Skip to main content

Full text of "Geiriadur Ysgrythyrol:"

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  past,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  original  volume  will  appear  in  this  file  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  placing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  also  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  files  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrain  from  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  file  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  also  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
anywhere  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


Cm  ^i>  fs,  s,  35" 


HARVARD 
COLLEGE 
LIBRARY 


/*; 


J 


-      GEIEIADUE  YSGEYTHYROL : 

YK   CTNNWTB 

ARWYDDOCAD  GEIRIAÜ  ANGHYFIAITH 

ARFEREDIG  YN  YR  YSGRYTHYRAU : 

THOHTD  AG 

ENWAU    AC    HANESION  YR  AMRYWIOL  GENEDLOEDD,  TEYRNA80EDD, 
A  DINASOEDD,  Y  CRYBWYLLIR  AM  DANYNT  YN  Y  BEIBL; 

HSFYD, 

EGLURHAD  BYR  AR  HOLL  BRIF  BYNCIAU  CREFYDD: 

\ 
GTDA 

SYLWASAÜ  BEISHIASOL  AB  LAWIB  0  TSOBTTHYKAV; 

AC  T  MAE  TN  DANOOS 

SEFYLLFA    A    MAINTIOU  MYNYDDOEDD;    NATURIAETHAU   CREADtJRIATD ;    COEDYDD  A 
MEINI  GWERTHFAWR;    ABERTHAU,    GWYLIAU    A    DEFODATJ    lUDDEWIG, 

FEL  CYSGODAU  0  BETH/LU  YSBRYDOL  AC  EFENGYLAIDD. 


GAN  T  DIWXDDAR 

BARCH.  THOMAS   CHARLES,  B.  A., 

O'BBAI.A. 


CYFROL    I. 


TK  AIL  ABGRAPFIAD  AMERIOANAIDD,  OYDAG  YOHWANEOIADAU. 


ÜHCA,  E.  N. : 
ARGRAFFWYD    GAN    EVAN    E.    ROBERTS, 

DROB  Y  OYHOBDDWE,  T.  T.  EVANS,  FLOYD,  K.  N. 
1863,        ' 


Q^^t  soH-i.'2,.as' 


RHAGYMADRODD  YR  AWDWK. 


TuTBOKFA  pob  gwyt>odaeth  faddiol  ac  angenrhdidiol  yw  jr  Ysgrythyrau  Sanctaidd.  Gan 
eaM  oil  wedi  ea  rhoddi  gan  ysbrydoliaeth  Duv,  rhaid  ea  bod  ya  cyfranogi  o'i  berffeith- 
Tvydd  ef,  ac  yn  addas  iddo.  Oblegid  perffeithrwydd  ei  wybodaeth  nis  gall  gamsynied ;  ac 
obl^d  uniondeb  ei  natar,  nl  fyn  ein  twyllo  mewn  dim ;  am  hyny,  y  mae  y  wybodaeth  a  roddir 
i  ni  yn  yç  Ysgrythyran,  yn  oruchel,  yn  sicr,  ac  yn  gyflawn.  Nid  o»  dim  perthynol  i'n  cyflyran 
ä D dedwydd web.  mewn  byd  arall, na  dim  sydd  yn perthyn rnhamgvlehiadan  a'n  dyledawyddau 
jma  yn  y  byd  bwn,  nad  ydyw  Daw,  yn  ei  Air  Sanctaidd,  wedi  rhoddi  cyflawn  gyfarwỳddyd  i 
ni  pa  fodd  i  ymddwyn  yn  mhob  peth,  yn  mhob  sefyllfa,  a  thoas:  at  bawb.  Y  mae  trefn  fawr 
rr  iechydwiiaeth  trwy  Gyfryngwr,  yn  dysgleirio  yn  eglnr  ac  yn  gyflawn  ynddo,  a  hyny  o 
âaen  byd  o  becbadoriaid  ;  ac  y  mae  Duw,'  yr  hwn  a  orchymynodd  i  r  goleuni  lewyrchu  o  dy- 
wyllwcb,  yn  ngbreadigaeth  y  byd,  yn  llewyrchu  yn  nghalonan  y  rhai  oil  a  gedwir  i  fywyd 
iragywyddol,  i  roddi  goleuni  gwybodaeth  gogoniant  Duw,  yn  wyneb  Iebu  Grist.  Y  dioyg  o 
ddeall  yr  TagrythyraUy  ac  ymostyngiad  i  awdurdod  Duw  ynddynt,  y w  yr  achos  o  bob  cyfeil- 
joroad  mewn  barn  a  bucheddiad.  Taeniad  gwybodaeth  o  Dduw,  a'i  Air  Sanctaidd,  yw  uuig 
ddjben  cyhoeddiad  y  gwaith  hwn.  Os  bydd  mewn  ud  gradd  yn  ddefnyddiol  i  rwyddhau  y 
fFordd  tuag  at  iawn  ddeall  yr  Ysgrythyrau,  trwy  eglurhau  geiriau — ^ymadroddion  allegawl — 
cysgodan — defodaa — hauesion — a'r  athrawiaeth  bwysfawr  gynnwysedig  ynddynt,  y  mao  dyben 
y  çwaìth  wedi  ei  ateb ;  ac  y  roae  hyny  yn  ad-daliad  boddlongar  am  yr  holl  lafnr  wrtho.  Pell 
iawu  oddiwTtli  fy  raeddwl  oedd  cymeryd  at  y  fath  orchwyl  pwysig ;  ond  gan  i  ragluniaetb,  yn 
hollo!  ddifwriad  i  mi,  ei  roddi  yn  fy  Haw,  nid  ydyw  yn  orthrwm  genyf ;  er  bod  y  llafur  yn 
fawr,  eto,  os  bydd  y  gwaith  yn  dderbyniol  gan  eglwys  Dduw,  ac  yn  ddefnyddiol  trwy  ei  fen- 
dith,  i  nn  enaid,  llawen  wyf,  a  llawen  tyddaf.  ^Da  fuasai  genyf  allel  anrhcga  fy  nghydwladwyr 
à  rhodd  mwy  teilwng  o*n  derbyniad ;  ond  fel  y  mae  dymunaf  ei  nawdd  iddo,  a  bencîith  Duw 
arnoy  er  ea  llesad. 

Am  fod  enwau  yr  awdwyr  a  ddefnyddiwyd  fwyaf  yn  nghyfansoddiad  y  gwaith  canlynol  yn 
cael  ea  rhoddi  i  lawr  yn  nghorph  y  gwaith,  nid  oes  achos  en  coffau  yma.  Y^aent,  amryw  o 
honyQt,  yn  gwahaniaethau  oddiwrth  eu  gilydd  yn  eu  meddyliau  ar  lawer  o  bynciau,  a'r  rhai 
hyny  befyd  yn  bwysfawr;  ond  na  farned  neb  fy  mod  yn  cwbl  gymeradwyo  egwyddorion  yr 
awdwyr  hyn,  er  fy  mod  yn  gweled  yu  addas  eu  coifan  ar  rai  achosoion,  a  defnyddio  yr  hyn  a 
oymerais  allan  o  honynt,  i  ateb  fy  nybenion  fy  hun.  Ymgynghorais  kg  eraill  yn  ddiwyd,  ac 
ymdrechais,  yn  wyneb  yr  Ysgrythyrau,  yn  ddidnedd,  farnu  droaof  fy  hun.  Nid  yd  wyf  heb 
gydnabod  fy  ngwaeledd  a'm  hanmherffeithrwydd  mawr :  yr  wyf  yn  wael,  yn  annigonol,  ac  yn 
annheilwng  iawn,'uwch  ben  d3rfnion  bethau  Duw.  Y  mae  yr  ystyriaeth  o  hyn  yn  gorphwys 
ar  fy  meddwl  beunydd,  a  phob  awr  o'r  dydd ;  ac  nid  ewyllysiwn  ei  anghofio  un  fynyd  o'm 
by  wyd  ;  eto,  rhaid  i  mi  hefyd  gydnobod  fod  y  digonedd  i'w  gael  o  Dduw  ;  ac  nid  ewyllysiwn 
roddi  dim  i  lawr  heb  gyfeirio  fy  meddwl  at  Dduw  am  ei  gyfarwyddyd.  Y  camsyniadau  a'r 
gwailan  sydd  yn  y  gwaith,  i  mi  y  maent  i  gyd  yn  perthyn ;  a  hyny  o  ddolhyddioldeb  sydd 
ynddo,  dymnnwn  ei  briodoli  i  Dduw.  *  Ni  ddichon  dyn  dderbyn,'  na  gallu  na  gwybodaeth,  na 
doethineh,  mewn  un  ystyr,  *  oni  bydd  wedi  ei  roddi  iddo  o'j  nef.' 

Os  bydd  neb  o  ddarllenwyr  y  Gwaith  hwn  yn  cael  eu  tueddu  i  feddwl  yn  amgcn  am  unrhy w 
fater  nag  y  trinir  nen  y  penderfynir  ef  yn  y  Llyfr  hwn,  dymunaf  arnynt  chwilio  yn  lanwl ;  ac, 
wedi  hyny,  bamn  yn  bwyllog  ac  yn  ddiduedd,  a  pheidio  a  dilyn  un  awdwr  heb  edrych  a 
;^wTando  ar  eraill  a  ysgrifenasant  ar  yr  nn  mater.  Wrth  roddi  gwahanol  gyfieithiad  i  rai  geir- 
ian  ac  adnodau,  i^r  cyfieithiad  cyffredin  awdurdodedig,  na  feddylied  neb  fy  mod  yn  taflu  un 
^rádd  o  tldiystyrwcb  ar  y  cyfieithiad  hwnw-^pell  iawn  yw  hyny  oddiwrth  fy  mwriad.  Ond 
gan  fod  yn  llwyr  anmhosibl  i  un  cyfieithiad  byth  gyrhaedd  holl  gy flawnder  ystyr  yr  ieitboedd 
^wreiddiol,  mewD  Iluaws  o  fanan,  tybiaÌH  y  byddai  cry bwy Iliad  am'  wahanol  gyfieithiadau  yn 
rhoddi  yehydig  olwg  ar  amrywiaeth  ystyriaethau  cynnwysedig  yn  y  gair,  neu  y  geiriau,  yn  yr 
laith  y  J/efarodd  yr  Ysbryd  Glan  wrthym.  Nid  oes  un  hyfrydwch  mwy  genyf  yn  y  byd,  na 
<iim  moddioa  yn  fwy  adeiladol,  na  darllon  yr  Yysgrythyrau  Sanctaidd  yn  yr  ieithoedd  y  llefar- 
o^ld  ¥T  Ysbryd  Glan  hwynt;  sef,  yr  Hen  Destament  yn  Ilebraeg,  a'r  Testament  Newydiyn  y 
Croeir      Er  anDOgaeth  i  eraill  sydd  âg  apaser  a  manteision  ganddynt  i  hyny,  gallaf  dystiolaethui 


iv  RHAGYMADRODD   TR  AWDWR. 


trwy  brofiad,  7  daw  y  ddwy  iaith,  trwy  arferiad,  yn  dra  buan  yn  rhwydd  ac  yn  ddirwystr' 
Llawer  o  fuddioldpb  a  gefais  tuag  at  dd^all  yn  hyddysg  iaith  y  Testament  Newydd,  trwy  ddar- 
Uen  cyfieithiad  y  LXX.  o'r  Hen  Destament,  yn  yrun  iaith  ;  sef  y  cyfieithiad  oedd  yn  arferedig 
yn  gyffredinol,  yn  amser  yr  apostolion. 

Y  mae  pawb  hyddysg  à  darllen  unrhy w  iaith  yn  gydnabyddas  À  defnyddloldeb  Gkiriadur. 
Dyben  Geiriadur  Ysgrtthyrol  y w,  eglaro  geiriau  arferedig  yn  yr  Ysgrythyrau.  Y  mae  hy  u 
yn  arwain  yn  naturiol  i  agoryd  athrawiaethau — eginro  testynau — a  rhoddi  hanes  defodau,  per- 
sonaa  enwog,  neu  deyrnasoedd,  &c.  y  sonir  am  danynt  yn  yr  Ysgryltìyrau  Sanctaidd.  Y  mac 
Geircadür  Ysorvthtrol  yn  dra  angenrheidiol  yn  y  Gyraraeg,  i'r  Cymry  uniaitb,  y  vbai  trwy 
ddaioni  Daw  sydd,  lawer  o  honynt,  yn  newynu  ac  yn  sycbeda  am  wybodaeth  o  wirioneddau 
Duw  yn  ei  Air.  Er  nad  oes  prinder  o  honynt  mewn  ieithoedd  eraill,  y  mae  y  Cymry,  hyd  yn 
hyn,  wedi  bod  heb  yr  un.  Y  Mae  Gkiriadur  yo  barod,  yn  gyfleus,  ac  yn  hawdd  i  bawb  ei 
ddefnyddio.  Os  na  bydpl  i'r  darllenydd  gael  yr  hyn  y  mae  yn  chwilio  am  dano  dan  un  gair, 
edryched  un  arall,  perthynol  i'r  nn  achos : — ac  y  mae  yn  fiiddiol,  yn  ami,  i  edrych  y  geiriau 
sydd  kg  ystyr  gwrthwyneb  i'w  gilydd ;  megys,  Crediniaeth  ac  Akohrkbiniaeth — Cariad 
ac  ÀNOHARiAb — Ufüdd-dod  ac  Akufudd-dod — Cyfraith  ac  Anghtfraith,  &c*  Yr  wyf  yn 
golyga  i'r  darllenydd  edrych  yr  Ysgr/thyraa  cyfeiriol  a  roddir  i  lawr,  am  eglurhad  mwy 
helaeth  o'r.mater  y  traethir  am  dano  : — Bonus  Textuarius^  est  bonus  Theologus-^Boà  yn  Ys- 
grythyrwr  da,  yw  bod  yn  Dduwinydd  da.  • 

Gan  fod  y  maes  mor  helaeth,  a  hynod  gyflawn  o'm  blaeo,  nid  rbyfedd  fed  y  gwaith  wedi 
chwyddo.ychydig  dan  fy  Haw.  Y  mae  diflFyg  llyfrau  yn  ein'hiaith,  ar  y  rhan  fwyaf  •  gangenaii 
gwybodaeth,  wedi  peri  i  mi  helaethu  ar  rai  pethau  nad  oeddwn  ar  y  cyntaf  yn  bwriadu 
crybwyll  nemawr  am  danynt.  Trwy  orfod,  am  na  feddwn  eiriau  eraill  mor  addas^yn  eu  lie,  yr 
arferais  rai  geiriau  nad  ydynt  ddeálíadwy  i'r  cyffredinolrwydd  o  ddynion*;  ond,  trwy  arferiad, 
bydd  pob  gair  yn  fuan  yn  dyfod  yn  ddeallus.  Yr  oeddwn  yo  bwriadu  «ylwi  ychydig  yma  yn 
chwane^ol  at  yr  hyn  a  roddais  i  lawr  dan  y  gair  BIBL,  ar  yr  amry wiol  argraflSadau  o'r  Ys- 
grythyrau Sanctaidd,  yn  yr  iaith  Gymraeg.  Ond  gan  fod  y  gwaith  wedi  chwyddo  yn  fawr 
eisoes,  rhaid  i  mi  oedi  hyny  yn  bresennol ;  ac  os  caf  cinioes  ac  iechyd,  yr  ydwyf  yn  bwriadu 
gwneuthnr  hyny  eto  mewn  ffordd  aralL  ^  Nid  oes  dim  yn  fwy  ar  fy  meddwl,  ddydd  a  nos,  na 
helaethn  gwybodaeth  iachnsol  a  defnyddiol  yn  mhlith  fy  nghydwladwyr  hawddgar  ac  anwyl. 
Yr  ydwyf  yn  gydwybodol  yn  rhwymedig  yn  eu  gwasanaeth,  ac  yn  eu  cydnabod  yn  deilwng  o 
bob  ffrwyth  lUfhr  a  fedrei  fi  byth  e»  hanrliegu  kg  ef.  Erfyniaf  eu  dyfal  weddiau  drosof. 
Bydded  bendith  y  Daw  mawr  yn  Uwyddo  pob  ymgais,  a  phob  moddion,  a  fyddo  yn  tueddu  i 
ychwanegu  eu  dfedwyddwch  amserol  a  thragy wyddoT !     Hyn  yw  gweddi  feunyddiol 

Eu  hufudd  Wasanaethwr, 

^  THOMAS  CHARLES. 

>  If 

Bala,  Awst^  1805. 


YCHYDIG  HANES 


AU 


FYWYD  A  MARWOLAETH  YR  AWDWR. 


Oddiwrth   yr   banes  a  ysgrifenwyd  gan  Mr. 

Charbbs    ei   lian,    yn   Saesooaeg,  ymddcngys 

iddo  gaef  ei    eni   Hydref  14,  1755.     Ei  dad. 

Rice  Charles,   oedd    flfermwr  cyfrifol  yn  Pant 

Dwfn,  plwyf  LflADfibangcly  gerllaw  pentref  St. 

Clirars,  oddcuto.    deng    milltir  o'Gaerfyrddin. 

Pan  oedd  Mr.  Charles  o  ddeg  i  ddeaddeg  oed, 

meddvLiodd  ei  rieni  ei  ddwyn  i  fynu  i'r  weini- 

duga^b,  ac  a^i   hanfonaaant  î  ysgof  yn  Llan- 

d'iowTor,  He  y  ba  o  dair  i  bedair  blynedd.  Tra 

hu  yno  y    prof  odd    yr  argraffiadaii  crefyddol 

cyntaf  ar  ei  feddwl ;  ond  trwy  ba  foddion  nid 

oedd  yn   cofio.      Xid  oedd  ei  argyboeddiadau 

am  bechod,  dros  flwyddyn  nei^  fwy,  ond  ysgafn 

uo  ar  amserau  ;     oud  yr  oedd  ganddo  avt^^'dd 

luawr  i  wrando  pregetbiad  yr  efengyl,  a  darllen 

N  Beibl,   a'r   llyfrau  goreu  a  fedrai  gacl.     Ond 

y  Wyfr  a  fenditbiwyd  fwyaf  iddo,  oedd  Traeth- 

nwd  Bunyan   ar  y  Ddau  Gyfammody  yn  neill- 

daol  y  rbau   bono  sydd  yn  darlnnio.  cyflwr  ar- 

swyduB  y  xbai  byny  ag  sydd  dan  y  cyfammod 

'^weitbredoedd,   yr  hyn  a  effeithiodd  arno  mor 

ddwys  ag  i  beri  iddo  amryw  droiau  i  wylo  yn 

cbwerw.      Yr    oedd  y  pryd  byny  yn  barnu 

pawb  yn  grefyddol  ag  oedd  yn  myned  yn  gy- 

R<»ri  IT   eglwys  ;    ond  rhyfeddodd  yn  fynych 

wrib  sylwi,  nad  oeddynt  yn  ymddyddan  am 

betbau  crefyddol,  yn  ncilldnol  ar  y  Sabbotbau. 

Nid  oedd  ganddo  dros  gryn  amser  yr  un  cyfaill 

crefyddol;  ond  dygwyddodd  yn  nhrefn  rhag- 

luniaeth  iddo  ddyfod  yn  adnabyddus  i  ben  ẃr 

dowiol  ag  oedd  yn  byw  ychydig  o  filltiroedd  p 

gartref  ei  dad ;  ei  enw  oedd  Rbys  Hugb,  am 

ba  nn  y  mae  yn  coffbaa  yn  barcbus  mewn  rbai 

manau  yn  ei  d3ydd-lyfr.     Yr  oedd  yn  arfer 

ymweled  ag  ef  nnwaitb  neu  ddwy  bob  wytb- 

nosy  aM  gyfeillach  a  fu  yn  dra  benditbiol  iddo. 

Y   mae  Mr.  Charles  yn  dyv/edyd  ei  fod  yn  ei 

gam  fcl  ei  Nenaid  ei  bun,  a  phob  amser  ystyr- 

iodd  ef  fel  ei  dad-yn  Ngbrist.    'Y  mac  yn  cyd- 

nabod  nad  oedd  ganddo  y  pryd  hwn  ond  ycb- 

ydig  o  adnabyddiaetb  oV  arefn  efeàgylaidd  o 

iecfaydwriaeth.     Yr  oedd  ei  grefydd,  gan  mwy- 

aÇ  yn  gynnwysedig  o  ddytnuniadau  cryfion  am 

ry  w  betb  nad  oedd  eto  wedi  cyrbaedd  ato,  gyd 

kg  ymroad  o  ddefnyddio .  pob  moddion  tu  ag 

at  ei  g&eh     G-wnaeth  broffes  gyhoeddus  o  gret- 

jdd;  cjiranogodd  o  sacrament  Swper  yr  Ar- 

glwydd ;  BC  a  arferodd  foddion  i  ddwyn  cref- 

rdd  i  mewn  i  deulu  ei  dad ;  ac  y  mae  yn  dy- 

wedyd  fod  ganddo  sail  i  obeitbio  na  bu  ei  ym- 


gais  gwan  yn  aneffeitbiol.  Ar  y  rban  yma  o'i 
f3'wyd  y  mae  efc  yn  sylwi  fel  y  canlyn  :  *  Pan 
edrycbwyf  ar  y  graig  y'm  naddwyd,  ac  ar  geu- 
dod  y  flTow  y'm  cloddiwyd  o  bonynt,  pa  mor 
rhagorol  a  rbyfeddol  y w  y  rbad  ras  a'r'dragar- 
edd  a  sylwodd,  ac  a  dosturiodd,  wrtb  blentyn 
tiawd,  mor  wael  ac  anwybodus. 

Pan  oedd  oddeutu,  lieg  oed,  danfonwyd  ef 
i'r  athrofa  yn  Ngbaerfyrddin,  ag  oedd  y  pryd 
byny  dan  olygiaetb  y  Parchedig  Mr.  Jenkins, 
Yn  fuan  ar  ol  myned  yno,  ymunodd  a'r  gym- 
deitbas  o  Fetbodistiaid^  Calfinaidd  ag  oedd  yn 
y  drcf  bono ;  ac  ynddi  cyfarfu  ag  amryw  o  bobl 
wir  ddnwiol,  ymddyddanion  pa  rai  a  fu  yn  dra 
benditbiol  i'w  enaid.  -  Ond  oddiwrth  oimod 
cyfeillgarwcb  à  phroffeswyr  diofal,  ucbelfrydig, 
a  llonwycb,  bu  mewn  perygl  o  gael  mawr  niw- 
ed,  byd  oni  agorodd  yr  Arglwydd  ei  lygaid,  ac 
a'i  bachubodd  o'a  magi. 

lonawr  20,  1Î73,  aetb  i  wrando  y  Parcb. 
Daniel  Rowlands,  i'r  Capel  Newydd,  yn  Sir 
Benfro.  Ei  destun  o^dd  yn  Heb.  4.  1 5.  Ar 
yr  acbos  hwn  y  mae  yn  sylwi  fel  y  canlyn  : — 
*Diwrnod  oedd  hwn  vn  baeddu  coffadwriaetb 
tra  byddwyf  byw  !  u'r  diwrnod  dedwydd 
bwnw  yr  wyf  wedi  byw  megys  mewn  nef  new- 
ydd a  daear  newydd.  Ni  byddai  y  cyfnewid- 
iad  a  brofai  dyn  dall  wrtb  gael  ei-ilwg  yn  fwy 
by  nod  na'r  cyfnewidiad  a  brofais  i  y  pryd  byny 
ar  fy  meddwl,  Y  pryd  bwnw  yr  argyhoedd- 
wyd  fi  gyntaf  o'r  pecbod  o  angbrediniaetb,  ac  o 
gynnwys  meddyliau  culion  a  chaledion  am  yr 
Hollalkiog.  Cefais  y  fath  olwg  ar  Grist  fel  eio 
Harcbofieiriad,  ar  ei  garia^,  ei  dosturi,  ei  alia, 
a'i  bollddigonolrwydd,  ag  a  lanwodd  fy  enaid 
à  syndod — a  Uawenydd  anrbaethadwy  a  gogon- 
eddus,  Gorcbfygwyd  fy  meddwl  a  syndod. 
Yr  oeJd  y  gwirioneddau  a  ddygwyd  i'm  golwg 
yn  ymddangos  bron  yn  rby  rasol  i'w  credu, 
Nis  medrwn  braidd  gredu  gan  wir  lawenydd. 
Eydd  i'r  golygiadau  gogoneddus  a  gefais  y 
pryd  byny  ddiwallu  fy  enaid,  trwy  fyfyrio  ar- 
nynt,  fiíiynau  o  flynyddau  i  ddyfod.  Yr  oedd 
genyf  o'r  blaen  ryw  ddarluriiad  o  wirioneddau 
yr  efengyl ;  ond  ni  tbreiddiasant  yn  rymns  i'm 
calon  byd  y  tro  bwn.  Parbaodd  effaitb'y 
bregetb  bon  arnaf  am  fwy  na  haner  blwyddyn ; 
ac  yr  oeddwn,  yn  gyflfrediny  mewn  bwyl  gyst^r- 
us.  Yn  fyúych,  wrtb  rodio  yn  y  meusydd, 
edpycbwn  i  fynu  tu  a'r  nef,  a  galwn  ef  yn  gar- 
tref i  mi,  dan  biraetbu  am  ymddangosiad  fy 


VI 


BAJETSS  BTWTD  TB  AWDWB; 


lachawdwr  gogoneddqB  i'm  CTmeryd  dros  byth 
ato  ei  hun,'  Pan  ddeuai.^r  20fed  o  lonawr, 
bob  blwyddyn  ar  gylch,  ei  aiferiad  oedd  ei 
nodi  yn  ei  ,ddydd-lylT  dros  amry w  flynyddan, 
tra  parhaodd  i  ysgrifeDa  ynddo,  fel  diwmod  ar 
ba  an  y  eawsai  ddadgnddiad  hynod  o  ras  a 
thrugaredd  yr  Arglwydd  i*w  enaid. 

Yn  y  flwyddyn  1775,  agorwydfibrdd  iddo, 
jn  nhrefn  rhagluniaeth,  mewn  modd  annysg- 
wyliadwy,  i  fyned  Tr  brif  ysgol  jft  RhydycS- 
ain.  Nid  oedd  heb  lawer  o  ifhau  o  berwydd 
y  temtasiyoau  yr  oedd  yn  deall  y  byddai  yn 
ddarostyngedig  iddynt  yn  ei  sefylifa  n^ydd; 
ond  penderfynodd,  fod  mor  bawdd  i'r  bwn 
sydd  yn  ein  cadw  ni  mewn  un  lie,  ein  cadw  ni 
mewn  Ue  arall ;  ac  nad  oes  dim  anhawsderau 
gvda  Dnw.  Derbyni^yd  ef  yn  aelod  o'r  brif 
ysgol,  ac  o  Goleg  lesu  (Jesus  College)  Mai  31, 
1776.  Ytf  fuan  cafodd  gydnabyddiaett  âg 
amryw  o  wyr  ieuainc  crefyddol,  a  f a  o  fawr 
fodd  a  cbysnr  iddo.  Ond  yn  mhen  oddeutu 
dwy  flynedd,  dygwyd  ef  i  gyfyngder  mawr  yn 
ddisymwth,  trwy  atid  ei  gynorthwyon  o  Gymru. 
Heblaw  hyn,  yr  oedd  mown  mwy  o  ddyled  i'r 
Coleg  nag  oedd  ganddo  fodd  i  daln.  Yn  y 
petrusder  hwn,  yr  oedd  wedi  dyfod  i  bender- 
fyniad  i  hysbysu  ei  amgylchiadau  *V  ddyled- 
wyr,  ac  i  ddychwelyd  yn  ol  Vw  wlad.  Ond, 
mewn  modd  "annysgwyliadwy,  rhyddhawyd  ef 
o'r  cyfyngder  hwn,  fel  yr  adroddai  efe  yn  y 
geiriau  canlynol : — *  Ar  un  borea,  tra  yr  oedd- 
wn  yn  ysgrifeou  at  fy  rahobl  yn  Nghymru,  gan 
fynegi  iddynt  am  fy  nghyfyngder  a'm  bwriad 
canlynol,  daeth  cyfaill  anwyl  i  mewn  ;  minnau 
yn  fuan  a  ddadgaddiais  fy  helynt  iddo,  ynghyd 
a'r  modd  yr  oeddwn  iẁdi  ymroddi  i  adael  y 
Coleg.  Yntaa  a  atebodd,  nad  oedd  efe  yn  am- 
meu  na  chawn  fy  nghynnortbwyo  trwy  ryw 
foddion  nei^gilydd;  a  dymunodd  arnaf  roddi 
fy  meddwl  mewi)  esmwythdra  yn  yr  achos. 
Ychydig  ddyddiau  ar  ol  hyny,  anfonodd  gwr 
boneddig  am  danaf  i  giniaw  gyd  âg  ef ;  a  cbyn 
fy  mod  o'i  dŷ,  er  fy  mawr  syndod,  efe  a  estyn- 
odd  i  mi  yr  Ugain  Punt  yr  oeddwn  yn  fyr  o 
bonynt ;  ac  ar  yr  «n  pryd  dywedodd  wrthy^ 
na  chai  diffyg  fod  arnaf  tra  y  byddwn  yn  Rhyd- 
ychain.  Yr  oeddwn  yn  IJawen  iawn,  ac  yn 
dra  diolchgar  am  hyn  :  a  bu  y  gwr  boneddig 
gystal  a'i  air.' 

Yn  y  flwyddyn  1777,  treuliodd  wyl-ddydd- 
iau  yr  hâf,  yn  nffhyd  à  chyfaill  crefyddol,  gyd 
â'r  Parch.  Mr.  xiewton,  yn  Olney,  Sir  Bucks, 
er  mawr  fudd  a  chysur  iddo.  Mehefin  14, 
1778,  cafodd  ei  urddo  yn  Ddiacon,  yn  Rhyd- 
y  chain.  » 

Yr  oedd  wedi  ymrwymo  i  wasanaethu  Curad- 
aeth  yn  Ngwlad  yr  Hâf ;  ond  gan  nad  oedd  ar  ei 
Beriglor  eisieu  ei  gynnorthwy  hyd  Wylfihang- 
el  yn  y  flwyddyn  a  enwyd  olaf,  daeth  trwy 
wahoddiad  ei  gyfaill,  y  Parch.  S.  Lloyd,  i'r 
Bala.  Treuliodd  yno,  ac  mewn  taith  trwy  ran 
fawr  o  Ogledd  Cymru,  oddentu  pum  wythnoa. 
Yn  mis  Awst  aeth  i  Langeitho,  lie  o  cafodd 


gly wed  dwy  bregeth  gan  y  Parch.  Daniel  Row- 
lands, er  ei  gysur  aimhraethol,  fel  y  tystia  jti 
rhagymiadrodd  ei  ddydd-lyfr.  Oddi  yno  cyr- 
haeddodd  yn  iach  i  dŷ  ei  dad. 

Gellir  bama  am  agwedd  ysbrydol  ei  feddwl 
y  pryd  hyny  oddiwrth  y  sylw  canlynol  o'i 
eiddo :— *'  Edrj^wn  ar  y  conglaa  bychain  yn 
y  tŷ,  a'r  gwrycnoedd  encil  yn  y  maesydd,  gyd 
ag  hyfrydwch  anhawdd  ei  adrodd;  lie  buasai 
fy  enaid  gynt  mewn  ymdrech  à  Daw,  ac  niewn 
gweddi  yn  caffael  y  fendith;  a'r  coffa  am  yr 
Amryw  fendithion  a  gyfranwyd  i  mi  ar  amryw 
amserau,  a  lanwodd  fy  nghalon  à  llawenydd 
a  mawl.*  • 

Oddentu  Gwyl  Mihangel  dechreuodd  ar  ei 
weinidogaeth  yn  Ngwlad  yr  Hâf ;  ac  ar  y  6ed 
o  Daehwedd,  yn  yr  an  flwyddyn,  dechreuodd 
ysgrifenu  ei  ddydd-lyfr,  yr  hwn  a  ddilynodd 
dros  yn  agos  i  saith  mlynedd,  sef  hyd  oddeuta 
canol  y  flwyddyn  1786.  Yn  mis  Mawrth/ 1779, 
cymerodd  y  gradd  o  Wyryf  yn  y  Celfyddydau. 
Ar  yr  achos  hwn  y  mae  yn  ysgrifenu  fel  y  can- 
lyn : — *  Nid  wyf  mwyach  yn  aelod  o'r  Coleg. 
Daioni  a  thrugaredd  Dnw  a  fqant  yn  wir  yn 
fawr  iawn  tu  ag  ataf  tra  bum  yno.  Boed  i'm 
calon  fod  byth  yn  ymostyngar  a  diolchgar  am 
y  trugareddau  a  dderbyniais.  Cefais  fy  iighyn- 
nal  yno  trwy  ffyrdd  a  moddion  o  ddarpariad 
Duw,  a'r  fath  ag  oedd  yn  eglur  ddangos  ei  law 
anweledig  ef  yi}  eu  trefqipd,  Yr  oedd  y  tem- 
tisiynan  a  ymosodasant  arnaf  yn  gryfion  ac  yn 
Uuosog;  ond  yr  Arglwydd  a'm  cadwodd.' 

Wedi  bod  yn  llafurio  yn  Ngwlad  yr  Hàf  yn 
agos  i  bum  mlynedd,  aeth»  Mr.  Charlbb  i'r  ys- 
tád  briodasol,  yn  y  flwyddyn  1783,  ac  a  sefyd- 
lodd  am  weddill  ei  oes  yn  y  Bala. 

Wedi  iddo  briodi,  a  chartrefu  yn  y  Bala,  ei 
ymgais  cyntaf  oedd  ani  le  i  weinidogaethu  yn 
ngwsanaeth  yr  Eglwys  yr  oedd  yn  weinid^g 
urddiedig  ynddi;  ond  dros  dalm  o  amser  ni 
chafodd  un  lie  yn  agored  (oddieithr  i  ddarllen  • 
y  Gwasanàeth,  a  phregethu  am  unwaith)  yn 
nes  na  Shawbury,  yn  Sir  Amwythig,  Bu  yno 
am  rai  misoedd,  yn  gynnorthwy wr  i'w  gyfaill 
y  Parch.  Mr.  Mayer,  oedd  yn  Beriglor  y  plwyf. 
Yn  agos  i  ddechreu  y  flwyddyn  1784,  efe  a 
gafodd  Guradaeth  Llan  y  Mowddwy,  sydd  o 
ddeutu  pedair  milltir  ar  ddeg  o'r  Bala.  Efe  a 
deithiodd  yno  trwy  bob  math  o  dywydd,  weith- 
iavi  ar  farch  ac  weitbiau  ar  ei  draed,  i  gyflawni 
ei  weinidogaeth  dros  rywfaint  llai  nag  yspaid 
blwyddyn.  Yr  oedd  y  fibrdd  yn  ddrwg  y  pryd 
hyny,  a  Uwybr  serth  Bwlch  y  Groes  yn  rhan  o 
honi ;  ond  nid  oedd  meithder  ac  anhawsder  y 
daith  (wyth  milltir  ar  hugain  rhwng  myned  a 
dychwelyd)  bychander  y  cyflog,  na'r  gwg  a'r 
dirmyg  oedd  arno  gan  rai  o  herwydd  ei  fFydd- 
londeb,  nac  un  attalfa  arall,  jn  efleithio  arno  i 
beri  iddo  roddi  y  lie  i  fynu.  Adgododd  Mr. 
Charlkb  yn  y  He  hwn  yr  hen  arferfad  llesol  o 
holi,  neu  gateceisio  plant,  bob  Sabboth,  ar  ol  y 
Gosper ;  a  bu  hyny  yn  dramgwydd  i  rai.  Ond 
ni  adawodd  yr  Arglwydd  mo'i  was  i  lafurio  yno 


HAHXS  BTWTD  TR  AWDWB. 


Vll 


heb  fod  effeithiaa  da  Tw  gweled  ar  rai  o'r 
gwrandawjE.  Mae  lie  i  obefthio  fod  ei  weini- 
dogaeth  ŵedi  cael  oi  bendithio  er  defiroad,  a 
throedigaeih  rasol,  i  ambell  un  o  hoDynt,  ac  et 
darostyogiad  i  ragfarn  ac  anfoes  amryw  eraill. 
Ond,  yn  fyr,  ba  ei  ddiwydrwydd  a'i  flfyddJon- 
di'b  dawiol  yn  acblyaor  gan  rai  o  blwyfolion 
Llan  y  Mowddwy  i  ymgynhyrfu  mewD  gelyn- 
iaeth  iV  erbyn.  Ánfonasant  achwyniadaa  at 
BeraoD  y  plwyf ;  yr  bwn  yn  ddioed  a  anfonovUl 
rybadd  iddo  i  ymadael  o'i  waaanaeth.  Ond 
gaD  fod  Mr.  Chaklbs  yn  dra  chymeradwy  gan 
y  iban  fwyaf  o'r  plwyfolioD,  ysgrifenwyd  erfyn- 
iad,  a  rboddodd  ilawer  en  dwylaw  wrtho,  i 
àiielsyf  cael  parhad  o^i  wasanaetb.  Ond  ni 
chyrbaeddodd  yr  erfyniad  i  law  y  Periglor,  gan 
ÌT  gwT  a'i  cymerodd  i'w  ddwyn  ato,  gymeryd 
hefyd  ei  hersvoadio  i'w  ddyfelba  ar  y  ffordd,  fel 
T  cyfaddefodd  ef  ei  bun  ar  ol  byny.  Yd  gan- 
iynol,  bn  yn  rbaid  i  Mr.  Charlxs  ymadael  pan 
dfiaeth  amse^  y  rbybndd  i  ben,  sef  lonawr  1, 
1785. 

Mae  yn  debygol  mai  ar  ol  ymadawiad,  nen 
wrtb  ddysgwyl  ymadael  a  Llan  y  Mowddwy,  y 
darfd  i  Mr.  Charlss  y^rifena  at  ei  hen  gyÍHÌÍl 
a'i  noddwr  tirion,  y  Parcb.  Mr.  Newton,  gan 
adrodd  ei  belynt,  a  deisyf  cyrahortb  ei  weddi- 
*^' *'i  gyj^g^^r  yn  yr  acboB.  Yn  yr  ateb  a 
roddodd  Mr.  Newton  iddo,  y  mae  yn  ymddang- 
05  yn  lied  gryf  yn  ydyb  mai  dyledswydd  Mr. 
Chjlrlbs  fyddai  gadael  y  Bala,  Gwynedd,  a 
Chymm  oil,  yn  bytracb  na  rhoddi  i  fynu  y 
meddwl  am  weinidogaethu  ofewn  cylcfa  neu 
fariao  yr  Eglwya  Sefydledig.  Ond  ni  wyddai 
Mr.  Newton  y  pryd  byn,  ac  nid  oedd  modd 
iddo  wybod,  bwriadan  yr  Arglwydd  am  arwain 
a  defnyddio  ei  was  yn  y  llwybr  a  agorodd  o'i 
âaen,  er  lies  iV  gyd-geoedl,  ie,  a  chenedloedd 
a  cbenedlaetban  eraill  befyd.  Ni  wyddai  Mr. 
Newton,  ycbwaith,  ond  ycbydig  am  y  toeddiad 
syml  a  dwya  yr  oedd  Duw  wedi  ei  weithio  yn 
meddyliaa  ei  gyfaill  yn  Ngbymru,  am  ym- 
drecbn  a  llafnrio  yn,  ab  o  blaid,  ei  wjad  ened- 
igol,  ac  yn  ebwedig  y  rban  o  boqj  1  arweiniasai 
ei  law  ragbiniaetbol  ef  i  briodi  a  tbrigfanu  yn- 
ddi.  At  ol  byn  y  gwelodd  Mr.  Newton,  a 
rhai  cyfeillion  eraill,  fod  yr  Arglwydd  yn  ddiau 
wedi  arwain  Mr.  Gharlss  ar  byd  yr  lawn 
ffordd,  er  ei  ogoniant  ei  hnn,  ac  er  llwydd  a 
chynnydd  znawr  i  acbos  ei  wirionedd. 

Ond  ear  byn  a  adroddwyd,  nid  oedd  Mr. 
Charlxs  ddim  eto  wedi  cael  y  fath  radd  o 
foddlonrwydd  meddwl  am  ewyllys  Duw,  o  ran 
y  llwybr  oedd  iddo  ei  rodio,  fel  ag  i  ymroddi, 
heb  oed  na  dyagwyliad  jm  rahellach  i  adacl  yr 
%lwys  Sefydledig,  aac  ycbwaitb  i  bregetba 
isQwaith  y  tn  allan  i'w  murian.  Bu  ar  ol  byn , 
am  rai  troion,  yn  gwiuanaetbu  yn  Llanwddyn : 
a  wag  bod  yn  segnr  ^^r  byn  oedd  yn  been  o'r 
trymaf  iV  cnaid  effiro)  aetb  dracbefn  i  weinid- 
ogaethn  amryw  weitiiian,  yn  acblyanrol,  yn 
Skwbniy,  er  meithder  y  daltb  i  fyned  a  dy- 
ciwelyd,  ac  er  amryw  rwystrau  eraill.    O'r 


diwedd,  ar  ol  iddo  aifer  ymdrecb  a  dyagwyliad 
maith,  a  datgan  ei  ewyllysgarwcb  i  weinyddu 
am  ddim  i  ^Iwyswyr  ei  gymydogaetb,  cafodd 
ei  dueddn,  nen  yn  bytracb  ei  nerthu,  mewn 
ymroddiad,  i  ddilyn  arweiniadau  rbagluniaetb, 
a  bwrw  ei  goelbren  yn  mhlith  y  corpb  o  bobl 
a  elwir  yn  Fetbodistiaid  Calflnaidd.  Yn  mysg 
y  bobl  byn  efe  a  gafodd  dderbyniad  rhwydd  ; 
ac,  befyd,  yn  mben  yspaid  byr  o  amser,  dder- 
byniad tra  serchus  a  pliarcbus.  Yr  oedd  amryw 
o'a  baelodau  blaenaf  yn  gwybod  ei  foes,  mewn 
rban,  am  ei  awyddfryd  a'i  symledd  fel  Cristiop, 
ac  am  ei  ddoniau  buddiol  fel  pregetbwr.  Ond 
ni  bu  efe  yn  hir  yn  llafujrio  y»  en  mysg,  beb  i'r 
corpb  o  bonynt  weled,  mewn  rhyw  fesur,  y 
rbagoroldeb  oedd  ynddo.  Oddeutu  Awst  y 
flwyddyn  bon  (1785)  y  mae  yn  debygol,  y  bu 
I'r  diweddar  Barcb.  Mr.  Daniel  Rowlands,  ei 
wrando  yn  pregethu  yn  Llangeitho ;  a'i  ddy- 
wediad  lion  am  dano,  yn  ebrwydd,  oedd  byn, 

*  Khodd  yr  Arglwydd  i'r  Gogledd  ydy w 
Cbarlea:'  ic,  yn  ddián ;  ac  fo  ellir  ycbwane6;u, 

*  i'r  Debeubartb  befyd.' 

Yn  y  flwyddyn  1785,  tybygid,  y  decbrenodd 
Mr.  Cbxrlss  fod  yn  bvegetbwr  teitbiol.;  er 
byny,  trefnodd  ei  deitbiau  yn  y  fath  fodd  ag  i 
fod  gartref  y  Sabboth  olaf  o  bob  mis,  i  weini 
Sacrament  Swper  yr  Arglwydd  yn  nghapel  y 
Bala,  Gan  na  ddygwyd  ei  ddýdd-lyfr  ddim 
peliacb  na  Gorpbenaf  yr  8fcd,  yn  y  flwyddyn 
bon,  y  mae  yn  lied  amlwg  mai  amlder  a  phwys 
ei  orcbwylion  eraill  a'i  rbwystrodd  i'w  ddwyu 
yn  mlaen.  Bu  ei  weinidogaeth  dan  ddylan- 
wadau  ac  arddeliad  neillduol  tna  diwedd  y 
flwyddyn  bon.  'Y  mae  côf  eto  gan  amryw  am 
ei  bregetb  yn  y  Lôn  Fndr  yn  JUeyn,  ac  am  yr 
effeitbian  grymus  a'i  dilynodd.  Ac  am^^  bono 
a  bregetbodd  mewn  cymanfa  yn  y  Bont  Ucbel, 
gerllaw  Rbutbin,  yn  nyddian  y  Nadolig,  ar 
Gal.  4.  4,  5.  pan  lefarodd  am  Berson  anfeidrol, 
ac  ufudd-dod  gweithredol  a  dyoddefol  y  Pryn- 
wr,  gyd  à'r  fath  cglurdeb,  awdurdod,  ac  eífeith- 
iau  nefolaidd,  ag  a  roddodd  y  gynnuUeidfa 
mewn  syndod  dcflrous  a  diolchus,  ac  mown 
ymdoddiad  sercbiadol  ac  ysbrydol,  na  welwyd 
y  cyffelyb  ond  yn  anfynych.  Rhai  blynydd- 
oedd  ar  ol  byn  y  gwelwyd  cyffelyb  ddylanwad- 
an  tan  ei  bregeth  mewn  Cym&nfa  yn  Aberyg. 
twyth,  lie  bu  effeithiau  gryraus  ar  lawer  o  gan- 
noedd,  os  nid  railoedd,.o'r  gwrandawyr. 

Ond  i  ddychwclyd  atddcchreu  banes  ei  lafur 
teitbiol.  Ni  bu  Mr.  Charles  ddim  yn  hir  yn 
llafurio  yn  mysg  y  Method istiaid,  heb  fod  ci 
ddysgleirdeb  yn  amlwg  fel  pregetbwr  cyh oedd. 
ac  hefyd  fel  blaenor  profiadol  a  defnyddio! 
ijpewn  cyfarfodydd  neu  ymddyddanion  cyfcill- 
gar,  ac  yn  mhob  gorcbwyl  cyipanfaol.  Gyd  a 
byn  yr  oedd  ei  symlrwydd  caruaidd  a  duwiol, 
ei  wresogrwydd  a'i  ymdrechiadau  flfyddlon  yn 
mbob  gwaitb  da,  a'i  ddiwydrwydd  hunan-yra- 
wadol  yn  ei  lafur  oil,  yn  ennill  iddo  le  mawr  yn 
mysg  ei  frodyr  a'i  gyfeillion ;  nid  allai  ei  gy- 
mydogion  a'i  gydnabyddiaetb  lai  na'i  barcbu ; 


Vlll 


JBAKSS  BrWTD  TK  AWBWR. 


i'e,  yt  oedd,  alb  j  mae  ei  elynion  hefyd  yn  dysir 
ion  am  ei  rinweddaa  gwir  Gdationogaidd.  Yn 
mysg  yr  timiyw  ranan  o'i  lafur  ffyddlon  a  llesol, 
efe  a  ddangosodd  yn  fuan  ei  ibd  yn  fawr  ei 
ymdrech  am  chwalu  y  caddng  dadew  o  anwy- 
,bodaeth  oedd  yn  gorchuddio  dealltwriaeth 
tlodion  ein  gwlad.  T  mae  aipryw  o'i  lythyran, 
ac  o'i  yrnddyddanion,  sydd  yn  gofus  gan  am- 
ryw  o  i  gyfeillion,  yn  dystiou  amiwg  o'r  dwys- 
der  a'r  awyddfryd  a  weithiasai  yr  Arglwydd 
yn  ci  enaid,  i'w  düedda  a'i  gymhwyèo  at  y 
rban  hon  o'i  lafar.  Wrth  ddal  sylw  a  holi  yn 
ei  gymydogaeth,  ac  ar  ei  amryw  deitliiaa,  efe 
a  wybu  yn  sicr  fod  rhan  fawr  o  drigolion  Cym- 
ru,  a'r  rhan  fwyaf  o  lawer  o'i  his-raddolion,  heb 
fedru  darllen  y  Beibl  yn  yr  iaith  a  ddeailent: 
ac  yr  oedd  gormod  o  brawf  yn  canlyn  i  wrth- 
brofi  yr  hen  ddywediad  Pabaidd  ^Mai  mam- 
maeth  dawioldeb  yw  anwybodaeth.'  Yn  )le 
hyny  yr  oedd  anwybodaeth  yn  Nghymrn  yn  fam 
ac  yn  famaeth  amlwg  i  annnwioldebmewn  Jlawe 
rhitb,  ie,  dnlliau^rhy  ami  i'w  hadrodd.  Wrth 
edrych  ar  eu  hamryw  flfrwythau  drwg,  yr  oedd 
ysbryd  Mr.  Charles  *wedi  ei  gynhyrfu  ynddo ;' 
ac  er  gweled  pob  moddion  a  defnyddiau  o  fewn 
ei  gyrhaeddiad  yn  fychain  iawn  at  gyâawni  y 
diftyg,  yn  ol  golygiad  rheswm  dynol ;  eto  nid 
ymoUyngodd,  ac  ni  ddigalonodd  efe,  yn  ei  ym- 
drech a'i  lafar  o  gariad.  Efe  a  crfyniodd  gyn- 
northwy  ami  un  o  fonedd  elusengar  Llòegi^ :  a 
bu  yn  llwyddiannns  i  gaol  hyny,  yn  rhoddion 
ac  yn  gynnorthwyon  blynyddol;  cafodd  at 
hyny  betb  cymhorthgan  rai  yn  Nghymru;  ac 
amlwg  yw  ei  fod  hefyd  yn.rhoddwr  haelionas 
yn  ot  ei  alln  ei  hun,  nen  o'r  da  bydol  oedd  gan- 
ddo  trwy  fendith  yr  ArglWydd,  yn  benaf  ar 
ddiwydrwydd  ei  wraig.  Trwy  foddion  ac  ym- 
drechiadau  fel  byn  y  bn  efe  yn  offeryn  arbenig, 
yn  Haw  Duw,  er  lies  mawf  i  Oglerdd  Cymru. 
£fe  a  chwiliodd,  aa  a  gafodd  ddynion  syml, 
awyddus  i'r  gwaith  da,  ac  o  ddoniau  cymedrol. 
i  ddysgu  eraill,  o  leiaf,  i  dda|jlen  Gair  Daw  yn 
yr  iaith  Gymraeg;  a'r  cyfryw  hefyd  ag  a  ym- 
foddlonent  ar  gyflogau  bychain,  yn  ol  bychan- 
der  y  moddion  oedd  ganddo  at  gynal  y  gwaith. 
Yr  oedd  yr  ysgolion  hyn  yn  cael  ea  symutf  gan- 
ddo o  le  i  le,  bob  chwo'  mis,  naw  mis,  neu 
ychydig  fwy,  os  gwelid  achos  yn  galw  am  es- 
tyniad  en  hamser  mewn  pmbell  bentref  neu 
^wmwd.  Ond,  yn  gyftredinol,  yr  oedd  nifer 
go  fnwr  o  blant^  a  rhai  mewn  oed,  yn  dysgu 
darllen  yn  hyny  o  amser. 

Bellach,  wedi  rhoddi  hyn  o  hanes  am  yr  Ys- 
golion Cŷlchynol,  y  rhai  y  bu  Mr.  Charles 
raor  ymdrechgar  i'w  codi  a'u  cynnal,  tros  nifer 
o  flynyddoedd  yn  Ngogledd  Cymru,  er  lies 
mawr  i  amryw  fLloe<)d  o  dlodion,  ac  i'r  rhan 
bono  o',f  wlad  yn  gyffirodinol,  y  mae  yn 
gweddn  i  ni  ddywedyd  rhyWfaint  am  yr  Ysgol- 
ion Sabbothol.  Dechreuwyd  arfer  y  modd- 
ion hyn  at  addyegu  y  tlodion  yn  Nghymru 
oddeutu  y  flwyddyn  1789,  ar  ol  cael  am\  dyst- 
iolaeth  gref  am  y  lies  a'r  buddioldeb  o  honynt 


yn  amryw  fanau  yn  Lloegr :  a  bn  Mr.  Charles 
yn  un  o'r  rhai  cynta^  os  nad  y  cyntaf  o  bawb, 

0  fewn  y  Dywysogaeth,  a  ymdrecbodd,  ac  a 
Iwyddodd,  tu  ag  at  ea  codi  a'u  gosod  mewn 
trefn  yn  lied  ami  a  chyffredijiol.  Yn  y  cyfar- 
fodydd  misd  a  chwarterol  a  gynnelid  gan  y 
Methodistiaid^  He  y  gallai  efe  fod  yn  bresennol, 
anfynych  y  gadawodd  efe  i  un  cyfie  fyned 
heibio  mewn  llawer  o  flynyddoe<td,  heb  daer 
annog  ei  frodyr  oil  i  roi  y  cymhorth  a  aUent  at 
ddwyn  y  gwaith  yn  mlaen.  Ac  ni  chafodd  ci 
ami  gynghorion  tirion  a  gwresog,  a'i  ymdrccb- 
iadau  di^ifol,  ddim  myned  yn  oter.  £fe  a  gaf- 
odd ugeiniau,  cannoedd,  a  miloedd,  yn  gyn- 
northwywr  ewyllysgar,  yn  ol  eu  hamryw  alia- 
oedd  a'u .  doniau  bychain ;  ac  y  mae  lie  i 
obeithio  y  bydd  ffrwyth  daa  helaeth  i'w  weled 
o'r  ymdrechiadau  hyn  mewn  oesoedd  i  ddyfod. 
Hyd  yn  hyn  mae  y  gwaith  yn  myned  yn  mlaen 
ac  ar  g\  nydd  yn  mysg  y  corph  a  nodwyd  ;  ac 
y  mae  hefyd  gryn  nifer,  nid  yn  unig  o  sectwyr 
eraHl,  ond  hefyd  o  Eglwyswyr  mewn  amryw 
fanau,  yn  arfer  ymdrechiadau  ffyddlawn  i'r  un 
dyben. 

Ond  nid  i'r  Cymry  yn  unig  y  llafuriodd  Mr. 
Charles;  bu  tros  rai  blynyddoedd  yn  un  o 
bed  war  Gweinidog  urddedig  yn  Eglwys  Loegr, 
oedd  yn  myned  o  Gymm  i  wcinidogaethu  yn 
Nghapel  Spa-fields,  a  Chapel  arall,  perthynol  i 
Gymdeithas  y  diweddar  Arglwyddes  Hunting- 
ton, yn  nlnas  Llundain ;  (y  Parchedigion 
Mr.  Jones  o  Langan,  Mr.  Griffiths  o  Nef- 
ern,  a  Mr.  Nathaniel  Rowlands  oedd  y  tri  wyr 
eraill)  Ac  yn  y  rhan  hon  o'i  lafnr  ni  adawodd 
yr  Arglwydd  mo  bono  heb  arwyddion  o'i  fendith 
ar  ei  ymdrechiadau.  Mewn  llythyr  a  ysgrifen- 
wyd  gan  y  ddiweddar  Bendefiges  Ann  Erskine 
(yn  Ebrill,  1792)  i'w  daer  wahodd  yn  yr  haf 
canlyn  ol  i  Lundain,  y  mae  hi  ar  ol  adrodd  am 
ddau  a  fuasai  farw  yn  yr  Arglwydd,  yn  hys- 
bysu  mai  trwy  ei  weinidogaeth  ef  y  cawsant  eu 
*galw  trwy  ras;'  ac,  fod  yn  nghynuUeidfa  Spa- 
fields  amryw  eraill  yn  gwirio  fod  yr  Arglwydd 
wedi  bendithio  ei  bregethau  er  ou  deffroad.  cq 
hadeHadaeth,  a'u  cysur. 

Yn  mhen  rhai  blynyddoedd  yH  mhellach,  ar 

01  iddo  weled  Jlwyddiant  mawr  ar  yr  Ysgolion 
Sabbothol  yn  Nghymru,  efe  a  ymdrechodd,  ac 
a  Iwyddodd  mewn  rhyw  radd  o  leiaf,  i'w  codi 
a'n  cynnal  yn  Llundain,  o  fown  cylch  y  cyfun- 
iad  yr  oedd  yn  Hafurio  ynddo.  ,Wedi  hyn,  efe 
a  roddodd  gais  am  ddeffroi  proffeswyr  o  bob 
enw,  yn  y  ddinas  fawr  bono,  at  y  gwaith  o 
addysgu,  nid  plant  tlodion  yn  unig,  ond  pobl 
mewn  oedran  hefyd,  i  fedru  darllen  Gair  Duw 
yn  eu  hiaith  eu  hunain.  Yn  ei  ymdrech  hwn, 
y  mae  He  i  obeithio  ei  fod  wedi  llwyddo,  a'r 
had  a  hauodd  wedi  egino  a  ffrwytho  hefyd.* 

Wedi  i'r  newyddion  am  y  llwyddiant  ar  Ys- 

•  *  Y  mao  nn  Dr.  Pol6  wedi  oyhoeddi,  yn  Saesonaeg,  IlaDcs 
yr  Ysgolion  i  rai  mewn  oed  CAduU  Schools)  ac  jn  v  gwaith 
wedi  addef  mal  y  Parch.  T.  CaASLXS  ywy  gwr  eydd  1  edrych 
amo  fel  «a  ByliJgWKiwr. 


HAineS  BTWTD  TB  AWDWB. 


I  gydymdeithio  àg  ef  fe  bennodwyd  Mr. 
Bogne,  Gweinidog  yr  Annibynwyr  y n  Qosport, 
Mr.  Mills,  gwr  boneddig  crefyddol,  a  Mr. 
Hngh^s,  Gweinidog  i'r  Bedyddwyr  yn  Llun- 
/  daÌQ,  nea  gerll^w  iddi  Cyn  iddynt  gycbwyn, 
yr  oedd  Cyfeisteddwyr  Cymdeitbas  y  ;Beiblau 
wedi  anfoD  i  Dablin  fil  o  JJestaineiitau,!  gael  ea 
taena  a' a  rbana  ganddynt,  fel  y  gwelent  acbos 
a  cbyfle,  yn  mysg  tlodion  y  wlad,  Yr  oeddynt 
befyd  i  ymwabaou,  a  teitbio  bob  yn  ddaa,  yn 
y  Ueoedd  y  byddai  acbos  am  byny.  Hwy  a 
aetbant  allan  o  bortb  Caergybi  yn  yr  bwyr, 
Gorpbenaf  24,  180Y,  tiriaaant  dranoetb  yn 
Dablin ;  a  buont  ar  eu  taitb  trwy  bartbaa  o'r 
Iwerddon,  byd  Awst  20,  yn  agos  i  fis  o  ddydd- 
iau.  '  0 

Fel  ffrwyibb  o'r  ymdaitb  bon  y  mae  i  ni  gyfrif 
y  niferoedd  o  Destamentau  Gwyddelig,  a  gaw- 
sant  eu  hargraffd  at  waaanaetli  tlodion  yr 
Iwerddon,  a'r  bwriad  o  argraffa  y  Beibl  yn  yr 
un  sylwadaa  a  wnaetbant,  (a  Mr.  Charles  yn 
enwedigol)  ar  amlder  y  bob!  sydd  yno  yn  siar- 
ad  yr  iaitb  bono.  Ond  gyda  byny  y  inae  1  ni 
le  i  famu  fod  y  dystiolaetn  a  roddodd  y  pcdwar 
ymdeitbydd  parcbus  hyn  wedi  bod  yn  effeitbiol 
i  gynbyrfa  tosturiaetbaa  ac  ymdrecbiadau  llaw- 
eroedd  yn  Mrydain,  tu  ag  at'geisio  goleuo, 
moesoli,  ac  efengyleiddio  trigolion  ein  cbwaer 
yoys.  Ac, }  n  ganlynol,  beblaw  ymdrecbiadau 
grymus  Cymdeitbas  y  Beiblau  (sydd  yn  taenu 
ei  uawdd  a'i  Cbangbenau  Cynnortbwyol  ar  led 
y  wlad  bono,  gyda  llawer  o  wledydd^eraill)  y 
mae  yn  bresennol  ddwy  Gymdeitbas  arbenig  a 
newyddaidd,  sydd  yn  cydymdrechu  yn  mblaid 
.yr  luddewon  yn  bennodol ;  un  yn  Gymdeitbas 
at  godi  a  meitbrin  Ysgolion  {Hibernian  Socie- 
ty,) a'r  Hall  y  bu  ei  decbreuad  yn  ddiweddar- 
acb,  i  daenu  yr  efengyl  trwy  bregetbiad 

Heblaw  y  rhai  byn,  y  mae  yn  Llundain 
Gymdeitbas  a  eiwir  y  Tract  Society^  sydd  yn 
treulio  cryn  lawer  ,o  arian,  wrtb  gyfranu  llyfraii 
man  ar  destynau  dwys  a  baddiol ;  a  Cbym- 
deitbas  Ysgolion  Sabbotbol  gyda  byny,  sydd 
yn  rboi  man  lyfrau  Ysgol  at  addysgu  plant  a 
tblodioQ  0  bob  oedran,-  Y  mae  y  ddwy  Gym- 
deitbas hyn,  wedi  cyfranu  llawer  o  help  a  cby- 
mbortb  i|ie.^n  ami  bartb  o  Brydain  aV  Iwerdd- 
on :  ac  fel  y  mae  Mr.  Charles  wedi  bod,  yn  ei 
flfyddlondeb  a*i  ddiwydrwydd  gwresog,  yn  gy- 
nortbwywr  haelionus,  ac  yn  annogwr  i  eraill 
roddi  cynortbwy,  i  bob  un  o  booynt,  y  mae  yn 
betb  iVaddef,  mai  trwy  ei  ynidrecb  ef  yn 
beuaf  y  cafwyd,  dros  amryw  flynyddoedd,  lawer 
o  filoèdd  o  Lyfraa  Ysgol,  o  fan  draethiadau 
buddiol,  a  chryn  nifer  o  Destamentau  befyd,  at 
wasanaetb  y  Cymry  tlodion. 

Ond  ^r  ydym  eta  heb  ddyfod  at  yr  ymdrecb' 
a'r  gorcbẅyl  a  fydd  yn  effeitbiqj  tu  bwnt  i 
ddim  arall  i  wneutbur  enw  Mr.  Charles  yn 
nodedig  ac  anwyl  gyd  a'r  rbai  a  garant  enw 
Duwa'i  acbos;  ie,  braidd,  na  feddyliem  byd 
bartbau  pellaf  ac  oesoedd  diweddaf  y  byd.  Y 
mae  eisoes  amryw  ymofynion  yn  nghylçh  syl- 


faeniad  CYMDEITBAS  Y  BEIBLAU  wedi 
dyfod  o  wledydd  pell,  beblaw  o'n  gwlad  di  ein 
bunain,  ac  am  y  gwr  a  luniodd  yn  gyntaf  y 
rbag-fwriad,  am  daenu  Qair  Duto  yn  argraffed- 
ig  ar  led  y  byd,  neu  afu  yn  fwyaf  offerynol  at 
gychwyn  gwaith  mor  dra  mawr  ac  ardderchog, 
Y  gwr  hwnw,  os  neb  rhyw  un  o  ddynolry wy 
neu,  ynte,  yn  yr  acbos  l;wn,  yn  fwy  na  neb  ar- 
ally  ydoedd  Mr.  Charles.  Eto,  ni  bu  efoddim 
yn  yr  ymdrecb  a'r  llafur  o'r  decbreuad,  heb 
rai  cynnortbwywyr  ffyddlawn,  a'r  rhai  hyny  o'r 
diwedd  yn  lluosogi,  fel  y  dengys  yr  hyn  a 
ganlyn.     * 

Y  mae  yn  bysbys  i  lawer  fod  Mr.  Chari.es, 
yn  lied  fuan  ar  ol  iddo  ymuno  à  cborph  y 
Metbodistiaid  Calfinaidd  yn  Ngbymru,  wedi 
daogos  yn  amlwg  fod  ei  feddyliau  yn  ofidos  o 
herwydd  anamlder  y  V^ai.  a  fedrent  ddarUen, 
yn  mysg  y  werin  a'r  tlodion,  ac  befyd  o  her- 
wydd anamlder  Beiblau  yii  mysg  boll  bobl  y 
wlad  yn  gyflfredin.  Yn  ganlynol,  fel  y  gŵyr 
llawer,  wrtb  gofio  ei  ymddyddanion,^ac  fel  y 
mae  i'w  weled"  yn  ei  lytbyrau,  a'r  atebion  idd- 
ynt, yr  oedd  ei  ymdrecb  tros  lawer  o ay nyd dan 
o  blaid  Ysgolion,  ac  befyd  am  gael  niferoedd 
mawrion  o  Feiblau  a  Tbestamentau  Cymreig, 
i'w  gwertbu  a'u  cyfranu  yn  mysg  y  niferoedd 
ami  o  deuiuoedd  apbersonau  oedd  yn  amddi- 
fad  b  honynt.  Y  lie  cyntaf  yr  oedd  yn  natur- 
iol'iddo  droi  ei  wyneb  ato,  gan  obeithio  am 
gymbortb,  a  cbyflenwad  ^  (ít4?|p/y)  cyfatebol  i'r 
angen,  ydpedd  yr  ben  Gymdeitbas  o  Eglwys- 
wyr,  ac  aelodau  yr  Eglwys  Sefydledig,  a  elwir, 
*  Y  Gymdeitbas  cr  Taenu  Gwybodaetb  Grist- 
ionogol'  {The  Soáetyfoì  Fromothig  Christian 
Knowledge.)  Yr  oedd  y  Gymdeitbas  ban  wedi 
ei  flfurfio  a'i  sefydlu  er's  mwy  na  chan'  mlynedd 
yn  ol,  ac  wedi  bod  yn  ymdrecbgar  dros  lawer 
o  flynyddoedd,  i  ddwyn  allan  lawer  argraffîad 
o'r  Y8grytbyrau,.yn  nghyda  llyfrau  da  eraill ; 
ond  er's  cryn  amser  yr  oedd  ei  by wiogrwydd 
wedi  myned  ymaitb.  Eto,  byd  y  flwyddyn 
1804,  bon  Otdd  yr  unig  Gymdeitbas  adna- 
byddus  yn  Mrydain  y  gallesid  dysgwyl  cyn- 
nortbwy  effeithiol  oddiwrthi,  at  gael  Beiblau 
mewn  niferoedd  addas  at  gyflawni  diflPyg  cyff- 
redinwyr  a  thlodion  Cymru,  a  gwledydd  eraill 
sydd  dan  y  llywodraeth  Brydeinaidd. 

V  mae  yn  rby  anbawdd  dangos  ond  rhan 
fecban  o'r  llafur  a'r  ymdrecb  maith  y  bu  Mr. 
Charles  ynddynt  yu  yr  acbos  hwn  :  ond  oddi- 
wrtb  y  liytbyr  sydd  eto  ar  gael,  y  mae  yn  am- 
lwg ei  fod  yn  y  flwyddyn  1791,  a'r  ganlynol, 
OS  nid  cyn  byny,  wedi  ysgrifenu,  a  byny  lawer 
o  weitbiau,  at  wŷr  yr  oedd  efe  yn  gobeitbio  y 
l)yddent  er  cynnorüiwy  i  gael  argraffîad  new- 
jidd  yn  Gymraeg,  at  gyflawni  diffyg  ein  ^wlad. 
Ar  yr  hen  Gymdeitbas  ucbod  yr  tedd  llygaid 
Mr,  Charles  a'i  gyfatcbwyr  ;  ond  ni  Iwyddas- 
ant  y  pryd  hyny.  Eto,  fe  allai  fod  yr  ymgeis- 
Jadau  byn  wedi  eflfeithio  i  ryw  radd  o  leshad, 
a'u  bod,  yn  nghyd  ag  annogiadau  rhai  o'r  Eg- 
,  Jwyswyr    penaf,  wedi  rhoddi    cynhyrfiad  i'r 


Xll 


SANSe  BTWTD  TB  AWDWR. 


I 


y  prydnawn,  buwyd  ar  waith  yn  ystyricd  y 
mater,  ac  yn  ymuno  i  ddechrea  ar  y  gwaith  yn 
ol  y  cynllan  oedd  o'r  blaen  wedi  ei  bárotoi. 
Bydd  y  Penderfyniadau  iV  gweled  yn  amryw 
o'r  papyrau  newyddion  yfory  neu  drenydd. 
Agorwyd  llyfr  tanyfigrifiadau,  ac  adda^yd 
Saith  Grant  o  Bùnnaa  yn  y  fan ;  ac  ni  a  allwn 
n  ddiammeu,  ddysgwyl  helaethiad  mawr  ar 
yn,  pan  wneler  y  gorchwyl  yn  gyffredin  yn 
adnabyddus. 

.' Yr  oedd  y  dififyg  o  Feiblan  yn  Nghymra 
dan  sylwad  enwedigol,  ac  yn  cael  ei  ddwys 
wasgu  ar  y  Cyfarfod  :  a  bydd  hyny,  yr  wyf  yn 
gobcitbio,  yn  un  o'r  petbau  blaenaf  dan  ystyr- 
jaeth  y  Dirprwywyr.  Bu  y  Parcb.  Mr.  Owen 
yn  dra  defnyddiol  iV  acbos,  trwy  areithio,  beb 
ei  idysgwyl,  ar  ol  i'r  cjrfeillion  eraill  fyned 
trwy  en  bamry w  ranau  oedd  yn  osodedig  idd- 
ynt.  Attegodd  y  bwriad  mewn  modd  nertbol, 
rhesymol,  ac  ysgrytbyrol,  gan  ddangos  fod  y 
Gymdeitbas  wedi  ei  gosod  ar  sail  sicr  gair  ac 
addewidion  Dnw, 

*  Fy  anwyl  Frawd,  nis  gallwn  ni  lai  na  chyd- 
lawcnbau,  pau  ystyriom  fed  y  gorcbwyl  hwn 
wedi  cael  ei  ddechreuad  me<vn  ymddyddan  a 
fu  rhyngona  ni  ein  dau  ar  foreugwaith  a  fydd 
iV  gofio  byth,  Oddiwrtb  byny  y*m  tueddwyd, 
yn  y  Cyfarfod  nesaf  gan  aelodau  Gymdeitbas  y 
Traetbodau,  i  grybwyll  am  y  diffyg  ö  Feiblan 
Cymreig ;  ac  yna  yr  enynwyd  y  fflam  sydd  yr 
awr  hoii  wedi  tori  all,  ac  a  lysg  yn  olenach  ol- 
euacb,  yr  wyf  yn  byderu,  hyd  y  dydd  goleuaf 
o  wybodaetb  gyjQfredinol,  y  pryd  na  ddysgwn 
ein  brawi^^  mwyacb,*  gan  ddywedyd,  *Aana- 
byddwcb  yr  Arglwydd,'  am  y  bydd  pawb  yn 
adoabod;  o'r  Ueiaf  byd  y  mwyaf  o  bonynt,  iV 
Arglwydd  y  byddo  y  gogoniant ;  o  herwydd, 
am  danom  ni,  sydd  yn  Swyr  annbeilwng  o'r 
lleiaf  o'i  drugareddau,  ein  dyled  yw  ei  cbyfrif 
ýíi  rbagorfraint  anmbrisiadwy  gael  bod  yn  oJ9f- 
erynol,  mewn  unrhyw  radd,  i  gynnyddu  y  wy- 
bodaetb am  yr  iacbawdwriaeth  yr  ydym  yn 
byderu  ein  bod  yn  gyfraiiogion  o  boni. 

*  Bellacb,  ymunwn  mewn  erfyniadau  am  i'r 
Çarcg  sydd  megys  '  wedi  ei  tbori  o'r  mynydd 
nid  â  UaWj'a'r  un  a  welsora  heddyw  yn  myned 
yn  fryn,  gyndyddu  byd  onid  elo  yn  fynydd, 
ac  yn  bwrw  i  lawr  gestyll  pecbod  a  Satan,  o'r 
dwyrain  i'r  gorllewin^  ac  o  begwn  i  begwn  ;  ac 
felly,  er  na  byddwn  ni  byw  i  weled  y  dydd 
dysglaer,  y  caflfom  gydlawenycbu  am  i  ni  gael 
gosod  y  maen  cyntaf  i  adeilad  a  fydd  yn  bar- 
baus,  fel  yr  ydym  yn  gobeitbio,  ac  yn  Uawen- 
jàá  i'r  boll  ddaear.  Gan  ddeisyf  eicb  gwedd- 
lau  cbwi,  a'n  brodyr  Cymreig,  am  Iwyddiant  y 
gwaitb. 

Wyf  yr  eiddoch,  yn  ngwasanaetb  Jrr  efengyl, 
Joseph  Tarn.' 

Bellacb,  wedi  rboibyn  o  banes  anmberffaitb 
am  ymdrecb  Mr.  Charles,  a'r  Haw  fu  ganddo^ 
tan  Iwydd,  trwy  fenditb,  yn  sylfaeniad  cyntaf 
y  Gymdeitbas  nchod,  ni  wnawn  on3  erybwyll, 


yn  fyr,  am  orcbwyliob  ac  amgylcbiâdau  eraill 
ei  fywyd, 

Yr  oedd  yr  Arglwydd  wedi  cynnyigaetbn 
Mr.  Charles,  à  chryn  radd  o  rym  ac  iechyd 
corpborol;  ac,  yn  ganlynol,  yr  oedd  yn  arfer 
teithio,  ar  waitb  yr  Arglwydd,  trwy  bob  math 
o  dywydd,  a  cban  gyd-ädwyn  yn  siriol  à  Hetty 
a  cbynnaliaeth  dlawd  pan  y  dygwyddai  felly 
ar  ei  ffordd.  Ond  yn  fuan  ar  ol  dechren  y 
ganaf  oer  1799,  wrth  deitbio  ar  noswaith  oer- 
lem  tros  fynydd  Migneint,  ar  ei  ddychweliad  o 
Sir  Gkiemarfon,  ymaâodd  oerfel  dwys  yn  mawd 
ei  law  aswy :  yr  hyn  a  barodd  iddo  ofid  maith 
a  gofidns.  Ar  ol  gwnentbar  prawf  o  amryw 
foddion,  a  medr  amryw  feddygon,  ac  jn  olaf, 
an  enwog  yn  Ngbaerlleon,  bu  raid  iddo  yn  y 
diwedd  ddychwelyd  adref  a  goddef  ei  tbori, 
neu  yn  hytracb  ei  cbodi  ymaitb.  Ba  y  tro 
bwn  yn  acblysor  o  brawf  dwys  a  maith  iddo 
ef,  a'i  deuln,  a'r  eglwysi  oil  oedd  mewn  cyfan- 
deb  àg  ef.  Yr  oedd  gweddian  ami  yn  ei  ach- 
os,  ac  am  estyniad  ei  oes,  a  pbarhad  ei  ddei- 
nyddioldeb,  os  gwelai  yr  Arglwydd  byny  yn 
dda,  er  mwyn  gogoniant  ei  enw  a  dyrchaíìad 
ei  acbos.  Gwrandawyd  yr  erfyniadau  ami  a 
thaer ;  ac  estynwyd  ei  oes  yn  agos  i  bymtheng 
mlynedd  yn  mbeilacb  ;  yn  y  rhai  y  cafodd 
nerth  a  Uwydd  i  gyilawni  amryw  orchwyLion 
penaf  ei  fywyd. 

Rhai  blynyddoed  ar  ol  byn  y  bu  iddo  ddech- 
reu  ar  y  Llyfr  tra  gwerth&wr  bwn,  a  fydd  er 
budd  mawr  i  Gymru,  sef  y  Gbiriadur  Yso- 
kythtrol;  hefyd  yr  ail  Lyfr  o'r  Drysorfa  Ys- 
brydol ;  ei  Amddiffyniad  o'r  Methodist  Cym- 
reig {VindkawnJ^f  the  Welsh  Methodists;)  a 
Uawer  o  lyfran  man  er  addysg  i'r  rhai  ieuainc, 
(fee.  Gyda  hyn,  a'i  ymdrech  yr  adroddwyd 
peth  am  dano,  ac  y  bu  sefydliad  Cymdeithaa  y 
öeiblau  yn  ganlyniad  iddo,  efe  a  fu  mewn  Uaf- 
ur  mawr  a  mail£,  yn  mlynyddoedd  olaf  ei  fy  w- 
jd,  yn  cyd-gymhacu  llawer  argraffiad  o'r  BeibI, 
i'r  dyben  o  fod  er  cynnorthwy  i'r  Gymdeitha» 
nchod  i  gtüfe^rgraffîad  neu  ar^ffiadau  newydd 
yn  fwy  cywrain  a  chywir.  in  y  llafur  hwn 
bu  yn  codi  yn  foreuol,  ac  yn  chwilio  yn  ddyfal 
gyda  chynnorthwy  rhai  eraill  hefyd,  tros  amser 
neu  amserau  maith.  Wrth  barotoi  copi  at  yr 
argraffiad  ystrydeb  (stereotype)  i  Goleg  Caer- 
grawnt,  yn  y  flwyddyn  1804,  bu  yn  ddyial  yn 
chwilio  pob  €tdnody  a'r  attaliadau  oil,  gan  gym- 
haru  wyth  o  argraOiadau  Cymreig  k  thri  a 
gyfrifid  yn  mysg  y  rhai  goreu  yn  Saesoneg,  tu 
ag  at  gael  argraffiad  cywir.  Ac  yn  ei  ilynydd- 
oedd  olaf^  1813  ac  1814,  pan  oedd  eu  har^raff- 
iad  wythplyg  (gan  argraffwyr  y  brenin)  yn 
myned  yn  mlaen,  yr  oedd  ef  ar  waith  yn  ddyf- 
al yn  adolygu  copi  iddynt  o'r  argraffiad  olaf  a 
fuasai  yn  Rhydychain.  £i  ddymuniad  cryf  a 
hiraethlon  oedd  ain  ei  gael  yn  gywrain,  digoll, 
er  budd  i'w  gydwladwyr;  ac  yn  gyfatebol  yr- 
oedd  el  lafur  a'i  fawr  ymdrech,  beb  gcisio  na 
chael  un  wobr  gan  neb  o  ddynolryw. 

Yn  y  gwanwyn,  nea  ddechreu  yr  haf,  1802, 


Bunv  Y& 


xin 


bu  Mi,  Cbakuu  yn  gneinydda  tn»  amryw 

vythnosan  yn  Kgfaaeriboii,  a  lidoedd  o'i  hm- 

gjlch,  o  feiTA  cylch  j  cyiuniad  a  iaaaai  yn  ddi- 

weddsr  tan  oly^^ad  y  Parch.  Phillip  Oliver. 

Yr  oedd  vedi  bod  yno  amryw  neitbiaa  o'r 

*  blarai ;  ond  y  pryd  hyn  yr  oedd  goùl  y  cyn- 

niiUeîd&oedd  hyny  wedi  diag^n  avoo  mewB 

modd  arbemg,  gan  fod  Mr.  Cuiver  wedi  marw 

^n  y  ftwyddyn  .1800,  ac  yn  el  lylhyr  cynyn 

wedi  «  beaodi  ef  yn  warchodwr  ar  leoedd  addp 

oliad,  ae  ar  diefiaiad  yr  achos  yoo.     Yn  y  rha^ 

honyiel  Thsoaa  eraUl  o'i  waith  troa  ei  Ar- 

ghrjddyba  ei  ddy&lwch  a'i  fffddlondeb  yn 

aznlvg  yn  nodedi^y  er  na  ddiangodd  cfe  ddim 

hdb  «rtíiwynebiad  ac  enllibiad  gan  ambell  nn 

o  ysbiyd  rby  hnnaaol  a  llysredig.     Un  o'r 

petiiasi  '  bychain  iawn'  oedd  hyn  ganddo  ef 

yn  y  gdwg  ar  y  'gwaith  mawr'  yr  oedd  efe 

amo. 

Yn  hanes  byiryd  Mr.  Chaklbs  y  mae  hyn 

hefyd  yn  goffn  peth  adioddiad  am  dano.     O'r 

amaa  yr  ymiuiodd  efe  A'r  Methodiatiaid  Cal- 

finaidd  yn  Nghymm,  a  chyn  y  flwyddyn  1800", 

>r  oedd  en  cymdeithaaan  wedi  anühan,  a  nifer 

yr  eglwysvyr  yn  y  oyfandeb  wedi  myned  yn 

rhy  tychan  i  ateb  i'r  galwad  oedd  am  danynt  i 

weinyddu  Swper  yr  Arglwydd.    Mewn  amryw 

leoedd  yr  oedd  hefyd  gryn  nifier  o'r  aelodan  yn 

chwenych  cael  bedydd  i'w  babanod  gan  weini- 

dogioB  y  eglwyswyr  ncn  eraill  mewn  cyfondeb 

â'n  corph  en  hnnain*    O  herwydd  y  pethan 

hyn,  a'r  amlhad  o  honynt,  darfa  i  gryn  nifer  o 

bregethwyr,  bennriaid,  ac  aelodan  endll,  ddat- 

gan  en  dymnniadaa  am  i  ryw  rai  o'r  prOgeth- 

wyr,  oedd  beb  nrddan  eglwysig,  gaei  en  neiU- 

duo  i'r  gwaith  gweinidogawl  hwn,  ac  i  fod  yn 

gynnor&wyol  i'r  eglwyswyr  lie  gellid  eu  cael. 

Ar  J  cyntaf  hid  oedd  y^bwriad  ^'r  ymgais  yn 

foddlonawl  iddo  ef  ac  eraiU.     Efe  a^arhaodd 

i V  wTthwirpebu  dros  amryw  flynyddoedd,  ond 

mewn  modd  tirion,  a  cfaan  addef  y  gall  hyny 

fod  y  n  rheidiol,  trwy  ychwane^ad  yr  angen  ac 

addfedrwydd  amser.     Yn  Nghy#im&  y  Bala, 

a  in  y  flwyddyn  1810,  efe  a  woaeth  ddatganiad 

cyhoedd,  yn  mysg  y  pregethwyr  a'r  hennriaid, 

o'i  foddlonrwydd  i'w  oais  a'r  bwriad ;  ac,  er 

cysur  a  llawenydd  iV  rhai  oedd  yno  yn  breeen- 

nol,  ac  i'r  corph  yn  gyffredinoi,  efe  a  addaw- 

odd  fod  yn  barotowr  y  rheoian  cytanedig  ar- 

nynt,  i  gael  en  harfer  ar  yr  achoe  hwn.     Yn 

ganlynol  i  hyn,  yr  oedd  erbyn  y  Gymanfa  nes* 

af  (1811)  wyth  o  bregethwyr  cymeradwyr  gan 

yr  eglwysi, '  trwy  brawi  ^ros  amryw  flynydd^ 

yddoedd,   wedi   cael  en  penodi  a'n  galw  i'r 

gwaith;  a  hwy  a  gawsant  yno  en  neiildno 

mewn  modd  tra  difirifol. 

Bellachj  y  mae  yn  rhaid  tynn  at  ddiweddiad 
lutoes  ei  fywyd  pwysfawr  a  llafams.  Y  mae 
jn  debjgoJ,  oddiwrth  ei  eirian  ef  ei  hnn  wrth 
an  ig  oedd  jn  ago»  ato  yn  ei  ddyddian  olaf, 
fed  7  dáamwaÌB  ganlynol  wedi  effeithio  er  ni- 
vedi^weorph  oddentutair  blynedd  cyn  amser 
fj^olMth.      Wrth  deithio  (ar  ei  ben  ei  hnn 


yagatfydd)  yn  rhyw  baith  yn  Sir  DraUdwyn  ; 
w^i  dyfod  at  lidiart  nen  glwyden,  efe  a  ymeg- 
niodd  yn  ormodol  wrth  ei  hagoryd;  a chafodd 
yn  lied  loan,  ibroi  eflbithiaii  poenns  oddiwrth 
y  tro.  Wrth  detmlo  poen  yn,  nen  oddenta  y 
bledien,  yr  oedd  yn  meddwf  weithian  fod  naws^ 
ffndan,  xien  gar^y  yû  peri  ei  ddolur ;  ond  nid 
felly  yr  oedd.  Cynnyddn  wnaeth  ei  been  a'i 
afiacdwd.  Yn  y  flaryddyn  18ia,  yr  oedd  Ua- 
wer  o  i  «gyleillion  yn  dal  syiw,  gyda  gofid,  lod 
ei  wedd  wedi  salwiiio,  a'i  lais  wedi  gwanhan; 
er  hyny  yr  oedd  efe  yn  paifaau  i  deithio  a  Uaf- 
nrio  yn  affos  fel  o't  blaen.  Yn  iris  Mehefin  efe 
a  deitfakdd  yn  Uedfraa  tan  bregethn,  á  gor- 
phwyao  ond  yohydig,  o'r  Bala  hyd  Gaerbybi 
yn  Mon,  lie  yr  oedd  Cymanfa  yn  eael  ei  ohyn- 
nal ;  ac  aeth  oddi  yno  gyda  faiys  (a  chan  breg- 
ethn mewn  rhai  maaas)  hyd  draf  Llanidloes, 
yn  Sir  Drefiddwyn,  lie  yr  oedd  cyfsrfod  wedi 
oael  ei  gyhoeddi  at  ffoxfioOymdeithas  Beiblao, 
nen  gyniMirthwyo  y  Fam  Gjinddthas.  Yroedd 
ei  aiwyddiryd  ayml  a  ffwrasog  yneig^heUi 
ymdiedtn  yn  y  moddliwn,  nwchlaw  ei  alln,  er 
mwyn  oynnorthwyo  a  rhwyddban  pob  rhaii  o 
waith  yr  Arglwydd.  Ond  fl;an  gynnydd  ei 
boon  a'i  lesgedd  ni  ba  ei  deithian  ond  byripn, 
ei  breseihan  ond  anarat,  mewn  cymhariaetb,  ò 
hyny  hyd  ddiwedd  ei  oes. 

Yn  y  gwanwyn,  a  dachren  yr  háf,  1814,  yr 
oedd  irfe,  er  ei  lesgedd  ei  hnn  a  gwaeledd  ei 
anwyl  wraig,  yn  gaHa  teithio  a  llafnrio  yn 
ngwaitíì  y  weinidogaethỳ  ond  nid  fel  y  bnasaL 
Yn  mis  Awst  aeth  efe  a  Mrs.  Gharies  i  Aber* 
maw,  er  prawf  a  wnai  awel  y  mot  les&d  iddynt 
yn  en  gwendid  a'n  nych.  Ar  ol  bod  yno  yn 
agos  i  bythefiios,  hwy  aaethaiA  at  en  perthyn- 
asan  a'n  oyfeillion  yn  Machynlleth.  Yno  y 
pregethodd  ddwy  waith  ar  y  dydd  Sabboth, 
Medi  4,  a'r  ihai  hyn  oeddynt  ei  bregethan  olaf. 
Yn  y  boreu,  ei  destan  oedd  yn  Lnc  15.  *I.  a'r 
bregeth  brydnawnol  oedd  oddiwrth  1  Cor.  16. 
22. 

Yn  yr  wythnos  ganlynol  yr  oedd  yn  teindo 
ei  hnn  yn  gwaethygn,  ac  yn  hiraethn  am 
ddychwelyd  yn  ol  i'r  Bala ;  a  thrwy  anhaws- 
dra  mawr  efe  a  gyrhaeddodd  yno  brydnawn 
Sadwm,  y  lOfed  dydd  o  Fedi,  mewn  gwendid 
oedd  yn  amlwff,  ac  yn  ofidns  i'w  berthynasan 
a'i  gyfeillion  ei  weled  ynddo.  Wrth  nn  oedd 
jm  ei  helpio  i'w  dŷ,  ac  i'w  ystafell,  efe  a  ddy- 
wedodd,  ^  Yr  wyt  yn  teimlo  fy  hun  yn  dra  di- 
olchgar  i'r  Arglwydd  am  iddo  fy  ngallnogi  i 
ddyfod  adref  nnwaith  eto :'  ac  yn  fdan  efe  a 
ychwaaegodd,  *  Bellach  nid  oes  genyf  ddim  i'w 
wnenliiar  ond  marw.'  Yn  y  dyddian  canlyn- 
ol,  efe  a  adroddodd  amryw  waith  y  geiriau 
hyny  yn  2  Bren.  13.  14.  fel  rhai  o&ìá  yn 
gwneyd  argraff  dwys  ar  ei  feddwl :  'Ac  yr 
oedd  Elusens  yn  glaf  o'r  clefjrd  y  ba  efe  farw  o 
bono;'  yua  efe  a  ychwane^  ^Nid  wyf  fi  yn 
gwybod  pa  beth  y w  bwnad  yr  Aiglwydd  i 
wnenthnr  à  mi;  ond  yn  ei  law  ef  yr  wy^  a 
gwnaed  á  mi  fel  y  byddo  da  yn  ei  olwg — ^yr 


XIV 


aàNBS  BTWTD  T&  AWBWB. 


vryí  Tredi  rhoddi  fy  han  jddo  filoedd  o  weìth- 

Yn  ei  ddyddiau  ola^  gwelodd  yr  Arglwydd 
yii  dda  ei  brofi  trwy  amryw  gystiiddia  tenia- 
aidd,  heblaw  ei  afiecbyd  ei  hun  a'i  anwyl  bríod. 

*  Oddeutu  pythefnos  cyn  ei  farwolaeth,  tarawyd 
eu  morwyn  à  Uucheden  boeth  a  aeth  a'i  byw- 
yd  yn  mhen  wyth  niwrnod.  Yr  oedd  hi  yn 
weinidog  flÿddlon,  hoff  a  chymeradwy  iawn  gan 
ei  meistr  a^  meÌ3tres,  ac  wedi  bod  am  wyth 
mlynedd  yn  ei  gwasanaeth.  Gyda  hyn  yr 
oedd  ea  mab  hynaf  tan  ddolnr  tra  dwys,  a'i 
fywyd  mewn  enbydrwydd  mawr.  Tan  y  dyg- 
wyddiadau  hyn  i  gyd',  yr  oedd  yn  rhaid  i'w 
ofidian  fod  yn  ddwys'/  ond  fel  hyn  yr  oedd  ei 
lais  ymostyngol,  *  Y  mae  gan  yr  Arglwydd  ei 
wialcn  yn  y  tculu ;  ond  y  mae  hi  yn  Haw  tad 
tyner.'  Wrth  gyfaUl  oedd  wedi  gaiw  i  edrych 
am  danOy  dy wedodd,  ^  Ghwi  a  welwch  ein  bod 
ni  yn  y  ffwrn ;  ond  wedi  i  ni  ddyoddef  ychyd- 
ig,  cawn  ein  dwyn  allan  wedi  ein  pnro.'  Ac 
wrth  gyfi^ll  arall  dywedodd  ami  waith  yn  de* 
byg'  i  hyn :  Pechadnr  gwael  ydwyf — dim  oad 
pechadur  gwael  ac  annheilwng.    Mi  a  wn  nad 

'  oes  modd  i  mi  gael  fy  achub  heb  faddenant ; 
;ond  y  mae  maddenant  gyda  Dnw.'  Pap  fyn- 
egwyd  iddo  fod  ei  fab  yi}  dechra  gwblhan, 
torodd  allan  mewn  diolchgarwch,  'Da  iawn 
yw  yr  Arglwydd — ^y  mae  ei  droffaredd  ef  yn 
parhan  yn  dragywydd;' — gan  aitadrodd  am- 

*  ry w  weithiau,  *  oblegid  ei  drugaredd  ef  sydd 
yn  parhan  yn  dragywydd.'  Yna  gofynodd  i 
un  fynediV  lyfr-gell  i  gyrchu  oddiyno  lyfr  y 
Salman  JHebraeg.  Weai  troi  at  y  Salm  136, 
yr  oedd  fel  un  yn  tjrnu  cysnr  cryf  oddiwrth  y 
gair  ^Of7  (eJu^)  a  gyfieithir  trugareddy  gan 
ddal  sylw  ei  fod  yn  air  o  gynnwyaiad  helaeth 
a  chysnrlawn. 

Boreu  dydd  Llun,  y  3ydd  o  Hydrefi  wrth 
deimlo  ei  nan  beth  yn  well,  efe  a  aeth  i  rodio 
i'r  ardd;  ac  oddiwrth  hyn  yr  oedd  gobaith  ei 
gvfeillion  yn  cryfhan  am  ei  wellhad.  Ond  byr 
fa  y  parhad  o  bono ;  cany  a  gwaethygodd  yn  y 
prydoawn,  a  threnliodd  y  nos  mewn  llawer  o 
boen.  Ond  er  fod  ei  boenaa  corphorol  yn 
Uym,  yr  oedd  ei  feddwl  yn  dawel,  ac  yn  cael 
ei  gynnal  ganddyddanwch  yr  ysgrythyran.  Yn 
myag  ymadroddion  eraill  y  no8  bono  dywed- 
odd, *  Mi  wn  i  bwy  y  credais,  a'i  fod  ef  yn  abl 
i  gadw  yr  hyn  a  roddûs  ato  erbyn  y  dydd 
,hwnw.'  Dywedodd  hefyd  wrth  gyfaill,  *Fod 
poenan  ei  gorph  wedi  bod  yn  drymion;  ond 
(eb  efe)  pan  feddyliwyt  am  fy  mhechadaras- 
rwydd,  nid  y w  yr  hyn  yr  wyf  y n  ei  ddyoddef 


ond  megya  dim.'  Pan  soniodd  cy&ill  am  y 
goUed  a  gai  yr  eglwys,  a'r  wUd  oil!,  yn  ei  ym- 
adawiad,  atebodd,  ^Byddwoh  dawel  yn  yr  Ar- 
glwydd, y  mae  efe  yn  abl  i  godi  cannoedd  o 
weision  mwy  fiyddlon,  a  mwy  llwyddiannus 
nag  a  fam  i  erioed/  Oddeatn  canol  dydd 
Mawrth,  yr  oedd  ar  ei  draed,  ond  yn  bar  wan ; 
eto  yr  oedd  yr  hyn  a  ddywedai  yn  arwyddo  un 
â'i  feddwl  wedi  ei  gymhwyso  i  fwynhan  cyfeil!- 
ach  angelica,  ac  ysbrydoedd  y  cyfiawn  j  rhai 

tberffeithiwyd.  Wrth  geisio  rhodio  ar.  draws 
ystafell,  dywedodd,  *•  Pallodd  fy  nshnswd 
a'm  calon ;  ond  nerth  fy  nghlon^  a'm  rnan  y  w 
Duw  yn  dragywydd.'  Ar  amryw  drocau  y 
dywedodd  gyda  dwys  ddifrifwch,  *  Yr  awr  hon, 
Arglwydd  y  goUyngi  jdy  was  mewn  tangnef- 
edd,  yn  6\  ay  fir;  cany  a  fy  Uygaid  a  welsant 
dy  iechydwriaeth/  Wrth  fyned  i  orwedd  y 
noson  bono,  dywedodd,  '  x  byddai  yn  dda 
ganddo  gael  noawaith  heb  boon;'  a'r  Arglwydd 
a  ganiataodd  ei  ddymaniad,  er  na  chafodd  ond 
ychydiff  iawn  o  gwag/  Oddentu  pomp  o'r 
gloch  boreu  dranoeth  cwynodd  ei  fod  yn  oer- 
llyd,  a  daeth  crynfa  amo  a  barhaodd  yn  agos  î 
awr,  Wedi  hyny  ba  am  yapaid  yu  esmwyth, 
heb  ddywedyd  gair.  Yna  daeth  cyfaill  at  ochr 
ei  wely  a  dywedodd,  *  Wei  Mr.  Cbarlxb;  y  mae 
dydd  trailed  wedi  dyfod.'  I  hyn  fe  atebodd 
yn  faan,  'Y  mae  noddfa!'  A  dyma  oedd  y 
geiriau  olaf  a  ddywedodd ;  a'i  ysbryd  a  ehed- 
odd  ymaith  oddentu  deg  o'r  gloch  boreu  dycld 
Mercher,  Hydref  5, 1814,  pan  oedd  chwe  di- 
wrnod  yn  fyr  o  fod  yn  69  mlwydd  oed. 

Y  prydnawn  dydd  Gwener  canlynol  ymgyn- 
nullodd  cynnuUeidfa  Inosog  o  bob  graddau  o'r 
Bala  aM  hamgylchoedd,  a  rhai  hefyd  o  bell,  i 
ddangos  yr  arwydd  olaf  o  barch  i'r  gẅas  íîydd- 
lon  hwn  i  Grist.  Cyn  cychwyn  i'r  eglwys, 
pregetho4d  y  diweddar  Barch.  Thomas  Jones, 
o  Ddinbych,  ar  yr  heol,  mewn  modd  dwys  a 
difrifol,  oddiwrth  Heb.  11.  4.  Wrth  son  am 
ffirwythau  jQfydd  y  gwas  fiyddlon  hwn  i'r  Ar- 
glwydd, yr^iedd  yn  rhy  anhawdd  i'r  Uefarwr, 
a  llawer  o'r  gwrandawyr,  i  atal  oddiwrth  ddag- 
rau.  Canwyd  hymnau  priodol  ar  hyd  y  ffordd 
i  eglwys  Llanycil.  Ac  mor  luosog  oedd  y 
dyrfa,  fel  y  gorfa  i  ran  fawr  o  honi  sefyll  yn  y 
fynwent  tra  darllenid  gwasanaeth  y  claddedig- 
aeth  yn  yr  eglwys,  ar  ol  gorph  en  pa  un  y  can- 
wyd anthem  wedi  ei  chymeryd  o  Salm  S9, 
Ar  ol  canu  pennill  eilwaith  wrth  y  bedd,  gad- 
awyd  ei  gorph  yn  ei  dawel  orphwysfa  hyd  oni 
ddadebra  wrth  sain  udgom  yr  archangel. 


GEIRIADUR  YSGRYTHYROL. 


AAR 

A.  Y  lytbyren  ^'ntafyn  mhob  iaith  adna- 
bjddns  yn  y  byd,  oiid  yr  Erhiopaccj;  ao  yn 
hono,  medd  Lndolfus,  y  drydcdd  ar  ddeg  yw. 
A,  cysylltiad,  arferedig  o  ilacn  geiriau  yn  de- 
chpeu  â  chydseiniad^  fel  y  rbagtìaena  ac  ciriau 
jn  dechreu  â  llefarj'dd  ;  inegys,  a  fum,  ac  ein, 

ac  yr,  ac  ei,  &c. llefyd,  rhagddod,  yn  yr  un 

ain-j:ylcliiad,  fel  mac  ag  yn  rhagflaenii  geiriau 
Til  dechreu  à  llefarydd,  ac  yâ  arwyddo  pydag, 
Hofyd,  rha^enw,  yn  sltvi y ado pwy,  be tJf,yr  hi/n. 
Hefyd,  GToraJr,  ac  a  arwydda  cyhi/d,  tra ;  mcgys, 
a*r  dynion  yn  cysgn,  sef,  tra  yr  ocddent  yn 
eys^. 

AAROX,    *l"\njA    l^c^^^h  ttchdwrj  ncu  aih- 
TCAç^  oddiwrtlv  y^  iieu  ^  *i]  mab  Amram,  niab 
Cobatb,   mrtb  Leti ;   brawd  Moses  a  Miriam ; 
îaitli  mlynedd  iau  na'i  chwaer,  a  tbair  blwydd 
h\'\\  Tia  Moses.  Exod.  ii.  2  ;  a  vii.  7.  Num.  xxvi. 
50-  Ganwyd  cf  a.m.  2430,  yn  nghylcb  blwyddyn 
cyn  i  Pharaoh   roddi  gorchymyn  i  ladd  plant 
jrwirywaidd  yr  llebreaid.     Aaron  a  briododd 
Eiiseba,    neu    Eliscbatb,   merch   Aminadab,  a 
chwaer  Nahason,  o  Iwyth  Judah,  un  o'r  hynaf- 
iaid  yn  llinach  Crist.     Trwy  y  briodas  bon  y 
cysylltwyd  y  tculuocdd  offeiriadol  á'r  brenlnol, 
yn  rhagddangosiadol  o  Grist,  yx  bwn,  ei  bunan, 
o  ran  ei  swyddau,  sydd  yn  offeiriad  ac  yn  frcnin. 
Bu  iddo  bedwar  o  feibion  o'i  wrnig  Eliscba,  ecf 
Kadab  ac  Abihu,  Elcazar  ac  Itbamar.     Exod. 
vi.  20,  23.    Pa  fath  oedd  ei  scfyllfa  a'i  amgylcb- 
iadan  yn  ei  ieuenctyd  nid  yw  auihvg — nid  oes 
banes   am    dano  nes  i'r  Arghvydd  ymddangos 
iddo  Tw  anfon  î  gyfarfod  Moses  yn  yr  anialwcb. 
ILxod.  iv.  27.     Tebygol  iddo  gael  dygiad  i  fyny 
niaiiteisiol  o  ran  dysg;  bwyracb,  trwy  ei  frawd 
2iloáes,  fel  oiferyn ;  a'i  fod  wedi  ei  gynnysgaetbu 
a.  doniau  addas  i  dderbyn  dysg,  ac  i  gynuyddu 
mewn  gwybodaetb.  Oblegid  hyn,  geliir  raedd- 
wl,  y  mac  yn  cael  ei  vXvfyZAaron,  y  Lefiad — fel 
pe  buasai  yn  wr  o  ragoriaeth  ac  enwogrwydd 
yn  mhlith  Liliogaetb  Lefi.    Exod  iv.  14.    Tyst- 
iolaetha  yr  Arglwydd  am  ei  ragoriaetb  o  ran 
dawn  yinadrodd,"Mi  a  wn  y  medr  cfelefaru  yn 
íH'oyw?'     "^Ti  ^ÌT  yT^  llefarì^  efe  a  lefara. 
iüioddwyd    iddo   y   ddawn  o  ymadroddi  yn 
byawdl.     Tmddangosodd  yr  Arglwydd  iddo, 
ac  iV  frawd  Moses,  yn  nghylcb  yr  un  amscr;  ac 
cr  annogaeth  iV  ddau,  anfonodd  Duw  ef  i  gyf- 
arfod iioses  (Exod.  iv.  27.)  ac  a'i  gosododd  i 
M  yn  enau   i'w-  frawd,  i  lefam  wrtb  Pbaraob 
aV  llebreaid  am  fwriad  graslawn  Duw  i  wared  a 


AAR 

yr  llebreaid  allan  o  gaetbiwed  yr  Aipbt ;  ac  a 
luont  ill  dan  yn  ofFeryiioI  yn  Haw  yr  Arglwydd 
i  gyflawni  y  gorcbwyl  niawr  bwnw  tu  ag  at  ei 
bobl.  Mae  banes  Aaron  yn  gymysgedig  & 
banes  yr  Israeliaid  yn  eu  taitb  ryfcdd  trwy  yr 
anialwcb  mawr  o'r  Aipbt  i  Ganaan. 

Pan  oedd  yr  llebreaid  newydd  gael  eu 
gwaredu  oV  Aipbt,  ac  yu  yiuladd  ag  Amalec 
yn  Repbidim,  Aaron  a  Ilur  a  aetliantgyda  Mo- 
ses i  ben  bryn,  i  gynnal  ei  freicbiau  i  fyny,  tra 
yr  oedd  efo  yn  annog  y  bobl,  ac  yn  gweddio 
am  y  fuddugoliaetb,  nes  y  gorcbfygasant  eu 
gelynion.  Exod.  xvii.  10,  13. — Wrtb  Sinai, 
efo  a'i  ddau  fab  bynaf,y n  ngbydà  deg  a  tbriugain 
o  benuriaid  Israel,  a  aetbant  gyda  Moses  ran 
o'r  ffordd  i  ben  y  mynydd ;  He  y  gwelsant 
betbau  rbyfödd,  pan  lefarodd  Duw  wrtb  Moses. 
Pen.  xxiv.  1,  2,  9,  11.  Yn  fiian  wedi  byny  y 
dewiswyd  Aaron  a'i  biliogaetli  i  wasanaetbu  y 
swydd  offeiriadol  yn  niysg  yr  luddewon,  byd 
ddyfodiad  a  marwolaetb  y  Messiah  addawedig. 
Pen.  xxix.,  XXX.  Erbyn  bod  yr  anrbydedd 
neillduol  wedi  ei  roddi  iddo,  er  dangos  ei  fod 
yn  analluog  ac  annigonol  i  ddwyn  eraill  i  ffafr 
Duw,  efe  ei  bunan  a  gwympodd  i  becbod 
crcbyll.  Yr  llebreaid  a'i  bannogasant  i 
wneuihur  iddynt  dduwiau  i'w  blacnori  yn  He 
Moses,  yr  bwn  oedd  eto  yn  y  mynydd.  Gorcby- 
mynodd  Aaron  iddynt  ddwyn  clust-dlysau  eu 
gwragedd  a'u  plant  ato ;  y  rbai  a  ddaetbant, 
tebygol,  yn  rbwyddacb  nag  y  dysgwyliodd ; 
cymerodd  y  rbai  byn  o'u  Haw,  ac  a'u  lluniodd 
yn  Ho  tawdd,  er  dynwared  ỳcb  yr  Aipbt,  yr 
iiwn,  fe  allai,  fod  gormod  o'r  llebreaid  yn  ei 
fawrbau  gynt  yn  y  wlad  4iono.  Cyboeddodd 
ẃyl  iddo,  a'r  bobl  a  ddy wedasant,  "  Dyma  dy 
dduwiau  di,  Israel,  y  Ýbai  a'th  ddygasant  i  fyny 
o  wlad  yr  Aipbt."  Daetb  Moses  ac  a'i  cerydd- 
odd  yn  Hym  am  ei  ddelwaddoliaetb  ;  yntau  a 
geisiodd  ymesgusodi,  gan  fwrw  y  bai  ar  ddryg- 
ioni  y  bob! ;  ac  iddo  fwrw  yr  aur  yn  tan  a'r  aur 
ddyfod  aHan  yn  llo.     Pen.  xxxii. 

Digiodd  yr  Arglwydd  wrtb  Aaron  yn  fawr,  o 
acbos  y  llo  aur,  i'w  ddyfetba;  ond  Moses  a 
weddiodd  drosto  y  waitb  bono,  a'r  Arglwydd 
a'i  barbedodd.  Deut.  ix.  20.  Os  oedd  ym- 
d dygiad  y  bobl  yn  rliyfedd  yn  yr  acbos  bwn, 
yr  oedd  ymddygiad  Aaron,"Sant  yr  Arglwydd," 
yn  fvvy  felly.  Ceisiodd  yijiesgusodi  wrtb  Mo- 
ses ;  ond  ni  wnaetb  dyn  call,  a  llefarwr  croyw 
eriocd   esgus  mot   salw.     Nis  gallasem  bytb 


AAR 


18 


•    AAR 


feddwl  J  mcdrai  cfo  lelarii  yii  nrroyw'ac  yn 
ddoeth  oddiwrth  ci  aracth  amddiiîyuol  iddo  ei 
hun.  Fel  gwr  yn  ofniDmv,  a  chanddo  awdiirdod 
ar  y  bobl,  dylasai-,  yn  absennoldcb  Moses,  oddef 
y  gwactbaf  oddiwrth  y  bobl  yn  hytracli  nag 
ufuddbau  iddynt,  mown  acbos  mor  bcchadurus. 
Os"oeddcnt  arddrwg,"  rheitiaf  igyd  oeddiddo 
ou  gwrthsefyll ;  ond  y  mac  yn  rhoddi  y  bai  ar 
y  bobl,  ac  yn  dyẃedyd  am  y  llo  fül  pe  buasai 
wedi  ei  wneuthur  trwy  ry  w  ddamwain,  beb  ei 
gydsyniad,  a  thu  bwnt  iV  ddysgwyliad;  ac  yn 
gwTth-ymbil  digofaint  Moses,  ac  nid  digofaint 
yr  Arglv/ydd.  Yn  atcb  i  weddi  Mo.-es  drosto, 
diamheu  iddo  gael  gvviredifeirwcb,  a  maddenant 
am  ci  bcchod  dirfawr ;  ac  iddo  byth  yn  ol  llaw^ 
gofio  am  dano  gyda  gostyrigoiddrwydd  a  bunan- 
fíìeiddiad.  Goddcfodd  yr  Arglwydd  hyn  i 
ddybcnion  doeth,  i  ddanoros  beth  y w  dyn — fo'd 
gosodiad  Aaron  yn  yr  otreiriadactb  yn  hollol  o 
ras,  pan  y  gallasai  yn  gyfiawn  gad  ci  dori 
ymaith  am  ei  anwircdd — fel  y  byddai  iddo 
ymddjv-yn  gyda  mwy  o  ostyngciddfwydd  a 
thosturi  tuag  at  y  rhai  a  fyddai  mewn  anwy- 
bodacth  ac  amryfusedd,  am  ei  fod  yntau  hefyd 
wedi  ei  amgylchu  â  gwendid — ^fel  y  byddai  yn 
•  cydnabod  ei  angcn  am  iawn  dros  bechod  pan 
y  byddai  pcch-aberth  ei  gysegriad  yn  cacl  ei 
offrymu — ac  hefyd,  fcl  yr  ymddangosai  yn 
amlwg  ein  hangen  am  arch-offciriad  rbagorach, 
ac  o  uwch  urdd ;  scf  Icsu  Mab  Du.\y,  yr  liwn 
sydd  Arcb-offeiriad  diddrwg,  dihalog,  didolcdig 
oddiwrth  bechaduriaid,  wedi  ei  wneuthur  yn 
iiwch  na'r  nefocdd,  ac  y  mae  yn  hollol  y  cyfry w 
ag  oedd  weddus'i  ni.     Ilcb.  vii.  20. 

Yn  nghylchdau  fis  wedl  hyn,  gwisgwyd  Aaron 
a'i  fcibion  á'r  gwisgocdd  cyscgredig — cysegr- 
wyd,  urddwyd,  ac  eneiniwyd  ef  i'r  swydd 
oíFeiriadol.  Lef.  viii.  Yn  ddioed  al)crthodd 
aberth  dros  gynnnlleidfa  mcibion  Israel ;  a  thra 
}T  oedd  efe  a  Moses  yn  abcrthu,  ac  yn  bcn- 
dithio  y  bobl,  dacth  tan  i  lawr  o'r  ncf  ac  a 
ysodd  yr  aberth.  Lef.  ix.  Tobygol  fod  ci 
diau  fab  hynaf  wedi  yfcd  gormod  o  win  iir 
ddydd  eu  cyscgriad.  Cymerasant  di\n  cyilVod- 
in ;  am  hj^ny  buont  fcirw.  Nid  ocs  gcnym 
banes  fod  Aaron,  na'i  feibion  craill,  yn  galaru 
dim  ar  cu  hoi,  oddýcithr  mewn  ymattal  oddi- 
wrth fwyta  eig  pech-aberth  y  bobl  y  diwrnod 
hwnw.     Lef.  x. 

Ynnghylch  blwyddynwedi  hyn  y  bu  Aaron 
a  Miriam  yh  ediiw  gwraig  Moses,  ainei  bod  yn 
Ethiopes ;  ac  yn  cenfigenu  wrth  ei  awdurdod 
cf.  Cafodd  Aaron  ei  arbed,  o  herwydd  ei  fod 
yn  y  swydd  ofFeiriadol ;  eithr  Miriam  a  darawyd 
h  gvvahanglwyf  trwm  iawn.  Cydnabu  Aaron 
ei  fai,  ac  a  ymostyngodd,  gan  weddio   am 

iidferiad  iechyd  ei  chwaer.     Num.  xii.-^ Cyn 

pen  hir  wedi  hyn,  pan  oedd  Cora  a'i  gyfeillion 
yn  cenfigenu  wrth  anrhydedd  Aaron,  gan  feddwl 
ymwthio  i'r  weinidogaeth,  yr  Arglwydd  a 
amddiffynodd  yr  anrhydedd  a  roddasai  efe  yn 
nerchafiad  ei  wcision,  trwy  daraw  y  gwrthwyn- 
cbwyr,  a  pheri  i'r  ddaearagor  ei  safn  a'u  llyncu 


yn  fy  w  i  uifern,  neu  i'r  pwlL  A  boll  gynnull- 
eidfa  mbibion  Israel  a  duchanasant  yn  erbyn 
Moses  ac  Aaron,  fel  pe  buasent  hwy  yn  euog  o 
ladd  ý  gwrthryfelwyr  hyn  ;  ennynodd  digofaint 
yr  Arglwydd  yn  eu  h erbyn,  ac  a  anfonodd  bla 
yn  eu  plith,  fel  y  bu  feirw  o  honynt  bedair  mil 
ar  ddeg  a  saitli  cant,  lieblaw  y  rhai  a  fuant 
fcirw  yn  acbos  Cora.  Aaron  a  safodd  rhwng 
y  meirw  a'r  byw,  a'r  pla  a  attaliwyd. 

Er  proli  ei  alwad  i'r  swydd  oddk^rth  }T 
Arglwydd,  ac  i  rwyi^tro  amrafael  mwyach 
ynghylch  yr  ofFeiriadaeth,  Duw  a'i  cadarnhaodd 
i  Aaron,  trwy  beri  Tw  wialen  fiaguro  yn  ddy- 
symwth,  a  dwyn  almonau  ger  bron  y  drugar- 
eddfa,  pan  oedd  gwîail  y  11  wy than  eraill  yn 
wywedig  a  diffrwyth  oil.     Num.  xvi,,  ^  xvii. 

Pan  y  daethant  i  Meriba,  mae  Aaron  a'i 

frawd  Moses  yn  pechu  yn  erbyn  Duw,  trwy 
anhyderu  amo  am  ddwfr  i'r  gynnulleidfa.  Fel 
cerydd  am  hyn,  ac  i  ddangos  nad  fillai  oifeiriad- 
aeth  Aaron  ddwyn  dynion  i  mewn  i'r  etifedd- 
iaeth  nefol,  cafodd  Aaron  ei  attal  rhag  myned 
i  Ganaan.  Ychydig  cyn  i  Israel  feddiannu  y 
wlad,  yn  ol  gorchymyn  Duw,  efe  a  acth  i  fyny 
i  fynydd  Hor;  ac  yno  diosgodd  Moses  ei  wisg- 
oedd  aanctaidd  oddiam  dano,  ac  «Vu  gwisgodd 
am  Elcazar  ei  fab ;  ac  efe  a  fu  fanv  yno  yn 
ddysymwth  yn  123  o'i  oed,  a.  m.  2552.  Ei 
feibion,  a'i  frawd  Moses  a'i  claddasant  mewn 
ogof,  "a  boll  Isratil  a  alarasaut  am  dano  ddeg 
diwrnod  ar  hugain.'*     Num.  xx.  Dcut.  ix.  G. 

"  A  diosgodd  Moses  oddiam  Aaran  ci  wi<g- 
oedd,  ac  a'u  gwisgodd  am  Eleazar  ei  fab  ;  a.  bu 
farw  Aaron  yno  yn  mhen  y  raynydd."  N'um. 
XX.  28.  Wrth  orchymyn  Duw  i  Moses,  tebygol 
i  Aaron  wisgo  ei  wisgo.'dd  godidog  arch-olVcir- 
iadol  am  dano,  ac  iddo  fyncd  yn  y  rhai  hyny 
i  ben  y  mynydd,  lie  y  diosgwyd  ef  o  honynt, 
ac  y  frwisgwyd  Eicazar  a  hwynt  gan  Moses. 
Gwedi  hyny  bu  Aaron  farw  yn  y  fan.  Er  iddo 
farw  dan  gerydd,  eto,  bu  t;irw  yn  bechadur  a 
gafodd  drugaredd,  a  gobaith  ac  crne.^o  ogoniiuit, 
beb  arswyd,  tebygol,  nac  ancv/yllysgarwoh. 
Gorchwyl  oedd  hwn  a  roddwyd  i  xMoses  i'w 
wneuthur;  a  diamlicu  iddo  ciiVitbio  ar  ci 
deimladau  yn  dra  bywiog  ;  yn  enwedig  pan  yr 
ystyriodd  ei  bechod  a'i  euogrwydd  ei  bun   yn 

Meriba. Er  i'r  Icsu  forw,  bu  farw  ac   ad- 

gyfododd  yn  ei  swydd.  Ni  roddodd,  ac  ni 
rydd  byth  mo'i  oifeiriadaeth  i  arall.  Y  niae 
efe  yn  aros  yn  dragyv/ydd,  ac  offeiriadaeth 
dragywyddol  ganddo.     Ueb.  vii.  24. 

Cafodd  Aaron  ei  anrhydcddu  gan  yr  Ar- 
glwydd, trwy  roddi  He  mawr  iddo  yn  ci  dỳ, 
dros  agos  i  ddeugain  mlynedd  ;  ac  yn  hyny  i 
fod  yn  gysgad  mwyaf  neillduol  o  neb  o'r  Mes- 
siah mawr  oedd  i  ddyfod.  Galwodd  Duw  cf 
a'i  fcibion  i  fod  yn  offeiriaid  yn  ei  dŷ  hyd  oni 
ddclai  yr  Arch-oiFeiriad  mawr,^Iesu  Mab  Duw. 
Hyd  yn  hyn  yr  oedd  y  pcuan  teuluoedd,  tyl>- 
ygir,  yn  gweinyddu  fel  offeiriaid.  Nid  oedd 
attalfa  ar  neb  i  abcrthu,  mwy  na  rhyw  ran 
arall  o  addoliad  Duw,  am  a  wyddom.     Ond 


AÄR 


19 


AAR 


mae  yn  natnnol  i  feddwl  y  bjddai  pob  pen- 
teulu  yn  blaenorí  ar  eu  tenluocdd  yn  addoliad 
Duw ;  ac  felly  yn  abertlm  iV  Arglwydd,  fel 
rlian  o'r  addoliad  dwyfol.  Nid  ocs  hanos 
genym  am  addoliad  yn  cael  ci  roddi  i  Dduw 
heb  hyiiy.  "Tnvy  ffydd  yr  oflrymodd  Abel  i 
Dduw,  abertli  rbagorach  na  Chain."  Yr  oedd 
y  ddau  a^ii  baberth?iu  ganddynt  yn  yr  addoliad 
cyntaf  hwD.  Gelwir  Melcbisedec  y u  *'oífeinaid 
i'r  Duw  goruchaf,"  a  hwn  y\v  yr  ofFeirad 
cyntaf  a  elwir  felly  yn  y  Beibl.  Diambeu  cifod 
yn  y  swydd  onichcl  hon  trwy  oaodiad  dwyfol ; 
yr  iyn  a  feddylir  wrth  ci  urdd,  er  nad  oes 
genym  un  bancs  am  ei  urddiad.  Yr  oedd 
wedi  ei  nciUduo  i'p  swydd  trwy  awdurdod 
dwrfol ;  yr  byn  oedd,  yr  amser  hwnw,  yn  bcth 
ncwydd  a  tbra  bynod  yn  y  byi  Pa  mor  bell 
JT  oedd  yn  adnabyddus  ac  yn  dderbyniol  yn 
ei  swydd  gan  bobl  yr  oes  hono^^nid  yw  yr 
lianes  yn  rboddi  bysbysiad.  Diaraheu  ei  fod 
felly  i  lawer.  Cafodd  v  diiwiolion  yr  amser 
hwnw  amlygrwydd  ac  addysg  yn  mbcrson  Mel- 
chiscdec,  a'i  swydd  sanctaidd,  am  naturyradd- 
ewid  yn  Eden,  a'r  Hâd  addawedîg,  a'r  gwaith 
aroddwyd'iddo  iV  gwblLau.  Ond  yr  oedd 
offeiriadaeth  Melcbisedec  yn  aros  yn  ei  berson 
ef  yn  unigcl :  nid  oedd  neb  yn  ei  urdd  ar  ei  ol. 
Yn  byn  yr  oedd  yn  cysgodi  ofFeiriadaeth 
dragywyddol  Crist,  yn  ei  Berson  ei  bun  yn 
unig,  ,bnd  pan  osodwyd  Aaron  yn  y  swydd 
Hon,  yr  oedd  ei  urdd  i  barbaù  yn  ei  deulu  hyd 
ddyfodiad  Crist ;  ac  yr  oedd  y  swydd  i  gael  ei 
^eini  yn  yr  eglwys,  fel  cysgod  parbaus  trwy 
yr  holl  genedlaetbau,  byd  oni  ddelai  Crist  i'w 

crwcini  yn  ei  Berson  ei  bun. Geill  ym* 

ddangos  yn  rbyfedd  na  buasai  rbyw  drefniad 
wedi  ei  wneutbur  tuag  at  sefydlu  yr  offeiriad- 
aetb  mewn  rbyw  deulu  arall,  pe  buasai  teulu 
Aaron  yn  pallu  ac  yn  darfod.  Gadael  y  dy- 
^wyddiad  bwn,  beb  ragofalu  am  dano,  oedd  yn 
rhoddi  crededigaetb  y  grefydd  luddewig  i 
ddybynu  ar  barbad  y  cangenau  gwrrywaidd  o'r 
teulu  bwnw.  Ni  buasai  un  dyn  o  synwyroldcb 
Moses,  neu  yn  wir  yn  feddiannol  o  ddeall  cy- 
ffredin,  yn  rboddi  ei  ddeddfiad  i  ddibynu  ar  y 
fatb  betb  damweiniol  ac  annilys,  beb  fod  yn 
p\bl  ymwybyddus'o'i  ddecbreuad  dwyfol;  yn 
enwedig  wedi  marwplaeth  dau  o  bedwar  mab 
Aaron,mewn  modd  dysyfyd,o  hcrwydd  gwc  ith- 
red  ryfygus  yn  ngweinyddiad  cu  swydd,  yn  y 
man  y  cysegrwyd  bwy  iddi,  a  byny  beb  fod 
iddynt  feibion.     Num.  iii.  4. 

Yn  wyneb  llawer  o  amgylcbiadau  cyfyng,  bu 
Tinddygiad  Aaron  yn  y  swydd  gy da  llawer  o 
wylder,  addasrwydd,  a  ffyddlondob.  Ni  cby- 
inerodd  y  swydd  amo  heb  ei  alwiddi  gan 

Ddaw.    Heb.  v. Y  mae  barn  Duw  ar  ei 

ddau  fab,  Nadab  ac  Abibu,  am  offrymu  gor 
tron  yr  Arglwydd  dan  dyeitbr,  yn  dystiolaetb 
0  blaid  manylrwydd  gwyliadwrus  Aaron  ei 
linn :  ymddygodd  dan  y  brofcdigactb  danllyd 
bono  yn  addas  i  offeiriad  Duw.  "A  tbcwi  a 
wnaeth  Aaron,"  Jj*]*!  llonyddu  a  wnaetb  Aarou. 


Lef  X.  3.  Yn  yr  acbos  gofídus  bwji,  cafodd 
Aaron  ci  gynnal  yn  rbyfedd  iawn,  ac  ymddyg- 
odd yn  addas  i  sant  yr  Arglwydd,  ac  arcb- 
offciriad  Duw.  Y^r  oedd  ei  boll  deimladau 
dynol  yn  dyoddef  arteitbiau  i'r  gradd  mwyaf 
oddi  wrth  yr  ergyd  annysgwyliadwy  a  galarus 
bwn.  Ei  feibion  ei  bun — ei  feibion  bynaf — ci 
feibion  ncwydd  cu  cysegru  iV  fiitb  swydd  or- 
ucbel  ac  anrbydeddus,  am  ba  rai  yr  oedd  yn 
cynnwys  y  gobaitli  mwyaf  cysurus — wedi  eu 
tori  ymaith  yn  ddysymwtb  gau  fam  Duw  am 
becbod  rbyfygus  beb  ainser  i  cdifeirwcb,  yn 
gyboçddua,  fel  rhybydd  i  eraill  bjd  ddiwedd 
amscr !  Y'r  oedd  pob  mcddwl  am  dan ynt  fel 
saelb  yn  ei  galon.  O  fod  yn  proii  y  teimladau 
mwyaf  byfrydlon  yh  cydffrydio,  y  mae  wedi  ei 
feddiannu  ar  unwaitb  a'r  locsion,  yr  iiig,  a'r 
cyfyngder  mwyaf;  cto,  "tewi  a  wnaetb  Aaron  1" 
— dim  grwgnacb — dim  acbwyn — ond  ymos- 
twng,  towi,  parchu,  ac  addoli.  Diarabeu  iddo 
gofio  ar  y»  acbos  bwn  am  y  llo  aur,  a  rhyfeddu 
amynedd  yr  Arglwydd  tuagato,gydagostyng- 
eiddrwydd  a  diolcbgarwcb.  Gen.  xviii.  25, 
1  Sam.  iii.  IS.  Job  i.  20,  21  ;  a  ii.  10.  Salm 
xîxix.  2;  axlvl  10.  Esa.  xxxix.  8.  Mat.  x.  37. 

Y  mae  golwg  arddcrcbog  ar  Aaron  pan 
safodd  rbwng  y  meirw  a'r  byw,  a'i  tbuser  yn 
ei  law,  i  attal  y  pla  oedd  yn  difa  y  gynnulleidfa. 
Dangosodd  ei  bun,  y n  y r  acbos  hwn,  yn  odidog 
ac  yn  arddercbog,  o  ran  ei  ffydd,  ei  wroldeb, 
a'i  gariad  at  y  bobl,  yn  rkedef/,  yn  ci  hen 
ddyddiau,  heb  ystyried  y  canlyniadau,  i  ganol 
cynnulloidfa  gyffrous,  gynddeiriog,  a  pbla  din- 
ystriol  yn  eu  hysu ;  ac  yn  sefyll  rbwng  y  meir^v 
a'r  byw,  a'i  tbuser  ganddo,  ac  yn  attal  y  pla. 
Safodd  rbwng  pecbaduriaid  cuog  a  digofaint 
dwyfol.  Cysgod  o  awyddfryd  yr  Arglwydd 
Icsu  yn  dyfod  o  fynwcs  ei  Dad,  i  sefyll  rbwng 
Duw  a  dynion  ;  i  ddyoddcf  digofaint  y  naill, 
ac  i  acbub  y  lleill,  ac  i  eiriol  dros  y  troseddwyr. 
Y  pla  a  attaliwyd!  Num.  xvi.  46,  48.  loan 
xi.  42.  1  Tbcs.  i.  10.  1  Tim.  ii.  5,  6.  Ueb. 
vii.  25.     lago  V.  16.     1  loan  v.  15. 

Pan  gynncnodd  Cora  a'i  gyfcillion  wrth  yr 
anrbydeild  a  roddasai  Duw  arno,  yr  Arglwydd 
a'i  cadarnbaodd  yn  ei  swydd,  trwy  beri  i'w 
wialen  flaguro  gcr  bron  y  drugareddfa,  a  dwyn 
ffrwytbau  ac  almonau,  tVa  yr  oedd  gwi'ail  y 
llwytbau  eraill  yn  ddiffrwyth  oil,  ac  yn  wyw- 
cdig.  Yr  oedd  byn,  diambeu,  yn  cysgodi  y 
ffrwytbau  sydd  yn  dyfod  oddiwrtb  oileiriad- 
aetb  Crist,  lihoddwyd  gwialcn  Aaron  ger 
bron  y  dystiolaííth,  a'i  boll  flagur,  blodau  ac 
almonau  ;  felly  y^mae  Crist  ger  bron  Duw  dros 
ei  bobl,  yn  boll  gyilawnder  a  rbinwedd  anfeid- 
rol  ei  swydd.  Un  wedi  ei  aragylcbynu  â 
gwendid  oedd  Aaron,  ac  yn  rbaid  iddd  offrymu 
dros  ci  becbodau  ei  bun  :  gwnaed  ef  yn  offeir- 
iad trwy  nertb  gorcbymyn  cnawdol ;  lluddiwyd 
ef  befyd  gan  farwolaotb  i  barbau  yn  ei  swydd, 
ac  nis  gallnsai  ei  abcrthau  berffeitbio  yr  addol- 
ydd,  trwy  dynu  yuiaitb  bechod,  a  glanbau  y 
gydwybod :  ond  y  mac  Icsu  yn  ei  swydd  trwy 


ABB 


eo 


ABE 


Iw ;  yn  ei'  Bcrson  yn  ddiddrwg,  dihalog,  di- 
(loledigoddiwrtli  beehaduriaid ;  tynodd  ymaith 
bcchod  trwy  ei  aberthu  ei  hun  unwaith  ;  aeth 
i  mewn  i'r  cysegr  trwy  ei  waed  ei  hun,  ac  a 
cisteddodd  ar  ddelieulaw  y  Mawredd,  yn  byw 
bob  amser  i  eiriol  dros  y  rhai  sydd  yn  dyfod  at 
Dduw  trwyddo.  Wele,  im  mwy  nag  Aaron 
yma !     Edr.  Gwialkn,  Offeiriad. 

AARONÍAID,  hiliogaeth  Aaron.  Yr  oedd- 
ent  mor  luosog  a  bod  13  o  ddinasoedd  yn  cael 
en  rhoddi  iddynt  allan  o  Iwyth  Judah,  Simeon, 
a  Benjamin.  1  Cron,  xii.  27 ;  a  vi.  54,  60. 
Jos.  xxi.  13,  18. 

ABADON,  Jleb.  ì-n^ì^  ŵ.  A-oXXuov 
{Apolyon)  [dinijstry  ncu'  dinystrydd]  brenin  y 
locustiaid  gweledigaetliol  yn  Dat.  ix.  1 1.  Mae 
yr  ysgrifenwyr  mwyaf  dysgedig  a  deallus  yn 
amrywio  yn  fawr  yn  eu  meddyliau  am  gym- 
hwysiad  gwelcdigaethol  y  locustiaid  a'u  bren- 
in, dan  y  pummed  udgorn.  Mr.  J.,  Mede  ac 
Esgob  Newton  a  farnant  mai  y  Saraceniaid  a 
fcddylir  wrthynt,  ac  wrth  eu  brenin  y  meddylir 
Mahomet,  a'r  Caliphs  ar  ei  ol.  Ond  baraa 
Vitringa  fod  y  dai"luniad  yn  fwy  addas  TrGoth- 
iaid  dan  Alaric,  ac  Ataulphus  ei  frawd  yn  nghyf- 
raith  y  rhai  a  boenasant  yn  ddychrynllyd  drigol- 
ion  lîhufain  a  gwlad  yr  Ital.  Edr.  Anghrist, 
Locustiaid,  Rhufain.  Gwel  hefyd,  Mede, 
Esgob  Newton,  a  Vitringa,  in  loc, 

ABAGTHA,  ^^nSDÎÄ  U^  V  ff^^^'iff^yfji  un 
0  ystafellyddion  y  brenin  Ahasferus.  Esth.  i.lO. 

ABANA,  Î15DÎÄ  [^<^^'^^^ff]  ^^  ^  afonydd 
Damascus.  Tybiodd  Naaman  ei  bod  hi  cystal, 
OS  nad  gwell,  na'r  lorddonen,  i  lanhau  ei  wahan- 
glwyf.  Y  mao  yn  rhedeg  i'r  dehau-orllewin, 
ar  hyd  gwaŵdcdd  liyfryd  yn  nghylch  200  o 
íîlltiroedd,  i  For  mawr  y  Canoldir.  2  Bren.  v. 
12.     Edr.  Pharpau. 

ABARIM,  )3i^;25  [^nj/nediadaii]  enw  cy- 
ffredin  ar  ochrau  y  mynyddocdd  cribog,  o  du 
y  dwyrain  i'r  lorddonen,  Cyihaeddent  hyd 
dcrfynau  y  Reuben  iaid  a'r  Moabiaid.  Tebygol 
iddynt  gaol  yr  enw  hwn  oddiwrth  y  inyned- 
iadau,  ncu  y  ffyrdd  trwyddynt.  Enwau  y 
mynyddocdd  hyny  yw,  Pisgah,  Ncbo,  Peor, 
(fee.  Oddiyma  y  gwelodd  Moscs  wlad  Canaan 
ychydig  cyn  ei  farw.     Deut.  xxxii.  40. 

ABBA,  ffeb.  ^ÿ^  Syr,  ^^^  [tefZ].— "Abba, 
dad:"  Uef  plentyn,  yn  meddiannu  ysbryd 
plentyn,  yn  dangos  parch,  anwyldra,  a  hyfdra 
sanctaidd.  Nid  ocdd  yn  gyfrcithlawn  i  gaeth- 
was  arferyd  y  gair  Abba  wrth.  Icfaru  wrth  feistr 
y  tculu  yr  ocdd  yn  pcrthyn  iddo,  ncu  y  gair 
cvfatcbol  Imma  wrth  y  feistres.  Gwel  Selden, 
de  Succ,  in  Bona  Def.  cap,  iv. — Mac  y  gair  yn 
llebracg  ac  yn  Groeg ;  y  mac  yn  cacl  ei  arferyd 
gan  Grist,  fci  y  cyntai-anedig  yn  mhlith  brodyr 
lawcr  (Marc  xiv.  36.)  a  clian  yr  hoU  blant 
mabwysiadol,  luddewon  a  Chcncdloedd.  Y 
maent  oil  yn  un  teulu,  a  Duw  yn  Nghrist  mor 
agos  Tad  i'r  nail  I  a'r  Hall ;  y  maent  yn  un 
coriF,  a'r  un  Ysbryd  ynddynt  oil.  Rhuf. 
viii.  15.     Gal.  iv.  6.     Eph.  ii.  19;  a  iii.  15.  Yr 


Ysbryd  Glân,  fel  Ysbryd  mabwysiad,  sydd  yn 
eu  cyuhyrfu  ac  yn  eu  cynnorthwyo  i  lefain 
mewn  taer  weddi  ddibaid,  Abba,  JDad.^  Mae 
yr  Ysbryd  hwn  yn  y  Mab  yn  gyntaf,  o  ran  ei 
ddynoliaeth ;  am  hyny  y  mae  yn  cael  ei  alw, 
"Ysbryd  ei  Fab."  Gal  iv.  6.  •  O  bono  ef,  a 
thrwy  undeb  a  phcrthynas  âg  ef,  y  mae  yn 
cael  ei  roddi  i'r  holl  deulu.  "  O  herwydd  eich 
bod  yn  feibion,  yr  anfonodd  Duw  Ysbryd  ei 
Fab  i'ch  calonau  chwi,"  <fec.  yr  un  Ysbryd  sydd 
ynddynt  hwy  ag  yn  Nghrist,  a'r  un  yw  ei  lef, 
sef  Abba,  Dad.  Er  y  gall  rhagrithiw^r  ddy  wed- 
yd  y  geiriau,  ond  ni  chafodd  un  rhagrithiwr 
erioed  Ysbryd  y  Mab  yn  ei  gal  on,  yn  llefain, 
Abba,  Dad.  Ni  wyddai  Adda  yn  mharadwys, 
ac  nis  gŵyr  angelion  y  nefoedd,  ddim  am  yr 
ysbryd  hwn:  canys,  er  eu  bod  hwy  yn  eu 
creadigaeth  yn  cael  eu  galw  yn  feibion  Duw, 
ac  Addai»  yn  fab  Duw,  o  ran  eu  dibyniad  fel 
creaduriaid  ar  Dduw,  ei  ddelw  amynt,  a'l^ 
hagosrwydd  iddo  :  er  hyny,  nis  gwyddant  ddim 
am  y  fraint  oruchel  o  fabwysiad,  undeb  a 
phcrthynas  ncillduol  â  Christ,  fel  Aiab  Duw, 
a'r  ysbryd  cyfatcbol  i'r  fraint  oruchel  hon.  Edr. 
Mabwysiad. 

ABDA,  tad  Adoniram.     1  Bren.  iv,  6. 

ABDT,  ^^^5  \fy  ngwas]  tad  Cisi.  2  Cron. 
xxix  12. 

ABDIEL,  i-n^y  {gwas  Duw]  1.  Mab  GiinL 

0  Iwyth  Gad.     1  Cron.  v.  15. 2.  Tad  Selcm- 

iah.     Jer.  xxxvi.  20. 

ABDON,  ^n^^5  \ç/washarn\  1  Mab  Hilel  y 
Pirathoniad,  ^  yr  hwn  a  famodd  Israel  ar  ol 
Elon,  dros  wyth  mlynedd     Barn.  xii.  13,  &c. 

2.  Mab  Micha,     2  Cron.  xxxiv.  20. 

3  Enw  dinas.     Jos.  xxi.  30. ^Yr  oedd  eraill 

o'r  enw.     1  Cron.  viii.  23  ;  a  ix.  36. 

ABEDNEGO,  "iS^npy  {jjwas  Ntgo^  neu 
oleuni,]     1.  Un  o'r  llanciau  a  fẁriwyd  i'r  flfwm 

dan.     Dan.  iii.  26. 2.  Mab  Hilel,  barnwr 

Israel.     Barn.  xii.  1 3., -3.  Mab  Micha.  Edr. 

Sadrach. 

ABEL,  ^3J^  [gioagcdd,  tartk]  eraill  a  farn- 
ant ei  darddiad  o'r  gair  Habal  yn  Arabaeg,  yn 
arwyddo  marwolaeth  anam^erolj  a  galar  ei  fani 
o'r  achos.  Gwel  y  Dr.  Kennicot,  Dissert.  II, 
Ail  fab  Adda  ac  Efa,  a  brawd  Cain.  Oddiwrtli 
ddull  yr  ymadrodd  yn  Gen.  iv.  1,  2.  yr  hwn 
sydd  yn  dy  wedyd  i  Efa  esgor  eilwaith,  heb  son 
vìá\  feichiogi  eilwaith,  y  barna  rhai  mai  cfell- 
iaid  oedd  Cain  ac  Abel.  Efe  oedd  yr  ail  ddyn 
a  anwyd  i'r  byd,  aV  cyntaf  y  mae  cotfadwriaeth 
anrhydeddus  am  ei  íîydd  a'i  ffr^srythau,  ac  am 
ci  ddyoddeûadau  o  achos  cyfiawndcr.  Er  nad 
ydyw  yr  bancs  am  dano  ond  byr,  eto  y  mae 
yn  barchus  iawn.  Yr  Arglwydd  lesu  a'i  geilw 
"Abel  gyfiawn."  Mat.  x-xiii.  35.  "Efe  a  çafodd 
dystiolacth  oddiv^  rth  Dduw  ci  fod  yn  gyüawn." 
ricb.  xi.  4.  Yr  ocdd  yn  wr  hynod,  tan  yr 
enw  hwD,  yn  yr  eglwys,  trwy  yr  holl  oesoedd. 

Coffeir,  1.  Am  ei  alwedigaetk — bugail  defaid 
oedd:  nid  scguryn,  ond  gwr  diwyd  a  flfyddlon 


ABE 


21 


ABE 


inevn  galwedigaetli,   nid    anghyffredin,  wedi 
iiyny,  yn  mlilith  yr  hen  ddawiolion. 

2.  Am  «*  offrtcm  :  **  dygodd  o  flaen-flrwyth 

e\  ddefÌBád''  yn  fyw,  "  ac  o'u  brasder  hwynt" 

vedi  eu  lladd.     £xod.  xxii.  29,  30  ;  a  xxiii.  19. 

Let  in.  16, 1*1  :  a  v.  25.     Dygodd  y  goreuon 

i  Dduw,  heb  ureled  dim  yn  rhy  dda  iddo.     Yr 

oedd  ei  abcrth  gwaedlyd  yn  cy^di  Crist,  Oen 

Düw,  yn  aberthu  ei  hun  dros  bechodan  ei  bobl. 

3.  Yr  amser  yr  aberthodd :  "wedi   talm  o 

ddyddisu,"  Ö'^Ü'^n  5p)3  at  yr  amser  gosodedig, 

set  J  Sabboth,  medd  Thai ;  diwedd  y  flwyddyn, 

med'd  eraill:  (Edr.  Dtdd)  neu,  fel  y  bama 

efaiU,  iredi  i  Cain  ac  Abel  ymadael  â  thy  en 

tad  Adda,   a  gosod  i  fynj  yn  eu  gwahanol 

alwedigaethan,  gwnaethant  eu  proffes  neîllâuol, 

bob  un  o  honynt,  o  addoliad  Daw  yn  gyhoedd- 

ns.    Yr  oeddent,  hyd  yn  hyn,  wedi  bod  dan 

addysgiadau  eu  tad,  ac  yn  cjd-addoli  kg  ef ; 

ond  yn  awr,  wedi  tyfa  i  fyny  i  oedran  a  maint- 

ioli  gwyr,  y  roacnt  yn  bersonol  yn  dwyn  -eu 

rhoddion  a'u  haberthau  i'r  Arglwydd,  ÎTi}^*^^ 

i  Iehofah.     Dr.  Owen. 

4,  Fi  ffydd  :  "  trwy  fiydd  yr  offrymodd," 
á:c  Os  trwy  fiydd,  yna  yr  oedd  yn  ofirymu 
mewn  nfiidd-dod  a  pharch  i  osodiad  a  gor- 
chymyn  Duẁ,  gyda  golwg  ar  ei  addewid.  Yr 
oedd  yr  addewid  a  roddodd  Duw  i'n  rhieni 
cyntaf  yn  Eden,  o  fawr  worth  ganddo;  a*i  ffydd 
yn  yr  had  addawedig  oedd  gysur  cry f  iddo,  fel 
pechadur  enog  yn  haeddü  marw.  Nid  gweith- 
red  allanol,  yn  unig,  oedd  ei  addoliad  :  hyny  a 
allasai  ei  -wneuthur,  a  bod  yn  ei  galon  yn 
rhagiithiwT ;  ond  yr  oedd  ffydd  yn  yr  addewid 
ar  wnith  yn  fy  wiog ;  a  "thrwy  ffydd  yr  aberth- 
odd." O  herwydd  hyn,  yn  benaf,  y  dywed  yr 
apostol,  iddo  "offrymu  i  Dduw  aberth  rhagorach 
Da  Chain."  Heb.  xL  4.  Y  mae  yn  wir  fod 
defnydd  ei  aberth  yn  rhagorach,  ac  yn  fwy 
addas  cysgod  o  abcrth  Crist.  llXetova  ^utriavy 
amlach  aberth,  W.  S.  Arwydda  y  geiriau, 
amlach  o  ran  rhifedi,  ac  nid  yn  unig  rhagorach 
o  ran  defnydd  ei  aberth.  Cain  a  ddygodd  o 
ŵwyth  y  ddaear  offrwm  i'r  Arglwydd,  naill  ai 
o  ddefod,  neu  ynte  o  gydnabydcliaeth  o'i  rwym- 
edigaethau  iddo,  fel  ei  Greawdwr  a'i  Gynnaliwr. 
Nid  oedd  dim  yn  ei  offrwm  yn  dangos  ei 
g)'dnabyddiacth  o'i  drosedd,  a'i  angen  am  iawn 
dros  ei  bechod.  Ond  yr  oedd  oürwm  Abel, 
Leblaw  ffrwyth  y  ddaear,  yn  offrwm  Uaddedig; 
fel  cydnabyddiaeth  ei  fod  ef  ei  hun  yn  haeddu 
marw ;  a  bod  ei  ffydd  yn  golygu  y  Messiah  i 
ddyfod,  yr  hwn  oedd  i  farw  drosto,  fel. iawn 
am  ei  bechod.  Er  bod  defnydd  ei  abcrth  yn 
rhagorach,  eto  yr  oedd  yn  rhagorach  yn 
ngbyfrif  Duw,  yn  benaf,  oblegid  ei  ffydd  yn 
akiithu.  Yr  oedd  ganddo  bech-abeith  yn 
gystal  a  bwyd-offrw^m,  a  ffydd  fywiol  yn  y 
Me?s'ah  addawedig  yn  offryniu. 

5.  "Edrvcbodd  Duw  ar  Abel,  ac  ar  ei 
aberth,"  Edrjcbodd  ar  Abel  yn  gyntaf,  fel 
on  cyfiawn  trwy  fiydd.  Yr  oedd  yn  feddian- 
nol  0  ffydd  gyfiawnhaol  cyn  y  weithred  hon  o 


addoliad ;  am  hyny  yr  oedd  ei  berson  yn* 
gyfiawn,  ac  yn  gymeradwy  gyda  Duw.  Am 
fod  ei  berson  yn  gyfiawn,  edrychodd  Duw 
hefyd  ar  ei  aberth,  ac  a  dystiolaethodd  ei  fod 
yn  gymeradwy,  trwy  ddwyn  tystiolaeth  i'w 
rodaion.  Pa  un  ai  trwy  dan  o'r  nefoedd  yn 
llosgi  ei  aberth,  neu  ryw  ffordd  arall,  sicr  yw  i 
Dduw.roddi  arwydd  diamheuol  ac  amlwg  o'i 
foddlonrwydd  iddo;  yrhyna  fu  o  fawr  gadem- 
id  i'w  ffydd,  yn  gystal  ag  yn  foddion  o  enyn 
cenfigen  yn  Cain. 

6.  JÜi  ferthyrdod.  Pan  welodd  Cain  yr 
arwydd  a  roddcs  Duw  o'i  foddlonrwydd  i 
Abel,  a'i  offrwm,  **  diglionodd  Cain  yn  ddir- 
fawr."  Ac  er  i  Dd^w  ei  hun  ymrcsymu  à 
Chain  yn  yr  achos,  a  dangos  bod  ei  ddigllon- 
edd  yn  erbyn  ei  frawd  yn  annheilwng  ac  yn 
anghyfiawn ;  eto  er  hyny  "  cododd  yn  erbyn 
ei  frawd,  ac  a'i  lladdodd."  "  Paham  y  Uadd- 
odd  efe  ef?  oblegid  bod  ei  weithredoedd  ef 
yn  ddrwg,  a'r  eiddo  ei  frawd  yn  dda."  1  loan 
iiL  12.  Yr  oedd  Cain  "o'r  drwg,"  o'r  un 
drwg — ex  roü  -Kovr^pouj  sef  y  diafol.  Yr  oedd 
o  bono  o  ran  yr  ysbryd  oedd  ynddo^yr  hwn 
a  genedlwyd  yn  gyntaf  yn  y  diafol,  ac  o  hon<^ 
ef  a  drosglwyddwyd  i  blant  dynion  trwy  y 
cwymp.  Yr.  oedd  ei  weithredoedd  cya  y 
gyflafan  echryslawn  hon  yn  ddrwg.  Dyu 
drwg  ydoedd  yn.dwyn  ei  rodd  i'r  Arglwydd, 
ac  yn  rhagrithiwr  twyllodrus  ger  ei  fron.  "Os  da 
y  gwnai,"yr  hyn  oedd  heb  ei  wneuthur  hyd  yma, 
**oni  chai  oruchafiaeth?"  Oni  chai  oruchanaeth  yn 
fy  ymddygiadtuagatat,cyfateboli'th  bynafiaeth 
ar  dy  fi:awd,a'th  flaenoriaeth  trwy  hyny?  "Ac  oni 
wnai  dda,  pechod  a  orwedd  wrth  dy  ddrws," 
ac  a'th  ddyfetba  yn  y  diwedd,  trwy  i  ti  syrth- 
io  i  bechodau  mwy  echryslawn,  a  thrwy 
gosbedigaeth  ddylcdus  am  danynt.  Yr  oedd 
gweithredocdd  Abei  yn  dda,  Yr  oedd  ei 
ymddygiad  yn  ostyngedig,  yn  dirion,  ac  yn 
addfwyn  tuag  at  ei  trawd.  "  Atat  ti  (medd 
Duw)  y  mac  ei  ddymuniad,  a  thi  a  lywod- 
raethi  arno  ef."  Nid  oedd  Abel  gyfiawn  am 
oruchafiaeth  na  blacnoriaeth  ar  Cain,  yn  ol 
tystiolaeth  Duw  am  dano ;  ond  yn  ufudd  iddo, 
yn  ostyngedig  ac  yn  barchus  tuag  ato,  fel  ei 
frawd,  a'i  frawd  hynaf.  Ond  yr  oedd  y  ddau 
mewn  gwahanol  gyflyrau  ;  eu  hysbrydoedd  yn 
hyllol  groes  i'w  gilydd,  a'u  by wy'dau  yn  cyfateb 
yr  un  <áth.  Er  mai  brodyr  oeddent,  wedi  eu 
cenedlu  yn  yr  un  groth  ;  eto,  yn  ysbrydol,  yr 
oeddent  o  wahanol  had ;  un  o  Dduw,  a'r  llall 
o'r  diafol.  Y  mae  yr  elyniaeth  yn  ymddangos 
yn  gryf;  y  ddau  a  wrthwx  nebasant  eu  gilydd 
— un  mown  addfwynder  a  daioni,  a'r  llall 
mewn  drygioni  a*  chreulonder.  **Mcg\s  y 
piyd  hwnw,  yr  hwn  a  anwyd  yn  ol  y  cnawd, 
a  erlidiai  yr  hwn  a  anwyd  yn  ol  yr  Vsbryd ; 
felly  yr  awr  hon  hefyd."  Gen.  iii.  15.  Gal. 
iv.  29.  a  V.  17.  Lladd  brawd  a  gwr  cvfiawn, 
oedd  anilygiad  o  ddtdw  ac  ysbryd  y  diafol  i 
radd  mawr  iawn,  yr  hwn  oedd  leiddiaddyn  o'r 
dechreuad.     Abel  a  ddyoddefodd  mewn  ffydd 


ABE 


22 


ABE 


ac  addfwynder  addas,  diamhea,  "  o  achos  cyf- 
iawnder ;"  ac  a  flaenorodd  holl  jrdderchog  lu 
y  merthyron,  y  rhai  ar  ei  ol  a  liwiasant  eo 
gwisgoedd  à  gwaed,  ac  ydynt  yn  bresennol  o 
ilaen  yr  orsedd  fry,  yn  llefain  yn  ddidaw,  "  I 
Dduw  y  byddo  y  diolch,  yr  hwn  aroddodd  i  ni  y 
fuddugoliaeth  trwy  ein  Harglwydd  lesa  Grist." 
1  Cor.  XV.  57.  ' 

"  A  thrwyddi  hi  y  mac  efe,  wedi  marw,  yn 
Jlefaru  eto."  Heb.  xi.  4.  Y  mae  ei  siainpl  yn- 
ein  dysgu  i  fyw  trwy  ffydd  ar  Grist  a'i  abertli 
yn  nnig  am  gyfiawnhad  ger  bron  Duw.  Y 
mae  ei  fywyd  duwiol  a  chyfiawn,  ffrwyth  ei 
ffydd,  yn  ein  hannog  i  ddilyn  cyfiawnder,  er 
goddef  ccnfigen,  dygasedd,  ac  eithaf  IHd  y 
perthynasau  agosaf.  Y  mae  ei  waed  yn  llefaril 
eto,  am  ddial  ar  Cain,  ac  ar  bawb  a  gerddçnt 
ei  ffordd  anghyfiawn  "waedlyd  ef.  Y  mae 
pawb  a  gerddant  ffordd  Cain,  yn  cyfiawnhau 
ei  gasineb  at  gyfiawnder,  a'i  greulondeb 
gwaedlyd.  Ae  y  mae  Abel  yn  gwaeddi  o  hyd, 
"oni  ddial  Duw  ei  etholedigion,  sydd  yn 
llefain  arno  ddydd  a  nos Í  Yr  wyf  yn  dy wèdyd 
i  chwi,  y  dial  efe  hwynt  ar  fiys."  Luc  xviii, 
V,  8.  . 

"  Y  mae  gwaed  lesu  yn  dywedyd  pethau 
gwcll  na'r  eiddo  Abel."  Dyoddefodd  lesu  yn 
angbyfiawn,  trwy  ddwyl aw  gwaedlyd  eifrodyr, 
yr  luddewon;  ond  nid  am  ddial  y  mae  ei 
waed  ef  yn  llefain,  ond  am  faddeuant ;  Heb. 
xiL  24. — gwaed  nierthyr  oedd  gwaed  Abel; 
ond  gwaed  aberth  oedd  gwaed  Crist ;  oblegid 
hyny,  "  y  mae  i  ni  brynedigaeth  trwy  ei  waed 
ef,  sef  maddeuant  pecbodau."  Eph.  L  7.  Edr. 
Abbrth,  Cain,  Gwaed.  n 

ABEL. — "Maen  mawr  Abel:"  yr  hwn  a 
elwid  hefyd  Maes  Josuali.  Lie  yn  agos  i 
Bethsemes,  a  alwyd  felly  mewn  coffadwriaeth 
am  alar  yr  Hebreaid  am  eu  cyfeillion  a  laddes- 
id  am  cdrych  i  mewn  i'r  arch.  Ymddcngys 
hefyd  fod  maen  mawr  wedi  ei  godi  er  coff- 
adwriaeth am  y  tro  galarus  hwn.  -1  San^  vi. 
18,  19. 

ABEL-BETUMAACA,  [f/alar  i  dy  Maacal^ 
dinas  gadarn  oedd  yn  scfyll  ar  gyfcr  mynydd 
Libanus.  Y  d  din  as  lion  a  Avaredwyd  trwy 
gynghor  gwraig  ddoetli  i  dori  pen  Seba  mab 
Bicri  (yr  hwn  oedd  yn  ymgiiddio  ynddi)  a'i 
daflu  aros  y  mur  i  Joab ;  felly  y  cafodd  y 
ddinaa  lonydd.     2  Sam.  xx.  14. 

ABEL-MAIM  \galar  y  dyfro&lü^  dinas.  2 
Cron.  xn.  4. 

ABEL-MEIIOLAII,  [(lalar,  gwcndid  neu 
ajíechyd^  dinas  oedd  yn  sefyll  o  du  y  gorllowjn 
i'r  lorddoncn.  1  Bren.  xix.  16.  Yn  agos  ÌT 
fan  yma  y  cafodd  Gedcon  fuldiigoliaeth  ar  ei 
clynion :  (Barn.  vii.  22.)  ond  ei  hanrhydedd 
penaf  ydocdd  fod  Eüseus  y  prophwyd  wedi 
bod  yn  by w  ynddi.     1  Bren.  xix.  10. 

AIJEL-MISRAIM,  [galar  yr  Aijyhtiaid] 
yma  y  galar wyd  uwch  ben  corff  Jacob.  Y 
lie  hwn  a  elwid  gynt,  Uawr  dyrnu  Atad,  Gen. 
1.  11. 


ABER-OEDD,  ^ijç^  [fynon]  neu  -j^y- 
[myned  Jieibió]  ffrwd,  tfrwd  fechan;  cyd-ffrwd  , 
cwymp  neu  fynediad  afon  fechan  i  un  fwy, 
neu  iV  môr;  porthladd.  Gen.  xxvL  15.  2 
Sam  xviL  20.  2  Cron.  xxxiL  80.  Anaryw 
ddinasoedd  yn  sefyll  wrth  gwymp  neu  fyned- 
iad afonydd,  a  gawsant  eu  henwan  oddiwrth 
y  gair  hwn ;  megys  Aberystwyth,  sef  cwymp 
yr  afon  Ystwyth;  Aberffraw,  sef  cwymp  yr 
afon  Ffraw,  lie  yn  benaf  y  trigai  tywysogion 

Gwynedd. ^Yn  gyffelybiaethol,  aberoedd  a 

arwyddant  helaethrwydd :  "  ŵydiau  ac  aber- 
oedd o  fòl  ac  ymenyn;"  sef  helaethrwydd 
parhaol  o  bethau  gwych  a  moethus.  Job  Ix. 
17. 

ABERTH- AÜ  (a-perth),  Heb.  HDT  P'«^<^ 
Gr^  ^uffia^  lladd  yn  fwydy  Luc  xv.  23,  27^ 
Act  x.  13.  a  xi.  7.  ond  yn  fwyaf  cyffredinol 
lladd  iV  aherthu,  Yr  oedd  aberthu,  neu  Badd 
anifeiliaid  yn  aberthait  i'r  Arglwydd,  yn  arfer- 
iad  crefyddol  yn  yr  eglwys  yn  mhlith  gwir 
addolwyr  Ì)uw,  er  pan  y  mae  genym  Ixancs 
am  addoliad  yn  y  Beibl  j  acam  hyny,  diamhcu 
ei  fod  yn  arferiad  o  osodiad  dwyfol,  ac  i  Adda 
aberthu  yn  dra  buan  ar  ol  y  cwymp.  Yn  . 
addoliad  Cain  ac  Abel,  y  mae  Abel  yn  dwyn 
"  o  flaen-ffrwyth  ei  ddefaid,  ao  o'u  brasder 
hwynt,"  yn  offrwm  i'r  Arglwydd^  Gen.  iv.  4. 
Nid  annhebyg  mai  crwyn  yr  anifeiliaid  a 
aberth  wyd  i'r  Arglwydd,  trwy  ei  orchymyn> 
oedd  y  crwyn  y  gwnacd  peisiau  o  honynt  i 
Adda  ac  Efa  yn  mharadwys.  Y  mae  yn 
anhawdd  amgyffred  pa  fodd-  y  daeth  yr  aferiad 
o  aberthu,  mor  foreu  ac  mor  gyffredin,  i 
gymeryd  lie  yn  mhlith  pawb,  fel  moddion  i 
ncddychu  y  Duwdod,  os  na  farnwn  fod  hyny 
yn  riian  o'r  dadguddiad  dwyfol  i  Adda,  yu 
fuan  ar  ol  iddo  droseddu.  Ond  os  gorchymyn- 
odd  Duw  i  Adda,  wedi  ei  gwymp,  i  dywallt 
gwaed  anifeiliaid  diniwed,  ac  i  ddifa  rhan,  neu 
y  cwbl,  o'u  cyrff,  trwy  dâji,  i  ddangos  y 
gosbedigaeth  haeddiannol  am  bechod,  ac  i 
ragddangos  dyoddefiadau  had  y  wraig  addaw- 
edig ;  y  mae  y  ddefod  yn  ymddangos  yn  gwhl 
addas  ac  addysgiadol.  "Trwy  ffydd  yr  ofis 
rymodd  Abel  iDduw  aberth  rhagornch  na 
Chain."  Ileb.  xi.  4.  Os  trwy  ffydd,  yna  3'r 
oedd  yn  rhaid  bod  rhagd dadguddiad  dwyfol 
yn  nghylch  y  mater,  fel  sylfaen  ffydd,  wedi  ei 
roddi.  Y  mae  nodi  y  gwahaniacth  rliwng 
crekduriaid  glân  ac  aflan,  cyn  y  dytif,  yn 
amlygu,  hefyd,  fod  rhyw  ddadguddiad  dwyfol^ 
yn  yr  achos  hwn,  yn  foreu  iawn. 

Nid  003  genym  gyfarwyddiiulau,  wedi  cvi 
rhoddi  am-  y  dull  a'r  raodd  o  aberthu,  nes  y 
gosodwyd  i  fyny  holl  drefniadau  cysgodot 
Moses,  wHh  Sinai.  Cyn  hyn,  tebygol,  fod 
pob  un  wedi  ei  adacl  i'w  ryddid  ei  hun,  i 
aberthu  yn  y  man  a'r  dull  a  ddewisai.  Yn 
gyffredinol,  yinddengys  fod  yr  anrhydedd  o 
aberthu,  yn  perthynu,  neu  yn  cael  ei  roddi,  i'r 
hynafiaid,  i  benau  teuluoedd,  i  dywysogion, 
neu  i  ry  w  uu  yn  blaenori  mown  rhitiwcdd  a 


ABE 


23 


ABE 


dawioldeb.  Ond,  wedi  tyny,  cyfŷngwyd  hyn 
i  deolu  Aaron  yn  unig,  a'r  lie  i  fod  ar  yr  allor 
fawr  yn  Jerusalem,  wedi  adeiladu  y  deml  yno 
gan  Solomon ;  a  chyn  hyny  ar  yr  allor  bres 
wrth  ddrws  7  babelL  Yr  oedd  amrywiol  fath 
o  aberthau,  yn  0I  trefniadau  Moses — megys, 
abertli  hedd,  abcrth  diolcb,  abcrth  dros 
gamwedd,  &c.  Yr  oedd  abertb  boreuol  am 
naw  ar  gloch,  a  pbrydnawnol  am  dri  ar  glocb 
bob  dydd.  Yn  gyOredinol,  yr  oedd  surdoos  a 
mòì  yn  wabarddedig  yn  eu  boll  ofFrymau  a'u 
habertliau  ;  ond  yr  oedd  balcn  yn  orcbymyn- 
'eJig;  "offryraa  lialen  ar  bob  offrwm  i  ti." 
Lef.  xi.  12,  13.  Ond  gan  y  bydd  aciilỳsuron, 
dan  eiriau  ci*aill,  i  ymbelaetbu  ar  amrywiol 
bethau  a  defodaa  pertbynol  i'r  abcrtbau,  ni 
cbwanegaf  yn  brcsenol,  ond  yn  unig  sylwi  eu 
bod  oil  yn  cyteirio  at  Grist,  ac  ya  gysgodol  o 
hono,"yr  bwn  a  roddodd  ei  bun  drosora  ni, 
yn  offrwm  ac  yn  abcitb  i  Dduw  o  arogl 
pcraidd."  Epb.  v.  2,  Ileb.  ix.  26;  a  x.  12,14. 

Rhoddodd  Crist  ben  ar  yr  boll  abcrtbau 
cysgodol,  trwy  ei  abertbu  ei  bun  ;  ac  a  cistedd- 
oJd  yn  dragywydd  ar  ddeheulaw  Duw : 
"  Canys  kg  un  ofirwin  y  perifeitbiodd  ofe  yn 
dragywyddol  y  rbai  sydd  wedi  eu  sanctciddio." 
Yr  oedd  mwy  o  rinwcdd  yn  ei  abertb  ef,  nag 
oedd  o  ddrwg  yn  boll  becliodau  y  rbai  a  sanct- 
eiddir.  Y  mae  ei  waed  à  digonol  wertb  ynddo 
i  laahau  oddiwrtb  bob  pecbod,  a  pbcrffeithio 
yn  dragywyddol  y  rbai  a  gredant  ynddo.  1 
loan  L  7,  8,  9.  Y  nr»o  mawrcdd  y  gwaitb  a 
wnacth,  softy  II  u  ymnitb  becbodau  y  byd  (loan 
i.  29.)  yn  dîiUGíos  mawredd  ac  aiitoidrol  weitb 
ci  abertb.  Y  mac  gwertli  yr  abertb  bwn  yn 
tardda —         ^ 

1.  Oddiivrth  fuioredd  anfcidrci  y  Person 
f^dd  yn  abcrth^  sef  Crist  Lsu, — **Trwy  yr 
Ysbryd  tra;rvuyddül  cic  m  oifryiirodd  ei  liun 
yn  d^iifai  i  iXluw — a'r  Arghvydd  a  aroglodd 
îirogl  esrawyili,"  nen  bcraidd.  lleb.  ix.  14. 
O'jn.  viii.  2Ì.  Yr  oC'ld  y  Person  â  dwyfol 
lav.Tcdd,  yn  giulynol,  ag  anfcidroi  wertb 
ynddo.  Yr  o.nid  }n  ei  licrson  ci  Imn  yn  an- 
t'oiurol  fwy,  a  mwy  ci  weilh  na'r  lioU  bersouau 
a  aclmbir  yn  ngbyd.  Nid  rlian  o  liono  oedd 
yr  abertb  ;  nid  ci  gorft^  nid  ci  enaid,  yn  unig, 
ond  ei  kunan — sef  Crist  lesii,  yn  ci  Bcrson,  yn 
gyflawn,  yn  Dduw  ac  yn  ddyn,  a  roddodil  ci 
bufi  drosora  ni,  yn  offrwrn  ac  yn  abertb  i 
Dduw.  Yn  y  golygiadau  byn  y  mae  gwerth 
yr  abertb  yn  ymddüngos  yn  antcidrol  t'u  hwnt 
i  bob  peth  a  icdrwn  ni  ei  fcddwl,  Nid  oes 
ond  deall  anfeidrol  a  a!l  anigyffred  ei  fawredd, 
a  chyfrif  eiwerth,  Kid  y  w  cymaint  o  fydoedd 
ag  a  ddichon  Duw  eu  gwueutbur,  a'r  rbai 
byny  wedi  eu  llenwi  a'r  creaduriaid  mwyaf 
iroijoneddus  a  ddicbon  etc  eu  gwneutbur,  ond 
d:m,  a  llai  na  dim,  mown  cydmariaeth  iddo. 
^is  gellir  dy wedyd  mwy  am  dano  na  dy wedyd, 
"iddo  ymddangos  unwaitb  i  ddilcu  pecbod, 
^wy  abertbu  ei  bun."     Heb.   ix.   26,      Edr. 


2.  Maioredd  ei  gariad  (Ci  ewyllysgarwch 
yn  y  gwaitk, — Nis  gallasai  fod  yn  abcrth,  oni 
buasái  iddo  roddi  ei  bun  i  byny.  Yr  oedd 
ganddo  y  petb  nad  yw  gan  un  creadur,  sef 
awdurdod  ar  ei  fy wyd  ei  bun.  "  Nid  oes  neb 
(medd  «fe)  yn  ei  dwyn  oddiaraaf  fi;  ond 
myfi  sydd  yn  ei  dodi  bi  i  lawr  o  honof  fy  bun. 
Y  mae  genyf  feddiant  i'w  dodi  bi  i  lawr,  ac  y 
mae  genyf  feddiant  i'w  cbymoryd  bi  dracbefn." 
Joan  X.  18. — e^outrtay  tyjo^  y  mae  genyf  gwbl 
feddiant  o  iy  einioes ;  am  byny  y  mae  genyf 
awdurdod  i'w  dodi  bi  i  lawr.  Nid  gallu 
yw  arvvyddocad  y  gair,  ond  awdurdod  Y 
mae  gan  bob  dyn  allu  i'w  ladd  ei  hnn,  ond  nid 
oes  ganddo  awdurdod  :  nid  efe  biau  ei  fywyd 
ei  bun,  ond  Duw;  ond  yr  oedd  gan  Grist 
awdurdod  ar  ei  fywyd  ei  bun.  Gwel  Muscul- 
us  in  loc,  Y  mae  ewyllysgarwcb  gwr  yn 
rboddi,  yn  cbwanegu  at  wertb  y  petb  a  roddir. 
Rboddodd  Crist  ei  bun  à'i  boli  galon,  gydâg 
anfoidrol  ewyllysgarwcb.  Yr  oedd  ewyllys 
anfeidrol  Person  anfeidrol,  yn  gwbl  yn  y 
rbodd,  Yr  oedd  ei  ewyllys  yn  abertbu  ei 
bun  yn  cyfateb  i'w  gariad  at  ogoniant  Duw  ac 
iacbawdwriaetb  ei  bobl ;  ac  yr  oedd  y  cariad 
bwnw  beb  un  mesur  na  tbcrfyn  iddo ;  gogyf- 
uwcb  a'r  Person  oedd  yn  cam,  Epb.  iii.  18, 
19.  Ymddangosodd  yr  ewyllypgarwcb  bwn, 
yn  nbrefniad  y  cyfammod  tragywyddol,  pan  y 
rboddodd  ei  bun  o'i  wir  fodd,  yn  yr  aifaetb  ; 
yn  ei  ddyoddcfiadau  yn  y  cnawd ;  yn  ei  boll 
fywyd;  yn  enwedigol  yn  ymdrecb  difrifol  y 
natur  ddynol  yn  yr  ardd,  Nid  ymddangos- 
odd ci  ewyllysgarwcb  crioed  yn  fwy  nag  yn  yr 
awr  dywyll  dymliestlog  bono,  pan  y  dechreu- 
odd  efc  soddi  i  boll  ddyfndcrocdd  dirfawr 
dyoddcfiadau  dialoddol.  Salm  xl.  6,  7,  8. 
Diar,  viii.  23,  <kc.  Esa.  liii.  12.  loan  xviii. 
11.  Lnc  xii.  60.  Col.  ii.  15,  Niwnaetbaici 
ddyoddcfiadau  heb  ei  ewyllysgarwcb,  mwy 
na'i  ewyllysgarwcb  licb  ci  ddyoddcfiadau, 
ddim  ein  bachuh.  I'c  rhoddai  dyn  ei  gorif 
i'w  losgi,  hob  fod  ganddo  gariad,  nid  yw 
ddim ;  fell}','  ni  buusai  dyoddcfiadau  Crist 
ddim  yn  abcrth — ddim  yn  iawn,  bcb  eu  bod 
yn  ewyllysgar.  Ond  felly  yr  oedd ;  yn  wyneb 
ei  ddyoddcfiadau  mwyaf,  gwaeddodd,  gydag 
anfeidrol  foddlonrwydd,  "  0  Dad,  gogonedda 
dy  enw  1"     loan  xii.  28. 

3.  Mawrcdd  ei  ddyoddcfiadau, — Ni  bu,  ac 
ni  bydd  bytb,  ofid  y  fath  a'i  ofid  ef.  Os 
chvviiioicb  boll  ddyfndcroedd  uffern,  gwlad  y 
poenau  raawrion,  nid  oes  yno  neb  yn  yied  ond 
ei  gwpanaid  ei  bun  ;  ond  yfodd  Crist  gwpan- 
eidian  miliynau^  dirifedi,  i  gyd  ar  unwaitb. 
Dyoddefodd  eu  mellditb  bwynt  oil  i  gyd  ar 
unwaitb,  ac  a  welodd  y  pen  draw  iddi ;  canys 
efe  a'u  llwyr  hrynodd  (e^Tiyopaffsv)  oddiwrtb 
fellditb  y  ddcddf,  gan  ci  wneutbur  yn  fellditb 
drostynt.  Gal.  iii.  13.  Bu  mown  mwy  *o 
uffbrn,  OS  nad  o  rati  lie,  eto  o  ran  dyoddcfiadau, 
nag  y  bydd  neb  arall  bytb  ynddi.  Pwy  a  all 
amgyíFred  ci  ddyoddcfiadau,  pan  ddecbreuodd 


ABE 


24 


ABI 


ymofidio  athristau  yn  ddirfawr,  ac  a  ddywed- 
odd,  "  Y  mae  fy  enaid  yn  athrist  hyd  angco," 
nea  yn  athrist  angeuol.    Marc  xiv.  33.  34. 

4.  M  allu  dwyfol  i.  sefyll  dan  ei  ^dyoddefiad- 
au  anfeidroL — Peth  rhyfedd  na  buasai  y  natur 
ddynol  wedi  soddi  yn  dragywyddol  dan  y  fath 
ddyoddefiadau ;  ond  trwy  eu  hundeb  à'r  Tersan 
Dwyfol,  a  thrwy  nerthol  weithrediad  yr  Y»bryd 
Glan,  cynnaliwyd,  codwyd  a  derchafwyd  hi,  ac 
y  mae  yn  ucbel  iawn.  £sa.  xliL  1 ;  a  lii.  13. 
I'r  oedd  nid  yn  unig  yn  anmhosibl  ei  orch- 
fygii ;  ond  yr  oedd  yn  anmhosibl  ei  attal  gan 
ofidiau  angeu.  Act.  ii.  24.  Yr  oedd  y  fath 
nerth  ynddo,  fel  yr  oedd  ynabl  dyoddef,  mown 
ychydig  orian,  a  myned  trwyddynt  yn  drwy- 
adl,  yr  hyn  y  buasai  hoU  filiynau  y  cadwedig- 
ion  yn  cu  dyoddef  dros  byth,  ac  heb  weled 
diwedd  arnynt 

Wrth  ystyried  y  pethau  hyn,  gallwn  gael 
ychydig  olwg  ar  worth  ei  aberth.  Rhoddodd 
yr  un  ^erth  hwn  derfyn  tragywyddol  ar  yr 
holl  aberthau  craill,  fel  iawn  am  bechod.  Wedi 
cael  hwn,  y  mao  Duw  yn  dywedj^d,  "  Na 
chwanegwch  ddwyn  oflfrwm  ofer,  arogldarth 
sydd  ffiaidd  genyf,"  <fec.  Esa.  i.  12,  13,  <kc. 
Er  nad  ydym  i  aberthu  i  wneuthur  iawn  am 
bechod,  eto,  y  mae  yn  gymhwys,  yn  ddyladwy, 
ac  yn  ofynol  i  ni  aberthu  raoliant  i'r  hwn  a 
-wnaeth  iawu  ;  i  aberthu  ein  hunain,  ein  cyrff, 
ein  hencidiau,  a'n  meddiannau,  yn  gwbl  i'w 
wasanaeth,  dros  byth.  "  Salm  1.  23.  Diar.  iii. 
9.  Hos.  xiv.  2.  Rhuf.  xii.  1,  2.  Ilob.  xiii. 
13. 

ABEZ,  'l^l^ì^  \}^y\  dinas  o  fewn  tcrfynau 
llwyth  Issachar.  .  Jos.  xix.  20. 

ABI  All,  n'^IliÄ  [y  ^^'plif-'i/dd  yw  fy  nliad\ 
1.  Mab  Samuel.  Efe  oedd  ddrwg  yn  ngolwg 
yr  Arglwydd,  am  gymeryd  gwobr  cr  rawyn 
gwyro  bam.     1  Sam.  viii.  2.     1  Cron.  vi.  28. 

2.  Mab  Jeroboam,  yr  hwn  yn  unig  a  gaf- 

odd  ras  o'i  deulu.  Yr  hwn  hefyd  a  fii  forw',yn 
ol  gîiir  y  prophwyd,  a  bu  ^^jnlar  mawr  am  dano. 

1  Bren.  xiv.  1,  18. 3.  Gwraig   A  has,  mam 

y  brenin  Ilezeciah  ;  y  mao  rhai  yu  nieddwl  ei 
bod  yn  ferch  i  Zcchariah,  yr  arch-olYeiriad, 
yr  hwn  a  laddodd  y  'breniu  Joas.     2    Cron. 

xxix.    1. 4.  Mab  Rchoboam,   a    Michaiah 

merch  Uriel  o  Gibeah.  Efe  a  ryfclodd  à  Jerob- 
oam brenin  Israel,  ac  a  laddodd  mewn  ymladd- 
fa  500,000  wyr  Israel.  Yr  oedd  400,000  gan 
Abiah  o  wyr  grymus,  ond  yr  oedd  800,000 
gan  Jeroboam.  Tra  bu  Abiah  yn  adrodd 
ddaed  oedd  ei  achos  wrth  Israel,  a  phechadur- 
usrwydd  eu  hymddygiad  hwythau,  y  mae 
Jeroboam  yn  p^»ri  gosod  cynllwyn  ac  yn  dyfod 
,  o'u  hoi  hwynt,  fel  yr  oedd  y  rhyfel  yn  mlaen 
ac  yn  ol,  ac  Abiah  a'i  fyddin  yn  yr  enbyd- 
rwydd  mwyaf.  Yn  y  cyfyngder  hwn  gwaedd- 
asant  ar  yr  Arglwydd,  a'r  otleiriaid  a  leisiasant 
mewn  udgyrn.  A  phan  waeddodd  gwỳr  Ju- 
dah,  Duw  a  darawodd  Jeroboam  a'i  fyddin  o 
flaen  Abiah  a  Judah,  a  hwy  a  orchfygwyd  â 
lladdfa  fawr.     2  Cron.  xiiL  13—18.  Nitheyrn- 


asodd  ond\air  blynedd.     Yr  oodd  ganddo   14 

0  wragedd.  a  bu  iddo  22  o  feibion,  ac  16   o 

ferched. 5.  Offeiriad,  a  phenaeth  yr  wyth- 

fed  dosbarth  yn  ngwasanaeth  y  deml.  Yr  oedd 
Zechariah  tad  loan  Fedyddiwr  o'r  dosbarth 
hwn.     1  Cron.  xxv.  10.     Luc  i.  6. 

ABIALBON",  rab^i'^aiA  \tad  iynwyroXl 
un  0  gedym  Dafydd.  2  'Sam.  xxiii.  31.  Gel- 
wir  ef  hefyd  Abiel.     2  Cron.  xi.  22, 

ABIATIIAR,  -irTilaiA  [^^  rAa^oroqy  des:- 
fed  archoffeiriad,  a'r  pedwerydd  o  Un  EÌL 
Ffodd  ymaith  rhag  om  Saul,  at  Daf/dd  a'i 
wyr ;  a  Dafydd  a  ymofynodd  â*r  Arglwydd 
trwyddo  ef.  1  Sam.  xxii.  Tybir  mai  efe  a 
roddodd  y  bara  gosod  i  Dafydd  pan  oetid 
newyn  arno.  Marc  iL  26.  Wrth  ystyried  yr 
ysgrythyrau  yn  fanwl,  ni  welaf  un  ffordd  es- 
mwyth  i  gysoni  yr  hanes  yn  1  Sam.  xxi.  6,  á 
Marc  ii.  26,  ond  trwy  famu  mai  Alnathar  tad 
Ahimelech,  ac  nid  ei  fah  a  fcddylir  yn  Marc. 
Y  mae  Ahimelech  yn  cael  ei  alw  yn  fah  Abi- 
athar  yn  mhob  man  arall  ond  yn  yr  hanes  yn 

1  Sam.  xxii.  a  Zadoc  yn  cael  ci  alw  yn  Jab 
Ahitub.  1  Sam.  xviii.  26.  llwyrach  fod  Abi- 
athar,  yr  amser  hwnw  yn  hen,  a  bod  Ahimcl- 
,ech  yn  gweini  yn  ei  le.  Ar  ol  marwolaeth 
Abiathar,  tad  Ahimelech,  daeth  ci  fab  Ahim- 
elech i'r  swydd ;  ac  Abiathar,  mab  Ahimelech, 
ar  ei  ol  yntau,  yr  hwn  a  d<liswyddwyd  gau 
Solomon,  am  ci  ymlyniad  wrth  Adoniah  yn  ei 
fradwriaeth.  Y  mae  rhai  yn  cyfieithu  "/7^7«. 
Abiathar,"  yn  "  hanc^  Abiathar,"  neu  yn  y 
dosbarth  hwnw  o'r  hancsiaeth  sanctaidd,  y  mac 
Abiathar  y  person  mwyaf  hynodol  ynddo,  ac 

0  herwydd  hyny  a  elwir  wrth  yr  enw.  Gwel 
Calmet  a  Macknight. 

ABI  AM,  \iod  y  mortjedd]  un  o  frcninocdd 
Judah,  mab  Rehoboam,  ac  Vvyr  Solomon,  yr 
hwn  a  deyrnasodd  yn  annuwiol,  dair  blynedd, 
yn  Jerusalem.     1  Bren.  xiv.  31;  a  xv.  ],  7. 

ABIB,  ;2'^5îÄ  [tyioysoìh  fawr,  tìcu  fr'rtr?/th 
acaJfed]  y  seithfed  mis  o'r  Üwyddyn  luddew- 
aidd.  1  r  oedd  hwn  yn  cynnwys  ynddo  ddenn^ 
niwiTiod  ar  hugain,  ac  yn  cyfateb  i'n  llciiad 
Fawrth  ni.  Yn  nghanol  y  mis  hwn  y  bydtlai 
yr  luddewon  yn  dechrcu  ar  y  cynhanaf.  Ar 
y  dcgfed  dydd  o  bono  y  cynierwyd  yr  ocu 
pasc,  a'r  ped\v^ydd  ar  ddeg  y  bwytasant  y 
pasc.  Exod.  xii.  13.  Ar  y  pymthcírícd  dydd 
y  casglent  ysgub  blaenffrwyth  cu  haidd,  a'r  un- 
fed ar  bymtheg  yr  ofl'rymcnt  hi  Lef.  xxiii. 
4,  11.  Yn  y  m!s  hwn  yr  oflVymoddyr  lesii  ci 
bun,  fel  blaenffrwyth  o  gynhauaf  mawr,  llafnr 
ei  enaid.     loan  xi.  28. 

ABIDA,  ST^I^iA  V^^^  fjivylod-jcih]  mab 
Midian,  ac  wyr  Abraham.     Gen.  xxv.  4. 

ABIDAN,  ^T^J^ÎÄ  U-^^  Icirn]  tywysog  y 
Bcnjaminiaid.     í^um.  i.  11. 

ABIEL,  ilj^^^D^  [.Ŵ  ^^^^^^  y^^  Duw']  tad 
Cis  a  Ner,  a  thaid  Saul,  brenin  cyntaf  Israel. 

1  Sam.  ix!  1. — Un  arall  o'r  enw.  1  Cor.  xi. 
32. 


ABI 


25 


ABR 


ABIESER,  Ti^^-Tiai^  [fy  nhad  yw  fy 
5ijàymÄoríA]  1.  Un  o   Iwyth  ManaseL     Jos. 

xrä.  2.    Bam.    yi   34. 3.  Un  o    gedyrn 

Bafyddf  o  dref  Anathoth.     2  Sam.  zxiiL  27. 

ABIGMI/,    i'lS'iafc^  [Uawenydd  y  tad\  1. 
Cbwaer  Dafydd,  a  çwraig  Jether.  1   Gron.  iL 

17. 2.  Gwraig   NabaL    Yr  oedd  hon    yn 

\mig  lynwyrol  a  doeth  iawn ;  ond,  er  hyny, 

priododd  y  gloddestwr  cyfoethog  Nabal.     Pan 

glywodd  fod  dinystr  yn  dyfod  am  ben  ei  gẃr 

a'i  theDk,  aetb  i  gyfarfod  Dafydd,  À  gweision 

ac  âg  anrbc^on    mawrion.     Adroddodd    ei 

iachoA  o'i  &en    mor  bwyllog,  synwyrol,    a 

doeth,  fel  y  dyhuddwyd  ei  lid ;  a  hi  a  gafodd 

fikfr  yn  ei  olwg.     Dycbwelodd  i  fynegi  i*w 

gẂT  y  porygl  yr  oeddent  wedi  bod  ynddo  trwy 

ei  ynfydrwydd,   a'r  modd  yr  oedd  hi  wedi 

rhagflaenn  yr  aflwydd.    Pan  fynegodd  hi  iddo, 

aeth   y  peth  fel   saeth  trwy  ei  galon ;  ac  yn 

nghylch  pen  y  deng  niwrnod  efe  a  fa  farw. 

Cyn  pen  hir  wedi  hyn  hi  a  briododd  Dafydd. 

1  Sam.  xxT. 

ABIHAEL,  b'^rr^äì^  [tad  cademid]  1.  Ail 
fab   Hnri,   a  tbad  Michal,  Mesulam,  <fec.    1 

Cron.  V.   13,  14, 2.  Y  mae  amryw  eraill 

hefyd  o'r  un  enw.     Num.  iii.  35. 3.  Tad 

Esther.     Esther  iL   15. 4.    Merch   Eliab, 

mab  Jesse.     2  Cron.  xi.  18. 

ABIfllJ,  nîl'^îlÈ^  W^  y^  fy  ^^ad]  mab 
Aaron.      Exod.    vi,     23.    Iŵî,    x.    1.     Edr. 

AAKOy. 

ABILENE,  talaeth  rhwng  mynydd  Libanus 
ac  Anti-Libanus,  ar  yr  afon  Ghrysorrhoas,  ar 
yr  hoQ  yr  oedd  Lysanias  yn  detrach  dan  Ym- 
erawdwyr  Rhufain.  Luc  iii.  1. 

ABIMAEL,  bfc^Jai'^äÈ^  [to^  an/anediy  oddi* 
wrth  Dduto]  mab  Joctan,  mab  Heber.  Gen. 
XX.  28.  Preswyliodd  ef  a'i  hiliogaeth  yn  Ar- 
abia, tebyefol. 

ABIMÊLECH,  iburSjA  [fy  nhad  sydd 
frtnin]  1.  Brenin  y  PhiJistiaid,  yr  hwn  oedd 
yn  trigo  yn  Gerar.  Pan  welodd  degwch  pryd 
Sarah,  syrthiodd  mewn  cariad  mawr  à  hi ;  ac 
wedi  iddo  glywed  gan  Abraham  mai  ei  chwaer 
ef  ydoedd,  dygodd  hi  iV  dỳ,  ar  feddwl  ei 
phnodL  Ni  oddefodd  Duw  iddo  gyd-orwedd 
á  hi,  eithr  a'i  rhag-rybuddiodd  mewn  breu- 
ddwyd  yn  ei  chylch.  Tranoeth  dychwelodd  à 
Sarah  at  Abraham,  gan  ei  geryddu  am  y  twyll 
a  wnaethai ;  er  hyny  yn  rhoddi  iddo  anrheg- 
ioo  mawrion.  Abraham  a  weddiodd  ar  Dduw, 
a  Duw  a  ìachàodd  Abimelech,  a'i  wraig,  a'i 
forwynioD,  a  hwy  a  blantasant ;  o  herwydd  yr 
Arglwydd  a  ganasai  ar  bob  oroth  yn  nhŷ  Abi- 
melech, o  achos  Sarah  gwraig  Abraham.    Gen. 

IX. 2.  Tin  arall  o'r  eow,  mab  i'r  cyntafi  fel 

ytybir;  yr  hwn  hefyd  a  geryddodd  Isaac 
am  wada  ei  wraig.  Adnewyddodd  y  cyf- 
«nmod  a    wnaethai    ei    dad    àg    Abraham. 

Gen.  xxfL 3.    Mab  Gedeon  o'i  ordderch- 

wraí^;  djn  drygionus  iawn,  a  gwaedlyd  erch- 
jIL  IT  dyben  iddo  gael  ffordd  rydd  i'r  orsedd, 
i  Irwodraetha  Israelf  lladdodd  ddeg  a  thriugain 


o'i  frodyr.  Gwraig  o  ben  y  twr  yn  Thebez  (yr 
hwn  yr  oedd  efe  yn  ymosod  yn  ei  erbyn)  a 
daflodd  ddarn  o  f%en  melin  ar  ei  ben,  ac  a 
ddrylliodd  ei  benglog,  fel  y  dymunodd  ar  glud- 
ydd  ei  arfau  ei  orphen,  rh^  Tr  gair  fyned  allan, 

mai  gwraig  a*i  lladdodd.  Éíam.  ix. 4.  Mab 

Abiathar,  yr  hwn  oedd  un  o'r  offeiriaid  yn  am- 
ser  Dafydd.     1  Cron.  xviii.  16. 

ABINADAB,  ^ni^^fc^  [tad  adduntcf]  1. 
Un  o  drigolion  Ciriath-jeanm,  yn  nhŷ  yr  |iwn 
y  bu  arch  yr  Arglwydd  ddyddiau  lai^e^  a 
eancteiddiwyd  Eleazar  ei  fab  i'w.  chadw.  Êfo 
oedd  tad  Uzziah  ac  Áhio.     1  Sam.  vii.   1.     2 

Sam.  vL  3. 2.  Ail  fab  Jesse ;  tad,  tebygol, 

i  un  o  dywyso^on  Solomon,  yr  hwn  a  briod- 
odd Tapnath,  merch  Solomon.  1  Bren  iv.  11. 
Edr.  Taphath. 

ABIRAM,  ui-i^lA  [^^  gorucher]  1.  Mab 
Eliab.  Efe  a  Dathan,  a  Ghorah,  a  wrthryfel- 
asant  yn  erbjn  Moses  ac  Aaron,  am  yr  awdor- 
dod  a  roddasai  Duw  iddynt ;  am  hyny,  efe  a'i 
holl  deulu,  a'r  hyn  oil  a  fed  dent,  a  lyncodd  y 
ddaear,   a  disgynasant  i   uifem.     Num.    xvl 

27,   33. 2.  Mab  hynaf  Hiel  y  Betheliad. 

Coilodd  ei  fywyd  pan  oedd  ei  dad  yn  sylfaenu 
muriau  Jericho.  1  Bren.  xvi.  34.  Edr.  Hixl, 
Jkrioho. 

ABISAG,  ^lU'i^fc^  [fy  nhad  a  feddian 
nodd'\j  llances  a  gafwyd  i  gynesu  ac  amgel- 
eddu  Dafydd  yn  ei  henaint.  1  Bren.  L  4.  Edr. 
Daftdd. 

ABISAI,  •^ID'îäfc^  [anrhegfy  nhadi  nai  Da- 
fydd a  rhyfelwr  cadam ;  bu  daer  iawn  am  gael 
Saul  yn  ysglyfaeth  iddo.  1  Sam.  xxvi  9.  1 
Cron.  ii.  16. 

ABNER,  niSlÄ  [canwyll  y  tad]  mab  Ner, 
ewythr  y  brenin  Saul,  a  thywysog  ei  lu,  Rhy- 
felwr creulon  yn  erbyn  Dafydd  a'i  wỳr.  Ar 
ol  marw  Saul,  gwnaeth  Isboseth  yn  frenin ;  ac 
am  saith  mlynedd  a  ddaliodd  deulu  Saul  i  fyny 
yn  erbyn  Dafydd.  Pan  geryddodd  Isboseth 
Abncr,  ceisiodd  fyned  mewn  cyfammod  à 
Dafydd;  ond  Joab  a'i  lladdodd.  Dafydd  a 
anrhydeddodd  Abner  à  chladdedigaeth  ar- 
dderchog,  yn  Hebron,  a  bu  galarnad  mawr  am 
dano.     2  Sam.  iL  a  iii. 

ABRAM,  û^älì^  [tad  derehafediy]  ac  AB- 
RAHAM, bmîlfc^  [^^  llawer^  tad  lltiosog^ 
tad  lluoeddT  msb  Terah,  a'r  degfed*9  Noah 
yn  llinach  Sem.  Er  ei  fod  yn  yr  banes  yncael 
ei  enwi  o  flaen  Nachor  a  Haran,  eto,  dilys  yw, 
mai  efe  oedd  y  mab  ieuangaf.  Bu  farw  Terah 
ei  dad  yn  Harao,  yn  205  o'i  oed,  ac  yr  oedd 
Abraham  yn  75  pan  aeth  o  Haran ;  gan  hyny, 
ganed  Abraham,  nid  pan  oedd  ei  dad  yn  70 
oed,  ond  130,  sef  352  ar  ol  y  dylif,  ac  a.  m. 
2008.  Gwlad  af  enedigaeth  oedd  Ur  y 
Galdeaid,  yr  hon  oedd  o  du  y  dwyrain  i'r  afon 
Euphrates.  Geilw  Stephan  hi  (Act  viL)  Mes- 
opotamia, am  ei  bod  yn  gorwedd  rhwng  dwy 
afon,  yr  hyn  yw  ystyr  y  gair.  Edr.  Mesopot- 
amia. Geilw  y  prophwyd  Jeremiah  hi,  "gwlad 
delwau  cerfiedig,"  ac  a  ddywed  fod  ei  thrigol- 


ABR 


26 


ABR 


ion  yn  ynfydu  mewn  eilunod.  Pen.  1.  38.  Yn 
y  w)ad  hon,  sef  gwlad  y  delwau  cerfiediff,  yr 
vmddangosodd  yr  Arglwydd  gyntaf  i  Abra- 
nam,  ac  a^i  galwodd  allan  o  honi,  pan  oedd  yn 
^l  neu  74  o  oed,  medd  rbai.*  Aeth  efe  a 
theula  ei  dad  i  Ilaran ;  ac  wedi  trigo  yno  o 
gwmpas  pum'  mlynedd,  bu  farw  ei  dad.  *Wedi 
hyny  aetb  Abraham,  a  Sarah  ei  wraig,  a  Lot  ei 
nai,  tna  Chanaan.  Yr  oedd  ei  daith  o  Haran.i 
Sichem  yn  ngwiad  Canaan,  yn  faith  ac  yn 
lla\vi  <5  beryglon,  trwy  anialwch  Palmyrena, 
dros  fynyddoedd  uchel  Libanus,  neu  Hermon, 
neu  Gilead ;  oud  ufudd-dod  íFydd  a  orcbfyg- 
odd  y  cwbl,  ac  efe  a  ddaeth  trwy  boll  anhaws- 
derau  y  ffordd  i  wlad  Canaan. 

Yr  oedd  gal  wad  Abraham  yn  weithred  neill- 
duol  o  ras ;  nid  yn  unig  i  Abraham  ei  bun,  ond 
hefyd  i'r  eglwys  yn  gyilreJinol.  Hyd  yn  hyn, 
«  nid  oedd  un  neillduad  pennodol  wedi  bod 
rhwng  y  wir  eglwys  a'r  byd  yn  gyffredinol. 
Bu  y  cymysgedd  hwn  yn  foddion  o  lýgriad  i'r 
eglwys  fwy  nag  unwaith,  cyn  ac  wedi  y  dylif. 
IT  oedd  y  byd,  yn  gyfFredin,  wedi  syrthio 
oddiwrth  Dduw  i  eilunaddoliaeth  yn  yr  amser 
hwn ;  a  gwir  dduwioldcb,  trwy  hyn,  yn  dra 
isel  O'i  benarglwyddiaeth  a'i  ras,  rhyngodd 
bodd  i  Arglwydd  y  gogoniant  alw  a  neillduo 
Abraham  id  do  ei  hun,  i  hysbysu  ei  enw  iddo 
— i  fod  yn  gyllidfa  yr  addewidion — i  fod  yn 
dad  i  Grist  yn  ol  y  cnawd —  ac  i'r  eglwys  wel- 
edigfodynei  dŷ  hyd  ddyfodiad  y  Messiah 
addawedig;  sef  o  gwmpas  dwy  fil  o  fynydd- 
oedd. "  Eiddo  pa  rai,"  dros  yr  Jioll  amser  hwv, 
"  oedd  y  mabwysiad,  aV  gogoniant,  a'r  cyf- 
ammodau,  a  dodiad  y  ddeddf,  a  r  gwasanaeth, 
a'r  addewidion."  Rhuf.  ix.  2 — 4.  Y  mae  yr 
boll  wir  ddedwyddwch  a  feddianna  y  byd,  neu 
a  feddicnnir  gan  neb  o  blant  dynion,  yn  deillio 
o  Abraham  a'i  had.  Trwyddynt  hwy  y  mae 
genym  Feibl,  lachawdwr,  ac  efengyl.  Y 
gwreiddyn  ydynt,  ar  ba  un   yr  impiwyd  yr 

♦  »•  A»l-  Arglwydd  a  ddywododd  wrth  A  brain,  Dos  ftllan 
o'th  wind "  Ac.  Gen.  xll.  1.  y  mae  amrywlaeth  barn  yn 
ngbylch  gahvad  Ab  am:  rhal  yn  honi  Iddo  gael  el  alw  ddwy 
waith,  ao  eralU  vn  barnu  nas  galwyd  ef  ond  un  walth.  Yn 
Gen.  xl.  81,  rhoddlr  1  nl  hnnoa  tẃá  Terab  a^i  boll  deulu  yn  gad- 
ael  Ur  y  Caldeald  1  ffned  I  Canaan.  Yr  oedd  hyn  yn  ddllya 
mewn  canlynlad  1  grybwylljad  dwyfol.  Tra  yr  oeddent  yn 
aros  yn  Haran,  bu  farw  Terab  Gwedl  byny,  y  mae  xJxxv/  yn 
adnewydda  el  alwad  1  Abratn,  ao  yn  perl  Iddo  (yned  1  tìanaan. 
Gen.  rll.  L— Y  mae  y  Dr.  Haloa,  yn  ei  Amseryddiaetb,  yn 
bamu  yn  gryf  Iddo  gael  dau  alwad  ;  y  cyntaf  wedi  el  adael 
beb  grybwylllad  am  dano,  medd  efe,  vn  yr  Hen  Destament, 
ond  wedi  ei  goffau  yn  nellldaol  yn  y  Testament  Newydd  (Act 
TlL  2—4.)  "Duw  y  gogoniant  a  yniddangoeodd  fn  Ud 
Abraham  yn  (ur  y  Caldeaid)  Mesopotamia,  cyn  Iddo  drlgo  yn 
Charran,  ac  a  ddywododd  wrtho,  Doa  allan  o'th  wlad,  ac  od'di- 
wrth  dy  dylwytb,  a  tbyred  I'r  tir  a  ddaagoswyf  1  tl "  Oddi- 
wrth byn,  eglur  yw,  1  Ddnw  alw  Abraham  cyn  Iddo  ddyfod  i 
Charran.  Rboddir  banes  am  yr  ail  alwad  yn  Gen.  xil.  1.  '•  Yr 
Arglwyda  a  ddywododd, "  nid,  o<rfd  wedi  dwedyd^  "Dos 
allan  o*í4  toíacî,  ao  oddiwrth  dy  ÿettêdl,  ao  o  dy  dy  dad,  i'r 
wlad  a  ddangoswyf  i  tl."  (V^^j^t^  n^v  p^'^,  i  y  wlad,} 
Y  mae  gwabaniaeth  y  ddwy' alwad  yn  eglur,  wrtb  sylwl  ar 
yr  laltb  wrelddiol,  a  cbyflelthu  vn  gyfatebol :  yn  y  cyntaf  yr 
oedd  V  wlad  yn  anmhtnnodol^  tcl  el  brcswylft  ond  I'ros 
ycbydlg  amser  ;  ond  yn  yr  ail  y  mae  yn  hennodol^  yn  dynodl 
lie  el  drigli».  Yn  y  ddlweddaf,  crybwylllr  hefvd  el  fod  I  \  sgaru 
oddlwrlb  dy  el  dad,aclada«l  el' fi-awd  Nacíior  a*I  deulu  yn 
Charran.  Y  galwsd  hwn  a  ufbrtdhnodd  Abrahnm  Idrlo,  beb 
wytod  1  ba  le  yr  oedd  yn  myntd  iddo,  ond  yn  yuiddirled  yn 
ddiholiad  rr  arwelnlad  dwyfol.  Ileb.  xl.  8.— Gwel  Dr  Hales. 
*•  New  AnnalyvU  of  Chronology?* 


oglwys  efengylaidd,  ac  o  ba  un  y  derbyn  ci 
hollfreintiau. 

Y  mae  galwad  Abraham  yn  dangos,  1.  Neill- 
duol  ofal  Duw  am  ci  eglwys  yn  y  byd.  Y 
mae  yn  ei  bywhau  a'i  hailgyfodi,  pan,  trwy 
wrthgiliadau  ei  phroffeswyr,  a  Uygredigaethau 
yn  tori  allan,  y  mae  wedi  llesglu  i  raddau 
mawrion.  Gall  alw  y  pethau  nad  ydynt,  fel  pe 
byddent :  gall  roddi  bod  i'r  hyn  nid  oes  fod 
iddo;  ac  fe  all  adgyfodi  a  chryfhau  y  lles^ 
a'r  gwan.  Ezec.  xxxiv.  10. 2.  Y  mae  hef- 
yd yn  amlygu,  gyda  dysgleirdeb  nid  bychan, 
driigaredd  raslawn  Duw  tuag  at  bechaduriaid. 
Yn  cilunaddolwr,  yn  ngwiad  y  delwau  cerficd- 
ig,  y  cafodd  Duw  Abrahani,  heb  ddim  rh^or- 
5aeth  rhyngddo  a'r  Ueill  o'i  gydwladwyr;  ac 
felly,  ^n  ddiamhen,  y  buasai  yn  parhau,  oni 
buasai  i  Dduw  y  gogoniant  ymddangos  iddo, 
a'i  alw  allan  oddiyno.     Jos.  xxiv.  2.     Act.  viL 

3.    Gellir   gweled    hefyJ,    yn   ngalwad 

Abraham,  natur  ac  effeithioldeb  gal  wad 
Duw  ar  becbaduriaid.  "Dos  allan,"  raedd 
Duw,  "o'th  wlad, ac  oddiwrth  dygenedl,"  ezc. 
Gen.  xii.  1.  Y  gorchymyn  hwo,  a  nerthol 
weithcediad  yr  Ysbryd  Glan  trwyddo,  a  gen- 
edlodd  ffydd  ac  ufudd-dod  parod  ac  ewyllys- 
gar  yn  nghalon  Abraham.  Galwad  Duw  oedd 
yr  achos  effeithiol,  fel  ag  yr  oedd  graslonrwydd 
Duw  yr  achos  cynhyrfiol  oV  boll  wahaniaeth, 

0  ran  ffydd  ac  ufudd-dod,  rhwng  Abraham  a'r 
lleill  o'r  genedL  Nid  oblegid  ei  fod  yn  ;well, 
o'i  ran  ei  hon,  y  galwodd  Duw  ef ;  oiid  gal- 
wad Duw  aeffcithioddynddoyrhollragoriaeth. 

1  Cor.  i.  26,  &c. 4.  Y  mae  natur  ac  an- 

sawdd  ffydd,  hefyd,  iV  gweled  yn  ngalwad  Ab- 
raham. "Trwy  ffydd,  Abraham,  pan  ei  gal- 
wyd, a  ufuddhaodd. — CyfododdDuwy  cyfiawn 
o'r  dwyrain,  ac  a'i  galwodd  at  ei  droed."  Heb. 
xi.  8.  Esa.  xli.  2.  At  ei  dro^d  y  mae  Duw 
yn  dwyn  y  galwedigion,  i'r  Ihvch,  i  dderbyn  ei 
ddysgeidiaeth  ddwyfol,  ac  i  ufnddhau  o  galon 
à  pharodrwydd  meddwl.  Credodd  yr  ad  dew  id, 
a  hyny  a'i  nerthodd  ef  i  ufuddhau  i'r  gor- 
chymyn, trwy  adael  y  cwbl,  ei  wlad,  tŷ 
ei  dad,  eilunod,  &c.,  ac  a  aeth,  yn  ddiymholi, 
ar  ol  yr  Arglwydd.  Gwelodd  anfeidrol  fwy 
yn  yr  addewid  na'r  cwbl  yr  oedd  efe  yn  ei 
adael;  am  hyny,  nid  anhawdd  oedd  ganddo 
gychwyn.  Dechreuodd  ei  grefydd.  He  y  mae 
crefydd  eto  yn  cael  ei  dechreuad,  os  bydd  oV 
iawn  ryw,  mewn  ffydd,  ufudd-dod,  a  hunanym- 
wadiad.  Os  na  fydd  y  ff'rwythau  hyn  yn  tyfu, 
fel  effeithiau  ein  ffydd,  yr  achos  yw,  am  nad 
y\N  y  ffydd  yn  iachusol  ac  yn  ddiffuant  Salm 
xlv.  10.  Mat,  X.  37,  38 ;  a  xvi.  24,  &c.  loan 
XY.  19.     2Pedri.  4.     Dat.  xviii.  4. 

Wedi  dyfodiad  Abraham  i  wlad  Canaan,  ym- 
ddangosodd  yr  ArgbvyJd  iddo,  yn  ngwastad- 
,edd  Mflmre,  fel  tystiolaeth  o'i  foddlonrwydd  i'w 
ffydd  a'i  ufudd-dod ;  ac  i'w  gysuro  yn  y  wlad 
estronol  hon,  trwy  gadarnbau  ac  ychwanegu  ei 
addewidion  iddo.  Yn  ei  ymddangosiad  cyntat, 
yr  oedd  yr  Arglwydd  wedi  addaw  ei  wneuth- 


ABR 


21 


ABR 


ur  jn  gencdlaeth  fawr — ei  fendithio— mawr- 
ygu  ei  enw — ei  wneuthur  yn  fendith — a  ben- 
d^hio  boll  deuluoedtl  7  ddaear  jnddo.  Geo. 
xiL  2.  Yn  jT  ail  ymddangosiad  bwD,  y  mae 
jn  addaw  gwlad  Canaan  iddo,  ac  i'w  bad; 
ac  jaìAU  a  adeUadodd  jno  allor  iV  Arglwjdd. 

Yn  foan  wedi  byny,  adeiladodd  allor  rbwng 
Bethel  a  Hai^aca  alwodd  ar  cnw  yr  Aiglwydd. 
Gen.  xil  6 — 8.  Mae  y  gair  Heh.  jj^jp  yn  ar- 
ytjaaockxL galw  ar^  neu  cykoeddi  €nw'}'r  Ar- 
glwjdd ;  ac,  bwyracb,  iddo  wneutbur  pob  nn 
oV  ddau.  Gwaitb  Abrabam^  yn  galw  ar  eDw 
yr  Ârglwydd  a  arwydda,  bod  yr  Arglwydd 
wedi  hysbysu  ei  enw  iddo ;  beb  by n  nis  gallas^ 
aialwarno  mewn  ffydd.  Credodd  Abrabatn 
am  Ddnw  jn  ol  yr  bysbysiad  bwn,  a'i  baddef- 
odd,  ac  a*i  haddolodd  yn  gyboeddus.  •  Abra> 
ham  yw  y  dyn  cyntaf  o'r  byd  y  dywedir  i 
Dduw  ymddangos  (0^*71)  iddo ;  set',  yn  gyntaf, 
yn  Ur  y  Caldeaid.  Act.  viii.  2. — ac  yn  ail,  yn 
DOTastadedd  Moreb,  neu  y  dderwen  (vibtiO 
Moreb,  Gen.  xii.  7.  Pa  fath  oedd  yr'  ym- 
ddangosiad o'r  Arglwydd  i  Abraham,  nid  yw 
amlw|ç :  bwyracb  iddo  roddi  i  Abraham  ry w 
arwydd  dysglaer,  gweledig  i'w  lygaid  corffor- 
ol,  o'r  presenoldeb  dwyfol.  Ilyn  sydd  ddilys, 
beth  bynag,  i  Abraham  gael  bollol  foddlon- 
rwydd  mai  dadguddiad  dwyfol  oedd,  yn  war 
hanol  oddiwrth  bob  peth  arall.  Gan  fod  Dnw 
yn  anfeidrol  goruwch  pawb,  diamheu  y  dicbon 
hysbysu  ei  bun  felly,  i  bollol  foddlonrwydd 
i'w  bóbL  Cymdeitbas  ddiflino  o  bob  in,  a  di- 
ddarfod  byth,  yw  y  gymdeitbas  rbwng  Duw 
a'i  bobl.  O'u  tu  bwy  y  mae  ami  rwystr  ac  at- 
taliad,  a  llesgrwydd  mawr  ar  y  goreu ;  ond  y 
mae  yr  Arglwydd,  o'i  ddaioni  a'i  raslonrwydd 
ei  bun,  yn  ymweled  à  bwynt  drachefn  a  thra- 
chefn ;  a  thrwy  byny  yn  eu  byfforddi  a'u  dwyn 
i  fyny,  yn  raddol,  i'r  gymdeitbas  dragywydd- 
0Ì,  yr  hon  a  Iwnc  bob  cymdeitbas  arall  iddi  ei 
hun. 

Wedi  baddagoliaetbu  ar  y  breninoedd  ced- 
ym  a  gaethgludascnt  Lot,  a  chael  ei  fendithio 
ar  ei  ddycbweliad,  mewn  modd  arddercbog, 
gan  Melchisedec,  brenin  Salem,  ac  offeiriad  y 
Duw  Gorucbaf,  ymddangosodd  yr  Arglwydd 
drachefn  i  Abrabiam  mewn  gweledigaeth,  Óen. 
XV.  Diamheu  fod  buddugoliaetb  bynod  Ab- 
raham ar  y  breninoedd,  yn  gadernid  neillduol 
i  w  ffydd,  o  ran  ei  ddiogelwcb  ei  bun,  yn  gystal 
^  yn  wysti  o  fuddugoliaeth  Crist  ar  boll  aliu- 
oedd  y  tywyllwcb,  a  buddugoliaetb  yr  eglwys 
drwyddo. 

Yma  yn  gyntaf  y  sonir  am  air  yr  Arglwydd 
yn  dyfod  at  un  mewn  gweledigaeth,  Y  mae 
rhai  yn  golygu  Crist  yn  cael  ei  arwy^ldo  y  Gair 
tragywyddol,  ^^^  T\ysV  "  Y  ^^^^  Jkhofah," 
neu  "  Jehofah  y  Gair."  Addawodd  fod"  iddo 
yii  darian,  ac  yn  wobr  ("i^lg)  neu  digonoldeb 
mawr,  belaetblawn.  Y  gair  ^^^j)  a  arwydda, 
yfed  ifotldlanrwyddy  i  sirioldeb,  neu  yr  byn  a 
fjddo  yn  boddloni ;  ac  felly  yn  arwyddo  cyf- 
log,  gwobr,  neu  yr  hyn  a  fyddo  yn  boddloni 


gŵr  am  ei  waith.  Mae  yr  Arglwydd,  yn  y 
geiriau,  yn  addaw  bod  iddo  ef,  ac  i  bawb  yn 
meddiannu  yr  un  ffydd  ag  yntau,  yn  amddi- 
ffynfa  gadarn,  fel  tarian,  tra  byddai  yn  y  rhyfel, 
ac  yn  rhan  gyflawn  ddigonol  iddo. 

Dywedir,  yn  çanlynol  Tr  weledigactb  lion, 
mewn  modd  neillduol  am  ffydd  Abraham — 
"  Yntau  a  gredodd  yn  yr  Arglwydd  (yn  Js- 
uoFAu)  ac  efe  a'i  cyfrifodd  iddo  yn  gyfiawn- 
der."  Y  geiriau  hyn  a  goffeir  gan  yr  apostol 
fel  prawf  diarabeuol  niai  trwy  ffydd,  ac  nid 
trwy  weithredoedd  y  cyfiawnheir  pechadur  ger 
broil  Duw.  Yn  yr  addewid  y  cafodd  Abra- 
ham gyfiawnder.  Yr  oedd  ffydd  Abraham  yn 
golygu  Crist  yn'  yr  addewid,  yr  bwn  yw  yr 
Arglwydd  ein  Cyfiawnder ;  ac  a  gredodd  ynddo 
fel  y  cyfryw.  Gwelodd  bob  cyflawnder  (^3*09) 
ynddo,  megys  ag  y  dywedodd  Duw  yn  yr 
addewid.  Nid  oes  le  i  ambeu  nad  oedd  Ab- 
raham wedi  ei  gyfiawnhau  trwy  ffydd  yn  yr 
addewid  cyn  byn  :  ond  y  mae  yn  dra  thebyg- 
ol  i'^  ymddangosiad  gogoneddus  bwn  o'r  Ar- 
glwydd iddo,  gan  addaw  y  byddai  yn  darian  ac 
yn  wobr  iddo  (yn  arwyddo  yr  byn  yw  Crist  i 
becbadur)  ei  nerthu  yn  y  ffydd  yn  Ngbrist 
a'i  gyfiawnder,  gyda  chademid  buddugoliaetb- 
us  ar  ei  boll  ofnau.  Rhoddodd,  yn  hyn,  ogon- 
iant  i  Dduw  gydag  enwogrwydd  bynod,  trwy 
orphwys  amo  yn  oi  yr  addewid.  Yma  y  sonir 
am  gredu  gyntaf  yn  y  Beibl. 

Cyn  ymadael  ag  ef  y  tro  bwn,  y  mae  yr 
Arglwydd  yn  gwneuthur  cyfammod  rheolaidd 
ag  Abraham,  trwy  abcrth,  i  gadarnhau  yr 
addewid  o  wlad  Canaan  iddo  ef  a'i  bad :  ac 
mewn  gweledigaeth  yn  hysbysu  iddo  amryw- 
iol  belynt  ei  bad  rhagllaw.  Y  trwmgwsg  a 
syrtbiodd  ar  Abraham  tua  machludiad  jr  haul ; 
y  dychryn  a'r  tywyllni  mawr  yn  ganlynol  i 
byny,  oeddent  yn  arwyddocäol  o  grwydriad  a 
chystudd  ei  bad  yn  Nghanaan  a'r  Aipht,  droa 
bedwar  can'  mlynedd.*  Y  ffwrn  yn  mygu,  a'r 
lamp  danllyd  yn  tramwyo  rbwng  darnau  yr 
aberth,  ydynt  yn  dangos  profedigaetbau  tan- 
11yd  ei  had,  yn  enwedig  Crist,  a'u  gwaredig- 
aethau  goncddus.  Deut.  iv.  20.  Salm  xxi.  10. 
Galar.  v.  10.  Esa«  Ixii.  1.  Jer.  xi.  4.  Mai.  iv. 
1.  Luc  xii.  28.     Edr.  Adar. 

Deal! odd  Sarah,  trwy.  yr  addewid,  fod  Ab- 
raham i  gael  had  liuosog  iawn ;  a'r  had  hwnw 
i  etifeddu  gwlad  Canaan ;  ond  byd  yn  byn, 
nid  oedd  son  am  Sarah  yn  yr  addewid,  ac  y 
byddai  iddi  hi  ymddwyn  ac  esgor.  Pan  oedd 
yn  75  ocd,  heb  un  tebvgoliaetb  iddi  blanta, 
heb  ymgyngbori  à  Duw  yn  yr .  achos,  trwy 
wend  id  ffydd  a  rhesymau  cnawdol,  er  ei  bod 
yn  cydnabod  Haw  Duw  yn  ei  diffrwythdra,  hi 
a  roddes  Agar  ei  llawforwyn  i  Abraham,  fel  ail 
wraig,  neu  wraig  o  Is  radd  iddo.  Gyda  gormod 
o  brysurdeb  cytunodd  Abraham  â'i  cbynnyg- 
iad ;  aeth  i  mewn  ati,  a  beicbiogodd,  ac  a  es- 
gorodd  ar  fab,  yr  bwn  a  alwodd  efe  Ismasl. 

*  Gwel  y  Dbtsobfa   Tsbktdol,  Llyfr  I.  tu  dal.  306. 


ABR 


28 


ABR 


Dyma  yr  esiampl  gyntaf  a  gawn,  fod  i  wr  duw- 
iol  ddwy  o  wragedd — esiampl  ddrwg  ydoedd  ; 
a  blaen-ddi-ych  niweidiol,  a  fa  yn  achos  o  lawer 
o  anghysur  ac  anesmwythder  teuhiaidd  i  Ab- 
raham, ac  eraill  hefyd  a  ganlynasant  ei  esiampl 
yn  hyn  o  orchwyl.     Edr.  Lamkch. 

Pan  oedd  Abraham  yn  99  mlwydd  oed,  ac 
yn  mhen  14  o  flynyddoedd  wedi  iddo  fyned  i 
fewn  at  Agar,  a'i  phriodi,  ymddangosodd  yr 
Arglwydd  i  Abraham  drachefn.  Nid  hwyrach 
nad  oedd  yr  ysbaid  hir  hwn  o  ddyeithrwch 
Duw  iddo  yn  gerydd  am  yr  hyn  a  wnaeth 
mewn  pcrthynas  i  Agar.  Beth  by  nag  am 
hyny,  amlhaodd  Duw  ei  addewidion  iddo ;  a 
newidiodd  ei  enw,  yn  arwydd  o  fendith  fwy ; 
cyfnewidiodd  hefyd  enw  Sarai  i  Sarah,  yn  ar- 
wyddo  y  byddai  yn  dywysoges  enwog  yn  yr 
eglwys,  ac  a  addawodd  roddi  mab  i  Abraham 

0  honi,  ac  a  gadamhaodd  ei  gyfammod  âg  ef, 
trwy  arwydd  yr  enwaediad.  Tr  dyben  o  gad- 
amhau  ei  ffydd  yn  yr  addewid,  amlygodd  ei 
ban  iddo  wrth  yr  enw  Duw  Hollalluog :  ^TjJ 
^;j^  Duw  y  Tywalliwr,  neu  y  Gioaagarwr : 
Duw  holl-ddigonol  ynddo  ei  hun,  ac  o'i  gyf- 
lawnder  anchwiliadwy  sydd  yn  tywalit  yn  hel- 
aeth  i'w  bobl.  Wrth  yr  enw  hwn  yr  oedd 
Duw  yn  rhoddi  ar  ddeall  i  Abraham,  ei  fod  o'i 
holl-ddiffonolrwydd  anfeidrol  ei  hun,  yn  abl  i 
eyflawni  ei  addewidion,  heb  gynnorthwy  o 
fywiogrwydd  natur  Abraham  a  Sarah,  nac  o  un 
man  arall.  Addawodd  yn  ei  ddwyfol  fawredd 
a'i  holl-ddigonolrwydd,  fod  yn  Dduw  i  Abra- 
ham ac  i'w  had.  Ar  liyu  syrthiodd  Abraham 
ar  ei  wyneb  ger  bron  yr  Arglwydd,  ac  a 
chwarddoddy  mewn  llawn  sicrwydd  a  gorfoledd 
ffydd.  Yr  oedd  Duw  wedi  pentyru  a  chadam* 
hau  ei  addewidion  iddo,  fel  yr  oedd  wedi 
ei  lenwi  a'i  orchfygu  gan  syndod,  gorfol- 
edd, a  diolchgarwch.  Salm  cxxvi,  2.  Esa. 
liv.  1.  Luc  i  14  ;  a  V.  8.  loan  viii.  56.  Gal^ 
iv.  27.  ■ 

Cyn  dystryw  Sodom  a  Gomorrah,  ymddang- 
osodd y  Jkhofah  mawr  yn  mherson  y  Mab, 
tebygol,  mewn  dull  dynol  i  Abraham,  a  dau  o'i 
angelion,  fel  gweinyddwyr  gydag  ef.  Buont 
y n  y  babell  gydag  Abraham  a  Sarah,  mewn  modd 
tra  chyfeillgar,  yn  ymddyddan  kg  ef,  fel  gŵr  a'i 
gyfailljfelpe  buasai  yn  methu  celu  oddiwrth  Ab- 
rah  am  yr  nyn  oedd  ar  fcdr  ei  wneyd,  sef  dystry  w- 
io  Sodom.  Adnewyddoddyr  addewid  oblentyn 
i  Abraham  o  Sarah,  gan  nodi  amscr  ei  chyf- 
lawniad:  ar  hyn  y  chwarddodd  Sarah,  ac  y 
cafodd  ei  cheryddu  am  hyny.  Gen.  xviii. — 
Mae  yr  Arglwydd  yn  sylwi  ar  ofal  Abraham 
am  ei  deulu,  gyda  chymeradwyaeth  neillduol, 
fel  annogaeth  i  bawb  i  ddilyn  ei  Iwybr  rhagor- 

01  yn  hyn  o  orchwyl.  "  A  gelaf  fi  rhag  Abra- 
ham yr  hyn  a  wnaf  ?  Canys  mi  a'i  hadwaen 
ef,  y  gorchymyn  cfe  i'w  blant,  ac  i'w  dylwyth 
ar  ei  oJ,  gadw  o  honynt  ffyrdd  yr  Arglwydd, 
gan  wneuthur  cyfiawnder  a  bam."  Gen.  xviii. 
17 — 19.  Mae  y  geiriau  yo  dangos  fod  Abrar 
ham  yn   gydwybodol   wrth  y    gorchwyl  tra 


phw ysfdwr  hwn  o  addysgn  ei  deulu  yn  ffydd 
Duw,  ac  yn  rhoddi  ei  boll  awdurdod  allan,  fel 
penteulu,  o  blaid  yr  Aiglwydd  a'i  ffyrdd  satfct- 
aidd.  Yr  oedd  ei  hun  wedi  cael  hyfrydwch 
ynddynt ;  ac  yr  oedd  yn  gweled,  nid  yn  unig 
aV  bawb  angenrheidrwydd,  a'i  bod  yn  ddyled- 
swydd  amynt,  ond  hefyd  ei  bod  yn  ddedwydd- 
wch  i  bawb  rodio  ynddynt.  Y  mae  canmol- 
iaeth  yr  Arglwydd  iddo  yn  yr  achos  hwn,  yn 
dangos  mor  fanwl  y  sylwa  efe  ar  ein  hoU  jm- 
ddygiad  yn  mhob  sefyllfa ;  ac  mor  gymeradwy 
ganddo  ein  hymgais  i  daenu  gwybodaeth  o 
bono,  a  thrwy  hyny  wneuthur  lies  i'n  gilydd,  a 
gogoneddu  ei  enw  mawr  yn  y  byd. 

Yn  ol  ei  addewid,  ymwelodd  Duw  à  Sarah, 
a  hi  a  feichiogodd,  ac  a  ymddug  i  Abraham 
fab  yn  ei  henaint.  Gen.  xxi.  Er  hir  oedi,  eto 
y  mae  yr  addewid  yn  sicr  yn  eihamser.  Ond, 
wedi  hir  ddysgwyl  am  feb,  a'i  gael  yn  ol  yr 
addewid,  dyma  orchymyn  rhyfedd  oddiwith 
Dduw  i  Abraham,  ag  oedd  i'w  brofi  i'r  radd 
eithaf  o  ran  ei  ffydd  a'i  ufadd-dod :  sef  iddo 
gymeryd  ei  unig  fab  Isaac,  yr  hwn  a  hoffai,  a'i 
offrymu  yn  boeth-offrwm.,  Peth  anhawdd  oedd 
credu  ac  ufuddhau  pan  yr  oedd  y  gorchymyn 
a'r  addewid  yn  ymddangos  yn  gwbl  gr^es  i'w 
gilydd;  ond  trwy  orchestwaith  ffydd,  cred odd 
Abraham  y  naill,  ac  a  ufuddhaoddd  i'r  Hall. 
Ar  hyn  cadamhaodd  Duw  ei  gyfammod  ag  ef 
trwy  Iẅ,  "I  mi  fy  hun  y  tyngais,"  medd  yr 
Arglwydd  (am  na  allai  dyngu  i  neb  oedd  fwy, 
medd  Paul)  "  yn  ddiau  gan  fendithio  y'th  fen- 
dithiaf,"  &c.  Gen  xxii.  Heb.  vi.  Melys  a 
rhyfedd  yw  banes  Duw  a'i  bobl. 

Wedi  ^nrwolaeth  Sarah,  Abraham  a  briod- 
odd  Ceturah,  a  bu  iddo  chwech  o  feiHion  o 
honi.  Bu  Abraham  farw  yn  1 76  mlwydd  oed, 
A.  M.  2183.  Cyn  Crist,  1822.  Claddwydef  yn 
ogof  Machpelah,  gyda  Sarah  ei  wraig.  Gen. 
XXV.  8.  "  Ac  Abraham  a  fu  farw  mewn  oed 
teg,  yn  hen,  ac  yn  gyflawn,"  (ÿ^tD)  ^^  ^J^" 
lawn  o  bob  peth,  o  ddyddiau,  o  ras  a  sancteidd- 
rwydd,  o  gysuron  ac  o  barcL  Aeth  i  dra- 
gywyddoldeb  yn  gyflawn  o'r  bendithion  a 
gafodd  yma  gan  yr  Arglwydd;  sef  digon  o 
bob  peth  i  bamau  byth.     Gen.  xxv.  8. 

Nid  fel  banes  rhyw  wr  duwiol  arall  y  mae 
i  ni  ddarllen  banes  Abraham :  «m  hyny  bydd- 
ai yn  ftiddiol  i  sylwi  ychydig  yn  fanwl  ar  nat- 
ur goruchwyliacthau  Duw  turg  ato,  a  thaag  at 
yr  eglwys  ynddo.  Mae  y  cwbl  o*i  banes  agos 
yn  allegawl,  yn  gy?godol,  ac  yn  rhagddangos- 
iadol  o  bethau  eto  i  ddyfod  ;  y  rhai  oedd  gan 
Dduw  i'w  cyflawni  tuag  at  ei  eglwys  yn  y  byd. 
"  Yi  hyu  bethau  ydynt  mewn  alegori^^^  medd 
yr  apostoL  Gal.  iv.  24.  Hanes  gwir  ydyw 
am  Abraham,,  ond  mae  mewn  alegori,  neu  yn 
gyffelybiaethol,  hofyd.  Pan  y  cychwynodd 
Abraham  o  XJr  y  Caldeaid,  yr  oedd  yr  holl 
eglwys  yo  cychwyn  ynddo ;  ac  yr  oedd  achos 
l)uw  yn  y  byd  yn  cael  y  fath  adnewyddiad 
rhyfedd  trwy  hyny,  yr  hwn  a  barhâi,  o  ran  ei 
eff'eithiau,  hyd  ddiwedd  amser.    Pan  dderbyn- 


ABB 


29 


ABB 


iodd  yr  addewidion,  derlyniodd  hwyiit,  yn  ol 

meddwl  Dnw,  fel  cynnrjchiolwryrholleglwys, 

a  pbob  aelod  :0  honi  :  ac  y  maent  yn  etifedd- 

iaeth  i'w  b&d    ysbrydol  oil,  yn  laddewon  a 

Ohcnedloedd.     Ei  ddwy  wragedd  ydynt   yn 

arwyddo  y  ddwy  omcbwyliaeth,  iieu  y  d<tou 

D^tament:  Sarah  y  n  Tliagddangos  yr  addewid, 

ac  eglwys  y  oenedloedd  dan  jr  orachwyuaeth 

efengylaidd;    ac  Agar,   yn  forwyn  gaeth,  yn 

gosod  aDan   gyfammod  Sinai,   a'r  orachwyl- 

ia«lliliiddewig;  ac  yn  gosod  allan  broffeswyr 

deddfol,  cnawdol,  yn  mhob  oes,  y  rhai  ydynt 

oU  yn  eJyniaethol  i  blant  y  vraig  rydd.     Mae 

Mae  di&wythdra  Sarah,  pan  oedd  Agar  yn 

planta,  yn  arwyddo  diffirwythdra  y  Cenedloedd 

dros  lawer  o   oeaoedd,   pan  oedd   ^Iwys  yr 

Inddewon    yn   iiaidd  ac  yn   ffrwythlon.     Yr 

oedd  gwaith  Sarah  yn  ymddwyn  yn  ei  henaint, 

wedi  i  rym   natar   ddarfod,   trwy    nerth    yr 

addewid  yn  nnig,  yn  arwyddo,  rod  Dnw  yn 

rhoddi  bod  i'w  holl  blant  ysbrydol,  o'i  raslon- 

rwydd  aH  gyflawnder  anfeidrol  ei  hnn ;  ac  y 

byddat  Tw  eglwys  gael  esgor  ami,  yn  mhlith 

y  Cenedloedd  meirwon,  trwy  alia  yr  efengyl, 

a  golnd  gras  Buw  yn  Nghnst  leso.     Esa.  liv. 

1.     Zech.  ÜL  14,     GaL  iv.  21, 

Rhoddir  gan  yr  apostol  Paul,  yn  Rhaf.  iv ; 
a  Gral.  üi.  a  iv.  esboniad  rhagorol  ar  natur  gor- 
nchwyliaeth  Abraham.     Ceir  gweled  yno,  yn 
dra  andwg,  yn  ol  eeboniad  yr  apostol,  fod  i  ni 
ddeall  wrth  had  Abraham,  nid  yn  nnig   yr 
luddewon,  ei  had  yn  ol  y  cnawd,  na  chwaith 
ci  had  ysbrydol,  sef  y  sawl  a  gerddant  Iwybrau 
ffydd   Abraham ;    ond,  yn  fwyaf  neilldnol,  y 
meddylir  Crist  ;  yn  yr  hwo,  yn  unip,  y  bydd 
Tr  koil  Cenedloedd  gael  en  bendithio.  Mae  cyf* 
ammod  yr  addewid  i  Abraham,  yn  gosod  allan 
natnr  y  cyfammod  gras  yn   Nghrist,  a  threfii 
iawr  yr  iachawdwriaeth  yn  nghyfiawnhad  pech- 
adur  trwy  ras,  trwy  ffydd,  hcb  weithredoedd. 
Mae  Crist,  had  Abraham,  yn  cael  ei  ddal  allan 
yn  y  cyûimmod  hwn,  fel  trysorfa  ddiddarfod  o 
fendithion  iV  holl  G«nedloedd ;  yn  darian  ac 
yn  wobr,  «ef  yn  araddiffynfa  ac  yn  gyfiawnder 
digonol  byth   iddynt      Yn    yr  ysiyriaethau 
hyn,  mae   Abraham  yn  cael  ci  afw  yn  dad  i 
bawb  a  gredant  yn  Nghrist :  "  Yr  hwn  yw  ein 
tad  ni  oily"  sef  y  Fawl  oil  a  gerddant  Iwybrau 
fiydd  Abraham.     Man  yn  dad  goruchwyliaeth- 
ol  a  ehyfammodol ;  yr  oedd  felly  yn  wreiddyn 
yr  olewydden,  o  frasder  pa  un  yr  oedd  yr  holl 
gangenan  yn  cyfranogi.     Rhaf.  xi.    17.     Am 
hyny    mac  addewid  a  chyfammod  Daw  àg 
Abraham,  a  gananihawyd  iddo  trwy  Iŵ',  yn 
rhoddi  cysur  cryf  i  bawb  a  ffoisant  i  gym  cry  d 
gafael  yn  y  gobaith  a  osodwyd  o'u  blaen.  Heb. 
tL     Mae  pawb  sydd  yn  blant  i  Abraham  trwy 
ffydd  yn  Kghrist,  yn  cyfranogi  gydag  Abra- 
ham, yn  yr  addewidion  a'r  cyfammod,  ac  yn 
yr  hyn  oil  oedd  gynnwysedig  ynddo  yn   ys- 
brydol.    Mae  Duw  Abraham  yn  Dduw  iddynt, 
yn  darian  ac  yn  wobr  mawr  iawn  :  a'rGanaan 
nefol  yn  etifeddiaeth  dragywydddol  iddynt. 


Mae  Abraham,  fel  tad,  yn  esiampl  o  ffydd 
ac  nfndd-dod  iV  holl  bad  ysbrydol,  laddewon 
a  Chenedloedd.  Rhaf.  iv.  9,  Ac  Credodd, 
yn  bechadnr,  er  cyfiawnhad,  yn  y  gwrthddrych 
addawedig,  sef  Crist  lesn ;  credodd  dan  obaith 
yr  addewid,  yn  erbyn  pob  gobaith  wedi  ei  syl- 
faenn  ar  natnr ;  nid  ystyriodd  ei  gorff  ei  bun ; 
ond  ystyriodd  alia  a  fiyddlondeb  Daw  i  gyf- 
lawni  yr  hyn  a  addawodd.  Yr  an  etc  yw 
ffydd  etholedigion  Daw  o  ran  ei  sylfaen — ei 
ffwrthddrych — ei  hansawdd — a'i  heffethiao. 
Am  afndd-dod  Abraham,  y  mne  ei  afadd-dod 
yn  cyfateb,  fel  yn  mhawb,  i  rym  a  by  wiogrwydd 
ei  ffydd.  Yr  an  peth  y  w  Daw  yn  ei  orchymyn  ac 
yn  ei  addewid,  gan  wir  ffydd ;  y  mae  mor  deil- 
wngo  aindd-dodyn  y  naiil,  yn  ngolwg  fíyáá,  ag 
ydyw  o  grediniaeth  yn  y  llall.  Y  mae  mawr- 
edd  Daw  yn  awdnrdodol  yn  y  gorchymyn,  yn 
plygn  yr  enaid  i  afiidd-dod,  fel  y  mae  ei  aJlu 
yn  gweithreda  yn  rhinweddol  yn  yr  addewid, 
yn  nertha  yr  enaid  i'w  dderbyn  ae  ymorphwya 
ami.      £dr.    Abimslsch,    Addewid,    Agab, 

CtFAMMOD,  EnWAEDIAD,  FfWRN,  FfTDD,  ISAACy 

IsMASL,    Lamp,   Lot,   Melchibedeo,  Sarah, 
XJfudd-dod,  &c. 

"Abram  yr  Hebread."  Gen.  xiv.  18. 
Tebygol  iddo  gael  yr  enw  hwn  oddiwrth  ei 
waith  yn  dyfod  o'r  ta  hwnt  i'r  afon  Eaphrates, 
i  fyned  i  Ganaan  :  o  herwydd  arwydda  y  gair 
"^ISSH  *  gyfteithir  Hebread,  myned  drosodd, 
neu  ddyfod  o  tu  hwnt  Er  y  bama  rhai  iddo 
gael  yr  enw  oddiwrth  JSber,  nea  ffeber,  mab 
Selah  (Gen.  xi.  15)  ;  ond  paham  y  rhoddwyd 
enw  iddo  oddiwrth  Heber,  yn  hytrach  na^ 
oddiwrth  ei  dad  ei  ban,  neu  ryw  an  arall  o'i 
hynafiaid,  nis  gallodd  neb  ddangos  un  rheswro. 
Gellir  penderfyna,  gan  hyny,  iddo  gael  ei  alw 
yn  Hebread  oddiwrth  y  dygwyddiad  uchod, 
ac  nid  oddiwrth  un  o'i  hynafiad,  am  ba  un  nis 
gwyddom  ddim  ond  yr  enw,  a'r  hwn  a  fa  fyw 
chwech  o  genedlaethaa  o'i  flaen ;  a  thrwy  jr 
holl  amser  hwn,  ni  alwyd  neb  o'i  hiliogaeth 
yn  Hebreaid :  profa  hyn  yn  eglur  na  alwyd 
Abram  yn  Heoread  oddiwrth  Heber.  **Na 
chymerwn  o  edau  hyd  carai  esgid,  nac  o'r  hyn 
oil  sydd  eiddot  ti :  rhag  dywedyd  o  honot, 
Myii  a  gyfoethogais  Abram."  Gen.  xiv.  28. 
Geiriau  diarebol  yw  y  rhai  hyn,  cyflawn  ystyr 
pa  rai,  tebygol,  nad  ydynt  adnabyddus,— •"  Ac 
Abram  a  aeth  i  alaru  nm  Sarah,  ac  i  wylofain 
am  dani  hi."  Gen.  xxiii.  2.  Sarah  a  fu  farw 
yn  Nghaer  Arba.  Trigodd  Abraham  yn  Beer- 
seba  (Gen.  xxii.  10),  a  dywedir  i  Sarah  farw  yn 
Hobron,  yn  nghylch  pedair  milldir  ar  hugain 
o  Beer-seba.  Er  y  cyfleusdra  i  borthi  ei  an- 
ifeiliaid,  tebygol  fod  gan  Abraham  amryw  drig- 
fanaii  amserol ;  ac  yn  neillduol  un  yn  Beer- 
seba,  ac  un  arall  yn  Hebron ;  a  thebygo),  tra 
yr  oedd  yn  ymdeithio  yn  Beer-seba,  i  Sarah 
farw  yn  Hebron :  a'i  waith  yn  dyfod  i  alaru 
am  Sarah,  a  arwydda,  tebygol,  ei  ddyfod  o'r 
He  cyntaf  i'r  diweddaf,  pan  glywodd  am  far- 
wolaeth  Sarah.     Y  mae  yn  nodedig  raai  Sarah 


ABS 


dO 


ABW 


yw  yr  unig  wraig  y  rhoddir  Bancs  neill- 
duol  yn  yr  ysgrythyraii  am  ei  hoedran,  ei  mar- 
wolaethi  a'i  chladdedigaetL  Bamwyd  hi  yn 
deilwDg  o  fwy  anrhydedd  nag  eraill. 

'<  Hsä  Abraham  a  gymerodd  efe"— aef  lesn. 
Heb.  ÌL  16.  Gymerodd  Crist  sylwedd  dynol  o 
Iwynau,  neu  had  Abraham,  i  undeb  personol 
á'i  Berson  Dwyfol,  fel  y  byddai  yn  Achabwr 
addaa  iV  bobL  Yr  oedd  Crist  mewn  bod,  fel 
Person  Dwyfol,  cr  tragy  wyddoldeb ;  yr  oedd 
wedi  ymrwjrmo  yn  y  cynghor  dwyfol,  i  achnb 
dynion  Bjrthiediff,  ac  nid  angelion  syrthiedig; 
i'r  dyben  i'w  hacnub  cymerodd  natnr  arall,  sef 
had  Abraham,  i  undeb  à'i  Berson  Dwyfol  yn 
ol  yr  addewid  i  Abraham.  Nid  dynoliaeth  yn 
unig  ydoedd,  ond  had  ydoedd,  a  had  Abra- 
ham ;  felly  ^lae  Crist  o  ran  ei  Berson  mor  wir- 
ioneddol  yn  had  Abraham,  ag  un  arall  o^i 
blant;  ac  fel  y  cyfryw,  y  mac  yn  lachawdwr 
addas,  ac  yn  gyllidfan,  neu  drysordy,  yr  add- 
ewidion  i'r  hoTl  genedloedd.  Nid  person  dynol 
a  gymerodd  y  rerson  Dwyfol  iddo  ei  hun; 
ond  natur  ddynol  i  undeb  à'r  Person  Dwyfol. 
Nid  oes,  gan  hyny,  amlhad  personau,  ond 
ychwanegiiä  natur  i'r  Person,  fel  y  mae  y  nat- 
nr ddynol  yo  un  à*r  person  Dwyfol,  ac  yn 
eiddo  iddo,  ac  yn  rhan  o  Grist ;  a  byny  nid 
trwy  gymysgiad  sylwedd,  ond  trwy  undeb  per- 
sonol, ac  anwahanol.  Yr  oedd  y  natur  ddynol 
yn  hollol  gwbl  yn  dianc,  yn  ffoi,  yn  soddi  i 
golledigacth ;  Mab  Du w  oU  ben-ai^lwyddiaeth, 
aU  gariad  rbad,  a  gymerodd  afael  ami  (fel  y  mae 
y  gair  Qroeg  emXar^fiautrat,  yn  arwyddocau)  ac 
felly  a^i  hattaliodd  rhag  cwbl  ddinystr,  ond  a'i 
hachubodd,  a'i  diogelodd,  ac  aH  derchafodd  yn 
ei  Berson  ei  hun,  mewn  modd  dirgeledig,  gor- 
uobel,  «  gogoneddus.  Gen.  xxii.  18.  Zech. 
xiii.  7.  Luc  L  31,  3d.  loan  vliL  36.  Act 
xiii.  19.  Rhuf  ix.  6.  Ghil.  iii.  16  ;  a  iv.  4; — 
Yr  oedd  Abraham  yn  gysgod  o  Grist.  1.  Yn 
nghyfammod  Duw  ag  ef.    Gen.  xviL  2.    Gal. 

iii.  29. 2.  Yn  ei  tod  yn  ben  pobl  neillduol. 

Dent  vii.  6.     1  Pcdr  ii.  9. 

ABRËC,  "^^^ÿ^lplypwch'  y  fflin]  enw  a 
orchymynodd  Pharaoh  ei  gyhoeddi  o  flaen 
Joseph,  er  anrhydedd  a  pharch  iddo.  Gen  xli. 
43. 

ABSALOM,  ûlbìDSfc^  [heddwh  y  tad,  neu 
tad  heddwcK]*  trydydd  mab  y  brenin  Dafydd. 
£1  fam  oeda  Maachah,  merch  Talmai  brenin 
Gesur.  2  Sam.  iii.  3,  4.  Bu  iddo  dri  o  feib- 
ion,  ac  un  ferch,  a'i  henw  Tamar,  yr  hou  oedd 
wraig  deg  yr  olwg.f  2  Sam.  xiv.  27.  Nid 
oedd  ẃr  mor  glodfawr  am  ei  degwch  ag  Absa- 

*  BolrnialddlwedfUra  ddjrwedant,  lie  y  bfddo  Ab  neo, 
Abl,  yn  nechrea  yr  enw  Ilebnieg,  y  dylal  y  g»lr  tad  fod  yn 
gyntafyny  cyfleitbad.  Felly  vstyr  Abigail  yvrtad  Uawên- 
yd(ff  neu  aohoê  Utiwenydd;  Abimelecb  y  w  tad  y  hrenin,  nen 
dud  hrminol;  Abaálom  yw  tad  hefdtocA.—E. 

t  Yn  2  Cam.  zIy.  27,  dywedir  fod  1  Abaalom  'Irl  o  felblon 
ac  nn  forcb,  scrTaniar  ;  ond  yn  2  -am.  zvlii  18,  dywed  Aba» 
loin  ei  ban,  *'  Nad  oedd  ganddo  fab  1  wnoatbcr  cofl»  am  daao.^* 
Ubaldbarau,  ganhvny,  rwfelbion  farw  o'i  flaen,  er  nad  oea 
coft'a  am  hyny.  Nid  oes  yr  nn  ffordd  arall  i  gysoni  yr  ymad- 
roddion  yn  y  ddau  le. 


lom  o  fewn  hoU  Ltrael :  o  wadn  ei  droed  hyd 
ei  goryn  uid  oedd  wrthiini  ynddo  ef.  Ond  nid 
oedd  harddwch  y  meddwl  yn  dufewnol  yn  at- 
eb  i'w  deffwch  corâorol.  Coffèir  am  ei  wallt  yn 
enwedigoT,  y  pwysû,  pan  gneifiai  ei  ben  bob 
blwyddyn,  200  sicl.  Dyn  maaw,  mursenaidd, 
ffwaedlyd,  creulawn,  aflan,  twyllodrus,  ydoedd. 
Nid  oes  un  weithred  dda  a  wnaeth  yn  ei  holl 
fywyd,  yn  cael  cofl&u  am  djinL  Lladdodd  ei 
frawd  Amnon,  a  balogodd  ordderch-wragedd 
ei  dad ;  trwy  fwyneidd-dra  twyllodrus  Uadrat- 
aodd  galonau  j  boU  oddiwrth  ei  dad,  a  ^rth- 
ryfelodd  yn  ei  erbyn.  Yr-^Arglwydd,  oolegid 
hyn,  a  ddygodd  ddrwg  ar  Absalom.  Cafodd 
Joab  ef  yn  nghrog  wrth  ei  wallt  hardd,  mewn 
derwen,  a  chymerodd  dair  picell  yn  ei  law,  ac 
a*u  brathodd  trwy  galon  Absalom.  Bwriasant 
ei  gorff  i  ffbs  fawr  yn  y  coed,  ac  a  osodasant 
amo  gamedd  geryg  fawr  iawn.  Amcanodd  Ab- 
salom ei  dderchafu  ei  hnn,  a  gwneuthur  iddo 
enw  mawr ;  ond  Duw  a*i  siomodd,  ac  a^  taâ- 
odd  i  warth  a  dirmyg  tragywyddoL  Yn  He 
y  golofn  olygus  a  adeiladodd  i  fod  yn  feddrod 
iddo,  ac  yn  goffadwriaeth  am  dano;  cafodd 
gladdedigaeth  asyn  mewn  ffos,  a'i  goffadwr- 
iaeth yn  ddirmygedig  ac  yn  ffiaidd  gan  bawb, 
hyd  heddyw.  I  weled  diwedd  echrydus  y  cyf- 
ryw Iwybran,  edryched  ieuenctyd  ffol  ar  Ab- 
salom yn  nghrog  wrth  bren ;  yn  wrthodedig 
ac  yn  felldigedig  gan  nefoedd  a  daear;  a 
chymerant  rybydd  mewn  pryd.  2  Sam^  xiv, 
XV,  xvi,  xvii,     Edr.  Colofk,  Llaw. 

ABSEN-U,(ab-sen)  tueddrwydd  i  roddi  sen, 
neu  i  enllibio.  Mae  y  gair  Heh,  ^^^  ahseny  yn 
arwyddo,  troed,  troedio,  olrhain,  caolyn,  ysbio 
yn  ddichellgar.  Mae  yr  absenwr  yn  ysbio 
traed  ei  gymydog,  i  edrych  a  genfydd  ef  yn 
llithro  yn  un  lie,  i'r  dyben  i  gyhoeddi  ei  fai. 
Grelwir  ef  yn  alhrodwr  yn  Diar.  xxv.  28.  Y 
mae  yr  ysbryd  hwn,  a'r  cyfryw  arferiad,  yn 
hollol  groes  i  gariad  at  ein  cyraydog  ;  ac  am 
hyny  yn  bechadurus,  ac  yn  nod  dyn  heb  ei 
adnewyddu,   a  phell  oddiwrth   Dduw.      £di. 

ËNLLIB. 


I*w  gymydog  nid  halogwr, 
O  enw  abaenw  nag  abeenwr. 


WiJiaddUton. 


ABSENNOL.,  Llad.  Absentia;  Sae».  Ab- 
sence: gŵydd  ac  absen;  allan  o  olwg;  an- 
mhresenol.  1  Cor.  v.  3.  Phil.  ii.  11.  Col. 
ii.  5. 

ABWYDYN,  (bwyd)  abwyd,  pryfyn.— 
"  Mab  dyn  yr  hwn  sydd  abwydyn."  Job  xxv.6. 
Mae  Duw  mor  fawr  ac  ardderchog,  fel  nad  oes 
dim  ardderchogrwydd  digonol  i  osod  allan  ci 
fawrhydi  dwyfol.  "  I  bwy,"  mcdd  Duw,  '*  y'm 
gwnewch  yn  debyg,  ac  y'm  cystedlwch,  ac  y'm 
cyffelybwch  ?"  Esa.  xlvi.  5.  Y  mae  dyn,  yn- 
tau,  mor  wael  a  dirmygedig,  fel  nad  oes  dim 
yn  y  greadigaeth  yn  rhy  wael  iV  gyfFelybu 
iddo.  Gen.  iii.  19.  Job  xiv.  2.  Salm  xxxix.  5  ; 
alxii.  9.  Esa.  xl.  6,  16,  17.  Abwydyn  yw, 
am  mai  o^r  ddaear  y  gwnaed  ef — ar  y  ddaear  y 


ACT 


31 


ACT 


mae  yn  by w — yn  ddarostyngedig,  fel  abwydyn, 
igaeieisathrn  bob  mynjd;  heb  alia  iV  am- 
ddifiyn  ei  hun ;  i'r  ddaear  j  dychwel  at  y 
pryfed,  abwydyn  at  abwydyn.  Daroatyngodd 
p^bod  ddyn  o  fod  yn  uchder,  nea  ben  (lB2^'*i) 
llwch  y  byd  (Diar.  viiL  26)  i  fod  yn  abwydyn; 
aVgwawio^r  cwbl;  eto,  er  gwaeled  ydoedd, 
cofìodd  Dnw  am  dano,  ac  a  ymwelodd  kg ,  ef^ 
mewii  modd  tra  rhyfedd,  trwv  gymeryd  ei  natr 
ur  arnoy  a  dyfod  yn  bryfyn  ei  hnnan.  Salm 
viii.  4;  azxii.  6. 

ACELDAMA,  HATlbpn  [»»««  y  gvfoeci] 
dpredir  ei  fod  yn  aefyll  'o  du  y  deban  i  Jera- 
saieiD,  ac  0  da  y  gogledd  i  afon  Siloab,  ac  mai 
TT  no  y w  a  Maes  y  Pan wr ;  dilya  mai  yr  an  y w 
a  ÌÍSI6&  y  Crochciiydd.  £sa.  vii.  3.  Pan  ddyg- 
odd  Jadas  y  d^-ar-bof  ain  arian  yn  ol,  y  rhai 
a  gawsai  efe  am  fradycna  ei  feistr,  yr  archoff- 
eiriaid  aVuywodraethwyr  agymerasant  aniynt, 
md  oedd  gyfreitblawn  ea  bwrw  i'r  dryaorfii 
sanctaidd,  am  mai  gwertb  gwaed  oeddent; 
a  phrpasant  à  hwynt  y  maes  hwn  i  gladda  dy- 
eiÜLTÌaid  ynddo ;  felly  y  galwyd  ef  yn  facs  y 
gwaed.  Zech,  jL  12.  Mat  xxvii.  8.  Act  i. 
19.  Y  mae  teithwyr  yn  dy  wedyd  fod  gorawch- 
adeilad  amo  yn  bresenol ;  a  bod  y  dwir,  mewn 
deuddydd  nea  dri,  yn  difa  cyrff  y  meirw.* 

ACTAU,  Upa^eiç  -Ttìiy  ÂiTo<TToX(oVy  sef 
Gveithredoedd  yr  Aposiolicn.  Gralwyd  ef  Act- 
aa  (neu  Acta  W.  S.)  oddiwrth  y  gair  Llad. 
Acta.  £r  nad  ocdd  angen  am  dano,  bamodd  y 
cyfieithwyr  parchedig  am  gymhwys  ei  gadw  yn 
Saesonaeg  ac  yn  Gymraeg,  am  fod  y  gwledydd 
»edi  cynnefio  âg  ef  o'r  cyfieithiad  Lladin,  a  fu 
jn  arferedig  dros  hoU  Ewrop  am  gannoedd  o 
ipyddoedd 

Awdwr  y  Dyfr  bwn  oedd,  yn  ol  bran  y 
Aan  fwyaf, "  Luc  y  Physygwr  anwyl ;"  yr  bwn 
hefjd  a  ysgrifenodd  yr  Efengyl  a  elwir  wrtb 
ei  enw.  Edr.  Luc.  Bemir  hefyd  iddo  ysgrif- 
enuyrhanes  hwn  yii  Rbnfain,  pan  oedd  Paal 
yn  garcharor  yno,  wrtb  ddymuniad  y  brodyr 
yno,  a  thrwy  orcbymyn  Paul  ei  bun.  Am  yr 
amser,  djwedir  mai  oddi  amgylcb  60  mlyn- 
edd  ar  ol  genedigaetb  Crist,  27  wedi  trocdig- 
aeth  yr  apostol  Paul,  a'r  4ydd  i  Nero,  yn  cyn- 
ûwys  hanea  yr  eglwys  am  agos  i  30  o  flynydd- 
oedd.    Gwel  D.  Parry,  in  Prolegom.  in   Act, 

Mae  yr  banes  oV  canlyniad  mwyaf,  yn  nesaf 

at  hanes  Crist  gan  yr  Efeno;ylwyr. 1.  Am  ei 

fod  yn  cynnwys  tystiolaethAU  godidog  am  ad- 
gyfodiad,  esgyniad,  a  dercbafiad  Crist  i'r  nef- 

^^' 2.  Amgyflawniad  o'r  hen  addewid- 

tónaroddwyd  i'i>  eglwys,  o  oes  i  oes,  am  dy- 
walitiad  yr  Ysbryd  Glàn,  a  galwad  y  Cenedl- 
oedd,tTwy  udgom  floedd  yr  efengyl  yn  eu 
P'ith ;  a'r  modd  ardderchog  y  darostyngodd 
trist  yr  boll  fyd  iddo  ei  hun,  trwy  ychydig  o 

•  CryWvlIft  tfandjB  fod  «yrff  y  meirw  yn  cael  ea  dlik 
o«*Bdeaddydd,  ond  y  mae  eféyn  oyfrlf  yr  efliilth  hwn  1 
KjtwiJdy  tir.  Bywed  y  Dr.  RoMnMn  nnd  ydynf  yn  clAdda 
«oyBoeryg  Ilawer  blwyddyn,  ao  nad  oea  yno  ddim  1  nodi 


bysgodwyr  Üodion,  yn  wyneb  y  gwrthwyneb 

iadaa   cadamaf  a    chreolonaf. 8.    Am  y 

rhoddir  yma,  befyd,  oiwff  ^lar  a  cby wir  ar 
sefydliad  atiirefa  yr  e^wys  yn  nyddian  jr 
apostolioà;  yn  ngbydag  amddiffyniad  yr  Ar- 
glwydd  o'i  eglwys  mewn  modd  rhyfedd,  jn 
nghanol  erledigaethaa  tanllyd,  a  marwolaeth* 
au  didòr.  Yr  oedd  cynnydd  yr  eglwys  mor 
eglar  a  gomwcb-natanol,  fel  yr  aetn  yn  ddiar- 
eb,  Fed  gwaed  y  tnerthyron  yn  had  €r  Eglwyê : 

yr  oedd  lladd  y  dawiolion  yn  eu  hamlbau. 

4.'  Yn  y  Uyfr  bwn  gellir  cly wed  pregethwyr  yn 
pregetbu,  a  gweled  dawiolion  yn  byw,  yn  ddi- 
amheuolf  dan  ddylanwadaa  yr  Vsbryd  Glàn ;  a 
theymas  Satan,  trwy  byny,  yn  diflanu,  fel  tv- 
wyllwcb  dudew  o  flaen  goleuni  buddogoliaetn* 
us  yr  haul.  Gwelwn  pa  fath  rai  y  w  dynion 
dan  ysbrydoliaetb  Duw,  pa  beth  oedd  en  hatb- 
rawiaeth,  a  pba  fath  oedd  eu  bucheddau ;  pa 
beth  a  ddyŵisant,  a  pba  fodd  yr  ymddygasant 
tuag  at  gyfeillion  a  gelynion ;  tuag  at  y  gwan 
a'r  ambeus,  a  thuag  at  y  gwrthwynebwr  a'r  an- 
ufadd.  Dttw  anghyfbewidiol  yw  yf  Ysbryd 
Glàn ;  ac,  er  bod  amry  w  ddoniau  o'r  un  Ys- 
bryd, eto,  y  mae  gras  a  gwaith  cadwedigol  yr 
Ysbryd  o'r  un  natur  yn  mbawb,  yn  mhob  oes : 
felly  y  mae  y  bucheddiad  sanctaidd  yn  tardda 
oddiwrthynt  Os  pwaith  yr  Ysbryd  Glàn,  yn 
nyddian  yr  apostolion,  oedd  derchaiu  Crist  yn 
yr  atbrawiaeth,  ac  yn  nghalonau  dynion,  nid  yr 
Ysbryd  Glàn  sydd  yn  dysgu  dynion  i  dderch- 
afu  rhy w  beth  arall  yn  ei  le  yn  ein  dyddian 
ni.  Ob  ydoedd,  jn  aifiser  yr  apostolion,  yn 
mawrhau  dynion  i  gariad  at  y  byd,  i  genfigen 
a  roalais  at  eu  gilydd ;  yn  tywallt  cariad  Duw 
yn  eu  calonau,  trwy  ei  ddadguddio  a'u  nerthu 
i'w  gredu  ;  eu  dy^u  i  garu  eu  gilydd,  a  by  w 
mewn  undeb  a  tbangnefedd  heddychol ;  yr  un- 
rhyw  yw  ei  eflfeitbiau  sanctaidd  hyd  heddyw. 
Edifeirwch  a  maddeuant  pechodan,  yn  enw  yr 
lesu  o  Nazareth,  oedd  yr  atbrawiaeth  o  ran  y 
crynodeb  o  honi,  a  bregethwyd  gan  yr  apostol- 
ion; edifeirwch  am  bechod/a  chysur  o  fadd- 
euant,  y  mae  vr  Ysbryd  Glân  yn  gy franu  i 
eneidiau  y  saw!  a  gredasant  yn  enw  lesu.  Pa 
le  by  nag  y  mae  yr  un  Ysbryd  wedi  ei  dywallt, 
y  mae  yno  yr  un  ffrwythau  o  edifeirwch,  ffydd, 
cariad,  gobaith,  á  syniad  ysbrydol,  nefolaidd ;  a 
He  y  mae  y  rhai  byny  yn  wirioneddol,  yno  y 
mae  gwir  Gristionogrwydd. 

Y  mae  yr  banes,  mewn  modd  boddlonol 
iawn,  yn  amlygu  Duwdod  a  dynsawd  yr  Ys- 
biyd  Glàn ;  ei  waith  yn  yr  eglwys  yn  donio  ac 
yn  awdurdodi  athrawon ;  yn  goleuo,  dwys-bigo, 
yn  cyfnewid,  ac  yn  sancteiddio  pecbaduriaid, 
trwy  ddadguddio  Crist  iddynt  yn  yr  efengyl ; 
ei  anfeidroTgyflawnder  i'w  swydd  a'i  waith ;  yn 
ngbydag  ymostyngiad  vr  eglwys  iddo,  yn  holl- 
ol  yn  ei  arweiniad  a'l  gyfarwyddiadau.  Yn 
nrych  y  llyfr  hwn  y  gwelwn  y  Jehofah  mawr 
yn  rhoddi  ail  dro  o  adnewyddiad  ar  y  byd,  yn 
luddewon  ac  yn  Genedloedd  ;  yn  gosod'i  fyny 
dcymas  Crist  yn  y  byd,   trwy  orachwyliaetb 


ACW 


32 


ACH 


rasol  a  gogoneddas,  yn  ol  golud  gras  Crist,  yr 
hon  sydd  i  barhau  tra  parhao  amser,  gyda 
mesur,  mwy  nea  lai,  o  amlygrwydd-  a  goson- 
iant.     Nis  gallwn  lai  na  sylwi,  wrth  edrycn  ar 
y  gwaith  bendigedig,  ar  radlonrwydd  s  helaeth- 
Twydd  anchwiliadwy  olud  Crist,  ar  anorchfyg- 
ol  nertb  yr  Ysbryd  Glàn,  yn  ei  weithrediadau 
jrn  argyhoeddi,  goleuo,  a  chyfnewid  pechadur- 
laid.     Y  mae  yn  rhyddhau  ac  yn  codi  dyn  o 
bob  man — o'i  banan-gyfiawnder,  aH  boll  an- 
foesaa ;  a'i  ddwyn yn  boUol  at  Grist^i  fy w  arno, 
ac  i  fy w  iddo,  ao  i  fyw  gydag  ef  dros  byth. 
Gwelwn  yma  yr  banes  am  y  cyfnewidiad  mwy- 
af  rhyfedd  yn  un  oes,  yn  meddwl  a  moesau 
dynion,  wedi  ei  effeitbio  beb  alia  nac  awdui^ 
dod  ddynol,   cyfreitblon  nea  angbyfreitblon ; 
ie,  yn   wrtbwyneb  i  boll   allaoedd  }  r  amser 
bwnw  yn  y   byd;  a  byny  befyd,  nid  mewn 
gwlcdydd  diddysg,  anfoesol,  a  barbaraidd,  ond 
yn  y  rbai  mwyaf  o  ran  ea  dynoliad,  ea  dysg, 
.  a'a  moesolrwydd ;  sef  yn  Amerodraetb  fawr 
Ebafain.  Canfyddwn  filoedd  o  ddynion^yn  cael 
eu  troi  o'r  arforiad  o  bob  drygióni  at  yr  arfer- 
lad  o  bob  rbinwedd.     Llawer,  mcwn   byr  am- 
ser, yn  cael  eu  diwygio  mewn   dcall,  gwybod- 
aetbj  taeddfryd,  a  sercb :  yn  adnabod,  yn  cam, 
yn  ymhyfrydu,  ac  yn  ymddiriéd  yn   Nuw  ;  yn 
cael  ea  troi  o  bunan-sercb  i'r  dynsercbgarwcb 
mwyaf  pur — yn  byw  yn  unig  i  foddbau  Daw, 
a  gwneuthur  tiriondeb  a  cbymwynasgarwcb  iV 
gilydd ;  yn  llawenycbu  yn  beddwcb  Duw,  ac 
yn  dysgwyl  yn  orfoleddaa  am  eu  gollyngdod  i 
wlad   dedwyddwcb  ac  anfarwoldeb.     Pwy   a 
ddicbon  wadu  nad  y w  byn  oil  oddiwrtb  Dduw? 
Pwy  ond  y  dall  na  wèl  yn  y  pethau  daionus 
byn,  ryfeddodaa  Duw  tuag  at  feibion  dynion  ? 
Y  mae  yr  banes  rbyfedd  bwn  yn  gadael  y  dar- 
Uenydd  yn  sycbedig  am  ycbwaneg,  gyda  Paul, 
yn  garcharor  yn  Rbufain,  dros  ddwy  flynedd, 
yn  ei  dŷ  ardretbol  ei  bun,  yn  derby n  pawb  a 
ddeuai  ato,  yn  pregetbu  teyrnas  Dduw,  ac  yn 
atbrawiaetbu  y  petbau  am  yr  Arglwydd  lesu 
Grist,  gyda  pbob  byfder  yn  ddiwabardd.   Edr. 
Paul.     Hcblaw   yr  esbonwyr  cyffredin  ar  y 
Beibl,  edrycbwcb  ar  y  llyfr  bwn,  S.  Cradock, 
J.  Ligbtfoot,   a  Dr.  Francis  Roberts's  Key. 

ACW,  (ac,  ncu  oc)  draw.  Esa.  xxviii,  10. 
Marc  xiii.  21. — "Ai  byn  yma  ai  byn  acw " 
Preg.  xi.  6.—"  This  or  that:'  Saes. 

ACWILA,  r«ryr]  Llad.  Acquila  :  laddew 
a  anwyd  yn  Pontus.  Efe  a'i  wraig  Priscila 
oeddent  yn  gweitbio  pebyll  lledr  i  luoedd  y 
Ebufeiniaid.  Dycbwelwyd  bwynt  yn  foreu  Tr 
ffydd  Gristionogol,  bwyracb  trwy  bregetb  Pedr 
ar  ddydd  y  Pentecost  yn  Jerusalem,  Baont 
yn  trigo  yn  Rbufain  nes  eu  gyru  oddiyno  gan 
Claudius.  Daetbant  i  Corintb,  He  bu  Paul  yn 
llettya,ac  yn  cydweitbio  pebyll  à  bwynt.  Daetb- 
ant oddiyno  i  Ephesus,  He  y  buont  ddiwyd  i 
ddysgu  Apolos  yn  ffbrdd  yr  Ai^lwydd  yn  fan- 
ylach.  Aetbant  drachefn  i  Rufain,  a  buont  yn 
cadw  tỳ  cyfarfod  i'r  Cristionogion ;  yno  y  cyf- 
arcbwyd  bwynt  gan  Paul  yn  ei  Epistol  at  yr 


eglwys.  Dycbwelasant  i  Asia,  a  tbrigasant  yn, 
nea  yn  agos  i  Epbesus;  ac  yr  oeddent  yno 
pan  ysgrifenodd  Paul  ei  ail  EpLstol  at  Timoth- 
eos,  Act.xviiL  Rbufl  xvi.  4,-  2  Tim.  iv, 
19. 

ACH-AF,  Ifeb.  XOW  (icuihas);  cyff;  cof- 
restr  oenedliad  tenia,  llwytb  neu  genedL  Num. 
i.  18.  1  Cron.  v.  1,  7,  I'/.  Neb.  viL  5.  Edr. 
Cbnedlaxth. 

ACHAIA,  Gr.  A^aia  [blinder]  talaeth  yn 
ngwlad  V  Groegiaid  yn  Ewrop,  a  alwyd  felly 
oddiwrtb  Acbaaus,  mab  Xuthus.  Weithiau 
mae  Acbaia  iV  olygu  mewn  ystyr  mwy^belaetb 
am  Peloponesus  a  gwlad  Groeg;*  megys  yn 
Act  xix,  21.  Rbuf.  XV.  26  ;  a  xvL  5.  1  Cor. 
xvi.  15.  2  Cor.  L  1 ;  aix.  2  ;  a  xi.  10.  1  Thes. 
i.  7.  8.  Y  ddiiias  'benaf  ynddi  gynt  oedd 
Corintb.  2  Cor.  i.  1.  Bu  Paul  yn  pregetbu 
yr  efengyl  yma  yn  bir,  a  sylfaenodd  yma  am- 
r3rweglwysL  Act.  xviii.  1,  12.  2  Cor.  ix.  2. 
Edr.  Groeo. 

ACHAICUS,  un  genedigol  o  Acbaia,  a  dys- 
gybl  Paul.  Efe  a  Stepbanas  a  Ffortunatus  a 
ddygasant  Epistol  cyntaf.Paul  at  y  Corintb- 
iaid.     1  Cor.  xvi.  17. 

ACHAN,  »735  [trallodivr]  mab  Cbarmi  o 
Iwytb  Judab, 'yr  bwn,  wrth'gymeryd  Jericho, 
a  guddiodd  y  diofryd-betb  yn  llawr  ei  babell ; 
a  gorfu  ar  Israel  o'r  acbos  £Foi  o  flaen  eu  gelyn- 
ion.  Cafwyd  ef  allan  wrtb  fwrw  coelbrenau ; 
cyfaddefodd  ei  fai,  a  thebygol  iddo  wir  edifar- 
bau.  Edr.  Tyaid.  Dygwyd  y  Uadrad  allan 
ger  bron  yr  boll  gynniüleidfa.  Yna,  efe  a'i 
blant,  a'i  boll  anifeiliaid,  er  dycbryn  i  eraill,  a 
laby ddiwyd  à  meini  i  farwolaetb ;  a  llosgwyd 
eu  cyrff  bwynt  à  tbân,  wedi  eu  llabyddio,  yn 
nyfiryn  Achor.    Codasant  arnvnt  gamedd  fawr 

0  geryg.  .  Jos.  viL — Gelwk  ef  befyd  Achar  yn 

1  Cron.  ii.  7. 

"A  boll  Israel  a'i  llabyddiasint  ef  à  raeini, 
ac  a'u  llosffasant  bwy  (sef  ei  ddodrefn,  ei  fedd- 
ianau)  à  than,  wedi  (yn  bytracb,  neu)  a'u  Ilab- 
yddiasant  à  meinL"  Jos.  vii.  26.  Tebygol 
mai  llosgi  a  wnawd  y  pethau  oedd  yn  llosgad- 
wy  yn  unig,  ac  na  efFeitbiai  llabyddio  arnynt. 
Llabyddiasant  y  petbau  à  bywyd  ynddynt,  a 
llosffasant  y  pethau  dify  wyd  ;  sef  y  babell,  y 
dodrefn,  <fec.  Os  llabyddiwyd  ei  feibion  a'i 
fercbed  (nid  oes  son  am  ei  wraig)  tebygol  eu 
bod  bwytbau,  ryw  ffordd,  mewn  gradd,  yn  cyd- 
gyfranogi  o'i  fai. 

ACHAT,  maen  gwertbfawr.  Yr  ail  faen  yn 
y  drydedd  res  yn  nwyfroneg  yr  arcbofleiriad. 
Exod.  xxviii.  19. 

ACHBOR,  i^^DH^  [Uygoden]  1.  Tad  Baal- 
2.  Un  p  I 


banan.  Gen.  xxxvi.  38. 
Jösiah.  2  Bren.xxiLl4. 
Abdon.  2  Cron.  xxxiv. 
Jer.  xxvL  22. 


swyddwyr 
— yr  bwn  befyd  a  elwid 
20. 3.  Tad  Elnath- 


an, 


*  Dywad  Kitto  fod  Acbaia  bob  amBer  yn  7  Teetament 
Newydd  yn  cynnwys  boll  wlad  Groeg,  oddyeitbr  Macedonia 
Illyrionm ,  Eplras ,  a  TheBBaly.— E.  ' 


ACH 


33' 


ACH 


ACCHO,*  ^^;^  [carediŷ]  enw  dinas  jn 
Uwytli  Aser.  Bam.  i.  31.  Yr  un  a  Ptolemais 
wedi  liyny. 

ACHIS  "joS^^  [felly  y  mae\  brenin  Gath, 
yu  amser  Dafydd.  Gelwir  ef  Abimelech  yn 
nihiu  Salm  xxxiv.  Achis  oedd  ei  enw  priodol ; 
ond  fel  yr  oedd  pob  brenin  yn  yr  Aipht  yn 
cael  ei  alw  Pharaoh  (Gen.  xli  1.  £xod.  v.  1. 
1  BreiLxi.  18.)  felly,  yn  yr  un  modd  y  gelwid 
pob  brenin  y  Philistiaid,  Abimelech.  Gen. 
XX.  2;  a  xxvi.  1.  Yn  1  Sam.  xxi,  xxvii,  xxviii, 
xiix.^  gwelwch  hanes  ifoad  Dafydd  ato  rhag 
San],  trwy  wend  id  ei  ffydd — ei  bcrygl  yn  gan- 
Ijnol  i  hyny,  a'i  waredigaeth  ryfedd  o  ddwy- 
law  ei  elynion  marwol.     Edr.  Dafydd. 

ACHLYSURr-ON,  (acli-lys)  aches,  ethryb, 
oedfa,  pryd,  tymhor.  1  Sam.  xxiL  22.  Jer, 
iL  24.  Dan.  vi.  4,  5. — "  Pechod  yn  cymeryd 
achlysur  trwy  y  gorchymyn  yn  ffweithio  mewn 
an  bob  trachwant"  (Rhut  vii.  7,  8.)  sydd  yn 
dangos  natnr  ffyrnig,  anmhlygadwy,  y  reddf  o 
bechod  yn  ei  lly  wodraeth  ar  becbadur,  ac  anall- 
uogrwydd  y  ddeddf  i  ddarostwng  pechod,  a 
gwared  pechadur  oddiwrtho.  Trwy  y  ddeddf 
y  mae  adnabod  pechod,  ond  nid  trwy  y  ddeddf 
J  mae  darvstwng  pechod,  na  sancteiddio  pech- 
adar,  mwy  na'i  gyfiawnhau ;  ond  yn  hytrach  y 
mae  y  reddf  o  bechod  yn  cymeryd  achlysur 
{a^fopfni)  oddiwrth  waharddiad,  ysbrydolrwydd, 
a  bam  gondemniol  y  ddeddf,  i  weithio  allan 
yn  egniol  ac  yn  rymus  (xaTetpyaffaro)  bob  tra- 
chwant  mewn  fibrdd  o  wrthryfel  yn  erbyn  y 
gorchymyn.  Nid  yw  b^yn  yn  brawf  fod  y  gor- 
cbymyn  yn  bechod;  nid  y  ddeddf  sydd  yn 
rhoddi  yr  achlysur ;  ond  pechod  sydd  yn  cy- 
meryd achlysur  oddiwrtM  hi,  a  pheth  arall  yn 
ymddangos  yn  dra  phechadurus,  gan  ei  fod  yii 
gweithio  marwolaeth  trwy  yr  hyn  sydd  dda,sef 
y  ddeddf  sanctaidd.  Y  mac  y  ddeddf  yn  dangos 
pechod,  ac  yn  enog-uunu  y  pechadur  o*i  blegid; 
ond  nid  y w  yn  addaw  bywyd  i'r  pechadur,  nac 
yn  ei  ryddhau  oddiwrth  ei  bechod ;  ond  y  mae 

dwyllo  y  pechadur,  trwy  ddallu  ei  feddwl  rhag 
gweled  manylrwydd  y  ddeddf;  hefyd,  i  ddys- 
gwyl  bywyd  trwyddi ;  a  phan'  nas  gall  pechod, 
fel  liyn,  ei  dwyllo  trwy  ddallincb,  yna  y  mae 
yn  gweithio  ynddo,  yn  gryf,  bob  trachwant,  i*r 
dylxin  i*w  ym  i  anobaith :  felly  y  mae  y  gor- 
chymyn, y  r  hwn  ydoedd  unwaith  i  fywyd,  yn 

ùrwolaeth  iddo»     Rhuf.  vii.  8,  11. ^Y  mae 

credinwyr  yn  Nghrist  yn  cael  eu  galw  i  ryddid 
oddiwrth  y  ddeddf  fel  yr  oedd  yn  y  cyfammod 
gweithredoedd,  ac  oddiwrth  ei  chollfam,  yn 
gystal  ag  oddiwrth  iau  drom  deddfau  yr  hen 
orachwyliaeth ;  ond  y  mae  perygl  i'r  cnawd 
symeryd  achlysur  oddiwrth  hyny  i  fywyd  pen- 
rLyd.J  a  halogedig.  Nid  yw  yr  efengyl  sanct- 
aidd, ynddi  ei  hun,  yn  rhoddi  yr  un  achlysnr 
i'r  cnawd,  i  ni  fyw  yn  ol  y  cnawd,  er  y  gall 
dpion  ei  cbamddefnyddio,  ac  arfer  eu  rhydd- 
id  iV  dyben  hwnw.     Nid  rhyddhau  pechod   y 

*Djm»  y  '!•  •  «dwaenir  yn  awr  wrtb  yr  eaw  Acre.— E. 

5' 


mae  yr  efengyl,  ond  marwhau  pechod,  a  rhydd- 
hau y  pechadur  oddiwrtho.    Ual.  v.  13. 

Y  mae  yr  apostol  yn  cynghori  y  gwragedd 
icuainc  i  "  briodi,  planta,  a  gwarchod  y  tŷ,  fel 
na  roddont  ddim  achlysur  i'r  gwrthwynebwr  i 
ddifenwi,"  neu  ymsenu,  a  rhoi  drygair.  1  Tim. 
V.  14.  Er  mai  ymsenu  a  wna  y  gwrthwyneb- 
wr, er  pob  pcth,  eto  ein  gofal  a  ddylai  fod,  na 
roddom  achlysur  iddo  wneuthur  hyny,  trwy 
ein  rhodiad  anaddas,  &  chroes  i  orchymyn 
Duw. 

ACHMETHA,  î^llänîÄ  [wi^«^»  cist] — 
*i  A  chafwyd  yn  Achmetha."  Ezra  vi.  2. — ^**  A 
chafwyd  meion  cist^^  Dr^  M. — "  Yn  Echatanay*^ 
medd  rhai ;  "  mevm  dst^^  medd  erailL  Yr  un 
oedd  Achmetha  ag  Ecbatana,  tebygol. 

ACHOR,  ^pÿ  \hlinder\  enw  a  roddwyd 
ar  ddyflryn  yn  agos  i  Jericho,  o  herwydd 
y  trallod  a  ddaetb  ar  boll  Israel  trwy  bechod 
Acban.  "A  Josuah  a  ddywedodd,  am  i  ti 
ein  blino  ni  ("5fnD5)  yr  Arglwydd  a'th  âìna 

ÍltTDy)  <i''tiia°-     Am  hyny  y  gelwir  enw  y 
an  bono  dyflryn  Achor  {'i^^y  ^ÖS)  ^y^  7 

dydd  hwn."     Jos.  vii.  25,  26. "  A  dyffryn 

Achor  yn  ddrws  gobaith.,"  Hos.  ii.  15.  Aad- 
ewid  yw  hon  sydd  yn  cael  ei  gwirioneddu  tu 
ag  at  yr  eglwys,  yn  hoU  ymweliadau  grasol 
Duw  yn  ei  hadferyd  a'i  chysuro.  Y  mae  jt 
Arglwydd  yn  gwneuthur  dau  beth  tu  ag  ati, 
sef  ei  hamddifadu  o'i  boll  bethau  gwych,  ei 
chariadau,  a'i  heilunod,  yr  oedd  hi  o'r  blaen 
yn  ymhyfiydu  ynddynt,  ac  a  ddygasant  ei 
chalon  oddiwrth  yr  Arglwydd.  Adn.  13.  Y 
mae  hefyd  yn  ei  denu,  ac  yn  ei  dwyn  i'r  anial- 
wch  o  amddifadrwydd  o'l  chysuron  gynt,  ac  i 
anialwch  o  iiinderau  a  thrallodion.  Gwedi 
hyny,  o'r  fan  bono,  o'r  cyflwr  amddifadus 
hwn,  "  rhoddaf  iddi  ei  gwinllanoedd ;"  sef  cyf- 
lawnder  helaeth  o  bob  bendithion  ysbrydol: 
"  a  dyffryn  Achor  yn  ddrws  gobaitk"  Yn  ei 
boll  drallodion,  bydd  drws  gobaith  o  gynnal- 
iacth,  diangfa,  a  helaeth  fwynhad  o'r  etífcdd- 
iaetb  addawedig.  Nid  oes  un  Achor,  sef  tra- 
llod, heb  ddrws  iddo ;  a  hwnw  yn  ddrwa 
gobaith.  "Ffyddlawn  yw  Duw,  yr  hwn  ni 
ad  eich  temtio  uwcblaw  yr  hyn  a  alloch ;  eithr 
a  wna  yn  nghyda'r  demtasiwn  ddiangfa  hefyd, 
fel  y  galloch  ei  ddwyn."  1  Cor.  x.  13.  Yn 
y  golygiad  hwn  y  mae  ystyr  y  geiriau  yn  ym- 
ddangos i  mi ;  eto,  yr  ydwyf 'yn  cydnabod  fod 
amryw  o  awdwyr  enwog  yn  bamu,  nad  at  ystyr 
y  gair  Achor  y  mae  cyleiriad  y  prophwyd,  ond 
at  ffrwytklonrwydd  y  dyffryn.  Esa.  Ixy.  10. 
Yr  oedd  fírwytbloni'wydd  dyffryn  Achor  yn 
yn  dangos  i'r  Israeliaid  pa  feth  oedd  boll  wlad 
yr  addewid ;  ac  yr  oedd  meddiant  o  hwnw  yn 
ernes  ac  yn  obaitn  o  feddiannu  yr  hoîl  wlad  yn 
y  diwedd.  Felly  y  mae  rhyddid  grasol  s 
blaen-ffrwyth  yr  Ysbryd,  yn  ddrws  o  obaith, 
ac  yn  ernes  o  ryddid  gogoniant  plant  Duw, 
a'u  cynauaf  llawn  mewn  dedwyddwch  tragy- 
wyddol.  Rbuf.  viii.  23,  24,  25.  Nid  an- 
hawdd  cymmodi  y  ddau   olygiad  uchod  ar  y 


ADA 


84 


ADA 


ffeiriau  à'u  gilydd  :  j  mae  trallodau  a  gor- 
foledd  y  diwuolion  yn  cydfyned  à'u  gilydd,  yn 
ami :  aV  ddaa  yn  ddrws  gobaith  o  ddiangfa 
o'r  trallodau,  ao  o  gyflawn  fwynbad  o'r  ffor^ 
foledd.  Mat.  v.  12.  Act  v.  41.  Rhuf  v. 
2 — 5.  Cor.  vi.  lO. — Barna  rhai,  nud  yr  un 
yw  dyfiryn  Actor  ag  Etígedi,  yr  hwn  oedd  yn 
Ilawn  o  mriollanoedd,  a  bod  Hazazon-Tamar 
yn  enw  arall  arno,  oblegid  amldra  y  coed 
planwydd  yno.  Can.  L  14.  Gwel  Zancbius, 
Kii^etas,  Calvin,  Sanctios,  Pocock,  Horsley. 

A CH OS-ION  (cawa)  gallu  effeithiol: 
achos  dyiyrydy  bai  brwnt;  godineb  ;  cwyn. — 1. 

Hawl,  dadl.    Exod.  xxii.  9..    Esa.  L  23. 2. 

Bheswm  paham,  neu  amgylcbiadau  yn  galw 

am.     1  Sam.  xvii.  29. 3.  Er  mwyn,  o  her- 

wydd.    Gen.  iiL   lY,    2  Cor,  viL    12. 4. 

Cyhnddiad,  ncn  y  bai  a  roddir  yn  erbyn  no 
iV  euog-farnn.     Mat  xxviL  37.     Marc  xv.  26. 

loan  xviiL   38. 5.  Un  peth  yn  baeddo,  neu 

yn  cymbell  i  betb  arall,  fel  effaith  o  bono. 
Act  xxviii.  18.     Col.  iiL  6 

ACHUB-0  (cub)  gwaredu,  cadw,  dio- 
gelQ  yn  wyneb  gelynion  a  pberyglon  tymor- 
olj  ysbrydoiathragywyddol.    MicLv.  6.    Joel 

iL   32,    loan    iii.  17.    Heb.  xL  7. Ach- 

ub  y    hlaen^    bod    yn    flaeuaf.    Edr.  Cadw, 

ISOHYDWRIAETH. 

ACHXJBYDD  (achub)  gwaredwr  iachawd- 
wr ;  un  a  all  acbub  eraill  yn  wyneb  eu  hang- 
bysur,  eu  peryglon,  a'u  bofnau.  Un  o  enwau  yr 
Arglwydd  lesu,  yr  hwn  yw  Achubtdd  y  rhai 
ymddiriedant  ynddo,  '*  Cyfiawn  ac  Acbubydd 
yw  efe."  Salm  xvii.7.  Zech.  ix  9.  Yn  mnob 
ystyriaetb  ag  yr  achubir  pob  dyn,  efe  y w  Acb- 
ubydd pob  dyn:  ond  y  mae  mewn  modd 
neülduol  a  chyflawn,  yn  Acbubydd  tragywydd- 
ol  i'r  ffyddloniaid,  sef  y  sawl,  â  gwir  a  by  wiol 
ffydd,  a  gredant  ynddo.  1  Tim.  iv.  10.  Edr. 
Ceidwad,  Qwarbdvr,  Iaohawdwr. 

ACHWYN-ION  (cwyn)  cŵyno,  cyhuddo, 
beio;  rboi  cwyn  mewn  llys  yn  erbyn  un. 
Cam-acbwyn,  camgybuddiad  o  un  fel  trosedd- 
wr  o  gyfraitb.  Bam.  xxi.  22.  Ezra  iv.  6. 
Luc  xix.  8.    Act  xxiii.  29. 

ADAH  r^^ÿ  [eynnulletd/a]  gwraig  Lam- 
ecb,  a  mam  Jabal  a  Jubal.  Geo.  ìf.  19;  a 
zxxvL  ^.    Edr.  Lamsoh. 

ADAIL-EILIAÜ  (ail)  adeilad,  adeilad- 
aeth,  tỳ;  ystyr  priodol  y  gair  yw  gwîaîl-blethu 
neu  gwiail  i  eiho  á  hwynt ;  ac,  oddiwrtb  byny, 
arwydda  tŷ  wedi  ei  wneyd  felly. — "  Ac  yr  yd- 
oedd  adûl  newydd/'*  &c.  Ezec  xlvi.  23. — 
^  Adail  dinas."    Ezec  xl.  2. 

ADAM  ü^u^  [daear  ffoch]  dinas  oedd  yn 
aefyll  y  du  y  debau  i  For  Tiberias.  Yn  agos 
yma  y  safodd  dyfroedd  yr  lorddonen  yn  ben- 

Swr,  tra  y  bu  yr  Israeliaid  yn  myned  trwodd. 
08.  iii.  10 ;  a  XIX.  33,  36.    £dr.  Adma. 
ADAMAIffT,   Adafiata    \anorchfygedig\   un 
o'r  gejpol  feini  caletaf  a  gwerthfawrocaf,  y  dia- 
monL    Heb,   ta^fii  moríhwyl^  taro.    Gelwir 
maen  gwerthiawr  wrtb  yr  enw  hwn  o  herwyciid 


ei  galedrwydd.  Gwel  Parkhurpt  Y  gair  -ffieô. 
^^WÛ  ^  gyfieitbir  adamant^  a  arwydda,  me^d 
Scheacbzer  {Phys,  tíacr  on  Jer  )  math  o  gareg 
dra  cbaled,  a  wasanaetbai  i  gemo  ar,  a  thori 
ceryg  caledion  eraill:  a  alwyd  felly  o  her- 
wydd  ei  barbausder.  Ni  tborir  ef  à  morthwyl, 
ni  feddalir  ef  à  tbán,  ond  gwres  yr  haul  trwj 
wydr  a  effeithia  arno.  Os  rbwbir  ef  à  pheth 
meddal,  dysgleiria  mewn  tywyllwcb.  Teiy 
dan  oV  dur.  Hwn  oedd  y  trydydd  maen 
gwertbfewr,  o'r  ail  res,  yn  nwyfroneg  yr  arcb- 

offeiriad.    Exod.  xxviii.  18. Taken  Ezeciel 

oedd  wedi  ei  wneuthur  yn  debyg  i  adamant» 
oblegid  iddo  gael  ei  ddonio  &  byfdra  cadara  i 
fjnegi    cenadwri    Duw    wrtb     yr  luddewon. 

Ezec  iii.  9. Dywedir  gan   Zecbariah  fod 

calonau  dynion  pecnadurus  fel  adamant  Pen. 
viL  12.  M  tborir  bwynt  &  bysytbion  na  bam- 
edigaetbau  Duw ;  ac  nis  toddir  bwynt  trwy  fSL 
drugareddau,  ei  waboddiadau,  a'i  addewidion, 
nes  delo  gwres  Haul  Cyfiawnder  i  mewn  ;  aef 
taenelliad    o  waed  lesu,  a  thywwalltiad   o'i 

fariad  trwy  ei  Ysbryd  Qlan. ^Pecbodau 
udab  a  ysgrifenwyd  à  pbin  o  baiam,  ac  ewin 
o  adamant  Eu  tueddiadau  llygredig  oeddent 
wedi  gwreiddio  yn  ddwfn,  a  sefydlu  yn  ea  cal- 
onau ;  a'u  boll  feiau  oeddent  wedi  eu  nodi  gan 
Dduw  nas  gellid  eu  dileu     Jer.  xviL  1. 

ADAR,  ^^u^  [uehelf  godidop]  1.  Enw  mis 
Ittddewig,  cyfatebol  i  Cbweiror  a  rban  o 
Mawrtb ;  yr  oedd  ynddo  29  o  ddyddiau.  Ar 
y  trydydd  dydd  .o  bono  y  gorpbenwyd  ac  y 
cysegrwyd  yr  ail  deml.  Ezra  vi.  15.  Ar  y 
pedwerydd  ar  ddeg  o  bono  yr  oedd  dyddiau  y 
Pwrim.  Estb.  vi.  Ac.  Pob  tairblynedd  yr 
oedd  ail  Adar  yn  cael  eu  cbwanegu,  i  gyfateb- 
oli  blwyddyn  y  lloer  i  flwyddyn  yr  baul  o  un 

ar    ddeg    o    ddyddiau 2.  Enw  dinas    yn 

Judab.    Jos.  XV.  3. 

ADAR,  ADERYN  (iar)  135  \cyflym  y%gog- 
%ají\  ;  ebediaid  yr  awyr.  Y  mae  cu  cyrff  wedi 
eu  gorcbcbuddio  &  phi  a ;  a  dwy  o  adeuydd,  a 
dau  droed,  a  gylfin  iddynt  olL  Y  maent  yn 
deor  eu  cywion  o'u  bwyau.  Ni  feddant  na 
dannedd,  na  gweflau,  na  cblustiau  allanol,  ond 
yn  unig  tyllau  clustiau ;  na  llestri  llaetbog  {lajc- 
teals)  nac  arenau,  na  cbwysigcn  ddwfr.  Y. 
mae  rbai  0  bonynt  yn  gi^einiol,  a'r  Ueill  yn 
rawnweiniol.  Y  mae  rbai  yn  deitbiol,  neu  yn 
myned  o'r  naill  wlad  i'r  llal),  a'r  Ueill  yn  gar- 
trefol.  Y  mae  rbai  yn  bynod  gan  liwiau  am- 
ry w,  gwycb  a  godidop ;  ac  eraill  yn  rhagori  y n 
nodedig  mewn  cetblyddiaetb  byfrydlon.  Y 
mae  sam  beraidd  yr  ëos,  ac  eraill  o'r  teulu  ad- 
enog,  yn  bynod  racorol  o  ran  amrywiaetb  ton 
a  melysder  hyfryd<3.  Yn  y  coedydd  y  Ueia- 
iant,  rbwng  nefocdd  a  daear,  yn  sirioli  y  gread- 
igaetb,  ac  yn  annogaetb  i  bawb  i  folianu  eu 
Creawdwr.  Edr.  Canu.  Yr  estrys  yw  y 
mwyaf,  a'r  aderyn  mudlais  {humming  bird) 
America  yw  y  Ueiaf  o'r- adar  adnabyddus  i  ni. 
O'r  adar  nid  oedd  ond  turturau  a  cbywion 
colomenod  i'w  boffirymu  yn  boeth-ofirwm  Vr 


ADA 


85 


ADA 


Arglwydd.     Yr    oedd  jr  offeinad  i  ddwyn  yr 

aderyn  at  yr   allor,  a  thon  ei  ben,  aM  losgi  ar 

;r  a&or,  a  gwaagu  ei  waed  with  ystlys  yr  allor, 

a  Üiyna  ymaith  ei  grombil  a'i  bln^  an  bwrw 

Inrmt  gerllaw  yr  allor,  o  dn  y  dwyrain  i'r  lie 

y  i>yd£i  y   lladw ;  ei  hollti,  a'i  esgyU  befyd : 

eto,  medd  y  gair,  na  wabaned  ef.     "  A  Uoaged 

yr  offôiûd  ef  ar  yr  allor,  ar  y  coed  a  fyddant 

ar  y  tan."    Yr  oedd^urturod  i  fod  yn  hen ;  a'r 

.  oolomenod  i  fod  yn  ieuainc    Yn  yr  o&wm 

dro9  beehod,  yr  oedd  y  pen  i  gael  ei  dori 

"With  à  yfeglj  ond  nid  ei  dori  ymaith.    Off* 

lyman  droa  y  tlodion  oedd  yr  adar  hyn,  y  rhai 

ni  ^lant  gyrhaedd  oen.    I^f.  L  14 ;  a  y.  7.  8 ; 

a  xu.  2,  6, 8.     Luc  iL  24.    Yr  oedd  yr  ad  w  hyn 

yn  cysgodi  Crist,  yn  ei  burdeb  a'i  ddiniweid- 

rwydd,  ei  larieidd-dra,  a*i  gariad  digyffelyb; 

ac  hefyd,  yn  dangos  pa  fath  a  ddylai  ei  noil 

ganlynwyr     fod.      Gwaedwyd,    drylliwyd,    a 

Ifaddwyd  ef,  ac  a'i  llosgwyd  gan  angerdd  tan- 

11yd  digo&int  dwyfol  droa  ei  bob] ;  ond,  ery 

cwbl,  ni  wafaanwyd  mo  bono.     ISalm  zxxiy.  20. 

loan  zix.  33,  36.     Daliodd  yr  undeb  rhwng  y 

ddwy  natnr  yn  ei  berson  dirveledig,  trwy  ei 

hell  ddyoddefiadao,  ac  yr  oedd  ei  adenydd 

ganddo   i  adeyfodi  drachefii,  a  derchafu  Tr 

achelder.     Feuy,  befyd,  y  gweddai  i  ninan  off- 

lyinii  ein  haniun,  yn  ddiwahan  ac  yn  gyflawn 

iddo,  &*n  hadenydd  o  ffydd  a  chanad  eenynoy 

i  ehed^  ato  <i  throato  yn  gjfijm  ao  yn  fywiog, 

gyda  atun  can  a  moliant     Esa.  zl.  ^1.     2  Cor. 

viiL  11,  12.     1  Thes.  y.  23.    • 

Yn  ng^anhad  y  gwahau-glwyfua,  yr  oedd  yr 

offeinad  i  (Hx^hjrmyn  i'r  hwn  oedd  fw  lanhan, 

^ymeiyd  aderyn  y  to  {adar  y  to,  yn  ein  cyf- 

leithad  ni)  byw  a  gl&D,  a  choed  cedr,  ac  ysgar» 

lad,  ac  iBop,  idladd  un  a  deryn  mewn  Uestr  pndd, 

oddiar  ddwfr  rhedegog  yn  y  Uestr,  fel  y  b^ddai 

y  gwaed  a'r  dwfr  yn  {[ymyagedig  à'u  gilydd. 

W^  byny,  yr  oedd   i  gymeryd  yr  aderyn 

byw,  a'r  coed,  a'r  ysgarlad,  a'r  isop,  wedi  eu 

cylyma  yn  nn  &*u  gilydd,  a'u  trochi  hwynt  yn 

ngwaed  yr  aderyn  aladdẃyd,  yn  gymysgedig 

Ŵ  dwfr  yn  y  Uestr  pndd.     in  ffanlynol,  yr 

oedd  i  danellu  y  gwaed  saith  waith  ar  yr  hwn 

a  lanheid  oddiwrth  y  gwahan-glwyf     Yna  yr 

oedd  i  ollwng  yr  aderyn  byw  yn  rhydd  ar  wy- 

neb  y  maes.    Le£    xiy.  2 — 4.     Y  gair  JS^eb. 

132  aydd  yn  cael  ei  aiferyd  am  adar  yn  gy ffred- 

dinol,  heb  nodi  aderyn  y  to  yn  neiildnol,  mwy 

na  rfayw  aderyn  aralL     Gwel  Qeu,  zy.  10,  11. 

Dent  iy.  17 ;  a  zxii.  6.  Salm  viiL  8.     Ezec  xyii. 

23 ;  a  zzxix.  4,  17.     Yn  ol  y  cyfieithiad  Saeson- 

aeg,  ac  amryw  gyfieithiadau  eraill,  dau  aderyn 

{two  birds)  jdjw.    Gan  fod  y  gair  gktn  yn 

cael  ei  arferyd,  tebygol  yw  fod  pob  aderyn 

glàn  yn  addas,  ac  ma  oedd  adar  y  to  yn  cael 

ea  penodi  yn  neiildnol. — "  Dau  aderyn  y  to," 

yw  cyfieithiad  y  Dr.  Morgan,   ond  y  mae  y 

rhan  fwyaf  o  gyifieithiadaa    yn  an  à*r  Saeson- 


**Yr  oedd  y  ddau  aderyn  yn  c; 
mewn  gwah  and  gyflwr,"  medd  ^ 


jodi  Crist 
itaiua,  Hz- 


ereiU  xiz.  Cyffelybir  Crist  i  adar,  obl^d  ei 
awyddfryd  i  pulw  y  gorchymynion —  ei  ymar- 
weddiad  nefolaidd  {noXtrfufta  tv  oopauvtZ) — ac 
oblegid  iddo  ffoi  o  le  i  le,  i  ochelyd  y  maglan 
a  osodwyd  iddo  gan  ddynion. — Adar  glan^ 
byny  y  w,  y  rhai  a  ellid  yn  gyfreithlawn  en 
bwyta ;  felly,  y  mae  Crist  yn  sanactaidd  ynddo 
ei  hnn,  ac  befyd  yn  ymborth  bywiol  i  bechad- 
nr. — Yr  oedd  yr  aderyn  a  leddid  yn  arwyddo 
marwolaeth  Crist»  Y  gwaed  yn  cael  ei  dy- 
wallt  ar  ddwfr  rhedegoff,  nid  dwfr  marw,  Uon- 
ydd,  sydd  yn  arwyddo  ufiidd-dod  bvwiog 
Crist  mewn  cariad  rhedegog,  yn  nghydà^ 
ddyoddefaint  Yr  oedd  yr  a&ryn  byw,  gwedi 
ei  drochi  yn  ngwaed  yr  aderyn  marw,  yn  cael 
ei  oliwnff  yn  rhydd  ar  wyneb  y  maea,  3m  ar- 
wyddo ackryfodiad  Crist  oddiwrth  y  meirw,  aH 
ehediad  iV  nefoedd  trwy  ei  waed  ei  hnn. 
Heb.  ix.  12,  Gwaed  Crist,  wedi  marw  a'i  fyw- 
hau  (fel  y  cymhwysai  y  gwaed  i  ni)  sydd  yn 
glanbau  ein  gwahandwyf  ysbrydoL  i  r  oedd 
yr  an  gwaed  ar  yr  aderyn  byw  ag  ar  y  ffwahan- 
glwyfus .;  yr  oedd  yr  aderyn  byw  yn  rnydd  ar 
wyneb  y  maes,  à'r  gwaed  amo  ;  yr  oedd  yr  nn 
gwafed  ar  y  ffwahanfflwyfas,  ac  yntan  yn  cael 
cyflawn  fwyimad  o'i  noil  fremtiaa  yn  y  gwer- 
syll  ac  yn  y  babell ;  felly  mae  Crist,  fel  Mech- 
nîydd,  yn  y  nefoedd  trwy  ei  waed  ei  ban,  a'i 
hoU  bobl  *  yn  Ian,  ac  yn  rhydd  ynddo,  a  thrwy 
yr  an  gwaed. 

"  Y  maa  yr  Arglwydd  yn  amddifiyn  ei  bobl, 
megys  adar  yn  ehedeg.'*  Esa.  zzxL  5.  Fel 
y  mae  y  iam  aderyn  yn  rhoddi  ei  ban  droa  ei 
chywion,  rhyngddynt  hwy  a'r  peryçl,  feDy  y 
mae  yr  Arsrlwydd  yn  gorchaddio  ei  bobl  a'i 


gwnaeth  yn  yr  Aipht^  i  attal  y  dinystrydd  i'r 
tai  He  yr  oedd  y  gwaed  ar  y  drysan;  ac  yn  y 
modd  hwn  yn  achnb.  Y  dysgedidon  a  famant 
fod  y  geiriau  yn  cyfeirio  at  warediffaeth  Israel 
yn  yr  Aipht,  pan  oedd  y  dinystrydd  yn  lladd 
cyntaf-anedigion  yr  Aiphtiaid.  Yr  oeddJa- 
HOFAH  yn  cyd-gerdded,  megys,  a'r  dinystrydd ; 
a  phan  ddenent  at  y  drysaa  y|r  oedd  y  gwaed 
amynt,  yr  oedd  Jshofah  yn  flamu  i'r  drws  (fel 
y  mae  y  gair  yn  arwyddo)  yn  gorchnddio  y  tỳ, 
a'r  dinystrydd  yn  pasio  heibio:  "Ni  Ad  i'r  din- 
ystrydd ddyfod  imewn  i'cb  taichwi  i  ddin- 
ystno."  Y  maey  gair  ^03  *  gyfiŵthir  paw 
hetbiOf  yn  arwyddo  Uamu  ;  **  yr  oedd  Jbhofah 
yn  Ihunu  i'r  drws,  ac  yn  rhoddi  ei  bun  rhwng 
y  dinystrydd  a'r  tŷ,  a  phawb  ynddo ;"  ac  fel 
hyn  yr  oedd  fel  aderyn  yn  gorchaddio  trostynt» 
ac  yn  ea  hachub.  Yr  an  pdr  y  w  ag  a  gyfieith- 
ir  &w»M,  yn  1  Bren.  xyiii.,  26.  Yr  oedd  yn 
ddangosiad  by  nod  fod  Daw  mewn  cymmod,  ac 
yn  amddiflÿnwr  i  bawb  sydd  dan  daenelliad 
gwaed  Crist,  yi;hwn  yr  oedd  oen  y  pasc  yn  ei 
gysgodi,  ac  na  ad  i'r  dinystrydd  eu  dinystrio. 
îiod.  xiL  23.  Edr.  Paso.  Gwel  Coccejaa, 
Vitringa,  Lowtb. 


ADA 


36 


ALE 


T  mae  dynion  yn  gyffelyb  i  adar,  yn  wein- 
iaid,  ac  yn  bawdd  eu  magln,  ac  yn  crwydro 
oddiwrth  yr  Arglwydd,  eu  nyth  priodol.  Diar. 
vi,  6 ;  a  vii.  23.     Esa,  xxxi.  6.     Dan.  iL  38. 

Mae  y  saint  yn  debyg  i  adar,  yn  weiniaid, 

ac  yn  agored  i  orthrymderau  ac  ymlidiau ;  eto, 
yn  hawddgar  ac  yn  fywiog,  ac  yn  canu  yn  ber- 
aidd  am  en  gwaredigaetbau  o.lawer  gauaf  dn, 
a  llawer  rhwyd  a  raagl.     Salm  cxxiv.  6.     Can. 

iL  12.    Ezec.  xvii.  23. Cyflfelybir  athrawon 

a  gortbrymwyr  creulon,  i  adar  aflao,  a  cbas,  o 
herwydd  en  gortbrymder,  en  creulondeb,  a*u 
haflendid  atbrawiaetiiol  a  bucbeddol.  Oen.  xv. 
X 11.  Dat.  xviii.  2.  Y  maent  fel  yr  adar  yn 
ngweledigaetb  Abraham,  yn  disgyn  ar  y  celan- 
eddau  iV  llwyr  ddyfetha;  ond  y  mae  Duw, 
trwy  ryw  foddion  neu  gilydd,  yn  eu  tarfu 
ymaith,  ac  yn  gwared  y  diniwed. 

ADAKWRr^iVTIl,  (adar-gwr)  beliwr  adar, 
maglwT  adar.  Heh,  fljp'i  goBodwr  hoenynau, 
neu  maplau. — Y  diafol'a'i  oflferynau  a  gyffel- 
ybir  i  adarwyr,  o  ran  eu  dichellion,  eu  cyfrwys- 
dra,  a'u  bamcanion  gwaedlyd  yn  erbyn  y  duw- 
iolion.  Y  mae  y  diafol  yn  cynllwyn  iddynt, 
ac  yn  gosod  ei  budoliaetbau  i'w  maglu,  gyda 
llawer  o  ddicbellion  a  cbyfrwysdra.  Ond  en 
Gwaredwr  hwynt  sydd  gryf  a  gwyliadwrus,  ac 
a  rydd  ami  achos  iddynt  ganu,  "y  fagl  a  dor- 
wyd,  a  ninau  a  ddiangasom."     Salm  cxxiv.  7. 

Diar.   vi.  5. "Gwyliedydd   Epbraim  a  fa 

gydâ'm  Duw :  aetb  y  prophwyd  yn  fagl  adarwr 

in  ei  boll  Iwybrau,  ac  yn  gasineb  yn  nhŷ  ei 
)duw."  Hos.  ix.  8.  Cawn  yma  ddcsgriâad 
galarus  iawn  o  gjrflwr  Epbraim.  Bu  ganddynt 
wyliedyddion  gyda  Duw,  ac  yn  wyr  ysbrydol  a 
sanctaidd;  yn  cael  gweledigaetbau  oddiwrtb 
Dduw,  yn  cymdeitbasu  &  Duw,  ac  yn  byw  i 
ogoniant  Duw,  a  Uesâd  Epbraim;  ond,  yn  He 
gwyliedyddion,  gyda  Duw,  y  mae  y  propbwyd 
yn  íFol,  y  gwr  ysbrydol  yn  ynfyd ;  ac  y  maent 
yn  maglu  dynion  yn  eu  boll  Iwybrau,  à  gau 
atbrawiaetbau  a  cbyfeiliornadau.  Y  mae  yr 
adarwyr  hyn  â'u  maglau  yn  yr  boll  flfyrdd,  ac 
yn  rbwydo  dynion  i  ddinystr  tragywyddol. 
Nid*  oes  un  atbrawiaetb  nad  y dynt  yn  ei  Uygru, 
nac  un  ddyledswydd  nad  vdynt  yn  cam-gyfar- 
wyddo  mewn  pertbynas  vr  cyflawniad  o  bonL 
Tebygol,  yn  ol  fy  meddwl  i,  fod  cyfeiriad  yma 
at  y  lloi  a  osododd  Jeroboam  i  fyny  yn  Dan  a 
Betbel,  i  attal  y  bobl  rhag  myned  i  addoli  at  y 
wir  allor  yn  Jerusalem;  a'r  propbwydi  ynfyd, 
ffol  (adn.  7.)  yn  lie  dangos  eu  per}  gl  i'r  bobl, 
a'u  hiawn  gyfarwyddo,  yn  eu  bannog  i  gydffurf- 
iad  âg  ewyUys  y  brenin ;  a  tbrwy  byny,  yn  cyf- 
ranogi  o'i  bechod  mawr :  fel  byn  yr  oeddent  yn 
fagl  adarwyr  yn  eu  boll  ffyrdd.  Pwy  bynag  a 
gymero  arno  yr  enw  Gwyliedydd,  ac  nad  yw 
yn  c}farwyddo  pecbaduriaid  at  y  wir  allor,  a'r 
gwir  abertb  o  osodiad  Duw,  sef  Crist  lesu, 
mad  adarwr  yw  ar  ei  boll  flbrdd ;  y  mae  ei 
boll  atbrawiaetb,  yn  mbob  rhair  o  boni,  yn  gyf- 
eiliomus;  a  maglu,  yn  lie  adeiladu  eneidiau 
dynion,  y w  ei  boll  waitb.     Os  nad  yw  boll  feini 


ei  adeiladaetb,  fel  athrnw,  wedi  eu  biawn  osod 
ar  y  sylfeen  bon,  nid  oes  un  o  bonynt  yn  y  man 
lie  dylai  fod.  Oddiwrtb  y  cyfryw  wyliedydd- 
ion ffol,  ynfyd,  gwareded  Duw  ei  eglwys  !  Y 
maent  yn  gdsineb  ac  yn  ffieidd-dra  yn  nhŷ 
Dduw.  Gadar.  iv.  13.  Esa,  xxix.  1.  Jer.  vL 
17 ;  a  xviii.  22  ;  a  xxxi.  6.  '  Ezec.  xxxv.  4.  JBLos. 
vL  9 ;  a  viL  1.  Mic.  vii.  4.  Gwel  Bivet^  Po- 
cock,  a  Horsley  in  loc, 

ADEILAD-TJ  (adail)  gosodiad,  eiliad,  tj. 
— 1.     Gwnentbur  tŷ  neu  for,  trwy  gasgliad  a 

f osodiad  yngbyd  amryw  ddefnyddiau  addas. 
)eut  xxviii.  30.    Mat.  vii.  24. 2.    Llwyddo 

acbosion  teulu,  neu  deyrnas,  yrbynni  ddichon 
neb  ei  wneutbur  ond  yr  Arglwydd.  Salm 
cxxvii.  Pan  sonir  am  Dduw  yn  adeiladu  dyn- 
ion, dinasoedd,  muriau,  dec,  meddylir,  eu  cyn- 
nal  a'u  belaetbu.  Job  xxii.  23.  Salm  IL  18. 
Jer.  xviii.  9.  Adeiledir  eçlwys  Dduw  gan  yr 
Ysbryd  Glàn,  trwy  atbrawiaeüi  yr  efengyl,  ar 
Grist,  fel  ei  sylfaen ;  a  gweinidogion  y  gair  y  w 
yr  ofbrynau.     Mat.  xvi.  18.     Epb.  ii.  20,    ic 

3.     Cryf ban  a  cbyngbori  ein  gilydd  yn  y 

ffydd  GristionogoL     1  Cor.  iii.  10.    CoL  iL   7. 
1.    Cyfodi  eglwys  o'r  Cenedloedd,  i  nno 
a'r  luddewon  yn  addoliad  Duw.    Can.  viii.  9. 
£dr,  Craig,  M!aen,  Sail. 

ADEILADAETH  (adail)  pen-saemiaeth 
adeiladwaitb ;  byfforddiad,  cyngbor,  cysur. — 
1.    Tŷ  o  waitb  dwylaw   dynion.     Ezra  v.   4. 

2.   Cyngborion  trwy  Ysbryd  Duw  i'r  saint. 

1  Cor.  iv.  3.     1.  Tim.   i  4. 3.    Eglwys    a 

pbobl  Dduw  ar  y  ddaear.  1  Cor,  iii.  9.  £dr. 
Tkml,  Ty. 

ADEILADWR-WYR  (adaU-gwr)  adeil- 
adydd,  saer,  pen-saer-celfydd. — Ai^wydda,  1. 
Duw,  yr  bwn  a  wnaetb  bob  petb  trwy  ei  air. 

Gen.  L  3.     Heb.  xi.  10. 2.  Gweinidogion 

ffyddlon  yr  efengyl,  y  rbai  sydd  yn  adeiladu  y 

saint  ar  Grist  fel  eu  sylfaen.     1  Cor.  iiL  10. 

3.    Lly wodraetbwyr  acbosion  tymborol.    Salm 

cxxvii.  1. 4.  Yr  luddewon,  y  rbai  a  wrth- 

odasant  Grist,  pen  congl-faen,  a  sylfaen  sa£a.dwy 
ei  eglwys.  Salm  cxviii.  22.  1  Pedr  ii.  7.  Edr. 
Masn. 

ADEN-YDD  (ad-aw)  asgell,  esgyll;  y 
rbanau  byny  o  adar  à  pba  rai  y  maent  yn  ehed- 
eg,  neu  yn  diogelu  a  cbynbesu  eu  cywion.  Y 
gair  Ifeb^  p5D  ^  arwydda  dthafy  neu  hen  pellaf 
rbyw  betb :'  am  byny  galwant  bob  peth  cyffelyb, 
ynaden;  megys  cwr  mantell,  Deut  xxii.  12. 
Rutb  iii.  9. — eithafoedd  gwlad.  Job  xxxviii.  18. 
Esa.  xxiv,  16. — byddinoedd;  "Estyniad  ei  ad- 
enydd,"scf  ei  fyddinoedd,  "fyddllonaid  dy  dir 
di,  O  Immanuel.''  Esa.  viii.  8. — "  Lluoedd 
flSaidd;"  Heb.  asgell  ffieidd-dra;  Dan.  ix,  27. 
sef  lluoedd  y  Rbufeiniaid,  y  rbai  a  ddinystrias- 
ant  Judea  dan  Titus  Vespasian. 

"  Gwae  y  tir  sydd  yn  cysgodi  âg  adenydd," 
Esa.  xviii,  1.  Mae  y  dysgedigion  yn  gyffired- 
inol  (er  nad  pawb)  yn  cytuno  mai  gwlad  yr 
Aipbt  yw  y  tir  a  feddylir  yma ;  ond  pa  fodd  i 
briodoli  y  darluniad  bwn.  i'r  wlad  bono,  y  mae 


ADE 


87 


ADE 


amrTvuneth  nid  bjchaD  jn  eu  barnan.  *  Yitrin- 
gft  a  gyfieitha  7  geiiian,  **  Gwae  7  tir  a  cystt^odir 
*  ê^  adenydd  :^'  ac  yn  esbodlo  yr  adenydd  fel  yn 
arwyddo  y  mynyddaa  sydd  yn  terfyna  y  wbid 
honot  ae  megya  yn  ei  chyagodi  o  da  y  gorUewin 
toa  Libya,  ac  o  da  y  dwyrain  tna^  Arabia ;  y 
rhai  ydpt  yn  rhedeg  oV  gc^ledd  iV  debaa,  ae 
yn  niddol  yn  pellhaa  oddiwiib  ea  gilydd,  fel 
dwy  aden  aderyn.*  Am  eglarhad  or  bennod 
hon,  aV  brophwydoliaeth  gynnwysedigynddL 
.Bdr^  Jfpendix  to  Calnuft  Dictionary,  jFrag.  6, 
Hefydp  Mr-  King,  a*r  Dr.  Horaley,  yn  ea  cy- 
Loeddiadan  diweddar  arm. 

Yr  Aiglwydd  yn  ehedeg  ar  adenydd  y  gwynt, 
a  arwydda,  cyflymdra  yr  Arglwydd  yn  gwared, 
jn  dyddano,  ac  yn  diogela  ei  booL     Salm  xviiL 

10. ^Wrth  adenydd  y  cerabiaid  aV  seraph- 

iaid,  y  dangofiirparodrwydd  a  chyflyiudra  ang- 
elioDy  ac  eraill  o  i^ir  weìsîon  Daw,  at  ei  waitb, 
ae  yn  ei  wasanaetb.     Esa.  yL    Ezec.  i,  a  z. 

Adenydd  y  saint,  &  pba  rai  y  maent  yn 

ehedeg  i  fyny  at  Ddaw,  aV  petbaa  sydd  acbod, 
yw  ea  ^dd,  ea  gobidib,  ea  cariad,  ea  sercb- 
iadau   sanctkidd,  a'a  myfyrododau   nefolaidd. 

Esa.  iL  31. ^Adenydd,  nea  eagyll  Haul  Cyf- 

iawnder  (MaL  hr,  2.)  ydynt  yn  arwyddo  effeith- 
ioldeb  rhinweddol  gwir  adnabyddiaetb  o  Grist, 
vneiberson  a'i  swyddan,  i  feddyginiaetba  a 

dyddana  ei  bobl.  yn  eu  boll  ortbymderau. 

Priodolir  adenydd  i'r  Arslwydd  yn  gyffelyb- 
iaethol,  a  dywedir  bod  ei  bobl  ar  ei  adenydd,  a 
thoH  ei  adenydd;  yn  arwyddo  ei  fod  yn  ddio* 
gdwch,  yn  gymhortb,  ac  yn  mgeledd  gyflawn 
iddynt,  o  bob  tu :  yn  gyffelyb  rr  eryr  jn  ea 
dwyn,  ac  i'r  iÂr  yn  ea  dio^ela.  Exod.  xix.  4. 
Dent  zxxii.  11.  8alm  xviL  18 ;  a  xxxvi.  7  ;  a 
ItìL  1 ;  a  IxL  4 ;  a  zcL  4.  Mat  xxiiL  37. 
Iäc  TÌiî.  34. 

"Pe  cymerwn  adenydd  y  wawr:"  pe  yr 
ebedwn  mor  gyflym  aV  wawr  yn  ehedeg  o'r 
dwyrain  i'r  gorUewin:  neu,  fel  y  cyfieith  a  eraill 
y  geirian,  **  pe  cymerwn  adenydd,  ac  yr  ebedwn 
at  J  wawr,"  sef  i'r  dwyrain ;  ac  wedi  byny,  pe 
ebedwn  ac  y  trigwn  yn  eithafoedd  y  mor  gor- 
Dewinol,  sef  o'r  naill  ochr  y  byd  i'r  llalL  Salm 
cxrxix.  9. 

"  Rboddwyd  i'r  wraig  ddwy  o  adenydd  eryr 
mawT."     DatxiL  14.     Hiyny  yw,  rhoddodd  yr 
Aglwydd  i'r  wir  eglwys,  gwraig  yr  Oen,  gyfar- 
wyddyd  a  chynnorthwyon,  er  ei   barwain   a'i 
diogcla  yn  ngbanol  Uygredigaethau  ac  erledig- 
aetibaa  Angbrist,  fel  y  gwnaeth  i'r  Israeliaid  yn 
ea  Sbedigaetb   o'r  Aipht,   ac   i'r  miloedd  na 
phlygasant  ea  gliniau  i  Baal,  yn  nyddiau  llygr- 
tdàg  Ahab,  pan  y  cafodd  Ellas,  propbwyd  Daw, 
I     p  ei  ffoedigaetb,  ei  bortbi,  megys  mewn  anial- 
wch  tlawd,  gan  wraig  weddw  o  Sarepta,  dros 
ddyddiaa  lawer,  oddiwrtb  wyneb  Ahab  a  Jeze- 
bel; felly  y  wraig  yma,  oddiwrtb  wyneb  y  sarph, 
''dros  amaer,   amseroedd,   a  banner  amser." 
Darlaniad  y w  o  gyflwr  yr  eglwys  yn  amser  y 
Waldeosiaid,  7  rhai  a  ifoisant  rhag  erledigaeth- 


an  Eglwys  Rhafain,  i  ddyffrynoedd  Piedmont, 
Lombardy,  Calabria,  Provence,  Picardy,  Bohe- 
mia, Hansnry,  ac. 

ADENEDIGAETBÍ-.AU  (geni)  genedig- 
aetk  drachefn,  ail-enedigaeth.  Gr.  ^rojlc^cyt^ca 
adenedigaetK  Tit  iiL  5.  ava/evvatOf  adeni^ 
adgmedlu.  1  Petr  i.  S,  23,  ^cyyi^ŵ;  ovmBw^ 
geni  drackefn,  loan  iiL  3.  GeUir  golygo  ad- 
enedigaeth  mewn  ystyr  helaetb ;  yna  y  eyn- 
nwys  galwedigaeih  effeitbiol,  dychweuad,  a 
sancteiddiad :  neo,  yn  fwy  neiUdaol,  yna  yr 
arwydda  y  nUniad  cjmtaf  o  egwyddor  o  raa 
yn  yr  enaid,  ag  ydyw  y  tarddiad  cyiitaf  o'r 
sancteiddrwydd  bwnw  a  ddygir  rhagddo  yn 
sancteiddbad,  ac  a  berffeitbir  yn  y  ne&edd. 

1.  Arwydda  adenif  neu  ai7-eai,  fod  deiliaid 
adenedigaeth  wedi  eu  geni  unwaiih,  acfellymewn 
bod  eiêoee  fel  creaduriaidn — 1.  Nid  rhoddi  bod 
iddynt,  fel  creadnriaid,  yw  ea  hail-eni;  ond 
ffweitbreda  ynddynt  wabanol  dduU  newrdd  o 
fod  amynt,  o  ran  eu  sancteiddrwydd,  a'a 
perthylias  à  Daw,  a'a  dwyn  i  andeb  à  Christ. 
Mae  y  ddwy  enedigaeth  yn  groes  i'w  gilydd. 
Ea  genedigaeth  gyntaf  sydd  0  rieni  pechadamsy 
ac  ar  ea  delw ;  yr  adonedigaeth  sydd  o  Dduw, 
ac  ar  ddelw  Daw : — ^yr  enedigaeth  gyntaf  sydd 
o  hÀd  Uygredig ;  ond  yr  ail  sydd  o  had  an- 
Uygredig : — yr  enedigaeth  gyntaf  sydd  mewn 
pechod ;  ond  yr  ail  sydd  mewn  cyfiawnder  a 
sancteiddrwydd: — yr  enedigaeth  gyiitaf  sydd 
o'r  cnawd  ac  yn  gnawdol ;  ond  yr  ail  sydd  o'r 
Ysbryd  ac  yn  ysbrydol,  ac  yn  gwneyd  dynion 
yn  ysbrydol; — yn  yr  enedigaeth  gyntaf  y 
maent  yn  blant  digofaint;  ond  yn  yr  ail  y 
maent  yn  yinddangos  ea  bod  yn  wrthddrycbau 
cariad  Daw. 

2.  Gelwir  aU-eni  jufywhau:  '<A  chwithau 
a  fywhaodd  efe,"  ac  Eph.  iL  1.  Golygir 
hwynt,  fel  eraill,  cyn  ea  hail-eni,  yn  feirw  mewn 
pechod.  Y  maent  yn  gwbl  amddifad  o'r  byw- 
yd  bwnw  sydd  yn  cael  ei  gyfranu  iddynt  yn  ^r 
adenedigaeth,  a  hollol  groes  iddo.  Nid  yn  onig 
y  maent  yn  feirw  i  betbaa  sanctaidd,  ond  mewn 
peehodau  a  chamweddau  ;  sef  yn  fyw  iddynt, 
ac  yn  farw  dan  y  fellditb  ddyledns  am  danynt. 
Y  maent  yn  fiipw  i  gam  Daw,  ac  yn  fyw  mewn 
gelyniaeth  yn  ei  erbyn.  Rhaf.  viiL  7.  Y  mae 
tywyllwch  yn  y  deall — cyiidynrwydd  yn  yr 
ewyllys — cnawdolrwydd  a  daearoldeb  yn  y 
serchiadaa — oferedd  yn  y  meddyliaa — ac  am- 
ryw  chwantau  yn  cael  ea  gwasanaetha  gan  yr 
boll  ddyn.  Tra  byddo  marwolaeth  yn  yr  boll 
enaid  at  Dduw,  y  mae  by wyd  pechadaras  yn  yr 
boll  gynneddfau  yn  gweitbio  yn  gryf,  yn  egni- 
ol,  yn  ddiorpbwys,  ac  yn  ddiflino,  fel  egwyddor 
gref  yn  llywodraetha  amo  yn  mbob  peth. 
Kbu£  iii.  Eph.  ii. ;  a  iv.  18,  19.  Nid  oes  dim 
ynddo  yn  tueddu  at  fywyd  Daw,  neu  dduwiol, 
nac  yn  ei  addasu  i  dderbyn  bywyd,  ond  y  mae 
pob  peth  ynddo  yn  gwbl  groes  i  byny — yr  byn 
a  eilw  yr  apostol,  "  gelyniaeth  yn  erbyn  I)aw," 
yr  byn  y w  "  syniad  y  cnawd ;"  sef  syniad  dyn 
hcb  ei  ail-eni.     Yn  yr  adenedigaeth  y  mae 


ABB 


88 


ADB 


egwyddor  o  fywyd  ysbrydol  yn  cael  eî  pUanu 
yn  yrenirid.  "Crist  yw  yr  adgyfoduwi  a'r 
by wyd ;"  ac  adenedicaeth  yw  "  myned  tnrodd 
o  fenrolaeth  i  fywyd,"  Y  mae  pob  peth  tu 
yma  i  fywhaa  yr  eoaid  vn  sanctaidd  ac  yn  dduw- 
lol,  yn  ei  adael  yn  fyr  o  adenedigaeth : — 1. 
Geill  dyn  gael  ei  fedyddio,  ac  eto  heb  ei  ail-eni. 
Arwydd  gweledig  oddi  allan  o  ras  ysbrydol  yw 
bedydd ;  ond  meddiannn  y  gras  ysbrydol  yw 
ail-eni  dyn. — 2.  (^îll  un  gael  ei  olchi,  ei  oleno, 
ei  ddiwj^Oy  ei  foesoli,  a  pbrofi  Uawer  o  dym- 
heraa  at£rist  a  gorfoleddns;  meddiannn  don- 
ian,  a  He  parcbns  yn  yr  cglwys;  ac  eto  heb  ei 
fywhaa  yn  ysbrydol  trwy  ail-enedigaeth. — 8.  Y 
mae  bywhad,  a  ^olchiad  yr  adenedigaeth,  yn 
tra  rhagori  ar  bob  peth  mwyaf  colygos  yn  y 
rhagri&wr  mwyaf  enwog,  ac  ar  noil  ystnmian 
ac  agweddaa  o  amry wiol  fath  yn  y  dorf  o  bro- 
fieswyr  gwag,  oriog,  amserol,  a  thwyllodms. 
Mat  viL  15,  ac. ;  a  zii.  83,  34,  35 ;  a  xiiL  19, 
20,  21 ;  a  xxv,  3,  4.  Hos.  vi.  4 — 10.  lago  i, 
a  iL  Onatod  ydynt  hwy  ap  y  goren ;  ond  y 
mae  yr  hwn  a  ail-anwyd  yn  yẁryd  ar  y 
gwaethaf ;  "yr  hyn  aned  ot  Ysbryd  sydd 
ysbryd."  Y  mae  ynddynt  egwyddor  o  fywyd 
sanctaidd  yn  eu  taedda  dan  d<fylanwadan  yr  Ys- 
bryd Glàn,  i  fyw  i  Dduw  a  chyda  Duw — ^yn 
rhodio,  neu  bnchedda,  yn  ol  yr  Ysbryd,  yn  rhe- 
olan  y  gair  sanctaidd,  ac  i  gasàu  a  marwhan 
|>echod.  Rhuf.  vi,  vii,  viiL  2  Cor.  v.  15.  CoL 
ilL  5.  Yn  y  bywhad  hwn,  y  mao  yr  boD  enaid, 
yn  ei  boll  allnoedd,  yn  cael  gweiUiredu  amo ; 
sef,  y  deall — yr  ewyllys— y  gydwybod — y 
meddylfryd — ^y  côf — a*r  serchiadan;  y  maent 
oil  yn  cael  en  hadnowyddn.  Y  mae  yr  hen 
ddyn  yn  cael  ei  ddiosg,  a  dyn  newydd  yn  cael 
ei  wii^o.  Eph.  ir.  22 — 24.  CoL  iL  11 ;  a  iii. 
8.  Y  mae  yn  yr  boll  ddyn  syniadaa,  teimlad- 
an,  tueddiadan,  a  serchiadau  newyddion;  y 
mae  gwrthddrychau  newyddion  o'i  flaen,  a  dv- 
ben  newydd  yn  ei  ly wodraethu  yn  ei  boll  weith- 
rediadan,  ac  adnewyddiad  yn  y  bucheddiad 
allanol,  yn  cyfateb  i'r  adnewyddiad  yn  ysbryd 
y  meddwL  Y  maent  yn  byw  by  wyd  newydd, 
nid  iddynt  en  hunain  ac  i  chwantau  dynion,  ond 
i  Ddnw,  i  Grist,  yr  hwn  a  fa  farw  drostyixt, 
ac  a  gyfodwyd;  y  maent  yn  ihodio  mown 
newydd-deb  bachedd. 

3:  Gtelwir  adenedigaeth,  Ffurfio  Crist  yn  y 
galon,  GaL  iv.  19.  Rhoddir  golwg  gywir  ar 
Grist  yn  athrawiaethol  yn  nrych  y  Gair;  2  Cor. 
iiL  18,  ac  yn  edrych  arno,  newidir  hwynt  i'r 
nnrhyw  ddelw.  Y  mae  y  dyn  newydd  fa  ol 
delw  yr  hwn  a'i  creodd  yn  newydd  yr  hon  yw 
delw  Crist:  i  fod  yn  un  ffarf  à'r  ddelw  hon  y 
rhagluniaethwyd  hwy,  yr  hvn  a  weithredir  yn- 
ddynt yn  yr  adenedigaeth.  Rhuf.  viii.  29. 
CoL  iii.  10.  Y  maent  yn  tebygoli  i  Ddnw  fel 
Tad,  ac  i'r  Ardwydd  lesu,  Mab  y  Tad,  fel  en 
brawd.  Os  ydynt  yn  cael  eu  gem  o  Dduw,  y 
maent  yn  debyg  iddo,  ac  yn  debyg  i  Grist, 
yr  hwn  yw  delw  Duw.  Y  mae  hyny  o  ang. 
enrheidrwydd    yn  tarddu  oddiwrth  ea  perth- 


ynas  á  Duw  fel  Tad,  ac  à  Christ  fel  eu  pen, 
eu  brawd,  a'u  priod.  Y  mae  rhyw'neilldiz- 
olrwydd  yn  ngweitnrediadau  sancteiddrwydd 
yn  y  dyn  newydd,  addas  i  amgylchiadaa  rhy- 
fedd  pechadur  colledig  wedi  ei  achub,  a*i 
ddwyn  i  berthynas  agos  á  Duw  fel  plentyn,  yr 
hwn  oedd  o'r  'blaen  yn  elyn,  a'i  berthynas  ft 
Christ  fel  y  cyntaf-anedig  yn  mhlith  brodyr 
kwer.  Y  mae  rhyw  anwyldeb  parcbns,  diolch- 
gar,  a  gostyngedig,  yn  ei  gariacL  at  Ddnw  fel 
Tad,  ac  at  Grist  fel  Achubydd.  Y  mae  pob 
peth  yn  Now — ^yn  Nghrist — ^yn  y  gyfraith — ^ac 
yn  hoU  drefh  yr  iechydwriaeth,  wrth  ei  fodd, 
yn  dra  hardd,  ac  yn  dra  gogoneddus,  ac  y  mae 
am  debygoli  i  Grist  mewn  sancteiddrwydd,  cyf- 
iawnder,  cariad,  addfwynder,  hir-ymaros,  tni- 
garogrwydd,  Ac  Ymae  delw  yr  hwn  sydd  yn 
cenedlu  ar  yr  hwn  a  genedlir  o  bono.  Gen.  r. 
3.  Mat  v.  48.  1  loan  iL  29;  a  4,  7,  8,  19, 
20.  Nid  sancteiddrwydd  mewn  creadnr  yn 
unig,  sydd  yn  yr  adenedigion,  fel  yn  Adda,  ac 
yn  yr  angelion ;  ond  sancteiddrwydd  yn  gweith- 
redu  mewn  pechadar  afabwysiadwyd,  a  adgen- 
edlwyd,  ac  y  mae  ei  boll  weifehrediadaa  yn  cyf- 
ateb i  hyny, 

4.  G^lwir  adenedigaeth,  Cÿfranogi  oV  duw- 
iol  anian,  2  Pedr  i.  4.  Nid  o  anian  Dnw,  a^i 
hystyried  yn  hanfodol  yn  Nuw ;  hyny  nis  dich- 
on  un  creadnr  fod  yn  gyfranog ;  mae  y  priod- 
oliaetbau  dwyfol,  lawer  o  honynt,  yn  anghyf- 
ranogol ;  ond  yn  yr  adenedigaeth,  ^weithredir 
hyny  yn  yr  enaid  ag  sydd  yn  ei  debygoli  i*r 
natur  ddwyfol,  mewn  ysbrydolrwydd,  sancteidd- 
rwydd. daioni,  tiriondeb,  dkc.,  am  hyny  a  elwir 
y  dnwiol  anian. 

5.  Y  mae  Uawer  o  enwan  eraill  wrth  ba  rai 
y  gelwir  adenedigaeth ;  me^s,  enwaedu  ar  y 
galon;  Dent  xxx.  6.  £dr.  Enwaxdiad — 
rhoddi  calon  ac  ysbryd  newydd;  Eaec.  xxxvi. 
26,  27. — ^tynu  y  galon  gareg,  a  rhoddi  calon  o 
gig ;  adn.  26. — dodi  y  gymdth  yn  y  meddwl, 
a'i  hysgrifenu  ar  y  galon ;  Heb.  yiiL  10. — uf- 
uddhau  o'r  galon  i  athrawiaeth  yr  efengyl; 
Rhuf  vi.  17. — rhyddhau  oddiwrth  bechod,  a\i 
gwneyd  yn  weision  i  Dduw ;  adn.  22. — claddu 
ac  adgyfodi  gyda  Christ;  adn  4,  5. — creadig'- 
aeth  newydd;  Eph.  iL  10. — gelwir  ef  ysbryd; 
loan  iii.  6. — had;  1  loan  iii.  9,  yr  hwn  yw  yr 
egwyddor  o  ras  a  blenir  yn  yr  adenedigaeth. 
Edr.  dan  yr  amrywiol  enwau. 

11.  Duw  yw  yr  uniŷ  acho9  effeiihiol  oV  eÿ[f'- 
newidiad. — 2.  Nid  dyn  ei  hunan  yw  yr  achos 
effeithiol  o  bono.  Nis  g^yr  ddim  am  dano, 
am  ei  natur,  nac  am  yr  angenrheidrwydd  o 
bono :  fel  ycanfyddir  yn  amlwg  yn  siamp)  Nic- 
odemus.  Hwn  yw  un  o  bethau  Duw  nad  yw 
y  dyn  naturiol  yn  eu  hadnabod  nac  yn  eu  der- 
by n.  1  Cor.  iL*  11, 12.  Nid  oes  ganddynt,  yn 
wirioneddol,  ddim  dymuniad,  tueddiad,  nac 
ewyllys  tna^  ato,  beth  bynag  a  wyddant  am 
dano  wrth  gfy  wed  eraill  jn  dywedyd  am  danp  : 
y  mae  syniad  eu  meddwl  yn  clyniaeth  yn  ei 
erbyn.    Nid  oes  ganddynt  ychwaith  allu  i*w 


ADE 


89 


ADE 


gwblh«a.  Tmdden^jB  lijii  yn  amlwg  nvrih 
jstjried  jr  amrywiol  enwau  a  roddir  arno; 
mcgjs  creadigaeiOy  adgjfodiad,  &o.  Dywedir 
am  dano  jn  eglur  ac  yn*  bendant|  nad  yw  o 
ddp.    loan  L  12, 13.    Hi.  iil  5.    Ezec.  xvL 

2.  T  mae  yn  cael  ei  briodoli  yn  neSldnol  ac 
yn\)enâaiiti  Dduw.  loan  L  13.  1  loan  iîL 
9 ;  a  T.  1.  PríodolÌT  ef  i  bob  nn  o*r  Penonaa 
DwyfoL— 1.  Pr  Tad,  yr  hwn  o'i  fewr  drugai^ 
edd  s^dd  jn  ein  badgenedln  ni  i  obaith  bywiol, 
trvyad^ibdiad  lean  Gnat  oddiwrth  y  meirw. 
1  Pedr  L  3.  Efe  a*a  rba^lumodd  i  b^ny  er 
tngpjddoldeb,  ac  a  effeitbia  amynt  i  byny 

mewn  amser.     Khuf.  viiL  29. 2.  Pnodolir 

7  gwailh  bwD,  befyd,  Tr  Mab.  1  loan  il  29. 
mjwjT  adgyfodiad  a*r  bywyd ;  y  mae  yn 
bjyhau  y  neb  j  myno,  fel  y  Tad ;  ac  y  mae  y 
meirw  jn  clywed  lief  Mab  l)aw  yn  yr  efengyl. 

lota  Y.  25. 3.  Ond  yn  nbrem  fawr  yr  iecb- 

jdvriaeth,  pnodolir  y  gwaitb  arddercbog  bwn 
frTsbiyd  Glán,  mewn  modd  arbenig.  loan 
m.  5.  £r  mai  Dawdod  y  Tri  Pberson  aydd  yn 
gweithredupob  peüi,  eto,  pnodolir  rbu  petbiaa 
jn  fwj  neilldnol  Tr  naill  Beraon  na'r  Uall;  a 
phiiodolir  yr  un  weitbred,  mewn  ffwabanol  olyg- 
iadaQ,ibob  nn  o  bonynt  Gelwir  adenedig- 
aeth,  «Geni  o  ddwfr  ac  o'r  Yabryd."    loan  iu. 

5.  Wrtb  y  dwfr  y  meddylir,  graa  yr  Yabryd, 
0  lierwjdd  ei  natnr  lanbaol ;  ac  oblegid  yr  nn 
acbos  gelwir  ef,  ^^golcMad  yr  adenedmaetb,  ac 
adnewyddiad  yr  Yabryd  Glàn."  Tit  iii.  6. 
Yr  Ysbryd  aydd  yn  bywbau.  loan  vL  63.  Efe 
Bjdd  yn  aigyboeddi  o  becbod.  £dr.  Arot- 
HoiDDL  Efe  aydd  yn  uno  yr  enaid  á  Gbriat, 
M  yn  ei  fywban  a'i  ncrihn  i  ^ymeryd  gaflel  ar- 
fio ;  ac  yn  parbaa  i  drígo  yn  ei  salon  fel  gwreidd- 
JQ  pob  gn»,  a*r  acbos  effeitbiol  o  bob  tueddiad 
a  gweithiediad  aanciaidd.  Yabryd  y  Mab  aydd 
yn  en  caloniin  yn  llefain,  Abba,  Dad.    GaL  iv. 

6.  Anaddaa  meddwl  fod  yr  Yabryd  Glàn  yn 
gweithredn  y  cyfnewidiad  gomcbel  bwn  yn 
»ahanol  oddiwrtb  Griôt,  ond  trwy  uno  yr  enaid 
aQirist;  canya  y  mae  Crist,  yn  ffpon  ac  yn 
TOddyn  o  aancteiddrwydd  i  becbadur,  yn  gys- 
til  ag  yn  acbos  o'i  gyflawnbad  ger  bron  Duw.  1 
Cor.  I  30.  Yn  ymddyddan  Crist  à  Nicode- 
mitt,  cysyllta  ail-eni  a  cbredii  ynddo  à'u  gilydd, 
a  ebadwedigaetb  dragywyddol  à  pbob  un  o'r 

<ldau.    loan  iii.  3,  4,  5, 14—19. 1.  Gwŵtb 

Duw  ydjrw,  canya  mawredd  (fiillu  Duw  aydd 
peiyeithredu.  Grallu  creadigol  aydd  yn  ei 
fiffeiüíio ;  îe,  nerth  Duvr—r^Tiavn-edd  nerth  Duw 
-^hagorol  fawredd  nertb  Duw — yn  ol  gweitb- 
^iad  nerth  ei  gademid  ef  y  mae  yn  gweitbio 
ytt  ei  bobl,  vr  bon  a  weitbredodd  efe  yn  Ngbriat 
Ptt  gyfodoild  ef  o  feirw.  Epb.  i.  19,  20.  Yr 
^  gallu  anfeidrol  a  adgyfododd  y  pen  aydd  yn 
bywhaa  y  corflf  befyd,  a  pbob  aelod  o  bono. 
^d  nad  oedd  boaibl  ei  attal  gan  ofidiau  a 
Awyman  angeu,  felly,  befyd,  nia  gellir  attal  yr 
aelodau  gan  boll  rym  Uygredigaetbau,  a  gallu 
ytywyilwch.    Actii.24.    2(S)r.  x.4,5. 


2.  O  Dduw  ]r  mae,  aef  o  rcw  Duw  yn  unig. 
Daioni  a  cbariad  Dtiw  ein  Hiacbawdwr  yw  yr 
achoa  gwreiddiol  a  cbymbelliadol  o  bono.  lit. 
iii  4.  Epb.  iL  4,  5.  O't  mr  ewyUys  {Budhiu- 
c(C)  y  mae  yn  ennill,  neu  yn  cenedlu  pecbadur- 
iaid*  lago  L  18.  Ei  ewyllya  pen-an^lwydd- 
iactbol — ei  ewyllya  da— boddlonrwydd  ei  ew- 
yllya. Y  mae  y  cymbelliad  yn  gwbl  ynddo  ei 
nun,  ac  nid  yn  y  dynion.  Y  mae  pob  petb  aydd 
ffiaidd  gan  Dduw  yn  y  pecbadur  cynei  ail-eni; 
a  dim  ond  byny :  am  byny,  y  mae  i'r  gradd 
mwyaf  yn  annheilwng  o'r  cyfryw  raa ;  ac  oni 
buaaai  fod  Duw  yn  gyfoethog  o  drugarodd,  a'i 
gariad  yn  rhad,  ac  yn  anfei£ol  fawr,  ni  buaaai 
un  enaia  yn  cael  ei  ailenL  EpL  iu  4.  Cyff* 
elybir  y  pecbadur,  i  ddangoa  ei  ffieidd-dra  a'l 
analluogrwydd  i  am^eleddu  ei  bun,  i  blentyn 
bycban  newydd  ei  em,  wedi  ei  daflu  yn  ei  waed 
ar  wyneb  y  maea,  beb  un  Uygad  yn  toatuno 
wribo  fw  amgeleddu  yn  y  gradd  lleiaf ;  yn  y 
cyflwr  bwn  y  mae  I>aw  yn  tramwyo  beibio 
iddo,  ac  yn  dywedyd  wrtho  yn  ei  waed,  "Bydd 
fywl"    faecxvLS— 6. 

IIL  Tnuu  grym  yn  adgyfodiad  Crist  y  sydd 
yn  efeithio  ar  lawer  o  hethau : — megya,  ar  ein 
cyfiawnbad :  "  Efe  a  gyfodwwd  i'n  cy nawnbau.'' 
Rbuf.  iy.  25.  Felly  befyd  ar  ein  badffenediiad. 
Dywedir  fod  dynion  yn  cael  eu  '^ba^^nedlu  i 
obaitb  bywiol,  trwy  adgyfodiad  lean  Grist  oddi- 
wrth y  meirw."  1  Pedr  L  3.  Y  mae  yn  gyn- 
Uun  o  bono;  gwnacd  ni  yn  £^d-blank;ion  i 
^ffel^biaetb  ei  farwolaeth  e^  felly  befya  i  gy- 
lelybiaeth  ei  adgyfodiad  e£  Rbuf  yi  6.  %- 
lurwyd  Criat  yn  Fab  Duw  mewn  ffallu,  trwy  ei 
adgyfodiad;  felly  y  mao  adgenediiad  yn  ein 
gwney  d,  ac  yn  egluro  ein  bod  yn  feibion  i  Dduw. 
Yr  oedd  a<&yfodiad  Criat  trwy  fawredd  gallu 
Duw ;  ac  felly  y  mae  bywbau  pecbadur  marw : 
adffyfodiad  Criat  oedd  y  cam  cyntaf  i'w  ogon- 
eddiad;  felly  adgyfodiad  Criat  ydyw  y  cam 
cyntaf  i  weled,  a  myned  i  mewn  i  deymas 
Dduw.     loan  iiL 

rV.  Tngyffredinoljtrwy  gyfrvmgygair^sef 
efengyl  ein  hiechydtoriaethj  y  mae  yr  Ysbryd 
Olan  yn  gweithredu  y  cyfnewidiad  hvm. — ^Am 
byny,  dywedir  eu  bod  wedi  eu  bail-eni  trwy  air 
Duw.  1  Petr  i.  23.  Eu  bod  wedL  eu  bennill 
trwy  air  y  gwirionedd.  lago  L  18.  A  eelwir 
gweinidogion  ^  «dr  yn  dadau  ysbrydoL  "  Can- 
ya pe  b^ddai  i  cbwi,"  medd  yr  apostol  wrtb  y 
Conntbiaid,  ''ddenff  mil  o  atbrawon  yn  Ngbrist, 
er  byny  nid  oes  i  cnwi  nemawr  o  dadau,  canya 
myfi  a'cb  cenedlais  cbwi  yn  Ngbriat  lean,  trwy 
yr  efengyl."  1  Cor.  iy.  15.  Felly  y  dy wed  am 
ei  fab  Oneaimua,  yr  bwn  a  ^nedlodd  yn  ei 
rwymau  Pbilem.  10.  Gweimdogaetb  yr  efeng- 
yl y  w  y  moddion  trwy  ba  un  y  mae  yn  gweitn- 
reda,  ac  yn  cyfranu  ffras  i  enaid  pecbadur.*  Y 
mae  pregetbiad  yr  efengyl  yn  ordinbad  o  aefydl- 
iad  dwyfol,  i'r  dyben  bwn,  yn  un  peth.     ~ 


*  6w«l  y  Dr.  Oweo  of»  1h*  Spirit;  Clutrnook  onBéçmtêrü» 
Hon:  VitaiuMontheOotmanU;  Dr.  Goodwin  on  the  Work 
afiAêSpMt:  Letchton  on  Jitter {  WètHninMêr  AmenMÿ'ê 


ADE 


40 


ADE 


xxxviL  Marcxvi.  lp,16.  Rhuf.H6;  ax.14,16, 
Ac  1  Cor.  i.  17, 18.  2  Cor.  x.  4, 5.  1  Pe.Iri.  23. 

lago  L  18. ^Gair  Dnw  yw  yr  efengyl;  ac  y 

mae  mawredd  awdurdodol  a  gailnog  Daw  yn 
ei  air,  fel  y  mae  yr  Tsbryd  Glàn  vn  eî  ddefii- 
yddio  i'r  dyben  y  gosodwyd  e£  "  Canya  fel  y 
disgyn  y  gwlaw  a'r  eira  o'r  nefoedd,  ac  ni 
ddychwel  yno,  eithr  dyfrha  y  ddaear,  ac  a  wna 
iddi  dardda  a  thyfu,  &c.,  felly  y  bydd  fy  ngair," 
medd  Dow,  "yr  hwn  a  ddaw  o'm  genau:  ni 
ddychwel  ataf  ya  wag :  eithr  a  wna  yr  hyn  a 
fynwyf,  ac  alwydda  yn  y  peth  yr  anfonais  ef  o'i 
blegid."  Esa.  Iv.  10,  11.  Y  mae  ei  effeith- 
ioldeb  yn  dibynn  ar  ewyllys  Duw ;  ond  y  mae, 
»  fel  moddion,  yn  ddigonol  ac  yn  addas  at  bob 
gwaith  sydd  gan  Ddaw  iV  waeathar  ar  ei  bobl ; 
Bef  ea  haileni,  ea  bywhaa,  eu  dysgu,  ea  dy- 
chwelyd,  ea  rbybaddio,  a'a  dyddanu.  2  Tijn. 
ÜL  16.  Heb.  iv.  12;  avi.  17,  18.  Gwna  yr 
hyn  a  fynwyf,  a  llwydda  yn  y  peth  yr  anforwis 
ef  o'i  blegid.  Os  enfyn  Öaw  ef  i  aU-eni  pech- 
adar,  i  fywhaa  esgym  sychion,  y  mae  yn  sicr  o 
Iwyddo  yn  hyny.  Y  mae  yr  efengyl,  fel  modd- 
ion, mor  addas  i  genedla  bywyd,  ag  ydyw  i 
faga  a  chynnal  bywyd.  Mae  y  naill  fel  y  Hall 
yn  cael  ei  briodoli  i'r  gair ;  ac  nis  gall  fod  vn 
eflfeithiol  i'r  naill  mwy  na'r  Hall,  heb  effeitbiol 
weithrediad  yr  Ysbryd  Glân.  1  Pedr  i.  23;  a 
ii.  2.  Yr  un  gair  sydd  yn  braenani  ac  yn 
gwneathar  y  tir  yn  dda,  ag  y  sydd,  wedi  hyny, 
yn  had  da  yn  tyfu  ynddo,  ac  yn  dwyn  ffrwytb. 
Y  mae  yn  troi  yr  enaid ;  ac  wedi  hyny,  yn  ei 

fynnal  ac  yn  ei  ddyddanu  yn  Uwybrau  cyfiawn- 
er.  Salm  xxiii.  3;  a  xix.  7.  Jer.  xxiii.  29. 
Mat  xiii  Y  mae  y  gair,  ac  ordinhadaa  Daw, 
fel  moddion,  yn  ddigonol  ac  yn  addas  i  bob 
peth.  Dysgwyliwn  am  y  cwbl  trwyddo;  ac 
na  ddysgwyliwn  am  ddim  perthynol  i'n  hiech- 
ydwriaeth  ond  trwyddo,  rhag  ein  taflu  gan  y 
diafol  i  wlad  dychymygion  gwag  disail.  Nid 
yw  yn  ymddangos  fod  un  gwaith  grasol  a 
sanctaidd  yn  cael  ei  weithredu  gan  yr  Ysbryd 
Glàn,  yn  gyffredinol,  ar  enaid  pechadur,  ond 
trwy  yr  efjngyl;  pa  fath  by  nag,  gan  hyny,  a 
ddichon  fod  ein  profíadaa  a'n  teimladaa,  onid 
ydynt  yn  gytun  â  r  gair,  nid  ydynt  yn  gadwed- 
igol,  Os  ydynt  trwy  y  gair,  y  maent  yn  eglar 
jn  gytun  â'r  gair.  Geilw  yr  apostol  y  cyfhew- 
idiad  hwn  yn  "afuddhau  -o'r  galon  i'r  ffurf  o 
*thrawiaeth  a  draddodwyd  i  ni,"  nea  i'r  hon 
y'n  traddodwyd,  i  gael  ein  ffurfio  yn  gyfatebol 
áddî.  Rhuf.  vi.  17.  Crist  yw  delw  y  Duw 
ÄEweledig ;  y  gair  y w  y  drych  cy wir  sydd  yn 
dajigos,  yn  ngoleuni  yr  Ysbryd  Glàn,  ogoniant 
Daw  yn  wyneb  lesu  Grist ;  a'r  olwg  bono  ar 
ogoniant  yr  Arglwydd  sydd  yn  cyfnewid  y  pech- 
adar  i'r  unrhyw  ddelw.  Beth  yw  ffydd  ond 
credu  gair  Duw  ?  ond  fíydd  sydd  trwy  glywed, 
3  chlywed  trwy  air  Duw.  Trwy  gredu  tystiol- 
aeth  y  gair  am  ddrwg  pechod,  y  mae  edifeirwch 
am  dano  yn  dyfod ;  a  thrwy  gredu  am  anfeid- 
rol  ddaioni  a  hawddgarwch  Duw,  yn  ol  tystiol- 
íRfífcb  3  g^^r,  y  mao  cariad  Duw  yn  cael  ei  dy- 


wallt  yn  ein  calonaa  ni  trwy  yr  Ysbryd 
Glân. 

V.  Ni  byddai  yn  anfaddiol  i  ystyried  rliai 
pethaa  yn  mhellach  am  yr  adenedigaeth,  i  gael 

deall  mwy  cyflawn  am  dano. 1.     Deiliaid 

yr  adenedigaeth  yw  dynion,  ac  nid  angelion; 
ac  nid  pawb  o  ddynion  chwaith,  ond  y  rfaai 
hyny  sydd  mewn  modd  neilldaol  yn  wrth- 
ddrychau  o  gariad  Duw:  y  rhai  a  ragluniaeth- 
wyd  ganddo  i  fod  yn  an  ffurf  â  delw  ei  Fab — a 
etholwyd  yn  Nghrist,  ac  a  brynwyd  ganddo  (1 
Petr  L  2,  3,)  ond  wrth  natunaeth  yn  becbadur- 

iaid,  ac  yn  blant  digofaint 2.  Y  maent  yn 

oddefol  yn  y  gwaith,  ac  nid  yn  gweithredu ;  yn 
oddefol  fel  plentyn  yn  ei  enedigaeth  naturiol ; 
fel  y  defnyddiau  yn  nghreadigaeth  y  byd — ^fel 
dyn  marw  pan  y  cyfodir  ef  oddiwrth  y  roeirw ; 
fel  yr  esgym  sycluon  yn  ngweledigaeth,  Eze^ 

ciel.     Pen.   xxxviL 3.   Gweithred   anorch- 

fygol  gras  Duw  y dj^r.  Y  mae  Duw  yn  gweith- 
redu gydâ'r  mawredd  a'r  gallu  priodol  id  do  ei 
bun,  fel  yn  nghreadigaeth  y  byd,  neu  yn  nghre- 
adigaeth  ple.ityn  yn  y  groth.  Y  mae  yr  Ys- 
bryd yn  yr  adenedigaeth,  fel  y  gwynt  yn 
chwythu  He  y  inyno,  ac  nis  dichon  neb  ei  atlal. 
loan  iii.  8.  Y  mae  yn  gorchfygu  yn  hawdd, 
trwy  e;  allu  dwyfol,  yr  boll  rwystrau  sydd  ar  y 
ffordd  oddiwrtli  elyniaeth,  gwrthwynebiad,  a 
Hygredigaethau ;  pan  y  byddo  Duw  yn  gweith- 
redu, pwy  a'i  lluddiás? 4.  Gweithred  ddiat- 

trcg  a  dysyrawth,  ar  unwaith,  ydyw.  Nid  yd- 
yw, fel  sancteiddhad,  yr  hwn  y  mae  yn  dde- 
chreuad  o  bono,  yr  hwn  a  ddygir  yn  mlaen 
yn  raddol.  Y  mae  pob  gras  yn  cynnyddu,  ond 
y  planiad  o  honynt  sydd  ar  unwaith.  Cen- 
edlir,  a  genir  plentyn  ar  unwaith,  aj  nid  yn 
raddol.  Felly  y  mae  yn  yr  adenedigaeth  ;  nis 
gellir  dywedyd  fod  un  yn  fwy  adenedigol  na'r 
Hall,  er  ei  fod  yn  fwy  sanctaidd ;  nid  oes  un  yn 
fwy  fel  plentyn  na'r  llaU,  er  ei  fod  yn  blentyn 

mwy. 5.  Y  mae  yn  berffaith.     Nid  rhan 

o  ddyn  sydd  wedi  ei  adgenedlu,  a  rhan 
heb  ei  adgenedlu :  ond  creadiir  newydd  sydd 
yn  cael  ei  adgenedlu,  ac  y  mae  yn  ber- 
ffaith yn  ei  ry w.  Gwir  yw,  fod  dwy  egwydd- 
or  yn  y  dyn  a  adgenedlwyd ;  sef,  deddf  yn  yr 
aelodau,  a  deddf  y  medd wl ;  egwyddor  o  bech- 
od,  ac  egwyddor  o  ras ;  yr  hen  ddyn,  a'r  dyn 
newydd :  ac  y  mae  yr  hoU  hen  ddyn  heb  ei 
adgenedlu ;  y  nuie  yn  parhau  heb  gyffwrJd  ag 
ef,  ac  yn  gwbl  fel  yr  oedd,  ond  yn  unig  wedi  ei 
ddifeddiannu  o'i  lywodraeth :  ac  mae  y  dyn 
newydd  yn  gwbl  adgenedledig,  heb  un  rhan 
ddiadg^nedledig ;  nid  oes  dim  pechod  ynddo, 
neu  yn  cael  ei  wncyd  ganddo,  nis  geill  wneuth- 
ur  pechod.  "  Y  mae  merch  y  brenin  oil  yn 
ogoneddus  oddi  mewn."  Y  mae  yn  berffaith 
ddyn,  ac  yn  meddiannu  ei  boll  aelodau,  er  heb 
fod  yn  eu  cyflawn  dyfiant,  foly  byddant  yn  ddilys. 
Nid  oes  dim  cynnydd  ar  adgenedliad,  er  bod 

cynnydd   ar  yr   hyn  a  genedlwyd. 6.  Nis 

gcilir  ei  golli  byth.  Unwaith  wedi  ei  adgen- 
edlu, fe  bnrha  feUy  byth ;  nid  yw  bosibl  ei  ddi-- 


ADE 


41 


ADF 


adgenedla.  Mae  wedi  ei  eni  o  bad  ^nllygredîg 
ac  anfarwol.  Mae  gms  jt  Vsbrjd  Glàn  ynddo 
p  ffynnon  o  ddwfr  yn  tarddu  i  fy wyd  tragy- 

wyddol.     loan  iv.  14. 7.  Y  mae  hefyd  *  yn 

y  dyn  a  adgenedlwyd  ryfel  parhans  rhwug  yr 
h^n  ddyn  a'r  dyn  ne^ydd;  deddf  yn  yr  ael- 
odaa  k  deddf  y  meddwl ;  y  cnawd  yn  chwen- 
nych  yn  erbyn  yr  Ysbryd,  a'r  Yabryd  yn  chwen- 
nycii  ynefbyn  y  cnawd ;  y  ddan  yn  gwrthwyn- 
ebn  eagilydd  yn  ddidor;  ond  diwedaa  y  rhyfel 
mewB  ^ddugoliaeth  gyilawn  o  du  yr  Ysbryd : 
caoTs  beth  bynag  a  aned  o  Ddaw  sydd  yn 
gorchfyga  y  byd,  pecbod,  a  Satan,  a  phob 
gelyn,  ac  y  mae  yn  fwy  nA  gorchfygwr  ar  y 
cwbl,  trwy  Grist     1  loan  v.  4.     Rbnf.  viii.  87. 

8.  Y  mae  y  rllai  a  adgenedlwyd  yn  gyf- 

nmog  o  bob  gras  yr  Ysbryd — ^yn  cael  eu 
haddasn  i  fwynhaa  hoU  fireintiaa  gomchel  y 
cyûunmod  gras — ac  yn  cael  en  baddasu  i  gp- 
lawni  pob  gweitbred  dda,  gwedi  eu  crea  ^n 
Nfffanst  i  weitbredoedd  da  (Epb.  ii  10 ;  a  iv. 
24),  ac  yn  barod  i  bob  gweitbred  dda.  'Tit.  îii. 
1.  Ac  wedi  en  gwnentbnr  yn  gymbwys  i  gael 
rhan,  ac  fw  rawynban,  o  ctifeddiaeth  y  saint  yn 
y  golenni.  Col  i.  12.  Bydd  y  gwaitb  yn  ei^ 
berffeitbrwydd  yn  dra  gogoneddus;  a  bydd 
Dnw  bytb  yn  ogooeddns  yn  ei  saint,  ac  yn 
rbyfeddol  yn  y  rhai  oil  sydd  yn  credn.  2 
Tbes.  i.  10. 

'^  Yn  wir,  meddaf  i  ebwi,  y  cewcb  chwi,  v 
rhai  a'm  canlynasoch  i  yn  yr  adenedigaeih," 
<kc  Mat  xix.  28.  IVwy  gyftiewid  yr  attal- 
iadan,  rboddir  gwabaúol.  feddwl  f  r  geiriao. 
Mae  y  i^an  fwyal  o  aij^raffladau  o'r  Bibl  Gym- 
raeg  yn  oysyllta  y  gair  adenedigaetb  a'r  rnan 
flaenaf  o'r  adnod,  ac  yn  arwyddo  bod  y  dysg- 
yblion  wedi  oanlyn  Grist  yn  yr  adenedigaetb : 
fief  en  bod  yn  offerynol  yn  ei  law,  ac  wedi  aros 
gydÀg  ef  yn  ei  brofedîgaetban,  yn  gosod  i 
fyny  ei  deyrnas  yn  y  byd.  Wrth  Mab  y  dyn 
yn  eistedd  ar  orsedd  ei  ogoniant,  y  mae  i  ni 
ddeall  gosodiad  Grist  i  ijnj  yn  ei  frienin- 
iaeth,  gyfryngel,  yr  hon  a  dderbyiiiodd  ete  gan 
yr  Hen  Ddihenydd,  fel  y  byddai  i'r  boll  bobl- 
oedd,  oenedloodd,  ac  ieitboedd  ei  wasanaetbu 
e£  Dan.  vii.  9 — 14.  Luc  tjòL  28.  Gosod- 
iad yr  apoatolion  ar  OTsedd-feincian,  yn  bamu 
denddeg  Uwyth  Israel,  a  arwyddai  y  byddai 
iddynt  lywodraetb  ar  ei  eglwys,  dan  yr  or^r 
ncbwyliaeth  efengylaidd,  yr  hon  oedd  y  deu- 
ddeg  llwyth  yn  ei  chysgodi.  Y  mae  bamu,  yn 
ami,  yn  yr  ysgrythyran,  yn  arwyddo  yr  nn 
petb  a  ilÿwodraethu.  Bam.  xii.  7.  1  Sam.  yiii. 
5.  Hwy  fyddent  y  gweinidogion  penaf  yn  oi 
deyrnas,  yn  gosod  i  fVny  yr  boll  reolau  a'» 
trefiiiadan,  wrth  ba  rai  yr  oedd  yr  eglwys  i 
gerdded,  ac  yn  eyhoeddi  yr  atbrawiaediau  ag 

oedd  hi  i'w  credn  byd  ddiwedd  y  byd. ^Yn 

yraigraffiadan  6^  Peibl  yn  y  flwyd4yn  1620, 
1630,  a  1769,  trwy  osodiad  gwalyinol  yr  attal- 
ûdao,  mae  j  gair  adenedigaetb  yn  cael  ei 
myUtngyda'r  rhanolaf  o'r  adnod,  trwy  roddi 
mgwẁiíiod  Ai*  ol  7  geinao,  <*  y  rhai  a'n^  can- 

6 


lynasocb  i  *  Yn  ol  y  nodiad  hwn,  meddwl 
rhai  wrth  yr  admedigaeth,  yr  adgyfodiad  yn  y 
dydd  olaf,  pan  y  bydd  cyiiff  y  saint,  yn  gystal 
a'u  heneidian,  yn  cael  eu  hadeni  i  anUygredig- 
aeth  a  gogoniant  tragywyddol;  a  phob  peth  yn 
cael  eu  hadferyd  o  holl  effeitbian  y  cwymp, 
Os  ydy w  yn  briodol  i  alw  creadigaeth  yn  genedU 
tad  {jrevsffic)  nid  ydyw  yn  anmbriodol  galw 
nnrbyw  adnewyddiad,  neu  adferiad  ar  wedd  a 
dull  pethau  yn  gyfiVedinol  (naXty^sviffta)  yn 
adenedigaeth.  Gen.  ii.  4.  Nid  creadigaeth 
fydd  y  gwaitb  a  wneir  yn  y  dydd  olaf,  ond 
adenedigaetb;  sef  gosod  pob  peth  mewn  dull 
ac  agwedd  arall,  a  mwy  gogoneddus.  Bydd 
iV  apostolion,  y  dydd  hwnw,  ryw  anrhydedd 
arbenig,  fel  cynweision  y  deyrnas ;  ac  yn  ol  yr 
athrawiaethau  a  gyhoeddasant  hwy,  byddpawb 

yn  cael  eu  hachnb  ueu  eu  colli.* ^Y  mae 

rhai  yn  cyiieithu  y  geiriau  fel  hyn : — ^**  Yn  wir 
meddaf  .i  chwi,  yn  yr  adferiad,  pan  eisteddo 
Mab  y  dyn  ar  ei  orsedd  ogoneddus,  y  cewch 
chwithau  fy  nghanlynwyr,  yn  eistedd  ar  ddeu- 
ddeg  gorsedd,  farnu  deuddeg  Uẁyth  Israel." 
Yn  y  dydd  hwnw  y  bydd  anrhydedd  i'r  lesn 
dirmygedig  a'i  boll  ganly nwyr.   Edi»  Adfxriad. 

At)ER  y^y  un  o'r  rhai  a  ymlidiasant  drig- 
olion  Gath.     1  Cron.  viii.  16. 

ADERYN  Y  TO,  ehediad  digon  adnabydd-» 
us.  Yr  oedd  adas  y  to  yn  ymborth  cyfired-j 
in  yn  mhlith  yr  luddewoQ.  Gwerthent  ddan 
o  honynt  er  ffyrling.  Mat  x.  26.  Er  Ueied 
oeddent,  a  Ueied  en  gwerth,  eto  mae  gofal  Duw 
am  danynt  y  &th,  na  chant  syrthio  o  flaen  yr 
heliwr,  naç  ychwaith  ddisgyn  ar  y  ddaear  i 
gaaglu  eu  llnniaetb,  beb  ei  sylw  amynt;  yn 
dangos  manylrwydd  rhagiuniaeth  Duw,  a'i  ofal 
am  ei  holl  greadnriad,  byd  yn  nod  y  rhai  gwael- 
a^  a  mwyaf  diwerth.  Pa  faint  mwy,  gan  nyny, 
y  go&Ia  Duw  am  ei  bobl,  y  rhai  a  brynwyd  er 
gwerth  mawr,  nid  ag  arian  ao  aur,  a  phethau 
llygredig,  ond  à<7weríÄ/awrwaed Crist?  **Hwy 
a  dalant  twj  na  llawer  o  adar  y  to.''  Mat  x. 
31.    Luc  xii  6. 

ADFEIUÜ  (mer),  edfrydu,  talu  adref ;  ail- 
gyweirio,  diwygio,  gosod  i  fyny  o  newydd; 
dwyn  yn  ol  yr  hyn  a  gollwyd ;  adnewyddu,  neu 
ail-adeiladu.  Esa.  i  26;  a  lyii  18.  Dan  ix, 
*26.    ZepL  iii.  9. 

A  ddwg  apsTM  Dlda<f>r.    Dior. 

ADFERIAD  iadfer),  edfrydiad,  adnewydd- 
iad ;  dwyn  yn  ol  i'w  lie  priodol.  "  Yr  hwn 
sydd  raid  i'r  nef  ei  dderbyn,  byd  amaeroedd 
adfbriatl  pob  peth."  Act  lii.  21. — «'Yr  un 
vydd  dir  ir  nef  ei  dderbyn,  yd  yr  amser  yr 
adverer  yr  oil  bethae,  ry  ddyŵesei  Dew  trwy 
enae  ei  oil  sainct  Prophwydi  er  yn  oes  oes- 
oedd."  W.  S.— «Yr  adnewyddir  pob  peth." 
Dr.  M.  Sef  diwedd  byd  a  dydd  bam ;  pan  yr 
adferir,  1.  Delw  Duw  yn  berffaith  ar  gyrff  ao 
eneidiau  ei  bobl,  yr  hon  a  gollaaant  drwy  y 

cwymp. 2.  Gogoniant  mynegol  i  Dduw,  ei 

briodoliaethau,  a*i  lywodraetb  ddoeth  a  da ;  yr 


•  Qwl  MqmhIiu,  BoIUoger,  ICaoknlght,  Cwppli^ll, 


A1)G 


42 


ADG 


hyn  sydd  yn  bresennol,  luewn  graddau  mawr, 

yn  gnddiedig  o  olwg. 3.  i   cjflawnir  yr 

noil  brophwydoliaethftu,  yraddewidion,  aVbyg^ 
ythioa  sydd  yn  ygair,  ^wirîonedd  pa  rai  y 
mae  gwatworwyr  annnwiol  yn  eu  hamheu.  2. 
!Petr  lii.  4.  Y  mae  pob  peth  igacl  eu  badferyd 
yn  yr  amseroedd  goaodedig;  hyd  nes  y 
gwnelir  byny,  rhaid  Tr  nefoedd  dderbyn  Crkt^ 
yno  i  lywodraethu  pob  petb,  a  pheri  iddynt 
gydweithio  er  daioni,  i  gael  pob  peth  iV  le 
pnodol — sef  pecbod  a  diafol  i  ddystryw;  ei 
Dobl  Î  gadwedigaetà ;  a'r  gogoniant  iDdnw  yn 
gyflawiif  i'r  hwn  y  mae  yn  pertbyn*  Salm  ex. 
1.  Esa.  bcv.  17  fa  kvL  22.  1  Cor.  xv.  26, 
26, 4li^e.     2  Petx  iii.  13.    Dat  xxi  1,  àc 

ADFERWR  (adfer),  edfiydydd,  adgyweir- 
iwr,  adnewyddwr. — *^  Efe  fydd  i  ti  yn  adferwr 
einioeB."  Kutb  iv.  15.  Kban  ei  gy&rcbiad 
'  gwragedd  duwiol  Betblebem  i  Naomi,  ar  waitb 
Boas  yn  priodi  Ruth  ei  gwaudd ;  3rn  goaod 
allan  y  byddai  Boaz  jn  &:ynna]iaeth,  yn  gysur, 


ac  pi  ams^eleddwr  iddi,  yn  ei  ben  ddyddiau ; 
wedi  yr  boll  gyfoewidiadan  aV  siomedigaethau 
vr  aethai  hi  trwyddynt 

'  ADFYD  (ad-byd),  helbul,  blinder,  gwrth- 
wyneb.  Mae  adfyd  ysbrydol  a  thymorol  yn  fyn- 
Tcb  yn  cyfarfod  à  dnwîolion.  Esa.  xxri.  16. 
tiuc.  xvi.  25.    Heb.  xi.  25. 

^</WpobliirdilB|wefa.   JDiar, 

ADFYWIO  (ad-byw),  dadebru,  dadlewygu ; 
adnewyddii,  sinoli,  cynnyddu.  "Adfywiant 
fiil  yd."  Hos.  xiv.  7.  Trwy  effeithiau  y  gair 
a  dylanwadan  yr  Ysbryd  GlAq,  adferir  hwynt  o 
adfeiliad  ysbrydol,  a  blagurant  a  ffrwythlonant 
yn  hyfryd  ac  yn  doreithiog.  "  Ad^rwiodd 
pechod,  a  minnau  a  fam  farw."  Bhm,  vxi.  9. 
Dyma  effeithiau  y  gyiraith  arno ;  adfywiodd 
pechod  yn  ei  wyneb.  a  bu  yntan  farw  o  ran 
pob  ^baith  o  gael  by  wyd  trwyddL 

Al)GAS  (casi,  dygas,  hygas,  casiol,  brwnt, 
ffiaidd,  cywilyddna.  IHar.  xxx.  23.  Salm 
xxxvi.  2.    Ezec.  xxiiL  29.    Dat  xriii.  2. 

ADGENEDLTJ  (ad-cenèdl),  cenedlu  drar 
chefn ;  gweithred  yr  Ysbryd  Glàn  trwy  wein- 
idogaeih  /  gair,  yn  cenedlu  y  dyn  newvdd, 
neu  yn  creu  y  creadur  newydd,  yn  ol  Duw, 
sef  yn  dduwiol,  mewn  cyfiawnder  a  gwir  sanct- 
eiddrwydd;  adferu  y  ddelw  bono  yn  ol,   a 

goUwyd  yn  Eden,  a':  ^osod  yn  yr  enaid. 

**  Od  oesneb  yn  Nghnst,  y  mae  efe  yn  greadnr 
newydd"  2  Cor.  v.  17.  Eph.  iv.  24.  Edr, 
Adsnedig-ajbth. 

ADGOFIO  (cofio),  Deut  xxx.  1.  Edr.  Cofio- 

ADGYFOD-I-IAD  (cyfod),  adgodiad,  ail, 
godiad,  cyfodiad  drachefiu — 1.  Adgyfodiad- 
weithiau,  aarwydda  ryddhad,  neu  adferiad  per; 
son,  neu  genedl,  o  gyflwr  adfyd  a  chaethiwed 
megys  yn  achos  Dáfydd,  Hezeciahf  Paul  Salm 
XKv.  3,  4.  Esa.  xxxviii.  16.  2  Cor.  u  9,  10.— 
Y    genedl   luddewig.    Galar.  iv.  20.    Ezec» 

xzxviL  1 — 14.    Hos.  vL  1,  2. 2.  Y  mae 

bywhad  enaid  o  gyflwr  o  bechod  a  damnedig- 
aeih  yn  cael  ei  alw  yn  adgyfodiad.     loan  v.  25. 


Eph,  ii.  1,  5.    CoL  iL  12;  aüL  1. 3.  Felly, 

hefyd,  y  mae  bywhad  a  chynnydd  ^Iwysi 
cyaglyd,  dirywiedig,  i  fywiogrwydd  rhodiad 
ysbiydol,  a  chysuron  dwyfol,  yn  cael  ei  alw  yn 
adgyfodiad.  Esa.  Ix.  1.  Dat.  xi.  15.  a  20. 
1—8. 

I.  "  CWst  a  gyfodwyd  oddiwrth  y  meirw,  ac 
a  wnaed  yn  fi^ien-ffirwyth  y  rhai  a  hunasant.'' 
1  Cor.  XV.  20 — I.  Y  mac  adgyfodiad' Crist  yn 
athrawiaeth  sylfaenol  yn  y  grefydd  Gristionog- 
ol,  ac  yn  cynnwys  pob  athrawiaeth  arall  ynddL* 
Os  cyfododd  Crist,  bu  fiurw ;  os  bu  farw,  y  m- 
gnawdolodd ;  canys  heb  hyny  nis  gallasai  uirvr. 
rel  yr  oedd  yn  Dduw  ac  yn  ddyn,  ac  yn  ddyn 
hollol  rydd  oddiwrth  bechod,  nis  gallasai  angeu 
gael  awdurdod  amo,  ond  o'i  wirfodd  ei  hun  : 
08  bu  fiirw  oH  wirfodd  ei  hun,  bu  &rw  i  ateb 
rhyw  ddybenion  pwys&wr  i  ereill ;  ac  os  cyfod- 
odd o  teirw,  y  mae  dybenion  ei  iar^olaetk 
wedi  eu  hateb  yn  gyflawn.  Yr  oedd  dybenion 
iV  hateb  o'r  canlyniadau  mwyaf,  nas  gallesid 
eu  cael  heb  farwolaeth  y  Mk  berson  aV  Dnw- 
ddyn,  Crist  lesu — ^sef^  gwneuthur  iawn  dros 
bechod,  a  thrwy  hyny,  gogoneddu  Dnw,  yn 
nhragywyddol  iechydwriaeth  ei  bobl.  Os  cyf- 
odwyd  wist,  y  mae  hyny  yn  brawf  diambenol 
o  ddi^onokwydd  yr  iawn  a  wnaeth,  yn  ei 
aberthiad  o  bono  ei  bun;  canys  heb  hyny,  ni 
buasai  Duw  yn  ei  ryddhau  oddiwrth  oiidiau 
angeu.  "  Os  Crist  ni  chyfodwyd,  ofer  yn  wir 
yw  ein  pregeth  ni,"  medd  yr  apostol,  **  ac  ofer 
hefyd  yw  eich  ffydd  chwithau."     1  Cor.  xv. 

14. 2.  Rbagddywedwyd  can  y  propbwytli 

am  ei  adgyfodiad,  ac  amgylchiadau  ei  ad^iryfod- 


iad,  y  byddai  iddo  gyfodi  y  trydydd  dydd,  Ac- 
Job  xix.  25.  Salm  xvi.  10,  11 ;  a  xxii.  19  ;  a  ex. 
7.     Esa.  XXV.  8;  a  liii.  8 ;  a  Iv.  3.     Hos.  vi.  2 

Zech.  iii  8.    Act  xiii.  34. 3.  Rhagddan^os 

wyd  ei  adgyfodiad  trwy  lawer  o  gysgodau  ; 
m^ys,  gwaredigaeth  Isaac  pan  oedd  ei  dad  yn 
bwnadu  ei  offrymu  yn  boeth-offrwm,  yn  '<>l 
gorchymyn  Duw — ^yn  nerchafiad  Joseph  o'r 
carchar ;  yn  ngwaith  Samson  yn  dyfod  i  fyiiy 
0  wlad  y  Philistiaid,  ac  yn  dwyn  ymaith  byrtli 
Gaza;  yn  ngwaredigaeth  Jonah  o  fol  y  morfìl ; 
Daniel  a'r  tri  llanc  o'u  cjrfyngderan  i  ddei-chaf- 
iad  gogoneddns;  yn  y  bwch  diangol,  a'r 
aderyn  byw  a  drochwyd  yn  ngwacd  yr  adcrvu 
marw,  ac  yn  ehedeg  ymaith — ^yn  nhrefn  danhad 
y  gwahan-glwyfus.  Gen,  xxii.  Lef.  xiv.  6,  7; 
a  xvL  21,  22.     Bam.  xvL  3.     Heb.   xi.   19. 

Edr.  Adar. 4.  Y  mae  genym  y  sicrwydd 

mwyaf  o  wirionedd  ei  adgyfodiad.  I'n  cadarn- 
hau  am  wirionedd  y  pwnc  hwn,  y  mae  genym 
dystiolaeth  geljmion,  sef  y  milwvr  a'r  arcli- 
offeiriaid — angelion  a  sicrluisant  ei  adgyfodiad 
wrth  y  gwragedd  a  aetha&t  at  y  bedd — ^ym- 


*Adgyibdiad  Crist  yw  oolofta  fkwr  nw  sylfaen  ein  ffydd  nt. 
**  Os  (mresi  »Hb  ensa  jrr  Arglwydd  lesu,  a  chreda  yn  áj  gnU 
•n  i  Ddnw  el  gyfodi  o  feirw,  cadwediir  tyddl.**  KhaL  z.  9. 
Oymerwdi  ymaith  yr  attegydd  hyn  oddlwrthym,  so  nl  erym 
dim  o^n  flÿdd  yn  daiof^el ;  p«  fryratint  y  gobeith  a  dderbyn. 
iasom  am  iaobawdwrlaeth,  mae  yn  diflann  yn  gwbl  ar  yr  ua 
;d,    1  Cor.  X7.  17,  1&    Witslca  JCmerotL  10.  Jh  JS^mook 


m%< 


ADG 


43 


ADG 


(Idtt^roBodd  iV  ddjsgyblion  dros  ddcg  o  weith- 
ka  wedi  adgyfodi — ^ymddjddanodd  lawer  â 
bwynt,  ac  a  fwytaodd  ac  a  yfodd  yn  ca  gŵydd. 
Mat  xxxTuL  Marc  xyL  Luc  xxiv.  loan  xz. 
xiL  Act  ix.  3 — 17.  a  YÌL  56.  1  Cor.  xr.  5 
6,  8.  Y  mae  diagyniad  yr  Ysbryd  Glàn,  yn 
neiUdnoi,  yn  sicriian  hyny,  yn  ol  rbagddywed- 
iad  Oiist  ei  hnn.     Act.  L  15. 

Priodotir  ei  adgyfodiad,  1.  Fr  Tad,  fel  tyst- 
iolaetfa  mai  ei  Fab  ydoedd ;  a'i  fod  wedi  ei  gyf- 
lawn  foddloni,  trwy  yr  iawn  a  daiodd  droa  ei 
hobi  Fel  en  pen  a'n  Mechniydd,  cyfiawnba- 
wyd  ef  yn  ci  adgyfodiad,  ac  anfonodd  y  Tad 
a^rei  i  ^or  drws  y  carchar,  iV  ryddhan, 
trwj  dreigio  j  maen  ymaitli  o  ddrws  y  bedd. 
&a.  liii.  8.  Mat  xxviii.  2.  Act  ii«  24  ;  a  iii. 
U,  1%;  a  iv.  10  ;  a  X.  4  ;  a  xyu.  81.    Rhu£  x. 

9.    Epli.  L  20.     Heb.  xiiL  20. 2.  Adgy- 

fododd  Criat  yn  ei  nerth  dwyfod  ei  hun.  Yr 
oedd  liynyn  brawf  diamhenol  o  ddwyfoldeb  ei 
bersoD  ;gan  fod  ganddo  feddianti  ddodi  ei  ein- 
ioes  i  lawr,  a  meddÌAnt  Tw  chymerydhi  drachefb. 
Ms  gall  un  creadur  ad^odi  ei  nnn,  mwy  na 
chrca  ei  hun ;  y  mae  yn  brawf  diamhenol  o'i 
Ddnwdod  ;  canys  ni  allasai  fod  ganddo  awdnr- 
dod  Tr  naill  na'r  liall,  oni  baasai  ei  fod  yn 
Ddnw  yn  gystal  ag  yn  ddyn,*     loan  iL  19 ;  a 

X.  17,  18.    'Rhuf.  i.  4. 3.  Adgyfodwyd  ef; 

hefyd,  gan  yr  Ysbryd  Glân ;  o'r  achos  hyn  y 
gelwir  ef,  '*  Ysbryd  y  by wyd  yn  Ngrist  lesu.'' 
Yr  ynbryd  Glan  a  genedlodd  ei  ddynoliaeth  yn 
nghVoth  y  forwyn,  mewn  undeb  k  Pherson 
Mab  Daw ;  yr  Ysbryd  Glân  a  addumodd  y 
ddynoliaeth  yn  yr  nndeb  hyny,  k  sancteidd- 
rwjdd  ac  k  doniau  addas  i'r  filth  nndeb  gor- 
uchel.  Ac  er  gwahann  corffac  enaid  sanct- 
aidd  Crist  oddiwrth  en  gilydd  yn  ei  angea, 
cto  ni  Uiorwyd  yr  undeb  rhjmgddynt  à  Pher- 
^n  MabDnw;  ac  yr  oedd  yr  Ysbi^d  Qlan, 
fel  cwlwm  jr  undeb  hwnw,  yn  preswylio  yn 
mbob  un  o'r  ddao,  iV  huno  drochefh  yn  ei  ad- 
gyfoiliatL     Rhn£  viiL  2,  11.     1  Petr  iil  18. 

4.  Adgyfodod  Crist  ^  ei  gorff  priodol  ei 

hun,  a  oedd  ganddo  cyn  ei  fiurwolaeth,  yn  for- 
eu  y  trydydd  dydd.  Adgyfododd  mewn  dull 
araf  a  phwyllog.  Fel  dangosiad  o  hyny  (ac, 
hefyd,  mai  nid  dwyn  ei  goŴ  a  wnaed — ac  na 
bvddai  yntan  farw  mwyach — ^ac  iddo  dynn 
ymaith  achoa  eywilydd,  ac  y  cai  ei  wiago  â 
gogoniant)-— -gadawodd  ei  fedd-wiagoedd,  «ef  y 
Úieîniau  oedd  am  dano,  ar  ol,  wedi  eu  plycru 
a'u  gosod  yn  drefhus  yn  y  bedd.  loan  xx.  5, 
6,  Ac.  6.  Adgyfododd,  hefyd,  gyda  mawr- 
hydi  ac  ardderchaw^rwydd  gogoneddus.  Bn 
daear-gryn  mawr — diagynodd  angel    o'r  nef- 

*  Pa  nn  bjoa^  yn  wir  a  ystynr  fod  Crist  wed  1  el  mAgjfoA 
pa  J  T«d  iMa  ganddo  el  ban,  j  mae  j  nalll  ol  vgUd  nea  j  Hall 
5B  dn  ejniijaRaotbii  ni  a  pbrawf  aoorchfÿoof  o*i  dranrwjdd- 
ol  Ddoiwf  aH  Fabollaeth.    CWiya  gao  foarhagorol  fliwredd 


CWiyai 

Mitb  Daw  yn  oaal  el  welthreda  j  ' 


.  ddo.  fel  ▼  drwed  Paul  yn 
elabyfodtad,  oa  Oiiat  ei  ban  a  ddefàyddtodd  bwnw  yd  el 
ITfoët  ei  bon,  aoilyga  ei  fod  vn  feddianol  o  rinwedd  anfefdrol, 
•e  ftllr  mai  Ifab  triurywyddol  y  Daw  Ooroehaf  ydoedd,  aa 
o^im  nanfod  •%  mL  jv  own  oedd  ganddo  fywyd  jmddo  ei  hnn 
TD  crmidnt  a'r  Tad.    """--'— "   --    *   «     .  -   - 


Wltaloa.  EBBêreiL  19.  DûSymboL  H 


oedd,  ac  a  dreiglodd  y  maen  ymailh,  ac  a  eis- 
teddodd  amo;  dan  craill  a  eisteddasant,  un 
WTÜI  ben,  ac  un  wrúi  draed  ei  fedd ;  Uawer  o 
gyrffyaaintagyfodaaaBtgydâgef.  Mai  xxyiL 
52;  a  xxyiiL   2.     Marc  xyL  4,   5,  6.    loan 

XX.  12. 6.  AdiQrfododd  fel  person  cyflfre- 

dinol,  yn  cynniychioli,  yn  ei  adgyfodiad,  ei 
hoU  bobl ;  ac  yr  oeddent  hwy  yn  adgyfodi  gyd 
ag  e^  fel  eu  penc3r&modwr  a'n  cynnrychiolwr ; 
a*!  adj;yfodiad  ef  yw  yr  achos  haeddianol  ac 
effeithiol  ò'u  hadgyfodiad  hwy  i  fywyd  o  gyf- 
iawnhad,  o  aancteiddrwydd,  ac  o  ogoniant 
Rhu£  iy.  25.     Eph.  ìL  6, 

Am  effeithiau  adgyfodiad  Crist,  aV  dybon- 
ion  mawrion  i  ateb  trwy  hyuy,  y  maent  yn 
amry  wfol : — 

1.  Y  dyben  penafoedd  amlygiad  o  ogoniant 
Duw,  Cyfodwyd  Crist  o  feirw  trwy  ogoniant 
y  Tad.  Rhn£  yi.  4.  Ncu,  fel  y  cỳâeithia 
,rbai  y  seiriau,  /  ogoniant  y  2^ad,  neu  er  go- 
^niant  Duw  Dad*  PhiL  ii.  1 1 .  Sef  er  amlyg- 
lad  y  priodoliaethau  dwyfol  yn  ogoneddus; 
sef  ei  ffyddlondeb  yn  cynawni  y  cysgodan,  yr 
addewidion,  aV  prophwydoliaethaa  am  hyny. 
Actxxyi.  22,  23.— -Ei  allu;  cyfodi  nn  oddi- 
wrth y  meirw  yw  gwaith  gallu  dwyfol.  Eph. 
L  19,  20. — ^Y  mae  cyfiawnder  dwyfol,  hefyd, 
yn  cael  ei  ogoneddu.  Pan  orphenodd  Crist  ei 
waith  fel  Mechniydd,  cyfîawn  oedd  iddo  gacl 
ei  ryddhau,  heb  ei  gadw  yn  hwy  fel  carcharor 
yn  y  bedd ;  i'e,  ei  lyddhau  yn  gyfreithlon,  oc 
yn  anrhydeddus ;  fel  y  gwnacd  trwy  anfou  cen- 
ad  o'r  nef  i  dreiglo  ymaith  y  maen,  aM  roddi 
yn  rfaydd.  Gwedi  ei  adgyfodi  fel  hyn,  "Efe 
a  gyfiawnhawyd  yn  yr  Ysbryd  ;"  a  thrwy  hyn 
y  gogoneddwyd  cyfiawnder  Daw;  ac  felly, 
he^d.  ei  ddoethineb,ei  ras,  a'i  ddaiont,  yn 
trefnu  iechydwnactli,  a  thrwy  hyn  ei  chwblhau 
yn  ogoneddus — yr  hyn  a  fhaaai  wedi  myned 
yn  gwbl  oier,  pe  buasai  Crist  heb  adgyfodi.' 

2.  Meum  perthynas  i  Grist  ei  hun, — 1. 
Trwy  hyn  rhoddodd  brawf  ychwanegol  o 
ddwyfoldeb  ei  Berson  a'i  faboliaeth  ;  eglurwyd 
ef,  trwy  hyn,  yn  Fab  Duw  mewn  ffidlu«  Ym- 
ddan|rc«odd  ei  fod  yn  HoUalluog,  An  iddo  gyf- 
odi  ei  hun  oddiwrth  y  meirw— ei  fod  yn  Ar- 
glwydd  pawb  oil,  yn  gystal  y  meirw  a'r  by  w — fod 
agoriadau  uffem  a  marwolaeth  ganddo— ae  yr 
coyr  feddau  ei  bobl,    ac  a'n  gesyd  hwy  yn 

rhydd,  fel  y  rhyddhawyd  yntan. 2.  Ym- 

ddengys  wrth  hyn  yn  eglnr,  iddo  orphen  ei 
waith  fel  Mechniydd  drosei  bobl — ^iddo  '*  ddy- 
benu  camwedd — selio  pechodau — gwneuihur 
cymmod  dros  anwiredd — a  dwyn  cyfiawnder 
traçywyddol :"  iddo  g^awni  y  gyfiraith — bodd- 
loni  cyfiawnder:  yn  fyr,  iddo  wneuthurpob 
peth  agytunodd  àgcf  i  gyflawnfoddlonrwyddiV 
Dad  :  am  hyny,  cyfodwyd  ef  o  feirw — derbyn- 
iwyd  ef  i  ogoniant — a  gosodwyd  ef  i  eistedd 
ar  ddeheulaw  Duw,  wedi  gorphen  ei  holl  waith 

fel   Mechniydd. 3.  Y  mae  yn  profi,  hefyd, 

iddo  gael  y  fnddugoliaeth  ar  angau  ar  bedd. 
Ho8«  xiii.  14.     1  Cor.  XV.  51.. Cyfododd 


ADG 


44 


ADG 


oddiwrth  7  meirw»  i  fwynbau  y  gogoniant 
addawedig  iddo.    1  Petr  i.  1 1, 12. 

8.  Meton  perthyruu.  ^w  bobl,  y  ma.$  grym 
cdgyfodiaid  Crist  ynfator,  aH  effeithiau  yn  am- 
ryunoL  Phil  iiL  10. — 1.  Trwy  ei  rínwedd  y 
mae  j  saÌDt  yn  mwynhau  boll  fenditbion  y  cyf- 
ammod  gras»  Y  cymhwj«ad  0  honynt  oil 
Bydd  trwy  ei  fywyd  ef  fel  Eiriolwr,  yn  ganlyn- 
ol  iV  adgyfodiad,  i'r  hyn  y  pnodolir  y  cwbl 

o'n  hiechydwriaeth.    Rhuf.  v.  10. 2.  Pri- 

odolir  cyfiawnhad,  yn  neiUdnol,  fel  effaitb  a 
dyben  arbcnig  adgyrodiad  Crist    Bhuf.  iy.  25; 

a.  yìÌL  33.  34. 3.  Adgenedliad  sydd  effaith 

arall  o  adgyfodiad  Crist  1  Petr  1.  3.  Eph. 
IL  5,  6.-  ■  d.  Adgyfodiad  y  saint  yii  y  dydd 
olaf  sydd  ffirwyth  ac  efiaith  adg3rfoc]iad  Crist 
Corff  gogoneddus  Crist  y w  y  cynllnn  wrth  ba 
un  y  ffcilr  eu  cyrff  hwy,  ac  y  mae  ei  adgyf- 
odiad ef  yn  wy&Ú  ac  yn  ernes  o^n  badgyfo£ad 

hwy.    Bdr.  Blabn-ffbwtth,  Ctdgtfooi. 

1,  Trwy  cu  hundeb  à  Crist;  2.  Trwy  lef  Mẃ 
Daw ;  3.  A  thrwy  nerihol  weitbrediad  yr  Ys- 
bryd  Glàn,  y  bydd  cyrff  y  cyfiawnion  yn  cael 
eu  badgyfodL  Adgyfodir  hwy  yn  gyẁ  dys- 
elaer  a  gogoneddus — yn  gyrff  ysbrydoi  a  by w- 
lol — yn  gyrff  cryfion  i  gydweithredu  â'u  hen- 
eidiau,  heb  flino  byth — ac  yn  gyrff  perffaith 
ac  anllygredig.  Mat  xiiL  14.  loan  y.  28,  29. 
Rha£  yiiL  11.  1  Cor.  xv.  43,  44.  Phil,  iil 
21.  Ond  bydd  cyrff  yr  annuwiolion,  fel  en 
heneidiau,  yn  aflan,  yn  warthus,  a  dirmygedig. 
Dan.  xii»  2. 

n.  Cyfodiad  y  meirw  yn  gyffredinol  Am 
adgyfodiad  y  meirw  nis  gallasai  neb  wybod  dim 
am  dano  ond  trwy  ddadguddiad  dwyfol,  gan 
ei  fod  yn  gwbl  yn  dibynu  ar  ewyllys  ac  ar- 
faethiad  Duw;  ac  nis  gellir  gwybod  dim  am 
ewyllys  Duw,  neu  yr  hyn  y  mae  vedi  ei 
bendeifynu  i'w  wneyd,  ond  trwy  ddadguddiad 
o'i  feddwl.  Barnodd  yr  Atheniaid  fod  Paul 
yn  mynegi  duwiau  dyeithr,  am  ei  fod  yn  preg- 
ethu  yr  lesu  a'r  adgyfodiad  iddynt  Act  xvii. 
18.  Ond  y  bydd  adgyfodiad  cyffredinol  i'r 
cyfiawnion  a'r  anghyfiawnion  sydd  eglur,  1. 
Oddiwrth  dystiolaethau  diamheuol  gair  Duw. 
Job  xix.  25,  27.  Esa.  xxyL  19.  Dan.  xii.  2. 
1  Cor.  xy.    2  Cor*  y.  10.    Phil.  iii.  20.     1 

Thes.  iv.  14.    Dat  xx.  12,  16. 2.  Y  mae 

adgyfodiad  Crist  yn  sicrhau  hyny.     1  Cor.  xy. 

16. 3.  Y  ma»  cyrff,  yn  gystal  ^  eoeidiau 

y  8aint>  wedi  eu  hethol,  eu  prynu,  a'u  huno  ft 
Christ,  ac  yn  demlau  i'r  Ysbryd  Gl&n.    Mat 

xxil  81,  82.     1  Cor.  yL  16, 19. 4.  Gan  fod 

bam  gyffredinol,  y  mae  yn  rhaid  bod  adgyfod- 
iad cyffredinol ;  fel  y  byddo  cyrff  ac  eneidiau 
pawb  yn  cael  eu  cyd-&mu,  y  rhai  fiiont  yma 
yn  cyd-fy w  ac  yn  cyd-weithredu. 

Er  bod  bywyd  ac  anllygredigaeth  wedi  eu 
dwyn  i  oleuni  mwy  eglur  trwy  yr  efengyl ;  eto, 
y  mae  yn  amlwg  bod  yr  adgyfodiad  oddiwrth 
y  meirw  yn  ddigon  bysbys,  trwy  ddadguddiad 
dwyfol,  i'r  hen  dduwiolion  er  y  cynddydd — ^i 
Enoch,  Moses,  Job,  Dafydd,  a'r  hoU  brophwydi. 


Job  xix.  26,  26,  27.  Salm  xyl  10, 11 ;  a  xlix- 
14.  Esa.  xxyi.  19.  Dan.  xiL  2,  3.  Luc  xx. 
37,  38.  •  Judas  14.  Y  mae  rhyw  ddanffoaiad 
o  adgyfodiad  yn  boll  drefn  y  greadigaeth.  *  Y 
mae  cyfodiad  yr  haul  bob  boreu  yn  dwynj-hy w 
adfywiad  rhyfedd  beunyddiol  1  holl  natnnaeth. 
Mae  yr  holl  greaduriad  fel  pe  baent  yn  cael 
adfywiad  a  bywyd  newydd.  Wedi  tymhor 
tywyll  marwaidd  y  gauaf,  y  mae  adfywiad  rhy- 
fedd yn  yr  hàf  i'r  planigion,  y  coedydd,  7 
blodau^  a  gwyrddlysiau  y  maes.  Y  mae  yr  had 
a  heuir  yn  y  ddaear  yn  marw  yno,  ac  wedi  hy n j 
yn  adfywio,  yn  blaguro,  ac  yn  ffrwythlonL 

Beu  o  ddynion  a  gyfodir  Ŷ  Ateb :  en  c  jrff 
yn  unig.  Y  mae  dyn  yn  gjr&nsoddedig'  o 
ddwy  ran,  sef  enaid  a  chorff.  Nid  yr  enaid  a 
adgyfodir,  canys  nid  yw  hwnw  yn  marw.  Y 
mae  hwnw  yn  sylwedd  anfarwoL  Ond  y  corff, 
yr  hwn  sydd  yn  marw,  a  adgyfodir ;  a  hwnw 
yn  unig  y  sydd  yn  farwol  a  adgyfodir ;  yr  hyn 
aroddir  yny  bedd  a  ddaw  allan  oddiyno  ;  yr 
byn  sydd  yn  buno  yn  llwch  y  ddaear  a  dde- 
ffroir  oddi  yno.  1.  Nid  yw  y  corfl*,  yn  marwoi- 
aetb,  yn  cael  ei  ddiddymu,  neu  ei  wneyd  yn 
ddim — y  mae  hyn  yn  otocs  i  reswm  a'r  ys- 
grythyrau.  Y  mae  gwahaniad'  corff  ac  enaid 
yn  angeu,  ond  nid  oes  un  o  honynt  yn  cat-l  ei 
ddiddymu.  Y  pridd  a.  ddychwel  i'r  ddaear, 
fel  y  bu,  a'r  ysbryd  at  Ddaw  yr  hwn  a'i  rboes. 
Er  fod  sylwedd  y  corff,  ar  ol  marw,  yn  myned 
trwy  lawer  o  gyfnewidiadau,  eto,  parbà  ei  syl- 
wedd mewn  rhyw  dduU  neu  gilydd.  Nid  dim 
y  w  y  pridd ;  ond  y  mae  yn  sylwedd,  pa  ddull 
bynag  a  fyddo  amo.  Pe  byddai  yn  cael  ei 
ddiddymu,  ffurfio  corff  drachefn  fyddai— ere- 

adigaeth,  ac  nid  adgyfodiad.- 2.  Ni  bydd  y 

coiff  yn  yr  adgyfodiad  yn  newydd,  awynddd, 
nefolaidd,  neu  ysbrydoi,  o  ran  ei  natur  a'i  syl- 
wedd. Bydd  yn  wahanol  oddiwrth  yr  hyn  y  w 
yn  bresennol  o  ran  ei  gynneddfiiu,  ond  nid  o 
ran  ei  sylwedd.  Pan  y w  yr  apostol  yn  dy wed- 
yd  am  yr  had  a  heuir  yn  y  ddaear,  ac  yn  cyff- 
elybu  y  corff  i  hwnw ;  "  Y  peth  yr  wyt  yn  ei 
hau,  nid  y  corff  a  fydd  yr  wyt  yn  ei  ban,"  (1 
Cor.  xy.  37,)  nid  yw  yn  meddwl  gwahanaeth- 
iad  yn  y  sylwedd,  ond  yn  nghynneddfau  ac 
ansawdd  y  sylwedd.  Er  yr  adgyfodir  y  corff 
yn  gorff  ysbrydoi,  eto  nid  ysbryd  a  fydd,  ac 
wedi  colli  ei  natur  flaenorol;  ond  bydd  yn 
ddarostyngedig  i'r  ysbryd — yn  cael  eiddefn- 
yddio  yn  nghŷlch  gwaith  ysbrydoi — yn  ym- 
hyfrydu  mewn  gwrthddrychan  ysbrydoi — ac  ni 
bydd  yn  cael  ei  gynal  trwy  foddion  naturiol, 
ond  fel  yr  angelion.  Luc  xx.  26.  Er  y  bydd 
yn  gynnwyseäig  o  gig  a  gwaed,  eto,  ni  bydd 
yn  bechadurus,  nac  yn  iwan,  nac  yn  farwol ;  ond 
yn  bur,  yn  sanctaidd,  yn  anllygredig,  ac  ÿb 
an&rwoL  1  Cor.  xv.  60 — 63.  Nis  geill  y 
rhai  hyny  fod  yn  gyrff  dynol,  nad  ydynt  gig 
a  gwaed. 3.  Yr  un  corff  y  sydd  yn  bres- 
ennol a  adgyfodir;  felly  y  lystiolaetha  Job. 
Pen.  xix.  26,  27.  Felly  y  dy  wed  yr  apostol  yn 
eglur,  "Rhaid  i'r  llygradwy  hwn  wisgo anllygr- 


ADG 


iò 


ADN 


«digaeth,**  Ac  (1   Cor.  xv.  53.)  jn  eyfeirio  at 

y  corff  oedd  ganddo  7  piyd  hwnw.     ^Â  phan 

ddttffo  i'r  llygradwy  Avn,'*  Ac,  jr  hyn   ni 

byddai  yn  wir  pe  corff  anül  fyddai  ganddo. 

^  Tt  hwn  a  gy^ewidia  dn  corff  ewnoi  ni ;" 

tmd  M  nid  yr  nn  corff,  ond  arall,  nid  etn  cotpÿ^ 

gwad  m  fydd  yu  cael  ei  newid  yn  an  fiorf  a'i 

goiff  gogoneddoa  ef.     Phil.  iii.  21.«-^« — I.  Y 

mae  yskyr  y  gair  adfiryfodiad  yn  arwj<ldo  mai 

yr  Tin  cyiff  a  fyddant    Os  nid  jr  un  coiff  a 

gyfodir,  a^  a  syrthiodd,  nid  »]gyfodiad  a  fydd, 

ond  creadigaeai.— — 2.  ''Caiff  pawb  a'r  sydd 

p  y  beddau  elyw^  ei  leferydd  ef ;  a  fawy  a 

ddecant  aUan,    Ac     Pwy,  a  pha  bcth  a  ddaw 

allan !    Beth,  ond  yr  un  cyrff  y  sydd  yno. 

3.  Symndwyd  Enoch  ac  Slias  yn  yr  nn  cyrff 

»g  oedd  ganddynt  yma  yn  y  byd,  ac  nid  cyrff 

OTÌIL— 4.  y  mae  adgyibdiad  Crist  yn  neill- 

dooi  yn  ei  brofi;  canys  cyfododd  ef  aV  an 

corff  a  ddyoddefodd  ar  y  groes,  ac  a  ddodwyd 

yny  bedd:  ymdJengys  hyu  oddiwrth  6\  yr 

hoelion  yn  ei  ddwylaw  a^i  draed,  ac  a  ganfydd- 

vjd  gan  Thomas  ar  ol  ei  adgyfodiad ;  nid  corff 

awyraidd,  nac  ysbrydol  o  ran  ei  sylwedd,  oedd : 

ond  yr  oedd  yp  gynnwysedig  o  gnawd  ac  e«- 

grrn,  ac  a  ellid  ei  deimlo.     loan  xx.  25,  27. 

Yn  awr  y  mae  adgyfodiad  Crist  yn  gynlinn  o 

adgyfodiad  ei  holl  bobl— = — 6.  Y  mae  cyfiawn- 

der  Dnw  yn  gofyn  fod  yr  un  cyrff  yn  cael  eu 

cvfodi  a'n  gogoneddu,  ag  a  etbolwyd  gan  Ddnw, 

a  brynwyd  Qrist,  a  sancteiddiwyd  gan  yr  Ys- 

bryd  GlAn ;  a  bod  yr  un  cyrff,  ac  nid  eraill,  ag 

a  hi  yma  yn  pechu,  yn  cael  eu  coabi.  ■      0. 

Gellir  golygn  nyn  yn  beth  tra  sicr  oddiwrth 

addewiddion  Duw  i  w  bobl,  a'i  fygythion  i'w 

eljnion.     Pa  le  mae  gwirionedd  Duw,  os  nid 

jr  nn  personau  fydd  yn  dyoddi'f  ag  a  bechas- 

ant  I    A  pha  fodd  y  ^lant  fod  yr  nn  personau 

heh  yr  un  cyrff? 7.  Bydd  yn  siomedigaeth 

&wr  i'r  saint,  y  rhai  ydynt  yn  dysgwyl  am 
brynedigaeth  eu  cyrff^  os  nid  yr  un,  ond  cyrff 

eraill,  a  roddir  iddynt  yn  yr  adgyfodiad. 8. 

Pa  fodd  y  derbyn  pob  an  y  pettiau  a  wnaed  yn 
y  cor^  oe  nid  yr  un  cyrff  a  fyddant  Î  Ni  bydd 
dybenion  yr  adgyfodiad  yn  cael  eu  hateb  felly. 

; ^9.  Os  nid  yr  un  cyrff  a  fyddant,  trawsfud- 

iad  fydd,  yn  hytrach  nag  adgyfodiad. 

1.  Y  mae  yr  adgyfodiad,  o  ran  yr  achos 
effeithiol  o  bono,  yn  cael  ei  briodoli  yn  nnig  i*r 
Duwdod;  gormod  gorchwyl  y  w  i  nebarall  ond 
Duw.  Rhuf.  iy.  17.  2  Cor.  iv.  14.  Priodolir 
ef  i  bob  un  o'r  Personau  DwyfoL  1  Cor.  vl. 
14.     loan  y.  22,  27.    Dat  i.  18.    Rhuf.  viii. 

11. 2.  Yr  achos  haeddiannol  iV  holl  bobl 

yw  Crista  fel  Cyfryngwr;  trwy  rinwedd  ei  fia^ 
woketh  a'i  adgyfodiad  ef  yr  adgyfodir  hwy. 
Y  blaen-ffrwyth  yw  Crist;  fel  dyn  efe  yw  y 

cynllun  o  bono. 3.  Y  moddion  trwy  ba  rai 

yr  effeithir  e^  yw  lief  Mab  Duw,  a  sain  yr 
lidgom;  yr  un  a  Hef  yr  arch-angel,  ac  udgom 

I  Daw.  loan  y.  28.  1  The8.iv.  16.  Óndpaün  a 
fydd  y  lief  yn  wahanodol,  fel  bono  wrth  fedd 
warns ;  neu  trwst  taran  gref,  a  elwir  *'  Uef  yr 


Aiglwydd,"  Salm  xxix. — neu  afyddyr  ndgom 
yn  cael  ei  chwythu  ^n  angelion,  aV  floedd  yn 
floedd  yr  holl  angelion,  nid  hawdd  penderfynu. 

