenio acceptum referimus,
Ricardi Bentleii. Itaque hoc exemplo moniti in vestris quo-
que studiisy quorum et varia et lauta invitamenta vobis pa-
rata ei qui subiecti sunt indices ostendunt; illud diligenter
cavete ne deposita quae maioribus debetur reverentia immo-
764 ANHANG.
destius superbiatisy beue memores post nos quoque exstituros
qui, quanto nos intervallo illos, tanto nosmet pone se ipsi
relinquant. Valete.
9.
Schluss des Programms ^Disputatio de poetarum testi-
moniis quae sunt in vita Terentii Suetoniana' (1859).
Percensuimus quae in medium prolata sunt omnia: satis
facere nihil intelleximus. Multa identidem comminiscendo
coniectavimus ipsi: non pauca consulti de faac dTTopiqi amici
nobiscum communicarunt: opinandi ambiguitatem quod su-
peraret, inventum est nihil. Fieri potest sane ut sive Valgii
sive alius cuiusdam liber (sive finitius Uibellum' dixeris)
exstiterit ^Actio' inscriptus, quo ille veterum poetarum furta
vel nescio quas alias culpas exagitaret hac forma usus, ut
tamquam accusator prodiret actionemque reis intenderet:
quae nisi fallimur Schopeni sententia fuit, simplicissima for-
tasse omnium. Sed cum aliqua tamen confidentia quis vel
talem coniecturam amplecti ausit; quamdiu non aliquo sal-
tem certiore fundamento nitatur vel aliunde petito firma-
mento aliquo stabiliatur? Itaque nisi quid forte feliciori
aliorum sagacitati rectius successerit, novo hoc exemplo di-
scite esse etiam nesciendi artem quandam, quam meministis
saluberrimo consilio commendare Godofredum Hermannum
solitum, fecundissimi in inveniendo vero ingenii virum. Ce-
terum valete oblatisque doctrinae copiis studiorumque adiu-
mentis ita utimini ut discendi industria atque religione
vestra nostram docendi voluntatem fidemque exaequetis.
10.
Vorwort zu der Verkiindigung der Preisaufgaben
in Leipzig 1875.
Certamina eruditionis ab academia Lipsiensi indici noD
solent, quin professorum aliquis ipse quodammodo in arenam
descendat; studiorumque suorum specimen commimi eonim,
ANHANG. 765
qui talia legunt^ iudicio proponat. Yidetur hoc a md.ioribus
sic institutum esse, non tam ut cuiquam nostrum ingenii
exercitandi occasio praeberetur, ea enim hominibus eruditio-
ribus non facile deest, nec ut aliquis ad quaestiones novas
atque reconditiores instituendas instigaretur, nullo enim eius-
modi incitamento opus est eis, qui in ipsis litteris versantur,
sed ut adolescentes litterarum studiosi hoc exemplo quasi
quodam stimulo ad certamina gnaviter subeunda incitarentur.
Hoc vero anno edenda fuit certaminum indictio nuda omni-
que eruditionis omatu vacua. GoIIega enim doctissimus at-
que humanissimus, qui apud nos programmatarii munere
fungitur, Ludovicus Langius a febre, quam in itinere Italico
per ferias autunmales suscepto sibi contraxit, nondum ita
revaluerat, ut ex multiplicis qua ornatus est eruditionis penu
aliquid praeparare et in publicum edere posset.
Nihil igiiur restat, nisi ut statim ad eam rem transea-
mus, quae agitur.
11,
Erklarung der Redaction
(im Rhein. Museum Bd. XVII p. 328).
In Folge eines das Rheinische*Museum betrefiPendeu
Zeitungsartikels, der aus einem Pommerschen Blatt, worin
er unseres Wissens zuerst erschien, in verschiedene andere
Ubergegangen ist, sind der Redaction mehrfache Anfragen
liber das Fortbestehen oder vermeintliche Eingehen dieser
Zeitschrift zugekommen, die uns zu nachstehender Aufkla-
rung verpflichten.