Am  amser  yr  adff^odiad ;  bydd  yn  niwedd 
y  byd  hwn,  y  dydd  diweddat  loan  vL  8W— 54. 
Pan  ddisgyno  Crist  oV  ne^meirw  yn  Nghiist 
a  grvfodant  yn  gyntat     1  Thea.  iy.  16, 

riìá  oes  raid  ateb  ymofynion  dynion  ffol,  am 
y  dull  aV  roodd  y  bydd  yr  adgyfodiad.  Diffon 
yw  i  ni  fod  yr  athrawiaeth  o  ddadffudmad 
dwyfol ;  a  bod  gallu  Duw  yn  ddigonol  i  gyf- 
lawni  ^r  hyn  y  mae  yn  ei  addaw.  Mae  yn 
athrawiaeth  o'rcanlyniadaumwyaf ;  yn  rhoddi 
i  ni  olwg  êang  ar  ogoniant  y  priodoliiéthau 
dwyfol,  yn  rhoddi  cyaur  cryf  dan  bob  dyoddef- 
iadan,  eroesau,  ao  erlidigaethau ;  ac  yn  cyfodi 
y  meddwl  i  obaith  gw^vdedic,  am  gyflawn 
ddedwyddwch  mewn  corff  ac  enaid,  trosbyth.* 

Dylai  yr  ystyriaeth  o'r  adgyfodiad,  hefyd, 
ein  dysgu  i  ofalu  yn  addas  am  ein  eytff  tra 
byddont  by  w,  na  byddont  yn  cael  cam  trwy 
gybydd-dod,  anghymedrolder,  a  phechodau  af- 
Ian  yn  erbyn  ein  cyrff;  ac  hefyd  1  ofidu  eu  bod 
i  gael  eu  claddu  yn  barchus  ac  yn  addaa.  Mae 
yr  ystyriaeth  o'r  adgyfodiad  yn  dra  chynnal- 
iaethol  i'^  saint  wrth  colli  perthynasau  anWyl 
ac  agos.  Cant  gyiarfed  à  nwynt  eto  yn  fnan 
mewn  gwell  byd,  ac  arogenach  amgylchiadao, 
heb  ymado  b\  th~-dan  amry wiol  groesau  blin- 
derau,  a  than  afiechyd  a  gofidiau  blaenorol, 
oddiwrth  yr  holl  bethauhyn  rhyddheirhwy  yn 
yr  adgyfodiad.f 

ADGY  WEIRIO  (ad-cyirair)  adferthn,  trwsio, 
taclu;  ail-barotoi,  attrwsio. — ''A  adgyweiriaa- 

ant  y  dinasoedd."    Bam.  xxL  28. "  Os 

ddiwedder  dyn  ar  ryw  &i,  chwychwi  y  rl 
ysbrydol,  adgyweirwch  y  cyfryw  on  mewn 
ysbryd  addfwynder."  Gal.  yi.  1.  Âdgymalwch 
(xaracrt^m)  y  cyfryw  un.  Taflodd  ei  fai  ef  fel 
aelod  o»'i  le  yn  yr  eglwys;  ymddyprwch  tu  ag 
ato  fel  meddygon  medms,  cywrain,  a  thrwy 
addysg  dyner,  ffyddlawn,  ac  annogaethau, 
rhoddwch  ef  drachefn  yn  ei  le.  Nid  oes  neb 
ond  rhai  ysbrydol  yn  addas  i'r  oyiry w  orchwyl 
cywrain  a  hwn;  sef  dynion  o  brofiad,  golyg^ 
iadau,  a  dybenion  ysbrydol,  efengylaidd.  Dy- 
ben  athrawiaeth  a  dysgyblaetii  efengylaidd,  yw 
adgyweirio ;  a  dyma  y  dyben  sydd  gan  l>ob 
dyn  ysbrydol  yn  ei  olwg,  wrth  ymdrin  à  chyf- 
lyrau  dynion.  Nid  gadacl  neb  yn  ei  £eiì,  nid  ei 
ladd  am  dano,  ond  ei  adgyweirio,  trwy  ei  fedd- 
yginiaethu  o  bono. 

ADMAH,  nJalt^  \daearot\  un  o'r  dinasoedd 
a  ddystrywiwyd  gyda  Sodom.  Gen.  x.  19. 
Hos.  xi.  8. 

ADNA,   fc^5^y   [Kyfrydwek]  1.   Cynnorih- 

*  Adgyibdlid  7  corff  y  w  y  dlrgelwch  mmwr  hirnw  o  eiddo 
CrlitIoDog«eth,  beb  yr  hwn  aid  y  w  yr  «taigyl  ond  ofcr,  «e  ofcr 
ein  flÿdd  ft*n  gobalth  ni;  ao  nid  y  w  cyeur  y  rhai  hyny  a  ddj- 
oddeaaant  bethan  chwerwon  yn  nerwydd  Chat  ond  bychao  n 
eitbaf,  net!  ddim  o  gvbl.  "  Adgyibdiad  y  meirw  yw  ealondld 
CrlBtionoglon.*'    Tertnlllan,  Witaius— C. 

t  Gwel  ■-horlock*!  Trial  of  the  Wiinenue  qf  the  Ruurré&- 
Hnn  of  tAttM;  Benson's  Hfi  of  ChrttA;  West  on  the  Jtêmr- 
rection:  Hacknlicht^a  Harnumy  qfthe  Gospẁ;  Draw,  Aady 


ADN 


4Ì 


ADN 


•  Di^dd.  1  Cpwu  xiL  20. — —2.  Un  o 
dŷwyaogion  Jehoaaphat.  2  Cioil  zviL  14.—^ 
8.  Lefiad    Svax.  SO. 

ADNABOD  (nabod),  gwjbod,  canfod^  deall, 
Cjfdnabodf  Ac — '^Am  bynjr  o  hyn  allan  nid 
adwaenom  neb  jn  ol  y  cnawd :  oa  bnom  hefyd 
yn adnabod  Criatyn  oly  cnawd,  eto yn  awrmd 
ydym  yn  ei  adnabod  ef  mwyacb.'*  2  Cor.  ▼. 
19.  ''Am  byny  nid  ydym  o  byn  aUan  yn 
parohu  neb  (with  weini  yr  e&Dgyf  iddynt)  o 
herwydd  y  cnawd ;  ac,  ie^  oa  parchasom  Grist 
o  herwydd  y  cnawd,  nid  ydvm  yn  ei  barcbn  ef 
mwyach  o  henoydd  hynyf*  Mackniffbt  Y 
mae  pob  gwahaniaeth  rbwng  y  naill  ddyn  a'r 
llall  wedi  ei  ddiddymu  trwy  farwolaeth  Crist, 
yr  hwn  a  ddatododd  ganot-for  y  gwahaniaeth ; 
ar  dir  yr  e&ngyl  nid  ydjrm  yn  adnabod^  yn 
parchu,  nac  yn  gwneyd  cyfrif  o  neb  o  ran  en 
■gwaedoliaeth,  na  breintian  aUanol,  eu  bod  o 
had  Abraham,  wedi  en  henwaedu :  nen  o  her- 
wydd en  sefyllia  allaDol  yn  y  byd,  o  herwydd 
eu  bod  yn  gyfoethog,  ac  yn  barchus  vn  mhliih 
dynion ;  neu  o  ran  en  cynneddfitu  a^n  donian 
natariol,  a'u  dysgeidiaeth.  Nid  ocdd  iechydwr- 
laeth  y  naill  mwy  nag  icchydwaiaeth  y  Hall  i  fod 
yn  wiihddrych  arbenig  yn  ngolwg  ao  yn  ngo&l 
yr  apofitol  fel  jTwas  lesu  Grist;  ond  ei  waith  oedd 

pregethnyr  efc»ngyl  i  bob  creador. Qs  buam 

hefyd  yn  adnabod  Crist  ynoly  cnawd :  yr  ocdd 
rhai  o  honynt  wedi  gweled  Crist  yn  y  cnawd, 
ac  eraill  yn  ei  barchn  am  ei  fod  yn  laddew,  ac 
yn  ei  barchn  o  ran  ei  berthynas  à  hy^  ynt  yn  ol 
y  cnawd.  Yr  oedd  ganddynt  oil,  unwaith,  &m 
gnawdol  am  dano  ef  aM  dcymas,  fel  pe  byddai 
o'r  byd  hwn :  yn  awr  nid  ydym  yn  ei  adnabod 
ef  mwyaeh.  Nid  ydym  yn  ei  adnabod  ef  vn 
ei  gyflwr  o  iselder  yma  yn  y  byd,  gan  ei  fod 
wedi  ei  gyfodi  o  feirw ;  ac  nid  ydym  yn  gwneyd 
cyfiif  o  honom  ein  hnnain  o  herwydd  i  ni  ei 
weled  yn  y  cnawd :  canys  er  bod  y  cyfiyw  olwg 
a  gwybodaeth  o  bono  yn  ddymnnol;  eto  y 
mae  gwybodaeth  ysbrydol  o  bono  trwy  fiydd 
yn  llawer  mwy  dymunol ;  ac  yr  oedd  llawer  yn 
ei  adnabod  yn  y  cnawd,  y  rhai  na  fw3mhasant 
ei  bresennoldeb  ysbrydol,  ac  nis  cant  fwynhan 
CL  bresennoldeb  gogoneddus  oddiyma.  Yn 
mhellach,  nid  ydym  yn  awr  yn  bamn  am  dano 
fel  yr  ocdilem  ni  cyn  i  ni  gael  gwybodaeth 
ysbrydol  o  bono ;  ac  fel  y  gwnai  em  cydwlad- 
wyr,  yn  ol  ei  amgylchiadau  allanol,  ei  ddy^ad 
i  tyny,  ei  dlodi,  ei  gystnddian,  nas  gallasai  fod 
y  Mess'inh,  Mab  Daw,  am  hyny  ei  fod  yn  deil- 
wa^  o  farwolaeth ;  yn  awr  y  mae  genym  fedd- 
ydlian  hollo!  wahanol  am  dano,  yn  credu  mai 
Crist  Daw  ydy w,  Prynwr  ac  Acbnbwr  ysbrydol, 
teyrms  pa  an  nid  yw  o'r  byd  hwn.  Nid  yw 
adnabod  Crist  yn  ol  y  cnawd  o  ddira  llesàd 
gwirioncddol ;  ond  ei  adnabod  yn  ysbrydol,  ac 
yn  ysgrytbyrol,  trwy  ffydd,  yw  bywyd  tra- 
gy  wyddol.  Mat  xii.  60.  Act.  vii.  68  ;  a  xxii. 
3.   Oa!.  ii.  14 ;  a  v.  G.   1  Cor.  i.  12.   Col.  iii.  1 1. 

**Aliyn  yw  y  by wyd  trapry wyddol ;  id'lynt 
i]j  adnabod  di  yr  miig  wir  Ddaw,  a'r  hwn  a 


«ifonaisir  tif  lesn  Grist"     loan  xyil  3.      ^  A 
hon  Tw'r  ynchedd  tragyTythawl,  W  yddy n  dj 
adnaoot  ti  y  yot  yn  nnic  whr  Ddnẁ,  a'r  hwn  i 
ddaoToneist  lesu  Christ"    W.  S.    "<  I>y  adn» 
bod  di  yn  nnic  wir  Ddnw."    Dr.  M.  Síîd  oec 
heb  yn  adnabod  Dnw  yn  gyflawn,  ao  yn  iacfa- 
US0I9  ond  sydd  yn  ei  adnabod  yn  efengylaidd, 
fel  Dow  a  Thad  ein  Harglwydd  lesu  Grist,  fel 
Dnw  pob  gras,  yn  madden  anwiredd,  a  phecbod, 
a  chunwedd,  riiaid  ei  adnabod  er  ieehydwr- 
iaeth,  yn  ohrefn  iechydwriaeth  yn  Nghríst^  yn 
cymmodi  y  byd  àg  ef  ei  huo,  heb  gyfrif  iddjnt 
hwy  en  peehodan ;  ei  adnabod,  trwy  ffydd,  jn 
ysbrydol,  yn  brofiadol,  ac  yn  fiiddioL    Gel  wir 
y  Tad  yma  yr  nnig  wir  Dduw,  mewn  cyfeTbyii- 
iad  Vt  gan  ddnwian,  ond  nid  jù  can  idlan  y 
Mab  a'r  Ysbfyd  Gl&n,  fel  nad  ydynt  yn  Ber- 
sonan  yn  yr  Manfod  Dwyfol,  fel  yr  haei»  yr 
Ariaid  a'r  Sosiniaid,  a'r  titl  unig  wir  Dduw  yn 
perthyn  i  bob  un  o  honynt,  yn  gystal  a'r  Tad  : 
pe  amgen,  ni  buasai  Cnst  byth  yn  rhoddi  ei 
hnn  gy«l  a'r  unig  wir  Dduw;  ao  hefyd,  y  mae 
bywyd  tragywyddol  yn  dibynu  cymainty  yn  ol 
y  geiriau  byn,  ar  adnalK>d  Crist,  ac  adnabod  y 
Tfä.    Yr  achos  o'r  gwahanol  ddull  o  ymad- 
roddi  yw,  am  fod  Crist,  fel  Cyfryngwr  wedi 
cael  ei  anfon  gan  yr  oni^  wir  Dduw,  ynghylch 
gwaith  iechydwriaeth  dyn.     Y  mae  yn  ang- 
enrheidiol  anhebgorol  er  iechydwriaeth,  i  ddyn 
gael  y  wybodaeth  hon ;  canys  bod  heb  adna- 
bod Duw  yw  bod  heb  Dduw— canys  nid    y w 
efe  Dduw  i  neb  nad  yw  yn  ei  adnabod  ;  a  bod 
heb  Dduw  yw  bod  heb  fy wyd,  a  phob  dedwy dd- 
web.    Pa  fodd  y  gall  un  gras  weitbreda  tu 
ag  at  Dduw,  a'r  enaid  heb  ei  adnabod  f     Pa 
fodd  y  credir  yn  Nuw,  neu  y  cerir  ef,  heb  ci 
adnabod  ?    Am  hyny,  y  mae  Duw  yn  y   cyf- 
ammod  newydd,  yn  addaw  y  byddai  iddo  cf 
roddi  i'w  bobl  galon  i'w,  adnabod.    Jer.  xxiv. 
7.    Rhaid,  gyda  rhoddi  dadguddiad  allanol, 
goleuo  lly^aid  meddwl  dyn  yn  |damewno1,  a 
äiynu  ymaith  y  gorchudd  oddiar  ei  galon,  cyn 
yr  edrycho  pech^nr  ar  ogoniant  yr  Ai^lwydd, 
i'w  newid  i'r  unrhyw  ddelw.     2  Cor.  iii.  18. 
Y  mae  rhodiad  yn  ol  gorchymy n  Duw  yn  brawf 

0  wir  adnabyddiaeth  o  Dduw,.    Jer.  xxii.    1 G. 

1  loan  iv.  6—8. 

•*  A'i  ddefaid  ef  sydd  yn  ei  ganlyn  ef,  oblegid 

Lmaent  yn  adnalK)d  ei  lais  ef."  loan  x.  4,  6 
lais  Crist  yw  yr  efengy],  yr  hon  sydd  yn  llawn 
cariad,  gras,  a  tbrugaredd;  ac  yn  cyhoeddi 
cyfiawnder,  heddwch,  maddenant,  myddid,  byw- 
yd, ac  iechydwriaeth  gyflawn ;  y  mae  ei  lais  ef 
yn  yr  efengy  1  yn  adfy wiol,  adferol,  yn  hyfrydol, 
ac  yn  ddyddanns,  Y  mae  ei  dde&id,  nid  yn 
unig  yn  gwrando  ar  ei  lais,  ond  yn  ei  adnabod 
yn  brofiadol,  ac  yn  ufuddbau  o'r  galon  iddo. 
Nis  dichon  i  neb  ei  ganlyn  heb  adnabod  ei  lais, 
oddiwrth  ba  beth,  ac  at  ba  bethan,  ac  i  ba 
fFordd  y  mae  yn  cu  galw.  Y  mae  ei  lais  yn 
hollol  wahanol  oddiwrth  lais  pawb  eraill — yu 
addasrwydd  y  pethan  sydd  ganddo  i  leiam 
wrthynt,  i'w  cyflyrau  gwael  a  chystuddiedig — 


ADR 


4Ÿ 


ADW 


jneidiríoodebyn  llefiura — ao  effeühioldeb  ei 
vinonedd  ar  ea  meddyliacu  Salm  x]v.  2« 
Gu.  T.  13.  EeiL  xi.  4.  Mat  viL  28,  29;  Loc 
ir.32.  loan  vii  46.  Y  mae  efe  jo  Ikfarn 
gvirionedddigTmysg  wTthynt;  a*r  gwirioiiedd 
hwnVyn  addaa,  ac  yn  brÌMol  iV  cyflynku ;  ae 
y  mae  yn  peri  i'r  ^irioiiedd  fbd  yn  effeithiol 

ef  ea  cyw  a'u  ^yfiorddiad. ^^Adnabod 

pechodtmy  y  ddedd^'  (Rhnl  iii.  20;  ayii. 
7.)  yv  Í  ddyn,  yn  nryoh  sanctaidd  y  ddedd^ 
weled  é  becbadnraarwydd)  fei  y  mae  jm  erbyn 
Daw,  «V  diifawr  bevygl  o  bono  yn  ei  ganlyn- 

iadau  i  oi. ^^Oist  oid  adnaba  becliod.'* 

Nkiadoaba  beúi  oedd  nalor  bechadoruB,  yn 
do&fFnol;  ni  wnaeih  an  pecbod  yn  allanol. 
Yt  oedd  yn  gwbl  rydd  oddi  wrtbo,yn  ei  benon 
ei  hon ;  er  iddo  yn  ei  gorff  ei  bun  ddwyn 
pediodau  eraiU  ary  pfen.  loan  viii.  46«  2  Cor. 
T.  21.    1  Petr  iL  22. 

1.  ArwyddA  adnabod,  yr  arfer  anianol  o 

wnig.  Gen,  iv.  1, 17.  Mai.  i.  25. 2.  Brynti, 

wi  J  pecbod  yn  erbyn  aniao.  Gen.  ziz.  5. 
Bam.  lix.  25.    Edr.  GwTBonÁSTH. 

ADNEWYDDÜ  (newydd),  ail-gpreirio,  ad- 
ferD,diwy2Ìo»goeodìfynyonewvdd«  Arwydda, 

1.  Y  cya&widiad  a^wna  yr  xsbryd  Gìàn  ar 

eoeidiau  y  gwaiedigion.    Co),  iii.  10. ^2. 

Ail-enp  a  tbrefnn  yr  byn  a  wnaed  oV  biacn. 

Salm  11  10.     Rhuf.  xii.  2.    Tit  iil  6. 3. 

Goflod  a  cbadarnban  petb.     1  Sam.  xi.  14. ^ 

4.  Dwyn  i  well  cyliwr.     Galar.  v.  21. 6. 

Adfywhau.      Salm   ciii.  5. 6.  Gwneutbor 

[«th  0  DGwydd.     Salm  civ.  30.     £dr.  Avxn- 

MIGAETH. 

ADONIC  AM,  Bp'^Sl»  bf^  Arglmjdd  a'tn 
dinhafodct]  666  o'i'^feibioB  a  ddychwelasant  o'r 
caethiwed.     Ezra  ii.  13.    Edr.  Khif. 

ADONIRAM,  QV31fc^  [Ŵ  Arglxoydd  sydd 
ttcÄ^d  derbyniwr  teyrngea  Solomon,  a  cbyfar- 
wrddwr  deng  mil  ar  bugain  o  t?yr  i  dori  coed 
yn  Libfiniis  at  waitb  y  deml  yn  Jerusalem.  1 
BreiL  iv.  6 ;  a  v.  14. 

ADoxizEDEc,  p^2v5^^Ä  [^Mw'W^cä/'- 

ŵwft</fr]  brenin  Ijcrudaletn,  yr  hwn  oedd  on' 
o'rpom' brenin  a  ryfelaeant  yn  erbyn  Gibeon,  a 
orrhfygwyd  ac  a  laddwyd  gan  Josun.     Pen. 

ADOBAM,  UV1»  t^  lutrddweh]  1.  Der- 
byoiwr  teymçcd  Dafydd.     2  Sam.  xx.  24. 

2.  Trysorwr  Keboboam.   1  Bren.  xii.  18.  Edr. 

Kehoboam. ^3.  MabTau,  brenin  Hamatb, 

yr  hwn  a  anfonwyd  nan  ei  dad  i  fendiibio  Daf- 
ydd am  ei  inddugobaeth  ar  Hadarezer,  brenin 
Syria.  1  Cron.  xviii.  10.  Gelwir  Tau,  TV»; 
%  Adoram,  t/omtn,  yn  2  Sam.  viii.  10. 

ADRAM£LEC,acANAMBLEC,  ^b.^Sllfi^ 
[«amtii  y  hreMn\  1.  Dnwiau  Sepbariaim,  yn 
^  inth  y  Peraiaid,  aydd  yn  arwyddo  brenin  y 
praidd ;  ac  yn  ol  iaitb  vr  Arabiaid,  yn  agoa  yr 
HD  petb.  Tebygol  en  bod  yn  cael  eu  baddoH 
er  mwyn  llwyddiant  ar  y  praidd.  Pa  ddull 
«wdd  amynt  ni  cbytnnir;  oud  y  rlian  fwyaf 
*ydd  o'r  &m  raai  yr  baul  a'r  llcnad  oeddynt; 


oble^d  geilw  y  Ceiiedloedd  bwynt»  rbeolwyr,  a 

dnwian  yr  boll  fyd.    2  Bien.  xvii.  81. 2. 

Mab  Senaoberib,  brenin  Assyria;  yr  bwn  a 
alwyd  felly  o  bareh  iV  ddelw.  Tybir  ei  fod 
yn  abertbn  ei  feibion  i'r  eilnn :  Uaddwyd'  ef 
wrtb  abertbn  yn  nbŷ  Nisrocb  ei  ddaw.  2  Bren« 
T^T,  37.    EsAi  xxxvu.  38. 

ADRAMYTIUM,  1.  Dinas  yn  yr  arfordir 

godleddol  i  Affric,  a  fforllewin  yr  Aipht. 

2.  iMnas  o  Myria,  yn  Asia  Leia£  Mewn  llonr 
oddiyma  y  ba  Panl  yn  mordwyo  o  Cesarea  i 
Myra  yn  Lycia.    Act  xxvii  2. 

ADlaODD  (rbawdd),  traeihn,  mynegi,  dad- 
gan.-— *<  BrwDt  yw  adrodd  y  petban  a  wneir 
gandd^t  bwy  yn  ddiigel."  Epb.  v.  12.  Rby 
&wnt  I  feddwl  par  eu  cynnwys,  i  dafod  pnr  en 
badroddf  nac  i  glnst  bar  en  gwnndo.  En 
ffieiddiOy  a  galara  o*a  plegid,  aydd  addas  a 

dyledns. **Nid    cyfreitblon  eu  badrodd.'^ 

2*  Cor.  xiL  4.\Edr.  Amvbbabthadwt. 

ADREF-IT,  (tref)  tua  chartref;  yn  ol  dra- 
cbefiif  dycbwelyd  i  dref»  d^chwelyd  yn  oL  1 
Sam.  viL  14.  1  Bren.  xiii.  7.  Diar.  vii.  20. 
Edr.  Cabtbsv. 

ADBIA,  enw  dinaa  yn  yr  ItaL  Oddiwrth. 
bon  y  cyfenwyd  y  M6r  Adnatic,  yn  mba  no  y 
bu  Paul  mewn  tymbestl  fawr.     Act  xxriL  27. 

ADfii^N  (ad-sain),  adUis,  dadsain,  darystain. 
— "  Ago»  yw  y  dydd  terfyag,  ac  nid  adsain  y 
myny&oedd."  Ezec  viL  7.  Gwel  Esa.  xvi. 
9,  10;  axl.  9. 

ADULAM,  tibi»  [eu  iystìàìì^  byfryd,  a 

elwid    GOQONIANT    ISBAXL.      Mic    L    15.     Yr 

oedd  yn  sefyll  o  du  y  debau-orllowin  i  Jerusa- 
lem. Yn  agos  yma  y  bu  Dafydd  mewn  <5gof. 
1  Sam.  xxii.  1.  Bu  yn  ddmas  enwog  yn 
ngbylcb  pedwar  can'  mlynedd  ar  ol  genedigaeth 
Crist ;  eithr  yn  awr  y  mae  yn  angbyfauedd. 

ADUMMlM,  pŴlÄ  [cooÄ/o^n  mynydd  a 
dinas  yn  agos  i  Jericho,  yn  rnandir  Uwytli 
Benjamin,  i  r  oeddent  yn  sefyll  ar  y  ffordid  o 
Jerusalem  i  Jericho :  dywedir  fod  yno  biwer  o 
ysbeUwyr,  ac  i'r  lie  gael  yr  enw  o'r  acbos. 
Jos.  xv.  7  ;  a  xviii.  17.  Oddiwrth  y  lie  hwn  y 
cymerodd  yr  lesu  ddarameg  y  gwr  a  syrth- 
iasai  yn  mblitb  Ikdron.     Luc  x.  30 — 36. 

ADWAEN-IAD  (gwac^n),  adnabyddus,  cyd- 
nabyddus,  cynefii». — "Od  oee  neb  yn  earn 
Dnw,  hwnw  a  adwaenir  ganddo  ef ;"  sef  a 
gydnabyddir  fel  un  o'i  bobl,  a  amddiflyuir,  ac 
a  amgeleddir.     1  Cor.  viii.  8. 

•*Gwyn  eu  byd  y  .bobl  a  adwaenant  yr 
byfryd-lais:  yn  Uewyrcb  dy  wyneb,  O  Ar- 
dwydd,  y  rbodiant  bwy."  Sabn  Ixxxix.  16. 
Hyfryd-lais  yw  Ibiis  yr  efengyl,  yr  bwn  yn 
unig  sydd  yn  byfryd  i  bccbiänr  mewn  oyfer- 
byniad  i  bob  Uais  arall.  Yr  oedd  llais  yr 
udgym  yn  cyboeddi  y  Jubili  yn  dra  hyftjrd 
i'r  dyledwyr  tlodion  a'r  caetluon;  pa  fiunt 
mwy  byfryd  yw  Uais  yr  efengyl  yn  cyboeddi 
beddwch  a  maddeuant  i  becbadur  euog  a 
tblawd  !  Udgom-floe<kl  brenin  Scion  yn  mysff 
ei  bobl,  yw  yr  efengyl     Nun.  xxiiL  21.     Gwel 


ADD 


48 


ADD 


hefyd,  Num.  x.  10.  Salm  IxxxL  8.  9  Cron. 
xiii.  12,  14.  Zeck  ix.  14.  Esa.  xlii.  13.  Er 
mor  hyfryd  yw  y  Uaia,  nid  pawb  sydd  yn  ei 
abnabod ;  nid  adwaenant  nator  a  dyben  yr 
efengyl,  na  gwerth&wrogrwydd  y  bendithion. 
sydd  iV  cael  ynddi.  Llais  Dow  yn,  ei  ras  a'i 
drogareddy  yn  cyhoeddi  ei  drefn  ikwr  yn  ei 
Fab  i  aohob  pechadoriaid ;  ond  nid  yw  y  llais 
yn  dwyn  dim  goleuni  gyd  àg  ef  iddynt  hwy, 
am  Ddaw  nac  am  ei  drefn.  Y  mae  llawer 
heb  glywed  erioed  yr  byfryd-lais :  nid  oedd 
an  Jubili  yn  cael  ei  chyhoeddi  yn  mhlith  boll 
genedloedd  y  ddaear,  ond  yn  tsrael.     Ac  o'r 


darddiad  y  gair  .  Hebraeg  y  mae  atvdwyr  yn 
amry wio  yn  eu  barnan.  OdÂwith  y  gair  Q^^j^ 
(adam)  sef  daear,  daear  gock^  m^d  iha«  ; 
enidl  a  famant  ei  darddiad  o'r  gair  Q^  {dìam) 
tehygclrwydd,  am  mai  ar  lun  a  delw  Daw  y 
<5rewyd  dyn.  Yr  enw  yw  a  roddwyd  gan 
Ddow  ar  ein  rhieni  cyntaf ;  ac  mae  yn  aefyll 
am  ddyo  yn  gyffredmol,  o  bob  rbyw,  gwrryw 
a  bany w ;  ond  yn  neilldaol  am  ein  cyn-dâd, 
Adda.    Gen.  i.  26  •,    a  v.  1,  2. 

Am  Adda,  nid  yw  yr  banes  ond  byr,  ond 
cynnwysfewr  hynod,  ac  oV  canlyniad  mwyaf  i 
bawb  ei  wybod. — 1.    Mae  y  Creawdwr  dwyfol 


rhai  sydd  yn  ei  glywed,  mae  llawer  heb  ei !  yo  gosod  rhy w  odidbgrwydd  amo  yn  ei  sread- 


adwaen :  y  mae  yr  efengyl  yn  guddiedig 
rhagddynt  2  Cor.  iv.  3.  Ond  y  mae  pobi 
yn  ei  adwaen :  gwynfydedig  ydynt ;  canys,  1. 
Rhodiant  yn  llewyroh  wyneb  yr  Arglwydd : — 2. 
Oorfoleddaot  yn  ei  enw : — 3.  Ÿmdderchafimt  yn 
ei  gyfiawnder.  Pa  fendithion  mwy  a  ellid  medd- 
wl  am  danynt  I    £dr.  Adkabod,'  Gwtbod. 

ADWY-AXJ-OG  iadaw),  bwlch,  ffosp; 
drylliad  mewn  clawdd,  neu  for. — ^Y  gau- 
brophjprydi  Inddewaidd  ''ni  safasant  ar  yr 
adwyau,^'  na'n  cau  ohwaith;  ni  wnaetbant 
ddim  tn  ag  rwystro  rhedfa  anwiredd,  yr  bwn 
oedd  yn  agor  drws  i  ddialedd  Daw  dori  i 
mewn  am  ben  eu  cenedl.  Mab  Duw  yn  nnig 
oedd  o  anfeidrol  alia  i  sefyll  ar  yr  adwy  i 
droi  ymaith  y  digofaint  dwyfoL     Ezec.  xiii,  v. 

a  xxii.  30. "  Cyfodi  yr  adwyaa,"  sef  oyn- 

northwyo,  arndditifyn,  ac  amgeledda,  mewn 
cyfyngder  a  chyni.  Esa.  xliv,  26.  Amos  ix. 
lU   . 

ADDA,   Heh.   B^i^  {adam)   y  dyn.     Am 


igaeth  rhagor  an  creadur  aralL  Ownaeth  bob 
creadur  arall  a'i  air  ;  ond  y  Tbi  tragywyddol 
a  ymgyngborasant  cyn  gwnentiiar  dyn.  '^  Daw 
hefyd  a  ddywedodd,  gwnawn  ddyn  ar  ein  delw 
ni,*'  &c.  Geiriau  ydynt  yn  arwyddo  ystyriaetb 
a  chynghoriad ;  i  ddangos  ardderchogrwydd 
y  creadar  oedd  i  gael  ei  greu,  a  dybenion 
dyfoion  Duw  mewn  perthjmas  iddo,  a'i  ogponr 
iant  i  gael  ei  amiyga  trwyddo.  Dyma  y 
creadur  a  ddewisodd  Daw,  yn  ei  arf'teth  dra- 
gywyddol,  yn  benaf,  i  arolygu  rhagorol  oiad 
ei  ras,  ei  drugaredd,  a'i  ddaioni  ynddo  a 
thrwyddo.  Mai  y  Personau  Dwyfol  sydd  yn 
lleiaramewn  ffordd  o  gynghor,  nid  oes  neb 
uniawn-grqd,  yn  amheu;  ac  y  mae  jn  an- 
mhosibl  meddwl  am  an  esboniad  arail  ag  sydd 
yn  addas  ac  yn  gyson  ft'r  gwirionedd.  Mae 
y  geiriaa  yn  dra  hynod,  yn  gosod  allan  undod 
a  lluosogiad  yn  y  Creawdwr  mawr.  Mae  y 
geiriaa,  yn  y  rhif  luosog  a'r  rhif  unigol,  yo 
neilldaol  i  syfwi  amynt  yn  yr  iaitb  Hebraeg: — 


hunain  ein  linn  eiu  wrth  m  delw  ein  ar  ddyn  gwnaum  Aleim  dywedodd  A 

ìsmöìD     ì5?ab2a      tìi»     nttss     o-^nb»     njai^ii     26 

ef  e/e  creodd  y  Aleim  ddelw  ar  hun  ei  ddelw  ei  ar  dyn  y  Aleim  chreodd  A 

ntifc^  îÄ'^a  tì-^ẅ»  üb2D    itìbsa    Difc^n  rií^  O'^nb»     îÄ'ìn'^i 

<bc,  Aleim  wrthynt  dywedodd  a  Aleim  hwynt  bendithiodd  A 

tì-^nbí^    önb     ^12»^^     tì-^nbí^     dn»     n^^-»!     28 


27 


Mae  y  geiriaa  Aleim^  gvmaimiy  ein  nî,  hunr 
ainf  yn  y  rhif  liosog ;  a'r  geiriaa  dywedodd, 
creodd^  bendithipdd,  ef,  ei  hun^  yn  y  rhif  unigol, 
Gen.  i.  26,  27,  26.  Canfyddwn  oddiwrth  y 
geiriaa  hyn  fod  cyngor  dwyfol  mewn  perthyn- 
aa  i  greadigaeth  yn  gysal  a  phrynedigaeth 
dyn. 

2.  Crewyd  Adda  ar  y  obweched  dydd,  wedi 
creu  pob  peih  arall.  Gwnaed  tŷ  mawr  y  b^d 
yn  gynta^  a  llanwyd  ef  à  dodrefn ;  ac  yna 
dygwyd  y  deiliad  ardderchog  i'w  breswjlio. 
Wedi  creu  y  bydoedd,  creodd  ddyn  fel  sylwodd 
y  cwbl.  Y  mae  defnyddi^^u  y  nefoedd  a'r 
ddaear  yn  cyd-gy&rfod  yndda  Yr  oedd  y 
greadigaeth  i  gyd,  yn  ei  boll  ogoni^nt,  yn 
gyflawn  o  harddwch  a  phob  dymunoideb,  yn 
barod  i  dderbyn  ei  harglwydd.  Bhoddwyd 
bod  iddo  mewn  dull  hollol  wahanol  i'w  boll 
hiliogaeth ;  nid  aeth  Adda,  fel  hwynt  oil,  trwy 
lesgrwydd  a  gweodidau  roebyd  ac  ieuonctyd 
Daetb  o  law  ei  Greawdwr  yo  ddarnyn  pyfl^wn- 


berffaith  o  ran  cynnedd&a  ei  gorff  a'i  enaid, 
Yr  oedd  ei  gorff  yn  ei  ffyflawn  faintioli ;  yr 
oedd  pob  aelod  ya  berffaith,  yn  gyflawn,  ac  yn 
hanld.  Yr  oedd  yr  holi  synwyrau  felly  hefyd, 
ac  yn  fy  wiog,  heb  ddim  pall  ynddynt  Gosod- 
odd  Daw  ef,  yn  gyflawn  o  synwyrau,  mewn 
byd  cyflawn  o  wrtnddrychau  addas  iddynt,  ao 
heb  ddim  anghytun  à  hwynt.  Y  fyoyd  y  caf* 
odd  lygaid,  gwelodd  greadigaeth  Daw  yn  ei 
boll  ogoniant,  heb  ddim  gwrthuni.  Yr  oedd 
ei  glustiau,  ar  unwaith,  yn  clywed  oyd-beror- 
iaetii,  hyfryd  yr  hoU  greadigaeth.  Yr  oedd 
yr  holi  synwyrau  eraill,  yn  yp  un  modd,  yn 
cael  eu  hytryan  gan  bob  pcth  addas  iddynt. 

8.  Rhoddodd  Duw  iddo^  yn  ei  greadigaeth, 
yr  arglwydddiaeth  ar  bob  peth  byw,  ar  dir,  a 
mor,  ac  awyr.  Ac  a'i  bendithiodd  à  firwyth- 
lonrwydd,  i  amlbau  ei  ryw,  yn  ei  boll  ogoniant 
a'i  ddedwyddwch  creadigoL 
.  4.  Ond  wedi  y  cwbl,  ei  ardderchogrwydd 
penftf  oedd   delw  Duw    ar  ei    enaid,  mewn 


ADD 


40 


ADD 


gwybodaeth,    cyfiawDder,    ^    gwir   Bancteidd- 

rwydd.    Gen.  i.  26.     Eph.  iv.  24.     Col.  iil  10. 

Nid  oedd  dim  arall  vn  deilwng  i'w  galw  yn 

ddelw  Daw  ond  y  petbau  ncbod  mae  yr  apostol 

p  crybwyll  am  danynt,  sydd  yn  cael  eu  had- 

Dewydda  yn  adferiad  y  rhai  a  achabir.    Yr 

oedd  Adda,   nid   yn   nnig  wedi  ei  grea  ŷfan 

Ddnw,  fel  pob  creadnr  arall,  ond  befyd  yn 

(jtara)  o/  Duw — «wrth  Ian  (fnJp'l^)  yn  ol  Hun 

Dow.    Ni    wnaed   petbaa  eraill  ar  Ian  dim 

oeddmewn  bod  o'r  blaen;  ond  gwnaed  dyn 

arloiia  delw  Daw.     Yr  oedd  ei  wybodaetb 

eaog^  tn  bwnt,  i  raddaa  pell  iawn,  i  wybodaetb 

ei  hoi!  biiiogaetb  wedi  byny.      Yr  oedd  yn 

natnnaetbwr  cyflawn  ar  unwaitb.     Yr  oedd, 

trwy  fywiogrwydd  ei  feddwl,  yn  treiddio  yn 

drwyadl  i  natnriacth  a  cbynneddfan  y  creadar- 

laid,  fel  y  gailodd  ar  anwaitb«  roddi  enwan 

addas  iV  natariaetbau  iddynt  oU.    Yr  oedd 

ei  wybodaetb  am  L>daw,  ei  berffeithrwydd  a*i 

ogODÌant  dwyfol,  yn  gyflawn,  yn  ol  ei  radd  fel 

creadnr — er  nas  gall  dim    meidrol   gynnteys 

aofeidroldeb.     Yr  oedd  ei  feddwl  pnr,  bob  len, 

yn  ddigwmwl,  yn  edrycb  ar  y  gogoniant  dwyfol 

yn  7  petbau  a  welir ;  ac  yr  oedd  agwedd  ei 

holl  ysbryd  yn  bollol  addas  i*w  adaabyddiaetb 

o'r  BoD  Dwyfol.     Fel  yr  oedd  ei  wybodaetb 

am   Ddttw  yn   eang,  yr  oedd  ei  ewyllys  a'i 

sercbiadau  yn  gweithredi   yn  fywiog,  mewn 

gwresogrwydd  rbeolaidd,  ac  ymoetyngiad  sanct- 


aidd  iddo^  Nid  oedd  dim  palldod,  na  dim 
yn  ormod  ynddo,  mewn  an  gnidd, 
)  5.  Fel  jr  oedd  yn  gyflawn  sanctaidd,  yr 
oedd  befyd  yn  gyflawn  ddedwydd.  Gan  ei 
fod  yn  gyflawn  o  j^duw,  nis  gallasai  lai  na  bod 
yn  gyflawn  o  ddedwyddwcb.  Wele  ddyn  yn 
gy&wn  o  sancteiddrwydd  a  dedwyddwcb 
wedi  ei  oaod  mewn  byJ  cyflawn  o  bob  petb 
daionaa  a  dymnnol,  ac  yn  arglwydd  arno  ;^  ei 
enaid  yntau  yn  gyflawn  o  Dduw ! 

6.  Ond,  Ocb  I  dyn  mewn  anrbydedd  nid 
arosodd!  Ar  ei  greadigaetb,  gosododd  Daw 
Adda  mewn  gardd  byfryd,  i  fwynbaa  ei 
ffrwythao,  i'w  llafurio  a'i  cbadw ;  ond,  yn  unig, 
gwabarddodd  iddo  fwyta,  dan  berygl  marwol- 
aeth,  o  ffrwyth  un  pren  j  sef  y  pren  çwybod- 
acth  da  a  drwg.  V  dyn  a  budwyd  gan  y 
wnug,  a'r  wraig  gan  y  sarff;  ac  felly,  mewn 
annmdd-dod  i'r  gorcbymyn  dwyfol,  bwytawyd 
0  ffrwytb  7  pren ;  a'r  dyn,  yn  ganlynol,  a  fa 
farw.  Edr.  JPbxn.  Ymaflodd  euogrwydd  ac 
ofn  ynddynt:  ceisiasant  ymguddio;  a  pban 
alwyd  hwy  i  gyirif,  fel  eu  biiiogaetb  byd  nedd- 
yw,  ceisiasant  ymesgasodi,  gan  gybuddo  eu 
gilydd.  Y  mae  Duw  yn  eu  bargyboeddi  yn 
llym;  yn  rhoddi  barn  drom  arnynt;  ond  eto 
yn  gymyagedig  â  thrugaredd.  •*  Trwy  cbwya 
dy  wyneb  y  bwjrfei  (nid  pridd,  ond)  fara;"  ac 
wrth  y  wraig  y  dywedodd  efe,  "  mewn  poen  y 
djgi  liantj^^ — eto  phnt  a  fyddant.  Mellditb- 
iodd  7  aarff  â  melldith  dragy  wyddol ;  gan 
gylioeddi  j  **  byddai  i  bad  y  wraig  ysigo  oi 
wn."    Adda  a  gencdlodd  fcibion  a  meicbed 

7 


ar  ei  ddelw  ei  bun,  dan  y  cwymp.  Bu  fyw 
930  o  flynyddoedd.    Gen.  iii,  v. 

7.  Grosodir  Adda  allan  yn  yr  ysgrytbyrau, 
7  mae  yn  dra  amlwg,  nid  fel  person  neiUduoi , 
unigol,  ar  ei  ben  ei  bun ;  ond  fel  person 
cyfi'redin,  yn  sefyll  dros,  ac  yn  cynnrychioli, 
nen  yn  dynsodi,  ei  boll  bUiogaetb.  Yr  oedd  ei 
boll,  biliogaeih,  nid  yn  unig  yn  ei  Iwynan,  fel 
ei  Want  a'i  bil,  ond  befyd  i'w  bystyried  a'u 
ffolygn  ynddo,  fel  pen-cyfammodter,  Y  mae 
nil  pawb  yn  Iwynau  eu  rbieni,  yn  ol  trefn  a 
deddf  natûr:  ond  ni  bn  un  tad,  ond  y  tad 
cyntaf,  yn  henrcyfammodwr  i'w  biiiogaetb; 
odd7eitbr  7n  gysgodoL  Ond  yr  oedd  boll 
blant  Adda  yn  gyfammodol  ynddo  ;  a'i  weitb- 
red  ef  o  ufudd-dod,  neu  anufudd-dod,  oedd 
eu  gweitbred  bwy,  yn  gymaint  a  pbe  buasent 
yn  ei  cbyflawni  yn  eu  personau  en  bunain. 
Nid  oes  dim  gwabaniaetb  yn  byn:  ^^trwy 
anufadd-dod  un  d7n  7  gwnaed  llawer  7n  becb 
aduriaid.*'  Rbn£  v.  19.  Pecbodd  pawb 
ynddo ;  ac  y  mae  ei  boll  bil,  fel  yntau,  dan 
fellditb  y  cyftmmod  toredig  bwn.  'Ac  o  ber- 
wydd  eu  bod  yn  gyd-jryfranogion  àg  ef  yn  ei 
anufudd  dod,  ymaent  befyd  yn  gyd-gyfranog- 
ion  yn  llwgr  ei  natur.  Yn  nboriad  y  cyfiim- 
mod  bwn,  trwy  anufudd-dod  y  pen-cyfam- 
modwr,  syrtbiasant  oil  i  ddyfnderoodd  llwgr 
a  gofidiau.  Y  mae  pawb  o'l  biiiogaetb,  wrtb 
natur,  yn  amddifad  o'r  cyflawnder  gwreiddiol 
oedd  gan  Adda  cyn  peebu;  y  mae  en  boll 
natur,  yn  ganlynol,  yn  llygredig;  ac  y  maent 
wrtb  natnriactb  yn  blant  digofaint  Gen.  yi. 
0,  6.  Job  xiy.  1.*  Salm  xiy.  8.  Diar.  xz.  9. 
Preg.  vii.  20.  Esa.  Ixi?.  6.  Mat  xv.  19,  20. 
Rhu£  iii.  23.    Gal.  iii.  22.     Epb.  ii.  3.    Edr. 

PSCHOD. 

8.  Y  mae  Adda,  befyd,  yn  cael  ei  osod 
allan  fel  ffurf  jt  un  oedd  ar  ddyfod :  ac  yn 
gysgod  neillduol  o  Grist  Rbuf.  y.  14.  1  Cor. 
xy.  45.  Y  nofae  agos  bob  petb  oedd  yn  pertbyn 
iddo  yn  ei  gyflwr  paradwysaidd  yn  cael  cyfeno 
atynt  fel  cysgodau;  ond,  yn  fwyaf  neillduol, 
yr  oedd  yn  cysgodi  Crist,  fel  pen-cy&mmodwr. 
ir  oedd  pob  un  o'r  ddau  yn  sefyll  yn  lie 
pawb  pertnynol  iddynt,  trwy  berüiynaa  ac 
undeb  cyfammod.  Fel  yr  oedd  Adda  yn 
sefyll  dros  ei  biiiogaetb,  felly  y  mae  Crist  dros 
ei  boll  bobl.  Y  mae  yr  byn  oil  a  feddai  pob 
un  o'r  ddau  Adda,  yn  eiddo  y  rbai  sydd  yn 
pertbynt  iddynt  Y  mae  anuflidd-dod  y  cynt- 
af, ac  ufudd-dod  yr  ail,  yn  gyf  ifedig  i'w  bad ; 
felly,  befyd,  y  mae  llwgr  y  naill,  a  gras  y  Hall, 
yn  gyfranedig.  Y  mae  bad  pob  un  yn  sefyllfli, 
ac  yn  tebygu  i'w  pen-cyfammodwr.    Y  mae 

'pawb  yn  yr  Adda  cyntaf  wrtb  natnr;  ond  7 
mac  yr  Ysbryd  Glan,  trwy  yr  efengyl,  yn  ol 
etholedigaetb  Duw,  yn  symud  boll  bad  ys- 
brydol  Crist  o'r  naill,  ac  yn  en  bimpio  yn  7 
Hall ;  fel  megys  y  dygasant  ddelw  y  daearol,  7 
dygant  befyd  ddelw  y  nefol.  Y  mae  un  yn 
gyflawn  o  angbyfiawnder,  o  Iwgr,  ac  o  drueni, 
iV  biiiogaetb ;  mac  y  Hall   yn  gyflawn  o  gyf- 


ADD 


B9 


ADD 


iawnder,  o  Rancteiddrwydd,  »  «ledwyddwch 
tragywyddol,  iV  hoU  had  yntaa.  Yn  nghodwm 
J  cjnta^  syrthiòdd  pawb  voddo:  yn  nghodiad 
yr  ail,  cododd  pawb  o^i  had  ynddo,  a  chyd  &g 
c£  RbuC  vi.  2,  3,  4,  5,  àc  Eph.  ii.  5,  6. 
CoL  ii.  12,  13.  a  iii.  1,2.  Yr  oedd  arglwydd- 
iaeth  Adda  ar  bob  creadur  yn  cys^odi  arglwydd- 
iaeth  mwy  eang  a  pharhaus  Cnst  ar  nefoefltl 
a  daear.     Oen.  l  28  ;  a  ii.  19,  20.    Salm  viiL 

6.    Heb.  ii,  Ö,  7.  8. Yr  oedd  paradwy» 

nefol,  cartrefle^Crist  a'i  bobl  dros  byth :  pren  y 
byw}'d  jn  nghanol  yr  ardd  oedd  yn  arwyddo 
Crist  byie,  jlawn  o  ffrwythaii,  yn  n^haaitl  ei 
bobl  ar  y  ddaoar  ac  yn  y  nef.  Nid  oea  dim 
gwabarddiad  i  fwyta  o  bono,  na  cbleddyf 
taDÜyd  ar  y  ffordd,  ond  giellir  bwyta  yn  rbydd 
o  bonoÿ  a  byw  yn  dragywydd.  Salm  L  3. 
Can.  ii.  3.    Lnc  xxiii.  4^.     2  Cor.  xii.  1,  2,  3, 

4.    Dat  il  7;  a  xxii.  2, 14. ^Mae  yr  Apostol 

yn  cyfeirio,  jn  neillduol,  at  briodaa  Adda,  fel 
rhagddangodiad  a  cbysgod  penodol  o'r  nndeb' 
dirgelaidd  rhwng  Crist  a^i  egtwys.    Epb«  y.  80, 

31. ^**Parodd  yr  Arglwydd  i  drwmgwsg 

syrthio  ar  Adda — ^ac  a  gymerodd  un  o'i  asenau 
— ^ac  a'i  gwnaeth  yn  wraig,  ag  a'i  dyg  at  y 
dyn«  Ac  Adda  a  ddywedodd,  Hon  weithian 
sydd  asgwm  o'm  besgyro  i,  a  chnawd  o'm 
cnawd  i."  Felly,  yn  ^fatebol,  medd  yr  Apos- 
tol, ^*  Crist  a  ^arodd  ei  eglwys,  ac  a'i  rhoddes 
ei  hon  drosti."  Cysgodd  gwsg  marwolaetb, 
fel  y  cai  hi  ei  thynu  allan  oH  ystlys,  o  ba  le  y 
daeth  allan  ddwfr  a  gwaed,  i'w  sancteiddio  a  i 
l^lanhan ;  fel  y  gosodai  efe  hi  yn  ogoneddus 
iddo  ei  ban,  megys  y  dygodd  Daw  Eia  at 
Adda,  Ì  fod  yn  eiddo  iddo,  fel  ag  yr  oedd  yn 
wrUi-ran  o  bono.  Fel  yr  oedd  y  wraig  yn 
asizwm  o  esgyrn,  ac  yn  gnawd  o  goawd  ei  gwr, 
feUy;  medd  yr  apostoÇ^'Adodan  y^ym  o'i 
gorff  e^  o'i  gnawd  e(  ac  o'i  esgvm  ef."    Eph. 

V.  30. ^Fel  na  chafodd  Adda    amgeledd 

gymhwys  iddo  yn  mhlith  yr  boll  greaduiiaid ; 
felly  nid  oedd  yo  nef  y  nefoedd  un  briod  i 
Orist,  amgeledd  gymhwys  iddo;  ood,  '*Ei 
hyfirydwch  oedd  gyda  meibion  dynion;"  ac 
e&  a  adawodd  bob  peth  &r  ei  mwyn,  ac  a 
lynodd  wrth  ei  eglwys  a  roddwyd  iddo  gan  j 
Tad.    Y  dirgelwch  hwn  sydd  &wr  1    Gen.  ÌL 

20,  24.    Diar.  viiL  81. ^Yr  oedd  undeb  a 

pherthynas  deublyg  rhwng  Adda  a'i  wraig,  y 
fath  na  bydd  byth  ond  rhwng  Crist  a'i  eg!wys. 
\  Yr  oedd  hi  yn  rhan  o  bono,  yn  gnawd  o'i 
gnawd ;  wedi  hyny,  unwyd  hi  ag  et  yn  wraig 
iddo,  &1  yr  oedd  yn  gnawd  iddo.  Ei  goawd 
oi  ban  oedd  fel  ei.  wraig,  a  hi  a  gyraerwyd  o 
bono,  yn  gnawd  o'i  gnawd.  Felly  Crist  a'i 
eglwys :  mae  yr  eglwys  yn  caei  ei  b6d  o  bono ; 
ac  wedi  cael  ei  hud  q  bono,  y  mae  mewn 
undeb  tragy wyddol  Ag  ef,  fel  ei  briodas-ferch, 
a  gwraig  yr  Oen.  ir  Oen  a  laddwyd  a 
roddod^  fôd  iddi ;  a'i  wraig  yw  wedi^cael  b6d, 
ac  y  bydd  byth.  O  bono  ei  bun  y  mae  yn  ei 
gosod  iddo  ei  bun  ;  efe  a  gaiff  ei  boll  serch, 
ei  boll  waaanaeth,  ei  boll  fawl,  a'i  chymdeithas 


dros  oesoedd  maith  tragywyddoldeb.  Nid  oes 
un  berthynas,  wedi  hyny,  yn  gosod  allan  mor 
gyflawn,  natur  ac  agosrwydd  yr  undeb  a'r 
berthynas  rhwng  Crist  a'i  eglwys,  ag  yr  oedd 
y  briodas  gyntaf.  Gwel  J.  Zanchy,  a  Dr.  T. 
GxKxiwin,  ar  yr  Epistol  at  yr  Ephesiaid. 

Ond,  yn  mhob  peth,  y  mae  yr  ail  Adda 
yn  rhagori,  yn  anfeidrol,  ar  y  cynta£  Y  mae 
y  cyntaf  •'o'r  ddaear  yn  ddaearol;"  ond  yr 
ail,  "  yr  Arglwydd  o'r  nef."  "  Yr  Adda  cyntaf 
a  wnaed  yn  enaid  byw ;"  ond  "  yr  Adda  diw- 
cddaf  yn  ysbryd  •  yn  by whau."  1  Cor.  xv. 
46.  Syrthiodd  y  cyntaf  a'i  boll  hiliogaetli 
ynddo ;  ond  dis^ynodd  yr  ail  o'r  uchelder,  i 
gyfodi  ei  bobl  i  fvny.  Hudodd  y  wraiff  jr 
cyntaf  i  bechu ;  ond  v  mae  yr  ail  yn  cyfo£  ei 
eglwys  o'i  phechod  i  fyny  i  gyfiawnder,  sanct- 
eiddrwydd,  a  gogoniant.  Collodd  yr  Adda 
cyntaf,  a'i  wraig  hefyd,  baradwys ;  ond  ennill- 
odd  Crist  baradwys 'dragywyddol  i'w  bobl. 
**  Fel  y  byddai  efe  yn  blaenon  yn  mhob  peth." 
Col.  i.  18. 

ADDAS-BWYDD  (das),  cymbwys,  gwedd- 
us,  cydweddol,  cyfleus,  buddiol.  Addas  flk 
achosion  ;  sef  i'th  angenrbeidlsu. — "  Dygwch 
gan  hyny  ffrwythan  addas  i  edifeirwch."  Mat. 
iii  8.  ♦*  TeUumff  i  wellaat  buchedd:!  W.  S. 
Sef  tymher  a  gweitbredoedd  croes  i'r  pechod- 
an  yr  edifarheir  o'n  plegid.  Ffrwyth  addas  i 
edifeirwch  am  feddwdod  yw  sobrwydd  a  chy- 
medrolder;  ffirwyth  addas  i  edifeirwch  am 
grbydd-dbd  yw  haelioni ;  i  elyniaetíi  yn  erbyn 
Daw  yw  earn  Duw,  &c.  Nid  oes  dim  a  brawf 
yr  editeirwch  yn  wirioneddol  heb  y  firwythau 
addas,  sef  pethau  sanctaidd,  croes  i  r  bai.  Nid 
haelioni  yw  y  ffrwyth  addas  i  edifeirwch  am 
feddwdod,  ond  cymedroldeb;  nid  sobrwydd 
yw  y  ffrwyth  addas  am  gybydd-dod,  a  gor- 
thrymder,  <  nd  unioni  y  cam  a  wnaed,  a  gwcith- 
redu  y  gras  gwrthwynebol.  Y  mae  llawer  yn 
twyllo  en  hunain'yn  byn;  y  ffrwythau  croes 
i'r  bai  yw  y  ffirwythau  addas  i  edifeirwch  am 

y  bai. "  Ar  rodio  o  honoch  yn  addas  i'r 

alwedigaeth  y'ch  galwyd  iddi."  Eph.  iv.  1. 
^*  Ar  rodio  yn  teuumg  o'r  alwedigaeth  y^ch 
galwyd.^  W.  S.  Galwyd  hwy  i  wybodaeih 
a  chrediniaeth  o'r  efengyl ;  rhodiad  addas  y  w 
bucbeddu  yn  gyfatebol  i'r  efengyl ;  sef,  uiudd- 
hau  o'r  galon  i'r  ffurf  bono  o  athrawiaeth,  vn 
ei  hoU  burdeb,  ei  buniondeb,  ei  graslonrwydd, 
ei  charedigrwydd,  a'i  nefolrwydd.  Bhodiad 
yw,  croes  i  bob  anmhuredd,  angbyfiawndefy 
creulondeb,  ac  angharedigrwydd,  a  daearoldeb. 
Rhodiad  addas  i'r  rhai  a  gawsant  faddeuant  y  w 
bod  yn  iaddeugar;  i'r  ibai  a  gawsant  drugar- 
edd,  yw  bod  yn  drugarc^;  i'r  rhai  a  garwyd 
yn  rhad,  yw  rbodio  mewn  canad ;  i'r  rhai  a 
alwyd  i  dragywyddol  ogoniant,  yw  rhoddi  ea 
serchiadan  ar  y  pethau  sydd  uchod,  a  cheisio 

gwlad  well,  a  bono  yn  un  nefol,  <fec "  Fel 

y  rhodioch  yn  addas  i'r  Arglwydd  i  bob 
rhyngu  bodd,  gan  ddwyn  ffrwyth  yn  mhob 
gweitnred    dda,"    &c.    Col.    i.    10.     Vol    y 


ADD 


61 


ADD 


nitioch   yn   deilumg   ffan  yr    Ârtflwydd^    a^i 

V9ddhan    ev    ym   pop   rf»m."     Ẁ.  S,     "  Gctn 

ryg^Mu    hodd     ym    mhob    dimP      Dr..  M. 

Kioiio  yw  bucbedda  yn  addas  ?r  Arglwydd ; 

sef  yn  addas  i*r  hyn  y w  yr  Arglwydd ;    vii 

«idas  7w  briodoliaethau  o  ras  a  saneteÝdd- 

Twydd;  yn  addas  i'r  hyn  a  wnaeth  Criflt  lesn 

dtOBom  a  thaae  atom,  trwy  **  ryngn  ei  fodd 

efyBH&ob  pelE,"  efe  yw  y  gwrthddrych  a'r 

djben  penaf  yn  ein  golwg ;  a^tmç  too  Otoo ; 

yn  ieUmuf  nea  yn  addds  i  Ddaw.     1  Hies. 

Ü 12.    Y  mae  pob  peth  ynom  crocs  i  briodol- 

iaetina,    gorcbymynion,  addewidion,  a  gwir- 

iooedd  Dnwy  yn  anaddas  i  Ddnw :  ac  y  mae 

^b  petb  croes  i  efengyl  Grist,  a  natnr  ei 

dejmas,  yn  anaddas  fr  Arglwydd  lesn.    T 

mae  Uawer  petb  yn  y  byd   yn  yrnddangos 

yn  bethan  bychain  en  pwyi^  ac  ieb  fod  na 

drwg  na  da  ynddynt  en  bnnain ;  eto  nld  ydynt 

Tn  «Idas  i'r  Arglwydd  lesn,  nac  i  neb  o'l  gan- 

ipwyr ;  nid  ydynt  yn  addas  1  Ddnw,  ac  Vr 

rfaai  sydd  am  foddban  Dnw  yn  mliob  peth ; 

md  ydynt  yn  llesau  neb;    ac  nid  oes  gan 

Grîstíon  ddim  i  wneyd  &g  oferedd  diles. 

ADDAW-EWID-ION    idaw),    addewid. 

Gair  yw  yn  rbwymo  nn  i  gyflawnl  rhyw  beth 

cyfreithfaiwn  i  arall,  *  yn  ddiammod,  nea  ar  ry w 

ammodan  cytnnol  rbwng  pleldian.    Y  cyfry  w 

a  wnaeth  Ijaban  à  Jacob  am  roddi  iddo  ei 

lercn,  ccc« 

DyMvtewbelAitiaiQ.   Dtar. 

1.  Addemd  Dnw,  yw  gwaith  Dnw,  o*i  wir 
ibdd  a^i  raslonrwydd  ei  hnn,  yn  addaw  rhoddi 
ymwared,  nen  rodd  ddaionns,  i  ddvnion.  Balm 
cxix.  98.  2  Petr  i.  4.  Y  mae  pob  addewid  yn 
gorphwys  am  y  cyflawniad  o  honi,  os  na  bydd 
ammodan  (ft  to  arall  heb  en  cyflawni  yn  attal, 
ar  ffyddlondeb,  angby&ewidioldeb,  a  gallu,  y 
blaid  sydd  yn  addaw.  Os  na  newid  ei  feddwl, 
OS  na  thyr  ei  air,  ae  oni  phalla  ei  alln,  y  mae 
addewid  y  gwr  yn  sicr.  Gan  hyny,  nid  oes 
dim  a  ddicbon  fod  yn  iwy  sicr  nag  addewidion 
Dnw;  canys  ni  newid  ei  feddwl — ^y  mae  yn 
anmboaibl'  iddo  fod  yn  ffelwyddoff — ao  ni 
phalla  ei  allnogrwydd  i  gynawni.  x  mae  efe 
yr  an  mor  rasol,  aV  nn  mor  allnog  i  gyfbiwni,  a 
phan  yr  oedd  yn  addaw.  MaL  in.  6.  Heb.  yL 
18.  fago  i.  17.  Gail  cadam,  sicr,  yw  add- 
ewid Daw,  a  gair  yn  aros  yn  dragy wydd.  Jos. 
xxL  45.    Lttc  xvi*  17.     1  Pedr  i.  26.    2  Pedr 

i  19. 2.  Mae  y  gair  addewid,  yn  y  Test&- 

inent  Newydd,  yn  arwyddo,  yn  ami,  y  rhaç- 
fynegiad  sicr  a  roddpdd  Dnw  i  Abraham,  f?r 
patrieirch  erai]I,  o  anfoniad  y  Messiah.  Yn  yr 
ystyr  bwn  y  mae  yr  apostol,  yn  fjmych,  yn  ei 

arfer.     Rhn^  ìy.  13,  14.    Gal.  lii,  16. 8. 

Mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  cael  ei  alw,  Glan  Ts- 
hryd  yr  addmmd,  am  ei  fod  wedi  ei  addaw  gan 
yr  Arglwydd  i'r  thai  sydd  yn  eredn  ynddo ;  yn 
en  nerthtt  i  gredn  yr  addewidion,  ac  i  fy w  ar- 
nynt;  ac   yn  ernes  en  hetifeddiaeth  dragy- 

WyddoL  Epb.i.  18. 4,  "Amser  yr  addewid," 

a  srwydda,  amaer  eyflawniad  addewid  Dnw  i 


Abraham.  Gen.  xv.  13,  14.  Act.  vii.  IT. 
Fei  yr  oedd  yn  nghyflawniad  yr  addewid  bono,  ' 
felly  y  mae  gan  Dtlaw,.yn  ei  olwgj,  a'i  rag-osod- 
hid,  drefh  ac  amser  i  gyflawnl  ei  addewidion 
oil.  Rhaid  aros  amser  yr  addewid;  a  chad 
ffydd  ac  amynedd  i  etifedda  yr  addewidion.  Y 
mae  amser  yr  addewid  wedi  ei  drefha  gan 
ddoethineb  dwyfol;  a'r  nnig  amser  cymhwys 
ydy w  i'w  chyflawni.    Ond,  yn  ei  hamser,  gan 

d^od,  a  ddaw,  nid  oeda.    Hab.  ii.  3. 5. 

"Want  yr  addewid,"  1.  Yw  yr  luddewon,  til- 
iogaeth  Isaac,  ^r  hwn  oedd  mab  jt  addewid, 
mewn  cyferbyniad  i'r  Ismaeliaid,  hil  Ismael,  a'i 
fam  Haffar,  y  gaeth-forwyn. — 2,  Yr  luddewon 
crediniol,  mewn  cyferbvnaid  i'r  Inddewon  an- 
nghrediniol,  y  rhai  a  wrthodasant  Grist — 3.  Holl 
wir  gredinwyr,  yn  luddewon  a.Chenedloedd,y 
rlud  sydd  wedi  en  geni  oddi  nchod,  trwy  nertn 
yr  addewid,  ac  yn  credo  yn  Nghrist  er  iecbyd- 
wriaeth ;  y  rhai  ydynt  had  ysbrydol  Abraham, 
ae  yn  gyftanogion  o  holl  rendithion  ysbrydol 

cyfammod  Abraham. 0.  Y  mae  addewidion 

y  cyfammod  newydd  yn  well  nag  addewidion 
yr  nen  eyfammod :  am  en  bod  yn  fwy  eglnr, 
yabrydol,  ëang,  cyfiawn,  a  chyffredinol,  nag  add- 
ewidion cyfammod  Sinai,    Heb.  yiii.  3. 7« 

láae  yr  Arglwydd  wedi  ^  rhoddi  i  ni  addewidion 
mawr  iawn  a  gwerthfiiwr,"  nen  fuytma  xat  rtfttoj 
yr  addewidion  mwyaf  a  gwerthfawroeaf.  2 
Petr  i  4. .  Mae  y  pethan  mwyaf  a  ^erthfawr- 


fywyd  sanctaidd  a  thragy wy ddol.  Mae  y  peth- 
an angenrheidiol  i  bechadur  i'w  mwynhau  i'w 
wnenthnr  yn  ddnwiol,  yn  fawr  iawn  ao  jfi 
werth&wr  iawn,  ac  oil  yn  yr  addewidion.  lud 
oes  dim  o  werth  nad  yw  ^n  ffynnwysedig  yn- 
ddynt.  Y  mae  Duw,  yn  ei  holl  berffeitbrwydd 
a'i  briodoliaethan ;  y  mae  Crist,  ya  holl  gyf- 
lawnder  anfeidrol  ei  berson,  ei  swyddan,  ei  en- 
wan,  a'i  berthynasan ;  y  mae  yr  Vsbryd  Glan, 
yn  ei  berson,  yn  ei  holl  ddoniao,  ei  radau,  ei 
fifrwytban,  a'i  gysnron ;  y  mae  gras  a  gogoniant 
yn  gynnwyseoiff  ynddynt,  ac  nid  oes  dim  daioni 
wedi  ei  adael  auan.  Y  mae  yr  holl  addewidion 
ya  rhad,  ac  fel  tocynau  {bkrik  notes)  ariandy 
Lloegr,  yn  daledig  i'r  sawl  a'n  dygo  am  dàl 
{payable  to  the  hwrer;  ond  y  maent  yn  cael 
en  cyflawni  yn  eu  priodol  drefn ;  a'r  naill  yn 
addasu  y  pechadnr  i  dderbyn  y  Hall :  megys, 
gras  yn  rhafi;flaena  ac  yn  rhagbarotoi  i  ogoniant 
— edifeirwcn  yn  addasn  pechadnr  i  dderbyn 
raaddenant — argyhoeddiad  o  bechod  yn  rhag- 
flaenn  ac  yn  tueddn  y  pechadnr  i  dderbyn  cyf- 
iawnder  Crist ;  yr  hwn  y  mae  yr  Ysbryd  Glan 
yn  argyhoeddi  o  bono,  ac   yn  ei   ddatgnddio 

trwy  yr  efeogyl. 8.  "  Y  mae  holl  addewid- . 

ion  Duw  yn  ríghrist,  ac  ynddo  yn  le,  ac  ynddo 
yn  Atnen."  2  Cor  i.  20.  le  ac  Amen;  hyny 
yw,  yn  eiddo  i  ni.  Pan  ffyflwynai  dyn  tlawd 
erfyniad,  a'i  gyfaill  cyfoewiog  yn  atcb,  ie  ;  j 
mae  yr  hyn  a  ofynodd  wedi  ei  roddi  iddo,  ac  yn 


ADD 


62 


ADD 


eiddo  iddo.     Ameiiy  sicr  o'i  gyflawDÎ.     Y  mac 

V  gair  yn  arwyddo  gwirionedd  a  ffyddUmdeh. 
Ÿn  cynnwys,  fod  yr  addewidion  mor  sicr  ag  y 
gaU  gwirionedd  ea  gwneatbnr,  ac  yn  gymaint 
1  ymorphwys  arnynt  ag  ar  ffyddlondeb  ei  bun. 

Y  cwbl  o  hyn  yn  lenu  Grist,  Nid  trwy  rin- 
wedd  nnrbyw  weitbredoedd,  nac  ar  ammod 
nnrby w  deilyngdod  ynom  ni ;  ond  yn  gwbl  o 
herwydd  ac  er  mwyn  lean  Grists  ei  wertbfawr 
waed,  a'i  gyfiawnáer  tragywyddoL  Gwel  Her- 
vey's  Theronand  Aspasio,  Vol.  IIL  p.  522 


£!go  quidem  sine  verba  ne  in  paradiso  aptarim 
vivere;  et  cum  verba  etiam  in  infema  vivexe  fa- 
die  est :  hyny  y w,  Ni  ddymnnwn  fy w  yn  mbar- 
adwys  beb  addewid ;  ond,  gyd  ag  addewid,  y 
mae  yn  hawdd  by w  byd  yn  nod  yn  nfiem  ei 

bnn.    Lutber. ^Y  mae  yr  boll  addewidion 

ynddo ;  gan  en  bod,  y  rban  fwyaf,  am  dano,  nis 
gallant  ffaol  eu  cyflawni,  ond  ynddo:  ond  y 
maent  ofi  ynddo  yn  i'e  ac  Amen  :  y  mae  efe  y 
iatb,  yn  gwbl,  ag  y  rhagbropbwydwyd  ac  a 
rag-fyncffwyd  am  dano.  x  mae  y  Crist  addaw- 
edig  yn  beriffaith  gy^awn  yn  ol  yr  addewidion. 

9.  Y  mae  yr  noil  addewidion  i'ç  efflwys, 

heíyáfyndda  yn  íe ;  idda^  nen  i  ni  ynada^  y 
rboddwyd  hwynt  oil,  fel  ag  y  mae  efe  jn  ben- 
cy&mroodwr  yn  y  cyíSaoimod  traçywyddoL  2 
Tim.  i.  9.  "  Itboddwyd  gras  i  ni  yn  Nghrist 
lesu  cyn  decbreu  y  byd."  0  bono  y  mae  yr 
hoU  fenditbion  addawedig  yn  dyfod ;  ac  oM  gyf- 
lawnder  y  mae  fiydd  yn  derbyn.  loan  i. 
16.  **£fe  a  wnaed  i  ni  gan  Ddnw  yn  ddoetb- 
ineb,  ac  yn  gyfiawnder,  ac  yn  sancteiddrwydd, 
ac  yn  brynedigaeth."  1  Cor.  i.  80.  Efe,  bef- 
yd,  yw  gweinyddwr  yr  addewidion ;  y  mae  yn 
rboddi  ei  Ysbryd  i  nertbu  enaid  i'w  creda  a'u 
8erbyn ;  ac  yn  cyfranu  y  benditbion  cynnwys- 
edig  ynddynt,.yn  nbrefn  ac  amser  yr  aiddewid. 

10.  Y  mae  gwir  ffydd  yn  colygu  yr  holl 

addewidion  yn  eu  cyfiawnder  diiesur — en  rbad- 
lonrwydd  trwy  Grist— en  sicrwydd  diambeuol 
-— yn  gorphwys  ar  angbyfhewidioldeb,  ffyddlon- 
deb, a  gallaogrwydd  y  Duw  a'u  rboddodd — ^ac 
yn  eu  cyfarcb  gyd  a^r  anwyldeb  a'r  llawenydd 
mwyaf.  Arwydda  y  gair  Gr.^affitacofuvot^  cyf- 
arcbiad  sercbiadol  cy&illion,  wedi  bir  ysgariad 
oddiwrth  eu  gilydd,  ac  ymgofleidio  caredig. 
Arwydda  yr  un  potb  ag  y  dywedodd  yr  Ar- 
glwydd  am  Abraham,  ''gorfoledd  oedd  gan 
eich  tad  Abrabam  weled  fy  nydd  i  (sef  yn  yr 
addewid) ;  ac  efe  a'i  gwelodd,  ac  a  lawenycb- 
odd."  loan  viii.  56.  Edr.  Ctfabch.  Yr  oedd 
gwertb  a  dymunoldcb  yr  addewidion  mor  &wr 
yn  ngolwg'yr  ben  batrieircb,  nes  y  dariii  idd- 
ynt  orfoleddu  yn  yr  olwg  arnynt,  ac  ymadael 
a'r  ddaear  er  eu  mwyn;  a  myned  trwy  y  byd 
fel  dyeitbriaid  a  pbererinion ;  gan  ddangos  y n 
eglur  eu  bod  yn  ceisio  gwlad  well.  Heb. 
zi«  13,  14,  15.  Yr  un  effeitbiau  svdd  eto 
yn  canlyn  gwir  grediniaetb  o  addewidion 
Duw. 

Hwyracb  y  gall  fod  yn  ddeinyddiol  i  goffàu 
am  ycbydig  o'r  addewidion    ^t  brii  bynciau 


Cristionogrwydd ;  ac  am  byny  rboddir  ychydig 

0  bonyntdan  y  penau  canlynol: — 

Ax   WAITB   DÜW   YN  DYSQU  XI  BOBU — Ezod. 

iv.  12.  Salm  xxv.  8,  9,  12;  a  xxxii.  8.  E^ 
xzix.  18,  19.;  axlii.  7,  16;  a  lir.  13;  a  Iviii. 
11.  Jer.  xxxi.  34.  Mica  iv.  2.  Luc  xiL  12. 
loan  ziv.  26  ;  a  xvi.  13.     lago  i  5. 

Am  TAnnsuANT. — 2  Sam.  xii.  13.  2  Cron. 
7, 14.  8alm  xxxii.  1 — 5 ;  a  cxxx.  4,  Esa.  L  18 ; 
a  xliii.  25  ;  a  xliy.  22 ;  a  Iv.  7.  Jer.  xxxi.  34, 
37;  axxxiii.  8;  a  1.  20.  Mica  vii.  18,  19. 
Zecb.  xiii.  1.  Act.  xiiL  38,  39.  Eph.  L  7  ;  a 
iv.  32.  fieb.  viii.  12 ;  a  ix.  14, 28 ;  a  x.  17.  1 
Petr  iL  24.     1  loan  i.  9. 

Ah  qtfiawnhad. — Esa.  xlv.  24,  25 ;  a  liii. 
11.  Jer.  xxiii.  6.  Act.  xiii.  38, 39.  IUia£  iJL 
21—24 ;  a  iv.  5 ;  a  V.  1,  9.  2  Cor.  v.  21.  Qal. 
ii.  16.    Tit.  iil  7. 

Am  BANGTsiDDRWTDD.-^Le£  XX,  8.  Ezcc 
XL  19,  20;  a  xxxvi.  25 — 39;  a  xxxvii.  23. 
Zecb,  xiiL  9.  loan  xvii.  17.  Act  xxvi.  18. 
Rbu£  vi.  14.  1  Thes.  iv.  3.  Tit  ii.  11, 12,  14. 
Heb.  viii.  10,  11,  12.    1  loan  L  7,  9. 

Am  ddtddanwch. — Deut  xxxii.  9.  Job.*!. 
9 ;  a  xix.  25.  1  Sam.  xii.  22.  Salm  xxxii.  2,  6 ; 
axxxiv.  18;  a  xliL  5,  11 ;  a  ciil  13.  Esa.  iv. 
2,  àc.\  a  X.  24 — 27 ;  a  xi.  10 ;  a  xiv.  1,  3 ;  a 
xxviii.  16 ;  a  xxxii.  1,  2  ;  a  pen.  xxxv.;  a  xl.  1, 
2;  a  xii.  17,  18;  a  xiii.  3;  a  xlix.  9 — 17;  a 
Ii.  3,  11 ;  a  Pen.  liv. ;  a  Iv.  1 ;  Iviii.  10,  11  ;  a 
Ixi.  1,  ac.  Jer.  xxxi.  3,  9,  12.  Qalar.  iii.  31, 
ac.  Hob.  ii.  14,  19.  Mat  xi.  28.  Rbu£  viii. 
85—39.  2  Tbes.  ii.  16.  Heb.  ii.  18;  a  z.  37. 
Dent  iii.  19,  20  ;  a  vii.  16,  17. 

Am   FXNDITHIOV  TTMHOROL. — Deut  XZviU.  2 

— 14.  Salm  xxxi V.  10;  a  xxxvii.  3.  £6a.zxxiiL 
16.  Mat  vi.  25,  ac  Marc  x.  29,  30.  Phil, 
iv.  6, 19.     1  Tim.  iv.  8  ;  a  vi.  17. 

Am  itydd. — loan  vi.  37.    £pb.*ii.  8, 

Am  KDI7KIBWGH. — Ezcc.  xi.  62,  68;  a  zx. 
43.     Act  V.  30,  31.     Rbuf.  xi.  36. 

Ah  oabiad  at  Dnuw. — Deut  xxx.  6.  IUiu£ 
V.  5.     2  Tbes.  iii.  5. 

Am  barhad  MKWir  oras. — 2  Sam.  xxiii.  5. 
Salm  xxiii. ;  a  Ixxxiz.  34.  Jer.  xxxii.  40.  loan 
iv.  14 ;  a  X.  27,  26;  a  xiv.  19.  Bbu£  viii.  31, 
32,  ac  .    . 

Am  varwolaxth  wtnftdsdig. — Salm  xxiii, 
4.    Esa.  xxv.  8.    Hos.  xiii.  14.     Rbuf.  viii.  38. 

1  Cor.  iii.  22 ;  a  xv.  55,  66.  Dat  xiv^  13  ;  a 
XX.  14. 

Am  wtnfyd  traotwtddol. — ^Esa.  xxv,  8; 
a  xxxv.  10 ;  a  Ii.  11.  2  Tim.  iv.  8.  Dat  vii, 
17;  axxi.  4. 

ADDAWL-OLI-IAD  (add-awl),  ymostwng, 
atolygu,  parcbu,  anrbjdeddn,  mawrhau.  Mae 
J  gair  lieb.  f]fítO  a  gyfieitbir  addidi,  a'r  gair 
Gr.  Kpoffxuvew,  yn  arwyddogorcbrain,neusyrth- 
io  ar  y  wyneb  ar  y  llawr,  fel  arwydd  o  ymos* 
tyngiad  a  pbarcb ;  ac  felly  y n  arddangosiad  o*r 
pardi  dyladwy  oddiwrtb  isafiaid  i  uchafiaid, 
mewn  awdurdod  neu  urddas.  Ond  nid  y  w  y 
gair  addali  yn  cael  ei  arfer  gan  ein  cyfieitbwyr 


ADD 


68 


ADD 


Bi,  oDd  paa  y  byddo  pardi  yn  cael  ei  ddangos 
i'r  Duwdody  neû  i'r  rhai  y  tybiwyd  eu  bod  yn 

ddowiau. 1.     Arwydda   addoiiad,    cydna- 

byddiaetb  barcbos  o  ûiwredd,  perffeìthrwydd  a 
àaioniDaw;  a*ii  rhwymedigaethau  sinaa  iddo 
fel  eia  Ciea«d¥rr|  ein  Oynnaliwr,  a  Daw  ein 
biechydwiiaetb.  Daogosiad  allanol  o  barcb 
y w  addoliady  trwy  affw^d  barcbos  weddaidd  ar 
ein  cyiff  ger  bron  Daw,  oV  paicb  a'r  cariad 
tafevDol  yn  ein  meddwl,  i'w  dduwiol  fitwredd. 
—5.  T^mae  yn  ofyno),  befyd,  fod  «in  dull  a*n 
defodan  o  ddangos  y  parcb  bvrnw,  mewn  addoi- 
iaddirgd  a  chyhoeddaa,  yn  ol  trefn  arbcol 
gair  Daw.  T  mae  wedi  ein  cy&rwyddo  yn 
mkw  petb  perthynol  iV  ordinbndaa  a'i  addol- 
iad;  ac  y  nuie  parcb  manwl  iV  drefn  a'i  osod- 
isdsQ  yn  un  nordd  o  ddangos  parch  i'r  Ar- 

glwydd  ei  bon. 3.  Nid  oes  neb  yn  deilwng 

0  addobad  end  Daw.  Marc  iz.  19.  Salm 
IzzdiL  18.  Act  i.  7,  23 — ^28.  Gen.  zlviii.  15. 
Vid  oes  neb  jd.  baeddiannol  o  barcb,  er  ei  fwyn 
ei  ban,  ond  y  Bod  Dwttol  :  y  mae  pawb,  a 
pbob  petb  arally  iV  parcbu  er  ei  fwyn  e^  yr 
bwn  a'n  ^wnaetb  y  petb  ydynt,  ac  nid  er  ea 
mwyn  en  bunain.  Y  mae  pawb  iV  parcbn  yn 
d  yr  nrddas  a'r  parch  y  mae  Dnw  wedi  ei  roddi 
arnyntÿ  er  ei  fwyn  ef,  ac  nid  o'u  herwydd  eu 
banainl  Dim  ydynt  hwy,  a  Daw  sydd  bob 
petb.  Ond  y  mae  Daw  yn  Fod  angenrbeidiol ; 
yn  dibynn  yn  gwbl  amo  ei  han  ;  yn  feddiannol 
ynddo  ac  o  bono  ei  bun,  o  bob  perffeitbrwydd; 
sM  boil  greaduriaid  dan  y  rhwymedigaethan 
mwyaf  iddo :  am  byny,  y  mae  yn  anfeidrol 
deilwng  o  eitbaf  cariad,  parcb,  ao  addoliad. 
Yn  y  cwymp  coUodd  dyn  lawn  adnabyddiaetb 
'  oDdnw;  ac,  yn  ganlynol,  coUodd  ysbryd  gwir 
addolwr.  Ytnadawodd  â  Daw,  ciliodd  oddi 
vrtbo,  ac  aetb  yn  elyn  iddo.  Y  mae  yn  a» 
nuwiol,  beb  Ddaw  yn  y  byd ;  nen  yn  eilun- 
addolwr,  yr  byn  sydd  waeth  na  diddnwiaeth. 
Y  mae  digofaint  Daw  amo  oV  acbos.  Wedi 
€1  don  oddiwitb  Ddnw,  nis  ffall  lai  na  bod  yn 
drnenus.  Dyben  trefn  yr  lecbydwriaetb  yw 
diryn  y  gwrtbgiliwr  a'r  gwrlbryfelwr  yn  ol  at 
Dduw,  iV  gymmod  a^i  beddwcb:  i'w  addoli  a'i 
wasanaetbu.  1  Pedr  iii.  18.  Yn  yr  adenedig- 
aetb,  y  mae  yr  ysbryd  bwn  o  addoli  yn  cael  ei 
adfera  i  becbadar,  tel  pob  petb  arall  a  ffollodd 
yn  y  cwymp.  Trwy  flydd,  y  mae  yr  Ysbryd 
dan  yn  rboddi  i  becbadar,  oleani  gwybodaeth 
gogoniant  Daw  yn  wyneb  lesa  Grist ;  ac  yn  yr 
olwg  bono,  y  mae  anwyldeb  a  pbarcb  dawiol 
yn  cael  eu  gweitbredu  yn  yr  cnaid  taaff  at 
Ddttw.  Y  mae  yn  cydnabod  fod  Daw  yr  byn 
jdyw,  gyda   boddlonrwydd,   cariad,  parcb,  a 

gorfoledd. Gan  fod  pob  an  o'r  Personau 

Bwyfol  yn  feddiannol  o'r  an  banfod,  a  pbriod- 
oliaiethaa  yr  banfod  bwnw  yn  gydniad  yn 
pertbyn  i  bob  nn  o  bonynt,  y  piae  addoliad 
ejdradd,  oV  acbos  bwnw,  yn  deilwng  i  bob  an 
0  bonynt ;  sef  i'r  Tad,  aV  Mab,  a'r  Ysbryd 
Glán.  loan  r.  28;  axÌY..l.  Mat.  zxviii.  19, 
Ssim  zly.  11.     Act  Tii,  59;  iz.  14«    1  Cor«  i. 


2.  2  Pedr  iii.  28.  Jndas  25.  Dat  i.  5,  6. 
Heb.  i.  6.    2  Tbes.  il  5.    Edr,  Tbikdod. 

Y  mae  addoliad  iV  olgya  naill  ai  yn  du- 
fewnol  nea  yn  allanoL  Dawioldeb  yn  y  ffalon 
y w  sail  addoliadd  tnfewnol ;  ac  os  na  bydd 
addoliad  tnfewnol,  nis  dicbon  fod  yn  allanol  yn 
wirioneddol:  canya  rbaid  i'r  rbai  a  addolant 
Ddnw,  ei  addoli  mewn  ysbryd  a  gwirionedd. 
loan  iv.  24.  Sef  yn  dafewnol,  à'r  ysbryd  a  boll 
alluoedd  yr  enaid.  Gweithrediadiaa  pob  gras 
iaag  at  Ddaw  yn  yr  enaid  ywffwir  adaoli  Duẃ 
— affwedd  sanctaidd  y  meadwT  tnag  at  Ddnw^ 
yr  byn  yw  duwioloeb. ,  Oddiwrth  tuffeStia^ 
dumoUẃ^  a  UoatSsia^  duiüùd-frydedd  (1  Tim. 
ìL  10.  2  Pedr  ÜL  1.  loan  ix.  81.])  y  mas 
gwir  addoliad  yn  tarddn :  ffan  byny,  nis  dicbon 
nn  dyn  affiS/iÇf^annutoiol^  beb  dduwioldeb  yn 
ei  galon,  wir  addoli  Daw.  1  Pedr  iv,  18. 
Rlukid  cyfiranogi  oV  dawiol  anian,  nen  dneddiad 
dawiol  y  meddwl  tnag  at  Dduw,  i'w  addoli — 
yr  bon  a  dderbjrnir  yn  yr  adenedig»etb.  *^  Y 
rbai  sydd  yn  y  cnawd  ni  allant  ryngu  bodd 
Daw;  oblegid  y  mae  syniad  y  cnawd  yn  e/jm- 
iaeth  yn  erbyn  Duw.''  Bhu£  yiii.  Í,  8.  Y 
mae  byn  yn  eglur  i  bawb  a  fyno  ddeall  ao 
ystyried.  Gan  byny,  1.  Heb  wir  adnabod 
Duw  nis  dicbon  neb  ei  wir  addolL  Nis  dicbon 
addoliad  allanol,  a'r  n^eddwl  yn  dywyll  am 
Dduw,  fod  yn  wir  addoliad :  canys  pa  fodd  y 
parcba  neb  an  yn  wirioneddol,  beb  ei  adnabodi 
V  mae  mor  eglar,  befyd,  y  rbaid  i'r  wybodaeth 
bono  fod  yn  gywir  yn  ol  tystiolaetb  y  gair  am 
danp :  os  nad  yw  yn  gywir,  nid  gwybodaeth 
mo  boni,  ond  camrfam  am  dano,  yn  tardda  o'a 
hanwybodaetb.  Gwir  wybodaeth  yw  gwybod- 
aeth ysbrydol,  brofiadol,  efeoffylaiad,  o  I>daw 
y^  Nghrist:  ffan  mai  yn  Ngnrist  y  mae  ein 
personau  a'n liaddoliad  yn  gymeradwy,  rbaid 
ei  adnabod  yn  Nghrist  i'w  addoli  Hyn  a'n 
cyfarwydda  at  iawn  wrtbddrych  addoliad — j 
dull  addas  i'w  addoli — ac  a'n  tueddayn  effeith* 
iol  i  byny.  Y  mae  gwir  adnabod  Daw  yn 
than  o  ddelw  Daw  ar  enaid  dyn,  ac  yn  ein 

tebygoli  iddo. 2.  Heb  ffydd,  canffen  arall  o 

wir  dduwioldeb,  y  mae  yn  anmhosibl  rhynga 
ei  fodd  eC  Heb.  xL  t5.  Heb  gredu  bod  Daw, 
a  chreda  tystiolaelh  y  gair  yn  gywir  ^m  dano, 
nii  dicbon  neb  ei  wir  adnabod  na  tbceddu  yn 
sanctaidd  tuag  ato.  Trwy  ffydd  yr  addolodd 
Abel,  Jacob,Mose8,  a'r  hoU  dduwiolion  yn  mhob 
oes.  Heb.  XL  Heb  ffydd  nis  dicbon  neb  weddio, 
nagwneyd  an  weithred  arall  yn  hancuidd.  Heb. 

iv.  2 ;  ax.  22. 3.  Nis  dicbon  neb  addoli 

Duw  beb  ei  ofni.  Dodir  ofn  Duw,  weithiau,  am 
hoU  addoliad  Duw ;  ac  a  arwydda,  y  parch  tu- 
fewnol  yn  enaid  dyn  at  Dduw,  oddiwrth  ffydna- 
byddiaeth  o*i  fawredd,  ei  sancteiddrwydd,  a'i 
berffeithrwydd,  ^n  mhob  ystyr.  Salm  ii.  11 ; 
a  y.  7 ;  a  Ixxxvii.  7 ;  a  cxxxyiii.  2.  Lie  na 
byddo  ofn  Dnw,  nis  dicbon  fod  yno  wir  addoli 

Duw.    Heb.  xii.  28. 4.  Nis  dicbon  i  neb 

wir  addoli  Daw  heb  gariad  ato.  Y  mae  parch 
a    chariad  yn   cydweithreda  tuag  at  Ddnw» 


ADD 


54 


ADD 


luewn  gwir  addoliad.  Y  nme  y  cythrenliaM  yn 
credo,  yn  ofni,  aa  yn  ciynti :  ond  irid  vdynt  yo 
cam  Duŵ;  am  hrnj  did  ydvot  yn  addoli  Daw. 
lag^o  iJ.  Id.  Pob  pcth  nad  yw  yn  tai*ddu  o 
gariad  at  Dduw,  nîd  y w  yn  ^tnewídwy  ganddo. 
Myn  y  mae^  çyfirtiîtn  ^tí  ei  ofvn,  a  hyn  a  mae 
yntan  wedi  ei  addaw  iV  bobl.  Dent  x.  12; 
a  XXX.  6. 

Addoliad  aHarml,  yw  cj^ulleidfa  o  ddynicm 
yn  cyd-addol!  Daw  y n  gynoeddns,  ac  yn  dao^oQ 
addoliad  tafewnol  y  meddwl  yn  yr  orfenad 
cyhoeddas  oV  ordinnadau  a  scfydload  Crist  yn 
ei  ^Iwya,  yn  ol  y  gair.  Tr  «'rdinbadatt  ydynt 
gweddi,  pregethiad  y  gaîr,  cann  mawl,  gwein- 
j^dda  y  ddau  sacrament^  söf  Bedydd  a  Swpet 
yr  Arglwydd.  Nid  oes  gan  neb  awdnrdod  i 
osod  ordinhadau  yn  yr  eglwys  ond  vr  Ai^wydd : 

Lmae  yr  ordinbadan  a  drefnodcí  efe  î  gael  en 
feryd*  yn  ddyfal^  yn  ddifHfol,  mcwn  ffydd — 
yn  ol  trefn  Dnŵ ;  gan  ddangos  ein  parch  iddo 
ynddynt,  a'n  dysgwyliad  wrtho  aln  fendith 
trwyddynt  Y  mae  yn  ddyledftwydd  ar  bawb 
felly  iV  addoli  yn  gynoeddns  bob  amset ;  ac  yn 
wyneb  pob  peryglon,  er  parch  Vr  Afglwydd,  a 
Ueshad  iV  gilydd,  ac  addefîad  o  bono  ger  bron 
eigaseion. 

Gan  fed  addoliad  dwyfol  yn  orchymynedig, 
ac  yn  cael  ei  roddi  i'r  Arglwydd  ieiin,  ac  i°r 
Ysbryd  QIan,  y  mae  yn  brawf  diamhenol  o 
ddwyfoldeb  en  personau.  Mai  ii.  2,  8 ;  a  yiti. 
2 ;  a  iz.  8;  a xxnii.  19.  Marc  y.  6.  Luc  iy.  7. 
a  xxiy.  52.  '  loan  y.  23.  a  ix.  38.     Heb.  i.  6. 

Gtelynion  yr  egl wys  a  ddeuant  i  **  addoli  -wrth 
ei  thraed  hi,"  pan  y  maent  yn  ymoatwng  iV 
hawdurdod,  ac  yn  dangos  parch  dyladwy  iddi. 

Dat  iii.  9. "Addoli  y  bwystfil  aVddraig," 

yw  roaẁrhaa  Pabyddion  a  Phabyddiaeth :  ac 
nno  à'u  defodan  a'n  cyfreithiaa  coel-grefyddol, 

Scchadaros,  a  chableddas.  Dat.  xiii.  4.  Mae 
ynion  y  n  addoli  cyitkreuliaidy  pan  y  maent 
yn  proffesa  gan  atbrawiaeth,  cam  a  mawrhan 
delwaa  a  dowiniaeth,  &c.  Dent  xxxii.  17. 
Dat  xix.  20.     Edr.  Duw,  Eilun. 

ADDEP-IAD    (def),     cydnabod,    cyflTesn, 

arddeiwi,    rhoddi. "Y    neb    a    gnddio  ei 

bechodau  ni  Iwydda  :  ond  y  neb  a' a  haddefo 
ac  a'u  gadawo,  a  gaiff  drugaredd."  Diar.  xxyiii. 
13.  I  mae  dyn  yn  cuddio  ei  bechod  trwy  ei 
wada,  neu  ei  leihau,  fel  y  gwnaeth  Saal,  1 
Sam.  xy.  20,  21.  nea  ei  briodoli  i  nn  arall,  fel 
y  gwnaeth  Adda  iV  wraig,  a'r  wrate  i'r  sarff. 
Gen.  iii.  12, 13.  Ezec.  xyiii.  2.  Ocisio  cnddio 
en  pechodau  y  mae  dynion;  ond  nis  dicbon 
iddynt  ei  wneyd,  gan  fod  Diiw  yn  hoUwybod- 
oK  Salm  cxix.  168.  Dywedir  yn  ami,  yn  yr 
ysgrythyrau,  fod  dynion  'yn  gwneyd  yr  hyn  y 
maent  yn  ei  geisio,  nea  yn  amcana  ci  wneyd. 
Ezec.  xxii.  26.  Mai.  i.'  7.  Addef  pechod 
sydd  ẅrthwyneb  iV  guddio;  ei  addef  yn 
rhwydd  ac  yn  gydawti,  gyda  chywilydd  a 
thristwch  dnwiol  ger  bron  I)uw,  neu  ger  bron 
dyn* on  hefyd,  os  bydd  yr  achos  yn  gofyn. 
Ond  ofer  yw  addef,  heb  ei  adael;  y  mae  y 


ddsn  yn  gynnwy^edig  mewn  gwir  edifeirwch 
am  bechod.  •*  A  gaiflf  drngaredd ;"  sef  y  neb 
a'n  haddefo  ac  a'a  gadawo.    Salm  xxxii.   5. 

Lnc  XV.  18,  *c.     1  loan  i.  8,  9. ^**Pwy 

bynug  a'ni  haddefo  i  ger  bron  dynion,  Mab  y 
dyn  ri  baddef  yntan  ^r  bron  angelioA  Dmr." 
I^c  xiL  8.  Y  mae  addef  Grist  yn  groes  iV 
wadn  tmy  ofn,  nen  gywilydd;  ac  yn  cynnwys, 
1.  Qwir  adnabyddi&eth  o  homo  ef,  ei  efengyl, 
ei  achpa,  aM  bobl  yn  y  byd.-^2.  Eî  addoli  yn 
gyhoeddn*  yn  ei  ordinhadan  gyd  à'i  bobL— ^ 
3.  Ei  brofiesn  ger  bron  dynion  fei  en  hnnig 
Arglwydd  ac  lachawdwr. — 4.  Bncheddn  yn 
addds  i  efengyl  Cfist — 6.  Dal  i  fyny  wir 
atfarawiaeth  yr  efengyl^  yn  groea  ì  holl  gyfeil- 
iornadan  y  pwll  (uwaelod.  Dynion  yw  yr 
nnig  offerynau  gan  y  diafol  i  waradwyddo 
Crist,  ac  i  erlid  ei  oobl  a'i  acho&  yn  y  byd.  T 
mae  yn  angenrheidiol  ac  yn  orchymynedig  i'w 
holl  ganlynwyr  ei  addef  ger  bron  dynion,  beth 
bynag  fyddo  y  canlymad.  Salm  cxix.  46. 
loan  IX.  22.  Mat  x.  32,  38.  Rhaf«  x  9, 10. 
1  Tim.  yi.  12,  13.  2  Ilm.  î.  8.  1  loan  iy,  15. 
Dftt  ii.  13.  Rhaid  ei  addei^  1.  Er  gogoniant 
Crist  ei  hun. — 2.  Er  cynal  achoa  Crist  yn  j 
byd,  ac  er  helaethiad  ei  dçymas.  Os  gwád 
pawb  ef,  derfydd  ei  achos  yn  y  byd. — 8.  Er 
tystiolaeth  i  ddynion,  ac  yn  en  herbyn.  Ba 
hyfdra  y  dnwiohon  o'i  blaid,  ac  yn  ei  ftdde^  er 

Íroâáet  pob  creulondeb,  yn  foddion  neilldaol  o 
iryddianns  i  ennill  eraifl  i  greda  ynddo.— -4. 
Er  cynnydd  ffydd  a  chariad  y  rhai  sydd  yn  ei 
addef.  V  rhai  aH  haddefant  a  addef  yntan 
ger  bron  ei  dad  a*i  angelion.  Lnc  xii.  8.  1 
Sam.  ii.  40.  Dat  iii.  5.  Addef  hwynt,  1. 
Fel  ei  eiddo,  a'i  wir  ddyagyblion. — 2.  Addef 
engwaith  ynei  addef  yntau. — 8.  Anrhydedda 
hwynt  à*r  anrhydedd  mwyaf,  ac  yn  "y  dull 
mwyaf  cyhoeddas.    Edr,  Cypfäbu. 

ADDFED-XJ  (add-med),  ffaeth,  Wodiog ; 
pelh  wedi  tyfa  î  berffeithrwydd ;  megys  yd, 
ilrwythaa,  ísc.  Gen..  xL  10.  Exod.  xxii.  29. 
Joel  iii.  13.    Mic.  vii.  1.     Dat  xiy.  15, 18. 

ADDFWYN-DERr-DRA  (add-mwyn),  liar- 
iaidd,  Uednais,  hynaws,  tirion,  rhadlawa,  ^wàr, 
arafaidd,  tawel,  lionydd,  didonau ;  llaneidd- 
dra,  llcdneisrwydd,  tiriondeb.  Mat  y.  5 ;  a  zi. 
29 ;  a  xxi.  6.  1  Thes.  ii .  7.  1  Pedr  iiL  4.  1 
Cor.  iii.  21.  2  Cor.  x.  1.  1  Tim.  yl  11.  2 
Tim.  ii.  25.    Tit  iii.  2.    1  Pedr  ii.  28;  a  iii. 

16.     lago  i.  21. ^Yn  y  cwymp  collodd  d^n 

yr  addurn  hardd  hwn  o  eiddo  Duw  ar  ei  enaid; 
ac  a  aeth  yn  cfyndyn,  yn  ffymiç,  yn  ẁaedwyllt, 
yn  greulon,  ac  yn  anhawdd  iV  drin.  Yn  y 
clyn  Crist  lesn  gwelwo  y  tlws  gwerthfawr  hwn 
yn  ymddangos  ar  ein  daear  ni  yn  ei  berffeith- 
rwydd  a'i  ogoniant  "  Addfwyn  ydwyf/'  medd 
efe  ei  hun,  **  a  gostyngedig  o  galon."  Y  mae 
addfwynder  yn  berthynol,  hefyd,  i  bawb  sydd 
yn  dyfod  at  Grist,  ac  yn  credn  ynddo.  Gal. 
y.  22.  Col.  iii.  12.,  "Y  mae  j  ddoethineb 
sydd  oddi  nchod  "  yn  mhawb  a'l  deibyniodd, 
^  yn  bar,  yn  heddychlon,  yn  foneddigaidd,  yn 


ADD 


fti 


ABL 


bawdd  ei  thrìo,  llmwn  trugarcdd  a  ffrwythau 
^"  lago  iU.  17.^  Uae  yr  Yahryd  Glaq,  trwy 
ddwys  aigyboeddiad'  o  bechod,  yo  dârosiwog, 
yn  plygo*  yn  ystwytho,  «c  yii  llatieiddio 
pechadomid  ystyfbîf^  ac  yn  ea  dwyn  atyut 
ea  hQDWD,  i  ymostyngiad  iV  Argiv/jdd^  ac 
«fadd-dod  iddo:  mi^gys  y  gwoaeth  à  Saul 
grealon  (Act.  ix.)  S^cbena  y  pablicaHf  y  mab 
afradloDy  a  miloedd  eraill  o*a  batb.  Pan 
velont  Dad  oes  ood  trugaredd  Daw  a  all  eu 
hacbubÿ  mae  yr  olwg  boao  yn  ea  daiToatwDg 
ger  bitm  Daw  yo  y  Dw<;|i ;  ac  ya  ea  tiriooi  ta 

ag  Ü  eiailL ^*'  Gwyn  ea  byd  y  rhai  add- 

fwyo;  caoys  bwy  a  eiifeddant  y  ddaear^** 
Arwydda  yr  agwedd  rasol  bon  ea  bandeb  à 
Cbrirt  addfwyn ;  a*a  bod  wedi  ea  bepdithio 
yjiddo  à  rbadao  ei  Ysbryd.  Y  mae  yo  agwedd 
addaa  «r  ddyn  ger  broa  Daw;  ac  yn  ei 
wneatkor  yn  wynfydedig  iddo  ei  ban,  ac  i 
bawb  enill.  Dyoddef  ceryddon  Daw,  ac 
aonbiriondeb  oddiwrtb  ddynion,  mewn  dyt- 
tawrwydd  a  llonyddwcb.  Let  z.  8.  Salm 
xzziz.  9.  ^  A  etifeddaot  y  ddaear,"  fe,  nid  y 
ddaear  yn  nnig,  ond  y  nefoedd  befyd — 1.  Yn 
gyffredinol,  mae  yr  Aivlwydd  yn  rboddi  iddynt 
yr  byn  aydd  angenrheidiol  er  ea  digooedd. 
biar.  zzz.  8. — 2.  Y  mae  yn  rboddi  l^dlon- 
rwydd  iddyntÿ  i'r  byn  sydd  ganddyot,  bydded 
ycbydig  ncu  lawer.  Heb,  xiii,  6. — 3.  Trwy 
ea  bandeb  à  Cbrist»  y  mae  iddynt  bawl  gyf- 
reitblon  Tr  byn  sydd  ganddynt  1  Cor.  iii. 
21,  22. — 4.  Y  roae  Crist  yn  eu  gwneatbar  oil 
^yn  freoinoedd  ac  yn  oflfeiriaid,"  aV  rhai 
cyfiawn  a  ^wodraetha  ar  bawb  y  borea,  yn  yr 
adgj^fodiad  mawr,  oe  nid  cyn  byny.  Salm 
xzn.  9;  a  zzxL  11,  19 ;  a  xHx.  14 ;  a  cxiiz.  4. 
Diar.  il  21 ;  a  z.  30.  Ksa.  Ivii.  13 ;  a  Iz.  21. 
Heb.  z.  36  ;  a  xi.  16.     Dat  v.  10. 

ADDUNED— ATJ— U    (nned),    eiddaned, 

gofaned,  diofryd,  addewid ;  addewid  bwyaifl;  i 

Dduw  am  gyâawni  rbyw  weithred  dda.     Add- 

anedodd  Xiicob  i  Ddaw   y   degwm  o*i  boll 

fiîddiannaa.     Gen.  xxviii.  20 — 22.     Adduned- 

Hannah  ei  mab  Samnel  i'r  Arfflwydd,  a'i  was- 

anaetb.     1  Sam.  L  12,  28.     Y^mae  amrywiol 

reolan  yn  cael  ea  rboddi  mewn  perthyaas  i 

addanedan  yn  Jjet  xxviL     Yr  oeod  addnned- 

aa  plant»  heb  gydsynied  ea  rbieni,  a  ewra^edd, 

heb  gydaynied  ea  gwyr,  yn  boUoT  ddirynu 

Nam.  xxz.  1,  2,  3,  &c.    Dan  yr  Hen  Desta- 

mentÿ  yr  oedd  addunedaa  yn  dra  chyffredin ; 

ond  dan  y  Testament  NewydiJ,  nid  oçs  un 

gorchymyn  neilldaol,  na  chyfarwyddyd  mewn 

perthynaa  iddynt    Oddiwrth  byn  y  caagl  rhai 

en  bod  yn  pertbyn  mwy  i'r  hen  orachwyliaeth 

naV  newydd.    Beth  bynag  am  hyny  y  mae  jn 

ddilya  y  dylent  gad  eu  gwneatbar  yn  ddifrifol 

— yn  ofn    Duw — am   bethaa    cyfreithlon — o 

fewn  cjnrhaedd  ein  gallu  i'wcwblbau — acmewn 

yibryd  efengylaidd :  nid  fel  iawn  i  Dduw  am 

empechodao,  ond  fel  arwyddion  o'n  hedifeir- 

wch,  ein  diolchgarwch,  a*n  cydnabyddiaeth  o 

ddaioni  Daw  ta  ag  atom.    Wedi  en  wneothar. 


y  m^nt  vn  rbwymo,  fel  Ilw  Duw  anu>m ;  ac. 
yn  bechoa  mawr  i  beidio  en  cyflawni.  Dent 
zziii.  21 ;  Salm  xxiL  26 ;  a  I  14;  a  M.  12  ;  a 
Ixv.  1 :  a  cxvi  14,  18.  Preg^  v.  4,  6.  Edr. 
Llw,  Ttngu. 

ADDURN-AU-0  (add-gwm),  barddwch, 
ceinion ;  jprydfertha,  ceinwiago.     "Addumyr 

esgidian."^  Ksa.  iiL  18.     Edr.  Ebgid. "  ETe 

a  addaniodd  y  nefoedd  àM  Ysbryd.**  Job 
xzTi.  13.  Nid  yn  nnig  gwnaetb  Daw  y  nef* 
oedd,  ond  efe  a*i  hüddumodd  à'i  Ysbryd.  Y 
maent  wedi  en  barddn,    ea    prydfertnn    ^n 

Svnentbar  yn  hyfryd  iV  lly^piid  edrych  amynt. 
ae  y  lloer,  a'r  ser,  addumiadan  ysblenydd  t 
nefoedd,  wedi  en  goaod  a'n  treiha  yn  gyfanedd, 
yn  y  modd  mwyaf  bardd  a  hyfryd  i  edrych 
amynt,  Oosododd  Daw  fŵd,  nea  gronglwyd 
y  ty,  i^wch  benan  pryfed  gwael,  yn  geinwedd, 
ac  yn  llawn  harddwch ;  fel  y  gwelent  ogoniimt 
a  daioni  ea  Haiglwydd.  V  mae  mŵd,  nen 
gronglwyd  boglynog,  ceinibog,  serenog,  sem- 
waiih  Duw,  yn  harddu  eu  palaa  am  ychydig  o 
ddyddiau  yma  yn  v  byd ;  ac  os  felly,  beth 
fydd  y  ty  nid  o  waith  llaw,  tragywyddol  yn  y 
nefoedd  f  2  Cor.  y.  1.  Bydded  i'r  trírânydd 
edrych  am  addumiadaa  cymhwys  i'r  breswyl- 
fod,  sef  rhadau  yr  Ysbryd  Glan.  Yr  hwn  a 
addamodd  y  nefoe<Vi  a  all  addamo  calon 
pechadnr  tywyll,  afluniaidd,  à  goleuni  ysbryd- 
ol,  a  thlysau  o  aar,  a  boglynaa  o  arian  (Can. 
i.  1 1),  sef  sancteiddrwydd jr r  Ysbryd. 

ADDYSO-IAD-AU-IT  (a-dysg),  hyffordd- 
iad,  cyfarwyddiad ;  athrawu. — Ceryddon  add- 
ysg,  sef  ceryddon  er  addyag,  yn  athrawiaethol, 
nen  yn  rba^luniaethol.  Diar.  vL  23.  £dr. 
Certdd. — Mae  pcchaduriaid  yn  byw  mewn 
cariad  at  en  pechodau,  yn  casau  addysg  dduw- 
iol,  sanctaidd,  oddiwrth  Dduw.  Salm  L  17. 
Diar.  y.  12.  Edr.  Athrawiaxth,  Dtso,  Rbieni. 

Treob  «nlan  nag  adúyÊg,    JHar, 

AEL-IAU,  ellael;  ael-llygad,  sef  y  bwa 
ffwajltog  uwch  y  lly^ad.    Lef.   ziv.   2.     Ael 


oryn,  dlbyn,  llecbwedd,  serth,  lletbr.  Luc  iy. 
29.  Atl  gwisg,  ymyl ;  ar  ere/,  agos,  wrtb,  yn 
agos  at 

AELOD-AXT,  cangen,  dam;  rban  o  gorff 
dyn;  aelod  officy  sef  dam:  yn  draws  symudol, 

perthynas,    ceraint,  teulu. -.1.  Un  o  ramiu 

y  corff,  megys  troed,  llaw,  &c     Rhuf.  zii.  4. 

1  Cor.  zii.  26. 2.  Holl  egni  corff  ac  enaid. 

Rhuf.  yi.   12;   a  yii.    23. 3.  Y  chwantan 

pecbadurus  sydd  yn  ein  natur  lygredig.    CoL 

liL  5.     lapo    iv.  1. 4.  Yr  boll   ffyddlon- 

iaid,  y  rhai  a  nnwyd  à  Christ  trwy  fiydd.  1 
Cor.  xii.  17.  Eph.  v.  30.  Crist  a'i  bobi,  a'n 
hystyried  yn  gorff,  efe  yw  v  pen,  bwy  than  yw 
yr  aelodau:  y  maent  he^d  yn  aelodau  iV 
gilydd;  y  maent  wedi  eu  huno  àff  ef,  fel  eu 
pen,  ac  mewn  undeb  à'u  gilydd,  felaelodan. 
Eph.  iy.  25.     Edr.  Bbodtr. 

AELWYD-YDD  (ael),  teulu;  He  yr  arferir 
llosgi  tan  amo.  Esa.  iii.  14.  Jer,  xzxvi.  '23. 
Esgym  y  rhai   cystuddiedig  a   gyffelybir    i 


AFA 


56 


An 


aelivrd ;  oble^d  fod  baredigaetliaa  Daw,  a'a 
gofiáiaii  tufewnol,  megys  yn  llo8gi  arnynt,  yn 
eu  gwneuthar  yn  ddigysnr.  Salm'  cii.  8. 
liywodraethwyr  Jadah  a  fvddant  fel  aelwyd 
danllyd  yn  mhlith  coed,  i  ddifaett  gelynion  o 
amgylch.    Zech.  xii.  6. 

Adwyd  a  gymheU.   JHar. 

AENEAS  [canmoladwi/]^  enw  dyn  yn  Lyda, 
jT  hwn  a  orweddodd  wyth  mlynedd  yn  glaf 
o'r  parlyity  ac  a  iachawyd  san  rear.  Act  ix. 
38.  Effeithiodd  y  wyrthnon  mor  bvnod  ar 
drigolion  Lyda  a  aaron,  fel  yr  ymchwelasant  at 
yr  Arglwydd. 

AERËS,    Saes.    Hxiresb,  yr  un  peth  ag 
etifeddes.    Diar.  xxx.  28. 
'  AERON  (aeron),  onwpoj  firwythaa  coedydd, 
firwytbanhaf ;  megys  a&laoi  ellaig,  eirioi  cnau, 
ac    Dat  xriiL  14. 

AF,  arferir  ef  yn  niweddiad  y  perwyddîaìd, 
yn  y  dynweddiad.cynta£i  yr  amser  dawedadwy ; 
nefyd,  fel  attodiad  i  enw  gwan,  a  arwydda  y 
mdd  uchaf ;  fel  rhagddod,  mae  ptyr  nacaol 
iddo,  megyB  aSan,  <fec. 
.  AFAL-ATJ  (bal),  ffrwvtli  coed.  Afal  per, 
afal  sur,  afal  melyn-hir  (a  lemon)  afal  earaîd 
{an  orange)  afal  gronynog  (a  pomgranate)  aûd 
y  marcbog  {nonpareil).  Mae  prenau  aiaJau  o 
amrywiol  fatb.  Dywed  Bocbart  nad  oedd 
ond  ycbydig,  os  dim,  o  booynt  yn  ngwlad 
Canaan.  Nid  firwytbaa  naturiol  yw  afalaa, 
ond  ffrwytbau  celfyddyd  yn  unîg.  Y  ffordd 
iV  iluosogi  yw  bau  y  cnewyll  yn  y  ddaear, 
y  rbai  a  ddvgant  afalan  sarion  yn  unig,  yn 
wabanol  en  dun  a'n  barcbwaetb  oddiwrtíi  yr 
byn  a  bauwyd.  I  droi  y  rbai  byn  yn  afalan 
o  nn  rbyw  yw  gwaitb  impio.  Brigyn  o^r 
pren  a£etlau  wedi  ei  impio  yn  y  pren  sur  a 
oar  iddo  ddwyn  afaUu  o'r  un  rbyw  a'r  pren  o 
ba  no  y  dygwyd  y  brigyn  allan.  Y  £fordd 
oreu  i  gadw  afalan  dros  y  gauaf  ^w,  eu  gadael 
ar  y  coed  nes  y  byddo  perygl  iddi  rewi ;  eu 
casgln  ar  dywydd  sycb,  a*u  nioddi  yn  d3rran 
ar  en  gilydd  i  cbwysu,  dros  fis  neu  cbwecb 
wytbnos.  Dylid  eu  barolygu  yn  ofalus  a 
cbymeryd  ymaitb  bob  un  y  byddo  dim  ym- 
ddan^osiad  amo  o  fraeniad:  gwedi  byny, 
rbwbio  y  rbai  iacb  yn  sycb,  a'u  rboddi  mewn 
ystenau  priddion  mawrion,  wedi  eu  berwi  a'u 
sycbu  yn  dra  sycb ;  ac  wedi  byn,  eu  can  i 
fyny,  i  gadw  yr  awyr  allan.  Ond  dilyû  y  dull 
hwD,  cadwant  yn  dda  am  bir  amser ;  ond  os 
daw  awyr  atynt,  crycbant  i  fyny,  a  meddalaot 
Fel  y  mac  Crist  yn  cael  ei  gyffelybu  i  bren 
afalau,  felly  y  mae  yr  iecbydwnaetb  yn  ei 
bamrywiol  gangenau,  rel  yr  amlygir  bwynt  yn 
yr  addewidion,  ac  atbrawiaetbau  yr  efengyl,  yn 
cael  eicbydmam   i'^  afalau,  ffrwytb  y  pren. 

Can.   ii.   5. "Ffrwytbau  pren  y  bywyd," 

sef  Crist,  yw  boll  freintiau,  rnadau,  cysaron,  a 
gwarcdigaotbau  ei  bobl.  "O'i  gyflawnder  ef 
y  rnaent  oil  yn  derbyn,  a  gras  am  ras."  loan 
Î.   10. *«Y  mae  arogl  ffroenau  yr  eglwys 


megys  afalan,*'  aef  ei  gweddian,  yn  esgyn  yn 
mwg  arogl-darth  eiriolaetb  Crist;  a'u  ^ymar- 
weddiad  aanctaidd,  yn  troedfo  ilwybraa  pur 
yr  efe.igyl;  y  maent  yn  gymeradwj  gan 
Ddnw,  ac  yn  lleaol  1  ddynion.    Can.  yIL  8. 

"Grair  a  ddyweder  mewn    amser,    sjdd 

fel  afalau  aur,  mewn  gwaitb  arian  cerfiedlg.*' 
Diar.  xxv.  11.  Gair  ò  rybydd,  addysg,  nea 
gysnr,  a  ddyweder  mewn  doetbineb,  cariad 
a  tbiriondeb,  yn  addas  o  ran  y  persdnao,  yr 
amser,  a'r  amgylcbiadan,  sydd  byfryd,  bardd 
ac  adeiladol;  fel  afal  euraid^  yn  an^li  yn 
beraidd,  yr  olwgamo  yn  bardd,  ac  yn  byfryd 
Vt  arcbwaetL  i  r  afal  eundd,  citron^  tebygol, 
a  feddylir.  Gwel  Harmer,  Vol.  II.  p.  160 — 
166.     (Edit.  Dr.  A.  Clarke.) 

AFALLEN  (afiül^,  pren  afalau;  a/alien  sur^ 
sef  pren  afalau  snnon.  Y  gair  nSfi  ^  S7^ 
ieitbir  a/alien  yn  Can.  tìü.  5,  a  Joeli.  12,  yw 
yr  nn  a  gyfieitbir  pren  afalau  yn  Diar.  xzf.  11 . 
Can.  ii.  8.  Ymae  teitbwyr  diweddar*  wedisyiwi, 
mai  flSrwytbau  canolig  y w  yr  afalau  yn  ngwled- 
ydd  y  dwyraio,  ac  nad  ydynt  yn  cyfiiteb  i'r 
byn  a  ddy wedir  am  afalau  yn  yr  ysgrytbyran : 
ond  fod  y  pren  citron  a'i  ffrwytbau  yn  ami  yn 
ngwlad  Judea ;  aV  pren  a'i  ârwytbau  yn  cyfateb 
yn  gwbl  i'r  desgrinad  o'r  nSft  7^  7  H^oedd 
ucbod:  am  byny  gellir  bamu  mai  y  pren 
bwnw  a  feddylir.  i  mae  yn  bren  cysgoduiwr, 
a*i  firwytb  yn  beraidd  ac  yn  bardd;  ac  yn 
rbagori  llawer  ar  brenau  y  coed,  yn  yr  olwg 

amo,  ei  gysgod,  a'i  ffrwytbau. ^•'Dan    yr 

a&llen  y'm  gyfodais."  Can.  \m.  9.  Mae  yr 
eglwys  (pen.  iL  8.)  yn  eistedd  dan»  gysgod  y 
pren  bwn,  iV  diogefu  rba^  gwres  a  pboethder 
yr  baul;  ac  yn  ymborthi  ar  ei  ŵwyth,  Vw 
cbynnal  a'i  cbysaro ;  yma  y  mae  yn  bysbysu  y 
cymundeb  rbyngddi  à  Cbnst,  dan  ei  gysgod  et 
bun.  Dan  y  pren  afalau,  wedi  fy  ngbys^odi 
ganddo,  ac  yn  •  ymbortbi  ar  ei  ffrwytb,  "  y'th 
gyfodais,^'  neu  y'tb  ddeffroais,  i  gael  rbagor  o 
gymundeb  â  tbi,  a  mwynbad  mwy  cynawn 
onib  gymdeitbas.  Mae  yn  dra  amlw^  xnai 
geiriau  yr  eglwys  ydynt  wrtb  Gristf  x  n  yr 
agosrwydd  ato,  mae  y  saint  yn  llafurio  am 
ycbwaneg  o  fwynhad  o  bono ;  ac  mogys  yn  ei 

ddeffro  iV    cynnortbwyo  a'u    dyddanu. 

•*Yno  y'tb  esgorodd  dy  fam;"  yno  y  bn  eg- 
lwys yr  Hen  Destament  mewn  gwewyr  am 
danat,  nes  dy  ymgnawdoli;  yno  y  mae  dy 
ffyddlawn  weision  mewn  gwewyr,  nes  dy 
ffurfio  yn  nghalonau  pecbadunaid;  yno  y 
mae  pawb  a*tb  adwaénant  yn  llafiirio  am  fvry 
cyflawn  fwynbad  o  honot,  a  thebygolrWydd  i 
ti.  Salm  xlir.  24.  Esa.  IxiiL  11,  12 ;  a  Ixiv. 
1.    Jer.  ii.  6.    GaL  iv.  19. 

AFIAID,  yr  oeddent  yn  trigo  yn  Hazerim, 
yr  bon  oedd  yn  cyrbaedd  o  afon  yr  Aiplit  i 
Gaza.    Deat  ii.  28.     Jos.  xiii.  8. 

AFIECHYD  (iecbyd)  anbwyl  corfforol,  eal- 
dra,  clefyd,  llesgedd.    Ffrwytb  ac  effaitb  pechod 

*  Qwol  RsMOirs  JTatural  Hidory  ofAUppo.  p.  21. 
t  Ovel  Aiaaworth,  GUI,  BrowB,  Diir|i*ni 


AFI 


67 


AFL 


yw  pob  ftfiechyd  corfforol.  Y  mae  yti  gyn- 
nwyaedig  yn  y  farwolaeth  hooo  a  fygythiodd 
Daw  ar  y  dyn  os  anQfaddhai  iV  orchymyD.  Y 
mad  llawer  o  afiechyd  dynion  yn  tardda  oddi- 
with  ea  doll  o  fyw ;  y  mae  Begnrdodi  diofçi, 
moethaa,  ac  angbymedroldeb,  yn  maga  y  pläaa 
mwyaf  gofidas  a  dychrynUyd  ar  ddynion; 
megyt  y  gymalwsty  y  graianwst^  y  cryd  cymal- 
aa,  afi«chyd  yr  ysgyikint,  aV  iaa,  a'r  pen,  &c 
Y  mae  glanwerthdra,  cymedroldeb,  oodi  yn 
foreo,  diSada  à  gwiagoedd  addas,  gochelyd 
aegnidod,  ayrthni,  ac  awyr  wlybyroff,  ac  ebtedd 
mewo  diUad  gwlybion,  etc  yn  gyinborih  mawr 
at  gadw  y  corff  yn  iachus.  Y  mae  yn  leeynns 
^eled  dynion  yn  Uenwi  y  gwaed  &g  af* 
leehyd  sydd  ndd  iddo  dòri  allui  ryw  fiordd 
yn  iban  nen  yn  bwyr,  trwy  en  bjmfyd- 
rwydd  yn  portbi  cbwantan  pecbadoros :  ood, 
er  dyatrywio  oorff  ac  enaid,  nid  ymadawant 
&'a  diwantao,  ao  amry  w  feloswedd  Y  mae  an 
pryd  o  gig,  a  byny  o  on  rbyw,  yn  ddigon  mown 
päair  awr  bnçain ;  ac  ni  ddylai  neb  yfed  cod 
i  ddkycheda  ei  ban,  ao  yfed  yr  byn  eydd  fwyaf 
iddas  i  byny.  Y  mae  afiecbyd  ceryddol  a 
bamedigaetbol  befyd,  o  berwydd  en  diystyrwcb 
o  Ddnw,  a'a  banafhdd-dod  i'w  air.  Deat  xxviii. 
23.  Yr  oedd  afiechyd  Job  a  Heseciab  er  en 
profi  a'o  pqroi.  Nid  y w  yn  becbardurns  arferyd 
pob  cyffisri  a  moddion  roeddygol,  gyda  golwg 
ar  Ddow  am  ei  fendith  amynt;  i'rgwrtbwyneb 
y  mae  yn  rbyfyg  pechaduras  peidio;  er  byny, 
gweddi  y  éydá  a  iachà  y  cìbî,  ynghydàg 
ymcetyngiad  gwirioneddol  ger  bron  Daw  mewn 
edifeirwch  am  oin  pecbodaa  sydd  yn  achoa  o 
bobgofid.  lago  v.  13—15.  Yn  nyddiaa  ei 
ffnawd  yma  yn  y  byd,  yr  oedd  yr  Arglwydd 
Imu  *'  yn  rayned  oddiamgylcb,  gan  bregethn 
efengyl  y  deymaa,  ac  iachaa  pob  cieiyd,  aphob 
afiechyd  yn  mhlitb  y  bobl."  Mat.  ix.  35.  Y 
mae  y  i^eiriaa  yn  rboddi  i  ni  olwg  rhyfedd  o 
ogoneddoa  a  tbirion  amo.  Mae  y  bobl  yn 
Ilawn  i^fiecbyd,  ac  yntaa  yn  gyfl^wn  feddygio- 
iaeth  iddynt  Mae  yr  boll  rinwedd  ynddo  ei 
haoan;  nid  deall  rhinweddaa  pethau  eraill 
meddyginiaetbol  y  mae,  ond  mae  y  rhinwedd 
ynddo  ei  ban,  a  bwnw  yn  ddigonol  i  symad 
pob  afiecbyd.  Y  mae,  nid  yn  anig  ei  gyflawn- 
der  dwyfcl  iV  we]ed,0Dd  befyd  ei  raslonrwydd 
a'i  ewyllya  da;  yr  oedd  yn  myned  o  arogylch, 
oU  ewyllya  da  ei  ban,  i  gyfranu  yn  rhwil,  yr 
hyo  oedd  gyflawn  ynddo,  er  llesad  Tr  truan 
a'r  clwyfaa.  Yr  hwn  a  roddodd  orcbymyn  i'r 
haul  amgylcfayna  y  nefoedd,  i  dywallt  golenni 
am  ben  daear  dywyll,  er  llesad  a  sirioldeb  i'w 
thrigolion,  a  aetb  ei  ban  yn  gyflawn  o  olenni  a 
meddyginiaetb  i  blith  pecbadariaid  afiacb.  Yr 
nn  ydyw  ef  eto ;  trwy  efengyl  ein  biecbydwr- 
iaeth,  a'r  pregethiad  o  boni,  y  mae  iachad  yn 
cad  ei  weini  i  eneidian  clwyfbs,  digyaar ;  a  bydd 
unledd  dirifedi  o  bonynt  wedi  en  cwbl  iacbaa. 
Heb.  7.  25. — Quern  admodum  Satan  peripar 
tetieuiestad  perpendun^  ita  Ckristue  ad  so- 
wdum;  hjnj  y  w,  Fel  y  mae  Satan  yn  rbodio 

8 


oddiamgylcb  ì  ddiatrywio,  felly  y  mae  Criat  i 
iacbaa.    Muacalas  in  loc. 

AFLAFAR  (Ilafar), '  madaniaetb,  bod  beb 
lefiara;  angbydaeiniol,  beb  aeinio  yn  bynod,  ac 

yn  ddeallaa. "Y  mae  cymaint  o  rywiog- 

aethaa  lleiaiaa  yn  y  byd,  ac  nidoesan  ononynt 
yn  aflafar."  1  Cor.  xiy.  10.  Sef  beb  ei  briodol 
yatyrgwahaniaetbol  oddiwrth  bob  awn  nea  lûa 
n^aJL  Nid  oea  an  o  bonynt  yn  anbynod. 
Anfaddioi  yw  pob  awn  oe  bydd  yn  anbynod; 
felly,  anfaddioi  yw  pob  Uefiira  yn  yr  eglwya, 
oni  bydd  yn  ddealladwy  Vt  gwrandawyr,  er  en 
hadeiladaetb. 

AFLAN-HAU  (glân),  halogedig,.diwyned. 

ig,  annrddedig,  badr,  brwnt 1.  Petb  badr, 

^logedig.    Mat  xxiii.  27, 2.  Owlad  beb 

addoliad  Daw  ynddi  a'i  thrigolion  beb  bmbad 
abertb  Criat  Job.  xxii.  19.-^—8.  Yr  byn  a 
ennillir  trwy  garawedd.  Job  xxxi.  7.  H<^.  ii. 
18.— 4.  Heb  freintian  eglwyaig,  a  bawl  yo 

Ngbriat  a*i  raa.     1  Cor.  7.   14. 5.  Torwyr 

y  aeitbfed  gorcbymyn,  y  rbai  aydd  yn  Uygra 

cyrfi  ac  eneidian.     Eph.  y.  5. Yr  oedd 

amry w  &th  o  aflendid  dan  y  gyfraith  aeremon* 
iol,  Lef.  V.  3. — yabrydol,  2  redr  ii.  10. — ^ymar* 
ferol,  Eaa.  Ixiy.  6.  Tit  i.  15.  Yr  oedd  pob 
math  o  rai  afian  i'w  can  allan  o'r  gwersyllgynt, 
nea  en  glanban.  Nam.  y.  Dyagwn  oddi  yma 
ddaa  Mth,  1.  Fod  ein  pecbodaa  yn  acboa 
cyfiawn  i  Ddnw  ein  bwrw  ymaith  byth.  Dat 
xxi.  7. — 2.  Fod  pecbadariaid  cyboeddua  i'w 
bwrw  allan  o  gymdeithaa  y  ffyddloniaid,  nea  y 
gwelir  ynddynt  edifeirwch  a  dychweliad  at 
Ddnw.    1  Cor,  y,  id.    £dr.  Glak,  Glahhau, 

GOLCHL 

AFLES-OL  (lleai,  anfaddioi,  difodd,  dielw. 
Dywed  yrapoetolfod  "dirymiado'rfforchymyn 
(nea  gyfraitn  Moaea)  o  berwydd  ei  leagedd  a'i 
aflea,'°  Heb.  yiL  18.  Am  ei  fod  yn  lleag,  nea 
yn  wan,  yr  oedd  yn  afleaoL  Yr  oedd  y  gyfraith 
foesol  yn  lleag  ac  yn  wan  i  aancteiddio  a  chyf<> 
iawnbaa  pecbadar ;  oblegid  bod  Ueagi wydd  yn 
ei  gnawd,  trwy  becbod.  Rhaf.  yilL  8.  Y  mae 
fel  drych  golea  yn  dangoa  pechod,  ac  yn  gryf  i 
eaog&ma  y  pecbadar :  ond  nia  call  ei  achab 
na'i  lanbao.  Yr  oedd  y  aeremoniaa  laddewig 
yn  lleaol  fel  cyagodaa  o  Grist,  i'w  ddanffoa  i'r 
addoiwyr ;  ond  wedi  i'r  aylwedd  mawr  ddyfod 
a'a  cyflawni  oU,  yr  oeddent  yn  Ueaff  ac  yn 
afleaol ;  ie,  yn  y  gwrthwyneb,  yr  oeddent  o'r 
niwed  mwyaf;  gan  eu  bod,  ynlle  dangoa  Crist, 
yn  troi  pecbadariaid  oddi  wrtho  atynt  en  han- 
ain.    Gan  byny,  fel  aff  jt  oedd  yn  dra^raredd 

În  JT  Arglywydd  ea  rtioddi  a'a  goaod  i  fyny, 
yd  gyflawnder  jt  amaer;  felly  befydyr  oedd 
yr  im  modd  yn  dragaroff  yn  jt  Arglwydd  ea 
diryma  a'a  goaod  o'r  neiUdu  pan  dd^th. 

AFLONY  DD-XJ  (llonydd),  aneamwyth,  blin- 
deraa,  traffertbaa,  teiìÿagaa.  1  Sam.  xxyiiL  15. 
Salm  xxxyiii  8.    Act  xyiL  6.    GaL  y.  12. 

AFLUNIAn)D  (aflan),  dilan,  anfertb,  an- 
oageddig. — ^^'A'r  ddaear  oedd  aflaniaidd  a 
gwag."    Gen  i.  2.    Beb.  nf)  yn  ddidrejh^  yn 


AFO 


58 


AFO 


gymysglyd^  ^^  gwag,  dtlanw^  disylwedd  dcfiv- 
yddiol,  Yr  oedd  yr  elfenan  yn  gymysgedig, 
heb  eu  ncilldno  oddiwrth  en  gilydd,  heb  drew, 
na  harddwch,  na  defnyddioldeb.  Yr  oedd  yma 
ddefbyddiau ;  ond  neb  ea  biawn  dreinu  a*u 
defnyddio.  Yr  un  geiriau  a  arferir  yn  Dent 
xxxiL  10.  1  Sam.  xiL  21.  Job  xii  24.  Salm 
civ.  40.     Esa,  xxxiv.  11 ;  a  xliv.  9.   Jer.  iv.  23. 

AMiWYDD-O  (llwyddi,   anffawd,  anbap, 

dryglam,  trycbineb. "Dystrywac  ailwydd 

sydd  yn  ffyrdd  ' pecbnduriaid."  Rbu'  iii.'l6, 
Gan  fod  eu  flfyrdd  yn  groes  i  Ddnw,  y  mae 
Duw,  yn  ei  briodoliaetban,  ei  orucbuvyliaethau, 
a'i  ragluniaetban,  yn  groes  iddynt  bwytban; 
am  byny,  nis  gallant  Iwyddo ;  ond  tynn  pob 
tmeni  a  gofìdiaaarnynt  eu  bnnain,  beb  newid 
eu  flfjnrdd. 

AFON-YDD  (aw-on).  1.  Ffrwd  o  ddwfr 
croyw,  yn  rhedeg  tua'r  môr.  Gen.  ii.  10. 
Exod.  ii.  5.  Gelwir  amryẁ  afonydd  yn  Lloegr 
yn  awr  wrtb  jt  enw  bwn;  y  Saeson  yn  cam- 
synied  yr  enw  cyffredin  am  afon,  fel  yn  enw  ar 
ryw  afon  yn  neilldnoL  Yr  afonydd  penaf  ac 
enwocaf  yn  Asia,  beblaw  yr  EaphrateiB,  ydyw 
y  'ngns,  Indus,  Ganges,  Eyang,  Lena,  Jenisea, 
ac  ObL  Y  rbai  sydd  yn  nbir  cydiol  Ewrop 
ydyw  y  Wolga,  Don,  Nieper,  Niester,  Danube, 
buina,  Duna,  Weisel,  Oder,  Elb,  Weser,  Kbine, 
Po,  Tiber,  Rbone,  Seine,  Loire,  Garonne,  Ebro, 
Tajo,  Guidania,  Guadalquir.  Rbai  Affric  ydynt, 
y  Nilus,  Senegal,  Zaire,  a  Bravagal.  Rbai 
penaf  yr  Amenc  ydynt,  yr  Afon  De  la  Plata, 
Afon  Amazons,  y  Mississippi,  a  St.  Lawrence. 
Yr  afonydd  mwyaf  yn  y  byd,  ydyw  y  Missis- 
sippi, Amazons,  a  De  la  Plata.  Y  mae  y  Mis- 
sissippi, yn  ngogledd  America,  yn  rhedeg,  a 
cbyfrif  ei  tbroeEan,  4,500  o  fìlltìroedd  cyn 
cael  y  npiôr.  Yn  nebendir  America,  y  mae  yr 
afon  De  la  Plata,  wedi  rbedeg  amryw  iiloedd 
o  filltiroedd,  yn  ymdy wallt  mor  nertbol  i'r  môr, 
fel  y  mae  yn  cadw  ei  cbroywder  amryw  filltir- 
oedd oddiwrtb  y  tir.  Y  mae  ei  lied,  yn  agos 
iV  cbeg,  yn  150  0  filltiroedd.  Yr  frfon  Ama- 
zons befyd,  sydd  yn  y  debeu,  yn  rbedeg  8000 
o  filltiroedd  cyn  cyrbaedd  y  mor,  rbwng  Brazil 
a  Guiana,  He.  y  mae  yn  ymdywallt,  yn  200  o 
fiUtíroedd  o  lad.  St  Lawrence,  befyd,  sydd 
afon  fawr  iawn  yn  y  gogledd,  yn  cael  y  mor  yn 
agos  i  Newfoundland.  Heblaw  y  rbai  byn,  y 
mae  yn  America  anuyw  afonydd  eraill  yn 
fordwyôl ;  megys  y  Delaware,  yr  Obio,  Ac,  Ac. 
Yr  afonydd  mwyaf  enwog  yn  Brydain  ydynt, 
y  Tbames,  Hafren,  Medway,  Mersey,  Dyfrdwy 
Humber,  Tyne,  Use,  Clyd  nen  Clwyd,  Tweed, 
a  Derwent  '  Ar  rai  ystyriaetban,  y  mae  yr  afon 
Tbames  yn  nn  o'r  afonydd  enwocaf  "yn  y  byd  ; 
sef,  o  ran  tegwcb  yr  afon,  prydfertbwcb  y 
dolydd  ar  ei  ^nau^  a'r  aneirif  gyfoetb  a  dros- 
glwyddir  ar  byd-ddL  Yr  afonydd  a  sonir  am 
danynt  jm  fwyaf  neillduol  yn  yr  Ysgrythyrau 

Îdynt,  NUus,  yn  yr  Aipbt;   yn  Canaan,  yr 
orddonen,'  Cison,  Jabboc,  ac  Arnon ;  Abana  a 
Pbarpbar,  yn  Syria ;  yn  Caldea,  yr  Eupbrates, 


Hidecel,  Gibon,  Pison,  Chebar,  Ahafah,  Ulai. 
Gelwir  yr  Eupbiates  a*r  Nilus,  weitbiau,  yr  afon^ 
mewn  fifordd  o  enwogrwydd.  Ezra  iv.  10,  16. 
Salm  Ixxx.  11.  Eaa.  xix.  5.  Felly  ffelwir, 
befyd,  y  Mor  Cock  Salm  Ixxiv.  15.  I&b.  iii. 
8.  EBa.xxviii.  8.  ^rúi  afm  y  diffeUkwch  j 
meddylir  afon  Bosor,  yr  hon  a  rana  etifedd- 
iaethau  Jndab  a  Simeon,  ac  a  red  i  For  j 
Canoldir.    Amosvi  14. 

2.  Arwydda  afon  befyd,  belaethrwydd  a 
llawnder  o  nnrbyw  betb.  Y  graig  3m  tywallt 
afonydd  o  olew,  a  arwydda  fod  yr  olew-wydd 
yn  tyiu  mewn  creic-leoedd,  yn  rboddi  i  Job  y 
cyfryw  belaethrwydd  o  olew,  fel  pe  buasai  yn 
^onydd  yn  llifo  i  lawr  o'r  creigiao.  Dent. 
xxiii.  13 ;  a  xxx.  20,  24.  Job  xxxiL  6.  "  AW 
^Ŵ  y^fy  y^V^  *y^  V^  ymdywcUU  yn  afanr 

ydd  0  oUw?^ "Ag  afon  dy  hyfrydwch   y 

diodi  bwynt:"  byny  yw,  à  belaethrwydd  dy 
byfrydwcn  a'th  dangnefedd,  yn  llifo  yn  barhAoa 
oddiwrthyt  i'w  beneidian,  y  difloni  hwynt,  fel 
rbai  wedi  yfed  1  lawnder  a  Doddlonrwydd 
hoUol  Y  mae  pob  peth  yn  y  Gwaredwr,  yn 
gyntaí^  y  sydd  yn  cael  ei  gyfrana  iV  gwaredig- 
ion,  y  rbai  sydd  yn  ymddiried  dan  gyagod  ei 
adenydd.  Ei  hyfrydwch  ef,  yn  ffyntaf^  fel 
flfynon  dragywyddol  ynddo:  ei  hySydwch  ef 
iddynt  bwy,  fel  afon,  neu  ffrwd  gref  (jHi)  Y^ 
rhedeg  o'r  ffynon  hono,  ac  o'r  un  natur  a'r 
fiynon  ei  hun.  Gyd  àg  ef  y  mae  ffynon 
bvwyd ;  ond  y  maeffrydiau  helaeth,  cryfioo,  yn 
llifo  i'w  bobl  Salm  xxxn.  8,  9.  Jer.  xxxi. 
14.  Mat.  xxY.  11.  Y  mae  yr  iechydwriaeth 
yn  cad  ei  cbyffêlybn  i  "afon  bur  o  ddwfr  y 
by wydf  dysglaer  fel  grisiaJ,  yn  dyfod  allan  o 
orseddfainc  Duw  a'r  Oen."  Dat.  xxii.  1.  O 
gariad  tragywyddol,  a  dwfii  gyngbor  y  Drin- 
dod,  y  tarddodd  hi  allan ;  y  mae  yn  bur  fel 
Duw  ei  hun,  ac  yn  puro  pechadunaid  aflan. 
Y  mae  yn  ddwfr  y  bywyd,  oblegid  ei  bod  yn 
tarddu  o'r  bywyd  ei  hun,  ac  yn  rboddi  bywyd, 
sirioldeb,  a  dyddanwcb  i  filoedd,  a  fuasent  yn 
atbrist  ac  yn  wylofus  bytb  hebddi.  Y  mae, 
fel  afon,  yn  rbedeg  gyda  llawnder  a  gnrm 
anfeidrol,  a  pharbad  tragywyddol,  at  bechadur- 
iaid  ar  ddarfod  am  danynt,  mewn  cyffwr  o 
becbod  a  thrueni.  G^e^ll  y  neb  sydd  â  syched 
amo  yfed  0  honi  yn  rhad,  yn  helaeth,  ac  yn 
dragywyddol.  Dyma  yr  afon  sydd  a'i  ffrydiau 
yn  Uawenbau  dinas  Duw  yn  yr  amseroedd 
mwyaf  sycb,  cynbyrfus,  a  therfysglyd;  a'i 
dyfroedd  yn  flfrwytblon,  ac  yn  feddyginiaethoL 
Exod.  xvii.  5.  6.  Salm  xlri.  4;  a  Ixxyiii*  15  ; 
a  CY.  41.  Can.  ir.  12.  Ezec  xlvii.  1,  8,  9,  «fee 
Joel  iii.  18.     Zecb.  xiv.  8.    lit  iL  11, 12, 

"  Y  mae  yr  Arglwydd  ardderchog  (fel  am- 
ddiffynwr  ei  eglwys)  yn  fangre  afonydd  a  ffryd- 
iau Uydain ;  y  rbwyf-long  nid  à  trwyddo,  a  Hong 
odidog  nid  à  drosto."  Esa.  xxxiii.  21.  Fel  y 
mae  afonydd  a  ffrydiau  llydain  nid  yn  unig  yn 
gysur  i  ddinasoedd,  trwy  en  dyfroedd  iachna, 
ond,  befyd,  yn  ddiogelwch  iddynt  rbag  ymosod- 
iadau  gelynion ;  felly  y  mae  yr  Arglwydd  yn 


APO 


59 


AFR 


ddiogeiwch  eyflawti  a  thrag^rwyddol  iV  eg- 
hry»;  aid  à  gelyn  bjth  trwjd<ío  na  throsto; 
ondbydd  eo  hymgais  yn  erbyn  ei  eglwjrs  yn 
Mmjrtr  iddyiit  en  hunaia.  Gallesid  meddwl, 
gn  rod  ]rr  Aj^lwydd  yn  £uigre  afonydd  a  ffiryd- 
ian  Ujdain,  o  ran  hekethrwydd  a  llawnder  y 
lienditìûon  sydd  ynddo  i'w  bobl,  y  ^lasai  hyn 
rwyddkm  dyfodiad  gelynion,  mown  llongaa  go- 
didogfi  ymosod  amynt;  ond  ymae  yr  At- 
ÿwydd  arddeichog  yn  ddiffonol  arnddiUynwr, 
ac  Ẁ  dkhon  y  llongaa  gomdog  neeaa  atynt 

««Bfe  a  ŷf  o'r  afon  ar  y  ffordd,"  ac.  Safan 
ex.  7.  £vBy  aef  yr  Arch-ofieiriad  nuiwr,  tra- 
gywyddol,  yr  hwn  sydd  yn  eistedd  ar  ddeheu- 
Jav  y  mawredd — ^yr  hwn  sydd  à  Uy  wodraetk 
ŵenìnol  ganddo— ac  sydd  yn  darostWDg  pawb 
tano,  nan  yn  ea  dryllio  &  gwialen  haiam.  **  A 
ýf  o'r  afon  ar  y  ffordd."  Y  mae  awdwyr  yn 
amrywio  yn  en  meddyliaa  am  ystyr  priodol  y 
geirian  hyn.  T  mae  rbû  yo  en  priodoli^  ddy* 
oddefiadan  Crist;  eraill  k  iamant  fod  ^ed  oV 
o/ôn  yn  ddeagrifiad  mwy  priodol  o  gyfranogiad 
helaeih  y  nator  ddynoJ,  yn  mherson  Crist,  o 
gynnorthwyon  dwyfol  yr  isbryd  Glân  i  fyned 
tnry  ei  hoU  ddyoddefiadan,  er  trymed  oeddent» 
a  derehafa  ei  ben  yn  fuddngoliaethos  ar  ei  boll 
elynion,  ac  f w  addasn  i  weinyddiad  y  swydd 
^yfiynffol,  yn  yr  hoU  waith  pwysig  perthynol 
iddi  in  yr  ystyr  hwn  j  golygodd  cy&nsodd- 
wr  eraff  a  manwl  y  Sahnaa^Càn  yn  Oymraeg 
y  geiiian:^ — 

Ofvlr  ftTB  Pr  gjÛMẁn  hop, 

I^jfoVafonneM*  *    ŷjÊÊ 
A  g«ab  n  el  ifordd  70  rhwrod, 

A'r  Aislwjrdd  «1  daroh«&. 

Gwel  Hervey's  Meditations^  p.  98,  99.  Myned 
trwy  ddyfroedd,  meddant,  a  ffrydiau  yn  llifo 
dros  nn,  ac  yfed  cwpan  cymysgedig  o  bob  peth 
niweidiol,  ydynt  ymadroddion  ami,  yn  yr  ys- 
grythyrao,  yn  arwyddo*cystaddiaa  a  gorthrym- 
aeran  mawríoìL  Salm  cipciv.  5;  a  hay,  8. 
Esa.  xzx.  28 ;  a  IL  17.  Jer.  xzy.  15 ;  a  xlviL 
2.  Ond  i(fed  o  afon  mewn  gwledydd  poethion, 
sychion,  a  arwydda,  cyfran<^ad  o  gynnorth- 
wyon a  chysuron,  yn  wyneb  cyfyngderaa,  Uafar, 
a  llndded.  Beth  a  ddichon  fod  yn  fwy  Symun- 
ol  a  llesol  i  deithiwr  lluddedig  ?  ^  Gwnaf  idd- 
ynt»"  medd  Duw  wrth  eî  bererinion  lleag, "  rod- 
10  wrth  flrydiau  dyfroedd,"  o  ba  rai  y  gallant 

Îfed  yn  barhans,  er  en  cynnaliaeth  a'u  cysor. 
er.  xxxi  9.    T  mae  "  yfed  dwfr  gorthrymder," 
yn  arwyddo  caethiwed  a  chystudd.     1  Bren. 
xxiL  27.     Esa.  xzx.  20.    Eto,  nid  '<yfed  oV 
afon  ar  y  ffordd**  ydy  w  hyn ;  y  mae  y  naUl  yn 
arwyddo  prinder,  a'r  Hall  helaethrwydd  o  gysnr- 
on.    2  Bren.  iii  16, 17.    Diar.  xviii.  4.    Esa. 
xxxvH.  25.    JoeliiL  18.    "Wrth  ymddyddan 
i^'r  Dr.  Lowtb,"  medd  Mr.  Merrick,  "^dywedodd 
wrthyf  fod  yr  esboniad  hwn,  sydd  ya  priodoli 
ewaitb  Crist  yn  yfed  o*r  afoii,  I'w  waith  yn  der- 
pyn  cynnaliaeth  a  chysuron,   yn   11a  wer  mwy 
iV  gymeradwyo  na  hwnw  sydd  yn^dychymygu 
ea  bod  yn  cyfeirio  at  ei  ddyoddefiadau."    Oar- 


]uniantryfelwr  bywiol,  efirni'ol,  medd  Grotins,  yr 
hwn,  tra  yn  ymlid  ei  elynion,  yn  He  myned  i 
ryw  dŷ  am  loniaeth  ac  ad&ethüad  i  ad^fhan 
ei  ysbrydoedd,  a'i  cymer  gyda  brys  o'r  afon 
nesaf  a  gyferfydd  à  lu. 

White  with  «dvandng  atep  his  ftei 
The  oonfliot  yet  prepare  to  meet, 
The  Btreems  that  glide  «long  the  v«y, 
Kew  vigor  to  his  beert  oonvey. 
And  hta  him  *mid  the  eoene  of  dmd, 
Beoure  of  oooqneet  lift  the  heed. 

Musiox. 

Dywedir  am  y  Messiah,  "  y  llywodraetha  o 
for  hyd  for,  ac  o'r  afon  hyd  deirynaa  y  ddaear  ;'* 
(Salm  IxxiL  8),  sef  oV  Mòr  Heli,  neu.  y  Mòr 
Marw,  hyd  y  Môr  Mawr,  sef  Môr  y  Canoldir ; 
ac  o  afon  Enphrates  yn  y  dwyrain,  hyd  Hispaen 
yn  y  gorllewm ;  nen,  yn  hytrach,  y  byddai  ei 
lywoi&aeth  yn  cyrhaedd^  yn  ol  addewidion  ei 
dad  iddo,  yn  ddiderfyn,  arcs  wyneb  yr  hoU 
ddaear,  o  for  hyd  for.  Oen.  xt.  18.  Exod. 
xxiii  31.  Num.  xxxiy.  2 — 6,  1  Bren.  iv.  21. 
Salm  ii.  8 ;  a  Ixxxii.  8.  Esa.  xly.  22.  Zcch. 
ix.  10.     Act  L  8,     CoL  L  6,  6.     Dat  xi.  15. 

"  T  mae  yr  Arglwydd  yn  cyfodi  ei  law  ar 

yr  afon,  ac  yn  ei  tharo  hi  yn  ei  (nen,  nes  y 
byddo  yn)  saith  ffrwd  ;"  yn  arwyddo,  symudiad 
eàeithiol  rhwystrau  mawrion,  fel  afon  gref,  ar 
ffordd  gwaredigaeth  ei  bobL     Esa.  xi.  15;  a 

xliv.  27. "  A'i  wynt  nerthol  efe  a  gyfyd  ei 

law  ar  yr  afon."  Y  mae  yn  y  geiriau  hyn  gyf- 
eiriad  eglur  at  fynediad  yr  Israeliaid  trwy  y 
Môr  Cocn.  Exod.  xiv.  22 — "Ac  a'itery  yn  ei 
saitb  flfrwd ;"  neu  a'i  tery  nes  y  byddo  yn  saith 
ffrwd,  fel  y  gallo  y  neb  a  fyno  fyned  drosodd 
mewn  esgidiau,  neu  yn  droed-sych.  Ac  yn 
ganlynol  i  hyny,  "  fe  tydd  prif-ffordd  i  weddill 
ei  bobl,  y  rhai  a  adewir  o  Assyria."  Amlwg 
y  w,  mai  wrth  yr  afon  sydd  iV  tharo,  y  meddwl 
y  prophwyd  yr  Euphrates,  ac  nid  y  Nilus,  fel  y 
bamodd  iJawer.  r^i  buasai  taro  yr  afon  Nilus 
yn  açor  ffordd  i'w  bobl  o  Assyria.  Y  mae  yn 
yr  amiod  brophwydoliaeth  am  ddarostyngiad  a 
dinystr  y  ddwy  ymerodraeth,  sef  Assyria  a'r 
Aipht ;  ac  yn  arwyddocaol  yn  eu  dinystr  hwy, 
ddmystr  pawb  eraill  a  fyddent  jn  attalfa  ac  yn 
rhwystr  i  ryddid  ei  bobl,  a  llwyddiant  ei  achos, 
er  en  bod  yn  ymddangos,  fel  afonydd  mawrion, 
yn  anwrthwynebol.    Gwel    Lowth,  Vitringa, 

Parkhurst "Afonydd  o  ddVfr  bywiol  yn 

dylifo  o  groth  y  neb  a  gredo  yn  Nghrist,''  a 
arwydda  y  byddai  iddo  gyfranogi  yn  helaeth, 
o'r  Ysbryd  GÍân,  yn  ei  ddylanwadau  grasol  a 
chysurol ;  yn  ganlynol,  y  byddai  yn  fuddiol 
ac  yn  adeifadoli  eraill,  ac  yn  barod  i  bob 
gweithred  dda.  Afonydd  0  gysnron  sanctaidd 
yn  dufewnol,  a'r  rhai  hyny  yn  tori  allan  yn 
afonydd  ffrwythlon,  yn  ei  fucheddiad  a'i  rodiad 
allanol.  loan  yiL  38;  a  iv.  14.  1  loan  iy.  15. 
Diar.  y.  16  ;  a  xyiii.  4.  Esa.  xii.  ^3  ;  a  xxxii. 
15;  a  xliy.  3. 

AFRAD-LON-I-RWYDD  (rhad)  difrodwr, 
difawr,  gwastraffwr;  dif^^,.  gwastraffa;  un  yn 
ffwastraffr,  trugareddau,  me^iys  bwyd,  diod, 
diilad,  &c.    Diar.  xxyiii.  7.    Rhuf.  xiii.  13. 


AFU 


60 


AFP 


'*  Ac  yno  efe  a  waagarodd  ei  dda,  gan  fyw  yn 
afrojiUmP    Lno  xv.  13.    Edr.  Dyowtdd. 

AFRAID  (rhaid)  heb  raid,  heb  achos.  1 
Cor.  vii,  87.    2  Cor.  ix.  1. 

AftBdpobq/hiidL   lÁar. 

AFREOL-TJS  (rheel)  heb  rodio  wrtb  reol; 
annhrefiiafl,  penijdd.  Heb  rodio  wrth  reol  nn- 
ion  7  gair  a  roddodd  Daw  i  ni,  yn  mhob  peth  i 
rodio  wrthi    1  Thes.  v.  14.    jBdr.  Rhtbtdd. 

AFRLLAD-EN  (afi>llad^  teisenau  teneuon. 
Teisen  beillaid  groy w  wedi  ei  chymys^  trwy 
olewy  nen  afrllad  groy  w  wedi  ei  heneinio  àg 
dew.  Le£  iL  4.  Dylaî  y  ^r  teisen  fod  yn  y 
rhif  lluosog  (fllbil)  teièefìi :  felly  y  mae  gwedi 
ei  roddi  yn  ngnyfieithiad  y  Dr.  Morgan ;  ond 
yn  yr  hoU  argraffiadan  wedi  hyny,  nioddwyd 
ef,  yn  anaddas,  yn  y  rhif  nnigoL  Tr  oedd  y 
teiseni  hyn  wedi  ea  dymysgn  kg  olew ;  ond  nid 
oedd  yr  afrllad  i  gael  ea  cymysga  àg  olew,  ond 
eu  beneinio  ^  olew.    Exod.  xxix.  2.    Le£  yil 

12.    Nam.  yi.  15. Y  peilliad  gwenitb  o  ba 

an  y  jgwnaent  yr  afrllad  oedd  yn  arwyddo  par- 
deb  Cristy  a'i  boll  bobl  a^a  boll  wasanaetb  yn- 
ddo ;  jT  olew  a  arwyddai,  eras  a  cbysaron  yr 
Ysbryd  Olân.  Yn  y  teiseni  yr  oedd  y  peilliad 
wedi  ei  gymysga  à^  olew,  a'r  afrllad  gwedi  ea 
beneinio  àg  olew ;  felly  y  mae  gras  yr  Ysbryd 
Gl&n  oddi  fewn  ac  oddi  allan  It  dawiolion ;  y 
maent  wedi  ea  cyd-dymbera  àg  e^  ac  wedi  eu 
beneinio  befvd.  "  Y  mae  yr  eneiniad  yn  arcs 
ynoch  cbwi,  medd  yr  apostoL  1  loan  ii.  27. 
A  dywedPaal,  "Yr  bwn  sydd  yn  eincadam- 
baa  ni  gyda  cbwi  yn  Ngbrist,  ac  a*n  heneiniodd 
ni,  yw  Daw."  2  Cor.  i.  21. 
^  AFU-AtJ  (ba),  rban  dafewnol  o  ddyn  ac 
anifaiL  Llad»  Jeoür  ;  byny  y w,  juxta  cor^  sef 
yn  ago8  ì^rçalon.  Dernyn  o  gnawd  gilcbwym- 
og  mewn  dyn,  yn  gorwedd  yr  ocbr  ddeaa,  ac  yn 
ymestyn  dros  yr  ocbr  ddeaa  i'r  cylla,  ac  yn 
meinbaa  ta  a'r  pen.  Ei  ddyben  yw  paro  y 
gwaed  a  ddygir  iddi  trwy  wytbien  a  elwir  vena 
poriuy  ac  a  ddycbwelir  yn  ol  trwy  an  arall  a 
elwir  vena  cava.  Mae  y  vena  porta  yn  ateb  i'r 
an  gwasanaetb  a  rbedweli.  Mae  y  ddwy  wytb- 
ien byn  yn  dosbartba  yn  fan  gangenaa  trwy 
boll  gorflf  JT  afu.  Dyben  arall  yr  afu  y w  ys- 
gara  y  bastl  o*r  ^aed,  trwy  yr  byn  y  mae  y 
flrwaed  yn  cael  ei  oaro.  Mae  y  bastl  yn  cael  ei 
ddwyn  o'r  gwaed  yn  yr  afo,  trwy  fòn  lestri,  i 
^oden  y  btistl;  ac  oddi  jrno  dygir  ef  i'r  coludd- 
)on  wrtb  enaa  y  cylla,  i  djmera  ac  addasa  yr 
ymbortb  i  roddi  maetb  trwy  y  Uestri  llaethog. 
I  petbaa  sydd  yn  cbwanega  pwysaa  y  galon 
sydd  yn  gydradd  yn  llcibaa  pwysaa  yr  afa ;  a'r 
petbaa  sydd  yn  lleiban  pwysaa  y  galon  sydd  yn 
cbwanega  pwysaa  yr  am  yn  yr  an  gradd.  Yn 
ganlynol,  pan  fyddo  rbyw  anifail  yn  tewycba 
trwy*  lawer  o  gysga,  ymbortb,  segardod,  ac 
ycbydig  o  waitb,  mae  y  galon  yn  Ueihaa,  a'r  afu 
n  cynydda ;  ac  felly  yn  y  gwrthwyneb.  Pan . 
ydao  pwysau  y  galon  beb  gyfateb  i  bwysau  y 
corph,  y  mae  yr  afii  yn  cynnyddu  yn  onnodol, 
ac  yn  gwasga  yn  onnodol  ar  y  rbanau  cylcbyn- 


Í 


ol;  megys  y  cylla,  y  coladdion,  cledr  y  ddwy- 
firon,  ac.  Ac  felly  y  mae  awydd  i  ymbortb  yn 
Ueibaa,  ac  anadla  yn  gyfyngacb.    Pan  byddo 

S'afu  wedi  cynnjddn  yn  onnodol,  trwy  or- 
wnder  o  ymbortb,  a  rby  &cb  o  waitb,  er  y 
geill  pbysygwriaetb  wneathnr  lies,  a  rbod<ü 
esmwytbder  am  ycbydig,  nid  oes  dim  ond  cy- 
medrolder  a  rydd  iecbyd :  er  ei  Ueibaa  trwy 
garthai,  eto  cynnyddn  a  wna  yn  fdan  trwy  an- 
ngbymedroldeb  a  segardod.  Mae  casgliad  gòr 
yn  cbwydd  yn  yr  afu,  yn  gyâredinol  yn  fÌEurwol; 
nen,  o'r  byn  leiaf,  yn  anbawdd  ei  feddyginiaetba. 
Edr.  BustL.  Yr  oedd  y  Caldeaid  yn  arfer 
dewiniaetb  wrtbo.  Ezec.*^  xxi.  21.  Wrtb  rfy- 
wallt  yr  afUy  y  meddylir  gaiar  mawr.  Ghdar, 
iL  11.    Edr.  Dbwiniasth. 

AFFAITH-AU  (ffaitb),  y  sercb;  befyd^r 
an  peth  ag  efhitb :  yn  y  gyfraitb,  cyfranogi  o 
becbod  arall.—"  Affaith  gwaed  gwirion ;" 
sef  yr  euogrwydd  a'r  effeitbiaa  o  dy wallt  g^aed 
gwirion.    Deut  xxi.  9, 

AFFRIC,  T^pyr^Hixbaroa,Hafarca,ffaf- 
reea, neuf^p^^i^'set  y Baraea, neu  gwlad  Bar- 
CO.  Qwel' Dr.  Hyde.  XJn  o  bedwar  partb  y 
byd.  Y  mae  agos  3m  ynys,  wedi  ei  cbydio 
ke  Asia  yn  anig  à  llain  o  dir  yn  ngbylob  60  o 
filltiroedd,  a  elwir  Isthmus  of  Suez,  neu  Cyf- 
ynffdir  Suez,  rbwng  y  Mòr  Cocb  a  Mòr  y  Can- 
oldir :  tros  ba  an  y  gallasai  yr  Israeliaid  fyned 
o'r  Aipbt  i  Qanaan,  heb  fyned  trwy  y  Mòr 
Cocb ;  ond  yr  an  peth  oedd  i'w  barweinydd 
galluog  i  fyned  à  bwynt  trwy  y  m6r  ag  ar  byd 
y  tir  sycb ;  a  dewisodd  y  ffordd  a  roddai  iddo 
acblysuron  i  amlygu  ei  ogoniant  ei  ban.  Y 
mae  Aâric  yn  4300  o  filltiroedd  0  byd  o'r 
Penrbyn  Bona,  wrtb  For  y  Canoldir,  i'r  Pen- 
rbyn  Dean,  sef  y  Cape  of  Good  Hope  ;  sef  o'r 
gogledd  i'r  deau.  Ei  lied  yn  y  man  Uetaf^  yw 
3600  0  filltiroedd,  o'r  dwyrain  i'r  gorllewin. 
Y  mae  Môr  y  Canoldir  i'r  goglçìdd  iddi  yn  ei 
gwabann  oddiwrtb  Ewrop ;  i'r  dwyrain  iddi  y 
mae  Cyfyndir  Suez,  y  Môr  Cocb,  a  M6r  India, 
yn  ei  gwabann  oddiwrtb  Ewrop ;  i'r  gorllewin 
iddi  y  mae  Môr  Werydd,  yn  ei  gwabann  oddi- 
wrtb Americ.  Poblogwyd  y  wlad  bon,  gan 
mwyaf  ^n  biliogaeth  Ham.  (Edr.  Ham,  ac 
enwau  ei  feibion.)  Bemir  i  lawer  o'r  Canaan- 
eaid  ffoi  yno  pan  oresgynodd  Josuab  ea 
gwlad.  Nid  ydyw  mor  boblog  ag  Ewrop  ac 
Asia ;  y  mae  llawer  o  boni  yn  boetb  iawn,  ac 
yn  anoddefol  i  Ewropeaid.  Nid  oes  eira  yn 
gyflfredin  i'w  weled  yno,  ond  ar  ben  y  mynydd- 
oedd.  Dysgwylia  y  trigolion  i  weled  y  mar- 
mor  yn  toddi  mor  gynted  a  gweled  dwfr  yn 
rbewi  yn  galed.  Y  mae  llawer  o  boni  yn  ddi- 
ffaetbwcb  ëang  a  tbywod  a  poetblyd,  yr  byn 
sydd  yn  cbwanega  at  boetbder  yr  awyr  yno. 
Yr  afonydd  mwyaf  nodedig  yn  AflHc,  yw  y 
Nilus  yn  yr  Aipbt  (Edr.  Aipht,  Nilus)  y  Ni- 
ger, yr  bon  sydd  yn  myncd  i  For  Werydd 
wedi  rhedeif  dros  2800  o  filltiroedd.  Gambia, 
a  Senegal  ydynt  gangenau  o'r  Niger.  Y  myn- 
yddoedd  mwyaf  nodedig  ydyw  yr  Atlas,  jr 


AFP 


61 


AGO 


hwn  a  lydd  yr  enw  AthaUie  i  F6r  W^dd,  o 
bft  nn  7  mae  jn  rhedeg  i  fyny  hyd  yr  Aipht ; 
mynyddoedd  y  llecad  rhwng  Aby  asinia  a  Mono- 
potapa  ;  a  mynyddoedd  Skm  Leone.  Y  mae 
g^Uia  Affiìo  yn  neilldnol  o  grfleiia  at  fivob- 
oadaeih;  san  ú  bod  yn  aefyU  megya  yn 
Bgbaa<d  7  oyd,  a  thnry  fiyny  yn  nea  at  y  par- 
thsn  eaaH  nag  ydynt  bwy  at  on  gilydd.  Y 
mae iddi  10,000  o  filltiroedd  o arfordir,  aUawer 
0  afoDjdd  mawrion,  dy&ion,  yn  rhedeg  i  ^y 
i  ganoi  y  gwledydd  êang  yno :  oud  er  yr  boll 
gpeoideiaa  byn  nidoeayno  fonmaetb  yn  cael 
d  dwyo  yn  mlaen,  ag  aydd  o  ddim  lleaàd  iV 
trigofion;  y  maent  yn  amddifad  o  lonffaiiÿ 
marchoadaeth,  a  marcbnadwyr,  byd  yn  nod  lie 
7  mae  eiddo  i  fiumacbn  4  bwynt.  Y  mae 
hktu  gtadd  mawr  wedi  ei  beageolaao  gan  y 
Inodorion  a  pfaelledigion.  Bu  ynddi,  yn  yr 
oeioedd  gynt,  deymasodd  mawrton ;  megya  jt 
Aipht)  Gartbage,  ac  Abysainia,  àc  Y  mae  ei 
tfarigolioQ  i  gyd,  naill  ai  ya  felyniofty  nea  yn 
éhon :  ac  o  ran  crefydd,  y  maent  oU  naill  ai 
jn  Baganiaid,  Mabometamad,  nea  jn  Giâat^ 
lonogioD.  Dy^wyd  yr  ^engyl  yo  foreu  i  rai 
pariàan  o'r  wiad  iion,  a  bn  eglwysi  blodeaog 
jn  J  eyn-oesoedd  yn  yr  ardaloedd  ar  For  y 
Canoldir,  jr  Aipbt,  Abyaainia,  &c.  a  ba  llawer 
0  ddvnion  enwog  yno ;  megya  Cyprian,  Awa- 
tin,  Ac  Ooddeibdd  llawer  ferthyrdod  yno 
dan  Ymerawdwyr  Paganaidd  Rbo&in;  ond 
wedi  dirywiad  CrÌ8tion<^aetb,  ac  iddynt  ffolli 
grjiD  dawioldeb,  goreagynodd  y  Saiaceniaid  y 
wlad,  a  dyffaaant  gaa  grefydd  Mabomet  ar  ad- 
enydd  en  byddinoedd  gyda  bwynt ;  ac  y  mae 
Ymerodraeui  y  Twrc,  a  llywodnietbaa  eraill, 
rn  eynnal  y  celwydd  bwnw  byd  beddyw. 
Math  0  Gristionogaetb  lygredig  ydyw  crefydd 
AbjBamia;  Mahometaniaeth,  vi  boll  dwyll  a'i 
chffeilioTnadaay  aydd  yn  teymaau  yn  ddinyatr- 
jol  TB  yr  Aipht :  a  tby wyllweb  dadew  Faffan- 
iaeth  aydd  yn  gorcbnddio  y  partbaa  eraili  o'r 
wlad  reaynns  bon.  Y  mae  llawer  o'r  wlad 
eaoghon  yn  hollol  anadnabyddua  i  ni  byd  bedd- 
yw. Yr  nnig  fiumacbaetb  mewn  partban  eang 
a  phoblogaidd,  yw  y  trigolion  en  bnoain,  er  ya 
riiai  oeaoedd.  O  ran  Lloegr,  dyddymwyd  y 
fittoach  greolawn  a  gwaradwyddna  bon,  wedi 
liir  ymdm^li  gan  ddynion  ffyddlawn  yn  erbyn 
viaogarweb  a  cbrenlondeb.  OyfoeHi  gwr 
sydd  ^wyaedi^  yn  rbxfedi  ei  deulo,  y  rbai  a 
werth  M  anifeiliaid,  yn  ami  am  ond  ychydig 
1^  Gwedi  dyddymu  maanacb  greolawn  y 
caethweiaion,  y  mae  ymdrecbiadan  uwyddianna 
yn  parhan  i  daenn  gwybaeth  o'r  efengyl  mewn 
^bÒyw  bartbaa  o  boni,  yn  enwedig  ngwlad 
yr  Hotentotiaid,  tna'r  Penrbyn  Debeuol,  Ue  y 
Uafbriodd  y  Dr.  Yanderkemp,  ac  y  mae  eVaili 
ya  parhan  i  lafiirio  yn  llwyddianua. 

'^Ânfonaf  y  rbai  diangol  o  bonynt  at  y 
Ceoedloedd,  i  Tarsia,  Affirica,  a  Lydia,"  ac 
^  Ixvi.  19.  ^i^'\  bl3  ^^«^  «  ^^'  >^^^' 
Iŵwth.  Ni  cheir  y  gair  ^iJ  Pul  yn  yr  ys- 
rr^yr  ond  yn  y  fan  bon ;  nid  addaa,  tebyga^ 


ei  gyfieitbn  Affiica»  fel  y  mae  yn  ein  dan  gyf 
ieitbiad  nL  Bama  Yitringa,  ac  eraillt  mai 
Pbilaa  a  finlylir,  dinaa  ac  ynya  yn  yr  afon  Nilosy 
yn  nwch  i  fyny  na  Syene,  nen  ry  w  dalaetb  nea 
ddinaa  yn  y  partban  pellaf  yn  yr  Aipbt,  at  drig- 
olion  pa  le  y  mae  cenaw  yn  cyboeddi  go- 
^niant  yr  Aiglwydd  i  fyned;  aef  yr  apoatol- 
lon  ac  eraill,  y  rbai  oedd  yn  llawn  tan  dwyfol 
yr  Yabird  Glàn,  yn  awydduB  i  gario  yr  efeng- 
yl i  barthan  pellaf  y  byd. 

AG|  gyda,  a  anerir  o  flaen  geiriaa  yn  de- 
cbren  À  Ilafiiiyddion,  fel  m  mae  À  o  flaen  cyd«- 
aeiniaid.— ^-^  Ac  a'n  dng  nwynt  allan  a^  anan 
ac  anr."    Salm  cy.  87. 

AGABUSy  Axafio^  [ceilioŷ  rhedyn]  HaffaK 
Le£  xL  22.  Yr  an  enw  ag  Hagaba  yn  Neb. 
yìL  48.  Ezra  iL  45,  46.  Dywe<ur  am  Agaboa 
mai  nn  o'r  I>eg-a-Tbria|;ain  oedd,  a  anfonodd 
Criat  allan.  Tebygol  ei  fod  yn  fiitb  o  bro- 
phwy d  teitbioly  yn  my ned  o  le  i  le,  san  fynegi  ei 
bropbwydoliaetbaa  ;  rbagddywedodd  am  y 
newyn  a  ddygwyddodd  jn  nyddiaa  Clandina 
Ceeaaar,  A.  D.  44.  Act  n.  28.  Yn  nbgylcb  y 
flwyddyn  60,  ymwelodd  à  Pbaul  yn  CseBarea,  ac 
ragddywedodd  y  byddai  iddo  eael  ei  rwymo 
yn .  Jeroaalem.  Act.  zxL  10.  Mae  baneaion 
yn  dywedyd  iddo  gael  ei  fertbym  yn  Ajpticbia. 

AGAG,  )^5^  [ffontwch  ysta/ell]  brenin  Am- 
iilec  Tebyffol  fod  bwn  yn  enw  cyfifredin  ar  y 
breninoedd  byny.  Ymddengya  fod  nn  cadam 
o  bonynt  o'r  enw  bwn  yn  amaer  Moaea  (Nam. 
zxiy.  f ),  uo  arall  yn  amaer  S«il,  yr  bwn  oedd 
elyn  creulawn  a  gwaedlyd  iawn  i'r  laraeliaid. 
Pan  orcbymynodd  Daw  i  Saul  ddyfetba  boll 
ffeaedl  yr  Amaleciaid,  efe,  yn  ei  ragritb,  a  ar- 
bedodd  Agag  a'r  gorea  o'r  praidd ;  eitbr  Sam- 
uel y  propbwyd  a'i  damiodd  ger  bron  yr 
Arglwydd  yn  GilgaL  1  Sam.  xy.  8,  SO,  82, 
88.  Qelwir  Haman  yn  Agagiad,  tebygol, 
obl^d  ei  fod  o'r  on  gwaed  crealawn  &  bwynt 
Eatber  iii.  1.    Edr.  Saul,  Sauuxl. 

AGEN-ATJ  fag],  gaçen,  bollt,  bolltiaid,  fflo- 
chen.  Yr  oedd  y  graig  ar  ba  an  y  rboddodd 
Daw  Moaea  i  aefyll,  yn  agen  paan  y  cuddiwyd 
ef  tra  yr  oedd  y  gogoniant  yn  myned  beibio. 
yn  ddiammbenol  yn  cyagodi  Criat ;  yn  yr  )iwn, 
yn  nnig,  y  gallwn  ni  becbadariaiá  weled  ac  ed- 
rych  ar  ogoniant  yr  Arslwydd.  Yn  wyneb 
lesu  Griat  y  mae  Uewyrdiiad  dyaji^laer  gogon- 
iant Daw  yn  djner  ac  yn  oddefol  i  ni  wadedd 
enog.  Exod.  xxxiiL  22.  Salm  xyiii.  2. ;  a  xci 
1,  4,  12.  Can.  ii.  14.  Eaa.  yi.  Ezec.  i  10. 
Bbná  xi.  83.  1  Bren.  xix.  11.  Yn  yr  bollt  a 
wnaed  gan  wialen  Moaea,  ac  y  llifodd  y  dyfroedd 
allan  o  bono,  y  cuddiinTyd  Moaea  ei  ban,  yr  byn 
oedd  yn  cyagodi  Criat  croeaboeliedig.  Salm 
Ixxyiii.  15. 

AGOR-I-IAD  [ag],  rbwyddban,  datgnddio, 

dynoetbi,  dadgan,  amlyga. 1.  Gwnentbar 

rbyddid  i  fynediad  a  dyfodiad,  agoryd  drwa  i 
fyned  i  mewn  ac  allan.  Nab.  iii.  13.  Act 
xvL  26. 3.  Tynn  cauad  ymaith  oddiar  wyn- 
eb.    Exod.  XXX,  38. 3.  Deongli,  neu  eglaro 


AGO 


i2 


AGO 


peth.  Lac  zxiv.  S3.- — ÌAjgtâd  s  chlofltiin 
Daw  jn  agoredy  s  arwydda  ei  ijlw  eraffar 
▼mddyffiad  dynioo,  ei  fiiwr  o&l  am  k»  ti 
bobi,  i?i  barodrwydd  i  wrando  qh  gweddian. 
Neh.  L  6.  Jer.  xzxil  1».  1  Pe<&  îii.  12. 
Wrth  ei  ddwylaw  a'i  drjrsoraa  ya  agored,  j 
dangofiir  helaethrwydd  ei  aHn  a*i  ras,  a'i  bar> 
odrwydd  i  gyfrann  ?w  greadmiaid.    Salm  eiy. 

28.    Dent  xmii,  12. JSŷyr  ei  weftuau  jn 

erbjn  dymoiiY  f>an  j  byddo,  trwy  ei  air  a'i 
ngfiiiiiaeth,  mown  modd  eglar  a  nerthol,  yn  ea 

baxgyhoeddi  o'a  hegogrwydd.    Job  xi  5. 

ISgyr  ffúUmau^  pan  oleao  lyeaid  y  deall,  i  am- 
gyiSred  gwiiioneddaa  dadgnddiedkr.  Luc;  zxiv. 
d2.  Act  xrri.  18 ;  a  xvl  14.  Ègyr  glusUau 
dynioB,  pan  y  mae  yn  en  dwyn  yn  ystriol  i 
wrando  ei  air  a'i  ragmniaeihao.  Job.  xxxvL 
10.— Y  mae  yn  agoryd  gwefyuau  dynion, 
pan  y  mae  yn  rhoddi  ei  gynnortbwyon  i  ẃodd- 
10,  ác  acbos  i  foliana  ei enw.  Salm  IL  Ig,-  ■ 
T  mae  Daw  yn  agor  i  ddynion,  pan  y  mae  yn 
gweled  ]m  dda  roddi  iddynt  ei  breaenoldeb,  a'i 
mndithion  nefoL  Mat  vii,  7.  Crist  eydd  ya 
^  offorydy  ac  nid  y  w  neb  yn  can  ;  ac  yn  can,  ac 
nid  yw  neb  yn  agoryd:"  rhydd  yr  efeogy], 
cadwedigol  raa,  nen  fremtian  erailii  nea  en  hair 

^1  fel  y  gwelo  fod  yn  dda.    Dat  Hi.  Í. 

Dynion  yn  agoryd  eu  calonauj  nea  en  dryêau, 
Ì  Grist,  sydd  yn  dangos  ea  parodrwydd  i'w 
dderbvn,  trwy  fiydd  a  chariad.  Can.  ▼•  2,  6. 
Dat  iîî.  20.    Salm  xxiv.  7—10, 

**  Agoraist  fy  nghlnstiao."  Salm  xl.  6. 
O'^ÌTIÄ  ìfí^'^0  <?^«**ŵa  a  gloddiaist  i  mi.  Y 
mae  esbonwyr,  yn  gyffredin,  yn  bamn  íoà  y 
geiriaa  yn  ^yfeirio  at  y  gyfraith  yn  nghylch  y 
gwas,  yr  hwn  o  hoffder  at  ei  feistr,  a  ewyllya- 
lai  aros  gyd  kg  ef ;  *'Gymer  fynawyd,  a  dod 
trwy  ei  dust,  ac  yn  y  dd6r,  a  bydded  yn  was^ 
ti  bytb.*  Exod.  xxL  5,  6.  Dent  xr.  17. 
Prophwydo  y  mae  y  Salmydd  am  Gnat,  iel 
offeiriad,  ac  felly  y  mae  yr  apostol  yn  cym- 
hwyso  y  geiriaa  ato.  Heb.  x.  6.  Nid  oedd 
ond  ua  glast  i'r  gwas  yn  cael  ei  tbylla  ;  ond 
y  mae  yma  glttêtíau  yn  cael  ei  cloddio.  Nid 
yr  an  gair,  chwûth,  sydd  yn  cael  ei  arfer  yn  y 
ddaa  fao.  Nid  y  w  yn  ymddangoe  mor  eglar, 
ffan  byny,  Ŵd  yn  y  geiriaa  gyfeiriad  at  y 
ddeibd  bono.  Ý  mae  y  geinan,  **Yr  Ar- 
glwydd  a  agorodd  fy  ngblust"  (Esa.  1.  5 ;  a 
xlviii.  8)  yn  ymddanffos  ynnes'at  eiriaa  y 
Salmydd.  Tebygol  fod  y  gair  cloddio  y  dust' 
iauy  yn  arwyddo  yr  nn  petb  a  phlanu  y  gltuty 
Salm  xdv.  9 ;  a  phob  an  o'r  ddan  yn  cyfeirio 
at  y  fforfiad  cyntaf  o'r  glast  Fel  byn  y  mae 
y  geiriaa  yn  cytano  à  chyfieithiad  y  LXX, 
yr  bwn  a  gymerodd  yr  apostoL  Y  mae  y 
glust,  trwy  gyforddwyn  (sef  rhan  vn  He  y 
cwbl)  yn  arwyddo  y  corff  i  gyd.  Felly  **clast- 
iaa  a  gloddiaist  i  mi,"  sydd  yn  arwyddo  yr  an 
petb  a  "  cborff  a  gymbwysaist  i  mi."*  •  Ond 
yr  acbos,  tebygol,  yr  enwir  y  clnstiau  yn  fwy 


*  Rlvetas  in  toe.    Dr    Owen  ar  Heb.  x.  6, 
Annotatlonê  on.  the  JPmlmt, 


Merrick's 


nag  «a  rbaa  andl  o'r  oofff  y  w,  am  fod  y 
dustiaa  yn  arwyddo  ei  wcandawiad,  a^i  nfiidd- 
dod,  TO  ffaalynol  i  hyny^  i  ewyUva  ei  Dad,  yn 
iecbydwiawth  ei  bobL  DynoUaedi»  eaajB 
kyiy  y  mae  y  corff  yngyforddwynaidd  yn  ei 
an^rddoy  wedi  ei  ohymbwrao  i  berson  Cmt,  a 
afii4dbaodd  ac  a  ddyodaefodd,  i  weithreda 
cyfiawnder  cyflawn  i  becbadnriaid.  Yn  y 
corff  A  grmbwysw^d  iddo,  *<gwnaeúi  ewjUya 
Daw."  Ni  aliasat  wnentbor  ewyUya  Daw  yn 
gyflawn  heb  gor£^  sef  dynolxaetli,  i  ofaddlum, 
dyoddef  s  marw.  Hyn  oedd  ewÿUya  j  Driu- 
dod,  fel  y  gallai  ddilen  peckod,  ac  aobao  pech- 
adariald. 

AQORIAD-AU  (agawr]|,  allwydd,  allwedd. 
-——1.    Arwydda  offeiyn  i  gloi  ac  i  ddadgloi 

cloiao,  baraa,  ào.    Ban.  iii«  S6. ^S.    Gkdla 

ac  awdordod,  trwy  ba  on  y  caoir  dynion  i 
fyny,  nen  y  rhyddheir  hwynt  Bboddi  ac^r- 
uid  ty  Dafydd  i  ffliacim,  a  arwydda  rlioddi 
iddo  awdordod  i  orncbwyliaetba  a  threfna 
achosion  yn  nbeymas  Jndab,  fel  swyddoff 
gwladol  i  Hececiah,  yr  bwn  oedd  o  biliogaeth 
Dafydd.  Eaa.  xxiL  32 —^^ortai  or  yit^rw^ci. 
Yr  oedd  yr  agoriadan  dwyreiniol  o  .^lyn 
fiiintioli,  ac  yn  fwáog:  o  berwydd  byny,  y 
byddent  arferol  o'n  dwyn  ar  yr  ysorwydd.  T 
rhai  mwyaf  cyffredin  oeddent  o  bren.  Nid 
oes  gan  yr  Aipbtiaid,  byd  beddyw,  ond  cloiaa 
ac  agoriadan  prenan.  f^id  oes  byd  yn  nod  ar 
byrth  Cairo  ddim  an^nacb.  Lowth.  Gan 
Grist  y  mae  agoriad  Safydd^  yrbwn  aydd  & 
phob  awdordod  ffanddo  i  gan  ac  agor  fel  y 

frelo  yn  dda.  I)at  iii.  7.  Mat  xxyiiL  18. 
maeganddo  agoriad  y  pydiw  diwoilod^  ujfiim 
a  fnarwolaeih;  sef  awdnrdod  i  ganiataa  nen 
rwystro  Satan  a'i  offerynao,  fefy  gwelo  yn 
oreo,  ac  i  gadw  rbag,  nen  gondemnio  i  farwol- 

aeth  ac  a&m.    Dat  xx.  1 ;  a  L  la Don- 

iaa,  cymbwysderao,  ac  awdordod  i  eglorban  yr 
ysgrythyraa  i  ddynion,  a  elwir  agonad  gwyb- 
odaeth.  Lttc  xl  62,^'-—Agoritfdau  teymas 
nefbeddy  ydynt  alln  ac  awdordod  i  bregetfia  yr 
efengyl,  ac  i  weioyddn  y  sacramentan,  JBedydd 
a  Swper  yr  Arglwydd;  ac  i  gadw  Uywodraeth 
a  dysgybiacth  yn  yr  eglwys,  fel  y  byddo  i 
ddynion  gael  en  derbyn,  nen  en  bwrw  allan, 
wrth  reol  y  gair.  Mat  xyi.  19. 
AGOS-AU    (caws),    1.    G;rferbyn,    nen 

Sjrllaw.  Gen.  xix.  2.  loan  xix.  20. ^2. 
ewn  perthynaS)  cy&thrach,  ac  Bath  iL  20. 
Daw  sydd  agoê  at  ei  hobl .  ya  mhob  peth  y 
galwont  amo;  sef  yn  bresenol,  ac  yn  barodi 
ndden  a  chynnorthwyo.  Salm  xxxiy.  18 ;  a 
Ixxxy.  1.     Jer.  xxiii.  23.     Esa.  ly.  6.    Dent. 

iy.  ^. •*  Agoi  jw  Dow  yn  en  ^enao,  a  phell 

oddiwrth  ea  harenau,"  pan  lefanr  ll«wer  ^n 
ddynion  am  Ddaw,  hob  gariad  na  derbyniad 
i'w  eiengy],  nnc  afttdd-<lod  i'w  orcbymynion. 
Jer.  xii.  2.  Nesaa  at  Ddaw  i'w  addoli,  trwy 
ffydd,  a  chael  eymnndeb  âg  ef,  yn  yr  Tsbryd 
Glan,  trwy  haeddiant  ei  Fab,  lesu  Grist  Ijef. 
X.  3.     1  Sam.  xiy.  36.    Zeph.  iii.  2. Blin- 


A6U 


«S 


AHA 


der^nen  gyfyng^r,  sjdd  a^M,  pan  y  byddo 
jn  gweiduedQ  ac  yn  tirwaon  b^d  yr  enaid ; 
nea  ar  wnenthur  feby.    Salm  xxk  11. 

AGRIPPA,  lÀad.  JSmb  Pabtub  [mM  otdd 
mgvr  «mo]  mab  Herod  Agr^pa,  y  rboddir 
bimei  am  dano  yn  A^  xiL  Jran  fti  tew  ei 
ewythiv  Herod  breaia  Ghalcia,  Agrippa  a 
deynnoedd  yn  ei  le,  trwy  oaodiad  yr  amer- 
awdwrCSàodîiay  A.  D.  49.  Ya  mhen  pedair 
blpedâ,  yn  Ue  Chalck  rboddwy  d  iddo  daleitb- 
ka  Gaalonite,  IVAehomte,  Bataoeài  Paneaa, 
ac  Alnfeiie.  At  y  rfaai  hyn,  efalranegodd  Nero, 
Mu  yn  Pertaf  a  fhaa  hefyd  o  GalSea,  toaV 
gorilewm  i  For  Tiberias.  Fto  oedd  Ffeatiis 
jn  Bb(^  ar  Jndea,  A.  D.  60,  daeth  AgripM 
I'i  chwaer  Bernice,  gyda  pha  im  yr  oead 
Agrippa  JUL  byw  nÉewn  l^otmch  diffywìÿdd,  i 
Gsajtrea,  i  gyteeh  iddẃ.  Wedi  iddym  aroi 
TDO  Uwer  o  ddyddian,  Ffestm  a  fynegodd  i'r 
breuB  Agrippa  banes  Paul,  yr  bwB  oâd  jmo 
jn  guchtfor,  trwy  aohwyniadaii  yr  laddewon 
jn  á  e^bjn.  Ax  hyn,  Agrippa  a  ehwennych- 
odd  j^ed  Paul ;  yrhyna  ^odd  dranoeth. 
Ptoi],  ar  yr  achlysor,  a  ddangoaodd  pa  fiáh 
oedd  ei  rachedd  o'i  febyd;  ei  droecUsaeih 
rjfedd  a  gwyrtliiol ;  a'i  etboliad  a'i  oaodiad  i 
fod  jn  apNwtol  Pr  Cenedloedd.  Wrth  ei  wrando 
yn  areithio  am  y  pethan  hyn,  Ffeatna  a  waedd- 
odd  à  lief  ncheU"  •*PanI  yr  wyt  ti  yn  ynfydu  T 
Tntan  a'i  hatebodd  yn  Uariaidd,  a  chyda 
gweddddd-dra  parchna,  Nad  oedd ;  ac  a  f^yf- 
irchodd  Agrippa  mewn  perthyoas  i*w  wybod- 
aeth  o'r  pewan  jrr  oedd  yn  lietea  am  danynt 
Y  brenin  a  atebodd, ''  Tr  wyt  ti  o  fewn  ychyd- 
ig  f m  kennill  i  fod  yn  Griation.^*  Ar  hyn, 
Pan],  gyda  medmarwydd  a  sel  ardderchog,  a 
fjnegodd  Á  ddymuniad,  o'i  fod  ef^  a  phawb  ag 
oedd  yn  ei  wrando,  o  fewn  ychydiff,  ac  yn 
gwbl  oil,  y  cyfry  w  ag  oedd  efe,  ond  y  rnwymaa 
oedd  am  dano.  Ond,  tebygol  na  ddaeth 
ágríppa  ddlm  pellach  na  bod  o  fevm  ychydig. 
Tr  oedd  parch,  mawredd  bydol,  yn  ngbyd^  à'i 
ehwantan  cnawdol  a  ffiaidd,  yn  attalfit  iddo 
rhagbod  yn  gwhl  olL  Yr  oedd  yn  jgweled, 
yn  amgylcniadau  Panl  ei  hnn,  betfa  a  fyddai  v 
canlyniadan  o  hyny.  Nid  oedd  i  ddyagwyl, 
trwy  fod  yn  gwbl  oil  yn  Gristion,  ond  gwarad- 
wyddiadan,  erledigaethaa,  a  dyoddefiacian; 
ond  Did  oedd  yabryd  baJch  Agrippa  mewn 
Ägwedd,  yn  breaenol,  i  aynio  y  cyfryw  bethaii. 
Fell?,  fel  llawer  ar  ei  ol,  o  fewn  ycnyditf  i  fod 
yo  gadwedig,  y  bu  goUedig !  Weài  oinystr 
Jerusalem,  y  mae  yrhanea  am  dano,  iddo  ef 
a'ì  ehwaer  Bemice  fyned  i  Rnfiain,  lie  y  bu 
&rw,  A  D,  90,  ac  yn  70  mlwydd  oed. 

A6UB  [alltud^  nea  pynnuUedigL  mab 
Jaceb.  lybia  rhai  mai  Solomon  oedd  efe; 
ond  nid  oea  on  rheswm  paham  y  newidiai 
Solomon  ei  enw ;  na  cfawaitn  pa  fodd  y  gallai 
weddio  yn  erbyn  cyfoeth ;  ac  nid  y  w  ei  ddull 
^  Wifena  yn  debyg  i  Agar,  yr  hwn,  trwy 
yr  Yab^d  Gl»n,  a  lefarodd  y  ddegted-bennod- 
ar-hQgaii»o'r  Diarebion,  with  ei  ildan  gy&ill, 


Ithiel  ac  IJcaL  Y  mae  efe  yma  yn  dangoa 
yabryd  rhagorol,  yn  cyffean  ei  anwybodaeth 
dir&wr  o  iawredd  anchwiliadwy  IKiw,  a*i 
ryfeddol  weithredoedd ;  ei  barch  i  air  Daw,  a*i 
ddymaniad  ma  ran  gymediol  o  bethsn  y  byd 
hwfu    Diar.  xzx. 

AGWBDD-AU  (ag-wedd),  Hun,  doll,  yatnm, 
deiw.    Job  iy.  10.   ISiee.  i.  5«  .  1  Bren.  yi. 

25.    8  Bren.  x^i.    10. '^Affwedd   gwaa/' 

Phil.  IL  7.  Tr  oedd  Griat  yn  fforf  ütop^f^) 
Daw ;  aef  yn  wir  Ddnw ;  am  hyny,  m  t^yh* 
iodd  yn  draia  fod  yn  ogyinwch  à  Daw,  aef  a'r 
Tad:  ond  eym/eryd  amo  a  wnaeth  ugwedd 
(jtopfii)  gwu,    Nid  ewaa  oedd,  ac  nid  agwedd 

fras  oedd  amo ;  ond  fforf  Daw  yn  og]^weh 
Daw.  Ond  daeth  yn  waa,  ac  a  gymerodd 
amo  a^edd  berthynol  Tr  cyfryw  awrdd  a 
aefyUfii  lael  a  gwael ;  o  wir  ganad  at  becnadnr- 
iaid,  ac  i'r  dyben  iV  achob.  Y  gair  Or. 
òoolo^  a  arwydda,  eaethwaê^  gtoas^  yn  y  radd 
im/f  ac  yn  rhwym  €w  vfcuanaeth.  Felly, 
gwnaed  Oriat  o  wraig,  dan  y  ddedd^  fel  y 
prynai  y  rhai  oedd  dan  y  ddedd£  Hyd  nea  y 
talodd  y  pridwerth  drostynt^  yr  oedd  yn  ^aeth 
ao  agwedd  caethaa  amo.  Gan  mai  efe  et  han 
oedd  y  pridwerth,  yr  oedd  yn  ofynol  iddo 
gymeryd  amo  yr  affwedd  berthynol  iddynt 
hwy.  Ni  thalaaai  iado  fyned  trwy  y  byd,  ac 
i'r  groea,  fel  gwr  o  nrddaa  a  boneddi^idd- 
rwydd;  gan  mai  pryna  yr  oedd  y  rhai  oedd 
dan  y  ddeddi^  yr  oedd  yn  rhaid  iddo  wneath- 
ar  hyny  yn  yr  agwedd  berthynol  i'r  cyiryw 
orchwyl.  Yr  oedd  gwaradwydd  a  dirmyg  yo 
ddyledna  i  ni,  fel  pechadcriald ;  i'n  pryna 
oddiwrtìiynt,  aeth  ef  danynt  Yr  oeddyn 
parhan  yn  f^irf  Duw,  er  oyraeryd  amo  agwedd 
gwas^  fVy  a  ddichon  ddywedyd  pa  faint 
sydd  yn  gynnwysedig  yn  y  geirian  hyn,  *'Eip 
a'i  nARosTYNOODD  Bi  HUN !"     Phil.  ü«  8,  dbc. 

AGWRD!)  (gwrdil),  cadarn,  cryf,  ncrthol, 

oaled« "Mai   gwth  gwynt  agwrdd,^^     Act, 

ii.  2.     W.  S. 

AH,  AHA,  arwydd  o  alar  mawr,  a  molest 
trwm.  Bam.  xi.  35.  O!  Jer.  xxii.  IS.  2 
Bren.  vi  15.  Esa.  i.  24.  Arwydda,  hefyd, 
diyirtyrwch,  pwwwd,  a  dirmyg.     Salra  xxxv,  21. 

AHAB,  a^^plA  [^raẁd  y  tad]  1.  Mab 
Omri,  yr  hwn  a  deynaaodd  yn  lie  ei  dad. 
Dechrenodd  deymasa  ar  Israel,  A.  M.  3086, 
ac  y  deymasodd  22  o  âynyddoedd.  Rliagor- 
odd  ar  holl  freninoedd  Israel  mewn  annnwiol- 
deb :  yn  ei  amser  ef  y  bn  tair  blynedd  a  chwe* 
mis  heh  ddim  gwlaw  ar  y  dilaear.  lago  y.  17. 
Bn  newyn  mawr  yn  y  tir  o  achos  y  sychder. 
Rhoddes  hyny  yn  gŵyn  yn  erbyn  y  prophwyd 
Eliaa,  ac  a  chwiliodd  yn  ddyfal  am  dano,  i 
geisio  ei  ladd.  Oafwyd  Eliaa  i  ateb  droato  ei 
ban  ger  bron  Ahab :  dy  wedodd  yn  hyf  wrtho, 
mai  efe  a'i  deulu  oedd  yr  achoa  o*r  fiirn  drom 
hon,  trwy  ymadael  oddiwrth  y  Daw  byw,  a 
myned  ar  ol  Baal'm.  Dymunodd  ar  Ahab 
gasglu  i)oll  Israel,  a  holl  brophwydi  Ba^l,  i  fyn- 
ydil  Carmcl,  Casglwyd  y  bobl:  galwasaut  lawer 


AHA 


64 


AHI 


ar  Baal,  ond  yn  ofer :  Elias,  yn  ea  g^jáá  oil,  a 
ddangosodd  mai  Jbhofah  oedd  y  gwir  Ddnw,  ac 
Hid  Saal,  trwy  ddisgyniad  tan  o*r  nefoedd  i 
ysn  ei  aberth.  Lladdwyd  450  o  brophwydi 
BaaL  Tn  fuan  gwedi  hyn,  cafwyd  gwlaw, 
trwy  weddi  Elias.  1  Bren.  xvi.  29 — 84;  a 
ZTiiy  xviiL  Treisiodd  Naboth  o'i  winllan; 
cafodd  tarn  iV  chanlyn.  Wedi  cael  et  dwyllo 
gan  y  gau-brophwy<K,  lladdwyd  ef  wrtìi  ym- 
hdd  à'r  Syriaid  yn  Bamoth  Oilead,  a'r  cŵn  a 
ly&sant  ei  waed  e£    1  Bren.  zx,  xzi»  zxiL 

Edr.  Elias,  Jxzbbkl. ^2.    Tin  aóraU  o'r  enw, 

un  o'r  gau-brophwydi  oedd  yn  twyllo  yr  Indd- 
"^ewon  yn  nghaethiwed  Babilon.     Jer.  xxix. 
21,  à<i. 

AHAFA,  í^infc^  [cenedlaetK]  enw  dinas, 
iebygol,  yn  ngwlad  Babilon,  yn  gy&gos  i  ba 
nn  yr  oedd  «on-  o'r  nn  enw,  yn  rhedeff  Vr 
Bapnrates.  Yno  y  bn  Ezra  aV  gaethglnd  yn 
cadw  ympryd,  cyn  eu  cychwyniad  i'w  gwlad 
en  hnnain.    Essn  viii.  15,  21. 

AHASFERüS,nen  ASTETAGES,«uJ-nitJn» 
fpenoftA]  1.  Tad  Darins,  brenin  y  ualdeaid. 
Nid  oea  ond  ycbydig  o  BÔn  am  dano.    Dan. 

ix.  1. 2.  Ahasferos,  nen  Cambyses,  mab 

Cyms,  brenin  Persia.  Daeth  i*r  oraedd  ar  ol 
ei  dad,  A.  M.  3475,  ac  a  deymasodd  saith 
mlynedd  a  phoin'  mis.     Bbwystnnn^d  adeiladu 

Lail  deml  yn  Jerosalem  yn  ei  ddyddian  ei 
a  vi. 8.     Ahasferos  gwr  Esther.     Nid 

rhaneswyr  yn  hoUol  gytnno  pwy  oedd  efe. 
mae  Scalingor,  Oill,  ac  eraill,  yn  meddwl 
mai  Xerxes  ydoedd ;  ond  y  mae  Prideaax  yn 
nghydag  eraill,  yn  meddwl  mai  Artaxerzes 
mab  Xerxes  ydoedd,  yr  bwn  a  wnaeth  lawer 
er  yr  luddewon,  yn  y  seitbfed  flwyddyn  o'i 
deymasiad.     Ezra  vii.  Neh.  i,  ii.  Edr.  Esthbei, 

MORDBCAI,  NbBEMIAH. 

AHAZ,  T)-;;^  \meddiunntt]  1.  Mab  Jotham, 
brenin  Jndah,  yr  hwn  a  deymasodd  yn  ei  le. 
Efe  a  drodd  i  ffiaidd  eilun-addoliaeth :  aberth- 
odd  nn  o'i  feibion  i*r  eiluu-ddaw  Moloch,  ac  a 
barodd  aberthu  ao  offrymu  i  eilunod  yn  yr 
uchelfeydd,  ac  ar  y  brynian,  a  than  bob  pren 
gwyrddlas.  Teyrnasodd,  yn  ddrygionus  iawn, 
un  mlynedd  ar  bymthcg ;  bu  farw,  a  chiaddwyd 
ef  yn  Jerusalem ;  ond  ni  ddygasant  ef  i  feddrod 
breninoedd  Israel,   o  herwydd  ei  ddrygioni. 

2  Bren.  xv.  38 ;  a  xvi.     2  Cron.  xxviii. 2, 

Tad  Jehoadah.     1  Cron.  viii.  36. 

AHAZIAH,  }T»Tnöí  [ffweledipaeth  yr  Ar- 
glwydd]  mab  Ahab,  yr  hwn  a  deymasodd  yn 
ei  le  ar  Israel;  ni  theyrnasodd  ond  yn  nghylch 
blwyddyn  ar  ol  raarwolaeth  ei  dad.  Yr  oedd 
mor  hynodol  a'i  dad  mewn  annuwioldeb.     1 

Bren.  xxii.  51,  52. 2.   Brenin  Judah,  a  mab 

Jehoram,  ac  Athalia  merch  Ahab.  Daeth  iV 
orsedd  yn  lie  ei  dad  yn  y  flwyddyn  a.  m.  8119, 
cyn  geni  Crist  881,  Teyrnasodd  un  flwyddyn 
yn  ddrygionus,  gan  rodio  yn  ffordd  tŷ  Ahab,  i'r 
hwn  yr  oedd  efe  yn  berthynas.  Cafodd 
ddyraod  marwol  trwy  orchymyn  Jehu,  ac  a  fu 
fiirw  yn  Megido,  tref  yn  liwyth  Issachar.     2 


Bren.  viii  24 — 29;  a  x.  12  ;  a  zl  1.  2  Cron. 
xxii  Dywedir  yn  2  Bren.  viii,  26«  mai  ^'  mab 
dwyjlwydd  ar  hugain  oedd  Aiiaaah  pan  aeth 
efe  yn  frenin  ;'*  ond  yn  2  Cron«  xxii,  2,  mai 
mab  dwy  fiẁydd  a  deugain  oedd»  Yn  ol  y 
cyflyw  iüwedda^  rhaid  ei  fod  yn  ddwy  flwydd 
yn  nŷn  na'i  dad,  yr  hwn  a  fu  &rw  yn  ddeu- 
gain  oed,  2  Cron,  zzi,  20 ;  yr  hyn  nis  dichon 
fod  yn  wir«  Nis  gellir,  mewn  un  modd,  gysoni 
y  ddan  le:  am  hyny,  rhaid  bamu  fod  ^rwall 
yn  yrysgrifen  ^  y  Ue  diwedda^  trwy  ddioâd- 
wch  rhywysgnlenydd. 

ATTTAh,  ffìHbt  [òm«9(í  yr  Jf^Zi9)ẃn  an  o 
brophwydi  yr  Amwydd,  yr  hwn  oedd  yn 
trigo  yn  Siloh.  Tebygol  mai  efe  oedd  yn 
annog  Solomon  pan  oodd  yn  aèeiladn  7 
deml ;  yr  hwn  befyd  a'i  by^thiodd  ar  ol  ei 
gwymp  gwarthuB.    1  Bren.  vi.  11 ;  a  zL  9.     2 

Cron.  *ix.  29.       Bdr.    Solouok. ^2.  Mab 

Ahitub  yr  arch-offeiriad,  yr  hwn  a  ddaeth  i'r 
swydd  yn  ei  le.  1  Sam.  ziv  8,— —8.  Mab 
Naaman,  o  Iwyth  Benjamin.  1  Cron  viiL  7. 
d.  Tad  Baasa  brenin  Israel  1  Bren,  xt. 
27,  Yr  oedd  eraill  o'r  enw,  1  Cron,  zxri, 
20;  aii.  25. 

AHICAM,  fap'^Hfc^  \hr<twd  yn  cyfod%\  mab 
Saphan  a  thad'Gedaliah.  Un  o  dywysogion 
Judah,  a  anfonwydgan  Joeiah  i  ymgyngfaorí^ 
Hnldaynghylch  bamedigaethau  Duw  ynerbyn 
y  wlad  o  herwydd  ei  drygioni.  2  Bren.  zxii.  12. 
Bu  y n  amddiffynwr  cadam  i  fy wyd  y  prophwyd 
Jeremiah.    Jer.  xxvi  24. 

AHIBZEH,  'iTÿ'^nÄ  l.^'^d  y  cyfnhoTtK\ 
1.  Mab  Ammisadai,  tywysog  o  Iwyth  Dan.  Nam. 
i.  12, —  2  Y  penaf  o  gedym  Dafydd.  1  Croiu 
xiL  8. 

AHILTJD  \hravid  a  anwyd]^  tad  Jehosaphat, 
cofiadur  Dafydd.     2  Sam.  8.  16 

AHIMAAS,  V^^O^^Hli^  [brawd  y  cyit^Aor] 
1.  Tad  Ahinoam,'  gwraig  Saul.  1  Sam.  ziv. 
50. — 2.  Mab  Sadoc  yr  arch-offeiriad :  bu  hwn, 
ynghyd  à  Jonathan  mab  Abiathar,  yn  dra 
gwasanaethgar  i  Dafydd  yn  amser  gwrthryfel 
Absalom.  2  Sam.  xv.  27.  Efe  oedd  y  cyntaf 
a  fynegodd  i  Dafydd  am  hoUol  orchfyffiad  ei 
wrthwynebwyr.  2  Sam.  xix.  28.  Ymddygodd 
yn  ddoeth  ger  bron  y  brenin,  heb  fynegi  iddo 
am  farwolaeth  ei  fab  Absalom.  Aeth  i'r  swydd 
oifeiriadol  ar  ol  ei  dad ;  ac  Azariah  ar  ei  ol 
VDtau.  1  Cron.  vi.  8,  9. 

AHIMAN,  ^y^^f^^brawddarpared%g\lJJxi 
ogawrimeibion'  Anac,  oeddyn  byw  yn  flebron 
yn  amser  yr  ysbiwyr  a  anfonwyd  gan  Moses, 
Num.  xiii.  22,  o'r  lie  yr  ymlidiwyd  ef  a'i  frody r, 

Sesai  a  Thalmai,  gan  Caleb,    Jos.  xy.  14. 2. 

Tin  o  borthorion  y  deml.     1  Cron.  ix.  17. 

AHIMELEC,  niö'infc^  [fy  crated  sycUi 
Jrenin]  Arch-o£feririad,  at  yr  hwn  y  daetli 
Dafydd,  He  y  bwytaodd  y  bara  ffosod,  ac  y 
cafodd  gleddyf  Goliath,  yr  hwn  a  Taddasai  ofe« 
Achwynwyd  amo  i  Saul  am  gynnortbwyo 
Dafydd  ;  gorcliymynodd  Saul  ei  ladd  ef^  a  84  o 
offeiriaid  eraill  gydag  of;  niU  estynai  gweiaioxi. 


AHU 


66 


AD? 


7  bieoin  en  Uawyn  erbyn  offeiriaid  yr  Arglwydd ; 
eithr  Do^  yr  £doniÌ3id  a  rothrodd  arnyDt,  ac 
a'a  iladdodd  hwynt  oU.  1  Sam*  xxi,  xxii  £dr. 
ABDULBO.  Nid  ^dyw  yr  haiies  yn  dywedyd 
i  Âiiimelec  gad  ei  ladd  gan  Doeg  :  y  mae  y 
Dr.  Macks^t  o'r  iam  na  ]addwyd  mo  bono, 
ond  mai  jt  on  y w^  ag  oedd  ya  arch-offeiriad 
duL  deyniadad  Dafydd«  1  Gron.  xriiulC. 
£dr  Ajuathar. 

AfilNADAB,  S'lS'^rT»  \P^^  ewyll^gar] 
mab  Ido,  Uywodraeuiwr  talaeth  MahanaSm,  y 
ta  iiwnt  i'r  lorddonen,  yn  neymasiad  y  brenin 
Solomon.    1  Bren.  iv.  14* 

AHINOAM,  Q^^'^nH  V^ff^^ch  y  hrawd\  1. 
Metcii  Ahimaasy  a  gwnug  Saul.  1  Sam. 
xir,  50. — 2.  Gv\iaig  Dafydd,  an  o  Israel,  a 
munÁmnon.     iSam.  xxx.  5«  2  Sam,  iil  2. 

AEIO,  nnni^  [^  frQwd\  mab  Abinadab. 
£fe  &M  fiawd  IJzza  oedd  yn  gym  y  fen  newydd, 
V  jr  bon  yr  oedd  yr  arco,  pan  oedd  Dafydd  yn 
ei  vmvA  o  dy  Abinadab  ÌT  lie  ^a  ddaipansai 
efeiddi.    2  Sam.yi 

AHITOPHEL,  bSft'^rT»  [hrawd  y  dinystr] 
priodor  o  Gilo.  C^nghorwr  rhagorol  yn  amser 
Dafydd.  Gwyrodd  at  blaid  Absalom :  pan  wel- 
odd  nad  oedd  ei  gyngbor  yn  cael  derbyniad, 
ood  ci  ddiddymn  trwy  gyngbor  Hnsai,  cyf- 
rwyodd  ei  asyn,  ac  a  aetii  i'w  dy  y n  Gilo,  a  tbrefn- 
odd  ei  dy,  ac  a  ymgrogodd.  Felly  y  cafodd 
Dafydd  wrando  ei  weddi  am  droi  cyngbor 
Ahitophel  yn  ffolineb.  2  Sam.  xv,  xvi.  xviL 
Edr.    Absalom,  Daftdd,  Jitdab. 

AHITÜB,  i")û*»nií  \brawd  o  ddaiont]  mab 
Phioeaa,  ẃyr  Eli.  Lladdwyd  ei  dad  yn  y 
inrydr  waedlyd  bono,  pan  ddarfoi'r  Philistiaid 
gymerjd  arch  Duw ;  daeth  yn  arcb-offeinad 

yn  lie  ei  daid  EK.     1  Sam.  it. 2.  Yr  oedd 

daaerailloVenw.     1  Cron.  vi.  8,  11. 

AHIHUD,  TìíTiHô^  [òmtwí  elodfawr]  mab 
Salomi,  tywysog  o  Iwytb  Aser,  yr  bwn  a  osod- 
wyd  gan  Moses  yn  nn  o'r  swyddo^oni  rana 
tir  Canaan.    Nam.  xxxiv.  27. 

AHOLAH,  nea  AHOLIBAH,  tÙn^  |>*- 
^  MäbnÄ  \fy^fi^hahellynd4%\  enwaa  dycby- 
mygol  ydynt,  trwy  ba  raiymaey  prophwyd 
£zeciel  yn  gosod  allan  deyrnasoedd  Jndah  ac 
^1 ;  y  cyntaf  a  arwydda  Samaria,  a'r  deg 
llvjth ;  yr  ail  a  arwydda  Jerosalem  a'i  thrig- 
olioD.  Y  mae  y  ddwy  yn  cael  en  gosod  allan 
dan  jr  nn  bai,  sef  pateinio  yn  yr  Aipht  ac  As- 
syria, trwy  ddynwared  en  delw-addoliaeth,  a 
pliwy«o  amynt  am  ffynnorthwy.  Y  mae  yr 
Arglwydd  yn  byewth  çwneutbar  jp- bobl  hyn 
JTvortirymwyrididynt,  iV  dwyn  i  gaethiwed 
tîiBulawn.    läec.  xxiii.  4. 

AHOLIAB,hîs^'ìî)n)Ä  !>«*««  V  ^  m** 
Achisamah,  yr  Ewn  a  osodwyd  gyda  Bezaleel 
udeilada  y  babell.    Exod.  xxxv.  34.    Edr. 

BmiBBI^TAMLL. 

AHUZZATH,  fitn»  [fftoelediffaeO]  cyfaill 
ytaü  Abimelec,yr  bwn,  yngbyd  à  Fbicol 
tywysog  ei  la,  oedd  yn  ei  ganlyn  pan  wnaetb 
""  "nmod  kg  Isaac  Gen,  xxvL   26.    Argraff- 

9 


wyd^yr  enwhwn  yn  y  Beiblau  Cy^ireig  yn  gyf- 
eilioraas,  Ahuzza. 

ÁI^  AIATH  [eamedd,  nenbentwr],  dinas  oedd 
yn  sefyll  ynghylch  naw  milltir  oddiwrtb  Jer- 
usalem. Ba  Abraham  yn  adeilada  allor  yma. 
Gren.  xiL  8 ;  a  xiii.  3.  Yma  y  gorin  ar  Israel 
ffoi  o  achoe  trosedd  Acban :  cymerwyd  hi  wedi 
hyny  trwy  ystryw ;  Uosjwyd  hi  a  than,  a  chr<^ 
wyd  ei  brenin.  Jos.  vii,  viii.  Adeiladwyd  hi 
drachefn  gan  y  Benjaminiaid  ;  ac  yn  mhen  hir 
amser  cymerwyd  ei  gan  Sennacherib.  Esa  x. 
28.    Adeiladwyd  hi  drachefii  ar  ol  caethiwed 

Babilon.  Neh.  xi«  31. 2,  Dinas  yn  ngwlad 

Moab,.  a  ffymorwyd  ac  a  ysbeiliwyd  gan  y  Oal- 
deaid.    Jer.  xlix.  3. 

AIAIT,  n*i2s(  [pa  U  y  mxu  f\  l.Mam  Bispah. 

2  Sam.  XXL  8. 2.  Mab  Zibeon,  o  hiliogaeth 

Esan.    Gen.  xxxri.  24. 

AJALON,  nibifc^  \jiUKKfa  ẁrw]  1.  Dinas 
yn  Uwrih  Dan;  yn  perthyn  i'r  Lefiaid  o  denla 
Oohath ;  eithr  yr  Amoriaid  oeddent  yn  dal 
ga£ael  a  meddiant  ^ddi.    Jos.  xix*  42.    Bam. 

L  85.  2  Gron.  xxviiL  18. ^2.  Dinas  arall  yn 

llwyth  Benjamin,  yn  agos  i  Bethel ;  dic^lwyd 
hi  gan  Behoboam.  2  Cron.  xL  10.-^-8.  Dinas 
yn  llwyth  Ephraim,  ddwy  filltir  o  Sichem« 
Oydmarer  Joe.  xxi.  24  ;  à  1  Gron.  vi.  69.  i. 
Un  arall  yn  llwyth  Zhbulon,  lie  y  claddwyd 
EloD,  bamwr  Israel.  Bam.  xii.  12.  Nid  yw 
hysbys  oddiwrtb  ba  an  o  honynt  ^  cafodd  y 
dyffryn  yr  enw  dyffryn  Ajalon^  o  herwydd  ei 
fod  yn  sefyll  yn  en  canol  hwynt    Jos  x.  12. 

AIELEPH,  HASAHAB[eiM^/or«»]  tiUSahn 
xxii.  Naill  ai  enw  yr  offeryn,  nen  y  don  ar  ba 
an  y  cenid  y  Salm  hon.  Nea,  yn  hytrach, 
gan  fod  y  Salm  yn  brophwydoliaeth,  wrth 
Aÿ<f(f,nea  ewig  y  hareny  gellir  meddwl  Grist ; 
yr  hwn  oedd  yn  cael  ei  hela  fel  hydd  gan  y 
cwn,  laddewon  a  Cbenedloedd  (adn.  16),  a 
heliwyd  ac  a  ymlidiwyd  yn  yboreo.  loan  xviii. 
28.  Hefyd,  a  adg^ododd  o  feirw  yn  forea  y 
trydydd  dydd  (loan  xx.  1.)  pan  wnaetb  Daw 
ei  draed  eì  fei  traed  ewigod.  2  Sam.  xxii  34. 
Salm  xviü..33 ;  a  xlix  15.  Can.  ii.  9,17 ;  a  8. 14. 

AILL  (all),  arall :  mab  aillj  sef  mab  mabwys- 
iedig,  nea  mab  o  orddercb,  bastardd.  >^  Eithr 
OS  heb  gosbedigaeth  yr  ydych,  gan  hyny,  meib- 
ion  idll  ydych,  ac  nid  meibion  o  briod."  ""^«^ 
8.  vv .  S. 


Heb. 


xu, 

AIN,  r^y  [llyff€tdfffynon]  dinas  a  roddwyd 
i  Iwyth   'Jadah.  Jos.  xv.  32.  1  Cron.  ir:  32. 

AINON,  Or.  Aivwv  ;  He  dyfrog  yn  agos  i 
Salim,  vn  yr  hwn  yr  oedd  loan  yn  bedyddio. 
loan  iil.  23.  Ni  sonir  am  an  o*r  ddaa  le  yn  yx 
ysgrythyraa  ond  yn  y  £an  hon. 

AIPHT,  Llad,  ^oYFras ;  Qr,  AtOf  nea 
Pata  KoicTooj  uf  Tit  y  Oupktiaid.  Cyn-enw  yr 
Aipht  Isaf  oedd  "llfiSD  "iji  Ai  Caphtor^  Jer 
xlvii.  4.  y  vdad  orchvddudig  ;  oUegid,  yn  ol 
banes  Herodotas,  yr  oedd  y  Delta  yn  for£ft 
gwedi  ei  orchaddio  à  dwír  ;  ac  felly  yr  oedd 
yr  hoU  Aipht  Isaf,  can  belled  a  mynydd  Mass- 
ins,  a'r  Llyn  Saboa.    Oddiwrth  hyn  y  daeth 


AIP 


66 


AIP 


Ai<apht,  Dqp  At  copht  ;  a  thrwy  draws-gyf- 
newidiad,  Aiçyptj  Egypt,  yr  Aipht,  Yn  San- 
scrit, gelwir  hi  Oupta-Shany  hyny  vw,  y  tir 
gorehuddiedig ;  a  CardamarSihaHyhjnjywj 
Urlleidiog.  QwuWUfordimJSgyptand  theMU. 
Aaiat  Beaeaicb,  Vol  IIL  p.  885.  Galwyd 
hi  ffan  y  cyn-frodorion  Chemia,  oddiwrih  Ham 
mab  Noah.  Bama  rbai  ei  galw  Aipht»  oddi- 
wrth  y  gair  Or.  AtYonro^.  du^  oddiwrth  liw 
tywyllyddaear,  yr  afon,  a*r  trigolioD.  Gwel 
Ant.  Unir.  Hiat.,  Yoi.  Lp.  891.  Geilw  Homor 
yr  afon  Niloa  wrth  yr  eow  Aipht  (Odyfla.  xiv. 
25f .)  ac  y  mae  Heaychins  yn  bamn  mai  oddi- 
wrth enw  yr  afon  y  cafodd  y  wlad  yi  enw.  Gel- 
wir hi  yn  Heb.  QI'^SO  Mitmdm,  oddiwrth 
Mitanunif  mab  Ham.  Hhoddwyd  iddi  ei  henw 
preeenol  gan  y  Groegiaid ;  ac  y  mae  yn  arwyddo 
gwlady  Üuphtíaid^  yr  enw  a  roddai  y  prif  drig^ 
olion  amynt  en  hnnain.  Y  mae  yn  sefyll  3m  y 
rhan  ogledd-ddwyreinioi  o  Affric,  ac  o  du  dcJian- 
orllewin  i  wlad  Canaan.  Y  mae  y  Môr  Coch  yn 
eigwahann  oddiwrth  Asia,  oddigerth  60militiro 
dir  rhwng  y  Mòr  Coch  a  Mòr  y  Canoklir,  a 
elwir  Ueindir  Snez.  {the  Istkmus  ofSuez^ 

Y  mae  gwlad  yr  Aipht  yn  603  0  filltiroedd 
ohŷd,  ac  yn  800  o  led.  Nid  oes  nemawr  o 
wlaw  nn  amser  yn  y  wlad  hon  ;  ond  y  mae  yr 
afon  Nilos  yn  rhedeg  trwy  ei  chanol,  ac  yn 
lUfeirio  drosti,  trwy  doddiad  yr  eiraar  y  mynydd- 
oedd,  ac  yn  ei  dyfrhau  yn  nynyddoL  Y  llaid 
y  mae  dyfroedd  «yr  afon  yn  eiadael  ar  en  hoi, 
yw  gwrtaith  y  tir.  Yr  oedd  yn  y  cynfyd  vn 
wlad  fras,  tra  £frwythlon  ;  ond  fel  y  mae  yr  aR>n 
yn  treulio  ei  fifos  yn  ddyfnacfa,  a'r  llaid  y  mae 
yr  afon  yn  ei  gario  yn  cyfodi  ei  glenydd-  yn 
uwch,  y  mae  y  pethan  hyn  yn  attal  liiferiant  ei 
dyfroedd  i  gyrhaedd  mor  belled  ag  yr  oeddent 
yn  y  cynoe«>edd :  y  mae  y  llaid  hefyd  wedi 
gwaethygn  o  ran  ei  rinwedd  gwrteitìiiol.  Y 
trigolion  caethion  piesenol  ^d^t  yn  dra  digal- 
on  yn  ei  Uaforio  a'i  gwrteitko,  gan  nad  oes 
iddynt  fiiwr  obaith  hyny,  i  wneuthur  lles&d 
iddynt  eu  hnnain,  a  gwelfa  eu  hamgylchiadau. 
O  herwydd  yr  holl  bethau  hyn  yn  nghyd,  nid 
ydyw  ond  gwlad  ddifirwyth  yn  y  dyddiaa  hyn, 
aoarwyddion  amlwg  i  weled  o  anfoddlonrwydd 
a  bam  Dnw  arm^  aH  phreawylwyr  tmenns. 
Edr.  NiLus. 

Yr  oedd  yr  Aipht»  unwaith,  yn  wlad  boblog 
iawn ;  ac  yn  cynnwys,  medd  haneswyr,  ^n 
nghylch  20,000  o  ddinasoedd ;  enwan  rhai  o 
honynt  oedd  Syene,  No,  Memphis,  Zoan,  Sin, 
On,  Phibeseth,  Pithon,  Ramasea,  Migdoi,  Trap- 
hanes,  Pathos,  Alexandria,  ac  Yr  oedd  wedi 
ei  rhann  yn  dair  o  daleithaa ;  so^  yr  Aipbt 
TJchaf,  yr  Aipht  Ganol,  a'r  Aipht  Isat  Tr 
oedd  wedi  ei  rhanu  hefyd  yn  86  o  Siroedd ; 
y  rhai  a  enwent  yn  ol  enw  y  brif  ddinas  yn 
mhobnn.  Yr  oedd  breninoedd  jt  Aipht  yn 
flodenog  mor  forea  ag  amser  Joseph,  os  nid 
cyn  hyny,  yn  nyddian  Abraham.  Yr  oedd 
dysgeidiaeth  a  doethineb  yr  Aiphtiaid,  yn  y 
dyddiaa  boreaol  hyn,  mor  hynod  a  chademid  a 


mawredd  en  llywodraeth.  1  Bren.  iy.  30. 
Act  yii.  22.  Buasai  yn  hyfryd  ychwanegu,  bod 
ei  dnwioleb  yn  cyd-raddn  ài  dysgeidiaetii. 
Ond  tra  yr  oedd  yn  athrofa  y  byd  yn  y  prif 
oesoedd,  yr  oedd  hefyd  ^n  fam  a  mammaeth 
eilnn-addoliaeth  a  choelgrefydd.  Yr  oedd  yr 
Aiphtiaid  yn  addoli  pob  math-  0  greadnriaid  : 
se^liu  y  ne^defaid,  teirw,  geifr,cathod,  pompiwn, 
winwyn,  &c.  Yr  oedd  yr  Aipht  yn  hynod,  hef- 
yd, am  ei  hadeiladan.  Y  mae  Peiramidiau  yr 
Aipht  yn  adeiladan  rhyfedd  i  edrych  amynt 
hyd  heddy  w.  Math  o  adeiladan  bon-braff  brig- 
fain  ydynt,  neillduo)  o  hynod  o  ran  en  maintioli 
helaeth.  Yr  oedd  y  mwyaf  o  honynt,  medd 
haneswyr,  yr  400  troedfedd  p  nchder,  ac  yn 
sefyii  ar  nn  erw  ar  ddeg  o  dir,  yn  ol  mesur 
Brytanaidd.  I  ba  ddefoydd  yr  oedd  yr  adeil- 
adan riiyfedd  hyn,  nid  ydyw  hynafiaethwyr  jn 
cytnno :  y  fam  fwyaf  cyffredin  y w,  mai  bedd- 
adeilan  oeddent  iV  breninoedd.  Fel  y  maent 
yn  arwyddion  amlwg  o  gyfoeth,  mawredd,  a 
gogoniant  yr  Aipht  yn  y  cyn-oesoedd.  My  y 
maent  hefyd  o  waff-ogoniant  a  hnnan-ym- 
chwydd  ei  breninoedd. 

Mitiraim,  nen  Menes,  mab  Ham,  ynghyd  à*i 
hiliogaeth  y  Pathrnsim,  Caslniro,  aV  Caphtorim, 
aboblogasant  yr  Aipht  ar  ol  y  dyli£  Gen. 
X.  13, 14.  Mae  yr  enw  Caphtor  wedi  ei  gadw 
mewB  coffadwriaeth,  yn  enw  hen  ddinas  o'r 
Aipht  a  elwir  Coptns :  ac  oddiwrth  bono  y  mae 
Cristionogion  yr  Aipht  yn  cael  eu  galw  hvd 
heddy  w,  y  Copktiaid  ;  a'r  cyfieithiad  o*r  Bŵbl 
arferedig  ganddynt,y  Cyfieithiad  Cophtaidd 
{the  CopHck  Version).  "  Ynys  Caphtor."  Jer. 
xlvii.  4.  yn  Heb,  llfjSD  "'Ä  (^*  captor).  Dyma 
y  ddan  air  o  ba  rai  y  iinrfiodd  y  Groegiaid  yr 
enw  ÂtYui:roç{^gyptoê.) 

Mitsraim,  nen  Menes,  oedd  y  brenin  cyntaf 
yn  yr  Aipht.  Bu  nifer  llnosog  o  freninoedd 
o*r  enw  rharaoh  ;  dywed  rhai  fod  triugain  o 
honynt  Bu  ^r  Aipht  yn  ddarostynsedig  i 
amrywgyfnewidiadan  mawrion  o  ran  ei  uy  wodr- 
aeth.  Yn  gyntaf,  darostyn^yd  hi  gan  Ne- 
buchodonosor,  brenin  Babilon.  Hon  a  rag- 
fyneffwyd  gan  Jeremiah  ac  Ezeciel.  Jer.  xliii ; 
axlyi.18.  £zecxxix.l8,10;azxz,lO,ll.  Oyn 
pen  llawer  o  amser  wedi  ei  gorchfygu  gan 
frenin  Babilon,  darostyngwyd  hi  dracnefh  gan 
Cambyses  a'r  Persiaid,  a.  m .  8480.  Am  hyn  y 
prophwyda  Esaiah,  pen.  xix.  Dyoddefasaat 
orthiymder  caled  dan  lywodraeth  y  Persiaid, 
a  thra  anesmwyth  oeddent  dan  yr  ian  drom. 
Odd!  amgylch  a.  m.  8672,  wedi  i  Alexander 
Fawr,  brenin  Macedonia*  ddymchwelyd  am- 
erodraeth  y  Persiaid,  daeth  yr  Aipht  dan  lyw- 
odraeth y  Groegiaid.  Cawsant  waredigaeth 
lesol  a  gorfoleddus  yn  y  cyfnewidiad  hwn : 
canys  bu  Alxeander  a'i  ganlynwyr  yn  amgel- 
eddwyr  iddynt  trwy  en  llywodraeui  dyner  a 
tíiirion,  o  amgylch  320  o  fiynyddoedd.     Y  mae 


AlP 


6Î 


AIP 


Wedi  hyny  daeth  yr  Aipht  jn  dalaeth  o 
merodneth  Khoiain,  o  a.  u.  8095,  hyd  a.  d. 
640,  pao  y  goresffynwrd  hi  san  yr  Arabiaid. 
0  hyny  hyd  hed^w,  ba  dan  Lrwodraeth  doflt 
imryw  o  feistnaia  caledion.  i  Saraceniaid  aV 
Mamalnciaid  a'i  goithiymasant  hyd  a.  d.  1627, 
iNui  y  gorchyfygwyd  hi  gan  y  Tyrciaid  ;  dan 
lywodrMth  jm  mi  y  mae  yn  aros  eta  Fel  hyn 
7  cyflawnwyd,  yn  hynod,  brophwydoliaethan 
Sxeciel  am  dani,  pen.  zzix.  15.  ^  Isaf  fydd  oV 
broniniaethaa,  ac  nid  ^dderchaìf  mwy  eddiar 
y  Cenedloedd.  Ac  ni  fydd  hi  mwy  i  dŷ  Israel 
yn  hyder."  Mor  inr  y w  geiriaa  y  doeth, "  Cyf- 
iawnder  a  ddercbafa  genedl ;  ond  cyinlydd  (a 
djBbyw)  pobloedd  y w  en  pechod.'*  IMar.  ziy.  34. 

Mm  yr  Aipht  yn  nodedig  yn  yr  haneaiaetb 
mctudd,  am  y  driniaeth  rrenlon  a  gafodd 
Md  Abiaham,  aef  eglwyi  Dduw,  yr  amser 
hwgw,  yno.  Pan  oedd  Joseph  yn  liywydd  ar 
y  wkd,  diagynodd  Jacob  a'l  denlu  yno  at  ei 
&b,  rhag  y  newyn.  Wedi  marwolaeth  Joseph^ 
erlbdodd  bronin  newydd  yn  yr  Aipht,  yr  hwn 
Bi  adnaboaaai  mo  Joseph.  Uhyw  drawsfedd- 
iaDQyddgormeso],  tebygol.  I^n  lywodraeth 
y  gôrmodeym  hwn,  aeth  yr  Aipht  yn  dŷ 
caethiwcxiiV Lnrafdiaid,  a  gorthrymwyd  hwy 
ya  greulon  à  gwasaoaeth  caled,  dros  lawer  o 
iynyddoedd.  Ond  gwelodd  Daw  ea  cystndd, 
achlywoddea  gwaedd  o  achoe  creolondeb  en 
meistriaid  gwaith.  Anfonodd  y  ddan  frawd, 
Moses  ac  Aaron,  i'w  gwareda  oddi  yno.  Fan 
aa  oilyngai  Pharaoh  hwy nt,  wrth  orchymyn 
Dgw,  yniwelodd  aV  wUid  û  pUäan  o&iadwy, 
aes  y  gollyngodd  y  bobl  ymaith:  Wedi  hyny, 
bn  edifar  gBnddo,*ac  ymiidiodd  ar  en  hoi  a'i 
fyddinoedid.  Ond  ymogoneddodd  Daw  ar 
Phanob,  ac  ar  ei  holl  Ini^d,  trwy  en  boddi 
oQ  yn  y  U6t  Coch.  Yr  oedd  yr  Aipht,  a  chrea- 
loodeb  Pharaoh  tn  9^  at  yr  Hebreaid,  yn 
arwyddioD  rhagddanffosiadol  o  orthrymwvr  a 
eoithrymderaa  yr  eglwya  yn  holl  oesoedd  y 
byd-  *"  Sodom  a' rAinht,"  y  gdwir  yr  holl  wled- 
rdddao  lywodraeth  waedfyd  Anghrist,i  eff- 
Iwya  Bdnw,  lie  mae  yn  cael  ei  gorthryma  f?i 
Uidd,  yn  ei  haelodaa  yn  barhaos,  hyd  nes  y 
d^hir  y  bwystfil  hwnw  oddiar  y  ddaear.  Dat. 
a.  8.  Aipht,  yn  iaith  y  Beibl,  y w  pob  gwlad 
)k  mae  saint  Daw  yn  cael  ea  caethiwo  a*tt 
Ibdd ;  a  Pharaoh  y w  pob  penadur  ag  sydd  yn 
yn  Uaw  Satan,  fel  hwnw  gynt,  i'w  ffortiiiyma 
i*acystoddio.  T  mae  ea  gwaredigaetn  wyrüiiol 
o'a  caethiwed,  ac  o  law  rharaoh,  yn  sysgodol 
owaredigacthau  yr  eglwys  trwy  Gnat.  Yn 
Byitrywofiiadwy  Pharaoh  a'i  fyddin,  gwelir. 


í: 


Aipht  (peiu  MX.  18.  '19."  21)' "  Yr  Arglwydd'  a 
•dwaenir  gan  yr  Aiphtiaid  ;  ie,  yr  Aiphtiaid  a 
•dwainant  yrArglwydd  yn  y  dydd  hwnw  : — 
Y  dydd  hwnw  y  bydd  allor  i'r  Arglwydd  yn 
figtwol  tir  yr  Aipht :— Y  dydd  hwnw  y  bydd 
pwn'  dinaa  yn  nhir  yr  Aipht,  yn  llefiarn  iaith 


Canaan,  ac  yn  tyngn  i  Arglwydd  y  Ilaoedd.V  Dan 
lywodraeth  y  Groegiaid,  gwladychoddnifer&wr 
o'r  laddewon  yn  yr  Aipht — ^myrddiynaa,  medd 
Philo.  Codannt  synagoffau,  ac  addolasant 
Ddaw  ea  tadaa,  yn  hyfion.  Gafodd  y  dy- 
gwyddiad  hwn,  ac  esiamplaoyr  laddewon,  yn 
en  haddoliad  a'a  bywydau,  eflfeithiau  rhagorol 
ar  drigolion  y  wlad.  Taenwyd  gwybodaeth 
oV  ffwir  Ddaw  yn  ea  plith,  ac  o'r  modd  yr 
oedd  i  gael  ei  addoli.  Yr  oedd  rhai  o'r  Aipht* 
iaid,  yn  mhlith  eraill,  yn  broselytiaid  yn  Jer- 
osalem  ar  ddydd  y  Pentecost.  Act  ii.  10.  Ba 
OristionoffTwydd  yn  flodea(^  yn  yr  Aipht,  dros  ^ 
rai  oesoedd  wedi  dyddiaa  yr  apostoHon.  ^Pen- 
defigion  addaethant  o'r  Aipht;''  Salm  IxyiiL  81« 
sef,  ffwyr  enwog  am  ea  doniaa,  ea  dysffeidiaeth, 
a'a  dawioldeb.  Yn  yr  ail  a'r  drydead  ganrif, 
rhoddir  hanes  am  ^Iwysi  blodeaog  yn  Alex- 
andria, a  pharthaa  eraill  o'r  wlad  :  dyoddefodd . 
llawer  o'r  prif  Gristionoffion  yno  ferthyrdod 
yn  Uawen. — ^'*Yr  Arglwydd  a  adwaenir  gan  yr 
Aiphtiaid."  Mae  y  ffwirionedd  o  hyn  yn  dra 
hysbys  i  bawb  cydnabyddas  à  haneeiaeth  eg- 
Iwysig,  Gobeithiwn  ^r  adwaenir  ef  etto  yn  y 
wlad  nono,  yn  y  dyddian  diweddaf,  pan  Iwyr 
ddinystnr  Mahometaniaeth  oddiar  o  ddaear, 
ynghyd  à  phob  gaa  mfydd  arall :  ac  y  '^bydd 
gwytKKlaetli  o'r  Arg^yad  yn  llenwi  y  dda 


Felly  y  boddo  I 

«FfoTr  Aipht."  MatiL  IS.  Dewiswyd  yr 
Aipht  ^n  hytrach  na  Syria  fel  He  i'r  Ai]^lwydd 
lesa  ffoi  iddo  : — 1.  Yr  oedd  yn  agosach  i  Beth- 
lehem na  Syria, — 2.  Nid  oedd  gan  Herod  gym- 
aint  He  gydia  lly wodraethwyr  y r  Aipht  bs  oedd 
ganddo  gan  y  rhai  yn  Syria,  dibynol  ar  na  rai 
yr  oedd« — 8.  Heblaw  hyny,  yr  oedd  laddewon 
yn  Uaoedd  aneirif  yn  yr  Aipht  yr  amser  hwnw; 
ddwywaith  y  nifer  o  honynt  a  ddaeth  o'r 
Aipht  gynt,  medd  yr  laddewon ;  fel  yr  anfon- 
wyd  CniBt  a'i  rVeni  i'r  Aipht  at  en  nobl  ea  han- 
ain,  y  rhai  cedent  yn  llenwi  y  wlad.  Yr  oedd 
ea  He  addoliad  yn  Alexandria  yn  dra  arddercb- 
og.  Yr  oedd  ynddo  ddeg  a  thriagain  o  gadeiriaa 
enraidd,  yn  ol  /hifedi  hennriaid  Israel  Yr 
oedd  areithfii  o  goed  yn  y  canol,  yn  yr  hwn  y 
safai  arolygwr  y  synagog.    Gwel  Lightfoot. 

AIPHTIs,  benyw  enedigol  o'r  Aipht. 
Gen.  xyi.  1 ;  a  xxi,  9; 

AIPHTIAID, trigolionyr Aipht.  «A bydd 
blin  gan  yr  Aiphtiaid  yfed  dw£r .  o'r  afon.** 
Exod,  yìL  18,  Nis  gellir  deall  yr  yxnadroddion 
hyn  yn  gyflawn  heb  olyga  ac  ystyried  hyftyd- 
wch  a  iachasrwydd  neilldaol  dyfroedd  yr  aíon 
Nilos.  Y  mae  dyfroedd  afon  yr  Aipht,  medd 
Abbe  Maserier,  mor  hyfryd,  fel  na  ddymnnai 
an  i'r  poethder  fod  yn  llai,  na'i  wareda  oddi- 
wrth  y  teimlad  o  syched.  Y  maent  mor  hy- 
fryd gan  y  Tyrciaid  fel  y  bwytànt.haien  i  ffodi 
syched,  i  gael  yfed  o  nono,  Y  mae  yn  ddy- 
wediad  cyffredin  yn  en  plith,  pe  bnasai  Mar 
hornet  wodi  yfed  o  bono,  y  baasai  yn  gweddio 
ar  jT  Arglwydd  i  cael  peidio  marw,  M  y  gall- 
asai  fwynhaa  yr  hyfrydwch  hwn  yn  waaiad. 


ALC 


68 


ALE 


Nid  oea  dim  tyfrydwch  boddliaol  i'w  gydmaru 
i  hwn.  Pawb  a  Droiasant  o'r  dwfr  hwn  a  gyd- 
nabyddant  na  c^y&ifaant  Vi  gyffelyb  y&  iin  lie 
aralL  Pan  yfo  un  ^ntaf  o  bono,  braidd  7 
gelHr  sicrbaa  iddo  mai  dwfr  natoriol  jdyw; 
canys  y  mae  rbyw  beih  ynddo  annbraetbadwy  o 
byfryd  fr  archwaeiL  Ond  ei  gynneddf  mwyaf 
godidog  ywy  ei  fod  yn  iacbosol  odiaetb..  iHid 
yw  bytb  iV  deimlo  yn  anghysaroa,  pa  faint 
bynag  a  yfir  o  bono ;  mae  byn  mor  wir,  fel 
nad  ydvw  yn  angbyffredin  i  weled  dynion  yn 
yfed  tn  crycied  o  bono  mewn  diwrnod,  beb 
ddim  angbyfleufldra.  ''  Dynion,"  medd  Mr. 
Harmer,  ^^  na  cblywsant  erioed  am  bereidd-dra 
a  byfrydwcb  dyfroedd  yr  afon  Nilos,  a'r  byn  j 
maentyn  ei  yfed  o  bono,  a  genfydd  rym  a  pbn- 
odoldeb  yn  ngeiriaa  Moses  vrtb  Pbaraob,  na 
welsant  erioed  o'r  blaen :  A  hydd  blin  gan  yr 
Aipkiaid  yfed  oW  afan,  Fficiddiant  yfed  o'r 
dyfroedd  byny,  y  rbai  yr  oeddent  yn  en  c 
meradwyo  o  fiaen  boll  ddyfroedd  y  byd : 
eiddiant  yfed  o  bwnw,  jrr  bwn  jt  oeddent  arfer- 
ol  o'i  cbwenycb,  ac  a  ddewisant  yn  bytracb  yf- 
ed o  ddyfroedd  pydewan  yr  bwn,yn  y  wlad  bono 
sydd  eitbaf  ffiaiddv"     OU.  Vol.  UL  p.  564. 

AIPHTWB,  tririannydd  yn  yr  Aipbt 
Gen«  xzxizi  1,  5.    Exod.  ìL  12.    Act.  vii.  34. 

AI^  Geiryn  o'r  nn  ystyr  a  trOj  ac  yn  ngby&n- 
Boddiad  geirian  a  ycbwanega  eu  bystyr;  megys 
alaethf  äbrys^  alfarch^  alts,  Arfenr  ef  fel  ar- 
ddod  ac  attod  yn  o  fynycb  yn  enwan  Ueoedd, 
m^ys  Alban^  Penal. 

ALABASTER^  marmor  gwyn  meddaL — 
<<  Ac  alabaster."  Estber  L6.  BamaBocbart 
mai  ystyr  y  gair  ^ì^  dor^  yn  y  fen  bon  ywper/, 
o  bei^wydd  ei  ddull  crwn«  Bocbart  V  oL  lU. 
p.  Ÿ08.  Scbenzcer's  Pkys,  Sacr.  in  loc  Yn 
Mat  xxvi.  'ST.  cyfieitbir  a  gair  Gr.  aXaSaarpw 
T^offoo  (alabastron)  hhoeh  ojmaint.  Arwydda 
rbyw  lestr  i  gynnwys  enamt»  neu  bèi^arogl ; 
am  ibd  y  cyfrw  lestri  yn  cael  eu  gwneyd  o'r 
marmor  bwn,  o  berwydd  ei  fod  yn  ei  gadw  orea 
ibag  Uygraid  Dywed  Pliney  y  ceir  ef  yn  agos 
i^^ebes  yn  yr  Aipbt,  a  Damascns  yn  Syria. 
T  diweddaf  yw  y  gwanaf  <?r  ddan.  Ond 
caent  y  gorea  yn  Carmania  Pliney,  ÍTaL 
Hut.  lib.  88.  cap.  8. 

ALAETH-AU-U  (al-aetb),  tristwcb,  galai^ 
nad  inawr,  wylofidn ;  cwynofain,  nbain.  '*  AU 
aeihtoeh^^ée,  Jer.  zlix.  8.  Se^  galer^cb, 
ewyn&nwcb,  nbainwcb. 

ALAMOTH,  tfa^y  [dirgelweh]  tìú  y 
cbwecbed  Salm  adeugain.  Hwyracb  fod  y 
Salm  bon  i'r  gwyryfion  i'w  cbann  yn  neitbior 
Sobmion :  neu  mae  y  cair  Alamotb  yn  arwy  ddo 
y  don  yr  bon  y  cenid  y  Salm  ami :  nen,  hwy- 
racb, yr  offeryn  cerdd.  1  Cron,  xv.  20.  Gkn 
mai  ystyr  blaenorol  y  gair  Alamotb  yw  cudd- 
iedig,  arwydda,  medá  Ainswortb,  yn  bytracb, 
ouddiedig  gyngbor  a  rbagkiniaetb  Duw  mewn 
petbaa  a  bertfaynent  i'w  eglwjrs  yn  Ngbrist. 

ALAEWM.    Edr.  LABWM. 

ALCAN  (al-can),  metel  caletacb  na  pblwm, 


tebyg  i  arian,  ac-i'w  gael  yn  ami  ^  _.  ,  _ 
ig  àg  arian.  Yn  Tarois  yr  oedd  iieiaethrwydd 
o  bono.  Ezec.  zxvii.  12.  Pecbaduriad  ]lygre«l- 
ig  a  ffîaidd,  y  rbai^ydd  barod  i  dan  di^ofidnt 
Daw,  a  gyfielybir  ^ddo ;  ac  befyd  i  baiam,  a 
pbres,  a  sorod.  Ezec.  zziL  18,  20.  Esa.  L 
26.    Qwel  Bocbart,  Vol  L  p.  169. 

ALCH-AU,  llecb  gridyll.  Llecb  lydan  o 
bres,  llawn  o  dyllan,  tebyg  i  ogr,  a  osodid  dan 
yr  alter  i  ollwng  y  Uadw  drwyddi :  yr  hjn  a 
allai  arwyddo  pnrdob  abertb  Gfist  Bxod. 
xzyii.  4.    1  Cor.  v.  7. 

ALEGORI,  fdlrixopia  \aUegùHa\  aralleg, 
cyffelybiaetb.  Ffogyr  mewn  rbeitbeg,  y  sjdd 
yn  fetb  0  draws-symndiad  e8t3medig,  nen,  yn 
hytracb,  cyfres  o  drawsrsymndidan.  Mewn  al- 
egori  yr  ydyni  yn  dy weyd  nn  peth  i  arwyddo 
petb  arall.  Fel  byn  y  mae  yr  apostol  yn  ^ol- 
ygu  Sarah  ac  Agar,  a'r  petbaa  perthynol  idd- 
ynt,  yn  alegori,  nen  yn  gyffelybiaeui,  yn  ar- 
wyddo ac  yn  gosod  allan  betban  erailL  Yn  yr 
al^ori  bon,  y  mae  Sarah  yn  arwyddo  y  cyf- 
ammod  çras,  oxa  yr  orachwybaethefengylaidd  ; 
ac  y  mae  Agar  yn  arwyddo  cyfemmod  Sinai : 
y  mae  plant  Sarah  yn  arwyddo  plant  yr  add- 
ewid,  y  rbai  ydynt  rydd  fel  en  mam,  ac  yn  etí- 
feddion  ;  mae  phmt  Agar,  y  forwyn  gaeth,  yn 
arwyddo  yr  laddewou  cnawdol  yn  nyddiaa  yr 
apostol,  a'r  boll  broffeswyr  cnawdol  byd  ddiw- 
edd  amser,  y  rbai  sydd  yn  Bdyeitbr  i  rydd- 
id  yr  efengyl,  trwy  fiydd  yn  Ngbrist  Yr  oedd 
gwaith  mab  y  forwyn  gaeth,  Ismael,  yn  erlid 
Isaac,  mab  y  wraig  rydd,  yn  arwyddo,  y  bydd- 
ai  i'r  proflfeswyr  cnawdol  byn,  erlid  gwir  blant 
Duw  yn  mhob  oes.  Yr  oedd  bwrw  allan  y 
wasanaetb-fercb  a'i  mab,  fel  na  chai  etifeddu 
gyda  mab  y  wraig  rydd,  yn  arwyddo  beth 
fydd  diwedd  dychiynllyd  yr  boll  broffeswyr 
cnawdol  erlidigaetbns  hyn ;  ni  cbànt  etífcddu 
gyda  pblant  jr  addewid. 

Y  mae  Bmrvw  ranaa  o'r  Beibl  wedi  en  Uefam 
fel  byn,  yn  aUegawl ;  megys,  Caniad  Solomon, 
ei  ddarlnniad  o  benaint,  ac.  Preg.  ziL  dec 
Y  mae  yr  Aiglwydd  yn  tosturio  with  ein  g^en- 
didau,  wedi  ymostwng  atom  i  lefera  wrtbym 
am  bethan  dwyfol,  trwy  en  cyffelybu  i  betban 
cynefin  i  ni,  fel  y  gallom  yn  hawdd  en  deal!  a'u 
cjEuafod,  ynnffbydá'a  natar,  en  oynneddfini,  a*n 
heffeühian.  x  maent  yn  llawn  o  bob  m^b  o 
ffn^an,  ac  ymadroddion  troellog,  fel  y  bydd- 
ai  1  ni  en  teimlo  a'u  canfod  gyda  byfrydwcb  a 
a  bywiogrwydd,  a  chroesawn  y  gwirionedd 
gyda  mwy  o  barodrwydd  meddwl,  yn  ei  wisg- 
oedd  a'i  addumiadan  bardd,  ceinwych  eto 
dealladwy. 

ALELXJIA,  mh.  }^n  ^iJ}^  Or.  AXXjjXoota. 
Ystyr  y  cair  Hebraeg  yw,  Molwch  Jah.  Y 
mae  Kimcbi  yn  sylwi  fod  y  gair  n^  yn  tarddu 
o'r  gair  j^ij^n  ac  yn  arwyddo,  Daw  yn  boll 
harddwcb  gogoneddus  eifawrbydi,  a'i  berffeitb- 
rwydd,  a  gweddeidd-dra  sanctaidd  ei  boil 
fiyrdd.  Jer.  x.  7.  Cawn  y  gair  hwn  yn  necb- 
rea  a  diwedd  amryw  0  Salman.    Y  He  cjrntaf 


AT.V 


69 


ALP 


J  awn  ef  jw  Salm  cir.  85.  ^Datfydded 
pedadoruid  o*r  tir  MjniImi]  «olwch  Jab.** 
Ac  jB  7  Teflteme&t  Ŵewydd  cawn  ef  yn  tht 
xix.  hpanymaedyfltryw^iighrbtyiiead  e! 

lALKANDEBy  AXtfrnfifioc  {e^nmrtkwyter 
crjif]  1.  Mab  Simon  o  Cyreney  ^r  hwn  a  iii 
gjBidrtîàwywf  fn  Hiachawdvr  i  ddwyn  ei 
gioesi  benCal&na.  Marc  xv.  21.  Lac  xxiiL 
M. — 2.  Vn  arall  oedd  gyda^r  arch-oífèiiiaid 

yn  cflnkmi  yr  apostolioii.    Act  iv.  6. 8. 

Akxander  y  ^f  copr,  yr  bwn  y  dywed  Paul 
iddb  mìeaâìnr  drygan  lawer  iddo ;  yr  hwn  a 
íîuad  u&waith  yn  proffeea  Gristîonogrwydd, 
end  a  wrtkodasai  y  fiydd^  ac  a  wnaetbai  long- 
ddiylfiad  am  danL  1  Tim.  i.  dO.  2  Tim.  iv. 
14, 15. 

AL£XANI^IA,  dinas  enwo^  yn  yr  Aipbt 
hi^  Act,XTÌü.  24 ;  axxvii,  6 ;  yr  non  a  sylfaen- 
vyd  gan  Alexander  Fawr,  ac  yma  y  claddwyd 
e£  Claddwyd  ef  nnwaith  yn  ttempbia,  ]m  yr 
Aipbt,  mewn  arch  o  aar,  ond  trosglwyddwyd 
efwedLbyny  i  Alexandria.  fGwel  Prideaux's 
Oonneeiimi)  T  mae  bi  yn  flerjrll  rhwD^  M6r  y 
J  Caaoldir  a  Llyn  Maena,  neu  Mareotis.  Dy- 
we(fir  ei  bod,  o  ran  ei  baidddwcb  a'i  gogoniant^ 
yn  ail  i  Rnfidn ;  a  Isod  ei  llyfrdŷ  yn  cjmnwya 
700,000  o  lyfraa;  eitkr  Uoagwyd  bwynt  oil 
gan  yr  Arabiaid,  neur  y  Saraceniaid,  a.  d.  042. 
inddi  hi  y  canwyd  Apoloe.  Act.  xviiL  24. 
Planwyd  Cnationogaeth  yma  yn  foreu  iawn; 
dywedir  mai  Marc  yr  efengyfwr  oedd  yr  off- 
erp ;  bn  amiyw  o  wyr  enwog,  a  biodeuog 
mewn  Orisdonogaeth,  ynddi  gynt.  Edr.  Aipbt, 

ALMON,   nẀy  (cuddiedig)   1.  Dina#yn 

peithynilwyth'  %4»ijamin.    Jos.    xxL  18. 

2,  iptt  {d^rauSf  gvtyliadwrfts)  am  mai  j 
{Hen  %wn  aydd  OTQtaf  yn  defiro  oH  fiumreidd- 
dra  «ma&idd.  Blodena  yn  mis  lonawr ;  ac  yn 
niallawrth  yn  y  gwledydd  poeChion,  y  mae  ei 
ffrwyth  yn  addfed.  Bi  ifrwyth  sydd  werth- 
&wr  ac  iachna.  Oen«  xliü«  1 1 .  Jacob  a  anfon- 
odd  amhqr  o  bono  iV'fab  Joseph.  Y  cyntaf 
yw  yn  ei  aodaa,  a'r  diweddaraf  yn  ea  colli 
Pkynndeb  y  pren  hwn  yn  dwyn  ei  flfrwytb  a 
gyfdUr  ato  yn  ngweledifipaeih  Jeremiah :  ^  Yna 

Îdaetb  gair  yr  Arglwjrdd  ata^  gan  ddyweyd, 
ereoüâh,  betb  a  weli  di  f  Hinan  a  ddywedais 
Çwîalen  inp'j})  o*r  pren  almon  a  welaf  fu  A 
dywedodd  "yr  Arglwydd  wrtbyf,  Da  (neu  tm- 
inw)  y  gwehdat;  canya  (by  "iS»  1p»}  F 
yo  hj 


^  yn  piyaaro  (nen  yo  hytrach  yn ' 
aen  gwrho  ar,  neu  mewn  peraiynas  i)  fy  ngair 
hi  gyeamu,  Jer.  i.  11,  12.  Tebygol  oddi- 
wrthNtan.  xvii,  6 — 8,  fod  penaetbiaid  y  llwyth- 
an  yn  dwyn  bob  an  wiail  oV  pren  dmon,  fel 
wwydd  o^tt  gwyliadwriaeth :  a  gwialen  farw 
Aaron,  3^  bon  aflodeaoddac  a  ffrwythodd,  oedd 
jn  arwydd  ac  yn  gysgod  addas  o*r  cyntaf-an- 
«dig  oddiwrth  y  meirw.  Ac  fel  y  mae  y  gol- 
eani  yn  ymddangoa  i  effeitbio  yn  gyntsif  ar  y 
pren  arwyddol  bwnw,  gyfl  àg  addarawydd 
y  gwnaed  pedyll  y  canwyllbren  aur  ar 


Ion  aknonaa.  Exod«  xxiiL  88«  Afanomm^gwVw 
Aaron,  wedi  bod  ger  bfon  yr  Arglwydd  iSoii  no 
oedd  yn  danffoa  y  byddai  amiad  yr  oflR^ad 
aeth  gragodol  yn  bir  yn  ei  denta :  yii  neili 
daoi,  rbinwedd  maetUaim  yr  dfengyl,  ffwMen 
ncfrtb  Criati   a  dinyatr  dyaymwth  d  dyniott. 
Nam.  xviL  ^.    T  wialen  yn   ngwdedigfltettt 
Jeremiah^  oeddyn  dangoa  ftddiedrwydd  y  fcm 
i   ddi^gyn  ar   Inddewon    cyndyn    yr  tanaer 
bwnw.    Jer.  i.  11. — Pen  ben  wr  a^gyiSelybir 
Tr  pren  alroon,  d  wálU  gwyiì  ef  fel  ei  Aodan 
gwynionyntan.    Pteg.  xu.  6, 

ALMÜGIM,  nen  AL6UMIM,  un^^^fet 
math  o  bren  rhagorol,  parbana,  per  ei  arogl,  yr 
hwn  sydd  yn  dwyn  aadd  gwerthfawr.  Willi 
gydmara  2  Cron.  ix.  10, 11 ;  a  1  Bfen.  x.  11, 
12,  ymddengyamai  enw  arall  yw  ^tmyr  Q^tl^ 
alffumimy  aef  y  TbyniBj  neu  y  Tbylne,  fel  y  cyt- 
ieitha  y  Vulg.  y  gair.    Gwel  Dat.  xviii.  12. 

ALOES,  math  o  bren  aydd  jm  tyfu  yn 
Ewrop,  a  pharthau  eraill  o'r  byd.  T  pen,  ei 
ddail,  a'i  mrwytb,  a  arferir  yn  feddyginiaéUioI. 
Byddid  yn  ei  arfer  gynt  i  ber*arogK  cyrff 
meirw,  gwelyau,  a  dillaa.  loan  xix.  80.  IMar. 
yìL  17.  Y  pren  wedi  aycbu  aydd  iddo  arogl 
peraidd  iawn.  Gwel  T.  M.  Good  arCan.  iy« 
14.  Effeitbiau  ^  Yabryd  Gbin  yn  Ngfariat  aH 
bobl  a  gyffelybir  i  aloea,  oblegid  eu  pér-arog], 
a'u  bod  befyd  yn  attal  ac  yn  puro  oddiwrth 
chwantau  llygredig  a  pbecbadurtti,  ac  yn  cadw 
eu  deiliûd  yn  iach  ac  yn  fywiog.  Salm  xly.  8. 
Can.  iy.  14.  Yr  laraeliaid  a  gyffelybir  i  aloe- 
wydd,  i  ddan^oa  en  cynnydd,  e«  cyflwr  blod-  • 
euog,  a*u  buddioldeb.    Num.  xxiy,  6. 

ywvddor 
[da£    Y  mae: 


ALPHA,  y  Uythren 
Roeg,  ac  Ome^  yw  y'ddiwe 
Crist  yn  galw  ei  bun  yn  "  Alpha  ac  Omega,  y 
dechreu  a'r  diwedd,  y  cyntaf  a'r  diweddafp 
neu  y  cyntaf  a'r  diweddaf  bwnw,  yr  hwn  a- 
ddywedodd  ei  fod  felly  trwy  Eaaiah.  Pen.  xlL 
4 ;  a  xliy.  0 ;  a  xlyiiL  12.  Yitrinffa.  Y  mae 
yr  enw  hwn  yn  gosod  idlan  ddwyfoTdeb  ei  Ber- 
son.  Nid  oes  un  creadur  a  all,  yn  briodol,. 
ddywedyd,  "  Myfi  yw  y  cyntaf ;"  canys  y  mAe 
ei  Greawdwr,  yr  hwn  a'l  gwnaeth,  o'i  flaen. 
Ni  ddicbon  ddywedyd  cbwaith,  "  Myfi  yw  y 
diweddaf."  Nid  yw  un  o'r  ddau  enwad  yh 
briodol  i  neb  ond  Duw.  Pwy  a  all  ddy wedyd^, 
**  Myfi  yw  y  dechreu  a'r  diwedd,"  ond  Duw,. 
yr  hwn  sydd  yn  rhoddi  bod  i  bob  peth,  sydd 
yn  trefnu  ac  yn  cynnat  pob  peth,  a^  ogonaint 
y  dyben  o'r  cwbl?  Ond  y  mao  yr  hoU 
enwau  yn  briodol  ac  yn  addas  bolloi  i  Grist, 
o  ran  ei  Berson,  ci  hoU  wcithredo^dd,  aU  boll 
orucbwyliaethau.  Y  mae  efe  yn  Alpha  ac  yn 
Omega,  ac  yn  Uenwi  y  cwbi  rhfwngy  ddwy  lytìi- 
yren  byny.  Y  mae  yn  pveswylio  tragy  wydd- 
oldeb,  a'i  wailb  yn  berfiaitL  Deut  xxxii.  4. 
Dat.  i.  8,  11;  a  iy.  6;  axxu.  13.  Exod.  iii» 
15.  Dicbon  hefyd  y  ddiarcb  Boegaidd  bon 
arwyddo,  ystad  o  ddercbafiad  a  darostynffiad 
Crist :  y  mae  efe  yn  blaenori  yn  mhob  peth  ar  ' 
bawb ;  y  mae  efe  yn  gyntaf-anedig  yn  mlith 


ALL 


W 


ALL 


1>fodyr  lawer,  jr  hwn  a  fa  y  diystynf  o'r  |çwyr. 
Ck)Gcejnfl»  à  V itringa  in  loc 

ALPHEÜS,  AX^awf:  [mO]  tad  jr  apoBtol- 
ion  Liço  a  Judas.  Tybir  yn  flpr&edio  fod 
Maiî  ei  wraig  ef  yn  chwaer  i  Mair  mam  ein 
Harglwydd ;  ao,  o  herwydd  hyny,  ea  bod  yn 
cad  eu  ^w  brodjrr  yr  Arglwydd.  Oal.  L  19. 
Maro  Ti,  3.  Mae  y  rhan  fmjti  yn  meddwl 
mai  yr  on  yw  Cleopnas,  a  enwir  gan  Lac  (pen. 
xUY.  18),  ag  Alpbeus  gan  Mathew  (pen.  x.  8), 
^2.  Tad  Mi^ew,  neu  Lefi,  yr     '     "  ' 


titl  Salmlyü) 
y  gaip  tonW 
moesauy    trwy 


Marc  ÌL  24.       

AL-TASCHrm,  tinwh^bj 

na  ddfifethOf  neu  n»  ddyfetìdf^ 
Iviii,  lix,  a  Ixxv.  Arwydda" 
weiihiao,    llygriad    ffyrdd    a 

'  becbody  Exod.  xxxiL  Y.  Deut  zxzi.  29. 
Gen,  vî,  12, — ^weitbiau  arwydda,  hefyd,  dinystr, 
neu  gwbl  ddyfetbiad  am  bechod.  Salm  kzrui^ 
88,  45.  Gen.  vi.  13 ;  a  Ix.  11, 15.  Y  mae 
jn  air  mwy  belaeih  ei  ystyr  na  Uadd.  Esec 
IX.  6,  8.  Naill  ai  y  mae  y  gair  yn  nbitl  y 
Salmau  ucbod  yn  mynegî  hyder  J>afydd  ar 
Dduw,  na  oddefai  iddo  gael  ei  ddyfetba  gan 
ei  elynion — ^neu  y  rhwymaa  oedd  wedi  ea 
gosod  ar  el  ganlynwyr  na  ddyfetbent  Saal.  1 
Sam.  xxiy.    Ý  cyntaf  sydd  fwyaf  tebygoL 

ALLAN-OL  (all),  y  maea,  oddifi^a :  allan  o 
laWf  sef  yn  faan ;  yn  y  man  : — bwrw  alla»^ 
aef  esgymano.  loan  ix.  22.  Allan  o  anuer : 
gorcbymyn  Paul  bregetbu  j  gair,  "mewn 
amser,  ailan  o  amser,  2  Tim«  iy.  2.  Nid 
y n  unig  ar  yr  amser  gosodedig  san  yr  luddew- 
on,  neu  yr  awr  weddi,  neu  Sabbotn,  ond  bob 
amser  y  byddai  cyflensdra,  ddj^dd  anos.  Act 
xviLlf;  axx,  Y.  Nid  unwaith  yn  ydydd; 
^Y  boreu  haua  dy  had,  a  phiydnawn  nac 
attal  dy  law."  Preg.  xL  6,  M3wn  lleoedd 
na  byddo  ond  ycbydig  o  arwydd  Uwyddiant 
Act  yiii.  26.  Mae  amser  Duw  yu  fynych 
allan  o  amser  dyuion :  anfonodd  Daw  ei  Fab 
Tr  byd  yn  ei  amser  ei  bun :  ond  allan  o  amser 
gan  lawer  o  ddynion :  felly  y  mae  yn  rhaid 
pregethu  Crist,  ^  mewn  amser,  allan  o  amser." 
2  Ŵra.  iy.  2.    GaL  iy.  4, 

ALLOR-AU  (llawr),  Z2(u;.  Altark;  Saes. 
Altab*  Ar  allorau  y  byddai  offryroau  ac 
aberthau  yn  cael  en  cyilwyno  i  Dduw.  Y 
gair  Heb,  ^^f  a  arwydda,  lladd,  aberthu, 
aberth,  allor.  2  Bren.  xxiii.  20.  £zec.  xxxix. 
17,  19.  1  Sam.  xxyiii.  24.  Gen,  xxxL  54. 
Exod.  xyiiL  12.  Gen.  yiii.  20.  Num.  xxiii.  1. 
Ŵ.  ^oviaoTJiptov.  Geilw  Ezeciel  hi,  llew 
Duw,  mynydd  Duw.  Pen.  xliii  15.  Yr 
oedd  i  gael  ei  cbysegru  yn  sancteiddiolaf  i'r 
Arglwydd,  fel  y  sancteiddiai  y  rboddion  a 
offrymid  ami,  a  phob  peth  a  gyffyrddai  ft  hi  a 
fyddai  yn  sanctaidd,  Exod.  xxix.  87«  Num, 
yii.  1.  Mat  xxiii.  1 9.  Nid  ydym  yn  darllen  am 
un  allor  cyn  y  dylif,  er  eu  bod  yn  aberthu ; 
tebygol  eu  bod  yn  aberthu  ar  y  ddaear.    Y 

.mae  yn  deilwng  o'n  sylw,  fod  gan  y  rhan 
fwyaf  0  genedloedd  y  ddaear  allorau,  pa  ddull 


bynag  a  fyddai  ar  eu  haddoliad,  Y  mae  yr 
enwog  Cadben  €!ook,  yn  ei  for-ddthian,  ya 
rhodiu  hanes  neillduol  am  alloran  ac  aberthaa 
trigolion  ewylltion  ynysoedd  y  M6r  DeheuoL 
Beth  a  afiasai  roddi  y  fath  gyffi*edino1rwydd 
iV  ddefod  hon,  oddyeithr  rhyw  wedcUll  yn 
aroa  mewn  eofiadwriaeth  .  o'r  dadguddiad 
dwyfql  am  hyny — ^yn  nghyd  à  cbydnabydd- 
iaeth  dyw^U  o'u  bod  yn  bechaduriaid — a  bod 
angen  am  iawn,  i  heddycbu  y  Bod  Dwyfol,  yr 
hwn  a  anfoddlonwyd  trwy  bechod!  Gawn 
hanes  fod  Noah,  yn  fuan  ar  ol  y  dyli(  yn 
adeiladu  allor,  ac  yn  aberthu  ami  Tr  Aiglwydd. 
Gen.  yiiL  20«  Abraham,  a'r  Ueill  o'r  patrieirch, 
vedi  hyny,  a  adeiladaaant  alloran  i  abertíiu 
amynt  Gen.  xii  7 ;  a  ziii.  4,  18;  a 
xxii.  9.  Nid  ydym  yn  cael  cyfarwyddiadau 
dwyfol  am  en  gwneuthuriad  cyn  y  rhai  a 
roddodd  Duw  i  Moses  wrth  r7nydd  SinaL 
Exod.  xz.  24|  25,  28.  Yn  ol  g<Nrchymyn  Daw 
yno,  yr  oedd  fù.  rhaid  grwneyd  yr  allor  o  bridd, 
neu  o  geryg ;  ac  os  o  geryg,  rhaid  eu  bod  heb 
eu  naddu,  ac  heb  risiau  i  esgyn  ar  hyd-ddynt 
Gan  fod  yr  allorau,  yn  gystd  aV  aberthau,  yn 
cyagodi  Crist,  eia  bailor  ni,  gallasai  y  pridd 
arwyddo  ei  natnr  ddynol,  yr  hwn  oedd  o  hftd 
Dafydd,ynolycnawd.  Heb.xiiLlO.  BhuCL8. 
Ar  gysegriad  y  deml,  yr  oedd  oanol  j 
cyntedd  wedl  ei  g/BOgru  gan  Solomon,  fel 
allor  i  losgi  y  poeth-offr^rmau  lluosog,  ar  yr 
achoe  hwnw.  1  Bren.  yiiL  64;  a  xyiii.  30. 
Wedi  gosodiad  i  fyoy  y  babeli,  nid  oedd  ond 
dwy  allor  iV  harferyd  yn  gyffredin ;  aef,  allor 
y  poeth-offrwm,  ac  allor  yr  arogl-darth.  Allor 
y  pipth-oflfrwm,  yr  hon  a  wnaeth  Moses,  oedd 
fath  o  goffr,  o  goed  Sittim^  dair  Hath  bob 
ffordd,  ac  yn  bum'  troedfedd  a  haner  ei  hach- 
der,  yn  bedair-onglog.  Yr  oedd  wedi  ev 
gwiago  à  phres ;  ac  yr  oedd  iddi  bedwar  com, 
un  ^n  mhob  congl,  o'r  un  defnyddiau.  Exod* 
xxyii.  1,  2  ;  a  zxxyiii.  1,  2.  Yr  oedd  yr  allor 
bres*  a  wnaeth  Solomon,  yn  ddeuddeg  Uath 

*  Er  fod  «Uor  y  poeCh  oAnrm  yn  j  doml  yn  oael  ei  gmlw 
•Ilor  bras,  eto,  e^tir  yw.  nad  oedd  iradl  el  gwneaUinr  oU  o 
bree.  Tr  oedd  yn  groet  i*r  gorohymyn  ei  b<M  Mly.  T  anr* 
ehpavn  oedd,  im  le  brnag  y  gwnaent  allor,  hebiaw  allor  y 
babeli  A  ddygent  gyda  nwynt  yn  ea  teltbian  yn  yr  anialwo^ 
en  bod  i*w  gwnentbnr  o  briad,  neu  o  geryg  heb  eu  naddn. 
Szod.  zx.  3L  n.  Heblaw  hyny,  bnasal  yn  gwbl  anaddaa 
i*r  gwaaanaetn  oedd  iddl :  o  nerwydd,  pe  oaaaal  oU  yn  brea, 
y  tan  gwaatadol  ami  at  poethaaaf  Pr  fltth  radd,  fel  nan  gaU- 
aaai  yr  oflbiriaid  welni  ami ;  ahyny  yn  fwy  gan  en  tM  I 
weini  ami  yn  droednoeth.  Br.  yn  wir.  nad  /dy W  yn  orehyu 
mynedig  iddynt  weini  yn  droednoeth,  ond  nla  enwir  eegidtaa 

naMtndalaa "'""■  — ' "  — -^-.-»-  .«— «  __^.-^ 

golyglr  en  ! 

ant,  yn  • 

myniril , „ . ^ 

He  yr  oedd  yn  aef/U  amo  yn  ddaear  aanetaldd  (Exod.  Hi.  6.) 


naMtndalaa  yn  mhlith  gwlnroedd  yr  ofMrtatd  (Bzod.  zzrllf  > 
ir  en  bod  yn  wanarddedig;  »*r  gelrfan  yn  dywedyd, 
L,  **  A  dyma  y  gwlagoedd  a  wnant,^  y  mae  byn,  mead- 
fa  eanaa  allan  y  ewbl  na  enwir  yno.  Gan  y  gar  ohy. 
r  i  ICoaea  wrth  y  berth  i  ddiosg  ei  esgidiaa,  am  |bd  y 
,  oedd  yn  aefyllamo  yn  ddaear  aanetaldd  C^-'  '"  "" 
y  mae  byn,  meddiut,  yn  rheawm  ychwanegol 
oedd  yr  offeiriald  i  wiôgo  esgldlaa  wrtb  welal  yn  y  deml  :  o 
herwydd    yr  oedd  y  deml  »1  ehylohoedd    yn    aanetaldd. 

•^ "**  yr  arwydd  o'r  preaenoldeb  dwyibf  ar  y  dmgsr- 

"        *  ^  Idyn  OfvD  '        *' 


manylrwyd< 


Oblmrid  y  rhi 
dd,  l»r  ^ ' 


iVL  byn,  yr  oedd  yn  ofynol,  gydn 
Ad  weini  yn  y  deml  bob  ameer  yn 


droednoeth,  er  fod  myned  yno  yn  droednoeth  ar  y  palnumt 
marmor  yn  niweldlol  l  ieebyd  Uawer  o  honynt.  Tr  oedd  yr 
allor,  gan  hyny,  wedl  el  gwneyd  o  dwr  o  geryg  beb  eu 
naddn  yn  t  gwaelod,  a  daear  ar  ben  hyny,  a'r  pres  ar  byny 
draebera,  lie  yr  oedd  y  poeth-ofli-wm  yn  cael  et  leogl.  Tn 
ol  darlanlad  yr  laddewoi»  o  bonl.  yr  oedd  yn  y  gwaelod  yn 
8S  oaiyddan  (48  troedfedd)  yn  codi  an  cafyda  o  nchder  yr 
oedd  ya  ealhaa  on  ooiydd  ;  wedi  oodi  pum*  eoíÿdd  ^r  oaoA 


ALL 


11 


ALL 


j^prár,  ae  yn  chwe*  llath  o  nchder.  2  Cron, 
ir.  1.  Yr  oedd  i'r  ailor  hon  aloh  o  brae,  ar 
vaith  Amjd;  ac  felly  jn  dyll<^,  Tr  llndw 
Idugyii  trwyddi  Edr.  Alcb.  Yr  oedd  yr 
ileli  1  gael  ei  goaod  dan  amgylchiad  yr  allor 
oddi  taoodd ;  yr  oedd  yr  alcb,  tebysol»  ar 
«goo  bob  oebr,  a'r  eaaol  yn  cyrbaedd  byd 
luaer  gwaelod  yr  alion  Wrtb  y  pedair 
modnry  oedd  ar  ei  pbedair  congi,  yr  oeddent 
jB  ei  diodi  i  fynv  iV  glanlbu*  Yr  oedd 
pedyll  Undwy  a  pbedyll  tÀn,  a  rbawian,  a 
ehsvgiao,  a  cbigweiniau,  i  gyd  o  bres,  yn 
perthjn  iddi  Yr  oedd  befyd  fodrwyan  wrtb 
ei  pliedair  congl,  a  tbvoeolion  trwyddynt,  wrtb 
en  hyitljPB,  iV  dwyn.  Yr  oedd  wedi  ei 
gwnentbnr  kg  eatylcb,  jn  gan.  Yr  oedd  yr 
ailor  hoB  yn  'cyegodi  Criaty  yn  ei  beraon  a*i 
ddjoddefiadaii :  Sfe  ywein  bailor,  ein  babertb, 
ẁ  harcboffidiriad  mawr.  Y  coed  wedi  en 
guiflgo  4  pbrea,  a  arwydda  y  nator  ddynol  yn 
eiel  cynnaliaetb  efeitliiol  dan  ddigofidnt  Daw, 
trwy  ei  bondeb  à'r  Person  DwyfoL  Yr  oedd 
Bawibydi  eogoneddns  ei  BerM>n  yn  rboddi 
gwertb  iV  ddyoddefiadaii,  fel  iawn  am  becbod ; 
M  y  mao  yn  ei  Beraon  a'i  ddyoddefiadan, 
infeidrol  rinwedd  i  gymeradwyo  penonan  a 
gwManaetb  ei  boll  bobl:  *'Pob  petb  a  çr- 
ITjTddo  Ag  ef  a  aancteiddir."  Nid  oet  dim 
yn  gymeradwy  gan  Dduw,  ond  a  sancteiddir 
ar  yr  allor  bon.  Y  mae  y  cym,  ar  ei  pbedur 
eoDgl,  yn  cyagodi  Criat  yn  effeitbioldeb  ei 
ibertb,  â*i  alia  digonol,  i  acbub  pecbaduriaid 
0  boll  gyrau  y  ddaear. 

Allor  yr  aiogMarth  oedd  fwrdd  o  good 
Sittim,  wedi  ei  wisgo  &g  anr,  yn  ngbvlcb  22  o 
fodfeddi  ei  byd  aU  lied,  a  44  o  ncbder.  Yr 
oedd  ei  cbwr  nchaf  wedi  ei  amgylebu  ág 
ymylwaith,  nea  goron  aur,  a  phedwar  com 
iddiar  ei  pbedair  congl.  Yr  oedd  iddi  ddwy 
fodrwy  dan  y  goron,  areibyatl^a,  atbroaolion 
?v  dwyn  ar  eu  tcithiaa  yn  yr  anialwch — y  cwbl 
oil  wedi  ea  gwiago  kg  aur.  Yr  oedd  allor  y 
poethoffirwm  yn  aefyll  oddi  allan,  yn  y  cyntedd, 
yehydig  oddiwrth  yr  ocbr  ddwyreiniol  i'r 
ÌMbell,  nea  y  demi,  lie  yr  offrymid  yr  abertbau 
koieool  a  bwyrol,  ac  Ond  aUor  yr  arogl- 
darthoedd  yn  y  cyaegr  sanctatdd,  gyferbyn 
aV  dragaredd^,  ta  allan  i'r  wabanlèn,  ond  yn 
Bea  ati  na  bwrdd  y  bara  goaod  a'r  can  wyllbren, 
M  yn  y  eanol  rbwng  y  ddao.  Ar  bon  yr 
oedd  yr  offeiriaid  i  arogl-darthn  yr  arogl  dartb 


jn  cttlhan  dncfaefh  nn  enfVad  ;  yn  oodl  dnohefti  dri  chufVdd, 
r«cdd  jn  enllwii  dnebehi  ddan  guiydd ;  to  oodl  dncfa«fki 
u  cuÿdd,  yr  brn  oedd  ▼  ddaesr,  yr  oedd  yn  «vlbui  dau 
tniydd,  yr  hyn  oedd  y  rfaodlk  oddlâmgyleh  iddi,  «r  te  nn  y 
fU  yr  oOrtriaid,  yn  gweinl  l>r  tan  a*r  aberttu».  Ar  y  ovl- 
^  dhreddai;  lie  safij  yr  oilbirtald,  ar  j  pedair  ooiufl,  yr 
•edd  pedair  •  golefoaa  l>yol>«'>>  o  ^****  eniydd  o  nefader.  y 
riMloeddeBtiym  yr  allor,  agoflbir  ynaml  yn  yryagryih- 
V»,  Tr  oedd  eanol  pob  an  o*r  eym  yn  geaol,  o  berwydd 
TTboddent  yno  beth  o  weed  yr  abertbap.  Tr  oedd  yn  wa- 
mdedlg  Iddynt  ewya  ar  byd  gritiao.  fr  allor  (Bzod.  zx .  9&) 
n  o«ld  yr  esgynSs  B»nbyny,  yrbon  aalwent  y  XWbeth, 
nnddol  ya  ddeg  onlvSOharbngain  o  byd,  at  y  enlliad  diw- 
t^Ua  yMfid  rr  offUrlald,  ao  nn«rbymtheg  o  led.  Qwel 
Wííaaft  Cob.  Part.  L  K  &  An.  08».  Y  enlbad  byn  a 
^"^  tX^jy  yiM,  nctt  «steddlbd,  nen  Mne.  Saec.  zUi. 
MT,»;  ajar.ia  Tr  oedd  lied  y  enlbad  yn  rboddl  omIao  o 
C/ldi  yr  allor. 


llyaieiiog  bob  boren  a  bwyr,  pan  ffynnenent  ▼ 
kimpan ;  yr  oedd  yr  areb-ofteiriad  i  wnentbinr 
cynunod  ami  anwaitb  yn  y  flwyddyn,  trwy 
diaenellH  ar  ei  cbym  waed  y  pecn-abertb. 
Ezod.  XX.  Le£  xyL  18,  29, 30;  a  xxiiL  27.  Hebw 
L  3.  Loc  L  9, 10, 11.  Tr  oedd  y  defiiyddian, 
fel  yn  yr  allor  brea,  yn  arwyddo  y  ddwy  nator 
yn  mberaon  Criat : — ^nn  allor  yn  ei  gyagodi  yn 
ei  ffyflwr  o  ddaroatyngiad  a  dyoddenadan ;  a'r 
Ikfi,  yn  ei  dderebimM.  Fel  yr  oedd  yr  allor 
brea  yn  cyagodi  ei  abertbiad  ei  bnn  yma  ar  y 
ddaear;  felly  y  mae  yr  allor  aur,  à'r  vtogU 
darih  ami  yn  fennyddiol,  yn  cyagodi  ei  eiriol- 
aetb  barbana  yn  y  nefoeda.  Ÿ  mae  ei  eiriol- 
aetb  yn  y  nefoedd  yn  cael  ei  boll  effeitbioldeb 
oddiwrtb  rinwedd  ei  abertb,  a'r  iawn  a  wnaetb 
yma  ar  y  ddaear,  fel  aff  yr  oedd  gwaed  y  pecb- 
abertb  i  gael  ei  daenella  ar  gym  yr  allor  anr. 
Y  mae  yr  allor  anr,fel  y  brea,  ynbedaironclofff 
a  cbym  ar  bob  nn ;  jn  dangoa  fod  eirioUieUi 
Oríat  yngry^  yn  effeitbiol,  no  yn  ddigonol, 
droa  ei  boll  bobl,  yn  mbob  c^r  o*r 
ddaear.  Heb.  ix.  21,  27.  Dat  yiii.  3.  T 
mae,  yn  ei  eiriolaetb,  yn  goronog,  yn  faddng- 
oliaethna,  yn  ddercbafedig,  ac  mor  o(fooedd- 
na  aff  ydyw  yn  raaoL  Y  mae  y  troaohon  i^w 
cbano,  fd  yr  allor  brea,  yn  dangoa  fod  Crist, 
yn  boll  rinwedd  ei  abertb,  ac  effeitbioldeb  ei 
eiriolaetb,  gydà'i  bobl  yn  mbob  He    ac  am* 

S^lcbiad.  lilat.  xyiii.  20;  axxviii.  20.  Mewn 
Itodiaetb.  Dat  i.  0.  Mewn  ffwroeiaiau,  ffauao, 
a  cbarcbarau.  Dan.  iii.  25,  28  ;  a  yi.  23.  Act 
xyi.  25. 

Wrtb  "allor  i'r  Arglwydd  yn  ngbanol  tir 
yr  Aipht,**  dealler  pregetbiad  Criat  aM  abertb 
yn  yr  Aipbt;  addoliad  cyhoeddua  yn  cael  ei 
roddi  i'rgwir  Dduw  trwy  byny;  ac  e^^lwysi 
Criationogol  yn  cael  eu  aefydlu.  Baa.  xix.  19« 
Hyn  a  ŵflawnwyd  cyo  dyfodiad  Criat,  trwy 
aefydliad  llawer  myrdd  oV  Inddewon  yn  wbul- 
yddion  yn  amser  y  Ptolomiaid,  breninoedd  yr 
Aipbt  canlynol  i  Alexander  Fawr;  a  tbrwy 
bregetbiad  yr  efengyl  yno,  yn  amaer  yr  apoa- 
toUon.    Edr.  Aipht,  Alxxakdria. 

Yr  allor,  dan  ba  an  y  gwelodd  loan  eneid* 
iau  y  meiibyron  (Dat  yl  9)  oedd,  yn  ddiam* 
be%  yr  allor  brea,  ar  ba  un  yr  oedd  cyrff  yr 
ebyrtn  i  gael  eu  llosgi,  a'r  gwaed  i  gael  ei 
dywallt  tani,  nea  wrtb  ei  tbroed.  Let  iy.  7. 
Abertbaaant  eu  banain  droa  Griat  a'i  acboe  yn 
y  byd ;  ac  er  dyfetha  eu  cyrfff  y  mae  eu  ben- 
eidiau  yn  y  nefoedd  mewn  cymundeb  tragy» 
wyddol  kg  ef,  yr  bwn,  trwy  rinwedd  ei  ddyo- 
ddefiadaa,  a'u  hacbubodd.  Nid  y w  eu  gwaitb 
yn  llefidn  ac  yn  gof\  n,  •*  Pa  byd  yr  wyt  beb 
ddial  ein  gwaed  ar  y  rbai  aydd  yn  ttigo  ar  y 
ddaear,"  yn  arwyddo  fod  yabryd  dial  ynddynt ; 
ond,  y  mae  yn  daogoa  natnr  y  petb  ynddo  ei 
ban,  ger  bron  Daw ;  aef,  bod  eu  dyoddefiad- 
an,  fel  gwaed  Abel,  yn  galw  ar  Dduw,  fel 
Ilywodraetbwr  a  barnwr  cyfiawn,  am  ddial ;  ao 
y  mae  yo  aicr  o  ddial,  yn  y  diwedd,  er  bir 
oedi. 


AHA 


7ä 


AHA 


Y  Cenedloedd  hefyd  o^dd  ga^ddynt  alloraa 
i^W  dawiftu:  jn  Athen  cafbdd  Pa«l  Hnwedi 
jwifenn  amV*  '^  Fb  Duw  nid  adwabrib  :  sef 
Ihiw  lamel,  yr  hwn  sydd  anweledig.  Act» 
xyiu  29*  Gorchaddio^  yr  aUor  à  daf^  oedd, 
naîU  id   proffos   xi^;nthiol  o   edijtei^ch  yn 

Shyviteddui  yr  Axglwydd;  ù  ^a  hBHÍn  yn 
»yìi  eu  gwTBgeidf  neot  ym  hytn^3l^  eu 
gornQob  yn  erbyn  ea  gwragedd,  a  ^yny  y& 
peri  i'r  gwragedd  wylq  yn  chwerw-doat  ger 
bron  yrAiglwyddo  herwydd  encanu  MaL 
ii.  18,    Ow^  Pococlç  in  loc 

ALLTa2>-I0-I0N  (aU-tad),  ataU-wlad,  aU- 
wlady  aillt»  estron,  dyeithr»  dyeitlir-ddyn,  ym- 
deíẃydd  o  wlad  aiall,  un  a  fyddo  yn  ymr 
df  ilblo  o  wlad  ei  enedigaeth.  Qeu.  xxih.  4. 
AUtad  cenedlogi  set  alltad  genedigol ;  alltud 
tmj^OKf  un  o  tu  hwnt  Vt  môr;  alltud  priodol, 
8^  caethwas  genedigol.  Arwydda  hefyd,  yn 
y  (hrfireithian  Cymveig,  amaethwyr  tir  rhai 
enoUt  a  alwent  alltadion  uchelwyr.  Saint  yr 
Htti  Deatament  a'r  Newydd,  ydynt  ddyeithi» 
iaid  a  pheferiniqn  yma.  Salm  xxx.  12 ;  a  xv. 
1.  1  Pedr  L  17 ;  a  iL  11.  Let  xxv.  23.  1 
Oon.  xxix.  15.    Edr.  Dtbithe,  Pbrbbin. 

AM,  rhaffddod;  crwn,  oddi  amffylch; 
megys,  am  ay  ganol^  am  dy  hen.  CysyTltiad ; 
o  herwydd,  oblegid,  megys,  am  hyn,  am  hyny, 
Arferir  am^  yn  ami,  fcl  rhagddod  yn  lie  an  ; 
megys,  ammharch  yn  lie  anmharch. 

A'M,  aeii  <*  /ÿ^  >  ™^gy*»  "**  «'^*  '<w?»  se^ 
mi  a  fym  tad.  "  Y  neb  a^m  gwdodd  i,"  scfi 
afym  gwáiodd  i,  &c.     loan  xiv,  9. 

AMALEC-IAID,  pJjaJ  \jpoblyn  cymeryd 
ymaitK]  cenedl  allaoç'^jm  trigo  yn  Arabia 
Gar^og.  Cyfrifir  hi  o  nifer  y  cenedloedd 
blaenaf^  o  ran  hynafiaetL  1  Sam.  xxviL  8. 
— '*  Dechreu  y  cenedloedd  y w  Amalec,*'  medd 
y  dewiu  Balioam,  Num.  xxiv.  20.  Nid  yn 
unig  y  cyntaf  o*r  cenedloedd  a  ryfelodd  yn 
erbyn  Israel,  ond,  hefyd,  y  cyntaf  o  ran  hyoaf- 
iaeth  a  chryfder.  Ooffheir  am  danynt  mor 
forea  a  rhyfeloedd  Cedorlaomer.  €kn.  xiv.  7. 
Oan  hyny  yr  oeddent  yn  genedl  cjm  dyddiau 
Abraham  «Lot;  ac,  yn  ganlynol,  ya  hynach 
na'r  Moabiaid  a'r  Edomiaid,  aV  cenedloedd  a 
hanasent  o*r  patrieirch  hyny.  i^lar  yw,  gan 
hyny,  nad  Amalec,  ŵyr  Esaa,  oedd  eu  tad,  fel 
y  tybiodd  llawer,  oddiwrth  syffelvbrwydd  yr 
enwau :  ond  en  bod  yn  tardda  oddiwrth  ry w 
gyff^neu  wreiddyn  arall;  se^  medd  yr  Arab- 
laid,  o  Amalec,  neu  Amlac,  mab  Ham.  Dy  wed 
haneswyr  ei  bod  yn  genedl  laosog,  nerthol;  ac 
iddi  ddarostwng  yr  Aipht,  ac  awdurdodi  ami 
dros  amryw  flyoyddoedd.  Owel  Univ.  Hist. 
VoL  IL  p.  282,  &c  Y  mae  yn  ddiamheu  ei 
bod  yn  genedl  grei  a  gwrol,  pan  yr  ymosodent 
ar  yr  Israeliaid  mor  fìian,  wedi  i'r  Arglwydd 
vmladd  drostyn^  yn  hoUol  ddinystr  yr  Aipht- 
laid.  Ond,  er  oi  bod  yn  blaenn  o  ran  hynaf- 
iaeth,  caderoid,  a  gwroldeb,  ar  ei  chymydogion, 
eto,  "  ei  diwedd  fydd  darfod  am  dani  byẁ. — 
Nid  o&odd  Ddnw ;  ond  cyfiurfu  ág  Israel  ar  y 


ffordd,  ac'  yntan  yn  lluddediff  ac  yn  ddiffyg- 
iol,  ac  a  laddodd  y  rhai  ola^  a  r  hoQ  weiniaid  o 
honyDf*  Nam.  xxiv.  20.  Dent.  xxv.  la 
En  hymddyffiad  crenlawn  a  didmgsredd  ya 
hyn  a  aofoddlonodd  yr  Ar^wydd  mor  &wr» 
Ŵ  J  dywedodd,  **Gan  ddilen  j  dlieaf  goff- 
adwriaeth  Amaleo  oddi  tan  j  nefoedd*''  Exod. 
xvii  14.  Y«  ddedfiyd  o&adwy  hoa  a  flyflawa- 
wrdt  mewn  rhan,  gan  Saul,  yr  hwn  a  ^dM«w- 
odd  yr  Amaleciaid^  ao  a  laddodd  yr  hoU  bobl 
à  min  y  cleddy£"  1  Sam.  xv.  8,  Wedi  hyay, 
Dafydd  a  daiawodd  v  wlad;  ao  ^niadawodd 
yn  fywẁrnagwnig/  1  Sam.  xxyiL  a  Wrth 
Siclag  hefyd  y  gwnaeth  Dafydd  ddifrodaeth 
ychwanegol  o  honynt.  Yn  ddiwedda^  gor- 
phenwyd  eu  difro<u  gan  feibioa  Simec»,  yn 
nyddian  Heaecîahỳ  bienin  Judab,  y  rhai  a 
darawsant  y  gweddill  a  ddiangasant  o  Amalec ; 
ac  a  wladychauint  ]mo.  Yn  breaend,  ac  er  ya 
oesoedd  lawer,  nid  oes  goffiidwriaeth  mwy  am 
danynt,  ond  sydd  angenrheidiol  i  ddansos  mor 
fiuiẃl  y  cyflawnodd  Daw  ei  air,  o  ddilen  ea 
coffadwriaeth  oddi  tan  y  nelbedd :  ac  mai  eu 
diwedd  fyddai  darfod  am  danynt  byth. 

1«-  Oddiwrth  haoes  Amalec,  dysged  pob  erlid- 
iwr  gymeryd  rhybydd  rhag  ymddwyn  yn 
greulawn  ac  yn  drahaus  tnag  at  bobl  weioiaid ' 
a  thlodion  Duw.  Dilys  y  daw  y  dydd  pan  y 
Uwyr  ddial  Duw  ar  ei  hoU  elynion;  a  pho 
hwyaf  yr  oedir  y  flsum,  trymaf  i  gyd  y  bydd 

pan  y  delo. 2.  Fel  y  mae  uniondeb,  cyf- 

iawnder,  a  gwirionedd  Daw  yn  ddiball,  felly 
hefyd  y  mae  ei  amynedd  yn  fawr.  Gallasai 
ddifrodi  Amalec  ar  nnwaith,  yn  ddioed ;  ond, 
wedi  cyboeddi  y  fam,  oedodd  amryw  oesoedd 
cyn  ei  chyflawni,  fel  y  gallai  llawer  yn  ea 
plith  glywed  am  waith  yr  Arglwydd,  a  thrwy 
hyny  gael  eu  gadael  yn  hoUol  ddies^us,  oa 
parhaent  yn  ddiedifeiriol,  ac  yn  elynion  iV 
bobl.  Bam.  vi.  8,  8 ;  a  vii,  viiL  1  Sa^  xiv. 
48;  a  xxx.  1—17.  1  Cron.  iv.  43.  Esther 
iÜ.  1 ;  a  vii  10;  a  ix.  1 — 10. 

AMANAH,  n5ÖÄ  [ymrionedd]  mynydd, 
yn  ol  barn  rhai,  sydd  yn  terfynu  ifawng  Câicia 
a  Syria :  ond  yn  oi  eraiil,  yr  hyn  sydddebycadx 
i  wir,  mynydd  tu  draw  i'r  lopddonen,  yn  xfaan- 
dir  banner  llwyth  Manasseh.  Oan.  iv.  8. 
Edr.  LiBANUB. 

AMASA,  ^XUlii  \pohl  yn  maddêuì  mab 
Ithra  o  Abigail,  chwaer  Dafydd  ;  Abaalom  aH 
gosododd  yn  dywysog  ei  In.  2  Sam.  xviL  26. 
Dafydd,  wedi  cael  ei  anfoddhau  yn  ngwaith 
Joab  yn  lladd  ei  &b  Absalom,  fu  hawdd  gaa* 
ddo  faddeu  i  Amasa,  ac  a'i  gwnaeth  yn  fiaen- 
or  ei  fyddin  yn  lie  Joab  ;  ond  Joab,  o  eiddig- 
edd  a  chas  toag  ato,  yn  dwyllodms  ai 
lladdodd.     2  Sam.  xx. 

AMASAI,  ^XpW  [♦•Äorfíí  y  hobi]  mab  Elcan- 
ah«  1  Oron.  vi.  25.  Tybir  mai  efo  oedd  cad- 
ben  llwyth  Benjamin  a  Judah,  yr  hwn  a  ddaeth 
at  Dafydd  pan  oedd  yn  yr  anialwch  yn  ffoi 
rhag  erledigaeth  Saul.    1  Oron.  xil  16 — 19. 

AMAZIAH,  ti'ìSäy  b^^  y^    ArgUoydd 


AMC 


73 


AME 


mab  Joas,  a'r  wythfed  brenin  yn  Judab.  Yn 
J  25  flwyddjn  o'i  oedran  dechreuodd  deymasu, 
ac  a  dejmasodd  naw  mljnedd  ar  nagaio. 
Ymddjgodd  jn  addas  jn  nechreaad  ei  dejrn- 
asiad,  ond  nid  à  chalon  gywir.  Ar  ol  gorcb- 
fjga  jT  Edmoniaid,  dygodd  eu  delwau  bwynt, 
ac  a  aeth  yn  addolwr  iddynt  2  Bren.  xiy. 
Gafodd  bymtbeg  mlynedd  o  lonyddwcb;  er 
hyny  ni  cheisiodd  yr  Arglwydd.     Lladdwyd  ef 

gan  ei  weision  ei  bun,    2  Cron  xxv. 2.  Arcb- 

oflfeiriad  cilunaddolgar  yn  Betbel,  yr  bwn  y  pro- 
phwydodd  Amos  yn  ei  erbyn.  Amos  vii. 
9-17. 

AMBER,  Arab,  Ambar,  nea  Anbar:  syl- 
wcdd  defnyddiol,  o  liw  melyn  a  dysglaer,  o 
fath  saddog  ;  ei  flas  yn  debyg  i  ystor,  a  i  arogl 
fel  turpentine.  Y  mae  cloddfeydd  o  bono 
mevn  amry w  fanau  yn  yr  Almaen,  Pwyl^  &c, 
ond  yr  bwn  a  geir  yn  nbueddaa  Prwssia  a 
djbir  yn  oren.  Y  mae  o  ddenfydd  mawr 
mewn  cyfferi  a  cbelfyddydau.  Gwel  Cÿclo- 
p(Bdia,  Y  mae  matb  gwneutburedig  o  amber 
a  wneir  o  aar  a  pbres  coeth.  Myn  Bocbart, 
Le  Clerc,  ac  eraill,  mai  bwn  yw  yr  amber  a 
grybwyllir  yn  yr  ysgrytbyr.  Ezec.  L  4 ;  a 
viil  2.  a  thrwyddo,  bwyracb,  fod  dwy  n  atur 
Crist  jn  cael  eu  gosod  allan  ;  gwertbfawrog- 
rvydd  ei  Berson ;  a  mawredd  ac  arddercbog- 
rwydd  ei  alia  a'i  arglwyddiaetb,  Eraill  sydd 
yn  cyfieitba  y  gair  i  arwyddo  marworyn  tan- 
llyd;  ac  felly,  geill  osod^  allan  lesu,  fel  dys- 
gleirdeb  gogoniant  ei  Dad ;  yn  llosgri  à  zel  i 
aorhydedd  ei  ej^w ;  cariad  at  eneidiau  ei  bob!, 
adigofaint  yn  erbyn  ei  elynion.  Gwel  Bocb- 
art,  Vol.  IIL  p.  871.  a  Parkburst  dan  y  gair 
Ì^StÖn— "O  ganol  y  tan  fel  Uiw  amber." 
Ezec.  i.  4, 27  ;  a  viii.  2.— ^jjijjH  V^^^  H  %^- 
«rf  awibeT, — T^leTcrpoy  LXX. — BaToa  Bocbart 
mai  nid  amber  a  feddylir  wrtb  y  gair,  na  chrys- 
Ud  chwaitb,  fel  y  bamodd  rbai,  ond  metel 
eyroysg  o  aur  ac  arian,  nen  efydd  ac  aur,  yr 
flwn  a  elwir  pres  Corintb  {Corinthian  Brass) 
JT  hwD  a  ganmolir  yn  fawr  gan  yr  bynafiaid  am 
ei  ddysgleirdeb  bardd ;  a'r  bwn,  pan  roddir  y n 
tan,  a  ddysgleiria  yn  fwy  llewyrcbus.  Y  mae 
amber  yn  tywyllu  ac  yn  toddi  yn  y  tan.  Boc- 
bart, Vol.  III.  p.  871,  Dywjed  Scbeuzcer 
(Php.  Sacr.  ar  Ezec  i.  4.)  fod  y  fatb  byn  o 
efydd  birddwych  yn  adnabyddus  yn  yr  India 
Ddwyreiniol  wrtb  yr  enw  Suassa,  ac  a  arferir 
i  wneyd  modrwyau  a  pbiolau  i  wỳr  mawrion. 
Y  mae  yn  cynnwys  yr  un  faint  o  aur  atf  o'r  ef- 
ydd cocbaf.     Cvm.  Harmer's  Obs.  Vol  II.  p. 

AMCAN-ION-IT  (am-can),  arfaetb,  cyng- 
bjd,  bryd,  bwriad ;  meddw).  meddylfryd  :  per- 
\vl,  tyb,  llettyb.  Preg.  iii.  1,  17.  Salm  xxi. 
11.— Bttmif  amcanj  dyfeisio.  "  Yr  ydwyf  fi, 
gan  byny,  felly  yn  rbedeg,  nid  megys  ar  am- 
can."  1  Cor.  ix.  26. — ûiç  oux  atidXtoc,  "  Nyd 
val  yn  anilys."  W.  S.  Y  gair  Groeg  a  ar- 
^ydda,  anamlwff,  allan  o  olwg,  Yr  oedd  y 
Aedegwyr,ynmhlithy  Groegiaid,  i  redeg  yn  y 

10 


campau  gynt  yn  ol  rbeolau  gosodedig,  yn  am 
Iwg,  yn  ngŵydd  yr  edrycbwyr  a  barowr^y  rbed- 
egni.  Yr  oedd  y  rbedegwyr  i  redeg  nid  ar 
amcan,  ond  a'r  nod  yn  en  golwg,  wrtb  y  rbeol- 
au gosodedig,  yn  amlwg  iV  gweled.  Felly 
yr  wyf  finan,  medd  yr  apostol,  yn  rbedeg,  nid 
ar  amcan ;  ond  y  mae  genyf  nod  yn  fy  ngolwg» 
rbeolau  i  redeg  wrtbynt;  ac  yr  yd^w^  yn 
yn  rbedeg  yn  ngwydd  dynion  ac  angelion,  a 
I>uw,  barnwr  pawb.  ♦  1  Cor.  xiv.  9.  2  Tim.  ii. 
5  ;  a  iv.  7. 

AMDO  (to),  gorcbndd  o  bob  tu ;  amwisg, 
amwisg  i  gorff  marw.  loan  xi.  44.  Mat  xxvii« 
59.     Marc  xv.  46. 

AMEN,ŵô.'ì)3^  Or.  Aiiriv.  Y  gair  Heb- 
raeg  a  arwydda,  'diysgogrwydd,  8efydÿ>grwyddy 
sicrwydd,  parbad,  dianwadalwcb,  ffyddlondeb. 
Arwydda  y  gwirionedd  a  draethir,  ac  befyd 
sicrwydd  gwirioneddol  y  traetbawd  o  bono. 
Y  mae  petbau  dwyfol  yn  wirionedd  ynddynt 
eu  bunain,  pe  buasent  beb  en  bamlygu  erioed 
i  ni :  ond  y  mae  y  dadguddiad  o  bonynt  i  ni 
befjrd  yn  wirionedd  y  Duw  digelwyddotf,  yn 
yr  boll  gnagenau  a'r  amgylcbiadau  o  bono. 
X  mae  yn  cael  ei  adferyd,  yn  ami,  fel  geiryn  o 
gadambad,  neu  gydsyniad ;  ac  a  arwydda,  y 
mae  yn  wir,  y  mae  yn  sicr,  bydded  felly,  felly 
y  caiff  fod.  Deut.  xxviL  15.  Num.  v.  22,  1 
Bren.  i.  36.  Y  mae  yn  ein  cyfieilbiad  ni,  yu 
fynycb,  yn  cael  ei  droi,  yn  wir.  Arferir  y  gair 
Gr.  AXrfiw^^  yn  wir,  yn  wirioneddol,  gan  yr  ef- 
engylwy r yn  y r  un  y styr  a'r  gair  Amen.  Oy dm. 
Mat  xvi.  18,  à  Luc  ix.  7.  Mat  xii.  43;  à 
Luc  XX!.  3. 

Y  mae  yn  nodedig  nad  oes  neb  ond  yr  Ar- 
glwydd lesn  yn  docbreu  ei  ymadrodd  gan  ar- 
feryd  y  gair  bwn,  fel  gwiriad  neu  sicrbad  o'r 
byn  y  mao  yn  ei  lefaru.  Yn  efengyl  loan,  ac 
yn  bono  yn  unig,  y  mae  yn  dyblu  y  gair,  fel  yn 
fwy  pw^sfawr,  yn  ol  yr  arferiad  Hebreaidd. 
Neb.  viii.  6.  Salm  xli.  13;  a  Ixxii.  19;  a 
Ixxxix.  53. 

Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  galw  ei  bun,  o 
ApLT^v,  yr  Amen,  Dat  iii.  14,  Cydm,  Esa.  Ixv. 
16.  "  Duw  y  gwirioDedd."|f  j5ì?ò.  Düw  Amxn. 
Duw  y  gwirionedd  yw  yr  lesu;  sylwedd  y, 
gwirionedd  dadguddiedig ;  y  Propbwyd  angbyf- 
eiliomadwy;  y  Tyst  ffyddlon  a  cbywir.  Y 
mae,  nid  yn  uftig  yn  dyst,  ond  yn  dyst  wedi  ei 
dyngu.  Yr  boll  addewidion  yn  Ngbrist,  ydynt 
Ie  ac  Amen  :  y  mae  efe  wedi  rboddi  ei  Amen 
wrtbynt  oil :  y  maent  wedi  eu  cadarnbau  á'i 
air  a'i  Iw ;  ac  wedi  ei  sicrbau  ynanniddymadwy. 
trwy  ei  farwobietb ;  ac  wedi  eu  selio  a'i  Ys- 
bryd.  loan  xÌ7  .6.  Rbnf.  ix.  5 ;  a  xv.  8,  9. 
•1  Cor.  xiv.  6.  Gal.  ii.  17.  Epb.  i.'3.  1  Tim. 
iL  5. 

Y  dull  o  dyngu  tystion  yn  mblith  yr  luddéw- 
on  oedd  fel  byn  : — Y  barnwr  a  ddywedai  wrtb 
y  tyst,  "  Yr  ydwyf  yn  dy  dyngu  i  Jehofah, 
Duw  Israel,  neu  i  bwnw,  yr  bwn  a  gyfenwir 
Trugaredd;"  a'r  tyst  a  atebai,  "Amen.'* 
Wedi  i'r  tyst  ddywedyd  Amen,  yr  oedd  wedi 


ÂMO 


74 


AMM 


i  dyngu.  Felly  mae  Crist  yn  galw  eî  hun,  Y 
Düw  Amek — Yr  Ambn — sef,  y  tyst  wedi 
tyugn:  un  yn  dywedyd  pob  peth  ar  ei  Iw. 
Gwél  Vitringa  Obl  Lib.  IIL  cap.  L  §  4,  5. 
'  AMETHYST.  Gr  ÂiieSoiTtoç  [difeddwi,  a 
ac  fuSüoo  oeu  /leSj  gioin]  iqaen  ffwerthfawr 
amryw  liw.  Y  mae  amrywiaeth  o  nonynt,  ac 
i'w  cael  mewn  amryw  wledydd.  Y  farn  gy- 
r  ffredin  gynt  oedd  am  yr  amethyst,  ei  fod  yn 
cadw  rhag  meddwi,  yr  hyn  y  mae  ei  enw  yn  ei 
arwyddo ;  am  hyny,  y  býddai  yfwyr  trymion 
yn  arferol  o'i  wisgo  yn  grogedîg  with  eu 
gyddfau ;  ond  tyb  ddisail  oedd  hoD.  Hwn  oedd 
y  nawfcd  maen  yn  nwyfroneff  yr  arch-offeiriad, 
a'r  deuddegfed  yn  sylfaen  y  Jerasalem  neẁydd. 
Kxod.  xxHii.  19.     Dat  x;si.  20. 

AMQEN  (can),  onide ;  oni  bai  hyny,  mewn 
modd  arall ;  yn  wyrthwyneb  : — Nid  amgen, 
nîd  yn  wyrthwyneb;  neu,  hyny  yw.  £xod. 
xxxii.  32.  Marc  ii.  21.  **Na  byddo  i  neb 
uchel  synied  yn  amgen  nag  y  dylid  synied." 
Rhaf.  xii.  3. — Na  bo  i  neb  ddyaìl  uwchlaw  y 
dyler  ddeall.  W.  S.  aDr.  M.— "Nabyddoi 
neb  synied  am  dano  ei  hua  yn  uwch  nag  y  dyl- 
ai  aynied.**  Macknight  Na  byddaì«  i  neb 
syniêd  yn  nwch  am  dano  ei  hun,  ac  yn  is  am 
eraill,  nag  y  dylasaî ;  ond  synied  yn  gywir  ac 
yn  gyfiawn,"  synied  i  sobrwydd,"  acymddwyn 
yn  gall  ac  yn  ddefnyddiol  yn  ol  ei  scfyllfa,  ac 
heb  ymgais  am  sefyllfa  a  swydd  nwch  yn  yr 
eglwys,  nad  oedd  yn  addas  iddi.  Neu  bcidio 
yraogoneddn  yn  yr  hyn  sydd  ganddo,  fel  pe 
buasai  heb  ei  dderbyn ;  nea  beidio  chwilio  i 
bethaa  rhy  uchel,  nad  oes  ganddo  alluoedd 
meddwi  i  edrych  i  mewn  iddynt 

AMGENACH  (amgen),  yn  hytrach,  mewn 
modd  arall,  yn  well.  2  Cron.  xxx.  18.  Phil, 
iii.  15.     I  Tim.  V.  25;  a  vL  3. 

AMGYFFRED  (cyflFred),  cynnwys,  argyn- 
nwys,  dirnad.  "  Ni  all  nef  y  nefoedd  amgy- 
ffred  Duw."  2  Cron;  ii.  6,  1  Bren.  viii.  27. 
Nis  gall  creadigaeth,  yn  ei  holl  ëangder,  gyn- 
nwys  y  Creawdwr.  Nid  oes  ond  ei  hunan  a 
all  ei  gynnwys.  Y  mae  y  meddwi  creadigol 
mwyaf  cryf  ac  ëang,  yn  anfeidrol  bell  oddiwrth 
ei  gynnwys;  iond  y  mae  ci  ddeall  yn  aneirif;  a 
meddwi  anfed  ol  yn  uniç  a  all  gynnwys  Bod 
anfeidroL  Y  mae  ei  ddedl  ef  yn  amgyffred  ei 
ei  hun  i  berflfeithrwydd.  "  Anigyfired  cariad 
Crist,  yr  bwn  sydd  uwchlaw  çwybodaeth." 
Eph.  iii.  18,  loan  i.  5.  Gr,  AarakafiPavw^ 
derhyn^  cymeryd  %  mewn,  cymeryd  gafad : 
deall  ac  adnabod  cariad  Crist,  yn  nghyd  â 
gafi&el  ffydd  amo.  Y  mae  yr  holl  saint  yn 
adnabod,  yn  deall,  ac  yn  cymeryd  gafael  yn 
nghariad  Crist,  yn  ei  holl  eangderau  anfeidrol, 
fel  sylfaen  ansi^ledig  ea  gobaith  a'u  dedwydd- 
wet;  a  sylwedd  eu  caniadau  tragywyddoL 
loan  iil  16 ;  a  xv.  13.  1  loan  ill  1 ;  a  iv.  16, 
Rhuf.  V.  8,     Dat.  i.  5,     PhiL  iv.  7. 

AMGYLCH  (cylch),  cwmpas,  yn  ngh^lch, 
oddeutu,  amgylch,  ogylch.  Ezec.  xxxvii,  2. 
Dat   iv.    3.    Exod.    xxv.   11.     Esa.   xL   22. 


"  Amgylchyni  fi  â  chaniadau  ymwared."  Salm 
xxxii.  7 ;  a  cxxxix.  5.  Ti  a  roddi  i  mi  warcd- 
igaethan  o  bob  to — i  gorff  ac  enaid — yn  i^ 
mhersoa  ac  vn  fy  amgylchiadan — yn  dufewnoi 
ac  yn  allanol — jm  dyrahorol,  yn  ysbrydol,  ac 
yn  dragywyddol — ^y  rhai  a  barant  i  mi  gann  o 
orfoledd  a  diolchgiu^ch.  Exod.  xv.  I.  Salm 
XXX.  11.  Dat  vii.  14;  a  xix.  1.  2  Sam.  xxii.  1. 

AML,  AMLDER,  AMLDRA,  AMLHAM, 
helaethrwydd,  cyflawnder,  Unosogrwydd.  Hos. 
ix.  7.  Ezec.  xxviii.  18. — Camweddau.  Salm 
V.  10.  Jer.  xiii.  22.-^einau.  Diar.  x.  9 ;  a 
xvi.  14. — Heddwch.  Jer.  xxxv.  6. — Trugaredd- 
,au.  Galar.iii,  32. — ^Tywod.  1  Bren.  x.  10.  1 
Sam.  xiii.  3. 

'  AMLWG-YQU  (!lwg),  eglur,  diorchudd, 
dilen,  noeth;  dynoethi;  hawdd  ei  ddeall,  ei 
ganfod,  ei  amgyffired.  Deut  xxix.  20,  Diar. 
viii.  9.    Mat  VI.  4,    loan  xi.  54.     Hos.  ii.  18. 

AMMETJ,  AMMHEUON-US  (pan),  petrus, 
petruso.    loan  x.  2^.    Act  v.  24 ;  a  x.  17. 

AMMI,  ^i^ÿ  [/y  mluM\  dodiad  yr  enw 
hwn  ar  y  deg  Uwyth  ar  ol  ea  gwrthodiad,  a 
arwydda  y  byddai  i  Dduw,  yn  y  dyddiau 
diweddaf,  eu  gwaredu  bwvnt  o^u  trueni  a^u 
caethiwed,  a'u  dwyn  i  berthynas  gyfammodol 
ág  ef  ei  hun.    Ho&i  ii.  1. 

AMMINADIB,  aiÌ'^Ö»  Uv  »»^*'  ^V^^ 
dywysogaidd]  1.  Mab  Aram,  o  Iwyth  Judab, 
tad  Naason  ac  Elizeba,  gwraig  Aaron,  yr  arch- 

offeiriad.     Exod.    vii   23. 2.   Enw   un  o 

feibion  Saul,  a  laddwyd  gydag  ef  yn  mrwydr 

Gilboa.   1  Sam.  xxxi.  2. 3.  Enw  trigianoydd 

o  Ciriath-jearim,  Leiiad,  çyd  à'r  hwn  yr  oedd  yr 
arch  yn  nghadw,  weJi  ei  dygiad  yn  ol  o  wlad 

y  Philistiaid.     1  Sam.  vii. 4.  Mab  Cohath, 

a  brawd  Corah,  1  Cron.  vi.  22.  "  Cerbydau 
Amminadib."  Can.  vi.  12.  Nid  yw  hysbys 
pwy  oedd  yr  Amminadib  hwn.  Y  mae  yn 
dangos  yr  á  gweinidogaeth  efengyl  Crist  i'r 
ardd  gnau  (sef  eglwys  yr  Inddewon)  ac  y 
deuent  hwythau  gyd  a'r  Cenedloedd,  yn 
rhyddion  ac  ewyllysgar,  i  grocsawu  Crist;  yna 
bydd  pawb  yn  ewyllysgar.  Salm  ex.  3 ;  yn 
derby n  y  gair  gyda  pharodrwydd  meddwi. 
Act  iL  41 ;  a  xvii.  11.  Pryd  hwnw  y  bydd 
Crist  fel  cerbydau  iddjmt,  i'w  dwyn  yn  mFaen 
mewn  gras,  trwy  weinidogaeth  ei  air ;  gan  eu 
cadw  hwynt,  a  dyfetha  eu  holl  elynion.  Esa. 
Ixvi.  14,  15.     Can.  vi.  12. 

AMMOD-AU  (bod),  cyfammod,  adduned, 
cynghrair,  arfoll,  cyfvndeb.  Exod.  xxiii.  32, 
Hos.  ii.  18.    Job  xxxi.  1.     Edr.  Cyfammod. 

AMMON,  niJaÿ  [ei  bobl]  neu  BEN-AMMI, 
»i)3»i»ih  [tnab^fy  mhobl]  Ben-ammi  oedd  fab 
Lot  Vi  ferch  leuangaf,  a  thad  yr  Ammon- 
iaid.  Yr  oedd  yr  Ammoniaid  yn  gwladvchu 
o  du  y  deheu-ddwyreiniol  i  Galilea.  Nid  oedd 
un  OT  Ammoniaid,  mwy  na'r  Moabiaid,  i 
ddyfod  i  gynnulleidfa  yr  Arglwydd,  hyd  y 
ddegfed  genedlaeth ;  oblegid  na  chyfarfuant 
a'r  Israeliaid  â  bara  a  dwfr  yn  y  ffordd,  wrth 
eu  dyfod  o'r  Aipht,  ac  o  achos  cyflogi  o  hon- 


ANN 


75 


AMO 


jut,  sef  7  Moabiaid,  Balaam  iV  melldithio. 
"Na  chaia,"  inedd  Duw,  "  eu  heddwch  hwynt, 
na'a  daioni  hwynt,  dy  holl  ddjddiau  by tL"  Y 
raae  jr  Aivlwydd  yn  daogos,  yn  hyn,  mor 
ffiaidd  ganddo  annbrogarogrwydd  a  chrenlon- 
deb  yn  mhawb,  yn  enwedig  taag  at  el  bobl. 
Deot,  ii.  29.  Esa.  Ixiii.  9.  Zecb.  iL  8.  Act 
iî.  4,  Mat  XXV.  45.  Neh.  xuL  1.  Gen.  xiv. 
18,  àc;  a  xviiL  1,  2 ;  a  xix.  1,  2.  Esa.  xxi. 
U.  Khaid  sylwi  nad  oedd  y  gorchymyn  bwn 
yncyunwys  yn  yr  Israeliaid  ysbryd  digUon, 
maleuas,  a  dialgar,  yr  byn  sydd  bechadunis  ; 
Bhol  xiL  17, 19;  nac  yn  gwahardd  yr  Am- 
momaid  î  ymgais  am  iecbydwriaeth  eu  heneid- 
îâu.  1  Tin.  li.  4.  Ond  y  mae  yr  Arglwydd, 
fel  lljwodraethwr  cyfiawn,  yn  eosod  ar  y  ddwy 
fienedl  y  nod  hwn  o*i  anfoddlonrwydd,  am  ea 
naDghjmwynasgarwcb  a'a  crealondeb;  ac  i 
gadw  ei  bobl  rhag  cael  en  Uygru  trwy  eu 
hellon-addoliaetb  an  moesan  drwg.  ' Eu  prif 
ddioas  oedd  Rabbab:  eu  beilan^duw  oedd 
Moloch.  Yr  oeddent  yn  elynion  parhaua  i'r 
Israeliaid.  Gorchfygwyd  hwynt  gan  Jephtha, 
Saul,  a  Dafydd.  Barn.  x.  1  Sam.  xL  1 
CroD,  xix.  Ac  a*u  dygwyd  hwynt  i  gaethiwed 
gan  NebuchodoDOsor,  yn  ol  jihrophwydoliaeth 
Ezeciel  yn  eu  herbyn.  Pen.  xxv;  10.  Oblegid 
ea  gorfoledd  cyi^lyddus,  yn  ninystr  Jerusalem, 
V  rhoddodd  yr  Arglwydd  hwynt  yn  etifedd- 
laeth  i  feibion  y  dwyrain,  "fel  na«cbofier 
meibion  Ammon  yn  mysg  y  Cenedloedd." 
Jer.  ix.  25,  26  ;  a  xxv.  21,  27  ;  a  xlix.  1 — 4. 
^'Clywais  waradwyddiad  Moab,  a  chabledd 
meibion  Ammon,  à'r  hwn  y  gwaradwyddas- 
ant  fy  mhobl :  am  hyny,  fel  mai  byw  fi,  medd 
Arglwydd  y  Uuoedd,  Duw  Israel,  fel  Sodom  y 
bydd  Moab,  a  meibion  Ammon  fel  Gomorrah.'' 
Seph.ii.8— 11. 

AMMHARCH.    Edr.  Akmharch. 

AMMHAROD.    Edr.  Anmhabod. 

AMMHLANTADWY.      Edr.  Anmhlant- 

ADWr. 

AMMHOSIBL.    Edr.  Anmhosibl. 

AMMHFREDD.    Edr.  Anmhubedd. 

AMMHWYLLO.    Edr.  Anmhwtllo. 

AMMRWD.    Edr.  Anmbwd, 

AMNAID-EIDIO  (naid),  Gr.  vtufia  ; 
Llad,  NüTüs;  Saes.  Nod:  munud,  awgrym; 
awgrymu;  arwydd  a  wnelo  un  a*i  lygaid  neu 
ei  ben.  "  Efe  a  amneidia  à'i  lygaid :"  Diar. 
Û13, — ^amrantu,ysmician;  wp  ysgogi^  sy- 
mud,  fel  un  yn  âymud  'ei'wefusaumewn 
myfyrdod  ar  ryw  beth.  Y  dyn  i'r  fall,  y  gwr 
anwir,  gydd  mor  llawn  o  ddrwg  fel  nas  dichon 
M  yn  llonydd  heb  yn  mbob  modd.  geisio 
tynu  eraill  i  ddrygioni.  Y  mae  amnaid  y 
Uygaid  yn  arwydd  naill  ai  o  gariad,  neu  o 
dwyll  dirgel,  ac  anniweirdeb,  neu  gasineb  a 
g«lyniaeth.  Salm  xxxv.  19.  "Y  neb  a  am - 
neidioà'i  lygaid  a  bair  flinder."  Diar.  x.  10. 
Y  mae  dynion  twylludrus  rhagrithiol  yn  arferyd 
llawer  o  ystrywiau  ac  ystamiau  corfforol,  er 
twyllo  eraill,  a  cbyflawni  eu  hamcanion  pech- 


adurns  eu  hunain ;  trwy  y  cwbl,  parant  flinder 
lawer  i  eraill,  a  dinystr  yn  y  diwedd  iddynt  eu 
hunain.  ^'Ac  a  amncidiodd  à'i  law  ar  y 
bobl."  Act  xxi.  40.  Rhoddodd  arwydd  neu 
awgrym  à'i  law. 

  M  N  E  R  (nêr),  pwtner,  alwar,  cod. 
"  Gwnewch  y  chwy  a/nnerae  sl^t  nis  heneidd- 
iant"  Luc  xii.  33.  "  Anyd  am  ei  vod  ev 
yn  lleidr,  a  bod  yr  amner  ganthaw.  loan  xii.  6. 
fV.  S.      * 

AMNON,'ì-|5)3ÿ  neu  n^iJay  [ffyddlawn]  1. 
Mab  Dafydd 'o  Ahinoam'  ei  a'l  wraig,  yr  hwn, 
yn  anghyfreithlawn,a  chwennychodd  ei  chwaer 
Tamar,  a'i  treisiodd,  ac  wedi  hyny  a'i  casaodd. 
Absalom,  yn  mhen  dwy  flynedd  wedi  hyn,  a 
wnaeth  wledd,  lie  y  parodd  i'w  weision  ladd 

Amnon  yn  ei  feddwdod.     2  Sam.  xiii. 2. 

Mab  Simeon.     1  Cron.  iv.  20. 

AMON,  ìiJag^  l^ywir]  1.  Llywodraethwr 
Samaria,  yr  ^hwn  y  gorchymynodd  Ahab  iddo 
garcharu  y  prophwyd  Michea,  hyd  oni  ddy- 
chwelai  efe  adref  yn  iach  o  ryfel  Kamoth  Gil- 

aed.    1  Bren.  xxii.  26. 2.  Mab  Manasseh,  y 

pedwerydd  brenin  ar  ddeg  ar  Judah.  Teym- 
asodd  ddwy  flynedd,  gan  ddilyn  siampl  Man> 
asseh  ei  dad,  a  gwneuthur  yr  hyn  oedd  ddrwg 
yn  ngolwg  yr  Arglwydd.  Ei  weision  a'i 
Iladdasant  yn  ei  dy  ei  hun,  a  Josiah  ei  fab  a. 

deymasodd  yn  ei  le.     2  Bren.  xxi. 3.  JJn 

arall  o'r  enw  oedd  un  o'r  blaenoriaid  yn  y 
dychweliaid  o'r  caethiwed.  Ezra  iL  57.  Neh. 
vii.  59.     Amon-ho,  Edr.  No. 

AMORr-IAID,  ^J35  ywrikryfelgar]  eppil 
fAmor,  pedwerydd  mab  Canaan.  Llawer  o 
honynt  oedd  gewri  uchel  fel  cedrwydd,  a 
chedyrn  fel  derw.  Amos  iî.  9.  Yr  oedd 
ganddynt  deymasoedd  cryfion  o  du  y  dwyraîn 
i'r  lorddonen,  dan  lywodraeth  Sehon  ac  Og. 
Moses  a'u  gorchfygodd  hwynt,  ac  a  roddes  eu 
tiroedd  yn  etifeddiaeth  i'r  Gadiaid,  y  Reuben- 
iaid,  a  haner  Uwyth  Manasseh.  Deut  i  44. 
Jos.  xii.  Gan  mai  yr  Amoriaid  oedd  y  rhai 
galluocaf  o'r  llwyth,  gelwid  y  Canaanead  eraill, 
weithiau,  ar  eu  henw  hwynt  Bam.  yL  10.  2 
Bren,  xxi.  11.  Rhieni  y  genedl  luddewig  a 
osodir  sdlan  megys  Amoriaid  a  Hethiaid,  neu  ' 
Hittiaid:  yr  oeddent  mor  annheilwng  ger 
bron  Duw,  ac  mor  ddrygionus  ynddynt  eu 
hunaio,  a'r  ddau  Iwyth  gwaethaf  o'r  Canaan- 
eaid.  Cananeaid  oedd  gwraig  Judah,  mam 
Selah,  a  Tamar  mam  Phares  a  Zara.  Gen. 
xxxviii.      Ezecxyi.  3. 

AMOS.  Y  mae  dan  o'i  enw;  sef  Amos 
tad  Esiah,  ac  Amos  y  pedwerydd  o'r  pro- 
phwydi  lleiaf.  Y  mae  yr  enwau  yn  yr  iaith 
Hebraeg  yn  wahanol,  ac  o  wahanol  arwydd- 
ocad  :  VlJ^i^  Amots^  yw  tad  Esaiah,  ac  yn 
arwyddoW^,  gwrol ;  enw  y  Hall  yw  g^Jjÿ 
Amos  neu  Omos,  ac  yn  arwyddo  trwm^ 
Uwythog.  Nid  oedd  Aknos  na  phrophwyd, 
na  mab  i  brophwyd;  hyny  yw,  nid  ydoedd 
nac  athraw  na  dysgybl  yn  un  o  ysffolion  y 
prophwydi ;  namyn,  ^*  bugail  oedd,  a  chasglydd 


AMR 


Í6 


AMR 


ffirwgthvdd  yn  Tecoa,"  dînas  fecban  yn  Judah, 
yn  nghylch  dcuddeg  milltir  o  Jerusalem,  a 
chwech  o  Bethlehem.  Cododd  yr  Arglwydd 
y  bagail  gwladaidd  hwn,.  o  Tecoa,  i  fod  yn 
bropliwyd,  er  darostwng  balchder  yr  luddewon, 
trwy  anfon  bngail  f  w  Bargyhoeddi ;  ac  hefyd, 
i  ddangos  y  gall  Daw  ddefnyddio  ofiPerynau 
gwael,  fel  y  deuddeg  pysgodwr  o  Galilea, 
wedi  hyny,  i  ddwyii  ei  amcanion  i  ben.  1 
Cor.  i.  2.7,  28,  29.  Prophwydodd  yn  erbyn 
Israel  a  Jadab  (Israel  yn  benaf)  yn  nyddiaa 
IJzziab  breûin  Judab,  a  Jeroboam  mab  Joas, 
brenin  Israel ;  yr  oedd,  gan  hyny,  yn  cydoesi 
à  Joel  a  Hosea.  Amseroedd  oeddent  o  Iwydd- 
iant  a  bawddfyd  ar  y  ^enedl ;  ac  befyd  o 
wgr  a  dirywiad  cyŵedinol— o  eilun-addoliaeth 
1 — ac  o  drais  a  gortbrymder.  Cyhoeddodd 
farnedigaetbau  Daw,  yn  llym,  yn  erbyn  Israel, 
yn  enwedig  yn  erbyn  Jeroboam  a'i  deulo. 
Amaziahy  offeiriad  Bethel,  a'i  gwrthwynebodd, 
gan  ei  gyhuddo  o  gyd-fwriadu  iV  erbyn,  yn 
ngbanol  tỳ  Israel  "  Oanys  fel  hyn  y  dy wed 
Amos,  Jeroboam  a  fydd  larw  trwy  y  cleddyf, 
ac  Israel  a  gaethglndir  yn  llwyrallan  o'i  wlad." 
Pen.  viL  10,  11.  "  Na  chwanega  brophwydo," 
medd  efe,  "yn  erbyn  Bethel  mwy;  canys 
capel  y  brenin,  a  llys  y  brenin  yw."  Ond 
Amos,  fíyddlon  i'w  alwad,  yn  ddiarswyd  a 
draddododd  y  genadwri  a  gafodd  oddiwrth 
Dduw,  er  trymed,  ac  er  mor  annerbyniol 
ydoedd,  yn  erbyn  tŷ  Jeroboam,  a  cheoedl 
Israel,  a  chyhoeddodd  wae  yn  erbyn  Amaziah 
ei  bun.  Pen.  vii.  16,  &c.  Y  mae  rhai  yn 
barna  iddo  gaelei  ladd  gan  Amaziah.  Y  mae 
yn  diweddaei  brophwydoliaeth  gydag  addewid- 
ion  gwerthfawr  o  adferiad  i'r  luddewon,  a 
chasgliad  y  Cenedloedd  at  Grist,  ac  yn  rhoddi 
golwg  ogoneddus  ar  Iwyddiant  yr  eglwys  yn  y 
dyddian  diweddaf.  Pen.  ix.  13,  14, 15.  Er 
ei  gymeryd  o  fysg  bugeiliaid  Tecoa,  eto  yr 
oedd  yn  ymadroddwr  ardderchog  agrymus, 
fel  y  tystiolaetha  ei  ddesgrifiad  nchel-wych  a 
derchafedig  o  fawrhydi  yr  Arglwydd,  ac  o'r 
eglwys  yn  ei  gwychder  a'i  Uwyddiant  mawr  ar 

y  ddaear.    Pen.   iv.   13;  a  ix.  13,  14. 3. 

Tad  Mattatbias.    Luc  iii.  25. 

AMPLIAS,  ajj.7:Xcaç  \mawr^  kelaeui]  cyfaill 
Paul.    Rhuf.  xvi.  8. 

AMPHIPOLIS,  aii<pi7:oXc<:  dinas  wedi  ei 
hamgylchul  dioas  yn  Macedonia,  a  adeiladwyd 
gan  yr  Atheniaid,  o  gylch  470  cyn  Crist.  Bu 
Paul  a  Silas  trwyddi  ar  eu  taith  o  Philippi  i 
Thesalonica ;  ond  nid  ydym  yn  darllen  am  un 
eglwys  Gristionogol  yno.  Act  xvii.  1.  Y 
mae  ^n  bresenol  yn  meddiant  y  Twrc,  ac  a 
elwir  Emboli. 

AMRAFAEL-GAR-ION  (rby-gafael),  ym- 
ryson,  dadl ;  ymddadleu,  ymgecru,  ymgiprys, 
anghydfod.  Ÿ  mae  y  gair  Or,  ffx^ffixara^  sydd 
yn  cael  ei  gyfieithu  amrafaelion  yn  1  Cor.  xi. 
18;  yn  arwyddo  yr  un  peth  ag  ymraniadau, 
EiTeithiau  eu  hamrafaeliou  oedd  eu  hymraniad- 
au.    Deut.  xvii.  8  ;  a  xix.  17.     Mat.  x.  35. 


AMRAM,  Q~>3îì^  [jwhl  '  dderchafediŷ]  1. 
Mab  Cohath,  tad  Moses,  Aaron,  a  Miriam  :  ba 
farw  yn  yr  Aipht,  yn  137  o'i  oed.  Exod.  vL 
20. 2.  Mab  Banni.    /Ezra  x,  34. 

AMRANT-AU-TJ  (gran),  caead  y  Uygad ; 
cythrym.  "Mae  llygaid  y  LeBathan  fel  am- 
rantau  y  boreu ;"  neu,  fel  llewyrchiad  goleuni 
boreuol,  yn  ddysglaer  ac  yn  danllyd.  Job  xlL 
18.  Mae  "amrantau  Duw  yn  profi  meibion 
dynion."  Salm  xi.  4.  Sef,  yn  sylwi  amynt 
gydar  manylrwydd  mwyaf ;  fel  un  ynmeinban, 
ac  yn  cauad,  agos,  ei  amrantau,  i  graffn  yn 
fwy  trwyadl  a  manwl  ar  ryw  wrthddrych  y 
byddo  yn  syllu  arno.  Felly  v  mae  Duw  yn 
profi  ei  bobl ;  sef  yn  eu  hadnabod  yn  drwyadl, 
ac  yn  eu  coethi,  ac  yn  eu  puro  od(Jiwrth  en 
boll  sothach,  a'u  brychau,  gyda'r  manyhrwydd 
mwya^  ac  i  eithaf  perffeithrwydd.  Salm  xxxiii. 

13;   *xxxiv.  15,16;   a  Ixvi.   7. Rhoddir 

amrantaa,  weithiau,  am  y  llygaid.     Salm  cxxxiL 
4.     Diar,  vL  25.     Edr.  Lyoad. 

AMRYFUS-EDD  (rhy),  camsyniol,  cyf- 
eiliornus;  camsynied,  cyfeiliomad,  twylL 
Lladd  cymydog  yn  amryfus,  yw  ei  ladd  mewn 
camsyniad,  heb  fwriad  drwg  yn  ei  erbyn. 
Deut.  iv.  42.  y  g»ir  Jleb.  nSẀ  a  arwydda 
cyfeiliorni,  myned  allan  oW  ffordd^  a  gyfieithir 
dmryfas  yn  Ezra  iv.  22.  Job  xix.  4.  Ezec 
xlv.  20.  Nid  pecha  yn  fwriadol,  ond  trwy 
wendid,  anwybodaeth,  a  chamsynied.  Yr  un 
gair  a  arferir  yn  Num.  xv.  22.  Job  vi.  24. 
Diar.  v.  23.  Esa.  xxviiL  7;  ac  a  gyfieithir 
yn  y  manau  hyn,  "myned  dros  y  ffordd — 
camgymeryd  —  cyfeiliomi."  "Amryfusedd 
cadarn."  Evepxetav  wAayijç,  hyny  yw,  nerthol 
tceithrediad  cyfeiliomady  i  gredu  celwydd.  2 
Thes.  iL  11.  Am  na  dderbyniasant  gariad  7 
gwirionedd,  y  mae  Duw  yn  danfon  iddjmt 
amryfusedd  cadarn  i  gredu  celwydd,  trwy 
oddef  Satan  a  gau-athrawon  i  gyhoeddi  eu 
cyfeiliornadau,  i  hudo  dynion  oddiwrth  y 
gwirionedd,  yr  hwn  nid  oeddent  o'r  blaen  yn 
ei  garu.  I)yma  fam  ysbrydol  ar  ddynion,  o*r 
fath  drymaf;  ac  sydd,  y  rhan  amlaf,  yn 
rhagflaenu  dinystr  tragywyddol.  Mae  y  diafbl 
yn  gweithio  yn  gadarn  trwy  gyfeiliomadan,  i 
beri  i  ddynion  gredu  y  celwyddau  mwyaf 
direswm,  croes  i  bob  ymddaogosiad,  a  hoU 
SA-nwyrau  dynoliaeth  :  megys  y  traws-sylwedd- 
iad,  <fec.  yn  mhlith  y  Papistiaid.  Yr  oedd  yn 
rhaid  i  bob  arch-offeiriad  fod  yn  medru  tostur- 
io  wrth  y  rhai  a  fyddai  mewn  anwybodaeth  ac 
amryfusedd,  neu  gyfciliomad,  ac  allan  o  ffordd 
y  gwirionedd  (îrAayiyç,  cyjeiliornad  o  ffordd 
y  gwirionedd),  Rhuf.  i.  27.  lago  v.  20.  2 
Pedr  ii.  18;  a  iii.  17.  Judas  xi.  Mat.  xxviL 
64.  1  Thes.  ii.  3.  Yn  y  lie  diweddaf  cyfieith- 
ir  eihtuloliaeth ;  ond  buasai  y  &àt  cyfeiliomad 
cystal,  ac  y  n  agosach  cyfieithiad  o'r  gair  Groeg. 
1  rhai  trwy  rym  temtasiynau  a  hudwyd  allan 
o  ffordd  uniawn  ufudd-dod  a  sancteiddrwydd, 
i  grwydro  yn  eu  ffyrdd  gŵyr-gam  eu  hunain. 
i  Y  mae  yn  rnaid  i'r  arch-offeiriad  fod  yn  medru 


AMR 


71 


AMS 


tosturio  wrth  y  cyfryw,  am  ei  fod  yntau  hefyd 
wedi  ei  amgylclia  &  gwencJiid.  £r  nad  oes  nn 
gwendid  pechadaras  yn  lesa,  ein  Harch-offeir- 
iad  mawr  ni,  eto  medr  gyd-ddyoddef  â'n 
iprendîd  ni,  a  chynnorthwyo  y  thai  a  demtir. 
Heb,  ii.  18 ;  a  iv.  16 ;  a  t,  2. 

ÁMRYW  (rhyw),  ami  un ;  gwalumol.   Gwa- 
lierddir  p  ngbyfraith  Moses  i  anifeiliaid  gydio 

0  amiyw  rywogaeth  ;  hau  y  maes  âg  amryw 
had  ;'na  gwisgo  dilledyn  cymysg  o  lin  agwlan. 
Let  lix.  19.  Deut  xxii.  9.  Mat  ix.  16.  17. 
Rhniil  8.  6aI.ììL9.  Nidanuhebygfodyjhe- 
olau  hyn  wedi  en  rhoddi  i'r  luddewon  yn  ymar- 
feriidol,i'w  cadw  rhag  rhyw  ffieidd-dra  neillduol, 
cToefiD  JÜ  mblith  y  Cenedloedd  eiiunaddolgar. 
Gwel  Parkharst  Tebygo),  hefyd,  fod  yr  Ar- 
glwydd,  wrth  y  cyfryw  reolau,  y  rhai  oeddent 
jn  ymarferol  i'r  luddewon  yn  imig,  ond  ydynt 
^djsorisdol,  yn  ein  dysga  i  arfer  symlrwydd  ac 
nnffoAad  yn  mhob  peth;  i  ocbelyd  cymysgedd  o 
hh  math  yn  ein  hymarferiadau  cyfnnachol  a 
phhodasoL  2  Cor.  Ti.  14.  Ac  na  roddir  dim  at 
gyfi&vndeT  Crist,  fel  defìiydd  ein  cyfiawnhad 
ger  bion  Daw  :  ^Na  aed  am  danat  ddilledyn 
<J^y^o  lin  a  gwlan."  Mae  y  llin  a'r  gwlan 
jn  ddefbyddioT;  ond  nid  cyfreithlon  eu  cy- 
inysgQ  mewn  dilledyn.  Y  mae  pob  peth  yn  dda 
jn  cu  priodol  leoedd  ;  ond  cyfiawnder  tírist  yn 
miig,  ac  yn  ddigymysg,  sydd  i  fod  yn  ddilledyn, 
nea  yn  wisg  am  danom  ger  bron  Daw.  Rhuf. 
T.  19.  Dat  xix.  0.  Mat  ix.  16,  17.  Rhuf. 
iL  8.  GaL  iii.  9.  Y  mae  yn  ngoruchwyl- 
Jaethau  grasol  Daw  tuag  at  ei  eglwys,  *'fawr  am- 
jyw  ddoethineb  Duwf  doethineb,  'KoXuieoxdoc, 
y»  Uuo9og  mewn  amrywiaeth  ;  doethineb  yn  y 
dyben  grasol  ;  doethineb  yn  y  dewisiad  or 
moddion,  yr  amseroedd,  a  hoU  amgylchiadau  y 
cyflawniad  o'r  dyben  hwnw.     Doethineb  dwyf- 

01  yw,  wedi  ei  osod  allan  yn  ei  holl  amryinnaeth 
gogoneddns,  er  syndod  tragywyddolagorfoledd 
y  tywysogaetbau  aV  awdurdodau  yn  y  nefoHon 
leoedd.  Eph.  iii.  10.  Esa.  Iii.  16.  Col.  i. 
16 ;  a  il  15.  1  Petr  i.  12  ;  a  iii.  22.  Esa,  Iv. 
9.  Khnf.  xi.  ^0.  Y  mae  doethineb  dwyfol  yn 
y  drefc  ryfedd  hon,  wedi  gorchfjgu  a  rhagori 
«  holl  ddichellion  a  chyfrwysdra  y  sarff  dros 
byth.  Ni  feddyliodd  erioed  fod  yn  bosibl 
heddychu  Daw  cyfiawn  a  phecbadar  anghyf- 
iawn  à'u  gilydd ;  a  Daw  hefyd  yn  cael  ci  an- 
Aydeddiulr  graddan  mwyaf.  Ond  Daw  a  ym- 
ddkngosc^n  yn  y  cnawd,  ac  a  ddygodd  hyn  i 
ben,  1  Pedr  fii.  18.  1  Tim.  iii.  16.  Y  mae 
y  dawiolion  **yr  awTh(ui  mewn  tristwch,  trwy 
amryw  brofedigaethaCL^  ^!Pedri.  6.  Nidnn 
ibyw  0  brofedigaethaa  sydd  yn  eu  cyfarfod, 
ond  amryw : — profedigac'thau  yn  dafe^ol,  ac 
yn  allanol ;  ar  ea  cyrff,  ac  ar  eu  heneidiau  ;  yn 
en  personau,  pertbynasaa,  a^u  meddiannau  ; 
oddiwrth  Dduw^  ac  oddiwrth  y  diafol;  oddi 
wrtbynt  eu  huaain,  ac  oddiwrth  eu  brodyr ; 
trwy  ymdrechiadau  a  dyoddefiadau  oddiwrth  y 
byd,  y  cnawd,  a'x  diafol ;  wrth  fyw  ac  wrthferw. 
vnd,  er  hyny,  j  suae  iddyut  achos  o  &wr  la- 


wenydd;  canys,  eu  profiyr  y<íys,ac  nid  eu  dys 
trywio  :  a  bydd  profiad  eu  ffydd  er  mawl, 
amrhydedd,  a  gogoniant  yn  ymddanffosiad 
lesu  Grist  Rhut  v.  2.  8.  Job  xxin.  10. 
lago  L  2.  Esa.  liv.  7.  1  Cor.  iv.  11.  Zech. 
xiS.  9.    Rhuf:  viii  17. 

AMSERr-OL  (ser),  tymhor,  tymp,  piyd, 
oed,  oes,  ade^,  enyd,  seibian^  amser  cy&ddas  i 
gwblhau  gweithred. 

Amè&r  i  fvryd,  ao  amter  1  olyohwyd.    Dbr. 

'^Calònydoetha  edwyn  amser  a  bam.  Preg. 
TÌiL  5.  Efe  a  ŵyr  pa  beth  a  ddylai  cacl  ei^ 
wneuthur,  a'r  amser  goreu  iV  wneyd.  Paul  a 
gynghoray  credinwyr  i "  brynu  yr  amser,  obleg- 
id  y  dyddiau  syddddrwg;'*  Eph.  v.  16;  hyny  yw, 
defhyddio  pob  eyfleusdra  a  roddir  i  ni  gan  yr 
Arglwydd,  er  gogoniant  i  Dduw,  ac  er  lies  i  ni 
ein  hunain,  ac  eraill ;  a  dyblu  ein  diwydrwydd, 
o  herwydd  yr  oedfîLon  a  afradasom  ynffhylch 
pethau  y  byd.  "Y  doethion  oedd  yn  gwjrbodyr 
amserau;'*  Esa.  L 13;  sef  hystoriäwyrac  arwydd- 
feirdd,a  wyddmt  ystoriau,C7freithiau  acachau  y 
Persiaid. — Ni  pnerthyn  i  chwi  wybod  yr 
amserau  na'r  pr^diau,  y  ''rhaî  a  osododdy  Tad 
yn  ei  feddiant  ei  bun  r  Act  i.  7.  sef  yr  amser 
y  sefydlid  teymas  Crist,  ac  y  gwaradwyddid  ei 
elynion.  T^bient  mai  amserol  a  thymhorol 
oedd  teymas  y  Messiah  :  ond  yr  Ysbryd  Glân 
a  ddangosodd  iddynt  na  ddeuai  ei  deyrnas  ef 
yn  bemaith  cyn  diwedd  amser. — "Cyfnewidier 
saith  amser  amo  ;"  Dan.  iv.  16.  hyny  yw,  saith 
mlynedd. — "A  ddaethost  ti  yma  i'n  poeni  hi 
cyn  yr  amser  ?"  Mat  viii.  29.  sef  cyn  dydd  y 
fara  ;  yr  amser  y  teflir  y  cythreuliaid  i'l  tan 
tragy wyddol,  a  barotowyd  iddynt  —  "  Pan 
ddaeth  cyflawnder  yr  amser :"  GaL  iv.  4;  sef 
amser  dyfodiad  y  Messiah,  a  ordeiniasai  Duw. — 
"  Yn  dy  law  diy  mae  fy  amserau:"  Salra  xxxi,  16; 
sef  fy  einioes — gofídiau  a  llwyddiant  fy  myẁyd. 
— "Mewn  amser,  allan  o  amser :"  2  Tim.  iv.  2. 
hyny  yw,  pob  oedfa,  pob  cyfleusdra. — ^Dyo- 
ddefiadau y  saint  a  elwir  "ychydig  amser."  Dat 
vL  11;  axx.  3. — ^'Amseroedd  gorphwys,  ac  ad- 
feriad  pob  peth."  Act.  iii.  1 9. 20.  Y  dydd  olaf,  pan 
lawn  gysura  Daw  ei  bobl,  ac  yr  adfera  efe  yr 
holl  greadigaeth  i  V  phurdeb  a'i  anrhydedd  cynt- 
af.  Rhuf.  viii.  21, xxii.  23.  "Amser  by wiolaeth:" 
Gen.  xviii.  10.  14.  sef  naw  mis  o  feichiogrwydd. 
— "Yr  amserodddiweddaf:"  1.  Pedr  î.  20.  Naill 
ai  y  rhan  ddiweddaf  o  amser  y  byd,  ai  hoU 
amser  yr  efengyl ;  yn  neillduol  pan  oedd  y  def- 
odan  iuddewig  ar  gael  eu  diddymn.  Esa.  ii.  2. 
Mic.  iv.  1.  1  loan  ii.  18  ;  neu  y  rhan  olaf  o  am- 
ser Cristionogaeth,  a  osodir  allan  yn  amseroedd 
peryglus,  pan  y  bydd  Uawer  o  watworwyr  a 
gau-brofiFeswyr.  1  Tim.  iv.  1.  2  Tim.  iii.  1 — 6. 
2  Pedr  iiL  3.  Sonir  hefyd  am  "amser  yr  addew  • 
id  :"  Act  vii./l7.— -adfyd;  Jer.  ii.  27 ;  a  xv.  11; 
— blinder ;  Jer.  xxx.  7. — cyfy ngder ;  Diar.  xx. 
10. — cystudd  ;  E3a.  xxxiii.  2. — drwg  ;  Amos  v. 
13.  Mic.  ii.  3. — digofoint ;  Jer.  xviii.  23. — fliw- 
eddaf ;  1  Pedr  i,  5.  1  Tim.  iv.  1. — ffrwythau. 
Mat  xxi.  24.  Marc  xii.  2. — geni  a  marw  ;  Preg« 


AMY 


is 


AMY 


V.  2. — terfynedig;  Jobvii.  1. — jmddatodiad ;  2 
Tim.  iv.  6,     Bdyrch  TTamiywiol  eiriaa. 

AMWISCMM)EDD  (gwiag),  gwisg  am 
an,  gorclmddy  amdo.  ''Joseph — a^i  t^onawdd 
ef  i  Uwr,  ac  ei  amwiscawdd  "yn  j  luam,  ac  a'i 
dodesefmewn  monwent  a  naddesit  o  gndc** 
Marc  XV.  46.  W.  8. 

AMYN  (mjii)^  ond,  onid,  oddyeiihr.  Mat 
ZYUL  12,  13.  Lac  zy.  4« 

AMYKEDI>-AU  (myn),  ymynedd,  dyoddef- 
garwch,  goddefedd|  ymaroa. 

HI  obollM  mam  tmyMfld.   IMtr. 

Gr.  onofiMvtu — wwo  ac  fuvmaros  dan:  hyny  yw 
l^oddef  a  sefyll  dan  Iwyth  o  ofidian,  erlidig- 
aethaii  a  gorthrymderao,  mewn  ffydd  ac  amyn- 
edd.  Mat  z.  22 ;  a  xxir.  13.  Rhnt  xii.  12. 
1  Cor.  xiii.  7.  2  Tim,  ii.  10, 12.  Heb.  xii.  1,  2. 
Y  ffair  a  arwydda,  dyoddcf  ffofidiaa  gyda  lion- 
yddwch,  a  boddlondeb  meddwl ;  heb  deriysga, 
çythrnddo,  a  digaloni ;  heb  ogwyddo  i  arfer 
ffordd  anghyfreiUilawn  i  gael  gwaredigaeÜL — 
'^Rhaid  i  chwi  wrth  amynedd.^  Ni  bvdd  dysg- 
fblion  Grist  byth  mewn  amgylchiadao,  yn  y 
byd  hwD,  na  bydd  xaid  iddynt  wrth  amynedd^ 
i  ymddwyn  yn  addas,  er  gogoniant  Daw,  a*a 
llesád  en  hanain.  Byddriiyw  flinderaa,croesaQ, 
a  gorthrymderaa  yn  en  cyfarfod,  yn  ddyfal 
beonydd ;  ac  heb  amynedd  daoynt,  collant  eu 
lie  yn  mhob  peth.  Ni  bydd  ffydd,  cariad,  a 
hyfrydwch  yn  Naw,  ar  waith  ynddynt  heb 
amynedd.  Bhaid  wrth  amynedd,  1. 1  wneathar 
ewyllys  Daw.  2. 1  ddyoddef  ewvUys  Daw  ;  ac 
wedLgwneathur  a  dyoddef  ewyllys  Daw,  rhaid 
wrth  amynedd,  3, 1  ddyegwyl  nes  y  derbyniont 
yr  addewid,  sef  y  fendith  addawedig.  Heb.  x. 
36 ;  a xli.  1,  2;  a  yL  15.  Lac  via  15.  GbL  vi.  0. 
Rhaf.  xiL  12.  lago  v.  1,  8.  1  Pedr  ii.  20.  2 
Cor.  vi.  4.  2  Thes.  i.  4.  1  T^m.  vi.  11.  Tit  ii. 
2. — ^^affed  amynedd  ei  pherffidthwaith.''  lago 
i.  3,  4.  Bydded  i  bob  nath  ar  amynedd  weiui- 
reda  ynoch  hyd  y  diwedd ;  ^eithreded  am- 
ynedd y n  gyflawn  ac  hyd  y  diwedd.  Y  gradd 
isaf  o  amynedd  a  ymddengys  mewn  ymostyng- 
iad  dystaw  i  ewyllys  Daw.  '^Aethym  yn  fad  ac 
nid  agorais  fj  ngenaa  ;  canys  ti  a  wnaethost 
hyn."  Salm.  xxxix.  9.  Yr  ail  radd  yw,  ym- 
foddloni,  gyda  diolchgarwch,  dan  y  oeirdd,  nea 

Jblinderaa  presenol  amynt ;  yn  gwaeddi  gyda 
ob,^'Bendigedig  fyddoenw  yr  Arglwydd."  Job 
i.  2«.  Lef.  xxvi.  41.  Y  trydydd  gradd,  ac 
amynedd  wrth  ei  pherffuth  waith  y w,  "cyfrif  yn 
bob  llawenydd,  pan  syihiom  mewn  amryw 
brofcdigaethan."*    lago  i  2.    Rhaf.  v.    2,  3. 

Zech,  xiiL  13. "Yn  eich  amynedd  meddien- 

nwch  eich  eneidiaa."  Lac  xxi.  19.  Ev  ttj 
uicofMevjj  ofuav  xttj ffatr^i  raç  (froj^acofitav  trwy  eich 
parhad  cedweh  eich  eneidiau,  Campbell  Y  mae 
dyn  heb  amynedd  dan  groesaa  a  blinderaa,  heb 
feddiant  o  bono  ei  ban,  na  llywodraeth  amo  ei 
han.  Nid  ydyw  ei  feddwl  ganddo  i  ymofyn 
am  gynnaliaeth  danynt,  ac  i  olyga  y  moddion 
mwyaf  tebygol  ac  effethiol  i'w  wareda  o  honynt; 
end,  fel  tarw  gwyllt  mewn  magi,  mae  yn  rhno, 


yn  ymladd,  ac  yn  ymboenL  Golwg  trwy 
ffydd  ar  ein  pechadnrosrwydd,  a'n  drwg  haedd- 
iant — ar  fitwredd  a  phcrffeithrwydd  Daw— 
ei  ddoethineb,ei  ddaioni,aU  gariad,anfeidrol  yn 
rhoddiei  Fab  drosom — yn  nghyd  À  diwedd 
^^^oèoì  a  gogoneddns  ein  hoU  gystaddiao,  a  da- 
edda  Tn  gwneyd  yn  amynedd^  danynt  oH 
Un  o  ffrwythau  yr  Ysbryd  yw  **h5iymaroa.**  Yr 
Ysbryd  sydd  yn  ei  genedln,^  ei  uiga,a'i  feith- 
rin,  trwy  winoneddan  y  giir ;  ac  jn  nertha  i 
rodio  wrth  y  rbedaa  sanctaidd  hyny.  Y  mae 
yn  ei  natnr  a^i  eff<ỳthiaa  yn  holÌol  wahanol 
oddiwrth  ddideimladrwydd  haerlluK  gwroldeb 
cnawdol,  nea  ddi&terwch  diofl^yd. 

"  Daw  yr  amynedd  a*r  dyddanwch."  Rhnl 
xy.  5.  Gklwir  effcUyobl^îdeiddyodde&arwch 
aU  ymaros  taa^  at  ei  greisdariaicL  Sum  ciii. 
8.  £xod«  xxxiv.  6.  Nttm«xiv.l8,  Neh.  ix.  17. 
Joel  il  13.  Nak  i.  3.  2  Pedr  UL  tti  Y  mae 
amynedd  yn  Nnw  yn  haufodol,  ac  yntardda  o'i 
ddaioni  a'l  drngaiedd  ;  ac  yn  cael  ei  ddangos 
tnag  at  bechadariaid  heb  ddim  niwed  iV  gyf- 
iawnder  aM  sancteiddrwydd,  ar  sail  cyfiyngdod 
acaberth  Crist  Gblwir  cf  vn  **  Ddow  yr  am- 
ynedd ;  am  fod  amynedd  yn  briodol  iddo, 
mewn  modd  enwog,  a  neilldnol  iawn.  Y  mae 
ei  amynedd  yn  anfeidrol»  fel  efe  ei  hai; ;  ac  oddi 
wrthoefy  mae  amynedd  yn  deillio  i  bawb 
eriûll ;  ond  nid  yw  amynedd  nawb  ynghyd,  ond 
fel  diddim  mewn  cydmariaeth  iV  amynedd  et 

Y  mae  ynddo  olad  o  ddaioni  a  dyodcbfgarwch. 

Y  mae  efe  yn  dyoddef  byd  o  bechaidoriai^t 
mewn  eithaf  gelyniaeth  a  gwrthryfelgairwch  yn 
ei  erbyn,  bob  mynyd.  Y  mae  hoU  bechodaa 
pechaidariaid  fel  cynniferahyny  oannogaethan 
iddo  ddial  amynt — ^y  mae  pechodaa  poo  an  yn 
aneirif-  ymae  niferypechadariaidvn  aneirif — j 
maent  oil  yn  pechn  ar  an  waith,  a  hyny  yn  ddi- 
dor :  geill  Daw  yn  gyfiawn  ac  yn  bawdd  ea 
dinystrio;  ond  y  mae  yn  ymarhoos  ac  yn 
ddyodde&ar.  Y  mae  yn  rhybaddio  eyn  cosbi ; 
ac  wedi  rhybaddio^  y  mae  yn  hir  oedi  yn  ami, 
i  edrych  a  Iwydda  y  rhybadd.  Pan  y  mac  yn 
cosbi,  nid  yn  ol  ein  pechodaa  y  gwnaefe  à  ni ; 
ac  nid  yn  ol  ein  hanwireddaa  y  t&l  efe  i  ni. 
Sahn  ciiL  10.  Y  mae  ei  £ftmedig!aeihaa  yn 
gymysgedig  à  thnvnireddaa  lawer,  yn  y  byd 
hwn  ;  ac,  yn  g3rffredinol,  mae  yn  ea  tywallt  ya 
raddol,  pla  ar  ol  pla,  fel  y  gwnaeth  ar  Pharaoh, 
ac  nid  yn  tywallt  ei  holl  blaau  ar  nnwaith. 
Dent  xxviiL  Gen.  vi.  8 ;  a  xv.  13. 16w  Exod. 
V.  Le£  xxvL  28.  Act  xiii  18 ;  a  xviL  30. 
Lac  xiii  6,  9.    Dat  iL  21 ;  a  xiii.  6  ;  a  xviii.  8. 

'I  ymaros  am  Orist,'  non  (oKOfwyti  tou 
XptffToo)  amynedd  Crist.  2  Thes.  iii  5.  Yr 
amynedd  a  ddangosodd  Crist  dan  ei  holl  ddy- 
oddefiadaa  a'i  waradwyddiadaa,  megys  (wsofioyt^ 
/iofi)  amynedd  Job,  yneiholl  ofidiaa  mawrion. 
laffo  V.  11.  Trwy  amynedd  y  rhedodd  eiyrfa 
ryfedd,  gan  ddyoJdef  y  groes,  a  dystyra  gwar- 
adwydd,  gan  adael  i  ni  esimpl^fol  y  dilynem  ei 
ol.  Yn  raherson  Crist  gallwn  weled  **  Duw  yr 
amynedd^' yn  hyw  ac  yn  rhodio  yn  amider  ei 


ANA 


Ẅ 


ANA 


'jm,  heb  Uthro  mewn  dhn.  Cybrfh  à  phob 
peth  tneddol  i  gyBhyTia  ac  enyn  ei  lid ;  end 
jnddo  otfodd  amynedd  ei  pnerflSdth  waitb; 
caoys  "  Daw yr  amyDedd**  ydoedd.  Td  wyneb 
lesa  Grist  y  ^welir  gosonuuit  y  briodoledd  hon 
jn  Nnw,  ju  ei  hoUgyiawnder  o  berffeithrwydd 
anfeidroL  Dat  i  9.  Owel  Doddridge»  Mack- 
night  m  he. — Gkttw  Criat  yr  efengyl,  **  Gair  ei 
amynedd.''  Dat  ia  10.  T  gair  aydd  yn  dad- 
gad^oimjn^eddGriat-— y  gair,  trwy  grodn  pa 
tmy  maei  ni  feddiaimu^  ^pwo  amynedd — y 
pir,  jr  kim  inae  yn  rbaid  i  ni  wrth  amynedd 
1  lyna  wrth  v  brofies  o  bono  hyd  y^  diwedd. 
Can  fod  yn  rnaid  i  koUganlynwyr  Grist  ddwyn 
ygroefl^  aaihvny,  rbaid  iddynt  wrth  amynedd 
nrdwyn.  (janfod  gorthrymderaoY  rbaid  fod 
tmjnedd  hefyd  bob  amaer  yn  nglŷn  wrth  deym- 
as  Crist  Dat  xiv.  22.  £dr.  Addfwtkoxb, 
DîODDiraA»WGHy  Ymabos. 

AN,  gorair  difeddedigol,  nae.  Arferir  ef  fel 
otidod  nacaol,  yn  ami,  yn  nghyfiinsoddiad  geir- 
aa ;  megySf  cmkardd^  anhawdd^  ankyfryd^  Ac. 
1  Cor  xu.  23.    Oen.  xviiL  14.    Heb.  ziL   11. 

ANAC,  p5a^  florcAy  addurn\  cawr;  tad  yr 
Ânadaid,  Ipoblmosogiawnjrntrigoyn  Hebron, 
Debir,  Anan,  4».  Jos.  xl  21.  £a  golygon 
crenloo,  a'a  main1iolidir&wr,afiiwr  ddigalonodd 
^  ysbiwyr  angiirediniol,y  rhid  aanfonodd  Moses 
ledijchansawddgwladyraddewid.  NunLxiiL 
S3.  Ym  nffhylch  45  o  nynyddoedd  wedi  hyn, 
cafodd  Caleb  grediaiol  en  dinas  benaf  hwynt  yn 
etifeddiaeth  ìSìo  ei  hnn.  Jos.  xiv.  6 — 15. 

ANACH-AU  (aeh),  achos,  rhwystr.  *  St. 
Pad  wedi  liiwystro  gan  iawn  anachae.^*  Argu- 
mnt  yr  ail  EpUL  at  y  Curinth.  W.  8. 

ANAD  ^ad),  arbeniff,  pcnat  Yn  apad  dim, 
yn  benaf  dim. — "Mor  flygredig  oedd  ei  wedd 
p  aoad  neb**  nea  mwy  nag  nn  dyn.  Esa.  lii. 
U.  Mae  y  geirianyn  ddarluniad  o  Grist  yn  ei 
TstÂd  o  ddarostyngud  yn  byd.  Diamhen  fod 
golwgryfedd  amo  pan  ddygodd  Pilat  ef  allan, 
vn  arwain  y  goron  ddrain  a>  wisg  borphor,  ac 
ygwaeddoddPilat  wrth  yr  luddewon,  ''Wele  y 
dyn  r'  loanxix.  5.  Salm.  xxiL  6.  E-^a. 
liil  2,  8. 

ANADDFED,    Edr  Addfbd. 

ANADL,  Heb.  pj^  anapa;  Gr,  avsfio^^ 
anemos;  JUad.Avn^EtnvB:  win,  cbwyth,  awel, 
awel-gyrchiad.  Job  ix.  18.  Act.  xvii.  25.  Bdr. 
YaorFAiUT. — En  bywyd  natariol  sydd  yB|cael 
ei  alw  anadl;  trwy  anaalu  y  mae  yn  cael  e^yn- 
nal;  ac,  megys  chwa,  nen  awel  o  wy  nt,  y  mae  yn 
fnan  yn  mjfned  heibio,  ac  yn  diSbddL  Salm. 
IxxriiL  39;  a  cxhri.  4.  Esa.  ii  22.  Anadl  Duw 
yw  ei  Ysbiyd,  yrhwn  sydd  yn  deillio  oddiwrth 
y  Tad  a'r  Mab,  trwy  yr  hwn  y  mae  yn  tros- 
glwyddo  bywyd  i'w  greaduriaiÌ  Salm.  xxxiii. 
6;  k  civ.  30.  Wrth  Dduw  yn  anadlu  y  medd- 
yUr,  creu  eiiaid  mewn  corffdyn.  Gen.  îL  7. 
Crist  yn  anadlu  ;  sef  rhoddi  doniau  yr  Ysbryd 
Glân,  loan  XX.  22.  Anadl  yr  Ysbryd  (gwynt)  ar 
JT  e^m  sychlon,  sydd  yn  arwyddo,8Ôl,hyfder, 
a  gobaith  i  gaethion  Babilon  ;  rhoddi  bywyd 


ysbrydol,  a  bywiogrwydd  yn  yr  boll  etholedig- 
lon ;  bywhaa  ac  adgyfodi  cyrff  y  saint  yn  y 
dydd  okf.  Ezec  xxxvii.  9.  Y  mae  Zededah 
yn  cael  ei  alw,  anadl  fSroenaa  yr  Inddewon ;  gan 
mai  trwy  gynnorthwyon  breninoedd  y  mae  ein 
bywyd  yn  cael  ei  ddiogelu  yn  gy8am&  Galar. 
iv.  20. 

ANADNABYDDTJS  (adnabod),  dyeithr  ; 
anhysbys ;  yr  hyn  nid  ydys  yn  ei  adnabod.-—^ 

1.  Bod  heb  ymgyfeillachnág.    Act  xviL  23. — 

2.  Bod  heb  barch  a  mawredd.  Piuil  a'i  gyd- 
bregethwyr  oeddent  megys  yn  anadnabyddns 
gan  y  byd,  yn  eu  cyflwr  ysbrydol  a'n  llafur- 
waim  ;  ac  oeddent  yn  annerbyniol  ac  yn  ddi- 
gyMf  gan  ddyuion  cnawdol ;  eithr  yn  adna- 
bjrddns  ac  yn  dderbyniol  gan  Ddnw.  2  Cor. 
VL  9. 

ANAELE  (an-acl),  erchyU,  echryslawn,  dy- 
chrynllyd ;  poen,  neo  friw  anfeddvginiaethol. 
Jer.  XV.  18.    2  Cron.  xxL  18.    Job  xxxiv.  0. 

ANAF-Ü8  (naf),  twn,  dymdwn,  anmher^ 
ffidtb,  à  choU  arno ;  a'  diffyff  rhyw  ran  amo  ;  nn 
wedi  cael  anaf  amo  trwy  ddamwain,  nen  fod 
felly  o  groth  ei  tam.  Amryw  a  gafodd  en  hiach- 
àn  gan  lean  Grist    Mat  xv.  80  Marc  ix.  43, 

Lluwt  fl  aiiAriii  srmrer.   Dlar. 

ANAIR  (an-gair),enllib,  gwaradwydd.  cabl» 
anghlod.  Trwy  anghrediniaeth  y  rhoddodd 
deg  o'r  ysbiwyr  anair,  nen  anghlod  Vr  wlad  yr 
ann>nasid  hwynt  i'w  hedrych  ;  am  ba  bechod  y 
buant  feirw  o  bla  ger  bron  yr  Arglwydd.  Nnra. 
xiiL32;a  xiv.   86,  87.    Deut  xxiL   14,  17. 

ANAML  (an-ami),  ychydig,  nen  anfynycb. 
Preg.  V.  2.  Mat  ix.  37.  Xuc  x.  2.  Edr. 
YcHynio. 

ANAMLWG  ^an-amlwff),  aneglnr  cnd,diedig. 
— **Nid  oes  greaaur  anamlwg  yn  ei  olwg  ef. 
Heb.  iv.  18.  Y  maeyfath  ëangder  dwy fol  yn 
ngwybodaeth  yr  Arglwydd  lesn,  fel  y  mae  pob 
creadur,  yn  ei  boll  angylchiadaa,  perthynasau, 
mcddyliau,  a  gẁeithredoedd,  yn  gwbl  amiwg 
iddo  ar  anwaith ;  y  mae  pob  peth,  nid  pob 
creadnr  yn  naig,  yn  nocth  (^o/tva)  heb  an  gor- 
chudd  amo,  ac  yn  agored  iV  lygaid  ef.  Salm 
xxxiii.  13. 14  ;  a  xc  8;  a  cxxxix.  11. 12. 

ANANIAH  [ewmwl  yr  Arglwydd],  1.  Enw 

dinas.    Neb.  xi,  32. 2.  Enw  dyn.     1  Cron. 

iii.  24.     Neh.    iii.  28. 

ANANIAS  r^(M  Duw],  1,  Gwr  Sapphira. 
Enw  luddewaidd,  yr  un  a  Hananiah.  Dan.  L 
6.  Efe  a  Sapphira  ei  wraig  oeddent  yn  mhlitb. 
y  Cristionogion  cyntaf  yn  Jerusalem ;  y  rhai  a 
darawyd  yn  ddysymwth  yn  feirw,  am  ddywedyd 
celwydd  wrth  yr  Ysbryd  Glàn.  Act  v.  Eu 
pechodoedd,  cadw  iddynt  eu  hunain  ran  o 
werth  yr  hyn  yr  oeddent  yn  cymeryd  araynt 
roddi  yn  ewylfysgar  i  fodyn  gyffredin  ;  ac  felly. 

yr  oeddent  yn  gysegr-ladron. r2.  Dysybl  i 

lesu  Grist ;  a  thebygol  ei  fod  yn  nn  o'r  deg  a 
thriugain.  Pregetbodd  yrefengyl  yn  Damascus. 
Cyfarwyddwyd  ef  niewu  gwelcdigaeth  i  ymofyn 
am  dỳ  Judas,  ac  am  Saul  o  Tarsus,  yr  hwn  yd- 
oedd newydd  ddyfod  yno  :  dymunodd  gael  ei 


ÂNA 


80 


ANC 


eagasodì,  odlegid  iddo  aìywed  fod  Sanl  yn  er- 
lîdìwr  creuUwD  ;  a  bod  ganddo  awdardod,  o 
Jerusalem,  ì  garchara  yr  hoU  Grístionogîon  a 
gaffai  yn  j  ddioas  hoDO.  Dywedodd  jr  Ar- 
fflwjdd  nad  oedd  diih  perygl ;  oblegid  beth 
bynaff  a  fîiasai  Saal,  ei  íoá  yn  awr  ya'gweddîo. 
Ananias,  ar  hyny,  a  aeth  Vt  ty,  ac  a  gafodd 
Saol  yn  ddall ;  rhoddes  oi  ddwylaw  arno,  ao  yn 
enw  yr  lesn  a  barodd  iddo  gael  cì  olwg,  iCi 
lenwi  à'r  Ysbryd  Glàn  ;  ac  yn  ddioed  y  syrth- 
iodd  oen  oddiwrth  ei  lygaîd,  a  chafodd  ei  olwg. 
Bedyddiwyd  e^  a  derbyniodd  yr  Ysbryd  Glàn, 
a  thrígodd  yn  nghymdeithas  yr  apostolíon.  Act 
ix,  Nid  oes  dim  ychwaneg  o  haoes  am  y  gwr 

hwn.    Bdr.  Saul. 3.  Mab  Nebedeus,  arch- 

offeiriad  yr  laddewon  yn  nghylch  a-  d,  48.  Yr 
arcb-offeiriad  bwn  y  cyboeddodd  Paul  farn 
Duw  yn  eî  erbyn,  pan  ddygwyd  ef  ger  ei  fron. 
ActxxUL  Yrhagddywediadi  Ananias,  "y  bydd- 
9X  ì  Dduw  ei  daro  yntau"  a  gyflawnwyd  wedi 
hyny,  pan  laddwyd  ef  yn  el  baías,  gan  blaid  o 

*  dorfysgwyr,  a'i  fab  yn  flaemor  ainynt 

ANATHEMA,  Gr.  a^a^eiia,*  Y  jráîr 
Oroeg  a  arwydda,  petb  nen  bcrson  wedi  ei 
neillduo,  a'i  ddiofrydu;  diofryd-beth ;  ysgy- 
mun-betb.  1  Cor.  xii.  3.  Mewn  hen  awdwyr 
Groegaidd,  mae  y  gair  yn  cael  ei  arferyd  ì 
arwyddo  rbyw  beraon,  yr  bwn  yn  amser  pla 
neu  baint  cyflfredin,  a  ddiofrydodd  ei  bun  i 
d4y«tryw,  fel  aberth,  i  beddycbu  eu  duwian 
cytbreulig,  a  tbrwy  byny  symud  y  gofid  a'r 
traliod  oddi  araynt — i  n  gyflfredinol,  arwydda 
tori  ymaitb,  nea  ysgymuno  nn  o  gynnalleid& 
y  ffyddloniaid;  oddiwrth  fi^int  cymdeithas; 
nea  o  rifedi  y  bywioJion.  Mae  y  gair  ffeb, 
(û"^n)  cyfatebol  iddo,  yn  cael  ei  arfervd  i 
arwyddo  diofrydiad  anifail,  dinas,  nen  ryw  beth 
arall,  pa  rai  oedd  i  gaeí  eu  dystrywio  heb 
achubiaetb.  Lel  xxrii.  2,  28,  20.  Mic.  iv.  12. 
"Canysmi  a  ddymunwn  fy  mod  fy  hun  yn 
anathema  oddiwrth  Grist,  dros  fy  mrodyr,  sef 
fy  nghenedl  yn  ol  y  cnawd."  Rhuf.  ix.  3. 
Oddiwrth  Grist,  neu  gan  Grist,  fel  y  mae  y 
rhagddodiad  Groeg.  {ano)  yn  arwyddo  yn  y 

.lleoedd  canlynol:  Mat  xii.  38;  a  xvi.  21. 
MarcYÌii.  31.»  GsìL  i.  1.  lago  i.  13.  sef  ei  fod 
ef  yn  cael  ei  ddiofrydu  gan  Grist  \  ddyoddef  y 
go^bedigaeth  amserol  a  thymhorol  dros  ac  yn 
fie  ei  frodyr,  y  genedl  luddewig,  yrhon  yr  oedd 
yr  luddewon,  yr  amser  hwnw,  wedi  eu  di- 
ofrydu  i  ddyoddefl  Mae  yr  apostol  yma  wedi 
ei  lenwi  a'r  un  ysbryd  a  Moses,  pan  y  dywed- 
odd, "Madden  eu  pechod;  os  amgen,  diléa 
fi,  atolwg,  allan  o'th  lyfraysgrifenaist"  Exod. 
xxxii.  32.  Deut  ix.  14.  Salm  Ixix.  28.  Ezec. 
xiii.  0.     Dat  iii.  5;  a  xxii.  19.    £r  bod  gn» 

•  K1  otaeir  7  g»tr  Or.  auaarj/xa  ond  üiiw«tth  yn  y  "iTBtt*. 
meot  ITewydd.  sef  711  Lao  zxl.  5,  Uê  ▼  eyfleitbir  ef  **rhod<t- 
loD.'*  Arwydda  70  KjHrodin,  path  weal  ei  ddodi  1  tynu  ra  y 
àunl,  si  n^Udno  M  rhodd  ryaegredig.  Defhyddlr  y  ffarf 
avat^efia  gtti  y  LXX.  yn  gyS^edin.  ibl  oyfleithiAd  o/'r  §tit 
ffébrtuff]    Q^n  >o  o^^T^^r  °^A®  y°  debygol,  v  dMth  «f  1 

narferled  ya  mhllth  yr  laddewoa  Oroe^ildd.  Xdr.  light- 
IfOroilM,  Calvin,  01sbaiuea.^O. 


ymarf 

lDOt,G 


yn  ymddangos  yn  y  ddan  was  enwoe  hyn,  gyda 
gocUdogrwydd  hynodol,  yn  y  geiriao,  eto  nid 
addas  i  ni  feddwl  eu  bod  yn  dymuned  eu  torL 
ymaith,  a*n  damnio  byth  drostynt^  nid  ydyw 
y  cyfipyw  ddymnniad  yn  cydsefyll  à  gwir  garoul 
at  Dduw,  a'r  cariad  dyledus  iddyht  en  hunain. 
^'  Megys  y  dododd  Crist  ei  einioes  drosom  ni ; 
felly  y  dylem  ninnan  ddodi  ein  heinioes  d^os  y 
brodyr.*'  1  loan  iii.  16,  Ond  ni  arwydda 
hyny  i  ni  gael  ein  damnio  drostynt,  ond  dvoddef 
amryw  ^edi,  i'e,  angen  ei  honker  lies  iV 
heneidiau,  a  thros  y  gwirionedd.  Gwel  Wit- 
sius  JSxereitatio  IL  Biv^er  in  /oco.f — "Od  oes 
neb  nid  yw  yn  cam  yr  Arriwydd  lesu  Grist^ 
bydded  anathema." — "Os  efengyla  neb  i  chwi 
amgen  na^r  hyn  a  dderbyniasoch,  bydded  an- 
athema.^ 1  Cor.  xvL  22.  GaL  i.  9.  Mao  y 
geiriau  hyn  yn  cyfeirio  at  gosbedigaeth  eilun- 
addolwyr.  Exod.  xxii.  20.  "  Lladder  yn  farw," 
(  Û'^FT^)  dystrywir  ef  fel  un  meíldîçedìgr 
rhoddir  ef  i  farwolaeth  gyda  melldith,  yn. 
ddiarbed  ac  yn  ddidrugaradd.  Felly,  y r  hwn  a 
bregetho  efengyl  arall,.  sydd  yn  pregethn  Dnw,. 
araS;  a'r  hwn  nid  yw  yn  caru  yr  Arglwydd 
lesu,  nid  yw  yn  credu  ynddo,  yn  ei  add  oil 
nac  yn  ei  barchu:  ac  y  mae  yr  un  farn 
oddiwrth  Dduw  yn  cael  ei  chyhoeddi  yn  ea 
herbyn,  ag  yn  erbyn  oilun-addolwyr.  Nid 
ydyw  y  cyfryw  ymadroddion  yn  arwyddo  y 
dylem  ni  eu  melldithio,  na  chynnwys  dygasedd 
tuag  atynt;  yn  y  gwrthwyneb,  dySem  naewn 
addfwynder  dJysgu  y  rhai  gwrthwynebus,  i 
tdrych  a  roddo  Duw  iddynt  ryw  amser  ^ifeir- 
wch  i  gydnabod  y  gwirionedd.  2  Tim.  li.  25.. 
Ond  mae  y  geiriau  yn  hysbysu  beth  yw  eu 
•yflyrau  ger  bron  Duw  ;  yn  dangos  y  gyfraith 
^medigaethol  a  roddodd  Duw  i  farn wyr  IsraeL 
Nis  gallwn  ninau  eu  d erbyn  i  dỳ,  fel  cenadaa 
Crist»  na  dywedyd  wrthynt  "  Daw  yn  rh wydd," 
heb  gyfranogi  o'u  gweithredoedd  drwg  hwy. 
2  loan  ii. 

ANATHOTH,  fpfi^J  [afebiadau]  dina» 
yn  llwyth  Benjamin,  lair  millitir  o  Jerusalem» 
lie  gan^yd  y  prophwyd  Jeremiah.  Jos.  xxi. 
18.    Jer.  i.  1.     Esa.  x.  30. . 

ANCHWILIADWY  (chwiüad),  yr  hyn  ni 
ellir  ei  chwilio.  Y  mae  mawredd  Duw,  docth- 
ineb,  dybenion,  a  daioni  ei  famedigaethau^  a*i 
ragluniaethau,  yn  anchwiliadwy.  Mae  meddyl- 
iau  y  creaduriaid  mwjaf  goruchel  a  sanctaidd 
yn  aAidrol  bell  oddiwrth  eu  chwilo  a'n  cyn- 
nwys  i  berffeithrwydd.  Salm  cxiv.  3.  Rhuf. 
it  33.  Job  V.  d.  "  Anchwiliadwy  olud  Crisf 
Eph.  iv.  8.  Y  mae  golud  Crist  iV  chwilio  yn 
barchus,  yn  ddyfal,  ac  yn  ddiddarfod ;  ond  nis 
gellir  byth  chwilio  allan  amrywiaeth,  gwerth- 
&wrogrwydd,  a  llesàd  y  bendithion  cynnwysed- 
ig  ynddo ;  dyfhderoedd  y  doethineb  a'r  daioni 

t  Cyféiiiry  dnrllenydd  at  sylwadaa  ▼  Profeeeor  Dunbar  a;'' 
Rhai  iz.  a  ymddangoaasant  yn  y  Biblloaí  Hevieto  am  Uy~ 
dref,  1848,  yn  mha  rat  y  dengys  ma!  cyáeithlad  priodol  yr 
adaod  yw,  ^  Canys  mi  a  ddymunaU  ty  fnod  i>  ban  yn  an- 
athema oddiwrth  Grist,"  etc.  a  bod  yr  apoetol  yn  oyfeirio  at 
e  agwedd  yn  el  gyflwr  annychweledig,  pryd  y  tystla  (1  Tim. 
L  i&\  ei  iod  "yn gablwr,  yn  erlldlwr, ao  yn  drabaiu.*'— C 


ANF 


81 


ANF 


a  amijgir  yn  y  darpariad  a'r  cyfraniad  o  hon- 
ynt.  ' 

ANDREAS,  Avaoeac  [gwr  cadaiii]  brawd 
Pedr,  apoatol  lesu  Grist,  priodor  a  Bethsaida,  a 
physgodwT  o'i  dref  hono.  loan  i.  40.  Dywed- 
ir  iddo  hregetha  yr  efengyl  yn  Scjthia,  a  chael 
ei  jifroeshoelio  yn  Petrse,  o  Acbaia.  Tra- 
ddodiadaa  anaicryw  yrhynolla  roddiramdano 
ond  yr  banes  am  dano  gan  yr  efengylwyr.  Yr 
oedd  yn  gyntaf  yn  ddyagybl  loan  y  Bedyddiwr ; 
ond  wedi  clywed  tystiolaeth   loan  am  dano 

iloAo  L  40)  aetb  yn  nn  o  ddilynwyr  cyntaf 
esu  Grist,  ac  a  ddygodd  ei  frawd  Simon  ato. 
Gwedi  hyn,  rai  misoedd,  cafodd  yr  lesu  hwynt 
yn  pysgota,  ac  a'u  galwodd  i'w  ddilyn-gan 
addaw  cu  gwneyd  yn  bysgodwyr  dynion.  Mat 
iy.  19.  loan  vi.  8,  Yr  banes  diweddaf  a 
Toddir  am  dano  aydd  yn  loan  xii.  32.    £dr. 

PZDB. 

ANEIRIF  (rbif),  afrifed,  anbyrif,  annifeiriol. 
Salm  xL  12  ;  a  civ.  25 ;  a  cxlvii.  5.   Heb.  xi.  12. 

ANELWIG  (an-elwig),  afluniaidd,  dilun : 
"anelwig  ddefnydd,"  milrhitb,  cjrnffurf.  "Dy 
Ijgaid  ^  welsant  fy  anelwig  ddefnydd."  Salm 
cnxiz.  16.  Mae  pob  peth  mor  amlwg  1  Ddnw 
cynei  wnentbor  ag  ydyw  wedi  iddo  ei  lunio. 
Nis  gall  fod  ycbwanegiad  at  wybodaetb  yr 
Holkiluog.  Y  mae  boll  aelodan  corff  dyn  fel 
pe  baent  wedi  en  bysgrifenu  mewn  llyfr  gyda 
Duw,  cyn  llnnio  un  o  bonynt. 

ANER  155  [ateb],  1.  Dinasyn  llwytb  Man- 

asseb.    1  Cron.  vi.  70. 2.  Aner,  Esco),  a 

Mamre,  tri  o  dy w\  sogion  y  Canaaneaid,  y  rbai 
a  gynnorthwyasant  Aorabam  à*u  byddinoedd,  i 
eriid  y  breninoedd  byny,  y  rbai  a  ysbeiliasant 
Sodom,  ac  a  ddygasant  Lot  ymaitb.  €ren.  xir. 
34. 

ANERCH  (ercb),  cyfarcb  caredigol  trwy 
eiriau,  cnsanan,  Uytbyrau,  neu  genadon.  Act 
XT.  23.  Rbnf.  xvi.  16.  1  Cor.  xvi  20.  Edr. 
Ctparch. 

ANESMWYTH-DRA  (e8mwyth),aflonydd, 
gofidns,dolaruSypoendod.  ''Pan  esmwythào  efe, 
pwy  a  anesmwytbâ  ?"  Job  xxziv.  29.  Daw 
biaarhoddi  esmwythder,  beddwcb,  a  llonyddwcb 
i  bavb ;  i  beraonan,  i  denlaoedd,  a  tbeymasoedd ; 
a  phan  roddo  efe  lonyddwcb,  pwy  a  anes- 
mwytbâî  Pen-arglwydd  yw  efe;  y  mae  ei 
alln  goraweh  pawb,  ac  nid  oea  neb  a  all  ddad- 
«nejHÌ  ei  waitb,  er  en  boll  ymgais  i  aflonyddu. 
Rbnf.  viii.  23.  Job  xiL  23,  24.  Esa.  xir.  3, 
4 ;  a  xxYi.  3  ;  a  xxxii.  1*1;  a  1.  8,  9. . 

ANFAD  (mad),  drwg  ysgeler,  ecbryslawn, 
dygas,  auferih^  gwrtbun.  Anfad  ynfydrwydd, 
ynfydrwydd  drwg,  ysgeler,  niweidiol.  Preg. 
x-3.  "Oerfrawaniad,"  braw  ecbryslawn.  Salm 
Ixvi.  3.    E.  P. 

ANF  ARWOL-DEB  (marwi  didranc,  diddiw- 
edd,  tragy  wyddoL  Y  mae  dau  air  Groeg  yn 
cael  en  cyfieitba  anfartoolj  anfarwoldeh  ;  sef 
o^aproç,  ac  aeavatrta.  1  Tim.  L  17;  a 
^  15, 16.  1  Cor.  XV.  54.  Y- cyntaf  a  ar- 
wydda  (mllygredig,  ac  yn  cael  ei  gyfieitbu  felly 

11 


yn  Rbuf.  i.  23.  1  Cor.  xv.  62.  1  Pedr  i,  4 
23.  Arwydda  fwy  nag  a0ava<Tca,  anfarẁol: 
llygredigaetb  sydd  yn  dwyn  marwolaetb ;  He 
nad  oes  llygredigaetb  nid  oes  yno  ddim  yn 
teuddu  i  iarwolaetb.  Gwel  Hyperins  in  Leigb. 
*'Yr  Arglwydd  yn  unig  sydd  ganddo  anfarwol- 
deb."  1  Tim.  vi.  16.  Ymae  efe  yn  anllygredig  ac 
yn  aniarwoL  Y  mae  efe  felly  ynbanfodol,  ynddo 
ac  o  hono  ei  bnn.  Bod  syml,  digymysg,  ac 
anfarwol  ydyw.  Y  mae  ganddo  anfarwoldeb ; 
y  mae  yn  bertbynol  iddo  fel  ei  banfod.  Nid 
oes  iddo  <^  na  decbren  na  diwedd,  na  cbysgod 
troedigaetb."  lago  i.  17.  Y  mae  pob  peth 
tebyg  i  farwolaetb  yn  anfeidrol  bell  oddiwrtbo ; 
ond  y  mae  o  angcnrbeidrwydd  yn  anfarwol,  ao 
yn  rboddi  anfarw'oldeb  i  eraill,  Gren.  xvi.  14. 
Dent.  V.  26.  Jer.  ii.  13.  Edr.  Brwrn,  Enaid. 
-! — ''Rhaid  i'r  marwol  hwn  wisgo  anfarwol- 
deb." 1  Cor.  XV.  63.  Y  mae  cyrff  y  aaint 
yn  bresenol,  yn  Uygredig  ac  jyn  &rwol ;  ond  yn 
yr  adgyfodiad,  hwy  a  ddiosgîr  o'r  bratiau 
ffîaîdd  byn,  ac  a  wisgir  ag  anllygredigaetb  ac 
anfarwoldeb.  Y  mac  yn  rhaid  lati)  y  mae  yn 
prtbynu,  y  mae  yn  gymbwys  iddynt  gael  en 
banrbydeddu  felly,  oblegid,  1.  En  betbol  a'n 
galw  i'r  gogoniant  bwn.     Rbuf.  viii.   30.     1 

Tbes.  iL  14. 2.  Fw  tebygoli  yn  eu  cyrfFa'u 

beneidiau  i  Grist  eu  pen.    PbiL  iii.  21.   1  Pedr 

iv.  13.     1  loan  iii.  %  3. 3.  Rbaid,  oblegid 

addewidion  Duw  iddynt  yn  Ngbrist     2  Tim, 

i.  9 — 11. 4.  Oddiwrtb  eu  bundeb  á  Christ, 

eu  Pen  anfarwol,  y  tardda  eu  hanfarwoldeb 
hwy,  iel  yr  achos  haeddiannol  ac  effeithiol  o 
bono,  Nid  oes  un  creadur  ag  anfarwoldeb 
ganddo ;  y  mae  yn  pertbyn  yn  unig  i  Dduw : 
ond  gwisgir  y  gwaredigion  &g  anfarwoldeb. 
Ni  phalla  eu  by wyd ;  ni  dderfydd  en  cyanron ; 
ni  wywa  eu  gogoniant  hwy  mwy  na*n  Pen  a*u 
Priod,  Crist  lesu.  Ni  arwydda  yr  anfarwoldeb 
yma,  yn  nnîg,  y  bydd  en  cyrff  mewn  bod  byth 
— canys  felly  y  bydd  cyrff  y  damnedigion ;  ond 
bydd  en  cyw  wedi  eu  gwisgo  ag  anllygredig- 
aetb, ac  anfarwoldeb  llewyrchus,  dysglaer,  blag- 
^^^^1  gc^oneddus,  yn  debyg  i  gorff  gogoneddua 
Crist  Öyma  y  bywyd  a'r  anllygredigaetb  a 
ddygwyd  i  oleum  trwy  yr  efengyl  a  than 
orn<m^yliaeth  yr  efengyl  yn  fwy  e^ur  na  than 
yr  omcbwyliaetb  gysgodol.  Y  cyrff  marwol  a 
wisgir  ag  anfarwoldeb :  yr  un  cyrff  fydd  gan- 
ddynt,  ond  eu  bod  yn  anfarwol ;  ni  bydd  cyf- 
newidiad  yn  eu  cyrff  o  ran  eu  sylwedd,  ond  o 
ran  amgyfcbiadau  y  sylwedd  hwnw :  <<y  marwol 
hwn  a  wisgir  ag  anfarwoldeb." 

ANFEI1)RÖL  (meidr),  ŵ.  [itrpov  {metron). 
Heb.  "yyf^  {medad)  Saei.  Measure  :  anfesur- 
edig,  neu  anfesnradwy ;  yr  hyn  ni  ellir  ei  fesnr. 
"  Canys  anfeidrol  oedd  pwys  y  pres."  2  Cron, 
iv.  18  1  Bren.  vii.  47.  Arferir  ef  i  ddangoa 
mawredd  peth :  ^  A  synu  a  wnaethant  yn  an- 
feidrol ;"  (uicspKepiiTffwc)  yn  ddir/ator,  dro8  ben 
mesur.  Marc  viL  37.  Y  mae  anfcidredd  jn 
pprtbyn  i'r  banfod  dwyfol ;  a  phan  ddywedirfod 
Duw  yn  anfeidrol,  y  meddwl  yw,  ei  fod  yn 


ANF 


83 


ANG 


annherfjnedig,  yn  anfesaredig,  ynanchwiliadwy, 
ac  jn  aDgbynnwysadwy.  Yn  benaf,  perthyoa 
i*w  hoU  bresenoldeb,  a'i  dragy wyddoldeb :  ni 
cbynnwysir  ef  mewn  lie,  am  hyny  j  mae  yn 
mhob  He ;  ni  therfynir  ef  gan  amser,  am  hyny 
y  mae  yn  dragy wyddol.  Yr  oedd  cyn  bod  un 
Ue,  yn  bod  heoddo,  am  bvny  nis  cynnwysir  ef 
mewn  He ;  yr  oedd  cyn  bod  amser,  am  byny, 
nÌB  terfynir  ef  gan  amser.  Efe  ^w  y  Bod  cynt- 
ai|  ac  o'r  hwn  y  mac  pawb  eraill  yn  cael  en 
bod,  "O'i  flaen  ef  nid  oedd  Daw  wedi  ei 
ffurfio,  ac  ni  bydd  ar  ei  oL"  Esa.  xliiL  10 ;  a 
xHy.  6.  Am  byny  oid  oe&  neb  oM  flaen,  nac 
yn  uwcb  nag  ef,  iV  derfyna«  Bod  annibynol 
yw ;  y  mae  pob  creadur  yn  dibynu  arno  e(  ond 
nid  yw  ef  yn  dibynn  ar  neb.  0  bono  ef, 
trwyddo  ef  ac  iddo  et  y  mae  pob  petb,  fd  yr 
acboB  a'r  dyben  o  bonynt  oil  x  mae  pob 
creadnr  yn  byw,  yn  symud,  ac  yn  bod  ynddo 
efi  ac  nid  efe  ynddynt  bwy.  '  Y  mae  yn  an- 
ngbyfnewidiol ;  ondnibyddai  felly,  pe  symudai 
oV  naill  le  i  le  arall :  ac  ni  bnasai  felly  pe  buasai 
dechrenad  bod  iddo,  ac  ni  buasai  yn  dra^wydd- 
oL  Dywedir  yn  gyffredin  fod  pechod  yn 
anfeidrol,  a'r  acbos  yw,  am  fod  y  gwrthddrych 
y  pechir  yn  ei  erbyn  yn  anfeidrol :  eanys  fel  y 
mae  yn  weithred,  y  mae  yn  derfynedig  ac  yn 
feidrol;  nis  dicbon  un  weithred  i  greadar 
meidrol,  ynddi  ei  hmi,  fod  yn  anfeidrol.  Ond 
o  ran  y  gwrthddrych  y  pechir  yn  ci  erbyn,  y 
mae  yn  anfeidrol  ddrwg,  ac  yn  gofyn  anfeidrol 
iawn  drosti — ^yr  hyn  nis  dicbon  neb  ei  roddi 
ond  Person  anfeidrol,  yr  hyn  yw  Crist  fel  Per- 
son Dwyfol;  rhoddodd  trwy  hyny  anfeidrol 
worth  1  ddyoddefiadau  y  natur  dd3mol  mewn 
nndeb  àg  ef,  trwy  ba  an  y  derbyniodd  cyfîawn- 
der  anfeidrol  iawn.  Fel  y  mae  Daw  yn  anfeid- 
rol yn  ei  hanfod,  felly  rhaid  iddo  fod  yn  holl 
briodoliaethftu  ei  hanfod.  £dr.  Akbirif,  Gar- 
IAD,  Otfiawndxr,  Daioki,  Deall,  Dobthinbb, 
Düw,  Gallu,  Sakctxiddbwtdd. 

ANFEBTH  (berúi),  anhardd,  gwrthun  ang. 
enfilaidd.  ^'Ymeangodd  uffero,  ac  agorodd 
ei  safu  yn  anferth.'*  Esa.  y.  14.  Jffeb,  yn  ddi- 
fesur^  yn  ddiderfyn,  Soês.  Without  Mbas- 
UBB.  Y  mae  nffem  yn  cael  ei  chyffelyba  i 
angenfil  newynll^d,  yn  agor  ei  safh  yn  ddifes- 
ur,  i  lyncu  y  rhai  a  fnont  by w  yn  foethus  yma 
yn  y  byd,  heb  edrych  am  waith  yr  Arolwydd, 
"nac  ystyried  gweithred  ei  ddwylaw.  Adn. 
13.  Bydd  eu  dystryw,  yn  ddisfyd,  yn  gyflawn, 
ac  yn  ofoadwy.  Hab.  il  6.  Num.  xvi.  30, 
&c. ;  a  rvii.  32.     Gwel  Lowth. 

ANFODD-LAWN  (bodd),  anewyllysgar, 
soredig,  anhoffaidd,  dig,  anfoddog.  Gen.  xlviii. 
17.     Marc  x.  14;  xiy.  4.     1  Cor.  ix.  17. 

A  N  F  O  N  (mon],  danfon,  gyru,  hebrwng. 
Arwydda  anfouy  yn  yr  ysgrytbyrau,  1.  Gosod  i 

fyned.  Deut  i.  22. 2.  Peri  i  ddyfod.  Dent 

xxyiii.  20,  48. 3.  Trosglwyddo.     Act  xi. 

39.  Nid  y w  gwaith  y  Tad  yn  anfon  Crist  ddim 
yn  arwyddo  israddwch  naturiaeth,  neu  dynsawd, 
ond  ei  osodiadyn  ei  swydd,  a'i  drefniad  i  ddyfod 


i'r  byd  yn  ei  natur,  i  gyflawni  j  gWaitb  a 
roddwyd  iddo  iV  gwblhaa.  Gal.  ly.  4.  £dr. 
Apostol,  Sklio.  Y  Tad  a  Christ  yu  anfon  yr 
Ysbryd  Glàn,  a  arwydda  dull  a  threfia  çweith- 
rediad  y  Personau  Dwyfol  yn  nhr^  iecbydwr- 
iaeth ;  a'a  hewyllys  iddo  amlyga  ei  gariad  a'i 
alia  yn  ^eithreda  gwyrthiau,  ac  yn  argyboeddi, 
cjrfìiewid,  aancteiddio,  a  dyddana  ei  bobl ;  yn 
gosod  i  fyny  eglwys  sanctaidd  ogoneddus  yn 
mhHth  dynion,  ac  yn  iechydwriaeth  gyflawn 
pechadoriaid.  loan  xiy.  26 ;  a  xyL  7.  Gwaith 
Daw  yn  anfon  prophwydi  ac  apostolion,  a 
arwydda  ei  waith  yn  eu  hawdurdodi  a'a  cym- 
hwyso  i  gyflawni  y  cyfiyw  swydd,  yn  j  lie,  yr 
amser,  a*r  dull  gosodedig  ganddo.  Khnfl  x.  15. 

ANFUDDIOL  (an-budd),  diles,  anaddas.— 
•*  Bwriwch  allan  y  gwas  anfuddiol."  Mat  xxy. 
30.  Anfaddiol  iV  feistr  ac  iddo  ei  hun  hefyd ; 
yr  achos  o'i  anfuddioldeb  oedd  ei  ddrygioni  aH 
ddiogi ;  am  byny  y  eeilw  ei  feistr  ef,  '*  gwas 
drwg  a  diog." — ^Yn  Luc  xyii.  10,  arwydda  y 
gair,  anhaeddiannol ;  un  yn  gwneyd  dim  ond 
a  ddylasai.  Gv^el  Campbell  Frelim,  Dissert. 
p.  604,  4to. 

ANFWYN-AIDD,  (mwvn)  annhirion,  an- 
ngharedig,  anfoesgar,  gorwyllt  "Ynanfwyn" — 
''ynffymyffUmy     W.  S.     2  Tim.  iii.  3. 

ANFFRWYTHLAWN-LONRWYDD,  (an- 
ffrwyth)  diffrwyth,  dieppiledd. — "  Ac  nafydded 
i  chwi  gyd-gyfeillacn  à  gweithredoedd  an- 
ffrwy thlawn  y  ty wyll wch."  Eph.  y.  1 1 .  G weith- 
redoedd  a  wneir  yn  y  tywyllwch,  rby  gywil- 
yddus  i'w  cwblhau  yn  y  dydd  ;  gweitbrodocdd 
ynperthyn  i  gyflwr tywyll dyn wrtli  naturiaeth, 
ac  na  chwblhài  mo  bonynt  oni  bai  ei  fod  yn 
dywyll  ac  yn  anwybodus  o'u  natur  a'u  can- 
lyniadau.  Y  maent  yn  ddiffrwyth  ac  yn  aii- 
íúddioi  iddo  ei  hun  ac  i  bawb  eraill.  Y  roae  yn 
gwbl  anaddas  i  blant  y  goleuni  i  gymdeithasu 
à'r  cyfryw,  ac  â'r  neb  a'u  gwnela 

ANFFURFIO  (an-ffurf),  aflunio,  difwyno, 
anharddu,  hyliu,  hacru,  anfcrthu. — ^Canys  an- 
ffurfio  eu  hwyncban  y  maent.'  Mat  vi.  16. 
Cyanewid  drychiad  naturiol  eu  hwynebaa  i 
olygiad  athrist,  rhhhsanctaidd,  yr  oedd  y  Phar- 
iseaid.  heb  ddim  tristwch  ^wirioncddol  am 
bechoii  yn  y  galon.    Esa.  Iviii.  5. 

ÀNFFYDDLAWN^LONAF-LONIAID  (an 
fiÿdd),  anghywir,  bradns,  twyllodrus. — "  An- 
ffyddlawn  a  throfilus.'*  Mat.  xyii.  17.  Marc  ix. 
19.  Luc.  ix.  41.  Edr.  Tbofaüs.  ÁTctaroç,  diŷ^ydd 
un  heb  gredu  yr  efengyL  O  yenedlaetk  ixnr 
nghrediniol  a  thnfaus.  Am  ei  bod  yn  anghred- 
iniol  yr  oeddyn  drofaus;  heb  gredu  y  gwirion- 
edd,  yr  oedd  yn  cael  ei  chylch-arwain  à  phob 
awel  o  ddysgeidiaeth  gyfeihomus. 

ANGEÍi-ION  (engyl),  Gr.  Aym^oc ;  Llad. 
Akoxlus  ;  Saes,  Anoxl.  Mae  y  gair  Or,  oV 
un  arwyddocàd  a'r  gair  Heb.  Ifc^bö  cenad^ 
cenadwr^  un  anfonâig,  Enw  yn  arwyddo 
swydd,  ac  nid  anian,  neu  naturiaeth.  Gelwir 
cenad  dynol  wrth  yr  enw  angel.  Mat  xi.  10. 
Marc  L  2.    Luc  yii.  24 ;  a  ix.  52.    lago  ii.  25, 


ANG 


ANG 


ffr.  Yr  un  modd  y  gelwir  pi^cthwyr  yr 
efengyl  yn  aDgelion,  y  rhai  ydynt  yn  genadsu 
droB  Grist,yiicy  hoeddi  gweinìdogaethÿ  cymmod 
i  fyd  coUedig. '  S  Cor.  v.  20,  Dat  i.  20 ;  a  xiv.  6. 
Mat  xxiv.  3. — ^**  Chwi  a'm  derbyniasocli  m^ys 
tngel  Dttv  ;^'  neo,  m^ys  cenad  Daw  ;  nn  an- 
fonedig  gan  Dduw,  GaL  iv.  14. — ^  Cenad  Sat- 
an." 2  Cor.  xiL  Y.  Gr.  angel  Satan  ;  un  an- 
fonedig  gan  Satan^  nn  o*i  weinidogion  ef  y 
Bonu  yr  apofltol  am  danynt  Pen.  xL  15.  Un 
oV  gweimdogion  hyn,  tebyçol,  yr  hwn  oedd 
genad  Satan,  oedd  yn  oernodio  yr  apoatol. 

£r  nad  oes  erybwylliad  neillduol  am  gread- 
I'lfseth  aogeHony  yn  lianes  y  greadigaeth  gan 
Moses,  eto  y  mite  yn  gynnwysedig  ynddL 
CvnnwyB  y  nefoedd  yr  hyn  oil  sydd  ynddynt,  y 
rliai  a  ddywedir  eu  crea  gan  Dduw  ;  ac  yn 
mhlith  y  mai  hyny,  rhaid  golygn  yt  angelion. 
Hefyd,  Moees  yn  gorphen  buiea  y  greadigaetb, 
a  gylwa,  •'  Felly  y  gorphenwyd  y  nefoedd  a'r 
ddaear,  a'a  hoU  la  hwynt'*  Gen.  ii.  1.  Gelwir 
jr  angelion,  üu  y  nefoedd,  llu  nefoL  Dan.  iv.  85. 
Luc  ii.  36.  Edr^  Llu.  Y  mae  on  creadigaeth 
yn  perthyn  i  waith  y  chwe  diwmod,  pan  y 
gvnaeth  Daw  y  nef  aV  ddaear,  a'r  hyn  oil  sydd 
ynddynL  £xod.  xx.  11.  Tebygol,  hefyd,  mai 
y  dydd  cyntaf  v  crewyd  hwynt,  pan  greodd 
Duw  y  nefoedd  a*r  ddaear — ^y  nefoedd  yn  gyntaf 
ac  yna  y  ddaear ;  felly  y  gallent  fod  yn  gyn- 
nrycbiolpan  syl&enwyd  y  ddaear,  y  cydganodd 
aery  boreo,  ac  y  gorfoleddodd  holi  feibion  Daw. 
Job  xzxyiii.  7.  Uhaid  ea  crea  yn  forea,  canya 
eyitbiodd  rhai  o  honynt  cyn  cwymp  dyn,  ac  an 
0  honynt  fa  yn  offerynol  oM  gwymp.  Eto  er 
ea  crea  yn  forea,  nid  cvn  y  dechreoad,  pan 
greodd  Duw  y  nefoedd  a  r  ddaear — eyn  bod  y 
M>  ydynt,  eiriaa  yn  iaith  y  Beibl  yn  gosod 
allan  dragywyddoldeb.  Salm  xc.  2.  Crewyd 
bwynt  oil  ynghyd ;  canya  holl  aèr  y  boren, 
meibion  Daw.  a  gydganaaant  pan  ayl&enwyd 
y  ddaear. 

Mae  yŵrydion  enedig  yn  cael  ea  galw  yn 
angelion,  obl^d  en  cenadwnaeth  (xtdiwrth 
Ddnw  at  ddynion.  Y  mae  ea  creadigaeth  ya 
perthyn  i  waith  y  chwe  diwrnod,  pan  y  gwnaeth 
cfe  nef  a  daear,  a  r  hyn  oU  tydd  ynddynt,  Exod. 
Q.  11.  Y  mae  en  rhifedi  yn  llaosog  ;  iniloedd, 
myrddiwn;  aef  nifer  dìrífedî.  Salm  Ixviii.  17. 
Heb.  xil  23.  Mat  xxvi.  53.  Dan.  vii.  10. 
Dai  T.  11.  Crelwir  y  rhai  a  gadwasant  eu 
<iecbreaad  yn  angelion  etholedig ;  1  Tim.  v. 
21.— p  angelion  aanctaidd  ;  Mat  xxv.  81. — 
angoiion  nerthol ;  2  Thes.  i.  7.  Sabn  ciii.  20  ; 
ac  y  maent  yn  cyfiiteb  i'r  enwan  hyn  y  n  gyflawn. 
Ownaed  hwynt  yn  aanctaidd,  ac  oblegid  en 
hetholiad,  cadwaaant  eu  dechreaad.  Priodolir 
iddynt  hefy  d  ddoetblneb  a  gwy  bodaeth.  2  Sam. 
xiv.  20.  Job  iy.  11.  Y  maent  yn  aefyll  ger 
bron  Daw,  ac  yn  gweled  wyneb  Daw  bob 
«naer.  Mat  xviii.  10.  Luc  i.  19.  Y  maent 
yn  gimeathar  ewyllys  Duw  gyd  a'r  ufadd-dod, 
y  llawenydd,  a'r  ffyddlondob  mwyaf.  Yn  ea 
gweinidogaeth  y  maent  yn  fflam   dan  ; — yn 


fy wioff,  yn  wresog,  ac  yn  gweini  gyd  a'r  hy  frvd- 
wch  aT  cyflymdra  m  wy at  Y  maent  yn  weision 
addaa  i'r  Uya  y  perthynant  iddo ;  a'u  holl  waith 
a'a  hyfrydwch  y w  gwneuthar  ewyllya  Duw,  a'i 
foliannn.  Tebygol  fod  rhyw  drefn  ogoneddus 
yn  ea  plith,  pan  y  sonir  am  thronan,  arglwydd- 
iaethau,  a  thy wyaogaethau ;  ond  pa  fath  y w  y 
drefn  bono,  nid  aimygwyd  i  ni ;  ac  am  hyny 
ofer  yw  dychymygu. 

T  mae  eu  aylw  yn  fanwl  ac  yn  astad,  ar  bob 
peth  perthynol  i  ddirgelwch  yr  efengyl,  ac 
lechydwriaeth  yr  eglwya.  1.  Yr  oeddent'yn 
brysur  ynghylch  lachawdwr  y  byd,  tra  yr  oedd 
yma  ar  y  ddaear :  **  Efe  a  wclwyd,"  ac  a  addol- 
^7^>  ^  ^^  angelion."  Rhagflaenasant  bawb, 
tebygol,  yn  rhoddi  addoliad  iddo,  ar  ol  ei 
enedigaeth.  Cyhoeddasant  ei  enedigaeth  i'r 
bngeiliaid,  gyda  gorfoledd  angelaidd,  yn  mol- 
iannu  Daw.  Gweiniasant  iddo  yn  ei  brofed- 
igaeth,  yn  ei  ddirfawr  ing,  ei  adgyfodiad,  a'i 
eagyniad  : — a  hwy  a  ddeuant  gyd  àg  eí|  yn 
nydd  y  fam,  gyda  llawen  floedd.  Mat  i.  20, 
21 ;  a  iv.  11  ;  a  xxviii.  25.  Luc  i. ;  a  ii. ;  a 
xxii.  43  ;  a  xxiv.  45.     Act  i.  10.  11.     1.  Tim. 

iii.  16,    Hob.  i,  6. 2.  Y  maent  yn  chwen- 

nych  edrych  i  ddirgeledigaethau  yr  efengyl,  fel 
y  gallont  weled  ynddynt  Swr  amryw  ddoethineb 

Duw.    1   Pedr  i.  12.    Eph.  iii.  10. 3.    Y 

maent  yn  fawr  eu  gofal  a'u  trafferth  yn  ngbylch 
pregethiad  yr  efengyl  a'i  llwyddiant,  Luc  xy. 
Dygaaant  yr  apoatolion  o  garcharau  i'v 
ethu.  Act  y.  10  ;  a  xi.  7,  8 ;  a  xyi.  23. 
maent  yn  cydgordio  a'r  holl  eglwya  fawr  trwy 
y  byd,  i  foli  yr  Oen  am  bob  amlygiad  newydd 
o'i  Fawrhydi   gogoneddus    trwy  yr    efengyl. 

Dat  y.  11,  &c 4,  Y  maent  yn  ''yabrydion 

gwasanaethgar  oil,  wedi  eu  danfon  i  wasanaetha 
er  mwyn  y  rhai  a  gànt  etifedda  iechydwriaeth.* 
Hob.  i.  14.  Y  maent,  yn  ddiamhet^  yn  gweini 
iddynt  yma  ar  eu  taith,  mewn  amrywiol  ddull 
a  modd,  fel  y  darfìi  iddynt  i  Agar,  Eiias,  Daniel, 
Joseph,  a  Mair,  a'r  apoatolion ;  dygant  en 
heneidiau,  fel  yr  eiddo  l^azaras,  i  ogoniant ;  a 
byddant  yn  bryaur  iawn  yn  nydd  y  fern  yn 
cynnull  yr)»etholedigion,  ac  yn  cynnuU  allan  o 
deymas  Crist  yr  holl  dramgwyddiadau,    aV 

rhai  a  wnant  anwiredd.  Mat  xxiii, 5.  Bydd 

yr  holl  angelion  a'r  holl  waredigion  wedi  ea 
crynhoi  yngbyd  yn  Ngbrist,  fel  at  un  pen,  i  gael 
en  cynnal  aMi  aicrhau  ganddo,  i  dderbyn  ea 
dedwyddwch  oddi  wrtho,  i'w  wasanaetha  a'i 
addoli  bytk  Eph.  i.  10.  Col.  i.  20.  Edr. 
Crtkhol 

Ymddangoaodd  yr  Arglwydd  lesu  yn  y  cyn- 
ddydd,  ac  a  amlygodd  ei  hun  dan  yr  enw 
(ÌTÌÌT^  ^Ẃy^)  "  Angel  yr  Arglwydd,"  neu, 
"jv  Angel  Jebofah  ;"  anfonedig  Jehofah,  neu, 
y  Jkhofah  anfonedig  :—(^|^Ì)ü  tT^nain) 
"  Angel  y  cyfammod,"  neu,  "  anfonedig  y  cyt- 
ammod."  Y  Jehofah,  yn  mberson  y  Mab, 
a  yinofityngodd  o'i  wirfodd,  yn  nhrefn  y  cyfam- 
niod,  i  jxacl  ei  anfon  ac  i  ddyfod  fel  Cyfryngwr 
y  cyfammod  gwell,  i  gyflawni  holl  ammodau 


ANG 


84 


ANQ 


y  cyfiammod  ;  iV  gadamhaa  à'i  waed ;  ao  L 
gf  frana  boll  fendithion  addawedig  yn  y  cyfam- 
mod,  i  bawb  a  gredant  ynddo.  Yr  oedd  ei 
ymddangosiadar  dull  dynol,  à  rhy  w  ddysgleirdeb 
oddi  amgylcb  iddo,  ag  oedd  yn  rboddi  iddo 
fawrbydi  gogoneddaa.  Bam  xiiL  6.  Yr  oedd 
Jbhofah  ynddo,  yn  mberson  y  Mab,  ac  yr  oedd 
yn  ddangosiad  addas  oV  presenoldeb  dwyfol ; 
am  byny  y  mae  yn  cael  ei  alw  "  Angel  ei 
gyDnrycnioldcb  ;"  am  ei  fod  yn  ddysgleirdeb 
ei  ogonianty  ac  yn  wir  Inn  ei  Berson : — jn  ddelw 
Duw ; — gogoniant  Daw  ; — a'i  wyneb.  Heb.  i. 
3.  2  Cor.  iv.  4.  6.  Exod.  xxxiiL  14, 16.  Yr 
oedd  yr  Angel  gorucbel  bwa  yn  dra  adnabyddus, 
i'r  eglwys  o'r  cynddydd.  Ymddangosodd  i 
Abraham  ;  ac  y  mae  Abraham  yn  ei  alw, 
"  Barnydd  yr  boll  ddaear ;"  Gen.  xviiL  22, 25  ; 
a  xiii.  11. — ^i  Agar  ;  Gen.  xvL  16.  Pwy  ond 
yr  Angel  Jehofah  a  allasai  ddywedyd  wrtbi, 
''  Gan  amlbaa  yr  amlhaf  dy  had  di  ?'* — i  Jacob  ; 
Gen.  xxzil.  23,  &c,  "  Cafodd  nerth  ar  yr 
angel,  a  ^orcbfygodd ;  wylodd  ao  ymbiliodd 
ag  ef :  CModd  ef  yn  Bethel,  ac  yno  yr  ym- 
ddyddanodd  à  ni ;  sef  Ai^lwydd  Ddnw  y 
llaoedd."  Hos.  xii.4,  5. — i  Moses  yn  y  berth  ; 
Exod.  iii.  2,  9.  yr  hwn  sydd  yu  galw  ei  ban  yn 
"  Dduw  Abraham,  Daw  Isaac,  a  Duw  Jacob." 
Yr  an  Angel  wedi  byny  a  waredodd  yr  Israeliaid 
o'r  Aipht  (Nam.  xx,  16.)  ac  oedd  yn  myned 
o'a  blaen  yn  y  cwmwl,  ac  a  symudodd  o'u  hoi, 
rhwng  Uu  yr  Aiphtiaid  a  11a  Israel  Exod.  xiv. 
19,  20.  ir  hwn  yr  ceddenw  Daw  ycddo,  sef 
ei  hanfod ;  am  hyny,  yr  enw  Jshoyah  ynddo ; 
ac  oedd  i  fyned  o'a  blaen  yn  yr  anialwch,  iV 
cadw  ar  y  ffordd,  ac  iV  harwain  a'u  dwyn  i 
wlad  yr  addewid  (Exod.  xxiii.  20.)  ;  a'r  hwn, 
sannoedd  o  flynýddoedd  cyn  hyn,  y  mae  yr 
hen  Jacob  yn  ei  gydnabod  fel  ei  (]^|^3) 
Waredydd  oddiwrth  bob  drwg,  ac  awdwr  ben- 
dith  iddo  ef  a'i  hiliogaeth.  Gen.  xlviii.  16. 
£fe  oedd  yr  hwn  a  attaliodd  Balaam  rhag 
^melldithio  yr  Israeliaid.  Nam.  xxiL  32,  34, 
Tr  hwn  a  ymddangosodd  i  Manoah  a'i  wraig, 
ac  a  roddodd  iddynt  addewid  o  fab.  Bam. 
xiii.  Efe  hefyd  a  laddodd  wedi  hyny,  "  gant 
a  phedwar  again  a  phump  o  filoedd  mewn  an 
noswaith  yn  ngwersyll  yr  Assyriaid."  Esa. 
xxxyii.  36.  Efe  yw  yr  hwn  yn  mhob  oes  a 
"  gystaddiwyd  yn  nghystadd  ei  bobl ;  yr  hwn 

În  ei  gariad  ac  yn  ei  dnigaredd  a'a  gwaredodd 
wynt ;  a'a  dygodd,  ac  a'a  harweiniodd  yr  boll 
ddyddiaa  gynt/'  Esa.  lxiii.'9.  Y  mae  hoU 
anfeidrol  fawredd  y  Dawdod  i'w  weled  ynddo, 
yn  ei  drogaredd,  ei  gariad,  ei  allu,  a'i  sanct- 
eiddrwydd.  Y  mae  yn  tosturio  wrth  ei  bobl, 
gyd  ag  ymyagaroedd  dwyfol  yn  ea  ceryddu,  yn 
ea  gwareda,  ac  yn  lladd  ea  gelynion.  2  Sam. 
xxiv.  16,  17.  1  Cron.  xxi  16 — 20.  2  Cron. 
xxxii  21.  Zech.  ii.  3,  4  ;  a  iii.  3.  Bam.  ii  1, 
2,  &c ;  a  V.  23  ;  a  vi.  11,  12.  Salm  xxxv,  5, 
6.  Jos.  y.  13,  14,  15.  Efe  yw  yr  Angel  Je- 
hofah, ein  castell  ni,  ac  Apostol  ein  cyffcs. 
Salm  xxxiv.  7.    Heb.  iii.  1.—"  Cenad  o  lad- 


merydd,  an  o  fil."  Job  xxxiil  28.  Heb.  V^So 
ìfc^Sä  y  -^^9^^  y  J)eonglwr  nea  yr  '  JSr'tr- 
iolufr  ;  sef  Mab  Daw,  Apostol  ein  cyffefl»  yr  hwn 
sydd  yn  rhagori  ar  ddfeng  mil.  Y  gur  a  ar- 
wy dda,  an  yn  cyfry nga  rhwng  pledian  i  derfyna 
ymrafaelion  :  naill  ai  rhwng  Daw  a  dyn  neu 
rhwng  dyn  a  dyn.  2  Cron.  xxxii.  31.  Gen. 
xiii.  23.  Un  yn  egl.aro  achoaion,  ac  yn  eiiiol 
dros  yr  hwn  a  wnaeth  y  cam.  Priodol  iawn 
ydyw  yr  enw  hwn  i  lesa,  Angel  y  Oy&mmod ; 
yr  hwn  sydd  yn  Ddeonglwr  anfonedig,  o  ran  ei 
swydd,  i  eglaro  i  bechadur  dreih  fawr  y  cynunod, 
a.  chanddo  iawn  i  ddangos  ar  ci  ran,  fel  aail  ei 
eiriolaeth  am  ei  ollyngdod.  Gwaith  yr  offeiriad 
oedd  dwyn  iawn  i  Dduw  ;  felly  y  mae  Crist, 
ein  Harchoffciriad  mawr  ni,  yn  gwaeddi,  *^  Mi 
a  ge&is  iawn,"  ar  ran  y  troseddwr,  "  goUwng 
eV*  Yn  rhinwedd  aberth  ac  eiriolaetib  Crista 
yn  nnig,  y  mae  pechadar  yn  cael  gollyngdod. 
1  loan  ii.  2.  loan  xy.  15 ;  a  xvii.  4,  6,  26. 
Can.  y.  10. 

Y  mae  *'  angelion,  hefyd,  y  rhai  ni  chad- 
wasant  ea  dechreaad,  eithr  a  adawsant  eu  trigfa 
en  hun  ;  ac  ydynt  yn  nghadw  gan  Ddaw,  mewn 
cadwynaa  tragywyddol,  dan  dywyllwch  i  (amy 
dydd  mawr. — Nid  arbedodd  Daw  yr  angelion 
a  bechasant,  eithr  a'u  taflodd  i  offem."  Jadas 
6.  2  Pedr  ii.  4.  Tebygol  i'r  hoU  angelion 
gael  eu  crea  yn  yr  an  cyflwr ;  a'u  bod  yn 
preswylio  yn  yr  un  trigfanau.  Safodd  nifer 
etholedig  o  honynt  yn  y  cyflwr  sanctaidd  a 
gwynfydedig  y  crewyd  hwynt  ynddo.  1  Tim. 
y.  26.  Y  lleill  ni  chadwasant  ea  dechreaad, 
sef  y  cyflwr' o  sancteiddrwydd,  o  wynfyded- 
igrwydd,  a  gogoniant  gorucbel,  yn  mba  un  y 
gosodwyd  hwynt  Mfi  r/ipT^<ravTaç  rpLV  ecLorwv 
€Lpj(7^v  ;  ni  chadwasant  eu  aioydd  oruchely  medd 
rhai  beimiaid,  Luc  xx.  20,  lie  y  mae  y  gair 
appju  yn  cael  ei  gyfieitha  meddiant — "  I'w 
draddodi  yn  meddiant  ac  awdurdod  y  rhaglaw ;" 
sef  i'r  awdurdod  perthynol  i'w  swydd  fel 
rhaglaw.  "  Eu  trigfa,"  to  tdtov  otjci^ry^ptovy  j  lie 
gosodedig  iddynt  gan  Dduw  i  weinyddu  yn  en 
swydd.  Hwy,  fel  y  lleill,  a  ddecbreaafiant  yn 
sanctaidd,  yn  afudd,  ac  yn  ogoneddus.  &c.,  ond 
ni  chadwasant  y  dechreuad  hwn — ni  aafasant 
yn  y  gwirionedd  hwn.  loan  viiL  44.  Yr  oedd 
eu  trigfa  yn  omched  a  gogoneddaa,  yn  Bcfyll 
ger  bron  Daw,  ac  yn  gweled  ei  wyneb  ;  ond 
gadawsant  eu  trigui  eu  hun.  Hwy  eu  hunain 
oedd  yr  achos  o'u  cwymp  ;  gadael  y  cwbl  a 
wnaethant  o'u  gwirfodd  eu  hunain.  Dyma 
banes  ddigonol  a  chywir  i  ni  am  gwymp  yr 
angelion.  Yr  oedd  eu  dechreaad  yn  ogoneddus, 
a'u  trigfa  yn  omchel ;  ond  ni  safasant  yn  j 
gwirionedd  ;  ond  gadawsant  eu  trigust  eu  hun  ; 
athrwywneathur  hyny  gadawsant  bresennoldeb  ' 
Duw  a'i  wasanaeth.  Pechasant  yn  ddirfawr,  a 
Duw  a'u  taflodd  i  uffern,  ac  a'a  rhwymodd 
mewn  cadwynaa  i'w  cadw  i  farnedigaeth  y  dydd 

mawr. Gwelwn,    1.     Fod    eu    cyflwr    a'u 

sefyllfa  greadigol  yn   diledwydd  ac  yn  ogon- 
neddus.    2.  Fod  eu  cwymp  o'r  cyflwr  hwnw 


ANQ 


85 


ANG 


jn  hoBol  o  honjnt  en  hnnain.  d.  Fod  ea 
troeni  yn  dra^ywyddoL  T  maent  yn  cad  en 
«adw  i  w  cosbi,  ac  nid  iV  hachnb.  Y  mae  yn 
dra  thebygol  y  bydd  ckwanegiad  at  ea  traeni 
«'a  poenaii,  yn  y  dydd  idawt  ;  ac  y  g^ddant 
iiwythaa  hyny»  ef  en  gofid  a'a  dychiyn«  Mat, 
▼ìiL  29. — ^  Y  mae  y  diafol  yn  pechn  o'r 
decbreoad."  Decbrenodd  yn  foreu ;  y  mae 
yn  jM^ian  i  bechn  o  byd,  yn  ddidor,  ac  yn 
ddiffino.  Y  mae  yn  pecbn  yn  mbob  ffordd  y 
gallo ;  ac  yn  bodo  ac  yn  annoff  pawb  i  becbu 
yn  ddy&L  Hyny  ydy  w  ei  dnedd  yn  boUol,  a'i 
waith  o  gwbL  Nid  y w  yn  g^wnentJiar  dim  ond 
bjny ;  am  byny,  gs^hvn  feddwl  y  bydd  ei 
fijfnf  wedi  èanga  yn  ddiruiwr  erbyn  dydd  y 
IffiL  1  loan  üi.  8.  loan  yiii.  44^  ac.  1  Cor. 
ii  3.  Lac  Yiii.  31.  Nid  ydyw  ond  8e|;ardod 
okt  i  ymc^-n  betb  oedd  en  pecbod  yn  neilldaol, 
^  nad  ydyw  wedi  ei  nodi  allan  yn  y  ffair. 
Balchder  a  cbenfigen,  medd  rbai,  oddiwrm  y 

fûríaa  yn  1  Tim.  iii.  5.  Doetb  ii.  24. 
ecbaaant ; — ni  safaaant  yn  y  gwirionedd ; — 
j;adaw6ant  eci  trigfii ; — ao  ni  cbántgynnyg^byib 
ar  ddjfod  yn  ol.  Gwelwn  yndaynt,  er  ein 
rhjbydd,  nad  yw  ncbder  Beiyllfiiy  mawiodd 
doniao»  na  llaaws  o  rifedi,  ddim  yn  ddififon  i  ddi- 
ogda  troaeddwr  anufiidd  rbag  dialedd  Dnw.* 

ANGEN-ION  (can),  Gr.  avayxiy  (anance) 
tineo,  rbaid,  tlodi.  Job.  xxz.  3.  Dent  xy.  8. 
JBpb.  iy.  28. 

ANGENOG^ION-OCTID  (angcni,  Llad. 
EoiHB :  ibeidns,  tiawd. — '^  £fe  a  wared  yr  an^ 
enog  pan  waeddo.'*  Salm  Ixxii.  12.  Darloniad 
yw  o'r  Arglwydd  leeu  yn  ei  freniniaetb.  Y 
mae  ynddo  dostari,  ac  y  mae  ynddo  alia  digonol 
i  waredn  a  cbynnortbwyo.  Ÿ  mae  yn  teymaan 
er  Uesád  ei  bobl ;  ac  y  mae  ynddo  bob  cym- 
bwysder  iV  bamgeledda  yn  gyflawn.  Job  xxix. 
12.    Salm  ix.  18 ;  a  xxxir.  18.    Esa.  x.  2. 

ANGENRHAID-EIDIAU-IOL  (angen- 
tiiaid),  rbaid,  rbeidiol,  dir ;  yr  byn  ni  ellir  ei 
bebgor. — "  an  petb  sydd  angenrbeídîol."  Lac 
z.  42.  Un  o'r  diarebion  mwyaf  pwysig,  medd 
J  Dr.  Doddridge,  a  mwyaf  sobr  a  le&rwyd 
enoed.  "Un  petb,"  sef  cael  Crist  yn  rban  yn 
ei  hoU  gyflawnder  anfeidroL  1  loan  y.  12. 
loan  iii.  16.  Marc  xyj.  16.  Y  mac  yr  un  petb 
hwn  yn  cynnwys  pob  petb — pob  graa,  pob 
cysur,  pob  rbagorfraint.  Phil.  iii.  8,  9.  Y 
mae  yn  angenrbeidiol  i  bawb^-^hob  amser — yn 
mhob  amgylcbiad  a  sefyBfa — ^yn  angenrbeidiol 
i  fpff  a  tbnag  at  boll  ddyledswyddaa  pertb- 
ynol  i'nbywyd  yma  yn  y  byd;  yn  imgenrbeidiol 
i  &rw  yn  ffysaras  ac  yn  fuddugoliaeaiafl.  Heb 
yr  un  petb  bwn,  sydd  anfeidrol  wertbfawr,  y 
mae  pob  petb  arall  yn  rby  facb ;  y  mae  bwn 
yn  hollol  ddigonol  i  becbadar  tlawd,  pan  ballo 
y  cwbl  ond  efe.  Y  mae  yn  eiddo  pawb  a  gaffo 
gẁm  i'w  ddems:  ac  oddiwrtb  y  neb  a'i  caffo 
&is  dwg  Daw,  ac  nis  gall  neb  arall  ei  ddwvn. 
Salm  xxvii.   4.     2  Cor.  v.  16.     Mat.  xvi.  26. 

*  Gwel  Doáárìge'm  Leeturet,  219—214.  Robinson'»  BilUo- 
A«Mâiiefti,Kẁ  h  Kiito'BOyelopmliaqfBwUcalLIUratttr*. 


loan  zyL  22.  Mat  yl  20,  88.  Col.  iii  1. 
Heb.  xi.  25,  26.  Mat  xi.  29.  loan  yi  20. 
<' Angenrbaid  a  ofiodwyd  amaf;  agwaefyddi 
mi,  oni  pbregetbaf  yr  efengyL*'  1  Cor.  ix.  16. 
Oo9odwyd  yr  aogenrbaid  bwn  ar  yr  apostol  gan 
yr  Arglwydd,  yrliwn  a'i  galwodd  i  fod  yn  ap- 
oatol.  Wrtb  ei  alw  i'r  awydd,  ffalwyd  ef  i 
waitb  y  awydd;  ac  nia  gallasai  esffenloao 
ffwaitb  y  awydd  beb  fod  yn>ndfydd&wn  i'r 
Arglwydd,  a  tbrwy  byny  dynn  gw'aeaa  amo  ei 
ban,  Nid  o^mnaliaeUi,  er  rod  yn  deilwng  iddo 
gael byny ;  md  elw ;  nid  parcb  gan  ddynionaoa» 
ododd  yr  angenrbaid  amo ;  ond  niadd-dod  i'r  Ar- 
glwydd, zel  droa  ei  ogoniant,  Ueaàd  eneidian,  a'i 
rbwymodd  i'r  gwaitb,  gyda  diwydrwydd  a 
ffyddlondeb  yn  wyneb  pob  gwitbwynebiadao; 
Rbnt  i.  14.  Jer.  xx.  Y — 9 ;  a  xlyiii.  10. 
AmoB  iii.  8  ;  a  yii.  15.  GaL  L  1, 12.  Act  ix. 
6, 11 ;  axiii  2 ;  xix.  9 ;  xxyi  16;  xxyiil  80, 81. 

ANGERDD-ŴL,  JBTeò,  Jr^n  gwrea,  lioag, 
poetbfii,  poetbder;  tanbaid,  'poeUilyd,  Uoag- 
ediff. — '^  Angerdd  tan,"  giym  a  pboeúider  tan. 
Heb.  xxi.  4. — «  Angerdd  digo&int  yr  Ar- 
glwydd :"  byny  yw,  poetbder  ei  ddigo&int ; 
digofaint  yr  Ai^glwydd  yn  lloegi  ao  yn  dyfetba 
pecbadnriaid  gan  ei  wrea  aanctaidd,  a'i  eiddig- 
edd  cyfiawn  dros  ei  ogoniant  ac  anrbydedd 
ei  gyfrailh.  Exod.  xxxii.  12.  Nam!  xxxii.  14. 
Jerxlix.  1B7..— "Fflam  angerddol :"  HebJ^f^ 
tianbìD]  #*"*  J^H-  Can.  yiii.  6.  Mae  yr 
eglwys  yn  galw  ei  cbariad  tu  ag  at  ei  banwylyd 
yn  "fflam  Jah,"  nen  Jbhofjlh.  Pflam  gre^ 
angerddol ;  nea  fflam  a  ennynodd  Jxhofah  yn 
ei  cbalon,  ac  nad  oes  diâbdd  ami,  nac  nn 
rbwystr  a  saif  o^i  blaen.  Y  ma<)  rbai  yn  medd- 
wl  mai  yr  un  petb  a  feddylir  wrtb^m  Jah,  ac 
wrtb  tan  JDuw  [u'lfiifc^  XbW  ^nAleitn.  Job. 
i.  18 ;  a  XV.  30.  Sef  mellt,  y  rl^ai  y  mae  Daw 
ya  ea  bennyn,  ac  yn  en  aaetbn.  Salm  cxliy.  6. 
Eraill  a  farnant  fod  cyfeiriad  yn  y  geiiiaa  at 
dan  yr  ailor,  yr  bwn  a  ddaetb  oddi  ger  bron 
yr  Arglwydd ;  hyny  yw,  o'r  Shbcinah.  Lef 
ix,  24.  Yr  an  tan  ag  oedd  ar  Sinai  yn  llosgL 
yn  ddychrynllyd,  ac  yn  perygln  bywydaa 
pawb  neaant  ato,  Y  tan  bwn  a  ddaetb  oddi 
ger  bron  yr  Arglwydd,  yn  y  cysegr,  ac  a  ya- 
odd  y  poeth-offirwro,  a'r  gwèr,  ar  yr  allor,  ir 
oedd  y  tan  bwn  i  loegi  ar  yr  allor  beb  ddffodd. 
Lef.  yi.  12.  Ac  y  mae  gan  yr  luddewon  dra- 
ddodiad  na^  gallasai  gwlawo^dd  ei  ddiffoddi« 
I'r  tan  aanctaidd  angerddol  hwn  y  cyffelyba 
yr  eglwys  y  carii^d  a  ennynodd  Ysbryd  Daw 
ynddi  at  Grist : — "*  Dyfroedd  lawer  ni  allant  ei 
ddiffodd,  ac  afonydd  nis  bod  dant  "Can.  viii.  7. 
Rba£  y.  6.  2  Cor.  v,  14,  Salm  cxix.  189. 
Mai.  iii.  11. — ^  Corwynt  angerddol  a  syrtb  ar 
ben  y  drygionus."  Jer.  xxiii.  19.  "  Rhyfertb- 
ŵy  angerddol."  Dr.  M.  Sef  corwynt  cryf, 
nertbol,  yn  carlo  dinystr  gyd  kg  ef  ar  yr  an- 
na wiol. 

ANGEIJ-OL,  marwolaeth ;  marwol,  petb  yn 
lladd.  Diar.  x.  2  ;  a  xL  4.  Edr.  Coltn,  Cts- 
aoD,  Marwolaeth,  ào.-^Ar/au  angeuol^  arfiia 


\ 


JlSQ 


86 


Am 


(cò(\  gollwng  dro6  gòf ;  bod 
Deth;  hebsjlwi  Tnofidoa — 


■aanrol,  yn  iUdd  «c  jn  llwyr  ddifa*  Y 
Daw  wedi  en  parotatj  «c  yn  eu  defwyddio  yo 
erbyn  «mwiolion  annyehweledi^,  ftc  am  byny 
ai  ddiaagant  bwy  ddim.  Salm  tiL  18.  Dent 
xxxiL  23,  41,  42. 

AKGHAREOIG  (candiff),  disereb,  di- 
gflriadf  annbirioDy  anfwyn.  lUiaCLdl.  2  Tim. 
îiL  8.    Edr.  Cabiad,  Cabbdio. 

ANGHLOD  (clod),  anmbarcb,  dianrhydedd, 
gwandwydd,  gwartb. — ^^Trwy  barcb  ac  an- 
mbarch,  trwy  angblod  a  cblod,''  y  mae  Uwybr 
oanlynwyr  leaa  i  wlad  y  gogoniant  tragy wydd- 
-ol.    2  Cor.  TL  8. 

ANŴHOFI0 
beb  feddwl  am 

*^  Nid  oea  un  o  bonynt  mewn  aogbof  ;**  Lac.  ziL 
6 ;  byny  yw,  mae  I^w,  Oreawdwr  a  Cbyoaliwr 
pob  creadiir,  yn  sylwi  ar,  ac  yn  gofala  am  ad- 
ar  y  to ;  y  rbai  ydynt  leîaf  eu  gwerth,  a  bawa- 
af  en  bebgor  genym.  Y  mae  manylrwydd 
mawr  yn  ei  ra^Diaetb ; — nid  oea  «n  o  bonynt 
mewn  angbof;  felly  befyd,  medd  efe,  ymae 
byd  yn  nod  Mew  eicb  penaa  cbwi,  fy  nyagybl- 
ion,  yn  gyfrifedig  oll«  MaL  x.  80.  Heb.  xiii*. 
2,16.  Salmiz.  18;  azzrri.6;  acÌT.27;  cxlv. 
15.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  ami,  yn  ea  golwg 
bwy,  yn  anghofio  oi  bobl;  beb  roddi  amlyg- 
rwydd  o'i  gariad  a'i  diriondeb  iddynt;  ac  yn 
bir  beb  ymddangos  o'n  plaid  yn  ei  amddiâyn& 
a'i  waredigaetbau.  Salm  ziii.  1 ;  a  xliy.  24 ; 
a  Iziii  10.  Ond  nid  angbofia  bwynt  yn  wir- 
ioneddoi  bytb.  Ni  pbaid  a'u  cynnal,  a  tbrefnu 
iddynt  yr  byn  a  fyddo  yn  taedda  i'w  daioni 
mwya£  Esa.  xliz.  15. — *' Angbofia  dy  bobl 
dy  bun,  a  tbŷ  dy  dad."  Saba  xlv.  }0.  Mae 
J  geiriaa  yn  cyfeirio  at  gyfraithDaw  i  Israel,  pan 
gaethgiudent  ffaetbglnd.  ^  Os  byddai  i  nn  wel- 
^  yn  y  gaeäglad  wraig  brydweddol,  a'i  bod 
ynlbéi  fodd,  yna  dwff  bi  i  fewndy  dy,  aceillied 
Id  ei  pben,  a  tbored  ei  bewinedd ;  a  diosged 
•ddillad  ei  cbaetbiwod  oddiam  dani,  a  thriged  yn 
«dy  dy  di :  ao  wyled  am  ei  tbad  a'i  mam  fis  o 
«ddyddiau  ;  ac  wedi  byny  yr  ai  di  ati,  a  byddi 
twr  iddi,  a  bithau  fydd  wraig  i  ti."  Deat  xzi. 
11 — 18.  Wedi  myned  yn  wraig  iddo,  yr  oedd 
Hu  i  anghofio  tŷ  ei  tbad,  a'i  pbobl  ei  bun ;  ei 
hdkl  ef  yw  ei  pbobl  bi  mwyacb.  Felly  mae 
yuirhaid  i'r  rbai  sydd  yncredu  yn  Nffbrist  adael 
pob  petb,  a  pbawb,  er  ei  fwyn.  Mat.  z.  37. 
Luc.  xiy.  26.  £a  ^a^Ao/îo— ymadael  à 
bwynt  yn  drwyadl,  beb  feddwl  am  danynt  yn 
aeacbog,  mewn  cydmariaetb  i'w  phriod. 
Felly  y  gadawodd,  Abrabam  ei  wlad,  heb 
feddwl  am  dani.  Heb  xi.  15.  Butb  befyd  yr 
an  modd,  a  briodod  bobl  Boaz  a'i  Dduw,  cyn 
iddo  ef  ei  pbriodi  bL  Pen.  L  16.  Pan  y 
byddo  eoaid  yn  cymeryd  Crist  yn  briod  iddo, 
y  mae  ya  gwertbu  yr  byn  oil  a  fedd ;  "  yn 
cyfrif  pob  petb  yn  dom  ac  yn  gelled  i  ennili 
Crist."  Phil.  iii.  8,  9,  13,  Nid  y  naill  gyd 
ib'rilall,  ond  ymadawiad  boUol  à'r  naill  i  fedd- 
ianou  y  Hall.  Yn  yr  ystyr  hwn  yr  angbof- 
.iodd  Paul  y  petban  o'r  tu  cefn,  ac  yr  oedd  yn 


ymeatyn  at  y  petban  o'r  to  Uaeii.  Yr  oedd 
boD  betbaa  tŷ  ei  dad,  a'i  bobl  ei  bun,  o'rto 
cefii  iddo ;  aef  jr  boll  betbaa  oedd  ganddo  fá 
Inddew  a  Pbanaead ;  yr  oeddent  mor  ddimiyg- 
edig  gmddo,  fel  sad  oedd  yn  (aiwenyeh  en 
oofo,  Yr  oedd  Crirt  a'i  gyfiawader  gudda 
o'r  tn  blaen,  yn  nbyd  á^r  boU  gysnroBtV 
breintian  oedd  i'w  cael  ynddo  athrwyddo. 
At  y  rbai  byn  yroedd  ynymostyn^igytbaedd' 
yd  gwybodaeth  mwy  eyflawn,  a  mwynhad  o 
bpn^Kt  Jéf  jr  eedd  yn  angboike  y  dsra  o'r 
yria  oedd  wedi  ei  rbedeg  eîaoea^  gan  yr  av' 
yddiryd  meddwl  oedd  ynddo  aai  fwyakid 
mwT  cyfiawn  o'r  petban  gogoneddos,  tng^ 
wyddol,  oedd  o'i  flaen :  arwedd  ar  feddwl 
dyn,  tra  dymnnol  i  iod  yndm,  nea  y  Dyncer  yr 
byn  lydd  fiuwol  gan  fywyd. — ^Y  mae  Daw  p, 
anghofio  pecbodan  pan  y  byddo  yn  madden, 
ac  yn  beddychu  à'r  pecbadar  yn  ei  Ftb ;  ae 
yn  ymddwyn  ta  ag  ato  fel  pe  bnaaii  beb 
bechu»  Nid  oes  adgoffin  na  dannod  gyda  Dow, 
pan  y  byddo  yn  madden,  Heb.  yiii  IS.— Nid 
angboia  Daw  waitb  ei  bobl,  a'a  llalvofl  gviid, 
nea  [too  xonoo  n^ç  aÀuKfiç\  y  Uafur  a'r  eariid 
a  doangosasant  toagat  ei  enw  e£  Heb^rl 
13.  Efe  a  gofia  yn  y  iam  eu  caiiad  to  agal 
ei  enw,  a  bdl  lafar  en  cariad  ya  ei  boll  am* 
gylcbiadaa ;  ea  baelioni,  ea  parbad,  a'uan- 
Dunanolfwydd.  MaU  xxv*  Nid  angbofia, 
chwaith,  weitbredoedd  annuwiolion  iV  cosbi* 
Amos  yiii.  7.  Mat.  yii,  xxy, — ^Y  oMie  dyBioiv 
yn  anghofio  Daw  pan  nad  ydyw  ym  eu  boB 
feddyliau ;  ond  y  maent  yn  ddibarcb  iddo,  iV 
addoliad,  a  phob  pelb  sydd  yn  pertbyn  iV 
waitb,  ei  achos,  a'i  Dobl  yn  y  byd,  Barn.  iii« 
7.  Salm  X,  4.  Y  mae  em  gwaáth  ynangboilo 
Duw  yn  brawf  galaras  o  ymadawiad  y  galea  ag 
ef:  ein  diffyg  o  gariad  ato,  fiydd  ynddo,  ac 
nfudd-dod  iddo,  Yr  ydym  yn  ei  faron  yn  an- 
nbeilwng  o  feddwl  am  dano.  Paanmharcb 
mwy ! 

ANGHREDADWY  (credadwy),  anhygoel, 
anhygred.    Act  xzyi.  8. 

ANGHRBÜADYN  (credadyn),  an  digred, 
gwrthffyddiwr,  angbristyn,    2  Cor.  yL  1^« 

ANGHREDINIAETH  (angbiedin),  peidŵ 
credo,  ^wrthod  cydsynied  à  uystiolaetb  aicr ; 
anymddiried  yn  tfyddlondeb  Daw  yn  c^rfla^'Di 
ei  air;  anghredu  tystiolaotb  Daw  am  ei  Ftb. 
loan  üi.  18, 19 ;  a  xyi  10.  Mae  y  pecb^^ 
hwn  yn  cael  ei  osod  allan  yn  yr  yagrythy»* 
fel  yn  dangos  yr  anmbarch  mwyaf  i  Ddaw;  ^ 
yn  gwnentbnr  y  niwed  mwyaf  i  ddynion  o  on 
pechod  arall. 

1.  Pa  anmbarch  mwy  a  ellir  ei  ddangoa  i 
Ddaw  na  thrwy  ei  fiima  yn  gelwyddogf^i 
eiriau  yn  annheilwng  o'n  cred  t  1  íoan  v.  1^ 
Yn  ei  raslonrwydd  anfeidrol,  y  mae  Dow  wodi 
ymostwng  i  lefara  wrthym ;  i  fynegi,  »^wn 
geiriau  eglur  i  ni,  boll  gyngbor  ei  feddwl  a' 
ewyllys,  mewn  perthynas  i  ni  a'n  hiechydwrj 
iaeth;  i  dystioliaethu  ei  hun  am  eiFabj^»» 
lacbawdwr  i  ni;  am  ei  addaarwydd,  ei  ddig' 


ANG 


8Y 


ÂNO 


oDoInrydd,  a'i  barodrwjdd  i  achub  j  penaf  o 
kchadoMd.  Galkeid  meddwl  7  buaBemyo 
derbyn  tjBtiolaeih  mor  onichelY  am  achoao 
gymaiiitpwjs,  gyda'r  parodrwydd  aVgorfoIr 
cdd  mwyaf ;  jn  Ue  hyny,  trwy  aoghradimaeth, 
jmae  Dkw,  yn^  hdl  ddaioni  yn  ca^  ei  ddiys- 
tyn ;  ei  gyngber  yn  cad  ei  wrthod^  a'r  lacb* 
awdwr  yn  cael  ei  anmavclia  a*i  etgealnao.  Y 
mae  "yn  matbni  Mab  Daw,  yn  baron  yn  aflan 
waed  y  cyfammod,  ac  yn  difenwi  Ysbi^d  y 
ma."  Heb  z«  29.  Y  mae  aDffbredÌDiaeih, 
&1  gwreîddyn  drwff  yn  yr  enaid»  ar  ba  mi  y 
mae  pechodan  einm  yn  tyib.  Pwy  a  gar  un 
nad  yw  yn  ei  fivna  yn  deilwng  oU  mda ' 
Pwy  a'i  parcba,  a  nfuddhaiddoi,  ac  a  ymddiriod 
iddo  am  ddim,  06  ydyw  yn  ei  fiomu  yn  gel- 
wyddog !  Nis  gall  ein  bymddygiad  tu  ag  at 
Ddaw  fod  yn  an^enach  nac  eiUiaf  atgas  ac 
aomharcbna,  yn  cyfisd^b  Vn  meddyliau  dîys- 
tpììyá  am  daoo.  Y  mae,  gan  byny,  yn  cyn* 
nwys  y  diystyrwcb  mwyaf  o  Dduw  aM  awdar- 
dod  yn  wyneb  yr  amlygiad  mwyaf  dysglaer  a 
cogoneddna  o'i  ddaioDÌ  a'i  raalonrwydd,  Yr 
£wa  sydd  beb  weled  angbrediniaetb  yn  becbod 
îe,  peehod  y  pecbodaa,  sydd  eto  yn  y  tywyll- 
wcb,  beb  wir  anryboeddiad,  a  than  ly wodraetb 
Ú  angkrediniaetfa. 

2.  Am  y  tUwed  0  hono  i  nt,  mae  yn  fawr 
iawiu  Mae  yn  attal  oddi  wrthyra  boll  rinwedd 
gwirioneddaa  dwjfol ;  obie^d  y  mae  yn  dra 
amlwg  naa  gall  an  gair,  er  mor  bwysig  ac  add- 
as  i'n  cyáyrau,  fod  yn  fuddiol  i  ni  heb  ei  gredu ; 
ac  yn  ol  y  gradd  o  aicrwydd  y  byddom  yn 
ei  gredo.  Heb.  iv  2.  Yr  na  petb,  o  ran  bndd- 
ioldeb,  yw  gair  beb  ei  gredo  ac  beb  ei  glywed, 
sen  a  plie  bnaeai  beb  ei  lefaro.  Llefiira, 
djwed,  a  cbredu,  ydynt  eirian  perihynol  i'w 
gilydd.  Nid  gwiw  i  an  le&ni,  os  na  bydd 
dastiaa  gan  aiall  i  glywed ;  ac  ni  leaà  cly wed 
beb  greda.  Nid  oea  nn  rhybydd  o  foddioldeb 
beb  ei  greda :  ac  nts  gall  addewid  weini  cyanr 
beb  ei  chreda.  Nid  y  w  yr  byn  oil  y  mae  Duw 
jn  ei  dyatiolaetbaa  am  dano  ei  bun,  ac  am  ei 
Fab,  tCr  iecbydwriaetb  ynddo,  o  ddim  budd- 
joldeb  i  neb,  er  rhybydd,  cv&fwyddyd,  a  dy- 
ddanwcby  beb  ei  gredu.  ^wy  a  alara  am 
becbod,  oe  nad  y w  yn  credu  tyatiolaetb  Daw 
am  y  drwg  o  bono !  Pwy  a  ocbel  ufferOf  ac  a 
ymgaia  am  y  nefoedd,  os  nad  j  w  yn  credu  tyat- 
iolaetb y  gair  am  bob  nn  o'r  ddan  f  Beibl 
beb  ei  greda,  nid  ydyw  ddim  Beibl  i  ni,  Y 
mae  angbrediniaetb  yn  attal  boll  amgeledd  yr 
^engyi  oddiwrtb  y  pecfaador,  ac  yn  ei  gau  i 
fpj  dan  becbod  a  damnedigaetb  droa  bytb. 
Y  mae  cymaint  o  niwed  ynddo  i  ni  ag  a  fydd- 
ai  Mab  Daw,  yn  ei  boU  gyflawnder  anfeidrol, 
0  lesad  i  ni,  ac  a  fydd  nffem  o  been  a  gofid  i 
oi.  Hwn  oedd  pecbod  cjntaf  Adda — y  pecb- 
od  a  attaliodd  yr  laraeliaid  rhi^  myned  i  Gan* 
aao — a  barodd  iV  luddewon  wrthod  Crist — ac 
jn  y  diwedd  a*n  torodd  ymaith  fel  na  bvddent 
egiwys.  loan  iii.  16,  17,  36;  a  xii.  40. 
íbaç  XTÌ.  16.     lleb.  iii.  12.  19 ;  a  iv.  3;  ax. 


30.  Salm  cyi,  M,  27.  Deut  i.  $2.  Nam. 
zz;12.    Bba£x.l9.    Dat  zxi.  8. 

ANGHRIST,  0T.  Am  Xpimoc  [ayr{<  yn  «r- 
009»  nen  yn  Ue^  Xpt^o^^  Crt9Ì\  gwrtbwynebwr 
Criflty  nn  yn  gosod  ei  ban  yn  lie  Gnat  ^  Y 
mae  yr  apoatot  yn  galw  y  gan  atbrawon  yn  ei 
ddyddiaa,  y  rbai  a  wadent  atbrawiaetb  y  í>rìn-« 
dod,  Dawdod  a  eboawdolìaetà  Criat,  k^.  wrlh 
yr  enw  bwn.  1  loan  ii*  18, 19,  22;  a  iv.  2. 
2  loan  Tii.  **  Y  mae  twyllwyr  lawer  wedi  dy» 
fod  i  mewn  iV  byd,  y  rbai  nid  ydynt  yn  cyfiean 
dyfod  lean  Grist  yn  y  cnawd:  nwn  y w  y  twyQ- 
wr  a'r  awbriat.'*  Yr  on  petb  yw  gwrtbwyn« 
ebu  yr  wirawiacih  gywir  am  Gria^  a  gwrtb- 
wyneba  Griat  ei  bun :  a  cbyffean  y  wir  athraw« 
iaetb  am  dano  yw  [cyffeau  Crist  ei  Ixun ;  ac  y 
mae  yr  yabryd  bwnw  o  Ddaw.  Yr  oedd  y 
gan  atbrawon  byn  wedi  bod  yn  ngbymdeitbaa 
yr  apoetolion,  ''eithr  nid  oeddent  o  bonom  ni,'' 
medd  yr  apoatd ;  nid  oeddent  yn  en  boll  broffea 
flodeaog  er  ioed  wedi  ea  bnno  à  Christ,  fel 
aelodau  bywiol  o'i  gorff  dirgeledig,  a  gwir 
gredu  ynddo  er  iecbydwriaetb;  "canya  pe  bu- 
aaent  o  bonom  ni,  bwy  a  aroaaaent  gyda  ni*" 
Planigion  beb  eu  planu  gan  y  Tad  nefol  oedd« 
ent;am  byny  y  diwreiddiwyd  bwynt.  Mat. 
XV.  13.  Ond  y  mae  yn  amlwg,  oddiwrtb 
eiriau  yr  apostol,  "  Meçya  y  clywsocb  y  daw 
an^briat,"  fod  dyagwyliad  gofidua  yn  mblitb  y 
Criationogion  jn  y  dyddiau  byny  am  ryw  un 
noiildaoi,  priodol,  i  gael  yr  enw  bwnw.  Nid 
unrhyw  henon  neillduol,  ond  corff  o  ddynlon 
olynol,  yn  dal  athrawiaethaa  anghristaidd ;  o 
facbeddau  balogedig;  ac  yn  elyoion  anffeuol  i 
adioa  Crist  a'i  U>b].  Y  mae  yn  cael  ei  alw  gan 
Paul,  "y  dyn  pecbod,  "neu  y  dyn  hynod  o 
bechadurus;  "  mab  y  goUedigaeth."  Y  mae  y 
propbwyd  Daniel,  a'r  apostolion  Paul  ac  loan, 
yn  rboddi  darlnniad  cyflawn  o  bono.-'O  natur 
ei  lywodraetb — amser  ei  yraddangoaiad — lie  ei 
eisteddfod — ^parhad  ei  deyrn&siiui — a'r  amaer 
a'r  moddion  o'i  ddyatrywiad.  Dan.  yii.  2 
Tbes.  ii.     Dat.  xii.,  xiii. 

1.  Y  mae  yn  amlwif  mcd  awdurdod  eglwyiiy 
ydyto^  ac  meum  enw,  oV  hyn  lleiaf,  yn  Oristion' 
ogoL  Hyn  y  mae  y  gair  anoffraffca,  ytnadaw" 
tad,  yn  arwyddo.  2.  Tbca.  ii.  3.  Nid  ymad* 
awiad  oddiwrtb  an  lywodraetb  wladol  y  mae 
yn  ei  feddwl ;  ond  ymadawiad  oddiwitb  y  ffydd 
— ^ymadael  oddiwrtb  y  Duw  byw ;  1  Tim.  ir. 
1«  Heb.  iii.  12  ;  aef  ymadawiad  a'r  dull  gwir- 
ioneddol  o  drefniad  dwyfol  o  addoli  Duw.  Y 
mae  rboddiad  yr  enw,  *'  mab  y  golledigaetb," 
bwyrach,  yn  arwyddo  y  byddai,  fel  Judas,  yn 
gau  apostol.  loan  xvii.  12.  I^wed  yr  apos- 
tol am  dano,  y  byddai  iddo  *'  eistedd  yn  nbeml 
Duw,  ac  yn  ei  ddangos  ei  ban  mai  Duw  yd- 
yw." 2  Thea.  ii.  4.  Awdardod  yn  nberal 
Duw  a  arwydda,  awdurdod  addas  Vr  lie ;  scf 
awdurdod  ysbrydol,  Teral  Dduw,  dan  y  Tes- 
tament Ncwydd,  yw  eglwTs  Dduw  ; — '*  eistedd 
yn  nheml  Duw"  yr  un  petb  ydyw  ag  eistedd 
yn  eglwys  Dduw  ;  sef  yn  cymeryd  arno  awdur- 


ANQ 


88 


ANG 


dod  ysbrydol  yn  eglwys  Duw.  Mewn  y«tyr  cyf- 
rioiol,  yn  iaith  y  proph  wydi,  y  mae  yr  enw  Tuad- 
ew  yn  arwyddo  Orittion — Dafydd  yw  CrUt — 
y  demljw  yr  eglwys — jr  arogl-Ìarth  yw  gwedd- 
iau  y  MunI,  <fec.,  drc. — ^  Mi  a  welais  fwystfil 
arall''*  medd  loan,  ''yn  codi  o'r  ddaear,  ac  yr 
oedd  e^nddo  ddan  gorn,  tebyg  i  oen :  a  lle&ru 
yr  oedd  fel  draig."  Dat  xiiL  14.  Y  mae  yn 
cymeryd  arno  fod  yn  addfwyn,  ac  yn  ostynged- 
ig ;  tebyg  i  Oen  Daw,  Crist  lesu :  ond  y  mae  j 
llefara  fet  draig.  Dan  yr  ymddangosiad  o  gref- 
ydd,  y  mae  yn  llywodraetha  fel  gortbrymwr 
daearol.  Yn  hyn  y  mae  com  bycban  Daniel, 
sef  anghrist^yn  amrywio  oddiwrtb  y.cym  eraill, 
yn  mysg  pa  rai  y  mae  yn  cyfodi,  sef  y  deg 
brenin.    l5an.  vii.  24. 

2.  Amnaturei  lywodraeih — darlunir  bi  yn  or- 
mesol — ^yn  anghydodde/olj  neu  yn  erledigoêthus 
— ac  yn  etlunroddolgar, — ^Y  mae  ''genan  ganddo 
yn  trüethn  mawrhydri,  a'r  olwg  arno  yn  arwach 
na'i  gyfeillioD.*'  Y  mae  yn  llywodraetha  ar  fren- 
înoràd  y  ddaear  ;8ef  yr  amerodraeth  orllewinol 
Rofeinaidd,  yn  gwnenthor  rhyfel  a'r  saint,  y 
rbai  ni  dderbyniasant  ei  n6d  ar  eu  talcenau. 
Dnn.  vii.  8.  20,  21.  Dat,  xiii.  7,  16  ;  a  xvii.  1, 
6,  14,  16, 17.  Oblegid  eilan-addoliaetb  y  gan 
eglwys  bon,  y  gelwir  hi,  '*  Babilon  fawr,  mam 
pnteiniaid,  a  fficiiid-dra  y  ddaear."  Dau.  xvii.  3. 

3.  M<u  V  gallu  kwn  i  ymddangoB  o  fewn  ter- 
fynau  amerodraeth  JRhirfain, — Wedi  Tr  am- 
erodraeth bono  rann  yn  ddeg  com  ,  neu  frcn- 
iniaeth,  ''  y  mae  corn  bychan  arall  yn  eu  mysg, 
a  syrthiodd  tri  o'i  âaen."  Dan,  vii.  8.  20. 
Nid  ydyw  terfynau  y  pedwcrydd  bwystfil,  sef 
amerodraeth  Rbnfain,  yn  cynnwys  gwiedydd 
bwystfilod  eraill,  er  en  darostwng  ganddo  :  am 
hyny,  yn  Ewrop,  yn  mysg  y  deg  corn,  nen  fren- 
iniaeth,  i  ba  rai  y  rbanwyd  amerodraeth  Rhufiiitt, 
a  elwir  felly  yn  briodol,  y  mae  anghrist  i'w 
gaeL 

4.  JTs  eisteddfod  yw  dinas  Rhvfain.  Pan 
y  dangoswyd  i  loan  mewn  ffweledigaeth,  fwyst- 
fil  ofnadwy  à  sath  ben  a  deg  com,  a  gwraig 
wedi  ei  gwisgo  àg  ysgarlad  yn  eistcdd  arno,  ac 
yn  ei  farchogaeth ;  y  mae  angel  yn  deongü  y 
weledigaeth  gyfriniol  bon  yn  y  geiriau  canlynol : 
— "  Y  saith  ben,  saith  fynydd  ydynt.  He  mae  y 
wraig  yn  eistedd  arnynt : — ^A'r  wraig  a  welaist 
yw  y  ddinas  fawr  sydd  yn  teyrnasn  ar  frcn- 
inoeddy  ddaear."  Dat  xvii.  3,  4  9,  12,  18, 
Nis  gall  geiriau  fod  yn  fwy  ncUldnol  a  therfyn- 
edig.  Y  wraig,  yr  hon  sydd  yn  eistedd  ar  y  ped- 
werydd  bwystfil,  wedi  i'r  deg  corn  ymddangos, 
neu  ranu  yn  ddeg  breniniaeth,  y  w  anghrist  Y 
mae  yn  eistedd  ar  saith  mynydd ;  i'e,  hi  y w  y 
ddinas  fawr  sydd  yn  teymasu  (felly  jv  oedd 
Khufain  yn  amserloan)  arfreninoedd  y  ddaear. 
Nid  oes  an  darluniad  a  all  nodi  Rhufain  yn  fwy 
eglur,  naU  bod  yn  sefyll  ar  saith  mynydd.  Y 
mae  y  desgrifiad  hwn  o  honi,  yn  ami,  yn  y 
beirdd    Rhufeinaidd.*      Rhufain,    gan   hyny, 

*  Owel  Martial,  Iti».  IV.  ep,  U.    Probert  Ub.  III.  Ix.  87. 
yirgel,  Q.  m,  IL  ««r.  68«. 


mae  vn  amlwg,  yw  eisteddle  a  gorneddfa  an- 
nghnst  Mae  yn  odaa  hyn  yn  briod-lun  o  eg. 
Iwys  Rhufain ;  ac  yn  anmhosibl  byth  eu  cyro- 
hwyso,  yn  briodol,  i  neb  arall.  Y  mae  yn 
eglwys  wrthgiliedig :  wedi  ymadael  a'r  gwir- 
ionedd ;  wedi  Uywodraethu  ar  fircninoedd  yn 
ormesol,  ac  ^edi  meddwi  gan  waed  y  saint,  a 
chan  waed  merihyron  lesu  :*'  yn  eibin-addokar 
i'r  gradd  eithaf ;  yn  addoH  Hun  y  groes,  a'r  euai 
&ra  jn  j  sacrament ;  yn  gweddîo  ar  Mair,  ae 
arseintiau  dirifedi 

5.  Nodir  allan^  A^Wi  eLmser  ei  ymddang- 
osiad j  a  pharhad  ei  lywodraeih, — ^Mid  ydyw  rfaif- 
yddiaeth  y  prophwydoliaethau,  y  rbian  amkC 
mor  benodof  a  man wl  ag  a  elKr  dy^wyl  mewn 
cy&nsoddiad  hanesiol.  Amlygir  hi,  yn  gy- 
ffiredinol,  mewn  geiriau  a  oddefant  radd  o 
êangderyny  deongliad  o  honynt;  ond  etc,  nid 
ydynt  mor  annodol  a  phenrydd  fel  nas  gellir, 
yn  amlwg,  amgyf&ed  yn  agos  amsereu  cyf- 
lawniad.  Y  mac  amser  vmddangosiad  anghnst 
yn  y  byd  wedi  ei  adael  iV  gas^u  oddiwrtb 
grybwyiliadau  cyffredinol ;  ondni  ellir  pender- 
fynu  yn  ddiamheuol  yr  amser  neillduol,  nes  y 
cyflawnir  y  brophwydoliaeth  am  ei  ddinystr. 
Gwyddom  fod  parhad  ei  deyrnaaiad  i  fod  dros 
1260  o  flynyddoedd  ;  pan,  gan  hyny,  y  gwelir 
ei  ddystryw,  gellir  barnu  gyda  mwy  o  faoyl- 
rwydd  am  amser  ei  ddechreuad. 

Wedi  gwneuthur  yr  ychydig  sylwadau  hyn, 
golygaf  yr  hyn  a  ddywedir  gan  y  prophwydi 
am  gyfodiad  apghrist — Hysbysa  Daniel  mai 
wedi  i  amerodraeth  Rhtifain  ymranu  yn  ddeg 
breniniaeth,  ac  mai  yn  mhlith^  ac  sa  ol  j  bren- 
iniaethau  hyn,  y  byddai  i  anghrist  ymddangos. 
Medd  Paul,  "Ac  yr  awr  hon  cbwi  a  wyddoch 
yr  hyn  sydd  yn  attal,  fel  j  dadguddier  ef  yn 
ei  bryd  ei  bun."  2  Thes.  ii.  6.  i  r  oedd  iddo 
amser  priodol  a  therfynedig  gan  Dduw.  "  Yr 
hwn  sydd  yr  awr  hon  y  n  attu,  a  ettyl  nes  ei  dynu 
ymaith."  Yn  hwn  oedd  yn  attal,  yn  ol  barn  yr 
awdwyr  mwyaf  credadwy,  oedd  Uy wodraeth 
amerodraethol  Rhnfain.  Gan  hyny,  nid  oedd  i 
ymddangos  çyn  dystryw  y  11  y wodraeth  bono. 
Dywed  8t  loan  (Dat  xvii.)  y  byddai  iddo 
farchogaeth  y  bwystfil  a'r  deg  com ;  am  hyny, 
y  mae  yn  rhaid  ei  fod  yn  cydoesi  à  hwynt;  aef 
y  deg  breniniaeth. 

Os  sylwir  ar  yr  amser  y  dinystriwyd  ▼ 
lly wodraeth  amerodraethol;  y  rhanwyd  yr 
amerodraeth  gan  genedloedd  y  gogledd  yn 
ddeg,  hyny  yw,  i  amryw  froniniaethau  an- 
nibynol;— o'r  amser  hwn,  ac  nid  cyn  hyny,  y 
mae  i  ni  odrych  am  Anghrist  yn  codi  ei  ben, 
yn  raddol,  yn  mysg  y  deg  com ;  ac,  o'r  diwedd» 
yn  cynnyddu  i'r  rath  rym,  trwy  yr  awdurdod 
a  roddir  iddo  ganddynt  hwy,  i  alia  eu  march- 
ogaeth ;  hyny  yw,  eu  cyfarwyddo,  a'a  Hywodp- 
aetha  yn  mhob  pelL  Os  cyfrifir  1260  o 
flynyddotîdd  oV  amser  hwnw,  gan  gadw  cin 
Uygaid  yn  barhaus  ar  sefyllfa  cglwysig  a 
gwiadol  Ewrop,  o  hyny  yn  mlaen,  y  mae  yn 
hawdd    canfod  oddi    arogylch   pa   amser  yr 


ANG 


80 


ANG 


vxBildangosodd  Anghrist ; — a  bod  llawcr  o'i 
•mser  wedi  rhedeg ; — ä'ì  fod  yii  tvna  yn  agos 
iawn  at  ei  ddiwedd. 

Y  mae  rliai  áwdwyr  yn  de«]ireii  cyfrifiad  y 
1260  0  flynrddoedd  yn  y  flwyddy n  606  neu  608, 
pan  y  cafodd  y  Pab  yrenw  o  E*>gobcyft\^dinol, 
acy  i'jmerodd  ai-no  fod  yn  ben  ar  yr  eijlwys 
GristionogoL  Eraill  a  ddecbreuaut  y  oyfrifiad 
yn  y  flwyddyu  750,  neu  756,  pan  y  daelh  yn 
dywysog  «rwladol ;  ac  felbyn,  trwy  ei  awdurdod 
wladol  ac  eglwysig^  y  daethyn  fwystfil  gwahan- 
ol  i'r  hoU  fwjstfilod  eraill  a  fa  yn  y  byd  erioed. 
Ynghylch  diwedd  ei  deyrnasiad,  bydd  iddo, 
trwy  gyfi'wysdra  a  chreulondeb,  dori  yinaitb, 
ÍÇ03  yn  gwbl,  hoi  I  dystion  fiyddlawn  dros 
Grisi,  o  fewn  ei  derfynau.  Ond,  yn  y  diwedd, 
**dyfethayr  xVrglwydd  of  û^  Ysbryd  ei  enan, 
aca^jdileaâ  dysgleirdcb  ei  ddyfodiad;"  hyoy 
yw,  trwy  nerth  yrefongyl,athrwy  ddysçleirdeb 
«i  ddyfodiad  yn  y  pregetlnad  o  lioni.  TywalJt- 
ir  y  saitb  pbiol  a'r  saith  bla  diwcddaf  arno :  y 
deg  corn  y  rhai  a  roddasant  eu  teyrnas  i'r 
bwystfil,  a  gasànt  y  butain,  ac  aM  gwnant  yn 
noeth,  ac  yn  unig,  a'i  clmawd  a  fwyiânt,  ac.a'i 
Uosgant  â  than.*  Dat  xvii,  2  Thes.  iL  Ac 
yna,  Ysbryd  bywydoddiwrthDduw  a  à  i  mewn 
Vt  tystioD^  a  hwy  a  safant  ar  eu  traed  ; — "  <& 
iheyrnasoedd  y  byd  aântyn  eiddo  yr  Arglwydd, 
<c  yn  eiddo  ei  Grist  ef ;  ac  efe  a  deyrnasayn 
oes  oesoedd.  Dat.  xi.  15.  Dan.  vii;  a  xi.  36. 
—40.  2  ITies.  ii.  1  Tim.  iv.  1—3.  2  Tim. 
iii.  1 — 7;  a  iv.  3,  4.  Dat  ix,  xi,  xiii — xix 
Edr.  Mil,  Brif,  Tyst.  Yr  awdwyr  canlynol  a 
yagrifenasant  yn  enwog  «r  y  mater  hwn  : — 
£^ob  Newton  a  Hard ;  Syr  Isaac  Newton ; 
Lowman;  Gill;  Scott;  Johnson;  Reader; 
Vitringa;  Daubuz;  H.  Moor;  Faber. 

ANGJ^YDFOD  icydfod),  amryson,  amrafael, 
ymddadiett.  '*Craffa  ar  y  rhai  sydd  yn  peii 
aogbydfod.  Rhuf.  xvi.  17.  Gr.  òt^otnaatay 
ymraniadj  plaid  ysgaredig,  Y  mae  rhai  vn  yr 
eglwys,  yn  mhob  oes,  yn  peri  pleidiau,  Bismaa, 
ac  ymraniadaa,  er  mwyn  eu  helw  a'u  parch  eu 
hunain,  trwy  ddwyn  i  mewn  athrawiaethau  gan, 
yn  erbyn  athrawiaeth  iachus.  Cynghor  yrapostol 
yw  cifio  oddiwrthynt  1  Cor.  iii.  8.  Gal,  v.  20. 
CreÔwch  yn  ianwl  arnynt  (<«<;7r«iv)  ymogelwch 
rhagddynt,achiliwch  oddiwrthynt :  oblegid  ^'en 
kymadrodd  a  ysa  fel  cancr ;"  ac  y  mae  y  perygl 
mwyaf  i  chwigael  eich  twyllo  trwy  eu  hymad- 
roddt^a'ugweniaith.  2  Tim.  ii.  17.  Matvii.l7. 
"Nid  ywDuw  awdwr  anghydfod  {axara<na<fta) 
ond  tangnefedd."  1  Cor.  xiv.  33.  Oddiwrth  y 
gelyn  ddyn  y  mae  anghydfod  yn  dyfod. 


*  iCae  y  cbwjldrottdaa  rbyfeddol  sydd  wedt  oymeryd  He 
w  J  cy&ndir  y  flwrddjn  a  aeth  helblo  (1848)  ynchyd  a 
>ef*nikbreteool  y  Pab  (1849)  wedi  oodl  Uaaws  o  ysgrifBDWyr 
w  lyfir  J  Dadguddlad,  gan  fod  yr  arwyddion  yn  dyfod  yn  fvry 
e?]«r  fod  diwedd  yr  Anirhrlst  Fabaidd  beb  fod  yn  mbelL  Yn 
mbliw  yrywriftniwyr  dlweddaraf  «(elllr  nodi  Elliott  on  the 
Ap0ealjfp9e,&éith*BS(ifnêo/the  TímêÊ,  Oonder*a  iTdrmofiy 
9/ffütory  udth  Prvpheojf.  Mae  gwaitb  Flemlns  **(Mth6 
BUe  ana  Fall  oftKe  Papacy**  yn  tynn  lylw  cviDredlDol  y 
dyddlan  hyn.  Priodoi,  to  allal,  yw  bysbyen  ft>d  Moeee  Stnarc 
o  America,  yn  el  waitb  ar  y  Dad^^oddiad.  o  wabanol  fam  i*r 
^jisnàpa  Bcbod^  ao  aiD'yw  o  dduwinyddlon  GermaAy  ac 
.Acaar.cA  ^rdag  ef.-— C 

12 


ANGHYDFYD  DI  AETH  -  AU  (cydfod) 
amrafael,  ararvson,  anghydfod .  "  Anghydfydd- 
iaet/tauy  2  Cor.  xii.  20.  "  Terfysg:'  Dr.  M. 
Gr.  oxaTourraiTcaCf  cijffroadau^  rynhyrfiadau^ 
t/r/f/.\noedd^  Cyfieithir  yr  un  gair  terfysgoedd. 
Luo  xxi.  9.  2  Cor.  vi.  5,  lago  iii.  16.  Y 
pethau  hyn  yn  yr  eglwys  ydyut  yn  arwyddo 
diffyg  cariad,  a  llawer  o  guawdolrwy dd ;  y  mae 
gwir  dduwioldeb  yn  heddychol,  yn  foneddig- 
aidd,  ac  yn  hydrin.  "  Nid  yw  Dun  awdwr 
[axarainaffta]  any  ft  yd  fod,  ond  tangncfedd;"  08 
lelly,  ysbryd  croes  i  Dduw  yw  awdwr  anghyd- 
Ibd. 

ANGHYFANNEDP-OL-RWYDD  (cyfan- 
nedd)  anrbcithicdig,  disathr,  heb  drigiannydd 
auneddifrtd.  Gen.  .:h  iL  19.  Exod.  xxiiL  29. 
Esa.  xxiv.  12 ;  a  xlix.  8.  Mat.  xiv.  16. 
"  Wele  yr  ydys  yn  gadacl  eich  tŷ  i  chwi  yn 
anghyfannedd."  Mat.  xxiii.  38.  Gr,  eprjfioç^ 
anialwcb  diffrwytb,  heb  breswylydd,  ac  yn 
anoiwylledig.  Yn  mha  ystyr  y  mae  yn  roeddwl 
y  bydd  y  deml  yn  anghyfannedd,  y  mae  y 
geiriau  canlynol  yn  eglaro; — "Ni'm  gwelwch  i 
yn  ol  hyn,"  &c.  l*r  dyben  o  fod  yn  breswyl- 
lod  i  Dduw  yr  adeiladwyd  y  deml;  pan  vr 
ymadawodd  í)uw  &  hi  aeth  yn  anghyfannedd 
heb  ijreswylycJd  ;  a  lluoedd  y  Rhufeiniaid  a'i 
gwnaethant,  yn  iuan  wcdi  byny,  yn  anialwch 
disalhr.  Jer.  xil.  7 ;  a  xxii.  5.  Anialwch 
anghyianneudol  yvr  pob  man  na  byddo  Daw 
yn  amlygn  ei  liun  yn  ci  ras  a*i  drngaredd 
achubol  i'w  bobl,  ac  yn  eu  llenwi  k  llawnder 
Crist  "Dinasoedd  anghyfaoneddol."  ier. 
xxii.  6.  **  Difieithwch  anghyfanneddol.  Ea^c. 
xxxvi. 'i.  "Fiieidd-dra  anghyfanneddol."  AÍât. 
xxiv.  15.  Marc  xiii.  14.  Ffìeidd-dra  y  diff- 
eithwch.  W.  S.  Fiie'dd-dra  anreithiol.  Dr. 
M.  Y  Ffìcidd-dra  yn  anrheithio.  Dr.  C. 
Sef  lluoedd  ffîaidd  y  Rhufeiniaid,  y  rhai  a 
anrheithiasant  «y  ddinas  sanctaidd,  a*r  holl 
wlad  oddi  amgylch.  '*  Yn  y  ddinas  y  gadawyd 
anghyfaneddrwydd."  Esa.  xxiv.  12.  Sef, 
di^odiad,  anrheithiad,  difteithwcb. 

ANGHYFANNEDDFA,  man  neu  le  anghyf. 
annedd.  "  Cyfodaut  yr  anghyfanneddfii  gynt." 
Esa.  Ixi.  4.  Cynnwys  y  geiriau  addewid 
noillduol  am  adferiad  yr  eglwys  ar  ol  hir 
ddirywiad;  a  hyny  trwy  weinyddiad  effeithiol 
o'r  swyddau  yr  coeiniwyd  Crist  iddynt — a 
hyny  trwy  alwad  y  cenedloedd  i  fwynhau 
breintian  yr  eglwys  efengvlaidd. 

ANGHYFANNEDDL'E-OEDD  (an-cyfan- 
nedd),  lleoedd  hebgyfanneddwyrynddynt  "O 
herwydd  yr  Arglwydd  a  gysura  Seion ;  efe  a 
gysuva  el  holi  anghyfanncddleoedd  hi."  Eaa, 
li.  8.  Cynnwys  y  geiriau  addewid  o  adferiad 
yr  eglwys,  trwy  Iwydcliant  yr  efengyl  yn  galw 
pechaduriaid  lawer  iddi. 

ANGHYFARWYDD  (cyiarwydd),  anghelf- 
ydd,  anfedrus. 

J^oWi^ob  an  ^hyfan-yCd.    Diar. 
"  Pa  wedd  y  dywed  yr  hwn  eydd  yn  cyflawni 
Jlc  jr  aogh}farw3'dd,  A  men."     1  Cor.  xiv.  16. 


ANG 


90 


ANG 


2  Cor.  xi.  8.  "Andysgedig."  W.  8.  a  Dr. 
M.  0  ayanihjpwv  too  tokov  too  tatutrov  ítoíç 
spst  TO  afitjy.  With  vr  o  «^tainyç,  yr  annyêgedig^ 
yranghỳfarwydd^  j  deallir  dyn  cyâfredin,  mewn 
cyferbyniad  i  ddyn  o  ddysg,  neu  awdur- 
dod,  heb  fod  roewn  qd  Bwydd.  Arferir  y  gair. 
JBTäô.  Ö^'ì^n  í^íû'Tiyç,  MÍíoí,  gan  yr  ysgrifenwyr 
laddewig  am  ddyn  cyffredin,  diddyag,  i'w 
wahaniaethn  oddiwrth  yr  offeiriaid.  Arwydda 
geirian  yr  apostol  ei  fod  yn  arferiad  yn  y  brif 
eglvrys  oV  dechrenad,  fod  y  bobl,  yn  ol  yr  hen 
ddall  yn  y  syDagogan,  yn  rhoddi  ea  Hamen  yn 
niwedd  y  gweddîatL  O'r  arferiad  hwn  yo 
mhlith  yr  laddewon  y  mae  genym  lawer  o 
aiamplaa.  Gwel  Deat  zxvii.  15.  Neh.  viü,  6. 
1  Cron.  xvL  36.  Nìd  am  ryw  berson  neilldaol, 
y  mae  yr  apostol  yn  Uewu,  ond  am  yr  holí 
gynnnlleidfa,  yn  wahanedig  oddiwrth  y  Gwein- 
idog,  yn  rhoddi  eu  Hameo  gyd  ft^u  gilydd. 
Yn  awr,  os  rhoddai  y  Gweinidoflr  ddiolch  mewn 
iaith  ddyeithr,  nad  oedd  y  bobl  yn  ei  ddeall, 
pa  fodd  y  gallent  ddywedyd  AmeD,  wrth  ei 
wáith  yn  diolch,  gan  na  wyddjnt  pa  beth  a 
ddy wedai.  "  Os  ydwy f  hefyd  yn  aoghyfarwydd 
ar  ymadrodd,  eto  nîd  wyf  felly  mewn  gwybod- 
aeth,"  2  Cor.  xî.  6.  Nid  oedd  yr  apoatol 
Paal  yn  ŵr  annysgedìg,  ond  yr  oeddiwrth 
addysguy  bobl  gyflfredin  yn  arfer  iaith  gyfifredin, 
ddeallas,  i'r  rhai  yr  oedd  yn  athrawiaetha 
iddynt;  ac  er  bòd  ci  iaith  yn  gyffredin  yn 
nghyfrif  doethion  y  byd,  eto  nid  oedd  yn  an- 
nghy&rwydd  yn  ei  wy'bodaeth  o  ddirgeledig- 
aetban  mawrìoo  yr  efengyl ;  yr  oedd  yn  g;yfar- 
wydd  yn  ei  wybodaeth  o  Grist,  ac  athrawiaeth 
gras.  Hyn,  tybygaC  yw  meddwl  yr  Apostol. 
ANGHYFÍAITH  (cyfiaith).  Gelwir  yr 
Aiphtiaid  yn  bobl  anghyfiaiih  i'r  Israeliaid. 
SaJm  cxiv.  1 ;  a  IxxxL  5.  Y  mae  rhai  yn  bamu 
fod  y  gair  Heh.  "jy ^  yn  arwyddo  yn  h^trach 
ymddygiadestronol/  creulawn,  yr  Aiphtiûd  tn 
ag  at  bobl  Israel,  na  dyeithrwch  eu  hiaith. 
**  Pan  aeth  Israel  o*r  Aipht,  aeth  tŷ  Jacob 
oddiwrth  bobl  greulawn,  orthrymllyd,  y  rhai 
ni  ddeallent  eu  hiaith."  Salm  Ixxxi.  5.  Yr 
oedd  y  waredigaeth  ynenwog  ac  yn  ogoneddns^ 
yn  gysurus,  ac  yn  orfbleddos  iawn,  oddiwrth 
bobl  o  wahanol  iaith,  deddfan,  a  dnwian,  a^n 
hymddygiad  yn  eithaf  aoflrharcdig  a  chrealawn 
tnag  atynt    Gwel  Bate,  Tarkhnrsl;,  a  Noldins. 

*^ÄnQhif/laÌ(h  yw  d jn  na  wjper  p*  ddywetto ;  m  b*  wypo 
p*  d^jrwetter  wrtho.*'    Oj(/^rêtíhiau  Cymrelg, 

ANGHYFIAWNDER  (cyfiawn),  cam,  an- 
nghyfiawnedd,  anghy wirdeb ;  yt  hyn  sydd  yn 
wrthwyneb  i  gyfiawnder  ac  nniondcb.  Y  mae 
pob  pechod  yn  anghyfiawnder.  Gan  nad  yw 
y  gynraith  yn  gorchymyn  dim  ond  sydd  ^f- 
lawn,  y  mae  pob  anghydffurfiad  &'r  gyfraith 
gyfiawn  hon  yn  angh^awnder  ;  nid  ydym  yn 
rhoddi  y  peth  y  mae  hi,  yn  gyfiawn,  yn  ei  ofyn. 
Anghywaitìi  y w  pechod  ;  os  ydyw  y  gyfraith 
yn  gyfiawD,  y  mae  pob  anghyfraith  yn  anghyf- 
iawnder. Y  mae  pob  gorchymyn  yn  eithaf 
cyfiawn  yu  ei  holl  ofynion  ;  am  hyny  y  mae 


pbb  trosedd,  yn  mhobgradd  ohono,  yn  anghyf- 
iawnder. Peth  cyfiawn  yw  i  ni  gam  Daw  &'n 
holi  galon ;  am  hyny,  anghyfiawnder  yw  pall- 
dod  yn  y  cariad  perffaith  nwn,  yn  mhob  gmdd 
o  bono,  acyn  mhob  dull  o  addoliad,  ufudd-dod, 
a  pharch  r&wymedig  amom  i  ddangos  y  cariad 
hwn  trwyddo.  Peth  cyfiawn  yw  i  ni  garn  ein 
cymydog  fel  ni  ein  hunain ;  y  mae  pob  agwedd 
amom  tu  ag  at  ein  gilydd,  to  yma  i  hyny,  yn 
anghyfiawnder.  Y  mae  Uadd  yn  anghyfiawnder 
ft  pherson  ein  cymydog ;  y  mae  godineb  yn 
anghyfiawnder  mewn  perihynas  i  ddiweirdeb 
ein  gilydd;  y  mae  lladrad  yn  anghyfiawnder 
ft'n  cymydog,  yn  ei  feddiannau ;  ac  y  mae  cam- 
dystiolaeth  yn  anghyfiawnder  ft'n  cymydog  yn 
ei  enw  da.  Y  mae  dyn  yn  wreiddiol  yn  anghyf- 
iawn  trwy  y  cwymp.  Collodd  y  cyfiawnder 
gwreiddiol  oedd  ganddo  cyn  y  cwymp.  Mae 
yr  anghyfiawnder  gwreiddiol  hwn  yn  ymddang- 
os  yn  ei  ffrwythau ;  ac  yn  tori  allan  yn 
weitbredol,  fel  y  byddo  cyfleusderau  yn  rhoddi 
He,  ac  yn  annog'i  hyny.  "Ffiaidd  gan  yr 
Arglwydd  Dduw  bawb  a'r  a  wnel  anghyfiawn- 
der.—A  gwae  yv  hwn  a  adeilado  ei  dŷ  trwy 
anghyfiawnder,  a'i  ystafellau  trwy  gam: — 
Canys  yr  Arglwydd  cyfiawn  a  g&r  gyfiayirnder : 
— Ac  ni  chaiff  y  rhai  angnyfiawn  etifeda 
teymas  Daw."  Dent.  xxv.  16.  Jer.  xxiL  13, 
Salm  xi.  1.  1  Cor.  yi.  9  Rhaid,  gan  hyny, 
i'r  anghyfiawn  gael  '^  en  golchi,  eu  sancteiddio, 
eu  cyfiawnhau,  yn  enw  yr  Arglwydd  lesu,  a 
thrwy  Ysbryd  ein  Daw  ni,"neu  fod  allan  o  deyra- 
as  Dduw.  Adn.  10, 12.  Jer.  xxii.  3.  Deut.  xvi. 
20.  Mat  yii.  12.  Rhuf.  xiii.  1.  1  Tim.  iii. 
11.  Hos.  xii.  8.  Luc  xvi.  10.  11.  CJol.  iii- 
26.     Obad.  16,     Esa.  xxxiiL  1;  a  v.  22,  23, 

ANGHYFLETJS  (cyfle),  anghymhwys,  an- 
nghyfaddas.     Act  xxvii.  12. 

ANGHYFRAITH-EITHLAWN  («yfraith), 
anneddfol,  afreolaidd  ;  pob  ptth  mewn  dyn  o 
ran  ei  feddyliau,  ei  eiriau,  a'i  weithredoedd,  a'r 
nad  yw  yn  berffaith  gytun  ft  chyfraith  sanctaidd 
Duw,  sydd  anghyfraitb,  ac  felly  yn  bechod  ; 
**  canys  anghyp'aith  [avoptea]  y w  pechod."  1 
loan  iii.  4.  "  Anghyfreithlawn  weithredoedd,*' 
&c.  [avofiot  ^PYoi\  gweithredoedd  anneddfol, 
afreolaidd,  croes  i'rjzyfraith.     2  Pedr  ii.  8. 

ANGHYDMARUS  (cydmar),  anffhydwedd- 
ol,  anghydgerddol ;  yr  hyn  nis  gellir  ei  gyd- 
mara.  Ý  mae  aredig  ftg  ŷch  ac  asyn  ynghyd, 
yn  yr  un  iau,  yn  ieuo  yn  anghydmams,  Yr 
oedd  hyn  yn  waharddedig  dan  ^fraith  Mosea. 
Deut  xxiL  10.  Let  xix.  19.  Nid  oeddent  o'r 
un  rhyw,  ac  am  hyny  yn  acghydmarns  ;  hefyd, 
yr  oedd  un  yn  Iftn  a  r  llall  yn  aflan.  At  hyn  y 
cyfeiria  yr  apostol  yn  ei  orchymyn  i'r  credinwyr 
yn  Corinth;  *'  Na  leuer  chwi  yn  anghydmarua 
gyd  ft'r  rhai  digred."  2  Cor.  vi.  14.  Gan  nad 
yw  y  geiriau  yn  nodi  allan  un  math  o  gyd-ieuo 
yn  fwy  meillduol  na'i  ffilydd,  amlwg  y  w  ei  fod 
yn  gwahardd  pob  math  o  ieuo,  gyd  ft'r  digred  ; 
megys  mewn  cyfriuach  fel  cyfeillion  raynwesol ; 
hefyd,  cyd-driniaeth  mewn  negeswaith  bydol  ; 


ANG 


91 


ANG 


ODd  jD  enwedig,  ac  yn  fwjaf  neilldaol  cydieuo 
mewn  priodas ;  gan  mai  hynj  y  w  yr  ieuo 
mwjaf  agos  a  ddichon  fod  rhwngneb  a'ngilydd 
yn  ol  trefa  natar. 

Mae  y  pecbadnrosrwydd  o  ieno  yn  aDghyd- 
mams  gyd  à'r^digred,  mewn  priodas,  yn  ym- 
ddangos  yn  fawr ;  canys  oa  yw  cyfeilUEU^h 
neilldaol  ág  adnnwiolion  yn  waharddedig,  pa 
ûiÌDt  mwy  cyd-ieuo  mewn  priodas  â  hwynt  ? 
Ni  all  fod  gan  neb  a  ieuo  yn  anghydmams  gyd 
Vr  digred,  un  bwriad  i  fyw  yn  dduwiol  fr 
Arglwjdd.  Pe  baent  yn  bwriada  hyny,  ni 
roddent  en  hunain,  o'a  gwirfodd,  yn  y  fath  êm- 
gylchiadaa  anfanteisiol  i  byny.  Nis  gallant 
dystio  yn  fwy  eglar  i  bawb,  mai  bywyd  o 
aoDDwioldeb  y  w  eu  dewiaiad,  na  tbrwy  ddewis 
priod  annuwiol  î  dreulio  dyddiau  en  bywyd  gyd 
àg  ef.  Y  macnt  wrtb  hyny,  mewn  efiaith,  nid 
YD  üDÌg  yn  tystiolaethu  eu  bwriad  o  fyw  yn 
aonawiol  en  huoain,  ond  o  gadw  tỳ  annuwiol  i 
SataD,  heb  air  Daw  na  irweddi  ynddo ;  ac  o 
feithrin  cu  plant  yn  annuwiol,  trwy  Toddi  dim 
ger  eu  bronau  i*w  weled  ond  aiamplaa  annuwiol 
0  ddydd  i  ddydd.  Hcblaw  yr  yatyriaethau 
hjn,  mae  y  cydieno  yn  ercbyll  becbadurus 
joddo  ei  bun,  pa  &th  bynag  a  fyddo  y 
ffrwjthan,  gan  ei  fod  yn  drosedd  o  orchymyn 
Bei!lduol,abyny  nid  trwy  demtasiwn  ddyaymwth 
ond  gyda  dewiaiad  rhag-fwriadol. 

ANGHYMEDROL-DEIi  (cymedr),  angby- 
mesur,  ffonnodol.  Dywed  yr  Arglwydd  am 
vr  Ysgrifenyddion  a'r  Phariseaid,  eu  bod,  er  eu 
holl  ymddangosiad  crefyddol  yn  allanol,  yn 
dnfewDol  *^yn  llawn  o  drawsder  ac  anghymedr- 
oldeb  "  Mat  xxiii.  25.  Mae  y  gair  Gr.  axpaeiOy 
yn  arwyddp,  diffyg  nertb  mewn  dyn  i  ly wodr- 
aetha  ei  bun,  ac  i  attal  ei  flya  a'i  cbwant 
angbymesur  ac  anwesol.  Ac  oblegid  ei  fod  yn 
difa  ei  feddiannau  trwy  ei  angbymedroldeb,  y 
mae  yn  meddiannu  eiddo  eraill  trwy  ei  drawader 
fel  J  gallo  eu  trenlio  ar  ei  felya-cb want  Y  mae 
trawsder,  ac  angbymedroldeb,  yn  gyffredinol, 
p  cydfyned  â'u  gily dd.  Mae  y  naill  yn  dyfetba 
yn  angbyfreitblawn,  yr  byn  mae  y  Hall  yn 
gasgla  yn  angbyfreitblawn.  A  pban  y  byddo 
nn  yu  gwisgogorcbudd  o  grefydd  droa  y  ffieidd- 
dra  bwD,  y  mae  cyflwr  y  dyn  bwnw  yn  agos  i 
felldith.    Heb.  vi.  7,  8. 

ANGHYMERADWY  (cymeri,  annerbyniol, 
aofoddbaol,  gwrthodedig.— **  Meddwl  anghy- 
merodwy,  Rhnf.  i.  28.  Gr,  adoxtfiov  youu, 
meddwl  anneallna,  yn  ddifarn  gywir,  ac  yn 
annerbyniol  o  bctbau  Daw ;  ond  yn  cymerad- 
vyo  ac  yn  gwneutbur  petbau  nad  oeddent 
wddui.  Gan  nad  oedd  eymeradwy  ganddynt 
pdw  Duw  yn  eu  gwybodaetb,  rboddodd  Duw 
Swynt  i  fyny  i'r  fam  ofnadwy  bon  ;  aef  i  feddwl 
yn  cyraeradwyo  ac  yn  ymbyfrydu  mewn  gwyn- 
ian  gwartbus,  ac  beb  fedrn  dosbartbu  rbwng 
^rvg  a  da.  Mae  y  meddwl  angbymeradwy 
kwn  yn  feddwl  llyyredig  a  halog^ig ;  yr  byn 
sydd  ei  wneutbnr  at  bob  gweitbred  dda  yn 
angbymeradwy,  neu  \7tp0c   izav   sp^ov  a^aSov 


aòoxtfiot\  yn  anneallua,  ac  yn  ddigymèradwyaeth 
0  bob  gweitbred  dda.  Tit  i.  15,  16.  1  Tim. 
vi.  6.     Heb.  vl  8.      2  loan  9.    Esa.  Iziii.  17. 

Hoa.  viii.  11.     Dent  xxviil  28,  29. ^"Dyn- 

ion  o  feddwl  Hygredig,  yn  anghymeradwy  o  ran 
y  ffydd." — "  Amprovadwy  erioydd  y  ffyddP 
W.  S.  2  Tim.  iil  8.  Nid  ydynt  yn  deall  nac 
yn  cymcradwyo  y  wir  atbrawiaetb  efeogylaidd: 
ac  ni  ddylai  neb  gymeradwyo  a  dcrbyn  eu  ba- 
thrawiaetb  gyfeiliornua  a  balogedig.  Yr  oeddent 
mewn  yatyr  dyoddefol  a  gweithredol  yn  an- 
ngbymeradwy  o  ran  y  ffydd.  Nid  oeddent  yn 
deall  nac  yn  derbyn  y  wir  atbrawiaetb,  a  dylai 
pawb  wrtbod  eu  luitbrawiaetb  gyfeiliornua  bwy. 
Nid  yn  bir  y  cydaaif  gwir  atbrawiaetb  iacb- 
ua  &  meddwl  Hygredig;  naill  ai  fo  burayr 
atbrawiaetb  y  galon,  neu  gwrtbodir  bi  gan  y 

galon  lygrediff.     Act.  xiii.  8.    Rbuf.  i.  28. 

"  Ond  yr  wyf  fi  yn  coabi  fy  ngborff,  ac  yn  ei 
ddwyn  yn  gaetb;  rba^  i  mi  mewn  un  modd,wedi 
i  mi  bregetbu  i  eraill,  fod  fy  bun  yn  anyhy- 
fMradwy,^^  1  Cor.  ix.  27.  Mae  yr  apoatol  yn 
cyfeirio,  tebygol,  at  dreftiiadau  y  Groegiaid,  yn 
eu  caropau  gorcbcatol.  Yn  necbreu  y  cbwar- 
euyddiaetbau,  byddai  cnwr  yn  cyboeddi  enwan 
yr  ymdrecbwyr/  Wedi  cyboeddi  eu  benwao, 
ymddangoaent  eu  hunain,  ac  a  gaent  eu  holi, 
"  a  oeddent  yn  Roegwyr,  yn  bobl  irddion,  ac 
o  enw  difefl  ?"  Wedi  byny,  rboddai  y  cri'wr  ei 
law  ar  ben  yr  ŷmdrecbwr,  ac  a'i  barweiniai  ar 
byd  y  cbwareule,  ao  a  ofynai  i'r  golygwyr  a 
oedd  gan  neb  ddim  i'w  roddi  yn  ei  erbyn  f  A 
vdyw  ef  yn  Heidr,  yn  gaetb waa,  neu  o  focaau  a 
bywyd  haloffedig?  Byddai  boliad  drachefn 
amo,  wedi  iddoennill  ygamp,  gauybnmwyr, 
y  rbai  oedd  iV  goroni,  A  oedd  efe  wedi  ym- 
dtecbu  yn  gyfréltblawn  ac  yn  rheolaidd,  wrtb 
gyfreitbiau  yr  ymdrechfaf  Oa  caid  ei  fod 
wedi  pallu  neu  wyro,  yn  y  mesur  lleiaf,  oddi- 
wrtb  y  rbeolau,  byddai  yn  angbymeradwy 
[aauxtfioc]  ac  yn  wrtbodedig;  ni  cboronid  ef. 
Felly  yr  apoatol,  yr  bwn  aydd  yn  golygn  ei  bun 
yn  gnwrac  yn  ymdrechwr  befÿd,  nid  ydyw  yn 
ddigon  ganddo  gyboeddi  y  rbeolau  i  eraill,  ond 
fel  ymc^recbwr,  yn  ymgadw  ei  bnn  yn  mbob 
petb  ;  yn  coabi  ei-  gorff  ac  yn  ei  ddwyn  yn 
gaetb,  mewn  cymedroldeb  a  pburdeb,  fel  y 
derby nio  y  fforon  anUygredig.  Yn  llwybraa 
Duw,  ac  yn  ol  rbeolau  y  gair,  y  mae  i  ni  rodio 
ac  ymddwyn  yn  mbob  dim,  oa  ydym  yn  dya- 
gwyl  coron  annifianedig  y  gogoniant  Nid  am 
byny,  ond  dyma  y  ffordd  aydd  yn  arwain  i'r 
wlad  well.  Y  mae  y  gwaredigion  yn  cael  y 
cwbl  yn  rbad ;  ond  y  maent  yn  cael  pob  peth 
yn  ffordd  a  tbrefh  Duw — ffordd  graa  a  aancteidd- 
rwydd  aydd  yn  arwain  i  ogoniant  Y  mae 
angbymedroldeb  mewn  bwydydd  a  diodydd 
mor  wabarddcdig,  mor  groea  i  air  Duw,  ac 
mor  niweiäiol  i  nmau,  a  gormodedd  yn  mbob 
petb  araH.  Y  mae  glytbmeb  a  meddwdod  yn 
trymbau  y  galon,  yn  gyatal  a  gofalon  angby- 
medrol  y  bywyd  bwn,  ac  yn  can  aUan  o  deyrnaa 
nefocdd.    Luc  xx».  ^4.    1  Cor.  vi.  9, 10.    Jer, 


ANG 


92 


ANH 


vi.  30.  2  Tim.  ii.  15 ;  a  iv.  Y,  8.  Oiid  nid 
oes  i  ni  olygu  hyn  yn  ben«f  yn  perthyn  i'w  gorff 
natariol,  ei  fod  yn  gwneyd  anfri  à  hwnw,  a  bod 
heb  ei  arbed  yn  anaddas ;  ond  corif  pechod, 
llwgr  ein  natur ;  sef  bod  hwnw  yn  cael  ei  gosbi 
a'i  ddwyn  yn  gaeth ;  marweiddio  gweithredoedd 
y  corff  hwnw  trwy  yr  Ysbryd ;  marwbau  yr 
aelodau  sydd  ar  y  ddaear ;  croeshoelio  y  cnawd 
a'i  wyniau  a'i  chwantan  ;  a  diosg  yr  hen  ddyn 
y  sydd  lygredig  trwy  chwantau  twyllodrus. 
Nid  ydyw  yr  apostol  chwaith  yn  '  mynegi 
ammheuaeth  am  ei  gyflwr  yn  y  geiriau,  ei 
gymeradwyaeth,  a'i  barhad  mewn  gras  ;  canys 
gwyddai  yn  dda  yn  mbwy  y  credodd,  a'i  fod  yn 
abl  cadw  yr  hyn  a  roddodd  ato  erbyn  y  dydd 
hwnw ;  ond  dangos  y  llwybr  y  mae  i  ni  barhau 
mewn  gras,  a'i  ddewisiad  a'i  ymdrech  parhans 

0  rodio  yn  y  llwybr  hwnw ;  sef  trwy  ymwadu 
à  phob  peth  ag  oedd  yn  tueddu  i'w  rwystro  yn 
ei  yria.     Heb.  xii.  1,  7.  Rhuf.  viii.  13.*   2  Cor. 

vi.  4. "  Bod  lesn  Grist  ynoch,  oddyeithr  i 

chwi  fod  yn  anghymeradwyr  2  Cor.  xiiL  5. 
Yn  yr  anwylyd,  sef  Crist,  Mab  Duw,  yn  unig, 
y  gwneir  pechadnr  yn  gymeradwy  gyda  Duw ; 
ac  08  yw  yn  yr  anwylyd,  y  mae  Crist  yn  trigo 
ynddo  yntau  trwy  ffydd,  ac  yn  nerthol  weith- 
rodu  er  ei  sancteiddiad  a'i  ddyddanwch.  •  Eph. 
iii.  lY.  Heb  hyn,  anghymeradwy  yw  pawb 
gyda  Duw;  ac  am  hyny,  yn  benaf,  y  mae  yn 
berthynol  i  bawb  fcoli  eu  hunain,  yn  ol  cyngor 
yr  apostol. 

ANGHYMMODLAWN  (cymmod),  cyffro- 
adwy,  difijiadwy,  digiis,  dîgofus,  hyddig.  Rhnt 
i.  31.     Edr.  Cymmod. 

ANGHYNNEFIN"  (cynnefin),  anarferol,  an- 
nghyffredin.  Heb.  v.  13.  Edr.  Cî-fiawnder, 
Efknoyl,  Gair. 

ANGHYSUR^O-rS  (cysur),  digysur,  anny- 
ddanus,  athrist,  galarus,  "  A  phobi  y  wlad 
oedd  yn  anghysiiro  pobl  Judah,  ac  yn  eu 
rhwystro  i  adeiladu."  Ezra  iv.  4.  ^'\^  Û3^T?a 
yn  gwanhau  eu  dwylaw,  Yr  oeddent  y n  gwneyd 
felly  trwy  eu  dichellion,  a'u  cynghorion  drwg, 
a'u  cam-gyhuddiadau.  Adn.  6 — 9  ;  a  iii.  3. 

ANGH  YTUN,  [cydun]  anghydsynio  anghyd- 
weddu.     Act.  xxviii.  25. 

ANGHYWIR  (cywir),  anghyfiawn,  anonest, 
anffyddlawn.     Barn.  ix.  23.     Galar.  i.  2. 

ANGOR-AU,  Gr,  w(xüpa  \angcyrd\  Llad. 
A^CHORÂ ;  ,Sae8,  Anchor  :  oddiwrth  yr  Heb- 
raeg  ^pÿ  [ocof]  camedd,  dolemad :  offeryn 
digon  '  adnabyddus,  a  thra  angenrheidiol  i  for- 
wyr.  Ei  dddyben  yw  i  attal  Hong  rhag  rhedeg  o 
flaen  ystormydd  a  gwyntoedd  gorwylltion.  Yr 
angorau  cyntaf  sydd  â  banes  am  danynt, 
oeddent  o  gcryg  mawrion.  Wedi  hyny  gwnawd 
hwynt  o  goed,  à  phwysau  mawr  o  blwm,  neu 
faflgedau  llawn  o  ireryg  ar  un  pen  iddynt ;  felly 
y  gwna  y  Japaniaid  eu  hanghorau  hyd  heddyw, 
Yr  angorau  bachog  presenol  a  ddylunwyd  can 
Eupalaraius,  neu  Anacharsis,  philosopbydd  o 
Scythia.     Byddent  yn  taflu  ang(jrau  gynt  o  ben 

01  y  Hong.      **  Wedi  iddynt  fwrw  pedair  anger 


o*r  llyw  :*'  Act.  xxvii.  29.  ay^vpac  retfaapac  yr 
angor  a'r  peduoar  odfach  iddq,  medd  rhai,  sef  yr 
angor  goi*eu*a  feddent.  Nid  tebygol  y  boasent 
yn  bwrw  pedwar  angor  allan  o'r  llyw.  Y  mae 
Ìîruce  a  Norden  yn  rboddi  banes  fod  y  cyfryw 
.angorau  yn  arferedig  yn  breí^enol  yny  gwledydd 
dwyreinioL  Gwel  Appendix  to  Calooet,  Fmg, 
214. 

Gobaith  a  elwir  gan  yr  apostol,  "  angor  yr 
enaid."  Heb. vi.  1 9.  '  Arwy dda  y  gy ffelybiaeth, 
1  Fod  ystormydd  o  brofedigaethan^  gortbrym- 
derau,  tcmtasiynau,  ofnait,  a  pheryglon.  yn 
cyfarfod  a'r  duwiolion,  ar  eu  mordaith  trwy  y 
byd  terfysglyd  hwn.  Y  mabnt  yn  aml^  ac  yn 
dra  gerwin,  a  phob  un  o  honynt  yn  tueddu  i 

ddinystr  a  dystryw  tragywyddol  yr  enaid. 

2.  Y  mae  y  credadyn  yn  anabl,  ynddo  ei  bun, 
i  sefyll  yn  sefydlog  yn  erbyn  y  tònan  a'r 
corwyntoedd  hyn.  Rhaid  iddo  edryoh,  a  dal 
gafael  diogel  ar  ryw  beth  sicr,  allan  o  hono  ei 
bun,  onidè  teflir  ef  ac  a'i  chwelir  gan  y  gwynt. 

3.  Y  mae  gwir  obaith  ysbry doT,efeiigylaidd, 

fel  angor  i'r  Hong,  yn  dal  yr  enaid  rhag  cael  ei 
gylch-arwain,  a'i  ddryllio  yn  erbyn  creigiau 
rhyfyg  ar  un  Haw,  ac  an  obaith  ar  y  Haw  aralL 
Mae  yr  addewid  yn  sicr,  a  chynghor  Duw  yn 
ddianwadal ;  am  hyny  y  mae  gobaith  sydd  yn 
dal  gafael  ynddynt  trwy  ffydd,  yn  yr  byn  y 
gobeitbir  am  dano,  yn  ddiogel  ac  yn  sicr. 
Angor  diogel  a  sicr  yw  un  a  fyddo  ei  defnydd 
yn  dda ;  ei  bwysau  yn  cyfateb  i  faintioli  y 
Hong:  a'i  afael  yn  ddiogel  mewn  petli  sicr. 
Gobaith  yr  un  modd  ni  chywilyddia,  pan  y 
byddo  o  waith  Ysbryd  Duw ;  yn  gafaelyd  yn 
addewidion  diaowadal  Duw,  ti-wy  ffydd  :  •*  yn 
dysgwyl  am  y  gobaith  gwynfydedig,  ac  ym- 
ddangosiad  gogoniant  y  Duw  mawr,  sef  ein 
Hiachawdwr  lesu  Grist."  Tit.  ii.  13.  Y  mae 
angor  yn  nghwlwm  wrth  y  Hong,  ac  yn  ngafael 
yn  y  ddaear :  a  thrwy  hyny  yn  dal  peth 
ansefydlog,  trwy  gyumundeb  gafaelgar  à  phetb 
sefydlog,  yn  wyneb  pethan  cryfion,  sef  gwynt- 
oedd, yn  gweithredu  ar  y  peth  ansefydlog 
hwnw,"  Felly  mae  gobaith  yn  yr  enaid,  yn 
gafaelyd  mewn  addewid  sicr,  a  thrwy  hyny  yn 
"  myned  i  mewn  at  yr  hyn  sydd  o'r  tu  fewn  i'r 
Hen,  i'r  lUHn  yr  aeth  y  rhag-flaenor  trosom  ni, 
sef  lesu."  Os  na  phalla  yr  addewid,  ac  os  na 
fetha  gafael  fíydd  yuddi,  y  mae  gobaith  yn 
ddiogel  ac  ynsicr.  1  Cor.  xv.  13,  20.  Rhuf. 
viii.  25.  Col.  i.  5.  1  Pedr  i.  3-10.  Heb.  x. 
,19,  20,  21.     Edr.  Gobaith. 

ANHARDD-WCH  (hardd),  anmhrydfeitb, 
anweddus,  anolygus,  gwrthun,  dybryd.  V  gair 
'ŵ.  a(T)^7j/xoffuv7},  a  gyficithir  ankarddwck^  yn 
Dat.  xvi.  15,  a  hrynti^  yn  Rhuf.  i.  27.  Rhodio 
yn  noeth  o  ras  yr  Ysbryd  Glân,  a  ffrwythau 
ffydd,  yw  rhodio  mewn  anharddwch  mawr.  Y 
mae  gi*as  a  thymher  sanctaidd,  ysbrydol,  fel 
ffwisg  ddilwgr,  yn  hardd  ac  yn  olygus ;  mae 
diffyg  o  honynt  yn  noetbder,  a  llygredigaetbau 
yn  frynti  ac  yn  anharddwch.  "  Gwyn  ei  fyd,  gan 
hyny,yr  hwn  sydd  yn  gwyjioacyn  cadw  eiddiliad 


ANH 


93 


ANH 


fel  Ba  rodio  yn  Doeth,  ac  iddv^nt  weled  ei 
anharddwch  e£" — ^  Y  mae  ein  haelodau  an- 
bardd  jn  cael  jchwaneg  o  harddwch.''  1  Cor. 
xil  23.  Y  mae  jr  aelodau  gwanaf  yn  angen- 
rheidiol ;  aV  aelodau  anhardd  y a  y  coiff  natariol 
ỳn  cael  ychwaneg  o  harddwch  ;  felly  hefyd  y 
gweddai  fod  yn  Bgborff  Crista  sef  ei  eglwys ; 
a  bod  Tr  aelodaa  ofaln  yr  un  peúi  droe  en 

gilydd.     

ANHAWDD  (hawdd),  caled,  anesmwyth  ; 
peth  na  ellir  ei  wneathur  heb  lawer  o  yin- 
drecli. 

Qomrndd  «Knwythdw  «ydd  ankaitdd  «i  drin.    JHar, 

Nid  oes  dim  yn  anhawdd  i  Dduw  ei  ddeall,  ei 
drefoa,  na'i  wneuthur;  ond  pob  petb  dydd 
bosibl  a  bawdd  gyda  Daw.  Y  mae  anhaws- 
dra  jD  arwyddo  anmberffeithrwydd  a  gwendid 
yn  y  naill  betb  i  gyfarfod  À  mawredd  nea 
bwyaaa  mewn  petb  arall;  ond  gyferbyn  & 
Daw  nid  oca  dim  à  mawredd  yn  pertbyn 
iddo;  ond  y  mae  jjob  petb  mewn  cydradd  o 
ijchanrwydd  mewn  cydmariaetb  iddo.  Nid 
jdjw  y  naill  betb  yn  fwy  anbawdd  na'r  llall  i 
afla  diderfyn :  nid  yw  crea  a  chynnal  mjioedd 
0  f}  doedd  ogreadnriaidy  ond  yr  un  mor  bawdd 
a  chreu  a  ehynnal  un  crcadur.  G^n.  xviil  14. 
Jcr.  xxxiu  17,  27.— "Mor  anbawdd  yr  â  y 
gokdog  i  m^n  i  deyrnas  nefoedd.''  Mat 
xix.  23.  Mare  x.  24.  Luc  xviiL  24.  Gan 
fod  jn  anmbosibl  Tr  sawl  sydd  yn  ymddiricd 
jn  en  golnd  yn  He  yr  Arglwydd  i  fyned  i 
mewn,  yr  anbawsdra  ar  ffoidd  y  golndog  y w, 
yr  anbawsdra  iddo  beidio  ymddiried  yn  ei 
olod,  aV  golnd  ganddo.  Y  mae  ymuniad 
crjf  iawn  rbwng  calon  ddaearol  a  golud.  Mae 
y  cyfryw  yn  ddall  ysbrydol;  nid  ydyw  yn 
gweled  gwagedd  y  byd,  gc^niant  Duw,  na'r 
perygl  y  mac  ei  enaid  ynd(k> ;  am  byny,  mae 
yn  ymadael  à  Cbrist,  fel  y  çwr  ieuanc  bwnw, 
ac  yn  rboddi  y  blaen  i'r  byd :  er  mai  yn 
athnst,  eto  y  mae  yn  trpi  ei  gefn  ar  doymas 
ncfoedd,  o  berwydd  ei  gariad  at  ei  ohid. — 
"Bbyw  betbau  anbawdd  en  dealL"  2  Pedr 
iii.  16.  Anbawdd  eu  deall,  o  berwydd  eu 
niawredd  a'u  barddercbogrwydd  ynddynt  eu 
iimain ;  ac  o  berwydd  tywyllwch  meddwl 
dyn  anianol;  a  bod  "syniad  y  cnawd  yn 
«lyniaetli  yn  erbyn  Duw : — nid  yw  yn  derbyn 
J  pethau  sydd  o  Ysbryd  Duw,  ffblineb  ydynt 
gaaddo;  ac  nis  gall  eu  gwybod.  Y  raao  efe 
yn  anianol,  a  bwytbau  yn  betbau  yabrydol ; 
gan  hyny  yn  ysbrydol  y  bemir  bwynt"  1 
Cor.  ii.  14-  Rbui  yiii,  5—7.  Judas  1». 
Diar,  xxviii.  5.     1  Thes.  v.  21. 

ANHAWDDGARr-WCH  (hawddgar),  an- 
^Jgar,  angbariadns,  anbynaws,  anffawdus. 
''Cenedl  anbawddgar,"  Sepb.  ii.  1.  ^tQ^J 
VO  di'hiraethj  dtddymuniad.  ,  Cenedl  ddi- 
Wraetb  am  Dduw,  ac  am  ddycbweliad  ato; 
»  chenedl  antibeilwng  i  Dduw  ei  cbwennycb 
bitbaa.  Yr  un  gair  a  gyfieitbir  hiraeth,  yn 
Gen.  xxxi.  30;  a  liv.  3  ;  a  chw  */?;</,.  yn 
Salm  xnl  12 ;  a  Job  xiv.  15.    Mae  yr  Ar- 


Çlwydd,  yn  ei  anfeidrol  diriondeb,  yn  galw  y 
tatb  genedl  a  hon  i  ddwys  ystyriaetb  ac  i 
edifeirwcb.    Jer.  iii.  1 ;  a  vii.  28.     Esa.  x.  6. 

ANHAWS.    Edr.HAWB. 

ANHUDDO  Oiudd),  dynoetbi,  eglura  *"  Er 
iddynt  ei  anbudao  ef  mewn  dillad.^  1  Bren. 
i.  1.  Mae  yn  amlwg  mai  amhuddo  neu  enr 
huddoy  a  ddylai  y  gair  fod  yn  y  lie  bwn,  ae 
nid  a$ihuddo ;  laae  vr  am  a'r  am  yn  ami  yn 
cael  eu  rboddi  yn  naiU  yn  lie  y  llall,  er  eu  bod 

0  ystyr  cwbl  groes  i'w  gilydd.  Y  mae  am 
mewn  cyfimsoddiad  yn  arwyddo  yn  nghykh^ 
amgyleh;  ac  an,  &1  rbagddodiad,  ág  ystyr 
nacaol  iddo ;  megys  yn  anwybodaeih^  axkufudd; 
felly  yma,  anluSdo  yw  dynoetlii;  ond  am^ 
huddo  a  árwydda  rboddi  am,  gorcbuddio. 

ANHCTN-EDD  fbnn),  ffwyliadwrusrwydd» 
efifroad,  digwag.  ^  Mewn  anbunedd  yn  fynycb,*' 
2  Cor.  zL  27.  Yn  Troaa  pregetbodd  o  byd  y 
nos  hyd  doriad  y  dydd.  Byddai  weitbiau  yc 
ffweithio  noB  a  dydd  tuaç  at  ei  gynnaliaethi 
&1  na  pbwysai  ar  neb.  Ni  fwytasom  fara  neb ; 
ond  trwy  weitbio  mewn  Uafor  a  Uudded,  noe  a 
dydd,  fel  na  pbwysem  ar  neb  o  bonoch  chwi.'* 
2  Tbes.  iii.  8.  1  Tbes.  ii.  9,  Byddai  befyd 
mewn  gwyliadwriaetbau,  ac  mewn  ymprydiau 
yn  ami  2  Cor.  vi.  5,  Dyma  fywyd  Apoetol 
mawr  y  Cenedloedd,  a  gwas  lesu  Grist  I  Nid 
elw,  ond  y  swydd,  a'r  gwaith  pertbynol  iddi, 
oedd  ei  orfoledd  a'i  ymgais  penal.  ''Nid 
gwcrtbfawr  genyf,"  medd  efe,  "  fy  einioes  fy 
bun,  08  gallaf  orphen  fy  nsyrfa  trwy  lawenydd, 
a'r  weinidogvetb  a  dderbynia's  gan  yr  Ai« 
glwydd  Icsu."    Act  xz,  24. 

ANHWYL  (hwyl),  afiecbyd,  llcsgedd, 
clefyd.  Le£  xv.  25,  Nak  iL  10,  Mat  xiv, 
35, 

ANHYDYN  (bydyn),  anbydrin,  cildyn,  cyn- 
dyn,  ystyfnig. 

Anhyá^  pob  ■ftywioy.  Dior, 
^'Rboddasant  ysgwydd  anhydyn."  Zecb.  vii. 
11.  Heh.  ysjgwydd  wrikgiliedig^  ysgwydd  i 
<7t/to.  Neb.  ix,  29.  Y  gair  ^-»0  a  gyfieitbir 
yma  anhydyn^  a  gyfieitbir  cUio  oW  fforddy 
£xod,  xzxii.  8,  Deat  zi,  28,  1  Bren,  zv,  5« 
— gwyro  fibrdd,  Galar,  iii,  11, — anbywaitb, 
Hos,  iv,  16, — cyndyn,  Deut  xxi.  18.  Ym- 
adrodd  c3rffelybiaetbol  yw,  oddiwrtb  ani&il  yn 
gwrtbod  cymeryd  yr  iau  amo,  ond  yn  tynu  yn 

01  ei  ysgwydd,  ac  yn  cilio'  yn  anbywaitb ;  ac  a 
arwydda  annfuddndod  mawr,  a  gwrtbodiad  o 
Dduw  a'i  orcbymynion,  o  dra  sercb  at  eu 
pecbodan.  Y  mae  gwrtbod  gwrando,  rboddi 
ysgwydd  anhjdyn,  a  cbau  y  clastiau,  yn 
arwyild  o  elyniaetb  mawr  yn  erbyn  y  gwir- 
ionedd,  a  bod  y  galon  wedi  caledu  fel  adamant. 
Zecb.  vii.  12. 

ANHYFRYD  (byfiryd),  annymunol,  anned- 
wydd,,  gofidus,  blin. — "Ni  welir  un  cerydd 
droe  yr  amser  presenol  yn  bvfryd  eithr  yti 
anbyfryd."  Heb,  xil  11.  îíid  yw  cerydd 
yn  acbos  o  lawenydd  ond  o  dnstwcb,  o  ran  y 
teimlad  presenol  o  booo;  ond  wedi  byny  y 


ANH 


94 


ANI 


mae  yn  rhoi  "  heddychol  ffrwvth  cyfiawnder." 
lago  i.  4;  a  iii.  18.  Salm  cxix.  67,  71.  Esa. 
xxvii.  9.  Rhof.  V.  1—6.  Mae  yn  rhaid  Vr 
cerydd  fod  yn  anhyfryd,  ae  onidè,  paid  a  bod 
yn  getydd,  a  byddwn  yn  amddîíaid  o'r  ffrwyth 
heddydiol 

AImHYGOEL  (hygoel),  anghredadwy,  an- 
hygred,  annhebyp^ol. — ''Gwelsom  bethau  an- 
hygoel  beddyw."  Luc  v.  26.  Or,  icaòaòo^a 
(napoy  tu  hwntf  òoía  dysgttyliad.)  Mae  y 
gair  anhygoel  yn  well  cyfieitbiad  na  ^strange 
thing^  yn  Saesoneg,  ac  yn  ateb  yn  agos  iawn 
i'r  gair  Oroeg,  pethau  aiikawdd  Vw  credu, 
Oeinan  dynion  ydynt,  wedi  eu  llenwi  à  syn- 
dod  gan  y  rbyfeddodaa  angbyáredin  yr 
oeddent  yn  ea  gweled ;  ac  y  bnasai  yn  an- 
bawdd  credu  tystiolaetb  neb  am  danynt,  oni 
bnasai  eu  bod  yn  eu  gweled.    Luc  vii.  16. 

ANHYGYRCH  (bygyrch),  anbawdd  cyrcbu, 
anaml  cyrcbu. — ^Llwybrau  anbygyrch,  *  yw 
Uwybrau  anbawdd,  ac  o  berwydd  byny,  anaml 
myned  ar  liyd-ddyot.  **Y  Uwybrau  a  aeth 
(aethant)  yn  anbygyrcb,  a'r  fforddolipn  a 
gerddasant  Iwybrau  ceimion."  Bam.  v.  6. 
I  ffyrdd  a  wnaed  yn  anialwcb,  oblegid  nad 
oedd  beddwcb  gan  elynion  yn  y  wlad,  i'r 
bwn  oedd  yn  myned  allan,  nac  i'r  bwn  oedd 
yn  dyfod  i  mewn.  "Aetb  y  prif-ffyrdd  yn 
ddisathr,  a  darfu  y  cynniweirydd  llwybr." 
Esa.  xxxiii.  8.  Let  xxvL  22.  Galar.  i,  4 ;  a 
iv.  18. 

ANHYNOD  (bynod),  annodadwy,  aneglnr, 
anamlwg. — "Sain  anhynod;"  sef  sain  an- 
amlwg,  nas  gwyddir  i  ba  ddyben  y  rboddir  ef. 
Mae  y  cyfryw  sain  yn  boliol  ddiddefnydd; 
nid  ydyw  yn  cynhyifu  neb  i  barotoi  i  ryfel. 
Felly  y  mae  llefkru  yn  yp  eglwys  wrth  ddynion, 
mewn  ymadrodii  anneallns,  yn  gwbl  annefn- 
yddiol.  Os  na  wybyddir  y  peth  a  leferir, 
nid  ydyw  ond  llefaru  wrth  yr  awyr.  1  Cor. 
TOY,  8.  Dyben  llefaru  yw  bod  yn  ddealladwy ; 
OS  na  bydd  un  yn  ddealladwy,  nis  call  fod  yn 
ddefnyddioi  yn  yr  hyn  y  mae  yn  ei  lefaru ;  er 
mor  lagoroi  a  defnyddiol  y  byddo  y  mater  y 
mae  yn  llefaru  am  dano.    Mat.  xiii.  61. 

ANHYSBY8  (bysbys),  ansicr,  anamlwg, — 
"A  myfi  yn  anbysbys  i  ymofyn  am  hyn;" 
Act  xxT.  20 ;  neu  yn  agosach  at  y8t3rr  y  gair 
Ch.  aizopooiasyoc  a  mi  yn  petrusOy  neu  mewn 
cyiy^9  py^^or^  fel  y  cyneithir  yr  un  gair  yn  2 
Cor.  iv.  6.  A  mi  o  herwydd  vy  hod  yn 
petruso.  W.  S.  Mae  y  gair  yn  arwyddo 
bod  Ffestus  yn  ymofyngar,  ac  yn  ewyflysio 
penderfynu  yn  gyfiawn;  ond  ei  fod  mewn 
amhenaeth  a  cbyfyng  gyngfaor  am  yr  achos 
ger  ei  fron. 

ANHYWAITH  .(bywaith),  anbydyn,  an- 
bydrin,  afrywiog,  cyndyn,  cildyn. — "  Fel  anner 
anbywaitb  yr  anhyweithiodd  Israel."  Hos  iv. 
16.  Mae  y  geiriau  yn  gosod  allan  aireolaetb, 
cyndynrwydd,  a  gwrthryfelgarwch  Israel,  yn 
erbyn  yr  Arglwydd  a'i  ddeddfau  sanctaidd. 
£r  bod  yr  iau  yn  esmwyth,  yr  oeddent  hwy, 


oblegid  eu  cyndynrwydd  a'u  calon-galedwcb» 
yn  afiywiog  ac  yn  anesmwyth  dam.  Er  ea 
ceryddn  am  eu  beiau,  nid  oedd  hyny  ynea 
don  ac  yn  eu  plygu ;  ond  yr  oeddent  yn 
gwrthod  p  iau,  ac  yn  gwingo  yn  erbyn  j 
wialen.  Ì>eut  xxL  18 ;  a  xxxiL  1^.  ZecL 
yiL  11,  Jer.  vii^  24.  Exod.  xxxiL  9.  Ho8. 
ix.  16.  BBa.L6;  axxx.28. — "Areingwared 
ni  oddiwiib  ddynion  anbywSátb."  Vytwm 
anrhesymoi.  W.  S.  2  Tbes.  iii.  2.  Gr. 
avortocy  dynion  allan  o^u  lie,  neu  heh  un  Ik, 
Dynion  afresymol,  ffol,  ac  afrywiog;  rhai 
nad  ydynt  yn  cyflawni  un  He  er  defhyddioldeb, 
ac  er  goffoniant  Duw,  ac  ydynt  yn  ddigyfrif 
yn  mblitb  dynion. 

ANIAL-WCH  (ial),  anniwylKed^  hcb 
driniad,  beb  lafurio.  Tir  ial,  yw  tir  agored, 
heb  ei  orcbuddio  à  cboedydd  a  dyrysnî ;  tir 
amaly  yw  tir  gorchuddiedig,  beb  ei  arloesi  a*i 
amaetbu. — *<  Efe  [sef  Duw]  a'i  cafodd  mewn 
tir  aniaL"  Deut.  xxxii.  10;  a  viiL  15,  16. 
Hos,  xiii.  6.  Jer.  ii.  6.  Neb.  ix,  19—21. 
Can.  Yiii  6.  Salm  cvii.  4.  Cafodd  Daw 
Israel  mewn  tir  anial,  ac  a  fu  gyda  bwynt  iV 
cynnorthwyo  a'u  gwaredu  yn  eu  boll  gyfynff- 
derau. — '^  Mi  a'th  adnabum  yn  y  diffaethwcB, 
yn  nhir  sychder  mawr ;"  hyny  yw,  sylvodd 
amynt,  arweiniodd  bwynt  odai  amgjlcb, 
cadwodd  bwynt  fel  canwyll  ei  lygad,  ac  a 
"barodd  iddynt  ddeaJl;"  ^wnaetb  eu  holl 
arosfa,  en  symudiadau,  eu  teithiau,  eu  cy^^ 
derau,  a'u  gwaredigacthau,  yn  yr  anialwti) 
yn  addysgiadol  iddynt — "  Tir  anial,"  gwag  o 
bob  daioni,  "erchyll,"  gan  lygredigaetlSn, 
euogrwydd,  a  dychrynfeydd,  y w  cyflwr  pawb 
fel  pechaduriaid  wrth  natur;  yno  mae  yr 
Arglwydd  yn  cael  pawb  o'i  bobl,  ac  oddi  po 
y  mae  yn  eu  gwaredu,  yn  eu  hamgeleddu,  tt 
yn  eu  diwallu ;  yn  eu  cadw  gydag  anwyldcb 
mawr;  yn  eu  harwain,  ac  yn  peri  iddpt 
ddeall.  Y  gair  Heb.  IÄS?3  *  gyfieithir  yma 
"  Efe  a'i  cafodd,"  sydd  yn  cael  ei  gyfieitbu 
gan  y  LXX,  efe  a't  digonodd  ;  ac  feSy  belyd 
flan  ein  cyfieithwyr  ninau  mewn  manau  eraill. 
Num.  xi.  22.    Efe  a'u  cafodd,  ac  a  gaibdd 

ddigon  iddynt  i'w  diwallu. Anialwch  yw. 

1.  Tir  gwyllt,  heb  ar  na  medi,  lie  anghyran- 
nedd,  heb  dai,  na  thrigolion  ond  ycbydie. 

Jos.    xiy.    10.     Job     xil    24. 2.  Hefyd, 

lleoedd  mynyddig,  à  rhai  trigolion  a  dtnas- 
oedd  ynddynt  Luo  i.  40.  1  Bren.  îî.  34. 
Jos.  XY.  61.  Dengya,  medd  Mr.  Reland,  nad 
oes  dim  cyfatebiad  rhwng  y  gair  Heb  I^IS 
a  gyfieithir  anialwehj  &'r  gair  Ifeh  spTifioç,  a'r 
geiriau  Llad.  Dessrtüm  a  Solitudo,  y  rhai 
yn  yr  ieithoedd  hyny  a  arwyddant  anialwch ; 
ond  bod  y  cyntaf  yn  arwyddo  tir  anniwyllied- 
ÌÇ,  wedi  ei  neillduo  i  borfaau  deadellau ;  a*r 
tir  diwylliedig  a  alwent  gwastadedd,  dyffiryn- 
oedd.  Tir  porfaog  oedd  un  heb  ddwyn  yd, 
na  gwin,  nac  olew;  a  thir  yd  oedd  y  Hall,  a 
gwin,  ac  olew.  Yr  oedd  yn  anialwch  Judea,  lie 
y   pregethodd    loan    Fedyddiwr,    chwech   o 


ANI 


9ò 


ÂNI 


ddiiuHoedd,  heblaw  amiyw  bentrefjdd;  sef 
Bethabara,  Mìdio,  Lecacah,  Nibsbaiif  Dinas  jr 

Haleo,  ftc  Engedî, 3.  Ânìalwch  i^rabia,  11« 

bu  jr  IsraelÌAÌd  yn  crwydro  ddeuffaÌD  mlyneddi 
aelwìrjn  neillduol  felly.    £xod.  v.  2.    Salm 

luiTÌiL  40 ;  a  cvL  14^    loan  vi.  31. 4.  Y 

ifau  lumo  o'r  byd  He  yr  oedd  y  Cenedloedd 
p  di£i  ea  gilydd,  fel  anifeiliaid  direswm  heb 
^ÌTÙth  nac  efengyl,  moesau  nac  ordinhadaa. 

&Ä.III7. 1,  6;  a  xli.  19;  a  xliii.  19. 6. 

Cjstndd  a  chaethiwed  Babilon.  Hos.  iL .  1 3, 1 7 . 

^Yr  anìalwch  o'r  hwn  y  mae  y  saint  yn 

dyfod  i  fyny,  yw  ea  cyflwr  digysur,  diffrwytb, 
a  pheiyglos  o  anwybodaeth  ac  anghrediniaeth ; 
y  bjd  drwg  presenol  o  lygredd  a  chyfeiliom 
sdaa;  a  cnyflwr  o  orthrymderau  ac  erledig- 
aethao.  Can.  iii.  6  ;  a  yìü.  5.  £dr.  Arabia 
pABAir,  Snr. 

ANIAN-OL  (an),  natariaetb,  greddf^  tuedd, 
ifltir;  natniiol,  yn  dra,  dros  ben.  Yn  ddrud 
mand,  sef  jd  ddrad  iawn.  "  Arfer  anianol/' 
jw  arfer  yn  un  à  tbaedd  natnr;  arfer  yn 
*  wbp  anian,'^  y  w  arfer  yn  erbyn  naturiaetb, 
Deo  dnedd  aatur.  Rhuf.  i.  26. — "  Fel  trwy  y 
rbai  hyn  (yr  addeVidion)  y  byddech  gyfranog- 
i«i  o'r  dawiol  anian."  2  Pedr  i.  4.  t^eiac 
çîwcwç,  anian  yn  dyfod  odd! with  Dduw — ^yn 
tebygw  i  Ddnw — ac  yn  ymhyfrydu  jnddo. 
Arvydda  y  tneddiad  grasol,  sanctaidd,  a 
dnwiol,  a  weithredir  gan  yr  Ysbryd  Glan  yn 
yr  ail-enedjgion.  Nid  gweithredu  ar  yr  hen 
anian  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  yr  adenedig- 
aeth,  ond  creu  anian  newydd,  a  bono  yn 
deilJio  oddiwrth  Ddavf,  ac  yn  tuedda  yn 
dduwiol :  yn  ganlynol,  mae  y  dyn  yn  ysbrydol 
jcyn  ddawioL  Hwn  yw  y  ^eotre^eta  duwicl- 
(^  (1  Tim.  ii.  10.)  sef  tneddiad  sanctaidd 
enaid  toag  at  Dduw.  Y  mae  y  cyfryw  sydd 
yn  gyfranog  o'r  anian  bon,  1.  Yn  ol  yr  Ys- 
^rf,neu  yn  ddynion  ysbrydol;  y  mae  Ysbryd 
Dnw  yn  trigo  ynddynt,  ac  yn  eu  barwain,  ac 
yu  gweithredu  ynddynt  yn  sanctaidd.  Y  msẅ 
<iaAymarweddiad  yn  dduwiol;  acy  maent  yn 

Aodio  ac  yn  by w  yn  ol  yr  Ysbryd. 2.  Y 

maeot  yn  synio  pethau  yr  Ysbryd,  dyfnion 
bcthau   Daw;     sef   athrawiaethau    gras,    yr 

athraviaeth  sydd  yn  ol  duwioldeb. 3.  Y 

mae  taeddrwydd  grasol  eu  heneidiau  tuag  at 
Dduw  a'i  wasanaeth,  Y  maent  mewn  gradd 
yn  ei  adnabod,  ac  yn  dilyn  i'w  adnabod  trwy 
ÌK)b  moddion  ;  y  mae  eu  meddyliau  a'u  sercb- 
wdan  amo,  ac  yn  biraethu  am  gymdeithas  âg 
«Í  ac  amlygrwydd    o'i  gariad  tragywyddol 

WdyDt   yn'  Ngbrist 4.  Gwedi  derbyn   y 

dnwiol  anian,  dynion  Duw  ydynt  {too  ^tou 
^pw^oç)  sef  dynion  i  Dduw,  yn  beddwch 
Dow,  am  gymdeitbasu  à  Duw,  ac  am  fyw  i 
Dduw,  a  rhodio  i  bob  rhyngu  bodd  iddo.  Y 
^a«  ganddynt  bob  peth  sydd  yn  çerthyn  i 
fywyd  a  duwioldeb ;  sef  i  fy wyd  dawiol,  neu  i 
Wnwioldeb  bywiog — pob  gras,  a  pbob  cyn- 
Dorthwyon  angenrbeidiol  er  ei  gynnydd.  Nis 
Won  neb  byth   ddychwelyd  at  Dduw,   ei 


addoli,  ac  ymhyfrydu  ynddo,  heb  y  dduwiol  an- 
ian hon.  Nid  euffs&€tç^  dynion  duwiol^  yn  tu- 
eddu  yn  wirfoddol  î  addoli  Duw  ydynt ;  oni 
a<re^eeç,  annumoly  heb  Dduw,  croes  i  Dduw, 
ac  yn  gas  ganddynt  Dduw.    £dr.  Adsnsdiq- 

ABTH. 

ANIFEL-IAID  (an-bel),  Llad.  Avjmal: 
creadur  byw,  heb  wybodaeih  resymol,  a 
drefnwyd  at  wasanaeth  dyn,  ac  i  brydferthu  y 
greadigaeth.  Yr  anifeiliaid  dan  y  ddeddf  a 
gyfrifid  yn  dri  math : — 1.  Y  rhai  glanaf,  a 
mwjaf  buddiol  i  ddynion,  hawsaf  eu  cael,  y 
rhai  mwyaf  cymhwys  i  fod  yn  aherthau  i 
gysgodi  aberth  Crist;  sef  ychain,  de&id, 
colomenod,  &c.  Tebyg  mai  y  rhai  hyn  a 
gyfrifid  yn  Ian  wrth  fyned  i  mewn  i  arch 
mah.     Lef.  L  18,  19,  22;  a  xxvii.  8.    Gen. 

viL  8. 2.  EraiU   oeddent  lÀn  iV  bwyta, 

ond  nid  iV  haberthu ;  sef  y  rhai  oedd  yn 
cnoi  eu  cil,  ac  yn  fforchoffi  y r  ewin :  ond  os 
byddai  i  un  o'r  rhai  hyn  &rw  o  bono  ei  hun, 
heb  ^l  goUwnff  ei  waed — neu  gael  ei 
ddryllio  ffan,  ac  ielly,  hwyrach,  gyffwrdd  kg 
anifail  aoan,  yr  oedd  yntau  yn  aflau  hefyd. 
Deut.  xiv.  4—6.    Exod.  xxii.  31.    Lef.  ix.  8, 

9 ;  a  xxii.  8. 3.  Y  Ueill  a  gyfrifid  yn  Uwyr 

afian,   sef  y  rhai  creulawn,  ysglyfEiethus,  ac 

adar  y  nos,  Ac.     Lef,  xi..    Deut.  xiv. Yr 

oedd  y  rhai  cyntaf  yn  gysgod  o  lesu,  ein 
Prynwr  llariaidd,  addfwyo,  parod,  a  digonoi 
aberth.  Yr  oedd  yr  ail  yn  gysgod  o'r  saint,  y 
rhai  sydd  yn  byw  ac  yn  myfyrio  ar  iachus  a 
phur  air  Duw,  yn  cael  cymdeithas  À  Christ  a'i 
bobl,  ac  yn  nofio  yn  erbyn  y  flfrwd  o  lygredig^ 
aeth.  Yr  oedd  y  trydydd  yn  gosod  allan  y 
rhai  drygionus  creulawn,  heb  fod  yr  Ysbryd 
ganddynt.  Dynion  o  dymherau  tanllyd, 
creulawn,  yn  erbyn  Daw  a'i  bobl.  Lef.  xi, 
Deut.  xiv. 

'*  Yr  ymleddais  ág  annifeiliaid  yn  Ephesus." 
1  Cor.  XV.  32.  Y  mae  rbai  yn  deall  y  lie  hwn 
yn  llythyrenol,  fod  Paul,  er  mwyn  amddifiyn 
ei  fywyd,  wedi  bod  yn  ymladd  &  chreaduriaiU 
gwylltion,  megys  llewod,eirth,  <fec.,  trwy  dded- 
fryd  y  swyddogion,  i  foddhan  creulonder  y  bobl. 
Tan  ly wodraeth  y  Bhufeiniaid,  fel  mewn  Ueoedd 
eraill,  byddid  yn  bwrw  dynion  i  blith  creadur- 
iaid  gwylltion,  i  âfauy  llewod ;  eraill  a  gondem- 
nid  1  ymladd  yn  arfogioi\  à  bleiddiaid,  ac. 
Eithr  nid  tebyg  iawn,  medd  rhai,  fod  Paul  wedi 
cael  ei  daflu  fel  hyn,  oedd  yn  ŵr  breiniol; 
oblegid  y  drwgweithredwyr  a'r  caeth-weision  a 
fyddent  fwyaf  arferol  o  gael  y  driniaeth  boo. 
Ond  mae  y  geiriau,  "  y n  ol  dull  dyn,"  set  yn 
ol  arfer  dynion  barbaraidd,  creulawn,  yr  oea 
hòno,  yn  ein  harwain  yn  naturiol  i  ddeall  y 
geiriau  heb  un  ffugyr.  Nid  addas  ymadael  kg 
ystyr  llythyrenol  at  un  ffugyrol,  os  na  bydd 
angenrheidrwydd  anhebgorol  yn  galw  am  hyny. 
Er  nad  yw  Luc  yn  coffau  am  hyny  yn  ei  banes 
am  dano,  eto,  gallasai  fod,  gan  fod  amryw  o 
bethau  eraill  am  Paul  yn  cael  cu  gadael  heb 
grybwylliad  ganddo  ef;   mgys    ei   waith    yn 


ANLL 


96 


ANLL 


ceiydda  Pedr.  ObI.  n.  Rhai  a  farnant  fod 
bya  yn  ngolwg  yr  apostol  pan  yr  ysgrifenodd 
am  ei  beryglon  yn  2  Cor.  L  8.  Ond,  pa  fodd 
bynag  y  dealUr  y  testyn,  yn  fingyrol  nen  yn 
Uytbyrenol,  mae  yn  daogos  y  peryglon  dir&wr 
yr  aeth  Paul  trwvddynt,  er  mwyn  gobaitb  o 
adgyfodiad  gwynfydedîg.  Act  xix.  29.  Gwel 
WLitby,  Hammond,  Grotiu^  ac  Bsçob  Fell,  ar 
y  lie. — ^Y  Cenedloedd  a  elmrani/eiltaid  ymaeSf 
oblegid  eu  pellder  oddiwrth  Ddow,  a  diym- 
deithas  ei  bobl.  Esa.  zliii.  20. — Ymerodraetb 
y  Caldeaid  a'r  Persiaid  agyflfelybir  i  anifeiliaid, 
oblegid  eu  creulondeb.  Dan.  rii.  11.  Dat. 
xii,  xiii,  xvli.  Edrych  enwau  pobnn  o  honynt. 
— Y  pedwar  anifail,  neu  j  pethau  byw,  yn  I>at. 
iv.  yn  ol  meddyliau  rhai,  ydynt  angelion  Duw, 
ei  weinidogion  penaf«  Eîthr  mwy  tebjgol  y  w, 
mai  gweinidoffion  yr  efengyl  a  feddylir  ;  wedi 
ou  cyiinysgaedduganDduw  àgamryw  ddoniau 
a  chyrabwysderan  at  ei  waitb.  Rhai  yn  hyfion 
a  diofn  fel  Ucwod ;  rbai  yn  amyneddgar  a  liar- 
iaidd,  fel  ycbain  ;  eraill  yn  fwy  call  a  synwyrol 
megyä  dynion ;  ac  eraill  yn  canfod  nc  yn 
treiddio  yn  mbell  i  ddyfnderoedd  teyrnas  Crîst, 
am  byny,  yn  cael  eu  cyffelybu  i  eryrod.  Wrth 
en  badenydd  y  deallir,  eu  parodrwydd  i  ufudd- 
ban,  ac  i  fyned  lie  yr  anfonir  bwynt  gan  Dduw. 
£dr.  Cerub. 

ANIS,  Uyaieuyn  rbinweddol,  meddyginiaetb- 
ol,  yn  tyfn  yn  belaetb  yn  ngwlad  Jiidea.  Mat 
xxiii.  23. — AvJiBoy^  yn  hytracb  ffenegl^  avKrov^ 
yv  y  gair  Groeg  am  anis. 

ANLL AD-RWYDD  (Had),  try tbyll,  nwyius; 
aflendid,  anniweirdeb,  nwyfiant,  tfythyllwch. — 
"•  A  cbanddi  ymddygiad  putaîn."  Diar.  vii. 
10.  Ymddygiad  anniwair ;  .gwiagocdd  an- 
niwair,  anaddasa  ffol;  ymadroddion  yn  tueddu 
at  lygru  moesau.  Pob  petb  yn  ein  hymddygiad 
crooe  i'r  seitbfed  gorcbymyn.  Marc  vii.  22. 
1  Cor.  vii.  5.    Gal.  v.  19.    Edr.  Godinkb. 

ANLLYGREDIG-AETH  (an-llwgr),  dilwgr, 

8ur,  dianmburedd,  digyfeiliornad.  Y  Gair 
^roeg  a<f/úap<na  a  gj^eitlsir  anllygredigattk, 
a  arferir  mown  cyferbyniad  i  Ijgnad  neu 
drenliad  naturiaetb  rbyw  fod,  ei  anbarddiad 
ben  ei  darfodiad ;  ac,  hefyd,  mewn  cyferbyniad 
i  Iwgr  moesol,  pecbadurus.  Y  mae  Duw  yn 
banf<^ol  anllygredig  yn  mhob  ystyr.  Y  mae 
pob  creadur  yn  ddarostyngedig  i  lymdigaetb, 
ond  fel  y  |fwnelo  Duw  bwynt  yn  gyfranogion  o 
anllygredigaeth ;  ond  y  mae  Duw  yn  anllygred- 
ig 0  bantod:  nis  gall  ymbalogi,  Ilygrn,  an- 
barddu,  anmburo,  na  gwaetbygu,  mewn  un 
gradd.  Nid  oes  rbanau  vnddo  i'w  colli ;  nid 
oes  harddwcb  na  gogoniant  ond  y  sydd  yn 
banfodol  iddo.  Bad  pur,  diranau,  digvmysg, 
ydyw,  yn  cynnwya  pob  pcrfFeitbrwydd,  yn 
banfodol,  ynddo  ei  hnn ;  yn  dibynu  yn  hollol 
arno  ei  bun,  ac  yn  ddigyfnewid.  Nis  gall  fod 
yn  well  ac  yn  berffeitbiach  ;  ac  nid  oes  rbanau 
ynddo  iV  colli,  a  thrwybyny  waethygu.  Aetb 
y  Cenedloedd  doetbion  yn  fFyliaid  pan  y 
'^  newidiasant  yr  anllygredig  Dduw,  i  gyffèlyb- 


rwydd  linn  dyn  llytrrcdig,"  &c.  Rlinf.  i.  23. 
Y  mae  ysbryd  addfwyn  a  Uonydd  yn  foglyn 
hardd  ac  yn  addnm  gogoneddusac  anllygredig, 
a  cber  bron  Dow  yn  wertbfawr ;  a  chan  ei  f(Kl 
felly,  y  mae  yn  fwy  i  gyrcbu  a  to  gan  wnigedil, 
a  chan  bawb,  na  pliletbiad  gwall^  ac  amgylch 
osodiad  anr.  Mae  y  naill  vn  llygrcdig  ac  yn 
ddiwertb  ger  bron  Duw,  a'r  llall  yn  gymeradwy 
gyda  Duw,  yn  anllygredig,  ac  i  barbau  bvth« 
1  Pcdr  iii.  4. 

Yn  ansreu  ac  adgyfodmd  ein*  Hiacliawdwr 
lesu  Grist,  **âiddymodd  angen,  ac  a  ddyg 
fywyd  ac  anllygredigaetb  i  oleuni  trwy  vr 
efengyl.  2  Tim.  i.  10.  Y  mac  yr  efengyl  yn 
dadgaddio  yn  Ngbrist,  fywyd  i  beehaduriaid 
eaog,  llygrcdig,  mcirwon;  y  mae  hwnw  yn 
fywyd  tragywyddol,  anllygredig  a  gogoncddiis 
Yn  adgyfodiad  y  mcirw,  bydd  cyrff  y  meirw 
yn  Nffhrist  yn  cael  eu  rhyddbau  yn  dragy  wydd- 
ol  oddiwrth  lygrcdig  letb,  ac  yn  cael  eu  gwi^o 
âg  anllygredigaetb  ac  anfurwoldeb.  Y  mae 
iddynt,  befyd,  ctifcddiaetb  anllygredig;  ac  o 
berwyddbyny,  ynddilialogediíî,  a  dîddiftanedì^, 
"  yn  nirUadw  iddvnt  yn  y  nefoedd."  1  Pedr  l 
4.  l.'Cor.  XV.  50,  63,  54.  Heb.  ii.  14.  Tit 
i.  2,  3;  a  ii.  11.  Rbuf.  xvi.  25,  26.  Col.  l 
26.  Y  mae  pob  petb  perthynol  i'w  cyflwr 
newydd  yn  Ngbrist  yn  anllygredig,  yn  anfarwol 
ac  i  barbau  by tb.  Y  mae  eu  Pen  yn  anllygr- 
edig; mae  yr  undeb  rbyngddynt  bwy  acyntau 
yn  anllygredig:  ac  o  hcrwydd  byny  maent  yn 
gydetit'eddion  a  Christ,  ac  i  fod  yn  debyg  iddo 
yn  eu  cyrff  a'u  beneidiau.  Atbrawiaeth  an- 
llygredig. yw  atbrawiaeth  bur,  ddigymysg,  yr 
bon  nis  ilygra  neb  a'i  credo,  ond  a  fyddynddynt 
yn  bad  anllygredig ;  a'u  pura  oddiwrth  eu  boll 
anmburedd,i  feddianu  bywyd  ac  anllygredigaetb 
tragywyddol  yn  Ngbrist  Tit  ii.  7.  1  Pedr  i. 
23.  Y  mae  pob  cyniysgedd  dynol  a'r  efsingyl 
y n  ei  llygru ;  ac  y  mue  yr  athra>\  iaeth  lygi-edig 
bon  yn  sicr  o  lygru  y  sawl  sydd  yn  ei  dferbyn 
a'i  chredn.  Y  mae  pob  atbrawiaeth  lygredig, 
ry w  fFordd  neu  gilydd,  yn  gynnaliaeth j1  i  becbod 
ac  yn  llvgni  vr  eiiaid. 

ÂNNLLYẄYRENOG  (Ilytbyrenog),  di- 
ddysg,  annysgedig,beb  ddygiad  i  fyny  rheolaidd, 
ac  ysgolbeigaidd.  Yr  ocdd  Pedr  ac  loan  yn 
wrr  anllytbyrenog ;  sef  heb  y  cyfry w  ddygiad 
1  fyny  ag  a  gafodd  Paul  wrtì^  draed  Gamaliel. 
Act  iv.  13. 

ANLLYW0DRAETHU8  (llywodraeth),  af- 
reolus,  penwyllt,  dily  wodraetb. — "Drwg  anlly w- 
odraetbus,"  geilw  yr  apostol  y  tafod.  lago  iii. 
8.  Tra  byddo  y  galon  heb  fod  dan  lywodraeth 
Ysbryd  Duw,  ac  ofn  duwiol,  byddy  tafod  felly 
befyd;  ond  yn  tywallt  allan  o'r  oferedd  a'r 
drygioni  sydd  yn  y  calon,  yn  ddiystyr  o'r 
canlyniadau.  Ni  ddicbon  neb  aragyffrcd  y 
drwg  mac  yr  aelod  fecban  bon  yn  euog  o  bono. 
Yr  bwn  ni  fedro  attal  ei  dafod,  cymeryd  arno  y 
mae  i  fod  yn  grefyddol ;  canys  nid  ydyw  felly 
incwn  gwirionedd : — ofer  yw  crefydd  hwnw." 
lago  i.  26 ;  a  iii.  8.     Edr.  Tapod. 


ANM 


97 


ANN 


ANAfflARCH  (parcb),  anfri,  dianrhydedd, 
dirrav^.     Act.  v.  4L     2  Cor.  xii.  10. 

ANMHLANTADWY  (parawd),  dibarod,heb 
barot^i.     2  Cor.  ix.  4. 

ANMHALNTADWr  (an-mblant),  di- 
ffirwjrthder,  anffrwytblondeb,  dieppiledd.  Geo. 
ixT.  21 ;  a  29.  31.  Yr  oedd  diffrwytbder  yn 
cael  edrycb  arno,  gan  yr  ben  dduwiolion,  yn  y 
cyiiddydd,a  cban  yr  ladd^won  yn  ddiweddaracb, 
fel  barn  neu  gerydd  neillduol  oddiwrtb  yr 
Arglwydd :  o'r  ta  arall,  yr  oeddent  yn  cyfrif 
gwndgfel  gwinwydden  ffrwytblawn,  a'r  plant 
ifel  planigion  oddi  aragylch  y  bwrdd,  yn  arwydd 
grsnras  o  ewyllys  da  a  boddlonrwydd  yr 
Arvlwydd.  Yr  acbos  o  byn,  yn  ddiamheu, 
oedd  yr  addewid  yn  Eden  ar  ol  y  cwymp.  Yn 
ol  yr  addewid  bono,  yr  oedd  boll  obaitb  dyn 
euog  yn  gorphwys  ar  **  Had  y  wraig."  Qan  ei 
fud  wedi  ei  ddadguddio,  bod  Arglwydd  nef  a 
daear  i  ymgnawdoli  i  fod  yn  Waredwr  addas 
iV  bobl ;  a  bod  y  genedl  bono  wedi  ei  nodi 
allan  o  ba  un  yr  oedd  i  banu,  yr  oedd  bod  yn 
"fam  yn  Israel,"  àg  anrbydedd  nid  by  cban  yn 
pertbyn  iddi;  ac  yr  oedd  bod  yn  anmblantadwy, 
vn  y  gwrtbwyneb,  yn  waradwydd  mawr  yn 
mbiitb  dynion.  Luc  i.  25.  Gen.  xxx.  23. 
Esa.  iv.  1.  Am  fod  y  Messi'ab  wedi  ei  addaw  i 
ddjfod  o  genedl  Israel,  yr  oedd  yn  fwy  o 
anrbydedd  i  fod  yn  fain  yn  Israel,  ac  yn  fwy  o 
waradwydd  i  fod  yn  anmblantadwy,  nac  yn  un 
genedl  arall  yn  y  byd. — Mae  yr  Arglwydd  yn 
cysaro  ei  eglwys  yn  wyueb  ei  diffrwytbdra,  a'i 
ciiytìwr  dieppilaidd,  gan  addaw  y  byddai  i'w 
bad  dori  allan  ar  y  Haw  ddebaa  ac  ar  y  Haw 
aswj,  etifeddu  y  cenedloedd,  a  chyfaneddu 
dinasoedd  anrbeithiedig ;  ac  y  byddai,  dan  yr 
onichwyliaetb  efengylaidd,yn  mbiitb  y  Cenedl- 
oedd yn  amiacb  ei  meibion  na  tban  yr 
onicbwyliaetb  luddewig.  Bu  Sarali  yn  hir  yn 
anmblantadwy,  cysgod  o'r  eglwys  luddewig: 
ond  amiacb  oedd  meibion  Sarab  na  Hagar  yn  y 
diwedd.  Ni  ad  yr  Arglwydd  ei  eglwys  mewn 
cjflwr  dieppilgar :  ond  ar  ol  cuddio  ei.  wyneb 
mewn  soriant  dros  enyd  awr,  efe  a  ymwel  à  hi 
draubefn,  ac  a  drugarha  wrtbi  â  tbrugaredd 
dragywyddol,  ac  a  amlba  ei  bad  fel  sêr  y 
nefoedd.  Esa.  xlix.  19,  21 ;  a  liv.  1 ;  a  Ixii.  4. 
Gal.  It.  27.  Dieut.  xxxii.  43.  Mic.  iv.  3—6. 
Rba£  ix.  23,  26,  30.  Dat  vii.  4,  9.  loan'viiL 
56 ;  a  xi.  52  ;  a  xv.  18.     Edr.  Sarah. 

AKMHOSIBL,  Saes.  Impossible,  analluog, 
anallu :  anbawdd,  yr  byn  nis  gall  fod  mewn  un 
modd.  Mewn  perthynas  i  natur  Duw,  y  mae 
p  anmbosibl  iddo  fod  yn  gelwyddog,  neu  ei 
wadaeihun.  Ileb.  vi.  18.  Tit.  i.  2.  Mewn 
perthynas  i'w  allu  nid  oes  dim  da  yn  anmbosibl 
iddo.  Luc  i.  37.  Mewn  pertbynas  i  dragy- 
wyddol arfaeth  a  threfn  rhagluniaetbol  I)uw, 
niae  yn  anmbosibl  na  ddaw  rbwystrau,  ncn  i'r 
etholedigion  gael  eu  twyllo.  Luc.  xvii.  1, 
Mat  xxiv.  24.  Mewn  pertbynas  i'w  allu  ef  yn 
cvdfyned,  nid  oedd  dimgwyrtbiolyo  anmbosibl 
iV  apostolion.     Mat.  xviL  20.     "  Yr  bvn  sydd 

13 


yn  anmbosibl  gyda  dynion  *  y w  yr  byn  n 
gallant  ei  ddwyn  i  ben,  o  eisieu  gallu  a 
doetbineb."  Mat.  xix.  26.  Heb  ffydd  an- 
mbosibl rbyngu  bodd  Duw;  gan  nad  oes  neb 
ond  y  sawl  a  gredant  yn  meddiannu  Crist,  yn 
yr  hwn  y  bodd  Ion  wyd  cf.     Heb.  xi.  6. 

ANMHTJREDD  (an-mbur),  afiendid,  brynti, 
anmheraidd.    Ezec.  xxii.  18, 19.    Diar,  xxv.  4. 

ANMHWYLL-0  (pwyll),  angballineb,  an- 
noethineb,  annoetbedd,  direswm,  angbymbwyll, 
diymsyniad. 

Rhaid  wrth  anmAtoyU  pwyll  parod.    JPuff,  y  ClyvcaM^ 

"Yn  anrabwyllo  yn  nghylcb  cwestiynau." 
1  Tim.  vL  4.  Or,  voffwvj  yn  glaf,  Maent  yn 
glaf  o  anmbwyll,  nen  ynfydrwydd  ysbrydol; 
mac  yr  afiecbyd  yn  ymddangos  yn  eu  gwaith 
yn  codi  cwestiynau,  ac  yn  ainryson  yngbylch 
geiriau,  yn  lie  ymbortbf  ar  sylwedd  yr  efencyl. 
Matb  o  orpbwy Iliad  ysbrydol  yw,  yn  tarddu 
oddiwrtb  ymcbwydd  y  meddwl.  Jer.  x.  8.  2 
Cor.  5.  13. 

ANMKWD  (brwd)  anmerw,  beb  ei  ferwi, 
heb  ei  Tboetbi  drwyddo ;  bwyd  beb  ei  barotoi 
yn  ddigonol  i  fod  yn  addas  i'r  cylla  i'w  dreulio, 
•'  Na  fwy  tewcb  o  bono  yn  anmrwd."  Exod.  xii. 
9.  Arwydda  y  gair  Ifeh.  ^*^  ^^^  ®^  ^^^  7^ 
bollol  ddidriniaetb,  ond  bwyd  beb  ei  gyflawn 
drin,  yn  addas  i'r  cylla  iV  dreulio.  Yr  oedd 
byn  yn  arwydd  fod  Crist,  yr  bwn  yr  oedd  oen 
y  pasc  yn  ei  gysgodi,  i  ymbortbi  arno  fel  y  mae 
yn  abertb  digonol,  wedi  dyoddef  tan  digofaint 
Duw  dros  bccbodau  ei  bobl.  Nid  oedd  yr  oen 
perffeitb-gwbl,  bollol  ddifai,  ddim  yn  ymborth 
addas  beb  ei  rostio  wrtb  dan ;  felly  Crist,  y  mae 
efe  yn  Dduw  anfeidrol,  yn  ddyn  pei-ffaîth 
ddibecbod,  yn  Frenin,  vn  Atbraw,  Jtc.  ond 
nid  ydyw  yn  ymborth  addas  i  becbadur  euog, 
ond  fel  y  mae  yn  ei  abertb  yn  iawn  dros  em 
pecbodau  ni.  Y  mae  tywysog  ein  biechyd- 
wriaetb  wedi  ei  berflfeitbio  trwy  ddyoddefiadau ; 
lesu  Grist,  a  bwnw  wedi  ei  groesboelio,  yw 
gwrtbddrycb  addas  ein  ffydd,  ein  hyder,  a'n 
gobaitb.  Heb.  iL  10.  1  Cor.  ii.  2.  Oni  bydd 
yn  cael  ei  osod  allau  o  flaen  pccbadnriaid  yn 
ei  abertb,  a'r  iawn  a  wnaeth  drwy  byny,  yn  ein 
pregetbnu,  nid  yw  genym  ni  ond  yn  anmrwd ; 
nid  yw  yn  addas  i  becbadur  euog,  i  ymbortbi 
arno,  ac  nis  gwna  les  effeitbiol  i  "buro  ý 
gydwybod  oddiwrtb  weitbredoedd  meirwon,  i 
wasanaetbu  y  Duw  byw."  Heb.  ix.  14.  T 
mae  yn  rhaid  puro  y  gydwybod  yn  gynta^  ac 
onidê,  ni  cbaiff  y  Duw  byw  ddim  ffwasanaetb 
gwirioncddol  oddiwrtb  un  pecbadur  oyth :  ond 
nid  oes  dim  yn  y  ncf  na'r  ddaear  a  ddichon 
wneuthur  byny  ond  gwacd  Crist  ynunig :  byny 
yw,  Crist  fel  iawn  dros  ein  pechodau,  yn 
wrthddrych  i'n  ffydd. 

ANNA,  nSn  [graslawn]  mercb  Phanuel,  o 
Iwyth  Aser ;  priodwyd  hi  yn  ieuanc,  ac  a  fd 
fyw  saith  mlynedd  o'i  morwyndod  gyda  gwr. 
Gwedi  ei  farw,  ymroddodd  at  wasanaetb  Duw : 
ar  bob  amser  boreuol  a  bwyrol  abertb  yn  y 
deml,  yr  ydoedd  hi  yno  yn  tywallt  ei  gweddiau» 


ANN 


98 


ANN 


EÎ 


Pan  oedd  yn  oednmos  ÌAwn,  cafodd  gyflawniad 
o'r  hyn  yr  oedd  tnry  ffydd  yn  ei  ddysgwjl : — 
daeth  Mair  a'i  mab  hychan  fr  deml ;  luthau, 
^da  Simeooy  aU  moliannodd  et,  gan  ei  gydna- 
od  y  gwir  Fessi'aL    Lnc  iL  86»  87. 

AKNAS  [truffaroŷy  ffroilawnl  arcb-offeiriad 
yr  luddewoD,  tad  yn  ncbyfraitk  Caiapbaa,  ac 
a  fa  yn  arcb-offeiriad  o*i  naen.  Dygwyd  lean 
Orist  oH  flaen  ef  yn  gyntaf^  ar  oi  ei  ddal  yn 
mynydd  yr  Olew-wydd ;  ac  wedi  byny  dygwyd 
ef  o  flaen  Caiaphas.    loan  jyììL  18. 

ANNEALLUS  (deall),  ansynwyrol,  annoetb, 
ynfyd,  ffoL  Y  mae  cidon  dyn  Uygredig  yn 
anneaUas  am  Dduw,  ac  am  bethan  Daw ;  ac  o 
herwydd  byny,  mae  yn  agored  i  gam83miadaa 
a  cbyfeiliornadan  yn  mbob  petb  a  bertbyni 
Ddnwy  ei  bríodoliaetbai^  a'i  addoliad  £r  bod 
hyBbysrwydddigonolam  dragywyddol  alia  Daw 
a  i  ddawdod  yn  y  petbaa  a  wnaed,  byd  onid 
yw  pawb  yn  ddieẁu;  eto,  nid  ^dyw  calon 
anneallaa  yn  gweled  dim  mewn  lawn  olenoi, 
nao  yn  canfod  Duw  yn  y  petbaa  a  wnaed. 
Bho^.i.  21,  81;  a  z.  19.  ''Yinae  Duw,  yr 
bwn  a  orcbymynodd  i'r  goleani  lewyrcba  o 
dywyllwcb,  yn  Uewyrcbu  i  galonaa  ỳ  rbai  a 
acbabir,  i  roddi  ffoleuni  gwybodaetb  srogoniant 
Daw  yn  wyneb  &a  Grist."    S  Cor.  iv.  6. 

ANNEDD-U  (dedd),  preawylfod,  trigfa,  cyn- 
nwys.  Let  xxv.  29.  Ty  annedd,  tŷ  preswylio 
ynddo. — "  Na  annent"    Marc  ii.  2. 

ANNEL-AU-OG  (del),  plygediç,  wedi  ei 
blygo,  cyfeiríedi^.  "  Bwa  ar  annel,"  bwa  wedi 
ei  bly^  "  ByOt  y  mellt  a  ant  \  n  aniawn,  ac 
a  gyrcbant  at  y  nod,  megys  o  knnelog  fwa  y 
cymylaa."  I>oetb.  ▼.21.  ^  Hwy  a  annelaMuit 
ea  tafod  fel  en  bwa  i  gelw^dd.**  Jer.  ix.  8.  Y 
maentvn  cyfeirio  ea  geiriaa  yn  gelwyddog, 
fel  aaethaa  at  y  nod ;  ac  fei  saetbaa  y  mae  ea 
geiriaa  celwf  ddog  yn  dolario  ac  yn  niweidio 
ea  cymydo^on.  Salm  xi  2 ;  a  xxxni.  14. — ^Y 
mae  bameigaetbaa  Daw  M  bwa  annelog  yn 
erb^  yr  annnwiol,  oni  ddycbwel  efe  mewn 
gwur  edifeirwcb  at  Ddnw  am  dragaredd.  Salm 
yiL  12.  Galar.  il  4;  aiiL  12.— •*Pan  annelwyf 
Jadab  i  mi,  ac  y  Uanwyf  y  bwa  àff  Epbraim." 
Zeob.  ix.  18, 14.    Y  mae  yr  Arglwydd  yn  y 

feiriaa  troellog  byn,  yn  dangos  y  byddai  efe  o 
Udd  ei  bobi,  yn  ennerUia  acyneacyfarwyddo 
yn  ea  boll  ryroloedd,  allanol  a  tbafewnol.  Efe 
aydd  yn  ymladd,  ac  y  maent  bwyüiaa  fel  bwa 
aaetbaa  yn  ei  law,  i  orcbfyga  a  dystrywio  y 
gelyn:  "Yr.  Arglwydd  awelir  trostynt,  aíì 
aaetb  ef  a  à  allan  fel  n^eUten."— '<  A*r  brenin  a 
wnaetb  o'r  coed  almagim  annelaa  i  dŷ  yr 
Arglwydd,  ae  i  dŷ  y  brenin."  1  Bren.  x.  12. 
PkujLBS,  Sae$,  ^y^  cynnaly  cynnaliaeik,  cryf- 
atf.  Gen.  xyiiL  S.-^cymeryd  Uuniaeth,  1 
Bren.  xii  7.  Yn  2  Cron.  ix.  11.  gelwbr  yr 
annelaa  gritmu.  Gelwir  bwynt  "yg^  annelau 
oddiwrdi  ddall  ea  gwneatbariad,tebygol.  Edr. 
Sauohxth. 

ANNEB  fan-der],  bawcb  ieoanc  beb  fod  Uo 
drwyddi.    Ycb,  a  tbarw,  yn  ffugyrol,  a  osod 


allan  y  cytoetbog  aV  gallaog,  y  rbai  sydd  yn 
byw  mewn  llawnder,  a  anffbonant  Ddaw,  ac  a 
ddiystyraot  y  tiawd;  feily,  wrth  annerau  y 
meddvlir,  mercbed  a  fyddo  yn  byw  yn  yr  im 
fatíi  lawnder  ac  esoiwythyd — nes  dyfod  yn 
wresog  ac  anllad.  Bam.  xiv.  18. — Anner  godi 
berffaitb  ffwbl,  ddianaf  [beb  fod  ian  arni,  fel  j 

EUai  fod  ar  yr  abertbaa  eraill]  a  roddîd  yn 
w  yr  offeiriad  i'w  dwyn  o'r  tu  allan  iV  ffwer- 
Byll,  ac  i'w  Uadd  ger  ei  fron.  Yroeddyr 
offeiriad  i  drocbi  ei  fys  yn  y  gwaed,  ac  i'w 
daenelln  saitb  waitb  taa  W3meb  y  babell ;  yna 
yr  oedd  on  i  loflgi  yr  anner  ger  ei  ítod,  y  cig 
a'r  croen,  y  gwaed  a'r  biswSlI.  Yr  oedd  efe 
befyd  i  gymeryd  coed  cedr  ac  isop,  ac  ysgarlad, 
a'i  fwrw  i  ganol  lloí^  yr  anner;  ac,  wedi 

Solcbi  ei  gorff  a'i  d£llad,  a'r  bwn  oedd  yn 
OBffi  yr  anner  wneatbar  yr  an  petb,  dycbwel- 
ent  I'r  gwersyll,  ac  a  fyddent  aflan  byd  yr  bwyr. 
Yr  oedd  y  lladw  i  gad  ei  gasglu  gan  un  glán, 
a'i  Ofiod  o'r  ta  allan  i'r  gwersyll  mewn  He  glàn; 
yr  oedd  i'w  gadw  i  wneutbur  defnydd  o  hoDo 
yn  ddwir  neiTldaaetb,nea  baredigactboddiwarUi 
ryw  gyffyrddiad  aflan :  yr  anner  bon  a  losgid 
droB  becbod.  Num.  xix.  1,  <fec.  Yr  oed(i  y 
ddefod  bon,  yn  ol  fel  y  dy wed  Jerom ;  yu  cael 
ei  ffwneatbur  bob  amscr  ar  fyuydd  yr  Olew- 
wydd,  ar  gyfer  y  deml.  Yr,  oedd  yr  anner  goch 
yn  gyaod  rnagorol  o  Jesa  Grist,  yr  bwn  sydd 
berffaitb  ddianaf— beb  fod  iaa  pecbod  amo— 
yn  wyn  a  ^wrídog — yn  cyfranogi  o  gystuddiau 
ei  bobi,  ai  waed  yn  glanbaa  oddiwrtb  bob 
pecbod.  Heb.  ix.  13,  14;  a'r  bwn  a  ddyo- 
ddefodd  y  tu  allan  i'r  gwersyll,  neu  y  porth. 
Heb.  xiii.  12. 

ANNHEILWNQ^YNGDOD  [teilwng],  an- 
baeddiannol,  anaddas. — "  Pwy  bynag  a  fwytäo 
y  bara  bwn,  nen  a  yfo  ffwpan  yr  Arglwydd  yn 


yw  pan  y  byddont  yn  cyfranogi  o  honi  mewn 
ysbryd  a  dnll  anaddas,aninbarcba8,  ansanctaidd; 
nea  i  ddybenion  anaddas  ac  anmbarcbas,  ac  nid 
fel  coffiadwriaetb  ffyddiog  am  abertb  Crist,  i 
dderbyn  llesâd  i'w  beneidian  yn  yr  arferiad  o 
boni.  Y  mae  y  cyfry w  yn  euog  o  gorff  a  gwaed 
Crist;  sef  yn  enog  o  anmbarcba  Crist  yn  ei 
ddyoddefiadaa,  a'r  iawn  a  wnaetb  trwy  abertba 
ei  nan  drosom.  Y  mae  anmbarcbu  yr  ordin- 
bad  yn  anmbarcba  yr  byn  a  arwyddocèir  y nddi, 
sef  lesa  Grist,  a  bwnw  wedi  ei  ^roesboelio.  Y 
sawl  a  gyfranogo  felly  yn  annbeilwng,  a  gaiff 
&medigaetb  iddo  ei  bun,  yn  lie  benditb,  am 
nad  ydyw  yn  iawn  famu  corff  yr  Arglwydd. 
Adn.  29.  V  mae  ysbryd  addas,  a  dybenion 
8anctaidd,yn'ofynol  yn  ein  barferiad  o  ordinbad- 
aa  dwyfol;  beb  ba  rai  nis  gaUwn  ryngu  bodd 
Daw,  na  cbael  benditb  i  ni  ein  buoain,  yn  ein 
barferiad  o  bonynt. — Yr  laddewon  a  farnasant 
ea  bunain  3m  annbeilwng  0  fy wyd  tragy wyddol, 
trwy  wrtbod  yr  efengyl,  ^r  an  fìitb  a  phc  buasai 
y  bamwr  yn  eu  cyhoeddi  felly.     Act.  xiii.  46. 


ANN 


90 


ANN 


ANNHRAETHADW7  [traethu],  yr  hjm 
DÎS  gellir,  oea  nid  yw  ffyfireithlawn  ei  draethtL 
"  Y  mae  yr  Ysbryd  ei  hun  yn  erfyn  trosom  ni 
agocheneidiaaannhraethadwr.'*  Bhuf.  yüL  26. 
(ffrevoY/iotc  aXaAyjrocq)  ockenetdiau  nas  gellir  eu 
traethu;  oen,  ocheneidian  graddfanaa  a  dymnn- 
iadannad  ydynt  yn  cael  eu  traetha  mewn  geiriaa 
wrth  yr  Arglwydd.  Y  mae  ocheneidian  a 
djmuniadau  yn  cael  en  cyffroi  san  yr  Ysbryd 
OÌàD,  yc  ddii^elaidd,  yn  ngnalonan  srwir 
ddnwiolion,  ag  aydd  yn  ddy8yniwtli,achya  à'r 
cyfljmdra  mwyaf,  yn  es^yn  i  fyny  at  Dduw, 
heb  aros  en  gosod  a'a  tremu  mewn  geirian  ger 
eifron.  A'r  hwn  sydd  yn  chwilio  y  calonan  a 
ŵyr  beth  yw  meddwi  yr  Ysbryd  yn  yr  ocben- 
eidiaa  byo,  ac  a  ateb  yn  raslawn  y  dymnniadan 
Baoctáidd.  Fel  hyn,  trwy  gynnortkwyon  yr 
Ysbryd  61ân,  y  mae  cymdeitbas  ryfedd,  ddirgel- 
aidd,  barbans,  yn  cael  ei  dwyn  yn  mlaen  rhwng 
Daw  a*i  bob],  yn  nghanol  en  gweodidan  yma 
yn  y  byd.  loan  xiv.  17.  £xod.  xiv.  16.  1 
Sam.  i  13.  1  Cor.  xiv.  14.  Judas  20.  2  Cor.  i 
22.    Edr.  Cttrbithlawn. 

ANNHREFN-AU  (trefn),  didrefhydd, 
afreolaeth,  aflywodraetb,  terfysg.  '*Ac  efe  a 
estyn  ami  linyn  annbrefn,  a  meini  gwagedd.'' 
Esa.  xxxÌ7.  11.  '' Llinjn  aflanieidd-dra.  Dr. 
M.  "Llinyn  difrodiad."  Lowth.  Yn  arwyddo 
Uwyr  a  manwl  ddinystr,  trwy  ei  bod  yn  cael  ei 
mesnr  allan  i^w  difrodi. 

AXNHRUGAROG-ION  (tmgarawg),  di- 
dosturi,  creulawD,  dihaelioni.  Y  gair  Qr. 
iaeUr^/Awvj  a  gy fieitbir  annhrugaroCj  a  arwydda 
did^imladrwydd,  a  didosturi  yn  y  meddwi ;  ac, 
hefjd,  dihaelioni  o  ran  cyfrann  yn  weithredol ; 
naill  yn  tarddu  o*r  IlaU,  fel  y  ffrwyth  oV  gwreidd- 
yn  y  mae  yn  tyfii  amo.  Dyma  yr  a^wedd 
becliadama  sydd  ar  ein  calonan  fel  pechaduriaid 
mthiedig;  ac  sydd  yn  ein  hannhebygn  i 
IMqw  yn  fawr,  ac  yn  ein  ff  wnenthnr  yn  afiywic^, 
yn  grenlawn,  ac  yn  ddideimlad  tnag  at  em 
gilydd.  Ond  mae  y  rhai  sydd  wedi  en  seni 
drachefn,  yn  dragaroffion,  ''fol  y  mae  en  Tad 
yr  hwn  sydd  yn  y  netoedd  yn  <Ìjmgarog.**  Luc 
n.  36.  Salm  xliiL  1.  Rbuf:  L  31.  Mat  t, 
48;  a  xiv.  14;  a  xviiL  33.  Exod.  xxxiv.  6. 
£{pb.  v.  1,  2.  GoL  iiL  12.  Le£  xxv.  35 — 37. 
Nid  oes  dim  mewn  dyn  yn  cynhyrfu  digofidnt 
Daw  yn  fwy  yn  ei  erbyn,  nag  annhmgarog- 
rwydd  a  chreulondeb.  Qan  mor  drnffaroç  yw 
efe  ei  hun,  nis  gall  ddyoddef  hyn  heb  ddial  y 
cam  ar  yr  hwn  sydd  yn  ei  wnentnnr. 

ANNHYMMIG  (cymmÿj,  aonhymhorol, 
aoamserol,  anmhrydlawn.  ^  Un  anohymmiff," 
1  Cor.  xY.  8.  Un  antempie.  Un  a  aned  allan 
0  rfy wp,  neu  amser.  Marg.  W.  S.  Or.  ex- 
ipfap.a^  erthyliad.  Job.  iii.  16.  Preg.  vi.  8. 
LXX.  Nid  yw  gwaith  yr  apostol  yn  galw  ei 
bun  felly,  yn  arwyddo  un  math  o  goB  yn  ei 
anfoDÌad,  na  phalldod  yn  ei  symhwysderau  fel 
apostol ;  canys  nid  oedd  dim  yn  ol  i'r  apos- 
tolion  penaf.  2  Cor.  xi.  5  Ond  y  mae  yn 
galw  ei  hun  yn  ertbyl  am  iddo  crlid  eglwys 


Crist,  ado.  9 ;  ac  hefyd  am  iddo  gael  ei  wnenth 
nr  yn  apostol  heb  y  rhaffbarotoad  i  hynya 
gafodd  yr  apostolion  erailT,  trwy  fod  gyd  Vx 
iesu  yn  ei  weioidoffaeth  yma  ar  y  ddaear.  Ond 
cyflawnwyd  y  di^g  o  hyny  yn  helaeth  Pr 
apostol  trwy  yr  amry  w  ddadguddiedigaethan  a 
gafodd  oV  Ait;lwyad  wedi  ei  wnenthnr  yn 
apostol.  1  Cor.  ix.  1.  Tebygol  nad  ymddaog- 
osodd  Crist  i  neb  oV  apostolion,  ar  ol  ei  esgyn* 
iad,  ond  i  Panl  yn  unig.     1  Cor.  xv.  8. 

ANNICHELLGAR  (dichell),  didw^fl, 
dihoced,  digyfrwystra.  Yr  agwedd  dinon, 
hardd  hon,  a  weithredir  gan  yr  i  sbryd  Glàn  ar 
eneidiau  y  rhu  a  gedwir  i  fywyd  tragywyddol, 
sydd  yn  iawn  ddeall  gwiriooeddau  I>iw,  ac  yn 
ymborthi  ar  wledd  yr  efengyl.  Salm  cxn.  6 ; 
a  czix.  180.    Diar.  ix.  4. 

ANNIFEIRIOL(nifer),  aneirii;  afrifed, 
anhyri£  '^Drysau  annueiriol  a'm  cylchynaa- 
aot,  medd  y  Cyfryngwr  mawr,  pan  yr  oedd 
yn  sefyll  ac  yn  dyoddef  dros  bechodau  ei  bob!, 
cyfrifedig  iddo.    Salm  x1.  12;  a  Ixix.  4. 

ANNILYS  (dilys),  ansicr,  amhens.  ''Am 
hynny  ddwy  n  yn  rhedec,  nid  val  vn  annilys,** 
1  Cor.  ix.  26.     W.  S. 

ANNIOLCHGAR  (diolchgar),  diddioleh, 
digydnabod,  difoesan  da.  '*Daionns  yw  y 
Goruchaf  Yr  rhai  anniolchsrar  a  drwg ;"  ac  y 
mae  yn  gorchymyn  Tw  holl  DÌant  fod  yn  debyg 
iddo  yn  hyn.     Luc  yi.  35.     2  Tim.  iii.  2, 

A  N  N I W  A I R-EIRDER  (di  wairV,  anllad, 
aflan,  brwnt,  budr,  trythyll,  nwyfos.  Trosedd- 
iad  oV  seithfed  gorchymyn,  ar  feddwl,  gair,  neu 
woithred.     2  Pedr  ii.  7.     Edr.  Godihxb. 

ANNOETH-INEB  (doeth),  ffol,  ynfyd,di- 

ddyur. 1.  Un  heb  ddysgeidiaeth  ganddo. 

Rhul  i.  14. 2.  TJn  heb  adiabod  Duw  na'i 

ffyrdd ;  ond  yn  by w  mewn  ffolineb  ac  ynfyd- 
rwydd  pechadnrns.  Eph.  y.  17.  Ht  iiL  8. 
Salm  xxii.  6.    

ANNOG--AETH-OL  (ato-dog),  Heb.  oJ^i 
(anas);  cymhell,cynghori,rhybnadio,  cynhyrfu. 
^  A  Satan  a  safodd  i  fyny  yn  erbyn  brael,  ac  a 
annogodd  Dafydd  i  gyf rif  braeL'*  0  herwydd  i 
ddiguonedd  yr  Aiglwydd  ennyn  yn  erbyn  Iiraelt 
y  goddefoda  efe  i  Satan  weithredu  ar  lygredd 
UMjdáj  i'w  annog  1  gyfrif  y  bobL  Yr  oedd 
hyn  yn  bechadnrus  yn  Dafydd,  **  canys  dywed* 
asai  yr  Affiwyddd  yr  amlhài  efe  lanel  fel  s6r 
y  nefoedd.  Gwcl  2  Sam.  xxiy.  1.  1  Cron. 
xxi  1 ;  a  xrnl  23,  24.  Y  mae  Satan  3m  annog 
dynion  iV  hyn  sydd  ddrwg;  yr  oedd  Jezebel  yn 
annog  Ahab  i  wnenthnr  d^w^  jn  ngolwg  yr 
Arglwydd. .  Nis  gall  Satan  ben  1  neb  yn  groes 

i'w  ewylfys,  ond  j  mae  yn  annog. 1.  Y 

mae  efe  yn  natunaethwr  mawr,  ac  wedt  cael 
hir  brofiad  a  manteision  i  sylwi  yn  fanwl  ar 
ddynion,  i  ddeall  ansawdd  eu  Uysbrjdoe<1d,  a*r 
tneddiadau  mwyaf  cynnefin,  aV  gogwyddiadau 

mwyaf  arferol  iddynt 2.  Y  mae  yn  gosod 

o'u  blaen  wrthddrychau  addas  i*r  tneddiadau 

hyn. 3.  Mae  yn  cynhyrfu  meddwi  ynddynt 

cyfatcbol  Vr  gwrthddrychao  hyn.    Rhoddodd 


ANN 


100 


ANO 


Y  diafol  yn  Dghalon  Jadas  i  iradjchu  yr  lesu. 
loan  ziii.  1.  Llanwodd  Satan  galon  Ananias  i 
ddjwedyd  celwydd  wrth  yr  Ysbryd  Glán.  Act. 
V.  3.  Ysbryd  yw  a  ddichon  gael  dyfodfia  at 
ysbiydoedd  dynion,  a  gweithreda  amynt.- 


4.  Heblaw  y  petbau  byn,  geillfSatan  fyned  yn 
inhellacb;!|dicnon*nid  yn  unig  daflu  y  meddwl 
ÍT  dyn,  ond  dicbon  gynbyrfu,  ac  annog  y  galon 
i  fod  yn  ewyllysgar  i  roddi  derby ni  ad  a  cbyd- 
syniad  â  cbyfryw  feddyliau.  Felly  y  gwnaetb 
À  Dafydd  yma;  annogodd  ef^  cymbellodd  ef 
yn  ddiorpliwya,  nes  y  cafodd  ei  amcan.  Nid 
anbawdd  yw  adnabad  ei  ddicb^llion  yn  byn  o 
waitb :  1,  Y  mae  bob  amser  yn  gweitbredn  ar 
ryw  lygredd,  megys  y  gwnaetb  yma  arfalcbder 
I^afydd. — 2,  Nid  oes  ysbryd  cynghor  ac  arafwcb, 
pan  y  byddo  y  diafol  yn  annog,  fel  nad  oedd 
yn  Dafydd  yn  yr  acbos  bwn. — 3.  Y  mae  y  petb 
yn  cael  ei  gadw  yn  y  meddwl  ganddo  yn  bar- 
AanSy  nes  byddo  y  pecbod  wedi  ei  orpben,  beb 
nn  acbos  rbesymol  yn  galw  am  byny.  Yr  ydym 
ni  yn  weiniaid  ac  yn  §bl,  ac  yntau  yn  fileiuig, 
yn  weitbgar,  ac  yn  gyfrwys-ddrwg;  am  byny, 
da  i  ni  weddio  ar  ein  Tad  yr  bwn  sydd  yn  y 
nefoedd,  am  ein  cadw  a'n  irwared  rbag  ei 
dorygan, 

ANNOS  (naws),  gyru,  annog,  ymlid.  Act. 
xix,  20.     W.  S. 

ANNTJWIOL-DEB  (dnwiol),  didduw,  an- 
nbebyg  i  Dduw,  yn  wrthwyneb  i  Dduw  a'i 
ewyllys,  yn  ddiymgais  am  ogoniant  Daw. 
Cyflwr  pawb  wrtb  natur  yw  cynwr  annuwiol, 
didduw,  Y  maent  beb  iawn  .wybodaetb  o 
bono;  beb  ei  beddwcb  a'i  dangnefedd ;  beb 
ffariad  tuag  ato;  beb  fifydd  acymddiried  ynddo; 
heb  ofn  a  pbarcb  iddo ;  ac  beb  addoliad  ac 
ufadd-dod  iddo.  Er  ci  fod  yn  anfeidrol  fawr  a 
dercbafedig,  nid  ydynt  yn  ei  ganfod  felly,  i 
roddi  parcb  iddo ;  er  ei  fod  yn  befffaitb  hawdd- 

Sar  a  daionus,  nid  ydynt  yn  synied  felly  am 
ano,  i'w  garu  ac  ymbyfrydu  ynddo ;  er  fod  ei 
ewyllys  yn  gwbl  sanctaidd  a  da,  eto  dewis  eu 
bewyllysiau  en  bnnain  y  maent,  y  rbai  sydd 
lygredig  a  drwg.  "  Y  mae  syniad  y  cnawd  yn 
elyniaem  yn  erbyn  Duw ;"  y  mae  annuwioldeb 
yn  anian  becbadurus,  yn  llywodraetbu  ar  feddwl 
dyn,  yn  ei  dueddu  yn  groes  i  Dduw  yn  mbob 
dim ;  a  rbaid  iddo  gytranogi  o  dduwiol  anian 
cyn  y'  byddo  bytb  yn  dduwiol,  Agwedd  ei 
ysbryd  yn  ei  boll  feddyliau,  syniadau,  a  thu- 
eddiadau,  sydd  yn  gwbl  groes  i  Dduw  a'i 
ddyledswydd  iddo,  yn  ol  y  pedwar  gorcbymyn 
cyntaf  o'r  ddeddf.  Am  ei  fodyn  annuwiol,  ac 
yn  ddiymgais  am  ffafr  Duw  a  i  ddelw,  mae  y 
Cyfryngwr  yn  ddiwertb,  ganddo,  i'w  gymodi  à 
Duw ;  a'r  Ysbryd  Glán  yn  ddiystyr  ganddo  i'w 
adferyd  i'w  ddelw;  am  byny,  nid  oes  ganddo 
daeddiad  i  weddio  ar  Dduw,  na  cbymdeitbasu 
kg  ef.  Am  nad  ydyw  yn  gweled  Duw  mewn 
dim,  y  mae  yn  ddigydnabyddiaeth  o  bono,  ac 
n  anniolchgar  am  ei  boll  ddoniau  iddo,  Fel 
yn,  yn  annuwiol,  y  mae  cin  pecbadurnsrwydd 
a'n  traeni  yn  dra  mawr ;  ond  oblegid  cin  ban- 


{ 


wybodaetb  o  Dduw,  nid  ydym  yn  gweled  y 
pecbadurnsrwydd  o'r  annuwioldeb  bwn,  Gan 
nad  ydym  yn  canfod  Duw  yn  deilwng  o  barch, 
cariad,'ufudd-dod,  &c.,  nid  ydym  yn  gweled  y 
drwg  o  beidio  ei  barchu,  ei  gaiu,  arc.  Ond  tra 
y  byddo  agwedd  y  meddwl  yn  annuwiol,  ac  yn 
ddibarcb  i  Dduw,  nis  gall  fod  ynom,  yn  wir- 
ióneddol,  un  rbinwedd  raocsol,  na  dim  attalfa 
rbag  cyflawni  pob  drwg,  end  attalfeydd  allanol 
neu  Jygredig,megys  cybydd-dod  yn  attalfa  rbag 
afradlonrwydd,  &c,  Gan  mai  wrtb  ymadaelâ 
Duw  yr  ymadawsom  à  pbob  dedwyddwcb,  heb 
ddycbweliad  yn  ol  at  yr  un  fFynon,  nis  gallwn 
bytb  fod  yn  fcddiannol  o'r  tlws  a  gollasom. 
Trwy  Grist  yn  unig  y  mae  i  ni  gymod  a  dy- 
fodfa  at  Dduw,  2  Cor.  v.  18—20.  Heb.  vii. 
26,  1  Pedr  iii,  18.  Salm  x,  4,  13.  Rbuf,  i. 
18;  a  xi  26,  Tit,  ii.  11,  12.  Jer,  ii,  12—14. 
Edr.  Adenkdioaeth,  Anian. 

ANNYSGEDIG  (dysgedie),  anîlythyrenog, 
angbyfarwydd,  rbai  beb  gael  11a wer  o  hyffordd- 
iadau  mewn  celfyddydau  a  gwybodaethau : 
Activ.  13. — neu  anaduabyddus  o  feddwl  Duw, 
a  dysgeidiaetb  ei  Ysbryd.  2  Pedr  iii,  16. 
Annysgedig  gwestiynau-;  cwestiynau  ffol,  an- 
orphen ;  petbau  nad  ydynt  fuddiol,  nac  yn 
tueddu  at  adciladaetb  sylweddol ;  ond  yn 
bytracb  yn  peri  amyrson  ac  ymddadleu,  gan 
ddwyn  y  meddwl  oddiwith  ysbrydolrwydd 
crefydd,  mewn  bunan-dyb  a  gwag-ymflfrost.  2 
Tim.  ii,  23. — "Andyscedigaidd  orchestion." 
W  S 

ANOBAITH-EITHIOL  (gobaith),  diobaitb. 
"  Am  byny  mi  a  droais  i  beri  i'ni  calon  anob- 
eitbio  o'r  boll  lafur  a  gymeraia  dan  yr  banl," 
Preg.  ii,  20.     "  Mi  a  droais  ymaitb  beb  obaitb 

fenyf  am  gael  budd  oddiwrtb  fy  boll  lafur." 
)r.  M.  Tiodd  oddiwrtb  ei  lafur,  am  nad  oedd 
yn  cael  yn  ei  lafur  y  petb  ag  oedd  cfe,  yn 
gamsyniol  ac  yn  becbadi;ru9,  yn  ei  geisio  yn- 
ddo. Barn  a  pbenderfyniad  rheswm  cnawdol 
ydoedd  bwn.  Y  mae  i  ni,  yn  cin  bamrywiol 
sefyllfaoedd,  i  lafurio  mewn  ffydd — pufudd-dod 
i  Dduw — er  gogoniant  i  Dduw,  ac  er  budd  a 
llesàd  eraill,  yn  gystal  ag  i  ni  ein  bunain,  a 
gadael  ffrwytb  ein  llafur  gyda  Duw,  ac  ymofyn 
am  ein  budd  a'n  boll  ddedwyddwcb  yn  yr 
Arglwydd,  yn  y  llwybr  o  ufudd-dod  iddo.  Y 
mac  yr  enaid  am  fudd  a  cbysur  yn  mbob  petb ; 
ac  OS  na  cbaiflf  byny,  y  mae  yn  myned  i  an- 
obeitbio,  ac  i  esgeuluso  ei  ddyledswydd;  ond 
y  mae  gras  yn  dysgu  i  ddynion  lafurio  yn 
gywir,i  geisio  ennill  ein  bywioliaetb,  agwncotb- 
ur  a  ddylem,  yn  mba  ryw  fuchedd  bynag 
y  rbyngo  bodd  i  Dduw  ein  galw;  i  adael  y 
canlyniadau  gyda  Duw,  ac  i  ymofyn  am  ein 
cysur  yn  y  lie  y  mae  i'w  gael,  sef  yn  Nuw  ei 
bun.  Esa.  Ivii.  10,  Jer.  ii.  25;  a  xviii.  12. 
Preg.  xii,  1.     Rbuf.  vi.  21. 

ANOLPtHEINAD\yY  (olrbain),  ancbwil 
iadwy. — **  A'ifíyrdd  moranolrbeiuadwy  ydynt.' 
Rhuf  xi.  33.  "A'i  flfyrdd  yn  anveidrawl." 
W.  S.     Mao  golud  doetbineb  yn  marnan  a 


ANR 


101 


ANR 


ffprdd  Duw — yn  nlirefn  iechydwriaetli — ac  yn 
ci  orachwjliaethaa  a^i  ragluniaethau  tu  ag  at  ei 
eglwys,  sydd  yn  «n  gwneuthur  i  ni  yn  anchwil- 
iadwy  ac  yn  anolrheinadwy.  Dyfnder  mawr 
yw  ei  feraedigaethau  ;  ac  fel  y  mHe  y  nefoedd 
p  uwch  na'r  ddaear,  felly  uwch  yw  ci  flyrdd 
cf  Da'n  ffyrdd  bî,  "Dy  fforddsydd  yn  y  môr/' 
medd  Dafydd,  "  a'th  Iwybrau  yn  v  dyfroedd 
mawrion ;  acnid  adwaenirdy  6l."  .  âalm  Ixxvii. 
19.  Y  mae  ffyrdd  Daw,  yn  ami,  i  gyflawni  ei 
amcanioD,  fel  cerddediad  ar  ddyfroedd  heb  61 ; 
ac,  am  hyny,  yn  anolrheinadwy.  Y  mae  yr 
achos  cynhyrfiol,  a'r  dybenion  doeth,  yn  ei 
olwg,  yn  gystal  a'r  modd  o  ddwyn  y  dybenion 
hyny  i  ben,  allan  o  olwg,  ac  yn  anadnabyddus 
ond  yn  nnig  iddo  ^i  bun,  yn  ami  Gwell  i  ni, 
gyd  aV  apostol,  ryfeddu,  addoli,  moliannu, 
ymostwng  ac  ymddiried  iddo,  na  cbeisio 
olrhain,  yn  fynych.  Pan  byddom  yn  mcddwl 
ein  bod  yn  gweled  petb  o'i  ffyrdd,  daw  rhyw 
raglnnlaeth  ar  draws,  ac  a  rydd  dywyllwcb  ar 
y  cwbl  o'n  blaen  wedi  hyny.  Mae  Efe  yn  ei 
le,  pan  y  byddo  yn  ymddangos  i  ni,  fel  Jacob, 
yn  croesi  ei  ddwylaw.  Gen.  xlviii.  17.  A 
gwel],  a  barddach  y  w  i  ni  ymfoddloni  na  cbeisio 
ei  gyfarwyddo.  Epb.  iii*  8.  Job  v.  9;  a  ix. 
10;  a  xi.  7 ;  a  xxvi.  14;  a  xxxvi.  23.  Salm 
xxxvi.  6 ;  a  cxxxix.  6  ;  a  cxlvii.  3.  1  Cor.  ii. 
10, 12, 16.     Esa.  xl  28. 

ANORPHEN  (gorphen),  diderfyn,  diddiw- 
edd. — "Acbau  anorphcn;"  acbau  diddiwedd, 
diddefnydd,  yn  peri  cwestiynau  yn  hytrach 
nag  adeiladaeth  dduwiol,  yr  hon  sydd  trwy 
ffydd.  1  Tim.  i,  4.  Y  mae  pob  petb  nad  y  w 
jn  taedda  at  adeiladaeth  dduwiol,  yn  fychan 
ei  bwys,  ac  iV  ochelyd.  Mae  yr  acban 
saDctaidd  a  goffheir  yn  yr  ysgrythyrau 
sanctaidd,  yn  peri  adeiladaeth  dduwiol ;  .  yn 
cadarnhaa  ein  ffydd  am  y  gwir  Fcaeiab,  mai 
lesu  o  Nazaretb  ydyw  bwnw ;  ac  wedi  ei  eni 
oV  genedl,  llwyth,  a'r  tenlu,  y  rhagfynègwyd 
am  dano.  1  Cron.  i.hydviii.  Mat.  i.  Luciii. 
Nid  acbau  anorpben  ydyw.y  rhai  hyn  :  canys 
y  maent  oil  yn  terfynu  yn  Nghrist,  ac  yn  ddefn- 
yddiol  iawn  i  gadarnhau  ein  ffydd  ynddo. 
Ond  wedi  dyfodiad  Crist  yn  y  cnawd,  y  mae  yr 
achan,  i  radd  mawr,  wedi  ea  colli,  ac  yn  gwbl 
anfoddiol.  Cbwedlaa  diles  ydynt  yn  mhlith 
pawb,  luddewon  a  Chenedloedd  ;  yn  tueddu  i 
borthi  balühder,  i  fagu  amrysonau,  ac  i  ddy- 
fetba  amser  a  ellid  ei  dreulio  i  fwy  buddioldeb. 

ANREAITH-EITHIAU  (rhaith),  ysbail, 
ysglyfaetb.  Arferir  ef  fel  cylyroair  annherfyn- 
edig  :  "Yr  oedd  pob  anrhaith  ar  ol: — eu  baich 
Bydd  anrhaith  ei  oddef."  Arferir  ef  hefyd  fel 
gair  o  anwyldeb :  "  Fy  anrhaith ;"  sef  fy 
nghariad,  fy  anwylyd. — Anrhaitb  oddef:  hyny 
yw,  nn  a  ellid  yn  gyfreithlawn  ei  ysbeilio  o'i 
feddiannau;  eiddo  pa  un  a  ellid  cymeryd 
meldiant  o  bonynt,  fel  dirwy. — **  Anrhaith  y 
crenlawn  a  ddianc"  Esa.  xlix.  25.  Wrth  y 
creulawn,  deallir,  yn  benaf,  y  diafol :  mae  yn 
gryf,  yn  arfog,  ac  yn  greulawn:  "Lleiddiad 


dyn  oedd  efe  o'rdechreoad."  Ioanviii.44.  Ymae 
boll  blant  dynion  wedi  eu  gorchfyga  ganddoy 
yn  ei  feddiant  Col.  i.  13.  1  Pedrii.  9»  Luc 
xl  21,  22.  Y  mae  fel  Pharaob,  yr  bwn  oedd 
ÌB-lywydd  dano,  yn  llywodraethu  yn  galed,  ac 
yn  teyruasu  i  farwolaeth,  <'  Ond  anrhaitb  y 
crenlawn  a  ddianc :"  y  mae  gwaredigaetb,  a 
Gwaredwr,  wedi  eu  trefiiu  gan  Dduw  iddynt ; 
ac  y  mae  amcan  Duw  yn  hyn,  fel  yn  mbob 
petb  arall,  yn  sicr  o  gael  ei  gyâawni.  Y  mae 
nn  cryfach  wedi  ei  orchfygu,  a  dwyn  ymaitb 
ei  boll  arfogaetb ;  ac  efe  a  ran  ei  anrhaith.  Y 
mae  ei  amcan  yn  hyn  yn  ddiymod,  ac  yn 
ddigyfìiewid ;  ac  y  mae  ei  allu  yn  ddwyfol  ac 
yn  anfeidrol  i  gwblhau  ei  amcan.  Esa.  zzxi. 
4  ;  a  L  8,^.  Jer.  1.  34  ;  ali.  3Ô,  44.  Heb.  ii, 
14,15.  Dftt.  xii.  12. — ^A^rbeithio  yr  eglwys; 
— anrheithio  y  ffydd.  Gal.  i.  13,  23.  Mae  yr 
un  gair  (?r.  iropBew,  yn  cael  ei  gyfieitbu  de/etha. 
Act  ix.  2 1 .  Yr  oedd  Saul  am  ddyfetha  y  ffydd, 
sef  athrawiaetb  y  ffydd,  a  phawb  oedd  yn  ei 
chredu,  o'racbos  hyny;  ond  pyrth  uffem  nis 
gorchfygant  y  naill  na'r  llall.  Mat  xvi.  18. 
Y  gair  Gt  Xufiaiyw,  a  arferir  yn  Act.  viii.  8.  am 
Saul,  sydd  briodol  i  lewod,  eirtb,  a  bwyatfilod 
ysglyfaethus  a  dyfethgar  craill. 

ANRHEG-ION-TJ  (rheg),  rbodd,  dawn.  1 
Bren.  i\\  21.  Breninoedd  ac  eraill  yn  dwyn 
anrhegion  i  Solomon  (yr  bwn  oedd  yn  gysgod 
o  Grist)  sydd  yn  dangos  eu  bod  yn  rlioddi  eu 
bnnain  a'u  pobl,  yn  ewyllysgar,  at  ei  wasanaeth. 
Salm  Ixviii.  29.     Mat  ii,  11. 

ANRH  y  DEDD-U  (rhydedd),  parch,  urddas, 
mawredd;  ermygu;  cyJnabyddiaeth  addas  o 
ragoroldeb  a  mawredd  arall ;  neu  ein  rhwym- 
edigaethau  iddo ;  parch  yn  y  meddwl  i  ryw  on, 
yn  cael  ei  amlvgu  mewn  dull  gweddus,  ar  air 
neu  agweddiad  corfforoL 

ISfia  trotted  anrhÿdédd  9rg\wyà^à.  Diar. 

Fel  y  mae  yr  Arglwydd  yn  banfodol,  yn 
meddiannu  mawredd  a  phob  perffeitbrwydd,  yn 
ddiderfyn,  y  mae  yn  haeddiaunol  o  anrhydedd 
i'r  gradd  uchaf  oddiwrth  bawb.  Y  mae  pob 
creadur,  fel  y  cyfryw,  dan  ddyled  i'w  anrhy- 
deddu,  â'i  boll  gynnedfau,  yn  gyfan-gwbl,  tray 
byddo  mewn  "  bod.  Attal  yr  anrhydedd  hwn^ 
dyledus  iddo,  oddiwrtb  Dduw,  sydd  anghyf- 
iawnder  mawr  ac  yn  bechod  ysgeler.  Nis  gall 
roddi  ei  ogoniant  a'i  anrhydedd  i  âraU,  na  bod 
yn  ddiptyr  am  dano,  heb  fod  yn  anghyfiawn 
iddo  ei  bun ;  yr  hyn  nis  dichon  iddo  fod.  Gan 
ei  fod  yn  anrhydeddus  tu  hwnt  i  derfynau, 
haeddai  gael  ei  anrhydeddu  yu  ddiderfyn,  Ond 
yn  hyn,  pawb  o  ddynolryw  a  bechàsant,  ac 
ydynt  yn  ol  am  ogoniant  Duw.     Rhuf.  iii.  23. 

Y  mae  creadnriaid,  hefyd,  i'w  banrhydeddu, 
yn  ol  eu  rhagoroldeb,  eu  swyddau,  a'n  rhwym* 
edigacthau  ni  iddynt  Gorehymynir  i  ni 
"  roddi  parch  i'r  bwn  y  mae  yn  ddyledus;"  y 
mae  paich,  gnn  hyny,  yn  ddyledus  i  rai.  Ý 
mae  rhai  yn  rtagori  mewn  sancteiddrwydd, 
doethineb,  a  doniau  ysbrydol,  a  pharch  yn 
ddyledus  iddynt  o  herwydd  hyny :  y  mae  eraill 


ÂNS 


lOS 


ANT 


wedi  ea  gosod  gan  yr  Arglwydd  mewn  swyddan 
gorachel ;  megys  swjddogion  gwladol,  brenin- 
oedd,  tjwjsogioo,  a  barnwyr — a  pharch  jn 
ddjledus  iddynt  yn  ol  gorcnymyn  Daw.  Y 
mae  eraill  yn  gofyn  anrhydcdd  o  ran  ea 
perthyoas  nataríol  àni,  a'n  rhwvmedigaethaa 
iddynt;  mcgys  ein  rhieni  natarioL  Y  mae  yr 
Arglwydd  wedì'  en  gwiago  ág  awdardod  i 
lywodraethu  ea  plants  a'a  cynnysgaedda  & 
serch  i'w  hamgeledda  yn  ea  gwaeledd ;  am 
hyny,  y  mae  parch  yn  gyfiawn  ac  ya  ddyledos 
ìddyDt — "Y  mae  yr  henarìaid  sydd  vn 
Uywodraetha  yn  yr  eglwys  yn  dda,  i  w 
cyfrif  yn  deilwng  o  barch  dau-ddyblyg ;  yn 
enwedig  y  ihai  eydd  yu  poeni  yn  y  gair  a'r 
athrawiaeth."  1  Tim.  v.  17.  £dr.  Henuriaid. 
— ^Y  mae  parch  yn  ddyledus  i  bawb  o'n  gwell ; 
dylem  gyfodi  ger  bron  penwyDÌ ;  a  bod  yn 
aerchog  ac  yn  hawdd^  ta  ag  at  bawb  a  fyddo 
yn  18  na  ni.  RhuC  xiii.  5  7«  Exod.  xxiL  28. 
1  Tim.ii.  1,  2.  1  Pedr  iil  7,  Col.  iii.  19,  22. 
EpL  vi  5,  6,  7.     LeC  xix«  32.     1  Pedr  iii.  5. 

"  Anrhydeddas  yw  priodas  yn  mhawb." 
Heb.  xiii.  4.  Ordinhad  Duw  yw  priodas  i  ddyn 
jneiystàd  o  ddiniweidrwydd;  anrhydeddodd 
yr  Arglwydd  lesu  hi,  pan  oedd  yma  yn  y  byd, 
â'i  brescnoldeb  ei  ban.  Fel  ei  holl  ordinhadau 
eraill,  y  mae  yn  addas  i  Ddaw,  yn  weddus,  yn 
hardd,  ac  yn  barchedig;  hefyd  y  mae  yn 
amgeledd,  yn  gyaur,  ac  yn  ddyddanwch  i 
ddynion;  caxiys  ni  threfnoddDuw  ddim  i  ddyn, 
ond  yr  hyn  oedd  yn  ddaionus  ac  yn  lleaol. 
Fel  y  mae  priodas  yn  anrhydeddns,  felly  y  mae 
pob  peth  croes  i*r  ordinhad  hon  yn  mhlith 
dynioo,  yn  warthus,  ynffiaidd,  ac  yn  bechadnr- 
us  iawn  ;  yn  achos  o  lawer  o  annhrefn  ac 
anghysur  ym|t  yn  y  byd,  ac  o  dmeni  tragy  wydd- 
ol  yn  y  diwedd;  "  Fateinwyr  a  godinebwyr 
afarna  Daw,''  er  iddynt  gnddio  en  pochodan,  a 
dianc  rhag  bam  dynion. 

ANSAFADWY  (safadwy),  anwadal,  gwam- 
mal,  ysgogadwy. — "Ansafadwy  oeddit  fel  dwfr." 
Gen.  xlix.  4. — "  Fi^a/Ww  oeddit  fel  dyfroedd." 
Dr.  M.  Yr  oedd  mor  ysgafn,  mor  ddirymi 
sefyll  yn  wyneb  hudoliaethau,  fel  yr  oedd  yn 
oael  ei  ddwyn  gan  ei  chwantan,  fel  peth  ysgafn 
ar  wyneb  y  liifeiriant  Job.  xxiv.  18.  Neu,  yr 
oedd  fel  dyfioedd  cryfion  chwyddedig,  yn  tori 
dro3  y  glanaa,  ac  yn  myned  dros  y  terfynau,  er 
mawr  niwed ;  felly  Reaben,  yn  ymchwydd  ei 
lygredigaethao,  yn  tori  dros  ben  y  terfynau  a 
roddodd  Duw  i  ddynion,  trwy  ddringo  i  wely 
ei  dad,  ac  yn  ei  halod.  Bhuthrodd  gyda  ffrwd 
ei  chwantan  dros  ben  terfynau  cyfiawnder, 
sancteiddrwydd,  a  gweddeidd-dra ;  o  uchder 
braint  y  cyntafanedig,  syrthiodd  i  annenwog- 
rwydd,Nac  iiiselder,  gwarth,  a  dirmyg.  Ni  bu 
llwyth  Reuben  mewn  un  ystyr  yn  enwog  : 
•*  Ni  ragori  di."  Nid  oes  banes  am  na  bamwr, 
na  brenin,  na  phrophwyd,  o'r  llwyth  hwn. 
Dathan  ac  Abiram,  y  rhai,  fel  dyfroeddchwydd- 
edig,  a  godasant  yn  erbyn  Moses,  oeddent  o 
Iwyth  Reuben,     1  Cron-  v.  1,  2,  3. 


ANSAWDD  (an-sawdd),  trefn,  cyneddf 
sefyllfa,  cyflwr; — corff  gwlad,  neu  ddinaa.  Nam" 
xiii.  17.  Jos.vi.  22.  2  Bren.  ii.  19.— "Ni 
chymer  Duw  aruavnid  un  dyn."  Gal.  il  7. 
W.  8.     Se£i  ni  dderbyn  wvneb. 

ANTIOCHIA.  Er  bod  amryw  ddinasoedd 
o'r  euw  hwn  yn  Asia,  wedi  eu  hadeiladu  gm 
Selencus  Nicanor,  ac  wedi  eu  henwi  felly  er 
anrhydedd  iV  dad  Antiochus,  nid  oes  son  jn 
yr  ysgrythyrau  ond  am  ddwy ;  sef  Antiocba 
prif  ddinas  Syria,  ac  Antiochia  prif  ddioas 
risidia. — 1.  Y  mae  rhai  yn  barnu  mai  yr  nn 
ddinas  oedd  Antiochia,  prif  ddinas  Syria,  s 
Riblah  yn  ngwiad  Hamath,  lie  y  trenliodd 
Nebuchodonosor  ei  amser  tra  y  gwarcbacwyd 
^ar  Jerusalem  ;  lie  y  dygwyd  Zedeciah  gerei 
iron,  i  roddi  barn  yn  ei  erbyn  ;  y  lladdasant  ei 
feibion,  acy  tynawMnt  ei  lygaid  yntau.  Yroedd 
hi  yn  sefyll  ar  yr  afon  Orontes;  ynghylch 
deuddeng  milldir  oddiwrth  For  y  Canoldir,  ac 
ynghylch  deng  milldir  o  gwmpas.  Yn  y 
ddinas  hon  yr  oedd  trigfa  y  Uywodraethwr 
Gro^aidd  a  ddylynodd  Alexander  Fawr  ar 
Syria ;  ac  ar  ydoedd,  yn  y  dyJdiau  hyny,yn  un 
o'r  dinasoedd  mwaf  enwog  yn  y  byd  am  fas- 
nachaeth  a  cbyfoeth.  Yr  ^dd  yr  un  breintian 
i'r  luddewon  a'r  Groegiaid  ynddi.  Bu  Pad  a 
Barnabas  ynddi  yn  pregethu  enyd.  Yma  y 
galwyd  y  dysgyblion  yn  Gristionogion  gyntaf. 
Act  xi.  19—27;  axiv,  26  ;  a  xv.  35.  Buyr 
eglwys  ynddi  yn  flodeuog  dros  amryw  oesoedd; 
yma  y  bu  loan  Aur-enau  (Chrysostom)  yn 
niwedd  y  bedwaredd  ganrif,  yn  pregethu  yn 
enwog  ac  y n  11  wy ddiannus  iawn.  Dystry wiwyd 
hi  amryw  weithiau  gan  ddaeargrynfaau,  a  cban 
y  cleddy£  Y  mae  hi  yn  awr  yn  meddiant  y 
Twrc,  heb  fod  tawr  well  na  charnedd.* — -2* 
Prif  ddinas  Pisidia.  Yma  y  cafodd  Paul  a 
Barnabf»  genad  gan  benaeth  y  synagog  i  breg- 
ethu  yr-  efengyl,  ac  y  buant  Iwyddiannoa 
nes  iV  luddewon  gyfodi  yn  eu  herbyn,  fel  y  bu 
gorfodamyntfyned  ymaith.  Act.  xiii.  14—51 

ANTIPAS,  AvriTtoLc  [yn  erbyn  pawb]  merth- 
yr  ffyddlawn.  Dat  ii.  13.  Dywedir  ei  fod  p 
un  o  ganlynwyrcjmtaf  einHiachawdwr,  aciddo 
ddyoddef  merthyrdod  yn  Pergamus,  lie  yr  oedd 
efo  yn  olygwr  ar  yr  eglwys, 

ANTIPATRIS,  ÂytTiTtarptç,  [yn  erbyn  taJ\ 
dinas  yn  Nghanaan,  mewn  dynryndir  hyfrydi 
yn  agos  i'r  mynyddoedd,  ffordd  yr  eir  c 
Jerusalem  i  Cesarea  ;  ac  ynghylch  17  neu  1^ 
milldir  o  Joppa,  42  o  Jerusalem,  a  26  o  Cesarea 
Yma  bu  Paul,  a'r  rhai  oedd  yn  ei  wylicd,  yi 
gorphwys  ar  eu  fifordd  i  Cesarea.  Act  xxili 
31.  Ei  hen  enw  oedd  Capharsalamaj  on< 
Herod  Fawr  a'i  hail-adeiladodo,  ac  a'i  galwod^ 
Antipatris,  o  barch  i'w  dad  Antipater.  Dywẁ 
Mr.  Biacoe  (at  Boyle's  Lecture,  cap.  10,  p.  38l 
— 894.)  mai  88  o'n  milldiroedd  ni  oedd  < 
Jerusalem. 


*  Djwedir  fod  nllbr  ▼  trisrolion  taa  S0,000  o  flaen  y  da»' 
ffryn  yn  y  flwyddyii  1882,  trwy  yr  hxm  y  Ilâddwtrd  o  bed* 
1  bam  mtt  o  ddyoioa.  Enw  y  ddinas  yn  brcwMnoI  ynflaitk 
wlad,  Kf  7  Bjrrltes,  jw  Antakfa.— 0. 


'    ANU 


108 


ANW 


ANTUR  (tar),  hwyrach,  o  braidd,  anaml, 

odid. ^**Ond  aniur  efe  a  ddorbyn  fy  wyneb 

innan  f  Gen.  xxxiL  20.— fe  cUlai  ;  Gen.  xvL 
i\  lie  y  mae  yr  un  gair,  and  odid.  OeD.  xviii. 
24;  axxiv.  5  ;  a  xxvii,  12, 

ANTHRIO  (tur),  ymroddi,  afreiddio. — - 
"Am  hyny  yr  antariais  i,  ac  yr'  offrymatB 
boeth-offrwm^  1  Sam.  xiiL  12.  Heb.  V^j^h^^ 
Saa,  forced  myself.  Y  mae  Saol  yn'  llemra 
feljpe  bnasai  hir  amryson  rhwng  ei  gydwybod, 
ei  angen,  a'i  gyfyngder.  Yroedd  ei  gydwybod 
yndywedyd  y  dyiasai  aroe  am  Samuel ;  ond 
ei  ber)'gion  mawrion,  meddai,  yn  galw  arno  i 
aberthu ;  ond,  'yn  y  diwedd,  ei  aDgen  a'i  gyf- 
yngder a  orchfygasant  Nid  oedd  yr  eagns 
gwirion  hwn  ond  twyll  a  cbelwydd  i  gyd. 
3id  oedd  nn  angen  iddo  abcrthn  yn  groes  i 
ewvDys  Dew;  ond  yr  oedd  yr  angen  mwyaf 
iddobeidio,  gan  na  wnai  y  cyfryw  aberth  ddim 
llesád  iddo  ;  ond,  yn  y  gwrthwyneb,  anfoddloni 
Dow  yn  fawr. 

ANUDON-OL  (ndon)  twyll-dwn,  cam-lw, 
gcülw,  Uw-gauog : — tyngn  anndon,  sef  tyngu 
celwydd,  nen  beidio  cyftawni  11  w  cyfreithlawn. 

Y  gair  Groeg  eiriopxew,  a  arferir  yn  Mat  v.  83  ; 
a  I  Tim.  L  10.  a  arwydda  yn  flaenaf,  gweitkredu 
yn  groei  i  Iw^  neu  esgueluso  cyfatmi  llw  ;  ond 
y  maeyn  arwyddo,  hefyd,  tyngu  celwydd  yn 
wybodns  ac  yn  wirfoddol ;  cyfeirio  at  y  Dow 
holl-wybodol  am  wirionedd  yr  liyn  yr  ydym  yn 
ei  dystio,  or  y  gwyddom  ei  fod  yn  gelwydd. 

Y  mae  hyn  yn  bechod  tra  ecbryslawn ;  yn 
anmharch  mawr  i  Dduw;  yo  gwadu,  nen,  o'r 
iyn  ileia^  yn  digydnabod  hoU-wybodaetb  Duw; 
p  halogi  ei  enw;  ac  yn  ei  arfeidiiio  yn  ei 
wyneb.  Y  noae  yn  drosedd  o'r  trydydd  a'r 
nawfed  gorcbyroyn ;  ac  yn  dwyn  pawlrsydd 
yn  euog  o  bono  dan  felUlithion  try m ion  y  gyf- 
nith  sanctaidd.  Y  mae  yn  «rswydas  meddwl 
«n  an  creadur  gwael  wodi  ei  galedu  mor  bell 
agiddo,  ger  brou  y  Duw  mawr,yn  ei  wyddfod, 
«cyn  ei  enw,  gy feiiio  ato  am  wirionedd  yr  byn^ 
»  *yr  efe,  y  pryd  hwnw,  sydd  gelwydd ;  ac  yn 
arfeiddio  Duw  iV  daro  &  bam,  os  nad  ydyw  y 
celwydd  yn  wir.  0 1  i  ba  radd  o  annnwioldeb 
y  mae  dyn  wedi  myned ! — Y  mae  barn  Duw  yn 
cacl  ei  cLyboeddi  yn  ofnadwy  yn  erbyn  anudon- 
wyr.  Lef.  vi.  3;  a  xix.  12.  Jer.  tîL  9. 
a  xxviii.  10.  Mai.  iii.  5.  Mat.  v.  33.  1  Tim. 
i.10.    Zech.  V.  3.  4.    Hoj».  iv.  2;  a  x.  4. 

AflAn  ^enaa  amtaanatok    Diar. 

AXUFUDD  -  HAU  -  DOD-GAR  (ufndd), 
cyndynrwydd,  gwrtbryfelgarwcb,  anhy  weitbder, 
ttbydynder  ;  anewyllysgai-wcb  i  blygu '  i  gyf- 
r&ith  Duw  a^i  orcbyiiiynion  sanctaidd,  neu  i 
orcbymynion  cyfreithlawo  dynion.  Jer,  v. 
23.  Adda  a  flaewQiodd  yn  y  llwybr^echad- 
nrus  hwn,  a  thrwy  Aijufudd-dod  yr  un  dyn 
Wdw  ygwnaed  llawer,  yn  bccbaduiiaîd,  s-.f 
ei  boll  biliogaeth.  Y  niaent  oil  yn  blant 
anufudd-dod ;  ac,  yn  ganlýnol,  yn  blant  dig- 
otaint.  Rbuf,.v.  19.  Epb.  ii.  2,3.  Tit.  il 
H.    1  Pedr  iL  7,  8.—"  Annftidd-dod  sydd 


fel  pecbod  dewiniaetb,  a  throseddiad  sydd 
anwiredd  a  delw-addoliaetb."  1  Sam.  xv.  23. 
Y  mae  dyn  yn  ei  annfndd-dod  yn  gosod  ei 
ewyUys  ei  bun  i  fyny  yn  lie  ewyllysDuw ;  byny 
yw,  gosod  ei  bun  yn  He  Duw,  yr  hyn  sydd 
ddelw  addoliaetb.  Nis  dicbon  nob  foddbau 
Duw  heb  blygu  i'w  ewyllys ;  ni  chymer  ddim 
yn  lie  ufuddndod  :  '^Wele,  gwrando  sydd  well 
nag  abertb,  ac  ufuddbau  na  brasder  byrddod.^' 
Nid  oes  dim  yn  fwy  fiiaidd  gan  yr  Arglwydd 
na'i  wawdio  &^  addoliad  rbagrithiol,  allanol, 
heb  ymostyngiad  ewyllys  iddo  yn  dnfewnoL 
Esa.  i;  a  IviL  Rban  fawr  o  harddwch  a 
dedwyddwch  y  nefoedd  yw,  bod  ewyllys  Duw 
vn  cael  ei  wneutbur  yno :  Mat  vL  10 ;  ac  am 
hyn  y  cyfarwyddir  ni  yma  ar  y  ddaear  i 
weddio.  Oddiwrth  arglwyddiaeth  yr  ysbryd 
anufudd  hwn  y  mae  pawb  a  achnbir  yn  cael 
en  gwaredu,  trwy  ras,  yn  yr  ail-cnedigaeth. 
Luc  i.  16.  Act  xxvL  19.  Rhuf.  vi.  14—23. 
£dr.  Ufudd-dod. 

ANWADAL  (gwadal),  anwastad,  ansefydl- 
og,  gwammal,  oriog. — **£neidiau  anwadal;'' 
sef  eneidiau  heb  eu  eadarnbau  a'u  sefydln  yn 
y  gwirionedd,  o  ran  eu  cred ;  ac  heb  en 
cadainbau  yu  en  meddwl  yn  llwybrau  ^or- 
chyniynion  Duw,  o  ran  eu  bufudd-dod  a'u 
rhodiad;  ac  o  achos  eu  haowadalwch,  yn 
bawdd  iddynt  gael  eu  llitbio  (abwydo^  Dr.  M.) 
gan  gau  athrawon,  oddiwrth  y  gwirionedd,  ac 
uniawn  Iwybrau  Duw.  Or.  SeXea^^w^  abwydo, 
dal  àg  abwyd,  fel  y  delir  pysgod  neu  adar. 
2Pedrii.  14. 

ANWASTAD-RWYDD  (gwastad),  sigled- 
ig,  anwadal,  ysgogadwy,  gwammaL — "An- 
wastad  yn  ei  boll  tfyrdd."  lago  L  8.  "  An- 
wadal yn  nghwbl  o'i  ffyrdd."  Dr.  M.  Dyn 
bwbwmanilyd,  heb  sefydluci  feddwl  am  Dduw 
nac  am  ei  gyflwr ;  y  mae  fel  ton  y  mor,  heb 
allu  bod  yn  iTonydd,  mor  barod  i  gilio  oddiwrth 
Dduw  ag  i  nesu  ato :  nid  yw  yn  sefydlog  yn 
yr  hyn  y  mae  yn  ei  broffesn.    2  Pedr  iii.  16. 

AN  WE  (gwe),  arwe,  y  bwrw,  yr  edef  a 
fwrir  ar  draws  yr  ystof — ^**  Pa  un  by  nag  ai  yn 
yr  ystof  ai  yo  yr  an  we."  Lef.  xiiL  48.  Yr 
oedd  y  gwahanglwyf  ar  y  dill^dyn  yn  beth 
goruwcli-nHturioT,  ac  yn  rboddi  hyn  o  addysg 
1  ni,  sef  bod  ein  cyrff  yn  gystal  a^l  beneidiau, 
wedi  eu  llygru  gan  bechod ;  a  bod  gwisgoedd 
balch,  anniwair,  yn  tebygu  i  wisgoedd  à'r 
gwahanglwyf  arnynt,  wedi  eu  halogi  gan  y 
cnawd,  ac  iV  rhodHi  heibio  a^u  casaa.  Judas 
23.    Zech.  iii.  4^  5. 

ANWEDD-AIDD-US  (gwedd),  anhardd, 
anghymhwys,  annhrefnus,  gwrthun,  by  11. — 
"Cariad  nid  yw  yn  gwneuthur  yn  anwedd- 
aidd."  1  Cor.  xiii.  5.  Nid  oes  dim  yn  an- 
woddaidd  yn  ngweithrediadau  sancteiddrwydd, 
tuag  at  Ddnw,  tnag  at  ddynion,  nn  thuag  at  y 
d)n  ei  hnn.  Cariad  at  Ddr.w  a  wna  i  ádjn 
ymddwyn  fel  y  gweddai  iddo  tung  ato  yn 
mhob  pelh,  gydaV  parch,  ufudJ-dod,  a  diolch- 
garwch,  a  weddai  i>  dyn  ei  roddi.     Cariad 


ANW 


104 


ANW 


tuag  at  ddynion  a  baij  yr  un  eflfaith,  heb 
roddi  gormod  parch  nnc  anmliarcli  i  an  dyn ; 
heb  ei  ofov  naU  ddiystyra  yn  ormodol ;  ond 
yn  mbob  peth,  gwneuthur  ya  weddaidd  tuag 
ato,  yr  hyn  By.M  cfyn^hwys  a  hardd.  Y  mae 
cariad  yn  gwneutliur  dyn  yn  weddaidd  tuag 
ato  ei  ban  befyd,  o  ran  ei  gorif  a*i  enaid, 
ei    ymbortb    a'i    ddillad,    ei    ystumiau,    a'i 

•  eiriau,  yn  ol  gorcbymyn  Duw.  Y  mae 
pob  peth  pechadurus  yn  anweddas  ac  yn 
anhardd ;  ood  y  mae  sancteiddrwyddy  yn  ei 
boll  gangenaa  a  gweitbrediadau,  yn  weddaidd 
ac  yn  bardd.  Delw  Duw  ydyw ;  ac  o«  y w 
yn  tebygtt  dynion  i  Dduw,  y  raae  yn  rbaid  ei 
fod  yn  nardd.  Phil.  iv.  8.  1  Pedr  iii.  5 ;  a 
V.   6.     Eph.  iv.   22—24.     Rhuf.  xiii,  13,  14. 

"An weddaidd  yw  i  wraig  lefaru  yn  yr 

e^lwys  "  1  Cor.  xiv.  35.  Y  gair  Or,  aiaxp^v^ 
a  gyfìeitbir  yma  yn  anweddaiddy  a  gyfieithir 
hrvoni  yn  1  Cor.  xi.  6.  Epb.  v.  11. — hvdr 
yn  Tit  i.  11.  Mae  y  gair  yn  gosod  ailan  yn 
gadam  ac  yn  oleu,  teddwl  yr  apostol  am  yr 
anweddeidd-dra,  y  digywilydd-dra,  a'r  an- 
foesgarwcb  i  wraig  lefaru  yn  gyhoecldus.  Y 
mae  byn  yn  anaddas  iV  gwyldor,  y  gorcbwyledd 
a'r  Uedneisrwydd  bardd  perthynol  i'r  rhyw 
fenywaidd ;  yn  anaddas  i'r  ystâd  o  ddarostyng- 
iad  y  maent  wedi  eu  gosod  yn  cu  oread igaeth,  ac 
i'r  tynorwcb  a'r  niwynder  perthynol  iddynt  wrtb 
naturiaetb.  Ni  chafodd  neb  o'r  rhyw  un 
urdd,  ua  lie  gweinidogaetbol  yn  yr  eglwya  dan 
un  oruchwyJiaetb,  raewn  peth  ysbrydol.  Y 
raae  eu  lie  yn  jjr  eglwys  iV  weled  yn  amlwg 
yn  eu  gwaith  yn  gvveini  i'r  Arglwydd  lesu;  a 
ile  bardd  ac  anrbydeddus  ydyw,  ac  yn  gweddu 
iddynt  yn  mbob  ystyr,  Nid  ydyw  rheolau  yr 
efengyl  yn  groes  i  ddeddf  natur,  ond  perffeitbio 
nafcur  y  bae;  ac  yn  dysgu  ac  yn  nertbu 
pawb  i  yraddwyn  yn  addas  i'w  naturiaetb,  ac 
i'r  Duw  a'u  creodd,     1  Cor.  xi.  13, 

ANWELEDIG  (gweledig),  cud  died  ig,  gor- 
cbuddiedig,  allan  o.olwg;  yrbyn  nis  canfydd- 
ir  â  Uygaid  corfforol.  Y  mae  Duw  felly  yn 
anweledig  i  ni ;  ond  y  mae  yij  weledig  i 
lygad  íFydd ;  sef  deall  wedi  ei  oleuo  gau   Ys- 

.bryd  Duw  i'w  adnabod  yn  ol  tystiolaeth  ei  air 
am  dano.  Fe  "  ymwrolodd  Moses  fel  un  yn 
gweled  y r  anwclcilig  ;"  a  thrwy  byny,  *'  gadaw- 
odd  yr  Aipht,  hob  ofni  Hid  y  brenin."  Exod. 
X.  28,  29  ;  a  xiii.  17,  18.  Ileb.  xi.  27.— "Ei 
anweledig  bethau  ef,  wrtb  eu  bystyried  yn'  y 
pethau  a  wnned,  a  welir  yn  amlwg,  sef  ei 
dragywyddol  allu  ef  a'i  Dduwdod."  Rhuf.  i. 
20.  Crist,  trwy  yr  liwn  y  crewyd  pob  dim,  yn 
weledig  ac  yn  anweledig,  sydd  yn  ei  beison  ei 
bun  yn  dddw  y  Duw  anweledig.  Col.  i.  15. 
Y  mae  Efe  o  rau  ei  berson  jn  wir  Dduw  ;  ac 
onidè,  nis  gallasai  fod  yn  ddelw  Duw  i  ni.  Y 
mae  oV  h»  hanfoâ^  yn  onryfuwcli  mown 
mawrbydi  a  phobperíföithrwydd  :  y  mae  boll 
gyflawnder  y  Duwdod  yn  preswylio  ynddo  yn  | 
goríForol;  am  byny,  yn  wyneb  Icsu  Grist  y| 
Tvae  trooroniant  Duw  i'w  weled   yn  r'^flawn. 


"Y  neb  a'm  gwelodd  i,"  medd  Crist,  "a  weloid 
y  Tad."     2  Cor.  iv.  4,  5.     loan  xiv.  7. 

AN  WIR  (an-gwir),  Gr  a^aXT^^q^  celwydd, 
twyll :  un  drwg,  un  heb  y  gwirionedd,  un  heb 
gredu  y  gwir,  ac  heb  rodio  yn  y  wir  a'r  uniawn 
■Sordd — "Trwy  ddwylaw  anwir."  Act  ii.  23. 
"Trwy  ddwylaw  anniweirieit."  W.  S.  òm^^ipm 
ayofiuiVy  trwy  ddwylaw  digyfraiih  ;  sef  dwjkv 
y  milwyr  Rbufeinaidd,  anadnabyddus  o  gyf- 
raitb  Duw,  ac  anufuddiddi. — "Efe  awnaeth 
ei  fedd  gyda'r  rbai  anwir :"  Esa.  liii.  9 ;  neu 
Penodwyd  ei  fedd  gyda\  anwir^  ond  gyda!r 
'cyfoethog  yr  oedd  ei  fedd-<idail :  Lowtb.  Neu, 
gydaW  cyfoetkog  yr  oedd  wedi  iddo  farw,  neu, 
yn  ystad  marwolaeth,  . Vitringa.  Ystyr  y  geiriaa 
yw  byn:  Bwriadodd  yr  luddewon  i'r  lach- 
awdwr  gael  ei  gladdu  gyda'r  ddau  leidr  a 
grocsboeliwyd  gydag  ef^  mewn  rhyw  le  ffiaidd, 
dirmygedig;  ond  trefnodd  rbagluniaeth  dirion 
yr  Arglwydd  i'w  gorff  sanctaidd  gael  ei  ddodi 
yn  medd  newydd  gwr  goludog,  cyughorwr 
pendefigaidd  o  Arimathea,  a'i  enw  Joseph. 
Mat  xxvii.  60.  Marc  xv.  42.  Luc  xxiii.  50. 
loan  xix.  38.  Yr  oedd  hon  yn  rhagluniaeth 
bynod  mewn  perthy nas  i  gorff  yr  lesu ;  ac  y 
mae  yi  banes  a'r  bropbwydoliaeth  yn  cyd- 
gordio  a'u  gilydd  yn  gyflawn.  Yr  oedd  byn 
yn  neillduol  angenrbeidiol,  fel  na  byddaiiV 
gorff  sanctaidd  weled  llygredigaetb,  ac  fel  y 
byddai  y  sicrwydd  o'i  adgyfodiad  yn  fwy 
amlwg  a  chadarn. — ^Gwel  Witsius  in  $ymhol 
Exercit.  17.  Sect,  20. 

"  Ileb  gyfrif  yr  anwir  yn  gyfiawn."  Exod. 
xxxiv.  7.  Heh,  ^DP  fc^b  np5^  ^^  V 
un  gciriau  yn  cael  'eu  cyticitbu  'yn  Num.  xiv. 
18,  "Gan  gyfiawnhau  ni  cbyfiawnha  efe  yr 
euog9^ — yn  Nab.  i.  3,  "Ni  ddieuoga  yr 
anwiry  Gair  am  air,  "gan  ddieuogi  ni 
ddieuoga:"  byny  yw,  ni  chyfrif  yr  euog  yn 
ddiôuog ;  ac  nis  arbed  ef  cbwaitb  rhag  y  gosb 
gyfiawn  ddyledus  iddo,  fel  y  cyfryw.  Euog 
y  w  pawb  nad  y  w  eu  pccbodau  wedi  eu  madden: 
nid  yw  pecbodau  neb  wedi  eu  madden  ond 
yr  edifeiriol  sydd  yn  credu  yn  lesu  Grist,  er 
cyfiawnbad  bywyd.  Pawb  eraill  a  dderbyn- 
iant  y  gosbedigaetb   ddyledus  iddynt    Edr. 

DiEUOO."  ■ 

AN  WIRED  D-AU  (anwir),  celwvdd, 
camwedd,  angbyfiawnder,  trawsedd,  drygioni. 
— "Wele,  mewn  anwiredd  y'm  lluniwyd" 
Salm  li.  5.  Y  raae  Dafydd  yn  cydnabod  ei 
becbadurusrwydd  gwreiddiol,  yn  ei  luniad 
cyntaf ;  pan  y  cyniieswyd  ef  ('iintìn'^)  7°  "^ 
groth.  '  T}füdd  o  wreiddyn  pechadurus;  ac, 
yn  ganlynol,  yr  oedd  yn  rbaid  iddo  yntau  fod 
o'r  un  natur  a'r  gwrdddyn  bwnw.  Y  mae 
holl  biliogaetb  Adda  yn  bechaduriaid  ynddo, 
yn  ei  Weithred  o  anufudd-dod,  fel  pen-cyfam*| 
raodwr :  "  Yn  gymaint  a  phechu,"  neu,  yn 
hytrach  (/r^'ítí)  yn  yr  hirn  y  pecbodd  pawb. 
Rhuf.  V.  12.  Yr  oedd  Adda  yn  ben  cyffredin, 
a'r  byn  a  dderbyniodd  yn  ei  greadigaeth,  nis 
derb^'"^'^'^''   '^^'^^  '^'  ^"ti   ^n  udìít»  ond  i  hoU 


ANW 


105 


ANW 


ddjnoliyw  ;  a'r  Lyn  a  gollodd  heiyd  trwy  ei 
gwjrop,  jT  ocdd  ei  holl  biliogaeth  wedi  eu 
colieda  o  hyny  y  gystal  ag  yntau.  Y  mae 
j»wb  hefyd,  yn  eu  dechreuad  cyntaf,  yn 
gyfrauo^  o  Iwgr  Adda.  Y  maent  yn  gwbt 
ddidneddiad  at  yr  hyn  sydd  dda;  ond,  yn  y 
gwrthwyneb,  y  mae  tueddiad  cryf  ynddynt  at 
yr  hyn  sydd  ddrwg.  Er  fod  IJuniwr  Dafydd 
yn  gjrfiawn  ac  yn  sanctaidd,  ond  lluniwyd  ef  o 
sjlwedd  ansanctaidd :  yr  oedd  yntau  gan  hyny 
yn  rhwym,  yn  ol  gosodiad  a  deddf  natur, 
a  chy&mmod  Duw  fr  dynolryw  yn  en  pen 
cyntaf,  i  fod  yn  ansanctaidd  ac  yn  becfaadurus. 
Salm  Iv.  3.  Eph.  iv.  18.  2  Cor.  iii.  5.  Rhuf. 
vii  8.  Mae  y  gair  Üi^  lluniwyd^  yn  perthyn 
iV  genedliad  a'i  ffnriiad  yn  y  groth  ;  a'r  gair 
tJ^Tjn'^  àeichiogoddy  yn  cyfeirio  at  yr  holl 
ainser  y  cariwyd  ef  yn  y  bra.  Wele  1  yr  oedd 
raewn(*T^^5^)  anwiredd  y  pryd  hwnw, 
mewn  'euogrwydd,  ac  mewn  llygredd ;  yroedd 
ynddoo  ran  ei  gyflwr,  ac  o  ran  ei  uatur :  m««f» 
pechod ;  sef  mewn  cyflwr  o  bechod — yn  enog  a 
than  farn  Duwý  fel  troseddwr ;  hcfyd,  &  hadau 
pob  anwiredd  ynddo  yn  wreiddiol. — "Pe 
ediychaswn  ar  anwiredd  yn  fy  lighalon  :"  Salm 
livi.  18 ;  hyny  yw,  pe  edrychaswn  arno  gyda 
pharch  ac  hoffder,  a  cbyda  bwriad  i'w  gyf- 
lawni.  Job  xxxi.  26 ;  a  xxvii.  8,  9.  Rhag- 
rithwyr  yw  y  cyfryw  ag  sydd  yn  cyflawni 
I  dylcdâwyddan  crefyddol,  ac  eto  yn  parhau 
mewn  undeb  serchog  íi,'u  pechodau :  nj  wren- 
dy  Duw  en  gweddiao,  ac  ni  dderbyn  eu  cyf- 
lawDÌadau  na'u  personau  yn  gyraeradwy. — 
**  A*r  Arçlwydd  a  roddes  arno  ef  ein  hanwir- 
edd  ni  i  gyd."  Esa.  liii.  6.  Nyni  oil  a 
grwydrasom  fel  defaid;  troisom  bawb  iV 
tifbrdd  ei  hun :"  nid  gorchwyl  bychan  oedd 
em  cael  yn  oL  Yr  oedd  cosbedigaeth  ddyled- 
ns  yn  gyfiawn,  am  y  crwydriad  hyn,  a'r  an- 
wiredd au  y  buoip,  trwy  hyny,  yn  euog  o 
honynt,  yn  barod  i  ruthro  amom  fel  bwystfil 
crenlon  omadwy.  Fn  hachub  a'n  dychwelyd  at 
Fagail  ao  Esgob  ein  heneidiau,  gwnaeth  y 
Tad,  yn  ol  trefoiad  y  cynghor  tragywyddol, 
i'n  banwireddau  ni,  a'r  gosb  ddyledus  am  dan- 
y^^  Î  gyd-gyfarföd  ar  lesu,  ein  Cyfryngwr  a'n 
Mechniydd.  Dyioa  yr  achos  haeddiannol  ac 
effeitbiol  o  ddychweliad  y  defaid  cyfrgolledig. 
Mae  y  prophwyd  yn  gosod  yr  achos  i  lawr 
yma;  y  mae  yr  apostol  Pedr  yn  crybwyll  am 
yr  effaith,  sef  dychweliad  y  defaid.  1  Pedr  ii. 
23.  Oddiwrth  y  geiriau,  gwelwn,  1.  Anfeidr- 
ol  raslonrwydd  trefo  Dnw  i  achub  pecbadur- 
»id,  trwy  ddiiprwy  osodiad  ei  Fab  ei  hun,  yn 
lie  ei  bobl,  i  ddyoddef  dros  eu  pechodau.  2. 
I  Mawredd  anfeidrol  Person  y  Cyfryngwr,  yn  ei 
:  addasu  I  aefyllu  drostyot,  a  dyoddef  am  eu 
banwireddau  yn  eu  lie.  8.  Dirfawr  bwys  ei 
ddyoddefiadau  dan  y  gosb  ddyledus  am  eu 
banwireddau.  **Efe  yw  yr  lawn  dros  ein 
pechodau  ni.  1  loan  ii.  2.  Mao  y  gair  Jleb, 
^33  a  gyfieithir   yma  •*  a  roddes  arno  ef  "* 


*awel  Vltriitgain  fo«. 


14 


yn  cael  ei  gyfieithu  "  rhuthrg  ar,"  yn  Exod.  v, 
3.  1  Bren/ii.  25,  20,  31.  2  Sam.  i.  X5.  Bam, 
XV.  12.  Parodd  yr  Arglwydd  i'n  hanwtredchu 
ni  i  gyd-gyfarfod  kg  e^  a  rhuthro  arno  fel  y 
dialydd  ar  y  Uofruddiog.  Num.  xxxv.  19,  21, 
Esa.  xlvii.  3 ;  lie  y  cyfieithir  yr  un  gair,  "  cyfar-i 
fod  ag  un."  Yn  y  modd  rhyfedd  hwn, 
prynodd  ni  oddiwrth  bob  anwiredd,  **  i'n  puro 
ni  iddo  ei  hun  yn  bobl  briodol,   awyddus  i 

weithredoed^    da."     Tit.    ii,    14. Y  mae 

gwaith  Duw  yn  craflfu  ar  anwiredd  yn  arwyddo 
ei  sylw  o  honynt  yn  y  fath  fodd  fel  y  mae  yn 
eu  cadw  (iJjfflV^  ^^^^^  7^  7  personau  enog  o 
honynt.  Mewn  cyferbyniad  I'r  craSii  hwp, 
dywedir  fod  Duw  heb  weled  anwiredd — yn 
cuddio,  ac  yn  anghofio — yn  dileu,  ac  yn 
madden  anmredd,  Salm  cxxx.  3.  Num.  xii, 
21.     Salm   xxxii.  1,2;  ali.  9.     Mic  vii.  18. 

Wrth  lanhau  anwiredd,  deaìÌYfn^  ei  faddeu, 

a  gwaredu  oddiwrtho.  Glanhau  peth  aflan 
ydyw  tynu  ymaith  y  peth  sydd  yi\  ei  aflanhau 
oddiwrtho,  trwy  gymhwysiad  o  drydydd  peth, 
Y  trydydd  peth  yma  y w  gwaed  lesu  Grbt ;  yr 
hwn,  trwy  y  cymhwysiad  o  bono  gan  yr 
Ysbryd  Glan  i'r  enaid,  sydd  yn  glanhau  oddi» 
wrth  bob  pechod.     1  loan  i.    7.     Salm  11  8, 

Esa,  xxvii.  9. Duw  yn   "  dodi  anwiredd  at 

eu  hanwiredd  hwynt,"  a  arwydda  ei  waith, 
mewn  ffordd  o  fanj,  yn  rhoddi  rbyw  ral  i 
feddwl  angbymeradwy,  i  bechu  yn  ddiattalfa, 
Rhuf.  L  24,  28.  Mat.  xxiii.  32.  Rhuf.  xi.  8, 
1  Thes.  ii.  16.  Neu,  wrth  anwiredd  mae  i  ni 
ddeall,  cosbedigaeth  am  anwiredd,  fel  yn  Salm 
xxxi.  10.    Edr.  Pbchod. 

ANWYBOD-AETH  (gwybod),  diwrbod- 
aetb,  anwybyddiacth,  amieilltwriaeth,  i^nbydd- 
ysgedd. 

Aznm«a  pob  autpybod,   IHar, 

Y  ms^  anwybodaeth  o  Ddnw  a'i  bethau 
sanctaidd  yn  bocbadurus  ynddo  ei  hun ;  ac  yn 
acbos  o  lawer  o  bechod au  eraiU.  Y  laae  yn 
bechadurus  ynddo  ei  hun,  oblegid  ei  fod  yn 
tarddu  oddiwrth  clyniaeth  y  meddwl  yn  crbyi^ 
Duw  a  phethau  ysbrydol.  "  Nid  ydyw  yn 
gymeradwy  gan  feddwl  pechadurus  i  gadw 
Duw  yn  ei  wybodaeth."  Rhuf.  i.  26.  Ein 
difaterwch  am  Dduw,  a'n  gelyniaeth  yn  ei 
erbyn,  yw  yr  achos,  gan  mwyaf,  ein  bod  yn 
gwybod  mor  Ueied  am  dano.  Y  mae  yn 
nglŷn  wrth  hyn  ddibrisdod,  ac  csgQulusdra 
mawr  o'r  moddion  a  drefhwyd  i  ni  gtíel 
gwybodaeth  o'r  Arglwydd,  a  chynnyddn  ynddi. 
Gan  fod  y  gwrthddrych  yn  ddiwerth  genynii 
nid  rhyfedd  ein  bod  yn  csgeulus  ac  yn  ddilafur 
am  ei  adnabod.  Yn  yr  anwybodaeth  hwn 
mae  pechodau  eraill  yn  cael  eu  cenedlu  a^n 
magu.  Anwybodaeth  o  Dduw  sydd  vn  peri 
i  ni  bechu  yn  ddiarswyd  yn  ei  erbyn,  ei 
angharu,  anufuddhau  iddo,  a'i  anghredu.  An- 
wybodaeth o  bechod,  a'r  drwg  sydd  ynddo, 
a'r  canlyniadau  o  bono,  sydd  yn  peri  i  ni 
ymhyfrydu  ynddo,  a  byw  yn  ddiypiga}s  an^ 
waredigaetb  oddiwrtho.  Anwybodaeth  o  Qna\ 


ANW 


106 


ANW 


a'i  iechjdwnaeth,  sydd  yn  peri  i  ni  ei  e8- 
geuluso  a'i  ddirmjgn,  a  çnarcna  a  dewia  pob 
peth  o'i  flaen.  Y  mae  anfeidrol  werth  a  gogon- 
lant  ynddo,  rbagor  pob  gwrthddrycb  wdl; 
ond  neb  adnabod  j  gweiäi  bwnw,  j  mae  yn 
ddiystyr  genym  am  dano.  Fel  byn,  y  mae 
dynion  wedi  ymddyeitbrio  oddiwitb  facbedd 
Daw,  trwy  yr  anwybodaeth  sydd  ynddynt 
Epb.  iv.  18.  ^'Duw  wedi  esgenluso  amseroedd 
yr  anwybodaetb  hon.'*  Act  xviL  80.  Bu 
amseroedd  birfaith  iawn  o  anwybodaeth  ar  y 
Cenedloedd ;  Duw  yn  gyflawn  a'u  besgedaa- 
odd  yn  bir,  am  eu  pecbodan  a'a  bynfydrwydd, 
heb  anion  cenadau  atynt,  na  rboddi  dadgudd- 
iad  dwyfol  iddynt  Ond  o'r  diwedd,  e^ycb- 
odd  dros  (tmeptdwv)  yr  amseroedd  tmenns 
hyny,  a'u  pecbadurusrwydd  bwytbaa;  o'i 
anfeidrol  dnigaredd  a'i  ras,  v  mae  yn  awr  yn 
^  gorcbymyn  i  bob  dyn  yn  mnob  man  i  edifar- 
bau,  gan  fod  i  ni  yn  Ngbrist  lesabrynedigaetb 
trwy  ei  waed  ef^  sef  maddenant  pecbodao,  yn 
ol  cyfoeib  ei  ras  e£"  £pb.  i.  7.  £dr.  Adna- 
bod, Dadoüddiad,  Gwtbodaeth. 

ANWYL-DRA-TD  (gwyl),  diwyl,  digywil- 
ydd ;  cu,  boâ^  cariadus ;  cymeradwy,  gorboff ; 
nn  hoff,  nn  anwyL    Qelwir  Crist  yd  "  anwyl 
Fab  Daw."    Mat  iii.  17 ;  a  zvii.  5.    Lac.  iii. 
22  ;  a  ix.  25 ;  a  XX.  13.    2  Pedr  i.  17,    CoL 
L  13.     0  otoç  0  fioü  oYam^ToÇj  fÿ  mabf  dy  an^ 
toylyd^  mewn  modd  neillduol  arbenig.     Tioç 
T/^ç  rfpn^ç  auTooj  Mah  ei  gariad  ef,     Y  mae 
Grist  yn  anwyl,  fdi  y  mae  yn  Fab  o  an  banfod 
dwyfol  a'r  Tad,  a  pbriodoliaetbaa  dwyfol  yn 
pertbyn  iddo.    Mae  y  Tad  jn  earn  y  Mab,  a'r 
Mab  yn  cara  y  Tad  &t  on  cariad  dwyfol,  anfeid- 
rol, peribynol  i'r  Dawdod  yn  nnig.    Mae  y 
naill  yn  earn  y  llall  a'r  un  cariad,  a  nwnw  yn 
ddwyfol,  yn  dragywyddol,  ac  yn    anfeidrol 
Am  anwyldeb    y  rersonaa  Dwyfol  at  eu  gil- 
ydd,  bysbysir  ei  yn  gryf  yn  Diar.   yiii.  80  : 
**  Ynayr  oeddwn  i  (medd  y  Mab)  gyd  âg  ef 
megya  on  wedi  ei  feitbrin  gyd  àg  ef :  ac  yr 
oeddwn  yn  byfiydwcb  iddo  beonydd,  yn  ymía- 
wenbau  g^  ei  nron."    Ond  dylem  ddeall  byn 
jonrda'r   gweddeidd-dra     addas   i'r    Personaa 
Dwyfol,  ac  beb  ea  dirdynn  ta  bwnt  i'w  bam- 
ean  cyffiredinol;  yr  byn  oedd  i  osod  allan  ym- 
hyfrydwcb  y  Tad  a'r  Mab  yn  ea  gilydd.     ina 
yr  oeddwn  i  gyd  kg  ef  er  tragywyddoldeb. 
T  Fi,  person,  lel  yr  arwydda  y  rbagenw ;  nid 
natar ;   nid  natnr  ddynol  (^ist,  yr  bon  nid  ^ 
Berson :  pa  faint  llai  rban  o  bono,  enaid  Gnst, 
yr  bwn  nid  oedd  bod  iddo  y  pryd  bwnw — ^fel 
y  bamodd  rbai  yn  dra  cbyfeiliomas.    Ond  Fi, 
J?er8on  Dwyfol,  y  Gsir  (Logos)  tragywyddol, 
Gair  a  Doetbineb  Daw,  yr  bwn  syd^  yn  llefara 
ojadn.  12.  «  Myfi  Doetbineb,"&c    Yr  on  ag 
J  lle&raloanam  dano,  ac  agos  ynyrnn  geirian, 
(pen  i.  1.)     "  Yn  y  decbreuad  yr  oedd  y  Gkdr, 
a  r  öair  oedd  ^da  Duw,  a  Duw  oedd  y  Gair." 
Friodolir  creadigaetb  pob  pçtb  i'r  Gair  bwn  ; 
am  byny,  rbaid  ei  fod  o'u  blaen,  ac  yn  Bsrson 
DwTFOL.    Gosodir  ef  allan,  yn  y  ddau  &n,  fel 


Person  gwabanol,  fel  y  rbaid  iddo  fod,  oddi- 
wrtb  bwnw,  gydà'r  bwn  yr  oedd  yn  bod,  fel 
Person  tragywyddol  yn  cyd  banfodi,  ac  ogyd- 
dragywydool  a'r  Tad,  yngyd-raddàg  ef;  yn 
gy^iH  Jkhofah,  yn  ogyfuwcb,  ac  yn  medd- 
ianna  yr  an  peräeitbrwydd«  Yr  oedd  fel  on 
wedi  ei  feitbrin  ^yd  àe  e^  fel  Mab  gyda  Thad, 
ac  yn  arwyddo  ei  bertbynas  ag  e(  wedi  ei  gen- 
edlu  o  bono  ;  ei  Fab  ei  ban,  Maby  Tad,  ei 
briod  Fab,  ei  uniganedig  Fab.  Yr  oedd  yn 
cael  ei  feitbrin  ganddo,  neu,  fel  y  cyfieitha 
rbai  y  gair,  yn  cael  ei  ddwyn  yn  ei  fynwes,  yn 
dangos  byfrydwcb  dwyfol  y  Tad  yn  y  MÍab ; 
ac  fel  ei  nnig-anedig  Fab,  dy wedir  ei  fod  yn  ei 
fynwes.  loan  L  18.  Ac  yr  oeddwn  ei  byfryd- 
wcb beonydd,  neu  o  ddyddi  ddydd;  hyoy 
yw,  yr  oedd  byfrydwcb  y  Tad  vn  y  Mab  yn 
ddy&l,  ac  yn  angbyfnewidioL  Mae  y  gair 
jETeô.  p*íîpTB55'Û)  hyfrydwchy  yu  y  rbif  lluosog,  i 
fynegi  rbafforoifawredd  yr  byfrydwcb,  yr  byf- 
rydwcb ncba(  a  mwyaf  tra-rbagorol.  Ac  felly 
yr  oedd ;  yr  oedd  yn  Fab,  yn  Fab  jt  byfryâ  wet 
mwyaf  trarrbagorol,  anwyl  Fab  ei  gariad.  Yr 
oedd  er  traOTwyddoIdeb  ei  anwyl  Fab,  yn  yr 
bwn  yr  oedd  vnymfoddloni  ac  yn  ymhyfry  du,  am 
ei  fod  yn  ddelw  ac  yn  wir  Ian  ei  berson,  ac  yn 
feddianoi  o'r  on  banfod. — Mae  y  Tad  yn  ym- 
byfrydu  ynddo  fel  Gyfryngwr,  "Wele  fy 
ngwas  yr  bwn  yr  ydwyf  yn  ei  gynnal ;  fy  etbol- 
edig,  i'r  bwn  fy  enaid  yn  foddlon."  !^a.  xliL 
1.  "  Yn  yr  bwn  y  mae  fy  enaid  yn  ymbyf- 
rydu."  Dr.  Lowtb.  Ymbyfrydodd  ynddo, 
fel  yn  ymrwymo  mewn  cyiammod  i  fod  yn 
Gyfryngwr  ac  yn  Fecbniydd  ynddo.  Ym- 
byfrydodd ynddo  fel  Duw-ddyn,  yn  addas,  fel 
byny,  i  gj^wni  y  gwaitb  a  roddwyd  iddo. 
X  r  oedd  yn  ymyfrydu  yn  ei  ragwelediad  o'i 
gnawdoliactb ;  y  mae  yn  myneri  yr  byfrydwcb 
mwyaf  yn  nesad  yr  amser  nwnw;  "Wele 
dygaf  allan  fy  ngwas,  y  BlagubVn."  Zecb.  iii. 
8.  "  Wele  y  gwr  a  i  enw  Blaguetn  :  o'i  le 
befyd  y  blagura  1"  Zecb.  vL  12.  laitb  byf- 
rydwcb a  gonoledd  Yr  oedd  yn  byfrydu  yn 
rbagwelediad  o  berffeithrwydd,  cyfiawnder,  a 
gogoniant  y  gwaitb  a  wnu  gwedi  ymgnawdoli, 
a'r  boll  ganlyniadau  gogoneddos  o  bono,  i'r 
Tad,  i  Grist ,  a'r  boll  eglwys  i  dragywyddoldcb. 
"  Mae  y  Tad  yn  caru  y  Mab  fel  Gyfryngwr 
befyd,  ac  yn  caru  ei  boll  bobl  ynddo,  ac  er  ei 
fwyn.  Efe  yw  o  a/air/jroç^  yr  anwylyd :  y 
maent.  bwytbaa  ^ddo  yn  ayaTn^rotç  6eoo,  **  yn 
rbai  anwyl  gan  Ddaw.''  Rbaf.  i.  7  ;  a  xii.  19. 
1  Gor.  iy.  14, 17.  Gol.  iiL  12.  Judas  17.  Can. 
y.  i«  Y  mae  Grist  yn  ei  berson,  ei  swyddau,  a'i 
boll  waitb,  yn  anwylyd  y  Tad  ;  mae  y  Tad  yn 
ymfoddloni  ac  yn  ymbyfry du  ynd  do.  Y  mae  yr 
boll  etboledigion  yn  anwyl  gan  Dduw,  o  ran 
ea  personaa  ynddo :  y  mae  eu  sancteidilrwydd, 
a  boll  weitbrediadau  gras  ynddynt  a  cbanddynt 
— sef  eu  fiydd,  eu  cariad  a'u  bedifeirwch,  yn 
ngbyd  a'u  boll  ffrwytiiau,  yn  anwyl  ac  yn  fodd- 
baof  gan  Dduw:  ac  nis  dicnon  dim  eu  gwahanu 
oddiwrtb  ei  gariad  ta  ag  atynt  yn  Ngbrist  lesu 


APO 


107 


APO 


Rhn£  yiil  35,  &c.  Fel  y  mae  Crist  yn  anwyl- 
yd  ci  Dad,  felly  mae  yn  anwylyd  ci  bobl. 
Can.  iL  16 ;  a  iv.  10.  Y  mae  yn  ddymunol  ao 
yn  hawddgar  yn  ea  golwg ;  y  maent  wedi  ei 
ddewis  a'i  Driodi,  fel  nnì^  anwylyd  en  heûaid. 
T  maent  yn  ymfoddlom  ac  yn  ymhyfiydu 
jnddo;  yn  glynn  wrtbo,  ac  yn  pwyao  amo ;  ac 
p  cyfrif  pob  peth  yn  dom  ac  yn  golled  iV 
cuniU.  Can.  L  3 ;  a  PhiL  iii.  9. — ^i r  oedd  y 
deml  i'r  luddewon  yn  ddyronniad  en  llygaid, 
ac  jn  anwyldra  en  henaid.  Ezec  zxiy.  21,  25. 
Anwylyd  Crist  yw  ei  bobl ;  Dent  zxxii«  12, 
Salm'cxxviL  2.  Can.  i  13 — 16;  a  ii.  13.  O 
gariad  atynt,  y  trefiiwyd  iecbydwriaeth  idd- 
ynt;  y  ba  lesn  £arw,  ac  y  mae  yn  eirol  dros- 
tynt;  ac  y  mae  yr  boll  Bersonan  Dwyfol  yn  en 
luehnb,  ac  yn  ymbyfryda  ynddynt.  Can.  r.  1. 
ZepL  iil  17.    Dat  xx.  9. 

ANYMLADDGAR  (ymladdgar),  diamry- 
BODgar,  beddycbol,  anamrafiielgar.  ^'Rbaid 
gan  hyny  i  esgob  fod  yn  dirion,  yn  anymladd- 
garf  1  Tim.  iîL  3  (a^aa/ov)  yn  heddyehol,  yn 
mamrafael^r^  ac  y»  dangnrfeddwr.  Os  ydy w 
y  tymher  bwn,  a'r  ymddygiad  cyfatebol  iddo, 
yn  ofynol  oddiwrtb  boll  aelodan  eglwya  Crist, 
pa  faint  mwy  yn  ei  boll  flaenoriaid,  fel  y  gall- 
ont  yn  byn,  fel  yn  mbob  petb  arall,  fbd  yn 
namplaa  I'r  praidd.     Ht.  ii.  3. 

ANYNAI)  (ynad),  anniddig,  anfoddaw^, 
anfwyn ;  croes,  ceintacblyd,  cecrns.  "  Gwraig 
anynad,'*  yw  gwraig  anfwyn,  anniddig,  cein- 
tacblyd. Diar.  rd.  9;  a  zxv.  24;  zzviL  15. 
Yr  angbysur  o  fy  w  gyda  y  cyŵyw  amgeledd 
anghymwys,  a  gj^elyba  y  gwr  doetb  i'r  angy- 
snr  0  drigo  ar  ddiwrnod  ^lawo^  mewn  ty  â 
de&i  parhans  ynddo,  ^Kboes  Dnw  bwy  i 
Tynu  i  veddwl  anynad  (anmbwylligi  i  wnentb- 
nr  y  pethan  ni  cbyngweddant  Kbn£  i  28. 
W.8. 

APPELLES,  Ain:€XXyi<;  Uau  àllan\  nn  y 
mae  Paul  yn  son  am  dano  (Rhnil  :xyi.  10.)  fel 
"un  profedig  yn  Nçbrist;**  nn  wedi  cael  prof- 
TsA  digonol  o  bono,  fel  dysgybl  deallns  a  tiíydd- 
Ion,  trwy  ei  lafar  a'i  ddyoddefiadan  yn  acbos 
yr  cfengyl. 

APOCRYPHA,  aitoxpoipoc  Uuddiedig  oddù 
wrth]  yllyfraubyny  yn  ein  Beiblan  ni,  nad 
ydynt  yn  Ganonaidd ;  sef  beb  fod  o  awdnrdod 
iwyfol,  nac  wedi  en  bysgriifenn  gan  ysbrydol- 
iaeth  Ysbryd  Daw.  Y  maent  yn  cael  en  galw 
felly  oddiwrtb  y  gair  ŵ,  AizoxpiyKro»  {Apocryp- 
to)euddio^  cuddMig.  Y  mae  rbai  yn  meddwl 
niai  yr  luddewon  a'n  galwodd  felly,  o  berwydd 
«n  symnd  {Âno  njç  xptoircrjc)  oddiwrtb  arcb  y 
cjfumnod,  lie  y  gosodwyd  y  llyfiran  Canonaidd  • 
Barna  eraill  fod  yr  boll  lyfrau  a  roddwyd  yn 
Ägliadw,  yn  cael  en  galw  Anocrypbaidd,  nea, 
cnddiedig,  am  en  bod  yn  cad  en  cadw  o  olwg 
y  bobl  gyffredin.  Ond  pan  ddarfa  i'r  luddewon 
gyboeddi  en  llyfrau,  iddynt  alw  y  rbŵ  bynŷ  a 
Çyhoeddwyd,  yn  Ganonaidd,  neu  yn  Llyfrau 
Dvyfol ;  a*r  lleill  na  cbyboeddwyd,  yn  rbai  Ap- 
ociyphaidd,  neu  cnddiedig.    Ni  bu  y  llyfrau 


a  elwir  genym  ni  yn  Apociypba,  erioed  yn 
ngbofrestr  llyfrau  Canonaidd  yr  luddewon ;  er^ 
tebygol,  mai  gan  ryw  luddewon  yr  ysgrifen- 
wya  liwynL  O  berwydd  en  bynafiaetb  y  mae 
gndd  o  barcb  wedi  ei  roddi  iddynt  yn  mbob 
oes  ;  ond  nid  fel  ysgrifeniadau  dwyfol,  nae  yn 
gyd-radd  mewn  awdnrdod  a'r  Ysgrytbyrau 
Sanctaidd^  i  sylfaenn  ffydd  amynt;  nac  i  fod 
yn  rbeol  bucbeddiad.  Nid  oes  nn  o  ysgrifen- 
wyr  y  Testament  Newydd  yn  son  am  danynt 
Crimen,  Atbanasias,  Hilary,  Cyril  o  Jerusalem, 
a'r  lioU  ysgrifenwyr  nnion-ffred  yn  j  prif  oes- 
oedd,  y  rbai  a  roisant  gófrestran  o'r  llyfrau 
Canonaidd,  ydynt  yn  nnfiyd  yn  en  gwrtbod. 
Darib  i  Oyngbor  Trent  en  cyboeddi  oU  yn 
Canonaidd,  ond  gweddi  Manasseb,  a'rTrydydd 
a*r  Pedwerydd  Llyfr  Esdras.  Y  mae  Eglwy» 
Loegr,  yn  ei  chwecbed  Ertbygl,  "  yn  en  der- 
byn  fel  llyfrau  ifcl  y  dywed  Jerome)  iV  dar- 
Uen  er  siamplau  tmchedd,  ac  addysg  moesau  ; 
eto  nid  yw  yn  en  gosod  i  sicrbau  nn  athraw- 
iaetL"  Yn  mblitb  Uawer  o  ddywediadan  ar- 
ddercbog  a  gogoneddns,  pur  agos  i'r  ysgrytb- 
yrau, neu  wedi  eu  cymeryd  o  bonynt,  y  niaont 
yn  cynnwys  Uawer  o  betbau  o  dUeddiad  anadd- 
as,  anfuddiol,  ac  anweddaidd:  a  Uawer  o 
banesion  tra  angbredadwy,  nad  ffwiw  crybwyll 
am  danynt,  ac  nas  gellir  eu  darUen  beb  ddol- 
urio  meddwl  pnraidd«  Gwel  Key  to  the  Old 
Testament^  hy  the  Rev.  Robert  Gray.  Hefyd» 
Eitto's  Cyclopatdia  of  JBiblkal  Literature^  dan 
y  gair  Apocrypha. 

APOLNLÂ^  A-KoXXwna  \eolled%gaetK\  dinaa 
yn  Macedonia^  gerllaw  Ampbipolis,    Act.  xyii 

I.  G^lwir  bi  yn  awr  Erisso, 

APOLOS,  Aitokkfuc  \diny9trydi\  luddew  o 
Alexandria,  yr  bwn  a  ddaedi  i  Epnesus  tra  yr 
Paul  wedi  myned  i  Jerusalem.  Act  zyiii.  24. 
Yr  nn  ag  Apelea,  medd  rbai.  Rbu£  xyi  10. 
Yr  oedd  efe  yn  ŵr  ymadroddus,  cadam  yn  yr 
ysgxytbyrau;  ac  wedi  iddo  gael  eiddysgnyn 
ianylacb  yn  y  fbrdd  Gristionogol  gan  Acwila 
a  JPbriscila,  aetb  i  Acbaia ;  ac  wedi  dyfod  i 
Corintb,  bu  yn  ddeibyddiol  lawn  i  argyboeddi 
yr  luddewon  allan  o'r  ysgrytbyrau,  mai  lean 
oedd  y  Crist ;  ac  a  f u  yn  ddefnyddiol  iawn  i 
ddyfrban  yr  eglwysi  a  ddarfu  Paul  eii  planu. 
O  Acbia  mordwyodd  efo  Zenas  y  cyfreithiwr 
i  Creta;  ac  oddi  yno  i  Epbesus,  Ue  yr  oedd 
pan  yr  ysgrifenodd  Paul  yr  epistol  at  y  Cor- 
intbiaid.  Act.  xviii.  28.  1  Cor.  i.  12  ;  a  iii 
4—6 ;  a  xvi  12.    Tit.  iii.  16. 

APOLYON,  AnoXXuwv  [dinyetrydd]  eniT 
Groeg  ar  angel  y  pydew  diwaelod.    Dat.  iz. 

II.  Edr.  Abadon. 

APOSTOL,  cenad,  un  anfonedig  ;*  oddiwrtb 
y  gair  Or.  AitoineXXafy  Apoatello,  anfon ;  nn 
wedi  ei  anfon  gan  aniU  ar  ryw  acbos  pwys- 
ûiWT ;,  cenad wr.  Y  mae  Crist  anfonedig  y 
Tad,  yn  cael  ei  alw  yn  "  Apostol  ac  Arch- 
oifeiriad  oin  cyffes'; — yr  bwn  a  ddanfonodd 
Duw,  nid  i  ddamnio  y  byd,  ond  fel  yr  acbubid 
y  byd  trwyddo  et"    Heb.  iii.  1.     loan  iii,  17 ; 


APO 


108 


APO 


It  z.  S6. ;  xvii.  3,  8,  18  ;  a  xzi  23  ;  a  xx.  21, 
&c.  ^XJn  anfonedig  gan  Ddaw  at  feibion  dyn- 
ion,  â'r  neges  o'r  pwys  a'r  canlyniadau  mwyaf. 
"  Yr  Arglwydd  &'i  Ysbryd  a'm  hanfonodd," 
inedd  efe.  Esa.  xlviii.  16» — **  Efe  a'm  hanfon- 
odd." Pen.  Ixi.  1.  Y  mae  dau  beth  yn 
gynnwysedig  yn  yr  enw  hwn  a  roddir  iddo ; — 
1.  Ei  awdurdod  i'w  waith  Tni  ddaeth  o  bono 
ei  hun,  ond  y  Tad  aU  hanfonodd :  am  hyny  y 
]lefarodd  yn  ei  enw,  ac  a  borthodd  ei  braidd  à 
tierth  yr  Arglwydd,  yn  ardderchogrwydd  enw 

yr  Arglwydd  ei   Dduw.    *Mic,  v.  4. 2.  Y 

fftoaith  yr  anfonwyd  ef  o*i  blegid;  yr  oedd 
ewyllyi  gan  yr  hwn  a'i  hanfonodd  iddo  iV 
wneuthut ;  ac  yr  oeddd  gvfa,ith  ganddo  i*w 
orphen :  loan  iv.  34.  sef  hysbysu  y  Tad  ei 
enw :  loan  i.  18 ;  a  xiii.  6  ;  a  xvii.  3.  hyny  yw, 
hysbysu  dirgelwch  anchwüiadií^n^  ei  gyfamxnod, 
a  hofl  drefn  ac  ewyllys  Daw,  mewn  perthynas 
i  iecbydwriaeth  ei  bobl;  ac  i  fyw  a  marw 
droatynt  "  Fe  a'i  hanfonwyd  at  ddefaid  cyfr- 
goUediff  tŷ  Israel,"  à  chenadwri  rasol,  a  gwar- 
edigaem  effeithiol  iddynt  Mat  xv.  24.  Edr. 
Akgel. 

Olid  yn  fwyaf  cyffredinol,  mae  y  gair  apos- 
tol  yn  cael  ei  briodoli  i  un  wedi  ei  anfon  gan  yr 
Arglwydd  lesu  i  daenu  yr  efengyl  arliyd  y 
byd.  O  blith  ei  ddysgyblion,  "  efe  a  a  ethol- 
edd  ddeuddeg,  y  rhai  hefyd  a  enwodd  efe  yn 
apostolion."  Luc.  vi.  13.  Marc  iii.  13,  14. 
Mat.  X.  1,  2.  Y  maent  yn  cael  eu  galw, 
"deuddeg  apostol  yr  Ocd."  Dat  xxL  14, 
Hwy  a  anfonwyd,  ar  y  cyntaf^  at  yr  luddewon 
yn  unig,  ond  cyn  esgyniad  Crist  i'r  nefoedd, 
cawsant  ail  anfoniad,  "  i  fyned  i'r  holl  ^  fyd 
a  phregethu  yr  efeogyl  i  bob  creadur."  Marc 
xvi.  15,  16.  Y  genadwri  oeddent  i'w  chy- 
hoeddi  oedd,  '*  edifeirwch  a  maddenantpechod- 
au,  yn  eow  yrlesu,  yn  mlith  yr  holl  gen  edl- 
oedd:"  y  newyddion  da  hyny  o  laweoydd 
mawr,  fod  Daw  wedi  edrych  iddo  ei  hun  am  oen 
y  poeth-offrwm;  fod  Duw  wedi  "dyoddef 
dros  bechodau — y  cyfiawn  dros  yr  anghyfiawn, 
fel  y  dygai  ni  at  Dduw."  1  Pedr  iii.  18. 
Atbrawiaeth  y  deuddeg  apostol  am  yr  Óén, 
yw  deuddeg  sylfiien  y  Jerusalem  newydd ;  ac 
ni  cheir  un  maen  yn  yr  adeilad  ysbrydol  hon, 
ond  a  fyddo  wedi  ei  adeiladu  ar  y  sylfaen  hon. 

Y  mae  yn  berthynol  i'r  cenadon  cyntaf  hyn 
yn  neillduol,  ac  yh  wahanol  oddiwrth  bawb 
craill,  1.  Bod  eu  nifer  deuddeg  yn  unigyn  cyf- 
ateb  i'r  deuddeg  patriarch,  yn  gwneuthur  y 
pedwar  henuriad  ar  hugain  yn  cylchynu  yr 
orsedd  fawr,  ac  yn  cynnrychioli  eglwys  yi'  Heu 
Destament  a'r  Newydd.  Dat  iv.  4.  Yn  He 
Judas  fradwr  y  dewiswyd  Matthias  gan  y  dysg- 

yblion,  trwy  goelbren,    Act  i.  26. 2.  Yr 

oedd  yn  rhaid  eu  bod  wedi  gweled  yr  Ar- 
glwydd lesu  yn  y  cnawd,  "  Yr  hjn  a  welsom 
ac  a  glywsom  ydym  yn  ei  fynegi  i  chwi."  1 
loan  i.  1 — 3.  'Luc,  i.  2.  "Canys  i  hyn  yr 
ymddangosais  i  ti,  i'th  osod  yn  weinidog  ac  yn 
dyst  o'r    pethau  a   welaist"    Act  xxvi.  16, 


f 


"  Ac  yn  ddiweddaf  oil  y  gwelwyd  ef  geny 
finau  hefyd,  megys  gan  un  annhymmig,"  1 
Cor.  XV.  8.  Er  niai  un  wedi  ei  eni  allan  o 
amser  oedd  Paul  (yr  hyn  y  mae  gair  annhym- 
mig  yn  arwyddo)  eto  ,efe  a  welodd  Grist  yn 
bersonol.  Yr  oedd  yn  anghenrheidiol  iddynt 
fod  wedi  ei  weled  ar  ol  ei  adgyfodiad ;  canjs 
dyna  y  pwnc  mawr  i'w  sicihau,  fel  tystiono 

hono,   wedi  ei  weled   à'u   Uygaid. 3.  Yr 

oedd  eu  gosodiad  a'u  hanfotiiad,  yn  union- 
gyrch  gan  Grist  ei  hun,  heb  na  dewisiad,  na 
gal  wad  neb  arall.  "  Fel  yr  Anfonaist  fi  i'r  byd, 
felly  yr  anfonais  inau  hwythan  i'r  byd.  Neo, 
"  Fel  y  gwnaethost  fi  yn  Apostol  i'r  byd,  felly 
y  gwnaethum  inau  hwythau  yn  Apostolion  i'r 
byd."  loan  xviL  18.  Campbell.  Efe  yw  an 
fonedig  y  Tad,  a  hwythau  ydynt  ei  anfonedig] 
ion  yntau  i'r  byd  :  y  mae  rhy w  gyfatebolrwydd* 
rhwng  eu  hanfoniad  hwy  a!i  anfoniad  yntan. 

4.  Yr  oedd  eu  tystiolaeth  am  Grist  yn  sicr 

ac  yn  anfiaeledig ;  ac  yr  oedd  y  dystiolaeth 
gadarn  hon  i  fod  yn  sylfaen  i'r  holl  eglwys.  yn 
mhob  oes,  i  adeiladu  ffydd  arni.  Yr  apostol' 
ion  a'r  prophwydi  yw  sail  yr  eglwys  yn 
athrawiaethol:  ea  tystiolaeth  hwy  am  y  sylÊÎen 
sydd  i'w  chredu, .  ac  i  orphwys  yn  ddisigl  arui. 
Un  sail  sydd  ganddynt  oil.     Er  bod  amrywiol 

0  dystion,  ac  wedi  by w  mewn  amrywiol  oes- 
oedd ;  eto  un  sail  sydd  ganddynt  i  dystiol- 
aethu  am  dani,  a'u  tystiolacthau  yn  cydgordio 

Si  ogoneddus.  Eph.  ii.  20.  Mat.  xvi.  18. 
at.  xxi.  14.  Dechreuodd  Crist,  yn  ei  hereon 
ei  hun,  draethu  am  yr  iechydwiiaeth  fawr; 
wedi    hyny   a  sicrhawyd  i  ni  gan  y  rhai  a'i 

clywsant  çf.     Heb.  ii.  3. 5.  Yr  oedd  *'  Duw 

hefyd  yn  cyd-dystiolaethu,  trwy  arwydddion  a 
a  rhyfeddodaa,  ac  amryw  nerthoedd  a  doniau 
(neu  /liptff/ioiç^  rhaniadau)  yr  Ysbryd  Glan,  yn 

01  ei  ewyllys  ei  hun."  Heb.  ii.  3,  4.  Wedi 
eu  hail  anfoniad,  gwisgwyd  hwynt  â  nerth  o'r 
uchelder,  trwy  ddisgyniad  yr  Ysbryd  Glan  ar- 
nynt  Ymddangosodd  iddynt  dafodan  gwa- 
hanedig,  megys  o  dan,  ac  efe  a  eisteddodd  ar 
bob  un  o  honynt  A  hwynt  oil  a  lanwyd  a'r 
Ysbryd  Glan,  ac  a  ddechreuasant  lefaru  à  thaf- 
odau  eraill,  megys  y  rhoddes  yr  Ysbryd  Glan 
iddynt  ymadrodd."     Actii.  2 — 4.  Weleychyd- 

ig  o  bysgodwyr  tlodion  o  Galilea  wedi  en 
harfogi  o'r  nefoedd  i  ddarostwg  y  byd  tywyll 
gelyniaethol  tan  lywodraeth  lesu  o  Nazareth — 
a  phwy  a  all  sefyll  o'u  blaen  ?  Gwnaed  hwy 
yn  hynon  ac  yn  gedym  i  ddwyn  eu  tystiolaeth 
tra  phwysfawr  g  erbron  pawb.  "  Nis  gallwn  ni 
(meddaut)  na  ddywedom  y  pethau  a  welsora 
ac  a  glywsom."  Act  iv.  20.  Cafodd  miloedd 
eu  dwys-bigo  ;  "a'r  Arglwydd  a  chwanegodd 
at  yr  eglwys  y  rhai  a  fyddent  gadwedig."  Cyf- 
ododd  erledigaeth  yn  eu  herbyn ;  llabyddiwyd 
Stephan  gan  yr  luddewon  ;  a  lladdwyd  lago 
brawd  loan,  un  o'r  deuddeg  aVcleddyf,  gan 
Herod  frenin.  Act  xii.  1,  2.  Wedi  bod  yn 
Jerusalem  tua  deunaw  mlynedd,  gwasgarwyd 
hwynt  oil  oddi  yntf  i  amrywiol  wledydd,  gan 


APP 


109 


ÂB 


gymeiyd  eu  cyfarwyddo,  mcddant  i'w  aamryw- 
lol  gylchoedd  trwy  goelbren ;  Pedr  i  Pontus, 
Galatia,  a'r  Ileoedd  o  amgylch ;  Andrew  i  Scy- 
thia  a  Sogdiaoa ;  loan  ì  Asia  Leiaf-;  Philip  i 
Armenia,  Media,  a  Ck>]ühi8  ;  Bartholemew  i  Ar- 
abia Ffeliz ;  Matkew  i  Caldea,  Persia,  a  Parthia : 
Gliomas  i  Hyrcania,  Bactria.  ac  India  ^  Judas  i 
Syria  a  Mesopotamia ;  Simeon  y  Ganaanead  i'r 
ijpht,  Cyrene,  Lybia,  a  Maaritania ;  Mathias  i 
a  appadocia  a  Colchis ;  lago,  brawd  Judas,  a 
losodd  yn  Jerosalem.    Edr.  en  henwacu 

Yr  oedd  Paul  yn  enwog  yn  mhlkh  yr  Ap- 
ostolion.  Mewn  modd  neillduoly  mae  yn  ei 
alw  ei  hen  yn  ^^  Apostol  y  Cenedloedd,  ac  yn 
mawrhau  ^  swydd."  Rhu£  zi.  18.  Tm- 
ddiriedwyd  iddo  am  efeagyl  y  dienwaediad, 
megys  am  efengyl  yr  cnwaeniad  i  Pedr.  Gal. 
iL  7.    Ear.  Paul,  Psdb,  ^c 

Mae  yr  enw  hwn  yn  cael  roddi  hefyd  i 
veinidogion  teithiol  cy^redin  yr  eglwys, 
megys  Andronicus,  Junia,  inc.  Rhnfl  xvi.  7. 
Cyficithir  y  gair  Gr,  aizoaroXoc '  (apostolos\ 
itmd,  cenadauj  yn  2  Cor.  viiL  16.  Phil.  ii. 
25.  GeUir  cyfieithn  y  geiriau  yn  loan  xiii. 
16,  "  Nid  yw  apostol  yn  fwy  na'r  hwn  a'i 
danfonodd.'^     Campbell. 

Uawer  o  gau  apostolion  a  flinasant  yr  eg- 
lw?si  yn  foreu,  yn  enwedig  eglwysi  Syria, 
Galatia,  Corinth,  Colosse,  <&c.  Act.  xvi.  Gal. 
i.  7—9.    "2  Cor^  X,  XL     Col.  ii.     Gwel  Witsios 

Mekt,  p.  sa 

APOSTOLIAETH,  swydd  apostol,  neu  ap- 
ostolion, y  ihai  oeddent  i  bregethu  yr  efengjl, 
plann  a  chadamhau  eglwysi,  bedyddio,  urddo 
gw^ÎDÌdogion,  a  gwneuthnr  gwjrthiau.  Mat 
iiTÌîi.  12  ;  a  X.  1.     Act.  xÌ7.  25.     1  Cor.  iii.  6. 

APOTHECARI-ESAU,  lieb.  -\r\p  [^y- 
mygffior]  cymysgydd  cyfFeri  meddygolj  neu 
bèraroglaa.  Exod.  xxx.  25,  35.  1  Sam.  viii. 
13.    Preg.  X.  1, 

APPELIO,  Lkid.  Appbllo  ;  Saes.  Appeal  : 
cyffroi  hawl,  cymcryd  cwyn ;  cyrcha  at  lŷs 
awch :  galw  «m  fam  arall.  "  Appelio  yr  wyf 
at  Caesar."  Act  xxv,  11,  12,  21,  26.  Kaitrapa 
txtzaXoofiai  yr  wyf  yn  golw  ar  Ccesary  neu  yn 
<yftirio  fy  aekos  %  Ccesar  ;  sef  yn  cjífeirio  fy 
schos  o  ìŷs  Is  i  lŷs  uwch. 

APPn-FPORUM.  Y  gair  Ffornm,  yn 
Uad,  a  arwydda  "  lie  marchnad ;"  oddiwrth  y 
gair  Gr,  <}fepw^  cario,  dwyn ;  lie  y  carient 
bethau  i'w  gwerthu.  Gyd  âg  enw  cadarn, 
^irwydda  tref  farchnad;  fcl  Fforum  Julii, 
F/orum  Claudii^  Fjorum  Appii,  nett  Appii- 
Jorum,  Yr  oedd  y  dref  hon  ar  y  fFordd  o 
Ro&in  i  Capua  a  Brandnsium ;  yn  n^hylch 
51  milltir  o  Rufain,  a  18  o'r  Tair  Tafam. 
Cafodd  ei  henw,  tebygol,  oddiwrth  Appins 
Claudios ;  yr  hwn,  yn  ei  uchel-faeroniaeth,  a 
wnaeth  y  ffordd  o  Rufain  i  Capua,  yr  hon  a 
alwyd  ffordd  Appius,  via  Appia.  **  Yn  march- 
Bad  Appi-fforum."  Dr.  M.  Hyd  yma  y 
dacth  Cristionogion  Rhufain  i  gyiartbd  Paul 
yn  ei  ffordd  yno  o  PuteolL     Act.  xxtiii.  15. 


APPWYNTIO,  Ifr.  Appoioter;  Saes. 
Appoikt  :  gosod,  nodi,  tre&,  penodL— "  Nid 
appwyntiodd  Duw  ni  i  ddigofaint."  1  Hies. 
V.  9.  "Ni  ddarparodd  Duw  ni,"  &c.  Dr.  M. 
Ni  osododd,  ni  threfnodd  Duw  ni :  ein  hiecb- 
^dwriaeth  trwy  lesu  Grist,  ac  nid  ein  coUed- 

rth,  oedd  y  dyben  «in  y  Duw  mawr  yn  ei 
jr,  yn  ei  waith  yn  eiit  creu,  ein  hetiiol)  ein 
galw,  a^n  hadgenediu ;  yn  ein  cyfiawnhan  «*n 
hadgenedlu ;  yn  ein  cyfiawnhan  a'n  sancteidd- 
io :  am  hyny,  mae  yn  ofynol  fod  ein  hoU  yro- 
ddygiad  yn  addas'ijr  cyfryw  osodiad,  athvefb* 
iad  grasol  a  gogoneddus  :  *^  Gan  hyny  byddwii 
sobr,  wedi  ymwisgo  â  dwyfroneg  ffydd  a 
chariad,  ac  â  golMÌth  iechydwríaeth  jn  lie 
helm."  Bydded  ein  hymdrechiadau  ni  yn 
unci  &  threfhiad  Duw,  a'i  osodiad  grasol  meWB 
perthynas  i  nL  1  Pedr  i.  2 ;  a  ii.  8.  loan  iiL 
16.  Khul  yiil  2^  a  ix.  22.  Judas  4.  3 
Thes.  iL  13.  14.  £ph.  i.  10 ;  a  ii  10.  3 
Tim.  ii.  20,  28. 

APPHIA,  Gr.  An<pca.  Bamodd  rh«d  o'r 
hen  dadau  mai  gwraig  Philemoo  oedd  Apphia 
yr  anwylyd  {ATra/'a  ttj  ap^mj-nji)  gan  fod  yr 
apostol  yn  cyfoirio  ei  epistol  ati  hi  ac  Arck- 
ippus,  gy  da  Philemon  :  o'r  hyn  Ueiaf,  tebygol 
eu  bod  yn  ei  deulu,  ac  yn  rhyw  berthynasaa 
iddo.     Philem.  2. 

APnEC,  pBiÄ  [nerfk]  1.  Dinas  yn  llwyth 
Judah,  He  y*^  gwersyllodd  y  Philistiaid  pan 
gymerwyd  arch  Duw:    1  Sam.  iv;  bemirmai 

yr  un  oedd  ag  Aphecha.     Jos.  xv.  òS. 2. 

Dinas  yn  ngwHstadedd  Jezrecl,  He  y  tarawyd 

Saul.     1    Sam.  xxix.  1. 3.    Un  aratU  yn 

Uwyth  Aser,  yn  agos  i  Sidon.     Jos.  xix.^0;  a 

xiu.  4. 4.  Dioas  yn  Syria,  un  o  brif  ddinas- 

oedd  Benhadad,  He  ciliodd  y  Syrìaid  yn  ol 
mewn  chwidr-frys,  ac  y  lladdwyd  27,000  oV 
gwyr  a  adawsid,  gan  rar  y  ddinas  yn  syrthio 
arnynt  1  Bren.  xx.  26.  Yr  oedd  hon  yn 
sefyll  rhwDg  Heliopolis  a  Biblos. 

APHIA,  nfifc^  [llefaruj  neu  chwythu]  mab 
Becorath.     1  Sam.  ix.  K 

APHRAH,  ri'^aö^  [llyckfaigr]  Ho  yn  agot 
i  Jerusalem;  teml,  Hwyrach,  a  alwyd  tŷ 
Aphrah.     Mic.  i.  10. 

APHSES,  pen  y  deunawfed  tculu  offeiriad- 
ol.     1  Cron;  xxiv.  15. 

AR,  rhagddod,  megys,  ar  y  ddaear^  ar  y 
llwary  ar  i  fyny^  ar  i  waned  ;  *'  Galwodd  ar 
yr  Arglwydd*"  Fel  rhagildod,  mewn  geiriau 
cyfansawdd,  y  mae  yn  ychwanogu  at  eu  hystyr. 

A'R,  sef^  a  yr ;  megys  hwn  dW  UalL  Hefyd, 
weithiau,  f»^l  rhagenw  ;  mescvs  aV  m  alio, 

AR^AllDD-ARDDWR-AREDIG,  Gr. 
apoiOf  aroo  ;  Llad,  Aro.  Aryvr  tir  wedi  ei 
aredig,  nen  a  eHir  ci  aredig.^ — "Heb  ar  na 
medi."  "  Heb  arddiad  na  mediad."  Dr.  M. 
Gen.  xlv.  6.  Tebygol  fod  yr  Aiphtiaid,  wedi 
gweled  cyflawniad  o  i  agddy wediadau  Joseph 
hyd  yma,  scf  am  ddwy  flynedd,  yn  cymeryd 
eu  cynghori  gaud  do  rhagllaw,  ac  wedi  gadael 
heibio  yn  gwbl  ddifi'odi  eu  had  trwy  eu  haa 


ABA 


110 


ABA 


heb  olwg  am  gynhaual — **Yr  arddwyr  a 
arddaaant  ar  fy  nghefii ;  estynaaant  ea  cwyaaii 
yn  hirioD.**  Balm  exxiz.  3.  Mae  j  geirian  yn 
goaod  idlaii  gronlondeb  gdynion  yr  eglwyi^ 
yn  ei  llwytho  â  beichiau  trymioD,  ac  yn  ei 
fiBanffella  mor  ddideimlad  a  phe  bnaaent  ya 
aredig  wyneb  y  maes ;  a  byn  befyd  dros  hir 
amaer,  fel  pe  na  bnasai  diwedd  i'w  crenlondeb. 
Maent  yn  dangoa  hefyd  hir  amyoedd  y  daw- 
iolioD,  dan  ddyoddefiadaa  maitn  a  thirmion^ 
^  T  mae  amjmedd  y  ffyddloinaid  y  fatb/^  medd 
Lnther,  ^fel  y  maent  yn  barod  i  roddi  ea 
cefnaa  Vr  arddwyr ;  a  hynj  nid  am  ddiwrnod 
nea  ddao^  ond  am  ea  boll  fywyd,"  Amynedd 
sydd  &  tberfynàu  iddo  a  ellir  ei  gael  yn  mhlith 
y  Faganiaid ;  ond  y  mae  i  amynedd  y  ffyddlon* 
udd  barhad ;  mae  y  fath  amynedd  ag  sydd  yn 
ymddangos  yn  ddiderfyn  y  yn  anieidroL  T 
mae  yma  ddan  betb,  c^l  wrth wyneb  i'w 
.^gilydd,  yn  cydgyfarfod,  sef  parhad  y  cvryeaa 
ar  gefaaa  y  ffyddloniaid,  a^u  baddugoliaeth 
ibarhaoB  bwythaa,  yn  cana  am  y  rhai  sydd 
jn  gyra  y  wedd,  "  eto  ni'm  gorfdant;  yr  Ar- 
iglwydd  cyfiawn,  efe  a  dorodd.  raffan  y  rhai 
;annawiol ;" — a  dyna  yr  aredig  yn  darfod«  Job 
uv.  8.  Esa.  L  6 ;  a  li.  23,  Mic.  iii.  12.  Sahn 
«cxxix.  2,  4.     Mat  x.  17 ;  a  xxvii.  26. 

AR,  ^y  [yn  gwylio]  ^neu  ARIOPOLIS,  nen 
ARIEL  MOAB,  neu  RABBATH  MOAB. 
JBda.  xxix.  1.  Deut  iii.  11.  Prif  ddinas  y 
IMoabiaid,  yn  sefyll  ar  yr  afon  Amon,  yr  hon 
•oedd  yn  ei  rhanu  yn  ddwy  ran.  Sehon,  brenin 
yr  Amoriaid,  a'i  liosgodd  à  than.  Nam._xxi. 
28.  Brenin  Assyria  a*i  dinystriodd  mewn  un 
noswaith.  Esa.  xv.  1.  Yn  nghylch  a.  d.  300, 
llyncwyd  hi  gan  ddaear-^n, — ^Yrnddengys 
iod  holl  dir  Moab  yn  cael  ei  alw  An,  oddiwrth 
enwj  brif  ddinas. 

ARABIA,  Heb.  ^^y  {cymyag ;  eymysg  o 
èöb  amalwchf  creiyiau^  pyllau^  d:c,'\  gwlad 
éang  yn  Asia,  yr  hon  a  ddosbarthir  yn  dair 
rhan : — ^Arabia  Dssjsrte,  nea  Arabia  AnicU  ; 
Arabia  Petrea,  neu  Arahia  Qurtgog ;  ac 
Arabia  FVelix,  neu  Arabia  Ddedwydd, — 
Arabia  Anial,  neu  Ddiffaeth,  sydd  yn  sefyll 
rhwng  Euphrates  o  du  y  dwyrain  aV  gogledd, 
a  mynyddoedd  Giiead  o  du  y  gorllewin,  ac 
Arabia  Ddedwydd  ar  y  dehau.  Yr  oedd  yn  cyn- 
nwya  yr  Itoreaid,  y  rhan  ddwyreinioloEdom,  a'r 
Nabotheaid,  a  phreswylwyr  Cedar,  &c  y  rhai  a 
grwydrent  o  le  1  le,  i  geisio  porfa  a  dwfr  Tw  hani- 
feiliaid,  heb  na  thai,  na  dinasoedd,na  thrigfanau. 
Arabia  Ddedwydd  sydd  yn  sefyll  o  du  y  dehau 
i  Arabia  Ddiffaeth,  ac  a  wahenir  oddiwrthi  gan 
iraich  o  fynydd ;  yn  terfynu  ar  da  y  dwyrain 

Sm  gainc  o  For  Persia,  ar  du  y  dehaa  gan  y 
or  Mawr,  ac  ar  du  y  gorllewin  gan  y  Mor 
Coch.  Y  mae  helaethrwydd  o  aur  ac  anan  yn 
y  wlad  hon,  ac  yn  enwcdig  o  Ivsiau  arogl-bêr. 
I  bobl  yn  gyflfredin  oeddent  yn  trigo  mewn 
pebyll  yn  y  maes.  Yr  oedd  hon  yn  meddiant 
biliogaeth  Joctan,  ac  Arabia  Garegog  yn  medd- 
iant hiliogaeth  Ismael.  Y  mae  Arabia  Garegog,a 


elwir  yn  fwyaf  priodol  ny^y  ArabahyBd  y 
Garllevfifij  ar  y  dehaa  i  Palestina,  ae  yn 
cynnwys  yr  Bdomiaid  deheaol,  yr  Amaleeiaid, 
yr  Eihiopiaidf  ^c  Yma  yr  oedd  mynydd 
Sinai  yn  sefyll,  lie  y  rhoddwyd  y  gyfraitii  i 
Moses.  Y  bobl  gyntaf  a  fa  3m  çwladycha  ym» 
oedd  hiliogaeth  Joctan.  Gwlad  eilun-addblgar 
iawn  ydoedd  hi  gynt;  ac  feOy  mae  yr  awv  ho» 
hefyd,  inewn  mawr  dy  wyllwcn  eilan4dd<^iaeüu^ 
Gwel  Blayney  ar  Jer.  xxy.  24. 

Y  mae  Antbia,  yn  gyflfredinol,  yn  gsKcog,. 
creigiog,  a  mynyddig;  yn  benaf  yn  y  paraiatt 
hyny  sydd  yn  awr  yn  mhell  oddiwith  y  mor.. 
z  n  rhedâi  llawer  o  oesoedd,  y  mae  gwastadëdB 
helaeth  iawn  rhwng  y  mynyddoedd,.  yn 
nghanol  y  wlad,  wedi  cael  ei  ffnrfio  trwy 
enciliai'd  y  mor.  Hwn  yn  awr  yw  y  darn 
mwyaf  ffrwythlawn  ac  amaethyddol  o*r  wlad  ; 
y  poethaf  hefyd  y w.  Yn  ochel  yn  y  mynydd- 
oedd y  mae  yr  awyr  yn  llawer  oerach  nag  yi» 
y  gwastadedd;  y  maent  befyd  yn  cynnwy» 
planigion  ac  anifeiliaid  o  wahanol  rywiao.  T 
gwastadedd  a  elwir  Tehama.  Gwol  GalmetV 
Dictionary,  by  Taylor ;  a  Kitto's  Oyclopcediaf 
dan  y  gair  Arabia. 

AKABIAD-IAID,  "2^9  [cymysgy  anialmh] 
preswylydd  Arabia.  Poblogwyd  Arabia  Ffelix^ 
nea  Arabia  Ddedwydd,  y  rhan  fnryaf,  gan 
deuln  lluosog  Joctan,  o  hiliogaeth  Sem.  Y 
taleithau  eraill  a  breswyliwyd  ^yntaf,  tebygol, 
gan  y  Rephaimiaid,  yr  Emmiaid,  Zamzamiaid^ 
Amaleciaid,  yr  Horiaid,  ac  eraill  o  hiliogaeth 
Cos,  mab  hynaf  Cam.  Y  Gnuaid  a  ymlidiwyd 
ymaith  yn  raddol  gan  hiliogaeth  Nachor,  Lot^ 
ac  Abnüiam.  Ismael  a  sefydlodd  gyntaf  yn 
Hejas.  Edr.  Ismael.  Taenodd  eimlioffaeth 
yn  raddol  dros  y  rhan  fwyaf  obarthaago^edd- 
ol  Arabia,  Yr  hen  Arabiaid  oedd  eSun-add' 
olwyr  o'r  ffleid  diaf— yn  addoli  11a  y  nefoedd, 
yr  haul,  y  lleuad,  y  sèr,  ac  anffelion,  a  dynioo 
a  fu  yn  enwog  yn  ea  plith :  addolent  lawer  o 
feini  mawrion,  y  rhai,  hwyracb,  oeddent 
leoedd  addoliad  y  gwir  Ddnw  gan  ea/hyna^ 
iaid.  Gen.  xxyiii.  18.  Y  Persiaid  a  ddygaa- 
ant  grefydd  y  Magiaid  iV  plith.  Yr  luddcv- 
on,  yn  ffoi  rbag  creulondeb  y  Rhafeiniaid,  a 
daenasant  eu  crefydd  yn  mUith  rhai  o  honyiit 
Pregethodd  Paul  yn  Arabia.  Act.  ix.  í)y- 
chwelwyd  llawer  o  honynt  at  Gristionogaeth 
er  yn  foreu.  Er  yr  aroser  y  cyfododd  Ma^ 
met,  A.  D.  608,  neu  yn  hytrach  ei  fuddugol- 
iaethau,  a.  d.  630,  y  maent  yn  gyffreámol 
wedi  bod  yn  ganlynwyr  i'r  twyllwr  hwnw; 

Yr  oedd  2  Ismael  ddeaddeg  o  feibion,  3m 
dadau  i  gynifer  a  hyny  o  Iwythan;  tmuast 
yn  nesaf  at  eu  perthynasao,  hiliogaeth  £!>t,  ao 
Abraham  o  Ceturah,  ac  Esau  tad  yr  Edoniaid. 
Cynnyddasant  yn  raddol,  hyd  nes  y  Myncaa- 
ant  eu  cymydogion  i'r  gogledd  aV  dwyrain,  os 
nid.y  rhan  fwyaf  o  hiliogaeth  Joctan  yn  Arabia 
Ffelix.  Llawer  o  honynt  a  fasnachasant  yn 
foreu  à'r  Aiphtiaid  roewn  pèr-aroglan.  Gen. 
xxxyii.  27;  a  xxxix.  1.     Yn  mhen  oesoedd 


ABA 


111 


ABA 


vedi  hynj,  masnacbasant  &'r  Tjriaid  mewn 
Dawer  0  beüjan.  Ezec.  xxvii.  Ifí — 25,  Nifer 
loofiog  0  hoDjnt  agrwydraaant  odcüaingylch, 
gyda'a^nifeîliaidy  yn  trigo  mewn  pebyl^  heb 
m  dng&  sefydlc^.  Esa.  ziiL  20.  Y  maent 
bob  ameer  wedi  bod  yn  nodedig  am  y  pecbod- 
80.  mwyaf  yageler,  y  cyfryw  na  ddymnnai  neb 
iV  gj^áUìon  nac  i'w  elynion  i  fy w  ynddynt 
Y  mae  yn  ins  hynodol,  na  ddaroatyn^yd 
hwyot  gan  neb  o  faddogoliaeihwyr  mawnon  y 
pailliÄuliyny  o'r  byd,  er  y  boasai  byny  yn 
ddymanol  ganddynti  ao  er  i  amryw  o  bonynt 
jmgais  am  byny.  Anfonaaant  anibegion  i 
Solomon;  ond  nid  ymddengys  iV  dSa  nac 
ptau  en  darostwng.  1  Bren,  x.  15.  An- 
fenaaant  anrbegion  o  ddeadellan  i  Jeboaapl^t ; 
ond  jn  foan  wedi  byny  ymnnasant  yn  y  cyng- 
bnir  jnawT  yn  ei  erbyn.  2  Cron.  xvii.  11. 
Saimhxxiii  6.  Tebygol  iddyat  ymosod  yn 
erbjn  IJzziah,  brenin  Judab;  ond  cynnorâi« 
wyodd  Duw  ef  yn  eu  berbyn.  2  Oron.  xxvi.  7. 
Am  yehẁaneg  o*a  banes,  £dr.  Ismael. 

'^liaeisteddaìst  ar  y  ffyrdd  iddynt  hwy, 
m^s  Arabiad  yn  yr  anialwch."  Jer.  iiL  2. 
Awyddfiyd  yr  Arabiaid  sydd  fawr,  yn  dysgwyl 
IT  y  ffyrdd  am  deithwyr  yn  myned  beibio,  i'r 
dyben  i'w  bysbeilio.  "Dysgwylient,"  medd 
Syr  John  Cbardin,  "  am  y  caravans  (mintai  o 
fiisiaDdwyr  y»  cydymdaith)  gyda'r  awyddfiyd 
mwjdj  yn  ^rycb  oddiamgylcb  iddynt  o  bob 
to,  JD  ymgyfodi  ar  eu  meirch,  yn  rbedeg  y ma 
ac  acw,  i  edrych  a  ganfyddent  ddim  mwg,  neu 
Iwcb,  sea  brysg,  ar  y  ddaear,  neu  ddim  ôl 
dynion  yn  ymdaitb  beibio."  Gwel  Harm^r's 
Ohier.  VoL  L  c  2.  Obser.  7.  CyflFelyb  i 
byn  oedd  awyddfryd  Israel  i  fyned  ar  ol 
eilracxL 

ARM)  {asyn  ŷwylît],  dinas  yn  sefyll  o  dn 
y  dean  i  Judab  a  thir  Canaan,  yn  Arabia 
Garegog.  Yr  oedd  brenin  Arad  yn  wrtb- 
wynebwT  i  Israel  yn  eu  ffordd  i  Ganaan. 
Num.  ixL  1,  Israel  wedi  byny  a  ddystryw- 
iasant  ea.  gwlad  a'u  dinaaoedd.    Adn.  9. 

AKADK  (ar),  Gr.  aparpov;  Llad.  Aa- 
atrum;  Ŵ6,  'l'i^Ä  ^^^ì  daemr^  neu  f;?*^H 
heroe,  tori;  ^offeryn  i  aredig  tir.  Y  mae 
anu-yw  iatb  o  erydr,  yn  addaa  i  natmr  y  tir 
sjdd  iV  aredig.  Y  mae  tir  cryf  yn  gofyn 
gwabinol  offeryn  na  thir  gwan,  brau,  i'w  dori 
Y  mae  erydr  yr  oes  bresenol  yn  rhagori  ar  y 
ihai  arferedig  gynt,  pan  y  mae  amaethyddiaeth 
▼edi  diwygio  Tiawer,  a  phob  matb  o  gelfydd- 
ydan  wedi  eu  byatyried  a'u  profi,  gan  wyr  o 
ddy^,  deall,  meddiannau,  ac  astudrwydd — 
"Nid  oes  neb  a'r  sydd  yn  rboi  ei  law  ar  yr  ar- 
adr,  ac  yn  edrycb  ar  y  petbau  sydd  o'i  ol,  yn 
gymhwys  i  dejrnas  Ddnw."  Luc  ix.  62. 
^ríau  diarebol  ydynt  yn  darlanio  dyn  diofistl, 
diymroad,  annewr.  Rhaid  i  aradwr  da  fod 
â'i  feddwl  wrtb  ei  orcbwyl,  ac  nid  edrych 
oddiamgylcb,  fel  y  toro  y  gẁys  yn  gy wir ; 
felly  rhaid  i  bawb  sydd  yn  bwriadu  bod  yo 
gaalyDwyr  Crist,  neu  i  lafurio  yn  ngwaith  y 


weinidogaetb.  Bbaid  iddynt,  yn  lie  edryck 
ar  y  petbau  o*ii  hoi,  edrycb  ar  eu  gwaitb». 
gyda  gofel  parbaua,  ac  ymroad  dewr-wycb» 
Heb  byn  nis  gallant  iawn  ^franu  {opSorofiLttv)' 
neu  iawn  g^arwyddo  gair  y  gwirionedd.  2 
Tim.  il  15.         

ABAETHI-EITHIAU-IO  (ar),  arawd,  ym- 
adrodd;  ymadroddi,  llefaro,  parabL  Esa.  iii 
8.  Act  xii.  21 ;  a  xuy.  1.  Araethyddiaeth 
yw  llefaru  pob  rbyw  araetb  ao  ymadrodd,  yn 
eglur,  yn  drefnua,  yn  bysain,  yn  weddua,  ac  yn 

ganmoladwy. ^Yn  gyntaf,  o  ran  llais ;  rbaid 

yw  i'r  areitbiwr  gadw  cymedroldeb :  sef  na  bo- 
y  llais  yn  rby  ddwfii,  nou  gryí^  neu  rby  jEain, 
neu  rby  isel ;  ac  na  bo  yn  nnsain,  neu  yr  un 
fiitb  o  byd.  Yn  nesaf,  Uefared  bob  gair  mewn. 
cyfaddasrwydd,  yn  ol  y  frawddeg,  neu  y  rban 
ymadrodd,  a'i  arwyddocÀd ;  fel  y  byddo  am- 
rywder,  neu  wahaniaetb,  ac  an^yfelybrwydd 
y  nwydan,  a'r  acboa  yn  gofyn,  ac  yn  goddef». 
A  rbaid  llefem  pob  brawddeg  yn  ol  rhywiau  y 
nwydau,  a'r  acbosion  deihyddiol,  a  fo  yn  am- 
gyffredig  yn  yr  araetb. — Yn  ddiau,  un  o'r 
priodoliaethau  penaf  sydd  yn  perthyn  i  areitb- 
iwr ffraetblawn,  a  pharabl-ddoetb,  yw  bod  el 
dafod  yn  wisgi,  yn  gyflymair,  yn  drobelydr,. 
ac  yn  arferol  o  draetbo,  a  bòni  petbau,  i  gyn-- 

nyddu   araetbwriaeth,    a    ffraethineb. Yw 

ail,  o  ran  ymddygiad  y  corflf:  rhai  i'r  areitb- 
iwr gymeryd  gofal  ar  iddo  fod  yn  ŵraidd,  âo 
yn  amneidlydÿ  a'i  dduli  a'i  osgo  yn  gymbwya 
yn  cydfFurfio  yn  y  llais  a'r  pwysau,  a  gydweddo- 
à'r  araetb.  Mae  yr  ymddygiad  yn  rboddi 
enaid,  neu  rym  yn  y  petbau  a  adroddir ;  yn 
cynbyrfu  y  gwrandawyr;  yn  eu  tyneru  bwynt 
i  wrando;  gan  larieiddio  a  mcddalbau  eu 
coeledigaetbau  gwrthnysig;  gan  beri' iddynt.  * 
goelio  mai  gwir  yw  y  peth,  yn  yr  bwn  y 
mynent  eu  sefydln.  Ac  yma  y  mae  un  peth 
hynod  i'w  ystyried:  nid  amgen,  nad  y w  yr 
araetb  a  ysgrifenir  ar  bapyr,  afi  felly  a  ddar- 
llenir,  yn  gweitbredu  banner  cymaint  yn 
ngbalonau  y  gwrandawyr  o  ymoddfrydi  a. 
derbyniad,  a  phan  draethir  hi  ar  dafod  lefer- 
ydd,  yn  wiwrwydd,  ac  yn  soniarus,  ac  o- 
ddyfhder  ealon.  Yr  achos  yw,  am  nas  gait  , 
ai'i'raifol,  neu  bin  ysgrifenu,  ddelweddn,  neu. 
ddanffos  y  mynydiau  ymodol  cyfaddas  i'r  ym- 
ddygiad a  adylai  areitbiwr,  wrth  ymadroddi^ 
eu  dangos,  yn  ol  dirdcb,  neu  «icrwydd'y 
nwydan,  ac  arwyddocàd  y  brawddegau,  neu  y 
rbanau  ymadrodd.  Ac  o  berwydd  byny,  y 
dywed  Plato,  fod  rbjuroriaeth  mawr  rbwng 
ffurf  ymddyddan  yn  byffracth,  ac  ysgrifenu  yn 
byddoeth:  oblegid  ni  a  welwn  laweroedd  a 
ymadroddai  t  yn  barablaidd  iawn,  heb  fedru 
rboi  eu  meddwl  mewn  ysgrifen  banner  da :  ao 
eraill  yn  y  gwrthwyneb,  yn  ysgrifenu  eu 
meddwl  yn  odidog,  ac  yn  parablu  yn  drwsgl 
ac  anghymen. 

Nid  wyf  yn  rboddi  ar  lawr  yma  pa  wedd,  yn 
bendant,  y  mae  i  areitbiwr  ymddwyn  o  ran  y 
pen,  y  llygaid,  y  ddwyfron,  y  traed,  a'r  dŵylaw ; 


ÂRA     ,  lîâ 

oblegid  y  mae  yn  bawsacb  djsgn.  hyny  wrtb 
edrych  ar  ryw  wyr  doetb,  dysgedig,  pa  nn 
bynag  aî  pregetbwyr  dawiol,  ai  cyt^eitbwjr 
parabl-bèr,  yn  ymddwyn  en  banain  ar  air  ac 
ymddygîad,  bob  rban  o'a  cyrff,  pan  fyddant 
naill  aì  yn  pregctbu  gair  Duw  yn  adirfrydos  ac 
yn  effekbiol,  ynte,  yn  llysoedd,  neu  ddadlea- 
dai  U'eninoedd,  yn  areithio.  yn  mblaid  cyf- 
iawnder,  rhwng  plaid  a  pblaid,  rbwng  gwan  a 
ohadarn,  i  gael  o  bawb  a  ddylaì,  er  meitbrin 
brawdgarwcb,  a  mammaethu  cytandeb,  a 
cbynnal  tangnefedd.  Gwel  Rbeitboríg  Gym- 
raeg,  gan  Henry  Perri. 

ARAF-EDD-WCH  (rbaf),  afrys,  hwyrfryd- 
ig*;  esmwytb,  mwyn,  tirîon,  Uonydd,  Hariaidd. 
-— Araf  deg,  sef  yn  raddol,  difrysio ;  gan  bwyll. 
— ^^  Mi  a  gerddaf  yn  araf  fy  bail  âynyddoedd, 
yn  cbwerwedd  fy  enaid/'  Esa.  xxxviii.  15. 
I  gair  Heb.  H'^'^fc^  »  gyfieitbir  yma  cerdded 
yn  arafy  a  arwydda  cerdded  mewn  hyfrydwch^ 
fel  yn  Salm  xlii.  4 ;  He  y  mae  yr  an  gair  yn 
cael  ei  arferyd :  "  Cerddwn  gyda  bwy ot  i  dŷ 
Ddaw,  mewn  sain  c&n  a  moliant."  Rbodiaf, 
fel  pe  dywedasai  y  breDÌn,  gyda  Uawenydd  a 
byfrydwcb,  ynbeddwcb  yrArglwydd,  adiolcb- 
ffiirwcb  iddo,  wedi  i  mi  gael  gorucbafiaetb  ar 
(5ÿ)  cbwerwder  prosenol  fy  enaid.  "Canys 
dywedodd  wrtbyf "  sef  am  estyniad  fy  nydd- 
iaa,  '^ac  efo  a'i  gwDa,"  ac  am  fod  ei  addewid  ef^ 
yr  bwn  aydd  yn  ddigelwyddog,  genyfj  mi  a 
rodiaf  mewn  Uawenydd  a'gorfoledd,  wedi  cael 
bnddngoliaetb  ar,  a  gwaredigaeth  oddiwrtb, 
cbwerwdiT  ij  enaid.  Y  mae  lädewid  Duw.  yn 
sail  gorfbledd  a  Uawenydd  iddo.  '^Mi  a 
grttydraf  fy  boU  flynyddoedd  mewn  cbweiv 
woddfy  enaid."  Dr.  M.  "Mi  agerddaf  yn  ffij^/yr- 
'  to  ar  cbwerwder  fy  enaid."  Lowtb.  *'  Mi  a 
gerddaf  yn  araf  yu  cbwerwedd  fy  enaid." 
Saea.  Ond  y  mae  y  cyfieitbad  ucbod  yn 
cael  ci  gadarnban  gan  arferiad  yr  nn  gair  yn  y 
Salm,  ac  yn  addas  iV  He  a*r  agwedd  a  weddai 
fod  ar  ysbryd  y  brenin.  2  Bren.  xx.  4,  6. 
Rbuf.  iv.  12.  Esa.  xviii.  4;  a  xxviii.  16;  a 
xxix.  16  ;  a  xxxix.  8.  Munster  Ver.  Vitringa. 
— ^Abab  a  orweddodd  mewn  sacbliao,  ac  a 
gerddodd  yn  araf.  1  Bren.  xxi.  27.  Ac  a 
gerddodd  dan  oblygu  a  chrymu  ei  ben  ;  felly 
y  cyfieitba  y  LXX.  a'r  Vulg,  y  gair  Heb,  *q^^ 
Nid  yr  un  gair  a  briodolir  yma  i  Abab  ag  y 
maeV  brenin  duwiol  Hezeciab  yn  ei  arferyd. 
Arafodd  Abab  wrth  eiriau  Elias  yn  cyboeddi 
bamedigactb  Duw  jn  ei  erbyn  ef  a'i  deulu; 
plygodd  ei  ben,  ac  a  gerddodd  yn  ddirwysg ; 
ond  ni  cbafodd  ei  gyfnewid  :  yr  un  dyn  .oedd 
efe  wedi  byny,  a  cbyn  byny,  fel  y  gwelwn  yn 
pen,  xxil  18.  Plygiad  ac  arafwcb  nator  oedd, 
dan  ddychrynfeydd  o  ofn  barncdigaethau  Duw ; 
a  byny  ond  amserol,  bob  ymostynoriad  grasol 
enaid  ger  bron  Duw,  mewn  gwir  edifeirwcb  a 
dycbweliad  at  Dduw.  Ofn  y  farn,  nid  yr  olwg 
ar  ddrwg  ei  becbod,  a'i  plygodd.  Arbedodd 
Dnw  ef  am  byn,  o  ran  ei  berson  ei  bun ;  ond, 
felTbaraobi  wedi  ei  arbed,  cbẃanegodd  beobu 


ARÂ 


yn  erbyn  yr  Arglwydd.  Esa.  Iviii.  5,- 
"Bydded  eich  arafwcb  yn  bysbp  i  bob  djn." 
Pbil.  iv.  6.  Bydded  eicb  mwyneidd-dra  (w 
c»cç)  eicb  addfwynder,  a*cb  amynedd,  mor 
amlwg  yn  eicb  ymddygiad  tnag  at  bob  dp, 
fel  y  byddo  yn  amlwg  i  bawb.  Dengys  yr 
arafwcb  bwn,  1.  Yn  cyd-ddwyn  yn  addfwynao 
yn  amyneddgar  &  gwcndidau  eraUl ;  feiDaíydd, 
yn  ei  arafwcb  tuag  at  ei  frodyr  cenfigenns. 

2.  Yn  gogwyddo  at  feddwl  ygoreuam 

eraill    mewn    petbaa    ammbens. 3.  Ya 

rbybnddio  ac  yn  adgyweirio  eraill  o  fei» 
amlwg,  "  mewn  ysbrycÇ  addfwynder."  Y  mte 
yr  A^lwydd  3m  agoa,  yr  bwn  a  wyr  bob  peth; 
a  farn  yn  gywir,  ac  a'n  bamddiffyn  yn  eia 
basafwcb  a'n  baddiwynder.  Rbuf.  xv.  1.  i 
Fedr  iii.  8, 14.  Salm  xxxiii.  18.  lagov.  ^ 
9.  Mat  V.  16,  89 — 42  ;  a  xrii.  17;  aiviii, 
84,  86.  1  Cor.  vii.  29,  30,  81.  Tit.  iii.  2.  1 
Pedr  iv.  7. 

ARAFNA,  ARAUNA,  ORNAN,  nm^ 
aroneh,   *t5^5  oman.     Er  mai  Jebasiad  oedd 

0  ^enedl,  'caniatawyd  iddo  gael  llawr-dyrnu» 
thir,  cyfagos  i  fynydd  Seion.  Ar  y  fan  bono 
yr  ymddangosodd  angel  yr  Arglwydd,  ac  y 
llefarodd  wrtb  Gad  y  prophwyd,  am  iddo 
orcbyrayn  i  Dafydd  adeiladu  allor  yno;  y  h 
wedi  byny,  yr  adeiladwyd  y  deml  ynddo.  Er 
mai  Jebusiad  o  genedl  ydoedd,  eto,  dangosodd 
ar  yr  acbos  bwn  barcb,  nid  bycban,  i'r  brenin 
Dafydd,  serch  at  Israel,  a  baolioni  at  ià^ 
Duw.  Rboddodd  Arauna,  gyda  baelioni 
breninol,  yr  ychain  yn  boethoffrwm,  y  Hawr- 
dyrnu,  a'r  boll  oflferynau  perthynol  i'r  ychain, 
yn  lie  cynnnd :  eitbry  brenin  a'u  gwrthododd, 
ond  a  brynodd  y  Uawr-dymu  a'r  ychain  am 
50  o  siclau  arian.  2  Sam.  xxiv.  16,  J 8.  1 
Gron,  xxi,  &c.  **  Cbwe'  cban  sicl  0  aur."  1 
Cron.  xxL  26 ;  sef  am  yr  boll  dir,  tebygol,  a 
ddewisodd  Dafydd  wedi  byny  i  adeiladu  y 
deml  arno.  Y'  60  o  siclau  cuedd  yn  unig  am  y 
llawr-dymn  a'r  ycbain.  Gwel  Univ.  Hi»in 
Vol.  IV.  p.  65. 

ARAII^EILIAW  (rbail),  eynnal,  gofala 
am,  bugeilio,  coledd.—"  Rbait  i  mi  areiliawar 
ei  byny."     loan  x.  16.    W.  S. 

ARALL,  ERAILL  (ar-all),  un  beblaw  J 
cvntaf;  un'dracbefn  :  nid  yr  un;  un  gwahan- 
oi.  Gen.  XXX.  24.  Caleb  oedd  ag  ysbryd 
arall  ganddo ;  sef  un  rbagoracb  nag  oedd  gan 
yr  ysbiwyr  augbrediniol  i  ymddiried  yn 
ngallu  ac  addewid  Duw.  Num.  xiv.  24.  Saul 
a  aetb  yn  ddyn  arall,  ac  a  gafodd  galon  arall; 
byny  yw,  derbyniodd  galondid  a  hyfdra, 
a>vdurdpd  a  cbymbwysderau  llywodraeth,  ya 
helaetbacb  nag  yr  oeddent  ganddo  o'r  blaen. 

1  Sam.  X.  6,  9.  Y  mae  gau  atbrawiaeth  g 
cael  ei  galw  yn  efengyl  arall.  Gal.  i.  6,  7.  ^ 
nad  oedd  ynddi  ddim  cymbwysder  i'r  enw, 
oblegid  nad  ydoedd  yn  dwyn  dim  newyddfon 
da  i  becbadur  coUedig;  ond  felly  y  galwai  y 
gau  athrawon  eu  batbrawiaetb  gyfeiliornusj 
mynent  ei  galw  yn  efengyl;  ond  yr  apostol  a  J 


ARB 


118 


ARCH 


geilw  jD  efengyl  arall,  ac  j  mae  yn  c^*hoeddi 
Anathema  yn  erbyn  y  rbai  syüd  yn  ei  phreg- 
etbo. 

ARAM,  Q*);^  [ucheideril.  Pummed  tnab 

Sem.    Gen.  x.  22. 2.  Wyv  Nachor,  tad  yr 

Amniaid,  nea  y  Syriaid.  Gk;u.  xxii.  21, .  1 
Cron.L  17.  Aran  yw  jn  cnw  Hebraeg^am 
Syria.  Num.  xxiii.  7.  Edr.  SrniA.  Hiliog^ 
teth  Aram  a  boblogasant  y  flrwledydd  byoy,  a 
aiwai  y  Orocfcwyr  Armenia,  Mcaopotamia,  a 
SyriiL  Gafodd  ^wlad  AnneDÌa  ei  henw 
oddivrth  Aram.  Hcaopotamia  a  elwir  yn  Heb, 
tl^rn  tr^  Aram  Naharaim^  hyny  yw, 
Aiam  rhwng  y  ddwy  albn ;  yr  hyn  befyd  yir 
yiiyr  yr  enw  Qr.  MtaoicvTafttay  ifeat^tomta. 

^Padan   Aram;  byny  yw,  Aram  flSrwyth- 

lawo,  oeu  neillduedî^.  Paruurbt.  Oen.  xxxL 
18.  Yr  un  cyfieitbad  syiid  yn  y  Oroeg  i 
Padan  Araro,  ac  i  Aram  ]^faharaim,  aef  Meao- 
potamiai  Gen,  zxv.  20 ;  a  zzviii.  6,  7  ;  a  xxzr. 
9,  26.  Ond  Aram  Naharaim  oedd  enw  y 
vlad  Î  gyd,  rliwng  y  ddwy  afon,  Tigria  ac 
Eaphrstea :  n*r  rbao  ogledd  o'r  wlad  hon  a  nod- 
ir  yn  jrr  yigrythyran  wrib  yr  enw  Padan  Aram, 
Deo  Sadeb  Aram,  Maes  Aram,  yn  oyfuteb  Vr 
wlad  a  elwir  yn  breaennol  Diarbekr  Proper. 

Hos,  xii.  12.     líeh^ Sonir  befyd  am  Aram 

Sobah,  Aram  Beth-rebob,  Aram  DamaNsna; 
rn  eio  cyfiettbiad  «i,  Syria  Zobab,  Syria  Beth- 

Behob,  Syria  Damnaeus.     2  Sanu  z,  6,  8. 

3.  Aram,  nen  Ram,  mab  Hearom,  a  tbad 
AminadaU    Riitfa  vf.  19.    Mat,  i,  4.    Luc  iii, 

33.    1  Cron.  ii,  10. 4.  Aram  mab  Diaan, 

Gen.  xxxvi.  28. 

ARARAT.  Cyfieitliir  Ararat  yn  2  Bren. 
xiz.  37,  Armenia.  Y  mae  Armenia,  tebygol, 
wed)  ei  uiiriio  o'r  ddau  air  Ararat  a  Minni. 
Jer.  li.  27.  Y  mae  gwkd  Ararat,  nen  Armenia, 
jn  dre  mynyddig  yn  gyffredinol ;  ar  ben  nn 
oV  mynyddoedd  hyn  y  gorphwyaodd  yr  arcb 
wedi  y  dylif.  Gen.  viiL  4.  x  mae  anff- 
bjtnndeb  rbwng  y  dyagedigion  pa  fynydd 
oedd  hwQ  oV  wkd  bono.  Rbai  a  famant  mai 
J  mynjdd  a  elwir  yn  breaenol  Ardah,  nen 
Parmak«dagb,  ydoedd,  yn  y  gogledd-^dwyrain 
0  Armenia.  Mac  y  mynydd  bwn  yn  aefyll  ar 
waatad-dir  06  o  filltiroedd  o  ddinaa  Erifiin.  Y 
mae  yn  nchel,  ac  yn  weledig  gaonoedd  o  filltir- 
oedd oddiwrtbo.  EraiU  a  taniant  mai  mynydd 
Corda,  nen  Gordaean,  oedd,  yr  bwn  oedd  yn 
aea  eto  i  dir  Sinar.  Hyn  aydd  aicr,  mai 
mynydd  yn  Ararat,  nen  Aimenia,  ydoedd;  ac 
ùd  yw  o  ganlyniad  i  allel  pendeifynn  pa  nn  o 
bonynt 

ARBBI>-U  (ar-ped),  cadw,  cadw  yn  ol, 
ooddu,  di<^ln,  gwared,  cynnilo.— **  Yr  bwn 
Bid  arbedoedd  ei  briod  Fab,  ond  a'i  traddod- 
odd  ef  droaom  ni  olL"  Rhnl  yìü.  32»  Mae  y 
g»r  orbed  yn  y  fim  yma  yn  arwyddo  poo 
peth  eroea  i  draddodi:  ni  chadwodd,  nid 
attaiiodd  ei  Fab.    1.  Efea'i  rboddodd.    loan 

iii.  16. 2.  A'i  traddododd,  fel  abertb  i'r 

Uaddb — i   garcbar— i   &rn  a  cboabedigaeth. 

16 


Mativ.  12;  a  x.  4;  axvii.  22;  axx,  18;  a 
xxvii.  26.    2  Cor.  iv.  11 ;  lie  mac  yr  no  gair 

yn  cael  ci  arfer}'d. 3.  Efe  a'i  tarawodd,  ao 

aH  drylliodd,  a  hynv  vn  ddiarbed.  Zeeb.  xiiL 
7.  Eaa.  liil.  10.  Nid  arbedodd.  ei  roddi,  aH 
draddodi — nid  arbedodd  ef  wrtb  ei  daro  al 
ddryllia  Eaa.  1.  8,  0  ;•  a  liiL  7, 8.  Gen.  xxii. 
12.    loan  iii.  16 ;  ax.  17.    Rhn£  \v.  25 ;  ay. 

6,9,  10.    Edr.  Traddodi. *'E(e  a  arbed 

yn  bdaetb."  Eaa.  Iv.  7.  ŵô.  niiîlb  HÛT* 
£!ft  a  amlha  i  arbed, — *'  O  herwyad  y  mae  efe 
yn  barod  iawn  i  fiiddeo.*'  Dr.  M.  Y  gair 
£M.  fi^Q  a  gyfieitbir  yma  (trbed^  a  gyfieitbir 
nuutdeu^  yn  Exod  xxxiv.  7,  9.  Lef.  iy.  20,  26, 
35.  Num.  xiy.  17.  Dent  xxix.  20.  Salm 
IxzxyL  5 ;  a  cxxx.  4.  Neb.  ix.  17.  Dan.  ix* 
9.  ^Jíe  will  abundantly  pardon!^  Sati. 
Mae  y  fatb  anfeidrol  raalonrwydd  yn  yr  Ar* 
glwyd'd,  y  fiith.gyfoetb  o  drugaredd  yn  Nuw, 
a'r  utb  anfeidrol  wertb  yn  abertb  Crist. — ^^yn 
yr  bwn  y  mae  i  ni  brynedigaetb  trwy  ei  waled 
ef,  aef  maddenani  pecnodan,"  fel  y  mae  efe  yn 
derbyn  pecbadnriaid  edifeiriol  gyda  IJawenydd 
a  hyfrydwcb.  Mic  yii.  18,  19;  yn  madden 
iddynt  yn  rbwydd,  yn  belaeth,  yn  ami,  ac  yn 
barbaua  fniTÌO  .H^ÌÄ  ^^^  V  fnaddeuaJau 
yw  ei  etiw.  Neh.  ix,  17.  Coabodd  ei  Fab  yn 
ddiarbed,  fel  y  gallai,  yn  gyfiawn,  fadden  i  w 
bobl  yn  ddiarbed.  Y  mae  peidio  ag  arbed  y 
naill  yn  rlioddi  He  i  arbed  y  Hall.  Dyma  yr 
anno^th  gref  a  rydd  y  proph  wyd  i  becbadur- 
iaid  I  ddycbweiyd  ato— *^£fe  a  arbed  yn 
belaetb."  Joel  ii.  17.  Dan.  ix.  19.  Mai. 
iii.  17. 

ARBENIG  (arben),  penaf,  blaenaf.  ''Ar- 
benig  milwyr,'*  aef  y  penaf,  y  blaenaf  oV 
milwyr.  T^w vaogion  ac  arbenigion  y  ddinaa ; 
aeí^  blaenonaiu  y  ddinaa.  **  Y  gwjriian  aibea- 
ŵ"  0*^1510  y  ^y^ŵfi*  ŷoeodedtg.  2  Cron. 
xxxi.  3.    Neb.  x.  33«    Gktlar.  i.  4. 

ARCH  (ar),  dymuniad,  deiayfiad,  gofjrniady 
eidduniad.  Let  xxy.  21.  1  cam.  xxtL  11« 
Mat.  xiy.  28. 

ARCH,  BIRCH,  ffeb.  y\}^  aran,  eiat, 
y^prin,  coffr.  Aacn  Duw,  nen'  Aboh  t  Ctv» 
AMMon;  gogoniant  Israel,  pan  oedd  Jbhofah 
yn  preawylio  rbwng  y  cembiaid.  Cist  fecban 
ydoedd  o  goed  Sittim,  wedi  ei  gwiago  Àg  anr 
o  fewn  ac  oddi  allan,  k  choron  o  anr  o  am* 
gylch:  pedair  troedfèdd  a  banner  ei  bŷd; 
dwy  droedfedd  ac  agoa  i  naw  modfedd  ei  lied ; 
9!\  bucbder  yr  nn  a'i  lied.  Ei  cbanad  oedd  o 
anr  pur,  ac  a  elwid  y  drugaredd^ ;  nwcb  ben 
bon  yr  aroaai  y  Sbxoiva,  nen  yr  arwydd  o'r 
preMnoldeb  dwyfol;  ac  allan  o  ddan  ben  j 
canad  bwn,  yr  oedd  dan  gemb  anr,  wedi  en 
gwnentbnr  o  gyfimwaitb  morthwyl;  y  rbai, 
VvL  beagyll  ar  led,  oeddent  yn  gorcnnddio  bolt 
wyneb  y  dmgareddfa  oddi  amodd,  ac  à'ti 
hwyneban,  megya  yn  aylln  ami  bL  Yr  oedd 
n  aefyll  yn  y  cyaegr  aancteiddiolaf,  yn  jr 


l«ell,'ac  yn  y  demil.^  O'i  mewn  bi  yr  oedd 
llecbau  y  gyfraith;   ac  mewn  rhyw  ghidam 


ARCH 


114 


ARCH 


with  ei  phen  blaen  yr  oedd  y  crochan  aor  a'r 
mauDa  ynddo,  a  gwialen  Aaron  yr  hon  a 
flagnrasai,  ac  ad-ys^ifen  o  bam'  llyfr  Moees. 
Yr  oedd  iV  arcb  befyd  bedair  modrwy  aor, 
trwv  ba  rai  y  dodid  y  trosolion  o  ffoed  Sittim, 
àpna  rai  y  dygid  hi  gan  y  Lefiaid|  pan  y 
byddai  aches  yn  gofyn.  O'i  blaen  hi  yr  oedd 
gwaed  yr  aberth  i  gael  ei  daenelln,  a'r  arogl- 
darth  yn  cael  ei  losgi  ar  ddydd  mawr  y  cym- 
mod  gao  yr  arcb-offeiriad.  Yr  oedd  y  coffr, 
sen  yr  «mh  hon  mor  sanctaidd,  fel  yr  onedd  yn 
farwolaeth  i  neb  edrych  ami  heblaw  yr  oíF- 
eiriad;  am  hyny  y  dygid  hi  dan  orehndd, 
Exod.  XXV,  1Ó,  22 ;  a  xxxvii.  1,  6.  Nam,  iv. 
5,  6,  20 ;  a  xvii.  10.  Dent.  xxxi.  26.  1  Bren. 
YÌiL  1.  Heb.  ix.  4,  Ac  yr  oedd  pob  man  yn 
aanctaidd  Ue  y  deaai  arch  Duw.  Wedi  cy- 
8^;ra  yr  arch  trwy  daenelJa  y  gwacd  ami,  a'i 
heneinio  a'r  olew  sanctaidd,  yr  oedd  yn  cael  ei 
à^jUy  yn  ei  holl  deithiaa  yn  yr  anialwch,  ar 
yagwyddaa  y  Lefiaid.  Aeth  yr  o^eiriaid  trwy 
yr  lorddonen  o  flaen  y  bobl,  gan  ddwyn  arch 
l>aw  ar  eu  hysgwyddau  ;  a  pban  ddaeth  y 
ihai  oedd  yn  dwyn  yr  arch  liyd  yr  lorddonen, 
a  gwlychu  o  draed  yr  offeiriaid  oedd  yn  dwyn 
yr  arch,  yn  nghwr  y  dyfiroedd — ^yna  y  dyfr- 
oedd,  y  rhai  oedd  yn  disgyn  oddi  achod,  a 
aafawDt,  cyfodaaant  yn  bentwr ;  felly  y  bobl  a 
aethant  drosodd.  Wedi  hyny  y  dygwyd  hi  i 
Oilgal,  Dygwyd  hi  ar  ysgwyddHa  yr  offeiriaid 
1 8  o  welthiau  oddiamgyich  Jericho — ^yr  off- 
eiriaid yn  y  cyfamser,  yn  Ileisio  o  flaen  yr 
arch,  &  saith  o  udgjm  o  gyrn  hyrddod  (yn  oi 
ein  cjfieithiad  ni)  a'r  mur  a  syrthiodd.  £dr. 
JuBiu,  tJDOTRN.  Wedi  goresgyn  gwlad 
Canaan,  gosodwyd  yr  arch  yn  Siloh,  lie  y  ba 
dros  800  mlynedd.  Pan  oedd  yr  Israeliaid 
yn  ymladd  a'r  Fhilistiaid,  dygasant  arch  Daw 
i'r  gwersyll.  Gorchfygwyd  Israel,  a'r  Philist- 
iaida  gymerasaot  arch  Duw,  ac  a'i  dygasant  i 
ABdod.  Dygasant  hi  i  dý  Dagon,  ea  heilan- 
ddaw,  fel  arwydd  o'a  baddngoliaetb  ar  Ddaw. 
yr  Hebreaid.  Ond  buddaffoliaethodd  ar 
Dagon  yn  ei  dŷ  ei  hun  ;  a  dryUiwyd  jrr  eilnn- 
ddaw  yn  ddaraao.  I  ba  le  by  nag  yr  anfonent 
hi,  yr  oedd  yr  Arglwydd  yn  taro  y  bobl  à 
phlàÌEia  o'i  hachos.  Ba  dda  gan  y  Fhilistiaid 
eihanfon  yn  ol,  a  llawer  o  anrhesrion  gyda 
hL  Dygwyd  hi  eydag  offrwm  ar  fen  newydd, 
ar  ddwy  fawch  flith,  byd  Beth-semes ;  yno  y 
tarawodd  yr  Arglwydd  60,000  o  wyr  yn  iarw, 
am  iddynt  edrych  yn  arch  yr  Ai^lwydd. 
Edr.  Bbth-sxhxs. — Oddiyno  y  cjrrchwyd  hi  i 
dŷ  Abinadab,  yn  y  bryn,  yn  Ciriath*jearim : 
trígodd  yno  agos  i  90  o  flynyddoedd.  1  Sam. 
yi.  a  yiL  Oddiyno  y  cyrchodd  Dafydd  hi,  nid 
ar  ysgwyddan  y  L«fiaid,  yn  ol  y  gorchymyn, 
ond  ar  fòn  newydd,  i  Jerosalem.  Am  i  TJzzah 
estyn  ei  law  ar  yr  arch,  pan  oedd  yr  ychain  yn 
ei  hysçwyd,  y  lUdiodd  Daw  wrtho,  ao  a'i 
tarawodd  yn  &rw ;  am  hyny,  Dafydd  a'i  trodd 
i  dŷ  Obod-£dom  y  GeUiiad.  Wedi  iddo 
glywed  iff  Arglwydd  fendithio  tŷ  Obed-Edom 


er  mwyn  yr  arch,  Dafydd  a'i  cyrchodd  mewD 
modd  difinfol  a  rheoUidd  ar  ysgwyddan  j 
Lefiaid,  i  Jerasalem,  i'r  babell  a  ddarparodd 
efe  iddi,  yn  agos  i'w  dy  ei  ban.  Yn  mhen 
yn  nghylch  pedair  blynedd  wedi  hyny  j 
dygodd  Solomon  hi  i'r  gafell  sanctaidd.  Nam. 
X.  83 — 36.  Jos.  iii.  6  ;  a  xyiii.  1.  2  SanLvi. 
1  Cron.  xy.     1  Bren.  yiii.  1. 

Pan  ddinystriwyd  y  deml  gyntaf  gan  y 
Caldeaid,  nis  gwyddom  pa  be&  a  ddaeth  oV 
arch :  ond  sicr  y  w,  ei  bod  hi  a'i  hoU  ddodrefn 
yn  eisiea  yn  yr  ail  deml.  Dywedir  fod  yr 
Inddewon,  ar  ol  y  caethiwed,  wedi  gwoeiithar 
un  lied  debyg  iddi,  ac  wedi  rhoddi  joddi 
brawf-gopi  pur  o'r  gyfraith. — Gelwid  yr  arch 
hon,  Arch  y  Dystiolaeth  aV  Cyfiunmod,  oblegid 
ei  bod  yn  cynnwys  llechaa  cyfraith  Daw,  a 
llyfr  y  cyfammod  a  wnaed  àg  Israel ;  ac  yr  oedd 
hi  ei  hnnan  yn  wystl  o  barbad  y  cyfammod  à 
hwynt  Dent.  xxxi.  25, 26.  Gelwid  hi  hefyd, 
Arch  cademid  yr  Ai^lwydd.  Yma  jroedd 
arosfii  y  Shboiha,  yr  hwn  oedd  yr  arwydd  o'r 
presenoldeb  dwyfol,  a  gwystl  o'r  amlygiad  o'i 
gadara  alio.     Salm  cxxxii.  8 ;  a  Ixxyiii,  61. 

Yr  oedd  yr  arch  yn  gysgod  neillduol  oV 
Arglwydd  lesa.  Y  coed  Sittim  wedi  eo 
ffwisgo  kg  aor,  a  arwydda  y  ddwy  natar  jn  ei 
berson  gogoneddos.  Fel  y  llechaa  yngyftn 
yn  yr  arch,  felly  yr  oedd  deddf  Daw  o  fewn 
calon  Crist ;  cadwodd  hi  yn  berffiiith-gwbl,  fel 
Mechniydd  ei  bobl,  ac  a  wnaeth  iawa  drofl  ea 
troseddaa  o  honi. — Yr  oedd  y  dragareddfii 
ami  o'r  an  hŷd  a  lied  a*r  arch,  oedd  yn  cadw 
y  gorchymynion :  felly  y  mae  Crist,  fel  iawn, 
yn  cyfateb  yn  gwbl  i  holl  ofynion  y  gyfraith, 
yr  hyn  y  mae  y  gwaed  yn  cael  ei  daenellu  ar 
wyneb  y  dragareddfa  yn  ei  arwyddo.  Yr 
oedd  y  goron  aar  oddiamgyich  iddi  yn  goAod 
allan  fawredd  ac  ardderchogrwydd  Crist  yn  ei 
hollswyddan: — y  mae  yn  goronog  yoddynt 
oil. — ^Fel  yr  oedd  y  goron  aar  yn  cadw  y 
dragareddfii  yn  ei  He  ar  yr  arch,  a'r  goron  yn 
pertnyn  i'r  arch,  a'r  llechaa  yn  yr  arcb,  a'r 
dragareddfa  ar  ei  h wyneb;  felly  y  mw 
tragaredd  Daw  a'r  ddeddf  yn  Nghrist  yn 
anwahan,  ac  yn  ogoneddus  dderchafedig. 
Crist  yn  ei  berson,  ei  offeiiiadaeth,  ei  abertb, 
a'i  eiriolaeth,  yw  yr  orseddfainc  rasol,  He  mae 
Daw  yn  cyfarfod  &  phechadariaid  euog— yn 
maddea*  iddynt — yn  ea  cynghon,  ea  cyf- 
arwyddo,  a'a  cysaro.  Exod.  xxv.  22,  Heb. 
iy.  16.  Efe  yw  canolbwynt  pob  addoliad 
crefyddol;  a^rnyfeddod  pawb  sydd  yn  eiad- 
nabod,  yn  mhlith  dynion.  ac  angelion.  Ba 
dros  hir  amser,  fel  yr  arch  yn  yr  anialwcb, 
yma  isod,  heb  an  dn'gfa  sefydlog ;  ond  wedi 
iddo  ddybenn  camwedd,  a  selio  nea  orpben 
pechodau,  aeth,  gydag  ardderch(^rwydd  addas 
iddo  ei  ban,  i'r  cyscgr  nefol,  yno  i  eistedd 
nes  y  darostyogir  ei  holl  elynion.  Heb  neb  o  r 
bobl  gyda;^:  ef,  ei  ban  yn  anig  a  orchfygodd 
Satan  ac  angea  yn  ea  gwlad  ea  hunain :  din- 
yatriodd  ea   holl  alluoedd,  ac  a  &]aria  bob 


ARCH 


116 


ARCH 


peth  uchel  ar  wyneb  j  ddaear,  ac  yn  nghalon- 
aa  ei  bob],  ag  sjdd  jn  jmddercbafa  yn  erbyn 
gvybodaeth  Duw. — Ni  fvn  Daw  fod  un  floedd 

0  onicbafiaeth  na  gorfoledd,  ond  pan  y  byddo 
jr  arch  gyda  ni,  sef  Crist,  a  hwnw  wedi  ei 
groeafaoelio ;  ond  y  mae  efe  yn  mhregetbiad  yr 
efengj]^  gan  offisrynan  gwael,  yn  ddigonol  i. 
dpn  i  lawr  y  mnriaa  cadaniaf  a  fedd  y  diafol ; 
a  thrwy  ffydd  ynddo,  caifi*  yr  boll  waredigion 
weled  ffordd  rydd,  trwy  eanol  pob  rbwystran, 
pob  llifeiriunt  profedigaetbao,  ac  angea  ei  bun, 

1  dir  y  bywyd  tnigy wyddol.  "  Efe  y w  yr  bwn 
a  osododd  Daw  yn  iawn.^'  Rbaf.  iii«  25,  ov 
TcpoeStTo  o  êsoç  iXoumfptoif  yr  hwn  a  osododd 
Ihw  allan  yn  gyhoedd^  i  fod  yn  drugareddfa. 
lÌMTT,ptov  y w  y  gair  gan  y  LXX.  y  sydd  yn 
cyfiiteb  i'r  gair  Heb.  fj^J^  am  gaaad  yr 
arch,  sef  y  dragareddfa ;  ar,  ac  o  flaen  pa  on, 
yr  oedd  yr  arch-offeiriaid  i  daonella  gwaed  yr 
aberthan,  ar  ddydd  mawr  y  cyramod.  Y  mae 
yr  apofitol  yn  sicrbau  1  ni  mai  Criat  yw  y 
Ŵ  dmgareddfa,  y  sylwedd  yr  oedd  y  (fì*ì33 
daarr^ptoìi^  dragareddfa  yn  ei  gysgodii  £zod. 
xxT.  17,  22 ;  a  xxxix.  42  ;  a  xxx.  36.  Le£  zvi. 
2, 14, 15.     Edr.  Iawn. 

^  Ac  efe  a  osodwyd  mewn  arcb  yn  yr  AipbC 
Gen.  1.  26.  Gyda  ni  dodir  y  tlotaf  mewn 
eircb  i'w  claddu.  Yn  y  dwyrain,  i'r  gwrtb- 
wyneb,  ni»  arferir  ef  yn  gyffredin,  hyd  yn  nod 
yn  ein  dyddiaa  nL  Yr  luddewoo,  tebyg^ol,  a 
gladdeot  ea  meirw  yn  yr  un  dall,  beb  ctrcb : 
ni  ddodwyd  corff  ein  Harglwydd  mewn  arcb, 
ond  yn  unig  ^  amdowy d  ef  á  liian  main  :'*  felly 
beijd  corff  filiaeus,  eagym  yr  bwn  a  gyffyrdd- 
wyd  aV  corff  a  fwriwyd  i'w  feddrod,  ycbydig 
▼edi  ei  gladdn.  2  Bren.  ziiL  11.  Cytuna 
pawb  fod  eirch  yn  arfercdig  vn  yr  Aipbt  yn  yr 
hen  oeaoedd.  Mae  ben  eircb  o  faen,  a  sycam- 
orwydd,  eto  Tw  canfod  yn  y  wlad  bono,  a  rbai 
wedi  eu  gwneyd  o  bapyr-fwrdd.  Pèr-aroglwyd 
corff  Joaepb,  a  rboddwyd  ef  mewn  arcb. 
Baraa  Uawer  nad  oedd  eircb  yn  arferedig  yn 
gyfiredin  yn  Aipbt,  ond  yn  nnig  i  ryw  wyr 
mawrion  ac  enwog.  Am  byny,  gellir  bama 
fod  goBod  corff  Josepb  mewn  arcb  yn  arwydd 
o'r  parcb  mawr  a  ddangosodd  yr  Aipbtiaid  i 
Joseph  yn  ei  fiirwolaetL  Nid  bwyrach  mai  y 
gwahaniaetb  oedd,  nid  bod  beb  arcb,  nen 
mewn  arch,  ond  costuatrwydd  yr  arcb  ei  bno. 
^hai  o  eircb  yr  Aipbt  wedi  en  gwneyd  o 
^mtto,  ac  wedi  eu  gorcbnddio  àg  arwydd- 
loniao,  y  rbai  nas  gallesid  ea  naddu  beb  lawer 
0  amaer  a  cboet,  oeddent  yn  goatns  iawn;  Y 
cyfiyw  an,  tebygol,  oedd  arcb  Josepb.  Y 
Bwe  dan  o'r  eircb  byn  yn  awr  yn  yr  Amgaeddfa 
Fiytaoaidd  {British  Museum)  yn  Llundain. 
Y  maent  wedi  ea  naddu  mewn  darn  cyianaawdd 
0  &en  caledy  ac  wedi  ea  gorcbaddio  agoe 
droatynt  &g  arwydd-luniau.  i  mae  un  o  bon- 
ynt  yn  ddeg  troedfedd  a  tbair  modfedd  o 
^H ;  ei  led  yn  bum'  troedfedd  a  tbair  modfedd 
a  banner:  a*r  ocbrau  yn  ddeg  modfedd  o 
<irwcb ;  a'i  ddyfnder  yn  dair  troedfedd  a  deg 


modfedd.  Gyda  llafur  dirfawr,  a  cboatau 
mawrion,  y  dygwyd  hwn  o'r  Hong  a'i  dygodd 
o'r  Aipbt  i'r  fan  lie  mae  yn  breaenoL 

ARCHANGEL  (oddiwrtb  ap^^  pen,  offsXo^^ 
angel)  ty wyaog,  neu  y  prif  angel.  1  Thes.  iv. 
16.  Judas  9.  Nid  yw  yn  eglnr  fod  yr  enw 
bwnyn  cael  ei  roddi  i  un  angel  crëedig.  Mae 
jrn  wir  y  dywedir  yn  1  Thes.  iv.  16 ;  y  bydd 
1  Grist  **  yr  Arglwydd  ddisgyn  gyda  He/  yr 
archangel :"  ond  nid  yw  byn  yn  arwyddo  y 
bydd  efe  yn  cymeryd  llais  nn  angel ;  pan  ddel, 
dwg  yr  angelion  sanctaidd  gydag  ef,  i  gasglu  yn 
ngbyd  ei  etboledigion ;  a'i  lais  a  soinia  fel 
llais  yr  arcban^el  mawr — "  adg:ora  Daw,"  yn 
cyfbirio,  fe  alTai,  at  y  disgyniad  ar  fynydd 
Sinai,  yn  rboddiad  y  gyfraitb — pan  roddwyd  y 
gyfraitb,  ac  yr  ndguiwyd  bi  trwy  drefniad 
angelion.    Ear.  Michabl. 

ARCH  NOAH,  Heb.  natl  [lUstri  eeuof\. 
Nid  yw  y  gair  yn  cael  ei  arfer  yn  y  Beibl 
ond  am  arcb  Noab,  a'r  arcb  yn  mba  nn  y 
dodwyd  y  dyn  bacb  Moses.  Gen.  yiL  Exod. 
iL  d^  5.  Yr  oedd  arcb  Noab,  tebygol,  wedi  ei 
badeilada  ar  dduH  corff  Hong;  ond  bod  ei 
gwaelod  yn  wastad,  ac  yn  onglog  ar  bob  pen, 
a'i  pben  ncbaf  fel  nen  ty;  lA  yr  oedd  yn 
diweddu  y  tu  ucbaf  yn  lied  an  cufydd. — 
**  Crorpben  bi  yn  gufydd  oddiarnodd."  Wrth 
At,  y  mae  i  ni  ddeall  yr  arcb,  ac  nid  y  ffenestr : 
yn  y  dull  bwn  gallai  y  dwfr  yn  bawdd  redeg 
drosii.  Yr  oedd  Noah  i'w  gwneutbur  o  ffoed 
Gopber,  sef  y  Cyprcs-wydden,  yn  ol  bam 
Uawer.  Koitaptffffoc,  cy  pres-ioydden ;  ond 
tynu  ymaiib  ddiwedd  y  Ch,  cawn  xunap 
cyparTj  sydd  o'r  an  sŵn  ti  gopher.  Fel  y  mae 
y  gair  Or.  yn  dyfod  o'r  gair  Ifeb,  felly  y  mae 
Ctpbkssus  yn  Llad.  a  Cyprbbs  yn  Sass.  yn 
dyfod  o'r  gair  Or,  Konaptaaoc.    Edr.  Gophbb. 

Yr    oedd    wedi    ei  rbana    yn  gelloedd 

bycbsdn  i'r  anifeiliaid  i'w  rboddi  ynddi«  Yr 
oedd  befyd  wedi  ei  phygo  oddifewn  ac  oddi- , 
alktn  á  pbyg,  o  ran  diogelwcb  a  pbereidd-dnu 
Yroedd  y  drws  yn  yr  ystlys,  a'r  ffenestr  yn  ei 
pben  ucbaf^  i  dderbyn  y  golenni  oddiacbod,  ac 
i  Noab  edrycb  1  fyoy  tua'r  nefoedd,  ac  nid  ar 
y  dyinder  mawr.  *Ei  bŷd  oedd  800  cafydd, 
byny  yw,  gan  fod  cafydd  ycbydig  yn  fwy  na 
banner  lUth,  oddeutu  160  o  latbeni ;  ei  lied 
oedd  50  cufydd,  sef  27  o  latbeni;  a'i  bncbder 
oedd  30  cufydd,  sef  16  o  latbeni.*  Yr  oedd 
yn  dri  nobder  llofft,  wedi  ei  rbana  yn  gelloedd 
bycbain.  Yr  oedd  yn  debyg  i'r  eircb  i  gladdu 
y  meirw  gyda  ni,  ei  bŷd  yn  cbwe'  gwaitb  ei 
led,  ao  yn  ddeng  waitb  ei  hucbder. 

Pan  d4aria  blynyddoedd  bir  amynodd  Duw 
toag  at  ei  bobl^  Noab  ar  ei  wytbfed  a  aetb  i 
mewn  i'r  arcb;  a  cbydag  ef,  o'r  creadnridd 


*  Dywedir  1  ryw  iMlIznym  (Dutehman')  a*i  enw  Peur 
JanMD,  el's  rlu«or  1  gan  mlynedd  a  aetbant  heibio,  wntnthar 
Hong  o^r  nn  b yd,  lied,  ncbder,  ar  yr  on  llun  yn  mbob  pttb  iv 
arob  Noab.  Er  Iddo  gael  ei  ogaau  wrtb  A  gwnentnnr  gan 
laweroedd,  eto,  wedi  ei  gorpben.  oaed  trwy  broflad  ibd 
Ilongan  wedi  ea  ffwnenthar  yn  y  dnll  bwnw  ynfwy  eyfleoc  i 
tHoria  elddo  ynddynt,  ao  yn  Iwy  oyfl>m  yn  en  rbedero  ar  j 
mor,  na  Uongaa  o  an  dall  aralU  Parker*a  BtìMoth.  Sib.  Vol. 
Lp.—    ' 


ABCH 


11« 


à3BX!íí 


glào,  saith  o  bob  rhyw:  ac  «>'r  rtiai  aflan,  daa 
o  bob  rhyw,  ffeb,  **  Saiib  a  saitb,  y  gwrryw 
a'ifenyw:  dau  a  dau,  y  gwrryw  al  fenyw: 
a'r  Arfflwydd  a  gaaodd  arno.'* — "Yn  y  cnwe' 
chaofea  flwyddyn  o  fywyd  Noab,  yn  yr  ail 
my^  ar  yr  aìl  ddydd  ar  byrotbeff  oV  mis,  ar  y 
dydd  hwDW,  y  rhwygwyd  holT  flfynonaa  y 
dyfnder  mawr,  a  ffenêstri  y  nefoedd  a  agorwyd 
— A'r  gwlaw  a  íu  ar  y  ddaear  ddeugaio, 
niwrnod  a  deugain  nos. — ^Bu  farw  pob  cnawd, 
dyn  ac  ani&il,  ac  yailnflgiaid,  ond  a  oedd  gyda 
Noab  yn  yr  arch."    Edr.  Dtuf,  Noah. 

Yr  oedd  pob  gwarodiffaeth  i'w  bobl,  cyii 
dyfodiad  Críat,  a  pnob  moâdion  o  waredigaeui, 
yn  gysgodaa  o  Grist,  a'r  iechydwriáetb 
drwyddo :  felly  yr  oedd  y  warediffaelh  ryfedd 
hon  i  Noah  a'i  deala  rhag  eu  boddi,  fel  eraiU, 
gan  Y  dylif.  Crist  yw  awdwr  iechydwriaetb»; 
ac  Old  oes  dio^lwch  ond  ynddo.  ríîd  eryfder 
gwr,  uchder  ei  fynydd,  na  cbadernid  ei  dríg- 
iaxkf  a  allasai  ei  achub  rhag  boddi  yn  y  ávht 
Yt  arch  yn  unig  oedd  yn  diogela :  ood  hì  a 
rodiodd  yn  byfiyd,  a'i  Uwyth  gwerthíawr 
ynddi,  ar  wyneb  y  dyfnder  mawr,  h«b  on  math 
^  )^fyÿl«  Vr  oedd  yo  ddiogelwch,  ac  yr  oedd 
eynnaliaeth  iddyot  yoddi:  felly  Crist;  nid 
oos  Achubydd  ood  efe.  Esa.  xlv.  20 — 23,  àc 
Tr  oedd  drws  agored  iV  anifeiliaid  glàn  ac 
aflan  i'r  arch ;  felly  y  roae  dyfodfa  at  Qrist  iV 
luddewon  aV  Ceoedíoedd.  £sa.  xlv.  22.  Fel 
yr  oedd  yr  Arglwydd  yn  ddiigelaidd  yo 
tneddn  yr  hoU  greadnriaid,  yo  war  ao  yo 
anwar,  i  ddyfod  at  Noah  i'r  arch  iV  hachnb, 
o  hoU  gynm  y  ddaear,  heibio  i  bob  peth,  ac 

Î0  ddiatuliad  nes  dytbd  yno :  felly  y  mae  yr 
'sbryd  Oiao,  trwy  yr  efengvl,  yo  toeddu 
pechadariaid  i  ddyfod  yn  ewyllysgar  at  Orist 
am  iechydwriaeth,  heibio  i  bob  petb  ^arall,  ac 
yn  ddiwyro,  iV  noig  fao  Ho  mae  iechydwriaeth 
iV  chaef.  Mat  xi  28,  29.  loao  vi.  85 — 41. 
Fei  yr  oedd  y  creaduriaid  yo  dyfod  yn  waglaw, 
heb  ddim  gaoddynt,  i*r  arch,  ac  yn  caei  pob 
peth  yno  at  eu  cynnaliaeth,  yn  gystal  a'u 
diogeln ;  ^  felly,  mae  yn  Nghrist  bob  peth 
angcnriieidiol  er  diogelwcb,  ac  hefyd^  er 
aancteiddiad,  cysar,  a  dyddanwch  y  pechadur- 
iaid  a  ddel  ato.  1  Cor.  i.  8.  Col.  iii.  11.  Y 
ffenestr  yn  nen  yr  arch,  oedd  yn  arwyddo  y 
doethineo  a'r  ^lenoi  sydd  oddiuchoc),  yn 
eglwys  Ddnw,  i  weled  yn  ^lor  *fywyd  ac  an- 
ífffwoldëb,  gogoniant,  a  gwerthfawrogrwydd  y 
pethau  sydd  achod,  ac  nid  y  pethau  sydd  yma 
ar  y  ddaear.    £ph.  i.  17, 18.    Col.  iii.  1, 2. 

Wedi  achnb  ej  boll  Iwyth  trwy  y  dyfroedd, 
gorphwysodd  yr  arch,  a'r  cwbi  a  roddwyd 
ynddi,  yn  fyw  ac  yn  iach,  ar  nn  o  fynyddoedd 
Ararat^  wedi  iV  uyfroedd  dreio ;  felly  y  bydd 
pawb  a  gredant  yn  Nghrist  yn  ddiangol  byth, 
wedi  cael  ea  cadw  yn  nghanol  ystormydd  o 
brofedi^aethau,  a  llifciriant  o  orihrymderaa.  1 
Pf  drill.  21.    Edr.  Ararat,  Dtltf,  Noah. 

ARCH-OFFEIRIAD,  arch,  neu  pen-offeir- 
iad,  nett  weinidog.     Gr.  apj^tspiuç.    Yr  offeir- 


iad  penaf  yn  mhlitb  yr  luddewon  a  elwid 
felly.  Ä6.  n-in»»  bnin  nHD  î^  o/ŵiorf 
pena/o^frodyr.  W.xxi.  10.'  Nnni.xxxy.28. 
flJlS^-ifi  nnp  offeiriad  petw/.  2  Bren.  xxt. 
18.  Yr  'oedd  y  gwrrywiaid  o  denlu  Aaron 
yn  frodyr,  ac  yn  oifeiriiiid  cyd-radd:  ond  yr 
oedd  un  yn  ben  ac  yn  dy wysog  ar  y  lleilL  Er 
nad  oedd  ei  swydd  yn  wahanol,  eto,  yr  oedd 
rhai  pethau  yn  perthyo  iddo,  yn  neilldool,  iV 
cyflawni  yn  y  swydd.  Yr  o<Kld  yr  boll  swydd 
otfeiriadol  yn  perthyn  iddo  ef,  mewti  ystyr- 
iaeth,  a*r  lleill  i  çyd  yn  gynnorthwywyr  iddo, 
ac  i  ddyfod  ar  ei  ol  iV  swydd*  Yr  oedd  yn 
gweini  yn  y  babell,  ac  wedi  hyny  yn  y  deml, 
mewn  pethau  sanctaidd,  yr  arch-offeiriaid,  yr 
offeiriaid,  a'r  Lefiud.  Yr  arch-offeiriad  oedd 
y  swyddog  mwyaf,  yn  roUith  yr  Inddewon^  yn 
nosaf  at  en  brenin.  Yr  oedd  uwchlaw  pawb 
ereili  oedd  mewn  swyddan  sanctaidd:  yr  oedd 
yn  cynnrychioli,  ^n  ei  swydd,  hoU  genedl 
Israel  Bxod.  xxyiii.  36.  Aaron  oedd  y  cyntaf  a 
ddetholwyd  i'r  swydd  oruchelhon;  areiol  ef 
ffosodwyd  Eleazer,  ei  fab  hynaf ;  ac  wedi  hmnw 
Ithamar  ei  ail  fab.  Gwedi  hyny  dychwelodd 
i  deula  Eleazer  yn  Zadoc,  ac  a  barlîaodâ  yn  y 
teulu  hwnw  hyd  y  caeihiwed  i  Dabilon. 

Yn  nghysegriad  yr  arch-offeiriad,  1.  Yr  oedd 
i  gael  ei  ddwyn  i  ddrws  pabell  y  cyiarFod,  ac 
yr  oedd'  ei  gorff  (ac  felly  yr  offeiriaid  eraill 

hefyd)  i  gael  ei  olchi  á  dwfr. 2.  Yr  oedd 

Moses  i  wisgo  am  dano  y  gwiagoedd  offeitiad- 

ol. 8.  Wedi  hyny  yr  oedd  i  gael  ei  eneinio 

a'r  olew   sanclaidd. 4.    Yr  oedd  aberth, 

wedi  hyny  i  prael  ei  offi^mn  drosto,  a'r  ffwaed  i 
ffael  ei  roddi  ar  ei  glnst  diehan,  ac  arlnwd  ei 

law  a'i  droed  dehau. -5.  €r06od  y^  meitr  ar 

ei  ben,  a'r  goron  g^s^predig  ar  y  meitr.  Ezod. 
xxix.    Le£  yii.  yiiu  ix.    Yr  oedd  i'r  arch-off- 


eiriad yr  un  gwisgoedd  offeiriadol  a'r 
iaid  orkill ;  ond  yr  oedd  ganddo  hefyd  wisg- 
oeddhardd,ffwerthfawr,agogoneddu8,p«rthynol 
i'r  arch-offeiriadaeth :  ^^Gwisgoedd  er  gogoniant 
a  haiddwch,"  sef  y  ddwyfroneg,  ephod^  man- 
tell,  a'r  dychan  a'r  porogranadau  wrth  en 
godren,  y  bais,  meitr,  a  gwregys,  wedi  en 


gwnenthor  o  aur,  sidan  glas,  a  phorphor,  ac 
ysgarlad,  a  Uian  main,  Exod.  xxyiii.  4,  6,  Ac. 
(J^r.  dan  yr  amrywiol  enwan).  Gallai  yr 
arch-offeiriad  hefyd  wnenthurpob  gwaith  pertb- 
ynol  i'r  offeiriaid:  ond  jrr  oedd  amryw  wasan- 
aetli  nas  gallasai  neb  ei  wneutfanr  ond  efe  ei 
hnn.  Efe  oedd  y  blaenor  yn  mhob  peth  cref- 
yddol,  a'r  barnwr,  yn  ^yffredin,  yn  mhob  achos 
perthynol  i  ymarfenad  a  bamau  y  genedl 
luddewig.  Efe  yn  uniff  oedd  i  wisgo  yr  Urim 
a'r  Thummim,  i  ymgyngnori  à  Duw.  Efe  oedd 
i  aberÄu  a  gwnenthur  iawn  drosyr  boll  off- 
eiriaid eraill.  Efe  hefyd,  yn  unig,  un  dydd 
bob  blwyddyn,  oedd  i  fyned  i  fewn  i'r  cysegr 
sancteiddiolaf,  i  wneuthur  cymmod  àtfẅ  hoi) 
gynnuUeidfa  Israel.  Lef.  yiii.ix.  a  xyi.  Exod. 
xxviil,  a  xxix.  Nid  oedd  iddo  ddio^  oddiam 
ei  ben,  na  rhwygp  ei  wisgoedd  sanctaidd,  ar  un 


ABCH 


llí 


ABCH. 


achot,  &I  arwydd  o  alar ;  oid  oedd  iddo  jm- 
hik^aiii  ei  dad,  nae  am  «i  fam,  yr  hyn  a  alUu 
jt  offeíríaîd  ei  wneatkar.  Let  xzL  2.  Kid 
oedd  iddo  fyned  allan  oV  eysegpr  ar  y  cyfiry w 
aduwKHi,  Adn  1&.  Yr  oedd  iddn  gymervd 
jn  wiaig  iddo,  ya  anig  forwyn  o*i  boU  ei  hnoi 
atf  0  goiedi  laneL  8  Cron.  xzil  1 1.  Kiee. 
xlhr.  2S.  GaUai  yr  offeiriaid  bríoUî  an  weddw. 
Tr  oedd  iddo  fod  yn  ddianaf ;  ac  felly  yr  oedd 
jn  ofynol  yn  yr  offeiriaid  eraill  hefyd*  Let  xzL 
Tébygol  îoá  aU  offeiriad  wedi  ei  oBod  i  waaan- 
uùü  jn  Ue  yr  arch-offeiriad  oa  byddai  rhy w 
nldn  uDOf  nea  wedi  ymhalojB^  neu  ryw  fioidd 
vedi  inaddawi  ei  ban  Tr  gwûth  sanctaidd ;  jr 
hwn  bdyd  oedd  i  ddyfod  ar  ei  ol  i'r  arcb-offeir- 
iadaethfpaii  y  byddai  marw:  abwDWoedd,yn 
gyfiedÌDOÌf  yn  ol  bam  Uawer,  mab  hynaf  yr 
areh-offeiriiML  2  Bren.  zzv.  18.  Yr  oedd 
hefyd  rai  a  elwid  "tywvioffion  yr  offeiriaid," 
«f  bJaenoriaid  y  doebarthiadau,  wedi  i  Dafydd 
noQ  y  tealaoedd  offeiriadol  yn  24  o  ddoabarth- 
iadao.  1  Cron.  zxìf.  2  Cron.  xzxri*  14.  Eira 
TÌiL  24 ;  a  K.  5.     Neh.  xii.  1. 

Yr  oedd  yr  offeiriadaetk  yn  dreftadol  yn 
tthenlii  Aaron ;  a'r  mab  hynaf  oV  gangen  hynaf 
o*r  teoln  hwnw,  os  byddai  yn  ddianaí^  a  fyddai 
bob  amser  à'r  aieh-offeinadaetb  yn  perthyn 
iddo  dro8  ei  fywyd.  Cadwyd  at  y  drefn  ddwyf- 
ol,  yo  ÊinwJ,  nea  daeth  y  genedl  dan  yr  iau 
Bafeinaidd.  Wedi  hyny  daeth  llawer  o  lygriad 
imewa:  gwobr,  neu  ffafr,  fyddai,  yn  ami,  yn 
rhw^ddbaa  y  ffordd  Tr  swydd  tanetaidd  hon« 
Gdlff  meddwl  hefyd,  oddiwrth  rai  manau  yn  y 
Testunent  Newydd,  nad  oedd  yn  y r  amseroedd 
llygredig  hyny  ddim  yn  ychwaoeg  na  awydd 
Ajnyddâ.  MaL  xzyi.  69.  Ond  y  mae  sai] 
ddigoaol  i  gredu  na  byddai  neb  yn  gwemi 
Tnddí,  onda  fyddai  o  hiliogaeth  Aaron,oa  byddai 
rhai  oV  eangenan  h^nnf  o'r  tenia  hwnw  wedi 
<Wbd. 

Yr  oedd  yr  arch-offeiriad  yn  gyagod  arbeniff 
o'r  Anrlwydd  lean,  yr  hwn  y  w  **  Arch-offeiriad 
ein  cyfes  ni;"  yr  hwn  yr  ydym  yn  ei  gyhoeddi, 
yn  cmlu  ynddo,  yn  ei  gyffeso,  ei  addoli,  ac  yn 
ymddiried  ein  hachoa  iddo.  Y  mae  wedi  ei 
alv  iV  Bwydd  gan  Ddnw,  megys  Aaron.  Y 
mae  wedi  ei  neilldno  iddi,  ei  encinio  ág  olew 
vr  Tabryd  Glàn,  ao  á  nerth ;  ac  wedi  ei  gy- 
•^  trwy  ei  waed  ei  ban.  Y  mae  wedi  ei 
viaifo  à  phob  donian  a  rhadan  iV  addasn  i'r 
«^dd,  a  chyflawni  ei  holi  waith  gyda  mawr- 
bydi  ^offoneddus.  Y  mae  yn  ^  arch-offeiriad 
uactaidd»  diddrwg,  dihalog,  didoledig  oddiwrth 
lieehadariaid.^'  Nid  oos  amom  eisien  ail-off- 
^inad;  canys  y  mae  yr  lean  yn  anfiirwol  yn 
ô  swydd ;  yn  iach  gwbl  ac  yn  dragy wyddoi ; 
JiboUoI  d<&halog;  M>b  aroaer  ^n  addaa  i  holl 
waidi  ei  awydd.  Aberthodd  ei  ban  yn  iawn 
^  bechod ;  aeth  unwaith  i  mewn  i'r  cyaegr 
^  ei  waed  ei  bun,  gan  gaei  i  ni  dragy  wyddoi 
lyddhad.  Y  mae  yn  ymddangoa  yn  awr  ger 
bron  Dow  drosom  ni ;  *'  yn  by w  bob  amser  i 
wid  (boa  J  rhai  aydd  trwyddo  ef  yn  dyfod  nt 


Dduw."  Heb.  yiL  26,  26  ;  a  ix.  12,  24.— 
Gwnaeth  iawn  a  chymmod  dros  ei  holl  bobi : 
Bfe  aydd  yn  cyaegm  ei  holl  ^Iwya,  a*i  hdl 
awyddwyr ;  yn  ymgynghori  á  Daw  droetynt; 
yn  areh-offeiriad  ar  ei  boll  dŷ ;  a'r  Uy  wodraeth 
^n  gwbl  yn  ei  law ;  a  phawb  yn  ddaioatyngedig 
iddo.  Y  mae  ei  hoH  ganlynwyr,  aydd  mewn 
nndeb  jrabrydol  ág  e^  yn  wyryfon,  wedi  en 
dyweddio  i  nn  gwr,  yn  forwynion  par  i  Griat 
2  Cor.  xi.  2.    Dat  ziy.  4. 

ABCHBLAUS,  Gr.  ApxtXaoc  Uyto^êog  y 
h6a\  mab  Heiod  Fawr  o*i  wraiç  MaKhaoe,  a 
gyhoeddwydtrwy  ewyllya  Herod,  i  lywodraethn 
y  deymaa  yn  ei  le,  ar  yr  ammo4l  oa  byddai 
hyny  wrth  fodd  Aagnstna.  Aagnataa,  pa  fodd 
bynag,  a  roddes  iddo  y  titi,  nid  o  fod  yn  firenln, 
ond  yn  Ethnarch,  a  dim  ond  nn  banner  o'r 
tiriogaeth  helaeth-fiiwr  y  bnaaai  ei  dad  Herod 
yn  ei  fwy^ibaa.  Llywodraethodd  Arcbelana 
wlad  Jttdea  trwy  grenlondeb,  traia,  ac  angbyf- 
iawnder  mawr  (creolonaf,  medd  Joaephna,  a 
eacynodd  erioed  i  oraedd  Jndea)  o  ba  herwydd, 
cyhnddwyd  ef  o  flaen  Angastna ;  yr  hwn,  o'r 
achoa,  a'i  hymlidiodd  i  Fienne,  yn  GanI,  Ue  y 
bn  efe  yn  alltad  holl  ddyddiaa  ei  fywyd :  nid 
yw  yn  hollol  hysbya  pa  ^wyddyn  y  bn  byn. 
Joseph,  ar  ei  ddychweHad  o'r  Aipnt  gyd  á*r 
plentyn  bach  leaa,  a  Mair  ei  fiim,  wedi  cly wed 
mai  Arcbebiaa  oedd  yn  teymaan  ar  Jadea  yn 
lie  ei  dad  Herod,  a  ofnodd  fyned  yno,  am  hyny 
gwnaeth  ei  dìîgfii  yn  Naxareth ;  fel  y  cyflawnid 
yr  byn  a  ddvwedaaid  trwy  v  prophwydi,  **y 
gelwid  ef,"  aef  yr  lean,  "  yn  Nazaread.'^  Mat 
iL  23.    Edr.  Naxarxad. 

ARC  HI  FPUS,  Gr.  Apxtmeo^  [rìiêolw 
meirek]  pr^thwrenwog  yr  efengylyn  Coloaae. 
Gorchymynir  i  aelodan  yr  eglwya  ei  gjffroi  ef 
i  ddiwydrwydd,  gofal,  a  gwroldeb,  yn  ngwaith 
y  weinidogaeth.  CoL  iy.  17.  Y  mae  Paul  yn 
ei  gvfarch  trwy  Philemon. 

ARCHOLL-ION-EDIG   (arch-boll),  briw, 

gweli,  anafiad. 1.  Briw  trwy  ddymod  ar  y 

corff;  "  archoll  am  archoll,*'     Exod.  xxL  25. 

2.  Blino,  gofidio,  a  chyatuddio  y  meddwl 

a'r  corff  trwy  farnedigaethau,  ceiyddon,  nea 
erledignethaa.    Deut   xxxii«  39.     Can.   v.  7.' 

Esa.  L  6.    Jer.  xxx.  1 2. 3.  Cerydd  brawdol : 

**  Ffyddlawn  y w  archolhon  y  caredig."  Diar. 
xxyii.  6.  Er  en  bod  yn  anbyfryd  i'rtroseddwr 
eto  y  maent  yn  iacbiis  a  chyaurus  yn  y  diwedd : 
yn  adg}  weirio  o'r  bai,  ac  yn  majça  carind  ac 
anwyldeb  rbwng  brodyr.  ^  Geiriaa  yr  ath- 
rodwr  aydd  megya  archolion."    Diar.  xxyi.  22. 

Y  mac  geiriaa  y  cyfryw  becbadnriaid  annuwiol 
yn  göfidio  dynion,  ac  yn  eu  niweidio  yn  en 
henwaa  da,  ea  hlechyd,  eu  meddiannau,  a'u 
Uwyddiant  cyannia  yn  ý  byd.  Criat  "a  arch- 
ollwyd  am  ein  camweddau  nl"    Eaa.  liii.  5. 

Y  çair  Heb.  ün  *  arwydda  dolurian  gwraig 
wrth  eagor;  hefyd,  clwyfau  ac  archollion 
dyfnion,  wedi  eu  cloddio  yn  y  corff  gan  arfan 
angeaoL  Esa.  11.  2.  Job  xxxix.  1.  Ezec. 
xxyiii.  9 ;  a  xxxiL  26.    Y  mae  y  gair  yn  dra 


ARC 


118 


ARDD  « 


addnA,  yn  gosòd  allan  ofì  iiaa  enaidyr  Arglwydd 
lesa,  a  daU  ei  farwolaeth  boenus,  8ef  trwj  ei 
gro^oelio;  ac  yn  hyny  yroeddentyncloddio 
ae  yn  try  waon  ei .  ddwyiaw  a'i  draed.  Balm 
zxii.  17.  Hynod  mor  fimwl  a  neiUdaol  y  mae 
7  prophwydi  wedi  rbagfynegi  pob  amgylchiad 
perthyool  i  Gnst,  yn  ei  fywyd  aH  fiirwolaeth, 
nl  na  byddai  dim  lie  i  amhea  nad  efe  yw  y 
gwir  Fessiah. 

^  Ml  a  leddaÎB  ŵr  Tm  harcholL''  Gen.  vr.  28. 
Lleddais,  nea  mi  a  laddwa  ŵr  i'm  haichoil: — 
pe  archollai  neb  fi,  yr  wyf  mor  gadarn  fy 
Dghorff^  ac  mor  gryf-grealon  fy  meddwl,  fel  y 
Uaddwn  ŵr  Vm  faarcholl.  Lamech  oedd  y 
cyntaf  a  dorodd  ar  draws  trefh  Daw,  ac  a 
liunododd  ddwy  o  wra^edd;  ac  o  herwydd 
hyny,  tebygol,  nad  oedd  mor  gysoraa  yn  ei 
deahiy  o  ran  ufadd-dod,  ei  wraffedd  iddo,  fel 
Uawer  eraill  a  gerddodd  yr  un  Tlwybr  ar  ei  ol. 
1  Sam.  i.  6,  7.  Gen.  xyi.  Lef.  xviii.  18.  Y 
mae  geirian  Lamech  wrth  ci  wragedd  yn  ddam 
o  brydyddiaetìi  hynaf  yn  y  byd,  wedi  eu  cyf- 
anaoddi  cyn  y  dylif,  gan  Lamech,  y  pummed 
olynol  o  ách  Cain.  Y  maent  yn  cynnwys  tri 
phenill,  neu  ddywediadan  byrion,  a'r  ddwy 
linell  yn  mhob  an  yn  oyfateb,  nea  yn  cyfredeg, 
fel  byn : 

/ AdA  a  Snia.  oljwoh  ff  lliis, 
Owngedd  L»mechf  gwnmdewoh  tj  ÌMtrráá: 
Guys  ipl  a  leddali  (neu  Uaddwn)  wr  Vm  harohoU, 
A  liaoo  Vm  olals. 
0«  Cain  a  ddleltr  lalth  walth, 
Taa Lameeb  aaith  ddeog  walth  a  «dth  walth* 

artM'â  J*o€UcafPari$  qflheOid  TêëtammU. 

Y  mae  ei  dduU  yn  Ilefaru  y  geirian  yn  sobr 
ddwys  wrth  ei  wragedd,  yn  ^ngos  bod  ei 
araeth  ryw  fodd  yn  perthynu  iddynt,  ac  yn 
rhoddi  ar  ddeall  iddvnt  nad  allai  nob  ei  archoíli 
a'i  niweidio  heb  daial  arno  yn  ofnadwy.  Os 
dielir  Cain,  jr  hwn  a  laddodd  ei  frawd,  aaith 
waith,  dielir  Lamech,  yr  hwn  ni  laddodd  neb, 
8Ûth  ddeng  waith  a  saith  waith.  Os  golygwn 
y  geirian  yn  ol  ein  cyfieithiad  ni,  yr  ystyr  y w, 
^  Ër  i  mi  ladd  gwr,  Vm  harchoU  y  lleddais  ef : 
OS  gan  hyny,  y  dielir  y  neb  a  laddo  Cain  saith 
waith,  yr  hwn  a  laddodd  ei  frawd  yn  ddiachos, 
dielir  Lamech,  yr  hwn  a  archoUodd  wr  wrth 
amddiffyn  ei  han^  saith  ddeng  waith." 

ARCHWAETH-U  (chwaeth),  sawr,  safr, 
safwyr,  bias,  prawf,  profiad.  Luc  ix.  27.  Col. 
iL  2L    Job  xii.  11 ;  a  xxxiy.  3.    Edr.  Tafoo. 

áSlCTARlJSjÖ'r.  ApxToupoc  (arcturu8)apxTou- 
oupa^  ci/nffoti  yr  arth,  Galwai  y  Groegiaid  y 
cydser  yn  y  nefoedd  jt  oeddent  yn  eu  dych- 
ymygu  o  ran  eu  gosodiad  yn  tebygu  i  arth,  yr 
ApxTuc  (arcios)  sf  f  y  saith  seren.  Seren  sefydlog 
yw  Arcturus,  ac  a  elwir  felly  am  ei  bod  yn 
agoe  i  gynifon  yr  arth.  Yr  ydys  yn  barnn  mai 
Arcturus  yw  y  seren  sefydlog  i^osaf  at  ein 
cyfansawdd  [system)  ni,  yn  welcdig  yn  yr 
entrych  gogleddol.  Y  mae  yn  seren  sefydlog 
o*r  maintion  mwyaf,  ac  yn  un  o'r  cyd-sèr  a 
enwir  Archophylax.  "  Y'rhwn  sydd  y  gwneuth- 
ur  Arcturus. — Adywysi  di  Arcturus  a*i  feibion?" 

'  •  Ow«l  Lowth,  PrwUc  IV 


Job  ix.  9;  a  82,  38.  Mae  y  beimiaid  mwya^ 
dysgedig  yn  yr  laith  Hebraeg  y n  barnn  nad  yw 
y  ffair  py  yn  arwyddo  un  seren  na  chyd-sôr. 
Oddiwrth  g}*fieithad  y  LXX.  a'r  Vulg.  y 
cymerodd  y  cyfieithwyr  diweddaraf  en  cyfieith- 
iadau  yn  yr  arary wiol  ieithoedd  presence.  Yn 
y  Ueoedd  canlynol  yn  unig  yr  arferir  y  gair: 
Job  iy«  19 ;  a  xzyil  la  fisa,  1.  9 ;  a  IL  8. 
Hoa.  y.  12,  ac  yn  cael  ei  gyfieithn  grtyfyn^ 
pryfyn.  Felly,  barna  rhai,  y  dylasai  gael  ei 
gyfieiiha  yma,  y  deifiad^  nea  awel  sydd  yn  deifio. 
^'  Yr  hwn  sydd  yn  gwneuthur  (nid  a  wnaeth) 
Arctorus ;"  hyny  y w,  y  deifiad,  yr  awel  ddiiaol; 
yr  hon  a  dwir  felly  am  ei  bod  yn  dwyn  gyda 
hi  rifedi  Uno^g  iawn  o  fl^n  bryfed,  pa  rai  ydynt 
yn  difa  pob  peth  yr  arosant  amynt,  fel  y  gwna 
gwjfyn  dilledyn.  Daw  yn  unig  sydd  yn  anfon 
yr  awel  hon,  a'i  meibion ;  sef  y  prvtcd  man  y 
mae  yn  en  dwyn.  "  A  dy  wysi  di  yr  awel  sydd 
yn  deifio,  a'i  meibion!"  hyny  yw,  y  pryled 
dinfedi  a  ddwg  yr  awel  ddifaol  hon  gyda  hi. 
Bate's  Cfritic  Heb.  Parkhnrst  J.  Mason,  a 
(jK>ode,  ar  Job  xxxyui.  31,  82. 

ARDAL-OEDD  ital),  ffeb.  ^^^J  {^halj 
terfyn  (acoddiyma^Memi)  cyffiniau,teiffnaa, 
godreuon,  cwr.  ''Ârdal  drygioni:"  Mai.  L4. 
hyny  yw,  ardal  lawn  o  bobl  ddrwg;  ardal 
bechaduros  a  melldigedig,  o  herwydd  pechodaa 
ei  thrigolion.  Ardal  na  Iwydda  byth,  tray  byddo 
pechodan  y  trigolion  yn  tynui  lawr  fárnedìgaeth- 
au  Daw  ami :  ''Hwy  a  adeiladant,  a  minan  a 
dynaf  i  lawr,  meddyr  Arglwydd."  £xod.  x.  14 
Num.  XX.  16. 

ABDR£TH-^L-I  (treth),  toll,  rhent,  cyllid. 
Yn  garcharor  mewn  oadwyn  pregethodd'Paul 
deymaa  Dduw,  a'r  pethau  am  yr  Arglwydd 
lesn,  yn  ei  dy  ardrethol  ei  bun,  yn  Rfan&in, 
gyda  phob  hyfder  yn  ddiwahardd.  Act  xxyiii. 
30,  81.  Mynodd  yr  Ar^wyddd  hyny  o  ryddid 
iddo  er  lies  eneidiau,  a  ffogoniant  ei  enw,  a'i 
gysnr  ei  bun.  Bii  ei  bregeam,  yn  ei  dy  ardreth- 
ol, o  fendith  i  lawer,  ac  i  rai  o  deulu  Csesar. 
TebygY^  fod  s6n  nid  bychan  am  dano  cyn  i 
neb  o  denlu  yr  amerawdwr  ddyibd  i'w  wrando, 
Er  ei  fod  ef  mewn  cadwyn,  nid  ydoedd  yr 
efenoyl  yn  rhwym,  ond  yn  effeithiol,  o  enau 
carcnaror,  i  ryddhau  pechadnriaid  o  gaethiwed 
cadwvnau  eu  pechodau.      2  Tim.  ii.  9. 

ARDDANGOS  (dangaws),  dangos  alkn, 
amoethi,  gwaradwyddo.  ^^Efe  a'u  harddang^ 
osodd  hwy  ar  gyhoedd."  CoL  ii  15.  Edefr- 
fiarursv  ev  rappetrta.  Y  gair  Gr.  detyfiare^m^  a 
arwydda  yr  arddangosiad  buddugoliaeihus  a 
gwaradwyddus  a  fyddai  y  rhyfelwyr  Rbidein- 
aidd  yn  ei  wneuthur  o'u  caethion,  ar  eu  dych- 
weliad  bnddugoliaethus  i  Rufain.  jE'v  rappstna^ 
ar  gyhoeddy   neu   gyda  hyder  disigL     Yr  nn 

fair  ag  a  gyfieithir  hyderus,  Heb.  iy.  16^  * 
yfdra,  Eph.  iii.  12.  Dangosodd  y  tywy«og- 
aethau  a'r  awdurdodau  ar  gyhoedd  yn  warad- 
wyddus,  fel  caethion  wedi  eu  gorchfygu  ganddo. 
Gorchfygodd  hwynt  yn  ei  wendid  a'i  iselder,  ac 
yn  ei  Ivoenau  mwyaf  ar  y  groes,  hwy  than  yn  en 


ABDD 


119 


ABDD 


hoU  Tym,  en  bavdoidod,  a'u  mileindns  yn  ^ym- 
csod  arco:  gwaradwyddodd  hwynt  ar  gyhoedd, 
jn  Dgwydd  yr  hoU  nefoedd.  I^illodd  oraohaf- 
Methanynt,  y  bydd  gwaradwydd  byth  i  Satan 
a'i  ]aoedd  o'i  phlegid;  j  bydd  dod  a  gorachaf- 
iaeth  byth  i'r  leso,  a  thragywyddol  ftiddagol- 
ueth  a  goTÍoledd  Tr  efi^lwys.  Y  mae  rhai 
awdwyr  enwog  yn  barnu  i'r  ymddangosiad  hwn 
o^tjwysogaethaa  aV  awdnrdodau,  gan  Grist, 
barium  mewB  rhywfoddcyhoedd,gwaradwydd- 
iffi  ndlldno],  o'r  fynyd  y  dileodd  yr  ysgrifen- 
]aw,  y  cymerodd  M  oddiar  y  ffordd,  gan  ei 
boelio  with  y  groea,  hyd  ei  esgyniad  iV  gogon- 
isnt^  [Mm  dderchafodd  i'r  njhelder,  ac  y 
caeüdwodd  gaethiwed :  a'r  cwbl  yn  gyhoedd  i 
Ddnw  ac  i'r  noil  nefbedd,  er  nad  oedd  felly  i 
lygaid  0  gnawd.     Zanchins  in  Uwk 

ABDÖERCHOG-R  WYDD  (ardderch),  ffor- 
vych,  mawreddig,  enwog,  hynod,  godidog, 
gogoneddna,  rhwyagfawr,  ceinwych.  Y  mae 
ardderchogrwydd  yn  cael  ei  briodolh  i'r  Ar- 
glwydd,  ac  efe  yn  nnig  sydd  yn  ardderchog  yn 
Sanfodol,  ynddo  ac  o  bono  ei  hun.  Y  gair 
Ŵ6.  'ì^^  *  gyfieithir  y  rhan  amlaf  ardderchog 
tMenhogrwyddj  a  arwydda,  mawredd,  a 
barddwch,  neu  mav^redd  gogoneddua.  Ezod. 
n.  6,  11.  1  Sam,  iv.  8.— •^^^^  "^IÌD  '^'in 
''Harddwch,  gogoniant  dy '  fawredd.''  Salm 
exlv.  5.  Nis  geQir  byth  osod  allan,  mewn  un 
cyfieithiad,  gyfiawnder  y  geiriau  yn  yr  iaith 
Hebraeíç:— ^fn3Ì))a  ^n  TÛD  "Gogoniant 
ardderchogrwydd  dy  freniniaeth."  Adn.  12. 
Y  mae  lawn  drefn,  pob  mawredd,  llawnder  o 
bob  peth  gwerth&wr  a  hyfryd,  sef  cyfiawnder, 
uncteiddrwydd,  heddwch,  llawenydd  yn  yr 
Tabryd  Glâo,  yn  ei  freniniaetb.  Gogoniant  a 
barddwch  sydd  o'i  flaen,  nerth  a  hjrfrydwob 
iydd  yn  ei  gysegr."  Salm  xcvi.  6.  Ÿ  mae 
fflawredd,  a  barddwch,  ahyfrydwcb  yn  perthyn 
iddo,  ac  i'w  dy  trefnus,  a'i  ordinbadan.  Mae 
yr  Arglwydd  yn  ardderchog  ynddo  ei  bun :  y 
laae  pob  mawredd  a  pbob  barddwch  yn  ban- 
fodol  ynddo ;  ac  nid  oea  dim  yn  fycban  ynddo, 
«  yn  anhardd.  Y  mae  ei  fawrodd  yn  bardd- 
wch i  gyd,  a'i  barddwch  yn  fawredd  i  gyd.  Y 
inte  ei  hanfod,  ei  briodoiaethan,  ei  feddwl,  ei 
pnghor,  ei  arfaetb,  <fec.,  yn  ardderchog,  ac  yn 
baidd  anfcidrol.  Nid  oes  dim  dymunol,  nad 
yw  ynddo;  ac  nid  oes  dim  annymnnol  yn 
P«rtbyn  iddo.  Pan  mae  efe  yn  gwisgo  ardderch- 
ogrwydd, nid  yw  efe  yn  rhoddi  am  dano  y 
P^  nad  oedd  ganddo  o'r  blaen :  ond  yn  nnig 
yo  yniddangos  y  peth  ydoedd,  ac  mewn  dull 
addas  iddo  ei  ban.  Saln^  xciii.  1.  Gan  ei  fod 
ya  ardderchog  yn  banfodol  ynddo  ei  ban,  y 
M*e  ardderchogrwydd,  o  angenrheidrwydd  yn 
ymddangoB  yn  ei  boll  enwau,  a'i  weitbredoedd. 
Ardderchog  yw  ei  enw  ar  yr  boll  ddaear,  yn 
2&bob  dull  a  mòdd  a  gymerodd  efe  i  ddadgnddio 
^  bnn.  Salm  viii.  1.  Ardderchog  yw  ei 
wuth  yn  y  greadigaetb  yn  ei  raglnniaetbau,  ei 
™«digaethan,  a'i  waredîgaetbau :  ond  mewn 
*odd  arbenig,  yn  y  prynedigaeth  ac  iecbydwr- 


iaetb  dragywyddol  ei  bobl.  Esa.  xzviiL  29*- 
Ei  ardderchogrwydd  sydd  uwchlaw  daear  a 
nefoedd,  Salm  cxlviiL  13.  '*  Oni  ddycbryna 
ei  ardderchogrwydd  ef  cbwi  f '  Job  xiiL  11. 
Y  mae  iawn  grediniaeth  o  fawredd  ac  ardderch- 
ogrwydd Daw  yn  effeithio  yn  addaa  ar  bawb 
aydd  yn  synied  felly  am  dano :  ac  oa  nad  ydy w 
yr  effeithian  byn  ar  ein  byabrydoedd,  nid  ydym 
/n  gwir  adnabod  Dnw.  Gweddai  fod  pawb  yn 
crynn  ger  ei  iron ;  yn  ei  barchu,  ei  addoli,  ao 
yn  ei  ryfeddu,^d  aV  gortyngeiddrwydd  mwyaC 
£r  ei  fod,  yn  ei  anfeidrol  ddaioni,  yn  ymostwng 
atom,  mewn  cariad  a  thirfondeb,  eto  nid  yw 
on  colli  ei  ardderchogrwydd.  Y  mae  yn  ar* 
dderchog  yn  ddyn  bach  yn  y  preaeb :  y  mae 
yn  ardderchog  yn  ei  rodiad,yn  ei  boll  ymddyffiad 
yn  ei  ddarostyngiad  yma  yn  y  byd,  yn  ei  noil 
waith,  ac  yn  ei  boll  eiriaa.  Y  mae  yn  cvfeill- 
acbu  à  pbecbaduiiaîd,  yn  bwrw  allan  gythreol* 
iaidf  yn  tawelu  y  m6r,  yn  goateen  y  gwynt,  ao 
yn  cyfodi  y  meirw  syd  kg  ardderchogrwydd 
dwyfoL  Pwy  all  ddarllen  ei  banea  yn  cyfin^ 
fod  à  Judaa,  ac  edrych  arno  o  flaen  yr  arcb- 
offeiriad  a  Philat — wedi  byny  yn  carlo  y  groea, 
a'r  goron  ddrain,  i  ben  Calfana,  a  gwrando  ei 
eiriaa  dan  hoelion  ar  y  groea — beb  waeddi  gyd 
a'r  canwriad, ''  yn  wir  Mab  Daw  oedd  y  dyn 
bwnr*  Ein  badnabyddiaetb  o  bono,  a'n 
pellder  oddiwrtho,  aydd  yn  peri  i  ni  golU  ein 
golwg  ar  ei  ardderchogrwydd,  a  thrwy  byny 
bod  yn  amddifad  o  barcb  iddo.  Salm  xlviii.  6. 
Job  xxxi.  23.  Rhaf,  i.  18.  Salm  iL  11.  Job. 
xlii,  5,  6,—^"  Ardderchogrwydd  Jacob,  oedd 
y  rhagorfraint  oedd  gHnddo  rhagor  Eaaa  ei 
frawd,  a'i  biliogaeth,  rhagor  boll  genedloedd  y 
ddaear,  o  fod  yr  Arglwydd  yn  Ddaw  iddynt; 
a'r  addewidion  yn  eiddo  iddynt;  deddfaOf 
addoliad,  ac  ordinbadan  Daw  yn  ea  plitb ;  yr 
byn  oedd  yn  cynnwys  yr  ardderchogrwydd,  yr 
barddwch,  yr  hyfrydwch,  Vr  gogoniant  mwyaf 
aydd  \  greadnriaid  i'w  fwynhan.  •  Salm  xlvii  4. 
Nab.  ii.  2.  Amos  vi.  8 ;  a  viil  7.  Eph.  i.  8« 
Salm  xÌ7.  7 ;  a  xvi.  5 ;  a  xliv.  4 ;  a  Ixxiii.  26. 
Eaa,  Ix.  15. 

ARDDODIAD,  (arddawd)  gosodiad,  ffoaod 
dwylaw.  Yr  luddewon  gynt  a  arferent  byny, 
1.  Wrth  gyaegrn  yr  aberth  oyn  ei  ladd,  san 
gyffesu  en  pecbodao,  a'a  bod  hwy  yn  haeddu 
marw  yn  He  yr  ani£ftil ;  a  chan  broffeau  eu  bod 
yn  ymddiried  yn  y  Messiah,  yr  aberth  mawr 
oedd  i  ddyfod,  i  roJdi  pen  ar  yr  aberthan,  ac  i 
dynu  ymaith  bechodau  y  byd.     Lef.  \y.  15 ;  a 

xvi.   21. 2.  Arddodiad  dwvlaw  a  arferid 

befyd  wrib  sefydlu  dynion,  a\i  goaod  mewn 
awyddaa  ac  awdurdodau  llywodraetbol,  yn  ar- 
wydd  o  gyiraniad  doniau  addaa  i'r  awydd,  ac 
nid  iV  goaod  yn  y  awydd.  Num.  xxvii.  18. 
Dent  xxxiv.  9.  Arddodiad  dwylaw  a  arferwyd 
nid  i  roddi  nn  mewn  awydd,  ond  i  dderbyn 
dawn  trwy  byny.  Nid  oea  crybwylliad  am 
arddodiad  dwylaw  Crist  wrth  etbol  y  deaddeg 
apoatol,  na'r  deg  dyagybl  a  thriogain.  Dewia- 
wyd  Matthiaa    i'r  awydd  apostolaidd  yn  lie 


ASE 


110 


AKE 


Jadas,  trw^r  fvrrw  coelbroo«  Gwedi  i'r  coet 
brea  tyrthio  aroo  cyfiifwyd  ef  (oujrxartt^^toST^) 
gyà  k^r  un-^ar-ddeg.  Act.  i  26.  Ond  nid  oes 
son  am  arddodisKl  dwjlaw  arna  Yr  oedd 
^[ttpoTovta^  eêtyniad  allan  y  dwylawy  ond  nid 
oedd  /e/NT^tfOi  arddodiad  dwylaWj  «rth  sef- 
ydlu  swyddwyr  yn  yr  eglwjrs.  Yr  oedd  ar- 
ddodiad dwyiaw  yn  arferedig  gan  beraonaa 
anghyffredin  ar  bersonau  aoghyfiredin;  â 
byny,  nid  i'w  gosod  mewn  unrhy w  Bwydd,  ond 
er  cyfianiad  daiim\  ryw  orcbwyl  angbyffifedio. 
Yroedd  Saul  a  Baroabas  yn  eu  Bwyddan  ei»* 
oes  pan  roddwyd  dwyiaw  aroynt  ffan  henuriaid 
AnUocbia.  Act  xiii.  1 — 8.  Nid  i  twydd 
newydd  yr  ooddent  yn  cael  en  neillduo  yr 
amser  bwnw,  ond  i'r  gwaitb  y  galwodd  yr 
Yabryd  Glan  bwynt  iddo,  y  pryd  bwnw. 
Gwedi  iddynt  ymprydio  a  gwedUio,  xat  tmê^ 
tvrcc  raç  ^ttira^  auTotç^  yna  rhoddi  eu  dwyiaw 
arnynif  gollynsasant  bwy  ymaitb.  Gk)Uyngaft- 
ant  bwy  ymaiui  gydà'r  arwydd  hwn  o*u  bew- 
yllys  da  am  eu  llwyddiant  Rbodded  dawn 
1  Timothens  trwy  brophwydoliaetb  ac  ar- 
ddodiad dwyiaw  yr  benniiatíth.  1  Tim.  iv. 
14.  PhuI  a  Silas,  lebygol  y  mae  yn  ei  feddwl  J 
wrtb  yrbenuriaeth ;  canys  y  mae  yn  tystio  iddo  j 
dderbyn  dawn  trwv'  ardJodiad  ei  ddwylaw  ei  • 
bun  arno.  2  Tun.  i.  6.  Y  soitb  a  ddewiswyd  » 
yn  swyddwyr  anghyffredin,  i  weini  mewn  j 
gwaitb  *neilidnol  vn  lie  yr  apostolion  y  pryd  ^ 
bwnw,  wedi  eu  helhoi  gany  bobl,  a  osodwyd  ger  ; 
bron  yr  apostollon;  ac  wedi  iddynt  weddio, 
gosodasant  eu  dwyiaw  amynt,  yn  arwydd  o*u 
cymeradwyaeth,  ac  i  gyfranu  iddynt  trwy  byny 
ddawn  yr  Ysbryd  Glun,  i'w  baddasu  iV  gwaitb. 
Act.  vi.  Yr  un  petb  a  welir  hcfyd  yn  ngwaitb 
Moses  yn  rboddi  ei  ddwylaw  ar  Josuab :  *^  A 
Josuab  mab  Nun  oedd  gynawn  o  ysbryd  doetb^ 
ioeb ;  o  herwydd  Moses  a  roddasai  ei  ddwyUw 
arno."  Deut  xxxiv.  9. — "A  dod  o'th  ogon- 
iant  di  arno."  t^nm,  xzvii.  20.  Cyfranogiad, 
gan  byny,  ac  nid  sosodiad  mewn  swydd,  y 
mae  arddodiad  dwyiaw  yn  ei  arwyddo ;  ac  am 
nad  oes  genym  ddim  i*w  gyfranu,  petbofer 

Sv  rhoddi  dwyiaw  gweigion  ar  neb. 3. 
efyd  wrtb  fendithio  a  gwe<ldio.    Gen.  xlyiii. 

14, 17,  20. 4.  Wrtb  osod  y  Lefiaid  yn  en 

gwasanaeth.  Num.  yiii.  10.  Felly,  yrarfer- 
iad  bwn  oedd  yn  cael  ei  gynnal  gan  Grist  a*i 
apostollon  wrtb  weddio,  a  chyfranu  doniaa 
ysbrydoJ,  a  iacbau  y  cleifion.  '  Luc  xiii.  13. 
Act.  xiz.  6  ;  a  X.  44.  Yr  oedd  rboddiad  yr 
Ysbryd  Glan,  Uefam  á  tbafodan,  ac  amryw 
ddoniau  arbenig,  gynt  yn  dilyn  y  ddefod  bon. 
Act  ii.  38. 

ARfiDIG  (aradi,  1.  Llafiirio  y  ddaear,  cwyso 
y  ddaear,  i'r  dyoen  iddi  ddwyn  ffrwytb.     1 

feren.  xix.  19. 2.  Bod  yn  ddiwyd  mewn 

galwedigaetb.  Diar.  xx.  4.  1  Cor.  ix.  10. 
— -<->3.  Ymarfer  à  thwyll,  nes  cael  cosbedig- 
aetb  am  dano.  Job.  iv.  8.  Hos.  x.  13.  Cyf- 
eiliion  Samson  yn  aredig  à'i  aner  e(  wrtb  gyf- 
rinachn    yn     dwyllodrus   à'i    wraig,  i  gael 


gwybod  ei  ddycbymyg.  Bam.  xiv.  18.— 4* 
Fflangellau  creuUwn,  ac  crlidiaucas  atbwyU- 
odrus.  ^  Saim  cxx.  3.  *'  Seion  aerddir  fel  maes  :** 
bygythiad  o  ddinystrio  y  dcml  arddercbog  ya 
Jerufalem :  yr  byn  a  ddy wedir  gael  ei  gyflawni 
gan  Tynmns  Biufus,  se^  cael  o  sylfeini  y  denil 
dynn  aradr  trwyddynt  Jer.  zxyi.  18.  Mic  iii. 
12. 

AREN-AU  (aien),  Uefnan,  elwl ;  JAad.  Riv. 
-—1.  Bhanau  diigel  mewn  d}n  ac  ani&U. 
Lef.   iii.  4.    Job  xix.  27.     Salrn  cxxxix.  13. 