Es ist richtig, dass dem Rheinischen Museum eine Unter-
stiitzung aus Staatsmitteln, die ihm seit Niebuhr's und des
Ministers von Altenstein Zeiten unter allen preussischen
Ministerien ungeschmalert geblieben war, seit Anfang dieses
Jahres durch denHerrnStaatsministervon Bethmann-HoU-
weg wegen mangelnder Fonds insoweit entzogen worden ist,
dass die Anzahl von Exemplaren, die bis dahin behufs der
Vertheilung an preussische Gymnasien zum Ankauf kamen,
auf % herabgesetzt wurde. Es ist auch richtig, dass uns diese
766 ANHANG.
Massregel schmerzlich beriihrt hat: nicht in personlichem
Interesse^ wozu eine durchaus unentgeltlich gefQhrte Bedac-
tion keinen Anlass bieten konnte: wohl aber in dem sadi-
lichen der Wissenschaft und wenn wir nicht irren auch der
Schule^ sowie unter dem allgemeinen Gesichtspunkte^ dass
es unter allen Umstanden erfreulicher ist^ Sammelpunkte
geistigen Strebens, die sich einmal gebildet und lebenskraftig
erwiesen haben — mogen sie Form und Namen haben wie
sie wollen^ von grosserer oder geringerer Tragweite und Be-
deutung sein — fUrsorglich begQnstigt und freisinnig erhal-
ten^ als beeintrachtigt und verkilmmert zu sehen. Denn dass
gerade die Universitat Bonn sich einer solchen Begiinstigung
philologischer Studien nicht werth genug gezeigt habe,
mochten wir nicht gern annehmen.
Es ist aber nicht richtig^ dass das Rheinische Museum
um dieser Ursache willen einzugehen gedenke. Dem wackern
Sinne des Herrn Verlegers, der sich durch eine vorfiber-
gehende Ungunst nicht abschrecken lasst, haben vielmehr
wir, und mit uns alle denen es niitzlicher scheint, eine solche
Zeitschrift existire als sie existire nicht, deren ungestortes
Fortbestehen zu danken, indem die Yerlagshandlung zugleich
vertrauensvoll darauf rechnet, dass diejenigen AnstalteD,
welche das Museum Wsher als Gnadengeschenk empfingen,
aber femer nicht mehr empfangen, es nun aus eigenen Mit-
teln fortzuhalten geneigt sein werden.
Bonn, April 1862.
F. G. Welcker. F. Ritschl.
REGISTER.
I. Sachregister.*)
Acta diurDa, SfoniteurFragmexite
598
Aeschjlus; gefUschte Handschrift
der Perser in Aegypten 194 ff.,
deren Schrift 199, Subscription
199 f.; deutsche Uebersetzung.der
Septem von StHger 210 ff.
dirtpdTOC , dti^pfiTOc , dTVipavTOC
570 f.
AgorakritoB in den Rittem des
Aristophanes 262 f.
Akademien 670 ff.
Albert, Prinz-Gemahl 687 f.
Albert, Ednig von Sachsen 699 f.
Alexander, S. des Dorotheus 113
Anm. 12
Alexander, S. des Theodorus 113
Anm. 12
Altenstein, Earl v. Stein v., 638 ff.
Ampius Balbus, T. 136
Antiochus Sidetes 126 Anm. 31
Antipater, S. des lason 102. 105.
109
Antisigma und Sigma, kritische
Zeichen des Aristophanes 273 ff.
Antisigma und Stigme, kritische
Zeichen des Aristarch 275 ff., der
Sp&tem 276 Anm. 3
Antispasten 594
Arch&ologie, ihr Yerh<niss zur
Philologie 6
Archidamos 598
Areios, angebl. E5nig von Sparta
101 ; Urkunden ihn betr. (bei Jo-
sephus u. Makkab. I) 102 f.
Argnmentation, ilbermlLssige Um-
st&ndlichkeit derselben in philo-
logischen Sfonographien 239 f.
Aristarch, s. Antisigma
Aristophanes, Eomiker; seine Le-
benszeit 255 f., sein Verh3,ltni8B
zu Philonides und Eallistratns
256 f., die AaiTaXtfc 258 ff., die
BapuXd)vioi 260 ft., die Wolken
263 ff., die Frdsche 267 ff., deren
zweite AuffOhrung 268
Aristophanes in PIaton's Symposion
251 f, seine Beurtheilung durch
Platon Gberhaupt 253
Aristophanes von Byzanz, s. Anti-
sigma
Aristoxenus 594
Arsen, zwei neben einander 593 f.
Athener, Psephismaaus 47/46 v. Chr.
128
Bekr&nzung des Hauptes bei den
Griechen 242
*) Siehe dM beiondere tprachlioh^metriiche Regiiter stt denProlegomen» PUntina
p. 546 — 561.
768
REGISTER.
Berlin, 50jyirige8 UniverBit&ts-
jubilaum 703 ff.
Bemhardy, G. 711
Bethmann-Hollweg, von 765
Bibliographie, Gninds3,tze 619 ff.
B6ckh, Aug. 706 f.
Breitenfeld, Schlacht bei 690
Bnsche, von dem, Hermann: als
Editor des Plautus 48 ff. 59, als
sein Interpret 59 f. ; G^dicht Wer-
ler's aof seinen Commentar zn
Donat 80
Caesar, C. Julius, Decret von
47 V. Chr. 115
Calpumius Piso, L. (Consnl von
139) 117 f.
ChQre, dramatiBche 245, viersehn-
stellige 245 f.