2.  Sercbiadau  a  thneddiadau  yr  enaid,  a^i 

feddyliau.  Galar.  iiL  13.  Dat  il  23.  Mae 
Duw  yn  mbell  oddiwrtb  arenau  dynion,  pan  y 
maent  beb  wir  wybodaetb  o  bono,  oíb,  a  char- 
iad,  a  dymnniad  ato,  a  by&ydwch  ynddo:  ao 
beb  roddi  gwir  afndd-dod  iddo.  Jer.  xiL  2. 
Mae  dynion  yn  cael  en  pigo  yn  en  baienau,  pan 
giwyfer  eu  benaidameddylianaaonyddynwyd- 
au  ^nus,  cenfigen,  galar,  a  digofiunt  Salrn 
IxxuL  21.  Y  mae  eu  barenau  yn  dyagn  dyn^ 
ion,  pan  ymwelo  Duw  á  bwynt  &g  ymweliad 
neiUdnol  ei  Ysbryd,  gan  roddi  a  ebyffroi  ya« 
ddynt  addysgiadau  a  golygiadau  newyddion ;  a 
cbyfeirio  a  threfnu  eu  meddyliau  at^Dduw  a't 
wasanaetb.  Salm  xyi.  7.  Ý  mae  dwy  arm, 
an  bob  ochr*  Mewn  dyn  y  mae  yr  aren  ddehaa 
yn  Is  na'r  aswy;  ond  mewn  anifeiliaid  y  mae 
yn  gyffredin  iV  gwitbwy  neb.  Y  raacnt  wedi  eu 
cvdio  aV  Iwynau,  a*r  Jlicin-gig  wrtb  y  bilen 
ailanol  iddynt,  ac  a'r  cbwysigen  wrtb  v  pibeibui 
«ydd  yn  dwyn  y  dwfr  o'r  arenau  i*r  òbwysigen. 
Y  mae  eu  11  un  yn  debyg  i  faen;  ncu  yn 
hytrach  banner  lleuad.  Mewn  dynion  y  maent 
yn  gyffredin  yn  ngbylcb  pum'  modfedd  o  hŷd, 
tair  o  led,  ac  un  modfedd  a  banner  o  -drwcb* 
£u  sylwedd  sydd  gynnwysedig  o  gilcbwyrnau 
a  pbibellau  dwfr  bycbuin.  Y  cilchwjrrnau  a 
gynnwys  y  rban  oddlallan,  ag  sydd  waaanaetb- 
gar  i  ysgaru  y  dwfr;  a'r  pibellan  dwfr  ydynt  y 
rban  oddifewn,  ac  yn  dyfod  allan  o^r  cilchwym- 
au,  ac  yn  dwyn  y  dwfr  i  geudod,  neu  y  rban 
geuol  o*r  arenau,  a  el  wir  y  pelvis :  ac  oddi  yno 
y  moo  yn  myncd  trwy  y  pibellan  dwfr  i'r 
cbwysigen.  Y  mae  yr  arenan  yn  ysgam  y 
dwfr  oddiwrtb  y  gwaed  a  ddygir  trwy  ysgogiad- 
au  y  galoQ  iV  rhedweli'au,  a  elwir  emulgent  or- 
teries;  a'r  rbai  byny  a'i  dyçant  Vr  cilcbwyman 
bycbain  ;  ynmhaley  maeeiddyfrlladrwydd  yn 
cael  ei  yagam,  a  dderbynir  i  enan  y  jpibellan 
dwfr  sydil  yn  myned  o'r  cilchwymau  i  r  pelviif 
ac  oddiyno  dygiref  trwy  y  pibeflau  i'r  cbwysig- 
en. Y  gwaed  na  albii  fyned  i*r  cilcbwyrnaa  » 
ddygir  yn  ei  ol  trwy  y  gwytbienan.  Y  mae  i'r 
arenau,  fei  pob  rban  arall  o'r  cotfỳ  redwelian, 
gwytbienan,  a  giau.  Y  mae  yr  arenau  yn 
ddarostyngedig  i  afiecbyd  goftdus  iawn,  a  elwir 
nepritiêj  sef  afiechyd  yr  arenau^  yn  ol  ystjrr  y 
gair,  ac  a  berir  gan  y  gare^,  neu  y  graian  yn*  i 
ddynt  Arferir  y  gair,  befyd,  i  arwyddo  tandde  i 
(tn/ammaẁn)  yr  arenau.  Y  mae  bwn  fw 
wahaniaetbu  yn  o&lus  oddiwrtb  y  Hall ;  o  her* 
wydd  dicbon  bwn  fod  yn  bir,  bob  fod  y  gareg 


ARF 


121 


ARF 


Bft'rgnumwst  yn  blino  7  dyn.  Yr  achoston  0 
hooo  yw  arfer  gormod  o  gyfferi  poethipn  i 
gymhell  i  wneyd  dwfr ;  megys  olew  tarpen- 
tÌDe,  meryw,  a'r  balm  o  sulpbor — ^byw  yn  rhy 
dda-— arfeiyd  dyiroedd  poethion — gorwedd  ar 
wely  rliy  esmwyth — nwydaa  poethion — ^gweith- 
Ì0  jn  thy  galed,  àc.  Y  feddyginiaeth  rbagddo 
yw  gwaedn,  cadw  y  corff  yn  demhenis,  a 
a  chymeryd  cyfferi  a  fyddo  yn  oeri ;  megVB 
luien  y  graig  {saltpetre)  cream  of  tartar^  Jkc. 
Ikayddwch:  yfed  maidd  wedi  ei  wnenthnr  à 
fxtam  ^f  tnrtxur  ;  balm  tea  wedi  ei  felysu  à  mel ; 
rboddi  gelod  wrtb  y  Iwynau,  sydd  addas  iawd. 
Heffd)  bydded  jr  ymborth  yn  ysgafn  ;  megys 
bddd-gawl  {barley-gruel)  dyfr-gawl  {water- 
^ruel)  awd  bara  can  {panada)  pob  Uysiau  fyddo 
jno&i  Ymae  profiad  cyffredin  yn  dangos  fod 
gweithrediadan  7  meddw],  megys  Uawenydd, 
tristwch,  061,  &c,  yn  effeithio  yn  neillduoi  ar 
jTuenan.  Gwel  Salm  Ixxiii.  21.  IHar.xxiii. 
16;  felly  befyd  oddiwrtb  en  sefyllfi»  ddirgel- 
aidd  yn  y  corff,  a'n  bod  wedi  en  ^ddio  à 
Imnder,  arferir  hwynt  yn  ami  yn  yr  ysgrythyiv 
ra  p  gyaTelybiaetbol,  i  arwyddo  gweitoi^iad- 
ta  mwyaf  dirgel  7  meddwl  aV  serehiadao. 
8almxvi,7.  Jer,xii.2.  Galaniii.  13.  Edr7cb, 
ehwilio,  a  pbrofi  jt  arenau,  gan  byny,  a 
irwyddant,  edrych  a  phrofi  y  meddylian  a 
dymoniadaa  mwyaf  dirgel  yr  enaid.  Siidm  vii. 
9.  a  xxvi.  9.  Jer.  xx.  12,  Dat  ii.  23,  &o.  Yr 
oedd  yr  arenau,  a'r  gwêr  a  fyddai  amynt,  bob 
Mnaer  i  gael  en  Uosgi  yn  abertb ;  i  arwyddo  7 
dylem  gys^m  i'r  Arglwydd  7  meddylian,  7 
dymooiadao,  a>  serchiadan,  mw7af  dirgel,  a 
fr>chelyd  pob  rhagrith  in  ag  ato«  £xod.  xxix. 
13.  Lef.  iiL  4,  10,  15;  a  iv.  9;  avii.  4;  a 
viilie,  25;  aix.  10,  19. 

AREOPAGUS  [bryn  Mars],  uchel  lỳs 
Atheo,  rhagorol  am  fam  gywirmewn  materion. 
P&al,  am  iddo  bregetha  Crist,  a  phregethu  yn 
ofeyn  en  dawiaa  Huosog  hwy,  7  rhai  yr  oedd- 
«t  yn  eu  mawrhau,  a  ddygwyd  ger  bron 
Areopagna,  fel  troseddwr,  ac  nn  yn  gosod  i 
fyiiyryw  gref7dd  newydd.  Ymresymodd  ar 
jr  acbos  hwn  gydaV  fatb  bwyll  a  doethineb 
örfol,  fel  yr  ai^yboeddwyd  ac  y  dycbwelwyd 
Dionysins,  nn  o'i  femw7r ;  ac  ef e  a  ollyngwyd 
jn  rhydd  heb  ddim  mwy  o  draffertb.  Act  xvii. 
19,  34.  ' 

ARETAS,  Aperaç  [rhinweddot]  brenin  Ar- 
aWa.  Yr  oedd  amryw  d7W780gion  o'r  enw 
hwD ;  am  ba  rai  nid  oes  dim  b7nodol  mewn 
i)«aefliaeth  teilwng  ei  adrodd  7n  7  gwaith  bwn. 
2  Cor.  xi,  32.  Gwel  Josephns  Antiy.  Lib.  XIV. 
C.  2.  3, 4,    Lib.  XVL  C.  16.    Lib.  XVIH. 

ARF-AU  ac  ÈIRF  (ar),  peirian,  peiriant, 
oferyn,  cer7n,  ermig:  offer7naa  i  wneuthur 
gwaith  &  hw7nt  Esa.  liv.  16.  Maent  7n 
unrywiol,  70  ol  7  gwaith  a'r  celfyddydan  yr 

»rferir  hw7   7nddynt. Arfau    rhyfel.     Yr 

^d,  ac  7  mae juDir7w  fath  o  honynt ;  rhai  i 
niweidio  a  rhai  ramddifiyn.    Yr  arfeu  niweid- 

16 


iol,  i  7mo8od  ar  7  ge]7nion  à  hw7nt,  oedd 
cleddyfau,  saethan,  picellaa,  gwaew-ffyn,  ffyn* 
tafl,  ac  £a  harfan  amddiffynol,  y  rhai  a 
arferent  iV  hamddiffyn  en  hunain,  oeddent 
helman,  tarianan,  llurigan,  dnrbeisian,  d^c. 

Atfj  doeth  yw  pwyll.    JHar^ 

Sonia  yr  ymythyr  am  amryw  fath  o  arfau 
yn  arfogaeth  Dnw.  Dywedir,  1.  Am  Ddnw, 
ei  fod  yn  rhyfelwr :  Arglwydd  y  llnoedd  yw 
ei  enw.  lesu  Grist  yw  Cadben  roawr  iech- 
7dwriaeth:  T7W78og  lla  7r  Arglwydd;  ae, 
fol  7  d7wedir  am  Daîyáá^  7  mae  efe  7n  ymladd 
rhyfeloedd  ei  Frenin  aH  Ddnw — y  mae  byddin* 
oedd  7  nefoedd  7n  ei  ganl7n — a'i  arfogaeth 

ydyw  cleddyf  Uym  dan-finiog,  sef  ei  air. 2. 

Y  mae  efe  yn  arfogi  ei  bob^  ei  hoU  filwyr,  7 
rhai  7  mae  7n  en  galw  i  7mdrechu  7n  mhlaid 
7  f^dd :  "'  Gwisgwch  am  danoch,"  medd 
Pan],  ^  holl  arfogaeth  Duw.'*  Arfan  C7mhw7a 
i  orchfyga  b7d,  cnawd,  a  Satan,  a'n  ceidw 
nman  7n  W7neb  eu  boll  7mg7rch:  £ph.  vL 
18 — 20. — Gwelir  hw7'**7n  arfau  cyfiawnderar 
'ddehau  ac  ar  aswy,"  2  Cor.  vi.  7  ;  i  ddangoe  eu 
bod  yn  ddiffonol  i  gadw  ac  amddiffyn,  yn 
mhob  sefyllm  ac  amg7lchiad,  mewn  bywyd 
nen  angeu.  Golwir  hwy  yn  arfau  y  goienni, 
ynRhuf.  xiii.  12;  o  herwydd  mai  trwyddynt 
y  gellir  gwrthsefyll  gallu  7  tywyllwch;  ac 
hefyd,  am  eu  bod  yn  dyfod  oddiwrtb  Dad  7 
goleuni,  ac  fn  cael  en  rhoddi  7n  rhad  i  blant 
y  goleuni  iV  meddianu;  ac  wrth  eu  harfer 
hw7  7n  iawn,  7  chwanegir  ein  goleuni  a'li 
gw7bodaeth  7Rbrydol ;  ac  7  daliwn  ein  ffordd 
nes  d7fod  o'r  diwedd  i  oleuni  tragy  wy  ddol.  Yr 
arfau  hyn  nid  ydynt  gnawdol,  ond  nerthol 
trwy  Dduw  i  fwrw  ce^jtyll  i'r  llawr,  4c.  2 
Cor.  X.  4.  Ond  7  dyn  sydd  heb  adnabod  Duw 
a'i  arfogaeth,  sydd  yn  ffoi  oddiwrth  un 
gorthrymder  i  gyfarfod  un  gwaeth  ;  y  mae  yn 
ffoi  oddiwrtb  arfau  haiam;  a'r  bwa  dur 
a*i  trywana  ef.**    Job  xx.  24.     £dr.  CLFDDTr, 

GwRBOrS,  DWTFRONEQ,  TaKIAIT,  &C, 

ARF  AD,  un  o  hiliogaeth  Canaan,  Gen,  x. 
18.  Preswylia  ei  hiliogaeth  yn  ynys  Aradus, 
wrth  aber  yr  afon  Eleutherius,  ar  g7ffinian 
Phenicia.     Ezec  xxyii.  8,  11.     Newcome. 

ARFAETH-AXI-U  (maeth),  rhag-fwriad, 
rhag-amcan,  trefniad  blaenllaw,  rhag-osodiad* 
— Y  gair  arfaeth  sydd  yn  gyfieithíä  o'r  gair 
Or.  wpoêttrtÇf  yn  arw7ddo,  rhap-fwriad,  rhag^ 
drefniad,  rhag-osodiad.  Yn  ol  ei  ar&eth  dra- 
gyw7ddol  7  mae  Duw  70,  gweithredu  pob 

peth  mewn   amser. Gelwir  arfaeth    Duw 

wrth  amr7wiol  enwau  7n  yr  7Sgr7th7rau:  1. 
Weithiau,  medd7liau  ei  galon.  oalm  xxxiiL 
11.  Jer.  xxix.  11.  Y  rhai  h7n  yw  d7fnion 
bethau  Duw,  sydd  yn  trigo  7n  ddirgelaidd  jm 
ei  feddwl,  gw7b7ddus  7n  unig  iddo  ei  hun,  ac 
a  chwilir  gan  ei  Ysbr7d.     1  Cor.  ii.  10, 11. 

2.  Cynghorion  DÍiw,  y  rhai  y  d7wedir  en 

bod  er  78  telm,  sef  er  tragy wyddoldeb;  ac 
ydynt  wirionedd  a  sicrwydd;  sef  yn  sicr  o 
gael   on  cyflawnt  mewn  amser.    Eu  bod  yn 


ARF 


123 


ARF 


caol  eu  galw  yn  gjoghorion,  nid  arwydda 
ddiffyg  gwybod&eth  yn  Ndw,  neu  fel  pe  nas 
gwybuasai  pa  beth  iV  wneuthar ;  ac  am  bynr 
yn  cynghori  àg  ef  ei  bun,  nen  eraill,  pa  betn 
iV  wneuthur ;  ond  am  eu  bod  yn  cynnwys  j 
doethineb  mwyaf  y  gclwir  bwynt  cyngboriou. 

3.  Weithiau,  ordinbad— deddf — ^terfyned- 

ig  ffyngbor  Duw.    Dan.  iv.  17.    Zepb.  il  2. 

Act.    ii.    23. 4.    Weitbiao,    rbagiuniaetby 

rbag-ordeiniad.  1  Pedr  i.  20.  Eph.  i.  5»  11. 
—5.  Ei  ewyllys — cyngbor  ei  ewyllys — 
boddlonrwydd  ei  ewyUys.  Esa  xL  10.  Rbul 
ix.  19.  £pb.  i.  5,  11.  £dr.  dan  yr  amrywiol 
eiriaa. 

L  Fod  y  cyfryw  fwriadaa  ac  aifaetbaa  yn 
Nuw,  a  ellir  ei  ddangoB  yn  eglar.  Nid  yn 
unig  tyby  neu  ddycbymyg  am  betbaa  i  ddyfod 
ydy w  ;  ond  bwriadau  terfynedig,  sefydledjff  yn 
en  cylcb.  Nis  gellir  meddwl  am  y  fatb  fod  a 
Daw,  oddiwrtb  ei  briodoliaetban  o  ddoeibineb 
a  chyüawnder,  îddo  wneuthur  dim  trwy 
ddamwain.  Nagè ;  ond  y  mae  pob  gweithred 
o  eiddo  Daw  yn  weitbred  o  anfeidrol  ddoetb- 
inob,  ac  wedi  ei  selio  ar  angenrheidrwydd  ac 
addasrwydd  petbaa :  ac  y  mae  mor  wir  am  ei 
weitbredoedd  o  ras,  as  ydy  w  am  weithredoedd 
natnriaetb.  "  Gwnaew  bwynt  oil  mewn  doeth- 
ineb.*'    Salm  civ.  24. 

1.  Ni  bu  Duw  erioed  beb  ei  feddylian, 
gweitbrediadaa  ei  ddealL  a'i  ewyllya.  Nid 
pethau  newyddion  ydynt  ynddo ;  canys  gwnai 
nyny  ef  yn  gyfnewidiol ;  sef  bod  ynddo  beddyw 

yr  byn  nad  oedd  ynddo  er  tragywyddoldeb. 

2.  Maeei  ben-arglwyddiaetb  a'i  annibynolrwydd 
yn  eglur  yn  dangos,fod  betb  b3mag  a  wna  mewn 
amser,  yn  ol  ei  arfaçtb  dragywyddol.  Oni 
bai  ei  fod  yn  gwnentbnr  pob  peth  yn  ol  cyng- 
bor ei  ewyllys  ei  ban,  ni  byddai  yn  ben-ar- 
glwydd,  ond  yn  ddibynol  ar  erailL  Dan.  iv. 
85.    Eph.  L  11.     "  O  bono  ef,  a  tbrwyddo  ef, 

ac  iddo  ef  y  mae  pob  petb."    Rbuf.  xi.  36. 

8.  Y  mae  ei  angbyfnewidioldeb  yn  gofyn 
hyny.  Canys  os  gwneir  dim  mewn  amser 
'  oedd  yn  anbysbys  iddo  yn  nbragywyddoldeb, 
rhaid  bod  hyny  yn  betb  newydd  iddo,  ac  yn 
gweitbreda  cyfnewidiad  ynddo.  Ac  os  bydd 
ewyllya  ynddo  am  nn  peth  a  fynasai  ei  wneyd 
nnd  ewyllysiodd  o'r  blaen,  y  mae  byn  yn  profi 
cyfnewidiad  ynddo :  ond  nid  oes  ynddo  gyf- 

newidiad,  na  chysgod  troedigaetb, 4.  Y 

mae  ei  wybodaetb  yn  profi  hyny.  "Duw 
gwybodaoth  yw  yr  Arglwydd,  a'i  amcanion  ef 
a  gyflawnir."  1  Sam.  ii.  3.  "  Hysbys  i  Dduw 
yw  ei  weitbredoedd  oil  erioed."  Act  xv.  16. 
Y  mae  ei  wybodaetb  yn  dibynu  ar  ei  arfaetb ; 
gŵyr  y  bydd  y  cyfryw  betbaa,  am  ei  fod  wedi 

arfaetbu  iddynt  fod. 6.  Y  mae  ei  ddoetb- 

jneb  befyd  yn  gofyn  ei  fod  yn  gweitbreda  pob 
peth  yn  olrbag-feddyliaa,rhag«gynghor,  ariiag- 
arfaetb  am  danynt  Pa  ŵr  doetb  a  adeiladai 
dŷ,  beb  rag-feddwl  a  rbaglunio  dull  a  tbrefn  y 
tŷ  f  o  ba  ddefnyddiau  y  gwnai  ef  ?  pa  bryd,  ac 
i  ba  ddybcn  ?    Pa  faint  Ikti  y  gellir  meddwl 


hyny  am  y  Duw  doetb,  yr  bwn  sydd  ryfadd  yn 
ei  gyngbor,  ac  ardderchog  yn  ei  waith  !  &•, 
xzyiii.  29. 

II.  Am  eangder  arfaetb  Dow — j  mae  yi 
cyrbaedd  at  Iŵb  peth  yn  j  nefoed^  ac  ar  y 
ddaear,  bywiolion  ac  anfywiolion,  rbeaymol  a 
direawm.  Balm  cxlyiiL  .6.  2  Pedr  iiL  5 — ^10« 
Job  xxxyiii.  10, 11.  Diar.  yiii.  29.  Jer.  y.  21, 
HoU  ymerodraeth  mawrion  y  byd,  a'r  llywod* 
raetban  bychain  befyd,  yn  en  holl  amgylẃ- 
iadaa— ^u  decbreuad,ea  cynnydd,  eu  mawredd, 
a^ngogoniant;  eu  hafiwydd,  eu  gofidiaa,  a'a 
terfyniadi  Dent  xxxiL  8.  Dan.  xi.  88—44. 
Yn  fyr,  pob  peth  yn  ngbylcb  pob  penoi 
neilldaol,  ydynt  yn  oyfateb  i  arfaetb  Dow;  eo 
dyfodiad  i'r  byd  f  y  lie,  yr  amser,  a'r  holl  ara- 
gylchiadaa  pertbynol  i  byny;  boll  ddam- 
we^niau  ea  by wyd :  lleoedd  eu  preswylfod,  a'o 
galwediffaethau,  a*a  gwaitb ;  en  nRmgylchiadao 
o  gyfoetb  a  thlodi,  iecbyd  ac  afiecbyd,  adfyd  a 
bawddfyd,  eu  bamser  i  fyned  o'r  byd,  y n  ngbjd 
à  pbob  amgylcbiad  pertbynol  i  byny : — y  mae 

Îcwbl  yn  ol  arfaetb,  cyn^or,  ac  ewyllys  Dow, 
obxiy.  5.  Preg.  iii.  1,  2;  a  yil  14.  Act 
xyii.  26.  Yn  neilldnd,  pob  peth  a  bertbyn  i 
bob!  Dduw,  yn  gystal  pethau  ysbrydol  a  tbra- 
gy w^ddol  a  phetbaa  tymborol ;  megya  en  hetb- 
oledigaetb— ^a  prynedigaetb  gan  Grist — ea 
galwedigaetb,  yr  byn  sydd  yn  ol  ei  ar&eth,  o 
ran  amser,  y  dall,  aV  moddion ;  en  holl  gyf- 
newidiadau  yn  y  byd  o  ran  bawddfyd  ac  adfyd, 
profedigaetban  a  gwaredigaetbau,  J^c,  a*n 
cyflyrau  i  dragywyddoldeb.  Yr  oedd  pob 
peth  a  wnaeth  Crist  dros  ei  bobl,  yn  ol  arfaeth 
Daw  ^Act  iy.  28.)  amser  ei  ddyfodiad  iV 
byd — ei  boll  amgylcbiadan  ynddo— yr  byn  a 
oddefodd  oddiwrtn  ddynion — ei  farwolaeth,  a'r 
boll  amgylcbiadan  o  boni — ei  adgyfodiad,  a'i 
boll  amgylcbiadan :  yr  oedd  y  cwbl  yr  byn  a 
raglnniodd  Haw  Dnw  «'i  gyngbor  i'w  gwnentb- 
nr. le,  petbaa  damwciniol  o  ran  ail  acbosion, 
a  allent  fod  neu  beidio  bod,  fel  rhydd-weitbred- 
oedd  dynlon,  ydynt  fel  gwrtbddrycban  arfaeth 
Duw  yn  sicr ;  raegvs  y  dengys  y  propbwydol- 
iaethau  yn  ol  arfaeth  Duw,  am  onwau  Josiab  a 
Cyrus,  a'r  gweithredoedd  a  wnaent  o'u  bewyllys 
rbydd  en  banain,  lawer  o  gannoedd  o  fiyii- 
yddoedd  cyn  eu  genl  Peth  damweiniol 
iawn,  o  ran  dynion,  oedd  enwau  y  ddau  ŵr 
byn ;  ond  nid  felly  o  ran  arfiietb  Dnw.  lé,  y 
mae  y  pethau  lleiaf  fel  y  pethau  mwyaf  yn 
wrtbddrycbau  gwybodaetb,  ewyllys,  ac  arûieth 
Dnw.    Mat  x.  29,  80.    Edr.  Adertv  y  to, 

GWALLT. 

Ystyriwn  ycbydig  betbaa  yn  mbellacb  am 
arfaetb  Duw  :  1.  Ymaeyn  dragywyddol.  Duw 
tragywyddol  sydd  yn  arfaetbu :  am  byny  v 
mae  ei  arfaetb  yn  arfaeth  dragywyddol.  Ÿ 
mae  etboledigaetb  yn  gangen  o  arfaeth  Duw ; 
ond  etbolwvd  ei  bobl  yn  Ngbrist  cyn  seiliad 
y  byd,  set  er  tragywyddoldeb,  Eph.  i.  4. 
Felly  y  mae  yr  boll  gangenan  eraill  o'i 
arfaetb;  canys  nid  oes  un  ewyllya  newydd. 


ARF 


128 


ABF 


nac  un  weithred  newydd  o  ewyllys  Duw. 

2.  Y  mae  jn  annibynol  ac  yo  gwbl  rydd :  "  Y n 
ol  boddlonrwydd  ei  ewyllyt  ei  hun."  Nid 
yran  peth  yn  gwbl  yw  ar&eth  a  rhagwybod- 
aeth  Daw.  ^Arneth  a  arwydda  rliag-osodiad, 
rhaff-beDderfynîad,  rIuM;-dreâiiad  o*r  pethaa  a 
fydceDt  L  gad  e«  cy&wni,  ya  ea  boll  am- 
eylchiadaot  ea  bacboûon,  ett  dybenion  a'u 
beffeithiaa.  Nid  boll-wybodaeth  Daw  yn  anig 
8jdd  ar  waith  yn  ei  arfaeth;  ond  hefyd  ei 
beiHffgiwyddiaeth,  ei  ddaioni,  ei  gyfiawnder, 
B\  ddo^iaebÿ  aU  Bancteiddrwydd.  Y  mae  yn 
ei  ben-«iglwyddiaeth  yn  arfaethii  yn  ddoeth, 

ya  dda,  yn  gyfiawn,  ae  yn  raaoL 3.  Y  mae 

yn  aifeidrof  ogoneddoa.  Y  mae  ei  arfaeth  yn 
aoleidrol  ogonedda8|  ae  yn  addaa  i  Ddaw,  o  ran 
ei  doiethineb  a'i  haniondeb;  ac  y  mae  yn  dda 
iV  madnriaid,  o  ran  ei  daioni  a'i  çraalon- 

nryod. i.  Y  mae  yn  anfeidrol  dirioa  a 

grasol  toag  at  becbadnriaid.  Y  mae  wyneb  yr 
aifaeth  yn  anfeidrol  dirion  a  graaol  taag  at 
bechadiiriaid  eoUedig;  oblegid  fod  achabiaetli 
pechaduriaid  wedi  ei  arfaetha  ynddi  2  Urn. 
I  9.  Ni  buasai  an  Ceidwad  i  achab,  oni 
boaeai  i  Ddnw  drefna  Ceidwad  addaa  a  gogoa- 
eddos  yn  yr  arfaetk.  Ni  baasai  an  enaid 
eadwedig»  nac  nn  pechod  yn  cael  ei  faddeu, 
oni  boaaai  fod  Duw  wedi  aríaetha  achub  a 
maddea.  Nid  oca  dim  daioni,  malonrwydd, 
na  thinoDdeh,  mewn  an  modd  yn  caei  ei 
amljga  a'i  weithreda  taag  at  becbadoriaid, 
mewn  amser,  nad  oedd  yn  yr  arfaeth  er  tra- 
gywyddoideb:  ac  am  ei  fed  yn  yr  arfaeth,  y 

OMc  yo  cael  ei  amlyga  mewn  amser. 5.  Y 

Dae  yn  arfaeth  dda.  Oe  yw  achnb  yn  waith 
da,  yr  oedd  arfaetha  achab  yn  arfaeth  dda. 
0»  y^yr  efengyl  yn  cyhoeddi  newyddion  da, 
y  mae  yi^aiiaeth  yn  arfiieih  dda,  yn  yr  hon  y 
treftiwyd  y^^cwbl  a  gyhoeddir  yn  yr  efongyj. 
Tmiyaon  â^^^aeth  Daw,  yw  ymryaon  à  Daw 
ei  ban,  yn  gweithreda  yn  ei  ben-ara^lwyddiaeth, 
fel  y  mae  yn  addi^^iddo;  yn  trerau  pob  peth 
gydag  anfeidrol  ddoethineb,  daioni,  ac  nnion- 
deb,  yn  y  modd  gocea  er  ci  ogoniaot  ei  ban,  a 
daioni  tragywyddol  ei  bobl.  Os  ydyw  boll 
weithredoâd  y  Daw  mawr  yn  addaa  iV 
berffeithrwydd ;  felly,  hefyd,  mae  yn  rhaid 
bod  arfaetha  y  gweitbredoedd  hyny.  Nis  gall 
ibd  arfaetha  peth  yn  waeth  na'i  wneuthar, 
Meddyliaa  anmharchas  am  Ddow  a'i  berffeith- 
rwydd, yw   yr  achoa  o'n  boll  ymryaonaa  a'i 

ar&eth. 6.    Y  mae    yn  arfaeth  ddwyfo). 

6&Q  mai  ar£aeth  ddwyfol  y  w,  y  mae  yn  rhaid 
bod  dyfnderoedd  o  drefniadaa  a  dybenion 
ynddi,  yn  dra  phell  oddiwrth  gyrhaeddiadan 
ac  amgyfiirediadaa  ei  holl  greadoriaid.  Y  mae 
yfi  hoUol  goddiedig  yn  y  Daw  mawr,  ond  fel 
y  mae  efe  yn  gweled  bod  yn  dda  i'w  hamlyga, 
trwy  ci  air  nca  weithredoedd.  Nid  oes  i  tíi 
fana  am  ei  doethineb,  ei  daioni,  a'i  haniondeb, 
vrth  ymddangoaiadaa  prcsenol :  yn  cyflawni  y 
mae.  Pan  welir  y  cwbl  gyfiawniad  o  honi,  oe 
gweUr  byth,  nco  yn  ol  y  gradd  y  gwelir  hi 


wedi  ei  chyflawni,  canfyddir  ci  bod  yn  addaa 
i   Dduw,  a  bod  boll  elieiiliiau  a  dybenion  yr 

arfaeth  yn  anfeidrol  gyfiawn,  doeth,  a  da. 

7.  Y  mae  yn  arfaeth  anghyfnewidiol.  Gan 
mai  ar&eth  ddoeth  a  da,  ac  addaa  i  Ddaw 
^dy w,  mae  yn  rhaid  ei  bod  yn  anghyfnewid- 
iol ;  yn  dibyna  yn  anig  ar  ewyllya  anghyfnew- 
idiol yr  Ar^lwydd.  Y  mae  dirgelwcb  ei 
ewyllya,  yn  hyn,  yn  ol  ei  foddlonrwydd  ei 
hun.  Mae  yn  ewyllyaio  yn  foddlon,  ac  y  mae 
boddlonrwydd  tragywyddol  ganddo  yn  ei 
ewyllys  yn  arfaetha:  am  hyny  y  mae  yn 
cynawni  yr  arfaeth.  £i  gynghor  graaol  a  aaif 
yn  hyn ;  canya  Arglwydd  y  lluoedd  a'i  bwr- 
ladodd,  a  phwy  a'i  diddyma  ?  Mat.  sL  26. 
Epfa.  i.5,  9.     Saim  xxxii.  11.    £aa.  xlvL  10« 

-! 8.  Arfaeth  yn  Nghriat  ydyw.    Efe  yw 

ffwrthddrjch  penaf  yr  arfaeth.  £i  oaod  ef  i 
fyny,  yr  hyn  a  amlygir  ei  fod  o  ran  ci  beraon 
fel  Daw-ddyn,  o  ran  ci  awyddau  a'i  waith, 
ei  ddarostyngiad  a'i  dderchafiad,  yw  y  dyben 
penaf  ynddi.  Yn  y  cwblhad  o'r  arfiaeth,  mewn 
perthynas  i  Griat,  y  cwblheir  yn  gwbl  ei  arfaeth 
mewn  perthynas  Tw  holl  gr^unaid.  Oa 
derçhafir  ef,  yr  hwn  yw  y  peo,  derchafir  yr 
holl  gorff,  «i  eglwya,  hefyd  ;  a  daroatyngir  ei 
boll  elynion.  Nid  yn  unlg  gosodwyd  ef  i  fyny 
yn  yr  aîfaeth,  ond  y  mae  y  cwblhad  o  honi 
yn  gorphwya  arno^  ar  ei  ysgwydd  ef  y  mae  y 
ilywodraetb  i'r  dyben  hwn.  Duw  tragywydd- 
oldeb  ydyw;  ac  onidè,  buasai  icwblhad  yr 
arfaeth  yn  ormod  gorchwyl  iddo;  nis  gallaaai 
ei  hamgyfired  na'i  chyflawoi.  Ond  ni  ddiffyg» 
ia,  ac  ni  flina  Daw  tragywyddoldeb ;  am  hyny 
bydd  y  cyflawniad  yn  ateb,  yn  gwbl,  i'r  ar- 
faethiad,  ac  yn  dragywyddol  ogoneddna,  ac 
addaa  i  Dduw.  £pb.  iii.  11.  £aa.  is.  7;  a 
xl.  28.  Oredu  am  yr  arfaeth  yw  ein  gwaith 
pieaenol  ni ;  aef  ei  bod  yn  ddoeth,  yn  gyâawn, 
ac  yn  dda,  ac  mai  arfaeth  Duw  ydyw.  Yn  yr 
amaer  priodol,  gwelir  hi  felly  yn  y  cyflawniad 
o  honL  Edr.  ETHOLXDiaAETH,  Khagluniabth, 
Ctnohor. 

ARFERr-ION  (mer),  defod,  arddefod,  cyn- 
nedded,  henfoes,  gnotbad. — "  Tmgarba  wrthyf, 
yn  ol  dy  arfer  i'r  rhai  a  garant  dy  enw." 
Salm  cxix.  182.  Yn  ol  dy  arfer  :  Y  gair  Heb. 
ÜBÌD  *  gyfieitbir  yma  airfer,  ayddo  yatyr  tra 
helaeth,  ac  a  arwydda  goaodiad,  trefniad, 
ordeiniad,  yn  gyatal  ag  arferiad.  Gwei 
Parkburst'a  Lexicon.  Lowth  ar  Eaa.  xlii.  1. 
Yn  gyûttebol,  gall  Dafydd  fod  yn  ymbil  am 
draj^iredd,  yn  ol  trefniad  cyfammod  Duw  tuag 
at  ei  bob],  ac  yn  ol  ei  addewidion  graaol,  ai 
arferedig  ddaioni  i'r  rhai  a  garant  ei  enw.  Mae 
Daw  wedi  trefnu,  ac  wedi  addaw  trugaredd ; 
ac  yn  arfer  trugarbaa  yn  barhaus,  yn  mhob 
aèfyllfa  ac  amgylchiad,  wrth  ei  bobl,  yn  ol  ei 
aruiethiad  a'i  addewid.  Salm  cyi.  4,  5:  a 
xxxi.  19.  1  Cor.  ii.  9  :  a  X.  13.  2  Thea.  i.  6, 
7. — "  Yr  lean  a  aeth  yn  ol  ei  arfer  i  fynydd  yr 
Olew-wydd."  Luc  xxiL  29 ;  a  xxi.  37.  Mat. 
xxvi.  30.    loan  xviii.  1.     Marc  xiy.  22.    Yr 


ARG 


124 


ARG 


Oedd  jn  arfcrol  o  fyned  jno  oV  ncilldu  i 
weddio,  AC  i  eyfeillacfau  jn  gyfrinachol  á'i 
ddysgyblion.  Y  mae  twrf  a  Serw  y  byd  yn 
aaûiddiol  i  weddi  a  royfyrdod ;  i  gymdeithaa 
neilldaol  â  Daw,  ac  à'o  gilydd,  yn  mhethau 
Daw.  Y  mae  fiiampl  Crist  yn  eîn  galw  i 
dyna  o'r  neilldu,  fel  y  caffom  hamdden  mwy 
tawel  i  hyny,  ac  fel  yr  ymroddom  yn  fwy 
trwyadl  Tr  gwaith  sanctaidd  a  gogoneddos 
hwn.     Mat  vi.  6. 

ARFFËD  (ffedi,  cyfwng  y  ddwy  foiddwyd, 
yn  enwedig  i  fercL 

Trl  trtgik  b/wyd,  pen,  owU,  m  <if:|W,— TKomM. 

"  Y  coelbren  a  fwrir  i'r  arffed''  Diar.  xvL  34, 
Héb,  p'ìnS  ^^  /y««^«»  nea  i  ganol  Jlestr  i  ba 
on  y'byddai  y  coelbrenaa  gynt  yn  cael  en 
bwrw.  Byddiai  yn  arferedig  vn  mhlith  y 
dwyreiniaid  i  ddai  cwr  blaenaf  ea  gwisoedd 
hirllaeB  i  dderbyn  yd  wrth  fesor  a  fwrid  i 
mewn :  oddiwrtii  yr  arfer  hon  y  tarddodd  yr 
ymadroddy  talu  i  fynwe»^  nea  hwrw^  €r  arfftdy 
nea  y  fynwes  yma.  Mae  y  gair  Sth.  p^^n  ^  ÍSfi' 
ieithir  yma  arffed^  yn  cael  ei  '^gyfieitha 
mynweê  yn  y  Ueoedd  canlynol :  Salm  &xiy.  11. 
Esa.  IxY.  6,  7.  Jer.  xxzil  18.  Gen.  xvi.  5. 
Dent  ziiL  6.  Ruth  iv.  16.  1  Bren.  iiL  20. 
Mae  y  geiriaa  yn  gosod  allan  fiuiylrwydd 
lly  wodraeth  yr  Arglwydd  ar  bob  peth.  "  Pwy 
addywed  y  bydd  dim  heb  Tr  Aiglwydd  ei 
orchymyn  ?^'    Galar.iiL  37.    Mat  yL  29.  £dr. 

ARFFEÌ)AWG^-OGAU-ION  (arffcd),  llian 
arffed,  brethyn  arffed,  blaen-rhwym.  Mae  y 
gair  yn  arwyddo  hefyd,  amgeleddwr,  noddwr, 
golygwr.  **  Y  mae  ey  dan  arfifedogion  a  Uyw- 
odraethwyr."     W.  S.    Gal.  y.  2. 

Tn  lMdwar*a^dd6g  y  oatir  ettfbdd  ddewli  el  at^fbdawc^  m^ 

'^  Ac  a  wnaethant  iddynt  arffedogaa."  Gen« 
iii.  7.  Heb.  gwregysau:  sef  gwregysaa  o 
ddail  am  eu  canol  yn  arffedogan. 

ARGAE  (cae),  dyfr-ddor,  caeadl.  Diar.  xyiL 
14.  Esa.  xix.  10. — "  Nid  argaeir  yr  ymffirost 
hwn  yn  fy  erbyn  yn  ngwledydd  Acbaia,"  2 
Cor.  xi.  20.  **  Na  oacheir  y  gorfoledd  hfhi  yn 
y'  erbyn  yn-gwledydd  Achaia."  W*  S.  Ŵb 
man  shall  stop  me  of  this  boasting.  Sues. — 
ore  iy  xaü^(Ttç  aorrj  oo  ^ppapjfferai  tic  tfiSy 
yn  ddiau  nid  attelir  y  gorfoledd  hwn  mewn 
perthynas  i  mi:  sef  ei  fod  yn  pregetha  yr 
efen^yl  yn  rhad,  heb  dderbyn  dim  gan  neb. 

ARGEISIO  (argais),  ceiaio  yn  ddyfal,  ym- 
ofyn  am,  ymofyn  ftg.    Salm  iy.  2.     2  Cron. 

'  ARGLWYDD -ES- 1 -lAETH  (clwydd), 
llyw,  Uywydd,  meistr,  rhi,  rbiawdr,  rhwyf,  nâf, 
nèr,  p^ryf,  j>ör,  i6n,  iôr,  gwanar,  gwaladr, 
gweledig.  x  gair  Argl  wy dd  a  arwydda  awdnr- 
dod,  llywodraeth,  a  pbarcbedigacth ;  ac  y  mae 
yn  cael  eî  briodoli,  1.  I  freninoedd.  Gen.  xl. 
1.  2  Sam.  xix.  20.  2.  I  dywysogion  aphen- 
defigion.  Gen,  xlii.  10.  30.  3.  I  ormesdeym ; 
Esa.  xxyi.  13.     1  Pedr  y.  3.    Fel  arwydd  o 


barch,   anrhydedd,   a    cbarind,    gclwir  gwyr 

griod  wrth  yr  enw  hwn.  Gen.  xviii.  12.~ 
Leistriaid.  loan  xy.  16. — PropbwydL  1 
Bren.  xviiL  7;  a  2  Bren.  ii.  19. — Rbaglaw. 
Act  xxy.  26.  Lie  mae  y  gair  Arolwtdo  yn 
yr  Hen  Destament  wedi  ei  argraffa  mewn 
prif  lythyrenaa  {capital  letters)  cyffeithad  ydyw 
o'r  gair  Belf.  niîT^  Jehofah,  Edr.  Jbhofab. 
Pan   mewn  liythyrenaa    cyffredin,  eyfieitlud 


dyw  o'r  taar  r^^j^  Adon^  nea  ^*^XÛ  Sadai^  nen 
illj^  £1  {Luwy  yr  hwn  a 


arwydda  rheolwr» 
cynnaliwr,  llywydd.  Daw,  Tad,  Mab,  ae 
Ysbryd  Glán,  sydd  yn  fynych  yn  cael  ei  alw 
Arglwydd ;  i  arwyddo  ei  hnnan-ddibyniad,  al 
fod,  ynddo  ac  o  bono  ei  hun,  yn  rhoddi  bod, 
yn  cynnal,  ac  yn  llywodraetha  pob  creadnr. 
Salm  ex.  1.  %  Thee.  iiL  5.  Col.  iiL  24. 
Gelwir  ef  Arglwydd  y  lluoedd^  nea  Arglwydd 
y  Sabbaotk  ;  canya  efe  a  wnaeth,  a  biaa,  aydd 
yn  cynnal,  ac  yn  lljrwodraetha  boll  laoedd  yr 
angelion,  dynion,  a'r  boll  aneirif  Inoedd  o  bob 
creadnriaid  endlL  Salm  xxiy.  10.  laso  t.  4. 
Pan  mae  Arglwydd,  yn  y  Teatament  Newydd, 
yn  gyfieithad  o*r  ffair  xuptoc,  mao  yn  fynych 
lawn  yn  meddwl  Criat  Dat.  xiy.  13.  Ý  mae 
Arglwydd,  cyfieitbad  o'r  gair  ŵ.  Jc<nror^ç, 
archdeymy  nea  feiatr,  ac  y  mae  yn  eglar  yn 
cael  ei  briodoli  i  Griat,  ac  i*r  Yabryd  Glan,  er 
bod  rhai  wedi  amhea  hyny.  Cydm.  Act  ir. 
24,  25 ;  kg  Act.  i.  16.  Jndaa  4,  5.  Gal  i)L 
13.  2  Tim.  iL  21.  Heb.  iiL  6.  Lac  iL  26, 
29. 

Gelwir '  leaa  Grist,  Arglwydd  tb  Ar- 
OLWYDor :  efe  aydd  yn  cynnal  ac  yn  ll?wod^ 
aeiha  breninoedda  phenaethiaid,a  phawb  aydd 
mewn  awdurdod ;  ie,  a  phob  peth  yn  y  nef  a'r 
ddaear.  Dat  xix.  18.  Act  x.  36.  Efeyw 
Arglwydd  y  gogoniant;  mae  efe  yn  meddiannu 
gogoniant  annherfvnol  ynddo  ei  hanan ;  efe  a 
ennilloddy  trwy  ei  fywyd  aV  lawn  a  wnaeth, 
ogoniant  tragywyddol;  ac  y  mae  efe  yn  ei 
roddi  yn  rhad  iV  hoU  bobl.  1  Cor.  iL  8. 
Efe  y w  Arglwydd  yr  eglwys^yn  enwedig  y  aaint, 
ei  gwir  aelodaa  hi.  Efe  a  dynodd  y  portreiád, 
ac  aydd  yn  adeilada  ei  eglwya.  £fe  yw  y 
trefnwr,  a  goaodwr  pob  gwir  ordinhad  ynddi. 
Y  mae  yn  aefyll  mewn  perthynas  neilldaol  4 
phob  gwir  aelod  o  honi,  fel  ei  briod,  ei  ben- 
athraw,  a'i  lywydd  mawr.  Efe  yw  y  priod 
yabrydol,  cyfarwyddwr,  a  llywydd,  a  ffynon 
dodwyddwch  tragywyddpl  y  aaint  Rholr. 
1 . — Dy  wedyd  wrth  Grist,  Arglwydd,  Argl  wydd, 
y  w  gwneuthar  profifea  gyffredÌDol  o  ymoatyng- 
iad  iddo.  Mat  yiL  21.  Ualw  Criat  yn  Arglwydd 
mewn  modd  dyladwy,  yw  credu  oV  galon 
ynddo,  ymostwng  mewn  ufadd*dod  iddo,  a 
dwyn  tyatiolacth  am  daoo  fel  anig  Fab  Daw, 
a*r  gwir  Feaai'ah ;  yr  hyn  ni  all  neb  ei  wneathar 
ond  trwy  yr  Yabryd  Glan.  1  Cor.  xiL  8. 
Edr.  Brbnin,  Llywtdd,  Lltwodbaxth. 

AaaLwyDDEs. — "  Yr  etholedig  arglwyddea." 
2  loan  1.  Gr.  ExXtxTr^  xoptoy  Edeete  curiik 
Cyfieithir  ac  eabonir  y  geiriau  hyn  yn  dra 


AEG 


196 


ÂRG 


gwahanoL  Bhai  a  farnant  Eclecta  yn  enw 
priodol,  ac  a  gjfieithant  y  cyflwyniad  "  at  yr 
Aiglwyddes  Eclecta."  Gwei  Wol^  Wetstein. 
Enill  a  fiument  mai  ei  henw  oedd  Cyria, 
"at  yr  eüioledi^  Cyria."  Gwel  Heuman,  Ben- 
I01L  Enill  dracncsfnafarnantmairhyw  eglwp 
peiHdiiol  a  feddylir ;  Philaddpliia,  medd  Whia- 
too ;  Jerusalem,  medd  Whitby.  Ond  Beza,  ac 
■Diyw  eiaill,  fel  ein  cyfieithwyr  ni,  a  fiirnent 
yn  firy  addaia,  tybygaf,  mai  rhyw  wraig  oedd, 
eowog  am  ei  sefyllfa,  ei  cbyfoeth,  a'i  dnwioldeb, 
«t  yr  hon  a'i  phlant  y  cyflwynodd  loan  yr 
pistol  byr,  ond  tra  sercbog,  hwn.  YrnddeDgys 
ei  bod  yn  gynnorthwyol  i'r  efengyl  a'i  chyfceth 
a'i  eharedigrwydd,  a'i  bod  yn  cael  ei  galw  yn 
iikoUdig^  aef  rhagorol ;  ao  yn  rboddi  yr  enw 
xupta^  arÿiwyddes^  aroi,  yr  un  fath  ag  y  rbodd- 
«dd  Loe  i  Theophilis,  a  Paul  i  Ffirotus,  yr  enw 
z^ftfToc,  ardderchocaf.  Nid  y w  Gristionog- 
rwydd  yn  gwahardd  rboddi  y  cyfryw  ditlan, 
pan  y  byddont  yn  ddyledns.     Gwel  Beza  in 

ARGOB^  a5"ifc^  [íytwrrcÄm]  1.  Talaeth  tn 
ewnti'rloiddonenjn  ngwlad  Basan^yn  rhandir 
banner  Swytb  Manaaseb.  Talaeth  tra  firwyth- 
k»,  yn  yr  hon  yr  oedd  60  o  ddinasoedd,  a 

ehrid  Hafoth-Jair. 2.  Prif  ddinas  y  deiaetii 

hon.    Dent  iii.  4,  13.      1  Bren.  iv.  13. 3. 

Lie  yn  ages  i  lys  y  hrenin  yn  Samaria,  2  Bren. 
XT.  25. 

ABGOEL-I-AETH  (coel),  arwydd,  peth  a 
ellir  ei  goeHo;  arwyddaw;  arddangosiad,  1 
Sam.  X.  17.  1  Bren.  xiii  6.  2  Thea.  i.  6.  Eaa. 
n.  3. 

ARGRAFF  (craff ),  ffr.  ypaipm  prapho^  ol, 
dyol,  gwasg-Dòd,  cerf-nod;  Hun,  ar-ysgrifen; 
nadd,  naddiad.  **  Wele,  as  gledr  fy  nwylaw 
y*tli  argrefeia."  Esa.  xlix.  16.  Cyfeiria  y 
garian  at  ryw  ddcfod  yn  mhlith  yr  loddcwon 
0  nodi  ar  eu  dwylaw,  neu  eu  breichian,  trwy 
big-dyllan,  arwydd-nod,  neu  Inn  y  deml,  a'r 
ddinas  Jerusalem,  fel  arwydd  o'n  tra  serch,  a'u 
«1  iddL  Gwel  Lowth  a  Vitringa  tn  loc.  Yr 
oedd  ganddynt  ffordd  i  wnenthur  y  pig-dyllan 
lyn  yn  annileadwy  trwy  dan,  neu  ystaeniad. 
Yncyfeirio  at  yr  afferiad  hwn  yn  mblith  yr 
loddewon,  a  Chenedlocdd  eraiil,  hefyd,  y  mae 
yr  Aiglwydd  yma  yn  llefaru  mewn  perthynas 
1»  egTwys.  "Wele,  ar  gledr  fy  nwylaw  y'th 
«grettais;"  fel  arwydd  o'i  dra-serch  ati,  a^i  ofW 
<iiball  am  dani.  Fel  y  mae  adoiladydd  yn  dar- 
lonio  yr  adeiladaeth  yn  gyntaf  y  mae  ar  fedr 
•deiladu,  ae  wrth*  ddwyn  yr  adeilad  yn  mlaen 
y  mae  yn  edrycb  ar  y  darluniad,  fel  y  byddo 
yr  adeiladaeth  yn  gwbl,  yn  mhob  peth,  yn  cyf- 
•teb  iddo;  felly  y  mae  yr  Arglwydd,  yn  ei 
fÉaeth  dragywyddol,  wedi  gosod  darluniad 
iWo  ei  hun  o'i  eglwys;  ei  sylfaen,  ei  meini, 
«^î  màintioli;  pa  brydd  a  pba  (odd  Tw  badeiladn; 
'f  boll  amgylchiadau  pertbynol  iddi,  yn  ei 
«fyllia  yma  yn  y  byd  yn  y  farn,  ac  i  dragy wydd- 
*ldcb.  Maey  trefniadhwn,cyffrwythdoethineba 
eliariad  dwyfol  yn  ei  boll  ddyfnderoedd,  wrth 


ei  fodd  yn  hollol,  ac  yn  hyfrydwch  annhraeth' 
adwy  iddo:  **Ger  ei  fron  yn  waatad." — ^Y  mae 
yn  gweithredu  pob  peth  yn  ol  yr  ariaeth 
dragywyddol,  yr  hon  a  wnaeth  efe  yn  Ngfariat 
lean  ein  Harglwydd.  Bidion  gwraig  anghofio 
ei  phlentyn  «ugno;  ond  uis  dichon  Dow 
anghofio  yr  eglwys,  yn  y  darluniad  gogoneddna 
hwn  o  honi,  nac  esgenluso  ei  adeilcdn  yn  ol  yr 
arfaeth  hon;  ae  amgeleddn  yn  drwyadl  bob 
aelod  o  honi  ^Dy  furiau  sydd  ger  fy  mion 
bob  amaer ;"  aef  yr  boll  adeiladaeth,  a  phob 
peth  pertbynol  iddi.  Nid  yw  yn  gwnenthor 
dim,  yn  ei  boll  drefniadau  a'i  orachwyliaeÂan^ 
yn  J  byd,  heb  fed  ei  lygad,  yn  y  cwbl,  ar  ei 
eglwys;  ei  chysur,  ei  llwyddiant,  a'i  ehynnydd. 
^oddes  Dnw  bortreiad  i  Moses  o'r  babell ;  i 
Dafydd,  a  Dafydd  i  Solomon,  o'r  deml;  ac  i 
Escciel  o'i  deml  yntan ;  o'r  poitreiad  oedd  yn 
ei  feddwl  ei  hun,  y  cawsant  hwy  y  portreiadan 
hyny,  fel  y  caffai  ei  bobl  ycbydig  adnabydd- 
iaeth  o'i  drefniad  tragywyddol  a  ffogoneddos 
mewn  perthynas  iddynt.  Nid  oedd  y  portre- 
iadan hyny  ond  yn  rhanol,  ac  yn  dangos  yr 
eglveys  yn  y  dull,  ar  r^w  amaeran  neUlduol,  yr 
oeda  yn  angenrbeidiol  i'w  bobigaelhyfforddiad 
am  dano ;  ond  y  mae  y  portreiad  o  honi  yn 
gyfiawn  yn  y  meddwl  dwyfol  er  tragywydd- 
oldeb,  ac  yn  hyfrydwch  penaf  y  Duwdod,  Tad, 
Mab,  ac  Ysbryd  Glán,  o'i  boll  waith.  Bxod. 
ziii.  9,  16;  axzY.  9;  a  xxviii.  9,  11.  Can. 
viiL  6.  Ezec.  iv.  1 ;  a  xl.  2 ;  a  xliii.  11.  Dent 
vl  8  ;  a  xi.  18.    Salm  li.  18. 

^  Gweinidogaeth  angeu,  mewn  HyihyreDau 
wedi  eu  faargraffu  ar  geryg."  2  Cof.  iii.  Y.  Y 
gair  argraffu  yma  a  arwydda,  naddiad  cerfiwr : 
Yr  oedd  y  gyfraith  focsol,  a  feddylir  wrth 
^  gweinidogaeth  angeu,  wedi  en  hysgrifenu  à 
bys  Duw  ar  lecbau  ceryg."  Exod.  xxxi.  18;  a 
xxxiy.  26.  Y  mae  yn  ymddangos  oddiwrth  yr 
Tsgrythyran  hyn,  mai  dyma  yr  argraffiad 
llytbyrenau  cyntaf  ag  y  mae  dim  banes  genym 
am  dano.  Exod.  xxiv.  4,  7,  12;  a  xxviii,  21, 
36;  a  xxxi.  18;  a  xxxii.  16.  Ond  y  mae 
gweinidogaeth  by wyd  a  cbyfiawnder  yn  rbagon 
mewn  gogoniant ;  gan  fod  pob  gwir  gredadyn 
yn  llythyr  Crist,  wedi  ei  yagrifcnu  ag  Ysbryd 
y  Duw  byw,  yn  Ucchau  cnawdol  y  galon.  2 
Cor.  iii.  3.  Dyma  argraffiad  annileadwy.  Y 
mae  sylwedd  yr  hyn  a  yagrifenir  yn  fvwyd  yn 
yr  enaid,  trwy  y  gweidirediad  dwyfol  hwn ;  yn 
dneddiad  aanctaidd,  ac  yn  weithrediad  bywiol, 
cyfatebol  i'r  gwirionedd  allanoL  Mae  y  gair 
yn  gèni  ynddo,  yn*  gwreiddio,  ac  yn  dwyn 
ffrwyth  i  oerffeithrwydd. 

ARGYHOEDD-I-IAD  (cyboeddi,  egluro, 
goleuo,dwyn  peth  iVgolcu  ar  gy hoedd ;  sicrhan 
y  meddwl  am  wirionedd  y  peth.  Y  mae  y 
gair  Gr,  c>le^;iríö,  a  gyfieithir  ar^yÄoerfrfí,  o  ystjrr 
tra  helaeth ;  megjs,.  1.  Dangos  peth  jm  cglar 
à  rhesyman  cedyrn,  diambeuol,  a  gwrthbrofi 
dadleuon  yn  ei  erbyn  ;  "  Argyhoeddi  y  rhai 
sydd  yn  gwrth-ddywcdyd."  Tit.  i.  9.  2  Tìdl 
iv.  2.     1  Cor.  xiv.  24. 2.  Ceryddu  am  M: 


ABO 


126 


ABG 


^^Pan  (f/'oljfo^ieyoç)  g$ryddwyd  eî  gsnddo  am 
Herodiaa."    Lao  iit.  19.     1  Urn.  v.  20.    Tit. 

Î,  13. 3.  Ceryddu  yn  dadol,  trwy  flioderau  a 

gorthrymderaa.  Heb,  riu  6.   Dat  iii.  19. 

4«  Dwya  i'r  eoleaai,  ^laro,  a  gwn^nthar  yn 
fimlwg ;  '<  Nid  yw  yn  dyfod  i'r  golauni,  fel  nad 
aigyhoedder  ei  weithredoedd  e£^  loan  iii.  20. 
-— — &  Ownenthur  yn  amlwg  ei  fai  Tr  dyn  ei 
Iian;  nen,  gwneaihar  dyn  yn  euog  ger  bron 
eraiU,  trwy  dystiolaethan  ^lar  a  diambeuol. 
loan  Tiii*  0«  46.  ^  A  pban  ddei  efe,  «ef  Ysbryd 
y  gwirioneddfefe  a  aigyhoedda  y  byd  o  bechod» 

0  gyfiawnder,  ao  o  fium.'*  loan  xri.  8 — 11. 
Hyoy  yw,  efe  wna  bechod  y  byd  ^n  amlwff ;  a 
ehy&iwnder  a  baddugoliaetb  Crut  yn  anHwg. 
1.  Mae  yr  Ysbryd  yn  rhoddi  iawn  oleu  ar  bob 
gwrtbddrych  y  mae  yn  ei  ddangos.  Nid  ydyw 
▼a  nnig  yn  dangot  i  siorwydd  /od  y  cyfìryw 
beüi,  end  hefyd  pa  fath  ydyw;  ac  yn  peri 
teimiadaa  a  gweithrediadau  cyfatobol  iddo  yn 
yr  eoaid,  aV  fath  a  weddai  fed  toag  ato.  Yn 
ngoienni  yr  Ysbryd,  y  mae  y  bod  o  Dduw  yn 
dyfod  à  sicrwydd  i'r  eoaid  am  dano;  a  pha  âith 
nn  ydyw  yn  ei  fawrhydi  gogoneddus,  ei  gyf- 
iawnder,  ei  sancteiddrwydd,  a*i  ddaionl.  Y 
mae  yn  dangos  y  gyfraith  sanctaidd  yn  ei 
bnniondebi  ei  sancteiddrwydd,  ei  heangder,  a'i 
hanghyfnewidioldeb.  Y  mae  yn  dangoa  pechod, 
y  troeedd  (avofita)  o  honi,  yn  ei  atgasrwydd,  ei 
ffieidd-dra,  y  perygl  a*r  canlyoiadan  ofnadwy  o 
liono ;  a  bod  y  gyfraith  yn  dal  gafael  yn  y 
pechaidur  o'i  hetwydd,  iV  goabi  yn  gyfatebol 
i^r  bai,  ao  naa  gollwng  ei  gafael  heb  iawn 
digonoL — 2.  Y  m»B,  gyda  hyny,  yn  peri  teim- 
ladan  a  gweithrediadau  yn  yr  enaid  taag  ato, 
cyfatebol  iV  natnr,  a'i  berygl  yntau  o'i  bîegid. 

1  mae  yn  daogos  Crist  hefyd  yn  ei  fawredd 
gogoneddua,  yn  mhcrffeithrwydd  ei  waith  cyf- 
ryDgol,  cyfoeth  ei  drugaredií,  dyfnderoedd  ei 
ganad,  a  thryaorau  didcrfyn  ei  raa. 

Y  mae  y  gair  argyhoeddi^  yn  yr  arferiad 
cyffredin  o  bono,  yn  cael  ei  briodoli,  yn  fwyaf 
neilIduol,i  waith  yr  Yabryd  Glàn  yn  argyhoeddi 
o  bechod,  nea  yn  swneuthur  pccbod  yn  amlwg. 
Y  mae  pechod  yn  Ilawn  yn  y  byd,  ac  yn  mhob 
dyn  ynddo ;  eitbr  nid  oea  neb  yn  ei  weled,  ond 
fet  y  mae  yr  Yabryd  Glàn  yn  ei  wneuthur  yn 
amlwg.  Ni  all  pechod  ddangoa  pechod  :  rheol 
nniawn  a  ddengya  y  gwymi.  Y  gyfraith  aanct- 
aidd  yw  y  rheol  uniawn,  wrth  ba  on  y  mae  i 
ni  adnabod  ein  gwyrni.  Mae  yr  Yabryd  Glàn 
yn  dwyn  y  rheol  hon  at  feddwl  y  pechadur, 
gyda  goleuni  ac  awdurdod  dwyfol:  ymaeyn 
ei  ddangoa  ac  yn  ei  ddal  yn  wyneb  y  drych  pur 
hwn,  nea  y  byddo  yn  cael  ei  wneuthur  yneuojii; 
yn  ei  gydwybod ;  a*i  droaeddiadau,  a'i  ffieidd- 
dra,  yn  ymddangoa  yn  dra  phechadurua.  Yn 
yr  olwg  ddrifrifolhon,  mae  yr  Yabryd  Glàn  yn 
gweithio  tcimladau  ac  agwedd  y  meddwl  yn 
addaaiVgolygiadauhyn:  aefteimladau  bywiog 
o'i  berygl;  cydnabyddiaeth  o'i  fod  yn  hoUol 
golledig  ynduo  ei  nun,  yn  amddifad  oV  cyf- 
iawnder  y  mae  gyfraith  yo  ei  ofyn — edifeirwch 


am  bechod;  yn  cynnwya,  tristwch  dnwiol  am 
dano,  hnnan-ffieiddiad  o*i  blogid,  acymofyniad 
difrifol  açn  warediffaeth  oddiwrtho,  a  diogelwch 
rhag  y  digofidnt  dyledua  am  dana    Edr,  £di« 

mBWOH« 

Y  mae  gwahaniaeth  yn  y  graddaa  o  a^ 
gyhoeddiadi  a'r  amgylchiadan  perthynol  iddo 
mewn  amrywiol  beraonau.  Y  mae  rhai  yn 
teimlo  mwy  o  ddychrynfeydd  yn  cyd-fyned  k 
ef  nag  eraill.  Ond  nid  yw  yr  aigyhoeddÌM 
a'r  dychrynfeydd,  bob  amaer,  yn  cydraddo. 
Dichon  fod  dychrynfeydd  mawrion,  He  y  bvddo 
yr  aigyhoeddiadan  yn  fychain ;  teimiadaa  byw* 
log  o  berygyl,  heb  gydnabyddiaeth  o'r  trosedd 
yn  ei  haeddn.  Diduon  fod  hefyd  arayhoedd- 
ladau  gwirioneddol,  dwya,  a  goleu,  heb  kwero 
ddychrynfeydd  yn  cy<nyned  à  hwynt:  maa  y 
meddwl  yn  aylwi  ac  yn  gorphwya  mwy  ar  y 
bai,  nag  ar  y  goab  am  dano :  y  mae  yn  Tin- 
oatwng — ^yn  trìatàu  yn  ddnwiol — ^yn  ffieiddio 
ei  hun — ^yn  mawrhan  Duw-;-ac  yn  rhyfedda  ei 
fod  wedi  ei  arbed,  aV  goab  cyhyd  heb  ddisgyn 
ama  Ond  er  nad  ydyw  yr  nn  o  ran  y  mdd 
o  bono,  y  mae  yr  un  o  ran  ei  natnr  yn  nmawb^ 
ac  yn  aneenrheidiol  anhelgorol  tuag  at  edifeir- 
wch  am  bechod,  a  dychweliad  at  Dduw  oddi 
wrtho.  Canya  pwy  a  edifarha  am  becbod,  sea 
y  gwelo  y  bai  o  bono  ?  a  phwy  a  ddychwel 
oddi  wrtho,  nea  gweled  y  perygl  aVatgasrwydd 
o  bono!  Oa  bydd  yr  argyhoeddiadau  yn 
drwyadl  ac  yn  gadwedigoI;y  maentyn  cyrhaedd 
at  Iwgr  natar,  at  bob  troaedd  fel  eu  gilydd;  yo 
parhau  droa  yatod  bywyd  dyn ;  ac  effeitbiaa 
cyfatebol  Tr  solygiadao  yn  cydfyned  á  hwynt; 
ac  yn  diweddu  mewn  ymofyniad  difrifoiam 
Waredwr.  loan  xri.  8,  9.  1  loan  i.  8,  0.  Mat 
xi.  28.  Lnc  y.  31.  Rhuf.  y.  12.  Salinli.5. 
Gen.  yi.  5,  Jcr.  xvii.  9,  Gal.  iii.  10.  Act  ii. 
37 ;  a  x\\,  30.  Rburl  iiL  20;  a  yîî.  7,  9— li 
Zecb.  xii.  10, 

Geill  dyn  wybod  i  ba  radd  y  mae  wedi  ei 
aigyhoeddi  o  fod  yn  bechadur  euog,  1.  Wrtb 
yr  anhyder  y  mae  yn  ei  brofi  i  neaàu  at  Ddnw 
ond  trwy  Gyfryngwr. — 2.  Wrth  y  gwertbjf 
mae  yn  ei  weled  yn  aberth  Criat. — 3.  Wrtii  ei 
amyneddyndyagwyl  wrth  Dduw  am  drugaredd- 
au  yabrydol  a  thymhoroL^-4.  Wrth  ei  ddi- 
olch^rwch  yn  mhob  dim. — 5.  Wrth  ei  ymoa- 
tyngiad  diddig  dan  alluog  law  Duw. — 6.  With 
ei  barodrwydd  i  flryfaddef  ei  bechod,  pan  fyddo 
angenrheidrwydd^amhyny. — 7.  Ei  addfwynder 
yn  derbyn  cerydd  a  rhybnddion. — 8.  A  phar- 
odrwydd  i  feddwl  am  eraill  yn  well  nag  ef  Á 
hun. 

.  Gallwn  wybod  i  ba  radd  yr  ydym  wedi  eia 
hargyhoeddi  o'n  tywyllwch,  1.  Wrth  ein 
anhyder  yn  ein  deall  ein  hunain. — 2.  Wrth  ein 
parodrwydd  iyraofyn  am  gyfarwyddyd. — 3.  Ein 
parodrwydd  i  wrando  ar  farn  eraill.— 4.  Ein 
gwaith  yn  edrych  i  air  Duw  am  gy&rwydd^d 
yn  mhob  peth. — 5.  Wrth  ein  hymofyniad  dif- 
rifol  am  olcu  yr  Ysbryd  Glàn  i  ddeall  yr  y» 
grythyrau ;  ac  nid  yn  ymoUwng  i*n  iheayman 


ABI 


127 


ÀRI 


do  hnnain  yn  eacylch. — 6.  Wrth  ein  dibyniad 
irolenniyr  YsbrydGlàn  yn  ein  tfweddiaii. — 
7.  Wrtìi  ein  luunnharodrwydd  i  ddadleaon 
ymiyiongaF. 

Gîülwn  ẃybod  i  ba  radd  y  niae  ein  bargy- 
hoeddiadan  o'n  gwendid  ein  hunain  yn  eyr- 
inedd,  1.  Wrth  ein  anbyder  yn  ein  snjm  a^n 
galln  «D  bnnain  ar  bob  acboa. — 2.  Wrth  eiD 
Uerineb  i  ymofyn  am  ras  yn  gymbortb  cyf- 
imseroL — 3.  Wrth  ein  gwaith  vn  edrych  yn 
ami  ungynnorihwyon  dwyfol  i  bob  dy  ]<Kl8wydd, 
ae  JÄ  erbyn  pob  profedigaeth.— 4.  Wrth  ein 
gwiŵ  yn  priodolii'r  Ysbryd  Glàn  bob  meddwl, 
djmnniad,  bwriad,  a  gweithred  dda  ynom, 

ARGYWEDD-U  (cywedd),  gorthrymn, 
niweidio,  diystyro. — "Dir  yw  iddo  ddyoddef 
Dawcr  o  bethae^  at  (trgyweddu  y  gan  y  gcnedl- 
Mth  lion."    Luc  xvii.  25,     W.  S. 

ARHOED,  aroa,  arosed. — **Ac  nac  arhoed 
•l>erthgwyl  y  pasc  droe  nos  hy d  y  borea.**  Exod. 
xudT.  25.  Sef  na  fydded  iddo  gacl  ei  fwyta 
jnoswaithy  lladdent  ef. 

ARHOLION  (holi),  ymofynion,  ewestiynau. 
Act  zxiii.  29. 

ARIAN,  neu  ARIANT,  Or.  apXupoc ;  Llad. 
Abomttum;  lyir.  Aboent;  oddiwrth  y  gair 
ffr.  apfoi;^  ffwyn.  Gelwif  ef  yu  Heh.  pg^  yn 
arwyddo  ei  ei  liw  gwelw.  Arian  'rhit^nen 
iriao  bath,  yw  arian  derbyniol,  cymeradwy. — 
Yr  adwyn  mwyaf  gwerthfawr,  par,  ac  estynad- 
wj  yw,  0  bob  delid,  neaaf  at  yr  anr.  Y  mae 
JQ  seinm,  ac  yn  galetach  nag  aur ;  ond  nia 
ydyw  ei  ronynan  yn  ymlynu  wrth  eu  gilydd 
?rimgraddVr  aur,  Nid  ydyw  yn  ddnros- 
rjngedig  i  rwd,  ac  ni  newid  ei  liw,  ac  ni  chyll 
ei  ddjsgleirdeb  trwy  gyd-weithrediad  dwfr  ac 
awyr;  ond  anurddir  ef  irwy  gyffyrddiad 
riianaa  lloagadwy  (pklagiston)  amryw  ddefn- 
yddiau.  Y  mae  mŵn-gloddiau  arian  i'w  cael 
yn  mhob  rhan  o'r  byd  ;  yn  ami,  yn  gyrtiysged- 
^  à  phlwm,  alcam,  Ac.  Yn  y  dyddiau  gynt 
yr  oedd  Tarsia  yn  hynod  am  farchnadaeth  arian. 
^er.  X.  9.  Llawer  a  ddefnyddiwyd  o  hono  gan 
Solomon  wrth  adeiladu  y  deml.  1  Cron.  xxix. 
i  Mŵn-gloddiau  Potosi,  mynydd  yn  agos  i 
dref  o'r  un  enw,  yn  Peru ;  Lisses,  yn  agos  i 
Arìea ;  Oraro  ac  Ollachca,  yu  agos  i  Cuhco, 
prif  ddinas  Peru,  ydyw  y  rhai  mwyaf  enwog 
yn  yr  oes  hon.  Y  dam  mwyaf  o  arian  sydd 
genjrm  banes  am  dano,  sydd  yn  nghadw  me  wo 
«ngaedd&  i  frenin  Denmark,  yn  Copenhagen  : 
y  darn  hwn  a  gloddiwyd  yn  mŵn-gloddiau 
«orway,  ac  y  mae  yn  pwyso  660  pwys. 

^  Am  gan  dam  o  arian.''  Gen.xxziii.  19.  Cyf- 
i^Hia  y  LXX.  a'r  rhan  fwyaf  o  gyfieithiadau 
jr  ei  ol,  y  geiriau  HU'^'Op  n»tìa  ^^^  <>  «^^ 
fel  ar  ymyl  y  ddalen  yn '  ein  Beiblau  ni  Yn 
ein  cyfieiüiadaa  ni,  darn  o  arian  yw,  yn  y  tri 
n*n  lie  arferir  y  gair.  Gwcl  Jos.  xxiv.  32. 
Job  xlH.  11.  Y  mae  Stephan  yn  terfynu  y 
BMter  wrth  ddywedyd,  "  a  brynasai  er  arian." 
Aet.  rii  1 6.  Baraa  rhai  fod  Hun  oen  ar  y  darn ; 
^l  a  wrthddadleuant  nad  oedd  arian  bathol 


yn  arferedig  mor  foreu  a  dyddiau  Jacob.  Ond 
fod  y  gair  ŵò.  tplDp  y»  arwyddo  gvwrumtdd^ 
purdeb^    umondẅy    '(oalm  XjL  T.    Diar  xxii. 

21.  Dan.  il  47 ;  a  iv.  ZIS  dîchon  arwyddo 
yma,  arian  iawn,  derbyniol,  cymeradwy,  ag 
oedd  yn  gwneyd  y  prvniad  ynj»ulam  ac  yn 
wirioneddoL  Owel  Ktrcher.  Bochurt,  rot 
II.  p.  488.  Leigh's  Oritica  Sacra.  Booth* 
royd's  BMia  Hemraica. 

Nid  ydym  yn  darllen  fod  arian  mewn  arfer* 
iad  wrth  fi»nachu  cyn  y  dyli£  T  mae  Moses 
yn  son  am  haiara  a  phres,  <fec,  ond  nid  yw  efe 
yn  son  dim  am  arian.  Oud  yn  amser  Abraham 
yr  oedd  cyfnewidiaeth  o  arian  yn  dechren  cael 
ei  chario  yn  rolaen,  er  nad  oedd  dim  batiiu 
arian  am  hir  amser  wedi  hyny.  Gten.  zxiiL  15. 
Mae  llawer  o  anmhuredd  ynddo  ar  y  cyntaf ; 
ac  y  mae  yn  rhaid  pnro  llawer  trwy  dan  amo 
cyn  y  byddo  yn  ffoethedig.  Salm  xii.  6. — ^Y 
mae  yn  cael  ei  roddi  am  bob  golad  tymborol : 
^  Y  neb  a  garo  arian,  ni  ddigonir  ágarìan ; 
na'r  neb  a  hoffo  amidra  à  chynyrch.'*  P^.  r. 
10.  Esa.  ix.  3,  Yn  allegawJ,  arwydda  pob 
peth  sydd  yn  ddefoyddioC  gworthfawr,  pur  a 
gogoneddus. — Llywodraethwyr  gwladol  ac  eg- 
Iwysig  a  gyíTelybir  i'  arian,  i  ddangos  mor 
werthfawr  a  defnyddiol  y  dylent  fod.    Esa.  i. 

22,  28. — Y  saint  a  gyffelybir  i  arian  coethedig» 
i  ddangos  eu  rhagoriaeth  a'u  gwerth  ;  a'a  bod 
wedi  eu  proii  yn  nhân  amryw  brofedigaethan. 
Zech.  xiii.  9.  Mai.  iii.  3.  Esa.  Ixri.  10.— 
Doethineb  a'i  marsiaodiaeth,  hyny  yw,  Crist  a'i 
ddoniaa,  sydd  lawer  pnrach,  gwerthfawrocach, 
hnwddgarach,  a  mwy  defoyddiol  nag  arian. 
Job.  zxviii.  15.  Diar.  xri.  16  $  a  viiL  10,  19 ; 
a  iiL  14. — ^Yr  luddewon  ewrthnysig  oeddent  fel 
arian  gwrthodedig,  heb  alia  dal  i'w  profi.  Jen 
vi.  80. — ^Tafod  y  cyfiawn  sydd  fel  arian  dethol* 
ediç ;  eu  hymadrodd  sydd  bur,  defnyddiol,  ac 
adeiladol.  Diar.  x.  20. — Pobl  Dduw  a  gyffel- 
ybir i  "  ddam  í  arian  wedi  ei  golli,"  a  chwilir 
am  dano  ganddo  yn  nydd  ei  nerth.  Luc.  xv. 
8. — Bendithion  yr  efergyl  a  gras  Crist,  ydynt 
i'w  cael  **  heb  arian  ac  heb  werth,"  yn  rhad,  yn 
rhodd,  ac  yn  helaeth.     Esa.  Iv.  1. 

ARIANGAR-WCH  (arian-caru),  yn  earn 
arian,  neu  y  byd,  a'r  pethau  sydd  yn  byd. 
Lnc  xvi.  14.  1  Tim.  vi.  10.  2  Tim.  iii.  2. 
Edr.  Ctbtdd,  Cybydd-dod. 

ARIEL,  Heb.  ^^  nij^  ten,  neu  goleun^Duw  : 
neu  ii^  11)1  mynydd  Duw :  neu  ^j^  in;^  lUw 
Dmo,  Y  mae  dau  gedyrn  Moab,  yrhaia  ladd- 
odd  Benaiali,  mab  Jehoiadah,  yn  cael  eu  galw 
wrth  vr  enw  hwn ;  i  arwyddo  eu  bodyn  ddynion 
llewaidd,  cedyra,  a  chreolon.  2  SamL  xxiii. 
20.  1  Cron.  xi  22.  Y  mae  yrallorynnheml 
Eieciel  yn  cael  ei  galw,  ^{»^'»'1^  {^riel)  myn- 
ydd DuWf  neu  bö^'í^;^  (artel)  lUwDuw.  Pen, 
xliii.  15,  16.  ir  oedd  un  a'i  enw  Ariel  yn 
mhlith  y  gaethglud  a  ddychwelodd  o  Babilon 
gydag  Ezra.  Pen.  yiii.  16.  Mae  y  ddinas  Jer- 
usalem, hefyd,  yn  cael  ei  galw  Ariel :  "  Gwae 
Ariel,  Ariel  y  ddinas  y  trigodd  Dafydd  ynddL** 


ARL 


138 


ARL 


Bsa.  xxix.  1.  Paham  j  mae  ju  cael^ei  galw  felly 
nid  yw  awdwyr  yn  cvtuno.  Rhai  a  famant  ma 
am  ei  bod  wedi  ei  Ìiadeilada  ar  fynydd  Daw, 
my  oydd  Seion ;  eraill  mai  oblegid  cademid  a  g  wr* 
oldeb  ei  llaoedd,  a  Dafydd  id  ea  blaenor  i¥edi 

trigo  ynddL "  Hi  a  fydd  i  mi  fel  Ariel.** 

AdiL  2. — Hi  a  fydd  i  mi  fel  lilch  brès  yn  yr 
allor  fawr,  ar  ba  an  yr  oedd  t&n  Duw  ( W  "^"i^s^) 
yn  lloBgi  yr  aberthan, — **  Y  mae  t&n  Duw  yn 
Seion,  ^i  ffwm  yn  Jerusalem,'*  i  ddifa  ei  elyn- 
ion,  y  rhai  a  y mosodasant  i*  w  herby n.  Esa.  zxxi* 
9.  Difa  ynddi  hefyd  bechaduriaid  gwrthnysig  a 
diedifeiriol,  fel  yr  oedd  yr  aberthau  yn  cacl  eu 
di&  ar  yr  allor  bres.  CyflawDwyd  y  wae  bro- 
phwydoiiaethol  hon  ar  Jeroaalem,  mewn  rban 
gan  yr  Assyriaid  a*r  Galdeaid,  ac  yn  gwbl  yn 
ei  hollol  ddÌDystr,  gan  luoedd  y  Rhv^einiaid, 
dan  Titos  Vespasian.    Gwel  Yitrioga»  Lowth. 

ARIMATHEA,  Aptfia^ata  [lie  uehel],  dinas 
yn  Jndea,  lie  yr  oedd  Joseph  y  cynghorwr, 
neu  aeneddwr,  yn  byw.  Luc  xziii.  50.  Yr  an 
ag  a  elwir  yn  hanesiaeth  yr  Hen  Destament, 
Ëtmah,  a  Ramatba,  ac  arwydda  tichel/a^  neu  le 
achel ;  o  herwydd  hyn  cawn  amryw  leoedd  o*r 
an  enw,  y  rhai  a  ddy tys^icir  weithiau  a*a  gilydd. 
Yr  oedd  Ramathaim  Zopbim,  He  genedîgol 
Samuel,  yn  lie  gwahanol  iawn,  ac  yn  mhi^th 
axall  o'r  wlad.  Yr  oedd  hi  yn  sefyll,  medd  Jer- 
ome, rhwng  Lvda  a  Joppa,  yn  nghylch  36  doq 
37  o  fiUtiroedd  yn  y  goiUewin  o  Jerusalem,  lie 
mae  dinas  Ramola  yn  awr  yn  sefyll.  £dr. 
Joseph. 

ARIOCH,   n-ii^i^  [eich  Hew]  1.  Brenin 

Elasar.     Gen.  xiv.  1. 2.  Tywysog  milwyr 

Nebuchodonsor.    Dan.  iL  4. 

ARBTARCHUS,  Apt<rrapxoç,  [y  tywy^op 
ffareu]  luddew  oedd,  er  ei  fod  yu  briodor  o 
Theasalonica.  Cristion  gwrcsog,  y  mae  Paul 
yn  son  am  dano,  Col.  iv.  10,  11 ;  Philem.  24, 
yr  hwn  a  ddaeth  gyd  &g  ef  i  Ephesus,  He  ba 
ago»  iddo  goHi  ei  fy  wyd,  yn  y^terfysg  mawr  a 
fl^odwyd  gan  Demetrius,  y  gôf  arian.  I  weini 
iddo  canlynodd  Panl  i  dir  5roeg,  i  Asia,  ac  o 
Jerusalem  i  Rufain ;  lley  carcnarwyd  ef  am  breg^ 
ethu  yr  efengyl,  a  dy  wedir  i  Paul  ac  yntangael 
tori  eu  penau  ill  dau  yn  nghyd.  CoL  iy.  10,  11, 
Act  xix.  29;  a  xx.  4  ;  a  xxvii.  2. 

ARISTOBTJLUS,  AptffToaouXoc,  [cyngohrwr 
da\  tybir  ei  fod  yn  frawd  i  Barnabas,  ac  yn  un 
o'r  Deg  a  Thriugain;  ond  y  maepobhaoes 
am  dano  yn  gwbl  ansîcr.  Y  mae  Paul  yn  cyf- 
arch  ei  dylwyth  yn  unig ;  am  hyny  y  tybir, 
naill  nad  oedd  yn  Rhu&in  pan  yr  oedd  Paul 
yn  y^rifcnu  ei  epistol,  neu  ei  fod  wedi  roarw, 
neu  nad  oedd  yn  profiTosu  Cristionogrwydd. 
Rhuf«  xvi.  10, 

ARLAIS,  ARLEISÍAU  (glas),  neidrwydd. 
Bare,  iv,  21 ;  a  v.  26.  "  Dy  arleisiau  rhwng 
dy  ly  wethau  sydd  fel  dan  o  bomgranad«"  Can. 
iv.  3 ;  a  vi.  7.  Y  mae  rhai  yn  cyfieithu  y  geir- 
iaa,  ^'  fel  darn,'*  neu  flodeuyn  y  pamgranad  y 
mae  dy  ruddiau  dan  dy  orchudd.*'  Y  mae 
biodau  y^pomgranad  yn  gochion ;  neu  os  hoUt- 


ir  y  flOrwyth  yn  ddamau,  mae^y^darnaa  yn 
gymysg  coch  a  gwyn, — Wrth  arleisiau  nea 
ruddiau  yr  eglwys  y  meddwl  rhai  swyddogioo 
eglwysig ;  eraiU  a  farnant  bod  y  ffeirian  ya 
gosod  ^lan  y  gorchwyledd  a'r  muTder  sanct- 
aidd  a  gostyngedig  sydd  yn  meddianu  jsbryd- 
oedd  y  duwolion.ger  bron  Duw,  yn  pen  iddynt 
wrido  a  chywilyddio  mewn  hunan-ffieiddiad  a 
gostynffeiddrwydd ;  tebyg  i  ruddiau  yn  gwrido 
rjiwng  llywethau  gwallt,  neu  dan  orchudd,  dros 
y  wyneb.  Y  mae  yr  agwedd  hon  yn  gweddn 
iddynt,  ac  yn  harddwch  sanctaidd :  yn  bryd* 
ferthynddo  ei  hun,  ac  yn  hoffgan  yr  Aiglwydd. 
Y  mae  eu  pechodau,  eu  gwendidau,  a'n  Ileag- 
rwydd  yn  mbob  peth,  yn  peri  iddynt  wrido ; 
felly  hefyd  y  mae  yr  ystyriaeth  a*r  prawf 
beunyddiol  y  maent  yn  ei  gael  o  diriondeb  a 
daioni  yr  Arglwydd  tu  ag  atynt«  Num.  xi.  29. 
Ezra  ix.  6 .    Ezec.  xvi.  03. 

ARLOESI  (Hoes),  gwaghau,  glanhaa,  paro, 
carthc.  Arloesi  tŷ,  arloesi  ffordd,  yw  parotoi 
tŷ  neu  ffordd,  trwy  symud  rhwystrau  oddiar  y 
ffordd,  mewn  iawn  drefn.  Let  xiv.  36.  Mai. 
iii.  1.  Arloesi  mynyddoedd,  a  arwydda  syroud 
ymaith  y  coedydd,  a'r  anialwch,  fel  y  byddont 
addas  i  dderbyn  hadau,  a  dwyn  nrwythau* 
Jo.  xvii.  18. 

ARLWY-0,  <fec.  (Ilwy)  saig  o  fwyd ;  parot- 
oi, gosod  mewn  trefn. — Arlwy  o  luniaeth,  saig 
o  fwyd ;  arlwyo  bwrdd,  rhoddi  bwyd  yn  drefo- 
us,  ac  yn  helaeth  ar  y  bwrdd;  arlwyo gvledd, 
parotoi  a  threfnu  gwledd  o  ddauteithfwyd  yn 
helaeth.  Gen.  xliii,  16.  Neh.  v.  18.  Est  v. 
8. — "  Ti  a  arlwyi  ford  ger  fy  mron,  yn  ngwydd 
fy  ngwyrthwynebwyr."  Salm  xxiii.  6,  Y 
geiriau  a  fynegant  ffydd  Dafydd  yn  yr  Ar- 

flwydcl  Icsu,  ei  fu^ail  da  ;  yn  ngyfoeth  ei  ras, 
elaethrwydd  ei  dmgaredd,  a*i  oial  parhaos, 
am  dano  yn  nghanoT  ei  elynion.  Er  bod  ei 
bobl  yn  nghanol  gwrtbwynebwyr  creuloo,  yn 
ami ;  eto,  nis  dichon  hyny  attal  yr  Arglwydd 
rhag  gweini  iddynt  gynaliaeth  ddigonol,  achy- 
suron  helaeth.  Nid  rhaid  i'r  Arglwydd  ddys- 
trywio  eu  gelynion  i'w  cysuro  hwy ;  dichon  eu 
cysuro,  a  pheri  iddynt  wledda  yn  ngwydd  eu 
gwrtbwynebwyr.  Y  mae  parotoad  Duw  yn 
belaetb,  ar  gyfer  angen  pechaduriaid ;  y  mae 
pob  peth  yn  barod  yn  Nghrist;  a^r  bwrdd 
wedi  ei  arlwyo  ger  eu  bronan,  yn  nghyhoedd- 
iad  yr  efengyl,  yn  ei  gyfoeth  a*i  radlonrwydd  i 
bechaduriad.  Y  mae  hyn  oil  "  yn  ngwydd  y 
gwrtbwynebwyr."  Cant  wledda  trwy  ffydd  ar 
addewidion  mawr  iawn  a  gwerthfawr,  ar  eu 
taith  :  ae  hefyd  ar  fwrdd  eu  Tad,  yn  y  trigfan- 
au  nefol,  wedi'gorphen  teithio  a  rhy fela.  loan. 
X.  9.  Salm '  liv.  7 ;  a  ex.  2.  Rsa.  ly.  1,  2. 
Mat.  xxii.  2.  1  Cor.  L  30.  Gwel  Rhul  ix. 
22.  W.  S. 

ARMAGEDON,  oddiwrth  ^n  («0  f^ynydd, 
'^IÌÄ  i^^edon)  neu  (Zech.  xii.  11.)  "îTlDÖ 
(Moffedon).  Talfyriad  yw  yn  hytrachj  medd 
Mr.  Faber,  o'r  gair  cyfansoddol  ^rnSÖ'^nÄ'^r! 
ArmahrJieffedoiiy    diofrydu    i  Udinystr    cyf- 


ÂRO 


120 


ARO 


lawn'jn  Megîdo.  Crybŵyllir  am  ddyffryn  yn 
Megido  ddwy  waith  yn  yr  ysgrthyrau  (2  Cron. 
xxxr.  22.  Zech.  xiL  11.)  ond  dim  nnwaith  am 
am  fynydd  Megido ;  am  hyny,  anhebyg  fod  y 
pir  ya  nrnryddo  mynydd  Megido,  yn  ol  barn 
Ulmet  Gwel  Faber*»  Dissert  on  the  Prophe- 
0«,  Vol.  II.  p.  424.  Ystyr  y  gair  Jleb,  f  ^^ 
yw  rhwÿgOy  neu  doti  ymaih.  Gwel  Jer.  IxL  5  ; 
á  kviii.  37,  yn  ffeb.  Wrth  ddyfroedd  Megido 
7  gorchfygodd  Barac  a  Deborah  Jabin  a  Sisera, 
a'u  byddinoedd.  Bam.  v.  19.  Yn  Megido  y 
lladdwyd  Josiah  brenin  Judah,  gan  Pharaoh- 
Necho,  brenin  yr  Aipht.  2  Bren.  xxfii.  29. 
2  Cron.  xxxr.  24.  Mae  y  lie  nodedig  yn  han- 
esiaeth  yr  Hen  Destament,  am  ddinystr  a  galan- 
astra.  Arferir  y  gair  yn  Dat.  xvi.  16.  yn 
ddiarahea,  mewn  ystyr  cyfriniol ;  ac  a  arwdda 
J  byddai  casgliad  breninoedd  anghristaidd  y 
dtiaear,  dan  weitbrediadan  ysbrvdion  cythreu- 
lig  (adn.  13,  14.)  i  ryfel  yn  erbyn  yr  eglwys, 
dydd  luawr  Diiw  Hollalluog,  yn  gasgliad  o 
alaiwstra  a  dystryw  cyflawo.  Mr.  Faber,  yn 
▼ir,  a  farna  mai  yn  llythrenol  y  mae  i  ni  el 
ddeall,  ac  yn  Megido  yn  ngwiad  Canaan, 
fhwDg  y  Môr  Marw  a  Môr  y  Canoldir,  y  bydd 
dinjstr  llaoedd  Anghrist ;  ond  amser  a  ddcngya. 
Am  y  dall,  yr  amser,  a'r  Ho  y  cyflawnir  y  bro- 
phwydoliaetn  bon,  nîd  yw  ond  rhyfyg  antnrío 
dywedyd  dim  am  dani  gyda  sicrwyd.  Rliag- 
Ittniaethau  Duw  yn  en  priodol  amseroedd  a 
wna  hyny  yn  ddigon  eglnr.  Ofnadwy  fydd 
dydd  mawr  Duw  Hollalluog!  Ond  bod  yn  ei 
hedd  wch,  ni  bydd,  cr  hynf,  ddim  p^ryfifl.* 

ARNADDYNT,  ARNO,  ARNADDÌT,  (am) 
amynt    "  A  phridd  amaddynt."     Neb  ix.  1. 

ARNON,  niSlì^  [llamu  o  lavfenydd]  afon 
srdd  yn  codi'  yn  mynyddoedd  Gilead,  ac  yn 
rhcdeff  i'r  Môr  Marw.  Barn.  xL  18.  £^  xvi, 
2.    Num.  XXL  18. 

AROER,  ^yny  [mynydd-dir]  dinas  yn 
llwyth  Gad,  yn  «efyll  o  du  y  gogledd  i  Aroon. 
Deut  il  36.  Ymddengys  fod  amryw  ddinas- 
oedd  o'r  eow  yn  Palastina.  Gwel.  Jos.  xiii. 
Barn.  xi.  33.  1  Sam.  xxx.  28.  Num.  xxxii. 
34.    Esa.  xvii.  2.    Jer,  Ixnii.     20. 

AROGL-AU-I-IADI^-ED  (rhogl),  arogl- 
edd,  aawr,  ager,  arwynt;  sawm.  Arwyntiad 
lynwyr  yw  mewn  dyn  ac  anifeiliaid,  trwy  ba  un 
7  maent  yn  barnn  am  arogl  petban,  a  thrwy 
hyny  yn  bamu  am  en  natnr  a'u  beffeithiau.  Mae 
y  synwyr  hwn  yn  y  trwyn  a'r  flroenau.  Er  fod 
hoU  eagym  y  pen  yn  galed,  eto,  yn  dra  rhy- 
fedd,  y  mae  asgwm  y  trwyn  yn  Ilawn  tyllau, 
lel  y  gallo  y  sawrbedion  fyned  i  mewn  gyda'r 
>^ :  canys  os  attal  nn  ei  anadi,'  nis  dicbon 
»oglL  Doeth  iawn  yw  y  drefn  ddwyfol  yn 
mhob  peth ;  gan  fod  3*  gwynt  ac  arogl  per  a 

mae  y  *sW-- 
aâ<títff-Vn' 
ìí{  f  ro'íhíî  i 
oriar."  '>f*e 
mŷẄ^nii 

. ,  . . , ÜJ — f     ;  i1ì'í*i  : 

J  'U  U  tö4ŵwí.lrtWfèj»^îjiihòL  ÌA  aam  ' 


teiliaid,  ar  yr  hwn  ydy w  mewn  dyn ;  oblogid 
bod  iddynt  angen  am  dano  mewn  pei'ffeithrwydd 
mwy  nag  sydd  ar  ddyn.  Y  mae  dyn  wedi  ei 
gynnysgaedda  à  chynneddfau  uwch  iV  gyfar- 
wyddo ;  am  hyny,  nid  oes  amo  yr  un  angen  am 
y  synwyr  hwn  yn  yr  un  perffeithrwydd  ag  ani- 
feiliaid. Mewn  llawer  o  anifeiliaid  ac'adary 
mae  yn  gyferwyddyd  iddynt  am  natur  en  bym- 
borth,  a  pba  le  Tw  gael ;  trwy  hwn  y  maent  yn 
medra  dethol  yr  byn  a  fydd  yn  fagwriaeth<d 
neu  yn  feddyginiaetnol  iddynt;  ac  i  wrtbod  yr 
byn  sydd  o  withwynob  natur,  ac  yn  niweidiol. 
Llawer  o  banesion  a  roddir  am  berffeithrwydd 
y  synwyr  hwn  yn  y  bytheuadgi,  a  cbŵn  erailLf 

Yr  aberthau  gynt  oeddent  yn  arogl-peraidd, 
neu  yn  arogl  o  orphwysfa  i  Dduw,  Yr  oedd 
efe  yn  eu  derbyn,  ac  yn  ymhyfrydu  ynd  lynt, 
megys  yn  gysgodol  o  ufudd-dod  a  dyoddefaint 
Crist.     Gen.  viii.  21.  Exod.  xxix.  18.  Eph.  ▼.  2« 

Edr.   Aberth. Arogledd   gwybodaeth,    ao 

arogl  ennint  daionus  Crist,  ydyw  natur  hytiyd 
ac  adfywiol  ei  wirioneddau,  pan  yr  adnabyddir 
bwyatyn  iawn  :  yu  aghyd  â*r  gras  aVrhinwedd 
sydd  yn  dcilliaw  oddi  wrtho  fel  Cyfryngwr. 
2  Cor.  ii.  14.  Can.  i.  3.  Salm  Ixr.  8.  Y 
mae  gweinidoQjion  yr  efengyl  yn  ber-arogl  Crist 
i  Dduw:  y  cyflawniad  dilrifol  o'u  swyddogon- 
eddus  o  bregethu  Crist  croesocliedig,  sydd 
gymeradwy  gan  Dduw,  pa  un  bynag  ai  bod 
dyn  ion  yn  gadwedig  trwy  eu  gweinidogaeth  ai 
peido : — ac  y  maent  yu  arogl  inarwolaotli  i  far- 
wolaeth  i  rai,  ac  y  n  arogl  by  wyd  i  fy  wyd  i  eraill : 
maent  yn  achlysup  dinystr  deublyg  i  anghred- 
inwyr,  ac  yn  foddion  o  iecbydwriaeth  a  by  wyd 
tragywyddol  i  eraill.     2  Cor.  ii.  15,  16. 

AROGL-DARTH,  per-arogl  gwerthfawr,  a 
arferid  dan  y  gyfraith  yn  mhlith  yr  offrymau, 
wedi  ei  wneutbur  o  amryw  ber-Iysiau,  yn  ol 
cyfarwyddyd  yr  Arglwydd.  Exod.  xxzyfi*  20« 
Nid  oedd  ood  yr  offeiriaid  i  losgi  hw  1 ,  na  ueb, 
dan  boen  marwolaetb,  i  wneutbur  i  gyfifelyb 
iddo  ei  hun.  Yr  oedd  yr  arogl-darth  hwn  i'w 
losgi  yn  y  thuscr,  ar  yr  allor  aur,  fo.«  a  hwyr. 
Arddydd  y  cymmod  y  llosgid  llonaid  dwylaw 
o  hpno  o  flaen  yr  arch  yn  y  cysegr  sancteidd- 
iolaf,  fel  y  byddai  iV  mwg  guddio  y  dmgaredd* 
fa,  rhag  bod  syll-dremu  ar  yr  arch  yn  farwol- 
aetb  i'r  arch-oifeiriad.  Yr  oedd  byn  yn  gyt- 
god  o  eiriolaeth  g^am,  eflfoithiol,  a  pharmms 
Crist  o*r  tu  fewn  i'r  lien,  ar  sail  ei  gyfiawnder 
ei  hun,  trwy  yr  hwn  y  mae  ei  holl  wasanaeÜi 
ysbrydol  yn  gymeradwy  gan  Dduw.  Exod. 
XXX.  34-88.  Lef.  xvi.  12-14.  Dywed  yr 
luddewon,  fodtri  o  offeiriaid  ar  waith  yn  nghylch 
gwasanaeth  yr  arogl-darth;  nn  i  gymeryd 
ymaith  y  Uudw  oedd  ar  yr  allor  wedi  y  gyra^ 


-ti 


t  Gwel  Clc  De  ITat.  Dear,  Ub.  1,  o.  66. 


J 


ART 


130 


ART 


aberth  bçunyddìol  yu  cyBgodi  aberth  Crist ;  a'r 
arogl-darthiad  yn  arwyddo  einolaeth  Crist,  a 
gwâidiau  7  saint  Yr  oedd  yr  arogl-darth  i 
gael  ei  losgi  y  pryd  y  byddai  yr  aoerth  yn 
cael  ei  offryma;  hyn  oedd  i'n  dyaga,  mae 
aberth  Crist  yw  sail  ei  einolaeth^  a'r  achoa  o 
gyneradwyaeth  gweddiaa  y  saint  Dat  viii* 
1-4.  Yn  addas,  gan  byny,  yr  oedd  y  bobl  yn 
gweddio,  nid  yn  y  demli  opd  yn  mhob  man 
arall,  ar  ams^  yr  aberth  a*r  arogl-darthiad  borenol 
a  bwyrol.  Yr  oriau  hyn  gan  hyny  a  alwent  yr 
awr  weddi.  Act  iii.  1.  Gweddiaa  a  mawl 
cyjneradwy  gan  Ddnw,  trwy  Oristi  a  elwir  ar- 
ogl-darth  ac  offrwm.    Mai.  L 11.    Sakn  czlL  1. 

2. "LloBgant  arogl-darth  i'w  balleg-rwyd*" 

Hab.  i  16.  IV  fagl.  Dr,  M.  Yr  oedd  y 
Galdeaid  yn  priodoli  on  llwyddiant  a*a  cyfoeth, 
nid  i'r  Afglwydd,  ond  i'w  doethinel),  en  medr- 
narẁydd,  a'a  galia  en  hanain ;  fel  pe  buasai 
pyu^odwr  yn  priodoli  ei  Iwyddiant  yn  cael 
hdfa  o  bysgod  i'w  rwyd,  ac  yn  an^l-dartha 
iddi  fel  ei  ddnw.  Esa.  x.  7,  13 ;  a  zxxviL  24 ; 
a  xlv.  4-7.    Deut.viii.  17, 18. 

AROS— ODD  (ar-aws),  trigo,  parhau, 
dysgwyly  gwasanaetha.  Gen.  xxix.  19.  Act 
XX.  23.  Aros  yn  Nghrist,  a'i  gariad,  yw  byw 
trwy  ffydd  ar  Grist ;  cael  ym^eledd  enaid  trwy 
gymdeithas  kg  ef  yn  yr  Ysbryd  GJan ;  ac 
ymheiaetha  mewn  caríad  a  gweithredoedd  da. 
loan  XV.  6,  10. 

ARPAD,  ^y\^[goleuni  ieckydimaeth] 
dinas  enwog  gynt  yo  Syria,  ar  ynys  o'r  enw,  yr 
hoQ  a  ddyfethwyd  am  eilun-addoliaeth.  2 
Bren.  XTUi.  34.  Ésa.  x.  0 ;  a  xxxri  19;  a  xxxvii 
15.    Jer*  xlix.  23. 

ARPHAXAD,  ìtíDfi'^fc^  [unynmeddyyin- 
iaethu]  mab,  a  thad  Selah.  Gen.  xL  12,  13.  a 
V.  22.  1  Cron.  i.  ?7,  Luc  iii.  36.  Ganwyd 
^  yn  mbon  dwy  flynedd  ar  ol  y  dylif,  bn  fyw 
430,  a  bu  farw  a.  m.  2088. 

ARSWYD-0-USfswydd),  ofn,  synedigaeth, 
cryndod,  petmsder,  dychryn,  braw.  Gen.  ix. 
2.  Deut  xi.^5.  Salm  Ixxxix.  7.  Ezec  xxxii 
25,  26.  Mic  vii.  7.  Preg.  viii.  12.  2  Cron. 
10.    *'Yr  hwn  sydd  ofìms  ac  arswydas, 


xvii. 


dycfaweled,  ac  ymadawed  y  boren  o  fynydd 
Gilead."    Bam.  vii.  3. 

ARTAXERXES,  [rhyfehorcadam]  hremin 
Tenia.  Ezra  iv.  7 ;  a  vL  14.  Mae  rhtd  yn 
imeddiHrl  fod  hwn  ynenw  cyffredin,  dros  rai 
oesoeddf  i^freninoedd  Persia.  £sra  vi.  14;  a 
vii  11, 12;    Neh.  ii.  1 ;  a  v.  14.    Edr.  Darius. 

ABTBMAS,  Apufiac.  [di/aq  byrhad  yw  yr 
enw  o  Abtemidobüs  ;  nn  o  gymdeithion  Paul, 
a  phregethwT  enwog.  Bwriadodd  Paul  ei 
jutfoh  ef  nen  Tycbicns  i  Crete,  i  gyflawni  Ue 
IStns,  fel  y  gallai  Titas  ddyfod  ato  1  Nicapolis. 
Tit  Hi  12. 

ARTH  (ar),  ŵ.  a/j«ijoç  ;  XfeA  Uesubub  ; 
JBTŵ  51  y  ehwymtPTf  y  grtoynachwr,  y  tuchan- 
WT  ;  creadur  pedwar-troediog,  gwyllt,  creulon 
ysglyfaethns. — 

Herth  arA  ynelVielobUMi.  IHwr. 


Gwylltfil  mawr  anolygusydyw ;  mewnrhai  man 
ancymoaintagwaed-gimarwr,  sc  mewn  lleoedd 
eraill  cymaint  adyniawed.  Mae  wedi  ei  eorch- 
nddio  l^hirfiewcedenog^felyroaevnymadaog- 
09  jrn  glamp  afluniaidd.-Mae  yr  arthod  o  amry w ' 
liwian,  rbai  yn  ielyn-goch,  a  ihai  yn  wynion, 
ond  gan  mwyaf  yn  ddaon.  llaent  yi|  llocbesu 
mewn  anialwch  yn  y  gauaf»  gan  gy^  T  rhaa 
fwyaf  o'r  amser;  ac  felly  yn  pesgl  îíae  ýr 
arthea  yn  anwyl  iawn  o'i  chenawon,  ac  yn 
^olon  ercbyll  wrtli  bob  creadnr  a  geisio  niwed 
iddynt  Diar.  xviL  12.  Hos.  xiiL  8.  Artbod, 
yn  gyffredin,  a  ymbprthant  ar  ffrwythydd,  mèl 
gwenyn,  a  cÚg :  âc  ydynt  y n  dra  y8gl]^thas, 
nymig,  a  chyfrwys,  ae  yn  fedms  iawn  ar 
ddringo  coedydd :  mewn  ffwledydd  coediog  y 
maent  ynfynvchaf  i'w  cael.  Yr  oeddent  yn 
gy firedin  yn  Palestina.  Bn  Daiydd  yn  ymladd 
Ig  un  o  Ikonynt,  pan  oedd  efe  yn^cadw  defald  ei 
dad.  Dwy  arth  a  ddrylliasant  ddan  a 
dengain  o  blant  Bethel,  y  rhai  oedd  yn  gwat- 
war  Elisens  y jpnophwyd.  1  Sam.  xvii.  34.  2 
Bren.  iL  24.  Y  mae  Duw  yn  cy ffelybu  ei  bun  i 
arth  wedi  colli  ei  cbenawpn,  pan  ddeloi  dywallt  ei 
farDedigaethaa  yn  erbyn  ei  elynion.  Hos.  xiiL  8. 
Galar.  iii.  10,  Dynion  digllawn  a  gytfelybir  i 
arthod  wedi  colli  en  ccnawon.  2  Sam.  xyli. 
8.  Diar.  xvii.  12.  Dynion  drygionus,  yn 
benaf,  llywodraeihwyr  gormesol,  a  gyffelybir  i 
arthod  o  herwydd  eu  gormes  a'u  tiais,  a'u  creu- 
iondeb  dialgar.  Diat.  xxviii*  15.  Esa.  xi.  7. 
Gofid  a  galar  trwm  a  gyffelybir  i  mad  arthod. 
Esa.  lix.  11. 

Unbenaeth  y  Persiaid  a  ddarlunir  fel  arth  yn 
ymgodi.  Ac.    Dan.  vii.  5,    Cyffelybir  ymerodr- 
aeth  y  Persiaid  i  arth  o  herwydd  eu  creulon- 
deb  a'u  hyspryd  gwacdlyd;  canys  nid  oes  un 
creadnr  yn  fwy  creulon  a  gwancus  na'r  arth. 
— Geilw  Jeremiah  y  Persiaid  wrw  yr  enw 
anrheUhvtyr.    Jer.  IL  48,  56. — ^"Ac  efe  a  ym- 
gyfododd  ar  y  naill  ystiys ;"  neu  a  chyfododd 
un  Jlywodraeth ;  canys  yr  oedd  y  Persiaid  ar 
y  cyntaf yn  ddarostyngedig  t!t  Mediaid,  ond  yn 
fuan  ymgyfodasant  yn  uwch  na  hwynt — ^"Ac 
yr  oedd  tair  asen  vn  ei  safn  eí^  rhwng  ei, 
ddannedd."    Wrth  ba  rai  y  meddylir,  yn  ol 
bam  rhai  breniniaethau   Babilon,  Lybia^  a'r 
Aipht:  y  rhai  a  orchfygwyd  gan  y  Persiaid 
ac  a  fuant  rhwng  eu  dannedd  creuloB^*'Cyfod, 
bwyta  gig  lawer:"  geiriau  sydd  yn  nodi  allan 
.eu  ,  creulondeb  gwancus. — ^"Welo  fi  yn  codi  v 
MedÌAÌd  (ac  y r  oeddi  y  Persiaid  Jn  un  à  hwvnt) 
yn  eu  berbyn,  y  rhai  nifoddantfri  ararian; 
a'r  aur  nid  ymhyfrydant  ynddo.    ISu  bwaau 
hefyd  a  .ddryllia  y  gwyr  ièuainc^  ^  ac  ;>»rth 
ffrwyth  y  bra  ni  thosturiant,  eu  llygaid  nid  eir- 
iach  y  rhai  bach.**     Esa.  xiii.  .17,  18.     Edr. 
PxRSiAiD.    Gwel  Syr  Isaac  Newton's  06*.  on 
Dan.  e  iv.  p.  29.    Esgob  Chandler's  Vin.  B. 
7.  r«  ii.Me.2.  p.  198. 

Dyweder  fod  i  Anghiist "  draed  fel  traed 
arth  :  y  mae  efe,  a'i  orach wylwyr,  yn  fedniB 
iawn  at  ddring  o  gorsedd-feinciau,  al  uchelder 


ABW 


181 


ARW 


wjddsa  ^kdol  ac  effiwjng,  ac  i  jsÿjíLö  j 
praidd  (pririon.    Dat  xiii.  2. 

ARUTHR-OL  (uthr),  rbiyfcdd^  rhyteddol; 
lyn,  erchyH,  anwydas. — ^Y  mae  jr  Aqplwydd 
yn  galw  y  nefoedd,  sef  trigoKon  y  nmedd,  i 
syna  ae  ofqi  yn  arntliToly  with  ynfydrwydd  a 
phechadnnurwydd  ymddyeiad  yr  Inddewon 
eilan-addolgar,  y n  ei  adael  e^  ffynon  y  dyfroedd 
byw,  Ac  yn  cloadio  idd^t  ea  haDain  bydewaa 
wedi  torif  y  rhai  ni  ddahant  ddwfr,  Jer.  ii.  12. 
— Tr  oedd  yr  Ardwydd  lesa  yn  athrawiaetha 
gyda  T  &th  wedd«idd-dra  o  ran  ei  ddnll,  aV 
&th  oienni  o  ran  ei  athrawiaeth,  a'r  fath  aw- 
dnrdod  dwyfol  yn  cyd-fyned  a*i  ciriau,  fel  y  bo 
amthr  ganddynt  wrtii  ei  athrawiaeth.  Luc.  iy. 
Z^.-^Rk^eddv.    Dr.  M. 

ARW  Am-EINYDD-IODD  (ffwain),  ty  wys 
CT&rwyddoy  dwjm,  dena,  arweddu ;  ty wysog, 
blaenor.  Goaodir  yr  Arelwydd  alian  dan  yr 
tnw  Arvmnydd^  nen  Flaenor  (Esa.  Iv.  4.)  ac 
pamlylle&rir  am  ei  waith  yn  arwain  ei  bobl. 
Balm  xzti.3;  a  zxlH.  9.  Y  inae«  fel  gomwcfa- 
Ijwodiaethwr  ei  boll  greadunaid,  yn  arwain 
pawb :  yn  ca  gosod  yn  y  sefyllfiioedd  á*r  am 
ff?Ichiadan  byny  yn  y  byd  a  welodd  fod  yn 
dda;  yn  trefnu  ea  namgylcbiadan,  ac  yn' 
gorowch-lywodractbu  «a 'boll  fwriadao,  a*a 
hrsgogiadan  a'a  gweitbredoedd :  '^  Ei  f^nin- 
icth  ef  aydd  yn  llywodraetba  ar  bob  peth." 
Salm  ciii.  19.  Ond  boblaw  yr  arweiniad  rhag- 
loDuetkol  hwn,  y  maeyn  arwain  ei  ly>bl  mewn 
modd  arbenig,  aanctaidd,  acyabrydol;  fel  tad 
TQ  arwain  ^iolentyn  :  fel  bngail  yn  arwain  ei 
braidd ;  ac  fel  blaenor  yn  arwain  ei  tyddin  i 
frwydran  ae  i  fnddogoHaetbaa.  Yn  ddangosiad 
0  hyn,  arweÌAÌoda  y  bobl  gynt  trwy  yr  anial^ 
web,  ar  ea  taith  o*r  Aipbl  1  Ganaaiii  trwy  y  gol- 
ofeaVcwmwl,  fel  arwydd  bynod  oVpreaen- 
oldeb  dwjrfol  ar  yr  boU  weraylL  Salm  cxixyi, 
16.  Esa.iziil  13.    Bdr.  Cwmwl. 

**Y  sawl  a  arweinir  gan  Ysbryd  Daw,  y  rbai 
bvn  avdd  blant  i  Ddnw.'*  Rbuf.  yiii.  14.  Yr 
Ysbryd  6!àn  aydd  yn  en  bul-enf,  ac  yn  eu 
|[wneyd  yn  blant ;  ac  wedi  ea  hadgenedlil,  a'a 
dwvn  i*r  iawn  ffordd,  y  mae  yn  banana  jra  eu 
barwain  **ar  byd  llwybraa  cyfiawnder.*'  Salm 
xxill  8.  Y  mae  yr  x  sbryd  Gláii,  fel  Arwebydd, 
yn  gwneothar  tri  pbeth :  1  Y  mao  yn  dangoa 
y  ffordd. — 2  Yntaeddo  ymeddwlynbyfitd, 
o*i  wirfodd,  i  ddewû  a  dymnno  rbodio  ynddi. 
"-3  Yn.  nerthn  ei  bobl,  yn  wyneb  lleagrwydd, 
a  phob  gwrtbwynebiadao,  iV  cberdded»  heb 
flino  na  diífyÿo. — Mae  y  ffordd  y  dylent  rodio 
jnddi,  ar  boo  achos,  yn  mbob  aefyllfii  ac  am- 
gylcbiad,  wedi  ei  dadgaddio  iddynt  yn  ]^  gair : 
y  gair  yw  y  rbeol  oniawn,  gy&wti,  berfiaitb, 
JB  mhob  petb.  Nid  dadgaddio  gwirioneddan 
neu  reolau  newyddion  i  ni  y  mae  yr  Yabryd 
Glàn,  ond  ein  ty  wye  Tr  gwtrionedd  dadffndd- 
iedig;  (loan  lyi.  lH.)8ef  rnoildiadnabyddiaetb 
gywir  a  cb vson  o'r  gwirionedd ;  yn  ein  gog- 
yddo  ac  yn  ein  nertbu  i  rrwlio  ynddo.  Mae  yr 
tibryd  a'r  gair,  yn  mbob  pedi|  yn  befifai'th 


nnol  â*a  gilydd  ;  ac  nid  ydyw  yr  Yabryd  yii  y 
gradd  Ueiaf^  mewn  bam,  profiad,  nac  y nMrferiad, 
yn  gfoes,  nen  heblaw  y  sair.  Y  mae  yr  Ar- 
glwyddy  vn  ei  rafflnniaeth  benarglwydmaethol, 
yn  arwam  ei  bobl  i'r  aefyllfii  a'r  amgylcbiad  a 
welo  efe  fod  yn  dda :  mae  y  gair  yn  dangoa 
beth  yw  eu  dyledswýdd,  apba  fodd  y  dylant 
ymddwyn  yn  yr  amgylcbiad  a'r  aeml&y 
maent  ynddi ;  ac  y  mae  yr  Yabryd  Olàn  yn 
en  goleno  i  ddeall  rbeol  y  gair ;  ac  yn  ea  tneddu 
yn  aanctaidd  ac  yn  foddel,  ac  yn  eu  nertbu  i 
rodio  ynddL  Mae  yr  Yabryd  yn  argraffa  del w 
pob  gwirionedd  amynt;  ac  yn  en  cryftu,  ac  yn 
cysaro  irwy  y  gwirionedd ;  ac  yn  eu  nertbu  i 
rodio  yn  ol  y  gwirionedd  Mae  y  gair  yn 
rbeol  allanol:  yroae  Crist  yn  aiampl  allanol, 
berffaith  unol  a'r  rbeol  bono ;  ac  y  mae  yr  Ya- 
bryd Glàn  yn  Arweinydd  tufewnol,  yn  ol  y 
rbeol  a'r  aiampl  o'u  blaen.  Fw  cyfiawnbao;  eu 
aancteiddio,  ru  oyauro,  y  mae  yr  Yabryd  Gl&n 
yn  en  barwain  at  Griat,  yn  ol  rheol  y  gair  ;  y 
mae  yn  eu  barwain  i  ymwadu  ft  bwynt  eu  ^un- 
arn,  a  cbwantan  bydol,  yn  ol  cyfarwyddyd  y 
gair ;  ac  yn  eu  ty  wyayn  effeitbiol  i  ymddygiad 
addas  tuag  at  bawb,  yn  ol  en  bamrywiol  aef- 
yllfaoedd  a'u  perihynas  à  hwpt;  ac  i  ymag- 
weddiad  goatyngedig,  Hariaidd,  addfwyn,  a 
duwiol,  dan  ragluniaethau  croeaion,  a  gor- 
tbrymderatt,  fel  mae  y  gair  yn  oyẁrwyddo.  Y 
mae  yn  eu  barwain  fel  y  gweddai  4  Ddnw  eu 
barwain;  aef  yn  ddoetb,  yn  alluog,  yn  dyfier, 
yn  amyneddgar,  ac  yn  effeitbiol  :j**Yr  bwn  a 
doaturia  wrtbynt,  a'u  tywya,  ac  a'u -faanrain 
wrtb  y  ffynonaa  dyfroedd."  Eaa.  lù^  It. '  Pa 
seíyllfiibynai^  y  mae  Duw  yn  ei  ragliit3a«tli  yn 
eu  barwain  iddi,  mae  yr  Yabryd  yn  rlMMdi 
meddwl  ^rtiiynol  i'r  aefyllfk  bono,  ao  |tt  en 
barwain  i  ymddygiad  addaa  iddi  V^Oa  gẃiÇ  oa 
gwraig;  oa  mẃtr,  oa  gii>eini<kg;  oa  tad  oa, 
plentyn;  09  brenin,  oa  deiliaa;  oa  tlHwd,  oa» 
cyfoetbog^pa  aefyllfk  bynag  y  maeat  ynddo 
mae  y  gair  yn  eu  cyfarwyddo,  a'r  Yabryd  yn 
eu  barwain  yn  ol  y  cyftrwyddyd  bwnw.  Nod 
neilldnol  plant  Duw,  ywbod  dan  arweiniad 
Yabryd  Dnẃ;  a'u  bod  "  yn  rbodio,  Did  yn  ol 
y  cnawd,  ond  yn  ol  yr  Yabryd."  Rbaf.  yiii.  1. 
Gwd  ]>eat  yiu.  2;.  a  zxxiL  12.  Salm  y«  8;  a 
zxy.  5 ;  a  z:xyii,  11 ;  a  xaau  8 ;  a  xliii.  8 ;  a 
IxxiiL  24 ;  a  cxxxiz.  24;  cxliii.  10.  Diaf.yiii. 
20.  Baa.  xUL  16;  alyi!.18;  alxKi.  14.  Jer. 
xxxi.  9.  Dat  yii.  17. — ^Y  mae  rbai  yn  cari  eu 
barwain  ^gan  amryw  cbwantan."  2  Tim.  iiL 
8.  Y  mae  eraiH  yn  cael  em  barwain  oddiam-  ' 
gylcb  ftg  átbrawìaetbau  amryw  a  dyeithr. 
Heb.  xiii.  9.  Ond  nid  plant  Duw  yw  y  rbai 
byny. 

**  Arweiniodd  ef  o  amgylcb,"  Dent,  xxxii. 
10.  «  Aragylcbodd  efe  ef."  Dr.  M.  Y  ir>ae 
yr  un  gŵr  ifcd.  ifc<5550*t  yn  cael  e*  gyfiettKn 
amffylchafyxi  Salm  xxvi.  6;  a  cxyiii  10,  11.— 
amgylrhu;,  yn  Gen.  li.  11,  13;  a  Jos.  yi.  18. 
Arwyd'la  y  ^nrr,  boll  ofal  meddwl  JanoFiB 
am  y  bobl|  yn  yr  anialwcb  gwag,  ercbyll,  yn 


V 


>^- 


ARW 


132 


ASA 


en  cynnal,   yn  eu  cadw,  ac   jn 
hangenioD ;  heb  ofai  pa  un  buasent 


cyflawni  eu 
yn  sicr  o 
drengu.  Cjfeiria  y  gairat  ofal  un  am  ei  deulu, 
neu  fugail  am  ei  ddefaid,  nea  feddyg  am  ei 
ffleifioD,  neu  ddyn  haelionus  am  yr  angenog. 
ir  oedd  Duw  yn  gcilygu  en  holl  amgylcniadau 
yn  fanwl^  ac  yn  treÍDU  iddynt  bob  pcth  aDgen- 
rheidiol  gyda  gofal  a  chariad  mawr.*  Hos. 
ziii  5.    Ezec.  xvi  23.     Jer.  xi. 

ARWEDD-IAD-TJ  (gwedd),  dwyu,  cynnal: 
,.  Gr,  aiptû  (cUro), — Arweddu  ŷrwyih^  sef  dwyn 
f  ffrwyth. — "  CaDvs  icyniver  ac  a  arweddir  gan 
Ysbryt  Duw."  "  Rhufl  viii.  14.  W.  S.— "  Ar- 
^  weddwyd  o'r  bnu"  "Arweiniwyd  o'r  bru." 
,  ihr  M.— "  Arweddaf  hefyd." '  Esa,  Ixvi.  8,  4, 
t  •*  A.rweiniaf  hefyd."  Dr.  M.  Y  mae  y  gair 
.  arweddaf  yn  gyfieithiad  çwell  o'r  gair  Heh, 
n  MÌ9D  ^'^^  g*ir  arweiniaf.  i  mae  y  propbwyd 
it.  T^  cyferbynu  mawredd  galla  Duw,  a'i  drcgar- 
^  edd  dyner  tuag  at  ei  bobi,  àg  analiu  duwiau 
r:  g&^  7  cenedloedd.  .Mae  yn  rbaid  iVrhai  hyny 
r  gael  eu  dwyn  eu  huDain  :  Eich  clud  a  Iwyth- 
).si  ^y<i  7^  drwm ;  llwyth  ydynt  i'r  diflfygiol : — ni 
y.^,alIaDt  achub  y  llwyth;  aetbant  mewn  caeth- 
.^>^wed  eu  hnnain."  Esa.  Ixvi.  1,2  .  Ond  y  mae 
.'  yr  Arglwydd  yn  dwyn  ei  bobl  fel  y  dwg  gẃr 
.  ^ryjú  fab ;  a  hyny  nid  yn  unig  o'r  bru,  pan  y 
r  byddont  wan  a  Kesg  yn  ea  hieuenctyd,0Dd  hefyd, 
- .  trvy  ei  holl  fywyd,  hyd  oni  pheDwynont. 
,  ,^,Gyda  thiriondeb  digymhar  y  mae  yn  dywedyd, 
;  .,^S*GwDaethum,"  ac  yr  ydwyf  eto  heb  flino  na 
ifj^^jdiffyet^^i  "  arweddaf,  dygaf,  a  gwaredaf  hefyd." 
^*r  beut^  .31.  Num;  xi.  12,  Jer.  x.  3 — 6.  Exod. 
fÇ  9fbu  iS  EW  Ixiii.  6;  a  zli.  8,  6;  a  xliv.  1,  2, 
i'eri^Xf^^  Gen.  xxviii.  15.  Jos.  i,  5.  Salm 
jl  ÌJirüi*.  14  ;  a  c  3.  Heb.  xiiL  5. — **0'r  bra;" 
^.  j|b  Barhaoî;  bob  dydd,  ac  hyd  oni  phenwyn- 
iff  A&^^  Y  ume  angen  amynt,  yn  mhob  ystr,  am 
un  «I ^jíialiaeth,  a'i  amgeledd  ddwyfol:  diball, 
j^ytfilflioo,  a  cbyflawn  yw  ei  ofial  am  danynt,  ei 
i^  fr^dlondeb  a'i  amgeledd  iddynt;  yn  luaddeu 
t:\ypu.  pechodao,  yn  eu  badferyd  o  wrthgiliadau 
,^£jf|^eu  hadnewyddu  yn  feunyddiol,  yn  eu  ham- 
^>  3^|ffy^  '^*g  gelyoioD,  acyn  eugwaredu  oddi- 
{    jff]cth.  brofedigaetbau. 

,    j;>RWYDD-0-ION  (ar-gwydd),  nod,  aigoel, 

;    ^naid,  awffrym  ;  rbyw  beth  amiwg,  trwv  ba 

^ÌP/Ufitpyr  eglumeir,  neu  y  nodir  peth  arall  allan. 

i^l  ^^^' xvL  4* — Y  mae  amryw  fatb  o  arwyddion ; 

»  ì^  ^wyddion    naturíol ;    megys  cymylau  o 

j:  1|[]|^. — 2.  Arwyddion  gwladol;  felly  y  mae 

liajflle^dyf  yn  arwydd  o  awdurdod. — 3.  Arwydd- 

;j  «iy^  crefyddol ;  y  mae  pedwar  math  o  honynt 

.an-r^lf?  Arwyddion  o   betnau  presenol ;  felly  yr 

oedd  gwisgoedd  yr  ofieiriad  a'r  Lefiaid  yn  ar- 

Ij^j^^^ion  o'u  swydd  sanctaidd,  ynçystal  ag  yn 

g-;g7flÇodol  o  sancteiddrwydd  dynoTiaeth  Crist 

jilj.^lûth  Mosee  a  Josuah  yn  tyfiu  en  hesgidiau, 

.^_  .fed4  arwydd  o  barch  i  Dduw  yn  bresenol 

■\  i  gyá^r,  hwynt     2.  Arwyddion  o  bethau  i  ddyf- 

\^_  megys  y  bwa  yn  y  cwmwl,  a  chnu  gwlan 

^  Qn.     Gen.  ix.  13.     Barn.  vi.  36.     3.  Ar- 


Gwel  Vltringa  in  loo. 


wyddion  o  bethau  wedi  niyned  beibio;  megyi 
y  crochan  a'r  mana,  a  gwialen  Aaron.  4. 
Arwyddion  o  bethau  a  fuant,  ydynt,  ac  ydjnt 
i  ddy  fod  ;  mep:ys  y  sacramantau  sanctaidd  y  rhai 
ydynt  yn  arwyddo  marwolaeth  Crist,  peth  afu; 
rhodd  Duw  a'i  addewid,  y  rhai  ydynt  yn  bre»- 
enol  i  feddwl  y  derbyniwr ;  abywyd  sanctaidd 
ludd  o  ymroddiad  i  Dduw,  yr  hyn  sydd  i  gin- 
lyn. 

Gwaed  oen  y  pasc  ,ar  gapan  y  drws,  Ac 
oedd  yn  arwydd  fod  Duw  am  gadw.  y  teda 
hwnw.  Exod.  xii.  13.  Y  mae  lesu  Grist  a'i 
bobl  yn  arwyddion  ac  yn  rhyfcddodau  :  y  mae 
llawer  yn  sylldrerau  arnyut,  yn  dywedyd  yn 
eu  herbyn,  a'u  peryglu.  Luc  îi,  34.  Esa.  viiL 
18.  Mae  yr  lesu  yn  cael  ei  alw  yn  arwydd  i 
ddynion  ddy  fod  ato.  Esa.  Ixi.  19;  axLlO. 
"  Ac  y n  arwydd,"  neu  wawd^nôd,  "  yr  bwn  r 
dy  wedir  yn  ei  erbyn,"  Luc  íL  34.  Esa.  viil 
18.  Heb.  ii.  4.  Act  xxviii.  22.  Gen.  xlix. 
23.  Salm  xL  2 ;  a  zxxviL  14 ;  a  Ixiv.  4.  Job 
xvi.  12. — ^Arwyddion  dyfodiad — Crist  yn  e^ 
byn  yr  luddewon,  oedd  taeniad  yr  efengyl— 
eriidigaethau  Cristionoffion — cyfodiad  gau  bro* 
phwydi — amryw  ryfeddodau  yn  yr  awyr,  ac  o 
amgylch  y  deml,  &c.  Mat  xxiv,  3 — 29.  Ond 
arwydd  Mab  y  Dyn,  yn  ymddangos  wedihpy 
yn  y  nef,  oedd  ddangosiad  ^mlwg  mai  efeoedd 
y  Messiah,  trwy  gosbi  y  genedl  Inddewiff  am 
ei  wrthod ;  neu  y  pethau  ofnadwy  fydd  i'w 
gweled  o  flaen  ei  ddyfodiad  ar  y  cwinwli 
furnu  y  byd.  Mat  xxiv.  3.  Neu,  wrth  ar- 
wydd Mab  y  Dyn,  y  mae  i  ni  ddeall  Mab  y 
Dyn  ei  hun  yn  ei  amlygiad  gwyrthiol ;  fel  y 
mae  arwydd  y  prophwyd  Jonas  yn  arwyddo 
Jonas  ei  hun  yn  ei  waredigaeth  wrthiol.  Mat 
xii.  39.  Luc  xi.  29.  Cymh.  MarcxiiL36; 
a  Luc  xxi.  1 ;  lie  nid  oes  son  am  yr  arwydd, 
ond  yn  unig  am  Fab  y  Dyn  ei  hunan.— Ar- 
wyddion ffordd,  oeddent  golofnau,  neu  garnedd^ 
an,  y  rhai  y  parodd  Duw  eu  gwneuthur,  i 
ddangos  i'r  luddewon  fod  ^óbaiẃ  iddynt  am 
ddychweliad  yn  ol  o  gaethiwed  Babilon ;  ao 
fel  y  gallent  hwy,  a'r  plant  a  enid  iddynt  yno, 
adnabod  y  fibrdd  tua  Jeiusalcm.  Jer.  xxxi. 
21. 

ARWYDDOCAU ^arwydd),  cyffelybu. 
dangos,  dal  allau.  loan  xii.  83 ;  a  xviii.  32 ;  a 
xxi.  19.     Act  xi.  28. 

ARWYL-ION  (gẃyl),  wylofain,  galar, 
tristwch;  arwyliant,  arwvl  ddefodau..  Gen. 
1.  3,  4. 

ARZAjj^X^U^  [y  ddaear\,  Uywodracthwr 
Tirzab.  Yn  nhŷ  Arsa  y  Uaddodd  Zimri  Ela 
brenin  Israel,  ac  efe  yn  yfed  yn  feddw.  1 
Bren.  xvi.  9. 

ASA  j^ûì^  [fneddyg]^  mab  Abiah,  brenin 
Judah.  Yn  necbreuad  ei  deyrnasiad,  yn»; 
ddygodd  yn  ddoeth  ac  yn  dduwiol,  trwy  dori 
y  delwau,  a  thynu  i  lawr  yr  allorau,  yn  holl 
ddinasoedd  Judah.  Ond  nid  yw  y  rhan  plal 
o'i  fywyd  raor  olygu^  a  dymunol.  Bu  farw  o'r 
gymalw8t,neu  y  droedwst,  yn  yr  unfed  flwydd- 


ASD 


153 


ASK 


yn  a  dengain  o'i   deyniasiad ;  a  Jehosapbat  a 
dejTDafiodd  jn  ei  le.     1  Bren.  xv.     2  Groo. 

Ŵ,  XV,  XV. 

ASAHEL  biAtTOy  [ffwaith  Duw]  1.  Mab 
Seiaiah,  brawd  Joab,  nn  o  gedyrn  Dafydd,  jr 
hvB  a  laddwyd  gan  Abner  yn  mrwydr  Oibeon 
2  Sam.  ii.  18— 23«—- ^2.  Lefiad  3  Cron 
nxLia. 

ASAIAH  }1'*tí5  [crtadur  yr  Arglwydd] 
nn  0  weisioQ  y  brenîn  Jo6Îah,  yr  hŵn  a  anfon- 
wyd  ganddo  i  ymgynghori  aV  bropbwydes 
Bnldah,  yn  ngbylcb  Wyxv  y  gyfraitb,  yr  bwn  a 
pwsid  yn  y  deml.     2  Cron.  xxxiv.  20. 

ASAPH,  üOfc^  \cynnullydd]  1.  Mab 
Beiechiah,  o  Iwyth  Lefi,  cantor  enwog  yn 
imflor  Dafydd.  1  CroD.  vi.  89.  Y  mae  amryw 
o*r  Sabnao  wedi  eu  cyflwyno  iddo,  dull  cyfan- 
^dìad  pa  rai  sydd  ucbelwycb  a  d^rchafôdig. 
T  mae  rbai  Salmau  à'i  enw  yn  yBgrifeoedig  o'u 
blaen ;  ond,  bwyracb,  nad  oes  i  ni  ddèall  mwy 
vrth  y  titi  na  bod   y  Salman  byny  i V  cann, 

yn  bena^  gan  ei  bib'ogaetb. 2.    Tad  Joa, 

oofiadur  y  brenin  Hezeciab,     2  Bren.  xviii. 
18. 

ASCELON  llbpfflfi^  [tan  en/Ä'6]  nn  o 
ddinasoedd  y  Pailistiaid,  yn  sefyll  ar  For  y 
Canoldir,  rbwng  Asdod  a  Gaza.  Cymerwyd 
Hi  gan  iwyth  Jadah,  ar  farwolaeth  Josûah. 
Barn.  i.  18. 

ASCENAS  TÌDfflô^  [tan  yn  ymdatnu\  mab 
kynaf  Corner,  Hiliogaetb  Asoenaa,  tcby<rol,  a 
drigasant  yn  mbarthau  gogledd-orllewinol  Asia 
Leiaf.  Yn  Bitbynia  y  mae  raôr-gilfrtcb  a 
«Iwid  Aicani€tn  Bay:  befyd,  afon  a  llyn  o'r 
on  enw.  Yn  Pbrygia  yr  oedd  talaeth  a  din«8 
o*r  enw  bwn.  Nid  annhcbyg  fod  breniuoedd 
jn  y  partbaa  byny  yn  cymeryd  yr  enw 
Atcanius,  o  barcb  i*r  Ascenas  bwn;  megya 
Aacanias  mab  w^oeas,  ac  arall  o'r  enw,  a 
^bwyllir  am  dano  gan  Homer,  a  ddaeth  yn 
|[ymhortb  i  Priam.  Barna  Bocbait,  mai 
oddiwrth  Ascenas  y  cafodd  y  Môr  Ebxin  yr 
CDW.  Yn  yr  ben  ocsoedd  gelwid  ef  Môr 
Asbkenea.  Y  Groegiaid  a'i  galwasant  yn 
liyntaf  Pontus  Axenus,  yn  lie  Pontus  Asbken- 
«;  ac  felly  cafodd  yr  enw  Pontu's  Euxinus. — 
Î  propbwyd  Jeremiah,  yn  rhagfynegi  gores- 
Äyniad  Babilon  gan  Cyrus,. (pen.  li.  27.)  a 
ddywed,  **Gelwch  yn  ngbyd  deyrnasocdd 
Ararat,  Minni,  ac  Ascenas." 

ASDELL,  ESTYLLEN,  ESDYLL,  nen 
ESDYLLOD  (asdell),  Llad,  Aasan,  Assula ; 
bwrdd,  asgloden,  eisen,  plane,  tew,  fwrdd, 
^áedren,  peitbynen.  Yr  oedd  i'r  babell  ngain 
•idyllen  yn  ystljsan  y  dean  a'r  gogledd  ;  yr 
oedd  cbwecb  o  esdyllod  i  du  y  gorllewin,  a 
^wy  esdyllen  yn  y  ddau  gongi ;  sef  deg  a 
deogain  ì  gyd.  Yr  oeddent  wedi  eu  gwisgo 
*g  aur ;  yr  oeddent  yn  sefyll  ar  eu  penau,  ac 
yr  oedd  dan  dyno,  neu  dafod,  i  bob  un,  ac  yn 
*yned  i  ddwy  fortais  ariun.  Cufydd  a  banner 
<^dd  lied  pob  esdytten ;  am  byny  hŷd  y  babell 
oedd  ddeg  cufjdd  ar  hugain,  neu  bump  troed- ' 


fedd  a  deugain.  Yr  oedd  pnm'  bar  hefyd  i 
bob  ystlys  yn  myned  trwy  fodrwyaa  i  gadw 
yr  esdyllod  wrth  en  gilydd,  a'r  bar  canol  yn 
ngbanol  hŷd  yr  esdyllod,  yn  cyrhaedd  o  gwt  \ 
gwr.  Yr  oedd  y  bann  a'r  modrwyan  w(^*«u 
gwisgo.  ftg  anr.  Yr  oedd  yr  esdyllod  yn 
cynnal  y  lleni  cywrain.  At  y  rhai  hyn  y 
cyfeiria  yr  apostol,  tebygol,  pan  y  geifwly 
Ddnw  ''coloth  a  sylfaen  y  gwirlonedd."  1 
•Rm.  iii.  1Ö. 

ASDOD  [lladrata  ywiad]^  dinaa  yr  oedd 
teml  Dágon  ynddi ;  yr  oedd  wedi  ei  rboddi 
gan  Josuab  i  Iwyth  Jadab.  Jos.  xv.  27.  Y 
mae  yii  taro  ar  For  j  Ganoldir,  yn  ngbyloh 
deng  milltir  yn  y  godedd  i  Gaza.  Yr  an  yw, 
ag  Azotus,  lie  bu  Phylip'yn  pregetha^ 
4.      Zech.  IX.   6.     Aet 


Zeph.  iu 


efengyl. 
viiL  40. 

ASEN-AIJ  (as),  1.  Asfi^m  yr  ystiys,  yr 
bwn  sydd  blaid  a  diogelwch  i'r  ymyagaroedd. 
2  Sam.  iv.  6. — £fe  a  laniwyd  o  asen  Adda,  yr 
yr  bon  a  gymeroedd  yr  Arelwydd  o'i  ystlys. 
Ni  cbymoroedd  yr  Arglwydd  wraig  o'r  pen 
rhaff  iddi  awdurdodi ;  nae  o'r  traed,  thag  iddi 
gael  ei  chyfrif  fel  caetbes ;  ond  o  le  gerfiaw  j 
galon,  i  gam  a  cbael  ei  cbam.    Geo^Ji,  21. 

Edr.  Eta, 2,  Y  feny w  o'r-  asynod.  "Norn. 

xxiL  22. 

ASER  ^ttu^  [dedwydcH  mab  Jacob,  o 
Zilpah,  Uaw-forwyn  Leah..  Ôen.  xxx.  18.  Tad 
un  o  Iwythan  Isi-ael.  Daeth  nn  mil^a  dengaiii 
a  phum'  cant  o'r  llwytb  ynja  i  fyny  o  wlad  yr 
Aipht.  Gynnyddasant  yn  yr  anialwch  hyd 
53,400.  Num.  xxvi.  47.  Yr  oedd  40,000 
o  honyot  yn  rbyfelwyr  glewion  pan  goronwyd 
Dafydd  yn'frenitt.  1  (>on.  xii,  36.  Yr  oedd 
etifeddiaeth  Ilwyth  Aser  yn^sefyll  mewn'gwhd 
ffrwythUwn  iawn.  Dent,  xxxiii.  24.  Yr  yd 
a  dyfai  yn  rbandir  Aser  oedd  yn  cael  ei  gytrif 
y  gorcn^  a  bara  Jerusalem  oedd  yn  rhagori  «r 
bob  bara  arall. — ''Aser,  bras  fydd  ei  fwyd  e( 
ac  efe  a  rydd  ddanteithion  breninoL"  Gen. 
xlix.  20.  Trwy  ysbryd  propbwydoliaeth, 
rhoddodd  Jacob  iddo  wlad  ffrwythlawn,  yn 
rboddi  lluosogrwydd  o  ffrwythau  iddo  ef  aa 
eraiil;  fe,  danteithion  breninol,  i  fyrddaa 
freninoedd  cartrefol  a  phellenig.  Yr  oedd  ei 
etifeddiaeth  ar  dueddau  Garmel,  yr  hon  oedd 
^lad  firwytblawn  i   ddiareb.     Jos,  xix.  26. 

Esa.  xxxv.  2. ^Rhagfynega  Moses  am  diMio 

(Deut.  xxxiii.  24,  25.)  y  byddai  ei  biliogaetk 
yn  lluosog,  ac  y  byddai  gymeradwy  gan  ei 
fì'odyr ;  sof,  yn  garedigol,  yn  gyfrinachol,  ac 
yn  serchol:  |^ac  y  byddai  helaethrwydd  o'r 
olew  mvryaf  rbagorol  yn  ei  etifeddiaeth. 
'*Haiam  a  phres  fydd  dan  dy  esgid;"  se(  bydd 
amlder  o  baiam  a  phres  yn  dy  randir :  neu, 
geiriau  diarebol  ydynt,  yn  dacgos  y  byddai  i*r 
Arglwydd  barotoi  Aser  eogyfer  à  phob  caledi 
ac  anhawysder  a  ^fanyddai :  **  Megys  dy 
ddyddiau  y  bydd  dy  nerth ;"  neu,  fel  y  bydd 
dy  aogen  v  bvddo  dy  ddigonolrwydd.         •  ** 

ASGEtíU)G,  ESÛYLL  (asg),  aden»  aden- 


_kJ 


ASI 


184 


ASI 


^;  IMLAsju    Geii.L  91.    Le£  zL  9»  10, 
If.    Sdm  zci  4.    Bdr.  Anv. 
A86WRN,    SSGYRN    (tftgwm),     p-|3 

tigtiofiff  dgm,  TT  kwn  sydd  yn  «xaddiffyti  y 
mmaa  mwyia  gimn  aibyner,  ac  yn  cyimal  yr 
lietl  adeitftd. — Affgwiu  y  goes;  asgwm  y 
Irerddyr;  $0gwm  yr  yagwydd;  Mgvf«.oe&; 
«igifra  twoy  tef  toradig. 

JUimim  yr  hM  jm  jr  mÊgm.   JHar, 

Y  nam  doethineb  ac  arfirnAd  y  CMinrdwr 
*i*w  gweiad  yn  amiwg  yn  fiarfiad  yr  eigyrti ; 
-^Q  harddw<eli,  ac  -addaarwydd  pob  an  o  hooynt 
^V.ffwaHh  8^dd  i'r  aelod  iV  wneuthar.  Y  xnae 
'jẁ  nawdd  1  bob  dyn  ganfod  hyny,  ond  iddo 
•ytiri  yebydig  vt  «agym  anifailiiud.  Y  maeni 
^edi  en  had<kisa  I'w  gilydd  yn  rhyfedd;  ac  yn 
•ateb,  o  ran  en  sylwedd,  en  ffurfiad,  ea  grym, 
Va  hyagafnder  i  harddwcli  yr  boll  gom;  iV 
TSgoçîadâa  a'r  gwwtb  pertbynol  i  fa^  aalod. 
^MEae  i  bob  aagwrn  bilionen  briodol  (perioeietn) 
"va  amwigg  am  dano;  mae  y  rhan  amlafo 
ioaynt  yn  gao,  iredi  en  ilenwi  4  sylwedd 
^lewáidd  a  emir  mèr.  Edr.  Msr.  ìáaê  i  bob 
4i«gwm  ei  lèrtrí,  aU  lìfnôdd  cylcbredawl:  y 
mae  o  leiaf  an  rhedweli  {artery)  i  bob  a^gwrn, 
taag  at  ei  fagwriaeih^  aV  mèr  ynddo ;  ac  y 
mae  gw/tbenan  addas  i  ddycbwefyd  y  gwaed 

Cei  o\j  wedi  didoltad  y  sylwedd  oiewaidd  o 
no.  Y  mae  eqgym  llosgedig,  drylliedig, 
gvranedig,  pwdr,  yn  arwyddo,  yn  allçgawl,  yn 
yr  ysg^byrao,  argyhoeddiadan  trymion, 
gwasgfeaon  ffofidos  ar  y  meddwl,  tnatwcb 
^^on  anbawdd  ei  ddwyn  na*i  feddy^nÌMiCba« 
Ckdar.  L  18.  Sabn  IL  8 ;  a  lUi.  10.  Jen  sxiiL 
^^.  Hab.  iii.  18.--»^  Aagwm  o  aagwm,  ewiwd 
-ognawd/^  nea  ^aelodaa  o  gprff,  o  gnawd,  «e  o 
^fetgyro,**  syddyn  arwyddo  cyfranogkd  o'r  an 
matur,  yr  nndeb  agoiaf^  a'r  eariad  aowyla^  y 
-^Ah  ag  sydd  rhwng  yr  holl  wir  gredlnwyr  a 
«Christ  Qen.  ii.  23,  Eph.  ▼.  30.  d  8am. 
Ẃ,  1. 

'ASIA^  Gr.  AXta;  hwyracb  oddiwrtb  y  Cul. 

"iXi^  f^nniad  ;  ac  felly  a  arwydda  Cÿfandir, 


iv.  12;  a  y.  18;  a  vi.  8.  Nid  ydyir  y 
gair  hwn  yn  arferedig  yn  yr  Hen  Destemeiit'; 

'  yn  yr  Apocrypha  aV  Testament  Newydd  y 
mae  yn  cael  oi  arfer  yn  and ;  nid  arwydda, 

.  nnwaitb,  yn  nn  oV  ddau,  yr  an  peth  ag  a 

^^ẂéaHir  yn  bresenol  wttho;  sef  an  o  b^dair 

lHanan  mawrion,    nea.  bedwar    chwarter    y 

ddaear;  etthr  Asia  Leiaf,  nea  ryw  ranaa  o'r 

ehwarter  hwnw  oV  ddaear,  m^ys  y  rhanáa 

'  oedd  dan  lywodraeth  Antiochas  a  Selencns.    1 

'  liacyiii.6.  2  Maciil  3«-Yn7Teston]ent  New- 
ydd y gait  Asia  a  arwydda,  fynychaf,  os  nid  bob 

•  ameer,  Asia  Leia^  nea  y  partfaaa  arforol  o'r 

whdhono.    Dat.  i.  4.    Act  xx.  10,  la     1 

'  Cor.  xvi.  10.    2  Cor.  i«  8.    Gwel  Yitrin^  ar 

-Dat  i.  3.    Usher  JHairiha  de  AHa  Lydutna^ 

Y  mae  cyfimdir  Asia  yn  sefyll  rhwng  25  a 
280  0  raddan  faydred,  ta  a'r  dwyrain  oddi- 


wrtb Londaiii ;  a  rhwng  cylch  y  ejhydeddt 

80  o  radda«  o  ledred    ffoÿeddoL   Y  nue 

oddiamgylch    4340    o  filfiiroedd  o  hỳd  or 

dwyrain  I'r  gonUewin ;  ac  oâdîamgylch  43S0  o 

led  o'r  go^eidd  i'r  dehaa.    T  mae  Asiaja 

rha^ri  ar  Swrop  ac  Affrica,  yn  eangder  é 

thinogaethao,  hinoorwydd  yr  awyr,  frw^- 

lonrwydd  y  ddaear,  danteithrwydd  y  ftwytbs, 

pèr-«ragledd  y  pôr-lysìaa  a'r  planigioa»  udntt- 

rwydd  y  oyron  meddyginiaethol;  yi  amiyt- 

iaeth,    harddwch    a    gwerth&wro^TÌd  j 

gemaa  sydd  i' w  cael  ynddi.    Yn  h»^  ja  ol  f 

coffadwriaeth  dwyfoi,  y  crewyd  Addaac£^ 

y  planwyd  gardd  fiden,  lie  y  gosodwyd  hwrni 

Oddijmo  y  gwasgarwyd  bili<^eüi  lio&b,  iroi 

y  dylif,  i  boblogi  yr  hdl  d£ear.    Ynojb 

y  patrieirch,  a'o  hiliogaeth,  eenedl  yr  ludJew- 

on,  yn  by w ;  •*  ciddo  y  rhai  oedd  y  msbwjBid, 

a'r  gogoniant,  a'r  cyfammodan,  a  dodiad  j 

ddeddf,  a'r  gwaMuiaeth,.  a'r  addewidion.,.  BhoL 

iz.  4.     Yno  yr  ymddaigosodd  lacbawdvi  j 

byd    yn   y  onawd — y  gweithiodd  waith  f 

prynedigaeth^  bu  farw — ^yr  adgyfododd-« 

oddiyno  yr  esgynodd  i'r  nef.    Yno  y  tywilH- 

wyd   yr  Ysbtyd.Glan  sr    y  dyagybhon-y 

planwyd  yr  4^wysi  Cristionogol  cyntaf-K 

oddiyno  y  taenwyd    yr  efengyl  droa  wyDcb 

yr  holl   ddaear.     Yn    Asia    y  cyfodwyd  yi 

adeiladaa  cyntaf  o  ddiro  hynodrwydd;  jsef 

ydlwyd  yr  ymerodraeth  cyntaf  pryd  nad  oedd 

ond   aoiieiliaid  a    bwystfilod   yn  meddianon 

rhaoau  eraill  o'r  byd,    O   herwydd  yr  hoi 

betban  hyn  yn  ngbyd,  y  mae  y  rbagoiiaeiiip 

ddyledos  i  Asia  ar  boll  ra^naa  eraill  o'r  dda^ 

Bu  tiriogaeth  éang  Asia  dan  lywodraedi  y^ 

Assyriaid,  y  Mediaid,  y  Persiaid,  a'r  Groe|;«( 

olynol,  vo  yr  hen  amseroedd :  end  yr  oedi 

ardaloead  difesnr  India  a  China  ynbollolBQ 

adnabyddas  i  Alexander  Fawr,  a*r  hen  orcbffg 

wyr  gynt      Ya  meddiant  yr  ymerodraetiiai 

achod,ymostynffodd  Asia  i  atian  boddnguliaetb 

as  y  Rhafeiniaia  Wedi  cwymp  yrymŵodraetl 

hon,  iefydlodd    canlynwyr    Mahomet,  «cf ! 

Saraceniaid,  ymerodraeth  yn  Asia,  Ewrop,  i 

Affricai  mwy  helaeth  nag  ymcrodraetli  Cynn 

Alexander,  nea    y    Rhufeiniaid, .  yn  uchd< 

mwyaf    eu    gogoniant      Oyda    marwolaet 

Tamerlane,  darfn  mawredd  y  Saraoeoiaid;  i 

Tyrciaid,  baddhgoliaethwyr  yr  amser  hwnw 

bob  ta,  a  gymera^nt  fed^iant  o  barthaa  caoi 

Asia,  y  ihai  sydd  yn  eu  meddiant  hyd  heddy^ 

Heblaw  y  gwledydd  dan  lywodraeth  Bwsij 

a'r  Twrc,  y  mae  yn  Asia,  yn  bresenol,  bedai 

0    ymerodraethaa    mawrion;    sef  Ohioaf  ; 

Mogul,     Persia^    ac    ymerodraeth   BnrmaJÍ 

heblaw  amryw  o  fain  dywysogaetbau  dibyB^ 

arnynt    Dyfethwyd  Cristiooogrwydd  «gps  J] 

hollol  o'r  gwledydd  hyn,  gan  y  Saraceniaid « 

Tyrciaid.    Gau  grefydd  Mahomet,  a  Phagaj 

iaeth  à'i  heilan-dduwian,  sydd  yn  bresenol  J 

Ilenwi  yr  holl  wledydd  ëang  hyn  âtbywyllwí 

fel    y    fagddn.      Y    mae    gan     ymcrodraol 

Brydain  diri^igaethaa  helaeth  lawn  yu  hdi>» 


ASS 


IM 


AST 


tbroe  B0,000,000  o  ddeiliaid  yn  perthyiin  iddi. 
Y  mae  anryw  o  genadan,  a  anfoowyd  drosodd 
p  ddiweddar  o  Bwrop,  wtAi  bod  yn  dm 
ilwyddiamkiiB  vn  en  bymgw  i  dâenu  Criation- 
ogrwydd  yn  umlith  v  Pi^niaid  tywyll ;  aey 
nue  tg\vryá  CMstìonogol^  Üiióaog  a  blodeoog, 
wedi  eu  MffAu  trwý  eo  liafbr^waitli.  T  mae 
y  B^l  weA  ei  argraffit  yn  dffiwedèsr  yn  y 
^i-galâiÿy  ae  y  toae  gwyrìíââaa  iVcyfryw 
«dwjl  pwyti&wry  ar  viath  yn  ei  gyfieithu  î 
SBRyw  ieithoedd  endli  yno.  Cynnwysa  Asia 
1106,000,000  o  drigoiion,  nen'fwy. 

ASIO  («),  tino,  eyd-iasû,  iaa-gydio.  **  Opd 
lU  TO  ado  celwydd  ydy<^  dt«?L^  Job  xiii. 
4.  EBa.xlL'7. 

ASIMÂ,  {^^^StDíi^  eîlon-ddow  yrHamacth- 
ûûd,  dan  Ian  gafr,  nen  ddyn  a  gafr,  aV  rhan 
fw^áta  Inn  gaifr.  Kid  yw  coffiui  am  ffieidd- 
drs  ac  eilaocMl  y  cenedloedd  o  4ditn  defhydd 
anil  ond  i  ddangos  ynfydrwydd  dyn  wedi 
iddo  golli  D«Wy  a'r  angen  mawr  «m  jr  efengyl 
iV  gjouttodi  a'i  ddwyn  yn  ol  at  I>daw.  S 
Breo.  xviL 

ASNAPPAR,  iSSQft^  [flBWiíSí/wyrfrfwcÄ] 
brenin  Aayria,  yr  hwn  a  anfonodd  eatroniaid  i 
«lad  y  deg  Uwyth.  Ezra  iv.  10.  Mae  llawer 
p  mcdd«l  tnai  Salmancaer  oedd  y  tywyaog 
hwn;  ond  eraill  a  dybiantmae  ERarnadoo  oedd 
«fe. 

ASP,  Gr.  aiTKic  (aipis)  math  o  *arff  fccbivii, 
«enwjDÌg,  yr  lion  y  mae  ei  brathiad  yn  fiar- 
wolaeth  fioan  ;  ond  yn  gyffredinol  yn  farwol- 
*eth  fômwjth,  megys  cwsg.  Dywedir*fod  yr 
aspiaid  jn  Uadd  trwy  beri  cwag,  ayched,  a 
eholli  gwaed.  Yn  fuan  ar  ol  y  brathiad,  mae 
y  golwg  yn  pallu,  aV  riian  a  frathwyd  yn 
diwyddo.  Dywedir  nad  oes  dim  meddygm- 
iaeth  i*r  brathiad  gwenwynig  hwn,  ond  tori 
ymaitb,  yn  ddioed,  y  rhan  bono  o'r  coawd. — 
DjnioQ  drygioXms  a  gyffelybir  i  aspiaid,  am 
en  cjfrwysdra ;  eu  bod  yn  lladd  eu  himain  ac 
eraill,  â'r  gwenwyn  pechadums  aydd  yoddjmt ; 
^  JD  barad  bob  amscr  i  dy  wallt  hwnw  allan 
yn  en  geirian  a*a  bucheddan;  ac  am  eu 
gwrthodiad'cyndyn  i  wrando  llaia  Crist  yn  yr 
«feogyL  Dent  xxxii,  33.  Job  xx.  14.  Salm 
Iviil  4,    Rhufl  iii.  13. 

ASSOS,  dinaa  affor  yn  Myaaia,  neu  IVoaa. 
Act.  XX.  13,  14.  "A  ddatodaaont  i  Asaon." 
Act  xxvii.  13.  W.  S.  ll^ae  y  cyfieithad  hwn 
jn  UD  à>  Vulgate,  IJadin,  ac  £thiopacg.     Nia 

ey  ddinaa  hon  fod  yr  un  ag  Aasos  yn 
,  jr  hon  oedd  lawer  o  fillüroedd  oddiyno. 
Wa  Finy  am  Aanm  yn  Crete,  ond  nid  oedd 
yo  borthladd'  Am  hyhy  golygodd  bin  cyf- 
feiihwyr  nî,  ac  eraill,  y  gair  5r.  aaaoa  fel 
P^r,  ac  yn  arwyddo  yn  ago8  nen  gtrllaw. 

ASSIIR,  "^nttl^  [dedwyäd]  ail  íab  Sem,  a 
^•d  yr  Aaayriaid.  Gelwir  pobl  Aaayria  wrth 
P  euw  hwn  weithiau.  Gen.  x.  22.  Num.  liv* 
22,   lU.xiv.  3. 

ASSYRIA,  gwlad  Assur.  Gwladychodd 
Aisur  0  do  y  dwjrain  i'r  afon  fawr  Tigria. 


Galir]rd  yr  on  wlad,  wodi  hyay,  Adiab^ie»  m 
Attyria.  Yr  oedd  Anoeaia  yn  toifyna  y  wla4 
hon  toaV  go^ledd;  Media  a  Phaiŵ  ya  j 
dwyiain;  Susianai  a  thalaẃ  o  Paiaia  yuj 
áẂM}  a'r  ẃm  ISgria,  neo  Hidecel,  yn  gr 
gorUawlo.  Y  daaaaoedd  mwyaf  sod^y^  n 
ngwlad  Aaayria  oadd  Nimfeh,  Bfiiea,  GUit 
BeMn«|  GtaiiphoD,  arlan  yrafonl^ria.  Yr 
oedd  yn  cpnwyt  y  gwledydd  a  elwir  tb 
brẁdhol  Diarbaäçy  Oaraiatao,  ac  larao-ArabL 
Mae  y  wlad  ynffwaetbygu. fir  ysagoa  iâOOO^ 
flynyddofedd,  felaadydyw  vn  br^enoi  ddim 
llawer  gwell  naicamidweh  diffaelh.  Yroedd 
ymeiodaaeth  Aflijjrna,.pan  oedd  fwyaf  Uodenog^ 
p  cyanwya  Mediai  PeraiayCaidfia,M«aQpotimi- 
la»  Syria,  Paleatina,  a  riiaii  o  Arabia»  Wedi 
dyatrrw  yr  ymerodraeth  y  mae  Aaayria  wads 
bod  dan  ly  wodracth  y  Caldeaid»  y  Persiaid»  y 
Oroegiaid,  y  Rbnfeiniaid,  y  Parthuad,  y  SaBio- 
eniiüÌ^  a'r  Tyrdaid.  Yn  y  cyiioeaoedd  bn  yn 
v  wlad  hon  eglwyai  CriaUonogal;  ond,  juk 
bfesenol,  y  mae  tywyllweh  a  pbob  aaibe» 
anferth  yn  fforchnddio  y  wlad ;  aH  phreawylwyr 

Çn  hynod  Ss\  lladron  ac  ysbeilwvr  yaglyfaethua* 
ebygol  fod  yr  amaer  eto  yn  of,  pangyaawakt 
yo  gwbl,  brophwydoliaeth  Eaaiah  mewn  pertb* 
ynaa  iddi,  yn  ymweliad  graaol  Duw  à  hi.  Fq»* 
xix.  23,  24.  Edr.  Hidkcsl,  Nimrod,  NiNivBflL 
ASTALCH  (aes-Ulcli),  tarian-friw;  47«, 
tarian;  talch^  briw.  Ond  arferir  y  gairifti 
cyfieithiad  o'r  ffair  ITeb,  n*^np  ^f^^on  /eehm^ 
math  o  darian  law,  yagafn.  Felly,  tebygolt^yr 
oedd  yr  aatalch  yn  ofteryn  go  ya^fn,  i  w  tfaa^i 
a'i  throai  mewn  Haw.  Salm  xci.  4.  Can.  ir* 
4.  Gwirionedd  Dow  aydd  fel  aatalch,  i 
ddifiyn  pob  than  o'rcrcdadyn,  yn  gyatali 
gleddyf  i  ymladd  à  phob  gelyo.    £dr.. 

CLKD,  TaRIAK. 

A8TAR0TH,nintBfi^  [äeadellau]  1.  Biiq»- 
ddawiea  y  Philiatiaid  aV  Sidoniaid  1  Sum» 
xxxi.  10.  1  Bren.  xi.  6,  Goaododd  Solomon 
yr  eilnn  hwn  i  fyny  i'w  addoli  ar  fynydd  rr 
Olew-wydd ;  yr  hwn,  o'r  achoa,  a  elwir  my  aydd 
y  UygnKligaetb.  2  Bren.  xxiii.  13.  GalwaiT 
Groegiaid  yn  eilun  AatMoth,  Aatarte;  oddi- 
wrth  ba  nn  y  daeth  yr  enw  Eaatre,  nen  Eaeter^ 
eilan-ddi;w  yr  EHmyn.  Fr  dduwiea  hon  yr 
aberthai  yr  hen  Saxoniaid  yn  Ebrill,  yr  hwa  n 
elwid  ganddynt  hwy  Eoêtur  Mcnath,  oddiyno 
7  daeth  JSatUr  y  Saeson,  yr  enw  a  roiaaot  i 
ŵyl  y  paac  wedi  eu  dychweliad  oddiwrth 
Baganiaeth  at  Griationogrwydd.  Gwcl  Park- 
huiat,   Jncient   Univ,  Hist  Vol,  19.  p..  1Í7. 

2.  Diftaa   yn   ngwlad    Moab,    yr  hon  & 

roddwyd  i  hatiner  liwyth  Manaaaeb.  Dent  i* 
4.  Joa.  ix.  10;  a  xii.  4;  a  xiii.  12,  1  Cjon. 
vlYl. 

ASTRONOMYDDION,  Ŵ.  aar^pa  (antmi) 
seryddwyr,  aylwedv'idion ;  dynion  yn  aylwi  ar 
ftôr,  a  thrcfn  yr  wybren;  a  thrwy  hyny^a 
gymfrent  arnynt  rngd<Jywt;dyi|  y  pt;thao  a 
ddygwyd'lent  yn  ol  iiaw.  Vr  oeddent  mewn 
paicTi  tt  de-cbjaad  iiiawr  yni  mhlitb  y.  Pagan- 


I.S.Î 


-AST 


130 


ATT 


laid,  ae  yn  benaf  yn  Babilon.     Dan.  i  20 ;  a 
u.  S,  ào.    Ësa.  xlviL  13,  14, 15. 

ASTUD  — RWYDD,  Llad.  Studiobus; 
Soêi.  Studious;  dyfal,  a  diwyd,  Y  geiriau 
Or.  cnoòìi^  a^ooHa^to^  a  gyfieitbir  (uíiid,  antud- 
twyddf  -yn  â  Cor.  vii,  11 ;  a  viiL  7.  .  1  Thes. 
iw  1Í. — eydd  yn  cael  ei  gyfieithn,  "bod  yn 
ddyfid,"  yn  Eph.  iv.  3.  2  Tim,  il  16 ;  a  iv.  9, 
21.    Heb.ÌT.ll. 

A  S  U  P  P  I  M,  irsa»  [caaçliadau']  "Tŷ 
Asopplm.'*  1  Cron.  xxvi.  15.  Cyfieithiryr 
nn  gair  trothwyau^  Neb.  xu.  25;  ymyl  y 
ddales,  iryêorau  nea  eymanfaau.  Tai  Asoppim 
oêddent  wrtb  berth  dehau  y  cyntedd :  yr  oedd 
dan,  tebyffol,  ono  bob  ta  y  porth,  lie  y  casglai 
y  Lefiaid  ar  acblysuron  i  ymflrynghori  yn 
liffhylch  pethau  pertbynol  i  wasanaetb  y  deml, 
alle  y  trysoreot  bob  peth  o  ddefnydd  yn  y  lie 
èys^edig  hwnw.  Fod  y  cyfryw  ystafelloedd 
yn  perthyn  Vr  deml,  sydd  eglar  oddiwrth  Jer. 
xztv.  9,  3.  Gwel  2  Cron.  zxv.  24, 
^  ASWY  (asw),  ochr  yr  aea^  nea  y  darian, 
£dr.  Llaw. 

,  ASYN-EN-OD  (syn),  Utd.  AsiHoa: 
creadur  o  ryw  y  march,  hir-ben,  bir-^lust, 
crwnkgorff  a  gwisg  o  bir-flew  geirwon.  Macnt 
yn  ffynredin  yn  ein  gwjad  ni  o  liw  llwyd-gocb, 
4  ifinell  dda  ar  hyd  y  cefn,  ac  ar  drav/s  yr 
ysgwyddao,  Ac.  Mae  yr  asynod  yn  tigwled- 
ydd  y  dwjraio  yn  barddach,  ac  o  fiiintioli  mwy ; 
ao  arnynt  hwy  yr  oedd  y  gwyr  mawrion  yn 
marcbogaetb ;  mcgjs  Abraham,  Dafydd,  <&c. 
Yn  amser  Deborah  yr  oedd  y  rhai  aiddercboc- 
af  yn  Isiacl  yn  marcbogaetb  ar  asynod 
gwynion.  Nid  oedd  gan  gaethion  Babilon,  yn 
en  dychweliad,  nemawr  o  anifeiliaid  pynoriog, 
heblaw  6720  o  asynod.  Exod.  iv.  20."  Bam. 
xiL  4.  2  Sam.  xvi.  2.  Neb.  vii.  69.  Barn. 
T.  10.  Yr  oedd  asynod  gwyjltion  (u^^J^  Gwel 
Parkburst's  Hebrew  Lexicon)  yn  ngwlad  Canaan 
ae  Arabia  gynt;  ac  felly  eto  yn  Affric.  Y 
maent  yn  rhai  teg  iawn,  ac  am  ryw  liw;  yn  byw 
unewn  anialwch  a  mynyddoedd ;  j  maent  yn 
gyâym,  eiddigeddus  o'n  i-fayddid,  trytbyli,  a 
thuoddol  i  yfed ;  ac  yn  gyffrcdin  i'w  gweled 
yn  yroedd.  .  Job  xi.  12  ;  a  xxxix.  5 — 8.  Salm 
civ.  11.  Jer.  xiv.  6, — Yr  oedd  yr  asynod  yn 
greaduriaid  aflan  dan  y  ddeddf,  a'a  cyntaf- 
anedig  a  brynid  àg  oen,  neu  a  dorfynyglid. — 
Dynion  drygionus  ydynt  debyg  iawn  iddynt ; 
y  rhai  sydd  gyndyn,  digywilydd,  ansefydlog, 
nas  gellir  en  dofì,  yn  ymroddi  i  ^mborthi  ar 
ddychymygion  gweigion;  y  rhai  y  mae  yn 
rhaid  ea  prynu  trwy  farwolaeth  Jesu  Grist, 
Oen  Duw,  neu  en  bod  yn  golledig  yn  dra- 
gywydd.  Exod.  xxxiv.  20.  Job  xi.  12.,  Esa. 
i.  3.  Jer,  ii.  24.  Hos.  vii^.  9. — Yr  podd  yr 
aayn  mewn  anrhydedd  mawr  gynt,  o  herwydd 
i*r  Arglwydd  wneuthur  defnydtl  o  bono  i* 
vahardd  ynfydrwydd  Balaam.  Nam,  xxii.  á^ 
Pedr  ii.  16. — Ond  anrhydedd  penaf  y/.a§<in, 
ydywj  fod  Jẁ'hawdwr.iy  ^byd^  wedi , 


«Wdf^lS 


4i  J^f^aVm'\  J 


)ÿ{oifoÌeaáufcarnt.'í  Jér«ẃltori.  ^Wtif  JlSTJiyn-iWA^iao^»^  %^aordroí'  bciíl 

0.    Matxxi.     loan  xii.  *  ^   *"'" 


**  Ffrewyll  i  farch,  fFrwyn  i  asyn,  a  gwialen 
i  gefn  yr  ynfyd."  Diar.  xxvi.  3.  Yn  ol  ein 
golygiadaa  ni,  yn  y  parthau  hyn  o'r  byd, 
dywŵdwn,  yn  hytrach,  ffrwyn  i  farch,  a  ffrewyD 
i  aayn,  Ond  rhaid  ystyried  fod  asynod  y 
dwyrain,  yn  enwedig  y  rhai  o  Arabia,  ya 
llawer  ibwy  o  faint,  yn  brydferthacb,  ac  ya 
fuanachy  na  n  hasynod  ni  yn  y  parthaa  ^ogledd- 
ol  oV  byd ;  ac  felly  yr  oeddent  gynt,  diamheo, 
yn  Palestina ;  a  cnan  fod  yr  Arabiaidpresenol 
yn  cymeryd  llawer  o  lafur  i'w  hyfforddi  i 
gerdded  yn  hyfryd,  y  mae  yn  dia  thebygol 
^d  yr  nn  arferiad  yn  mblith  yr  hen  Israeii&id 
Ymddengys,  oddiwrth  lawer  o  fanaa  yn  y 
Beibl,  mai  asynod  a  arfcront  yn  gyffredm  Tw 
marcbogaetb ;  i'e,  hyd  yn  nod  eu  breninoedd. 
£a  hasynod,  gan  hyny,  am  eu  bod  yn  fywiog, 
ac.  wedi  eu  hyfforddi  yn  addas,  nid  oedd 
eiaieu  ond  ffrwyn  i'w  cyfarwyddo  ;  ond  am  fod 
y  meirch  yn  anamlach,  ac  hwyrach  yn  wylltioo, 
ac  heb  eu  darostwng,  eu  gwareiddip,  a^a 
hyfforddi^  bod  arnynt  yn  ami  angen  ceryddion 
y  ffrewyll. 

ATAD,  TÛfc^  [rfra^w]  tebygol  maiCanaan- 
ead  bynod  oedd  efe,  a  cnanddo  lawr-dyrnu  yn 
Abel-Mizraim.     Gen.  1. 10. 

ATAROTH,  n"ínẂ5  [coronaul  1.  Dinasyn 
yn  llwyth  Gad,  tu  draw  I'r  lorddonen.    Num. 

xxxii.    34^ 2.    Dinas    ar    derfyn    nieibion 

Ephraim,  rhwng  Janoha  a  Jericho:  Jer.  xvi. 
7  ;  tybir  mai  yr  un  yw  «g  Atarath-Adar,  adn. 

6,  ac  yn  pen.  xviii.  13. ;3.  Ataroth-Bilh- 

Joab,  neu  tŷ  Joab,  yn  Judah.  1  Cron.  ii. 
Ô4. 

ATEB-IAD    (at^b),    gwrtheb 1. 

Gwneuthur  amddiffyniad  o  âaen   brawdle.    2 

Tim.  iv»  16. 2.  Dywedydmewn  cydsyniad 

âg  arall.      Deut   xxvii.    15. 3.    Dechrea 

Uefaru.     Dan»  ii.  26. 4.     Dwyn  tystiolactb. 

Gen.  XXX.  83. 5.  Ufuddhau  i  alwad.    Esa. 

Ixv.  12, 6.  Caniaiau  yr  hyn  a  ofynir  raewn 

gweddi.     Salm  xxvii.   7. 7.  Rboddi  cyfrit 

Job  IX.  8;  axl.  2. 8.  Talu  y  pwyth.    Ezec 

xiv,  7. 9.  Cynnhehygu,  dwyn  tebygoliaetk 

Diar.  xxvii.  19.     Gal  iv.  23. 

ATEB,  ^t^fc^  [cnu'edig]  ei  hiliogaeth  a 
ddychwclasant  o'r  cMetbiwed.    Exra  ii.  16. 

ATGAS.     Edr.  Adoas. 

ATTAL^  (at-dal)  cadw,  rhwystro,  lluddiaSi 

golndd, **  Gwell  maen  garw  a'm  hattalio, 

na  mewn  llyfn  a'm  gollyngo. — ^'Nacbarn  attaL" 
Lef.  xix.  13.  lago  v.  4.— "Na  attal  air.'^ 
Jer.  xxvi.  2. — "  Attal  dy  law."  '2  Sam.  xxiv. 
16. — Attal  gweddi,  sef  peidio  gweddi o.  Jol 
XV.  4. — **  Yr  hwn  a  gyfododd  Duw,  gan  rydd 
bau  gofidiau  angeu ;  canys  nid  oedd  bosibl  d 
attal  ef  tea"<ido."  Act.  ii.  24.  Yr  oedd  yi 
Arglwydd  yn  ẃr  rhydd  fel  Mechniydd'd 
eglwys;  yr  oedd  yn  gyfiawn  ei  ollwng  yl 
rhydd  ;  ac  yr  oedd  yn  cldigpn  gfdjnçg.i  ftrqlf 
lygu  boll  nerth  angeu;  gan;  hyny  ,iii4  oej4 
1^9,iibj/fit,9itíÿil  gan44o.  •  Wedi  iddoi  ddvAAde 


ATH 


137 


ATH 


iLn  ei  eglwjs,  rhyddhawyd  y  «rofidiau  augtuol 
a  gymerodd  «fael  yn<ldo.  Bu  yn  rhwym 
ganddyDt  i  radd  diamgy fired  :  daliwyd  gafael 
ynddo  gan  angen  tragywyddol  a  diatcddol; 
ood  Uwyr  brynodd  ei  bobl ;  am  hynr,  Duw  a'i 
rbyddhaodd.  €hin  fed  yn  bosibl  iddo  cf  ateb 
a  thalo,  yr  oedd  yn  aombosibl  ei  attal  ganddo. 
8  Sam.  xxiL  5.  Salm  xvui.  4  ;  a  cxvi.  3.  £ph. 
L20.  Col.  ill  2.  1  Thes.  i.  10,  Heb.  xiii. 
20. 

ATTALTA,  [cynnydd  maeth]  1.  Dinas  o 
Pamphylia,  a  elwir  yn  bresenol  Sattalia. — 2. 
Dims  yn  Lycia;  pob  nn  o'r  ddwy  dref, 
tebygol,  a  adeiladwyd  gan  Attains,  brenin 
PeigamuB.  Ba  Panl  a  Barnabus  yma  yn 
pregetha  yr  efengyl.  Ond  nid  ydym  yn 
darllen  ychwaneg  am  Gristionogrwydd  y 
trigolioD,  ond  bod  ganddynt  esgob  sefydledig 
p  eu  plitb,  yn  y  bnmmed  a'r  cbwecbed 
ganrif.  t 

ATTOLWG-YGION-YGU  (dv-olwg),  Or. 
atreat  {aiUo)  taer-erfyn,  difrifol  -  ddymuno. 
Exod.  xxxiii.  18.     2  Cor.  xii.  8. 

ATTKEG-U-WCH  (tie»),  oediad,  arosiad 
amser,  gobiriad  ;  felly  diattreg,  heb  at  ire  g,  yw 
peth  a  ddelo  yn  ddioed,  yn  ddisynrwllj,  heb 
ohirio.    Esa.  xxx.  13. 

Qomwd  wedi  rhedcg  attregwoh.    JHar. 

ATTWF-YFU-ION  (twf )  cildwf,  oilgnwd 
peth  yn  tyfii  heb  ei  hau.     £sa.  xxxvii.  30. 

ATIIALIA,  n'^bny  [fl"w«^  yr  Arylwydd] 
merch  Ahab,  ac  wyres  Omri,  brenin  Samaria, 
a  gwraig  Jehoram  brenin  Judah.  Drwg  iawn 
oedJ  hi  ei  bun,  ac  felly  yr  hudodd  ei  gwr  a'i 
mab  i  rodio  yn  11  wy bran  ei  thadau.  Gwedi  i 
Jehu  ladd  ei  mab  Ahaziah,  hithaa  a  ddyfeth- 
odd  y  g;weddill  o'r  had  breninol,  ac  a  dByrnas- 
odd  yn  annnwiol  chwe'  blynedd;  nes  y  bu 
Jehoiada  yn  offeryn  i'w  lladd,  a  derchaiu  Joas 
i'r  orsedd.  2  Bren.  viii,  26 ;  a  xi.  2  Cron. 
zxi  6 ;  a  xxii.  2 ;  a  xxiii. 

ATHEN,  Gr,  J^ijwy,  yw  enw  a  roddid  ar 
Mioerva,  duwies  ddysg  y  Groegiaid:  dinas 
«wog  yn  nhir  Groeg,  yn  nghylch  25  o  flUtir- 
ocdd  o  du  y  dwyrain  i  Corinth,  yn  sefyll  ar 
wastadedd  tra  hyîryd.  Yr  oedd  yn  hynod  am 
ddysgeidiaeth,  milwriaeth,  coel-grefydd,  amoes- 
ao  da  ei  thrigolion.  Yma  y  ganed  Solon, 
Socrates,  Aristides,  <fec.  philosophyddion  en- 
*og :  yma  yr  areithiodd  Demosthenes,  y  pen 
areithiwr  Paganaidd :  yma  hefyd  y  ffanwyd 
Miltiadcs,  Cimon,  Themistocles,  Alcibiades, 
Phocion,  ac  amryw  eraill  o'r  câd-flaenoríaid 
fflwjaf  enwog.  Un-benaeth  oedd  ei  llywodr- 
«eth  ar  y  cyutaf  dan  freoinoedd  o  deula  y 
Cecropiaid  (Aiphtwr,  yr  hwn  a  sylfaeoodd  y 
íldina^)  am  487  o  flynyddoedd.  'Wedi  hyny 
cyfuewidiwyd  y  llywodraeth  nn-benol  hon, 
i'w  llywodraethu  gan  swyddwyr,  y  rhai  a 
«Iweui  Archons^  neu  benaethiidd.  Yr  oedd 
Daw  0  honynt — un  yn  benaeth,  a'r  lleill  â 
gwahanol  swyddau  iddynt  Bu  y  swyddwyr 
l»yn  ar  y  cyntaf  yn  cael  eu  hethol  i'w  swyjijau 

18 


(Iros  eu  bywydau  ;  ond  cyn  pen  hir  araser,  yr 
oeddent  i  gael  eu  dewis  yn  flynyddol.  Parbaodd 
y  dull  hwn  o  lywodraethu  am  472  o  flynydd- 
oedd. Cyfnewidiwyd  hon  i  lywodraeth  cyf- 
undod  yn  a.  m.  3412.  Yn  nghylch  a.  v. 
3668  gorchfygwyd  yr  Atheniaid  gan  Alexan- 
der Fawr.  Gorchfygwyd  hwy  wedi  hyny  gan 
Syla,  càd-flaenor  Rhafeinaidd,  a  dacthant  dan 
lywodraeth  y  Rhafeiniaid.  Yn  y  bedwaredd 
a'r  bummed  ganrif,  anrheithiwyd  a  dystryw- 
iwyd  hwynt  gan  y  Gothiaid.  Er  y  flwyddyn 
A.  D.  1455  y  maent  yn  barhaus  dan  iau  gaeth 
y  Twrc*  Nid  yw  ond  anenwog  yn  bresenol ; 
yn  cynnwys  o  wyth  i  ddeng  mil  o  drigolion. — 
Ibn  Paul  yn  pregethu  o  flaen  ucheMys  y  ddinaa 
hon,  a  chafodd  Dionysius,  un  o  famwyr  y  llys, 
a  gwraig  a  elwir  Damaris,  ac  eraill  gyda 
hwynt,  eu  galw  trwyddo.  Y  mae  Gristionog- 
rwydd wedi  parhau  yno  hyd  yn  hyn,  o  ran 
enw  o  leiaf ;  ac  y  mae  ganddynt  esgob  yn  ben 
arnynt  Act.  xvii.  16.  1  íhes.  iii.  1.  Edr. 
Davaris,  Diovrsius,  Paul. 

ATHRAW-ON  (traw),  un  wedi  derbyn  dyag 
eidiaeth  a  gwybodaeth,  ac  awdurdod  a  med- 
rusrwydd  i'w  thraddodi  i  eraill.  Eph.  iv.  12. 
Edr.  ITtsoawdwr. 

ATHROD-WR  (athrawd),  drwg-absen, 
enllib,  cabl ;  absenwr,  enllibwr,  cablwr,  gwarad- 
wyddwr,  hortiwr.  Y  gair  Or,  xaraXaXooc^  a 
gyficithir  athrodwr,  Rhuf.  i.  30,  weithiau  hefyd, 
ffoganior.  1  Pedr  ii.  1,  12.  2  Cor.  xii.  20. 
Un  ydyw  yn  myned  oddiamgylch,  yn  rhodio 
yn  athrodwr,  yn  derbyn  ac  yn  taenu  enllib. 
Lef.  xix.  16.  *jbTn  b"'î3'ì  rhodio  ynfatnach" 
wr  a  man-nwyfwr  yn  ngwarth  ii  gymydog» 
Diar  xi  13.  Trwy  weineithio  yn  anffyddlawn 
À'i  wefusau,  y  mae  yn  dadguddio  cyfrinach,  ac 
yn  ennyn  cynen.  G^lyn  Duw  a  dynion,  a 
melldith  pob  cymdeithas  yw  y  cyfryw  un  :  y 
mae  ar  ddelw  Satan,  yn  llawn  o'i  yabryd,  ac  yn 
brysur  yn  ei  orchwyL  Diar.  xi.  13  ;  a  xx.  19. 
Edr   Absbnwr. 

ATHRAWIAETH,  Heh.  nT^n  cyfmiih 
(oddiwrth  f|*]*i  dysgu,  cyfarwyddo)  gweinidog- 
aeth  athraw  ;  dysgeidiaeih  ág  awdurdod  ynddi^; 
yn  gywir  yn  ol  rheolau  ei  hegwyddorion: 
addysg,  hyfforddiad  cywir.  Jer.  xxxii.  33.— 
"  Fy  athrawiaeth  a  ddefnyna  fel  gwlaw,"  Ac 
Deut  xxxii.  2,  hyny  y w,  y  gyfraith,  yr  addysg, 
yr  ymadroddion  neillduol  a  dderbyniais  gan 
Dduw  ;  athrawiaeth  yn  cymeryd  gafael  awdur- 
dodol ;  neu,  yn  ol  Ainsworth,  *'  y  ddysgeidiaeth 
a  dderbyniais  i."  Yr  Arglwydd  lesu  yw  Pen 
Athraw  ;  mae  Efe  fel  môr  mawr,  ni  ellir  chwilio 
allan  ei  synwyr  ef,  aneirif  yw  ei  ddeall.  Esa. 
xl.  28.  Salm  cxlvii.  5.  Mae  athrawon  yr 
efengyl,  y  ihai  y  mae  Duw  yn  ei  hanfon,  ac  yn 
eu  cyfrif  felly,  fel  cymylau  yn  derbyn  eu  llawn- 
der,  o  ran  deall,  a  doniau  addas  i  draddodi  y 
y  gair,  o  gyflawnder  Crist ;  a  thrwy  arddeliad 

*  Er  7  flwyddyn  1880  7  mae  Groej(  yn  deymas  aniiibTnol 
ac  Ath<»n  Tii  brif-ddlaHS.  On<l  nid  00a  nemawr  o  aiwyddUou 
yr  Hilfiii  Ir  nl  Tw  go|fonl»nt  cyntcflg.~E. 


ATH 


138 


ATJR 


yr  Ysbrvd  Glan,  y  inae  yn  defnynu  fel  gwlav  1 
ar  becbaduriaid.  Mae  Paul  yn  cytuno  à 
Moses  yn  1  Cor.  xL  23.  *^  Canys  myn  a  dder- 
bynias  gan  yr  Arglwydd,  yr  byn  hefyd  a 
draddodais  i  chwi."  Crist,  fel  y  mae  yn  Oyf- 
ryngwr,  a  dderbyniodd  roddlon  i  ddynion: 
"  Megys  y  dysgodd  fy  Nbad  fi,  yr  wyf  yn  llef- 
am  y  petbaabyn."  loan  viii.  28.  Mae  yn 
rbaid  i  athrawon  dderbyn  en  batbrawiaetb  ^on 
Ddaw ;  sef  o  air  Duw,  fel  y  derbyn  y  cyniylaa 
y  dwfr  o'r  môr;  ooidè,  *^cymylau  diddwfr 
fyddant:^'  nid  oes  dim  vnddynt  wrtb  natar 
ond  sycbder  a  tby wyllwch ;  dun  i  ddyfrbaa  eu 
dysgyblion ;  ond  cael  eu  gym  y  maent  gan 
wyntoedd  eu^chwantan  llygredig,  i  fi^efylJ  nweb 
ben  eg] wysiDaw,  iV  ty wyllu  an  gwagpbilosopbi 
ac  i  gysgodi  ''  rbagddynt  à  goleu  dysglaer,  a 
gwres  cynnyrcbiol  Haul  Cyfiawnder.  2  Pedr 
ii.  17.  Judas  12. — ^^'Atbrawiaetbau  dynion ;" 
sef  tybiau  disail,  rby w  ddysgeidiaeib  a  fyddo  yn 
tueddu  at  ryddid  cnawdol:  neu,  ddeddf yr or- 
dinbadau,  yr  bon  y  daetb  Crist  yn  ddiwedd 
diddymoi  iddi :  wedi  byny  nid  oedd  ond  dyn- 
ion  iV  dal  i  fyny  ac  i'w  dysgu.  Esa.  xxix. 
18.  Col.  il  22.  Tit  i.  14.— "  Atbrawiaetb  Bal- 
aam," Dat  ii.  14.  (fel^yr  ymddeogys  oddi- 
wrtb  Num.  xxiL  xxiii;  a  xxiv.)  ydoedd  cyngbor 
Balaam  i  Balac,  i  geisio  rbwydo  Israel  àg  eiluD- 
addoliaetb  a  pbuteindra;  yr  nn  yw  atbrawiaetb 
y  Nicoliaid,  yn  mblilb  y  rbai  y  cyfrifidgodineb, 
a  bwyta  yr  byn  a  abertbid  i  eilunod,  yn  betbau 
diniweid.  Dat.  ii,  16. — "  Atbrawiaetbau  cy- 
threuliaid."  1  Tim.  iv.  1.  dtdoffxaXtatc  datfiov- 
tmv^aihrawiiuthauynnghykhdemonaid.  Mack- 
ni^t  Wrtb  y  demoniaid  deallai  y  Groeg- 
wyr  matb  o  grcaduriaid  o  ganol  ryw  rbwng 
Duw  a  dyn.  Rboddent  yr  un  enw  hefyd  ar 
eneidiau  rbai  dynion  wedi  marw,  y  rbai  a  iam- 
ent  eu  bod  wedi  eu  dercbaiii  i  anrbydedd  y 
demoniaid  o  berwydd.eu  rbinweddau.  Y  rby w 
gyntaf  a  alwent,  demoniaid  uwcbafion,  ac  yn 
golygu  fod  iddynt  natur  a  swydd  a  briodolwn 
si  Tr  angelion/  Y  diweddaf  a  alwent  y  dem- 
oniaid isaáon.  Y  rbai  byn  oeddent  gyffelyb  i 
saint  Eglwys  Bbufain.  Y  ddau  fatb  byn  a 
addolent  fel  cyfryngwyr.  Pan  yr  oedd  Ys- 
bryd  Duw  yn  rbagfynegi  y  byddai  rbai  yn  yr 
amseroedd  diweddaf  yn  rboddi  coel  i  ysbrydion 
cyfeiliomusy  ac  atbrawiaetbau  cytbreuliaid^  yr 
oedd  yn  rba^-olygu  y  byddai  i  lawer  yn  yr  eg- 
IwySi  ar  awdurdod  dadguddiedigaeWau  gau  a 
ffuffioly  dderbyn  yr  atbrawiaetb  yn  ngbylcb 
addoliad  saint'ac  angelion,  a  gweddio  eneidiau 
o'r  purdan :  ac  a'u  ealwodd  atbrawiaetb  cy- 
tbreuliaid,  neu  yn  ngbylcb  demoniaid  ;  am  eu 
bod|  mewn  gwirionedd,  yr  un  a*r  ben  addoliad 
Paganaidd  y  demoniaid,  fel  y  cyfryngwy  rrbwng 
•a  duwiau  k  dynion. — Yn  mbellacb,  y  pecbod 
Am  ba  nn  y  cosbwy  d  Jlawer  á'r  pU  y  gwyr  meircb 
oedd  yn  rbwym  wrtb  yr  afon  Euphrates,  oedd 
eu  gwaitb  yn  addoli  cythrealiaid  {dac/iovia, 
demoniaid)  sef  angelion  a  saint,  ac  nid  cythrcul- 
taid,  yn  ystyr  briodol  y  gair.     Ni  bu  Cristion- 


ogion  proifesedig  yn  addoli  cytbreuliaid  mewn 
un  oes.  Gwol  Newton  s  Dissert»  on  the  Pro- 
phedee^  Dueert.  xxiiL  yr  bwn  sydd  yn  traetba 
yn  belaetb  yno  ar  y  mater  bwn« 

ATHRIST  (tristj^galarus,  prndd,  trist^  aiU- 
wen.    Marc  x.  22.    rbil.  ii*  26. 

ATHRWM  (trwm),  trwm  iawn;  prudd, 
atbrist.  "  Yn  poem  yr  eglwys  yn  athrwm.  Dst, 
XX.      Cynnwysiad  y  benod.    W,  S, 

ATHR  Y  WYNWR  (try  wyn),  dybnddo,  hedd- 
ycbu,  ysffani  '^ymranieíwyr.  Nid  oedd  atb- 
wynwr  rnyngddynt  bwy  C^  Heh.  JiSJa  ÿẁr- 
edwr,  2.  am,  xiy.  6. — **Ac  a>SErywynâ 
rbwng  oedym  :"  Heh.  t'^'^S't  «  ipakana  r^wuf 
cedym.    Diar.  xyiiL  18. 

A6XJ8TUS,  [fMLwreddus,  idlwng  o  harM 
amerawdwr  Rbufain,  yr  bwn  a  ddaetb  ar  of 
Julius  CsBsar.  Luc  ii.  1,  Daetb  i'r  orsedd, 
A.  M.  3985,  pymtbeg  mlynedd  cyn  geni  Cri«t 
Bu  £ftrw  A.  D,  14,  dwy  ar  bymtbeg  wedi  gem 
Crist 

AIJR  (air),  Llad,  Aurum  ;  oddiwrth  y  gair 
Reb,  ^'yÿ^  (aar)  dysgUirdeh  ;  anr  dilin,  sef  sar 
pur  decbreuol;  aur  tawdd,  aur  mál,  anr 
clamp. 

Gw«l  car  nMwn  Uja  nag  wax  «r  trjn,  Dlar,  . 
Yr  aur  y w  yr  adwyn  trymat,  puraf,  a  dysgleirisf 
o'r  boll  fetteloedd ;  ac  ar  y  cyfrif  bwn,  yr  addurn 
gwertbfawrocaf  a  wisgir  yn  mhob  oea.  T 
mwyaf  estynadwy  y  w  o  bob  delid  ;  tynwyd  un 
oim»  o  bono  yn  edef  240  o  filltiroedd  o  bŷd. 
Nid  yw  ddarostyngedig  i  rwd ;  ac  nid  yw  yn 
Ueibau  wrtb  el  ddodi  mewn  tan  cyâredin; 
ond  OS  rboddir  yn  Uewyn,  neu  gynnullían 
pelydr  gwydr  Hosgi,  ebed  ymaitli  yn  irpnynan 
bycbain;  ac,  weimiau,  diflana  yn  dartb  mwg; 
a'r  byn.  a  fydd  ar  ol  a  gyll  ei  natur  anraidd, 


ond  a  fydd  yn  rbyw  fatb  o  vitrioL  Nid  oes 
acbos  wrtb  dan  cryf  i'w  doddi ;  cyn  y  rbcde 
yn  y  toddiad,  ymddengys  yn  wyn»  Y  mŵn  aur 
a  geir  mewn  amry w  fanau  oV  byd :  yn  mwn- 
doddiau  yr  Almaen  a  Pbern ;  ac  yn  ronynan 
bycbain  yn  gymysgredig  à  thy wod  yr  afonydd 
Guienne,  tu  gorllewinoli  Aflrica.  Y  mae  i'w 
gael  mewn  mwn-gloddiau  efydd  ac  arian,  yn 
glampau  o  un  pwys  i  bump  ar  bugain.  Yn  y 
cyn-oesoedd,  ymddengys  fod  auryn  dra  belaetb. 
Yn  amser  Dafydd  a  Solomon,  yr  oedd  hel- 
aetbrwydd  mawr  o  bono,  yn  mblitb  yr  Indd- 
ewon.  Yr  oedd  y  rhan  fẃyaf  o  ddodrefn  a 
llestri  pertbynol  i'r  babell,  ac  wedi  byny  fr 
demi,  naill  ai  yn  aur,  neu  wedi  eu  goreuro. 

Yn  iaitb  y  Beibl,  aur,  yn  allegawl,  a  «r- 
wydda  petbau  ysbrydol;  yn  gosod  allan  eu 
purdeb  a'n  gwertbfawrogrwydo,  eu  gogoniant, 
eu  banllygr^igaelb,  a^u  parbad  tn^wyddoL 
Galbd  aur  y  babell  a'r  deml  osod  allan  rbagor^ 
iaetbau  dwyfol,  ac  anfeidrol  wertbfawrogrwydd 
yr  Arglwydd  lesu,  yn  ei  berson,  ei  swyddau, 
a'i  waitb  cyfrjrngol.  **Y  mae  ei  ben,"  a'r 
govon  aur  frenmol  aur,  "  fel  aur  coetb,*'  neu 
tlws  auraidd,  o  wertb  digymbar.  Can.  v.  11  ; 
a  iiL  11.     Fel  yr  oedd  pen  aur  delw  Nobucb- 


AUR 


189 


AWE 


odoD02or  jn  arwjddo  mawrhydi  a  gogoniant 
Tmergdraeth  BabiloD,  felly  pen  aar  yr  Ar- 
glwy(](i  lesa  a  arwydda,  rhagoroldeb  el  ly  wodr- 
aetb,  yr  bim  yw  Brenin  y  bremnoedd,  ac  Ar- 
ghrydd  yr  ai^lwyddi ;  yr  hwn  sydd  a'i  deyrnas. 
yn  dragy wyddo],  ac  ar  ei  ly wodraetb  ni  bydd 
diwedd.  Dat  iii.  18;  a  vuL  3;  xiv.  14,— 
(kit  yr  Ar^wydd  a  gyffelyMr  i  aur,  oblegid 
eibardeb(  ei  werthfawrogrwydd,  a'l  barbad. 
Mm  lix.  10. — ^Y  mae  pbiolaa  digofaint  Dnw 
TB  aar,  i  arwyddo,  dvyfoldeb  a  phurdeb  ei 
anedigaeibaay  a*a  bod  yn  bollol  gyfiawn, 
didnedd,  a  dinwydaa.  Dat  xv.  7, — Gelwir  yr 
bjn  sydd  geinwych,  yn  ddangoaiadol,  ac  ya 
ddsagar,  yn  aar,  nen  anraidd  felly  y  gelwir 
Bftbi^D,  "y  dref  aup — ^phiol  aor  yn  Haw  yr 
Aiglwyd4--y  pen  aur."  Esa.  xir.  4.  Jer.  li. 
1  DuL  iL  d2,  88. — ^Y  mae  gan  Babilon 
iogliiktaidd  yn  ei  llaw  gwpan  aur  yn  llawn 
ítódd-dra.  Dat  xvii.  4. — ^Wrth  "  aur  wedi  ei 
Wo  trwy  dan,"  y  deallir,  ffydd  yh  Ngbrist, 
n  hon  aydd  weitbfawrocacb  na*r  aur  coUad- 
iry ;  ac  yn  ami  yn  cael  ei  pbrofi,  trwy  dan  er- 
iedigaeihau  a  pbrofedigaetbau,  ac  yn  fwy  pur 
a  digymyag  yn  ei  gweithrediadau  trwyadynt. 
D«t  iiL  18.  1  Pedr  iii.  7,— «Llestri  o  aur," 
jni  2  l\m,  ÌL  20 ;  a  arwyddant,  gwir  ddnwiol- 
ion,  0  ran  en  pnrdeb  mown  atbrawiaeth  a 
buoheddiad;  eu-defnyddioldeb  yn  nhŷ  mawr 
Dnw,ief  ei  eglwys;  eu  gwerthfawrogrwydd, 
trwy  eu  hundeb  à  Christ,  a  phreswyliad  yr  Ya- 
bryd  Glan  yoddynt;  eu  pnrhad,  a'r  parcb  a 
roddir  iddynt  bytb  mewn  gogoniant  tra- 
gywyddoL — **  Gorawch-adeiladu  ar  Grist,  fel 
âylliŵn,  ág  aur,"  Ac.  (1  Cor.  iii.  12.)  yw  uno 
fel  aeiodan  eglwysig,  y  cyftyw  ag  a  fyddo 
ischus  yn  y  ffydd,  ac  yn  hardd  eu  bucbeddnu ; 
y  rhai  sydd  yn  wetibfaw?  ac  yn  hardd  fel  aur ; 
ie  s  ddaliant  d&n  erledigaethau  a  phrofedig- 
iethaa ;  tra  y  byddo  eraill,  y  rbai  ydynt  goed, 
gvair,  lofl,  yn  cael  eu  llosgi  a'u  difii,  ac  yn 
eilii)  yn  ol  gan  boethder  y  t&n ;  a  thrwy  byny 
T  mae  yr  addladwyr  ffol  a'u  hnnodd  bwy  wrth 
Ŵ  gilydd  yn  cael  colled,  a^n  gwaith  yn  myned 
jÄofer.  Ẁrth  ystyrîed  yn  latíwl  y  He,  yn 
feghfdà'i  hoU  amgylehiadaU;  y  mae  yn  ym- 
msBgoa  yn  eglnr  mai  hyn  jw  meddwl  yr  ap- 
wtol.  Oa  wrtn  waith  y  goruwcb-adeiladwyr  r 
deaUwn  en  hatfarawiaethau,  neu  eii  bnchedd- 
^  y  mae  yn  anhawdd  amgyfiired  pa  fodd  y 
byM  iddynt  gael  eu  llosgi  gan  dan  etledig- 
tttbaa,  nen  y  fam  ddiweddaf ;  na  pha  fodd  y 
gd  neb  fed  yn  gadwedig  a*n  ffydd  a'n  buchedd 
TB  gyfeiifomos.  Ond  y  mae  yr  eglurhad 
vehod  yn  ibwydd,  ac  yn  dra  addysgiadoi ;  ac 
jn  èy^réiŵ,  à  geirîan  yr  apostol,  mewn 
peithynas  i'r  nn  achos  yn  2  lim.  ii.  20.  Yr 
■jSeUadwyr  yw  gweinidogion  y  gair,  a'r  ad- 
•Waelh  yw  epwys  Dnw^'yn  y  byd;  hyn 
«ydd  eglnr  oddiwrth  adn.  9.  Yr  •'aur,  a'r 
wiw,  a*r  meini  gwerthfiiwr,"  yw  gwir  ddnw- 
lolion ;  a'r  **  coed,  gwair,  sofl,"  yw  proffi'swyr 
gftO,  rhagrithiol,  neu  amserol,  wedi  eu  goilwn^ 


i'r  eglwys  gan  atbrawon  cenfigeuus,  hunanol,  a 
pbleidiol,  er  mwyn  gwag-ogoniant,  tueddiad 
cnawdol,  a  dybenion  gau ;  neu  trwy  eu  ban- 
ysbrydolrwydd,  neu  eu  nanwyliadwriaeth  yn  y 
gwaith.  Hwyracb  iddynt  draffertbu  llawer 
wrth  y  coed,  gwair,  a  soâ,  byn  ;  ond  cOlled  a 
gawsant  o*u  boll  lafur ;  eu  gwaitb  a  losgwyd, 
a*u  dysgyblion  a  syrthiasant  ymaith.  Gwel 
Macknight 

AWDUR  (aw),  Llad.  Auotor:  gwneuthur* 
wr,  un  yn  carlo  ei  orchwyl  yn  mlaen  gydag 
awdnrdod;  meistr  ar  ei  waith.  1  Cor.  xiv. 
38.     Heb.  V.  9. 

AWDURDOD-OL,  1.  GaUu,  rheolaeth,?;ar. 
glwyddiaetb:  Hywodraetbu.  Mat  xxviii. '18. 
— 2.  Mawrbydi  ac  effeithiolileb  nerthol  i 
ddefiroi  y  gyawybod,  ac  i  enniU  y  galon.   Mat 

vii.  29. 3.  CaniatÀd  gallu,  rbyddid.     Mat  . 

X  xi.  28.  Act,  ix.  14.-^4,  Gelwir  angelion 
neu  ryw  radd  yn  eu  plith,  tZootrta^  awdurdod^ 
neu  atodurdodau  pa  un  bynag  ai  angelion  da, 
(Bph.  i.  21 ;  a  iii.  10.  CoL  i.  16.  1  Pedr  iL) 
22  neu  ddrwg.     Eph.  vi.  12.     Col.  il  15. 

AWEL-ÁU  íaw-eì),  gwÿnt,  chwa,  cbwyth. 
"  Awel  y  dydd."  Gen.  iii.  8.  In  the  cool  t^f 
the  dayy  Saet,  sef  yn  oerni  y  dydd.  Mae  y 
gair  awel  yn  gyfieithiad  cymbwys  o'rgair  X\y^ 
chwyth,  gwynt,  neu  awel.  Mae  y  Deirniaid 
dysgedig  yn  amrywio  yn  eu  meddyliau  am 
ystyr  y  gciriau  Q^i^n  H^^T  ^^^  "*  arferir  bwynt 
yn  y  Éeibl  ond  yn  y  fan  boo.  Y  mac  byn  i'w 
welod  yn  yr  amrywiol  gyfieitbiadau  a  roddir 
o'r  geiriau:  "  Yn  mhrydnaum  y  dvdd:"  LXX. 
"Ynoemt  y  dydd:"  Saee.  a  FuUer.— "Yn 
llonyddweh  y  dydd:"  Onk.  Fagius.— «Yn 
ngwynt  y  dydd  bwnw,"  sef  gwynt  cryf  anarferol 
y  dydd  bwnw.  Piscater,  Junius.  Geiriau 
cyffelyb  iddynt  a  geir  yn  Can.  ii.  18  ;  a  iv.  6 
D1"»Î1  mÉ'^ID  nS  "  Ŵ<^  ^^^  watorioP — Heh. 
"  hyd  oni  anadlo  y  dydd."  Mae  y  geiriau  hyn 
yn  o  agos  i'r  un  ystyr ;  ac  os  felly,  y  mae  awel 
y  dydd  yn  arwyddo  y  boreu,  Mae  yn  sylwav' 
cyffredin,  agos  yn  mhob  gwlad,  fod  me^i 
tywydd  teg,  sefydl(^,  awel  foreuol  o'r  dwyrain 
yn  chwythu,  neu  yn  anadlu  yn  fywiog,  pan  y 
byddo  yr  haul  yn  nes&u  i'r  terfyngylch  (hoti- 
ton)  ;  a'r  gwynt  tirion,  iachns  h>vn,  a  eilw  yr 
Ysbryd  Glan,  awel,  neu  anadlydydd,  Clywodd 
ein  rhieni  cyntaf  "  lais  Isho7AH  Albih,  yn 
rbodio  yn  yr  ardd,  gyda  (neu  H'^lb  y*  <noeí)ý 
dydd,  a  hwy  a  ymguddiasant  (trwy  euogrwydd 
ac  ofh)  o  olwg  IxHOFAH  AxxiM,  yn  my«g  pren- 
au  yr  ardd,  Yr  oedd  dyfodiad  Ikhofah 
atynt  gydag  arogylcbiadau  oedd  yn  dangos 
Uawer  o  ofal  a  thiriondeb :  nid  mewn  ty wyll- 
wcb  a  tharanau  dycbrynadwy,  nac  yn  mnoeth- 
der  y  dydd,  y  daeth;  ond  yn  rhodio  yn  araf,  yn 
awel  byfrydlawn  y  borcu.  Ynddynt  bwy  yr 
oedd  y  cyfbewidiad  a  barodd  iddynt  ffoi  i 
ymguddio  oddiwrtho.  Hwyracb  fod  y  dull 
hwn  o'i  ddyfodiad,  yn  arwydd  allanol  o'rgwaith 
a  wnaoth  yn  rhoddi  gwawr  by  fry  d,  foreuol,  ar 
ty«l   euog   tywyll,   (trwy  auufudd-dod  Adda) 


AWR 


140 


AWYR 


trwy  ddadguddio,  yn  ddechreuol,  yr  arfaeth 
dragywyddol  mewn  pcrthjuas  i  gnawdoliaeth 
Criaty  ac  iechydwriacth  yr  eglwys  drwyddo. 
Anadlodd  y  boreu  y  cyhoeddwyd  y  newydd 
am  Had  y  Wraig  yn  hyfryd,  ac  yn  dirion  iawn 
ar  ddyn  eaog.  Y  mae  Haul  Cyfiawnder,  yn 
bresenoly  uwcblaw  y  terfyngylch,  heb  un  cwm- 
wl  ar  ei  wyneb,  ac  nid  á  bytb  yn  facblnd  ddydd 
ar  y  r^iai  y  mae  Duw  yn  IJewyrcbu  yn  eu 
calonaOyi  roddigolenni  gwybodaeth  gogoniant 
Daw,  yn  wyneb  leau  Griat  2  Cor.  v.  6.  1 
Bren.  xix.  12. 

'^  Yn  ein  cylcb-arwain  à  pbob  awel  dysgeid- 
iaeth/*^  EpL  iv.  14.  Mae  y  rhai  syda  yn 
yn  bkntos  bwbwmanllyd,  yn  ngwirioneddan 
yr  efengyl,  yn  debyg  i  long  ar  y  mor,  beb  un 
angor  iddi,  na  lly  wydd  ami,  a'r  gwynt,  yn  ei 
boll  gyfnewidiadaa,  yn  ei  cbario  eydàg  ef^  nes 
y  byddo  o'r  diwedd  wedi  ei  tnaflu  ar  ryw 
greigiao.  a'i  drylljo  yn  cbwilfriw.  Felly  y 
mae  rbai  dynion  :  beb  adnabod  an  gwinonedd 
Çyda  sicrwydd  deall,y  mae  y  naill  íîfyfeiliomad 
fel  y  Hall  yn  en  boddban,  pan  y  bydd  yr  awel 
hon  yn  cbwytba.  Nid  ydynt  nac  yn  deal],nac 
yn  brofiadol  o  effeitbian  rbinŵeddol  yr  efengyl 
beb  fedru  dosbartba  rbwng  drwg  a  da,  y  mae 
pob  cyfeiliornad  yn  addas  i'w  bysbryd  cyfeilorn 
tis.  Mae  y  ffeiriau  awel  dysgeidiaetb,  yn  ar- 
wyddo  en  bod  yn  gyfnewidiol ;  cipio  dynion 
yn  gryf  gyda  bi,  yn  anystyriol,  yn  ddireswm, 
ac  yn  ddiattalfa:  ac  yn  dyfod  oddiwrtb  y 
diafol,  tad  decbreuol  pob  celwydd  a  cbyfeiliom- 
ad.  Dysgeidiaetb  yw;  ac  y  mac  gan  y 
diafol  ei  ddysgawdwyr,  atbrawon  gau  ac 
ai^bristaidd,  y  rbai  sydd,  tr^y  ei  gynnbyrf- 
iadaa  cryfion,  yn  taena  ei  bad  drwg  ar  byd  y 
byd.  Y  mae  efe  yn  brysor  ac  yn  eon,  ie,  gyda 
j;wir  atbrawon  Cnst,  i  gael  gaddynt  trwy  fodd- 
ion,  i  gymysgu  ei  gyfeiliomaidaa  &  gwirionedd* 
aa  par  yr  efengyl.  Esa.  xxviii.  9.  Heb.  xiii. 
9.  1  Cor.  xiv.  20.  Salm  cxxxL  2.  Mat.  xi. 
7,  25  ;  a  xviiL  13.     Rbaf.  xvi.  19. 

AWR-ORIAU(aw),  Qr.ü,pa\  Llad.  Hora: 
yn  awr,  nen  yr  awr  bçn,  yn  bresenol ;  yn  awr 
hyn^  alian  o  law ;  yn  awr  fach  yr  aetky  j  mae 
newydd  fyned.  Nid  oes  dim  son  yn  y  Beibl  am 
oriau  byd  amser  caetbiwed  Babilon.  Yn  Dan. 
▼.  6,  mae  y  gair  i'w  gael  gyntaf.  Yr  Hebrcaid 
oeddent  yn  rbann  y  dydd  vn  bedair  rban ;  sef 
boreu,  antertb,  nawn,  ecbwydd:  a'r  nos  a 
ddosbartbent  yn  dair  dospartb;  sef  nos,  ban- 
ner nos,  a'r  wyliadwriaetb  foreu.  Dan  yr 
amerodraetb  Ruieinaidd  newidiasant  eu  dull  o 
ranu  aroser ;  j  nos  a  ddosbertbid  yn  bedair 
rban,  ac  a  elwid  gwyliadwriaetban ;  pob  gwyl- 
iadwriaetb  yn  cynnwys  tair  awr.  Mat  xiv.  25. 
Yn  y  Testament  Newydd  rbenir  y  dydd  yn 
ddendden^  awr  cyfartal :  y  drydedd  awr  oedd 
yn  ngbylch  naw  ar  glocbgydani;  y  cbwecbed 
banner  dydd;  y  nawfed,  yngbylcb  tri  ar 
glocb  y  prydnawn:  a'r  unfed  awr  a'r  ddeg 
ychydîg  cyn  machlud  baul.  Mat.  xx.  1 — 6. 
loan  xi.  9. — Awr,  befyd,  a  arwydda,  unrbyw 


amser  nodedig,  pryd,  nea  oedfii,  yn  enwedig 
enyd  bacb:  felly  yrydym  yn  darlien  am  awro 
brofedieaetb — o  fam — o  farwolaelb  Crist— neu 
ei  ail  ddyfodiad — gallu  y  tywyllwcb,  &c.  Dat 
iii.  3,  10;  a  xiv.  7.  loan  viii.  20.  Luc  xxii. 
53, — Amser  arbenig  Duw,  yn  ol  ei  dragywydd- 
ol  arfaetb,  i  wneutbur  rby w  beth,  yr  byn  ú 
ddicbon  fod  yn  gynt,  nac  aros  yn  bwy.  loin 
xvii.  1,  <kc. — Hwyracb  fod  awr  yn  arwyddo  24 
rban  o  flwyddyn,  neu  15  o  ddyddiao.  Dst 
xix.  5. — Hanner  awr  o  osteg  yn  y  nef  (Dit 
viiL  1).     £dr.  GosTxa. — Mewn  un  awr,  ydyw 

În  ngbylcb  yr  un  amser,  nea  yn  ddisymwtb. 
)at  xvii.  12. 

A  WYDD-AU-AW-XTS-FRYD  (aw),taedd 
cryf,  cbwant^  ainc,  gwanc;  tueddiad  cryf  & 
pbecbadurus  natur  lygredig.  Rbu£  L  27.— 
Tueddiad  ac  awyddfryd  saoctaidd,  meddwl 
wedi  ei  adnewyddu  gan  yr  Y^sbryd  Glàn,  at  yr 
byn  sydd  dda. — *'  Awy ddus  i  weitbredoedd  daV 
Tit  ii.  14.  Wedi  eu  rbyddbau  oddiwrth  becfa* 
od,  a'u  paro  oddiwrtb  bob  anwiredd,  yn  bobl 
briodol  i  Dduw,  y  mae  eu  cyflwr,  eu  baniaih 
a'u  gwaitb  yn  cyfateb  i'w  gilydd.  Duw  da  y ff  eu 
Duw  ;  gwaitb  da  y w  eu  gwaitb ;  ac  y  msent 
hwytbnu  yn  awyddus  iddo,  o  dueddfryd  saoct- 
aidd eu  meddwh  Epb.  ii.  10. — "Awyddfryd 
y  creadur  sydd  yn  dysgwyl  am  ddadguddiad 
meibion  Duw."  Rbuf,  viii.  19.  Y  maey  gair 
Gr.  aTzoxapaSoxtay  a  gyfieitbir  yma  awyddjrjfi 
yn  arwyddo,  dysgwyliad  gyda  y  gradd  mwy/J 
o  ddymuniad  am  y  cyflawniad  o  ryw  beth; 
tebyg  i  fam  Slsera  yn  edrycb  trwy  y  flfenestr, 
ac  yn  gwaeddi  trwy  y  deilt,  "Pabam  yroed» 
ei  gerbyd  ef  ddyfod  ?"  Barn.  v.  28.  Felly  y 
mae  yr  apostol  yn  dyfalu  pob  creadur,  yn  cyd- 
ofidio,  yn  cyd-ocbeneidio,  ac  yn  dysgwyl  yn 
awyddus  am  ddadguddiad  meibion  Duw  yn  eu 
boll  ogoniant ;  dan  obaitb  y  rbyddbeir  yntau 
o  gaetbiwed  llygredigaetb.  2  Pedr  iiL  13. 
Edr.  OcHAiN. 

AWYEr43N  (aw-yr),  Ifeb.  T|i<  (aar)  Gr. 
ar^pf  {aer)  Llad,  Akb  ;  Saet,  Air.  Awyr  yw 
an  o'r  pedair  elfen ;  ac  y  mae  yn  amgylcha  y 
byd  cyfrgrwn  o  ddaear  a  dwfr.  x  mae  corff  yr 
awyr  yn  cyrbaedd  yn  ucbel  i  fytíy,  bwyracb  50 
milltir.  Y  mae  pwysau  yr  awyr,  a'i  gydmaru 
a'r  dwfr,  fel  un  i  fil ;  y  mae  2160  o  bwysau  o 
bono  ar  bob  troedfedd  ysgwàr;  ac  y  mae 
32,400  o  bono  ar  bob  dyn,  os  cyfrifir  pymtheg 
troedfedd  o  arwyneb  i  gorff  dyn.  Yrawyr 
dufewnol  mewn  dyn  sydd  yn  ei  gynnal  dan  yr 
boll  bwysau  dir&wr  byn  yn  aUanol;  ac  ais' 
gallai  dyn  nac  anifail  fy w  beb  y  pwysau  ajlaool 
byn  amo,  yn  gystal  a'r  awyr  dufewnol  sydd  yo 
cyfiiteb.  Y  mae  cortf  yr  awyr  fel  rbwymyn 
am  y  ddaear.  Y  mae  amnhwytbedigrwydd,  neu 
gwrthneidiolrwydd  yrawyr,  ^n  gynneddf  ryfedd 
bertbynol  iddo.  Cymer  ei  wasgu  i  le  bycban 
iawn,'nea  y  byddo  yn  drymacb  nag  aur;  ao  a 
wrtbnoidia  dracbefn  pan  dyniry pwysau  ymaith, 
ijyd  âor  eL::ni  nerîbol,  ac  i  ëangder  mawr.  Y 
mae  yr  awyr  yn  dra  angcnrbeidiol  er  bywyd^ 


Awrn 


141 


ÂZM 


ìechyáj  a  cbysur  pob  creadur,  Nis  gali  j  rhan 
îwjiî  0  greadaríaid  fyw  hebddoy  dros  líaDner 
mjnjd.  Hebddo  nb  gall  na  choed  na  llytiau 
ijÎQ,  na  bjw ;  oaV  adar  ehedcg,  na'r  pysgod 
nofio.  Eeb  awyr  darfjddai  pob  swn,  pob 
«and,  a  phob  peroríaeth  hyfryd ;  le,  iinaiyd  a 
bywjd  ei  anil.  Ffrwd  o  awyr  yw  v  gwynt.  Y 
maeyrawyr  yn  cydbwyso,  ond  rel  y  bjrddo 
gwres  yn  ei  deoeao,  ac  yn  ei  ysgafoluia ;  Den 
oerai,  tarth,  ^c  yn  ei  drymhaa :  ac  felly,  j 
mae  yn  firydio  wrth  ei  bwys,  ac  yn  rhedeg  o 
m  nun  iV  UalL  Nid  y w  y  cymylaa  ond  casgl- 
iad  0  darth,  aV  gwlaw  sydd  dattn  trymach  naV 
avyr,  ac  am  hyoy  yn  disgyn  ar  y  ddaear. 
Pledrenaa  bycbain  anweledig  ydyw  tarth ;  a 
chan  ei  fod  yn  ysgafnacb  na*r  awyr,  y  mae  yn 
derchafu  i  fyny,  Ood  pan  ymano  y  pledrenan 
bychain  hyn  à'n  gilydd,  trwy  oerfel,  a  myned 
JD  drjmacb  na'r  awyr,  diagynant  yn  wlitb,  nea 
yn  wlair.  nea  yn  eira,  neu  yn  gesair. — "  Curo 
yr  awyr,"  a  "llefiaru  wrth  yr  awyr,"  a  arwydda, 
gweithreda  a  lleiarn  yn  ofer,  ac  yn  anfaddioL 
iCor.  ix.  26;.  a  xiv.  9. 

Geilw  yr  apostol  y  diafol,  *'  Tywysag  llyw- 
odraeth  yr  awyr,"  Eph.  iL  2.  Y  mae  rhai  yn 
baniu  fod  cyforddwyn  (synechdoche)  yn  y 
geiriao,  a  bod  y  gair  awyr  yn  y  He  hwnw,  yn 
arwyddo,  fel  rhan  am  y  cwbl,  yr  holl  fyd  yma 
isod,.B'i  brcswylwyr;  yn  mha  rai  y  mac  Satan 
yn  gweithreda,  a  thrwy  hyny,  yn  Uywodraethu 
arnynt  Eraill  a  famant  fod  eisteddlc  ty  wy^og- 
aeth  y  diafol  a*i  angelion,  ar  ba  rai  y  mae  yn 
djwysog,  yn  f\«^af  neillduol  yn  yr  awyr,  sef 
yrëangder  rhwng  nefoedd  a  daoar;  o  ba  le  y 
gall  yn  hawdd  ganfod  a  sylwi  ar  bob  peth,  ac 
arbawb  o  breswylwyr  y  byd  hwn,  a  dewisei 
gyfleoaderau,  o  ran  amaet  ac  aragylchiadan 
pelhan,  ddwyn  yn  mlaen  ci  amcanion  yatry wgar 
a  chythreulig  yn  erbyn  Crist  a'i  achos  yn  y 
byd,  ac  er  dystryw,  eneidiau  dynioni  Y  mae 
jn  dra  amlwg  oddiwrth  hanes  Job,  fod  gan 
Satan,  trwy  gaoiatàd  Duw,  gryn  awdardod  ar 
yr  awyr ;  ac  y  gall  efe  weithrcdu  ar  yr  elfen 
ton,  i  ddybeniou  niweidiol  lawn  i  ddynion, 
trwy  eonyn  tan,  a  chynbyrfu  gwynloedd,  ac 
yŵonnydd  dychrynllyd  yn  yr  awyr.  Job.  L 
a  ii.  Os  ydyw  yr  awyr  yn  eisteddle  llywodr- 
«eth  y  diafol,  eagynodçl  Crist,  fel  buddngol- 
iaethwr,  trwy  yr  awyr,  trwy  ganol  llywodraeth 
y  diafol,  i'r  nchelder;  ac  a  wnaeth  ffordd  rydd 
iV  boil  waredigiòn  iV  ganlyn  yn  ddiattalfa 
gan  yr  awdardodaa  hyn.— Gwaith  y  seithfed 
«ngel  yn  tywallt  ei  phiol  i'r  awyr  a  arwydda, 
p  ol  bam  rhai,  hollol  ddystry w  teymas  Satan 
yn  y  byd,  dros  amser ;  pan  y  byddai  iddo  ef 
»'i  toll  awdnrdodaa  gael  ei  rwymo,  a'i  fwrw  o'r 
awyr  iVpy dew  diwaelod  (evc  rov  aao^^ov)  a 
cbael  can  amo,  a  selio  amo,  fel  na  thwyllai  efe 
y  cenedloedd  mwyach  dros  fil  o  flynyddoedd, 
I^t  xvi.  17  ;  a  XX.  2,  3.  Eglur  yw  nad  yw  y 
cythreoliaid,  yn  bresenol,  yn  hollol  wedi  caead 
»rnynt  yn  y  dyfnder.  Lac  viii.  31.  Dyma  cu 
ile  priodol ;  ac  yno  y  mac  y  tan  tragy wyddol 


wedi  ei  barotoi  iddynt;  ond  trwy  oddeflad 
Daw  i  ddybenion  doeth,  y  mae  iddvnt  radd  o 
ryddid  oddiyno,  ac  o  esmwythder  Wyd,  hyd 
ameer  terfynedi^.  Mat.  viii.  28.  MMrc  t«  1« 
Yn  yr  eangder  rhwng  y  nefoedd  a'r  ddaear,  Ue 
yr  awyr,  y  mae  y  diafol,  y  ty wysog,  a'i  awdor- 
dodau  dano,  wedi  gosod  i  fyny  dywyao^th  a 
llywodraeth.  Oddiyno  y  mae  yn  gweithredu 
ar  blant  annfndd-dod,  i'w  cynhyrfn  i  gyflawn* 
iad  o  bob  llygredd;  i  wrtiisefyll  teymaaiad 
grasol  Crist  er  iechydwriaeth  i  bechadnriaid 
H^olledig ;  ac  i  demtio,  erlid,  a  phoenydio  hoU 
aanlynwyr  fiÿddlon  Crist  Gan  fod  eiateddle 
llywodraeth  Satan  yn  yr  awyr,  y  mae  yn  daog- 
os  eangder  ei  lywodraeth.  Fel  y  mae  yr  awyr, 
yn  cylcha  y  ddaear  oddiamgylch,  felly  mae  y 
diafol  a'i  lywodraeth  ar  blant  dynion  droa 
wyneb  yr  holl  ddaear.  Ni  ba  an  ymerodiaeth 
ar  y  ddaear  mor  eang  a  thywysogaeth  Satan. 
Nid  yw  y  rhan  fwyw  o  amerawdwyr  y  byd, 
hyd  yn  hyn,  ond  megys.  rhi^lawiaid  dano ;  a 
hwy  a^a  deiJiaid,  y  gyffredin,  yn  jperthyna  i 
unbenaeth  eang  y  tywysog  hwn.  Qnd  er  bod 
y  diafol  a'i  lywodraeth  mor  eang  ac  wedi  ei 
gosod  i  fyny  yn  flaenaf ;  eto  y  mae  Crist  wedi 
derchafa  goniwch  pob  tywysogaeth,  acawdar- 
dod,  ac.  Ac  er  bod  ei  freniuiaeth  yn  fechan  yn 
ei  dcchreuad,  eto  cynnydda  yn  fynydd  mawr, 
ac  a  leinw  yr  holl  ddaear,  ac  a  falnria  ac  a 
drealia  deyrnas  y  diafol  yn  mhob  dall  o*i 
bymddangosiad  ar  y  ddaear.  Dan.  ii.  Eph* 
i.21. 

ASAL,  Ì2í^  [y^  ^'^^i  ^®°  y^  neillduêdiŷi] 
lie  a  elwid  felly,  mcdd  Newcome,  am  ei  fod  yn 
agos  i  Jerusalem,  neu  fynydd  yr  Olew-wydd. 
2^ch.  xiv.  6. 

AZARIAH,  ri'í'lTì^  [cynnorthwy  yr  Ar- 
yZu»yifrf],l.  Offeiriaa  y  luddewon.  1  Cron.  vi. 
9. — 2.  Azariah,  mab  Johanan  yr  arch-offeiriad. 
1  Cron.  vi.  10.  Tybir  mai  yr  an  yw  efe  a 
Zechariah,  mab  Jehoiada, — 3.  Offeiriad  yn 
amser  y  btenin  XJzziah.  2  Cron.  xxvL  18.-^-4« 
Offeiriad  penaf  yn  amser  Hezeciah.  2  Cron. 
xxxi.  10. — 5.  Tad  Seraiah,  arch-offeiriad  diw- 
eddaf  yr  luddewon  o  fiaen  y  caethiwed.  1  Cron. 
Ti.  14. — 6.  Mab  Sadoc  yr  offeiriad.  1  Bren. 
iv.  2.  Nid  ydym  yn  darllen  iddo  ddyfod  i'r 
swydd  yn  lie  ei  dad. — 7.  Azariah,  nqa  Uzziabf 
enw  an  o  freninoedd  Jndah.  2  Bren.  xv. — 8. 
Enw  nn  o  gyfeillion  Daniel..  Dao.  i.  6. — ^9. 
Mab  Nathan,  yr  hwn  oedd  ben  ar  swyddogion 
Solomon.  1  Bren.  iv.  5. — 10.  Prophwyd,  mab 
Oded.  2  Cron.  xv.  1. — 11.  Mab  Jehu.  1  Cron, 
ii.  88. — 12.  Enw  dau  o  feibion  Jehosaphati 
brenin  Judah.  2  Cron.  xxi.  2. — 13.  Mab 
Hosaiah,  a  gyhuddodd  y  prophwyd  Jeremiah 
a  dwyllo  y  bobl.    Jer.  xliii, 

AZAZIAH,  H'^TTÖ^  [cymhorthyr  Arglwyddl 
1.  Leilad,  blaenor  ty  Dduw.  2  Cron.  xxxi.  l3, 
— 2.  Tad  Hosea.     1  Cron,  xxvii.  20. 

AZMAFETH,  mtlŴTJ?  [P^V^  marwolaeth) 
mab  Baroni,  un  o  gedyrn  Dafydd.  2  Sam.  xxiiu 
31.    Yr  oedd  eraill  o'r  enw.     1  Cron.  viii.  30 ; 


BAÂL 


142 


BAB 


*  ti  82 ;  $  xxvi!.  25.  Nelu  vii.  28 ;  a  xil  29. 
V  AZBICAM,  [uxfodi  i  /ÿny]  Ilywodrftêtíiin* 
if  )r  brenin  Abac,  ao  a  iaddwyd  gaa  Zichrl. 
d  (M>tt.  xxviii.  9.  1  Croii«  iiL  23 ;  a  tii.  3S ; 
H  if.  14. 

'  AZUBA,  [d  aiawfi\  gwmig  Ám^  invm  y 
htwAk  JehoeapbM.  1  Brea.  tm  42. — Î. 
fihfiaig  Caleb.  1  Gton.  ii.  18. 

B 

BAAL,  BEL,  nea  BELU9,  Ìíéf6.  ^ÿh  eilon- 
élttfr  y  Oaldeaid,  y  Canaatteaid,  ao.  Y  gair 
Me.'  555  a  arwydda  y  Uÿwodrtuthwr^  or- 
flwÿdd^  meiêtr^  &eü  ŷwr  priod,  Ea  dnw  penaf 
éedd.  Ban  yr  enw  hwn  yt  oeddent  yn  addoU 
yt  haal,  (2  Brett  xxiii.  4,  11 ;  xrii.  16.  Jer. 
txtiL  85.  Hos.  ÌT.  14).  yr  hwn  t  tybient  ei 
fcd  yn  arglwydd  ac  yn  beallywydd'  y  byd.  Y 
CUáeaìd  s'r  Dabiloniaid  a  addoleofc  ua  o'u 
bienÌTioedd  cyntaf,  naiU  <á  Aser,  neu  Nimrod 
dao  yr  enw  hwn. 

BAALA,  nbyjl  [^  ^^]  1-  Ciriath-jearim. 
íofc  XV.  9.  1  Í5roo.  xiiL  6. — 2.  Dinas  yn 
rhandit  Simeon.  Jos.  xv.  29 ;  a  xix.  3. — 3. 
Mynydd.    Jos.  xv.  11. 

BAALATH,  1  Dinas  yn  Dao.  Joe.  xix.  44. 
1  Bren.  ix.  18. — 2.  Dinas  a  adeiladwyd  gan 
Solomon.  2  Cron.  viir.  6. — 3.  Dinas  yn  rhan- 
dif  Simeon.    Jos.  xix.  32.     1  Gron.  iv.  28. 

BAAL-HAMON,  rUfT^bSa  [llyioodr' 
cethwr  torf'\  dyffryn  flfrwythlon  yn  agos  i  Jcra- 
•  ialem,  lie  yr  oèdd    gwinllan  gan  Solomon, 
Can.  viii.  11. 

BAAL-HANAN,  [arglwydd  toetun]  1.  Mab 
Achbor,  seithfed  brenm  Edom.  G^n.  xxxvi.  38. 
2.  Bnw  nn  o  swyddogion  Dafydd.  1  Cron. 
xxWi,  28. 

BAAL-HAZOB)  [txrglwydd  llys\  dinas  yn 
agx)e  i  Ephraim,  lie  yr  oedd  eneifwyr  Absalom ; 
my  cadwodd  y  wledd  gneiftoy  ac  y  lladdodd 
ei  frawd  Amnon.    2  Sam.  xiii.  23. 

BAALIM,  y  rhif  llnoeog  o  Baal,  yn  arwyddo 
d^wuxu^uoxi  arglwyddiyyvL  gyffredinoL  Hos. 
H   17 

'bAAL-PEOR,  BAAL-PHEGOR,  nen 
BEEL^PHEGOR,  targlwydd  mynydd  Ptor] 
tilnn  y  Midianiaid  a  r  Moabiaid.  Dywedir  yn 
Knm.  XXV.  3,  fod  Israel  wedi  ymgyfeilHo  aV 
eilnn  hwn ;  ac  yn  1  Bren.  xi.  7»  fod  Solomon 
wedi  dodi  iddo  derail  ar  fynydd  yr  Olew- 
wydd. 

BAAL-PERAZIM,  Q*»5nBb5ia  Wglwydd 
yma^amadau]  man  yn  agos  i  Jerusalem,  lie  y 
gymdd  Dafydd  y  Philistiaid  i  ffoi.  2  Sam. 
V.  20. 

BAAL-S ALISA,  njBVO'^bSS  argwlydd tn, 
aeu  y  drindod]  1.  Eifun  &  llun  iri  yn  un  yn 
cydeistedd  ar  orsedd,  fel  pe  baasent  vn  ogyf- 
uwch.     Y  mae  y  cyfry w  Ion  yn  ami  ar  bathlnn- 

ian  yr  Aipht,  'a  gwledydd  eraiU. 2,  Lie,  yn 

ol  Jerome  ac  Eusebias,  byratheg  milltir  o  du  y 
Ifogledd  i  Diospolis.     2  Bren.  iv.  42. 


r. 


BAAL-TAMAR,  nön^^bjrpt  [Uy^ydd  y 
balmwyddm]  y  lie  y  bu  meibron  fsrael  ju 
ymladd  à  Uwyth  Benjamin.     Bam.  xx.  3.^ 

BAAL-ZEBtJB,  BEELZEBUB,  Or.  fetO- 
Çtpoolf  Meeigeòuh^  [arglufydd  y  gwybed,  wu  y 
domm]  eilnnddnw  y  Philistiaid,  tèmì  ps  m 
oedd  yn  Bcron.  Geiiw  yr  Inddewon  ef  pea- 
aetb  y  eylèrenliaid.  Mat,  xn.  24.  Lnc  xi  Id. 
Tn  Marc,  rw  ap^^m^  penoêth^  Geilw  jr 
Indaewo»  ef  felly,  nid  fel  an  o  benaethiai  1  j 
cytfarealiaid,  ond  fel  y  p^aelh,  yn  neiUdiiol; 
a^rnn  a  Satan,  nen  Satan,  y  prif  wrthwynel^ẃr. 
Mat  xii.  25.  Tybygir  fod  ei  anw  yn  arwj^ldo 
eiíòd  yn  .amddiffynirr  rhag  gwybcd,  bou  ŵ 
hetwydd  yr  amldra  oV  gwyMd  oedd  ynDheml- 
an  y  Paganiaid,  y  rhai  yr  oedd  Unosogrwydd 
yr  abetthaii  a  leddid  yno  yn  eu  gormes-gyrcbQ 
yno  pan  nad  oedd  nn  gwybedyn  (medd  yr 
Inddewon)  ar  yr  aberthau  yn  Jenisalem.  Q»Td 
Seltkn  dè  Diis  Syris^  Syntag.  2,  c,  6.— B 
enw  Groeg  a  ar#ydda,  fod  y  penai  o  eilntjôd 
Paganaidd  yn  fv^y  addas  i  fod  ar  domen  nag 
mewn  teml  ardderchoff.    Trwy  hwn  y  dywfda 

Inddewon,  yn  gableddus,  fod  yr  lesn  yn 
wrw  alJan  ^threuîîaid ;  fel  nn  yn  bwrw  allaa 
is-gythronliaid  trwy  air  yr  lesa,  i'r  dykn  i 
gadamhaa  ei  awdnrdod  ei  ban.  Hwn  odd 
ynddynt  hwy  y  pecbod  yn  erbyn  yr  Ysbryd 
Glàn  ;  sef  cablu  yr  lesu  yn  wyneby  gwyrtliMO 
rhyfedd  ac  amlwg,  wnaetbai  yr  lesu  trwy  nrrtll 
yr  Ysbryd  Glân.  Y  mae  vr  Arglwydd  lesa 
yn  daogos  yr  afresymoldet)  o  hyny;  caiijs 
OS  felly,  yna  buasai  Satan  wedi  ymranu  yn  ei 
erbyn  ei  bun,  ac  nis  gallasai  ei  deyrnas  felly 
sefyll ;  yr  byn  sydd  feddwl  anaddas  am  y  .íyí» 
ryw  ysbryd  cyfrwys  a  Satan  fel  pe  buasai  yn 
prysuro  felly  ei  gywilydd  al  ddystryw  á 
nun. 

BAAL-SEPHO  N,^^^;^'*^^  [arglwyii 
y  gogkddf  neu  y  toyliadter^iaetk],  Y  dysgAwd- 
wyr  luddewig  a  ddvwedant,  mú  achlysnr  enwud 
y  lie  y w,  fod  dewiniatd  yr  Aipht  wedi  gotod  i 
fyny  ddelw  ar  ben  craig,  i  f<xi  yn  warcheid- 
dduw  iV  portbladd,  neu  iV  wlad.  Eraiil  a 
dybiant  mai  enw  tref  ydy w,  er  nad  ydy w  liea 
ddosbartbwyr  y  ddacar  yn  son  dim  am  ei  sef 
yllfii.     Eîtod.  xiv.  2. 

BAANA,  [yn  y  irallod]  1.  Mab  Abilod, 
llywodraethwr  Taanacb,  Megido,  a  Betbsean. 

1  Bfen.  iv.  12. 2.  ÜA   o  swyddogion  Is* 

boseth  mab  Saul ;  efe  a  Rechab  yn  ddichellgtf 
a')  Uaddasant,  ac  a  ddygasant  ei  ben  at  Dafvdd. 

2  Sam.  iv.  Am  y  weithred  grenlon  hon,  JHrf- 
ydd  a  orchymynodd  dori  en  dwylaw  a'u  traed 
ymaith>  a^u  crogi  uwch  ben  llyn  Hebron. 

BAAS  A,  rpti  yi  [y^  ngwaUh  yr  ArglteydÌ\ 
mab  Ahia,pen  ty wysog  Uu  Nadab  brenin  Israel ; 
yr  hwn  yn  ddichellgar  a  laddodd  ei  feisẅ, 
yngbydàM  berthynasan  oil,  fel  y  cai  efo  y 
deymasu  iddo  ei  bun ;  felly  y  téyrnaaodd  24  o 
flvnyddoedd.  1  Bren.  xv. 
"  BABaN.     Edr.  Mabav. 

BABEL,  ÎJi  \cymyegedd}  enw  y  xA't  11    y 


BAB 


143 


BAB 


«jiiiyigoddDuirieithoeddyr  «deiladwyr;  '^'Am 
hjnj  y  geiwir  ei  b^nw  hi  (7  ddiiuis)  Babel ; 
oblogid  yoo  y  cymysgodd  yr  Aiigl  wydd  (fíW 
3^13)  mith  yr  holl  ddaear."  G«d.  xi.  9. 
Catro  hues  yn  G«n.  x.  am  j  modd  7  gwafl» 
gat  wyd  hilkgaeth  Noah  dros  wyneb  j  d<kiear, 
ae  ^  lefjrdlwyd  bwynt  yn  rheolaidd,  yn  ol  ea 
tei:iooodd,  wrúi  en  hirithoedd,  yn  en  gwledydd, 
«eyneaeeoedloédd.  Adn.  5.  20.  Tn  pen. 
tL  YThysbyẃpa  fodd  y  darlu  Vv  Aiglwydd 
anlim  ieitb^edd  dynion.  Dawn  thagorol 
Dnw  i  ddroy  fel  creadnr  eymdeithaigar,  yw 
iai(h  ac  ymadrodd.  Bhyftddd,  to  hwnt  Pn 
liaiugyfired  oi  y w,  fod  aymudiadan  neiildnol  y 
fafodyn ogenan  on  dyn,  yn  cario  ei  feddwl yn 
ddcalladwy  i  glmtian  an  anil. 

Qjd  yo  hyn,  ^  yr  hoU  ddaear  ydoedd  o  nn 
iaitb,  ac  0  on  ymadrodd."  Rhag  eo  gwaagara 
ar  hyd  wyneb  jr  boll  ddaear,  ac  i  wneuthar 
«Dv,  annogasant  en  gilydd  i  adeiladu  dinaa,  a 
th^vr,  a*i  nea  hyd  y  nefoedd ;  hyny  y w,  yn  dra 
ncheL  Yn  ngwaatadcdd  Shinar  y  dewiawyd  y 
lie  i  ddwyn  yr  amcan  ^nnwîol  hwn  yn  mkeo. 
Am  nad  oedd  amldra  ogeryg  yn  y  gwastadedd 
hwn,  gwnaethant  briddfeini  yn  He  ceryg,  a 
eh'aroedd  ganddynt  yn  lie  calch.  Nid  oedd 
ea  bwriad  a'n  gwaith  wrth  fcdd  yr  Aglwydd, 
Ba^  yo  QDol  â'i  amcan  o  boblogi  y  ddaear.  Yr 
oeJd  Daw  wedi  jrorchymyn  iddynt,  "  Efrwytb- 
wch,  a  llaoflogwch,  a  Uenwch  y  ddaear.*^  Gen. 
ii.  L  Yr  oedd  y  gorchyrayn  hwn  yn  arwyddo, 
bt'd  iddynt  ymranu  a  gwaagaru  oddiwrth  en 
gitydd  yn  genedloedd,  ac  yn  llywodraethan 
pahanoi,  nes  y  byddai  f  r  hoU  ddaear  gael  ei 
bad-boblogi  $ii  llenwL  Tebygol  fod,  trwy 
gjfkrwyddyd  dwyfol,  raniad  rheolaidd  wedi  ei 
wiieatbor  o'r  ddaear,  rhwng  meibion  Noah  a*a 
teulooedd,  ynghylch  yr  amaer  y  ganwyd  Peleg. 
Gfo.  z.  35.  Dent  xxziL  8.  Ond  hyd  yn  hyn 
jT  oedd  yr  anuy wiol  deuluoedd  heb  ymadael 
a^I  dlydd  i  gymnneddn  yn  yr  ardaloedd  got* 
od«dig  iddynt;  ac  nid  ydynt  y n  foddlon  i  hvny. 
Tn  groes  i  drefniad  Dow,  wedi  ei  amlygu 
id  iynt,  y  mae  meibion  dynion  Tnid  meibion 
D»w,  Gen.  vi.  2.)  yn  ymosod  i  aoeiladn  dinas, 
i  gyd-drigo  ynddi,  a  thŵr  tra  uchel,  i  wneath* 
w  iddynt  enw-  Sylwodd  y r  Arglwydd  gydàg 
aníbddlonrwydd  ar  en  gwaith  rhyfygus;  ac 
^  Kfe  a  ddisgynodd,  ac  a  gymysgodd  yoo  ca 
U:iitb,  fel  na  ddeallent  eu  gilydd  i*'  a  thrwy 
bynyyç  Aiglwydd  a'u  "gwa^arodd  oddiyno 
tr  hyd  ^yneb  yr  holl  ddaear." 

Y  mae  yn  dra  thebygol  nad  oedd  Noah, 
^m,  Eber,  a'r  dnwiolion  era'ill  yr  amser  hwnw, 
yncytuno  yn  y  gorchwyl  hwn;  ac  hefyd  nad 
ooJdentyn  ddarostyngedig  i  gcrydd  y  gwrthryf- 
elwjT  hyn :  ond  bod  eu  hen  iaith  ganddynt,  ac 
iilibarbau  yn  nheula  Eber;  ac  o  herwydd 
1}  ny  y  geiwir  hi  Hebraeg. 

Mewn  perthynas  i  gymysgiad  iaith,  a  sonir 
*' '  Hftno,  llawei  o  wahanol  ieddyllaii  s»ydd  wedi 
^  «1  yn  ei  gylch  ;  hc  amrywiacth,  nid  bychan, 
a  Ijgiadan  wedi  cacl  eu  rhoddi  ar  y  guiriau. 


Y  mae  rim  awdwyr  ei|wog  a  dysgedig  (Vitnn-^ 
ga  Farkhurat,  Le  Çlerç,  &c.,)  yn  barou  mai  jw 
nil  peth  a  faddyli?  wrtk  bod  o  nn  laitb,  a«  nft 
ymadrodd,  a  bod  yp  gytun,  bod  o'r  nn  Mdwl» 
yn  dwyn  yr  nn  amoan  yn  mlaen,  megyp  yn 
Jot.  ix.  2.    '^  I  ymladd  yn  erbyn  Joandi»  AO 
y»  erbyn  Israel,  nn  ftjrd.'^    Meb.  ^j|  nil  «n 
penau. — '<  Yn  un  air.      I  Breo.  xxii.  18,  ffthi 
inn  nfc  «»  ^«•^** — -Wrth  bnm  dtni» 
yn  nhir  yr  Aipht  yn  Uefiini   iaith  Oumm' 
Sebrmg  «u^^  nil)  ẅ/am  g^uê  Cbio«ih  jr 
meddyUr,  ^n  derbyn,  yn  eredn,  ao  yn  cydsynio 
àg  egwyddorion  OanatD,  aef  athrawiaetlt  yr 
e&ngyl    Hefyd,  bod  y  geirian  ^  na  ddeaUont 
iaith    en   gilydd,"   yn    goddef   en  cvfioitliw 
(*-i^)at&*^)  na  yfrandatomty  nad  nfnddhaent  %  ' 
Qirian  nen  feddvlian  en  gilydd.    Gen.  xi  7. 
Nid  yvr  yn  annnebyg  iddynt  amrywio  yn  en 
meddyliau,  a'n  trefn  o  ddwyn  y  gwaitii  maiwr 
hwn  yn  y  blaen.    Ond  wedi  dwya  yatyried 
pob  peth,  a  bamau  pawb,  yr  ydwyf  o'r  medd^ 
wl  i'r  Arglwydd  weithredn  yn  wyrthiol  ryw^ 
annealltwriaeth  rhyngddynt  a'a  gilydd  o  ran 
ymadrodd.     Sonir  yn  pen  x.  5,  am  en  hieSth- 
oedd,  yn  gyatal  a'n  teuluoedd ;  ac  o  hyn  allan 
cawn  fbd  amryw  ieithoedd  yn  y  byd,  er  nad 
oea  son  am  hyny  cyn  hyn.    Nid  oedd  yn  beth 
anghyffredin  cyn  hyn,  diaroheu,  i  ddynion  lod 
yn  anghytun  À'u  gilydd,  yn  eu  bwriadau  a^n 
hamcanion;  ond  hyd  yn  hyn  yr  holl  ddaear 
ydoedd  o  nn  iaith,  dros  agos  i  ddwy  fil  o  âyn- 
yddoedd ;  ond  yn  Babel  y  cymysgodd  yr  Ar» 
glwydd  iaith  yr  holl  ddaear;    ac  oddiyno  y 
ffwasgarodd  yr  Arglwydd  hwynt  ar  wyneb  yr 
hoU  ddaear.    Y  mae  hefyd  yn  nodedig,  ibd  y 
cymysgedd  hwn  o'u  hiaith  wrth  reoT,  fel  yr 
oedd  yr  iethoedd  wedi  eu  trefhu  yn  ol  en  teu* 
Inoedd  a'n  cenedloedd;   ac  yr  oedd  mwy  o 
debygolrwydd,  oa  oedd  amrywiaeth,  yn  ieith- 
oedd yr  amryw  gangenau  o'r  nn  tenln,  nag  oedd 
rhwng  y  gwahanol  deuluoedd.     Yr  oedd  ieith- 
oedd hiliogaeth  Sem,  yn  y  dwyrain,  yn  tcbyga 
i'w  gilydd  yn  fwy  nag  oeddent  i  ieithoedd 
hiliogaeth  Japheth  yn  y  gorllewin. — Pa  saw] 
iaith  a  gyfododd  yn  y  cymysgiad  yn  Babel! 
Y  mae  amryw  feddyliau  am  hyn :  Rhai  a  farn-* 
ant  y  nifer  yn  ddeg  a  ihringain ;  a  bod  deg  a 
thriuc^ain  o  wahanol  genedloedd  wedi  eu  plann 
yn  y  byd  oddiwrth  y  gwasgariad  yn  Babel;  a 
bamant  fod  Moses  yn  cadarnhau  y  farn  hon  vn 
y  geiriau  yn  Deut.  xxxii.  8.    "  Pan  gyfranodd  ý 
Goruchaf  etifeddiaeth  y  cenedloedd,  pan  neilW 
duodd  efe  ftiibion  Adda,  j  gosododd  ete  derfyn^. 
au  y  bobloedd.  yn  ol  rliifedi  meibion  iHrael.'* 
Hyny  yw,  meddaut,  rhanodd  hwynt  yn  ddeg  a 
thriu<?ain,   yn   ol   rhifedi   meibion  Israel  pan 
aethant  i*r  Aipht     Ond,  tcbygaf  nad  yw  yr 
ystyr  hwn  o'r  geirian  yn  gywir.    Y  bobi  yn  y 
teatyn,  nid  ydvnt  yr  holl  rifedi  y  rhai  a.waag- 
arwyd   yn  Babel,   ond  trigolion   Canaan;  ac 
iawn  ystyr  y   geiriau  yw,  P«n   ranodd   Duw 
etifeddiaeth  i'r  cenedloedd,  pan  y  neillduodd, 
neu  y  gwahanodd«  feibion  Adda,  gosododd  dcr* 


BÂB 


Ui 


BAB 


fjnaa  y  bobloedd  (sef  7  rhai  a  gawsaot  Oanaan, 
yr  eUfeddiaeth  arfaethedig-  1  Jacob]  yn  oí 
rfaifedi  meibion  Israel ;  sef  rhoddodd  i'r  Ca- 
naaneaid  7  ejfry\r  ddarn,  neu  ardal^  o  dir,  7 

Sr7ddai  a  fyddai  70  etifeddiaeth  ddiffonol  i 
bion  Israel.  Un  peth  87dd  aailwg,  pa  niíer 
b7iu^  oedd  a  ìeithoedd,  nad  oedd  ilawer  o 
hoii7iÂt  7n  gwahaniaetha  ond  vch7dig  oddiwrth 
ea  ffil7dd.  O  herw7dd  bn  Abraham,  Hebread, 
*7iib7W7ii  mhlith  7  Caldeaid  711  teithio  7n 
mhlith  y  Canaaneaid  a'r  Philistiaid,  a  ba  7n 
trìgorai  misoedd  711  71  Aìpht;  ac  eto  nîd 
7dyin  7n  canfod  anhawsdra  mawr  iddo  g7f- 
eillachn  à  hw7nt.  £r  bod  ffwahaniaeth  ieith- 
oedd  ond  b7chan  711  7  decEreuad,  eto,  mewn 
amsér,  aetfaant  7a  dra  givahanol,  ac  vn  an- 
neallus  iV  gil7dd.  Ac  feììj  711  amser  Joseph 
pan  ddaeth  ei  rrod7r  i  br7na  ŷd  70  7r  Aipht, 
cawn  ieithoedd  7r  Hebn^aìd  aV  Aiphtiaid  mor 
wahanol,  fel  7r  oedd  70  rhaid  wrth  g7fieith7dd 
rh7ngdd7Dt.  Fel  hyn  iaith  7  b7d  a  g7m78g- 
■W7d  711  Babel,  a  derbyoiodd  70  mhòb  oes 
gTÌhewidiadaa  mwy,  ncs  7r  aethant  fel  7  maent 
711  bresenol. 

Owelwh  mor  hawdd  i'r  Arglwjdd  ddídd7ma 
C7tighor7cenedloedd.  "Ymaeefe7n  didd7mn 
amcanion  pobloedH.^'  Snlin  xxxiii.  10.  Job 
V.  12.  Diamheu  fed  7gorchw7l  rhyfedd  hwn 
wedi  bod  o  fuddioldcb  nîd  bychan  ì  acbos 
llesg  Duw  7n  7  byd  yn  7r  amser  hwnw.  Trwy 
wasgaru  anniiwiolion  oddiwrth  en  gil7dd, 
toroäd  en  gryin  i  radl  mawr  i  gario  dim  70 
mlaen  711  erbyn  gwir  d Juwioldeb ;  ac  7r  ocdd 
cymysgííìd  cu  hiaith  70  attalfa  barhaiis  arnvnt 
rhaff  d7fod  at  eu  gìl7dd  drachefìì.  £r  i'r  tŵr 
a'r  ddinas  gael  ea  bndeilada  wedi  hyn  i  raddaa 
mawríon  o  wychder,  a'a  bod  711  eisteddfod 
eilan-addolìaeth  dros  oesoedd  a  cbenedlaetban ; 
eto  attAliw7d  hw7nt  dros  jr  amser  presenol, 
h7d  nes  daeth  achos  Duw  i  chwanegn  cryfder 
trw7  neiliduad  Abraham  a'i  hiliogaethoddîwrth 
7  cenedloedd  eraill,  ac  ì  addoliad  Duw  gael  ei 
sefydlu  711  eu  pìith. 

Ÿ  mae  C7my8giad  îaith  plant  dynîon  wedi 
bod  h7d  711  h}  n  711  radd  o  attalfa  ar  daeniad 
cyfeiliornadaa  a  gau  athrawiaethaii  h7d  7  b7d. 
1  mae  llawer  offeryn  fF7ddIon  711  Jlaw  7  gel7n 
wedi  ei  derf7na  drw7  hyn,  fei  naa  gall  wasgara 
ei  wenwyn  mor  gy ffredÌD,  ac  i'r  graddan  7 
d7mniiai.  Os  oes  path  aDgh7fleasdra  yn 
tarddu  oddiwrth  h7n,  7  mae  llawer  ò  lesàd 
befyd.  Y  Duw,  7r  hwn  a  welodd  711  dJa  7r 
am^er  hwn  g7mysga  iaith  7  ddacar,  a  all,  pan 
7  myno,  S7raud  7  rhw78tr  hwn  oddiar  ffordd 
taeniad  7r  efengyl,  fcl  y  gwnaeth  ar  ddydd  7 
Pentecost  (Act  ii.)  neu  trw7  roddi  i'w  weision 
hawsder  a  rhwyddineb  i  ddysgu  ieithoedd  yr 
amrywiol  genedloedd  yrel^ntatynt. — Adeiladu 
V^r  Babel  a  benodir  gan  Amscryddwyr  a.  m. 
1<68,  wcdi  ỳ  d7Uf  102,  cvn  Crist  2160. 

BABEL,  ncu  BABILÒN,  prif  ddinas  Cal- 
dea,  yn  Asia,  un  o'r  dinasoedd  ardderchocaf  a 
fu  erioed  mewu  boJ.     Dull  ci  gosoJitul  ocdd 


bedronglog  gywir,7n  sefyll  ar  wastadedd  mawr; 
ei  chyîch-fesur  oedd  45  railltir.  Trwch  y 
marìaOt  neu  7  tewdwr  oedd  50  troedfedd ;  en 
huchder  200.  Yr  ocdd  ar  7  maria  310  o 
d7raa,  neo  7n  ol  bam  eraill,  250,  trì  rfawDg 
pob  porth,  a  saith  ar  bob  congl.  Gwel  Lowth 
ar  Esa.  xiiî.  Mae  Prideaux  70  dodì  cylch- 
fesnr  70  60  milltir ;  trwch  7  marian,  87  troed- 
fedd ;  a'a  hachder,  350.  Tr  oedd  7  tn  allan  î 
far  7  ddinas  wedi  eî  amg7]cha  &  chlawdd  dwíìi, 
llawn  o  ddwfr,  wedi  ei  weithio  o  bob  ochr  à 
phríddfeini.  Ei  heol7dd  oeddeot  nnion  oV 
naill  borth  i^r  Uall ;  pob  heol,  711  ol  Prideaox, 

7n  16  milltir  ei  hŷd,  ào. ^Daliwch  sylw,  7 

mae  amryw  benawdw7r  Paganaidd  wedirhoddi 
hanesion  am  ûtintioli  7  ddinas  fawr  hon ;  megjs 
Qaintias  Cartins,  Glitarchns,  Didonu  Siculns, 
Ctesias,  Herodotas,  Strabo,  PIin7,  Solinits; 
ond  7  maent  7n  amrywio  7ch7díg  i  gyd  yn  y 
mosarau.  Y  mesur  lleiaf  a  roddir  am  gylcfa  y 
ddinas  yw  45  milltir,  7  mesur  a  roddir  i  lawr 
gan  7r  Esgob  Lowth,  ar  ol  Strabo ;  aV  mwyaf 
7W  60  milltir,  7  mesui  7  raae  Prideaux  yii 
gogw7ddo  ato,  ar  ol  Herodotus,  7r  hwn  a  fa 

7n  BabiloD. Rhifedi  yr  hoelydd   oeddoot 

50 ;  25  o  honynt  yn  croesi  7  25  eraill,  yn 
gy wir  onglog.  Wrth  fod  yr  heolydd  yn  crosi 
eu  gilydd  fel  hyn,  yr  oedd  y  ddinas  wedi  ei 
dosparthu  yn  076  o  bedroroedd  (squares)  pob 
un  o  honynt  yn  bedair  ystad  a  banner  bob 
ochr.  Yr  ocdd  caioc  (os  nid  yr  afon  i  gyá) 
o'r  afon  fawr  Euphrates  yn  rhedcg  trwy  iranol 
y  ddinas,  Y  rhan  hyny  ag  oedd  yn  sefyll  0 
du  y  gorllewin,  a  chwanegwyd  gan  Nebnch- 
odonosor.  Ownaeth  hefyd  ddyfr-ffosydd  hy- 
nod  o  du  7  dw7rain  i'r  afon,  î  ddwyn  dyẁoedd 
yr  afon  bono,  pan  byddai  yn  dylifo,  iV  afon 
Tigris,  cyn  y  delent  i  Babilon.  Yr  ocdd  y 
penaf  0  honynt  mor  helaeth  a  dwfn,  fel  7  ffsllai 
llon^u  mawrion  nofio  ynddo ;  am  h7n7  galwyd 
cf  Naarmalea,  sef  7r  afon  freninoL  y n  o'r 
dyfr-fFosydd  a  feddylir  wrth  Ceban    Ezec.  L  3 ; 

a  iii.  15,  23. Yr  oedd  y  llyn  a  gloddiodd 

Serairamis  gymaint  rhyfeddodd  a  dim  perthyn- 
ol  i  Babilon.  Yr  oedd  o  du  y  gorllewin  i'r 
ddinas :  yr  oedd,  yn  ol  cyfrif  lleiaf,  yn  40 
railltir  ysgwAr,  yn  160  o  gylch,?  ac  yn  35 
troedfedd  o  ddyfnder;  y  cwbl  wedi  ei  weithio 
tu  fewn  à  phriddfeini  wedi  ei  syth-gydio.à 
phyg-loyn  gludiog.  Gwnaeth  Semiramis  y 
llyn  hwn  iV  diben  i  droi  dyfroedd  yr  afon 
Euphrates  iddo,  tra  7  byddai  yn  gwneyd  crom- 
neu  (vault)  ar  draws  He  yr  afon,  o'r  naill  balas 
i'r  Hall,  bob  ochr  i'r  afon.  Yr  oedd  7  grom- 
nen  hon  7n  ugain  priddfacn  o  dd7fnder,  yn 
ddeuddeg  troedfedd  d  uchder,  ac  7n  15  o  led ; 
gorphenwyd,  y  gwaith  mewn  260  o  ddyddian, 
yna  dychwelwyd  yr  afon  i'w  He  arferol.  Gwcdi 
gorphen  y  gwaith  hwn,  cadwyd  y  llyn  a'r 
ddyfir-ffos  (canal)  oedd  yn  arwain  iddi  mewn 
trefh,  a  chafwyd  hwynt  yn  ddefnyddiol,  nid 
yn  unig  pnn  fyddai  yr  afon  yn  goríîfo  »'i 
cheîanau,  on  J    bcfyd   i   gadvv   «livfr    trwy  y 


BAB 


145 


ÊAB 


flwyddyn,  megys  rocwn  cronfa,  iV  oliwng  trwj 
aiva^an  jn  acblTsarol,  i  dtiyfrhaa  y  wlad  oddi 
amgylcb-  I'r  llyn  hwn  y  trowyd  yr  afon  I'w 
sychu  pan  gyraerwyd  y  ddinas.  Yr  ocdd 
eealanau  yr  at'on  wedi  eu  gweitbio  o  bob  ta  à 
phriddfeÌDÎ,  yr  iin  fath  a'r  llyn,  a'r  gwaith  o'r 
un  lied  yn  y  ddinas  a  lied  y  mnriaa  o  arogylch 
y  ddinas.  Beth  bynag  a  wnaeth  Semiramis 
tnag  at  y  petban  hyn,  diambea  mai  Nebucb- 
odonoior  a'u  perffeîtbiodd.  Ond  blodenyn  y 
glaswelltyn  yw  boll  wychder  a  gogoniant  dvn. 
0  bob  ta  iV  afon  yr  oedd  portbfa,  a  mur  ncnel 
iredi  ei  adeiladn  oV  nn  defnyddiau,  ac  oV  un 
trwcb  a'r  mnrian  ag  oedd  yn  cylchynu  y  ddinaa. 
iu  J  morian  byn,  gyferbyn  &  pbob  beol  oedd 
jn  arwain  i'r  afon,  yr  oedd  pyrth  pres ;  cant  o 
rifedi  i  gyd.  Yr  oedd  y  pyrtb  byn  yn  agored 
J  dydd,  ac  yn  nghanad  y  no?.  Dyma  y  pyrtb 
J  raae  yr  Arglwydd  yn   addaw   cu  tori   a'u 

ilryllio  o  flaen   Cyrus.     Esa.   xW.   2. Yr 

oedd  grisiau  oV  pyrth  i'r  afon,  yn  gyfleusdra  iV 
trigoHon,  y  rhai  oeddentyn  croesi  o'rnaill  ochr 
i'r  Hall  mown  cycbod,  cyn  i'r  bont  gacl  ei 
badeiUdu.  Yr  oedd  y  bont  a  adeiladwyd  ar 
draws  yr  afon  yn  ngbanol  y  ddinas,  yn  adeilad 
arddercbog  a  harddwycb.  Yr  oedd  yn  ystâd, 
oeu  wytbfed  ran  o  filltir  o  bŷd,  sef  lied  yr 
afon ;  ac  yn  30  troedftdd  o  led.  With  ddau 
lieD  iV  l>ont,  yr  oedd  dan  baliw»,  rhwng  pa  rai 
a'a  gilyild  yr  ocdd  cymundeb  trwy  groin-nen 
dan  ddyfrlle  yr  afon.  Yr  oedd  y  palas  o  du 
y  dwyrain  i'r  afon  yn  dair  milltir  a  thri  chwarter 
0  anagyleh;  ond  yr  oedd  y  palas  o  du  y 
gorllewin  yn  saitb  milltir  a  banner  o  gwmpas. 
Vn  y  palas  diweddaf  hwn  yr  oedd  y  gerddi 
CTogedig  mor  hynodol  o  glodiawr  ac  enwog 
mewi)  ben  haoesiaeth.  I  foddhan  ei  frenines 
Amyite,  yr  adeiladodd  Nebucbodonosor  Ifwynt 
vrth  ei  balaa  newydd.  Yr  oeddent  yn  400 
troedfcdd  yagwâr  o  faintioli.  Yr  oeddent 
vedi  eu  cyfodi  i  uchder  muriau  y  ddinas  ai 
fwàau  ceryg,  mewn  dull  amry w  uchel  grynswdd 
0  ddaear,  y  naiil  uwch  ben  y  Hall  ar  y  bwäau, 
nes  cyrbaedd  nchder  y  muriau.  Yr  oedd  y 
cwhl  yn  cael  ea  cynnal  gan  fwaau  mawrion.  y 
Daill  uwch  ben  y  Hall,  ac  yn.  cael  eu  cadw  yn 
gadam  wrth  eu  gilydd  à  mur  mawr  oddi 
amgylcb,  Yr  oedd  cyraaint  dyfndcr  daear  yn 
y  gprddi  byn,  fel  y  galiai  y  coedydd  mwyaf 
wreiddi  ynddynt  Yr  oedd  yn  tyfii  ynddynt 
bob  math  o  goedydd,  pla.iigion,  llysian,  a 
blodau  hyfryd,  a  pher-arogl.  Ar  y  darn  uchaf 
o'r  adeiladaeth  hon,  yr  oedd  peiriant,  neu  fath 
0  sngnedydd,  i  dynu  dwfr  o'r  afon  i  ddyfrhau 
)T  boll  erddi.  Rhwng  y  bwaau  yr  ocdd 
ystafelloedd  ëai^  a  harddwycb,  y  rhai  oeddent 
yn  bur  olen,  ac  yn  rhoddi  golygiad  allançl  tra 
iardd  a  hyfryd. 

Yn  y  gerddi  crogedig  hyn,  tebygol,  yr  oedd 
Nebucbodonosor  yn  rhodio,  ac  yn  edrych  yno 
ar  yr  boll  ddinas  &wr,  yn  ei  boll  ogoniant,  pan 
waeddodd. — "  Onid  hon  y w  Babilon  fawr,  yr 
bon  a  adeiledais  i  yn  frenindy,  yn  nghryfder  fy 

10 


nerth,  ac  er  gogoniant  îy  mawrhydi  f"  Am  y 
geiriau  rhyfygus  hyn,  yr  awr  bono  y  syrthiodd . 
barn  Duw  arno,  agyrwydef  oddi  wrth  ddynion, 
i  bori  gwelh  fel  eidionau,  dros  saith  miynedd, 
hyd  oni  thyfodd  ei  flew  fel  pju  eryrod,  a'i 
ewinedd  fel  cwinedd  adar.     Dan.  iv.  30.  ac, 

Yr  oedd  teml  Bel,  Belus,  neu  Baal,  yn  yr 
hen  balas  yn  adeilad  hynod,  yn  neillduol  o 
herwydd  y  tẁr  oedd  yn  sefyll  yn  ei  ganol.  Yr' 
oedd  ei  fôn  yn  sefyll  ar  chwarter  milltir  o  dir, 
ped^ir-ongl,  yn  cynnwys  wyth  o  dyrau,  y  naill*. 
uwch  ben  y  UaJl,  ac  yn  meinhau  yn  raddd 
tua'r  pen  uchaf.  Yn  ei  uchder  yr  oedd  yn 
rhagori  ar  y  peiramidiau  uohaf  vn  yr  Aipnt. . 
Yn  mhob  uchder  llofft  yr  oedd  ystafelloedd 
ëang,  à  neni  bwaog  iddynt,  cynnaliedig  gan 
golofnau.  Ar  ben  yr  adeilad  ryfedd  hon,  yr 
oedd  arsyllfa  i  drémio  ar  y  ser ;  trwy  ba 
gyfleusdra  y  daetb  y  Caldeaid  yn  fwy  byddysg 
mewn  seryddiaeth  na'r  holl  genedloedd  eraill 
Dy wedir  foil  delw  Bel,  neu  Belus,  ynddi,  i  ^yd 
o  aur  pur,  o  faintioli  hynod,  ac  yn  werth  JC2I9- 

000,000.    Gwel  Rollin's  Ancient  Ifist. Yr 

oedd  amryw  gapeli  à  delwau  eraill,  heblaw 
hon,  yn  y  deml:  canys  oddiyma  y  taenodd 
eihin-addoliaeth  dros  wyneb  v  rhan  fwyaf  oV 

ddaear. Nimrod  oedd  syffaenydd  y  ddiniM 

fawr  hon;  Belus,  a'r  frenines  Semiramis,  a 
ch^anegasant  at  ei  malntioli  a'i  haddumiadan; 
a  Nebucbodonosor  a*i  gorphenodd,  ac  mU 
gwnaeth  yn  nn  o  ryfeddodau  y  byd.  Ar  ol  ei 
fiirwoUeth,  dechreiiodJ  Ymerodraeth  Babiloo 
wanhau  a  diboeni.  Cymerodd  Cyrus  7 
ddinas  trwy  ddicbell  gyfrwys.  Trodd  yr  afon 
ag  oedd  yn  rbede^  trwy  y  ddinas  allan  ol 
rbedegfa  gyffredin  i  leoedd  wedi  eu  cloddio 
iddi  gan  ei  nlwyr.  Y  nosiin  y  gwnaeth'Belsas^ 
ser  wlédd  fawr  i'w  dywysogion,  ac  y  parodd 
ddwyn  Uestri  aur  ao  arìan  a  ddygodd  ei  dad 
o'r  deml  yn  Jerusalem,  fel  yr  yfai  efe  a'i  gyro- 
deithion  ynddynt:  yn  ngbanol  y  loddestẅwr' 
anghofiwyd,  trwy  ddirgel  raglnniaeth  Duw, 
can  y  pyrth  pres  oedd  yn  arwain  o'r  atoh  î ' 
xynj  Vi  ddinas.  Wedi  sychu  yr  afon,  a'r 
pyrth  i  gyd  yn  agored,  a  phawb  yn  anwyliad-. 
wrus,  daeth  Cyrus  a'i  fydainoodd  yn  hawdd  i 
mewn,  a  chymerasant  gwbl  f^ddiant  o  honi ; 
lladdasant  Belsassar,  a'r  holl  deulu  breninol,  Ik 
llawer  iawn  o'r  trigolion.  Wedi  hyny,  bu  yn 
meddiant  y  Mediaid  a'r  Persiaid.  Bhoddodd 
Cyrus,  ar  hyn,  ryddid  i'r  luddewon  caethion  i 
ddychwelyd  i'w  gwlad  ou  hunain,  ar  ol  70 
mlyneddt  o  gaethiwed. 

Cymerwyd  Babilon  gan  Cyrus^  a.  it.  3468. 
— Cymerwyd  hi  wedi  hyny  gan  Alexander 
Fawr,  yn  hghylch  a.  m.  3672. — ^Yn  nghylcb 
A.  M.  3870,  anrheithiwyd  hi  yn  ofnâdwy  iawn 
gan  nn  o  freninoedd  y  Parthiaid.  Oddeuto 
amser  ein  Hiachawdwr  yr  oedd  agos  yn  ddi- 
ffeithwch.  Pedwar  cant  o  flynyddoedd  ẁe4i 
hyny,  yr  oedd  y  fan  He  y  safodd  y  aaivm 
odidog  hon,  yn  gae  hela  i  freninoedd  Persia. 
Trwy  hanesion  teithwyr  diweddar,  sef  Rawolf 


RAB 


146 


BAD 


Íteithiwr  o'r  Almaen,  yr  hwn  a  fa  yno  yn  y 
twyddvn  I6l4)  De  la  Vallo  (Rhufeinwr  a  fa 
yno  y  flwyddyn  1616)  a  Hanway  (gwrboncdd- 
ig  o  Loeffr,  yr  hwa  a  fii  vno  yn  y  ffanrif  ddi- 
weddaf)  nyBbysir  i  ni,  fod  y  fan  lie  y  safodd 
mor  llawn  o  fwyBtfilod,  a  chreaduriaid  gwen- 
wynig,  fel  nas  gollir  ne^tu  ato,  ond  yn  amser 
oerfel  y  ganaf.  Gwel  Haoway^a  Traveled  Vol, 
IV,  Part.  IIL  Chap.  10.— Prideaux's  Conneetion. 
— Rollin's  Ancient  ffUtory, — Univenal  Andent 
Bistory, — Sithop  Newton  on  the  Propheies. 
— Vitringa  a  Lowth  ar  Eaa.  xiii,  xÌ7.-= — 
Wrth  ddarllen  ei  banes,  ac  edrych  arni  yn  ei 
boll  ogoniant  a*i  cbadernîd,  pwy  a  allasai 
ddycbymyga  y  buasai  bytb  yn  cael  ei  bollol 
ddiddymu.  Gallasai  bi,  os  gallasai  neb, 
ddywedyd — "Bytb  y  byddaf  amwyddes: — 
myfi  sydd,  ac  nid  neb  Kx/il  ond  myfi;  nid 
eisteddaf  yn  weddw,  ac  ni  cbaf  wybod  beth  yw 
dieppiledd.**  Eaa.  xlvii.  7,  8. 
Yr  oedd  y  Babiloniaid  yn  hynod  o  anfoc»- 

S^r  a  ffiaidd  yn  eu  bucbeddau ;  coffeir  am  y 
h  ffieidd-dra  ac  afiendid  yn  arferedig  yn  ea 
tlitb,  ag  sydd  yn  rby  frwnt  fw  badrodd. 
[efyd,  ffwlad  y  delwao  cerfiedig  oedd  bi ;  ac 
mewn  eilnnod  yr  oeddcnt  yn  ynfyda.  Jer.  1. 
88.  Cenedl  falcb,  cbwerw,  llidiog,  a  cbreulon 
iawn  ydoedd.  O  berwydd  y  pecbodau  byn, 
wftL  crealondeb  taag  at  ei  bobi,  yn  neiildaol, 
ËU.  xlvii.  6,  7,  8;  y  Uidiodd  yr  Ar^lwydd 
wrthynt  yn  ddirfawr,  ac  a^u  dystrywiodd  à 
dinvstr  cyflawn  ac  ofnadwy,  er  Biampi  a  rby- 
bydd  i  bawb,  byd  ddiwedd  amsor.  Y  mac  y 
propbwydoliaetbaa  aV  banesiaetb  am  ddinystr 
mbiion,  yn  cy&teb  mor  bynod,  fel  y  maent 
yn  dra  tbeilwng  o'n  aylw. 

1.  Y  mae  Cyros,  yr  bwn  a  oreagynodd 
Babilon,  ac  a  droaglwyddodd  Ymerodraeth 
Babilon  i'r  Mediaid  aV  Peraiaidi  yn  cael 
bropbwjdo  am  dano  wrtb  ei  enw,  drot  ga& 
mlynedd  cyn  ei  eni,  a  cbant  a  tbrugain 
mlynodd  cyn  cymeryd  Babilon  ganddo.  Eÿa. 
xliv.  28 ;  a  xlv.  1«  8, 6. 

2l  Nodwyd  amser  ei  goresgyniad,  fr  flwydd- 
yn» gan  Jeremiab,  pen.  xxv.  11,  12 ;  aef  deng 
mlynedd  a  tbringam  oV  amser  y  lleftirodd  y 
ptopbwydoliaetb ;  Bet,  ^  bedwaredd  flwyddyn 
1 '  Jehoiacim,  mab  Josiab,  brenin  Judab,  a'r 
gyntaf  i  Nebocbodonosor,  brenin  Babilon. 

3.  Rbagfynegwyd  y  byddai  i  deymasoedd  y 
oenedloedd  ymgynnnll:  y  byddai  i  Ararat, 
Minni,  ac  Ascbenaz  ffael  ea  galw  i'w  berbyn. 
Eta.  xiii.  4.  Jer.  Ti.  67.  Felly  yr  oedd 
byddinoedd  Cyras,  y  rbai  a  aetbant  yn  «rbyn 
Babilon,  yn  ffynnwysedig  o*r  amry wio!  genedl- 
oedd  a  orcbfygwyd  ganddo  o*r  blaen.  Yn 
mhlitb  eraill,  ŷ  mae  y  cenedloedd  a  enwir  gan 
y  nropUwyd  yn  cael  eu  coffaa  gan  yr  banes* 
ydd  Aenopbon.  Gwel  Cyropo^.  Lib.  y.  à 
Lib.  xiiL 

4.  Rbagfynegwyd,  befyd,  y  byddai  i  gedyrn 
Qabilon  beidio  &g  ymladd,  ac  arcs  o  fewn  eu 
Ataoddiffynfeydd ;  o  berwydd  palla  o'a  nertb, 


ac  iddynt  fyned  yn  wrageddos.  Jer.  li.  30. 
Felly  y  gwnaethant;  wcdi  ymladdfaneuddwj, 
^r  oedd  Gyrus  yn  metbu  eu  denu  y  to  allan 
i*w  muriaa,  i  ymladd  &g  e£  Cyropced.  Lib.  t; 
avii. 

6.  Propbwydwyd  y  bprdJai  fr  afon  giel  ei 
sycba  cyn  cymeryd  y  ddmas ;  yr  byn  oedd  ya 
anbebyg  iawn,  wrtb  ystyried  Uedander  a 
dyfoder  yr  afon:  yroedd  yn  ddwy  yaiádo 
led,  ac  ucbder  pen  dyn  ddwy waitb  o  ddvfoder, 
fel  yr  oedd  yn  golyga  y  ddioas  wedi  ei  hiro- 
ddiffyn  yn  well  gan  yr  afon  naV  muriaa ;  ood, 
er  byny,  y  mae  y  prophwydi  yn  rbagfynegi  y 
byddai  i'r  afon  gael  ei  sycbu :  "  Yr  wyf  yn 
dy  wedyd  wrtb  y  dyfnder,  By dd  («ycb ;  a  mi  a 
sycbaf  dy  afonydd. — Sycbder  fydd  ar  ei  dyfr- 
oedd  bi ;  a  bwy  a  sy cbant — A  mi  a  ddyhys- 
byddaf  ei  m6r  bi,  ac  a  sycbaf  ei  fiynoniiu." 
tisa.  xliv.  27.  Jer.  L  38;  a  li.  86.  Fel  y 
crybwyllwyd  eisoes,  trodd  Cyras  ddyfroedd  yr 
afon  o'u  lie  a*a  rbedegfa  gyffrodin,  i  ddyfr- 
ffoaydd  a  cbloddiau  dyfoion,  a  llyn  mawr 
cyfagos,  nea  yr  oeddent  yn  feiaton,  ac  yn 
rnydiol,  a  bawJd  myncd  trwyddynt. 

(5.  Cymerwyd  bi  ar  noswaith  y  wledd  &wr 
flynyddol,  pan  oodd  y  trigoiion  yu  gloddeati, 
yn  meddwi,  ac  yn  chwarou.  Vn  ddiaymwth, 
ac  yn  hoUol  ddiarwybod  Tr  Babiloniaid,  o 
berwydd  byny,  cymerodd  y  gelyn  feddianto'a 
dinas.  Fel  byny  yr  oedd  y  propbwyd  wedi 
dy  wedyd  y  byddni :  **  Myfi  a  osodaia  fagl  i  ti, 
a  tbitbau  Babilon  a  ddaliwyd,  a  bcb  wybod  i 
ti :  ti  a  gafwyd  ac  a  dtialiwyd. — Myfi  a  feddwif 
ei  tbywaogion  bi,  a*i  doutbion,  ei  pbenaeth- 
iaid,  a'i  awyddogion,  a'l  cbedyra:    a  bwy  a 

fyagant  bun  dragwyddol,  ac  ni   ddeSroant" 
er.  L  24  ;  a  li.  89,  67.     Etta,  xxi,  8,  4. 

7,  Y  mae  ei  ditTcitbdia  a'i  bangbyfannedd- 
dra  preaenol,  wedi  eu  darluuio  gan  y  pro- 
pbwydi  gyda'r  Ê«th  £-inylrwydd  a  pbe  buaient 
wedi  eu  gweled  à'u  Uygaid.  Gwel  Kia.  xiii. 
19,  20,  21 ;  a  xiv.  22,  23 ;  a  xlvii.  1,  9.  JeL 
1.  13,  23,  39,  40;  a  li.  13,  26,  29,  37,  4S, 
43. 

Y  mae  yr  boll  betbau  byn,  wrtb  ea  manwl 
yatyried  gyda'u  gilydd,  a  cbytuniad  y  pro- 
pbwydoliaetbaa àT  banesiaetb,  yn  ymddaof^ 
yn  dra  bynodol,  ac  yn  cadambau  dwyfoldeb  y 
propbwydoliaetbaa  tu  bwnt  i  bob  dadl ;  ac 
nefyd  yn  dangoa  y  dt'fnydd  a  ddvlem  wneutbor 
o  baneayddiaetb,  aV  buddioldeo  o  boni,  tuag 
at  iawn  ddeall  yr  Yagrvtbyrau  Sanctaidd ;  yn 
enwedig  y  propbwydoliaetbaa,  o  ran  y  cyf- 
lawniad  o  bonynt  Y  mae  rbagluniaetbaa  yn 
cyflawoi  ac  yn  deongli  y  propbwydoliaetbaa; 
ac  wrtb  y  gair  dwyfol  y  mae  yr  boll  raglao- 
iaetbau  y n  cerdded.  Hanas  rhaglaniaetb  Daw 
ywpob banesiaetb  gywir;  aboil  ragluniaetii- 
au  Daw,  byd  ddiwedd  am«er,  a  gyflawnaot  yn 
gywir  ac  yn  gwbl  y  propbwydoliaetbaa  sydd 
byd  yma  beb  ea  cynawni.  Y  mae  syrtbiad 
Babilon  Baganaidd  yn  wystl  o  syrtbiad  Bv 
bilon  Angbriataidd ;  bydd  dinyat  y  naill  fel  y 


BAB 


Mr 


BAO 


IIaII  yn  ddîsymwth,  yn  arothr,  yn  hollo),  «c  vn 
dngywyddol ;  a  bydd  gorfoledd  a  rhyddid  î 
eglwy»  Ddaw  yn  canlyn  cwyinp  y  naill  fifl  y 
Hall/  I>at.  xiv.  8;  a  xvii,  XTUi,  six. 

Yn  Eia.  xiv.  cawn  gàn,  nea  awdl  orfoledd* 
ns,  faddugoliaethns,  ar  pwymp  Babilon,  y 
fwyaf  gorchcstol  a  hardd  a  gyfansoddwyd 
erioed.  Y  mae  yn  rhyffjddol  o  ran  y  wawd- 
iaith  fwyaf  ilymdost,  a'r  brydyddiaeth  fwyaf 
arddercho^  adnabyddas  mewn  nn  iaith  yn  y 

bji* ?Y  mae    y  prophwyd  yn  darlanio 

tngfiuiaa  jc^lad  angeu  f«l  mewn  cynhwrf ;  ac 
ysbrydoedd  yr  hen  ormesdeyTnoedd  yn  ^uwlad 
angen  yn  cyfodi  i  ffyfarfod  brenin  Babilon,  ac 
i'w  gyfiiroh  ar  ei  ddyibdiad  i*w  plith ;  ac  yn  ei 
ddirmygn  yn  wawdlyd  ar  ei  ddarofftyngiad  i*r 
nn  cyflwr  o'  wendid  ac  iselder  a  hwy  ea  bnn- 
ain.  Y  mae  ei  feddwl  uchef,  a*i  ddirfawr 
ddaroBtyngiad,  yn  cael  ei  darlunio  mewn  dull 
a  geirian  liynod  o  nodedig.  Adn.  14 — 20. 
Yd  ddiweddaf,  y  mae  yr  Arglwydd  ardderchog 
jn  ymddangoÄ,i  gyhoe.ldi  y  ddedfryd  ofoadwy 
vn  erbyn  Babilon,  hollol  ddystrywiad  y  tenln 
Weninol,  a  chyflawn  ddinystr  y  ddinas ;  gwar- 
edigaeth  ei  bobl,  a  dy»try w  on  gelynion ;  ac 
▼D  cadambau  y  cwbl,  mewn  modd  ofoadwy  ac 
irawydus,  à'i  1*.     Ado.  24—28. 

BABILON,  t.en  BABILONIA,  oedd  cnw 
y  wlad  He  yr  oedd  y  ddinaa  cnwog  Babel  yn 
scfyll;  wcithiaii  gclwid  hi  Caidea;  yn  awr 
gelwir  hi  Irak.  Salm  cxxxvii.  1.  Yr  oedd  y 
dalaeth  hon  yn  cyiinwys  dinftBoedd  Babilon, 
Vologesocerta,  Boi-sippa,  Idiecara,  Cocba, 
Sara,  a  Poropcditha.  Derby niwyd  Cristion- 
ogieth  yma  yn  foreo,  gan  yr  loddewon  ac 
eraill.  \Vedi  dystrywio  Jerusalem,  bu  gan  yr 
Inddewon  synagogau  enwog  yn  y  wlad  hon. 
(ha  y  Rabbion  yn  perthyn  iV  hathrofäan  yn 
y  wUd  hon,  y  gwoaed  y  Tnlmnd  rowyaf,  a 
elvir  Talmnd  Babilon ;  argraffind  diweddaf  o 
bi  nn,  yn  Amsterdam,  sydd  yn  12  cyfrol. 
Oddiyma  yr  ysgrifenodd  Pedr,  yn  ol  bam  rhai, 
tiD,  08  nid  ei  ddan  Epistol,  at  ei  frodyr  gwas- 
«redig.  Y  mae  Diodorus  Siculns  (lib,  i.)  a 
Josephus  {lib.  xxi,  cap.  6.)  yn  rhoddi  hanes  am 
ddinas,  a  elwii  Babilon,  yn  ngwlad  yr  Aipht 
Y  mae  rhai  beirniaid  diweddar  yn  raeddwl  i 
Pedr  ysgrifenn  ei  Epistol  cyntaf  oV  Babilon 
W  Eraiil  a  famant  nad  nn  o*i  ddwy  a  fedd- 
jlir  wrth  Babilon  yn  2  Mat  viii.  20,  end 
riiyw  le  yn  agos  i  Galatia,  lie  y  trigai  y  Galiaid, 
nea  y  Galatiaid ;  anhebyg  iawn,  bamant,  fod 
120,000  oîr  Galatiaid  yn  fyddinoedd  yn  Ba- 
bilon yn  Caidea.  Amlwg  yw,  nad  dinaa  oedd 
J  Babilon  yn  2  Mac.  ond  talaeth  o  wlad. 

Y  mae  Bhnfain  Babaidd  yn  cael  ei  galw 
Babilon,  f  nodi  ei  heilnn-addoliaeth^  ei  cnoel- 
gT«iydd,ei  hafiendid,  a*i  brynti,  a'r  erledigaeth- 


*  Tb«  tittvmr  part  of  tbit  pmpbMy  (eonUlnwl  In  Ohapk.  IS* 
•Bd  14.(|g  oiM  of  the  mott  iienvtif^l  extiDpiM  tbftt  eftn  be 
Ú*^,  of  etefMiea  of  eompoelllon,  verlety  of  ima|tery,  mkI 
nbttmUy  of  0tiitimmit  ana  dioiion,  in  the  prophetic  «tjle ; 
Md  th  fattier  p«rt  coüiAêU  of  an  0«!e  af  ■apreme  and  anla^Dl, 
•jMUeoe».  MUip  Mewton*a  DtmêH.  on  the  PríÿÀefÌM. 
^teirl  r-Owel  X^vth.  frmUA  SI 


an  crenlon  yn  erbyn  Eglwys  Ddnw  sydd  yn  6^ 
chalon     anghristaidd.      Dat    xiv.    8;    ztu, 

XTiii. 

BABILONIG,  •TJs'i»  Sinor,  ncu  SWnar; 
talaetb  yn  Babilon.— *«  Mantell  Babilonig.** 
Joa.  vii.  21 ;  ^JJ©  n'^lA  m*ntell  harddwych, 
o  amryw  liwiau,  y  cyfryw  a  ddyfeisiwyd  gan 
dilgolion  Sinar,  nen  a  wnelid  yno.  Darlnnir 
y  BabildKiaid  fel  yn  hynod  am  en  jxwiagoedd 
gwych  a  hardd  gan  y  prophwyd.  &ec  xziiL 
15.  Yr  oedd  yn  wych  ao  yn  werth&wr,  ac 
effeithiodd  yr  olwg  ami  ar  Achan  i'w  chwen- 
nych,  yn  groes  i  orchymyn  Daw  ;^ac  wedi  ei 
cnwenoycfa,  efe  a'i  cymerodd,  gyda  phethau 
eraill ;  a  thrwjr  hyny  efe  a  dynodd  ddjmtryir 
amo  ei  hnn,  ei  denlu,  aV  byn  oil  a  feddai,  er 
rhybydd  i  bawb  i  nfnddhau  iV  gorchymyn,  yn 
croea  i  bob  deniadau  i'rgwrthwynek'HwyKach 
K)d  ar  y  fantell  hon  irw  lunian,  gwédi  e« 
cymeryd  oddiwrth  wrthddrychan  eilnn-addol- 
gar  a  ffiaidd,  ac  am  hvny  yn  wrihddryeh 
neilldnol  o  anfoddlonrwycíd  l)uw. 

BACA,  Jleb.  jj^^a  yr  hwn  a  gyfieîthîr 
morwyddy  yn  2  Sam.  v.  23,  24.  1  (Son.  xiv. 
14, 15.  Yn  Salro  xlviiL  6.  y  mae  y  gair  wedi 
eÿ  adael  heb  ei  gyficithn.  Tebygol  ei  fod  yn 
arwyddo  rhyw  irysgen,  neu  goeden,  pa  nn  ai 
y  morwydd  nen  ryw  bren  arall,  sydd  annilya. 
Oywed  rhai  fod  y  morwydd  yn  tyfo  mewn 
rhyw  dir  sych ;  ond  nid  yw  hyny  yn  egha*.* 

Y  LXX,  aV  Had.  Vulg.  a  gyfieithant  j 

geirian,  dyffryn  toyh/ain — dyffryn  y  daŷrau  : 
telly  hefyd  y  Dr.  M.  Nid  oes  ond  nn  Uythyr- 
en  o  wahaniaeth  rhwvg  y  gair  Meb.  n^^ 
(baeha^  deigr)  a'r  gair  »5^  {baca).  HwyracC 
fed  agos  berthynas  rnwng  y  ddan  air  a'u 
gilydd;  a  bod  y  pren  baca  yn  dc&yna 
gwydd-Iad  {yum)  yn  ddagrau,  nen  yn  ddefnyn- 
au,  allan  o  bono.    Tebygol  mai  rhyw  ddyffryn 


ydoedd,  garw, 


llawn  o  fiün-wŷdd; 


nas  gellid  yn  hawdd  fyned  trwyddo  heb 
lafnr  a  dagraa  hefyd.  Yr  oedd  y  cyftyw 
ddyffry noedd  i'w  cael  yn  ngwlad  Judea,  y  mae 
yn  egfur  oddiwrth  Dent  xxi.  4.  Ue  sych, 
diffaeth  ydoedd,  heb  nn  flfynon,  ond  4  gloddicL 
i  ddal  dwfr  gwlaw.  Dichon  fod  cyfeiriad  yn  7 
geiriau  at  y  ffynon  y  bu  tywysogion  Isra^  yn 
ei  chloddio  yn  yr  anialwch.  Num.  xxi.  16, 
18.  Y  mae  rhai  yn  darllen  y  geirian  fel  hyn  : 
— "  Y  rhai  yn  myned  trwy  dc^ffryn  Baoa»  a'i 
gwnant  of  (sef  yr  Arglwydd)  yn  ffvnon.'* 
Cawn  yn  y  geirian  ddarluniad  0  deithiaa  yr 
luddewon  yn  finteioedd  i  Jeinsalem,  ar  7 
gwyliaa  arbenig.  Yr  oedd  anhawsdcTau,  a 
chynaliacth  idd  ynt  ar  y  ffordd ;  yr  oedd  fiyu- 
onan,  a  Uynoedd,  a'r  gwlaw  yn  en  Uenwi,  yn  y 
dyffrynoedd  geirwon  yr  oeddent  yn  myned 
trwyddynt,  i  maent  yn  wynfydedig  ar  en 
teithiau,  trwy  y  gynnaliaeth  yr  oeddent  jn  ei 
gacl ;  ac  yn  wrnfydedig,  yn  sicr,  ar  ben  cu 
taith,  ger  bron  Duw  yn  scion.    Y  mae  ffordd 

iiw.  I  I*<>opte*e  Spnope.  in  Im. 


BA.C 


é 
148 


BAD 


poberecEadjn  Tr  Jerusalem  uchod,trwy  ddvffryn 
ganr,  wylofus,  y  bjd  hwn.  Dan  gerdded  ac 
wylo  yr  ant,  yn  ami,  yn  ceaio  yr  Arglwydd  ca 
Duw :  ond  gwyn  eu  byd,  am  mai  tua  Seion  r 
mae  cu  hwynebau:  ac  nis  byddant  heb 
flynonau,  ac  afonydd  o  ddwfr  bywiol  yr  Yb- 
brýd  Glao,  yn  eî  ddylanwadaa  a'î  gysuron,  &r 
ttí  taîth,  nes  y  dèlont  bob  nn  gcr  broo  Duw 
yn'SeioD.  Jér.  1.  4;  a  xxxL  8,  9>aîi.  13. 
Esa.  Iv«  6;  a  xlL  18.  Zech.  liv.  19.  Salm 
cxxii.  7;  xxui.  1, 2.  Hoe.  vi.  3.  Deut  xxxii.^. 

BACfl-ATJ,  liÄwf.  Harpax:  offeryncam, 
at  amry wiol  waaanaeth ;  offeryu  i  ddal  pysgod. 
Mat  xviL^7.  Yu  allegawl,  arwydda,  gallu 
attaliol  Duw  ;  eu  drefo  ragluniaétbol  yn 
rhwystro  pechaduriaidjyn  eu  hamcaDÌon  dryg- 
ionUB  a  bradwriaethufl.  Esa.  xxxvii.  29.  Ezec. 
xxxvii.  4. 

BACH  (o  ran  moinitoZi),  1 .  Dyn  bach,  plent- 
yn  bychan  o  ran  oed ;  hefyd,  gair  o  anwyldeb 
a  arferir  yn  ami.  1  Saml  xxiL  19.  Luc.  ii. 
81,  27. — 2.  Credmwyr  ieuianc  1  Cor.  «i.  i. 
Bnyd  bach,  ychydig,  ncu  byr  amser.  £aa. 
xxri.  20. 

BACHELL-U  (bach),  magln,  rhwydo,  di- 
aodll— ^"Y  rhai  a  fwriadasant  fachellu  fy 
nhraed."  Salm  cxl.  4.  Y  gair  Heb,  f^pj'n  a 
gyfieithir  yma  bachellu,  a  gvfieithir  erlid  Salm 
xxzr.  5. — ^^wíÄio  Salm  cxviiL  13. — btrrw  allan^ 
Jer.  li,  34.  Priodol  ystyr  y  gair  yw  (fwthio— 
ifgfTiü — horw  i  laufT'-^norw  allan,  Yr  oedd 
gelynion  y  Salmydd  am  ei  ddisodli,  ei  gwympo, 
nen  atwl  ei  gerddedjad,  trwy  ei  rwvdo,  a'i 
iagla,  adn.  5.  Oblegid  hyn,  mac  yn  dercbafu 
ei  eoaid  at  yrArglwydd  mewn  deisyfiadau  taer- 
ioQy  am  iddo  ei  gaÁsr.  Y  mae  yn  cydnabod  fod 
gallu  Duw  f  w  gadw  yn  drech  na'u  gallu  hwy 
rw  dafln  i  lawr ;  a  bod  ei  ddoethineb  ef  yn 
4rech  na'u*  gallu  hwy  i  osod  maglau  iddo.  Y 
mae  ffydd  yn  gweled  yn  yr  Arglwydd  bob 
digonolrwydd,  yn  wyneb  pob  angen,  a  phob 
pcrygl  1  Sam.  xxiii.  Job.  v.  IS.  Salm  Ixxi. 
4;  a  cxl.  1. 

BACHQEN-AIDD-IGRWYDD  (bach-cen), 
Htb.  ^nü  (6flM;Äíttr)mabienanc,  herlod,  llanc, 
hog,  hogyti,  ihocas,  cryn-ddyn,  mab  gwas.  Gren. 
XXI.  14 — 17.  "Pan  aethym  yn  ŵr,  mi  roisym 
heibio  vachgcneiddrwydd-"  1  Cor.  xiii.  11. 
W.  8.    •   ■ 

Ehodd  aa  adfodd,  rhodd  (oeV^*^  IHar. 
"Bachgen  a  aned  i  nL**  Esa.  ix.  6. — "Bach- 
gen  bychan  a*u  harwain."  Ean.  xL  6.  Y 
mae  yn  dra  thebygol  mai  yr  un  Person  a  fedd- 
ylir  yn  y  ddau  le,  Bef  yr  Arglwydd  lesu.  0 
ran  ei  berson  rhyfeddol,  y  mae  yniachgen,  ac 
yn  Dduw  cadarn :  o  ran  ei  swydd,  y  mae  y  n  fren- 
in  a'r  Uywodraeth  ar  ei  ysgwydd.  Dyben  penaf 
ei  lywodraeth  yw,  diurostwng  a  gwareiddio 
pechaâurìaid  çwylltion,  penrydd,  creulon,  a^u 

Ccyd  yn  ufudd  iddo.  Wedi  eu  dofi  a'u 
liddio  trwy  yr  efengyl,  y  maent  yn  cyraeryd 
eu  harwaîn  ganddo  gerllaw  y  dyfroedd  tawel, 
ac  ar  hyd  llwybrau  cyfiawnder.    Salm  xxiii.  1, 


2.  Hefyd,  y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  arwain 
ei  braidd  trwy  rai  bycham,  M  offerynau,  sef  ci 
weinidogion  ;  y  rhai  ydynt  fychun  yn  eu  gol- 
wg  eu  huniin  ;  ac  fol  yntau,  ydynt  addfwyn  a 
gosty  nedi!^  t>  galon.  líid  ydynt  yn  arfer  mawr- 
Cild,  awdurdod,  a  ^allu  dynol,  yn  llywodracthu 
yr  eglWys ;  ni  raid  iddynt  wrth  y  cyfry w  arí- 
au ;  mae  y  praidd  yn  adoabod  llaia  Crist  yn- 
ddynt  a  thrwyddynt :  ac  yn  cymeiyd  eu  bar- 
wain  ganddyntgydahyfrydwch  a  pharodrwydd 
meddwl.     Mat  xi.  25  ;  a  xviii.  4,  10.     1  Cor. 

xiv.  20.     1  Tim.  iv.  12. *«  Pan  ocdd  IwacI 

yn  fachgeo  mi  a'i  cerais  ef."  Hos.  xi.  1.  Y 
mae  yr  Arglwydd  yn  y  geirian  hyn  yn  honi,  1* 
Fod  ei  gariad  toag  al  larael  yn  hen ;  earoild  ef 
yn  foreu  iawn,  sef  er  tragywyddoldeb.  Yr 
oedd  yn  cynnwys  cariad  o  ewyílyt  da  tai^  alo 
er  tragywyddoldeb  ;  amlygodd  y  cariad  hwn 
o  ewyllys .  da  tuag  ato  yn  foreu,  sef  pan  y n 

facbgen  ieuaoc,  ac  yn  ddigymhorth. 2.  Y 

mae  ei  gariad  hefyd  tuag  ato  yn  rhad  ac  yn  an^ 
haeddiannol—pan  oedd  yn  facbgen,  heb  ddysg, 
heb  wybodaeth,  na  rhinwedd — pan  oedd  yn 
facbgen,  wedi  ei  daflu  ar  wyneb  y  roaea^  iV 
flSeiddio,  ac  yn  ymdrybaeddu  yn  ei  waed; — 
Wele,  y  pryd  hwnw,  dy  amser  oedd  aroser 
serchog  rwydd ;  cerais    di   yr  amser  hwnw. 

Ezec  xvi.  2 — 5,  &c. 3.   i  mae  ei  gariad  o 

ewyllys  da  tuag  ato  yn  tori  alhin  mown  gweith- 
red  dda;  mabwysi«dodd  ef,  aca'i  gwnaeth  yn 
fab  iddo,  a'i  galwodd  o'r  Aipht,  o'r  caethiwed 
caled,  ac  o  ddwylaw  ei  elynion  creulawn,  ac  a'i 
neillduodd  iddo  ei  bun,  fel  ei  blentyp,  i*w  am- 
geleddu  a'i  hjfforddi. 

Y  mae  Israel  yn  arwyddo,  1.  Y  rhai  o  gen- 
edl  Israel  ag  oeddent  yn  Israeliaid  yn  ol  y 
y  cnawd  yn  unig ;  i  ba  rai  y  dangosodd  vr 

Arglwydd  lawer  o  diriondeb  a  haelionL 2* 

Y  rhai  ocddent  yn  Israeliaid  yn  ol  y  cnawd, 
ac  hefyd  yn  wir  Israeliaid  yn  ysbrydol;  yn 
meddiannu  yr  nn  ffydd,  a'r  un  ysbryd  a'u  tad 

Jacob,  i  ymdrechu  gyda  Duw. 3.  Y  rhai 

nad  ydynt  yn  laraciiaid  yn  ol  y  cnawd,  ond 
yn  ysbrydol  yn  unig.  Carodd  Duw  y  rhai 
hyn  y n  rhad,  ac  er  tragywyddoldeb :  mabwyâad- 
odd  hwynt  yn  Want  iddo,  ac  a'u  galwodd  trwy 
yr  efengyl  o  dywyllwch  a  thrueui  eu  cyflwr 
caeth  wrth  natur.  Yn  yr  ystyr  diweddaf  hwn 
o'r  gair,  y  mae  yn  perthyn  i  holl  Israel  ysbryd- 
ol hyd  ddiwedd  amser.  Jer.  ii.  2  ;  a  xxxi,  S, 
20.  Mai.  i  2,  3.  Rhuf.  ix.  11—13.  Exod. 
iiL  10  ;  a  vi.  6 ;  a  xii;  a  xiv.  5.  Cafodd  yr 
ysgrthyr  hon  gyflawoiad  yn  Nghrist^fel  y  cawn 
sylwi  mewn  He  arall.     Mat.  ii.  15. 

BAD-AU  (ba),  Or.  cxatpi^  (scaphe)  ysgrafl^ 
cwch,  cafn  unpron,  cenbal.  Act  xxviL  30.  Y 
mae  yn  amlwg  fod  cwch  y  Hong  o'r  Aipht,  yn 
yr  hon  yr  oedd  Paul  yn  morio,  yn  rhwym 
wrthi,  ac  yn  nofio  gyda  hi.  I  Dy  wed  haneswyr 
na  byddent  yn  ngwledydd  y  dwyrain  yn  eu 
dwyn  ar  fwrdd  y  llongau ;  wrth  godi  y  bad  i 
fyny,  gan  hyny,  y  mae  i  ni  ddeall  iddynt  ei 
dynu  yn  gyfagos  ì  ben  ol  y  Hong,  a'i  ddiogela 


BAI 


14D 


BAI 


po ;  ac  with  ollwug  y  bad  i  waered  i  r  taÒTf 
ado.  30. 7  11136  1  ni  ddeall,  iddynt  ei  ryddhau, 
ft'i  ollwog  p  mhellach  oddivrth  v  llopg. 
GvelSjr  John  Chardio,  Banner,  Parkhurst 

BAEDD-OD  (aedd),  mochyn  heb  ei  ddya- 
paddik  aflan  wrtk  y  gyfraith*  Baedd  gwyllt. 
luedd  ceii£ÛBt  Y  baedd  gwyUt  sydd  ffreador 
creoIoQ,  dialgar  ofiiadwy.  Y  baedd  o>  coed» 
ncQ  7  baedd  giryllt,  yr  hwn  oedd  yn  tirio 
gwioilao  DnWy  oedd  y  Philiatiaid  a'r  Synaid ; 
nea  ya  hytraçh,  vr  Aaayriaid,  y  Caldeaid,  a'r 
Hbnfeiniaid;  y  roai,  ttwy  haerllagrwydd  a 
chreulon4eb»  a  ddy8tr7wiaiatit  71  loddewon. 
Sfllm  hvL  13« 

BÁGAO-Âtr  (cTÍBewidiad  o  magad),  swp, 
«jpyn ;  lloaws,  11a wer^  torf, — ^  A  bagad  o  bobl 
y  ddinas  oedd  gyda  hi»"  Luc  vii.  12. — A 
llAwer.  W.  S.  a  Dr.  ÌA.— Much  people.  Saes, 
Luc.  TJii.  54.    loan  zi.  19. 

BAGLOG  (bagl),  crwbach-ffonog,  ffon-lagl- 
og.— "<  A  hen  esgidian  baglog  am  en  tread.'' 
Jos.  ix.  5. — *^  Hon  esgîdian  maglog.  Dr.  M. 
-OW  ihoes  <md  cUmtecU  <Sfae#.— Qn'^bSIS 
ftMÖÖI  mil  mbJD^i  "A  sandalauneu 
eagidi^Q  gwedi  heneidUioy  neu  en  trealio,  a'n 
d/tio  am  eu  traed."  Tybygaf  fod  fnaglog^ 
gsD  Dr.  M.  yn  fwy  addas  cyfeithiad  yma  pa 
hdŷlogi  nid  ydwyf  yn  deal!  pa  fath  esgidiau 
jw  esgidian  baglog :  ond  oni  buasai  clytiog  yn 
veil  na  phob  un  o'r  ddau  f *  canva  hvny  y w 
priodol  ysiyrj  gair  rtHbDO — Leigh. 

BAH'UÉIM,  Q^^ini  [«<««^*«'(|  dioasyn  agos 
iJera^alem,  y  daeth  Simci  allan  o  honi  i  rogn 
Dafydd,  7n  ei  ffoad  rhag  Absolom  ei  fab.  2 
Sam.  xtL  5,  Ac  yma  y  bo  Ahimaas  a  Jon- 
athan 70  7mgnddio  mewn  p7dew.  2  Sam. 
rm,  xviii.  Gelwir  7  ddinas  hef7d,  Bochar, 
Bocliara,  Choraba,  a  Cboramon. 

BAI,  BËIAU,  trosedd,  camwedd,  camwgl, 
gwyd,  caredd. — ^**  Nid  W7f  7n  cae!  dim  bai  ar 
y  dyn  hwn.— -Dim  7n  haeddu  marwolaeth  nis 
gwiuied  iddo."  Lnc  xxiii.  4,  15.  loan  xix.  4^ 
6.  "  Nid  W7f  yn  eael  dim  bai,"  {ouStv  atrtov) 
dim  acbos,  dim  cyhnddiad  wedi  ei  wnenthar 
yn  dda,  trwy  brawf  eglur,  yn  ei  erbyn.  QelHr 
meddwl,  yn  aicr,  y  d7lid  C7fieitbu  adn,  15.  fel 
bp,  ''Dim  yn  haeddu  marwolaeth  nis  gwnaed 
pfddor  Y  mae  yr  ystyr  yn  gofyn  hyny ;  ac, 
^n  ol  bam  rhai  beirniaid  dysgedig  7n  y  iaith 
^oeg,  goddef  y  geiriau  en  cyfieithn  felly.  Gwel 
Campbell.  Y  maent  yn  C7nnw78  t78tiolaeth 
PiUtns,  drachefn  a  thrachefn,  am  ddiniweid- 
^ydd  Crist  Nid  am  ei  feiaa  ei  bun  y  dy- 
oddefodd,  ond  droe  ein  pechodan  ni: — "y 
cyfiawn  droe  yr  anghyfiawn."  Salm  xxxv.  7. 
iPedriíî.18. 

BAICH,  BEICHIAU,  pwn,  Uwyth,  clud, 
pwys,  bwrn. 

md  ÌMieh  ond  y  haitko  bechod. 

1.  Cyroaint  ag  a  all  d7n  7n  hawdd  ei  gario. 

J«r.  ivii.  22. 2.  Rh7W  both  trwm,  a  fvddo 

yn  blino  d7nion  o  herw7dd  ei  bw7sau,   a*r 


gofid  87dd  yn  ei  ganlyn ;  megya  llafur  a  ffwa»' 

anaeth  calad.    Exod.  ii.  11. 3.  Qo(a£)n,s 

gofidian  y  meddwl,  ofnau,  k.  Saalm  Ir.  22» 
^—4.  I  r  anmherffeilhrwydd  a  welir  yn  era 
dyledswyddau :  ^  Dygwch  feichian  etch  gll» 
ydd:"  Qal.  vi.  2.  hyny  yw,  gan  eich  bod  oil 
yn  ddaroatyngediç  i  wendidau,  cynaliwch  eich  ' 
gilydd  mown  canad*  Y  mae  pob  pechod  ya 
udch»  Salm  zxxtuu  4«  Y  mae  pwyaan  pedi* 
od  yn  ein  gvasgn  i  lawr^  Heb,  xiL  1.  ac  y 
mae  yn  faich  trwm  i  eraill,  sydd  yn  ei  adnabod 

ac  yn  ei  gasun* 5.  Pob  path  bychan  yn/òtc^ 

0  eistau  galln  i'w  ddwyn.  Preg.  xie  5.*— 6. 
Ll7gredd  natnr  becbadams:  7r  h7n  y  mae 
pob  dyn  wedi  ei  fw7nhan  trw7  ras  yn  teimlo  ei 

Dwys.     Salm.  xxxviii.  4.    Job  vii.  20. 7.  Y 

seremoni'an  deddfol,  a  thraddodiadàu  dynoli  7 
rhai  87dd  galed  ac  anhaa  dd  en  c7fiawnL    Act 

XV.  28.    Mat  28, 4. 8.  Sw7dd  ll7Wodraeth-» 

W7r  gwlad  nen  eglwys,  i  iawn  iarnn  pethaa 

pw7sig.     Exod.  xviii.  22«     Esa.  ix.  6, 9.  Y 

mae  addoliad  ffurfiol  a  rhagrithiol  d7nion  yo 
fitich  ar  Dduw.    Esa.  i.  14. 

"A'm  baich  sydd  7sgafn."  Mat  xi.  30. 
Baieh  Crist  yw  ei  boll  wasanaeth;  y  gorch* 
7m7nion  a*r  athrawiaethau  a  ddysgodd ;  pob 
peth  perth7nol  i  ufiidd-dod  iddo,  fel  athrait,  ac 
fel  brenin.  Y  mae  ei  faieh  7n  78gafn  vnddo  el 
bun,  ac  7n  mam  pawb  87dd  7n  ei  gario.  Nid 
yd7w  7n  drwm  ond  i  bechnduriaid  il7grediff,  i'r 
rhai  7  mae  pob  peth  sanctaidd  7n  &ich  o  her 
W7dd  halogedigaeth  eu  meddwl. 

1.  Y  mae  7  batch  yn  ysgafn  7nddo  ei  hnn; 

0  ran  ei  wasanaeth  a  i  addoliad ;  7  mae  Duw 
yn  anfeidrol  deilwng  iV  wasanaethu  a'i  addolL 
D7led  g7fiawn  iddo  ef,  a  dedw7ddwch  7  d7n 
7d7w.    Edr.  Addou. 

2.  Y  mae  ei  boil  drefniadau  a  defodan  ei 
addoliad  7n  7sgafu : — 7n  rhe87raol,  7n  gvfiawn, 
7n  hawdd,  ac  7n  ddidraul.  Y  maent  fell7,  oa 
C7iiiherir  hw7nt  à  gwasanaeth  pechod,  tra- 
ddodiadau  d7nion,  a  choelgref7dd.  Hef7d,  oa 
cydmerir  hw7Dt'  à  iau  drom  hoU  ddefodaa 
cysgodol  Moses. 

3.  Y  mae  7r  athrawiaethau  a  dd78godd  yn 
yngafn  ;  canys  cyfeirio  y  pechadnr  7  maent  ato 
ef  ei  ban»  am  bob  peth  perth7nol  i'w  hiech7d- 
wriaeth,  ac  ange.nrheidiot  i  esmw7thau  am7nt 
Adn.  28. 

4.  Y  mae  ei  orch7m7nion  7n  78gafn,  hef7df 
7ndd7nt  eu  bunain.    Pe  buasai  7  gorch7m7n 

1  ni  gam  pechod,  7  b7d  a'i  betbau ;  i  addoli 
delwau  meirwon,  a  chablu  ei  euw  sanctaidd, 
bnasant  70  orch7m7nion  trymion  iawn:  ond 
beth  a  all  fod  vd  78gafpach,  ac  7n  fw7  cyfiawn 
ac  addas,  na  charu  Duw  perffaith  hawddgar,  ei 
addoli  a'i  barcbu  t  Nid  gorch7m7n  i  ni  jtmo 
beichian  tr7mion,  na  theithio  cant  o  nlltir* 
oedd,  7  mae  ar  7  seithfed  d7dd,  ond  gorphw7a 
a*i  sancteiddio.  Pe  buasai  7n  gorchym7n  i 
blant  ddianrh7fieddu  en  rhieni — 711  gorch7m7n 
i  ddyniou  gasàti,  jladd,  halogi,  a  difenwi  eu 
gil7dd,  a  liadrata  oddiar  eu  gilydd,  buasai  y 


BAL 


150 


BAL 


Web  yn  drwm :  ond  70  gwbl  groes  i  hyny,  v 
mtẅ^fiaÌBdf  pardeb,  cyfiawnder,  m  tbirioodtb 
addat  i  Ddnw  jn  ymddangos^yn  ei  hoU  orch- 
ymynion.  Nid  ydyot  drymion  i  neb  ond  cy* 
thnsnliaid,  a  dynion  o*r  hd  ysbryd  Uygredig  à 
bwynU 

Y  mae  bAich  Criat  yn  vsgaih  yn  mani  pawb 
■ydd  yn  ei  gario^  obleffid,  1.  Yn  yr  adenedig- 
aeth  y  maent  wedi  derbyn  yr  ysbryd  pertbynol 
Vr  gwaith*  1  loan  v«  8^  Y  mae  y  ^íraîth 
wedi  ei  hyMfrifena  ar  eo  calonaa  a'i  dodi  yn  y 
meddw).    Salin  xxxvii.  21. 

d.  Oblofid,  trwy  en  hundeb  à  Christy  y  mae 
y  gorcfa3miynion  wedi  en  hyagafiihaa  o'u  mell- 
dithion  try  mkm  dyledns  iddynt  am  eu  troeeddn. 

8.  Oblegid  eu  bod  yn  gwasanaetbu  meistr 
trngaroff  iawn,  yr  bwn  sydd  yn  madden  en  boll 
anwireddi^u,  ae  yn  iacban  ea  boll  leegedd  yn 
ei  waitb.    Salm  ciii.  2«  8. 

4.  Oblegid  eu  bod  yn  eu  boU  waitb  yn  cael 
ea  nerthu  gan  lesu  Grist.  Phil,  it,  18.  Esa, 
iz.  8;  a  z.  27.  Exod.  zvii.  12.  Jer.  xxxi. 
88.  Ezec.  xxxvL  26, 27.  Salm  xl.  8;  a  cxiz. 
14,  24,  108,  104.     loan  iii.  Id  ;  a  xiii.  84,  35 ; 


a  zv.  8,  12.  Rbnf.  yìì.  22;  a  viiL  17.  Epb. 
IL  8.     1  Pedr.  ii.  3.    Diar.  iii.  17. 

BAITH,  rrn'[<y]  ••  Aeth  i  fyny  i  BaitK" 
Esa.  XV.  2. — *•  I  mae  yn  royned  1  fyny  i  Betb- 
bibbon."  Lowth.  Énw  yr  nn  lie,  modd  efe, 
yw  y  ddau  air,  ac  y  dylent  gael  ea  cynylltn,  fel 
yn  y  Oaidaeg  aV  Syriae^.  Eraill  a  famnnt 
mai  yr  un  yw  a  Beth-Meon  (Jer.  xlvili.  28.) 
nen  Beth-Ba'al-Meon  (Ezec.  xxv.  9.)  nea  Beth- 
Poor.  Yr  ocdd  teral  ynddi,  tebygol,  i  Baal 
nen  Peor. 

BALAAM,  Qyio  \dystrymior  y  hohX^  oddi- 
wrth  y  gair  Heb,  ^ÿ^  (bola)  yr  hwn  sydd  o'r 
un  yetyr  a'r  gair  hal  yn  Gymraeg,  am  fo<l  y  bol 
yn  dystrywio  yr  hyn  a  el  iddo :  mab  Beor,  yr 
hwn  oedd  yn  preswylio  yn  Pethor.  Geilw 
Pedr  enw  ei  dad  Bo^or,  yr  un  person,  ond  fod 
gwah&nol  enwau  iddo ;  neu  wahanol  sŵn  yn 
cael  ei  rod.li  i'r  un  llythyrenan,  mewn  aroryw- 
iol  ieithoedd.*  2  Pedr  ii.  15.  Dinas  oedd 
Pethor  yn  Mc^potamia,  sef  Aram  nea  Syria. 
Num.  xxiii.  7.  Deut  xxiii,  4.  Y  wlad  o  ba 
nn  y  galwyd  Abraham,  a  lie  y  gwasanaetbodd 
ddawiau  dyeithr.  Gen.  xxir.  4, 10.  Jos.  xxir. 
2.  Act.  vii.  2.  Yn  y  wlad  hon  y  ganwyd  y 
patrieircb  i  gyd,  ond  Benjamin.  Am  hyny 
geilw  en  hilio^aeth  eu  tad  Jacob  yn  Syriad  ar 
ddarfod  am  dano.  Dent.  xxvi.  5.  '  Gwlad 
ffiaidd  oedd  am  eilun-addoliaeth.— ^Ymddengys 
oddiwrth  ei  banes  yn  Num.  zxiii.  xxiv.  xxxi. 
fod  Balaam,  yn  ei  ddydd,  yn  ŵr  enwog,  yn 

Xledydd  y*  dwyrain,  fel  offeiriad  ac  fel  pro- 
yd.  Bam  y  rhan  fwyaf  yw,  fod  Balaam 
nnwaith  yn  brophwyd  Dnw,  ac  iJdo  wrtbgilio 
oddiwrth  Ddnw  a  thr<4  yn  ddewin :  ond  y 
mae  hyny,  mcdl  Scott,  yn  bur  anbebyg,  ac  yn 
ddigyffelyb  yw  yr  V>G^rythyraa  Sanctaidd. 
Mae  yn  yniddangoi  sw  fmy  credadwy  mae 
«Gw«lẀltilw.  — — 


dewin  enwog  ydoedd;  ond  ei  fod  wedicyr 
haedd  rhy w  wybodaeth  am  y  gwbr  Ddnw  tnrj 
glywed,  bwyrach,  am  y  gwyrtbiau  rbyfeddoli 
wnaeth  Mose»  yn  ei  enw,  ac  iddo  ymgais  an 
ddefnyddio  yr  vcbydig  wybodaeth  oedd  gin- 
ddo  yn  y  modd  gorea  er  ei  elw  a'i  glod,  trwy 
roi  allan  mai  prophwyd  Jkbofah  ydoedd,  a^i 
fod  yn  cael  dadgudcMedif^aetbaa  oddi  witho. 

Pan  oedd  yr  Israeliaid  yn  teithio  tna 

Chanaan,  trwv  yranialwch,BalacbreninMoab, 
wedi  gweled  beth  a  wnaetfaant  Vr  Ainoriaidi  a 
ofnodd  yn  fawr,  efe  a'i  bobl.  AnPonodd  genad- 
an  i  gyrcbn  Balaam  i  lelldithio  y  bobl  Yr 
oedd  yn  arfer  yn  mhiith  llawer  o  genedloeJd,  i 
fellditbio  pr  gelynion  yr  oeddid  yn  ymladd  & 
hwynt ;  nid  rhyfedd,  gan  byny,  i  Biüac,  ar  jr 
achos  hwn,  gy rchu  gwr  mor  enwog  a  Balaam. 
^  Mi  WD)"  raedd  Baiac,  ^  mai  beBdigedig  fvdd 
fr  hwn  a  fendithiech  di,  a  melldigedig  fyddyr 

hwn  &  fellditfaiecb." ^Wedi  i  hennriaid  Moab 

fyned  at  Balaam  à  gwobr  dewiniaeth  gyds 
hwynt,  Dnw  a  ymddançosodd  i  Bahuun,  ac  a 
barodd  iddo  mewn  geinan  eçlnr.— "  Na  ddoB 
gyda  hwynt,  na  felldithia  y  bobl,  canys  bendig- 
edig  ydynt."  Nacaodd  fyned  gyda  hwynt, 
yn  ol  gair  yr  Arglwydd.  Hyd  yma  y  roae 
pob  peth  yn  ymddiin|^os  yn  dda :  ac  nid  oe» 
dim  i'w  weled  yn  pen  ammhenaeth  Am  dano. 
Ond  brenin  Moab  a  anfonodd  dracheihfwyo 
dy  wysogion,  ac  anrbydeddusach  na'r  rhai  cynt- 
af,  gan  addaw  gwobr,  cyfoeth,  ac  anrhydedd 
iddo,  hyd  eithaf  ei  ddymuniad.  Ar  hyn  y  mae 
Hen-gel  yn  syrthio,  a.  drwg  ei  galon  yn  declirea 
ymddangos,  Nis  gallwn  llai  na  chanmol  ei 
worldeb,  pan  y w  yn  dywedyd,  **  Pe  rboddai  Bai- 
ac i  mi  arian  ac  aur  foaiad  ei  dy,  ni  allwo  fyn- 
ed dros  air  yr  Arglwydd  fy  Nnw,  i  wueuthnr 
bychan  na  mawr."  Geirian  rhagorol,  a  faollol 
gymhwys  ac  addas.  Felly  y  gweddai  ym- 
ddygiad  pawb  fod  ar  bob  achos.  Ond  nid  fel  ei 
eiriau  yr  oedd  calon  Balaam,  yn  winoneddol; 
jr  oedd  bono  yn  myned  ar  ol  cybydd-dod,  Y 
mae  yn  ymffyngbori,  yn  gohirio,  ac  fel  yn  am-| 
heu  yn  ngfaylch  achos  cwbl  amlwg ;  Byhuai 
wrtbod  y  cynyg  gyda  ffieiddiad,  beb  feiddio 
ymofyn  à  Daw  yr  ail  waith,  wedi  cael  eisoei 
ateb  pendant  ar  yr  achos.  Beib  I  a  gyfnewid 
Daw  ei  feddwl,  a  goddef  i'r  bob!  hyny  gael  en 
melldithio,  y  rhat  y  dvwedodd  ychydig  oVI 
blaen,  eu  bod  wedi  eu  bendtthio  t  Pa  ^nfyd«! 
rwydd!  Rhoddodd  iddo  genad  yn  eidJif* 
Hos.  xiii.  11. 

Y  mae  yr  Arglwydd  yn  goddef  aneirif  *• 
bethau  nad  ydynt  yn  gymeradwy  ganddo ;  aU 
y  mae  yn  ddigofus  wrtn  v  rhai  hyny  a  gymeij 
ant  acblysur  oddiwrth  ei  oddeiiad,  i  gyf awni 
eu  chwantau.  **Y  maent  hwy  yn  bwriadil 
drwg,  ond  y  mae  Duw  vn  bwriadn  daionl* 
Hefyd,  dichon  fod  y  cymhelliadi'r  weithredytt 
ddrwg,  pan  byddp  y  weithred  ei  hun  yn  ddsj 
a  thra  byddo  yr  Arglwydd  yn  cymeradwyolj 
weithred,  dichon  fiSeiddio  yr  achot  cy^holiiad* 
ol  o  honi  yn  y  gwnenthnrwr.    Yr  achoaiott 


BAL 


151 


BAL 


^mbtlüadol  yn  Balaam  oedd  cjbydd-dod  a 
klchder.  SPedriLlS.  Oeisiodd^ynddrygioDus 
ermwjn  badr  dw,  felldithio  7  rhai  7  mae 
Dow  wAdi  en  beDdiibio.  Cafodd  ffenad  i 
fjned  gyda  ikywjt^ffon  Moab,  g7dÀg  an- 
ftMÌd1onnr7dd  Dnw»  7m  ddigon  «mlwg;  yn 
j^jnol,  aetbg7-d  à*r  awyddfryd  mwyal  Ond 
ni  oddefodd  yr  Argiwydd  iddo  fyned  3ni  mbell, 
keb  dystiolaetk  nynod  o'i  amoddlonrwydd. 
^A  Jig  Daw  a  eonynodd  an  iddo  Í7ned  ;  ac 
iDffel  a  safodd  ar  7  ffordd  iV  wrtbir7nebu." 
Ctfodd  fFei7dd  am  «i  gamwedd :  *'  asen  fad,  yn 
dywedjd  a  Ilef  ddynd,  a  wabarddodd  7nfyd- 
rwydd  7  propbw7d."  Yr  oedd  byn  yn  wyrth 
uilidaoliawDC  gwnaethDaw  ddefbydd  o  un 
oVcreadaiiaid  mwyaf  bort»  i  gerydda  no  o 
ddoethion  y  byd  hwn.     2  Pedr  iL  16. 

Rhodd  Daw  i  ddyn  yw  galtooedd  ymadrodd ; 
acnisgallwn  amgyffred  pa  fodd  yr  ydym  yn 
kn  geiiiaa  wrtb  lefaro.  Nid  oea  aohos  i  ni 
rjfcdila,  gan  byny,  fod  yr  Arglwydd  yn 
defbyddio  genau  a^en  i  wabardd  ynfydrwydd  y 
prophwyd.  Defnyddiodd  Satan  y  sarff,  y 
tfbwjni  o*r  boll  fwyttfilod,  i  lefara  wrtb  £&; 
•od  cymerodd  yr  Aiglwydd  aaen,  y  creador 
mvyaf  b«rt  a^r  dylaf  oV  ewbl,  i  letara  wrtb 
Bfcltain.  Yn  ei  Uw  y  mae  yroferynau  mwjaf 
ttoljgtts  yn  ami  yn  ateb  y  dyben.  Yr  oedd 
yn  ddaroityngiad  mawr  i  Bulaam  ffroen-oehel, 
fr  bwn  oedd  yn  ymffroaáo  **  iddo  weled  gwei- 
«digtethyrHoUallnog/Tr  Argkrydd  ymd&ng- 
06  f r  Men,  llefam  drwyddi,  cyn  i  Balaam  weled 
J  weledigaetb.  Os  ystyrir  aeboa  yn  ddwys  ac 
yn  drwyadJ,  y  mae  yn  fwy  rbyfeddod  dywed 
DUtaa  yn  eenditbio  Israel,  na  cblywed  yr 
«ea  yu  argyboeddi  y  dewio.  Llywodraetbodd 
Daw  ei  dafod  i  lefiun  yr  byn  oodd  bollol  groea 
i  ddjmatiiadaa  et  gaion,  aH  olygiadaa  am  ciw 
^do),  yr  byn  aU  eycbwynodd  oM  wJad  ei  ban, 
yn  groes  i  orcbymyn  Daw.  Pan  agorodd  yr 
Aighrydd  lygaid  Éalaam,  efe  ^  welodd  ançel 
jt  ÁT^wyàá  ▼■  Befyli  ar  y  ffordd,  a'i  gleddyf 
Doeth  yn  ei  law,"  'k\  pe  baasai  yn  barod  i'w 
ddyrtrywio  ar  nawaitb.  **  Wele,"  medd  yr 
ttgel,  «*  mi  a  ddaetbum  allan  y n  wrtbwyaebydd 
iti;  caoys  eyfeiiioraoa  yw  y  ffordd  bon  yn  fy 
^Iwg."  Ar  byn,  y  mae  Balaam  yn  gwaeddi, 
Peebiia."  Ond  cyfaddefiad  ffaantiiB  ydoedd; 
yi  proffesa  ei  fod  yn  foddiawn  i  ddychwelyd 
yn  wjneb  y  perygl,  pan  yr  oedd  ei  galon  yn 
■yneid  ar  ol  y  gwobrwy.  Rboddwyd  matb  o 
poiaUd  i  BaUam  fyned,  ot  oedd  yn  ewyllysio 
"Wt  y*  wyneb  boil  ymddvgiad  yr  Arglwydd 
*ŵg  ito  yn  yr  acboa.  **  Dos  gydá'r  dynion, 
*'f  ^r  a  lefarwyf  wrtbyt,  hyny  yn  unig  a 
^â|'  Balaam  a  aetb,  wedi  y  cwbl,  ac  a 
yvgeisiedd  dracbefn,  trwy  «wynyddiaeth,  i 
felldithio  y  bob!;  oad  ai  Iwyddodd,  Melldith- 
^odd  Amaiee  y  cyntaf,  aV  Ubufeiniaid  y  diweddaf 
^'^  gelynioD.  Gwel  ligbtfoot. — Gorfod  amo 
gyWdef,  "Nid  dyn  yw  Daw  i  ddywedyd 
^«ydd,  na  mah  dyn  i  edifarbau :  JSi  wèl  efe 
••iwttedd  yn  Jacob:  Nid  oes  swyn  yn  erbyn 


Jaoob,  na  dewiniaeth  3m  erbyn  Israel.*'  Yn  U0 
ea  mellditbio,  decbreoodd  ea  bendithio.  Ond 
y  mae  yn  amlwg  nad  o'i  fodd  y  gwuaeih  byn : 
^Pa  fodd  y  rbegaf  yr  bwn  ni  r^oddDawt 
a  pba  fodd  y  ffieiddiaf  yr  bwn  ffieiddiodd  jf 
Arglwydd  f '  Ei  ewyllya  oedd  eu  mdlditbio ; 
ond  ni  oddefodd  Duw  iddo.  Megys  y  gwabardd- 
odd  Duw  ynfydrwydd  y  nropbwyd  trwy  enaa 
asen  fad,  felly  y  gwnaem  adefnydd  o  dafod 
Balaam  ilefiini  petbao  rbagorol,  yn  brophwydol- 
iaetbol,  am  ddyfodiad  iitist — am  belynt  ei 
bobi  byd  ddiw^d  anuer — ac  am  fsmedig- 
aetbaa  thiw  ar  yr  Amaleciaid,  y  Ceneaid,  ac 
eraiU.  Oan  y  cawn  acblysaron  i  ymbelaetba 
dan  eiriao  eraill,  ar  ainry w  betbao  ncillduol  yn 
y  propbwydoliaetbau  bynod  byn,  ni  cbwanegaf 
arnynt  yn  bresenol. 

Owedi  i. Balaam  fetba  a  melldîtbio  Israel,  yn 
awyddas  fytb  i'r  wobr,  rboddodd  gynghor 
melldigodig  a  cbytbreiilig  iddynt,  1  bade 
meibioti  Israel  i  wncntbtir  camwodd  yn  erbyn 
yr  Aiglwydd.  A  decbretiodd  y  bobl  odineba 
gyda  mercbed  Moab.  Galwaaant  y  bobl  i 
abertbau  ea  dowiau;  a  bwytáodd  y  bobl,  ac 
addolasant  ea  duwian — "  Ac  ennynodd  digof- 
aint  yr  Arglwydd  yn  erbyn  Israel."  Nam* 
xxy.  1.  2,  3;  a  xxiL  16.  Fel  byn,  trwy 
ddicbellion  cytbreulig,  y  bu  o  fwy  o  niweid  i 
Israel,  trwy  eu  roaglu  i  bechu  yn  erbyn  yr 
Aivlwydd,  na  pbe  buasai  yn  eu  mellditbio  tra 
y  buasai  byw.  Gwedi  byn,  lladdwyd  ef  yn 
rbyfel  Israel  yn  erbyn  y  Midianiaid.  Num. 
XKxi.S. 

Y  mae  banes  y  dyn  bwn  yn  bynod  ac  yn 
arswydus.  Wele  ynddo  ddyn  a  cbanddo  ad* 
nabyddiaetb  oV  gwir  Ddiiw — Dnw  wedi  ym- 
ddangos  iddo  amryw  wciibiau,  a  Uefiiru  witbo 
— wâi  cael  ei  ryboddio  gan  Dduw  mewn 
ffordd  ryfed'l,  aM  ynfydrwydd  yn  rael  ei  wa* 
bardd  gan  «sen  fud — D«iw  ^n  benditbio  Israel 
drwyddo,  ac  yn  Uelaru  yn  bropbwydoliaetbol 
drwyddo,  mewn  modd  bynod  o  oleu  a  gogon- 
eddus— ;yn  gweled  y  fatb  ddedwyddwcb  mewn 
gwir  grefydd  mewn  byd  arall,  fel  y  dywedodd, 
*'  Marw  a  wnelwyf  o  farwolaetb  yr  uniawn,  a 
bydded  fy  mwedd  fel  yr  eiddo  yntau :" — eto,  y 
dyn  bwn,  wedi  y  cwbl,  à'i  galon  beb  fod  yn 
uniawn  gydà'r  Arg-wydd;  yn  caru  gwobr 
anghyfiawnder ;  ac  er  mwyn  budr  elw,  yn  myn* 
ed  yn  mlaen,  yn  wybodus,  yn  groes  i  ewyllya 
Duw.gyda  bwriad  parbaoi  o  gael  y  wobr,  er  pob 
gwrtbwynebiad  a  rhwystr  a  roddodd  Duw  ar 
ei  ffordd ;  ac  yn  y  diwedd  yn  rboddi  y  cyntf» 
bor  mwyaf  cytbreulig  a  allasai  y  diafol  ddodi 
yn  ei  galon  ei  roddi  i  neb.  Y  mae  ei  siampl 
yn  dangoa  yn  amlwg,  yr  byn  na  ddylem  bytb 
ei  angbofio,  fod  gwir  grefydd  yn  gynnwyseldig 
roewnayniadan  ysbrydol,  a  tbueddiadan  sanot» 
aidd  y  galon,  yn  tarddu  oddiwrtb  wir  adna* 
byddiaetb  ysbrydol  o  Dduw,  ac  nid  mewn 
doniau,  gwybodaetb  helaetb,  na  cbyflawniadan 
coel-grefyddol,  aV  galon  erioed  beb  ei  daros- 
twng  i  ufudd-dod  i'r  Arglwydd.    Fel  y  bufyw^ 


BAL 


153 


BAL 


fellj  ba  farw,  gyda  gelTnion  Daw.  Gwas  y 
âmoì  ydoedd,  a  ba  ei  ddiwedd  yn  gjfatebol 
i'w  weithredoedd.    2  Cor.  xi  15. 

"Ac  a'u  coUwydtrwy  dwyll çwobr BaUam.'* 
Judas  11.  "  Ac  a'u  trosglwyddwyt  can  dwyll- 
iat  cyyloc  Balaam."  W.  a  "  Ac  a'u  dy- 
fetbwyd  gaa  dwyll  gwobr  Balaam.^'  Dr.  M . 
"  Hwy  a  redasant  yn  awyddos  ar  ol  cyfeillioro- 
ad  Balaam,  er  gwobr."  Saes,  T  mae  y  rhao 
fwyaf  o  gyfieithwyr  yn  cyduno  aV  Saasoneg. 
Priodol  ystyr  y  gair  ŵ.  «ft/iiw^tfav  yw  tyw- 
allt;  tywallt  dwfr  nea  waed.  Lnc  xr.  37. 
Mat.  zxvL  28.  Marc  xir.  24.  Lac  zi.  50  ;  a 
xxii  20y  Y  mae  tywallt  fel  dwfr  weitbian  yn 
arwyddo  gwendid  mawr,  i^os  i  ddystryw 
Salm  xxii.  14.  '*  Yr  ydym,"  medd  y  wraig  o 
Tecoa,  "fel  dyfroedd  wedi  ea  tywallt  ar  y 
ddaear,  y  rbai  ni  cbesglir."  2  Sam.  xir.  14. 
Yn  yr  ystyr  hon  y  golvgodd  y  cyfieithwyr 
Gymreig  y  gair  yn  y  ian  non,  a  chyfieithant  y 
gair,  a'u  cdlwyd.  Ond  y  mae  ystyr  «nül  Tr 
gair,  a  bwnw  yn  ami  yn  yr  ysgrythyraa ;  sef 
mynedgydagawyddfryda  gorwylltor,  fel  dwfr 
yn  cael  ei  dywallt:  "Tywalltaf  amynt  fy  Hid 
fel  dwfr,"  medd  Duw.  Hos.  v.  10.  «Rheded 
bam  fel  dy(roodd,achyfiawnderf«lflTwd  gref." 
Amos  V.  24.  Yn  yr  ystyr  diwcdJaf  y  golyg^ 
odd  y  cyfieithwyr  Saesonig  yr  ymadrodd,  ac  a 
gyficithasant  y  gair,  ran  greedily. — '*  Cyfeiliorn- 
us  y  w  y  fFordJ  Tion  yn  fy  ngolwg,"  medd  yr 
Angel  Iehofah  wrth  Balsam ;  ond  er  hyny, 
rhedodd  Balaam  ar  hyd-ddi  gydà'r  awyddfryd 
mwyaf  er  mwyn  y  wobr.  Carodd  wobr  ang- 
by6awnder,  ac  a  redodd  yn  ddiattalfa  ar  gyf- 
eiliom,  gan  adael  y  íFordd  uniawn.*^  Yr  nn 
fatb  yr  oedd  y  gao  athrawon  yn  nyddian  yr 
apostolion,  ac  felly  y  maent  o  hyny  byd  beddy  w ; 
maent  yn  ddiwyd  iawn  yn  taenu  cyfeiliornadau 
er  mwyn'bndr  elw.  Rhaf.  xvL  18.  1  Tim.  vi 
6,  10.  Tit  i.  11.  2  Pedr  ii.  14,  15.  TwyU 
gwobrwy  ydy  w  yr  elw  hwn ;  oblegid  ei  fod  yn 
anghyfiawn,  twyllo  pawb  chwannog  iddo  a 
wnayn  y  diwedd.  "Cybydd-dod  cyfeiliom- 
wyr  y w  tanwy dd,mam  a  mamaeth  ea  cyfeiliom- 
adac  "  medd  Ainesias. 

BALADAN,  1^Hb;a  b^  Arglwydd  Dduw] 
o  un  iieninoedd  ^  Babilon.  Y  mae  ei  enw  yn 
gy&nsoddiad  o  enwaa  yr  eilan-ddnwiau  Baal 
ac  Adan,  nea  Adonis.  Yr  an  yw  a  Beleesis, 
Nanybris,  nea  Nabonasor.  Esa.  xxxix.  1.  2 
Bren.  xx.  12.  Y  mae  Syr  Isaac  Newton  yn 
barim  mai  mab  Pal,  brenin  Assyria,  oedd 
BflJadan,  ac  i  deyrnas  Babilon,  gael  ei  ihoddi 
iddo  fel  ei  ran  a'i   etifeddiaeth.     £dr.  Nikx- 

BALCH-DER-EDD  (bal),acbel,  nch-hedol, 
mawrwvch;  trabaas,  rhyfygas,  mawrfrydas, 
mawryddig,  ffrostas : — gwenitb  balch ;  tyfa  yn 
falch  f  cerddediad  balcb. 

Tii  pbelb  Ä  wn»  wnriaryn  annlwtir:  ìégrtrẁ  yn  el  hwvneb. 
ffollnab  yo  «1  pbeo,  a  balohedd  yn  «1  cbaliMi.— 7H9«2(2  Jíom. 

Y  mac  dyn  wrtb  natur  dan  y  cwymp  yn 
greadur  balcb.    Fel  y  mae  ei  feddwl  yn  gyfeil- 


iomos  am  bob  petb,  felly  y  mae  am  dano  ei 
ban.  Yn  ei  dy wyllwcb  y  mae  yn  meddwl  ei 
ban  yn  amgen  narr  peth  ydyw;  sef  pechador 
eaog,  llygredig,  tywyli,  ffol,  ac  annnwiol.  Y 
mae  yn  pnodoli  pob  rbagoroldeb  a  ddichon 
fod  ynddo,  iddo  ei  ban,  ac  nid  7r  Aiglwydd, 
yr  hwn  a  wnaetb  y  rbagoriaeth.  Bi  holl  ymgaig 
sydd  am  ddercham  ei  ban,  ac  nid  yr  Arglwydd, 
yr  hwn  yn  unig  sy  deilwng  iV  ddefchafti.  'Nid 
oe«  neb  yn  deilwng  o  ddercbafiadyiiaehlod,!» 
pbarcb,  ond  Daw  ei  ban.  Y  mae  efe  jn 
anfeidrol,  ac  vn  banfodol  ddeichafedig  ynddo 
ac  o  bono  ei  lian ;  ac  am  hyny  y  mae  yn  gjf- 
iawn  iddo  gael  ei  dderchafii  gan  bawb.  Am 
yr  boll  grcadariaid,  o'r  nebi^  hyd  yr  tBsf  o 
honynt,  pa  fatb  bynag  ydynt,  beblaw  pecbador- 
iaid,  ^  Efe  a*u  gwnaeUi,  ac  nid  hwy  en  banaio  'P 
y  mae  yn  anghyfiawn,  am  hyny,  yn  bechadBms, 
ac  yn  wrtbryfel  yn  erbyn  Daw  iddynt  dderchafa 
ea  bnnain  mewn  dim.  Os  ydynt  gyfiawn  a 
sanctaidd,  efe  yw  flfynon  cyfiawnder  asanct- 
eiddrwydd:  os  ydynt  ddoetb,  efe  a  roddodd 
ddoetbiceb  iddynt:  os  ydynt  gyfoetb<^, efe  js 
nnig  a*a  cyfoethogodd  :  os  ydynt  Iwyddiannm, 
efe  a  barodd  fod  iTwyddiant  iddynt.  *^  Nid  jw 
yr  hwn  sydd  yn  plana  ddim,  na*r  hwn  sydd  ya 
dyfrbaa;  ond  Duw  yr  hwn  sydd  yn  rhoi  y 
cynnydd."  1  Cor.  iii.  V, — Y  mae  balchder  yo 
mhob  trosedd ;  canys  ni  throseddai  neb  orclt- 
ymyn  Duw,.oni  b'ai  ei  tod  yn  derchafu  ei  bna 
yn  erbyn  Duw,  ac  yn  fwy  na  Daw.  Y  mae 
pob  troseddwr  yn  ymfawrygn  yn  erbyn  yr  hirn 
y  mae  yn  anufuddhau  iddo.  Nid  oes  an  creadar 
yn  ei  briodol  le,'ònd  yr  bwn  sydd  ynddim  ya 
ei  olwg  ei  hun,  a  Duw  yn  bob  peth ;  ac  yn  yr 
agwedd  addas  hon  ar  ei  ysbryd,  y  maevn 
hawdd  ganddo  nfiiddhau,  ymostwng,  a  rhoddi 
mawrodd  iV  Arglwydd.  Po  nesaf  y  byddom 
at  yr  agwedd  hon,  nesaf  i  gyd  y  byddwn  at 
Diiuw ;  a  phan  y  byddom  yn  gyflawn  felly, 
byddwn  yn  gyfiawn  gyda  Daw,  ac  wrth  ei 
fodd. — Y  mae  dau  orchwyl  yn  cael  en  dwya 
yn  mlaen  gan  yr  Arglwydd  o  hyd,  yn  ei  holl 
ragluniaethan  yn  y  byd,  sef  derchafu  y  gostyng- 
edig,  a  bwrw  y  balch  ilawr.  Dygwyd  Nebuẃ- 
odonosor,  yr  Amherawdwr  mawiyddig,  iV  cyfr- 
addefiad  hwn  am  yr  Aiglwydd,  ^  Efe  a  ddichos 
ddarostwng  y  rhai  a  rodiant  mewn  balchder.** 
Dan.  iv.  37.  Y  mae  ei  lygaid  amynt  iV 
darostwng ;  y  mae  yn  ea  gwrtbwynebn,  ac  ya 
en  gwatwar  yn  ddirmygns.  Job  xl.  11,  13* 
lago  iv.  4.  Diar.  iiL  34 ;  a  xxix.  23.  2  Ooo. 
xxxii.  25.  Esa.  ii.  12.  "Pob  au  a'r  a'i 
derchafo  ei  hun  aostyngir;  aV  hwn  syddys 
ei  ostwng  ei  hun  a  dderchefir."  Lac  xiy.  1 1« 
Job  xxiL  20.  Diar.  xxix.  23.  Mat  xxiii.  3^« 
Dyma  an  o  reolau  anghyfnewidiol  Daw  yo  â 
holl  ymddygiad  tuag  at  blant  dynion ;  efe  a 
rodia  wrth  hon  yn  ddiwymi  byih.  Ni  dderch- 
afa efe  neb  yn  nghyfiawnder  ei  Fab,  i  sanct- 
eiddrwydd  a  gogoniant,  ond  yr  hwn  sydd  ol 
wiz  fodd  yn  ei  ostwng  ei  bnn  dan  alluog  laif 
Duw,  fel  pecbadur  euog  a  thlawd    Luc  xm 


BAN 


153 


BAN 


14.  MewQ  meddyliau  ipirag  am  danjnt  eu 
Lonain,  a  meddyliaa  mawr  am  Dduw  aH'iech- 
ydwriaeth,  y  maent  yn  cael  eu  derchafu :  y 
mac  pob  meddt»!  croes  i  hyny  yn  en  tyna  i 
Itwr. — "  Y  balch  a  cdwyn  efe  o  hirbeil :"  Saim 
cMxriiL  6 ;  hyny  y w,  ni  chaiff  byth  ddyfod 
yn  «gos  ato.  i  mae  yn  hirbell  oddiwrth  ei 
Mr  aM  heddwch ;  ac  ni  ddaw  byth  yn  nes  tra 
T  byddo  yr  agtvedd  bono  ar  ei  ysbryd.  Ni 
chais  y  balcb,  ac  ni  oddef  D«iw  i  hyny  fod. — 
^  Vn  y  peth  yr  oeddent  faleb  o  bono,  yr  oedd 
efeyn  nwch  na  hwynf  E^cod.  xviii.  11.  Yn 
eu  dawiao,  eu  doethineb,  en  gailnoed^,  àe.  yr 
oedd  Daw  o  blaid  ei  bobl  yn  uwch  naV  Aipht- 
iaid.  Y  mae  Duw,  yn  gyffiredin,  mewn  modd 
iieilidaoi,  yn  tafli^  diystyrtrch  ar  y  pethau 
hyuy  y  loae  dynion  yn  ymchwyddo  o'u  plegid. 
1  Sam.  ii.  3.  Neh.  ix.  10,  16.  Job  xL  11,  12. 
Lac  xxi  1. 

Balm,  math  o  sudd,  nea  lûd  giprerthfawr,  a 
ddyferai  allan  o  bren  o'r  enw.  Yr  oedd 
belaetbrwydd  o  hono  yn  mynydd  Gilead ;  ac 
yrocdd  y  lie  yn  enwog  iawn  o'i  herwydd.  Y 
mae  y  gair  Heb.  «y^jj  yn  tarddu  oddiwrth  yr 
nn  gwreiddyn  a'r  gair  craiff,  ac  yn  arwyddo, 
rhvymo  yn  nghyd^  cryfhanjL:  oddiwrth  ei 
natur  gryfhao],  ei  e^eithioldob,  a*i  anflfaeledig- 
Twjdd  i  gadarnhao,  i  iacháa,  ac  i  rwymo  yn 
ngbyd  friwiao,  archollion,  a  brathiadan  gwen- 
wrnig.  Yr  Anibiai4  a'i  gwerthent  i'r  Aipbt- 
iaid.  Gen.  xxxvii.  25.  Ei  liw  ar  y  cyntaf  sydd 
led  wyn,  a  chwedi  hyny  yn  wyrdd ;  ond  pan 
«lo  yn  hen,  try  yn  iled  folyn,  yn  deb^ç  i  fèl, 
£i  flas  sydd  chwerw,  cithr  ei  arogl  y^  bèr;  ac 
«rferir  ef  i  bèr-arogl^  icyrff  meirwoA>  Yr  un 
gair  Heb,  y\^  a  gy.$eithi|r  triagl  yn  Jer.  viii. 
22;  a  11  8;  ac  yn  Ezec.  xxviv  17.  Nid 
ydynt  jn  cyfrif  Uai  rhinwedd  yn  b^Im  Brazil, 
Ysbaen  Newydd,  a  P4iero,  uag  oedd  yn  balm 
Gilead  gyut     Edr.  Triage 

BALLeG-RWYD  '  (ball),  rhwyd  by«gota, 
rfawyd  dyno ;  math  o  rwyd  à  gwaelod  fei  aach 
iddi.  Y  gair  Htb  -  ^p  a  arwydda,  peth  wedi 
tt  grebachu,  neii  ei  g}  firngu  yn  nghyd ;  ac 
Jelly  yn  aicr  o  ddwyn  ei  heita  yu  llw^  ddinnnus 
ilaw,    Edr.  Akool-darth. 

BANER  (ban),  Saes,  Banner.  T  gair 
Be,  ^*^*^  a  gyfîeithir  weilbiau  llaman^ 
«eithiau  ixmer,  Nnm.  L  52.  8alm  xx.  5, 
^  7,  Ac  Y  mae  baner  yn  arwydd  i 
g*«glu,  cy&rwyddo,  a  chefnogi  milwyr,  ac  i 
ddangoa  en  gwerayllfa.  Hhydd  tcithwyrdiw- 
^dar  iV  gw-edydd  hyny  haiic^a  neillduol  am 
^eran  dwyreiniol,  a*r  defnyd«liòldeb  o  honyut. 
Yn  Ambia,  a'r  gwledydd  cymydogaethol,  y 
n*?nt  yn  dcwia,  yn  gytfre<liui'l,  teithio  yn  y 
Û0»,  oblegid  poethder  dii-fawr  yr  hanl  yn  y  d\  dd. 
lochelyd  annhrefn  yn  eu  minieioedd  yn  cydyrn- 
daith,  y  mac  i  bob  gosgordd  {cotter^  ftl  ý  galw- 
Mt  hwy)  ei  gwafaanol  arwydd  o  amry w  ulen- 
^"^  yn  cael  eu  dwyn  ar  dmaUin  uchel,  nid 
tDDbebyg  i  tt6f  haiarn,  yn  mha  un  y  pae  coed 
•yehioti  j^  ^^^i  ea  llosgi  i  oleuo.  <  mac  i 
20 


bob  gosgordd  ei  tbroatan,  a*i  harwydd  penodo  I 
ei  bun.  Y  mae  deg  nea  ddeuddeg  o>  goleu- 
adau,  mwy  neu  Ihì,  weilhiau  ar  yr  un  drontHn. 
Y  maent,  hefyd,  wedi  ea  goaod  mewn  gwahanol 
ddali  yn  gystal  ag  yn  amrywio  o  run  rhifcdi ; 
rhaiy^  hirgrwn,  ar  ddull  poith ;  eraill  yn  dair- 
onglog,  neu  fol  y  Uythyren  N  nen  M,  <&c.  V 
mae  yr  arwyddicn  mor  wahanol  oddiwrth  eu 
gilydd,  fel  y  gall  pob  un  wybod,  yn  y  nos,  i  ba 
osgordd  y  mao  yu  perthyn.  Y  maent  yn  cael 
eu  dwyn  o  ilaen  y  minteioedd,  ac  yn  cael  «u 
gosod  i  lawr  yn  y  man  lie  y  maent  i  werayilu, 
eyn  y  delo  y  fintai  i  tyny ;  ac  yn  cael  eu  güsod 
ychydig  oddiwrth  eu  gilydd.  Y  maciil  yn 
cael  eu  dwyn,  hefyd,  y  dydd,  heb  oleu,  a'u  gwa- 
hanoi  ddull,  a*u  hamry  wiol  rifedi,  yn  eu  gwa- 
h^niacthu  oddiwrth  eu  gilydd  yu  ddigonòl. 
Heb  y  cyfryw  arwyddion,  nis  galla^ai,  heb 
annhrefn  mawr,  toif  luosog gyd-deithio.  Gell- 
ir  meddwl,  gan  hyny,  fod  y  arair  Jj^  vn  ar- 
wyddo  ha^er  ddt/sglatr,  oleti,  Yr  oedd  i  Iwytli 
JudaJ^,  Reuben,  Ephiaim,  a  Dan,  y  ihai  c/edd* 
ent  yn  gwer^^yllu  yn  yr  anialwch,  o  du  y  dwyr- 
ain,  dehau,  gorllewin,  a  gogledd,  un  o'r  llumanau 
goleu  hyn,  yn  perthyn  i  bob  an  o  houynt. 
'Nvriv  li.  Yn  cyf.  irio  at  hyn  v  dywed  v  Sahu- 
ydd,  "  Vn  enw  ein  buw  y  tanerwn."  Salm 
XX.  5.  ìjT^.  Tpithiwn  a  gwersyllwn,  noa  a 
d}dd^  yn  en:9rein  Duw,  a'n  hyder  aruo,  ac  ar  ei 
a'mddiâynla  i  ni ;  awn  yn  mlaen  yn  eon,  yn 
dijiiarswyd,  yu  amlwg  i  bawb,  ac  yn  finteioedd 
cariadus,  yu  arnddiffynfa  yr  Arglwydd.  Salm 
Ix.  4. — Y  gair,  hefyd,  a  arwydda  y  Uuaem,  neu  y 
lamp  a  fyddai  yn  cael  ei  dwyn  o  flaen  y  gwr 
aVwraigicuanc,  yn  yr  hwyr,  ddydd  eu  priodaa. 
'*'  Efe  a'm  dug  i*r  gwindŷ,  a*i  faner  droaof  ydoedd 
gariad.*'  Can.  ii.  4, — •*  Fy  anwylyd  sydd  wyu 
a  gwridog,  yn  rhagori  ar  dd^ng  mil  :^^fle&.  yu 
fanerog^  neu  yn  ardewyna  yn  ddysglaer  à  deng 
mil  o  lampau,  fel  priodfab  wedi  ei  amgylchu  k 
deng  mil  o  lampau.  Can.  v.  10.  Dywedir  fod 
yr  eglwya  yn  "  of^fidwy,  fel  Ha  banerog,^'  nea 
yn  or-ddysglaer^  ^el  mprwynion,  yn  geinwedd 
ac  yn  llewyrchus  yn  ngoleu  y  llasernau  priud- 
asol.  Byddai  y  gw^goedd  ardderchonf,  arfer* 
edg  ar  y  cyfryw  achoaion,  yn  adlewyrchu 
goleuni  y  la^p  yu  ddysglaer  ia^n.  Can.  vL 
4,  10. 

Goâo<lîr  yr  A;*gj[wydd  lean  allan  wrth  yr  enw 
hwn.  Ëaÿ.  xi.  ŷl\  axlix.22;  a  Ixii.  io.  Y 
mat'  efe,  tel  bi^ner,  wedi  ei  dderchafu  yn  nchel ; 
y  iiiH^  yn  ddyagjaer  ogoneddos,  yn  rhagori  ar 
bnwb  o  ran  ei  l^rnon,  ei  awyddau,  ei  ddoniau, 
iC\  radau,  «fee,  yn  arwydd  i  gaaglu  ei  boll  bobl 
ato,  ac  at  eu  gilydd ;  yn  eu  gwahaniaethu 
oddiwrth  bawb  eraill :  yn  gy farwyddwr,  yu 
ddyddauwcb,  ac  yn  iachawdwriaeth  gyflawPy 
dra^ywyddol,  iddynU  Ynddo  ef  y  mae  cyf- 
iawuder  a  neitli ;  am  hyny,  ato  cf  y  deuir. 
Esa.  xlv.  24. — Y  miie  y  faner  hon  yn  cael  ei 
cbodi  gan  yr  Arglw}  dd  i'r  ccnedloedd,  pan  y 
byddo  Criat  lean  yu  cael  ei  brogethu  iddynt,  yn 
nwyfplifeb  ei  Btr^on,  a  cbyt'fiwn^çr  S^  «berth. 


BAR 


151 


BAR 


eì  sw}  ddaUf  aM  aas ;  a  than  y  fancr  hon  y 
iiiaeiit  yu  gorchfygu  eu  Loll  clynion.  Ni  cLy- 
meiir  byth  mo'r  faner ;  ni  saif  uu  gelyu  yu  ei 
hwyneb ;  ac  ni  chyll  neb  y  dydd  y  sydd  yn 
ymiadd  danL  Baner  ydyw  i  becbaduiiaid  i 
gynnnll  ati ;  acy  maeyn  iecbydwriaetb  gyf  awn 
iddynt,  a  thragywyddol.  Dyina  y  fauer  a  rodd- 
odd  Duw  i'r  rhai  a'i  hofnaot ;  trwy  ymlyniad 
wilbOfiiydd  ynddo,  arhodiad  addas  iV  efengyl, 
hwytbau  a  fyddant  fel  baner  >vedi  ei  dercbafu 
yn  ogODcddus,  ac  yn  fuddugoliactbus,  ar  ei  boll 
air  e^  yn.annogaetb  ieraillgyicbu  ato,  aglynii 
wrtbo  o  l^yrfryd  calon.  Zecb.  ix.  16.  Salni 
k.  4.     Mat.  V.  14—16. 

'^  A  Moses  a  adeiladodd  allor,  ac  fL  alwodd 
ei  benw  (155  mîT^)  Jkuofah  Nisi;"  8<ef 
Jehofap  y w  ly  maner,  Exod.  xviL  1^.  Cynr 
naliwyd  dwylaw  a  gwialen  Moses  i  fyny,  fel  y 
pjae  piilwyr  yn  arferol  o  gyi^nal  eu  banerau  }n 
I  pDser  yr  }>nladdfa.  Y  m&e  y  banerau  byn  yn 
dwyn  arwydd-luniau  y  \klad:  dywedir  fod  y 
milwyr  yn  ymiadd  dan  y  faner  bono;  sef  d«n 
pyfarwyddyd  ac  er  amddiffvniad  y  llywodraetb 
bono.  Felly  yr  ymladdodd  Israel  dan  gyfar- 
wyddyd  Duw,  ac  er  amddiffyniad  ei  wiriouedd ; 
ac  felly  y  daetb  yr  enw  Jehofau  yn  a:  wydd- 
lun  ar  faner  yr  boll  gynnulleidfâ«  Dan  ei 
gyfarwyddyd  yr  ymiaddaaant,  ac  yn  ei  enw  aM 
certb  y  gorcbfygasant — pob  un  yn  cydnabod 
pad   ei  eiddo   ei  bun  oedd,   ond  mil^r  Je- 

nOFAXI. 

BAR  (bar),  trallod,  digofaint,  Hid,  irilonedd, 


Peehadnriald  noAwr  en  ftar.    JC.JPrv$. 
Kbau  u*th  iateihf  a  rlwo  o*th  far.    jHar, 

BAB  A,  Heb.  n^^^  (^»'*')  ^^^-  fip^f^a 
(fiToma).  })ara  gwyn;  bara  canrbyg;  bara 
ihyg;^r|i  baidd;  bara  ceircb;  bara  cocb; 
bHra  dR^ed ;  bara  peilliad ;  bara  man-gan,  sef 
bara  gwyn ;  bara  cri,  a  bara  croy w,  set  bai  a 
beb  surdoes;  bara  surdoes;  bara  plymrbyd  ; 
bara  cbi^iiig;  bar^  gwersyll;  bara  plane,  bara 
liecb,  a  bara  greidell;  bara  gosod,  sef  bara 
dangoi»;  bara  luiod ;  bara  lawr,  a  bara  lafan. 
Yn  iaith  yr  yngrylbyrau,  arwydda  bar^  pob 
inatb  o  ymbortb  ungeurbeidiol  at  gynnaliaetb. 
ijen.  iii.  19;  a  xxviiL  iiO;  ^  xlvii.  10.  Mat. 
iv.  4 ;  a  vi.  11. — Mae  y  mann^  yn  cael  ei  alw, 
bara  o>  nef — bara  angelion.  Exod.  xvi.  4,  15. 
arc.  Edr.  Manka. — Y  mae  Ciist  yn  ei  alw  ei 
bnn,  *^  Bara  Duw,  yn  dyfoJ  i  waercd  o'r  nef, 
ac  yo  rhoddi  bywyd  i*r  bvd."  loan  vi.  3.H. 
Bara  Duw  ydyw;  Duw  a'i  ircfuodd  ac  a'i 
parotodd;  Duw  sydd  yn  ei  ro<ldi  i  bechadur-  ! 
laid,  ac  yn  eu  herthu,  i  ymborlbi  amo.  iS'id  | 
o'r  ddae'ar,  fel  ein  bara  cyffredin,  y  diutb,  i 
gynnal  ein  bywyd  daearol  yma  yu  y  byd ;  oud 
o'r  nef  y  daetb ;  yn  daugos  mawredd  a  dwyf- 
oldeb  ei  Ber^on ;  ei  las  a'i  gariad  mawr,  yn 
darostwui;  ei  bun  atom,  i  ddyoddef  a  marw 
d  osom,  fel  y  byddai  yn  fara,  sef  yn  ymbortb 
)>btydol,  yn  iboddi  grym,  cyuualiaetb,  a 
oyuJauwcb  i  bechadur  cuog,  yn  wyueb  ei  boll  ì 


drueni.  Crist  croesboelicdig  y  w  y  bara  by  wiol, 
vr  bwn  sydd  yn  rboddi  bywyd  i  bawb  a  vui- 
l)onbant  amo  irwy  tfydd.  Bctb  ond  y  cyf- 
iawnder  a  «cryd  rbag  angeu,  a  ddicbou  loddi 
cryfder  a  dyddanwcb  i  bccbadur  euog?  ^'id 
ydyw  bwnw  i'w  gael  yn  un  lie  ond  yn  yr  lesu. 
Vmbortbi  arnoyw  credu  ynddo.  Y  maecrcdu 
ynddo,  fel  ymburtbi  ar  fara  iacbus,  yn  rboddi 
byfrydwcb,  adnewyddiad,  grym,  a  I'yddaiiwtli 
annbraetbol.  Y  niae  pob  jietb  yndi.o  yu  iara 
iV  sawl  sydd  yn  gwir  gredu  yi»ddo : — ui  abtiiL, 
ei  iawn,  ei  eiriolaeib,  ei  fuddugoliaetl,  li 
gariad,  a'i  ras,  ac.  Nid  ocs  dim  aiall,  oud 
efe,  i  fod  yn  wir  ymborlb  cynnaliaelbol  i  bccL- 
adui.  Ni  all  dyn  ymlortbi  aiuo  ei  huu,  ir 
llesad;  .nac  ar  ei  laís  a'i  j.y>uron;  canu  y 
mae  angeu  ymbortb  ar  ras,  a  Cbrist  yw  ei  ym- 
bortb. Yn  lie  portbi,  ni  \^  na  y  byd,  a'r  pelliau 
hydd  yn  y  byd,  ond  gwanycbu,  blino,  gufidio, 
a  tbwyllo  pawb  sydd  yn  ymgyuual  aipsni. 
Ond  am  Grist,  y  inae  tigna^^dyn  fwydyu 
wir,  ai  waed  yn  ddiod  yn  wir:  *' Y  ba>aa 
roddaf  â  yw  fy  ngbníi^^d,  yi  bwn  aroddat  dia» 
fywyd  y  by d  : — a  r  neb  sydd  yu  bwy  ta  o'r  Uia 
bwn  (sef  yn  credn  yp  Ngbrist,  adn.  47),  a  f\dd 
byw  yn  dragywydd."  loan  vi.  ^1,  58;  aiii. 
15  ;  a  X.  9  ;  a  xiv.  p,  Tbil.  i.  6.— "  Prrtliabt 
bwynt  à  laiadagrau;"  stf  âdagfíiu  yn  llelaia, 
neu  yr  oedd  eu  baiH  wedi  tj  fwydo  mtwn 
dagrau ;  dagrau  oedd  eu  bwyd  ji'u  diüJ.  Salm 
Ixxx.  6. — *■  Canys  Iara  i  ni  ydyi*t ;"  Num.  uv. 
9 ;  byny  yw,  dyfttbwn  bwynt,  fel  y  uiae  dvn 
yn  dyfelba  bara*  with  ei  fwyta.  "  Efe  a  fw\ty 
y  cenedloedd  ei  elynion,"  medd  Balaam. 
Num.  xxiv.  8.  ^*  Y'sasaut  Jacob  ;"  Saliu  Ixxii. 
7.  Heb,  bwyUifund  Jacob.  "Y  ibai  8ydd}ü 
bwyta  ty  mbobl  fel  y  bwytáut  Iara."  Salm  us, 
4 ;  a  liii.  4.  •*  Dyfetba,  gan  byny,  yr  hull 
bublocdd;"  HlI.  buyta  )X  boll  boblocili" 
Deut.  \i.,  16.  Gcill  y  gciriau,  **  baia  i  ni 
ydyut,"  arvyddo  bclyd,  y  byddai  boll  >:yfoelh 
y  Oaiiaaueaid  >n  eiddi»  iddynt,  ac  yn  tiyii"»'- 
iaetb  presenui,  ac  yu  rboddi  c^fleusJciau 
id4yut  rbagllaw.  Bara  dynion,  Edr.  Galab- 
WYR,  Bara  gofidiau,  Edr.  Gofid.  Tori  ban^ 
Edr.  SwpfiB,  Tom.  Bara  dangos,  a  bara 
gQ8od.  Edr.  GQBon. 

BARABBAS,  Bapafifiaç  [mab  y  iad\  lleidr 
^  ileiddiad  :  yr  bwn  oedd  yn  garcliaror  pan 
oedd  Icsu  i  gael  ei  groctiboelio  ;  ac  a  dde^i^ 
wyd  gan  yrluddewon,  yn  lie  Crist,  panofyiiood 
liiat  iddynt  pa  un  o'r  dd>*u  a  f^  UiMit  Invy  ti 
uiiwng  vn  rhxdd.     lonn  xviii.  40. 

15AKBAR1AID.  Kb.  ûdai  y  Groeoriaid  a'r 
IvIiUieiuiaid  ^yiit  yr  oiiw  b»su  ar  bub  ul'tiid 
uad  uedd  o'u  cciiedl  Lwy,  neu  na  fcdrai  tiaruJ 
eu  biaiib  yu  byawd:.  Nid  oedd  yr  cdw  yo 
arwyddo  dim  mwy  nag  uUtud,  beb  un  matli  0 
ddinnyg  yn  ngiỳn  vrtbo,  fel  yn  brcsenol.  1 
gair  Heb.  -«jj  a  gytieitbir.  Üap^apoç,  g&w J 
LXX.  a  arwydda  exirutiy  un  beb  ddeall  yr  ẅU 
sanctaidd,  na  cbyfraiib  sauctaidd  Duw.  Mac 
bull  ddynolryw  yngynuwysedigjgauyrapostol 


BAR 


155 


EAR 


Panî,  yîi  y  gpiríaa  Groee^pid  a  BarbariaiJ. 
Rhnf  Ù  14.  Nid  o<^  cfvahania  th  yn  Nghrist 
rhwníT  y  naill  naV  Hall ;  y  mae  Crist  yn  cael 
ei  ffvhoeddi  yn  yr  efengyl  yn  rhydd  ac  yn 
rLad  i  bob  cenodi,  a^  yn  anfeidrol  ddigonol 
i'ldyntoll.    C'l.  iii.  11. 

BARCER,  Gr.  Hup^soç  {hurseys)  SaeSi 
Barker,  Tanker  :  cylFeithydd  crwyn,  lledrwr. 
• -"Gydag  un  Simon,  barcer;"  sef  lledrwr. 
Act  IX.  43  ;  a  X,  6,  32.  Y  mae  scfyllf  i,  gal- 
wedlcraeth,  ac  amirylchiadan  pawb  yn  gwbl 
aioalyddus  i'r  Argiwydd  ;  ac  nid  ydyw 
en  alwedigacth  gyfreithlon  yn  ddianrhydedd 
ine\ 

BARCT7D  (bar-end),  Cor.  Barokdd;  Arm, 
Barqukt:  pderyn  aflan  dan  y  d«leddf,  ysglyf- 
iu»thns  trwni  ei  gorff,  cratF  ei  olwg.  Y  mae 
VQ  ddigon  adnaby  Idu"*  yn  Mrydain.  Le£  xi. 
14.   IVnt  xiv.  13.     Job  xxviii.  7, 

BâRF-AIT  (bar),  Llad,  Barba  :  gen  gnu, 
blew  yr  en.  Y  mae  yr  arfenon  aV  defodan 
yiinghylch  y  farf  yn  dra  gwabanol  yn  yr 
amrywiol  wlèdydd«  Y  mae  Uawer  o  grefyild 
jTartariaid  yn  gynnwysedig  yn  nhriniaeth  ou 
l^arfan.  Bnont  yn  hir  mewn  rhyfel  gwaedlyd 
â'r  Persiaid,  er  eu  bod  o'r  on  flPydd  mewn 
p<  than  erail],  ara  na  tbrinient  en  barfan  yr  un 
ûiíh  a  hwy.  Yr  oedd  y  Qro  egaid  yn  gwisgo 
on  barftiu  hyd  amser  Alexander.  f)ywed 
Platarch  iddo  oAhymyn  i'r  Macedoniaid  eillio 
en  barfaii,  rhag  i  hyd  eu  barfan  fod  yn  fantei»* 
iol  iV  gelymon  wrth  ymladd  à  hwynt — 
Dywed  Pliny  na  ddaKu  i*r  Rhufeiniaid  dde- 
chren  eillio  eu  bstrfau  hyd  y  flwyddyn  yn  ol 
ijl'aena  Rhn&in  454,  pan  ddygodd  P.  Ticinus 
liaido  eillwyr  droaodd  o  Sicily.  Scipio  African- 
03  a  ddechrenodd  y  ddefod  o  eillio  bob  dydd. 
Yr  ocdd  Amerawdwyr  Rhnfain  yn  eillio  hyd 
Adriao,  yr  hwn  a  ddewisodd  i'w  farf  dyfn  i 
gntldio  y  creithian  oedd  ar  ei  wyneb.  Yr 
oedd  y  bonediligion  yn  mynii  eillio  eu  plant  y 
tro  cyntaf  gan  rai  o'u  cydradH,  neu  nwch  radd ; 
acvr  oedd  yr  eillwyr  trwy  hyny  yn  eu  mabwys- 
ladu,— Y  ddysgyblŵth  yn  nghylch  barfnu 
eglwyswyr  sydd  wedi  bod  yn  amrywiol; 
weithiau  parwyd  iddynt  eu  gadael  i  dyfn,  am 
y  byddai  eu  faeîllio  yn  eu  gwneyd  yn  rhy  fasw 
a  mercbedaidd ;  brydiau  eraill,  rhaid  en  heillio, 
*ni  y  byddcnt  yn  ymfalchio  o'u  barfan  hirion. 
Bq  dadl  fawr  a  hirfaith  rhinng  Eglwys  Groeg 
«c  %lwy8  Rhufain  yn  nghylcb  defod  y  barfan. 
-^V  mae  barf  hir  yn  arwv^dd  o  alar  mewn  ihai 
gwjedydd,  ac  i'r  gwrthwyneb  mewn  ûwledydd 
eraill.  Hoff  iawn  gan  y  Chineaid  farfau 
flirion.  Yn  mhlith  y  Tyrciaid  y  mae  yn  fwy 
gwaradwydd  iddynt  gaiîì  tori  eu  barfau,  nag 
jdjw  fflangella  yn  gyhoeddus  yn  ein  }lith  ni. 
—\r  luddewon  a  wisgant  eu  batfau  ar  yr  en, 
ODd  Did  ar  y  weftts  uchaf,  na'u  gruddiau.  Yr 
oedd  eneinio  y  farf  yn  hen  ddefod  yn  mhlith 
V  luddewon  a'r  Rhufeiniaid ;  ac  y  mae  felly 
«to  yn  raysg  y  Tyrciaid.  Dywed  Chrysostom, 
J  byddai  yn  arferiad  yn  mhlith  breninoedd 


Persia  blethu  eu  barfìia  yn  ngbyd  kg  edarf 
anr ;  b,  rhai  o  freninoedd  Ffrainc  yr  un  modd  a 
I  arfeient  foglymu  eu  barfau  âg  aur. — **  A  Haw 
dilehan  Joal»  a  ymaflodd  yn  marf  Amasa  i'w 
gnsann.'*  2  Sam.  xx.  9.  Dywed  Thevenot  y 
barna  y  Tyrciaid  yn  sarhad  ac  anmharch 
mawr  i  ymaflyd  yn  marf  neb  ond  iV  gusanu, 
yv  hyn  a  wnant  yn  ami.  Eillio  y  pen  a'r  farf, 
mMi  banner  y  gwallt  a  banner  y  farf,  a  gyfrifid 
yn  Rarhad  ac  yn  ddirmyg  mawr  yn  mhlith  yr 
luddewon,  Felly  y  gwnaeth  Ilannn  à  chenad- 
an  Diifvd'l.     2  ŵrnì.  x.4,  6.     1  Cron.  xix.  5. 

BAR-IESU,  BaptyjtTouç  [mab  Jesus]  swynwr 
luddewig  hynod  yn  Cyprus,  yr  hwn  oedd  yn 
gwrthwynebn  Paul  a  Barnabas,  a  geiáiodd 
rwystro  Sergins  Paulus  i  dderbyn  athrawiaeth 
vr  efengyl,  eithr  a  darawyd  à  dallineb  trwy 
law  Paul.  Actxiii.  6.  Y  rhaglaw,  yrhwn 
oedd  yn  dyst  o'r  wyrth  yma,  a  ennillwyd  i'r 
dydd.  Y  mae  Luc  yn  ei  alw  ef  Elymas;  yr 
hyn,  yn  Arabaeg,  svdd  yn  arwydd  swynwr, 

BARLYS  (bar-liys),  Jleb.  ^^  {bar)  Safe. 
Barlky :  haidd;  yrhwn  a  gyfieithîr  yd  yn 
ijen.  xH.  35,  49  ;  a  xlii.  3.  Jer.  xxiii.  28.  yd 
bnra.     Y  pair  Ileb.  arwydda,  yd  wedi  ei  buro, 

BARNABAS,  S^i5-*ì^  [mab  did.lanwch^ 
dysgybl  Cristf  a  chyiaill  Paul.  Cirfodd  ei  cm 
yn  Cypnia ;  ofid  yr  oedd  ei  achau  o  Iwyth 
Li'fi.  Ei  enẁ  priodol  oedd  Joses,  neu  Joseph  ; 
ond  wedi  ei  ddychweliad  at  Gristionogaeth, 
cbwnnegwyd  yr  enw  Barnabas  ato,  yn  arwyddo 
mab  dyddavvrhi  Act  iv.  36.  Gwerthodd  y 
tir  oedd  ganddo,  ac  a  osododd  yr  arian  wrth 
draed  yr  apostolion.  Y  mae  rhai  yn  meddwl 
iddo  gael  ei  ddygiad  i  fyny  yn  Jerusalem,  dan 
y  dysorawdwr  mawr  Gamaliel.  Amser  ei 
dilychweliad  nid  yw  hysbys;  ond  yn  gyffred- 
inol  y  mae  yn  cael  ei  gyfrif  yn  un  o'r  deg 
dysixybl  a  tbriugain.  Efe  a  ddug  Paul  at  yr 
apostolion  yn  Jerusalem,  pan  oeodent  yn  ofni 
ci  dderbyn,"  ac  a  sicrhaodd  iddynt  wirionedd 
ei  ddychweliad.  Act.  ix.  26,  27.  Ar  ol  ei 
ymadawiad  oddiwrth  Paul  (pen,-  xv.  39) 
dywedir  iddo  fyned  i'r  Ital,  a  phlanu  eglwys 
yn  Milan;  dywedir  hefyd  iddo  oddef  tnerthyr- 
dod  yn  Salainis. 

BARN  (bar),  dedfryd  ynad.  Barn  dremyy, 
sef  barn  ofer. 

Hhydd  lam  i  bíŵb-   IHar. 

1.  Brawdwriaeth,-  ynadiaeth.  1  Bren.  îiL 
28. — 2.  Doetbineb,  pwyll,  a  synwyr,  yn  gallu- 
ogi  dyn  i  ddosbarthu  rhwng  iawnder  a  cham- 
wedd.  Sẁîm  Ixxii.  1, — 3.  Y  cosbedigaethan,  y 
rhai  y  tíìae  Duw  yn  eu  rhoddi  ar  ddynion  am 
eu  pechodau.  Diar.  xix,  28.  Ezec.  xxx.  14. 
—4.  Llywodraeth  ysbrydol  ar  y  byd ;  yr  hyn 
a  roddwyd  gan  y  Tad  i  Grist  y  Cyfryngwr.- 
loan  V.  22  ;  a  ix.  39. — 5.  Ceryddon  a  thrallod, 
y  rhai  y  mae  Duw  yn  eu  dwyn  ar  ei  bobl,  ef 
eu  profi  a'u  baddy sgu.  1  Pedr  iv.  lY. — 6. 
Cymedroldeb  Duw  yn  ceryddu  ei  blant.  Jer/ 
X.  24.-7.  Gwaith  y  dydd  olal^  yn  yr  hwn  / 


BAK 


160 


BAR 


ffwir  brofir  pob  dyn,  a  phob  gweithrcd.  Preg. 
xii.  14.  Jadas  6, — 8.  Deddfaa  a  gorchymynion 
cyfiHwnDaw.  Salm  cxix.  7,  10. — 9.Y  gosb- 
edigaeth  a  roddwyd  ar  Grist  am  ein  pecbod- 
aa  ni.  Esa.  liii.  8.  Act  viit  88.— 10.  Ath- 
rawiaoth  yr  efengyl,  neu  air  Dow.  Mat  xiL 
18.  Salm  cxix.  7,  20. — 11.  Cyfiawnder  ac  un- 
iondeb.    Esa,  i.  17.    Luc  xi.  42. 

BARNU  (bar),  1.  Profi  a  pbeuderfynn 
aebos.  Y  duH  y  rhoddid  dedfry d  sydd  wnban- 
ol  vn  y  naill  wlad  oddiwrth  y  llall.  Y  barowyr 
luddewig  a  roddent  ea  dedfiryd  trwy  ddy  wed- 
yd  wTÜt  J  eybaddedigy  Yr  ydwyt  yn  euog^  neu 
yr  ydwyt  yn  ddiêuoy,  Y  Bbufeiniaid  a  woaent 
irwy.fimr  waayw  laehaa  i  mewn  î  gist,  wedi 
ea  hamodi  kgh^  m  byddai  y  cybuddol  yn 
ead  ei  oUwng  yn  rhrdd :  ond  à  C,  oa  con- 
demnid  ef  i  odcbf  dbab.  Bhai  o*r  Groegiaid  a 
roddent  afwydd  o  ollyi^od  trwy  roddi  careg 
wen  i*r  eybnddiii)! :  ond  oa  ẁreg  dduy  brddai 
yn  arwydd  o  gol6ara.  ik  hyn,  ysgatfydd, 
loae  y  cyfeiriad  yn  DkC  iL  17.  Nen,  ynte,  at 
y  ddefod  yn  etf  cbwkreayddtaetbau  o  roddi  Tr 
gorchestwr  buddfugoluiethae  ryw  addarn  an- 
rbydeddus  k\  enw  amo^'  iV  wugo  yn  gy- 
hoeddoa  yn  eu  gwleddoedd,  Ad.  k  byn  y 
eytuna  y  ffeinan,  "Tr'bẁn  sydd  yn  gorcbfygu, 
y  rboddaf  iddo  gareg  web^  ac  ar  y  gareff  enw 
newydd,**  sef  enw  yn  ei  goírestru  gýdar  gor- 
cbestwyr  bnddngoliaetBus,  yr  nwn  nadoedd 
yn    feddiannpl    o     hobo;  oV  blaen,      ÖWel 

Orotius,    Hammond,  a  Vitiingai -"2,  Öfelill 

mater;  felly  mae  y  dyn  ,ybbrydoi  yn  "  |^rha 
pob  peth,  eithr  efe  nis  bernir  gaé  neb  ;*'  nkae 
ganddo  y  fatb  brofiad  dwys  o  betihaa  yÿbrýd- 
o|,  na  ŵyr  y  dyn  anianol  ddim  oddiwrtbb.     1 

Cor,    ii.    15. 3.  Cyfnfiad    sobr,    pwylfus. 

Act  xvi.  16.— 4.  Rhag-fam.  Mat.  vii.  1. 
Mae  y  dyn  ysbrydol,  yn  ngoleuni  VsbrydDuw, 
ae  yn  nrycn  yr  efengyl,  yn,  canfod  petbau  yn 
uniawa  ac  yn  gywir,  yn  ol  yr  hyn  ydynt  yn 
wirioneddol,  ac  nid  mewn  ymddangosiad  yn 
unig;  am  hyny  y  mae  yn'galln  eu  bama. — 
Nid  yw  Crist  "  yn  barna  wrth  plwg  ei  lygaid, 
nac  wrth  glywed  ei  glustian;"  nid  yw  yn 
gwnenthur  cyfrif  o  ddynion  a  phethau,  neu  yn 
rbodéi-  dedfryd  wrth  yr  olwg  aliknol  yn  nnîg. 
Esa.  xi.  8.^— F  íoiní  yn  bamuy  hyd — hamu 
angelion:  y  maent  yn  awr.  yn  condemn  io 
drygioni  y  byd  à*u  proffes  a' a  hymarweddiad 
sanctaídd':  yn  y  dydd  oláf,  hwy  a  gydsyniant 
à  chondeniniàd  dynion  ac  angelion  drwg. 
Edr,  Saint.  1  Cor.  vi.  2,  3;  a  v.  12,  13. 
Exo<L  xriii^  21.  Sakn  zlik.  14.  Dan.  vii.  22. 
Mat  xii.  41/42;  a  xix.  28.  Lu6  xxii.  30. 
Hcb,  xi.  7.  Í  Thes.  iv.  17.  Datii.  26,  27 ; 
a  iii.  21 ;  at;  WV  a  xV,  3;  a  xvL'  6  ;á*3tx.  4, 

1 0. Bernir  /  taiiit  yn  ol  dynhn  yh  y  enawdj 

ac  y  inaent  yn  byẁ,  er  hyny,  yn  ol  Daw'yn 
yr  ysbí^y',  pan  y  cefydUir  bwyht  yliallanot  yn 
J  caawd  am  bechcrd,  nea*  yr  erlidir  hwynt'gati 
annuwioUon;  ond,  erhyny^  yi»nghanòl  yr^holl- 
bethan  anhyfiryd  hyn,  maent  ytr  yr  ysbryd  yn 


bvw  yn  nghymdeithas  Duw,  a  dyddanwch  yr 
Ysbryd  GÌan.  1  Pedr  iv.  6.-  1  Cor.  v.  6. 
Hcb.xi.-    1  Cor.  xi.  31,  »12. 

BARNWR  — WYR  (barn-çwr),  brawdwr, 

ynad,  beimiad. 1.  Tin  a  fyddo  yn  profi 

achosion,  ac  yn  penderiynn  mnterion,  ac  yn 
ibodtti  dbdfryd  ar  y  rbai  cybuddol.    Salm  iL 

10. 2.  Duw  ydyw  g^ir  reolwr,  a  phrofwr 

pob  achosion,  a  bamw^  pawb.  Heb.  xii.  23. 
Gen.  xviii.  26.  8.  ChrJ  a  elwir  y  Bamwr :' 
efe  a  ordeiniwyd  gan  jDduw  i  brofi  cyflivr  a 
gwcithreiföedd-  pawb ;  ac  i  roddi  y  ddedfrjd- 
amynt  o  dragywyddol  drneni,  neu  dragy wydd- 
oi  ddedwyddwch.  2  Tim.  iv,  1,  8.  Y  mae 
yn  angenrbeidîoPfod  bàmwr  wedl  eigymhwyao 
&g  awdordo4<  doetbibeb,  gwybodaeth,  gwr- 
oldebt  bywio^^ydd,'  didn^drwydd,  ac  iawn-' 
der.  Mae  Crnt  yn  gyflawn  o*r  cymhwysderMi 
hyn;  ac  felly  f  mae  yn  gwbl  aBrbydeddoi' 
yn  ei  swydd  oruchel  fa^n. 

BARN  WYR,  y  swyddogion  penaf,  y  rhai 
yn  acblysnrol  a  iarnent  Israel;  o  amser  Josüib* 
hyd  amser  Sanl.  Nid  aedd  olynol  ddilyniad 
rheolatdd  o  honynt;  ond  gwaredwyr  achlysor- 
ol  oeddent  wedi  on  codi  gan  yr  Arglwydd  o 
amiywiol  Iwythan  a  theuluoedd,  i  wareda  y 
genedl  odditan  ianau  trymion  gorthrymwyr,  i 
weini  cyfiawnder  a  bam,  ac  i  ddiwygioy  wUd.: 
Nid  oeddent  yn  cymoryd-  «tynt  fawrhyd? 
breninol,  nac  yn  aifer  awdAdod  coatfawiÇ- 
afradns,  a  boichiol ;  eto  yr  oeddent  yn  rhi^:- 
lawiaid  nniongyrchol  dan  jBHorâH,  brenio 
Israel.  Tebygol,  pan  nad  oedd  bamwr,  fod  y 
Lefiaid,  yr  heniiriaid,  aV  swydrlogion  cyffredin, 
yp  nghydaV  arch-offeiriaid  a'r  offeiriaid,  yn 
trefnu  achosion  yr  amrywiol  Iwythau,  ac  yn 
gweim  barn  a  chyfiawnder  wrth  gyfraith 
Mos^3,'yn  ol  y  byddai  achosion  yn  gofyn;  a' 
phnn'  yr  oedd  barnwr,  ei  fod  of  yn  blaenori 
arnynt,  ac  yn  arly wio  yn  en  plith. 

Ý  film  gyffredln  yw  mai  Samaei,  y  diwedd- 
afoV  barnwyr,  a  ysgrifenodd  y  llyfr  a  elwir, 
yn  ol  yr  enw  Hebraeg  arao,  Llvfr  t  Barh- 
WTRT  mae  yn  ymddangos   yn  o  cglnr  iddo* 
gael  ei  ysgriasnu  yn  amser  teymasiad  Saul* 
Mae  y  g^irian  «arferir  yn  ami,  "  Yn  y  dyddiau- 
hyny  nid  oedd^bienin  yn  Israel,^*  (pen.  xvii.  6; 
a  xix.  1 ;  a  xxi,'25),  ynarwyddofod  brenin  p 
Israel   pan  gyfansoddwyd  yr  banes;  ac  etc, 
ymddengys  fod    y  Jebusiaid  yn   meddiannn* 
.Jerasalem  (Pen.'  i.  251.)   o  ba  le  y  bwriodd 
Dafydd  hwynt    alllai^     Cawn    ynddo    banes* 
Israel  o  farwolaeth  Joraah  hyd  yn  agos  at. 
amser  genedigaeŵ  Samuel,  oddiamgylch  i  dri 
chah'  mlynedd  (29d'iâ^dd  y  Dr.  F.  Roberts), 
Mae  amrywiol*  gyi eiriädau  at  y  llyfr  hẃn  yn' 
yr  Hen  Uestament  aV  Newydd.     1  Sam.  xiL 
11.     2Sani;  xi.'21.     Nẃ.  vt.  28.  Salm  IxxxUi.- 
9—11.     Esa;  ix.  4;'8«*.  2«.    Act  xiiL  ÿO, 
Heb.  xi.'  3á.     Y  mac'  vn  dra  sicr  ei  fod  yn 
rhan  oV  llyfr  sanctaidtt   y  byddai  Crist  a'ij 
apostolionyn  cyfeirio  yn  wastadol  ato.    Gan  y 
daw  y  defnyddiau  cynnwysodig   yn  j  Uyfir 


BAB 


löí 


FAR 


Ibwn  \  mewn  eto  dan  amrywiol  enwau,  aid  oes 
achos  ymhelaethn  yn  bresenol. 

Heblaw  yr  esbonwyr  cỳtì'roJin  ar  yr  h  ! 
Feibl,  ys^enódd  yr  awdẅyr  canlynol  ar  lytV 
y  Barnwyr  yn  neilldnol — Richard  Rogers, 
Ârtbor  Jackson,  Jaines  Forester,  John  Mayer. 

BAR*AU  (bar),  bollt,  troaol :  trosol  glo, 
sttalydd:  attalfeydd.  Esa.  xlv.  2.  GaUr.  ii. 
k    Salm  cxIviL   13. — "Diagynant  i   farau   y 

fwll,  pan  fyddo  eu  cyd-orphwyBf'a  yn  y  llwch." 
Fob  xviL  16.)  Disgynant  ì  farao  y  pwli, 
rhfmg  y  trosolion,  nea  yr  elor,  ar  yr  hoo  y 
dygircyrff  y  meirW  Tw  bcddau.  Neu,  dis^yn- 
KDt  i  byrth  y  bedd  \  y  baraa  à*r  rfaai  y  byddant 
yo  ficrfaaa  y  pyrtk,-  yn  cael  eo  ifaoddi  am  v 
pyith.  -At  ibyrUi  y  b^dd,"  Esa.  xxxviil 
10.  Y  bedd  yw  carchardy  angeu:  y  tŷ  a 
ddaipanr^  i  tifàb  dyn,  He  y  ceidw  efe  ei 
prchaionos  }ii  ddiogel  hỳd  forea  yr  adgytod- 
lad. 

BARSABAS,  ysw-^a  ["«^  y  ^»]  ^t^ 

e&wyd  ef  Jastna.  Tebyi^il  ei  fod  yn  an  oV 
deg  dyag^bl  a  thringain.'  £fe  oedd  an  oV 
odaa  a  neilldiiwyd  i  fwrw  coelhren  amynt,  am 
im  i  fod  yn  apoatol  yn  lie  Jndas ;  oithr  y  coel- 
hren a  ayrtbiodd  ar  Matthias.     Act  i.  23. 

2.  Cyfenw  djsgvbl  arall.  Act  xy.  23. 
.  BARTHOLOMEUS,  BapSoXofiatoc  [mah 
Ptolamy\  mab  Tolmai,  un  o*r  deuddeg  apostol. 
Mat  X.  3.  Nid  yw  load  yn  crybwyll  am  enw 
Bartholomena»  oiid  Nathanael ;  ao  nid  yw  yr 
efengylwyr  eraill  yn  crybi^yll  am  enw  Nathan- 
Sttl,  ottd  bartholoineiis.  Megys  y  mae  loan  yn 
enwi  Phylip  a  Natfaanael  yn  DQ^hvd,  felly  y 
mae  y  DeiU  yn  enwi  Pbtlyp  a  Bartholomeus. 
Tebygol  imwn  mai  yr  an  dyn  oedd  y  ddan  enw : 

S;ya  j  mae  llaẁer  eraill.  Ar  ol  iddo  aros 
euta  JentBatecfi  yif  fiÿhrlch  dennaw  mlyn- 
edd,  dywedir  iddo  fyned  i>  India  Ddwyreinol. 
O'r  dwyrain  dywedir  iddo  deithio  i  Lycaonia ; 
ac  yn  y  diẅedd,  bîîngwỳd  cf  yn  fyw  gan  yr 
Albfuiaia;  wedi  hyny  croeshoeliasant  ef  â*i 
1)60  i  lawr. 

BARTIMEUS,  Baprtijuathç  \mah  Timaun] 
tardotyn  dali  o  'JertchO/  a  iachnwyd  ^an  ein 
Biachawdwr  yn  ei  daith  i  Jerosalem,  Marc  x. 
46.  Yn  banes  y  cardotyn  dall  bwn  y  mae 
taerineb  ffydd^  a  tbiriondeb  a  graslonrwydd  yr 
AT]^lwydd,  yn  bynod  f  w  gweJed.  Nid  oedd 
bosib)  rhodcH  taw  ar  ynaill,  nac  attal  tmgar- 
èdd  feddyf^ifiaetbol  y  HaN.  lacbaodd  ef  gyda 
dwyfol  aiwdtärdod  yn  y  fan.  Y  mae  an^awdd 
gwir  ffydd,  a*!  neffeitlMan  bendigedig,  i*w 
gweled  yn  dra  eglar  yn  y  dall  tlawd  bwn. 
Gyferbyn  à'r  ddailineb  ei  bun,  y  mae  ei  olwg 
tf  beraon,  8wydd,a  graslonrwydd  yr  Arglwydd 
lero  i'ẁ  iacbtfo.  x  r  oedd  yn  ei  adnabod  o 
îaa  diigeh^cb  ei  Berŵn,  fel  Duw-ddyn:  yr 
oedd  yn  creda  am  dano  mai  y  Messiah  addaw- 
edig  ydoedd  ý  yr  oedd  jb  gweled  cwbl  addas- 
nrydd  ynddo  fw  gyfiwr  gwael,  fel  dall  á 
thuwd;  clywodd  ddarHen  yn  y  synagogaiu 
«n  y  Mesaiab,-  y  byddai  iddo,  pan  y  denai, 


aojoryd  llygaid  y  deillion.  Esa.  xxxv.  ^,  Ÿ 
••11'  íjan  hyny,  yn  llüfa  n  arno  mewh  ffydd,  nes* 
V  <:..'o  i  1  yr  L'sii,  aQ  y  rboddodd  iddo  y  fendith 
\  r  oc'M  yn  ei  t/ofvn..  lihoddodd  y  cv^h^■ull 
yn  nghalonaii  llaweri'A  g  rydvlu;:i  p'tori  il  io 
dewi ;  yntair  a  lefo*M  yn  f'wy  o  lawu*.  *'  .\iab 
Dafydd,  tnvjfarlia  withvf."  Y  in>ie  yu  dra 
thebygi)!  ei  ft)d  yn  aj/os  i  Iwfrhau  pan  y 
•*af()d«.l  yr  I  «si»  a;  yr  ai-jli  »(l  i  ci  alw  ;  cmys 
hvvv  a  ddywedasanl  wrtho,  **Cyiner  gaion, 
cyfod:  y  mae  efe  yn  dy  alw  di."  Fel  y  mae 
banes  y  cardotyn*  yn  dangos  ansawdd  gwir 
fiydd,  felly  mae  banos  ei  iacbad  yn  amlyga 
dwyfoldbb  Person  y  Messiab,  ei  allu,  ei  dostnri, 
ei  ostyn'geiddrwydd,  a'i  barodrwydd  i  gyn- 
northwyo  y  tlawd  a'r  anghenus  pan  lëfont- 
arno.  ^  Dos  ymaith,  dy  ffydd  a*tb  iachaodd." 
Nid,  aros  jrchydig,  nes  y  b/ddb  gchyf  well 
hamdden  i  wrando  amat ;  n^o^  dos  }  roaiái,  a 
tbyr^d  ataf  irw  ameer  arell :  nagè ;  ond,  doa' 
ymaitb  À  cbynawn  fendith'  ac  iacbad  gyda  tbi.' 
"Yrf  yman,  fe  gafo'dd  ci  olwg."  Pwy  ond 
y  dall  na  wèí  yn  .yr  banes,  ddwyfoldeb  Person 
yr  lean,  a^i  boáder  i  drcÿarbaa  f    £dr.  Dsill* 

ION. 

BARXTC,  -fi^a.  [bendigedig]  mab  Neriah, 
ac  ŵyr  Maaseiah,  o  Iwyth*  Jndfab,  dysgybl  ac 
yagrifenydd  Jeremiah ;  yr  bwn,  trwy  ymlyna 
wrtb  ei  feisti^,*  a  gafotld  erlidian  crenlawn. 
Jer.  xxxvi.  *  A-eth  gyda>  prophwyd  i'r  Aipbt  ^ 
ar  ol  marwofactb  Jeremfah,  ciliodd,  medd 
rhai,  i  Babilon,-  ac  a  fn  iarw  yno,  yn  y  ddea- 
ddegfed  flwyddyn  o'r  caethiwed.  Nid  yw  y 
llyfr  a  enwir  BÍirbch,'  yn  yr  Apocrypha,  ond 
twyll,  ab'  enw  gosocf  a*  roed  arno;  canys 
dywedir  Wdo  ei    ysgrifenu    yn    Babilou,  ac 

yntan   ar  yr  nn  pryd  yn  Jiulca. 2.  Mab' 

Zabbai,  yr  bwn;  dan*  gyfarwyddyd  Ncbemiah, 
a  adeiladodd  ran  o  for  Jerusalem.  Neh.  iii. 
20. 

BARZíLAI,iifì2t  [Ä«/arn]  1.  Simeonial 
r>  Mehola,   tacl^  Adriel,  gwr  mcrcli   Saul.     2 

Sam.    xxi.  8. 2.  Gileadiad    o    Kogtiliiii,  yr 

bwn  a  bo'thotld  Dafydd  a'i  hi  tra  yr  oeddont 
yn  MMhanniin.  Pan  aeth  Dafyd<l  yn  ol  i 
JenisaAem,  B>uzilai  a'i  hebryngodd  hyd  yr 
lorddonen.  2  Sam.  xvii.  27;  a  xix.  31,40. 
Gwrthododd  lyned  gydaV  brenin  i  Jerusalem,- 
i  gy meryd  ei'gadweidiaetb  ganddo,  o  hcrwydd 
ei  fod,  trwy  henaint)  wedi  colli  arc^jwacilr 
bwydŷdd  a  diodydd ;  ac  am  na  allai  gly  wed, 
nis  gkllasai'  ymhyfrydu  dim   yn  mhèr  adsain 

cerddpriaeth.     2  Sam.  xix.  31 — 37. 3.  Un 

o'r  ofTeiriaid,  yr  hwn  a  briododd  ferch  Barziiai 
ỳ  Gileadiad.     Neh.  vii.  63. 

BÀSAN,  *T©i  [twwmí]  !in  o  wledydd  hra«»af 
y  Ganaaneaid.'  Yn  ci  elianol  yr  ydoedd 
myiiydd  Basan  yn  sefyll,  yn  terfynii  o  du  y 
dwyrain  ar  fynyddoedd  Gilead  ;  yr  lorddonen' 
yn  y  gorllewin ;  ar  y  dehau  gan  afon  Jabboc  ;• 
a  thir  GesUr  yn  y  gogledd.  i  r  oedd  yn  wla*l 
enwogiawn  am  frasder  ei  pliorfeydd,  ei  phraid  !,* 
a'i  banifciliaid  rhagorol.     Most*»  a*i  cyincrod^.i' 


BAS 


158 


BAẄ 


oddiar  Og  brenin  yr  Amoriaid,  ac  a'i  rlioddes 
i  banner  Uwyth  ManasflcL  Num.  x±xii. 
Jos.  xvii.  1.  1  Cron.  ii.  *^1,  23.  Dout  xxxii. 
14,  Amos  iv.  1.  B»an  h  Charmel  a  arfcir 
i  osol  a! Ian  *wli;<lydl  breision,  nou  tryflwi 
blodeuog  gwlad  nen  et^lwyB.  Nah.  i.  4.  Jer. 
1.  19,  Mic  vii.  14.— Daw  yn  dwyn  ei  bobi  o 
Basan  ac  o  ddyfnder  y  niôr,  a  arwydda,  dych- 
weliad  yr  luddVwon  o  ea^^thiwed  yr  Assyriaid, 
y  Caldeaid,  y  Rhufeiniaid,  ^c,  a  gwartí(liij:Het]' 

g^flawn  ei  bobl  o  bob  cyfyngder  a  chyni, 
aim  IxviiL  22.  Er  fod  raynydd  Banan  yn 
Qwch,  ac  yn  fwy  cribog  a  ffrwytldawn  na 
myoydd  Scion,  eto  y  mae  i  fynỳdti  Seion  ei 
ngoroldeb.  Y  raae  teymasoedd  y  ddacar  yn 
ymddsngos  yn  tra  rhagori  racwn  cyfoeth  a 
inawredd  ar  eglwys  dlawd  CrÌRt  yn  y  byd ;  eto 
OS  ysiyriwn  holl  ragorfreintiau  goruchel  a 
gogoneddos  yr  eglwys^gwelir  Seion  yn  rhagori 
ar  boll  fynyddoedd  y  byd : — **  Mytfydd  Ôuw 
ydyẅ— chwennychodd  Duw  drigo  ynddo — ^íe, 
preswylia  yr  Arglwydd  ynddo  bytb,"  Dyma 
ragoroldeb  a  dderchafa  yr  eglwys  mown 
breintiaa  a  gogoniant  nwchlnw  pawb,  byth. 
Salm  Ixviii.  15,  16.  Yn  hyn  y  m.ie  eglwys 
Crist  yn  dderchafedig  goniwch  holl  fryniau  y 
byd. — '*  Paham  y  llcmwcb,  chwi  fynyddoedd 
cribog  r  Chwi  fawrioQ  daear,  paham  y 
Uemwch,y  gorfoleddwcb,  ac  yr  ymddercfaafwcíi 
yn  eich  yraffrost  yn  erbyn  Seion  *Dawf  nid 
oes  an  sail  safadwy  i'ch  gorfoledd  :  ond  y  mac 
i  Seion  wir  achos  gorfoledd,  am  fod  yr  Ar- 
fflwydil  wedi  ei  dewiâ,  a*i  chwennych  yndrigfan 
iddo  ei  han.     Salm  cxxxii.  13,  14. 

BASDAKDD  (bns-to'dd),  an  wedi  ei  eni  yn 
anghyfreitblon,  allan  oV  ystad  anrhydedkfus 
bnodasol  a  cbyfreithlon.  Mae  pnb  peth  sydd 
yn  nn  k  gosodind  Duw,  yn  dda  ac  yn  hardd ; 
a  pbob  peth  nad  yw  felly,  sydd  fas,  yn  isel,  ac 
yn  ddianrbydeddus.  Oddiwrth  y  Cyrary, 
tebygol,  V  cafodd  y  Sneson  y  gair  hcLstard, 
Gw'el  y  ÌDr.  Davies.  Y  gair  Heb,  *i|)3  a  ar- 
wydda un  wedi  ei  eni  yn  Hygredig,  un  geu- 
rywiol.  Y  mae  ago»  o'r  nn  ystyr  a'r  gair 
Cymracg. — *'  Na  ddeaed  basderddyn,  na'r 
ddegferl  genedlaeth  iddo,  i  gynnulleidfa  yr 
Arglwydd."  Dcut,  xxiii.  2.  Virih /a sderddyn 
yraa,  .deallir,  un  a  femid  felly  wrth  gyfaith 
farnedigaethol  Duw  iV  I^racliaid ;  rhai  wedi 
eu  gcni  yn  butcinllyd,  non  trwy  losgach 
anghyfreit^Ion.  Lef.  xyiit.  Basdarddiaid,  neu 
/eilnon  y  fam^  yn  nheulu  Daw,  yw  y  rhai  y 
mae  yr  eglwys  yn  iam  iddynt  o  ran  proffes 
allanol,  ond  eriocd  heb  en  gfni  o  Ddnw  na*u 
mabwyfliadn  gunddo.  Hnsdarddiaid  yw  pawb 
\i2Â  ydyntdaii  orucliwyliaethoo  dvAgyMaetbol, 
Ceryddol,  ac  amgeledd  Ysbryd  Duw/  yn  ol  y 
gair.    Heb.  xii.  8. 

BASGEI)  (basg),  cawell  >  hasgéd  cyrs, 
hfi9/cd  cleddyfi  sef  gwain  cleddyf;  math  o 
h'S^r  wedi  ei  UUthvL  o  wiail,  delft,  ac,  oddiwrth 
/itigf^i  pltithied-waith.  2  Breh.  x.  *I,  Jer.  vi. 
9i    Cyfieitb'í^  dau  aif  Groeg  ht/ilyed,  sef  xodiwc 


(uroptÇy  yn  Mat  xvi.  9,  10.  Y  mae  yr  Ar-- 
glwydd  iesa  yn  eglnr  yn  nodi.y  gwahaniaeth 
rliyngddynt ;  ac  felly  ein  cyfieithwyr  ninaa  a 
nodasant  y  gwahaniaeth  yno,  trwy  gyfieitbn  y 
cxntaf  hasf/edaid,  «V  diweddaf  eaweliaid, — 
Mown  basgt'd  y  gollyngwyd  yr  apostol  Panl 
ilrop,  n'Mi  ar  hyd,  y  mur,  o  Damascus-pan  oe<ld 
y  Dam&<«giaid  am  ei  ladd.  Act.  ix.  25.  2  Cor. 
xi.  33.  Gwedi  i*n  Hiachawdwr  borthi  pam* 
mil  o  wŷ^;  heblaw  gwragedd  a  phlaiit,  k 
plium'  tiirth  haidd  a  dan  bysgodyn,  casglwyd 
<>>  briwfwyd  gweddillddenddeg  basgedaid  yn 
ilaẃn.  Tebygol  fod  gan  bob  an  oV  apostolion 
ei  fifsged,  ^n  ol  arfer  yr  luddewon,  yn  y  rbai  y 
dvg'ent  eu  hymborth,  ac,  ar  eu  toitbiau.  MhU 
xiv.  20.  Marc  vi.  43  ;  a  tüL  19.  Luc  ix.  17. 
loan  vi.  13.  Mat  xvi  9.  Porthodd,  dro 
arali,  bedair  mil  o  wyr,  heblaw  gwragedd  a 
phlant,  Â  saith  dorth  ac  ychydig  Ojrsgod  ;  a 
chodasa.it  oV  briwfwyd  gweddilf  saith  fasgcd* 
aid  yn  llawn.     Mat.  xv.  37.     Marc  viii.  8. 

BATE,  fi;2  ['»«'cA]  y  mesur  Hobreaidd 
mwyaf  yn  nesaf  at  eu  horater.  Dcgfed  ran  o 
omcr  oe'dd  y  bath,  ac  o*r  un  iaintioli  aV  epbafa. 
Mesur  gwly bwr  oedd,  yn  cynnwys  saith  galwyn 
a  phedwar  point  o  fesur  gwin  Brytanaidd. 
EiZc*c.  xlv.  11. 

BATHSEBA,  yattfU  [fneech  yllw]  merch 
EÌiam,  neu  Ammiel,  mab  Ahitophel,  tebygol, 
a  gwraig  Unas  yr  Hetbiad.  Edr  Eliam.  Yr 
otedd  hi  yn  wraig  brydferth  iawn,  Er  i'r 
brenin  Dafydd  syrthio  gyda  hi  i  odineb,  y 
mae  ei  holl  ymddygiad  yn  ol  llatr,  fel  gwraig 
i  Dafydd^  a  mam  Solomon,  yn  dangM  ei  bod 
yn  wraig  dduwiol,  synwyrol ;  ac  iddi  lafurio 
yn  ffydolon  i  faetha  Solomon  ei  mab  yn  addysg 
ac  athrawiaeth  yr  Arglwydd.  Gwel  Diar.  iv. 
3  ;  a  xx^tii.  Ymddygodd  i  Dafydd  dri  o  feib- 
ion,  heblaw  Solomon,  sef  Simea,  Jobah,  a 
Nathan.     1  Cron.  iii.  5. 

BAẄD,BODIAU  (awd),  ffeb.  rr\^  bawd- 
fys  ;  y  gwrthfys  : — bawd  car,  sef  'darn  o  bren 
dan  y  car: — bawd  y  melinydd^  pysgodyn  a 
elwir  felly.^ — Y  mae  naturiaethwyr  yn  sylwi  yn 
by  nod  ar  ddoethin^b  y  Creawdwr  yn  ngwnentb- 
uriail  yr  aelod  hwn  o  gorff  dyn.  Y  mae  yn  el 
le  a'i  ysgogiadau  yn  ateb  y  dyben  o  ddwylaw ; 
ac  yn  gweitbredu  yn  fwy  dehau,  cyfiens,  a 
chyflym,  na  phe  baasai  dw^law,  ac  heb  fod  yn 
ddim  anghyfleusdra  trwy  ei  fiiintioli  a'i  bwysan 
iV  aelod.  T  mae  ei  ysgogiadaa  a'i  giÿfder  yn 
ateb  yn  addas  Tr  pedwar  b^  eraill  i  ^aíanga 
a  dal  gafael.  Tr  oedd  gwaith  yr  offelriaid  yn 
rhoddi  gwaed  vr  aberth  dros  gamwedd  ar 
ÍHwd  y  Haw  didehaa,  ac  ar  fewd  y  troed  dehaa, 
yn  arwyddo,  yn  gysgodol,  bod  angenrheid- 
rwydd  glanhflb  ein  boll  weithredoedd  a^n  holl 
gaMirau  yn  ngflraod  Crist  le£  viiL  39  ÿ  a  xiv. 
14, 17.    1  loííln  i.  1, 

BÍDELIẄMy  Heb,  n^-fa  {bedolajch).  Y  mao 
rhai  yn  meddwl  mai  math  o  Jad  ystoraidd 
ydyw;  ond  y  mae  Bochart  a  Parkburst  yn 
bama  mai  p^:fl,  CTBgenfaen,-  gem,  sydd  î  nè 


BSD 


15» 


BSD 


ddcall  wrth  j  gair  hwn  yn  yr  ysgryihyraa ; 
ac  Had  ydyw  y  peth  a  elwir  yn  bdtliwin  yn 
ddiweddar  yr  un  a  hwnw  gynt  Yr  oedd  y 
manita  yn  debyg  iddo,  a*i  liw  yn  vyn.  £xod. 
x>i.  31.    Num.  xi  7. 

6£0âH,  banner  sicl.  Gen.  xxiv.  22.  £xod. 
lUYÌiì.  26. 

BECHER,    ^3i   [(^ta/aMdif/]    1.    Mab 

Epbraijn.     Num.  xxvL  85, 2.   Mab  Btn- 

jaiDÌn.    GcD.  xlvi.  21.     1  Cron.  vii.  6,  8. 

BEDAN.  "A'r  Argjwydd  a  anfonodd 
Jerubbaal,  a  Bedan,  ^,  jM)htbab,  a  S;imueV* 
<kc  1  Sam.  xii.  11.  N^dToea  crybwy Iliad  ain 
Bedan  jn  mblîth  barn^^r  laraol..  Daiilen  y 
LXX.  yn  lie  Bedan,  Barap ;  barna  emiU  iiiai 
jr  ujo  yw  Bedan  a  Jair,  yr  Lwn  a  tarno<!d 
Isr^i'i  22  o  flynyddoedd»  JWn.  x.  3.  Yr 
oedd  an  Bedan»  ẁyr  Macliiv,  ac  vr  oedd  J?iir 
yn  jin  ohiliogactb  merch  Macbir.  Eraill  a  iam- 
aut  piax  talfyriad  y  w  «j^^jj  Bedan  o  "T^-S^S  Ben- 
Da^  sef  yw  hyny,*  mab  D.»n,  'a'i  fud  yn 
ftWf ddo  Samson,  yr  hwn  oedd  o  Iwyth  Dan. 

BEDYDD-AU  (bed),  ordinhad  arbenig  a 
ordeiuiodd  Crist  yn  ei  eglwys,  dan  y  Tcai^uient 
Xewydd.  Mae  y  gair,  yn  ol  y  Groeg,  yn 
arvyddoc&a  golchi^  vn  gyfiredinol  (Marc  vii. 
8) ;  0nd  y  mae  y  golchiad  bwnw,  as  sydd  yn 
arwydd  o  gyfiwyniiul  y  golcbedig  i  Dduw,  yn 
cael  ei  alw  felly  mewn  modd  neillduol.  Y' 
mae  amryw  dchiadau  yn  cadi  son  am  dapynt 
jn  yr  lien  Destament;  megys  Jacob  a'i 
denlo  yn  ymolcbi  cyn  en  dynesu  at  Dduw  yn 
Bethel.  Gen.  xxxv.  2.  Vr  Hebreaid,  cyn 
iddyot  nesàa  i  ymgyfammodi  à  Duw  yn  Sinai 
Ezod,  xiz.  14.  Aarop  a'i  feibion,  cyn  eu 
cysegriad  i*r  offeiriadaeth.  Exod.  zxix.  4. 
Bydd^  yr  luddewon,  ^r  ol  enwaedu  ar  en 
profleiytiaidf  yn  eu  golchi  mewn  dwfr.  — 
I)aeth  loan,  mab  Za^harias,  yn  pregetbu 
bedydd  ediicirwch  er  piaddeuaut  pechodaflu 
Cyn  I  Griat  ddechreu  ar  waith  y  weinidugr 
aeth,  yn  gyhoeddua,  cafodd  ei  fedyddio  gan 
loafî  jn  aton  yr  lorddonen,  megys  y  cafoild 
Aaron,  yn  ei  gysegriad  iV  swydd,  ei  olchi 
vrth  ddrws  pal^U  y  cy&rfod.  Yr  oedd  loan 
vedi  ^i  anfon  gan  Ddnw  i  fedyddio  a  phreg- 
etba  edifeirwcb.  Gapddo  ef  y  bedyddiwyd 
Crist,  fit  rban  fwy;>f  oV  apostolion,  tebygol. 
Crist  ni  fedyddiodd  neb  eithr  ei  ddysgyblion 
(loan  if.  2) ;  end  tystiolaeth  loan  am  dapo 
oedd,  y  byddai  iddo  "* fedyddio  uid  À  dwfr. 
ond  k'i  Yabryd  Glan  ac  &  than."  Mat  iii.  11, 
loan  i.  33.  Anfonodd  Crist  ei  ddysgyblion  i 
liregeliia  edifeirwcb,  ac  i  fedyddio,  yn  ngwiad 
Jodea  yn  nnig :  wedi  hyny,  ar  ol  ei  adgyfudiad, 
anfonodd  bwynt  i'r  boil  tyd,  i  bregethn  yr 
efengyl  i  bob  creadur,  gnneu  bedyddio  yn  cnw 
y  Tad,  aV  Mab,  a'r Ysbryd  Glan.  Mat.  xxviiL  19. 

Gwelodd  yr  Arglwydd  fod  yn  dda  amry wio 
ei  ordinhadaa  yn  ei  eglwys,  dan  wahanol 
orachwyliaethaa  yr  eglwys.  Yr  ordinbadan 
cyo  dyfodiad  Crist  o^dent»  gan  mwyaf,  yn 
iraedlỳ4j  megys  yr  enwaediadi  ae  oen  y  paac 


•— yr  hyn  oedd  yn  cysgodi  tvwAlltiad  gwaed 
Crist:  ond,  wedi  i  Grist  ddileii  pe«hoü  trwy 
aberthu  ei  liiin,  y  luae  yr  ordinhadau  wedi  t*u 
cyl'newid  ;  nid  oca  uollwng  gwaed  niwyach  i 
fod  ;  ond  cotfadwriai  tli  am  y  g^^aed  a  dywalit- 
wyd,  a  chyiitbwytiiad  o  hono  at  gyt)y  av 
dyuion  aflan,  euog.  \  mae  bedydd  yn  ordinbad 
ddwyfol — i  gael  ei  gweiiii  gau  y  ihai  sydd 
wedi  eu  m-illduo  i  bregethu  yr  efengyl — i 
barhau  yn  yr  eglwys  hyd  ddiwcdd  y  byd — ai*  * 
i  iraei  oi  gwcir.i  i'r  Ccnedloedd  yn  gystal  a'r 
luddewon.  Mat  «xviii.  lU.  Act  viii.  12,  38; 
a  X.  44,  48. 

Y  mae  liau  sacrnment  (a  dim  ond  dan)  wedi 
^n  trcinn  a*n  sifydin  gan  («rist  yn  ei  eglwys; 
sef  bedydd  a  swper  yr  Arglwydd.  1.  Y  mae 
yn  y  d<iwy  ordinharl  elfenau  gwedi  en  neillduo, 
ÿ*w  haifer\d  fel  arwyddion  gweledig  o  bethan 
Nsbrydol.  Vr  arwydd  yn  y  bedydd  \w  dwfr: 
d\^fr  yn  <ael  ei  gymhwxso  at  y  bfciyddiedig 
yn  enw  y  Drindod,  pn  berson  adH&s  i  hyny  o 
lan  ei  alwad  cyt'reitldon  iV  swydd  woiiiidog- 
attbol,  yw  bedydd.  Mae  y  cynihwysiad  o'r 
dwfr  felly  at  y  bcdyddieaig,  yn  arwyddo, 
cymhwysiad  o'r  holl  ii'chydwriaeth  yn  Ntjhrist 
at  y  pechadnr.  Y  mae  dwfr  yn  fuddioi  i 
lanhau,  i  ^ysuro,  ac  i  ffrwythloni;  mae  y 
cyficlyb  efieitbi'iu  yn  tarddu  oddiwrth  gy- 
mhwysiad  o'r  iechy'dwriaeth  trwy  ífyd*'.  Y 
mae  dwfr  yn  yr  ysgrythyran,  yn  gyffelybiaeih- 
ol,  yn  arwyddo  gwaed  CiÌMt :  set  ei  al»eith  fel 


iawn  am  bechod.     lieb.  x. 


a  xu.  24. 


Pedr  L  2.  Arwydda  hefyd,  yr  Ysbryd  Glan 
yn  ei  radau  a*i  effeithian  sancûidd.  Esa.  xliv. 
3;  alü«16.  £z6c.  xxxvi.  25,  27.  Arwydda 
y  bedydd,  gan  hyny,  1.  Fod  dyn,  fel  pechadnr, 
yn  euog  ac  yn  aàao. — 2.  Fod  angenrheidrwydd 
anheb^orol  am  v\  lanhau,  sef  ei  gyfiawnhaa  a*| 
sanctciddio,  er  ei  gadwedigaeth  a*i  ddedwydd- 
web. — 3.  Fod  trefn  gan  Dduw  i  ateb  y  dvben* 
ion  hyn  mewn  perthynas  iddo ;  sef  trwy  abertl^ 
Crist  drusto,  a  gweithiediad  sanctaidd  yr  Ys». 
bryd  Glan  yqodo.  Y  nute  dangosiad  o  far^. 
wulaetb,  claddedigaeth,  ac  adgytbdiad  Crista 
yn  y  bedydd*  Soddiad  corff  y  bedyddiediff  yi^ 
y  dwfr,  nen  ei  daenelliad  k  dwfr,  a  arwydda  ei 
ddyoddefiiidau ;  ei  arosiad  dan  y  dwfr,  ei 
gladdediffveth ;  a*i  godiad  o  hono,  adgyfodiad 
Crist  in  gyfatebol,  arwydda  mewn  perthyn-, 
/)8  i'r  be<]yddiedig,  cymuudeb  k  Christ  yn  y 
petbau  hyn  ;  sef  marwolaeth  i'r  ddeddf  trwy 
gorff  Crist;  Hiaiweiddio  pechod;  cladda  yr. 
iiKU  ddyn  gydag  ef ;  a  chyfodi  gyda  Christ  \ 
fywyd  newydd  o  gyfiawnhad  a  newydd*deb 
buchedd. 

2.  Wrth  arfer  y  bedydd  yr  ydym  yn  profieso, 
yn  y  modd  mwyaf  difrifol  y  dichon  i  ni  ei 
wneuthur,  ein  bod  yn  hollol  gydsynio  &  threfn 
fawr  Duw  yn  Nghrist  mewn  perthynas  i 
gadwedigaeth  pechadnr;  ein  bod  yn  credi; 
ynddi  yn  nnig  i'r  dyben  hwnw ;  ein  bod  yi\^ 
gweled  ein  hangen  am  dftni ;  ac  yn  |iiraethkwx( 
am  ei  mwynhau. 


BED 


IM 


BED 


3.  Wrtb  fedyddio  yn  enw  y  Drindod,  yn  ol 
t."  Î  Ì  in\Ti  Ciis^  yr  ydym  vn  gwneyd  arddel- 
.  il  'ì'.j  .10  'iniaeth  o  winoncid  vr  atbrawiaeth, 
•1-  5.1  irefn  a  gwaith  y  Dandod  yn  unig  yw 
calwed'oraeth  pticbadur.  Ni  wrtbhroër  bytb 
n:o  wîrionedd  yr  atlirav^;aeib  bon,  tra  byddo  y 
^nrcliNmyn  ar  ga«l  am  fedvddio  yn  enw  y 
•Tarl,  a'r  Mab,  a'r  Ysbryd  GJan.  Mat.  xxviii. 
19.  Mae  yn  cynnwys  Trindod  o  Bcrsonauyu 
undod  yr  banfod  dwyf'ol — d»vytbldeb  pob  un 
o'r  Personal! — eu  cyfücbder  à'u  ^ilydd — a'u 
gwabaniaetbiad  Oíldîwrtb  cii  gilydd  j  ac  yn 
dangos  fod  yr  oidiiibad  bon  yn  cacl  ei  cbyf- 
jawni  dan  awdurdod  y  Tri  Pberson ;  fc  y  niae 
yr  bwn  sydd  yn  ymostwng  îddî,  yn  addef  ei 
ffydd  ynddynt,  ei  addoliad  o  bonynt  a*!  ym- 
roddiad  iddynt  mewn  ffydd  ac  ufadd-dod.  Mae 
yr  enw  yn  y  rbif  unigol,  yn  dynodi  yr  un  Daw- 
dod,  banfod,  a  gallu  y  Tri  Pbei-son;  yr  un 
ucbeledd,  teyrnas,  a  llywodraeth  yi^  pjitbyn 
iddyiit. 

4,  Wrtb  fedyddio  ein  plant,  yr  bon  ordinhad 
yr  ydwyf  yn  barna,  ar  aniryw  gyfrifon,  fod 
ganddynt  bawl  iddi,  yr  ydym  yn  addef  pecbod 
gwreiddiol,  a*u  bod  yn  euog  ac  yn  baloge.lig 
wrtb  naturiaetb;  nad  oes  fodd  by)^b  iddytit 
fod  yn  gadwedig  ond  trwy  drofn  fawr  y  Drindod 
yn  Nghrist,  mwy  na  ni  ein  bunain,  a'i  bod  yn 
ddyledswydd  arnond  ninau  eu  cyflnryno  yn 
dditrifol  ac  yn  ffyddiog  i  Ddnw  yn  yr  ordinbad 
bon.  Pa  fraint  fwy  a  ddicbon  fod  iddynt  yn  y 
byd  bwn,  yn  nesaf  at  gael  y  graa  a*r  breiutÌAu 
a  arwyddoceir  yn  y  bedydd  Î 

6.  Yr  ydym,  befyd,  wrtb  ddwyn  ein  plant 
4*r  bedydd,  yn  ymrwymo,  yn  y  modd  mwyaf 
cadarn  n  ditrifol,  i'w  maetba  yn  aildys^  ac 
atbrawiaetb  yr  Arglwydd — eu  dwyn  i  fyny  i 
Dduw.  Y  mae  pob  ymddygiad  oroes  i  hyn  yn 
dori  ammod  &  Duw,  ac  yn  bechod  ysgeler — eu 
cyflwyno  yn  y  bedydd  i  Dduw,  a'u  maetbu  i'r 
^diafoh  wedi  hyny!  Fa  angbysundeb  I  pa 
fSeidd^dra  !* 

6.  Y  mae  Duw  befyd,  yn  y  bedydd,  yn 
Belio  i  ni  fod  trefn  fawr  yr  iecbydwriaetb  wedi 
ei  chwblbau  yn  Ngbrist  yn  gwbl  wrtb  ei  fodd, 
yn  gyflawn  ddigon.>l,  ac  na  cbollir  y  neb  a 
gredo  ynddi,  ac  a'i  cymeradwyo  yn  wiiioncdil- 
ol,  Mae  y  bedydd,  fel  yr  enwaediad,  yn  insel 
cyfiawnder  y  tfydd,  i*r  neb  a  gredo.  Yr  ydym 
ni  yn  sicrbaii  ein  cymeradwyaetb  o  drefn  Duw 
â'n  boll  gJilori,  a'n  bymorphwysiad  ami  yn 
uniff  am  gadwcdigaetb  ;  mae  yr  Arglwydd  yn 
sicrhau  ei  gynierailwyad  o  bonom  yn  y  dreln 
bono,  a'n  diogelwcb  tragy wyddol  ynddi. 

7.  Y  mae  y  bedyddiedig  i'w  olygu,  o  ran 
proffos  allanol,  mewn  undeb  à  CbrÌHt  a'i  cg- 
Iwys,  ac  yn  ddeiliad  protfcsetlig  o'r  dt*yrnas 

♦  Yr  oeáá  defnd  gnnmoladwy  wodi  ol  ^efydln  gynt  rn  *« 
lwy«i  Boheiniii.  i  ddwyn  eu  plant  ynddeiiddeutc  mlwrdrlocd, 
ii'u  goMod  ger  bron  y  gwelnlaog  yn  yr  atrlwys  i  M-neathur  pro- 
Jleti  ffyhoeddus  o'u  ffydil.  hc  i  ddangut  hefydaddnrlii  y  rhifnl 
gyflawni  «u  dyledswydd  ttii^  at  ev  plant,  yn  Kvfatehol  V\r 
rymrwymlad  yn  ^edrddio  en  plant.  Lamtlo  ftemoribue  Jb 
ffkitfiifUi  Frutrum  Bohenufrum,    Cap  ^-^    ntci.  ^ 


bono  sydd  yn  cael  ei  gosod  i  fyny  yo  y  bjd 
yn  erbyn  t«yrnas  Satan,  ac  yn  filwyrffjddlawn 
y:\  ci  erbyn,  Rbuf.  vL  3,  Gal.  iii.  27.  1  Cor. 
xii.  13. 

Am  y  deiliaid  cyrobwys  o  fedydd,  llawer  o 
ddadl  sydd  wedi  bod,  ac  yn  bod,  yo  mhlith 
Cristionoa^ion,  er  ys  rhai  cannoedd  o  flynjdd- 
oedd.  Nid  oca  neb  yn  ambeu  nad  yw  credin- 
wyr  edireirio}  yn  gymbwys  d deiliaid  bedydd, 
ar  cuproifeso  hyny,  a  budtuonrwydd  cyfateb- 
ol:  ond,  a  ydyw  plant  y  bedyddiedig  yn 
ddeiliaid  cynifewys? — hyn  yw  y  ddadl  Sicr 
yw  tod  plant  yi)  aulodau  egiv/ysig  orioed,  d&n 
bob  gorncbwyliaetb ;  ac  byd  nes  y  gellir  profi 
eu  troi  hwynt  alUn  gan  Grist,  neu  ei  apoetoi; 
ipn,  rhnid  bavnu  eu  bod  i  mewn  etc.  Nid  oe^ 
yp  y  Tt^tament  Newydd  un  gair  o  son  am  ea 
diarddeliad;  ond  liawer  iV  gwrthwyneb.  Y 
mae  tystiolautbau  amlw^r  iV  cacl^  yn  yserifeo: 
iadau  yr  luddewon,  eu  bod  yn  bedyddio,  yn 
gvstal  ag  yp  enwaedu  proselytiaid,  a'u  plant 
bv'fyd.  Pa  bryd  y  decbreuwyd  yr  arfer  o*a 
bedyddio  yn  eu  pjitb,  nid  oes  genym  banes.  Tr 
oedd  yn  ddy wediad  yn  eu  plith.  I/id  oes  «t^ 
dyn  yn  hroeelyt  Mii  ei  enufaedu  aH  fedyddio, 
Rbydd  Ligbtfoot  (^mryw  gofladwriaetban  o 
yftgrifcniadau  yr  luddewon  yc  i^hylch  y  ddaa 
bwnc,  sef  enwaedu  a  bedyddio  y  prosdytiaid 
a'u  plant     Gwel  Vol.  II.  p.  11 7,  11 8. 

'*  Bedyddiwyd  y  tadau  oil  i  Moses  yn  y 
cwmwl  ac  yn  y  mor."  1  Gpr.  x.  1.  2,  ir 
oedd  eu  mynediad  trwy  y  mò^j  dan  arweintad 
y  cwmwl,  yn  arwyddo  yr  un  peth  a  bedydd : 
sef  dystiyw  en  gelynioii,  eo  diogelwcb  bwy, 
a'u  by wyd  newydd  o  gan^l  angeu ;  en  diogel* 
wch  nos  a  dydd  dan  y  cwmwl;  a*u  harwéîniad 
ganddo — y  cwbl  ^n  oysgodi  Crist  Angeu 
oedd  y  dyfroedd  i  Pbaraob  a'i  In,  gelynion 
Israel,  ond  bywyd  i'r  iBraeliaid:  felly  y 
bedydd — nid  d  wfr  yn  boddi  y  pediadar  yw, 
ond  yn  ei  lanbau,  ei  acbub,  a  boddi  neu  ddys- 
trywio  ei  becbod  yn  arwyddocaoL  Felly  y 
cwmwl,  eu  diogelwcb  a'u  barweinydd  hwy; 
ond  yn  gwgu  ac  yn  melltenu  yn  ofiiadwy  ar 
Pbaraob  a'i  bobl. — Bedyddio  i  Moses,  sef  i 
dderbyniad  o  atbrawiaetb  Moses;  fel  y  mae 
bedyddio  i  Gri^t  yn  arwyddo,  i  grodiniaetb  q 
atbrawiaetb  Crist  Rbuf.  vi.  4.  Neb.  iz.  12, 
19.  Salm  Ixviii.  7,  9;  a  Izzviii.  13,  14;  i^ 
cv.  89.  Heb.  iv.  2.  1  Pedr  iii.  21.  Heb.  xi 
29. — "  Bedyddio  trwy  un  ysbryd,  yn  nncorff.'* 
1  Cor.  xii.  13.  Un  bedydd  sydd ;  aV  uij 
Ysbryd  sydd  yn  gweitbredu  yn  yr  ail-«nedig^ 
aetb,  a  arwyddoceir  yn  y  bedydd;  a  lie  mai^ 
yr  un  Ysbryd  bwnw  mewn  amry w  aelodau,  j 
maent  trwy  bwn  yn  un  corff.  Mae  yr  ai| 
Ysbryd  bwn,  sef  yr  Ysbryd  Glan,  yn  gwlwn 
undeb  y  corff  aV  pen,  Crist  lesu,  a>  bol! 
aelodau  a'u  gilydd  yn  un  corff. — ^"  Bedyddio 
dros  y  meirw.*'  1  Cor.  xv.  29.  Hyny  yw 
mewn  crediniactb  o  ad^^yfodiad  y  meirw,  ne^ 
dros  adgyfodiad  y  mcirw.  Mae  yr  ordinbad  i 
fedydd  yn  arwyddo  adgyfodiad  y  corff  i  fjwy^ 


BEE 


161 


B£l 


0  ogoniant,  jn  gjstal  ag  adgyfodiad  jr  enaid  i 
fywyd  grasol  a  sanctaidd.  Col,  iL  12.  Rhuf. 
vi.  3,  4,  5.  2  Cor.  iv.  15,  16.  1  Pedr  iii.  21. 
Mat.  X.  38,  39. — Bedydd  a  arwydda,  hefyd, 
djoddefiadau  mawrion.  Pa  faint  well  a  fyddant 
^^Jj  7  f^  A  ddjoddefant  y  cystuddiaa 
mawnon  am  l>rofifesa  Cristionogaeth,  os  na 
chyfodir  y  meirw  ?  Luc  xiL  60.  Mat.  xx.  22, 
23!  Luc  XI.  37,  38.  Mae  y  Dr.  Doddridge 
p  cyfieitha  yr  ymadrodd,  Bedyddio  yn  lie  y 
meirw  ;  megyspe  baasai  y  rhai  oedd  yn  derby n 
7  grefydd  Gristionogol  trwy  fedydd,  yn  cael  en 
gosod  ar  y  maes  i  mwrio  yn  achos  Qist  yn  lie 
J  rhai  a  syrthiasant  trwy  farwolaetb. 

BEDD-AU  (edd),  beddrod,  claddfa,  Ue  i 
ÿaddu  y  marw.  Yr  oedd  yr  Hebreaid  gynt 
p  ofldnfl  iawn  yn  nghylch  en  beddaa ;  ac  y 
mae  yr  luddewon  felly  hyd  heddyw.  Byddent 
JD  arfer  cLadda  en  gwyr  a'n  gwra^edd  anrby- 
deddus  mewn  ogofeydd ;  nafll  ai  rhai  natnriol, 
Den  dyllaa  a  naddent  hwy  yn  y  creigiau.  Gen. 
xiiii.  19.  Lac  xxiiL  53.  Eraill  a  gleddid 
mewn  mynyddoedd ;  a  rhai  yn  y  mynydd  yr 
oedd  y  deml  yn  sefyll  amo.  Ezec.  xliii.  7. 
Weithiau  byddent  yn  claddn  mewn  gerddi ; 
<md  yn  gyffredinol  yr  oedd  en  claddfeydd  o'r 
to  allan  fr  ddinas.  Ar  y  pymthegied  dydd  o 
fis  Adar,  fel  y  dywedir,  y  byddent  yn  arfer 
gwyn-galclia  en  beddan ;  ac  wrth  en  bod  yn 
adeilada  ac  yn  gwyn-galchu  beddaa  v  pro- 
phwydi,  yr  oeddent  yn  proflfesa  parch  iddynt 
Mat.  xxiii.  29. — Dywedir  am  y  bedd,  ei  fod 
yn  Uynca  dynion ;  ac  nas  diwellir  mo  bono. 
Diar.  i.  12  ;  a  xxx.  16.  Aeth  Crist  yn  dranc 
i4do.  Wrth  orwedd  ynddo  droa  ei  bobl,  gwar- 
etJodä  hwynt  oddiwrth  ei  alia  iV  cadw  yn 
garcharorion,  ac  a'i  cyweiriodd  yn  wely  iddynt 
orphwya  ynddo  hyd  y  boreu  hyfryd  y  delq  i 
alw  arnynt  i  gyfodi  i  feddianna  y  deyrnas  a 
bATotowyd  iddynt  er  seiliad  y  byd.  Hoa.  xiii. 
13.— V  mae  y  bedd,  weithiau,  yn  cael  ei 
fhoddi  am  angea,  Job  iii.  22 ;  neu  am  y  marw 
TD  y  bedd.  Esa.  xxxviii.  18. — Rhagrithwyr  a 
gyffeiybir  i  feddaa  wedi  eu  gwynn ;  tra  maent 
ya  yrnddangos  yn  hardd  oddiallan,  y  maent  o 
nn  eu  calon  a'a  gweithredttedd  yn  Uawn 
Ilygredd  ac  aflendid.  Mat.  xxiii.  27. — Cegan 
pechaduriaid  ydynt  fel  bedd  adored  ;  maent  yn 
bwrw  allan  arogí  ffieiddiaf  geiriau  llygredig,  y 
rhai  a  annrddant  ac  a  halogant  eraill.  Rhuf. 
iii.  15. — Cawfcll  saethaa  y  Caldeaid  a  gyffeiybir 
i  fedd  agored,  yr  hwn  oedd  yn  llawn  saethau, 
a'r  rhai  hyny  yn  cael  eu  saetha  allan,  nes  oedd 
marwolaeth  oddiamgylch.     Jer.  y.  16. 

BEDDROD,  (bedd-rhawd),  He  i  dori  bedd, 
B€a  y  man  y  byddo  bedd ;  lie  claddu.  Gen. 
xxiii.  4  ;  a  xxxvii.  35. 

BEELIADA,  ST^nbyi  [arglwydd  gwybod- 
oeiA]  mab  Dafydd.     1  Cron.  xiv.  7. 

BEER,  ^^"2  [fy^^i  <îìnas  lie  y  ffodd 
Jotiuon,  mab  Gedeon,  rhag  Abimelech.  Bam. 
ix.  21.    Tebygoi  ei  bod  yn  agos  i  Jerasalem. 

BEER-ELfii,  Ifyncn  y  tytoysogum]  Esa,  xv. 


8.  Rhai  beimiaid  dysgedig  a  ddy  wedant  mat 
yr  an  y w  hi  a'r  ffynon  a  glodidiodd  tywysogion 
a  pheaaethiad  y  bobl  yn  yr  aniahvch.  Num. 
xxi.  17,  18.    GwelJuniaa,Vitringa. 

BEERI,  infers  [fyýynon]  1.    Tad  y  pro- 

phwyd  Hosea.     Hos.  i.  1. 2.  Tad  Judith, 

gwraig  Esau.     Gen.  xxvi.  34. 

BEëR-LAHAI-ROI  [ffynon  yr  hton  sydd 
ynfyw  ac  ynfy  ngweled]  felly  y  galwodd  Agar 
y  ffynon  hon,  o  herwydd  i'r  Duw  byw  yrn- 
ddangos iddi,  a  darpHru  ar  ei  medr  hi  a*i  mab 
(Gen.  xvL  14) ;  yu  arJdangosiadol  mae  efe  yw 
ffynon  y  bywyd.  Salm.  xxxvi.  9.  Jer.  ii.  13; 
a  xvii.  13.     Can.  iv,  15. 

BEEEOTH,  tTl"ifc<i  [ffynonau]  1.  XJn  o 
ddinasoedd  y  Gibeoniaid,  a  roddwyd  i  Iwyth 
Benjamin ;  aV  man  lie  y  ganwyd  y  ddan 
wr  hyny  a  laddasant  Isboseth.    Jos.  ix.  17. 

2  Sara.  IV.  5—7. 2.  Yr  wythfed  warsyllfa 

ar  hagain  i  blant  Israel  yn  anialwch  Arabia. 
Num.  xxxiii.  31.     Deut.  x.  6. 

BEERSEBA.  ÿSíJ-'nö^S  [ffywm  y  llw]  He 
a  elwid  felly  oblegid  i  Abraliam  wneyd  yma 
gyûimod  trwy  ìẁ  âg  Abimelech  brenin  Gerar 
(Gen.  xxi.  31.)  ac  a  roddodd  i  Abimelech 
saith  hespin  yn  dystiolaeth  mai  efe  agloddiodd 
y  ffynon.  Isaac  hefyd  a  wnaeth  gyfammod  ag 
Abimelech  yma.  Gen.  xxvi,  31 — 33.  Adeil- 
adwyd  yma  ddinas  gwedi  hyny.  Jos.  xix.  2. 
Yr  oedd  yn  sefyll  20  milltir  yn  y  dehaa  i  Heb- 
ron. Y  mae  o  Dan  i  Beerseba,  yn  ymadrodd 
cyffredin  i  ddangos  terfynau  tir  yr  addewid ; 
Dan  yn  y  cwr  peliaf  yn  y  gogledd,  a  Beerseba 
yn  y  dehau. 

BEHEMOTH,  tVlunS  *  Önü.  [anifaity 
yr  anifail,  anifeiliaia].  imae  y  gair  J3eb.  am 
y  creadur  hwn  yn  y  rhif  luosog,  a'r  rhyw  fen- 
y  waidd,  hwyrach,  i  ddangos  ei  ragoriaeth  o  ran 
raaintioli ;  rhai  a  fynant  ragosod  gair  unigol 
o'i  flaen,  megys  creadur  y  creaduriaid ;  hyny 
yw,  y  creadur  penaf.  Mae  natariaethwyr  yn 
gyfiredinol  yn  meddwl  mai  yr  Elephant,  neu, 
ynte,  yr  Hippopotamus,  ydyw  y  creadur  hwn : 
neu,  fel  y  barna  Mr.  J.  M.  Good,  fod  y  rhvw 
wedi  ei  golH,  gan  nad  yw  darlaniad  yn  cyfat- 
eb  yn  gyffawn  i'r  Elephant  na'r  Hippopotamus. 
Job  xl.  15.  Gwel  Bochart,  Scheuzcer's  PÄy«ca 
Sacra,  Schaltens,  Scott  on  Job,  Dr.  Shaw's 
Travels,  J.  M.  Good  on  Job, 

BEICHIO  (baich),  pwnio,  llwjrtho,  cludo ; 
rhuo,  brefu,  cloch-frefu. — "Am  i  chwi  frasâu  fel 
anner  mewn  glaswellt,  a  beichio  fel  teirw." 
Jer.  1. 1 1 .  "  Pan  y  brasâoch  fel  anner  yn  dyma 
ac  y  gwcryrwch  fel  meircb."  Blayney,  Y  gair 
ITeb,  ^ni2  ^  arwydda,  yweri/riaid  meirck,  ac 
nid  amser  beichiad  tarw,  Arwydda  "^I^IÄ 
rhyw  greadur  cryf,  march  neu  darw ;  ond  y 
perwyddiad  sydd  yn  gofyn  ei  gyfieitha  marca 
yn  y  fan  hon. 

BEICHIOG-I  (Tbaichi,  un  yn  dwyn  baich ; 
felly  y  mao  gwraig  wrth  ymddwyn  dya  bach. 
Yr  oedd  cosbäigaeth  dan  y  ^fraith  ar  yr  hwn 
a  darawai  wraig  feichiog  iV  niw^dio,  fel  y 


BSN 


164 


6LA 


BENHADAD,  ".^np  ["«»*  Jladcuí}  1. 
Brenin  Syria,  yr  hwn  a'ddaeth  yn  gynnortbwy 
i  Asa  brenin  Jndah,  yn  erbyn  Baasa  brenin 
larael.  1  Bren.  xv.  18. — —2.  Un  arall  o'r 
enw,  mab  i'r  cynta^  a  ddaetb  Tr  orsedd  ar  ei 
ol ;  yr  hwn  a  aeth  i  ryfel  yn  erbyn  Ahab bren- 
in Israel,  ac  a.  orcbfygwyd.  Cododd  ryfel 
hefyd  yn  erbyn  Jeboram,  mab  Abab ;  ond  gor- 
fu  amo  ddychwelyd  yn  ol  i'w  wlad  drachefn. 
Hazael  aH  lladdodd,  ac  a  deymasodd  yn  ei  le. 

2  Bren.  viii.  15. 3.  Mab  Hazael;  gorfu  ar 

bwn  ollwng  ei  afaol  o  lawer  oV  meddiaat  ag 
oedd  ei  dad  Hazael  wedi  ei  bercbenogi.  2 
Bren.  xiii. 

BENHAIL,  b*inT!3  [^"*  n^rth]  nn  o'r  rbai 
a  ddanfonodd  Jebosaphat  i*r  amryw  ddinas- 
oedd  dan  ei  lywodraeth,  i  ddysgu  y  bobl,  ac  iV 
troi  oddiwrtb  eiIiin-addoIiaeth«  2  Cron.  zvii. 
7. 

BENJAMIN,  VJ3*iTl!l  b^^  deheulaw]  mab 
ieaangaf  Jacob,  o' Rachel  ei  wraig,  a  anwyd  a. 
If.  2272.  Ei  fam  a  fu  farw  ar  ei  enedigaeth, 
ac  a'i  hanadl  diweddaf,  galwodd  ef  Benoni, 
»wÔ  /y  ngalar :  ond  Jacob,  rhag  iddo  fod  yn 
adgoffa  parbaas  iddo  o  farwolaeth  ei  anwyl 
Bachel,  a'i  galwodd  Benjamin.  Priododd 
yn  ienanc  iawn:  nid  oedd  efe  ond  yn  dra  ieu- 
anc  pan  oedd  iddo  ddeg  o  feibion.  Gen. 
XXXV.  18;  a  xlvi.  21.  Hefyd,  yr  hoU  Iwyth 
a  elwid  ar  ei  enw  ef.  Hhifedi  y  llwyth  hwn 
pan  ddaethant  o'r  Aipbt,  oedd  35,400.  Cyn- 
nyddasant  yn  yr  anialwch  i  45,600.  Eu  ty- 
wysog  oeda  Abidan  mab  Gideoni :  eu  hyspiwr 
oedd  Palti  mab  Kapha.  Yr  oedd  yn  gwer- 
sylla  gyd  &g  Ephraim  y  ta  ol.iV  babell.  Yr 
oedd  en  hetiieddiaeth  yn  ngwlad  Canaan  o  du 
y  gogledd  a  gogledd-ddwyrain  i  Jiiaah.  Num. 
1.  11,  36,  87  ;  a  ii.  22 ;  a  xiii,  9;  xxvi.  38 — 
41 ;  a  xxxiv.  21.  Jos.  xviii.  Yr  oeddent  yn 
filwyr  bynod,  yn  enwedig  a'r  bwa.  Nid  bir 
wedi  marwolaeth  Josuah,  y  llwyth  hwn,  trwy 
amddiffýn  trueiniaid  Gibeah,  a  dynasant  ryfel 
a  dystryw  amynt  eu  hunain.  Dwywaith,  à 
25,000  y  fforchfygasant  560,000  o'r  llwythau 
eraill,  a  lladdasant  40,000  o  honynt.  Yn  y 
drydedd  ymladdfa,  torwyd  hwynt  ymaith  hyd 
at  600,  y  rhai  a  ffoisant  i  graig  Rimmon.  Gal- 
arodd  y  llwythau  eraill  yn  fawr  am  ddînystr 
Benjamin.  Barn.  xx.  xxi.  Edr.  Jabes^il- 
SAD,  SiLOHw — Ehwd  o'r  llwyth  hwn  a  famodd 
Israel,  ac  a'u  gwaredodd  oddiwrtb  orthrymder 
y  Moabiaid,  yn  ngbylcb  60  mlynedd  wedi  byn. 
— Yr  oedd  Sanl  ac  Isbosetb,  breninoedd  cynt- 
af  Israel,  o'r  llwyth  hwn.  Daeth  at  Dafydd 
yn  ngbylcb  ugain  o'u  pfwyr  mwyaf  cedyrn,  cyn 
marwolaeth  Saul ;  ac  yn  ngbylcb  3000  ycbwan- 
eg  ar  ol  marwolaeth  Isbosetb.  1  Cron.  xu, 
1 — 7,  29.^ — Yn  amser  Jebosaphat,  eu  milwyr 
scfydlog  oedd  380,000.  Pan  wrthçiliodd  y 
deuddeg  llwyth,  glynodd  y  llwyth  hwn  wrth 
Iwyth  Judah  a  theulu  Dafydd,  a  chyfranogas- 
anto  grefydd  a  dygwyddiadau  y  llwyth  hwnw. 
Aethant  i  gaelhiwed,  a  dychwclasant  gyda'u 


ffilydd.  Rhagfynegwyd  hyn  gan  Jacob  wrth 
tendithio  ei  feibion  : — "  Benjamin  a  ysgly&etha 
fel  blaidd  ;  y  boreu  y  bwyty  yr  ysglyfaeth,  a'r 
hwyr  y  rhan  yr  ysbaiL"  Gen.  xlix.  27.  "Wrth 
y  boreu  a'r  hwyr^  mae  i  ni  ddeall  boreu  a  Atoyr 
gwladwriaeth  Israel;  canys  y  llywodraeth 
bono  yw  gwrthddrych  prophwydoliaeth  Jacob, 
o'r  dechreu  i'r  diwedd  ;  yn  ganlynol,  rhagfyn- 
egir  yma  y  byddai  .i  Benjamin  barbau  hyd 
ddiwedd  y  wladwriaetb  bono.  Mae  Moses  yn 
cadamhau  prophwydoliaeth  Jacob ;  canys  eg- 
lurhadarbrophwydoliaetb  Jacob  yw  prophwyd- 
oliaeth Moses. ,  "  Benjamin,  "  medd  Moses, 
"a  drig  mewn  diogoelwch  gydág  ef;  yrhwn 
sydd  yn  cysgodi  drosto  ar  hyd  y  dydd,  ac  yii 
arcs  rhwng  ei  ysgwyddau  eC"  Dent,  xxiiii. 
12.  Yr  un  peth  yw  ar  hyd  y  dydd^  a'r  hortu 
aW  hwyr ;  yr  hyn  sydd  yn  addaw  parhad  hẃy 
i  Benjamin  na'r  llwythau  eraill :  yr  byn  a 
gyflawnwyd  yn  fanwl. — Yr  oedd  yr  apostol 
Paul  o'r  llwyth  hwn,  ac  yn  anrhydedd  mawr 
iddo.    Phil.  iii.  5. 

BENTHYG,     echwyn;     rhoddi   henihyg, 
rboddi  peth  dan  am  mod  o'i  gael  yn  ol,  nen  ei 
gyflawn  werth  yn  ei  le.     Dent,  xv.  6.    2  Bren. 
vi.  5.     Diar.  xxii.  7. — "  A  phob  gwraig  a  fen- 
thyca  gan  ei  chymydogos,"  ac.     Exod.  iil  22 ; 
a  xii.  35* — "  A  gais  gan  ei  chymydoges."    Dr. 
M.     Y  gair  Beb.  Jj^^iJ  {shoal)  a  arwydda  gof- 
yn^  dvisyf^  cetslo^  ymarol^  chwUio^  &c.,  ac  nid 
arwydda  henthyca,     Nid  oes  braidd  on  o'r  ben 
gyfieithiadau  yn  ei  gyfieithu  benthyg.    Yny 
LXX.   airtffst   gofynwch,  y    Vulg.   poitulahiU 
chwi  erchwch,     Y  Syriaeg,  y  Caldaeg,  y  Samar- 
itan, y  Coptic,   a'r  Persiaeg,  ydynt  yr  nn  a  r 
Hebraeg.     Y  mae  y  Saesonaeg  yr  un  fath  a'a 
cyfieithad  awduredig  ni.     Yn  Ôeibl  Geneva, 
a  Beibl  Barker,  a  argraffwyd  a.  d.  1616,  a  rhai 
eraill,  y   mae  wedi  ei  gyneithn  yn  addas,  ask^ 
gofynwch.     Gorchymynodd  Duw  iddyntofyn 
neu  erchi  rhyw  wobrwy  am  eu  gwasanaeth,  ac  a 
ducddodd    galonau  yr  Aiphtiaid   i  roddi  yn 
haelionus ;  ac  yr  oedd  hyn  yn  mhell  oddiwrth 
fod  yn  gam,  nac  hyd  yn  nod  yn  elusen,  fel  yr 
oedd  yn  ad-daliad  bycban  am  yr  boll  wasan- 
aeth  hir    a  phoenus  a  roddodd  chwe'  chan' 
mil  o'r  Israeliaid  i'r  Aiphtiaid  dros  kwer  o 
flynyddoedd.     Heblaw  hyny,  nid  oedd  gan  yr 
Aiphtiaid  un  bawl  i  wasanaeth  yr  Israeliaid^ 
Yr  oedd  yr  Aiphtiaid  yn  ddyledog.i'r  Israeliaid 
am  ^u  sefydliad  gwladol,  eu  cyfoeth,  a'u  bod 
fel  teymas.     Betb  a  gafodd  Joseph  am  ei  boll 
wasanaeth  mawr  iddynt  ?     Dim.     Nid  oedd 
ganddo  na  thalaeth  na  dinas,  nac  arglwyddiaeth 
yn  yr  Aîpht:  ac  nis  cadwodd  ddim  i'w  blant. 
Yr  oedd  ei  holl  wasanaeth  yn  rhad,  a  djmnn- 
odd   ar   dJwyn   ei  esgyrn   i   fyny  o'r  Aipbt. 
Gwir  i  Jacob  gael  gwlad  Gosen  f  drigo  ynddi ; 
ond  ei  anifeiliaid  a'i  olud,  a'r  hyn  oil  oedd  gan- 
ddo, a  ddygodd  i'r  Aipbt,  Gen  xlvi.  1,  6.  fel  n^ 
chawsant  ond  yn  unig  y  ddapar  i  ymborfhi 
ami ;  ac  a  adcilada^ant  ddinasocdd  trysorau,  ac 
amddifFynfeydd,  nas  gwyddis  pa  nifer  ;  ai^hfb- 


ŴER 


105 


B£R 


law  hpy,  dwy  ddinas  gyflawn,  Pithon  a  Raam- 
868 ;  ac  am  jr  holl  wasanaetli  hyn  ni  cbawsant 
on  iawn  na  gwobrwy,  ond  cael  en  gorthrjma 
yn  galed,  a  gweled  eu  plant  gwrry  w  yn  cael  eu 
lladd  yn  feanyddiol.  O  ba  du,  gan  hyny,  yr 
oedd  y  cam !  ai  nid  o  da  yr  Aiphtiaid  ?  Dy- 
wedir  yn  ein  cjrfieithiad  ni,  "  iddynt  ysbeilio 
jr  Aiphtiaid."  Ood  nid  arwydda  y  gair  Jleb, 
^23  (naUal)  o  angenrheidrwydd,  ysbeilio; 
ond  díone,  myned  ymaith,  gwared,  achub  an- 
rhithj  neu  ddwyn  anrhaith  yn  ol ;  fel  yn  1 
Sam.  XXX.  22.  Ôafodd  yr  Israeliaid  yn  ol  ran 
o'a  heiddo,  ea  cyflog,  a  gadwodd  yr  Aiphtiaid 
oddi  wrthyot  yn  dra  anghyfiawn^  Gofynodd 
JT  Israeüaid  y  peth  oedd  gyfiawn  yn  perthyn 
iddynt,  a  rboddodd  yr  Aiphtiaid  yn  rhydd  yn 
ol,  yrhyn  DÌd  oedd  yn  gyfiawn  yneiddo  iddynt. 
GaQ  Da  thalai  yr  Aiphtiaid  gyflog  1  Israel  am 
en  gwaith,  gallai  y  pen  Ynad  mawr  beri  idd- 
fDt  ei  dala  fel  hyn;  Exod.  iii.  22  ;  a  xiL  35. 
Salm  X.  17,  18 ;  a  cv.  37. — Y  mae  yn  bechod 
gvnenthar  niweid  i  eiddo  benthyg.  Exod.  xxii. 
14,15.    Edr.  EcHWTO. 

BEN  X  W  {ra€ny\¥),  y  rhyw  fenywaidd. 
Biar.  xi  22.  Y  rhyw  sydd  yn  ymddwyn  ac 
jn  esgoT,  ac  yn  dwyn  fFrwyth.  Yn  yr  anifeil- 
iaid  pedwar  carnol,  ac  hetyd  yn  yr  adar,  y  mae 
y  feny w  yn  gyffredinol  yn  llai  na'r  gwrry w ; 
«r  yn  yr  adar  ysglyfaethns,  megys  yr  hebog,  y 
gwalch,  &c,  y  mae  i'r  gwrthwyneb ;  y  mae  y 
fenp  yn  fwy,  yn  gryfach,  yn  galetach,  a  gwr- 
olach  DaV  gwrryw.  Y  mae  natariaethwyr  yn 
pwahaniaethu  planigion  a  blodan  yn  wrryw  a 
beoyw. 

BEOR,  -51  [tanlh/d,  ynfyd]  1.  Tad  Bela. 
breoin  Dinhaba,  yn  Kdom.  Gen.  xxxvi.  32. 
- — 2,  Tad  Balaam  y  dewin.  Num.  xxiL  6. 
2  Pedr  ii.  15.     Edr.  Balaam. 

BERA,  ;ä'^Ì^Î3  [W^ww»]  brenin  Sodom 
yn  amser  Abraham.  Gen.  xiv.  2.  Y  rhyfel 
a  fii  rhyngddo  a  Chedorlaomer  ydyw  y  ryfel 
cynlaf  y  mac  genym  hanes  am  dano,  yn  ngny ich 
A.  ».2092. 

BERACAH,  rr^'ii  \henditK\  1.  Dyffryn  yn 

Dwyth  Judah.     2  Cron.  20.  26. 2.   Enw 

<Jyn.    1  Cron.  xii.  3. 

BEREA,  [pwysig]  dinas  fechan  yn  Macedon- 
ia, lie  bn  Paul  yn  pr^ethu  gyda  chryn  radd  o 
Ivyddiant.  Act.  xvii.  10,  13.  Canmolir  y 
Bereaid  am  eu  hynawsedd  yn  derbyn  yr  efeng- 
yl,  a'a  gwaith  yn  chwilio  yr  ysgrylhyrau,  i 
^rofî  y  pethan  oeddent  yn  eu  clywed.     Edr. 

BOXEDD. 

BERIAH,  rVS^^'z  \y^  y  ^^ii]  ^-  ^ab 
Aser,  a  tha^l  Heber  a  Malciel ;  oddiwrtho  ef 
jr  oedd  tylwyth  y  Bereaid  yn  deillio.     Num. 

n?i.  44. 2.      Mab   Ephraim,   yr  hwn   a 

«Iwyd  gan  ei  dad  wrth  yr  enw  hwn,  am  fod 
'^^^fyl  yn  ei  dỳ ;  ei  ddau  fab  Ezer  ac  Elead 
^p'Ji  cael  eu  llaJd  gan  y  Gathiaid.  1  Cron. 
^i'.  23. 

BEUNíCT^  \iin  yr%  dwyn  huddurfoliaeiK] 
Tnrr<^h  A^ippa,  jr  hwn  a  gyfcnwyd  Agripf  a 


Fawr,  brenin  yr  luddewon,  a  chwaer  AgrippA 
ieuangaf^  yr  hwn  hefyd  oedd  frenin  yr  ludd- 
ewon. Yr  oedd  hi  gyda'i  brawd  Agrippa  yn 
gwrando  araeth  Paul,  yn  ei  amddifiyniad  o 
flaen  Ffeetus.  Act.  xxy.  13.  Yr  oeddyn  byw 
mewn  Uosgach  ffiaidd,  gydal  brawd.  Edr. 
Agrippa. 

BERYL,  Gr.  BjjpuXXoc ;  Llad.  Birtllub  : 
maen  gwerthfawr  o  liw  gwyrddlas,  aydd  i'w 
gael  yn  yr  India  Ddwyreiniol,  ac  o  gwmpas 
mẃn-gloddiau  aur  Peru,  yn  Nehcudir  America; 
mae  yn  ddefhydd  pur  galed, — Yr  oedd  y  beryl 
yn  ddegfed  maen  yn  nwyfroneg  yr  arch-offeir' 
iad.  Exod.  xxviii,  20.  ac  yn  wythfed  yn  sylfaen 
y  JeiruBalem  newydd.     Dat  xxi.  20.    Dan.  x, 

6. Cyffelyba  yr  eglwys  ddwylaw  Crist,  ei 

hanwylyd,  i  "fodrwyau  aur,  wedi  en  Uenwi  á 
beryl;"  yn  arwyddo  purdeb,  gwerthfawrog- 
rwydd,  a  harddwch  ei  weithredoedd, y n  anrhy- 
dedduR  ac  yn  dderbyniol  gan  Dduw  a'i  bobk 
Can.  y.  14.  Y  mae  y  Saw,  yn  ami,  yn  ar- 
wyddo gwaith  y  Haw ;  a  Jlaw  hardd,  wedi  ei 
harddorno  à  modrwy  wedi  ei  lienWi  &  beryl,  a 
arwydda  ei  ddull  hardd  a  gogoneddna  o  weith- 
redn,  a  gwerthfawrogrwydd  ei  waith,  yn  y 
greadigaeth,  ei  ragluniaethau,  ond  yn  enwedig 
yn  y  prynedigaeth.  Cywrein waith  y  Duwdod 
yw  hwnw,  rw  ryfeddu  byth. — Yn  ngweledig- 
aeth  Daniel,  ymddangosodd  gwriddo,8efCriat, 
"a'i  gorff  oedd  fel  maen  beryl;"  i  arwyddo 
dirgelwch,  harddwch,  ac  ardderchogrwydd  ei 
berson.     Dan.  x.  6. — "  Dull  vr  olwynion  a'u 

'^     ÊEec  i 


gwaith 
Dan. 


oedd 


fel   lliw  beryl.' 
6.— iB'HJ^t 


16. 

Tarsi»;*  ;jf/>ü<ro^£é^oç,  LXX;  Chrybolithü9» 
Vulff.  Maen  gwerthfawr,  a  elwir  felly,  tebyg- 
oi,  medd  Newcome  mai  ei  liw  yw  glaawyrdd : 
ond  arwydda  yr  enw  Groeg  a  Lladin  mfd  lliw 
melyn-aur  yw.  Gelwir  ef  topaz  gan  y  gem- 
yddion  preaenoL  Pan  y  ceffir  ef  yn  berffiuth 
ac  yn  ddifai,  cyfrifir  ef  yn  faen  gwerthfawr 
•iawn ;  ond  anami  y  mae  i  w  gael  felly. 

BERW-I-ION  (bar),  poethi,  brydio.    Bervf 
y  cylloj  treuliad  y  cylla ;  berw  yn  mhen  «n, 

sef  rhyw  fympwy  rhyfedd  yn  ei  ben. Heb- 

law  yr  ystyr  cyffrecüin,  fod  rhyw  wlybwr  yn, 
berwi  gan  boetíider  ac  angerdd  tan,  arwydda^ 
1.  Tertysg  a  dygyforiad  y  môr.    Job  xlL  81. 

2.   Cystuddiau  trymion   oddifewn.     Job 

XXX.  27. — "Na  ferwa  fyn  yn  llaeth  ei  fam.'* 
Exod.  xxiii.  19.  Bernir  yn  gyffredin  roddi 
y  gyfraith  hon  i'r  luddewon,  Tw  rbybuddio  yn 
erbyn  pob  math  ar  greulondeb.  Ond,  hwyrach, 
medd  y  Dr.  Cudworth,  ei  rhoddi  yn  wrth- 
wyneb  i  ddefod  goel-grefyddol  yn  mblith  y 
cenedloedd.  Yr  oedd  yn  arferiad  yn  mysff  yr 
hen  Baganiaid,  wedi  casglu  i  mewn  eu  nol! 
ffrwythau,  i  gymeryd  myn,  a'i  ferwi  yn  llaeth 
ei  fam,  ac  yna,  mewn  dull  awynol,  myned  a'i 
daenellu  ar  eu  holl  goedydd  a'u  meusydd,  eu 
gerddi,  a'u  perllanau,  gandybi:»d  wrth  hyn  ©u 

*  Ow«i  Vi Iring»  Ob*.  &icr.  Lib.  IV.  <«p.  1.  Í  1Ä 


BETH 


160 


BETH 


gwntya  yn  ffrwythlon,  ac  y  dygaot  flfrwythau 
yn  fwy  helaeth  y  flwyddyn  gaolynol.  Ac  i 
gadarnhaa  yr  eglarhad  hwn  o*r  gyfraith  yn 
•rbyn  berwi  myn  yn  llaeth  ci  fam,  y  mae  i 
sylwi  arno,  fod  yn  Exod.  xxxiv.  26 ;  orchy- 
myn  i  ddwyn  y  cyntaf  o  flacnffrwyth  y  tir  i 
dŷ  Jbhüfah  eu  Duw;  ac  yn  Dcut  xiv.  21; 
y  mae  gorchymyn  i  ddegymu  hoU  gynnyrcb 
yr  h&d,  a  ffrwyth  y  maes.  Gwel  Dr.  Cud- 
worth's  Discourse  on  the  Lord's  Supper, 

BESOR  [newyddion  da]  afon  yn  rhedeg  î 
For  y  Canoldir.  1  Sam.  xxx.  9,  Gelwir  hi 
hefyd  yn  Amos  iii.  14,  anfun  y  diffaetkwck. 
Tybia  rhai  mai  yma  y  bedyddiwyd  yr  eauuch 
gynt     Act.  viii.  36. 

BETAH,  HÜ1  [^y*'^  ^^°*®  ®  Syrisi^  a 
gymerodd  Dafydd  oddiar  Hadadczer.  2  Sam. 
viii.  8.  Tybir  mai  yr  ud  yw  a  B&ten,  yr  hon 
y  crybwyliir  am  dani  yn  Jos.  xix.  25,  fcl  yn 
pertuyn  i  Iwyth  Aaer. 

BETHABARA,  lay-tT^i  [ty  tramwyfa  ] 
trcf  tu  hwnt  i'r  lorddonen,  He  bu  loan  yn 
bcdyddio.  loan  i.  28.  Tybir  mai  dyma  y 
&n  lie  yr  aeth  yr  Israeliaid  trwy  yr  lorddon- 
en, dan  arweiniad  Josuah ;  ac  mai  yma  yr 
ocdd  y  rhŷd  cyffredin,  oddiwrth  yr  enw 
iramwyfa. — Y  mae  f^J^  (^^^^)  yn  Hebraeor, 
yn  arwyddo  iy  neu  deml ;  am  hyny  bama  rbai 
fed  y  rban^  fwyaf  o  leoedd  y  sydd.  à  betk  yn 
dechreu  eu  UeDwau,  á  themlau  eilunod  yn- 
ddynt. 

BETHAÇRA,  neu  BETH-HACCEREM, 
dinas  rhwnc  JeruBalem  a  Tecoa.  Jer.  vi.  1. — 
Tr  oedd  Malc^ah  yn  dywysog  ar  ran  o  honL 
Nek  iü.  14. 

BETHANIA  [<y  y^a»]  pentrcf  wrtb  drocd 
mynydd  yr  01ew-wydd,yn  ago»  i  ddwy  filltir  o 
du  y  dwyrain  i  Jerusalem.  Yma  yr  oedd  Mair 
dn  a  M.-irtha  yn  byw,  yn  nghyd  á'u  brawd 
Lazarus,  yr  hwn  a  gyfo«iodd  lesu  o  feirw. 
loan  xi.  1.  Yma  y  tywailtodtl  Mair  yr  enaint 
i  eneinio  yr  lesu.  loan  xii.  3.  Edr.  Simok. 
Yr  oedd  eneiniad  Mair,  nid  yn  unig  yn  dangob 
ei  chariad  gwresog  a  haelionus  tuag  ato,  ond 
hefyd  ei  ffydd  ynddo  fel  eneiriiog  Duw,  y  gwir 
^easiaL     V  mae  Crist  yn  eneiniog  yr  eglwys, 

În  gystal  ag  yn  eneiniog  y  Tad.  Y  mae  y 
'ad  wedi  ei  osod  a'i  addasu  i'w  swydd,  a«  y 
mae  yr  eglwys  yn  ci  hoU  aelodau  yn  ymfodd- 
loni  ac  yn  ymhyfrydu  ynddo,  yn  pi  trefniad 
grasol  y  Tad.     Edr.  Lazarus,  Mair. 

BETH-AFEN,  ni^-fT'S   Uy  y  gvfagedd] 

ÎfT  nn  a  Bethel;  un'oV  dinasoedd  He  yr  oedd 
loi  anr  Jeroboam ;  am  hyny  mae  y  prophwyd 
Hosea  yn  ei  galw  hi,  raewn  ffordd  o  ddirmyg, 
BxTH-ATXK,  ty  y  gwagedd^  neu  y  delwauj  yn  He 
3)|^{^*i^  Bbthel,  ty  Dduw^  yr  enw  a  roddasid 
ami  gan  Jacob  gynt  Gen.  xxviii.  1 9.  Hos. 
iv.  16.  2.  XJn  arall  yn  y  deau-ddwyrain  i 
Bethel,  ac  yn  agos  atL    Jos.  viL  2. 

BETH-CAR,  ^3-h*ii  [teml  yr  oen]  dinas 
yn  llwyth  Dan.  1  Sam.  vii.  11.  Galwyd  hi 
felly,  tebygo!,  am  fod  llun  oen  yno  yn  cael  ei 


—8.  Teml 
Teml  arall 


addoli.  Yr  oedd  yr  Aiphtiaid  yn  addoli  Üun 
Jtwrddy  a  thrigolion  Thebes  yn  addoli  dafai 
fyw,  Hyd  yma  yr  erlidiodd  Ií*rael  y  Philist- 
iaid  yn  arascr  Samuel ;  yma,  neu  gérllaw  juia, 
y  cyfododd  Samuel  Eben-ezer.  1  Sam.  vii. 
11. 

BETH-DAOON,    n^Si-tT^m'  ['y  r  V^]  1- 

Dinas  yn  llwyth  Aser.'  Jos.  xix.  27. 2.  Un 

arall   yn  Judah.       Jos.   xv.    41,- 

Dagon  yn  Gaza.     Barn.  xvi. 1 

yn  Asdod.     1  Sam.  v. 

BETHEL,  bi^jn*^^  \ty  Dduw\  dinas  yn 
sefyll  yn  y  gorficwin  i  Ai,  ynghylch  wytb  mill' 
tir  o  du  y  gogledil  i  Jerusalepa.  Enw  y  lie  ary  | 
y  cyntaf  oedd  Lnz.  Yma  y  treuliodd  Jacob  no»-  I 
waith  y  n  ei  fford  d  i  Padan-Aram,3rii  gorwedd  allan 
a'i  ben.  ar  obcnydd  careg.  Y  weledigaeth  ryfedd 
bono  a  gafodd  a  barodd  iddo  alw  y  lie  yn 
Bethel,  ty  Dduw,  Gen.  xxviii.  19.  Yn  mhen 
SO  o  âynyddoedd  daeth  Jacob  yma  drachefo  1 
babellu.  Y  Canaaneaid,  wedi  hyny,  a  adeilad- 
asant  ddinas  yn  y  fan,  ac  aUgalwasant  Liiz,Dea 
Bethel.  Cymerodd  Josuah  hi,  ynghyd  ag 
Ai,  ac  a'i  rhoddes  i'r  Ephraimiaid.  Yma  y 
gosododd  Jeroboam  un  o'i  loi  aur;  am  hyny 
galwyd  hi  ty  y  gioagedd,  neu  yr  eilunod,  Hos. 
xii.  11. 

BETHER,  -itia  [rhaniad']  "Mynyddocdd 
Bether"  (Can.  ii.'  17;  a  viiL  14),  a  gyfieithir 
mynyddoedd  y  pèrlysiau^  yn  ol  y  Vulg,  ac  p 
sefyll,  yn  ol  Eusebius,  ynghylch  12  roilltir  o 
Jerusalem.  Ond  y  mae  Calmet  yn  meddwl 
mai  Beth-horon  ucbaf  ydyw,  rhwng  Diospolis 
a  Csesarea,  52  o  filltiroedd  o  Jerusalem.     ,< 

BETHESDA,  mOn-fl^^S  Uy  truyaredi.'i^tyi 
doi<turi'\  llyn  yn  yniyl  marchnad  (neu  borth, 
mcdd  rbai)  y  dofaid,  yn  Jerusalem.  Yr  oedd 
math  o  ysbytty,  neu  baddon  cy tfredin,  â  phum' 
portb,  neu  rodfa  iddo,  wedi  eu  hadeiladao 
amnrylch  ogylch  iddo,  i  g}  nnwys  pobl  ynddo: 
naill  ai  rhai  i  ymbleseru,  neu  rai  cleifion,  neu 
bob  un  o'r  ddau.  Y  llyn  hwn  a  wnaed  yn 
cyntaf  gan  Solomon,  ac  aalwyd  Llyn  Solomon. 
Gwel  Lightfoot.  Byddai  yno  luaws  o  gleifion 
yn  gorwedd,  oblegid  yr  oedd  rhyw  rinwedd 
.meddyginiaethol  yn  y  dwfr,  ac  yr  oedd  yn 
gwneuthur  lies  mawr  i  lawer  with  ymdrochi 
ynddo,  oblegid  fod  angel  ar  amserau  yn  arfer 
disgyn  i'r  llyn,  a  chynhyrfu  y  dwfr;  aph^y 
bynag  a  elai  i  mewn  ffyutaf  ar  ol  cynhyrüad  v 
dwfr,  a  ai  yn  iach  o  ba  glefyd  bynag  a  fydd»i 
arno.  By  yno  un  dyn  yn  dysgwyl  am  iachâd 
wrtho  38*  o  flynyddoedd,  ac  yn  y  diwedd  a 
wnaed  yn  iach  gan  ein  Hiachawdwr  bendigedig, 
meddyg  pob  afiechyd.  Yr  oedd  yn  arwydd  o 
rinwedd.meddy-giniaethol  gwaed,  Ysbryd,  » 
gair  yr  Arglwydd,  yr  hwn  oedd  y  lljn  p 
gysgod  o  bono.  Dechreuodd  yr  angel  ar 
brydiau  gynhyrfu  dyfroedd  y  llyn  rai  blynjdd- 
oedd  cyn  dyfodiad  Crist,  i  fod  yn  arwydd  sicr 
i'r  luddewon  o'i  ddyfodiad  fel  Meddyg  i'r  byd 
i  iachàu  pechaduriaid.  Yr  oedd  yr  arwydd 
hwn  yn  cryfhau   fu  dysgwyliad  am  dino  y« 


BETH 


1Ö7 


B£Z 


Feddjg  iddynt    loan  v.  1 — 10.    Edr.  Gihoh, 

SiLOl. 

BTEfl-ACHCEREM,  D'^Dntl^^S  ['y  V 
vinZ^ffn]  dJnas  yn  scfyll  ar  fryn  rhwng  Jerusa- 
lem a  Tecoa,  yr  hon  oedd  hjuod,  tcbygid,  am 
ei  gjrinllanoedd.     Neb.  iii.  14.    Jer.  vi.  1. 

BETII-HOGLA  [ty  y  wledd],  enw  dau  le; 
an  jn  ilwyth  Judah,  Jos.  xv.  6.  wyth  milltir  o 
Gaza,  yn  ol  Eusebius ;  a'r  Hall,  fel  y  dy  wed 
Jerome,  ddwy  flJltir  od'liwrth  yr  lorddonen,  yn 
perthyn  i  l^r^h  Benjaiiiin.     Jos.  xviii.  21. 

BETH-HORON  [ty  diyo/aintyjT' ocáá  dwy 
ddinas  oV  enw  yn  perthyn  i  Iw)  th  Ephraim. 
1  Cron.  vii.  24.  Hwy  a  elwid  yr  uchaf  a'r 
isaf. 

BETHJESHIMOTH,  tnölírT^-tTìS  [ty 
fr  anghiifannedd-dra\àÌJìBa  yn  llwyth  Reuben. 
Jos.  xiii.  20.  Cymerwyd  hi  drachein  gan  y 
Moabiaid.  Ezec.  xxv.  9.  Mae  Eusebius  yn 
baniT]  ci  bod  ddeuddeg  milltir  oddiwrth  yr 
lorddoBeD. 

BETHLEHEM,  ûnb-t1*^S  [tybam]l. 
Dinas  yn  llwyth  Judah;  yr  oedd,  hefyd,  yn 
eael  ei  galw  Ephrath,  nen  Ephratii,  Mic.  v.  2. 
I'i  thrigolion  yn  Ephratëaid.  Nid  oedd  ond 
bechan ;  ond  daeth  i  fod  yn  dra  chyfrifol,  o 
ichos  geni  ein  Hiachawdwr  yno.  Yr  oedd  yn 
K^^Il  ar  ochr  bryn,  ynghylch  chwe  milltir  o  du 
T  deau  i  Jerusalem.  Y  mac  yn  sefyll  ar  fryn 
ynnghanol  bryniau,  medd  Volney;  v  ddaear 
oddi  amgylch  sydd  dra  flfrwythlon,a*r  ffrwythau 
jdjnt  y  fath  oren ;  nid  oes  dim  yn  eisieu  ond 
diwjlliant     Gwel  Volney's  Travels,    Vol.  II., 

p.  322.    Edr.  Daffdd,  Íesü. 2.  Yr  oedd 

nn  arall  yn   perthyn   i'r  Zabuloniaid.     Josna 
EX.  1.5. 

BETil-NIMRA,  n^^U-M^^n  [ty  gwthryfet] 
diDas  yn  llwyth  Gad.  Nuin,  xxxii.  36.  Bama 
Calmet  mai  yr  un  a  Nirorin  ydyw,  Jer.  xlviiL 
W,  yn  aefrll  bum'  milltir  ynjy  gogledd  i  Beth- 

BEM-PEOR  [tyadwyad]!.  Tin  o  ddinas" 
oedd  y  Moabiaid,  a  roddwydd  i  Iwyth  Reuben' 

^X.  iv.  46. 2.  Ty  Peor,  eilun-dduw  y 

Mŵoiaid.    Num. XXV.  18.     Edr.  Pkob. 

BETH-PHAGE  \tyffigyscynnar\^i^nixdyr 
offeiriaid,  wrth  droed  mynydd  yr  Olew-wydd  ; 
pentref  bychan  oedd,  yn  perthyn  i'r  oflfeiriaid, 
Pghylch  dwy  fijltir  o  dn  y  dwyrain  i  Jerusa- 
jem.  Yma  y  cafodd  ein  Hiachawdwr  yr  asen 
Jir  marchogaeth  i  Jerusalem.     Mat,  xxi.  1. 

BETnSAIDA,m2-n^n[^yÄ^H  ^inas  yn 
''alilea;  yn  perthyn  i  Iwyth  Naphtali;  yr 
«dd  y  wlad  o  amgylch  vii  hynod  am  geirw. 
'^«n.  xlix.  21.  Yr  oedd  yn  sefyll  yn  y  pen 
^TÌ  ^'^  g^g^®^^  Î  Ijn  Gennesaret,'  yn  dra 
cbjfieus  i  bysgota;  oddiwrth  yr  hyn  y  cafodd 
«  henw.  Nid  oedd  ond  pentrof  byohan  cyn 
■»i»çr  Phyîip  y  tetrarch;  efc  a'i  hadciladodd 
Pi  ddinas,  ac  a'i  galwodd  Julias,  o  barch  i 
Jiijia,  merch  Augustus  C»sar.  Vniayr  ngorodd 
-fi^t  ly^raid   y    dyn   dall  à    clilai  a  phocrvn. 


Marc  vilL  22,  26,    Bethsaida  oedd  lie  genedig 
ol  Pedr  ac  Andreas.     loan  i.  44. 

BETH-SEMES,  «ott-fiia  [ty  yr  Äau/]  1. 
Dinas  yn  Jndah.  Jos.  xxL  16.  Pan  anfonodd 
y  Philistiaid  arch  Duw  o'u  plith,  hwy  a'a 
gyrasant  i  Beth-semes,  lie  y  tarawyd  yn  feirw 
nifer  mawr  o'r  gwyr,  am  eu  hyfder  rhyfygus  yn 
edrych  i  mewn  i'r  arch.  1  Sam.  Vi.  12.  "le, 
tarawodd  o'r  bobl  ddeng  ŵr  a  thriugain  a  deng 
mil  a  deugain  o  wyr.  A*r  bobl  a  alarasant,  am 
i>  Arglwydd  daro  y  bobl  à  lladdfa  fawr."  1 
Sam.  vi.  19.  Bemir,  yn  gyffiredin,  fod  camsyn- 
ied  ry w  ffordd  yn  y  rhifedi,  fel  y  rboddir  ef  yn 
ein  cyfìeithad  ni,  a'r  rhan  fwyaf  o  gyfieith- 
adau  eraill.  Mae  y  nifer  yn  ormod  i  fod  yn 
trigo  mewn  pentrcf  ar  gyfSnian  Judea.  Goddef 
y  geiriau  d<lau  ystyr  arall.  Un  a rydd  Bochart^  ♦  i 
yr  hwn  a  fama  y  dylasai  y  ffeiriau  gael  eu  cyf-  /«i. 
ieithu,  " Deg  a  deugain  o  fil;"  hyny  y w,  dtg  a 
thriugain  i  gyd,  yn  ol  rhifedi  y  trigolion.  Gofyn 
gosodiaid  y  geiriau  y  cyfieithad  hwn ;  canya  \ 
nid  yw  yn  briodol  i'r  iaith  Hebraeg  i  roddi  y 
mil  o  flaen  nifer  llai,  i  nodi  swm  cyflawn,  ond 
dechreuir  &'r  rhifyn  lleiaf.  A  hyn  cytuna 
banes  Josephus;  70  yw  y  rhifedi  ganddo  ef 
Gwel  AnU  lib.  iv.  c.  2.  Neu^  ynte,  gellir  en 
cyfieithu,  deg  a  thriugain  o^r  (QJ^s)  bobl  gy^ 
ffredin,  a  {XU"^^  Ẃ^  D^Ä^^Ön)  <^^9  deugain 
oW  peîiau,  neu  y'  tywysogion.  Arwydda  y 
i?air  Q^^  tywysog^  neu  gadben.    Gwel  Univer. 

Mist. '  Vol.  IV,  p.  33.    Svo. 2.  Dinas  yE 

llwyth  Issachar.     Jos,  xix  22. 3.  Un  arall 

yn  Naphtali.  Jos,  xix,  88.  Barn*  i.  33.  Yr 
,oedd  yn  yr  Aipht  deml  eilunod,  a  elwid  Tend 
yr  ha.ul,  neu  Beth-eemes.    Jos.  xliii.  18. 

i^ETHUEL,  bfc^'ifila  [maboliaeth  J)uw]  mab 
Nachor  a  Milcab,  nai  Abraham  a  thad/Laoan  a       ^ 
Rebecca.     Gen.  xxii.  20,  22  ;  a  zxviii.  2. 

BEULA  [priodedig]  enw  a  roddwyd  ar  y 
genedl  luddewig,  ac  eglwys  Duw  yn  y  dyddiaa 
diweddaf,  i  arwyddo  eu  priodas  &  Christ,  fel  eu 
gwr  a'u  penarglwydd.     Esa.  Ixiv.  4. 

BEUNYDD,  yn  hytrach  PEUNYDD  (pae- 
dydd),  bob  dydd.  Salm  Ixxxvi.  3.  fi»,  IvilL 
2. — Yn  wastadoL     Luc  ix.  23. 

Bach  yw  creiydd  a  ohwUla  bminydd  am  dana  JHa^. 

BEZALEEL,  bfc^bsij  [y»  nghysgod  Duw] 
l.Mab  Uri,  o  Iwyth  Judah.  Exod.  zxxi.  2» 
1  Cron,  ii.  20.  Yr  oedd  wedi  ei  lenwi  kit 
Ysbryd  Duw,  mewn  doethineb,  mewn  dealÇ 
mewn  gwybodaeth,  ac  yn  mhob  rhyw  waitli,  i 
ddychymygu  cy  wreinrwydd,  i  weithio  mewn 
aur,  &c.,  yn  dangos  mai  oddiwrth  Dduw  y  mae 
po*b  cyfryw  ddoethineb.  Efe  ac  Aholiab  oedd 
yn  golygu  hoU  waith  y  babell  i'w  gwnenthnr 
yn  ol  y  portreiad  a  gafodd  Moses  yn  y  mynydd 
— yn  gysgod  o  Grist,  adeiladydd  yr  eglwys,  yr 
hwn  yw  doethineb  Duw.  Pan  ddaeth  Crist 
lesu  i'r  byd,  yr  hwn  yw  sylwedd  yr  hoU  g78^od«> 
au,  i  fwrw  i  lawr  ddychymygion  dynion,  ac  i 
osod  i  fyny  ei  deyrnas  ar  y  ddoèar,  gyd  a'i  fod 
yn  bwrw  i  lawr  y  dychymygion  pechaduns  yn 
nghalon^iu/lyiiion,  bwriodd  i  lawr  holl  ddychy* 


BIB 


248 


BIB 


} 


] 


mygion,  sef  boll  waith  dychymyeol  y  babell 

a'r  deml. 2.    Mab    Bani,  yr  nwii^  ar  ol 

caethiwed  BabiloD,  a  roca  ymaith  y  wraig  a 
briodasai  efe  yn  crbyn  y  gyfraitb«     Ezra  x.  30. 

B£Z£C,  pTi  [melU]  dinas  yn  Judah,  yn 
oghylch  dwy  'filltir  o  Betbzar ;  yn  enwog  o 
berwydd  y  fuddogoliaeth  agafodd  yr  Inddewon 
yno  ar  y  CanaaneaidL    Barn«  i.  4,  &c, 

BEZER,  nji  [casgliad  gratonmn]  dinas  tn 
bwnt  iV  lorddonen,  a  roddwyd  gan  Moses  i 
Iwytb  Reuben.  Dent.  ìy.  43.  Yr  oedd  yn  un 
o'r  dinasoedd  noddfa.  Jos.  xx.  8.  Yr  oedd 
hef^d  yn  on  o*r  rhai  a  berthynent  i'r  Lefiaid. 
Jos.  xxL  36.  Dywedir  ei  bod  yn  yr  anialwcb, 
oblegid  ei  bod  yn  sefyll  yn  Arabia  Ddififaeth, 
yn  y  rhan  ddwyreiniol  i  Edom,  ac  anialwch  o'i 
namgylcb  ar  bob  Haw.     Gelwir  hi  hefyd  Bosra. 

BIBL,  Ŵ.  BtfiXoc,  Biblos  [y  llyfr]  Heb. 
H*ip?a  Micra  {llithj  nenysgrifen)  enwan  aroddir 
ar  *  yr  Ysgrytnyrau  Sanctaidd,  mewn  ffordd  o 
cnwogrwydd  a  rhagoroldeb.  Y  rhòl  sanctaidd, 
yn  yr  hon  y  cynnwysir  meddwl  dadgnddiedig 
JDuw  y  nefoedd ;  a  thrwy  yr  bwn  y  mae  yn 
cael  ei  ddwyn  i  ddynolry w  ar  y  ddaear ;  ac  a 
ddosberthir  dan  yr  enwau  Hen  Destament  aV 
Nbwtdd. — ^Yn  bwn  y  cynnwysir  yr  hanesion 
bynaf  a  chywiraf  am  betiian  a  fu — yr  atbraw- 
iáethnnîonaf  ambethau  sydd— a'rrhagddywed- 
iadan  sicraf  am  bethan  a  fydd.  Ysgrifenwyd 
yr  Hen  Destament  cyn  dyfodiad  Crist  yn  y 
enawd,  a*r  Testament  Newydd  ar  ol  ei  esgy niad 
i'rnef;  y  cwbl  wedi  ei  lefaru  gan  ddynion 
sanctaidd  Duw,  megys  y  cynhyrfwyd  hwy  gan 
yr  Ysbryd  Glàn.    2  Pedr  l  21.  2  Tim.  iii.  16. 

Y  mae  y  Bsibl — yr  Hen  l^estament,  wedi 
ei  ysgrifena  yn  wreiddiol  yn  ieithoedd  y  dwy- 
rain,  sef  Hebraeç  a  Cbaldaeg ;  a'r  Testament 
Newydd  yn  Hebraeg  a  Groeg.  Nid  yw  yr 
Inddewon  yn  gwneutbur  derbyniad  ond  o'r 
Hen  Destament  yn  nnig,  yr  hwna  gasglwyd  ac 
agyhoeddwyd  gan  Ezra,  fel  yr  ydys  yn  gy- 
ffredin  yn  cytuno,  ac  wedi  ei  ranu  yn  dair  rban ; 
«ef;  1.  Y  Gyfraitb.— 2.  Y  Prophwydi.— 3.  Yr 
Tsgrifenwyr  Sanctaidd. — Nid  oedd  y  Beibl 
wedi  ei  ddosbarthn  yn  bennodau  byd  ynghylch 
A.  D.  1240,  pan  ddarfu  i  nn  Hugo  Cardinalis 
fyned  ynghylch  y  gwaith;  ac  hefyd  a  ddos- 
parthodd  y  pennoídau  yn  rhanau  wrth  lythyr- 
enaa  yr  egwyddor,  0,  5,  c,  éc.  y  rhai  a  roddid 
ar  ymyl  j  ddilen,  Ynghylch  y  flwyddyn  1445, 
y  darái  1  Rabbi  Mordecai  Nathan  ddosbarthn 
yr  Hen  Destament  yn  adnodau,  fel  y  maent  yn 
aefyU  yn  awr  yn  ein  Beiblan  ni ;  ac  ynghylch  y 
flwyddyn  1561,  un  Rhobart  Stephan,'  argrafFydd 
o  Ffirainc,  a  ddosbarthodd  y  Testament  Newydd 
yn  adnodau,  fel  y  mae  yn  bresenol.  Y  mae  yn 
eglxa  fod  y  Salmaa  yn  ddosbarthiadau  bob 
amser;  oblegid  y  mae  Paul,  yn  ei  bregeth  yn 
Antiochia  yn  Pisidia,  yn  profi  oV  aü  Salm. 
Act  xiii,  33. 

Gwedi  i'r  Beibl  gael  ei  gyfieithu  i  amryw 
ieithoiKld,  daeth  cynäwnder  yr  amser  i  ben,  i'r 
banl  gyfodi  ar  B^dun ;  cynhyrfod4  Daw  ys- 


bryd y  gwr  enwog  hwnw,  Mr.  William  Tindal, 
i'w  gyfieithu  iV  Saesoneg,  a  cbafodd  ei  goroni  , 
&  merthyrdod  yn  wobr  am  ei  waith.  Yr  oedd 
Cymru  eto  yn  aros  mewn  tywyllwch  do,  a 
dygn  anwybodaeth,  wedi  ei  gorchuddio  kg 
eilun-addoiiaeth  a  choeUgrefydd ;  eto^  am.fod 
gan  Dduw  fwriad  am  waredu  miloedd  yo 
Nghymru,  gofalodd  am  y  moddion  gwerthiawr 
hyn  i  ninau,  yn  iaith  ein  mamau. 

Fod  y  Beibl  wedi  ei  gyfieithu  i'r  iaith 
Gymraeg  yn  y  prif  oesoedd,  nid  oes  le  i  amheu: 
y  mae  y  Dr.  Richard  Davies,  Esgob  Menyw, 
yn  ei  lythyr  argraffedig  gyda  Thestameot 
William  Salisbury;  yn  rhoddi  rbesymau  cedyrn 
i  brofi  hyny.    Ond  nid  oedd  dim  0  bono  iV 

fael  yn  yr  oesoedd  hyny  heb  ei  adgyfíeitba. 
)ywed,  "  Yn  lie  gwir,  ni  fíynnodd  cenoyfi 
irioet  gael  gwelet  y  Beibl  yn  Gymraeg :  eithr 
pan  oeddwn  fachgen,  côf  yw  cennyf  welet 
pump  Llyfr  Moysen  yn  Gymraeg,  o  fewn  tuy 
ewythyr  ym'  oedd  ẃr  dysgedig  :  ond  nid 
ydoedd  neb  yn  ystyr  y  llyfr  nac  yn  priaioamo. 
Peth  amhens  ydyw  (ir  a  wn  i)  a  ellir  gwelet 
yn  oil  Cymru  un  hen  Feibl  yn  Gymraeg,  i'r 
penn  golledwyt  ac  y  speiliwyt  y  Cymry  oi  oil 
tyfrày.  Eithr  diammau  yw  cennyf  fod  cyn 
hyny  y  Bibl  yn  ddigon  cyflfredin  yn  Gymra^. 
Pertfeithrwydd  %dd  y  merthyron,  eglwyawyr 
a  llèigion,  sydd  brawf  cadam  tot  yr^sgrythjr 
L&n  centhynt  yn  i  iaith  eu  hnnaln.  Heóri  J 
mae  cenym  ni  yn  Gymraeg  amryw  ymadrodd- 
ion  a  diarhebion  yn  aros  fyth  mewn  arfer,  a 
dynwyt  o  berfedd  yr  Ysgrytbyr  Las,  ac  0 
ganol  Efengyl  Crist.  Yr  hyn  sydd  brofedig- 
aeth  ddigonawl  fot  y r  Ysgrytbyr  lAn  yn  mhen 
pob  bath  ar  dd vn,  pan  y  dechreuwyt  hwynt,  a 
pban  y  dygwyt  i  arfer  gyffredinawl:  m^ys, 
'A  Duw  aDigon,  heb  Dduw  heb  ddim— A 
gair  Duw  yn  ucbaf. — Y  Map  rhad. — ^Ni  lafnr,  ni 
weddia,  nid  teilwng  iddo  ei  fara. — Eglwys 
pawb  yn  ei  galon. — Cyn  wjred  a*r  Efengyl— 
Pan  nad  rhyfedd  na  thyf  post  aur  trwy  ncn 
tỳ  yr  anwir. — Drwg  y  ceidw  y  diawl  ei  was— 
I  Dduw  y  diolchwn  gael  bwyt,  a  gallu  ifVyta. 
— Rhad  Duw  ar  y  gwaith ;'  ac  eraill  oV  fath 
hyn.  Y  mae  Uawer  o  enwau  arferedig  gynt 
yn  mhlith  y  Cymry  yn  brawf  ychwaoegolo 
hyny:  megys,  Abraham,  Esgob  Menyw; 
Adda  Fras,  un  o'r  beirdd ;  Aaron,  un  0  ben- 
aethiaid  gwlad  Mowan  ;  Asaph,  Esgob  Llan- 
elwy;  Daniel,  yr  Esgob  cyntaf  yn  Bangor; 
lago  ap  Idwal;  Joseph,  esgob  Menyw;  Samuel 
Beulan,  offeiriad  dysgedig;  Samson,  y  chwech- 
ed  Esgob  ar  hugain,  a'r  diwedda^  yn  Menyw; 
a'r  cyfryw  eraiíl  a  goffeir  yn  fynych  yn  yr  hen 
achau.  Y  mae  hyn  yn  dangos  fod  yr  Ys- 
grytbyr Làn  yn  wybodidic  iawn  gan  em 
hynafieit  ni  gynt  Y  mao  prydyddiaetli 
Taliesin  ben-beirdd,  yngwiriaw  yn  yrun  PŴ 
yr  hwn  oedd  yn  byw  yn  amser  Maelgwn 
Gwynedd,  yn  y  chwechcd  ganrif." — Yn  vr 
oesoedd  diweddaf,  cyfieithwyd  rhyw  ranau  or 
Beibl    yn    Gymraeg   yn    amser   Edward  y 


BIB 


169 


BIB 


chweched.  Cjhoeddwyd  tracthawd  bychan 
yn  A.  D.  1551,  a  gyfenwyd,  "Rhanau  o*r,  ys- 
grythyr,  gosodedig  i'w  darllcn  yn  yr  eglwysi 
yn  amser  y  Cymun,  a'r  addoliad  cy  hoed  Jus,'* 
&C.  gan  W.  S. — Er  gwneyd  ordinhad  gan  yr 
uchel-Iya  y  Parliament^  yp  J  flwyddyn  a.  d. 
1663,  am  gyfieithu  yr  JËen  Destament  a'r 
Llyfr  Gweddi  Gyffredin,  a'u  hargraffu  yn  yr 
iaith  Gymraeg,  dan  olygiad  Esgobion  Hen- 
fordd,  Llanelwy,  Tŷ  Ddewi,  Llandaf^  a  Bangor, 
erbyn'  Mawrtb  y  cyntaf,  1666,  tan  ddirwy,  os 
pallent,  o  £40  iV  tala  gan  bob  un  oV  £^ob- 
ion  nchod ;  etc,  nid  wyf  yn  deall  i  ddim  gael 
eiwneyd  yn  ganlynol  i'r  gyfraith  hon  o'r  5ed 
0  Elk  cap.  28. — ^Yn  a.  d.  1667,  argraflfwyd  y 
Testament  Newydd  yn  Gymraeg,  O'r  cyf- 
'ìáûaà  hwn,  cyfieithwyd  y  Dadguddiad  gan 
T.  H.  C.  M.  hwyrach,  Thomas  Huet,  Chantor 
o/  Menyw.  Yr  ail  Epistol  at  Timotheus,  yr 
£pistol  at  yr  Hebreaid,  Epistol  lago,  a  dan 
Epistol  Pedr,  a  gyfieitbwyd  gan  D.  R,  D.  M. 
set  Dr.  Richard  DaLvies^^Menevensis,  sef  Esgob 
lif  Ddewi,  Y  cwbl  arall  o'r  cyfieithad  hwn 
a  wnaed  gan  W,  Salbbury,  o'r  Cae-du,  yn 
Llanaanan,  Swydd  Ddinbych  ;  gwr  enwog  yn 
ei  ddydd  am  d<fiwydrvydd,  dysgeidiaeth,  a 
dawioldeb.  ArgrafFwyd  y  Testament  hwn  yn 
Llnndain,  a.  d.  1667,  gan  Henry  Denham, 
tnry  draul  Hnmpbrey  Toy.  Rbagddodwyd 
iddo  y  Calendar,  a  Chyflwyniad  Saesonaeg  i'r 
Frenines  Elizabeth,  a  llythyr  maith  at  y 
Cymry,  gan  Esgob  Tŷ  Ddewi.  Gwnaed  y 
cyfieitbad  hwn,  meddant,  o'r  Groeg,  wedi  ei 
gydmara  a'r  Lladin,  gyda  ffyddlondeb,  a  di- 
wydrwydd.  Cafodd  W.  Salisbury  arolygu  y 
cwbl,  trwy  drefbiad  Esgobion  Cymru.  Ym- 
ddengys  IJawer  o  ddysg,  ffyddlondeb,  a  many  1- 
rwydd,  yn  y  cyfieitbad  boreuol  hwn ;  er  bod 
YT  oigraff  yn  wrthm^  yr  iaith  yn  anystwyth,  ac 
liefyd  yn  annefdlos  yn  ein  dyddian  ni,  yn  ami. 
Caf  achlysoron  i  ddangos  y  gwahaniaetb 
rhyngddo  a'r  cyfieitbad  presenol  mewn  llawer 
0  fenau.yn  nghorff  y  gwaith  hwn.  Argraffwya 
«f  mcwn  llythyrenaa  daon,  wedi  ei  ranu  yn 
benodaa,  end  beb  ei  ddosbarthn  yn  adnodau, 
oddypithr  ycbydig  o'r  Actaii,  ac  o  ddccbreu 
Epistolau  Paul  at  Timotheus  hyd  ddiwedd  y 
Dadguddiad. — Ni  chyhoeddwyd  un  cyfieitbad 
o'r  Hen  Destament  yn  yr  iaith  Gymraeg  nes 
droi  ngain  mlynedd  wedi  y  cyboeddiad  hwn 
or  Newydd.  Ymddengys  hyn  yn  o  rj^edd, 
gan  fed  gorchymyn  i  hyny  wedi  ei  roddi  gan 
yr  uchel-lys.  O'r  diwedd,  y  gwr  duwioT  a 
dysgedig,  Dr.  W.  Morgan,  a  ymroddodd  i 
^yny.  Gwr  o  enedigaeth  oedd  o  Wybr-Nant, 
yn  mblwyf  Dolwyddelcn.  Cafodd  ei  ddwyn  i 
fyny  p  Ysgoldŷ  {College)  St  loan,  yn  Caer- 
grawnt.  Bu  gyntaf  yn  Beriglor  (  Vicar)  yn 
Trallwra,  gwedi  byny  cafodd  Llanrhaiadr- 
Mocbnant  Gwnaed 'efyn  Esgob  Llandaf,  a.  d. 
1595,1  symudwyd  ef  i  Lanelwy,  a.  d.  1601, 

}lebu  farw,  a.  d.  1604, Cafodd  ei  gy mhell 

^  gwaith  pwvsfawr  o  gvficithu  v  Bcibl   i'r 

\22 


iaith  Gymraeg  yn  benaf  yn  ei  feddwl  ei  bun, 
oddiwrtb  yr  Arglwydd  :"  nid  yw  yn  ferybwyll 
am  un  gorchymyn  na  chymhelliad  a  gafodd 
oddiwrtb  ddynion.  Pa  bryd  y  decbreuodd  ar 
y  gwaith  sydd  anbysbys.  Yn  nghyflwyniad  y 
gwaitb  i'r  Frenines  Elizabetb,  cola  yn  ddiolch- 
gar  am  y  cynnortbwyon  a  gafodd  i  ddwyn  j 
gwaith  yn  mlaen,  a'iorpben,  gan  yr  Arcbesffob 
Whitgift;  Esgobion  Llanelwy  a  Blmgor  (Dr. 
Hughes  a  Dr.  Bellot,  tebygol);  Dr.  Gabriel 
Goodman ;  Dr.  David  Powel ;  Mr.  Edmund 
Prys,  Arcbdiacon  Meirionydd;  aMr.  Bicbard 
Vaugban,  y  pryd  hwnw  Periglor  Lutterworth, 
ac  wedi  hyny  Esgob  Bangor,  Caerlieon,  a 
Llundain.  Yn  y  flwyddyn  nodedig,  a.  d. 
1588,  y  cyhoeddwyd  ef  yn  Llyfr  unplyg,  mewn 
llytbyrenau  duon,  yn  cynnwys  yr  Hen  Dea- 
tament,  yr  Apocrypha,  a'r  Testament  Newydd 
— cynnwysiaa  poo  pennod — wedi  eu  rhanu  yn 
adnodau,  ac  â  rbai  cyfeiriadau  ar  ymyl/y  ddalen 
— Calendar — a  chyflwyniad  o  bono  yn  Lladin 
i'r  Frenines  Elizabeth.  Pa  nifer  a  argraffwyd 
sydd  ansicr ;  ond  y  mae  yn  ddilys  nad  mwy, 
OS  cynnifer,  nag  oedd  o  eglwysi  plwyfol  yn  y 
Dalaetb,  y  rbai  oeddent  800.  Y  mae  llawer  o 
wallan  yn  yr  argraffiad  hwn;  ond  gan  nad 
ydyw  yn  arferedig  yn  bresenol,  nid  oes  aches 
cofian  am  danynt  yma.  Cyfnewidiodd  lawer 
ar  gyfieithad  W.  S.  o'r  Testament  Newydd. 

Y  ncsaf  a  ddarparodd  Duw  i  ofalu  am  Feiblaa 
i'r  Cymry,  ydoedd  yr  enwog  Richard  Parry, 
D.  D.  o  dref  Rhuthyn,  yr  hwn  a  wnaed  yn 
Esgob  Llanelwy,  ar  ol  marwòlaeth  y  Dr. 
Morgan.  Yn  y  flwyddyn  1620,  cyhoeddodd 
y  Beibl  yn  yr  un  fath  blygiad  a'r  cyntaf;  ond 
wedi  cyfnewid  y  cyfieitbad  gymaint,  fel  j 
petrusa  y  Dr.  Parrv  ei  alw  yr  un  à  chyfieitbad 
y  Dr.  Morgan ;  a  hwn  y,w  y  cyfieitbad  arfer- 
edig yn  bresenol.  Bu  yr  enwog  Dr.  J.  Dayìcs 
yn  gynnortbvvy  nid  bychan  i'r  Dr.  Parry  yn 
niwygiad  y  cyfieitbiad  o'r  Beibl.  Yr  oedd  yn 
Gkplan  i'r  Esgob,  ac  yn  treulio  llawer  o'i  amser 
gydag  ef.  Y  mae  yr  boll  argraffiadau  canlyn- 
ol  yn  ateb  i  hwn  yn  gyffredinol,  oddyeithr 
ycbydig  gyfnewidÌÄdau  yn  yr  orgraff;  aV  prif 
lythyrenau  yn  nechreu  geiriau, — Ar  ol  cael 
Beiblau  i'r  C3:lwysi,  yr  oedd  y  tlodion  eto  yn 
amddifaid  o  Feiblau  yn  eu  cartrefi,  hyd  nes  y 
cynbyrfodd  yr  Arglwydd  galonau  dau  ŵr 
enwog,  sef  Syr  Thomas  Middleton,  o  Gastell  y 
Waun,  a  Mr.  Rowland  Heylin,  i  argraffu  y 
Beibl.  Dacth  y  Llyfr  Gweddi  Gyliredin,  yr 
Apocrypha,  a'r  Salmau  Can  cry  dag  ef,  yn  wyth- 
plyg  bychan  allan,  yn  y  flwyddyn  1G30  ;  hwn^ 
tebygol,  y w  yr  argraffiad  cyntaf  o  Salmau  Mr. 
Edmund  Prys. — Fcl  yr  oedd  crefydd  yn  ym- 
ledu  o  for  i  for  yn  Nghymru,  daeth  cri  mawr 
am  Feiblau  drachcfn ;  yna  darfu  i  ddau 
bregcthwr  teithiol,  sef  Mr.  Walter  Cradock,  a 
Mr.  Vavasor  Powel,  roddi  chwe'  mil  yn  yr 
argraff-wasg;  daethant  allan  yn  y  flwyddyn 
1654,  y  ddau  Destament  a'r  Salmau  Can  yn 
unig.     Gcwlir  hwn  Bcibl  Cromwel  gan  rai, 


BIB 


170 


BIB 


Y  nesat  oedd  Mr.  Thomas  Goage,  a  Mr. 
StepheB  Hughes,  y  cjntaf  yn  Sais,  a'r  diwedd- 
af  yn  Gyiuro,  tra  hyddysg  yn  ei  iaith  gyn- 
nwynoL  Yr  oedd  y  naill  yn  gynnortowy 
neiUdnol  i'r  Hall ;  un  yn  mhlith  y  Saeson  yn 
he!  cynnorthwyon  i  ddwyu  y  gwaith  yn  mlaen, 
aV  llall  yn  mhlith  y  Oymry  yn  Uafurio  i'r  an 
perwyl.  Argraffodd  Mr.  Thoinas  Gonge  y 
Testament  Newydd,  a'r  Salman  yn  rhyddiaith 
ac  ar  gàn,  yn  1672.  Yn  a.  d.  1677,  cyhoedd- 
"wyd,  trwy  ei  lafar  ef  yn  benaf^  er  nad  heb 
gynnorthwy  oraillf  argraffiad  newydd  o'r  Beibl, 
a'r  Llyfr  Gweddi  Gyfiredin;  y  nifer  oedd 
8000 ;  rhoddwyd  yn  rhad  1000  o  honynt,  a 
dosbakhwyd  y  lleill  am  bris  isel,  llai  na*r  draul 
o*a  hargnao,  sef  pedwar  swllt  y  llyfr.  Diwyg- 
iwr  yr  argraff-wasg,  yn  argraffiad  Mr.  Gonge 
o*r  6eibly  oedd  Mr.  Stephen  Hnghes,  gwr 
dnwiol  a  Uaforas,  a  drowyd  allan  o^r  eglwys  yn 
Meidrym,  yn  Swydd  Gaerfyi'ddin,  am  anghyd- 
ffnifiad.  Y  mae  goial  a  diwydrwydd  Mr. 
Stephen  Hnghes  yn  ganmoladwy  iawn  yn 
diwygio  y  Beibl  Cymraeff  o  lawer  o  wallan 
oedd  yn  y  tri  argraffiad  bkcnorol  o'r  cyfieith- 
ad  presenol ;  ac  y  mae,  er  nad  heb  rai  gwall- 
an  eto,  mor  ddiwall  ag  nn  argraffiad  a  ym- 
ddangosodd  wedi  hyny,  os  nid  yn  fwy.  Y 
mae  yr  oigraff  aV  attaliadau  mor  addas,  os 
nid  yn  fwy  nag  nn  argraffiad  o'r  Beiblan 
Cymreig.  IHlynodd  arnttffiad  1654,  ynrhoddi 
y  llytbyren  oeisoni^aidd  J  i  mewn,  yr  hon 
oedd  o'r  blaen  yn  ddyeîthr  i'r  iaith  Gymraeg. 
Ba  Mr.  S.  Haines  byw  i  weled  eisian  Beiblan 
drachefh,  a  »ag-barot6dd  tuag  at  gael  ar- 
graffiad arall;  ond  bn  farw  cyn  gorphen  y 
gwaithf  yn  nghylch  ▲.  n.  1687.  Ond  er  i'r 
Axglwydd  ei  alw  ef  ymaith  cyn  cwblhau  ei 
«ncan  haelionns  tnag  at  y  Cymry,  eto  nid 
anffhofiodd  yr  Aiçlwydd  mo  honynt;  llafnr- 
iodd  on  Mr.  Dafydd  Jones,  yr  hwn  a  drowyd 
allan  o  eglwys  Uandisilio,  i  gael  argraffiad 
helaeth  araH  o  Feiblau  iddynt,  trwy  gynnorih- 
wy,  yn  bena^  yr  larll  "Wharton,  medd  y  Dr, 
iJy welyn,  3rr  hwn  oedd  Brotestant  awyddog, 
ac  a  fa  yn  was  fF}  ddlon  i'r  brenin  William  HL 
a'r  frenines  Ann,  yn  y  rhan  fwyaf  blodeuog  o'u 
teymasiad.  Cafodd  Mr.  Jones  lawer  o  gyn- 
northwyon  heblaw  hyn  at  y  gwaith  hwn,  ac  i 
a^affn  llyfrau  boddiol  eraill,  gan  amrywiol 
weinidogion  yr  efengyl,  a  dinasyddion  duwiol 
yn  Llnndain.  Yr  ai]graffiad  hwn  o'r  Beibl  a 
ddaeth  allan  yn  a.  n.  1690.  Dywed  Calamy 
fod  yr  argraffiad  hwn  yn  oynnwys  10,000  o 
•Feiblan,  ond  nid  yw  cystal'a'r  ai^raffiad  yn 
1678,0  ran  llythyren  a  phapyr. 

Gan  fod  Beiblaa  mawr  yr  cfflwysi  wedi 
dryllio,  darfa  i'r  Gwir  Barchodig  William 
Lloyd,  Eflgob  Llanelwy,  fynn  argraflFu  rhai 
mewn  llythyrenaa  cyffredin ;  a  daethant  allan 
yn  y  flwyddyn  1690,  yn  noplyg  mawr.  Ar- 
graffwyd  hwn,  meddant,  dan  olygiad  Mr. 
rierce  Morris,  gwr  o  Swydd  Fôn,  y  pryd 
hwnw  yn  Ysgoldy  yrlcsu,  yn  Rhydychair. 


Yr  amseryddiaeth  a'r  cyfeiriadau  ydynt  waitli 
yr  Esgob  Lloyd.  Y  mae  hwn  yn  llyfr  golygas, 
ond  md  heb  wallaa ;  a'i  oi^ran  yn  wahanol  i'r 
lleill  mewn  llawer  o  eiriaa. 

Yr  aigraffiad  nesaf  a  ddaeth  allan  dan  ol' 
ygiad  y  rarch.  Moses  Williams,  Rcer  Djfynog, 
yn  Mrycheiniog.  Y  Beibl  hwn  a  aigtaffwyd  w 
draul  y  Gymdeithvs  anrhydeddus  yn  Llundaiii, 

yn   y  flwyddyn  1718,  yn  llyfr  wythplyg. 

Daeth  argraffiad  arall  o'r  Beibl  allan,  yn  y 
flwyddyn  1727,  heb  çynnwysiad  y  pennodao, 
na  phrofladau  ar  ymyl  y  ddalen,  dan  olygiad 

yr  un  gwr. ^Fel  yr  oedd  crefydd  ac  yagol- 

neigion  yn  amlhan,  daeth  prinder  am  Feimaa 
drachefii ;  yna  y  Parch.  Griffith  Jones,  o 
Landdowror,  a  wnaeth  hyny  yn  hysbys  Tr 
Gymdeithas  uchod;  ac  argramryd  y  Beibl 
drachefn  yn  Kghaergrawnt,   yn  y  flwyddp 

1746, Daeth    ai^raffiad  arall  allan  trwy 

haelioni  yr  unrhyw  Gymdeithas,  yn  y  flwydd- 
yn  1752,   y  ddan  hyn  dan   olygiad   Ruiait 

Morris. ^Daeth    argraffiad    drachefii  allan, 

trwy  haelioni  yr  nn  Gymdeithaa,  yn  y  flwydd- 
yn l76d.  Yr  oedd  yr  argraffiad  hwn  yn  cyn- 
nwys  again  mil,  o'r  an  orgraff  a'r  aigraffiad 
1690. ^Yn  y  flwyddyn  1770,  jr  daeth  ar- 
graffiad pedwar-plyg  mawr  o'r  Beibl  allan  yn 
Nghaerfyrddin,  yn  nghyd  à  Sylwadan  ar  ol 
poD   pennod,  gan  y  Parch,  Peter  "Williantt. 

Bn  amry w  argraffiadan  o'r  Beibl  hwn. ^Bu 

argraffiad  arall  yn  Bhydychain,  a.  d.  1*799. 

A.  D.   1812,  argraffiad    Beibl  bychan, 

denddeg-plyg,  yn  Nghaerfyddin,  yn  nghydà 
sylwadan  cyfeiriol  John  Cann. 

Yn  y  flwyddyn  a.  n,  1804,  aefydlwyd  yn 
Llcndain  y  Gymdeithas,*  a  elwir  "  The  BBI^ 

IBH  AND  FOBBXON  BiBLS  SoOIBTT,"  Be(  Y  BeM 

Chymdeithaa  Frytanaidd  a  Thratnor,  i'r  dyben 


*  Ni  fernlr  yn  anw^ddns  <m  tylwlr  vn  j  dlweddar  Bmb. 
T.  Ohwiet,  awdwr  7  gwaith  bwA,  «1  fod  yn  lylfte&wr  ml 


ffweddol,  yn  yr  iaith  OymnM.  ao.  os  byddal  boalbl,  1  dieite 
OylUdia  barhans  o  honynt,  fel  na  byddal  un  amser  mwr 
brlnder  o  Felblan  Tr  Oymry  tlodlon,yrhoddoddyTAi;lwy(ld 
y  meddwl  carnaldd  araderehog  vn  nghalooan  rhal  o'r  gvT 
dnwiol  yroedd  yn  ymddyddan  a  nwynt,  o  ffarfto  OymdaltbM 


uu  gencdl  dan  y  nolbedd,  nig  nn  parson  neillánol  yn  y  bjd, 
beb  y  trysor  gwerthJkwr  bwn,  a  ewyUyalal  ei  ftddiaosB' 
Cyfvfa  amxyw  o  bonynt  a*u  gUydd  i  ystnled  yr  achoe.  Tn 
y  oyfarfod  eyntaf  hwn  yr  oedd  7  Funoh.  T.  Gharlea  yn  Iffw* 
enoL    Wrth  ymddyddan  am  nwredd  bendithlol,  a  dymiia* 


renderlÿnwyd  i  alw  Cyfiufod  OyfiMin  1  yatyrlad  yr  achoe : 
a  chyhoeddwyd  yn  ypapyraa  newyddion  y  byddal  jcjfryv 
Oyftofodi  gaelelgynnal  yn  y  London  Tavern,  Mawrtb7, 
1804.  Ar  yr  amser  goaodedlg,  oyfárfa  a*u  gllydd  droâdrl 
obant  o  Eglwyswyr  ao  TmnalUanwyr  o  amry wiol  enwsB. 
Wedi  amryw  ymddyddanlon  ac  aroHhian.  droa  ddwv  vtn, 
ar  yr  achoa  pwysfawr  a  gogoneddue  o'u  oynnulllad  atea 
gilydd,  penderfÿnwyd  ag  nn  Ilala,  gyda  gorfoledd  nid  byckac, 
1  eefydlu  Oymdelthaa  dan  yr  enw  **Bbitibb  asdForkigji 
BxBLB  SoouTT,'*  Bof  £«(01  OpmdéÜA<u  Frytanaidd  a  Thrú-\ 
ntor.  Tn  y  fan  rhoiaant  en  henwan  1  lawr,  ac  addawyd  droa 
Haith  tiant  o  Bnnnan,  mewn  ychydig  o  íÿnydau,  tnag  «• 
ddwyn  y  gwaith  yn  mlaen.  Ootiodwyd  nn-ar-bymtbo^-ftr' 
hugaln  1  Ibdyn  Ornchwylwyr (Oommiüe)  droa y flwyddjn ;; 
dewfawyd  Trj-torwr  ac  Tacrifonvddlon.  Gonodwyd  hetjà\ 
Arglwydd  Tei^nmonth  vn  IJvwydd y  Oymdeithna.  vr  h^»i 
a  lanwodd  y  awydd  gyda'r  ffyJdlondeb  mwya/hyd  ddrdJ  ei 


BLA 


171 


BLA 


0  ddosbtftha  Beiblau»  nid  jn  unig  yn  ein 
gwlad  ein  honsin,  opd  heiyà  yn  y  gwledydd 
pelleDJff  tramor.  T  gorchwyl  cyntu  dan  ya- 
tyriaeth  y  Gymdeithaa  hon,  oedd  argrafSad  o 
Feiblaa  a  Westamentau  Cymreig,  denddeg- 

lyg,  yr  hwn  a  ddaeth  allan  yn  ddioed.* 

argraffiad  arall  o  Feiblau  wyth-plyg,  wedi 
ei  argrafiti  yn  Rhydychain,  yn  y  flwyddyn  a. 
D.  1809,  ar  draul  yr  anrhydeddns  Gtmdeithas 

SB  TAXVU  GWTBODAXTH  GRI8TI01T0OOL.f .    Caf- 

odd  jr  aigra£Sad  hwn  ei  olygn  a'i  ddiwygio  o 
wailaa  yr  argraffiadaa  eraill,  gan  amryẃ  o 
eglwyswjrr  CymrOytrwy  annogaethan  Bsgobion 
f}  Ddewi  a  Bangor.  Y  mae  hwn  yn  o  gywir, 
er  Dad  yn  berffaith :  anhawdd  i  blant  dynion 
gyrhaedd  perffeithrwydd  mewn  un  gorchwyl  a 
wndont,  er  yr  ymdrechiadan  mwyafffyddlon. 

BIGTHAN,  1^53  [rhoddi  bwyd]  enw 
Peniaeff,  nn  o  Jystafeilyddion  Ahasferoa,  a 
geiaod^  gyda  llierez,  ]add  y  brenin;  ond 
dadgaddiodd  Mordecai  en  bradwriaeth  i  Esther, 
a  cbo|wyd  y  ddatu     Esther  iL  21. 

BIl3)AD,  ^^ba  \hen^eillach]  y  Suhiad ; 
oab  Sua,  ac  ŵyr  Abraham,  oH  wraig  Cetnra; 
befyd,  nn  o  dri  chyfeillion  Job.    Job  iL  11. 

BILHaH  nbp  [^  1-  LUwforwyn  Rahel, 
0}rdderchwraig  «facob,  a  mam  Dan  a  Naphtali. 

Sen.  xxix.  89. r2.  Dinas  He  yr  oedd  rhai  o 

luliopeth  Simei  yn  bv^     1  Cron.  iy.  20. 

WNTTI  [admladjf  nn  o'r  rhai  a  roisant 
jmaith  en  gwraeedd  (ar  ol  en  dychweliad  o'r 
caetliiwed)  y  mai  a  briodasant  yn  erbyn  y 
gyfraitb.    Ezra  x.  30. 

BITHYNIA  [f^lad  nesafi  mevm],  ardal  ^n 
agosi  Fte  Euzine.  Pan  oedd  Paul  yn  ymdaith 
i  Ewrop,  ni  oddefodd  yr  Yabryd  Glan  iddo 
biegetha  gair  Daw  yma.  Tebygol,  am  fod 
Pedr  ac  enttll  ynpreffetba  yno  yramaerhwnw. 
Act  xvi.  7,  Ond  pTanwyd  yma  eglwys  wedi 
^;  alloawBo  laddewon,  ac  erail],  a  gred- 
«ant    1  Pedr  i.  1. 

BLAEN-AU  (bal),  pig,  pwynt;  megya 
gwaywffon,  Ac. — Slaen  deddyfy  aef  pwynt 
cleddyf:— iiaw  newyddy  scf  newydd  loer; 
i/ofiwii  afanyddj  sef  penau  afonydd  ; — blam 
««  o/,  aef  y  cyntaf  a'r  diwedJaf ;  blaenau,  scf 

Jjwolwih  eef  Chweftror  14,  1885.  DewlBWjd  Arglwydd 
^l^yn  Uywjdd  yn  ei  le^j^ndefig  wedi  el  gytmyBgaeddii 
•  phob  ormnwysdt'rau  I'r  inth  sefyllftt  orach  el  a  phwvAlg. 
^^  1  ath  gynnydd  a  ll-wyddlant  i'r  Gymdeithaa  hon,  fel  ▼ 
oa*  wedi  cyhoeddl,  nea  ddonbarthii.  er  auuior  el  sefVdUad, 
"»»0  Than,  ma  yn  çwbl,  DDWT  FILIWN  AR  HUG ATN 
•ropian o'r  Tigrythynn,  mevn  Cant  a  Dwy  a Thringatn  o 
Mthoe^d,  Ctat  a  Deg  o  ba  ral  nl  ba  Üalr  Daw  yn  aigraffecUg 
«n«d  Ŵ  blaan.— Cv  bobddwb. 

^'Dyth  aUao  amryw  argraffladau  o»r  B^ibl  hwn.  Yn  y 
çîlrŴ*  1814,  cyboeddwyd,  gan  yr  nnrbyw  Grmdelthas, 
f«|«  Oymraflg,  wyth-plrâ,  wedi  el  argraflu  a  ifythyrenaa 
'inston.  Yr  argriinaa  nwn  a  barotowyd  Vr  waag,  ao  a  ar- 
ÿíT'J  (îwi  y  Pareh  T.  Charlen,  ao  a  orpbenwyd  ganddo  >n 
Ant,  1914,  vchydlgwythnoeaooynei  f»rwolaeth.  Heblaw 
^T^  eyhoeddwyd  vn  ddlweddar  gan  y  Gymdeithaa  hen 
>mrr«  arfrraflladan  helaeth  o  Feiblaa  byotiRin  Cymreig. 
^yjj'ya  I'r  UogeD,  nn  o  ba  ral  svdd  a  chyÿclriadan  ar  ymyl 
7  «lien.  Hefÿd,  argraffiad  pedwar-plyg  o*r  Belbl,  gyda 
•J>Tnürte4aa  ar  ymyl  y  ddalen,  at  waaanaeth  tealnoedd  a 

pfijUMdaiL-CTHOBODW». 

^JJÿ  «mryw  argralBadaa  belaetb  <^r  Betbl  hwn.  Y  ma«  v 
wodeiUiaa  4n  pharehoa  ao  aidderohog  hon  wedS  oyhoeddl 
•2™!*»'**^  «^  <^f  Belbl  Oymraeg  wyth-plyg  a  llyth- 
gjjw  ûwtoloo,  er  Ilea  y  flodlon  ae  ofdranna  yn  Nghymro.— 


cwr  eithaf  gwlad. — Blaen-darddu^  Gen.  xl» 
10. — BUun-yroeny  yr  byn  a  dorid  yn  yr  en- 
waediad.  1  Sam.  zzviii.  25,  27. — Notthni  y 
Blaen-çroen^  aef  y  gwartb  a'r  dirmyff  y  denai  y 
Caideaid  iddo,  trwy  ûtmedfgaeuian  Dnw 
amynt    Hab.  iL  16. — ^1,  Yr  byn  a  fyddo 

yn  gynt  na  phetb  arall.    Mat.  zix.  80, 2. 

1  rhagoriaetn  a'r  llywodraetb.     3  loan  9. 

BLAEN-FFRWYTH-AU  (blaen-ffrwyth), 
y  ffrwyth  blaena^  nen  cyntaf.  Y  rbai  byny 
>o  flaenffrwytb  y  ddaear  a  ddarparwyd  i  waa- 
anaetb  dyn;  meffys  o  yd,  gwin,  olew,  ^c — 
yr  byn  a  gesglid  gyntaf  o  bonynt  a  ddygid 
ffan  genedl  larael  at  yr  offeiriad,  ger  bron  yr 
Aiglwydd — yr  byn  befyd  oedd  yn  cael  ei 
roddi  gan  Ddnw  Vr  offeiriad,  a  pbob  un  glan 
o'i  denin,  i  fwyta  o  bono:  Nnm.  xriii.  18. 
Dent  XTUL  4;  a  xxri.  2,  Ac.  fel  y  cydnabydd- 
id  awdnrdod  Daw  droatynt,  ac  roai  efe  pian  j 
ÚT ;  ac  hefyd  ei  %ddlondeb  a'î  ddaioni  yn  ea 
dwyn  bwynt  iddo,  ac  i  aancteiddio  gweddül 
en  cynnyrch.  Ar  yr  ail  ddydd  o  ŵyl  y  baim 
croyẃ,  cyn  iddynt  ddechren  ar  en  cynhanaí^ 
byddent  yn  medi  ysffob  o  haidd,  yn  ei  dynitt 
yn  y  cyntedd  neaaf  ulan  iV  babell,  nen  y  aemL 
Ac  wedi  iddynt  ei  nitbîo,  byddent  yn  cymeryd 
llonaid  oroer  o  bono,  yn  ei  graan  wrai  dáo^ 
ac  yn  ei  garo  mewn  mortar  ;  yna  cymerent 
thaa  ac  olew,  a  cbymvBgent  ág  ef^  a^r  offeiriad 
a'i  cymend  ac  a'i  cynwfanai  ger  bron  yr  Ar* 
glwydd,  tnaV  pedwar  gwynt,  ae  a  loani 
ddjrrnaid  o  bono  ar  yr  allor  brea ;  a'r  gweddill 
fyddai  yn  eiddo  iddo  ef.  Yr  oedd  befyd  gvda 
byn,  oen  biwydd  perffeitb-gwbl,  yn  cael  ei 
ofirymn  yn  boeth-oflfrwm  i'r  Aiglwydd,  yn 
ngbyd  á'i  fwyd  a'i  ddiod-offrwm.  Lef.  xxiiL 
10 — 21.  Ar  ol  yroffrwm  cyflredinol  bwn  o 
flaen-ffrwytb  yr  baidd,  droa  yr  boll  genedl,  yr 
oedd  yn  rbydd  i  ddecbreit  ar  y  cynbaoaf  y 
gwenitii,  ar  ddydd  y  Pentecoat»  dygent  ddwy 
dortb  wedi  en  lefeinio,  dwy  dde^ed  ran  o 
beillied  fyddent,  yn  ofirwm  cybinan  i'r  Ap- 

flwydd,  Lef.  xxiii.  17.  Ar  ddecbren  y  cyn- 
ánaí^  nn  oedd  i'w  boffirynkn :  ond  ar  ddiwedd 
y  cynbauaí^  yr  oedd  yn  rbaid  offrymn  saith  o 
ŵyh,  an  bustacb  ienanc,  a  dao  bwrdd,  i  ddang- 
08  fod  en  diolcbgaiwcb  yn  cynnydda,  yn  gyf- 
atebol  i'r  gêd  a'r  Hwyddiant  a  dderbyniaaant. 
Y  cjityw  oedd  defodau  sanctaidd  yr  laddew- 
on ar  ddecbren  a  diwedd  eu  cynbanai 

Yn  irtith  y  Testament  Newydd,  pa  both 
bynag  sydd  yn  ddecbreuad,  gwysü,  ac  ernes  o 
ycbwaneg  o'r  unrbyw,  a  elwir  yn  JUten-yrtuyth, 
Felly  hlaen-ffrwyth  AchaicL,  a  arwydda  y  rbai 
a  ddychwelwyd  gyntaf  i'r  ffydd  Griationogol 
yn  y  rhan  bono  o'r  byd,  1  Cor.  xvi.  16.— 
Blaenrffrwyth  yr  Ysbryd,  a  arwydda  yr  Ya- 
bryd  Glan  ei  ban,  a'i  amry wiol  f^yfraniadaa 
grasol,  sanctaidd,  a  dyddanns,  ei  radan  a*i 
ffysaron,  yn  rhagflaenu  ac  yn  sicrban  ei  bawl 
?r  «tifeddiaeth  dracywyddoL— "Criat,"  eb,  yr 
apostol, ''  a  gyfododd  o  feirw,  ac  a  wnaed  yn 
flaen-ffrwyth  y  rhai  a  bunaaani."    1  Con  zt« 


BLA 


172 


BLA 


20.  Fel  y  mae  y  cynhauaf  yn  ddrycli  eglur  o 
ddiwedd  y  byd,  a>  adgyfodiad  cyfTredinol; 
felly  yr  oedd^y  blaen-ffrwjth  luJdewig  yu 
yangos  adgyfodiad  Mab  Duw.  Yr  oedd  yr 
dsgub  flaen-ffrwyth  yn  cael  ei  mcdi  o  flaen  y 
lleill;  felly  Crist  a  adgyfododd  o'r  bedd  yn 
flaen-ffrwyth,  aV   Loll  rai  sydd  eiddo  Crist  a 

wneir  yn  debyg  iddo  yn  ei  ddyfodiad. Yr 

oedd  yr  ysgub  flaen-ffrwyth  yn  ei  hoffrymiad 
yn  fendith  ar  yr  boll  gnwd — y  cynhauaf  i  gyd 
yn  cael  ei  fendithio  ynddi ;  felly  y  mae  Crist 
yn  flaen-ffrwyth  ysbrydol  cynhauaf  etholedig- 
ion  Duw,  ei  noil  bobl  yn  cael  eu  bendithio  a'u 
sancteiddio  byth  ynddo, — Yr  oedd  y  flaen- 
ffrwyth  yn  ernes  ac  yn  wystl  i  Israel  y  caent  hwy 
yr  holl  gynhauaf  adref  mewn  amser  da  :  felly  y 
mae  adgyfodiad  Crist  yn  sicrhau  adgyfodiad 
gorfoleddus   ei  bobl,  yn  yr  amser  gosodedi^. 

Ësa.  xxvi,  19, Fel  yr  oedd  y  biaen-ffrwyth 

yn  arwydd-lun  o  Grist,  felly  hefyd  yr  ydoedd 
yn  gosod  allan  y  ffyddloniaid,  y  rh.'ii  a  wared- 
wyd  o  blith  dynîon  :  "  Israel,"  eb  y  prophwyd 
"  ydoedd  sancteiddrwydd  i'r  Arglwydd,  a 
blaen-ffrwyth  ei  gnwd  efl"  Jer.  ii,  3.  Yr 
oeddent  yn  bobl  briodol  i  Dduw  lawer  o  amser 
cyn  i'r  Cenedloedd  gael  eu  dwyn  i  mewn.  Yr 
ajpostol  laffo  a  ddy wed,  **  O'i  wir  ewyllys  yr 
ennillodd  efe  nyni  trwy  air  y  gwirionedd,  fel  y 
byddem  ryw  flien-ffrwyth  o'i  greaduriaid  ef." 
Ẃn.  i,  18.  Gwelwn  yn  awr  y  cyffelybrwydd  : 
— yr  oedd  y  blaen-ffrwyth  yn  eiddo  priodol  i 
Dduw  Israel — buasai  yn  gysegr-ladrad  i  neb  ei 
ddwyn  :  felly,  rhan  yr  Arglwydc^jw  ei  bobl,  y 
rhai  a  waredodd  efe  o  blith  y  dorf  annuwiol ; 
a  phwy  bynag  a  wnel  niwed  iddynt,  a  becha 

yn  ddirfawr. Yr  oedd  Duw  yn  rhoddi  y 

blaen-ffrwyth  i'r  offeiriaid,  fel  rhan  o'u  cyu- 
naliaeth :  y  mae  hyn  yu  dwyn  ar  gôf  i  ui  eiriau 
ein  Harchoffeiriad  mawr:  "Eiddot  ti  oedd- 
ent, a  thi  a'u  rhoddaist  hwynt  i'mL"  ^loan 

xvii.  6. Nid  oedd    y    blaen-ffrwyth"^  ond 

rhan  fechan  o'r  cynhauaf:  felly  y  mae  saint 
Duw  yn  nifer  bychan ;  nid  ydynt  ond  megys 
ysgub,  neu  ddymaid  bychan  o  yd  301  y  ddaear, 
mewn  cydmariaeth  i'r  cnwd  tew  o  ann  uwiol- 
ion.  ^  Fel  yr  oedd'  y  blaen-ffrwyth  yn  sanct- 
eiddio yr  holl  gnwd,  ac  yn  ei  ddefnvdd  yn 
rhagori  ar  y  Hall ;  felly  y  mae  pobl  Dduw,  er 
eu  bod  yn  ychydig  a  gwael  yn  y  byd,  ac  yn 
ngolwg  dynion  anianol,  eto  hwy  ydyw  y 
rhai  rhisigorol  y  ddaear,  ac  y  maent  yn  fendith 
yn  y  tir, 

BLAENOR-ION  (blaen),  tywysog,  arwein- 
ydd,  rheolwr,  Uywddraethwr,  bugail,  Ac.  2 
Cron.  vi.  5,  6,  Esa.  Iv.  4.  Jer.  xxv.  35,  36. 
Act  L  16.  Col.  L  18. 

"  Beth  a  yr  blaen  byth  ar  bWd  r 

•  BlAonor  a  byw  ei  lonaid,»— T.  Alb). 

— "Yr  offeiriad,  a  blaenor  y  demL"  Act. 
iv,  1;  a  V.  24,  26.  —  ŵ.  tnpaTtiroi^  too 
te/öoi;:— "Llywydd  y  deml."  W.  S.  a  «Dr. 
M.  Nid  swyddwr  Rhufeinig,  ond  luddew- 
aidd,  oedd  hwn.    Oclwir  crwasaîiafth   v  dcml 


wrth  enw  milwraidd  (fiOS  milwriaeih) 
Num.  viii.  24,  25;  felly  blaenor,  llywydd,  vasfi 
gadben  y  deml,  oedd  yr  hwn  oedd  yn  arolygu 
ac  yn  llywodracthu  yr  offeiriaid  a'r  Lefiaid,  y 
rhai  yn  eu  clychoedd  a  wasanaethent  yno,  yo 
gosod  ac  yn  trefnu  iddynt  eu  swyddau  a*a 
gwaith.  Num.  iii.  32.  1  Cron.  ix,  11.  C17- 
bwyllir  yn  Luc  xxii.  4,  52;  am  Irpavr^pi^ 
blaeuoriaid  (llywodraethwyry  W.  S.)  y  deml, 
yn  y  rhif  Uuosog.  Y  rhai  hyn  oeddent,  diam- 
men,  i»-swyddwyr  luddewaidd  yn  llywod- 
raethu  yr  amrywiol  ddosbarthiadau,  dan  y 
2:rpaT7)yo(;,  y  Ilywydd.  Gwel  Joseph.  Ant 
lib.  XX.  c,  6.  §  2.     J)e  Bel.  lib.  yl  c.  5.  §  3. 

Er  amser  Dafydd   yr  oedd  yr  offeiriaid  aV 
Lefiaid  yn  cadw  gwyliadwriaeth  yn  gyntaf  yn 
y  babell,  ac  wcdi  hyny  yn  y  deml,  nos  a  dydd. 
2  Cron.  viii.  14.     Gwylwyr  yr  offeiriaid  oedd- 
ent wcdi  eu  gosod  mewn  tri*  man  ;  ond  gwyl- 
wyr y  Lefiaid  mewn  tri  ar  hugain.     Y  Lefiaid 
yn  cyflawni  y  swydd  hon,  yn  ol  eu  cylchoedd 
yn  y  deml  gyntaf,  a  ahvent  parthorion:  acyr 
oedd  i  bob  gwyliadwriaeth  flaenor,  neu  {trparri' 
yoç)  tywysog;    ac  arnynt  oil   yr  oedd  un  a 
elwid,  mewn  ffordd  o  enwogrwydd  Upxriroc) 
pen-tywysog,  neu  gadben.     Yr  oeadent  yn 
cadw  gwyliadwriaeth  wrth  borth  y  deml,  yr 
cadw  heddwch  yn  eu  hamgylchoedd,  ac  p 
dwyn  yr  afreolus  0  flaen  yr  arch-offeiriad  a'r 
cynghor.     Ond,  heblaw   y  rhai  hyn,  yr  oedd 
gwyliadwriaeth  arall  yn  perthyn  i'r  deml ;  sef 
y  gwarchawd-lu  Rhufeinaidd,  yn  y  tŵr  Anton- 
la,  yr  hwn  oedd  wedi  ei  adeilada  yn  gyfagos 
i'r  deml.     Crybwyllir  am  hwn  yn  Act.  xii.  81 
— 34.     Geilw  Matthew  y  rhai  o'r  gwarchawd- 
lu  hwn  a  osodwyd  i  gadw  bedd   yr  Arglwydd 
lesu  [xou(TTü)ítia)  gwyliadwriaeth^  yr^hwn  oedd 
yr  enw   Lladin  priodol  ar  y  cyfiryw  gorff  0 
fllwyr  Rhufeinig.   Nid  &  blaenonaid  y  gwarth- 
awd-lu  Antonia  y  cytunodd  Judas  i  draddodi 
ei  feistr ;  ac  nid  wrth  y  rhai  hyny  y  lle&rodd 
yr  lesu  pan  ddaethant  i'w  ddaL     Luc  xxiL  52. 
Gelwir  y  blaenonaid   hyny    irrparrjyot,   ond 
blaeuoriaid  y  gwarchawd-lu  Antonia  a  elwir, 
gan  Joscphus,  ^pooap^ot^  a  chan  Luc,  Act.  ui. 
xxii;    ^tXiap^oCy    peti-cadben.      Nid   oedd  yft: 
oddcfol  i  genedl-ddyn  ddyfod  ibrif  lys  egi^ag 
yr  luddewon ;  ond  yr  oedd  3^  luddewon  yn  ynh 
gadw  rhag  cy feillachu  a'r  cyfry  w,hyd  ag  yr  oedd 
ynddynt.     Y  mae  yn  eglur,  gan  hyny,  1 
luddewon  oedd  blaenoriaid  ydeml  y  cytun< 
Judas  à  hwynt ;  sef  yr  offeiriaid  oodd  yn  cadi 
gwyliadwriaeth  y  deml,   y  rhai    oeddent 
lywodraeth  ^yr  arch-offeiriad  a'r   cynghor, 
gyflawni  eu  harchion  gyda  pharodrwydd.— Î 
mae  yn  amlwg  fod  milwyr  Khnfeinaidd  hefw 
yn  cymeryd  yr  lesu,  oddiwrth  y  geiriau  oi:ttaf^ 
pyddin,  a  xt^^f^px^c,  milwriad  (colonel)  a  arftff 
ir  yn  yr  achos,  y  rhai  ydynt    eiriau  milww 
aidd  Rhufeinig.     Yr  oedd  yno  fyddin  a'r  milwi^ 
iad,  a  swyddogion  (oe  uizriptrat  rwv  /ooSatd 
yr  luddewon.     loan  xviii.  3,  12. 

r>LAEXLLYMi-U  0>lacn  llyra).  hogi  y  bM 


BLA 


173 


BLA 


pigfaenü,  blaenftwnu;  blaenu. — "Fj  ngwrth- 
wynebwra  flaenllymodd  ei  lygaid  yn  fy  erbyn." 
Job  itL  9.  Peri  i'r  Uygaid  edrych  yn  llym- 
meirys  mewn  digofaint.  Arwydda  y  gair 
Heb,  *^y^  hogi,  blaerdlymu  un  erfyn  o  fetel. 
1  Sam.  xiii.  20.     Salm  vii.  12, 

BL\G(JR,  BLAGTTRYN  (blagur),  planigyn, 
eginp,  bywnllyn. — *■*'  Blagcryn  yr  Arglwydd" 
— '*  ffi-wyth  y  ddaear'* — Crist  o  ran  ei  Dduw- 
dod  a*i'  ddyndod.  Blaguryn  yr  Arglwydd, 
sef  Mab  Duw :  ffrwy  th  y  ddaear  ;  Blaguryn  o 
gyff  Jesse.  Esa.  xL  1.  "Qwr  a*i  enw  Blagur- 
yi"  Zech.  iii.  8;  yn  arwyddo  ei  ddyndod. 
"Blagnryn  cyfiawnder"  Jer.  xxiii.  ö;  a  xxxiii. 
15;  yn  arwyddo  y  byddai  y  gwr  hwnw  yn 
berffaith  gyfiawn  ynddo  ei  hun,  ac  yn  gyfiawn- 
der  tragywyddol  iV  bobl.  Blaguryn  oedd,  a'i 
ddechreuad  jn  fychan ;  ei  3^ddangosiad  yn 
wael  ac  yn  ddirmygedig,  a'i  dyfiant  megys  o'r 
ddaear ;  end  ei  gynnydd  a  fu  yn  ddirfawr,  a'i 
ffrwythau  yn  werthfawr  ac  yn  aneirif^  yn 
biydferthwch  ac  yn  ogoniant,  yn  rhagorol  ac 
Tn  hardd,  i'r  rnai  a  ddiangasant  o  Israel, 
berbyniodd  gan  Dduw  Dad  barch  a  gogon- 
iant,  k'i  enw  sydd  goruwch  pob  enw.  2  Pedr 
i.  17.  Phil.  ii.  9.  Ynddo  ef,  befyd,  yr  ymogon- 
«dda  boll  had  Israel  (Esa.  xlv.  25)  a  thrwy 
uodeb  àgef  y  blagarant  hwythau,  yr  adfywiant 
fel  \^d,  yr  hwn  sydd  yn  dyfod  i  fyny  wedi  iddo 
unwMth  ferw  yn  y  ddaear.  Hos.  xiv.  7. — 
**  Gosod  blaguryn  wrth  y  trwyn."  Ezec.  viii. 
17.  Diareb  a  arwydda  gwawd ;  sef  yn  gwawd- 
io  ac  yn  cyffroi  Duw  i  ddigofaint ;  neu,  fel  y 
mae  y  trwyn,  yn  yr  iaith  Hebraeg,  yn  arwyddo 
digo&int ;  gosod  blaguryn  wrth  y  trwyn,  yw, 
chwanega  pecbodan  fel  tanwydd  i  ddigofaint 
Duw,— Dywed  rhai,  ei  bod  yn  arferiad  gan  y 
Paganiaid  yn  eu  heilun-addoliaeth,  i  roddi 
blagur,  neu  gangenau  wrth  eu  trwynau,  mewn 
fordd  0  barch  neu  addoliad  i'w  heilunod  ;  os 
felly,  y  mae  gosod  blaguryn  wrth  y  trwyn  yn 
arwyddo,  parcbu  eilunod.  Act  xiv.  13. 
BLAGURO  (blagur),  Gr.  pka<navtü  {blastano) 
egino,  blaen-darddu>  bywuUu,  blodeuo. — "Er 
ûad  yw  yn  peri  iddo  Üagura''  2  Sam.  xxiii. 
5.  Er  nad  yw  yn  peri  i  fy  nhŷ  flaguro  yn 
bresenol  fel  y  boreu  oleuni,  pan  gyfodo  haul 
foreu-gwaith  hcb  gymylau,  eto,  y  mae  yn  sicr 
0  flaguro  felly ;  cany»  cyfammod  tragywyddol 
a  wnaetìi  efe  â  mi.  Y  mae  Dafydd  yn  golygu 
breniniaeth  y  Messiah,  a'i  lywodraeth  gyfiawn, 
|*sol,  ar  ddynion,  ac  yn  tystiolaethu  ei  gredin- 
iaeth  orfoleddus  yn  nghyfammod  Duw  mewn 
perthynaai'wddyfodiad  o'i  Iwynau,  ac  y  byddai 
iV  dỳ  flaguro  yn  y  Messiah,  er  nad  oedd  yn 
bresenol.  "  Yna  y  paraf  i  gorn  Dafydd  flaguro  ;'> 
sef  i'w  deymas  Iwyddo  a  chynnyddu.  Salm 
cnxil  IT. — "Gwnaf  i  gorn  ty  Israel  flaguro  ;" 
ff  i'r  liywodraeth  flaguro,  a'r  deymas  gynnyddu 
ailwyddo.  Ezec.  xxix.  21,  Salm  Ixxv.  5  ;  a 
ixxxix.  18,  24.     Luc  130. 

BLÀn)D,BLEIDDIAU  (blai)  cidwm,  bela, 
gwyddgi;    crcadur   creulon,    ysglyfacthus,    o 


rywogaeth  y  ^i,  ei  gynffon  yn  troi  i  mewn,  til 
glustiaa  yn  bigfain  i  fyny  ;  ei  ben  yn  ysgwàr, 
a'i  flew  yn  Uwydion.  Mae  yn  graflf  ei  olwg, 
yn  wancus,  ysglyûiethgar,  a  ffymig ;  ac  a  arogk 
beth  yn  ftian  iawn.  Mae  y  bleiddian  yn  trigo 
mewn  coedydd  ac  anialwch,  ac  yn  elynion 
mawrion  i  anifeiliaid  a  dynion.  Udo  a  wnant 
yn  He  cyfarth ;  medrant  ddyoddef  newyn  bir ; 
ond  by  nod  mor  grealon  a  fyddant  y  pryd 
hwnw ;  Uarpiant  y  creadur  cyntaf  a'u  cyfar* 
fyddo,  pa  nn  bynag  fyddo  ai  dyu  ai  aniiail ; 
neu  weithiau  hyd  yn  nod  y  naill  y  Hall.  Yn 
yr  hwyr,  pan  ddelont  allan  o'u  Uochesan  yn 
wancus,  maent  yn  greulon  ac  yn  beryglus 
iawn.  Jer.  v.  6.  Hab.  L  8.  Maent  yn  gy* 
ffredin  yn  Ued  ofnus»  ond  pan  fyddont  yn 
newynllyd.  Dywedir  y  gwba  Huchio  ceryg, 
goleu  tan,  sain  clych^  neu  gerddortaeth  eu 
dychrynu.  Mewn  amser  tywyll,  cymylog^ 
byddant  yn  ymosod  ar  y  praidd ;  ond  ant  yn 
groea  iV  gwynt,  rhag  i  gwn  y  bugeiliaid  ea 
sawyrio. 

•  1.  Llywodraethwr  drygionus,  erlidwyr,  ac 
eraill,  a  gyflfelybir  i  fleiddiau ;  eu  daw  yw  en 
bol ;  ymhyfrydant  mewn  tywyllwch ;  erlidiaota 
llarpiant  ddeûdd  Crist.  Ezec.  xxiL  27.  Mat  x.  16« 

2.  Gau  athrawon,  y  rhai  sydd  yn  ymddanff* 
OS  yn  grefyddol  a  theg  oddiallan,  ond  oddi* 
mewn  yn  Uawn  cyfeiliornadau  a  gan  ddyben- 
ion ;  maent  o  ran  eu  hathrawiaeth  yn  ddystryw 
i  eneidiau  dynion ;  ac  o  ran  eu  gweithredoedd 
yn  ddinystr  iV  meddiannau.  Mat  ylL  1& 
Act  XX.  29. — "  Y  blaidd  a  drig  gydaV  oen.** 
Esa.  xi.  6.  Dan  lywodraeth  heddychol  y 
Blaguryn,  sef  Grist  lesu,  pan  y  byddo  yr 
erlidwyr  mwyaf  creulon  yn  cael  eu  cyfnewid 
a'u  llaríeiddio^  trwy  yr  efengyl,  yn  trigo  yn 
heddychol  gydag  ŵyn  Duw,  y  rhai  o'r  blaen 
oeddent  am  eu  dyietha ;  fel  Saul  grealon  yn 
heddychol  gyda*r  eglwys,  yr  hon  a  anrheith- 
iasai  o'r  blaen.  Act.  ix.  1.  Nett,  pan  ddaeth 
yr  luddewon  aV  Cenidloedd  yn  nn  eglwys 
heddychol  &'u  gilydd;  Crist,  ein  tabgnefedd 
ni,  wedi  gwneuthur  y  ddau  yn  un>  a  ddir3rmodd 
trwy  ei  gnawd,  yr  elyniaeth,  gm  wneuthur 
heddwch.  Eph.  ii.  14,  16.  Esa.  Ixv.  26. 
Ezec.  xxxiv.  25.  Hos.  ii.  18.  Esa.  ii.  4 — 8 ; 
a  iii.  6,     Mat  x.  16,  17.    Gal.  vi.  16. 

BLAS-U-US  (bal),  archwaeth,  chwaeth, 
adchwaeth,  sawyr ;  chwaethu,  sawyrio. — *^  Saf- 
odd  ci  bias  ami,  ac  ni  newidiodd  ei  harogl." 
Jer.  xlviii.  1 1.  Dylai  pob  gwin,  meddant.  arcs 
ar  y  gwaddod  am  gryn  amser,  fel  y  cadwo  ei 
flas  a'i  gryfder.  Niweidir  ef  os  tynir  ef  ym- 
aith  yn  rhy  flian.  Gosodir  Moab  allan',  yn  y 
gyffelybiaeth  hon,  gan  y  prophwyd,  fel  weal 
mwynhau  braint  neillduoi,  trwy  ea  harosb 
gwastadol  yn  eu  gwlad  eu  hun  er  pan  oeddent 
yn  bobl. — ^fewyd  blasas,  sef  bwyd  hyflryd  ft 
archwaeth.  Gen,  xxvii,  9,  14,  dl.  JobxxxiiL 
20. — "  A'i  i^as  ydoedd  fel  bias  olew  îr.**  Nam, 
xi.  8.—"  A'i  flas  fel  afrllad  o  feV  Bxod.  xvL 
31,    Edr.  Manna. 


BLI 


lU 


BLI 


BL48TUS,  ptafellydd  Herod,  yr  hwn  a 
enniUodd  gwjr  Tyrns  a  Sidon  o'a  plaid,  i 
gael  heddwcb  gundtlo.     Act.  xii.  20. 

BLAWD,  BLODÍON  (bal),  blawd  Uif; 
btawd  gwydd  ;  aiall-flawd.  Yd  wedi  ei  fatu 
yn  ddehiydfi  bara.  1  Bren.  xvii.  14,  16.  Esa 
xlvLi*  2.     2  Bren.  iv.  41. 

BLEW,  BLEWYN  (bal),  rhan  o  orchûdd 
ôorff  dyn ;  gwallt,  gwîsg  amrýw  ffreadnriaid. 
Kaa,  I  fl.  Mat  7.  36.— **Ond  ni  chyll  blewyn 
o'ch  pen  cbwi."  Luc  xxL  18.  Yr  oedd  yr 
Atçlwydd  Iqro,  yn  «dn.  16,  wedi  rhagfyneçi  y 
byodai  ì  rii  o  honynt  gael  eu  marwolaedu ; 
Ŵ1  amcan,  gan  i^yny,  yn  y  geiriau  hyn,  yw 
aicrhau  iddynt,  pan  y  cyd-olygent  y  cwbl,  na 
byddent  yn  golledwyr,  yn  y  gradd  lleiaf; 
eitht  pa  niwed  bynag  a  oddefent,  y  byddai 
wedi  ei  wneutbur  i  fyny  iddynt  yn  helaetb,  ac 
y  byddai  iddynt  ^el  en  gosod  mewn  diogel- 
wch  cyflawn,  Syn  yn  ^lur  yw  ystyr  y 
geiriau  diarebol  hyn.  1  Sam.  xiv.  45.  2  Sam. 
xiv.  11.  1  Bwn.  i.  62.  Act  xxvii.  34.—"  Y 
1MÖJ  a  blew  y  traed,  »'r  farf  hefyd  a  ddifa  efu ." 
Esa*   Tii.    30,     Seí  boll   iiìw^y   corff     Edr. 

BLIN^FYD  (bal),  traffertbus,  Iŵrfyaiîlyd, 
gofidna;  gortbrymder,  trallod* — "  Dyn  blin" 
dyn  terfyagua,  o  dymber  afrywiog, — "  Dydd 
bun  "  amaer  o  drallod  agofidian, — "  Yn  y  dydd 
bUn  y'm  cnddia  o  fewn  oi  babi*]!,"  Salm  \x\il 
6  ;  a  xxxj-  20  ;  a  Ixxxiii*  3,  4  ;  a  xcl  L  Lof. 
xd.  2.  Eaec,  vii*  22.  Yn  amser  tmllod,  bliQ- 
dôr,  a  gortbrymder,  y  maô  yn  ei  babell  gj'sur  a 
diogelwck  Yn  ei  babell,  sef  yn  NgbriKt,  y  mae 
yn  tiugarbau,  yn  madden,  yn  lìewỳrchn  gwedd 
ei  wyBcb,  ac  yn  taenn  ei  adenydd  dros  ei  bobL 
Koddfa  ydyw  i'r  ewog^  yr  ofhna,  a'r  gortbym- 
edig.     Salm  I  15;  a  iiv,  7. 

BLINO  (blin)j  gofidio,  gortbrymii,  tiifíÿgio, 
Mae  cyflawöiftdancrefyddoí  dynion  rliagritbiol, 
ya  byw  yn  en  pecbodati,  yn  rliyfygun,  yn  falch 
ar  yr  Arglwyífd,  ac  y  maoyn  blino  en  dw^^n. 
Esa.  Î.  14*  Mai.  iu  17.  Mae  y  cyfryw  ìuIíÍoI- 
wyr^  m  lie  antbydeddu  yr  Argljftfydd|  yu  ei 
wawdio,  ac  yn  d  aninburchn  yn  fawr,  ft; I  pe 
bai  rhyw  fradwyr  yn  parhau  yn  eu  bam  can  ion 
bradwrnSf  eto  yn  rhsgrithiol  yn  cyrchc  at  y 
llys  brcmnol  am  Qwyllya  da  y  bren  in,  fel  pe 
baent  yn  ddeiliaid  ffyddloa.  Macct  yn 
anmharchii  I>uw  yn  el  síinctfìîddrwydd— «i 
holl-wybodaeth — yn  ei  lywodractb  a'i  allu — yn 
«i  gjfraith  a'i  efengyl;  aú  nîa  goddef  Duw 
hwyntynhir;  '*  BlinaÌa  en  dwyn^"  rntdd  efo. — 
Pan  y  dywedir  fod  Daw  yn  blino,  new  yn  cael 
ei  fiino  gau  ddynion^  nid  oes  i  ni  ddcall  y  g^iir 
yn  ddynol  ac  yn  gnawdol,  fel  pe  bai  yn  ;ir- 
wyddö  g\yendid,  nen  anuiberffeitbrwydd  yn  yr 
Arglwydd,  fel  mae  mewn  creadnriaid  ;  pell  yw 
hpy  oddiwrtb  yr  Arglwydd  :  ni  "  ddiffygia,  ac 
ni  flina  Duw  tragywyddoldjb,"  Esn,  xl.  t38. 
Ond  arwydda,  fod  y  petb  yn  bollolgrot!3  iV 
ewylly» ;  a  bod  ei  natnr  eanetaidd  yn  ei  íìitMd- 
oi ;  a  by<i  J  Ì<l<lo  ddnngüa  ci  rinfofMîonrw ^  Id 


yn  fawT  o'i  blegid,  ac  nad  oeda  y  fiirn  yn  hẁy« 
Mae  yn  dangOBmor&wrion  ac  atffas  ywy  pecb- 
odau  byny  Bydd  yn  blino  yr  Arglwydd,  ac  raor 
baeddiannol  yw  y  pecbadnriaid  enog  o  honynt, 
oV  fftrn  doetaf;  ao  mor  anfeidrol  fawr  a  ihad 
yw  y  drngaredd  bono  o  eiddo  yr  Arglwydd, 
sydd  yn  achnb  pecbadnriaid  mor  ûiwrìon  ac 
mor  annbeiîwng.  ^  Blinaist  fi  &*th  anwireddan. 
Myfi,  myfi  yw  yr  bwn  a  ddilëa  dy  gamweddau, 
er  fy  mwyn  fy  bun."  Esa.  xliii.  24, 26.—"  Blin- 
aist  arnaf^  Israel"  Adn.  22,  Y  mae  nn  p 
blino  yn  fuan  ar  waith  croes  i*w  anian ;  felly  y 
mae  dyn  anianol,^o  feddwl  Uygredig,  yn  blino 
ar  Ddnw,  ac  ar  ei  waith  sanctaidd.  Anrhyd- 
edd  a  dedwyddwch  penaf^  dynion,  cyatala'n 
dylodswydd,  yw  addoliDuw;  ond  nid  vw  y 
dyn  anianol  yn  synied  y  pethau  aydd  o  Ysbryd 
Dnw ;  ac  am  nad  y w  yn  cael  difyrwch,  bodd, 
a  Uesàd,  ei  bnn  yn  y  g waith,  mae  yn  dywedyd* 
mai  oferedd  y w  gwasanaetbn  Duw.  MaL  iil 
14.  Y  mae  dynion  yn  blino  ar  yr  Arslwydd 
pan  y  byddont  yn  e^eulnao  ei  addoH  ya 
gyhoeddua,  yn  denluaidd,  neu  yn  y  dirgel ;— yn 
ddiystyr  o'i  beddwch  a'i  gymdeitbaa ; — ^yn  by^ 
yn  dawel  heb  fod  a'u  meddylfryd  amo;— yn 
blino  pwyao  amo,  a  dyagwyl  wrtho  pea 
cyfyngderaa ;— yn  aneamwyth  o  ian  ei  orcliy- 
mynion ; — ac  yn  grwgnach  yn  erbyn  ei  raclnn- 
iaetbau.  Mae  yr  Eagob  Lowth  yn  cyfieitan  y 
geirian  fel  hyn ; 

Slthr  nl  elwalét  arnsf,  O  Jacob, 

Ao  nid  o*m  hmehos  1  y  UaftiriaiBt,  O  Isnel  î 

Mae  Yitringa  yn  gwahaniaethu  ych jdig 

Slthr  nl  elwtist  arnaf,  O  Jnoob, 
Fnn  7  llaftulalst  o'm  litoho*,  O  Urmti  I 

Yn  en  hoU  lafur  crefyddol,  tid  oeddent  yn  addoli 
nac  yn  galw  ar  yr  Arglwydd  yn  wirioneddol 
mewn  ffydd.  Yr  oeddent  yn  Uafuros  iawn  yn 
y  rhan  allanol  o  grefydd,  yn  yr  aberthan  a^r 
defodan  Inddewig ;  ond  yn  ddyeithr  i  addoliad 
mewn  yabryd  a  gwirionedd,  trwy  flfydd  yn  y 
Cyfryngwr.  Y  cyfiyw  addoliad  aydd  ninder  iV 
Arglwydd. 

BLẀDERr-AU-OG  (blin),  llndded,  trallod, 
gortbrymder ;  llnddedig,  diflygiol. — **  Blinder, 
neu  erlid."  Marc  4.  17.  "Gorthrynider,  nen 
erlid."  Mat  13.  21,  Y  mae  yr  un  gairyn 
cael  ei  gyfieithu  ffofid,  ao  yn  cael  ei  briodoJi  i 
wewyr  a  thriatwch  gwraig  wrth  esgor.  loan 
xvL  21.— Trallod,  Rbuf.  it  9.— Adfyd,  lago  i. 
27. — "Denwch  ataf  fi  bawb  a'r  y  aydd  yn 
flinderog  ac  yn  llwythog,  ac  mi  a  esmwythâí 
amoch."     Mat.  xi.   28.     loan  vi  35 ;    a  \ni. 

37,  38.  Eaa.  Iv.  1,  4.  Salm  xxiii.  2 ;  a  1Û  17. 
2  Bren.  ix.  25.  *  Salm  xxxyiii.  4,  5.     loan  xvi. 

38.  Act.  XV.  10.  Rhuf.  v.  1.  1  Pedr  ii  24 
Gan  fod  y  gwaboddiad  ya  y  geiriaui'rblinder- 
og,  yn  gyfirodinol,  ac  heb  ei  gyfyngu  i'r  nail^ 
flindermwy  na'r  Hall,  y  mae  bawl  gan  bawl 
ynddo,  teimladwy  o'n  hangen  o  bono,  Y  mat 
mawredd  person  y  Cyfiyngwr,  ei  çyflawnder 
a'i  diriondeb  anfeidrol,  yn  hynod  i*w  gwclec 
yn  y  geiriau ;  y  mac  yn  ddigonol  i  bawb,  ac  ] 


BLO: 


1Í5 


BLO 


mae  i  bawb  wahoddiad  ato  i  gael  esmwythder, 
beth  bjnaff  fyddo  yn  eu  blino.  Nid  oes  an 
baich  jn  thy  drwm,  nac  un  blinder  yn  anaele 
iddoe£  Pan  y  golygom  natur  y  llwyth  a'r 
blinder  sydd  ar  bUnt  dynion,  fel  pechadnriaid 
eaog,  llygredig,  pwy  ond  efe  a  allasai  ddy  wed- 
yd,  "Mi  a  wmwytnàf  anock  f"  Mae  efe  yn 
esmwytháu  y  pechadnr  sydd  yn  dyfod  ato 
trwy  Syddy  yn  gyfreitblawn,  yn  sylwcddol,  ac 
yn  winoneddoL  Efe  ei  bnn,  fel  y  mae  yn  iawn 
dros  beckody  ac  yn  gwaredn  oddiwrtbo,  yw 
iireswyl&,  cyigod,  lloches,  a  thangnefedd  ei 
DobL  Y  mae  yn  en  besmwythaOf  trwy  en 
gwareda  oddhnth  aehos  en  boll  flinderan  yn 
m\êî,  ac  yna  oddiwrth  y  blinderan  en  banain. 
w  ibd  dyn  wedi  ei  eni  yn  becbadur/y  mae 
wediei  enii  ffinder.  Job  v.  7.  Saim  czvi. 
3.  Ond  dyma  nn  a  ddicbon  eAmwytban  arno 
yn  gyflawn,  ac  yn  dragywydd.  I  eamwytban 
mpt,  y  mae  yn  rbaid  fod  ganddo,  1.  AUn; 
—2.  Awdnrdod ; — 8.  fiwvliys  da.  Y  mae  y 
bi  phetb  byn  yn  cydgyfarfod  yn  yr  Arglwydd 
I«a  yn  ddideifyn ;  ac  am  hyny,  gallasai  efe, 
er  SM  nllasai  neb  arall  yn  y  ndbedd  naV 
ddaear,  ddywedyd,  ^  Mi  a  esmwytháf  amocb :'" 
nid,  mi  ymdrecba^  mi  wnaf  fy  ngoreu ;  ond  y 
mae  yn  ilefiira  fel  an  tk  oedd  yn  cydnabod  ei 
iiwTedd  ei  ban,  a'i  gySawnder  anieidrol — nn 
sydd  yn  gwbl  feiatr  ar  ei  waith,  ac  yn  dcr  o'i 
^flawnl  Ni  chafodd,  ac  ni  cliaiff  neb  bytb  ei 
tiomi  yoddoy  ag  a  ddel  ato.  Y  blinderog  y 
mae  yn  ei  alw,  pwy  bynag  yw  y  rbai  byny,  a 
pbanthbynag  fyddo  en  bUnder.  Esmwyth- 
der  y  mae  yn  ei  addaw,  a  hwnw  yn  gyflawn,  ao 
yn  dnurywyddoL 

BlflH-OG-ION  flHtli),  llaetb.  Anifeil- 
iaid  bkthioii^  aef  anifeiliaid  llaetbog,  yn  rboddi 
DaeÜi;  megys  gwartbeg,  esc  Gen.  xxxii.  15. 
1  Sam.  Yu  10. — Diod  o  flitb  anifeiliaid,  aef 
Ssetlu  Da  blithe^,  aef  yn  rboddi  llaetb. 

BLODEUYN,  BLÖDAU  (blawd),  blodon, 
blaendardd.  Blodan  ydynt  ûaen-dardd  byfryd, 
peraiddf  a  bardd,  ar  goedydd  a  llysiau,  cyn 
iddynt  frwytho.  Gwidgoedd  bardd-wych, 
peniddf  y  rbin  byn  oV  |;readi^th,  y  w  blodan ; 
yn  addomo  natnr  i'n  TlYgaid,  ac  yn  ei  pber- 
eiddio  i'n  barogliad.  Y  mai  y  Daw  mawr 
wedi  gwneyd  ei  greadigaetb,  nid  yn  anig  yn 
ddefbyddiol  i  ddyn,  ond  yn  bardd  yr  olwg 
•rai,  yn  byfryd,  ac  yn  beraidd.  Y  mae  gwyeb- 
der  ac  amrywiaeth  liiwiau,  a  cbywreinrwydd 
^  gOBodiad  er  chwanega  harddwcb,  yn  y 
blodan,  yn  addas  i'r  Creawdwr  Dwyfol,  yr 
bwn  Bydd  yn  rbyfeddol  yn  ei  boll  weitbred- 
<^d.  Y  mae  amrywiaetb  a  phereidd-dra  ea 
barogliad  yn  byfiryd,  ac  yn  adfywiad  i  natur 
dyn. 

Yr  oedd  linn  blodaa  ar  y  canwyllbrenan 
«or— ar  barwydydd  y  deml — ac  ar  ymyl  y 
«Bôrtawdd.  Exod.zzv.  31.  1  Bren.  vi.  18,- 
29 ;  a  vii,  26,  49.  2  Cron.  iv.  6.  Yr  oedd  y 
•îlunian  byn,  nid  yn  nnig  yn  bardd  web  i'r 
gwajth,  ond  befyd  yn  arwyddocAol  ac  yn  gys- 


godol,  yn  dangos  barddwch  a  phereidd-dm 
natnr  ddynol  Crist»  wedi  ei  haiddamo,  fel 
parwydydd  y  deml,  &  phob  barddwch,  |rraa,  a 
doniaa  yr  Yabryd  Glan ;  godidojB^ydd  bardd, 
a  pbereidd-dra  ei  waitb  yn  ei  swyddan,  id 
Propbwyd,  ac  Offeiriad,  a  Brenin  iV  eglwya 
yn  goleno  ac  yn  puro  ei  bobl.  Yn  ei  awydd 
an  y  mae  yn  flodenog,  yn  drwythlon,  yn  bardd 
ac  yn  beraidd. 

**Gwelwyd  blodan  ar  y  ddaear.''  Can.  ii. 
12.  Mae  blodaa  yn  arwyddo  bendith  yr  Ar- 
glwydd ar  y  ddaear,  ac  adnewyddiad  o  boni  i 
Srwytblonrwydd  trwy  byny.  Wrth  y  blodaa 
yma,  yn  gyffelybiaeuiol,  y  mae  i  ni  ddeall  y 
saint,  a  gras  yr  Ysbrvd  Glan  ynddynt  Mae 
ymddangosiad  y  rbai  byny  ar  y  ddaear  yn 
arwydd  o  neillduol  fenditb  yr  Arglwydd,  a*i 
gymmod  à  pkecbadariaid.  Drain  ac  ysffall 
ydynt  ffrwythâa  y  feUdith :  ond  y  mae  blodaa 
a  ffrwythaa  yn  arwydd  o  fenditb.  Pan  j  mae 
yr  Arfflwydd  yn  addaw  benditbion  neilldaol 
i'w  bobl,  y  mae  yn  dywedyd,  **  Bfe  a  wna  i 
biliogaetb  Jacob  wreiddio,  larael  a  flodena,  ae 
a  flaen-dardda,  a  bwy  lanwant  wyneb  y  byd  à 
cbnwd."  Esa,  xxyii.  6.  Salm  IxxiL  16.  Hob. 
xiy.  4,  6,  6.— Gwelodd  pen-trolliad  Pharaoh 
winwydden  yn  blaen-darddn,  ac  yn  blodeao, 
fel  arwydd  o'i  ryddid,  a'i  ad-dderchafiad  i'w 
sefyllùi  gynt  Gen.  zl  9 — 13.— Y  mae  y  saint^ 
mewn  barddwch  sancteiddrwydd,  yn  debyg  i 
fiodau,  oblegid  nud  oynnyrchiad  ^In  a  graa 
Duw  ydynt,  fel  blodan  yn  y  gwanwyn,  ar  ol 
(<aaaf  da  a  diffrwyth — oblegid  ea  pereidd-dra 
byfryd,  trwy  ea  handeb  à  Christ,  a  cbyfranoff- 
iad  o'i  Ysbryd— oblegid  ea  prydferthwch  a^ 
barddwch,  wedi  ea  haddnmo  à  gras  yr  Ysbryd 
Glan— -oblegid  amrywiaetb  gras  yr  Yabryd 
ynddynt,  î  gyd  yn  bardd  ac  yn  byfryd — ^ac 
oblegid  ea  sirioldeb  sanctaidd,  a'a  ffrwythlon- 
rwydd.— Y  mae  dvnion,  yn  gyfi'rediuol,  fel 
Modan,  yn  fawreddas,  ac  yn  flodeaog  yn  en 
bieaenctid ;  ond  bnan  y  mae  gofidiao,  cystadd- 
ian,  nen  angen,  yn  peri  i'w  tegwch  ddiflann, 
ac  yn  en  gwnentbnr  yn  amddifaid  o'a  boll» 
barddwch,  ea  cyfoeth,ea  gogoniant,  a'u  bywyd. 
lago  i.  10.  Esa.  xL  6.  1  Pedr  i.  24.  Job 
ziv.  2. 

BLODDEST  (blawdd), bloedd,  gwaedd, 

banllef;  goifoledd,  ncbelglod. "  A  ddygas- 

ant  i  fyny  arch  yr  Arglwydd  trwy  floddest  a 
sain  ndgorn."     2  Sam.  vi.  15.  , 

BLOEDD-IO  (blaw),  gwaedd,  banllef, 
crochlefi  dolef. — "Yr  Arglwydd  ei  bun  a 
ddisgyn  o'r  nef  gyda  bloedd."  "  1  Thes.  iv.  16. 
Yn  arwyddo  arddercboçrwydd,  buddngoliaetb, 
a  gorfoledd  cydsain  yr  boll  gymdeitbas, 

BLOESG-I-NI  (blaw-esg),  attal-dywedyd  ; 
siarad  A;?  attal  arno ;  beb  aiarad  yn  eglur. — ^Y 
mae  yr  Aiglwydd  yn  bygwth  llcÜGara  wrth  yr 
Inddewon  **  &  bloesgni  gwefosan,  ac  À  thafod- 
iaitb  ddyeithr;"  E&a.  xxviiL  11 ;  sef  y  byddai 
iddo,  mewn  ffordd  o  farn,  roddi  iddynt  atb 
rawön  tywyll,   yn  llcfaru   yn  fiocsg  am  iSordd 


J 


BLW 


lie 


BLW 


yr  iechjdwriaeth,  y  rhai  na  fjnant  wrando  y 
wir  athrawiaetb,  yn  dywedyd  yn  eglur  ac  yD 
ddifloesgni,  **  Dyma  orphwysdra,  gadewch  i'r 
diffygiol  orphwyso,  a  dyma  esrawythder." — 
"  Ta&>d  Y  bloesg  a  brysura  lefaru  yn  eglur." 
Eaa.  xxTii.  4.  ran  byddo  y  tywyll  a'r  an- 
"wybodus,  trwy  ddyageidiaetb  yr  Ysbryd  Glan, 
yn  cael  eu  goleuo  i  adnabod  Daw  a^i  ffyrdd, 
ac  yn  llefara  am  danynt  yn  eglur,  a  chyda 
aicrwydd  diamheus,  yn  ddiofn,  a  chyda  hyfdra 
toawT.  Esa,  ri.  Ô  ;  axviiL  4  :  a  six.  18  ;  a  xxviii. 
11;  a  xxiY.  4,  6;  a  li,  14,  Diar.  xv.  26. 
Zech,  iiL  9.  Deut  xxLx.  4,  Ca».  t.  10.  Eph. 
iv.  2Ô,     Col,  iv,  6. 

BLONEG  (blawn),  brasder ;  Lrasder  mocbyn, 
braader  dyn :  hloncg  pren»  mi  sûg,  neu  ireidd- 
dra  ^ren  ;  bloneg  y  ddnear,  scf  rbwymyn  y 
coed. — **  Caîoü  can  frased  slt  bloneg,"  a  ar- 
wjdda,  eitLaf  anptyriaetli,  dideimladrwydd, 
afreolaelbf  ac  aniieallLvvriaetli.  Salm  cxiz.  70. 
Job  XV.  27, 

BLWCH,  BLYCHAU  (bnl),  eistán,  Haw- 
gist,  golwrcb, — "Daelli  ato  wraig  a  chanddi 
Bwch  o  enaint  gwertbf^wr/'  Mat.  xxvi.  7. 
Marc  %iv,  3.  Gt,  cda^a^rpov^  olew-flwch  wedi 
ei  wneutbur  o  alabaster,  yr  hwn  a'i  cadwai  yn 
Jiir  yn  ei  bereidfl-dni,  íì\  arogledd  hyfryd. 
En  wir  gwncQtljm'iiid  y  bluvt'Ii  o  alabaster  ag 
oedd  yn  cynnwyft  yr  euaint  a  dy  walltodd  Mair 
ar  ben  yr  lesn^  i  arwyddo  föâ  yr  enaint,  nid 
yn  rbyw  beth  cyffi'edin,  ond  o>  fatb  bereiddiaf 
a  gwerthfawrocaf.  Ni  rydd  creadyn  ddim| 
diwerth  i'r  lesn  tial  acbo^, 

BLWYDD-YN,  BLYNYDDOEDD  (bal- 
gẃydd),  blwyddyn,  a  Llwyddyncdd,  llawer  o 
nynyddoedd.  Yr  ysbaid  o  amser  y  mae  yr 
baul  yn  rbedeg  ei  yria  trwy  y  deuddeg  ar- 
wydd;  y  &ydd  yn  cynnwys  pedwar  tymhor, 
ief  gwanwyn,  haf,  cynbauaf,  a  gauaf.  Mae 
ynddi  365  o  ddyddìaìi,  5  awr,  a  49  o  fynydau. 
Ymddeogys  fod  y  partrlarcbiaid,  cyn  y  dyli^ 
3^1  rhanu  y  flwyddyn  yn  ddeuddeg  mis,  yn 
cynnwys  deng  niwraod  ar  hugain  bob  un; 
ond  pa  fodd  yr  oeddettt  yn  trin  y  pum'  awr 
$'r  naw  raynyd  a  dengaini  nid  yw  bysbys.  Yr 
oedd  yr  hen  flwyddyn  luddewig  yn  cael  ei 
chyfrif  yn  ol  trctn  y  llcuad  î  byddai  bob  yn 
ail  fis  llawn  o  dfìenjç  tiiwrnod  ar  hugain, 
ftc  up  arall  difTygiol,  o  naw  ar  hugain.  I 
gynicdroli  blv^yddyn  y  llenad  à  thfefn  rhedeg- 
ÍH  yr  baul^  yn  niwedd  y  flwyddyn,  byddid  yn 
èhwant>gu  113 is  cyflawn  ar  ol  mia  Adar,  yr  hwn 
a  alwent  Fe-adar,  i^en  yr  ail  Adar. 

Rbanasant  y  flwyddyn  yn  flynyddoedd 
gwladol,  y  rhai  a  ddccbreuent  yn  nghwymp  y 
dail,  yn  mis  TisriT  yn  cyfateb  mewn  rhan  i'n 
■Rydref  ni ;  ac  i  flynyddoedd  cyaegredig  (wrth 
ba  rai  y  trefnent  eu  gwylku,  cu  cyraanfaoedd, 
iiV  boll  ranau  eraill  o'li  ^^wcitbredoedd  cref- 
yddol)  V  rhai  a  ddiechrcuent  yn  y  gwanwyn, 
yn  mis  Nisan,  yn  cTfaleb  i'n  Mawrth  ni,  ac 
wcitUlau  i  ran  o-Ebrill,  yn  o)  trefn  rhedcgifa  y 
ÿeupd.     Wcdi  eu   bymadawind  o'r  Aipbt,   a 


rhoddi  y  gyfraith  iddynt,  trwy  law  Moses,  y 
gwnaed  y  rhaniad  hwn  ar  y  flwyddyn  ;  onidê, 
yr  un  oedd  eu  blwyddyn  hwy  a  blwyddyn  yr 
Aiphtiaid,  yn  mhlith  y  rhai  y  ganwyd  hwynt, 
a  threfn  y  rhai  oedd  ganddynt  mewn  arferiad, 
sef  y  drefti  uchod.  Y  mae  rhai  dysgedigion 
enwog  yn  gwrthdadleu  hyn ;  yn  neillduol  yr 
enwog  fíoubigant,  yr  hwn  a  haera  nad  oes 
grybwylliad  am  ddechreuad  blwyddyn  yn 
Exod.  xii.  2,  oblegid  bod  y  flwyddyn  yn  wasUd 
yn  dechreu  yn  y  gwanwyn,  a  bod  y  gair  bydd  j 
heb  un  gair  yn  cyfateb  iddo  yn  yr  Hebraeg, 
ac  a  roddwyd  i  mewn  yn  afreidioí  Cyfieitlia 
y  geiriau  fel  y  canlyn :  "  Y  mis  hwn  fydd  i 
chwi  y  mis  cyntaf  or  flwyddyn."  Sylwa,  yn 
mhellach,  fod  Duw  yn  nodi  y  mis  hwn  felly, 
i  ddangos  i'r  bóbl  y  cai  y  mis  h^,  yr  hwn 
oedd  dechreuad  eu  blwyddyn,  ei  ddynodii 
hysbysu  i'w  hiliogaeth  ar  ba  flg,ac  arbaddydd 
or  mis,  yr  oeddent  i  gadw  y  pasc,  a  gwyl y 
bara  croyw. 

Mae  blwyddyn,  yn  ol  iaith  y  prophwydi,  yn 
arwyddo  tri  chant  a  thriugain  o  flynyddoedd ; 
a  mis,  ddeg  ar  hugain.  Felly,  tri  diwmod  a 
banner  sydd  yn  arwyddo  tair  blynedd  a  banner ; 
a  tbair  blynedd  a  banner,  sef  amser,  amseroedd, 
a  banner  amser,  yn  arwyddo  1260  o  flynydd- 
oedd, dydd  am  flwyddyn.  Dat  xi.  11;  a 
xu.  14. 

Mae  blwyddyn  hefyd  yn  arwyddo  tymlior, 
neu  ysbaid  yn  yr  hwn  y  dygwyddo  peüi. 
Hwyrach  fod  y  tair  blynedd  o  amynedd  Duw 
gyda'r  luddewon  diffrwyth,  yn  arwyddo  gwein- 
idogaeth  loan  Fcdyddiwr  a  Christ ;  ac  fe  allai, 
hefyd,  fod  y  bedwaredd  yn  arwyddo  yr  amser 
ar  ol  adgyfodiad  Crist,  cyn  i'r  rhyfel  dinystriol 
eu  tori  hwynt  allan.     Luc  xiii.  6 — 10. 

Blwyddyn  gofwy,  amser  adfydus,  tralloded- 
ig  iawn.     Jer.  xi.  23. 

Blwyddyn  gwaredigion  Duw,  amser  yr  ef^ 
engyl  yn  ei  grym.  Esa.  Ixiii.  4.  Mewn  cyf- 
erbyniad  i  flwyddyn  y  rhyddhad  ar  y  Jubili,  v 
mae  ysbaid  dycb^weliad  yr  etholedigion  at  Grist, 
neu  amser  yr  efengyl,  yn  cael  ei  alw,  "  Blwydd- 
yn gymeradwy  yr  Arglwydd."     Esa.  Ixi.  2. 

BÍynyddoedd  Duw,  ydyw  parhad  annberfyn 
edig  ei  hanfod,  Heb.  i*  12.  neu  ysbaid  ei  waith 
hynotaf  ef,  megys  yn  dwyn  Israel  o'r  Aipht 
cnawdoliaeth  Crist,  &c.  Salm  l±xvii.  10.  Fellj 
misoedd  dyn  yw  amser  ei  fywyd.     Job  xiv.  5 

"  A'r  cenediocdd  hyn  a  wasanaethant  frenii 
Babilon  ddeng  mlynedd  a  thriugain,  Jer.  xxv 
11.  Rhaid  cyfrif,  medd  Blayney,  amser  caeth 
iwed  y  cenedloedd  oddiwrth  yr  amser  ygorch 
fygwyd  yr  Aiphtiaid  gan  Nebucbodonosor  wrti 
Carcbemis,  f  flwyddyn  y  rhoddwyd  y  bro 
phwydoliaeüi  gan' Jeremiah,  ac  y  darostyngod( 
y  teymasoedd  cymydogaethol,  Syria  a  Pakstim 
yn  gystal  a  Jerusalem.  Yr  oedd  hyn  yn  ago 
1  ddwy  flynedd  cyn  bod  yr  amseryddwyr  Pag 
anaidd  yn  dechreu  ei  deyrnasiad,  a'i  dad  et 
yn  fyw.  Ar  ol  marwolaeth  ei  dad,  yn  í 
Ptolomy,teyrnasodd  Nebucbodonosor  ddcugoi 


BLW 


1Í7 


BODD 


mlynedd;  Seferodamu»,  nou  Efil-merodtch  ei 
&b,  ddwy;  Neriffliasar,  a  llaboDadiui,  yr  hwn, 
tfhygiâ^  oedd  Belaassar,  "^y  r  Nebuchodoaoftor» 
ivj  ar  bymtlMg ;  «t  ba  rai,  os  ychwaoegwn 
ddwy  d/Dedd  o  Darlua  ^  MedJad,  yr  bws  y 
djwedir  yii  Dan,  ix.  1,  ei  wneyd  yn  frenio  ar 
deyrnas  y  Caldeaid,  cawa  fod  yoenadloedd 
wŵJi  pirhfto,  firy  nett  lai,  yr  boll  amaer  bwnw, 
igos  I  ddesp;  mlynedd  a  tbriugaio,  yn  ddarot- 
trngedig  i  fesnia  BabUon.    Oad  wedi  i  Cyras 
e^a  i*r  onedd,  yr  hwn  a  roddodd  ddiwedd  ar 
Ymerodraetb  BabQoD,  nis  gallaaai  y  ceaedloedd 
wasaoaetha  breoia  Babilon  mwyaeb,  am  nad 
oedd  breaÌD  yn  BabiioQ  i V  waaanaeUm ;  caoys 
ni  byddai  brenÌDoedd  Persia  an  anwer  yn  cael 
ea  galw  bre&inoedd  Babilon  :  oHd  daetb  Bab^ 
iloD  eî  ban  yn  dalaetb  ddarostyngedi^  a  dibyn- 
ol  dan  raglav ;  a  dechreuodd  oV  ysbaid  b»nw 
äü&n  brofi  yr  ymweliadau  dwyfol  a  ddiweddodd 
VD   ei    *^  bangbyiannedd-dra    tragywyddoK"* 
Ado.  12. — "Pan  pyflawner  yn  Ballon  ddeng 
iDlfnedd  a  tbriugain,  yr  ymwelaf  (medd  yr  Ar^ 
l^irydd)  k  cbvi,  ac  a    gvflawnu  à  cbwi  fy 
ngair  d^ionaa,  trwy  eicb  dwyn  dracbefn  i*r  He 
tivn."   Jer.  xxxi.  10.    Yma  y  mae  Daw  yn 
addaw,  pan  byddai  y  deDjr  ml vnodd  a  tbriugarn 
)D  cael  ea  cbyllawni  yn  Babilon,  y  byddai  iddo 
ymweledà'i  bobl,  a  cbyflawniei  air  daionns  ta 
ag  atyot,  trwv  en  dyehwelyd  iV  Ue  ea  bnnain. 
Gwoaeth  felly  yn  OT&ieboI  yn  y  flwyddyn 
idiweddaf  i  Cyras,  brenin  Persia,   yn  mben 
deog  mlyDedd  a  tbríugain  gwedi  y  dyp^ad  cynt- 
af  o'r  bob!  yn  gaetbion  o  Jerasalem  i  Babilon ; 
pao»  /ei  y  tystia  yr  banesTdd  sanctaidd  (2 
Oron.  xxTfi.  22.      Èsra  i.    l}  "  y  cyflawnwyd 
ealr  yr  Arglwydd,  trwy  eoau  JeremiaVcyflfrodd 
jr  Arglwydd  ysbryd  Cyras,  brenin  Perais,  i 
gjhoeddi  trwy  ei  boll  deyraas  ryddid  Vt  Indd- 
«»0D  iddychwelyd  yn  anrbydeddos  ;'*  ac  yn 
gvilynol  i  kyn^y  dycbwebsaot  yn  lluosog  i 
ierosalem.     Ni    cbofféir  yn   nn    man    awl 
yn  mhrophwydoliaetb  Jeremiah    am  y  deng 
niljnedd  a  tbrinffain.    Y  mae  yn  eglur,  gan 
liroj,  mai  yr  ysbaid  hwn  a  feddylir  yn  Dan* 
ix.  2,  lie  y  dy wedir  i  "  tar  yr  Arglwydd  ddyfod 
&Î  Jeremiah  y  prophwyd,  y  cyflawnai  efe  ddeng 
niljnedd  a  thringain  yn  angy&nedd-dra  Jerasa- 
lem."—Y  mae  y  prophwyd,  Zechariah  yn  Uef- 
va  am  ysbaid  araO  o  ddeng  mlvnedd  a  tbriug- 
ÛD  (Zech.  i.  12) ;    y  rhai  a  ddecbreaasant  yn 
%hj]ch  y  gwarcbaead  diweddaf  ar  Jerasaleoo, 
w  a  gyâawnw^d  yr  amser  yr  adeikdwyd  yr  ail 
dml  gan  Darms  Eystaspea,    Gwel  Campbell 
VitriDga  in  Zeek  ProUg.  p.   17.    PetaWus 
^ŵ.  Temp.  Lib.  XIL  e.  26.    Prideaux  An. 
518.    Biihop  Newton's  J)Ì9Hrt.  yiiL — Dros 
yr  ysbaid  hwn  hefyd,  diamheni  bod  arwyddicm 
0  aofoddlonrwydd  yn  narbau  ;  amseroedd  blin- 
j?n  oeddent,  fel  y  dywedir  yn  Dan.  ix.  25. 
^d  nis  gellir  caniataOy  ar  nn  oyfiif,  mai  yr  an 
Jftbaid  o  ddeng  mlynedd  a  thringain  a  feddylir 
JB  Zechariah,  ^  yn  y  lleoedd  nchod  yn  Jere» 
«ni&b.   GwdBIayney. 

23 


BLTS-IAU  (bal-ys),chwantanghymedrol; 
trachwant,  gwŷn,  nwyl — ^A  themtiaaittl 
Ddnw  yn  en  calon,  gan  ofyn  bwyd  with  en 
blys."*  Salm  Ixxyiii.  18 ;  a  106,  14.  Nunu 
xi.  i,  2  Sam.  xxiiL  15.  Heb.  Mi.  10.  lago 
iy.  9.  Y  mae  yn  gyfreithlon  i  ni  ofyn  bwyd 
wrth  oad  Aan^m,  ond  nid  wrih  ein  hif$ ;  yr 
hya  sydd  yn  arw  vdd  o  annioichgarweh,  anfbdd* 
kmrwydd  toohanflydt  a  chnaw<blrwydd  anifail* 
aidd,  sydd  yn  aaaog  Daw  i  dy wallt  phiolaa 
digoikint  arnom. 

BOANERGES  [málẁm  y  daram],  enwan  a 
roddoa  Crist  ar  lago  ao  loan,  meibion  2Sebed- 
eo%  oblegid  •«  gwreiogrwydd  a'd  hyfder,  a'u 

Eeitbrediadaa  nerdiol  trwy  en  gweinidogaeth  • 
re  ÜL  17. 

BOAZ,  )r9â  ["*^*^  *^^^]  ^-  ^>>  Salmon  a 
Bahab :  gwr  oymethog  yn  byw  yn  BetUdiam, 
yr  hwn  a  briododd  Bnth  y  Foabees  weddw 
diawd,  o*r  hon  y  oenedloedd  eft  Obed,  tad 
Jesse,  tad  Dafydd  brenin  Israel  Both  iy.  21. 
Mat.  L  5, 6.  Gwnaeth  Boas  ran  cyẁathachwr 
à  Bath;  felly  y  gwnaeth  Crist  a  ninan:  er 
mai  Boas  gyfoethog  oedd  ef,  priododd  Kuth 
weddw  dlawd  o  wlad  Moab :  Miy  Crist  a  ddy  - 
woddiodd  iddo  ei  ban  j  oenedloedd  tiodioOy  y 
rhai  oeddent  heb  obaith,  ac  heb  Ddnw  jmy 

byd,     Esa.  liy.  1 — 6. 2.    Enw  y  golom 

oedd  yn  asfyll  o  dn  y  gpgledd  yn  mhorth  y 
demU    1  Bren.  yii.  21.    Kwr.  CoLonr. 

BOCS,  math  o  bfea  sydd  à'i  ddail  yn  leisioii 
trwy  y  flwyddyn.  Maey  pren  hwn  mewn  atte^ 
iad  mawr,  mewn  gerddi  heiidd,  i  addarao  ea 
gwrychod  a'n  rbodföydd.  Mae  y  pren  o  liw  malyn 
ac  yngy&ngoiff  caled,  rhy  drwm  i  n<^  ae  agoa 
yn  xikj  galed  i  firaenn,  ac  i'r  piyfed  i'w  fwyU  \ 
wrth  ei  wetthio  y  mae  yn  hawdd  ei  lathra  a'i 
giiboIL    Esa.  xll  19 ;  a  Ix.  18. 

B(X»ACH-U  (b<^*sach>,  bostgar,  ymfRroat- 
01^  digofos. — ^  Ac  ydd  oeadeat  yn  Uawn  boe- 
sach."    Act  y.  17.    W.  S. 

BOCHGERN  (boch-cern),  gradd,  oehr  yr 
wyneb  o'r  en  i  fyn v. — "  Ac  yr  oeddwn  iddjmt 
megys  r  rhai  a  godent  yr  ian  ar  ea  bochgernao 
hwyat'*  Hos.  xi.  4.  Sef  iaa  drom  caetbiwed 
yr  Aipht  Cyfeiria  y  geiriaa  at  y  ddefod  o 
symnd  yr  iaa  yn  mlaen  ar  wddf  yr  ŷch  yn 
lüifario^  i'w  oeri  a'i  eamwythàn.  ^A  bwr- 
iais  atynt  fwyd  f  sef  y  manna  yn  yr  aaialwch. 

BOD-ION  (po),  bodai  bory,  bery,  baraid, 
barcatan.  Bod  y  gwerni,  bod  y  tmwyn,  bwa 
oath  y  wera,  bod  y  mòL--'*  A'r  bod.*^  Dent 
xiy.  18.  HA.  x\W^  ^imM,  edry€h  ar.  Malk 
o  adar  aflan  o  r?w  y  fwltoriaid,  medd  Ptok- 
hnrsti  ao  arwydda  en  henw  JBM.  ea  bod  yn 
graff  ea  golw^  a'n  hedrjohiad.  Adeiyn  mS 
eiJy     ■ 


ylii 

Coch.    ^  ... 

yn  boddi  dynion  i  ddyfisder  dinyatr  a  cboUed* 
igaeth.    1  Tim.  yi.  2. 
BODDLON--BWYDD  (bodd*lawn),  nnyn 


BODD 


lis 


BOG 


llawn  wrtb  ei  fodd;  boddhaol;  ewyllysgar. 
NuiB.  xiv,  8.     Salm.  li  19.     Mat  xii.  18. 

Y  ma»  boddloQrwydd  yn  ras,  1.  Croes  i  gen- 
€geD ;  caoys  tt  hwn  sydd  yn  cenfigena  wrtfa 
Iẃyddiant  «nill,  aydd  yn  aafoddlon  iV  gyflwr 
M  hnQ.  Y  mae  cenfigen  ac  ymryaon  yn  cyd- 
fyned  k'n  gilydd.  1  Tim.  ri.  4.  Cariad  nid 
yw  yn  cen^enii,  Bac  yn  ceieio  yr  efddo  ei  bnn. 
1  Cor.  xiii.  4,  6,  Lie  y  nnie  cenfigen  yn 
leyrnasu,  nia  dichon  j  dyn  hwnw  fod  yn  fodd- 
loDy  ond  a  bydra  yr  ea^ni,  a  boena,  a  ofidia, 
«o  a  ladd  yr  annoeui.  Diar.  xiv.  30.    Job  v.  2. 

2,  Y  mae  yn  wrthwrneb  f  gybydd-dod. 
^'Bydded  eioh  ymarweddiad  yn  ddiariangar ; 

SiH  fod  yn  foddlon  i'r  hvn  aydd  genyqh." 
eb.  xiii.  6.  Yr  hwn  sydd  y©  ras  gwrthwyn- 
•b  1^  pechod  o  ariangarwdi  neli  gybydd-dod. 
Xae  yr  hyn  sydd  gan  on  yn  fwy  nag  a  haedd- 
odd — ^yn  ddigon  dios  yr  ameer  presenol,  ae 
nn  gwyddom  a  fyddwn  by w  yfory ; — yn  oren 
er  ein  Ilea,  a'r  hyn  y  mae*  y  Duw  doeth  yn 
gwelod  yn  dda  ei  roddi :  a'r  bien  a  poddodd  yr 
hyn  aydd  genym,  a  ail  roddi  ycfawaneg  os 
bydd  angen  ychwaneg.  Nis  dichon  y  cybydd 
byUi  fod  yn  foddlon.  Arwydda  y  gair  Gr, 
fiXeavtttuij  cyhydd-dody  aef,  dymnniad  am  ych- 
waneg :  pa  faint  bynag  ag  sydd  ganddo  y  ma« 
ftk  chwenyeh  ychwaneg. 

Z^  Y  mae  boddlonrwydd  yn  wrthwyneb  i 
falchder  ac  nchelfrydedd.  Nis  dichon  iV  balch 
Oddef  i  neb  fod  yn  nwch  nag  ef,  neu  yn  gyd- 
radd  ag  ef ;  os  canfydda  byny,  y  mae  yn  anes- 
nmyth  ac  yn  anfoddlon.  Nis  gellir  digoni  na 
boddloni  y  chwant,  y  cnawd,  chwant  y 
ilyg*^  *  balchder  y  bywyd — rhaid  en  croe»- 
hoelio»  a'n  marweiddio  i  gyrbaedd  at  foddlon- 
rwydd :  "  Ni  ddy wedant  byth,  Dîgon."  Diar. 
XXX.  1^. 

4.  Y  mae  yn  wrthwyneb  hefyd  i  ragofalon 
gofidos,  ac  anesmwythder  ynghylch  pethau  ac 
amgylchiadau  bydol ;  am  hyny  y  mae  yr  Âr- 
glwydd  lesu  yn  ein  hanno^  iV  gwrthsefyll 
Rwy  lawer  o  reayman,  ya  Jfat  vi.  25—84 
gan  ein  hanfon  at  y  creadnriaid  direswm  i 
ddysgu  bod  yn  foddlon.  Y  mae  yr  Arglwydd 
yn  ffofidu  drosom,  a  dylem  iwrw  ein  boil  ofal, 
gan  byny^anio  ef. 

5.  Y  mae  yn  groes  befyd  i  dachan  a  grwg- 
nachy  dan  raglnniaethau  adfydus  a  siomedig- 
aethan;  fel  y  gwelir  yn  yr  Israeliaid  yn  yr 
anialwch:  "Na  rwgnechwch  fel  y  grwgnach- 
odd  rhai  o  honynt  hwy.'^  1  Cor.  x.  10.  Galar. 
iii,  89. 

•  <*Bod  yn  foddlon  fr  hyn  aydd  genym," 
aydd  yn  ddarinniad  addas  o  foddlonrwydd ; 
1.  Yr  hyn  sydd  genym  o  bethan  bydol.   Diar. 

XXX.  8.     1  Tim.  vi.  IV; 3.  Bod  yn  foddlon, 

fol  Job,  i  golli  yr  hyn  oedd  genym.    Job  i.  21. 
^»«-  8.  Bod  yn  foddlon  i  gael  ein  herlid  a*n 

S'  rahdwyddo    o  aohos    crefydd,   fo!    Moses. 
eb.  xi.  24,  25,  26.    Mat  v.  11,  12.    2  Cor. 
xii.  9,  10. 

HMyfi  a  ddyKgais  yn  mhn  gyflwr  bynag  y 


byddwyf,  fod  yn  foddlon  iddb.**  Phil.  it. 
11. — 1.  Y  raaecyfiyrau  dynion  yn  eyfiiewidiol 
yn  y  byd  hwn.  Dan.  iv.  Z%.  Sjin  xix.  7. 
—2.  Yn  mhob  amgylchiad  a  chyflwr,  mae 
dynion  atrasol  yn  anfoddlon  ac  yn  dychryo- 
11yd,  fel  yr  Israeliaid  yn  yr  anialwch.— 3.  Nid 
amgylchiadau  a  wna  neb  yn  foddlon ;  end  gras 
yw  a  roddir  gan  Grist  i'w  bobi,  tnry  orucb- 
wyliaetban  yr  isbryd  Glan  dan  yr  amryw- 
iol  raglnniaetbad  sydd  yn  eu  cyfarfod. 

Y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  dysgn  boddlon- 
rwydd.— 1.  Trwy  ddangos  iddynt  en  hanheil- 
yngdod.  Gen.  xxrii.  10. — 2.  Dybenion  doeth 
a  daionns  Dnw  yn  ei  hoU  ragluniaethaa  tuag 
atynt,    Esa.  xxvii.  8,  9 ;  a  xxxyiiL  16,  Ü.— 

3.  Trwy  ddangos  fod  Duw  yn  Dduw  iddyot, 
ac  wedi  ymrwymo  i  fod  gyda  hwynt  yn  mhob 
amgylchiad.    Eaa.  xliii.  1 — 4.    Hcb.  xiiL  ••— 

4.  Bod  pob  peth  yn  eiddo  iddynt  yn  Ngbrist 
Y  mae  Crist,  ei  hunan  yn  bob  peth.  CoL  ii 
10;  aüi.  11.  Nid  rhan  o  Grist,  na  rhan  yn 
Nghrist,  ond,  Critt  yn  rhan  a  roddir  t  ni  yn  yr 
cfengyl.  1  loan  v.  12, — 5.  Y  mae  yr  Ysbryd 
Glan  hefyd  yn  en  galluogi  yn  mhob  cyflwr  i 
cdrych  trwodd  at  y  parotoad  cyflawn  sydd 
iddynt  yn  nhŷ  eu  Tad.  1  Cor.  ii.  9.  2  Cor. 
V,  1.     loan  xiv,  2,  3. 

"Yn  ei  foddlonrwydd  y  mae  bywyi" 
{ffeb.  gn^n  hyttydau,)  8alm  xxx.  5.  Yn«i 
heddychlonedd  trwy  Grist  a'i  aberth,yraae 
bywyd ;  sef  bywyd  cyflawn,  cysnms,  a  pbar- 
bans;  bywyd  o  ras,  a  bywyd  o  ogoniao: 
tragy wydddt  Y  mae  pob  bendith  ysbrydol  a 
thragywyddol  yn  ffysylltiedig  à  heddychloc- 
edd  Duw.  Os  bydd  Dnw  drosom,  pwy  a  aij 
fod  yn  ein  herbyn  ?  **  Yn  ol  boddlonrvydd  ei 
ewyllys  ef.**  %h.  I  6.  Mae  holl  drefn  yr 
iechydwriaeth  y%i  Nghrist  Icsu  wedi  ei  gosod 
a'i  sefydlu  yn  ol  boddlonrwydd  ewyllya  v 
Duwdod.  Ei  ewyllys  ef  yw  yr  achos  cynbyrfj 
iol  o'r  cwbl :  mae  iddo  foddlonrwydd  yn  ei 
ewyllys  sanctaidd,  yn  mhob  peth ;  ond  y  mac 
iddo  foddlonrwydd  a  hyfrydwch  yn  ei  ewyllys 
yn  hyny,  gydag  enwogrwydd  neilldaol,  am  fo<i 
amlygiad  yn  y  drefn  ryfedd  hon,  mwy  dysglaer 
cyflawn,  a  gogoneddns,  o>  priodoIiaetbaJ 
dwyfol  yn  gytunol,  nag  yn  ei  noil  weithre<l 
oedd  eraill.  "  Megys  yr  etholodd  efe  ni  ynddi 
et — ^Wedi  iddo  ein  rhagluniactha  ni  i  fabwy^ 
iad,  trwv  lesu  Grist,  iddo  ei  hnn,  yn  ol  bodd 
lonrwydd  (cy^oxco)  ei  ewyllya  e£"  Mae  yr  ui 
gair  yn  cael  ei  gyfieithn,  rhyngodd  boddy  yi 
Mat.  xi.  26 — /m  boddUmwydy  Mat  iii.  16. 

BOGEL-EILIAÜ  (bog),  bolglwm ;  y  rbai 
bono  o'r  corff  trwy  ba  un  y  maethir  plentyi 
yn  y  groth,  a  dorir  ac  a  rwymir  pan  eiiir  el 
I  mae  nerth  y  Behemoth  yn  mogel  ei  fol,  nei 
yn  ei  gorff.  Job  xl.  16.  Y  mae  duwioldcj 
yn  "iechyd  i'r  bogel,  ac  yn  ffer  i'r  esgyni ; 
mae  yn  dwyn  allan  ao  vn  diogeiu  dedwyddwc 
corff  ac  enaid,  gan  ei  rod  jm  tarddu  o'r  ffync 
oddifewn,  sef  cydwybod  wedi  ei  golchi  y 
ngwaed  lesu,  a  chaion  wedi  ei  hadnewydd 


BON 


1Î9. 


BOT 


trw?  ei  IBS  ei  Biar.  iii.  9. — Bod  beb  dgri  y 
bogel,  Ezec.  xvi,  4 ;  a  arwjdda,  cyflwr  natur 
beb  ei  chyfnewid,  ac  yn  hoUol  amdditad  o 
bob  amgeJedd  ysbrjdoL — "  Dj  fogel  sywl  fel 
gorflwch  crwn,  beb  eisieu  Ueithder,"  Can.  fü. 
2.  Y  bogd  sydd  yn  rhoddi  maetb  i'r  plenty^ 
JD  7  ZTom  cyu  ei  eni,  fel  mae  ^  bronaa  yn 
rbodoi  magwraeth  iddo  vedL  ei  eni;  felly, 
mae  bogel  yr  eglwys  yo  Uawn  lleithder,  yn 
arwyddo  ei  cbyflwr  gwycb  ei  hun^  a'r  faíçw r- 
aeth  rafiol  a  helaeth  mae  yn  ei  roddi  iV  pblant 
bjcbain;  md  oea  dim  eiaieu  lleitbder,  ond 
mae  wedi  ei  cbyfoetbogi  à  pbob  gras,  ac  à 
phob  bendith  yibrydol.  2  Cor.  viii.  9.  Eph. 
i.  3.  Bsa.  k.  7—11.  1  Cor.  iv.  15.  Gal-  iv. 
19.    lThes.ii,  7. 

BOGLYN-AU  (bogel),  Ghoydd.  No 
Kkapav,  Boiixe  :  boglcvm,  bogeiJgiwm,  cnap, 
cnwe;  boglyn. — I>vnr  yn  bogiynn,  acf  yn 
bwrljmu,  nea  jn  clochi. — "Gwna  bwynt  à 
boglynaa  o  aar  o^u  hamgylcb.  Exod.  xxniL 
11;  axxxix.  6, 18,  18. — SHT  tllSîlÖÎ  ^***^' 
dyllauj  nea  dderhyn^yllau  q  aur ;  lleoedd 
cenol  0  aari  roddi  y  meini  ynddynt,  iV  cadw 
vn  ddiogcl :  cyfieithir  yr  un  geiiiau,  gemwaiih 
st<r;  Saim  xIf.  13.  se^  yr  oedd  gemau  mewn 
lyglynau  aur  ar  hyd  ei  gwiag ;  yn  arwyddo 
krddwch  ei  bymddangosiad  mewn  sancteidd- 
rwydd  a  doniaa  yr  Ysbryd  Glan. 

BOL,  BOLYibwl),  rburaen,  tor,  bru,  crotb. 

1.  Y  rban  hono  o*r  corff  y  sydd  yn  cyn- 

nwys  yr  yniysgaroedd ;  neu  yr  ymysgaroedd 

ea  hanain.     Mat  xv.  17.     Dat  x.  9,  19. " 

2.  Y  galon,  yr  hon  sydd  ddofn,  gaddiedig,  ac 
aobawdd  ei  cbwilio  allan.  Diar.  xviiL  8;  a 
ÎI.30;  axxii.  18.  JSeb.  6o/.— Mae  "boliau 
dynioo  yn  darpsr  twyll,-'  pan  y  maent  à'n 
caloo  yn  dycbynaygu  pa  tbdd  i  lefaru^  neu  i 
weithredu  twylL  Job  xv,  85.— Bol,  neu  ym- 
y^aroedd  Crist,  "fel  dysgiaer  ifori  wedi  ei 
wi^o  â  aaphir,"  a  arwyddo  ei  dostari,  a'i 
gydymdeimlad  diauwadal  a  pharbaas.  Can. 
V.  14.-— Y  mae  y  bol,  yn  allegawl,  yn  arwyddo 
{rlvthiueb.  Tit.  i.  12,  Pbil.  iii.  19.  Rhuf. 
xn.  18. — Mae  Jonab  yn  galw  bol  y  morfil  yn 
tol  offorn;  oblegid  y  tywyJIwch  anferth,  y 
cyfyogder,  a'r  afionyddwch  meddwl,  a  brofodd 
yno.    Pen.  iL  2. 

BOLLTAD-EIDIAU  (bollt),  coraen,  calfod- 
ren,  conyn,  paladr,  bonyn, — "  Ac  a'u  cuddiasai 
^wynt  mewn  (neu  a)  bollteidiau  Uin."     Jos. 

"' ^•"~tn3'^5n-V'5    <»^  ^^«»-      Bárna  rbai 
raai  cywarcb  a  'feddylir,  am  fod  ci  baladr  yn 
tffyaf  coedaidd.     Yr  oedd  beb  ei  ddiriiglo,  ac 
ar  nen  y  tŷ  yn  aychu. 
BOXOYFF-ION    (bon^yiaf),   1,   Gwreidd- 

gwff  pren.    Job  xit.   8.     Eaa.   xl.  24. 2. 

Delw  wedi  ei  wneuthur  o  foneyff  pern.     Esa. 

xliv.  19 3,  Breniniaetb  Nebuchodonosor ; 

*'  A  lie  y  dywedasant  am  adael  boncyflpgwraidd 
y  pren;  d^fireniniaetb  fydd  sicr  i  ti  wedi  i  ti 
*ybod  mai  y  nefoedd  sydd  yn  Uywodiaetbu." 
I^  iv.  15, 26. 


BONEDD^IG-AIDD-RWYDD  (bon),àcb, 
tylwyth.  Gwrboneddig,  sefgwr  o  benaàaeẀ 
barcfausÿ  ac  o  ymddygiad  tirion,  mwyiiaidd. 
Boneddig  cynnwynol,  neu  bonoddig  gwlÀd,  aef 
Cymro  gl^n  o  waedoliaetb,  a  dyledog  urddasol. 
— "  Boneddigaidd."  lagoiii.  17.  c^rtc cjn^ç,  ai^ 
wydda  y  gair  Gr,  arafwchj  culdfwynder,  madd- 
eugarwehy  mwyneidd-dra^  hynawsedd^ ;  parod- 
rwydd  i  farnn  yn  dirion  am  eraill.  Cyéeithir 
jrr  un  gair,  arafuck,  Phil  ÌT.5. — tirion^  1  Tiro, 
iii.  3.  Tit.  iii.  2, — cywdthaSj  1  Pedr  ii.  18* 
Yn  y  lie  hwn  y  mae  yr  apostol  lago  yn  darlnn* 
io  yn  dra  hardd  natur  ac  anaawocl  y  dymher 
rasol  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  ei  weithredn 
trwy  yr  efengyl  ar  eneidian  y  rbai  y  mae  y» 
allu  Daw  er  iacbawdwriaeth  iddynt  Doetbin* 
eb  oddiucbo<1  ydy w :  oddiwrth  Dduw  y  mae 
yn  dyfod ;  ac  y  mae  yn  gwneyd  y  rbai  sydd 
yn  oyfranogi  o  bono  yn  b»r,  heddycbol,  bon- 
e.Idi^aidd,  d^c,  y  maey  darluniad  yn  neilldn- 
ol  o  hardd,  ysbrjdol,  cywir,  ac  ardderchoo,  ac 
yn  dangos  prydferthwcb  dwyfol  gwir  çeiydd. 
Canmola  Luc  foneddigeiddrwydd  y  Bereaid 
rhagor  y  Thesaloniaid,  yn  derbya  y  gair,  yr  ef- 
engyl, gyda  pbob  parodrwydd,  gan  cbwilio 
bounydd  yr  Ysgrytbyrau,  a  oedd  y  petban  a 
gly  went  felly.  Act.  xvii,  11.  "  Gwell  o  ened- 
igaeth."  W.  S.  euycytrrspoi^  arwydda  y  ativ 
pan  briodolir,  fel  yma,  i  agwedd  y  meddwl, 
meddwi  arddercbog,  godidog,  boneddigaidd; 
nid  yn  bamu  petbau  y n  fyrbwyll,  ac  y n  doeddr 
ol,  beb  ea  cbwilio  yn  fanwl  am  y  gwirionedd  o 

bonynt.    Felly  y  gwnaetb  y  Bereaid. 2, 

Gwyr  mawrion  yn  y  byd  hwn,  Esa.  ii.  9.  1 
Cor.  i.  26. — **  Fy  enaid  boneddig."  Job  xxx. 
15.  Dr.  M.  •nflä'^n!)  Ŵ  uchelder^  fy  monedd- 
igeiddrwydd^  fy  mii^ndBfigaetK  Cyiieitbir  yr 
un  gair,  pendefig^  pendefigion.  Salm  cxiii,  8. 
Diar.  XXV.  7.  Num.  xxL  18.  1  Sam.  ii.  8. 
Yr  enaid  yw  ardderohogrwydd  dyn,  ag  sydd 
yn  ei  wneuthur  yn  bendefigaidd.  Cyfieithir  ef 
haely  vn  Salm  Ii.  14.  .  Edr.  Habl. 

BÖRD,  Sae9.  Boakd  ;  bwrdd.  He  i  fwyta. 
Salm  xxiiL  5  ;  a  cxxviiL  3.     1  Cor.  x.  21. 

BORE-EU-AU  (bor),  y  wawr,  boreuddydd. 
1.  Y  rban  gyntaf  o'r  dydd,  cyn,  ac  yn 


ngbylch  codiad  bai  L  Marc  xvi.  2.  Yr  bwyr 
a'r  boreu  sydd  yn  g wneuthur  y  diwmod  o  24  o 
oriau,  yn  olcyfrif  yr  luddewon,  y  rbai  a  ddech- 

reuant  eu  diwrnod  o*r   bwyr. 2.  Toriad  y 

wawr.     Barn,  xix.  26,  27. 8.    Adgyfodiad 

cyffredinol  y  dydd  olaf.  Salm  xlix.  14.  Marw- 
olacth  a  elwir  yn  nos,  ac  a  gydmerir  i  gwsg. 
loanix.  4  ;  a  xi.  11. 

BOlilTH,  n*^1i  purtorj  purtedydd^  purianL 
— "  Pe  bydde  it  ao  ymolcbi  â  nitrwra,  a  chy- 
meryd  llawer  o  boritb.'*  Jer.  ii.  22.  Dr.  M. 
Edr.  Sbbon.  ' 

BOST  (awst),  ymffrost,  gorfoledd;  ymfol- 
ychu,  bocsachu.  2  Cor.  viii  24  ;  a  ix.  3,  4  :  a 
X.  8,  13,  15. 

BOTAS-AU  (bot),  curan,  coesaro,   coesarf. 

■J    Q^>^.  "      f\ 


BLA 


IdO 


BLA 


BOTH-AU  (bwth),  bogel  troell,  both  olwjm 

1  Bren.  vii,  3S. 

BOZRA,  nnsa  [^  cadam]  1.  Dinas  yn  yr 
■niftlwch,  ta  ownt  rr  lorddoneti.    Edr.  BEZXa. 

d.  Un  «rail  jn  nhir  Edoiii ;  ei  thrigolion» 

hw«r  o  hoDjnt,  oeddent  fngeiliaid.  Mic.  U. 
12. 

BEADWCH-YCHU  (brftd),  rhoddi  un  i 
fynj  jn  ddichellw  1  (MwyUw  ei  elynion.  1 
Cron.  si  17.    Mat  xxvi  2—48.  Edr.  Judas. 

BBAD-WRIAETH-AU  (bar),  gwaith  brad- 
wr;   dichellwaith.    2  Bren.  ix.  23;  a  xL   14. 

2  Cioii.  zxxiil  24. 

BRADWB-WYB  ibrad-gwr),  bradycliwr; 
nn  vn  traddodi  no  andl,  megys  Judas,  yr  hwn 
a  elwir  yn  fradwr.  Lac  vi.  10.  Dy wed  Stepb- 
an  wrtii  yr  lad Jewon,  en  bod  yn  fradwyr  ac 
yn  llofruddion  (Act  vii.  62.)  o  ran  eu  lijrm- 
ddygiad  crealawn  taag  at  yr  Ai^wydd  lesu. 
Tin  o  nodan  dynîon  yr  amseroedd  enbyd  jn  j 
dyddiaa  diweddaf,  gan  yr  apoatol  j\r  j  bydd- 
6nt(ir/)oA>rai)  yn  fradwyr;  sef  yn  bradycha, 
ea  gilydd,  a  phob  ymddiried  à  roddwyd  idd- 
ynt 

BBAENAB-TJ  (braen-àr),  tirwedi  eiaied- 
ig  i  fraenn,  àr  i  fraenn.  Braenam  braenar,  Jer, 
iv.  8,  8ydd  yn  gosod  allan  waith  Yabryd 
Daw  ar  galon  pechadar,  sydd  ttirj  becbod  yn 
ddifiaith,  yn  anial,  yn  agored  i  bob  bwy«tfil« 
yn  ddiffirwytbaa  da,  ac  yn  Uawn  ffrwydian 
drwg — ^yn  ei  argyhoeddi,  ei  ddarostwDff,  ei 
ddryllio,  ac  yn  gweitbreda  ynddo  wir  eaifeir- 
web  am  becbod ;  ao  felly  vn  ei  addaan  i  dder^ 
byn  had  da^  yr  athrawiaetìi  am  Qrist  a  cbyf- 
]awnder  bendithion  yr  efengyl.  Nid  ar  galon 
iach  ddîglwy^  y  mae  Daw  **  jn  gwlawio  cyf- 
iawnder  p'  ond  ar  pbryd  wedi  ei  fraenam  gan 
OTaehwyuaethaa  cffeîtìiìol  yr  Tsbryd  Olan,  yu 
archoUi  y  galon,  ac  yn  myned  dan  wraidd 
pechodau  o  bob  rfayw.    Hoe.  x.  12. 

BRAICH,  BREICHIAF(bar),Zfcrf. 
BaioHiuic,  y  rhan  bono  o  gorff  dyn  sprdd 
rfawng  y  llaw  aV  yagwydd,"  ao  a  arfenr  i 
weithio,  i  daro,  nea  i  ryw  weithred  egnioJ.  Y 
mae  i'r  fraich  bam^  math  o  ysgogiadaa,  ▼  rbai 
a  effeithir  trwy  bam*  par  o  ewynaa;  sef  i  fVny 
ac  i  lawr»  yn  ol  ac  yn  mlaen,  a  chylcbaidd. 
Nidoes  ond  an  asgwm  yn  y  rhan  o'r  ihiieh 
rhwng  y  penelin  a'r  y^^'dd,  a  elwir  Humenu; 
i/t  penehn  f  r  llaw  y  mae  dan  asgrwm,  a  elwir 
y  mdiui  a*r  ulna.  Y  mae  gpvneathnriad  y 
nraioh,  fel  pob  rhan  o  gorff  dyn,  yn  amlyga 
gweithiwr  anfetidrol  dd<^th  a  da,  yn  ei  hadd- 
asu  i'r  dyben  a'r  gwaith  perthynol  iddi,  yn 
hardd,  yn  rhwydd,  ac  yn  gyfleoa.  Pe  bnasai 
beb  un  o'r  pump  ysgogiadau,  buaaai  Tn  anff- 
hyfleuB,  ac  i  radd  mawr  yn  annefnyddiol  rr 
pew  ydyw  yn  bresenol.  &eb  j  ddau  9i»gwm 
vn  y  rhan  isaf  y  fraich,  ni  bnasai  gan  y  llaw  yr 
boll  ysgogiadan  y  mae  yn  gyfaddas  iddynt,  yn 
chwan^ol  at  bnmp  ysgogiad  y  fraich,  sef  bod 
41,  ^u.i..  Í  ^     .      •<  —  -  "  vnochroff.  Cyw- 


rain  oedd  y  gweithiwr,  ae  ofimdwy  a  rbyfed^i 
yw  ei  waith  yn  mhob  peth.  Salm  czxxix.  14, 
15. 

Oddiwrth  ddefnyddioldeb  y  fraich,  y  mac 
pob  peth  a  fyddo  yn  addasu  dyn  at  ryw  wroi* 
waith  yn  cael  ei  alw,  yn  yr  Yagryibyran, 
wrth  yr  onw  braicb. — ^Braich  sanctaidd,  gref, 
eetynedig  Duw,  ydyw  ei  hollaliaog  nertb  yn 
cael  ei  ddangoa  mewn  modd  ffomchel,  sanct- 
aidd,  a  rhyfedd,  yn  ei  boll  wuthredoedd ;  fel, 
yn  dwyn  Israel  allan  o'r  Aipbt ;  yn  dychwel- 
yd  ei  bobl ;  yn  gwaredu  ei  egiwys,  ŵc— Y  mae 
braich  esty nedig  yn  arwydd  o  all  a  anoorcb* 
fyçol ;  oblegid  onis  gall  y  gwrth wynebwr  blyga 
y  fraich,  nas  gall  orchfyga  y  person  a  fyddo  yn 
ei  heetyn,  na  niweidio  y  rhai  y  byddo  cfe  yn  en 
hamddiffyn. — Crist  y  w  braich  Daw ;  oUegid 
mai  trwyddo  ef  y  gwnaed  pob  poth,  am  ei  fod 
yn  Grist  galla  liuw.  Jer.  xxxii.  17,  21.  Eiod. 
nr.  6.  Em.  Hi.  10 ;  aliii.  1 ;  a  Ixil  8;  slm 
12. — ^Braich  Crist,  &  pfaa  an  y  easy  efe  ei  wyn^ 
neu  ei  bobl,  ydyw  ei  alia  cadwedigol,  ei  gaiiad 
a'i  drugaredd,  trwy  weithrediadan  pa  rai  y 
mae  yn  eu  dwyn  ato  ei  bun.  £6a.xl.  11.— 
Nerth  allanol  dynion,  cyfoeth  a  mcddiaonaa  a 
elwir  en  braich.  Y  maent  yn  pwyso  aroynt,  ac 
yn  galla  cyâawni  llawer  o'a  hamcaoion  trwy* 
ddynt  Salm  x.  16 ;  a  xxxvii.  17.— -Galla  dynol, 
a  ffrym  ar&u,  d^c,  a  elwir  yn  fraich  o  gnawd; 
o  herwydd  mai  gwan  a  diflaoedig  ydynt.  2 
Cron.  xxxii.  8. — Byddai  rhyfelwyr  gynt  yn 
dynoethi  en  braich  ddehau  mewn  ymladdfa; 
neu  y  ddwy,  os  byddai  y  ftwydr  yn  galed ; 
mewn  cyfeiWniad  i  hyn,  dy  wedir  fod  Dow  yn 
dynoethi  ei  fraich,  mewn  rhyw  achos  aeiildaol, 
sef  i  waredn  ei  bobl,  a  dystiywio  ea  gelynion. 
Pan  fyddo  Duw  yn  anfbo  yr  efengyl  gy«*Ägryro, 
awdnrdod,  ac  eglurdeb,  y  mae  megys  yn  dy- 
.noethi,  neu  yn  dadguddio  ei  fraich ;  sef  yn  e^- 
luro  ei  alia,  trwy  ei  Fab,  yn  iachawdwriaeth 
pechadnr,  g^n  ddiosg  pob  peth  a  fyddo  yn  ci 
gnddioý  fel  y  gallo  y  Aai  a  waredir  welcd  fod 
eu  hiechydwriaeth  trwy  Grist  yn  unig,  yr 
hwn  yw  i^alln  Daw.  Ésa.  ii.  9;  a  liL  10;  a 
Hii.  1 ;  a  lix.  16.  Eeec.iv.  7.  loan  xii.  88. 1 
Cor.  i.  24. — ^Y  mae  y  breichiau  weitbiaa  yn 
arwyddo  Uuoedd  cedyrn  o  ryfelwyr.  Dan.  xi. 
16,  22. 

BRAIDD  (bar),  prin,  yn  brin,  odid,  o  firaidd, 
o'r  braidd.  Arwydda,  fod  dyn  ar  ei  orco  yn 
cyrfaaedd  at  ryw  nod,  neu  yn  cyflawni  rbyw 
weithred.  Act  xir.  18,  Rhut  v.  7.  1  Pedr 
iv.  18. 

BRAN,  BRAIN  (bar),  ehediad  aflan  dan 

gyfraith ^yn  enwedig  rhai  rhywogaetb 
onynt  Lef.  xi.  16.-— Duon.  Can.  r.  11. 
mae  Duw  yn  rhelh  ei  raglnniaeth,  yn  gofiduam 
borthi  y  ibai  hyn;  pa  faint  mwy  y  gofala  efe 
amblant  y  deymaa,  gwerth  gwaed  ei  anwyl 
Fab!  LncxiL  24.  Job  xxxviii.  41.  Salm 
cxlvii.  9.     Mat  xii.  12.     Rhuf.  yiii.  82. 

BRANN08.  "AVfrannos."  Lef.  xi.  !«• 
Dentxiv.  16-    Heb.  Dŵnpl  I-^^»  r^avyí\ 


BAR 


181 


BRÁ 


Vulg,  NocTüAií ;  Sou.  Night  Havk  :  maih 
oidaraflaa;  Ayw  fath  o  ddyliaan,  tebygol. 
Anrydda  y  gair  Eẃ.  mai  Ay w  adéryn  yíglyf- 
\SKt  ydoedd,  ac  nid  aunbebyg  i*r  qb  y  rhydd 
HiMelqakt  hanes  am  dano,  (TrawU^  p,  190.) 
ei  fed  0  &întiolì  y  ddyllnan  gyffrediOy  ac  ys- 
gly%ar  iawn,  yn  SyxiA.  Yn  yr  hwyr,  os  bydd 
y  ffenestri  yn  agorod,  ehedant  Tr  tai,  ac  a  ladd- 
knt  &baDod«  oa  na  wyKr  hvynt  yn  o&1q6  ;  o 
herwydd  byny  yr  o&a  merched  bwyot  yn 
üiwr. 

BBAINT,  BREUfnATr  (bm),  bawl,  Aydd- 
id;  uehel-fraint  mown  teoln^  «fflwys,  neu  wlad- 
wriaeth:  rbagoriaeth  ac  awdardod  nwcblaw 
eraill. — **  Iddo  y  bydd  braint  ycyntof-anedig,'^ 
Heb.  ham  y  eyntaj-antdig ;  sef  yr  byn  y  mae 
J  grfnitb  yn  ei  fiijrau  iddo.  Dent  xxi.  17.-— 
•'Fel  y  byddo  iddynt  fraint  yn  inbren 
T  bywyd.'*  Dat  xxii.  14.  •*  F«l  y  gallo 
ermwDder  hwy  fod  yn  mhren  y  bowyd.*' 
W.  S.  €hryn  en  byd  y  rbai  sydd  yn 
gwoeuthnr  et  orchymynion  ef,  fel  y  byddo, 
neo  ganfody  iva  pro  ort^  roedd  Laao»a«,  idd- 
pt  fraint  (cf oei^a)  bawl,  awdardod,  rhyddid  i 
bren  y  bvwyd.  aef  î  fwynhad  tragy  wyddol  o 
Grist,  a  DoIl  freintíau  y  prynedigaeth.  Firwrth- 
aa  pren  y  bywyd,  sef  Crist,  yw  boll  ogoniant 
a  dedwyddwcb  tragy wyddol  y  saint  yn  y  ne  - 
ocdd. — ^"^  Brunt  gymeriad."  RhuC  îî,  11. — 
•*DerbyB  braint."  CoL  iii.  25.  W,  S.,  sef 
derbjB  wyneb. 

BRA8,  BRETSION  (bar),  Beh,  ^-i^^;  baria 
Had.  BaAsaua :  ireddog,  sexmlyd,  c werog,blon- 
egog;  tew,  mawr,  rbwyth.  Mont  bras;  yd 
bna;  blawd  mÀn  a  bras;  pwythi  breision; 
gwlaobras, 

Tir  frwytblon,  yn  dwyn  ffirwyth  toreitbiog,  a 
elfrir  yn  dir  bras.  Nam.  xiii.  20. — **  Enaid  y 
diwjd  a  wneir  yn  firas  \"  sef,  a  gaiff  lawnder  a 
belaethrwydd,  Uwyddiant  a  benditb,  fel  y  mae 
7  gsir  yn  arwyddocatL  Diar.  xiii.  4.  Oydm. 
pen.  xi.  25. 

BRASDERfbraw),  y  rbanan  iredlyd,  gwerog, 
blooegog,  a  aeimlyd  o  greadariaid.  x  r  oedd 
TD  wabarddedig  i  r  Hcbreaid  i  fwyta  gwèr  *  yr 
aoiiail  a  fyddent  yn  ofiryma  yn  aberth  iV  Ar» 
^Iwydd.  Lef.  îîi.  17.  Pa  an  ai  bod  gwabardd- 
iad  yr  nn  modd  am  wèr  creadnriaid  glan  eraiU, 
^  oedd  am  frasder  yr  aberthan,  sydd  bwnc 
niewn  dadL  Lef.  viS.  24 — ^Llosgi  y  gwor,  nea 
ybfttder,  ar  yrallor,  sydd  yn  cysgodu  1.  Y 
gofidian  anbraetbadwy  a  ddyoddefo^d  Crist,  yn 
J  flaman  aagerddol  o  dan  digo&int  «i  Dad  ; — 

2.  Tn  nrwyddo  y  dylem  ninaa  fod,  yn  ngwas- 
aoaeth  Daw,  yn  wresog  yn  yr  ysbryd  ; — ^ac,  yn 

3.  T  dybn  em  cbwantan  anwykf,  agosaf  at  ein 
<^0D,  gael  eu  dystry  wio  gan  ysbryd  bam  a 
^:oag&.  Let  iii.  0. — ^Arwydda,  yn  alle^wl, 
Ilawsdcr  o  fenditbion  ysbrydol,  Jer.  xxxi.  14. 
Salm  Ixiii.  5. — Brasder  y  ddaear,  a  arwydda,  ei 
ftwytblonrwydd.  Gen.  xxvii.  28. — ^Dynion 
diygionns  ydynt  freiaion,  pan  fv^^/^  en  b»»i- 


rbydedd,  eo  cyfbetb,  a^n  galln  yn  belaetb.  Dent. 
xxxii.  14,  15.  Salm  xvii.  10.  Ezec  xxxix.  19. 
— ^  Galon  fras,"  a  arwydda  ysbiyd  hunanol, 
dwly  annystyriol,  ac  annysgaiawy.  Esa.  vi. 
10.  Mat.  xiiL  15.  Act  xxyii.  27. 
Esa,  IxiiL  17.  Dent  xxix.  4.  Salm  cxix.  70. 
loan  viii.  49.  2  Thes.  ii.  11, 12.  Exod.  TÌi.  3, 
18,  14. — ^^Gelynîon  yr  Arglwydd  fel  brasder 
ŵyn  addiflanant;  yn  fwg  y  diflanant  hwv." 
Salm  xxxriL  10.  ¥e\  yr  oedd  tan  Duw  yn  difa 
braader  yr  wyn  yn  yr  abertbau,  yr  an  modd, 
morbawdd  a  bnan,  \  bydd  i  ddigofaiot  Daw 
ddifa  ei  elynion,  a  bydd  iddynt  yn  ebrwydd 
ddiflaon  yn  fwg  ÌBaidd  a  drewedig.  Lef.  iii. 
15, 16.  fago  IV.  14. — ^Dywedir  fod  r  saint  yn 
freisioiviMm  f^ddo  en  gras  yn  ysbrydol  a*u  cy- 
snro9^yn  belaetb.  Salm  xcii.  14.  Diar.  xi.  25. — 
Dywcdir  fod  cleddyfyr*  Arglwydd  yn  tcwycba 
gan  frasder,  pan  fyddo  efo,  trwy  ei  iamedig* 
aetban,  yn  tori  y  cyfoetbpgion  i  lawr.  Esa. 
xxxiv.  6, — ^Dyffirynbras.  Esa.  xxviii.  1,4,  Dy- 
ffryn  islaw  dinaa  Samaria :  nea,  yn  gyffredinol, 
holl  diriogaetb  Samarin,  yr  bwn  oedd\yn 
ffrwytbloD  ra^jorol. 

BRAT-IAU  (i)rat),  clwt,  bril,  cadacb ;  carp- 
iaa,  elytiaa. — Gwisg  garpiog,  nen  fratiog,  a  ar- 
wydda tlodi  mawr.  Diar.  xxiii.  21. — Ein  cyf- 
iawnder  ein  bnnain  a  gyffelybir  i  fratiaa  badion: 
nis  gall  addurno  ein  benaid,  a*i  wncatbar  yn 
gymeradwy  o  flaen  Daw  ein  Bamwr,  mwy  na 
gwisg  o  fratiaa,  neu  garpiaa  budron.  Esa.'lxiv. 
6. 

BRATH-TJ  (bar  atb),  gwân,  erwan,  try  wan; 
gwana,  trywana,  pigo.  Niweidio  aV  dannedd. 
Nam.  XXI.  6. — trywana  àg  arfau  liymion.  2 
Sam  xvHi.  14. — Bamedigaetb  ofnadwy  a  dy- 
symwth  a  gyffelybir  i  fratbiad  sarpb.  Preg.  x. 
8.    Jer.  viii.  17.     Hab.  ii.  7. — Dywedir  fod  y 

fau-brophwydi,  yn  mblith  yr  luddewon,  yn 
ralba  à*o  dannedd;  er  mwyn  boddio  eu 
gwrandawyr,  i  gaei  ea  heiddo  dan  eu  dannedd, 
yr  oeddent  yn  gadael  bcb  son  am  famedigaeth- 
an  Duw,y  rhai  oedd  bron  a  syrtbio  amynt;  yr 
oeddent  yn  tnenu  ea  batbrawiaetbaa  gwenwyn- 
ig  ar  led,  yn  dyfetha  eiddo  y  bobl,  ac  yn  l!add 
en  beneidiau,  fel  y  lladdai  blaidd,  neu  gŵn, 
ddefaid  à'u  dannedd ;  ac,  befyd,  yn  gwarad- 
wyddo  ac  yn  erlid  propbwydi  ffyddlon  Duw. 
Mic.  iii.  5.  Gwaeddi  neddwcfa,  lieddwcb,  pan 
nad  oea  heddwcb,  sydd  fratbu  aV  dannedd  o'r 
fatb  greulonaf,  ac  yn  dyfetba  encidiau.  Ezcc. 
xiii.  10,^-Y  gwin,  wrth  yraarfer  â  gormodedd 
o  bono,  sydd  yn  brathu  d^nion  fel  sarpb,  yn 
difa  eu  mediianan,  tu  cyrff,  a'a  beneidiau. 
Diar.  xxiii.  82. 

BkAU  (bra),  brcuol,  gwan,  bydor,  yn 
bawdd  yw  dori ;  bael ;  parod ;  diced :  bwylue. 
— **Diolcb  brau  :"  byny  yw,  diolcb  rbwydd, 
parod,  gwresog.  Salm  c.  4.  E.  Prys. — "  Ni 
cbant  yn  frau  mo'n  gorfod;"  byny  yw,  n 
cbantyngi&n,  yn  bawdd,  yn  ddiwrtbwyncb- 
iad.  Salm  ii.  3.  E.  Pr}'8. — ^Un  a  wna  frad  yn 
^"au ;  sef,  an  parod  i  dwyllo. 


BHA 


182 


BRE 


BRA.W  (bar),  djchryn,  arswyd,  ofo-  Job 
X.  11.  Act  ix.  6. 

BBAWD,  BEODYB^rh&y/álLlad.  Fbatbr  ; 
Saes,  Brotbsr. — Brawd  un-dad;  brawd  un- 
fam;  brawd  maeth;  brawd  yn  nghyfraith; 
brawd  cwcyllog ;  brawd  ffydd,  a  brawd  crefydd. 
—Mae  ý  gair,  yn  yr  ystyr  gyfyngaf^  yn  medd- 
wl,  1.  Gwrry  w  o'r  un  tad  nea  fam.     Gen.  iv. 

9. 2.     Ceraiot,  fel  yr  oedd  Abraham  a  Lot, 

a  Hwythau  Israel,  rhai  oV  un  genedl.     Lef.  xiz. 

17. 3.  Yn  yr  ystyr  Lelaethaf  o'r  gair,  dyn 

o  unrhy w  genedl,  gwlad,  nea  bobl,  oblegid  mai 
£fa  oedd  mam  pob  dyn  byw.     Gen.  iii.  20;  a 

xxix.  15. 4.    J  hai  o'r  un  broffes  grefyddol 

á'u  gilydd.     CoL  i.  2. 5.  Mae  hefyd  frodyr 

trwy  fabwysiad.     loan  xx.    17. 6.    Mewn 

'wydd.  1  Cron.  xxv.  9.  FeUy  y  mae  boll 
einidogion  yr  cfeng}  1  yn  frodyr.     2  Cor.  viiL 

Î. 7.     Uhai  yn  c}  &awni  yr  un  gorchwyl, 

i  Simeon  a  Lefi,  yn  frodyr  mewn  anwir- 
id.  Gen.  xlix.  5.  6. 8.  Bod  mewn  car- 
id  cyfammodol,  fel  Jonathan  a  Dafydd.     2 

am.  i.  26. 9.  Tebygoliaeth  mewn  cyflwr 

ueu  ymddygiad.     Exod.  xvi.  2,  20.     Joel  ii.  8. 

10.    Rhai  yn  cydtyw  mewn  tirioodeb  ac 

undeb.  Can.  viii.  1.  Sahn  cxxxiii.  1.  Mor 
ddymunol  ydyw. 

Mae  y  saint  yn  cael  eu  galw  yn  frodyr  i 
Grist,  am  eu  bod  wedi  eu  cenedlu  yn  yabrydol 
o'r  un  Tad ;  Mat.  xii.  '49 ;  a  xxv.  40. — ac  am 
ei  fodyntau  wedi  cymeryd  eu  natur.  Diar.  xvii. 
17. 

Mae  Crist  yn  "  Frawd  a  anwyd  erbyn  oaledi. " 
Diar.  xvii.  17,  Mae  yn  cyfranogi  o'u  natur,  ac 
yn  feddianol  o  boll  serchogrwydd,cyd-deimlad, 
a  cbaredigrwydd  brawd,  tu  ag  at  ei  bobl.  Mae 
gan  Grist  deimladau  addas  i  bobpertbynas 
rhyngddo  à'i  bobl,  ac  a  gyliawna  y  dyledswydd- 
au  perthynol  iddynt  yn  berffaith.  Ganwyd  ef 
i  waredu  ei  frodyr  o'u  caledi  raawr,  o  drueni 
pechod  a  gofidiau  y  byd,  a  u  dvyn  i  orphwys- 
fa  a  gogoniant  tragywyddoi. 

Yn  ol  cyfraith  Moses,  os  byddai  i  wr  farw, 
Á  gadael  ei  weddw  yn  ddiblant,  ei  fr.iwd  nesaf 
ato,  ieuangach  nag  ef,  os  byddai  heb  hi  iodi, 
oedd  i  gymeryd  y  weddw  yn  wraig  *ddo  ei 
bun,  ac  i  gyfodi  had  i'w  frawd  a  fuasai  farw ; 
ond  os  gwrthodai  efe  wneuthur  byny,  yr  oedd 
y  weddw  i  boeii  yn  ei  wyneb,  ac  i  ddattod  ei 
eegid ;  ac  yr  oedd  ei  deulu  ef  ì  gael  eu  galw, 
teulu  yr  kion  y  duttodwyd  ei  esyid,  Deut  xxv. 
.6,  10.  Mat.  xxii.  24.,  Marc  xii.  19 — Ym- 
ddengys  oddiwrth  Ruth  iii,  12,  13 ;  a  iv.  5, 10. 
fod  y  gyfraith  ynghylcb  priodi  gweddw  brawd, 
a  chyfodi  had  iV  frawd  (Deut  xxv.  5.)  ya 
cyrhaedd  yn  mhellach  na  brawd  y  gwr ;  sef  iV 
cyfryw  gyfathrachwr  a  fyddai  ganddo  hawl  i 
ryddhau  yr  etifeddiaeth, — Amiwg  yw,  hefyd, 
oddiwrth  Gen,  xxxviiL  8,  fod  y  ddefod  o  briodi 
gwraig  weddw  brawd  wedi  maiw,  yn  llawer 
hŷn  na  cbyfraith  Moses ;  ac  oddiwrth  yr  hen 
ddefod  hon,  neu  yn  hytrach  oddiwrth  sefydliad 
Moses,  y  gwnaeth  yr  Atheniaid  y  gyfraith  nod- 


edig  bono,  na  fyddai  1  un  etifeddes  briodi  allao 
oM  chyfnesafiad  ;  ond  y  byddai  iddi  roddi  ei 
hunaM  heiddo  Tw  pherthynas  nesaf;  ac  wrth 
yr  un  gyfraith  yr  oedd  y  cyfathrachwr  ne&af  yn 
rhwym  i'w  phriodL  i  mae  yr  un  ddefod  yu 
parhau  yn  nohlith  y  cenedloedd  dwyreinioL 
Dywed  Giearius  am  y  <  ircassiniaid,  *^Pany 
byddo  brawd  marw  heb  blant,  y  mae  ei  frawd 
jrn  rhwymedig  i  briodi  ei  weddw,  i  godi  had 
iddo, "  Gwcl  Complete  System  of  Geoçraphyy 
Vol.  ILp.  168.— Dy wed  Volney  «Y  Dnu^, 
mewn  mesur  a  gadwant  hen  ddefod  vr  Heb- 
reaid,  o  fod  dyn  yn  priodi  gweddw  ei  frawd; 
ond  nid  yw  hyn  yn  perthyn  yn  neilldttol  Md- 
ynt  hwy  ;  canys  y  mae  by»,  feì  amryw  ddef- 
odau  eraill,  yn  perthyn  i'r  hen  bobl  hjny,  iV 
caol  vn  en  pUth,  ac  hefyd  yn  mhlith  y  Syriaid 
a'r  Arabiaîd  yn  gyffredin."  Gwel  Monsiear 
Volney,  Voyage  en  Syriey  iom.  ii.  p.  74.  Odo 
dy  wed  Niebuhr,  "  Y  mae  yn  dygwydd  ynwir, 
yn  roblith  Mahometaniafd,  i  ddyn  briodi 
gweddw  ei  frawd;  ond  nid  oes  ganddi  nn 
bawl  iV  gymhell  i  wneuthur  byny."  Gwel 
Niebuhr's  Description  d  el "  Arable j  p.  61.— 
Yn  y  palldod  o  frodyr  bernir  y  gallasai  y  vM\ 
briodi  y  tad,  a  bod  boll  ymddygiad  Tamar  at 
Judah  yn  cyfateb  Vr  ddrfod  hon.  Y  mae  y 
ddefod  hon  yn  arfered^  yn  bresenol  yn  rhai 
parthau  o'r  dwyrain,  sef  i'r  weddw  briodi  y 
tad,  yn  y  diffyg  o  feibion  ;  ac  os  bydd  ef  yn 
rhy  hen,  geill  pi  roddi  ef  o'r  ncilldu,  a  pbriodi 
y  neb  aiall  a  ddewiso.  Gwel  Asiatic  Brnmh- 
e$.  Vol.  III.  p.  35.  Hefyd,*  FrapmeaU  to 
Calmetf  No.  125.  Y  mae  meibion  Tamar  p 
cael  eu  golygu  fel  yn  gy fre'thlawn,  ac  nid  !*el 
plant  o  odinob;  ac  yn  cael  eu  rhoddi  yn 
mhlith  yr  achau  fel,  y  cyfryw;  yr  byn  na 
fuasent  os  nad  oedd  bawl  gan  Tamar  i  briodi 
Judah  yn  y  diifvg  o  feibion  iddo  i'w  pbriodi 

BRAWDGAliWCH  (brawd-car)  caru  cu 
gilydd  fel  brodyr;  cariad  brawdoi.  1  Tlies. 
iv.  9,     Ileb.  xiii.  1. 

BRAWDOLIA  TH  (brawd),  cymdeithas  o 
ddynion  wedi  rhoddi  en  hunaia  yn  gyntaf  iV 
Arglwydd,  a  thracbefn  iV  gilydd,  i  garu  en 
gilvdd  fel  brodyr.     Zech.  xi.  1 4.     1  Pcdrii.  i: 

BRAWDWR-WYR  (brawd-gwr),  banm; 
JTawd-llys;  yr  hwn  sydd  ganddo  ha«l  i 
drefnu  achosion  rhwng  brodyr,  fel  yr  oedd  y 
cyntaf-anedigion  yn  Israel  a  chanddo  fraint, 
neu  frawd,  byny  y  w,  barn,  yn  mhlith  oi  tViHly: 
. — "Yny  dyddiau  yr  oedd  y  bi-awdwyr  }i 
barnu."     Ruth  i.  1.     Edr.  Bar.vwyr. 

BRAWDLE-OEDD  (bra wd-lle),  lie  i  chwili; 
achosion  barn-le*.  Act.  xviii.  12.  2  Cor.  v.  10 
BREGH-AU  (bar),  crach,  cramen,clafr,  liinor 
yn,  ploryn.  Y  mae  amryw  fath  o  frech,  megys  ] 
frech  wen ;  brech  y  moch ;  brech  y  cwn ;  y  freci 
las,  nen  brech  yr  ieir ;  y  frech  jgoch ;  br^cb  y 
luddewoD,  sef  y  gwahanglwyf;  y  frech  ^a^r 
cosbedigaeth  Duw  ar  anlladrwydd;  brecb  ] 
buchod,  yr  hon  sydd  feddyginiaeth  ragorol  a 
^♦''«i^^iolrhagy  frech  wen,  ond  ei  hiawn  roddi 


iBLI 


183 


BLI 


— "  Y  ddu  frech  y  w  hwnw."  Lef.  xiii.  30. 
Heb,  pf|3  t}nu  ymaith.  Äíath  o  frech,  neu 
íjraröeu,   sydd  yn  tynA  j  gwallt  yn  v  gwahan- 

BREFL  (bre),  rhuo.  bnguDo.  Baro.  v  16. 
1  Sam.  vi.  12;  xv.  14. 

BREICHLED-AU  (braich-fled),  breicbrwy, 
hreiehwisg,  breichledr,  addQni-d!w8.  Cadwyn 
bitithedig  o  amo,  ueu  aur,  fw  gwisgo  am  yr 
arddwrn,  neu  y  goes.  Gen.  xxiv,  30.  Num. 
xixi.  Ô0.  Esa.  iii.  19.  Ezec  xvi,  11, — "Dy 
sel,  a'th  freichledau,  a'tb  öon."  Geo.  xxxviii, 
18,  "Dj  sel.a'th  gochl,  a'tb  ffon."  Dr.  M. 
*lb'^ri3  cadack  hrwyd-weithiad^  y  rbai  aydd 
mearn  bri  mawr  yn  y  dwyrain,  inedd  Syr  J. 
ChardÌD.  Sídaià  oyfrodeddig,  Tw  roddi  oddi- 
amgylcb  y  pen,  Harmer.  Ysnoden  {ribbaiui) 
e  sidan  cyfrodcddîg»  with  ba  nn  yr  oedd  y 
itl  yn  Dgbwlwm.  Gwel  Dr,  Geddes.  Ar- 
wvdila,  rayw  arldurn  cyfrodeddig,  niwnwgl 
iorch,  neo  freicbled.     ParkbiK^t 

BREINIOI^  UQ  a  brain t  ganddo.  Act.  xxii. 
29.    Tir  breiniol,  tir  diardreth.     Edr.  Braint. 

BRENIN-OEDD,  nen  BREENIN  (braen), 
uLben,  penadur.,  teyrnben,  Jlywydd  teyrnas, 
an  a  chanddò  awdurdod  i  roddi  cyfraitb  mewn 
grym,  ac  i  gosbi  ÿ  troseddwyr  o  honi ;  neu  un 
á  galln  gorachwjliaethol  yn  unig,  er  budd 
cvmdeithas.  Sanl  oedd  y  breriin  cyntaf  ar 
Israel.  Gwel  1  Sam.  viii.  11—18.  Deut 
xvii.  14,  (tc. — Mae  Duw  yji  Frenin  mawr,  yr 
fawn,  mewn  doetbineb  a  gallii,  sydd  yn  Ilyw- 
odraetha  pob  peth  yn  j  nefoedd  a*r  ddaear. 
Salm  xliv.  4 ;  a  xcv  3.  Un  o  swyddau  cyf- 
ryngol  Crist  ydjw,  bod  yn  Frenin  i  ddarostwng, 
:  lywodraetliu,  a  diogelu  ei  í'glwys,  a  goich- 
fyga  ei  gelynion ;  ac  yn  y  dydd  olaí  rbydd 
íl'ìedfryd  anniddymol  o  farn  ar  yr  boll  tyd. 
Salm  ii.  6;  a  xlv.  l.  Mat  xxv.  34.  Luc  i. 
•32,  83.  loan  i.  49 ;  a  xviii.  37.  Dat,  xrii. 
14 ;  a  xix.  16,     Edr.  TByairAfl. 

Lltprau  y  Erbninoedo.  Dau  o  lyfrau 
awdurdedig  yr  Hen  Deetanient ;  a  clwir  feüy 
am  eu  bod  yn  cynnwys  banes  breninoedd 
Israel  a  Judab.  o  ddiwedd  teyraafiiad  Dafydd 
byd  gactbiwed  Babilon,  agoe  am  680  o  flyn- 
yddoedd,  a  cbyfrif  llyfran  Samuel.  Yn  y 
Septu  opinio  neu  cryfieithad  y  LXX,  y  mae 
liywau  Samo«l  yn  eael  eu  eyfnf  yr  un  dordd  à 
dau  lyfr  y  Breninoedd,  aV  pedwar  yn  cael  eu 
îalw,  Llyfrau  y  Teyrnasoedd.  Y  cyfieitbad 
Lladin  befyd,  Vulgate,  yn  gwneyd  yr  un 
^yfrif;  a'i  ^ilw  Pedwar  Uyfr  y  Brenitéoedd, 
Dau  lyfr  y  Breninoetld,fel  jr  ydy»  yn  gyffredin 
yn  barnu,  a  gasglwyd  gan  Ezra.  Llyfr  c>titÄf 
V  Breninoedd  sydd  yn  cynnwys  y  rban  olaf  o 
îywyd  a  marwolaetb  Dafydd ;  cyliwr  umgnef- 
eddus  a  biodeuog  Israel  dan  lywodraeth 
Stjlomon;  adeiladaeth  a  chysegriad  y  deml 
ganddo;  ci  wrtbgiliad  oddiwrth  wir  grefydd ; 
adfeiliaJ  buan  cene<il  yr  Hebrcaid  ar  ol  ei 
iarwolaetb»  oblcgid  ei  rhanu  yn  ddwy  deymas. 
^ae  y  rban  arall  o'r  Wyfr  vn  caei  ei  drealio 


mewn  banes  am  bedwar  o  freninoedd  Judab» 
ac  wytb  o  freninoedd  Israel,  a'r  byn  a  wnaetb- 
ant.— Yr  ail  lyfr  sydd  yn  dwyn  yn  mlaen  yr 
bancs,  ac  yn  adrodd  am  weitbredoedd  a 
dygwyddiadau  un-ar-bymtbeg  o  freninoedd 
Judab,  a  deuddeg  o  rai  Israel,  a  diwedd  y 
ddwy  deymas,  trwy  ddwyn  y  deg  Uwyth 
ymaitb  yn  gaetbion  i  Assyria  gan  Salmaneaer, 
n'r  ddau  eraill  i  Babilon. 

Yr  awdwyr  mwyaf  bynod  a  y^grifenasant  ar 
ddan  Lyfr  y  Breninoedd,  ydynt  Jobn  Dougb- 
teii,  Anal  Sacr,;  James  Forester;  Arthur 
Jackson  ;  Joseph  Hall,  ei  fy  fy rdodau. 

BRENINOL  (iTenin),  gwycb ;  uiddasol; 
yn  peitbyn,  nen  yn  addas  i  frenin.  Danteith- 
ion  breninol,  hyny  yw,  danteitbion  addas  i 
frenin.  Gen.  xlix.  20.—*»  Yn  dalaetb  freninol 
vn  Haw  dy  Dduw.*'  Esa.  IxiL  3,  "  Yn  gylch 
breninol."  Dr.  M.  Mae  y  gciriau  ardderchog 
byn  yn  cael  en  IK^faru  am  yr  eglwys  yn  mblitb 
y  Ccncdlocdd,  dan  yr  ofiichwyliaetb  efenrfvl- 
aidd.  ^^ 

Y  mac  yn  dysgn  i  ni,  1.  Bod  yr  Arglwydd 
yn  edrych  *ar  ci  eglwys  fel  y  poth  mwyaf 
gwerthfawr,  an\\ylaf,  a  bardd^if  yn  ei  olwg.  Y 
mae  ynenw,  yi.  folia nt,  ac  yn  ogoniant  iddo. 
Jcr.  xiil  11.  Yr  unig  barddwch  a  fedd  ar  y 
ddaear.  Wedi  ei  harddu  gan  Dduw  i'r  gradd 
eithaf,  y  mae  hithau  yn  ei  harddu yn^u  ;  "Ei 
lawenydd  a'i  goron  yw  ;"  fel  v  dywed  Paul 
am  y  Pbilippiaid.     Peii.  iv.  1. 

2,  Y  mae  llawer  am  ddifcddianuu  yr  Ar- 
glwydd oV  barddwch  bwn  ;  set,  am  ddystryw- 
io  yr  eglwys  oddiar  y  ddaear.  I  gael  byn  i 
ben,  y  mae  boll  byrth  uö'em  yn  ymegnio,  sef 
Satan  a'i  holl  offcrynau, 

3.  Ond  y  mae  Haw  cadarn  Duw  Hollalluoig 
yn  dal  gafael  sicr  ynddi;  ac  nis  dicbon  neb 
ei  dwyn  o'i  law,  a  tlirwy  hyny  ei  ysbeiJio  o*i 
goron  a*i  ogoniant.     loan  x.  28,  29. 

"  Y  gyfraith  frcnînol."  lago  ii.  8.  Wrtb  y 
iryfraith  Yn)a  y  mae  i  ni  ddeall  y  gyfraitb 
foesol,  sylwedd  yr  ail  lech,  o  ba  un  mae  yr 
apostol  VII  ei  gofl'âu,  "Car  dy  gyujydog  fel  ti 
dy  bun.'  Y  niau  yn  eael  ei  galw  y  gyfraitb 
fieniuol,  oblegid  oi  dwyfoldeb,  ci  buniondeb, 
a'i  r!«aororoldel>;  obKgid  niai  cylraiih  Duw  yw^ 
y  Brenin  niawr,  a  bod  ei  awdurdod  freninol 
ynddi;  nîd  defldf  ncilldr.ol  yw  i  ryw  berson, 
neu  ryw  gcnedl  nciilduol;  ond  cyfjaith  frenin- 
ol Brenin  mawr  yr  holl  ddaear,  yn  rbwymo 
pawb,  yn  rahob  of-s,  a  thr.n  bob  goruchwyliaeth ; 
y  mac  yn  rbwymo  creaduriaid  moesoi  yn  holl 
freniniaetb  y  Brecio  mawr.  Kheol  dra- 
gywyddol  o  uniondeb  yw  rbwng  Duw  a'i 
grcaduriaid,  a  rliyniiddynt.  hwy  au  gilydd. 
Cyfiawnder  yw  cyfiawnder  yn  ddigyfnewid 
bytb;  ac  am  fod  cyfiawnd<ir  yr  un,  y  mae 
rbeol  gyfiawn  y  cyfiawnder  hwnw  yr  un,  ao 
yn  ddigyfnewidiad.  Bydd  yn  gyfiawn  byth  i 
ddyn  garu  Duw  a'i  holl  galon,  a  charu  ^ 
gymydog  fel  ef  ei  hun,  Y  mae  yn  gyftaith 
ogoneddns,  yn   ddiducdd,   ac  yn  ddiddcrbyn 


BRE 


184 


BRE 


wjneb,  yn  addas  i'r  Daw  a*i  rboddodd,  ac  Tr 
deyrnas  y  mae  yn  perthjn  iddL 

BRENINES  (brenÌD^,  priodwraig  brenin, 
teyrnasy  banon,  Neh,  iL  0,  1  Bren.  x,  1. 
Act  yiii.  27. — Tr  e^lwys,  yo  ei  hoU  wir  aelod- 
an,  a  elwir  yn  freDinesan;  maent  wedi  eu  dy- 
weddio  àg  lesn,  Breoin  y  breninoedd;  maent 
yn  ardderchog,  yn  ddedwydd*  ac  yn  ogon- 
eddtts,  yn  nbeyrnaB  y  eyûunmod  newydd. 
Salm  xlv.  9*  Can,  vi.  8. — Y  gan  oglwyt  an- 
nghristaidd-  Dat  xviii.  7. — ^Brenines  y  nef- 
oedd,  y  llenad,  neo,  hwyrach,  yrholl  olenadan, 

S'  haal,  y  lloer,  a'r  »er,  y  rhai  y  byddai  yr 
ebreaid  eilan-nddolgar  yn  aberthu  iddynt 
Jer.  xUt.  17,  25, 

BRENINIAETH(brenîn),nnbenacth,  teyrnaa, 
llywodraeth  brenin.  Preg.  iv.  14. — ^Llywodr- 
acth  Daw.  2  Cron.  xiii.  8.  Salm  cxly.  11, 
13.  Dad.  ii.  89,  44.  Obad.  21.  Lnc  i.  33. 
BRESYCH  (bres),  roath  o  lysiau  cawl. 
Bresych  bengron ;  bresych  cochion ;  bresycb 
crych :  bresych  yr  yd ;  breaycb  y  own.  Ée5. 
finest  a  arwydda,  llysian  yn  gyffrediool,  y  rhai 
arferol  o'u  casgla  yn  ymborth.    6  Bren,  it. 

BRETHYN-AU  (rhath),  gwitg-ddefnydd ; 
deftiydd  çwisgocdd  o  wlan  yn  unig.  Brethyn 
cul ;  brethyn  dinesig ;  bretbjm  gwyn.  Y  gair 
ffeb  ISji  a  gyfieithir  Brethyn^  a  arwydda 
gorchudd;  nen  arwisg  yn  çyffredinol,  heb  nodi 
o  ba  ddefnydd  yn  neilldaol.  Nnm.  ir.  7. 
Mat.  ix.  16.— "M  ddyd  neb  lain  o  fretbyn 
newydd  at  hen  ddilledyn.**  Mat  ix.  16. 
With  yr  hen  ddîlledyn»  aV  hen  gostrelau,  y 
meüdyiir,  medd  rhai  y  Phanseaid,  yn  en  hen 
vibryd  deddfol,  cnawdol ;  ao  wrth  y  llnin  o 
fretbyn  newydd,  aV  gwin  newydd,  inaeut  yn 
deal]  athrawiaeái  eglur,  fywiog,  iachus,  yr 
efei^yl,  yr  hon  ni  chydfod  ac  nî  chytüna  à 
hen  yabryd  cnawdol,  rhagrithiol,  y  Phariiieaid; 
ond*y  gwin  newydd  a  ddodant  mown  costrelaa 
newyddion,  ac  felly  y  cedwir  y  ddau.  Gwel 
Jerome,  Hilary,  Bnoer,  Muscalus,  ac    Edr. 

COSTRSL. 

BREÜDDWYD-IO-ION  (braidd),gwclodig- 
aeth  trwy  bûn,coeg-b6th  ;  gwael-beth ;  tfngddel- 
wan,  nea  Ionian,  sydd  yn  cael  eu  ffurflo  yn  y 
dychymjg  tra  yr  ydym  yn  cysgu.  Job  xx.  8. 
— Byddai  rhai  gynt  yn  sylwi  llawer  ar  freadd- 
wydion.  Gten.  il.  8;  a  xK.  15.  Dan.  u.—Yr 
oedd  Daw  wedi  gwahardd  i  Israel  fyned  at 
frenddwydion,  nea  ddehonglwyr  breu'ddwyd- 
ioD,  rbag  iddynt  ^el  eu  harwain  ymaith  at 
dduwian  dyeithr.  Dent  xiii.  1,  2,  Ac.  Gwel 
Pen.  xviii.  22.  Jer.  xxviii.  9. — ^Byddai  yr 
Arglwydd,  tieithian,  yn  dadguddio  ei  feddwl 
mewu  gwirloncdd  trwy  freuddwvdion,  ac  yn 
«rwiî    dynioo    i'w     deongli.       Dangosodd    i 


codi 


Abimelech  mewn  breaddwyd  fod  Sarah  yn 
wraig  i  Abraham.  Gen.  xx.  3,  6.  Gweledig- 
aeth  yr  ysgol  a  gafodd  Jacob  mewn  breu  * 
ddwyd.  Gen.  xxviii.  12, 13, 14.  Joseph,  yn 
moreu  ei  fy wyd,  a  gafodd  ddadgnddiad  rhy fedd 


trwy  (benddwydion.  Gen.  xxxvil  5,  6,  &c 
Mae  yr  Arglwydd  wedi  dywedyd  yn  bennodol, 
y  byddû  iddo  wnenthnr  ei  hnn  yn  hysbys 
trwy  frenddwydion  weithiaa.  Nnm.  xiL  6.— 
Yr  ydym  yn  darllen  yn  y  Testament  Newydd 
fod  angel  yr  Arglwydd  wedi  ymddangos  felly 
i  Joseph  amryw  weithiaa.  Mat  i.  20;  a  il 
91 — 22.  Mae  hyn  vn  caet  ei  addaw  yn  Joel 
ii.  28. — ^Y  prophwyd  Jereminh,  trwy  Ysbryd 
Daw,  sydd  yn  llefaru  jn  nchel  yn  erbyn 
breaddwydwyr.    Jer.  xxiin  25 — 32. 

Brenddwydion  ydynt,  1.  Naturiol.  Preg. 
V.  7.-2.  Dwy/ol.  Gen.  xxviii.  12.— 3. 
Deiflig  a  phechadurus-*-iV  baron  felly  pan  y 
bvddont  yn  tueddn  i*n  troi  oddiwrth  yr  Ar- 
glwydd, a  ffordd  ei  orchymynion.  Yr  oedd  j 
breaddwydvdd  breaddwyd  hwn  i  gael  ei  Toddi 
i  farwolaetfc. 

Y  mae  rhai  yn  baron  fod  brenddwydion  o 
bob  math  yn  effeithiaa  gweithrediadaa  ysbryd- 
ion  drwg,  nea  dda,  ar  ddychymyg  dyn  yn  ei 
gwsg.  Beth  bynag  ara  hyny,  y  ma*»  yn  gwbl 
sicr  fod  rhai  brenddwydion  oddiwrth  Dduw, 
ac  eraill  oddiwrth  y  diafol,  trwy  ganiat&d 
Daw..  Mae  y  brenddwydion  sydd  wldiwrtii 
y  diafol  yn  addas  iddo  fel  ysbryd  aflan,  crenlon 
ac.  Feily  y  mae  brenddwydion  aflan,  pechad- 
uros,  a  dyfehrynllyd,  Yr  oedd  Job  yn  caci  ei 
frawychn  à  brenddwydion.  Job  vil  14.  Y 
mae  y  brenddwydion  sydd  oddiwrth  Dduw  yn 
addas  i  Dduw,  sof  yn  sanctaidd,  yn  addysgiad- 
ol,  hyfforddiftdo),  nea  argyhoeddiadol.  Job 
xxxiii.  14,  15.— Cyn  hysbysn  ei  feddwl  iV 
bobl  mor  gyflawn  yn  y  gair  ysgrifeoodig,  yr 
oedd  Daw  yn  llcfarn  yn  amiach  wrthynt  trwy 
frenddwydion  a  gweledigacthan :  ond  yn  awr 
at  y  gyfraith,  ac  at  y  dystiolaeth,  y  mae  i  ni 
fyned :  a  pha  belh  bynag  nad  y w  yn  ol  y  gair 
hwn,  hyny  sydd  am  nad  oes  olenni  ynddynt. 
Esa.  viii.  20.  Dent  xiii.  1,  2.  Jer.  xxiii.  82. 
— Dynion  drygionus,  a  11a  Aasyna,  a  gyflelyb- 
ir  i  freaddwyd  ;  am  ea  bod  hwy  aMllwyddiant 
yn  hawdd  en  dystrywia  Job  xx.  8,  Salm 
ixxiii.  20.  Esa.  xxix.  7;  a  xxxvii.  86.— Yr 
luddewon  oeddent  fel  rhai  yn  brenddwydio, 
pan  ddychwelodd  yr  Arglwydd  en  caelhiwed; 
nid  oedd  ffanddynt  fawr  o  ddysgwyliad  am  y 
peth,  nac  ystyriaeth  yn  ei  gylch.  Salm  cxxvi. 
1.  

BREXJDDWYDIWR-YDD-WYR,  un  p 
gweled  breaddwyd,  nea  yn  cvmeryd  amo  ei 
tod  felly.  Gen.  xxxvii.  19.  t)eut  xiii.  1,  5. 
Jer.  xxviL  9.     Jndas  8. 

BRI-ÀÜ  (bar),  parch,  cyfrifiad,  anrhydedd. 
— **  Nid  mewn  bri  i  ddigoni  y  cnawd."  C5ol.  iL 
23.  GelHr  cymhwyso  y  geinan,  "  nid  mewn 
bri,"  naill  ai  at  yr  ordinhadan  a'r  ewyllya- 
grcfydd  y  mae  yr  apostol  yn  sòo  am  danynt, 
nid  oes  dim  bri,  dim  gwcrth  ynddynt»  gan 
mai  oddiwrth  ymchwydd  meddwl  cnawdol  y 
macnt  yn  tardda  (adn.  18.)  oeu,  gellir  en 
priodoli  iV  corfl^,  a  bod  heb  arbed  y  corff,  nid 
mewn  bri,  yn  ei  ddigoni.    Y  mae  y  corff  yn 


BBI 


185 


BRO 


ìuẅàán  bríj  obl^d  eî  WDeuthurwr^  a  dyben  e! 
wneothuriad;  obl^d  fod  cyrflf  ei'bobl  wedi 
en  prynu  gao  Grist;  en  sancteiddio  gan  yr 
Ysbrjd  Gkn,  ac  yn  derolau  iddo;  maent 
mewn  andeb  à  Christ,  ac  efe  a  gyfbewidia  en 
corffgwielhwy,  fel  y  gwneler  ef  yr  un  ffnrf 
»'i  goiff  g^nedduB  eL  PhiL  iii.  21,  1'  CJor, 
vi.  19.  Uq  peth  yw  digoiii  y  cnawd,  path 
arall  yw  rhagddarbod  dros  y  cnawd,  er  mwyn 
cyflawni  ei  ehwantan.  Rhuf.  xiii.  14.  Y  mae 
y  cyntifyn  anrhydedd  dyladwy  iddo,  a'r  Hall 
yn  ddianrhydedd  pechadnms. 

BRI6-AU-0G  (bar),  brig  pren,  hìa&tìj 
crib,  copa,  gwallt  y  pen,  y  cangenaa  ochcl 
Job  XV.  30;  azviii.  16. — Gwr  briglwyd,  hyny 
Tw.  hynafowr.    Deut  xxxii.  25.  \ 

BRIG^EB  (brig),  sîobyn,  sypyn,  tasw ;  pen. 
owallt,— "Os  bydd  briger  i  ŵr,  mai  angblod 
yw  iddo."    1  Cor.  xi  14.    W.  S. 

BRIGWYN-XJ  (brig.gwyn),  pen-gwyn; 
penwynu.— «Fel  y  tybygid  fod  y  dyfnder  yn 
wwyn.**  Job  xl.  32.  Cyobyrfe  y  dwfr  i'r 
Êtth  radd  nes  y  paro  ewyn  ar  wyneb  y  dyfr- 
oedd,  nes  y  byddo  y  ton» a  yn  frigwyn. 

BRITH  (bar-ith),  manog,.  amrywliw;  cy- 
mysgliw,  umliwiog. — ^Brith-dir,8ef  tircanolig  ; 
brjth  adnabod  dyn,  sef  braidd,  mewn  rhan  ei 
tdoabod;  brith  amheu,  sef  yn  lied  amhea;  y 
niae  y  roôr  yn  frith,  sef  yn  llawn  o  bysgod. 
jîen.xK,32;  a  xxxi.  10.  Jos.  ix.  5.  Zech, 
L  8.— "Y  mae  fy  eti&ddiaeth'i  mi  fel  aderyn 
with."  Jer*xH.'9.  Am  briodol  ystyr  y  gair 
^**-.5li2  *  gyfieithir  yma  brith,  yn  y  ddaa 
gyfieithal,  Cymraeg  a'r  Sacsoneg,  y  mae 
amrrwiol  fiumau  yn  mhlUh  y  dysgedigion. 
Parkhnret,  ar  ol  Bocliart  ddysgedig,  a  flauma 
D»i  yr  aniWl  a  elwir  yr  hy»na  a  feddylir 
^rtho;  end  Blayney  a  wrthwyneba  y  fai-n 
H  am  nad  yw,  medd  efe,  y  gair  iy\y  byth 
jn  arwyddo  antfail^  ond  aderyn ;  ond  barna 
efe  7  dynoda  y  gairryw  o  adar,  sef  o'r  eryrod, 
fleu  hebogan,  rhai  o  honynt  sydd  gatìddynt,  y 
mae  yn  ddigon  byabys,  bin  brith  ion,  yn  gystal 
&r  hyaena,  Y  mae  math  o  seirtf  hefyd  a  elwir 
^  yr  enw  bwn.  Mae  y  Dr.  Blapey  am 
adael  y  gair  heb  ei  gyfieitka,  fel  y  canlyn :  "  Y 
^  fy  etifeddiaeth  i  mi  fel  yr  aderyn  ysglyf- 
aethus  tgeboaJ'  Yn  yr  adnod  o'r  blaen, 
cyffelybodd  ymddygiad  ei  etifeddiaeth  toag 
»toiely  llew,  Ayw  neillduol  o'r  ffwylltfilod; 
ac  yma  cyffelyba  ei  hymddygiad  i  aderyn 
ysgîjfeethns,  mor  fiymig  a  gwdncns  a'r  Hew ; 
J  mae  yntao,  fel  yn  ad-daliad,  ya  galw  ar 
gf^ariaid  y^ly&etims  eraill,  adar  yn  gystal 
agvylltfilod,  yn  golygn  y  Caldeaid  a'r  Babi- 
lomaid,  i  ddyfod  a  dial  ei  achos,  trwy  syrthio 
^  y  genedl  anffyddlona^  a'i  dyfetha. 

BRIIHLWYD  (brith-Uwyd),  brith  gan 
wydni.  Bara  britilwyd,  sef  bara  wedi  ei 
iwydo  gao  hcnaint    Jos.  ix.  5,  12, 

BRIW-IAU-IO  (bar),  archoU,  anafiad  ar 
P»^.  Jer.  viii.  21*  Act  xvi.  83.  Dat  xiii. 
3.-"Briwffiyd,    y  mÀB   ddamau  gweddill  o 

Q4. 


ymborth  dynion.  Mat  xir.  20«  .  loan  vi.  12. 
— ^Efe  a'm  drylliodd  yn  chwilfriw;"  sef  yn 
ddamaa  man,  ac  yn  drwyadL    Job  xvL  12. 

BRIWYS-IOîf  (briw),  tipynau ;  drylliau ;  y 
man  Tonynaa  sydd  yn  malurio  oddiwith 
fwydydd. — ^Breintian  y  Cenedloedd  sydd  debyg 
i  friwsion  yn  syrihio  oddiar  fwrdd  llawo  yr 
laddewon.    Mat  xv,  27.    Marc  vii  28. 

BRIW-WYDD  (briw-gwydd),  crin-frijjau* 
MÀn-goed.     1  Bren.  xvii.  10.    Act  xxviiL  8. 

BRO-YDD  (bar),  ardal,  mangre,  gwlad. 
Gen.  XXX.  25.  Num.  xx.  21.  Stum  ct.  81. 
2  Sam.  XV.  19.  Bro  a  awrthdir,  nen  maenor- 
fro,  a  maenor  wrthdir,  yaynt  yr  an  ag  iseldir  a 
mynydd-dir. 

BROCH-ION  (rhoch),  Gr.  fipo^w,  hryeho: 
twrdd;  godwrdd;  mawrdrwat;  ilid;  digof- 
aint — "  JDigovaint,  brocb,  drygioni,"  Col.  iii. 
8.    W.  8. 

**  Rhaf  "^ròch  a  bnw  y  tMw9ioik.>*   E.  Pryê^  Balm  xvIL  7. 

BRON-AU  (bar),  oddf;  diden;  teth.  Y 
llaetblestr  natoriol  y  sydd  yn  cynnwys  llaeih 
y  &m  i  &ga  ei  cnywion.  Y  mae  nifer  a 
sefyllfa  y  bronaa  a'r  didenao  yn  cyiateb  i'r 
achos  am  danynt,  a'r  cyflensdra  i'r  ieuanc 
sugno.  Mae  y  rhai  sydd  yn  dwyn  llawero 
ddidenan    yn    gyfatebol.     i    maent   rbwng 


clanian  61  y  fnwch,  y  _ 
mae  dwy  res  o  ddidenan 
cwningen,  y  llewes,  &c.    Y 
yn  gorwedd  i  gael  en  sngno. 
ddwy  iron,  a  dwy  ddiden, 
ddwy  ochr  yh  oyfateb  i'w 


yr  asen,  ès^  Ỳ 
I  fol  yr  hwch,  y 
mae  y  rhai  hyn 
Y  mae  i  wraig 
fel  v  byddai  y 
gilydd,  ac  fel  j 


gallai  y  plentyn  gael  ei  symnd  o'r  naill  ochr  i'r 
Hall,  rhag  peri  camystnm  ar  y  corff,  trwy 
orwedd  yn  onnodol  ar  nn  ochr;  ac  fel  na 
byddai  palldod  am  laeth  i'w  faga,os  dygwydd* 
ai  afiechyd  yn  nn  o  honynt 

Y  mae  y  fron  yn  gynnwysedig  o  lawer  o 
gilchwyrn  o  amry wioT  fainttolr,  gwytbienan, 
äedwèliaa,  pibelîan,  a  didena^j.  Y  pibellan 
yigarthol  (excretory  ducks)  fel  y  maent  yn 
nesàa  at  y  ddiden,  a  ymunant  à'u  gilydd,  nes 
y  finrfiant  saith  nen  wyth  o  *bibellaa  bychain, 
a  elwir  tubuli  lactiferij  y  rhai  a  gymooant  à'n 
gilydd  trwy  rodfaoedd  bycbain,  i  ragflaenn  yr 
anghvflensdra  a  fyddai  trwy  ddihoeniad,  nen 
attalfa,  un  neu  ychwaneg  o  honynt  Dyben  a 
defnyddioldeb  y  bronaa  yw  ysgar  y  Uaetíi 
oddiwith  y  rhedweliaa  yn  y  cflchwym,  a4 
gasglu  i'r  pibellan  llaethog,  ac  i'w  ix>ddi  i'r 
plentyn  trwy  y  ddiden.  Mae  y  fath  gymundeb 
rhwng  y  bru  a'r  fron  fel  y  mao  Uestri  ▼  fron 
yn  ymagOT  yn  raddol,  y  rhai  sydd  yn  nghauad 
mewn  gwyryf,  fel  y  mae  y  groth  yn  eangu,  fel 
y  rhed  y  gwaed  yn  fwy  rhwydd  i'r  fron ;  ac 
wedi  esgor,  y  maent  yn  rhedeg  o  laeth  tew, 
gan  fod  y  gwaed  oedd  yn  maetha  y  i>lentyn  yn 
y  groth  yn  rhedeg  i'r  fron  yn  Uaetk  i'w  fagn 
wedi  ei  eni.  Gwelir  yn  mhob  peth  waith  yr 
Arçlwydd  yn  rbyfedd! — ^Y  mae  bronau  y 
meibion  yn  fychain,  ac  yn  harddwch  yn  fwjr 
nag  un  defnydd  sydd  iddynt;  er  y  dywedir 


BRW 


186 


BET 


fod  llaeth  *  weithraa  yn  mronaa  meibion  iV 
gaeL 

'^  Bronau  breolnoedd  a  sugni.'^  Esa.  •  Ix.  16. 
6ety  Jbydd  iddynt  dy  gynnal,  dy  faefhu,  dy 
ameeleddn,  a'th  gysuro ;  parant  i  wir  athraw- 
iaeth  yr  efengy],  didwyll  laeth  y  gair,  i  gael  ei 
bregethu,  er  maeth,  cysur,  ac  adeiladaeth  yr 
eglwys  :  bydd  holl  rym  ac  awdurdodan  lly  w- 
odraethan  o  blaid  taeniad  yr  efengyl,  er  mawr 
gysar  a  gorfoledd  y  dawiolion.    . 

"  Fel  y  Boguocb,  ac  y'cb  diwaller  â  bronan 
«i  dyddanwch  hi/'  Esa.  Ixvi.  11.  Gosodir 
SeioD,  sef  yr  eglwys,  allaa  yn  y  geiriau  fel 
mam  yn  eppilio,  ac  newydd  esgor,  a*i  bronau 
yn  llawn  llaetb  i  faga  ei  pblant  Bronau  yr 
eglwys .  y w  athrawiaeth  yr  efengyl,  ac  addew- 
idion  grasol  Buw  yn  Ngbrist.  Bhoddant 
gysur  cryf,  a  dyddanwch  tragywyddol.  2 
Thes.  ii.  16.  Hei),  vi,  18.  Ni  bydd  byth 
eisiou  llaethÿ  sef  cynali^eth  a  dyddanwch,  ar  y 
thai  trwy  flfydd  a  sugnant  y  bronau  hyn,  Jer. 
zxxi.  4.  Salm  xxxvi.  8 ;  a  ciii  6.  Eaa.  Ix.  16. 

Crist  yn  aroa  rhwng  bronau  yr  eglwys  dros 
nos,  Can.  i.  13,  a  arwydda  ei  fod  yn  ei  golwg 
yn  dra  pharchus,  dymunol,  ac  anwyl:  ac  y 
byddai  ei  gafael  ffyddiog  ynddo,  fel  ei  hunig 
gysur  a'i  hyfrydwch,  trwy  y  nos  o  brofedig- 
aethau  a  gofidiau  yn  y  bywyd  hwn. 

Curo  dwyfron,  sydd  arwydd  o  orthrymder  a 
thristwch.  Luc  xxiii.  48.  Nab.  ii.  7. — ^Tynu 
ymaitb  ei  fronau  ei  hun,  sydd  arwydd  o 
waDgoirwydd  gan  ofid!  Ezec.  xxiiL  34. — Ger 
bron,  a  rhag  bron,  yn  ngwydd,argyfer  y  wyneb, 
o  flaeo,  G^n.  vi.  13.  Salm  Ii.  3.  1  Cor.  vL 
6. — Bron  marw,  sef  agos  i  farw. 

BRONWEN  (bron-gwen),  gwenci,  creadur 
afian,  chwimwth,  drewUyd,  gelynol  i'r  wadd 
a'r  Uygod,  &c.    Lef.  xi.  27. 

BRU-AU  (bar),  croth ;  boly.  Job  xxxi. 
15. — "  Dy  fini  sydd  fel  twr  gwenith,  wedi  oi 
amgylchu  à  lili ;"  Can.  vii  2 ;  yn  arwyddo 
cyâawniad  yr  eglwys  &  bendithion  ysbrydol ; 
ei  flBrwytblonrwydd  i  Grist ;  ei  hamddiffyniad 
gogoneddus  a  hardd.  Twr  gwenith  yn  yr 
ysgubor,  wedi  ei  amgylchu  à  blodau  lili,  sydd 
yn  arwyddo  firwythlonrwydd,  ll>àwnder,  a 
thoognefedd  gogoneddus.  Nid  cae  drain  sydd 
oddiamgylch  iddi,  ond  blodau  lili — athraw- 
iaethau  gogoneddus  yr  efengyl,  yr  addewidion 
mawr  lawn  a  gwerthfawr,  a  dyddanwch  yr 
Ysbryd  Glan. 

BRUB-IO-rWR  (bar),  coflyfr ;  prophwyd- 
oliaetii;  amcaniaeth:  doethyn;  dywedwr 
tesni ;  dewin ;  un  y  mae  a  wnelq  &  Satan,  Y 
mae  yn  ddigon  eglur,  oddiwrth  yr  ysgrythyp- 
aa,  fod  y  cylryw  rai  yn  mhlith  dynion.  Lef. 
six.  31.  Deut.  ZTUi.  11.  Mae  gair  Duw  yn 
eu  herbyn,  a  phawb  a  ^ofyno  à  nwynt  Dan. 
ii  27.    Lef.  xix.  31.    Deut  xviiL  11. 

BRWD,  BRYDIAW  [rhwd],twym ;  gwres^ 
og;  poeth;  twymno;  poethi.  Dwfr  brwd; 
hinwd;  bara  brwd.  Jos.  ix.  12.  1  SaoL 
xxL6:    Dat.  iii.  16. 


BRWMSTAN,  Sues.  Bhimstone:  myg- 
faen;  math  o  ddefoydd  bras,  ólewawg,  a 
dawdd  ac  a  cnnyn  yn  wyllt-fflara  yn  y  tan. 
Dystry  wiodil  Duw  Sodom  a  Gomorrah,  Adma 
a  Seboim,   à    brwmstàn   a  than  6*t  netbedd. 

Gen.  xix.  84. 'Poenau  uffern  a  gyfi'elybir  i 

dan  a  brwrastan,  i  osod  allan  natur  yr  artaith 
ofnadwy,  a>  twrf  tragywyddol,  sydd  yn  y 
gerwyn  echrÿftlon  o  ddigofaint  Duw.  Dat.  xxl 
8.     Salm  xi.  6. 

B  R  W  N  T  [rhwnt],  drygnawsus ;  '  dyhir ; 
aflan;  anweddua.  Eph.  v.  12.  Dat,  xxii 
11. 

BRWYDRr-AU  [brwyd],.  ymladdfe,  cádotf. 
od,  câdtrin.  Dent.  xx.  3,  6,  6.  Salm  Ixxriii. 
9. 

,  •  BRWYN-EN  [rhwy n],  Gr.  fipvlXtov,  brylion, 
Ni  thyf  y  frwynen  heb  wlybaniaeth ;  a  phan 
dorir  hi  i  lawr,  gwywa  yn  fuan^  felly  ni 
ddilyn  rhagrithiwr  grefydd  yn  hir,  heb  ryw 
ddybenion  cnawdol,  a  badd  amserol ;  ac  m<] 
yw  ei  ddangosiad  blodeuog  a'i  ddedwyddiyd  o 
hir  barhad.  Job  viii  11,  12. — Cryrau  j  pen 
fel  brwynen  (Esa.  Iviii.  5)  a  arwydda*  ym- 
ddangosiad  rhagrithiol  o  ostynffeiddrwydd, 
pan  na  byddo  tristwch  gwirioneddol,  a  gos- 
tyngeiddrwydd  yn  y  galon,  am  bechod. 

BRYCH-AU  [brwch],  mymryn,  gronjn, 
man  bethau.  Pechodau  llai  a  gyffeljbir  i 
**  frychau  yn  y  Uygad ;  y  maent  y n  boenns  i 
gydwybod  dyner,  effro ;  ac  yn  rhwystr  anafus 
i  ni  edrych  ar  Dduw,  fel  ein  haul  a'n  tariac 
Mat  viL  3.  Fob  math  o  bcchodao,  y  rhaj 
sydd  yn  annrddo  dyn  ger  bron  Duw  a  dynion; 
ac  o  hcarwydd  yr  undeb  sydd  rbwng  dynior 
a'u  pechodau,  gelwir  hwynt  brycbau.  2  Pedi 
it  13.  Judas  12. — Y  mae  Crist  yn  un  di 
frycheulyd,  heb  un  gradd  o  Iwgr  natur,  nat 
ymarferubd.  1  Pedr  i.  19. — C^ifir  y  saÌD 
felly  yn  y  bywyd  hwn,  o  herwydd  eu  gwissrí 
à  chyfiawnder  pur  yr  Arglwydd  lesu :  t\ 
sanct^ddrwydd  diragrith,  a'u  casineb  a 
bechod.  Can.  iv.  3.  Ond  yn  yr  adgyfodiaJ 
byddant  berffaith  mewn  sancteiddrwydd,  yi 
gyffelyb  iV  priod.  Eph.  v.  27,  1  loan  iii 
2. 

BRYCHNI  (brych)  ysbrych,  bryeb-nod 
amrywliw,  cymysgliw. — ^**Brychni  yw  hỳny. 
Lef,  xiii.  39.  Heb,  pp^  ôoÄoc  yw  iyiiv 
Math  o  wahan-glwyf  â^rych-nodau  ar  y  croec 
Un  math  o  wahan-glwyf  y  mae  jx  Arabiai 
yn  ddarostyngedig  iddo  a  elwir  bohac  ;  on 
nid  y w  yn  farwol  nac  yri  heintus ;  yn  yr  hw 
y  mae  brychau  bychain  yn  ymddangos  y 
uwch  na'r  croen.  Niebùhr'si)tf«crtp<.  of  Arabic 
p.  119. 

B  R  Y  D-  A  TT  (rhyd),  bwriad ;  amean 
meddwL     1  Sam.  xx.  7,  33.     1  Cor.  vii.  37. 

BRYN-IAU  (bar),  moel,  cefn,  garth. 
Sam.  ii.'  24.    Gwlad  Canaan^     Esa.  v.  1.— 
Tragywyddol  gariad  a  thrugaredd  y  Jehofai 
a  elwir  "bryniau  tragywyddol."    Gen,    xli: 
26.    Deut  xxxiii.  15.  .    v 


BUD 


187 


BUD 


BRYNTI,  BRYNTNI  (brwnt),  drygiooi, 
adendid,  aoniweirdeb.  Dent  xxiii.  14.  Rhaf 
í2t  .  ^ 

BfiYTHEIRiO  (brwth),  brytheiriad,  ys- 
o:yfodiad.    Salm  lix.  7. 

BRYS-IO  (rhys),  prysuro,  cyflynaa.  Salm 
xxii.  19;  a  xxxviii.  22 ;  a  Ixix.  17.  Esa.  xxviiL 
16.—"  Ni  frysia  yr  Lwn  a  gredo."  Esa.  xxviii. 
16.  Mae  dall  tawel,  digyfro,  Moses,  pan 
iyncodd  y  ddacar  Corah  a'i  gyfeillion  gwrth» 
rrfelgar,  yn  ddangosiad  amlwg  o  hyo.  Yr 
oedd  y  bobl  yn  ffoi  oddiwrth  eu  gwaedd 
hvYot ;  ond  Moses  a  safai  yn  ddigyffro  ac  yn 
sicr  0  ddiogelwch  yrArglwydd.    Num.  xvi. 

Lixw  fryê  Uaw  gjrwnint    Dimr, 

BUAIr-AIL  (bu),  ŷcb  gwyllt,  neu  y  buffalo  s 
creadur  cryf,  buan-red.  Gellir  ei  ddofi  wrth  ei 
feithrin  yn  llawgar  pan  fyddo  yn  ieuanc ;  ood  os 
o?j2ollyngiref  yn  rbydd,  à  i'ranialwch  at  ci  ryw 
lBren.iv.  23.  Yn  Dent  xiv.  5,  y  nine  yr 
an  irair  yn  cael  ei  gyfieitbu,  ŷch  gwyllt. 

BUAN,(bu-an)cyflym^  Preg.ixll.  RJ|uf. 
iii.  15.  Mewn  byr  amser,  dysvmiivth*.  Job 
xxxiL22.    2Pedrii,  1. 

BUG!  [^ttwi^],  1.  Arcli-ofifeiriad  yr  ludd- 
eivoD,  fflao  Abisaa,  a  tbad  Uzzi.  1  Oron.  vi. 
5. 2.  Mab  Jocti  o  Dan.     1  Cron.  xxv.  4. 

BUCHEDDu-OL  (buch),  bywyd,  treln  byw- 
yd.— "  Geirian  y  fucbedd  hon ;"  Act.  v.  20, 
neu  gcinau  y  bywyd  hwn,  sef,  geiriau  an^  Grist 
lean,  yr  hwn  yw  y  bywyd,  ac  awdwr  bywyd 
tragywyddol  iV  bobl.  Haura  Tapj^fiara  ttjç 
>5jc  raun^Çf  omnia  verba  vitwhujus,  Beza.  Y 
gair  Or,  l^an^,  a  arwydda,  bywyd  neu  egwyddo 
0  fy wyd  tnfewnol,  a  bucbeddiad  allanol  befyd  ^ 
Ù  naill  yn  tarddn  oddiwrth  y  Uall.  Wed" 
derbya  bywyd  newydd  trwy  adgyfodiad  Cris^' 
oddiwrth  y  meirw,  rodiant  mewn  nowydd-deW 
Uchedd,  yn  gyfktebol  L'r  bx^wyd  hwnw.  Rhu£ 
ri.  4,  Ehai^  i'r  bywyd,'  neu  y  bucbeddiad 
allanol,  gyfaieb  i'r  bywyd,  neu  yr  egwyddor  du- 
lewnol,  fel  y  flfrwyth  yn  cyfateb  i'r  pren.  Act. 
^.  20.  loan  vi  j68.— "Gwyr  bucheddol," 
(ivowsc  euXafistc)  gwyr  dumol^  **  Gwyr  ai  gog- 
lytarDduw."  '  Ŵ.  S.  G^vyr  yn  arwain  byw- 
y<i  wrth  drefn  a  rheol  gair  Duw  ;  yn  ofni  Duw, 
yn  rhoddi  cu  goglyd  arno,  ac  yn  ei  barchn. 
Act.  ii.  5 ;  a  viii.  2. — Y  mae  dynion  wedi "  ym- 
ddyeithrio  oddiwrth  fnche.dd  Duw :"  Eph.  iv. 
16.  n^ç  CûwÿÇ  roü  Oeoo,  hywyí Duw^  bywyd  o 
«iQcteiddrwydd.  Buchedd  Duw  yw,  1.  Yr  hyn 
y  mae  Duw  yn  ei  ofyn  genym. — —2^  Yr  hyn  y 

pae  efe  yn  ei  weithio  yn  ei  bobL ^3.  Trwy 

U  UD  T  mae  yn  byw  ynddynt  Gal.  ii,  20. 
— 4.  Trwy  ba  un,  hefyd,  y  maent  hwytbau 
yn  byw  iddo  yntau,  yn  ol  rheol  ei  air,  a  tbrwv 
arweiniad  ei  Ysbryd.  Rhnf.  vi.  21 ;  a  xiv.  7,  é. 

BUDR-EDD-I  (ud),  aflendid,  ffieidd-dra, 
Wogedigaeth.  Esa,  iv.  4;  a  xxviii.  8.  1 
^<'<lr  iii.  21.  Pechod  y w  y  budroddi  mwyall 
Wr.  Aplan. 

BÜDR-ON  (nd),  brwnt,  aflan,  swga,  halog- 
ö^jg;  brynti,  gwrthani.— **  Megys  braüaabuc^ 


on  yw  ein»ho]l  gyfiawnderau."  Esa.  Ixiv.  6,^ 
Geirian  dynion  ydynt,  wedi  eu  gwir  oleuo  i  ad* 
nabod  eu  hunain,  Yn  nrych  sanctaidd  y  gyf» 
raith,  ac  yn  ngoleuni  yr  Ysbryd  Glan,  y  maent 
yn  gweled  eu  hunain,  fel  y  gtrahan-glwyfus 
gynt,  yu  beth  aflan ;  ac  fel  y  cyfryw,  wedi  eu 
gwahanu,  a'u  neillduo  oddiwrth  Dduw  a'i  wer- 
syll  sanctaidd.  Y  mae  eu  hoU  weithredoedd, 
sef  eu  rhai  goreu,  en  cyfiawnderau,  yn  debyg  i 
wisgoedd  y  gwahan-glwyfna,  neu  fra^iau  y  mi&- 
glwyfus,  yn  ffiaidd,  ac  i'w  bwrw  o'r  neilidu 
allan  o  olwg.  Y  mae  y  geirian  Q*n*i5  *75;ji 
yn  cyfeirio,  tebygol,  at  Deut.  xxii.  17,  fel  diflr 
ad  tystiolaeth.  Yr  oedd  eu  budreddi  yn  dyst- 
iolacth  yn  yr  achos  mewn  dadl. 

Y  mae  yr  hyn  y  mae  dynion  yn  ei  gyfrif  yn 
gyfiawnder    yn    debyg    i  fratiau    budron,  1.  ' 
Ublegid  fod,  y  personan  sydd  yn  eu  cyflawni 
yn  halogedig  ac  yn  anghymeradwy :  athray 
byddo  y  personau  felly,  y  úiae  yn  rhaid  fod  eu 

boll  gySawniadau  yn  anghymeradwy. 2. 

Oblegld  bod  eu  dybenion  yn  eu  cyflawni  yn 
becbadurus,  i  dderchafu  eu  hunain,  ac  nid  i 
ogoneddu  a  derchafu  Duw.  •  Lie  nad  ydyw 
parch  a  chariad  at  Dduw  yn  acbos  eynhyrfìol, 
a'i  ogoniant  yn  ddyben,  er  y  dichon  fod  y 
weitbred  yn  dda  ynddi  ei  bun,  eto  y  mae  yn 
ddrwg  ac  yn  becbadurus  yn  y  cyflawniad  o 
honi,  a'r  person  sydd  yn  ci  chyflawni.  Nid 
oes  un  weitbred  yn  cyfranogi  o  dduwioldeb,  os 
na  bydd  Duw  a'i  ogoniant  yn  ddyben  o  honi ; 
a  pharch  iddo,  a  chariad  tuag  ato,  yn  achos 
cynhyrfiol  yn  y  person  sydd  yn  ei  chyflawni 
3.  Pan  y  byddo  y  person  yn  anghymerad- 
wy, a'r  dyben  yn  ddidduw,  y  mae  yn  rhaid  fod 
y  person  y  n  ei  wethredoedd  goreu  yn  amddifiui 
o  Ysbryd  Duw ;  ac  os  heb  Ysbryd  Duw,  y  mae 
yn  y  cnawd ;  **  a'r  rhd  sydd  yn  y  cnawd,ni  all- 
ant  ryngu  bodd  Duw.  Nid  cyfrif  yn  fyrbieyll 
ac  yn  anystyriol  a  wnaeth,  ond  cyfrif  yn  bwyllog, 
yn  sobr  ac  y n  y  goleu,  pan  y  cyfnfodd  yr  apoatol 
y  pethan  oedd,  neu  a  dybiodd  eu  bod  yn  elw 
iddo— le,  pob  peüi  yn  goUed,  yn  dom,  i  ennill 
CristPhilniL  7,8.  Y  pern  sydd  uchel  gyda  dyn» 
ion,  yn  eu  cyflwr  tywyll  naturiol,  sydd  ffiaidd 
ger  bron  Duw.    Luc  xvi.  15. 

BUDRELW,aíö'//ooze/oííi*ç,<?/w^waeZ,rftrmy^- 
vs :  elw  a  ennillir  mewn  ffordd  fas,  fewaiddi 
led  anghyfreithlawn,  er,  hwyrach,  nad  yw  cyf* 
raith  y  tit  yn  cael  lie  i  gymeryd  giafael  ar  y 
budrelw-wr,  eto  budr  a  ffiaidd  yn  ei  waith  ger 
bron  Duw.  Y  cyfryw  y w  y  rhai  sydd  yn  mynr 
ed  i  swydd  y  weinidogaetb,  gan  athrawiaetha 
y  pethau  ni  ddylid,  er  mwyn  bndrolw.  Er  fod 
yr  elw  yn  gyfreithlawn  ynddo  ei  hun,  eto  jr 
mae  yn  fudr,  ac  yn  halogi  y  neb  sydd  yn  ei  ga^, 
pan  y  maent  yn  myned  i  swydd  morsatctaidd  « 
mwyn  yrelw,ac  yn  gẃyrdroi  gwironeddau  Du^ir 
i  foddhau  dynion  Uygredig,  i  gael  tamaid  o  fara« 
Tit.  i  11.  1  Tim.  iii.  8.  1  Pedr  v.  2.  Y 
mae  pob  elw  bydol  yn  beth  gwael  a'i  gydmaru 
&  dyben  mawr  pregethiad  yr  efengyl.  Nider 
mwyn   dwyn  dynion   o   fndreddi  pechod  at 


Büa 


IBS 


Bva 


Dduw,  igael  gafael  /ir  y  gwir.  elw  mawr,  daw- 
ioldeb  (1  Thn.  vL  6),  sir  perlgwerthfawr  (MaL 
ziii  46!]biid  er  mwyn  pesgi  eu  hunain.  Judas 
12,  2  JPedr.  ii.  12—15.  Yr  oedd  Gehaii, 
gwas  Eligeus,  ^n  áebjfç  iawn  Tr  budielẁ-wr ; 
mewE  ffordd  ftidr  j  cafodd  ei  elw  gan  Naaman^ 
à  bndr,  ac  aflan  gan  wahan-glwyf  tragywyddol 
y  bu  yotau  o'i  nerwydd,  2  Bren.  v.  20 — 27. 
Felly  y  bydd  pob  budrelir-wr,  yn  fudr  ae  yn 
afian  bytb,  Habw  iL  9,  oddyeithr  ei  olcbi  yn  y 
ffynon  a  acorwyd  i  becbod  ac  afleodid,  a  raarw- 
haa  ei  aelodaa  sydd  ar  y  ddaear.  Zech.  ziiL 
1.    Gol.  îiL  5. 

BUDD-IOL  (ndd),  Ilesad,  ced,  elw,  ennill. 
Job  xzi.  15.    Saim  xxx.  9.    Rhaf.  iii.  1. 

BÜDDÜGOLIAETH-U  (budd),  gorncbaf- 
iaeth,  gorfodaeth.  2  Sam.  xiz.  2.  Llyuo- 
odd  lesa  angea  mewm  baddngoliaeth  (Baa. 
XXV.  8.  1  Cor.  XV.  54.)  a  thrwy  y  Aiddagol* 
iaetb  fawr  hon  y  mae  Daw  yn  rboddi  iV  saint 
fod  yn  fwy  na  cboocwerwyr,  hyoy  yw,  na 
huddugoliaethwyr.  BhnC  viiL  87.  1  Cor,  xv. 
57.— "Cael  y  maea,"  Dat.  xv.  2,  sef  cael  y 
faddosoliaetn.  '. 

BWAIIr-EIUAID  (ba-cael),  grêwr,  faeo»- 
awr,  bogeiiiwr.  T  Qeiriaa  Héb.  a  Or.  am  fog- 
ail,  a  arwyddant  portki.  gafalu  am.  ^  Abel 
oedd  fagail  defidd,"  sef  porthwr  a  gwyliwr 
defidd. .  Gen.  iv.  2.  Y  mae  bagail  yn  an  ag 
«ydd  yn  gwylio  praidd,  yn  eu  barwain  i  bor- 
feydd  lacbusol,  ac  i  ddynroedd  wrth  raid ;  a 
pbaa  y  byddo  acbos,  yn  ea  casglu  i'r  gorlan, 
nea  gail,  ^an  eu  diogela  rbag  pob  niwed.  Ym- 
ddengys  fod  y  praidd  yn  fynycb  yn  ea  canlyn, 
loan  X,  1 — 2Í,  'Byddai  gwyr  mawrion  gynt 
yn  arwain  praidd ;  ac  yr  ^d  y  swydd  yn  ea 
tfolwg  yn  anrhydeddus,  megya  v  dorlleawn  am 
Abel,  Abraham,  Isaac,  Jacob,  Moses,  Dafydd, 

Y  mae  Daw  yn  cael  ei  alw  yn  Fagail :  ar* 
weiniodd  Israel  mewn  tiriondeb,  tynerweh  a 
goial  mawr,  yn  yr  aniaiwob,  ac  yn  nhir  Ca- 
naan. Y  mae  ere  eto  yn  ea  icasgla,  Uywod- 
raethn,  diogelo,  iacbao,  porthi,  ac  yn  go&lu 
beanydd  am  lesad  ei  bobL  Gen.  xlix.  24. 
Salm  Ixix.  1 ;  a  xxiiL  1.  Esa.  xl.  11.  Crist  yd- 
yw  bngail  Daw ;  ohl^d  i'r  Tad  roddi  iddo  ei 
braidd 


a' 

porth" 

3,2,  11.  Mic.  V.  4.  Mae  pob  cymbwysder 
at  y  swydd  a'r  gwaitb  pertJiynol  i  fagail  yn 
cydgyfaifod  yuddo : — 1.  Ŷ  mae  yn  bollwybod- 
ol :  ff^yr  am  bob  an  o'i  braidd,  a  phob  am- 
gylcniad  perthynol  iddynt ;  ac  am  en  boll  eiaiaa 
yn  dymborol  ac  yn  ysbrydoL  2  Croo.  xvL  9. 
—2.  Y  ^  mae  yn  hollaliaog ;  ac  am  byny  yn 
gwbl  abl  i  gryfhaa  y  lesg,  ei  dwyn  ar  ei  ys- 
^wydd  ei  bun,  o  bob  cyfeiliomad,  a*i  ham- 
ddiffyn  rhag  y  bleiddiad  a  fyddo  am  ei  dyfetha. 
—8.  Y  mae  yu  Uawn  tirioodeb  a  daioni,  ac 
yn  jlawenychn  yn  gwoenthur  dak>ni  iddynt,  er 
eu  dreilio,  fel  Jacob,  gan  wres  y  dydd.  a'r  rhew 


y  nos ;  îe,  rhoddi  ei  fy wyd  drostynt 4.  Y 

mae  yn  eithaf  ffyddlon  i'rbynaymddiriedwyd 

iddo,  ac  ni  cbyll  yr  an  o  honynt ^6.  Y  mae 

yn  dra  chyfoetbog,ac  a  all  wneuthur  i'w  braidd 
orwedd  mewn  porfèydd  ffwelltog.  Y  mae 
flnnddo  hawl  yn  y  praidd  trwy  roddiad  y 
Tad ;  trwy  bwrcadad ;  trwy  ei  cyrehiad  ato ; 
a  rhoddi  ei  nod  amynt-  £fe  a'a  pian  hwynt, 
hwythau  a*i  piaa  yntau ;  a^r  j?wr  a  biaa  y  bor- 

fs,  biaa  y  defaid  hefyd.    Eml  Ix.  11. 6. 

Gelwir  ef  yn  Ben-bugail ;  obleffid  mai  efe  yn 
unig  a  biau  y  defaid,  ac  a  edrych  ar  eu  hoi  yn 
mhob  amgylchiaid.    £xec  xxziv.  291.      loan 

X.  16. 7«    Y  mae  Crist  ytf  Fagail  da,  a 

wir  oiala  am  ei  braidd,  ac  a'n  celdw  trwy 
voddi  ei  fvwyd  ei  ban  drostynt  loan  x»  11. — 
Pen^bugail,  Pen-llywodraethwr,  Porthwr,  a 
Go&iwr  am  ei  eglwys.  Heb.  xiiL  20.  1  Pedr 
V.  4.  ■  1.  Y  mae  ganddo  bnddd  yn  holl 
derfynau  y  ddaear.  Mic  y.  4.— >2.  Ni  cbaiff 
neb  wneuthur  niwed  iddynu    Ezec.  xxxiv.  25. 

Sa^n  xxiii.  4.     Esa.  xlix.  10. 8.  Ni  chyli 

efe  an  'o  honynt  loan  x.  29.  Jer.  xxiiL  4. 
Gelwir  gweinidogionygair  yn  fngeiltaid  íEph. 
4%  11),  i  ddangos  y  dylent  fod  à^n  Uygaid  ar  y 
praidd, 'i'w  barwain  i  boneydd  breision  yr  ef- 
OTgyif  i*v  dwyn  o  bob  cyfeiliomad  i  gorian  yr 
eglwys,  ac  i'w  hf mgeleddu  yn  mhob  cyflwr. 
CjrftmMaiddftti^attdkv.   JHar. 

BJJJx  [kmauU]  enw  yr  wythfed  mis  o'r 
flwyddyn  gysegredig,  a'r  ail  o'rnwyddyn  wlsd- 
ol,  yn  myflff  yr  luddewon.  Y  mae  yn  ateb 
mewn  rhan  rn  Hydref  ni,  ac  ynddo  29  oddydd- 
iau.     1  BreUk  vi.  38i 

BULWG  (bnl),  math  o  chwyn  yn  tjfia  yn 
mysg  yd:  Bulwg  Bho&in,  sef  llysum  y  bara. 
Y  gair  Mek  nOlS(!3  *  arwydda  an  math  o 
chwyn  anmheraidd  eu  harogl  Job.  xxxi.  40. 
Ond,  tebygol,  ei  fod  yn  enw  arryw  lysieoyn 
neilldaol  arygaswrus,  digon  adnabyddos  yn  y 
gwledydd  dwyreinioi. 

BUBGUN-ION  (barman),  IfeA  nja  {pep- 
er)  abwy ;  celain ;  baria.  LdL  v.  2 ;  a  xi.  11; 
Dent  xiv.  3. 

BUSTACH-IAID,  BUSTYÖH  (bn-tach);  y 
gwrryw  ieuanc  oV  gwartheg.  Exoo.  xxix.  10. 
Edr.  YcH. 

BUSTIr-AlJ  (bus-tya  UmL  ¥kl;  1. 
Math  o  lysiau  neu  wreiddyn  ehwerw  iawn, 
tebyg  fn  cegid  nL  Wedi  eymysga  hwn  i 
gwmegr,  rhoddwyd  i  Grist  i*w  yfed  ar  y  gioea. 

Salm  Jxix..  21.    Mat  xxviL  84. ^2.  Gyflwr 

drwg,  pechadttros,  a  elwir  ^*  bastl  chwerwder,  a 
rhwy mediffaoth  anwiredd ;"  sef  eithaf  chwerw- 
der, y  radd  chwerwaf  o^r  chwerwder.  Act 
viiL  23,  Y  mae  ysbryd  pob  dyn,  heb  ci  gyf- 
newid  gan  yr  Ysbryd  Glan,  yn  diwerw,  yn  an- 
fwynaidd,  ac  yn  anhawdd  ei  drin,  yn  boenns 
ac  yn  flinderog  iddo  ei  bun,  a  phawb  eratlL 
— ^3.  Peth  chwerw  sydd  mewn  dyn  ac  anif- 
ail.    Job  XX.  25.    Edr.  Afu. 

BUBTL-AU  (bos-tyl)  Idad.  Bais;  Sae9 
Belb;  nodd  melyn,  chwerw,  â  yig«rir  oddi- 


BWA 


1^9 


BWA 


<wrtk  7  gwaed  jn  jnr  afb,  ao  a  gesglir  i'r  poru9 
kilmiUy  «e  i  gonden  f  bnatl  (^ffoU  bladdery  ac 
.dddi  yno^a  ddy^r,  trwy  arwemiad  cyffredin,  i 
ien^chaif  coìüúdìùa  A  e\mt  duodenum.  Defìi- 
via  mwyrf  y  bustl  y^,  trwy  gymy wi  a'r 
cBol  aV  eartfaioD,  teneoo,  dattod,  dosbarthn 
gkniiao,  ae  annog  7  coladdion  a*a  cjtlwj^ 
iad ;  hefydy  cymysgu  gwafaanoi  bethan,  bnwio 
a  phyla  pethan  egr  a  bauh,  rbann  y  petban 
ceoledig,  agor  y  lleatri  iV  caul,  peri  awydd  i 
firyd,  eplf sa,  a  cborpbon  petban  amnrd  à 
ÿbethao  gwedi  en  treuHo  yn  y  cylla.  Gytnna 
pavb  fod  ei  effekhian  yn  fawr  iawn.  IModola 
J  ]^.  W«^ward  y  rban  fwyaf  o  afiechyd  y 
corff  i  ryw  afieebyd  yn  y  bnstK  Mae  bastl 
i'w  (^el  yn  mbob  creadur,  hyd  yn  nod  colom- 
enod,  y  rkai,  er  nad  oes  ganddynt  goden  y 
bostl,  eto  en  bafa  sydd  ekwerw  îawn.  Sylwa 
Mr.  Tanvry,  mai  y  bnstl  yn  ymgymyi^n  a'r 

aliw  {taUvi^  sydd   yn  pári«ycbed. Weitb- 

ian  0  fod  yn-  felyn,  try  y  bnsti  yn  wyrdd,  fel 
gwyrdd-rwd  efydd  (verdifrease)  nen  i  liw 
melyn-wy,  a  byn  neb  vm  acbos  gwybodns, 
ood  cynhwr^  nen  gythrndaiad  meddwL  Mae 
hyn  yn  peri  llawer  afieebyd  dycbrynllyd ; 
megys  gwithwyoeb,  fSeiddiad  bwyd,  pryder  a 
thrwinfrydfOcbeneidiau,gwynt,  clefyd  y  gwaed, 
crydiaa,  èé.  Weitbian,  hcfyd,  try  yn  ddn,  a 
ge(wir  d-choler;  yn  yr  aehos  bwn  raae  yn  ar^ 
cbwaietka  fel  gwinegr,  a'i  efeitbian  yn  amryw- 
iol  ac  yn  ddycbrynllyd,  Mae  gonnodedd  a 
rhy  &eh  o  bono  yn  niweidioL  Pan  byddo 
rbywrwyrtr  ar  ei  fynediad  Cr  colnddion,  y  mae 
yn  peri  J  ciefyd  m'elyn,  a  g«riifiad  y  bustl — Y 
oorffoiiadan  geriaidd,  a  çeir  yn  mynediadau  y 
baati,  tea  yn  nghoden  y  MstJ,  a  äwir  y«  gy- 
ffiredÌD,  eoryg  y  bustl,  (^oZC  ^Umet)  ydynt  ddim 
ond  cydga^ad  y  bnstl,  «  tbrwy  sefyH,  yn 
myned  yu  galed  iel  careg. 

BUWCi-OD.  (bow),  Hek.  -ip^  (heiser)  y 
fenyw  oVgwartbeg: — buweh  gronedig ;  bawcb 
waaawd;  bnwcb  ddywydds-^creadur  glàn, 
tioddiol,  fiTW3rtbK>n ;  ei  Hoi/  ei  llaetb,  ei  cbig, 
a'i.chroen,  sydd  at  gynnaliaetkdynion«  Nnm. 
six.  2.    Dent  ml  3;     Edr.  AirinEB. 

BUZ  Yl5  [dirmygediff],  1,  Mab  Nacbor  a 
Milddi,  a  brawd   Huz.    Gen.  xxii.  21.    Edr. 

EuHTj, Mae  Jeremiab  yn  bwgwtb  Buz  à 

digo&int   ÍBow.     Jer.    xxv.    28. 2.    Mab 

AbdieVatbad  fabdo.     1  Cron.  v.  14. 

BUZI,  oôeiriad,  a  thad  Ezeciel.     Ezec,  i.  S. 

fiWA-AU  (bw),  Gr,  fitoç',  mwd;  enfys; 
bwa  maen  ;  offeryn  i  ei^dio  saetban,  wedi  ei 
^eatbar  o  bren,  cora,  nen  dduc,  «fee.  Gen. 
3ivi  8,  Hwn  ydyw  yr  offeryn  Tbyfel  bynaf ; 
^  y  mae  pob  xtmV  o  arfau  rbyfel,  weithiav,  yn 

rayned  dan  yr  enw  bwn.     Salm  x\vi,  9. 

Yn  allegawl,  biva  Dnw  yw  ei  allu,  ei  ddeetbin- 
eb,  a'i  raglnniaetb,  trwy  barai  y  mae  yn  am- 
ddifFyn  ei  bobl,  ac  yn  iriweidio  en  geaynion. 

Gwettgwiithejyiiuuiiiabwa»   JMar, 

""  Efe  a  anselodd  ei  fwa."    Salm  viL  1%.    Oni 


edy  yr  annuwiol  ei  ffyrdd  drygionus,  mae 
Duw  wedi  darpaiu  barnedigaetbau  ar  ei  gyter, 
ac  a*n  cyflawna  yn  fnan  arno. 

"  Arhòdd  ei  fwa  ef  yn  gryf.*'  Gen.  xlix.  24. 
Sef  «i  ffydd,  ei  obaitb,  a'i  amynedd,  yn  parhan 
yn  ddiysffog,  trwy  ba  rai  y  gorcbfygodd 
Josepb  bob  gwrtbwynebiad. 

Y  mae  gweinidogion  y  gair  fel  bwa  yn  llaw 
Crist,  ZecL  ix.  13.  Dat  vi.  2.  a  gwirionedd- 
«n  yr  efengyl  yn  en  genau  fel  saethau  llymion 
yn  ebedeg  yn  gyflym,  yn  ddiwyrni,  ac  yn 
ddirgelaidd,  1  feddyliau  a  chydwybodau  dynion  • 
Tw  bargyboeddi  a'u  darostwng  i  lywodraetb 
Crist  8alra  xiv.  A'r  arfau  hyn  y  mao  er  ys 
talm  wedi  myned  allan  ar  farch  gwyn,  yn 
gorcbfygUy  ac  i  orcbfygu,  ac  ni  ddycbwel  yn 
ei  ol,  ncs  byddo  Seion  yn  waredigol,  a'i  boll 
elynion  dan  ei  di-aed..    Dat  vi.  2. 

Y  mae  yr  annnwiolion  fei  bwa  twyllodms ;  nis 
gellir  ymddiried  iddynt  meWo  dim,  mwy  nag 
mewn  bwa  heb  iawn  wneuthuriad — ni  ergydia 
hwnw  byth  at  yr  iawn  hod  ;  felly  hwythau, 
nid  yw  en  dyhenion  byth  yn  gy wir  ac  yn 
uniawn;  nid  ydyqt  un  amser  mewn  ysbryd 
addas  i  waith  Duw ;  y  maent  yn  bollol  an- 
ffyddlon  i'w  bwriadau,  eu  haddunedau,  a'u 
kaddewidion.     Balm  kxviii.  57.     Hos.  yii.  16. 

Bwa  cylaramod — bwa  gwlaw,  enfys ;  arwydd 
a  roddodd  Dnw  i  Noah  i  gadarnhau  ei  fiydd 
yn  yr  addewid,  na  ddeuai  y  dylif  mwyach  i 
dd}'fetba  y  ddaear  a'i  chreadoriaid.  Gen.  ix. 
8 — 17.  Nid  ydym  un  amser  yn  canfod  yr  en-, 
fys  ond  pan  fyddo  y  çwlaw  yn  disgyn  o'n  blaen, 
a'r  haul  y  tu  cefn  i  ni,  ohlegid  fod  pelydr  yr 
haul  yn  cai»l  eu  gwrthdoriyny  dyferion  gwlaw, 
tbrwy  hyny  y  mae  yr  anryw  liwiau  yn  ym- 
ddangos  yn'yr  enfys, — "  Fy  mwa  a  roddais  yn 
y  cwmw],  ac  efe  a  fydd  yn  arwydd  cyfammod 
rbynçctf  iia'r  ddaear."  Gen.  ix.  13,  Effaith 
natnnol  o  acbos  naturiol  yw  y  bwa: — 1.  Nid 
yw  byth  i'w  ganfod  ond  ar  dvwydd  eawodoL 
— i,  îíac  y  ty wydd  byny  «ni  tydd  yr  haul  yn 
tywynu.— ^3.  Ÿmddengys  bob  amser  yn  y 
gwrtbbarth  i'r  nefocdd  I'r  Jle  y  mae  yr  haul. — 
4.  Nid  y w  byth  yn  ymddangos  yn  fwy  na  ban- 
ner cylcb,  ac  yn  ami  yn  llai. — 5.  Y  mae  bob 
amser  yn  ddwbl,  gan  fod  yr  byn  a  elwir  y 
bwancbaf  ac  isaf,  neu  y«yntafa'r  aiL — 6,  Ý 
mae  y  saith  lliw  canlynoi  (sef  y  prismatie  col- 
ore) yn  y  bwäan ;  sef  y  coeh,  yr  orangey  y 
«My"»  y  gwyrdd,  y  gka,  yv  ivdigo^  a'r  vioUt. 
— 7.  Ý  mae  yr  boll  yiuddangoaiad  hwn  yn  di- 
bynn  ar  waith  pelydr  yr  haul  yn  syrthio  ar 
ddeûiynan  crynion  9  ddwfr^  ae  yn  eu  mynediad 
trwyddynt  yn  cacl  eu  gwrtbdori  a'n  gwrtb- 
dÿ'wynn. 

Wrth  ystyried  acbosion  naturiol  yr  enfys, 
nid  eliir  yn  rhesymoi  farna  nad  oedd  y  bwa  yn 
y  nefoedd  cyn  yr  kwn  y  «onir  am  dano  yn  y 
Ue  ncbod ;  ond  ym  awr  y  rhoddodd  yr  Ar- 
glwydd  ef  yn  arwydd  cyfammod.  Mor  ddif|yB 
ag  y  bydd  v  bwa  yn  y  cwmwl,  fel  effaith  ty- 
wyniad  yr  haul  $(e  y  gwbiw,  mor  sicr  y  cedwir 


BWG 


190 


BWB 


J  ddacar  rhag  ei  dinystrio  gan  ddwfr,  a  hvny 
trwy  efFeithiad  angenrheidiol  addewid  Daw. 

*'  A'r  dydd  hwuw  y  toraf  fwr  Israel  yn  nglyn 
Jezreel ."  Hos.  i.  5.  "A  bydd  hyny  y  dydd 
y  toraf,"  «kc.  Horsley.  Tori  bwa,  a  arwydda 
holl  ddinystriad  gal  hi  niilwraidd  teyrnas  yn 
gyffrcdinol,  yu  yr  amser  yr  oedd  bwa  a  saethan 
yr  arfaa  inwyaf  arbonig  mewn  rhyfel  Hyn  a 
ddygwyddodd  i  Israel  pan  gymerwyd  Samaria 
gan  Salmaneser,  wedi  gwarche  ami  dair  blyn- 
edd,  yr  hyn  a  derfynodd  deyrnaa  y  deg  llwyth. 
•2  Bren-  xv.  29  ;  a  xvii.  5,  6. 

BWCCLED  (bwg-cled),  tarîan,  astalóh;  off- 
eryn  i.dori  ymaith  ddŷrnodiau  y  gclyn  mewn 
rhyfel.  1  Bren.  x.  17.  2  Cron.  ix.  15,  16.  Off- 
cry  nan.  rhyfel  ydyw  bwccled,  y  darian,  a'r  as- 
talch.     Elr.  Astalcit,  Tarian. 

BWCH,  BYCHOD,  (bn)  hyfr;  hyfr-fwch  ; 
y  gwrryw  oV  geifr,  Salra  '  1,  '9, —  Yn  arwydd 
allegawi  o  Alexander  fawr.     Dan.  viii.  6.    Edr. 

HwRDD. Blaenoriaid     a     llywodraethwyr 

nwyfus,  rhyseddgar,  Zech.  x.  3.  Ezec.  xxxiv.  17. 
— ^ — ^Blaenoriaid  eglwys  Dduw  sydd  yn  debyg 
i'r  bychod  o  ran  gwrolder  a  hyfdra.     Jer.  L  8. 

Bwch   diangol,   y   bwch   a  oliyngid   yn 

rhydd  ar  ddydd  y  cymmód,  gan  ddwyn  amo 
becbodftii  y  bobl.  Lef.  xvi.  8 — 26.  Yr  oedd 
un  bwch  i'w  ladd  yn  bechaberth,  a'r  llali  i*w 
ollwngyn  rhydd ;  yn  cysgodi  Crist  yn  ei  ddwy 
natur,  ac  yn  y  ddan  gyflwr  yr  aeth  efe  trwy- 
ddynt — yn  ei  Dduwdod  ac  yn  ei  ddyndod  ;  yn 
ei  ddarostÿngiad  ac  yn  ei  ddcrchafiad.  Yn  y 
cyifelyb  fodd  yr  oedd  y  dcfodau  am  y  ddau  ad- 
eryn  yn  mhuredigaeth  y  gwahan-glwyfus.  Lef. 
xiv.  Felly  yr  oo  id  y  ddau  fwch,  y  lladdedig 
a'r  diangol ;  nn  yn  cysgodi  Crist  yn  raarw  dros 
ein  pechodau,  a'r  llali  ei  gyfodiad  drachefn  er 
ein  cyfiawnhad. 

BWÖWTH,      BYGYTHION     (bw-gwth), 

dwrdiad ;  dwrd»;  dondiad ;  perygliad. "  A 

Saul  eto  yn  chwythu  bygythion  a  chelanedd." 
Act  ix.  1.  Y  mae  y  geiriau  yn  darlunio  Saul 
yn  fywiog,  fcl  mor  llawn  o  fygythion,  ac  mor 
iiwyddus  i  galanedd  yn  erbyn  dysgyblion  yr 
Arglwydd,  fel  y  mae  ei  nwydau  crculou  yn 
effeithio  a  J  ei  anadl,  ac  yn  peri  iddo  anadlu  yn 
(wy  buan  a  chryf,  fel  y  crwna  dynion  inewn 
digofaint  angerddol,  neu  ddymuniadan  awchns. 
Cydmar.  Sqlm  xxvii,  12.  Cafodd  driigaredd 
er  hyny;  a  gwnaed  y  blaidd  hwn  yn  oen  di- 
niwed ;  i'e,  yn  bregethwr  o'r  ffydd,  a«  yn  fugail 
i'r  praidd,  y  rhaî  gynt  o  anrheithiasai.   / 

"Gan  roddi  bwgwth  heibio."  Eph.  vi,  9. 
Dyina  ffordd  y  mae  yr  Arglwydd  yn  oyîar 
wyddo  meistriaid  i  ly  wodracthu  eu  gweinidog- 
ion ;  gan  gydnabod  fod  Arglwydd  y  nail)  a'r 
Hall  yn  y  nefoedd  yn  canfod  y  cwbl,  "ac  nid 
oes  derbyn  wyneb  gydag  ef."  Dyraa  gyfar- 
wyddyd  Daw ;  a  saif  Duw  o  blaid  ei  orchym- 
yn  ei  hun,  ac  o'n  plaid  ninau,  yn  ein  hymgais 
ant  ymagweddu  yn  ol  ei  air.  Ond  os  ydyw 
ein  dull  ni  yn  Uywodraethu  ein  teulnoedd  yn 
groes  i'w  air,  a'i  gyfarwyddyd,  pa  ryfeddod  ein 
bod  yn  aflwyddo? 


BWHWMAN,  (bw-hwman)  gwibio  yn  ol  ac 
jnmlaen;  darymred;  bod  yn  ansefydlog  ac 
yn  anwadal  mewn  barn ;  anwadalwcb.  £ph. 
iv,  14.     Edr.  AwEL. 

BWLGJÎ,  BYLLCHAU  (bwl),  adwy;  ffosp; 
angen;  agendor. — "Y  dydd  hwnw  y  codaf 
babcU  Dafydd  yr  hon  a  syrthiodd,  ac  a  gauaf 
eibylcbau."  Amos  ix.  11.  Wrth  babellDai- 
ydd,  y  mae  i  ni  ddeail  Crist,  had  Dafydd^  sef 
ei  eglwys,  yn  mha  un  y  mae  yn  preswylio.  Y 
mae  pechodau  aelodau  proffesedig  yr  eglwys 
yn  tynn  bamedigaetbau  Daw  ami  mewn  cyi- 
eilioraadau,  erledigaethaa^  cystnddian,  a  gorth- 
rymderau ;  ond  yn  ei  chyflwr  iselaí^  gofsda  vr 
Arglwydd  am  ei  eglwys ;  efe  a  ymwel  à  hi,  &\ 
hadgywetria,  a  gau  ei  bylchau,  a  gyfyd  ei  ha<l- 
wyau,  a'i  gwna  yn  hardd  a  gogoneddus,  Y 
mae  yr  apostol  yn  cymhwyso  y  geinan  at  al- 
wad  y  cenedloedd,  yr  hyn  a  ddlechreuo.M  yn 
amser  yr  apostolion,  ac  aydd  heb  ddarfod  eto, 
ond  a  barha  tra  paro  nmser.  -Cau  Duw  ei 
bylchan,  ac  a  gyfyd  ei  had  wyau,  nes  y  byddo 
yn  babel  1  ogotieddus,  ac  yn  breswylfod  iddo 
trwy  yr  Ysbryd.  Act.  xv.  16,  17.  Y  raae  yr 
Arglwydd  yn  cau  bylchau  yr  eglwys  trwy  sy- 
mud  ymaith  ei  farnedigaethau ;  maddeu  ei 
phechodan,  a  diwygio  bucheddaa  ei  haelodaa ; 
rhoddi  iddi  athrawon  tìíyddloa  a  gweithgar;  ac 
athrawiaethau  iachus,  goleu,  a  ncrthol ;  ac  ych- 
wanegu  at  nifor  ei  gwir  aeiodau.  Esa.  Iriii.  12. 
Loc  L  68,  69.  Jer.  xxx.  9.  Ezec  xxxiv.  2.'^ 
24  ;  a  xxxvii.  24. 

BWN,  BYNIAID  (bw),  aderyn  y  bwn  ;  sef 
bwncath  y  wern,  bod  y  gwernL — "  Gosodaf  hi 
yn  feddiant  i  aderyn  y  bwn."  iisa.  xiv.  33. 
^^'ÿ^pAderyn  y  bwn^  a  gyfeithir  draenoff,  yn, 
Esa.*^  xxxiv.  11. — dylluan^  yn  Zcph.  ii,  14. 
Dengys  y  gwahanol  gyfieithadau  o'r  gair  bob 
ansicrwydd  pa  greadur  a  feddylir.  Bocharl 
( Vol.  II.  1036.)  a  Parkhurst,  a  iarnant  yr  ar- 
wydda y  draenog.  Hyny  a  wrthwyneba  Har- 
mer,  Obs.  Vol.  I.  311,  313.  Peth  neiUduol 
y  w  rhoddi  tri  gwahanol  gyfieithad  o'r  un  gair, 
yn  nodi  rhy  w  greadur  yn  yr  unig  dri  He  yr  ar- 
ferir  of.  Saea.  Bittsrn;  ond  ansicr  yw  pa 
greadur  a  feddylir ;  er  tebygol,  mai  aderyn 
oedd,  raedd  Harmer. 

BWRDD,  BYRDDAÜ  (bwr),  lleeh,  llech- 
faen,  cyfansawdd  o  goed.  1  Bren.  ii.  7. — Lie 
i  gyfnewid  arian.  Luc  xix.  23.  Allor  y  poetb- 
offrwm  a  elwir  bwrdd  yr  Arglwydd.  Mat  i.  T. 
— Ordinhadau  yr  eglwys  a  olwir  yn  fwrdd,  ac 
yn  erwedig  yr  ordinhad  o  Swper  yr  Arglwydd. 
Can.  i.  12.  1  Cor.  x.  21.  Act  vL  2.— Dar- 
pariaeth  neu  luniaeth  corff  neu  enaid.  Salm 
Ix.  22. — Helaethrwydd  o  ymborth  tymhorol 
neu  ^brydol.  Salm  xxiii  6.  Esa.  xxi.  5. — 
"Bwrdd  y  bara  gosod ;"  bwrdd  o  goed  Sittimj 
wedi  ei  wisgo  àg  aur,  dáu  gufudd  ei  hyd,  cofn 
ydd  a  banner  ei  uchder.  Yr  oedd  wedi  ei  auij 
gylchu  oddi  arnodd  âg  ymlwaith  deublyg^,  \ 
gadw  y  bara  rhag  llithro  ymaith.  Yr  oed<J 
wedi  ei  gysegru  à  thaenelliâd  gwaed,  ac  âg  en^ 


BWT 


191 


BWY 


einiad  olew.  Yr  oedd  y  bwrdd  hwn  yn  sef- 
yil  ?n  y  Ho  saactaidd^  yn  y  gongl  ogledd-oi^ 
Ilewinol  iddo,  ar  gyfer  y  wahaiilen,  ac  arno  y 
dodid  y  deaddeg  torth  o  £ära  gosod,  nen  fara 
dangos. — Yr  oedd  Crist  a'i  efecgyl  yn  cael  eu 
gosod  ali&n  yn  hyn  ;  lean,  yn  ei  Beraon  ae  yn 
ei  eiriolaeth,  yn  cyflvryno  ei  holi  lwytbaci«  de- 
wisedigger  bronDaw;  yr  efengyl  yn  gosod 
allan  Grist  a'i  gyâawnder  o  ddarpariaeth  ys- 
brydol.  Exod,  xxv.  23,  âO ;  a  xxvii.  10.  2 
Cron.  ir.  8,  19.     Edr.  Gosod. 

BWKIAD-AU-U  (bwrw),  amcan,  arfeeth 
rfaagloAuid,  rbagfeddyliad ;  amoanu,  arfaetlia. 
Salm  xvih  S;  a  xxi.  11.  Esa.  xziii.  9;  a 
xiv.  24,  27. — "  "Hwy  a  dorwyd  yn  eu  bwriad- 
an."  Esa.  xix.  10.  ^nW  rhwydauj  medd 
rbai:   tebygol   mai  rhyw   teîrîannau   i  ddal 

y82:od  a  feddyllr,  y  cyfryw  a  arferir  hyd 
ùeddyw  yn  yr  Aipht  i'r  dyben  hyny.  Gwel 
Dr.  Shaw's  Travels^  p.  424. 

BWRW  (bwr),  taflu,  Uuchio,  ergydio, 
pX\áo\  taíla  i  lawr;  hefyd  dychymyga,  tybio. 
Gen,  XX.  10.  2  Cron.  xxi.  11.  Salm  xxxi.  22. 
Barn.  vi.  25.  Bwrw  ewyn ;  bwrw  golwg; 
bwrw  dagian ;  bwrw  gwlaw ;  bwrw  eira ;  bwrw 
lb ;  bwrw  bam  ;  bwrw  aiucain  ;  bwrw  allan, 
sef  trot  allan. 

BWTH,  BYTHOD  (wth),  ffeb.  ti^^  (bith) 
ty;  llnesty  ;  caban.  Gen.  xxxiii.  17.  Job 
xxvii  18.  Le£  xxiii.  42,  43.  Neh.  viii.  14, 
16. 

BWYD-YDD  (byw),  Beb.  fi^  peth:  Gr, 
^pwfftç,  brads:  porthiant,  yniborth;  maeth, 
lliiDÌaeth.  Unrhyw  ymborth  coriffopol,  er 
maeth  a  chynnaKaeth  dyoion.  Luc  xxi  v.  41. 
—Yroedd  amryw  fatb  o-fwydydd  yn  wahardd- 
edig  dan  y  ddeddf^  fel  yr  ydym  yn  darlien  yn 
helaeth  yn  Lefiticua.  Ý  mae  Paul  yn  pendcr- 
fjnu  fod  pob  peth,  dan  yr  efengyl,  yn  Ian  i'r 
glan;  yr  hwn  sydd  yn  bar  ao  yn  gywir  yn  ei 
Mttcan  a'i  ddyben.  1  Cor.  tüì.  4.  Rhuf.  xiv. 
15—20.  Tit.  i.  15. — Bwyd  a  ai-wydda,  1. 
Cyflawndcr  Crist,  o'r  hwn  yr  ydym  yn  derbyn 
trwy  ffydd,  i  fywyd  tragywyddol.  loan  vi.  55. 
• — '2.  Gair  yr  Arglwydd,  yr  hwn  sydd 
fiiethlawn  i'r  enaid.    Jer.  xv.  16.     Heb.  v.  12. 

8.    Defodau  y  gyfraith.      Heb.   xiii.   9. 

CoLii  16. 4.  Galar  diiwioL     Salin  xlii.  3. 

BWYI>-OFFRWM.  «  A  phan  offryrao  dyn 
fwyd^ffrwm  i  Jshofah."  Lef.  ii.  1 ;  a  vi.  14 ; 
a  ix.  17.  Num.  xv.  4.  Heb,  ^"2^*^  curhaUy 
»Mmẁi,  hyny  yw,  y  rhodd  a  elwir*  viincka. 
Anrheg,  aen  rodd  ddifirifoi  i  Dduw  neu  ddyn, 
Wild  y  mifMha.  1  8am.  x.  27.  Gen.  iv.  3,  4. 
ŴÔ.  Yr  oedd  y  bywyd-offrwm  o  be  than 
difjwyd;  megvs,  peüliad,teÌ8eni,afrllad,ífrwyth» 
au  y  ddaear,  Ac. 

1.  Yr  oedd  y  bwyd-oflfrwm,  yn  benaf^  yn 
«ysgodi  Crist  yn  ei  affrymiad  o  bono  ei  ban 
^08  ei  bob! ;  **  yn  oiFr wm  ac  yn  abertb  i  Dduw, 
0  arogl  peraidd."  Eph.  v.  2.  "Aberth  ac 
(mincAa)  offrwm  nis  mynaist,  eithr  coriF  a 
gymhwyawst  imL"    Heb.  x,  5.    Salm  xl.  6. 


Yn  ol  esboniad  yr  apostol^  yn  offrymiad  Crist 
y  cyflawnwyd  vr  oflfrwra  hwn.  Gwnaeth  ef  i'i 
"aberth  a'r  (mi'ncka)  bwyd-offrwm  beidio." 
Dan.  ix.  27, 

2.  Yr  oedd  hefyd  yn  arwyddo  gwir  dduw- 
iolion,  y  rhai,  trwy  Grist,  ydyot  weili  eu 
sancteiddio  yn  offryraau  pur  i  Dduw.  "A 
hwy  a  ddygant  eich  hoU  frodyr,  o  blith  yr 
boll  genedloedd,  yn  (mincha)  oifrwm  i'r  Ar- 
glwydd." Esa,  Ixvi.  20.  Deugys  yr  apostol 
fod  hyn  yn  cael  ei  gyflawni  yn  ngweinyddiad 
yr  efengyl  trwycido  i'r  cenedloedd:  **Fel  y 
byddai  otfryraiad  y  cenedloedd  yn  gymeradwy, 
wedi  ei  sancteiddio  gan  yr  Ysbryd  Glan." 
Rhuf.  XV.  16. 

8.  Yr  oedd  hefyd  yn  arwyddo  flFrwythau 
graa  a  gwcithredoedd  da  y  rhai  oredinioi. 
"Cyfeirir  fy  ngweddi  ger  dy  fron  fel  arogi- 
darth,  a  derchafiad  fy  nwylaw  fel  yr  (mincha) 
ofiirwm  prydnawnol."  Salm  cxli.  2.  "  Yn 
mhob  lie  arogl-darth  a  oÔ'rymir  i'm  henw,  ac 
imincha)  offrwm  pur."  Mai.  i.  11.  1  Tim, 
n.  8.  Heb.  xiii.  16.  Phil.  iv.  18.— Yr  oedd 
olew  a  thus  i  gael  eu  tywallt  ar  y  bwyd-offrwm 
yn  gyffrefdinol ;  ond  os  offrwm  y  tlawd  dros 
bechod  oedd,  iiid  oeild  i  roddi  olew  na  thus 
arno  (LeL  ii.  1,  15.)  am  mai  dro$  bechod  oedd, 
Edr.  Afrllad. 

BWV'ELL,  BWYEILL  (pwy),  cymynas. 
Bwyell  ly^an;  bwyell  hir;  bwyell  gynnud; 
bwyell  arif,  neu  arf-fwyell ;  a  bwyell*  ennilleg, 
arf  rhyfel,  offeryn  i  gymynu  coed.  Deut,  xix. 
5.  Barn.  ix.  48, — Vn  allegawl  arwydda,  1. 
Yr  Assyriaid  a'r  Caldeaid,  y  rhai  yr  oedd 
Daw  yn  eu  cyracryd  yn  ei  law  fel  bwyell  i 
ddinystiio.  Esa,  x.  15.  Jer.  xlvi.  22. — 2. 
Bamedigaeth  finiog  Duw  ar  bechaduriaid 
anniwygiadol.     Mat.  iii.  10.     Luc  iii.  9. 

BẄYSI,  Llad,  PoNENDo;  Saes,  Posy: 
blodcu-glwm.  **Fy  anwylyd  sydd  i  mi  yn 
bwysi  mvrr."     Can.  i.  13.     Edr.  Mtrr. 

BWYTA  (bwyd),  ymborth,  liewa;  difa, 
ysu,  dyfetha.  Gen.  xvii.  4.  Preg.  v.  11. — 
**  Y  rhai  sydd  yn  bwyta  fy  mhobl  fel  y  bwyt- 
ant  fara."  Saím  xiv.  4.  Arglwydda  bwyta 
yn  y  lie  hwn,  dyfetha,  gorthrymu,  ysu,  a  hyny 
gyda  hyfrydwch,  fel  y  bwytaiit  fara.  Salm  \ 
Ixxix.  7.  Jer.  x.  25.  Amos  viii.  4.  Micah 
iii.  2,  3.     Gal.  v,  15. 

"  Bwyta  y  maent  bechod  fy  mhobl.  ac  at  eu 
hanwireddau  hwynt  y  maent  yn  derchafu  eu 
calon."  Hos.  iv.  8,  Y  gair  Meb,  fjîÄÜri  * 
gyfioithir  yma  pcchod,  a  arwydda,  pechod, 
,oo:l>edigaeth  am  bocliod,  ac  aberth  dros 
bechod ;  yn  yr  ystyr  diweddaf,  tebygol,  y  mae 
i  ni  ei  ddealL  yn  y  fan  hon.  Tra  yroedd 
offeiriaid  Israel,  nid  o  Iwyth  Lefi,  yngweini  yn 
y  swydd  offeiriadol,  ao  yn  mwynhau  ei  breint- 
iau  goruchél,  yr  oeddent  yu  derchafu  eu  calon 
at  anwiredd  Israel,  sef  eu  heilun-addoliaeth. 
A  hwyrach  fod  yr  offeiriaid  yn  annog  y  bobl 
yn  eu  peceodan,  er  mwyn  budrelw. 

Arwydda  bwyta,   ymborthi  trwy  ffydd   ar 


BYD 


1«3 


BTB 


Grist  a'i  abertíi,  fel  iawo  am  becbod.    Eéa.  Ir. 

1.  ^'  Oni  fwytewch  gnawd  Mab  j  dyn,  ac  onf 
yfwch  ei  waed  e(^  nid  oes  genjoh  fywyd 
ynoch."  loan  vi.  63,  ö4,  66,  67.  Sef  credU 
ynddo  (ado.  47)  ac  yo  y  ^waith  a  vnaeth  yn 
J '  cnawd»  yn  inarw  yn  aberth  dros  bechod. 
Tn  addas  y  gelwir  gwir  gredu  yn  Nghrist,  yn 
Tr  efengyl,  ei  fwyta ;  mae  hyfrydwcb,  cynnal- 
iae(b,  a  dyddanwch  boddlonol  Tw  gael  trivy 
wir  gredu  ynddo.  Y  mae  Crist,  i'r  gwir 
gredadyn,  yr  Lyn  oedd  y  manna  gynt  i'r 
Israeliaid  yn  yr  anialwch ;  sef  en  hunig  jm- 
borth  a'u  cynnaliaeth,  ac  y  mae  yn  trigo  yn 
en  oalpnau,  fel  bwyd  mewn  cylla  iachna. 

Arwydda  bwyta,  befyd,  gwneyd  ewyllya 
Daw  gyda  boffder,  ao  a  ddeogys  yn  rbyfedd 
yr  hyi'rydwcb  oedd  Mab  Daw  yn  ei  gael  wrth 
gyflawni  ei  waitb  mawr  yma  yn  y  byd.  loan 
lY,  34.    Edr.  Crn-FWYTA, 

"  Bwyta  ac  yfed  yn  annheilwng ;"  «ef  cy- 
meryd  bara  a  gwin  yn  Swper  yr  Arglwydd)  yr 
bwn  a  ordeiniwyd  er  côf  am  átrwoiaeth  Crist) 
beb  ffydd,  cariad^  acedifeirwcb,  ynadoewyddn 
yr  enaid  i  fyw  i  Ddaw.  1  Cor,  xL  29,  30, — 
•*  Bwyta  ar  y  mynyddoedd,"  yw  bod  yn  gy(' 
ranog  àg  oilun-addolwyr.    Ezec.  xviii.  16. 

BWYSTFIL-OD  (bwyst^mil),  milyn.— 1. 
Creadariaid  ffwylllion,  anbywaitb,  ystrywgar, 
òreulon,   ysglyíaethus,   o  bob  rhyw.     Gen.  ii. 

SO. ^2.  Dynion  crealawn  gorthrymns.  Salm 

Ixxx.    13* 3.    Teymasoedd    annawiol    yn 

erlid  pi)bl  Dduw.     Dan.  vii.  3,  17,  21. 4. 

Bhafiiui,  yn  wladol  ac  eglwysig.  Dat  xv\u 
Edr.  aiNOHiusT. 

BY,  rbogddod ;  mewn  geiriau  cy fansawdd  a 
gyfnewidir  yn  mi/;  fel  bychan^fy  mychcm;  ac 
y  mae  yn  ileihan  ystyr  y  geiriaa. — Hetyd, 
cysyllt-air,  cyfnewidiad  o  py;  ac  o'r  on  ystyr 
ag  CM  ;  inefflrs  by  doe  yma.. ' 

BYCIIAN,  bach ;  ychydig ;  gwael ;  diystyr. 
Num.  xvL  9.  Jos.  xxii.  17.  Exod.  xii.  4  ;  a 
xviii.  22. — "  Os  llwfrhei  mewti  amser  cyfyng- 
der,  bycban  vw  dy  nerth."     Diar.  xxir.  10* 

Blf  D-OEDD  (bod),  yr  hoU  fyd,  y  bydys- 
awd;  yn  mhell  byd,  sef  yn  mbell  iawn; 
y^rhoLVsg  byd,  yn  bir  iawn  o  amser ;  er  ys  tcUm 

byd,  sef  er  ys  llawer  o  araser. 1.  Vr  boll 

greadigaeth  fawr.   loan  i.  10.   Heb.  xi.  3.— - 

2.  HoU  breswylwyr  y  byd,  sef  boll  ddynolryw. 

Bhnf.   V.    12. 3.  Pawb  a'r  sydd  heb   en 

hail-eni.    loan  xv.  18,  19.     1  loan  v.  19.  loan 

XVL  8. 4.  Yr  etholedigion,  y  rhai  a  ethol- 

odd  Daw  o'r  luddewon  ac  o'r  Cenedloedd. 

2   Cor.   V.   19.     loan  i.  29;  a  iii.  16. 6. 

Gogoniant  dynion  a  phcthau  daearol.    Gal.  vi. 

14. 6.  Y  pethau  y  mae  Daw  yn  en  rhoddi 

er  cynnaliaeth  dynion.     1  Cor.  viL  31. 7. 

Ymerodraeth  RhaÊûn.     Luc  ii.   1. 8.   Y 

bywyd    presenol.     1    Cor.    vii.   33. 9.  Y 

ddaear.    Mat.  iv.  8. 10.  M&wredd,  parch, 

a  gwychder  y  byd.  Gal.  vi,  14. 11,  Doeth* 

ineb  cnawdol.     1   Cor.  ii.  12. 12.  Typfa- 

oedd  lluosog,    loan  xii.  19. 13.  Dedwydd- 


wch  y  nefi>edd.    Lnc  xx.  86.— F  byd  km  ^ 
arwydda  y  ddaear  hoq,  yn  y  cyflwr  llygredig^ 

Lmae  ei  phreswylwyr  yaiddo  yn  bRseooI. 
c  XX.  34.  Tit.  ii.  12.— F  byd  hwwo  a 
arwydda  cyfiwr  o  ogoniant  yn  y  net  Lac  n. 
35  ^^Ybyd  a  tif(/cu9  a  arwydda  amaer  yiefengyl 
ar  ol  adgyfodiad  Crist  Heb.  ii.  6 ;  a  vL  &.» 
Holi  demtasiynan  y  by4  trwy  ŵg  nea  wèo. 
1  loan  V,  4,  6. — ^Taá>d  y  rhai  drygioms  sydd 
fyd  o  anghy&iwnder,    la^  iii  6. 

BYDOL  (byd),  yn  ol  y  byd;  ynoldolU 
threfn  y  byd ;  y n  tneddci  at  y  byd.  Eph.  ?L 
12.  Tit  IL  Vi.—Cy9efft  bydol,  y  babell»  yr 
hon  oedd  yn  y  bycL  ar  y  ddaear^  sc  wedi  «i 
gwneatbur  o  ddeCoyddiao  bydol,  nen  ddsearol, 
mewn  cyfcrbyniad  i*r  nef  ei  hno,  He  yinae 
Crist  yn  gweini  ei  swyddan.    Heb.'  ix.  1. 

BYI>WRAIÖ,  BYD-WRAGEDD  (byd 
wraiff)  codwyn*wraig ;  esgor-wraig;  gwraig 
yn  derbyn  plant  i'r  byd.  Gen.  xxxv-.  11 
Exod.  i.  16,  16. 

BYDDAR-I-IAID  (dar),  trwm  glyw; 
trwm  ei  glywed ;  na  heb  glywedigaetb  natar- 
iol.  Y  gair  Heb,  flj^rt  a*arwydda  hefydutiw 
neu  ddyttaw,  obiegid  y  riuii  a  anwyd  jo 
fyddariaid  nid  hawdd  y  dyagant  siarad.  lacb- 
aodd  Crist  fadton  a  byddariaid.  Esa.  xxix. 
18;  a  xxxv.  6;  a  xKi.  18.  Mat  xL  5.  Y 
mae  y  saint  felly  pan  y  byddont  ya  dyoddef 
yn  aroyneddgar  yn  en  profedigaethau.  Saioa 
xxxviii.  13. 

BYDDIN-OEDD  (ydd\  Ha o  filwyr, 
mintai  o  wyr.  £xod«  xiv.  19.  Baro.  is.  87. 
Salm  xviii.  29. 

BYGYLU  (bw-gwl),  bwgwth,  peiyglur 
dychrynn.  "Bygythiwn  a  bygyl^n  h^y.— 
Ac  feUy  en  bygyln  a  wnaethant  Act  v.  iTr 
21.    W.S. 

BYR-HAU,  y^ydig  o  hy<i,  nen  o  barbid ; 
ar  fynler,  sef  cyn  y  byddo  bir.  PhiL  iL  24. 
1  Tim.  iii.  14. — ^Yr  oedd  goleuni  Uwyddiant 
Job  yn  ymddaf^os  yn  fyi;  o  herwydd  bod 
tywyilwcfa  aflwyddiant  yn  nesaa.  Job  xvii. 
12. — Yr  Arglwydd  a  fyrhaodd  ddyddiaa 
blinder  yr  Inddewon;  Mat  xxÌ7.  22 ;  a  dydd- 
iaa  ieaooctyd.  Sahn  Ixxxix.  46  ;  a  cii.  23.—- 
**Ni  fyrhawyd  Haw  yr  Arglwydd,  fel  naallo 
achnb :"  Esa.  lix.  1 :  sef  na  pballodd  ei  drngsr- 
edd,  ac  ni  wanhaodd  ci  alia. 

BY&-EDD(ys)  Com.  Bcdd,  p/.  Btodus  ; 
Armor»  Bbs,  pL  Bisiit  ;  rhan  oV  Haw  natar- 
iol,  Y  mae  pnmp  o  fysedd,  ac  i  gyd  yn 
cynnwys  pymthes  o  eigym,  sef  tri  yn  pertbyu 
i  bob  an.  CymMn  y  bysedd  a  elwir  cundilif 
intemodia,  Y  bye  cyntaf  a  elwir  bawd ;  (Bdr. 
Bawd) — yr  ail,  y  myni^-fys,  bya  yrawd,y 
bys  blaen ;  y  trydydd,  y  canol-fysy  yr  hir-fya, 
bys  y  perfedd ;  y  pedwerydd,  l^  y  fodrwy, 
meddyg'fys,  bys  y  gy&redd ;  y  pnmmed,  y 
bys  bach,  y  byr-fys. — Mae  math  o  lysiaa  a 
eiwir,  bysedd  eochion,  bysedd  eUyUon,  bysedd 
y  CŴB,'  Uwyn  y  tewlaeth. — Geoir  |^nt  yn  ami 
&    gormod   bysedd  ganddynt ;    j  rhai  bya 


BYW 


IM 


BYW 


7df Dt  jn  gjffrcdin  jn  aanniaidd  m  70  fiâea& 
Y  mae  rliai  o  honjat  ág  eegyrn  ac  «wineeUi 
gwddynt;  endll  ydynt  yn  unig  datpiaa  o 
goawd,  Dylai  y  rhai  hyn  gtiel  ea  cymeryd 
muth  jD  mabaadod  y  plentyo.  Ooi^ir  am 
ÌT  corffiol,  mab  i'r  cawr  yn  Gath^  yr  hwn 
oedd  k  chmeeh  o  fysedd  ar  bob  Uaw  iddo,  a 
cfaveoh  0  fysedd  ar  bob  troed  îddo,  sef  pedwar 
ar  hogiiir  o  li&di,  2  Sara.  xxL  20,  1  Groo. 
IX.  6. 

Friodoiir  bys  i  Ddow  i  arwyddo  ei  gywreîi^ 
vaith  rhioweddol:  fbl  y  mae  dyaioii  yn 
gwdtbio  trwy  gyinborth  eu  byáedd,  ẁUy*  y 
mAe  bja,  neo  fysedd  Duw,  ym  arwyddo  gweith* 
retibd  ei  alia.  £xod.  viii.  Id;  a  xxxL  18. 
Salm  viii.  3.  Luc  xi.  20. — ^Dysgu  à'r  bjaedd 
ijáá  jn  dal  allan  ryw  fibrdd  ddif|;el  gao 
dJniion  i  ddeou  «railf  î  bechu«  Diar.  rL  18. 
—Estfn  bjSy  a  anrydda  celiweir^wawd^  dir» 
mrçr^dull,  £sa.  Iviii.  9. — Bysedd  yr  eglwys 
jii  (i/fero  ifivrr,  a  arwydda  yr  Ysbryd  Glan  a 
<iijft!rodd  Crist  byd  bespeoaa  do  y  galoa 
g»&edig,  ac  a  effeithiodd  ami  iV  d^oi,  ac  a 
VBaeih  weithrediadao  ffydd  A  cfaariad  ynddi 
;d  fvwiog,  yn  beraidd,  ac  yn  hyfryd.    Can. 

BYTH-OEDD  (bod),  yn  draçywydd; 
tn^wjddol;  diddarfod;  didraoc ;  diddiwedd ; 
jr  hyn  sydd  ta  draw  i  ganfyddiad  ae  aisgyff- 
!^iad  creadar.  Daw  a'i  air  a  bery  byth. 
Exod.  XV.  18.  Esa.  xL  8.  Byth  bytiiQcdd,  a 
irwydda  yn  ol  yr  Meb.  eadambad  diyagog  oV 
Vtui  jn  Haw,  a  pharbad  tragywyddoi  o  bono.. 
Eáa.ijf.  17. 

BYTHEimO.    Edr.  3EYTHMM0. 

BYW  iyw),  Heb.  n^^n  M  byto.—^li 
Bod  jn  meddn  ealla  i  ymsymRd  a  gweitbredn. 

fen.  ii.  V ;  a  xliiL  28. 2.  lacbiUL  o  glefyd 

frwm.    loan  iv.  50, 61. 3.  Cad  ymbŵrtb  a 

pbethaa  eraill  at  gynoaliaetb  bywyd.     1  Cor. 

X  14. 4.  Gael  msetb  a  chynnaliaetb  ys- 

l^doL     Gal.  iL   2a 6.    Cael    cyaar  ac 

«liVwiid.    Sa]m  xxii.  26.     1  Tbea.  iii.  S. 

6*  Ca^l  meddiaot  0  raa  ynoa,  a  gc^aiant  yo 
olbjB.  loan  xiv.  19. — "Diau  y  gelli  fyw." 
*BrcD.  viii.  10.  Reb,  tlTI"^  flVH  iw»/yw 
y  lyddi  Jyw : .  nea,  yn  ddiau  y  hyddi  fyw. 
I^yvedyd  y  maa  Eliseas  pa  ateb  oedd  yn 
triwriad  Haaael  i  roddi  iV  brenin.  "Ti  a 
djiywedi  y  byddi  by w  yn  ddiaa ;  eto  yr  Ar- 
gî^ydd  A  ddangoaodd  i  mi  y  bydd  efe  marw 
fQ  ddiao."  .  Bangotodd  yr  Aiglwydd  iddo 
tiJau  beth;  aef  betb  oedd  yn  nghalon  Hasaal  i 
roddi  yn  ateb  tlx  brtsnin,  a  pba  betb  a  ddy- 
irwFddki  i'r  brenin,  sef  y  byddai  marw  yn 
^isQ.  Tr  an  fiith  y  dy wadir  (Preg.  xi.  9).  beth 
<^d  ya  nghaloa  gwr  ieoaoc ;  sef  gwoeutbnr 
70  liawea,  Aa,  ac  befyd  beth  oedd  eicr  amcaa 
>  bwriad  Daw  tuag  oto ;  sef  ei  ddwyn  i  fam 
öDycwbl, 

Y  mae  Duw  yn  byw  ynddo,  ac  o  bono  ei 
bn ;  bywyd  pur  ydy  w,  ac  y  mae  ei  fy  wyd  yn 
ûanfodol:  y  mac  ganddo  fywiogrwydd  a 
■  25 


dedwyddwẃ  tragywyddoi  ae  anamf^Srad- 
adwy«  Nam.  xiv.  21,  Detit  t.  26. — X  mae 
bywyd  yn  Nnw  yn  gwidbaniaetha  oddiwrtb 
fywyd  oreadoriaid:  1.  Y-  mae  bywyd  yn 
ka^od  ynddo  ef ;  ood  gweithrediad  hanfod 
yw  ea  bywyd  hwy,  Y  maoat  hwy  yn  byw^ 
ood  y  mae  efe  yn  fywyd. — 2.  Y  maa  efe  yn 
byw  o  bono,  amo,  ac  ynddo  ei  ban ;  end  eyf- 
rainiad  oddiwrtho  ef  yw  en  bywyd  hwy  ;  ynddo 
ef  y  «laent  yn  byw,  yn  symad,  ac  yn  bod. 
Act  xvii.  25,  28.  Y  mae  efe  yii  fywyd,  ae 
yn  Jfynm  o  fywyd  i  bob  petb  byw.  Balm 
xxxvi.  9. — 8.  Y  mae  bywyd  yoddo  ef  yn 
anfeidro],  yn  bur,  yn  ddiderfyn,  beb  ddecbrea 
ac  beb  ddiwedd ;  ond  y  mae  eu  bywyd  hwy 
yn  fesnredig,  nen  yn  derfynedig.  Y  mae 
iddynt  oil  ddecbrea,  a  bydd  i  lawer  o  bonynt 
ddiwedd  bywyd. — 4.  Y  mae  ei  fywyd  of  yn 
gyflawni  yn  berffiiith  ar  nnwaith ;  yn  anghyf- 
newidioii  heb  ddim  chwanegiad,  Y  mae  yn 
byw  yn  gwbl  ar  anwaith ;  a'i  hoU  fywyd  yn 
beriaith  gwbl  ynddo  ei  hen,  yn  cynnwys 
twjgywyddoldeb ;  ond  y  mae  bywyd  y  cread- 
nriaid  yn  raddol,  yn  gynnyddol,  ac  yn  ddi^anol. 
—6.  Y  mae  Daw  yn  byw  oangenrkeidrwydd,; 
ond  nid  felly  bywyd  creadnr. 

Y  mae  Criat  yn  awr  yn  byw,  a  cbaaddo  bob 
dedwyddwch  ynddo  ei  ban,  DaUi.  18.  Y 
mae  yn  byw  bob  araaer  i  eiriol  dros  ei  bobl : 
Hob,  vii.  25 ;  ac  yn  byw  ynddynt  yn  ysbryd 
bywioL  Y  mae  ofe  yn  trigo  yn  ea  calonan 
trwy  Ôÿdd  ;  Eph.  iiL  17  ;  a  hwy  than  yn  byw 
amo  yntaa  trwy  ffydd.  Gal  ii.  20.--Gelwir 
Crist  yn  Faen  bywiol,ac  yn  Ffordd  fywiol; 
y  mae  efe  yn  fywyd  ynddo  ei  han,  ac  efe  a 
fy wiocà  hefyd,  ac  a  ddyg  i  fywyd  tragywyddoi 
yr  boll  rai  a  unir  ág  ef.  1  Pedr  ii.  6.  Heb. 
X.  20.    Edr.  Ffordd,  Mash, 

BYWYI>-AU  (byw),  1.  Einioes,  bywdeb; 
hoedl ;  buchedd,  oywiogrwydd.  Lac  xiL  16, 
—-—2.    Darpariaeth  at  gynnaliaeth    dynion. 

Deut.  XX,  19. 3,  Da  y  byd  hwn.    Luc  xv. 

12,  30. 4,  Y  byd  hwn  yn  nnig.    Preg.  ix. 

9. 6.    Bywyd  ysbrydol,  trwy  yr  hwn  yr 

ydym  yn  byw  i  Ddaw.    Esa.  xxxviiL  16.  Jer. 

X.  12. 6.  Cyâwr  gwynfydedig  y  saint  tu 

draw  iV  bedd.     Mat  xviii.   8, Í.    Crist 

lesa  yr  Arglwydd,  yr  hwn  yw  awdwr  bywyd 
yabrydol  a  thragywyddol  Tw  bobL  Y  mae 
efe  yn  eu  prynn,  ea  galw,  ea  cyfiawnhao,  ea 
sancteiddio,  a'a  gogoneddu,  yn  ea  cyrff  a*u 
henddiaa.    loan  xiv.  6, 

BYWHAU,  BYWEIDDIO,  1.  Ehoddi 
bywyd   natariol  i  foirw,  yr  hyn  nis  gall  neb 

ond  Daw.    Rhu£  vr.  17. 2,  Rhoi  bywyd 

ysbrydol  y  ras  yn  eneidiau  y  rbai  sydd  yn 
feirw  mown  camwedd  a  phecbod,  i  fyw  trwy 
ffydd.  .  Eph.  iL  1,  5.  ■  3.  Rhoi  cysor,  trwy 
waredisaethau  allan  o  gystudd,  gaiar,  a  phrof- 
edigaetnaa,  a  marweidd-dra  yabryd.  Salm 
cxix.  60. — Y  mae  Crist,  yr  ail  ddyn,  neu  yr 
ail,  Adda,*'yn  ysbryd  yn  bywhaa."  1  Cor. 
XV.  45.    Fcl  Pen-cyfammodwr  ei  bobl  y  mae 


CAB 


IM 


Cad 


jn  ea  bywhaa  o  ddyfiidaroedd  marwobetli  y 
ewymp  i  nchder  uifiúnroldeb  a  gogoniaiit 
tn^wyddoL  T  mae  oib  yn  **Yabryd  jm 
l^wiiiia,*''o  ran  ei  Ddnwdod,  a  ohyflawndor  yr 
1  sbryd  Glan  yn  an»  arao.    T  mae  yn  fiynon 

0  fywyd  jẁtjáoì  a  thragywyddol  f  w  faoU 
aelodaoy  ac  efe  a'a  brwha  nes  y  byddo  yr  hyn 
aydd  bnrol  wedi  ei  fyneu  gaa  tpíjà»  3  Cor. 
▼.  4.— •*  Y  peth  ydd  yw-ti  yn  ei  behen,  ny 
▼yveiddin    addieithr    yddo    iivw.*    I  Con 

BTWIOLABTH  ibyw-lawdi  ameer  byw- 
iolaeth;  ameer  nodeaiff  i  yraodwyn  plen^ 
yn  y  bra ;  naw  mis.  &»n«  xviiL  10.  3  Bren. 
k  16, 17.1 

C 

CAB»  Bib.  ^p  meenr  Hebraddd,  gwlyb  a 
i^eh ;  y  meaar  gwlyb  a  ffynnwysu  ddan  hdni 
Örytanaidd;  aV  mesar  yd  dan  b$int  a*r  bum- 
med ran  o  beint  '  9  Bren.  vL  35. 

CABAN-AU  (ca),  birth;  Uoesty;  Jonah 
iy.  5;  cell  Cochan  mevn  carchardy.  ''Pan 
ddaeth  Jeremiah  i'r  daeardy  ac  i!r  cabanan.^ 
Jcr.  zxxTU  16.  "Tr  daeardy  a'r  carchar.* 
Dt.  H.  With  gydmain  y  fiin  hon  ft  Fen. 
zxxTUL  6|  ymddengya,  yn  deby^ol,  mai 
pydew  dwin  oedd  y  daeardy,  wedi  ei  gloddio 
yn  syth  i'r  ddaear,  yn  nghanol  cyntedd  agored 
oddiamgylch,  pan  yr  oedd  y  tai  mawrion  wedi 
en  hadeilada:  a  bod  yn  yfltlyBan  hwn,  yn 

SOS  i'r  ewaelod,  gello^d  wedi  en  naddn,  er 
gfaoedd  gwahanol  i*r  tmeiniaid  a  ollyngent 
i  lawr  yno.  OddiwrthhTn,tebygol,  yr  arwydda 

Îr  nn  gair  *i^5  y  head ;  am  fod  beddan  yr 
ynafiaid  wedi  en  ^p/meyd  ft  chelloedd  gwahan- 

01  fd  hyn,  i  roddi  y  cyrff  yn  wahanedig  yn- 
ddynt — ^y  rhai  a  elwir  "ysflysan  y  ffov  y^ 
Bsa.  xÌT.  15. 

CABBON,  dinas  yn  Jadah.  Jos.  xr.  14. 
Yr  nn  a  Machbena,  medd  rhaL  1  Gron.ii 
49. 

OABL-U-YDD-WB  (ca^ly),  Llad. 
Calumiha:  rheg,  gogan,  difenwaa;  xhegwr, 
difenwr,  soganwr  pethan  eanctaidd :  dvwedyd 
yn  anweddna  am  iMuw,  nen  am  y  ihai  y  mae 
efe  yn  en  gospd  mewn  awdnrdod  dano.  1 
Bren«  xxi.  10,  18.  Bsa.  zzzyif.  4,  34.  3  Pedr 
ii.  10.  IVosedd  xmion-gyrch  yn  eibyn  Daw, 
1.  NmII  ai  trwy  gyfrif  iddo  rywbeth  nad  yw 
yn  gweddn  i  beroetthrwydd  a  dwyfeldeb  ei 
nator ;  nen,  3,  Cyfrif  i  Ddnw,  ei  air,  a'i  ordin- 
hadan,  yr  hyn  sydd  bechadnms,  ac  yn  hollol 
anmhriodol  iddynt  3  Sam.  xiL  14.  Tit  ü. 
5.  Dat  aîL  6.  Nen,  S.  Trwy  fychann  el 
briodoHaethan,  a  chyfrif  i'r  creadnr  yr  hyn  a 
berihyn  yn  nnig  i'r  Creawdwr.  Mat,  zvi  65. 
— DyWedir  fod  dynion  yn  cabin,  pan  fyddont 
yn  cael  en  gwatwor,  en  diystyro,  ea  gwar- 
adwyddo,  a'n  bychann,  a  dywedvd  pob  dryvnir 
am  danynt  Rhnf.  iii.  8. — Cabledd  yn  erbyn 
yr  Ysbiyd  Glan.    Edr.  Ysbrtd. 

CABOL-I-WR    (pol),    Llad.    Politub, 


Pouns!  llyfe,  Uyihba»,  Uyflihawr,  eabol-^aeiL 
eef  mewn  llyfnn,  nen  fiien  i  lyMÍaa  àg  et- 
Cabol-feini,  mehii  Uyfiiion,  &c^  oeryg  yrsfos. 
— ^Yn  ngfhabol-feini  yr  aft>n  y  mae  dj  no, 
hwjut-hwT  yw  dy  gwtwa,*^  Esa.  Ivìl6.  Ti 
a  ddeẅisaiat  yn  rhan  i  ti  yr  eilnnod  bynj  t 
rhai  a  wnaed  o  geryg  Hyfiiion  wedi  en  bvrw'i 
fÿny  gaa  lifisiriant  o*r  a^dsydd :  neo  y  riüi 
ciedd  yn  eael  ea  haddoii  ar  laaan  afonjè],  k 
bydd  amledd  o'r  iath  ibini  iV  cael  yn  gjffreé 
in*  Nen  y  byddai  riian  eilnn-addol  wyr  vam 
dyfiideroedd  mawrion  a  llithrig,  ae  y  bjdài 
ea  dinystr  yn  anocheladwy  a  thragywyddol 
SalmlixiiL'll.  Eul  x.  6.  Jobxx.S9.  Jd 
xiil  13;  a  zxiii.  13.  Diar.  zziv.  16.  Tit 
ringa. 

CABUL,  Ŵ».  Î>i5^3  [ẁidr]  1.  Yrefifi 
roddea  Hiram,  brenin  I'yma,  ar  yr  ngaiu  dim 
a  roddasai  Solomon  yn  anrhegiddo,  i  ddissn 
nad  <^dent  yn  gymenuiwy  ^ndda  1  Bres 
ix.  18.    Dywed  Joeephns  ea  bod  yn  ag« 

Tyros. 3.  Dinas  oedd  yn  sefyll  ar  grfe 

ihandir  llwyth  Aaer.    Jer.  xix.  27. 

CACWN  (cwn)  math  o  wenyn  gwyìtóo! 
mawrion,  ft  cholynan  ^enwynig  gsDddTot 
Y  mae  amrywiaeth  o  nonynt,  scf  acva  ] 
ooed;  cacwn  y  wann ;  cacwn  y  ddaear ; csc^i 
tingodi.  Mae  Dnw  yn  bwgwth  y  CaMMctó 
ft  hwynt,  Ac.  Exod.  xxaL  38.  Dent  m  W. 
Ymddengys  oddiwrth  Joe,  xxiv  13,  fod  ẁ^ 
wedi  eu  cymeryd  yn  offeiyntta  i  ym  y  cenedt 
oedd  allan  o'r  tir  o  ilaen  Isradt'yn  Beilldatì 
dan  frenin  yr  Amoiiaid»  heb  gleddyf  m  bn. 

CAD-AU  (cai,  brwydr,  ymladd,  tris:- 
cad  a  brwydr,  a  chad  ac  ymladd  8^  ^ 
8.    Bsa.  ix.  ff. 

CAJ[>ACH-AÜ(tach),dam  o  Bafe,gviaBcn 
Ac    1  Clwt,  cerpyn,  brat    Norn.  xix.  15.  J 

Sam.  XX.  13. ^3.  Pethan  ffiaidd  a  divrf 

Esa.  XXX.  83.— ^  A  hi  a  eagorodd  ar  em 
cyntaf-anedig,  ac  a'i  rhwymodd  ef  m^* 
cadachae.**  Lnc  K.  7.— «Hi  a  eagorawddi 
ei  map  cyntay  enit,  ac  a'i  comawdd  ev  bw* 
cndachan."  W.  S.-*-"Ahi  a  esgoroddarj 
chyntni^nedig  fab,  ac  a*i  caw-rwymynodd  eC 
Campbell.  Gwnaeth  Mair  ft'i  mab  bycbtft  J 
ol  arferiad  cyffiredinol  gwragedd  toag  at  e 
plant  Mair,  ac  nid  nn  lyd-wtaig,  a'i  ẃ^ 
odd;  tebygol,nad  oeddnn  gyda  hi.  T^ 
amgylchiadaa  ei  enedigaeth  yn  eithaf  tla«< 
Bdr.  Gxin,  Ibsu.  „ 

CADAIR,  CADER-EIRIAU  (cad),  ^' 
na»tèpa^  taihẃra;  eistedlMi  %J^^^^\^ 
ddiflyníi,  caer,  cadamlc-^Cader  ym»^^ 
areitnfii;  cader  bnwch,  pwrs  bnwdi.  *  ^* 
amryw  frynian  amddU^edig  yn  cadw  yr  en 
Cader;  megys  Cader  Dinmael,  Cader  wn 
*c.-ŵder  Moses,  yr  oedd  yPhariseŵd^ 
dìwennych  dstedd  ynddl  i  famn  a  Uy^^^ 
raethu  y  bobl,  fel  Moses.    MarcxilSS,» 


•  Y 


d«dtg. 


I  ^towídẅ  mewn  «yûrtÛilÉd  cylftfdiü  t^ 


CAD 


19» 


CAD 


CADES,  iTẃ  )D*^p[«»iẃMMnc9«ftí1 1. 
B  i'r  dehu  i  wlad  'C&iuuui,  24  laiUtir  < 


ae  tx.  46.  '*  Td  nghadair  Mosoa  yr  eistodd 
r  ya^fenyddion  a*r  Phariseaid.*'  Mat,  zziii. 
Qr.xaBtàpa^  mkd^a.  Moddylia  rhai  fod 
ìiÁÚBà  jn  y  goiriaa  at  7  pwlpad  o  goed  a 
naeth  Em  i'r  rhai  oedd  ya  egluro  y  ffyfraäh 
r  bobl  (y  rhai  gwedi  hyny  a  oeodwycTi  fyoy 
ay  spagogan,  o  ba  le  yr  araithiai  yBabtMm, 
ittstedd).  Nek  viiL  4  Tebygol  elgalw 
1  gadair  Moeea,  am  y  darOenŵiit  ae  yr  M^fair* 
It  lyfinu  Mq^a8  od(£yno;  fel  yr  oedd  i^wea 
egyByn  atlnawiaetiha  oddiyao,  Nid  yw  y 
ár  yn  arwyddo  amdurdod  ì»ladtpriaetkDlj  fel 
bamodd  Líghtfò<y6  [iTon  iM.  tt»  loc]  a 
osgatos,  gan  uid  oedd  Tr  yagrifenyddion  aV 
hinseaid,  fel  y  eyfrrvr,  yr  awdardod  hoii. 
CADARN-HAU,  CADERNID  (cad),  Ŵ. 
^poç ;  cryîf  gwroli  galluog,  oerthol; 
aihu,  cryfhaiit  ^nogi;  cryfder,  nerih, 
ffioideh.  Y  mae  Dqw  yn  an  cadam*  Deoi. 
17.  Job  is.  19.  Ac&Uawgadam  y  dog 
e  ei  bobl  allan  o*r  Aipbt»  yn  wyneb  crea- 
«deb  Pharaoh.  Bzod  ziii.  3,  14. — ^Y  mae 
fmboith  phmt  Dow  ar  mi  cadam,  aef  Cristi  eu 
^redwr  cryf.  Salm  ixxzix.  19.  Bsa.  IxHi. 
3.  Efe  a'a  dwg  alkm  o'n  holl  orthrymderaa  4 
IV  gadani.  Aet  zviL  10. 
CADBBN  (caàrpea)^  arweinydd  byddin,  neu 
leoor  Ik.  Kmn.  iL  3.  Deot  i.  15.  d  Bren. 
riii.  24.    Act  zzL  31.    Mr.  TrwnM. 

.Bnw 
oddi- 
Tth Hebcon,  ar  gwr  anialw^  Paran;  sef  Oa- 
t»Bamea.  Gmu  ẁ.  7.  Y  ddinaa  hon  a 
)âdwyd  i  Iwyih  Judah.  Bu  yr  Hebreaid  yn 
irynymdaithymayaeoddiymayr  anfonodd 
loaes  ysbiwyr  i  edryeh  tír  yt  addewid.  Dent 
46.  Y  mae  yn  eglnr  nad  hen  oeddyOad- 
ByoanialwohSinynenZin,  Ue  bn  &rw  llir^ 
BD.  Nam.  ziL  16;  a  xiiL  d ;  a  zz.  1 ;  a  zzziL 
;  amüL  18,  80.-^2.  Yr  oedd  nn  arall  o*r 
Dwyorbaadir  Naphtali,  aef  Oadm  ja  Qali- 
i^  yrhoD  a  roddvyd  i'r .  Gersoniaid»  ao  a 
niied  yn  ddinaa  noddfik  Job^  zz.  7 ;  a  zzi. 
2.--3.  Un  and!  yn  U  wyth  faiaohar ;  bon  hefyd 
roddwyd  ì'rGenoniaád.  1  Cron.  vL  72. 
CADNAW-ON  (oad-naw).  Or.  «tvowc,  xc/»- 
»4wyiu}^,  Snwad  a  roddodd  Critt  arHer- 
d,  oblegid  ei  fod  yn  ffyfrwyagall,  fel  llwynog, 
^n,  ac  &  Uawn  fwnad  dkhellflar  ganuldo  i 
Uìfethafliŵyndiniiied.  LaazuL82.  Sir. 
IrtOD,  liLwriroo. 

CADW  (cad),  eadwraeih,  praidd.— «"Nag 
^ftdydi^wto  bach."  Lac  m  32.  W.  S. 
OADW  (cad),  dal,  eynnal;  ffwarahadw^ 
i-Owaredaoddiwrth  ijw  beryÿon  tymhorol, 
1^  gallnogi  ac  amddi^n  dyn  vn  eahwyneb. 
■IÍ.  xiv.  80,-^.  GwalBd^  oddiwrth  enog- 
^dd  pechod,  a  ibyddhaa  oddiwrth  ei  awdor- 
?wlywodTaeÜiol,ac  hefyd  oddiwrth  eî  lygr- 
«.  loan  xvii  11, 15.  Mat  L  21 ;  a  zw 
^  Lnc  xir.  10.  Fel  hyn  ▼  mae  Oriit  yn 
»dw,i»nTn  jrwareduei  boW.  Y  maent  yn 
^^  en  cyiawnhao  trwy  gyfWIad  o'l  g^wn- 


der  ef  iddynt;  a.thrwy  weithrediad  ei  Yabr^d 
ef  vnddvnt,  y  maent  yn  cad  en  aancteiddio, 
gaUn  a  Uywodraeth  pechod  yn  cael  en  daroa- 
twng  a'n  gwanhan,  ao  yn  y  diwedd  en  Uwyr 
ddinyitria — 8.  Diogehi  peth.  2  Tim.  L  14. 
—4.  £hmealhnr  a^lw  ar.  Salm  cziz.  4. — ^Yr 
oedd  Adda  wedi  ei  roddi  yn  nflaidd  Eden  iV 
llafino  ao  i'w  ehadw  hi ;  nid  i  Krvta  ei  ffirwy tk 
y n  nnig,  ond  i' w  golygn  a'i  llafnno  hefyd.  Felly 
y  mae  Daw  ju  goaod  gwemidogion  yn  njEardd, 
nen  winUaa  ei  eglwya,  nid  i  fwyta  ei  ffirwyth 
ya  nnig^  Can.  viii  11,  ond  i  lainrto  ynddi,  1 
Thea.  ▼.  12.  ao  i  wylio  droatû  HaU  xUL  17. 
1  Pedr  ▼.  2. 

CADWADAWCW)QION  (cadw),  vr  h^n 
ay dd  yn  cadw  ac  yn  amddiffyn.-^  Ba  hoU  weith** 
xedoedd  a  wnant  er  el  gweled  o  ddynion :  oan* 
ya  Uydann  en  cadwadodkoa  a  wnant  :**  aef  ea 
^ylaotena.     Mat  zztu.  A.      W.  S     Ear. 

PHTX^AOTSaAU. 

CADWEDIO  (cadw),  gware^;ol;  diogel; 
dibarygl;  on  wedi  ei  gadw  a'i  ddi^ki  yn  wy- 
neb peiygL  1  SaoQu  zzii.  28*  Gwarodiflaeth 
oddiwrüi  enogrwydd  a  damnedigaeth  am  oech* 
od.  Mat  z.  22 ;  a  ziz.  26.  Act  iv.  12«— 
^  Trwy  raa  yr  ydyoh  yn  gadvmdic;^*  aef  wedi 
ea  gwareda  a'a  diogeln  yn  dragywydd.  Bph. 
iL  8.    £dr.  Cbiowad,  Obab. 

CADWRAETH  (cadwr),  oadwad ;  cadweid- 
iaeth;  cadwedkaeth;  ceidwadaeth.  Yi  hyn 
a  loddir  daii  ofiu  gwr,  hyny  yw,  ei  ŷodwraêtlL 
Job.  i.  12.  Y  mae  7  Ẁr  Sêb.  fí^títOÌ^  a 
gyfieithir  eadÊuraethf  yn  Gran.  zzvL  5.  Nam.  lii. 
8,  Ac.  weithiaa  yn  caei  ei  gyfieithn  ffwyliadwr* 
meih.  Lef.  viiL  dö^r— «"  Cadw  y  dydd  Sabboth 
i'w  aancleiddio.''  Dent  r.  12.  Y  Sabboth 
ydyw  ▼  cadwroMtk  jwa.  Yr  on  gair  heíŷd  a 
gymmút  yoruckmifhaeihf  yn  Nooi.  viii  26,  itc. 
— ^^Oadw  fy  nchadutroetk;  aé(  gorohymynion 
Daw:  y  gerchymynion  yw  y  ffodwroitk.  Qen. 
zzri*  6« 

CADWYN-AI^-O  (cadw),  tid,  yatid.  1. 
lid  i  rwymo  dynton  with  waith  caled,  nea 
mown  carchardy.  Jer.  UL  11^ — 2.  Pleth  o  aor, 
dsc  i  addamo  y  gwddl  Qen.  zli.  42. — 8. 
Pyftaith  Dttw,  yr  hon  aydd  yn  addom  odidog 
gany  credadyn,  yn  ei  attal  rhag  penifayddid 
cnawdol;  Diar.  i.  9;  ond  yn  gacAhiwed  ac  yn 
garohar  oaled  gan  y  rhai  dirgionaik  1  Hm'. 
u2, 10.  Salm  ii«  3.--4.  Bdchder  aydd  fel 
eadvnfn  yn  rhwymo  dynion  &'i  awdardod  yn 
ganharorion  id<io;  ao  y  maent  yn  ei  wiaffoam 
danynt  fed  addam,  yn  en  tybhwy.  SalmTzzuL 
6*  ■  -ŵ  Awdardod  Daw  ar  yr  angelion 
cwympedig,  a  dynbn  diedifeirioL     2  Pedrii, 

4»    Jodaa6, Y  gadwffn  aydd  yn  addamo 

f^ddf  yr  eglwya  a*i  haelodan,  a  arwydda,  g^ir- 
loneddaa  gogtmeddns  yr  elbnffy],  y  rhai  jdynt 
mawn  cyayUtiad  hardd  a  diwäan  à^agüydd: 
eu  nroSBa  haidd  o  honyn^  mewn  ffydd  ac 
oJMd^dûdiddynl ;  ao  effeiihìaay  gwirioneddan 
mewn  goatyaguddiwydd,  pardi,  afadd-dod,  ae 
add^^iad.     <m  wrth  y  gwddf  y  deallir  gwir 


CAE 


196 


CAFP 


ffydd  Bjdd  yn  cyBsyllta  y  corff  a'r  pep,  with 
y  gadvfyn  y  gallwn  ddeall  ei  boll  effeithian,  y 
rhai  sydd  yn  ei  dangoB^  ao  yn  harddweh  iddi. 
lago  ii.  18.    Can.  i.  10;  aiv.  d. 

CAE-AU  (ca),  gwrych,  bid,  gwyddi,  pdiifa. 
Trwy  drawaddwyn,  maea  cauedig;  fẃca$ofd^ 
caeowair:  hefyd,  addorn^bleth ;  iel  mm  hedw, 
sef  coroD^bleth  o  fadw :  pvfraig  yn  mron  «w, 
aef  agosi'w  dwyn Tw gwely i e^r,  Arwydda^ 
1.  Amddiffyniad  tir;  megya  o  yd,  gwab, 
gwinllao,  àc  1  Cron.  ir*  2$— S.  Qofid  rhae- 
laniaethol  Daw.  Job.  u  10^ — a.  Uywodrasth- 
wyr,  avdd  fel  eae  nea  &gwyr,  yn  liaw  raalawn 
Duw.  Ìîsa.  V.  6. — 4.  Trefo  Duw,  trwy  ohwerw- 
der  a  gofidiau  i  rwyatro  ei  boU  i  gaol  ea  ffyrdd 
en  hanain.  Hob.  ii.  Ŵ. — ^  Fferdd  y  diog  aydd 
fe)  cae  dnin."    Diar.  !▼•  19. 

OA£L  (ca),  oaSael;  cyrfaaeddyd;  Mioil!; 
derbyn ;  meddianna.  Mat  vii.  8.  Loc  xu  10; 
a  zii.  38,  43. 

CAENEN-AU  (eaeii),  toad;  gorekuddiad; 
arwyneb;  y  tu  allan.—- «A'r  boraa  yr  oedd 
caenen  o  wlith  o  amgylok  y  gwefsyU.*'  &od. 
zvi.  13.  Beb.  t^'^fttO  <o^  otu  dêUffyniad  o 
wUth.  Tr  oedd  dw^  gaemen  o  wlith,  nn  dan  y 
«manna,  ac  nn  arao;  a'r  tipynan  oeddent  rhwng 
y  ddau  wlithyn  yn  caal  en  cadw  yn  bnr.  Yn 
cyfeirio  at  nyn,  V  mae  yncaelei  làwy  manna 
cuddiedtg.  Ojwnar.  Bxod.  xn.  IS,  14.  Ham. 
xi.  7.    Dat  n.  17.   Bdr.  Mawva. 

OAER-AU-OO  (eae),  mtr,  elawdd,  moel- 
'  glawdd ;  caemo  diaaa ;  an»ldifiyùfig^  t^ ;  dinaa 
a  ronriaa  iddi;  dinaa. — Caer-gtt^ionj  aef  y 
llwybr  llaethog  aydd  ar  noavaiUi  eglur  i*w  gan- 
fod  yn  gylclHrea  Iwyd-oieu  yn  y  ffurfafeo,  a 
alwyd  felly  oddiẅrth  Owydion  ab  Ikm^  yr  hwn 
oed  j  yn  daail  aeryddiaeth,  a  fiunent  yn  ddeŵtn. 
-^Mçaä  dan  g^uratu  aef  goatwcg  had.  Y  He- 
oedd  a  alwyd  gan  y  Cymry  CW,  a  alwyd  gan 
y  8ae8on  Caeeter^  CuUr^  Ouew^  Ckmier;  a 
chan  y  Rhufeiniaid  Castrum^ — Coron  gaerog  ; 
hrethyn  caerog^  aef  brathyn  jn  ei  wnonthnriad 
tebyg  i  waith  mnr.-i-^  Liodran  eaerog.^  Bzod. 
zxzix.  28«  Dr.  If,  Arwydda,  1.  Mar  o  am- 
gylch  dinaa.  Heb.  xi.  SO.— 2.  laebawdwriaeth 
yr  Arglwydd,  yr  hoa  aydd  hi  mar  yn  ainddiff- 
ynfa  gadaA),  ddiyagog,  a  phariiaaa  iV  bob}. 
Esa.  XX vi.  1 ;  a  xxxvii.  26;  a  Iz.  14,  18. — S. 
Eglwya  y  Genedloedd,  yn  myaegi  ei  chademid, 
wedi  ei  nadeilada  trwy  ff^dd,  ar  graig  yr  oea- 
oedd.    Can.  viii.  9,  10. 

CAER6ALBM,  dinaa  Salem.    JStfr.  JmnsA- 


CAETH-IWO  (cae),  ihwyro,  carcharedÿ; 
gwoeyd  yn  gaeth,  earoham.  Dent  xxir.  18. 
Bhni  vii.  23.     2  Tim.  /iL  26.    Hdr.  Gwab, 

MORWTN. 

CAËTHGLTTD-0  (caeth^nd),  yr  hyn  a 
ààj^tf  nen  a  glndir  yn  gaeth;  dado,  nea 
ddwyn  yn  gae^ .  caeOiiwOb  Dent.  zxL  10. 
2  Crón.  xxviii.  6,  11,  15.  Ezac  ÜL  11,  16. 
Amoa.  i  6 ;  a  vn.  11.—''  Qmhghsdwi  gaeth* 
iwed ;  derbyraaiat  roddion  i  ddynion.^    Salm 


Ixviii.  18.  Eph.  iv.  8.  Cyffelybiaeth  ýdyw 
hoa  wedi  ei  chymeryd  oddiwrth  fuddagol- 
iaethwyr,  y  rhai  wedi  hir  wrolaeUi  aaent  i  fynj 
i'w  diosB  ea  hnnain,  ac  a  ddygeol  gyda  ÿwynt 
y  rhai  penaf  o*a  caethion,  ac  aanlbneat  roddion 
vw  cyfeilion.  1  Sam.  xviii.  6;  a  xxx.  26. 
Sail»  cxlix.  8.  Bam.  t.  12.--^Y  mae  yr  Yabryd 
Oiân,  dan  y  cysgod  o  waith  Dafydd  yn  dwyn 

it  arch  yn  ioddaffoiiaeihoa  i  Seion,  ei ddinas ei 
nn,  yn  goaod  alwn  Ghriat,  oV  hwji  yr  oedd  yr 
arch  a  C^fydd  heiyd,  yn  gyagod,  yn  ^  eagyniad 
Tr  gogonianti  ei  ddinaa  yntaa,  ar  oi  diagyn  yn 

Kntaf  i  barẃaa  iaaf  y  ddaoar,  i  orohfyga  yr 
Ftt  oodd  à  nerth  marwolaeth  ganddo,  i  djnn 
colyn  angea,  ao  i  ddwyn  y  eaffaeliaid  o  law  y 
caaarn.  £b  nn  gwr,  **  Ti  a  ddy^aist  yn  gaetb 
yr  hyn  a  ddygodd  ereill  i  gaethiwed."  Nen 
^el  hyn,  '^  Ti  a  ddygaiat  gacihghid  o  ddynion, 
megya  mown  rhyW."  Gwel  y  cyfry w  ymad- 
roddion.  2  Cron.  xxyui.  5, 11.    Janmoortk 

CAETHIWBD  (eaetb),  carcfaar,  riiwym- 
edigaeth,  rhwym-lalnr,  gwaagedigneih.  £xod. 
iL  23«  Salm  Ixzyiii.  61.    Jer.  xv.  2. 

CAFELL-AÜ  (caf),  lAad.  Cahcklli  ;  cŵi 
eglwya,  rhwyd-waiih  canffeU, — CafeUydml, 
oedd  y  cyaaegr  aancteiddi<Mai^  iV  hwn  yr  ú  yr 
aieh-ofieuiad  nn  dydd  bob  blwyddyn;  He  yr 
oedd  yr  arch  a'r  drngareddfa,  ^c.  £f  lie  y 
byddai  JnovAS  yn  eglnro  ei  feddwl,  rai  pryd- 
ian,  trwy  lefkra  geirian. — ^"  Ac  fel  yr  oedd  Mos- 
ea  yn  myned  i  babeli  y  cyfSMtbd  i  lefcrn  wrth 
Ddaw,  yna  efe  a  glywai  hkia  ya  Uefium  witho 
oddiar  y  dragareddra,  yr  hon  oedd  ar  arch  y 
dyaliolaeth,  oddi  rhwng  y  ddaa  gernb,  ac  de  ^ 
ddy wedodd  wrtho.  Nam.  yH.  8«.  1  Brea.  vi. 
16;  a  yiii.  6.  2  Cfon.  iy.  20.  Yatyr  y  gair 
iU  "^iJu^  ydyw  arekhle,  nea  adroddle,  He  Hef- 
am;  oddiwith  fod  Daw  yn  arfbr  liefarn  ei 
feddwl  wrth  ddynion  *oddi  yno.  Sahn  xxviii. 
2.    ParkhursL 

CAFN-AU  (of),  noe;  diodJeatr;  cawsr: 
bad;  yagraff:-**«ei)6»  inUi^  a^fn  tyUno^  oafnpẁ 
ca/n  dyUfo^  cajh  nulin.  Arwydda,  1.  Math  c 
leatr  i  ddal  dwfr  iddiodi  anifeüiaid.  Gen.  xxiv 
20;  a  xxx.  38.  Exod.  ii.  16.-2.  Y  padeüao 
ag  oedd  dan  y  oanwyllbren  yn  y  babeH  aV  deml^ 
i  ddal  yr  hyn  a  dorid  oddiar  benao  y  lampao 
à'r  arefeiliac.  Exod.  xxy.  38;  a  xxxviL  23. — 3 
Gwmwryf,  m^u  y  He  dan  y  waag  i  dderbyn  } 
p^in.  Job  xxiy.  11.  Jer.  xWiii.  Sd.  Jou 
liL  13.     Marc  xii.  1. 

CAFOD,  £dr.  Cawab. 

CAFF-AD-AEL-IAD  (ca>,  oaftvmgiad,  tyn 
afiiel;  tyanifcelii;  craisngn;  meddianna,  caei 
cyrheaeddyd,  ennill;  cyraeddiad,' peth  mewi 
gaficL 

a  obyfoMJb.'*— iMar. 

"Goadaf  i  ti  fen  Ue  y  ca/o/oi.**  Exod.  xxi 
18.  ŵr.  NODDFA,— Rhana  y  caffaeliad  x 
ddwy  ran ;  rhwqg  y  rbyfelwyr  a  aethant  i'r  nl 
wiiaeth  a'l  boll  gyanidloidfa.  Num.  xxxi.  27 
Gan  mai  yr  Arglwydd  a  barodd  y  faddugoliaeti] 
y  mae  yn  rhaon  yr  yspail  wrth  ei  ewyllya,  ban 


ÇAL 


197 


CAL 


ner  i'r  mîlwyr  ahaner  i*r  gynnalleidfa,  JO0. 
jjü.  8.  Yr  oedd  hon  yn  ddefod  oêodedig  gaa 
DafyddilsneL  1  Sam.zxx.  24,  25.— ''Addyg- 
nr  7  caffaeiiad  oddiar  y  cadnrn  t"  Esa,  zUx.  2i. 
Gofyniftd  <iad  oedd  neb  <md  Dnw  711  gaUael  ei 
âteb;  mid  gdll  ef  et  ateb  yn  gadsmhaolf  am  ei 
fod  yn  eadaniacli  ma  pkob  cadarn.  Yr  nn  yw 
j  caffkaiad  ag  anrfaaîth  y  crenlon.    ^dn.  28. 

Edr,  AviHAITH. 

CAIAPHAS  [r&«^ti9r  dÿ/aq,  mab  y'oghy^ 
TBÌth  Annas,  yr  kwn  oedd  arcb-offeUiad  yr 
InddevMi  y  âŵyddyn  y  dyoddefodd  yrlen. 
Prophwydodd  y  byddai  lera  &rw  dros  y  gen- 
«dL  iQaQ  li.  61.  Bn  h«fyd  yn  oeisìo  rhwystro 
yr  apofltolîoa  i  bi^etfau  Críst  Act  r.  27,  98. 

CAIB,  OSmiAU  (caì\  pal ;  offéryn  i  lafario, 
oeu  goibio  daear.  1  Sam.  xiiL  20, 21.  2  Cron. 
ixzÌT.  6,  Ar  /myl  y  ddaleiif  gy^^  ^^^  morih» 
wylion.  Saa.  tü.  26, 


CâIN,  Sŵ.  y(p  [fMddiant]  mabhynaf  Adda 
e  Eía,  jrrhwn'a'  anwyd,    tebygol,  yiìghylr*^ 
dìwedd  y  fwyddyn  gyotaf  o  oed  y  byd.    V\ 


ae  £&,  3rrfawii'a'  anwyd,  tebygol,  yngfaylch 
dìwedd  y  iwyddyn  gyotaf  o  oed  y  byd.  Pan 
aeth  yn  fftwr,  Dafariodd  y  ddaear.  Geo.  iv. 
Dugo  fSnrjÌh  j  ddaear  yn  offrwm  i'r  Ar- 
giwydd ;  and  Abel  ei  írawd  a  áâmr  o  flaen- 
ffrwyth  ei  ddo&id,  oblegid  bagail  oddd  efe :  a'r 
Arglirydd  a  edrydiodd  ar  Abâ,  ao  ar  ei  offrwin; 
ond  nid  ediyekodd  felly  ar  Cain«  O  aehos  hyn 
cododd  y  áilh  ddìgllonodd  yn  Cain  yn  erbyn 
Abel  ei  írawd,  nes  y  Uaddòdd  ef.  Gwedi  hyn, 
aeth  Caia  ac  a  drìgodd  yn  ahir  Nod,  o  dn  y 
dwyrain  î  Eden.  Tra  yr  oedd  yn  triflo  yn  y 
v]ad  bon,  ganwyd  iddo  íab,  ae  efe  a  alwodd  ei 
enw  ef  Snoc  Ôen.  ir.  17* — Myned  yn  jfordd 
Camj  yw  bod  yn  grenlawD  ac  ymbyfryda  mewn 
tywallt  gwaed«  Jndaa  IL  Ildr.  AbeL  2.  Dinaa 
jn  Jud^.    Joa.  xt.  57. 

OAINGC,  CEINGCIAU  (caing),  cata^  0 
Iren,  caÌMgc  o  fòr^  rhaff  dair  tamffe,  Minge  o 
ŷeráL — 1.  OiuigeB  o  bren.  Gen.  xl.  10.— 2. 
BreichiaOf  megye  caawyllbren  anr.  Exod.  xxv. 
31,  82,— -8,  CaÌDge  o  edafodd,  nea  ra£  t^g. 
iv.  12. 

CAIS  (cy-ais),  tollyr,  cynonllwr  trysor,  eaagl- 
wr  cyllid.    Luc  xviiL  10 ;  a  xlx.  1.   W.  Ä 

CAIS,  yaiMs;  ymdrech;  ymgeÌBTo;  ymag- 
Bio  <^Ì6Ìo.  &ar.  iv.  4.-^^Yr  annnwiol  gan 
nebder  ei  ffroen  ni  ehais  Ddnw.^  Saim  x.  4. 
^Fel  y  ottff  bngail  éí  ddiadell-  ar  j  dydd  y. 
byddo  ar  waagar,  felly  y  mao  rr  Arglwydd  yo 
<»bio  ei  bobl,  i'w  gwaredu  o*cP  hoU  grwydrìad- 
AiL    Exec  Txxiy.  12. 

CALAH  Heb.  nb^  U^]f  ^^^^  *  adcilad- 
wydgaa  Aaaar.  Gen  x.  II.  Barna  Bockart 
lOAÌ  yr  un  y w  a  Habb.     2  Bren.  xTÌi«  6. 

CALAMUS  Meb^  Tì^pcorsen;  Gr,  xoAaftoc; 
Uad.  Oalamxjb:  geÜw'^PlÎDy  bi,  Cklamui 
^dfìraduê  befyd  CalamiuM  aromaíieui,  sef  y 
ealamas  peraîdd.  Matb  0  gonen  bèr-aroglaidd, 
yn  genol  oddifewn,  ao  ynddi  ryw  beth  tebyg  i 
wè  y  pryf  eopjm,  ond  ei  fod  yn  bèr  iawn  ei 
arogi,  yn  cinredig  pan  i^ddo  newydd  ei  agor. 
Y  mae  ya  tyfìt  yn  yr  India  Ddwyreiniol,  ae 


a  arferir  yn  fynycb  yn  <oti€e,  a  dy wedir  ei  fod 
yn  adfywio  ac  yn  iachaa  y  galon,  ao  yn  glan- 
haa  y  cyllá;  pan  losgir  e^  fod  ei  fẁg  yn 
feddrgbiaetb  i  afiecbyd  yn  y  ddwyfron. 
Exod.  XXX.  29.  Eea.  xliii.  24,  V r  oedd  yn 
pertkyn,  ao  yn  rhan  o'r  enaint  eanctaidd,  ac 
yn  arwyddo  yr  Yabryd  Glàn  a*i  radaa  yn 
nghakman  y  saint;  y  maent  yn  bèr  en  barofrl, 
yn  gyiBAradwy  a  derbyniol  gan  Ddaw  a'i  bolu ; 
y  maent  yn  pnro  y  galon,  ac  yn  cyffroi  y ' 
meddwl  i  gani  Daw,  ae  i  fed  yn  wresc^  dros  ei 
ogoaiaot.    Can.  ir.  14. 

CALGEDON,  Or.  x<^àm :  maeo  o'r  enw ; 
a  alwyd  felly,  medd  Aretbas,  oddiwrtb  enw  y 
ddinas  Caledon  yn  Bithynia.  Y  trydydd 
•maen  oedd  yn  syl&en  y  Jerosalem  newydd« 
Dal  XXL  19.  Y  maent  o  amrywiaeth  Uiwian« 
mewB  rban  yn  dryloyw,  ac  mewn  rfaan  yn 
dywylL 

CAIXXDL  i^Jo  {difawr  y  cvohlS,  pedwerydd 
mab  Mahol,  Leüad,  cantor  noaedig  am  ei 
ddoetbineb.    1  Cron.  ii.  6«    1  Breo.  iv.  81. 

CÀLCH  (cy-akb^,  Had.  Calx;  oeir^,  nea 
greginy  wedi  en  liosgi,  yn  ddefnyddiol  i 
adeiiada,  Ac  Un  o  freninoedd  Moab,  wedi 
cael  ffafkel  ar  fìrenìn  Edom,  naili  ai  yn  fyw  ai 
yn  urw,  a  losgodd  ei  esgym  ef  yn  galob. 
Amos  ii  1.  Bama  rbai  mai  mab  brenin 
Edom  a  feddylir.  2  Bren.  iii.  27.  Prideanx. 
— Llnoedd  yr  Assyriaid  a  gyfielybir  i  losgfa 
calcfaÿ  ^B  y  torwyd  y  rhan  fwyaf  o  bonynt 
ymaith  trwy  haint,  gan  dan  digofaint  Duw. 
£sa.xxxîÌL  12. 

CALDEA-ID,  HeK  fi'intDD  Casidim  [fd 
y«fr«»/vyr]  Or.  XaXoio^  Caldia  ;  ac  oddiwrtb  y 
cyfieitbad  Ghroeg  gelwir  y  wlad  Caldea,  a'i 
tbn£olion  Caldeaid,  yn  yrholl  gyfielthiadau 
ereiU.  Bemir  iddynt  gael  yr  enw  Casidim 
oddiwrtìi  yOO  ^^^v  in<d>  Nacbor,  brawd 
Abcabam,  biliogaetb  pa  im  bamir  eu  bod  ; 
ond  llawer  o  ansicrwydd  a  dadl  sydd  am- 
ddecbreoad  yr  enw.  Yr  oeddent  yn  adna 
byddos  wrtb  yr  enw  bwn  yn  amser  Mosoa;  . 
yr  bwn  a  eilw  Ur  yn  Mesopotamia,  y  lie  y 
daeth  Abraham  allan  o  bono,  Ur  y  Caldeaid, 
i'w  wabaniaethu  oddiwrtb  lo  arall  o'r  an  enw. 
Geilw  Jerome  bwynt,  y/v  hen  penedL  Dywed 
Esaiah  am  danynt,  ^^Nid  oedd  y  bobl  hyn,'* 
ipea.  xxiiL  1 8.)  sef  nid  oeddent  yn  boll  gyfrifol 
(gwd  Dent  xxxii.  21.)  nid  oeddent  yn  cael  ea 
cyfrif  yn  mhlitb  y  cenedloedd  mawrion  a 
ohij^on  y  byd,  byd  amseroedd  diweddarach. 
Pobl  aafeesol,  diddysg,  greulon  oeddent ;  beb 
gyfreitbiau,  beb  drigfansu  sefydlcg ;  yn  crwydro 
mewn  anialwcb  ëang,  diffaetb,  yn  anrheitbio 
fel  yr  Arabiaid  gwylltion.  Fel  hyn  y  gosodir 
bwvnt  allan  yn  Job  1.  17.  Felly  y  parhaosant 
i  Ml,  nes  i  Aaftor,  rbyw  frenin  cadam  yn* 
Assyria,  en  casgln  yn  ngbyd,  a'a  sofydln  yn 
Balnlonia,  a'r  wlad  gymydog^iediol.  £^  xxiiL 
18.  Bama  yr  Esgob  Lowth,  a  llawer  o  am- 
seryddwyr  ereill,  mai  Ninns  oedd  yr  Assor 
bwn,  yr  nwn  oedd  ynbyw  yn  amser  y  bamwyr, 


CAL 


106 


GAM 


yn  ol  ea  meddyliaii  hwj,  er  kod  craU  yn 
cffrif  ei  fod  yn  oeà  wrth  cant  o  âynjddoedd 
yn  gynt.    Goretgynodd  bwn  Bwilon  oddiâr 

.  yr  Ânbiaid,  olyDwyr  NimiDd  yn  yr  ymerodr- 
aeth  hono ;  casglodd  y  Galdeaid,  ae  a^n  tefydl- 
odd  yno  i  ddioffeia  ei  feddiant  o'r  ddiaaa,  yr 
lion  y  darfb  iddo  ef  al  olynwyr  ei  helaothn  a'i 
haddnrno.  Xowth  ar  Eul  zxuL  18.  Ond  v 
mae  llawer  o  anaierwydd  yn  vr  hen  haneeiaoth 
am  7  pethan  hyn  a'a  eyffelyk  T  maa  gwiad 
Galdea,  yn  yr  ystyr  mwyaf  helaeth,  rn  cyn- 
nwyB  Babilonia;  ac  yr  oedd  yr  afbn  Tigria  o 
dn  y  dwyndn  iddi,  Mesopotamia  iV  fiN^ledd, 
anijdweh  Arabia  Vr  gorllewin,  a  llynclyn 
Penia,  a  rhan  o  Arabia  Ffeliz,  iV  dehan  iddL 
Tr  oedd  y  tir  yn  frasy  ond  heb  nemawr  o  wlaw ; 
ao  nid  oedd  llawer  oH  eisian,  gan  fod  jr  afon- 
yddf  y  Tigria  a*r  Bnphrates,  yn  ei  ddyvhaa  yn 
nvnyddoL  Eienw  cyntaf  oedd  8inar.  Gan. 
xL  2,— Tn  Dan.  ii.  3,  4,  arwydda  Caldeaid, 
ryw  Uaid,  nep  gymdeithaa,  o  ddyigedigkm 
^neu  yn  cymeryd  arnynt  en  bod  fe!Iy)gwybydd* 
ion,  aeryddwyr,  planedwyr,  dewinwyr,  y  rbai 
a  drigenti  meddent,  mewn  talaeth  wrthynt  en 
hnnain ;  y  Uoill  o'r  bobl  a  alwcnt  Babiloaiaid. 
Edr.  Abstiua,  Babiloh, 

CALEB,  Ŵ6.  aÌD  [/^  y  ^eẃm]  1.  Mab 
Jepbnnneh,  o  Iwyth  Jndab,  yr  hwn  a  aafon- 
wyd  gyda  Joenah  i  edrych  aneawdd  gwlad 
Canamif  ac  a  roddaaant  air  da  iddi  yn  wyneb 

.  drygair  y  deg  ereill ;  dywedodd  yr  ArÄwydd 
na  chai  y  rbai  b^y  oedd  yn  rhoddi  <vyg^-air 
i'r  wlad  fyned  iddi;  ond  Caleb  a  ioMum  a 
gaent  fyned  iddi;  ac  fi^Uy  y  bo.  Jos.  ziv.  6. 
•—^2.  Ardal  yn  Uwyth  Jndah.  1  Sam.  zzx. 
14.    Bdr.  JoauAR. 

CAL£I>-I  (cal),  dnrfin;  dnifing;  ffWMgb, 
helbul,  oystndd,  gofid,  cyfyngder. — 1  Gallnog, 
nerthol,  ystytnig-naws,  m^ys  yr  oedd  meibion 
Serfiah  yn  rhy  gryfion  ac  anystwyth  i  Dafydd 

i'w    plygn.    a    Sam.  iii.    39. 2.    Pethan 

anhawdd  en  gwybod :  roegys  gwybod  aohosion, 
dealliaithy  ewestiynan,  £e.    Ezod.  zriiL  26, 

1  Bren.  x«  1.  Esec.  iiL  5.— -3.  Grealondeb : 
m^ya  eaethiwod,  ac   ymadrodd    gwr  caled. 

Exod.  i.  14.    loan  vL  60.    *Mat.  zxr.  24. 

4.  Gk>fidaa  a  galaros.  1  Sam.  L  15.  ■  5. 
Trwm,  anhawdd,  gofldns,  ehwerwdoat  Baod. 
i  14.  Gen.  xxxv.  16. — Dywedir  fod  yr  Ar- 
glwydd  yn  caledn  dynion,  pan  fyddo  yn  en 
gadael  yn  en  oaledrwydd,  yn  ^fiawa.  Exod. 
iv.  21;  a  viL  3;  a  xiv.  4.  Khnf.  i.  24. — 
^'Brawda  anwyd  erbyn  caledi.**  Hwnw  yn 
nniff  sydd  vn  frawd  ae  yn  gyiaill  eywir,  a 
ymddng  felly  mewn  cyfjmgder  a  chaiedi,  yn 
gystal  aff  mewn  araser  o  Iwyddiant  a  hawdd- 
fyd.  Btar.  xvii.  17.  Gwel  Rath  L  16.  Erth. 
*iv.  1 — 14.    Y  cyfryw  nn  yw  Crist    loan  xui; 

1.    Edr,  Brawd. 

OALNEH,  T\ib0  [^  eyfiawniod]  dioaa  a 
adeiladwyd  gan  Nimrod,  yn  ngwlad  Stnar. 
Gen.  X.  10.     xr  nn  a  Calno^  tebygoL    Esa.  x. 

2  Amos  vi.  2. 


CALFABI  A,  Hd^.  OoìẅotRL :  Vr.  Kp^iw  ; 
LUuL  Calfabia:  \IU  y  ö^n^W]  Calfkria  yii 
Uadin  a  arwydda  yr  nn  path  a  Golgotha;  sef 
/MA,  nen  ptnglog:  npwnoŵ^  penglog  yw.  y  gair 
yn  Lnc  a  gyfieithir  GoiJlfiuna  jn  liadin,  ac  a 
ndwyd  yn  ein  cyfieithiad  nmao.  Mae  y 
bryn  yn  cael  ei  alw  fdly,  medd  rhai,  oddiwitìi 
'y  tebygolrwydd  sydd  ynddo  i  Inn-pendog; 
nen  am  nud  dyma  y  He  o  ddienyddiadi  d<&wj^ 
weitfaredwyr;  nen  am  mai  yma  y  teflid  pen- 
glogaa  yr  hoU  anifeiliaid  a  leddid  yn  bech- 
eb)^  vn  Jenualem.  Yr  oedd  y  bryn  yma 
yn  sefyli  o  da  y  gogledd  i  fynydd  Seion,  ae  yn 
y  go^edd-orllewin  i  JemaaJem;  a  chan  mai 
yno  y  byddai  <kwg-wrà;hredwyr  yn  caelea 
dienyddio,  yr  ydoedd  wedi  ei  gan  ?  ta  allan 
i'r  ddinas,  ac  yn  cael  ei  gyfrif  yn  Ue  afian  a 
melldigedig.  Lac  xxiii  83.  At  y  bryn  hwn 
y  croeshoeUwyd  lachawdwr  y  byd. 

CALON-AU  (cal),meddwl;  yni;  dewrder; 
hyder.  Y  rhan  dnfewnol  hono  o  fforff  dyn,  y 
sydd  trwy  ei  hyssogiadan  diorphwya  yn  ei 
dderbyn  a'i  dafln  aUan,  yn  cadw  y  gwaod  yn 
nghoiir  dyn  mewn  aymndiad  parhaaa> — Y 
groth,  '^brawd  nn  ffalon,"  yw  brawd  an  boL 
Arwydda,  1.  Yr  bM  ddyn.  Salm  xlv.  1.— 2. 
Yr  enaid  aH  gynneddfì».  1  Sam.  L  1ft.  IXar. 
xxiit.  26.—^.  Y  gydwybod.  Job  xxviL  6.— 
4.  Yr  ewyll5r8  aV  aerchiadan.  Mat.xzü,37.— 
6.  Y  odf  a'r  myfyrdod.  Lnc  ii,  61.-6. 
Bwriad.    Esa.  viL  2.— Ŷ.  Eisteddfod  a  ffynon 

V  aerchiadan,  a  gweithred.    Mat.  xv.  19!— 8. 

V  deall  Hos.  viC  11,— 0,  Canol  pêth^  Exod. 
XT.  a  Esec  xzvii  4.  J7e&.— 10.  Y  bedd. 
Mat.  xiL  4a  Bod  heb  aaloa^  yw  bod  heb 
ddeall.  Hos.  viL  11.  GUon  ddaa^ddrblyg, 
enaid  heb  ei  nno  i  ofni  ao  i  waaanaethn  yr 
Arglwydd.  Salm  xii.  2  r  a  IxxxvL  11.  fios. 
X.  2.  lago  L  8.  Caion  galed,  gaieg,  enaid 
heb  ei  gyfnewid  trwr  raa.  Emc  zL  19. 
Esa.  xlri.  12.  Caion  Daw,  yw  et  ewyllys  a'i 
arfigteth,  Aec  Esa.  ixiii.  4,  Caion  newydd, 
enaid  wedi  ei  gyfnewid  gan  Yabryd  Daw. 
Esea  xxxvL  26*    Edr.  GwAsn. 

CALL-INEB  (all),  dooibt  deaUna,  aynwyr- 
lawn,  cyfrwys;  parodrwydd  deall,  synwyr  i 
ddosbatthn  rhwnff  pethan  a*a  gUyd<C  megys 
drwg  a  da.  Bxodl  1. 10.  2  Sam.  xiii.  3.  Mat 
X.  16;  a  XXV.  2,  4^0^    Diar.  L  4.    Heb.  v,  14. 

V  mae  callineb  yneael  ei  osod  gyferbynag 
ynfydrwydd,  m&ys  yn  h<41ol  wrthwyneb 
iddo  (Diar.  xii  16) ;  ae  i  fiblineh,  yn  adn.  2dL 

CALLBSTB  (ca^Ueitr),  caled^BMH^  car^ 
dàm  Dent  räL  15.  Parodd  Daw  i  ddwfr 
bistyliio  o'r  graig  gaUesIr  i  ddiaychedu  Isnel 
yn  yr  anialwch.  Sahn  oxiv.  8.  Wyneb  nea 
daleen  fel  caUestr,  a  arwydda  hyfder  a  gwrolder 
mawr.  Esa.  I.  7.  Esec  iiL  9.  Owd  Ooode 
ar  Job  xxriiL  9. 

CAM-*AU  (cy-am),  ilam,  oamxe ;  cerdded- 
iad.--<)am  ihyngof  ac  angen,  a  arwydda,  bod 
mewn  perygl  ao  enbydrwydd  mawr.  1  Sam. 
XX.  3. 


CAM 


Iff 


CAM 


CAM-Ut  JSW,  f^55  cgphet;  Gr^  xofticrm^ 
campto;  aoirawioldeb,  anghyfiawnder,  anon* 
estrwydd,  geadab ;  erwca,  g^yr,  ennn.  Exod. 
ÌL  18.  Galar.  iii  S6é — Cam-aner.  1  Cor«  viL 
31;  a  ix.  l&-^Gam-«ttal.  Leu  zix.  18«— 
Gam-dyst  Exod.  zx.  16. — Cam-iater.  Exod. 
xxiil  7.— Gam-foeheddii.  3  OroB.  xzxtL  14.— 
Gam-achwyn.  '^  O»  dygais  ddim  o'r  eiddo  neb 
trwy  gam-acfawyo,  yr  ydwyf  yn  ei  daia  ar  el 
bedwerydd."  Luc  xix.  8«  *^  Os  dagam  ddIm 
jarnep  trwy  bocced,  mi  ei  talar  yn  bedwar- 
plyg."  W.  S. — "Os  gwDBetbym  gam  àneb 
mewB  dim,  mi  adferaf  yn  bedwar-plyg."  Gwel 
•Campbdl's  Disseriaíẁngf  p.  610.    Nid  yn  onig 

agam-acbwyn,  nen  Tyw  beth  gyda  chodi  y 
i ;  ond  ob  treisiais  i  neb  me¥m  dim ;  nea 
08  gwnaetbym  gam  &  neb  mewn  nnrhy w  beth. 
Y  mae  j  gair  Gr.  uvxoipafirtw^  a  gyfieithir 
yma  cam-ûthmynj  yn  cyfatob  i'r  gjair  Heb,  ö^ÿ 
trwy  yr  hwn  y  mae  y  LXX  yn  ei  gyfieithu:  ae 
agyfidthir  i'r  Cynuraeg  yn  Salm  hxii.  4;  a 
ail.  1S4.  ÿorthfymdery  yn  Preg,  v.  8.  traU^ 
ac  p  Preg.  viL  7.  trawaedcL  Owel  Parkhnnt 
a  Doddridge,  T  mae  natar  ysbryd  yr  efengyl 
yn  ymddan^  yn  go  bynod  yn  Zaccheus,  yn 
tori  grym  ei  syched  am  eiddo  angbyfiawnder : 
ac  nid  p  imig  liyny,  ond  yn  rboddi  ynddo 
egwyddor  wrSi^yneb  i  orthrymder  athraia; 
aef  ^wyddor  o  gariad  a  haelionL  Natnr 
ysbryd  yr  efengyl  ydyw  gweithio  djmion  at 
reolygy&aith,  betb  byni^  oeddent  o'r  blaen. 
EiEod.  xxii  1.     S  Sam.  xii.  6. 