Chrysothemis, fi[ithar5de 161
Codex palaeographicus 577 ff., 583 f.
Concordia-Tempel in Rom 141 ff.
Cornelius Hispallus, Cn. 119. 137
Creuzer, F. 152
Dahlmann, F. C. 716
Diadem , persisches Eonigsinsigne
244 , hellenische Hauptbinde 244 f.
D5derlein, L. 599
buoiv zweisylbig? 602
Emesti, J. H. 595 f.
Eupolemus, S. des loannes 100
Excurse, unrichtige Art sie in die
Darstellung selbst hineinzuschieben
240 f.
Fabricius, lo. Alb. 150
Fichte, J. G. 712
FSrtsch, K. 575 f.
Fragmentsammlungen 628 f.
Friedrich Wilhelm III 644 ff. 679 ff.
696
Friedrich Wilhelm IV 644 ff 690
697
Friedrich Wilhelm, preusa. Kron-
prinz, sein Abgang von Bonn 697 f.
GOrlitz, J. 685
Grappe, 0. F. 610 ff.
Harles, Th. Chr. 160
Hemsterhuis, Tib. 2
Hephaestion der Metriker, sein
Vater 601
Hermann, Gottfried 2. 553 t Anm.
705. 768 f.
Hermann, E. F. 597
Hessus, Eoban: als Editor des Plau-
tus? 56 Anm.; Gedicht WerWs
an ihn 81 f.; sein Gedicht an
Werler 83
Heyne, Chr. G. 2
Hilgers' lateiuische Uebersetnmg
von Shakespeare^s Julins Caesar
603
Hoffmann, S. F. W. 613 ff.
Homerische Gedichte 161
Humboldt, Wilh. v. 665 ffl
lason, S. des Eleazar 100
Jena, 300j9.hrige8 Universittojabi*
laum 702 f.
Inschriften, Methode ihrer Edition
585 ff.
Jonathas der Makkabiler 101
Josephus, Arch&ologie im sp&tern
Theil verwahrlost 114; das Kap.
X IV 10 enthSJt ein Conglomerat von
Aktenstiicken 115. 124; das Se-
natusconsult XIV 8, 5 nach 8 ge-
hSrig 115; Theile eines SenatQS-
consult aus 49 in XIV 10, 13—19
versprcngt 123 Anm. 28
Judas, S. des Mattathias 100
Juden, ihre Beziehungen zn den
R5mem 99 ff. ; ihre erste Gesandi-
schaft nach Rom (von 161/60 v. Cbr.)
100; die zweite (von c. 143) 101 ff.;
REGISTER. 769
die dritte (von 139) 105 ff.; zwei Numenius, S. des Antiochus 102.
unter Hyrkanos I 126 Anm. 31; 105. 109
Massregelnng eines Theils der
dritten Gesandtechaft in Rom 119. Olen, KitharSde 161
137 f.; ihre Beziehung zu den 'OXunmdbuiv dvarpacpn J. Scaligera
Spartanem; erste Gesandtechaft ^^J
102 f.; zweite 100. 109 Anm. ^''^» ^^^ '^^^ ^-
Junius Brutu8, M. (Praetor von ...
43 V Chr') 130 Palaographische Kenntnisa, wicu-
tig fur Kriti^: und Exegese 581 f.
KOnigeherg, 300jahrigeB Univerai- iravTdiTaav Messung 607
tatejubiiaum 700 f. Parthenius, Tranquillus 86; Ge-
dicht Werlers auf sein heroisches
Lange, L. 598 Gedicht ^contra Thurcas' 85
Laureani, G. 760 Passow, Franz 92
Lehrs, K. 711 f. TTeXacfoC, Etymologie 599
Leipzig, Universitatsrector KSnig Pergamener, Psephima aus 133
Albert 699 f. v. Chr. 125 f. 138 f. .
Litteraturgeschichte , griechische: Philammon, KitharOde 161
Perioden ihrer Entvricklung in Philologie: ob Sprachwissenschaft?
neuerer Zeit 149 ff. 4, ob Hermenentik und Kritik? 5;
Lotter, Melchiar (Melchior): Buch- ihr Verhaltniss zur Arch9,ologie 6;
drucker in Leipzig 47 f. 52. 57 zar Geschichte 11; ihre Theile 8 f. ;
ihre Begriffsbestimmung 13 f. ; ihre
Madvig, J. N. 605 gegenw&rtigen Aufgaben 17
MartinusHerbipolensis^Landsberg): pinder, M., als Uebersetzer SchSlFs
Buchdrucker in Leipzig 47 154 f.
^icvoOv, t'oOv, toOv 609 Platon, scin Verhaltniss zu Aristo-
^iav, Messung 602 f. phanes 253 f.