Cam-tife^  cam-drenlio,  arferyd  peth  mewn 
modd  m  ddylid,  a'i  drenlio  er  mwyn  cyfiawni 
chvant  peebadctn».  Gwel  1  Cor.  viL  81 ;  a 
ix.  18«--Cam-attal,  peidio  lala  pan  y  byddo 
yn  uniawn  ffwneaümr  hyny :  os  ydyw  tain 
cyflog  i  weithiwT  yn  beth  teilwag  ac  nniawn,  y 
mae  yn  gam  ac  yn  anheilwng  ei  attaL  Lef. 
lix.  13.  lago  V,  4. — CanwiyBtiolaeth,  tyatiol- 
«eth  angfaywir,  gan  dyttiolaeth  :  yr  byn  aydd 
droaedd  o'r  nawfed  gorchymyn.  Kxod.  xx.  18. 
Mat  xix.  18.  Rbol  xiiL  9.  '^Ffiaidd  gan 
yrArglwydd  wefasan  celwyddog."  Diar.  xii. 
22,— Cam-Cater,  mater  anghyvrir,  twyllodrus. 
Tmgadw  yn  nihe]l  oddivoth  ymadioddy  neu 
air  gan,  yn  ol  eyfldtbad  Âinaw<Nrth.  Ym* 
adrodd  yn  eaol  ei  gyfeirio  at  awyddogrion — 
innogaeth  i  beidio  gwyro  bam,  fel  y  mae  y 
geiriau  o'r  blaen  yn  dangos.  Exod.  xxiiL  7.— 
vAin-fucheddii,  byw-  gan  chwan<^  trosedd» 
fel  y  mae  y  gaIr  yn  arwyddo.  2  Croo.  xxxtL 
W.  Ffrwyth  eam-egwyddor  ydyw  cam-fach- 
edda  TngvwedmoL 

CAltfMiy  Or.  Mitaiko^;  Heb^'^'ÿ^ {aMalwr. 
P^arw^do  iymher  ddiaigar  y  ereadwr  kwnj 
BDifiiu  mawr,  cadam,  pedwar-tioediog,  a  ohlnat- 
i^byrion,heb  ddim  cym.  Nidoes  ganddo 
ddim  dannedd  blaen  yn  yr  en  ochaí^  ao  y  mae 
jn  cnoi  y  oil.  Mae  ganddo  chwech  nea  wyth 
ya  jr  en  iaaf,  yn  llydain,  ac  yn  tafln  allan. 
Mae  y  camel  wedi  ei  wiago  à  blew  hirion,  y 
'li^  a  fwria  efo  yn  y  gwanwyn ;  ac  y  maeot 


ÎD  eael  en  caagin  i  wnenthar  defoydd  dillad  à 
wyni.  Mat  iiL  4.  Ei  wddf  aydd  hir  a  main^ 
îMj  B»e  ei  goeaan  hefyd*  Pan  gyfodo  ei  ben 
i  fyny*  y  mae  yn  nchel  iawn.  Mae  natnr,  yn 
rhyfiidd,  wedi  fforfio  y  creadnr  hwn  i  deithio 
lieoedd  avchion,  poctíiion,  a  thywodlyd;  y 
mae  gwybyddiaeth  aior  iddo  deithio  amfyw 
flannoeddo  filttixoedd  heb  brofi  dim  gwlybwr. 
Mae  yn  cael  ^  gyMf  gan  Moaea  yn  mhlith  yr 
anifeiiiaid  aflan.  Let  xi.  4.  Dent  xiv.  7.-* 
'*  Camelod  biiihion."  Gen.  xxxii.  15.  Camel- 
ed blithion,  yn  mhlith  yr  Arabiaid,  y  w  y  parth 
mwyaf  o*q  cyfoeth ;  y  maent  ^n  mhob  ffordd 
yn  ddefnydmol ;  ac  v  mae  tûiondeb  rhaglnn- 
iaeih  i'w  ganfod  yn  ntwr  yn  darpam  y  cyfry w 
greadnr  i'r  gwledydd  hyny,  Ue  nia  gallaaai  nn 
creadnr  arall  fod  o*r  cyffelyb  ddefhydd.  Mae 
y  gamelea  yn  rhoddi  ei  llaeth  yn  waetad;  ie, 
nid  yw  yn  peidio  pan  j  hyáá  hi  yn  drwm  &'i 
llwdn.  Ei  llaetbt  wedi  ei  gymyagn  &  thair 
wan  o  ddwfr,  aydd  ddiod  hyfryd  ac  iachua.*-* 
Pan  fyddo  y  camelod  i  ^ei  en  pynoao, 
plygant  en  glinian  wrth  otlSiymyn  y  gyrwr ; 
ae  oa  oedant  i  wneyd  hyny,  tarawant  hwynt  & 
phien,  o  gwaagant  en  gydd&u  i  lawr:  ac  yna, 
fel  pe  by<äai  gorfod  amynt,  gruddumant  yn  en 
ffordd  hwy,  a  phlygant  en  gliniay,  a  goaodant 
en  boliau  ar  y  ddaear,  ac  arosant  yn  y  dnll 
hwnw  nes  en  pynorio,  ac  yna  peri  iddynt 
gyfodi.  Gwel  Bnffon'a  J)Jat.  HUt  Vol.  X.,  p. 
21.  Bochart^  Vol.  n.,  p.  10,— "Haws  yw  i 
.gamel  fyned  trwy  grai  y  nodwydd  ddnr,  nag 
^  olodog  fyned  i  mewn  i  deymas  Dduw.**  Y 
mae  yn  Aiabia  yabeilwyr  a  fyddant  yn  march* 
ogaeth,  yn  lied  gyffredin,  i  mewn  i  dŷaa,  ac 
yn  ymddwyn  yno  yn  dra  chreulon,  onis  gellir 
acfaryd  moddion  i'w  rhwyatro.  O  achos  byn 
y  maent  yn  gwneuthur  y  drysan  yn  o  isel,  nid 
oea  nemawr  on  o  honynt  yn  fwy  na  thair 
troedfedd  a  nchder.  Rhaid  i'r  rhai  byn  fod  yn 
lied  an^yâjsaa  iV  rhai  aydd  yn  oadw  camelod, 
pan  fyddo  amynt  eiaiea  eu»  dwyn  i  mewn  i'r 
cynteddan.  Pa  fodd  bynag,  y  maent  yn  en 
dyegu,  nid  yn  unig  i  oatwng  ar  eu  glinian  I'w 
pVnorio,  a'n  dabynoiio,  ond  i  ymlosgo  ar  en 
ffUniaa  trwy  y  fath  f&n-ddryaan  a  byn.  Diam- 
nen  fod  yn  rhaid  i  byn  fed  yn  dra  anhawdd : 
ae  y  mae  yn  dangos  cyffelybiacth  ein  Hai^ 
glwydd  yn  naturiol  iawn;  Fod  yn  hawa 
gwthio  camel  trwy  ddrwa  can  Ileied  a  chrai 
nodwydd  ddnr,  oag  i  olndog  fyned  i  mewn  i 
deyrnaa  Ddnw.  i  mae  y  gyffelybiaeth  hon 
yn  dangos  anmhoaiblrwydd  rr  dyn  aydd  á'i 
galon  yn  ei  gyfoeth  fyned  i  mewn  i  deyrnaa 
nefoedd.  Mat  xix.  24.  Marc  x.  25.  Gwel 
Harmer.  Y  mae  hon  yn  ddiaieb  gyffredin 
gan  y  Babbmiaid  a'r  Antbiaid ;  ac  hefyd  yn 
mhlith  yr  Indiaid  Dwyreiniol,  i  ddangoa 
anhawadra  nea  anmhoaiblrwydd  peth.  Gwel 
50IA  Continuation  of  the  Accounts  of  the  East 
India  Misẃm^  p.  252. 
CAMLAS  (cam-glas),  ffoe,  gŵyth,  clawdd, 

•  Qw6l  PIlDy'i  ITitturcU  Eitiory,  Kb.  11,  cap.  4i. 


0AM 


MO 


CAN 


i&Tdle,  adwy-ddwfr. — ^Tir  eamlas,  tef  iir  Uftwn 
o  ffosydd.— "  Y  dydd  hwnw  y  bydd  i'r  Ai^ 
frfwydd  ddyrna  o  gamlas  (aef  ffirwd)  yr  afon 
EnphnteB  hyd  afon  yr  Aiphi."  Ea%  xzvii.  12. 
Dr-M. 
^  C AMOG  (cam),  rhsn  o  gant  olvyn.  1  Bren. 
▼ii.  83. 

CAMON  [nommtnl  dinas  yn  peiihyQ  i  Iwyth 
Manasaeh,  ta  liwnt  i  r  lôrddomeo,  He  y  olaidd-^ 
wyd  Jair^  an  o  famwyr  Israel.    Baro.  x.  5. 

OAMP-ATJ  (camp),cylcli ;  ymdrech ;  cbwar- 
euyddiaeth ;  gwobr  ymdrech,  camfHUwa :  rhin- 
weddy  cynnedd^  aaws,  ansawdd,  teithi.— Camp 
dda,  camp  ddrwg. — Yr  oedd  yn  mhlith  yr  ken 
Gymry  bedair  camp  ar  bogain.  Y  rbai  byn  a 
raneat  y n  dri  dosbartb ;  sel  deg  gwrd  gampaa ; 
deg  mabol  gampaa ;  a  pbedwar  gogampao. 
BìenäHAájo.fwtìçampa'».   Dlar. 

"  Un  Bydd  yn  dcrbyn  y  gamp."  .1  Cor.  ix. 
24.  Sef  y  campdlws,  y  cyngwysü.  Cyfeiria 
JT  apoetol  at  y  cbwareayddiaeUiaa  aV  ymdrech- 
ladan  yn  mblitb  y  Groegiaid.  Yr  oedd  pawb 
yn  rbadeg,  nen  yn*  ymdrecba,  end  un  oedd  yn 
enniU  y  gamp.  Ymdrecbfa  a  rbed^^  y  w  by  w- 
yd  yCristion;  yn  enwedig  gweinidogion  y 
gair :  ac  y  mae  oV  pwys  mwyat  en  bod  yn  ym- 
drecb  yn  gyfreithlou  ac  yn  ffyddlon.  Yn  yr 
ymdrecbfa,  nen  yr  yr&  ysbrydoi^geill  pawb  an- 
nul y  gamp ;  nid  yw  bod  nn  yn  cael  ei  goroni 
ddim  yn  rnwystr  i  eraill  gael  en  coroni  nefyd. 
Coron  anliygredig  yw  y  gamp-dlws ;  y  mae  yn 
fawr  ei  wertb,  ac  yn  dragy  wyddol  ei  barbad. — 
^  Yr  ydwyf  yn  cyrcbu  at  y  nod  am  gamp  ncbel 
alwedigaf  tb  Daw  yn  Ngbrist  lesn."  Pbil.  ÜL 
li.  *^  Am  gnmp  yr  ncbel  alwedigaetb  Duw  io 
Chrifct  lesn.'^  W.  S.  Edr.  Nod.  Y  gamp,  nen 
y  gamp-dlwA,  yr  ncbel  alwedigaetht  nea  alwedig- 
aetb Duw  oddi  ncbod,  at  yr  bwji  y  mae  jr 
apoetol  yr  cyrcbn,  yw  adgjfociiad  g<^oneddna, 
a  by  wyd  tragy  wyddol.  I  feddiannn  hwn  y 
galwodd  Duw  ef:  effaitb  galwedigaetb  Daw 
yw  y  cyrcbu  sydd  ynddo  yn  barbaus,  wrtb  y 
nod,  nen  yr  iawn  reoi  oeodedig,  ao  nis  gorpbwys 
ne»  ei  cbyflawn  fvTynbaa.  Edr.  Ctvrxitblawk, 
Galwedigaktr,  Ymbrbch,  Ymssttk. 

CâMPHIE^  matb  o  bren  per  ei  arogl,  ac 
allan  o  bono  y  defynyna  glnd  poraidd.  Mae 
efe  o  ry w  y  lawrydd ;  dy wedir  fod  rbai  o  boayat 
yn  300  troedfedd  o  ncbder,  a  deg  Uatb^  nen 
ychwancg,  o  gylch-fesur.  Y  camphir  goren 
«ydd  iV  gael  yn  China,  Japan,  ac  ynys  Borneo. 
—-Cangen  o  rawn  camphir  yw  fy  anwylyd  i  mi, 
yn  ngwinllanoedd  En-gedi."  Can*  L  14.  Mae 
llawer  o  amry wiaotb  meddyliau  na  blanigyn  a 
foddylir  wrtb  ^*^^  copher^  a  gyfímhir  camphir ; 
ond  bam  y  teitbwyr  dwyrainiol  diweddar  yw, 
mai  y  planigyn  henna^  nea  Atnno,  a  feddylir,  yr 
liwn  sydd  mewn  cymeradwyaetb  mawr  gan  yr 
Arabiaid,  aV  cenedioedd  dwyrainiol.  i  phui- 
igyn  bardd  a  pberaidd  bwn,  medd  y  Dr.  Snaw, 
oni  thorir  ef  yn  flynyddol,  a'i  gadw  i  iawr,  a 
dyf  yn  dd^  nen  ddeuddeg  troedfedd  o  ncbder, 
ac  yn  rboddi  ei  flodaa  y n  sypiaa,  ac  yn  rboddi  ^ 


Îr  arogl  mwyaf  byfryd,  fel  eampbir.  Syr  W. 
ones,  yr  bwn  a  wetodd  yr  Amna  gyntaf  yn 
ynys  Hinddaan,  nen  Jobnna,  aM  darlnnia  yn 
bbmigyn  bardd  iawn,  yngbylch  cbwe  troedfedd 
o  ncbder  cto  iddo  flodeoo.  Mae  ei  arogl  yn 
beraidd,  a  bydd  y  merebed  yn  ei  ddwya  yn 

i^ySredin  yn  .en  mynwesao.  Defnyddia  yr  eg- 
wya  y  pethan  mwyaf  peraidd  a  byftyd  meirn 
natnriaetb,  i  osod  aUan  rinweddan  ci  ilanwylyd, 
a^r  byfrr dwch  vabrydol  yr  oedd  yn  ei  gael  yn  ei 
gymdeitbas.  Ìlae  yn  felysacb  naV  mei— yn 
wtrtbiawrocacb  na'r  aar,  a'r  gemaa  gwerUi- 
fiiwrocaf— ao  yn  bereiddkiob  na'r  Aumo.— Y 
gair  a  gyfieitbir  cangen  o  rawn,  b3tt&(  mhd$ 
a  arwydda  iwp ;  y  mae  llawer  o  rawn  mewn 
un  Bwp,  yn  arwyddo  y  cyflawnder  o  ras  a  ben- 
ditbion  ysbrydol  sydd  yn  Ngbrist  Mae  yn 
Uawn  o  fenditbion  a  cbysuron,  fei  swp  o  rawn 
yn  Uawn  o  win  byfryd  ao  adfy  wiol. — ^Yr  eglwys 
yn  ei  gras.  ac  befyd  yn  ei  baelodau,  a  debygir  i 
gampbir;  y  mae  boM  wir  aelod^a  Crist  yn 
debyg  iddo ;  oblegid  mai  ^  o^i  gyflawnder  ef  y 
derbvniasom  ni  oil,  a  gras  am  ras.'^    loss  i. 

16.  Can.  iv.  13. 
CAMW£DU-AU~TJ  (cam^wedd),  trosedd, 

anwiredd,  angbyfiawnder,  cam.  Y  gair  Htk 
9t9fe  ^  gyfictbir  camiMcfwu,  a  arwydda  ^tfr/À- 
Tyjagatwch  yn  erbyn  Duw  nen  ddyn.  Gen. 
zxxi.  36.  a  1.  17.  £xo4  zzidy.  7.  Yr  nn  %úx 
sydd  yn  cael  ei  gyfieiibu  cafMOéid^  }  n  Gen.  I 

17,  Jvc  ag  aydd  yui  caelei  gyfieitbu  ^wr<Ary/'<^ 
yn  1  Bren.  xiL  19. — Yr  oedd  offrwm  wedi  ei 
osod  dros  gamwedd.  Lef.  t.  16.  Ond'  pan 
ddaetb  lesu  i'r  byd,  daetb  ì  ddybenu  camwedd, 
ac  i  ben  Tr  bwyd-ofirwm  beidio.  Dan.  ix.  24, 
27.    Edr.  PiioaoD. 

CAN,  cysylltalr,  oberwydd,  amy  yngymaint; 
er  pan;  fel,  can  byny,  can  ddywedyd.  Bhsg- 
ddod,gyda;  o; 

^CoTgiDlNnr^agar.   JMar. 

CAN,  dysgiaer,  gwyn,  gwynder  \  megys  baia 
can  sef  baragwyn. 

CAN-Ü  (caint),  Ŵ6.  ^53  Llad.  Cahticüii, 
CiiNsu :  cariad,  cerdd,  hymn. — 1.  Can  o  fiiwl 
a  diolcbgarwcb :  megys  yr  oedd  can  Moses, 
Deborah,  Hannah,  Dafydd,  &c.  Exod.  xv. 
Bam.  y.  1  SaoL  ii.  Neu  ahmiad ;  megys  Dafydd  1 
a  Jeremiah,  2  Sam.  i.  Galar.i — v.-* — 2.  Yr 
acbos  ar  ba  nn  y  cyfansoddir  y  gin ;  felly  Daw 
y  w  can  ei  bobl ;  ei  ragoriaethan,  a'i  rad  ddaioni, 
y w  yr  nnig  ackos,  a'r  defoydd  o  bonL  £xo8« 
xy.  2.— "Cerdd  yr  Arglwydd— Can  yrOen,''a 
elwir  felly,  am  mai  Daw  a'r  Gen  y w  teetyn  y 
can,  a'r  moliant  Balm  xlii.  8 ;  a  cxxx?ii.  3. 
Dat.xy.3—Yr  oedd  Job  a  Dafydd  yn  gàn  i'w 
caseion,  byny  y w,  yr  oeddent  yn  wribddrycbau 
o  wawd  a  dirmyg  iddynt  Job  xxx.  9.  Salm 
Ixix.  12. 

Caniadan  newyddion,  ydyw  rbai  newydd 
en  cyfansoddi;  nen  rai  am  waredigaethan  a 
thrugareddan  newyddion,  y  rbai  sydd  yn 
wastad  yn  felysion  a  byfryd.  Salm  xxxiii.  3.  a 
xLd» 


CAN 


201 


CAK 


OaDÌadaa  ysbrydol,  j  rhai  sydd  ar  «chos 
ysbrydol;  ac  o  ddefojdd  ysbrjdol  adwjfol; 
mewn  cyierbyDiad  i  giiDÌadaa  gwag,  coawdol, 
maswetidol,  a  thrythyli,  a  elwir  can  ffyliaid. 
Eph.  T.  1«.  CoL  iii.  16.  Preg.  TÌL  5.— Byddai 
^ATì  yr  laddewon  ganiadaa  yn  eael  eu  cana 
^os  trwy  y  oos,  e  tìaen  ea  hachel-wylUu,  yn 
.  jiwedig  y  nos  gyntaf  o  ŵyl  y  pasc  ÌSsa.  xxx. 
29. 

Nid  yw  eanu  yn  cael  ei  bnodoli  i  un  creador 
onrl  sDgeliOD,  dynion,  ac  adar.  Nid  yw  pob 
rrocbwaedd,  a  bloedd  a>  llais,  yn  addas  iV 
alw  yn  QfXin  ;  ac  onìdè,  paham  y  ffelwirperaidd 
'aÌD,  cetklyddiaetb,  a  mwyn  byncio  yr^ dar,  yn 
■^m  (Can.  ii.  12)  rhagor  lleisiaa  yr  anifeiliaid  ; 
inczys  rboad  J  IJew,  Drefiad  yp  ỳch  a'r  ddafad, 
^  Sfweryriad  y  march,  erochoad  yr  asyn,  cyfai^ 
thkd  J  ci,  rhocbiad  y  moohyn  f  Y  mae  bloedd 
instikwr  buddngoJiaethwyr,  ac  yagrech  a 
hrochwaeddi  y  bnddagoliaethedig,  yn  wahanol 
LiTTi  oddiwrth  bereidd-sain  canu«  Pan  ddia- 
cvnodJ  Moses  a  Josuah  o'r  mynydd,  dywedodd 
Jv-^uah,  **  Y  mae  s\vn  rhyfel  yn  y  girersyll." 
i»yvio<iodd  Mosea,  *'Nid  Uais  bloeddio  am 
•M  lutiaeth,  ac^  nid  ilais  gwj^eddi  am  golli  y 
.^es ;  oB(l  awn  caao  a  glywaf  ft,*'  Esod.  xxxii. 
is  18.  Yn  ^lur  yn  gwahaniaetha  y  naiU 
-jiiwrtky  llaH  . 
Nid  yw  yr  adar  gwylltion  yn  y  eoedydd  yn 

■  iiiTi  yn  gyffrediir  dros  ddeng  wythnos ;  ond 
Hiae  y  rhai  sydd  yn  cael  digonedd  o  ymboitb, 
mewn  adar-dyy  ym  canu  agos  tiwy  y  flwyddyn ; 
i.id  yvr  y  feny w  o  un  rhy  w  o  adar  un  amaer  yn 
vanti — y  ceUiogod  o  bob  rhyw  syd.d  yn  canu. 
Nid  oes  un  siampl,  medd  Mr.  Barrington,  o 
1  i'^ryn  yn  caou  a  fyddo  yn  fwy  mewn  maint- 
^  J  na'p  mwyalch,  nea  yr  aderyn  du ;  ond 
«lywedwn  oi  y  Cyrory,  fod  ceilio>;  yr  iar  yn 
'  nu ;  Qr,  s^oiingaSf  a  rhoddodd  $i  Ium  alian,-^ 
Y  faro  gyffredin  yw,  mû  yr  eoa  yw  y  cantwr 
' '«^af  rbagorpl  o'r  adar.  Y  mae  ei  don,  neu 
;'  'lef,  yn  fwy  meddal  ac  addfed  nag  un  aderyn 
^>  ill ;  ac  ar  yr  un  pryd,  trwy  roddt  ei  alluoedd 
^  ildoraidd  allan,  dichon  fod  yn  drayablenydd 
a  üwych.     Dichon   hefyd  gami  yn  hwy  neb 

'  ii ;  a  phan  y  byddo  ana^iad  yn  angenrheid- 
'  .  ^na  hyny  gyda  llawer  iawii  o  ddeall :  y 

■  -af  ato  yn  hyn  yw  yr  ehedydd,  yn  gyatal  ag 
I  i  wn  amrywiaetb  a  chylch.  Cana  yr  ëos,  oa 
. >ldefir  yr  ymadrodd,  gyda  rhagor  deall  a 
^-tliad  na'r  boll  adar.  Fel  yr  hen  areithiwr» 
}  ma£  yij  dechreu  ei  seic-nòd  yn  iaol  ac  yn 
;i"^í;  i  arbed  y  Ilais  i  chwyddo  nodau  eraiU-yr 
''va  a  wna,  trwy  hyny,  gydag  eflfaith  rhyfedd 
^  iiyfryd. 

V  mae  cann,  fel  rban  o  addoliad  dwyfol,  i'w 
^abauiaetha  oddiwrth  bob  gweithred  grefyddol 
ii-iil. —  1,  Oddiwrth  weddi;  oddiwrth  ba  m 
J  mae  yn  caei  ei  wahaniaethn  yn  laffo  v.  18« 
1  Cor.  XIV.  15.     Yr  oedd  Paul  aSilaa  yn 

in^eddio,  ac  yn  canu  mawL     AoL  xvi.  2fi. 

^.  Oddiwrth  roddi  diolch.  Yr  oedd  yr  Ar* 
?lwydd  lean,  wrth  weini  y  Swper  Sanctaidd,  yn 

26 


diolch,  ac  wedi  hyny  yn  canu  hymn.     Mat 

xxvi.   26-30.     Eph.  v.  19,  20, 8,     Y  mae 

yn  wahanol  oddiwrth  foliannu  Duw;  er  ein 
bod  ýù  moliannu  wrth  ganu,  eto,  nid  yw  pob 
moliant  yn  ganu:  un  Sbrdd  o  foliannu  Buw 
ydy w ;  ond  y  mae  ffyrdd  eraill  i  foliannu  Daw 
hcblaw  hon — gellir  ei  foliannu  yn  ein  gweddhuu 
ein  pregethau,  ein  geiriau,  a*n  bucheddau.— — ^ 
4.  Nid  llawenydd  ysbrydol  tnfewnol  yw;  y 
mae  y r  agwedd  hon  yn  addasu  dyn  i  ganu,  ond 
nid  canu  yw  yr  agwedd  ei  hun.  Nid  oea  dim 
yn  addas  i'w  alw  y n  ganu,  heb  y  Ilais.  <*  Canu 
a  phyncio  yn  y  galon  i'r  Arglwydd"  (Eph.  v. 
19)  nid  yw  ddimj  amgen  na  chanu  &V  galon, 
neu  o'r  galon,  yn  wrcsog,  ac  yn  wirioneddoL 
Arwydda  canu,  fod  y  Ilais  yn  caol  ei  roddi 
allan,  a  hyny  yn  drefona,  yn  rheolaidd,  ac  yn 
beraidd,  yn  addas  fr .  Duw  sydd  yn  cael  ei 
foliannu,  ac  i  sylwedd  neu  fater  y  gàn. 

Y  mae  canu  wedi  bod,  er  y  cyn-oesoedd,  yn 
rhan  o  addoliad,  yn  gystal  yn  mhlith  cenedl- 
oedd  eilunaddolgar,  ag  addolwyr  y  gwir  Dduw. 
Cpnodd  Moses  ac  brael  yn  beraidd  wedi  j 
waredigaeth  ryfedd  wrth  y  Mor  Coch.  Exod. 
XV.*  Felly  y  gwnaelh  Deborah  a  Barac  wedi 
hyny,  wedi  gwaredlgaeth  Israel  oddiwrth  Jabin 
brenin  Canaan.  Bam.  v.  Pan  ddygwyd 
^cerddoriaeth  i'r  graddau  mwyaf  o  betffeith- 
rwydd  can  Dafydd,  ac  y  cy&nsoddodd  lawer  o 
bêr-ganiadau  ysbrydol,  efengyliddd,  i V  canu  yn 
addoliad  Duw  yn  y  deml,  y  mae  yn  galw  ar 
bawb — holl  genedloedd  y  ddaear,  i  foliannu  yr 
Arglwydd.  Balm  Ixvi.  1,  2. — Canodd  Crist  ai 
apostolion  hymn,  neu  Salm,  gyda'u  gilydcf  ar 
01  cyfranogi  o  Swper  yr  Arglwydd;  hyn  a 
wnaethant  fel  eglwys,  a  Christ  yn.ei  chanol  a 
ganodd  hymn,  a  hwythau  gydag  et  Mat. 
xxvi.  30.  Yr  oedd  eglwys  y  Corinthiaid  yn 
canu  salmau  yn  nyddiau  yr  apostolion.  1 
Cor.  xiv.  26. — Yn  niwedd  y  ganrif  gyntaf 
ysgrifenodd  Pliny  lythyr  at  yr  Ymerawdwr 
Trajan,  yn  hysbysu  iddo,  mai  sylwedd  yr 
achwyniad'  yn  erbyn  y  Gristionogion  oedd, 
"  Ea  bod  yn  cyfarfod  à'u  gilydd  ar  ryw  ddiwr- 
nod  ncillduol,  cyn  dydd,  i  ganu  can  i  Grist  fel 
Duw."  Gwel  £p.  Lib.  X.,  JSp.  97.  CofiPà 
Tertullian,  y  n  y  drydedd  ganrif,  am  ddarllcn  yr 
Ysgrythyrau,  cann  Salmau,  pregethu,  a  gwedd- 
lo,  fel  rhanau  o'r  addoliad  cyhoeddus.— Yr 
oedd  canu,  fol  pob  rhan  arall  oV  addoliad 
cyhoeddus,  yn  yr  Eglwysi  Cristionogol,  ar  y 
cyntaf,  yn  syml,  a  diaddurn;  ac  yr  oedd  yr 
holl  gynnulieidfa  yn  cyd-ganu  yn  gerddgar,  yn 
ddeallus,  yn  rheplaidd,  as  yn  ysbrydoU  Di- 
wygiodd  liUthcf  T[ỳr  hwn  a  hoflfai  gerddoriaeth 
yn  £awr,  ac  oedd  ddeallus  yn  y  gelfyddyd  hono) 
ar  gerddoriaeth  yPabyddion;  ond  Calvin,  yn 
ei  srfydliad  o  eglwys  Geneva,  a  daflodd  allan 
o'r  addoliad  cyhoeddus  bob  peth  yn  y  gerdd- 
oriaeth ond  meaurau  bawdd,  difrifol,  a  aobr, 
Rhanodd  y  Salman  yn  ddosbarthiadau  bych- 
ain ;  ac  a'u  goaododd  Tw  canu  yn  yr  e^wyai 
yn  rheolaidd,  yn  un  Uais.    Am  beth  a  ddylid 


CAN 


202 


Can 


ei  gana  yn  addoliad  Dqw,  Edr.  Htmvau, 
Odlau,  Salmau: 

Er  mai  y  caniadan  yn  Uyfr  y  Salmao-,  yn 
benafi  a  ddylid  en  liarferyd :  ond  geìlir  cyng- 
aneddu  rhanaa  endll  o'r  sair  yn  fiiddiol;  gan 
ddynion  heb  ibd  'dan  ddymwadan  anffaeledig 
yr  Tsbryd,  a^i  harferyd  er  adeiladaeth;  ond 
dylal  fed  »>&1  mawr  Tr  cyfryw  f;;aniadan  fo.d 
yn  Tsgryäyrol,  vn  nn  ach^ondeb  y  fiydd,  ac 
wedi  en  gosod  allan  smnBint  ag  y  geUir  yn 
Wth  yr  iMTythyran.*  fTOTtnHian'a  Apo&g. 
cap.  89.)  I  mae  ben  dadaa  yr  eglwys  yà 
achwyn  yn  drwm  yn  erbyn  y  eann  gwag,yagnny 
a  ddygwyd  i  mewn  i'r  egiw^^si ;  tebycach  i  gann 
mewn  cbtrareuyddîaeihan,  i  fcnldban  y  glnst,  ac 
.  yebryd  gwajp;  dynion  cnawdol,  nag  addoliad 
dwyfol,  er  adeiladaeth  dyniony  a  mawl  i  Ddnir. 
Gwel  Bingham's  AtUiquttUe^  ée. 

CAN  y  CANIADAU,  y  g&n  ragoraf  nen 
y  ffàn  bena^  nid  yn  nni^  o  hollsanÎMaaerailÌ 
Solomon,  on4  o  boll  ganiadau  y  byd.  Nid  yn 
tinig  am  fod  y  test^n  pena^  aV  defoydd  soiea 
ynddi,  hyny  yw  Crist  a*i  ^Iwys;  ond  Eefyd 
am  ei  bod  yn  helaethach  nai(  nn  o  Salman 
Da^dd  Nid  cariad  Solomon  at  ferch  l^ha- 
raob,  nac  yr  nn  arall  o*i  wraged;d,ydyw  sylwedd 
J  gan  hon ;  oblegid  ni  y^ffrifenwyd  mo  honi 
tan  ar  ol  adeiladu  tŵr  Libanus  (pen.  yil  4.) 
yr  hwn  ni  adeiladwyd  nes  ei  fod  ef  mewn  gwth 
o  oedran.  Ond  yn  nechreuad  ei  deymariad 
y  priododd  efe  ferch  Pharaoh.  Yn  y  bedwar- 
edd  flwyddyn  o'i  deymasiad  y  dechrenodd 
ad^adnydeml:  yr  hon,  à'i  dŷei  hanan,  a 
barnaodd  yn  waith  iddo  am  ngain  mlynedd ; 
ielly  yr  oedd  wedi  teymasu  bâaìr  ar  hngain 
o  fiynyddoé^dd  cyn  dechren  tŵr  Libanna.  Fa 
byd  y  bn  yn  adelladn  y  tŷ  mawr  coetns  bwnw, 
nis  gwyddom.  1  Bren.  vu  2,  a  x.  17.  Ond 
yr  oedd  y  tẃr  irédi  ei  adeiladu  cyn  yr  amser 
yr  yagrifenwyd  y  llyfr  hwn.  T  mae  Uawer  o'r 
arwydd-lnnian  yn  y  gan  hon,  os  cymhwysir 
hwynt  at  bcndefigrá,  yn  hytrach  yn  wrthuni 
id<ü  naç  yn  nn  math  o  harddwch ;  megya,  pan 
ei  gelwir  yn  peidwad  gwinllanoedd — ^ac  y  dy- 
wedir  fod  iddi  benfd  Ccrmel---^  thrtoynfel  twr 
Libanu^-4lygaidfel  pysgodlynoedd'-'-dafmedd 
fd  deadell  o  ddefrnd'-^'i  bod  yn  ofnkdwyfel 
ÜU  hanerofff  éc.  Ond  os  dcallir  y  pethau  sydd 
ynddi  am  briodas,  a'r  gymdeithas  nefolâiddsydd 
rhwng  Crist  a'i  eglwys,  sef  ei  bobl,  ymddaog- 
bsant  yn  athrawiaethol,  yn  wreaog,  ac  yn 
odidog  ragoroL  Y  mae  y  llyfr  hwn  yn  cynnwys 
ynddo,  yn  fyr,  ddanteithion  a  brasder  yr  efeng- 
yl.  Y  rhai  sydd  yn  cael  mwyaf  o  gymdeithas 
&  Dnw,  a  Mnt  fwyaf  o  fudd  ysbrydol  with  ei 
ddarllen.— I  mae  y  pedair  pennod  cyntaf  yn 
cynnwys  geiriau  mwyn-serch  rhwng  Crist  a'i 
49glwy8)  yn  dangos  hoffed  a  theced  «m  bob  un 
en  gilydd.    Yn  y  Lnmmed  bennoc^  y  mae  yr 


*Tb«  «KleDto 


eglwys,  trwy  ofid  edifeirîol,  yn  cydnabod 
ei  hesgenlosdra  yn  peri  i  Grist  son;  gan 
ddangos  ei  dolaras  g^yn  am  ei  ffoUi  dros  amser, 
al  diwyd  ofal  i'w  geisio  dmchefo;  a'i  disigl 
íFydd  nas  collasai  ef  mor  llwyr,  n&^  oedd  efe 
yn  eiddo  iddi  hi,  a  hithaa  yn  eiddo  iddo  ynUo 
etto.  •  Ac  yn  y  tair  pennod  diweddsf,  y  mae 
Crist  yn  gymmodlawn  yn  ei  dyddana ;  &  pbob 
nn  yn  dangos  brydferthed  ganddynt  ea  güydd. 
Er  bod  geirian  y  llyfr  hwn  yn  serchogaidd,  eto 
y  mae  y  deall  yn  ysbrydol;  heb  ynddo  na 
gwŷn  cnawdol,  nac  aniladrwydd  anianol— 
Aithrfel  T  deallai  dyn  odidogrwydd  Crist 
ynddo  ti  nnn,  a*x  serch  i'w  ffyddioniaid,  y  mae 
yr  Ysbryd  Glân  yma  yji  arfer  ymadroddion 
hysbys  i  ddyn ;  ac  yn  rhoddi  i  Grist  ac  iV 
eglwys  eirian  arferol  rhwng  dan  ddyn  ienaoc 
yn  earn ;  nen  ddan  briod  yn  ho£B  en  eilydd. 
Felly  mewn  manan  eraill  o'r  Ysgrythyr  lin,  j 
mae  yr  nn  Ysbryd  yn  cyffelybu  nndeb  a  thegwch 
Crist  a*i  ^Iwys  i  ddyweddlad,  nen  briodas,  ar 
ammodau  cariad,  a'r  gwychder  a  berthyna  i 
hyny ;  fel  y  gwelir  yn  Ezec  anri.  8.  Hos.  ii. 
19.  Salm  zxy.  10, 11.  Mat.xxii  2.  Beibly.Dr. 
Morgan. 

CANA  (meddiantY  1.  Cana  Oalilea,  pentref 
yn  agos  i  STazareth,  lie  gwaaeth  Crist  ei  wrrth 
fl^nta^  a  elwid  felly  i'w  gwahaniaetfan  oddivrth 
Cana  yn  Uwyth  Aser.    loan  ii.  1.    Jos.  xii. 

28. 2.    AÌTon  ar  gyffiniau  Epbraim  a  Ma- 

nasseh.    Jos.  xyi.  8.  a  xyiL  0. 

CANAAN  p53  Unarehnatawr],  cyfieitbir 
ef  marchnadyddiony  JEzec.  zyii.  4.  Zepb.  i. 
11.— marmofuffcrr,  Hos,  xH.  7.  isa.  xxiii.  8, 
Diar.  xxxL  24. 

1.  Mab  ienangaf  Cam,  ac  "i^jr  Noah.  Geo^ 
ix.  18«  Galwyd  mab  ienangaf  Ham  wrtb  yi 
enw  hwn  yn  brophwydoliaethol,  medd  Park 
hnrst,  am  y  byddai  ei  hilioffaeth  yn  Fho&nicia 
droa  amser  maith,  y  marcnnadyddion  mwyal 
yn  y  byd ;  a'n  hanedigion  y  CMthaginiaid  yi 
ASrica,  a  ddiiynasant  en  aiampL  Nid  oe 
hanea  am  ei  enedigaeth  na'i  &rwolaeth  wedi  ^ 
Toddi  gan  Mosea.  IVchymygant  iddo  gat^l  < 
eni  yn  yr  arch,  zr  oedd  melldith  Xoal 
tebyffol,  yn  briodol  yn  unig  i'r  mab  hwn  i  lian 
ac  nid  yayw  yn  ymddangos  iddo  gyihaedd  i'^ 
feibion  eraill  ef.  Yr  Hebreaid  a  credent  im 
Canaan  yn  gyntaf  a  ganfn  noethder  ei  dai 
Noah,  ac  a'i  mynegodd  i  Ham  ei  dad :  ac  a£ 
hyny  y  dis^nodd  y  felldxth  amo.  Yr  oel 
hiliogaeth  Canaan  yn  llnosog.  Ei  fabhyni 
Sidon  a  sylfaenodd  y  ddinas  o'r  enw,  ac  oed 
dad  y  Sidoniaid  a'r  Pboeniciaid.  Yr  oedd 
Canaan  ddeg  eraill  o  feibion,  y  rhai  oeddei 
dadan  i  gynnifer  a  hyny  o  Iwythaa;  sef 
Jebnsiad,  yr  Amoriad,  y  Gir^asiad,  yr  Hefiai 
yr  Arciad,  y  Siniad,  yr  ArfiSiad,  y  Semariai 
a'r  Hemathiad.  Gen.  x.  16—18.  Tebygol 
Canaan  fy w  a  marw  yn  Palestina,  yr  hon 
alwyd  oddiwrtho  ef  Canaan.  Daogosent  I 
feddadail  mewn  oçof  yn  mynyddoedd  y  lîc^ 
pardiaid,  yn  agos  i  Jernsalem. 


CAN 


903 


CAN 


2.  Y  wlad  lie  jr  oedd  hiliogaeth  Canaan  jn 
prcswjlia  Y  roae  bi  yn  agos  i  200  o  fillUr- 
oedd  0  hýd  o  Dan  i  B«ereeba;  ac  yngbjich 
80  milidir  o  led.  Y  mae  Mòr  j  Caaoldir  o  da 
y  gorliewÌB  îddi;  Libano^  a  Syria  o  da  y 
^o^ledd;  Arabia  Gmegog  o  da  7  dwyrain; 
anialwcb  Paran  slt  Aipht  o  da  y  debao. 
Dyiiia  faintioH  gwlad  Canaan,  yr  hon  a  addaw- 
jd  iV  Israeliaid ;  citbr  bi  a  gyfriftr  yn  bresennol 
oV  afon  &wr  Eopbrates,  bya  afon  Nilns.  Exod. 
iiiii.  31.  T  mae  yn  awr  yn  Uawn  o  arwyddion 
cielldith,  fel  na  wyddis  gan  anialwcb  pa  le  y 
k  J  dinasoedd  penaf  yn  sefylL  Rbaid  ei  bod 
?yiit  yn  wlad  dra  ffrwythlawn,  trwy  fendith 
neilldaol  Duw  arnL  Bbydd  Moses  ddesgrifiad 
godidog  o  honi  yn  Pent  viiL  7,  dec,  mewn 
amryw  ystyriaetbau  yn  rbagori  ar  wbid  yr 
Aipkt,  yr  hon  oedd  mor  enwog  eyiit  am  ei 
irwjtblonrwydd ;  yn  enwedig  yn  rhy w  a  nifer 
d  baoifciliaid,  ac  yn  ei  bolew  al*  gwin.  Mae 
ei  hawyr  ya  gymedrol,  y  tymboraa  yn  rbeolj 
siid,  yn  enwedig  ei  gwlaw  cynnar  a  diweddar! 
Yr  oedd  ei  daear  mor  fras  fel  na  ofynai  wrtaitb, 
«^  JT  oedd  jn  hawdd  ei  baredig  àg  aradr 
'  vchan,  ac  an  iao  ycbain.  Am  ragoroldeb  yt* 
■  d  yno,  dywedir  foil  bara  Jeraealem  yn  rbasori 
ar  bob  ]^ra ;  a  bod  yd  llwy th  Aser  yn  neilldaol 
jn  rhagori  ar  bob  yd  arall.  Yr  oedd  ei 
ffrwyilian  yn  ddauteithiol,  ei  Jlrsiaa  yn  byfryd- 
icraidd,  a*i  pblauigion  yn  JaohaBoL  Yr  oedd 
grawn  y  gwinwyddyno  yn  fawrionf  yn  beraidd, 
ac  yn  byfryd  i'r  arcnwaetb.  Yr  oedd  v  palm- 
w}dd  a'u  £frwytbaa  mewn  cymeraowyaetb 
iQawr;  ac  yr  oedd  ei  balm  yn  feddysiniaethol 
ia^ni,  Edr.  Balm»  GiucAb..  Yr  oedd  y  gwin- 
^jU  yno  yn  dwyn  ffrw}'tbaa  ddwy  waiw,  ac 
veithiau  dair  gwaitb,  yn  y  flwyddyn.  .  Yr  oedd 
V  coed  yno  mewn  gwyrddlesni  parbaaa — ^yr 
•  edd  y  blagaf  newydd  yn  ymddangos  cyn 
casgln  yn  ^bl  yf  ben  ffirwytbau.  Yr  oedd  y 
c-dyddar  creidaa  jn  dyferu  mèL  a  alwent 
-mel  gwyllt,"  Mat  iii.  4.  Dywedir  foA  y 
:rwenyn  mor  ami  feL  y  gosodent  eu  diliaa 
rhvDg  cangenan  y  coed,  a  cblogwyni  y  creigiaa, 
a  Wyrach  mai  hwn  a  alwent  y  "  mel  gwyllf* 
^id  ydynt  yn  dyatry wio  y  gwenya  yno  i  gael 
cj  mel,  fel  yn  ein  gwledydd  ni. 

Os  gellir  edrych  ar  an  man  ar  ein  daear  ni 
yn  fwy  cyaegredig  na'i  gilydd,  Canaan  y w  y 
'Is.  Yno  y  pereriniodd  yr  ben  batrieîroh,  ac  y 
niae  eu  Uwcb  jn  gorwedd  hyd  ddydd  brawd; 
yno  y  ba  addoliad  Daw  dros  oe»oedd  yn  cael 
^1  gynnal;  ac  yno  y  ganed,  y  ba  byw,  ac  y 
*^joddefodd  lacbawdwr  y  byd ;  gwladeiddiwr 
^'r  wlad  bon  oedd  Tywysog  y  bywyd ;  ac  yno 
)'  cwblhaodd  y  gwaitb  v  bydd  coffa  amolibyth 
»ni  dano;  yno  y  tywalltwyd  yr  Ysbryd  Glán,y 
planwyd  Ciistionogrwydd,  ac  odm  yno  y^ 
^nodd  ar  led  droa  wyneb  y  ddaear.  i  mae* 
ti  holl  gynnyrcb,  a  pbob  gwrtbddrych  ynddi, 
mewn  y8tyriaetli,yn  gyBegredig,  trwy  y  defnydd 
i  wnaed  0  honynt  gan  yr  Ysbryd  Glàn,  yn 
gyfelybiaetaol,  i  ddangos  a  gosod  allan  betiaa 


yabrydol  yn  eglnr  i  ni*  Ei  mynyddoedd,  ei 
bafonyddi  ei  choedydd»  ei  Ilysiaa,  a*i  pblanigion, 
ydynt  oU  wedi  eu  defiiyddio  i'r  dy ben  hwnw. 
Mae  yr  lacbawdwr,  yr  iechydwriaeth,  îe  y 
nefoead  ei  ban,  iV  canfod  yn  fiogyrol  yn 
ngwrthddrycbao  y  wlad  bon  ;  a  gwybod  natnr 

Lwlad,  ei  ?wrtbddrycban,  aU  chynnyrcb,  sydd 
wer  o  help  i  ddeaU  y  Beibl  ei  ban,  *  Pan  yn  j 
dyddian  diweddaf  a  blagura  Crístîonogrwydd 
yno  yn  ogoneddns,  hwyrach  y  bydd  y  Beibl  yn 
fwy  dealias  i  Gristionogion  gwlad  danaan  nag 
nn  wlad  yn  y  byd.  Ymddyddenais  &g  nn  fa 
angbredadyn  a  gafodd  ei  ar^yboeddi  o  wirion- 
edd  yr  Ysgrytbyrau  trwy  deithio  yno,  a  chanfod 
pob  peth  yn  cyiateb  yn  hynod  i'r  hanes  aifi 
danynt  Dewisodd  Daw  y  ikn  hon  oV  ddaear, 
yn  bena^  i  amiyga  ei  ogoniant  ynddo ;  a  hy- 
fryd  y w  meddwi  am  dani  rhagor  an  man  arall 
o  r  byd.  Daw  ei  gwrthddrychan  yn  mhellach 
dan  ein  hystyriaeth,  dan  ea  priodol  enwaa« 

Y  Cánáánsáid  oeddcnt  hiliogaeth  Canafin. 
Ea  trigfa  gyntaf  oedd  yn  ngwlful  Canaan,  yn 
mba  le  y  ifaosogasant  yn  ddimwr.  Yr  oeddent 
yn  hynod  fel  marchnadyddion  a  milwyr;  fel 
hyu  casglasant  lawer  o  olad,  a  phoblogasant  j 
rnan  fwyaf  0  ynysoedd  Mor  y  Canoldir.  Pan 
oresgynodd  Josuah  wlad  Canaan,  ffbdd  llawer  o 
honynt  i  Aürica  a  gwlad  Groeg.  Dywed 
Procopias  iddpt  yn  gptaf  gilio  rr  Aîçht,  ac 
yn  raddol  iddynt  ^*nod  yn  mlaen  yn  Affrica,  ac 
a  daenasant  drot  kyr  hoU  daleithaa  èang  hyd 
gyfynff-fôr  GibralUur,  yn  cadw  o  bÿi  ea  hen 
laith,  neb  ond  ychydig  o  gyfticwidiad.  Dy  wed 
yr  awdwr  hwn,  fod  yn  yr  ben  ddinas  Tingis,  a 
sylfaenwyd  ganddynt  hwy,  ddwy  golofo  o  feini 
gwynion,  aV  aigraff  ganlynol  arnynt,  yn  iaith 
a  llythyrenau  Pbcenicia:  •*  Pobl  ydym  a  gadwyd 
trwy  ftoi  rhag  yr  ysbeiliwr  hwnw,  Josuah  mab 
Naye,  yr  hwn  oedd  yn  ein  hymlid  nL'*  Y 
trefedigion  a  ddygwyd  ^n  Cadmus  i  Tbobes, 
yn  Boetia,  a'i  frawd  Cilix  i  Cilicia,  oeddent  o 
hiliogaeth  Canaan.  Tybygir  jnai  ei  hlliogaedi 
ef  a  boblogasant  Sicily,  Sardinia,  Malta,  Cyp- 
rus, Corfu,  Majorca  a  Minorca,  Gados,  ac 
Bbnsas.  Bochart  in  Can.  Edr.  enwau  meib- 
ion  Canaan :  hefyd,  Daftdo,  Ham,  Josuah, 
Noah. 

CANCR,  Ŵ.  yaYYpatvoy  gangrain :  math  o 
afiechyd  peryglus,  sydd  yn  ysu  ac  yn  madru  y 
cnawd  He  y  cymero  afael.  Wrth  ei  rediad 
buan  yn  y  cnawd,  y  mae  yr  holl  gorff  mewn 
perygl ;  ac  yn  fynych  y  mae  yn  anfoddygin- 
laethol  heb  dori  ymaith  y  He  afiacb.  Ym- 
ddengys,  wrth  edrych  trwy  chwydd-wydr,  fod 
lllaws  mawr  o  An  bryfed  yn  ymborthi  ar  y 
cnawd;  a  hyny  y w  yr  achos  o  bono* 

CyfeiHomadau  a  heresiau  agyffelybir  yn  yr 
ysgiythyrau  i  gancr;  am  eu  bod  yn  fhan  yn 
ymdaenu  dros  eneidiau  dynlon,  yn  eu  llygm 
ac  3m  eu  difa:  y  maent  yn  bwyta  bywyd 
crefydd,  ac  yn  dwyn  dystryw  ac  angeu  ar  ber- 
•onau  ac  eglwysi,    2  iSnL  ii.  17, 

CANDAGË,  Gr.  Ka»ẃcaaf  [um  a  umddiantl 


CAN 


204 


CAN 


6nw  brenines  o  Ethiopia,  yr  hon  y  daeth  ci 
heuDuch  i  Jerusalem  i  addoli  yr  Arglwydd,  ao 
afedyddiwyd  gan  Phylip.  Act.  viii.  27.  Edr. 
Eunuch. 

CANFOD  (can-bod),  gwcled,  Uygado,  cael 
golwg  ar.    Job  xxiii.  8.     Mat  xiii.  15.    Marc 
XL  13.    Act  xvi.  17.    Diar.  xiii.  3. 
CANGEN-AIJ,  Heh.  fijÿ^  1.  Rban  o  bren. 

Baro.  ix.  48. 2.  Crist  a  elwir  "  Cangen  o 

rawn  Camphir."     Can.    L   14.     Edr.  Cam- 

PHiR. 3.  Yr  eglwys,  neu  wir  aelodaa  Crist 

loan  XV.  6,     Edr.  Gwinwtddkh. -4.  Bren- 

inoedd  a  gwyr  mawrion,  y  ẁsi  sydd*  yn  cy&- 
godi  eu  deiliaid  À  cbyfreithian  da,  kt.    Exec. 

xviL  6.    Dan.  iv.  L2. 6.  Plant,  y  rhai  sydd 

yn  dyfbd  oddîwrth  eu  rhleni  fel  cangenau 
oddiwrth  y  pren.  Job  xv.  32.  Joel  i.  7. — 
•*Eithr  tydi  a  fwriwyd  allan  o'th  fedd,  fel 
cangen  ffiaidd."  Esa.  xiv,  19.  "  Fel  y  pren 
n  ffieiddir."  LowtL  Cangen,  neu  bren 
fhidd,  yw  y  cyfipyw  ag  y  crogwyd  drwg- 
weithredwyr  amo.  "  Y  mae  yn  ysgrifenedig," 
modd  Paul,  '' melldigedlg  yw  pob  un  sydd  yn 
lighrog  ar  bren."  Ga].  iiL  13.  Deut  xxi. 
2iK  ir  oedd  yr  luddewon,  gan  hyny,  yn 
bamu  y  pren  ar  ba  un  y  crogwyd  nn,  yn 
•  felldigedig,  ac  yn  fB^dd.  Yr  oedd  y  pren  ar 
ba  un  J  crogid  y  drwg-wcitbredwr— y  ceryg  á 
pLa  rai  y  cai  un  ei  labyddio— y  cleddjrf  à  pba 
un  y  lleddid  un — a'r  cadach  À  pba  »n  y  tagid 
un — yr  oedd  y  petbau  Lyn  oil  yn  cael  eu  cyfiif 
yn  fiSaidd,  ftc  i  gael  eu  claddu  gyda  ehorâ  y 
dienyddedig,  fely  pethau  mwyaf  flSaidd.* 

CANIAÖ-— YDD  (cauiad),  cantor,  un  a  chan* 
ddo  ddawn  canu,  un  yn  canu.  ''  Dafydd  mab 
Jesse,  peraidd  ganiedydd  Israel''  2  Sam.  xxiii. 

1.  Ear.  Davtdd,  Saluau. 
CANIATAD    (caniad),    goddefiad,    cenad, 

cydsyniad,  trwydded.    Gen.  xix.  21.    Neb.  i. 

2.  Mat  viii  81.    Heb.  vL  8. 

CANLYN  (can-glyn),  dilyn,  erlyn.— 1.  DHyn 
un  a  fyddo  wedi  myned  o'r  biaen.     I  Sain. 

XXV.  27. 2.  Canlyn  Crist,  neu  ddilyi  yr 

Oen,  y  w  gwneuthur  profiPe»  gyboedd  oV  efengyl, 
a  thrwy  ffydd  fywiot  gwneutkur  yraroad  diffu- 
ant  i  ganlyn  ei  siampl  mewn  cyfiawnder  a 
«ancteiddrwydd :  ymhyfrydu  yn  ei  air  a'i 
ordinbadau,  gan  bwyso  ar  ei  hollalloog  nertb. 
Y  mae  gweiUiredoeod  y  saiui  yn  eu  canlyn ; 
nid  ydyw  eu  gweiihredoedd  yn  mysed  o'u 
blaen,  ond  yn  eu  canlyn ;  i  ddangos  mai  eu 
personau  sydd  yn  cymeradwyo  en  ^eithred- 
oedd,  ac  nid  eu  gweitbredoedd  eu  persoiwu ; 
a*r  ddau  yn  cael  eu  cymeradwyo  trwy  Grist 
Hefyd,  i  ddangos  fed  Duw  yn  gwobfwyo 
gwaith  ei  ras  yn  ei  bobl.  Dat  xiv.  13.  Mat 
X.  42  ;  a  xxv.  40.    Marc  ix.  41.    Heb.  vL  10. 

CANLLAW-IAU  (can-llaw),  mur-ganllaw 
cỳnghorwr  neu  amddifiynwr  mewn  llŷs ;  gwaith 
o  goed  neu  faen,  a  wneid  o  amgylch  penau  tai 
gwastad-nen  yr  luddewon,  a'r  gwledydd  cy- 

3». 


mydogaeikol  iddynt,  i  rwystro  i  neb  syrtbio 
oddiar  nonau  y  tai,  neu  i  ymladd  à*r  gelynioo 
oddi  arnynt    Deut  xxii.  8.    Jcr.  v.  10. 
CANMOL-ADWY  (can-maw!),  moli,  clod- 

fori ;  teilwng  o  ganmoliaetb. 1.  Moliannn  a 

rhyfeddu    mawr  ac  anfeidrol    ddaioni    Daw. 

Salm  cxxxviii. 2,  Dadgan   rhinweddan    a 

chymbwysderau  dynion ;  (Gen,  xiL  16.  Diar. 
xii.  8.)  neu  eilunod  modion  a  ffugiol.  I3arn. 
xvi.  24. — •♦Yr  Arelwydd  canraoîidwy."  2 
Sam,  xxii.  4. — "Mawr  yw  yr  Arglwydd,  a 
chanmoladwy."  1  Cron.  xvi.  25.  Mi  cban- 
molir  yr  Arglwydd  bytb  gan  neb,  jihb  j 
gwelont  ef  yn  ganmoladwy,  ac  yn  deihvng  o 
ganmoliaetb,  o  ran  ei  bawddgarwcb  anf«3klrot 
ynddo  ci  bun,  a*i  ddaioni  annbraetbol  i  ni. 

CbfMMol  dda,  Uw  ddyWg.  'iHar. 

CANOIr-YDD  (cant-ol),  cymhorfedd,  per- 
feddbwynt — r-1.  Ỳ  pwyiit  cyfartal  rbwng  dau 
barth  nrtewn  amser ;  y  cyfrwng,  cyn  agosed  iV 
naill  aV  Ikdl.    Num.   xxxv.  6.    Ezee;   xlviii. 

16, 2.  I  «ewn  i  ryw  beth,  megys  canol  y 

mÓr.    Jonab  ii.  8. 8.  Yn  mysg.     Hos,  xi. 

9.    Zeph.  iii,  6,     Luc  ii.  46. **  Caoolydd,'' 

cyfryngwr.     1  Tim.  ii.  6.  W.  S. 

CANT-OEDD,  deg  o  ddegau. 1.  Rhifedi 

terfynol  a  pbenodol.     Gen.  xi.   10.   a  xvii. 

17. 2.  Rbifcdi  mawr  anmbenedoL     Diar. 

xvii.  10.    Preff.  vi.  3. 

CANWRIM)  (can-wr),  swyddog  y»  rheoli 
cant  o  fllwyr.    Mat  viii,  5..  a  xxvii.  64. 

CANWYLL-AU  (can-gwyll),  Had.  Can- 
DELLA ;  Sae9,  Candle  ;  goleu  ;  llusern ;  pcth  i 
ioddi  goleu  yn  y  nos.  Luc  xv.  8.  Trwy 
draws  ddwyn  arwydda  canwyll,  neu  Insern,  un 
peth  a  fyddo  mewn  rby w  ystyr  yn  ateb  dyben, 
neu  yn  cyflawni  swydd  canwyll ;  megjs  y 
Uygad,  "  canwyll  y  corff  y w  y  llygad.**  Mat. 
vi.  22»  Luc  xL  34'.7-*^  Golenni,  neu  lluaern  y 
corff  yw  y  llygad.''  W.  S.  Fel  y  mac 
canwyll  yn  ddetnvddiol  i  weithio  neu  d«tthio 
yn  y  nos,  y  mae  flygad  iacb,  crafl7  yr  un  f  .th 
mor  ddefnyddiol ;  ac  y  mae  boll  aelodau  y 
corpb  yn  ei  olenui  yn  gallei  gwnoyd  eu  gwa^ 
anaetb  a'u  gorchwylion.  Felly  hefyd  y  gel  wir 
«tbiaw  goleu  a  deallus,  yr  hwn,  trwy  eî'  adáysg- 
a'i  fucbedd,  sydd  yn  golcuo  eraill  yn  ngwyb- 
odactb.  y  gwirionedd  dwyfol,  er  ea  cysur  a'a 
biecbydwriaetb  Dy  wedir  am  loan  Fedyddiwr, 
**Efe  oedd  canwyll  yn  llosgi  ac  yn  goleuo  ;"  scf 
yn  atbraw  bynod  o  ddefnyddiol.     loan  v.  36. 

Gelwir  ysbryd  dyn  "  yn  ganwyll  (neu  lamp) 

E'  Arglwydd,  yn  chwillio  boil  gelloedd  y  bol." 
iar.  XX.  27.  Sef  ysbryd  dyn  wedi  ei  oleuo, 
yn  cyflawni  ei  swydd  yn  ddeallns  yn  ddidnedd, 
ac  yn  bamu  yn  gywir  am  bob  petb,  yn  enwed- 
ig  am  dano  ei  nun,  yn  ol  tystiolaetb  gywir 
f  gair.  Heb.  iv.  12, 13.  1  loan  iiL  19, 20,  21. 
**  Pa  sawl  gwaith  y  diffydd  canwyll  yr  an- 
nuwiolioni"  Job.  xxL  Í7.  Canwyll,  yn  y 
fiin  yma,  a  arwydda  Uwyddiant,  bawddfyd, 
esmwytbder^  cysuron,  &c  Diffydd  canwyll 
Uwyddiant  yr    annuwiol  gan    fliniedîgaeüiaa 


CAN 


205 


CAN 


disymwth  a  dychrynllyd.    Diar.  xiii.  9,  a  xx 
20.  a  xny,  20.     Mat  xxv.  8. 

Yn  i^anol  noa  o  broiedîgactliaii,  ofhan,  a 
pherygion,  goleaodd  Dow  ganwyll  neu  [•j] 
lamp  Dafydd,  ac  a  lewyrchodd  ci  dy wyllwcfa, 
trwy  welihan  ei  amgylchiadany  symud  ci  ofnau, 
a  dyddanu  ei  ysbryd.    Saltn  xviii.  28. 

0  herwydd  eu  hanwyldeb  a'a  diogelwcli, 
geÜw  Duw  61  bobl,  **  canwyll  ei  lygad."  Dent 
ixxii.  10.  Salm  ami,  8.  Zech.  ii.  8.  Y  maent 
hwy  yn  dynerj  ac  yn  faawdd  eu  doinrio,  fei 
Urgad;  ond  ▼  xnaent  wedi  eu  diogelu  yn 
rbyfcdd,  fcl  y  îlygad.     Edr.  Lltoad. 

Cropen  camwyU  pwyil  1  ddyn.  ^JZywireh, 

CANWYLLBREN  (can-gwyll-pren),  can- 
wjlijdd;  offeryn  i  ddal  canwyil.  Exod.  xxv. 
31.  Yr  oedd  y  canwyllbren  ocdd  yn  perthyn 
i'r  babelî,  a'i  bwysau  yn  dalent  o  aur  pur,  yn 
sefyll  yn  y  He  sanctaidd,  ar  gyfer  bwrdd  y  bara 
gosod,  ar  yr  ystlye  ddehau,  i  olcuo  y  c  ysegr. 
Gosododd  Solomon  ddeg  o'r  cyfryw  yn  y 
demi;  pump  o'r  tu  dehau,  a  phump  oV  tn 
aswy,  0  flaen  y  gafell.  1  Bren.  viL  49.  Yr 
oedd  y  canwyllbren  hwn  wedi  ei  wueuthur  o 
an  dryll  cyfan  o  aur  coeth,  o  un  cyfanwaith 
monhwyl,  «o  iddo  baladr  à  chwech  o  geinciau 
yn  myned  allan  oM  ystlysau,  tair  o  un  ystlys,  a 
thairoyatlys  arall  gyferbyn  a'u  gilydd.  Yr 
oedd  tair  padelL  o  waith  almonau,  a  chnnp  a 
blodenyu  ar  bob  cainc  Yr  oedd  hefyd  gnap 
dan  bob  dwy  gainc  ar  y  paladr ;  ac  yr  oedd  ar 
y  caBiryllbren  bedair  padell  o  waith  almonau. 
Yr  oedd  liefyd  3m  perthyn  iddo  efeiliau  a 
cha&Au  0  aur  coeth. 

Yr  oedd  pedwar  peth  yn  cael  eu  cysgodi  yn 
y  canwylibren  hwn ;  «ef  yr  eglwys  mewn 
nndeb  à  Christ  ac  yn  derbyn  gpleuni  oddi 
wtho,  yr  hwn  yw  ffynon  pob  cyfraniad  i'r 
eglwys  (2  Sam.  xxii.  29,) — ^y  weiniodgaeth  yn 
yr  eglwys — y  gair — a'r  Ysbryd  Glân.  Zech« 
iv.  2.    l)at  ii-  1.     Eph.  iii.  20.  a  v.  8, 

L  Tr  oedd  y  canwyllbren  aur  yn  gysgod  o^r 
^Ivn/s,  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  ddeonglydd 
i  ni  ar  y  mater  yma  yn  l)at.  i.  20. 

1.  Yr  oedd  j  canwyllbren  yn  derbyn  ac  yn 
cyfraou  goleuDÌ;  felly  yr  eglwys,  Dyben  a 
defnydd  yr  eglwys  wedi  derbyn  goleuni  ydyw 
rhoddi  i  eraill,  a  dal  y  gwirionedd  £el  y  mae 
canwyllbren  yn  dal  y  goleuni.  Phil,  ii  15. 
1  Tim.  iii.  15.     Canwyllbren  yw^  nid  haul 

2.  Fel  yr  oedd  y  canwyllbren  o  aur  (fel  aur 
y  mae  yn  dra  gwerthfawr,  Galar.  iv.  2.  Job 
nvui.  16,  Di*r.  iii.  14.  1  Petr  L  7.  a  iii.  3, 
4.  2  Petr  i.  4.)  felly  y  mae  yr  eglwys  o  saint ; 
am  hyny  y  mae  yr  eglwysi  yn  cael  en  galw 
CMwyllbrenau  aur ;  nid  pres,  na  phlwm,  nac 
ychwaith  peth  wedi  ei  oreuro,  ond  aur — nid 
dynion  halogedig,  aflan,  anwybodus,  rhagritbiol, 

I     ond  saint  pur. 

3.  Yr  oedd  amryw  geinciau  yn  y  canwyil- 
l>reD,  gan  hyny  yn  wahaniaethol ;  ond  y  cwbl 
yn  dyfod  sJlan  ò'r  un  paladr,  ac'wedi  en 
g'fneathur  o-r  un  dryll  aur,  ac  am  hyny  yn 


un  ;  felly  y  mae  yr  eglwys  yn  amryw  gangen' 
au;  eto  y  mae  yr  holl  eglwysi  yn  tarddu  o, 
ac  yn  dibynn  ar,  yr  un  Crist,  ac  yn  un  ynddo 
ef,  un  dryll  wedi  ei  weithio  yn  baladr  ac  yn 
gangenau ;  un  Pen  sydd  iddynt,  ac  y  maent  oil 
yn  derbyn  o'i  gyfiawnder;  ac  yn  cael  eu 
harwain  a'u  llywodracthu  wrth  yr  un  rheol,  sef 
y  gair,  a  chan  yr  un  Ysbryd. 

4.  Yr  oedd  purdeb,  parhad  ei  goleuni  yn 
llewyrchuflÿ  ynghyd  a'i  dysgyblaeth  fanwl,  yn 
cael  ei  arwyddo  trwy  efeiliau  a  chafnau  y  can- 
wyllbren, Yr  oedd  yr  efeiliau  yn  tyiiu  ymaith 
yr  hyn  oedd*  yn  attal  llewyrchiad  y  lamp,  yn 
arwydd  bod  Hygredigaethau,  ac  adiodau  Uygr- 
edig,  i  gael  eu  tori  ymaith  oV  eglwys,  fel  y 
llewyrcho  cu  golenni  ger  bron  dynion.  Mat  v. 
15,  16.  ac  y  byddo  tcml  Duw  yn  cael  ei 
chadw  yn  ddilwgr.  1  Cor.  iii.  17,  &c.  lago 
i.  23. 

6,  Yr  oedd  addumiadau  y  canwyllbren  scf,^ 
yr  almonau,  y  blodau,  a'r  cnapiaUy  yn  arwyddo, 
y  doniau  à  pba  rai  y  mae  yr  eglwys  wedi  ei 
harddu,  i  ddal  allan  ei  goleuni  gyda  mwy  o 
weddeidd-dra  a  phrydfertnwcb. 

6.  Yr  oedd  yr  offeiriud  i  ofalu  am  olew  pur 
yr  olew-wydden,  i  roddi  yn  y  lampau,  i  beri 
iddynt  losgi  yn  wastad.  Yr  oedd  Aaron  i 
drefnu  y  canwyllbren  ac  olew  o  hwyr  hyd 
foreu,  bob  amser,  ger  bron  yr  Arglwydd ; 
felly  y  mae  yr  Arch-offeiriad  mawr,  lesu  Grist, 
yn  cyfranu  o'i  Ysbryd  i'r  eglwys  yn  feunyddiol; 
ac  o  oes  i  oes.  Y  mae  yn  rhodio  yn  nghanol 
.y  saith  ganwyllbren  aur,  iV  dyben  iV  trefnu 
a'u  goleuo.  Exod.  xxvii.  20.  Lef.  xxiv.  2. 
Dat.   ii.    1.     1    loan   ii.  27.     Eph.  iv.  8—12. 

Zech.  ir.  1 — 5. Yr  oedd  y  morwynion  ffol 

heb  yr  olew  hwn,  cr  eu  holl  broffes ;  ond  ni 
thai   dim  trwsio  y  lamp  heb  yr  olew  ;  ni  wna 

S'  efeiliau  heb  yr  olew  byth  y  tỳ  yn  oleu. 
haid  cael  yr  Ysbryd  Glân  i  oleuo  yr  eglwya 
a'i  sancteiddio,  ac  i  farwhau  ei  Hygredigaethau 
Bhuf  viil  13. 

II.  Tr  oeddy  canwyllbren  hefyd  yn  ybabell 
yn  gy$god  o^r  weinidogaeth  yn  yr  eglwys.  Dat. 
i.  20.  Y  saith  seren  yn  dysglcirio  ar  ben  y 
canwyllbren,  angelion  y  saith  eglwys  ydyut. 
Canys  fel  y  mae  y  canwyllbren  yn  cynnal  y 
lamp  a'r  goleuni,  felly  y  mae  yr  eglwys  yn 
cynnal  y  weinidogaeth:  ac  megys  y  mae  y 
lamp  yn  tvwynu  yn^  y  canwyllbren,  felly  y 
mae  y  weinidogaeth  yn  yr  eglwys.  Eglwys. 
heb  weinidogaeth  sydd  megys  canwyllbren 
heb  olou.  Ni  rydd  canwyil  mewn  canwyll- 
bren ddim  goleuni  heb  dan  ami ;  felly  ni  rydd 
gweinidog  mewn  eglwys  ddim  goleuni  yn  ei 
fywyd  na'i  atîirawiaeth,  ond  fel  y  byddo  dan 
OTuiaeth  goruchwyliaeth  tanllyd  yr  Ysbryd 
GlÀn.  O mor amly  gwelir  y  rhai  a  elwir yn 
ganwyllau  yn  y  canwyllbren,  heb  erioed  eu 
tanio  gan  Ysbryd  Duw!  Yr  oedd  loanyn 
ganwyil  yn  Ilosgi  ao^yn  goleuo,    loan  v.  36, 

IIL  Yr  oedd  y  canwyllbren  aur  hefyd  yn 
gysgod  o  oUuni  y  gair^  oV  hwn  y  mae  y  weiie 


CAP 


2(M 


CAE 


idogattk  yn  dysgliirio  ;  ac  7  mac  yr  jigrythyr 
yn  cael  ei  chyfifeljbu  i  lamp  nea  ganwyll, 
Salm  cxix,  105. — i  ganwyll  yn  llewyrchn 
mewn  He  tywyll,  2  Petr  i.  19. — i  aur,  ac  aur 
pur,  Salm  xix.  10.  yr  hyn  sydd  yn  gwnentbar 
y  cyfeiriad  eto  yn  fwy  cyäawn ;  canwyllbren 
aar  ydoedd  hwn  ;  felly  aur  yw  y  gair,  îe, 
gwertlifawrocach  d<^  aur. 

lY.  Yr  oedd  y  canwyllbren  aur  yn  gyagod 
d'f  Yshryd  Glan  hefyd :  y  mao  y  teatyn  hwn 
yn  eglur  ar  y  mater ;  **  Ac  y r  oedd  saith  o 
lampaa  tan  yn  Uosgi*  ger  bron  yr  orseddfaiincy 
y  rhai  yw  aaith  Ysbryd  Duw,"  Dat  iv.  5. 
Y  mae  yn  ymddangos  yn  eglur  mai  yr  Ytbryd 
Glan,  y  Trydydd  Person  yn  y  Drindod,  a 
feddylir  yma,  wrth  fod  loan  yn  ^weddio  am 
ras  a  thangnefedd  oddiwrtb  y  saith  Ysbryd. 
Dat  i.  4.  I  mae  yr  Yebryd  Glan  yn  cael  ei 
osodallan  yn  yr  ymadrodd  hwn,  '^Baith  Ys- 
bryd Duw,^  mewn  cyferbyniad  i*r  saith  gan- 
wyllbren  yn  ngweledigaeth  lean,  Dat.  L  12, 
13.  ac  mewn  cyferbyniad  i*r  saith  lamp,  y 
rhai  oedd  ar  ben  pob  canwyllbren  yn  y  deml ; 
ac  hefyd  i  arwyddo  amrywiaeth  a  pherffeith- 
rwydd  ei  ddoniau  a'i  radau,  a'i  weitnrediadau 
yn  ei  eglwys,ac  yn  ngbalonan  eibobl;  oblegid 
y  nifer  saith,  yn  yr  ysgrytbyrau,  a  arwydda 
perffeithrwydd. 

CAP-IAU  (cap),  penguwch,  penwisg,  cwff, 
cwcwll.  Capan  cor,  capan  canonaidd. — 
^  Gwna  iddynt  hefyd  gapian.''  Exod.  xxviii. 
40.  a  XX.  9.  a  xxxix.  28.  £zec.  xliv.  18«  LeH 
viii.  18.  Yn  ol  bam  yr  luddewon,  yr  un  peth 
oedd  y  capiau  a'r  meitr,  a*n  bod  wedi  eu 
gwneyd  o  ddarn  o  liwn,  16  o  latbeni  o  hŷd,  yn 
gorchuddio  penau  yr  offeiriaid  fel  helm;  Yr 
oedd  capiau  yr  offeiriaid  yn  grynion ;  a  meitr 
yr  arch*offeinady  meddant,  yn  udn  yn  y  pen  ueh- 
ail  £dr.  Mbits.  Yr  oeddcnt  yn  go6o*d  allan  en 
pnrdeb  a'u  hawdurdod  yn  eu  swydd — yr 
oeddent  yn  goronog. 

Cap AN-ATJ  (cap),  capan  cor ;  CHpan  drws, 
gwarddrws.  Yr  oedd  gwaed  oen  y  pasc  i  gael 
ei  daenellu  ar  gapan  drws  yr  Israeliaid,  i 
arwyddo  y  dylai  gwaed  Crist,  yr  bwn  oedd  oen 
y  pasc  yn  ei  gysgodi,  fod  yn  barchus  genym,  ac 
na  ddylai  gael  ei  sathru  dan  draed,  a'i  farnu  yn 
aflan  ;  Heb.  x.  29. — ac  i  ddangos  hetyd  y  dylai 
ein  Üydd  ynddo^  a'n  cyffes  0  hono,  tod  yn 
amlwg  ac  yn  gyhoedd.  fel  unig  foddion  ein 
diogefwch,  ac  unig  wrtbddrych  e^n  ffvdd,  ein 
gol^ith,  a'n  gorfoledd.    Edr.  Pasc. 

CAPEL,  Llad.  Capkla  ;  Saés.  Chapbl  :  tŷ 
addoliad  cyhoeddus.  Bethel  a  elwir  çapel  v 
brenin,  oblegid  fod  breninoedd  Israel  yu  addoli 
y  Ho  aur  yna    Amos  vii.  13. 

CAPERNAÜB^,  Gr.  Kaittpvaoufi  [mae$ 
dyddanwch]  prif  ddinas  yn  GaliJea,  IIo  byddai 
yr  lesu  yn  fynych  yn  aros.  Yr  oedd  yn  eefyll 
ar  Ian  môr  Galilea,  ar  gyffiniau  Zabulon  a 
Naphtali.  Y  mae  yn  awr,  yn  ol  prophwydol- 
*  Tn  Uoiffif  Bid  yn  êtdêid  megjê  7  bum  70  jr  «iipnifltad 


iaeth  ein  Hiacbawdwr,  yn  bcntref  gwacl 
anrheithiedig,  heb  ynddo  ddim  ond  ychydig  o 
gabanod  gwaelion,'  a  physgotwyr  yn  by w  yn- 
ddynt    Mat.  xi.  23.    Edr.  lasuv 

CAPPADOCIA,  taketh  yn  Asia  yn  uno  à 
Pontua,  Armenia  Galatia.  CoffaPtoIomy,Xzò. 
v.  cap,  6.  y  trigolion,  ac  a  faroa  iddynt  gael  yr 
enw  oddiwrtb  yr  afon,  Cappadox.  Gelwid 
hwynt  gynt  lieiuo  Syn\  y  Syriaid  gwynion. 
Yr  oedd  y  dalaeth  bon  wedi  ei  rhanu  yn  dd^iu 
barth ;  sef  y  Mwyaf  yo  agos  i  For. Pontua,  aV 
Lleiaf  yn  agos  i  Lycaonia.  Dygwyd  Crístion- 
ogaeth  yno  yn  foreu,  (kct  ii.  9,  1  Petr  i.  1.) 
a  bn  yn  flodenog  yno  nyd  i,  n.  900.  Mae  yn 
breeeonol  dan  ly  wodraetb  y  Twrc ;  ond  mae 
Cristionogaeth  heb  Iwyr  ddarfod  yno.  Priod- 
orion  o*r  wlad  hon  oedd  Strabo,  Gregory 
Tbanmatnmis,  Basil,  a  Gregory  Naziensen. 

CAPTEN.    Edr.  Cadbbk. 

CAPHTOR-IM,  ffeh.    fti'ilnSD   Ufalau]. 

Y  mae  Calmet  ac  eraill  yn  cytuno  (er  rod   rhai 

yn  gwrthwynebu)  mai  Crete,  Vnys  yn  Môry 

Canoldir,  ydyw  Caphtor  yr  Hebreaid.    Gtjn.  x. 

14.      Amos   ix.   7.      Edr.    Pbiustiaio. 

"Gweddill  ynys  Caphtor."  Jer,  xlvii.  4. 
Dywedir  fod  y  Caphtoriaid,  yn  gystal  aV 
Philistiaidfhiliogaeth  Mizraim,tadyr  Aiphtiaid. 
Gen.  z.  14.*  Pa  nn  a  sefydlodd  y  Caphtoiiaid 
yn  gyntaf  yn  Ci^padocia,  fel  y  bamodd  rbai 
o'r  hvnafiaid,  neu  yn  ynys  Crete,  fel  y  barnodd 
eraill;  neu,  ynte,  a  ddarfu  iddynt  fudo  yn 
uniongyrchol  0  ryw  barthau  o'r  Aipht,  o 
herw^dd  eu  cyfyngu  am  le-— yr  hyn,  wrth 
ystyried  y  lie  y  mudasant  iddo,  sydd  yn 
ymddangos  yn  fwy  tcbygol ;  dilys  yw,  iddynt 
yra  allan  yr  Afiaid  oV  rhan  bono  o  Palestiua 
sydd  yn  ^fagos  i  Gaza^  a  sefyJlu  eu  hunain 
yna  Dent.  ii.  23.  0  herwydd  hyny  y 
g^wyd  y  wkd,  Gwlad  (nid  ynys)  Capbtor. 
Wrth  weddill  ynvs  (yn  hytrach^trZo^  Capbtor» 
deallir  y  gp¥eddill  yn  aros  yn  y  wlad  bono,  o 
lawer  a  breswylient  gynt  yno.     Gwel  Blayney. 

CAR,  neu  GER,  gorair,  yn  agos — car  Haw, 
car  bron,  yn  agos,  o  flacn,  yn  ngwyddfod. 
'*  Rhaid  i  ni  oil  ymddangos  gar  bron  brawdle. 
Cfmt."  2  Cor.  v  10. — €pL7:p<a6svy  0  ýaen,  yn 
ngwydd  yr  oraedd,  aV  hwn  fydd  yn  eistedd 
aroi. 

CAR,  CEI..  (cy-ar),  Saes,  Car:  cerbyd, 
men;  clwyd;  cludair:  car-llusg;  car-trol; 
car-hidlo ;  car-dirwyn  ;  car-pysgota ;  car  yr 
en. — "  Tarewaist  fy  holl  elyuion  ar  gar  yr  en.'* 
Salm.  ÜÎ.  7.  Sef  yn  ddiarbed,  yn  itiweidiol, 
ac  yn  waradwyddus.    Esa.  xxii»  7. 

CAR,  CERAINT  (ca-ar),  peithynas ;  un  o'r 
un  gwac;d,  neu  deaiu,  neu  genedl;  cyûiilL 
Num,  xxyii.  11.  loan  xviil  26.  Car  clyd, 
perthynas  oV  nawfed  àch.  ^  Y  mae  dy  gcraint 
{ot  (jfdot)  i'th  anerch.  Anerch  y  Ceraint  wrth 
y  hen  we."    8  loan  15.    W.  S. 

CARAI-EIAU,  math  o  rwymyn,  o  groen, 
gwèad,  nea  blethiad ;  carai  e^d.  Gen.  xir. 
23.    Hare  L  7.    Luc  iii.  16.    loan  L  27. 


CAR 


2(W 


CAR 


CARAWG  (car),  baedd-gwylh ;  afon,  nant— 
^  Ydd  aeth  aHan  ev  a  ei  daiscipulon  dros  garoc 
CedroD.'*    loan  xviii.  1.    W.  8. 

CA&AWIr-OLAU  (car-awl),  can,  can  car- 
iad:  Carjiwl  pljgain,  sef  borenol  gân. — ^•'E 
glywei  gjBcanedd  a  charolao."  Luc  xv.  26. 
W.  S. 

CAKBUNCL,  Zlad,  Carbunculits  ;  maen 
gwerthfawT,  o  liw  cocb  tanbaid,  y  gorea  o 
honynt  a  geir  yn  ynys  Ceylon.  Hwn  oedd  y 
maen  cyntaf  yn  yr  ail  res  o  feini  gwerthfawr 
yn  nwyfroneg  yr  arcboffeîríad.  Exod.  rsviii 
is.   Diar.  xxxJ.  10.     Esa.  Hv.  11. 

CARCHAR-ATT-TJ  (carcb).  gêol  1.  Lie  i 
^fynga    ar,  ac   ì  gosbi  cyrff  dynion.    Gen. 

xiiix.  20. 2.  Cyflwr  isel,  gwael,  a  cbya- 

tuddiol.    Preg.  iv.  14. 3.  Y  caetbmed  y 

mae  dynion  ynddo  wrtb  natunaetb,  gan  Satan, 

a'u  chwantan  cu  hnnatn.    Esa.  xlil  7. 4, 

Y  bedd,  o'r  bwn  nis  gellîr  ayrond  ysiaith. 

Esa.  liii.  8- 6,  Rhwymau  tynîon  o   attal- 

iaeth,  a  rydd  Dnw  ar  Satan  a'i  offeiynao.   Dat 

n.  7. ^"Aca'i  rboddasant  yn  y  i^arcbardy 

yn  nhŷ  Jonatban  yr  ysgrifenydd.*'  Jer.  xxxvii. 
15.  Yr  oedd,  ac  y  mae  etc,  yn  arferedig  yn 
y  gvledydd  dwyreiniol,  i  wneyd  tai  gwyr 
mawrion  jn  garcbaran  (Gen.  xxxix.  20,);  le,  yr 
oedd  carcnar  yn  y  palas  breninol  ei  bnn.  Jer. 
î5xii.  2.  Nîd  tai  cyffredin,  medd  Syr  Jobn 
Chaidin,  wedi  en  badeiladu  ft  dyben  bwnw, 
yw  y  carobaran  dwyreiniol;  ond  rban  o*r  tŷ 
y  preswylia  y  barnwyr  ynddo,  Dywydd,  neu 
Qcbel-faer  tref,  nen  càdben  gwyliadwriaetb,  a 
garcharant  y  cyfryw  a  gyhuddir  yn  cu  tai  eu 
hunain ;  neillduant  ran  o  bono  i'r  drben  bwnw 
pan  oaodir  bwynt  yn  y  swyddau  byny ;  ac  a 
d'iewisant  yn  geidwad  y  carcbar,  y  dyn 
mwyaf  addas  yn  en  teuiuoedd.  Tebygol, 
gwneyd  tỳ  Jonatban  yn  garcbar,  yn  ganlyno!  i 
ei  vneyd  yn  yagrifenydd  iV  brenin.  Gwel 
Harmer^s  Observ.  Ch.  VIL  Ota.  37.— Tebygol, 
aai  mewn  cyfeiriad  at  y  bedd  y  galwodd 
Bafydd  yr  ogof  bono  yr  oedd  efo  ynddi,  yn 
garchar ;  yn  yr  bbn  yr  oedd  megya  pe  bnasai 
wedi  ei  gîadda  yn  fyw.  Salm.  cxlii.  7. — Paul 
oedd  garcharor  lesu  Grist^  sef  mewn  rbwymau 
0  achos  Crist  a'i  cfengyl.  Epb.  üi.  1. — ; 
Carckarorion  t/obeithiol,  sef  yr  I{:ddewon  yn 
Babilon ;  a  phechaduriaid  sydd  felly  yn 
^«b^ydol  tra  maent  yn  y  bywyd  bwn.  Zech. 
ix.  12. — Yr  yẃrydioH  yn  nghxifcharj  sef 
trigolion  yr  hen  fyd,  y  rhai  a  anufiiddbasant  i 
Koah,  pregetbwr  cyfiawnder,  a'i  bregeth ;  ac 
»nj  eu  fianufodd-dod  a'u  drygioni,  boddwyd  eu 
cyrff  yn  eigion  y  dyliÇ  ac  y  mae  eu  bys- 
brydoẃd  yn  ngharcbar  uffem,  erbyn  dydd  v 
fern.  1  Petr  iii.  19.  Luc  X7J.  23.  Yr  un 
ysbryd  a  fywbaodd  Grist,  ac  a'i  cyfododd  o 
feirw,  oedd  gynt  yn  Noah  yn  pregethu  f  r  ben 
^yd,  trigoHon  pa  nn  a  annfuddiiasant,  ac  ydynt 
yn  ngbarchar  dan  ddigofaint  Duw. 

CiRCHEMIS,  tJ)i:bD'^D  \dwyn  ymaith  oen\ 
dinas  ar  yr  afon  Euphrates,  yn    perthyn    i 


Assyria.  Cymerwyd  bi  gan  Necbo,  brenin  yr 
Aipbt,  a  rboddodd  warchawdlu  ynddi,  y  rbai 
a  ddyfethwyd  gan  Nebucbodonosor,  brenin 
Babilon.    2  Cron.xxxv.  29.     2  Bren.  xxiii.  20. 

CARDOTA-YN  (car-dawd),  erfyn  eluseii, 
neu  rodd ;  nn  tlawd.  Marc  x.  46.  Edr.  Bar- 
Tiiaeüs.  Lakaeits. 

CAREDIGRWYDD  (caredig),  bynawwdd, 
tynerwch,  tiriondeb.  Gen.  xv,  13.  Rutb  ii. 
20.  Arwydda  drugaredd,  ymgeledd,  tosturi. 
Salm.  xzxi.  21. 

CAREDD  (car),  tra  cbariad ;  chwant  ang- 
hymedrol,  bai,  pechod. — *' A  chaifael  o  bonaw 
amddiffyn  ei  bun  am  y  caredd."  Act  xxr.  16, 
18.     W-S, 

CAÇEG,  CERYG  (car),  careg  nadd,  careg 
clo,  careg  lefain.— — 1.  Maen,  neu  ddarn   a 

graig.    Gen.  xxriii.  18. 2.   Petb  o  natur 

anmblygedig.     Eaec.  xxxri.  26. 3.  TTnrbyw 

betb  niweidioL     Salm.  xci.  12. 4.  Crist,  ci 

deyrnas,  a'i  eglwys.  Dan.  ii.  45.  Mat  xxi. 
44.  "Y  gareg  a  dorwyd  allan  o'r  mynydd,  yr 
bon  ni  tborwyd  &  llaw,  yn  myned  yn  fynydd 
mawr."  Dan,  ii  84,  45. — ^Y  mae  Jbroyah  yn 
fynycb  yn  yr  ysgrytbyrau  yn  cael  ei  alw  yn 
Graig,  megys  yn  Deut  xxxii.  4,  18,  80,  31.  1 
Sam.  ii.  2.  2  Sam.  xxiii.  3,  &c.  Crist  a  clwir 
yn  Graig.  Exod.  xvii.  6.  Num.  xx.  8.  Deut 
viii.  1Ö.  Sahn.  xix  14.  1  Cor,  x.  4.  &c. — ^Y 
mae  Crist,  befyd,  yn  fynych  yn  cael  ei  «Iw  yn 
Paen,  neu  Gareg,  yn  yr  ysgrythyrau,  î  arwyddo 
ei  fod  yn  Dduw,  aM  natur  yn  angbyfbewidiol,  a 
cbadarn.  Nid  o  waitb  dwylaw,  i  ddangos 
ei  fod,  ac  yn  gweitbredu  ynddo  ac  o  bono 
ei  bun  ;  ac  yn  iboi  bod  a  gweitbrediad  i  bob 
petb  arall.  Ac  yn  mbcrtbynas  Tw  natur  ddyn- 
ol,  nid  oedd  yno  ddim  gwaitb  dwylaw,  byny  y w, 
dim  gweitbrediad  dynoi,  a  cbyŴ'redinol  natur, 
yn  ci  genedliad  yn  mru  y  wvryf ;  "yr  Ysprvd 
Gl&n  á  ddaw  arnat  ti,  a  nertn  y  Gorucbaf  a  tb 
gysgoda  dl"  Luc  i:  86.  Felly  yr  oedd  yr 
bwn  a  ddodwyd  yn  y  preseb  yn  bientyn  bychan, 
ar  yr  un  pryd  yn  Dduw  niawr;  y  Bachgcn  a 
roddwyd  i  ni  mewn  amscr,  yn  Fab  Duw  er 
tn^ywyddoldeb:  yrbwna  welwyd  yn  faban 
gwael,  yn  cael  ei  gynnal  ar  liniau  Mair,  oedd 
ar  yr  un  pryd  yn  Ddow  cadarn,  ac  yn  cynnal 
pob  peth  trwy  air  ci  nertb ;  yr  bwn  oedd  yn 
ymddagos  yn  gareg  raor  fecban  ag  y  gorfu  amo 
ffoi  rbag  Hid  Herod,  ydoedd  Brenin  y  brenin- 
oedd,  ac  Ardwydd  yr  arglwyddi,  yr  bwn  y 
mae  ganddo  bob  awdurdod  yn  y  nefoedd  ac  ar 
y  ddaear;  yr  bwn  a  ysigodd  ben  y  diafol,  ac  a 
ddryllia,  cyn  bo  bir,  ei  boll  waitb,  a'i  ddelw 
oddiar  y  greadigaetb.  Dyma  y  seren  y  propb- 
wydwyd  am  dani  a  ddeual  alkn  o  Jacob,  ac  a 
ddrylliai  gonglau  Moab. — At  y  gareg,  yn  y  He 
bwn,  y  mae  Crist  ei  bnn  yn  cyferio,  pan  y  mae 
yn  son  am  y  maen  a  wrtbododd  yr  adeiladwyr 

yn  royned  yn  ben  y  gongl. Becban  a  gwael, 

yn  ol  barn  dynol,  oedd  yr  olwg  ar  deyrnas,  ac 


iglwys  Crist  yn  y  byd,  yn  ci  decbreuad;  ond 
vt  diwedd,  à  yn  fynydd  raawr,  ac  a  leinw  yr 


CAR 


308 


CAB 


boll  ddaear.  Esa.  xL  9 ;  a  ii.  2.  Qwelir  hoìì 
elynion  teyrnas  j  gareg  wedi  ea  drylho,  a^u 
inaiurio  fel  llestr  pridd ;  a'r  gareg  fechan^  sef 
eglwys  Crist,  priodas-ferch  yr  (jesi,  gwedi  ei 
derchafa  allan  o  gyrhaedd  Hid  a  gvaradwydd. 
yn  dracgrwydd  Dan.  ii.  34,  36,  45. 

Dywedir  yn  Job  xli.  24.  am  y  Lefiathan, 
"fod.ei  galon  ef  yp  galed  f«i  careg,"  hyoy  yw, 
y  mae  efe  yn  nerthol  anghyffredin,  ac  eondra  a 
glewder  anorchfygol  ynddo. — Calon  Nabal  oedd 
yn  marnr  o'i  fewD,  ac  yn  myned  fel  careg,  pan 
y  dy  wedodd  ei  wiaig  iddo  am  y  perygl  yr  oedd 
wedi  taflu  ei  hun  iddo,  trwy  ei  aarngrwydd.— 
Yr  oedd  ei  galon  wedi  myned  yn  anayfladwy 
fel  careg,  yr  oedd  wedi  crebycha,  nea  ei  dirdynu 
^n  y  braw;  a'r  crebychiad  dirdynawl  hwn  a 
ta  achos  ei  farwolaeth.     1  Sam.  xxv.  37, 

*♦  Tynuymaith  y  galon  gareg,"  &c.  a  arwydda 
tyuu  ymaith  y  tneddfryd  ystyÍDÌg  aamhlygedîg 
ac  anbywaitb,  sydd  yn  y  galon,  yn  rhwystro 
iddi  dderbyn  argraffîadaa  caredtgof  oddiwrth  y 
gair,  aV  moddion  cyffredinol,  trwy  y  rhai  mae 
yr  Ysbry d  Glàn  yn  gweithredu  ár  ddynion.  *  Y 
mae  yma  dÿnu  a  rhoi;  tynu  y  galoti  gareg,  a 
rkoi  calon  dyner  o  gig  yn  ei'  lie,*  Nid  yw  yr 
Arglwydd  yn  noig  yn  tynu  y  caledrwydd  a'r 
anhy  weitbdra  o  galon  pecbadur,  ond  yn  planu 
ueu  yn  dodi  ynddo  egwyddor  newydd,  can  ei 
wneuthur  yn  ewyllysgar  yn  nydd  ei  nerth:  nid 
yn  unig  tynu  yr  awch  sydd  mown  dynion  açi 
wnouthnr  drwg  y  mae  yr  Ysbry d  Glàn,  ond  eu 
gwneothur  yn  bobl  briodol,  awyddua  i  weith- 
redoedd  da.  Jer.  xxiv.  7;  a  xxxiL  89.  Ezec 
xi.  19;  a  xxxvi.  26.     Salm  ex.  3.    Tit  il  14« 

"  Fel  un  yn  rbwymo  careg  mewn  tafl;  felly 
y  gwna  y  neb  a  anrbydeddo  tfol."  Diar,  xxvi. 
8.  Pan  fyddo  careg  wedi  rbwymo  mewn  taâ, 
y  mae  y  taûiedydd  yn  rbwystro  yn  ei  amcan  ei 
ban  ol  tbaflu,  a'i  lafur  yn  myned  yn  ofer;  felly 
y  mae  y  neb  a  anrbydeddo  ffol.  Ond  gellir 
troi  y  geiriau  fibrdd  arall :  Fel  un  yn  go9od  maen 
gwcrthfawT  m/ewn  carnedd  geryg^  Ue  y  cnddir 
ac  y  collir  ef ;  ac  megya  nad  yw  y  gareg  fechan 
yma  yn  cynnyddu  dim  ar  y  gamedd,  ac  nad  yw 
gymaint  aa:  i'w  cbanfod  yno ;  felly  nid  yw  y  ffol 
yn  anrhydeddusacb  wrüi  bentyru  anrbydedd 
arno. 

"Bydded  i  cbwi  geryg  cyfiawnr  hynyyw, 
bydded  i  cbwi  bwysaa  cyfiawn  a  didwyU.  tef. 
xix.  36.  Yn  Deut.  xxv.  13.  "Na  fydded 
geny t  yn  dy  god  amry  w  bwys,  mawr  a  bycban :" 
Hcb,  careg  a  ckareg.  *♦  Careg  nniawn  aydd 
foddlawn  ganddo  ef :"  Ileb.  careg  berffaiui — 
Diar.  xi.  1.  Gwel  hefyd  Diar.  xvi.  11;  a  xx.  10. 
Calod  nithrol  o  genllysg  a  elwir  yn  geryg  yn 
cael  eu  bwiw  o'r  nofoedd.     Jos.  x.  11. 

"  Careg  wen  ac  enw  newydd." — Yr  oedd  yn 
arfer  yn  mbHth  rbai  o*r  Groegìaîd  o  roi  careg 
wen  wrtb  ryddhau  un  ag  a  fyddai  wedi  ei  gy- 
Imddo  o  ry  w  fai :  ond  os  ei  eaog-farna  a  gai  y 
cyboddol,  rhoddid  iddo  gareg  dida ;  ond  nis 
gellir  cael  allan  trwy  an  oV  ben  arferion  y 
byddid  yn  ysgrifcnu  yr  enw  newydd  arnL    Y 


mae  amry  w  oV  dysgedigion  oV  fam  fod  yr  enw 
nowydd  yn  cyfeirio  at  arfcriad  tywysgion,  y 
rhai  a  roddent  enw  newydd  i'r  cyfryw  ag  a 
ryugai  bodd  iddynt  dderchafu  i  ryw  nrddas  ac 
anrbydedd  tra  mawr;  oV  byn  y  mae  genym 
amryw  siamplau  vn  yr  Hen  Destament;  yn 
neillduol  y  lleoedd  canlynol :  (Gen.   xlL    45.) 
l)e   y  mae  Pharaoh  yn  nowid  enw  Joseph,  ac 
ynrboddi  iddo  enw  newydd  Saphnaath-Paanea. 
Dafydd'ya  newid  enw  Solomon,  ac  yn  rhoddi 
iddo  enw  nowydd  Jedidia.     2   Sam.   xii.  25. 
Daniel  hefyd  y a  cael  newid  ei  enwyn  Babilon, 
ao  yn  cael  enw  newydd  Beltesassar.    Dan.  i.  7. 
Dr.  Grood-mao,  Hammond,  Vitringa,  Grotius, 
yngbyd  üg  amryw  eraill,  a  dybiant  fod  hyu 
yn  cyfeirio  at  yr  arwydd^nod^  neu  y  cofddryU  a 
roddid  iorchfygwyr   buddagoliaethos,   yn  y 
chwarenyddiaeth  yn  ipblith  y  Groegiad  gas 
adrodd  en  henwaa,  ac  arwyddo  y  gwobr  a 
fvddai  iddynt  am  ei  gorch'estwaith.     Dat  iL  1 7. 
Gwel  ychwaneg  am  byn  dan  y  gair  Barnc. 

CAÉFAN  (carf),  cynnalydd,  trawat,  paladr, 
;cledren ;  rhcs;  cari^n  gwcly,8ef  ercbwyngwely  • 
carfan  gwebydd;  ^'carûm  o-  wair."     1  Sam. 
xvii,  Í. — "  Yno  yr  eisteddesont  yn  y  garranae, 

0  resur  cantoedd,  a  deg  a  deugcinian."  Marc 
vi.  40.    W.  S. 

CARIAD  (car),  sercb,  hoflEder,  anwyldeb:  y 
taeddnwyd,  neu  y  twymyn-sercb  hwnw  sydd 
yn  enoyn  yn  meddwl  dyn  wrth  sylwi  ar  ryw- 
beth  mewn  un  arall  yn  ei  foddhau.  2  Sam.  L 
26;  a  xiii.  5.  Felly  yr  ydym  yn  caruDaw 
pan  fyddom  yn  yrohyfty du  yn  ei  berffeithrwydd. 

1  loan  iv.  19,  20,  21.  Ac  yr  ydym  yncani 
dynion  oblegid  rby  w  odidogrwydd  yr  ydym  yn 
meddwl  ein  bod  yn  ei  ganfod  ynddynt. 

*•  Daw  cariad  yw."  1  loan  iv.  8, 16.  Sef 
daion^  a  hawddgarwcb  perffaith  ;  ac  nid  ywyn 
casàu  dim  ond  yr  byn  y  dylai  perffaitb  gariad 
dwyfol  ei  gasàu.  Y  mac  yn  anfeidrol  dded- 
wydd  ei  bun  ae  yn  llawenychu  yn  nedwydd- 
wch  ei  ereaduriaid ;  ac  nid  yw  yn  casàu  dim 
ond  yrliynsydd,  yn  groe»  i'w  santeiddçwydd 
ef,  ac  i'w  dedwyddwch  hwythau.  Mae  ei  gar- 
iad yn  gweithredu  tu  ag  ei  greadnriaid  o'r 
daioni  perffaitb  sydd  ynddo  ei  ban. 

Gwi-tnddrycb  penaf  cariad  Duw  yw  of  ei  hun : 
yn  âaenaf  ac  yn  benaf  y  mae  yncaru  ei  ban; 
am  hyny,  efe  ei  hun,  sef  ei  ogoniant,  yw  y 
gwrthddryoh  penaf  yn  ei  olwg  yn  ei  boll  weitb- 
redoedd.  Diar*  xvi.  4.  Rhuf.  xi.  36.  Dat 
iv.  1 1.  Eph.  i.  6,  Y  mae  ei  ddedwyddwch  yn 
deillio  oddiwrth  arsynied  ei  hun,  ei  natar,  ei 
berffeithrwydd,  ac  yn  y  boddlonrwydd,  y  cariad 
a'r  hyfrydwcb,  y  mae  yn  ei  gael  ynddo  ei  hon. 
Nid  oes  angen,  ac  nis  dichon  iddo  gael  dim 
allau  o  bono  ei  hun.  i  ychwanegu  at  ei  dded- 
wyddwch banfodol. 

Y  mae  y  Personau  Dwyfol  yn  oyd-garu  eu 
gilydd  :  y  mae  y  Tad  yu  cam  y  Mab  a'r  Y»bryd 
Glan ;  a'r  Mab  y n  CAru  y  Tad  a'r  Yẃryd  Glan ; 
ac  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  earn  y  Tad  a'r 
Mab.    Dywedir  yn  ami  fod  y  Tad  yn  earn  y 


CAR 


209 


OAR 


Mab.  loan  iiL  S5 ;  a  ▼.  20.  Geilw  ef  ei  An- 
fiy/  Fab.  Matt  îîî,  17;  a  xrii.  5.  Col.  L  13. 
Edr.  ÂHWTL.  Yr  oedd  ei  bvfrydwch  ynddo 
er  ir8|7wjddoIdeb :  **gaii  ei  fed  yn  ddyagleir- 
deb  ei^  ogoniant,  ac  yn  wir  Jun  ei  be»on  :" 
(Heb.  1.  8.)  oV  UD  hanfod,  ac  yn  medJianna  yr 
cDperffeHbiana'rTad.  Diar.  viii  80.  31.  loan 
ivii.  24.  Col.  il  9.  lë,  carodd  ef  M  ei  waa, 
fe}  Cyfrvngwr,  yn  ei  ffyflwr  o  ddar  styngiad  ac 
nfuiM  dod,  a  than  eiboll  ddyoddcUMdaa ;  pan 
yr  oedd  yn  dyoddef  ei  ddigo&int  fel  Mecbniydd, 
yr  oedd  yn  wrthdHrych  ei  gariad  f»  1  ei  Fab. 
Esa  xliL  1.  •  -Mat  iiL  17.  loan  x.  17.  Ac  yn 
awr  y  mae  ar  ei  ddebealaw,  mae  yn  edrycb 
arno  gyda  hyfrydwcb,  ac  yn  gwhl  foddlawn  i'w 
aberth,  ei  iawn,  a'i  gy6awnder.— Y  mae  y  Tad 
TB  cam  yr  Yabryd  Glán,  am  ei  fod  yn  deillio 
oddi  wrtho,  ac  yn  meddiannn  yr  un  banfod  a 
pherfferthiao.  Job  xxxiil  4.  Salm  xxx.  6. 
loan  XT.  26.  1  loan  v.  7.  Mae  y  Mab  befyd 
TD  earn  y  Tad,  fcl  y  mae  }  n  nnig^anedig  iddo, 
Bc  yn  meddiana  yr  an  banfod  a  pherffeiibiaa. 
Carodd  ef  hcfyd  fel  dyn,  ac  fel  Cyfryngwr,  yn 
b«rffaith  aè  yn  gyflawn,  a'i  boll  galon,  ac  a  fn 
nfndil  iddo  hyd  angeu,  i  brynn  ei  bobl.  Salm 
il.  8.  loan  xÎT.  31 ;  a  r.  18.  PhiL  ii,  8.  Mae 
y  Mab  hefyd  yn  caro  yr  Yabryd  Glàn,  fel  y  mae 
vn  deillio  oddi  wrtbo  ef  fel  y  Ad,  a  gelwir  ef 
Yabryd  y  Mab.  Gal.  iv.  6.  Ac  y  mae  Criat 
yn  liefam  am  dano  yn  ami  gyda  boffder  ac  by- 
frydwcb.  Eaa.  xlviiL  16;  a  Ixi.  1.  loan  xiv. 
16—26 ;  a  xv.  26  ;  a  xvi.  7,  18,  Mae  yr  Ya- 
bryd  Glàn  yn  cam  y  Tad  a'r  Mab,  ao  yn  ivwallt 
cariad  Dnw  yo  nghdonan  ei  bobl :  yn  cbwilio 
dyfnion  betbau  (neu  ra  fiaâig,  ddyfnderau)  I>aw, 
ac  ya  dadgnddio  iddynt :  yn  cymeryd  o  eiddo 
yrleau,  ac  yn  en  mynegi  iddynt;  ac  felly  y 
mae  yn  Ddyddanydd'iddynt  hwy,  ac  yn  ogon- 
eddydd  yr  lean.  1  Cor.  iL  10,  11,  12.  loan 
xvi.  14. 

Y  mae  yr  boll  greadariaid  a  wnaeth  Duw  yn 
WTtbddrycban  ei  foddlonrwydd,  fel  y  maent  yn 
greadariaid  iddo  e£  Nid  ydyw  yn  casân  hyd 
yn  nod  y  CTtbreuliaid,  fel  y  maent  yn  greadar- 
iaid iddo  e^ond  fel  y  maent  yn  yabrydion  gwrth- 
ryfelgar  yn  ei  erbyn ;  y  mae  yn  cynnwys  cariad 
cyffredm  i  bob  dyn,  fet  j  maent  yn  biliogaetb 
^^f  yo  greadnriaid  iddo,  ac  yn  vaitb  ei 
ddwylaw  :  y  mae  yn  en  cynnal  ac  yn  eu  cadw, 
ac  yn  ty  waDt  amvnt  fendithion  ei  ragluniaetb 
dyner.  Act  xvii.  28 ;  a  xiv.  17.  Mat.  iv.  24. 
Y  mae  yr  angelion  aanctaidd  yn  wrtbddrycbau 
ei  ganad;  dewtaodd  hwynt  i  dragywyddol 
ddedwyddwcb ;  y  maent  yn  aefyll  ge/ei  fron, 
yn  ei  wyddfod,  a  phob  amaer  yn  gweled  ei 
wyncb.  1  Tim.  t.  21.  Mat  xriil.  10.  Ond 
y  mae  ganddo^riad  neilldnol  i'r  etboledi^on 
yn  Nghriat.  Bph.  i.  3,  4 ;  aiL  4.  Y  mae  hwn 
yn  gariad  neilJduoi  a  gwabanredol.  Mai.  L  2. 
Rhut;  ix.  11,  12.     Edr.-  Btholkdioaeth. 

Ymddangoaodd  cariad  y  Tad  tnag  atynt,  1. 
Yn  cynnwys  meddylian  o  nedd   taag  atynt  er 
^ywyddoldeb^  ac  yn  trefou  ffordd  eu  hedd* 
27 


wch  a'a  cy mmod  yn  Nghriat    2  Oor.  ▼.  1 8, 1 0  < 

^8.    Yn  en  bethol  yn   Nghriat  i  iechyd* 

wriaetb.     9  Thea.  iL  18. 8.  Vn  en  rboddi  I 

Grístÿ  a'n  cadw  ytiddo.  Dent,  xxxiu.  3.  Jn- 
daa  1.— 4.  Yn  ei  waith  yn  tryaori  ynddo 
iddynt  hwy  bob  bendith  yabrydoi.     Epb.  i.  8, 

4. 5.  in  ei  waith  yn  ethol  ac  yn  gosod 

Crist  i  fod  yn  lachawdwr  iddynt,  ac  yn  el 
addaw,  ei  /uldsn,  a'i  anfon  iV  byd  i  weithto 
gwaith  yr  iecbydwriaet^.     loaniii.  16.     Tit 

lit.  4.  6.    I  loan  >.  9.  10. 6.    Yn  madden 

eu  pechodan  trwy  waed  Criat  Esa.  xxxviii. 
17.     Eph.  i,  7,— 7.  Yn  en  roabwysiadn  i  fod 

yn  blant  iddo.     1  loan  iii.  1. 8.  Yn  enhad* 

genedltt.  Jer.  nxi.  8.  Eph.  ii.  4,  5.-«^— 9. 
Ac  yn  rhoddi  bywyd  tragywyddol  iddynt-* 
Rhuf:  vi.  28. 

Ymddangoaodd  cariad  Mab  Düẅ  tuaff  atynt, 
1.  Yn  dyweddio  peraonan  yr  etholedtgion,  y 
rhai  yr  oedd  eUiyfrydwch  gyda  hwynt  cyn 
dechren  y  byd.  Diar.  riii.  81.  Hos.  ii.  19. 
— *  2.  Yn  mecbnio  droatynt  er  daioni,  a 
chymeryd  en  hacbos  a't^  mater  arno  IV 
wneuthur  yn  dda,  gyd  à'r  hyfrydwch  a'r  llawen- 
yd4  mwyaf.    Salm  zl.  6 — 8.     Heb.  rii.  22. 

8.  Yn  cymeryd  en  natur  amo  yn  nghy 

flawnder  yr  amaer,  i*w  prynu,  i  weithredn  cy- 
fiawnder  iddvnt,  a  chymmod  droatynt    Rhuil 

viii  8,  4.    Gal.iv.  4,  6.     Heb.  ii.  14,  17. 

4.  Yn  rhoddi  el  hnn  yn  aberth,  ac  yn  dodi  ei 
einioB  yn  bridwerth  droatynt,  ac  yn  tywallt  ei 
waed  er  en  glanbad  a  maddeuant  pechodan. 
Eph.  ▼.  2y  2o.  Tit  il  14.  1  loan  iii.  16. 
Dat  i.  6. 

Cariad  yr  Ysbbtd,  y  dywedîr  am  dano  yn 
Rhnf.  XT.  80.  a  ymddenffys,  1,  Yn  ei  waith  yn 
dyfod  i  ffalonan  yr  etnoledigion,  i'w  hargy^ 
hoeddi  o  bechod,  ac  o  gyfiawLder,  a'n  cysoro. 

2,  Ynamhgtt  iddynt  ras  a  bendithtony, 

cyfiunmod  tragy  wyddoL— 8.  Yn  eglnro  ac  yn 
cymhwjrso  yr  addewidion  iddynt-;      4.    in 

tywallt  cariad  Duw  yn  eu  calonan. 6^  Yn 

plann  pob  gras  ynddynt,  ac  yn  eu  nerthu  i 
weithredu  ar  bob  achlyaiir,  ac  yn  mhob  dyled* 

swydd,  yn  enwedig  mewn  gweddi. 6.  Yn  , 

eyd-dyati(tlaethu  À  u  hyabryd  hwy  eu  bod  ya 
blant  i  Ddaw,  yn  emea  o'n  netifeddiaeth',  ac  yn 
eu  selio  hfd  ddydd  prynedigaeth.  loan  xtL 
7,  8.  Rbuf.  viii  15—27.  Eph.  L  18,  14. 
Edr.  Tad,  Mab,  YsBarn. 

Y  mae  rhai  yn  gwahaniaethu,  ac  yn  son  am 
ffariad  o  ewyilys  da,  trtry  ba  un  y  mae  Duw  yn 
dymuned  ac  yn  ewyllysio  yn  dda  iddynt ;  yna 
mae  yn  dyfod  cariad  o  haefioni,  a  chymwynas- 
garwch,  trwy  l«a  un  y  mae  yn  gweithredu  da 
ynddynt  a  thni^  atynt ;  ac  yna,  gwedi  k vny, 
cariad  o  hyfrydwch  a  boddlonrwydd  ynddynt 
Ond,  a  ydyw  y  golygiadau  hyn  ddim  yn  tucddn 
i  ddans^oa  Duw  fel  qn  cyfnewidiol  fel  ninnauf 
Nid  yw  cariad  Duw  nac  yn  cynnyddu,  nac  yn 
lleihan :  ond  yr  nn  ydyw  er  tragy wyddoldeb, 
yn  ddigynnydd,  ac  yn  ddileihad,  cyn  a  chwedi 
ycwymp;  cyn  a  chwedi  en  troedigaeth^.d^c. 


CAB 


mo 


CAR 


Mae  trq^digaeth  jn  gwneuthar  cyfoewidiad  yn- 
ddynt  Bwy,  oiid  nid  yD  Nuw,  nac  tu  ei  gariad 
ta  ag  atynt  Y  mae  Daw  yn  cymewid  e\  or^ 
ncfawyliaethaa  tui^'atvnt,  cod  aid  eiffanad. 
T  mae  dadguddiedigaethan  ei  gariad  iddyntyn 
aiDr|wiol,acyn  wabanol,  yn  fwy  ae  ynllai  i  am- 
lywiol  benoiMMi,  ac  i'r  an  persooaa  aramrywiol 
amterau ;  eto,  nid  felly  y  mae  cariad  yn  nghal- 
on  Daw  \  y  mae  yr  an,  ac  yn  ddigyfnewid. 

1.  Y  mae  achoscynhyrfiolcaríadŷmewn  neb 
iliyw  greadar,  yn  y  gwrtliddrych  ;  ond  y  mae 
acnos  cynhyrfiol  cariad  Daw  ynddo  ei  hont  ac 
nid  yn  y  gwrthddijcbau :  JEi  ddoioni  hanfodol 
«t  Aim  yw  yr  aehoB.  Nid  oedd  dim  yn  y  gwrtb- 
ddrychaa  i  haeddu.  nac  i  ddenn  cariad ;  ond,  yn 
7  gwrthwynebi  yr  oedd  ynddynt  bob  gwrthuni 
ac  anhawddgarwch.  Gelynion  oeddent — a  beth 
•ydd  mewn  ffelynion  yn  haedda  ac  yn  dena 
cariad!  Rbnl  v.  8,  9>  10.  Hos.  ziv.  4.  Deot 
viL  7.  Carodd  Crist  yr  eglwa,  nid  am  ddim 
liawddgarwcb  oedd  ynddif  %d  yn  wyneb  ei 
hanhawddgarwch,  aH  banharddwch  i  gyd,  ac 
a*i  rhoddee  ei  hon  drosti,  ^  fel  y  sancteiddiai  efe 
bi»  a'i  glanhaa  aV  olchfa  ddwfr  trwy  y  gair." 
Epb.  Y.  25,  26.— Oan  lod  acboa  cynhyrfiol  car- 
iad Daw  ynddo  ei  hon,  am  bjrny  v  mae  yn 

2.  Yn  fawr  gariad,  yi  anfeidrol,  fei  Daw  ei 
hun.  Epb.  il  5.  loan  zy«  13,  Epb.  iii.  19. 
1  loan  iii.  1.    Y  mae  grym  y  cariad  yn  iawr, 

rymae  yncani  yn  ddifeear  wrtbddrycfaau 
gwrthani  mwyaf  ynddynt 
8.  Y  mae  yn  dragywvddol  ac  yn  angbyf- 
newidioL  Y  mae  yr  acbos  cynhyrfiol  yn  ddi- 
gyfnewidý  am  byny  mae  ei  gariad  yn  ddigyf- 
newid. Jer.  xxxi.  8.  Zeph.  iiL  11.  Rhu£  viil 
86,  39.  Cariad  Daw  tuag  at  ei  bobl  yn  ei 
Fab  (oblegid  yn  ei  Fab  j  mae  yn  ea  earn)  yw 
yr  achoa  cynhyrfiol  o'l  amrywiol  oracbwyl- 
iaetbao  taagatyntynhoUdrefaiechydwriaeUi: 
o  ga.riad  y  gwnaed  j  cwbl  a'r  a  wnaed,  ac  a 
wneir  byth.  O  ganad  y  rhoddodd  ei  anig- 
anedig  Fab;  loan  iii.  16. — y  ba  y  Mab  hwnw 
fiur^  droe  ei  bobL  1  loan  iiL  16 ;  a  iy.  9.  Yn 
ngrym  yr  an  cariad  y  mae  yn  ea  galw,  ac  yn 
en  oywhaa.  Epb.  ii.  5.  Y  mae,  nid  yn  unig 
yn  trugarhaa  wrtbynt,  ond  y  maa  yn  trugarhan 
wrthybt  o  gariad,  atynt  Y  mae  tragar^d  yn 
ehedeg  atynt  ar  adenydd  cariad  tragy  wyddol— 
jn  ea  hamgeledda  à  dwylaw  cariiÉMÌ — ya  ea 
cynnorthw^o  ag  ysgwydd  cariad-*-yn  ea  cor- 
jdda  à  çwialen  cariad — yn  en  golchi,  ac  yn  ea 
meddyginiaetha  o  cariad.  Cariad  aydd  yn 
dyfod  à  Daw  atom  ni,  ac  yn  eiddo  i  ni ;  ac  yn 
dyfod  à  ninaa  at  Ddaw,  ac  yn  eiddo  iddo.  Y 
mae  y  cariad  tn^wyddoí  hwn  yn  dodi  ^r  hoU 
briodoliaethan  dwyfol  ar  waith  taag  at  ei  bobl; 
yn  trefna  ei  hoU  raglaniaethaa  yn  y  modd  gor- 
ea;  acyn  dyfod  àhoU  ^oeth  y  nefòedd  yn 
eiddo  iddynt  Yr  hwn  nid  arbedodd  ei  briod 
Fab— beth  arall  a  all  efe  arbed,  a  fyddo  er  daioni 
iddynt  ?  Bbu£  yiii.  32.  Mŷn  cariad  4wyfol 
ei  wrthddrychaa  i  gyd  wrth  ei  fodd  ei  ban,  ac 
ato  ei  hnn  droa  by£,  er  maint  yw  Hid  nffem,  a 
hudoliaeth  byd  a  ehnawd. 


4.  Y  mae  yn  gariad  neilldaol  at  bcisonaa  ei 
bobl  yn  Nghriat  yn  wabauol  oddiwrth  benonaa 
pawb  erain  ac  oddiwrth,  bobpeth  aydd  ynddynt. 
nea  ganddynt '  yr  hwn  a^n  carodd  ni — a'm  car 
odd  i.  Eph.  ii.'4.  Gal.  ii,  20.  Cariad  Duw  yn 
ei  Fab  at  beraonaaei  bobl  aydd  yn  ea  gwahan- 
iaethu  oddiwrth  eraill,  yn  eahardda,  ac  yn  ea 
cyfoethogi. 

Cyffelybir  y  cariad  hwn  i  win — i  angeu  a*r 
bedd — i  farwor  tanllydV-i  fllam  angerddol, 
(Can.  1.  2,  4 ;  a  yiii.  6.)-  i  gariad  Ud  at-  ei 
blentyn,  (Salm  ciii.  18 ;  a  xxvii.  10) — ^i  gariad 
mam  at  ei  phlentyn  aogno,  (Eaa.  jlUx,  15) — ^yr 
ìàr  at  ei  cnywion,  (Mat  zxiiL  37.) — brawd  at 
trawd,  a  chyfaill  at  gyfaill  (loan  xy.  14,  15.) — 
ao  i  gariad  y  Tad  at  y  Mab.  '  loan  zyii.  23,  26. 

Y  pwnc  blaeoaf  ya  nghàn  y  gwaredigioo 
ydy w  cariad  Duw  ya  Nghnat.  Nid  rhyfeddod 
gymaint  iddo  ea  prynu,  ea  golchi,  ac  wedi 
iddo  en  cam:  ond  y  rhyfeddod  fwyaf  oedd 
id^o  erioed  ea  cara,  yn  wyneb  ea  holi  wrthaoi. 
Dat  i.  6. 

Y  mae  cariad  Dnw  yn  cael  ei  dywallt  yn 
nghalonaa  ei  bobltrwyyr  Yabryd  Olan:  sefyn 
CMÚ  ei  amlyga  mewn  modd  eglar  a  helaeth,  nea 
y  byddont  yn  cara  yr  hwn  a^i  carodd  hwy  yn 
gyntaf;  ac  oddiar  yr  ^wyddor  boo  o  sariad,  y 
maent  yn  ymegoio  yn  hyfryd  mewn  amdd-ded 
i'w  gyfreithiau.  Salm  cxix.  40.  Y  mae  yr 
egwy ddor  nefolaidd  hon  o  gariad  yn  ymhyfryda 
mewn  cyqideithaa  yabrydoT  à  Daw,  ac  à*i  boU 
befyd ;  y  mae  yn  anmhoaibl  i  uob  gara  Puw  a 
cbaaàu  ei  bobl.  1  loan  iy.  20.  Pa  le  bvnag  j 
mae  cariad  yn  y  galon,  y  mae  efe  yn  eglnro  ei 
ban  trwy  gara  y  brodyr :  by ny  yw,  y  rhai  sydd 
yn  ymddangoa  ea  bod  o*r  gwirionedd ;  ac  oa 
ydym  yn  caru  y  brodyr,  yr  ydym  yn  Ilawen 
gvd  à'r  rhai  aydd  yn  ìíawen,  ac  yn  wylo  gyd 
á'r  rhai  aydd  yn  wylo;  byny  yw,  yr  yd^m  yn 
llawenhan  yn  ea  gwynfyd,  ac  yn  ymondio  jn 
ea  hadfyd. 

^Cariad  agaddia  laawa  o  bechodaa.''  1  Pedr 
iv,  8.  lago  y,  20.  Y  mae  yn  hir-ymaroa,  1 
Cor.  xiii.  4. — yn'  adeilada,  1  Cor.  yiiL  1 — m 
wna  ddrwg,  Rhnf.  xiii.  10.— cyflawnder  v  gyf- 
raith  ydyw.  Nid  >dyw  proffea  fawr,  a  llawer 
o  wyilbiaa,  ddinif  heb  gariad.  1  Cor.  xiii*  1^ 
2,  3.  Y  mwyaf  o'r  holl  rpdau  ydyw.  1  Cor.  xiii 
18.   Bythni  chwympymaitb.  1  Cor.xiii.8,  &c. 

Y  mae  gan  Bernard,  yn  an  o*i  opistoJaOf  y 
cyfryw  ymadroddion  aV  rhai  hyn  am  gariad : 
*'  Yn  ddiaa,''  medd  efe,  ^'  ìiid  y  w  cariad  heb  o& 
a  dymaniad ;  ond  y  mae  yn  aaocteiddio  ac  yn 
llywodraethn  ŷddaa. — Ond,  o  berwydd  ein  bod 
yn  gnawdol,  ein  cariad  ay  gnawdol  ar  y  cyntaf ; 
yr  hwn,  oa  cyfcrwyddir  ef  mewn  iawn  drefn, 
gan  gynnydda  dan  nodded  graa,  a  berffeithir 
gan  yr  Vabiyd.  *  Yn  y  lie  cyntaf,  y  mae  dyn  yn 
ei  gara  ei  ban  er  ei  fwyn  ei  hun ; — yna,  pan 
weTo  efe  nad  y  w  efe  yn  gwbl  ddigonol  er  ded* 
wyddwch  iddo  ei  ban,  y  niae  yn  decbreu  trwy 
fiydd,  ymgeiaio  àDaw,  megya  yn  angenrheidiol 
}  wneyd  ei  ddedwyddwch  yn  gyflawn.     Yna  y 


CAR 


311 


CAA 


mflüe  yn  dyfod  i  garu  Daw  yn  jt  ail  radd  ogar- 
ttd,  ood^to  er  ei  fwya  ei  nan,  a<s  nid  er  mwyn 
Duw.  Ond  pan  y  dygir  ef,  tiin^  ei  angen  a'i 
eisiea,  i  gael  cydnabyddiaetb  â  Duw,  yiia«  yn 
raddol,  y  ntae  yn  dechrea  dyfbd  i  adnabod 
Dqw,  fel  y  mae  efe ;  ac  yn  gaDiyool,  yn  gweled 
ei  fod  yn  anfeidrol  deilwng  o  ^1  et  garn. 
Wedi*  profi  fod  yr  Argfwydd  yn  dirion,  y  mae 
jD  dyfed  Tr  trydydd  gradd,  sef  i  ffaru  Ôaw  o 
berwjdd  yr  hyu  ydy w  ynddo  ei  nun.  Yn  y 
mdd  hwn  y  mae  efe  yn  sefyli ;  ae  nÌB  gwn  t 
rod  neb  yn  y  bywyd  hwn  yn  cyrhaedd  y  ped- 
worydd  gradd,  «ef  bod  dyn  yn  dyfod  iV  gara 
ei  ban  yn  nnig  er  mwyn  ac  ar  gyfrif  Dnw.  Y 
rhai  a  broûisaDt  hyn,  cadarnbaent  ef :  yr  wyf 
vn  addef  ei  fod  jn  ymddangos  i  mi  yn  beth 
anmhosibl.  Ond,  daw  byny  i  ben,  pan  ddygir 
J  gwas  da  a  fiyddlawn  i  mewn  i  laweoydd  ei 
Arsrjwvdd."  Gwei  Milner's  Church  History^ 
Vol  IÌL  p,  426, 

C  A  K I A  rwW  LED  D— OEDD,  (ar«f«ç) 
gwleddoedd  cariad,  yn  mfaa  rai  yr  oedd  y  pnf 
Gristionogion,  y  tlodion  a'r  cyfoetbogion,  yn 
cvd-fwrtta  yn  garedig  gyd  à'o  gilydd — ^yn  gyff- 
redin  wedi  cyfranogi  ar  Swper  Sanctaidd.    Yr 

i  an  peth  a  feddwl  yr  apostolioo,  tebygol,  wrtb 
T  ^air  hyrddau.  Act  vi.  2.  Yr  arfer  bon  a 
fenthycodd  y  brif  eglwys  odiliwrtb  yr  luddewon 
crefyddol ;  y  rhai,  ar  ol  iddynt  abertba,  a  fwyta- 
ent  gig  yr  abertfa  yn  Uawen  gyd  à'u  gilydd. 
Neu,  yn  ol  gorchymyn  ein  Harglwydd  (Lac 
xiv.  12, 13.)  i  ddyddann  y  tlodion,  ac  i  ddaagos 
eu  hundeb  a'n  cariad  at  eu  gilydd,  bwytaentac 
yfent  ynghyd,  naill  ai  cyn,  ai  ar  ol  Swper  yr 
Arglwydd.  Y  mae  Te*  tulian  yn  dangos  fod  y 
cvfiyw  wieddoedd  yn  ei  amaer  ef.  "  ir  ydym 
li  yo  ynigyfarfod  a'n  gilydd  (raedd  efe)  fel, 
trwy  gydfwriad  sanctaidd  y  gallom  ni  ymosod 
ar  Ddaw,  trwy  y  fatb  yradrecb  ag  a  fyddo 
boddlawn  ganddo  ef,  lie  yr  ydys  yn  gweddio,  ac 
yn  agoryd  yr  ysgryihyrau ;  ac  ar  ol  y  gyfarfod 
hwn,  bydd  swper  yn  dechrea  gyda  gweddi ;  yr 
ymddyddanion  afyddant  y  cyfryw  ag  sydd  yn 
gWf dda  i  (rlastiau  Daw ;  a  chwedi  i  ni  ymolchi, 
» chanu  Sjilm,  nyni  a  fyddwn  yn  ymadael 
mewa  sobrwydd."  Ond  yralasgodd  glytbineb 
»  meddwdod  i  mewn  trwy  rai  haloge  iig,  fel  y 
gadawyd  yr  arfer  heibio  agos  yn  llwyr, 
Ja-las  12. — Yi  oedd  amryw  bethaa  yn  cael  eu 
^rfer  ynddi,  megys  golchi  traed,  loan  xiii.  6. 
-^asan  sanctaidd,  nea  gasan  canadL  1  Pedr 
^.  14.  Rhnt  xvi.  1«.  1  Cor.  xvi,  20,  &c.  Y 
wan  fwyaf  0  Gnstionogion  a  farnasant  fyned  o*r 
pcthan  yn  x\ly  Ivgredig  wrtb  eu  harfen.  Gwel 
Care's  Priniative  OhristioM,  Part  VIL  Cap, 
11-^ Süìceri  7%e9aurus  in  AyoKai, 

CARLAM-AU-U  (car  11am),  carniad,  ped- 
^ÄiMìarniad,  March  carlamog,  scf  marcb  carial. 

,  --"  Yna  y  drylliiodd  carnao  y  meireh  gan  gar- 
«man,  carlamaa  ei  gryfion  el**  Barn.  v.  22. 
Dariuniad  hynod  o  bardd  ac  cgniol  o  ffoad  gel- 
yiiion  wedi  en  cwbl  orchfygu,  ac  yn  y  braw  a'r 
I  rawyaf,  yn  carbniu  nes  dryllio  carnan 


y  melrcb.  Y  mae  pob  petfa  yn  en  herbyn  gaa 
fod  Daw  yn  en  herbyn ;  hyd  yn  nod  camaa  j 
meireh  yn  dryllio,  ar  gyflymdra  pa  rai  yr  oedd* 
ent  yn  ymddined  am  en  heinioes; 

OARMEL  SWy^  \gì9ÌnlUm*  Duw\  1  Dinai 
yn  llwyth  Jocfan,  ar  tynydd  oV  enw  nwn.  Jo*. 
XT.  56,    Yma  yr  oedd  Nabfü  yn  trígo.    1  Sam. 

XV.  12. 2,  Mynydd  yn  cyrhaedd  o  For  y 

Canoldir  hyd  ddyffryii  JezreeL  Gafodd  ei  enw 
oddiwrth  ei  ffiwythfonrwydd ;  ac  arferir  ef  yn 
ami  gan  y  prophwydi  i  arwyddo  nnrhyw  la 
ffrwythlawn.  Gwel  Ufdvenrl  ffistory^  vol,  IL 
p.  404.  Yr  oedd  yma  amledd  o  winwydd,  ae 
olew-wvdd,  a  phob  coedydd  ffrwythlawn,  jn 
tyfn. — ^Ÿma  yr  offrymodd  Elias  ei  offirwm  rhii^ 
orol,  ac  a  atebwyd  trwy  d&n  o'r  nefoedd,  ae  r 
gorchymynodd  ladd  y  460  o  brophwydi  Baal. 

1  Bren.  xriii.  10—40.    Edr.  Euia. Yf 

oedd  rhyw  le  bras  a  ffrwythlawn  yn  eael  ei  alw 
Carmely  nea  Saron.  Esa.  xxxiii.  0 ;  a  xxxv.  8. 
Fen  y  saint  sydd  fel  Carmel ;  lean,  ea  pen  a*^ 
breain«  sydd  yn  aitfeidrol  nchel  a  dyrchafedig, 
gogoneddns,  a  ffrwythlawn ;  gobaitn,  ea  gras 
penaf,  sydd  yn  myned  ta  fewn  i'r  ilen,  ao  iddo 
gvich-olwg  belaeth,  a  hyfiyd  ragorol,  ac  ra 
ffrwythlann  dros  ben  mewn  gwtithredoedd  iiL 
Can.  yii.  6. 

CARMI  -ija-jj  [fyns^winwydden].  1.  Pedwer* 
ydd  mab  Reaben,  a  phen  eenedl  y  Oarmiaid. 

Nam.  xxvi.  6. 2.  Tad  Achan,  o  Iwyth  Ju* 

dab.     Jo9.  vii.  1,  18. 

C ARÎÍ-AU (car),  oddf,  en wc;  twr,  «Mi;  men* 
ybr,  y  darn  wrth  ba  an  y  gafaelir  yn  mhob  erf- 
yn  miniog;  ewin-gam;  gwadn  troed  ani^l; 
twr  o  geryg,  yr  nn  peth  a  chamedd ;  y  beddaa 
gynt  aV  cyfryw  dwr  amynt,  a  elwir  camedd ; 
oddiwrth  hyn  y  mae  enwaa  amryw  leoedd— 
Cam  Fadryn,  Carn  HeodwU,  ac  eraill.  Sdr. 
CARiraDD.  Cvnnalvdd  oefn;  **Pwy  yw  dy 
garn  am  dy  chwedi  f  —  Arwyxlda,  hefyd,  nn- 
rhyw beth  nodedjg,  hvi^od,  cy wilyddus ;  megya 
cam  lleidr,  earn  finidwr.  Camaa  ei  f«drch  ef 
fel  calle-^tr.  Esa.  v.  28. — "Qwnaf  dy  gora  yh 
haiarn,  a'th  garaaa  yn  brès,"  Mic  ir.  18.  Af- 
feriad  diweddar,  a'  chwbl  anhysbys  i'r  hyaafi«d, 
y w  pedoli  anifeillaid,  gan  nad  oes  neb  o  bonynt 
yn  crybwyll  am  j  fath  arfer  yn  mhlith  y  Groeg- 
laid,  aV  Rhafeiniail.  O  herwydd  byn,  vroedd 
sadrwydd,  caderuid,  a  sylweddolrwydd  cam 
marcb,  o  fwy  o  bwys  iddynt  hwy  nag  i  ni,  ao 
yr  oedd  yn  cael  ei  olygu  yn  un  o'r  cyneddfatt 
gorea  mewn  march  da.  O  herwydd  y  diffyg 
hwn  o  amddiffyniad  i'r  traed  sydd  gan  ein 
meireh  ni,  cyfrif  y  prophwyd  mor  anhawdd  i 
farch  redeg  ar  y  graig  galed,  ag  i  aredig  yr  on 
graig  kg  ychain.  "  A  red  meireh  ar  y  gtaig  t 
a  ardd  neb  hi  ag  ycbain  f '  Amos  tL  12.  Yr 
amddiffyniad  i'r  traed  o  ledr  ac  o  haiara  affoff» 
èir  am  danynt ;  pedolaa  arian  ac  aar,  y  Mdobi 
Nero  a  Poppeia  ea  malod  à  hwynt,  a  arferid  yn 
achlysarol  i  amddiffyn  traed  creadariaid  tyn^l 
a  meddal,  nen  er  riiodres  a  balchder»  oeddefti 
yn  dra  gwabanol  i'r  pedolao  gyda  ni,  aoyiitBh 


CAR 


fllS 


OÂS 


jQ^lcha  yr  hoU  dsoed  m«gjB  «mwisg,  fel  eagid 
am  droed  djn ;  ac  yr  «Mtddeut  yo  glymedig 
wrth  y  troed*  Darlania  Xenopbon  gara  ds 
march,  ei  fod  yD  galed,  yn  gan,  ac  yn  swiiio  ar 
y  ddaear  megja  jiyinbaL  Oyíárwyâda  hdÿd, 
^  6tt  caleda,  ffwa«yd  y  palmant  ar  ba  on  y  saf? 
ant  o  geryg,  a  a  penaa  yn  grynion.  Cyfrifir  y 
oarnaa  goreu  y  rhai  sydd  o  liw  ty wyll,  yn  grwn, 
yn  fjr,  yn  nchel|  yn  ilwfii,aoychydig  yn  geool  in 
mewn.  Y  mae  y  cam  gwvn  jn  gySreídiD  yn 
frau,  Djlai  fod  hob  gjicmxL,  o  nerwydd  ar- 
wydda  y  cylchaa  tod  y  earn  yn  fran,  a*i  fod 
wedi  ei  anafo,  a  bod  daman  gwedi  tori  ym- 
aith  trwy  fynych  bedolL  Ob  bydd  Tr  hoelion 
yn  arferol  o  gael  eu  gym  yn  agos  vt  sawdl,  y 
mae  yn  brawf  fod  y  cam  yn  rhy  tam  yn  «gos  it 
blaen.  —  Caraan  meirch  byddinoedd  yr  Asayi^ 
laid  a  gyflfelybir  gan  y  prophwyd  î  gcíu^ir^  sef 
ja  gaied,  ac  yn  iSdas  i  deitbio  ffyrdd  geirwon, 
1  mae  Daw '  vn  addaso  ei  otferytiaa  i'r  gwth 
ay  ganddo  idaynt  i'w  wneyd. 

OARNEDI)-AU  (earn),  1.  Pentwr  o  geiyg 
vedi  eu  caflglu  yn^nyd,  yn  goffadwriaeth  am 
ryw  beth  hynod.  Gen.  zxxL  46.  Joe.  yiL  26. 
-«—2.  Dinaa  wedi  ei  hanrheitbio,  a'i  thyna  i 
lawr. .  2  Breo.  xix.  25.  Euu  xzxyii,  26,  Salm 
Ixxix.  1,— -3.  Arwyddion  wrtb  barai  ygellid 
gvybod  nen  gofio  ffordd.  Jen  xzxi.  21. — Mae 
o  yift  ga$rnsdd  o  arian^  aef  yn  belaeth  o  gyfoeih. 
Y  eameddao  a'r  twmpathaa  o  diaear  oeddent 
fpnt  yn  mblitb  yr  ben  Frytaniaid,  yn  goffadirr- 
laethau  oyffiredin  am  en  gwyr  mawripn  ac  t»n- 
wog.  Pa  nn  9'r  ddao,  oedd  yn  dibynn  ar  am- 
g^lobiadaa  y  lie,,  «ef  a  oedd  y  wlad  yn  garegog 
ai  peidia  Parhaodd  yr  ar&riad  hwn  we(ü 
dyipad  Oiationogaeth  iV  plith:  ond  pan 
ddaeth  yr  arferiad  o  ^ladda  mewn  eglwyst  yn 

Effredin,  nid  vn  noig  rhoddwyd  yr  arferiad 
m  heibio,  ond  bamwyd  ef  yn  addas  yn  unig 
i  ddrwgweitbredwyr*  Pan  yr  oeddent  yn  ed- 
lyoh  ar  y  gamedd  yn  goffadwriaetb  anrbydedd- 
n»  o  lyfe^wr  anweg,  taflai  pob  teitbydd  gareg 
i'r  -garneddi  o  barcb  iddo ;  parhaodd  ^ r  an  ar- 
leriiKi  pan  oedd  y  caroeddau  yn  arwyddion  o'r 
lie  yt  oedd  cyrpb  yr  en^g  yn*gorwedd,  ond  yr 
oedd  yn  o6d  o  ddiystyrwcb  a  meiddiad.- 

CARNOL-ION  (cam),  ereadnr  ag  y  byddo 
caroatt  iddo ;  megys  eidion,  march,  ào.  Salm 
Us.  31,     Act  X.  12.     Rhuf.  i.  23. 

CARP-IAÜ-IOG  (carp),  brat,  clwt,  brilyn; 
bratiog.  Gwisg  garpiog,  sydd  yn  arwjdd  o 
syrthni.    Diar.  xxiii.  21. 

CARPED-AXJ,  Ital.  Carpätha;  Sae8.CABr 
PÌBT :  gorcbndd  o  gywreinwaith  i  orchaddio 
gw.elyau,  a  lloriau. — *'  Hi  a  weithia  iddi  ei  hun 
garpedau."  ^Diar.  xxxi.  22.  **  She  maketh  htt' 
'eẅf  covering  qf  tapesttyj'  Saes. — "  She  maketh 
hiredf  fayre  omamenU^''  Coyerdale.  Y  gair 
Jji^^lfi  *  gyfieithir  ymacoiTwefau,  agyfieith- 
ir  lltiii  yn  Diar.  viL  16.  Arwydda  lien  nea 
orchndd  o  gywreinwaith.  Yn  y  rbif  unigol 
o|ieithir  ef  {idwyn.    Geo.  xU«  42.  Eoeo.  xvL 


Ç 


CAREÜS  Kaf^o<:  [ffneyá],  dyiwybl  Paul 
r  hwn  oedd  yn  by w  yn  Troas^  2  Tin.  iv.  13, 
r  mae  rhai  o'r  fern  eifod  yn  nn  o'r  áe^  dyag- 
ybl  a  tbringain,  a'i  fod  wedi  bod  yn  pn*getha 
yr  efengyl  mewn.  amry w  fanao. 

CAKTREF-OL-YDD-Uicar-tref),  tr»C  trig- 
fa,  preswylfa,  mangre,   haddet 1.   Trigfa, 

preawylfod.   Exod.  xyL  29.  Lef.  xyiiL  9.  Deut. 
'     6. 2.  Y  bedd.    *•  Pan  el  dyn  i  dỳ  ei 


XXIV. 

hiT  gartref."  Preg.  xii.  6.  "I  dt  el  drngy- 
wyddoldeb."  Dr.M.  lob?  mS5»  Sn^n 
llbn  P^^  ®^  (*****  ^  herwyad  yr  a)  dyn  t'tö  dy 
iragywyddol ;  1 .  O  ran  ei  enaid,  arwydda  ei 
gyflwr  tnigywyddol,  naill  ai  dedwydd  yn  y  nef- 
oedd,  nen  annedwydd  yn  uffern. —  2.  Nea  y 
bedd,  o  ba  le  nisdycbwel  byth  i'r  bywyd  bwn  ; 
hwn  a  elwir  Tydyn  ei  hun,  Eaa.  xiy.  18.  Job 
yii.  10. — 3.  Y  nefoedd,  cartrefle  tragy wyddo!  y 
saint;  He  y  dywedir  eu  bod  **  Yn  cartrefu  gyd 
a'r  Arfflwydd."  2  Cor.  y.  8.  **  A  thrigiaw  gyda 
yr  Arglwydd."  W.  S.  Gr.  ev^jui^trai,  bod  gar- 
tref yn  ei  wlad  ei  hun^  neu  yn  mhUth  ei  bobi  ei 
hun.  Yn  nhŷ  en  Tad  nefol  y  mae  trigfeoaa 
gwedi  eu  pan>toi  iddynt  gan  lean :  eu  cartref 
y w,  a  ebyd  à'u  ^ilydi  y  byddant  byth,  heb  neb 

irn  myned  oddi  òartref.  Y  mae  yn  gartref 
biwn,'hyfryd,  a  tbragvwyddol ;  y  plant  yn  un- 
ig  fydd  yno  gyd  à'u  Tad  nefol ;  ni  bydd  gelyn- 
ion  i'w  blino,  a  bydd  cystndd  a  galar  wedi  ffoi 
ymaitb. 

CARTH-ION-U  (car),  tu  allan,  neu  risgl, 
Borod;  breiag^on  Ilin,  breulin,  byr4in.  Bam. 
xvL  9.  Eaa»  i.  31. — Carthu,  sef  bwrw  allan  tudr- 
eddi,  tom,  a  ffwaed.  Esa.  ly.  4.  Marc  vii.  1 9. 
^**^A  charwaf  o  bonoch  rai  gwrtfaryfel^rar. 
Ezec.  XX.  38.  *^  A  detholaf  o  honocji  y  rhû 
anufuddgar."  Dr.  M.  Y  mae  y  geiriau  yn 
dangos  eu  bod  yn  bethau  ffiaidd  ^amJdo ;  meg* 
ys  yr  ydym  yn  arier  rbyw  offerynau  i  gartbu 
aflendid,  felly  y  mae  gan  Oduw  offerynan  cym- 
hwys  i  gartbu  y  pechadnriaid  cyndynaf,  a 
gwi  thnysicaf,  o  g8nol  eu  llwyddiant,  yn  domen 
1  ganol  ei  feraudigaethan.  Jer.  ix.  22.  Mỳn 
yr  Arglwydd  cadw  tŷ  glàn. — "  Certhwch  allan 
yr  hen  lefain ;"  hyny  y w,  bwriwch  o'ch  plitb  y 
dyn  aniiiwairhwn,  a  phobcyfryw  dramgwydd 
a  gwarth ;  me^^ys  yr  oedd  yr  Itiddowoni  fwrw 
^  Burdoes  o'u  tai  ar  y  Pasc  1  Cor.  y,  7.  Sxod. 
xii.  12. 

CARW,CEIRW  (car), bydd;  crcadurbuan, 
petrusol. '  Deut  xii.  15.     1  Bren.  iy.  23. 

CAS-AU-EION-INEB  (cy-as),  Heb.  ^55 
caus :  dygaeedd,  cilwg,  cyndcJaredd ;  cenugen, 
cyngnorfynt:  ffrwylh  llygredigaetb;  y  nwyd 
wrthwynebol  i  gariad.  Ond  nid  ydym  bob  am- 
ser  1  ddeall  y  gair  oasinebj  neu  caeau^  yn  yr  ys- 
tyr  helaetbaf ;  oblegid  nid  yw  yn  fynych  yn 
arwyddo  ychwaneg  na  .  gradd  Uai  o  gariad 
megys  yn  Deut.  xxL  15.  "Pan  fddo  i  wr 
ddwy  wragedd,  nn  yn  gu  ac  un  yngaa;"  hyny 
yw,  a  chanddo  lai  0  gariad  tu  ag  atL  Felly  y 
dywed  ein  fiiachawdwr;  y  byddairaid  i'r  Lwn 
a'i  canlynai,  gasàu  ei  dad  a'i  &m;  hyny  yw,  y 


CAS 


9ia 


CâS 


bvdJai  raid  iddo  ea  CAru  yn^iiai  oa Christ ;  yn 
Uki  na*i  iechjdwnaeth  ei  hun;  ni  ddyUi  ea 
caru  yn  îwj  oa  Duw.  Lac  xiv.  26 — Y  mae 
Solomon  yn  dywedyd,  fod  ^  yr  hwn  sydd  yo 
arbed  y  wialeo  yn  casàu  ei  fiib,"  [DÌHr.  xiiL  24.] 
ijny  TW,  nid  7 w  yn  ei  gara  yn  y  modd  y  dy\ai, 
|âo  ei  fod  yn  attai  oddi  wrtho,  yr  hyo  a  fyddai 
TD  llesol  idda — Y  raae  yr  annawbl  vn  caaàa 
idiJjsg,  [Salm  I.  17.]  a  cbàs  gan  flfyhaid  wyb- 
odaeth  Diar.  i.  22.  Ao  y  mMeot  yn  caa&a  ei 
bdbl,  [Salna  xxiiv.  21.)  "a  hwy  a  Hnrheithir." 
~Y  iDHe  befyd  gnsineb  at  bechodau  dyrâon, 
ftc  Bid  ^t  ea  persouHU ;  fel  hy n  y  mae  y  cyfinwa 
TO  casàu  hyd  yn  nod'y  wisg  haiogedig,  Judas 
23.— **Y  peth  sydd  jçás  geoyí^^  hyny  yr  wyf  yn 
«i  wneathnr."  Rhat  vii,  15.  Y  mae  y  dnwi«»l 
VD  cAsàa  pechody  am  «i  f«>d  yn  drosedd  o  gjf- 
niith  Daw.  fidr.  BniFBiawcH. 

**  Yn  gas  gauddyẃf  Dduw  ;"  Gr,  âsoao^îtç; 
ttmwyr  Daw,  Rbuf.  i.  30.  Y  mae  y  Duw  an* 
^idrol  sanctaidd  a  da,  yn  ei  Fod,  ei  briodol- 
iaethaa,  a'i  weLthredoedd.  yn  wrthddry(*b  o  i^as- 
inch  dyn  llygredi^  dan  y  cwymp,  Mor  fawr 
jw  ei  dy  wyllwcb  a'i  becbadorosrwydd  !  Y  rane 
TQ  c&«àa  yr  hawddgarwcb  aV  prydfertbwcb 
mwya£  lUiat  viiL  7.  JÍnm.  x.  35.  Deut.  xxxil 
4].  Salm  Ixviii.  1  ;  a  Ixxxiii.  2;  a  cxxxix.  21. 
CASGL-IAD-ION-U  (cas),  bel  yn  ngbydi 
dwp  pethan  at  eu  gilydd;  lyra. — Ỳ  mae  yr 
Arglwydd  yn  caaglo  gwasgaredigion  Israel— ei 
^no— yr  hoU  firenedlocdd,  &c.  Salm  cxlvii.  2. 
£«.  xi.  12 ;  a  xl.  1 1  ;  a  xliiL  5  ;  a«lii.  12 ;  a  IvL 
B.  Jer.  xiii.  la  Exec;  xi,  17  ;  a  xxviii.  25. 
Joel  iii.  2.  Hab.  ii.  5.  Mat  xxiii.  87.  Mic.  ii, 
l;2;aiv.  6.  Zeph.  iii.  19,  20.  Zech.  r  8;  a 
liv  2,  14.  Y  mae  y  dull  hwn  o  lefaru  yn  gyff- 
elybiaethoL  oddiwrtb  fatreiliaid  yn  casglu  en 
praidd ;  neu  ry  w  dy wysog  buddugoliaethns  yn 
ca.*gla  ei  ga^-thion  o  dir  y  gelyn ;  neu  gybydl- 
ioD  yn  pentyni  gotud  ;  ac  a  af  wydda  gwa^tli 
wedig  ac  effcithiol  Crist,  trwy  yr  efengyl.  yn 
^«yn  pechaduriaid  ato,  ac  i  nndeb  àgef  ei  ban, 
obob  pellder,  ac  o'a'ael  eo  boll  elynion,  i  fyw 
^  ei  o£al  aH  gadwraetb,  ac  ymei  gymdcithas 
iiyfryd  bytb. 

Crist  "yn  casglu  myrr  gyd  a'i  bèr-arogl,"  a 
arwy^lda  ei  foddlonrwyd<i  a'i  byfrydwcb  yn 
ûgrasei  bobl.  Can.  v.  1  ;  a  iv.  13,  14.— "Crist 
yn  casglu,  Lli,"  (Can,  vi,  2.)  a  arwydda  hyfryd- 
vch  mawr  Crist  yn  ei  bobl;  ei  waitb  yn'eu 
^^r\jx  yn  ysbrydol  i  gr^la  ynddo,  i  andeb  a 
cbymileithas  â'u  gilydd,  fel  blodau  bardd  a 
pheraidd  yn  Haw  Crist;  a'n  cynrulliad  ganddo 
*t  eu  gilydd  bytb.  iklat.  iii.  7;  axiiL»48;  a 
wiv.  .31.  Y  mae  Crist  weithiau,  yn  dyfod  i'w 
äT'ld  i  blana  lili  newyddion,  ac  weitbiaa  i  gasgla 
yrhai  addted  iV  baVadwys  fry. 

*'Na  cbasgl  fy  enaid  gyda  pbecbaduriaid." 
i^aim  xxvi,  ^,  Y  mae  ca-iglo  \veithiau,  yn  cael 
w  arferyd  am  gy meryd  ymaitb.  Num.  xx.  24 ; 
a  nyii.  13.  Y*  gair  gQu^  a  arwydda  i-ymeryd 
i  ymaiib,  yn  gystal  a  cbasglu,  f»*l  yr  ydys  yn  cy- 
meryd  rmaith  yr  yd  oV  meusydd,  iV  gaaglu  i'r 


ysgubor,  neu  yr  aeron  o'r  berlian,  i'w  casglu  i'r 
tŷ«  Rbai'l  cymery:i  peth  ymaitb  o  un  man  i'w 
gasglu  i  fiin  arnll.  Kelly  raae  y  Salmydd  yma 
yn  dymano  ar  Ddaw  na  cbymerai  ei  enaid  ym- 
aitb y n  mblitb  pechaduriaid ;  h  yny  y w,  gyd  à'r 
rbai,  o  brrwydd  en  beiau,  sydd  yn  haeddu 
marw.  —  **  Cassia  nt  ei  bobl,"  (Gen.  xxv.  8.)  a 
arwydda,  dygiad  hyfryd  y  duwiolion  yn  angcn 
i  gymdeithas  dragywyddol  à'u  gilydd.-— 
**  Casglu  cyf©etb,"  sef  tyru  golud  trwy  llawer  o 
been  a  Uafur.  Diar«  xxviii.  8.  Breg.  ii.  20. ' 
Jer.  xlviii.  30.   Lac  xii.  17. 

CASIA  XVSp  {.y  ^^^^9^  matb  o  bren  per  ei 
aroi^l,  a  enwir'yn  mblitb  dew  is  lys'an  olew  yr 
eneiniad.  Exud.  xxx.  24.  Salm  xiv.  8.  Dywedir 
mai  rhisglyn  pren  yw  y  caẃt^  a'i  fpd  yn  tyfu  yn" 
yr   India    Ddwyreiuiol.      Edr.    Arool-darth, 

GwiSOOBDU. 

CASIPHIA  i^a05  [firian\,  lie  y  preswylîaî 
Ido,  penaeth  yr  íuddewon  yno.  Tybyga  Cal- 
met  mai  lie  oedd  yn  agos  i  fynydl  C&spius,  a 
mo"  Casp'a,  rhwng  Media  a  HyrcanÌH.  Ezra 
vlii.  17.  Ezra,  pan  oedd  ar  ddycbwelyd  iiwlad 
Judea,  a  anfonod  1  at  Ido  i  C  isiphin,  fel  y  dyg- 
ai  y  Netbiniaiil  yn  weinidogiou  i  dy  yr  Argl- 
wydd, 

CASLÜHIM  )a*>nbD5  [fforchudd  byrddau], 
mab  Miz  aim,  a'i  biliOiçaotn.  Annilys  yw  y  lie 
y  t' igi  isant —  bwyiach  yr  Aipbt  Ucbaf,  modd 
Calmct    Gen.  x.  14.     i  Cron.  L  12. 

CASTELL-U(cast),Z/W.CA8TELLüM;  Sae*.  . 
Castle  :  amddi.fyafa,  tŵr,  llystyn,ti*.  fan  :  ad- 
eilad  gadarn  i  ddiogelu  rbag  gelynion.  Gen. 
xxv.  10.  lesu  Grist,  yn  ei  baed  iiant  anfeid  ol, 
ei  allu  anor  'htygol,  a'i  ofal  didor  am  danynt, 
yw  ca<teil  a  diogelf^  ei  bobl.  Salm  xxxi.  3 ;  a 
xxxiv.  7.  Dout  xxxii,  11.  Mic.  iv.  8, — "  Bw- 
rw  ce^tvll  i'r  llawr :"  beth  bynag  a  ddetnyddir 
at  rwystro  rbedla  awdurdod  yr  eft-ngyl  yn  enaid 
dyn,  mae  yr  un  efengyl,  yn  ngwirionedd  ei 
ha^brawiaeth,  purdeb  a  chywirdeb  ei  dysgybl- 
aetb,  yn  ildii^on  nerihol  a  galluog,  trwy  weith- 
rodiad  Ysbryd  Daw,  i'w  bwrw  i'r  llawr.  2  Cor. 
x.  4. 

CASTOR  a  POLTJX,  y  rhai  byn  oeddent 
ddau  frawd,  yn  ol  y  cbweJI  genedliiji:,  raeibion 
Tail'  a  Leda,  a  ddaethant  o'r  un  ŵy;  oblogid 
b  yny  yr  oe  Idyet  yn  cael  cu  darlunio  à  banner 
plisofyn  ŵy  ar  ben  pob  un.  Yr  oed  lent  mewn 
cyfrifiad  mawr  oblegid  aiwriaetb.  Yr  oodd  y 
morwyr  yn  neillduul  yn  eu  parcbu  yn  fawr,  ac 
yn  talu  addoliad  iddynt ;  am  y  crt*dent  mai  hwy 
oedd  yn  cadw  y  inôr  rbag  lladron,  a'u  bod  yn 
abl  gA  neu: bur  yr  ystorrn  yn  dawcl ;  am  byny 
galwent  aniynt  yn  eu  cyfyngdorau :  a  phaii  y 
byddaidynion  yn  cycbwyn  i  for-d^ith  gwnaent 
addune  lau  iddynt,  a  dodent  eu  1  un  yn  arwy«id 
ar  eu  llongan. — Dyma  vr  arwydd  oedd  ar  y 
llon^r  y  morc^wyodd  Paul  ynddi  i  Rufain.  Act. 
xxviii.  11.  Gwel  Calmet's  DlcUonartf^  Frag, 
214. 

CATYRFA  (ca-tyrfa),  byddin,  lleng ;  befyd, 


CWA 


SI4 


CAW 


can  miJoftlwyr. — «A  Jadas  wedi  iddogahel 
catyrffi  o  wyr.    loan  xviii.  3.     W.  S\ 

CATHOD  (cy-ath),  Saes.  Cat  :  catl^  for,  nen 
môr-gath ;  cath  eithin,  sef  yflgv&roog ;  cath 
goed,  gwrcatb,  Yn  Ft'rainc  y  mao  y  cathod  oil 
o  Ihy  y  plwm;  ac  yn  ngo/ledd  Ewrop  y  maent 
oir  yn  wynion. — "  A'r  cauiod  a  gyd-atebant  yn 
ei  gweddw-dai  hK'^  Esa.  xiii.  22  ;  a  xxxiv.  14. 
Jer.  1.  39.  F  bleiddiaid  a  udanU  Lowtb. — 
ir«6.  0*^1*  '*"*•  Barna  Bochart  a  Vitringa  mai 
jaehìU^  gwas  y  Mew,  af<;d  lylir  wrtfa  y  gair  hwn. 
CreHdiir  digon  adnabyddus  yw  bwn  yn  y  gwled- 
ydd  dwyreiniol :  y  mae  yn  llai  na>  llwynog,  a 
rfawng  y  ci  a'r  Uwynog.  Am  allan  y  no6  yn 
yroedd  i  ymofyn  am  yt^glyfaetb,  yn  udo  ar  eo 
gilydd ;  un  yn  decbreu,  a*r  ileill  yn  ateb. — Ood 
amraeu  Parkhnrst  ai  nid  matb  o  adar  aflan  a 
fediylir  wrtb  y  gair. 

CATHLf-AU  (ca-thyl),  can.  oaniad,  mydr, 
gwawd-gàn,  cywydd,  awdl,  cerdd  ;  peroriaotb, 
cynghanedd,  pereidd-g&n. 

Oyraerweh  çathl  %  Mllwyr  Ian, 
A mOMwobdympan  hofjd 

E  firyë,  (SAlm  IzuL  2) 

CAU  (ca),  cloi,  bolltio,.  gwneutbar  peth  yn 
ddiogel ;  can  allan,  dodi  mcwn  lie  arall,  peidio 
gwneulbur  derbyniad.  Num.  xil  14.  Gal.  iii. 
22. — Can  ar  ua,a  arwydda  cai*cba>'iad,  neugyf- 
yng-ddalfa  amo.  Job  xii.  14.  Dat  xx.  3.*- 
Cau  cluatiau,  scf  peidio  gwrando.  Diar.  xxi.  13. 
— ^Cau  Haw,  sef  peidio  a  thosturio.  Dcut.  xv.  ?. 
— Can  ar  eiriau,  noti  weledigaeth,  sef  dirg^liiyr 
ystyr  o  honynt.  Dan.  xii.  4 ;  a  viii.  20. — Can 
tragaredd,  neu  do-stari,  yw  pddio  a  chydyrn* 
deimlo  a  chymborth.  Sidm  Ixxvii.  9.  1  loan 
ìiL  17. — Cau  y  nefoed<l  yw  attal  gwlaw  tyin- 
tiorol  neu  ysbrydol.  1  Bren.  viii,  35.  Dat  xi. 
0. — Can  teyruas  nefoed«i,  sef  camddarlunio  y 
ffordd  a'r  moddion  i  gyrbaedd  dedwyddwch 
tragywyddol,  a  rbwystro  eraill  i  arter  gwir  fodd- 
ion  iechydwriaetb.  Mat  xxiii.  13. — Y  mae 
dynion  yn  caei  en  cau  mewn  anafudd-dod,  nea 
anghrediniaetb  (aTret^hia)  pan  fyddo  Duw 
mewn  barn,  yn  en  rboddi  i  fvny  i  Satan,  ac  i 
ddilyn  eu  cbwantau  afieolus  eu  bunain.  Bhuf. 
xî.  32. — **Cyd-gau  ÌT  ffydi,"  a  arwydda  fod 
boil  orcbymynlon,  ordinbadau,  a  rbagluniaetb- 
au  dwyfo',  yngbyd  à  dy  1  an waJáii  ysbrydol,  yn 
cyd-dneddu  i  annog  dynion  i  gredn  yn  Mab 
Duw,  fel  yr  unig  lachawdwr.  Felly  yr  oedd 
boll  drefnÌTidau  neu  d  ^etbdau  Moses,  yujihyd 
a'r  ddeddf  foe«ül,  yn  athraw  i'n  dwyn  at  Giist 
GaL  ill  23. — "  Can  y  pyrtb  yn  yr  beolydd,"  a 
arwydda,  fod  y  geuau  yn  ffaelu  ymagor  gan 
bcnaint  a  gwendid,  \  gyflawni  y  swyddau  per- 
thynol  iddo,  fel  portb  i'r  boll  gorpb,  i  dderbyn 
llaniaetb.  a  thrwy  eiriau  i  roddi  allan  y  medd* 
wl  i  eraill.     Prcg;.  xii.  4. 

CAUADFRIG  (cau-brig),  brig-ll|iwn,  bng- 
dew. —  "Cangenau  o'r  prenau  cauad-frig  i 
wneutbnr  bytbod."     Neb.  viii.  15. 

CAWAD-ATJ,  CAWOD-Y  D  (caw),  1. 
Tywalbiad,  neu  ddyferiad  gwlaw  o  gwmwl^ 
Z^h.  X'  1.— — 3.  BenditbioB  y  cyf» mmwi  gràa' 


trw^  weînidoj:aeth  y  gair.  Dent  xxxii.  2.  Salm 
Ixxii.  6.  Exec,  xxxiv.  26.  Mic.  ▼.  7.  Zecfa. 
X.  1. 

CAWDD,  CODIMON  (caw),  coddiant  sar- 
had  ;  aufodd,  Hid,  digofaint 

06«  4y  4dnrtar  da  ddod  «r  ffavdi, 
Dan  iww4d  aollia  oreaUwn. 

JP  Pryt,  (Balm  IxxIt.  W.) 

CAWELL.  CEWYLL-XJ  (caw),  ffr.  xaAaaoc; 
balleg,  basged,  cest  costog.  Cawell  py^ota, 
caweTl  saetbau  :bwrw  yn  dy  ffaweU,  sefymlenwa. 
— Y  tri  ŵbawell  a  welodd  pobydd  Pbaraob, 
oeddent  yn  arwyddotri  diwrnod  ofywyd.  Gen. 
xl.  17 — 20. — Arwydda  cawell,  yr  ymborth  yn- 
fido.  Deut  xxviii.  5. — Cawell  saetbau,  math  o 
god,  neu  wain,  fyddai  gan  ry  fel  wyr  gynt  i 
ddwyn  eu  saetbau  jyxuiao. — "  Y  cawell  aaethaa 
a  drystia ;"  sef  y  saetbau  yn  y  cawell.  Job 
xxxix.  23. — "  Cawell  y  Caldeaid  fel  bedd  agor- 
ed,"  scf  eu  saetbau  a  laddaot  luoedd.  Jer.  v. 
16. — ^Pan  gvffelybir  plant  i  sacthan,  y  tŷ  vw  y 
cawell,  Satm  cxxvii  5, — Pan  gyffelybir  Crist'î 
saetb,  araddiflfyniad  Duw  y w  y  cawell,  rie  y  mae 
wedi  ei  guddio  aT  ddiogelu.  Esa.  xlix.  2. — 
Pan  gyffelybir  barnedigaethau  Duw  i  saetbau, 
ei  arfaeth  a'i  ragluniaeth  yw  y  cawell.  Galar. 
iii.  13- 

CAWG-IAT7  (caw),  os?y,  osged ;  llestr  i 
ddal  dwfr,  neu  i  olcbi.  Exod.  xii.  22.  loan 
xiii.  5. 

CA WL-ION  (caw),  brcsych ;  potes,  isgell  a 
bresycb  wedi  eu  borwi  ynddo.  Gen.  xxv.  29, 
30.  2  Bren,  iv.  38.  Hag.  ii.  12.  Am  un  saig 
o  bono  y  gwertbodd  Ëâau  ei  enedigaeth-fraint. 
Edr.  EsAC. 

CAWR-I  (ca-gwr),  ffeb,  ^"20  ^**^^»  gwawr. 
gwron,  cadgun,  arwron,  rbysv^r.  Weithiau,  ar- 
wydda cawr  y  diafol ;  megys  yn  y  11  won  cyff^ 
redin,  mýn  y  cawr,  y  cawr  mawr.  Yu  y  prif 
amserau,  pan  y  rbeuid  Cymry  yn  llwythau, 
blaenop  y  llwytb  a  alwent  y  cawr;  yn  mhlith 
y  Brytaniaid  gogieddol,  yr  enw  cyffredin  arno 
oeld,  "Priodawr;''  ac  yn  y  deau,  "Brutwn 
gwledig."  y  gal  went  ef.  Ond  yn  yrysgrytbyr- 
Hu,  meddvlir  dynion  o  faintioli,  a  cbreulondcb 
anghytfredin  ;  aelwir  yn  Heb,  O^^i^J  byny  yw, 
rhíîi  yn  syrtbio  ar  eraill,  ac  yn  eu  bysbeilio  trwy 
drais  a  gortbrech,  o'u  beiddo,  a'ubywyd,  hwyr- 
ach.  Neu,  yn  ol  Mr.  Bate,  rhai  wedi  syrtbio 
oddiwrth  ryw  un,  neu  ryw  rai,  gwrthgilwyr; 
felly  yr  esboniaefe  y  gidr  yn  Gen.  vi.  4.  "  Oawri 
oedd  ar  y  ddaear  y  dyJdiau  byny;"  byny  yw, 
gwrthgilwyr;  wedi  cilio  neu  syrtbio  oddiwrth 
Dduw.^  Yn  yr  un  modd  y  mae  Mr.  Ainsworth 
yn  deall  y  gair ;  **  yr  hwn,"  medd  efe  am  y 
gair  Hebraeg,  •'  a  arwydda  syrtkio^  megys  ea 
bod  yn  wrthgilwyr^  wedi  syrtbio  oddiwrth 
Dduw,  neu  yn  bytrach  yn  syrtbio,  neu  yn 
Thuthro,  yn  fFymig,  ac  yn  groulawn,  ar  ddynion 
(Job  i.  6),  a'r  rhai  awnnethant  iddynt,  trwyofn 
a  gortbrech,  i  syrtbio  o'u  blaen ;  yr  oedd  y  cyf- 
ry w  yn  ddynion  o  f lintioH  angbyffredin,  fel  nad 
oedd  eraill  ond  fel  ceiliogod  rhedyn  wrthynt*'^ 
Num.  xiiL  33*    Y  maent  yn  cael  eu  galw  yn  y 


CBD 


815 


CSD 


OàìéiíML  Gibbanýa  hyny  jw,  ced^n  ;  ac  felly 
yr  oedd  Nimrod  yn-ìDÌ  0/«^^)»  hjny  jw, 
''Tii  gadani  ar  j  ddaear*"  Gen.  x.  8.  Y  maent 
hcfjd  p  cael  ea  galw  Bepkaim^  jn  Deut  ii.  1 1. 
Sef  rhai  ofnadwy,  rhai  xnae  en  holh  yn  ayrthio 
tf  J  rhai  a  edrych  amy nt ;  o  ba  herwy dd  befy d 
J  çelwir  hwynt  .Smmim,    Gwel  Paruiucst  ar  y 

CA  WS^  COSYN  (caw),  Llad.  Casiüs  ;  caws 
miidd,  caw8  gwyn ;  caws,  sef  hel  caws.  Y  mae 
YD  arferi»d  yn  rhai  partbaa  o  Gymru  i  wragedd 
ilodioo  newydd  bnodi  i  fyned  oddi  am^ylch  i 
dfti  amaethwyr  i  gawsa,  neu  i  ìtóì  caws.  Ffrwyth 
Uaeth  wedi  ei  geulo,  aM  ddryllio.  a  gwasga  y 
maidd  allao  o  hono,  a*i  galeda  y  vr  caws.  1  Sam. 
xril  18.  â  Sam.  xvii.  29.  Job  x.  10.  Llaeth 
yw  gwedi  ei  buro  o'i  faidd,  ac  yn  ami  o'i  hufen 
hefjd  Cynghor  y  meddygon  yw  bwyta  caws 
vn  brio  ac  yn  gynnil  ar  uifwaith.* 

CEBARf  ^53  [egni],  afon  yn  Aasyria,  yr 
kon  sjdd  yo  riiedejg  iV  Euphrates,  yo  v  pen 
ichafo  Mesopotamia.  Gerllaw  yr  afon  hon  y 
cafodd  Ezeciel  amryw  o'i  weletJigacthao,  Ezec. 
il;  a  ill  15,  23;  a  z.  15,22. 

CED  (cy-ed),  bndd,  lies,  rbodd,  cymhorth ; 
AaiL--**Can  ya  cyrrivit  ev  gyda  n:^  ac  agaws 
eiged  yn  y  weinid<^aeth  hya."  Act  i.  17,  25. 

CEDAR  [duaidcijy  msh  Ismael,  hiliogaeth  yr 
hwQ  oedd  yn  pabellu  yn  anialwch  Arabia,  yn 
porthi  pnddd,  ac  yn  dilyn  bw&au  a  saethan ; 
(Gen.ixy.  IS,  Esa.  xxi.  16;  a  xlii.  11.  Eaec. 
Kvii.  21.)  yr  oeddent  yn  trigo  mewn  pebyll  o 
flew  geifir,  wedi  eu  gwan ;  ac  y  mae  haneswyr 
credadwy  yn   dywedyd  nad  oedd  ganddynt 

ddim  Ui  end  y  itai  hyn. ^Yr  eglwys  a  gyflf- 

«lybir  iddynt,  o  herwydd  ei  gwael^wedd,  a'i 
àùwch  ynddi  ei  hno,  ei  heriedigaethaa,  a*i 
pbrofed^ethan.     Can.  i.  5.    Edr.  Ism abl. 

GEDEä.*  CrybwyHir  am  dair  4ÌDa8  o*r  enw 
Cedes  yn  yr  Hen  Destament  1.  Dinas  yji 
Judii.    Joa.  XV.  23. — —2.  Un  arall  yn  Issachar. 

1.  Cion.  vi.  12,- 3.  Gedes-Naphtali,  dinas  yn 

^lea  ncha^  a  roddwvd  i  Naphtali ;  ac  wedi 

^py  a  Toddwyd.  i'r  Lefiaid  o  deuln  G^reon. 

;    Helyd  dinas  noddfa.    Jos.  xix.  3*7  ;  a  xx«  1% 

I      CEDORLAOMER  nöVÌ-n5   [fel  cenedl  o 

9^thwn\  brenin  Elam. 'Gen.   xiv,  1.    Edr. 

ElàM. 

CEDRON  «ìTii  [pypddu],  dyffryn  tywyll 
cvsgodd  drwy'ddo ;  yr  afon  sydd  yn  rhedee  tn 
>  r  dehan-ddwyrain,  y n  ystlys  ddwyreiniol  Jer- 
ittalem,  trwy  ddyffryn  Jehosaphat  Yr  oedd 
I^afjdd  yn  ei  ehfoesi  with  ffoi  rhàg  Absalom 
^  fab,  a  r  lean  wrth  fyned  i  ardd  Gethsemane. 
2  Sam.  XV.  23.  loan  xviiL  1:  Nid  yw  afon  Ced- 
n)n  oDd  bechan  yn  gyffrodinol.  er  fod  yr  hoU 

^  *  CaMOi  nie  bomifl,  qpm  etat  avaiA  madu.  Tn  aewy^d,  j 
BM  jnUvytho  J  ^llf^yn  n  7  heo,  poetba  y  |EWMd  ya  or- 
BOdoL  Dy  wed  y  Dr.  QnlMy  dm  dSclKm  Iddo  fed  yn  rhy  bm  ; 
îî^^  yaaf  y  byddo^  mwyaf yn  y  byd  yr  eflUlliU  tr  dreiU- 
MybwydynyeiU*- 

t  Adaabyddid  yr  afon  hon  gan  y  Groeglaid  wrtb  yr  enw 


aberoedd  o  amgylch  Jerusalem  ynrfaedegiddi; 
ond  yn  amser  gwlawogydd  a  llifeiriant  trymion^ 
bydd  yn  chwyddo  yn  erwm ;  ac,  ar  y  cyfryw 
acbljsnron,  dygai  gyda  hi  hoU  fadred^Hi  y  ddia«> 
as  fawr,  yi-  hwn  a  ddygid  iddi  gan  y  dyir-ffoa- 
ydd  cyffiredin,  a  chan  y  trigolion.  Yn  y  dyff- 
ryn gerllaw  yr  afon  hon  y  liosgodd  Asa,  Hea- 
eciah,  a  Josiidi,  ddelwan  en  hen  dadau  gwrth* 
diiedig.  2  Cron.  xxix  16.  2  Bren.  xxiiL  4'« 
Gwel  Manndreirs  Journey^  May  9th,  * 

CEDRWYDD  (cedar  gwydd),  "ì-jj^  [eryf^ 
parhaui\  coed  cyfriiol  yn  yr  y8gr3rthytan ;  ac 
yr  oedd  llawer  o  hooynt  yn  ^tn  o  amgylch 
Libanos;  ac  y  mae  eto  rai  chonynt  yn  tyfa 
amo.  Y  mao  y  coed  hyn  yn  hiriun  ac  ya  . 
breiffion  iawn.  Y  mae  rhai,  a  welir  yn  Libanna 
y  dydd  hwn^  yn  byintheg  troedfedd  ar  hogain, 
a  dengain  troedfedd,  o  gylch-fesnr.  Gwel  W  ell'a 
Sacred  (Geography.  Vol.  11.  p.  263,  294.  Y  mae 
cangeoau  yn  tardda  o'r  sedrwydden,  o  fewA 
deg  neu  ddenddeg  troedtedd  i'r  liawr.  Ei 
changenaa  ydynt  fawrion,  ac  o  gryn  belider  ' 
oddiwrth  en  gilydd ;  y  mae  ei  dail  yn  lied  deb* 
yg  i  ddail  rhoa  mair,  ac  yn  wastad  yn  wyrdd- 
leision;  ac  y  mae  math  o  sadd  yn  dyfod  o  honi- 
iV  hwn  y  priodolir  amry wiol  effeithiao.  Bydd, 
ent  yn  gwneyd  defnydd  o*r  cedrwydd  yn  adeiN 
adau  cyffredinol  yr  luddewon,  nid  yn  unig  yn 
drawstiaa  a  byrddau,  ond  hefyd  yn  nghyrph  ea 
murian,  yn  y  rhai  yr  oeiJdent  yi>  ea  cyd-(>sod 
aV  ceryg,  fel  y  byddai  weitbiau  dair  rhes  o  feini 
ac  un  o  gedrwydd.  1  Bren.  vi.  3^ ;  a  vii.  12. 
Ezra  vL  4.  Yr  oedd  y  coed  hyn  o  fawr  ddef- 
nydd  at  wnenthnr  pethau  a  amcenid  i  barhau 
yn  hir ;  maent  agos  yn  anmhydradwy,  o  her- 
wydd euchwerwder,yrhÿn  sydd  yn  eugwnenth- 
ur  na  fwyty  y  pryfed  hwynt.  Yr  oedd  y  deml 
yn  Jemsalem,  a  phalas  y  brenin  Solomon,  wedi 
en  hadeiladu  o  gedrwydd,  ac  yr  oedd  y  fiath 
helaetfarwydd  o  honynt  yn  y  deml,  fel  y  mae 
weithiaa  yn  cael  ei  galw  Libanns:  ''Libanua 
agor  dy  ddorau."  Zech.  xi.  1.  A'r  tŷ  Ue  yr 
oedd  Solomon  yn  byw,  a  elwir  '*  tŷ  coedwig 
Libanos."  1  Bren.  vii.  *2.  Y  §me  Josephos  ya 
dywedyd  fod  Solomon  wedi  plana  y  tath  hel- 
aethrwydd  o  gedrwydd  yn  ngwiad  Judea,  fel  yr 
oeddynt  can  amled  AV  sycamorwydd,  y  rhai 
sydd  goed  tra  chyffredin  yno.  —  Yr  oedd  coed 
cedrwydd  yn  caei  ea  defoyddio  wrth  Innhau  y 

Kahan-glwyf ;  ac  hef)d.yn  y  dwfr  neiUdnaeth. 
f.  xiv.  4.  '  Num.  xix.  6. 
Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  cael  ei  gyffelybu 
i  gedrwydden,  o  herwydd  ei  gadernid,  ei  ragor- 
oldeb,  ei  uch«ler  gogoneddus,  ei  gysgod  adfyw- 
iol,  el  brydferthwch  tog,  ei  hyfrydwch  a'i  bar- 
had.  Efe  yw  defnydd  mawr  adeilad  ei  eg- 
lwys, Efe  sydd  yn  ein  puro  oddiwrth  ein  gwa> 
han-glwyi  pechadams.  Can,  v.  15.  Ezec.  xvii. 
23. — Y  saint  hefyd  a  gyffelybir  i  gedrwydd  o 
herwydd  en  cadernid,  .eu  harddwch,  a'a  parhad 
mewn  anllygredigaeth  yn  adeilad  yr  eglwys; 
nid  ydynt  vn  gwjrwo  niac  yn  ymoilwng  yn  hoU- 
ol  dan  un  brofedigaeth.    Salm  xcii.  12.  Can.  i« 


CEF 


210 


CEN 


17.  Esa,  xii.  19.  Can.  viii.  9. — ^Yr  Assyriaid 
a'r  AmorÌHÎd  a  gyffelybi?  i  gedrwydd,  i  ddan^- 
0«  eo  eadcrnid  mawr,  eu  balchder  a*ti  llwydd- 
iant  Ezec.  xxxi.  3.  Amos  ii.  Ö. — Breninoe  Id 
a  deV>ygir  i  gedrwydd,  i  osod  allan  eo  setyllf» 
ncbel,  eu  heBWo^rrwydd,  a*u  hamddiffyniad  i 
emill.  2  Bren.  x\v.  9.  Ezec.  xvîi.  3 — 22. 
Qwyr  mawrio»  a  beilchioD  a  gy fielybir  i  gedr- 
wydd.     Eea.  li.  13  ;  ax.  3h,  84. 

CEFN-AU  (caf),  cwrwm,  trum,  trom  y  myn- 
ydd,  trum  y  tŷ  ;  y  tu  ol  i'r  corph  ]  tu  cefn,  sef 
tu  o( ;  y  mae  iddo  gefn  da,  Buf  y  mae  iddo  blaid 
gref.  GlaÌD  lefb,  gleinian  cefn,  sef  asgwrn  y 
cefo,  oymahiu  y  cefn. — Y  mae  gwncQlhnnad  y 
oefo  o  amry  w  fan  esgyrn,  neu  gleinian 'vedi  en 
cymalu  a'li  cydio  à'u  gilydd  mewn  doll  gwa- 
hanol  i'r  boll  gymalau  eraill  yn  y  corph.  Y 
ikiae  i  bob  nn  dwil  yn  ci  ganol^  a  th\  llau  pob 
nn  gyferbyn  à'u  gilydd,  M  y  mae  rhodfa,  neii 
le  ceuol  trwyd(lo,  o'r  naill  ben  iV  llali,  i'r  madr- 
nddyn,  neu  babwyryn  y  cefn,  redeg  trwyddo,  i 
ba  uo  y  raae  amryw  dyllan  bob  ochr,  i'r  giau 
fyned  allan  oddiwrth  y  madraddyii,  a  thaenn 
bob  ocbr  dros  yv  boll  gorpb,  mor  angenrheid- 
iol  i  deiinlad  a  bywyd  y  creadur. 

Anaf  jn  ngiao,  •:  gea  jo  ngw jChl.    Dior, 

Mae  ffwntMitbur  ad  y  cefii  y  rawyaf  cyflens  h 
aÜHÌ  fod.  Pe  buasai  yn  nn  asgwrn  i  gyd,  ni 
buasai  un  ysgogiad  yn  y  cefn:  pe  bnasai  yn 
ddau  neu  dri' asgwrn  wedi  eu  cymalu  i  ysgog- 
iadaa,  buasai  y  perygl  mwyaf  iV  madruddyn 

fnel  ei  ysigo  jn  y  cymalau ;  heblaw  byny,  ni 
uasai  y  cwbl  mor  ystwyth  iV  arorywiol  ysgog- 
iadau,  hV  ystumiau  angenrheidiol  i  ni  fod  yn- 
ddynt.  Pe  boHsai  ei  wneuthnriad  o  amryw  An 
esgyrn  heb  sylwedd  meddalacb  rbyngddynt 
(rartilape)  ni  bnasai  dim  mwy  defny<id  o  bono 
na  pl»e  bnasai  ond  un  asgwrn.  Yn  fyr;  y  mae 
ei  boll  drefniad  yn  dangos  doethineb  a  gofnl 
neillduol  yn  rhoddi  gochcliadau  rhag  pob  per- 
ygl ac  angbyfleu^dra.  Y  mae  yr  esgym  aV 
cysylltiadau  gwedi  eu  baddasa  yn  rbyfedd  er 
grym,  ysgogiad  a  gweithrodiad.  Y  maey  cefn 
yn  giyf  ac  yn  yitwyth  ;  ac  etto  y  raadruddyn, 
yr  bwn  sydd  anbebgorol  at  fywyd  dyn,  wedi  ei 
amddiffyn  gyd  à'r  diogelwch  mwyaf.  Y  mae 
yn  gryf,  yn  ddiogel,  yn  ystwyth,  ac  yn  gyfleus. 
"  Canys  ti  a  detìaist  fy  hou  bechodáu  o*r  tn 
ol  i'th  gefn."  Esh.  xxxviii.  17.  Geirian  cyff- 
elybiaethol,  yn  afwydd  bod  eu  pechodau  gwedi 
eu  madden.  Yn  ngwrthwyneb  î  byn,  dywedir, 
•*  Cofier  an wiredd  ei  da  iau  o  Jlaen  yr  Arglwydd; 
ac  na  ddilcer  pechod  ei  fam.  Byddant  bob 
amser  ger  bron  (nirf^  ÌDD)  Ibhofa."  Salm  cix. 
14.  16. — **  Canys  y  mae  fy  ngolwg  ar  en  boll 
ffyrdd  hwyut ;  nid  ydynt  guddiedig  o'm  gwydd, 
ac  nid  yw  eu.  ban  wiredd  guddiedigoddiar  gyf- 
cr  fy  llygaidJ'  Jer.  xvi.  17. —  •' Wcithian  eu 
gweitbredoedd  eu  bun  a'u  hamgylchynodd,  y 
maent  (vrT^DU  lD5)/7^  bron  fy  wt/neb.^'  Hos. 
vii.  2.  Salm  xc.  8.  Nid  yw  y  cytfelyb  eiriau 
f w  cael  yn  yr  boll  ysgrytbyrau.  Y  nesaf  at- 
ynt  yw  y  gei**- »n  vn  M^c.  vii.  19.    "Efe  a  ddar- 


ostwng  ein  hanwireddan;  athi  a  dcfli  en  fa  oil 
bechodau  i  ddyfnderoedd  y  mdr."    Cyroerwyd 
y  dull  o  ymadroddi  oddiwrth  waith  y  cyhoedd- 
wr  yn  gosod  achos  y  cyhnddetlig  o  flaen  y  bam- 
wr,  ac  yn  dwyn  tystion  neu  brofion  o  flaen  y 
barnwr :  os  bydd  y  thai  byny  yn  cael  en  bwrw 
o'r  tu  cefn  i'r  barnwr,  y  mae  y  cybnddedig:  yn 
rhydd.     Felly,  yn  y  cyffelyb  fŵld,  dywedir  fod 
yr  Arglwydd  yn'bwrw  boll  bechodau  ei  bòbl  * 
o'r  tu  ol  i'w  gefh,  pan  fyddo  yn  en  madden,  ac 
yn  en  derbyn  bwythau  yn  rasol  i'w  heddwclu 
— **  Yna  y  tynaf  ymaith  fy  liaw,  a'in  tn  cefn  a 
gei  di  ei  weled  :  ond  ni  welir  fy  wyneb.*'  Exod. 
«xiii.  23.     ffeb.  'i'^nii  njÄ  y  '"  ^'    Tebjonol 
iddo  gymeryd  amo  agwedd  a  dull  y  ddynolîaetfa 
a  gymerai  roewn  amser  i  undeb  anwahHOol  â'i 
berson  dwyfoL  Y  gair  a  wnaetbpwv4  yn  gnawd , 
ac  adrigodd  yn  einj)lith  ni,  yn  ìlawn   gnw  a 
gwirionedd,  ac  ni  a  welsom  ei  ogoniatit  ef.  Nen, 
hwyrach,  fod  y  geiriau  i'w  deiul  yn  flhs^ol,  i 
arwyddo  Ilai  dadguddiad  o'i  ogoniant  a'i  b:es- 
enoldeb,  fel  pe  gwelai  un  tu  cefn  gwr,  ac  nid  ei 
wyr.eb,  llo  y  raae  nodiadau  gwahaniaethol  per- 
sonau  yn  fwy  amlwg  i'w  gweled.-r— Crist  yn  i  ho5 
ci  *:  gefti  i'r  curwyr,  a'i  gernau  i'r  rhai  a  dyncnt 
y  blew,"  a  arwydda,  ei  barodiwydd  a'iewyjly.s- 
garwch  i  ddioddef.     Esa.  1.  6. — Troi  cefn,  gwe- 
gil,  neu  wa-,  ar  Dduw,  a  arwydda  diystyrwch  o 
bono ;  ac  ymadawiad  oddiwrth  wybod;ietb  car- 
iad,  proffes,  ac  ymarferiad  ol  wiricmedd.     Jer. 
ii,  27  ;  a  xxxii.  33.  —  "  Yr  arddwyr  a  aredant 
gefh  yr  egiwys,  ac  a  estynant  eu  cwysan   yn 
h^irion'  (Salm  cxxix.  8.)  pan  y  mae  yn  cael  ei 
herlid  ai  gorthrymu  yn  fawr;  ond  fel  y  mae 
aredig  yn  rhagflaenu  ban  a  medi,  felly  y  mae 
cystiiddiau  yr  egiwys  yn  rhagflaenu  eî  hadfyw- 
iad,  ei  flfnvythlonrwydd,  a  tbragywyddol  bwys 
gogoniant     E  Ir.  Areoìo. 

CEFN-GRWM.     Edr.  CawM.    .. 

CEFFYLr-AU,  Or.  Ka(^^aXr^ç;  Llad.  Caä- 
ALLüs;  march,  creadnr  adnabyddus  yn  ein 
gwlrtd  ni.'    1  Bren.  xviu.  5.  Edr.  March. 

CEG-AU-TJ  (cy-eg),  Heb.  ^n  «*f°>  H^nc. 
Ceg  yr  annuwiol  a  gyffelybir  i  fedd  agored  — 
drewllyd  a  ífîaidd  y w  sawyr  en  geiriau  cabledd- 
us  a'  llygredig.  Salm  y.  9.  Rhuf.  ill.  M.  Mat 
xii.  84. — "  Gosod  y  gyllell  ar  y  geg,"  sy  ddiill 
o  ymadrodd  yn  dangos  y  pecbadurusrwydd  a'r 
perygl  o  anghymedroKleb,  a  phesgi  eu  huoatn 
yn  ddiofn.  IJiar.  xxiii.  2.  Judas  12.  Ac  y 
dylem  tod  yn  dra  ymdrechgar  am  fyw  yn  sobr 
ac  yn  gymedrol  yn'rahob  peth,  bob  amser,  yn 
mhob  cymdeithas;  bydded  yr  acblysarrm  y 
peth  a  fy ddont,  hyd  yn  nod  pan  yr  eisteddom  i 
fẅyta  gyda  tby  wysogion,  ar  fyrddau  pa  rai  y 
mae  temtasiynau  i  lytbineb  a  meddwdod  yn 
fynych.  Mat  v.  29,  30  ;  a  xviii.  8.  Gen.  xxii. 
tf,  10.  Dent  xviii.  3,  Num.  xzxiH.  35.  1  Cor. 
ix.  27. 

•     CE6lN-AU(cèg),Zferf.  CoQuiKA :  He  i  drin 
bwyd.  Ezec.  xlvi.  23. 

CENGL-WCH  (cang),  tengl,  rbwym,  ar- 
gengl.   Jer.  xlvi.  4. 


CBI 


217 


CEI 


CSHfiLATHA  nnbnp  [eytmuUiid/al  ftn 
0  wenyUoedd  lanal  yn  |yr  aaialwch.  Nmn. 
xiziii.  S3. 

CEIDWAD-AID  (eadw),  gwarcheidwad, 
gwjliwr,  goljgwr,  gwaredwr,  aohnbwr ;  qq  a 
gadwo  as  a  waiedo  idjiàoiü  allan  o  berygl  a 
chjfpgder;  ac  hefjd  on  a  f^ddo  yn  cadw  tỳ, 
neapgwyÚoacyngwarcliodcarcìuffdy.  Preg. 
xil  3.  AÌL  íiî.  A^-QwyKwr,  Gen*  ìt.  9. — 
£ow  priodo!  i  leaa  Grists  Saa.  xUiL  1 1.  Jer. 
uv,  8.  Lao  ii.  11.  1  Tim.  ii.  3.  Salm  cizL 
4.  £fe  yw  Ceidwad  ei  bobl  yn  mhob  yatvr- 
iaeth-— ea  Ceidwad  cyflawn,  gallao^,  tjner,  ay* 
fal,  a  thragy wydd<^ ;  ni  hima,  ni  flina,  ac  ni 
pblia  byth.  £dr.  QwabM^wb,  lAtUAWDWR.— ' 
''Megys  ceidwaid  maes  y  rnaent  o  amgyloh  yn 
eihcrbyn."  J«r.  ir.  17.  "Mégys  gwilwyry 
meosydd  yr  oeddynt  wrthi  o  amgyleh."  Dr.  M. 
^lOnẂ  endwaii  meus^dd.  Yn  y  dwvtain 
y  nue  yd  yn  tyfn  mewn  meusydd  ^P^  beb 
ea  caa;  a  pban  fyddont  yn  addaa  rw  caaglo, 
liioddaatgeidwaid  oddi  amgylob  iddvnt;  mwy 
03  byddaot  yn  ago»  i  ry w  bríf-ffordd^  a  llai  oil 
DA  byddant--^eDy  y  gwjiant  yn  Aiabi&  (Jwel 
Banner,  CÄ.  V.  Öŵt.  lö.  Tebyg  fr  rhai  Ìiyn 
jw  V  gwylwyr  o  wlad  bell,  aef  o  Babflon,  i 
Tarchae  ar  ddinaaoedd  Jodah. 

CEILAH  rŴ^Sp  ly»  dadmer],  1.  Tref  yn 
liwyth  Jadah.  fa/a.  'x7.  44.  Yr  oedd  yn  lie  o 
betb  cyfiifiad,  yngbylch  400  mlynedd  ar  ol 
Crist— 2,  Mab  Naham.  1  Cron,  iv.  19. 

CEILIOGM>D  (GàiU),  Cfr.  aÀMi^md;  oddi- 
»rth  yr  A6.  *in|5^  nẁn  {àyfàdiad  y  ffoUum) 
J  gw^w  o'r  aoar^-^*  Cyn  cann  o'r  ceîlîc^  y'pa 
gwedi  deiigwaith.*'  Mat  zxn.  34.  Lac  xxU. 
84.  loan  xuL  38.  "Cyn  canu  o'r  oeiliog 
ddwywaiih  y  gwedi  fi  deiigwaith.'*  Marc  xiv. 
30.  T  mae  hen  awdwyr  Öro^  a  Lladin,  yn 
ciybwyll  am  ddan  ganiad  y  oemc»^;  y  cyntaf 
<ẁd  jn  foan  wedi  canol  y  noa,  kt  llall  yns- 
byl<^b  tri  o'rgloch  y  borea;  y  diweddaf  oedd 
7  mwyaf  nodedig  gan  ddyniony  fel  arwydd  o*a 
cychwyniad  Tw  gwaith,  ac  á  alwent  yn  neül- 
dnol  ^Q  ganiad  y  ceiHpg;  at  bwn  yn  nnig  y 
cyfeina  Matthew,  àc^  gan  olyga  ffeiriaa  eio 
Hiachawdwr  yn  en  hyatyr  gynrcdind;  ond 
Mare  yn  fwy  manwl  yn  rfaoddi  i  lawr  yn  «nÄ- 
dud  eiriaa  ein  Hiachawdwr,  a  grybwyll  am 
g»niad  y  ceiliog  ddwywaith,  Gwel  Wetatein 
»  Marc  xiv.  30.  Scheuzcer  Pky$.  Saci.  ar 
Marc  nil  35. 

HideyftuMd  ond  CkOSog,   JMor. 

CEIUOQ  BHEDYN,  math  o  bryf  o  ryw  y 
«^  ond  ei  fed  yn  fychan.  Y  mae  llawer- 
odddohonynt  mewn  gweiivloddian,  mvnydd- 
oẁid,  gwrycboedd,  kc  Y  gwrryw  o  honynt 
ÄẀntraperyytès.  Bydd  minteioedd  o  bon- 
Myn  dib  cDvd  y  ddaear.  Amos  riL  1.  Yr 
^  y  ceiliog  rhedyn  yn  cael  ei  gyfrif  yn  Ian 
««iygyŵaith.  LB£xi.aa.  Erfodeincyf- 
leithwyr  ni  ryw  fodd  wedi  gadael  y  gẃr  55^ 
%«i  yn  y  lie  hwn  háb  ei  gyfieitha,  y  mae 
cyfieithwyr  y  Beibl  Saeeoaeg  wedi  d  gÉyfieHha 
28 


groiéhiapper^  nen  ^iog  rhedfn  ;  ac  y  mae  yr 
an  gair  Sebraeg  mewn  lleoedd  etaill  yn  cael  çi 
g^eîtha  cáUog  rkedyn  ;  megya  yn  Nnm.  xiii. 
33.  Freg.  xiL  5.  ac  yn  Eta.  xL  23.  ^riSn  * 
gyfieithir  laeuêtimd»  Gallaat  oaod  alum  y  aaint 
gweiniaid  yn  en  caniadan^  y  thai  ni  fedrant 
ffana  ond  yehydig  pan  ddarfyddo  tea  Uwydd- 
unt,  a  dyfod  dryohin  profedigiMÌhaa. — ^Dynion 
a  gyâéiybir  i  geHioffod  rhedyn,  i  auryddo  en 
gwaelder,  en  gwendid^en  hannheilyngaod  ;  nea 
o  herwydd  en  bod  yn  llnoedd  ami  j^  diia  cnwd 
y  ddaear,  a  bod  yn-  hawdd  en  diia,  a'n  lladd 
bwythao.  Nam.  xiiL  88.  Eaa«  id.  22.  Nah. 
iii.  16.-Ì»*  Bydd  y  ceiliog  rhedyn  yn  ftdch"  i*f 
iV  hen  ŵr  bion  marw ;  y  gofld  lieiaf  aydd  drwm 
ablinderoa^ddo;  jmao  7^  anynad,  ac  yn 
finch  iddo  ei  ban.  Freg«  xiL  5.  Neo,  yn  d 
eraill,  ^y  oeiliog  rhedyn  ^dd  yn  fiùch;"  bydd 
yn  finch  iddo  ei  bun,  pan  ddelo  y  corph  obl^d 
henaint,  a  chnriad  y  cnawd,  heb  ddhn  ond  y 
croen  a'r  eaffym.  Y  mae  yagerbwd  dyn  yn 
debyg  iawn  A  ceiliog  rhedyn— ei  aelodan  yn 
waelion  ac  yn  feinion,  ac  e^ym  ei  ffymalan  yn 
lynnrfaa  anheirdd ;  yr  hoU  yagi^rbwd  yn  dman- 
aidd  ac  yn  anolygna ;  ei  lais  yn  chwitenllyd  Ẅ- 
yntan;  a'ibenynyagwyd.— Aiglwydd,pabeth 
yw  dyn  I  Edr.  Haoab. 

CmNIOO,  Or.  &rivaptw;  Llad.  Dmariüs: 
— Ceiniog  ^^yfraith ;  ceinioff  gota.^  Y  gair  a 
gyfieithir  cemiog  ^  bath  B^ineinaidd,  yn  gyd- 
werdi  &  BttÜi  geinlog  a  thair  Sytììiì^  o  anan 
Brydain.  Yr  oedd  hyn  yn  gyfloff  1  ŵr  am 
ddiwmod  o  waith  fMat  xx,  1—1 7. Jam  hynv  y 
cyffelybir  gwobr  bywyd  tragywyddol  i  gynog 
diwmod  o  wanth  i  ddyn ;  am  ei  fod  yn  llafhrio 
ymà  yn  nydd  ei  fywyd  am  y  bara  a  oery  i  fy w- 
yd  tragywyddol.    loan  yL  27. 

CEKIAD-AID  (caia),  treth-gasgl jdd ;  cei»* 
bwl,  gofynwr, — Y  pif  Ŵ6.  ftyj  a  arwydda^ 
rhoddi  ÔCÄẂyy.— "Khwyded  y  oeinad  [nen  f 
gorthrymwrj  yr  hyn  oil  aydd  ffanddo.^'  Baku 
cix.  11.  Calon  piled  gybyddlyd,  yn  ceisio 
rhwydo  eiddo  iddi  ei  ban,  pa  nn  byni^  ai  cam 
ai  cymhwya  a  fyddo.— Í  Pen-cafc  y  deymged,** 
aef  pen-pnUican,  Lnc  ux,  1.  W.  S. 

CEISIO  (caia),  ai]^'8Ìo,  ymofyn,  ymgeisio ; 
bod  yn  ddynl  ynchwilioambeth.  Gen.  xxxyii. 
16.  Gofpi  mewn  gweddi  [Ekra  y&l  21.]  nea 
trwy  unrhyw  foddion  eraill  a  fyddo  yn  ateb  jr 
dyben  i  roddi  i  ni  (\vynhad  o^r  peth.  Diar.  ii, 
4. —  Y  mae  Dttw  yn  ceiaio  djrmon,  pan  fyddo 
trwy  gyfiawnder  ac  elruolaeth  ei  Fab,  ac  eífelüh- 
iddeb  ei  Yabryd,  yn  awdnrdodi  gweinidogaetb 
y  ^r  i  ddychwelyd  ac  adfera  einheneidian  oV 
wr  tmesos  a  chyfeiliomna.  Elzec  xxxiy.  16. 
cxix.  176.    Lnc  xy.  4 — 9;  a  xix.  10^— 


Cebio  Dow,  ei  enw,  nen  é  wynÂ,  ydyw  gofyn 
ei  gyfarwyddydi  gweddio  am  ei  tìÚSr  a*i  ra8|  ao 
ymorphwya  arkio  fel  ein  rhan  a'n  cynnaKwr. 
Balm  IxuL  1 ;  a  Ixxxiil  16ü— Bhagnthwyr  ffdd- 
aat  yn  ceiab  Dnw  yn  ameer  traUod  a  cèyfyng* 
der ;  yn  foren»  nen  yn  ddyfid,  y  ceiaiant  e^  ond 
nia  cant;  oblegid  ea  bod  yn  ei  geisio  yn  hyt* 


CBL 


818 


GEN 


rach  o  orfod  nag  o  ddewisiad ;  nid  o  gariad 
ati\  ond  0  ran  rhyddid  ac  esmwythder  iddyut 
eu  hanain.  Diar.  i.  28.  Job  zxviL  9 ;  a  xzxv. 
12.  Eea.  L  15.  Jer.  zi.  11 ;  a  ziv.  12.  Mic. 
iii.  4.  Zech.  vii.  13. — Ceisio,  argeifiio,  ac  ym- 
geiaio  àg  allor,  nea  dem],  ydyw  mynyCh  dra- 
mwy  at  y  cyfryw,  i  ddyben  crefyddoL  2  Cron. 
L  5.  Dent.  xii.  5.  —  Ceisio  gweithredoedd  yr 
Arglwydd,  ydyw  bod  yn  eu  hystyried  yn  ddyf- 
al  ac  yn  ofalns,  ac  yn  ymofyn  am  ddeall  da  yn- 
ddynt  Salm  czi.  2. — Dinas  a  geisiwyd,  sef  yr 
hon  y  gofalwyd  am  daoL  Esa.  IziL  12. — Ceisio 
dedd&n  Daw,  ydyw  ymofyniad  manwl  am  eu 
gwybod,  acnfaddban  iddyut.  Salm'czix.  45, 
155. — Ceisio  barn,  neu  ddrygioni,  ydyw  ym« 
roddimewn  arferiad  o  gyfiawnder,neu  o  wneath- 
ur  drwg.  Esa.  i.  17.  Diar.  zi.  27  ;  a  zvii.  19. 
Yn  yr  un  modd  ceisio  heddwch  a  tbangnefedd. 
Salm  zzxiy.  14.  Jer.  xzix  7.  Ceisio  enaid, 
Doa  einioes  un,  yw  dymuno  ac  arfer  pob  modd- 
ion  tu  ag  at  ei  Ìadd  a'i  ddistrywio.  balm  xzxv, 
4 ;  a  xxxviii.  12.  — "Sion,  yr  hon  nid  oes  neb 

În  ei  oLeisio  f  sef  beb  fod  Daw  na  dyn  yn  ei 
ystyried,  aac  yn  gofSalu  am  danl  Y  mae  rhai 
yn  meddwl  fod  dinny^wyr  yr  eglwys  yn  cyf- 
eirio  at  ystyr  gwreiádiol  y  gair  -i^ijj  yr  hyn 
y w,  syeh  diffaelL  Jer.  xxx.  l7.      ' 

CELÂIN  (eel),  Idad.  Cadaver  ;  burgan, 
buna,  abo,  abwy ; — 1.  CorpLmarw  dyn,  neu  an- 
ifel.  Num.  zi7. 29.  Esa.  xiv.  19.  Mat  xxiy.  28.— 
2.  Delwau  ac  eil^nod.  Jer.  xvi.  18.  —  "  Pa  le 
bynag  y  byddo  y  ^elain,  yno  yr  ymgasgl  yr 
er3irod."  Mat.  xxiv.  28,  Hyny  yw^  le  byn- 
ag byddo  nodau  bamedigaethau  IXiw,  yno 
bydd  y  saethau  hefyd ;  pa  le  bynag  yr  ymgydd, 
io  pediadur,  tra  byddo  y  selain  fìurw  ddrewedie 
mewn  camwedd  a  pbechod,  yno  yr  ymgasgl 
eryrod  digofaint  Duw.  Neu^  pa  le  bynag  trwy 
bioll  wlad  Jadea  byddo  yr  luddewon  gwrth- 
nysig  yno  ybyddlluoedify  Rhufeiniaid  (arwydd 

J  a  rai  ydyw  yr  cryr)  yn  fuan  i'w  dystrywia 
ob  Xxxix.  27. — 80.    Luc  xvii.87. 
CELaNEDD  (celan),  galanastra,    lladdfa; 
pentwr  o  gyrpb  meirwon.    ^*  A  gauo  ei  glust 
clywed   celanedd.*'      Esa.    xxxiii.    15. 


Af.  rbag  clywed  gwaed;  sef  a  gauo  ei  glust 
rhag  clywed  cynnygiad  i  dywallt  gwaad«  Y 
mae  hyny  yn  arwyddo  ei  fod  ya  csaàu  ac  yn 


ffieiddio  pob  creulondeb.    Salm  v.  6w 

CBLFI,  colofiuuj,  ar&u. — **  Uo  y  dryUiwyd 

wrth  gelfi  benau  v  fam  a^r  plant — ^Eu  j>lant  a 

ddrylur  wrth  gem."    Hos.  x.  14 ;  a  xiii.  16. 

Dr.M. 
CELPYDT>-YD-AII  icelf)f  medrus,  cywr- 
creft,  cy wreinrwyda ;  y  wybodaeth  yn 


am 


perthyn  i  ryw  gangen  o  waith,  yn  ci  boll  ddir- 
gelioB*  Earod.  xzxvL  2*  1  Cron.  xxii.  15.  Jonah 
L  8.  Act  xviii.  3. 

CELI  (eel),  y  dirgeledifr ;  un  o  enwau  Duw : 
— ^Daw  Celiy  m  Duw  y  dii^eledig. 


YẀábMthftgeri. 


w,  Mtêäktm,ẅtímn,m 


CELT!  (oèl),  CxLo;  oaddio,  dirgelu,  pfidio 
adrodd  neu  amlygu^rhýw  both.  Gen.  xviiL  1 7 
Deut  xiii.  8. 

Qwal,  ft  chftl,  ft  eblyw.   I^Sor, 

CELWRN-YRNAU-AID  (cel-gwrn),  math 
o  lestr  crothog;  crwc ;  cynnc^.  1  Bren.  xriL 
12.    £s8.  xl.  15. 

CELWYDD-AU  (cèl-gwydd),  geudab,  ffiils- 
edd ;  celu  o  wydd;  anwiredd  a  ddywedir  mewn 
bwriad  i  dwyllo,  neu  o  leiaf  yn  taeddu  at  hyny ; 
neu  i  enllibio  enw  daarail.  JSam.  xvi.  10.  £ph. 
iv.  25.  Y  mae  y  pechod  hwn  yn  drosedd  o'r 
nawfed  gorehymyoi  ac  yn  caa  dynion  allati  o*r 
nefoedd.  Exod.  xz.  16.  Dat  xxii.  15. 

CELL-OEDD  (ee-yll),  Eeb.  fc^b^  Und.  Cel- 
LA ;  ystafell ;  bwyd-tŷ ;  lie  cadwer  amguedd 
tŷ  ;  cuddugl,  cl6er.  Gen.  vL  14.  1  Bren.  vi.  5* 

CELLWAIB-EIRIAU-US  (cell-gwair), 
gwawdio,  chwairen ;  crybwyll ;  cyfearioat.  Geo. 
xix.  14.  Diar.  xxvi.  19. 

CEMARIAID  [dwm],  offeiriaid  Baa),  neu 
Moloch.  Seph.  i.  4.  Cjmeithir  y  gair  offeiriaid 
yn  2  Bren.  xxiii.  5,  Hos.  x.  5, 

CEMUEL,*  Ä5.  Ibfc^lJao  [Duv  a  gÿfododd] 
1.  Mab  Nachor,  a  tbad  Aram.  Oddi  -  wrtho 
tarddodd  y  Cemeliaid,  y  rhai  oedd  yn  eyfan- 

neddu  yn  Syria.    Gen.  xiii.  21^ 2,  Mab 

Siphtan  o  Ephraim.    Num.  xxxiv.  24. 

CEN,  rhagddoi;  (can),  gyds,  yn  meddiant 
o ;  mcgys  da  genyf^CsN,  eyhylltiad ;  o  her- 
wydd ;  am ;  yn  gymaint  a^;  nn^ys  een  ci  fod, 
cen  y  bydd. 

CEN  (en),  croen,  pilionen  \  y^geo,  marwdon, 
caen^  crawen,  crest,  blisg ;  oddiVith  ysgen  daeth 
Skin,  Saes.  tebygoL — Cen  ceryg;  cen  y  coed ; 
cen  y  pysgod,  sef  yr  hyn  sydd  ar  y  pysgod 
hyny  a  fernid  yn  lÀn  wrtn  y  gyiraith.  Lef.  xi. 
9, 10.  Deut  xiv.  9.  Y  pelh  a  syrthiodd  oddi- 
wrth  lysaid  Paul,  oedd  yn  rhy w  iath  o  groen 
tebyg  i  hwn.  Act  ix.  18. 

CENAD-AU-ON-U  (can),myn^rwr,  negeswr, 
negcseuwr:  un  yn  dwyn  cenadwri  oddiwrth  an 
gwr,  neu  un  deyraas,  at  un  arall.  Gen.  xxxii. 
3.  2  Brea.  xvi,  7.  Cymhwysir  yr  enw,  1.  At 
Grist ;  yr  hwn  yw  cenad  y  Tad  at  ddynion,  i 
ddeongU  ei  owyllys  iddyat,  ac  i  ddangos  ei  un- 
iondeb  tu  ag  atynt,  yn  ei  ŵg  yn  ceryddu,  ac 
yn  neillduol  yn  ei  gariad  a'i  ewyllys  da  yn  ach- 

ub.    Job  xxxiii.  23. 2.  loan  Fedyddiwr,  a 

ion  eraill  hefyd,  y  rhai  a  anfono  yr 


Arglwvdd  i  fynegi  ei  ewyllys  a'i  orehymynion 
iV  bobl.    Mai.  i:L  1 ;  a  ii.  7.    2  Cor.' v.  20 ;  a 

viii.  23. 3«  Cystuddiau,  neu  brofedigaethau 

celyd ;  *neu  cenad  Satan,  hvay  y w,  Mtan  ei 

huD.    2  Cor.  xii.  7. L  Éaniedigaethaa  yr 

HoUalluog.     Diar.  xvii.   11. 5.  Yspiwyr 

gwlad  Canaan.  Jos.  vi.  17.  lago  iL  25. — ^"  Dig- 
ofaint j  bronin  syddmegya  cenad  angeu."  Diar. 
xvi  14.    Sef  yn  ofoadwy  iawn.    £&«  Akfoit, 
Apostol. 
CBNAW-ON  (can)»  Gr.Kumòw\  hil,  ep- 

^TmddMigfi  Ibd  «o  ftiftll  ffT  «Dw  hwB,  ftff  oedd  m  dy wrtoe 


CFN 


219 


CEN 


pil;  cywMtarìmp^;  cenawon  c^ll,  cenawon 
câdadd.  Cjwion  cirüi,  2  Sam.  xvii.  8' — ^Llew- 
od,  Job  Î7. 10. — Dreigian,  Gaiar.  iv.  8. — ^Cwn, 
Marc  viL  27. 

CENEATO  [meddkint  dioÿel],  cenedl  oedd 
yn  trigo  jr  ochr  orllewinol  i'rMôr  Marw,  Barn. 
L 16.  Yn  amser  Saal  yr  oedd  y  Ceneaid  vedi 
ymgymyigu  â'r  Âmalecîaid.  i  r  oedd  tiroedd 
V  Ceneaid  yn  rhandir  Jacfab.  Yr  oedd  y  Cen- 
eaid yn  trigo  mewB  mynyddoedd  a  chreigiau, 
fel  jr  oedd  yn  anbawdd  myned  yn  agos  atynt: 
er  hyny  dygwyd  hwynt  î  gaethiwed  gan  Neb- 
uchodoiiosor,  yn  ol  prophwydoliaeth  Balaam. 
Num.  xiiv.  21,22. 

CENATH  [prynat],  tref  yn  Manasseh,  ta 
hwnt  i'r  lorddonen.  Nam.  xxxii.  42.  Caf- 
odd  yr  enw  Noba,  ar  ol  Noba,  Israeliad  a'i 
gorcbfygodd. 

CENAZ  fmeddtant  y  galar  Afwi],  1.  Pedwer- 
ydd  mab  Èlipfaas,  mab  Esan,  an  o  ddnciaid 
Sdom.  Gen.  xxxri.  15. — 2.  Tad  Othniel,  a 
bawd  ienangaf  Caleb.  Jos.  xv.  17.  Barn.  i.  18. 

CENCHREA,  porthladd  cyfagos  i  Corinth. 
Aet  xViii.  18.  Yr  oedd  yn  ddinaa  go  fawr  o 
firintioli.* 

CENEDL  (can),  Gr.  r^0<:\  Llad.  Genb, 
{jisüs:  Ceoedlaeth  pobi,tylwytb,  rhywogaetb, 
iiiliogaetb,  carenydd :  y  rbai  a  darddo  odcFlwrtb 
jr  Dii  cjff,  neu  dylwyth ;  [Gen.  xxt.  13..] — 
pobl  yr  un  wlad.  Jer.  ii.  11. — "  Cenedl  a  gyf- 
yd  yn  erbyn  cenedL"  Mat.  xxiv,  V.  Yr  oedd 
Palestina,  gwlad  yr  luddevon,  yn  cynnwys  am- 
ryw  ardaloedd  neu  daleithiaa ;  sef  Judea,  Gal- 
lea,  Itorea,  ac  Abilene,  àc.  A  breniniaetb, 
Dea  lywodraetb,  y  gellid  galw  pob  nn  o^r  rhai 
hyn,  am  fod  tetrarch,  neu  ragiaw  dan  y r  Ym- 
ewwdwr,  ar  bob  tiii  o  bonynt  Luc  iii.  J.  Gtell- 
i'i  galw  trigolion  pob  un  o'r  ardaloedd  hyny  yn 
eenedl,  [2  Cron.  xv.  6.]  lie  y  sonir  am  ymladd- 
an  rhwDg  yr  laddewon  â'n  gilydd.  Tebygol 
nad  yw  y  geiriaa  "Cenedl  a  gyfyd  yn  erbyn 
cenedî,"  yn  eu  prif  ystyr  [fel  y  maent  yn  rbaff- 
fynegiid  o'r  helyntion  o  flaen  dinystr  Jerusal- 
era,  acnid  o'rrbai  a  ddygwyddent  o  flaen  diwedd 
I  bjd]  yn  arwyddo  ond  rhyfeloedd  yn  Palea- 
îina  yn  unig,  rhwnç  y  naill  a'r  Hall  o'r  ardal- 
oedJ  rhagddywededig ;  nen,  ynte,  terfysgoedd 
ai;  ymladdau  rhwng  trigolion  vr  un  ardal ;  naill 
«i  rhwtig  yr  luddewon  a'u  gilydd,  neu  rhynç- 
%nt  hwy  a  pbobl  eraill  yn  eu  mysg.  Tybir 
fod  y  geiriaa  •*  cenedl  yn  erbyn  cenedl,**  yn  ar- 
^ddo  terfy»goedd  ac  ymladdau  rhwng  yr  Indd- 
ewon  a  rhai  o*r  eenedloedd  eraill  y n  by w  yn  yr 
'^  dîdaeth,  neu  ddinas  a  hwynt ;  $  bod  y  geir- 
%  "teymas  yn  erbyn  teyrnas,"  yn  arwvddo 
7  rhyfeloedd  rhwng  y  naill  dalaeth  aV  Hall,  yn 
ngwlftd  yr  laddewon.  Marc  xiii.  8.  Luc  xxi. 
10.  Gwel  Hammond  ar  Mat.  xxiv.  7 ;  ac  Eà- 
gob  Newton. 

CENEDLAETH-AU  (cenedl),  hîlîogacth 
^JBÌon,  eppifiaeŵ,  achau  hynafiaid. 1.  Han- 


•  PlMwyd  e^wjB  yaia     Bhnl  «vl.  XrrO 


es  am  darddiad  achau  abywydan  dynion. — 
"Llyfr  cenediaethau  Adda/'  [yen.  v.  1.]  a  ar 
wydda  hanea  y  plant  a  genedlodd  Adda,  a  hoi 
ddigwyddladau  eu  hamseroedd,  eu  hoedran,  a'r 
hyn  A  ddygwyddodd  yn  niwmod  eu  bywyd. 
EHar.  xxvii.  24.  Gen.  vi.  9 ;  a  xxv.  19.  Ý  mae 
deg  o  genedlaethau  yn  cael  eu  cyfrif  o  Adda  . 

hyd  Noah. 2.  Cenediaethau  y  nefoedd  a'r 

ddaear,  ydyw  yr  banes  am  eu  ffurnad.    Gen.  ii. 

4. 3.  Dyfr  cenedliad  lean  Grist,  ydyw  yr 

hanes  am  ei  achau,  ei  enedigaeth,  ei  fywyd,  a*i  • 
farwolaeth.  Mat  L*  1.  Fod  y  Messiah  wedi  dy- 
fod  0  Iwynau  Abraham,  Judah,  a  Dafydd,  yn  ol 
yr  addewid,  sydd  amlwg.  Yn  ncchreu  y  Cron- 
icl  y  mae  genym  achau  tros  fwy  na  3600  o  flyn- 
yddoedd.  1  Cron.  i — vi.  Y  mae  Matthew  yn 
gwneuthnr  yr  achau  o  Abraham  hyd  Grist,  yn  42 
o  genedlaethao ;  a  Luc  yn  casg^u  achau  dros ' 
4000  0  fiynyddoedd,  o  Adda  hyd  Grist.  Mat. 
1.  Luc  iii.  Y  mae  Matthew  yn  rhoddi  achau 
Joseph,  a  Luc  achau  Mair.  Vr  achos  fod  yr 
achau  yn  ymddangos  yn  anghytun  yw,  1.  Am 
fod  i  rai  dynion  amryw  enwau. — 2.  Fod  eraill 
yn  mabwysiadu  plants — 8.  eraill  yn'cyfodi  h&d 
i'w  brawd ;  y  cyntáfanedig  yn  fab  yn  ol  y  gyf- 
nuth,  a'r  lleiU  yn  feibion  naturiol.— Tebygol 
fod  Uygad  yr  apostol  ar  hyn,  pan  y  mae  yn  son 
am  achau  anorphen ;  megys  pe  ba'i  cymaint  o 
geittciau,  nes  y  mae  vn  uaith  anorphen  chwilio 
y  cwbL  1.  Tim.  i.''4.  Tit  iiL  9.— "Nid  ay 
ffenedlaeth  hon  heibio  hyd  oni  wneler  hyn  oil." 
Mat.  xxiv.  34.  Y  bobl  oedd  yn  by w  yn  amser 
marwolaeth  Crist,  nid  oeddent  oil  wedi  meirw 
pan  ddifitrywiwyd  Jerusalem  a*r  genedl  lud»!- 
ewig,  gan  y  Rhufeiniaid.— "  Cenedlaeth  anfTydd- 
lawn  a  throfaus. .  Mat  xvii.  17.  **  Anffydd- 
lawn  a  tlirawsedig."  W.  S.  "  Anffyddlawn  a 
gwrthnysig.**  Dr.  M,  Y  mae  trofaus  yn  wrth- 
wyneb  i  flfyddiog  neu  ffyddlawn,  yn  mhob  ys- 
tyriaeth;"  megys  yn  troi  at  ryw  gyfeiliomad, 

SI  lie  cerdded  ar  hyd  uniawn  Iwybrau  ffydd. 
ae  dyn  anfiyddiog  yn  rhwym  o  fod  yn  ddyn 
trofiius;  oblegid  nid  oes  dim  yn  gwir  sefydlu 
vr  enaid  ar  y  graîg  ond  ffyad.  "Craig  yw 
thiw,"  medd  Moses,  gadarn,  ddiysgog,  nad  oes 
dim  a*i  try  o*i  le  byth ;  "  Ei  ffyrdd  ydynt  fam, 
cyflawn  ac  uniawn  yw  efe."  Ond  am  y  genedl- 
aeth  hon,  y  mae  yn  ŵyrog,  yn  camu  iSan  o*l 
gyfraith,  ac  yn  myned  yn  groes  iddo,  yn  ang- 
hyflawn ;  yn  troi  yn  ol  ac  yn  y  blaen,  heb  sef- 
ydlu ar  y  gwirionedd.  Y  mae'  flydd  yn  unioni 
dyn,  o  ran  ei  amcanion  a'i  fwriadau ;  lie  byddo 
yn  gweithredu  ar  ei  gwir  wrthddrych,  sef  lesu 
Grisly  y  mae  yn  pure  y  galon  oddiwrth  .draws- 
edd  a  thwyll.  'Mae  y  gair  inbîlîi  7^  ^^^  y^ 
Deut  xxxii.  5.  a  gyfieithir  ŷunrog  a  throfam 
[sef  gair  o'r  un  gwreiddyn],  yn  cael  ei  ffjrfieithu 
yn  Job  V.  18.  yn  gyfnfíysdra  —  yn  Salm  xviii. 
27.  yn  olygon  ucheL  Y  gair  Or,  ^roAv^rAoxov 
[LXa]  a  arwydJa,  peth  cuddiediff,  megys  di- 
chell ;  ac  hefyd,  peth  wedi  mawr  ddyrysu,  meg 
ys  edafedd  wedi  troi  y  naill  am  y  nalL  Deut 
xxxii.  4,  5.  Mat  xvii.  17.   Luc  ix.  41.    Y  mae 


GEN 


MO 


om 


ffyddf  jn  wyneb  jpethau  hjm  oU,  yn  scfydln 

Îr  enaid  ar  Grigt»  yn  tynn  pob  dicnell  o'r  yf> 
lyd,  ynei  unioni,  ac  yn  ei  biuro. 
OfiNEDLOEDD  (can),  ethnidaid,  paganiaid, 
]»obloedd;  y  rhai  aliut  o'r  oyíammoa;  estron- 
laid  i  ammodan  yr  addewid ;  anadnabyddoa  o'r 

Erir  Ddaw,  a'i  wir  gre^dd;  pawb,  hebkw  yr 
ddewon,  a  grfrifid  felly.    Jfae  yr  apoatol 
Pad,  yn  gySrrahioly  yn  cyfrif  vr  boll  genedl- 
oedd  dan  yr  enw  Ghroegiaid ;  a  boU  ddynofaTW 
^  yn  yr  ymadrodd,  laddewon  aGroegiaid.  1  Cor. 
'    9,  10.    Epb.  il  2,  8, 1Ä;  a  v.  8.— Dywed 


VI. 


iRyd  i  Abrabam  mai  yn  ei  bAd  ef  y  benditbid 
yr  boll  genedloedd ;  j  byddent  yn  ymgynnll 
at  y  Gwaredwr,  ac  y  byddent  yn  etifeddiaeth- 
iddo,  yn  cyd-lawenban  a'i  bobl:  y  eaent  engol- 
enoy  a^a  bachnb  ganddo,  ac.  Gtecu  xxii.  18 ;  a 
sliz.  1(K  Sahn  xxviil  Dent  zzzii  43.  Bsa. 
xlii  6,  7 ;  a xliz.  6—6;  ah.  a  11. 10.  Fel 
moddion  o  ddarpariaeth  at  gyflawniad  yr  add- 
ewidLon  byn  a  llaWer  o'r  cy^yb,  gadawydnif- 
er  maivr  o'r  laddewon,  ar  ol  y  caetbiwed,  yn 
wa^pffedig  yn  myBg  y  Panniaid.  Gyfieitb- 
vrjayx  Hen  Deatament  i'r  Groee,  yr  bon  oedd 
yriaithiẁyaf<^ffiedinyn«a  pmb.  Yr  oedd 
aon  am  ddyiodiad  Crist  yn  y  cnawd  wedi  jm- 
ledaenn  yn  mbell  ac  yn  agoa  yn  en  j^ith.  Pan 
ddaetb  Crist,  preoetnodd  y  riian  ^ycbaf  yn 
Galilee,  lie  yr  oead  oynnnlJeid&oedd  llnosog  o 
bonynt  Pan  oedd  j  Groegîaid  yn  ceisio  ei 
irded,  efe  a  atebodd,  gan  ddai^^oe  mai  ar  ol  ei 
adrrfodiad  y  cai  rbifâi  mawr  o'r  Genedloedd 
en  dwyn  i'r  eglwys.  Mat  iy.  17, 18.  loan  xii, 
20 — U.  Fel  yr  oedd  y  cenedloedd  gynt  yn 
amddiûd  o  -wybodaeth  am  addoUad  y  ffwir 
Ddu  w,  y  mac  cenedl-ddyn,  neu  etbnic,  weitbiaa 
yn  arwyddo  y  cyfiyir  a  fyddo  oddi  aUan  i'r  ^* 
IwyB,  y  rbai  ydynt  annqetbion,  yn  Uawn  di 
d<inwiaeth,  eilnn-addoliaetb,  ^  Tr  ydymi 
yrnddwyn  toag  at  ddynion  ei^;ymimedig,  megys 
toaff  at  yr  eimue  a'r  pnblican.    Mat  xviiL  17. 

rani  oedd  apostol  i'r  Oenbedloedd,  eitbr 
Padr  i'r  laddewon.  1  lim.  il  7«  GaL  iL  7.  Y 
Genedloedd  y  rbai  a  fiitbrant  y  cnrntedd  nesaf 
allan  i'r  e^lwya  tios  1260  o  flynyddoedd,ydyw 
y  Pabistiaid  eilnn^dolear,  y  riiai  sydd  debyg 
i'r  ben  genedloedd  ty wyu,  mewn  anwybodbeth, 
eiltttt-acUoIiaetb»  a  oboel-grefydd.    Dat  xL  2. 

CfiNEDLTT,   eppüiaw;  biliaw.     1.  Bnnill 

{dant  natoxioL  Banu  yiii.  30.    Gen.  y.  3; 

2.  Yn  omwcbnatnriol,  megys  yr  oedd  Isaac 
Heb.  xL  17.— — 3.  Yn  ysbrydol»  megys  y  cen- 
edlir  pob  gwir  gredadyn,  yn  yr  byn  y  mae 
gweinidogion  y  gair  fel  offerynan.  1  Cor.  iy. 
15.  Y  gair  ydyw  yr  ofiSsryn  a  ddefiiyddir  yn 
g^fiediaoL  1  Pedr  L  23.  lago  L  18.  Saim 
XIX.  7.  Yr  Ysbxyd  Glan  y  w  y  gweithiwr.  Tit 
iii  6.  loan  i.  13 ;  a  iii.  3«— 4.  Dwyn  allan; 
felly  y  mae  Daw  yn  cenedla  y  gwlaw  a'r  gwlitb. 
Jobxxxyiu.28. 

*'  Myfi  beddy w  a'tb  genedlais-^-cyn  syl&enn 
y  mynyddoedd  o  flaen  y  biynian  ý'm  cenedt 
wyd.'^    Salm  ii.  7     Heb.  L  5.    Diar.  yiii.  24» 


26.  Geiriaa  a  le&m  y  Tad  am  y  Mafa^  a  chaii 
y  Mab  am  dano  ẃ  bnn.  Y  mae  y  cenedliad 
bwn  yn  pertbyn  i  Grist  o  ran  ei  Ddnwdod^ 
trwy  ba  nn  y  mae  y  Tad  yn  Dad  i'r  Mab,  a'r 
Mab  yn  Fab  i'r  Tad,  ftl  Peiaonan  Dwyfol  yn 
yr  nn  baafod  anfeidro!.  Mae  y  cenedKad  dwy- 
fol  a  gomchel  bwn  yn  banfodol  i'r  Dnwdod. 
Nid  y w  cenedk  yn  caet  ei  briodoli  i'r  Mab»  nae 
i'r  Ysbryd  GUm,  ond  'yn  nmg  i'r  Tad ;  yr  hyn 
sydd  yn  ei  walumiaetbn  oddiwrtb  y  ddra  eraill, 
ac  yn  rboddi  iddo  yr  enw  Tad,  gyda  phriodol- 
deb ;  a  bod  yn  genedledig  sydd  yn  perthyn  yn 
briodol  f  r  liab  fel  yr  ail  bersoo ;  o  lierwydd 
byny,  gelwir  ef^  **  Uni^nediç  y  Tad,"  loan  i- 
14.  Yr  byn  sydd  yn  ei  wabaniaetbaoddiwith  j 
Tad  a'r  Ysbijd  Gum..  A'r  byn  sydd  yn  peräiyn 
yn  briodol  iV  Ysbryd  Gkin,fá  Person  bwyfoi, 
yw  ei  fod  yn  deilUoj  nea  Jm  cael  d  anadlu^  ag  ay 
yn  ei  wabaniaetbn  oddiwrtb  y  Tad  a'r  Mab ; 
am  byny,  gelwir  ef  Tŵrÿd^ — **  Anadl  yr  HoU- 
allnog."  Job  xxxUL  4.  Salm  xxxfii.  8.  2  Thea. 
Ü.  8.  KtA  çwabaniaetb  sydd  rbyngddyntmewn 
enw  yn  nnig^  ond  y  mae  petb  yn  yr  banfod  tra- 
ffywyddd  sydd  yn  en  ^ábaniaeäm,  ac  beb 
ddibynn  ar  ddim  damweiniol  ac  allaaoL  Dy- 
wed  y  Sabeliaid  fed  i'r  Dnwdod  dri  enw.  Tad, 
Mab,  ac  Ysbryd;  ond  nid  yw  byn  yn  ^irahan- 
iaeúin ; -pe  byddai  ar  ddyn  dri  enw,  William 
Henzy  Frederick,  ni  byddai  William  wedi  ei 
wabaniaetbn  oddiwrtb  Henry,  na  Henry  oddi- 
wrtb William,  na  Frederick  oddiwrtìi  y  ddan, 
SI  nad  ydyw  ef  ond  nn  dyn  a'r  tri  enw  amo. 
ywbetb  yn  yr  Hanfod  l>wyfol,  ac  nid  dim 
allanol  sydd  yn  en  gWabaaiaetbn— aid  ewaitb 
allanol— nid  en  gwaitb  yn  nbrefn  yriadiawd- 
wriaeth — ^nid  swyddan,  y  rhai  ydynt  yn  aeblya- 
nzol,  a  aOent.  fed  nea  beidio,  pe  mynasai  Daw 
byny ;  ond  petb  yn  yr  Hanfod*  ac  o  aiq^n- 
riieidrwydd  bod  fel  yr  Ebmfod ;  a  befii  sydd 
yn  yr  Hanfod  o  ddicbon  en  gwabaniaethn,  ond 
yr  hyn  a  gtybwyllwyd  Î  dangosed  ac  enwed  y 
neb  a  alio.  Os  yw  nn  o'r  Penonan  Dwyfbi  yn 
Dad  yn  yr  Hanfed  DwyfoL  ac  arall  yn  Fab 
ynyr  Hanfod  Dwyfol,  rhaid  fed  rfaywbeth  yn 
yr  Hanfod  y  sydd  yn  sail  o'r  bertbynaa,  ae  yn 
gwahaniaethn  y  naill  oddiwrtb  y  llaU,  ac  nia 
dichon  fed  yn  ddim  arall  ond  ocnedliad;  a'r 
byn  sydd  yn  gwbaniaethn  y  trydydd  Peraan 
oddiwrtb  y  ddan  eiaill,  y w,  nad  y w  yn  cenedln, 
nao  yn  genedledig.  Oddiwrtb  y  cenedliad  y 
tardda  y  berthynas,  ac  oddiwrtb  y  berthynaa 
wabaniaeth  y  Personau,  Dywed  ben  awdwr, 
'<  Digenedledig,  cenedlediç,  a  deiBiad,  nid  yd- 
ynt enwan  hanfod  na  swydd,  ond  dnll  banfod- 
iad,  ac  My  yn  gwahaniaethn  personan." — 
Hawdd  deali,  gan  byny,  fod  ^abaniaeth  y  Per- 
sonan yn  dibjmn  ar  genedliad  y  Mab ;  os  cymenr 
ymaith  byny,  dis^ywir  y  bertbjrnas  ifawng  y 
Tad  a'r  Mab,  ac  y  mae  y  gwahamaeth  yn  dar- 
fod.  Mae  y  gwahaifiaetb  bwn  yn  banfodol  ac 
yn  acgeiudieimol,  ac  nid  yn  ddamweiniol  nen  o 
ddewifriad.  Nid  oes  nn  rheswm  arall  a  ellir  ei 
roddi  bytb  pafaam  y  mae  yr  enw  Tad  yn  cael 


ni 


ei  brioddi  if  Tdt  ae  aid  i'r  Hab;  a'r  Tsbiyd 
GkB  hefycL    O  »d  enad^aeth,  rhagloBÌaeth» 
Bttbwyriaânt  ac  ail  eoi  ei  l^bl,  y  mae  emr  Tad 
morbriodol  i'v  Mab  a'r  Yabivd  Qlaii  ag  i*r  IM, 
orao  ea  ix)d  hwy  yn  gwpiwedm  fel  y  Tad  yn 
yrboUweithredoeddliya;  oad  baani  y  penon 
cptaf  yn  Pad  pe  na  bnaaai  creadjgaeth  nao 
iBehydwriaethby^  ynmoteiyd  He;  felly  hefyd 
jboasai  T  Mab  yn  Fao«    Heb  hyn  ma  gellir 
b^  amodiSyn  atbrawiaeth  y  Drindod.    Oa 
ffvedir  tragywyddol  genedliad  y  Mab,  nÌB  geUir 
bfth  bcoi  ei  fod  yn  Benoa  çrahanol  yn  v 
Dawdod,  ac  felly  nia  gellir  peon  ei  Ddnwdod. 
NÛ  oes  dim  yn  y  Dawdod  end  aydd  dvagy- 
wyddol ;  am  byny  y  aae  y  oenedUad  yn  dnh 
gjvyddd;  ae  fdly  y  mae  y  Tad  yn  diagy- 
vyddol,  a'c  Mab  yn  dra^ywyddal,  a'r  Tsbryd 
Gitt  ya  dn^jwyddoL  Nis  gälir  nodi  un  myn- 
yd,  oea  grtfaxym,  meW  amaery  nac  yn  nhragpr- 
wyddoideb»  yn  yr  bwn  nid  oedd  Criat  yn  oniff- 
nedig  Fab  y  Tad ;  am  byny  riiaid  ei  genedln 
0  boDo  er  tragy  wyddoUeby  nen  ei  fedjn  Fab 
iddo  trwy  drasy wyddol  genedliad. — ^Wrtb  ya- 
tyried  y  eeneoiad  bwn,  rhaid  ffofeln  yn  neiU- 
dool  i  roddi  beibio  bob  peib  ay^  oynnwya  nen 
yn  anryddo  aninbeiffeithrwydd ;  niegya  rhan- 
ttd  natar,  ttnosogiad  banfod^  bbMinoriaeth,  eyn- 
dod,  yagogiadf  cy&ewidiad,  Uygriad,  Ueiluul, 
peldiad  a  gweitbiedo,  esc.    Afireaymol  yw  vm- 
CQiymu  oddiwrth  yr  byn  ftydd  natnriol  i'r  byn 
sydd  orawcb-nataiioi;  oddiwrtb  natar  derfyn* 
edig  a  meidiol,  at  natmr  anfeidrol  ac  annberfyn- 
edig^  a  thngpry ddoL — ^Nid  oea  dim  rbaiuad 
yn  yr  Haniod  rfawng  y  Tri  Pheraon  ;  nid  oea 
dim  IliKMOgiad  £al  mewn  genedtgaetb  nainrid ; 
nid  gweHbred  yn  darfod  ac  yn  myned  beibio 
yw  cenedUad  y  Mab^  felmewn  eenedliad  natmr* 
iol;  ond  tiagywyddol  genedliad.  Yn  y  eenedl- 
iad natnriol  y  mae  y  oenedlediç  ar  ol  y  cenedl- 
wt;  ood  yma  y,mae  y  Mab  aT  Tad  yn  ogyd- 
dngywrddoL    Fel  hyn  ymddengya  fodxgwa- 
haoiaeth  anfeidrol  rfayngddynt  ^ 

Nid  ei  aw^dd  aydd  yn  gwnentbnr  Criat^yn  Fab 
Daw;  ac  nid  ei  oaocuad  yn  ei  swydd  ydyw  ei 
genedliad.  Pa  Ibdd  y  gall  awydd  wnenthnr 
penon^na  cbenedla  perwynaat  Ond  y  Mab 
tragywyddol  a  gymeiodd  y  swyddau  cjuyngol 
«no,  trwy  arfeeth  diagywyddol  y  Dnndod.— 
Nid  d  gnawdoliaeth  yn  n^broth  y  forwyn,  trwy 
nertb  yr  Yabryd  GlaUi  aydd  yn  ei  wneaihnr  yn 
Fab  Dam ;  ond  y  Dnwdod  yn  Mheraon  y  ì£àb 
a  ymgnâwdolodd.  Yr  oedd  y  petb  aancüudd^ 
•efyddynoliaethaaacteiddy  ynnshioth  yfor- 
wyn,  mewn  nndeb  peraonol  k  Mab  Daw;  gui 
byny,  medd  yr  angd,  **  y  petb  aanctaidd  a  enir 
0  bonot  ti,  a  elwir  p  Fai)  Lhiw."— •*  Heddyw," 
hiddyw  Duw  y  w  ei  dragywyddoldeb.  Nid  oea 
na  doe  nac  yfom  i  Ddnw»  ond  mi  heddyw  tror 
9pf!fddol ;  ac  y  mae  beddyw  Daw  yn  cvnnwya 
eia  doe^  ein  beddyw,  a^n  yfory  mi*  Cenedliadygan 
byny,  cyflawn,  perffiûtb^  traey wyddol,  hat^Siol 
a  jiienimol  yn  ▼  Dawdod  anfeidrol  yw,  yn 

Mchianad  ei  ffordd,  cyn  ei  weitbfedoedd  erioed. 


Y  tragywyddol  Fab  bwn  a  ymgnawdolodd,  a 
a  aned  o  Fair  Foi^iwyn,  ac  a  eglarwyd  yn  Fab 
Daw  mewn  gallot  trwy  yr  adgpodiaid  oddiwrtb 
y  mttrw.  Bhn£  L  4.  Mae  y  dirgelweh  bwn 
yn  fewr ;  ond  nid  xtxwj  na  pbob  jp^  arall  per- 
thynol  i'r  Bdd  Dwy&(  ac  anfei(íroL  Nid  am- 
gySred  y w  ffydd ;  ond  oreda  nn  aydd  yn  am- 
gyfired,  kyda  pbarcb  a  boddlonrwydd  goatyng- 
edig.  X  mae  fiÿdd  yn  eredn  fed  Daw  yn 
amgyffired  ei  hnn,^  a'i  fed  yn  dywedyd  yn  nn- 
iawn  am  dano  ei  ban,  yr  byn  y  mae  ^edi  ei 
ddy  wedydyn  ei  air.    far.  Mm,  Tbhtdod. 

CENKZlATTXhen  dri^ion,  tebygol,  mynydd- 
dir  Jndab,  Addawodd  Daw  ea  ^lad  i  Abra- 
bam.    Oen.  xr.  19. 

GBNFAINi;  GENFEINNIATJ  (cen^-maint), 
yr  holl  q^il;  mintai  gre£ — ^^^Cenfiont  o  focb." 
Lqc  viiL  82. 

GENFIGEN,  (cen-mSgen)  ffẃ,  nHp3  ^Pg^ 
borfynt»  eaa,  drwff^ewyllya,  tra  cbaa.  Yn  gvntaf; 
Cenfigen  yw  bod  yn  ddrwg  gan  an  weled  arall 
ynllwyddd:  m^;ys,    1.   Mewngolad.  Salm. 

lzzìiL2,3.   Gten.zxyLl4. 2.    Mewn  parch 

a  dyrdiallad.    Dan,  vL  4. 3.    Yn  gwneyd 

daioni  ac  nniondeb.    Preg.  iy.  4« 4.  Yn 

cael  ei  gara.  Gen.  xxxyu  4, 11,  Act  yil  9. 
—5.  Mewn  crefydd,  o  randoniaa,  defhydd- 
ioldeb,  cymeradwyaetb  gyda  dynion,  ac 
imideliad  gan  Ddaw.    Nam.  xi.  27,  28,  29 ;  a 

xvL  8.   Neb.  ii.  10;    Act.  v.  16,  17. ^Yn  ail, 

Nen  fod  yn  dda  gan  an  weled  gofid  arall,  netf 
ddrwg  yn  dygwydd  iddo,  Diar.  xvii  6 ;  a  xxi. 
10;  a  xxiy.  17.  Salm  xxxy.  15, 26 ;  a  xxxviii, 
16. 

Y  mae  yr  Arglwydd,  yn  ei  air,  yn  dywedyd 
yn  eẁjn  eenfigen.  Diar,  xxiv.  1, 19.  Chd.  y. 
26.  äahn  xxxyii.  1.  1  Petr  ii  1.  Ghrelir 
ecbmlonrwydd  y  pechod  bwn  yn,  1.  Oddiwrtb 
ymebwydd,  balcbder,  ac  anwybodaeth,  y  mae 

cenfigen  yn  deilliaw.    1  Tim.  yi  4. 2.    Y 

mae  yn  arwain  i  derfysg,  a  pbob  gweitbred 

ddrwg.    lago  iii.  16. 3.  Y  mae  yn  nod  o 

ddynion  yn  gwasanaetha  ea  cb  wantau.  Tit.  iii. 

8* 4.   Y  mae  yn  pydra  yr  esgyrn.    Diar. 

30. 6.    Y  mae  yn  lladd.    Job  y,  iL 


xiy. 

6.  .Ni  ẁyr  y  dyn  ay  dan  ly wodraetb  cenfigen 

ddim  am  gariaa.    1  Cor.  xiii.  4. 7.   Y  mae 

yn  waetb  na  llid  a  digofaint  Diar.  xxvii.  4. 
8.  Yr  byn  y  mae  dyn  mewu  cenfigen  yn 
ddjrmano  ac  yn  fwriada  i  arall,  a  fydd  debygo 
ddyfed  iddo  ei  ban.  Ezec.  xxxy.  11.  Salm 
viL  15 ;  a  Ini.  6.    Diar.  xxyi.  27.    Cymb.  Eat. 

y.  11-14  Í  a  yii.  9, 10. 9.    Miriam  a  daraw- 

yd  á  gwahanglwyf  am  y  pechod  bwn.  Nam. 
xii  1, 2,  9, 10.— *— 10.  O^nfigena  wrtb  Moaea 
ac  Aaron  a  wnaeth  Corab,  Dathan  ac  Abiram, 
pan  agorodd  y  ddaear  ei  aafh,  ac  a'i  llyncodd 
yn  fyw.  Salm  cyL  16, 17,  Nam.  xvi,  1,  8, 
30-38.--^— >11.  Y  mae  yn  bechod  cythrealig. 
lago  iii  14,  15.— —12.  Y  mae  yn  can  aUan  o 
deymaa  Ddaw.  Gal.  y.  21. — Yr  oedd  rhai  yn 
pr^pethn  Criat  o  genflgen,  o  anfoddlonrwydd  i 
anrbydeddyrapoatol,  ermwyn  goMìo  ei  ya- 


CBR 


894 


(XI 


ntor  ya  y  deml,  &e.,  i  arwyddo  fod  jnr  onuoli* 
wjrtneih  yn  eaoffo.  Ond  am  yr  aroh  a'i  pher- 
thyDasan,  yr  o^dent  yn  ddiwakan  yn  y  aanil 
ao  yn  ybabell;  i  ddaogos  inai  yr  un  Criafc,  a*r 
Btt  iechydwriaeih  drwyddo,  sydd  yn  jt  eglwya 
dan  bob  gorachwyliaetii ;  ac  er  ^fne vid  ei  gor- 
iichwyliaeAan«  yr  un  yw  lesu  Grialv  ddoe,  he- 
,    ddyw,  ac  yn  dragywydd.  Heb.  liii.  8. 

Y  mae  y  darlankd  o'r  oenibiaid  ar  barwyd- 
ydd  teml  Ereciel  eto  yn  wahanol.  Mae  paun- 
wydden  yn  cael  ei  gweithio  rhwng  dan  genzb ; 
a  dan  wyneb  oedd  i  bob  cerab,  sef  wyneb  dyn, 
a  wyneb  Uew.  Nid  oes  yma  aon  am  adenydd 
iddynt,  ond  yn  nnig  am  ea  dan  wynob^  a'r 
balmwydden  rbyngddynt,  a'r  ddaa  wyneb  yn 
edrycb  ar  y  ddwy  balmwydd^  o  bob  tn. 

Y  mae  y  darlimiad  o  honynt  yn  ngweledig- 
aeth  Ezeciel  with  afon  CSebar,  eto  yn  gwahan* 
iae&n  yn  hynod  oddiwrth  y  Ueili  i  gyd«  Esec 
i.  4,  5,  &c.  Y  mae  yn  y  welecfigaeth  bono,  yn 
ymddangos,  gyffelybrwydd  î  bedwar  pew  by w 
— dnll  dyn  oedd  iddynt; — pedwar  wyneb  a 
phedalr  aden  oedd  i  bob  an  o  hoayixt  Wvq- 
eb  dyn  a  wyneb  Uew  oedd  ar  y  tn  dahan  iàd- 
pit  ill  pedwar,  a  wyneb  eryr  a  wyneb  ŷch  oedd 
iddynt  ill  pedwar.  En  badenydd  oedd  wedi 
en  cyeylltu  y  naili  wrth  y  llaB,  dwy  wedi  doa- 
partbn  oddi  amodd,  wedi  on  cysyiltn  a'l^  gil- 
ydd,  a  dwy  oedd  yn  enddio  en  cynẁ.  Ac  yr 
oedd  dwylaw  dyn  dan  en  liadenyd<t  ar  en  pcda 
war  ystlys.  Ac  yr  oedd  en  traed  yn  nmarwn,  a 
gwadn  en  traed  fel  gwadn  troed  llo.  Yr  oedd- 
ent  yn  gwretcbioni  fel  IHw  efydd  gfoyw.  Pan 
gerddent  ni  throent — ond  ae«t  bob  on  yn  nn- 
lawn  rhag  ei  wyneb.  "  Dyma  y  peih  oy  w  a 
welaisj"  medd  y  prophwyd,  •*  wrth  afon  Cebar; 
a  gwybnm  msà  j  cembiaid  oeddynt^  Ezec  x. 
âO. — Yr  oedd  yn  yrayl  y  pethan  by w  nn  olwyn, 
gyd  a'i  pbedwar  wyneb.  JBu  gwedd  a'n  gwaith 
oedd  fel  pe  byddai  olwyn  yn  nghanol  olwyn — 
yr  oedd  cantan  yr  olwynion  yn  nchel,  yn  ofn- 
adwy,  ac  yn  llawn  llygaid. 

Y  mae  y  darinniad  o'r  pedwar  anifiril,  nen  301 
hytracb  p^ioa  pethauòyw,  yn  Dkt  iv.  6,  drc,  yn 
gwahaniaethn  oddiwrth  y  rhai  hyn  i  gyd.  Un 
wyneb  oedd  i  bob  nn  o  honynt,  a  ehwech  0  ad- 
mydd  ;  yn  hyn  yn  debyg  i'r  eeraphîaîd,  yn  EBa. 
vL  —  Yr  oedd  Uaw  gan  seraphiaid  Esaiah,  a'i* 
pt  thoM  byw  can  loan  y  n  debyg  i  fferubkcid  Ezec- 
iel. Bia.  VI.  Ö^.  Dat.  iv.  6.— Yr  oedd  y  pethau 
hyw  gan  loan  yn  llawn  llygaid  o'r  ta  blaen,  ac 
o>  tu  0I,  ac  oddifown^  yr  no  &th  a  ehantan  ol- 
wynion EzecieL 

Os  yr  an  arwyddocad  sydd  i'r  cernbiiud  ag 
anifeiliaid  oea  bethan  byw  loan,  y  mae  yn  eg- 
lar  ddiammbeaol  en  bod  yn  arwyddo  gweioi- 
doffion  enwog  yr  ofengyl ;  y  rlua  ydynt  wrol 
fel llewod ;  yn  Uafanis,  ya  amyaeddgar,  ac  yn 
ddyûd  fel  ychain ;  yn  ^niff  en  golygon  fel  er- 
yrod ;  yn  hynaws,  yn  dirion,  ac  yn  ddeallo»  fel 
dynion.  Y  maentynnn  a'r  pedwar  homiriaid  ar 
hagain  ya  s^bio  ger  bron  yr  Oen,  yn  ei  add- 
oU,  ac  yn  ei  foliannn  am  en  pcynn  i  Ddaw,  ac 


è  thelyBBn  ao  kybiwai  aor  gaaddynt^  yn  Ikwn 
aTDgl-oartb,  y  i£ai   ydy w  gwedcuan  y  aaint 
Pr^iedigion  yr  Oen,  wrth  hyn,  y  maant  yn  en 
harwydw.    A  phaham  nas  didion  y  ddaa  f^- 
ob  ar  y  drogaroddfa  arwyddo  yr  nt  «etìi !  mi 
amreUoo,  nen  weinidogbnyr  eaiwy8Î,Iaddewig 
a  Uhenedlig,  ac  yn  en  cynnrychioii ;  yn  cael  eo 
bod  o'r  dragafeddfii ;  en  oynnaliaeth  »  y  dro' 
gareddfit ;  yn  ediyoh  ami  gyda  ayndod  a  m* 
feledd  tnigywyddol,  a  gogoniaoi  y  Dinrdoa  70 
djFBgieiiio  arnynt  a  thrwyddynt»-*-At  y  cerate 
iaid  a'n  hadenydd  y  mae  y  lleoedd  eaniynoi  p 
cyfeirio :  Salm  xxxvL  8  ^  a  Izi.  5.    1  Pedr  L 
12. — Gall  fod  estyniad  en  hadenydd  yn  ar- 
wyddo fiirioideb  a  pharodkirydd  meddwl  gwir 
weinidogion  y  gair,  yn  nflhyhoedifiad  gras  ac 
iechydwriaeth  gyâawn  yr  Ie«a,  i  fyd  eaog;  a*o 
dymoniad  i  aefyll  yn  gyfiawn  yn  ei  esuyllys ;  p 
gyatal  a*a  hoUol  ddibyniad  amo  am  gynnorlh- 
wyon  o  bob  ma  a  dawn,  i'w  gallnogi  i  gyt- 
bwni  en  awyda  omchel.     Bod  en  bwynebaa  y 
naill  tnag  al  y  llall,  a  arwydda  nndebmeddwi, 
a'n  eydayniad  a'n  gilvdd  ya  egwyddorion  a 
gwirionoddÉn  syl&enof  yr  efengyl ;  ynghyd  a^ 
ymroddiad  dianwadal  i  draetha  hott  gyogbor 
Duw.   Maent  yn  dibynn  ar  Grist^  a  hwnw  wedi 
ei  groeaho^o,  fel  nnig  sail  ea  gobaith  ea  boa^ 
ain,  a  swm  mawr  a  sylwadd  mater  en  gweia^ 
idogaetL    Bod  wyneban  y  cembiaid  ta  ag  at 
drogareddfr,  a  arwydda,  en  bod  bob  amser  p 
ea  gweÌDÔdogaeth  yn  goood  aUan  ycymmod 
mawr  a  wnaad  trwy  w^d  ao  aberlfa  CMrt^  gn 
gyfsino  pechaduriaid  troennB  «to»  am  ^yfiawn- 
dler  a  heddwch,  maddenant  ac  iedhydwnaethr- 
Gellir  gaiw  g^einidoffion  yr  efeo^^l  ya  gerob* 
iatd  y  gogoniant;  oherwydd  an  nod  ynmil- 
wrio  mewn  milwriaeih  ogoneddns— -am  en  bod 
wedi  cael  ymddiried  idoynt  am  dryaor  gogot^ 
eddos  yr  efen^l — ea  l>od  wedi  en  eyDny»' 

Sedda  &  doniaa  a  gras  goffioneddaa,  a  efaini- 
ynt  ^  woinidogaeth  ag  aydd  yn  f hagori  mewn 
goçoniant" 

Y  cembiaid  ar  y  dragareddia  oeddent  hefyd 
yn  drychioli  yr  angelloo  aanctnidd^  y  rbai  oedd 
yn  esgyn  ao  y»  disgyn  ar  Grist,  i  weini  iddo, 
pan  oedd  efe  yma  yn  y  byd,  yn  ei  gyfiwr  0 
ddarostyngiad,  loan  L  51.  Mait.  vr,  11.  Lnc 
IL  9, 13 ;  a  xxii.  43 ;  a  xxiT.  4.  Ac  y  mac  efe 
yn  awr  yn  eiatedd  ar  orsedd  %  ogoniant,  a 
myrddiynan  o  honynt  yn  ei  amgylcbyno.  Dan. 
▼il  10,  Salm  lx?iii.  17.  Yr  oeddent  wedi  ea 
gweithio  oV  an  dam  o  a«r  a'r  dragaredd&,  a 
hwnw  o  aar  ooeitfa,  hwyraofa,  i  ddangos  pordeb 
natar  yabrydol  yr  angelfon,  a  bod  en  cynaal- 
iaeth  a^tt  parhad  yn  en  scfyUâraanciaídd,  p  di- 
bynn ar  driat,  o'r  hwn  yr  oedd  y  drngareddw 
ya  çyagod :  ac  hefyd,  fod  Griet,  trwy  yr  anfeid- 
rol  lawn  a  dafedd,  wedi  nno  yr  hoU  etholedig- 
ion  yn  mfalith  dynion,  yn  on  gymdetthas  nefoi- 
aidd  gyd  a'r  an^on«  Exod.  xxv.  18«-â2.  Ool 
L  10»  17.  Heb^xu.  33.  1  Cor.  xL  10.  Yr  oedd 
y  cçmbiaid  ar  y  dmgareddia  a'n  hwyneban  y 
naiU  te  ag  ai  y  llall,  a  phob  on  yn  aylin  ar  y 


9W 


0BÜ 


è«mddi^]MgyBjii«wyUjiio6drf«h  imtwii 
i  ABradwdi  u  mawf  «Biyw  daoeUmb  Daw, 
jüìB&jámimAipu  Bxod.  zxv«  M.  I  FmIt 
L 12.   EflL  Ì&  10.  Heb.  ix.  5.—TẁygQÌ,  ^^ 


It  jeera&Md  dycèTmnsol  ya  y  dattCirhyd 
ei  pfafrwydTdd,  m^twmhjnj  sr  hyd  y 


eddfis  Ben  ynte^  ai  yr  angeUon  yii* 
fCjfrutb  tf  Sinai»  y  mae  yr  apoiM  n  «yMrib 
yn  oi  epÌBtot  at  yr  Hẃnaid[peD.  sii.  it,]  Day 
djwdir  fed  dowioIioD  y  Teftameat  Nawydd  yii 
dyfod  ^  i^r  Jeraidbm  aeM,  ae  al  fyidmwa  o 
aDgefioo.''  JBd  oedd  y  boU  ya  grAadiaoI, 
dan  jrr  ken  oradmyHa^,  yn  oaal  Mbdfi  fr 
eyNgr,  at  y  dnigaiadd&.  Da  yr  oadd  y  aanib> 
iaid;  oadpaoTwygwydQanydemlikwyteir- 
olaethCMstarygToea,  eaftryd  ffoiddiydd  i*r 
«yaegr  MactdiddiolBt^  at  ofiaddMiw  y  mti  1 
gymdeitiiai  jr  aagalion,  iiea  y  cintmid  «or- 
aidd  a  glàB.«^Am  y  oerabiaid  $/r  daddyf  taft- 
8 jd,  Acy  Sdr.  Guuiiifj*!  AjoivIi. 

Bream  Tyraa  a  elwir  yn  garab  aoaiiáog. 
Swe.  xxviii  14.  Fd  |le  dywadaiai  Do», 
MegjB  y  matf  yr  rngaEon  rn  oaoaaddM  o  m 
«isatov  a'r  gwailh  a  rodcUa  i  iddyni  i«f  dio-* 
geladTBÌoa:  ieliy  yr  wyiMbidit  mwiTÿraa, 
yn  tybiedao  yn  d^  iknm  dy  bim  dy  fed  ar  dy 
medd  id  oenibiaid  y  gogoniaot.  Hen,  yata, 
ttfod  gaa  ddyagleirdéb  aat  a  j^MdaSt  ya  dab» 

G)&YinM)iI^0  (eèr),  iM.  fn^)  ^*^ 
CABTieAno;  aol^algy1loaddlad,eoflf^--*l•0o» 
am  lyw  bi  â  gwialaB»  4e.  Diar.  z,  IT ;  a  nil. 
16. — ^S.BaRiedica0lihaQ7rAq[lwydd.  Dest. 


nriilSOL 3.  Bbybydd  cara^abrawdoL 

—7  nm  mawn  cerydd  aarafig^  iivflMdiad 
tt  addytt^  ac  arfer  looddion  i  gi|fli  y  Wiia  oddl 
vrtfaeifi.  SyU  fbdmawncaiyddbiaaFdol 
atbdol  ddaa^pMTbaÌYyiiai  nafcor,  ydrvgo 
boiK^  fy  tmanaEOMax  paiygliii  o  hoaiOÿ  a  byiiy 
iMvn  yabiyd  addfayaderi  jao  aia  bysmad 

whiuuinb  Y  gpdr  «itrp  ^^^^  ^  ^«  ^^^^ 
10*  11 ;  a  T«  IS ;  a  X.  17,  «&,  aarwydda»  add- 
7«kyftffÂUad,di#ygiad,dyH)rblM«h.  Gair 
«aUlKfyd^ac^thir  waiäâaa  afiydtf,  waitb- 

«nf^ToDiar.  LSd.*e.  TgakmmSn. 
?x.l?;L2;  afamrlS,*e.,aanryd4teolte/- 
K  r^^ftfr.^ÿWMiîíMr,  iftw^rckt— ^A^  agar- 
yddodd  y  eiyd»  [Lao  {▼•  39.]  aaf  yn  yr  mi  nodd 
«yoeirddodd  y  gwynt»  a'r  m6r  DUiYllL 
^« J  7^  owgoa  awdẁod  Oiiit  ar  bab  aflaebrd 
^,v  yr  eUmn,  fal  y  maa  ymadroddion  qyflu- 
ytiaethol  ya  yr  yM^rydiTr  yn  gosod  aUan,  nid 
ya  ung  fod  y  erea&fiaid  Aifywjá  yn  vairioo  i 
Maw,  oadfrd  baKitiaia,  nawyni  4ka,  at  d  alw- 
^  ij^  peahadnriaid  gwŵejtAaft  omST» 
TDBaKlild*  ««Aatb  yr  hai«t  oM laan  <ao 
^  marwor  teiAyd  aUa»  wrfh  é  draad  a£^ 
^  yinyl  y  ddalan,  ^Aeth  ciyd  poeúu''  am 
g^«[ydaii  gvfOB,  <•  aVan  wrtK  ei  dcaad  aT  Cÿff- 
«^y Wh  lagoiol  i  ddai^oa  y  galla  dwyH  ff 
ban  7  luae  yn  ibaid  i  bob  peOi  ymoetwag.— J 
79 


Chvdjdmefar.  9;  aavL». 

GOKfnrK-^I  (car),  Uaahdirait  «rwp,  trwp. 
daiQaift  nen  laatr  nacsL  T  gair  Or.  iu^yocý  a 
cyikMiir  Mnqfis  a  arwydda  pwm^wrvf!,  nan  y 
Ufittrrnariia  nayflatlifantygiawnwUL  Dat 
m.  Ẃ 

CagAIIi-XILIAXT  (cte),y  twQ  tan  y  ftaid^ 
nynwaiu 

"*  A*r  pwdr  ftatian  dan  dy  gaMiUaa  oddi  tan 
y  ibaffiML**  JoL  xxxriiL  19.  Dyban  y  biatiaa 
oedd  i  rwyitro  y  ibaffim  f w  briwo  a*a  bar- 
oboIlL 

GBSAIB  (eaa4dr),Qaidlai«<-^  Ao  yr  ydoadd 
eettir  a  tbàn.''    Dai»  viiL  7.  W,  a 

CSSABi  nen  CwSSAB,  Or.  Kai€4Ê^.  Hwn 
oedd  eaw  JoKni,  yr  Yaasrawdwr  oyntaf  y» 
BbQ&bi,  ao  ar  ei  ol  af  agynierwydganei  alyn- 
wyr.    Bama  Am  ei  alw  felly  am  d  dor»  aUm 

ioom]  agiotb  ei  dm ;  nan  am  d  aai  a gwaH^ 
^oemrieiì  ar  d  hwu  Yn  y  Teetament  USTaii* 
ydd,  prioqolir  yr  enw  i  Angmtoi»  Lao  il  1 ;  • 
X9.98.— Tibenaa,Laa  Ui.  1.— noiClandini^ 
Aob3Q.9a  OddiwrdiyrTBatamrdwripavyd 
Uawer  o  ddinaaoedd  wẃyr  «nw  bwn.* 

CESABBA.  Troedddwyddiaaio'raaw; 
•ef  Ceiaiea  Philipm,  yn  ngbnol  y  wlad,  a  ad- 
dladwyd  gan  Pbjfip  y  Talntto]^  ao  aUfdwodd 
wrtfi  yr  anw  bwn  a  anẁydedd  iTiberma  Oim* 
ar,açaebwaa€goddaianw  dban;  aCatam» 
ar  Ian  liar  T  CanokUr,  a  adailadwyd  gen  Herod 
Fawn  o  anẁydadd  i  Aiynlai,  ae  a'lgalwodd 
ar  d  anw ;  yr  oedd  yn  MfrU  yn  luAyTeh  87  41 
fiUtiroaddyn  y  mladdHMÌlerâi  iJaniMdem^ 

Tm»  yr  oedd  Cernalina  yn  byw ;  yma 
wyd  Harod  gw  biyiad;  ma  yr  oadd 
yn  byw gydri  ààiytẀM;  yma  y  bnPa 
ya  safylTgarbionJfeiizaFfataiiao  ybny^ 
garcbaror  ddwy  flynadd.  Aot  x.  1 ;  a  sii.  93 ; 
aviiidO.  Pen.  zziiy  xnr.  Ba  yam  t^i^wya  en* 
wogdwelawer  o  lynyddoedd. 

CSTOEàH,  HYVS  [^*^  jwraiAÍ]  gwrak 
Abiaham  ar  ol  Samby  o'f  baa  y  b«  iddo  oàwaçh 
o  fcibion^    Gan.  xxv.    Bdr.  AaaABAif. 

CETHB-AWL    (oidi),    Uym»    tnUdiaw, 

ail^-^Wde  ya  dyfod  oV  gogladd  ^m* 
«awl»»    Iiae:L4    Dr.  IL    ^ 
GBIHBp-I-U    (oaA),   bod,  boeha  Ur; 
aarmwl;   heelioi  awmyuL— -^Bydd  y  dud  a 
waddllbrib  obonyatyngadviyneiebllygaid.'' 
Nam.  zxziK.  33.    Daagya  7  geWaa 


(XUDOIX-AXT    (can),    «wa^ 
gwaglatafaini  iddyni 


manwai;  y 


ddyn  nen  aaMd. 


;.'îmÄ; 


ÄW» 


7  0*Mr7 


#pnA« 


irSfŵSäíHSäS^''^^'  "* 


CI 


no 


CIB 


Num.  XXV.  8.    Sain  v.  9.    fiuu  IL 1. 


ZMar. 


CEÜFFOS-TDD  (cÄU-ffos),  ffo»  ddofa, 
gogendon — "Bwrier  hwynt  yn  t&n,  ac  mewn 
ceaffosydd,  fcl  na  chyfodaat**  Salm  cxi.  10. 
Wrth  y  oeaflbsydd,  doaliwn  tristwcb^  a  cpôfidiao, 
a  phrofedigaetnaa  mawrioo,  a  phydew  heb 
waded,  rban  ddychrynllyd  boll  Decbaduiiaid 
diedifeiriol. 

CEÜLAN-BNYDD  (cea-glan),  torienydd 
$bn.    Jos.  iv,  18.    E«L  vilL  7. 

CEUIiO  (canl),  tawycbu,  oawsio.  Job  x. 
10. — Dywedir  fod  dynion  yn  "ceulc^  ar  ea 
•flOiodt"  mewn  ey&tebiad  i  wlybwr,  yrbwn  oni 
thy  wallter  o  lestr  i  lestr,  a  waeloda,  ac  a  de  wycba 
ei  waddod ;  felly  dynion  beb  wded  dim,  nea 
0nd  ycbydiç  o  gyibawidiadan,  ydynt  yn  cealo 
mewn  dìoâJwcb  cnawdol,  beb  o&i  bygythion. 

SZepb.  i.  12. —  ^Y  dyfbdeiaa  a  genlaaant  yn 
;Wol  V  môrf  Bxod..xY.  8,  hyny  yw,  yn  y 
or  Oocfa.  (Yr  nn  gair  a  gyfieithir  etulo  yn 
fob  X.  10 ;  a  Zepb.  i  12.)  Gellir  meddwl  fod 
l^aelod  y  m6r  wcdi  cealo,  eadio»  a  cbaledn ; 
nid  aBent  gerdded  llaid  yr  eigion,  beb  iddo 
ffeulo  a  ebaledn.  Ond  meddwl  rbai  mai  y 
dyfroedd  ar  bob  Uaw  oedd  wedi  oeola 

CÄ,  OWN,  dyfyriad  o  (30N:  ci  coeg,  d 
drycbin,  cl  tam.  Creadnr  adaabyddoB ;  agyf- 
rüd  yn  aflan  dan  y  grftaith;  yr  oedd  jn  dra 
^firmygm  "gan  yr  loddewon*  Yr  ymadrodd 
fltgaaaf  a  aUent  nwy  arfer  oedd  cyffelybn  dyn  i 
gi  marw.    Yr  oedd  Dafydd  yn,  ei  alw  ei  bnn 

agi  marw,  i  ddangoe  i  Saul  nad  oodd  iddo 
m  aarbydedd  o  erlid  ar  ol  el  fath.  1  Sam. 
xxiv.  14.— Brtídwyr  a  elwir  yn  gwn,  i  ddangoe 
tn  baûendid,  a'u  oreolonder  gwaedlyd*  Sahn 
xxii.  16.— Oi,  nea  gwn,  sydd  enw  a  xoddir  i'r 
diafol.  Salm  zxiL  fiOi-- gaaadrnwon,  Esa.  IvL 
10,  11.  FbiL  iii  2.*'<^ion  ansanctaidd, 
ffilim^  Blat  viiA  Bat  xxii,  II».  Deal  xxui. 
18.  2  Pedr  ii.  22.  I&ur.  xxyL  11.  Sahn  liz. 
9^^y  cenedloedd«  MaU  xv.  26.— Y  gair  Heb. 
9^3  (cẃ()  am  gi,  a  arwydda  girfatigvr.  e 
herwydd  ei  afiielgarwob  Vi  ddanaedd  mewn 
vuhyw  betb»  Bocbart»  VoU  IL  p.  063.  Oy- 
4eiüia  rhai  y  ffeiriaa  am  Nabal,  ^^a Chalebiad 
oeddefe,"  (1  Sam.  x^cv.  8.)  "«a.cbiaidd  oedd 
ẃf  iftTwyddoeidypAbersarogyeotto^idd. 
.  Y  mae  ilawer  o  gynbeddfao  rhagorol  yn 
perthyn i'roi,  yngyftedinol ;  mcçya,  bywio|^ 
rwydd  aiagyffred, Ttyddyeg,  hydrm,  eerchcA- 
rwydd,  ffyddlondeb  i'w  bercbeikogy  ofadd, 
gQEalnB,  gwrolÿ  lion,  gwg  ei  febtr  aU  triatft,  aV 
arwydd  Ileiaf  o?i  «foddlonrwydd  a'i  llona  yn 


ddiôed.  O'r  boll  giemUiriaid,  .y  ci  sydd  fwy^ 
ymlynol  wrib  ddyn;  ac  nid  oea  an  creadnr  À 
n^wy  o  amrywiaetb  yn  ei  ryw  oa'r ci:  y  maent 
yn  amrywio  yn  yr  amrywiol  wledjdd*    Bemir 

ibi^U-gi  yr  i^oaaf  at  y  rhyw  dechreaol. 
ewn  anialwdi,  a  gwledydd  dibpblogaidd,  y 
mae  Uawer  o  gwn  gwyUtioa  yn  n^rned  yn 
yroedd  Unosog  i  hela,  ac  yn  ymosod  ar  deirw, 


baeddod,  ie,  Uewod^  a  dy  walgwa.  Yn . 
lie  mae  llawer  o  honyot  oedd  yn  ddoflon  wedi 
my^ed  yn  wylltion,  y  maent  wedi  Uaosogi  i'r 
tiiii  raddt  fel  yr  ant  yn  fyd^inoedd  i  leoe<1d 
trigiannol,  ac  a  ymosodant  ar  aoifeiliaid,  ao  yn 
dra  phoryglus  i>  trigolion  liefyd*  Y  maent  yn 
rbwymeqg,  er  eu  bamddiffynfa,  iVgwrtbaefyll 
a'u  ÍJadd,  fol  bwyfitfílod  creuiawn  erailL     Ond 

fareiddir  hwynt  yabawdd  dewy  diriondeb. — 
Tyroiaid,  medd  Bnsbeqaia,  a  gyfrifant  y  ci 
yn  greadur  aflan  a  ffiaidd,  ac  am  hyny  y  gynut 
ef  o*a  tai ;  ac  y  maent  yno  yn  grffiedm  heb 
fod  yn  per  thy  n  i  neb  yn  neilkiaol ;  y  maent  yii 
gwylicd  yr  ystrydojedd  yn  hytrach  na  tllai 
aeiUduo],  ac  yn  by  w  ar  y  gweddillion  a  deflîr 
i'r  ystrydoedd.  Zejpot  Twre.£pi$i.  iiLp.  178. 
— ^i  mae  cwnyn  Ilioeogyn ystrydoedd  Aleppo, 
medd  Bnasalf  heb  neb  va.  ea  perchtsnogi,  ac  yo 
by w  ar  y  çethaa  mwyaf  braenedig.  Jiat.  HUU 
p.  60.  Dichon  byn  roddi  ycbydig  oleani  ar 
Salm  li^  ft  16,  16..— Baroa  rhai,  mai  wrtb 
S^D  ^^  7°  Beat  xxiii.  18.  y  mae  i  m  ddeall 
ffwrryvhi^iwrf  «  elwir  yn  yt  adnod  oV  blaen 

S^p  futdmwr^  ac  a  roddir  yn  adn.  18.  gyda 
^  Ltttain  ^wel  Boohart,  ffiero^Zdb.  IL  cap.  Ul 
p,  690.^  ond  nid  yw  yr  ystyr  hwn  yn  ymddang- 
08  yn  aebyflK>l  i  fod  y  owir  yetyr.  Yr  on  modd 
y  cyfiyw  dmeii^iaid  IBaidd  a^  feddylir  wrth 
zovcc,  ci^  yn  Dat,  xxi.  8;  axxii.  15.  Galwai 
y  Qroefpaia  rai  wedi  ymroddi  r  fryntwaith,  er 
ei  fod  yn  arferedig  iawn  yn  ea  phth  (Ehnf.  i. 
27|  28.)  mtifadot^Bmrhai  heb  ddimmtoy  gwyldw 
na  chwn.  Gwel  Le  Clero  ar  Beat  zziiL  18.  a 
i)aabaz  ar  Dat  zxii.  15.  Arwydda  y  gair 
ìléb.  ffinp  y^  cyfryw  drueiniaid  ag  a  fyddo 
wedi  ymroddi  i  fiynti,  pi^  un  bynag  ai  benyw 
ai  gwrry Wy  fel  y  mae  yn  ^ur  oddiwtth  1  Bren. 
xiv.  24 ;  a  xv.  12.  2  Bren.  xxiii.  7.  Hoe.  i\\ 
14. — Yn  iQrffelybiaethol,  arwydda  cwn  yn  yr 
ysgrythyrao,  1.  Anghredinwyr,  ac  eatroniaid  i 
gy&mmod  Daw:  "Nid  da  cymeryd  baia  y 
plant,  a*i  fwrw  i'r  cwn  f  aef  i  rai  eatronol  i 
gyfammod  Daw.  Mat  xv^o.— Ì--2.  Dirmyg- 
wyr  halogedig  o  wiriooedd  Daw.  ao  eriidwyr 
creuiawn  pregethwyr  y.gwirionead.    Mat  viL 

6. 3.  Gelynion  y  duwîolion,  y  rhai  sydd 

am  eu  dy&tha;  Salm  xxii,  16,  20.  yn  enwedig 
yr  holl  elynion  ffymig  a  roddaaaot  Griat  inor 

|;reulawn  i  farwolaetL 4.  Dynion  baloged- 

•uu  wedi  en  Uychwino  à  pbob  ffieidd-dra  a 

(^gionL    Dat  xxii  15. 5.  Gwrthgilwyr 

£Baidd  a  ddychwelant  fel  ci  at  ei  chwydnv.  2 
Petr  ii.  22.-  -6.  Gau  athrawon  ariangar,  y 
rhai  a  besgant  en  hunain  yn  He  porthi  praidd 
Daw.    Esa.  Ivi.  10,  Ih    PhiL  iÌL  2. 

CXB-AXJ-rYN  (ci)^  pliflgffrwythaa;  megys 
pys»  ffiiy  dkc  peiawyn.  ^  2  Bren.  iv.  42«   jPilionen 

&winwydden  a.  gyfieithir  oddiwrth  yr  an  gair. 
am.  vL  4.— "Jrethaa  gweigion,  dirawn,  di- 
gnewyllod,  Lnc  xv.  lo ;  a  xvL  21.-^McBar 
yn  cynnwys  pedwair  galwyn.  '^  Ac  ei  cuddiei 
mewn  tri  cbS>yned  omwd.'^  LucxiiL  21. 
W.  S.    Edr.M«8UB.  » 


016 


2^1 


CIO 


.  CTBROTH-HATAAFAH,rpj|tfì}-t.nTrap 

[beddau  y  hlysjuii  o  wersylWaoedd  Iflmol  y  n'  y  t 

anifllwcli ;  He  y  blysiasant  gig,  ac  y  lladdwyd 
hwynt  o  lierwydd  hyny.  Num.  xi.  84,  85. 
Salrn  Ixxviii.  30. 

CrCAlON.  Y  imie  awdwyr  yn  amrywio 
cymaint  yngbyích  y  cicaion,  fel  y*inao  yn 
anhawdd  peoderfynii  fa  fath  brysgen  oedd. 
TJd  anbawsdra  mawr  f oyw,  am  nad  oes  son  am 
T  cicaion  yn  nn  lie  yn  y  BeiWHtebraeg  ond  yn 
«nig:  yn  Hyfr  Jonah.  Yt»  banes  arydd  Jerome 
am  y  cicaion  y w,  mai  pfysgen  ydyw  yn  tyfu  yn 
lîeoedd  tywodlyd  Falestina,  nc  yn  cynnyddu 
mor  ddisymwtn,  fe!  y  mae,  mewn  yehydig 
ddyddian,  yn  dyfod  i  gryn  íaintîoli.  Ei  dm 
svdd  fewrion,  ac  yn  dcbyg  î  ddail  ý  wînwýddcn, 
Ÿ  mae  yn  sefyH  ar  eî  phaladr  eî  bun,  heb  ei 
hattegn  k  dim  arafi,  ac  oddî  tanì  yn  gy«g:odfiiwr 
wwn,  Bsbonwyr  diweddar  ydynt  agos  i  gyd 
oV  en  feddwl  (er  fod  rbaî  bynach  yn  amrywio 
llawer)  vara  y  Pafma  Chtisti  y#fw  y  cicaion. 
Planîgym  tebygi  lili  ydyw,  if i  ddail  yn  Dyfnion, 
ac  yn  tafla  arled,  h  manan  dwon  árnynt  Dy« 
ved  EHoacorides  fod  ẅatb  o  bono  yn  tyfa  yn 
fawT  fcl  pren,  a  chyn  daled  a  ffigysbren.  Ei 
ddail  sydd  dÁyg  i  ddail  pren  eiryn,  er  eii  bod 
p  lietacb,  Iljrfnacb.  a  iioach.  Ei  gorph  a'i 
gangenan  8ydd  geool  fel  cecysen.  Y  mae  rbai 
o>  fam  mai  y^  rbywogaeth  olaf  yma  a  gry- 
bwyîlîr  am  dani  yn  llyfr  Jonab.  Gwel  Pen.  iv. 
6, 10.     Bochart,  Jlieroz. 

CICONIA,  ffeb.  nrtDn'  F  ^J^  *  trwydda 
tart^liffncydd ;  fel  y  dywedir  tr  dengya  cywion 
y  ciconia  i*w  maman  yn  eu  ìiénaint^'  gan  en 
portlu;  Ŵ.  trrofAfi)^;  jSK^e».  Sronx.  Aderyn 
gwyn,  tebyg  îawn  Vt  garan  ydyw,  ond  oî  e«gyll 
a^^os  yn  ddnon ;  nyŵa  yn  y  ffynnidwydd  nchel 
(Salm  cÌT.  IT.)  acar  behan  tal  a  aimneian 
mewn  dinasoedd:  maent  yr  bar  adnabyddns 
yn  yr  Almacn.  Mae  yn  cadw  yn  ami  yn  agoe 
fr  dyfroedd,  aC  yn  ymborthi  «r  bysgod,  nad- 
roedd,  aV  cyffelyb.  Y  eieoniaid  a  adawant  y 
wlad  ar  ddiwedd  yr  baf,  ac  ni  ẃyr  neb  i  ba  fc 
y  maent  yn  myned ;  dyehwélant  yn  o!  drachein 
yn  V  gwanwyn :  oddiwttb  hyn  y  mae  y  propb- 
wyd  yn  dywedyd,  *  Y  ciconia  yn  yr  awyr  a 
edwyn  ei  dyraboran."  Jer.  viii.  1.  Pan  fyád- 
ont  yn  dyfod,  arwyddant  fod:  y'  gauaf  w^di 
myned  beibio.  Yn  y  Galdaeg  gélwir  ef  yr 
aderyn  gwyn,  oddiwrtb  ei  bin  gwynion.  Fel 
y  dywed  y  Bardd  Lladin : — 


•  Cum  Tere  rabentl 


CandidA  Tttüt  svto  loBgi»  ImtÜé  «olaMi. 

Paa  jrn  jgwvawyn  Ütìoo  /r  «In  wen  aydd  ys  djrJbd,  an  y  ' 
Etórocdd  J  p«Ch  oaMf.  «^  # 

Gwd  htL  ID,  la    Dent  xiv.  18.    Jobxxxix. 
13.  ar  ymyl  y  ddalen.    Zcck  v.  ^. 

CIG-AU  (d),    cnawdf  cigfwyd.      1.    Cig 
creadmiaid  giàn  a  eilid  ei  fwyta.    Gen.  i:^.  4. 

1  Bren.  xni.  6, ^SL  Pertbynaanu   Rhnf.  xi. 

U 5.  CSg  «  gwaod,  goieani  a  rbeswm 

natar.  i/bk  xvi.  17«    Gal.  i.  16«    «'Ni  ddkh- 


on  oig  8  gwaed  etífedàn  teymas  Ddnw;"  hyny 
yw,  ein  cyrph  brenol,  Uygredig;  maent  yn 
hestn  rhy  gandiyll  i  ddail  gogoniant  y  nefoedd ; 
gan  hyny  mae  yn  rhaid  eu  rhoi  i  orwedd  yn  y 
âdaear,  a  gadael  yno  y  brcnoWor  a'r  llgredig- 
aeth  a  gawsont  oddi  yno,  cyn  y  gallont  fod  yn 
gymbwya  î  gael  cymdeithaa  dd^yfrwng  à  Dnw 
yn  Y  nefoedd.  1  Cor.  xv.  50, — ^  Calon  o  gig,*^ 
effeithian  yr*efengyl  ar  y  gydwybod,  yn  ei 
meddalhan,  ao  yn  ei  gwrteyd  yn  deimladwy,  ae 
yn  hawdd  idd!  dderbyn  argraffiadau  yr  Ysbryd 
Glán ;  mewn  cyferbyniad  i  galon  gaieg.  Ezec. 
xxxvL  26.     Edr.  CitAwn. 

CIGFA-OBDD  icig-ma),  cigle;  lie  y  gwertb- 
Id  dg;  marcbnadfa  gig.  *♦  Beth  bynag  a 
wertbir  yn  y  gigfa,  bwytewch.''  1  Cor.  x.  25. 
t¥  fiaxtXXmy  m  macelio.  Y  gair  Lladin  mae^- 
ftim,  medd  Ainswortli,  a  «rwydda,  marcbnadfti 
gig,  nen  by»od,  a  phob  math  o  Inniaeth.  Yi: 
oedd  Corinth,  yr  amser  Irwnw,  dan  lywodraeth 
y  Rhnfeiniaid,  ac  nid  rbyfodd  galw  rbyw  le 
cyhOedduB  yn  y  ddinaa  wrth  yr  onw  Lla^lin 
macelluni.  Gwel  Ain«worih'a  Diet  MiíîJìaelis's 
Introdtuôt.  to  the  New  Test  hj/  Mpriih.  Er 
deẁlt  dull  yr  apostol  o  ymadroddi  yn  y  bennod 
tichod,  rhaid  meddwl  f r  Corinthiaid  yn  en 
Uythyr  at  yr  apostol,  ofyn  iddo  drf  pheth 
ynghylcb  ctg  wedi  ei  aberthu  î  èilUnod:— I. 
A  allent  fyned,  yn  ddibechod,  gyd  à'n  cydna- 
byddwyr  Ì  gyfíŵnogî,  yn  nbemryr  eilun,  oV 
aberthau  a  aberthwyd  i  eilunod?  "  2.  A  alien* 
brynn  a  bwyta  y  cig  a  werthent  yn  y  gigfa,  yr 
hwn  a  aberthwyd  i  eilnnod?  3.  Panwahòddcd 
neb  o  b'onynt  gan  eu  cymydogion  Paganaidd 
iV  taî,  a  aMent  yn  ddifai  fwyta  yno  y  cig  a 
abertbwyd  i  eilunod  ?  Y  gofynbid  cyntaf  a 
«tebodd  yt  apostol  yn  1  Cor.  viii.  Y  ddatt 
ddiweddaf  ymae  yn  eu  hystyried  yny  bennod 
bon.  Mae  yr  apoetal  yn  trin  y  mater  yn  ddoeth 
ac  yn  ddtchlyDaidd ;  ac  yn  dangos  y  gallai 
arfcriad  obethaueyfreitblawn,  oHerwyddrhyw 
amcylcbiadau,  fed  yn  afifnddiol  ac  yn  anadeil- 
adol  i  etaîîl ;  ac  na  ddylem  gcimo  ern  bndd  ein 
hnnahi  ynnnig,  ond  build,  oysur,  ao  afleiladaeth 
eraillheiÿd. 

CIGPliAN,  adem  yaçîyfaethus,  aüan  dan  y 
syẁaitb,  Eef.  xî.  15.  'Y  ^igfran  a  anfonodd 
Noah  allan  o*r  arch,  nid  myned  yraaith  yn 
hoRot  a  wnaetb,  ond  myned  a  dy^chwelyd  yr 
oedd,  at  ac  o  amgylch  yr  arch,  yn  ol  ac  yn 
mlaen»  ond  ni  ddaeth  byth  í  mewn  at  Noah  i 
ddy wedyd  y  newydd  byfryd  am  dreiad  y  dyfis 
oedd.  Oa  oedd  cjcrph  y  meirwon  i'w  eael,  yr 
oedd  ei  cbylla  yn  gallu  cyd-ddwyn  k  hwynt 
Felly  mae  vn  well  gan  ddynion  cnawdoi,  cig- 
franaidd,  bieBenio  burgnnllyd  na'r  efengyl. 
Gon.  riii.  6,  7.  Trefaodd  Duw  gigfrain,  or 
maint  eu  gwanc,  i  borthi  Ëliaë  wrth  afon  Cerith. 
1  Bren.  xvii.  4. 

CIGWAIN-EINIAU  (cig-gwain),  cmftnc, 
tryfer ;  math  o  ffyrch  byohain  oedd  ganddynt 
yn  trin  en  eig  yn  y  babcll  a'r  doml.  Exod. 
xxviL  a.    Nnni.  iv.  14.    I  Cron.  xxviii  17. 


OIL 


as 


CIL-lON  (cT-U),  «Bfli ;  eaml ;  rilukl,«irifad» 
jmadMmd;  cin;  eü&igt  dif»ri&»  yi^ga4<Mk 
CSUdrws;  aldeddyf;  eooi  <m;  <dt  WA{  el 
Umd;  eil  dwm;  eU  knl;  «I  y  Ikwd. 
li&dd  «nwaft  i  aniiTw  looedd;  m«fEI«  CSl 
Owaiii,  CSlBimr,  CUGkdaat  CU 
'^BeäibjiMig  a  hoUlo  yr  «win,  ao  m 
hoUt  yr  ewÛMdd,  ao  agno  ei^,  oVa 
kimw  a  fwytewdL"  Led  xL  d^  Aa,  )*i)i 
rẁnià¥fifnifyn»f  cU;  Mf  dwyaifyBttiT 
yiSofChQ*r«yâa<7i^rwgaoiAtMÌNlb^  T 


laae  gaa  ▼  eieadiujaid  a  pont  «i  cS,  ddaa, 
tri,  aeo  Dddwar,  oylla.    Y  maa  gaa  yr  tch 


bedwar  cylla;  ya  y  oynlaf  tttmf^  a  ahrir 
wflafrfcahiiy 
a6M& 
odSr; 

i^i  fwyda  yn  ddigoaä  tnnr  lym  oykyrol  y 
«ylla  a*r  gmybwr  a  ednbvairiddoi  a  Quir  ya 
bdanaa  bychain»  Ae  a  deffir  i  fyauf  w  «afb,  lla 
y  ffwneir  ef  yn  en  Irwy  aignm ;  yaa  yr  anl^qir 
ef  liamrfrialgylla-^byBaelwir  emíftíL 
Ta  yi ail  gylla»  adaw fẁca/aas  mafo it  ya 
fnaeh,  a  ttiaffir  ef  iV  tiydydd  ayOa»  aahrir 
mnamEM.  O  hwa  yr  â  yr  ymbottli  Pr  padtra^ 
yddeyUaiaelwirataaiaiiiiok  Taoytroiryr 
«f  yn  gaolf  «fiyr  â  i'r  Uoitri  UaaOof,  aoT 
maym  Vt  |wa0d.  «r  magviaela  yr  aaifri 
tiaiiia  JamoaJod  taiddiad  y  gairBaaioftBgcad^ 
ck^NWif  Meeiid;  ya  tardda  oV  grit  Cfmwai^ 
dhflfvit  tẃ  i  fyntt;  saf  y  fdeuiaa  giradi  ea 
taflaiíÿaao'rayUaaviitfl£    Bybaaeaoiyatt 

yw  «r  Btaohaa  yT.yBiDortli|ft}78"B^  y  qruaoa 
imtfaiedaaxBO  yaf«nr  oyflawa  i  dym  y  maalh 
aUaa  o  hoB»  ya  girbl)  «ff  mif^waMli  y  eraad»; 

T  mae  caoi  y  cU  yn  arwydd  flaffldaol  a 
Mrÿo  ar  y  pethm  a  rdddwyl  o*r  Uaea  ya 
Agaadw  ya  y  aoeddwlt  iV  <£roi  yn  %ii«eth 
^bnrdol;  oddiwrtb  byn  yr  oedd  and  jr  çii|  a 
fibrohagiyr  awfai,yB  nodnttfidi^rf  aVaaiftwHaid 
'ia.     Hyfyrio  Va  ngbyftaith  yr  AiglwTdd 

iydd  a  noti  yw  ben  tffardawio&oa  yn  mbab 
oas.  Safanif.  GeiriaiiDawyir  vawoflihyr 
aattdt  [Amoa^viiL  IL]  y  rhai  a  ddylai  pawbatt 
eofio.  MaL  iv.  4.  1  Cor.  xL  2.  QiwiMo  j9 
yagryibyriHi»  a  dal  yr  byi^  aydd  dda  fAot  sm 
IL  1  Thea.  ▼.  11.1  a  Ghofia  gofaayamioB 
Dawrwgwnaatbar.  Balm  eiii.  la  Y  Ad 
gjlAn  o  gam,apbQr«aniaddwl»  ayaabyftydaat 
mewn  petíiaa  par* 

On-DYN-U-EWTDD  (dtlfi^  eyadm 
aabydya,  afi^wfaq^  yiMbigt  fin^^  Joik 
3am.ll»»  JobiacSO.  Dìm^.1.  14.  £a.i^ 
Jer.iül7.    Bdr.  Cnnnt. 

CnJODÂinTBDI)  (oO-dati^  y  boaM 
addy  y  malyddion,  Banib  xv^  19«  Lie  maa  y 
fok  cOddant»  yn  ein  Bdbl  ni,  ayfiaithir  yn  y 
SaiU Saaaona  «ŵiam  yr  aa»  ««m;  gehrar ei 
nnwaith  yn  wkumedd  yr  en.  DiaA  xn»  14. 
^Dawabdttûdd  ycUddan»  oedd  ▼ayrèa;'* 
Dnir  a  boQtodd,  nan  a  agondd  wm  bolltí,  y 
ton  JTodM  yr  bwn  Vfdd  yn  ZaH  ye  yr  adeUad^ 
wyd   dinas.     ^Umcb,   diigdioa   Macfeea.'' 


ZapkL  lU  TmaeygairHaiQiai  yneael  ai 
gySehhtt  moH9r  yn  Duir.  xxm.  SS.  FeUr 
gallir  oyftaiiha  y  geiriaa  liaetaa  Lehii  aaf  dUd- 
aa(  yr  eftf  iiaU  y  morEm.  Ac  yn  ot  pob  tabyg* 
oliaedi»  aymeRHld  ▼  ddinaa  ei  henw  oddiwra 
llaaftaa  Labi,  y  law  fliorlar  mewn  gen  aayn,  yr 
bwn  Y  aafedd  Samaan  y  waradigaelb  wyitiiiol 
trwyada  Daw  a  agaiodd  ifynoa  iddo  mewn 
flfomd  wyrlbieU  pan  oedd  a&  bran  marv  o 
mbed ;  ae  er  eofndwiìaaäi  am  y  waiadiflaetfa 
ddaablyft  aV  wyrib  befird*  galwodd  bi  ^^  t^on 
y  gaUwady  yr  bon  aydd  yn  Labi."  Bank  X7. 
Ifti  ■  Crealoadeb  p  ammwid.  Job  xxiz. 
19.    Sabnlwud.    Diar,  zxx.  14.    Bdr.  Ev- 


CSLFAGH  (aiKmaebl  Ue  t  ymieaidao,  Ue  i 
laabn:  eiigyu,  aiMttt,  mA  ^COfidi  y 
aaôr.**  Joa.xvüLl4.  <•  CU£Mbaa y dy&dar> 
iwxxxm.1%.  «"Cillaabaajnyayddoedd.' 
Job  zxnz.  S.  '<  CU&obaa  y  bol,^  Diar.  xviii 
8.  aaf  y  Uaoadd  mwraf  migd,  ^fewnol,  a 
obaddieoii;  Geimn  baatyiqprr  a  aroiuNbiit 
yn  ddwflà  lawn,  aa  aabawdd  meddyxiaaetha  ei 
areboUk>a«r-^Tr  oedd  cU&ob  à  ^glui  .ddi  ya 
wertbÌMrf  i  Fanl  a'i  gymdeiaBon  yn  ea  mor- 
daifb  beiygtaataaBhafaJB.    Aoi.  xxviL  8«. 

GILQ  wTGOAW  (dl-gwdi),  gwtbiaw  ar  gil, 
gwttiiaw  yn  o\  gyra  ar  enoil,  nan  ar  ffo.  Saim 

GHICSA  [í^ŷifrMẅí\,  gwlàdynydeba- 
ddwyrain  i  Am  he^  yn  mjH  mtjw^  dwy* 
raîaUiròryCbmoldir.  Y  brif  ddkua  oedd  . 
TaBaaa^nemiwydPaaL  AatxxL  8(k--PoU- 
ogwyd  Oifioia  ar  y  cyataf  gaa  Tanb,  ^ 
JapMk  Gaa.  x.  4p-PanI  a  bragetbodd  yr 
aMgyl  yn  foraa  yno,  n  ebau^d  yao  eglwys 
LKot  XT.  M.]  TT  bon  a  baibaodd  ya  Bed 
flodeaog  byd  ddeahcenad  yr  wytUed  ftvAi 
Itfae  y  whd  i  gyd  yn  baaienol  yn  meddiaat  y 
Twro. 

CniAW  (qO),  1.  Oadw  draw,  myned  oddi- 
wiA.  Job  LI.  Baa.  xxxu  dw-~~â.  UeOiaa, 
nea  IVnad  yaaaitb.    tíea.  xx?il  44. 

OiLlON»  yfy^  [«X/Ca»»]  mab  BUmfiiae  a 
Naomi,  jr  bwn,  ya  amaer  newyn,  a  aetbai  efo 
einaaii  wbdlfoab;  abriododd,  aeaiufurw 
jtno»    Bathi 

oouláìi  jari^n  yaim^i  i.  MabBai^ 

aflai  y  OiJeadiad,  yrbwn  a  aeäi  gydaDafyddi 
Jaraaalam,  ao  a  gafodd  kwer  o*i  ewyllya  da  am 
garedigrwydd  ei  dad  i  Dafyddyn  ei  gyfyngdeft 

a  8am.  XIX.  87,  88. 8.  Dmaa  yn  ago»  i 

Betblebam.    Jar.riLi7. 

CINIAW-^  (cin).  nawnbiyd ;  yn  fwy  pi- 
ùàfíifpryd.  Ymaerhaijmeingwladyiìtffef 
y  gair  aiaiaw  am  Ibreafayd ,  ae  mall  am  navn- 
ni^d,  nan  jriaiaw  eebwym,  nea  nawẁyd.  x 

mae  nir  Jfak  ftniA  3^  I^-  ^*  ^*-  7^  ^^? 
a  gyflaitbir  jwyd;  yn  aad  ei'gyfteiikn/<»«tf* 
ofóMH  yn  Bm.  xxL  13.  ae  fell^  va  arwjddo 
piydiddthwyr.  Mr.  Bailnr  a  ddywed,  tod  y 
gair  Habraig  ya  ateb  iVgair  Ojrmraflg  cj^(u^h 
yr  bwaiiarwydda  oèd»  nen  rodd  o  ewyllya  di, 


<I& 


err 


17W aehoflîott  taLTäwjtíít.  Y  mae  Mr.  Lei^^i 
a  Ptekhottt»  ya  miBgrw  fed  y  gwr  Ẅ;  i^^rov, 
yn  irvtrddo  py^  £a  vb  Mnaer  wmesufyiiw 
f«  iWjta;  »1  fed  jFii  dytbd  oddmrib  air  s 
tfvydda  daiyariiMft  i  tai  rai  nyaed  i  ryfcL*'» 
Gmdiwirlkelh  jt  étmgfí  Mu  nä  1-14. 
)itt  yretagyi  yn  bryd  Mtuẃìasmt  i  dÜwaBa 
rr  máL  Sbê^,  xxt.  a,  7.  Tn  brrd  liefyd  i 
faddolioB  SÎOB.  loMfLM.  IPedrL  11. 
7b  biyd  bob  aaa»  i  Arned  âlo  eyn  ayned  i 
t7Waàb7d,0Mwd,adiAl 

diBMyii  Najphlftli»  o  do  y  «rUewift  i  Par  Vb»- 
rias;  0  ba  «Q  bjrd  at  y  llòr  ^lianr  tt  oedd 
gwartadeddf  ••hrir  befyd  y  rmt^  rAoMliiv  wrth 
yrlerddonen.  Deot  ÌT.  49»  Jo«.zl  S  ;  aiü. 
3;  a  jdx.  SA^^Ban»  OOiMt»  a«  enâll^  mai  yr 
oa  aedd  a  TAeriaa;  ond  y  mae  Bataad  o  1««- 
baaol  fedd vL  Dihra  y w,  mai  yr  on  yw  Uya 
QnneBarat»  m«  OniimA^  *  Ifór  liberiaa, 
oeaHorGdiha.  lllad.iL«7.  Bi»iU»ib» 
ttt  ei  bod  yii  aefyll  yn  ▼  Ik  yr  adeiladirylOa- 
pemaooL    Bin  Lunr,  MoBi  ToaMAS. 

CIO81  jaya  y&  y  ihaa  offkda-^dwyiaiiiiBl  o 
tf»  J  GaiiaUiiv  y  neaaf  ai  Leaboa»  syfabyn  a 
Smyrna,  jm  ^yloh  deoddag  aûutír  o'r  ikt. 
Mwir  bi  TB  latr  Somk  Nid  oaa  hsMB  am 
bltaiad  Cmtíooogiwydd  yno  ya  fiMNn:  osd 
eaim  M  «^gob  oddi  too  ya  y  qyag^oiBa 
cjŵodìi,  m&nm  ùaaooad  diwaddaraeb:  ae  y 
aae  OîilÌABognrydd  heb  «i  ^iwMÌddio  yn 
UwyraddiyBocilft».    Aot.X3Cl5. 

(3P-I0  (eib),  HaK  v^^  «»•,  yiga>io^ 
caphio;  dwya  o  draia,  'yaglyfisw;  ejmaiyd 
peth  puiEk  mewtk  biya,  yn  idkjmmiaL  I 
W&LXX.W.    IfatxLia. 

CIB|  dÿiaa  BBQ  whd  dsB  ly  wodficdh  hmto 
Aaqnia.  Bboddir  bcHBa  «n  Bfen  Oyrrbttv  » 
^nûsoedd  aaawyd  Cyropolia»  CytBtuim  Oariiiai 
fei  Oeoadd  ^  i^orwadd  yn  ▼  partbsa  byn ; 
ikaa  0  ìía&M^  tebygel»  madd  ẁn^  m  alwyd 
Sjiomedia»  oddiwiui  y  8 jriaid  a  ddjFgvyd  yn 
giethm  7B<>.    S  Bran.  ztL  ». 

CIB,  GDEUHSftBS^  CIB-HABBS,  CDU 
HSK&-SBXH.  1.  Prif  ddSnaa  y  MaBbiaid»  a 
urbithiwyd  g«B  Jabonun^  brenin  laiBel,  2 
Bren.  iil  %S^àù.  m  a  ddystmriwyd^ivedi  byay 
guyr  Aaajriaid  a'r  Galdeaid.    JBaa.  zr.  1 ;  a 

ni7,lL    Jer.xlvBkdlw ^8.  LlaynMadia, 

Ueydygwyd  y  S/wud^  a  rkai  o'r  HebreBÌdy& 
gMfchiongBB  yi;  Aflayiiaîd;  riiai  o  driffolionpa 
^  oedd  yn  rhyfeh  yn  myddÌB  Senaäerib  yn 
erbyoJadab.  Aoioa  L  5 ;  a  ix.  7.  Bmu  nil 
& 

CmiATH  ti*nD  [«<«»«•]' r^»ûdddiaaaVr 
^v  yn  agoa  i  €Kbe<M|  y&  rbaadir  BanfaauB. 

CIBIAXHAIM  )anÿ|«np  [(toy  dUtaaiL  1 
Km  0  dn  y  dwyrain  Tr'IofädoneB,  yi^yioh 
«bttmUltiroVgotllewinitfedabia.  Tebygol 
Ò  EadeilBdB  qra  Mchailhîad  Cadorlaonier. 
WL  xnr.  ÜW    <^»0t<fedd  fiaboB  bi,  bwyneb, 


addtar  y  Moabiaid,  a  obyfoafodd  Moaaabioddi 
Utẅ  yataa,  ae  al  liuoddodd  iV  Reabeniaid; 
oad  adgymerodd  y  Modbiaid  bi  dmcbefii  maim 
aaa»r.  Diayatriwyd  bi  can  y  Galdaaid;  <nid 
ail  adaUadwyd  bi  yngbykb  Ju  d.  4<M>,  a  gelwid 
ìá  <Srialbai  Kiina.  zudi.  87. .  Jai^  lz?in.  1, 98. 
— -->9^  CSriatbaim,  nan  CHaitaa,  ya  llwyA 
Ntt^laU.    Joa.zxL83.    10ioB.vi.  76. 

CIBIATH JBA&DI,  aea  CIHLITH-BAAL, 
[dim»p  m$d]  disas  ya  Jadab,  rn  safyll  naw 
nan  ddag  aitlttir  o  da  y  goetedd  i  Jeraaalaia. 
YflU  ba  arob  Daw  lawar  o  lynyddoeddi  Yodi 
ei  dwyn  o  dir  y  Pbîlistíaid.  Joa.  ix.  17 ;  a  xr. 
9,1a    ISbbttILI. 

OIBIBD  {(At),  baaKoni,  daaai.*-^  Ei  gkied 
er  a  wtjB.^    S  Oar.  ix.  ft,  la    W.  a 

CISlBU  -jitSS  [^¥*^i  «•%WJ»  7  "'ŵd 
mÌB  o  flwvddvn  gyaegredig  vr  Hebraaidi  a'r 
trydydd  oy  flwycU^n  wiadoL  Yr  oedd  yn 
ejrfiiteb  ya  o  agaa  I'r  mis  Tadiiredd«  Zaeb. 
flL  1« 

OIBON  intrp  iecUeẅwydd]  1.  Diaaa  ya 
ibaadir  btacbar,  ao  a  raddwyd  f  r  Lewdd  o 
deabi  Ganom.  Joa.  xiz.  SŴ."  ■  »8.  Afoirig 
aydd  yaiaadqa;  triry  ddyffrya  Jesrael,  o  da  y 
dabaa  i  fyayiKl  Tmor,  ao  yn  myaed  i  For  y 
OaaoUUr  ya  Aooo,  aea  PtoleaiBÌs*  Bam.  t« 
21.  Dywed  t  Dr.  Sbaw  fed  ai  tharddiad  ^ 
agoa  i  fynjáí  Oanne],  a*i  bod  yn  rbedeg  i'r 
geÿaddorueiria  i'r  naâr.  Bydd  yn  cbwyddo 
ya  fewr  iain^ar  wiawogydd,  oddiwrtb  ffiydiaa 
aiMml  TB  dj4i&w  oy  bryaiaa  oyfegoe,  nea 
àjwmrá  llawar  o  fyddia  Jabia  ymaiüi  gaa  ai 
Ibfeinral  ar  y  tjkrw  aeblyaan  Gelwir  bi  yr 
km  t^ÌMf  o  beiwydd  ei  bod  yn  enwog  ynferMf 
ar  ryw  aoUyaor.  Saba  IxzniL  9*  Oalwid 
diaaa  Oadaa,  Ciaion,*  tebygol,  am  ei  bod  ya 
aefrll  «r  bmyr  afoa  boa.  Joa.xxi.S&  Cymb. 
1  Oroa.  vi.  79. 

CIST  (eait),  0r.  xcony  <eMẁ)  c<^SBr.  ^  1 
Sam.  vi.  8,  15.  2  Bren.  xii.  9,  10.  2  Oron. 
zziT.  8»  9|  Id,  IL  Biec  xzviL  24.  Ciêí  yeij/f" 

ẃyr  Moab.  Geo.  x.  4.  Tebygol  i^w  hiliogaetb 
boblogi  Gilieia.  Crybwyll  Homer  am  y  Métẅ 
yma :  a  aenia  Ptolomy  am  y  taleithiaa  X^etis  a 
'KUU,     Rbai  o  bonynt  a  aetJumt  tebygol,  i 

gya  Cypraa,  ae  a  adeibKlaBaDt  ddtnaa  Èitífum. 
imacb*  befyd,  iddynt  aylûioia  teymas  y 
Uadiaiaid  yn  yr  Ital ;  Ue  y  cawn  hanea  am 
ddinaaCelia.  Ondprif  dríg&biüc«aetbCittim 
oedd  Maeadania»  yr  bon  a  elwid  <£ttim,  yn  ol 
ei  enw.  Neo,  bwyrr cb,  bod  i  ni  ddeall  wrtb 
dîrCittfBi[B9a.xxüL  1, 12;  a  Jer.ü  10.]  aid 
ya  aaig  Uacedoaia,  oad  gwlad  Qroeg,  ao  jn- 
yaoedd  yr  Arobipai^o;  ac  bafyd  trSfedip;ioa 
ynyaoedd  Uòt  j  Ganoldirt  Sieilyi  Sardinia,  a 
rbaa  o*r  ItaL*-^'*  Llongan  TarsiBy  ndwob ;  oaaya 
anibeiibiwyd  bi,  fel  nad  oea  na  tbỳ,  na  ebyn- 

*  OMom  fW  yr  «nr  ya  f  Belbl  HdbfMK  711 7  eyMriadMi. 
Jot.  xlz.  $Ù ;  a  xj±  93.  rr  hwn  orgmph  aaauTDlrTn  7  cylklili 
lid  (^luW  yalSa- w- «k  oad  BUT  yn  y  lUl^a 


OJl 


tíO 


CLA 


tedd :  o  dir  CStthn  7  dadgoddiwvd  iddynt" 
Btt.xxiiL  1,  Ì2.  Jer.  ii.  10.  FmphwydoUgiekh 
^w  ftm  ddinyvtr  l^ynu  gan  NelMiehodofioMNr. 
ÍJongaii  Tarsis  fw  HoDgftii  l^rns  oedd  yn 
morio  i  TuTBia,  wn  TArteaBns^  yn  jr  HitpaeB. 
O  dir  Cìttíni,  nea  ^nysoedd  m  thir  Qtoeg,  j 
dygwjd  7  newydd  iddynt  ▼&  Tartis  am  ckliii- 
7«tr  Tjrrna.  ••  Oanys  7  Tymid  ^medd  Jerome 
ar  ado.  6)  pan  welsant  nad  oeda  diangb  arall 
iddynti  a  fioisant  yn  en  llongan  i  Carthage,  ae 
"rnysoedd  M6r  y  Canoldir ;  ac  oddi  yno  eyr- 
naeddodd  y  newydd  anhyfryd  i  Tattn."  Gwel 
Lowth. 

,  CIWDAWD  (ciw),  llwyth,  tylwjrfch,  cenedl ; 
tyrfiu — ^Pèncidawd,  «cf  tywysog  milwraidd. — 
•*  Yno  V  giwdawdy  a'r  penciwdawd,  aawyddo^ 
ion  yr  Inddaeon,  a  ddalieaont  yr  InnJ^'  loan 
xviiLld.    ActxxiL81,    W.8. 

GLADD-XJ  (cy-ladd),  daearo,  priddo ;  a^or 
daear,  a  dodi  cyiph  meinr  yvddL  Gen.  xxiii. 
4.  Act  V.  6. — Yr  oedd  yr  Hebreaid  bob 
amier  yn  ofiilna  iawn  ynpiylcfa  diddtt  en 
meinr;  cyfrilid  yn  ddianrhydedd  nid  bydian, 
ie,  y  dirmyg  penaf,  fbd  neb  yn  cael  ei  adael  yn 
amddiâid  o  mint  eladdedigaeth ;  hyny  ni  waold 
hyd  yn  nod  à  gelynion ;  ond  ni  eUeddid  hmi- 
an-)eiddiad  tan  ar  ol  macMnd  háui;  a  ohredn 
yr  oeddent  (bd  eneidian  y  eyfyry  w  yn  oael  en 
tafla  i  nffem.  Yr  Inddewon  a  alwent  y  tír 
claddn,  T^fa  omtdwyd  t^r  thai  byWy  i  ddaiigoa 
en  crediniaeth  o  an&urwoldeb  yr  enaid,  aV 
adgyfi>diad ;  a  phan  fyddent  yn  dodi  corph  yn 
y  bedd,  byddent  yn  Uefiira  wrth  y  rbai  oedd 
yn  gorwedd  yno  m^s  pe  byddent  etto  yn  iy  w, 
gan  ddywedyd,  ^&ndiÿeaig  ffddo  Iuofar, 
yr  hwn  a*ch  cieodd,  a^h  poiihodd,  ao  a'ek 
dvff odd  i  fynn,  ac  oV  diwedd,  yn  d  g^wnder, 
axh  cymerodd  allan  oV  by  d ;  ff^yr  eKh  riiifMK 
oil,  ac  yn  yr  amaer  priodol  a'cn  adfywia.  Ben- 
dîgedig  fyddo  Ibhofah,  yr  hwn  ardd  yn  peri 
angeu  ac  yn  adfera  bywyd."  Nid  oedd  dim 
arteriad  yn  mhlith  yr  hen  Hebreaid  o  roddi 
ysgrifen  ar  feddioini  en  meinr,  ond  yn  mUitii  y 
thai  mwyaf  diweddac  daew  hyny  yn  arfeciad, 
a  dnO  en  hyagrifen-fedd  sydd  debyg  i  hyn : — 
^  Y  gareg  hon  aydd  wodi  ei  goaod  nweli  ben 

N mab  N ^  yr  hwn  a  gladdwydd  ar  y 

N.  dvdd  o  N i  yn  y  flwyddyn  N . 

Oorphwyaed  yn  ngardd  Eden,  gyd  aV  hoH  rai 
cyfiawn  sydd  yno  ar  y  dechreoad.  Amen, 
Amen,  Amen,  Seiah."  Yr  arferiad  yn  mhlith 
y  CrÌBtionogion  sydd  ddigon  adnabyddns,  ftil 
nad  oes  afthot  am  un  darlnniad  o  bono. — 
^  Claddwyd  ni  gan  hyny  ^d  àg  ef  trwy  fedydd 
i  (arwolaeih  f  nid  yn  nnig  mae  i  ai  ran  yn  ei 
&rwolaeth  ef,  ond  hefyd  yn  ei  gladdedigaetfa ; 
fel  trwy  ypethaa  hyn  y  ditymer  corph  peehod, 
yr  hen  dídyn,  acy  mae  hyn  wedi  ei  eelio  i  ni 
trwy  fedydd.  Y  mae  gan  y  credadyn  hanrl  i 
OwA.  yn  fyw  ac  yn  fiirw,  jm  ei  gladdedigaeth, 
aH  adgylbdiad,  a  chymandeb  Ay  ef  yn  y  pethan 
hyn ;  felly  hawl  i'r  holi  freintiau  a'r  eSëithfaa 
daionofi  yn  Á  fkrwolaeth  aM  gladdedigaeth,  ac 


S,  a  thrwy  fedydd,  maent  wedi  en  eelio  i  ni 
inf.yL4.    OoL  ii.  12. 

CLAF,  CLBIFION  (cy-llaf),  allach,  Ilestr, 
drwg  ei  hwyl.  ifae  y  corph  yn  glaf  pan  f jddo 
rtiywateehyd  amo:  mae  gwiadwriieth  yn^af 
ac  yn^afiach  pan  byddo  yn  Ifygredig.  ynor- 
tiirymedig,  ae  yn  agoa  i  ddinystr.  ëml  i  5^ 
0.  M 10.  tL  18.  W)e.  y.  18. — Y  mae  enaid  yn 
glaf  pan  byddo  yn  teimio  ei  afiechyd,  iic 
enogrwydd  yn  gwaaga  ar  ei  gydwybod  Mat. 
is.  12.«— Y  mae  yr  egtw^s  yn  ^laf  o  gariad  pan 
byddo  agoe  a  lleemeino  o  biraeth  am  gym- 
deithas  À  Christy  nea  dywalltiad  ei  gariad  trwy 
yr  Ysbryd  GUm  yn  ei  gorloni  a'i  gorchfyou 
Oan.  fi,  5;  a  y.  8. 

CLAFR^LLYD^i;  (olaf ),  eraoh,  erachog, 
eraehiyd;  caach  cynddeiriog.  Letni.  20.— 
•♦Am  hyny  y  clafra  yr  Arglwydd  gorynan 
roerehed  Sien.''  Bsa.  iu  17.  ^  WUl  kumile 
the  he^d!*  8aê$.  *^A  ddarostwng  benaa." 
Lowtb.  A  ddarostwng,  a  ddwyn  i  gyflwr 
caalli«^hyBy  a  arwydda  y  gair  f\jÿ^  medd 
ParkhnraU 

CLAI,  GLBl  AU  <llai),  nndd,  Qaid,  pndd- 

k,  priddgalch.— 1.  Math  o  ddaear  wedn ; 

id,  y  wi  ag  y  gwneir  priddfaiai  ac  nmrpr 
1  o  bono,  ExSd.  i  14,  Je».  xyifi.  4. — 
f  •  Dynion  a  gyflblybir  1  glai,  en  cyrph  vedi 
en  Hnnio  o  bono,  ydynt  yrael,  yn  fna,  yn  an- 
nheSwog,  ae  yn  hawdd  en  dryllio.  &a.  ixnr. 
8.  Sahn  fi  9.---^-^.  Oelwir  golnd,  a  phleseraa 
bydol  eraill,  yn  üio^ih o  gUu  tew;  j  maent  0 
ychydig  werdi  i  enaid  anfurwol,  yn  ei  feicbiaw, 
ae  yn  ei  aieshan.  Hab.  il  6.  Edr.  DaU} 
Pomt. 

*'Gaays  hi  a  ymnewidia  fel  eSai  y  sèL**  M 
xxzyiii.  14.  Ymddengys,  wriii  y  geiiisa  hp) 
ea  bod  gynt  yn  arferyd  clal  yn  Ue  cŵyr  i  selio 
ag  e(  &I  y  gwnant  etio  yn  yr  Aipht,  i  aeHo 
diiysaa  àg^  A  Ghrel  Harmer,  Obe.  VoL  E 
Pan  lewyrcho  goleuni  y  boren,  y  ddaear  a 

Cinnewkua,  o  ran  ei  golygiad,  fm  clai  y  sèl 
n  y  nos  dy wyll  nid  oedd  dim  i'w  welod  ami, 
fel  clai  heb  argraff  sol  amo ;  ond  y  wawrddydd 
a  ddengys  lawer  o  luniau  harddwych  ami,  sef 
Unniao  pob  peth  s^d  ar  ei  hwyneb;  nid  y 
golenni  sydd  yn  pen  y  Ihiniaa,  ond  en  dangos 
y  mae,  a  tiirwyhyny,  fel  pe  byddai  wedi  en 
hargraflfd  o  newydd  bob  Inyrea.  Y  mae  byn 
yn  wir  am  oionni  dwyfd ;  pan  gyfodo  liwnw 
ar  ddyn,  ymnewidia  fel  clai  y  sèí;  ond  y  row 
hyn  o  wahaniaeth ;  aid  yw  golenni  natnriol 
ond  daagos  y  Unaian  s^dd  ar  y  ddaear  eisoes, 
nid  y w  yn  effeithio  dim  yn  newydd ;  ond  y 
mae  golenni  yr  efengyl  yn  eff(Mthio  argraffiadan 
newyddion,  ac  yn  peri  flioirflad  tra  gwabanoi  i  r 
peth  oedd  yno  o'r  blaen  ar  y  galon  a'r  bnch- 
eddiad,  fel  y  sêl  yn  gadael  yr  amaff  sydd  ami 
ar  y  olai.— «« A  hwv  a  nfent  fa  dillad;**  ^ 
Unnian  y  pethan  sydd  ar  y  ddaear  a  safant,  p 
y  golenni,  fel  dillad  i  ediych  amynt;  ym* 
ddangosant  yn  en  harddwch,  fel  gwiagoedd  yn 
dilMn  Goi]^  y  ddaear,  i  bob  Uygaid  a  ediycho 


CLB 


Ml 


CLB 


iraL  Y  mae  y  goleoai  jm  diSflOft  J^  hoU 
bethaa  dy  mimol,  Bydd  M  gwi^goedi  ottBwych, 
yndiUadaa^Tmbwddnyddaeiur.  '«ITdolydd 
ft  wiflgir  á  demid,  a'r  dyffiynoedd  o  orobaddir 
iefl    SalralzT.  13. 

CLAIS,  CLEISION  (d«),  dogUd^plTiidiw, 
cleiswaed»  ol  dyrood;  nsokt,  albiûg,— Mami 
dftû,  maimor;  cbis  dẃíir  a  giin,  ymyl  j  divfr; 
clais  ervyddt  ertjil;  dais  j  dydd,  tariad  y 
djdd,  tonad  y  wawr,  y  gcdau  cynitaf  y  boreo. 
Act  xz.  IL— '*Ytnaia  a  g^eiaiMoiit;'*  [Mat 
xiTiL  51.]  W.  &  Mf  a  hoUtwyd.— "«  Yb  c&doÿ 
[Mil  zzviil  L]  W.  &  yu  deehroa  gwario^  yn 
djddhaiL 

CUUDA  tẅf  1  ZJodL  Gi^uiia  :  yaya  bek- 
la  th  Môr  y  Gaiioldiry  yn  agoa  i  Creio»  a  elwir 
jn  breeeaol  Oerow  Ba  Paul  a^i  ^eìllioB  yn 
bwjlio  keibio  iddi  y&ai  foidaith  i  Bniaia.  Aok 
xxvii.  16, 

CLAUDIA  [cl4fl  peadafiMa  oEafidn,  yr 
boo  J  dywadk  iddi  oael  ei  dy Awdyd  i'r  ffydd 
tnry  vdaidogaeth  PasL  S  iW  iL  91,  Y  mae 
thai  gwyr  dyamdig  yn  barnn  mai  Cymnea  jd- 
«dd  y  bendaogBa  hoo,  ae  taú  Gwladna  B«ff* 
vdd  oedd  ei  ben w  yn  Nẅymni ;  ond  yn  Bbnf* 
m  CUmdia  Bnffioa.  f  Y  mae  merobed  yn 
Xghymra  oV  eaw  Q-wbaos  byd  y  dydd  bvn]. 
Pywedir  mai  ei  gwr  ^doedd  Pcraenai  a  enw* 
ir  ya  yr  on  lie ;  ac  mai  gwr  mawr  iavn  ydaedd, 
aeon  oV  aaiot  o  dealtt  Caatw.  PbiL  ir.  Sd. 
(jwel  Fox's  Acta  à  Monnmenta,  Dr.  GUI,  a  Mr. 
M.  Henry  ar  2  Tim.  iy.  ftl.  Goodwin's  Gatol* 
ogoe.   GwelbefydDrychyPrirOeMedd. 

CUUDIUS  [clofl  nn  o  Ymerawdwyr 
Shoikm.  Yrnddeosya  fed  amry w  o'r  enw  wedi 
bod  yn  RhafiuQ.    Act  xL  28 ;  a  xniL  i. 

CLAUDIUS  LYSIA8,  swyddog  oedd  gan 
jEjiìifeiiÛAÌd  gynt  yn  JeroMUein,  i  amddifiVny 
vmo.  Daagoaodd  bwn  lawer  o  diriondeb  in 
ig  at  Paal  ya  ei  gyfyi^erao.  Act  xxi»  xzii, 
xxiil 

CLAUAR-DER  (dan-ar)  xAtrnfioc,  eUUuroê  ; 
tymhenuÿ  gweddol,  wnl^  mwyoaUd»  eamwrdi; 
^eb  fod  yn  oer  nac  yn  frwd*  Angel  egtwya 
Laodicea  a  elwirfelly,  oblegid  nad  oedd  yn  cwhl 
^lunharcba  Crist  A*i  achot  nac  yobwahh  yn 
"^^^  yn  ei  gam  ac  yo  ei  anrbydedda,  trwy 
^Uwya  ei  aclu»  yn  nâaen  yn  nrioi ;  l«Uy  yr 
oedd  ja  ffiaidd  gaiuido.    Dat  iii.  16.  * 

CLAMP  (Uiunp),   talpv  crug,  cmglwvtb ; 

<^p  0  ddyn,  dyn  gwroJ,  eorpboroL— Cbunp 

^  y  genedl  loddewii;^  trwy  rinwedd  y  cyi- 

«ttmod,  a  elwir  felly.    Bb«£  xL  16. 

CLAWDD,  CLODDIAU    (llawdd),  ffoa» 

We,  dsdd  rhycb. ^1,  Ffo»  ddefn  iddi- 

mn  meos^dd.    Eaa.  zxxviL  36. g.  Diob- 

uuoa  y  rhtt  drygionoa  i  iagln  y  dnwioL    Salm 
i  vu.  15 ^.  Cyfeiliomad  perygliu»  nen  goU- 

j     CUWR,  CLORIAU  (Uawr),  dawr  daeai^ 

c;»wr  bwrdd ;  dyfod  a  pbetb  i  gUwr,  byny  y  w, 

I   ^  ddwyn  i*r  golen.— Ganad  nen  orobndd  ar 

^2Sam.x?ii.lö. 


CLBDB-AU  (Ued>,  rby  w  betb  teneo-wastad* 
aateU  d^ ;  —dedr  y  llaw,  cledr  y  ddwyfron^  1 
Brea.  xviii.  44. 

CLSDD-YF-AU  (Uedd)  JUad.  Ol  adiüs;  cad- 
gnaw,  ffeawm  :*--deddy  f  Orws,  deddyf  car* 

!•  Arf  xbvfel ;  ac  mewn  aralkff  a  arferir  i  osod 
alien  rvfeL  Gen.  xxxir.  25.  Le£  xzvi.  25. — 
2.  Dialedd  a  bamedkaetbau  Dnw.  Dentxxxii. 
42.—^  Awdnrdod  UywodraetboL  Bhuf.  xiil 
4.-  ■  i.  Gair  Daw  yw  Cleddyfvr  Ysbryd,  am 
ei  fod  yn  eael  ei  wnentbnr  yn  effieitbiol  trwy  y  r 
Yabird  i  ovobfygn  ac  i  witbiefyll  pob  gwrtV 
wynMHad.  £pb.  yi.  17.  £in  Hiacbawdwra 
ddywed  ^Na  ddaetb  efe  i  ddaafon  tang- 
nafedd  ar  y  ddaear,  ond  deddy^''  byny  y w» 
bydd  fy  e&ngyl  yn  acbos  acblysnrol  o  erlediff- 
adban  a  tbraUodan  iV  pbroffeewyr;  aid  ^i 
natar  ei  ban,  ond  oddiwrtn  a  ibrwy  lygtedig- 
aetbandjnicwi.  Mat  x.  84.— ««Cledd^Gmt 
yn  dyfod  aUan  o*i  enao,'*  aef  oddiwrth  ei  awd- 
oidod  a*i  ewyllj^i :  ac  wedi  ei  wregtan  ar  ei 
g^UD,  yn  baroKl  i  fi>d  yn  foddion  aigyboeddiad 
a  dyeibweliad  peobadnnaid  ato  ei  Eon.  Bpb. 
yL  17.  Can.  bu  a  Dat  i  16.  Salm  xly.  8. 
^Gym  y  deddyfiui  yn  aycbao,  a'r  gwaywflVn 
yn  bladiiiian,''  a  arwrdda  gadael  rbyfd  neibioi 
a  mwyabad  o  bir  beddwob,  tymhorol  ac  ya- 
biydoC  yn  sgbyd  a  diwydrw^dd  a  Uwyddiant 
yn  Ib^nno  y  meoaydd.  Esa.  ii  8.— Bboddion 
a  grak  Mic  iv  3v*-^  Gym  y  aycbaa  yn  gledd- 
ymot  a'r  pladoriaa  yn  waewnyn,"  a  arwydda 
fod  rbyfel  aphiinder  mawr  yn  nesao.  Joel  iii. 
X.  ^  äeddyf  tanllyd  yagwydedig  f  nea  fel  y 
mae  sbai  yn  oyfteitba  y  gair,  fflam  eUddÿfyn 
ywẁüit  nen*  yneidroi  ei  hun;  y  gair  a  arferir 
yma  am  drui  d^n  allan  o  baradwysi  a  arwydda 
ei  fod  yn  cael  ei  droi  allan  fel  gwraig  y^;ared- 
ig  allan  o  dý  ei  g^r ;  ac  na  byddo  i  ddychwd- 
yd  yno  bytb  mwy ;  felly  nid  oedd  y  dyn  i 
ddycbwelyd  yno  i  byfrydwcb  cymdeit^a!^  k 
Daw,  ar  byd  ffordd  yr  hen  gyfammod  o  weitb* 
redoedd.*-— Cbllai  fod  y  Mawrhydi  Dwyfol;  yr 
bwn  yn  Ngbriat  aydd  yn  cymmodi  y  byd  àg  ef 
ei  ban,  tia  yr  oedd  y  cernGiaid  a'u  deddyf  tan- 
llyd yn  yagwyd  yn  ddychryallyd  i  gadw  ffordd 
prsn  y  bywyd,  yn  ei  ddaJgoddio  er  hon  rbwng 
y  ceiabiaid,  megya  ar  orsedd  o  ras,  i  annos  y 
pecbadar  i  ddyfod  yn  oatyngedig  i  gymdeiUias 
rydd  ftg  ef  ei  bun,  trwy  ffordd  newydd  y  cyf- 
ammod  graa.  Gwelwo  wrtb  gymbarn  Dat  xzi, 
a  xxu,  fod  denddeg  porth  y  ddinas  aanctaidd  yn 
agomd  yn  fe^nyddiol,  ac  angel  wrib  bob  portb 
megya  i  dderbyn  yr  etboledigion  i  mewn  o  bed- 
war  cwr  y  byd ;  aef  y  rbai  sydd  wedi  eu  bya- 
grifenn  yn  llyfr  by wyd  yr  Oen.  £r  fod  ffordd 
newydd  a  by wiol  weli  ei  chyaegru  at  y  Tad, 
trwy  aberth  y  Mab ;  etto  yr  h^Iogedig  nid  á  ar 
byd-ddi ;  obbffid  nid  à  i  mewn  yno  ddim  ai^ 
bm.  Dim  ond  a  fyddo  wedi  ei  olobi  drwy  an* 
feidrol  rinwedd  aberth  Criet  Gen.  iii  24. 

CLEFYD-AU  (claf),  anbwyl,  afiecbyd, 
clwyf.— 1.  Llygredigaetb  corphorol,  nen  ya- 
brydol.    Mat  iy.  23 ;  a  yiii,  17.    r— 2.  Dy. 


OLO 


m 


ÜU> 


itiiinìAd  hirfteOJo»  yr  eiiMcl  «a  ChrbL  €Smì.& 
6  j  »T.  6. — Dav  «jrdd  yn  aafott  delydavi  I>Biit 
xxriiL  Ond  fel  effeithiaa  pechod,  obtand  few» 
od  yw  yr  acho»  haeddiaonol  o  jp^afydMi»  Tr 
hen  Hebreaid  a  gjrfrifeat  aa  defydaa  i  oraoh- 
vjUaeih  yftbtydion  dnrg,  megya  dienyddwyr 
y  dialedd  dwyfol ;  a  phaa  í^^ídal  ribyw  bath 
anghyffredhioly  hwy  a*a  eyfrâaoi  i  lanr  ddisyf* 
rw]%  y  nef :  ui^gy»  y  gwnaeúi  eyMBkm  Job, 
Pea»  iv.  7,  a 

CLBMENT  IHrUml  XMLGLsma;  orrtn 
iryllir  am  Clemant  (FhiL  iv.  S.)  Uenaa  Pad 
jm  dvwadyd  fod  anw  aemeoi  yn.  wrifanadig 
yn  ifyfr  y  bywyd*  Dywadk  ai  fed  gwedi  hva 
yn  aagob  yn  Btafida,  ao  yn  awdm  yt  apiaM  a 
aawir  ar  ai  emr,  at  aghrya  GéiÌDth. 

CLBOPHAS  JTJlteicac  [yr  koU  of(mkmi\  yn 
ol  dywadiad  yrhen dadaaaiii  dano»  yr oacra ya 
frawd  i  Joaapby.tad  oyinfadig  ain  Hiaabaivdin>t 
ae  yn  ẃr  i  Jiair  chwaer  Matr  Forwyn,  a  thad 
SimoB,  a  lago  hdiat,  Jndaa^  a  J^oaajph»  nan  lo»- 
an.  Br  fod  Ckophaa  a*i  dado  yn  ddilynwypf  a 
Hiachawdwr,  afefco  parbaodd  ya  aDwybodos  am 
y  dinralwak  yn  nmarthynaa  Pw  Atfwolaeth  ai 
adgyfodkd;  apban  ddaatb bynr i bao» aafeb  1 
ammen  yn  hwt  at  afe  oadd  r  Meaiiah.  Ar  y 
prydnawn  ai  ol  ei  adgyfodiadli  pan  oadd  Otao- 
phaa  adyffffybl  aiall  yn  ymdaitfa  teagBmmaui^ 
gan  ymdil^ddan  à'n  gilydd  ya  mharthyaaa  i*r 
lean,  daeth  af  ai  ban  aftynt  ar  ddnll  ymdMlh- 
ydd  fel  bwytìiaa^  ac  yn  dangoa  iddyntaUaa 
allan  o*r  yflgrythytsa,  yr  ai^^riieUlrwydd  o 
ddioddaiaint  y  Measiaht  mewn  trefn  iddo  gaol 
mynediad  f  w  o^niant  Claophaa  a^  gyfinii  a 
gymbellasani  Gmt  i  aroa  gyda  hwynt^  ao  afa  a 
wnaeth ;  ae  ar  doriad  y  bu-a,  en  Jlygaid  bwyni 
a  agorwydf  a  bwv  a'i  hadDabnant  Lao  xzsv; 
16,  SI — 35.  Tebygol  mai  pvodor  o  Qalilaa 
oadd  Cleophas,  yn  faytnM^h  tiag  o  Emmaw^ 
Edr.  EicicAua.  Nid  oaa  dim  yebumnm  o  haoaa 
am  dano. 

CLINDABDDACH  (clîn-lardd),  trwat»  aw», 
ciccian ;  megjs  y  gwna  drain  wrtn  lottn ;  llaU 
drain  falyrarwyddaygairjra&l^  feUyycal> 
mr  awn  oarbyoait  yn  /AiMnen^i^aarby&ii; 
fatly  T  clindarddaeb  nan  y  ckdan  a  wna  t4n 
wrth  föegi  aofl,  a  elwir  Ilaia  nan  lef  fflam.  Joal 
ii.  5.  Eaiec  L  24.  T  gair  a  gyüatihir  yma  êWBy 
a  gyfieitbir  yn  Prag,  vii.  6.  clkedardaaeh^^ 
^  Chwerthiniad  dyn  yaQrd  sydd  fel  oBndaidd- 
aoh  drain  dan  grocban,'*  yn  ddiaynwyrtdiddalh- 
ydd  iddo  ei  bun,  ac  i  eraili,  ao  vn  fyr  iawn  ai 
barhad ;  oblegid  y  digofidnt  ayda  ar  ddyfed  ar 
fyd  y  rbai  aawir. 

CLO-IAU  Q\o),  aigaa;  diwedd,  gorpbao» 
diweddfflo,  rbeswm;  offeryn  1  rwym-gaa  drwsi 
ac  Mh.  iii.  9,  Aagbrediniaafii  ydyw  y  do 
ajdd  ya  cadw  Criit  attan  o  gdon  dyn,  â  baran 
0  anyilyTtaalih  a  diogi.    Can.  y.  5« 

CiXXai^  CLYCH  (dog),  yr  oadd  epik  yn 
rban  oV  addnm  ag  oadd  yn  peithyn  i  fentaU 
ephodyroffairiaddaDygyfraith;  ardgodran 
0  amgyidi  yr  oadd  pomgnmadan  o  ddan  gias» 


X 


a  phoqAofe  m  jwgẁà,  bob  yn  atl^  dodb  a 
phomcMiad*  Fhn  yr  dd  yr  oSdiiad  iV  ayaeffr 
(aid  i'r  saactaiddicM^  oanya  dd  oadd  y  fentdl 
hoa  mm  daao  nan  yr  ei  yno)  i  waini  ger  bron 
^  Aip^wydd,  bydw  adn  y  dyah  yn  arwydd 
I'r  ihia  oadd  yny  oyntadd  yn  addon  nad  oedd 
Daw  wedi  Ihidd  yr  offriáad,  ond  d  fed  yn  dar- 
byadabacthdraatoaibonnhwirthaa   ibcod. 
xxdiL  H  85.  Iao  L  10,— ^TroodEdaaînydycb 
yn  arwyddo  Uda  Orkti  yr  Oimiiad  tntty  wydd- 
dy  yn  d  driolaath  ftrwyfthlon  a  Uwyddiannna 
tioa  d  bahl ;  eafodd  ddavfoymad  gan  y  Tad,  o 
banrydd  iddo  fynad  i  mown  f  r  oyaagr  tivnr  d 
waad  ai  ban,  ffwadi  d  addamo  yn  barfiutb 
gwbl  ynol  flofyaiadan  ygyftdth;  gan  byny 
cafedd  i  ai  £agywyâdol  rbyddhad;  ao  y  mao 
alb  yn  byw  bob  amaar  i  aMol  dioa  ei  bobL    Y 
nao  yn  çmr  i  bob  gwir  addalwr,  fod  oiydi 
earaidd  eirioheth  Ciiat  liab  dewi  yn  arwydd  ei 
fod  yn  fyw;  ao  ymat  yr  YabrydOlaa  yn  dwyn 
ya  byftydWn  eorddd  bwn,  ya  rahiagethaa  yr 
eimgyi  iV  oynUif  naaai  aUaa^  aaf  yr  ^wya  fil* 
wriMWiiB  yn  y  byd. 
QaBd  bya  hefyd  gyagodi  mdaidpgion  yr 

Ä1,  yn  an  bywyd  a^n  fialbaawÎMlh:  y 
,  inr  yn  arwyddo  y  dylant  fod  yn  llefero 
yn  gtojrw  mewn  gweddian  gwiaaog  aft  Ddnw, 
droSÿnl  an  kanaia  a  Ihioa  y  rbai  y  byddont 
ya  gwaid  yn  on  pUtb :  ae  bdÿd  bod  ganddynt 
athiawkaih  bnr^afeogylddd,  a  <Slwgr,  yn  setoio 
yn  gioyw-aglQf,  yn  Iwrddd  a  deaQas,nwch  ben 
en  gwfandawjrr*  Y  maa  ^dnidogîon  hd>  hyn 
fat  dooh  bab  dafod*  Nid  dyeb  yn  nnig  oadd 
with  fentdl  yrephod^ond  yr  oedd  yno  yr  on 
rhtfedi  0  bomgranadao,  i  ddttigoa  y  dyld  erist- 
ioncgion  Tyn  anwadk  gwdnido^a  y  gdr)  fod 
yn  ft rwyttio  yn  gy&abol  iV  paoffai,  nV  atli* 
rawtaath  y  maaDt  yn  gyhoaddL  Pa  nm  ehlyw- 
aid  adn  y  dych  gynt^naad  yn  arwydd  fod  yr 
0 AMad  wadi  nuurw ;  feUyi  om  cfalywir  aithniw* 
iaeth  iachns  a  phnr,  a  gwdad  bywyd  flhrytb- 
lawn»  hardd»  a  phanrogkiddit^yn  ^yUtìa<íig  & 
hit  anryddafod  y  dyn»  nan  y  gweinioog  bwnw, 

rn  tew  mown  eamedd  a  pbeebod.  2  Oor-  IL 
1.    lThaa.ü.d,5w    d  C6r.  yii  9.  1  Tîaa.  iiL 
TitLt,hydydiwedd 

Anaiar  yw  jpa  bryd  y  djygwyd  dyab  i  egiwyn 
Criatfoaogol  1  wataoaath  míÿddol  i  dw  y^grn- 
nullddfe  yngfayd,  Yn  yragiwyai  dwyrainid 
rboddani  arwydd  o  awr  y  gwaaanaeth  à  rhi^;! 
(foUU)  nan  trwy  snro  byrdaanà  niotlhwyl;yr 
arferiadbwnabamaoddyabiryneopUtfk  Ar- 
ferwyd  clych^ro<Hr  foran  a  874  yn  %lwy8 
GfOig.  I&oddent  bdÿd  arwydd  àg  ndgom. 
InnoaaritOB  Anaddos  a  ddyn^  y  iboddent 
gynt  arwydd  Ag  odgoni,  ae  asai  yn  ngbylob  y 
ebweebed  gamf  yr  arfarwtd  dyeb  yn  yr 
afflwyaL  Yr  amaar  o  ddygkd  dydil^wyd 
lloegr  aydd  ander.  Dymd  Bade  ea  bod  yn 
«daiMg  yagfayldi  ▲.  n.  6da— ^ddd  yn  ar- 
feriad  o  fedydoio,  nen  oV  hyn  ilaia^  eyaegm 
dyeb  at  waaanaathorofyddd  gan  y  Paby4dion. 
Uawer  o  ddefodau  a  rninweddao  ^'^t  '•^fydd- 


CLO 


283 


CLO 


ol  ft  briodoHr  ganddynt  buy  i  gBsiftd  eljeh  ar 
ol  J  marwy  ]i«a  wrlh  en  damliL 

0mm  elfckf  9m«  glulj  qet  fatwoUuth  tlyiẁm 
pi  Mrfdam. — ^Djwed^  mai  ijn  oedd  yracfaoA 
deofaPBBdl  o  hjny :  Psn  Mâ?lid  am  lyw  on  ei 
M  JO  ago»  1  angen,  byddid  ya  cann  ei jeh  i 
lyboddio  paiwb  o  fewA  cjrhaedd  sain  doch,  am 
&  amgyMiiad  difrifiidwys;  ei  fod  yn  rayned, 
aen,  yn  ol  iaiA  aathredig,  eî  fod  yn  mroapo»- 
no;  obkttid  hjny  mae y  párpaminŷ  hett  ya 
«  arwyd£>,  M  y  gallenl  ffydnno  â'r  gwetaid- 
og,  ei  berthynaaaoy  a'i  gyfeUKon,  mewn  gweddi 
sfc  Ddnw  droe  ea  brawd  a  iyddai  yn  wynebtt 
bjd  tiagywyddol,  a  gorckymyn  ei  enaid  i 
freiebimi  tragainBdd.  Gwel  y  OkwHam  Chtofd' 
«m,  Vol,  hp.  4a. 

Pan  ddaeth  Pabjrddiaeik  i  ymdaena  ar  hyd 
«n  gwlad,  a  goeod  i  iyoy  weddiaa  iroe  y  mei* 
rw,  nt  ddeehraiŵiift  gaaa  dycb  byd  oni  byddai 
y  dyn  fiorw,  M  mae  y  Pabyddion  (yn  gyf^euiorn- 
u)  ya  dywedyd  y  dylid  gweddio  dros  y  mei* 
rw,  am  iddynt  gael  dyfodfr  IwjrdifiattnnB  allan 
o'rpordan. 

CLOD-ATr— TBD  Qlod),  gairda;  mawl. 
— *-  1.  Oydaabyddiaeth  mewn  geiriaa  o  rin* 
weddaa  nn.    Edr.  Mawl.    Joe.  tL  27.    Brtk. 

iz.  4.    BhnC  !!.  89. 2.  Annogaeth  ao  am- 

i^ffyn.    SbnC  xiiL  8.  1  Pedr  ti.  30. 

OLOBFAWBr^mi  (elod-mawr),  Zkul  Col- 
LàfmABB:  molianttn;  gosod  allan  riodmawr; 
talu  dioleb.  Gen.  zlix.  8.  Salm  Vu.  17.  Bsa. 
nz^iti.  18.  Lae  xir.  87.  Yr  ydym  yn  clod- 
fori  ao  yn  dyrdiafii  Dnw  wrth  sydnabod  ei  or- 
Hcheldêr;  yn  ei  fbilannn  wra  gydnabod  ei 
berffeithrwydd  ynddo  ei  bnn ;  ae  yn  tain  dioleb^ 
iddo  with  ffydnabòd  ei  fod  yn  ddaionns  i  nin- 
in.    Bdr.  Mawl. 

GLC«>DIO  (ebtwdd),pahi,  ffoen.  l.Chroenth- 
«r  elawdd,  ffbe,  nen  bydew.    Gen,  xzri.  19. 

(sa.  li.  1.    Jer..iL  18. 2.  1^1  ehwilio 

tm  betfa,trwT  lafnrealed.  Job  iiL  81,  Lnc 
▼I  48. —  Cloddio  gwlnwryf  gan  Matdiew,  yn 
pen.  zxi  88,  a  ep;rarir  gan  Marc,  pen.  ziL  1. 
Cloddio  ne  i  winwryij  nen  wingaln.  •*  Ac  a 
wnaetb  ynddi  winwasgbren.''  ^  Ae  a  glodd- 
iodd  bwll  V  derbyà  y  gwin."  W,  8.  Marc  zii 
1.  Bdr.  f>sTCHAi7,  GwnrwRrr. — ^Cloddio  a 
bwrw  tail,**  cbwilio  i,  ae  amgeleddn  ffwreiddyn 
cjflwT  peebadnr  diffrwyth,  trwy  ibddion  gn», 
ac  ordinbadan  yr  efen^.  Lnc  zffi,  8.-*-Pyn- 
ion  annnwiol  ydynt  yn  cloddio  drwg ;  y  maont 
yn  cbw9io  tq  ddy&l  trwy  btfhms  boon,  am 
feion  oedd  ot  blaen  yn  gaddiedig,  fel  y  gallont 
ctt  oyfodiy  megya  o  ddyftider  ango^  er  mwyn 
gwandwyddo  a  niweidio  ei  gymydop;îon.  Diar. 
xvi.  37 ;  a  xvii  9.  —  Y  gorucbwyliwr  anghyf- 
iawn«  ^nis  gallai  doddio,**  nia  gaUai  wneyd 
£in  gwaaanaetfa  llarams.  lÁc  ztL  8.-— '^  Goad- 
io  pydewan  na  ddaHant  ddwfr,**  gwnenthnr  ei- 
Imiod,  ymofyn  cymhorúi  byddinoedd,  àc, 
Dytt  geÌBÌo  cymborth  a  obysnr  o'r  creadnr,  yn 
yr  hwn  nid  oea  nn  omr  parhaus  a  syiweddol ; 
ac  nk  gellir  cad  ynddo  ddim  pan  fyddo  fwyaf 


yr  aiigen  am  dano.  Jer.  il  18.  Rhnt  viii. 
28.  X  mae  dyn,  nid  yn  nnig  wedi  gollwng  ei 
afiiel  o  bob  diuoai  a  chyanr  sylweddoi,  a  throi 
ei  gefii  ar  Ddow,  ond  mae  wedi  ga&ein  mewn 
drygbni  a  thwyjl,  ac  yn  wynd>n  ar  ddistry w 
tragywyddoL 

GLOB  [ŷwyrdd  ly$ieuyn]^  ^ndg  jrefyddol 
mae  Panlyn  erybwvU  am  dam  yn  1  â>r.  i.  11. 

CLOFFION  (do),  cam;  nn  na  bo  gogybyd 
ei  esgeirian  nen  eilinian;  nn  a  fofell^trwy 
enedigaelb,  nen  ddamwain.  Gen.  zzzd.  81. 
Diar.  zzvi.  7«  2  Sam*  iv.  4.  Act  iii.  3.  Mewn 
ystyr  gyffelybíaeâiol,  y  rbai  ewaelaf  a  mmyaf 
anallnog.  Eea.  zzzifl.  88. — Yr  oedd  doffni, 
nen  r^w  anaf  arall,  yn  gwnentbnr  aberth  dan  y 
ffyfraitb  yn  an^bymeradwy ;  ac  befyd  yn  wag- 
nymwyso  dyn  i  swydd  yr  offeiriadaetb:  er  rr 
aniftl  md  yn  anild  g(àn,  iienV  dyn  fod  o  denla  oflF> 
eiriadoi.  Let  zzi.  18.  Dent  zr.  81.  Md.  i. 
8.  18.  Y  gwendidan  natnriol,  y  rbd  yr  oedd 
yn  ibaid  i'r  ofleiriaid  dan  y  gyfrdth  fod  yn 
rbydd  oddi  wrihynt,  sydd  yn  diu^s  mor  bollol 

Eftn,  sanctaidd  a  pbnr,  yr  oedd  yn  rbald  fod 
m  Grist,  i  fbd  yn  dderbyniol  yn  yr  ofleiriad* 
aetb ;  ni  wyrodd  erioed  mewn  meddwl,  gdr, 
na  gweithred ;  ao  ni  bn  amo  erioed  y  mdd 
llein  o  gloffiii  yn  d  rodiad  yn  ol  y  gymidi* 
lean  ydy w  yr  aberth  cymeradwy,  «*  yr  hwn  trwy 
yr  Ysbiyd  tragywydaol  a'i  hoifrymodd  d  hnn 
yn  aberäi  difid  i  IMnw,  megys  oen  difeina  a  di- 
ftychenlyd."  loan  ziz.  4.  Heb.  tü.  26 ;  a  iz. 
14.  1  redr  L  18. — Dyn  dofli  yn  yebrydol,  yw 
hwnw,  na  bo  wedi  d  nnioni,  ei  sioihan  a'i  aei> 
ydln  3m  grediniol  yn  egwyddorion  ac  ysbryd  yr 
Nid  oea  nn  o'r  cyfryw  yn  offeiriad 


nen  yn  weiiiid<^  cymeradwy  gâi|  Ddnw,  dan  y 
Teatament  Newydd  ;  ac  nid  yw  en  haberthano 
weddian,  a  dyWdawyddan  eraill,  ond  clpffion  I 

frd,  tra  na  byddont  wedi  en  hnno  trwv  ffydd 
lean  Gnat,  yr  aberth  difd,  ac  yn  ei  ddwyn  ef 
yn  mhob  dyledawydd  yn  mreichian  en  fiydd  at 
iMnw ;  a  tnrwy  rym  yr  nndeb  effeithiol  hwnw 
àg  ef,  yn  cad  en  dwyn  i  rodio  yn  ddigloffni  yn 
Ifydd  yr  Arglwydd.  Diar,  zzi.  27.  m  i.  6—9« 
iTmuiil 

CLOFFI,  mvned  yn  glo£  Arwydda  y  gdr, 
yn  gyffdybiaeihol,  1.  jC^rdded  yn  anwaatad  o 
nerwydd  ammhenaetb,  a  diffyg  adnabyddiaeth 

o'r  hyn  aydd  CTwir.    1  Bren.  zriii  21. 2« 

Syrthio  i  brofi^gaeth  a  magi  o  herwydd  gŵen* 
did.  Salm  zzzviii.  17    Jer.  zz.  10. 

CLOBEN-AU  (clawr),  conell,  cynffon.  Baa. 
ziz.  15.  **Nac  ofna,  ac  na  fedddhaed  dy  oalon, 
rhi^B;  dwy  gloren  y  pentewyoion  mygiyd  nyn.** 
Esa.  vii.  4.  Bn  Keain  a  rhecah  yn  ddan  ben- 
tewyn ;  yr  oeddent  wedi  gwneyd  cydloegiad 
dychrynllydt  ac  yr  oedd  yr  laddewon  yn  oM 
effdthian  mwy  dyohrynllyd  etto  oddiwrth  en 
hymgyfeillach,  en  cydgynghor,  a'a  cyngrdr; 
ond  y  mae  en  Uwyddiuit  wedi  terfyna,  ac  nid 
ydynt  ond  dwy  eloren  pentewynion  mygiyd, 

SI  bared  i  ddiffodd  yn  gwbL    Bsa.  yiii.  4.   2 
ren.  zy.  29,  80. 


CLO 


234 


'     CLÜ 


CLORIAN-ATJ-U  (clawr),  inantol,  tafo  , 
offeryn  i  bwyso  neu  dafoli.  *•  Clorianau  anghy. 
vrÌT  sydd  flStiidd  gan  yr  Arglwydd."  Diar.  xi, 
1;  a' xvi.  11;  a  xx,  28, — Clorian  yn  Haw  yr 
hwn  oedd  yn  eistcdd  ar  y  inarch  dn,  a  arwydda 
prinder  o  ymborth  tymhorol  neu  ysbrydol ;  ac 
etto  bydd  "barn  wrth  linyn,  a  cbyfiawnder 
wrth  bwys."  Dat.  vi.  6.  Esa.  xxvni.  17. 

Clyw  yr  on  By*n  elorianu 
STef  lachar,  a'r  ddaear  dda. 

W,  Wyn, 

•  CLÜD-0  (Had),  baicb,  llwyth,  pwn ;  yr  hyn 
\ a  ddygir  gan  an,  yr  hyn  b  gladir  o  in  man  i 
fkn  arall.  Num.  iv.  19,  24,  27,  31,47,49., 
Barn,  xviii.  21.  Y  pwysau,  y  baich-lwyth ; 
canys  pwysaa  ma&  y  gair  Jleb.  ^n^^s  yu  oi  ar- 
wyddo. 

Dlrlad  a  glud  i  dd«d wydd,  ae  o  for  an  o  lysy dd,   JHar, 

CLUDEIV-ETRIATT  (clad),  yrhyn  a  glndir; 
llwythau,  &c.  Grair  yw  hwn  sydd  yn'berthynol 
yn  fwyaf  neillduol,  iVdnllo  ddwyn  coed  arhyd 
y  mor,  gan  eu  cadwyno  ynghyd  i  nofio.  1  Bren. 
V.  9.  2  Cron.  ii.  16. 

CLTJDYDD  ARFAU,  yswain,  ceidwad  a 
dygiedydd  arfau  rhyfel.  1  Sam.  xiv.  17;  a 
xvi.  21. 

CLXIN-IATJ    (cy-Uan),    morddwyd,     pen 

nchaf    y  clun,  ffolen,    pedrain. Rhoddi'r 

gUm  i  lawT,  sef  eistcdd  ;  ni  awn  o  glnn  i  glun, 
sef  o  gam  i  gem ;  mab  wrth  glnn,  sef  wrth  ei 
ystiys.  —  ♦*A  chorn  d«  ysgrifenydd  wrth  ei 
fflunr."  Ezec.  ix.  2,  l*i5|n)3i  wrthei  Iwynau. 
Y  raae  y  dnll  hwn  o  ddwyn  y  com  da  wrth  y 
Iwynau  yn  arferedig  yn  bresenol  yn  mhlith  y 
cenedloedd  dwvreiniol.  Yn  Barbary,  medd 
Shaw  [7Vav€fcj  y  mte  yr  Bojos^  aef  yr  ysgrif- 
enyddion,  yn  dwyn  en  cym  duon  wrth  en  gwr- 
egysau.  Y  rhan  o'r  com  [os  gellir  galw  celfin 
o  bres  felly]  y  sydd  yn  myncd  rhwng  y  gwreg- 
ys  aV  wisg  nchaf,  ac  sydd  yn  dwyn  y  pinan, 
«ydd  hir  a  gwastad  ;  ond  y  llestr  sydd  yn  dal 
yr  inc,  ag  sydd  yn  gorphwys  ar  y  gwregys, 
sydd  bedr-onglog,  ac  &  chaead  aroo.  Dy  wed 
Mr.  Han  way  am  y  Persiaid  [Travels,  Vol,  I,] 
eu  bod  yn  dwyn  eu  hinc  a'u  pinan  gyda  hwynt 
mewn  gwain,  yr  hon  a  ddodant  dan  eu  gwreg- 
ys.  Cymh.  Harmer'i  Ohs.  Vol.  11. — "  Gwreg- 
ysa  dy  gleddyf  ar  dy  glun  O  Gadara,  à'th  og- 
oniant,  a'th  harddwch.''  Salm  xlv.  8.  ^VU  yr 
nn  cadam.  Tin  o  enwaa  y  Messiah.  iSa.  ix, 
6.  GwÌBgo  y  eleddyf  ar  y  glun,  a  arwydda, 
parotoi  i  ryfel.  Exod.  xxxii.  27.  1  8ara.  xxv. 
13.  Can.  iii.  eC  Y  eleddyf  ysbrydol  yw  gair 
Duw.  Eph.  vi  17.  Am  hyny  y  mae  cloddyf 
Crist  yn  briodol  yn  dyfod  allan  o'i  enau.  Dat 
i.  1ft.  **  Ac  ag  anadl  ei  wefusau  y  Hadd  efe  yr 
anwir."  Eaa,  xi.  4.  — Am  fod  Ehwd  yn  wr  Haw 
chwith,  gwisgai  ei  ddagr,  neu  ei  gleddyf,  «r  ei 
glnn  ddehau.  Bam.  îiL  16,  21. 

CLXJST-IAU  (cly),  un  o  bump  synwyr  corph 
dyn ;  offeryn  y  cly  wed,  a'r  wybodieth  a  dder- 
Lynir  trwy  hyny.  Y  mae  gwaith  y  Creawdwr 
i'w  weled  yn  rhyfedd  yn  nhrefniad  y  glust,  i 


ateb  y  dyben  o  honi.  Y  to  allan  iddi,  pe  ba 
asai  yn  bilen  ystwyth,  buasai  yn  cwympo  i  lawr 
dros  y  twl),  ac  yn  rhwystro  rhydd  fynediad  swn 
i'r  glnst;  pe  buasai,  drachefn,  yn  asgwm  caled, 
bnasai  yn  peri  anesmwythder  wrth  orwedd,  ae 
a  ftiasai  yn  dra  anghymwys  ar  amryw  acbosion 
eraill ;  ond  gan  ei  bod  yn  fath  o  ledr  gwydn, 
cymcr  ei  wasgu  ac  a  ddycbwel  i'w  le  drachefn, 
yn  union-gyrch.  Y  mae  y  glnat  yo  liawn  tro- 
ion,  pibollau,  a  llinynau.  Y  mae  pibell  o'r  ^nst 
i'r  gen  an.  Trwy  hon  y  mae  peth  awyrsyddyn 
dyfod  iV  genan  yn  myned  iV  glnst ;  ond  gan  y 
byddai  yr  awyr  sydd  yn  dyfod  allan  o'r  ysgyf- 
aint  yn  rhy  laith  i'r  glust,  y  mae  y  twll  sydd  yn 
myned  o*r  gcnan  i'r  glust  wcdi  ei  addbuu  i'r 
pnadl  fyned  heibio.  O  hcrwydd  y  bibeli  hon 
rhwng  y  genaa  a'r  glnst,  y  roao  rhai  yn  cly  wed 
yn  well  a'u  genau  yn  agored  ;  ac  os  y  bibeli  hon 
a  gau,  ni  cnlyw  y  glust  bono  ddim.  VT  mae 
ffynonau  yn  y  glust  yn  roagu  cwyr  melyn, 
chwerw,  gwydn,  fel  na  byddo  y  glust  jrn  rby 
sech,  nac  yn  rby  wleb ;  ac  hefyd  mae  y  blew 
oddi  amgylch  y  glust,  aV  cwyr  melyn  hwn,  }'n 
attalfa  rhajg  i  bryfed  man  fyned  i  mewn  iddi,  a*i 
niweidio.  Er  fod  yr  boll  eagyra  yn  tyûi,  etto 
y  mae  rhai  o  esfiryrn  bychain  a  phibellau  y  glust 
o'r  nn  maintioii  mewn  plant  bychain  a  henaf* 
gwyr  ;  oni  bai  hyny,  byddai  pob  llais  ya  cyf- 
newid  gyda  thyfiant  y  dyn,  a  byddai  hyn  yn 
anghyflëusdra  mawr  i  blant  adnabod  dynion 
wrth  eu  llais.  Mewn  dyn  o  gyflwu  oed,  dra- 
chefn, y  mae  pibell  y  glust  yn  agored  hyd  bilen 
y  drwm  ;  ond  y  mae  yn  nghaoad  raewn  pleat* 
vn  cyn  ei  eni;.  canys  pe  byddai  yn  agored, 
,  liyddai  gormod  lleithder  yn  niweidiol  i'r  bilen 
bono.  Sob  yn  ycbydig  y  mae  y  bibeli  yn  ag- 
oryd,  ac  yn  cacl  ei  charthn  raewn  plenty n,  fel 
y  delo  i  glywed,  yr  hyn  o'r  blaen  nis  gallai,  ac 
nid  oedd  angen  arao.  Yn  dufewnol  yn  y  glnst 
y  mae  pilen  denen  a  elwir  y  drwm,  neu  nu^n- 
hrana  tymjmU  ;  tu  fewn  i  bono  y  mae  pedwar 
o  esgyrn  bychain,  a  elwir  ^  maUetit,  y  morth- 
wyl ;  yr  incus,  neu  yr  eingion ;  y  stapes,  y 
gwrthafl;  a'r  orbictdare,  y  cnvn.  Y  mae  iV 
csgym  hyn  linynan  ag  sydd  yn  en  symnd  ac 
yn  en  haddasu  i  boll  ddybenion  clyw,  i  bob 
math  o  swn,  uchel  neu  isel,  anhyfryd  nea  hyf- 
ryd.  Nid  pilen  y  drwm,  neu  y  membrana  tym- 
pant,  yw  offeryn  y  clyw,  ond  y  raae  yn  rhyw 
fodd  yn  addaau  y  swn,  i'r  sensorium  ag  sydd  yn 
mhelfâch  i  mown.  Y  mac  y  tnmown  i  bilen  y 
drwm,  heblaw'y  pedwar  asgwro  bychain  hyn, 
ddau  o  dyllau  bychain  a  elwir  foramina,  neu 
ffenestrae  ;  a  chynifer  a  hyny  o  bibellau  troed- 
ig;  pedwar  cyhyr  [mtMc^]  a  %)haÌDCo  gîeuyn 
jnerre].  —  Y  vestibulum  a'r  cochlea.  Lie  couol 
yw  y  vestibulum,  ac  y  mae  y  gieuyn  clyw  [audr 
itory  nerve]  wedi  ei  daenn  arao  ta  fewn ;  yn 
hwn,  yn  fwyaf  neillduol,  y  mae  y  synwyr  clyw 
yn  gynnwyaedig.  Mae  y  rfaanan  eraill  o'r  gloat 
yn  hoUol  angenrheidiol  i  gario  ac  addasn  y  s^ 
I'r  rhan  hon  o  honi ;  ond  yn  hon  y  mae  eistedd- 
fod y  clyw.     Y  mae  y  naill  beth  wcdi  ei  add- 


CLU 


235 


CNA 


»n  i'r  llall  tu  fewa  Yr  ghistfw  haddaso  yn  rhy- 
fedd  iawn  i'r  gorchwyl ;  ond  y  mae  yn  rahetl 
tn  hwnt  i  amgyffred  neb  i  ddirnftd  pa  fodd  y 
inae  symndiadaa  y  tafod  yn  y  naill  ddyn  yn 
cario  ci  ieddwl  yn  ei  briodol  awn  ei  hnn,  yn  ei 
hoU  amrjniriaetb,  trwy  y  glust,  î  fod  yn  gwbl 
dJeailua  i  ddyn  aralL  Y  mae  y  synwyr  hwn 
bob  amser  yn  agorcd  ac  yn  effro  ;  cany  a  pan  y 
byddom  yn  cyagu  y  mao  ei  angen  araom,  fel 
pan  dderbynio  y  glnst  ryw  sẃn/  y  deffrôm  o'n 
cwsg.  *'  Vn  ofoadwy  ac  yn  rhjrfedd  *y'n 
^wDaed."  Saim  cxxxrx.  14.  Gwel  Cieero,  De 
Nat  Dear,  lib,  2,  cap,  57. 

Y  gwas  yn  Israel  a  wrthodai  fyned  yn  rhydd 
o'i  «aaanaeth  yn  y  aeitbfed  flwyddyn,  a  fyddai 
yn  cael  tyllu  ci  glnst  à  raynawyd  wrth  orsin,  neu 
ystlys-bost,  drws  ei  feistr,  yn  arwydd  ei  fod  yn 
foddlawn  iV  wasanaethu  am  byth.  Ghill  fod 
hyn  yn  «rwyddo  ymiwymiad  difrifol  yr  Arg- 
Iwydd  Crist  i  nftidd  dod  ewyllysgar  yn  ein  He 

ni    Exod.  xxi.  6.  Dent.  xv.  "Ì6,  17.. Clnst- 

ian  Diiw  a  arwyddant  ei  wybodaeth  o'i  bobl,  ei 
barodrwydd  i  ystyricd  eu  cwynion,  a'u  gwar- 
edn  joddiwrth  en  traliod  a'u  gelynion.    .Salm 

XXX iv.   15  ;    a  cxvi.  9.     lago  v.  4. Clywed 

yn  y  ghiatt,  ydyw  cael  dyvredyd  peth  yn  ddir- 
gelaidd  i  ni.  Mat.  x.  27.— — Gostwng  clust,  gog- 
wyddo  clnst,  rhoddi  clust,  ydyw  gwrando,  ao 
Tstyried  yn  ddyfal  yr  hyn  a  orchymynir  neu  a 
erchir,  a  bod  yn  barod  ac  ewyllysgar  iV  wneuth- 
ur.  Salm  xxxi.  2 ;  acxvi.  2  :,  a  cxxx.  2  ;  a  xlix, 

4. Can  clnstian  a  arwydda,  anghydsyniad,  a 

cbwbl  wrthodiad.  Esa.  zxxiii.  15. Clustiau 

agorêd,  cinstian  yn  gwrando  yn  ewyllysgar; 
parodrwydd  i  wrando  a  derbyn  addysg.   Esa.  1. 

5.;  a  xlviii.   8.     Diar.  xxv.  19.- Clustiau 

wedi  trymbaa  sydd  yn  arwyddo  anghymwys* 
deri  ganfod^  neu  anmbarodrwydd  i  wrando,  uf- 
nddban,  a  derby n  gwirioneddan  dwyfol.    Esa. 

vi.    10;alix.   1. Clustian  dienwaededig,  a 

chlnstian  yn  troi  yjnaitb  rhag  gwrando  y  gyf- 
raith,  neu  glnstiau  cauad,  sydd  yn  arwyddo 
gwrtbnysigrwydd,  cyndynrwydd,  ac  anedifeir- 
wch,  yr  hyn  sydd  yn  anghymwyso  dyn  1  dder- 
byn  cynghoracaddysgda.     Jer.   vi.  10.  Act 

Tii.  51.  Diar.  xxi.  13;  a  xxviii.  9. Clustiau 

yn  merwino,  deisyfiad  cbwannog  am  glywed 
rhy w  betb  newydd,  sef  y  cyfry w  gy wreinrwydd 
ymadrodd  ag  a  fyddo  yn  boddhan  y  nwydau 
a'r  sercbiadau.  2  Tra.  iv,  3.  Edr.  Mbrwino. 

**Y  rhai  y  mae  ganddynt  ghistiaa  ac  nid  yd- 
ynt  yn  clywed."  1.  Delwan  ac  eilnood  a  waith 
dwylaw  dynion.     Salm  cxv.  6 ;  a  cxxxv,  17. 

2.  Dynion,  y  rhai  y  mae  gnnddyntgyfleua- 

deran  ac  odiaon  i  wrando  a  dysgu  gwirionedd. 
Duw,  a  cbynneddfaa  natnriol  i'ẃ  ystyried,  etto 
nid  ydynt  yn  ymroddi  at  hyn.  Jcr.  v'  2UEzec. 

xii.  2.    Marc  viii.  18. ^Clnntiau  yn  My  wed, 

calon  wedi  ei  pharotoi  gan  Ddtiw  i  dderbyn 
addysg.  Mat.  xi.  16 ;  a  xiiL  9,  43.  Marc  W,  9, 
93 ;  a  tu.  16.  Dat  ii.  7,  Ac. 

CLUST-DLYSAU  (dnst-dlws),  addumiadau 
o  aor,  arian,  Ac,  i  grogi  wrth  y  durtiau.     Yr 


oedd  yn  beth  cyfiredin  yn  ngwledydd  y  dwyr- 
ain  Ì  feibion  a  merched  wisgo  clnst-dlysau.  Geo. 
xxxv.  4.  Dwy  waith  y  rhoddwyd  bwynt  i 
wneuthur  delwaa  o  honynt  Exod.  xxxii.  2. 
Bam.  viiL  24,  25,  26.  D^y  waith  yr  ofirym- 
wyd  h^ynt  yn  offrwm-  i'r  Arglwydd.  Ezod. 
XXXV.  22.  Nora.  xxxL  50. 

CLUSTOŴ-AU  (clnst),  gobenydd,  He  i  og- 
wyddo  y  glnst,  neu  y  pen,  yn  esmwyth  i  g3ragn. 
1  Sam.  xix.  13.  Yr  heddwch  a'/ llwyddiant 
ag  oodd  y  g>m  brophwydi  yn  en  baddaw  iV 
gwrandawyr,  i*w  heämw3rtho  i  gyagn  mewn  di-  . 
ofitlwch  cuawdol,  a  gyffelybir  i  ^^glustogan 
wodi  en  gwnio  wrth  en  penelÌDoedd,''  fel  y  bydd- 
ent  bob  amser  wrth  law.  Ezec  xiii.  18,. 20. 
Edr.  Pknelxk.  . 

CLWYF-AU  (clw),  afiechyd,  gweli,— Glwyf 
y  brenin,  y  manwynau  :  dwyf  tegla,  clwyfdi- 
gwydd :  clwyf  gwafaanol,  clwyf  mawr,  sef  y  * 
gwahanglwyf.  Lef.  xiii.  2.  Deut.  xxviii.  37. 
Nab.  iii.  19.  "  Y  pen  oil  sydd  glwyfus;"  sef  adtyd 
a  chyni,  yn  cyrbaedd  rhai  yn  mhob  sefyllfa ;  y 
rhai  ttchaf  a  mwyaf  cu  hanrhvdedd,  yn  gystal 
a'r  rhai  mwyaf  isel  a  gwaeL  Esa.  i.  6.  Dent, 
xxviii,  51,  52. 

CLYD-0-WR  (llyd),  gwreaog,  oynnes,  cys- 
uras;  nodded,  amddiffynfa.  —  **YmwiagaBOch, 
ac  nid  hyd  glydwr  i  neb."  Hag.  i.  6.  Y  mae 
llesâd  oddiwrth  dragareddau  cyffredin  yn  di- 
bynn  ar  fendith  Dnw  arnynt ;  ac  y  mao  Dnw 
yn  attal  ei  iendith  yn  i|ral  yn  gerydd  am  ddiof- 
alwch  dynion  am  oi  achos  mawr  yn  y  byd ;  m^- 
ysyraa,  Lef.  xxvi.20.  Dent  xxviii.  88 — 48.  2 
Sam.  xxi.  1.  Salm  cvii,  84.  Esa.  v.  10.  Jer. 
xiv.  4.  Hos.  iv.  10.  Hag.  ii.-  Id.  Joel  i.  10-13. 
Mat.  vl  83. 

Ufa  Mr  A  troa  ya^nbawr  ŷlad,   J)iar, 
dbQac  al  glydior  •  gyrahodd  ty  iangwr.   JHar, 

CLYnO  (clwt),  rhoddi  clytiau  wrth  en  gil- 

ydd,  cy wrtirio. **  Y  beilchion  a  giytiasant 

gelwydd  i'm  herbyn,"  Salm  cxix.  69.  Y  gair 
Heb,  ^3^2  a  arwydda  cyhjmu  ynghyd,  Vjf' 
ieithir  ef  asio  yn  Job  xiii.  4. —  gtomo  yn  Job 
xiv.  17. 

CLYWED  (dyw),  clybod,  gwrandaw.— Bod 
Dnw  yn  clywed,  neu  yn  gwrandaw,  a  arwydda 
perfFeithrwvdd  ei  wybodaeth  o,  a'i  sylwad  ar 
bethatf.  Salm  Ixxviii.  21,  59.  Jer.  viii.  6.  Exod. 
vi.  6. — Crist  yn  llefaru  y  pethan  a  gly  wodd  gan 
y  Tad,  sef  y  pethan,  fel  Daw,  y  mae  efe  yn  en 
gwybod  gystal  a'r  Tad;  nen  yn  hytrach,  y 
pethau  yr  oedd  ei  ddyn  dod  yn  ei  ddysgn  gan, 
nen  yn  mherthynas  i'r  Tad  ;  aV  pethau  yr  oedd 
y  Tad  wedi  rhoddi  gorchymyn  iddo  en  cy- 
hoeddi  i  ddynion,  loan  viii.  26,  40. 

CNAIF  (coa),  Or.  xvato^  xvsui  ;  cnn,  cneifiad. 
cnwd  o  wlan.  Yr  oedd  yr  Arglwydd  wedigor-^ 
chymyn  iV  offeiriaid  gael  blaenffrwyth  o  gnaif 
y  defaid  yn  rhan  iddo,  yn  mhlith  pethau  erailL 
Deut.  xviii.  4.  —  Danncdd  yr  eglwys  sydd  fel 
diadell  o  ddefaid  gwastadg-naif ;  [Can.  iv.  2.] 
cbwanegiad  gan  y  cyficithwyr  ydyw  y  gair  def-* 
aid,    Dodwyd  cf  i  mewn  yn  gyson  À  pen  vi  6. 


CNA 


d3« 


CKA 


T  gaîr  3^2tp  yr  hwn  a  gyfieithir  enaif^  a  ar- 
wydda  ffwn'enthar  petfa  with  feanr  yn  rheol- 
aldd;  My  y  cyfieitnir  y  gair  yn  1  Bren.  tL 
Sff.  ^  ÜB  fww  ao  an  agwedd  oedd  y  ddaa 
gerab.**  Bftbonwyr  yn  grflMin  ydynt  yn  ey- 
tono  am  ddannodd  yr  eglwysy  mai  pregethwyr 
y  gair  a  feddylir  wrtiiyBti  y  rhai  sydd  yn  cnoi 
ymborlh  i'w  gwrandawyr^  ao  yn  cnoi  cil  Irwy 
fyfyrio  ar  y^  flrwinonedd,  Os  My,  en  harddweh 
yw  dyfodifyny  o'r  oloh&  yn  iynych;  byw 
mewn  nndeb  eymdeHhaaol  à*a  gUydd ;  bod  yn 
cerdded  wrth  yr  nn  rheol^ynsynidd  yr  an  path. 

Mae  llinyn  meeor  Dow  wedi  ei  eityn  alian, 
ao  nid  yn  nnig  y  dylai,  and  ▼  mae  yn  rhaid  i 
etffobgulú  don  odcUwrth bob peth gwahaidd-* 
edig.  Oa  oedd  Solomon  ddoeth  yn  medni 
gwnenUinr  y  cerabiaid  yn  hardd,  yn  nn  fiwnr, 
ao  yn  nn  agwedd,  oni  ÜMlr  y  Daw  doeth  wnenth- 
nr  ei  eglwya  ynhardd,  ynibeolaidd,  yn  waetadt 
a  ehymesor  t  Can.  iv.  2. 

GN  AP  -  lAU  (cna),  on  we,  boglan,  boglwm ; 
dam  crwn,  oddfyn,  pwno,  oyga,  hnrwg. — ^Yr 
oedd  cnapian,  nen  foglyniaa,  yn  an  o  Mdnro- 
iadaa  y  oanwyllbren  aor  yn  y  babelL  Bxod 
XX7.  81—36;  a  xxxvil  17 --29.    Edr.CAV- 

WTLLBBBir,  MoBi ^Tr  oedd  y  oedrwydd  ar 

byd  parwydydd  y  deml  oddifewn  wedi  en  oeiflo 

În  gnapiao,  ae  yn  flodan  agored.  Tr  oedd  y 
dan  gnap  ooronog  ar  ben  edoban  y  deml  yn 
bom  oafydd  en  bnehder;  ao  yroedd  riiwyd> 
waiih,  a  pUethiadaa  o  gadwynwaith  aphom- 
granadan  1  gnddio y cnapiao.  Troeddycnap- 
lan  o  waith  lili,  ao  yn  bedwar  onfydd  1  Bren. 
yi  18;  a  yiL  16 — ^20.  Tr  oedd  oywreinwaith 
bynod  yn  perüiyn  i  ^pian  y  ddwy  golofii,  yn 
gwnentaor  ei  edryofaiad  yn  wyoh  ae  yn  addum* 
edig.  Ob  golygir  y  oolo&an  nyn  yn  gyagodol 
o*r  apostolion  agwŵmdodon  yr  efengyl,  gellir 
eohga  y  cnapiaa  hardd  ar  en  penan,  yn  ar- 
ddangoB  ygrasmawr,  y  doniao,  a'r  barddwch 
yabiydol  a  ^ddai  amynt,  Aot  iy,  88.  Y  rhwyd- 
waith,  y  oadwynwaith,  a*r  pomgranadaa«  a  ar- 
wyddent,  yn  gy&tebol,  per^vogl  a  Dwyddiani 
on  ffweinidogaeth* 

CNAWD,  CNODAU  (nawd),  cig.  1.  T 
fban  dyner  o  ddyn  ao  ani&l,  yrhwn  a  lygrayn 

foan.    Let  xiiL  11.  Salm  Ixxix.  2. 2.  Fob 

oreadnr  byw  ar  wyneb  y  ddaear :  felly,  daeth 
diaoedd  pob  cnaiwd  ger  bnm  Daw,  pan  oiedd  we- 
di bwriadn,  ao  ar  fyned  i  ddinystno  dyn  ac  an- 
ifel  oddiar  wyneb  y  ddaear,  k  dyli£    Oen.  yi. 

18. 8.  Dynion  yn  ffyfiedinol  a  dwir  yn 

gnawd ;  y  maent  mewn  rnan  o  s^lwodd  onawd- 
ol,  ao  yn  Uwgradwy  a  gwrthnysq;  mewn  drrg- 
ioni  loan  xyu.  2.  Gen.  yL  8.— -Gwneatnor 
onawd  yn  fnuoh  i  ni^  ydyw  dysgwyl  wrth,  a 
phwyao  ar  ddynion  am  gymhortb  ao  ymwared. 
Jer.  xviL  6.-4.  T  nator  ddynol :  felly  dy- 
wedir  fod  Crist  wedi  ei  wnenthnr  y  n  gnawd  pan 
gymerodd  ein  natar  i  nndeb  anwananol  À1  dra- 

gywyddol  Berson.  loan  L  14.  Aot  ii.  80, 

ff.  Y  rfaan  bono  o*r  oorph  y  mae  natnr  yn  ein 
dyvgn  iVorehoddio.  Gen«  xyii  11»  14.  Lefi  zy. 


Erne,  xyi,  26;  a  zxiiL  20. 6.  Yr  hyn  vfàà 

wan  ao  anallaog  i  ffyaorthwyo.  Esa.  xzxi.  3. 
A  obnawd  yn  fynyẅ  a  arwydda  y  nator  ddynol 
yn  ei  diynwr  adfydos  a  gwan.  Gen.  yi  12. 
Nam.  zyi«22.  Dent  y.  66.  Salmezly.  21.  Eea. 

zlix.  25.  Aot  iL  17.   1  Cor.  i.  22. ?•  Cer^ 

aint  a  dwir  ynnn  onawd.  Gen.  xxzy».  27.  Sea. 
lyiiL  7.  Hezyd,  gwr  a  gwraig  mewn  ystÀd  bri- 
odaa  ydynt  an  onawd ;  o  berwydd  bod  nm- 
ddynt  yr  an  awdaxdod  y  Laill  ar  gorph  y  UalL 
Geh.  XL  24.  Eph.  y.  80,  81.  Pateindra  sydd 
yn  gwneothor  y  pleidiaa  yn  an  onawd.    1  Cor. 

yL  15,  16. 8.  T  cyflwr  marwol  yr  ydym 

ynddo  yma  yn  y  byd :  felly  y  mae  i  ^  wragedd 
flinder  yn  y  onawd.'*  1  Cor.  yii.  28.  Cafodd 
Panl  brofedigaethao,  a  chystnddian  yn  ei 
gnawd..  Gal,  iy,  14.  CoL  i.  24. — Dyddiaa 
onawd  Crist  ydyw  hoU  amser  ei  ddaroetyngiad. 
— C<»ph  ei  nawd  eÇ  ydyw  ei  nator  ddynol  yn 
ei  hiselder  in  gweiidia.    Heb.  y.  7.  CoL  L  22. 

9.  Calon  wedi  ei  hadaewyddn  trwy  ras  yr 

efengyl,  ar  yr  boo  yr  amefflr  y  gyfraith  aapct- 
aidd,  ffan  yr  Ysbryd  Gum,  a  eiwir  yn  Uechao 
onaw<fol  y  ffalon.  2  Cor.  iiL  8.  Yr  on  peth  a 
'feddylir  wz&galon  dyner  o  gig  yn  Eaeo.  zxxvL 

26.    Bdr,  Cio. 10.  Cyfiawader  deddH  «'r 

boll  ddefodan  a'r  ffwasanaetli  seremonioL  Y 
mae  yr  apostol  yn  dangoa  mai  nad  drwy  byn  y 
oyrhaeddodd  Abraham  gyfiawnder»  i  jmddang- 
oe  ynddo  f^jst  bron  Daw;  Bhnf  iy.  l.ao  yn  gofyn 
i'r  Galatiaid  a  beiffeithid  hwy  yn y  fferdd  yma! 

QaL  ÜL  8. 11.  liygredigaeth  iptnr  trwy  y 

owymp  a  dwir  yn  fynych  yn  y  Testament  Now- 
ydd  yn  gnawd,  i  ddangoe  ei  drotglwyddiad  trwy 
genedliadnataiiol,'4o.  Bha£  yiL  24,  25 :  a  yiiL 
8,  6,  7, 12 ;  a  xiiL  14. 

•*  Yn  ol  y  onawd."  Nwll  ai  yn  ol  yr  ym- 
ddaogoeiad  allanol  [felly  yr  oedd  yr  loddewon 
yn  bamn  Crist,  yn  ol  ei  ymddangoôad  gwael 
oddi  allan,  loan  yiii.  15.]  nen  yn  ol  gallnoedd 
oyffiredinol  natnr ;  felly  yr  oedd  Ismail  wedi  ei 
eni  yn  oi  y  onawd;  ond  yn  fwyaf  oywediaol, 
yr  ymadrodd  a  arn^dda,  yn  ol  taeddiadau 
peohod  ein  natnr  oddilewn,  nea  y  peokod  sydd 
yn  triffo  ynom.    BhuC  yiii.  1,  4.    Èdr.  Dtkol. 

^Nid  yw  y  saint  yn  milwrio  yn  ol  y  onawd, 

nao  yn  ban  Tr  onawd.  2  Cor.  z.  3.  GaL  yL  8. — 
Y  mae  bod  yn  y  onawd,  a  bod  yn  yr  Ysbryd, 
yn  ymadroddion  ag  sydd  yn  oael  en  gosod  ar 
gyfer  ea  gilydd  yn  y  Testament  Newydd,  i  ar- 
wyddo  &i  both  ag  sydd  yo  bollol  groes  iV 
gilydd.  Bod  yn  v  onawd,  y w  bod  yn  y  oyflwr 
y  ^ir  ni,  yn  ffẁbl  dan  lywodnieth  natpr  lygr- 
edig,  yn  ei  hoUdneddiadau  peohadarns.  ähaf. 
yiiL  8,  Bod  yn  yr  Yslwyd,  yw  bod  wedi  ein 
ffeni  diaohefn  o^r  Ysbryd  Glan;  bod  dan  ei 
fywodraeth  a'i  arweiniad  nefol,  yn  eaol  ein  bar- 
wain  i  bob  gwirionedd,  gaa  ferweiddio  gweitb- 
redoedd  y  onawd.  Bhat  yiii.  0.  Nid  yw  dyn 
ail-âaediff,  yr  bwn  sydd  yn,  nea  yn  rbodio  yn 
ol,  yr  Yẅryd,  yn  riiydd  oddiwrth  weitbrediad- 
aa  y  onawd,  nen  y  peohod  sydd  yn  trigo  yn- 
ddo ;  eithr  y  mAe  yn  rbydd  oodiwrtb  ei  awdnr- 


CNA 


337 


CNA 


dod  aiffiwyddaidd.  Nid  yw  y  enawd  yn  cael 
ei  ddlddymn  yn  y  credadyn  tm  byddo  ;^ma  yn 
y  byd ;  ond  y  mae  yn  eael  ei  fiurweiddio  trwy 
yr  Ysbiyd — d  groeuioelio,  yogfayd  aH  wyniaa 
al  chwaataa — ▼  mae  yr  Ysbryd  ynddo  vn 
chweonycli  yn  erbyn  y  coawd,  yn  mhob  peth ; 
a  dian  fod  y  enawd  yn  ohwennych  yn  erbyn 
yr  Yabryd,  y  mae  yno  ryfel  parhaoa.  Bbat  yH. 
6,  22,  Sa.    QaL  y.  17,  34. 

'^A'r  gair  a  wnaeibpwyd  yn  gnawd,  ac« 
drigodd  yn  m  pUth  laL^  loan  L 14.  T  ffeir- 
ian  bya  a  oaoaant  albn  ymgnavdoliad  Mab 
Dnw.  1.  Nid  y  Tad  naV  Ysbryd  61an  a  ym- 
gnawdolodd,  ond  y  Gair ;  sef  y  Dnwdod  yn 
mhenon  y  Mab.  Mid  oea  i  ni  ddeall  wrth  y 
Gair  yr  Haafbd  Dwyfot,  &1  yn  bertbynol  i'r  Tri 
PheraMi;  caaysynabnaaai  vTriPheraon  ifedi 
ynupawdoli;  end  yr  Hanfqd  yn  Mbenon  y 

Mi£  a  ymgnawdolodd* ^9.  Y  Gair  a  wnaed 

yn  gnawd  a  arwydda  yr  nn  petb  ag  iddo  ^gyf- 
nnoffL  o  ipg  a  gwaed— dyfod  yn  y  enawd— Vc 
ymddaagoa.  yn  y  enawd;"  yr  boll  ymadrodd- 
ion  hjn  aaẁrír  ioaod  allaa  â  gnawdoliad; 
Heb.ii  14.  1  loan  iv.  S,  3.  1  Tim.  iii.  16. 
ac  a  arwyddaat  iddo  ei)  yr  bwn  sydd  wir 
Ddaw,  ddyfod  yn  wir  ddyn,  ac  iddo  gy- 
meiyd  yr  boll  nator  ddynol  i  nadeb  à'i  Ber- 
•on  DwyfoL  —  Nid  yw  y  gair  cnawd  yn  ar- 
wyddo  corph  dynol  yn  naig,  fel  y  ffwaban- 
iaeihir  ef  oddiwrth  yú>ryd,  nen  enaid  dynol, 

eiatb.  xzvL  41.]  ond  y  natnr  ddynol  yn  syf- 
wn,  yn  gynnwysedig  o  gorpb  ac  enaid,  felyr 
arferii  y  gair  yn  hha£  iil  90;  a  L  3,  4.  1  Pedr 
&  18.  Cymerodd  wir  gorpb  a  ffwir  enaid 
dynol  i  nndeb  à'i  Berson  DwyfoL  Nid  y  Cbir 
oedd  ei  enaid;  ond  cymeiodd  y  Gair  tragywydd- 
ol  goiph  ae  enaid  dynol  i  nMeb  Ag  ef  ei  hnn. 
Yr  oedd  ganddo  ddeall  4ynol ;  doethineb  yn 
gyatal  a  diorpholaetb  dynol,  yn  y  rbai  yr  oedd 
yn  eynnyddn.  Lnc  ii  53«  Marc  xiii.  32.  Yr 
oedd  ganddo  ewyllys  dynol  yn  wabanol  oddi- 
wrth  yr  ewyllys  dwyfol,  er  nad  yn  wrtbwyneb 
iddif  <Mid  yn  ddarostyngedig  iddL  loan  vL  38. 
Luc  zxiL  42.  Yr  oedd  ganddo  sercbiadan  dyn- 
ol ;  megys  cariad.  Marc  x.  21.  loan  xiii.  23. — 
Uawenydd,  Lnc  x.  21.-«-4mtwcb9  galar,  dk|of- 
aint»  Ac  Mat  xxri.  38.  Marc  iiL  5« — ^Heb  ayn 
ni  bnaaai  yn  abertb  cyflawn  dros  becbodan — 
yr  byn  oedd  yn  gofyn  enaid  a  cborpb  i  bryna 
«leidian  a  cb^h  ei  bobL  Esa.  lUL  ID.  Heb. 
X.  10.—^.  Nia  pü  y  Gair  gaei  ei  wneyd  mown 
nn  yslyr,  aef  ei  gren;  gan  mai  CSreawdwr  pob 
petb  ydyw,  nia  gallasai  gael  ei  greu  ei  hnn;  ac 
kefyd  nia  gallasai  gael  ei  droi  yn  gnawd;  nil 
gallasai  y  natnr  ddwyfol  gael  ei  cbytnewid  yn 
nator  ddjrnol,  gan  ei  fod  yn  ddigjfnewid ;  ond 
cymerodd  y  Ckiir  natnr  ddynol,  ymddangoeodd 

yn  y  cnawd  yma  yn  byd. 4.  Genedlwyd  y 

nator  ddynol  gan  yr  Ysbryd  Glan  yn  ngbrotb 
y  Forwyn  Fair,  o'i  sylwedd  bi,  ao  yn  ddibeoh* 
od.  Fmrfiwyd  y  corpb,  ac  nnwyd  enaid  Crist 
akf  corph,  ac  yn  ddiati^,  yn  gythrymawl  cy-' 
meiodd  Mab  Dow  y  natnr  ddynol  yn  gyflawa  i 


nndeb  personol  ag  ef  ei  hnn ;  y  fynyd  y  cen* 
edlwyd  ac  y  flhrftwyd  hi  yr  oedd  yn  hanfodi  yn 

Mherson  Mab  Dnw. 5.  Natnr  ddynol  a  gy- 

merodd  Cristi  ac  nid  person  dynol — peih  sanct* 
aidd  yw,  ac  nid  person.  Y  mae  gwahaniaeth 
rhwnff  nndeb  kanfodol  y  Personan  Dwyfol  a'l 
nndeb  perêonol ;  nndeo  banfod  ydyw  hwnw. 
Hefyd,  nndeb  personan  yw  yr  nndeb  dirgeledig 
rhwng  Crist  a  chredinwyr  ynddo,  er  nad  ydynt 
yn  nn  person.  Cym«!odd  Crist  natnr  ddynolt 
ond  nid  person  dynoL  Nid  ttatnr  a  gymerodd 
natnr,  na  pherson  a  gymerodd  berson;  ond 
person  a  ffymerodd  natnr.  Pe  boasai  yr  Han- 
fod  Dwyfol  wedi  ymgnawdoli,  bnasai  yrholl 
BeiBonau  wedi  ymgnawdoli;  ond  Person  y 
Mab  a  gymerodd  y  natnr  ddynol.  Ni  bn  natnr 
ddynol  Crist  yn  hanfodi  ar  ei  pben  ei  hnn  nn 
mynyd  yn  walunedig  oddiwrth  Berson  y  Gair ; 
ond  hanfodi  y  mae  yn  ú  Berson  er  ei  chenedl- 
iad.  Pe  buasai  nator  ddynol  Crist  yn  berson 
dynol,  nia  gidUsai  gweithredoedd  a  wnaed  gan 
bob  nn  o'r  ddwy  nator  gael  en  priodoli  iV  per- 
son ;  ac  nis  ffallasai  yr  byn  a  wnaeth  ac  a  ddy- 
oddefodd  lewo  neb  ond  efa  ei  hnn ;  iawn  dros- 
to  ei  hnn  a  íbasù;  aV  cyfiawDder  a  weithred* 
odd  fnasai  yn  ^fiawnder  iddo  ei  hnn.  Ond 
gan  ei  fod  wedi  ei  gwblhan  gan  nator  ddynol 
mown  nndeb  à  Pherson  Mab  Daw,  y  mae  ei 
riowedd  yn  fwy  hehieth ;  ac  My  y  mae  i  bawb 
ae  ar  bawb  a  cnredant  -- —  6.  Ý  mae  y  ddwy 
nator  wedi  eo  none  yn  ei  Berson  Dwyfol.  Cy- 
merodd y  Person  Dwyfol  y  natnr  ddynol,  ac  a 
ymnnodd  y  ddwy  natur  à'o  gilydd,  fel  nad  yd- 
ynt ond  nn  Person.  Eglnr  yw,  oddiwrth  yr 
ysgrythyrao,  fod  ynddo  ddwy  nator ;  ac  y  mae 
mor  eglmr  nad  ydyw  ond  an  JPerson,— 7.  Fn- 
deb  personol  yw,  ond  nid  nndeb  personan. 
TTndeb  personan  yn  yr  nn  haniod  yw  nndeb  y 
Tad,  á*r  Mab,  a*r  Ysbryd  Glan,  yn  y  Dnwdod ; 
ond  nid  nndeb  dan  herson  yw  hwn,  ond  nndeb 

person  a  natur  yn  nn  person. 8,  ITndeb 

natnriaethao  ydyw  i  ond  nid  cymys^edd  natnr* 
iaethaa.  Y  mae  priodoliaethaa  y  ddwy  natnr 
yn  para  yn  wahiuiol,  er  yr  nndeb  hwn.  Nid 
y  w  y  nator  ddynol  yn  cyfranogi  o  briodoliaeth* 
an  anghyfiranogol  Biab  Dow :  sof  yn  Hoilall- 
nog,  yn  HoUbresonol,  yn  HoUwybodol,  ásc,  Y 
mae  yn  anrhydedd,  ac  yn  ddyrchafiad  rhyfedd 
iV  natnr  ddynol.  to  hwnt  i  ddim  a  ffafodd,  nen 
a  ^ff  neb  byth;  ond  natnr  ^dycol  yw,  a  boll 

bnodolia^an  dynoliaeth  yn  perthyn  iddi. 

9.  Y  mae  yr  nndeb  hwn  yn  annattodol :  er  i 
angen  ysgar  corph  ac  enaid  Crist  oddiwrth  eu 
gilydd;  etto,  nid  ysgarodd  y  naill  naV  Hall 

oddiwrth  Berson  Mab  Dnw. 10.  Er  bod  ^r 

ddwy  natnr  yn  cadw  y  priodoliaethaa  priodol  i 
bob  nn  o  honynt;  etto,  priodolir  priodolaeth  y 
naill  a'r  Hall  i  Berson  Cnst.  Nis  gellir  dywed- 
yd  yn  addas  i  Ddnwdod  Crist  ddyoddef,  nabod 
dynoliaeth  Crist  yn  hoUbresenoI ;  ond  addaa 
dywedyd  i  Berson  Crist  ddyoddef,  a'i  fod  yn 
hollbresenoL  Nis  gellir  dywedyd  bod  y  Dnw- 
dod yn  ddyndod,  na  dyndod  yn  Ddnwdod; 


CNA 


238 


C50 


ond  gellir  dywedyd  fod  Duw,  y  Gair,  yn  ddyn, 
a  bod  y  dyn  Crist  yn  Dduw,  Cyfaill  Lshofah. 

Zech.  xiil  7. 11.    Yn  ganlynol  fr  undeb 

hwn,  y  mae  cymundeb  swyddau,  a  galla  ac  aw- 
dardod  iV  gweini  yn  y  ddwy  natar.  Trwy 
rinwedd  yr  undeb  hwn,  y  mae  Crist  yn  Gyf- 
rynffwryn  y  ddwy  natnr;  ac  yn  gweithredu  fel 
Cyfryngwryn  y  ddwy  nâtur ;  ".Tin  Cyfryngwrsy 
rhwng  Duw  a  dyuion,  y  dyn  Crist  lesu/'  1 
!fira.  ii.  6.  Nid  yw  yn  cyfryngu  yn  y  natur 
ddynol  yn  unig ;  canya  yr  oedd  yn  Gyfryngwr 
cyn  iddo  gymeryd  y  natur  ddynol,  ac  a  gwbl- 
haodd  rai  pethau  perthynol  i*w  gwydd  cyn 
hyny ;  ond  yr  oedd  pethau  eraill  perthynol  i'w 
swydd,  ac  yr  oedd  yn  rbaid  wrth  y  natur  ddyn- 
ol iV  cyflawni ;  aphan  yr  oedd  yn  angenrheid- 
iol,  ac  nid  cyn  hyny,  y  cymerodd  efehL  Ynddi 
fel  gwedi  ei  huno  à'i  Beraon  Dwyfol  y  mae  yn 
Dduw-ddyn,  acyu  Brophwyd,  yn  Offeiriad,  ac 
yn  Frenin,  yn  Farnwr,  Deddfwr,  ac  Achubwir; 
ac  y  mae  ganddo  awdurdod  ar  bob  cnawd,  i 
roddi  bywyd  tragywyddol  i'r  cwbl  a  roddwyd 
iddo  gan  y  Tad ;  ac  ar  ei  adgyfodiad  rhoddwyd 
iddo  bob  awdurdod  yn  y  nef  ac  ar  y  ddaear,  i 
08od  ordinhadau  a  swyddwyr  yn  ei  eglwys:  ac 
awdurdod  i  wneuthur  barn  hefyd,  o  hcrwydd  ei 

fod  yn  Fab  Dyn.    loan  v.  27 ;  a  xvii.  2. 

12.  Y  mae  rhai  gweithredoedd  yn  cael  eu 
gweithredu  gan  y  Person  Duw-ddyn  trwy  gyd- 
kfuriad,  neu  gydweithrediad  y  ddwy  natur  yn 
y  Person ;  megya  yn  yr  offryraiad  o  bono  fel 
lawn  dros  bechod.  Fel  Duw-ddyn,  efe  yw  yr 
offeiriad  sydd  yn  offrymu ;  ei  natur  ddynol, 
cynnwyaedig  o  gorpb  ac  enaid,  yw  yr  aberth ; 
Ŵ  natur  ddwyfol  yw  yr  allor  sydd  yn  ei  sanct- 
eiddio,  ac  yn  rhoddi  iddo  ei  rhinwedd  i  wneyd 
iawn.*  Tywalltwyd  ei  waed  jp  y  natur  ddyi>- 
ol  i  lanhau  oddiwrtU  bechod  ;  ond  trwy  ei  hun- 
deb  À  Mab  Duw  y  mae  y  fath  efFaith  yn  canlyn 
y  ffwaed.  Y  pridwerth  yw  bywyd  a  marwol- 
aeth  Crist;  ond  y  natur  ddwyfol,  i'r  hon  y mae 
y  natur  ddynol  wedi  oi  huno  yn  mherson  Mab 
Duw,  sydd  yn  ei  rhinweddu  ac  yn  ei  wneyd  yn 
ddigonoL  Y  mae  anfoniad  yr  Ysbryd  Glan  yn 
effaith  ei  eiriolaeth  yn  y  natur  ddynol,  ac  hefyd 
ci  allii  a'i  awdurdod  yn  y  natur  ddwyfol,  yn  ol 

y  drefn  rhwng  y  Persontu  Dwyfol. 13.  Nid 

yw  natur  ddynol  Crist  yn  wrthddrych  addas  o 
addoliad  ;  nid  y  w  i'w  addoli  fel  y  cyfryw  ;  ac 
nid  yw  addoliad  yn  cael  ei  roddi  iddo  o'i  her- 
wydd ;  ctto,  y  mae  Person  Dwyfol  Crist,  a'r 
natar  bono  mown  undeb  âg  ef,  yn  wrthddrych 
teilwng  0  addoliad;  mae  Dow  yn  y  cnawd  yn  cael 
ci  addoli,  y  mae  Crist  cytìawn  yn  cael  ei  addoli. 
Pan  ddygodd  ei  gy ntafanc^dig  iV  byd,  sef  pan  yr 
ymgnawdolodd,  dy  wedodd  "ac  addoled  hoU  ang- 
elion  Duw  ef.  "Heb.  i.  6.  Ac  ar  ci  adgyfodiad 
oddiwrth  y  meirw,'*  rhoddodd  Duw  iddo  enw  sy 
goruwch  pob  enw; fel  yn  enw  yr  lesu  y  plygai  pob 
glin,"  sef  mewnffordd  o  addoliad  dwyfol.  Phil. 
iL  0, 10.     Y  mae  yr  hyn  a  wnaeth  yn  y  cnawd 


*  Qwol  Vitrlnga  Obê.  Saier.  Ub.  iv.  cnp.  16.  mo.  6. 


yn  annogaeth  ac  yn  rheswm  paham  y  rhoddir 
oendith  ac  anrhydedd  iV  Berson  â'r  ddwy 
natur  wedi  eu  huno  ynddo.  **  Teilwng  y  w  yr 
Oen  a  laddwyd  i  dderbyn  gallu,"  &c.  Dat.  v, 
12,  13.  Y  mae  mor  deilwng  o  addoHad  wedi 
ymgnawdoliad  ag  oedd  cyn  hyny ;  ond  nid  yw 
yn  fwy  teilwng  o  addoliad  oblegid  hyny,  er  bod 
ein  rhwymedigaethau  ni  yn  fwy  iddo  o  her- 
wydd  ei  ymostyngiad,  a'r  prynedigaeth  trwy 
hyny. 

CNAWDOL-RWYDD,  anianol,  yn  perthyn 
i'r  cnawd,  llygredig.  Cnauxiol^  aef  llj^redig, 
ydym  oil,  a  chwbl  sydd  genym,  ac  a  alhm  ci 
gyrhaeddyd,  fel  yr  ydym  yn  llygredîg  yn  deiîl- 
io  oddiwrth  yr  Adda  cynta^  yr  hwn  sydd  oV 
ddaear  yn  ddaearol.  Crewyd  Adda  yn  dduw- 
iol,  yn  ol  Duw,  sef  yn  ol  delv  yr  hwn  a'i  cre- 
odd ;  pan  goUodd  efe  ddelw  Duw,  trwy  dros- 
eddu  yn  ei  erbyn,  nid  oedd  erbyn  hyny  ond 
daearol,  neugnawdol.  Cenedlodd  Adda  fab  ar 
ei  ddelw  ei  hun,  sef  yn  gnawdol  a  llygredig  fel 
yntau.     Gen.  v.  3.   Rhuf.  vii.  14.   2  Cor.  i.  12. 

Chwantan  cnawdol,  sof  yr  hyn  a  gynhyr- 

fir  ynom  trwy  lygredd  natur,  yr  hyn  sydd  elyn- 
iaeth  yn  erbyn  Duw,  ac  ya  rhyfela  yn  erbyn  yr 
enaid.  Rhuf.  viii.  ♦  1  Pedr  ii.  11, 

CNEIFIO,  tocio,  gwellcifio ;  tori  gwlan  oddi 
ar  ddefaid,  a  gwallt  oddiar  ben,  <kc.  Gen.  xxxi. 
19.  Deut  XT.  19.  2  Sam.  xiv.  26.  Act.  xviii. 
18.  Byddai  yr  Israeliaid  yn  aiferol  o  wneuthur  , 
gwleddoedd  pan  fyddent  yn  cneifiio  eu  defaid. 
1  Sam.  XX7.  2—10.  2  Sam.  xiii.  24.  Yr  oedd 
ganddynt  dai  eneifio.     2  Bren.  x.  12,  14, 

CNETJEN;  CNATJ  (coa),  mesen :  math  o 
jQTrwyth  a  phlisg  caled  iddynt.  Y  mae  amryw 
rhywogaethau  o  honynt,  megyscnau  ffreunig, 
cnau  barfog,  cnau  y  ddaear,  &c.  Gen,  xliii.  11- 
Cyffelybir  y  saint  i  gnau ;  Can.  vi.  11.,  yr  olwg 
allanol  arnynt  ar  y  ddaear  sydd  ddirmygns  a 
gwael ;  ond  a  ddioirelir  gan  ras  a  chyfiawnder 
lesu,  ac  y  maent  oil  yn  werthiawr  a  gogonedd- 
us  o  fewn.  Salm  xlv.  13. 

CNIDÜS,  penrhyn  a  dinas  yn  Asia  Leiaf, 
gyferbyn  a*r  ynys  Crete ;  yr  oedd  ynys  hefyd 
OT  nn  enw,  rhwng  y  penrhyn  a  Crete,  a  bama 
rhai  mai  yr  ynys  hon  a  feddylir  yn  Act.  xxvii. 
Y. 

CNOI  (cno),  malu,  nen  fanhnn  &  dannedd ; 
brathu. 

Hir  J  &nùir  Uaudd  chwerw.    JHar, 

Y  creaduriaid  a  gyfrifid  yn  Ian  dan  y  gyfraith 
oeddent  y  rhai  a  gnoent  y  cil,  ac  a  fforchogent 
yr  ewin.  Le£  xi.  4.  Dcut  xiv.  7,  8.  Gallai 
fod  hyd  yn  ddarluniad  ò  braidd  Crist,  y  sydd 
yn  rhai  glan,  wedi  eu  glanhau  yn  ei  waed  ef 
oddiwrth  eu  pechodau ;  ac  ynddynt  egwyddor 
nniawn  i  gnoi  en  cil,  trwy  fyfyrio  yn  ddyfal  ar 
wirioneddau  y  gair,ac  hefyd  eu  bod  yn  fforchogi 
yr  ewin,  trwy  eu  rhodiad  manwl  a  hardd  yn 

llwybrau  y  gyfraith. **Cnoi  a  thraflyngcu 

eu  gilydd;"  sef,  digofaint  yn  ffweithio  allan 
enllibau  a  gwaradwjddiadan  makisus  yn  erbyn 
eraill — yr  hyn  syda  gwbl  groes  i  gariad.    Gal. 


CNU 


239 


COE 


iii.  15*  Cariad  sjdd  yn  adeilada;  ond  cenfigen 
sj  dd  jn  tynu  i  lawr — yn  Iladd  yr  ynfyd ;  a  He 
mae  cenfigen  ac  ymryeon,  yno  y  mae  terfysg  a 
phob  gweithred  ddrwg.  1  Cor.viii,  1.  Job  v. 
2.     Diar.  xiv.  30.     I^o  i.  10.     Edr.  Oil. 

CNU-ATI  (cna),  cnaif :  hyny  o  wlan  a  gneifir 
oddiar  un  ddafad  ar  unwaitb.  A  dillad  y/eáì 
en  gwneathur  o  gnn,  nea  wlan  ei  ddefaid,  yr 
oedd  Job  yn  dillada  yr  angbenog.  Job  xxxi. 
2S).  Cnu  Gedeon,  ar  yr  bwn  yr  oedd  gwlitb 
yn  belaeth  yn  disgyn  nn  noswaith,  a'r  boll 
Jdaear  oM  amgylch  yo  sycb  ;  a'r  ail  noswaitb  y 
llawr  oddi  amgylcb  yn  wlyb,  aV  cnu  yn  sycb ; 
gallai  byn  fod  yn  drycbioli  y  ^enedl  luddewig, 
yr  hon  oedd  yn  mwynbaa  ordmbadan  gwlithoç 
effeithiol  tŷ  Ddnw,  y  rhai  sydd  yn  flfrwytbloni 
enaid^  tra  yr  oedd  y  byd  cenedlig  yn  amddifad 
o  bonynt;  ac  ydynt  yn  awr  wedi  eu  rboddi  i 
fjna  i  galcdwcb  a  gwy wdra ysbrydol,  tray  mae 
y  Cenedloedd  yn  mwynBaubclaetbfawr  freint- 
ian  firwytblon  efengyl  Crist.  Barn,  vi,  37,  38, 
39.    

CXWD-YDATJ  (cnu),  toraetb,  cynnydd, 
cyliid;    eynnyrch   y   ddaear.     Gen.   xix.   26. 

Deut,  xxxiL  13.     Cnwd  o  yd  ;  enwd  o  eira. 

Mewn  cyÄielybiaeth,  hoU  ddynolryw  ar  wyneb 
y  ddaear,  y  rbai  a  darddant  oV  ddaear,  fel 
cnwd  tew  o'r  rhai  yr  naae  Israel  Duw,  sef  yr 
^Iwysi  jn  fiaen-Srwyth.  Jer.  ii.  3.  Esa.  xxi. 
10.     lá^  i.  18.     Dat.  xIt.  4. 

COCH-ION  (co-ocb),  Or,  xoxxcvov  [coccinon] 
gwridog.  Y  mao  y  Jliw  bwn  yn  cael  ei  gy- 
mhwyfio  at  Grist ;  megya  trwy  yr  anner  gocb, 
neu  ei  wiag  yn  goch ;  i  arwyddo  ei  ddyoddefia- 
dan  gwaedlyd,  oeu  ddadymcbweliad  gwaedlyd 

ei  elyoion.     Nnm,  xix.  2.     Esa.  Ixiii.  2. 

GaQai  y  crwyn  byrddod  cocliion  oedd  yn  toi  y 
babell,  08od  allan  ddyoddefíádau  Crist,  y  n  nghyd 
ag  erlidigaethaa  a  tbrallodau  ei  eglwys.  '  Exod. 

xxvi.  14 ;  a  xxxix.  34, Y  gwin  coch,  a'r 

meircb  cocbion,  sydd  yn  arwyddo  efFeitbiau 
ofnadwy  barnedigaetbau  Daw.    Salm  Ixxv.  8. 

Zecb.  i.  8 ;  a  vi.  2.     Dat,  vi.  4. Yr  eglwys 

a  elwir,  Gwinllan  y  gwin  coch^  i  arwyddo  ei 
bod  jn  ag;ored  î  ddyoddefiadau  ac  eriidigactbau. 
gwaedlyd ;  ac  hefyd  eî  bod  yn  dwyn  ffrwytb 
cymeradwyganDduw.  E^a.  xxviL  2.  Tddrmig 
goch  JawTy  a  arwydda  Ymerawdwyr  Ehufain, 
yn  ea  berlidigaetbau  creulon  oV  Cristionogion. 

bat  xii.  3. CoeMer  y  llygaid,  a  arwydda 

bekeibrwydd  o  win;  neu  fod  wodi  mwydo 
mewn  gwin/ neu  feddwi  arno.     Gen.  xlix.  12. 

Diar.  xxiii.  29, Lliw  aD.Q:hri8t  ydyw  hefyd. 

DaU  xviL  ».    Edr.  Ankbr,  'Oraig,  Gwin,  Mor, 

YSOABLAD. 

COCHIr-AU  (coch),XiaJ.  Chlanyb;  gwisg 
ncha^  arwìçg,  gorwisg,  mantell.  Yn  1  Thes 
il  6.  '*mcwn  rbitb  cybydd-dod,"  neu  coehl 
cybydd'dod ;  hyny  yw,  dwyn  cybydd-dod  dan 
liw  nea  ritb  o  wir  grefydd,  megys  y  gwnaetb  y 
Pharieeaid  ddwyn  cybydd-dod  dan  ffochl  bir- 
weddiau.  Mat  xxiii.  14.  Cymeryd  rhyddid 
nvegya  cochl  malais,  tan  esgus  o  grefydd,  yw 


peidio  «g  ufuddbau  î  gyfreîtbîau  a  swyddorioil 
gwladol,  ond  cymeryd  amynt  fod  yr  eteiigyi  yn 
eu  rhyddbau  oddi  wrtbvnt  1  Petr  ii,  16.—— 
Daw  yn  c^iaco  zel  fel  cocbl,  yw  dadguddiad 
o^i  dd\go&int  baniedigaetbol  yn  cospi  ei  elyn- 
îon,  a  thrwy  hyny  yn  gwaredu  ei  bobl.  Esa. 
lix.  17.  Beth  bynag  a  fyddo  y  cocbl  y  byddo 
Duw  yn  ymddangoà  ynddo,  yn  ei  oruohwyl- 
iaethau  tu  ag  at  ei  greaduriaid,  y  mae  yn  sicr 
ei  fod  wedi  ymwisgo  à  cbyfiawnder  fel  Uurig; 
a  thrwy  gyfiawnder  y  mae  efe  yn  gweithredu  y 
cwbl  y  mae  yn  ei  wneuthur :  yn  ei  gyfiawnder 
y  mae  efe  yn  cospi  ei  elyuion,  yn  yr  un  cyf- 
lawnder  yn  gwaredu  ei  bobl.  Er  nad  yw  ei 
bobl  ei  bun,  bob  amser,  yn  canfod  ei  gyfiawnder 
yn  ei  orucbwyliactbau  rbagluniaethol  tuag 
atynt,  o  berwydd  byrdra  a  gwendid  golwg  eu 
ffydd  i  edrycb  trwodd.    Salm  Ixxxix  14 ;  a 

ciii.  6.     Esa.  XXX.  18. Oynghor  ein  Hiacb-  . 

awdwr  yw,  os  dygir  cin  pais  wrtb  gyfreithio^ 
am  Toddi  ein  cocbl  hefyd.  Gwell  yw  dyoddef 
cam  ddwy waith,  na  gwneyd  cam  unwaith.  Mat. 
V.  40.    Edr.  Gwisg. 

COD-AU  (co-od),  cwd,  yscrepan.  Cyfoeth 
yn  cael  ei  ddyfetha  trwy  fellditb  Duw,  sydd  fel 
cyflog  a  gasgler  i  god  dyllog;  nid  ydyw  yn 
Ilesàu  ei  berchenog,  and  yn  darfod  yn  annyi- 
gwyliadwy  ac  yn  daisy mwth  rhwng  ei  ddwylaw. 

Hag.  i.   6. Duw   **yn  gwnio  ac  yn  selio 

camwedd  dynion  mewn  cod,"  ydyw  ei  waith 
yn  roanwl  gofio  pob  gweithred  ac  amgylchiad 
perthynol  iddynt,  mewn  trefn  i*w  ceryddu,  cy- 
buddo,  a'u  cospi  o'u  plegid.     Job  xiv.  17, 

CODAID-EIDIAÍJ  (cod)  llobaid  cod  nen 
ysgrepan.     Gen.  xlii.  35.     Diar.  viL  20. 

CODI  (cawd),  cwnu,  derchafu,  esgyn,  cych- 
wyn.     Codi  y  wawr.    Gen.  xxxii.  24. 

CODDI  (cawdd),  cyfyngu,  senu,  dondio,  cy»- 
tuddio.  "  Pa  wylo  a  wnewch  gan  godiH  jy 
nghalon.''     Act  xxi.  13.     W.  S. 

CODDIANT  (cawdd),  anfoddloorwydd,  «id, 

digter. "  N«c  arswydwcb  rhag  eu  coddiant** 

Esa.  Ii.  7.    Dr.  M. 

COED-YDD  (cswdd),  manwydd,  defuydd- 
goed;    preuau.      Arfenr  coed    yn  danwydd. 

Gen.  xxiL  6. Syrthio  dan  y  coed,  ydyw 

Uewygu  gan  galed-waith  y  gwasanaeth  gwaelaf ; 
megys  dwyn  a  chyniynu  coed,  yn  yr  bwn  waa- 
anaeth,  yn  fynych  y  gosodid  caethweision. 
Galar.  v.  13.  Deut.  xxix.  11,  Jos.  ix.  21,  28, 
27. — Coed  Libanus,  sef  cedrwydd.  Can.  iii.  9. 
— Byddin  yr  Assyriaid  o  flaen  Jeru8;ilem  oedd 
megys  coed,  neu  gynnud,  pan  dorodd  yr  Ai»- 
glwydd,  trwy  ryw  blatanllyd,  185,000  o  bonynt 

mewn  un  noswaitb.     Esa.  xxx.  33, Coed, 

neu  goedwig,  y  gelwir  niferoedd  o  goed  yn 
cyd-dyfu ;  neu  y  man  lie  y  ty&nt.  Salm  1.  ID, 
2  SauL  xviii.  6.     Edr.  Pben. 

COEG-ION  (co-ocg),  gwag,  diddim,  disyl- 
wedd,  cwbl  ddiles. — Buwch  goeg,  sef  hesb; 
cnau  coegion,  sef  gwag. — Coeg  a  chwbl  ddisyl- 
wedd  yw  pob  dyn  diras.  Salm  xxvi.  4.  Esa. 
xxxii,  5. — Coeg  ddigrifwch,  sef  digrifwcb  gwag, 


CLÔ 


240 


CLO 


disylwedd ;  ymadrodd  nad  jdjw  jn  âdeiladu 
7  gwrandawyr.  T  gair  Or,  ttrrpantXtOy  yr  hwn 
a  gyfieiihir  eoeg  ddigrifwchj  a  arwydda,  lìjAwdl- 
edd  mewn  ymadrodd,  ymaâroddiiê ;  dyn  y, 
byddo  hawdd  ganddo  droi  ei  ymddyddaoy  a^i 
gymhwyso  at  y  peth  a  fyddo  mews  Uaw,  er 
mwyn  peri  ysgafoder  a  dhwerthìn  gwag,  EpL 
V.  4, 

COEL-ION  (caw*cl)»  crod,  hyder,  darogan. 
— «Rhoddi  coel**  1  Hm.  iv.  1.  •*  Rhoi  y»- 
tyrìaeth."  W.  S.  Y  mae  gair  Gr.  ispotnjxf^t 
^  gjfieithir  coelf  yn  1  Tim.  Ì7.  1 ;  a  Act  viii. 
11.  yn  caef  ei  gyfaeitha  dal  ar^  yn  Act  xvL  14 ; 
a  1  Tim.  i.  4 ;  a  Tit  i.  14,— Yn  1  Tim.  iv.  18. 
glynu  wrtk. 

COELBREN,  cwtws;  pren  aarferent  wrth 
ddowis  swyddwyr,  ac  enw  yr  ymgeiswyr  arno; 
jt  hyd  a  aiferid  ei  fwrw,  nea  ei  dyna^  er  mwyn 
penderfynn  rhyw  bwnc  fyddai  mewn  dadi,  ac  a 
fethid  mewn  nn  modd  arali  ei  benderfynn.  Lef. 
xvL  9,  10«  Gkilwad  difrifol  ar  Dduw  ydyw  am 
eglarha«.l  o'i  feddwl  i'n  cy&rwyddo  yn  y  peth  a 
fyddo  aniawn,  trwy  dafln^  nea  fwrw  rhyw  beth, 
yr  hyn  a  fydd  yn  derfyn  i'r  ymryson.  Diar, 
zviii.  18*.  Bwrw  dÌ8Ìau,  nea  ddemyn  o  ryw 
beth  i  lestr,  a  feddylir  wrth  Diar.  xtL  S3.  «"T 
coelbren  a  fwrir  i*r  arffed  ;"  hyny  vw,  a  fwrir  i 
fytiweSf  nea  i  ganol  y  llestr.  Edr.  Abffbd. 
Dylai  yr  achos  y  bydaom  yn  ceisio  penderfyn- 
iad  o!i  herwyddi  fod  yn  achos  pwysig  a  syml, 
ac  na  byddo  un  flfordd  arall  yn  wybodas  i  ni, 
trwy  yr  hon  y  ffaller  ei  benderfynn.  Y  doll  o 
gyflawni  y  weittired  a  ddylai  fod  mewn  modd 
8obr  a  difrifol,  rhi^ç  ein  cael  yn  eaogo  gymet^d 
rhaglaniaeth,  a  thrwy  hyny,  enw  Daw  yn  ofer; 
yr  hyn  sy  drosedd  oV  tiydydd  gorchymyn. 
Gan  hyny,  bwrw  coelbren  mewn  modd  ysgafn, 
any8tyridl,  ac  heb  fod  o  gwbl  angenrheidrwydd, 
aydd  dra  beius.  Act  i.  24,  25,  26b  1  Sam. 
ziv.  41,  42. — Yr  oedd  yr  aiferiad  cyfreithlawn 
o'r  coelbren,  1.  Iwabaniaethu  y  naill  oddiwrth 
y  Hall ;  megys  yr  oeddid  yn  gwneathar  &'r  ddan 
fwch,  i  wybod  pa  an  a  ofirymid,  a  pha  on  a 
fyddai  yn  ddiangol.  Le£  xvL  0.  Yr  on  modd 
y  ffwneid  &  dynion,  megys  Achao,  Jonah,  Mat- 
thias.   Jos.  viL  16,  19.    Jonah  i.  7.     Act  i. 

24 — ^26. 2.  I  raou  tiroedd.     Nom.  zxyi.  55, 

56. 3.    I  drefna  cylchoedd  dynion  mewn 

swyddan,  &\t  rhann.  1  Cron.  xxir.  5 ;  a  xxy^ 
8.  Luc  I  9.  Ymddengys  fod  hiliogaoth  Aaron 
wedi  Ilaosogi  cymaÌDt,fel  nas  gallent  wasaoaethn 
yn  y  deml  i  gyd  ar  nnwaith ;  gan  hyny,  rhanodd 
Dafydd  hwynt  yn  bedwar-ar-hngain  o  gyloh- 
oedd,  y  rhai  a  wasaoaethent  yn  wythnosol  yn 
en  tro.  FeUy  y  dy  wedir  am  Zacharias,  '*  ddy- 
fod  o  ran  iddo  arogl-darthaf'  hyny  yw,  ddyfod 
i'w  ran  ef,  nea  ddyfod  fw  ran  ef  wrth  goelbròn. 
Yr  oedd  rhyw  ranaa  o'r  gwaaaoaeth  yn  fwy 
anrhydeddtts  na*a  gilydd :  yr  offeiriaid  a'r  Lef- 
iaid  a  ddosparthent  y  cwdI  yn  en  plith  en 
hnnain  wrth  goelbren.  Yr  laddewon  a  ddy- 
wedant,  fod  tri  offeiriad  ynghylch  gwasanaeth 
yr  arogl-darth:  nn  fyddai  yn  dwyn  y  lludw 


ymaith,  yr  hwn  oodd  yn  aroa  er  y  gwasaaaeth 
o'r  blaen ;  an  arall  fyddai  yn  dwyn  padellaid  o 
fiurwor  taotlyd  oddiai;  allor  y  poeth-offirwm,  ac 
wedi  ei  osod  ef  ar  yr  aUor  anr,  efo  a  ymadawai ; 
y  trydydd  a  ài  i  mewn  gyd  à'r  arogl-darth,  ac 
aM  taenellat  ar  y  marwor  tanOyd  ajEhra  byddai 
V  mwg  yn  esgyn,  byddai  yntan  jm  eiriol  droa  j 
Dobl.  Dyma  y  rhan  a  ddaeth  i  Zacharias,  a*r 
rhan  fwyaf  anrhydeddas  o'r  hoil  wasanaeth. 
G^el  Macknidit  ar  Loc  L  5,  9. 

COEL-ORBFYDD,  crefydd  na  l^ddo  dim 
sail  iddi  yn  ngair  Daw,  ac  a  fyddo  wedi  ei 
syl&enn  ar  ryw  fympwy  nea  goel  ddynol ;  ewyll- 
ys-grefydd.  Y  gaîr  ẃ.  dttrtdatfiwMnpooç,  & 
gyneithir  eoél-grefydd^  a  arwydda,  ofnyŵrydion 
akaHy  nea  yêbrÿcUon  drwg ;  ofiii  ac  addoK 
Dnimoniaid,*  yn  ormodol.  Am  y  Daimoniaid^ 
nea  yr  ysbrydion  aflan  hyn,  dywedir  ea  bod  yn 
dodi  en  coei  arnynt;  cynelthir  hwynt  eytkreulr 
iaid  yn  1  Hm.  iy.  1;  a  1  Gor.  z.  20.  Mae 
Parkhaist  a  Schleasner  yn  dywedyd  nad  oedd 
y  gair  yn  swnio  mewn  ^styr  gwaradwyddaa» 
tramgwyddas,  yn  ng^astian  yr  AthciDÌaid,  fel 
yr  ymddengys  yn  ein  cyfidthiadni;  oblegid 
fod  J  gair  yn  cael  ei  arfer  weithiaa.  gan  hen 
ysgnfenwyr,  mewn  ystyr  cymeradwy,  rs^m  pe 
dywedasai  Panl  en  b^  yn  dra  chreifyddd,  yn 
dyfal  addoli  ac  yn  ofni  y  dnwian.  Act  xv'u, 
22.  Gwel  Parkhurst^  a  Leigh.— Y  irir  mfydd 
laddewig,  a  alwyd  yn  goel-grefydd  gan  Ffei^a. 
Act  xxy.  19. 

COES-AIJ  (co-es),  llorp,  gomach,  eagair^ 
hegl,  bèr.  LA  zi.  21.  Y  mae  dan  asgwm  jn 
y  goes;  y  mwyaf  a  elwir  y  HbiOf  a*r  Ueiaf 
JUmla.  Mae  eoesan  a  thraed  y  creadonaid  oil 
yn  hynod  o  addas  iV  hachosion  a*a  doll  ofyw. 
Edr.  TaoKD. 

"Addam  y  eoesan.''  Esa.  iii.  20.— ««AV 
llawdran."  Dr.  ìí.—OmamêrUM  of  the  Zepe, 
Sa£B.TkefetUn.^J>t.  L,  Bŵ.  nÿÿ  Cyfieithir 
ef  eadwyni  yn  Nam.  zi.  50, — hrticKUdy  yn  2 
Sam.  i.  10.  lie  y  dywedir  mai  addnm  am  y 
fndch  ydoedd.  Hwyrach  en  bod  yn  addnm 
am  y  coesaa  ac  am  y  breichiaa  be^d. — Y  mae 
coesao,  nea  esgeiriaa  gwr,  yn  oael  en  rhoddi, 
yn  gyffelyblaethol,  am  ei  nerth.  Balm  clzyik 
- 10.  Gelwir  hwynt  y  gwyr  ciyfion.  y  rhai  aydd 
yn  gwanycha  mewn  henaint  Preg.  zit.  3. 
Wrth  y  ooesaa»  yn  y  Ueoedd  hyn,  yr  ydya  yn 
deall  y  olnniaa  hefyd,  o'r  eorph  rr  traed. — 
Coesaa  delw  Nebachodonosor,  o  haiam,  oedd 
yn  arwyddo  cademid  yr  Ymerodraeth  Rafcin- 
aidd.  L>an.iL  33,  40.— Ooesan  Grist  fel  oolofn 
an  marmor,  a  arwydda  ei  gaderoid  i  sefyll  dan 
y  baich  o  anwireddan  ei  bobl,  a'i  fod  yn  ddigon 
abl  i'w  dwyn  i  dir  angof ;  i  oddef  y  pwys   go- 

•  Tmdâe^yt  oddtirtrh  Plato  mal  rhpr  fodma  «hwI  rtiwi» 
dvwtau  a  dyafon  oedd  y  datnuntold,  yn  agbndo  y  Qio««teid. 
Tr  oadd  dan  flUh  o  hoDjnt,  t  baIU  oeddaot  êatldlM  dyniw 
da,  7  rhai,  ar  ol  aa  marwotaatb,  a  ddTroballd  Pr  aarliydedd  o 
Sa  yn  ddilmoiriald,  ac  wadl  hrojr /»  ddawtea ;  y  UaUl  oMld- 
eot  o  mreh  tafddlad  iia*r  rhyw  ddjool.   DfwiA,  Pbtto  nad 


\  yn  ddiliBoalald,  ac  wcdl  hyojr  y»  ddawtea ;  y  UaUl  oadd- 
„t  o  mreh  tafddlad  iia*r  rhyw  ddyool.  DfwiA,  Phtto  nad 
oedd  aoddan,  daimoiilaid.  ae  angallon,  ond  gwahanol  aowan 
yn  «olyw  yr  nn  path.  Heblaw  hyn,  tybtd  ft>d  thai  dafanoa* 
lild  0  oator  aflaa  a  drwy.— C 


COP 


841 


COG 


gboiiint  cjfiynffol  a  rodd  vjd  iddo ;  ac  i  gyflawni 
p  hollol  ac  joberffiiith  yr  holl  waith  a  raddwyd 
arno ;  ac  i  gynnal  ei  bobi  dao  ea  hoU  leagrwjdd 
a*a  beichiaa  trvmioii.    Can*  tì  15. 

COETH-I  (co-eth),  paredig,  gUio,  profedig, 
tèr;  poio,  glanhan.  Sxod.  xxvii.  20.  Led 
uÌY,  2.    Edr.  PuBO. 

COF-ION  (co-of),  coflGft,  coBadwriaeth.    Un 

0  sllnoedd  nea  gynneddfaa  yr  enaid,  yw  j  oof; 
ckdfim  meddyban,  yn  yr  hwn  y  byddwn  yn 
dodi  J  peth  a  welom,  a  ddeaHom,  taeu  a  ddych- 
jmygom,  ac  y;p  ea  dwyn  gyda  ni  trwy  vstod 
azDser ;  fel  y  galloin  ea  had-alw  wrth  achlysar. 

1  Cor.  IV.  2. — ^Y  ffordd  orea  i  sryf  bau  y  côf 
ydyw  eaol  ei  adnewyddo,  ei  giyfnao,  a*i  aanct- 
eiddio  gan  yr  Ysbryd  Glàn — arfer  llawer  arno— 
a  bod  amry  wiaetb  o  l)eihaa  gwedi  ea  goaod  a*a 
trefba  jn  walianiaetbol  yn  y  meddwl. 

COFIO  (côf  X  meddwl  am,  adgoflo,  adgoffa, 
coffîia.  1.  Galw  i  gòf  bethao.  Deai  xv.  15. 
— 2.  Dal  ytt  eÌD  meddwl  ryw  beth  i  ddyfod 
ifyddo  0  bwyiv  fel  y  gaDom  ddarpara  ar  ei 
gyfer ;  nea  8ylwi  arno  pan  ddeb.  Exod.  xx.  8. 
— 8.  Meiidwl,  ac  ystyried.  Salm  biii.  6. 
Mat  xvi.  9/— 4.  Gwneathar  cyín^  a  gwobr- 
wyo.  Preg.  ix.  15.— 5.  Crybwyllgydamawl 
a  dyrcbifiiuL  1  Cron.  xvi.  12.  Salm  cixL  2. — 
Y  mae  dynion  yn  cofio  Dnw^  nea  ei  enw,  pan 
fyddont  yn  meddwl  am  dano»  yn  creda  yaddo, 
ac  jn  ymddiried  iddo  am  gymhcvth  ao  ym- 
wared.  Salm  xx.  Ÿ. — T  mae  Duw  yn  cofio 
dynion,  pan  y  mae  yn^ea  bystyried»  yn  goftln 
am  daopt,  a  thrwy  ei  ewyllys  da  yn  ea  gwareda, 
p  enwediff  ar  ol  Mr  oediad»  nea  attaliad  ar  ei 
ddewisol  <&agareddaa.  Salm  Ixziv.  2.  Felly 
cofiodd  Daw  Noah,  Abraham,  a  Lot,  gan  ea 
gwareda  yn  ngwyneb  dystry w  a  pberygl.  Gen. 
TÌiL  1 ;  a  xix.  29. — ^T  mae  Dnw  yn  cofio  tra- 
garedd  pan  y  byddo  yn  tromhaa  mewn  modd 
fieiildaoL  Halm  xxr.  6.  Hab.  iii.  2. — Y  mae 
yn  cofio,  nea  yn  crybwyll  am  bechod»  nea 
gyfiawnder  pan  fyddo  yn  cospi  an,  ac  yn  ^wobr- 
wyo  J  Hall.  Jer.  zzxi.  34.  Esa.  zliil  25. 
Eiec.  xriiL  22. — ^Dynion  drygionos  ac  anffhnstr 
aidd,  a  gofir,  pan  geryddir  nea  y  cospir  hw^nt 
am  ea  pechodao.  d  loan  x.  Salm  cxxxvii.  7. 
Dat.  xvi.  19. 

COFIADURhON,  cofiestrydd,  ceidwad  cof- 
lyfrau,  ysgrifenvdd,  ysgrifenedydd,  cof-weinydd ; 
svyddgg  a  fyddû  yn  ysgrifena  pethaa  mewa 
Aestr,  nea  çof-lyfr,  ac  yn  cofflta  y  breoin  o'r 
pethaa  a  fyddai  easiea  ea  hystyricd.  '  2  Sam. 
nil  16 ;  a  XX.  24. 

C0FLAID-EÍDÎO  (cofl),  llonaid  breichiaa, 
petli  anwyl ;  breicheidio,  my nweaa,  ymgaredigo. 
Gen.  xxix.  13, — Fy  nghoflaid,  aef  fy  anwylyd ; 
da  gan  fam  ei  choflaic^  sef  ei  phlentyn  bychan. 
-^&fleidio  mab,  hyny  yw,  ti  a  gei  an  o'lh 
eiddot  dy  han  i'w  fwynhaa  yn  dy  fynwea.  2 
Bren,  iv.  16. — Cofleidio  craig,  ydyw  ffoi  yn 
chwanno^  ati  am  drig&n  a  chyagod.  Job  xxiv. 
8.— Cofletdip  y  tomenydd,  ydyw  dyfod  i'r  tlodi 
mvya^  nea  y  gwaaanaeth  gwaeíaf ;  neu  fod 
81 


corph  marw  an  yn  cael  ei  dafla  iV  cwn.  Gh&lar. 
iv.  5, — Grist  yn  cofleidio  ei  bobl  &'i  ddehealaw, 
sydd  yn  dangoa  ei  gynoaliaeth  caredigol  a 
grasol,  ac  ymweliadaa  dyddanos  a  chysnrol  ei 
I  abryd.  Can.  iL  6 ;  a  viii,  3. — Cofleidio  doeth- 
ineb,  ydyw  derbynCriat  a^i  wirionedd  Tr  galon, 
ac  ymhyfrydtt  yn  ei  ddilyn  e£    Diar.  iv.  8. 

COFFADwaiAETH-ATJ  (côf ),  cofen,  cof- 
iaeth,  daxgoia.   Arwyd^a,  1.  Enw :  canmoliaeth* . 

Diar.  X.  7.     Eaa,  xxvi.  13. 2.  Yr  hyn  a 

fyddo  yn  taedda  i  ddwyn  ar  gôf  anrhyw  beth 
nea  berson:  enw  Daw  Ixhofah,  ydyw  ei 
goffadwriaeth  o  eenedlaeth  i  genedlaeth,  nea, 
yn  mhob  cenedlaeth;  yr  enw  wrth  ba  an  y 
cofir  am  dano,  y  gelwir  amo,  y  meddylir  ac  /j 
Uefarir  am  dano.  Exod.  iii.  15. — ^Arian  y  cym- 
mod,  y  rhan  o^r  bwydoflTrwm  a  losgid  ar  yr 
allor,  a'r  thus  a  ddodUd  ar  y  bara  goaod,  a  elwir 
yn  goffiidwriaeth ;  yr  oeddent  fel  pe  boaaent  yn 
dwyn  ar  g6f  i  Ddaw  ei  jgyfiunmoa  à'i  bobl,  aV 
tragared£ia  aogenrheidiol  iddynt;  &c  yn  dwyn 
lean  ar  gòf  iddynt  hwythaOf  megya  onrwm,  ac 
iawn,  ac  eiriolwr  droetynt.  Exod.  xzx.  16. 
Le£  iL  2 ;  a  xxiv.  7.  Salm  xx.  3.  At  hyn  y 
mae  geiriaa  yr  an^l,  yn  di  ymdklyddan  à  Cäior- 
nellua,  yn  cyfeino,  ^Dy  weddiaa  di  á*th  el- 
uaenaa  a  ddyrcha&aant  yn  goffiuiwriaeth  ger 
bron  Daw."  Act.  x.  4.  Salm  cxli.  2.  Heb. 
xiiL  16.  Dat  viii.  3.  Ymeini  yn  nwyfironeg 
yr  arch-offeiriad,  ac  ar  ei  yagwydd,  oeddent  yn 
goffadwriaeth ;  yr  oeddent  i  ddwyn  ar  got  iddo 
am  weddio  yn  daer  droa  y  Uwythaa;  ac  me^ya 
yn  galw  am*  drogareddan  oddiwrth  Ddaw  iiud- 
ynU    Exod.  xxviii.  11,  12. 

COGh-ATJ-ESAXI,  ZlcuL  Coquu»;  dyn  î 
ddarpara  a  thrin  bwyd  yn  barod  i*w  fwyta.  1 
Sam.  viii.  13 ;  a  xix.  23.    Ezeb.  xlvL  24. 

C0(3-A"tJ  (co-og)  un  o'r  adar  aflan  a  wa- 
Jierddir  eu  bwyta.  Lef.  xi.  16.  Nid  ydyw 
natariaethwyr  vn  <^wbl  gytuno  pa  fiith  ydyw. 
Mae  rhai  or  ram  mai  y  fôr-wylan  a  feddylir 
wrth  y  gair  Heb.  ^niD^  Q^®!  Ainsworth  a 
Farkharat 

COGINIAETH  (cog),  darpariaeth  ymborth. 
Gwneuthur  coginiaeth,  gwneathar  bwyd  yn 
flaaua  i'r  archwaeth ;  felly  yr  oedd  Jeraaalem 
i'r  milwyr  oedd  yn  ei  dinyatrio.  Ezec  xxiv. 
10. 

COQEL-EILIATJ  (cog),  ffr.  xoraXoç\  ffon, 
cwlbren ;  oflferyn  i  ddal  y  Ifin  ar  y  droell  i'w 
nyddn.  Yr  ydya  yn  bama  nad  oedd  yr  hen 
ddaU  o  nyddu  yr  aa  ag  ydyw  yn  ein  dyddian 
ni  à  throel^  ond  &  gwertnyd  a  diogel,  fel  y  mae 
etto  jnihBi  manau.  Diar.xxxi.  19,  Nid  oedd 
bod  k  Haw  yn  dal  y  cogel,  nea  nyddn,  yn 
orchwyl  rhy  wael  gan  fercned  boneddigion  yn 
yr  oeaoeddçynt,  mewn  gwledjrdd  eraill,  nao  yn 
ein  gwlad  ninnaa  hefyd ;  oddiwrth  hyny  y  mae 
merched  heb  ea  priodi,  yn  cael  ea  galw,  yn  ol 
iaith  y  gyfrÿith,  ^nsierSf  nea  nydd-wragedd. 
Pool. 

COGFRAN-OD  (coi?-bran),  «  A»r  gogfran.'' 
Let  xi.  18.    Dent  xiy.  16.    Heb.  t^fttgitl 


COL 


S42 


OOL 


yd 


)TiATAH,  JBeÄ.  íi«í5«íp  Lílais  yr  Arylwydd] 
wi  ygan  brophwyd 'AÌbáh.    Jer.  u.  21« 


Uo  0  adar  y  dwfir,  aflan  dan  ygrfraith.  Bania 
Michaelia  mai  vr  ŵydd  a  feddyfir  wiih  t  gair, 
oddiwrth  ei  cnwytiilaÌB,  nen  ei  hysiady  pan 
gynhyrfir  bU 

CXJQWBN  (cogf^fwni),  nnrhyw  gor^h  cnm; 
cragen,  nen  blu^m  crwn. — Oogwrn  e  yd; 
oogwro  ^;  cyw  yn  ei  gogwm. — ^"Cogwm 
cynhana£''    E8a.xvii.  11.    Dr.H. 

OOHATH,  ffdf.  t^m  [eynntUieidfa]  mab 
Lefi,  (Oen.  zlvi.  IL)  peu  y  Cobatbiaid,  y  ibai 
a  benodwyd  i  ddwyn  yr  arcb,  yngbyd  à  lleetri 
sanctaidd  y  babell^  tra  byddai  yr  Itraeliaid.  yn 
teitbio  yn  yr  amalwck  Nom^  iv.  4,  6,  6. 
Bzod.  VL  18. 

OOL-ION  (co),  pig,  pentir,  penarth;  barf 
d. — ^"Beth  a  wna  y  col  gyda  y  (^weaitbt*' 
er.  xxiil  88.    Dr.  ÌL    Felly  y  cyfieitba  y  Dr, 

1.  Tad  _ 

—2.  Öẅr  arall  w  enw.    Neb.  xi.  Ÿ. 

OOIiEDI>-U  (col),  monwes,  monwesn; 
edrycb  ar  ol ;  dwyn  gyda ;  amgeleddn.  Esa. 
xiii,  14  ;  a  zL  11. — liafario  a  thrin  tir.  Esec. 
xxxn,  9,  34 

COLEE-AU  (col),  y  gwddf;  addam  y 
gwddf. — "  Coleran  oedd  am  yddfan  en  camelod 
bwynt  :•*  ar  ymyl  y  ddalen,  Uoer^lymzu  ;  acyn 
ol  cyfieiüiiad  y  Duteh^  man  UuadaUj  nen  &n- 
loeraa,  gwddf-dfyaan  aor  lloerenog,  y  riiai  oedd- 
ent  yn  cymeryd  en  benw  oddiwrtb  y  lloer,  ae 
a  wisgid  am  ydd&a  en  camelod  Tw  naddnmo, 
yn  ol  eraddan  en  perobenodon.  Bam.  yiil  21. 
— ^**  A^  bamffylcna  fel.  coler  fy  miiais.**  Job 
XXX.  18.  ŴÒ.  cegfy  fohais.  Yr  yatyr  yw,  îoá 
Dnw  wed!  gwregysn  corph  Job  o  amgjrlcb  à 
pboen  a  gof&  mor  gyfyng  a^  yr  oedd  ei  wddf 
wedi  ei  amffylchn  gan  geg  ei  baia,  nen  y  twll  y 
rboddai  el  ben  trwodd. 

COLOPN-ATJ  (colof),  Llad.  Columka^ 
piler,  post,  tyboet — Pedwar  colofii  y  corpb,  sef 
y  coeftan  a'r  breicbian.    1,  Attegton  i  gynnal 

adeilad.    Bam.  xyL  26,  26,  20. 2,  Maen 

coffadwriaeth  am  ddyn,  nen  weithred.  Oen. 
xxxy.  14,  20.  2  8am.  zyiii.  18.— Colofnan  y 
ddaear  a*r  nefoedd,  ydyw  y  creiglan  a'r  myn- 
yddoedd,  y  rhai  lydd  yn  gedym  sylfeini  y 
ddaear,  a'n  hncbder  yn  ymddang08  yn  cyrbaedd 
mesm  byd  jr  nefoedd.  Job  iz.  6 ;  a  zxyc,  11. 
— Coesan  Grist  fel  coloinan  manner,  a'i  ilraed 
fel  coloinan  o  dan,  aydd  yn  danffos  ei  gademid 
a'i  addaarwydd  i  gynnal  ac  i  ddwyn  yn  mlaen 
ei  acboB  yn  j  bya,  ao  mor  ofnadwy  ydyw  efe 
yn  ei  ragroniaethan  ceryddol  I'w  bob!,  a  chosp- 
edîgaethol  i'w  elynion.  Gan.  y.  16,  Dat  x.  1. 
Edr.  CoxsAü« 

Y  mae  yr  e^wys  yn  cael  ei  galw,  ^  Golofii  a 
sylfiien  y  gwinonedd,'*  nen  coloih  ac  att^,  nen 
gynnalydd  y  gwirionedd ;  canys  byny  mae  y 
gair  Or,  BâpatwfiOyjn  ei  arwyddo.  Ý  mae  Panl, 
mewn  trawfr-ymddwyn,yn  bentbyca  ei  ymadrodd 
oddiwrtih  nn  o  ben  aifenon  j  cenedloedd,  y  rbai 
a  arferent  ysgrifenn  en  cyfreithian  ar  lecban,  ac 


felly  en  crogi  ar  golofnan,  fel  y  byddis  yn  arfer 
goẃ>d  rbyw  gyhoeddiadan  yn  ein  trefydd  dìd> 
nan  ar  fnrian  a  pbyst,  fel  y  gellid  en  darllen; 
felly,  yn  a  thrwy  yr  eglwys  y  mae  grwirioneddau 
Dnw  yn  cael  en  cynnal  a'u  gosod  ulan  ger  bron 
dynion  ac  angelion.    1  Tim.  iii.  15. 

Yr  oedd'amriad  dan  yr  Hen  D.stament  o 
eneinio  colofiiaa,  ac  ymddengys  fod  hjny  jn 
cael  ei  ystyried  id  rban  o  addoliad  aanctaidd: 
**  B^el,  lie  yr  eneiniaist  y  golofti,*'  &c  Gen. 
xxxi.  18.    Edr.  EiruHia 

Yr  apostoKon,  a*n  cyd-lafnrwyr  yn  y  brif 

Îeglwys,  a  elwir  yn  golofoau,  o  berwydd  eu  bod 
n  offerynol  i  gynnal  achoa  Crist  yn  y  byd;  ac 
efyd  i  ddangoe  ac  i  gyhoeddi  gwirìoneddaa 
goffoneddna  yr  efengyl.    Gal.  ìL  9. 

Öosodîr  yr  eglwys  allan  yn  dyfod  i  fyim  oV 
aniidwcb  fel  colofnan  mŵg;  nid  rhyw  fẁg 
cyfiredin  y w  bwn,  ond  mŵg  wedi  ei  bôr-srogli, 
Arc  Yr  nn  gair  Hebraeg  sy  dd  am  balmwjdden 
yn  pea.  yii.  7.  felly  y  mae  yr  ^Iwys  yn  esgp 
yn  nniawn,  fel  palmwydden  bii%raff,  to  aVnei) 
ei  gweddian  sydd  fel  arogl-dartb,  ei  serchiadan, 
ei  mawl,  a'i  diolcl^nirwch,  &c.  y  rhai  ydjot 
e&itbian  natnriol  Ysbryd  Dnw ;  a  lie  y  mt^ 
Ysbiyd  Crist  yn  gweitbredn  yn  ndialon  pech* 
adnr,  y  mae  yn  rhaid  y  bydd  yr  eloithi^a  hyn 
yn  tarddp,  ac  yn  esgyn  i  fynn  o  anialwchy  byd 
at  Ddnw,  mor  natnriol  ag  y  bydd  m^g  yn 
tarddn  ac  yn  e^gyn  oV  man  fie  bo  tan,  i  fyna 

tn  a'r  bam.    Can.  iii.  6. Swyddosion  a 

Uywodraethwyr  dnwiol  a  elwir  yn  golofnau. 
Salm  Ixxy.  8. 

^Doethineb  yn  adeiladù  ei  thy,  ac  ynnaddn 
ei  aaidi  TOlofn.**  Y  mae  rbai  yn  deaU  with  y 
oolofhaa  byn  y  patrieirch,  y  propbwydi,  efeng- 
ylwyr,  apostolion,  bugeiliaidiyBbr^do],  ac atn- 
rawon.  Sicr  yw,  fel  y  mae  j  nifer  saith  yn 
arwyddo  perfieithrwydd,  neu  nifer  digoDol,myn 
Daw  gadw  nifer  digonol  oM  dystion,  wedi  eu 
nadda  a'n  treftin  gan  ei  Ysbryd,  with  reol  ei 
air,  fel  y  byddont  yn  gynnaiieth  ac  yn  addum 
i'w  acbos  yn  y  byd.  Diar.  ix.  i,— -Gwraig 
Lot  a  aetb  yn  ffolofa  balen,  neu  fel  y  mae  rbai 
yn  deall  y  lie,  hi  a  aetb  yn  gof-arwydd  tragy- 
wyddol :  gwnaed  hi  yn  dyst  tragywyddol  o 
gyflawn  farn  Dnw.  Y  mae  byn  yn  cael  ei 
ddywedyd  naiU  ai  yn  jgyffelybiaothol,  ai  yn 
wirioneddoL  Yn  ẃffeWbîaetboI,  ei  bod  yn 
golofn  o  dragywyffiol  barhad»  fel  y  mae  y 
cyfammod  tragywyddol  yn  cael  ei  alw  yn  gyf- 
ammod  balen.  Nnm.  xviii.  19.  Neu,  yn  wir- 
ioneddol  a  pbriodol,  oblegid  y  mae  math  o 
balen  metebudd  ag  a  ddeil  yn  wyneb  y  gvla^ 
a'r  tywydd,  ac  sydd  yn  ddigon  caled  mewn  j 
àdeiladan.  fel  mae  Pliny,  SoUnoa,  ac  eraill,  yn  j 
tystiolaethn.  Gollir  casgln  oddiwrth  Deut  n«. 
28.  fod  yr  balen  yma  wedi  ei  gJ^J^S^,^ 
brwmstan.  Ac  befyd,  y  mae  Josephns,  ac  eruUi 
yn  dy wedyd  fod  y  golofii  bon  yn  aros  yn  eu 
hamserbwy ;  ond  metboddgan  neb  oVteithwyr 
diweddar  yn  y  partban  byny  o'r  byd  ganfod 
dim  gweddiU  o  honL    Gen.xix,26.    Lacxvii. 


COL 


243 


COL 


32.     G^wel  Eagob  Patrick,  Pool,  MaimânUÿ 
Sh&w. 

Yt  cedd  dwT  golofh  nodedig  yn  j  deml  a 
eiwid  Jacbin  a  &>a8.  Yr  oeddiat  jn  sefyll  o 
i&en  J  tŷ;  ac  jn  mborUi  y  demL  S  Cioil  iii. 
15.  BreiL  YÌL  SI,  23.  £b  deibydd  oedd  prea; 
eo  hnchder  oedd  18  oafydd,  y  ddwy  86;  ond 
nid  envir  ond  8d,  am  fbd  on  coffdd  wedi  «i 
gnddio  &V  coap  coronog  ar  en  peoan ;  nao,  yr 
oedd  goaail  pob  oolofin  jm  17  eufydd;  hyn, 
jQghyd  &  18  eufydd  y  golofti  ei  huo,  a  wna  95 
eaijdd.  Sa  cyhsh  oedd  19  cufyddy  a'a  tiyieeiir, 
yn  bedwar  cofydd.  Yr  oeddyvt  yn  gaaol,  a 
thrwch  F  ftu  oedd  ynghylch  pedair  modfedd» 
Yr  oddd  cnapiAa  harddwy<;h  at  en  penaiL  Sdr. 
CsAFiAV.  Gaa  nad  oeddynt  yn  cytinal,  na  àám 
o'r  ado3«daeth  yn  gorphwya  arnynt,  rhdd  eu 
bod  er  hatídwch  ac  er  addy»,  yn  beni^  Yr 
oeddynt  yn  arwyddocaol,  1.  Mai  galla  a  ffydd* 
i^ndeb  Criat  yw  cynnauaeth  ac  amddiffynfa 
ei  bobL — 2,  Qrym  acfaaderaid  yreglwy»  ynddo 
ä  thrwyddo :  **  Pyrtb  uÛerú  nia  goMhfygant 
bi."  Mat.  xvi.  la— a.  Y  tnao  pob  aaat  yn 
golofo  yn  nbem]  Daw  (DaL  iii  12.)  yn  eniva»^ 
cvir  weÎBÌdogion  y  g^r«  Jfoti  i  18.  GaL  ii. 
9.— Bhagoriaethaa  colofu  yw,  bod  yo  sytb  ac 
jn  gref ;  felly  y  gwoddai  i  weinidogion  y  galr, 
apbob  aant  fbd,  hi  y  gallont  fbd  td  goronog 
rn  y  diwcdi     2  TiiD«  iv.  7,  a    Bdr.  Tbml. 

C0L0MBN^-OI>-AIDD  (colom),  IẁuL  Co^ 
lcmba;  «readnriftid  glán  wrüi  y  gyííraith.  Yoi«- 
borthant  nr  y  gronynaa  paraf,  ae  yfiMit  y  dwfr 
gloywaf :  j  maent  yo  diiion,  yn  ddiniwed,  yn 
tardd,  a  fi&wytblawn ;  ao  nid  ydynt  yn  hanan 
«oddiffyiiol,  ond  hwy  a  gaaèii  ac  a  ddmystrir 
gaa  adar  y^ly&elhns;  maent  yn  garedig  i'w 
gilydd,  ac  yn  aiama  iawn  pan  goUant  ea 
giljdd.  Yr  oedd  colomenody  nea  ddnrtoiodÿ 
vo  abertìian  fpm  dlodion  dm  y  gyiraith.*— Yr 
oedd  lean  Gnat  yn  emA  tk  osod  aUan  trwy  y 
rimhyn,  yn  ei  lairiaidd-dra,  eibtitâeb,a*i.gaàad 
aagbydmaroL  Let  i  14;  a  ▼.  7;  a  xii  a 
Uc  iL  24.— Ymddangoflodd  yr  Yabryd  Glán 
fel  colomea^  i  ddangos  ei  diriondeb  aH  gaiiad ; 
a  bod  ei  laia  yn  yr  efengyl,  yn  dwyn  rfayw 
arwydd  Ibd  y  dyfroedd  dylif  o  ddigofaiat 
dwyfol  wedi  treio.  Mat.  iii.  16.  Can.  ii.  12. 
-y  I  r  egtwya  a  g^ftlybir  1  golomen,  i  ddangos 
ei|wendid  oatanol^  aM  bod  yo  adored  i  ely«on; 
eiharddwcfa  yabrydol,  pnrdeb  eibymbortb^sef 
IttQ  Griatÿ  A*i  wirioneddan;  ei  Uarieidd-dma'i 
'iiweirdeb,  a*i  galar  cwyafiuias  o  herwrdd  ei 
aH^3iioideb,  aU  ffrwythlonrwydd  yBbrydol  mown 
gweitbredoedd  da,  «fee.  Salm  bLviii.  13.  Can. 
ii.  14.  Mat  X.  16.— Y  d«g  Uwyth,  y  rfaai 
oeddcDt  wedi  digaloai,  ac  ymoUwng  mewn 
caeUiiwed  a  chy8todd,a  elwir  yn  golomen  ynfyd 
heb  galon.  Hos,  tìL  1 1.— Gndd&a,  nea  dry^ 
fel  colomen,  ydyw  galara  yn  y  modd  cbwerwaf. 
Eaa.  xxxyii.  14;  a  lix.  11.  Nab.  ii.  7.— Dy- 
wedir  €ck1  y  bedwaredd  ran  cab  odom  colomenod 
er  pom  sicl  o  arian,  yn  amscr  newyn  Samaria. 
Nid  yw  esponwyr  yn  cytuno  ynghylch  y  gair 


J9M.  )3^  yr  hwn  a  gyflekhir  i&m  eolamnotL 
Yr  hyn  a^dd  yn  ymddiuigoa  yn  fwyaf  tebygol 
ydyw,  mat  y  rwebilioD  aalwaf  a  mwyaf  dhrerth 
e  hob  yd  a  Mdylir,  aV  hwn  y  byddya  yn  arfcr 
potthi  oolomendd  ar  yr  amaer  hyny  o'r  flwydd- 
yn  na  bo  dim  iddynt  i'w  gael  yn  y  maei.  Y 
mae  y  gair  torn  pk  cael  ei  arfer  am  yr  hedJoo^ 
yqpifaion  y  Uawr,  yr  hyn  oedd  agotaf  i  fyned 
g]^  ÈÍT  manna  ji'r  domen,  i  ddangoa  mor  wael  m 
eahr  ydoedd ;  yn  yr  ya^  hwn  y  mae  yr  nn 
gttr  ys  caal  ei  arier  mewn  amryw  leoedd  enill. 
2  Bren.  yi  25 ;  a  ix*  37.  Salm  Izxxiii.  iO; 
Jer.  yjii.  a  HuLiîLS.  Gwel  hefyd  Bdwarda 
on  éhtwhfU  €f  tìm  Eẁf  Serifturti. — Colomen* 
aidd,  sef  tebyff  i  golomen.  Can»  ir.  1.*— ^  Y 
mae  i  ti  lygpud  oolomenod.'*  Can.  i  15.  I 
ddeall  llawn  yatyr  y  gyffdybiaeth  hon,  oi 
ddylem  ú  diyfiûm  at  y  colomenod  cyfredin  yn 
ein  plith  n(,  ond  i  lygud  mawrion  a  haidd 
colomenod  Syria.  Y  riud  a  weka&t  yr  aderyn 
bardd  dwyretniol  hwnw,  j. carrier  fngmm^  a 
A  ddeallant  y  gyffelybiaeth  oren.  J^m»  Ihma» 
laiUm  of  SiUoman^s  Simŷ.  Owel  Brown'a  06- 
sematkmt, 

C0L0S8B  Gf.  KoA^wty  CoLOsaiS,  nen  Co« 
Loaai,  nen  Coiioaaia  \ý(>V^  eerydd]  dinaa  yn 
Phryria  Leia^  ar  yr  afon  Lycna,  jn  lied  agoa  i 
Laodieea  *  Hiarapohs.  Dy wedir  fod  y  tair 
dinaa  hyn  wedi  en  dvitrywio  gan  ddaear-gryn^ 
A.  n.  66.  Ond  CoIoom  a  läeiladwyd  wedi 
hynr,  ao  a  alwyd  Chon» ;  d^wedir  oi  bod  yn 
pkyli  hyd  y  dydd  hwn. — Nid  oes  dim  hanea 
fod  Paul  yn  CoioaBO ;  bam  gyfiredinol  hynaf- 
iaeth  yw,'nNd  Bpaphraa,  nen  ryw  efengyhrr 
ptmll,  wedi  ei  aafon  gan  Paid,  a  bbmodd  eglwye 
yn  Coloasa  Ond  y  mae  y  meddwi  hwn  yn  > 
ddiweddar  wedi  cael  ei  ammen  a'i  wrthwynebn 
yn&wr.  Hònant  fod  amlygrwydd  tofewnoi  yn 
yr  epiitoi  et  hon,  fod  yr  apoetcA  wedi  bod  yno« 
^-*1,  Fod  y  geinaa  yn  pen.  i.  25.  yn  profi  hyny, 
Yn  Uefion  am  yr  eçlwyB,  dywed^  **  Tr  hon  y'm 

Eirnaed  i  yn  weinidog,  yn  ol  gorachwyliaeih 
QW,  yr  hon  a  roddwyd  i  mi  tu  ay  aioeh  ehtoif 
i  gyHawni  (nen  i  bregethn  yn  ^râawn)  gair 
Duw."  Os  rhoddwyd  pomcbwyliaeth  Duw  i 
Paol  tu  ag  at  y  Coloaeiaid,  i  bregethn  gair  Dnw^ 
It  elUr  meddw^  er  fod  Pan!  yn  ami  yn  Phrjrffia, 
f  bnaaai  yn  eú^nlnso  myaed  i  bregotbn  i  Co- 

loMef 2.  Ẃwy  yr  hoU  epiatol  y  mae  jr 

àpofltol  aV  Coloaiiaid  yn  ymddangoB  à  |Otal 
littUdaol  am  en  gibrdd,  fel  rhû  gwedi  en 
thwymo  yn  on  à'n  gilydd,  fel  cyfoiMion.    Gwel 

ri.  ii.  ö';  a  iy.  7,  8>  16.  hefyd,  pen.  i.  7. 
Ysgrifenodd  ei  anerch  at  y  Coloanaid  â'ì 
law  ei  hnn,  fel  y  byddai  yn  gwneyd  at  yr  eg- 
Ìw8i  eraiU  a  blanwyd  ganddo  ei  hnn,  ag  oeddent 
yn  adnabod  ei  ysgrifen.  Pen.  iy.  18.— 4. 
Darfod  galw  y  Coloeaiaid  ganddo  aydd  eglnr^ 
yn  ol  bam  rhai,  oddiwrth  y  geirian  yn  pen.  ii.  / 
6,  7 ;  a  i.  6.    Y  geirian  hyn,  medd  Mr.  Lnrdner 

iCan.  Vol.  IL  p.  14.)   a  ddencya  yn  amlwg 
darfod  galw  y  Colosaiŵd  iV  ffydd^  trwy  wein- 
idogaeth  apostol ;  a  phwy  a  allasai  hwnw  fod 


COL 


S44 


cot 


ond  Paid  ei  bnBi  yr  hwn  a  dekhiodd  mor  ami 
iV  gwlad,  ac  a  breaethodd  gyA  aV  fcrte  iwydd- 
iant?  Qmii  Maocnight.  Ond  nid  yw  jn 
ymddangoB  o  bwya  mawr^  fel  7  tylwa  T.  Seott^ 
i  alidl  penderfyna  gyda  ncnryddam  y  nmter.*— 
Y  mae  cy&teboirwydd  Deilldaol  rhwng  yr  pistol 
hwn  a'r  epifltc^  at  y  r  Sphosiaid ;  a  bermr»  yn  gytf** 
radÌBoI,  ou  byigriléntt  yiighyloh  yr  iin  áooBer,  a^n 
haofon  gyd  Wr  us  gpmad,  aef  lYeako» ;  er  na  en- 
wir  OaeaimiiB  yn  yr  epirtol  at  yr  Bphenaid,  yr 
hwn  oedd  gy  da  Tyehioa%  ao  y  n  Gtolocaiad.  CẂnr 
barnn  fod  yr  eelwys  yn  Colosse  yn  dra  ilwydd- 
iannns  ao  yn  £>d6aog;  am  hyny  ymaeyr epii* 
tol  yn  hry  llawn  o  ganmoUaetli  na  cheiyddon ; 

0  ddiolchgarwch  nag  achwrniadan  ;  o  anaog- 
aethan  na  rhybuddion.  Tebygd  fod  £^iapbnia 
en  gweinidog  yn  garcharor  yn  Bhofain  pan  jr 
vagrifenw^d  yr  epktol  hwn,  Y  gwr  dnwiol 
hivn,  er  et  ddyfodiad  i  Rn&in,  a  n  mor  ym- 
dreohgar  yn  aohoe  yr  efengvl,  fel  y  daeth  dan 
aylw  y  BwyddwyT  gwhdoly  ao  a  gafodd  ei 
garohani.  Philem.S3,- £dr.  BpAPBmAt.  Teb- 
ygol  iV  apoetol  g}ywed  am  ry w  gan  athiawon, 

Î'  Thai,  trwy  gymyign  ÈJn  ^ydd  draddodiadan 
nddewaiddy  ac  egwyddonon  cyfeiliomna  rbai 
o'r  phikttophyddion  Paganaidd,  ao  a  dtaddodant 
y  o^fryw  gymyflgedd  dynol  ao  anghyaon  yn  Ue 
y  wir  athrawiaeth  efengylaidd,  er  niwed  mawr 

1  eneidiaa  dynion,  trwy  ea  poro  oddiwrth  y 
gwiriooedd  pur  fel  y  mae  yn  yr  lean;  yn  yr 
hwn  p  oeddent  wedi  en  cynawnif  yr  hwn  y w 
pen  pob  tywyaogaeth  ao  awdnrdod ;  ao  yn  yr 
hwn  y  mae  yn  preewylio  boll  dryeoran  doeth* 
ineb  a  gwybodaeth.  Hhag  y  twyllwyr  hyn  y 
mae  yrapostol  yn  aeilldaol  yn  rhybnddio  y 
aaint^i^  Oolotae;  aifaag  pawb^.  y  rhai  trwy 
ddefodan  ooel-gref^ddol  a  ffwag-philoeophi,  a*a 
dŵient  oddiwräi  wirionedd  pnr  a  dwymyag  yr 
efengyl.  Shydd  olygiadan  ira  ardderohog  a 
gogoneddna  ar  Beraon  Orist»  ei  gyflawnder  oyf*- 
ryngo!,  a'i  ddyrchafiad  yn  el  swyddan;  cyf- 
lawnder  a  rhadlonrwydd  y>  iechydwrieeth 
ynddo.  Y  mae  hott  dryBoran  doethmeh.a 
gwybodaelk  yn  goddiedig  ynddo ;  can  hyny, 
gwaj;  dwy U  oedd  y  owbl  anJl,  a  thraddodiadaa 
dynion  tywyll  a  Hygredig  en  moddwL 

COLUDMON  (coÇ  y  glai  goludd^  per- 
feddy  tripa ;  cyila ;  amyagaroedd.  Num.  y.  as. 
Eieo.  yiL  19«  â  Cron*  xxL  15.  Y  bwyd  wedi 
ei  drenlio  yn  y  eylla  a  ddygir  i'r  colnddion,  ac 
yno  mae  y  &wytb|  nen  y  maeth  yn  cad  ei 
neUldno  i'r  Beetri  llaetho|;  [laeieaU]  aft  than 
arall,  sef  y  carthion,  a  fwnr  allan,  y  rhai  aydd 
wedi  en  cymhwyio  trwy  wringelliad  y  oobdd- 
ion  Tw  waflgn  a'i  yru  yn  mlaen  trwyddynt  Y. 
mae  yn  y  colnddion  An  fiVnonan,  i'w  hire^dd- 
10:  a*r  ihai  byny  yn  amlach  tn  a'n  diwedd,  fel 
y  mao  j  cartiiion  yn  ddiffrwythaoh  a  sycdiaeb. 
lUiag  i*r  hyn  fyddo  jn  myned  trwy  y  ooladd- 
'ion  en  dolnrio  a'n  niweidioi  y  maent  wedi  en 
gwiflgo  a'n  llithrigo  À  math  o  andd  braa,  olew- 
aiddy  yr  hwn  aydd  yn  ea  hamddifiÿn  yn  y 
modd  goren,  ac  yn  hwylnao  mynediad  y  oarth- 


lon  drwyddynt  Y  mae  hefyd,  trwy  blygiadan, 
amryw  gilfeohan  ynddynt^  i  gadw  rfaui  ddi- 
ffrwyth  o'r  ymborth,  nee  y  byddo  cyfleos  i 
ddyn  ymariiwya.— *Mae  y  cdnadion  yn  agoa  i 
chwech  byd  gwr  ;*  pe  byddent  yh  fjnrch  âi  yr 
yraboith  drwyddynt  cyn  iV  Uestn  Ilaethog 
ddvAyn  yr  hell  feeth  oddi  wrtho.     Maent 
wedi  en  cydio  a'n  crychn  wrth  y  eefodedyn 
[fneamteryf  iV  cadw  yn  en  lie  yn  mhob  ystom 
ao  agwedd  a  ddiehon  i'r  corph  fed  ynddo,  fel 
y  byddai  y  fibrdd  drwyddynt  bob  amaer  yn 
ihwydd  ac  yn  ddirwyetr.  Colnddyn  yr  eistedd- 
fod aydd  yn  nniawn,  a'r  nnig  ran  o  hooynt  aydd 
wrth  ewyllys  dyn  fel  y  gallo  ymarllwys  yn  ddi* 
rwyftr,  wrUi  ei  ewyUyb  ei  hnn.    Heblaw  gall- 
noedd  y  oolnddioBy  y  mao  lUnynanoddiaoigylch 
yr  holl  fell  i'w  dynn  ynghyd,  a  gwaega  yr  boll 
golnddion,  i'w  harilwys  yn  fwy  nerihol  wrth 
achoB.  -—  Mae  byroiad  y  colnddion  gyd  ng  nn 
o'r  pethan  mwytf  rhyfedd  pertbynol  iV  corph. 
Y  maent  wedio  en  sypynio,  a*n  rboddi  mor 
wasted  «r  en  gîlydd,  a'n  diogeln  wrth  y  cofn- 
dedyn,  fel,  er  meithder  en  hÿd,  a'n  faoU  droeli- 
atti  y  oedwir  hwynt  yn  en  Ue  yn  mhob  a^wedd 
a  ddiehon  dyn  roddi  ar  ei  gorph,  ac  y  diogelir 
hwynt  rhag  niwed,  er  mor  feddal  a  thytiOT  yd- 
ynt.    Y  mae  bymiad  y  UoBtri  tofewnol  yn 
nghorph  dyn  yn   dra  rhyfedd  9  fel  ^  caae  y 
^on  yn  ^eithio  ao  yn  tafia  y  gwaed  alian 
80  o  weithum  bob  mynyd— y  cylla  yn  treolio 
yr  ymborthr-yr  ya^r&iot  yn  anadln  trwy  fil- 
oedd  o  bibdhui,  y  rhai  nia  gaUant  balln  am 
iynyd-^y  oohiddion  yn  gweithio  yn  riieolaidd 
-^  yr  afii,  yr  arenan,  àc^  yn  tynn  ymaith  oddi 
wrthynt  en  neilldnadan  priodol — y  cwbl  yn 
ddirwyatr  am  fynyd.  Sylwch  ar  y  rhaff^^hwar- 
enwr  a'r  ilam-dre^^  wr,  pa  nifer  o  with  a  ehroea 
droiadan  a  raid  fr  rhanan  tnfewnol  oddef  yn 
yr  holl  ystnmiaa  y  taflant  en  efrph  iddynt ; 
nen  yr  yBgwydiadan  a  gànt  weitUantrwy  god- 
yman  ae  ysigiadan — ao  etto,  er  hyn  i  jjyd,  heb 
broft  dim  niwed  parhana.    Wrth  sylwi  ar  byo, 
rhaid  penderfyna  en  bod  oH  wedi  em  diogeln 
yn  ofelQB,  en  hamgylcfaynn  yn  y  modd  gorea, 
a*n  l^mio  yn  dra  chywrain.    Gwel  Keil's  An- 
at.  p.  45  ;  Dr.  WìIIìb'  Phapmaceut;  Mr.  Cow- 
pew  AnaL ;  Dr.  Cole  m  PHL  TroM,    ITo, 
125. 

'  COLXTRO,  Gr.  xoXXooptmf;  JAad.  Colltr- 
lUM^  a^t /^jf^'^;,  fel  y  eyâeitfaîr  ef  ynDatiii. 
18.,  cuddioj  lliwio  y  wyneK— -^  Ac  a  golerodd 
ŷi  hwyneb."  S  Bren.  ix.  80.  f|*>5'iy  "liaS 
V)Vn  ^  *^dodd  H  llìfÿmâ  meum  Hew.  R'hy w 
both,  oedd  y  *ryt  pwc  oodd  gan  y  mérched  gynt 
i  liwio  en  llygVdd  ág  ef.  Br  cryfhan  y  llygaid, 
ao  er  harddwch,  y  merehed,  yn  Aleppo,  medd 
y  Dr.  BnsBel,  a  liwiant  y  tn  fewn  ì  ganad  y 
llygaid  yn  ddo,  à  rhy w  Iwoh  a  alwant  yn  lêmeet. 
FoUy  hefyd  y  gwna  y  marched  yn  Barbery, — 

*  Tiudawttvft  fed  oolvdaion  nndbaDOI  greidartald  yn  ws- 
haool  en  hfd.    Slddo  yr  hwrdd  yd/nt  27  byd  el  muph ;  jv 

£ch,  as :  y  llew,  8;  aV  morgi  gwyn  iwark)  ta«  9  rbaa  0  4  ei 
yd^— 0. 


COL 


S46 


OOK 


Bond's  Nat  BUt  of  Aleppo^  p.  lOS.  Pa 
ddefoydd,  a  pha  ddefod  bynag  ▼  mae  y  geiriaa 
p  en  darianio,  bjnn  a  wnaeth  Jesebel,  gan 
ddjagwyl  trwy  hyny,  wneyd  ei  hun  yn  gypaer- 
adwy  gan  Jehh.  â  Sam.  xL,  cyimwyaiàd  y 
bennod. 

OOLYN-AXJ  (ool),  colvti  dor,  aef  bach  drws; 
J  tenwn  a  el  yn  rhwyll,  oblegnd  ei  debvgol- 
nrydd  i  golyn :  [Diar.  xxvi  14!|  y  rfaaii  hyny 

0  m  creadniiaid  yr  bwn  a  arferant  fel  arf  i  ni- 
veidio  ae  i  3rni  en  ffwenwyn  i  gnawd  eo  gelyn- 

ion. ^Peàod  ydyw  oofyit  angexi,  yr  hwn  ay 

jn  ei  wnenthnr  yn  niweidiol  a  pheryglns  i 
ddjnion ;  ond  i'r  eyfryw  sydd  yn  Iwghri^  tyn- 

'  wyd  ei  golyn  trwy  &rwolaeth  Crbt  droe  bech- 
od ;  a  bwy  a  ymadawant  mewn  hedd wch|  i  fod 
gyd  a'r  Ajglwydd.  1  Cor.  xv.  55,  66. — Oolyn 
yn  ngbynffonaa  y  locnstiaid.  Dat  iz.  10.  £dr. 
Loccw, 

COLIr-ED-ADWY^EDIGwAETH  (co-oil), 
(kid,  ^)fip  Lktd.  CoLLAUUic ;  y  path  a  fo  yn 
colli ;  yn 'ddarostyngedig  i  golii,  wedi  colli, 
distiyw.  Dan.  vL  2.  ^'Hbodded  ei  golled  am 
ei  waith  ;*  gwnaed  i  fyny  y  golled  a  ffafodd, 
trwy  f^  ei  wnentbnr  yn  aoafiaog  i  dail^  ei 
alwed^eth,  i  ennill  ei  fywyd.  E^d.  xxL  10. 
--Treâìo  i  ycbydig  nen  d<nm  defbydd,  a  ehrir 
rn  golled.  Mau  xxvi  8.  Marc  xit.  4. — **  Tr 
hwn  ^d  ivertbiawraMicb  naV  anr  colladwy.'' 

1  Pedr  i.  9.  T  mae  yr  anr  yn  colli  ei  bwyaan 
irrth  à  broA  yn  y  tan ;  bob  tro  y  prefer  e1^  y 
mae  rfavw  fiunt  yn  colli  o  bono :  ac  befyd  y 
mae  yr  boll  bethan  gweräiíawrocaf  a  pbnraf  a 
fedd  y  ddaear,  megya  anr,  &e.,  yn  ddaroetvng- 
edjg  i  balldod  a  cboUed ;  ond  y  mae  ifydd  y 
Mint  jn  cael  ei  mawrygn,  ei  chadamnaOy  ei 
dwjaeiddio,  al  pboro  yn  ffyrnan  tanllyd  prof- 
edigaefthao.  T  mae  Du w  yn  cTffelybn  ei  bobl 
i  bnidd  collediff ;  eo  bngeiliaid  wedi  en  gym 

V  gy^lioRi.  Jet.  1.  6.  ^  Defiud  cyfrgolbdig 
tỳ  Israel  ;'*  y  bobl  ag  oeddent  yn  crwydro  yn 
fffidd  pecbod  a  dyatry w,  trwy  aowybodaeth  ac 
efigeolnadra  en  bngdliaid ;  at  y  rhai  byny  yr  an- 
fonwyd  Crial,  ac  y  mae  yntan  yn  anfon  ei 
ddyagyblioo.  Mat»  x.  6 ;  a  xr.  24.  T  mae 
boH  ddynolryw  yn  golledig  wrth  natar,  yn  en 
cyflwr  o  bechod  a  thmeni ;  yn  crwydro  yn  ao- 
ialwcb  y  byd ;  ymheli  oddiwrtb  Ddnw;  yn  ea- 
troniaid  i  ammodan  yr  addewid :  beb  obaith 
^dd]pt  ac  beb  Ddnw  ya  y  byd ;  yn  ddy- 
eitbriaid  i  ffofdd  beddwch;  beb  nn  cartref  i 
fyned  iddo;  nadim  gwirgyaorganddynt;  ac 
Did  ydynt  o  nn  de&ydd  yabiydol  yn  y  byd. 
Lttc  lix.  10;  a  xt.  6,  »,  3S,  Salm  cxix.  1Y6. 
So.  liiL  6,  Mat  viiL  11.  Judaa  oedd  *^  mab  y 
^Uedigaetb/'  a  baoddodd  golledigaeth,  ac  aydd 
JD  ngha&el  coUedigaeth.  x  mae  genym  y  cyf- 
lyw  ymadroddion  yn  2  Sam.  xii.  6,  lie  y  dy- 
wed  Dafydd  wrth  Nathan,  '<  Snog  o  iarwolaeth 

V  y  gwr  a  wnaeib  byn."  Mad  angeu  yto  y 
ýwo  vmacth  hyn^  Beb.  Felly  mae  y  Butch 
ya  cyfieitbn  y  He.  loan  xvii.  12.  Butch  An- 
^t    FeDy  y  mao  angbriat  yn  cad  ei  alw  yn 


fab  eolledtgaetb,  ar  yr  an  cjfrif ;  am  ei  fod  yn 
enog,  gwedi  ei  roddi  i  fyny,  ac  yn  tynn  at  goll- 
edigaeth.  2Thea.iii-&  GwelhefydMat  xxiii 
10.  Dent  XXV.  2.  Oen.  xx.  S.  Epb.  iL  8.  Rhnfl 
ix.  22.  1  Pedr  ii.  €.  Jadaa  4.  £dr.  Avgbbist, 

JtTDAB.  ^ 

COLL,  GYLL,  COLLEN  (co-oU),  Or.  xapo- 

Xoc;  Llad.  Cobtlüb;  glaabren,  glaawydden; 

coed  cnan.    Tr  oedd  cyll  yn  mblitb  y  coed 

hyny  y  cymerodd  Jacob  wiail  o  bonyntiV 

goaod  yn  y  cafhan  dyfroedd  lie  yr  oedd  y 

praidd  yn  yfed.  Gen.  xxx.  87. 

Toii  a fydd  mw«  «0K..2>»ar. 

CONPFORDDüS,XŴKÌ  ConroBTAaB;  Ffr. 
Co  wort;  iSoe*.  Comfort  ;  dyddanoa,  oyaarua. 
Zecb.  i.  13. 

CONDEMNIO,  Uad.  CpxDBMKABa;  FJr. 
CoKDBMKBB ;  Soêi,  CoHDBifK.  1.  Sttog-famu, 
dedfirydn  i  goap.  I>eat  xxv.  1.  Yn  yr  yatyr 
hwn  ni  chondemniodd  Criat  y  wraig  addaliwyd 
mown  godineb,  ond  Uefarodd  wrthi,  megya  yr 
nnig  nn  a  all  iadden  pechodaOy  a^  hwn  yn  yr 
nn  modd  aydd  yn  cyfiawnhan  ei  holl  bobl, 
**  nid  wyf  fiuan  yn  dy  gondemnio  di  chwaith. 
doB  ac  na  pbecba  mwyach.'*  loan  Till  10,  U» 

2.  Bhoddi  bam  angbaredigt  ac  angbyf- 

iawn,  ar  beraonan,  amcanion,  nen  weithredoedd 
dynion.  Luc  vL  87. — Y  mae  dnwiolion  yn 
condemnio  annnwiolion,  trwy  en  bymarwedd- 
iad  goneati  bardd,  cydffurfiol  &>  gair,  ac  nfhdd- 
dod  iddo,  yr  hwn  aydd  boUol  wrthwynebol 
Iddynt  bwy ;  felly  yr  oedd  y  Nînifeaid,  trw^ 
en  parodrwydd  i  wrando  ar  rybydd  JonaJi,  a^n 
hnfodd-dod  fw  air,  yn  condemnio  yr  Inddew- 
on,  y  rhai  a  wrthodaaant  wrando  ar  Grist  aM 
apoatolion,  er  en  mynych  rybnddio  a'a  galw 
pmddynt  i  edi&rhan  a  cbredn  yr  efengvl;  a 
bod  en  cenadwri  yn  cael  ei  chadamhau  trwy 
lawer  o  wyrthiau  tra  rhyfeddol.  Yr  un  modd 
brenines  y  debao,  Noab,  arc  Mat  xiL  41,  42. 
Jonah  iii.     1  Brea.  x.  1.  2  Cron.  ix.  1.  Lnc  xi. 

81.    Heb.  xi.  7, ^«'Ylfarn  a  ddaeth  o  un 

camwedd  i  gondemniad.*'  Edr.  Pbcbod. 

•*  Condemnio  pechod  yn  y  cnawd,"  neu  yn 
H  gnatody  hyny  yw,  cnaẃd^  Criat  Anfonodd 
Duw  ei  Fab  iV  byd  wedi  ei  wneutbur  yn 
gnawd,  neu  ei  wneutbur  o  wraig,  a  than  y 
ddedd^  ac  felly  tan  holl  felldithion  pechodau 
ei  etholedigion ;  oblegid  yr  A^lwydd  a  rodd- 
ea  amo  ef  eu  hanwirodd  bwy  i  gyd,  fel  nn  ag 
oedd  wedi  ymrwyrao  i  fod  yn  feichniydd  troa- 
tynt  Gan  fod  cyfrifiad  o  euocrwydd  troaeddau 
ei  bobl  amo  eí^  eit  meichniydd,  mae  yn  rhaid 
o  angenrheidrwydd,  i  gondemniad  a  cheap 
ddilyn  hynv;  oblegid  lie  bynag  y  delo  cyf- 

iiwnder  o  "íiyd  i  bechod,  ni  all  lai  na'i  gon- 
emnio  a^i  goapi.  Yr  oedd  Duw  yn  dangoa  ei 
gyfiawnder  a'i  aancteiddrwydd  ar  gyhoedd  y 
bvd,  trwy  goapi  pechod  byd  yn  nod  ar  ei  Fab 
ei  hun ;  lie,  rhoddwyd  cymaint  o  eoapedigaeth 
amo  ef  ag  oedd  boll  bechodau  ei  noli  etholed- 
igion yn  ei  haeddu ;  fel,  trwy  hyn^,  y  caent 
bwy  dragywyddol  ryddhadi  Bhut  viiL  8.  Col. 


ON 


246 


C500 


5. 22.  1  Pedr  iL  24  ;  a  îiî.  18;  a  iv.  8.  EpL  L 

7.   Col.  i.  4;  a  iii.  la,  22.-: «Os  ein  calon 

a'n  condemnia,  mwy  yw  ì)uw  na'n  calon  ;'* 
hyny  yw,  os  ydym  yn  cael  ein  heuog-iarnu  a^n 
oondemnio  yn  Uys  ein  cydwybod  ein  honain, 
ac  nid  yw  yr  hyn  a  wyddom  am  danom  ein 
hnnain  ond  ychydig,  pa  íàìnì  mwy  en^  a 
chondemoiol  ydym  wrth  gyfraitb  llya  y  Dnw 
hoBwybodoll  1  loan  iii.  20.  Preg,  vii  21,  1 
Cor.  iv.  4.  Edr.  Dahkedioastb. 

**  km  bechodf  a  gondemniodd  bechod  yn  y 
cnawd."  Ehut  viiu  3.  Ymadrodd  nnigol  yw 
hwn  yn  yr  ysgrythyrau.  Pnodolir  y  gatr  oon- 
demnio yn  hjtracli  i  bcrsonan  nagi  bethan; 
ac  etto  addas  yw  ei  biiodoli  i  ^thau,  i  ar- 
wyddo  ein  hanghymeradwyaeth  o  honynl 
Ond  dilys  yr  arwyada  yn  y  fen  hon  lawer  mwy 
nag  anghymeradwyo  pechod ;  "  Am  bechod, 
istpi  afiapTtaç^  ymadrodd  anmhcrffaith,  yn  lie 
icpoaOopa  irspt  a/xaprcaCy  ofirT^m  dros  bechod. 
Heb.  X.  8,  1 8.  Trwy  oflrwm  dros  bechod,  y 
dybcnodd  gamwcdd,  a  gwnacth  gymmod  dros 
anwiredd,  tyoodd  ymaith  bechod,  seliodd  bech- 
odau,  fol  nas  caent  ddyfod  alian  na'u  cfwgled 
mwy  yn  erbyn  ei  bobl.  Dat.  ix.  24.  Heb.  ix. 
26.  îáae  yr  hyn  oedd  yn  coDdemnio  trosedd- 
wyr  wedi  caol  ei  ^ondemnio  gan  Grist  pan  goD- 
demniwyd  ef.  Barnwyd  ef  i  farwolaeth,  ac  i'r 
pechadur  yn  ciedn  yn  Nghristigael  bywyd, 
fel  nas  gwnai  mwyach  ddianrfaydedd  i  Ddnw 
na  niwed  iddynt  hwy,  Condemniwyd  pechod; 
pob  pechod;  a  hyny  gan  Dduw  ei  bun;  a 
hyny  hefyd  yn  nehnawd  Crist;  am  hyny  y 
mae  ì  gael  ei  ferwoTaethn  yn  mhawb  a  gredant 
yn  Nghrist,  a'i  hollol  ddiddyma  am  by  Si. 

CONGL-rA.tr,  Ŵ.  /ofvia;  Llad.  Anoülüs: 
ongl,  cornel,  cilfach,  ebacb.  1.  Cwr  eithaf  un- 
rhyw  beth,  megya  gwlad,  macs,  adeilad,  &c. 
Lef.  xix.  9.  Dent,  xxxii.  26.  Neh.  ix.  22.  Job 
i.  19.  Sahn  cxviii.22.  Diar.  xxi.  9.  E9a.xî.  12. 
Jer.  xhx.  32,  Zech.  ix.  15.  Act.  x.  11 ;  a  xxvi. 
26. — Conglau,  new  bedair  congl  tir,  a  arwydda 

yr  hoU  dir.     Num.  24.  17.    Ezec.  yil  2. 2. 

ÍÛiyw  ran  dy wyll,  ddyrys,  neo  rfnweledig  o  dŷ 
neu  wlad.  Diar.  xxi.  9.  Esa.  xxx.  20.  Act 
xxvi.  26. — "  Y  gonel  a  ddaeth  allan  o  Judah," 
ydoedd  naill  ai  cu  llywiawdwyr  penaf,  y  rhai 
oedd  yn  addumo  ac  yn  cyfrwymo  en  teymas 
yn  amser  Nehemiah,  y  Macwbewd,  <fec  [cymh. 
1  Sam.  xiv.  38,  ymyl  y  ddalen]  neu  yn  hytrach 
yr  Arglwydd  lesu,  yr  hwn  yw  y  pen  conglrfaen 
sydd  yn  cysylltn,  yn  addumo,  ac  y^n  cadamhau 
ei  eglwys.  Zech.  x,  4.  Salm  cxviii.  22.  Esa. 
xxvuL  16.  —  Yr  oedd  taenelliad  y  gwaed  ar 
gym,  a  phedair  congl  yr  allor  yn  dangos  fod 
hawl  i  holl  derfynau  y  ddacar  i'r  iechydwr- 
iaeth  sydd  yn  Nghrist  Exod.  xxvil  2.  Ezec 
xlv.  19. 

"  Congl  faen  ;'*  maen  a  wnelo  ran  o  ystlys  a 
thalcen  yr  adeilad  ar  nnwaith,  a  fyddo  yn  ei 
hadduroo,  ac  yn  ei  chyfrwymo  a*i  chadarnhan. 
Job  xxxviii.  6.  Salm  oxliv.  12.  Jer.  li.  26. 
Me  wo  yatyr  gyflfelybiaetho),  rhoir  congl  am 


bersonan,  megya  Dafydd ;  i  ddangoa  fel  yr  oedd 
holl  Israel,  a  foasai  ar  wasgar  tiwy  y  rhyfel- 
oedd,  yn  cael  en  hono  ynddo  a  than  ei  lywod- 
raeth.  Crist  hefyd,  o'r  hwn  yr  oedd  Dafydd 
7^  gysgod,  Yr  oedd  Dafydd  yn  cael  ei  wrth- 
wynebn  a'i  wrthod  p;an  ei  frodyr  ei  hon, 
gan  Sanl,  ei  dywysocion^  a^i  swyddogion,  y 
rhai  ydynt  yn  cael  eanystyried  feladeikdwyT» 
Crist  hefyd»  Mab  Dafydd,  a  wrthodwyd  gan  ei 
frodyr  yr  luddewon,  yr  offeiriaid,  ^r  ysgiifen- 
yddion,  s!t  Phwseaid^  a  phenaethiaid  y  bobl, 

Îr  rhai  oeddent  megpra  pen-adciladwyr  yr  eg- 
wys ;  a  chan  Herodlremo,  aH  swyddogion  yn- 
tan ;  ond  fel  y  dyrchafodd  yr  Ailwydd  Daf- 
ydd i'r  orçeddyn  wyneb  eihoU  wrmwynebwyr, 
felly  y  dyrchafodd  Duw  lesn,  Mab  Dẁfyádf  k\ 
ddehenlaw,  i  fod  yn  ben  congl-faen  ei  «rlwysy 
i  nno  ei  holl  etholedigion  yn  mhlith  luddewon 
a  Chenedloedd  &  Dnw,  ac  à'a  gilydd  ynddo ; 
ie,  efe  ydyw  y  pen  con^I-faen  s^dd  ya  uno  yr 
bfoU  etholedigion  yn  mhlith  dymonac  anffelion 
&*a  gilydJ,  gan  en  cysyllta  yn  eglwys  iddo  ei 
hun.  Salm  cxviiL  22.  Esa.  xxviiL  16.  Zech. 
z.  4.  Rhad  ix.  83.  %h.  i\.  20.  1  Pedr  ii.  6. 
Heb.  xil  22. 

CONSURIO-IAETH-WYR,  LladL  Cok- 
jubabb;  lyr.  Cqujubeb;  Saes.  Conjubob; 
tyngedwyr ;  rhai  yn  arfer  enw  Duw  cyda  bwi^ 
iad  i  fwrw  alhn  gythreuliaid  o*r  rhai  fyddo 
wedi  cu  meddianna  ganddjmt  Tebyg  mû 
gair  sathredig  yn  y  w!ad  oedd  conmrio^  a  bod 
jr  cyfieithwyr  dysgodig  wedi  ei  arler  er  mwyn 
f  r  weriii  ei  dJeall ;  ac  onidô,  mae  y  gair  tyng- 
edu  yn  well  gair.  T  mae  yr  nn  gair  Grc^yn 
cael  ei  gyfieitha  tyngedu  yn  Mat  xxvi,  63 ;  a 
Marc  V.  7.  Pan  an^nodd  ein  Hiacbawdwr  ei 
ddysgyblion  i  bregethu  yr  efengyl,  rhoddea  idd- 
vnt  awdurdod  ar  ysbxydbn  aflan,  iV  bwrw 
hwynt  allan.  Mat  k.  1.  Marc  iii,  15.  Lnc  x. 
17.  Act  xvi.  18.  Dywed  rhai  fod  *y  ddawn 
hon  wedi  parhaa  yn  yr  efflwys  yngbylch  daa 
cant  o  flynyddoedd  wedi  dyddiaa  yr  i^oatol- 
ion.  Bhai  yn  tiaws-feddianna  ac  yn  fingeiddio 
y  ddawn  hon  [cr  nad  oedd  hi  ganddynt]  oedd 
y  consarwyr  hynv  a  grybwyllir  ya  Act  xix. 
13;  nid  oedd  yr  nyn  oeddent  yn  ei  wnonthary 
ond  yn  unig  trwy  awyngyfaredd  a chyngrair 
aV  diafoL 

CONYN  (cawn),  paUdr,bonyn,  corsea;  col- 
yn,  "  Angeu,  p'le  mae  dy  gonyn  T  1  Cor.  xv. 
56.  W.  8.  —  "  Ac  yn  y  cynffouey  yr  roeddeni 
connoney."  Drt  ix.  10.  W.  & 

COOS,  [cwr  uchafy  copa\  ynys  yn  Mor  y 
Canoldir,  yn  a^os  i  AsiaLeiaf,  ac  ynddi  ddlnaa 
o'r  nn  enw.    liyncwyd  y  ddinas  gan  ddaear- 

Syn  yngbylch  400  o  flynyddoedd  cyn  Criat. 
rodorion  o*r  ynys  hon  oedd  y  darluniedydd 
Appellesi  a*r  meddyg  rhagorol  Hbpocratea. 
Tr  oedd  gan  drigolion  yr  ynys  hon  ireninoedd 
o'r  eiddynt  eu  huniun  mor  foreu  ag  amaer  J&- 
hosaphat,  os  nid  yn  forènach.  Svrthiasant 
wedi  hyn  dan  lywodracth  y  Persiaiii,  y  Pont- 
iaid,  a  r  Rhufeinîaid.    Ba  Paul  yn  mordwyo 


(X)B 


S47 


COB 


heibio  yma  yn  ei  fordailh  i  Jerusalem ;  ond  | 
Did  jmddencyB  fod  yma  on  eglwys  rai  oesoedd 
wedi  hyn.  i  r  yiym  yn  cael  fod  yma  eglwya 
vedi  ei  sefydki  yn  y  bedwaredd,  y  bummed, 
a*r  efawecliêd  ganrif ;  ond  er  pan  ayrthiodd  i 
ddvylaw  y  Saraceniaid  a'r  Tyrciaid,  ni  welwyd 
ond  golwg  wael  arGriitionc^aetfa,  a  phob  peth 
aiall  ynd£.  Stancora,  nen  Lango,  y  gelwir  hi 
p  awr.  Aet  xzi.  1. 

(X)PA  (cop),  Heh,  J5  gtpy  pen,  crib,  ncb- 
edd;  y  c%t  nchaf.  1.  i  lie  nchaf  argraig, 
nea  fynydd,  &e.  Barn.  zv.  8.  Eea.  iL  21.1SEec. 
mT/7,  8;  a  xxvi  4, 14.— — 2,  Pen  dyn,  neu 
ei  goryn.  Salm  viL  16 ;  a  Izvin.  21. 

COPI,  ffr.  Copt  ;  Sacs.  Copy  :  ad-y«gnf. 
en,  yr  hyn  a  dynir  allan  o  pgnfen  wreiddioL 
Dent  xvii.  18.  Jos.  viii.  32. 

COFEt,  Uùd.  CüPBtm ;  Selg.  Kome;  Tmt, 
Ktfftkb;  Sues.  Coppsb  ;  metel  caled,  trwm, 
nesaf  at  anr  ac  arian.  2  Tim.  iv.  14.  Edr. 
ErrnB. 

OOPYN-OD  (cop),  pryf  digon  adoabyddus ; 
J  mae  pedwar  matb  ar  hngain  o  bonynt  Rhai 
0  honynt  yn  flewog  troatynt  oil ;  eraill  y n  Ilyfo- 
ion.  .Uawer  o'r  copynod  sydd  yn  dra  gwen- 
vjnig,  a'n  bratbiad,  er  nad  yw  ond  bychan 
ÌÂwn,  sy  dra  pheryglaa,  ac  weithiau  yn  achoe  o 
fimrolaeth  ddisymwth,  yn  enwedig  y  Taran- 
tula, Byddant  arferol,  fel  meddyginiaetb  ít 
rfaú  a  finimwyd,  o  chwareu  rby w  gerddonaeth 
i  beri  iddynt  ddawnsio  a  cbwysa  y  gwenwyn 
lülan.  Nid  yw  y  brathiad  mor  wenwynig  a 
hyn  ond  pan  fyddo  yr  hln  yn  wreeog.  i  cop- 
ynod a  ddodwyant  rifedi  mawr  o  ŵyan,  weith- 
iaa  bam  cant  nca  chwech.  Y  maent  yn  ddi- 
wyd  iawn  yn  gwnentbnr  en  gweoedd  i  ddal 
gwybed^  Ac.  a  hyny  o  ryw  lad  sydd  "yn  dyfod 
allan  o'n  hymysgaroedd  en  hnnain.  Wrth  wau 
en  gweoedd,  medrant  dafla  en  hnnain  yn  uchel 
iawn  i  fyny.  Pan  ddaliant  ysglyfaeth,  9Ugnant 
el  hoD  leitiider,  ac  yna  gadawant  ef  yn  farw. 
Meîndra  en  hedafedd,  a  thrôaa  cywrain  eu 
gwaith,  ay  gelfydd  iawn.  —  Hyder  ac  rmgeis- 
ladan  cnawdol  dynion,  i'w  hachnb  en  nanain, 
a  gyffelybir  i  dŷj'nen  weoedd  y  pryf  copyn,  y 
rbai  ni  ddaliant  yn  nydd  profedigaetL  Job  viii. 
14  Es».  llx.  5. 

•QOA-OD,  Heb,  p^  \bycÌMn\  nar,  corodyn ; 
aypyn  o  ddyn  ;  dyn  'bycnan  o  faintioli,  eid-dil, 
anerth.  un  o'r  nodan  oedd  yn  anaddasu 
dynion  i  waaanacth  y  bwyd-offrwm  dan  y  gyf- 
raith.  Lef.  xxi.  20.  1  Tim.  ill  2,  3.  Geflir 
cwfeled  wrth  hyn,  fod  yn  rliaid  i'r  çyfraith  ber- 
miith  gael  nfadd-dod  perffiiith.  Khaid  i  holl 
addolwyr  a  gwaaanaethwyr  y  Duwperffaith  fod 
yn  ber&ith  o  ran  egwyddor  en  calon ;  er  nad 
ydynt  yn  y  byd  hwn  yn  berffaith  ddilygredd. 
1  loan  ÜL  24. 

CORA,  \TAoel,  noeihlwm^  rhewllÿd]  1.  Mab 
Esan  ac  Aholibamah,  nn  o  ddnciaid  Edom. 
Gen.  xxxvi  15,  16. 2.  Mab  l8har,mab  Co- 
hath,  nab  Lefi,  yr  hwn  gan  fod  yn  anfoddlon 
Tr  awydd  oedd  ganddo,  fel  Lefiad,  a  chan  gen- 


figena  wrth  awdardod  Mosea  ac  Aaron,  efe  yng- 
hyd  à  Dathanac  Abiram,  meibion  Eliab,  ac  On 
a  Peleth,ponaethiaid  y  Reubeniaid,  ynghyd  a 
250  obenaethiaid  y  gynnalleid&yaffyd-gyfodaa- 
ant  yn  erbyn  Moses  ac  Aaron,  ac  a  ddy  wedasant 
en  bod  yn  cymeryd  mwy  o  awdurdod  arnynt 
nag  oedd  yn  perthyn  iddynt,  gan  fod  yr  holl 
gynnnlleidfa  yn  sanctaidd  Tr  Ai^lwydd.  Saf- 
odd  Daw  o  bfaid  ei  weision,  ac  a  amddiffynodd 
en  hawdnrdod.  Dialodd  Daw  ar  y  gwyr  uch- 
el-frydig  hyn  am  en  hannuwioldeb,  trwy  beri 
i'r  ddaear  ymagor  a'a  llyncn  hwy  yn  fyw, 
Nnm.  xyL  1  Cor.  vi.  23 — 38.^  Exoi  yl  24. 
Tebygol  fod  meibion  Cora  wedi  ffieiddio  mawr- 
fhrdigrwydd  en  tad,  ac  fd  allai  iddynt  gael  ach- 
nbiaeth  wyrthiol  rhag  en  dyfetha  gyd  a*r 
gwrthryfelwyr,  ac  iddynt  gael  aroa  yn  en  gor- 
chwyl  sanctaidd.  Num.  xxyi,  11.  Rhai  o'n 
hiliogaeth  ydoedd  Samnel,  Heman,  ac  eraill  o 
gantorion  y  deml  yn  amser  Dafydd ;  ac  idd- 
ynt hwy  y  mae  un  ar  ddeg  o'r  Salman  wedi 
en  traddodi  i'w  cann  gyda  cherddoriaeth,  sef 
yr  42,  44,  46,  46,  47,  48,  49,  84,  85,  87,  88. 
Yr  oedd  rhai  o  honynt  yn  borthorion  i'r  deml. 
1  Cron.  xxyi. 

Y  mae  yr  apostol  Jndas,  wrth  ddangos  cyf- 
Iwr  a  chynnedJ&u  drwg,  a  bamedigaethau  gan 
athrawon,  yn  dywedyd  en  bod  "  wedi  en  dy- 
fetha yn  nçwrthddywediad  Cora."  Yr  un  ysbryd 
melldigedig  o  wrthwyncbu  pob  awdurdod  sydd 
yn  mhob  gau  athraw  hyd  heddy  w.  Er  llynca 
o*r  ddaear  Cora,  Dathan,  ac  Abiram,  etto  yr 
oedd  en  hysbryd  hwy  yn  fyw  yn  y  gynuUeidfa 
dranoeth  drachefn,  a  cblywyd  ei  wacdd  ef  yn 
llefain  yn  erbyn  Moses  ac  Aaron,  **  chwi  a  ladd- 
asoch  bobl  yr  Arfflwydd,*'  Nid  "  a'u  dyfethtr 
yn  ngwrthddy  wediad  Cora,'*  mac  yr  apostol  yn 
ddywedyd,  ond  a'u  dyfethtoyd  ;"  i  ddangos  fod 
y  ddedfryd.  wedi  ei  rhoddi  arnynt  yn  nedfryd 
Cora,  ac  mor  sicr  ag  iddynt  hwy,  sef  Cora  a'i 
In,  gael  en  dyfetha,  felly  y  caiff  y  grwgnach- 
wyr  melldiffedig  hyn  eu  dyfetba,  ac  nid  yw  eu 
colledigaeth  yn  hcpian.  Judas  11.  Gellir  gos- 
od  yr  ymadrodd  hwn  yn  mhlith  prif  yraadrodd- 
ion  cynnwynol,  a  iaith  brophwydoliaethol  y 
BeibI,  yr  hon  yn  fynych  sydd  yn  adroddi  am 
bethau  ẁíx  o  ddyfod  i  ben,  fel  pc  baent  eisoea 
wedi  eu  cyflawni ;  megys  Esa.  ix.  C,  &c. 

CORAZIN,  [dytna  ddirgelwc1i\  dinas  fechan 
yn  Galilca,  yn  affos  i  Capernaum.  Un  o'r  din- 
asoedd  yr  oedd  Crist  yn  cyhoeddi  gwae  uwch 
en  penau,  am  eu  hanedifcirwch,  yn  nghanol  eu 
breintiau  tra  rhagorol.  Mat  xl  21.  Luc  x« 
15.  Ni  chrybwyilir  am  dani  ond  yn  y  ddau 
le  hyn. 

,  CORBAN,  Heb,  p^^  {rhodd,  neu  offrvm 
cyswgredig  i  Dduw\  nyny  yw,  nesau  i  offrymn, 
ncEU  gyflwyno  rhodd  i'r  Arglwydd  yn  ei  deml 
neu  tuag  at  achos  neu  wasanaeth  y  deml. 
Mat.  xy.  5.  Marc  vii.  11.  Owel  Mat  xxyiL  6. 
Yr  luddewon  weithiau  a  dyngent  i'r  corban 
neu  i'r  rhodd  a  offrymid  i  Dduw.  Pwy  bynag, 
a  dyngo  i'r  rhodd  sydd  ar  yr  allor,  sydd  dan 


CÎOB 


248 


OOB 


rwynmu,   neu   mewn  dyìod.    Mat   xxuk  18, 
Theophrâstus  a  ddyẁed,  fod  y  Tyriaîd  ynçwa- 
bardd  arfer  y  cyfryw  Iwon  ag  a  merai  ayeithr- 
îaìd,  yn  enwedigol  y  corban,  yr  bwo  yn  onig 
[feî  j  dy wed  Josephas]  oedd  mewD  arferiad  yn 
mhlith  yr  laddewon. — ^Tr  laddewon  a  fanient 
na  byddai  dim  rhwymaa  ar  un  i  gyfcasa  tuag 
«t  aoffenrheidiau  ei  rieni,  os  brdoai  iddo  ond 
dywedyd  wrth  eî  dad  neu  ei  &m,  Bydded  i'r 
ivD  a  atlwyf  roddi  i  ti  fel  corban,  byny  yw, 
rhoddj  mor  angbyfreitblon  yw  rhodm  i  ti,  a 
pbe  bai  wedi  ei  gyseçm  at  waaanaetb  Daw. 
líou  ynte,  oa  dywedaî,  ir  wyf  wedi  addanedo 
cyflwyDo  at  wàsanaeth  Duw  ^maint  ag  a  aH- 
wyf  beb^or  o*m  beiddo ;  a  by dd  hyny  gymaìnt 
o  les  i  U  a  pbe  bait  yn  eigael. — ^Rbodd,  neu 
gonban,  yw  pa  beth  bynag  y  ceit  les  oddi 
wrtbo  ;'*  hyny  yw,  yr  hju  yr  wyt  yn  ei  ofvn 
genyfy  yr  ydwyf  wedi  eî  roddi  at  acbt>«  arall ; 
nid  oes  geuyf  ddim  i'w  roJdi  i  ti. — Fel  hyn  y 
dy wedai  yr  laddewon,  Os  dywod  neb  corban, 
da  y  mae  yn  gwnenthnr,  ac  efe  a  ymddygodd 
yn  addas  ta  ag*at  ei  ríeni,  ac  nîd  yw  efe  yn 
euog  o  droBeddn  y  pammed  gorchymyn«  Mae 
yn  veil  [meddeut]  ac  yn  sancteiddiach  roddi 
corbao,  D^n  gyfranu  rhyjr  beth  ta  aff  at  adeil- 
ada  y  deml,  na  cbynnal  a  cbynnortbwyo  rfai- 
601.    Gwel  Leigh's  ArknotaturM^  ar  Mat.  zv.  6, 
Yr  QQ  gwT  dysffedig  a  ddywed,  ar  Marc  vii.  11. 
**^  Tr  ysgnfeDyddion  a*r  Pbariseaid  a  ddysgenti 
J  ^Uìd  eflgealuso  rhieni  yn  bawdd,  ot  byddai 
naill  ai  wedi  cysegni  rhyw  betb  at  wasanaeth 
tanctaidd,  nea  ynte,  ea  bod  wedi  addaneda  na 
chyDnbrthwyent  ea  rhieni."  —  Godwyn  a  ddy- 
wed  fod  byn  fel  ffarf  o  Iŵ  ganddynt,  byddai 
plant  yn  tynga  wrtb  en  rfaieni  na  chynnorth- 
wyent  ddim  amynt,  gan  ddywedyd,  "  Myn  cor- 
ban, ni  chei  lesad  oddi  wrtbyf.^    Gwel  Qoir 
wyn's  Moui  and  Aaron,     Dr.  Hammond  a 
Doddridge.  —  **  Corban,'*  medd  un,  ^oedd  yn 
arwvddo  rhyw  offrwm  sanctaidd,  pa  un  bynag 
ai  aberth  ai  rhodd  o  arian^'^ápü. —  Ŷr  oedd  hyn 
yn  cael  ei  arfer  gan  yr  luddewon  dtweddar,  yn 
ffurf  diarebol  o  addaned ;  fel  hyn  y  dy wedent^ 
CSoròan,  hetk  bynag  a  fwytawyf  gyda  thi:  jt 
hyn,  yn  ol  dyb  Rabbi  Juda,  ac  R.  Meir,  mewn 
llyfir  a  elwid  Mishna,  ac  hefyd  tyb  Maimonides 
yn  ei  efiboniad  arno,  oedd  yn  ei  wneuthvr  yn 
gyscgr-ladrad  î  wneuthur  vr  addaned,  a'r  hwn 
y  byddai  yr  addaned  wedi  ei  gwneuthar  iddo, 
fwyta  yn  ngbyd ;  oblegid,  trwy  y  flfurf  hon  yr 
oedd  y  peth  a  fwyteid  telly  yn  aberth  sanct* 
aidd,  nea  gyscgrediff.    Ond  nid  oedd  dim  yn 
cuel  ei  gysegra  yn  ddiattreg  trwy  yr  addaned 
hon,  fel  y  roae  y  rhan  fwyaf  o  esoonwyr  yn 
bamu,  oẀegid  nis  gallai  gymeryd  lie  hyd  opi 
ddechreaai  y  ddau  fwyta  ynghyd.    Felly  yn 
Marc  vii.  11.   Os  dy  wedai  dyn  wrth  ei  dad  nea 
ei  fam,  **  corban,  trwy'ba  beth  bynag  y  ceit  les 
oddi  wrthyf,"  byddai  yn  gysegr-ladrad  os  rboi 
efe  ddim  wedi  hyny  taag  at  eu  cynnaliaeth ; 
oblegid  drwy  y  ffarf  hon  jmeddantj  yr  oedd  y 
cyfryw  rodd  gwedi  ei  gwncathur  yn  oorban ; 


nea  yn  offrwm  cysegredig  yn  perthyn  jn  unig 
i  Ddaw  aV  offeiriadaeth. 

Josejphus  B^dd  yn  sylwi,  fod  yn  mhlith  tt 
Hebreaid  weithian  feibion  a  merdied  yn  es 
gwneothur  eu  hunain  yn  gorban ;  hyny  yw,  yn 
en  cyeegni  eu  hunain  i  I>aow,nea  r^  swjdd- 
au  yn  ei  wasanaelL  Pan  ▼  byddai  y  cy%9 
bersonan  jn  chwennych  caef  en  rhyddhaa  oddi 
wrth  y  rhVrymau  a  gym^raaant  arnynt  ea  im- 
ain,  nen  y  swydd  Tr  hon  y  bjddent  wedi  vm 
gysegra,  hwy  a  roddent  swm  o  anan  f r  ofeir- 
iad,  y  mab  ddeg  sid  a  deagain,  a'r  ferch  dd€g 
ar  hngain.  Ac  oni  byddent  mewn  amgylc^ 
iadaa  y.ga1Ient  daln  ^  swm  penodol  hwn.  hwj 
a  gytunent  a'r  offeinad,  ao  a  roddent  iddo  yr 
hyn  a  allent  ac  a'i  boddldnaL 

Corban,  nea  oorbana,  ydoedd  tryaorfk  j 
deml,  yn  yr  hon  y  cedwid  yr  arian  a  offiymid 
at  wasanaeth  y  demL  Henariaid  yr  laddewon 
yn  ymddyddan  à'a  gilydd  ynghylch  yr  ariaD  a 
daflasai  Judas  yn  y  deml»  wedi  iddo  fradjcha 
lesa  Grist,  a  daywedasant,  mai  md  cjfreiâiloiì 
eu  bwrw  yn  y  drysorfii,  neu  y  oorban,  oblegid 
eu  bod  p  werth  gwaed.    Mat.  zzvii.  5, 6. 

CORBYS,  Ezec  iv.  9.  Bama  y  Dr.  Shaw. 
mu  wrth  y  ffairwo.  fìöbS  y  mae  i  ni  ddeaJi 
rkyg.  EraiU  a  famant  mai  math  o  yd  ydoedd 
a  alwyd  felly  oddiwrth  y  col  hir  oedd  idda 
Scheuchzer  Thyêica  Sacra  on  Ezod.  iz.  32. 
Cyfieithir  ef  Rbŷg  yn  Esa.  xxyiii.  25. 

CORDD-I  (coidd),  cylch^roi.  —  *' Corddi 
llaeth  a  ddwg  allan  ymenyn  ;**  JBeb.  giat^ 
Iheth  ;  felly  cylch-droi,  corddi,  neu  wasgn  Ilid 
a  ddwg  allan  gynhen.    Diar.  xxx.  S3. 

CORIANDER,  Gr.  Koptavdpov;  JWarf.Cos- 
lAHDEUM ;  jyr.  CoRiANDBS ;  jffeb.  ■^^  UX 
(Txopto ;  Vulg,  CoRiANDRi :  ac  felly,  oddiwnh 
J  ddau  gyfieithiad  hyn,  y  mae  yr  hcäí  gyfieîth- 
ladcu  diweddar.  Rhyw  blanigyn  pèr-arog],a*i 
hadau  yn  giynion;  am  hyny  cyffelybir  y  rnsEa 
iddo  ;  sef  yn  ei  Iud,  ac  nid  yn  ei  liw.  Exod. 
xyL  14,  81.  Num.  xl.  7.  Edr,  Maaka.— Nil 
yr  un,  tebygol,  y  mae  y  gair  yn  ei  arwyddo  a'r 
peth  a  elwir  coriander  yn  awr  yn  ein  plith  ci. 
— Cyŵifir  had  coriander  yn  feddyginiaettol 
rhag  gwyntogrwydd,  aM  amry wiol  effeithiaa  jn 
y  pen,  ao, 

CORINTH,  Koptvaoc,  niattrnder,  neu  hardd- 
wck]  dinas  enwog,  prif  doinas  Âchaia,  yn  se^Q 
ar  Iain  o  dir  rhwng  Peleponaesus  ac  Attica. 
Cafodd  yr  enw  Corinth  oddiwrth  Corinthos, 
mab  Marathon.  Tr  oedd  Corinth  yn  dra  nod- 
edig  am  gyfoeth,  gloddest,  ac  anlladrwydd  ei 
thngoiion.  Distry wiwyd  y  ddinas  enwog  hon 
yn  y  Ijfwyddyn  146  cyn  Crist,  gan  L.  Mum- 
miua,  y  prif  swyddogRhufeinaidd  am  y  flwydd- 
yn  bono,  Tn  mhen  can  mlynedd.  sef  46  mlyn* 
edd  cyn  Crist,  adeiladwyd  hi  arachefn  drwr 
orchymyn  Cesar.  Gwel  iPrideaax^s  Cbnnŵr/toii. 
— Yr  oedd  Corinth,  cyn  ei  distry wio  gan  y 
Rhufeiniaid,  yn  enwog  am  &wr-wychder  ei 
hadetladaa,  eangder  ei  marchnadaeth,  nifer  a 
chy wreinrwydd  ei  thrigolfon,  y  rhai  a  ragoras- 


COR 


249 


COB 


ant  gymaint  ar  endll  yn  j  celfyddjdan,  fd  y 

galwai  Cicero  hi,  Totkis  Oraeetu  lumm^  byny 

jw,  GMeuni  Ml  wlad  Qroeg ;  a  ehan  floras 

J  gelwir  hi,  Gmeeiae  decus;  hyny  y w,  Hardd- 

wck  gwhd  Oroeg.    Ond  yr  ocdd  moeaaa  llygr- 

edig  ei  ihngoIioD  yn  aonrddo  yn  fawr  y  gwych- 

der  hwn.    Dywed  Strabo  (Jib.  viii.  p.  581)  fod 

p  nhemi  YenoB,  yn  Gorinth,  1,000  o  batein- 

iaid,  wedi  ymioddi  i  bob  brynti  am  gyfl<^,  i 

neb  a  ddoi   atynt,  o  anrhydedd  i*r  ddnwiea. 

Gan  fod'eo  crefydd  yn  aonog  i'r  fath  ffieidd- 

òìttL  halogedig,  gellir  barnn  pa  mor  hynod  o 

halogedig  yr  oeddent  yn  en  moesan.     i  r  oedd 

achos  da  gan  hyny,  iV  apoatol  en  hannog  i  ocb- 

eiyd  godineb.     Ac  wedi  rhoddi  rhestr  o'r  ang- 

hyfiawnion,  y  rhai  na  chaent  etifeddu  teyrnas 

]>dQw,  yr  oedd  yn  ddigon  addas  iddo  ychwan- 

ego,  **  Â  hjm  fa  i  rhai  o  honodi  chwi^  Ac.    1 

Cot.  yL  9, 10.  —  Pan  ddaeth  Pan!  o  Athen  i 

Oonoth,  cafodd  yno  Acwila  a  Pnscila,  Crist- 

ioQogion  o  Inddewon,  "  y  rhai  a  ddaethant  yn 

bwyr  o'r  Ital,  am  orchymyn  o  Claadins  iV 

Inddewon  ofl  fyned  allan  o  Rofiun."  Act  xviiL 

2.  Cyhoeddwyd  y  gyfraith  hon  gan  Glaadios 

yn  eVbyn  yr  Inddewon,  yn  ol  barn  yr  amser- 

jddion'goren,  yn  yr  nnfed  ar  ddeff  o'i  deyrnaa- 

ud,  yn  cyfateb  i  a.  d.  61.    Yr  hrf  y  flwyddyn 

bono,  geliir  bama  yn  addas  i'r  apostol  ddyfod 

i  Corinth.    Gwodi  dyfod  yno,  pregethodd  yn 

y  sy&agog  bob  Sabboth.  Ond  y  rhan  fwyaf  o*r 

laddewon  yn  ei  wrthwynebn,  dywedodd  wrth- 

ynt,  ^  0  hyn  allan  mi  af  at  y  Genedloedd.  Act. 

xviiL  6,    Dywed  ei  fod  yn  en  mysg  mewn 

^[wendid,  ac  ofii,  a  dychryn  mawr ;    (1  Oor.  ii. 

3.)  ond    yrnddangoifiodd    yr  Arglwydd  iddo 

mewn  raeledigaeth,  ac  a  leûurodd  wrtho  yn 

Deilldaol  am  beidio  ofni,  eîthr  lleuara  ac  na 

tbaw,  am  fod  i  mi  bobl  lawer  yn  y  ddinashon. 

MewD  nfadd-dod  i*r  gorchymyú,  pregethodd 

tgos  i  ddwy  fly nedd,  ac  a  gasglodd  yno  eglwy« 

flodeoog,  yn  mha  nn  yr  oedd  rhai  laddewon 

enwog;  ond  y  rhan  fwyaf  yn  genedloedd  ei- 

lanaddolgar.     Yr  oedd  yr  eglwys  yn  dra  llnos- 

og,  a  chymaint  yngofal  yr  apostol  fel  yr  ysgrif- 

enoad  ddan  o  lythyran  maith  a  rhagorol  ati. 

Yn  fnan  gwedi  plana  eglwys  ^no  gan  yr 
^>ostol  daeth  athrawon  eraili  i' w  piith,  yn  gosod 
ea  hunain  i  fynn  fel  pen  areithwyr,  ac  yn  honi 
TO  Ckwr  en  rhagoroldeb  mewn  doethineb  a 
gvybodaeth,  i'r  dyben  i  leihaa  ei  awdardod  ^n 
«Q  plith,  ac  i  ddwyn  anmharch  ar  ei  weinidoe- 
«tb.  Trwy  y  rhai  hyn  y  rhanodd  y  Corinth- 
i^  yn  bleidian,  ac  aethant  yn  ddadlenwyr 
pocthlyd,  ac  a  redasant  i  lawer  o  annhrefn  a 
cbvfeiuomadan.  Ymddengys  iddo  ysgrifenn 
ci  lytbyr  cyntaf  atynt  yn  ateb  i  an  a  dderbyniodd 
efe  oddiwrth  nt  Pen.  viL  1.  Yn  y  seithfed, 
&  Thai  o'r  pennodaa  canlynol,  y  mae  yr  apostol 
P  dadrys,  ac  yn  eglaro,  rhai  pethau  ammhens 
^dadlenol,  yn  penilerfyna  mewn  perthynas  i 
Jjw  drefoiadaa,  yngbylch  pa  rai  yr  oedd  y 
Corinthiaid  yn  ymgynghori  àg  ef.  Ond  er 
iddpt  yagritena  ato  i  ofyn  ei  gyfarwyddiadan 
32 


Ich  y  pethan  hyn,  eto  nid  ooddent  wedi 

rhoddi  on  crybwylliad  yngbylch  y  bciaa  cy- 
wilyddns,  a'r  annhrefniadaa  yn  ea  plith ;  ond 
cafodd  hyfforddiad  am  y  pethan  hyn  ffordd 
arall,  mwy  dii^l.    Ysmfenwyd  y  llythyr,  gaft 
hyny,  nid  vn  aniff  i  ateb  en  gofynion  hwy  trwy 
lythyr,  ond  hefyd  i  wrthwynebn  ac  i  ddiwygio 
dawer  o  gyfeiliornadaa  a  Uygredigaethan  mewn 
athrawiaoth  a  dysgyblaeth,  i  wrthwynebu  a 
dymchwelyd  awdardod  y  gaa  athrawon,  ac  i 
adsefydla  ei  awdurdod  é  ban,  fel  apostol  Crist 
yn  yr  ^Iwys.    Trwy  wirioneddan  cyffredinol, 
y  mae,gydaI]awero  ddoethineb  amedrasrwydd, 
yn  agor  y  fibrdd  i  wrthwynebiad  mwy  neilldaol 
o'r  annhrefniadaa  anferth,  a'r  cyfeiliornadau 
peryglas  yn  ea  plith,  i  ba  rai  yr  oeddent  wedi 
cael  cu  llithio.    Y  mae  yn  goeod  allan  wirionedd 
ac  ewyllys  Bnw  mewn  perthynas  î  amrywiol 
bdthaa  neilldaol,  gyda  llawer  o  nçrth  rheswm, 
a  by wiogrwydd  ymadrodd ;  y  mae  jn  ateb  ea 
gofynion,  a  chyda  thynei  weh  a  doethineb  mawr 
y  mae  yn  cymysga  annogaethaa  a  chy£arwydd- 
iadia  am  amrywiol  bethau  eraili.    £r  nad  ydyw 
wedi  ei  ysgri^na  gyd  à*r  an  cysondeb  trefn  a'r 
Epistolan  at  y  Rhafeiniaid,  yr  Ephesiaid,  a'r 
Colossiaid,  etto  y  mae  yn  llawn  o  ddefhyddian 
mwyaf  pwysig  a  baddioL    Y  mae  rhai  pethan 
yn  cael  en  traetha  am  danynt  yn  fwy  arbenig  a 
chyAawn  gan  yr  apostol  ynddo,  nag  yn  an  rhan 
arall  o'r  ysgrythyran ;  raegys  yr  adçyfodiad  yn 
pen.  15 ;  ac  yn  y  pennodaa  o  flaen  hono,  am  y 
prawf  neilldaol  a  rhyfedd  a  roddwyd  o  ddwy- 
foldeb  yr  efensyl,  a  osodwyd  o  flaen  y  byd  yn 
y  cyfraniad  helaeth  o  ddonian  gorawch-natariol, 
y  rhai  yr  oedd  llawer  o'r  prif  Gristionogion 
wedi  eu  cynnysgaoddn  &  hw3mt     Wrth  yr 
banes  a  rydd  yr  apostol  am  danynt  yn  achlys- 
nrol  yn  y  pennodaa  hyny,  o'r  personan  yn  en 
meddiannaa,o  ddall  ea  cyfraniad  a'a  gweithred- 
iady  a'r  defnyddioldeb  o  honynt^  yr  ydyra  yn 
deall  en  bod  oU  yn  deilliaw  oddiwrth  Ysbryd 
Duw,  a'a  bod  yn  dra  rhyfedd  yn  on  gweithred- 
iadaa ;  bod  yn  mhob  eglwys  lawer  yn  gyfran* 
c^ion  o'r  donian  hyn,  wedi  en  derbyn,  naill  ai 
trwy  arddodiad  dwylaw  yr  apostoUon,  nen  ddy- 
lanwad  digyfrwng  yr   Ysbryd  Glàn;  bod  y 
dynion  ysbrydol  3m  arferyd  y  donian  hyn  yn 
gyhoeddas  ger  bron  yr  hoU  fyd,  er  cadamhad 
yr  efengyl ;    neu  yn  en  cymanfeoedd  er  ea 
hadeiladaeth  ea  hanain.     Yn  absennoldeb  yr 
apostolion  yr  oedd  y  dynion  ysbrydol,  trwy  y 
donian  hyn,    yn   enwedig  trwy  y  donian  i 
wnenthnr  gwyrthiaa,  a  llefara  à  thafodaa,  yn 
dychwelyd  llawer ;  ac  yr  oedd  yn  gorfod  ar  y 
cenedloedd  a  ddenent  i'w  cymanfaoedd  (fel  y 
gwnai  llawer,  pen.  xiv.  24.)  dystiolaethn  yn  wir 
fod  Daw  yn  eu  plith.     Fel  hyn,  er  i'r  efengyl 
gael  ei  gwrthwyneba  yn  ddir&wr  gan  wyr 
mawrion  y  byd,  o  bob  gi:add  a  sefyllia,  etto  yn 
mhob  gwald,  trwy  nermoedd  yr  Ysbryd  Glân, 
a'r  donian  rhyfedd  hyn  yn  mhlith  y  Gristion- 
ogion, gorchfygodd  bob  gwrthwynebiad,   ac 
ymdaenodd  mor  effeithiol,  nes  y  dymohwelodd 


COR 


250 


.     COR 


BaganiaeUi  yn  7  taleithfta  mwyaf  poblog  a 
moesgar  o  Tmerodneth  Rhufaio.  Ond  er  mor 
ardderchog  a  rhyfedd  oedd  7  doniaa  1170,  7 
mae  yr  apostol  70  dangos  rbagoriaeth  gwir 
8aDcteiddrw7dd,  a  gwir  gariad  at  Ddnw  a 
d7iiion,  arnynt  oil.  Y  maent  711  wahfnol  ^n 
ea  natar  aii  baddioldeb;  hebUw  I1711V,  nid 
7doedd  v  doniaa  hyn  vn  hanfodol  i  r  wir 
egiw78,  fei  jT  oedd  njáà^  gobaith,  a  chariad : 
ond  pethaa  achl780Fol  oeddent^  ac  am  h7n7  nid 
oeddent  i  barhan,  ond  b7ddai  idd7nt  balla  a 
pbeidio;  ond  canad  b7th  ni  chwymp  7oiaîtíi; 
y  mae  7n  hanfodol  i  wir  grefydd  7n  7  b7d 

hwn  ac  7n  7  b7d  a  ddaw. ^Yn  pen  xv.  rh7dd 

yr  apostol  7r  eglnrfaad  a'r  cadamhad  mwvaf 
heUeth  o  acCgyfcâiad  Cristi  ac  adg7fodiad  gwir 
ffredinw7r  yn  7  d7dd  diwedda^  a  geir  7n  7T 
noil  78gr7th7Taa :  7  mae  7r  apostol  7n  tiaethn 
am  7r  erth7gl  &wr  hon  o'n  ffydd  ff7da  neili- 
dnol  f7wiogrwydd,  grTsI  7mreBymiad,  a  phriod- 
oldeb  eglnrhad,  7n  ogoneddns  lawn. 

Y  mae  7n  gwbl  efflnr  7Bgrifena  7r  Epistol 
C7ntaf  gan  7r  apostol  ira  7r  oedd  7n  aros  7n, 
neu  7n  agos  i  Ephesna  (pen.  yiii.  19 ;  a  xyi 
15-20.)  ac  nid  nir  C7n  iddo  adael  Ephesas. 
Pa  flw7dd7n  yr  78grifenw7d  cf  nid  7W  bawdd 
pendeirpn,  hw7rMh  mai  7ngli7lch  a.  d.  60, 
7n  ol  Myncmi  7  Beibl  7n  niwedd  7r  aigraffiad 
1746.  JSr  bodVhai  7n  bamn  a.  d.  57  7n  fwy 
teb7go].  YBgrifenw7d  VT  Ail  Epistol  7ngb7lch 
banner  hìwjdájn  neu  nw7dd7n  ar  ol  7  cynta^ 
o  Macedonia.  Pan  anfonodd  ei  l^tbyr  cyntaf 
at  ^Iwys  Corinth,  yr  oedd  wedi  penderiynn 
aios  yn  Ephesns  ban  ar  oi  y  Pentecost  canlynol 
(1  Cor.  Tvu  8.)  fel  v  ^llai  Htns  ddychwelyd, 
yr  bwn  a  ddysodd  ei  lythyr  cyntaf  atynt,  a 
rfaoddi  banes  iddo  pa  fatb  dderbyniad  a  gafodd. 
Ond  cychwynodd  yn  gynt  na'i  fwriad  cyntaf  o 
herwydd  y  cythrwfl  tit  erledigaeth  a  ffodòdd 
Demetrins  yno,  Aetb  i  Troas,  porthladd  nod- 
^îff  î*r  go^ledd  i  Epbesns,  lie  byddai  teitbwyr 
o  Ewrop  1  Asia  yn  arferol  glanio.  Yma  y 
pr^etbodd  yr  efengyl  gyda  Uwyddiant,  ond  ni 
chafodd  lonydd  yn  ei  ysbryd,  am  na  chafodd 
Etas  yno  ynol  ei  ddy^yliad  (2  Cor.  iL  19.) 
ac  am  hyny  ymadawodd  oddiyno,  ac  aetb  i 
Macedonia.  Yno  y  daethTitos  ato,  ac  a'i  Uonodd 
yn  Ciwr  à  new7ddion  da  o  Corinth.  Owedi  h7n 
78grifenodd  7r  apostol  ei  ail  l7th7r  at7nt;  ac 
anfonodd  ef,  teb7go],  ffyda  Titos  a*i  g7nŶdeiih- 
W7r;  7n  ddiattrá^.  Owedi  deall  gnn  Titos 
wrihddadleuon  a  rnes7maa  7  blaid  wrUi  wTneboi 
7n  ei  erb7n9  7  mae,  mewn  doll  C7wrain,  7n  ea 
dw7n  i  mewn  ]^  ei  ail  l7thyr,  yn  ea  ffwrthbrofl, 
ac  yn  ea  troi  yn  ea  herbyn  ea  nonain,  ac 
mewn  ffwawdiaith,  finiog  a  rbagorol,  yn  ea 
gorchaddio  á  cbywilydd,  ac  yn  eo  gwneaihor 
yn  ddirmyffedig. 

Geill  yr  Epistolan  hyn  ymddangos  i  lawer  o 
ddarll^wyr  yn  Uai  pwys&wr  nag  eraill,  o 
herwydd  nod  cmaint  o  bethao  ynddynt  per- 
thjrnol  i  amgylcbiadaa  neilldaol  yr  eglwys 
bono,  a'r  wrthblaid  ynddi  yn  erbyn  yr  apostol; 


ond  y  gwir  yw,  y  maent  yn  fwy  addysgisdo^ 
o'r  acnos  hwn w ;  gan  fod  yr  apostol  o'r  herwydd 
yn  caol  achlysaron  i  roddi  Uawer  0  gybr- 
wyddiadao  a  rhyboddion  ynghylch  amryw  0 
bethaa  perthynol  i  amgylcbiadaa  cyfirediaol 
bocbedd  ac  ymarweddiad,  y  rhai  nis  gallesid  ea 
traetha  mor  addas  mewn  traethodan  ynghylch 
athiawiaethaa  a  dyledswyddaa  Cristionogrwydd 
yn  gyffredinol.  Er  ea  bod  yn  perthyn  yn 
fwyaf  i  amgylcbiadaa  neilldaol  eglwys  Corinth, 
etto,  y  maent  yn  fuddiol  i  eglwys  Crist  yn 
mhob  oes,  gan  ea  bod  yn  cynnwys  pethaa 
pwy«Eawr,  nad  ydynt  i*w  cael  mewn  an  man 
aiali  o'r  Yserytbyraa  Sanctaidd.  Hebkw  y 
pethaa  a  grybwyllwyd  yn  yr  lîpîstol  Cyntsf,  y 
mae  yn  ei  ail  lythyr  yn  cofflio  iddo  wneyd 
gwyrthiao  yn  mh'lith  y  Corinthiaid,  a  chyinna 
iddynt  ddonian  ysbrydol  wedi  iddynt  greda; 
iddo  breffethn  yr  efenffyl  yn  rhad  iddynt :  iddo 
ddyoddef  llawer  o  guedi  ac  erlidigaethaa  yn 
ei  ymgais  i  bregetho  yr  efengyl  i'r  cenedloedd : 
f2  Cor.  iy.  8.)  a  xi.  23.  iddo  gael  ei  gipio  iV 
arydedd  nef,  a  llawer  o  bethaa  eraill  mewn 
perihynas  iddo  ei  ban,  na  bnasem  yn  gwybod 
am  danỳnt,  oni  boasai  i'r  gao  athrawon,  a'n 
plaid  wìthwynebol,  yn  Corinth,  ei  annog  i*w 
nadrodd.  imddcngys,  yn  ei  ail  lythyr,  yn 
neilldaol  o  hyderus  yn  naioni  ei  achos,  ac  y 
byddai  i  Ddow  ei  gynnorthwyo,  a'i  ddwyn  allan 
ya  faddagoliaethos  trwy  y  cwbl.  Er  ei  wrth- 
wyneba  gan  blaid  gref  a  chyfrwys,  y  mae  yn 
rhyfedd  ei  glywed  yn  haera  ac  yn  honi  yn 
gadam  ei  awdordod  apostolaidd,  ac  yn  brawf  0 
hyny,  yn  cyfeino  yn  hyf  at  y  nerthoedd  gwyr- 
thiol  a  weithredodd  ac  a  gyfranodd  yn  mhlith 
y  Corinthiaid.  Gyda  llawer  o  wyider  yn  wir, 
ac  addfwynder.  etto,  gyda  hyder  diy^g,  7 
mae  yn  cyboeddi  ei  wrthwynebwyr  a'i  ddir- 
mygwyr  en  bod  yn  genadao  Satan,  ac  yn  en 
bwgwth  à  barnedigaethao  gwyrthiol,  wedi  yiu- 
drechu,  trwy  bob  moddion,  am  adferiad  y  rhai 
a  hudwyd  trwy  ea  twyll  a'a  dichellion.  V  mae 
yr  apoAtol  yn  yr  ymrysonfii  yn  ymddangos  yn 
odidog,  51^  onest,  yn  ddiddichelJ,  ac  yn  ddiam- 
mheool  tan  ddylauwadao  dwyfol,  fel  apostol 
Qrist  Pe  baasat  twyll  a  dichell  yn  bod,  yn  y 
cyfry  w  amgylcbi  ^daa,  boasent  y  n  sicr  o  gael  en 
d'wyn  i'r  goleo.  Ar  yr  boll  Epistol  Cyntat 
ysgnfenodd  Thomas  Morton,  W.  Selater,  J. 
Lightfoot     fforat  Heb. 

CORLAN-AU-U  (cor),  defeidtŷ,  caoadle; 
nnrhy  w  le  dio^l  i  gadw  praidd  yngbyd.  Nam. 
xxxil  16.  Esa.  xiii.  20.  1.  Gwlad  y  bo 
cenedl  o  bobl  yn  ei  meddianno,  ac  yn  cyd-drigo 

ynddi.    Jer.  xxiii.  8. 2.  Eglwys  ac  ordin- 

badaa  Crist :  ei  bobl  yw  ei  braidd,  yntan  yw  y 
bogail ;  7n  ei  eglw7s  at  ei  ordinhadaa  7  maent 
7n  7mgasgla :  7  maent  7n  cael  m7ncdiad  i 
mewn  trwyddo,  fel  ea  drws ;  7n  cael  eu  dwyn 
i  ondeb  à'o  bogail,  ac  &'a  gilydd  ynddo,  ac 
hefyd  i  gvmdeithas  felas,  adfywiol,  a  hyfryd,  a 
chyd-orphwys  dan  amdîdifÿniad  ei  alio  a'i 
ffrwythlondeb ;  a  gwirionedd  ei  air  a'i  gyfraith 


COB 


251 


COR 


fel  mariau  o  ddyagybiaeth  iddynt.  loan  x.  1, 
àc  Ba  amser  piyd  yr  oedd  yr  luddewon  a'r 
Ceoedloedd  mewn  dwy  wahanol  gorian ;  ond 
tynwyd  y  mar  gwahaniaeth  o  ddef<^au  ymaithf 
fel  nad  oes  mwyach  ond  ao  gorlao,  ac  un  bagaiL 
loan  X»  16.  Ezec  xxxiy.  14. — **  Saron  hayd 
fydd  TQ  gorian  de&id,  a  fflyn  Aohor  yn  or- 
weddm  gwartboff."  Eea.  Ixr.  10.  Anrydd 
o*r  heddwch  aV  Hawnder  a  gai  yr  luddewon, 
6ef  y  deff  llwyth,  yn  ea  dychweliad  i  dri^ann 
y  Heoedd  hyny.  Bam.  ▼.  16.  1  Sam.  xxit.  8. 
2  Sam.vii.  8.  Salm  IxxniLfO.  2  Cron.  xxxiL  28. 
Mic  ii.  12.  Hab.  iii  17.  Zeph.ii.  6.  Ygair 
Gr.  auXiif  a  gyfieithir  corian^  a  arwydda  nnrfay w 
le  caaodîg,  diorcfandd;  nieg}8  cyntedd,  cyn- 
tedd^  Cyfieithir  ef  Ilŷs  yn  Mat  xxvi.  69. 
Marc  xÌT.  66;  a  xy.  16. — neuadd,  Lac  xxii.  55. 
— eywteddj  I  at»  xi.  2. 

CORN,  CYRN  (cor),  Heb.  n^p  Gr.  xtpoç\ 
lÀad.  CoRKu;  com  anitel  cr^  '  addom  ac 
amddiffynia;  corn  pori;  com  y  gèg;  com 
brefirat;  com  gwddf ;  corn  mŵg;  corn  gwydd 
aradr ;  corn  du ;  com  o  fretbyn,  neu  wlanen* 
— ^  A  hi  a  escorawdd  ar  bei  map  cyntaf  enit 
ac  y  cornawdd  ef  inewn  cadachae."  Lac  ii.  7. 
W.S. 

Y  mae  com  yn  arwydd-lon  o  aHu,  awdardod, 
agogoniant — ^Cyra  Joseph  fel  cym  unicom,** 
a  arwydda  awdardod  a  lly  wodraeth  ei  hiliogaeUi 
yn  Uwythaa  Manasaefa  ac  Bphraim,  a  in  fawr  a 
gallnog  iawn.  DeaU  xxxiii.  l7.---Com  Hannab 
addyrchafwyd  pan  anrbydeddodd  yr  Arglwydd 
hi  mor  fawr  a  rjioddi  iddi  blentyn  i  lod  yn 
Ujwodraethwr  yn  Israel :  megys  pe  dy wedasai, 
fy  anibydedd  a'm  henwogrwydd  yn  Israel,  yr 
awn  oedd  o*r  blaen  dan  gwmwl,  o  herwydd  fy 
anffrwythlondeb,  sydd  yn  awr  yn  ymddangos 
trwy  alia  a  daioni  Daw  ta  ag  ata^  yn  fy  an- 
rhydedda  k  mab.  1  Sam.  ii.  1.  Salm  xviii. 
2,  10;  a  Ixxxix.  17. — ^Duw  ydyw  corn  iach- 
awdwriaeth  ei  bobi,  trwy  ei  alin  a'i  awdnrdod, 
ac  er  mwyn  ei  offoniant,  mae  efe  yn  achab  ac 
yn  diogela  ei  bobl,  ac  yn  gwthio  en  c^elynion 
o'a  blaen.  2  Sam.  xxiL  3.  Salm  xviiL  2. — 
••Fy  nghorn,"  medd  Dafydd  (tebygol  yn 
mherson  y  Messiah)  hyny  y w,  nerth  a  galla  fy 
nheymas,  ^  a  ddyrcbefi  fel  nnicorn ;  fel  nerih  y 
creadariaid  cryfiif;  i'r  rhai  y  cyffelybir  teyraaa- 
oedd  ac  ymerodraethau.  Salm  xcii.  10« — 
Nerth  anorchfy^l  i  goraio  a  darostwoff  gel- 
ynion.  Dan.  viu  8, 1 1 ;  a  viii.  9, 21.  &ch.  i 
18, 19, 21.  Dat  xviL  12.—"  Yna  paraf  i  gom 
Dafydd  flaguro."  Salm  cxxxiL  17.  Fma,  sef 
yn  Jerasalem,  y  gwnaf  i  awdnrdod  breninol  a 
mawrbydi  Dafydd  ymestyn  yn  adnewyddol  yn 
ei  lin  breninol ;  mor  gynted  i^  v  diffodder  an, 
cynneair  un  arall  mor  oleu  ddysglaer  aff  y 
byddo  ^n  harddwch  i  enw  fy  ngwas  eneiniog, 
hyd  ont  ymddangoso  y  Ty wysog  Mawr,  y  Mes- 
siah, i  eistedd  ar  ei  orseddiainc.  Yna  dyrchefir 
com  iccbydwriaeth  yn  nbỳ  Dafydd,  gwasan* 
aethwr  Daw,  i  ddarostwng  boll  ymetodraethaa 
y  byd,  a  goresgyn  pob  gwrthwynebiad,  trwy 


alia  tragywwyddol  ac  anorchfycroL  Lac  i.  69. 
— ^Dafydd  yn  cael  ei  cneinio  à  cnoroaid  o  olew, 
pan  nad  oedd  Sanl  yn  cael  ei  eneinio  ond  à 
pbiolaid,  a  alUd  fod  yn  arwyddo  helaothrwydd 
donian  a  chaderaid  llywodraeth  Dafydd  gor- 
nwch  SsoL  1  Sam.  x.  1 ;  a  xvi.  1. 
.  Y  mae  yr  annuwiolion  jm  dyrohafa  ea  cym 
pan  fyddont  yn  ymflirostio  yn  ben-nchol  o'n 
ip^niant,  en  p;aila,  a*a  hawdordod,  ac  yn 
bwgwth  dinystno  erailL — ^Tori  en  cym,  ydyw 
çjrmeryd  ea  hawdordod  oddi  aroynt  Salm 
Ixzv.  10.    Jer.  xlviii  25. 

•*  Cym  yr  aHor."  Bdr.  Aulob.— "  Rhwvmo 
yr  aberth  à  rhaíEia,  hyd  wrta  gym  yr  alfor." 
Salm  oxviiL  27.  Nid  ydym  yn  cael  y  geiriaa 
hyp  vn  y  gyfraith,  ac  ni  chawn  fod  y-ûíth  ar- 
feriaa  ganddynt  a  rhwymo  yr  aberth  wrth 
gym  yr  allor,  pan  hyny,  y  mae  yn  licr  y  dylid 
deall  yn  y  gcdnaa  elUpẁ^  hyny  y  w.  fod  gair 
wedi  ei  adael  allan  ynddynt,  yr  hwn  a  ddylid 
chwanegn,  mesys  y  mae  yn  y  Galdaeg: 
**  Bhwymwch  ef  &  rheffynao  hyd  oni  oSrymoch 
ef ;  a  thywalltwch  ei  waed  ar  gyro  yr  allor.** 
Owel  Ainsworth  a  Hammond  ar  y  Saimao. 

Yr  oedd  y  com  yn  offeryn  y  byddid  yn 
ch wytlia  ynddo  mewn  rhyfel.  Josoah  oedd  yn 
fforch^yn  i*r  bobl,  pan  oeddent  wrth  Jericho, 
flaeddio  pan  glywent  gann  yn  hir-Uaes  à  chom 
yr  hwrdd;  ac  felly  y  bn,  hyd  oni  mthiodd 
mor  y  ddinas.  Jos.  tL  6,  18|  20.  Bdr.  Un- 
ooRir. 

CORN  DU,  com  i  ddal  do,  nea  inc  ysffrifenn. 
Biedel,  yn  ei  weledigaeth,  oedd  yn  ffweled  gwr 
à  chom  da  ysfprifenydd  wrth  ei  gTop,  i  nodi 
nod  ar  y  dynion  oedd  yn  ocheneidio  ac  yn 
gwaeddi  am  yr  anwiredd  a  wneid  yn  y  ddinas. 
Arferiad  cyffredin  yn  mhlith  pobf  y  dwyrain 
oedd  dwyn  en  corn  da  wrth  ea  claniaa;  ac 
^lly  y  mie  yr  ywrifenyddion  yn  ngwhid  j^ 
Tyrciaid  hyd  heddyw.  Parodrwydd  Crist  i 
nodi  a  gwaieda  ei  bob!  yn  nghanol  trailed  ac 
adfyd  cyffredinol,  sydd  yn  ymddangos  wrth  y 
gwr  a'r  com  da  wrth  ei  glan.  Ezec.  ix.  2, 
3, 11.         

CORNCBTWIGL-OD  (com-Kshwig),  com- 
ioell;  nn  o'r  adar  a  gyfrifid  yn  aflan  wrth  y 
gyfnuth,  ac  y  sydd  at  faintioli  y  gogfran.  & 
gylfin  sydd  hirfain,  do,  a  lied  gam.  Y  loae 
ganddo  siobyn  o  bin  ar  ei  ben,  yr  hwn  y  bydd 
yn  ei  godi  ac  yn  ei  ostwng  wrth  ei  achlysur. 
JSi  ffoesan  sydd  Iwydion  a  go  fyrion ;  ei  wddf 
a'i  ddwyiron  sy  led  goch ;  ei  esgyll  a'i  gynffon 
yn  ddaon,  gyda  rhesaa  gwynion  ynddynt ;  ei 
esgyll  yn  lied  grvnion  yn  y  blaenaa :  ei  ehediad 
sy  led  araf.  Mid  ydynt  i'w  ffweled  yn  y 
gwledydd  gogleddol  ond  am  o  gylch  tri  mis  yn 
y  flwyddyn :  tebygol  en  bod  yn  symnd  i  ryw 
barthaa  cynhesach  i  dreolio  y  rhan  aralL    Y 

gorochwìg^  sydd  hardd-deg  laniaidd  o  gorph  a 
iw ;  ond  ei  lais  sy  grog  ac  aomheraidd.    Bydd- 
ant   yn  nytha  yn    gyfiredin  mewn  rhosydd 
igoff,  cwmydd  corsog,  nea  forfeydd  brwyn<M». 
ynod  ydyw  ea  cyfrwysdra^yn  twyli-hudo 


CX)R 


COR 


dynioD,  cwn,  &c.  ymaith  oddiwrth  en  nythod. 
Le£  xi.  19.  DiîUt  xiv.  18.  Heh.  fiS^'DT 
dtichipath.  Bochart  a  Parkhant  a  farnantmai 
yr  aderyn  Upapa,  Hoopss,  neu  Hoop,  a  fedd- 

Îlir  wrth  y  gair  Hebroeg.  Qwel  Bochart,  Vol, 
n.  Matli  0  adar  tra  hardd,  ond  aflan  iawn, 
Ceir  hwynt  yn  amryw  barthan  o  Swrop,  yr 
Aipht,  ac  ynys  Ceylon.  Y  maent  yn  ami  yn 
ymweled  à'n  hynys  ninoao,  ond  nid  mewn 
tymhoraa  sefydlog,  ac  nid  ydfnt  yn  hilio  yma. 
Tebygol  iddynt  gael  yr  enw  oddiwrth  y  awn  a 
vnant    Gwel  Ray,  Pennant  Btooks. 

CORNELIUS  [pelydr  yr  haul\  canwriad 
Rhufeinig,  o'r  fyddin  a  elwid  yr  Italaidd,  yn 
trigo  yn  Cesarea.  £r  mai  ethnig,  nea  genedl- 
ddyn  o  darddiad,  oedd  Cornelius,  otto  yr  oedd 
yn  "ŵr  defosiynol,  ac  yn  ofni  Daw,  ac  yn 
gwneuthar  llawer  o  elnsenan  iV  bobi,  ac  yn 
gweddio  Duw  yn  wastadol;''  fel  y  daeth  ei 
weddiau  aU  elnsenan  ''yn  goffadwriaeth  ger 
bron  Duw."  Gorchymynodd  Daw;  trwy  ei 
angel,  iddo  gyrchu  Simon  Pedr,  yr  hwn  aU 
cy&rwyddai,  ynghyd  â'i  holl  dŷ,  yn  mhellvch 
yn  nhrefn  yr  iecnydwriaeth.  Efe  a  ddyohwel- 
wyd  yn  Gristion  tra  enwog  a  rhagoroL  Act  x. 
1,  &c.  Dywedir  fod  gweddian  ac  elnsenan 
Cornelias  wedi  dyfod  '^yn  goflfadwriaeth  ger 
broil  Daw ;"  hyny  yw,  y  maent  wedi  cael  der- 
byniad  fel  firwythan  ac  effeithiaa  fiydd  a  chariad 
yn  ol  yr  ychydig  oleuni.oedd  ^ddo.  Y 
geirian  hyn  ydynt  yn  cyfeirio  at  arian  y  cym- 
mod,  &'r  rhan  o'r  bwyd-offrwm  a  losgid  ar  yr 
allor,  a'r  thus  a  ddodid  ar  y  bara  gosod,  yr  hwn 
a  elwid  yn  goffadwriaeth  ;  yr  oeddent  megys 
pe  bnasent  yn  dwyn  ar  gôf  i  Ddnw  ei  gy&m- 
mod  à  'i  boblf  a'r  trogareddan  angenrheidiol 
iddynt ;  ac  yn  dwyn  lesa  ar  gôf  iddynt  hwy- 
thaa,  megys  ofifrwm  ac  iawn,  ac  oiriolwr  dr«8- 
tynt  Exod.  zzx.  16.  Le£  ii.  2;  a  zziv.  7. 
Gwel  hefyd  Salm  zzz.  8 ;  a  cxli.  2.  Heb.  xiii. 
16.  Dat.  viiL  3.  Diammen  fod  Cornelius 
wedi  ei  addysgu  yn  y  wybodaeth  o'r  gwir 
Ddnw  vn  gywir ;  ac  yr  oedd  yn  ei  ofni,  sef  yn 
ei  barchn  ac  yn  ei  addoli :  gan  hyoy  y  mae  yn 
rhaid  ei  fod  yn  adnabyddns  o'r  dadguddiad 
dwyfol  o'r  gwir  Ddnw,  a  threfn  yr  iechyd- 
wriaeth  yn  mhlith  yr  Inddewon.  Gwyddai  am 
Fessiah,  am  waredwr  i  ddyfod ;  ond  nis  gwyddai 
mai  lesn  o  Nazareth  oedd  y  Messiah  hwnw,  nes 
yr  hysbyswyd  hyny  îddo  gan  Pedr.  Yr  oedd 
ganddoffydd  fŷwiol,  ẁirioneddol;  ond  flFydd 
yr  hen  oruchwyliaeth,  ac  nidffydd  y  Testament 
Newydd  ydoead ;  sef  mewn  Messiah  i  ddyfod, 
ac  nid  mewn  Messiah  wedi  dyfod,  wedi  gorphen 
ei  waith,  a  myned  i'w  ogoniant 

CORNEL-AU-IT  (corn),  congl»  lledirgel; 
gwthio  neu  gasglu  i  gongL — **  Ni  chornelir  dy 
athrawon  mwy.**  EmL  xxx.  20.  .  Hyny  y w,  ni 
bydd  y  fath  brinder  o  honynt  ag  a  fu  o'r  blaen, 
pan  oeddynt  yn  cael  en  horlid  a'u  gym  i 
gonglau. 

CORNETTXW.  Cornu;  Itah  Corhbtto; 
com  chwythu,  neu  leisio;    offeryn  wedi  ei 


wneyd  o  gom,  neu  y  cyffelyb,  i  seinio  mewn 
rhyfel,  neu  mewn  cysegr-wyliau.  Dan.  iii.  6, 
7, 10.  Y  mae  y  com^  yn  Hos.  v.  8.  yn  cael  ei 
gyfieithu  cornet^  yn  y  ^ibl  Seasoi^aeg. 

CORNIO,  hwylio,  gwthio  ymaith  à  chym. 
Edr.  CoRir.  Exod.  xxi.  29.  Dent.  xxxiiL  1^7. 
1  Bren.  xxii.  11.  Ezec.  xxxiv.  21.  Dan.  viiL 
4 ;  a  xi,  40. 

CORNIOG,  &  chym  iddo.     Salm  Ixix.  31. 

CORNWYD-YDD  (com-gwyd),  gwely,  lly- 
nor,  gwcli-crawnllyd ;  math  o  afiechyd  blin. 
Dolnr  poenus,  yn  gwyoio  ac  yn  poethi  yn 
erwin,  ydyw.  Exod.  ix.  9, 10, 11.  Le£  xiiL 
18,  19.  Dent  xxviii.  27,  B5.  Job  ii  7.  Esa. 
xxxTUi.  21.  2  Bren.  xx.  7. — ^Y  gair  Or.  tXxoc, 
a  gyfieithir  comwyd,  a  arwydda  rhyw  hen 
ddolor  crawnllyd,  a  fyddo  naill  ai  wedi  ei 
wneuthur  yn  friw  neu  archoll,  ai  o  ryw  godiad 
chwysigenog.  Luc  xvL  20,  21.  Dat.  xri.  11. 
— ^Yr  an  ystyr  sydd  i'r  Heb.  yjjg  ac  y  mae  yo 
cael  ei  gyfieithu  weithiau  ystgdod,  weithiau 
archolL  Exod.  xxL  25.  Dent  xxiii.  1.  1 
Bren.  xx.  37.    Can,  y.  7. 

CORON-AU-L  Heh.  'rip   LUd.  Cornu, 

Corona:  Sues  Crown:  ta'la*jtL 1.  Rhyw 

addnm  crwn  a  wisgir  ar  y  pen  gan  freninoedd, 
<fec.  i  arwyddo  mawrhydi  ac  awdnrdod  breninol, 
neu  ymerodol.  1  Cron.  xx.  2.  Mewn  cyiat- 
ebiad  i  hyn  y  ihoddwyd  y  goron  ddndn  ar  ben 
ein  Hiachawdwr  bendigedig.  Mat  xxvii.  29. 
Marc  XY.  17.  loan  xix.  5.  Diammeu  fod  yr 
luddewon  am  ychwanegu  creulonder  at  eu 
dirmyg,  ac  onidè,  .buasai  coron  o  wellt  yn 
gwneuthur  y  tro,  o  ran  gwawd,  cystal  a  ohoron 

0  ddrain:  ac  hefyd  yr  oedd  yn  rhaid  i  Grist 
ddyoddef  cosp  y  felMith  ddyledus  am  bechod, 

a  drain  oeddent  &wythaa  y  felldith. 2. 

Mewn  ystyr  cyffelybiethol,  arwydda  anrhydedd 
a  gc^niant.    Job  xix.  9.     Gabir.  v.  16.    Dat^ 

iy,  10. 3.  Awdnrdod  helaeth  a  buddogol- 

iaeth.  Dat.  xix.  12 ;  a  iv.  4, — ^Y  mae  Paul  yn 
galw  y  Philippiaid  yn  llawenydd  ac  yn  goron 
iddo ;  hyny  yw,  yr  oeddent  yn  anrhydedd,  yn 
ogoniant,  ac  yn  addum  i'w  weinido^th,  trwy 
yr  hon,  fel  moddion,  yr  oeddent  wedi  cael  eu 
dychwelyd  at  Grist.    Phil.  iy.  1.    Gwel  hefyd 

1  Tbes.  ii.  19,  20. 

Yr  oedd  coron  o  aur  oddi  amgylch  yr  allor 
aur,  bwrdd  y  bara  gosod,  a'r  dmgareddfa,  i 
ddangos  fod  Crist,  yr  nwn  yr  oeddent  oil  yn  ei 
gysg^i,  yn  goronog,  yn  ogoneddus,  ac  wedi  ei 
wis^o  ag  awdnrdod  orachel  yn  ei  swydd,  a'i 
holf  waith  cyfryngol.  Yr  oedd  coron  sanctaidd 
hefyd  ar  ben  Aaron  yr  arch-offeiriad,  i  arwyddo 
gogoniant,  awdnrdod,  ac  effeithioldeb  offeir- 
ladaeth  Crist  tros  ei  bobL  Exod.  xxv.  1 1. 25 ;  a 
xxix.  6,  30.    Le£  viiL  9  ;  a  xxL  12. 

Rhaia  dybiantfod  arferiad  yn  mhlith  yr 
luddewon  o  wisgo  priodas-fab  a  phriodaa-ferch 
à  choron-bleth  o  flodau,  Ac  ar  ddydd  eu  dy- 
weddi,  neu  eu  priodas ;  ac  mai  at  hyny  y  cyfeiria 
y  geirian  yn  Nghaniad  Solomon,  **Ewch  allan, 
merched  Sion,  ac  edrychwch  ar  y  brenin  Solo- 


COB 


253 


COR 


mon  y&  7  goion  À'r  hon  y  ooronodd  ei  fam  e^ 
jn  ei  ddydd  djweddi  eí^  ac  yu  njdd  llawenydd 
ei  galon  et"  Csd.  iiL  11.  Tybygid  nud  at  yr 
arferiad  hwn  y  mae  y  prophwyd  Execiel  yn 
cjfeino  yn  pen.  xvi.  la,  lie  sonir  am  y  goron 
hardd  a  roddwyd  i'r  laddewon  yn  en  priodas  o 
syûunmod  gwladol  &  Daw;  sef  eu  cjfoeth  a'a 
henwogjwydd  anrhydeddns,  a'n  treuiasrwydd 
mown  Uy wodimeth  wladol  ac  eglwyaig :  am  yr 
hjn  y  maent  yn  galani,  gwedi  ei  golli  trwy 
gaethiwed  Babiion,  gan  w^ddi,  ^Syrthiodd  y 
goron  oddi  am  ein  pen :  gwae  ni  yn  awr  becha 
0  honom.^'  Ghilar.  y.  16, — ^Y  mae  Solomon 
jma,  fel  mewn  Ueoedd  ersdll,  yn  gysgod  o 
Orist;  a  j^ogoniant  ei  goroniad  ef  yn  gosod 
dlan  <^niaBt  hysbysol  Crist,  yr  hwn  y  mae  yn 
ei  gael  oddiwrth  ei  ^Iwys. — Yr  hen  ddefod  o 
goroni  J  pleidiaa  ammodus  wrth  briodi  a 
«iferir  etto  yn  E^lwya  Groeg.  "  Yr  ail  ddefod," 
medd  y  Dr.  King,  **yr  hyn  a  elwir  yn  fwyaf 
neOlduol  jn  briodas,  a  elwir  j  swydd  o^orontW 
pnodatoL,  oddiwrth  y  ddefod  neülduol  ynddi  o 
goroni  y  pleidiaa.  Gynt  y  coronan  hyn  fydd- 
ent  o  flodaOf  prysgenao,  nea  ddail  gwyrdd- 
lánon;  end  y  mae  ganddynt  yn  gyafr^inol  yn 
mhob  eglinjs  »>ronaa  avian  I'r  by  ben  hwnw." 
Gwel  Dr.  Ììto^s  Bites,  <tc,y  of  the  Greek  Church 
i»  Russia,  ujwed  y  Dr.  Raasel  hefyd,  fod  y 
ddefod  o  goroni  y  pleidiaa  pnodasol  wrth 
briodi  yn  aneredig  yn  mhlith  y  Muronitiaid  yn 
Syria.  Gwel  Dr.  Rcsaers  Natural  History  of 
Aleppo. 

«  Diaii  y  dygwn  ef  ar  fy  ysgwydd,  a  ihwymwn 
ef  yn  Ue  coron  i  ml**  Job  tjlxL  36.  £r  mor 
wahanol  ac  anghyffelyb  Tn  defodaa  ni  yw 
ihwymo  ysgrifen  am  y  pen,  etto  rhoddir  banes 
am  y  cyfryw  ddefod  yn  y  dwyrain,  yn  arferedig 
jn  ein  dyddiaa  ni.  Pan  fyddo  llywodraethwr, 
<Un  yr  ymerawdwr,  y  Great  Moguly  yn  derbyn 
Hjthyraa  oddiwrth  ei  feistr,  y  fynyd  y  gwelo  y 
ilythyMjôd,  disgyoa  oddiar  eLfarch,  a  syrtbia 
jn  gorchreinioi  ar  y  ddaear;  gwedi  hyny,  cym- 
er  y  llythyr-gôd  oddiwrth  y  genad,  ac  aM 
fhmyma  yn  ddiogel  am  ei  ben^  ac  yn  dychwelyd 
fr  ystafell  y  bydd  yn  arferol  o  wneathar  neg- 
esaoy  y  mae  yn  ei  ddarllen,  ac  yn  ei  ateb  yn  y 
ûn.— — Gellir  dywedyd  fod  i'r  Arglwydd  lesu 
goron,  nea  ogoniant,  pedwar  plyg:— 1.  Fel 
Duw  oV  an  hanfod  a'r  Tad.— Heb.  i.  2,  3,-2. 
Haeiddo  goron  fel  cyfryDgwr,o  ran  yrawdardod 
&V  galla  sy^granddo  i  gyflawni  ei  holl  swyddaa. 
—3.  Yn  yr  eglurhad  o'i  offoniant  yn  nghyf- 
lawniad  ei  swyddaa:  yn  neilldaol,  yn  nychwel- 
iad  ei  bobl  ato  trwy  wialen  einerth,  sef  yr  efengyL 
—4.  Y  mae  efe  yn  cael  ei  goroni  pan  fyddo  ei 
bobl  yn  cael  ci  nerthu  à  gras  iV  ogoneddu : 
pid  id  pe  baent  yn  ychwanega  dim  at  ei  ogon- 
iant  hanfodol  ac  anfeidrol  ef^  ond  trwy  gydnabod 
ci  fod  ef  felly,  yn  neilldaol  trwy  ei  gydnabod  ef 
yn  ei  gyfoeth  o  ras.  Esa.  Ixii.  1,  5.  2  Cor.  xi. 
2.    Luc  xxiy.  26.    loan  xyii.  24, 

Y  mae  amryw  fimaa  yn  y  Testament  Newydd 
yn  cyfeirio  at  y  gwobrau  a  roddid  i  orchfygwyr 


gorchestol  yn  nghampan  y  Groegiaid.  Yn  y 
chwareyddiaethaa  hyn,  byddid  yn  arfer  an- 
rhydedda  ennillwyr  y  campaa  à  choron-bleth  o 
flodaa,  ncu  ryw  ddail  gwyrdd-Ieibion,  megys  y 
llawryí^  drc  At  hyn  y  mae  yr  apostol  Paul  yn 
cyfeirio,  pan  y  mae  yn  dywedyd,  "  fod  pob  an 
a  r  sydd  yn  ymdrocha,  yn  ym^idw  yn  mhob 
peth: — fel  y  derbyniont  goron  lygredig,"  a 
fydd  yn  gwywo  ac  yn  diflanu  yn  fuan.  1  Cor. 
ix.  26.  Mewn  cyferbyniad  i  hyn  y  dywed  yr 
apostol  Pedr,  y  derbyn  y  saint  ''anniflanedig 
goron  gogoniant;"  sef  y  cyfryw  goron  ag  sydd 
wedi  ei  gwneathnr,  nid  o  ddemyddiaa  liygredig, 
eithr  anTlygredig.  1  Pedr  y.  4.  Hon  yw  coron 
y  bywyd  y  mae  lago  yn  son  am  dani,  yn  wyneb 
coron  lygredig,  farwol,  ddiflanedig,  yr  ym- 
drechwyr.  lago  i.  12.  Dat.  ii.  10.  Hon  yw 
coron  cyfiawnder,  yr  hon  a  rydd  y  Bamwr 
mawr  yn  yr  ymdrechfa  ysbrydol,  yo  nydd  y 
gwobrwy.  2  Tim.  iy.  8.  Cyfeirio  at  y  goron 
Son  y  mae  Panl,  pan  y  dywed  ei  fod  **yn  cyrchu 
at  y  nod,  am  gamp  nchel  alwedi^th  Daw  yn 
Ngbrist  lesu.'^  Phil.  iii.  14.  Rhag  bod  yn 
faith,  cym bared  y  darllenydd  y  testy nau  can-' 
lynol,  y  rhai,  tybygid,  sydd  yn  cyfeirio  at  y 
campaa  &'r  gwobraa ;  yn  gystal  eu  hymdrech- 
iadaa  a*a  gyrfaoedd.  2  Tim.  ii.  5.  Heb.  x,  32. 
1  Tim.  yi.  12.  Ô  Tim.  iv.  7.  Heb.  xiL  1,  2. 
Rhaf.  ix.  30,  31.  1  Cor.  ix.  24,  &c.  Edr, 
Camp,  Galwedioaetu. 

Y  mae  ar  ben  yr  eglwys  "  goron  o  ddeuddeg 
seren ;"  sef  athrawiaethan  gogoneddos  y  den- 
ddeg  apostol,  y  rhai  y  mae  yn  ea  ^wisgo,  sef 
yn  en  proffesu  a'a  dangos  i  eraill,fel  ei  hardd wch 
aM  gosroDÌant,  ac  ydynt  arwyddion  amlwg  o'i 
hnndei)  pnodasol  à  Uhrist,  aM  chyflwr  breninol 
yn  ganlynol  i  hyny.  Dat  xii.  I. — Y  mae  y 
saint  **  yn  bwrw  en  coronan  "  o  flaen  gorsedd- 
fainc  Daw ;  y  maent  yn  dibrisio  ea  hunain  o*a 
holl  wychder  a'u  gogoniant,  mewn  cymhariaeth 
iddo  ef,  gan  briodoli  ea  holl  gynnaliaeth,  ea 
sancteiddrwydd,  a'u  dedwyddwcb  i  Dduw  yn 
NghrÌBt.  Dat.  iv.  10. — "  Gwraig  rymas,"  neu 
yn  ol  y  cyfieithiad  Saesoneg,  gwraig  rinweddol, 
"sydd  goron  i*w  gwr."  Diar.  xii.  4;  a  xxxi. 
10. — Felly  y  mae  plant  yn  goron  i'w  rhieni. 
Diar.  xyii.  6. — **  Coron  anrhydeddas'*  yw  pen- 
liwydni ;  sef  arwydd  anrliydeddus  oddoethmeb 
ac  awdardod.  Diar.  xvi.  31 ;  a  xx.  29. — Cyf- 
oeth  sydd  goron  Vv  doetbion,  fel  y  mae  yn 
ennill  iddynt,  ac  yn  ea  ^osod  allan  yn  anrhyd- 
eddoB.  Diar.  xiy.  24.  Y  mae  anrhydcdd,  cyf 
oeth,  ac  awdardod,  yn  cael  eu  galw  yn  goron. 
Diar,  xvii.  6  ;  a  xxvii.  24 ;  a  iv.  9,  Efxod.  xxv. 
11,  25  ;  a  xxix.  6;  a  xxxix.  30.  Lef.  yiii.  9  ; 
a  xxi.  12.  2  Sam.  i.  10.  Esth.  vi.  8.  Job 
xix.  9;  a  xxix.  14;  a  xxxi.  36.  Salm  xxi  3; 
a  Ixxxix.  39 ;  a  cxxxii.  18.  Esa.  xxviii.  1, 3,  5; 
a  Ixii.  3.    Zech.  ix.  16,     Dat.  iii.  11 ;  a  xii.  1 ; 

a  xiii. Coroni  yw,  1.    Rhoddi  coron  ar  ben 

nn.     1  Bren.  xvi.  16.      2  Tim.  ii.  Ö. 2. 

Amddiffyn^  cyfoethogi,  anrhydeddu.  Snlm  v. 
12 ;  a  yiii.  5.    Heb.  iL  1.  9.    Salm  Ixy.  11 ;  a 


OOB 


d54 


COR 


ciii.  4.  Biar.  ziv.  18. — ^Rhai  coronog  Assyria 
oedd  fel  locustiaid;  en  tywysodon  a*a  gẁyr 
mawr  oedd  yn  drallaoso^.  ^ah.  iiL  17. — 
Tyras  hefyd  a  elwir  yn  ddinas  goronog ;  o  her- 
wydd  ei  llywodraeth  freninol,  ei  gogoniant,  ei 
hawdardod,  a*i  chyfoeth  goniwch  endll.  Esa^ 
zziii.  8. 

CJORPH,  CYRPH,  Beh.  jp-ip  LUuL  Cor- 
pus; sylwedd  cyfansawdd,  cvfrwymol,  cyd- 
gysylltíadol ;  yr  nyn  sydd  naili  ai  anianol  nea 
ysbrydol.  Mewn  perthynas  i  gorph  dyD,  y 
mae  pedwar  peth  yn  neilldaol  i  sylwi  arnynt 
1.  Cyfetebolrwydd  hoUol  y  ddwy  ystlys  i'w 
gilydd ;  y  Haw  ddehaa  yn  ateb  Tr  asw; 


lygad  i'r  Ml,  a  naill  ochr  y 


y,  y  naill 
yneb  rr  Uall,  - 


fiyoy  i'r  manylrwydd  mwyaf— i  eilfyddu  pa  un 
y w  an  o  anhawsderau  mwyaf  celfyddwyr  delw- 
an.  Y  mae  y  ddau  lygad  yn  gyffredÌDol  yn 
ateb  iV  gilydd  yn  gwbl ;  ac  ni  chyfaieb  yr  an 
o  honynt  ond  iV  gymhar,  pe  cymharech  ef  à 
deng  mil  o  rai  eraUL  Y  mae  y  tebygolrwydd 
bwn  yn  dibyna  ar  lawer  o  amrywiol  bethau ; 
meffys  Han,  Hiw,  goaodiad,  drc  FeUy  y  cyf- 
ateb  dwy  aden  aderyn  i'w  gilydd ;  ac  er  nad 
oes  tebygolrwydd  rhwng  dwy  goes  gwrachod 
y  Uadw  o'r  an  ochr,  etto  cy&teb  pob  an  iV 

chymhar. 2.  Byrniad  y  cwbl.    x7id  oes  dim 

yn  fwy  rhyfedd,  pan  ystynom  yr  hoU  lestri 
perthynol  iddo,  a'r  gwaith  cywrain  iV^yflawni 
gan  bob  on,,  ac  mor  hanfodol  ydynt  i  fywyd 
dyn ;  pe  pallai  gwaith  an  ^  honynt  am  yr  ys- 
paid  lleiaf  o  amser,  byddai  farw  yn  y  fan ;  ac 
etto,  jer  mor  ami,  mor  dyner,  mor  feddal,  mor 
ddyrysedig,  ac  yn  gweithreda  yn  wastad  er 
cynnal  bywyd,  y  mae  y  cwbl  wedi  ea  byraio 
yn  y  fath  fodd  gyd  à*a  gilydd,  fel  nad  y w  an  y n 
rhwystro  y  Hall  mewn  an  gradd.  Y  mae  y r  holl 
Jestri  yn  cydweithio,  er  bod  ea  gwaith  yn  gwbl 
wahanoli  yn  ddirwystr,  yn  y  galon,  y  gwyth- 
ienan,  y  rhedweli,  y  cylla,  yr  ysgy&int,  y 
coladdion,  yr  afu,  yr  arenaa,  &c.  y  cwbl  yn 
gynnwysedig  o  fewn  cwmpas  bycban,  yn 
gweithio  yn  ddyfal  bob  roynyd,  a  gwaith  pob 
an  yn  anghenrheidiol,  etto  pob  an  yn  myned 
yn  mlaen  à'i  waith  yn  mhob  ystura  a  ddichon 
fod  ar  y  corph — wedi  eu  byrnio,  a*u  gosod,  a'u 
aicrhaa,  gan  y  celfyddwr  cywrain  i  ateb  i  hyo. 

Edr.  CoLUDDiON. 3.    Priodolcdd  arall  yn 

perthyn  i  gorph  dyn  yw  ei  harMwch,  Pan 
jstyrir  amrywiol  raoaa  a  defnyddiaa  y  corph, 
nis  gellir  lai  na  rhyfeddo  fod  ei  ymddangosiad 
inorhardd;  y  maeut  wodi  ea  c^fansoddi,  ea 
haddasa^  eu  gosod  morgyfatebol  iV  gilydd,  a'u 
harwisgo  mor  geinwych,fel  y  mac  ymddaogosiad 
y  cwbl  yn  neiliduol  o  hardd,  parchas,  a  dy- 
manol.^ — 4,  Y  mae  ^allaogrwydd  y  corph  i 
^yll  yn  hynod  i  sylwi  arno,  yn  enwedig  pan 
yr  ystynr  mor  fychan  yw  y  gosail  mae  yn 
gorphwys  arno.  Rhoddwch  ddelw  dyn  i  or- 
'phwys  ar  ei  gwadn,  ni  saif  banner  awr  heb 
gynnaliaeth;  rhaid  ei  sicrhaa  àg  attaliadaa,  ac 
,onide  yr  awel  leiaf  o  wynt  a'i  teifl  i  la^r.  Ond 
«am  gorph  dyn  byw,  mae  yn  cael  oi  gynnal  yn 


rhyfedd,  trwy  weithrediadan  natoriol,  sgos  jb 
mantoU  yn  Iwrhaas.  Pleotyn  bach  yn  dpge 
ceixlded,  hwvrach,  yw  y  mantolwr  gorea  jd^t 
byd. — Ymddengys,  yn  egtar,  fod  acnder  a  D»! 
y  corph  yn  wahanol,  yn  ngwahanol  ranaa  ẃ 
dydd ;  y  mae  ynffhylcb  modfedd  yii  fWy  j 
boreli  na'r  nos. — ^Ymae  y  corph«yn  daffod  {yw 
pan  y  byddo  yr  esgym  mor  gsiled  fel  nad  estn* 
ant  yn  hwy  trwy  egniad  y  galon,  ac  y^ 
iadaa  y  gwaed.  Gwel  y  l>r.  Pale/s  NoUad 
Theology. 

Ck>r|^h  dyn,  yn  ei  gyfl^^  presennol,  a  éẁ 
yn  gorph  anianol ;  o  herwydd  eî  finrfio  ynil 
anian,  o  gig,  gwaed,  giaa,  ac  esgym,  d^c.  Â 
chan  mai  yn  ol  anian  lygredig  j  ffarfiwyd, 
nca  y  cenedlwyd  ef,  y  mae  efe  yn  ddarostpf- 
edig  i  farwolaeth,  pydredd,  a  Uysredigaetli; 
canys  ni  ddichon  cig  a  gwaed  etifedda  tejm« 
Ddaw.  Oelwir  ef  yn  gorph  anianol  befyi 
mewn  gwrthwahaniaeth  oddiwrth  gorph  ys- 
brydol, yf  hwn  a  geir  yn  adgyfodiad  y  meinr. 
Ear.  Aqoyfodiad. 

Y  mae  corph  hefyd  yn  cael  ei  roddi  mein 
cyferbyniad  i  gysgod.  Fel  y  dy wed  yr  ap» 
tol  am  ddefodaa  y  gyíraiih,  mai  cysgod  petíui 
i  ddyfod  oeddent,  ond  fod  y  cor(»lL  o  Grist  Coi 
ii.  17.  Heb.  viiL  6 ;  a  x.  1- — ^Yr  ydym  p  d* 
Hen  yn  Col.  i.  22«,  am  gorph  cnawd  CiiK, 
hwnw  oedd  y  corph  y  dywedodd  efe  am  dsm 
"Hwn  yw  fir  nghorph  yr  hwn  yr  ydys  p« 
roddi  drosoch.'^  Y  corph  a  ddodwyd  yn  loed^ 
newydd  Joseph  o  Arimathea,  yr  hwn  ai  vd 
odd  lygredigaeth.  Hwn  y w  y  corph  a  gy» 
hwyswyd  nea  a  ddarparwyd  iddo  yn  mra  y 
jfYTyîf  trwy  ryfeddol  weithrediad  yr  Ysbryî 
Glan — y  corp&  agynyddodd  mewn  mainiid 
— J  corph  y  poefwyd  arno,  a  fflangdlwyd, 
hoeliwyd  wrth  y  groes,  a  wanwyd  k  gwiei 
ffon,'ac  a  dynwyd  yn  ddifywyd  i  lawr  <ädisr 
pren;Ye,  hwn  yw'r  corphagyfododdo'r  beddj 
forea  y  trydydd  dydd,  yn  yr  hwn  vr  esgynod 
i*r  nefoedd ;  ac  er  mwyn  sicrhaa  rw  ddy^'li 
ion  mai  ei  gorph  sylweddol  ydoedd,  dyŵedoi! 
wrthynt,  "  Teimlwcb  fi,  a  gwelwch ;  canys  ù 
oes  gan  ysbryd  goawd  ac  esgym,  fel  y  gw< 
wch  fod  genyf  fi.'"  Lac  xxiv.  30.  Gwel  Mj 
xxvi.  26.  1  Cor.  xi.  24.  Marc  xr.  43.  L 
xxiii.  62.  loan  xix,  40 ;  a  xx.  12«  1  Cor. 
16 ;  a  xi.  29.  Heb.  x.  6, 10.  1  Pedr  iî.  2 
Ni  bu  corph  Crist  erioed  ond  mewn  an  maa 
anwaith.  Y  mac  yn  rhaid  i  gorph  fod  met 
rhy  w  fan  ;  9ÌT  hyn  sydd  mewn  mwy  nag  i 
man  ar  anwaith,  rhaid  mai  ysbryd  dwyfol  y 
Yr  oedd  corph  Crist,  sef  sylwedd  ei  nat 
ddynol,  yn  absennol  o'r  nefoedd  pan  o<^d  < 
yma  ar  y  ddaer ;  ac  hefyd  pan  es^ynodd 
nefoedd,  sadawodd  y  ddaeár,  ac  nid  oedd  ti 
mwy ;  eiwr  o  ran  ei  Ddawdod  anfeidrol  ni  i 
awodd  y  nefoedd  pan  ddisgynodd  Tr  ddae 
nac  ychwaith  ni  adawodd  y  ddaear  pan  e^ 
odd  iV  nefoedd ;  oblegid  ei  fod  yn  hollbreai 
nol,  yn  llenwi  pob  man  ar  an  waith. 
Y  mae  gan  Grist  gorph  arall  yn  cael  son  i 


COR 


255 


COR 


dano,  sef  ei  eglwjs,  ei  gorph  diigeledig,  ei  gyf- 
Uwnder  el^  yr  hwn  sydd  yn  cyflawni  oU  td  oIL 
EpL  i.  28 ;  a  iy«  12.  Megys  y  puodd  IHiw  i 
àrwm^wtg  syrtbio  ar  Addii,  ao  y  eymerodd  an 
o'i  aseimii,  ac  a*i  gwoaeth  yn  wnìç  iddo,  ac  y 
dywed  Addft  ei  bod  yn  aagwrn  o'l  eagyrn,  ac 
p  gnawd  o'i  gnawd ;  felly  pan  syrtbiood  trwm- 
gvig  marwolaeth  ar  leso,  yr  ail  Adda,  ar  y 
groea»  fibrfiwyd  yr  eglwya  o'i  gorpb  e(  i  ío!á 
jn  ddyweddi  iddo  yn  dragywydd ;  ^  Oblegid 
idodan  ydym»"  medd  Paul,  "  o'i  gorph  ef,  o'i 
goawd  &,  ac  o'i  eagym  ct"  Gen.  ii.  21 — 28. 
Epb.  V.  30.  **Efe,^8ef  Crist,  •«  yw  pen  corpb 
jr  eglwya.'*  €oL  L  la  Fel  y  mae  undeb 
riiwog  J  pea  a'r  aelodan,  felly  y  mae  undeb 
rfawng  Crist  a'i  eglwya.  Fel  y  mae  y  corpb  yn 
derbyn  Unniaetb  trwy  y  pen,  felly  y  mae  corpb 
yr  eglwya  yn  derbyn  ei  boll  eynnaliaeth  ys- 
brydol  trwy  Grist,  ei  pben.  Megye  y  mae  yr 
on  aaiftn  yn  y  pen  a'r  corpb,  a'r  an  gwaed  yn 
ibed^  drwyddynt,  gan  fod  y  gwddf  yn  en  cya- 
ylltn^n  gilydd;  felly  mae  yrun  anian  ysbrydol, 
aanctaidd,  a  cbyfiawn,  yn  nghoipn  eglwys 
Crist,  ag  sydd  ynddo  ef  ei  pben ;  gan  en  bod 
wedi  en  bano  a'a  gilydd  trwy  fiydd,  obl^d  mai 
o'i  gyfiftwnder  ä  y  mae  corpb  yr  eglwya  yn 
derbyn,  a  pas  am  ras.  Col.  iL  li).  1  Cor.  icii. 
byd  xy.  £pb«  ii.  16;  a  iii.  6;  a  iy.  4,  12  :  a 
V.  23.  RbnL  zii.  5. —  Dywedir  fod  y  Cenedl- 
oedd  yn  gyd-etifeddionacyc  gyd-gorpb:  byoy 
yw,  y  mae  iddynt  y  gymdeitbas  agosaf  à  r 
luddewon  yn  Ngbrist  lesu  ;  y  maent  yn  cael 
en  dwyn,  twy  gredu  yn  lesu  Grist,  nid  yn  nnk^ 
yo  bknt  i'r  on  Tad,  ae  yn  gyd  etifeddion  ot 
an  etifeddiaetb  neiol,  ond  yn  aelodau  o'r  nn  a'r 
unrby  w  gorpb  dirgeledig.  Epb.  iL  16 .  a  iii. 
6.  —  ^  Corpb  pecbod,"  a  "  cborpb  y  iarwoU 
aetíi;"  y  mae  pecbod  yn  debyg  i  gorpb,  a 
chanddo  aelodan  lawer,  sef  cbwantau  yn  nglyn 
wrtbo ;  j  mae  yn  betb  marwol,  yn  baeddn,  ac 
yn  arwain  i  farwokelb,  y  cyfry  w  ag  a'i  gwas- 
jnaethaat  ^Cyflog  pecbod  yw  marwolaeth." 
Rhnf.  yi  6,  23 ;  a  yiL  24. — ^  lawn  farna  corpb 
yr  Aiglwydd ;  (1  Cor.  xi.  29.)  prwneathnr  gwa* 
baniaeth  rbwng  y  bara  a'r  gwin  yn  Swper  yr 
Aiglwydd,  a  &ra  'k  gwin  cyffredin.  Y  mae 
dwy  ran  mewn  sacrament ;  an  yn  aJlanol,  sef 
yr  elfenan  yn  cael  eu  gosod  allan  i  synwyraa  y 
corpb ;  a'r  lUlI  yn  ysbrydol,  yn  cael  ei  gosod 
allan  i  gynneddtau  yr  enaid ;  o'r  olaf  y  mae 
dyn  anianol  yn  amddifiid ;  oblegid  a'r  elfenan 
ya  nnig  y  mae  a  wnelo  efe,  am  nad  oes  gan- 
ddo  ffydd  i  ganfod  ac  i  farnu  dyben  marwol- 
aeth Crist,  trwy  doriad  y  bara,  a  tbywalltîad  y 
gwin,  yn  yr  ordinbad  saoctaidd.  1  Cor.  xi.  29. 
**Cymerwch,  bwytewcb ;  hwn  y w  fy  ngborpb." 
Mat  xxyi.  2tf.  Ymadroddion  sacramcntaidd 
ydyw  y  rhai  byn,  lie  rhoddir  yr  arwydd  dros 
yr  byn  sydd  yn  cael  ei  arwyddo ;  megys  y  mae 
enwaediad  yn  cael  ei  alw  yn  gyfiunmod.  Gen. 
Gen.  xviL  10.  A'r  oen  yn  cael  ei  alw  yn  base 
Exod.  xii.  11,  dkc.  1  Cor.  x.  16.  Edr.  Swfbk. 
-"Corpb  y  nefocdd  o  ddisglcirdeb."  Exod. 


xxiy.  10  Wyneb  eglnrdeg  y  ffdrfisifen,  gloyw- 
laa-wybr  héb  gymylan. ^EnwaeHiad  ysbryd- 
ol a  elwir  ''diosg  cprpb  pechodan  y  cnawd,"  o 
herwydd  ei  fod  yn  gynnwysedig  mewn  marw- 
eiddio  llygredigaetb  natur,  ac  ymwrthod  à'n 
dull  pecbaidacus  o  fy w  ag  y  buwyd  yn  ^mbyf- 
rydu  ynddo  o'r  blaen.    CoL  ii.  11 ;  a  iii.  8,  9. 

Rhnf.  yi.  4. Y  mae  y  godinebwr  yn  pecha 

yn  erbyn  ei  gorph  ei  ban ;  nid  yn  nnig  am  fod 
y  corpb  yn  offerynol  yn  y  pecbod  o  odineb, 
megys  mewn  rhyw  becbodan  eraill,  eitbr  yn 
wrtnddrych  iddo;  yn  gymaint  a  bod  gan 
bechodau  eraill  wrthddrycbau  oddi  alUm,  j 
rhai  a  gam-arforir;  megys  mae  y  Ueidr  yn  ni- 
weidio  nen  gam  aifer  eiddo  eraill ;  y  meddwyn, 
ddiodydd ;  y  glwtb,  fwydydd,  Ac,  a'r  lleiddiad 
berson  dyn  arall ;  ond  y  mẅ  y  godinebwr  yn 
cam-arferac  yn  niweidio  ei  gorpb  ei  bun.  1 
Cor.  yi.  16, 

"Aderyn  y  corpb."  Lef.  xi.  17.  Dent  xiy. 
16.  Great  owl,  Saes.  Heh.  Qn^  Math  o  ader- 
yn  aflan  yn  ol  cyfiraith  Moses;  a  elwir  ^^^ 
gorehuddio^  cuddio^  oddiwrth  ei  waith  yn  ym- 
gnddio  o  oiwg  dynion  y  dydd,  ac  yn  dyfod 
allan  y  nos.  Cyfieitbir  yr  an-  gair  dylluan^  yn 
Salm  ciu  6.  Tebygol  mû  math  o  adar  ydynt 
anbysbys  yn  ein  gwledydd  ni. 

OORPHOL-OROL  (corp),  corpb-fawr,  mawr 
ei  faint  Num.  xiii.  32.  2  8am.  xxi.  20.  Dis- 
gynodd  yr  Ysbryd  Glan  mewn  rhith  corpborol 
ar  lesu  Grist,  pan  fedyddiwyd  ef.    Lnc  iii.  22. 

Y  mae  boll  gyflawnder  y  Duwdod  yn 

preswylio  yn  gorphorol  yn  Mberson  y  Cyfryng- 
wr.  Y  mae  boll  banfod  a  pbriodoliactban  y 
Duwdod  mewn  undeb  sylweddol  a  thragy- 
wyddol  a'r  natur  ddyuol  yn  Mberson  y  Mab. 
Y  mae  boll  gyflawnder  y  Duwdod  yn  Mberson 
Crist;  nid  fel  pe  bai  y  dyndod  meidrol  yn 
gallu  cynnwys  y  Duwdod  anfeidrol ;  ond  trwy 
ryw  ryfeddol  a  sylweddol  nndeb.  Y  mae  pob 
cyflawnder  ynddo  yn  gorphorol^  yn  gyfatebol  i 
gy$godau  y  gyfraitb.  Yn  hanýodol  neu  tyU 
wtddol  (fel  y  mae  meddwl  mwyaf  priodol  y 
geiriau)  mewn  cyferbyniad  i  ddynion  ac  angel- 
lon,  y  rbai  a  dderbyniant  eu  boll  ddoniau  o'i 
gyflawnder  ef ;  ond  nid  yw  yn  preswylio  yn 
neb,  yn  gorphorol,  ond  yn  Ngbrist  Col.  ii.  9. 
— ^1  ycbydig  y  mae  ymancr  corpborol  yn 
fuddiol."  1  Tim.  iy  8.  Hyny  vw,  ycbydig 
ddyben  y  mae  ymarfer  corpborol  yn  ei  ateb : 
neu,  tros  ycbydig  o  amser  y  mae  buddioldeb 
mewn  dim  o  ymarferiadaa  y  corpb  mewn  cref- 
ydd. 

CORPHOLAETH-AU  (corphol),  presenol- 
aeth,  ansawdd,  ansodoldeb.  1  Sam.  xyi.  7.  Luc 
ii.  52 ;  a  xix.  3. — "  Gwao  y  gwniadyddesau,  y 
rhai  a  weithiant  foledau  am  ben  pob  corphol- 
aetb."  Ezee.  xiiL  18.  Hyny  yw,  rhai  o  bob 
maintioU,  mawrion  neu  fychain.  Yr  oedd  y 
gan  brophwydi  yn  cymhwyso  eu  prophwydol- 
laetbau  gwênioiUius  at  dymherau  a  tbueddiad- 
au  pob  maul  o  ddynion,  mawrion  a  bychain, 
uchel-radd  ac  isel-radd ;  fel  y  gallent  wneuthur 


CX)R 


256 


COR 


w1  jfaeth  o  honynt  Nen,  hwyrach  y  meddylir 
delwaa  o  bob  maintioli, 

CORS-YPD  (cor),  Ileithle,  dyfrle ;  Jle  mor- 
Aog.  Ezec.  xlvii.  11.  Y  mae  y  gair  Heb,  )ÿ^^^ 
yr  hwn  a  gyfieithir  corsydd^  yo  Ezec.  xlviL  11., 
yn  y  rhif  unigof,  yn  cael  ei  gyfieithu  jfo«,  yn 
Esa.  XXX.  14.  Corey dd  yr  afon  yw  rhyw  le- 
oedd  diffirwyth,  yn  agos  iddi,  ac  heb  gael  dim 
Uesâd  oddi  wrthi ;  yn  arwyddo  rhyw  wran- 
dawyr  gwacl,  sydd  yn  treulio  eu  dyddiau  yn 
agos  i  redegfa  afon  iechydwriaeth  heb  gyftie- 
widiad  cyflwr. 

CORSEN-ATJ-TJ-I,  CORSI  (core),  yr  byn 
a  dyf  mewn  core,  corewellt,  coregawn ;  gwellt, 
nen  baladr  yd ;  addfeda,  neu  yd  yn  coreenu. — 
"Neu  golosgiad  yd  cyn  corei."  Esa  xxxvii. 
27.  Dr.  M.  Gen,  xli.  6,  22.  Yr  oedd  amryw 
iatb  o  honynt  yn  yr  Aipht  ac  yn  ngwlad  Can- 
aan, &c.  Yr  oedd  rhai  o  honynt  yn  cael  eu 
harfer  yn  ffyn,  er  tybygid.  mai  flyn  go  sîomed- 

goeddent  2  Bren.  xviii.  21.  Esa.  xxxvi,  6. 
at.  xi.  1 ;  a  xxi.  15, — Ffon  goreen  a  roddwyd 
yn  Haw  ein  Hiachawdwr,  mewn  ffordd  o  wawd, 
yn  lie  teyrnwialen;  ar  goreen  hefyd  yr  estyn- 
wyd  yr  yspwng  yn  llawn  o  winegr  a  bnstl  id'do, 
pan  oedd  efe  ar  y  groes.  Mat  xxvii.  20,  30, 
48. — Y  saint  gweiniaid  a  gyffclybir  i  gorsenan, 
o  herwydd  eu  bod  yn  bawdd  ea  dryllio ;  ac  i 
ddangos  gofal  Crist  am  anynt,  a1  dynerwch  tu 
aff  atynt ;  "  Corsen  ysig  nis  tyr."     Esa.  xlii.  3. 

Mat  xii.  20. Mown  goiygiad  am  amlder  y 

cyrs  oedd  yn  tyfu  yn  yr  Aipht,  yr  Aiphtîaid 
a  u  breninoedd  a  gyffclybir  i  ffon  gorson,  a  ffon 
goreen  ddrylliedig;  i  ddangos  eu  hanalluog- 
rwydd  î  gynnorthwyo  Israel,  a'u  parodrwydd 
iV  niweidio ;  ynghyd  a  phawb  eraiil  a  ymddir- 
iedant  ynddynt  am  nodded  a  chynnorthwy. 

Esa.  xxxvi  6.     Ezec  xxix  6. Israel  wedi  en 

taro  gan  famedigaeth  Duw,  a  gyffelybir  i  gore- 
en yn  siglo  mewn  dwfr.    1  Bren.  xiv.  16. 

Yr  oedd  loan  Fedyddiwr  yn  annhebyg  iawn  i 
goreen  yn  ysgwyd  gan  wynt  Efe  a  dystiol- 
aethodd  yn  ddîysgog  am  Grist,,  mai  efe  oedd  y 
gwir  Fesiah  addawedig;  ac  a  ddilynodd  sanct- 
eiddrwydd  manwl  yn  ddiysgog,  yn  wyneb  ys- 
tormydd  o  demtasiynau  a  phrofedigaethau ;  ac 
yn  ddi^ryn  a  gyhoeddodd  fam  Duw  yn  erbyn 
pschaouriaid  diedifeiriol,  pa  fath  bynag  a  fydd- 
ai  eu  sefyllfaoedd  a*u  mawredd  yn  y  byd.   Mat 

xi.  7.  Luc  vii.  24, Y  mae  coreen  yn  fesur  o 

chwe  chufydd,  neu  nn  ar  ddeg  o  droedfeddau, 

2328  o  fodfeddau.  Ezec.  xL  3,  6.    Brown, 

Dywedir  pm  Jeremiah,  fod  eyre  Babilon  wedi 
eu  Uosffi  a  thiin.  Pen.  li.  32.  Hyny  yw,  yn  ol 
barn  rnai,  y  coreenau  oedd  yn  tyfu  ar  Ian  yr 
afon  Euphrates,  y  rhai  oeddent  fel  gwarch- 
glawdd  oV  tu  ailan  ì  fur  y  ddinas,  fel  na  nllai  y 

felynion  ddynesu  ati :  ond  yn  ol  barn  eraiil,  yr 
yn,  i*m  tyb  i,  sy  fwy  tebygol,  fod  y  dyfroedd 
wedi  sychu  allan  o'r  Uynau,  a'r  dyfgloddiau  o 
amgylch  y  ddinas,  fel  yr  oedd  mynedfa  i'r  gel- 
ynion  i  mewn  iddi;  o  herwydd  lod  y  gair 
Heb,  J25fe^  a  gyfieithir  yma  cyrs  mewn  amryw 


leoedd  eraiil  yn  cael  ei  gyfieithn  llynau^  nea 
gysgliad  dyfroedd.  Exod.  vii.  19.  S«lm  cviL 
85.  Esa.  XIX  10,  èíc, 

CORTYN-AU,  a  CORTENI  (cort),  Llad. 
Chorda,  Cord;  Saea.  Ccrtaikb:  rhaff-leni^ 
a'r  rhai  y  gwneid  pebyll,  a  mân-dendan.  Yr 
oedd  y  babell  yn  cael  ei  galw  cortynau,  gan 
roddi  rhan  tros  j  cyfan ;  fel  y  dywed  Dafydd, 
"  Wele  fi  yn  tngo  mewn  tŷ  o  gedrwydd,  ac 
arch  Cjrfammod  jrr  Arglwydd  dan  gortynau  f  ^ 
hyny  yw,  yn  y  babell.  2  bam.  viL  2.  1  Cron, 
xvii.  1.  Esa.  liv.  2.  Gwel  Exod.  xxvi.  1.  Fel 
yr  oedd  yr  arch  yn  aros  dan  gortynau,  neu 
mewn  pabell,  hyd  nés  yr  adeiladwyd  y  deml, 
ac  y  dyçwyd  hi  yno  i'w'  lie  trigiannol ;  felly  yr 
oedd  Crist,  o'r  hwn  yr  oedd  yr  arch  yn  gysgod^ 
mewn  gwaeledd  a  thlodi,  heb  le  i  roi  ei  ben  i 
lawr,  ond  yn  cael  ei  ymlid  o  fan  i  fim,  tra  yr 
oedd  yma  yn  anialwch  y  byd,  hyd  nea  yr  ea- 
gynodd  i'r  trigfanau  fry,  lie  y  mae  yno  yn  eis- 

tedd  ar  ddeheulaw  y  Tad. Dywedir  fod 

Josiah  brenin  Judah  wedi  bwrw  i  lawr  dai  y 
Sodomiaid,  yn  y  rhai  yr  oedd  gwragedd  yn 
yn  gwau  cortynau  i'r  llwyn.  Yr  oedd  y  lleni, 
neu  y  cortynau  hyn  yn  amgylchu  y  ddelw,  ac 
yn  gwneuthur  math  o  dŷ  iddi,  fel  y  mae  y  gair 
Hebraeg  yn  arwyddo,  yr  hyn,  yn  ol  y  Groeg, 
sydd  yn  arwyddo  temlau  bychain,  neu  drígfìin- 
au.  2  Bren.  xxiii.  7.  Gwel  Esgob  Patrick  ar  y 
lie— **  Yn  ddisymwth  y  distrywiwyd  fy  liuestai, 
a'm  corteni  yn  ddiattreg."  Jer.  iv.  20,  Oort- 
eni  o'r  rhai  y  mae  y  lluestai,  neu  y  pebyll  yn 
gynnwyscdig.  Bydd  y  dioasoedd  crynon,  y 
palasan  uchül,  y  tai  teg,  yn  cael  eu  dadym 
chwelyd  fel  liuesty  bugail,  neu  ryw  babeli 
wael. 

CORUS,  Heb.  ^^  Cor;  Cald,  nn^i^  Cor- 
yn :  mesur  luddewig  helaethaf,  yn  c'ynnwys  yr 
an  faint  a'r  omer;  yr  hwn  sydd  yn  cyfateb  i 
ddeg  epha,  neu  17,  468  o  fodfeddau  cy&n- 
gorph ;  hyny  y w,  medd  Symson,  pum  galwyn 
a  deugain.  Eaec  xlv.  11,  14. 

CORWYNT-OEDD  (cor-gwynt),  cylchwynt, 
crwnwynt,  trowynt,  troellwynt  Khoddir  am- 
rywiol  enwau  ar  y  corwynt  yn  cyfateb  i'w  aoi- 
ry  wiol  briodoliaethau  neillduol ;  megys  Prester^ 
gwynt  cryf,  gyda  fflamau  o  Inched  yn  tori  all- 
an ;  JScnephias,  gwynt  nerthol  disymwtb,  yn 
tori  allan  o  ryw  gwmwl ;  y  mae  hwn  yn  ami 
yn  m6r  Ethiopia,  yn  neillduol  tu  a'r  Penrhyn 
Dcheu  AflFric  |  Cape  of  Good  Hope];  yr  Exhyd- 
ria  sydd  wynt  yn  rhuthro  allan  o  gwmwl,  yng- 
hyd a  llawer  o  wlaw  :  y  Typho^  neu  VorieXj  y 
mwyaf  priodol  i'w  alw  yn  gorwynt,  neu  dym- 
hestlwynt,  yw  gwynt  ihuthrog,  yn  chwymdroi 
bob  ffordd,  ac  yn  dwyn  pob  peth  gyd  ag  e£ 
Disgyn  yn  ami  oddi  uchod.  Geilw  yr  Indiaid 
ef  Orancan;  a'r  Tyrciaid,  Ac,  Oliphani,  Y 
mae  hwn  yn  ami  yn  y  Môr  Dwyreiniol,  yn 
benaf  ynghylch  Siam,  China,  &c,  ac  yn  peri 
bod  mono  yn  y  parthau  hyny  yn  dra  pherygl- 
U8.  Y  Dr.  Franklin  a  farnai  fod  y  corwynt,  a 
rhaiadr  pistyllog  yn  y  m6r  [tcater  apùuts]  yn 


oos 


267 


COS 


tarddn  oddiwrih  yr  un  achos.  Cvfodant  y 
rhon  amla^  ar  ol  tawelwch  a  pboethder  mawr, 
ac  ydynt  amlaf  yn  y  parthau  cynhesaf  y  byd. 
Eifeitfaiaa  y  corwynt  yn  y  ddwy  India  ydynt 
p  ddychrynllyd  iawn ;  yn  chwythn  i  lawr  dai ; 
yn  diwreiddio  coed,  ie,  coedwîgaa  cyfain ;  yn 
gwneyd  oendyllaa  yn  y  ddaear,  ac  yn  tauii  coed, 
cery^y,  piiddfeini,  a'r  ddaear  i  bob  partb.  Tail- 
ant  feusydd  eyÙLÌn  o'r  cyra  siwgr  yn  yr  awyr,  a 
bvddant  wedi  en  gwasgaru  ar  -wyneb  y  wJad. 
Diwrelddiant  y  coedydd  cadamaf  yn  y  goedwig, 
a  gwasgarant  bwynt  fel  soâ;  dygant  ymaitb  y 
melÌDau  gwynt  mewn  mynyd;  codant  lestri  et- 
ytld  trymion  o  amryw  g:innoedd  o  bwysaa,  ac 
t'u  carant  yn  cbwilfry w,  Cyfodant  ddyfroedd 
oV  mor,  nes  agos  a  dyJifo  y  wlad.  Y  mao 
gwlad  y  SvTiss  yn  ddarostyogedig  i  gorwynt- 
ocdii  ercbyll  iawn.  Y  mae  taranaa  a  nielit  yno 
mor  a  m  yn  y  gaoaf  aV  haf ;  a  cbyd  a'r  rhai 
hvn  y  mae  corwyntoedd  ofnadwy  iawn,  a  god- 
tct  ddyfroedd  o'r  llyooedd  yn  golofn  i'r.cwm- 
vl^ac  yn  dwyn  gyda  hwynt  gorph  mawr  o 
ddwfr,  ac  a  ddisgyn  ar  looedd  erAÌll  nes  agos  a 
U-d'Ji  y  wlad* 

"  Llwybr  yr  Aiglwydd  sydd  yn  y  corwynt ; 
•ac  cfe  a  gerdd  à  chorwyntoedd  y  dchan.  Nab. 
l  3.  Zech.  ix.  14;  a  vil  14.  Esa.  v,  28;  a  xl. 
?i.  Buan  a  diocd  yw  ei  farncdigactban  a'i 
warcdigaetban,  a  sicr  ydynt  o  ddal  ci  elynion. 
Diar.  i.  27. — Gelynion  creuion  a  cbiyfion  a  gy- 
âeiçbir  i  gorwynt  Esa.  xxviiL  2.  Dan.  xi.  40, 
— Petbau  o  fyr  barbad  a  gyft'clybir  i  gorwynt. 
Diar.  X.  25.  IIos.  viii.  7. 

COBYN-AU  (cor),  caran,  siad,  siol,  pen, 
f^:f:i ;  pryf-gopyn.  Gen.  xlix.  Î6.  Deal,  xxxiii. 
16.  Job  ii.  7.   Esa.  iil  17. 

COSP-EDIGAETH-AU  (cy-osp),  poen,  ar- 
taith,  dysalaetb,  dienydd ;  yr  byn  y  mac  euog- 
rwydd  yn  rwymo  troseddwyr  iddo :  y  drwgo 
«Jdyoddcf  yn  cael  ei  osod  ai-  y  drwg  o  wneiilb- 
or. 

Nid  «  eoêp  ar  ynfyd.   JDiar. 

Ai*wyddaco6pedigacthcyfiawiider  yn  yrbwn 
sy«ld  y ri  coa\n^  a  bai  y n  haeüdu  y  gosp  yn  y  co«p- 
t  iig. ,  Nid  o'i  ben-arglwyd»li;ieth  y  mae  Duw 
yn  oo5pi ;  ond  yn  gy iiawn,  yn  ol  hacddiant  an. 
Am  fod  boll  blant  dynion  yn  bechaduriaitl,  sef 
trLŵ'dtlwyr  o  gyfraitb  gyfiawu  Duw,  y  maent 
ynfrjfiawn  yn  ddarostyngcJig  i  güspc<ligactb. 
^Ti-llir  golygn  cospcdigaetb  pccbod  gwrcicMiol 
a  ^wdtbrcdol  fol  yn  amserol,  ncii  yn  dragy- 
wyddol,  yn  y  byd  bwn  a'r  bwn  sydd  yn  tlvfod, 
\  niHc  cospcdigaetb  dragy wyddol ;  i  ba  iin  yr 
Ú  annuwiolion  wedi  marw.  Mat.  xxv.  4,  46.  2 
TliL'îî,  i.  0.  ac  y  mae  cosp  yn  y  bywyd  bwn ; 
**  Pabam  y  grwgnacb  dyn  by w,  gwr  am  gosp- 
edigaetb  ei  becbod  ?"  Galar.  iiL  3D.  Sef  cosp 
yn  y  bywyd  bwn. 

Yn  y  byd  bwn  y  mae  dyn  yn  agored  i  gosp 

am  becbod  yn  ei  enaid  a'i  gorpb. 1.  Yn  ei 

enaid  yn  dvfewnol ; 1.  Trwy  golli  Duw, 

yr  bon  y  mae  pawb  yn  ol  am  dani,    Rhut  iii. 

10—23. 2.  Yn  nghaetbiwed  yi  enaid  dan 

33 


arglwyddiaetb  pecbod,   ac  amryw  cbwantan. 

Rbaf.  vi.  16.  i'pb.  ii.  1,  2,  3. 3.  Yn  eiam- 

ddifadrwydd  o  wybodaetb  am  Dduw,  a  pbarcH 

iddo.  Rbuf.  iL  10. 4.  Yn  ei  amddifam-wydd 

o  gymdeitbas  &  Duw.    Epb.  vr.  18. 5.  Yn 

y  dycbryn  aV  aoobaitb  sydd  yn  ami  yn  ei  fedd- 
iannu,  Eob.  ii.  12.  Heb.  x.  27.  Deut  xxviii. 
66.  • 

2.  Tn  allavol  yn  y  wrph. — 1.  Yn  ei  waitb 
yn  colli  aufarwbldeb  y  corpb.  Yn  ei  greadig* 
aetb  yr  oedd  corpb  Adda,  fel  ei  enaid,  yn  an' 
farwol;  ond  yn  awr  y  mae  y  corph  yn  farw  o 
berwydd  pecbod.  Rbof.  viii.  10.  Felly  hefyd 
y  mae  yn  ddarostyngedig  i  lawer  matb  ar  glef- 
ydau  ac  afiecbyd  cvn  marw  —  oil  yn  efldtb 
pecbod.  Deut.  xxviii.  22.  loan  v.  14.— 2, 
Llafnr,  pocn,  a  lludded  corpborol.  Geo.  iiv  17. 
1 8, 19.  Y  gwragedd  a  ymddygant  ac  a  esgor- 
ant  ar  blant  roewn  ami  boenaa  a  gwewyr,  mwy 
nag  un  creadur  arall — a'r  cwbl  yn  ffrwytb  ac 

effaitb  pecbod.    Gen.  iii.  16. 3,   Colli  y 

llywodraeth  ar  y  creadnriai.d  sydd  fatb  arall  o 
gosp  am  becbod  dyn.  Ezec  xiv  21.  1. 
Llawer  o  drallodan  a  cbyfyngdcrau,  yn  ein  per- 
sonau,  ein  tculnoedd,  a*n  barasylcbiadau,  yd- 
ynt yn  gospodi|:;aetbau  am  becbod;  ac  yn  ar- 
wyddion  o  anfoddlonrwydd  Duw  o'i  blegid.  Y 
mae  melKlitb  y  gyfraitb  yn  dilyn  dynion  a'u 
meddiannau,  yn  y  tŷ  acyn  ymae8,.yny  cawell 

ac  yn  y  toes,  &c.    Dent,  xviil 5.  Drygfyd 

a  dystry w  cyuVedin,  ydynt  farn  Duw  am  Inch- 
ed ;  mogys  boddi  vr  ben  fyd,  llosgi  dioasoedd 
y  gwasüuledd,  caetbiwed  yr  Inddewon,  rbyfel^ 

oedd,  nowyn,  beiutiau,  dacargrynfau,  &c. 

6.  Yn  ddiwcddaf,  angeu  ei  bun  sydd  yn  gyflog 
pecbod.  Gen.  ii.  17.  ilbuC  vi,  23. 

Y  fnae  cospedif/aeth  dragywyddol  mewn  byd 
arall  am  bccliod,  Yr  boll  annuwiolion,  fel  y 
golndog  bwnw,  y  fynyd  y  byddant  feirw,  a 
o;odant  en  'golygon  yn  nffero,  mewn'poenau. 
Luc  xvL  23.  Yn  yr  adgyfodiad,  daw  cyi-ph  yr 
annuwiolion  allan  o'u  beddaa  ''i  adgyfodiad 
barn,"  neu  ddamncdigaetb  (loan  v.  29.)  "  a  dy- 
oddcfaiut  yn  cospcdigaetb  ddinystr  tragywydd- 
ol  oddi  ger  "bron  vr  Aiglwydd,  ac  widiwrtb 
ogoniant  e;  gademid  et"  2  Tbes.  i.  9.  Bydd 
y  gospcdigactb  ofnadwy  bon  yn  gynnwysedig 
yn  yr  byn  a  gollasant,  ac  yn  yr  bynadeimlant 
bytb ;  collasant  bob  petb  da,  dynmnol,  a  dy- 
ddanas,  sef  y  nefoedd  a*i  boll  ddedwyddwch ; 
a  byddant  yn  deimladwy  bytb  o  ddigof^Eunt 
Duw,  yr  bwn  a  dywelltir  ainynt  fel  tan  ang- 
erddol.  Bydd  y  gosp  ddycbrynllyd  bon  yn 
dragywyddol ;  byny  mae  pecbod  yn  ei  haedda 
yn  gyfiawn :  ac  am  n^s  dicbon  neb  yn  nffem 
bytb  wneutbur  iawn  am  becbod,  ni  dderfydd 
eu  cosp  bytb.  Heblaw  byny,  byddant  yn  par- 
ban  i  becbu;  am  byny  bydd  yn  gyfiawn  Tr 
gosp  barbau.  Nid  oes  yno  edifeirwcb,  na  madd- 
euant  pecbod,  na  cbyfnewidiad  cyfiwr  bytb ; 
ond  "  yr  bwn  svdd  angbyfiawn,  bydded  ang- 

byfiawn  etto,'*  ic.  Dat  xxii.  11* Dyma  y 

canlyniadau  o  becbu  yn  erbyn  Duw  I 


GBA 


958 


CBLk 


Sonir  am  $mTjM  lath  o  gospeiKgaetkiio  jn 
yr  ysgrythyraa ;  A  itao  fwyaf  o  honynt,  ob 
nad  7  cwbl  oil,  jn  arferedig  yn  mhlith  yr  ladd- 
ewoD,  y  liiai  y  rhoddir  maw  am  danj^t  dan 
yr  amrvwiol  ^uwau. 

COSTRBL-AU  (costi),  math  o  gydau  a 
vneir  o  grwya,  yn  gyffiredin  o  grw^t^eifr,  â'a 
á'a  tn  blewog  i  mewD,  wedi  ea  gwnio  a*n  pyga 
fol  y  dalient  vixrhyw  wlybwr ;  yr  oeddent  yn 
gwaethyga  cryn  lawer  -wrth  beneiddio,  yn  en- 
wedig  08  cedwid  bwy  yn  agos  i^  tan :  bydd- 
ent  yn  sycb-gnuo  ac  yn  erebyehn*  fel  yr  aent 
yn  Tiian  yn  ddiddefnydd,  trwy  fed  y  png  yn 
coCiy  nen  yo  toddi,  aT  gwniadan  yn  darfod, 
nea  yn  dattod,  a  thrwy  hyny  ni  ddaliant  ddim 
gwlybwn  MaL  is.  11.  At  hyn  mae  y  Salm- 
ydd  yn  cyfelrio,  pan  y  mm  yn  dj  wedyí  "  Can- 
ys  ydwyf  fcl  costrel  mewn  mŵg  ;•*  wedi  creb- 
ycha  a  dirino,  "  ond  nid  ajigkofiais  dy  ddeddt- 

aa."  Salm  cxîx.  S3. ^"Ck)8trel  Dnw,"  yn  yr 

hwn  y  mae  efo  ynrboddidagrau  ei  saint,  ydyw 
ei  goffadwriaetn  a*i  ofid  am  ei  bobi,  á*i  barod- 
rwydd  i  sylwi  ar  ea  gorthrymderan^  î  wrando 
en  gwcddiau,  en  faacbub  a^a  gwai*edn,  a  dial  ar 
en  geljnion.  Balm  IvL  8.  Os  cetdw  Duw 
ddagran  v  saint  mewn  costre]*  diammen  y  dial 

en  cwaed  bwviat  ar  en  gelynion. **  Costrel- 

an  y  nefoedd*  ydyw  y  cymylaOf  y  rind  a  ddal- 
iant ac  a  dywautaot  y  gwlaw  a'r  gwlith  allan, 
fel  y  jgwelo  Duw  fod  yn  dda.  Job  xxxviii.  37. 
— Trîgolîon  Jenisalem  oeddent  fel  oostrclan, 
pan  y  tywalltoddBuwiddynt  win  ei  ddigofaint 
nes  y  rhwygwyd  nen  y  torwyd  hwynt.  Jer. 
xiil  12. — *^  Ac  si  ddodant  win  newydd  mewn 
eostrdaa  hen:**  fel  yr  oedd  en  oostrelaa  yn 
gyffiredin  o  grwm  paa  elent  yn  hen,  byddai  y , 
newydd  iiawn  o  waith.  yn  be^çí  o'u 


iryllio ;  felly,  yn  jt  nn  modd,  nid  buddiol  a 
foasai  f r  dysgyblion  ynmrydio  Uawer  y  piyd 
bwnw,  tra  yr  oeddent  etfo  beb  en  befwigylu, 
a^n  dwyn  i  adnabyddiaetb  eglur  o  drefn  y  cyf- 
ammod  gras.  Mat  ix.  1*1.  Mare  iL  22«  Luc 
V.  87,  88.  Jos.  ix.  4«  Jer«xlyiii.  12.  Hoa.  iii.  1. 
Heb.  ii.  15. 

COST,  OOSTDB  (cy-Dst),  Llad.  Conbaret  ; 
Saes,  Cost;  traul,  pns;  yr  byn  sydd  brin  a 
gwerthfawr ;  nchel-bris. — "  A*r  brenin  a  orch- 
ymynodd  ddwyn  o  bonynt  bwy  feini  mawr,  a 
memi  costais,  a  meininàdd,  i  syiûieaa  y  deni." 
1  Bren.  v.  Í7 ;  a  vii.  9, 10, 11.  Y  gair  Heb. 
*^p*i  yr  bwn  a  gyfieitbir  yma  costus^  a  gyfieithir 
yia  1  Sam.  iîL  1.  gwerthfavrr — ^yn  1  Sam.  xyiii 
30,  anrhydeddui — ^yn  Salm  xly«  9.  pendefiigesau 
— yn  Zech.  xl  13.  teg — ^ac  yn  Zecb.  xiv.  6.  o'y«- 


COZBI  1513  [eelioyddwr]  mercb  Sur,  ty- 
wysog  Hidian,  yr  bon  a  laddwyd  gyda  Zimri 
yn  en  baflendid  gyda  Pbinees.  Nnm.  xxv.  6, 
15. 

CBACH-LTD  (rbacb),  cramen;  maraidd, 
eiddil,  bach ;  megys  cracb  foneddig,  crach 
swyddog.  Arwydd  ydynt  o  anmbnredd  y 
gwaed.    Un  o>  anafira  ocdd  yn  ai^ymwyso 


dynion  Tr  swydd  offririadol  dan  y  gyiraitfa, 
oedd  bod  yn  çchdììyà.  Let  xxi.  lO/  Oiîst 
ydoedd  yr  ofieiriad  cwbl  saactaidd  a  dihalòg^ 
ac  yn  ateb  yn  mbob  peth  i  ofynion  y  gyfiaiS 
heb  ddim  anaf  ynddo/  ac  a^i  boffiymodd  ei 
bnn  yn  ddifai  i  Ddnw.    Heb.  iz.  14 ;  a  yiL  2(L 

Rbaid  i  weinidogion  Crist  fod  yn  bar  yn 

en  cyfiyran,  en  begwyddorion,  en  bathrawiaeth 
a'n  bncbeddan.  1  Tun.  iii.  2,  8,  7.  2  Tim.  ii. 
15.  Yn  ea  cyflyran  rbyngddynt  À  Daw ;  rbaid 
i'r  cyflwr  fod  wedi  ei  ryddban  oddiwitJi  eno^- 
rwydd  a  llywodraetb  pecbod,  cyn  byddo  neb  yn 
weinidc^  oymcradwy  gan  Grist. — "  Wedi  eicb 
rhyddban  oddiwrth  becbod,a'cb  gwnentbnryn 
weitton  i  Dduw ;"  ni  cbymer  lesn  fenthyg  neb 
o  gaethweision  y  diafol  iV  wasanaetbn;  obkgid 
mae  ei  weision  yn  wyr  rbyddion,  **  wedi  en 
rhyddban  o  law  en  gelynion,  yn  ei  wasanaetìm 
ef  yn  ddio&."  Bhuf,  yL  22.  Lnc  L  14.  Ac 
befyd  bod  en  cydwybodan  wedi  en  poro  trwy 
waed  Crist,  oddiwrth  weitbredoedd  meirwon,  i 
wasanaetbn  y  Bnw  byw.  Heb.  ix.  14.  Rbaid 
bod  y  ^slon,  nen  y  gydwybod,  wedi  ei  tìirín 
gan  Ysoryd  Dnw,  aM  gwnenthnr  yn  dir  da,  i 
dderbyn  bad  da  egwyddorion  yr  efeogyl,  cyo 
byth  y  gwelir  firwyth  efen^ylaidd  a  pharhaasL 
Éeih  bynag  a  alio  dyn  brolbsn  am  egwyddor- 
ion yr  dTengy],  diifrwytb  a  didrefìi  afyddiant  yn 
y  cwbl  beb  byn.  Nidmynych  ytŷf  egwyddor- 
ion da  mewn  cj'flwr  drwg;  ac  anfynych  y  ceir 
athrawiaeth  dda  lie  byd^p  cyflwr  ac  egwyddor- 
ion drwg;  a  lie  byddo  yr  egwyddorion  a'r 
athrawiaeth  yn  ddrwg,  md  oes  He  i  ddis^yi 
bod  y  Aichedd  yn  gy wir  ac  yn  bnr ;  ob^d 
mae  y  fuehedd  fel  ffrwyth  yr  egwyddorion. 
Y  podian  sydd  yn  djfod  allan  o  ddyn  sydd  yn 
ei  halogl  Mat  yii.  18.  Lnc  yi.  48,  44,  45« 
Mat  XV.  18-  Sicr  yw,  na  odd^  Duw  ddynion 
aflan  en  bncheddau  yn  ei  eglwys  yn  bir ;  yn 
neilidnol  i  drin  ac  î  ddwyn  Uestri  y  tỳ ;  sef  ir- 
feryd  eu  doniau  mewn  athrawiaeth  a  dysgybl- 
aeth.  Ghin  b)my,  •*Ymlanhewcb,  y  rhai  a 
ddygwch  lesfcri  yr  Arglwydd."    Esa.  Iii.  1 1. 

CRAFÜ  (craf ),  cosi,  ysgrafflnio ;  nn  o'r  ser- 
emonian  a  arferid  dan  y  gyfraitb,  tn  ag  at  Ian- 
ban  y  gwahangly wf  mewn  tŷ,  ydoedd  crafa  o 
amg-ylch,  a  tbywallt  y  Uwch  oV  tn  allan  Vr 
ddinas.     Lef.  xiv.  41. 

ÇRAFF-XJ(craf),crinio,manwl;  craffuâgewin; 
craffa  à  golwg,  craffn  arno,  edrych  yn  graff ; 
sylwi  yn  fanwl ;  sylldremu ;  edrych  yn  bryder- 
us.  Esa.  xiv.  16.  Act  xiii.  9 ;  a  xiv.  9  ;  a 
xxiit.  1.  2  Cor.  iS.  7, 18.  Salm  cxxx.  3.  Diar. 
xxxi  27.  Lnc  iv.  20.  Act  x.  4.  Bhuf.  xvi. 
17. 

CRAGEN,  CRBGYN  (crag),  ZfacTCoHCHA; 
sylwedd  caled ;  amwisg  ac  amddiffynia  amry w 
fath  o  bysgod  a  malwod.  Mae  y  gragen  yn 
cael  ei  ffnrfio  allan  o  wlybwr  sydd  yn  dynoddi 
o  bonynt,  ac  3^  caledu  am  danynt.  Y  mae  yr 
nn  Inn  a'r  pysgodyn ;  ac  amryw  o  bonynt  yn 
bardd  ae  yn  gywrain  iawn  yn  en  lliwian  a'a 
caboledd.    Gan  nad  ydyw  y  gn^n  yn  tyfa 


G&A 


<m& 


ipd  a'r  fjtgodjiif  mae  y  onuiG|  a'r  coimwcli, 
£&,  yn  bwTw  en  cregyn  unwaith  yn  y  flwjdd- 
p,  a  rhai  nawydd  yn  cyfateb  i  fiiintiûli  y  pyag- 

od  jn  cael  ea  fEoffio  am  danynt-* ^^  Ac  efe  a 

gymerth  giages  i  yicgrain  à  ìnJ^  Job  iL  8«  Y 
iMe  jT  angair  ^*^  yncael  el  gyûeìûiu  pridd- 
iatr,  Salmui.  15.  —  Uutr  pnddf  Diar.  zxvi 
n.-frìdddlj  Eea.  zlv.  9.  Dam  o  l^tr  piidd 
oedd  gan  Job  i  ymgrafa  ág  ef  yn  y  UwcL  Nid 
oedd  us  meddyg,  na  gwraiff,  na  cn&r,  na  cbyf- 
till,  Tw  ymgelakln  yn  ei  flinfyd  a*i  waeledd ; 
pedi  oibadwy  y  w  bod  yn  liaw  satan  1  Wele 
rma  nn  o  weision  fiyddlawn  Daw  mewn  gwael- 
edd  tra  mawr  1  Profwyd  ef»  a  daeth  allan  fel 
acr  wedi  ei  bimo. 

CRAIG,  CREIGIàtr  (erai),  nn  o  galed-ian- 
80  y  ddaear;  cJogwyn  o  geryg  anayfiadwy 
mewn  cjfrwymiad  :  oblegid  nyny^  y  gair  Heb, 
*2  a  arwydda  cyfriDymiad^iievL  amryw  zanaa  o 
ddefnjdd  wedi  eo  rhwymo  yngbyd,  ac  yn  cyd- 
iefyll  yn  gadarn ;  ac  fel  y  cyfry w  y  mae  craiff 
JD  arwyddlDtt  o  nerth  a  chademid.  Tr  oedd 
creigiau  yn  dra  cbyffredin  yn  ngw]ad  Canaan, 
TQ sefyll  yn  nwcb  na  gwaatadedd  y  ddaear;  ac 
imryw  o  hooynt  oeddent  yn  gysgod  a  diogel* 
vch  Tr  trigction  mewn  amser  o  berygl ;  a  bydd*- 
at  yn  fynych  vn  flbi  iddynt  yn  wyneb  rhnlliii* 
âdaa  dis]pnwta  eu  geiynion.  Pan  orcbfygwyd 
yfienjamimiaid  gan  Iwy than  eraill  Israel,  hwy  a 
ffoisant  Tr  aniâwch,  i  graig  Kmmon,  ac  a 
gawsantddipgelwch  yno  am  bäwar  mis.  Bam. 
n.47;azxL  IS.  Yn  nghopa  caig  Etom  y 
k  Samson  mewn  diogelwch  ac  amddiffynia. 
Ban.  XV.  8.  Mynych  y  ffôdd  Dafydd  i  hollUu 
ac  og^ofeydd  y  creigiaa,  pan  oedd  yn  cael  ei  er- 
lid  gan  Said ;  megys  yn  Maon^  Adniam,  ac 
£ogedi,  lie  yr  oedd  ogof  dra  helaetb,  yn  yr  hon 
K  yn^ddiodd  Dafydd  a*i  wyr,  pan  oedd  Sanl 
jn  ceisio  ei  einioes.  Yma  y  cafodd  Dafydd  y 
cyâe  i  ]add  Saal,  ond  y  nacaodd«  1  SaoL  xxìl 
1 ;  a  xziii.  25 ;  a  z2Ìt.  2,  4,  5.  Y  mae  amryw 
greiffian  eraill  yn  cael  son  am  danynt  yn  yr  ys- 
grythyr,  y  rhai  a  sylwir  amynt  dan  yr  amryw- 
i<^enwaii*  , 

Y  mae  yr  enw  cxaig  yn  cael  ei  roddi  i  Ddnw 
loewn  ystyr  firyflfelybMieÜiol ;  obl^d  mai  Daw 
7*  (»demid,  cysgod,  a  diogelfa  ei  bobi,  fel  yr 
^d  y  creigieu  yn  y  gwledydd  byny,  yd  mbob 
«nscr  o  berygU  Doat  x»ii  4,  15,  30,  31. 
Sftlm  xriiL  2,  31.  1  Sam.  il  2. ,  2  8am.  xx\\ 
^%  47 ;  a  zxiii.  3.  Salm  xiz.  14 ;  a  IxiL  1 ;  a 
^ir.  22 ;  a  bcxviiL  35.  Esa.  xvii.  10. — Mvn- 
yeh  y  mae  Cnat  yn  yr  yagrythyrao,  yn  cad  ei 
alw  ynr  graig ;  gelwir  ef  felly  yn  neilldaol  yn  y 
tn  ystyriaeth  hyn.    1.  Fel  sylfaen  ei  ^Iwys. 

Malm  la   1  Cor.  iii.  11. 2.  Felefchya- 

god  a'i  diogeI&  yn  wyneb  pob  peryglon.  äa. 
^M.  2.—— 3.  Fel  y  mae  efe  yn  dyfrhan  ac 
yn  adfywio  yr  eÿwya  yn  wyneb  ei  gwy  wdra  á*i 
^eledigaeiL  1  Cor.  x.  4.  Bm.  zzzii.  2.  Zecb. 

nii.  1.  Jer.  il  13. Crist  yw  "  Cndg  yr  oos- 

^wdd,"  aef  y  graig  y  mae  yr  eglwys  yn  yr  boll 
^^^Boedd  yn  pwyao  ami,  ao  y»  yflq?  V^  ^^s^^ 


Craig  gadam  amohlygedig^  anayfiadwy,  y  aydd 
abl  1  Mil  y  n  ddi  vsgog  byÁ^  yr  boll  rai  a  bwya- 
ant  amO)  a  pbyrtn  äem  nia  ^orcbfygant  bwynt. 
Y  rhai  a  adeiiadant  ea  gobai^  amo  a  fyddant 
fel  "  ^  ar  y  graig,"  yr  hwn  a  saif  i  fyny  jtl 
wyneb  yrhoU  giuŵydd  a'r  UifeirianV  oblegid 
ei  syl&ena  ar  y  grak;    Mat  vH.  25.    Epfa.  ii. 

20.  Esa.  xxvi.  4.  Eeb. «  Oanys  hwy  a  yf- 

asant  o'r  Oraiff  ysbrydol  a  oedd  yn  canlyn ;  a^r 
Graig  oedd  CnsL"*  1  Cor.  x,  4.  «A  oedd  yn 
canlyn.'*  Bamû  yrenwog  Archesgob  Uaber 
fod  y  mraig  ei  ban  yn  ea  canlyn,  ar  ol  Tertnl* 
ian.  Gwei  Uaher'a  Annẁ.  Bhai  a  ddywed- 
ant  mai  Crist  oedd  yn  canlyn,  ao  nid  y  dyfr- 
oedd  oV  graig,  yr  hon  oedd  yn  cyi^godi  Crist 
yn  ysbrydol  yn  ei  gynnaliaeÜL  Qwel  v  Dt, 
ahnckford'a  CowMeU  Tebygol  fod  y  dyfroedd 
wedi  caniym  Israel  dros  hir  dro,  oV  hyn  Ueiaí 
hyd  oni  ddaethant  at  ly w  ddyfroedd  natariol  r 
ond  pe  bnasent  yn  ea  canlyn  ar  hvd  ea  holl 
daiih  ni  boasent  mewB  ansen  dwfr  oachefn  yn 
Cades ;  ond  rhaid  yst^ried  fod  yn  agos  i  dden- 
naw  mlynedd  ar  hngam  o'r  pird  y  daethant  at 
y  graig  gptaf  hyd  y  pryd  y  daethant  at  yraiL 
Yn  yŵibl  Hebraeggsydd  ynNam.xxxiiL 
II.  yn  y  gttr  Sin;  ao  ya adn;  86.  ^^  sydd  yn* 
ddo ;  yr  by  n  sydd  yn  gwneuthnr  aain  ao  ysiyr 
cwbl  wahanol.  Yn  y  JBéibl  Saesonaeg  hefyd, 
y  mae  8  a  Z  yr  nn  modd  wedi  ea  goaod ;  fel  y 
yn  gwbl,  eghr  ea  bod  yn  ddan  le  gwahanol,  a 
;dyl»cnt  gael  ea  gwahaniaetha  yn  y  Beibl 
'Cfymreig.  Kcr  yw,  with  amiyw  ysgrythyran, 
fod  y  dyfroedd  wedi  canlyn  yn  yr  anialwch. 
<"  Bfe  a  hoHtodd  y  gndfr,  a'r  dyftvedd  a  ddylif 
odd ;  eerddammt  ar  hyd  Ueoedd  sychion  yn  aí^ 
onydd.''  8alm  cy.  41 ;  Izxyu.  15,  20.  Bsa. 
zli.  17,  18;  axliiL  20;  zlyiii.  21.  Ymddeng^ 
:  ya  hefyd  fod  y  dyfroedd  yn  en  caidyn  pan  oedd- 
ent yn  gwersylla  wrth  Binai,  pan  '^gymerodd 
Moses  y  Ho  a  wnaethent,  ac  a*i  Uosgodd  à  than 
ac  ai  malodd  yn  Ilwdi,  ac  i^i  taenodd  ar  wyn^ 
eb  y  dwf^."  Exod.  xzxii.  20.    Ac  yn  Bent  is» 

21.  <*  A  bwriais  ei  Iwchef  iV  afon  oedd  yn  dia* 
gyn  o'r  mynydd." 

Yroedd  y grwghon  jrn  ^^ 
Yr  oedd  hi  yn  cael  ei  henw'i 
croMj  diffaeth  [oblegid  byny 
JBùrtb  yn  Hehraegjac  nid  oei 
^rwydd  ^ddi  irodm  dwfr  i'r  &th  nifer  o'£bbl 
,ac  anifediaid.  Yr  oedd  Crist  fel  gwieiddyn  o 
idir  sy^h  yn  ngolwg  rhai.  Esa.  liiL  2.  Ac  onid 
'yẁ  yn  niywbẃ  tra  wyfedd  fod  yr  hwn  9g 
•oedd  yn  cwyno  ar  jr  oroea  ^T  maoayched  aiw 
|na("  yn  galw  ar  erail^  *^  Od  oea  ar  neo  aydied, 

(dened  alaf  fi  ae  yfed.''  loan  yiL  37. 2.  M 

jddaeth  dim  dwfr  aUan  oV  ffra%  1^  nea  y  tar* 
lawyd  hi ;  a  rhyfedd  na  d£iethai  tan  allaa  oV 
igraig  gatlestr,  yn  He  dwfr,  oUegid  byny  oedd 
^n  ei  natnr.    Felly  yr  oedd  yn  weddna  1  dy 


*  Nlddywedlr  mat  y  gnl||iiataiiol,  ntft  djfttMdd  ẅígnig 
oeddyn  oanlya*  ood  y  **  grtlg  ysbiTaoI  oedd  yn  Malyn;  ar 
gnlf  (IMDO)  Oedd  CfeM-AOfel  oynddiyeliltfUẃ  I>iiw,  yr  tami 
ânid/flodd  liwyBt  «o  «*nhMrwéÍDlodd  yr  hog  ddyddtoa  synt»*' 
a^iárfaa»io<¥iiiHiyîiwiily<nfc>tt*IẂ*  ft 


CBA 


26d 


(SB 


wysogetQhieofaydwriaethgielei  berffeithio  trwjr 
ddyoddefi  dan.  Heb.  iL  10.  Pan  wanwyd  ei 
ystlyft  ef  à  gwaywabn,  daeth  alian  ddwfr  a 
gwaed;  rhyfedd  na  bnasai  tan  digofaint  tragy- 
vyddol  yn  difa  y  gwrthwynebwyr ;  oblegid  ein 
Daw  ni  sydd  d&n  ysol.  loan  xix.  34,  A  tbrwy 
hyn  yr  "  agorwyd  ffynon  i  dŷ  Dafydd,  ac  i 
breswylwyr  Jernsaleni,  i  bccbod  ac  aâendid." 

Zech',  xiii.  1. 3.  Ni.tharawyd  y  graig  àg 

nn  offeryn  beblaw  gwialen  Moses  :  felly  yr  Ar- 
glwydd  a  fynai  ddryllio  Crist  k  chyfraitb  Mos- 
es, am  ein  hanwireddaa  ni,  ga  iddo  gymeryd 
cospediffaetb  ein  heddwcb  amo,  a  myned  yn 
ftcbniydd  dros  y  dyledwyr.    £8a.  liii.  5.  10. 

GaL  iii.  13. 4.  Taxawyd  y  graig  yn  ngwydd 

bennriaid  Israel,  yn  wyneb  en  grwgnach  a'u 
tncban ;  ar  nchel  floedd  y  dorf  iẃeolus,  ac  ar 
di^ymuniad  yr  bennriaid,  ac  amry  w  o  bonynt 

asefyll  gerllaw,  yr  boeliwyd  lean  ar  y  groes. 
b.  xxvii.  41. 5.  Yr  oedd  arwydd  tra  rby- 

fedd  o'r  mawrbydi  dwyfol  yn  cael  ei  roddi  ar  y 
graig  yn  Horeb.  Pan  oedd  Crist  yn  dyoddef 
sr  ben  Cal&ria,  dadguddiodd  ei  ban  yn  ei  ry- 
feddol  alia  a'i  Ddnwdod  i^r  &tb  raddaa,  nes  yr 
oedd  byd  yn  nod  ei  elynion  yn  gorfod  cyfiuidef 
«  Yn  wir  Mab  Duw  ydoedd  y  dyn  bwn."**  Mat 
xxrii  54.  Ö.  Wedi  taro  y  çraig,  pistyliodd 
dyfroedd  yn  llifeiriol  iV  diodi,  i'w  golcbi,  ac 
iV  canlyn  yn  yr  anial  eras.  Wedi  croesboelio 
CHst,  ei  gladdn,  ei  adgyfodi,  tywalltwyd  yr  Ys- 
bryd  Olaa'yn  ffirydian  tra  rhyfedd  a  belaetb  ar 
ddydd  y  Pentecost;  a  bydd  gyd  a^i  bobl  yn 
yr  aiiial  dyrys  bob  amser  byd  ddiwedd  y  byd. 
•*  Yr  hwB  sydd  yn  credn  ynof  fi,  megys  y  dy- 
wedodd  yr  ysgrytbyr,  afonydd  o  ddw^  bywiol 
a  ddyli&nt  o'i  groth  e£"  loan  vii.  38.  Act 
iv.  8L 

Pan  ballodd  y  dy£roedd  dracbefn  o  bob  parth, 
yr  oeddyndda  i  Israel  gael  cy&rwyddydi  fyned 
at  y  graig  cihraith  [yr  hon  er  ei  bod  yn  wahanol  o 
lan  So  ac  amser,  etto  nid  dedd  ond  un  fel  cys- 
god].  Pan  ballo  boll  gysuron  daear,  i'e,  pan 
baUo  cysoron  nefol  befyd,  wedi  i  ni  trwy  ein 
eam-yrnddysiadaa  «dristaa  vr  Ysbryd  Glan,  fel 
nad  oes  na  bwyl  na  ihymber  ar  ein  bysbryd- 
oedd,  y  maevn  dda  iavtn  meddwl  fod  lesa  Grist 
yr  nn  yn  ei  berson,  ei  gyfoeth.  a*i  ras;  ac  nad 
oes  eyftiewidiad  amo,  na  cbysgod  troedigaeth ; 
a  bod  croesaw  i  bechadnr  ddyfod  i  ddyfroedd 
ei  haeddiant  rf  bob  amser,  heb  arian  ac  beb 
werth.  Esa.  Iv.  1.  loan  iv.  10 ;  a  vi.  35 ;  a  vii 
89.  Dat  xxi.  6 ;  a  zxiL  17.  Jer.  ii.  1*8. 

Nid  oedd  nn  gorchymyn  i  daroy  graig  yr  ail 
waith,  er  i  Moses  yn  ei  wŷn  wnenthur  hyny. 
**  LUfarwk  wrth  y  graig,  a  hi  a  rydd  ei  dwfr," 
yw  y  fforchymyn;  ond  Moses  a  darawodd  ý 
ffraig  &Wÿ  waüh  ;  jt  hyn  beth  oedd  feios  yn- 
ddo.  Nmn.  zx.  8,  9,  10.  Felly,  nid  rhaid  ail 
groeshoelio  Crist;  ond  i  ni  leiisni  wrtho  mewn 
pweddi,  efe  a  rydd  ddwfr  y'bywyd  yn  barhaos 
I  ni  wrth  ein  hangen.  Edr.  Moses. 

CRAffi,  CREIRIATJ  (era),  arwydd,  peth  i'w 
gadw  er  mwyn  un;  xorph  y  marw. .  Cieixiaa 


oeddent  gyrph  y  saint,  nen  ran  o  bonynt,  ar  bs 
rai  y  rhoddai  dyn  ei  law  wrth '  wneyd  liw ; 
oddiwrth  hyn  arwydda  crair  gweithied  ammod 
**  Nawdd  y  croiriao,"  sef  nawdd  y  cyrph  mei- 
rw.  Cyfrfithiau  Cyntreig, — Yagrin  y  cieirian, 
arch  y  dystiolaeth.  Crair  y w  enw  y  glock  leiaf 
yn  yr  eglwys.  Cann  crair,  sef  cann  y  gloeh 
am  y  marw. — *'  Yspcilio  Micah  am  ei  offeiriad 
a'i  greiriau,  sef  ei  ddelwan.  Bam.  xviiL  cyn- 
uwysiad  y  bennod. 

ÓRAMËN-AU  (cram  ,  crachen,  crach ;  af- 
iechyd  y  gwaed  wedi  tori  allan.  Le£  ziiL  3 ;  a 
xÌ7.  56.  £dr.  Ckach. 

CRAS-Ü-ION  (era),  sych,  sych-galed,  crin ; 
coeglud,  hHerliug.  Ruth  ii.  14.  1  Sam.  xyiL 
IV. — Tir  eras,  hyny  yw,  tir  diddwfr,  diffaeth,  a 
chan  hyny  diffrwyth.  Salm  LxiiL  1. — "  Y  rbaî 
cyndŷn  a  breswyliant  grasdir."  Salm  Ixyiii.  6. 
Araddifadir  gwrth wynebwyr  cyndyn,  drygionns 
o  bob  gwir  gysur,  ac  a^n  gosodir  y n  agored  i  bob 
tmoni. 

CREU-CREABIGAETH- AU  (cre),Ä?ò.  j^-^m 

\hara\  peri ;  cread,  creadwriaoth. 1.  Rhoddi 

pethau  mewn  bod  gweithredoU  y  rbai  nad 
oeddent  ox  blaen  ond  mewn  posiblrwydd  yn 
nnig ;  yr  byn  a  elwir  yn  gyffredin,  Uanio,  nea 
wneuthnr  petli  o  ddim  defnydd.  Gen.  i.  1.    A 

gha  beth  byoag.  a  wnaed,  nen  a  ffarfiwyd  fel 
yn;  sydd  waitli  Creawdẃr,  ac  a  ehvir  yn  pre- 
cMf^^oetA.— — 2.  Newid  dnll,  eyflwr,  a  BefylJ& 
defnydd,  yr  hwn  nid  oes  ynddo  ddim  addas- 
rwydd  i'r  cyfryw  gyfoewidiad,  ag  «ydd  yn  gof- 
y  n  cymaint  gallu  iV  gorchwyl  ag  oedd  gwneutb- 
ur  peth  o  ddim ;  megys  troi  daear  yn  gnawd. 

Gen.  i.  21, 27 ;  a  ii.  19. 3.  GwaiÔi  Daw  jrn 

dwyn  pethau  oddi  amgylch  yn  nbrefn  ei  rag- 

Inniaetb.    Esa.  xly.  7.    Salm  civ.   30. 4. 

Cyfnewid  pechadur,  a  rhoddi  yno  egwyddor 
newydd,  a'l  ffurfio  i  ddnll  cwbl  newydd,  yrbyn 
a  berthyn  i  Ddiiw  yn  unig;  ac  y  i^e  yn 
gymaint,  os  nad  yn'fwy  gorchwyl  nag  oedd 
cren  y  byd;  oblegid  nid  oedd  ond  gwagle 
pan  lefarodd  Dnw  y  greadigaeth  natorioTi  íoá ; 
ond  yn  y  greadigaeth  ysbrydol,  lle&rai  fod  yn 
wyneb  lioll  wrthwynebiad  nffern  a  natur  lygr- 

edig.   Eph.  ii.  10 ;  a  iv.  24.  2  Cor.  v,  17. 

5.  Adnewyddn  a  glanbaa  y  galon  oddiwrth 
lygredd  natnr  trwy  weithrediadan  sancteiddiol 

yr  Ysbryd  GJan,  Salm  Ii.  10. 6.  Arwydda 

weithian,  gwneyd  peihaa  hynod,  gwyrtbiol,  ac 
anarferol.  "  Yr  Arglwydd  a  wna  \Héb,  \j^y^  a 
grea]  beth  newydd,"  ŵc  Nnm.  xvi.  80.  Yn 
neilldnoi  cnawdoliad  rhyfedd  Mab  Daw.  Jer, 
xxxi.  22. 

1.  Dnw  yw  Creawdwr  pob  peth.  Gen.  i.  1. 
Esa.  xxxviL  16 ;  a  xlH.  5 ;  a  xly.  12,  Act  ẁ. 
15 ;  a  xvii.  24. — ^Y  mae  gwaith  creadigaeth  yn 
cael  ei  briodoli  i  bob  an  o'r  Tri  Pbeison  yn  yr 
Hanfod  DwyfoL  "  Myft  yw  Ishofah  sydd  yn 
gwnenthnr  pob  peth,  yn  estyn  y  nefoedd  fy 
nonan,  yn  Ueda  y  ddaear  o  honof  fy  hna.''  Esa. 
xliv.  24.    Y  mae  yn  eglur  oddiwrth  yr  ymad- 


CSB 


Ml 


CBE 


lenad  7  creodd  Dow,"  Ac»  Oen.  i.  1.  T  mae 
J  P^  ä'^nb^  7^  ^^  UnoBogy  jn  dangos  fod 
Penonan  yn  yr  Haofod  tragYwyddol;  a  bod  j 
Personaa  hynj  yn  cyd-weithfedn  yn  ngbread- 
igaeth  y  byd.  £i  fod  yn  enw  Uaosog  a  ym* 
ddcngys  oddiwiih  Prog,  xil  1.  "  Cofia  dy  Ore- 
modwyrr  Séb.  Prioddir  y  gwaith  i'r  Tad ; 
Ssa.  xliL  6,  6^  Act.  vr.  3,  24.— i'r  Mab ;  loan 
13.    CoL  L  16.    Heb,  i.  2, 10,  ll,— i'r  Ya- 

bryd  Glan ;  Salm  xzxiiL  6.    Job  xxvL  13. 

2.  Y  defnyddian  o  ba  nti  y  creodd  Duw  bob 
peth;  *^Nid  o  bethan  gweiedig  y  ffwnaed  y 

petbau  a  welir.'^  Hfeb.  xi.  3. 3.  Y  pryd  y 

creodd  Duw  y  bydoedd ;  **  Yn  y  dechrenad  y 
creodd  Daw  y  nefoedd  a'r  ddaear."  Oen.  i.  1. 

Heb.  i.  10. 4.  Y  modd  y  creodd  efe  y  cwbl ; 

**  Trwy  ei  air.''  Salm  xxxiii^  6.    "  Can^s  efe  a 

ddywedodd,  ac  felly  y  bn."  Salm  xzziii.  9. 

5.  Yr  amaer  a  gymerodd  y  Creawdwr  i  orphen 
ei  waith ;  •*  Ciwe  diwraod."  Gen.  ii.  2.    Exod. 

XI.  11. 6.  Y  cyflwr  y  cteodd  Duw  ei  holl 

waith ;  •*  Wele  yr  oeddpob  peth  yn  dda  iawn." 

Geo.  1.  31. Y.  Dyben  Duw  yn  ngwaith  y 

sreadiçaeth ;  *'  Efe  a  wnaeth  bob  peth  er  ei 
myn  ei  hnn."  Diar«  ztL  4. 

Y  mae  Moaee  yn  rhoddi  banes  y  greadigaeth 
gyd  ag  arddercb<^ip^ydd  gorachel,  addas  i'r 
Creawdwr,  ac  mewn  modd  hynod  i  osod  allan 
ei  fawredd  aofeidrol.  ^  Efe  a  ddy wedodd«  »c 
felly  y  bn ;  efe  a  orchymynodd  a  hyny  a  saf- 
odd."  Salm  zzxiii  9.  Y  mae  yn  ymddangoa 
gyda  mawrbydi  anfeidrol,  a  phob  cyflawnder  o 
aUn,  doethineb,  a  dsioni  ynddo  ei  bun.  Y  mae 
yn  rhoddi  bod  i  bob  petn ;  trein  ar  bob  peth ; 
ac  yn  ihoddi  anuywiaeth  bywydaa  yn  ol  natnr 
pob  creadoT,  o  hono  ei  bun,  gyd  i^  anfeidrol 
kawsdra.  Y  mae  à'i  air  yn  rhoddi  bod  i  bob 
peth,  o  ddiddim  ddefiiydd :  yn  rhoddi  treâi  o'r 
anrheûi  mwyaf;  golenni  ot  tywyllwch;  yn 
rhoddi  pob  both  yn  ei  le  ei  hnn,  yn  hardd  a 
gogoneddus,  yn  gynnorthwyol  ac  yn  Ueaol  i'w 
gilydd,  heb  un  ar  ffordd  nac  yp  niweidiol  i'r 
UaU.  Y  rhai  na  welant  yn  amlwg,  yn  y  pethan 
a  wnaed,  ei  dn^v^ddol  allu  a'i  Dduwdod, 
ydynt  yn  ddieagus.  Rhu£  L  30.  Gwelodd 
Daw  yr  hyn  oil  a  wnaethai,  ac  wele  da  iawn 
ydoedd ;  eef  yn  addas  i'r  gweithiwr  dwyiol ;  yn 
brydfeiih,  yn  hardd,  ac  yn  llesol  i'w  gilydd. 
Gallaaai  y  Creawdwr  mawr  wneuthur  pob  peth 
mewn  mjmydyn ;  ond  bamodd  yn  fwy  addas 
i'w  &wrhTdi  a'i  ddoethineb  dwyfol,  i  weithio 
mewn  doll  graddiannol ;  fel  y  gallem  ni  ei  gre- 
aduriaid,  mewn  myfyr  pwyllog  ar  ei  ryfeddod- 
au,  sylwi  yn  fwy  nàlldnol  a  manwl  ar  yr  am- 
lywiacth  perffeithrwvdd  a  gogoniant  dwyfol  a 
amlygir  ynddynt.  Y  mae  y  lleiaf^  fel  y  mwyaf 
o'i  greadnriáid,  yn  datgan  gogoniant  a  mawr- 
edd  Duw.  Salm  viii,  a  zix. 

G«a  mai  Daw  yn  unig  y w  Creawdwr  pob 
peth,  y  mae  yn  rhaid  ei  fod  yn  perchenogi  pob 

Seih  yn  gwbl ;  ac  yn  cynnal  pob  peth;  ac  yn 
jwodraethn  ac  yn  trefnn  y  cwbl  iV  ogoniant 
eihnn.    Nia  dichon  nn  creadnr  fod^naphar- 


haa  mewn  bod,  ond  ynddo  ao  o  hono.    Yr  nn 

rlr  nerthol  a'r  a  greodd  sydd  yn  cynnal  o  hyd 
mae  Efe  gorawch  oQ,  a  thrwy  oíL  Creadig 
aeth  barhaoB  yw  cynnaliaeth  greadigoL  Bern 
yw  by wyd  nn  creadnr,  ond  Dnw  yn  bywhau 
bob  myny^t  Beth  yw  necth  nnrhyw  creadnr, 
ond  Daw  yn  nerthn  ac  yn  peri  grym  o  hyd  f 
Fel  y  map  bod  pob  peth  ynddo,  yr  nn  modd 
hefyd  y  mae  fymwiiadau  pob  peth  ynddo. 
Duw  yn  gweithreda  ar  y  creadnr  sydd  yn  peri 
iddo  fod  y  peth  ydy w  fel  creadnr  bob  myoyd ; 
apban  ddenydd  effeithioldeb  dwyfol  ano,  der- 
fydd  yntan  (^efyd.  Y  mae  pob  peth  yn  dibynn 
ar  yr  achos  cyntaf  yn  hoUol  tra  byddont  mewn 
bod.  "  Efe  sydd  yn  rhoddi  i  bawb  fy wyd,  ac 
anadl,  a  phob  peth  oil."  Act  zviL  25,  28.  Nis 
dichon  Daw  wneuthur  dim  heb  fod  yn  di- 
bynn  amo  ei  bun.'  Os  na  all  un  creadur  gyn- 
nal  ei  bun,  pa  fodd  y  gall  gynnal  arall  ?  Nage ; 
ond  Duw  y  Creawdwr  sydd  yn  cynnal  pob 
peth. 

1.  Dyben  penafj  «eadigaeth  ocdd  gogon- 
iant Duw  ei  bun :  •' Yr  Argiwydd  a  wnaeth 
bob  peth  er  ei  fwyn  ei  hun."  Diar.  xvi.  4.  Sef 
er  amlyga  ei  ogoniant  ei  hun.  ^  Y  nefoedd  sydd 
yn  datgan  gogoniant  Duw."  Salm  xix.  1.  ^  Ei 
anwel^g  bethan  e^"  sef  ei  hanfod  a'i  hriodoU 
iaethaUf  '^wrth  eu  hystyried  yn  y  pethau  a 
wnaed,  a  welir  yn  amlwg,  sef  ei  dragywyddol 
allu  ef  a'i  Dduwdod."  Rhnf.  i.  20.  Sef  yr  holl 
briodoliaetban  dwyfol,  yn*neillduol  ei  anfeidrol 
allu.  "  O  Argiwydd  Dduw ;  wele,  ti  a  wnaeth-. 
ost  y  nefoedd  a'r  ddaear,  â'th  íawr  allu,  ac  a'tii 
fraich  estynedig.''  Jer.  xxxii.  17.  Hefyd,  am- 
lygir  ei  ddaioni  yn  hynod  yn  ngwaith  y  gread- 
igaeth. Y  mae  Duw  yn  ymddangos  yn  cyf- 
ranu  o*i  ddaioni,  gan  iddo  wneyd  pob  peth  yn  • 
dda  iawn,  a  phob  peth  yn  cyd*dueddu  ac  yn 
cyd-weinyddu  i  ddaioni  a  dedwyddwch  ei  gre- 
aiduriaid ;  y  mae  y  ddaear  yn  llawno'i  ddaioni, 
ac  yn  galw  ar  bawb  i  folianu  o'i  blegid.  Salm 
6 ;  a  cxxxvi,  1 — 6.    Y  mae  amlygiad 


zxxni. 


hynod  hefyd  o'i  ddoethineb  yn  amrywiol  ranau 
OT  greadigaeth.  "Yr  Argiwydd  trwy  ddoethin- 
eb a  seiliodd  y  ddaear ;  trwy  ddeall  y  sicrha- 
odd  efe  y  nefoedd.  Tiwy  ci  wybodaeth  yr 
holltodd  efe  y  dyfnderau,  ac'y  defnyna  yr  wybr- 
enan  wlitb."  Diar.  iii.  19,  20.  Y  mae  doeth- 
ineb Duw  i'w  ganfod  yn  mhob  creadur — yn  eu 
dull — cyflead  yr  amryw  imnau  o  honynt  yn  y 
modd  mwyaf  addas  i  ateb  dyben  eu  gwnenth- 
uriad — a'r  naill  ran  yn  weinyddgar  i'r  Hall. 
"Mor  lluo80g3rw  dy  weithredoedd,  O  Arg- 
iwydd !  gwnaethost  hwynt  oil  mewn  doethin- 
eb." Salm  ciy.  24. 

2.  Dyben  is,  yw  daioni  dyn ;  sef  dynion  yn 
gyffiredinoL  Gwnaed  y  ddaear  i'w  phreswylio 
gan  ddyn,  a  darostyngwyd  pob  creadur  iddo ; 
sef  i'w  ddeftiyddio  ganddo,  ac  i'w  wasanaethu. 
Sahn  yiiL  6 — 8.  Eaa.  xlv.  12, 18.  Y  cyrph  nef- 
ol,  yr  haul,  y  Uoer,  a*r  ser,  ydynt  yn  gweini 
iddo.  Gen.  L  24.  Hos,  ii  21,  22.  Addum- 
wyd  ei  dy  á  goieoadau  arddercliog  a  de&ydd- 


CKB 


îoL  Tn  neîlldaolÿgwiiaed  yddMar,  a  phob 
peth,  er  mwyn  «i  IM,  «thobdifff  y  rhai  yn  yr 
amry wi<d  oeaoedd  oeddent  i  gaei  bod,  ac  i  fjrw 
ami ;  ar  ba  UDf  fel  gonaf,  yr  oedd  ffwaith  ? 
prynedigaeth  ac iaohamrdwriaeth  i  gaeleu cwbl- 
nau  yn  y  modd  mwyaf  cyhoeddos.  Nid  yw  y 
rhai  byny  o  blaat  dynion  yn  atob  dyben  en  ere* 
adigaeth,  nad  ydyni  yn  cydnabod  Caw  yn  y 
cwbl  o4  Y^ithredoedd,  yn  ei  ryfeddn^  ei  barohU| 
a'i  addoIL 

CREADUR-  IA]I>  (cread),  yn  gyJBTredinol, 
pob  petíi  a'r  a  grewyd ;  [Dat  v.  13,  Heb.  iv. 
13.1  ond  yn  neiudnol  dyn.  — ^'  Ac  efe  a  ddywe- 
odd  wrthynt»  Ewch  Trboll  fyd,  a  phreg^wch 
yr  efnengyl  i  bob  eroadnr/  Marc  xtL  16. — 
Rhaid  deall  wrtb  y  geiriau  kyn,  mai  creadur- 
iaid  rhesjrmol  a  feddylir ;  ac  onidè,  ni  byddai 
yr.efengyl  o  ddefisydd  iddyifl.  I  ddynion  fel 
pechadnriaid  coU^ig,  a  neb  ond  bwy^  y  mae 
yr  efengyl,  aV  newyddion  da  yn  angenrheidiol, 
ac  yn  addas ;  ac  iddynt  hwy  y  mae  ¥^i  ei 
rbad  PoddL  Qan  hyny,  y  gorcbymyn  ydyw, 
pr^etbwch  yr  efengyl  i  bob  dyn,  yn  mhob 
man ;  i  Inddewon  ac  i  Genedloedd;  i  oaetbion 
a  rbyddion ;  pa  gyflwr  bynog  y  byddont  yn- 

ddo,    Gwel  Mat.  x,  6. **Cany8  ni  a  wydd- 

om  fod  pob  creadar  yn  cyd  oebe^idio,  ao  yJ 
cyd-ofidio  hyd  y  pryd  hwn :  ac  nid  yn  nnig  y 
creadur,  ond  ninaa  befyd,  y  rhai  sydd  genym 
flftcnffrwytb  yr  ysbryd."  Rhuf.  yniu  22,  23. 
Tebygol  fod  yr  apostol,  yn  y  He  hwn,  yngalw 
pawb  a  {^ob  petb,  yn  greadur,  aV  nad  yw  yn 
greadur  newydd,  neu  tCr  nad  oes  ganddo  flaeo- 
ttJrwyth  yr  Ysbryd.  Edr.  Oohkkxidio. 

CREADURIA  ETH  (creadur),  yr  on  a 
CHREADIGAETH.  Marc  x.  vi  2  Pedr  ui. 
4.  Dat.  iiU  14.  Marc  xiii.  10.  Rbnf.  i.  20. 

CRED,  CREDIT  (ere),  1,  Rboddi  coel,  isetk 
gied,  nen  ymddiried  i  ryw  betb.  Gen.  xlv.  26. 
2.  Hhoddi  cydsyniad  i  wirioneddaa  yr  ef- 
engyl; felly  y  gwoaeth  Simon  Ìií(agu8.  Act 
viii.  13. — ^.  iSoà  wedi  cwbl  argyhoeddi  yn  y 
meddwL  loan  vi.  69,— 4.  Derbyn  Crisis  ac 
ymorfẁwya  amo  am  iecbydwriaeth.    loaki  i. 

12.  Rhui  ix.  33. 5.  Hydera  ar  un.  1  Cion. 

XX,  20.  Edr.  Ffydo. 

CREDADYN  (credi,  nn  yn  credn ;  dyn  yn 
rboddi  cred  i  wirioneddau  gair  Daw,  yn  neill* 
dnol  yr  efengyl,  neii  y  gair  am  Grist.  2  Cor.  vi, 
15. — ^  Na  fydd  an^redadyn  ond  eredadyn." 
loan  XX.  27.  Na  fydd  yn  ddiffydd,  ond  yn 
credn.  Yr  bwn  &y  heb  gredn,  y  mae  efe  yn 
ddiâydd. — ^Nid  credadyn  neb  beb  gredn, 

C  R  B  F  Y  D  D-A  U-OL  (oref ),  dybenwyd, 
dnwiolder ;  gwir  addoliad  Dnw ;  anrbydedd  ac 
ofn :  gofisilas  oih  cydwybod  rbag  gwneutbnr  ar 
fill ;  onestrwydd  cydwybod.  Dr.  D.  Edr.  Add- 
AWL.  Y  gair  Gr.  9fni<rxta^  a  arwydda  rboddi 
addoliad  a  gwasanaetb  i  Ddnw.  Yr  ydys  yn 
bamu  fod  y  gair  Groeg  hwn  yn  tarddn  o'r  gair 
Heh,  ton  ^^  ceÌBÌo;  byny  yw,  ceisio  Daw ; 
ymadrodd  a  arferir  yn  yr  Hen  Destament  i  os- 
od  crefydd  alian,    1  (>on.  xxviii,  9,    2  Cron. 


xn  2;  a  xviL  A.    Salm  ix.  10. ^Add<riia<i 

ailanol  a  aeremoniol  yr  Inddewon.   Act.  xxvi* 

16.  OaL  Lia. ^Ewyllyagrefydd,8ef  crefydd 

yn  ol  mympwy  ac  ewyllys  dyn,  yn  lie  yn  ol 
rbeol  gair  Dnw,    Col.  iL  18,  23.    Edr.  Coblt 

OKBTTBO. ^Rhai  crefyddol  y w  y  rhai  a  ym- 

rosddant  i  waaaaaethn  ac  addoU  Daw ;  wedi  ea 
rboddi  en  bnnain  yn  gyntaf  i'r  Arglwydd,  a 
chwedi  hyny  i'w  bobL  Act  xiii,  43 ;  a  zvii.  4, 

17.  Y  mae  rhai  yn  cymeryd  amynt  fod  yn 
grefyddól,  beb  ibd  felly.  Vn  k  fo  yn  cymenrd 
amo,  nen  yn  meddwi  ei  fod  (ootut)  yngrefyad- 
ol ;  hyny  yw,  yn  wir  addolwyrDaw,  keb  atlal 
neu  ffrwyno  ei  dafod,  twyllo  ei  gak>n  y  mae,  ac 
ofer  y  w  ei  grefydd,  Pe  bai  -ynddo  wir  barch  i 
Ddnw,  yn  ei  tffmbett  i'w  addoli,  gwnai  yr  nn 
ysbryd  îddo  biu'chtt  ei  orchymyn  yn  ei  ẃìan 
hefyd*  lago  i.  26. 

CREFFT-WR-WYR,cclfyddyd;  rhaimedr- 
na  roewn  celfyddyd ;  cetf^ddwyr.  Dent  zxvii. 
15.  Eaa.  ilL  8.  Hoa.  xiii.  2.  Act  xix.  24,  89, 
Dat  xviiL  22.— *«Glyn  y  creftwyr,"  [1  Cfoa 
iv.  14.]  a  elwir  felly  am  fod  yno  lawer  o  ofiunt» 
seiri,  4e.  yn  trigo,  Neh,  xi.  86» 

CREISION  (eras),  marwydos,  sorod  ^^  Fel 
pan  losffo  y  tan  greision.'*  Esa  Ixiv,  %.  *^  Am 
tk$  mdixng  fir$  6«mtf M."  Sae9.  Sef  f  Uo9ŷo  ^ 
tan  ioddedig. 

CRISCSNS,  Gt.  Kf^<m^,  \iyfádmy\  an  o 
gyd-lafarwyr  Panl  yn  y  weinidogaetb,  a  ymad- 
awodd  oddi  Wftho  o  Rafain  I  fyned  i  Galatía. 
2  Tiro.  iv.  10. 

CRETE,  \tmwM^  wmolwoHV  ynya  yn  aefyllyn 
Môr  T  Canoldir.  Y  mae  Crete  yngbylch  yr 
un  peilder  o  Bwrop,  Asia,  ac  Affrie. — ^Hwyrach 
y  bydd  yr  banes  canlynol  am  y  Cretíaid  yn 
gynnortbv^ol  tu  ag  at  ddeall  Epistol  Paul  at- 
'Btos.  Gelwir  Crete  ^n  bresenol  Candia»  oddi- 
wrtb  enw  ei  pbrif  ddmaa :  a  alwyd  gynt  wrth 
amrywiol  enwaa  Aeria,  Chitfaonta,  Mssa,  Cup* 
ete,  Macaris,  &c  Y  mae  yn  ol  Strabo,  y>277 
o  filltiroedd  o  hyd,  [Strabo  Uh.  X.  p.  887.]  ac 
yn  ol  Pliny,  yn  270,  [Pliny  Uh,  XIV.  C<xp.  12] 
ao  yn  ol  Scylack,  yn  312.  Ei  lied,  yn  ol  Pliny, 
nid  yw  df os  66  o  filltiroedd.*  Galwyd  hi  Hec- 
tompolis,  oddiwrth  ei  chan  dinas.  Ei  chylch 
sydd  oddeuta  600  o  filltiroedd.  Yn  yr  hen 
oesoedd,  yr  oedd  yn  nodedig  am  yr  afon  Lethe 
— mynydd  Ida— dyrysfa  \UẁyTÌnÌK\  DsMÌalns — 
cyfreitbian  Mbos,  un  o'i  brenlnoedd  f — -bedd- 

adail  Jupiter,  a'i  enw  yn  argraffedig  amo. 

Yn  ol  banes  hen  awdwyr,  poblogwyd  yr  ynys 
ar  y  cy ntaf  o  Palestina ;  Bochart  \yjaumn  Lib. 
L  Cap.  16.]  a  fama  hyny  yn  debygol»  o  h«*- 
wydd  y  gelwir  y  parth  hwnw  o  Palestina,  sydd 
yn  gorwedd  ar  For  y  canoldir,  gan  yr  Arabiaid, 
Eeritha,  a  chan  y  Syriaid,  Creth;  ac  am  y 


*  YmddcnglV 
oedd  o  hyd  y  w  ' 
amrywio  o  85 1 
pfaoolMt 


1  ol  mesarlsd  dtweddaimflh,  nud  l^o fflttliw 


a  bod  el  Ited  yn  dm  aagkyMttl,  yn 
tlroedd.  Hyn  rbal  l*r  ynys  Imb  Mel  o 
B  mil  yr  un  yw  «  Oüpfcur  ya  JHni 

t  Am  banes  mvy  belaeth  &r  ynyeta,  a ŵjíteìtìùÊa  1 
<•  awl Iŵáiwl ülŵfy,  m  yZIL  Aldkdy^l* 


ryw1o« 

»blogt  €fi  AlpbliflO] 


«88 


gttkr  yr  H«breaid  y  trigolSon  OrethineaCretb- 
im,  a  gyûmüm  y  LXX.  Kf^ac,  OrMiaid.  Bsee. 
XXV.  1ft.  Zeph.  ÌL5.  Nad  yw  yprophwydi 
liyii  ym  IMuru  am  yr  ynys  Crete  aydd  egiitr  . 
oddiwrth  ea  gwaith  yn  imo  y  Phlistiaid  gyd 
a'r  CnẄBÌáy  fä  yr  im  bob).  Y  Orethimt  gan 
hyny,  oeddent  lai  o'r  Fhifistiaid ;  gelwir  Orati, 
fiiwlad  7  Fhilistíaîdf  yn  1  Sam.  xxx.  14^  16. 
idiwBo«ga  Bocfaart,  fod  y  Ci<etíaîd  yn  Palea- 
una  yn  aaeÚiyddioB  enwog,  a  bod  rhai  o  hon^ 
ynt  ym  ngoBgordd^la  y  bienin  Dafydd,  2  Sam. 
via  18  ;  a  zv.  18 ;  a  zx.  23.  1  Bren.  i.  88.  1 
Com.  xviiL  17.  Yn  y  lleoedd  hyn  geiwirbwy 
yn  ein  <^fieitfaiad  niyOereẁiaid;  ond  y  gair 
gwreid<fiol  yw  OretL  Caíbëd  Oreti  yr  enw, 
tebygol,  oddiwTth  air  Héb.  sydd  yn  arwyddò 
àmytiria^  jun  en  bod  yn  gwnentbnr  galannstra 
fliawr  À'a  aaethan;  at  nyn  y  mae  cyfcirlad 
bardd  yn  £eeo.  xxv.  !•.  a^Ma  h»  •^tnam 
Vdderuthi  et  Ceritkmy  y  rhai  a  gyfieitha  em 
«yfiotkwyr  n1,  *^  tonif  ymaith  y  Oerethiaid," 
<md  y  cy&eithiad  Uÿthyrenol  yw,  toraf  ymaith 
y  iarm^  ymaith^  »ef  y  Ceritiiim. — Syr  Isaac 
Newton»  yn  ei  Amseryddiaeth  a  ddyt^d, 
^  Uawer  o*r  FhoBniciaid  a'r  Syriaid,  cyn  Crigt 
1045,  a  ffoinnt  o  Sidon  lèi^  y  brenin  Dafydd, 
s  Aaia  Iieiaí^  Oste,  gwlad  Groeg,  a  Lybia;  ae 
a  ddygaaaat  gyda  hwynt  ddysgeidiaeth,  cerdd- 
oriaeth,  pcydyddiaeth,  nieteian  a'n  gwnenthnr- 
iad,  a  ohdqrddydau  eraiU,  a  defodan  ae  arfer^ 
ion  y  PhoBeniciaid ;  a  dy^asant  gyda  hwynt  nn 
yn  hysbys  yn  y  dirgeledigaethau  crefyddol,  y 
ifaai  a  alwent  Caretifl»  Id»),  Daciily,"  ie. 

Y  Ore^  o  Palestina,  tebygol,  a  roesant  en 
benwan  eu  hnoain  ar  yr  ynys.    Yn  eii  sefyBfa 
newydd,   parhannant  yn  saetbyddion  enwo^, 
medd  Tonmefort,  ao  i  arfer  yr  noil  gelfyddyd- 
an  a  arferaaent  gynt  yn  Paleetina;  yn  enwedî^ 
moTWiiaeth.    Dygasant  hefyd  gyda  hwynt  hoH 
ddrwg-foesan  y  Canaaneaid,  gwedi  ymroddi  yn 
bynod  i  lytbincb,  meddwdod,  a  phob  anniweir- 
deb.     A  ebyda  hyny  yr  oeddent  yn  nodedig 
gybyddlyd  a  chelwyddog ;  yn  gymaint  felly  fel 
y  daetb  9iarad  fel  y  Cretiaid,  yn  ddiareb  am 
ddyvedyd  celwyddau  a  thwyllo :  a  ehelwf/dd  y 
CreHaidj  a  arwyddai  y  celwydd  mwyaf  haer- 
Ung  a  digywilydd.    Epimeuidcs,  un  o'n  pryd- 
yddion,  a  Strabo,  priodor  o  Crete,  a  osodasant 
y  Oretkid  allan  yn  waradwyddna,  fel  oelwydd- 
wyr  nodedig;  yn  enwedig Épcmenides,  yrbwn 
mewn  awdl*  a  gofFeir  gan  Paul  [Tit.  i.  12.]  sy 
yn  ei  gybnddo,  nid  yn  nnig  am  gelwydd,  ond 
betyd  am  lythineb  a  segnrdod.    Yr  banes  bwn 
am  y  Cretiaid  sydd  yn  dangos  priodoldeb  gor- 
ebymyn  yr  apostol  î  Titas,  '*  i  w  bargybocddi 
yn  Uym,  fel  y  byddont  iacb  yn  y  fiydd."  Tit. 
L  13.    Dywed  Mr.  Tonmefort,  yr  bwn  a  fa 
yno  yn  necbrea  y  ddennawfed  gantif,  fod  ei 
thrigolion  presenol  yn  fwy  rbinwedd<^  Tebyg- 
ol i'r  efeagyl  wcllaa  ea  moeean. 

Yn  A.  D-  1204,  y  Venetiaid  a  symerasant 
y  Canea,  ail  brif  ddinas  yr  ynys,  a  chyda  bi  yr 


boll  ynya.  Bit  yn  en  meddiant  byd  a.  d.  1648' 
pan  orefafyffodd  y  Tyrciaid  bi,  ac  ydynt  yn  y 
meddimt  o  boni  byd  yn  byn. 

Wediplann  yr  efengyl  ]mOrete  gan  yrapostol 
aM  gynnortbwywr  Ŵtns,  ffwreiddiodd  mor 
ddwm,  ac  a  daenodd  mor  belaeth  dros  yr  ynys, 
fel  y  mae  yn  parban  yno  byd  beddyw ;  ac  y 
mae  yn  btef»enol  yn  grefydd  y  tr^lion,'y  rhai 
ydynt  yn  ffyffredinol  o  ^IwysGrocg.  Y  maent 
yn  mwynban  rbyddid  crfoyddol  yn  ddirwystr, 
ond  tain  teyrnged  i'r  Tyrciaid.  Dywed  Tour- 
nefort,  ibd  amgylcboedd  Oanea  yn  neillduoi  o 
bardd.  Bbwng  y  ddinas  a*r  mynyddoedd  ag- 
osaf,  y  mae  yno  goedwigan  báaetb  o'r  olew- 
wydd,  gwinllanoedd,  mensydd,  gerddi,  nent- 
ydd,  wcäi  en  cyfiSnio  à  myrtwydd ;  ond  dwy 
ran  o  dair  o  boni  sy  fynyddig.  Crete,  er  byny 
sydd  ju  nn  o'r  ynysoedd  harddaf  yn  Mor  y 
Oanoldir ;  a  phe  cai  ei  diwyllio  a'i  bamaetbn, 
fel  yn  yr  amseroedd  gimt,  dygai  yndra  belaeth 
boll  angenrheidian  a  danteitbioa  bywyd. 

Er  nad  oes  banes  yn  yr  Actan  am  fordaitb 
Pwd  i  bregetbn  yr  efengyl  yn  Crete,  etto  eglnr 
y w  ei  fod  yno :  *<  Er  mwyn  byn  y'tb  adcwais 
yn  Crete,  fel  yr  iawn  drefnit  y  peüian  sydd  yn 
oi,  ac  y  gosodit  bennriaid  yn  mbob  dinas,  fel 
yr  ordeiniais  i  tL"  Tit  i.  6.  Pa  bryd  yr  aeth 
yno  gyntaf ;  pa  nn  ai  cyn  ai  gwedi  ei  garchar- 
iad  cyntaf  yn  Rbniaiti ;  pa  bryd  ac  o  ba  le  yr 
ysgrifenodd  ei  epistol  at  Tltua,  yr  bwn  a  ellir 
edrych  amo  fol  Epistol  at  y  Cretiaid — am  y 
petban  hyn,  meihais  gael  boddlonrwydd  gan 
neb  o'r  dysgcdtgien ;  am  hyny  yr  wyf  yn  bamn 
m'ai  ofer  a  diles  fyddai  i  mi  adrodd  3mia  en 
bamrywiol  ddycbymygion  yn  en  cylch.  Gwe! 
Micbael^s  Introduction. 

CEEULON-DEB  (crau-Uawn),  un  yn  Jlawn 
gwaed,  gwaedlawn;  ftymig,  gorwyllt,  gerwin, 
calon  galed.  Gen.  xlix.  6,  7.  Job  xxx.  21. — 
"  Tostori  y  drygionns  sy  grculon."  Diar.  xiL 
10.  Yn  lie  y  tostnri  byny  ag  sydd  yn  naturiol 
i^ddynion  eraill,  nid  oes  ynddo  ddim  ond  cren- 
londeb.  Y  raae  tostnri  yn  cael  ei  alw  yn  gren- 
londeb  yma,  yn  yr  un  modd  ag  y  mae  gwendid 
Dnw  yn  cael  ei  alw  yn  nerth,  neu  yn  gryfacb^ 
a  ffolineb  Daw  yn  cael  ei  alw  yn  ddoethineb, 
neu  yn  ddoechach  na  dyn.  1  Cor.  i  26, 

CREYR-OD  (ere),  crycliydd.  Creyr  glas; 
creyr  gwyn ;  creyr  copo<ç ;  creyr  copog  lleiaf 
— ^  A'r  crŷr  [neu  creyr]  yn  ei  ryw.'*  Lef.  xi. 
19.  Dent  xiv,  18.  Math  o  adar  aflan  yw  yr 
PlSÌÄ  a  gyfleithir  creyr  ;  keron^  Saes.  ond  an- 

*Gelriaii  SptmeBldes  1  gyd  fayot  fel  j  oanlyn  .^Apn^ec 
act  ^evirratj  xcuca  0r^pia^  yaarspsç  apyai ;  ra^w^ 
Ayo^  asto xpv^Tsc  srixTJ^uavTo ;  Sv  as  ov  ^avcc,  sa^rt 

yap  atet.  TOrMaid  nf  6<ẃ  amêêr  yn  aamjddag,  dr^ft 
firyfitaiod,  boliaa  gorddiog;  QwnMthant  fedd-adaij  i  tl,  O  frni. 
In  ond  tl  nl  buost  ttfw,  0507«  byw  ydwyt  bob  atnser.  Yr 
•éfaljfnr o  h«nrydd p«  nn yrrflgriflmodd  Spidones  y  Hiiicll- 
«a  byn  oead  fel  y  oanlyn :— Tr  cedd  yn  Crote  fedd*MftU  a'f 
irgraffgajilynolarno:  £v0aâs  xetrac,  oüy  dtoy  ZTZtxaX' 

ov<ft\  TmA  y  mae'yn  gorwedd  yr  hwn  a  alwsnt  Jnpltor.  O 
herwyddd  yr  argrMr  hon  y  geilw  y  prydydd  bwynt  yn  gel 
'  an  boot  fod  JdBitar  yn  anfânrol  Okm,  FhOo 
II.  Cap.  T.  i>.  afa. 


GBI 


«M 


GBI 


bawdd  i  ni  yn  7  gwledydd  hyn,  beoderfynu  pa 
&th  oeddeat.  Bama  Èochart  nud  mata  o  «r- 
yrod,  neu  hebogan  ooddent ;  ond  hwyrach  bod 
eÌD  oyfieithiad  m  aV  SaeBonaeg,  mor  agos  i'w 
He  ag  an. 

CBIB,  CRIBOO  (c7-rhib),  copa;  copAoç; 
màí€Ì-frymog, — Crib  ty,  cnb  mynyddy  crio  ced- 
iog;  cribaa  cyffioiL — '^Mynydd  Daw  eydd  fel 
rnynydd  Baaan ;  yn  fynydd  cribog  fel  mynydd 
Baaan."  Salm  Ixviii.  15.  £dr.  Basah. 

CBIBDDEILIWBr.WTR  (crib-dail),  trawa- 
ddeiliwTy  traws-gipiwr,  yapeiliwr,  traia-gymhell* 
wr ;  hyny  a  awydda  y  gair  €h,  apnap^c^  ^gy^- 
ieithir  ytpeilio^  yn  Heb.  x.  34;  ac  yn  Mat 
iXxUL  25.  trawûdd;  ac  yn  Lac  zi  89.  traii ;  yn 
1  Cor.  V.  10, 11 ;  a  ¥i  10.  cribddeUwyr.  £dr. 
Lladrad. 

CRIN  (cri),  ftych,  dinòdd,  bran,  di-ireidd- 
dra,  yn  bawdd  ei  dori;  Uaw-gaaad;  anbaeL 
Bea.  Ivi.  3.  £zec  xvii..  24« — ^^'Os  gwnant  hyn 
yn  y  pren  Ir,  pa  beth  a  wneir  yn  y  crin  f '  Lac 
TOW.  81  Ymadrodd  diarebol  yw  hwn ;  galw- 
ai  yr  Hebreaid  ddynion  da  yn  goed  irion,  a 
dynion  drwg  yn  goed  crinion.  Cymh.  Salm 
1  3.  a  Jer.  xviL  6,  8.  Os  daeth  y  &tb  ing  a 
gofid  i'm  cyfarfod,  pan  y  rhoddais  fj  hnnan  yn 
lie  pecbaduriaid,  yr  bwn  wy^  nid  yn  nnig  yn 
ddiniwed,  ond  y^  ^^  ^uw  ei  ban,  pa  beth  a 
ddaw  o^jr  trueiniaid  hyny  a'r  nid  ydynt  yn  profi 
dim  o'm  cynnorthwyon,  a'r  rhai  y  mae  en  hen- 
<^rwydd  penonol  ynea  gwneathur  yn  dan- 
wydd  mor  gymhwys  i  lid  dw'yfol  ag  y w  y  coed 
crinion  i  dan  ysolf  "  Pwy  ohonom  o  drig  gyd 
a'r  tan  ysol  ?  pwy  o  honom  a  breawyiia  gyda 
lloM;feydd  tragywyddol  I"  Esa.  xxxWi.  14. 

(^ÍSPUS,  Xfiwdrwyog]  enw  dyn ;  yr  hwn 
oedd  arohsynagogydd ;  a  gredodd  yn  yr  Arg- 
Iwydd ;  a  fedyddiwyd  gan  PaaL  Actxyiii.  8« 
1  Cor.  i.  14. 

CRIST  \eneiniog\  nn  wedi  ei  «neinio.  Or, 
XpicTix;  {Chnstoa)  Cbibt,  Hek  n*^tB)a  (Mes- 

mah).     loan  iv.  26. 1.  Un  wedi  ei  anfo^ 

gan  Ddaw;  Mab  Dnw,  yr,  Arglwydd  lean  Grist, 
y  Messiah  gwir,  lachawdwr  y  byd ;  cenedledig 
gan  y  Tad  cyn  yr  oesoedd,  yn  gyd-sylweddo^ 
yn  ogyd-Uragywyddol,  a  gogyfuwch  a'r  Tad  o 
ran  ei  ddwy&lder ;  yn  llai  na'r  Tad,  ac  o  syl- 
wedd  Mair  Forwyn,  o  ran  ei  natar  ddynol ; 
prif  wrthddrych  y  prophwydoUaethan ;  a  add- 
awyd  ac  a  osodwyd  allan  trwy  gysgodaa  yn  yr 
Hen  Deatament;  a  ddymanwyd  ac  a  ddya- 
gwyliwyd  yn  fewr  am  dano  gan  yr  hen  batri* 
archiaid ;  gobaith  am  iechydwriaeth  y  Cenedl- 
oedd;  go^oniant,  dedwyddwcfa,  a  chyanr  y 
Cristionogion. 

Yr  hyn  a  roes  ddechrenad  i'r  ymadrodd  o 
Jfitçruç  (o  Ckrisios)  a  n'^IDÖ  (Memah)  sef  y 
Crist,  y  Messiah,  oedd  y  ddefod  o  eneinio,  Irwy 
yr  hon  y  byddai  breninoedd  ac  arch-offciriaid 
pobl  Ddaw,  ac  weithiaa  y  prophwydi,  yn  cael 
ea  cy ssegra  a'a  gosod  yn  en  glawedigaeth  sanct- 
ûdd;  oblegid  cyfrind  yr  boll  swyddaa  yn 
sanctaidd  yn  mhlith  yr  Israeliaid.  Exod.  xtwi. 


41.  1  Bren.  ziz.  16.  Yr  oedd  yr  ymadrodd 
hwB,  yn  ei  acfeiiad  dechreool,  yn  cael  ei  gym- 
hwyso  at  yr  holi  freninoedd  a'r  aickoffeiriaid, 
o  genedl  Xsrael  yn  dda  ae  yn  ddrwg.  Byma  yr 
enw  a  roddodd  yr  Hebreaid  Vr  lachawdwr  aV 
Ghraredwr  hwnw  ag  oeddenf  yn  ei  ddyagwyl ; 
yr  hwn  a  addawyd  trwy  y  prophwydi ;  ac  yr 
oedd  ea  hoU  warodwyr  tymhorol  yn  ei  gyagodi. 
Yr  oedd  yr  olew  yn  arwyddo  yr  Ysbiyd  wan  ; 
a'r  eneiniad  yn  arwyddìo  goeodiad  cyfreithlon 
yr  eneiniedig  i'w  swydd ;  a  chyfiraniad  o  gyn- 
neddika  a  donian  addaa  i  gydawni  y  gwaith 
perthynol  i'r  swydd.  Felly  y  mae  Crist»  enein- 
log  y  Tad,  wedi  ei  alw  a*i  oaod  yn  gyfreithlon 
i'w  Bwyddan  o  fod  yn  Brophwyd,  yn  Offeiriad, 
a  Brenin  i'w  eglwys.  Seliodd  Dow  Dad  F£, 
ac  a*i  heneiniodd  à'r  Ysbi^d  Olan  ac  &  north, 
loan  vi.  27.  Act  z.  38. — x  mae  yn  feddîannol 
o'r  gymhwyaderan  mwyaf  hefyd  i  gyâawni  pob 
rhan  oV  gwaiih  tza  phwysûiwr  perthynol  i'w 
swyddan;  **  Oblegid  nid  wrth  fesor  y  mae  Daw 
yn  rhoddi  iddo  ef  yr  Ysbryd."  loan  iiL  34.  £dr« 
Snxikio. 

Ni  chyd-gyfarfti  yr  boll  swyddaa  yn  neb  er- 
ioed  ond  yn  yr  Argiwydd  Icsa  Grist  Ond  y 
mae  pob  swydd  angenrheidiol  i'w  eglwys  yn 
cyd-gyfarfod  yaddo  ef ;  ac  y  mae  yn  feddiannol 
o  ddonian  a  chymhwysderan  gorachel  i'w  cyf- 
lawni  oil,  yn  berffaith  ac  yn  osconeddaa.  Y 
mae  boll  gyflawnder  y  Duwdod  ynddo,  ac  y 
mae  natur  greadigol  yn  ei  ddynoliaeth  wedi  ei 
chario  i'r  gnidd  eithaf  o  berfieithrwydd  a  gog- 
oniant  £ul  iz.  1, 

Y  mae  yn  waith  hyfryd  ac  adeiladol  i  gym- 
hara  a'u  gilydd  ragddywcdiadaa  y  prophwydi 
am  y  Messiah,  a  hanes  rhyfedd  yr  efengylwyr 
am  iesa  o  Nazareth — ^a  sylwi  mor  holiol  mae  y 
naill  yn  cyfateb  i'r  llalL  Y  maent  yn  cwbl  gyd- 
ano  mai  morwvn  fyddai  ci  fam — y  byddai  o 
Iwyth  Juda — ^ty  Dafydd — a'i  enedigaeth  yn 
Bethlehem,  dinas  Dafydd.  Y  mac  ea  tystiol- 
aeth  yn  un  am  dano,  y  byddai  yu  Ddaw  ac  yn 
ddyn  —  y n  ddyrchafedig  ac  y n  cael  ei  ddaros- 
twng  —  yn  Argiwydd  ac  y n  was — yn  offeiriad 
ac  yn  aberth  hefyd — yn  deml  ac  yn  Dduw  yn 
y  deml — yn  dnigareddta  ac  yn  Argiwydd  ar  y 
drugareddfa — y  byddai  yfi  wr  tlawd,  gofìdus, 
a  chynefin  â  dolur,  ac  y  byddai  marw — ac  y 
byddai  gwedi  hyny  yn  faddugoliaethos  ar  ang- 
eu,  ac  yn  llywodraethwr  gogoneddos,  gorawch 
pawb,  ac  yn  hanan-ddibynol  yn  ei  deyrnas  dra- 
gy  wyddol.  Y  mac  yr  boll  bethau  hyn  yn  ym- 
ddangos  yn  gwbl  groes  i'w  gilydd,  etto,  yn  cyd- 
gyfarfod  yn  hyfryd  yn  mherson  y  Messiah,  sef 
Iesa  o  Nazareth,  yn  ol  tystiolaeth  y  prophwydi 
a  hanes  yr  efengylwyr  am  dano.  Bydd  cyf- 
leusderau  ami  tan  eiriau  eraill  i  helaethu  am 
dauo,  gan  hyny  ni  chwanegaf  yma.  £dr.  Ao« 
WEHD,  Brknik,  Cnawd,  Gwas,  Iksu,  Offkib- 
lAD,  Prophwto.  Gen.  xlit.  19.  Esa.  zi.  1,  2. 
Mat  i.  Luc  i.  26 — 36.  Lac  Hi.  22—81.  Mic. 
y.  2.  Mat  iL  Luc  ii.  Hag.  ii.  6,  7.  Mai.  iii.  1. 
Esa.  vii.  14.   Jer.  xxxi.  22.   Mat  i.  18  —  25. 


(SO 


4*5 


Eia.ix.«,f,14.  Loo  L  le,  17,  M.  ttinCLi; 
aix.  5.  Oeot  zviii.  16-<*18.  Aot  ÜLS2;  avM. 
35,37.  MatJtL6;azirÌL&  Saknzzii;  âbdi. 
£m.  lîiL  Loo  xdT.  86.  Heb.  L  8,  S---10. 1 
Cor.  XV.  3,4.  PIuL  ÌL  7—11.  1  Pedr  i.  19 
-21. 

2.  Y  mae  j  gŵt  tq  cad  oi  arfer  am  yr  ath- 
mviaeth  mewo  perftLynaai  Oriit  Aet.  tüì  ft. 
Epk.  ir.  80. 

S.  Hdl  goiph  dirgêMígGriflt,  ief  ei«glwya; 
jpenaV  Modan  «iboMif  yiigkj'd.  1  Cor* 
xiL  12.— *H3aa  aristum,"  ydyw  y  tsytmrmgrn 
gymenai  anynt  mai  hwy  yw  y  Mennb.  Mait 
xziv.  24.  Sdr.  lasu. 

GBI8TAL  (erist),  Gr.  jr^yrraiUUc;  iSnat. 
GflBTSTAL :  math  ofim  caled  djidaer,a  ddoU 
oDglog  wedaiddt  vedi  ei  gyfimaeddi  o  ddalen* 
an  digymyag.  Nid  oea  ynddo  ddim  ystwvib» 
der,aeiiithaT  dàBebinátìi.  Taiaetrirbyw 
ogrÌ8td(mr,  béUaw  yr  amryw  tÊàh  o  how» 
sjdd  p  gymyaeedig  à  sylwoàdaia  emOL  Tr 
oeddeot  yii  i»m  eriatal  gystsiewii  yoya  yn  y 
MórGoeh;  a'r  ewpanaa,  a'r  lleitri  «niU,  a 
wDdd  0  lioiio  a  syfnSd  yn  dia  gwertbCMrr; 
(md  yn  ^breaaMf  nid  yw  o  gymaint  gutafA. 
Job  zx?iii.  17.— DoD  y  ffinfrfan  oaddar  benan 
7  cerabiaid — ^y  môr  o  wydr  o  liaen  povaadd* 
fittsc  Dow — JT  aüon  o  ddwfr  y  ^^wvit— a  |p>> 
leoni  y  Jeniaalem  newydd,  a  fffmivtwt  i  gnat- 
a!,  i  ddaagoa  en  pmdŵbÿ  en  dyaglfliidehi  a*a 
hoSnthiaa  BewyiclioL  Baee.  i.  ^8.  Dat  tr 
6;axzii.  1;  a  xxi.  11.  Edr.  Gwma.*— 
"Gwnaf  h^d  dy  ffenoalri  o  risiai,  a'tb  byrih 
0  feini  dyayaer."  En.  Ihr.  18i  JBUk  '\^[ 
Sou,  Aoitab:  rhyw  faen  gwerihünrr  d;, 
aor:— p  arwyddo  y  byddai  {fwafandogion  yr 

\mj^  d  hordinhadaa  a*i  hadodaa,  yn  bur ;  y 

'  aM  golenant  ae  a'i  barddant,  trwy^amiyw* 
iaeih  en  donian  a'uma. 

CRISnONOGION,  druon  wedi  en  beadn- 
io  yn  yabrydol,  à'r  nn  yabtyd  átf  yr  eadoiwyd 
Orist,  i  fod  yn  aebdaD,  yn  addohryr,  ac  yn  gan- 
lynwyriQrkti  **  T  mae genydi  ohwi  mmmad 
(Gf.  Xpt^pM*  Chrinna)  oddiwrth  v  sanctaidd 
kwnw,  a  diwi  a  wyddoch  bob  path."  1  loan 
ii.  20.  Hwnw  ydyw  j  gwk  GnitioB,  ag  a 
dderbyniodd  Ysbryd  Crut,  yn  d  gyd-ffinfio  yn 
mhob  peth  k  Chriat  Nid  tw  enw  o  iod  yn 
GrífltíonynddjgonyhebfDayn  féddiamiol  ar 
Ysbryd  Oriat  ««Od  oeanabheb  TabfrdOriat 
graddo,  md  yw  hwnw  jvl  dddo  aC"  BhoC  niL 
2.  Yr  eow  hwn  a  roddwyd  gyntaf  ar  y  dyag- 
jblion  yn  Antioehia,  ag  y  wúà  jn  narfaau  ar 
diigotiony  rhanhyny  o*r  byd  a*r  ayda  yn  dai^ 
byn  ikhiawiaetia  yagcythyraa  y  ddan  Deata- 
meat.    Aet  d.  86. 

CROGH  (cy-rbocb),  ndid-lei;  ndid-floedd, 
^bd-waedd;  gerwin-floedd,  yflgiedL— — *'A 
<^ykoeddw?  a  Idbdd  yn  grooh;''  aef  à  Ud 
QcbeL  Dan.  ÜL  4.  <«  A'r  dyr&  saa  grodi- 
^îmf  Be^gaawneathnr  dadwrdd,  trwat,  a 
therfyag,  yn  ndiyd  à  ^agrad^floaddao.  ìbre 
'•^    Datxvin.8. 

84 


CBOOHAK-AU  (ewk),  dÿddya ;  Baatmi; 

atri  tewi  ynddo  yn  cvibadiBol,  o  bridd^ 
hdam,  piaa^  aari  Ao.  8  Brak  hr.  tS,  88^-»^» 
'^BrgonroddohoaodiyBmpg  ▼  «odbanaai 
byddwdi  M  eagyO  ookwiiB  «aídi  ea  gwia«a 
ag  arian^  a'n  hadanydd  Ag  aar  maiyn.''  Saba 
facfiii.  18.  JBUk  XfiftM  v^>8Mt«|  nan  laaan 
ogarigar  bard  y  goaoMt  an  aroehaaan  I 
tewL  DywadNiabdiramyrAiddaidatiryia 
rd,enbodyagoaod  «a  oiodiaaaB  ar  amlyw 
gew  gwdaaaadig,  nirdi  baa  tẅ  wadi  ai 
dMHio  yn  T  ddaaar.  Gorwadd  ilniig  yihai 
nyn  a  arwy  oda  y  ayftvr  iiaf  o  gaeHiiiiads  caaya 
hwntd^yi^  oadd  gonhwyaiui  y  aaathaaa 
gwaahi  Daihmiad  adoaa  a  gytwr  brad  yn 
yr  Aipht,  yn  IlattM  fd  aaaudoa  rhwngriiaaai» 
o  odrnaa  y  priddUni,  laadi  an  gordniddia  4 
dütt  a  ttwffiyn  wad  iawnyrolwg  aamt  Oad 
ffwedimaddiaBanOaaaaBtyBaaaer  !DaQfdd  a 


Solomon,  yr  oaddaal  yn  ýmddaagoa  ynlwrdd 
a  mwy  Mf  «to^  id  yr  oaddant  yn 


XT.  8. 


1  «Hwlddd  Vi  Afghrydd.  Id  hya»  pan 
drair  aaatfakm  Satan  at  Gnat,  wadi  an  oyáaw»> 
ban  i^n  aaaotdddio  aanddo^  y  maiait  yn  da» 
ehran  adrych  yn  harad;  ao  yn  y  naftMdd  yr 
ymddaagoaaat  yn  an  oyiawn  d^gwda,  aa  ol 
y  orodunan  wedi  d  Iwyr  ddiMa,  a  byddaat  M 
eagyll  wedi  an  harddn  Ag  aeian,  a^a  nadaaydd 
Ag  aor  maiyn.  8dm  mod.  8.  Brad.  L  14* 
1  Cor.  yl  9— U ;  a  dk  8.    Spk  iL  1—4» 

lüfüL  8. Jamadam  a  gyftlTbir  i  grodaui 

barwedig,àHwyBab  ta  a^r  gogladd;  trwy  r 
Oddedd^felmoddion,  y  ihd  a  ddaatibaat  ẃ 
gogladd,  y  gwarahaawyd  aay  Ikwwyd  JmMttì^ 
em,  a'r  tngdion  a  boen^dhryd  hyd  ai^{ao, 
magya  mown  dwfr  barwedig.  Jer,  i.  18.  T 
ovoohan  anr,  yn  yr  hwn  yr  oedd  y  manna  ya 
oadw,  a  aUd  fod  yn  goad  dlaa  ovdinhadaa 
gwerth&wT  yr  efengjrl,  yn  y  rhd  y  maa  Grilt 
iVgael,ae  yn  eaeid  fl^wi^r  oanadkalhaai 

Kbron  a  than  olygiad  I)nw.  Bxod.  XfL  88» 
.  ILinrA.^^— '^Moab  yw  fy  nriiroalM» 
ffokhi;  droaBdom  ybimaf  fyaagid!**  8Uai 
be  &  Cymdnt  a  pha  dywadai,  ar  balẁad 
oedd  y  Moabidd  a*r  Bdomidd  yn  afai  harbyn» 
jn  jt  aaidweh,  hwy  a  wnaed  yn  awr  yn  ddeil- 
id<i,  yn  waidon,  lo,  yn  aaelhion  i  nt,  i  dyna 
ein  heigidiaa,  ao  i  olohi  am  traed.  OwalX/y^ 

^OBOGHBNTOD  (oiodiaa),  priddlaatiydd, 
omgaaydd ;  nn  yn  g^enthnr  oroehanaa,  nan 
rywleatfieraill  obmdneaglaL    JeRiXviii.8, 

8,4.^ ^Ymae  Dowyn  oad  d  gyffdybn  i 

grodi^ydd;  efe  ayda  yn  llmdo  em  oyiph  a 
g^i;  gaiaeinIlanio,affwneafhnr  4  ni,  Id  j 
gwndo  fod  yn  dda.  Ëha£  ix.  81«  Emu  lihr» 
8.-«— Y  maeI>nw,ermwyndaagoadIywodi^ 
aeth  gadara  a  diammo<k>l  ar  ddyaioo,  at 
awdaraod  omohd  ar  en  adoaam,  yn  fynyeh  ya 
ailbr  y  gyftlyUaeth  o  grodMaydd,  vr  nwn  â 
wnai  «3  y  myno  4'i  gld;  wdthiaa  Ueatr  i 
barob,  ao  waiäûaa  i  aamhudi ;  yn  awr  ya  ai 
ífinfioÿ  ao  yn  y  maa  yn  el  dori,  Ae.  8dm  iL  8» 


caio 


CBO 


OfiOEN,  OEWYN(mw),  Meb.  yyy  Or. 
ff4ifç;  gDrdiodd  CBMrd  crMidor,  dyn  ao  anbfeL 

Ta  y  eroM  7  gao»  r  y  MMdd  7  tj44  Btrw.  XMor . 
.  Pilen  tKWt  é&m  yw  7  cfo^n,  yn  |^oi«hndäiò 
yy  hẅ  gorph  gmMmaetha  fel  peirkuit  teimlad^ 
«0  J»  oMiudd  ao  yn  haxddwcb  i'r  holi  gorpfa- 
^-«— Y  mae  yeroan  ja  gynnayaedig  o  dafr 
Am;  «ef  y  UKoaaa  aliaDol  a  alwir  c«liẃ, 
i^^MiiiiwnX  sea  9ea$fýiẂL  Tganoi  a  alwir 
vrpu$'reiàcfÊÌar$f  «a  ei  fod  yn  Uawa  o  Aa  dyll- 
ÉB  fel  fhwyd,  nen  ofpc.  Y  dnfemiol  a  elwir 
mẃ^  ac  y  mae  gwadi  ei  fforfio  ofkn  linyaaa  o 
Waaa  y  rJbedwâlan^  y  ffwytheoaii,  7  giaoy  7 
pawyaaOf  ac.  Oddivrth  y  rfaai  hyn  y  mae  yn 
apdi  yc  ronynait  nàa  dirUbdi  ar  v  croea,  a 
uwkpupUlm  pyramidalMy  ya  y  rtiai  7  mae 
taiaolad  yn  gymnrysadig.  Y  maa  hefyd  yn  y 
^oen^klivyrnlnrcfaaa  dirifedi,  a  elwir  mi/tary 
ffhmdê  ;  7  Heelri  h7n  87dd  yn  yagara  7  chwys, 
ie  yn  ei  ddaryo  it  bilan  allanoL  Y  mae  y 
eH^tẃ,  nea  y  bilen  aUaopl,  yn  nodedig  am  gen 
man  a  ehwyardyllaa  an  wei  y  Uyg^  noeth 
ddim  o  boDyat  neb  help  dryeban.'  Y  mae  t 
aèa  nadiaioeodarmi^  dyn,  feiarypyegod, 
yn  go^rwedd  ar  en  giiydd,  a  nya  sydd  yn  }>eri 
fbd  y  cceeB  yn  ymddimgos  yn  wyat  ao  onidè 
byddm  yn  çoch  fel  j  gwefcuiant  lie  nad  ydynt 
yn  gonreddarengiiy^  ond  yn  eytefod'yn 
nai^.  Oddi  rhwas  y  ein  byn  7  mae  y  obwye 
ya  diyfod  aDaa  ar  ebwyB-dyuauy  y  rhai  7 
nmant  rn  en  gorohnddb.  Dywed  Leewen* 
boeek»  fed  7n  mhob  troedledd  Tsgwar,  jm 
adiylah  14é»<K)0,000  o  chwyaMlyllao.  Bam. 
IL  Pwranl^  fod  inaath  yn  eael  ei  dderbyn  I 
mavniV  eorphtrwyjr  man  d7Uan  k7n;  a 
^a7  eydd  711  peri  fod  oig7ddiott  a  cbog7ddioni 
dm»,  y  than  ámlaf  yn  tewychn*  A'r  nn  &th 
fod  planigkm  7n  derb7n  maetìi  tray  7  rbiagl, 

an  nid  yn  nnig  o'r  çwraidA ^Defnyddiw7d 

Qfw^ynforen.  GHnaffoedd  oyntaf  dymon  oedd 
Qgrwya  auifiBiUidd.  Gen.  iii.  21.— ^Oenedl- 
oadd  y  gwledydd  gogleddol  a  wiagwyd  à 
obrwyn  er  yr  hea  oefi^d|--*-Gwneii'1memrwn 
0  grwyo  däaidt  nen  eifr.  Edr.  MmcBWir.  . 
.  ^  At  Arglwjdd  Ddnw  (IsauyAH  Elohim)  a 
wnaeth  i  Adda»  ac  i'w  wmig  beiaian  crwyn,  ac 
a*u  gwiegodd  am  danyntbwy/'  Gen.  üî.  91. 
ìk^t\yíCO  V^^^  Arwydda  y  gairHeb- 
rag,  gm»g  yn  glÿnu,  c^fagos ;  y  w»g  neeaf  i 
DOewn»  eriebin.  Y  peinan  erwyn  a  wnaed  gan 
yr  Arglwydd  i*n  rbieni  eyottf  oedd»  diamhen, 
Q  grW7n  yz.anifeHiaid  b7n7,  7  rbai,  trwy  osod- 
ŷàd  dwyfol,^  Jaddwyd^n  abertb,  Ul  cytgod  o 
ddyoddefiadana  marwolaath  7r  bad  addawedig; 
»gwai£b  Qnw  ynteu  gwiego  :à'r  riud  b7n» 
oeddent  yn  aryryddo  mantoll  C7fiawnd6r»  a 
gwifgoedd  ìeebydwriaeih^â  pha  an  7  caeot  en 

Cisgo  yn  ganlynol  i*r  iawn  a  wnaeth  Criet 
^st^ynt.  Bsa.!».  10.  Gal.  in.  27.  Bbaf. 
xii<  Id*  14.  Bat  yii.  9, 13^  14 ;  a  xix.  8.  Ao 
f  w  dysgn  gan  bwy  yr  oeddent  iV  cael,  aef 
fanddo  af  vr  b«a  oedd  -yn  ofiymtad  ae  yn 
^boAf  wnwyd  dan  y  gyfcaitb  (Iiif.  yil  8.) 


fod  Vr  offiBÌriaid  a  offrymai  y  poetiHyffrvm  i 
gael  cn>en  y  poeth^ffrwm  a  offiymai  efe. — 
Fh>pbwydty  a  saint  dan  er!edigaeih»n,  p 
fynyeh  wedi  byny,  a  wiflgaeant  vu^dd'o 
grwjm.  Heb.  xi.  87.  **  BHngo  y  croen,''  s 
arwydda  gorthrymn  dynion^  hyd  na  bo*  pa- 
ddynt  end  en  beinioea  yn  nnig  wedi  ei  aM 
Mic.  iii  9,  8.  **  Diane  àcbroen  y  dmoedr 
ydyw  dianc  beb  ddim  ond  b7W7d,  wedi  cad 
fe!  pe  baH,  gnro  7  dannedd  oV  pen,  a  phrin  N 
genan  wedi  ei  adbel  i  gw7no.  Job  six.  SO. — 
^Oroen  am  groen ;"  hen  diforeb  7doedd  hor., 
yn  dangoe  fod  dTn  am  gadw  ei  fywyd,  troe  1 
fyddai  i  fywyd  cyfeillion  noo  berthynasaii  fnd 
ar  goU,  7n  nghvda  pbob  roantais  allaool.  Job 
ü,4.— — ÄŴ  '^xù  *T55  ^iy  «««»t  «»  ¥ 
groen  ;  eef  7  oroen  neBaf  i  mewn^  yr  hwn  ti* 
gellir  ea  d7nu  ymaith  beb  7  boen  Vr  gollaJ 
fw7af;  etOy  goddef  d7n  y  boen  a>  goHed  h^c 
er  mwyn  oadw  7  b7W7d  gwertftlbwr. 

OROBS  (croi,  jUcuf.  atuz;  tro,  croeBbres: 
gwrtbwyneb;  mi  gwynteroes^  croeshynt,  é 
oroee^flfordd ;  beb  groee^  bob  wahardd,  «ef  bi* 
ddim  Tbw7fltr  :'*-malb  o  grog^bren  wedi  ci 
wnantbnr  oddan  ddam  o  bren,  v  ntill  v 
draws  7  Ibdli  ar  ddnli  T  nen  X.  Ar  y  M 
g7ntaf  7  d7weclir  i  Grist  dd7oddel  Nid  ydnr 
mritew7f  7n  e7tano  pa  un  ai  bod  yr  ẃ- 
lad  ogosbedigaeth  7  groee  7n  mhlitb  yr  lodd- 
ewon  ai  nad  oedd.  1.  Marwobeth  y  gr»» 
oedd  7  fwyaf  oinadwy  o'r  boll  fiurwoltetisr. 
oesbedigietiiol,  o  ran  7  C7wil7dd  aV  boeo  o^ii 
7n  ei  dOyn ;  mor  waradw7ddaA  7doedd  ft*i  M 
jn  nod  penaf  a  ffieiddiad  ar  7  gwaeiaf  0  ddp* 
ion.  B^t  xxrii.  82.  Marc  xy.  80,  32.—;; 
2.  Holl  dd7odd^adaa  CrBt  7n  ei  'gorph  ai 
eaaid,  a  ehrir  7  groee;  ac  70  neilldnol  ei  &r«- 
oketb  bSennSy  waradwyddns  ar  7  groes.  Epb. 

ii.   16.    Hob.  xii.   2. 8.    Athrawiaeth  jr 

efeng7lf  7n  e7boeddi  Crist  wedi  ei  groeshoelio, 
ac  iaeh7dwmeth  trw7  Grist    croeshodiedi^' 

1  Cor.  i.  17,  18.    Gal  v.  11. *.  Y  cyfryw 

orthr7mderan  ag  7  b7dd  7  %ddkmiaki  p  «^ 
d7oeddaf  er  mw7n  Crist  a'i  g7fiawnder;  croes 
neillduol  7W  bon,  7n  portbyn  i  gredinwyr  yn 

nnig.    Gal.  vL  14. ö.  Unrb7w  lîeth  gofidi» 

wedi  ei  anion  gan  Ddnw  i'r  eorpb  nen  y  medd- 
wl,  Hon  7W  7  groes  gyflfredin  eydd  yn  nglyo 
wrtb  bawb  fel  7  roaent  7n  ddynion.  Mat  s. 
88;  axyi.24..  Maioytii.  34.  Lucix.23. — - 
"  Cyfodi  y  groéa^"  ydyw  ymostwng  yn  ewylly 
78gar  iUm  er  mw7n  Crist  iHeX.  zyL  24.  Ni 
ddyiai  Cristion  wneathnr  ^ croes  iddo  ei  ban; 
nac  3rebwaitb  addoU  na  tnawifaan  croes  Crist 
(sef  7  prea)  b7n7  B7dd  yn  perwyn  i  Grfet,  V 
bwn  a  groesboeliwyd  ar  bren.     1  Cor.  ii.  S. 

CBO£SHO£LIO(eioes-boeKo),oosbedigB(ẃ 
7  groes,  boelio  ar  gtoesbr^.  Mat  zxriL  32. 
X  modd  7  b7ddid  7n  CTflawni  7  boeoediça«th 
bon  oedd  fol  7  eanÌ7n :— Yn  g7ntaf,  byddid  p 
ffianffelln  7troeeddwr  â  dqnrt;  ac  weitbiào 
bTdud  yn  cl7ma  -  daman  o  01^7»  wrth  y 
ffrew7llim  byn,  fel  7  byddsi  d7oddüBsd«n  V 


CRO 


907 


GBO 


Qogfiunol  yn  fwy  Uyrodost  Crist  a  fflangellr 
ryd  yn/draebreuJon  oyn  ei  groetboolio ;  ar  ol 
Pilat  roddi  y  ddedfryd  anno,  gorchymynodd 
i  fflangella»  ac  a'i  rhoddodd  iV  gtoaaboelia 
fat  xxvii.  2d.  Yr  oedd  hefyd  ya  arferiad 
woenthnr  i'r  hwn  a  ffroeẃoeUd  ddwyn  ei 
lots  Vt  dieayddle;  m  hya  y  cymhellwyd 
)mt  i  ddwyn  f  pren  yr  fawn  yr  oedd  i  ddy* 
ddef  arno.  Nid  y  w  awdwyr  yn  cydano  yn 
wbl  pa  on  ai  cyn  ai  gwedi  goaod  y  gtoea  i 
fUj  y  byddid  yn  hodio  Iniad  a  dwyfatw  y 
roeahoeliedig.  Amryw  awdwyr  credadwy  a 
dy wodant  oiai  eyn  ei  chodi  i  fyny  y  gwneid 
yn.  Dywed  Mr.  Border,  '*  Pan  groeshoelid 
yo,  hoeiid  ef  wrth  y  groea  tra  yr  oedd  hi  yn 
orwodd  ar  y  llawr.  trwy  y  dwyiaw  wedi  ea 
estyn  ar  eu  iiyd  gydt  a  Üirwy  y  ddaa  droed  yn 
gbyd;  yna  y  aÿthid  y  groea,  ac  yr  e^^did  ei 
broed  yn  dia  ffyrnig  i  dwU  yn  y  ilawr,  wedi  ei 
darpara  iV  derbyn.  Yn  y  moddhwn  y  byddai 
oorph^yrhwnybvd^eih^H  bwya  yn  ceagi 
rrtliyrhoelioQ  oedd  ynmyned  trwyy  dwyiaw 
>:traQd,yncacl6Ìg«blddad-g3miiâa,  a'r  dy- 
<Mefwr,o*r  di  wedd«  yn  trengQ  trwy  rym  y  been. 
iyddai  lÀn  woithiau  yn  oael  en  ]^nDea  wrthy 
To«ä,  fel  y  darfyddai  am  y  eroeahoeliedig  trwy 
mŵg  a'r  fhm."  Gwel  Border's  Orienkd 
/u«tom,  Byddai  yaorifen  achoa  coabediga^lik 
troseddwr  yn  jagrifonedig  ar  ben  y  groes»  fel 
'  gallai  pawD  ei  weled.  Ond  nid  oedd  aweh 
len  yr  lesn  un  bai  yn  yagrifenedig,  ond  ya 
lytiach  lled-arwydd  mai  ^e  oedd  y  Meaaiaii ; 
tcnialloddneb  gael  gao  Pilat  ei  newid.*-* 
^rist  a  groeak4$eIiwyd  trwy  wendid  ei  nator 
Idynol,  end  by w  y  mao  trwy  nerth  Daw.  fi 

^>r.  xiii,  4.    1  Pedr  iü.  18. **Ail  groea- 

loelio  Criat"  y  bydd  dynion  pan  fyddont  yn 
liystyra  ei  lieraon,  nea  ei  awyddao,  neu  yn 
ioilol  wrthod  ei  gyfiawnder  a'i  efengyl,  Heb. 
i.  6.  ''Groeahoeliwyd  y  aaint  gyda.  (^rittf 
jblegid  ei  fod  yn  en  eyanrycbidi  hwynt  yn  ei 
'arweiaetli,  aliwythaa  yn  caei  en  ffwneuthnr 
rngyíraiiegíonio  effeitbioldeb  a  rhmwedd  ei 
tfwoiaeth,  trwy  gymhwysiad  o'r  Yebryd  Glân, 
dori  gryiQt  a  Uywodnietli  en  pechod,  i'w 
rwneutbur  yn  ûirw  i'r  ddeddf;  ac  i'r  byd ;  ac 
»0  raddol  i  fiurweiddio  en  hoU  Ivgredd  tafewn- 
>1.  GaLü20;  a  7,  24;  avi'l4.    Rhnf.  vL 

.CB0£8ANA8TH(croeaan),  aerthedd,  budr- 
Mriad,  brynti.  "Na  chroesanaethf  nac  ym- 
^roddynvyd."    Eph.  v.  4,12.    Bhufl  i,  27. 

'».  S. 

CROES-FFORDD-FFYEDD,  lie  byddo  y 
saill  ffordd  yn  myned  drwy  y  Hall.    Obad.  14. 

CROG-I  (crog).  Or.  np^tiAm^  rhwym-ddi- 
^yna,dibynu;  m^gysy  dywed  Job  fod  Dow 
Jyn  crogi  y  ddaear  ar  ddiddym.^  Job  xxvi. 
7.  Yd  gymamt  nadoea  gan  y  ddaear  on  aail- 
wo,  Mt^^  na  chynnaiydd,  onà  nerth  Dow, 
'-'yrnh.  8alm  xxiv.  2 ;  a  ciy.  fi;  a  cxtxu.  «.— 
[«aeUgrogasanteatelynan  ar  yr  hdyft  ar 
^  afonydÍBabel;  gan  dystio,  trwy  hyny,  fod  I 


iddynt  fwy  o  achoe,  a'n  bod  yn  fwy  parod  i  id 
am  nag  i  ohwarea  eu  tannao.  Sahn  oizxvii«  9^ 

^^  Amo  ef  y  enmal  hdl  ogomant  tŷ  e 

dad."  Bsa.  zzii.  24.  M  «r  Btíaefm  yn  tfysgod* 
ol ;  ao  ar  Grist  yn  aTÌwe«kiok  -  Dimnefir  e 
boll  berthynaaan  ganddo,  o'r  fieiaC  o  honvnd 
hyd  y  janryaf  o  honynt;  a  iyak  hwynt  olt  \ 
gydnabod  en  dtbyniad  arno,  a^  dyled  iddo.   . 

CBOGkBBEN  rerogwpieB),  aenydd^^bren 
pien  diid;  dienyddle  drwg-weithfodwyr.  Yi 
oedd  y  erog'bcen  a  ddaiparaaat  Haman  igrogi 
Mofdeeai  yr  Inddaw  amo,  ynddeg  enfydd  a 
dengain  o  nchder,  aef  yn  i^ffayloh  pum*  llatd 
ar  httgain.  Ac  yn  Ike  Mordeeai^  efeei  h  nẅ 
feibioa  a  grogwyd  amo.  Ssther  vii.  9;  a  i% 
18. 

GROGLATH  (erog^llath),  telai,  inagl  tag 
fay,  byddagi ;  math  o  lath  wrthneidfol,  ya 
taga  nea  yn  dal  aderyn  yn  nghvog,  pan  gyu 
iQyrddo  à  hi.-^*<  A  syrth  yr  ad^n  yn  y  &gl  ar 
y  ddaear,  heb  fodora^th  iddof  Asaoa  ii& 
5.  Na  feddylied  neb  fod  y  ^drygaa  wyAà  yn 
dyfod,  nen  a  aUantddyfod,  iV  cywibd,  yn  àyU 
odtrwy  ryw  ddam-wain  nen  ddygwyà^ad^ 
nae  ydynt :  ond  dyfod  y  *maent  wwy  neitt- 
duel  raglttniaeth  Dnw  ^adn.  6.)  a  hyny  M 
gwialen  am  beebod.  '^Om  wertbir  dan  deryA 
y  to  er  ffyrlinff  f  ac  ni.  syrth  nn  o  honyntar  y 
ddaear  heb  eich  Tad  chwL"    Mat  x.  2d. 

CBOMBIL-OD  (erom^i),  cropa  aderyn;  yr 
hyn  a  fyddid  vn  ei  dymt  alien  Vr  aderyn  a  oi^ 
rymid  ar  yr  allor.    Let  i.  1 6*    Edr.  Gtlla. 

CROMLECH  (crom-Uech),  maen  gwaatad, 
nen  yn  hytrach  cettol,  neo  yn  gogwyddo  i  lawr 
naili  ochr.  Yr  enw  cyffiedin  am  grcẁr  ^crmU^ 
mom  üog^  nen  mam  ÿcrmddj  yr  ùa  a  oiodid  o 
fewn  y  cykKeynghrair  ;  ami  y  cyflawnent.  im- 
wer  o  ddefodan  arwyddol  ac  vstyrfawr  y  Der» 
wy ddion.— ^^  Ac  yn  nghromlechydd  y  cieigiau.** 
Bsa.  vii.  19.  liole$  of  the  racked  j9aeff.^lao  f 
creigiao.  On  the  eraggf  roekSf  ar  greigydd 
clegyrawg.  Wpj^^  tyUau^wxi  hoeddcettoi^ 
megysmewn  creigiau.  Parkhnret.— " Gan  ladd 
y  j^lant  yn  v  glynoedd  dan  gfomlechydd  y 
creigian.*'  Esa.  ivtt.  5.  Cyfeiria  ygelriauat 
arferion  dychrynlfyd  y  ocnedloedd  Paganaidd 
o  aberthn  en  plant  iV  heiinnod,  mawn  rhy w 
leoedd  neilldnol,  ty wyll,  cuddiedig,  rhwog  clog^ 
wyni  creigian. 

CRONGLWYD-AU  (eron-glwyd)  nen  tŷ, 
y  g*wyd  sydd  yn  dal  y  to  ary  ^.— **  Y  daeth- 
amdan  gyagod  fy  ng^rongliẃd  i  ;"*  aef  daeth- 
anti^ra  tŷ.  Gen.  xix  8,— •'Ẁd  ydwyf  fl  dei- 
iwng  i  ddyfod  o  honot  dan  fy  nghrongtwyd  ;* 
sef  i  fy  nhỳ.    Mat  yiîL  8. 

CRONICL-AXT,  hanea  am  bethan  a  foont 
mewn  amaeroedd  gynt,  oddiwrth  f  gair  Or^ 
Xpoifoc;  lAad.  Chuovioa;  Som.  CüRoilîCLni 
Y  maedan  lyfr  aelwir  feìlý  yn  y  Beibi,  y  rhal 
fdynt  yn  eynnŵys  haneaion  am  yn  nghyleh 
S560  o  flynyddoedd  wedi  en  caagln  yn  nghyd* 
Yr  enw  a  roddiramyntyn  Groeç  yw  HapaXttK-. 
ofU90u  (Parakipommmi)  aef  y  ŵelyw,  een  yr 


CBO 


QW> 


mímaémÊjfdêtttm.  ChnyiTiii^rBijradioddh 
ir  magyw  btthmi  jft  mi.  hmo  íàipA  jn 
MijiWyMo  â  adnrfd  aOn  o  lyftm  «raiU  jr 
YtgrjUijntt  Snelridd:  ymm  «r  hyny 
ydysft  mr  deQiny  o  gnl  ea  cadhr  aMum  ooff- 
•dwrÌMÚi,  ft'a  mna  i  tt^wys  Ddnw* 

NidT^^y  odaiiljfr^  ond  on  gm  yr 
iblmmfmoinifMoop9aa)ae  âel^ 

MM/  cnyt^suiy  yr  MKodnMiiwy  amitwyckl- 
yB»86f  dgrwiufBrbeuiodtioddyddka;  My 
jiwaygiiiMyMm  aMt; 

frowir.  CKrdTlisDdj  zuL  81.  iS.  Tr  im 
Mir  m  gylleifthir  UmMm  yn  Let  zzr.  30. 
Bin.  ml  10}  a  nd  19.  1  Smb.  L  8,  T  ;  r 
BfiLf.  Giahyiiyfn^yr  anwad  «ylliff- 
aMi  hji^  ynol  jtBŵnm,  ydyw,  Adioddiad 
err  ptUira  w  oeddnt  dnmig  o  lylir  a  ehoff* 
adwriaithi  «dilla  w  i  iMaMini  yn  «dwys  Ddnw  o 
brydibryd,oftwilir  IêuA  i^  diaaMedd. 
Yaiaa  ya^aawyitdig  yaddyal mrbeCh. yii 
aadiirthTiiat  i  gyilwr  vr  «c^wvs  o  ddednaoad 
y  byd  byd  nadi  y  aydnrehad  o  gaaúúwed 
Mbaoa:  aftabyg  eahyyUbaagmftnL  8 
Oral.  nzfL  ta-^8*   (Jynli.  Ina  L  l-*8. 

AnoniyQWkaaliyD,  ynbenai;  Tdyw  eyf* 
lavai  baaaiyddiaelh  Vnolaoedd  Jnaali  ae  b- 
mel;  ao  i  gtigki  y  daiaaa  o  hanosiasui 
«aotaidd  a  adawyd  aUn  o  Mbm  Stmati  a'r 
Bnaiaoedd,  Ae^t  >ms  i  efgtato  nti  ymadroddk» 
agiybwyUiryBo»  ao  ivodcH  evllrif  a  lianeainaBc 
wla  ehywir  o*f  oiaadlaBtnan ;  M  y  gdlid 
4««Mfed  OM  ipadi  dyfcd  o'r  geaedl,  y 
Bw]^a*rtoiilii,o*rlnni  yr  oedd«lbigael  ei 


ity  llylir  cyiKtiif  yn  deohian  4*r  aohaii  o 
Addakydyamballvttdi  yaaeHiiwed;  Qawar 


•  bandaga^g^wrdonuunt  enull  o'ryiffiytb- 
yrao.  Yuyradioddir  haiwadeiehafladDaf^ 
ydd  ft  oiMdd  ar  ol  loanrolaedi  8aol ; 
llmddir  lunaa  wmj  ^ílawii  sag  yn 
«n  laaa  andl  a  lywodiaeth  dafamol  y 
dayniaa  o  didkdadan  yr  offeinaid  a'r  Lofiaid 
yn  agwaauiaeth  y  eyM^gi>— y  paiotoad  a 
waaatEiadeOadaydml-^iH  gyiÿiorioa  a'i 
ainMaaÜuaiBoloaiondganlynwryao  i  lian- 
nriaia  biaeL  Y  nuia  y  gwr  yn  ol  cabn  Daw 
yn  ynddaafloayn  twj  dysdaar  ae  aadiydadd- 
ns  vny  Uyir  hwn  nag  yn  au  lyfr8ainne(  aeyn 
namaa  uyfr  eyclaf  j  BramoedcL  Tebygol 
iodyraehanyn  Matthew  a  Lne  mewnamiyw 
piyriaethaa  yn  eyfairia  al  v  rhai  yn  y  Uyfr 
kwn.  LQe.L5.  Ynyraohanymae  amzyw- 
iaeth  gairiaa  a  Dytbyroiiaa  odd^with  ni  mewn 


ray  uau» 
haâiaeúi;  ao  ymae  nBiad  a  Ibbriad»  yn  y 
Ann  Arrtf  oiailhoedd,  yn  oyfiiewid  yn  o  fiiwr 

Yn  yratt  lyfrV  tnaayrbaneayn  yllyfr  cynl- 


af  yn  eael  ei  ddwrn  yn  mlaenÿ  gan  ddeefarea 
oyda  defehafiad  SoIobiob  fr  onedd,  ac  yn  iboi 
Sanaa  am  yr  ammriol  freainoedd  Jndah  a 
deyniaMimit  cijwA,  hvd  gaiddwed  Babilon; 
ae  yn  diweddn  gydacfaiybwTBiad  am  orehTin- 
yn  Cyroa  am  adfcnad  yr  InddewoD,  ao  ail  adeii* 
adnydnnL  Y ame yr haaea yn  yBprfr  hwn 
yn  tfaoddi  Hawer  o  oleoai  ar  jt  yagnfeaiadan 
piotJiwydoiiaellioI,  ao  nia  geDir  yn  bswdd  ea 

Y  BMe  JeaaoM  yn  «alw  Uyfran  yOronidyn 
ddyfyriadohaaeaydiUaethyrHen  DMtement 
ae  yn  neiUdmd  o  aageafheidiol  toag  aH  iawn 
ddeaU  yr  yagrythyrHL  Y  mae  D.  PaKoa  o'r 
iwn  ftd  demyddiaa  y  ddan  lyfr  wocHeii  cyfim- 
aoddl  gan  aannrw  lHophwy<S,  pobnn  yn  7<|pnf* 
enn  yr  byn  a  ddygwyddodd  yn  ei  ddyddiaa ; 
ao  i  Bsa  wadi  bjrny  iawn  drtfan  a  doebarthn 
yraaMrywiolgoẃlwiiaetbiiijfol  engwelir  yn 
Dieaanol»  a  riiaaddodi  yr  aohan  ya  y  daehreiL 

CSBOIH-A  U  (oR>),  pefth  fyddo  yn  ckwyddo^ 
oryneddty  bd,  y  lNra^-HaN)th  ooea,  croth  y 
wawr»— ydiankyay  o  govpb  yfcnyw  lie  y 
eanedlir  aey  nioiihnnir  y  plentyn hydei ened- 
kaalk  Mae  y  greth  wedi  ei  chyfiea  aH  ham- 
ddU^  yn  gief  Ag  eagym^  er  eyanr  a  dioffd* 
weh  y  fiun  a'r  pmalyn.  Yr  ben  Boaẃia  a 
alwentymtb  ^ofr/^,  awtfrv,  y  fimi ;  i3ly,  yn 
mhKtii  y  pymr^,  g*'^  amzywiol  afteebyd  y 
giolh,  y  fioneBH-ffwaithy  fiun— gwrot  t  hm. 

'  >^  Yr  hwn  aydd  yn  .erâda  ynof  fit  auHiydd 
oddwfrbywiol  addyitfNito'igraíÚLet''  loan 
Ẅ.  8S.  €fr.  indtUf  m  ;  y  dvn  eddimewn,  y 
fldon,.y  meddadi  yr  ouddr-^AIlaa  o^iera  w}* 
W.a  Yihaiiyddvndy(bdafc€Uiiyâqroh- 
ediff,  dan  deindad  o'n  haageni  aef  yn  eieda 
ynddo»  a  gjuA^  nid  ynnig  ryw  gyaar  neiDdnol 
am  ydiyiuffy  ond  oant  ffpnon  ynddynt^  afim 
vnddynl  i  ddylife  alien,  aef  betaaaurwrdd  per- 
nana  (^ddẁnwadaa  yrYabiydt  iVbadfywio 
a^l  fiirwytiUoni,  er  ea  oyaor  ea  bnnain,  ae  ad- 
eiladaelJi  ennlL  Sahn  zzzvi.  8.  Bsa.  ziviii. 
1&  Y  mae  Yabiyd  Oriafc  yn  area  ae  yn  trigo 
▼n  waatadrnddyntiaeyn  iboddi  allan  afonydd 
bywiolf  iaehoi^  a  díddaifod.  Y  mae  nid  yn 
omg  yngweiuiaedn  ar  yr  enaid»  ond  ynddo,  yn 
y  ^io%  yn  y  dyn  odduewn,  fid  bwyd  a  diod 
ynyoylioi  er  magwraetb  a  okpnaltaetlu — 
"Crothywawr^'*    Salmoi:.8.    BdnGwLiTH. 

QBOYW-I (eao),  otwn,  llawn,  elaer;  Uwfii; 
bywiog;  pftr»  dihaUti  dÌBoniL — ^Uaia  oroyw, 
aefUawny  egiu^  hygiyw :  aiarad  yn  groyw, 
aefyn^ar^yn  wanaoredol: — iaitbrnyw,  eef 
c^oryllwfh: — dwfr  oroyw^aef  ^Hhiult.  lago 
in.  19«-»bata  croyw,  aef  beb  aordoea:-*oroyw- 
bèr,  aef  meloa  iawn : — croyw-gbeif  aef  dyu^iien 
«Hsioyw-gfai,  aef  cri  iawn: — etoyw-tydd^  sef 
yn  rbedq;  yn  glaer. — ^Hy&wl  doywHrydd. — 
Peilliad  iradi  ei  ffymyoga  yn  groywtrwy  clew.'* 
LeCiL  ff.  Bef  neb  aardoet.--^Yn  pojw  j 
bwyteireC"  Let  ?i  16;  a  x.  13.  Sef  heb 
aarooea.— '^Dyddiao  y  bare  cseprJ*  Aot  xz. 
6.  Sef  yjMUMyMn  ylr  oeddent  i  fayta  baia 
eroyw* 


OBY 


8M 


CSBY 


CBWM  CaKTMU  (erwL  cam,  plygedig,  sn- 
miawn;  ftfgOf  euaxL  un  o'r  noduiag «edd 
m  aoaddttB  d jBÌon  i  waHmaflth  y  cjaagr,  dan 
rgyftaiÜi,a<ddbod7ii  gefb-gnrm.  mIzxL 
Î0.  iUiaU  i^raittoii  Christ  fc>a  jrniniiawii,  yn 
IdiwyiniyB .agwy ddor ea  h^b^doedd ;  iMdi 
m  rhyddun  gan  Ddttw  oddikaii  iaa  dvom  ljrw< 
)dtM«i  peekod,  ibl  y  gaUont  codiowyn  aythion. 
[£f.  zzL  6»  a  Balm  xzxiL  2.  Na 
)f  ddo  diwant  am  be&an  darfiodadig  daaar 
m  ea  ciymEii,  i  Toddi  ea  aoaoh  amynt; 
^&d  bod  «a  aereUadaa  ar  bethaii  &^dd 
lehod;  eagolwg  yn  mioDgyrch  ar  ogonuurt 
)aw;  thi  dysffwyliad  yn  imig'wrtli  Ddow, 
imbob  bendiâion  mgeiirlieidiol  i  fywyd  a 
lowioldeb.  2  Tim.  ai  2.  Ck>L  inu  i.  Balm. 
r.  3.— Dyma  y  htìà  xm  jrw  ein  HjDPch-<yff<»r* 
ad  ni  lean  Gtist;  yn  beiffidih  gwbl  yn  8yl- 
teddii  yr  hoU  gyagpodaiL  Bfe  a  aeA  trwy  ei 
railh  mawr  ymaar  y  ddaear,  ym  mxiawn  sytk, 
u:  yn  ddiwynd;  ae  My  y  cyâawna  ei  ooll 
twyddaiL 

GBWTD&-(X-IAB  (erwyd),  yn  eiUo^  yn 
jmudo'i  lo;  cilieApld;  Heebiedrdd :— Ar 
[twydr,  «if  ar  ymUd,  4v  ffo.—^Mab  gwarad^ 
vyddos  a  gmrthaB  a  attrheitliia  ei  dM,  ac  a 
fTdfanar  grwydr.''  Dlar,  xk.  96.— **Tf 
iwn  a  aaibeittiia  ei  dae^  ao  a  yr  ei  fiim  ar 
pydTi  m  ftb  ynperi  gwaradwvdd  agwartL" 
Msc.  Tr  hwB  aydd  yn  ainidloni  meddUm- 
ui  ëdady  adyn  gwneyd  ei  hen  &m  yn  ann 
Idi&d  0  gynnalÌMŴ  trwy  h^ny;  nen  yn  ei 
^  oddi  eartie^  ae  ar  grwydr,  tnry  ei  dra- 
usader  a^i  afreokietii»  aydd  yn  waradvydd  Pw 
leoh,  ao  ?n  ffifr>l>0ih,  oa»<betìi  i  bob  cymdeiUi- 
«^  ae  a  ddaw  yn  y  diwedd  ei  hnn  i  ddiyrtyr- 
wi  a  gwaradwydd.  T  i^iae  y  cyfryw  anp- 
MDfilod  ymliHik  dynicn,  yn  mhob  oenedlae£. 
[)eiit  xn.  18^21.  Lao  kit.  12—16,  30.  Diar« 
c.  1;  a  xviL  25;  a  zziii  22—26;  a  xxnii 
H;  a  XXX.  11,  17.    Bdt.  Cain,  Owbtaixk. 

CRYBWYLL-IAD-ION  (cy-AybwyU),  ad- 
fodi  dyvedydi  mynegi,  ilelara  mevn  jwyll 
--"^A.  einybwyfl  *am  daa^nt  pan  eicteadych 
1^  Jy  éf^  àüL  Beat  tì.  1.  Ymdrechwch 
^  bob  ftrdd  ae  ymarferiadaa  aanctaidd  i 
wneotkor  y  gyfraith  yn  ffynnefin  ac  yn  ad- 
ittbyddoB  i  diwi  a'cb  tenfnoedd.  1  Sam.  iv. 
18*  2  Cron.xx.  84. 

CESOH-U  (<7.rhycliX  Llad.  Cbispib;  di- 
n  criynog.— Dwfr  ciych,— « Ei  walh  yn 

ri»i(Bea  gndynog,  ymyl  y  ddalen)  yn  ddn 
,  fraa''  Can.  v.  11.  ÍBdr.  Dtr,  GhrAiLT. 
CRYCHNI  (crych),  cvychiaden,  doleniad, 
^"Yn  aslwya  neb  ana  na  bryohenyn  na 
daydiid.'^  Eph.  v.  27.  Hyny  yw,  ni  bydd 
vedwya  Criat  ddim  paHdod  na  chnbi,  na 
iNaam  Hygreâigaetih ;  eithr  bydd  teb  nn 
^U  o  benaint  ami,  ae  wedi  ei  chyflawni, 
«chipW harddn  á  graayr  Tabfyd  Glàn;  pan 
>^vdybeaXär»tya  ei  mddi  eihan  dnwtí, 
^  a  fydd  yn  gyflavn  o  bmrdob  a  haiddwek 
^agywyddoL 


OBTGHNBIDIO  (oryoh-naid),  eryeh-lamn» 
neidio,  nen  lamn  o  lawenydd;  megva  yn  bod 
wedi  ei  <mskfyga  ffan  iawenyddw^-^'*  Fy  arenan 
a  grydmeidiant.'^  Diar.  xxiiL  16.  Tr  un 
gair  Sieb.  agyfieithir  yn  Balm»  xxriiL  7.,  ^«Ihr 
wenychodd  fy  nriialoa." 

CRYCH-NYD  W  Y  D I>-A D  (crychnyd- 
wydd),  nydwydd  i  gfychn.-^"  A'r  crych*nyd<- 

Eddno.''  ÜÉa.  Hi.  22,— A*r  pyraau."  Dr. 
^And  the  eri$pinŷ  pinsj^  aoea, — yánd  the 
UtOepumu.  Dr.  L.  Pyraaa  byehain.  Cjt- 
mtíát  jrnnftmfCodydwyÿodjjn  2  Bren.  t« 
28.  Cyfieiäiur  ef  pm,  yn  Bsa.  viiL  1.,  oddi^ 
wslli  byn  dydiymygv  mai  matii  o  gryob*nyd- 
wyddaa  oeddent  Tebygol  ibd  y  pyrsao  a'r  pin 
yn  o  debyg  en  Unn  f  w  gilydd* 

GBYD  (ey-rbyd)^  matii  o  afiacbyd  blin :-« 
ci^d  poeth;  oryd  d jr^MÌdiawl ;  cryd  diddy»^ 
paid;  ocyd  peonydduiwi;  cryd  tndian;  cryi 
oaelTn ;  cry  a  iau  melyn  ;  cryd  oymidan. — ^Y 
eryd  poeth  oedd  on  o'r  bamedigacthaa  a  fy • 
gyihiodd  Dow  ar  Israel,  o6  antŵddfaaent  rw 
nfreithian.  Deat.  zztìü«  22,  Y  raae  y  gahr 
jarefc.  f^^'^  aV  Or.  w/irroc,  yn  arWyddo  rhvw 
giefyd  tsnbaid  bynod ;  obiegid  fed  y  geinan 
yn  arwyddo  ennynn,  tanio,  UoagL  ììbì,  vifl. 
14.  MaiOL  80.  Lociy.  88.-^"  Ac  agerydd- 
odd  y  cryd/'    Lac  ir.  89.    Edr.  CnvDoir. 

GBYF-ION  (orw),  cadam,  gwwA,  gdlnog, 
nertbol. — Gwiuredwr  Seion  8y<JU*gryf;  îe,  yn 
ffry&ch  na'i  boll  wvthwynebwyr.  Jer.  1.  84« 
Lnc  xi.  22. — **€}ariad  aydd  gryf  fel  m^fen.** 
Oan.  viiL  6.    Bdr.  Gabiad. 

CBYM AN-AU  (orwm),  1.  Arf  cam  miniog, 

i  fedi  ä^  et    Deot  xvi.  9.    Jer.  ].  16. ^2« 

Barnedigaelhaa  Daw  yn  tori  i  lawr,  nen  ^n 
medi  á  wrtbwynebwyr.  Joel  iîi.  18.  Ihit.  xiv. 
15—19. 

OBYMU  (crwm),  1.  Oamn,  goblygn,  daroa- 
twng.  Job.  ix.  18.  Salm  xxxviii.  6.«— *2. 
Tmostwng  mewn  ffordd  o  nfadd^od  ac  an* 

ẃydedd.    Eaa.  xlix.  28. 8.  Rhith  ymoBr 

tjFngiadmewn  edifeirwcb  a  galaram  beohod.-^ 
^<%mny  penM  brwynen,"  Eaa.  lyiii.  5^ 
Ific  vi.  6     £dr.  BnwrHBK, 

ORYNO  (crwn),  talfyr,  dyfyr,  taclaa,  dillyn, 
destfaia,  path  wediei  gyd-gasgla  yn  fyr  a  hardd; 
llswer  o  fiiber  mown  ycbydig  driaa.— ^*  Ac  od 
oes  an  gorcbymyn  arall,  y  mae  wedi  ei  gyn- 
nwya  yn  gryno  yn  bwn ;"  neo  wedi  en  cyd* 
gaaffk  yn,  nen  i  bwn,  "  Oar  dy  gymydc^  fd  ti 
dy  ban."    Rhnl  xufL  9. 

CRYNHOI  (crwn),  cyd-gaaglo,  cy&nu,  cyf- 
nndebiu—- ^  Fel  y  gallai  gryolioi  ]m  nghyd  yn 
Ngbrist,**  ac  Spk  i.  10;  Y  mae  pechod 
weáì  gwn^ani  dynion  oddiwiüb  ea  güydd,  ao 
oddivnth  Ddaw;,gonicbwyliaetìi  Daw,  trwy 
yr  efençyl,  yn  ngbyfiawnder  yr  aipseroedd 
flosodedlg  ganddo,  yw  orynboi  yn  ngbyd  yn 
Ng^urist,  ao  nno  dnmdn  dan  on  pen,  aef  Gnat, 
yr  hoU  betban  aydd  yn  y  nefeedd  ae  ar  y  ddaear 
ynddoef.  Ycav  Òr^  waxtf^aJLatopat^  a  ar- 
wydday  ergniuym i^ydcftm  mn pen»    Y  mae 


CBY 


StO 


CUD 


yr  holl  bethan  yn  j  nefbedd  ao  ar  y  ddaear 
wedi  en  gwangara  trwy  bechod.  Gwi 
ancelion  oddivnrtii  eu  gilydd;  a  rbm 
Ddnw  troB  bytb;  a'r  byn  ddygwyddodd  i  lai  a 
allasai  ddygwydd  i'r  lleilt,  cVi  rhan  en  bnnaio. 
Datododd  pecbod  yr  boH  gylymau  ag  oedd  yn 
uno  pethan  ar  y  ddaear,  ao  a'a  gwasgarodd 
oddiwrtb  en  gilydd.  Gan  fbd  rbwymyn  cariad 
a  tbanmieiedd  wedi  ei  dori,  nis  ^1  fod  nndeb 
rbyogadynt  à*n  gilydd^  nao  à  I>nw«  (}elyn- 
ia&tb,  tywyllwcb,  ac  annbrefo,  syddyn  Uywod- 
raetha;  ac  nid  ydywgogonianlDow  i'w  weled 

ar  6i  waitb,  ond  delw  y  diafol. ^Y  mae  y 

Daw  mawr,  oU  anfeidrol  ddaioni  a'i  raslon- 
rwydd,  vedi  arUEietbu,  er  tragywyddoldeb,  i  ail 
ae^dia  a  cbrynboi  yr  boll  l^tbaa  yo  y  nef  ac 
ar  y  ddaear  i  andeb,  i  an  corpb,  a  rboddi  terfyn 
tragywyddol  ar  bob  annbrefn.  Y  ffordd  a  ar- 
Ikeaiodd  Daw  i  gyflawni  y  gorchwyl  mawr 
hwn,  oedd,  trwy  osod  ei  Fab  ci  ban,  Crist 
lesa,  yn  ben  amynt,  a'a  crynboi  bwytbaa  i  an- 
.  deb  à'a  pen  bwn,  i  gael  by wyd  ynddo ;  ea 
Uy wodractbn  a'a  cynnal  ganddo ;  ac  iddo  ynlaa 
gael  yr  boll  ogoniant  yn  dragy wydd  o'a  ca- 
dwraetb^en  cysur^a'a  dy  ddanwcb :  en  dercbafiad, 
en  ffogoneddiad,  a'u  parhad  dibali  bytb,  yn  ea 
ffyddlondeb  i'r  Arglwydd.  Parbad  eu  pen,yw  ea 
parbad  bwytbaa ;  tra  safe  efe,  y  safant  hwytb- 
an  ;  canys  y  mae  cadwraetb  d}nion  ac 
angelion  yn  gòrpbwys  yn  gwbl  arno  ef  dros 
bytiL  Y  maent  mewn  nndeb  ^  Daw  yn  N^rist; 
mewn  nndeb  â'n  gilydd,  fel  ei  gorpb,  ei  gyf- 
lawnder,  ei  deula,  ei  deymas,  £c.  Yr  nn  pen 
sydd  iddynt;  yr  an  llywodraetb  sydd  amynt; 
yt  nn  ysbryd sydd  ynddynt,  sef  ysbryd cariad; 
yr  an  amcan  meddwl  sydd  gaaddynt ;  yr  nn 
ymbortb,  yr  nn  cynnaliaeth,  a'r  un  etifeddiaetb 
sydd  iddynt  Y  mae  yf  boll  betbaa  sydd  yn 
y  nefoedd  ac  ar  y  ddaear,  sef  dynion  ac  angel- 
ica detboledig,  trwy  oruchwyllajtb  Daw,  yn 
ngbyflawnder  yr  amscroedd,  i  gael  en  crynboi 
a^  bael  sefydln  ynddo»  yn  ansigledig  ac  yn 
anwasgaredig  yn  dragywydd.  Crist  yw  canol- 
bwynt  y  cwbl ;  grym  a  cbademid  pob-  petb ;  ac 
jmdd  ef  y  mae  pob  petb  yn  cyd-seml.  Col.  !♦ 
lY,  20 ;  a  il  10.  Gen.  xlix.  10.  Dan.  ix.  24. 
Lac  zii.  42.  GaL  iv,  2,  4 ;  a  iii.  16.  Pbil.  ii. 
9,  10.  Heb.  i.  2 ;  a  ix.  10.  1  Pedr  i.  20. 
Hi^.  ii.  7« 

CRYN-U  (crýn),  lled-y6gwyd,gosiglo,  ecbr- 
ydai  cryda.  Yr  oedd  mynydd  Siaai  yn  crynn 
yn  ddirfawr  pan  oedd  Duw  a  Moses  yn  cyfar- 

tod  ât'n  gilydd  arno.  Exod.  xix.  18, Y  mae 

crynu  yn  effaitb  ofn,  parcb,  neu  wendid.  1 
Siun.  xiii.  7.  '*  Ofn  a  ddaelJi  arnaf  a  dycbryn, 
ao  a  wnaetb  i'm  boll  eiigym  girnu."  Job  iv.  14; 
a  zxxviL  1.  Job  xxxiiL  9.  iH^n.  v.  19.  Hab. 
iii  16.  Mat  xzviii  4.  Marc  v.  33.  Act.  ix. 
6.  Heb.  xii.  21.  Ii^o  ii.  19. — ^parcb,  £sa* 
Ixvi.  2,— crynu  o  wendid,  Preg.  xii.  3. 

CRYSOLITHUS,  Gr.  Äpv<roXiâoç  (oddiwrtb 
Xpvffoc^  auTj  Ac^oç,  maen)  maen  gwertb&wr,  o 
iiir  yr  aur.    Yr  oeddent  i*w  eael  oynt  yn  Wik- 


ioma.  Gelwir  ef  Topaz  yn  bres^ol.  Y  aeith- 
fea  maen  oedd  yn  syl&en  y  Jaroaalem  newydd. 
Dat  xxi.  20. 

CBYSOPBASUS,  Xfn^irwpaavc  (oddiwrtb 
XpvffoCf  auTf  a  icpaawf  cmne»)  maen  gwertb- 
&wr,  al  liw  yn  tebygn  i  sodd  cenin,  ond  in- 
edda  yebydig  i  liw  yr  aur.  Y  des&d  maen 
oedd  yn  syl&en  y  JeroBaiem  newydd.  Dai.  xxi. 
20. 

CU,  bofl^  anwyl,  bawddgar,  dymunol,  carad« 
wy.  Dent  xxi.  16.  2  Sam.  i.  26.  ^ìlor  go 
genyf  dy  gyfraitb  di  I "    Salm  czix.  27. 

CUALL-EILL  (ca-all),  ynfyd,  ffol^^gwallgoi; 
crenlawn,  ffymiç,  gorwyllt,  Uedynfyd;  enbyd. 
Dial  cnally  sef  dial  ffymig,  crenlawn.  Bbal  L 
21,  22 ;  a  X.  19.    Ẅ,  S.,  ymyl  y  ddalen. 

CUB,|uEr«&.  2^1)  enw  talaeth  yn  Maraotia  yn 
yr  Aipbt,  medd  Ptolemy,  Grotiua.  Eaec  xxx, 
t,  Nid  oea  grybwylliad  am  dani  yn  nn  man 
arall  yn  yr  ysgrythyran.    Newcome. 

CUCUMEEt-AU,  lÀad.  Cuoumsb;  Sae9. 
CuouMnKB :  planigyn,  a^i  flodan  yn  debyg  ea 
llan  i  glycban ;  y  ffrwytb  sydd  debyg  i  afal,  o 
ran  ffaeúider  ei  fwydion ;  ac  ynddo  dair  cell, 
lie  cynnwysir  yr  bad  ami,  yn  ddwy  rèa.  Yr 
oedd  belaetbrwydd  o  booynt  yn  tyfa  yn  yr 
Aipht  a  Pbalestina;  a  bwy  oedd  ymbortb  cy- 
gredin  caetb-weision  a  tblodion  y  wbd«  Nnnu 
xL  5.——"  Merch  Seion  a  adewir  megys  11a* 
esty  mewn  çwinllan,  megys  Hetty  mewn  gardd 
caoameraa.''  -Esa.  i.  8.  Byddi'd  arforol  o  ad- 
eiladu  matb  o  fythod  gwael«  mewn  gcrddi  a 
gwinllanoedd,  i  wylwyr  i  wylio  en  mrwythan 
rbi^  bwystfilod  rbeibus,  byd  nee  yr  addfedent 
i'w  casgia ;  ac  yna  gadewid  bwynt;  a  tbebyg 
mai  tymbor  y  cucameraa  oedd  yr  on  byridL 
Job  xxvil  28.  Felly  y  gadawyd  Jerasalem  : 
tra  yr  oedd  yr  boll  wlad  oddi  amgyldi  iddi  yn 
anrbeitbiedig,  a'r  dinasoedd  wedi  en  lloegi,  yr 
oedd  gan  yr  Arglwydd  wylwyr  yno;  ac  yno 
yr  oedd  efe  am  adad  yebydig  weddiU,  tros  ryw 
hyd:  ond  daetb  ei  dinystr  bitbau.  Eaa,  i.  7, 
9. 

CUDYN-AU  (cad),  tnaw  o  wallt  Nam. 
vi.  5.    Bam.  xvi.  13.    Eiec  viii.  3. 

CUDD-IO-IEDIG,Äẃ.  nnD.**^*^';  Ŵ- 
ji6ü^^*heuího:  celu,  celcio;  celedigaetb,  celci* 
ad,  coddfa ;  arffelwcb. 

1.  Cuddio,  äoddi  gorcbudd  ar  betb,  cadw 
yn  ddirgd;  felly  y  mae  Daw  yn  cnddio  ci 
orcbymynion,  pan  na  byddo  yn  en  h^arbau^ 
Salm  cxix.  19.  <'N1  chuddiais  dy  gyfiawnder 
yn  fy  ngbalon  ;*'  eithr  egbirais  ef  mewn  geiriaa 
ac  ymarweddiad.  Salm  x1.  10.  Hyn  oedd 
gwbl  wrthwyneb  i'r  gwr  a'r  nn  dalent»  yr  bwn 
a'i  cnddiodd  bi  yn  y  ddaear,  fel  na  cbai  efe  ei 
bun,  na  neb  arall,  nac  elw  na  cblod  oddiwrtbL 
Mat  xxY.  25. 

2.  Cadw,  neu  drysori ;  felly  y  mae  y  fiydd- 
loniaid  yn  coddio  gair  Dnw  yn  en  calonan,  pan 
y  trysorent  ef  yn  en  cô^  eu  barn,  en  cydwybod, 
a'a  sercbiadau ;  fel  y  byddo  iddo  drefnu   cu 


CUD 


2Í1 


CÜL 


iioQ  jmarferiad  mewn  calon  a  bywjd,  a  rlioddi 
cjnnaliaeth  a  diysnr  cryf  iddynt.  Salm  cxix. 
11. 

8.  Diogehi :  cnddia  Daw  ei  bob!  rhag  iog, 
ac  eithaf  traliod,  jn  nghya^od  7  graig  fiiwr^  ac 
yn  niiselfii  ei  babeli,  sef  On$t  S^lm  xxvii.  ê ; 
a  xxxin  7* 

Daw  sydd  yn  ymgoddio,  ac  jn  onddio  ei 
wyneb,  pan  7  mae  yn  peidto  egloro  ei  ogoniant 
al'  ewylÌ78  da,  70  ei  ordinbadaQf  aM  raglcmiaeth- 
sa.  Saim  Ixxxix.  46.  Esa.  Ixiv.'  7.  Job  zui. 
34.  Salm  xxx.  7. — ^Daw  3m  caddio  ei  wToeb 
oddiwith  becbod,  ac  711  cuddiç  pecbod,  87dd 
yn  mryddo  cwbl  fiuideuant, .  (Salm  IL  9 ;  a 
xxxii.  S ;  a  Ixxxv.  2.)  ftîl  an  *  yn  caddio  peth 
&idd  aUan  o  olwg,  nad  yw  yn  bwriadn  nao  yn 
ewyilyaio  edrych  arno.  i  dniffareddia  yn 
oDÎg  oedd  yn  weledig  yn  y  babeli ;  yr  oedd 
y  goTcbymynion  oedd  yn  gofyn  y  pecbadnr  yn 
gnddiedÿ  yn  yr  arcb,  tanL— of  mae  Daw  yn 
coddio  balebder  oddiwrth  ddynion,  pan  y 
byddo  yn  en  aiomi,  ac  yn  en  difeddiannn  ot 
peth  y  byddont  jn  tncidda  i  fod  yn  falch  o 
boBo.  Job  xxziii  17. — ^Dyníon  yn  caddio  en 
pechod»],  a  arwydda,  ea  bod  yn  gwada,  yn 
ceknoen  Ueihan,  ac  yn  gwneothar  esgosion 
drostynt,  Salm  xxzii.  5.  Diar.  xxviii.  18. — 
Crist  a'i  efengyl  qr  drysor  cnddiedig,  a  doetbin- 
eb  coddiedig,  am  nad  adwaenir  bwynt  gan 
ddmon  anianoK  Mat.  xiii.  44.  1  Gor.  it.  7. 
— Ymac  yr  efengyl  yn  gaddiedig,  pan  fyddo 
dynion,  trwy  en  uinffhiediniaetb  a  a  bydol- 
rwydd,  yn  ddiystyr  ononi ;  yn  ddideimlad  o*a 
hangen  am  dani ;  ac  yn  ddiolwg  ar  en  gwerth- 
fiiwrogrwyddy  a  gogoniant  yr  Arglwydd  ynddl 
Fr  tìSbí  7  liewTTcbodd  Duw  trw7  ei  Ysbryd  yn 
eo  calonan,  y  mae  yn  ddrych  golea,  yn  dangoe 
iddynt  ogoniant  Daw  yn  wyneb  lesa  Grist ;  a 
inry  a  newidir  i'r  anrby  w  ddelw,  o  ogoniant, 
Ond  OS  caddiedig:y w,  yn  y  rbai  colledig  y  mae, 
oea  (cy  roiç  oKoXXufuvQic)  rkai  sydd  yn  dys^ 
trymo  eu  htmain. — "  Bywyd  wedi  ei  gaddio 
gyda  Qirist  yn  Now."  Col.  i;L  Bywyd  dir- 
geledig,  Dawn  o  lyfeddodao,  y w  byw  trwy  nn 
araU,  aef  CrisU  Ynddo  ef  y  mae  iddynt  gyf- 
iawnder,  a  nertb.  Bywyd  anadnabyddaa 
yn  bresenol  jdjw ;  y  ma6  yn  gaddiedig,  mewn 
gndd  mawTy  i  bawb,  0  ran  y  cyflawnder,  y 
perffeitbrwydd,  a'r  gogoniant  0  bono.  1  loan 
iii.  2,  3.  Y  mae  Daw  yn  anweledig ;  y  mae 
Cnst  gydft  Daw  yn  anweledig;  felly  hefyd  y 
mae  bywyd  ei  bobl  ynddo.  Ond  y  mae  ea 
bywyd  yn  ddiogel,  wedi  ei  guddio  rbag  pob 
gclyn,  *•  g7da  Cnriat  vn  Naw, '  fel  7  gwreiddyn 
aV  ffynnon.  Yn  nymder  y  ganaf  oer,  nid  yw 
bywyd  7  cangenan  yn  ymd&ngoa,  ond  y  mae 
yn  gaddiedig  yn  y  gwreiddyn  y  pryd  hwnw  ; 
aphan  gyfnewidio  y  tymbor,  ymddengys  y 
bywyd  cnddiedig  yn  y  cangenaui  mewn  nardd- 
web  a  ffrwythlonrwydd.  Felly  y  mae  bywyd 
pob  credodyn  ;  y  mae  yn  ddecbreool,  ao  mewn 
graddbycban,  ynddyntbwy  ynbreeenol;  ond 
yn  lied  onadnabyddas  iddynt  hwy  ea  bunaini 


ac  yn  fwy  cnddiodiff  oddiwrth  y  byd ;  ond  v 
mae  yn  y  perflfeithrwydd,  y  cyflawnder,  a'r 
gogoniant  o  bono,  gyda  Christ  jrn  Naw ;  ao 
ymddengys  pan  ymddaogoso  Crist  ea  bywyd 
bwynt. 

CTJDDFA-EYDD  (cndd-ma),  ymgaddfa, 
lloches,  cel&n,  diogelfa,  Uechfan ;  cudd-bentwr, 
cadd-grog,  casglfii.  ^*  Khoddaf  i  ti — ^gnddfeydd 
dirgel."  Esa.  xly.  8.  Sardis  a  Bablion,  pan 
gymerwyd  bwynt  gan  Cyras,  oeddent  y  dinaa- 
oedd  cyfoethocaf  yn  y  byd.  Craesus,  yr  hwn 
a  osodir  allan  fel  y  brenin  cyfoethogaf  ^n  y 
byd  yr  amser  hwnw,  a  roddodd  i  fyny  ei  hoU 
olnd  i  C}  rua,  À  chyfẂf  manwl  yn  ysgrifenediff 
o*r  owbi,  yn  cyfrif  yr  byn  a  gynnwysai  pob 
oertwyn  yn  n<»Udaol,  pan  ddygwyd  hwy  7m- 
aitb ;  a  rhoddw7d  bwynt  i  Cyras  wrtb  ei  balaa 
yn  Babiton.  Gwel  JCenoph  Cfyrop.  Lib.  VIL 
kbydd  Pliny  bancs  (Nat.  HUL)  o'r  cyfoeth  a 
gasglodd  Cyras  yn  Asia,  bo<^  yr  arian  a'r  aar 
gyraaint  a  £126,224,000  o'n  harian  ni.  Daw 
a  roddodd  y  trysoran  byn  oil  i'w  was  Cyras,  yr  * 
hwn  a  gyfododd,  aalwoddac  alwyddodd  yn 
benaf  i'r  dyben  i  ryddbaa  y  bobl  o'a  caethiw- 
ed.  "  Er  rawyn  Jacob  fy  ngwas,  ac  Israel  fy 
etholcdîg,  y'th  elwais  erbyn  dy  enw."  Esa. 
xly,  4. 

CUFYDD-ATJ,  Llad.  Cubitus:  mesnr  o 
gylch  banner  Hath  o  byd,  sef  o  benelin  ffwr  i 
benan  ei  fysedd,  oedd  y  cufydd  cyflFrecun ;  y 
cafydd  a  el w id  y  cnfydd  y  cysegr,  oedd  ya 
nghylch  dwy  fodfedd  ar  hugain,  sef  cafydd  a 
dyi  nfedd.  Ezeo.  xliy.  1 3.  Gwel  ychwaneg  o 
hysbysrwydd  am  byn  yn  y  Tabl  sydd  yn  ar- 
graffedig  yn  niwedd  y  rhan  fwyaf  o  Fibíaa. 

CUIr-ION,  ica)  aflydan,  oaeüi,  cyfyng ;  prin^ 
teneu,  difras,  dignawd.  "Cyfyng  yw  y  porth^ 
a  chül  yw  y  ffordd :"  sef,  felly  y  bama  dynion 
cnawdol  hi.  Rhaid  i  ddyn  ymwada  àg  ef  ei 
ban  i  Todio  ynddi :  ond  y  mae  yn  ddigon  ëang 
iV  penaf  o  becbaduriaid,  ynddi  ei  ban,  ac  o  da 
yr  Arglwydd.  Mat  vii.  14.  Edr.  Porth.—— 
Teneu,  difras ;  creadnriaid  âg  ychydig  o  gig 
arnynt,  a  elwir  yn  rbai  culion.  Gen.  xlL  3. 
Nam.xiii.20.;Ezce.zxxtx.20 — "Paham  y  gwelai 
efe  eich  wynebaa  chwi  yn  gulach  na'r  bech- 
gyn  sydd  fol  cbwithau  f  sef  yn  dcneuacbi  yn 
wacth  yr  olwg ;  Heh,  yn  driitiock,  Dan.  i.  10. 
Pad  fo  eulc^yr  jẁ  goreu  íÿdd  y\ngwaitb .    Diar» 

CULNI  (cul),culedd,  colder,  toncuder,  truan- 
der — **  Anfonodd  gulni  (ncu  ddarfodedigaoth) 
i'w  benaid."  Sef  iddynt  hwy,  i'w  pcrsonaa  ; 
ond  yn  fwy  priodol  i'w  cyrph,  roegys  yn  Salm 
cy.  18«,  y  dywedir  am  Joseph,  '^  Cystaddiasant 
ei  draed  ef  mewn  gefyn ;  ei  enaid  a  aeth  mewn 
heiyrn."  Sef  bwytasant  yn  ddian,  ond  ni 
chawsant  ddim  mactb ;  nid  oeddent  yn  pesgi 
arno,  ond  yn  hytracb  yn  culhan,  byd  nes  yr 
oeddent  o'r  diwedd  yn  darfod  i  farwolaetb. 
Ond,  tebygol  i'r  Arglwydd  roddi  arwyddion  o'i 
ddigoiaint  ar  en  heneidiaa  hefyd,  mewn  anea- 
mwythder  meddwl,  ac  euogrwydd  cydwybod. 


cu» 


Slû 


CÜ8 


Saim  CYÌ.  15.    Bbs.  z.  16 ;  a  zziv.  16*    Job 
•  xvL  8.    Nam.  xL  33. 

CTTSr  (cu),  aiglwydd»  tywjBog,  peaaefL 

Am  bI  èh«dwtr  on  bydol  9«% 
on  Mrth  «I  hm  a1  InoedlL 

J:  l>»7<h  (Mm.  mllL  liw> 

CUNNOG-AU  (coo^wg),  A03ẂÌ 
Cunrsoo :  crwe,  eelwro,  ystwc  ;  jtíèù^  piaer ; 
cofltrel:  llertri  ddal  Uaeth.— «^  Hi  a  i^orodd 
gaimog  o  laeth."  Barn.  iv.  19.  Cyfieithir  jt 
no  gair  ^1^3  eoiirelau  jn  Jot.  iz.  4, 13.,  ac  a 
anrydda  coatrelati  wedi  en  gwneulhiur  o  grwyn 
anifeiiüddf  7  &th  i^a  arferir  eto  yn  iq^Iedydd 
ydwyrajn,    Qwel  Hanner*B   Obi, 

CÚRFA-ETDD  (cor),  curiad,  maeddiad; 
cosp-gorfii.  Un  o'r  rheolan  dan  gyfraiih  Mot- 
ea oedd,  ^Pan  fyddai  i  ŵr  a  imeU  á  benynv 
a  hitban  yn  forwyn  gaeth  wedi  ei  dyweddlo  i 
ẁr(Ìr(f 6.  eniliòio  can  nen  am  wr^ae  heb  ei  rhy  dd- 
ban,  nea  beb  toddi  rbyddid  iddi,  bydded  iddynt 
gur&J*  àe.  LA. lax.  80.  Hẃ.Syddedcuìẃ.  Mae 
*rbaiynmeddwlmaiyfenywyn  mug  oedd  igael 
y  giurfis  am  fod  y  gairyn  y  rbyw  fenywaidd; 
ermll  a  farnant  fod  y  gorfii  fr  ddao.  Y  ffwr 
yn  naiig  oedd  i  ddwyn  abertb,  am  nad  oedd  hi 
mewn  amgylcbiadaa  i  gael  abertb.  Pe  bnaaai 
bi  p  rbydd»  bnasai  y  ddan  yn  cael  en  marwol- 
aetbn.  Bxod.  zzL  20, 21.  Dent  xxiL  28,  24. 
Let  xz.  10.    loan  yìü,  4. 5.    Heb.  xiii.  4. 

CüB-IO,  cnlhao,  teneno,  bod  braader  nn  yn 
darfod ;  piüídod  ar  nalar.  Amiyw  bethan  aydd 
.  &lacboso|r|iriad;  ao  yn  neilldnol,  gwasgai 
coTpb  nea  feddwi.    2  Sam.  xiiL  4» 

CURO  icur),  xcocM»,  cfotto; — 1.  Baeddo, 
maedda,  bnwio,  pwyo,  dymv,  dnlio.    Let  iL 

14.    Exod.  XXX4  36. 2.  Ceryddo.  sef  caro, 

nea  daro,  à'r  tafod.    Salm  exlL  5. 3.  Ger- 

y  dda  mewn  flFordd  o  gosb.    Act.  xvL  22. 

4-  Cnithio,  nea  gnro  wrth  ddrwa,  am  ei  agor- 
yd.  Act  xii.  18.— Y  mae  vr  Aiglwydd  lean 
yn  caro  wrth  ddrwacalon  ei  bobl,  trw^  ei  air,  ei 
Ysbryd,  a'i  raglaniaetban,  iV  ddeffroi,  en  cynff 
hori,  a'a  cyraSell  i'w  dderbyn  fel  rhad  rodd 
Daw,  ac  lachawdwr  digonol  iddyot :  yr  fawn  a 
ddaeth  i  geisio  ac  i  giâw  yr  hyn  a  goUaaid. 
Can.  V.  2.  Dat  iii. .  20.— Curo  wrtb  ddrws 
Daw  ydyw  mynycb  a  dyfal  goisio  wyneb  a 
fiafr  Duw  yn  Nghrist  mewn  gweddi.  Mai,  ¥ÌL 
8.  Loo  xii.  IO.-r-Curo  dwylaw  »ydd  arwjrdd  o 
lawenydd  a  gorfoledd  mawr.  2  Bren.  xii.  12. 
Salm  xlviu  I ;  a  xcviii.  8.  Eŵ  Iv.  12,— Car- 
wlaw  y  w  ffwiaw  trwm  lawn  yn  curo ;  nea  wlaw 
yn  peri  Uileiriant,  mewn  ffordd  o  farn.  Eaec 
xiil  11, 13— Carwyr,  cnr-goajwiryr,  cemod^yr, 
tarawyrâ  gwial.  Ésa.  1.  6.  öyflawnwyd.  Ena. 
L  6.,  yn  mt.  xxvL  67;  a  xxvii.  26. 

CUS,  Eeb.  tDin  P«*]  1-  Mabbynaf  Ham,  a 
thad  Nirarod,  a  Seba,  a  Sabta,  a  Raama,  a 

Sabteca.    Gen,  x. 2.  Bnw  gwlad,  lie  trigai 

y  Cnsiaid,  bon  ydyw  Ethiopia.    Eath.  i.  1 ;  a 

^i).  9. 8.  Mab  JeminL    £nw  a  roddir  ar  y 

brenin  Sanl,  nea  au  o'i  ganlynwjr,  y  mae  yn 
aiisicr  pwy,  gan  nad  yw  yn  caol  ei  enwi  ond  yn 


nbitl  Sabn  viL    Oymbar.  1  Sam*  iz.  1 ;  a  zzii. 

7.  &  Sam  xvL  16.    Born.  iii.  15;  a  ziz.   le. 
Bdr.  BrBiapiA. 

CUS-ION-AN-AU-U  iea),  0r.wm,eua, 
wao^  cuêo.  Yr  oedd  coaana  yn  aifaiad  gynt 
fel  arwydd  o  gyfeiUgarwdi,  p«rab,  ymostyn^ 
iad,  amhydedd,  ac  Gen.  xzviL  26,  27.  I 
Sam.  XL  41 ;  a  z.  1«  Soniraa  amijw  h$h  o 
goaanan  jn  yr  yagrythTran;  megya,  1.  Cuaan 
oywir,  lei  arwydd  aecchiadid  o  ffaredigrwyâd. 
1  Sam.  zz  4lJ-*— 2^  Bradwiaidd ;  feUj  y  cue- 
anodd  Jadaa  ei  Matr,  JToab  Amaa.  Hat» 
zzvL  49.    2  &|m.  zz.  9.    Diai^  zzriL  6. 

8.  Rbagritibiol  agwenieithna ;  felly  y  coaanai 
Abaalom  yrbai  avmgryment  idda  2  Sam.  zr» 
6. 4.  Slnnaddoigar;  byddeni  aaiO  ai  coa- 
ana y  dddw  ei  ban,  nea  yn  cnaaaa  ea  Daw  jn 
arwydd  o  barch  ae  addoliad  f  r  tikuL  A  dmn 
na  ddMion  iddynt  maana  yr  hanl  a'r  Ueoad^ 
coaanent  en  llaw  o  Baich  iddynt.  Hoa.  ziiL  a. 
1  Bfen.  ziz.  18.  Job  zzzi  27,  I^edir  am 
ddelw  o  brea  i  Herenlee,  yn  Agrigontam,  yn 
Sidly,  fod  y  genan  a'r  en  iddi  wedi  «a  treolio 
ffan  ffoaanan  yr  addolwyr.  Y  mae  y  Siaroeae 
hyd  neddrw,  ar  ea  bymadawiad  o^anaddoliad- 
an,  wedi  derbyn  ben<UlJi  yreffeinad,  yn  m^ned 
ao  yn  enaann  yr  eüon,  ac  yn  yoDttrnmi  idda 
Gwel  Cioero  Aetio  2.  in  Verrem,  Li.  IV.  O^ 
zHii  A  Actio  4.    Oimpk$$  Syütm  </  Ge^- 

grapky. 6.  Cnawdol  a  pbotoinlfyd»    Dial. 

yiL  18. 6.  YabrydoL    Can.  L  2  ^  a  yiiL  1. 

*i.   CSaaan  aanctaidd,  a  arfecid  gynt  yn 

mhJith  Ciiationoffion,  ac  a  arferir  «to  mewn 
ffordd  o  gyfercSiad.  Bhnt  zvL  16w  1  Cor. 
ZW20.  2  Cor.  xiii  12.  1  Petr  v.  14.— ♦•Coa- 
enwcb  v  Mab,**  hyny  y w,  anrbydeddweh,  add- 
dwcfa,  a  cfaerwch  cl  Siim  ii  12.  1  8am«  z« 
]._u  Oyfiawnder  a  beddwch  a  ymgnaanaaaot»*' 
megya  y  bydd  cyfeillion  yn  aner  gwneotbar, 
pan  gy&rfyddont  Salm  Izzzii*  10.  Bxod.  ir» 
27.  Arwydd  o  gydgordiad,  caikd,  a  Uawen- 
ydd,  priodoliaethaa  y  Dawdod  yn^  rbefa  fewr 
yt  iacbydwriaetb  yn  Nghriat;  bwnyw  •T^y- 
•^DÌÖ  (JfefcÍMŴír)  Brenin  cyflawnder»  a 
beddwcb,  y  maent  yn  cydgyferfod  ynddo.  Heb. 
vii.  2.  "  Vna  gwaitb  cyAawader  fydd  hedd- 
wi^h.**  Esa.  xxxiL  17.  Mae  cyfiawnder  a  bedd- 
wch hefyd  yn  ymgnaana  y  n  y  credininrr ;  "  Gan 
etn  bod  wedi  ein  cyfiawnhan  trwy  ffydd,  y  mae 
gehym  beddwch  tuag  at  Ddaw^  trwy  ein  Hai^ 
glwydd  Ic80  Grist"  Rbnt  v.  1.— «Cnsanao 
ei  fiD  :'  (Can.  i.  2.)  aef  Crist**  Min  Crist  yw 
ei  wirioneddaa  grwol ;  canya  fcjrwalltwyd  graa 
ar  ei  wefosaa.  Salm  xlv.  2.  Mat  v.  2,  2,  Ac. 
Coaanaa  ei  fin  a  arwyddant  cymhwyaiad  o*i 
wirioneddaa  at  gyflwr  yr  enaid,  mewn  ffordd  j 
gyanrol,  gynnaliaethol ;  yr  hyn  sydd  arwydd 
neüldnol  o  gariad  Criat  a*i  ffftfr,  ae  a  rydd  1 
fawr  gyaor  i  enaid  trailodedig,  hiraetfilon  am  I 
ei  gymdeitbaa.    Edr.  Cabiad-wledd*  I 

CUSAIAH,  fieò.  rrülp  [«wíwSf  3^,^*^  I 
glwyád\  mab  Abdi  a  thadNBâiaa.  Lefiad,  o  , 
denla  Merat*    1  Cor.  yL  44 ;  a  zy.  17.  | 


CÜS 


2Í3 


CWL 


CUSAN-MSATHAIM,  Heb.  Ja-inS»^- 
yvn  [<^<^  anwireddauVut^jym  Mesopotamia, 
'yr  Ìwn  a  orthrymedd  Israel  wyth  mlynedd, 
ac  a  waredwjd  oddiwrth  ei  grculondeb  gaii 
Otbnìel  mab  Cenaz.  Barn,  iii.  8 — 10. 

CUSI,  •S'OiT  [iraferthusy  neu,  taer]  1.  Un 
a  ddyeodd^  newydd  i  Dafydd  am  ddjcaweliad 
Ábsâlom.  2  Sam.  18.  21.— 2.*  Tad  Selamiah. 
Jer.  3ö.  14. — 3.  Tad  y  prophwyd  SephamaL 
Pen.  1.  1. 

•  CCW8AN,  -íiB-iJi  M  'Dangystuddy 
firwelais  wersyllati'  Cawsan.'  Hab.  3.  7.  Wrth 
OuwsaD,  tebygol,  y  meddylir  Ethiopia ;  canys 
felly  y  cyfieithir  Cu»  y  rhan  amlaf.  Gen.  10. 
6,  7.  Ear,  Cüs.  Gwelodd  y  prophwyd,  mewn 
gwelediçtôth,  fraw,  a  dychrvn,  a  chystadd,  yr 
Ëthiopiaid^  yr  Arabiaid,  y  Midianiaid,  y  Moab- 
iaid,  yr  Ammonìaid,  ac  eraiU  a  breswylient  y 
gwledydd  cyÜBgos,  pan  glywsaût  am  y  gwyrth- 
iaa  mawrion  a  wnaeth  Ishofah  yn  gwaredu 
Israel  Cymb.  Nam.  12.  1.  Exod.  2. 16,  21, 
Xum.  31.  7,  8.  Bama  rhai  fod  y  cyfeirìad  at 
Bam.  3,  10.  a  7. 1. 

CTJT-IAU,  (cwt)  cryg-nytb,  caban,  hogldy, 
penty,  cwt,  twllmoch;  cnt  y  moch,  cut y  gwydd- 
an,  cut  yr  jeîr.»  *  Ymestyn  ar  eu  glythan,  a  bwy- 
U  yr  ẃyn  o'r  praidd,  a'r  Uoi  o  ganol  y  cut.* 
Amos  6.  4-  Meb.  p^n  He  y  rhwymir  anifeil- 
iaid,  yn  neilldaol  Iloi  i'w  pesgL  Gydunir  ag 
ef  bob  amser  ijÿ  llo.  Cyfieithir  ef  íy  yn  1 
Sam.  28.  24. — pasgedig^  Jer.  46.  21.  Mal.  4. 
2.  Darlanîa  y  geiríau  ddynion  wedi  ymroddi 
i  lythineb  a  meddwdod,  yn  byw  mewu  diofal- 
wcb  a  chwantau  cnawdol.  Salm  72.  8.  Luc  12. 
19,  20. 

CUTHA,  Heb,  nn^  [y9ig\  talaeth  yn  Assyr- 
ia. 2  Bren.  16.  24,  30.  Yr  un  y  tybia  Caknet 
a  Gush,  a  gyfieithir  Ethiopia  yn  Gen.  2.  13. 

CWAETÜS,  dysgybl  «ydd  yn  anerch  y 
Rhufeiniaid  gyda  Paul,  £hufeinydd,  tebygol. 
Rhuf.  16.  23. 

CWBL-HAU,  (cwb)  y  cyfan,  y  cyfan  oil, 
cvflawni,  cyflawni  addcwid ;  hyny  y w  gwneuth- 
ur  i  fynn  yn  gwbl  gyflawn  yr  hyn  a  gvnnwysir 
ynddi.  2  Sam.  7.  25.  2  Cron.  34.  31."  Jer.  23. 
20. — Dnw  a  gwblha  bob  peth  er  daioni  iV 
bobl ;  beth  bynag  a  addawodd  efe,  ac  a  ofyn- 
ant  hwythau  mewn  ffydd,  efe  a'i  gwna  dros- 
tynt  ac  iddynt  f  ac  a'u  galiuofira  hwytbai^i  bob 
^ir  a  gweithred  dda.  Salm  67.  2.  Job  23.  14. 
—Duw  a  gwblha  gyugor  ei  genadon ;  pan 
ddygo  efe  i  ben  ci  fwriadau  a  fynegwyd  trwy  y 
prophwydi,  mewn  addewidiofn  a  bygythiou. 
EsaL  44.  26,  Edr.  Ctflawwi. 

CWCWLL,  OYCYLLAU,  (cwg)  Llwd.  Cu- 
CCLU8 :  owl,  cwff,  penguwch,  penwi^.  *  Yna 
J  rhwymwyd  ÿ  gwyr  hyny  yn  eu  peisiau,  eu 
llodrau,  a'u  cycyllau.'  Dan.  3.  21.  Maui  o 
benwisgoedd  oedd  y  cycyllau,  Taâu  y  tri  Uanc 
yn  eu  gwisgoedd  fel  hyu  i'r  tan  oedd  yn  dang- 
08  fod  Hid  y  brenin  yn  boeth  ac  yn  grenlon 
iawn,  yr  oedd  am  eu  llosgi  hwy  a'r  cwbl  a  ber- 
thynai  iddynt  ar  frys. 
35 


CWERYL-ATJ,  Llad.  Querela:  mater, 
cwyn,  achos,  achwyniad,  cynghaws,  dadl.  Diar. 
28.  11.  Col.  3.  13. 

C  WESTTWN-YNAU,  Llad.  Questio  ;  gof- 
yniad,  holiad.  Y  mae  amryw  fath  o  gwestiyn- 
au,  neu  holiadau,  yn  yr  ysgrythyrau;  1.  Cref- 
yddol.  Deut.  6.  20.  Mat.  2.  2.-2.  Cableddus. 
2  Bren.  18.  34,  35.  loan  8.  48.-3.  Rhai  cal- 
edion;  Eiv  cyfryw  y  daetli  brenines  Seba  i 
brofi  Solomon,  1  Bren.  1.  1.  2  Cron.  9.  1. — 
4.  Rhagrithiol ;  felly  yr  holodd  Herod  y  doeth- 
ion  am  ymddacgosiad  y  seren.  Mat  2.  7. — 
£^  Rhai  manylgais ;  felly  yr  oedd  un  yn  gofyn 
i'r  lesu  yn  nghylch  nifer  y  rhai  cadwedig.  Luc 
13.  23.  A'r  dyagyblion  hefyd  }ti  gofyn  id  do, 
Pwy  sydd  fwyaf  yn  nheyr|^  nefoedd !    Mat, 

18.  1.  —  6.  Rhaiffol,  neu  ynfyd,  ac  annysg- 
edig;  y  rhai  sydd  yn  magu  ymrysonau,  ac  y 
dylid  eu  gochel.  2  Tim.  2.  23.  Tit.  3.  9.-7, 
Cadarnhaol ;  felly  y  llefisirodd  Aaron  a  Miriam, 
gan  famu  bod  yr  Arglwydd  wedi  llefaru  trwy- 
ddyDt  hwy  yn  gystal  a  Moses.  Num.  12.  2. 
Hefyd,  geirian  Balaam  am  Dduw.    Nuit.  23. 

19,  &c.— 8.  Cwynfenus.  Gen.  42.  28.-9.  Nac- 
aoV;  felly  y  llefarodd  Nehemiah  wrth  Sanbalat 
a  Gesem,  Neh.  6.  2. — 10.  O  amheuaeth  ac 
anghrediniaeth  [2  Bren.  7.  19.]  neu  o  ddiys- 
tyrwch  a  gwawd;  felly  y  llefarodd  brodjrr 
Joseph  wrtno ;  a  Pharaoh  am  yr  Arglwydd, 
Gen.  37,  8.  Exod.  5.  2. — 11.  Mewn  fforddo 
ryfeddod,  neu,  er  mwyn  peri  sylwi  yn  fanwL 
Caniad.  3.  6.  a  8.5.  Esa  63.   1.  Marc  44  4|. 

CWHWFAN-U,  (cw-hwfan)  ysgwyd,  lled- 
daflu,  chwyfanu,  gogrynu.  Yr  un  gair  Heb, 
naS  *  gyfieithir  m'^Aio,  yn  Esa.  30.  28.  ac  ys- 
gwyd llaw  yn  Esa.  13.  2,  ag  a  gyfieithir  cwhw- 
fan  yn  yr  amrywiol  leoedd  eraill  yr  arferir  ef 
ynd^ynt.  Exod.  29.  24.  Num.  5.  25,  <S?c 
Ystyr  y  gair  y  w  estyniad  allan,  estyniad  megys 
y  gwceir  wrth  gynyg  neu  roddi  rhywbeth. 
Num.  8.  11.  'Acoŵymed  \ciohwfanedy  jm- 
yl  y  ddalen,]  Aaron  y  Lefiad  ger  bron  yr  Ar- 
glwydd, yn  offrwm  (ffeb,  offrwm  cwkwfan  gan 
ieibion  Israel,  fel  y  byddont  hwy  i  wasanaethu 
gwasanaeth  yr  Arglwydd.'  Y  cwhwfan  yn  yr 
adnod  hon  (medd  Ainsworth)  a  ddehonglir 
trwy  y  cyfieithiad  Gr,  neillduo :  yr  un  geinau 
ag  a  arferir  am  weinidogion  Crist ;  megys  y 
dywedir,  'Neillduweh  i  mi  Barabas  a  Saul, 
i'r  gwaith  y  gelwais  hwynt  iddo.'  Act,  13.  2. 
felly  yn  Rhuf.  1.  1.  Ein  cyfieithiad  ninau  o 
Num.  8.  14.  sydd  hefyd  yn  cadamhau  hyn 
*A  neillduo  y  Lefiaid  o  blith  meibion  Is- 
rael.' 

CWLWM,  CYLYMU,  (cw-llwm)  Rhwymiad, 
rhwyqio;  gwasgiad,  gwasgû.  Cwlwm  dolen; 
Uwm  gwlwm,  sef  cwlwm  caled ;  cwlwm  gwythL 
— *Cylyma  hwy  am  dy  wddf;'  sef,  byddant 
fel  cadwyd  wddf  yn  addurn  i  ti;  defnyddia 
hwynt  ar  bob  achos.  Diar.  3.  3.  a  6.  21. — 
Í  Gan  fod  yn  ddyfal  i  gadw  undeb  yr  Ysbryd 
yn  nghwlwm  tangnefedd.'  Eph.  4.  3.  Sef 
yr  undeb    bam    sanctaidd,  serchiadol,   sydd 


CWM 


274 


CWM 


MIN. 


rhwBg  pobl  Dow  a'n  gilydd;  yr  byn  sydd 
ffirwyth  yr  Tsbryd  yn  eu  gallno^  i  fyw  yn 
ngbyd  yn  gyfeillgar  a  beddychol  a*a  gilydd, 
fei  nn  gwr,  ac  nn  ffalon. 

CWLLTWR-TKAU,  (cwll)  Llad.  CuLim; 
S<u9,  CouLTXB :  on  o'r  offer  a  berthyn  Tr  ar- 
adr,  oddiwrth  ewUy  gpirahaniady  yn  arwyddo  ei 
fod  yn  gwabann,  neu  yn  hoUti  y  tiryn  gwysan. 
1  Sam.  13. 20,  21. 

CWMMIN,  Llad.  Cumminum;  S<u9.  Cum- 
Planlgyn,  nen  l]riieiiyn,  Ued  debyg  i*r« 
jl,  ei  gangan  aU  flodau  yn  tiobynao ;  y 
mae  yn  Unosog  yn  ynys  Malta,  He  yr  hanir^c 

Gamaetbir  ef  fel  yd,  a  byddai  yr  Israeliaid  yn 
a  yr  bad  yn  eu  meninrdd,  ac  yn  ei  ddymn  à 
gwialen.  Mat.  23.13.  Ésa.  28. 26, 27.  Dywedir 
ei  fod  yn  feddyginiaetbol  yn  afiecbyd  y  cryd 
cymalaa,  y  bendro,  gwjrntogrwydd,  colnddwst, 
anmblantadrwydd,  A?c  * 

CWMPAS-OEDD,  1.  Amgylch,  cylcb-fea- 
nr,  cylchedd,  Ezod.  34.  8.  1.  Bren.  7.  81. 
— 2.  Offeryn  wrtb  yr  hwn  y  llunia  y  crefit- 
WT  gylcb-tesorau.     Esa.  44,  13. — *  i   mae  y 

fwynt  yn  dychwelyd  yn  ei  g?rmpaaoedd ;' 
yny  ydy w,  y  mae  y  cwynt-  yn  cbwytbd;  yn 
awr  o  an  parih,  bryd  arall  o  bartn  andl; 
ac  felly  yn  cvlchn  pedwar  ban  y  byd.  Preg.  1. 1. 
CWMPEÍNI,  tyr.  CoMPAONia;  San,  Com- 
FAiTT ;  cymdeitbas,  cydgyfeillion,  cydgyfaniad, 
cyd&macbwyr ;  cydrestr,  nen  gydioa ;  megys 
o  filwyr  me  wo  byddin.  Dat  18«  17. 
*  CWMWIr-YLAU,  (cwm-gwl)  cwmwl ;  ty- 
wyllo,  gorcboddio.  1.  Pentwr  o  ddefnynao 
dwfr,  yn  dyrchafa  o^r  ddaear  yn  darib,  ac  o'r 
mor  yn  golotnan,  i  entrrcb  yr  awyr.  2  Sam. 
22.  12. — ^2.  Niwlỳ'neo  dartb  boreaol,  yrbwn 
ay  beth  diflanedig.  Hoe.  6.  4. — 3.  Nifer  mawr, 
nen  Inaws.  Hcb.  12.  1.  Esa.  60.  8.-4.  T 
nefoedd,  neu  y  wybrenao.  Salm  86.  5.  a 
68.  34. — 6.  Yn  gyffelybiaetbol,  arwydda  cys- 
tnddian,  trallod,  a  galar.  Preg.  12.  2.  GaL  2. 
1. — Y  mae  Duw  yn  rhwymo  y  dyfn>edd  yn  ei 
gymylao,  nc  yna  yn  ei  ddefnynn  yn  wlaw  ar 
wyneb  y  ddaear.  Job  26.  8.  a  38.  0. — ^Panson- 
ir  yo  y  gair  am  ddyfodiad  Crist  i'r  iam,  dy- 
wedir ei  fod  yn  dyfod  ar  y  cymylao.  Mat.  24. 
80.  Dat  1.  7.   Edr.  Gwlaw,  Gwltth. 

Ar  eu  taith  o'r  Âipbt  trwy  yr  anialwch  i 
wlad  yr  addewid,  yr  oedd  yr  Arglwydd  yn 
myned  o  flaen  yr  Israeliaid,  y  dydd  mewn  col- 
ofti  o  niwl,  i'w  barwain  ar  y  ffordd,  a'r  noe 
mewo  coIo&  o  dan  i  oleuo  iddynt ;  fel  y  gall- 
ent  fyned  ddydd  a  noa.  Ezod  12.  21.  Yr 
arwydd  bynod  hwn  o'r  presenoldeb  dwyfol  a 
elwir  yn  fjnycb,  y  cwmwl,  cwmwl  yr  Ar 
glwydd,  y  goio/n  gwmwL  Ezod.  16.  10.  a 
40.  34,  38.  Lefi  16.  2.  Num.  9. 19.  a  10.  84. 
a  12.  5.  Deot  31.  15.  Neb.  9.  19.  Salm 
78.  14«  Gelwir  ef  befyd,  goleuni  t&o,  t&n 
yn  goleoo  liw  nos,  (Salm  78.  14.  a  105.  39.) 
cwmwl  a  mwg,  llewyrch  tÀn  fflamllyd.  Esa.  4. 
5. — Y  mae  cwmwl,  cymylao,  gc^uni,  a  than, 
yn  arwyddion  o'r  presenoldeb  dwyfoL    Un  a 


arwydda  fod  cymylan  a  thywyllwch  o'i  am- 
gylch o  ran  ein  hadnabyddiaeth  ni  o  bono,  yn 
ei  hanfod  a'i  oruchwyliaethao ;  a'l  Hall  yn  ar- 
wyddo ei  bnrdeb  a'i  eiddiffedd  sanctaidd  dros 
ei  ogoniant  ei  bun,  ac  iechydwriaeth  ei  bob! ; 
a'i  tod  fel  tÀn  yn  difa  pawb  a  pbob  petb  a  fyddo 
yn  ffwrthwyneÿu  hyny.  Exod.  24.  17. — Llef- 
arodd  yr  Arglwydd  ar  fynydd  Sinai  o  ganol  y 
tan,  y  cwmwÇ  a'r  tywyllwen — a  golwg  ar  ogon- 
iant yr  Arglwydd  oead  fel  tan  yn  difa  nr  ben.y 
mynydd.  Dent  5.  22.  Exod.  24.  17. — ^¥r 
oedd  yr  Arglwydd  yn  ymddangos  (trwj  le- 
wyrch  tanllyd,  diamhen)  ar  y  dmgareddia  yn 
y  cwmwl.  Lef.  16.  2.  Ŵnd  yn  yr  anialwch, 
yr  oedd  ymddangosiad  y  cwmwl  a'r  t&n  ar  ddoll 
coiofn,  uwchben  gwenyll  Tsrael,  ac  yn  myned 
o'o  blaen  yn  en  boll  deithian.  T  mae  yn  an- 
hawdd  amgyfired,  yn  gwbl  eglur,  pa  fatii  oedd 
doll  y  golofo.  Y  mae  rbai  yn  bamo,  fod  gosail, 
neu  wMn  y  golofh,  yn  gorchuddio  yr  boU  wer- 
syll,  a'i  chanol  uwch  ben  y  babell,  a'i  bncbder 
yn  entrych  y  nefoedd,  fel  ysgol  Jacob,  ac  yo 
meinhau  tuag  i  fj^ny,  Ac  er  ei  bod  yn  symad 
o  flaen  y  gwersyfl  yn  eu  teitbian,  etc  ei  bod  yn 
parhau  yn  gysgod  ac  yn  amddiffynfit  Tr  gwer- 
sylL  Er  fc^  y  golofn  jn  cael  ei  galw  yn  gol- 
ofo niwl,  ac  jn  golofiti  d&n,  eto,  y  mae  yn  dra 
egkir  nad  ydoedd  ond  un  golofii,  a'i  bymddang- 
oeiad  yn  dywyll  y  dydd  ac  yn  olen  y  nos,  Hjn 
sydd  sicr,  fod  yr  Arglwydd  yn  yrnddangoa  y 
d}  dd,  weitbiau  yn  llcwyrcbns,  ac  yn  danllyd, 

5\  y  cwmwl.  Exo4  14.  20,  24.  a  16.  16. 
um.  9.  21.  a  16.  42.  Wrth  y  geiriao,  'A 
gi^niant  yr  Arglwydd  a  ymddaneosodd,' 
rfaaid  i  ni  ddeall  iddo  roddi  rhy w  arwydd  neilU 
duol  o'i  bresenoldeb,  trwy  lewyrcbn  yn  ddys- 
glaer,  ac,  fe  allai  yn  danllyd  yn  y  cwmwl. 
Oddiwrth  y  golygiadau  byn,  y  tybia  amryw  o'r 
beimiaid  mwyaf  dysgedig,  megys  Riyet,  Bnx- 
torf,a  YitrÌDga  fod  y  golofn  niwl  ynamgylchynu 
y  ffolofn  dan,  fel  am'wisg  am  datii,  am  ibd  y 
golofn  d&D  yn  Uewyrchu  ac  yn  fBLamio  yn  y 
golofii  gwmwl  y  nos,  eithryn  anamlw^  y  d ydd, 
ood  ar  achosioo  neillduoi  a  phwysig.  Hw jr- 
ach  fod  yr  A^lwydd  trwy  wabanol  arwyddion 

in  y  golofo,  yn  rhoddi  amlygrwydd  eglor  i'w 
obi  o'i  foddionrwydd  neu  ei  anfoddlonrwjdd 
tuag  atynt  T&o  ydoedd,  fel  tan  yo  difÌA,  yn 
llewrcho,  yn  goleoo,  ac  yn  flamllyd.  Y  mae 
yn  dra  thebygol  ei  fod  fei  tan  Sinai,  yo  rby  le- 
wyrcbus,  ac  yn  rhy  fflamllyd,  beb  y  cwmwl  yn 
amwisg  am  dano ;  ond  yn  y  cwmwl  yr  ydoedd 
yn  goleoo  ac  yn  arwain  yn  gysoros,  ac  yo  am- 

gel^d  feunyddiol  iddyot     Yn  y  golygiadau 
yn  yr  oedd  yn  gysgod  neillduoi  o  Gnat. 

1.  0  ran  ei  Bersony  jt  hwn  yw  dysgleirdcb 
gogooiant  y  Tad — y  gair  wedi  ei  wneotbur  yn 
goawd,  ac  yo  trîgo  yn  ein  plith  ni,  yn  Uawn 
gras  a  gwirionedd,  a  gogoniaat 

2.  0  ran  ei  gyfryngdod  rbwng  Duw  a  dyn 
yn  cyrhaodd  o'r  ddaear  i'r  nefc^d ;  beb  yr 
tkwn  ins  gall,  pecbadnr  oddflf  pwdeb  taollyd 
sanct^iddmydd  a  chy&wnAsr  dwyibL    Dnw 


ewM 


276 


CWM 


70  Nglnirt  sydd  yn  addas  a  goddefol  ì  bechad- 
artkwd  i  gjindeitliasQ  ftff  e£  Gall  edrycfa  1^  og- 
oniaot  Daw  yn  wyneb  leao  Grist  yn  gysarus. 
3.  Yn  d 'arweimad  aH  gyfarwyddiadau^  Tr 
oedd  y  golofb  yn  ea  faarwain  hwyat  trwy  yr 
anialwch  I  dir  yr  addewid.  Nid  oedd  yn  ay- 
mnd  yn  ffyflymacb,  nac  yn  bwy  beb  oipbwys, 
Dag  y  gaBai  yr  holl  wersyil  ei  ganlyn.  Tt  oedd 
ei  sjmadiadaa  wedi  ea  haddaau  i  amgyloh- 
üuiao  pob  ,»»  yn  y  gwerayll.  Tr  oeddent 
jn  teithio  gn  y  cwmwL  Nam.  10.  34.  Weith- 
iaa  7  cwmvl  a  arosai  yn  fair,  aef  blwyddyn 
^jiui'j  weitbiaa,  fie  neu  ddao,  diwrnod,  nen 
0  hwyr  byd  forea,  Nam«  9.  21.  Prydiaa  er- 
aill,  oyddai  dri  o  ddyddiaa  heì^  orpbwys. 
Eiod.  15.  32.  Nam.  10.  83.  Pan  dn'gai  y 
cwmwl  yn  bir  ar  y  babell,  meibion  Israel  a 
gadwent  myliadwriaeth  yr  Arglwydd,  ac  ni 
chychwynect.  Yr  oeddent  yn  cadw  gwyltad* 
wmtth  îd  y  gallent  weled  pan  aymadai  y 
cwmwl ;  a  bod  yn  ddyfal  luth  y  gwaitb  pertb- 
jBol  i  bob  an  o  bonynt,  byd  nes  y  symadai. 
?a  nn  bynag  ai  dydd  ai  nos  fyddai,  pan  gyfod- 
Á  J  cwmwl,  ynay  cycbwynent  Yr  oedd 
iddjnt  yn  en  holl  daith  fod  yn  boUol  f&TW  i*w 
hewyllys  ea  hanain,  a  cbycbwyn,  a  tbeitbio,  a 
ffOTphwyg  wrth  gyferwyddyd  DÍiw  jrn  anig.  yr 
oedd  iddynt  ya  arweinydd  gweledig  i  bawb— 
ffrddlon,  cywir,  amyneddgar,  dy&l  ajpharbans. 
Nis  gallai  y  gwlawogydd  ei  ddiflfodd,  na'r 
gwTQt  ystomaaa  ei  wasgara.  Ezol  12.  21, 
22.' a  40.  34 — 88.  Deut  1.  33.  Neb.  9. 12, 
19.  Salm  78.  14.  a  99.  7.  a  105.  80.  Esa. 
4.  5,  e.  1  Cor.  10.  1,  2.  Zecb.  2.  5,  Jer. 
31.  2.  FelJy  y  mae  Crist  lesa  yn  arwain  ei 
bob),  trwy  anudwcb  y  byd  drwg  presenol,  iV 
Ganaan  nefol,  à  golebni  ei  air  a'i  isbryd ;  ac 
befyd  trwy  ei  fod  wedi  gadaiel  t  ni  esiampl,  fel 
T  canlynem  ei  oL  Ueb.  10. 19,  20.  2  Pedr  1. 
19.  Rbnl  8.  14.  loan  1.  9.  a  14.  6.  Na 
feddjlied  neb  fod  amgylcbiadaa  yr  eglwys,  yn 
bjv^wwaetb  yn  bresenol  nag  oeddent  yn  yr 
niidwcb;  nage^  ond  yn  bjrtrMîb  y  maent  yn 
rhagori  llalrer ;  yr  oedd  miloedd  o  bethaa  tra 
phwysig,  yn  mba  rai  nad  allai  y  cwmwl  fod  o 
ddim  cyfarWyddyd  iddynt;  ond  nid  oes  dim 
perthpol  i*w  bobl  nad  yw  Crist  yn  ^ûffwydd- 
WT  cyflawn,  dîgonol  iddynt,  trwy  ei  air  Vi  Ys- 
bryd.  Mae  y  cy&nryddiadaa  wedi  ea  rboddl, 
ac  nid  oes  eisiao  cadw  gwyliadwriaeth  yr  Ar- 
çlwydd  iV  badnabod. 

4.  Yn  ei  mmddifyrUad  aH  ddiogelioeh.  Yr 
oedd  y  ^lo&  yn  an^ddiflÿniad  rbag  y  poetb- 
der  oddi  odhod,  rbag  Uid  golynion,  a  rbag  din- 
rntr  oddiwrtb  bob  an  o  bonynt  Yr  nn  modd 
J  mae  Crist  yn  gwaredn  ei  bobl  oddiwrtb 
boethder  digo&int  Daw,  ac  oddiwrtb  ea  boll 
eìjDÌon  ysbrydol.  Rhaf.  5.  9.  Lac  1.  78.  74, 
76.  Y  propbwyd,  pan  y  mae  yn  propbwydo 
an  ddiogelwcb  ac  amddiffyniad  ei  ^Iwys  trwy 
(jríst  a'i  iecbydwriaetb,  sydd  yn  cyfeirio  at  y 
golofn  hon.  *  A'r  Aiglwydd  a  grea  ar  bob 
tcigfa  0  fynydd  Seion,  ac  ar  ei.  gyman&oedd, 


gwmwl  a  mŵg  y  dydd,  a  Uewyrcb  tan  fflamllyd 
y  no6 :  canys  ar  (nea  uvKh  ùn)  yr  boU  ogon- 
iant  y  bydd  amddiffyn,'  nen  orchudd.  Esa. 
4.  5,  Nea  yn  b^rach,  ar  y  cwbl,  y  gogoniant 
a  fydd  yn  amddififyn ;  sef  ar  bob  cymania,  fel 

ir  0tád  ar  yr  boll  wersyil  yn  yr  anialwcb. — . 
*an  yr  oedd  Pbaraob  yn  erkd  ar  ol  Israel  wrtb 
y  M6r  Cocb,  y  golofn  niwl  a  ddaeth  i[^WDg  11a 
yr  Aiphtiaid  a  Ua  Israel.  '  A'r  Arglwydd  a 
edrychodd  ar  fyddin  yr  Aipbtiaid  trwy'r  ^'ololh 
dan  a'r  cwmwl,  ac  a  derfysgodd  fyddin  yr 
Aipbtiaid^'  Felly  bn  y  golofn  gwmwl  yn  ddy- 
stryw  Vt  Aipbtiaid  ac  yn  ddiogelwcb  i'r  Israel- 
iaicL  Ezod.  14.  19,  ic. — Megys  yr- edrycb- 
odd  yr  Arglwydd  ar  fyddin  yr  Aipbtiaid  trwy 
J  golofn  dan  a*r  cwmwl,  ac  a  derfysgodd  fydd- 
in yr  Aipbtiaid ;  fell^*  pan  oedd  yr  laddewon 
yn  erlid  ^r  leso,  i  geisio  ei  ddal,  amlygodd  fty- 
maint  o'l  Ddnwdod  anfeidrol  iddynt,  pan  y  dy- 
wedodd  efe  wrthynt,  'Myn  yw,'  ncs  yr  aetbant 
yn  wysç  ea  cefnaa,  ac  y  syiibiasant  i  lawr. 
Nid  rbaid  iddo  ond  ymddangos,  ond  ediycb — 
i  ddelwi — ^i  doddi — ac  i  orcbfyga  eielynion, 
trosbytb.  Exod.  14.  24,  25.  load  18.  6.  Gwel 
Lowth,  ar  Esa.  4.  5. 

5.  Yn  ei  bresenoldeh  gydaH  eglwys.  Yr  oedd 
y  golofii  yn  barbans  ^ydag  Israel,  yn  ea  boU 
amgylcbiadaa;  pa  betn  bynag  a'a  cyfarfyddai 
yn  en  taitb,  a  pba  betb  bynag  a'a  gadawai,  yr 
oedd  y  golofn  yn  myned  gyda  bwynt,  a  Ieho- 
VAB  yn  y  golofn ;  felly  y  mae  Crist  yn  bresenol 
gyda'i  eglwys,  bob  amser,  byd ddiwedd y  byd; 
trwy  y  dyfroedd,  trwy  yr  afonydd,  a  thrwy  y 
tan,  i'w  diogela  a'a  cyàaro.'  Esa.  48.  ],  2,  3. 
Mat  28.  20.  Dat  1,  13,' 16,  20.  2  Cor.  6. 
6,  16, 17, 18.  Salm  48. 14. — Diammeu  mai  cyf- 
eirio at  y  golofn  y'mae  y  geinau  godidog* 
byny  yn  Zecb.  2.  5.  *BydÄf  iddi  yn  far  o 
dan  o  amgylcb,  medd  yr  Arglwydd,  a  byddaf 
yn  qi^niant  yn  ei  cbanoL'  Yn  ngbanol  y  gwer- 
syll  yr  oedd  babell,  a  cbanol  y  golofn  awcb  ei 
pben ;  gallasai  cylch  y  golofn  ymddangos  oddi 
allan  i'rgwersyll  fel  mar  tanllyd  o  amgylcb  iddo. 

6.  Mm  yn  dra  tbebygol  fod  y  cwmwl  yn  dy- 
bidlo  gwlaw  yn  dirion  amynt;  yr  byn  oedd 
o  &wr  les  iddynt  yn  mboethder  yr  anialwcb. 
At  byn  y  mae  geirian  Dafydd  yn  cyfeirio,  Salm 
68.  9.  'Dybidlaist  wlaw  graslawn,  O  Dduw, 
ar  dy  etifeadiaetb ;  ti  a'i  gwrteithiaiat  wedi  ei 
blina'  Felly  y  mae  Crís^  trwy  ei  air  a'i  Ys- 
bryd,yn  cysaro  ac  yn  peri  cynydd  i'w  eglwys, 
yn  ngbanoi  profedigaetbaa  tanllyd  y  byd  pres- 
enoL  Dent  32.  2.  Esa.  44.  3.  a  45.  8.  a  55.  9 
—11«  Hos.  6.  3.  a  14.  6,  7.  Ezec.  i)4.  26. 
Bam;  5.  4.  Exod.  15.  17.  a  16.  4. 

^Ninau  befyd,  gan  fod  cymaint  cwmwl  o 
dystion  wedi  ei  osoà  o'n  bamgylcb.'  Heb.  12. 
1.  Gall  fod  yr  apostol  yn  cyfeirio  at  y  golofn 
oedd  yn  arwain  Israel  yn  yr  anialwcb,  gan  ol- 
yga  y  duwiolion  y  soniasai  efo  am  danynt  yny 
bennod  o'r  blaen,  o  ran  en  ffydd,  a'i  beffeithiaa 
grasol,  jm  siampian  i  arwain  a  chyfarwyddo 
Cristionogion  trwy  anialwcb  y  byd  bwn  i'r  or- 


CWM 


SÍ6 


OWM 


pfawysfisi  nefol,  He  maent  yn  gorphwys  ar  ben  eu 
taith.  Megys  yr  oedd  yr  ochr  dywyll  o'r  gol- 
ofn  at  yr  ^phtiaid,  felly  nid  y  w  aDnawioHon 
yn  gweled  dim  gogoniant  yn  eglwya  Duw; 
dim  ond  ei  brycban  aM  gwaeledd.  Neu  en  bod 
o  ran  amlder,  fel  defriynau :  ac,  o  ran  eu^bun- 
deb  â'a  gìlydd,  yn  gwmwl  o  ddefnynan.  Er- 
aill  a  dy^iant  mai  en  bamlder  fel  ifn  o  adar  a 
feddylir ;  megys  y  dywedir  gan  y  prophwyd 
Ezeciel,  pan  y  mae  yn  son  am  ialais  Gtos; 
**  Driogi  hefyd  fel  tymhestl,  deui,  a  byddi  fel 
cwmwl,  i  guddio  y  ddaear,  ti  a*tb  boll  fyddin- 
oedd,  a  pbobloedd  lawer  gyda  tbi."  Ezec. 
38.  0.  •  Esaiab  hefyd,  wrtb  bropbwydo  am 
alwad  y  cenedloedd,  sydd  yn  eu  cyffelybu  i 
gwmwl,  ac  i  golomenod«yn  cbedeg  i'w  ffenestri. 
Esa.  60.  8. —  Cwmwl  y  gogoniant^  yr  bwn  oedd 
yn  aros  ar  y  drugareddfa,  oedd  yn  arwyddo 
mawrbydi  gogoneddus  presenoldeb  Crist  yn  ei 
eglwys.  1  Bren:  8  10. — "  O  berwydd  mi  a 
ymddangosaf  ar  y  drugareddfa  yn  y  cwmwl." 
Lef.  16.  2.  .  Yn  y  cwmwl  yr  ymddangoiaf  ar 
•  y  drugareddfa,  Heh,  Wrtb  y  cwmwl  ar  y 
drugareddfa,  deallir,  mwg  yr  arogl-darth.  Yr 
oedd  mwg  yr  arogl-dartb,  fel  cwmwl,  }  n  cudd- 
io  y  dragaredd£i.     Adn.  13. 

Ymddangosodd  Duw  yn  fynycb  mewn  cwm- 
wl, i  ddangos  ei  fawrbydi ;  a  bod  ei  ogoniant, 
•ei  arfaetb,  a'i  weitbredoedd  yn  ancbwiliadwy. 
Exod.  16.  20.  Sabn  104.  3.  Mat  17.  6.— 
Y  mae  yr  Arglwydd  yn  marcbog  ar  y  cwmwl 
yigafn,  ac  y  mae  y  cymylan  yn  Uwob  iV  draed, 
pan  y  byddo  yn  dyfod  mewn  modd  disymwtb 
ac  ofnadwy,  i  waredu  ei  bobl,  ac  i  ddistrywio 
ei  elynion.  2  Sam.*  22.  12.  Esa.  19,  1.  Nah. 
1,  3. — Cwmwl  goleu  a  gysgododd  Crist,  a*r 
rbai  oedd  gydag  ef  ar  y  mynydd,  pan  ddaetb 
y  cyfryw  lef  ato  oddiwrtb  y  mawr  ragorol  og- 
oniant, "  Hwn  y w  fv  anwyl  Fab,  yn  yr  bwn 
y'm  boddlonwyd."  'Matt  17.  5.  2  Pedr  1. 
17.  Yr  oedd  y  cwmwl  goleu  yn  arwyddo  dau 
betb.  1:  Sirioldeb  ac  beddycblonrwydd. 
**  Cwmwl,  a  tbywyllwcb,  a  tbymbestl,"  oedd  ar 
Sinai,  yn  arwyddo  gwg  ac  anfoddlonrwydd  ;  ond 
cwmwl  goleu  sydd  yn  gorcbuddio  Crist  ^'i  eg- 
lwys yn  y  nef  ac  ar  y  ddaear,  a'r  lief  ynddo  yn 
cyboeddi  boddlonrwydd.  Exod.  16. 10  ;  a  19. 
9;  a  20.  21;  a  40.  34.  Num.  11.  24.  1 
Bren.  8.  10,11.  2  Cion,  5.  14.— 2.  Eglur- 
deb  dysglaer.  Felly  y  mae  gorucbwyliaetb  yr 
efengyl  mewn  cymbariaetb  a'r  gyfraitb  aM 
boll  gysgodau.  Ỳ  mae  efengyl  Crist  yn  llew- 
yrcbu  yn  ogoneddus.  Y  mae  y  gwiriooedd- 
au  sydd  yn  tystiolaetbu  am  Grist  fel  dryeh  dys- 
glaer, yn  ei  ddangos  yn  ogoneddus,  a'r  ordin- 
badau  sydd  fel  cwmwl  goleu  yn  ei  orcbuddio — 
y  mae  Epe  yn  eglur  i'w  welea  ynddynt  2 
Cor.  3.  18;  a  4.* 4,  6,  6.— Y  ''cwmwl  gwyn," 
Or.  XeuxTjy  claerwyn,  canaid,  dysglaer,  ar  ba 
nn  y  mae  Crist  yn  ymddangos  yn  eistedd, 
i|iewn  gweledigaetb  i  loan,  arwydda  ei  fawr- 
hjfdi  breninol  a  gogoneddus,  ac  eglurdeb  ei 
.s^ippteiddrwydd  a'i  uniondeb  yn  ei  fiurnedigaetb- 


au.  Dat  14,  14. — Crist  wedi  ei  wisgo  â 
cbwmwl,  a  arwydda  dwyfoldeb  a  mawrbydi  ei 
berson,  yn  ngbyd  àg  aneglurdeb  ei  weithred- 
oedd  ofnadwy ;  ei  weitbredoedd  ydynt  i  ni  yn 
fynycb  yn  anamlwg,  o  ran  j  dyben  a'r  diwedd 
o  bonynt.  I>at  10.  1.  Salm  97.  2.  Galar. 
3,  44.  Luc  21.  27.— **  Dysglaer  gymyku,"  yn 
Zecb.  10.  1.  a  arwyddant  gymylau  yn  dys- 
gleirio  gan  fellt,  yn  rbagftaenu  gwlaw. 