Mommsen, Th. 584 ff. Platon^s Symposion, Agathon^s und
Musik, gpriechische: Scheidung in Aristophanes' Stellung in ihm 252
Kitharodik und Aulodik 160 Plautus: codex Camerarii durch-
corrigirt 553 Anm.
Nake, Ferd. 165 f.; seine Aesohy- Plautusdrucke von 1504 bis 1521
los-Vorlesungen 165 ff.; seine An- in Leipzig 47 ff., von 1504 - 1508
sichten uber die thebanische Tetra- vonBuschebe8orgt49f., 1511 — 1514
logie des Aeschylus 168 ff.; flber von Werler 52 ff. ; 1517—1521 von
die Sphinx als Saiyrdrama der- Tulichius, Bergellanus u. A. 57 f.;
selben 181 ff.; tlber die Aeschy- ihr kritischer Werth 59
lischen Trilogien flberhaupt 17 1 ff. ; Poesie der Griechen , vorhomerische
tiber den rXaOxoc TT6vtxoc als 159 f.^ filteste lyrische 160, ele-
TragSdie des Aeschylus 183 Anm.; gische 163
tlber die Zeit der Septem 189 f. ; Porson , R. 2
flber die Schlusspartie der Septem
(von V. 1005 an) 192 ff. Ranke, C. Ferd. 250 ff.
Nomischer Stil 163 Rasenner 697
FB. RITBCHELn OPVSCVLA V. ^^
770 BEGISTEB.
Reisig, Earl 95 keit fOr lateiaiaohe Gnunnutik
Rhythmna s. Tacigesetze 678
Ritter, Franz 602 Sprachwisgensohaft, ihre Stellniig
innerhalb der Philologie 4 t
St&ger, Fr., ala Ueberaetser det
Schlegel, A. W. y. 153 Aeschylue 210 ff.
Schlegel, Fr. v. 162 Synkope 693
Schneider, Eonrad 574
SchOU, Fr., griech. Litteratnr-Ge- „ . . , ...
schichte 164 ff. TactgesctM, unsere, ond anbker
SchOmann, G. F. 69^ J^*'^*)™" *•!* ^'
SchCne, Fr. Gotth. 235 ff. Tactgleichheit 693
Schopen, Lndwig 168 Textvananten in Schulaa.gabeB
SchnlunterrichtnndPhilologie631ff. Jf , . , , .
Schumann, Valentin: Buchdrucker Th".'"'»'. ^<^\ Buchdmcker ui
in Leipzig 67 ^**P^« *'• ^^ ^'
Schweiger, F. L. A. 613 ff. ^«"''J' f"^ ^67 ff.
Seminarien, philologische 33 ff. if'® ', ; '"'
Senatsbeschiuss, rOmigcher, von ^^"nwechsel, preusdscher 1840
160 V. Chr. die erste Gesandt- «, ' , , . ,
Bchaft der Juden betr. 100, yon ^'gT'"''"'*'' ^'^'"^^'^" ^»"
c. 142 V. Chr. die zweite jfldische
Gesandtschaft betr. 101 ff., yon
189 V. Chr. die dritte jadieche Uckermann^s Methode Handschrif-
Gesandtschaft betr. 106 f., 111 ff., ^^ ^^ fecsimiUren 678
140 ff.; von c. 133 — 131 v. Chr. Universit&ten 670 ff.
eine jadische Gesandtschaft des Universit&ts - Curator 663 ff.
Hyrkanos I betr. 122 Anm. 27. Universit&ts - Rector 663 ff.
126 Anm. 31; ans 49 v. Chr. die
Befreiung der Jnden vom MilitSx- ValeriDs, L. (Flaccas) Praetor 116.
dienst betr. 123 Anm. 28; aus 119. 139; Consol 116 Anm. 16.
44 V. Chr. zu Gunsten der Juden 139
123 Anm. 29 Yers, politischer, der Byiantiner
Senatsbeschluss, der sog. 'de Ti- 601
burtibus', wann abgefasst? 121 Victoria, EOnigin yon England
Anm. 26 687 f.
Servilius Globulus, P. 136 Volkmar, G. 697
Servilius Vatia Isauricus, P. (46 Vossius, G. I.^ Aristarcbus 674 ff
Proconsul von Asia) 136
Simon der Makkab&er 106 Weber, C. F. 623 ff.
Simonides, Konstantin 207 f. Welcker, F. G. 709 ff.
Skenographie der griechischen Tra- Werler, Veit: als LeipEiger Docent
gGdie 236 ff. 43 f. 46 f. 47.; seine Inter-
Sparta, Beziehung zu den Juden pretatoria 69 f. 86 ff. ; seine Kennt-
102 f. 106. 109 niss des Griechischen 60; als
Sprachvergleichung, ihre Wichtig- Herausgeber des PlautQS 62 £
'*'^ .