Rbagritbwyr  a  gau  atbrawon,.  a  elwir  yo 
"  gymylau  diddwfr :"  gellid,  wrtb  eu  bym- 
ddangosiad,  ddysgwyl  defnyddioldeb  a  budd 
oddiwrtbynt ;  ond  nid  oes  i'w  gael  ond  siom- 
edigaetb.  Yn  He  gwlitho  atbrawiaeth  iacbus 
fenditbfewr  ar  yr  eglwys,  nid  ydynt  ond  cuddio 
Haul  Cyfiawnder  o'i  golwg,  ac  felly  yn  rbwystr 
i'w  cbynydd.  Mai.  4,  2.  Y  maent  yn  cael 
eu  gyrn  oddiamgylcb  gan  wyntoedd  ea  balcb- 
der,  eu  swyddymgais,  eu  budr-elw,  a'u  gau- 
atbraẅiaetb ;  ac  oni  bydd  i  Dduw,  o'i  anfeidroi 
drugaredd,  en  bacbub  a'u  baltal  yn  eu  gyrfa 
gan,  diambeu  y  cbwytbir  bwy  o'r  diwedd  i 
dragywyddol  golledigaetb.  2  Pedr  2.  17. 
Jndas  12.*  I'r  ystyr  yroa  y  mae  gciriau  Solo- 
mon :  '^  Y  neb  a  ymffi*oètia  o  acbos  gau  rodd, 
sydd  debyg  i  gymylau  a  gwynt  beb  wlaw." 
Diar.  25.  14. 

Dynion  yn  gyffredinol  a  gyflFelybir  i  gwmwl 
yn  darfod ;  tra  y  maent  yn  byw,  nid  oes  gan- 
ddynt  ond  ycbydig  o  wir  ddedwyddwcb  a 
cbysur,  a'u  dyddiau  ydynt  yn  prysuro  i  ddy- 
benu.    Job  7.  9. 

Pecbodau  a  gyffelybir  i  gwmwl ;  mor  fawr 
yw  eu  rbifedi,  fel  y  maent  yn  tywyllu,  ac  yn 
ysgaru  rbwng  yr  enaid  â  Duw ;  ac  yn  rbag- 
arwyddo  y  dymbestl  fawr  o  ddigoiaint  Duw. 

Y  mae  Duw  yn  dileu  camweddan  ei  bobl  fel 
cwmwl,  rbag  iddynt  dori  yn  gawod  femedig- 
aetbol  amynt  Esa.  44.  22,-»-Ewylly8  da  y 
brenin  sydd  megys  "  cwmwl  gwlaw  diweddar," 
yn  dra  defnyddiol  a  byfrydj.  Diar.  16,  *15. 
Pa  faint  mwy  ewyllys  da  Duw ! 

CWNCWERWRrW YR,  Ffr.  Cowqukrant  : 
gorcbfygwr,  buddugoliaetbwr. — ''^tbr  yn  y 
petbau  hyn  oil  yr  ydym  ni  yn  fwy  na  cbwnc- 
werwyr,  trwy  yr  bwn  a'n  carodd  nL"  Rbuf.  8. 
37.  Gr,  oTzt pvixaifiBv^  yr  ydym  yn  gorcbfygu 
yn  gyflawn  ac  yn  berffaitb  ;  yr  ydym  yn  gorcb- 
fygu  yn  gryf  elynion  cedym  iawn  ;  y  mae  gen- 
ym  yn  a  thrwy  Grist  fwy  o  nertb  nag  sydd  yn 
angen.beidiol  i  orcbfygu  ein.  bamryw  elynion 
nertbol.  Gwel  Westein,  Scblousner,  a  Coccejas. 
Y  mae  y  gair  Groeg,  a  arferir  yn  unig  yn  y  fan 
bon,  yn  gryf  ac  yn  belaetb  ei  ystyr,  ac  a  ar- 
wydda gorchfygu  yn  rhafforol,  dros  ben  amsen 
ac  yn  ogoneddus  iawn.  Nid  yn  unig  nid  yw 
eu  gortnrymderau  yn  eu  gwabanu  oddiwrtli 
gariad  Crist,  «nd  y  maent  yn  gorfoleddu  yn- 
ddynt "  Trwy  yr  bwn  a'n  carodd,"  y  maent 
fel  byn  yn  fwy  na  cbwncwerwyr.  Mae  ei  gariad 
tu  ag  atynt — ei  afael  ynddynt — a'i  gynorthwy 
iddynt,  yn  anfeidroi,  yn  anorchfygol,  ac  yn  dra- 
gywyddol.     Ein  gwabanu    oddiwrtb    gariad 


CWR 


211 


cws 


Gmt»  yw  cael  ein  gouMyga. ;  oDd  bod  heb  ein 
gwahann  y w  gorcmjga ;  ood  yn  ein  hoU  ortb- 
rrmderau  yr  ydym  yn  fuddogòliaetbas  iawn, 
a'i  gariad  yn  anfeidrol  gadarh  tu  ag  atom  sydd 
VQ  peti  i  oi  fuddugoliaetbu  yn  orfoieddus  ac  yn 
ardderchog.  Mynega  y  geiriau  orcbestwaitb, 
mawredd,  cyflawnder,  a  piarbad  tragywyddol 
V  faddogoliaetb.  Dyddymii  a  dryllir  ea  gel- 
ynion  à  dymcbweliad  tmgywyddol,  a  byddant 
bwjthaa  yn  fyw,  ac  fû  berfiaitb  iacb,  a  dydd- 
anas  am  byth.  Mwy  na  cbwncwerwyr  yw  bod 
er  gwaethaf  gclynion,  yn  etifeddion  bywyd  tra- 
gywyddol,  lie  nia  daw  gelyn  byth  yn  agos  at- 
TDt,  na  dim  iV  'blino  na^n  haflonyddn. 
'  aVNING-EN-OD,  (own)  Llad.  Cunicul- 
i> :  SaeM.  Ck>NST :  creadur  adoabyddus  yn  ein 
^ìaá ;  agyfrìfid  yn  aflan  dan  y  gyfraith.  ^*Am 
Ml  bod  yn  cnoi  ei  cbil,  ac  beb  fforcbogi  yr  ew- 
ID,  aâan  yw,"  Lef.  11.5.  Canmolir  ei  doetb- 
ineb  am  ei  bod  yn  gwneutbnr  ei  thy  mewn  He 
•iiogel.  Diar.  30.  26.  Salm  104.  18.  Yrenw 
a  roddid  yu  -ffí6.  ydoedd  ^315  creadur  tra  ad- 
nabyddns  yn  ngwiad  Judea,  ac  a  elwir  yn  bres- 
«nol,  askoko  ;  ond  y  mae  y  rbai  hyn  yn  wahan- 
ol  oddiwrth  ein  cwnin^od  ni ;  y  maent  yn  wan- 
ach,  ac  yn  by w  yn  gwbl  yn  y  creigîau.  Gwel 
Parkhurst 

CWNTJ,  (own)  cyfodi,  cynal.  "Ac  mi  wcl- 
aiä  anivel  yn  cwnv  o*r  m6r."  Dat.  13.  1.  Luc 
11, 1,  8.     W.  S.' 

C  WPAN-AU,  (cwb)  Gr.  w?re>Uoy  {kupellon) 
Llad,  CuPA :  cib,  carfen,  pbiol.  1.  Llestr  o 
aur,  0  arian,  o  bren,  ney  o  bridd,  dsc.  Gen.  11. 
11.  Luc  22.  17. — 2.  Gwin,  neu  ryw  beth 
arall  a  roddir  ynddi ;  felly,  rboddir  y  cynwys- 
ol  droe  y  cynwysedig.  Megys  y  dywedir, 
"  Y  cwpyi  hwn  yn  y  Testament  Newydd  yn  fy 
ngwaed  ;"  ac  faefyd,  '*  Pwy  bynag  a  fwytao  y 

'  bara  hwn,  Beu  a  yfo  gwnan  yr  A^lwydd,"  sef 
yr  hyn  sydd  gynwysedig  ynddL  1  Cor.  11. 
25, 26, 2Y,  Troell  ymadrodd,  nea  drofeg  mewn 
Rheitheg  ydyw,  a  elwir  trawsenwad  (nietono- 
my.)  .^Qury  w  siamplau  oV  drofeg  hon  a  seir 
yn  yr  Ysgiythyr,  megys,  **Galw  yr  wyf  yn  dyst 
i'th  erbyn  heddy w  y  nefoedd  a'r  ddaear ;"  sef 
en  preswylwyr,  neu  y  rhai  agynwysant  Deut. 
30.  19.  "Breninoedd  a  ddygant  i  ti  anrbcg, 
er  mwyn  dy  deml  yn  Jerusalem ;"  hyny  y w,  y 

.  ^asanaeth  crefyddoi  a  gyflawnir  yn  y  deml. 
Salm  kviii.  29.  Edr.  Swpkr. — 3.  Cystudd 
trwm,  a  gofid  caled.  Esa.  51.  17.  Mat.  20. 
22,  23.     loan  18.  11/    Edr.  Pbiol. 

CWPL-AU,  cyd,cydiad,  cysylltiad,  cwswllt, 
cwplws.  Bam«  19.  3.  "Deuddeg  cwpl  o 
Tchain."  1  Bren^  19.  19.  2  Bren.  0.  17. 
£dr.  YcHAiN. 

CWR,  CYROEDD-AU,  (cw)  min,  ochr, 
ymyl,  goror,  parth,  cyffin,  terfyn,  congL  Gen. 
19.  .4.  Dent  13.  7.  Amos  3.  12.  Hag.  2. 12. 
— "Pob  nn  at  ei  elw  ei  bun  o'i  gwr ; '  hyny 
yw,  o'i  fìmgre,  neu  ei  breswylfod  ei  bun.  Pa 
le  bynag  y  mae  y  gwyliedyddion  dcillion  yn 
preswylio  mewn  tref  neq  wlad ;  pob  un  at  ei 


elw  ei  hun  o'i  fangre,  neu  ei  gwr ;  dyna  sydd 
ganddynt  yn  eu  golwg.  Esa.  56. 11.  Neu,  o'r 
mwyaf  o  hpnynt  hyd  y  lleiaf  o  honynt.  Jer.  6. 
14.  At  y  gplygiad  cyntaf  y  mae  y  gair  Heb, 
Ö^Sp  y°  tueddu  ;  a  dyna  farn  y  cyfieithj^yr ; 
oble^id  rhoisant  ef  ar  ymyl  y  ddalen  iuedd, 
Mae  y  eylieithw\r  Seisnig  o'r  un  farn  wrth  ar- 
fer  y  gair  quarter, 

CWREL-AU, -tW.  Coralium;  ŵw.  Cor- 
al ;  peth  0  gynyrch  y  m6r,  a  elwir  yn  gyffred- 
in  Uyẁiu  y  llovrfwr.  Math  o  fôr-lysieayn  amry 
liw  a  thewsypiog.*     Y  mae  dau  air  Heb,  yn 
cacl  eu  cyficithu  cm-d,  sof  f|-|)2lÄ'^  ^^^  28. 

18.  Ezec.  27,  16.  a  1-133;  Galar.  4.  7.  Y 
diweddaf  a  arwydda  rhyw  fath  o  faen  gwerth- 
fawr,  rhai  a  dybiant  mai  yr  ehedfaen  y w.  Y 
maent  yn  tyfu'ar  greigiau  yn  y  môr ;  eu  gwraidd 
sy'  feinion  iawn,  prin  y  maent  iV  canfod.  Y 
maent  o  natur  greigaidd,  ac  mor  galed  pan  y 
maent  yn  y  mor  ag  ydynt  wedi  eu  tynu  allan. 
Y  mae  tri'rhyw  o  honynt.  sef  y»  h3u,  y  gwyn, 
a'r  coch ;  y  du  yw  y  gwerthfawrocaf ;  nid  yw  y 
gwyn  o  fawr  ddefnydd ;  ond  y  coch  sy'  ddefn- 
yddiol  er  meddyginiaeth  ac  add  urn  hefyd.  Y 
cwrel  coch  sydd  I'w  gad  mewn  amryw  barthau 
o'r  byd,  ond  yn  fwyaf  neiliduol  yn  Mor  Eth- 
iopia'a  Mor  y  Canoldir.  Ezcc.  27.  16.  Er 
gwerthfawroced  yw  y  cwrel,  nid  ydyw  i'w  gys- 

'tadlu  i  ddoethineb,  sef  lesu  Grist,  a  gwir  gref- 
ydd.     Job  28.  18. 

CWRLID,  Ffr^  Couyrelit;  Saes.  Cover- 
lid'; gwrthban.  Y  gair  Heb,  Ẃ^  a  gyfieith- 
ir  cwrlid  yn  Esa.  28.  20.  a  gy'fieithir  cauad- 
len  yn  Exod.   2Ç.  36,  37.-r-ac  yn  2  Sam.  17, 

19.  clawTy  neu  gauad — gorchudd  yn  2  Bren. 
16.  18.— toyn  Esa.  22.  8.— "  Cul  yw  y  cwr- 
lid  i  ymdroi  ynddo."  Esa.  28.  20.  Y  mae  y 
geiriau  hyn  yn  ymddangos  fel  •  rhyw  fymad- 
rodd  diarebol,  a'u  hystyr  yw,  y  caent  brofi  fod 
pob  moddfon  araddiflfyniad  yn  rhy  ffaeledig 
i'w  diogelu,  ac  i'w  gorchuddio  rhng  y  drygau 
oedd  yn  dyfod  arnynt.  Nid  oedd  eu  gwelyau 
ddim  ond  matras,  wcdi  ci  daenu  ar  y  ilawr,  a 
Uenllian,  neu  wrthban  [ciBrlid)  i'r  hwn  a  or- 
weddai,  i  ymdroi  ynddo.f, 

CWSG,  (cws)  cyflwr  o  lonyddwch,  hun. 
Salm  132.  4.  Diar.  4.  16.  Zech.  4.  1-— 
"Wele  fi  yn  gwneuthur  Jerusalem  yn  pbiol 
gwsg  (neu  'phiol  grynfa^  neu  wenwyn)  i'r  bobl- 
oedd  oil  o  amgylch."  Zech,  12.  2.  Caiff  boll 
elynion  Jerusalem,  ac  egîwys  Dduw  hyd  ddi- 
wedJ  y  byd,  wybod,  er  gwaned  yw  hi  i'w 
hamddiffyn  ei  hun,  fod  Duw  drosti.  Maent 
yn  sychedu  yn  ddirfawr  am  .ei  gwaed,  ond  yn 
eu  h'ymgais  i'w  dyfetha,  mcddwa  Duw  hwynt 
á'i  farnedigaethau ;  byddant  yn  crynu  ac  yn 
syrthio  fel  rhai  wedi  yfcd  gwenwyn  cryf.  Yr 
un  gair  Heb,  ^jn  a  gyfieit|ir  cwsg  yma,  a  gyf- 
ieithir  yn  Nah.  2.  3.  ysgwyd  yn  aruthrol, 

*  Yn  o\  barn  natariftethwjr  diweddar.  nid  cvnyrch  llysieu- 
yn  yw  owrel ;  ond  aylwedd  a  ffurfir  yn  drigfa  iddynt  en  hnn- 
ain  gan  grcadarlaid  byohaln,  y  rhai  a  elwir  Polypiaria.~£. 

t  Gwel  Louth  ar  Esa.  30,  t  Uenuie  y  gair  yn  cael  eigyfieitha 
gorohadd- 


CWY 


278 


CTD 


CWTER-YDD,  iSaet.  Outtib;  flTos,  dyfr- 
glawdd,  dyfrlle,  baigod-ga&i,  djfr^banlle.  QeiL 
30.  38.     2  Sam.  4.  8. 

CWTOGI,  (éwta)  byrhaa,  Ueikao,  Nam. 
11.  23.  Ebb.  50.  2.  Cjflawni  barnedigaetbaa 
mewn  ycbydig  o  amser.    Rbuf.  9.  28. 

CWTW8,  CYTY8AU,  (cwt)  coelbren,  rhan, 
cyfran.  Esa,  57.  6. — Tynu  cytysau^  sef  bwrw 
coelbrenau. 

I  CWYMP0-.IAD-ATT,(cy-gwymp)8yrthiad, 
syrthio,  llitiiro,  llitbriad,  cilio  yn  o].  Jer.  8.  4. 
lago  1. 11,  Act  20.  9.— "Er  iddo  g^vympo, 
ni  Iwyr  fwrir  ef  i  lawr."  Salm  87.  24.  Y 
mae  byn  yn  wir  nodedig  am  y  dyn  Crist  lesn, 
yr  bwn  y  mae  Iehofah  yn  cynal  ei  gerdded- 
iad,  yr  bwn,  "er  iddo  gwympo,*'  trwy  farwoU 
aeth,  a  ^yfodwyd  dracbefo  trwy  ei  law  allnog, 
a'i  fraiub  estynedig.  Yr  hjn  eydd  yn  wir  yr 
un  ffynod'am  y  ffyddloniaid ;  a  dyfai  byn  fod 
yn  gysur  iddynt  yn  eu  boll  beryglon  a'a  tem- 
tasiynan.    Salm  91. 

CWYN-O-ION,  (cy-gwyn)  ffeb.  r^n  acb- 
06,  dadl,  cweryl,  mater,  acbwyniad';  cysg- 
haws,  angbytnndeb;  galara,  lüaetbn,  gofid- 
io;  qyd-ymdeimlo,  cyd-ofidio,  cyd-aUru,  tos- 
tario. — Cwyn  anianol^  sef  acbwyniad  gwirion- 
eddol : — Y  mae  genyf  gwyn  i  ti,  sef  yr  ydwyf 
yn  tostario  wrtbyt* — "  Y  mae  cwyn  rbwng  yi; 
Arglwydd  a'r  Cenhedloedd,"  sef  y  mae  gwrtb- 
ddadl  rbyngddo,  nid  yn  unig  aV  luddewon, 
ond  êJf  Cenedloedd  befyd.  *  Jer,  25.  81.  ^08. 
4.  1 ;  a  xii.  2.  Mic.  6.  2.— Holl  geraint  a 
cbydnabod  Job  a  gwynasant  iddo.  Job  42. 11. 
Yr  oedd  byn  yn  arwydd  o'»  caredigryrydd  i 
Job,  a'a  cydymdeimlad  àg  ef  yn  ei  ofidiaa  ;  yr 
oeddent  megys  yn  dyfod  yn  ffyfranog  àg  ef  yn 
ei  brofedigaetbau.  Yr  an  gair  ŵò.  ^^J  a  gyf- 
ieîtbir  yn  Job  2.  ll.  cyd-ofidio  a^  ^,  ac  a  gyf- 
ieitbiryn  pen.  43.  11.  cwyno  iddo;  ac  befyd 
yn  Salm  69.  20.  tosiurio^  ymyl  y  ddalen,  cyi- 
fjwynfan, 

CWYNFAN-AU,  (cwyn-ban)  galar,  gradd- 
fan,  ocbain,  trydar.  '  Salm  55.  2;  a  77.  3,  Y 
mae  y  gair  bwn  yit  cael  ei  arfer  fel  berf  lyerh] 
ac  befyd  fel  enw  cadam  [iubstantive^  Jer.  15. 
15. 

CWYR-YDD,  (cy-gwyr)  sylwedd  bydawdd, 
adnabyddns  yn  ein  gwlad,  a  wneir  o  grwybr 
^gwenyn. — Cŵyr  clust;  cŵyr  gwenyn;  cŵyr 
melyn;  cẃyr'cocb;  cŵyr  crydd.  Arfeiir'y 
cŵyr  yn  ddefnydd  canwyllaa,  i  selio  llytbyrau, 
&c.  Salm  97.  5.  Galon  lesn  Grist  a  doddodd 
felcẃyr;  rbyfedd  oedd  ei  ofid  a'i  drallod  yn 
ngbanol  fflamaa  angerddol  digofaint  ei  Dad  er 
ein  mwyn  ni.  Salm  22.  14. — "  Fel  y  tawdd 
cẁyr  wrtb  y  tan,  dyfetbir  y  rbai  annuwiol  o 
flaen  Daw.''  Salm  68.  2.  Mic  4.  sef  yn 
bawdd  a  disymwtb. 

CWYS-AÜ,  (co-gwys)  carai  o  dir  a  dorir 
âg  aradr. — "Yr  arddwyr  a  arddasant  ar  fy 
ngbefh ;  estynasant  ea  cwysau  yn  birion."  Salm 
29.  3.  Job  31.  38.  Hos.  10.  10.  Edr.  Ar- 
di>wtb.,Ckfk, 


CT,  (cw)  rhagddawd  «mewn  geiiiaoEi  cyfan- 
sawdd,  ac  o'r  an  ystyr'a  com  neu  con  yn  Saes- 
onaeg  yn  y  geiriaa  compact  a  concord^  ac  a  ar* 
wydda  gweitbred  o  bob  Ul    Edr.  Ctd. 

CYBYDD-ION,  (cwb)  Llad.  Cupidub  :  cyr- 
ritb,  amgaawT ;  ceisiwr,  nea  rbeibiwr  arias.  Y 
mae  yn'  y  Groeg  ddan  air  a  elUr  ea  cyfieitha 
cybydd ;  sef  wAeovtxrec  (pteonecteé)  a  arvydda 
ceieivfT  nea  caffwr  ychwoMeg  ;  a'r  Hall  ^tkapYty 
poç  {philisrgyros)  carwr  arian,     1  Cor.  5.  10; 
a  6. 10.  Lac  16.  14.  2  Tim.  3.  2.  Y  gair  ^06. 
'^y^  a  arwydda  un  rheibuSy  chwanog  am  elte, 
neu  enill.  Esa.  32.  5,  7.  Y  goljgiad  cyntaf^  set 
y  meddwl  llytbyrenol  o'r  gair,  a  gymerir  oddi- 
wrtb  y  dnll  y  byddent  yn  pwyso  arian  mewn 
taledigaetb :  oblegid  yn  nyddiaa  Abrabam  a 
Moses,  ac  y  rbawg  wedi  byny,  byddent  arferol 
o'u  pwyso  yn  en  taliadaa.     Gwel  Gen.  23.  16. 
Exod.  22.  27.    Jer.  32.  9,  10.   Nidoes  ambeu- 
aetb  na  byddent  yn  tori  ac  yn  tocio  ea  barian 
i  gyfartaln  y  pwysaa,  fel  y  mae  arfer  rbai  gwied< 
ydd  byd  beddyw,  yn  neillduol  Cbina.     Çelly 
nn  cbwanc^  i  elw  a  gyffelybir  i  an  a  iyddai  yn 
tori  neu  yn  tocio  pob  demyn  o  arian  i  wnentb- 
ar  i  fyna  y  swm  wrtb  bwys.     "  Yn  y  golygiad 
bwn,"  medd  Mr.  Parkbarst,  "  tybygwn,  y  mae 
5S-1  Jl^jy^y^^f  ^^^.  tociwr."     I   mae  gair 
araii  yn  J5^ò.  a  gyfieitbir  cybydd  ^'^^  ac  a  ellir, 
tybygid,  roddi  yr  ystyr  bwn  iddo,  seffy.nykiM 
f,  nea  y  cwbl  i  mi ;  nn  yn  crafanga  j  cwbl 
Cybydd-dod  yw  ceisio  ycbwane^,  nea  y  cwbl, 
o  dra  sercb  at  arian,  non  y  byd  a'r  pethaa  sydd 
yn  y  byd.     Y  mae  bon  yn  agwedd  ar  vsbryd 
dyn,  hollolgroes  i'r  ddeddf,  yr  bon  aorcbymyn 
i  ni  gara  a  cbeiaio  Daw  &'n  boll  galon.  Cymer- 
yd  y  creadur  yn  lie  Daw  ydyw,  yr  byn  sydd 
eilan-addoliaetb.     Felly,  ^n  byny,  y   gelwir 
cybydd-dod  gan  yr  apostoL    CoL  3.  5.   Mae  y 
cbwant  bydol  bwn  yn  arwain  dynion  i  bob' 
twyll,  angbyfiawnder,  trais,  gortbrymder,  a  11a- 
wer  o  cbwantan  eraill,  ynfyd  a  niweidiol,  y  rbai 
sydd  yn  boddi  dynion  i  ddioystr  a  cboUedig- 
aetb.     Nid  oes  boddloni  amo ;  y  mae  yn  cyn- 
ydda  gyd  àg  amser,  ac  yn  blagnrofwyaf  yn  hen- 
aint  mewn  dynion  annawiol.    Y  mae  yn  ffiaidd 
gan  Ddaw,  ac  yn  can  allan  o  deymas  nefoedd 
Mic.  2.  2.     1  Cor.  6. 10.     1  Tim.  6  10.    Heb. 
13.  5. 

CYCHWYN,  (cy^wyn)  decbren  taith,  nea 
orcbwyl.  Cycbwyn  ban!,  sef  codiad  baoL  Gten. 
83.  12.     Exod  40.  36.    Jos.  3.  1. 

CYD,  (cy)  fel  rbagddawd  mewn  geiriaa  cyf- 
ansawdd,  sydd  o'r  an  ystyr  a  «y,  cym^  cys^  cyf; 
megys  yn  y  geiriaa  byn,  cydymaitb,  cydamddl- 
ffvn,  cydalia,  cydair,  cydaddaw,  cydwybod,  ébc. 
CYDBARTI AETH,  (cyd-barti),  tneddrwydd, 
taedd  i  barcba  nea  i  anmharcbn  dynion,  oblegid 
rby w  acbosion  cnawdol.  Y  gair  Gr.  itpocxkisiVy 
a  arwydda  taedd  i  ry w  un  ocbr  neu  blaid,  fel  y 
mantola  dorian  pan  fydd  rbywun  yn  pwyso  ar 
an  pen  iddo,  1  Tim.  5.  21.  Ond  ^'bebwneotb- 
ur  aim  o  gyd-bartiaetb,"  yw  rheol  7  Cristion 
yn  mbob  petb,  a  tbu  ag  at  bawb. 


CTD 


219 


CYD 


CYIXDOBIAD,  (torlV-**  Qochelwch  y  cyd- 
doiMd."  P|iil.  3.  3.  Felly  y  geilw  yr  ap€|6tol 
jr  enwaedìâd,  mewn  ffordd  o  ddirmyg ;  y  rhai 
a  eymyagent  y  gyfraith  à'r  efengyl,  gan  geiaio 
did  yr  enwaediad  i  fyna,  a  byny  oran  traddod- 
iad  yn  imig,  gan  ddywedyd,  foil  yn  rfaaid  en- 
waeda  ar  y  Cristionogipn;  ac  onidè  na  losà 
Crist  ddim  iddynt;  er  ea  bod  hwy  eu  banain 
p  amddiÛMÌ  o  enwaediad  y  galon.  Yr  oedd- 
eot,  Did  yn  onig  yn  tori,  nea  yn  rhwygo  y 
coavrd,  fel  y  gwncid  yn  yr  enwaediad  [yr  byn 
ocdd  bechadarosy  o  berwydd  ei  fod  yn  wabardd- 
edig  ynddo  ei  bnn,  pryd  nad  oedd  fel  sèl  y  cyf- 
ammod.  Let  19.  28 ;  a  21.  5.]  ond  yr  oedd- 
ent  befyd  yn  cyd-dori  ac  yn  cyd-rwygo  yr  eg- 
Iwys,  gan  ei  llarpio  fel  y  gwna  cwn.  Y  gair 
Or.  zararofai,  a  arwydda  cigyddio,  damio,  di- 
fynio,  llarpio. 

CYD-DDINASYDDION,  (cyd-dinas)  rbai 
yn  cyd-drigo  yn  yr  nn  ddioas,  ac  yn  cyd-gyf- 
ntnogi  o'i  breintiaa.    £ph.  2. 19. 

CYD-DDWYN,  (cya-dwyn),  cyd-uno,  cyd- 
smied,  godde^  goddef  yn  amyneddgar.  Num. 
U.27.  Jer.  44.  22.  Act  18.  14.  2  Cor. 
11.  1. 

CYIVDDYODDEF,  (cyd-coddef)  cyd-deim- 
lo,  toetorio ;  ffirwytb  nndeb  rbwng  pleidian  à'u 
güydd ;  fel  aelodan  y  corpb  â'n  giiy dd.  Rba£ 
8.  17.  1  Cor.  12.  26.  2  Tim.  1.  8.  Heb.  4. 
15. — ^Mae  dnwiolion  yn  cyd-ddyoddef  gyda 
Const.  Rbn£  &  17. — 1.  Oble^d  yr  nndeb 
rfayngddynt  à'n  gilydd.  Mae  ei  dda  ef  yn  ei- 
ddo  iddynt  hwy,  sef  ei  gyfiawnder,  ei  ras,  ei 
etifeddiaetb,  «fee,  felly  y  mae  en  drwgbwythau 
jn  eiddo  iddo  yntau,  yn  gyfrifedig,  en  pecbod- 
NLj  eu  dyoddefiadau,  Ac.  Act  9.  1,  6,  ac. — 
2.  Trwy  gyd-ymdeimlad.  Heb.  2. 17  ;  a  4.  15. 
Eea.  63.  9. — 3.  Maent  yn  dyoddef  erddo,  ac 
yn  ei  acbos,  ac  oblegid  yr  nn  petban  ag  y  dy- 
oddefodd  Grist  Salm  38.  20.  1  Pedr  3.  17, 
18.  Mat  5.  11, 12«  Act  6.wll.  1  Pedr  4. 
13,  14. 

OYD-EISTEDD,  (eistedd)  eistedd  yn  ngbyd. 
— ^"Ac  a*n  gosododd  i  gya-eistedd  yn  y  nefolion 
leoedd  yn  Ngbrist  lesa."  Epb.  2.  6.  Fel  y 
mae  Crist  yn  eistedd  yn  y  nefoedd,  fel  person 
cyfiredinol,  ac  yn  cynrycbioli  ei  boll  bob],  felly 
y  maent  bwytban  yn  cyd-eistedd  ynddo  e^  er 
nad  ydj^nt  eto  yn  eu  personan  eu  bnnain.  Y 
mae  Crist  yn  rboddi  bawl  iddynt  i'r  etifedd- 
isetb,  ac  wedi  cymeryd  med^iant  dragywyddol 
o  boni  yn  eu  benwau.  Y  mae  efe  yn  eistedd 
yno  fel  eu  cynrycbiolwr,  a  bwytbau  yn  cyd- 
eistedd  ynddo,  Aetb  f  r  nefoedd  fef  yr  arch- 
effeiriad  iV  cysegr,  ag  enwau  ei  bobi  ar  ei 
ddwyfron^ ;  fel  y  maent  yn  awr  yn  cyd-eis- 
tedd ynddo,  ar  ol  yr  adgyfodiad  bwy  a  gyd-eis- 
teddutt  gydag  Ag  ef,  yn  beiffaith,  gyrph'ac  en- 
eidianyn  dragywydd.    ^ 

CYD-ETIFEDD-ION;  (etifedd)  cyd-bawl- 
wyr,  cyd-gyfraoogion  mewn  etifeddiaetb.  Y 
gair  Or,  iSa^pùifoina  ücleronoimia)  a  arwydda  eti- 
MfiMh  wttdldyfod  wrth  goeltoen.    Bph.  8. 


6.  Y  mae  y  dnwiolion,  Inddewon  a  Gbenedl- 
oedd,yn  gyd-etifeddion  à'u  gilydd,  ac  befyd  oil 
yn  gyd-etifeddion  à^Cbrist  Trwy  eu  bundeb 
ijt  ef,  y  mae  iddynt  oil  bawl  i'r  etifeddiaetb. 
I  mae  efe  yn  etifedd  naturiol,  fel  y  mae  yn  ber- 
son  dwyfol;  ac  Tn^orucbwyliaethol,  fel  Cyf- 
ryngwr,  trwy  dremiad  yn  y  cyfammod  tragy- 
wyddol ;  y  maent  bwytbau  yn  gyd-etifeddion 
trwy  eu  bundeb  ag  et  Yr  ud  etifeddiaetb  sydd 
iddynt  bwy  ag  yntaa,  yn  ol  y  gradd  y  gallant  oil 
ei  mwphau ;  a'i  bawl  ef  i'r  etifeddiaetb  .sydd 
yn  rboddi  bawl  iddynt  bwytbau,  trwy  eu^pertb- 
ynas  ag  e£  Ac  am  fod  ei  bawl  ef  yn  anghollad- 
wy  a  thnigywyddolj'felly  y  mae  eu  bawl|bwy- 
tbau.  Mae  ei  bawl  ef  i'r  etifeddiaetb  ynflaenorol, 
fel  eu  cynrycbiolwT :  y  mae  eu  bawl  bwytbau 
iddi  trwy  eu  portbynas  áff  ef^  fel  bawl  y  wraig 
trwy  ei  pbertbynas  à'i  pbnod,  a  bawl  yr  aelodau 
trwy  eu  bundeb  à'r  pen.  Maent  yn  frodyr  iddo, 
yn  aelodau^  o  bono,  yn  gangbenau  ynddo,  ac 
mown  cyûtmmod  priodas  ag  e^  na  tborir  bytb. 
Y  maent  yn  etáfeddu  bywyd,  gras,  cariad,  a 
beddwcb  à  Dnw ;  «illn,  awdordod  fel  brenin- 
oedd  ac  offeiriaid  i  l)duw;  a  gogoniant  tragy- 
wyddol  mewn  corpb  ac  enaid,  ynddo  a  tbrwy- 
ddo.  BbuC  8. 17.  2  Tim.  2. 11, 12.  Dat  3. 
21.    loan  17.  22,  24.    Gal.  3.  7.    Pbil.  3,  21. 

1  Tbes.  4.  17.    Luc  22.  29. 
CYDFIL-WR-WYR,  (milwr)  rbai  yn  cyd- 

filwrio,  neu  yn  cyd-ryfeia  mewn  rbjfel  tym- 
borol  neu  ysbiydol.  PbiL  2.  25.  Pbilem.  2. 
CYDFOD,  (bod)  cyd-drigo,  cyd-fywiobictbu ; 
nndeb,  beddwcb.  Trigo  yn  nçbyd  sydd  yn 
arwydd  o  beddwcb  rbwng  rbai  ^u  gilydd ;  a'u 
bodyn  ymbyfiydn  yn  ngbyfeiliacb  eu  gilydd. 

2  Cor.  6. 16. 
CYD-FRADWRIAETH,'  (brad)  ymuco  a'u 

gilydd  i  wneutbur  bradwriaetb.  i  gair  Hth, 
*l^p  a  arwydda  bod  rbai  wedi  rbwymo  eu  gil 
ydd' Ag  ammodau  i  wneutbur  bradwriaetb.  2 
Sam.  15.  12.    Jer.  11.9.    Eisec.  22.  26. 

CYD-FWKIAB^AU,  (bwriad)  cydundeb, 
cydgysylltiad,  cyduniad.  Esa.  8<  12.  Act  9. 
24.  Oen.  37.  18.  1  Sam.  22.  8.  1  Bien.  16. 
9.  2  Bren.  9.  14.  Amos  7. 10.  Yr  nn  gair 
ŵô.  nup  a  gyfieithir  yn  y  Ueoedd  byn,  cyd- 
fwriad^  'ag  a  gyfieitbir  mewn  lleoedd  eraill, 
eyd  fradwrimih  ;  ei  briodol  ystyr'yw  rbwymo, 
cyd-rwymo. 

CYD-FWYTA,  Or,  Soveinana :  bwyta  yn 
ngbyd.  Cyd-fwyta  a  arwydda  cyfeillgarwcb 
cymdeitba^r  a  cbyweitbas.  Yr  Inddewon  a'u 
cyfrifent  yn  betb  angbyfreithlawn  iddynt,  a 
ffiaidd  ganddynt,  fod  yn  bwyta  gyda,  neu  yn 
cyd-fwj^  neu  yn  cyd-yfed  à'r  Cenedloedd. 
Gbì.  2.  12.  Y  mae  byny  yn  amlwg  wrtb  ym- 
adroddion  y  wraig  o  Samaria,  yn  ei  bymddi- 
ddan  À'r  lesu*  wrtb  ffynon  Sicbar :  *'  Pa  fodd 
yr  wyt  ti,  a  tbi  yn  Inddew,  yn  gofyn  diod  gen- 
yffi,  ami  yn  wraig  o  Samaria?"  Y  rheswm 
pabam  yr  oedd  bi  yn  gofyn  gyda  syndod,  yd- 
oedd,  '^oblegid  nid  y w  yr  Inddewon  yn  ymgyf- 
eillacbaVSaffiariaid"    loan  4.  9.    Yr  oedd 


CYD 


CYD 


gwrthwynebiiid  gelyniaethol  hefyd  yn  y  Sam- 
aria! d  at  yr  luddewon.  Pan  oedd  yr  lesa  un- 
waith  yn  wynebu  tna  Jerasalem,  '  Efe  a  ddan- 
fonodd  genadau  o  flaen  ei  wyneb;  a  hwy  wedi 
myned,  a  aethant  i  mewD  i  drof  y  Samariai^l,  i 
barotoi  iddo.  Ac  nis  derbyniasant  ef,  oblegid 
ibd  ei  wyneb  ef  yn  tuedda  tua  Jerusalem.^  Set' 
ei  fod  yn  un  o'r  luddewon,  nen  yn  un  o*r  add- 
olwyr  arferol  o  gynull  yn  Jerasalem.  Lac  9. 
51,  52,  53.  Yr  oedd  mor  ffiaidd  gan  yr  ludd- 
ewon gyfeillachu  à'r  Samariaid,  nes  y  dywed- 
ent,  *  ¥oà  yr  hwij  a  fwytâi  ddim  yn  porthyn  i 
^amaríad,  mor  aflan  a  phe  bwyt&i  gig  moch.* 
Ac  *Nid  088  yr  un  Samariad  yn  dyfod  yn  bro- 
selyt  yn  Israel;  ac  nid  oesiddynt  gyfran  yn  ad- 
gyfodiad  y  meirw  mwy  na  dynîbn  Sodoma.' — 
Pan  oedd  Joseph  yn  croesawu  ei  frodyr  ar  en 
hail  ddyfodiad  i'r  Aipht  i  geisio  lluniaeth,  nis 
gallai  yr  Aiphtiaid  gyd  fwyta  à  hwynt :  *Qos- 
odasant  fwyd  iddo  ef  wrtho  ei  hun,  ac  iddynt 
hwy  wrthynt  eu  hun,  ac  i'r  Aiphtiaid,  y  rhai 
oedd  yn  bwyta  gydag  ef,  wrthynt  eu  hunain ; 
oblegid  ni  allai  yr  Aiphtiaid  fwyta  bara  gyd  a'r 
Hebreaid;  o  herwydd  ffieidd-dra  oedd  byny 
gan  yr  Aiphtiaid."  Yr  oedd  yr  Aiphtiaid  yn 
meiddio  yr  Hebreaid  am  mai  bugeiliaid  oedd- 
ent ;  ac  am  eu  bod  yn  bwyta,  ac  yn  aberthu  y 
cyfryw  anifeiliaid  s^  oeddent  hwy  yn  en  hadd- 
oli  fel  eu  duwiau.  Gen.  43.  32.  a  46.  34. 
Exod.  8.  26. — Dyna  un  peth  oedd  yn  blino 
y  Phareseaid  beilchion,  rhagrithiol,  yn  fawr 
iawn,  ac  yn  peri  iddynt  rwgnach  fod  lesu 
Grist  yn  ^  dérbyn  publicanod  a  phechaduriaid, 
ac  yn  bwyta  gyda  hwynt'  Mat  9.  10.  Luc 
15.  2.  Yr  oedd  y  publicanod  yn  ngolwg  yr 
luddewon  yn  dra  adgas,  o  herwydd  eu  swydd, 
"^  sef  caaglu  trethfdros  y  Rhufeiniaid,  y  rhai  yr 
oeddent  dan  eu  llywodraeth ;  eu  hanghyfiawn- 
der  a'u  trais  Uygredig  yn  eu  swydd ;  yr  oedd- 
ent yn  gyffredin  yn  ddynion  mor  anenwog,  fel 
prin  y  baroai  yr  luddewon  fod  nn  dyn  gonest 
yn  eu  plith ;  ac  o  beri/ydd  hyny  byddent  yn 
mynych  gysylltu  enwau  i)ublicanod  a  phechad- 
uriaid  ynghyd,  fel  yn  arwyddo  yr  un  peth :  ac 
mor  ffiaidd  oedd  ganddyut  gymdeithas  à  hwy 
trwy  gyd-fwyta,  a  phe  buasent  ddynion  cenedl- 
ig ;  yr  hyn  beth  oedd  dra  aflan  jn  eu  ^olwg. 
Rhaid,  bo^  amser,  i'r  rbai  a  %ddo  yn  cyfeili- 
achu,  fod  o'r  un  tueddfryd,  yr  un  feddwl,.  ac  yn 
cydsynied  a'u  gilydd,  cyn  byddo  y  gyfeillach 
yn  gwbl  wrth  fodd  pawb  o'r  gymdeithas.  Pan 
fyddo  duwiolion  yn  cyd-fwyta,  neu  yn  cym- 
deithasu  yn  gyfrinachol  àg  annuwiolion,  gan 
eu  bod  o  wahanol  egwyddor  i'w  gilydd,  rhaid 
fod  un  o'r  ddwyblaid  yn  ymollwng  i  dueddfiryd 
y  Hall;  rhaid  fod  yr  annuwiolion  yn  cacl  eu 
henill  i  dymher,  ysbryd,  ac  arferiadau  y  duw- 
iolion ;  neu  fod  y  duwiolion  yn  cael  eu  denu 
yn  Uygredig  i'w  hysbryd,  eu  tymher,  a'u  har- 
feriadau  halogddig  hwy ;  y  peth  olaf  hyn  o  her- 
wydd gwendid  eu  cnawd,  a  fu  yn  achos  o  ofid  a 
galardwysi'r  duwiolion  lawergwaith.  Yr  oedd 
yr  Arglwydd  lesu  yn  hyn,  fel  yn  mhob  peth 


arall,  yn  rhagori  ar  bawb ;  medrai  efe  gyfeill- 
achu â  rhai  halogedig  heb  ymhalpgi  oddiwrtb- 
ynt ;  ond  yn  hytrach,  trwy  ei  gymdeithas  aanct- 
aidd,  nefolaidd,  a  grasol  â  hwynt»  eu  hennill  i 
gyfìawnder  a  heddwch  Daw,  ac  i  sancteidd- 
rwydd  yn  mhob  ymarweddiad. 

Y  mae  cyd-fwyta,  yn  yr  y8grythyrau,'yii  cael 
ei  osod  allan  fel  arwydd  o  gydundeb  a  chyfeill- 
garwch  heddychlawn.  Pan  oedd  Laban  a  Jac- 
ob yn  gwneuthur  cyfammod  o  gydundeb  rhyng- 
ddynt  a'u  gilydd,  er  eu  hymadawiad,  '  Hwy  a 
gymerasant  geryg,  ac  a  wnaethant  gamedd,  a^ 
a  fwytasant  yno  ar  y  garnedd.  Gen.  31,  46,54. 
Yr  oedd  hyn  yn  cael  ei  wneuthur  fel  arwydd 
o'u  cyd-undeb,  a'u  hymadawiad  heddychoi. — 
Pan  oedd  Adoniah  yn  ymddyrchafu  i  geisio 
bod  yu  frenm  ar  ors^dd-fainc  Dafydd,  gwa- 
hoddodd  y  rhai  o'i  gyfrinaoh,  a  phawb  ar  a 
oedd  yn  ewyllysio  ei  esgyniad  i'r  orsedd,  i  gyd- 
fwyta  kg  ef ;  yr  hyn  oedd  yn  dangos  eu  cyd- 
syniad  âg  ef  yn  ei  fwriad  dichellffar ;  v  rhai, 
pan  glywsant  ddyrchafti  o'r  Apglwyda  Solo- 
mon i'r  orsedd,  a  ddychrynasant ;  o  herwydd 
eu  bod,  trwy  gyd-fwyta  ag  ef,  wedi  dangos  eu 
boddlonrwydd  i'w  amcanion,  a  thrwy  hyny  d j- 
fod  yn  gyhoeddus  yn  gyfranogion  o'i  drosedd. 

1  Bren.  1.  9,  41,  49. — ^Ar  ol  adferiad  Job  o'i 

gystudd  a'i  dlodi  mawr,  '  £i  hoU  geraint,  a1 
oil  garesau,  a  phawb  o'i  gydnabod  o'r  blaen, 
a  ddi^ant'ato,  ac  a  fwytasant  fwyd  gydag  ef 
yn  ei  dŷ,  ac  a  gwynasant  iddo,  ac  a'i  cysuraa- 
ant  ef,  am  yr  hoU  ddrwg  a  ddygasai  yr  Arg- 
lwydd amo.'  Job  42.  11.  Trwy  fwyta  bwyd 
gyd  ag  c^  yr  oeddent  yn  gosod  allan  eu  han- 
deb,  eu  cyfeillgarwch,  a'u  caredigrwydd  tuag 
ato;  eu  bod  yn  tosturlo  wrtho,  yn  cyd-ym- 
deimlo  ac  yn  cyd-ofidio  ag  of  yn  ei  adfyd ;  ac 
yn  cyd-lawenhau  ag  ef  yn  ei  wynfyd  a'i  Iwydd- 
iant 

*Gyd  a'r  cyfryw  ddyn  na  chyd-fwyta 
chwaiäi;'  ntti,  yn  ol  cj^eithiad  y  Dutch, 
*Gyd  â'r  cyiryw  un  na  fydded  i  Am  ÿynn- 
aint  a  btoyta.^  1  Cor.  6.  11.  Hyny  yw,  Na 
fydded  i  chwi  gymdeithas  gyfrinachol,  a  chy- 
weithas  â'r  cyfryw  un,  nachyfeiUach  gyhoedd- 
us chwaith;  fel  y  cywilyddio  efe;  fel  y  mae  yr 
apostol  yn  ei  ogluro  mown  lie  araU.  Gwel  2 
Thes.  3.  14,  Wrth  gymdeithas  a'r  cyfryw 
byddus  yn  cynnwys  ac  yn  cyfranogi  o'u  pech- 
odau  ger  bron  pawb.  Er  bod  yn  frodyr,  o  ran 
proffes  o  Grístif^nögaeth,  eto  yr  oedd  yr  apos- 
tol yn  gorchymyn  peidio  cyd-gymysgu,  na 
chyd-fwyta  à  hwynt^  fel  cyfeillion  neillduoL  Nid 
cymdeithas  eglwysig  yn  unig,  neu  yn  benaf^  y 
mae  yr  apostol  yn  ei  feddwl ;  pe  felly  y  deallid 
ef,  ni  byddai  dim  priodoldeb  yn  ei  sylwad  yn 
adn.  10.  ond  cymdeithasu  yn  garedigol  ac  jn 
fynwesol,  gan  fod  yn  ymhyfrydu  yn  nghyfeill- 
ach  y  cyfryw,  fel  tfrfeillion  neillduol.  Rna£  16. 
17.  '2  Thes.  3.  14T  2  Cor.  6.  14.    Eph.  5.  11. 

2  Tim.  3.  5.  2  loan  10.  Jos.  23.  12.  Hyd 
ag  y  mae  ynom,  dylem  arfer  dysgyblaeth  eg- 
lwysig at  y  cyfryw,  a'u  bwrw  aUan,  os  na  ellir 


CYD 


281 


CYD 


en  diwjgio ;  ond  nid  oes  achos  jmadael  ag  or- 
dinliadaa  aaDctudd,  pan  nod  alhrn  gael  j  ^ym- 
deithaa  mor  bur  ag  y  dymnnem.  Hwyracn  i  Ju- 
das gyfranogi  o'r  pasc  gjda  Christ  a*i  ddysg- 
yblion;  ond  nid  oedd  yr  ordinhad  yn  llai 
boddiol  iddynt  hwy  er  i  Jadas  gyd-gyfranogi  a 
hwynt.  Ond  pan  nad  o/^oa»,  o  ran  amraliel 
amgylchîadan  en  dyagyblo,  dyleni  ddangoa  ein 
bAHfixldlonrwydd  iV  bacheddan,  trwy  beidio 
cvd-ymgymyBga  a  cbyd^wyta  à  hwynt,  iel  cyf- 
culion  neilldaol,  yr  hyn  a  allwn  ei  wneyd.* 

CYD-FFÜRF-IO,  (cyd-ffurf)  cyd-ymffurfio, 
cyd-ddollio,  cjâanio;  tebygoli.  Rhai  12.  2.  Y 
mae  y  saint  yn  caei  en  cyd-fiurfio  k  Christ ;  y 
maent  f  q  caal  en  gwneuthur  yn  debyg  iddo 
trwy  en  perthynas  gyfammodol  &  Dew,  o  ran 
agwedd  sanctaidd  en  hysbrydoedd,  ea  hymai^ 
weddiad  dichlynaidd,  a'n  bywyd  pi*ofedigaeth- 
us,  fifortfarymedig,  yn  y  byd  drwg  preseaol; 
byddant  wcdi  en  cydfFnrfio  ag  ef  mown  gogon- 
iinthefyd.    PhiL  3.  10. 

CYDŴARCHAROR-ION,  (carcharor)  rhai 
jn  yr  nn  carchar;  cyd-gaethion.  RhnC  16.  7. 
CoL  4.  10.  Philem.  23. 

CYD-GENEDL,  cyd-wladwyr,  cyd-darddiad, 
CTd-berthynol.  1  Thes,  2.  14. 
'  CYD-GRYMU,  (crwm)  1.  Cyd-blygu,  cyd- 
^oeathnr  arwydd  o  ddarostyngiad.  Esa.  46.  2; 
— 2.  Cydblygn;  bod  a  denpen  yughyd,  fel  yr 
oedd  y  wraig  bono  ag  oedd  ysbird  gwendid 
vnddi.  Lac  13.  11.  m 

CYD-GWYMPO,  (cwymp)  cwympo  ynghyd, 
cyd-syrthio.  Salm  141.  10. 

CYD-GYFODI,  (cyfod)  cyfodi  ynghyd,  cyf- 
odi  gyd  a'u  gilydd.^-*  Ac  a'n  cyd-gyfododd.' 
Eph.  2.  6, — *08  cyd-gyfodasoch  gydi  Christ-' 
Col.  3. 1,     Qellir  dywedyd  fod  i'r  Crietion  gyf- 
odiad  triphlyg :  y  cyntaf  yn  êocramentol ;  felly 
y  cyfodir  ef  yn  y  bedydd. — Yr  ail  yn  gorphor- 
0Ì;  felly  y  cyfodir  ef  yn  nydd  y  farn  o  Iwch  y 
ddaear.     i    trydydd  sydd  gyfodiad  ysbrydol ; 
felly  y  inae  yn  rnaid  cyfodi  yn  y  bywyd  hwn, 
0  ran  cyfiwr  yr  enaid,  o  fiirwoiaeth  pechod ; 
*Fel  megys  ag  y  eyfodwyd  Grist  b  feirw  trwy 
ogoDÌant  y  Tad,  felly  y  rhodiom  ninau  hefyd 
mewn  newydd-deb  bnchedd.'    Rhnf.  6.  4.— 
Y  gair  cyd-gyfodi  a  arwydda  fod  rhyw  gysyllt- 
iad  neilldaol  rhwng  adgyfodiad  Crist  ac  adgyf- 
odiad  ei  bobl,  yn  mhob  ystyr;  a  bod  ei  adgyf- 
odiad ef  yn  aches  o'c  hadgyfodiad  hwy.    Fel 
ag  yr  oedd  Crist  yn  bersoii  cyffredinol,  yn  cyn- 
niychioli  ei  bobl,  y  mae,  trwy  osodiad  dwyfol, 
gysylhiad  anwahanol  rhyngddo  ef  à  hwy,  yn 
mbob  peth — ^yn  ei  ddyoddefiadan,  eifarwol- 
aeth,  ei  gladdedigaelh,  ei  adgyfodiad,  <kc.  Rhnfl 
6.  5—12.     Y  mae  Crist  yn  achos  háêddiannol^ 
yn  achos  efféithîùl^  ac  arddanÿoaiadol,  o'n  had- 
gyfodiad hwy.    Adgyfodir  hwy  trwy  ei  haedd- 
isnt,  a  thrwy  rym  ei  adgytodiad  ef,  a  byddant 
yn  debyg  iddo,  Phil.  3.  iO,  11.  1  Cor.  16.  47.. 
Cwymp  yr  Adda  cyntaf  oedd  cwymp  ei  boll 

*  Gwel  Xe<ffA— Dutch  Annotations.— Dr.  Doddridge^'Dt, 
36 


hiliogaeth,  am  en  bod  ynddo  yn  gyfammodol ; 
felly  adffyfodiad  yr  ail  Adda,  yw  adgyfodiad  ei 
boll  had  yntan,  oblegid  yr  nn  acho^  scdt  am  en 
bod  ynddo  Vn  gyfammodoL 

CiD-GYNNORTHWY-WYR,  (cynnorth) 
rhai  mewn  undeb.  yn  cynnorthwyo.  3  loan  8. 

CYD-GYNNULLIAD,  (cynnnll)  cyd-gasgin, 
cyd-dym.  2  Thes.  2.  1.  Heb.  10.  26. 

CYD-GYSYLLTU,  (cyswilt)  cyfhqo,  cyd- 
rwymo,  cyd-adeilio.   Salm  122.  3.   £ph.  4.  16. 

CYDIO,  (cyd)  Üno^  cyfuno,  cysýlltn.  Exod. 
28.  7.  Job  3-  6.  Esa.  5.  8.  Ezec.  37.  17.— 2. 
Adoabod  yn  gnawdol ;  *  Oni  wyddoch  chwi  fod 
yr  hwn  sydd  yn  cydio  À  phntain  yn  un  corphî' 
1  Cor.  6. 16. 

CYD-LUNIO,  (linn)  cyd-dduUio,  cyd-ffurfio; 
Unnio  pob  rhan  yn  nghyd,  nea  yn  gysylltiedig. 
Job  10.  8.  Salm  33.  15. 

CYDNABOD,  (aabod)  1.  Addef  neo  çyflFesn, 
cyfaddef^  arddelwu  Dent  81,  5^  *A  Jnda  a 
adnabn  y  pethan  hyny.'  Gen.  38. 26.  Sef  a  gyd- 
nabu. — 2.  Sylwi  ar  nn,  neu  rai,  w  amgeiedd, 
diogelwch,  a  chysnr.  Exod.  2.  25. 

CYDNABOD-AU,  cyfeillion,  pertliynasan, 
cymydogion.  Job  19.  14.  Salm  55.  13.  a  88. 
8.  Lnc  2.  44.  a  23.  49. 

CYDNABYDD-IAETH-AU,  (cydnabod) 
yr  hyn  a  gydnabyddir,  cynne&ndra,  cymdeitb- 
as.  Y  mae  y  gair  Gr.  tmptttctç,  a  gyfieithir 
cydnthyddiaeihj  yn  CoL  2.  2.  a  2  lim.  2.  25. 
yn  cael  ei  gyfieitha  gwybodaeikj  yn  1  Tim.  2. 
4.  a  2  Tim.  3.  7.  yr  hwn  yw  ystyr  mwyaf  pri- 
odol  y  gair.  Gwel  Rhuf.  1.  28.  a  3.  20.  a  10. 
2.  Col.  1.  9. 

CYDNABYDDUS,  yn  gwybod,  gwybodns, 
deallns.  Act  26.  3. 

CYD-NESAU,  (nesan)  agoaan  yn  nghyd. 
Esa.  41.  1.  a  45.  20. 

CYD-OGONEDDU,  (gogonedd)  Y  mae  cyd- 
(^nedda  y  saint  â  Christ  yn  cynnwys, — 1. 
En  tebygoiirwydd  iddo  mewn  gogoniant  loan 
17.  22.  PhiL  3.  21. — 2.  Eu  cyd-fwynhad 
gyda  Christ  o*r  gogoniant,  o  ran  cyflwr.  He, 
ac  amser. — 3.  0  ran  trosglwyddiad  y  gogon- 
iant oddiwrth  Grist,  a  thrwyddo  iddynt  hwy. 
Ei  ogoniant  ef  a  adlewyrcha  amynt  hwy. — 
Ymddysgleiriant  yn  mhelydr  ei  ogoniant  e£ 
Bydd  yr  eglwys  fel  gwraig  Brenin  y  Gogon- 
iant; yn  cyfranogi,  trwy  ei  handeb  priodasoL 
6*1  offoniant  ef,  yn  ei  deyrnas  a'i  lys  breninol, 
Rhuf.  8.  17.    Salm  45.  11,  14.  Edr.  Ctd-mb- 

TSDD,  CyD-OYPODI. 

CYD-ORWEDD,  (gorwedd)  gorwedd  yn 
nghyd.  —  *  Nid  mewn  cyd-orwedd  ac  anllad- 
rwyJd;'  Rhuf.  13.  13.  xotrfi^  gy>elyy  yn  en- 
wedig  y  gwely  priodasoL  Arwydda  yma,  mewn 
dicblynedd  yroadrodd,  cyd-orwedd  yn  gnawd- 
ol, sef  godineb.  Arferir  y  gair  yn  yr  un  ys- 
tyr gao  y  LXX.  yn  Lef  18.  20,  23.  Y  gair 
üeh,  ^-ip  a  arferir  yno,  a  arwydda,  agosau  à'r 
agosrwy  ^d  mwyaf.  Bama  rhai  fod  y  gair  xoizfjL 
a  gyfieithir*  eyd-arweddj  yn  Rhtt£  18.  13.  yn 
arwyddo  yorwfdd  ynhiryny  gwúy^    Priodol 


CYD 


282 


CYD 


styr  y  gair  yw  gwely,  neu  lie  i  orwedd  ;  felly 
y  cyfieithir  ef  yn  Lnc  11.  Y.  Am  hyny  y  gellir 
ei  olygu  yn  arwyddo,  gorwedd  yn  arlllad,  neu 
gorwedd  yn  hir  yn  y  gwely,  a'i  gyfieithu,  *  Nid 
mewn  gorwedd,  neu  hir  orwedd/  effaith  nator- 
iol  cyfeddach  a  meddwdod.  •  Y  gair  a<reXyeta, 
a  gyneithir  anlladrwydd,  a  arwydda,  dull  me- 

ddal,  masw,  rhysedd,  a  mwythus   o  fyw 

hwn  a  hir  orwedd  ydynt  gymdeithion  anysgar- 
edig  a'u  gilydd,  ac  a  ddynodant  ddyn  hollol 
ddiffrwyth,  dan  ly wodraeth  y  cnawd,  yn  porthi 
y  chwantan  gwaelaf,  a  mwyaf  anwrol. — *Y 
gwahaniaeth/  medd  y  Dr.  Doddridge,  *  rhwng 
codi  am  bump  o*r  glocli  yn  y  boreu,  ac  am 
saith,  dros  yr  ysbald  o  ddeugain  miynedd,  a 
golygu  fod  dyn  yn  myned  i'w  wely  yr  un  awr, 
sydd  yn  agoa  yn  cyfateb  i  ddeg  o  flynyddoedd 

0  fywyd  dyn ;'  a  thrwy  byny  y  cyfansoddodd 
efe  y  rban  fwyaf  o*i  ysgrifeniadau. 

CYDRADD,  (gradd)  cyfuwch,  heb  fod  yn 
uwch  nac  yn  Is.  Salm  65.  13. 

CYD-SEFYLL,  (sefyll)  sefyll  ynghyd.  2  Pedr 
8.  6. — *  Ynddo  ef  y  mae  pob  peth  yn  cyd-sef- 
yll.'  Col.  1.  17.  Sef  yn  a  thrwy  Grist  y  mae 
pob  peth  yn  cael  eu  cynal  mewn  bod,  ac  i  sef- 
yll at  y  .deddiau  a  roddwyd  iddynt  ganddo  ar 
y  cyntaf.  Edr.  Crtnhol 

CYD-STAD,  cystal,  cydstadl ;  yr  un  o  ran 
cyflwr. — *  Cyd-stad  ydynt  a'r  angelion.'  Luc 
20.  36.  Sef  mewn  ysbrydolrwydd  ac  anfkrwol- 
deb. — *  Yn  gymetrol  a'r  angelion.'  W.  S.* 

CYDSTADLU,  (stad)  cydraddu,  cymharu, 
cyffelybu.  2  Cor.  10.  12. 

Cx DSYNIO,  (syniaw)  cyduno  mewn  bam, 
cyd-weled,  bod  o'r  un  feddwl ;  cyduno  i  wneuth- 
ur  unrhyw  weithred,  da  neu  ddrwg.  Dent  13, 
8.  Esa.  7.  2,  Mat  18.  19.  Act  22.  20.  a 
24.  9. — *  Yr  wyf  fi  yn  cydsynio  a'r  ddeddf 
mai  da  yw,'  Rhuf.  7.  16.  Or,  ffuii<p7jpLC.  Yr 
voyfyn  dywedydgyd  aV  ddeddf,  yr  un  peth  ag 
y  mae  hithau  yn  ei  ddjrwedyd. 

CYDWEDD-OG,  (cyd-gwddd)  priodasol, 
un  dan  yr  un  iau. — *  Ffyddlawn  gydweddawl.' 
Phil.  4.  3.  W.  S.  *  Fy  ngwir  gymhar.'  Rhai 
a  famant,  oddiwrth  y  geiriau  hyn,  fod  yr  apos- 
tol  yn  brîod,  ac  mai  ei  wraig  a  fcddylir  yma; 
ond  gan  fod  y  geiriau  yn  y  <Groeg  yn  y  rhy w 
wrry waidd  {ffu^oyt  yypffie)  tebygol  mai  gwr  a 
feddylir,  naill  ai  Euodias  neu  Syntyche,  o  her- 
wydd  ei  ymddygiad  rhagorol  fel  gwr.  ^  Eraill 
a  famant,  mai  ceidwad  y  carchar  a  feddylir,  yr 
hwn,  wedi  ei  droedigaeth,  gellir  barnu,  a  fu  yn 
dra  buddiol  i'r  apostol.  Neu  ynte,  Clement,  yn 

01  meddwl  eraill;  ond  nid  oes  sicrwydd  pwy 
a  feddylir. 

CYDWEITHIO,(jgwaith)  gweithio  ynghyd. 
Marc  16.  20. — *  Ac  ni  a  wyddom  fod  pob  peth 
yn  cyd-weithio  er  daioni  i'r  rhai  sydd  yn  caru 
Duw.  Rhuf  8.  28.  Cyffelybiaeth  wedi  ei 
chymeryd  oddiwrth  gyfferi  meddygol,  y  rhai 
yn  gyffiredinol,  ydynt  gymysg  o  amryw  ddef- 
nyddiau,  peth  yn  chwerw  a  pheth  yn  felua,  a'r 
«cwbl  yn  cyd-weithio  a'u  gilydd  er  lies  a  daioni 


i'rclwyfus ;  felly  y  mae  boll  adfyd  a  hawddfyd 
pobl  Duw,  eu  chwerw  a'u  melus,  yn  cyd-weith- 
10  er  daioni  iddynt  yn  y  diwedd,  sef  tragy wydd- 
ol  bwvs  gogoniant — *  Yn  cyd-weithio.'  2  Cor. 
6. 1*.  fedr.  Grab. 

CYDWYBOD-AXJ,  (cyd-gwybod)  y  gair 
Llad,  CoNSCiXNTiA,  a'r  gair  Saes.  CoNScasci, 
yr  hwn  sydd  yn  tardda  o  bono,  a  arwyddant  yr 
un  peth  a  cydwybod  yn  Gymraeg.  Ctdwybod, 
iystiolaeth  meddwl  un  ei  hunan  ;  gwyüodaeüi, 
ad-fed dwl ;  un  yn  gwybod  am  dano  ei  hun, 
ymwybod,  gwybod  ei  fod  yn  euog  neu  na  bo. 
I  mae  y  gair  Gr,  <ruvetd7jfft<;,  yn  tardda  odJi 
wrth  y  gair  oTvciieoi,  sef  <rt;v,  cyd,  ac  eidem, 
gwybod :  ac  y  mae  y  gair  ŵ.  etdw,  neu  tidsw 
yn  tarddu  oddiwrth  y  gair  ffeb.  J^i  yr  hwn 
sydd  yn  arwyddo  gwybod,  neu  adnabody  yn  yr 
ystyr  helaethaf  o'r  gair. — Cydwybod  ydyw  y 
galiu  sydd  yn  enaid  dyn  i  roddi  bam  ar  foesoì- 
oldeb  neu  anfoesoldeb  ei  weithredoedd ;  ca 
purdeb  a'u  hunionder,  neu  eu  brynti  a'u  gŵ'yr- 
ni ;  pa  un  a  ydynt  yn  gyd-ffurfiol  ag  union  reol 
cyfraith  Duw.  Cydwybod,  gan  hyny,  yJyw 
rheol  dufewnol  gweithred,  a  ni  yn  ystyried  v 
rheol  oddi  allan  ;  sef  cyfraith  Duw.  Rhaid  boJ 
mewn  cydwybod  ddeall  a  barn ;  adnabyddiaetb 
o'r  gyfraith,  yn  uniondeb  ei  rheolau,  ac  hefyd 
ystyriaeth  o'n  -gweithredoedd  yn  ei  wjneb. 
Rhad,  gan  hyny,  fod  gan  ddyn,  cyn  y  barao  p 
gywir,  wybodaeth  eglur,  drwyadl,  o'r  gyfraitli, 
y  rheol  ẃ4b  ba  un  y  mae  i  famu ;  adnabydd- 
iaetb hefyd  o  bono  ei  hun,  o'i  weithredoedd, ei 
amcanion,  ei  ddybenion,  a'i  egwyddorion,  yn 
wyneb  y  gyfraith  hon.  Rhaid  hefyd  ei  fod  vn 
hollol  ddiduedd,  yn  rhoddi  barn  arao  ei  huu 
ger  bron  Duw.  Rhyw  beth  rhyfedd  mewn  dyn 
yw  cydwybod;  sef  dyn  yn  galw  ei  hun  i  gyfrif 
ger  bron  Duw,  wrth  reol  Duw,  ac  yn  rhoddi 
barn  arao  ei  hun.  Llys  goruchel  yw  mewn 
dyn  ei  hun ;  ond,  y  mae^  *  Duw  yn  fwy  na  n 
calon,  ac  a  wyr  bob  peth ;'  yr  hwn  ei  hun  a 
rydd  fam  gywir  ar  ol  pob  bam  o'r  eiddom  ni; 
ond  bydd  .barn  Duw  yn  cael  ei  chyhoeddi  yu 
llys  cydwybod  pob  dyn,  er  ei  fawr  gysur,  neu 
ei  ddirfawr  ofid. — Pan  fyddom  yn  bamuYod 
rhyw  beth  yn  gywir,  yr  ydym  yn  gwneuthur 
hyny  mewn  sicrwydd ;  neu  ynol  tebygolrwydd 
yn  unig ;  neu  mewn  amheuaeth ;  felly  y  gwa- 
haniaethir  cydwybod  i  benderfynol,  neu  sicr; 
tebygol  ac  ammheuol ;  neu  betrusol ;  a'r  achos 
o  ammheuaeth  a  elwir  petrusder  cydwybod ;  yr 
hyn  a  symudir  trwy  wybodaeth  mwy  eglur.— 
Wachefn,  y  mae  cydwybod  i'w  gwahaniaetha 
o  ran  amser ;  megys  rhagflaeniad;  yr  hyn  y w 
y  fam  yr  ydym  yn  ei  roddi  o  flaen  y  weith- 
red ;  Gen.  22.  3.  a  39.  9.  1  Sam.  24.  7.  ac 
hefyd  canJyniad ;  yr  hyn  sydd  ar  ol,  neu  wedi 
y  weithred:  Salm  51.  3»  Act  5.  41.  ac  yna 
y  mae  cydwybod  yn  gwahardd,  neu  yn  gor- 
chymyn  yn  yr  achos  cyntaf;  yn  yr  olaf  yn 
cymeradwyo  neu  yn  anghymeradwjo,  yn  peri 
cysur  neu  ofid, 

Cydwtbod  DDRwa,  yw,  1.  Cydwybod  dywyü^ 


CYD 


283 


CYD 


TD  cam-fiirnn  am  Lethan,  trwy  y  tjwyllwch 
sydd  pddynt,  beb  wybodaeth  i  wahaniaetbu 
riiwDg  drwg  a  da ;  ac  yn  casau  y  goleuni,  fel 
nad  argyboedder  eu  gweitbredoedd.  Y  maont 
mor  dywyll  fel  y  tjbiant  eu  bod  yn  gwneyd 
gwasanaetb  i  Dduw,  trwy  ladd  ei  weision,  loan 
16.  2,  Dyma  y  fath  gydwybod  oedd  gan 
Paul  cyn  ei  drbedigaetb,  pan  yr  oedd  yn  erl^d 
ac  TO  anrbeitbio  yr  eglwys,  ac  yn  tybied  ynddo 
ei  Imn,  fed  yn  rbaid  iddo  wneyd  llawer  o  betb- 
aa  rn  erbyn  enw  lesu  o  Nazareth.    Act.  26.  9. 

2.  Cydwyhod  farwaidd  gysglyd^  beb  deimlo 
:nwy  na  dyn  yn  cysgu  ar  ben  bwylbren,  yn 
D^anol  y  mor,  er  ei  Ifod  yn  y  perygl  mwyaf. 
Diar.  23.  34.  Yr  oedd  cydwybod  Pharaoh 
vn  cael  ei  deflFro  weithiau  gan  famed igaethau 
Duw  amo,  ond  yn  fuan  yn  dychwelyd  i'r  un 
"^VNiradrwydd  a  dideimladrwydd.  Felly  yr  oedd 
Dafydd  drós  amser,  nes^  daeth  Nathad  ato,  a'i 
brofi  vn  enog,  a  dy wedyd,  *  Ti  yw  y  gwr.'  2 
S.m  12.  7.  / 

3.  Cydwybod  bleidtol,  yn  ddisylw  o  bechod- 
in  mawrioD,  er  yn  fanwl  yngbylch  pethaa  bych- 
3:n;  fel  y  Phariseaid.  Mat.  23.  23.  Yr  arch- 
/■'tfeiriaid,  o  gydwybod,  yn  palla  bwrw  yr  arian 
}n  7  drysoifa,  am  mai  gwerth  gwaed  ydoedd, 
3  hwytbaa  wedi  talu  yr  un  arian  i  Judas  am 
fradrchn  yr  lesu.  Mat  27.  6.  Yr  un  fath  yr 
^'vdd  T  brenin  Saul  hefyd  yn  ei  ufudd-dod  rhag- 
ritliioi  a  hanerog  i  orchymyn  Duw. 

4.  Cydwybod  aflan  ;  felly  y  mae  cydwybod 
pob  djn  angbrediniol,  diadgenedledig — *rr 
rLai  halogcdig  a'r  diffydd,  nid  pur  dim ;  eitbr 
halo^edig  vw  hyd  yn  nod  eu  meddwl  a'u  cyd- 
wybod.' Tit  1.  15.  iCor.  8.  7. 

5.  Cydwybod  wedi  ei  serio  ;  sef  wedi  caledu 
trwy  dwyll  pechod,  a  thrwy  fynych  arferiad  o 
hurio,  few  y  mae  yn  ddideimlad  o  bono,  ac  yn 
■idiarswyd  o'r  canlyniadau  o  bono.  1  Tim.  4. 
'2.  Jcr.  8.  6. 

6.  Cydwybod  anobeithiol ;  fel  Cain  a  Judas. 
— Crybwylla  yr  apostol  am  gydwybod  gamsyn- 
i'l  a  chyfeiliornus ;  1  Cor.  8.  7. — cydwybod 
viibcus;  Rhuf.  14.  14,  23. — cydwybod  wan, 
Rbnf.  14.  1,  14.  1  Cor.  10.  29.  a  8,  7—12. 
<'rybwyllir  hcfyd  am  gydwybod  archolledig, 
gy-tnddîedig ;  Diar  18.  14.  felly  y  tarawodd 
ŵn  Bafydd  ef  am  rifo  y  bobL  2  Sam.  24. 
10. 

CyDWBOD  DDA,  sydd  mewn  dyn  wedi  ei  ad- 
newyddu  gan  yr  Ysbryd  Glan,  ac  yn  gweini  ei 
^^ydd  yn  dda,  yn  oleu,  yn  ddiduedd,  yn  dyn- 
'  ■'.  fel  yn  Josiab,  yn  ymostwng  mewn  tristwch 
•iiiwiol  am  bechod;  ac  yn  anhawdd  ganddi 
ro-ldi  lie  i  bechod,  fel  Joseph ;  ac  yn  methu 
•yd-fyned  àg  eraill,  fel  Nehemiah.  Neb,  5. 
15. 

Cydwybod-  bur,  y  w  cydwybod  wedi  ei  thaen- 
' '!u  a'i  phnro  à  ffwaed  Crist.  Nid  oes  ond  iawn 
íiîn  bechod  a  all  ddieuogi  cydwybod,  a  hwnw 
yn  adnabyddns  i'r  enaid  trwy  ffydd ;  yr  hyn 
\vdd  yn  ei  hadnewyddu  a'i  gwneuthur  yn  oncst 
a  diragrith  ger  bron  Duw ;  ac  yn  tarddu  at 


burdeb  yn  mhob  ymarweddiad.  Nid  oes  roodd 
i'r  gydwybod  fod  yn  bur,  beb  iawn  gredu  yr 
efengyl ;  nac  ychwailh,  os  byddwn  ddichellgar 
a  rhagrithiol,  neu  halogedig  mewn  un  rhan  o'n 
hymddygiad.  1  Tim.  1.  6.  a  3.  9.  2  Tim.  1.  3. 
Heb.  9.  14. 

Cydwybod  ddirwystr.  Act  24.  16.  Cyd- 
wybod ddieuog,  heb  un  rhwystr  ynddi ;  canys 
OS  bydd  rhwystr  ynddi,  hithau  a  rwystra  y  dyn 
yn  mhbb  petk ;  yn  ei  ddyfodfa  at  Dduw,  a'i 
g}'mdeithas  âg  ef;  yn  ei  fwanhad  o  gysuron 
dwyfol;  yn  ei  gyflawniad  o  ddyledswyddau, 
<kc.  Ni  ddichon  dyn,  a  chydwybod  euog,  , 
rwystrus,  Iwyddo  mewn  dim.  Rbaid,  yn  gynt- 
aÇ  gael  y  rhwystr  o'r  gydwybod ;  yr  hyn  beth 
ni  symud  dim  byth  ond  dadguddiad  o  iawn, 
sef  aberth  Crist ;  a'r  dyn  a  gafodd,  ac  sydd  yn 
mynych  gael  dadguddiad  o'r  iawn,  sydd  yn  sicr 
o  ymarfer  f  gael  cydwybod  ddirwystr  tuag  at 
Dduw  a  dynion. 

Y  mae  effeithiau  cydwybod  dda  yn  neillduol 
0  hyfryd,  ac  yn  ddecnreuad  nefoedd  ar  y  ddac- 
ar,  Y  mae  dedwyddwch  dyn  yn  cynnwysedig 
lawer  iawn  ar  gyflwr  ei  gydwybod.  Os  bydd 
cydwybod  pechod  yn  aros,  nid  oes  dim  a  wna 
dyn,  tra  byddo  felly,  yn  dderbyniol.  Un  o  eff- 
eithiau cydwybod  dda,  yw,  1.  Rhyddid  oddi 
wrth  euogrwydd  pechod.  Heb.  10. 1.  2. — 2. 
Heddwch  tuag  at  Dduw,  trwy  gredu  yn  nghyf- 
iaẃnder  Crist.  Rhuf.  5.  1. — 3.  Llawenydd  a 
gorfoledd  yn  Nuw.  Rhuf.  6.  11.  2  Cor.  1.  12. 
Diar.  15.  13,  15. --4.  Hyder  a  gorfoledd  dan 
waradwyddiadau,  enllibiau,  ac  erledigaethau 
oddi  wrth  y  byd.  1  Pedr.  2.  19.  a  3.  16.  1 
Sam.  12.  3. — 5.  Gwaredigaeth  oddiyrrth  ofn 
marwolaeth  a'r  iarn  a  fydd.  1  loan  3.  21.  2 
Tim.  4.  8.  Tit  4. 15. 

Y  neb  a  fyno  gael,  a  cbadw  cydwybod  dda, 
ymddyddaned  a'i  galon  yn  ami — rhodied  yn 
fanwl  yn  ei  boll  ffyrdd,  trwy  edrych  yn  barch- 
us  ar  boll  orchymyiiion  Duw;  Salm  119.  6.yn 
neillduol,  trwy  gymdeithasu  ynddyfal  à  gwaed 
neu  aberth  Crist,  trwy  ffydd,  yr  hyn  yn  unig  a 
ddichon  buro  y  gydwybod  oddiwrth  weithred- 
oedd  meirwon. 

Gwneuthur  peth  er  mwyn  cydwybod  yw  ei 
wneuthur  yn  y  fath  fodd  na  byddo  cydwybod 
yn  cael  ei  rhwystro  na'i  halogi.  Rhuf.  13.  5. 
— Bwyta  peth  wedi  ei  abcrthu  i  cilunod,  *  a 
chanddynt  gydwybod  o'r  eilun,'  ydyw  ei  fwyta 
gyda  pharch  i'r  eilun,  fel  pe  baent  yn  credu 
fod  rhyw  ddwyfolder,  neu  rinwodd  ynddo.,  1 
Cor.  8.  ,7. 

Nid  oudwpboduê  ond  eyvir.  Nid  oywlr  ond  meddylgar.. 

IHar 

CYD-WYLO,  Ycyd-wylaw)  cydwilaru,  cyd- 
gwynfan,  cyd-alaethu,  cyd-ofidio, — *  Os  ydyw 
ei  gwysau  ef  yn  cyd-wylo.'  Job  31.  38.  Trwy 
ffygur  yraadrodd,  ffolyga  Job  fod  tir  a'i  gwysau 
yn  Uefain,  ac  megys  yH  Uefain  yn  erbyn  dyn- 
ion a  bechant  yn  yrachos,  trwy  ei  gamfcddain- 
nu,  trwy  drais  ac  anghyfiawnder,  neu  trwy  or- 
thrymu  neb  o'i  blegid.     Cawn  y  cyffelyb  ym- 


CYF 


284 


CYF 


adrodd  yn  Hab,  2. 10, 11.  *  Cymeraist  gynghor 
'  gwarthos  i'th  dŷ,  trwy  ddistry^io  pobloedd 
wwer;  jpechaist  yn  erbyn  dy  enaid.  O  her- 
wydd  [nen  am  byny]  y  gareg  a  lefa  o'r  mnr, 
a'r  traw8t  a'i  hetyb  o^r  gwaith  coed.  .  Gwae  a 
adeilado  dref  trwy  waed,  ao  a  gadarnhao  ddinas 
trwy  anwiredd.'  Mae  y  cerig  a'r  coed,  y 
trawstiaa  a'r  mnrian,  yn  dystion  cy wir  yn  er- 
byn trawster  ac  anghyfiawndej  y  dynion  a'a 
cam-feddianant  er  gorthr3rmn  erailL  Hyn  a 
wada  Job  mewn  perthynas  iddo  ei  bun. 

CYDYMDAITH-ION,  (cyd-ymdaith)  cyd- 
deithwyr;  ibai  yn.cyd-fyned  a'u  gilydd,  mewn 
ffordd  nen  farn.  Diar.  17. 17.  a  22.  24.  a  27. 
10.  2  Cor.  8,  23.  Pbdem.  17.  Dat  1.  ?.  Edr. 
Cffaill. 

CYD-YMDAITH-IO,  cyd-rodio,  cyd-deitb- 
io,  cyd-gerdded.  Act  1.  21.  a  20.  é. 

CYD-YMDEITHAS,  (cyd-yradaitb)  cym- 
deitbas,  cyfeiUcarwcb.  Salm  94.  20. 

CYD-YMFODDLONi;(boddlawn)  *  Yn  cyd- 
ymfoddloni  a'r  rbai,'  &c.  Rbuf.  1.  32.— *  Yn 
fcydsyniaw.'  W.  S.  a  Dr.  M.  Or.  ffuveudoxouat, 
sef  yn  cyd-ymhÿfrydu, 

SrD-YMFFURFIO,  rcyd-ffurf)  cyd-ffarfio, 
duUio,  cyfluniQ. — *JNa  cbyd-ymffnrfiwcb 
a'^r  byd  bwn,'  &c.  Rbufl  12,  2.  Or.  firj  (rutrxTj- 
fiaTtSe(T0e,  eyd-ymjLgweddu,  1  Pedrl.  14.  Cyd- 
agweddu  à  dynion  llygredig  y  byd  yn  ea  beg- 
wyddorion  a'u  bncbeddao.   1  loan  2.  16.  Eph. 

4.  17,  18,  19.  Peidio  a  cbyd-agwedda  k  bwynt 
yn  ea  drwg  foesau ;  na  cbwaitb  mewn  eilan- 
addoliacth,  coclgrefydd,  nac  mewn  dim  croesi 
drefuj  ordinhadftu,  a  gwirioneddaa  yr  efengyl, 
yr  bon  syrld  ju  dyagu  dynion  i  ymwadu  âg 
annöwiol deb  a  cliivaBtan  bydol ;  a  byw  yn  sobr, 
yn  gyfiawQ^  ftp  yu  dduwiol,  yn  y  bydd  sydd  yr 
awr  boa.  Tit  2.  11,  12. 

CYD  YMGYMYSGU,  (cyd-cymysg)  ymgyf- 
eillaçhu  yu  goawdol  I  Cor.  6.  9% 
CVF,  Edr-  Tyd. 
CYFADGAN,  (adgan)  diareb. 

A  duMg  n(rM^«»  pobloedd.  JK  iVyi,  (atlm  44.  U.) 

CYF  ADDAS,  (addas)  cymbwys,  gweddns, 
cydweddawl.  Mat  26.  16.  Marc  6.  21.  Luc 
22.  6.     Act    54,  25.     GaJ.    6.  10.      1  Pedr 

5.  6. 

CYFADDEF,  (addef)  cydnabod,  cyffosn ;  yr 
byn  sydd  wrtbwyneb  i  gelu ;  peidio  a  cbeln, 
adde£  Dcut  26.  3.  1  Bren.  8.  33.  Joan  9.  22. 
Heb.  11. 13.  1  loan  1.  9. 

CYFAGOS,  (agos)  tra  aços,  agos  iawn.  Y 
gair  Heb.  HÌ^D  a  gyfieitbir  cyfagot,  yn  Diar. 
10.  14.  ac  Ezec.  6. 12.  a  arwydda  yr  agosrwydd 
mwyaf,  byd  yn  nod  y  tu  mewn  i  betb  ;  y  pcr- 
fedd  oddifewn.  Gen.  18.  23.  Exod,  3.  20.  a  29. 
13.  Lef.  1.  9.  Salm  6Ö.  10.  a  62  6.  a  64.  6.  a 
103.  1.  Jer,  4.  14.  a  9.  8. 

CYFAILL-EILLIOk,  (aill)  cyfaill,  cydym- 
aitb ;  un  a  gerir,  ac  a  garo ;  un  a  ddy wedo,  ac 
a  gad  wo  gyfrinacb ;  un  a  ymddiriedo,  ac  yr 
ymddiriçdw  iddo ;  un  a  gyd-deimlo  mewn  cys- 


tnddian,  ac  a  g3mnortbwyo,  byd  eitbaf  ei  alia, 
mewn  pob  anghaffael  ac  angenoctid;  on  a 
roddo,  ac  a  gymero  gyngbor,  addysg  a  cber- 
ydd ;  yr  bwn  a  ddangoso,  ac  y  dangosir  iddo, 
eitbaf  ewyllys  da ;  meçis  yr  oedd  Jonathan  a 
Dafydd  tuag  at  en  giyrdd. — Y  mae  tri  gair 
Heb.  am  gyfeill;  dau  faef  *ti*i  a^nl  1^  ^r- 
wyddo  earu^  a'r  Hall  [ny*i]  *  arwydda  portìd^ 
amgeleddu.  Y  gair  Groeg  mwyaf  cyflfredin, 
yw  fí^oç,  a  arwydda  un  yn  cam,  nen  yn  cael  ei 
gam ;  cariad.  Y  mae  gair  Groeg  arall  a  arferir 
weitbiau,  eratpoç. 

Mae  Solomon,  yn  llyfr  y  Diarebion,  yn  dang- 
08  cyneddfau  cyfiaill  cywir  [pen.  17.  17.]  *ün 
yn  cam  bob  amser'  ydyw  ;  nid  yn  nnig  mewn 
nawddfyd  a  llwyddiant,  ond  befyd  mewn  adfyd 
a  cbyni ;  pan  na  all  gynortbwyo,  eto  y  mac  yn 
cam. — *  Y  mae  cyfaill  a  lỳn  yn  well  na  brawd.' 
Diar.  18.  24.  x  mae  yn  gwnentbnr  cnn- 
wynas  gyda  mwy  o  garedigrwydd  calon,  Efe 
a  argyboedda,  ac  a  gerydda,  pan  wnelo  ryw- 
betb  o'i  le.  *  Ffyddlon  yw  arcbollion  y  cared- 
ig ;'  ei  çeryddon  llymaf  a  darddant  o  cywir- 
deb  enaid  ffyddlon,  gwir  garedig  a  diduedd. 
'  en.  27.  6.]  Adwaenjr  ef  wrtb  gynghor 
yddlon  a  da,  yn  gystal  ag  wrtb  ei  gerydd 
a  thirion. — *  Oiew  ac  arogldarth  a 


ft 


lawenycba  y  galon :  felly  y  ffwna  mwynder  cyf- 
aill trwy  gynghor  ffyddlon  f  Heb.  *  trwy  gyng- 
hor yr  enaid  ;'  trwy  y  fatb  gyngbor  ag  sydd 
yn  dyfod  o'i  galon  a'i  enaid,  ac  sydd  iaith 
meddyliau  dimfol  ei  galon.  Diar.  27.  9.— 
^Haiarn  a  boga  baiarn;  felly  gwr  a  hoga  wyo- 
eb  ei  gyfaill;'  neu  fel  y  jnae  eraill  yn  cyfíeithu 
y  gair,  *  Haiarn  a  lawenycba  [byny  yw,  a  ley 


[a] 


waj  baiara;  felly  y  llaweiiycha  gwr  wyntb 
ei  gyfiailL*  Y  mae  cymdeithas  cytaiU  yn  ai- 
fywiad  ac  yn  Ilonder  i  un  a  fyddai  yn  llwfr, 
ac  yn  isel  mewn  tristwcb  a  gofid.  Diar.  27. 
17. 

Y  mae  Crist  fel  cyfaill,  fel  yn  mhob  peth  ar- 
all, yn  rhgori  yn  anfeidrol  ar  bawb.    Y  mae 
ynddo  bob  cynneddfau  a  rbinweddau  godidog 
ag  sydd  yn  ofynol  mown  cyfaill,  yn  eu  banfeid- 
rol  berffeitbrwydd.    Efe  a  garodd  ei  eglwys, 
ac  y  mae  yn  ei  cbam ;  ac  yn  tywallt  ei  ganad 
yn  ei  cbalon,  nes  y  mae  bitbau  yn  ei  gain  yn-i 
tau  yn  ol.     Efe  yw  yr  un  sydd  yn  adrocld  cyW 
rinacb  y  cyngbor  tragywyddol,  a  dirgelwch 
cyfammod  gras,  i'w  eglwys ;  ac  iddo  y  tâl  idt 
bitbau  adrodd  eyfrinacb  ei  phrofiad,  ac  eitii. 
ei  gwendid,  ei  hofhau  a'i  barambeuon ;  efe  a 
cèidw,  ac  ni  atl-adrodda  bwyut  i  wartbrcddi» »; 
briod.     Teilwng  yw  efe  i  ymddiried  yndd» 
am  fater  corph  ac  enaid  dros  bytb.     I'w  bol 
y  mac  yntau  yn  ymddiried  am  ei  cnw,  ei  wailli 
a'i  ogoniant  mynegol  yn  y  byd.  Efo  a  ddichol 
gyd  oddef  a  cbyd-deimlo  a'i  bobl  yn  en  cvi 
tuddiau  a'u  gortbryraderau  ;  ac  y  mae  yn  all 
gynnortbwyo  yn  mbob   angenoctid,   adfyd,  i 
chyni.    Efe  a  ddangosodd  eitbaf  ewyllys  da  m 
ei  bobl,  gan  roddi  ei  bun  [o  gariad  arnynt] 
farw  yn  eu  He. 


CYF 


'285 


CYF 


Cjfefllach  ydyw  mebsder  a  hjfry^^ch  cyd- 
nabyddiaeth  a  magwnteth  cariad.  Y  mae  po!) 
rhvw  a  graddau  o  gyfeillgarwch  yn  cyd-gyfar- 
fod  yn  Nghrist  tuag  at  ei  ddy  weddj ;  y  mae 
p  gyfeillgarwch  priod  a  brawd ;  ac  od  oes  un 
berthynas  yn  y  byd,  yn  yr  hon  y  mae  cyfeill- 
garwcb,  mae  y  cwbl  yn  rhy  fychan  i  osod  allan 
gariad  Crist. — Y  mae  mewncyfeillgarwchgyd- 
svniad  o'r  ddwy  blaid,  andeb  mewn  barn  a 
(iaredigrwydd,  cyd-deimlad  y  naill  at  y  flail, 
yn  ea  hawyddfyd  a'n  hadfyd^  fel  pe  b'ai  un  en- 
aid  mewn  dan  gorpb.  Y  mae  rbyddid,  yr  bwn 
yw  bywyd  cyfeillgarwcb,  y  fath  gyweithas- 
rwydd  rhydd  rhwng  cyfeillion,  ty  wfUÍtiad  cyf- 
rinacb  calon  ddrwg.  Y  mae  ý  naill  yn  cysnro 
ac  yn  byfiydu  yn  y  Hall.  Y  mae  hefyd  gyd- 
anrbydedda ;  y  naill  yn  anrhydeddii  y  Tiall, 
pob  un  yn  rhoddi  anrhydedd  iV  gilydd ;  yr 
byn  oil  a  geip  yn  y  cyfeillgarwch  cymdoithas  sy' 
rbwng  Crist  a'i  eglwys,  oddieithr  yn  y  peth  d- 
af  J  mae  rbyw  faint  o  wahaniactb.  £r  fod  Crist 
p  galw  ei  bobl  yn  gyfeillion  iddo,  ac  yo  byny, 
mewn  rban  yn  ymostwtg  atynt,  eto,  er  byn  i 
gyd,  rbaid  cofio  mai  nid  cyfeillgarwch  o  gyd- 
wddolion  ydyw.  Y  mae  Crist  yn  anrhydeddu 
ei  bobl  trwy  roddi  anrhydedd  amynt ;  hwy- 
ihâu  ydynt  yn  ei  anrhydeddu  yntau  trwy  roddi 
yr  anrhydedd  iddo  ag  y  mae  efe  yn  deilwng  o 
iiono.  loan  17. 22.  .Salm  29.  2.  Diamheu 
y  bydd  i'r  bwn  sydd  yn  cynhyrfu  cyfeillach 
mewn  eraill,  gadw  deddfau  cyfeillach  ei  hun  : 
efe  a  gyfrif  elynion  ei  bobl  yn  clynion  iddo  ei 
hun.  Ac  fel  y  mac  ei  gyfeillach  yn  felus  a 
hyfryd,  felly  y  mae  yn  sicr  a  dianwadal  yn 
,  mhob  amgylchiad.  Ni  bydd  amo  byth  gy- 
wilydd  o'i  bobl,  ond  a'u  haddef  yn  mhob  am- 
gylcbiad. 

'*Cyfaill  Daw."  Yr  enw  a  roddir  yn  benaf 
i  Abraham.  "  Ond  tydi,  ein  Duw  ni,  a  roddaist 
y  wlad  hon  i  had  Abraham,  dy  garedigol  (neu 
dy  cryfaill)  yn  dragywydd."  2  Cron,  20.  1. 
*'Eithr  ti,  iẃael,  wyt  had  Abraham,  fy  anwyl- 
yd,"  neu  fy  nghjrfaül.  Esa.  41.  8.  Yr  nn  gair 
Ileb.  ^Hŵ  ^^^caru,  neu  un  agerir,  sydd  yn  y 
ddau. '  '♦A  chyflawnwyd  yr  ysgrythyr,  yr  hon 
sydd  yn  dywedyd,  Credodd  Abraham  i  Dduw, 
acbyfiifwyd  iddo  yn  gyfiawnder;  a  chyfaill 
Dttw  y  galwyd  e£"  lago  2.  23,  Mae  yr  enw 
bwn  yn  cael  ei  roddi  iddo,  nid  yn  unig  o  her. 
wydd  i  Dduw  yn  fynych  ymddangos  iddo,  ac 
ymddyddan  yn  gyfeillgar  ag  ef,  a  dadguddio  cyf- 
rinach  iddo  (Gen.  18.  17,  "A  gelaf  fi  rhag 
Abraham  yr  hyn  a  wn^f  Î")  eithr  hefyd,  o  ber- 
^>7dd  iddo  wneuthur  cyfammod  o  gyfeillgar- 
wch tragywyddol  ag  ef,  ac  a'i  had  hefyd.  Gen. 
11  2,  3  ;  a  17.  2,  4,  7.  Ac,  yn  enwedigol,  o 
berwydd  iddo  adnewyddu  ei  gyfammod  paq 
offrymodd  ei  fab  Isaac,  ac  a'i  cadarnhaodd  trwy 
Iẁ,  a  tbrwy  byny  a*i  derbyniodd  i  agosach  cyf- 
cilgarwch  a  chymundeb  ag  ef  ei  hun.  Gen. 
-2.  lü,  17,  àc.  Ac  ar  y  prawf  yma  o  ufudd- 
dod  Abraham,  sef  offrymiad  ci  fab,  y  mae  yr 
apostol  lago  yn  adrodd  yr  ysgrythyr,  lie  y  gel- 
wir  Abraham  yn  gyfaill  Duw.    la^o  2.  22,  23. 


Ein  Hiacbawdwr  a  eilw  ei  apostolion  yn  gyf- 
eillion. loan  15.  15.  **  Ond  mi  a'ch  gelwais 
chwi  yn  gyfeillion  ;**  y  mae  yn  mhellacb  yn  ad- 
rodd y  rheswm  paham  :  "  oblegid  pob  peth  ar 
a  gly  wais  gan  fy  nhad  a  hysbysaia  i  chwi.''  Fel 
ybydd  dynion  yn  arfer  adrodd  eu  cynghor  à'n 
noli  galon  i'w  cyfeillion,  yn  cnwedig  os  bydd 
y  mater  o  bwys  a  chanlyniad,  dcu  ei  fod  o  ryw 
ieshad  iddynt  ei  wybod  a'i  ddeall;  felly  y 
dadguddiais  inau  i  chwithau  beth  by  nag  sydd 
yn  angenrhcidiól  cr  cich  addysg,  eich  swydd, 
eich  cysur,  a'ch  iechydwriaeth.  Ac  nid  yn 
unig  i'r  apostolion  y  niao  yr  enw  bwn  yn  per- 
thyn,ond  y  mae  yn  perthyn  i*r  boll  wirgredin- 
wyr  yn  gystal  a  hwythair.  "  Bwytewch  gyf- 
eillion," &c.  Can.  5.  1.  Mewn  cyfeiriad  at 
dduU  yr  luddewm  yn  cu  priodasau,  o  fod  cyf- 
aill  y  priodfab  gydag  cf,  ac  yn  gweini  yn  y  cyf- 
ryw  achos  iddo  ef  a*i  gyfeillion.  Y  mae  loan 
,?cdyddiwr  yn  cael  ei  alw  yn  gyfaill  y  priodfab, 
yr  bwn  trwy  ei  athrawiaeth  a'i  fuchedd,  oedd 
yn  parotoi  pobl  yr  luddewon  i  Grist.  loan  3.  29. 

Cyfaill  sydd  air  cytîredin  o  gyfarchiad,  pa 
un  bynag  ai  i  gyfaill  neu  i  elyn.  Gelwir  hẃnw 
ocdd  heb  y  wisí^  briodas  am  dano,  "  Y  cyfaill." 
Mat.  22.  12.  Ein  Iliachawdwr  a  eilw  Judas 
fradwr,  "  Y  cyfaill."     Mat.  26.  50. 

Vr  ydym  wedi  dal  sylw  fod  dau  air  yn  y 
Groeg  yn  cael  eu  cyfieithu  cyfaill ;  un  4'^^oq 
[pkilos)  a  arwydda  cariadusrwydd,  serchog- 
rwydd  cynieriad,  parch,  ac  anrhydedd  ;  aV  Hall, 
eraipoç  [etairos)  a  arwydda  rbyw  adnabyddiaeth 
gyffredinol  yn  unig,  megy$>  adnabyddiaeth  gy^ 
mydogol,  neu  rai  a  fyddai  yn  cyd-fasnachii,  neu 
yn  dygwydd  cyd-gcrdded  a'u  gilydd ;  cydyni- 
daith  cynefin,  Nid  ydyw  yn  angenrheidiol  yn 
arwyddo  serchogrwydd  na  pharchedigaeth,  fel . 
y  mae  yde  neu  f  fAoç,  ac  a'u  harferir  gan  awd- 
wyr  cenedlig,  yn  gystal  a  chan  Matthew,  am 
ddynion  y  byddo  yn  lied  ddifater  genym  am 
danynt;  ie,  hyd  yii  nod  rhai  cwbl  atgas,  a  thra 
beius.  Leigh  a  ddywed  ei  fod  yn  arwyddo 
gwestai,  un  yn  bwyta  ar  yr  un  bwrdd,  ac  yn 
cael  amgeledd  dan  yr  un  gronglwyd,  neii  yn 
dilyn  yr  un  alwedigaeth.  Arferir  ef  amry  w  weith- 
iau  gan  yr  efengylwr  Matthew,  yn  Pen.  11.16; 
20.  13  ;  22.  12  ;  a  26. 50.— Gelwir  cymydogyn 
gyfaill;  "Pwy  o  honoch,  sydd  iddo  gyfaill,  ac 
a  â  ato  haner.nos,  ac  a  ddywed  wrth,  O  gyfaill, 
inoes  i  mi  dair  torth  yn  cchwyn."  Liic  11.  5. 
(InXe  {pliile)  yw  y  gair  sydd  yma  am  gyfaill. 
Gwcl  Leiíîh,  Parkhurst,  Campbell. 

CYFAMMOD-AU,  (cyd-ammod>  cytnndcb, 
cyngrair;  cytundeb  rhwng  pjeidiau.  Mae  y 
gair  Heh  fi'»^^  a  gyfieithir  cyfammod  yn  gyff- 
redinol, weithiau  yn  caol  ei  gyfieithu  cyngrair. 
"  Felly  y  gwnaethant  gyngrair  yn  Becrscba," 
Gen,  21.  32.  Sef  gwnaethant  gytundeb  trwy 
Ivv,  0  bob  tu.  "  Am  byny.  efe  a  alwodd  y  lie 
hwnw  Becrseba  (ffynon  y  lie)  oblegid  yno  y 
tyngasant  ill  dau."  Adn.  31.  "  Yna  y  cyraer- 
odd  Abraham  ddefaida gwartheg, ac  a'u rhodd- 
es  i  Abiu^elech  ;  a  hwy  a  wnaethant  gyngrair 
ill  dau."    Adn.  27.    Sef  hwy  a  gyd-wnaeth- 


CYF 


286 


CYF 


ant  ammod  trwy  Iŵ,  oblegid  hyny  yw  ystyr  y 
gair  cyngrair,  Crair,*  yr  hwn  yw  gwreiddyn 
cyngrair  a  arwydda  y  peth  y  cymerai  y  cyfam- 
modwyr  eu  IhV  arno,  sef  y  peth  y  gosodejit  en 
Haw  arno  wrth  wneuthur  Uẁ,  y  cyfrwng ;  ac 
hefyd  rhyw  arwydd  ;  rhyw  beth  a  gedwir  gan 
uu  cr  mwyn  un  arall ;  felly  yr  oedd  y  deSiid 
a'r  gwartheg  yn  arwyddion  ac  yn  greiriau  yn  y 
cyCammod  hwn.  ^^Nawdd  y  a'eiriau"  s^f 
nodded  y  saint  ^^Ysgrin  y  c^'eiriau^^  sef  arch 
y  dystiolaeth. 

Y  mae  tri  gair  yn  yr  Hebraeg  yn  cael  eu  cyf- 
ieithu  cyfammody  cyngrair, — 1,  J;^*!^^  tl^U  * 
gyfieithir  yn  wneuthur  cyf ammod  (yn  ol  yr  Heb- 
n^eg,  iori^  neu  dar(i  cyfammod)  yn  mhob  man 
lie  ceir  y  gair  yn  yr  Hen  Destament  2  Sam. 
3,  12.  Job  5.''23.  .  EzQC.  17.  18.  Mae  y  gwr 
enwog  a  dysgedig  hwnw,  Mr.  Joseph  Mede»  yn 
treiglo  y  gair  iîeò.  Jn*'"^Ì  oddiwrth  ^^12  ^^y^^í 

.  y  mae  efe  yn  dangos,  trwy  ysgrythyrau,  ac 
oddiwrth  awdwyr  cenedlig  hefyd,  ei  rod  yn  ar- 
fcriad  gynt  o  fod  cyfammodwyr  yn  cyd-fwyta 
á'u  gilydd  wrth  wneuthur  cyfammod*  "  Felly," 
mcdd  efe,  "y  gellir  galw  cyfammod  (neu  y 
geilw  yr  Hebreaid  gyfammod)  bwytad"  Gen. 
26.  30,  31 ;  a  31,  64.  2  Sam.  3.  20.  Gwel 
Mede's  Works ^  p,  370.  Unwaith  yr  arferir  y 
gair  cyngrair  yn  y  Testament  Newydd,  yn  Act. 
23.  13.  ac  yn  gyfieithiad  oV  gair  Griuvofiomav 
(Synom^sian)  yr  hyn  a  arwydda  rhai  wedi 
ymrwymo  trwy  iw  i  fod  o'r  un  fwriad ;  cyd- 
fvpriad  trwy  Iw,  neu  gytundeb  trwy  1Ŵ.  "Rhai 
o'r  luddewoD,  wedi  Uunio  cyfarfod,  a'u  rhwym- 
asact  eu  hunain  à  diofryd,  gan  ddywedyd,  na 
fwytaent  ac  nad  yfont  nes-iddynt  ladd  Paul.  Ac 
yr  oedd  mwy  na  dcugain  o'r  rhai  a  wnaethant 

.  y  cyngrair  hwn." — 2.  nbîÄ  -^^^'  **  Bydded  yn 
awr  gyngrair  rhyngom  ni ;"  hyny  y w,  bydded 
llw  rhyngom  ni.  Gen.  26.  28. — 3.  HiH  ^J^ 
undeb  sefydlog,  cytundeb  sicr,  cyd-a'mmod, 
wedi  ei  benderfynuyn  gwbl  o'r  ddwyblaid.  Y 
gair  Groeg  sydd  gan  y  LXX,  ydyw  aovOexe^ 
cyfammod  ;  <rov,  cyd^  Oexs^  sefydliad :  cydsejydl- 
imlj  cydosodiad^  cydoruchwyliaethau^  cydainm^, 
nen  gydgrair,  cyfrwng.  "  Gwnaethom  ammod 
ág  angeu,  ac  ag  uiFern  y  gwnaethom  gyngrair." 
Esa*  28.  15,  18. — Y  mae  yn  werth  cin  sylw,  fod 
y  gair  Heb,  f^^*2  7^  ^^^  »îr  a  gysylltir  â 
iT^^lIl  oyfo^rn^od  ac  a  gyfieithir  gan  rai  dysg- 
edigion,  tori  ymaith  burwr,  neu  dori  ymaith 
aberth  glanhad,  neu  lanhawr,  yn  cael  ei  gy3ylltu 
yn  gystal  â  nbí^  ^^^>  cyngrair ^  ag  ydyw  à 
fìii;^  ^yfo-mriwd.     Gwel  Deut  29. 12,  14. 

Yr  oedd  gynt  ar  wneuthuriad  cyfammod, 
aberth  yn  cael  ei  ladd.  "  Cesglwch  fy  saint  yn 
ttghyd  ataf  ÍÌ,  a  rhai  a  wnaethant  gyfammod  à 
mi  trwy  aberth."  Safra  50.  5.  A'r  aberth  a 
led  did  ar  yr  achos  hwnw  oedd  y  crair  ^  ar  yr 

*  Cnwr,  y w  yr  hyn  ft  godwir  er  mwyn  un  arall ;  rbyw  beth 
a  gedwir  o  barch  a  charedigrwydd  tuag  at  y  marw.  Greiriaa 
iwld  rbyw  ranau  o  gvrph  y  gaint,  noa  ryw  ddUlad,  &c ,  a 
fyddal  yn  x>erthyn  Iddynt,  ar  yr  hyn  y  goeodal  dyn  eS  law 
pan  flrymerai  el  Iw.  Oddiwrth  hyn  y  daeth  fod  cralr  yn  ar- 
wyddo  offeryn  cyfammod.— ifyn/ÿ  nghrair^  llw  a  arferid  yn 
^gbymrn  gynt 


hwn  y  byddai  y  pleidiau  yn  cydammodi  trwy 
Iw.  Byddid  hefyd  3^  tori,  neu  yn  holltl  yr 
aberth,  a*r  cyfammodwyr  a  àent  rhwng  y  dam- 
an. Gen.  16.  9,  10,  17.  "A  mi  a  roddaf  y 
dynion  a  droseddasant  fy  nghyfammod,  y  rhai 
ni  chwblhasant  eiriau  y  cyfammod  a  wnaethant 
gor  îy  mron  ;  wedi  iddynt  fyned  rhwng  rhanaa 
y  llo  ä  holltaaant  yn  ddau,  ty wysogion  Judah  a 
thywysogion  Jerusalem,  yr  ystafeifyddion,  yr 
offeiriaid,  a  boll  bobl  y  wlad,  y  rhai  a  aethant 
rhwng  rhanau  y  llo,"  Jer.  34.  18, 19.  Tebygol 
mai  oddiwrth  hyn  y  mae  yr  ymadrodd  Hebre- 
aidd  hwnw,  Taro  ammod,  ac  a  arferir  yn  sathr- 
edig  yn  ein  plith  ninan,  Taro  bar  gen  ;  fa  dyn  a 
yr  achos  y  bydd  rhai  yn  taro  eu  dwylaw  yn 
nghyd  wrth  wneuthur  ammod,  neu  fargen)  ac 
mai  dyma  wir  ystyr  f^'^^i  Jn"'D  ^^  gwncuthur 
cyfammod,  neu  gytundeb,  trwy  daro,  tori,  neu 
hollti  rhyw  greadur,  a  roddid  yn  aberth  ar  yr 
achos  hwnw,  fel  y  gwelir  uchod. — ^Y  mae  lie 
cadarn  i  feddwl  mai  oddiwrth  y  dull  neu  y  ffurf 
o  Iw  a  arferid  wrth  wneuthur  cyfammod,  y  mac 
tarddiad  yr  ymadrodd  hwnw,  a  arferir  weithiaii 
yn  yr  Hen  Destament,,  "Fel  hyn  y  gwnclo 
Duw  i  mi,  ac  fcl  hyn  y  chwanego."  Fel  pe 
dywedasai  y  cyfammod wr,  gan  edrych  ar  yr 
aberth  dryljiedig  ger  ei  fron,  fel  y  drylliwyd  yr 
aberth  hwn  1  fod  yn  grair,  ac  yn  arwydd  o'r 
cyfammod,  felly  y  gwnelo  Duw  i  minau,  a 
llawor  yn  ychwaneg,  os  byddaf  yn  euog  0  dori 
y  cyfammod  hwn.  Kuth  1.  17.  *  1  Sam.  3. 17  ; 
a  9.  35;  a  19,  13;  a  24.  3.  Ond  hwyrach 
mai  gwell  golygu  yr  ystyr  o  ddewis,  yr  hyn 
sydd  berthynol  i'r  geiriau^^i^ — jj^'^h — n'^2 
fel  y  mwyiif  addas ;  cytuna  yr  ystyr  hwn  á 
chyfammod,  i  ba  un  y  mao  personau  yn  myned 
o  wir  ewyllys  a  dewisiad — y n  dewis  eraill  i  fod 
gyda  hwynt  yn  y  cyfammod — yn  dewis  am- 
modau  y  cyfammod — ac  ynghylch  pa  bethan, 
pa  oersonau  y  cyfammodir. 

Yn  y  Testament  Newydd,  gelwir  ef,  ý  rhnu 
fynychaf,  JtaOexs  (Diatheke)  gosodiad,  trefn- 
iad,  Uythyr  cymun,  ewyllys  diweddaf  un,  cyf- 
ammod, neu  drefniad  testamentaidd,  neu  rodd- 
iad  o  ryw  bethau  wrtb  ewyllys  gan  un  wrth 
farw.  Yr  hyn  sydd  yn  cael  ei  rwymo  i  roddi 
y  pcthau  addawedig,  ydyw  ei   ewyDys  ei  hnn. 

Y  mae  JtaOsxe^  weithicu,  yn  cael  ei  gyfieithu 
cyfammod,  ac  weithian  testament  Heb.  7.22; 
a  13.  20.    Edr.  Testament. 

Cyfammod,  yn  yr  ysgrythyr,  a  arwydda,  1, 

Y  datguddiad  graslawn  o  ewyllys  Duw,  mewn 
pertbynas  i  icchydwriaeth  pechaduriaid,  trwy 
y  Cyfryngwr  mawr,  lèsn  Grist.  Rhoddwyd 
amry  wiol  olygiadau  oV  clrefn  ddwyfol  hon  i'r 
eglwys,  gyda  graddol  chwanegiad  goleuni  o'r 
addewid  yn  Eden  hyd  ddyfodiad  y  Messiah. 
Ar  Sinai,  gosodwyd  i  fyny  yn  yr  eglwys  oruch- 
wyliaeth  a  threfniadau  cysgodol,  i  ddang^s 
gyda  mwy  o  eglurdeb  a  manylrwydd,  Berson 
Crist,  ei  wfiith,  ei  ddyoddefiadau,  ei  swyddau, 
a  natur  ei  dcyrnas.  Am  nad  oedd  aWan  Duw 
Vr  oruchwyliaeth  hon  barhau  ond  hyd  ddyfod- 


CYP 


287 


CYF 


iad  V  sylw-add  mawT,  Crist  lesu,  gelwir  hi, "  Yr 
hen'gyfammod :"  sef  yr  hen  osodiad,  neu  drefn- 
iad,  ag  oedd  yn  yr  amseroedd  priod  i  gael  eu 
dyddimn,  ao  i  roddi  lie  i  onichwyliaeth  m'wy 
Tsbrydol,  cgfl^wn,  dysglaer,  a  gogoneddus ;  yr 
hoD  sydd  i  barhaa  hyd  ddiwedd  amser,  ac  a 
elffir  '*  Y  cyfammod  newydd."  Heb.  8.  6,  8. 
Jer.  32.  40.  GaL  3. 11.  Nid  o  «an  ei  fod  yn 
gwahaDU,  o  ran  sylwedd,  oddiwrth  yr  hen,  yr 
oedd  Crist  wedi  ei  addaw  yn  hwnw,  ei  ddyodd- 
eSadaa  a'i  farwolaeth  yn  cael  en  gosod  allan  yn 
offryman  y  gyfraith ;  a  chynifer  ag  a  gadwyd 
dan  y  gyfraith  neu  yr  Hen  Destament,  a  gadwyd 
yn  unig  trwy  flfydd  yn  ngwaed  y  Messiah  oedd 
i  ddjfod.  éal.  3.  6.  **  Credodd  Abraham  i 
Dduw,  a  chyfrifwyd  iddo  yn  gyfiawnder."  Cred- 
cdd  mewn  modd  neilldnoí,  addewid  y  cyfammod 
yn  mherthynas  i  Grist,  yn  yr  hwn  y  bendithid 
yrhai  a  gredent  yn  mhlith  yr  hoU  genedlocdd. 
Gen.  12.  3.  Ond  gelwir  y  testament,  neu  y 
cyiammod  hwn  yn  ruwydd^  o  ran  trefn  ei  or- 
Qchwyliaeth,  gan  ei  fod  yn  cael  ei  gadamhau 
•  newydd  trwy  waed  a  dyoddefiadau  aberth 
Crist ;  a  chan  ei  fod  wedi  ei  ryddhau  oddiwrth 
y  defo^au  hyny,  trwy  y  rhai  yr  oedd  yn  cael 
fci  weini  gynt ;  fel  y  mae  yn  cynwys  datguddiad 
eglurach  o  ddiigelion  crefydd;  ac  felly  mae 
helaethrwydd  mwy  o  ddoniau  a  gras  yr  Ysbryd 
yn  nglyn  wrtho ;  fel  nad  ywbyth  yn  heneiddio 
neu  i  gael  ei  ddyddimu. — 2..  Am  envjaediad,  yr 
hwn  oedd  arwydd,  neu  insel,  o'r  hen  gyfammod. 
Oen.  17, 9, 18. — 3.  Dyledswyddauy  cyfammod. 
Salm  25. 14.  Beb.  "  Par  iddynt  weled  ei  gyf- 
ammod ;^'  £fe  a  ddatguddia,  ac  a  bar  iddynt 
wybod  a  deall  dyledswyddan,  ac  a  dy  wallt  idd- 
ynt fendithion  y  cyfammod. — 4.  Am  y  cyf- 
reithiaa  a^r  ammodau  a  ofynir  gan  ddynion 
trwy,  neu  yn  ol  y  cyfammod  neu  orchymynion 
Dow ;  y  rhai  ydynt  dystion,  neu  dystiolaeth  o 
cwyllys  Dnw,  ac  o  ddyled  dyn.  Salm  25.  10. 
—5.  Am  y  deng  air  deddf,  neu  y  deg  gor- 
cbymyn,  yn  y-  rbai  y  mae  ammodau  y  cyfam- 
mod. Deut.  4.  13. — 6.  Gyfraith,  crefydd,  a 
pbobl  yr  luddewon,  y  rhai  oedd  mewn  cyfam- 
mod à  Duw.  Dan.  11.  28. — 7.  Am  yr  addun- 
ed,  yr  addewid,  nfu  yr  ymrwymiad,  trwy  yr 
bwn  y  mae  mab  amereh  yn  cytuno  i'w  rhwymo 
enliui)ain,y  naill  i*r  Hall  mewn  priodas;  a  hwn 
a  elwir  "  cyfammod  Duw."  Diar.  2.  1 7.  oblegid 
mai  Duw  a  sefydlodd  y  gymdeithas  a'r  ym- 
rwymiad cyfunol  hwnw ;  ac  oblegid  fod  Duw 
yn  cael  ei  alw  yn  dyst  ac  yn  farnwr,  yn  yr 
addewid  a'r  cyfammod  difrifol  hwn,  ac  yn  ddi- 
alydd  y  troseddwr  o  bono. 

Mae  yr  ysgrythyr  yn  son  am  amry w  gyfam- 
modau ;  megys  y  cyfammod  â  Noah,  Abraham, 
cyfammod  Sinai,  &c.,  ond  gellir  eu  goly^  oil 
<lan  y  ddau  hyn,  sef  CrFAMMon  Gweithred- 
OEDD  a'r  Cyfammod  Grab,  fel  y  geilw  duwin- 
yddion  hwynt ;  gan  nad  y w  yr  holl  gyfammod- 
an  eraill  y  sonir  am  danynt,  ond  gwahanol 
oruchwyliaethau  o'r  cyfiunmod  gras. 
1.  Pleidiau,  neu  yr  Ymdrinyddion  yn  y  Cyf- 


ammod Gweithredoedd,  oedd  Duw  ac  Adda. 
Duw,  Tad,  Mab,  ac  Ysbryd  Glan,  yn  anfeid- 
rol  sanctaidd,  cyflawn,  a  da,  fel  Creawdwr  a 
Phen-llywydd  pob  peth.  Adda,  yn  ddyn  ar 
ddelw  Duw ;  yn  wreiddiol  gyfiawn,  ac  yn  ber- 
ffaith  sf nctaidd ;  yn  gwbl  abl,  ac  wedi  ei  osod 
gan  ei-Greawdwr  mewn  amgylchiadau  tra  man- 
teisiol  i  gyflawni  ammodau  y  cyfammod. 

2.  Ammodau  y  cyfammod  oeddent  ufudd-dod 
perffaith  a  pharhaus  i'r  ddeddf  sanctaidd  oedd 
yn  ei  feddwl,  ac  i'r  gorchymyn  neilldnol  a 
roddwyd  iddo  gan  Dduw,  "  o  beidio  bwyta  o 
ffrwyth  y  pren  gwyb^daeth  da  a  drwg."  Gen. 
2.17. 

3.  Y  gosp  am  doriad  o'r  ammod  oedd,  mar- 
wolaeth. '-  Yr  oedd  bywyd  parhaus  yn  wobr 
am  ufudd-dod  ;  a  marwolaeth  yn  gosp  am  an- 
ufadd-dod.  Marwolaeth  f  gair  byr,  ond  mawr 
ei  bwys,  a  helaeth  ei  ystyr.  .  Y  mae  dyinder- . 
oedd  o  drueni  yn  gynwysedig  ynddo ;  marwol- 
aeth ysbrydol — ymadawiad  â  Duw — melldith 
y  ddeddf---digofaint  dwjrfol — holl  Iwgr  natur — 
llywodraethgreulawn  Satan — cyhuddiadau  cyd- 
wybod  euog — ac  arteithiau  tragywyddol  uffem 
— mwy  o  drueni  nag  a  ellir  byth  ei  fynegi,  sy' 
gynwysedig  yn  y  farwolaeth  hon.  Bod  Adda 
wedi  anufuddhan  a  thori  y  cyfammod,  sydd 
gwbl  hysbys  yn  y  canlyniadau  gofidus  o  hyny, 
yn  nghyflwr  pob  dyn,  yn  gystal  a  thrwy  d^st- 
iolaeth  gair  y  gwirionedd.  Edr.  Pechod. 

4.  Gosodlr  Adda  allan  yn  yr  ysgrythyrau, 
mae  yn  dra  amlwg,  nid  fel  person  neillduol,  un- 
igol,  ar  ei  ben  ei  hun ;  ond  fel  person  cyffredin , 
yn  aefyll  dros,  ac  yn  cynnrychioli,  neu  yn  dya- 
sodi,  ei  holl  hiliogaeth.  Yr  oedd  ei  holl  hil- 
iogaeth,  nid  yn  unig  yn  ei  Iwynau,  fel  ei  blant 
a'i  hil,  ond  hefyd  iV  hystj^ried  a'u  golygu  yn-  . 
ddo  fel  Pen  Cyfammodwr.  Mae  hil  pawb  yn 
Iwynau  eu  rhieni,  yn  ol  trefh  a  deddf  iiatur; 
eithr  ni  bu  un  tad,  ond  y  tad  cyntaf,  yn  ben- 
cyfammodwr  i'w  hiliogaeth  ;  oddieithr  yn  gys- 
godol.  Ond  yr  oedd  holl  blant  Adda  jn  gyf- 
anmiodol  ynddo ;  a'i  weithred  ef  o  ufudd-ood 
neu  anufudd-dod,  oedd  ei  weithred  iddynt 
hwy,  yn  gymaint  a  phe  buasent  yn  ei  chyflawni 
yn  eu  personau  eu  hunain.  Nid  oes  dim  gwa- 
haniaeth  yn  hyn ;  *  trw}  anufudd-dod  yr  un 
dyn  hwn  y  gwnaed  llawer  yn  bechaduriaid.' 
Rhuf,  5.  19.  Pechodd  pawb  o'i  hiliogaeth  ei 
bechod  ef,  ynddo  ef ;  ac  y  mac  pawb,  yr  un 
lath  ag  yr  oedd  yntau  dan  felldith  y  cyfam- 
mod toredig  hwn.  Ac  o  herwydd  ein  bod  yn 
gyd-gyfranogion  ag^ef  yn  ei  anufudd-dod,  yr 
ydym  hefyd  yn  gyd-gyfranog  yn  llwgr  ei  natur, 
Yn  nhoriad  y  cyfammod  hwn,  trwy  anufudd- 
dod  y  pen-cyfammodwr,  syrthiasom  oil  i  ddyfn- 
deroedd  o  lygredd  a  gofidiau.  *  Y  gorchymyn 
yr  hwn  ydoedd  i  fywyd,  hwnw  a  gaed  i  ni  i 
farwolaeth,'  trwy  ein  hanufudd-dod  iddo.  Oddi 
wrth  yr  ystyriaethau  hyn,  ymddeogys  yn  am- 
Iwg  ein  bod  dan  arglwyddiaeth  pechod,  a  mell- 
dith y  ddeddf,  Ira  parhao  ein  hundeb  a'n  per- 
thynas  &'r  cyfammod  hwn. 


GIF  '       2 

Er  fod  y  cyfammod  hwn  yn  dra  dycluryiillyd 
i  ni  a'i  torodd,  a'r  alwg  arno  yn  wgus  iawn; 
eto,  ynddo  ei  hnn,  y  mae  yn  gyfammod  tra 
gogoneddas,  ac  yn  addas  i'r  Daw  a'i  gwnaeth. 
Po  fwyaf  manwl  y  chwiliom  ac  y  tremiom  i 
mewn  iddo,  mwyaf  y  gwelir  ei  ogoniant.  Os 
ystyriwn  y  gyfraitli  a  roddwyd  i  Adda,  ac  a 
ddodwyd  yn  greadigol  yn  ei  feddwl,  y  mae 
hon  *yn  sanctaidd,  yn  gyfiawn,  ac  yn  dda;' 
nid  yw  yn  gofyn  ond  yr  hyn  sydd  gyfiawn  i 
Dduw,  ac  yn  dda  i'r  dyn.  Y  mae  yn  dra  eg- 
lar  fod  [heblaw  y  gorchymyn  pendant  a  rodd- 
wyd  i  Adda]  y  gyfraith  foesol,  sef  y  deg  gor- 
chymyn, yn  perthyn  i'r  cyfammod  hwn,  fel 
rhcol  ammod  o  hono.  Hyn  a  feddyUr  wrth 
ddclw  Daw,  ar  ba  nn  y  cre^yd  dyn ;  sef  cyf- 
raith  Duw,  o  ran  ei  sylwedd  a'i  hysbrydol- 
rwydd,  yn  nghalon  ac  ysbryd  y  dyn.  Am  hyn 
y  d}'*wedir,  *  Y  dyn  a  wnel  y  pcthan  hyn,  a 
fydd  byw  trwyddynt;'  ac  y  geilw  yr  apostol  y 
ddeddf,  *  Y  gorchymyn  ag  oedd  i  fywyd  ;'  sef 
trwy  ufadd-dod  i  ba  un  yr  oedd  bywyd  i'w 
gael  i  Adda  a'i  hiliogaeth.  Er  nad  yr  an  yw 
y  ddeddf  a'r  cyfammod  gweithredoedd,  eto  yr 
oedd  y  ddeddf  yn  ammod  y  cyfammod  hwnw. 
Anufudd-dod  iddi  oedd  anghyfiawnder  mawr; 
anghyfiawnjler  i  Dduw,  a  thEoeni  mawr  i'r  dyn. 
Os  oedd  ray ned  yn  groes  i'r  gyfraith  yn  ddrwg 
mawr,  y  mae'yn  rhaid  bod  y  gyfraith  ei  hnn 
yn  ddaioni  mawr.  —  Yr  oedd  y  gorchymyn 
pendant  allanol,  hefyd,  yn  orchymyn  esmwyth 
iawn  ;  sef  peidio  bwyta  o  firwyth  un  pren  o'r 
ardd  ;  tra  yr  oedd  yr  ardd  oil,  hyd  at  hwn,  a'i 
hoU  goedydd,  a'i  ffrwythau  yn  eiddo  iddo. 
Gosodwyd  y  dyn  yn  yr  amgylchiadau  mwyaf 
manteisiol  yr  oedd  bosibl  i  gwblhau  yr  ammod- 
au    cyfiawn  a  gogoneddns   hyn;  o  herwydd 

*  Gwnaeth  Duw  ddyn  yn  uniawn ;'  gosododd 
y  dyn  hwn  mown  amgylchiadau  cysarus  ac 
addas  iddo ;  a  cher  ei  fron  Iwybr  uniawn  iddo 
gerdded.  Yr  oedd  yn  ymostyngiad  mawr  yn 
yr  Arglwydd  i  ymgyfammodi  a'i  greadur ;  ac 
yn  fraint  arbenig  i  Adda  a'i  hiliogaeth  gael 
eu  Creawdwr  dyrchafedig  mewn  cyfammod  â 
hwy ;  braint  nas  cafodd  an  creadur  erail,  am  a 
wyddora.  Nid  felly,  y  m^e  yn  amiwg,  y  bu 
gosodiad  yrangelion  yn  eu  cyflwrcreadigol: — 

*  I'r  Duw  goruchel,'  medd  yr  Esgor  Beveridgc 
dduwiol,  *  gymeryd  dam  o  ddaear,  a'i  weithio 
ar  lun  a  duîl  dyn,  ac  anadlu  yn  ei  ffroenau  an- 
anadl  einioes ;  ac  yna  myned  mewn  cyfammod 
ag  ef,  a  dy wedyd,  *  Gwna  hyn,  a  byw  fyddi,' 
pan  yr  oedd  y  dyn  yn  rhwym  i  wneuthur  y 
peth  [pa  un  bynag  a  gai  efe  fy  w  ai  ni  chai  trwy 
hynyj  ydoedd,  yn  ddiammeu  yn  weithred  o 
gariad  ac  ymostyngiad  dirfawr,  ac  i  synu  o'i 
blegid.' 

Ond  y  mae  yn  dra  eglur,  er  mor  gyfiawn  à 
gogoneddus  yw  y  cyfammod  hwn,  eto  nîs  gall 
estyn  y  radd  leiaf  o  gysur  a  chymorth  i'r  dyn 
a'i  torodd,  Y  mae  hyny,  yn  mhob  gradd  o 
hono,  yn  beth  *  nas  gall  y  ddeddf,'  Rhuf,  8. 
8,    Nid  hyny,  mewn  un  mesur,  oedd  y  dyben 


18  CTF 

o  hono,  nac  amcan  Duw  wrth  ei  wneuthur.  Y 
mae  yn  cyd-gau  pob  petih  dan  bechod,  a'r  fell- 
dith  ddyledus  o'i  herwydd.  Nid  grym  i  gyn- 
northwyo  y  troseddwr ;  ond  grym  pechod  i'w 
gondemnio  am  ei  drosedd,  yw  y  gyfraith  wedi 
ei  throseddu.  Nid  yw  yn  son  am  edifeirwch 
a  maddeuant;  ond  yn  ddiball  yn  cyhoeddi 
marwolaeth  a  melldith  dragywyddol  yn  erbyn 
yr  anufuddhawr.  Mae  yn  wir  am  bawb  oil, 
gan  hyny,  mai  *  cynifer  ag  y  sydd  o  weithred- 
oedd  y  ddeddf,  dan  felldith  y  maent ;'  Gal.  3. 
10.  tan  euogrwydd,  a  than  lywodraeth  pechod, 
yn  ddigymhorth  ac  yn  ddigysur. 

Galẃn  weled  hefyd  yn  amIwg  iawn,  fod  pob 
meddyginiaeth  a  gynygir^i  ymgeleddu  gyfiwr 
y  pechadur,  os  bydd  yn  ei  adael  dan  y  cyfam- 
mod hwn,  nea  dan  y  ddeddf,  bid  yn  unig  yn 
annigonol,  ond  hefyd  yn  greulon ;  fel  pe  baem 
yn  cellwair  a'i  fawr  drüeni,  ac  a'i  gyfiwr  dycli- 
rynllyd.  Megys  pe  gwelech  ryw  un  yn  fawr 
ei  drafierth  am  'iachau  toriad  ar  groeh  un  a 
fyddai  wedi  ei  fwrw  I'w  golli,  heb  ymgais  yn  y 
mesur  ileiaf  am  achub  ei  fywyd.  Nid  cysur  ac 
ymgeledd  dan  y  ddeddl^  ond  gwaredigaeth  oddi 
yno,  fel  y  caffbm  ymgeledd  a  gwir  ddyddan- 
wch,  yw  yr  unig  feddyginiaeth  gyfatebol  i'n 
cyflwr,  ac  a  wir  iacha  em  briwiau,  Tra  bydd- 
om  dan  y  cyfammod  hwu,  erys  pob  peth  sydd 
yn  perthyn  i'r  cyfammod  yn  ein  cyflyrau,  yn 
ddiysgog;  sef  melldith  y  gyfraith  —  OTvm 
Uygredigaeth — toymasiad  Satan —  a  gwg  Duw 
anfeidrol  yn  mhob  peth.  *  Pydew  heb  ddwfr' 
ydy w ;  dim  gras,  dim  cysur,  dim  bendith,  i^^ 
cael  ynddo ;  ond  y  mae  yn  '  bydew  erchyll,' 
yn  *  bridd  tomlyd,'  ac  yn  llawn  trueni  o  bob 
rhyw. 

Y  mae  yn  eglur  hefyd  nad  yw  gwaredigaeth 
yn  bosibl  i  ni  odditan  y  ddeddf,  heb  gyfiawn- 
der  ;  sef  y  cyfiawnder  hwnw  y  mac  hi  yn  gyf- 
iawn yn  ei  ofyn,  ac  sydd  yn  gyfiawn  yn  ddyl- 
edus arnom  ni  oil  iddL  Syrtliiasom  dan  fell- 
dithion  y  cyûunmod  hwn,  trwy  anghyfiawnder 
— *carcharwyd  ni  yn  gyfiawn,'  oblegid  ein 
hanghyfiawnder,  beth  bynag  fyddo  y  canlyTi- 
iadau.  Y  mae  mor  anmhosibl  i  Dduw  bciUio 
bod  yn  gyfiawn  ag  ydyw  iddo  beidio  bod. 
Nis  gall  iaddeu  yn  anghyfiawn,  mwy  na  chospi 
yn  anghyfiawn.  Os  gall  faddeu  yn  anghyf- 
iawn, geill  gospi  hefyd  yn  anghyfiawn.  Os 
gall  wneuthur  un  peth,  gall  hefyd  wneuthur 
pob  peth  yn  anghyfiawn.  Anfeidrol  Fod  yn 
anghyfiawn  sydd  feddwl  rhy  ddychrynadwy 
i'w  letya  un  mynyd.  Y  mae  Satan  yn  anghyf- 
iawn ;  ond  nid  yw  Satan  yn  Fod  anfeidrol ;  ond 
meidrol,  neu  a  therfynau  iddo.  Y  mae  Duw  y 
nefoedd  yn  Fod  anfeidrol;  ac  felly  y  mae 
hefyd  yn  gyfiawn ;  ie,  yn  anfeidrol  ac  anghyf- 
newidiol  gyfiawn.  Llai  o  niwed  yw,  i  filiynau 
o  greaduriaid  fod  yn  druenus  byth,  nag'i  nn 
gael  ei  achub  yn  anghyfiawn.  Tra  byddo  Duw 
yn  gyfiawn,  y  -  mae  yn  wrthddrych  anfeidrol 
deilwng  o  barch,  cariad,  ufudd-dod  anrhydedd, 
addoli^,  a  mawl ;  ond  pe  gwnai  an  weithred 


CYF 


289 


CYF 


anghyfiawn,  darfyddai,  gyda  hyny,  ei  deilyng- 
dod  o  birch.  Ond  y  mae  yn  anmhosibl  i 
Ddow  fod  yn  anghyfiawD.  Y  naae  anfeidrol 
alin,  a  mawredd  Duw  o  blaid  cyfiawnder,  yn 
anghyfoewidiol :  am  hyny,  y  mae  anffbyfiawn- 
der,  sydd  a  dim  ond  meidroldeb  o'i  blaid,  yn 
>icr  0  gaelei  drechu.  O  ddiflFyg  iawn  olygiad- 
au  ar  y  pethaa  byn,  y  mae  llawer  o  ganlyniad- 
aa  niweidiol  i  ni,  a  dianrhydeddus  i  I)duw,  yn 
tarddu.  Khodded  Duw  î  ni  ddeall  da  yn  mhob 
petli. 

Os  y w  y  golygiadau  byn  yn  gywir  am  y 
Dtiw  mawr,  ac  yn*  ysgrytbyrol,  gwelwD,  yn 
ddiamheuol,  ei  fod  yn  anmhosibl  gwareda  dyn 
•j'iditan  fygytbion  y  cyfammod  toredig  hwn, 
heb  gyfiawnder.     A  ydych  cbwi  yn  creau  hyn, 

0  (Idjnion  ?  Os  ydych,  pa  Je  yr  ydych  yn  medd- 
»1  ei  gaell  Os  trowch  at  y  ddeddf,  y  mae 
yoo  gyfiawnder  pur  yn  gofyn  ;  ond  ni  fedd  hi 
j/yfiawnder  tho  gyftanu.  Os  trowch  atocb  eich 
hunaÌD,  ac  cdrycb  yno,  nid  oes  yno  un  gronyn 
Riwy  0  gysur  iV  gael.  Anghyfiawndor  sydd 
yno,  a  dim  ond  hyny.  Wele,  ynte,  ddyn  ang- 
hyfiawn,  yn  ngafae]  deddf  gyfiawn,  a  Dnw  an- 
ft^ldrol  gyfiawn  o'i  pblaid !  Gofynaf,  ac  atebed 
y  neb  a  alio,  "  A  ddygir  y  cafFaeliaid  oddiar  y 
zadarn  ?  neu  a  waredir  y  rhai  a  garcherir  yn 
gyfiawn  ?"  Os  ceir  cyfiawnder  o'u  plaid, 
iwaredir  bwynt ;  onidè,  caethion  fyddant  byth. 
Í  feddiannu  y  cyfiawnder  a  weryd  rhag  angeii, 
rbaid  troi  ein  golwg  oddi  wrthym  ein  hunain, 
a  r  ddeddf  hefyd,  i  ryw  le  arall ;  sef  at  yr  "  hwn 
5yJd  yn  ddiwedd  i'r  ddeddf,  er  cyfiawnder  i 
bob  un  a'r  sydd  yn  credu." 

Fel  y  mae  y  gair  Cyfammod^  yn  yr  ystyr 
gyfiredinol  o  bono,  yn  arwyddo  trefniad  neu 
i^efydliad  rhwng  pleidiau,  ynghylch  rhyw  acb- 
os  neu  achosion  perthynol  iddynt,  n<ju  yn 
'Idadleuol  rbyngddynt ;  felly  y  Cyfammod 
'iras,  yn  ol  yr  ystyr  hwn,  yw  trefniad, 
tieu  sefydliad  grasol  Duw  mown  perthynas  i 
úHìdwedigaetb  dyn  coUedig.  Yr  oruchwyliaeth 
lion  o  ras  atbrugaredd  a  elwir  yn  fynycb  yn 
\T  Ysgrythyrau  sanctaidd  with  yr  enw  Cyfam- 
iiíöd;  ac  weitbiau  Testŵment-Cyfammod  New- 
ydd — Cyfammod  Hedd — Cyfammod  Sanctaidd 
—Cyfammod  Trágywyddol  <fec. 

1.  Y  mae  ynddo  eithaf  perffeithrwydd  o  ran 
ei  drcfniüd.  Doethineb  dwyfol  a'i  trefnodd : 
îosodiad  penaf  y  Duwdod  ydyw.     Y  mae  wedi 

01  laniaethn  yn  hollol.  2  Sam.  xxiii.  5.  Y  mae 
pöL  peth  wedi  ei  olygu  ynddo.  Nid  oes  dim 
annhrefn  jmddo ;  dim  yn  wan,  na  dim  yn  eis- 
itn  ynddo,  Mac  y  Personau  Dwyfol  yn  dysgleir- 
i "  yn  ogyfuwcb,  gyda  ag  anfeidrol  ogoniant; 
y  laae  yr  boll  briodoliaethau  yn  cael  eu  cyd- 
ddyrcbafu ;  y  mae  pob  gorchymyn  yn  cael  ei 
anrbydeddu,  tra  byddo  yr  addewidion  grasol 
yn  cofleidioypecbadnr  a'i  troseddodd.  "Rhan- 
au  o'i  fiyrdd"  yw  pob  gwaith  arall  o  eiddo  y 
Duwdod  (Job  xxvi.  14.)  ond  ei  fiyrdd  yn  gyf- 
iawn yw  y  cyfammod  hwn. 

37 


2.  Fel  y  mae  ei  drefn  yn  eithaf  doeth,  felly 
hefyd  y  mae  ei  sefydliad  yn  «tcr.  Y  mae  ei 
sicrwydd  yn  tarddu  oddiwrth  ei  berffaith  un- 
ionder  ynddo  ei  bun :  a  chyfiawnder  ac  ang- 
Hyfnewidioldeb  y  pleidiau  yn  ymgyfammodi. 
Os  y  w  trefniad  y  cyfammod  yn  gyfiawn  ac  yn 
sanctaidd^  a'r  pleidiau  hefyd  yn  gyfiawn,  ac  yn 
gwbl  alluog  i  gyflawni  eu  hanomodau,  y  mae 
yn  rbaid  ei  fod  yn  sefydliad  sicr,  na  syfiir  byth. 
Ysgydwir  pob  peth  arall ;  ond  y  mae  hwn  yn 
dragywyddol  ddisigl :  mor  ddianwadal  ac  mor 
gadarn  a'r  pleidiau  sydd  yn  cyfammodi.  Y 
mae  yr  ammodau  ynddo  wedi  eu  cyflawni,  y 
mae  yr  addewidion  yn  ddianwadal,  a'r  breint- 
iau  yn  dragywyddol  sicr. 

3.  Y  pleidiau,  yn  y  cyfammod  hwn,  y w  y 
Personau  Bendigedig  yn  y  Duwdod,  sef  Tad, 
Mas,  ac  Ysbryd  Glan.  Y  Tad,  yn  sefyll  tros 
anrbydedd,  gogoniant,  priodoliaethau,  llywod- 
raeth,  a  chy&ait,h  sanctaidd  Duw,  a  ddirmyg- 
wyd  ac  a  ddianrbydeddwyd  gan  ddyn ;  ar  Mab 
yntau  fel  Pen  Cyfamnoodwr  a  Mecbnîydd 
mawr,  yn  sefyll  tros,  ac  yn  cynnrychioli  y  rhai 
oil  o  blant  dynion  a  etholwyd  ac  a  gredant  yn- 
ddo er  eu  biechydwriaeth ;  a'r  Ysbryd  Glan, 
yn  ymrwymo  i  weithredu  yn  yr  etholedigion, 
fel  Ysbryd  Crist,yn  sancteiddydd  aDyddanydd. 
Felly  y  mae  iaith  yr  ysgrythyrau,  '*  Gwnaeth- 
um  ammod  à'm  hetholedig — gosodais  gym- 
berth  ar  un  cadarn — fy  ngwirionedd  hefyd  a*m 
trugaredd  a  fydd  gydag  ef — cadwaf  iddo  fy 
nhrugaredd  yn  dragywydd."  Salm  Ixxxix.  3. 
19,  24,28,  29.  O'r  achos  hwn  y  gelwir  Crist 
yn  "  Gyfammod  pobloedd,"  (Esa.  xlii.  6.)  hef- 
yd yn  "  Dad  tragy wyddoldeb.''  Esa.  ix.  6.  Y 
mae  yn  Berson  Tragywyddol ;  ac,  yn  nhrefh 
y  cyfammod  hwn,  yn  Dad  tragywyddoldeb, 
yn  Dad,  fel  pen  Cy  fain  mod  wr  i  had  tragywydd- 
ol ;  yn  awdwr  iechydwriaeth  dragywyddol 
iddynt ;  ac  yn  sicrhau  etifeddiaeth  dragywydd- 
ol iddynt  iV  mwynhau.  Ni  bu  yr  Adda  cynt- 
af  i'w  hiliogaeth,  ond  Tad  hrau  a  thrwstan ; 
syrthiodd  yn  fuau  o'i  uchel  ddedwyddwch.  Yn 
y  codwm,  collodd  ei  fywyd  ei  hun  a'i  gysuron, 
a'r  eiddo  ei  hiliogaeth  hefyd.  Ond  y  mae  yr 
etholedigion  yn  Ngbrist  yn  had  tragywyddol^ 
ac  yntau  yn  Dad  tragywyddol  iddynt.  Ni 
bydd  efe  heb  bad,  na  hwytnau  heb  Dad,  yn 
dragywydd.  Felly  y  mae  ammodau  y  cyfam- 
mod ynrhedeg;  "Gosodaf  hefyd  ei  had  yn 
dragywydd."  Gwelwn  yma  had,  ttwy  osodiad 
dwyfol,  yn  nhrefti  y  cyfammod,  i  barhau  byth. 
Gosodwyd  hwynt  yn  Ngbrist,  mewn  arfaeth 
gadarn  dragywyddol;  gosodwyd  hwynt  yn 
beddwch  Duw,  trwy  fiydd  ynddo ;  gosodir 
bwynt  hefyd  yn  sanctaidd  a  difeus  ger  ei  fron 
yn  dragywydd. 

4.  Ammodau  y  cyfammod  hwn,  o  du  Crist, 
mechniydd  ei  bobl,  oedd  cyflawni,  ar  eu  than, 
yr  hyn  oil  oedd  ddyledus  arnynt  i  Dduw  a'i  gyf- 
raith.  Yr  oedd  cyfiawnder  dwyfol  yn  eu  gofyn. 
Nid  yw  cyfiawnder  yn  gofyn  ond  yr  hyn  sydd 
gwbl  gyfiawn  ;  a  hyny  sydd  raid  iddo  gael,  gan 


CYF 


290 


CYF 


ei  fod  yn  anmhosibli  Dduw  fod  jn  anghjfiawD. 
Bydd  cyfiawnder  anghyfiiewidiol  Daw  byth  yn 
eu  herbyn  nes  y  cafib,  yn  gyfiawn,  yr  hyn  sydd 
ddyledus  amynt  Hyn  sydd  yn  gwneuthureu 
hiechvdwriaeth  yn  orcbwyl  mor  fawr,  ac  yn 
peri  lod  y  fath  anfeidrol  anbawsderau  ar  y 
flfordd. — Y  mae  dyled  y  dyn  fel  pechadur  yn 
ddyblyg,  sef  dyled  o  tifudd-dod  a  dyled  o  ddy- 
oddefaint,  Mae  y  gyfraith  sanctaidd  yn  cy- 
hoeddi  melldithion  yn  crbyn  y  dyn,  fel  trosedd- 
wr  euog,ac  yngofyn  ufadd-nlod  perffaith  i  roddi 
haw!  i  fywyd,  ae  i  bob  bendith  bertbynol  i 
byny.  Y  mae  awdurdod,  lly  wodraetb,  a  sanct- 
ciddrwydd  dwyfol,  wedi  caeî  anmbarck  mawr 
gan  ddyn;  rbaid  iddynt  arael  anrhydedd  i'r 
graddy  ac  yn  yr  un  nature  ag  yr  anmbarcbwyd 
hwy.  Rhaid  i  becbod  gael  ei  ddangos  yn  an- 
feidrol atgas,  a  Daw  a'i  gyfraith  yn  anfeidrol 
ogoneddas.  Rhaid  i'r  diafol  gael  ei  «Idystryw- 
io,  a*i  waith  eael  ei  ddatod  dros  byth.  Rhaid 
i  hyn  oil  gaelei  gwblhaa  yn  y  natur  a  bechodd, 
^  Mae  y  gyfraith  y n  gofyn  y  ddyled  gan  yr  anian 
a  bechodd ;  ac  ni  ehymer  an  anian  arall  yn  ei 
He.  Nid  cyfiawnder  fyddai  gofyn  iawn  ond 
gan  y  natar  a  bechodd.  Dyn  a  bechodd  ;  aV 
natar  ddynol  sydd  dan  ofyniad,  ac  a  raid 
wneuthur  yr  iawn.  Ond  dyn,  yr  adyn  tlawd, 
sydd  heb  ddim  i  dala.  Mae  y  natur  ddynol 
mor  ddwfn  mewn  tlodi  a  thrueni,  ag  ydyw  y 
gofynion  yn  ei  herbyn  yn  drymion.  0  ba  le, 
gan  hyny,  a  thrwy  ba  foddion,  y  gall  gwared- 
igaeth  byth  ddyfod  iddo '  Pwy  a  all  ddatod  y 
cwlwm,  trwy  ddyfeis  ddofn,  i  symad  yr  an- 
bawsderau? Y  mae,  tybygwn,  ddistawrwydd 
hollol  trwy  y  nef  a'r  ddaear.  Arafed  pawb ! 
Syllwn„^da  pharch  dyladwy,  ar  fawr  amryw 
ddoethineb  Daw  yn  agoryd  dorau  i  ddyfod  a 
dirgeledigaethau  dwyfol  i'r  amlwg.  Wele,  y 
Duwdod  anfeidrol  yn  Mherson  y  Mab,  yn  cy- 
meryd  y  natur  ddynol  i  undeb  rersonol  kg  ef 
ei  bun  !  Yn  nghroth  y  Forwyn  Fair,  ac  o'i 
sylwedd  y  gwnaod  hyn.  '*Paa  ddaeth  cyf- 
iawnder yr  amser,  y  danfonodd  Duw  ei  Fab, 
wedi  ei  wneuthur  o  wraig,  wedi  ei  wneuthur 
dan  y  ddeddf,  fel  y  prynai  y  rhai  oedd  dan  y 
ddeddf,  fel  y  derby niera  y  mabwysiad."  Gal. 
iv.  4,  5,  Y  person  goruchel  hwn,  y  sydd  yn 
Dduw  ac  yn  ddyo,  a  roddodd  ei  hun  i  sefyll 
yn  He  ei  bobl,  ac  a  gyflawnodd,  yn  y  natur  a 
bechodd,  ammodau  y  cyfammod  trostynt,  iV 
perffeithrwydd  eithaf.  Trwy  ei  nfudd-dod  a  i 
ddy oddefaint,  efe  a  fawrhaodd  y  gyfraith,  a  gon- 
demniodd  bechod  yn  y  cnawd,  ac  a'i  dangos- 
odd  yn  bechod,  yn  atgas,  ac  yn  dra  phechadur- 
us.  Ysigodd  ben  y  sarph,  ac  yspeiliodd  dywys- 
ogaethau  ac  awdurdodau  ar  y  groes. 

Wele,  y  Peraon  rhyfeddol  hwn  I  a  syned 
pawb  wrth .  edrych  arno,  yn  sefyll  ei  hunan,  ac 
"  o'r  bobl  nid  oedd  neb  gydag  ef ;"  a  thrwy  ci 
rym  a'i  rinwedd  ei  hun  yn  cyflawni  y  gyfraith, 
ac  yn  boddloni  cyfiawnder,  ar  ran  miloedd  o 
droseddwyr ;  yn  achub  y  pechadur,  ac  yn  dys- 
trywio  Satan  a'i  hoH  lywodraeth  !     Wele,  Efk 


yn  mawredd  ei  Bersoo,  a  rhinwedd  ei  aberth 
yn  disgyn  i  ddyfnderoedd  o  felldith,  ac  i  angea ; 
ac,  felJonah  yn  y  moroedd  mawrion, yn taweln 
yr  ystorm,  ac  y n  esgyn  i'r  uehelder ;  gan  or- 
chymyn  pregethu  edifeirwch  a  maddeoant,  yn 
ei  enw  ei  hun,  yn  nihlith  yr  holl  genedJoedd  Î 
Bydd  dirgelwch  ei  Berson,  a  mawredd  ei  waith 
drostynt,  yn  sail  gobaith,  ac  yn  sylwedd  can  y 
gwaredigion  byth ! 

5.  Trwy  eu  hundeb  cyfammodol  à  Christ,  y 
mae  i'w  holl  bobl  etholedig  hawl  i'r  hyn  a 
wnaeth  ac  a  ddyoddefodd  efe  trostynt  Yr 
oeddent  hwy  ynddo,  fel  eu  pen  a'u  cynnrych- 
iolwr,  yn  cyflawni  -holl  ammodau  y  cyfammod ; 
a  thrwy ddo  y  maent  yn  etifedda  yr  holl  add- 
ewidion.  I  Grist,  yn  fiaenorol,  ý  gwnaed  yr 
holl  addewidion ;  a  thrwyddo  y  maent  yn  dvfod 
yn  etifeddiaeth  i'w  had  etholedig.  Yn  y  çol- 
ygiadau  hyn,  yr  oedd  yr  Adda  cynt&f  yn  ffurf 
yr  un  oedd  ar  ddyfod,  ac  y  gelwir  Cfrist,  "yr 
ail  Adda,^''  Trwy  yr  nndeb  cyfan^modol  rhw  ng 
Adda  a'i  hil,  yr  oeddent  hwy  yn  pechu  ynddo, 
ac  yn  tori  y  cyfammod ;  felly  neiyd,  yr  un 
modd,  trwy  yr  undeb  cyfammodol  rhwng  Crist 
a'i  bobl  etholedig,  y  maent  hwy  yn  an  ag  ef^  yn 
yr  hyn  oil  a  woaeth  ac  a  ddyoddefodd  drostynt. 
Trwy  ei  gyfiawnder  ef  y  cyfiawnheir  hwy  ;  trwy 
ei  sancteiddrwydd  of  y  sancteiddir  hwy; 
trwy  ei  fywyd  ef  y  by w  heir  hwy ;  a  thrwy  ei 
fuddugoliaeth  ef  y  buddugoliaethant  hwythau 
hefyd.  Y  mae  Crist  yn  ffurf  ac  yn  effeithiol 
achos  o'r  hyn  a  fydd  ei  holl  bobl  hefyd. 

6.  Wedi  bwrw  golwg  byr  ar  gariad  a  daioni 
Duw  tuag  at  ei  bobl  yn  yr  arfaeth  dragywydd- 
ol,  yn  eu  rhoddi  i  Grist,  fel  eu  pen  a'u  cyn- 
nrychiolwr ;  a  chwedi  ystyried  hefyd  y  modd 
y  rhoddodd  Mab  Duw  ei  hun,  o'i  wir  ewyllys, 
i  sefyll  yn  eu  He,  ac  yr  ymrwymodd  i  gyflawni 
holl  ammodau  y  cyfanmiod  trostynt — ystyriwn 
yn  mhellach  am  y  dull  y  maent  hwy  yn  cael 
eu  gwneuthur  yn  feddiannol,  yn  eu  personan,  o 
ddooiau  a  breintiàu  y  cyfammod  hwn;  scf 
undeb  ysbrydol  a  phersonol  à  Christ,  eu  Pen 
goruchel  yn  y  cyfammod.  Gwaith  yr  Ysbryd 
tragywyddol  yw  yr  undeb  dii^elaidd  a  gogon- 
eddus  hwn.  i  mae  y  symudfa  hon  yn  orcbwyl 
mor  orchestol,  fel  nad  oes  ond  gweithrediad 
nerth  y  cadernid,  a  gyfododd  Grist  oddiwrth  y 
meirw,  a  all  ei  gwblhau.  Eph,  i.  19,  20.  Yr 
Ysbryd  Glan  y w  y  gweithydd  galluog ;  a'r  ef- 
engyl  yn  cyhoeddi  Cnst  i  bechadariaid,  yw  yr 
arf  nerthol  trwy  ba  un  y  mae  yn  gweithredn. 
**  Gallu  Duw  y w  hi  er  idchydwriaeth  i  bob  un 
a'r  sydd  yn  credu*"  Rhuf.  i.  16.  Yn  ngwneuth- 
uriad  yr  undeb  goruchel  hwn,  y  mae  cyfnewid- 
iad  rhyfedd  a  tnragywyddol  yn  cael  ei  ^eith- 
redu  yn  y  pechadur,  o  ran  ei  ffyflwr,  a  syniad 
ei  feddwl.  Y  mae  pob  un  o'r  ddau  yn  cyfateb 
i'r  cyfammod  y  trosglwyddwyd  ef  iddo.  Y 
mae  iddo.  o  ran  ei  gyflwr,  fywyd  newydd  yn 
Nghiist.  Y  mae  yn  sefyJl,  yn  di'agywyddol  ar 
dir  ac  ar  sylfaen  newydd  gyda  Duw;  sef  ar 
sail  yr  Iawn  drosto  yn  y  cyfammod ;  hyny  yw, 


CTF 


291 


CYF 


lesu  Grist ;  Ene  yw  vr  Iawn.  Dyma  Graig 
na  siglir  byth  mo  noni.  Dyma  ddigon  i  bech- 
adar  ger  bron  Duw,  sydd  dan  ysoL  "  Y  inae 
Crist  yn  bob  peth,  ac  yn  mhob  peth.*'  Pa  beth 
bynag  yw  Crist  ynddo  ei  bun,  fel  pen  cyfem- 
modwr,  y  mae  efe  yn  hyny,  o  gwbl,  i'r  pechad- 
xtt  sv  mewn  undeb  à^  ef.  Y  mae  boll  freintian 
ac  addewidion  y  cyiammod  yn  eiddo  iddo ;  a 
phob  gonichwyliaeth  a  rbagluniaetb  yn  newid 
en  aatur  a'u  dybenion  tuag  ato.  Wedi  ei 
impio  i  me^n  ynddo,  y  mae  yn  tyfu  yn  gangen 
fywiol  ary  gwreiddyn  newydd,  ac  yn  cyfranogi 
o'i  holl  frasder,  a*i  gyflawnder  anchwiliadwy. 
r  mae  Crist,  Tr  rbai  sydd  mewn  nncfeb  âg  ef, 
\ii  ''ddoethineb,  yngyfiawnder,  ac  yn  sancteidd- 
rwydd,  ac  yn  brjmedigaetb."  1  Cor.  i.  30.  Y 
maent  mewn  beddwcb  à  Daw  ^trwyddo ;  a 
Düw  yn  Dduw  iddynt,  yn  boll  gyflawnder  ei 
briodoliaethaa.  Nid  yw  yn  ^ywedyd,  Myfi  a 
fjddaf  yn  obaitb  i  cbwi,  yn  bortb  i  cbwi,  yn 
ûleoni  i  cbwi,  yn  fywyd  i  cbwi,  yn  baul  i  cbwi, 
yn  darian  i  cbwi,  &c.  ond  "  Myfi  a  fyddaf  yn 
bduw  i  cbwi  !'•  yr  byn  sydd  fjnrddiwn  o  weith- 
iaa  yn  fwy  nag  y  mae  yn  boaibl  ei  gynnwy» 
mewn  unrbyw  jrmadrodd  arall  mwy  na^u  gil- 
vdJ,  Y  mae  yn  cynnwys  ynddo  pa  beth  byn- 
ag  yw  Duw  ;  pa  beth  bynag  sy  pan  Dduw  ;  a 
pba  beth  bynag  a  all  Duw  ei  vKieuthur.  Y 
mac  ei  boll  briodoliaetbau  banfodol  yn  wastad- 
ol  yn  rbwymedig  i  ni ;  a  nyni  a  allwn  en  bar- 
ddelwi  bwynt  ac  ymaiaelyd  ynddynt  Gallaf 
estyn  yr  byn  y  mae  y  propbwyd  yn  ei  ddy- 
wedyd  am  ei  ^^wnder  a'i  nertb,  "  Yn  ddian 
ya  yr  Arglwydd  [medd  un]  y  mae  i  mi  gyf- 
lawnder a  nertb,'*  [Esa.  xlv.  24.Í  at  ei  holl  bri- 
odoliaetbau eraill,  a  dywedyd,  Yn  ddiau  yn  yr 
Arglwydd  y  mae  i  mi  drugaredd  i  faddeu  i  mi ; 
Joethineb  i^m  baddysgu ;  gallu  ì^  bamddiff- 
vn ;  gwirionedd  i'm  cyfarwyddo  ;  gras  i  gor- 
oni  fy  Bgbalon  ar  y  ddaear,  a  gogoniant  i  gor- 
oni  fy  mhen  yn  y  nef.  Ac  os  yw  yr  hynydyw 
efe  wedi  ei  roddi  i  mi  trwy  gyfammod,  yna,  yn 
fwy  0  lawer,  ỳ  mae  yr  byn  sy  ganddo,  wedi  ei 
roddi  i  mL  Bu  ei  Fab  farw  drosof  fi ;  y  mae  ei 
Ysbryd  yn  byw  ynof.  Ai  efe  biau  y  ddaear  ? 
bi  a  fydd  yn  gy nnysgaeth  i  mi ;  Ai  efe  biau  y 
ûef ?  hi  a  fydd  yn  etifeddiaeth  i  mi ;  A  ocs 
^nddo  angelion  ?  bwy  a'm  gwarchadwant ; 
A  oes  ganddo  gysuron  ?  bwy  a'm  cypnaliant ; 
A  oes  ganddo  ras  ?  bwnw  a'm  sancteiddia ;  A 
•xa  ganddo  ogoniant?  bwnw  a'm  gwna  yn 
wpfydedig.  "  Yr  Arglwydd  a  rydd  ras  a  gog- 
oniant; ni  attal  efe  ddim  daioni  oddiwrtb  y 
rbai  a  rodiant  yn  berffaitb."  Salm  Ixxxiv»  11. 
Beveridge.  Trwy  eu  bnndeb  â  Mab  Daw,  y 
maent  nwytbau  yn  feibion ;  yn  "etifeddioni 
Dduw,  ac  yn  gy d-etifeddi on  à  Christ "  Rhuf. 
viii.  17.  Y  mae  yr  boll  addewidion  mawr 
lawn  a  gwerthfewr,  cynnwysedig  yn  y  cyfam- 
iBod  hwn,  yn  eiddo  iddynt — addewidion  o  dru- 
garedd, 0  raa,  ac  o  ogoniant — addewidion  am 
bob  petb  a  bertbyn  i  fywyd  a  duwioldeb — ^am 
gynnaliaeth,  ac  am  gysuron — am  nerth  i  fyw, 


ac  am  nerth  i  farw — am  fuddugoliaeth  ar  fyd, 
cnawd,  a  diafol — am  adgyfodiad  gogoneddus  y 
dydd  olaf,  a  mynediad  belaeth  i'r  deyrnas  dra- 
gywyddol.  Y  mae  yr  holl  ragluniaetban  a'u 
cyferfydd  yn  gynnwysedig  yn  ỳ  cyfammod,  a 
than  lywodracth  yr  addewidion ;  ac  yn  rhwym 
oil,  trwy  sefydliad  tragywyddol,  i  gyd-weithio 

er  daioni  iddynt    0  !  etifeddiaeth  deg ! 

"  Efe  a  roddodd  ei  bun  i  mi,  ac  a'm  cymerodd 
inau  iddo  ei  bun,  pa  betb  nis  gwna  i  mi  ar  a 
alfo  ?  a  pha  betb  na  all  efe  ei  wneuthur  i  mi  ar 
a  fyno  ?  A  oes  amaf  eisiau  ymborth  ?  gall 
Duw  wlawio  manna  o'r  cymylan  :  Exod,  xvi." 
4.  neu  beri  i'r  soflieir  ddisgyn,  a'm  porthi  a'u 
cifi:  eu  hunain,  fel  y  gwnaethant  i'r  Israeliaid  ; 
neu  beri  i'r  cigfrain  ddwyn  i  mi  fera  a  cbig,  fel 
y  gwnaethant  i  Elias.  1  Bren.  xvii.  0.  A  oes 
syched  amaf?  gall  Daw  agor  y  creigiau,  a 
rhoddi  y  gallestr  yn  llif-ddyfroedd,  fel  y  gwnaeth 
efe  i  Israel.  Deut.  viii,  15.  A  ydwyf  wedi  fy 
mwrw  1  flfwm  danllyd  ?  gall  wahardd  cynddar- 
edd  y  fflamau  angerddol,  fel  y  gwnactn  i'r  tri 
llanc.  Dan.  iii.  15.  A  ydwyf  wedi  fy  mwrw 
yn  mblith  llewod  rheibus  ?  gall  gau  eu  safnau, 
a'u  gwneutbur  mor  ddiniwed  a'r  ŵyn,  fel  y 
gwnaeth  i  Daniel.  Dan.  vi.  22,  kc,  Ac  fel  byn 
ni  all  fod  dim  eisiau  amaf,  na  all  Duw  ei  dori ; 
dim  petrusder,  na  all  Duw  ei  ddatod ;  dim  ofn 
na  all  Duw  ei  wasgaru;  dim  peryglon,  na  all 
Duw  eu  rhagflaenu.  Ac  y  mae  mor  sicr  y 
gwna  efo  y  pethau  bynag  y gall  efe eugwneutb- 
ur  bwynt,  gan  iddo  rodcU  ei  bun  yn  Dduw  i 
mi  yn  ei  Fab.'*  Esgob  Beveridge. 

I  mae  ayniad  meddwl  y  pechadur  wedi  ei 
gyfnewid  hefyd.  Y  mae  wedi  ci  eni  drachefn, 
a'i  feddwl  wedi  ei  adnewyddu.  Y  mae  wedi  ei 
wir  oleuo  gan  yr  Ysbryd  G!an,  i  weled  ei  gyf- 
Iwr,  fel  troseddwr  o'r  cyfammod  cyntaf,  a'r 
felldith  ddyladwy  iddo  trwy  hyny.  Mae  yn  cael 
ei  droi  at  Dduw  yn  Ngbrist,  ei  fywhau  k'i 
nerthii  i  gy meryd  gafael  ar  y  bywyd  tragyw- 
yddol, yn  y  Cyfryngwr.  Y  mae  yr  Ysbryd 
Glan  yn  ei  íadd,  ac  yn  ei  fywhau ;  yn  peri  iddo 
deimlo  barn  marwolaeth  ynddo  ei  hun,  i  gael 
bywyd  mewn  un  arall ;  yn  ei  ladd  i'r  cyfam- 
mod cyntaf,  fel  y  caflb  fywyd  yn  yr  ail.  Mae 
"  yr  hen  betbau  gwedi  myned  heibio,  a  phob 
peth  yn  cael  ei  wneuthur  yn  newydd.''  2  Cor. 
V.  1 7.  Mae  y  foUdith  yn  colli  ei  gafael,  a  phech- 
od  yn  cael  ei  dynu  o'i  lywodraeth.  Mae  y 
pechadur  yn  marw  i'r  ddeddf,  a'r  ddeddf  yn 
marw  iddo  yntau.  Nid  yw  efe  yn  dysgwyl 
oddi  wrthi  mwy  nag  oddi  wrth  briod  wedi 
raarw  ;  nac  yn  ofni  oddi  wrthi  mwy  nag  oddi 
wrth  elyn  wedi  mafrw.  Mae  y  gofynwr,  er  ei 
fod  yn  fyw  fel  dyn,  eto  wedi  marw  fel  gofynwr 
i'r  dyledwr,  pan  gaffo  gyflawn  dál ;  felly  hefyd 
y  mae  y  gyfraith  yn  marw  í'r  pechadur  sydd 
yn  credu  yn  Ngbrist,  o  ran  ei  gofynion  a'i 
barn  ddamniol,  ac  yntau  yn  marw  iddi  hi- 
thau. 

7.  Gan  fod  y  pechadur  sydd  mewn  gwir  un- 
deb â  Christ,  yn  cael  ei  fywyd  ysbrydol  a'i 


CYF 


292 


CYF 


fywioliaeth  mewn  iin  arall,  gwelwn  yr  angen 
am,  a'r  lie  mawr  sydd  i  ffydd  yn  ei  gyflwr. 
Gair  yr  efengyl  sydd  yn  tystiolaethu  am  Grist. 
Trwy  gredu  y  dystiolaeth  hono,  yn  unig,  y 
mae  i  ni  gael  gwir  adnabyddiaeth  o  bono,  a 
rhan  ynddo.  Y  mae  graddau  yn  y  flfydd  hon ; 
ond  y  mae  cadwedigaeth  dragywyddol  yn  gys- 
ylhiedig  wrth  y  r^dd  leiaf  o  noBÌ,  Edr.  Ffydd. 
Gwelwn  gan  hyny,  1,  Mor  anfeidrol  bwys- 
fawr  yw  atbrawiaetb  y  Drindod.  Syliaen  y 
cwbl  o'n  biecbydwriaeth  yw.  Onid  oes  Per- 
sonau  yn  yr  Hanfod  Dwyfol,  nis  gall  fod  cyf- 
ammod  rhyngddynt,  na  gwabanol  weîtbrediad- 
aa  penodol  iddynt ;  yr  byn  sydd  ar  unwaitb  yn 
dadymcbwelyd  boll  drefa  yr  iecbydwriaetb  yn 
y  sylfaen.  Y  mae  pob  cyfeiliornad  mewn  per- 
tbynas  i'r  atbrawiaetb  bon  yn  sylfaenol ;  ac  yn 
efieitbio  ar  y  cwbl  o'r  adeiladaetb. 

2.  Anfeidrol  gyflawnder  yn  ei  Berson,  ei 
swyddau,  a'i  waitb.  Trwy  wertb  ei  abertb, 
llanwodd  ammodaa  y  cyfammod  âg  lawn ;  cyf- 
lawnodd  bwynt  oil.  Y  mae  ynddo  befyd  ddi- 
gon  i  ateb  boll  amrywiol  angenion  ei  bobl  dros 
byth.  **  Yr  bwn  svdd  yn  dyfod  ataf  fi  [medd 
Crist]  ni  newyna ;  a'r  bwn  sydd  yn  credu  ynof 
fi,  ni  sycbeda  un  amser."  loan  vi.  35.  Y  mae 
ynddo  wala^  a  gweddill ;  y  mae  ei  gyflawnder 
yn  afon,  a'i  flrydiau  o  amrywiol  fenditbion  a 
lawenbant  ddinas  Duw  a'i  dinasyddion  i  dragy- 
wyddoldeb. 

3.  Nad  oes  noddfa  nac  ymgeledd  i  gyflwr 
pecbadur  allan  o'r  cyfammod  bwn,  mewn  nn 
gradd.  i  Gwrtbodir  pob  petb  gan  Dduw,  a'r 
'cwbl  a  elwir  gan  ddynion  yn  ddoetbineb,  yn 
gyflawnder,  yn  sancteiddrwydd,  ac  yn  bryned- 
igaetb,  a'r  nad  ydynt  yn  tarddu  oddi  wrth  y 
cyfammod  bwn  trwy  undeb  À  Cbrist  Pa  betb- 
au  bynag  ydynt,  nid  ydynt  yn  pertbynu  yn  y 
radd  leiaf  i  iecbydwriaetb  pecbadur.  Mae  y 
breintiau  a'r  bendeitbion  byn  yn  Ngbrist,  o 
wabanol  natur,  ac  yn  anfeidrol  uwcb  a  mwy 
rbagorol  nag  unrhyw  betb  mewn  anian  ddynol 
a  fyddo  yn  tebygu  iddynt  Cyfiawndcr  y  cyf 
ammod  bwn  sydd  gyflawnder  dwyfol ;  nid  oes 
mewn  un  natur  greadigol  ddim  i'w  gyffelybu 
iddo.  Ni  welir  yn  y  nefoedd  bytb  ei  fatb  ;  ac 
nid  y  w  yn  gymbwys  ond  i  becbadur.  I  dros- 
eddwr  ynunig  y  mae  yn  addas  ;  ac  iddynt  bwy 
yn  unig  y  dadguddir  e£  Y  mae  sancteidd- 
rwydd y  cyfamod  bwn  befyd  o  wahanol  natur, 
ac  yn  tarddu  o  wabanol  flfynon.  Crist  yw  yr 
awdwr  a'r  flfynon  o  bono.  Gwrtbddrycb  i'w 
ryfeddu  bytb  fydd  pecbadur  wedi  ei  olcbi  yn 
ngwaed  lesu  Grist,  ac  yn  cael  bywyd  oddi 
wrtbo,  fel  aelod  ynddo.  "  Pwy  ydy w  y  rbai 
byn  ?  ac  o  ba  le  y  daethant  ?''  sydd  *  ofynion 
cymbwys  wrtb  weled  yr  olwg  ddysgleirwycb 
arnynt,  "  wedi  golcbi  eu  gynau,  a'u  cànu  yn 
ngwaed  yr  Oen."  Dat.  vii.  13,  14.  Caru  un  a 
fu  farw  drostynt,  fydd  eu  cariad ;  a  cbanmol 
un  a'u  golcbodd  oddiwrtb  eu  pecbodau  yn 
ei  waed  ei  bun,  fydd  eu  caniadau  bytb ;  a  cbân 
newydd  ydyw  bon  yn  y  nefoedd  ei  bun. 


4.  Gwelwn  fod  yn  rbaid  cael  cyfaewidîad 
cyflwr,  cyn  y  gellir  cael  cyfiiewidiad  mewn 
petbau  eraill.  Rbaid  cael  y  cyflwT-yn  Ngbrist; 
ac  yna  bydd  pob  petb  y n  newydd.  Pan  fyddo 
y  pecbadur,  o  ran  ei  gyflwr,  "  yn  Ngbrist,  y 
mae  efe  yn  greadur  newydd ;  yr  hen  betbau  a 
aetbant  beibio  ;  gwnaed  pob  petb  yn  newydd.'* 
2  Cor.  V.  17.  Yr  bwn  a  wnaetb  yr  undeb,  a 
wnaetb  befyd  bob  petb  arall  i  gyfeteb  iddo ;  y 
mae  ben  betbau  y  pecbadur  yn  mynod  heibio ; 
a  pbetbau  Crist,  a  pbetbau  yr  Ysbryd  yn  eiddo 
iddo  yn  eu  He.  Wrtb  yr  ben  betbau,  y  mae  i 
ni  ddeall,  yn  ddiammeu,  damnedigaetb  a  mell- 
ditb  y  ddeddf,  yn  y  cyflwr — cyfiawnder  a  nertli 
dyn  ei  bun — ei  sancteiddrwydd  dcddfol,  a'i 
rinweddau  moesol — arglwyddiaetb  pechod,  a*i 
mwyniant  cnawdol  llygredig,  yn  llwybrau  pech- 
od. Yn  lie  yr  ben  betbau  byn,  y  mae  p<)^ 
peth  yn  newydd;  y  mae  Crist  yn  gyflawnder ; 
i  wisgo  am  yr  enaid — sancteiddrwydd  efengjl- 
aidd  yn  dylifo  oddi  wrtbo  trwy  gorpb,  enaid 
ac  ysbryd — pechod  yn  cael  ei  ddiorseddo,  aV 
pecbadur  yn  cael  ei  ryddbau  oddi  wrtbo — 
doetbineb  a  grym  ysbrydol  yn  Ngbrist,  yu 
ngbyd  à  llavvenydd  anrbaetbadwy  a  gogonedtl- 
us. 

5.  Gan  fod  y  cyfammod  yn  sicr,  a'r  pen-cyf- 
amraodwr  yn  wreiddyn  byw  ac  anfarwol  i'w 
bobl,  y  mae  boll  freintiau  y  cyfammod  yn  sicr 
befyd;  a'r  rbai  a  impiwyd  vn  y  gwreiddyn 
dwyfol  bwn,  ydynt  yn  sicr  o  flaguro  yn  dragy- 
wydd.  Y  mae  iddynt,  ynddo  e(,  ddigon  o 
gynnaliaetb,  ac  mae  yr  undeb  yn  anwananoL 
Edr.  Arfakth,  Cyfryngẅr,  Etholedigaeth, 
Mbchniydd. 

,  CYFAMSER-OL  (amser),tymbor,  pryd,  ocJ- 
fa,  yspaid  ;  yr  un  amser,  yr  un  pryd.  Yr  un 
pryd  ag  y  byddo  rbyw  weitbred  wedi  ei 
gwneuthur ;  fel  y  dywedir  am  Judab,  "  Yn  v 
cyfamser  bwnw  y  darfu  i  Judab  fyned  i  waere.J 
oddiwrtb  ei  frodyr;"  sef  yr  un  amser  ag  y 
gwertbwyd  Joseph..    Gen.  xjcxviii.  1.    Luc  xii. 

1 Cyfamserol,  Gr,  euxatpoc  (eyccdros)  pryd- 

lawn,  amserol ;  beb  fod  yn  rby  gynnar.'nacyn 

rby  ddiweddar. "  Fel  y  derbyniom  drugtir- 

edd,  ac  y  cafFom  ras  yn  .gymbortb  cyfamserol" 
(Heb.  iv.  16.)  neu,  i'n  cymbortb  mewn  pryd. 
"  Ac  y  gael  gras  yn  gymbortb  terahor- 
aidd."    W.S.     I  mae  gras  yn  ras  cyfamserol 

0  ran  y  Duw  sydd  yn  ei  roddi — o  ran  y  per- 
sonau  sydd  yn  ei  dderbyn — ac  o  ran  yr  amser 
a'r  dyben  o*i  roddi.  Salm  xlvi,  1 ;  a  civ.  27. 
Marc  vi,  20.  Y  mae  Duw  yn  gwneutbnr  pob 
petb  yn  gyfamserol,  yn  ei  iawn  bryd.  Deut, 
xi.  4.  Sidm  cxlv.  15.  Gal.  vi.  9.  Y  mae  ga« 
Dduw  gymbortb  gyferbyn  a  phob  pryd,  a  phob 
trallod  a  fyddo  ar  ei  bobl.  Gyferbyn  ag  amser- 
oedd  gortbrymderau :  Exod.  ii  23,  24,  25. 
Salm  1. 1.5 — erledigaetbau,  a  pbrofedigaethau  : 

1  Cor,  X.  13. — amseroedd  o  wasanaetn  caled  : 
Heb.  xiii.  5.  Deut  xxxi.  6,  8.  Jos.  i.  6.  iCron. 
xxyiii.  20. — ac  amser  marwolaetb.  2  Sam.  xxiii. 
5.  Luc  ii,  28,  29, — ^Y  mae  yr  orseddfiiinc  yn 


CYF 


298 


C3YP 


rhydd  bob  amser  i  lyned  ati,  ac  nid  ydyw  bytb 
rndlawd;  ond  y  mae  yno  drugaredd  a  gras. 
Vb  gymhorth  bob  amser ;  ac  er  y  gall  Duw,  yn 
«  ddoethineb,  oedi  ateb  ein  gweddiau ;  eto  efe 
a'a  hetyb  mewn  amser  cyfiaddas ;  yr  amser  gor- 
eu  er  dadgan  ei  ogoniant  ef^  ac  er  ein  gwir  les- 
ad  ninau. 

CYFAN-EDD,  (cyfa)  cyflawn,  hollol,  digojl, 
Leb  ddim  yn  eisian,  difreg,  heb  dori.  Jos.  viii, 
31.  1  Cor.  I  10.  lago  i.  4. 

Gnawd  gan  gyvair  air  o^fitTi.    Dior. 

CYFANNEDD-AU-U,  (an-tedd)  trigfan, 
preswylfod,  preswylfa,  preswylio,  trigo,  aros, 
Irw,  Lef.  viL  26.  Salm  xxii.  3  ;  a  xxxvii.  2Y; 
aixxxiiiL  12.  Esa.  xiii.  20;  a  Ixv.  21,  22.  Jer. 

X.  25.    Zech.  vii.  7.    Mat.   xii.  45. Arferir 

cjfaimedd  weithiaa  am  gartrefol :         ' 

'*  Dr  gkxl  a  wna  yn  ffyfiMnêdd.'^ 

JS.  Fry.  (Salm.  xxll.  22.) 

CYFAR,  (âr)  erw,  dam  o  dir,  yr  byn  a  ardd 
UB  wedd,  nea  nn  iaa  ycbain  mewn  nn  diwmod. 
iSam.  xiv.  '4.  Esa,  v.  10. 

CYFAR-EDD-ION-U,  (eyfar)  swyno,  swyn, 
Lnd,  bado^  rbeibio;  llygad-dynu.  2  Cron. 
lîiiiL  6.  Edr.  Swtn-oyfaiuídd. 

CYFARCH-IAD-AU,  (arch)  anerch,  dyan- 
ercn; — Arwydda,  1.  Ymostyngiad  parcbedig 
a  chroesawgar  i  rieni,  blaenoriaid,  <kc. '  ufudd- 
<lod  parodol  isafîaid  iV  buchafitüd ;  a'n  bodd- 
lonrwydd  i  roddi  iddynt  eu  banrhydedd  a*u 

parcb  dyledus.    Exod.  xviiL  7. ^2.  Ymofyn 

am  beddwch.    1   Sam.    x.   4. 3.    Y'r   un 

peth  ag  anerch. — "  Cylarcb  gweUi"  1  Cor.  xvi 
Jl.  Col.  iv.  10. — Y  Phariseaid  a'r  gau  athraw- 
on  oeddent  yn  fawr  am  gael  cyfarchiadau,  a'u 
ij'alw  gan  ddynion,  Rabbi,  Rabbi.  Mat.  xxiii. 
7.  Marc  xiL  28.  Luc  xi.  43. — "  Os  cyfercbwch 
well  i'cb  brodyr.  yn  unig,  pa  ragoriaeth  yr  yd- 
k1i  yn  ei  wneothur  ?"  Math.  v.  47,  Yr  oedd 
evfarcbiadau  pobl  y  dwyrain  yn  amrywio  cryn 
lawer,  yn  ol  graddau  sefyllfaòedd  y  rhai  a  gyf- 
archent  Y  cyfarcbiad  cyffredin  ydyw  gosod 
y  Uaw  ddehaa  ar  y  fynwes,  gan  ogwyddo  ycb- 
ydig  ar  cu  cyrph;  ond  pan  gyfarcbent  ryw  un 
y'r  pendefigion  urddasol,  ymgryment  agos  at 
lawr,  ac  a  gueanant  ymyl  ei  wisg,  Isafíaid,  o 
barch  ac  ymostyngiad  i'w  hucbiâaid,  a  gusan- 
ant  eu  tracd,  eu  gliniau,  neu  eu  gwisgoedd. 
Cnsanant  y  llaw  hefyd.  Pan  ddygwyd  Arg- 
Iwydd  Macartney  at  Ymerawdwr  China»  yn  y 
flwyddyn  1793,  daliwyd  sylw,  fod  y  Cbineaid 
yn  ymostwng  ar  eu  hỳd  ar  lawr ;  ac  ar  y  ddef- 
od  fawrwych,  ar  ddydd  genedigaetb  yr  Ymer- 
awdwr, y  bob]  a  benhniasant,  ac  a  ymgrymas- 
ant  Daw  gwaith,  gyd  â'r  fath  ddifrifolder  a  phe 
l>uasent  yn  addoli  duwiau.  Gwel  Burder's 
Oriental  Customs, 

"  Na  chyferchwch  well  i  neb  ar  y  ffordd." 
Luc  X.  4.  Y  mae  yn  gorcbymyn  iddynt  brys- 
uro  yn  eu  gorcbwyl,  ac  nad  ymdroent  er  dim. 
Ceir  y  cyÛelyb  yraadrodd  yn  2  Bren.  iv.  29. 
"  GwTi^sa  dy  Iwynau,  a  chymer  dy  ffon  vn  dy 
law,  a  dos  ymaitii ;  o  chy&rfyddi  &  neb,  na 


chy&rcb  iddo ;  ac  o  cbyfarcb  neb  di,  nac  ateb 
ef."  Yr  oedd  y  genadwriaeth  ar  yr  hon  yr 
oedd  dysgyblion  Crist  wedi  eu  hanfon,  mor 
bwysig,  ag  yr  ydoedd  yn  gofyn  iddynt  wneuth- 
ur  y  prysurdeb  mwyaf,  a  gochelyd  y  pethau 
hyny  a  fyddai  yn  debygol  i*w  hafrwyddo ;  yn 
enwedig  os  rbyw  ddefodau  a  fyddent.  Fel  byn 
y  dylid  deall  yr  ymadrodd,  neu  y  gorcbymyn 
hwn ;  oblegid  nis  gallwn  feddw]  y  buasai  yr 
Arglwydd  lesu  yn  gorcbymyn  i'w  ddysgyblion 
esgeuluso,  neu  animiarcbu  yr  un  o*r  defodau 
hyny  yn  afreidiol,  y  rhai  oedd  mewn  arferiad 
cyffredin,  a'r  rhai  oedd  ddiniwed  ynddynt  eu 
hunain.  Yn  yr  achos  mewn  llaw,  pe  buasai 
yn  ganiataoi  iddynt  roddi  a  derbyn  y  cyfarch- 
iadau cyflfredin,  tebygol  y  buasai  yn  gryn 
rwystr  iddynt,  o  herwydd  yr  amser  a  dreulient 
yn  hyny.  Y  jnae  amryw  deithwyr  credadwy 
yn  dywedyd,  y  byddant  mewn  rhai  manau,  yn 
ngwledydd  y  dwyrain,  yn  attal  dyeithriaid  ar 
y  ffordd,  i  gael  gwybod  ganddynt  o  ba  le  y 
byddant  yn  dyfod,  ac  i  ba  le  y  byddant  yn 
myned.  0  gywreinrwydd  yn  unig  yr  ymhol- 
ant  fel  byn  ;  am  hyny  byddai  yn  ddigon  addas 
a  chymesur  peidio  eu  hateb.  Y  mae  y  golyg- 
iad  hwn  ar  y  mater,  yn  dangos  nad  oedd  dim 
anfoesgarwch  yn  y  gorcbymyn  a  roddodd  Crist 
i'w  weinidogion,  yr  hwn  a  roddwyd  yn  unig 
iV   dysgu  pa  fodd  i  ymddwyn  yn  addas  i*r 

genadwri  bwysig  oeddent  yn  ei  dwyn Grot- 

ius  a  ddywed,  ar  y  mater  hwn,  nad  oedd  y  cyf- 
archiadau hyny  yn  mhlith  pobl  y  dwyrain  yn 
cael  eu  gwneuthur  trwy  agweddiad  ysgafti,  neu 
air,  ond  trwy  grynu  ac  ystumio  llawer  ar  y 
corph,  cusanu  a  chofleidio. 

"Heb  dderbyn  yr  addewidion,  eithr  o  bell 
yn  eu  gweled  hwynt,  a  chredu,  a  cbyfarcb." 
Heb.  xi,  13.  "Au  cymervd  hwynt  yn  ddi- 
olchusy  W,  S.— "Credu  a  chofleidioy  Saes. 
Er  fod  pob  un  o'r  ddau  yn  gyfieithiad  da,  eto  y 
mae  y  gair  Gr.  affnaÇofiat  yn  ateb  i'r  ddau,  sef 
cyfarch  trwygofleido,  Mae  yma  radd  fawr  o  nat- 
ur  ffydd  yn  cael  ei  ddangos ;  y  mae  yn  cyfarch 
yr  addewidion,  gan  eu  cofleidio  a^u  cusanu  yn 
y  modd  caredicaf,  a  "hwy  eto  yn  mhell.  Y 
gair  aanaSofiai,  a  arwydda  coiieidio  à'r  medd- 
wl,  gafael  ar  beth  gyda  dymuniad  awchus  a 
serchiadol ;  ac  yn  cael  ei  gymeryd,  yn  gyffcl- 
ybiaethol,  oddiwrth  forwyr,  y  rhai  wedi  bod 
mewn  peryglon  lawer,  pan  ddeîoüt  i  olwg  y 
porthladd  a  ddymunent,  er  cu  bod  eto  yn  mhell 
y  maent  yn  ei  gyfarch  gyda  bloedd  orfoleddus. 
Felly,  pechadur  wedi  cael  ei  ddwyn  i  olwg 
grediniol  ar  y  peryglon  mawrion  y  mae  efe  yn- 
ddynt wrth  natur,  a  dderbyn  yr  ymwared  a'r ' 
diogelwch  by  fry  d  y  mae  yr  addewid  yn  ei 
roddi,  gyd  à'r  Uawenydd  a'r  gorfoledd  mwyaf. 

CYFARFOD-YDD,  arfod,  Beb.  ^^p  (ear- 
aft)  cyfrwch,  cynnadl,  ymgyhwrdd;  cymanfa, 
cyd-dyrfa,  casgliad  o  ddynion,  Geo,  xiv.  17  ; 
a  xxLx.  13.  Exod.  iv,  27 ;  a  xix.  17.  Num.  xxiii. 
3.  Diar.  vii.'  15.  Esa.  xxxiii.  20.  Act  xxiii. 
12. 


OYF 


294 


OYF 


CYFARTH,  (arth)  udaw,  wban,  oernadu; 
peafer,  fel  y  gwna  cwn,  a  rhai  creadanaid  aflan 

eraill.     Salm  Jix.  6. "Cŵ*ii   niudion  heb 

fedru  cyfartb."  Esa.  Ivi.  10.  Gwylwyr  yr  ludd- 
ewon  a  gyflfelybir  yma  i  gŵn  madion  beb  fedru 
cyfarth.  Dyna  y  dyben  y  byddis  yn  cadw 
cvvn  wrtb  dai,  mewn  llawer  man,  fel  y  byddo 
iddynt  gyfarth  os  daw  Uadron,  ueu  ry  wbetb  ar- 
all  yn  y  nos  i  aâonydda  ^tŷ  ;  onis  gallant  gyf- 
arth nid  ydynt  dda  i  ddim ;  gall  y  tŷ  fod  yn  y 
perygl  mwyaf  beb  gaol  dim  rnybudd  oddiwrtb- 
ynt  bwy.  Felly  y  rbŵ  aydd  dan  enw  gwylied- 
yddion,  nen  weinidogion  yn  yreglwys,  osbydd- 
ant  "  yn  cysgu,  yn  gorwedd,  ac  yn  cam  bep- 
ian,*'  nid  ydynt  o  les  yn  y  byd ;  gall  yr  eglwys 
fod  yn  y  perygl  mwyaf,  mewn  nos  o  wrthgil- 
iadau,  dirywiaa,  a  barnedigaetbau,  beb  iddynt 
bwy  fod  o  un  cynnoithwy  yn  eu  rbybuddion, 
ea  cyngborion,  eu  byfForddiadau,  a'u  baddysg- 
iaJau  duwiol ;  oblegid  "  ni  fedrant  gyfartb." — 
"  Pa  fodd  y-pregetbant  onis  danfonir  bwynt  ?*' 
Rbuf.  X.  15. 

CYFARWYDD-ION-WYR,  (arwydd)  call, 
gwybodus,  medrus,  cywrain,  debeuig,  bwylus, 

hyddysg. "A  Hiram  a  anfonodS  gyd  à'i 

weision  longaa,  a  gweision  cyfarwydd  ar  y  môr." 

2  Cron.  viii,  18.  Preg.  ix.  11. DewiniaiU  A 

cbonsurwyr,  neu  wyr  doetbion.     Jer.  ix.  17 — 

Y  Gtfarwtdd,  magien,  pryf  yn  goleuo  y  nos. 
^  CYFARWYDDO,  byôorddi,  addysgu,  cyf- 

eirio,  arlwyo,  arwam.  Salm  vii.  9  ;  a  xxv.  14;  a 
xxxii.  8 ;  a  cxix,  133.  Diar.  vL  22  ;  a  xvL  9. 
Preg,  X.  10.  Esa.  ix.  16  ;  a  xL  13.  Act.  viii. 
31,  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  cyfarwyddo 
ffordd  a  cbalon  ei  bobl,  trwy  ei  air.  ei  Ysbryd, 
a'i  ragluniaeth.    1  Tbes.  iiL  IT.   2  Tbes.  iil  5. 

Mae  Duw  mor  anfeidrol  ddoetb,  a  banfod- 

ol  wybodus,  fel  nas  gall  neb  creaduriaid  ei  gyf- 
arwyddo  yn  Uwybr  barn,  nac  yn  neb  rhyw 
weitbred.  Esa.  iv.  13.  Job  xi.  7,  &c.  a  xxviiL 
12,  21,  &c.  Rbuf.  xi.  34.  1  Cor.  ii.  16.  Esa. 
Ixiv.  4.  Y  mae  y  Bod  Dwyfojl  uwcb  ben  ei 
boll  weitbredoedd,  yn  ei  fawredd  anfeidrol  ei 
bun,  beb  un  terfyn  ar  ei  wybodactb,  ei  ddoetb- 
ineb,  a*i  allu,  nae  eisiau  cyfarwyddyd  na  cbym- 
bortb  gan  neb.  Nid  oes  gan  neb  ddim  i  roddi 
iddo  ond  ei  eiddo  ei  bun. 

CYFATEB-OL,  (ateb)  cynbebygu,  cyng- 
wedda.  Gal.  iv.  25.  1  Pedr  iiL  21. 

CYFATTAL  (attal)  dal  gafael  sicr  a  diogel 
yn  erbyn  gwrtbwynebiadau  trwy  fawr  ymdrecb. 

Y  gair  Or.  xpazsuf^  a  gyfieitbir  cyfattal  yn  CoL 
ii.  19.  a  gyfieitbir  glynu  yn  ELeb.  iv.  14. — dal 
yn  Mat  xxvi.  48,  50.  Marc  xiv,  14,  46,  2  Tbes. 
iL  15.  Dat.  ii.  1,  13,  14,  &c. — attal  yn  loan 
XX.  23  Act  ii.  24 ;  a  lii,  11. — ymajli/dju  Mat. 
ix.  25  ;  a  xii.  11.    Marc  i.  31 — cadw  yn  Marc 

ix.  10 "  Cyfattal  y  pen,"  dal  gafael  sicr  a 

diymmod,  ac  ymlyniad  parbaus  wrtho,  yn  wyn- 
eb  pob  cyfeiliornadau  ac  erledigaetbau,  Mae 
ffydd  yn  **  cyfattal  y  pen,"  sef  Crist,  fel  aelodau 
y  corpb  naturiol,  ac  yn  derbyn  ei  boll  fy wyd 
a^i  cbynnaliaetb  yn  barbaus  oddi  wrtbo. 

CYFATHRACH-U,  (matbracb)  pertbynas, 


carenydd  trwy  briodas;  cyd-prmhwysiad,  yn 
ol  deddf  prioaas ;  eyfhesafiaetn ;  nen,  pertbyn- 
as  yn  ol  deddf  natur.  Rbuf.  iL  20, 

CYFATHRACHWR-WRAIG,  cyfeesaf, 
car  agos ;  car  trwy  y  gyfraith ;  car  waredwr. 
Un  ag  oedd  ganddo  awdurod  i  briodi  gwraig 
un  a  fyddai  wedi  marw.  Y  gair  Äẃ.  Q^n  * 
arwydda  yn  fwyaf  neillduol,  brawd  gwr,  Ym- 
ddengys  oddiwrtb  lyfr  Rutb,  fod  y  gyfraitli 
(Deut.  XXV.  5,  k^,)  yn  mberthynas  i  ddyn  gy- 
meryd  ffwraig  ei  fraWd  a  fyddai  wedi  marw,  a 
cbvfodi  nàd  i  w  frawd,  yn  cyrbaedd  yn  mbell- 
acn  na  brawd  y.  gwr,  sef  at  y  cyfry  w  bertby Das 
ag  a  fyddai  yn  meddu  bawl  gollyngiad  yn 
rbydd,  neu  waredigaetlu  Yr  no  gair  yn  y  ihy  w 
fenywaidd  sydd  yn  Ruth  L  15.  yn  sael  ei  gyf- 
ieitíiu  chtoaer  yn  nyhyfraitk.  Pen,  ÜL  9,  12, 
13,  a  iv.  1,  8,  6,  8.  Dalier  sjlw,  mai  nad  Q2* 
brawd  y  ywr^  neu  brawd  yn  nghyfraiih^  sydd 

irn  mbob  man  lie  ceir  y  gair  cyfathracbwi,  yo 
lyfr  Rutb ;  eitbr  y  mae  hefyd  y  gwr  araU  ^;^^ 
gwaredwr,  nen  yr  bwn  y  mae  yn  iawn  iddo 
oUwng  yn  rbydd.  £dr.  Gwarkdwb,  Prthwb. 
— Y  mae  yn  eglur  oddiwrtb  G«n.  xxxvilL  8.  fod 
yr  arferiad  o  briodi  gwraig  brawd  a  fyddai 
wedi  marw  lawer  hynacb  na  cbyfraith  Moses ; 
ac  y  mae  llawer  o  genedloedd  yn  ngwledydd  y 
dwyrain,  yn  dal  yr  arferiad  i  fyny  byd  y  dydd 
bwn.  Edr.  Bbawd. 

CYFDDYDD,  (dyddi  gwawriad  j  dydd,tor- 
iad  y  dydd,  clais  y  dyad,  yr  amser  Uwyd  dy- 
wyll  rbwng  dydd  a  nos.  Job-  yii.  4.  Balm  cxix. 
147.  Edr.  Dtddhau. 

CYFEBR-U-ON,  (cyfeb)  bod  caseg,  asen, 
neu  ddafad,  à  rbai  ieuamc  ynddynt  Gen.  xxx. 
41 ;  a  xxxL  10.  Salm  IxxviiL  71. 

CYFEDDACH,  (cyfedd)  cvd-yfed,  medd; 
gwledd  arbenig ;  cyd-yfed  gyda  bofider  ju  yr 
arferiad ;  cadw  cymdeitbas  k\  medd  won.  Kbaf. 

xiiL  13.    Gal.  V.  21.    1  Pedr  iv.  3. "  A'r 

brenin  a  ddy  wedodd  wrtb  Estber  yn  ngbyfedd 
acb  y  gwin ;"  sef  pan  ddygwyd  y  gwin  ger 
bron,  ac  iddynt  ddecbreu  llawonbaa,wrtb  yfed. 
Yn  mblitb  y  Persiaid  (medd  baneswyr)  ni 
byddent  aiferol  o  ddwyn  gwin  i'r  bwrdd,iiyd 
nes  y  cymerid  y  bwydydd  a'r  aeron  ymaitb ; 
oblegid  dwfr  a  yfid  gyda  bwyd.  Esther  v.  6 ; 
a  viL  1,  2. 

CYFEILIORN-AÎJ-ÜS,  (meiliorn)  gwyr- 
awg,  traws  ẃyrawg,  diarâfordd,  dydroawg. 
Num.  xxii.  32.  Salm  xcv.  10.  Diar.  v.  23. 
Esa.  xxix.  24. — "Gan  roddl  coel  1  ysbrydion 
cyfeiliornns."  1  Tim.  iv.  1. — "Ysbrydion  crwyd- 
rog."  W.  S,  Y  gair  Or.  ^Xuvi^c  a  arwydda 
nid  yn  unig  cyfcifiornus  mewn  anwybodaetb, 
ond  eu  bod  yn  dwyllodrus  a  dicbellgar,  yn 
denu  eraill  o'r  iawn,  trwy  boni  rbyw  ysbrydol- 
iaetb,  neu  ddadgoddiad  oddiwrtb  yr  ysbryd  ; 
ond  nid  ysbryd  y  gwirionedd  sydd  yn  eu  har- 
wain,  ond  ysbrydion  cyfeiliornus. 

CYFEIRIO,  (cyfer)  cyfarwyddo,  anfon  ar 
gyfer ;  ymgeisio  at, — "  Yn  fore  y  cyfeiriaf  atat" 
§alm  V.  8  ;  a  cxix.  5 ;  a  cxlL  2.  Esa.  IviL  9. 
Ezec.  iv.  8.  Luc  L  79. 


CTP 


395 


CTP 


CYPENW-I,  (enw)  enwad,  ailenw.— « low: 
jrhwn  oedd  a'i  gyfenw  M»rc."  Act  xii.  12. — 
Cyfenwi,  ^c,  dodi  enw  ar  as,  at  yr  hwn  oedd 
3:anddo  o'r  blaen,  i  arwyddo  rhjw  swydd,  nea 
berthynas ;  enw  y  byddo  hawl  i  *  ryw  enwog- 
rwrdd  oddi  wrtho,  neu  drwrddo,  Esa.  xlv.  4. 
Mat.  X.  3.  Act  i.  23. — "  Wedi  oi  gyfenwi  gan 
Ddaw  yn  arcboffeiriad,  yn  ol  urdd  Melcbised- 
ec."  Heb.  v.  10. 

CYFER,  Hd).  5ip  {keheT)  rhag  y  wyneb, 
gyferbyn,  cyfer  i  hedd'y w. — "Ar  gyfor  eu  gil- 
ydd;"  y  naill  yn  wynebu  y  llalU  Gen.  xv.  10- 
Exod.  xxvi.  1,7.  Nam.  xxv.  4. — "  I  fynu  bawb 
ar  ei  grfer  ;**  hyny  yw,  rbag  ei  wyneb.  Jos. 
Ù.  4/    , 

CYFIAWN,  (cyf-iawn)  iawn,  uniawn,  dyl- 
eiius,  *cyfreithlawn,  gwir,  cy wir ;  rfn  cywir,  di- 
Iwyll.  1.  Un  a  fyddo  gywir  a  didwyll  yn  ei 
weithredoedd  a'i  ymddygiadaa  tu  ag  at  eraill. 

Lac  ixiii.  50. 2.    Y  Creawdwr  mawr,  yr 

hwn  sydd  kanfodol  gyfiawn,  ac  yn  flfynon  cyf- 
iawnder  ei  boll  greaduriaid.  Deut  xxxii.  4. — 
3.  Gwr  geirwir  a  ffyddlon  i'w  air  a'i  addewid. 

1  loan  i.  9. 4.  Tr  bwn,  yn  ei  fywyd,  a'i 

ans^eo,  a  ^rbaeddodd  berffeitbrwydd  nn  fonder 
jfraith  Duw,  sef  lesa  Grist.  1  Pedr  iii  18. — 
5.  Un  ag  y  sydd  yn  gyfiawn  trwy  gyfrifiad  o 

jyfiawnder  Crist  Bha£  i.  lY ;  a  iv.  6. 6. 

Ud  heb  ei  argyboeddi  oM  becbadarnsrwydd,  ac 
jn  ei  dÿhied  ei  ban  yn  gyfiawd,  ac  nid  ydyw. 

Lac  iviii.  9. 7.  Dyn  ystyriol,  arafaidd,  cal- 

on  dyner.  Mat  i  19. 8,  Tin  baelionus  a 

thro^rog  wrtb  y  gwan  a'r  anghenus.  Salm 
nxrii.  25. 

CYFIAWNDER,  (cyf-iawnder)  aniondeb, 
iawnder,  gwirionedd.  Y  gair  Heb.  pì3[  P 
hwn  a  gyfieitbir  cÿfawnder  a  arwy dda^niawn, 
cyd-bwys,  cyd-wastad,  cywir ;  fel  y  gellir  gwel- 
äd  oddiwrth  Lef.  xix.  36.  '*  Bydded  iwcb'  glor- 
ianaa  p^J  cyflawnder,  ceryg  pl3[  cyfiO'^^^'der^ 
epha  p*X3i  cyfiavmder^  bin  p^3[  cyfiavmdtrP 
Ojdm.'Deut  xxv.  I6.  Job  x^xi.  6.  Yr  un  gair 
pTS  *  gyfieitbir  uniawn  yn  £zec.  xxv.  10. 
'*  Bydded  genycb  glorianaa  uniawn,  ac  epba 
nniawn,  a  batb  uniawn."  Y  mae  yr  ysgrytb- 
yraa  a  grybwyllwyd  yn  dangos  yn  eglur  fod 
golygiad  y  gair  yn  cael  ei  gymeryd  oddiwrth 
faatol^  a  cbyd-bwysedd  clonan  (tafol)  nea  gyf- 
artalrwydd  pwysau  a  mesur.  Felly  y  gosodid 
allan  gyfiawnder  yn  mhiith  y  Rhafeiniaid  (ac 
befyd  yn  ein  plitb  ninaa,  fel  y  mae  yr  arwydd- 
iuniaa  ar  byrtn  rbai  dinasoedd,  a  thai  cyfnewid 
VD  daugoa,)  trwy  lun  nn  yn  dal  dorian  yn  ei 
Uw,  gan  ei  ddal  yn  ffwbl  wastad,  y  ddau  ben 
yo  ymddaagos  yn  ffyd-bwys,  beb  fantoli  y  naill 
ffordd  na'r Hall.  Y  mae  yr  Ysbryd  Qlan  yn  cadw 
yr  on  golygiad  wrtb  ddangos  aogbyfiawnder. 
Cymh.  Sahn  Ixii.  9,  Dan  .v.  26, 27.  Mat  vii,  2. 
Luc  vi.  38.  Yr  un  gair  a  gyfieitbir  cymedrol  yn 
Joel  ii.  23,  "  Efe  a  roddes  i  chwi  y  cy  nnar-wlaw 
yn  gymedrol;"  ar  ymyl  y  ddalen,  yn  ol  cyfiawn- 
der.  '     • 

Wrtb  ystyrie4  y  geiriau  Heb,  p^"^  tyfiawnr 


der  a  "i^J  \fogoniant ;  un,  sef  cyfiawnder  Vn 
arwyddo  mantol  gywir,  cyd-bwys ;  a'r  Hall  yn 
arwyddo  pwysau  gogoniaut,  gellir  gweled  yn 
eglur  mai  bod  yn  ddigon  o  bwysau,  yn  ngblor- 
ian  cyfiawnder,  ydyw  gogoniant,  ncu  yr  acbos 
o  bono.  Pyna  oedd  yn  arwyddo  fod  Belsassar 
yn  angbyfiawn,  sef,  wedi  ei  bwyso  yti  y  clorian- 
au,  a'i  gael  yn  brin.  Dan,  v.  27.  Bod  dynion 
yn  brin,  ncu  yn  rby  fychau  o  bwysau,  yn 
nghlorian  gywir  cyfraitb  Duw,  sydd  yn  eu 
gwneutbur  yn  AvrLkodedig,  ac  yn  can  allan  o 
ddedwyddwch  gogoniant  Gosodir  yr  angbyf- 
iawnion  allan,  yn  gyffelylti.ict'iol,  yn  yr  ysgryth- 
yrau  wrtb  us,  soft,  Uwch,  aV  cyfFelyb  betbau 
ysgafh,  i  ddangos  ua  Î  o;.>^  <]iiii  gogoniant  yn 
perthyn  iddynt  Salm  i.  4 ;  a  xxxiv.  5.  Mat 
iii.  12.  Job  xxi.  18.  Esa.  xvii.  13  ;  a  xxix.  5. 

I.  Cyfiawnder  hanfodol,  yw  y  perffeithrwydd 
a'r  uniondeb  bwnw  sydd  yn  Nuw,  trwy  yrhwn 
y  mae  efe  yn  anfeidrol  uniawn  tnag  ato  ei  bun, 
ac  yn  ei  boll  ymddygiadau  tuag  at  ei  greadur- 
iaid. Salm  Ixxxix.  14.  Job  xxxvi.  3, 

II.  Y  rhinwedd  gwladwriaetbol  hyiiy,  o 
roddi  i  bawb  yr  by»  sydd  yn  perthyn  yn  bri- 
odol  iddynt ;  aca  ellir  ei  alw  1.  Yn  iawnder 
cyfranedig  yr  hyn  a  bertbyn  i  f renin  oedd,  a 

rbai  raewn  awdurdod,  «fee.  Job  xxix.  14. 2. 

Iawnder  cymwynasgar,  yr  hyn  sydd  yn  pertbyn 
i  bawb,  yn  eu  cyd-farchnadaetli,tuagateu  gil- 

ydd.     Gin.  xviii.   19. 3.  Tnigaredd  Duw 

yn  Ngbrist,   a'i  gyfiawnder  tuag  at  beobadur. 

Salm  li.  14. 4.    Gwirionedd  ac  uniondeb 

Duw  yn  cyflawni  ei  addewidion.  Esa.  xlv.  19. 
5.  Gogoneddus  firwyth  a  gwobr  cyfiawn- 
der. Salm  xxiv.  6. 6.  TJfudd-dod  a  dyodd- 

efaint  Cri^,  trwy  yr  hyu  y  cyflawnodd  efe  y 
gyfraitb,  ac  y  llwyr  foddlonodd  gyfiawnder 
Duw ;  yr  byn  a  gyfrifir  fel  eiddo  yr  ctholedig- 
ion,  a  bwy  a  gyfiawnbeir  trwy  ffydd   ynddo. 

Dan.  ix.  24. 7.  Gweilhred  anrbydeddus  o 

gyfiawnder,  ac  eiddigedd  duwiol,  yn  tarddu 
oddiar  wir  awyddfiryd  dros  Dduw  a'i  acbos. 
Salm  cvL  31. — 8.  Sanctciddrwydd  ac  uniondeb 
bucbedd.  1  Cor.  xv.  34. — 9.  Yr  efengyl,a  elwir 
yn  air  cyfiawnder,  oblcgid  mai  trwyddi  bi  y 
dadguddir  i  ni  gyfiawnder  Duw,.ac  am  ei  bod 
yn  dystiolaeth  gywir  am  dano.  Ileb.  v.  13. 

Un  o'r  rbagoriaethau  godidog  sydd  yn  han- 
fodol briodol  i'r  Duw  mawr  y w  bod  yn  gyfiawn ; 
am  ei  fod  yn  gyfiawn,  y  mae  yn  wrthddrycb 
anfeidrol  deilwng  o  gariad,  parch,  ac  aorhyd- 
edd,  ei  greaduriaid.  Y  mae  Duw  yn  gyfiawn 
yn  banfodol;  y  mae  cyfiawnder  yn  wreiddiol 
ac  yn  banfodol  yn  Nuw :  y  mae  ynddo  ac  o 
bono,  ac  nid  yn  ddeilliedig  oddiwrth  neb  arall. 
Gan  ei  fod  yn  banfodol  ynddo,  y  mae  yn  an- 
feidrol ac  yn  angbyfneu  idiol.  Salm  xxxvi.  6.  Y 
mae  cyfiawnder  mewn  crcaduriaid  yn  cyfateb  i 
ryw  gyfraitb,  neu  reol ;  y  mae  cyfraitb  Duw 
yn  rhcol  i  ddynion,  yr  hon  sydd  sanctaidd,  cyf- 
iawn,  a  da;  ond  nid  oes  i  Ddiiw  un  gyfraitb 
allan  o  bono  ei  bun ;  y  mae  efe  yn  gyfraitb 
iddo  ei  bun ;  ei  natur  a'i  ewyllys  ydynt  reol 


CYF 


296 


ÇTF 


cyfiawnder  îddo.  Y  raae  yn  ewyllysio  rhai 
pethan  am  eu  bod  yn  gyfiawn,  yn  un  à'i  Datnr 
aM  bei-ffeithrwydd  moesol ;  y  mae  pethau  eraill 
yn  gyfiwan,  am  eilbd  yncu  hewyllysio;  megys 
ei  boll  orcbymynion  pendant.  Pe  na  bnasai  Duw 
yn  banfodol  gyfiawn,  ni  buasid  yn  wrtbddrycb 
teilwng  o  gariad,  ond  yn  bytracb  o  gas,  dycb- 
ryn,  a  braw.  Oni  b'ai  ei  fod  yn  banfodol  gyf- 
iawn, ni  byddai  yn  wrtbddrycb  teilwng  o  barcb, 
anrbydedci,  ac  addoliad,  ond  yn  hoUol  i'r  gwrtb- 
wyneb.  Oni  b'ai  ei  fod  yn  banfodol  gyfiawn, 
ni  byddai  yn  wrtbddrycb  teilwng  o'n  bymddir- 
ied  ;  canys  pa  ymddiried  a  ellir  ei  roddi  i  un  a 
ddicbon  wneutbur  anghyfiawner  â  ni  ?  Oni 
b'ai  fod  Daw  yn  gyfiawn,  ni  byddai  ei  drngar- 
edd,  ei  beddwcb,  ei  addewidion,  <fcc.,  o  ddim 
gwertb ;  canys  wrtb  wneutbur  yn  angbyfiawn, 
gallai  droi  ei  drugaredd  yn  greulondeb;  ei 
beddwcb  yn  ddigofaint ;  a'i  addewidion  yn  gel- 
wydd,  Ni  byddai  yn  deilwng  o  ufudd-dod, 
oni  b'ai  ei  fod  yn  gyfiawn,  a'i  gyfraith  yn  gyf- 
iawn. Ni  byddai  cbwaitb  yn  wrtbddrycb  i 
ymbyfrydu  ynddo ;  ond  darfyddai  pob  gorfol- 
edd  a  byfrydwcb  ar  unwaitb  droa  bytb.  Bod 
anfeidrol  yn  Fod  angbyfiawn,  sydd  feddwl  rby 
ddycbrynadwy  i  roddi  lie  iddo  am  fynyd.  Y 
mae  cyfiawnder  mor  banfodol  i  Dduw,  fcl  y 
mae  mor  anmbosibl  iddo  beidio  a  bod  yn  gyf- 
iawn, ag  yw  iddo  beidio  a  bod.  Deut.  xxxii.  4. 
Salm  XXV.  8;  a  cxix.  137;  a  xxxvi.  6.  Llai  o 
niwcd  fyddai  i  fiJiynau  o  grcaduriaid  fod  yn 
druenus  bytb,  nag  i*r  Arglwydd  acbub  un  yn 
angbyfiawn.  Y  mae  acbub  yn  angbyfiawn  yn 
wrth-ddywediad  mewn  geiriau;  canys  y  mae 
angbyfiawnder  a  tbrueni,  a  cbyfiawnder  a  ded- 
wyddwcb,  wedi  eu  cysylhu  yn  ddiwaban  â'u 
gilydd. 

Qan  fod  Duw  yn  banfodol  gyfiawn,  nis  gall 
feddwl  na  gwneutbur  dim  ond  sydd  yn  gytun 
à'i  banfod,  yn  gyfiawn.  Os  arfaetbu  y  raae,  y 
mae  ei  arfaetb  yn  gyfiawn.  Rbuf.  ix.  11, 15.  Os 
llywodraetbn,  y  mae  yn  llywodraetbu  yn 
gyfiawn.  Dan.  iv.  37.  Os  ceryddu  a  wna, 
y  mae  ei  geryddon  yn  gyfiawn.  Salm  Ixxxix  30, 
32.  Mic.  vii.  9.  Y^  mae  yn  madden  yn  gyf- 
iawn. Rbaf.  iii.  26.  1  loan  1.  9.  Yn  acbub  yn 
gyfiawn.  Esa.  xlv.  21.  Yn  barnu  yn  gyfiawn. 
Rbuf.  ii.  5.  Act.  xvii.  31.  Mat.  xvi.  27.  2  Cor. 
V.  10.  Yn  cosbi  yn  gyfiawn.  2  Thes,  i.  6- 
Barn.  i.  6,  7.  2  Cron.  xxxvi.  21.  Y  mae  yn 
rhaid  byd  yn  nod  i  Pharaob,  fel  gcnau  dros  ei 
boll  elynion,  ddywedyd  Wd  yr  Arglwydd  yn 
gyfiawn.  Bxod.  ix.  27. 

Y  mae  Duw  yn  gyfiawn,  Yn  gyntaf,  Tuag 
ato  ei  bun, -Yn  ail,  Tuag  at  ei  grcadur- 
iaid. 

I.  Tu  ag  ato  ei  bun  ;  trwy  wneutbur  ei  og- 
oniant  ei  bun  yn  rbeol  a  dyben  anghyfnewidiol 
ei  boll  oruchwyliaetbau,  mewn  nordd  o  gyf- 
iawndcr.  Y  mae  gogoniant  anfeidrol  a  tbra- 
gywyddol  yn  perthyn  yn  banfodol  i'r  Duw 
mawr ;  a'r  petb  sydd  yn  gyfiawn  yn  pcrtbyn  i 
Dduw,  byddai  yn  angbyfiawn  id^o  foa  bebddo. 


Gwnai  yr  Arglwydd  angbyfiawndẁ  ag  efei 
bnn.  pe  rboddai  ei  ogoniant  i  arall^  neu  ei  fowl 
i  ddelwau  cerfiedig ;  ond  byny  nis  gwna.  Niü 
gall  efe  wneutbur  nac  ewyllysio  dim  ond  sydd 
yn  gyfiawn  tua^  ato  ei  bun,  a  tbuag  at  ei 
greaduriaid ;  obiegid  cyfiawnder  y w  rbeol  oi 
ewyllys,  a'i  ewyllys  y w  rbeol  ei  weilbred ;  ac 
nis  gaU  efe  ewyllysio  na  gweitbrcdu  ^ìm  ooíJ 
sydd  anfeidrol  gyfiawn,  tu  ag  ato  ei  bun  yn  y 
lie  cyntaf,  ac  yn  flaenaf. — IV  Bod  Dwyfol 
wneutbur  angbyfiawnder  ag  ef  ei  bun,  a  fyddai 
yn  angbyfiawnder  mwyaf  o  bob  angbjrfiawnder; 
yr  byn  nis  gall  ei  wneutbur  mwy  na  gwadu  oi 
nun  Llai  petb  a  fyddai  gwneutbur  angbyf- 
iawnder à  pbob  bod  arall,  gan  fod  y  Bod  Dwy- 
fol yn  anfeidrol  fwy  ynddo  ei  buo  na  phol» 
bod  creadigol ;  i'e,  yr  boll  fodau  creadip)!  yn 
ngbyd ;  a'i  ogoniant,  yn  ganlynol,  yn  anfeidrol 
fwy  o  bwys  a  cbanlyniad.  Y  mae'  Duw,  gaii 
byny,  yn  gyntaf  yn  gyfiawn  iddo  ei  bun,  a 
gogoniant  ei  briodoliaethau  a'i  lywodraeth. 

Y  mae  perthynas  agos  rbwng  cyfiawnder 
Duw  a*i  sancteiddrwydd ;  yr  un  petb  ydynt, 
a'u  hystyried  ynddynt  eu  builain,  Grellir  ys- 
tyried  ei  gyfiawnder  fel  amlygiad  o'i  sancteidd- 
rwydd. Sancteiddrwydd  a  cbyfiawnder  ydpt 
yr  un  yn  yr  Hanfod  Dwyfol ;  a  cbyfiawnder 
sydd  yn  cyflawni  yr  byn  y  mae  sancteiddrwyd-l 
yn  ei  ofyn.  Mae  sancteiddrwydd  yn  casàu 
pecbod,  a  cbyfiawnder  yn  ei  gospi  o  angen- 
rbeidrwydd  natur;  eto,  yn  ddoetb  ac  yn  ben- 
arglwyddiaetbol,  o  ran  y  dull,  yr  amser,  a  r 
graddau  d  bono,  er  nad  bytb  yn  fwy  nag  yr 
li  aeddai  pecbod.  Salm  v.  4,  5,  6.  Gen.  xviii. 
25. 

II.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  gyfiawn  tuag  at 
ei  greaduriaid.  "  Gyfiawn  yw  yr  Arglwydd  yn 
ei  boll  fFyrdd,  a  sanctaidd  yn  ei  boll  weithred- 
oedd.*'  Salm  cxlv.  17.  Caiff  pawb  eithaf  cyf- 
iawnder ar  law  Duw ;  obiegid,  "  Nid  yw  yr 
Arglwydd  yn  gweled  yn  dda  wneutbur  cam  á 
gwr  yn  ei  fater."  Galar.  iii.  26.  Rban  o  gan 
Moses  a  cbàn  yr  Oen,  yw  "Gyfiawn  a  cbywir 
yw  dy  fiyrdd  di,  Brenin  y  saint."     Dat.  xv.  3. 

1.  Ymae  Duw  yn  ei  gyfiawnder,  er  mwyn 

amddiffyn  cyfiawnder  ei  lywodraetb,  yn  cospi 
y  troseddwyr  o'i  gyfraitb  sanctaidd,  gyfiawn,  a 
da.  Nid  creulondeb  yn  yr  Arglwydd  sydd  yn 
peri  iddo  gospi  troseddwyr  ei  gyfraitb;  na 
fyddod  i  neb  fod  yn  euog  o  feddwl  mor  gabl- 
eddus  am  y  Duw  da ;  "  Canys  nid  o'i  fodd  y 
blina  efe,  nac  y  cystuddia  blant  dynion."  Galar, 
iii.  33.  Gwir  yw,  fod  yr  ysgrytbyrau  yn  son 
am  ddigofaint  Duw,  a'i  fod  yn  ddigllawn  bonn- 
ydd  wrtb  yr  annuwiol.  Ond,  cofiwn,  mai  diir- 
ofaint  cyfiawnydyw.  Rbuf.  ii.  5.  Byddai  Dnw 
yn  angbyfiawn  toag  ato  ei  bun  pe  byddai  iddo 
beidio  cospi  troseddwyr  ei  gyfraitb;  ond  yn 
bytracb  nag  y  bydd  efe  bytb  yn  angbyfiawn 
tuag  ato  ei  bun,  na  tbuag  at  neb  arall,  royn 
ei  ogoniant  cyfiawn  wrtb  gospi  yn  gyfiawn 
droseddwyr  ei  gyfraitb,  pwy  by  nag  a  fyddo  yn 
dnienus  bytb  o  berwydd  byny,    ^  Arglwydd  y 


OTF 


ivr 


en 


u 


Ilnoedd  a  ddjrehefir  mewn  hum:  a'r  Dow 
sanetMidd  a  ssneteiddir  mewn  cyflawnder.'' 
Esa.  y.  16.  T  mae  jn  gyfiawn  gjda  Daw  fod 
y  rhai  gydd  711  gwnenthnr  drwg  yn  baeddn 
marwolaeth.  Rhof,  L  32.  Qnn  hynj,  y  mae 
cysjlltíad  rbwag  gwneuthor  drwg  a  haedda 
marwolaeth  yti  ol  cyfiawoder  Dnw ;  ae  y  mae 
barn  Paw  jo  ol  j  fwinonedd.  Rhol  iL  2« 
Gan  tod  cjB^IItiad  rnwng  pechod  a  haedda 
mtrwolaeth^  ms  ga!l  7  Daw  cyfiawn  lai  nachy- 
hoeddi  7  pechadar  yn  eaog»  ac  yn  mnlynol  ei 
goepi;  oddieithr  i  iawn  ffael  ei  roddi  di08to. 
'*  Canys  cyfiawn  y w  ger  l>ron  Daw  dalo  cys- 
tadd  iV  rhai  sydd  yn  eich  cystaddio  chwi."  2 
The»,  i,  6.  •*Cyfiawa  ydwyt  ti,  O  Arglwydd, 
ac  oniawa  y  w  d7  ikraedigaetbaa.  Salm  cxiz. 
187, 

2.  T  mae  yr  Aigiwjrdd,  draehefn,  mor  ^t- 
iawn  7n  achab  rhai  oU  greadariaidf  ag  ydvw 
JO  (xmi  7  llêUL  Ni8  gall  efe  achab  a  maddiea 
yn  anghyfiawDy  mwy  na  choapi  yn  angbyilawn, 
Pe  gallas  iaddea  yn  angbynawn,  ete  a  allai 
hefyd  gospi  7n  anghyfiawn,  A  phe  gallai 
woealhar  un  peth  yn  anghyfiawn,  efe  a  allai 
heiyd  wnenthur  ^  peth  yn  angbyiSawn.  Ond 
nis  gallai  h7n7  fod.  Fel  y  dywed  yr  apostol, 
''fod  Yn  anmhofiibl  i  Ddnw  fod  yn  gelwyddog ;'' 
gallwn  ninaa  ddywedyd  fod  7n  anmhoaibl  i 
aw  fod  7n  a]igh7fiawn  :  oblegid  nad  oes  an- 
ngfayfiawnder  g7da  Dow.  Rho€  9.  14.  Gan 
hyny,  rhaid  fod  yr  Aiglwydd  bendìgedîg  yn 
middea,  ac  vn  achab,  7  rhai  a  gedwir  i  fyw7d 
tíígyw7ddoí,  trw7  gTfiawnder.  Un  o*i  ragor- 
iaethaa  anfeidrol  ef  arbawb  eraill,  ydyw,  oi  ibd 
p  *  Ddnw  cyfiawn  ac  7n  Aehnb7dd.*  Bsa.  46. 
21.  *  Ffyddlawn  y w  efo  a  chyfiawn,  lei  7  madd- 
eoo  i  ni  ein  pechodan.'  1  loan  1.  9.— -Yn 
gjmaint  a  bod  7  rhai  S7dd  7n  gwneothar  drwg 
VB  haedda  marwolaeth ;  a  bod  W7neb  7r  Ar- 
iwjdd  Tn  erb7n  7  rhai  sydd  yn  gwnenthur 
drwg  (Rhufl  1.  82  ;  1  Pedr  3.  12.)  rhaid  bod 
iawD  yn  cael  ei  roddi  dros  7  pechador  i  gyf- 
iawnder,  am  7  trosedd  oU  reolaa  (sef  7  g7f- 
raith  Mnctaidd)  o'r  h7n  7  mae  efe  7n  euog,  C7n 
r  gellir  madden  iddo.  '  Oblegid  ni  chyfrif  7r 
Ai^lw7dd  7r  anwir  7n  gyfiawn.'  Exod.  84.  7. 
—-Ond  ♦  goeodwyd  Crist  gan  Dduw  yn  iawjt, 
trwy  ffydd  7n  ei  waed,  i  ddangos  ei  g7fiawn- 
der  ef;  trw7  faddeuant  pechpdau ;  i  ddangos  ei 
gyfiawnder  ef  7  prrd  hwn,  fel  7  byddai  ere  7n 
i^yfiawn,  ac  7n  cTâawnhaa  7  neb  sydd  o  ffvdd 
Im:  Rhaf.  8.  25,  26.  Gan  fod  yr  Argiwydd 
lean  Qtisiiy  trwj  oi  fy  wyd  a'i  aogeo,  wedi  rhoddi 
perfftith  a  digonol  iawn,  tros,  ac  yn  lie  pech- 
adur,  7  C7fiawn  dros  7r  aDgh7fiawu,  cafw7d 
ffordd  g7fiawn  i  faddenant  gerdded  i'r  b7d ;  i'e, 
bydd  cyfia«ttder  Daw  7a  ogoneddos  i  drag7- 
wyddoldeb  wrth  faddeo  i  becfaaduriaid  euog,  a 
gredanty  ar  gyfrif  yr  iawn  anfeidrol  hwn.  Y 
mae  mor  g^iawn  1  Ddnw  ft^ldeu,  ar  gyfrif  7r 
iawn  a'i  boddlonodd,  aff  7d7w  iddo  goepi  faeb 
iawn.  'Gollwng  ef,  rhag  disgyn  o  bono  i'r 
clawdd,  eanya  m7Íi  a  gefiâ  iawn.'  Job  33.  24. 


Os  7d7w  7n  g7flawn  i  Ddaw  íMÉea  i  bechad- 
ar,  ar  g7frif  7T  iawn  a'i  boddlonodd  7n  ei  le^ 
b7ddai  7n  angh7fiawn  iddo  beidio  a  madden, 
7n  enw  a  thrw7  haeddiant  7r  iawn  hwnw.  Ni 
ohyd-saif  à  ch7fiawnder  Daw  i  gospi  7  pechad* 
ar,  wedi  derb7n  iawn  drosto.  Caoys,  *  ffydd- 
lawn y w  efe  a  chyfiawn,  fel  7  maddeuo  i  ai  ein 
pechodaa,  ac  v'n  gianhao  oddiwrth  bob  aagh7f- 
lawnder.'    1  loan  I.  9. 

Diljrs  7w  fod  7ng7fiawn  i  Ddawgoapt  peeh* 
aduriaid ;  ac  x  ^m^  ^<J^  ádììjê  heíyd  nas  di- 
ohon  Diw  wne7d  dim  ond  sydd  g7ftawn.  O^ 
madden  i  becbadnriaid,  gan  n7n7,  a'a  derl>7n 
i'w  heddwch,  mae  7n  dd}l7s  fod  711  gyfiawn 
iddo  wne7d  h7n7.  Ond  uis  dicfaon  rheswm 
amg7ffred  pa  fodd  7  dichon  fod  7n  gyfiawn 
iddo  gospi  a  pheidio  cospi  pechadnriaid.  Os 
nad  ydy w  yn  gyfiawn  cospt  pechadanaid,  nid 
oes  eisiaa  cymod  drost7nt ;  ac  os  nad  yd7w  7n 
g7fiawn  peidio  a'n  coapi,  nis  gellir  cael  cymod, 
oblegid  7  mae  7n  grbes  i  natnr  Ddow  i  wnenth- 
ar  7r  h7n  nid  7W  g7fiawn.  Y  mae  7n  gyfiawn  i 
Ddaw  gospi  pechadnriaid — ac  nis  dichoo  Daw 
wDe7d  dim  <md  S7dd  g7flawn ;  pa  sail  a  ddi- 
chon  fod  i  Ddaw  g7modi  á  jphechadorf  h7n7 
7W,  bod  7n  g7fiawn  i  Ddnw  beidio  cospi  pech 
adnriaid  a*a  derb7n  i'w  heddwch !  Cwiwm  7W 
hwn  naa  gellir  b7th  ei  ddattod,  heb  ol7ga  trefh 
fawr  cyfrytiffdod  Crist,  a  bod  pochadariaid  yn 
cael  cm  heddychu  à  Daw  trw7  iarwolaeth  ei 
Fab,  7r  hwn  a  osododd  Daw  7niawn  dso8t7nt 
RhnC  4.  25,  a  I.  10..  Y  mae  7n  dra  diogel,  os 
c7moda  Daw  à  phechaduriaid,  7  rhaid  gwneyd 
iawn  i  g7fiawnder ;  o  herw7dd  geill  beidio  bod 
^n  Ddnw,  mor  gyated  a  pheidio  bod  yn  gyf- 
iawn. Ond  7n  Nghrlst  7  mae  Dnw  7n  7m- 
ddangos  7n  gyfiawn,  ac  yn  C7fiawnhaa  y  ueb 
sydd  o  fi7ad  lesa.  i  mae  yr  boll  drefn 
fawr  bou  yn  tarddu  o  ddyfhd^roiKid  doethineb 
Dnw  yn  nnig,  ac  yn  mhell  ta  hwnt  i  amgyifred 
dyn.  Ood  er  na«  dichon  iddo  amgyfiired  han- 
fod,  a  boll  ddyfoderoedd  7  drefti,  7  mae  sail 
ddigonol  i  gredu  ar  dvstiolaeth  Dow,  a  bod  7n 
gadwedig  trwyddi.     Sherlock. 

'  Y  mae  Dnw  yn  gyfiawn  odiaeth.'  Job  34. 
17.  l^a^pn^X  *Aí/íi«Ẃ  gyfiawìíy  eadam  gyf* 
iaimh  ;  trafgywyddol  ŷyjiawn.  Y  mae  ei  g7f- 
iawnder  mor  helaeth  a'i  hanfod  ;  afe  mor  hel- 
aeth  a'i  holl  amcanion  a'i  hoil  weithredoedjj : 
y  mae  mor  gadarn  fel  na  ayfiir  i»yth  mo  bono 
oddiwrth  g7fiawnder  gan  ddim.  Ni  b7d<l  ei 
ddigofaint  mor  boetbl7d  fel  7r  eio  dros  derfyn- 
aa  cyfiawnder  i  gospi ;  ac  ni  ddwg  ei  ddaioni 
anfeidrol  ef  dros  dertynau  cyfiawnder  i  diagar- 
híín.  Y  mae  yn  gadarn — yn  helaeth — ac  yn  . 
ogoneddns  gyfiawn  yn  mhob  petb. 

*  Am  yr  Hollallnog,  ni  allwn  ni  mo'i  gael  ef 
ardderchog  y  w  o  nerth,  a  bam,  a  helaethrwydd 
cyfiawnder.'  Job  37.  23.  *  Yn  ami  o  gyfiawn- 
der.'  Dr.  M.  */»  plenty  o/  jtutice*  Saf9. 
Heb.  mijipns  Arwydda  7  gair  ^T  a  gyf- 
ieithir  kela^thrwydd^  amtdra,  liawer,  mawredd ; 
mawredd    mewn    rhifedi— mewn    maintioli — 


CYF 


SM 


CYF 


mawn  galla — tadarn,  fel  yn  Esa.  61.  1. 
'  Cadarn  i  iaohau/  Mae  cyfiawnder  Dow,  fel 
ei  drugaredd,  yn  ateb  i  hoU  ystyr  y  gair ;  y 
raae  yn  helaetii — y  mae  yn  ami — yo  gadarn — 
ac  y  mae  yu  dra  arddercbog  yo  y  cwbl.  Beth 
bynag  sydd  yn  Naw,  y  mae  yn  hanfodol,  ac  yn 
helaeth  ynddo—yn  gadarn,  ac  yn  ddigyfoewid. 
Y  mae  ei  banfod  yn  ffyfiawnder,  ac  y  mae  ei 
gyfiawnder  mor  Lelaeth  a'i  banfod.  Y  mae  yn 
gyfiawD  yn  mhob  peth«  a  tbuag  at  bob  cread- 
ur;  y  maeganddo  berffaith  nniondeb  iV  lyw- 
odraetha;  a  pherffaitb  wybodaeth  iV  gyfar- 
wyddo ;  a  pherffaitb  ddoethineb  i  drefnu  boll 
weithrediadau  cyfiawnder  tnag  at  bawb:  a 
pherffaitb  allu  i  weithredu  cyfiawnder  bob  am- 
ser.  Meddai  wrth  famwyr  Israel, '  Cyfiawnder, 
cyfiawnder,  a  ddilynL*  Deut.  16,  20.  Ar- 
wydda  dybiu  y  gair,  helaethrwydd  o  gyfiawn- 
der. Os  gorcbymynodd  byny  i  famwyr,  pa 
faint  inwy  y  gwnai  efe  hyny  ei  han  f  £fe  a 
gyflawna  ei  lâdewidion  y n  gyfiawn ;  ac  a  dy- 
wallt  ei  fysytbion  cyfiawn  yn  ohiadwy  ar  boll 
wrthddrychau  ei  ddigofaint.  Y  mae  ganddo 
gyfiawnder  i  bawb;  y  mae  yn  achabac  yn 
cospi  yn  helaethrwydd  ei  gyfiawnder. 

III.  Y  mae  yr  holl  waith  a  wnaetb  yr  Ar- 
glwydd  lesu,  fel  Cyfryngwr,  dros,  ac  yn  lie  ei 
bobl,  yn  cael  ei  alw,  *  Cyfiawnder  y  ddeddf;' 
oblegid  ei  fod  yn  ateb  yn  gyfiawn  iV  holl  ofyn- 
ion.  Rhuf.  8,  4.  Gelwir  ef,  *y  cyfiawnder 
sydd  o,  neu,  drwy  ffydd ;'  o  herwydd  raai  nid 
yn  ein  peraonau  ni  y  cyfláwnir  cf,  eitbr  ei  fod 
yn  cael  ei  dderbyn  trwy  ffydd,  megys  y  gosodir 
ef  allan  yn  yr  efengyl.  Rhuf.  3.  22.  a  4.  43.  a 
10. 6.  Gelwir  ef  hefyd  yn  *  gyfiawnder  Duw :' 
Daw  y  Tad  a*i  trefiiodd ;  Daw  y  Mab  ai  ryf- 
lawnodd;  Daw  yr  Ysbryd  Glan  sydd  yn  ei 
gymhwyso,  ac  y  mae  yn  aufeidrol  deilwng  o 
dderbyniad  a  gwobr  dwyfoL  Rhnf.  1.  17,  a  3. 
21. Mae  y  cyfiawnder  hwn,  1.  Yn  gyfiawn- 
der dwyfol. 2.  Yn  gyfiawnder  digonol,  yn 

cy&teb  yn  gyfiawn  i'r  cyfiawnder  g^tynol  yn  y 

gyfiraith,     E«a.  42.  21. 3.  Yn  gyfiawnder 

Vnngy wyddol,  trwy  yrholl  genedlaetban  }  n  cael 
ei  ddadguddio  yn  yr  efengyl ;  ao  i  bara  byth 

am  yr  eglwys.    Dan  9.  24.     Salm  103.  7. 

4  Yn  gyfiawnder  rhad,  *  i  bawb  ac  ar  bawb  a 
gredaoU'     Rhuf.  3.  22. 

IV.  Y  mae  credinwyr  yn  cael  eu  gwnenthar 
yn  'gyfiawnder  Daw  yn  Nghnst ;'  gaa  fod  cyf- 
iawnder lesu,  eu  mechni'ydd,  yn  cael  ei  gyffif 
iddynt,  goso<iir  hwynt  yn  berft'aith  gyfiawn  ger 

bronDuw  farnwr.  2  Cor.  5.  21. Mae  gan  y 

samt  gyfiawnder  triphlyg:  1.  Cyfiawnder  eu  per- 
sonau  yn  Nghrist :  defnydd  hwn  ydy w  santeidd- 
rwydd  natur  ddynol  Crist,  ufudd-dod  ei  fy wyd, 
a'r  boddlonrwydd  a  wnaetb  trwyci  ddyuddefiad- 
au  yn  cael  ei  gyfrif  iddynt ;  o  hwn  y  maent  yu 
ymffrostio,  ac  ynddo  y  maent  yn  ymogoneddu: 

Esa.  4Ö.  24. 2.  Cyfiawnder  eu  natur,  wedi 

ei  hadnewyddu  gan  yr  Ysbryd  Glan  j^  à  hwn  y 
maent  yn  ymwrthod,  jn  gwbl  yn  y  pwnc  o 
gyfiawnhad,  ac  o  ran  dim  Llaw  sydd  gacddynt 


hwy  yn  y  cyflawniad  o  hona  Bml  64. 0.  Phil. 

3.  9. 3.  Eu  cyfiawnder  bucheddol  ac  ymar- 

fero!.  Wrth  edrych  yr  ysgrythyrau,  gwelwn 
fod  cyfiawnder  ymarferol  yn  meddianu  lie  nid 
bychan  yn  ngwaith  yr  Ysbryd  Glan,  ac  yu 
nghrefydd  y  duwiolion.  *  Yr  hwn  sydd  yn 
gwnenthar  cyfiawnder  sydd  gyfiawn.'  1  loan 
3.  7.  Sef,  y  mae  yn  dangos  yn  amiwg,  trwy 
hyny,  ei  fod  wedi  ei  gyfiawnhau  trwy  ffvdd  yn 
Dghyfiawnder  Crist  '  Yn  hyn  y  mae  yn  am- 
iwg plant  Daw  a  phlant  diafol;  poL  nn  a^ 
sydd  heb  wncuthur  cyfiawnder,  nid  yw  o 
Dduw.'  1  loan  3,  10.  Salra  15.  2.  Nid  yw 
crefydd  pawb  ond  ofer  heb  hwn.  Nis  gallwn 
fod  yn  blant  i  Dduw,  yn  tcbygoli  iddo,  nac  yn 
cymdeithasu  ag  e(  heb  ymgais  difrifol  am  hwo. 
1  loan  1.  6,  7,  8.  Rhaid  ei  fod  yn  tarddu  o 
egwyddor  gyfiawn  yn  yr  enaid,  ac  yn  nod  penaf 
i  gyrcha  ato  yn  ein  holl  ymdriniaeth  a'n  nias- 
nach  fydol ;  a  hyny  yn  ol  rheol  gyfiawn  cyf- 
raith  uniawn  yr  Arglwydd.  Nid  elw,  ond  cjif- 
iawnder^  a  ddylai  fod  ein  dyhen  ;  nid  eio  nwyd- 
an  ein  hunain,  na  helynt  y  byd  hwn,  ond  y 
gyiraith  gyfiawn,  a  ddylai  fod  ein  rheol^  yr  hon 
sydd  yn  cyrhaedd  at  bersonau,  meddianan,  ac 
cnw  da  pawb.  Un  o  effeithiau  gras  yw  dysgu 
byw  yn  gyfiawn.  Tit  2.  11,  12.  Ac  yn 
Uwybrau  cyfiawnder  y  mae  y  bugail  da  yn  ar- 
wain  ei  braidd.  Salm  7.  8.  Y  rhyw  hwn  o'i 
gyfiawnder,  tebygol,  a  amddiffynodd  Job  yu 
ormodol;  Job.  35.  2. — Y  maent  yn  *  creda  i 
gyfiawnder;  a'u  ffydd  a  gyfrifir  iddynt  yn 
gyfiawnder.'  Trwy  ffydd  y  maent  yn  derbyn 
cyfiawnder  lesu,  a'r  gwrthddrych  hwn  o'u 
ffydd  a  gyfrifir  iddynt  yn  gyfiawnder,  iV  cyf- 
iawnhau  ger  bron  Duw.  Rhuf.  10.  10.  a  4.  3, 
5,  9.     Edr.  Caxnu,  Fftdd. 

V  mae  yr  Ysbryd  Glan  *  yn  argyhocddi  o 
gyfiawnder;'  hyny  yw,  yn  dangos  nad  oes 
gan  bechadur  ddim  o'i  eiddo  ei  bun,  a  bod  lesu  I 
Grist  yn  berson  cyfiawn,  a'i  fod  wedi  perffaith 
gwblhau  ei  gyfiawnder  cyfryngol,  loan  IG. 
10.    Edr.  AnoTHOKnni. 

CYFIAWNHAD,  (cyf-iawn)  ymadrodd  yu 
perthyn  i  lys  bam,  a  arferir  mewn  achosion  a 
drinir  mewn  llysoedd  barn. — *  Pan  fyddo  ani- 
rafael  rhwng  dynion,  a  dyfod  i  fam  i'w  barau ; 
yna  cyfiawnhant  y  cyfiawn,  a  chondemniant  y 
ŷ  beias,'  Deut  26. 1.  Diar.  17.  15.  Esa.  5. 
23.  Mat  12.  37.  Cyfiawnhad  ydyw  yr  liyn 
sydd  yn  sefyll  ar  gyfer,  neu  yn  wrthwyneb  i 
gondcmniad ;  a  hyn  y w  meddwl  y  gair  pa  le 
bynag  yr  arferir  ef  mewn  ystyr  efengylaidd. 
in  mhob  man  He  y  trinir  yr  athrawiaeUi  o gyf- 
iawnhad, y  mae  yn  gelygu  llysoedd  barn,  yn 
ngbyd  a'r  achosion  cyfreithiol  a  drinir  yn- 
ddynt.  Y  mae  dynion  yu  cael  eu  goso(í  allan 
fel  trcseddwyr  yn  cael  eu  cyhuddo  o  bechod, 
ac  yn  cael  eu  cyhoeddi  yn  euogger  bron  Duw ; 
gan  hyny,  y  maeot  yn  agored  i  gondemniad  a 
marwolaeth ;  ond  yn  ol  yr  athrawiaeth  efengyl- 
aidd  o  gyfiawnhad,  y  maent  yn  cael  eu  cyf- 
iawnhau  trwy  ffydd  yfli  ufudd Jod  a  marwolaetb 


CYF 


299 


CYP 


Crist ;  lef  en  glaDhaa  oddiwrih  bob  cyhudd- 
iacUu,  ea  cwbl  lyddhan  oddiwrtb  goUfarnedig- 
aetb,  a*a  cjhoeddi  yo  gyüawn,  a  nawL  gyfiawn 
VD  djfod  iddjDt  Î  fywyd  tragy  wyddoL 

Gweithred  o  ras  Dnw  ydyw  Cŷfiawnhad^  yD 
c-yfrifac  yn  cyboeddi  dyo  yn  gyfawn,  trwy 
syfrifiad  o  gyfiawDder  Crist  i'ddo  ;  yr  bwo  gyf- 
iawnder  a  ddcrbynir  gan  y  pecbadur  trwv 
ffyrld.  Rhuf.  5.  19.   1  Cor.  1.  30.    2  Cor.  5.  2Í. 

Y  mae  yr  atbrawiaetb  boa  o  gyfiawnbad 
pecbadur  eoog  ger  bron  Duw,  trwy  flydd  yn 
iimV  YD  Dgbyfiawndcr  Crist,  yn  atbrawiaetb 
>yIfHeool  o*r  grefydd  Grist) onogol,  ac  yn  gwa- 
Laniaetha  Cristionogrwydd  yn  bollol  oddiwrtb 
lx>b  crefydd  arall  yn  y  byd.  Y  roae  yn  ath- 
rawigeth  o*r  pwys  a*r  canlyniad  mwyaf;  ac  y 
nine  ymorpbwyaiad  enaid  ar  ddim  arall,  beblaw 
cyfiawnder  Crist  yn  nnig  am  gymeradwyaetb  à 
Dqw  yn  gyfeiliomad  dinystriol.  Nis  gellir  bod 
jn  iadi  yn  y  ffydd  o  ran  iin  pwnc  arall,  os  bydd 
UD  yn  gyfeiiiornns  yn  y  pwnc  tra  pbwysfawr 
liwn.  Ac  yn  ol  fel  y  byddo  gweitbrediadaa 
ffydd,  yn  ami  ac  yn  fywiog  ar  Grbt  ercyfiawn- 
had,  y  bydd  cynydd  ein  dyddanwcb,  ac  y  blag- 

lira  pob  gras  arall. Y  saw  I  a  cbwenycbo  ei- 

thaf  egliudeb  ar  y  mater  gogoneddus  hwn,  as- 
tudiant  yn  fanwl  ac  yn  I  arbaas  £pistolau  rbi^- 
orol  Pad :  yn  enwcdig  ei  Epistol  at  y  Rbufein- 
iaid,  y  Galatiaid,  yr  jBpbesiaid,  y  Pbilipiaid,  y 
Colossiaid,  a'r  Uebreaid — yn  ngbyd  a  Uyfrau 
Moses,  Salman  Dafydd,  a  pbropbwydoliaetbau 
efengyiaidd  Esaiab  a  Jeremiab.  Ac  os  bydd 
dim  ambeuaetb  yn  aros  eto,  y  sty  riant  bregetb- 
HQ  Crist  a*i  apostolion. 

Gallwn  gasglu,  yn  fyr  oddiwrtb  yr  Ysgrytb- 
ynia  Sanctaidd, 

i.  Mai  gwrtbddrycbau  cyiiawnbad  efengyl- 
aidd  yw  pecbadnriaid  euog,  a  ragluniwyd  er 
tragfyvyddoldeb  i-byny ;  ac  a  alwyd  mewivaro- 
ser  trwy  yr  efengyl  i  gy mdeitb as  Crist,  yn  ol 
Mdlonrwydd  ewyllys  Daw.  Rbnf.  8.  30.  1 
Cor.  1.  9.  Nid  oes  un  acbos  fiaeddianol  o  gyf- 
iawnbad yn  y  gwrtbddrychMn,  mwy  nag  craill. 

2.  *  Dow  y  w  yr  bwn  sydd  yn  cyfiawnbau.' 
Uhuf.  8.  30,  33.  Ni  pbertbyn,  ac  nid  y w  yn 
waitii  addas  i  neb  arall.  *  Un  gosodwr  cyfraitb 
sjdd,  yr  bwn  a  ddicbon  gadw  a  cboUi.'  lago 
4.12. 

3.  Y  petb  sydd  yn  cyfiawnban  ydyw  cyf- 
iawnder  Crist  yn  unig,  beb  ddim  arall.  £fe  yn 
unig  yw  ein  tangnefedd  ni,  yr  bwn  a  osododd 
Duw  yn  iawn.  RbnC  3.  20—31.  a  4.  1—6.  a 
.5.  18—20.  a  10.  3,  4,  6,  &c,  a  11.  6, 7.  Phil. 
•<;  8,  9.  Tit.  3.  V.  Gal.  2.  16.  Act.  13.  39. 
Nid  hin  gwaith  ni  tros  Dduw,  na  gwaitb  Dnw 
viioin  ni,  ond  gwaitb  Crist  trosofn  ni,  yn  ei  fy  w- 
yd  a'i  farwolaetb,  yw  y  pcth  sydd  yn  cyfiawn- 
iiau  pecbadur,  a'r  acbos  baeddianol  o'i  gymod 
â  Duw.    1  Cor.  1.  30.    Eph.  1.  6.    Edr.  Iaww. 

4.  Y  mae  y  cyfiawnder  hwn  yn  dyfod  yn 
«ddo  i'r  pecbadur  trwy  undeb  à  Christ,  trwy 
ffydd.  Rbuf.  3.  22.  a  4.  3,  4.  a  5.  1,  10.  Gal, 
2. 16.  a  3.  8,  11,  24.    Piiil.  3.  9.    Tystiolaetb 


am  Grist  a*i  gyiiawnder  yw  yr  efengyl.  Ti^y 
nertbol  weithr^diad  yr  Ysbryd  Glan  y  mae  y 
pecbadur  yn  credu  tystioliaetb  y  Tad  am  ei 
Fab,  ac  yn  ymorpbwys,  trwy  flfydd,  yn  wyneb 
ei  holl  ddrwg,  ac  beb  ddim  da,  ar  ufudddod a 
dyoddefiadau  Mab  Dnw,  fel  yr  unig  acbos 
baeddianol  o'i  gyfiawnbad  gor  bron  Duw.  Rhnf. 

1.  lY.  Eph.  1.  19.  loan  16.  V— -11.  1  loan 
6.  10,  11.  Nid  ffydd  yw  y  cyfiawnder,  ond  hi 
sydd  yn  derbyn  cyfiawnder.  loan  1. 12.  Bhuf. 
5,  17.  Act  10.  43.  Nid  oes  dim  a  wneio  nn 
gras  arall  yn  y  gwaitb  o  gyfiawnbad,  ond  ffydd 
yn  unig.  Nid  iaitb  y  BeibI  ydyw  dywedyd 
bod  dyn  yn  cael  ei  gyfiawnhan  trwy  ei  edifeir- 
wch,  ei  gariad,  <&c.,  er  mai  pecbadur  edifeiriol 
sydd  yn  cael  ei  gyfiawnhan ;  ond  trwy  ffydd, 
Canys  hi  sydd  yn  credu  tystiolaetb  y  gair ;  yn 
golygu,  yn  derbyn,  ac  yn  ymorpbwys  ar  Grist, 
er  cyfiawnbad.     Edr.  Fftdd. 

5.  Am  y  rhanan  cynwysedig  yn  y  eyfiawn- 

had  bwn. 1.  Y  mae  yn  cynwys  cwbl  fadd- 

euant  o'r  holl  becbodau.     Rbuf.  4.  6, 7,  S.-^ — 

2.  Tragy wyddol  dderbyniad  a  cbymod  à  Dnw. 
2  Cor.  5.  19*  Y  mae  yr  hwn  a  gyfiawnheir  yn 
heddwch  Duw,  yn  gymeradwy  ganddo,  a'i 
wasanacth  yn  gymeradwy,  a  chanddo  bawl  i 

fy wyd  tragywyddol.    Rbuf.  5. 17, 18. 3.  Y 

mae  Duw  yn  ymddwyn  tnagato  fel  un  cyfiawn. 
Mae  y  hm  o  gondemniad,  oedd  arno  fel  pech- 
adur,  yn  cael  ei  thynn  ymaitb,  a  bawl  i  fywyd 
tragy  wyddol  yn  cael  ei  roddi,  yn  nghyd  à  pbob 
cynorthwy  ac  addasrwydd  i  feddianu  a  mwyn- 
han  y  bywyd  hwnw.  Y  mae  Duw,  yn  ei  boll 
orucbwyliaethau,  yn  ymddwyn  tnag  ato  fel  un 
cyfiawn  yn  Nghrist.  Y  mao  Duw  mewn  hedd- 
wch trwyadl  a  gwirioneddol  àg  ef,  beb  ddim 
llidiawgrwydd  ynddo.  Esa.  27. 4.  Rhuf.  5. 1. 
Wedi  ei  gyfiawnhau,  mae  y  pecbadur  yn  cael 
ei  sancteiddio,  ei  nerthu,  ei  ymgeleddu,  ei  ddy- 
ddanu,  a'i  arwain  ar  ei  daith,  nes  ei  gorphen 
mewn  llawenydd. 

Er  nad  yw  cyfiawnhau  a  inaddea  iV  gwa- 
hanu,  eto  y  maent  iV  gwabaniacthu ;  er  eu 
bod  yn  cytnno  mewn  rhai  pethau,  eto  y  maent 
yn  gwabaniaethu  mewn  pethau  eraill.  Un  peth 
yw  fod  y  pecbadur  yn  cael  maddeuant,  a  pheth 
arall  yw  ei  fod  yn  cael  ei  gyfiawnhau.— ^.  Y 
mae  maddeuant  yn  cyroeryd  ymaith  bechod 
oddiwrtb  y  pecbadur :  ond  nid  yw  yn  rhoddi 
iddo  gyfiawnder,  fel  y  mae  cyfiawnbad  yn 
gwneyd.  Y  mae  maddeuant  yn  cymeryd  ym- 
vmaith  y  dillad  budron ;  ond  y  ihae  cyfiawn- 
bad yn  gwtsgo  à  newid  dillad.  Zech.  3.  4. • 

2.  Y  mae  maddouant  yn  rhyddban  oddiwrtb 
gospedigaetb,  a  rbwymedigaeth  iddo  :  *  Yr  Ai- 
glwydd  a  dynodd  ymaitb  dy  bechod ;  ni  byddi 
marw  ;'  2  Sam.  12.  13.  ond  nid  yw  yn  rhoddi 
bawl  i  fywyd  tragywyddol ;  ond  y  mae  cyf- 
iawnbad yn  gwneyd  hyny;  am  hyny  y  gelwir 
ef,  *  cyfiawnbad  bywyd.'  Rhuf.  ö.  18.  Ac  y 
mae  y  rhai  a  gyfiawnhawyd  yn  cael  eu  gwneyd 
y n  *  etifeddion  yn  ol  gobaith  bywyd  tragyw?dd- 
ol.'    Tit.  3.  7. 3.  Y  mae  ẁigoT  yn  otfùçA, 


OYF 


soo 


OYF 


«"  CTfiawshadt  nf  er  maddeaant :  yr  oedd 
gwaed  Gnat  yii  ddigonol,  er  maddeaant ;  oad 
er  cyfiawnhad,  j  mae  saaoteiddrwydd  aatur 
ddynol  CrUt  jo  ofjraol«*QfQdd-dod  perfiaith  ei 
fywrd — ty  walltiad  ei  waod-— ei  ddyoddefiadau 
a'i  4nvolaeth — ^y  rhai  by n  oil  sydd  raid  gael  en 
cyfrif  er  cyfiawnhad.— 4.  Cyfiawnder  Crist, 
trwy  yr  hwn  j  cyfiawnheir  pechadar,  y  w  y  cyf- 
lawniad  o'r  gyfraith ;  daoth  Crist  i  gyflawni  y 
gyfraith  ya  ea  He ;  afe  yw  diwcdd  cyflawnol  y 
gyfratth  iddynt»  er  cyfiawnder  i  bob  un  sydd  yn 
creda ;  ac  y  mae  yn  aroe  ynddo  e<^  yr  awdwr  o 
bono :  ond  nid  felly  maadeoant— nid  yw  yn 
cyflawni  y  gyfraithynac  vn  rboddî  cyfiawnder ; 
ae  nid  yw  yn  aro»  yn  Nffbrist,  fel  y  mae  cyf- 
iawnder.—^6.  Peidio  cyirif  pacbod  y w  madd- 
enant;  ond  eyfiawi^bad  yw  cyirif  cyfiawnder. 
Y  mae  cyfiawnder  yn  gyni&dig ;  ond  nid  felly 

maddenant.  Rbnl  4. 6,  7. 6.  Cafodd  Crist, 

fei  pea-cynrycbiolwr  ei  bobl,  ei  gyfiawnban ; 
ond  ni  cbafi)dd  fadden  iddo.  Cyfnfwyd  pecb- 
odau  ei  bob!  i  Grist,  gwnaetb  iawn  drostynt  i 
gyfiawnder  Dew,  rbyddbawyd  a  chyfiawnba- 
wyd  ef ;  ond  ni  faddeawvd  iddo.  Uellir  dy- 
wedyd  yn  wirioneddol  i  Órist  gael  ei  gyfiawn* 
ban  fel  mecbni'Tdd,  ac  i  Ddnw  ei  gyfiawn- 
ban ;  ond  nid  aJdas  dvwedyd  madden  iddo.  1 

Tim.  3.  16. 7.  Geilir  dy wed^d  am  un  di- 

niwed,  wedi  ei  gam-gybnddo,  ei  fod  yn  cael  ei 
gvfiawnbaa,  pan  y  profir  ef  y n  ddieuog ;  ond 
nis  gellir  dy wedyd  madden  iddo ;  yr  euog  yn 
nnig  sydd  yn  cael  madden  iddo.  Gallesid  dy- 
wedyd  am  Adda  yn  ei  gyflwr  o  ddiniweid- 
rwydd  ac  iddo  barban  felly,  ac  yr  angelion  etbol- 
edigy  en  bod  yn  cael  en  cyfiawnban,  pe  cyboedd- 
id  nwynt  felhr ;  ond  ni  bnasai  maddenant  yn 
yn  pertbvn  i«ídynt.    Edr.  Frroo,  MAnnxuAMT. 

CYFIAWNHAU,  1.  Cyboeddi  y  drygionos 
yn  ddienoff.  Diar.  17.  15.  Mat  12.  87. 
ÌDyma  gyfiawnban  angbyfiawn. 2.  Cy- 
boeddi pecbadur  crediniol  vn  rbydd  oddiwrtb 
enog;rwydd  a  pbocnedigsetb  pecfiod,  a'i  fod  yn 
gyfiawn  ger  bron  Duw,  trwy  gyirifiad  o  gyf- 
iawnder Crist  iddo  gan  Ddnw,  a'i  ddeibyniad 
yntao  o  bono  trwy  ff^dd.  Am  byny  y  gelwir 
ef '  cyfiawnban  trwy  ffydd/     Rbuf.  8.  2a  a  8. 

83. 3.  Gwneyd  yn  fwy  cymbwys  ac  nn* 

iiiwn.    Jer.  8.  11. 

Crist  a  gyflawnbawyd  gan  Ddnw,  1.  Trwv 
ilderbyn  ei  wasanaetb  tros  ac  yn  Ue  ei  bobl. 
-^-— S.  Trwy  ei  gyfodi  draohefn  oddiwrtb  y 

meirw. 8.  Trwy  roddi  iddo  ogoniant,  fel 

prswf  eglnr  ei  fod  wedi  cwbl  orpben  yr  byn 
oedd  yn  ofynol  oddiwrtbo  fel  mecbniydd  dros 

ei  eiddo.    Eea.  60.  8. Crist  *  a  gnrfiawnba- 

wyd  yn  yr  Ysbryd'  (1  Tim.  8.  16.)  byny  yw, 
ei  fod  yn  boni,  nen  yn  arddelwi,  ei  ^nnan  yn 
Fab  Dnw,  y  Messiab,  Brenin  Israel,  a  lacbawd- 
wr  dynion,  a  gyfiawnbawyd,  nen  a  brofwyd,  i 
fod  yn  wÌTi  trwy  ddisgyniad  yr  Ysbryd  Glan 
amo  yn  ei  fedydd;  yn  ngbydà'r  gwyrthian  a 
wnaatb  afe  yn'ganlynol  i  byny ;  trwy  efflnro  ei 
bon  yn  Fab  Daw  mewn  gaUot  yn  ol  Ysbryd 


saaeldddiad»  nen  yr  Ysbryd  Glan,  trwy  yr  ad- 
^fodiad  oddiwrtb  y  meirw  (Rbnf.  1.  4.  1 
Pcdr  8.  1&)  a  tbrwy  dywalltíad  yr  Ysbryd 
Glan,  yn  ei  ddonian  gwyrtbiol,  a'i  ms  sanct- 
eiddiol,  ar  y  dyagyblion. '  Aot.  ii. 

CYFIEITHU,  (cyf-iaitb)  dwyn  oMddwl  cn- 
rbyw  iaitb  yn  eglur  mewn  iaitb  anil ;  deongli. 
Mat.  1.28.     1  Cor.  12.  80. 

CYFLAl^AN-AÜ,   (llafan)    gweithred  en- 

byd,  ecbryslawn,  Uaddia,  oelane^. 

O  wtr  ftyt  t*r  ^x^fq/tm  hon, 
Fe  ft  &T  afon  nmti. 

£iVyt  (Slum  110. 7.) 

CYFLAFAREDD,  aCYLAFABEDD.  (c}^- 

llafiir)  cyd-ymddyddan,  cydundeb,  cyfkmod 

Ef  »*r  «a  Bftw  <  jn  «rbjm  h«d4) 
Tr  na  ffvila/br«fdl*  torodd. 

aiiVrtCfialm».».) 

CYFLAWN,  (llawn)  cyforiawg,  hebeth, 
cwbl,  Ilwyr,  cyfan,  cyfdro,  diwag,  beb  dditn 
gwagderonn  partb.  Dent  88.28.  Job2K 
23. *  O  gyfiawn  o  bob  twyll  P  scf  beb  yn- 
ddo ond  twyll  ac  y»gelerder.  Act  13.  10. 
Salm  83.  6.     loan  16.  24. 

CYFLAWNDER.  (cyf  llawndcr,)  llawnder, 
llawnaetb  ;  y  cyfryw  berfifeitbrwydd  mesnr  na 
byddo  dim  yn  eisiau  ynddo ;  llawnder  digonol. 
loan  1.  16.  Col.  1.  19.  Weitbian,  yr  ar^ 
wydda  rbyw  gyfran  belaetb  o  ryw  betb;  meg- 
ys  cyfiawnder  yddaear,  ae,  Yn  yr  ystyrbwn 
befyd  y  dywed  yr  Ysgryiliyr  fod  rbai,  nebiaw 
Crist,  yn  gyfiawn,  neu  yn  llawn  o'r  Ysbryd 
Glan,  o  fiÿdd,     Luc  1.16.    Act  6.  8. 

Y  mae  gwabaniaetb,  mewn  tair  ystynaetb, 
ibwng  y  cyfiawnder  sydd  yn  Ngbrist,  a'r  cyf- 
biwnder  sydd  yny  Mint  1.  Y  mae  ^ras,  a'r 
Ysbryd  ynddynt  bwy,  trwy  gyfrano^ad;  fel 
y  mae  y  lleuad  yn  cael  ei  goleuni  oddiwrth  yr 
ban],  a'r  afonydd  en  dyfroedd  o'r  môr.  Eitiir 
yn  Ngbrist  y  mae  yn  wreiddioU  yn  natnriol,  ac 
o  bono  ei  bnn. — 2.  Yn  Ngbrist  y  mae  cyf 
lawnder  yn  anfesnrol  (loan  8.  34«)  ond  yn  y 
saint  yn  ol  mesnr  dawn  Crist.  Epb.  4.  7.  Y 
mae  y  llenad  yn  llawn  goleuni,  ond  yr  haul 
sydd  lawnacb ;  y  mae  yr  afonydd  yn  llawn  o 
ddwfr,  ond  y  m6r  sydd  gyfiawnacb. — 3.  Ni 
ddicbon  y  saint  roddi  gras  i  eraill ;  extbr  y 
mae  donian  yr  Ysbryd  yn  Ngbaist,  fel  pen  a 
flynon,  i'w  cyfranu  i'w  boll  aelodau,  loan  i . 
16.  Yr  oedd  byn  yn  cael  ei  gysgysgodi  yn  yr 
enaint  oodd  yn  cael  ei  dywallt  roor  belaeth  ar 
ben  Aaron  yr  aicboffeiriad,  nesyr  oedd  yn  dis- 
gyn  arbyd  ei  farf,  ac  yn  ymyl  ei  wisgoedd. 
Salm  188.  2. 

Y  mae  *  boll  gyfiawnder  y  Duwdod '  yn  pres- 
wylio  yn  gorpborol  yn  Ngbrist  Gan  fod  cyf- 
iawnder y  Duwdod,  sef  yr  holl  Hanfod  Dwytol 

*  Ddiwyd  «ylw,  fod  y  «iJr  «yMJàrtfd  wedi  omI  el  «n 
ftrcnini  m«wii  vmryyr  «rgrgflladau  dl  woddtf  o^r  BcHH  «'r  UyJt 
ewaddl  OjArvdlB  ImM.  Mewn  rbia  o  boofnl  oMi^tf 
jdyw  ;  ODd  yn  y  rban  iWyaf  eufiirédd  y  ma«  yn  eael  ei  ddodi ; 

yr  hyn  eydd  yn  gwbl  wnhftiiol  I  yetyr  y  gtAr  Btò.  TV^^m 
evkimod.    Tebygol  y  gelMr  cyfHf  y  oamsynUd  liwn yn  mhHth 
belM  yr  ArgrftffwMff  :  a  dUno  o  bono,  o  dro  1  an,  beb  bjI 
ano.    Owel  Salm  66.  20  mewn  rbyddiatth. 
Dow  nid  oftumt,  nwyfiant  nod, 
Trwy  ymwaa  tort  amod.— r.  AmMnfir. 


•ylwi 


OIF 


801 


OYP 


yn  STfiawB  jsddoy  nid  oes  eîsisn  cyoorihwyoii 
oddiirrtli  ddyeàymygion  dynol,  ea  philosopfai, 
àc,  CoL  2. 0.  Y  mae  ynddo  ffyllawiider  o 
HD  ei  BenoD,  ei  Mryddmi,  a'i  awdurdod ;  ac  j 
mae  boll  gyflawnder  beadithioii  y  cyfimiod 
newyddyn  dryaoredi^  ynddo ;  sef  cyflawnder, 
goB,  cjsor,  a  gogonumt;  ac  o'r  oyflawnder 
hwnw  y  mae  y  saÌDt  yn  deibyn,  a  gras  am  nu. 
GoL  1. 10.  loftn  8.  84.  Eph.  4. 10.  loan  1. 
16.— Mae  y  aaiot  yn  cael  en  '  cyflawni  k  holl 
gyflawndar  Dow,'  pan  y  byddont  yn-mwynhan, 
mewo  graddau  tra  helaeth,  y  Tad  yn  ei  ganad, 
J  Mab  yn  ei  gyfiawnder  aH  fenditliion,  a'r  Ya- 
bfyd  Glan  yn  oi  ddylaniradan  a'i  gysnron. 
Eph.  8. 19.— Yr  eglwys,  sef  y  saint,  ydyw  *  cyf- 
lawnder  Crist ;'  yn  en  pliw,  ac  ynddynt  hwy, 
7  HUM  yn  dangoa  ei  gyiUwnder,  ei  rasi  a*i 
ogoniant ;  m  thrwy  en  hundeb  àg  ef,  en  hyme«- 
tyspad  iddoy  a'n  dibyniad  arno,  y  mae  yn  cael 
ei  wDeothv  yn  ben  cyfryi^l  perffaith  a  cbyf» 
kwo.  flplu  1«  28. — Mae  y  samt  yn  cynyddn 
at^fesar  cyflawnder  Crist,' pan  ddygir  hwynt 
oil  i  berffeithrwydd,  yn  ol  mesnr  dawn  Cmt, 
ac  felly  i  wnentimr  i  fynn  ei  gorpb  diigeledig, 
cyâawn,  a  pberffiiith  Ä  Eph.  1.  28. — Mae  y 
.saint  yn  cynyddn  at  *  feanr  eyflawnder  Crist/ 
pan  ddj^  hwynt  oU  i  berffeitfarwydd,  yn  ol 
mesQf  dawn  Crist,  ac  felly  i  wneuthnr  i  fynn  ei 
gorph  dirgelediff,  cyiawn,  a  pberffaith  et  Eph. 
4. 13.-^I>aeth  Cmtfr  byd  *yn  nghyflawnder 
yramser;*  sef  jramserasefydlwyd  yn  nghyng- 
kor  M  ariaeih  Daw,  ac  a  nodwyd  yn  y  pro- 
phwydoljaethan ;  a  pkan  oedd  y  byd  yn  ddi^n 
cj^awa  o  ddryglonif  fel  y  dangoaai  ei  ^niant 
jn  ei  orchfygn  ;  pan  oedd  dynion  wedi  cael  ea 
rbybaddio  yn  ddigonol  o'i  ddyfodiad ;  a  phno 
oedd  y  dawi<^on  wedi  dysgwyl  digon  o  byd 
am  dano.  GaL.4.  4.  Rph.  1.  10.— *Cyflawn- 
der  J  Cenedloedd,'  sef  y  rhifedi  ethoíedig  o 
bonpt,  iV  gnlw  gan  yr  xsbryd Glan.  Nen, y n 
hytrach,  rifedi  mawr,  nèu  djrîà  o  genedloedd ; 
mwy  o  lawer  nag  oedd  yn  nyddiaii  yr  apoiitoL 
iihut  11. 2d.    Cymh.  Dat  7.  9. 

CYFLAWMI,  (llawn)  p^ffeithio,  cwblhan; 
^neathur  yn  gyflawn,  dwyn  i  ben,  gorpben. 
Gem  dO.  8.  Heb.  9.  6. — Cyilawni  addewid, 
by^lhiad,  n€n  brophwydoliaeth,  yw  gwneoth* 
nr  yr  hyn  a  addawyd,  a  fygythiwyd,  nen  a  na- 
ddywedwyd.  Mat  26.  64. — Cynawni  cyfraitb, 
gorcbymyn,  nen  ewylly»,  ydyw  nfnddbati  i'r 
Qorbyw.  Rhn£  18.  8.— Cyfawni  eirchion  a 
dymoniadan,  ydyw  caniatàa  y  petban  á  erohir 
ac  a  ddymnnir.  Salm  20.  8« 
C7FLS-AU-0EDD,  (lie)  lie  nodedig,llecyf* 
lens, Ueparod  wrth  law.  Zech.  10. 6.  Eaa.  86.  7. 

CYFlEU,  goaod  pelban  yn  drefiina  yn  en 
lleoedd.  Jos.  4.  8.  1  Sam.  12.  8.  Trbfnngeir- 
ian  acymadroddion  yn  gymbwys.    Job  37.  19. 

CYFLOG-ATT,  (Hog)  tàl,  pwyth,  gobr, 
gobrwy,  gwerth. — 1.  Yr  hyn  a  eniller  trwy 
vaaanaeth,  ac  aydd  deilwng  i  ddyn  am  ei  or- 
thwyl,  yn  ol  cytnndeb,  neu  arferiad.  Gen.  29. 
15.    Hag.  1.  6..-*«8,  Coapedigaetba  phoen 


dragywyddol  am  lafur  dynion  yn  peofan  yn  er- 
byn  Dnw:  'Cyflog  pecnod  yw  roarwolaeth;* 
aef  y  peth  a  haeodai  pechod,  ac  aydd  sicr  o*i 
ddilyn,  oni  rfajddheir  m  oddiwrtho.  Rhnf.  6. 
23. — Cjfiawn  a  gwedduR  vw  tain  cyflog  i  was- 
anaethwr.  Lcf.  19.  13.'  Dcut.  24.  16.  1 
Tim.  6. 18.       

CYFLÜNIAETH-U,  (iluniaeth)  dogn,  neu 
gyfran  o  fwyd,  pryd :  '  Cytnedr-fwyd,"  W.  8. 
sefbwyd  mewn  cymfdroldeb  a  tkrein.  Lnc 
12.  42.  Y  gair  Gr,  Zcrofierptou  a  gyfieithir 
cyjluniaeth,  a  arwydda  rhy  w  feanr  o  yd  a  arfer- 
id  gynt  ei  roddi  i  gactli^^cision  mown  tenia  at  en 
cynaliaeth.  Fod  hyn  yn  arferiad  yn  mhlith  y 
Groegiaid  aydd  sicr,  a  bod  yr  Indaewon  yn  yr 
nn  modd,  yn  cyfrann  bwyd  iV  tenlnoedd,  a 
ymddengya  oddiwrth  Diar.  SO.  8.  Y  mae  y 
gair  dogn  yn  cael  ei  arfer  yno  ar  ymyl  y  ddal- 
en.  Dtar.  81.  15.  Arferir  y  gair  gan  y  LXX 
fel  ber(  am  feanr  yd,  i  gyniteb  y  gair  Ifeb. 
bobo  P^^^  fnaethu.  Gen.  47.  12.  ar  ymyl  y 
ddalen,/«/  hwydo  plmti/n. 

CYFLWR-YRAU,  (Ilwr)  ansawdd,  helynt, 
gradd,  agwedd,  sefyllfa,  tneddiad  tymber.  Freg. 
3.18.   feec.  16.  66.   Phil.  4.11.    Heb.  11. 37. 

CYFLWYN-0,  (llwyn)  rhoddi  peth  o  wir- 
fodd ;  anrhegu,  goaod.  Lac  2.  28.   Col.  1.  22. 

CYFLWYN-0,  (llwyn)  rhoddi  poth  o  wir- 
fodd ;  anrhegn,  gosod.     Luc  2.  23,    Col.l.  22. 

CYFLYM-DER-U,  (llym)  bnan,chwimwth ; 
by  was,  parodol ;  craff.  Ezra  7.  6.  Preg.  7. 9. 
a  9.  11.    Esa.  60.  6.    Mai.  3.6.    1  Sam.  20.  38. 

CYFNESAF-IAID,  (neaaf)  cyfathrachwr, 
perthynaa  agos.  car,  cyfailL  Lef.  2.  26.  Job 
19.  14.    Salm  88.  11.     Edr.  Ctfathbachwr. 

CYFNEWID-IAD-AU,  (newid)  newidwr- 
iaeth  inwn,  aralliad^  cyfechwyn. — 1.  lachad  o 
gystndd.  Job  14.  14. — 2.  DaroatyngedigH  fod 
mewn  on  modd  ar  un  pryd,  ac  mewn  modd 
arall  bryd  arail.  Nou  yn  ymsymnd  yn  ^ebyg 
i'r  hani,  yr  dwd  sydd  ar  yr  nn  pryd  yn  y  dwy- 
rain  yn  peri  dydd,  bryd  arall  yn  y  gorllewin  yn 
peri  nos.  Weithiaa  yn  taeddn  tn  a'r  gogledd 
1  wnenthur  haf :  bry<í  arall  yn  agosan  at  y  deau 
i  beri  y  gaaaf.  Eithr  gyda  Daw,  yr  hwn  yw 
Tad  ygolenni,nid  oes  gyfnewidiad,  na  chysgod 
troedigaeth ;  nid  yw  efe  yn  pellán,yn  codi,  nac 
yn  machludo ;  ond,  bob  aroser,  yn  agoa  at  y 
rhai  a*i  hofnant,  ac  a  alwanl  amo  mewn  gwir- 
ionedd.  lago  1.  17.— 3.  Yr  hyn  a  roddir  am 
beth  arall;  iawn,  newidiaetb.  Mat  16,  26. 
Marc  8.  87. 

CYFNEWED-WYR,  (newid)  arianyddwyr, 
(Bankers)  cyfnewidwyr  arian.  Mat.  25.  27. 
Lnc  18.  23. 

CYFNOI>-AU,  (nod)  cyswllt,  arfod,  amser ; 

yspaid  amser  gosodedig. *  Ac  yn  nghyfnod 

y  flwyddyn  y  daeth  llu  y  Syriaid  vn  ei  erbyn 
eV  2  Cron.  24.  23.  Dr.  M. 

CYFNOS-AU,  (noR)  1,  Hwyr,  dechrennos, 

gwyll  y  nos.  Diar,  7,  9. 2.  0  dri  o'r  ffloch 

y  prydnawn  byd  fachlad  hanl,  pan  fydoo  yr 
nanl  ar  ei  ogwyddiad,  sef  o  gylcb  hai^çr  e\  ogT 


CYF 


802 


CYF 


wyddiiad  hyd  ei  ^íachladìad.  Djoa  y  pryd  yr 
oedd  yr  oen  pasg  i  gael  ei  ladd,  rhwng  y  ddan 
hwyi :  yogbylch  yr  uo  pryd  Hefyd  yr  offryznid 
yr  aberth  pryd na wool.  Dechrenwyd  croeshoel- 
iad  Crist  ar  y  drydedd  awr,  hyny  yw,  am  naw 
o*r  gloch  y  boren,  amser  yr  abertb  boreool ; 
diweddodd  .ei  groeaboeliad  ar  y  nawfed  awr, 
sef  tri  o'r  gloch  yn  y  prydnawn,  amser  yr  ab- 
erth prydnawnol.  Or  chweched  awr  hyd  y 
nawfed,  y  bii  ty  wyllwch  ar  yr  boll  ddaear,  sef  o 
ddeaddeg  o'r  gloch  hyd  dri.  Ar  y  nawfed  awr 
dolefodd  yr  lean,  ac  a  ymadawodd  a'r  ysbryd. 
Marc  15.  25,  33,  37,  Dyna  yr  awr  y  byddid 
arferol  o  oflTrwm  y  pasc.  Crist,  y  gwir  Oen 
Paso,  a  laddwyd  yn  mhrydnawn  y  byd,  yn  yr 
amscroedd  diweddaf.  Exod.  12.  7.  Ezra  9.  6. 
Edr.  Pasc. 

CYPOD-I,  (cwf)  codiad,  cwniad,  dyrchafiad ; 
codi,  cwni,  dyrchafu. — = — 1.  Tarddu,  neu  ddy- 

fod  0  With.     Act.  20.  30. 2.  Sefyll  i  fynu. 

Gen.  31.  35.     Hab.  2.'l9. 3.  Ymddangos 

yn  fwy  gogoneddua.  Mai.  4.  2. 

CYFOED-ION,  (oed)  cyfoeswr,  cydocd ; 
rhai  o'r  nn  oed.  Gal.  1.  14. 

Cyfoed  tyáá  da  %  dedwydd.    JHar 

CYFOETH-AU,  (oeth)  gallu,  awdurdod; 
golud,  meddianau,  eiddo,  da,  pethau  y  bywyd 
hwn.  Gen.  13.  6.  a  26.  14.  Diar.  1.  13!!  'A 
govyn  o  ba  gyvoeth  ydd  ban  oedd.'  Act.  23. 
34.  W.  S,     Sef,  o  ba  ly  wodraeth,  talaeth,  neu 

ardal. Yn   ol  cyfoeth   gras   Crist,  y  mae 

maddeuant  pechodaa  yn  dyfod  i'r  saint.  Eph. 
1.  7.  Edr.  Gbas. 

CYFOETHOG-ION,  (cyfoeth^  galluog,  gol- 
adog. — 1.  Y  rhai  y  mae  ganddynt  gyflawnder 
o  dda  y  byd  hwn.  Gen,  13. 2.  lago  1.  10, 11. 
— 2.  Y  cyfryw  a  hydcrant  yn  eu  llwyddiant 
allanol.  Luc  6.  24. — 3.  Y  rhai  y  mae  gan- 
ddynt  helaetbrwydd  o  ras  a  daioni  ysbrydol, 
bawl  i  fywyd  a  dedwyddwch  tragywyddol. 
lago  2.  6. — 4.  Y  cyfryw  a  dybiant  fod  gan- 
ddynt  helaetbrwydd  o  ddoniau  a  fi;ra8  ysbrydol, 
tra  y  maent  eto  yn  ymddifad  o  honynt.  Dat. 
3.  17. — 5.  Dynion  doethion,  synwyrol,  wedi 
eu  haddurno  à  helaetbrwydd  o  ddoniau  rhag- 
orol.  Prcg.  10.  6. — Y  mae  Duw  yn  gyfoethog; 
y  mae  ganddo  bob  helaethr¥»ydd  o  ras  a  thru- 
garedd  ynddo  ei  hun,  ac  y  mae  efe  yn  dra 
pharod  i  roddi  pethau  mawrion  a  da  i  bechad- 
uriaid.  Eph.  2.  4. 

CYFRAID-EIDiAU,  (cyf-rhaid)  cyrahesur- 
wydd,  addasran,  gweddeidd-ran ;  rhan  angen- 
rheidiol  at  gynaliaetb.  Act  30.  34.  Phil.  2. 
25. 

CYFRAITH-EITHIAU,  (rhaith)  gosoded- 
igaaeth,  deddf.  Cvtundeb  rhwng  pleidiau  i 
wneyd  rbeol  lly wodraeth.  Cyfraith  wladol  y 
sydd,  neu  a  ddylai  fod,  yn  osodedigaeth  gyf- 
iawn,  wneuthurcdig  o  gytundcb  y  brenin  a'i 
deymaa.  Trefn  lly  wodraeth  ydy  w  cyfraith ; 
yn  cynwys  y  rheolau  wrth  ba  rai  mae  yn  rhaid 
i'r  Uywydd  a'i  ddeiliaid  agweddu.    Y  gyfraitb 


ydyw  y  rheol  sydd  gan  gyfiawnder  i-Jfesur 
gweithredoedd  a  rooesau  dynion. 

Gan  fod  dynion  yn  feidrol,  yn  anmherffaith, 
yn  annrhngarogiou,  yn  anghyfiawn,  y  mae  ea 
cyfreithiau  a' a  gosodiadan  yn  ddarostyngedi^  i 
fod  felly  befyd. — ^Trefn  a  gosodiad  gwlad  Ym- 
erodracth  Brydain  sydd  agosaf  at  berffeith- 
rwydd,  tebygol,  o  un  a  fu  ar  y  ddaear  erioed. 
Y  mae  pawb  yn  ddarostyngedig  i'r  gyfraith, 
a*r  gyfraith  bono  yn  edrych  gyd  a'r  un  golwtr 
uniawn,  gyfiawn,  ar  y  naili  a'r  Hall.  Nid  yw 
trigfanau  a  meddianau  y  tlodion  ddim  yn  llai 
diogel  na'r  eiddo  y  cyfoethogion ;  a  by  wdau  y 
naill  yr  un  raor  werüifawr  a  by wydan  y  ileilí. 
Anrhaethol  y w  y  fraint  o  fy w  dan  y  fath  ow  d- 
iadau  uniawn  a  chy  wir. 

Ond  un  gosodwr  cyfraith  sydd,  a  phob  an- 
mherffeithrwydd  ac  anghyüawnder  yn  aofeiii- 
rol  bell  oddi  wrtho,  set"  DUW.  Mae  ganddo 
awdurdod  i  osod  cyfraith  i  bawb,  canys  ei  gre- 
aduriaid  ef  y  w  pob  peth.  Mac  ganddo  hefyd, 
bob  cymbwysder  i'r  cyfryw  orchwyl  trapbwys- 
fawr.  Mae  yn  anfeidrol  ddoeth,  ac  yn  berffkitli 
wybyddus  o  bob  creadur,  yn  oi  boll  amgylch- 
iadau,  ei  dueddiadau,  ei  gysylltiadan,  a'i  der- 
fynan.  Mae  yn  hanfodol  gyfiawn,  ac  nisgail 
orcbymyn  ond  yr  byn  sydd  uniawn,  cymhwy> 
a  Ucsol,  yn  ol  ei  berffaith  wybodaeth  am  an 
sawdd  a  natur  pob  creadur.  Bod  y  fath  uu  n 
Duw  yn  gosod  cyfreithiau  allan,  sydd  acb(>^^ 
teilwng  o'r  Uaweuydd  a'r  gorfoledd  mwyaf.  Y 
mae  felly  yn  y  nefoedd,  ac  a  fyddai  felly  ar } 
ddaear  hefyd,  oni  b'ai  ein  hoUol  anadnabydd- 
iaeth  o'r  Duw  hwn,  a'n  gelyniaetb  tu  ag  ato  tl 
a'i  ly  wodraeth. 

Mae  y  Duw  anfeidrol  hwn  wedi  ymosti^ii^' 
i  roi  cyfraith  i  ni  ddynion  ar  y  ddaear;  ac  y 
mac,  fel  yr  hwn  a'i  rhoddodd,  *  yn  sanctaidd, 
yn  gyfiawn,  ac  yn  dda,'  Dododd  y  Creawdwr 
mawr  hi,  ar  y  cyntaf,  yn  egwyddor,  neu  yn  dii- 
eddiad  sanctaidd  tufewnol,  yn  mcddwl  y  dyn 
yn  ei  greadigaeth.  Yr  oedd  ei  feddwl  yn 
gweithredn  yn  berfifaith  uniawn  yn  mhob  peth. 
tel  y  mae  y  gyfraith  yn  llefaru,  heb  un  tiiedfl- 
iad  croes  i  hyny  ynddo.  Ar  ei  droseddiad  o 
orcbymyn  Duw,  collodd  y  dyn  y  taeddiad  a  r 
egwyddor  sanctaidd  hon  o'i  feddwl.  CoUodd 
wybodaeth  gywir  o  bob  peth :  collodd  aanot- 
eiddrwydd  a  chyfiawnder,  fel  egwyddor  yn  ei 
dueddn  yn  uniawn,  ac  yn  gryf,  at  yr  byn  sydd 
gyfiawn.  Ond  yn  awr  y  mae  wedi  tywyllu  ti 
ddeall,  a  chwedi  ymddieithrio  oddi  wrth  focb- 
edd  Duw  trwy  yr  an  wybodaeth  sydd  ynddo. 
trwy  ddallincb  ci  galon.  Wedi  byn  mac }  n 
dra  thebygol  i'r  Arglwydd  amlygu  i  Add«.  a<' 
i  craill  o'i  weision,  a  alwodd  efe  i  wylio<Jacth 
o'r  gwirionedd,  o  bryd  i  bryd,  swin  y  gyfraitli 
yn  ei  hamrywiol  orchymynion.  Yr  oedd  ei- 
Innaddoliaeth,  halogiad  y  Sabboth,  anufiidd-dod 
i  rieni,  Ilofruddiaetii,  godineb,  a  iladrata,  fl 
cham-dystiolaeth,  yn  cael  edrych  arnynt,  gan 
yr  hen  batiieirch,  yn  bechodau  gwarthus,  teil- 
wng 0  gospedigaeib,  cyn  rhoddiad  y  gyfraith 


CTF 


303 


CYF 


ar  Sínfti.  Gen.  iV ;  a  vi ;  a  ix.  5,  6,  22,  23, 
24, 25 ;  a  xii.  14 ;  a  xyiii.  20 ;  a  xix.  5 ;  a  xx. 
^y&c]  axxxiv;  a  xxxviii;  axxxix;  in  toto, 
]ifae  p  dra  thebjgol  i  had  Abraham  gẃlli  Ua- 
wer,  a  diry  wio  yn  eu  hadxxabyddiaeth  o'r  gyf- 
raitb,  yn  gystal  afic  o  Dduw,  y  rhoddwr  o  honi, 
Ira  y  baont  yn  eu  caethiwed  hir  a  chaled  jm 
\T  Aipht.  Yn  y  trydydd  mis  wedi  eu  dwvn 
siian  oddi  yno  iV  anialwch,  ymddangosodd  Is- 
HOFiH  mewn  modd  newydd,  rhyfedd,  a  dych- 
rvDadwy  iawn  iddynt  ar  fynydd  Sinai,  ac  a 
rf>ddodd  grynodeb  o'r  gyfraith  iddynt  mewn 
(leg  0  orchymynioD,  byrion  a  chynnwysfawr 
bpod,*  Bhoddwyd  lii  o  ganol  y  mwg,  y  ty- 
wyllwcb,  a'r  t&n  fflamllyd,  wedi  ei  bysgrifenn  à 
bys  Duw,  ar  ddwy  o  lechau  ceryg,  Bhoddodd 
Daw  y  gyfraith  yn  y  modd  dychryn^idwy  hwn, 
i'r  djben  i  ddangos  i  bawb  y  parch  mwyaf 
i  i'ldi,  a'i  ddigofaiot  tanllyd  yn  erbyn  y  trosedc^- 
wjr  0  honi ;  i  ddangos  i  bechaduriaid  eu  hang- 
^n  anhebrorol  o  iawn  yn  ei  bwyneb,  ac  o  cryf- 
rvDgwr  rbyngddynt  â  Öuw. 

Mae  y  pedwar  gorchymyn  cyntaf  yn  cyn- 
r.wrs  ein  dyled  tu  ag  at  Dduw,  wedi  eu  hys- 
^nfenu  ar  un  lech ;  a'r  chwech  olaf  yn  cynnwys 
irio  dyledswydd  tu  ag  at  ein  gilydd,  ar  y  Uech 
indl,  Swm,  nen  grynodeb  y  gyfraith  yw  car- 
Lid  ;  sef  cftm  Duw  â'n  holl  gidon,  a  charu  ein 
•vmydog  fel  BÌ  ein  hunain.  **  Canys  hyn,  Na 
"iineba,  Na  ladd,  Na  ladrata,.Na  ddwg'gam- 
Ivuiiolactb,  l^a  Uirachwanta:  ac  od  oes  un 
gorchymyn  arall,  y  mac  wedi  ei  gynwys  yn 
;çrvno  yn  yr  ymadrodd  hwn,  Car  dy  gymydog 
:tl  ti  dy  hun."  Rhuf.  xiii.  «//.. 

1.  Y  mae  Duw  yn  Uefaru  y  gorcbymynion 
}»  r  nifer  unigol,  megys  wrth  bob  un  ar  ei  beu 
ei  iian ;  fel  pe  na  byddai  yn  perthyn  i  neb  ar- 
^11  ond  efe,  fel  na  byddo  gan  neb  ddim  esgus ; 
a  gorfydd  ar  bob  un  roddi  cyfrif  i  Dduw  am  y 
•fisedd  o  honynt. 

2.  Y  maent  hefyd  wedi  eu  rhoddi,  gan  mwy- 
4  mewn  ffordd  nacâol,  i  wahardd  pechodau ; 
jr  hyn  sydd  yn  arwydd  o  Iwgr  eiü  natur,  a'n 
îuedíiiad  cryf  i'r  hyn  sydd  yn  groes  iddynt. 

3.  Y  mae  awdurdod  oruchel  Duw  yn  y  naili 
>^1  7  Hall,  fel  nas  gellir  troseddu  un  o  honynt 
k'b  droseildu  yr  holl  gyfraith. 

4.  Y  maent  yn  dra  êang,  yn  yr  ystyr  o  hon- 
ynt, ac  yn  rhwymo  yr  holl  ddyn,  gorph  ac 
tnaid,  bob  amser,  yn  mhob  peth,  i  ufudd-dod, 
I'^Q  i  gospedigaeth  am  anufudd-dod.  Salm 
'•six.  96.  ^ 

•>,  Y  mae  Duw  ynddynt  yn  gorchymyn  pob 
iyledswydd  croea  i'r  pechodau  a  waherddir ; 
HO  yn  ^wahardd  pob  pecbod  croes  i'r  dyled- 
>wyddau  a  orcbymynir  ynddynt.  Nid  oedd 
"nd  Dow  ei  bun  yn  abl  rhoddi  cymaiut  yjstyr  a 
nlwedd  mater  mewn  mor  ychydig  eiriau.  Mae 
}  deg  gair  yn  niynegi  i  ni  aufeidrol  berfi'eilh- 
''wydd,  hawddgarwch,   cyfiawnder,   uniondeb, 

*  Yn  ngfaylch  rtianUd  v  Beg  Oorobrmjn,  oyfelrfr  y  dar' 
hfBydd  tt  ttrtbygl  tr»  dyddorol  yn  "^KUto't  Cyolopaedift  of 
nbUokl  liteiatiira;*  o  dm  y  gair  DacAx.OQiri.— C. 


sancteiddrwydd,  a  daioni  Duw ;  yn  nghyd  â^r 
agwedd  hono  o  barch,  ffydd,  cariad,  ufudd-dod, 
ac  addoliad,  a  weddai  fod  ar  ein  hysbrydoedd 
tn  ag  at  y  Bod  gogoneddus  hwn  bob  amser ;  a 
hyny  yn  cael  ei  ddangos  yn  ein  geiriau,  ein 
bucheddau,  a'n  hymarweddiad  yn  mob  peth. 
Y  mae  hyn  yn  ddyledus  i  ni  roddi  î  Dduw  À*n 
holl  galon,  &*n  holl  enaid,  a'n  holl  feddwl,  ac 
&'n  holl  nerth ;  ac  anghyjiatender  i  Dduw,  yr 
hwn  y w  yr  anghyfiawnder  gwaethaf  a  all  fod, 
y  w  attal  hyn  oddi  wrtho. 

6.  Mae  ein  dyled  tu  ag  at  ein  ffilydd  yn  cael 
ei  osod  allan  yn  gyflawn,  o  ran  em  meddyliau, 
ein  geiriau,  a'n  gweithredoedd,  yn  mhob  sefyll- 
fa,  ameylcfaiad,  a  pherthynas,  y  sydd  yn  bosibl 
i  ni  fod  ynddynt — ac  yn  y  cwbl  y  mae  y 
"  ddeddf  yn  sanptaidd,  yn  gyfiawn,  ac  yn  dda." 
Nid  yw  yn  gorchymyn  i  ni  wneuthur  i  eraill 
ond  yr  hyn  a  ddymunem,  yn  yr  unrhyw  am- 
gylchiadau,  i  eraill  wneuthur  i  ninan,  ac  sydd 
gyfiaVn  a  da  i  ni  wneuthur  i'n  gilydd. 

7.  Bhoddodd  Duw  y  gyfraith  i  ddyn  syrth- 
iedig,  nid  fel  y  cai  fywyd  trwyddi,  a  thrwy  ei 
uiudd-dod  iddi ;  hyny  nis  dichon  fod,  ac  yntau 
eisoes  yn  droseddwr — ond  rhoddwyd  hi,  1.  I 
ddangos  cyflawn  awdurdod  Duw  ar  ei  gread- 
uriaid,  er  eu  bod  hwy  wedi  ei  wrthod  ef  a  i  was- 

anaeth. 2.  I  ddangos  amldra  ein  camwedd- 

au ;  mawredd  ein  heuogrwydd  ger  brou  Duw  ; 

a  dyfnder  ein  llwgr.  Rhu£  v,  20 ;  a  vii,  7. 

3.  I  ddanfi;os  heiyd  ein  hangen  o  Grist,  fel  Cyf- 
ryuffwr,  rhyngom  a  ffofynion  y  ddeddí^  apher- 
ffeithrwydd  ei  ufudd-dod  iddi,  yr  hwn  y w  di- 
wedd  y  ddeddf^  er  cyfiawnder  i  bob  un  sydd 
yn  credu — 4.  Ac  hefyd  i  amiyeu  gwir  waith  yr 
isbryd  Glàn  ar  galonau  ei  bobl,  yr  hwn  sydd 
yn  "  ysgrifenu  y  gyfrtiith  ar  eu  calonau,  ae 
yn  ei  dodi  yn  eu  meddyliau."  Heb.  tüL  20. 

8.  Mae  yn  dra  amlwg  fod  anwybodaeth  o'r 
ddeddf  yn  fcwr  yn  y  byd  Cristionogol,  hyny 
yw,  o  ran  ei  natur,  ei  heangder,  ei  manylrwydd, 
ei  rhagoroldeb,  ei  pherffeithrwydd,  a'i  gogon- 
iant :  ac  y  mae  yn  dra  sicr  genyf  fod  canlyn- 
iadau  niweidiol  iawn  yn  tarddu  oddi  wrth  yr 
anwybodaeth  hwn.  Sail  deddfoldeb,  a  mam  a 
mammaeth  penrhyddid  Antinomaidd  yw  an- 
wybodaeth o'r  ddeddf,  Pwy  a  all  ymddiried 
ynddo  el  hun,  a'i  ^fiawnder  flSaidd,  bratiog, 
yn  yr  olwg  arno  ei  hun  yn  wyneb  sancteidd- 
rwydd  a  phurdeb  y  ddeddf?  A  phwy  a  welodd 
yn  y  radd  leiaf,  ogoniant  rhagorol  y  ddeddf,  a 
ddymunai  ryddid  i'w  thori^  a  byw  yn  groes 
iddi  ?  Gwaith  Crist  y w  gwared  ei  bobl  oddi 
wrth  bcchod,  neu  avo/jLta\anomia]  anghyfraiih^ 
a  r  melldithion  dyledus  i  r  troseddwr  am  hyny 
— ^trwy  yr  hyn  y  mae  yn  cymmodi  y  ddeddf 
à*r  pechaidur,  a'r  pechadur  a'r  ddeddf.  Gwir 
gogoneddus  yw,  mai  Crist  yw  priod  y  credad- 
yn,  ac  nid  y  ddeddf;  ood  er  hyny,  yn  yr  un- 
deb  a'r  priod  hwn,  y  mae  yn  cael  nerth  i  ddwyn 
flfrwyth  1  Dduw — i  ymhyfrydu  yn  n^yfraith 
Duw  yn  ol  y  ájn.  oddimewn-r-i  ffieiddio  ei  hun, 
ac  i  werthfawrogi  sancteiddrwydd,    Y  mae  yn 


CYF 


S04 


CYP 


dra  sicr,  mai  j^olj  gradd  o'n  hadnabyddiaeth 
oV  ddeddí^  y  bydd  ein  hadnabyddiaeth  tyl- 
toêddol  0  Grist  hefyd ;  ac  aa  ddichoa  fbd  ffan 
neb  gaiiad  gwirioneddol  at  Grist^  heb  gariad  at 
y  dtteddf  hefyd  Mynai  Crut  a^shub  ei  bobl ; 
yr  oedd  hyn  yn  nghyogor,  rhagluuiaeth,  ac 
aHaeth  fawr  y  I^ndod  er  tragirwyddoldeb. 
Oad  aid  oedd  yo  unci  â'r  arfaeth  ddaionu»  hon 
eu  hachab  trwy  eathra  y  ddeddf  dan  draed. 
Bnaaai  byny,  nid  yn  nnig  yn  anaddas  i  Ddow, 
ac  vn  hollol  groes  iV  hanfod  sanctaidd,  ond  yr 
oedd»  hefyd,  yn  anmhodbl^  canya  troaeddiad  y 
ddeddf  y w  ei  dinyatr.  Gwell  oedd  ffan  Grist 
wiago  cnawd,  ufaddhan  iddi  yn  ei  berson  ei 
bun  droatynti  a  marw  dan  ei  melldithion,  naH 
gadaol  tan  on  gradd  o  ddirmyg  a  gwaradwydd. 
Pe  b^ddai  y  gyfraith  yn  gyflaw n  sydd  yn 
damnio,  a*r  Gwiffedwr  aydd  yn  achnb  yn  an- 
nghyfiawni  damnediffaeth  yn  aicr  a  fyddai  yn 
faddngoliaethoa :  ond  gwaredigaetli  gyfiawn,  i 
bechadnr  anffhyflawn,  yn  wyneb  deddf  gyfiawn, 
y  mae  yr  efeagyl  yn  ei  chyhooddi« .  Orÿm  a 
l^ogoniant  yr  iecnydwriaeth  y w  ei  bod  jú  gyf- 
lawn :  am  ei  bod  yn  gyfiawn  hi  a  aaif  byih. 
Y  mae  mor  gadam  a  mragy wyddol  a  Daw  ei 
bnn« 

EdryfihwD,  gan  hyny,  ar  y  gyfiraiüi;  ac  yn 
y  drych  hwn  gwelwn  Ddaw  yn  anfeidrol  ogon- 
eddna,  mewn  mawrhydi,  cyfiawnder,  a  aaiist- 
eiddrwydd — gwelwn  ddyn  yn  becbadnma,  i'r 
gradd  eitha^  a  pheohod  vn  dra  pbechadnniB — 
gwelwn  heẁd  yn  y  drych  hwn,  berffeithrwydd 
annherfynoJ  ,afudd-dod  a  chyfiawnder  Crist, 
ynghyd  k  natnr  a  gwerthfawroffrwydd  gwaith 
yr  Ysbrytl  Glan,  yn  adnewydda  pechadnr  yn 
ysbryd  ei  feddwl  i  ddelw  Daw.  Nid  yr  efeng- 
yl,  nac  yabryd  yr  efengyl,  aydd  yn'  aathm  y 
ddeddf;  ond  yr  ysbryd  o  anghyfraith  (avofiea) 
aydd  ynom  dan  y  cwyrop,  mewn  rhyw  ddnll 
neu  giiydd,  aydd  yn  ymddangos  yn  elyniaethol 
iddi,  ac  am  rhyw  ffiordd  i  ddianc  rhag  coabed- 
igaeth,  er  ei  aathra  dan  draed,  Ond  na  thwyll- 
eá  neb  ei  Ijnn  :  nid  oea  ond  nn  ffordd  i  achnb 
pechadar ;  ac  y  mae  bono  wedi  ei  phalmantn 
àg  nfbdd-dod  Criat  i'r  gyfraitb ;  a  pnob  an  a^ 
'sydd  yn  cerdded  bono,  sydd  hefyd  yn  ymhyí 
ryda  yn  nghvfraith  Daw  yn  ol  y  dyn  oddi* 
mewn.     E<&.  ì)BDDr.  ^ 

CYFREITHI3ÄWN,  (cyfraith)  yn  nn  aV 
gyfraith,  yn  cy&teb  Tr  ffyfraith. — *  Pob  peth 
aydd  gyfreithlawn  i  mi  ;*  hvny,  pob  pçth  o  ran 
bwydydd  a  diodydd,  ag  oejd  wahaNÌdedig  dan 
gyfraith  Moaea,  ydynt  gyfreithlawn  i'w  eymer- 
yd  mewn  cymedrolder,  dan  yr  efeagyl.  Cÿ- 
medrokUr  yw  ein  banig  reol.  Ond  eto,  dylem 
mewn  pethau  cyfreithkwi^  gadw  ein  golwg  ar 
les&d  ac  adeiladaeth  ein  huain  a*n  brodyr : 
canya  nid  ydyn^  mewn  llawer  amgylchiad,  yn 
lleaan  ac  yn  adeiladu  mwy  nag  ^n  en  gormod- 
edd.  1  dor.  10.  28. — Ciywoad  Paul  yn  mhar- 
adwya  eiriaa  annhraetbadwy,  y  rhai  nid  yw 
.*  gyfreithlawn  i  ddyn  en  hadrodd;*  clywodd 
eiriau  naa  galieaid  ea  hadiodd,  aen  ynte  na 


cbafinld  awdnrdod  IV  hadrodd.  Tr  o«ddynt 
er  ei  gyaar  al  gynaKaeth  ei  ban,  yn  ei  waith 
tra  pbwyafawr,  ac  nid  yn  angenrhddiol  eu  had- 
rodd  er  adeiladaeth  fr  eglwya  yn  gyffire<finol. 
2  Cor.  12.  4.  Gr.  Apppra  p^pLara-^a  ovx  eSw 
aaf&pwítoÊ  kakfi<faty  md  fW  botibl  i  ddyn  eu  had- 
rodd  ;  nea  nadyw  gyfreithlawn,  heb  orchymyn 
neilldnol  i  hyny. 

*  Ni  a  ẁyddom  mai  da  y  w  y  fj^^fraitb,  oa  a^ 
far  dyn  hi  yn  gyfreithlawn.*  i  Tim.  1.  8.  Ni 
a  wyddom,  ac  ydym  <yn  cyiaddef,  gyda  aic^ 
wydd  gwybodaetb,  fod  y  ddeddf  yn  dda.  Y 
mae  yn  gyfiawn,  yn  hardd,  (xaXoç\  yn  ogon- 
eddaa,  ac  er  Ueaàd  i  bawb ;  ond  dichon  petb 
da  ffael  ei  gam  arferyd ;  felty  y  dichon  y  gyf- 
TBÌUL  dda  gael  ei  harferyd  yn  angbyfr^itUawn ; 
ac  yn  y  cam  arferiad  hwnw  nid  y  w  yn  dda  i  ni, 
er  ei  bod  yn  dda  ynddi  ei  ban.  Ei  harfer  yn 
gyfreithlawn  {yofiifiw^)  y  w  oi  harfer  fr  dyb«Q 
y  rhoddwyd  hi ;  ni  bnasai  raid  wrthi  pe  boas- 
em  yn  flyfiawn ;  oble^d  troaeddan  y  rhodd- 
wyd hi,  rr  rhai  digyfrailh  ac  annfndd,  Ac.  iV 
hargyhoeddi,  on  hatal,  a*a  gwoeuthnr  yn  ddi- 
esgoa  yn  y  diwedd.  Oblegid  troaeddaný  y  mae 
yn  friddiol  i  bawb  1  ddangos  pechod  :  en  hang- 
en  am  gyfiawnder  mewn  an  arall ;  aV  angeo 
aydd  amynt  am  gyfnewidiad  calon  a  bywyd, 
trwy  nerthol  weithrediad  yr  Yabryd  Glan  ;  ac 
iV  gyûurwyddo  i  gerdded  llwybran  yn  rhyngu 
bodd  Duw. 

'  Od  ymdrech  neb,  ni  choronir  ef,  onid  ym- 
dreeh  yn  gyfreithlawn  ;'  (yo/£e/ii»ç)  yn  ddeddfd^ 
yn  ol  y  rheolaa  goaodedig.  Gall  an  redeg  yn 
gyflym,  ond  oni  red  efe  yn'  y  rhedegfi^  yn  rhe- 
olaidd,  ni  fydd  ganddo  an  bawl  i*r  goron  nen 
y  wobr.  Felly  ninan :  oni  bydd  ein  Ualor  ys- 
brydol  o  iawn  egwyddor,  i  iawn  ddyben,  ac  yn 
ol  rheolau  y  gair  aanctaidd,  ni  bydd  dim 
llwyddiant  aroo.  Ghillwn  fod  yn  ymdrechwyr 
dyfol  yn  ol  ein  dychymygion  ein  hnnain ;  ond 
ni  byddwn  byth  yn  orcik^gwyr  heb  ymdrechn 
yn  gyfreithlawn.    2  Tim.  2.  5.     2  Cor.  9.  25. 

CYFREITHIWIUWYR,  (cyfrwth-gwr)  Qr, 
Nofiixoc ;  nn  yn  dealt  ac  yn  trin  y  gyfraith. 
Swydd  y  cyfreithwyr  oedd  chwilio  yr  yagryth- 
yraa,  a'n  darllen  a*a  hcglarban  ìt  bobl ;  ac 
ateb  yr  amheaon  a  aPent  gyfodi  yn  en  cylch. 
Ÿ  cyfreithwyr,  yn  gytfredin  oeddent  yn  elyn- 
ion  i  Griati  yn  nydUiau  ei  gnawd,  a  wrthwyn- 
ebaaant  gynghor  Daw  yn  eaherbyn  eu  hunain, 
ac  a  eaog-ntmwyd  ganddo,  am  iddynt  oaod 
beichiaa  trymach  ar  ysgwyddaa  eraill  nag  a 
ewyllyaient  hwy  ea  hanain  ddwyn.  Mat-  22. 
35.  Lnc  7.  80.  a  11.  45,  46.  a  14.  3.— Y  mae 
yr  apoatol  yn  aon  am  Zenaa  y  cyfreithiwr,  fel 
an  o  blaid  achoa  Crist  a*i  bobl.  Zenaa,  tebyg- 
ol,  oedd  gyfreithiwr  Bhafeiaaidd.  Tit  3.  18. 

CYFRAN-AU-U,  (cyf-rhan)  dogn,  gradd, 
meaar;  agweddi,  cgweddi,  engweddi,  rha». 
Preg.  9.  6.  loan  13.  8.  Act  8.  21.  a  26.  18. 
Bhuf,  15,  27.  Edr.  Rhak.— Cyfrana,  yn  gyŵ- 
redinol,  yn  y  Teatament  Newydd,  a  arwydda, 
rhoddi  o  ewyUya  da  ran  i  on  a  fyddo  aewn 


C5YF 


805 


CYF 


angen  oV  petiiait  duonus  o  dddo  Dnw  a  fjddo 
genym,  pa  nn  bjnag  ai  pethaa  y  bywjd  hwn 
rt  gynaliaeth  corph,  ai  donian  ysbrydol  at  lea 
enaid.  Rhnf.  1.  11.  a  12.  13.  Gal.  6.  6.  Eph. 
4.  28.  Phil.  4.  15.  1  Thos  2.  8.  1  Tim.  6.  18. 
Heb.  13.  16.  Y  gair  Qr,  evfieradorob,  sy  gyn- 
wysfawr,  ac  a  arwydda,  cyfranu  gyda  pharod- 
rfíjòd  a  hyfrydwch — neu,  fel  y  mae  ein  cyf- 
ieithiad^ni  yn  o  add  as,  *Bod  yn  hawdd  gan- 
idvDt  gyfranu.'  1  Tim.  6.  18.  Arwydda,  yr 
Iiaelioni  tosturiol  a  pbarod  a  ddyiai  fod  yny 
naill  ddyn  tu  ag  aty  Hall ;  sef  rbanu  o  drugar- 
eddau  yr  Arglwydd,  fel  y  byddo  nn  yn  derbyn 
gan  Dduw,  ac  y  byddo  y  Hall  mewn  angen  ;  a 
hjny  0  barodrwydd  meddwFa  hyfrydwch  cal- 

OD.  I 

*Yn  iawn  gyfranii  gair  y  gwirionedd.'  Y 
mae  jr  apostoi  yo  anog  Timothen»  i  fod  yn  yr 
eglwys  fel  pentenla  yn  y  tỳ ;  trwy  ei  weinidog- 
acîh  i  roddi  i  bob  an  ei  ran  o*r  gair,  yn  ol  fel 
y  mae  yn  perthyn  i'w  gyflwr,  ac  amgylehiadan 
ei  sefyllfa,  Nid  yw  esbonwyr  yn  cytano  yn 
nghylch  y  gyflFelybiaeth.  Rhai  a  dybiant  mai 
uildiwrth  yr  offeiriaid  a'r  Lefiaid  yn  tori  ac  yn 
dadgymalu  yr  aberthau,  gan  wneuthur  à  hwynt 
vn  ol  y  gyfraith,  y  cymerwyd  hi.  Eraill  a  dyb- 
iant, mai  oddiwröi  orurhwyliwr,  neu  benteulu, 
y  rhai  a  roddant  i  bob  un  dan  eu  gofal  fel  y 
Syddo  eu  hachosion  yn  gofyn.  Eraill,  mai 
oddiwrth  y  Uafurwr  yn  cwyso  ei  dir  yn  gywir 
with  aredig ; — ac  nid  anhebyg  iawn  y w  hyn ; 
oblegid  mae  yp  apostoi  yn  son  am  lafurwr  yn 
y  chweched  adnod.  2'Tim.  2.  15.  Y  pethsydd 
I'w  gyfranu  y w  *  gair  y  gwirionedd' — sef  yr  ef- 
eDgyl— a  elwir  felly,  oblegid  mai  tystiolaeth 
am  dano.  latim  gyfranu  yr  efengyl^  y  w  ei  chy- 
boeddi  yn  bur,  heb  ddim  chwanedad  ati;  yn 
grflawD,  heb  dynu  dim  oddiwrUii,  a  thrwy 
tyny  trin  gair  Duw  yn  dwyllodrus :  tV  iawn 
icrtkrddryckau,  sef  pechaduriaid  colledig,  fel 
meddyginiaeth  addas  iddynt ;  a  gosod  allan  yr 
boll  wirioneddan  yn  eu  priodol  leoedd  a'u  cys- 
jllta  a'u  gilydd,  a  dangos  yr  effeithiau  priodol 
iddynt  o*a  gwir  gredu.  Am  y  medrusrwydd 
ysbrydol  hwn,  y  gweddai  i'r  rhai  sydd  yn 
gwenyddu  y  gair  lafurio  ac  ymdrechu,  trwy 
«Idyfal  weddi  a  myfyrdod ;  fel  y  byddont  yn 
brofedig,  yn  gymeradwy,  ac  yn  dderbyniol 
(òozi;iov)  gan  Dduw,  yn  ddifefl  {avsKattrxuvroy) 
heb  ddim  achos  cywilydd  ger  bron  dynion.  Y 
mae  bod  heb  allu  iawn  gyfranu  y  gair,  yn 
gwDenthur  y  cyfryw  yn  anmrhofedig,  nen  yn 
angbymeradwy  ger  bron  Duw,  ao  yn  anhardd 
ger  bron  dynion — a  thrwy  hyny  yn  holiol  an- 
Dgbymwys  i'r  weinidogaeth.  Ond  '  yr  hwn 
Kvdd  yn  gwasanaethu  Crist,'  yn  ffyddlon,  ac  yn 
fedrus,  *  yn  y  pethau  hyn,  sydd  hoflP  gan  Dduw, 
achymerad\>y  gan  ddynion."  Rhnf.  14.18. 
Mat.  7.  29.  a  24.  45.  Marc  4.  33.  Luc  12.  42. 
Rhnf.  16.  10.  2  Cor.  10.  18.  Eph.  6,  19.  Tit 
2.  7,  8. 

'Fel  y  gwneler  cyfiraniad  dy  fiydd  di  yn 
nerthol,"  Gr,  Kotvwvta  ttjç  Tzunewc^  y  ffydd 
39 


yr  wyt  it  yn  gyfranog  o  hxmi,  ynghyd  <Pr  hoU 
saint ;  neu  trwy  yr  hon  yr  wyt  yn  cyfrann  i'r 
hoU  saint  '  Yn  gweithredu  yn  nerthol,  trwy 
adnabod  (neu  eglurhad)  pob  peth  daionus'sydd 
ynoch  chwi,'  sef  yn  Philemon  a'i  deuln,  *  yn 
Nghrist  lesu,'  fel  ffrwyth  o  bono,  a  thu  ag  ato, 
ei  achos,  a'i  bobl.  Philem.  6. 

CYFRANOG-ION,  (rhao)  bod  â  rhan  yn.  * 
— Y  mae  yn  *gyfranogion  o'r  galwedigaeth 
nefol.'  Heb  3.  1 .  Y  maent  oil  wedi  eu  galw 
aV  un  galwedigaeth,  a  hwnw  yn  nefol ;  nid  yn 
ddaearol,  fel  galwedigaeth  Abraham  o  XJr  y 
Caldeaid.  Y  maent  oil  yn  gyd-gyfre^nogion  ot 
boll  fendithion  gwerthfawr,  a*r  gogoniant  gor- 
uchel  perthynol  i'r  galwedigaeth  hwnw. 

*  Fe  a'n  gwnaed  ni  yn  gyfranogion  o  Grist.' 
Heb.  3. 14.  Nid  oeddent  relly  wrth  natur,  ond 
gwnaed  hwynt  tiwy  ffydd  yn  gyfranogion  o 
Grist,  fel  y  mae  efe,  trwy  undeb  ysbrydol,  yn 
gyflawn  yn  eiddo  iddynt,  yn  ei  berson,  ei 
swyddau,  a*i  hoU  berthynasau.  Y  mae  yn  ei- 
ddo iddynt  trwy  roddiad  y  Tad — trwy  ymrodd- 
iad  Crist  ei  bun — trwy  undeb  yr  Ysbryd — a 
thrwy  eu  ffydd  a'u  dewisiad  eu  hunain  o  bono ; 
gan  hyny  y  mae  yn  eiddo  iddynt  yn  gyfreiih- 
lawn,  Phil.  3.  7,  8,  9.  1  loan  5. 12.  loan  1. 
1 2.  Er  fod  y  saint  y n  gyfranogion  o  Grist,  etc 
nid  rhan  o  Grist  sydd  ganddynt ;  eith  y  mae 
ffaif  bob  un  o  honynt  Grist  cyflawn,  yn  ei  ber- 
son, a'i  boll  swyddan. — Y  maent  yn  *  gyfran- 
ogion o  addewid  Duw,  a'r  Uesad'  sydd  ynddi; 
y  mae  ganddynt  bawl  yn  yr  hoU  addewidion, 
trwy  Grist,  a  hwy  a  gânt  gyfranogi  o'r  hell 
fendithion  a  gynwysir  ynddynt     Eph.  3.  6. 

1  Tim.  6.  2. — Y  maent  yn  gyfranogion  o'r 
dduwiol  anian,'  ac  o  sancteiddrwydd  Crist, 
pan,  trwj  undeb  à  Christ,  a  chymdeithas  ag  ef, 

y  maent  yn  cael  en  newid  i'r  unrhyw  ddelw.  . 

2  Pedr.  1.  4.  Heb.  12.  10.  Duwiol  anian; 
^eíaç  (/'utTswç.  Y  mae  rhai  awdwyr  enwog  yn 
barnu,  nad  yw  eu  cymhwyso  yn  unig  at  y  cyn- 
neddfau  •  grasol  a  gyfrenir  i'r  duwîoHon  yn  yr 
ail-enedigaeth,  yn  gosod  allan  ystyr  y  geiriau 
yn  y  cyflawnder  o  honynt ;  ond  eu  bod  yn 
gosod  allan  yr  undeb  dirgelaidd  rhwng  Crist 
a'i  bobl;  preswyliad  yr  Ysbryd  Glan  ynddynt; 
eu  cymundeb  a'u  cymdeithas  a'r  Tad  ac  a'i 
Fab  ef,  lesu  Grist — yr  hyn  bethau  ydynt  oil  yn 
gynwysedig  yn  yr  addewidion.  Gwel  Dr. 
Owen  0»  ^Per severance.  Dr.  I.  Gerhardioa,  in 
loco. — Y  mae  y  saint  hefyd  *  yn  gyfranogion  o 
ddyoddefiadau  Crist,  a  chystiidd  yr  efengyl,' 
pan  y  maent  yn  cael  eu  herlid  am  lynu  yn 
ngair  Crist  a'i  ffyrdd.  1  Pedr  4.  18.  2  Cor.  1. 
7.  2  Tim.  1.  8. — Y  maent  *yn  gyfranogion  o 
ras  Paul,'  a  gweinidogion  eraill,  pan  y  maent 
yn  derbyn  addysg  ysbrydol  drwy  eu  gweini- 
dogaeth.  Phil.  1.  7.        ' 

Bod  yn  *gyfranog  o  bechodau  rhai  eraill,' 
ydy  w  cydsynio  à  hwynt  yn  eu  pechodan,  a  bod 
yn  dychymygu,  yn  tueddn  at,  Uawenhau  yn, 
cyjnorthwyo  yn,  neu  fod  yn  gyfranog  o  fiidd, 
neu  fwyniant,  eu  pechodau :  a  bod  yn  achoa  o 


CYF 


306 


OYF 


honynt  trwy  aiamplaa  drwg;  ea  hanog ;  peid- 
io  ea  hargyhoeddi;  dadlea  trostjot;  peidio 
gweddio  a  galaru  o^u  plegjd.  Dat.  18.  4.  Epb. 
6.  11, 

CYFRAID-EIDIAU,  (cyf-rhaid)  cymhes- 
nrwydd,  addasran,  gweddeiddran ;  rhan  ang- 
enrheidiol  at  gynaliaeth.  Act  20.  84.  PhU. 
2  25 
'  CYFRGIOLL-EDIQ  (cyfr-coll)  coUedig,  cwbl 
golledig,  dystry wiedig ;  wedi  cwbl  ddaifod  am 
dano;  oyfieitbiad  addas  i'r  Or.  anjltw.  Mat. 
10.  6.  a  18.  14.  loan  10.  28.  Rhuf.  2.  12.— 
*Maby  cyfrcoli;    2  Tbes.  2.  3.    W.  S.    Edr. 

COLLKDIO. 

CYFRIF-ON,  (cyf-rbif)  cyfrifiant,  cyfnfiad; 
rhif,  DÌfer,  eirif^  rhifed. — Arwydda,  1.  cyfartalu 
pethan  wrtb  rif,  trwy  ddyfal  ystyriaetb  ac  a»- 
tadrwydd.    Mat.  10.  30.  a  18.  23.     Rbnf.  14. 

18. 2.  Edrycb  ar  betb  gyda  golwg  barcbus, 

gaD  ei  fwynbau.    Salm  144.  3.    Esa.  2.  22.  a 

53.  8.  Act  20.  24,  2  Tbes.  5.  13. 3.  Bwrw 

nen  ddyiala  rbyw  betb,  yn  ol  y  wybodaetb  a 
fyddo  genym  o  bono ;  y  parcb  a^r  bri  a  fyddo 
genym  iddo.  Pbil  3.  8.  4.  Barnu  i  nn,  yn 
ol  y  gyfraitby  yr  byn  oedd  cfe  ei  bun,  neu  anil 
yn  ei  le,  wedi  ei  wneutbar,  mewn  trefn  i*w 
ffosbiy  nea  i*w  wobrwyo  am  daoo ;  megys  y 
dy wedodd  Paul,  yn  ei  lytbyr  wrtb  Philemon, 
yn  mbertbynaB  i  Oucsimus,  gwas  Pbilemofi,  yr 
bwn  a  fuasai  yn  enog  o  ryw  drosedd  yn  erbyn 
ei  feiatr ;  mead  Paul  wrtbo  ef,  *  Os  gwnaetb 
df  ddim  cam  à  tbi,  neu  o»  y w  yn  dy.  ddylcd, 
cyfrif  byny  amaf  fi.'  Bydded  ei  drosedd  ef 
yn  dy  olwg  megys  pe  bnaswn  i  yn  cuog  o 
bono  yn  ei  le:  a  myfi  a  unionaf  y  cam  a 
wnaetb  efe  â  tbi,  ao  a  dalaf  ei  boll  ddyled  ;  ac 
08  ydwyt  yn  garedig  tnag  ataf  fi,  bydded  gen- 
yt  yr  un  caredigrwydd  tu  ag  alo  ef,  *  derbvn  ef 
fel  myfi.'  Pbüem.  17,  18,  19.— Yn  debyg  i 
byn  y  mae  Duw  yn  cyfrif  cyfiawndei  i  ddyn 
beb  weitbredoedd ;  pan  y  byddo  u^dd-dod  a 
cyfiawnder  Crist,  dros,  ac  yn  He  y  pecbadur, 
yn  cael  ei  roddi  yn  gyfreitblon  at  gyfrtf  y  tros- 
eddwr  euog,  iel  pe  buasai  ef  wedi  ei  wneutbur 
yn  ei  berson  ei  bun,  a  byny  i'w  wneutbur  yn 
^yfiawn  ger  bron  Duw  y  barnwr.  Salm  32. 
1,  2.    Rbut  4.  6,  ir.    Edr.  CmAWKHAU. 

CYFRIFOL,  a  CYFRIOL,  (bri)  briol,  an- 
rbydeddus,  onwog :  yn  baeddu  parcb.    Oal.  2. 

'CYFRINACH-AIT-U,  (cyfrin)  rbin,  dirgel- 
web,  cymdeithasu.  Yr  byn  a  ddyweder,  neu 
a  wneler  yn  ddirgeL  Oen.  40.  6.  Bam.  3. 
19.     Act  5.  2. 

Kid  onfrlnack  qpd  rhvng  dau.   JHar. 

•Cyirinacb  Duw ;'  dirgelwcb  Duw,  petb  dirgel- 
edig  gyda  Duw.  Y  mae  dirgeledigastban  rbag- 
liinuetbo]  ac  athrawiaetbol,  ac  y  mae  Duw  yn  eu 
bysjiysa  i'w  bobltrwy  ei  air  a*i  Ysbryd,  a  cbyf- 
biwaiad  ei  nighiniaẁaa.  Araos  8.  7.  Salm 
â6.  14.  ]ÌMnl5.  15,  Dìar.  X  22.  laan  7. 
)t.    Ottd  ÿ  mae  diigeledigaetbau  meddwl  a 


cbyaghor  Duw  yn  anfoidrol,  ac  byriyys  yn  imig 
iddo  ef  ei  bun.    Dent  29.  29. 

GYFRODEDD,  (cyfrod)  cyd-bletbiad ;  cyd> 
bleihu,  nydd-droi,  amdroi,  amnyddu. — '  Lban 
main  cyfrodedd.'  Exod«  26.  31.  a  36.  37.  a  27. 
9, 16, 18.  a  38.  9,  10,  18.  Sef  Ilîan,  a'r  edan 
wedi  eu  cyd-bletbu,  a*u  nydd-droi,  yr  byn  oedd 
yn  en  gwneyd  yn  gryfacb,  ac  yn  fẃy  parbaas. 

Otdanukeh  y w  yr  edaa  yn  gf/fi'odsdd  nae  jm  nngorn.  Dior. 

Yr  oedd  pob  petb  yn  pertbyn  i'r  babell  a'r 
gwasanactb  yno,  wedi  eu,  gwneyd  yn  y  modd, 
ac  oV  defnydd  goren.  Y  goreu  sydd  tu 
gweddu  i  Dduw  o  bob  petb,  a  pbob  amser,  ac 
yn  mbob  modd. 

CYFRWY-AU,  (rhwy)  dibr,  gobell,  ys. 
dam ;  cyfrwy  untuog,  cyfrwy  mercb.  Offeiyn 
i  farcbogaeth  arno.    Lef.  15.  9. 

CYFRWYS-DRA,  (rbwys)  call,  dicbellgar, 
ystiywgar,  cadnoaidd,  ffelgiaff.  1  Sam,  23.  2:i. 
Job  6.  12.  2  Cor.  12.  16.  2  Pedr  1.  16. 
Epb.  4.  14. 

K!d  0|t/Hoy«  ond  vpok.    JHar, 

CYFRYNGWR,  (cyf-rbwng)  canolydd,  eir- 
iolwr;  cyflafiireddwr,  dyddiwr,  cyfrwng^arn- 
ydd ;  gwr  canol  rbwng  dwy  blaid  anghytun. 
Qr.  MtatxTi^^  gwr  canol,  Nid/ yw  y  gair  cyf- 
ryngwr  yn  arferedig  yn  yr  Hen  iJestament :  y 
gair  Heh.  H**i*1)3  a  gyfieitbir  dpddiior,  (Job  9. 
33.)  a  arwydda,  arddangoswr^  eplurwr  ;  nen  un 
yn  trefnu  ac  yn  egluro  acbosion  rbwng  pleidian 
anffbytunol,  yn  ddiduedd,  ac  mewn  uniondeb 
ar  bob  Haw.  Dyddiwr  yw  y  cyfieithiad  am  y 
gair  Daysman^  yn  Saesoneg. — Mefft-n^c,  gan  y 
LXX.     Edr.  Dtddiwr. 

Y  mae  yn  ofynol  mewn  cyfryi^wr  addas  ei 
fod  mor  agos  i'r  naill  blaid  aV  Hall — ei  fod  o 
ddewisiad,  a  tbrwy  foddlonrwydd  y  ddwy 
blaid — ei  fod,  nid  yn  unig  o  egwyddor  nniawn, 
ac  yn  ewyllysio  gwnentbur  cjmawnder,  ond  ei 
fod,  befyd,  yn  gymbwys,  o  ran  deaU  a  gwybod- 
aetb  i  aUu  barnu  pa  rai  ydynt  ofynion  cyfiawn 
y  ddwy  blaid ;  rbaid  iddo,  befyd,  o'i  fodd  a'i 
ewyllys  ei  bun,  gymeryd  y  gwaiib  arno,  a  pbob 
plaid  yn  ymddiried  iddo,  ac  yn  ymrwymo  i 
aefyil  wrtb  ei  gyflafareddiad ;  ac  yn  olaí^  j 
mae  yn  angenrbeidiol  iddo  allu  ymrwymo  am 
gyilawniad  ammodan  o  bob  tu. 

1.  Daetb  angbytundeb  mawr,  trwy  bechod, 
rbwng  Duw  a  dynion :  y  mae  pellder  anfeid- 
rol  rbwng  y  ddwy  blaid;  ac  uid  oes  modd 
bytb  i'w  cymodi,  bob  ŵr  canol  addas  rhyng- 
ddynt 

2.  Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  Grist  o*i  wir- 
fodd,  a  tbrwy  drefoiad  dwyfol,  wedi  cymeryd 
y  ffwaitb  arno  o  gyfrynffu  rbyngddynt  Y  mac 
y  Tad  wedi  ymfoddlonf  ynddo,  a  cbwedi  ym- 
ddiried iddo  am  bob  petb  pertbynol  i'w  ogon- 
iant,  i  anrbydedd  ei  briodoliaethau,  ei  gyfraith, 
a*i  lywodraetb  ;  bydd  pawb  o'r  blaid  mil,  cyf- 
ranogion  oV  cymmod,  yn  bollol  foddlon  fod  ea 
bacbos  yn  ei  law,  ac  ymostyngant  gyda  byf 
rydwcb  i  ammodau  y  cyfammod  bedd. 

8.  Y  mae  lesu  Grist  yn  boliol  gymbwys,  o 


COT 


807 


CYF 


nn  ei  benoi^  i'r  swydd  aV  g^waith  ira  phwyng 
hwD.  Yr  oedd  yD  angenxheidiol  iddo  fod  jn 
pool  ŵr  o  nm  ei  benon,  mewn  tre&  i  fod  jn 
Gyfiryngwr  o  ran  ei  swydd.  Pe  bcasai  yn 
Dduw  yn  uni^  baasai  yn  Gyfiyngwr  rhy  nch- 
el  ar  du  dyn ;  pe  baasai  yn  ddyn  yn  nnig,  bu- 
asai  yn  Gyfiryngwr  rhy  isel  ar  dn  Dnw  :  ond 
gan  ei  fod  yn  Immannel,  Dnw-ddyn,  y  mae  yn 
Gjfiyogwr  cymhwys  rbwng  Daw  a  dynion. 
Gan  ei  fod  yn  Beison  Dwyfol,  ac  yn  Fab  y  dyn 
hefyd,  y  mae  yn  gydradd  â'r  ddwy  blaid;  y 
mae  yn  ddigon  ncbel  mewn  mawrhvdi  i'rnaili, 
ac  yn  ddigon  isel  mewn  nator  a  chyd-ymdeim-» 
lad  a'r  llaS.  Y  mae  nator  y  ddwy  blaid  yn 
benffiuth  yn  cyfarfod  yn  ei  Berson  gogonedd- 
oa.  Y  mae  yn  berffisdth  Dduw  ac  yn  berffaith 
ddyn,  yn  an  person.  Un,  nid  gan  gymysgu  y 
sjlwedd,  ond  trwy  undeb  person. 

4.  Gan  ei  fod  yn  Berson  Dwyfol,  y  mae  yn 
hoUol  gymbwTs,  o  ran  deall  a  gwybodaeth,  i 
amgyffred  a  barnu  yn  addas  am  ofynion  y 
Duwdod.  *  Y  mae  y  Mab  yn  adnabod  y  Tad 
— aoeirifywei  ddeiJl.'  Mat.  11.  27.  Sahn 
147.  5.  Y  mae  boll  anfeidrol  fiiWrbydif  per- 
ffeithrwydd  a  gogoniant  y  Dawdod,  yn  gwbl 
adnabydduá  iddo  ;  a  gall  fesor  a  pbwy%o  y  di- 
«nrhydedd  anfeidrol  a  wnaed  iddo,  trwy  bechf 
oddyn.  Y  mae  graddau  y  bai  a'r  anghyf- 
iawnder  yn  j  naill  biaid  a  gafodd  y  cam,  yn 
gwbl  wyby ddas  iddo.  Y  mae  yn  hanfodol  gyf- 
iawn,  fel  na  cbynyg  wnenthar  cymmod,  ond  ar 
aoimodaa  perffiutb  nniawn.  Ond  pa  fodd, 
meddwch,  y  daw  y  cymmod  byth  i  ben,  gan 
fod  goiynion  j  nail!  yn  anfeidrol  fawr  ac  ya 
gyâawo,  a*r  llall  yn  hollol  dlawd  i V  hateb  ? 
I  dd&ttod  y  cwlwm,  a  symud  yr  anhawsdra 
hwn  oddiar  fibrdd  y  cymmod,  ymrwymodd  y 
Cyfryngwr  yn  Fechniydd  dros  y  dyn.  A  chan 
fod  ý  dyndod  w^di  ei  gymeryd  at  Dduw  yn  ei 
betson,  y  mae  ynddo  gyflawader  ac  addas- 
rwydd  i  sicrhan  y  cyfammod  hedd,  trwy  gyf- 
lawni  yr  hoU  ofynion  dwyfol  ar  ran  dyn.  Yn 
y  Cyfryngwr,  gan  byny,  y  mae  y  cy&mmod 
vedi  ei  loniaetbu  yn  bollol,  gan  anfeidrol 
ddocthineb,  m  iecbydwnaeth  gyflawn  ynddo 
yn  sicr  ac  yn  dragywyddol,  gan  fod  yr  hoU 
amnodau  wedi  eu  cyflawni,  a'r  cyfammod  wedi 
ei  gadarnhau,  a'i  sdio  à  gwaed  y  Cyfryngwr. 
Yn  y  drefn  ryfedd  bon,  y  mae  mawr  amryw 
ddoethineb  Duw^  ac  ëangder  difesar  cariad 
dwyfol  yn  cyd-ddyagleirio.  Y  benaf  o  ffyrdd 
Duwydyw.  Y  mae  y  Personau  Dwyfol  yn 
cyd-lawenbaa  ynddi  er  tragywyddoldeb,  a  daw 
yr  hoU  eglwys  fawr  i  gyd-orfeleddu  oM  phlegid, 
droabyth.  Diar.  8.  30,  31.  Zepb.  3.  17.  Jer. 
32.41.  Deut30.  9.  1  Tim.  2.  6.  Heb.  8. 
6.  a  12.  24. 

*Pwy  yn  ystyried  y  potbau  hyn  yn  y  golen 
(modd  Witsiofi  dduwiol)  a  all  beidio  tori  allan 
mewn  gorfoledd  a  mawl  i'r  Duw  anfeidrol  sanct- 
aidd,  cyfiawn,  cywir,  da,  a  gogoneddusi  O 
ddy&der  golod  doethineb  a  gwybodaeth  Duw  Ì 
0  ddixgelwch  y  mae  yr  angeiion  yn  cbwenych 


edrycb  iddo  I  Gogoniant  i'r  Tad,  yr  hwa  a 
drefoodd,  a  roddodd,  ac  a  dderbyniodd  y  Ikai 
GyfryngwT  a  Mechniydd  ?  Gogoniant  i'r  Blab, 
yr  hwn  o*i  wir  fodd  a  wisgodd  ein  natur,  a 
fechniodd  drosom  ni,  ac  a  aeth  trwy  y  cwbl 
IQrda'r  &th  amynedd  a  ffyddlondeb !  Gogon- 
iant Tr  Ysbryd  Gtan,  yr  bwn  sydd  yn  danffos, 
yn  tystiolaetbu,  ac  yn  ernes  o*r  fàth  dded- 
wyddwch  anhraetbol  i  ni  1  Parch  iti,  O  lesn, 
gwir  a  thragywyddol  Dduw,  gwir  ddyn  dihal» 
og  y  ddwy  natnr,  mewn  undeb  personol,  a  cby-  i 
neddati  priodol  pob  an  o  honynt,  heb  eu  colli, 
ar  unwaith  yn  dy  Berson !  Ti  a  folwn — ti  a 
gydnabyddwn^ratat  ti  y  deuwn — wrth  dy 
draed  yr  ymostyngwn — ac  o'th  law  yn  unig  y 
dy^gwyliwn  anf  iechydwriaeth !  Ti  y w  yr  un- 
ig Wared  wr.  Dymunem  fod  yn  drysor  priod 
01  i  ti :  yr  ydym  felly  trwy  dy  ras,  ac  a  bar- 
hawn  felly  yn  dragy wydd.  Bydded  i  holl  fyd 
dy  etholedigion  dy  adnabod  syda  ni,  dy  gyd- 
dabod  a'th  addoli,  ac  felly  gael  eu  hachub  trw- 
ot  ti.  Hyn  yw  swm  a  ^Iwedd  ein  fiydd,  eîn 
gobaitb,  a'n  dymuniadaa  penaf  I    Amen.' 

Yr  oedd  Moses,  fel  cyinrngwr  rhwng  Dow  ac 
Israel,  yn  gysgod  bynod  o  Grist — ond  bod 
Crist  yn  rbagon  yn  anfeidrol  aroo.  Mwy  na 
Moses  jYTj  fel  y  mae  yn  fwy  na  phawb.  Der- 
byniodd  Moses  y  gyfraith  danllyd  gan  Dduw, 
cyhoeddodd  hi  i'r  bobl,  ac  aeiriolodd  drostynt ; 
ond  nid  oedd  Moses  yn  abl  ei  chyflawni  dros- 
tynt, a'n  prynu  oddiwrth  ei  melldith;  ond 
*  Crist  a'n  llwyr  brynodd  oddiwrth  felldith  y 
ddeddr     GaL  3.  13,  19,  20. 

*  Cyfryngwr  nid  yw  i  un ' — nid  oes  amgen 
am  Gyfi^ngwr  ond  lie  byddo  dwy  blaid,  a'r 
ddwy  blaid  byny  mewn  amra&eL  '  Ond  Duw 
sydd  un ' — ^nn  anfeidrol  Fod  yw  Duw,  yn  ber- 
ffaith dda  a  cbyfiawn,  gyd  à'r  hwn  nid  oes  cyf- 
newidiad,  na  chysgod  troedigaeth — gan  byny, 
OS  oes,  trwy  ryw  ymrafael,  angen  am  Gyfryng- 
wr  rhwng  Duw  a  dynion,  y  mae  yn  rhaid  bod 
y  bai  yn  gwbl  ar  y  dyn,  ac  er  llesâd  y  dyn  y 
mae  y  Cj^yngwr  wedi  ei  drefnu.  Yr  un  y  w 
Duw  o  byd,  ond  djm  sydd  wedi  colli  ei  le  pri- 
odol, trwy  droseddu  y  gyfraith. 

CYFRYW,  icyf-rhyw)  o'r  un  rhyw,  cytf-el- 
yb,  tebyjf,  y  fetíí.  Mae  y  gair,  yn  gyff'redinol, 
yncael  ei  aner  yn  y  radd  gymhariaetJaol,  megys, 
'Ymaith  à'r  cyfryw  an.'  Act  22.  22.— *Yn 
erbyn  v  cyfryw  nid  oes  deddf,'  &c.  Gal.  6.  23. 
Rhùf.  i.  23.     2  Cor.  10.  11.     3  loan  8. 

CYFYL,  (hyl)  agosrwydd ;  agos.  yn  agos, 
cyferbyn,  yn  ngwydd. 

Nl  ddaw  drw9  yn  dy  ay/^2.   JS.  J^rys  (Salm  9L  7.) 

CYFYNG^DERr-AU-DRA,  (cyfyng)  culni, 
aneangdra;  gofid,  cyni,  dyryswcb,  a  gwasgfa 
meddwl ;  triulod,  caledwch,  ac  adfyd.  Y  gair 
Heb,  "^^J  yr  hyn  a  gyfieithir  cyfyngder^  a  ateb 
i'r  holl  eiriau  uchod,  ac  amryw  yn  rhi^r  o'r 
un  natur.  Deut  31.  17.  Job  5. 19.«  Salm  4. 
1.  a  25.  27.  Diar.  11.  8.  2  Cor.  2.  4. 
.CYFF-ION,  (cyf)  corph  pren,  boncyff:— 
cyfFpren;  cyflfgwenyn;  cyfFder;  cyffelusen. 


CYFP 


808 


CYFP 


yb) 
Deu 


Ctff  Cxnsdl,  tadog,  neu  wreiddgorph  oen- 
edl. 

Cttf  Jsssb,  teula  breninol  Dafydd,  raab 
Jesse  ;  yr  hwn  oedd  wedi  myned  yn  isel,  a  di- 
flagar  iawn ;  pan  darddodd  y  Messiah  allan  o 
bono.     Esa.ll.  1. 

Ctffion,  1.  Darnan  o  goed  wedi  ea  gWDcatb- 
ar  yn  ddelwaa ;  gau-dduwiaa,  y  rhai  a  ymof- 
ynid  á  hwynt  gan  eilun-addolwyr.  Hob.  4. 12. 
— 3.  Math  o  beinant  a  wnaed  o  gyffion,  neu 
ddarnan  o  goed  i  gospi,  neu  boenydio  drwg- 
weithredwyr  àg  ef ;  yn  yr  hwn  yr  eisteddai  un 
mewn  modd  tra  anesmwyth,  yn  crogi  megys 
gerfydd  ei  goesan.  Jer.  29.  26.  Act.  16.  24. 
— ^TVallod  blin  a  gofidus  a  gyffelybir  i  gyffion. 
Job  13.  27. 
V  CYFFAITH,  (ffaith)  cymysg;  ancwyn.— 
"  Can  ys  y  maent  heb  gyffeith  gair  ger  bron 
trwn  Daw.'**  Dat.  14.  5.    W.  S. 

CYFFELYB,  (cyffai)  cynnhebyg,  cyhafal, 
eisor,  gyfeisor ;  o'r  nn  dull  ac  agwedd.  Exod. 
7,22.    Job  1.8.       ^ 

Fob  oígŷtíýb  a  ymgals.    Dior, 

CYFFELYBRWYDD-IAETH-AU,  (cyflPel- 
cynnhebygrwydd,  Uedrith,  tebygoliaeth. 
)eut.  1.  16.  Hos.  12.  10. — *Ac  a  wnaed 
mewn  cyffelybiaeth  dynion.'  Phil.  2.  7.  Efe 
a  wnaed  yn  mhob  peth  yn  debyg  i'w  frodyr; 
efe  a  gymerodd  arno  boll  wendidau  y  natur 
ddynoT,  eto  heb  bechod.  Hob.  2.  17.  Rhnt 
8.  3. — *  Y  rhai  ni  phechasant  yn  ol  cyffelyb- 
iaeth camwedd  Adda,'  ydy w,  plant  bychain,'  y 
rhai  ni  phechasant  yn  weithredol,  fel  Adda, 
ond  ydynt  yn  bechaduriaid  gwreiddiol  ynddo, 
a  thrwy  hyny  ydynt  yn  ddarostyngedig  i  far- 
wolaeth.'  Rhuf,  5.  14. — *  0  ba  le  y  cawsai  ef 
hefyd,  mewn  cyffelybiaeth.'  Heb.  11.  19. 
Edr.  Ibaac. 

CYFFES-ION-U,  (ffes)  addefiad,  proffcs, 
tystiolaeth  :  Gr,  (TfioXo^^ta,  amryw  yn  addef  yr 
un  peth.     2  Cor.  9.  13.     Heb.  3.  1.  a  10.  23, 

Cyffesu  a  arwydda,  1.  Cydnabod  a  chyfaddef 
yn  ddigel,  fel  y  gwna  troseddwr  o  flaen  bam- 
wr.  Jos.  7.  19.  Salm  32.  5.-2.  Addef,  neu 
arddelwi  rhywbcth  yn  gyhoeddus  fel  yn  ei- 
ddom  i  ni;  felly  y  cyffesa  Crist  ei  bobl  yn 
nydd  mawr  y  fam.  Y  macnt  hwy  yn  ei  gy- 
ffesu,  ac  yn  dal  perthynas  âg  ef,  drwy  eu  geir- 
iau,  eu  bywyd,  a*u  hymarweddiad  yn  y  byd  ; 
gan  ufuddhau  i'w  orchymynion  yn  wyneb 
gwrthwynebiadau  byd,  cnawd,  a  diafol.  Yn- 
tau  a'u  cyffesa  hwythau  ger  bron  ci  Dad,  yr 
hwn  sydd  yn  y  nefoedd.  Mat  10.  32. — 3, 
Clodfori  a  molianu  ^nw  yr  Arglwydd.  Heb. 
13.  16. — 4.  Addef  pechodaa  mewn  gweddi  o 
flaen  Dnw,  gyda  thristwch  duwiol  am  danynt, 
hyn  yw  ffrwyth  argyhoeddiad,  neu  wrth  ddyn 
duwiol,  profiadol ;  oddiwrth  ythwn  y  dysgwyl- 
iwn  gael  cysur,  neu  addysg.  Salm  32.  5.  Mat. 
3.  6.     lago  5.  16, 

Yr  ydoedd  yn  ddeddf  yn  Israel  i'r  archoffeir- 
iad,  ar  ddydd  y  cymmod  blynyddol,  yr  hwn 
oedd  ar  y  degfed  dydd  o'rseithfed  mis,  wneuth- 


ur  cyffes  i  Ddnw,  yn  enw  jr  holl  bobl,  gan  osod 
ei  ddwylaw  ar  ben  bwch  byw,  jt  hwn  oedd 
wedi  ei  oUwng  yn  rhydd,  neu  yn  ddiangol, 
oedd,  yn  gysgodol  yu  dwyn  ymaith  holl  ao- 
wireddau  meibion  Israel.  Le£  16.  21.  Cysgod 

0  Orist,  yr  hwn  y  rhoddwyd  holl  anwir^d- 
an  eu  bobl  arno,  ac  efe  a'u  dug  yn  ei  gorph  ei 
bun  ar  y  pren.  Dywedir  y  byddaiyr  loddew- 
on,  am  ddeng  niwmod  o  flaen  dydd  y  cym- 
mod, yn  gwnenthur  cyffesion  neillduol,  pob  nn 
o'i  bechodau  ei  hnn  ;  os  troseddiadau  t)'ddent 
o'r  Ilech  gyntaf,  cyffcsent  hwy  i  Dduw  yn  nn- 
Ig ;  OS  byddent  yn  droseddiadau  o^  lul  lech, 
cyffesent  hwynt  hefyd  i'r  rhai  y  gwnaethant 
gam  &  hwynt  Arwydda  cyffes,  weithiao,  yr 
hyn  a  gyffesir,  sef  crefydd  Crist     Heb.  3. 1. 

CYFFIN-IAU,  CYFFINYDI>-IAU,  (ffin) 
terfyn  ;  bargod ;  terfynau ;  bargodion,  godreu- 
On.    Jos.  13.  26.     Mat  4.  13. 

CYFFRO-AD-AU-OI,  (ffro)  1.  Anog.  Hos. 
12.  14.  2  Pedr  1.  13.— 2.  Codi  terfy^,  ter- 
fysgu.  Ruth  1. 19.  Act  17.  5. — 3.  Cynhyrfii, 
ymgynhyrfa.     Salm  39.  2.  a  77, 1 8. 

CYFFREDIN-OL,  (cyŵed)  cyfoU,  hollol 
arferol. — 1.  Y  bobl  gyffredin,  isafiaid  ;  y  rhai 
a  elwid  yn  rhediad  yr  iaith  Hebraeg,  meibi<m 
dyniony  neu  feihion  y  bobl ;  mewn  cyferbpiad 
i'r  uchafiaid,  y  rhai  a  elwid  meibion  gwyr^  Jer. 
26.  23.  Ezec  23.  42.  Salm  62.  9.  Cadts 
felly  y  bamodd  ein  cyfieithwyr  ni,  a'r  Saeson 
hefyd,  am  y  gehiau  Heb.  Q^;^  ^^2  ^^K 
{men  of  low  decree)  flj^iu^  nj^  (men  of  high  de- 
gree) Salm  49.  2.  Ond  hwyrach  nad  oedd  sail 
digonol  i'r  tyb  hwn. — 2.  Yr  hyn  a  fernid  yn 
aflan  wrth  y  gyfraith.  Act  10,  14.  a  11.  9.— 
3.  Peth  halogedig;  sef  heb  ei  olohl.  Marc  T. 
2, — 4,  Peth  heb  ei  gysegru,  neu  ei  neillduo  at 
wasanaeth  Duw.  1  Sam.  21,  4. — 5.  Yr  hp 
mae  yr  un  rhyddid  i'r  naill  a'r  llall  ddyfod  ato, 
a'r  un  bawl  ynddo.  Jer.  31.  "5. — Yr  hp  sydd 
yn  perthyn  i  bob  un  o'r  gymdeithas,  y  naill  fel 
y  llall.  Act  4.  32. — Yr  hyn  sydd  yn  perthyn 
i  holl  blant  Duw,  y  naill  fel  y  llall,  yn  ddiwa- 
haniaeth,  megys  ffydd,  Tit  1,  4.  ac  iechydwr- 
iaeth,  Judas  2.  yr  hon  a  gyhoeddir  i  bawb  yn 
gyffredinol,  ac  a  dderbýnir  gan  bawb  a  gedwir 
i  fywyd  tragywyddol.     Edr  Gwrknq,  IfiCtiYD- 

WRIASTH. 

CMOufredfnhehgjfniih,   Dior. 

CYFFWRDD,  CYHWRDD,  (teimlo)  1. 
Teimlo  yn  arafaidd.  Luc  8,  44. — 2.  Gwneyd 
niwed  iun.  Oen.  26.11.  Ruth  2.  9.-3.  Di- 
nystrio,  neu  orchfygu.  Heb.  11.  2a — 4.  Cyd- 
orwedd  â  gwraig.     Gen.  20.  6,     Diar.  6.  29. 

1  Cor.  7.  1. — 5.  Gafael  mewn  un  peth,  ymhel 
a.  Num.  16.  26. — Mae  Duw  yn  «cyffwrdd  a 
chalonau  dynion,'  pan  y  mae  vn  en  tuedda  at 
rywbeth.  1  Sara  10.  25. — Mae  Duw  yn  cy- 
ffwrdd  a'r  ddaear,  nes  y  mae  hi  yn  toddi,'  pan 
y  mae  yn  anfon  ei  farnedigaethau  dychrjrnllyd 
ar  ei  thrigolion.  Amos  9.  5. — *  Efe  a  gyffwrdd 
a'r  fiynyddoedd  a  hwy  a  fygant,'  pan  y  byddo 
efe  yn  symud  pob  rhwystrau,  yn  hawdd,  oddi&r 


CYH 


309 


CYLL 


á  fibrdd,  ac  jn  darostwDg  j  baleh  a'r  uchel. 
Salm  144.  5. — Nid  oedd  Alexander  a'i  lu  yn 
'cjffwrddà'r  ddaear/yn  en  hymdaith  yn  er- 
byo  y  Peniaid;  sef  teithient  gyd  à'r  &th  gyf- 
imderarnthrd  felbeboaseBt  yn  ebedeg,  ac 
ieb  gyfiufod  &g  un  rhwystr  effeithioL  Dan.  8, 
5. — *'  Gwaed  a  gyffwrdd  à  gwaed/  pan  fyddo 
Ikddiadaa,  a  phechodau  gwaeddfawr  eraül,  yn 
cael  en  gwneatbar  yn  fynych,  ac  yn  affos  at  en 
gilyddy  megys  y  naill  ar  sodlan  y  llalL  Hos. 
4.  2. 

*Na  cbyffwrdd,  ac  na  archwactka,  ac  na 
theimla;  ý  rhsÁ  ydynt  oil  yn  llygredigaeth 
wrth  eu  harfer.'  Col.  2.  21, 22.  Dyma  eirian 
cjfraüh  Moaes ;  '  na  chyffwrdd  à  phethau  af- 
ian,  na  archwaetha,  ac  na  tbeimla ;'  yn  cyfeirio 
At  fwyd  a  diodydd  y  rbai  y  crybwyllodd  vr 
spostol  am  danynt  yn  adn.  16.  y  rbai  yr  oeád 
yr  Inddewon,  a'r  dysgawdwyr  laddewaidd,  yn 
dal  llawer  arnynt^  fel  arferiadau  a  neilldnol 
deilyngdod  yn  pertbyn  iddynt  Oyfieitbia  rbai 
J  geiriau,  na  fwyta^  dc.  Addas,  tebygol,  medd 
Parkbnrst,  priodoli  y  geirian  /c?  ^V  ^  f^V  ^^TV^j 
\  fwydydd ;  na  fwyta  y  cyfryw,  a'r  cyfryw 
bethaa ;  dyma  iaith  y  gau  atbrawon  liiddew- 
siiddy  neu  rai  wedi  eu  Wjgra  gan  ddysgeidiaetb 
T  Pythi^oriaid.  Gwel  Macniigbt,  Roberts. 
'  CYGLY-TJ,  (cly)  cly w,  cly wed.  '  Yna  Mar- 
tha pan  gygle  ni  ddyfod  o'r  lesa/  &c.  loan 
11,  20.     W.  8. 

CYHOEDD-I,  (boedd)  noetb,  eglur,  bys- 
bys,  digel,  angbnddiedig,  gwybyddus  i  lawer ; 
liTsbysa,  eglnrbao,  gwnentbnr  yn  bysbys  i  law- 
eroedd  trwy  rybadd.  Diar.  27.  5.  Mat  12. 
16.    Exod.  33.  19.     Let  23.  21. 

CYHOEDDIAD,  (cyboedd)  dadganiad,  cy- 
hoeddedigaetb.    1  Bren.  22. 36.    1  Oron.  24.  9. 

CYHOEDD-WYR,  (cyboedd-gwr)  cyboedd 
ddadganwr,  pregetbwr,  efongylwr.  *Wele  ar 
y  mynyddoedd  *draed  yr  cfengylwr,  cyboedd- 
wr  heddwcb.*  Nab.  1.15.  Cyboedd  wr  bedd- 
wch,  yw  cyboeddwr  y  cymmod  yn  Nghrist— 
darostyngiad  gelynion  yr  eglwys:  megys  yr 
Assyriaid  a'r  BabîloDÌaid  gynt ;  Anghrist,  a'r 
breninoedd  Angbristaidd,  yn  ddiweddar.  Dys- 
trywiwyd  y  lleill,  a  dystarywir  y  rbai  byn  bef- 
yd ;  a  cbaiff  Seion  gaidw  ei  gwylian  mewD  di- 
ogelwcb  a  Uawenydd.  Esa.  40.  9,  10.  a  62.  7. 
Ldc  2.  10,  14.     Act.  10.  36.     Rbuf.  10.  15. 

CYHUDD-ION,  (budd)  1.  Beio,  nen  ach- 
wyn  ar  un ;  yr  byn  a  ellir  ei  wneutbur  yn  gyf- 
iawn,  neu  yn  angbyfiawn ;  yn  ddirgel,  neu  yn 
íîyhoeddus-  Dan.  3.  8.  Marc  3.  2.  Act.  24. 
:i.— 2.  Enog-&mu,  collfam.  loan  5.  46. — 
irelwir  Satan  yn  *Gybuddwr  y  brodyr  ger 
bron  Duw  ddydd  a  nos.*  Yr  oedd  ef  yn  ddi- 
baid,  tiwy  ei  oruchwylwyr,  yn  cybuddo  y  prif 
Gristionogion  ger  Iron  y  swyddogion gwladol ; 
ac  y  mae  bob  amser  yn  eu  cybuddo  wrtb 
Dduw,  wrtb  y  byd,  ac  wrth  eu  cydwybodau  eu 
hunain.    Dat  12. 10.    Job  1.    Zecb.  3.  1,  2,3. 

CYHUDDOL^  (cy-hudd)  cyhuddedig,  bei- 
edig,  acbwynedig.    Act  25. 16. 


CYLCH-AU-OBDD,  (cyl)  cant,  cylcbig, 
cylcbyn,  cylcbwy ;  cwmgawd,  cwmpas ;  gyrfa; 
ymyl ;  tro ;  oddi  amgylcb ;  mewn  pertbynas  L 
— Cylcb  yr  baul,  sef  gyrfa  yr  baul :  Cylcb«yn- 
ad,  sef  bainwr  cylcb. — Cylcboedd,  eu  nifer  y w 
pump ;  sef  y  cylcb  poetb,  y  ddau  gylch  tym- 
bemsy  a^r  ddau  gylcn  oerfelog,  neu  rewlyd. — , 
Cylcb  tŷ  Dduw,  sef  mewn  pertbynas  i  dŷ 
Dduw ;  yn  nffbylcb  tair  blynedd ;  yn  n^bylcb 
y  wlad ;  cylcn  o  gylcb,  sef  oddiamgylch  yn 
gyflawn*—*  Cylcb  y  nefoedd.'  Job  22.  14.— 
■  '  ■  ir.'  Diar.  8.  27. — 
Galar.  1.  17. 
12.  Exod.  26.11. 
Edr.  CwLWM. 

CYLLA-ON,  (cwll)  y  rban  byny  o  gorpb 
dyn  ag  sydd  yn  derbyn  yr  ymbortb  o'r  genau ; 
y  mae  yn  dbcbreu  yn  ngwndddd  y  tafod,acyn 
gwasanaetbu  i  ddwyn  y  bwyd  i^r  boL  Y  gropa 
mewn  ebediaid  ydyw.  Y  mae  i'r  anifeiliaid 
sydd  yn  cnoi  eu  oil  bedwar  cylla ;  ond  sjlwyd 
nad  oes  gan  rai  o  bonynt  sydd  à  pbedwar  yn 
Ewrop,  ddim  ond  dau  yn  Affrica,  am  fod  y 
Uysian  yno,  tebygol,  yn  fwy  maetblawn.  Mae 
y  gropa  mewn  ebediaid  yn  llawer  mwy  gaUuog 
i  dreulio  eu  bymbortb  yn  rbai  o  bonynt,  na'r 
cylla  mewn  dyn  ac  anifel.  Y  mae  y  nodd,  neu 
y  gwlybwr,  a  elwir  y  gattric  juice  sydd  yn  dy- 
noddi  o  gilcbwyrn  bycbain  yn  y  cylla,  i  dreul- 
io yn  ymbortb,  a'i  droi  yn  gaul  i  bortbi  y 
ffwaed,  à  cbyneddíáu  rbyfeddol  iawn  yn  per- 
3iyn  iddo. — 1.  Nid  yn  unig  y  mae  yn  wlyb- 
wr,  ond  y  mae  yn  edrwytk^  ac  yn  tawdd- 
cbwalu  yr  byn  a  ddelo  i'r  cylla. — 2.  Nid  yw 
o'r  un  datur  a'r  aliw  na'r  bustl  Trwy  brofiad- 
au  allan  o'r  corpb  nid  >  dy w  yn  gweitbredu  yr 
un  ûitb  ag  un  o'r  dydoliadau  byn  ar  ddefnydd- 
iau  ymbortb. — 3.  Nid  yr  un  petb  yw  treuliad 
y  cylla  a  braeniad  ychwaitb.  Mae  y  nodd  bwn 
yn  gwrtb-weitbredu  braeniad  yn  giTf  iawn,  ac 
yn  adferyd  sylweddau  wedi  braenu. — ^Nid  yw 
yn  gweitbio  ycbwaitb  trwy  eplesu ;  canys  y 
mae  yn  decbreu  gweitbio  ar  y  wyneb,  yn  groes 
i  eples,  sydd  yn  decbreu  yn  ngbanol,  neu  yn 
ngnalon  dcfnyddiau. — 5.  Nid  treuliad  gwred  a 
pboetbdcr  ydyw;  canys  trenlia  cy)la  oer  y 
môr-bysg,  y  cod  a'r  sturgeon^  gregyn  y  crane 
a'r  ceimwch,  sydd  galetacb  nag  ysUysau  y  cylla 
sydd  yn  eu  cynwys. — 6.  Mae  o  natur  wahanol 
yn  yr  amrywiol  greaduriaid ;  yn  addas  i  am- 
rywiaetb  eu  bymbortb.  Yn  yr  adar  sydd  yn 
gigweiniol,  ni  effeitbia  y  nodd  bwn  sydd  ,yn  eu 
cyllaon  ar  rawn.  Mown  defaid,  ni  effeitbia 
ddim  ar  wellt,  neu  borfeydd,  beb  ei  fod  yn 
gyntaf  wedi  ei  gnoi  ai ddryllio.  Y  nodd  sydd 
yn  ngbylla  yr  ŷch  a'r  ddafed,  yn  treulio  gwellt 
a  llysiau,  ni  effeibia  mewn  un  gradd  ar  gig,  neu 
gyrpb  anifeiliaid;  ac yp ngbyllaon  yr  anifeiliaid 
byny  sydd  yn  ymbortbi  ar  ffig,  nid  yw  yn 
effeitbio  nac  yn  gweitbredu  dim  ond  ar  syl- 
wedd  marw ;  canys  y  mae  pryfed  ao  ednogion 
byw  i'w  cael  yn  ainl  yn  eu  cyllaon.  Er  nad 
yw  yn  efteitbio  ar  y  cylla  tra  y  byddo  dyn 


CYM 


310 


OYM 


byw,  etp,  y  mae  yn  bwyta  gwiagoedd  y  cylla, 
yn  ami,  pan  y  catfo  weithreaii  amo  tywy  ang- 
eu  disyfyd,  cyn  colli  ei  rym  a'i  fywiogrwydd. 
Mor  hynod  y w  byny  Ç  ac  eto  mor  angenrheid- 
iol  yw  y  gwahanol  weitbrediad.-^Pwy,  a  ys- 
tyria,  na  wèl  yn  mbob  peth  fanylrvkydd,  doeth- 
ineb,  a  gweitbrediad  y  Creawdwr  n>awr  !  Gwcl 
Dr.  Paley's  Natural  Theology ^  p.  186. — Dur- 
ham's Physico  Theology,  Vol.  II.  p,  231,  314. 
— Cbamber's  Cyclopcedia, 

*Arfer  ychyd^  win  er  mwyn  dy  gyll»,  a'th 
fynycb  wendid ;'  «ef  dim  ond  ycbydig.  Yf  win, 
i  iacban  dy  wendidao,  nid  i  beri  gwendidau. 
Mae  Paul  yn  gorcbymyn  Timotbeus  i  yfed 
ychydig  win,^  er  mwyn  ei  gylla,  a*i  fynycb  wen- 
'did ;  er  byny,  nid  yw  efe  hyth  yn  gorcbymyn 
iddo  bregetbu  ycbydig ;  nac  ydy w,  er  ei  fod 
^n  ddyn  swan  a  salaidd,  y  mae  yn  gorcbymyn 
iddo,  ger  bron  Bam wr  byw  a  meirw,  i  bregetbu 
y  gair  mewn  amser,  allan  o  amser.  1  Tim.  5. 
23.     Doddridge  in  loc, 

CYLLELL-YLL,  (cwll)  twca ;  offeryn  Uym 
a  miniog,  digon  adnabyddus,  a  arferir  at  am- 
rywbethau.  Gen,  22.  6.  1  Bren.  18.  28. 
Ezra  1.  9.  Jer.  36,  23. — *  A  Sepborab  a  gy- 
merodd gyllell lem.'  £xod.4.  25.  Heb.y^car- 
eg  lem, — ^Llawer  o  genedloedd  a  arferent  lecbau 
celyd,  yn  lie  arfau  beiym,  cyn  ffnrfiad  y  cyfry w 
arfan  yn  en  plitb ;  megys  yr  Indiaid  yn  Amer- 
ica, ac  ynysoedd  y  Mor  DebcnoL — Arferir  y 
gair,  yn  gyffelybiaetbol,  am  greulonder  didru- 
garedd  gortbrymwyr  gormesol.  Diar.  30.  14. 
— Ac,  befvd,  am  wyliadwriaetb,  ac  attaliad  yn 
erbyn  glytbineb,  i  arwyddo  fod  eisiau  tori  y 
blys  anghymedrol,  yn  wyneb  yr  bndiad.  Diar. 
23.  2. — Y  cylliil  a  arferent  yn  liadd  ac  yn  darn- 
io  abertbau.  a  allent  gysgodi  Pilat,  Herod,  ac 
offerynan  eraill,  yn  y  driniaetb  greulon  a  gaf- 
odd  Crist  lesu,  pan  roddwyd  cosbedigaetb  ein 
beddwcb  nl  amo  ef,  ac  y  rboddodd  ei  cnaid  yn 
abertb  dros  becbod.     Ezra  1.  9.     Esa.  53. 

CYMAIN,  (maint)  cyfartal,  cyfuwcb,  cynifcr. 
— Ond  cbwaithau  befyd  cymain  un.'  Eph.  5. 
33.  '  Can  byny  pob  un  o  bonoch.'  W.  S. — 
*Cbwytbau  bawb.^  Dr.  M. — Gr.  izXr^v  xai 
yfístç  01  xaŵ'  £va.  Y  mae  yn  ddyledswydd  ar 
bob  un  gara  ei  wraig,  a  byny  am  ei  bod  yn 
wraig;  ac  nid  oes  neb  yn  cyflawni  un  ddy- 
ledswydd ta  ag  ati  yn  ^ddas,  fel  y  mae  Duw  yn 
gofyn,  beb  cji  cbaru. 

CYMAINT,  (maint)  o  un,  neu  yr  un  faint ; 
o*r  un  nifer ;  oV  un  maintioli,  neu  yn  gyfartal. 
Gen.  26.  12.  2  Sam.  24.  3.  Mat  19.  29. 
Marc  10.  30.    Dat  18.  6. 

CYMAL-ATJ,  (mal)  cydiad,  neu  gyswílt 
aelodau  yn  ngbyrph  creaduriaid.  Job  31.  22. 
— Wrth  '  gymalau  a  men'  yn  Heb.  4.  12.  y 
meddylir  yr  amcanion  cadarnaf,  y  dychymyg- 
ioa  aV  tueddiadau  dirgelalaf  yn  nsbalon  dyn ; 
y  rbai  y  mae  gair  Duw,  yn  e'l  awdurdod  min- 
iog, argyboeddiadol,  yn  cyrbacdd  trwodd  at- 
yat,  yn  eu  dadguddio,  ac  yn  eu  barnu. — *  Cy- 
mal  cynaliaetb.'^   Y  mae  yr  eglwys  yn  cael  ei 


cbyfielybu  i^r  corpb  naturiol — Criat  yw  y  pen, 
a'r  creoinwyr  gwirioneddol  yw  yr  aelodau.  Fel 
yn  y  corpb  naturiol,  y  mae  undeb  rtiwos  yr 
boll  aelodau  à'u  gilydd,  ac  aV  Pen,  Crist  fesc. 
Y  maent  ẅedi  eu  cyd-gynuU,  eu  crynboi  at  eu 
gilydd,  pan  oèddent  yn  wasgaredig ;  wedi  en 
baddasu  a'u  cyd-gysylitu — trwy  y  cysylltiadau 
y  mae  y  naill  aelodau  yn  wasanaethgar  iY  liall, 
ac  i'r  boll  gorpb  ;  ac  befyd,  y  naill  /aelod  yn 
rboddi  cynaliaeth  i*r  llaU ;  felly  y  mae  y  cj- 
sylltiadi  yn  gymalau  cynaliaetb. — Felly  y  Pen, 
sef  Crist,  yw  ffynon  bywyd  i'w  boll  gorpb,  a 
pbob  aelod  o  bono.  ^  0*r  bwn  y  mae  yr  boll 
gorpb,'  <&c.,  nid  oes  un  gradd  o  gynaHaetb  gan 
y  naill  aelod  i  roddi  iV  Hall,  ond  a  dderbynio  o 
bono  ef.  Rbaid,  mewn  corpb  iacbus,  fod  un- 
deb rbwng  pob  aelod  a'r  pen,  a  chysyiltiad 
rbyngddi  a'r  aelodau  eraill  nesaf  ati,  fel  j 
byddo  yn  addas  i  dderbyn  ac  i  gyfiranu.  6% 
na  bydd  yn  derbvn,  ni  bydd  ganddi  ddim  i 
gyfranu ;  ac  os  felly,  bydd  yn  wy  wedig  ei  bun, 
ac  yn  acboa  gwy wedigaetb  i  eraill.  Y  mae  &n- 
feidrol  gyflawnder  yn  Ngbrist,  ond  trwy  y  cy- 
malau  cynaliaetb  y  gwneir  ni  yn  gyfranog  o'r 
cyflawnder  bwnw  er  ein  cynaliaetb.  YrYs- 
bryd  Glan  yn  benaf  sydd  yn  cysylltu  yr  aelod- 
au à'u  gilydd,  a'r  boll  gorpb  a'r  pen-  Yn  yr 
ail  le,  y  mae  ffydd  yn  afaelgar  yn  y  pen,  ac 
yn  derbvn  magwriaetb  a  cbynaliaetb  o  bona 
Yr  byn  y  mae  ôydd  yp  ei  dderbyn  er  adeilad- 
aetb  y  dyn  ei  bun,  y  mae  cariad  yn  ei  syfrana 
er  llesÀu  eraill  befyd,  '  yn  nerthol  weitbrediad 
yn  mesur  pob  rban.'  iNid  yr  un  mesnr  sydd 
i'r  aelodau  oil,  ond  y  mae  mesnr  priodol  i  bob 
rban,  fel  yn  y  ccfrpb  naturioL  Y  mae  nerthol 
weitbrediad,  nid  yn  unig  yn  cysylltu  yr  aelod- 
au, ond  befyd  yn  peri  cynydd  yn  y  cysylltiad 
bwnw,  yn  ol  mesur  pob  rban.  Yn  yr  undeb 
bwn,  a  tbrwy  gyfraniad  o'r  Pen,  sef  Crtat,  a'r 
aelodau  â'u  gilydd,  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn 
nertbol  weitbredu  i  beri  cynydd  y  corpb  mewn 
cariad.  Hob  gariad,  ni  bydd  yr  aelodau  yn 
gynaliaetbol  i'w  gilydd ;  ac  beb  ffydd,  ni  bydd 
gan  gariad  ddim  i'w  roddi,  Y  mae  fiydd  yn 
derbyn,  a  cbariad  yn  cyfrann.  Gren  mai  fifydd 
sydd  yn  derbyn,  y  mae  yn  rbaid  fod  gair  ac  or- 
dinbadau  Crist  o  fawr  wertb  gan  yr  boll  wir 
aelodau,  trwy  ba  rai  y  mae  Crist  yn  cyfranu  i 
ffydd  o'i  gyflawnder  mawr  ei  bun»  £ph.  4. 16. 
Col.  2.  19,  '  Cymalau  morddwydydd '  yr  eg- 
lwys, neu  yn  bytracb  yr  addurn,  ueu  y  wiag 
bardd  am  ei  cbymalau,  sydd  yn  arwyddo  pryd- 
fertbwcb  ei  bysgogiadau  ysbrydol,  a'i  buchedJ- 
iad  allanol,  wedi  gwregysu  ei  Iwynau  â  gwir- 
ioneddau  dwyfol,  a  gwisgo  am  ei  tbraed  esgid 
iau  efengyl  y  tangnefedd.  Can.  7.  1.  Epb. 
6.  14,  15. 

CYMANFA-OEDD,  (cyman)  cynclleidfa. 
tyrfa ;  amryw  yn  cyd-gyfaifod  yn  yr  un  fan. 
Exod.  12,  16.  Yn  gyffredinol,  yn  yr  ysgrytb- 
yrau  yr  ydys  yn  deau  wrtb  gynmn&,  caagiiad  o 
amryw  ddynion,  wedi  dyiod  at  en  gilydd  i 
gyd-addoli  Duw.    Le£  23.  3.    Num.  28.  18. 


CTM 


311 


CTM 


— Soiiir  tm  g7m«Dfii  sanctaidd,  nea  neilldaol, 
i  BaaL  2  Bren.  10.  20. — Y  mae  yr  Arglwydd 
TD  galw  7  gpD&ah  sanetaidd,  àcy  jn  fficidd- 
än  &c  yn  anwìrëdd,  o  herwjdd  y  camarferiad 
a  wneid  o  honi.  Esa.  1.  13.  Amos  5.  21. 
— Oelwir  yr  laddewon,  yn  en  ffwrth-giliadau, 
TD '  gymaofa  anffyddlomaid.'  Jer.  9. 2. — *  Oy- 
manfa  a  cbynnlleidw,'  neu  egiwys  {sxxXfiffta)  *  y 
rhai  cyDtaf-anedig  .^  yr  egiwys  Gristionogol,  yn 
CYDwys  Inddewon  a  Chenedloedd,  wedi  eu 
?alw  yn  nghyd  drwy  yr  efengyl.  Heb  12.  23. 
Yr  oedd  y  gymanta,  neu  7  gynulleidfa,  yn 
Israel,  yn  cael  ea  galw  yn  nghyd  trwy  lais  yr 
udgyrn  arian.  Num.  10.  2,  1,  Felly,  yn  yr 
nn  modd,  y  mae  cymanfa  a  chynuUeidfa  y  rbai 
crntaf-anedig,  wedi  eu  galw  kg  udgom  arian 
VT  efengyl,  i  gydgyfarfod  yn  Nghrist,  ac  yn 
enw  Crist,  yr  bwn  a  wnaeth  y  ddau  (sef  lùdd- 
ewon  a  Chenedloedd)  yn  nn  àg  ef^  ac  &'u  gil- 
ydd  ynddo.  Num.  3.  40,  41,  42, 43. 
'  CYMDEITHA8-AÜ-U,  (ymdaith)  cyfeill- 
acb,  cymundeb,  cyd-ymdeithas ;  rhai  yn  cyd- 
deithio,  neu  yn  cyd-fyned  a*u  gilydd  :  yii  cyd- 
feddwl ;  yn  cyd-ewyllysio,  yn  cyd-iarnu,  yn 
cyd-gttTD,  yn  cyd-gasau  ;  mewn  gair  yn  cyd- 
wneyd  pob  peth.  Y-  gair  Gr,  xoivwvta^  a  gyf- 
ieithir  cymdeithas  y  rhan  amla^  a  arwydda  cyf- 
niDu  rliyw  beth  i  eraill ;  yn  yr  ystyr  hwn  yr 
arferif  ef  yn  2  Cor.  9.  13.  ac  a  gyfieithir  yno 
c^'raniad.  Hefyd,  arwydda  cyd-gyfraniad ; 
yn  yr  ystyr  hwn  arferir  ef  yn  1  Cor.  10.  16. 
'  Onid  cyd-gyfraniad  gwaed  Crist  y  w  ?'  Arferai 
y  Groegiaid  y  gair  hefyd,  medd  Chandler,  ar 
Eph.  5,  11.  i  arwyddo  cyd-gyfraniad  o  ddefod- 
ao  crefyddol,  ac  o'r  bendithion  a  ddyotymygid 
oedd  i'w  cael  trwyddynt.  Hefyd,  arwydda 
cymdeiikaSf  neu  cyd-gyfeiliion  wedi  ymuno  a'u 
gilydd  trwy  ryw  rwymyn  cyffredin  i  feddianu 
rhyw  ragorfreintiau  trwy  eu  hundeb  a'u  gilydd. 
Yr  oedd  ll^wer  o'r  cyfry  w  gymdeithasau  a  al- 
Trai  y  Lladinwyr  Sodalitia.  Ac  am  fed  am- 
ryw  0  honynt  wedi  op  sefydlu  i  gyflawai  defod- 
ao  crefyddol,  golygent  y  duw  hwn,  i  anrhydedd 
pa  an  y  sefydlwyd  y  gymdeithas,  yn  ben  y 
gymdeithas,  ac  yn  awdwr  y  llesad  a  gaent  trwy 
en  cymdeithas  yn  eî  addoliad.  Yn  yr  ^styr 
^wn  priodolir  y  gair,  gyda  llawer  o  addas- 
rwydd,  i  ddysgyblion  Crist  mewn  undeb,  trwy 
jTTiiirhyw  werthfawT  ffydd,  i'r  un  gymdeithas 
neu  gymundeb  eglwysig,  i  addoli  yr  unig  wir 
Ddnw,  trwy  gyfryngiad  ei  Fab  lesu  Grist,  ac  i 
dderbyn  oddi  wrtho,  trwy  yr  un  cyfryhgiad, 
bob  bendith'  dymhorol,  ysbrydol,  a  thragy- 
wyddol.  Y  Tad,  a'i  Fab  ef,  lesu  Grist,  y w  pen 
y  gymeithas  ryfedd  bon  ;  ac  oddi  wrtho  y  mae 
yr  holî  fendithion  yn  dylifo  i'r  boll  frawdolion 
TD  y  gymdeithas. 

Y  mae  i'r  saint  gymdeithas  â  Duw  yn 
Ngbrist  Sail  cymdeithas  â  Dnw  yw  undeb. 
Y  mae  undeb  gyfammodol  rhwng  Duw  a'i  bob!, 
yn  ea  cymeryd  i  berthynas  gyfammodol  ae  ef : 
trwy  rrnwedd  yr  undeb  hwn  y  mae  cfe  yn 
Dduw  iddynt  hwy,  a  hwythau  yn  bobl  iddo  ef. 


Undeb  priodasol  y  w,  y  feth  sydd  rhwng  gwr  a 
gwraig.  *  Dy  briod  yw  yr  hwn  a'th  wnaeth.' 
Esa.  54.  6.  Ffrwyth  yr  undeb  cyfammodol 
hwn  yw  rhoddiad  yr  Ysbryd  yn  yr  adenedig- 
aeth.  1  loan  4.  13.  Rhwyiiivn  yr  imdeb  hwn 
yw  carîad  traçrywyddol  Duw  tu  ag-atynt.  Hwn 
sydd  yn  eu  tynu  ato,  ac  yn  eu  huno  ag  ef.  Y 
mac  yr  «ndeb  yn  anwahanol  ;cauys  nid  oes 
a'u  gwaliana  oddiwrth  gariad  Uuw  yn  Nghrist 
lesn,  Y  mae  cariad  Jww  yn  cael  ei  dywallt 
yn  eu  calonan  gnn  }  r  Ysbryd  Glan,  ac  y  mae 
eu  calonau  yn  cael  eu  cyfarwyddo  i  gariad 
Dnw,  y  maont  yn  ciw]  on  <rwreiddio  a'u  seilio 
ynddo,  ao^  yn  amgyfíred  gyd  aV  hoU  saint  ei 
fesurau  anfeidrol.  Eph.  a.  18,  19.  Ffrwyth  yr 
undeb  hwn  yw  bawl  gytammodol  yn  Nuw ;  y 
mae  Duw  yn  Dduw  iddynt  hwy  !  Zech.  13.  9. 
Salm  31.  14.  Phil.  4.  19,  Gen.  15.  1.  Galar. 
3.  24. 

Oddiwrth  hyn  y  mae  y  gymdeithas  rhwng 
Duw  a'i  bobl,  ac  a  elwir  wrth  amry  wiol  enwau 
yn  yr  ysgrythyrau  :  megys,  1.  Eu  trigiad  y 
naill  yn  y  Hall.  *  Yr  hwn  sydd  yn  aros,*  (/le- 
vwv)  yn  triffo  *  mewn  cariad,  sydd  yn  aros  {yn 
triffo)  vn  Nuw,  a  Dnw  ynddo  yntau.'  1  loan 
4.*16.  2  Cor.  6. 16.  Eph.  2.22.  *Nyni  addeu- 
wn  ato,'  niedd  Crist,  ac  awnawn  ein  trigfagyd 
ag  ef,'  sef  gyd  a'r  hwn  sydd  yn  ei  gam,  ac  yn 
cadw  ei  air.  loan  14.  23. 

2.  Rhodio  gyda'u  gilydd,  fel  cyfeillion  cyf- 
ammodol, heddychlon,  a  chariadus.  Amos  3. 
3.  '  Mi  a  breswyliaf  ynddynt,  ac  a  rodiaf  yn 
en  mysg,'  medd  Duw.  2  Cor.  6.  16.  Enoch 
a  Noah  a  rodiasant  gyda  Duw — sef  yn  eihedd- 
wch — yn  ci  gyfeillach — yn  ei  ofh — ac  i  bob 
rhyngu  bodd  iddo.     Gen.  5.  24.  a  6.  9. 

3.  Yn  y  gymdeithas,  neu  y  cymundeb  hwn, 
y  mae  pob  plaid  yn  cael  y  He  a  weddai  iddjmt. 
Nid  yw  y  dyn  sydd  yn  feddianol  o'r  fraint  or- 
uchel  hon  yn  ei  ddyrchafu  ei  bun,  ac  yn  bych- 
anu  Duw  :  nac  ydy  w  ;  ond  yn  y  gwrthwyneì), 
y  mae  yn  rhoddi  mawredd,  gogoniant,  a  chlod 
i  Dduw,  ac  yn  cymeryd  gwaeledd,  gwarth,  a 
chy wilydd  iddo  ei  bun.  Mae  yn  cyfrrf  ei  bun 
yn  ddim,  a  Duw  yn  bob  peth ;  y  mae  efe  yn 
ddrwg,  a  Duw  yn  anfeidrol  dda  a  chyfiawn  ;  y 
mae  efe  yn  hoHol  dlawd,  yn  byw  ar  Dduw 
holl-gyfoethog ;  y  mae  efe  yn  wan,,  yn  pwyso 
ar  ỳ  breichiau  tragywyddol.  Mae  yma  gyd- 
fywioliaeth  heddychol,  rydd,  a  chariadus,  trwy 
gyfrinach  gyfeillgar.  Y  mae  holl  gyflawnder 
mawr  y  Cyfryngwr  yn  drysor  rhydd  i'r  pech- 
adnr,  yn  wyneb  ei  holl  angenion  ;  ac  y  mae  yn 
cael  tywallt  ei  holl  achwyniadan  a'i  ofidiau  fel 
i'w  fynwes.  Y  mae  cyfnewidiad  o  ran  gofal 
am  achosion  o  bob  ochr.  Y  mae  achos  y  pech- 
adur  yn  hollol  yn  ngofal  Duw ;  y  mae  rhyw 
hiraeth  gwiiioneddol  yn  nghalon  y  pcchadur 
yntau,  am  ogoniant  i  enw,  a  llwyddiant  i  achos 
Duw  yn  y  byd. 

4.  Mae  y  gymdeithas  hon  yn  drwyadl,  ac  yn 
gyfiredinol  o  bob  ochr.  Y  maent  yn  cymdeith- 
asu  a'u  gilydd  yn  mhob  peth.    Y  mae  pob 


CYM 


812 


CYM 


achos  gan  j  credadyn  yn  achos  rhyngddo  a 
Dnw ;  a  rhyddid  ganddo  i  fyned  at  Ddaw  yn 
y  cwbl.  Mae  y  pethau  mwyaf  cyffredin  sydd 
yn  perthyn  iddo,  yn  ei  rodiad  aM  idwedigaeth 
yma  yn  y  byd,  yn  achosion  pwysig  rhyngddo 
a  Duw.  Y  mae  yi}  bwyta  ac  yn  yfed,  ac  yn 
dwyn  yn  mlaen  ei  hoU  fnsnach  fydol,  a'i  ym- 
driniaeth  à  dynîon,  gyda  golwg  ar  Dduw,  ac 
ymofyniad  am  ei  gyfarwyddyd  ^i  gymhorth. 

5.  Mae  y  gymdeitha»  hon,  hefyd,  iV  mwyn- 
hau  yn  boll  ordinbadau  Dnw,  ac  yo  wyneb 
boll  wirioneddan  Duw — yn  y  gorcbyinynion 
yn  eu  purdeb  dwyfol — yn  ŷr  addewidion  yn 
eu  cyflawnder  a'n  rbadlonrwydd — yn  boll  ddir- 
geledigaetbau  yr  iecbydwrraetb,  yn  en  docth- 
ineb,  eu  cysondeb  bardd,  a'u  cysylltiad  gog- 
oneddus.  Weithian,  y  mae  yr  enaid  yn  ym- 
dywallt  ger  bron  Duw  mewn  ymostyngad  a 
galar  duwiol ;  weithiau  ynymgysuro  yn nghyf- 
lawnder  yr  iechydwriaeth,  a  graslonrwydd  yr 
addewidion  ;  felly  hefyd,  ar  brydiau,  y  mae  y 
gorchymynion,  yn  eu  huniondeb  a'ti  sancteidd- 
rwydd,  yn  hyfrydwch  ac  yn  orfoledd  iddo.  Y 
mae  yn  gweled  àg  wyneo  agored,  ogoniant  yr 
Arglwydd  yn  ei  wirioneddau,  megys  mewn 
drych,  ac  yn  golygn  Duw  a'i  ogoniant  fel  ei 
hyiryavfck  a'i  ddyben  penaf.  1  Cor.  1.9.  Epb. 
3.  9.  2  Cor.  13.  13.  Phil.  2.  1.  1  loan  1. 
3,  7. 

Ni  ddichon  neb  gynideithasu  â  Duw,  a 
rhodio  yn  y  tvwyllweh — heb  adnabod  ffordd  y 
cymmod  yn  Ngbrist — yn  farw  mown  pechod — 
ac  yn  byw  yn  ansanctaidd  ac  yn  angbyfiawn. 

1  loan  1.  Pa  gyfeillach  a  ddichon  fod  rhwng 
cyfiawnder  ac  angbyfiawnder — rhwng  golenni 
a  thywyllwch — rhwng  Crist  a  Belial  ?  2  Cor. 
6.  14,15.  Ond  rhai  mewn  cymmod  à  Duw 
trwy  Grist,  ac  wedi  eu  eancteiddio  gan  yr  Ya- 
bryd  Glan,  ac  yn  rhodio  yn  ddichlynaidd  yn 
ffyrdd  sanctaidd  Duw,  sydd  yn  mwynbau  y 
fraint  omchel. 

Y  mae  yn  amlwg  oddiwrth  yr  ysgrythyrau 
canlynol  fod  i'r  samt  gymdeitbas  à  phob  un  o'r 
Personan   DwyfoL     1  loan  1.  3.     Phil.  2. 1. 

2  Cor.  18.  14.— 1.  A'r  Tad  fel  Tad,  yn  ei  gar-' 
iad  tragywyddol,  yn  eu  drugaredd,  ei  ffyddlon- 
deb,  a'i  diriondeb  tn  ag  atynt  1  loan  3.  1. 
Esa.  63.  9.  Salm  103.  13.— 2,  A'r  Mab,  yn 
yr  hyn  yw  o  ran  oi  Bcrsön — yn  yr  hyn  a 
wnaeth  drostynt — yn  y  gras  a  dderbyniant 
oddi  wrthô  yn  ei  boll  swyddan  a'i  berthynasau 
— eu  prophwyd,  eu  harchoffeiriad,  a'u  brenin 
— en  pen,  eu  brawd  a'u  priod,  arc. — yn  ei  gyf- 
iawnder  a'i  sancteiddrwydd.  1  Cor  1.  30. 
Jer.  23.  6.  Esa.  45.  24. — yn  ei  gariad  a'i 
ffyddlondeb.  Eph.  5.  2. —  3.*  Y  mae  iddynt 
gymdeitbas  a'r  Ysbryd  Glan,  yn  ei  Berson,  ei 
swydd,  ei  wai^h,  yn  ei  boll  gyfraniadau  o  ras, 
doniau,.a  chynorthwyon — ^yn  ei  gariad,  ei  dv- 
nerwch,  a'i  ffyddlondeb.  Rbufi  15.  80.  2. 
Cor.  13.  13. 

Y"  y  gyndeitbaa  felus  hon,  y  mae  ymos- 
tyngiad  Dnw,  ac   anrhydedd  plant  Duw,  yn 


ymddangos  vn  rhyfedd*  Y  mae  yn  gymdeitb- 
as ddymnnol  a  gwerthfawr  o'n  tn  hwy.  Eu 
dyddanwcb,  en  hyfrydwchya'u  cynaliaeth  yny 
byd.  Dyma  afon  eu  hyfirydwcb,  sydd  a'i  flryd- 
iau  yn  barhans  yn  en  liawenhan.  Yn  y  mwyn- 
had  o  honi  y  maent  yn  agos  i  ddedwyddwcb  y 
nefoedd;  perffeithrwydd  o  honi,  a  pharhad 
tragywyddol  o  honi,  fydd  y  nefoedd. 

'A  cnymdeithas  ei  ddyoddefiadau ;'  y  mae 
i'r  saint  pymdeitbas  à  Christ  yn  ei  ddyoddef- 
iadau ;  efc  a  ddyoddefodd  yn  en  He  hwynt ;  v 
mae  y  dyoddef  adau  hyn  yn  cael  en  cyfúî  idd- 
ynt, ac  y  maent  yn  cael  proiiad  o'n  rhxnwedd 
yn  eu  calon.  PhiL  3.  10. — 'Cymdeithas  yr 
efengyl,'  ydyw  y  cyd-feddiant  a'r  rhyddid  cy- 
weithas  sydd  rhwng  y  saint  yn  eu  proffes  o 
wirioneddau,  eu  proiiad  o  fendithion,  a'n  cyf- 
lawniad  parch  us  o  reolan  ac  ordinbadau  vr  ef- 
engyl. Phil.  1.6.  Gal.  2.  9. 

CYMEDROL,  (meidr)  cy  mbesurol,  cy- 
mhwys,  addaa,  canolig ;  cyfiawn ;  heb  fod  ya 
oi-mod  nac  yn  rhy  fychan.  Joel  2.  23.  Edr. 
Ctfiawn. 

CYMEDROLDER,  (medr)  tymberosrwydd, 
sobreiddrwydd,  dirweat  Y  gair  Or.  €ptparti% 
a  gyfieithir  cymedrolder,  a  arwydda  hunan-ly- 
wodracthiad ;  sef  bod  gan  un  awdurdod  arno 
ei  bun,  o  ran  chwantau  a  phleseran  cnawdol ; 
diweirdeb,  sobrwydd.  2  JPedr  1.  6.  Yr  on 
gair  a  gyfieithir  dirwesty  yn  Act  24. 25.  a  GaL 

5.  22.  a  gair  o'r  nn  gwreiddyn  a  gyfieithir  ym- 
gadw^  yn  1  Cor.  7.  9.  a  9.  25, 

CYMER-YD-ODD,  dërbyn,  gafaelu  yn, 
&c.  cyd-lif,  cyd-ffrwd.  Cymer  dan  ddwfr.  Y 
mae  llawer  o  leoedd  yn  Nghymru  yn  cael  yr 
enw  hwn  oddiwrth  eu  sefyllfa  wrth  godiad  dwv 
afon.  2  Sam.  19.  30.  Stím  109.  8. 

CYMERAWD-ADWY,  (cymer)  derbyniol, 
cyfrifol,  cyfriawl,  teilwng  o  barch,  gwiw,  an- 
rhydeddus.    Lef.  1.  4.    Dent.  33.  24.    Esth.  8. 

6.  Salm  19,14.  Rhuf.  1.  28.— *Gwnaetb  ni 
yngymeradwy  yn  yr  an\íörlyd.'  Epb,  1.  6.  Yr 
anwylyd  yw  Crist,  yr  hwn  sydd  anfeidrol  an- 
wyl  gan  y  Tad — ei  anwyl  Fab — ücoç  tt^c  07«-- 
^Ŷ,  Mah  ei  gariad.  Mat.  3.  16.  Col.  1.  13. 
Ethc4odd  ni  ynddo  cyn  seiliad  y  byd ;  a'n  ben- 
dithiodd  ni  &  phob  bendith  yshrydol  ynddo : 
gwnaeth  ni  yn  gymeradwy  ynddo,  y  rhai  oedd- 
em  hoUol  yn  anghymeradwy  ynom  ein  hunaic. 
Yn  ei  Fab  y  mae  y  Tad  yn  golygn  ei  bobl ;  a 
chan  fod  ei  Fab  yn  anfeidrol  anwyl,  y  maent  j 
hwy  than  yn  anwyl  ac  yn  gymeradwy  ynddo. 
Gau  mai  ynddo  ef  y  maent  yn  gymeradwy,  y 
mae  eu  cymeradwyaeth  yn  sefyll  arsail  anfeid- 
rol ucbel  a  dyrcbafedig.  Nis  gall  fod  ar  sail 
uwch  nag  yn  ei  anwyl  Fab,  ac  er  ei  fwyn  yn 
boUol  ac  yn  gwbl,  Y  mae  en  cymeradwyaeth 
yn  dragywyddol  a  digyfnewid,  fel  y  sail  ar  ba 
un  y  mae  yn  sefyll.  Nid  ydyw  yr  apostol  yn 
dywcdyd,  yr  hwn  a'n  gwnaeth  yn  gymeradwy 
yn  ein  cari'ad,  yn  ein  sancteiddrwydd,  &c.  ood 

•  yn  yr  anwylyd.'  Y  mae  yr  anwylyd  yr  ud 
mor  anwyl  yn  parhan.    Nid  oea  un  cyute^id- 


OYM 


aid 


CYM 


iâd  yn  nbeilyn^od  y  Mab,  oac  yn  meddwl  a 
chtfiad  y  Tad  to-  ag  ato.  Am  hy  ny  y  maent 
hwythau  yn  ddigyinewid,  ac  yn  dragywyddol 
gymeradwy  ynddo.  Oddiwrth  eu  cymeradwy- 
aeth  yn  yr  anwylyd,  y  mae  eu  boll  fenditbion, 
ea  grâs,  a*n  cysuron  yn  tarddu.  Gan  fod  y  Tad 
wedi  en  betbol  ynddo,  ac  mai  yr  anwyíyd  sydd 
yn  ea  gwnenthur  yn  gymeradwy,  y  mae  mawl 
ft  gi^ouiant  tragy wyddol  i'r  Personau  Dwÿfol, 
am  y  drefn  ryfeîdd  bon,  sydd  yn  dangos  oar- 
ind  a  gras  anfeidrol  fawr,  ancbwiliadwy,  agog- 
oneddus.  Wele  I  dyma  gariad  a  gras  sydd 
uwchlaw  gwybodaetb ! — *  Yr  ydym  yn  ymor- 
chesto,  pa  nn  byu»g  ai  gartref  y  byddom,  ai 
oddi  cartre^  ein  bod  yn  gymeradwy  gahddo 

(  ef.'  2  Cor.  Ö.  9.  Yr  ydym  yn  ymorcbestu, 
idortiiooitsBoLy  yr  ydym  yn  ymdrechu  am  dano, 
fel  eio  bucbelgais,  ein  banrhydedd,  ein  bordd- 

'  ^  ^'°  gogoniant  penaf ;  yn  ymegnio  am  dano 
fel  am  y  petb  mwyaf  ei  bwya,  ei  anrbydedd,  aH 
ddedwyddwcb  ;  a  byny  trwy  gredn  yn  yr  b'wn 
a'i  boddlonodd,  set'  ei  anwyl  Fab ;  trwy  ufudd- 
hau  iddo — ^trwy  ddyoddef  drosto— trwy  ochel- 
jd  y  petbáa  sydd  yn  ei  anfoddloni.  Nid  yd- 
fw  oDd  petb  bycliaDi  mewn  ystyr,  pa  nn  ai 
gartref  y  byddom,  ai  oddi  cartre^  ond  petb  o 
anfeidrol  bwys  y w  ein  bod  yn  gymeradwy  gan- 
ddo  ei  Dyma  y  nod  penaf  yd  ei  clwg  wrlb 
feddwl  am  fy w,  ac  wrtb  feddwl  am  farw.  Ond 
cyrhaedd  at  hyn,  y  mae  pob  petb  yn  dda. 

CrMHAR-ION-U,  (par)  cydwr,  cyfran<^- 
WT,  cyfaill. — 1.  Ud  tebyg  i  nn  arall  Felly  y 
mae  yr  bwn  a  yspeiiio  ei  dad  neu  ei  fam  yn 
gymhar  i  ddinystriwr.  Diar.  28.  24. — 2.  Rbai 
oVonrbyw,  m^ys  adar,  &c.   fisa.  34.  15.-^ 


.  Gwr  a  gwraig,  y  rbai  ydynt  nn  par ;  a  pbob 
Q  yn  gymbar  iV  gilydld.  Mat  2.  14. 

Fob  edn  a  edwyn  el  gymhar.   JHar. 

CYMHELftI,  (pelri)  terfy8g,.cynbwrf  medd- 
wl, dwys-ofid. — *  Y  mae  arnaf  gyrahelri  raawr 
beunydd,*     2  Cor.  1 1.  28.  W.  S. 

CYMHËLL,  (pell)  Llad,  Gompsllo  ;  Saes. 
Compbl:  dirio,  dirgymbell»  argymbell;  anog 
gyda  pbob  diwydrwydd,  cynyg  gyda  pbob  taer- 
ineb;  gwaagu  ar,  gorfodi.  2  Sam.  18.  23. — 
'  Ili  a*i  cymbellodd  ef  i  fwyta  bara.'  Heb.  Hi 
a  yimflodd  ynddo :  sef  anogodd  ef  gyda  pbob 
taerineb,  2  Bren.  4.  8. — '  Pwy  bynag  a'tb  gy- 
mhello  an  filltir,  dos  gyd  ag  ef  ddwy.'  Mat.  5. 
41.  Tebygol  fod  ein  Harglwydd  yn  cyfeirioei 
ymadrodd  bwn,  pan  y  mae  efe  yn  gorchymyn 
iiynawsedd,  beddychlonedd,  ac  ymostyngiad  i 
awdnrdod,  at  y  dnll  a'r  arferiad  oedd  yn  mhlitb 
y  PeraiaidL  Fel  y  mae  yn  llywodraetb  Bry- 
ilain  redegwyr  Ilytbyrau,  a  cbenadwyr  dros  y 
brenin ;  felly  yr  oedd  yn  mblitb  y  Persiaid  y 
<îyfryw  swyddogion,  y  rbai,  trwy  awdurdod  eu 
brcninoedd,  nen  en  hymerawdwyr,  a  allent  gy- 
meryd  anifeitiaid  pool,  wrtb  eu  bacblysur,  pa 
bryd  bynag  y  gwelent  yn  dda  alw  am  danynt ; 
i^  dynion  befyd,  i  ddwyn  beicbiau,  i  deitbio, 
<fec.,  ac  nid  oedd  wiw  eu  gwrthwynebu.  Yr 
0^  yr  arferiad  bwn  yn  mhlitb  yr  luddewon, 
40 


fel  yr  ymddengys  oddiwrŵ  Mat  27.  32.  *Hwy 
a  gawaant  ddyn  o  Gyrene,  a'i  enw  Simon ;  bwn 
a  gymbeliasant  i  ddwyn  ei  groes  ef.'  Luc  14. 
23.  a  24.  29.  Gal.  6. 12.—-'  Y  mae  cariad  Grist 
yn  ein  eymbell  ni ;'  sef,  cariad  Grist  tuag  atom 
ni.  Y  mae  crediniaetb  o  gariad  Grist  tuag  at- 
om, yn  ein  eymbell.  Efe  a'n  carodd  pan  oedd- 
ym  feirw ;  ac  o'i  fawr  gariad  bu  farw  dros  y 
meirw,  fel  y  byddai  i'r  meirw  gael  eu  bywbau. 
Y  mae  ystyriaetb  o  fawredd  a  rbadionrwydd 
cariad  Grist,  fel  byn  yn  marw  drosom,  pan  oedd-« 
ym  ni  yn  feirw  mewn  pecbodan,  a  tban  goU^ 
&rn,  yn  eymbell  pawb  a  gafodd  eu  by w  ban 
ynddo,  i  fyw  iddo  e^  yr  bwn  a  fu  farw  dros- 
tynt,  ac  nid  iddynt  eu  bunain  mwyacb.  Nid 
oedd  parodrwydd  ynddynt  i  byn  oV  blaen,  oni 
yn  gwbl  groes;  ond  y  mae  cariad  Grist  yn 
gweithredu  yn  dra  effeitbol  amynt ;  y  diae  yn 
en  eymbell,  sef  yn  dwyn  gydag  ef  (<yüvc/cc)  yn 
anoTchfygol  —  fel  Hong  a'r  gwynt  yn  llenwi  ei 
bwylian,  yn  cael  ei  dwyn  yn  llwytbog  (wedi 
ton  pob  petb  oedd  yn  ei  batal)  gan  ffrwd  gref 
i  ganol  y  cetnior :  felly,  yn  gyffelyb  i  by»,  y 
mae  cariad  Grist  yn  eymbell  yr  enaid  s)  dd  yn 
ei  brofi,  er  pob  dalfeydd,  allan  o  bono  ei  bun, 
allan  o  bnnan  elw,  parcb,  a  bunan-ddybenion,  i 
fyw  i  ogoniant  nn  arall,  sef  yr  bwn  a  fu  faiw 
drosto.  Grist  yw  y  cwbl  ganddo.  Y  mae  yn 
baeddu  y  cwbl,  ao  y  mae  yn  cael  y  cwbl.  Yr 
arwydd  oreu  o'n  bod  yn  fyw  yn  ysbrydol,  yw 
ein  bod  yn  fyw  i'r  bwn  a  fu  &rw  i  roddi  by  wyd 
i  ni.  Rbuf.  6.  8, 11,  12.  Gal.  2.  20.  1  Pedr  4. 
1,  2.  1  Gor.  6.  19,  20.  Tit  2.  18.  Act  3. 16. 
I  atal  y  rbai  sydd  fel  byn  yn  cael  eu  eymbell, 
rbaid  cael  rbywbetb  cry&cb  na'r  cariad  sydd 
yn  eu  dwyp ;  ond  nid  oes  dim  cryfacb  na  cbar- 
lad  Grist  Rbuf.  8.  31,  36,  36.  Gan.  8.  6,  T.— 
'  Pe  gallecb  (medd  Mr.  Harvey)  roddi  un  Uwrf, 
digalon,  yn  ngbanol  byddin  yn  cyabwyn  i'r 
frwydr;  neu,  yn  hytracb,  pe  gallecb  osodcwcb 
yn  ngbanol  rbeieidr  gwylltion  yr  afon  Nilus, 
cbwi  a  ganfyddecb  ystyr  y  gair  cynwysfawr 
tfuve^rcc'  Gwel  Theron  and  Atpasio^  Vol,  III. 
p.  322, 

GYMHEN-U,  (pen)  ffraetb,  byawdl,  tafod- 
rydd ;  canmol,  taclu,  tacluso,  addurno. — 'A's 
ein  banwiredd  ni  a  gvmbena  wirionedd  Duw,' 
ike.  Rbuf,  3.  5.  W.  S'. 

GYMHESUR-DEB,  (cymbes)  addas,  gwedd- 
us,  cymbwys,  rhesymol  cyfaddas.  Y  gair  Gr, 
apeíTToç^  agyfíeitbir  cymbesur,  aarwydda,  bodd-  * 
bad,  cydunol,  dymunol ;  ac  a  gyfieitbir  bodd- 
lawuy  loan  8.  29. — yn  dda  gan^  Act  1 2.  3. — 
rhyngu  bodd,  1  loan  3.  22.  Gair  Gr,  arall 
aw<lfpovac  a  gyfieitbir  cymhesury  yn  Tit.  2«  2.  a 
arwydda,  symledxi,  diweirdeb.  Uwn,  fel  y  gair 
cvmedroldeb,  a  aFwydda,  doetbineb  i  ly  wodr- 
aetbu  cbwantau  cnawdol,  ac  atal  anffbymedrol- 
deb  mewn  bwydydd  a  diodydd. —  Ni  wnaetb 
bwn  ddim  angbymesur.'  Luc  23.  41.  W.  S. 
Se^  dim  {aronov)  alkm  oi  le. — *  Er  gwarder  a 
cbymbesurdap  Grist'  2  Gor.  "0.  1.  W.  S. 

GYMHORTH-AU,  (poitb)  belp,  cynaliaetb, 


CYM 


814 


CYM 


diogelwch  rba^  perygl.  Deat.  83.  7.  Salm  20. 
2.  Gelwir  yr  Arglwydd  '  yn  gymhorth  a  chyn- 
orthwywr  ei  bobl ;'  y  mae  efe  yn  ea  cynorth- 
wyo  yn  mhob  dyledswydd — yn  eu  cynal  dan 
bob  baich — ac  yn  eu  cadw,  neu  yn  ea  gwaredti 
oddiwTth  bob  drwg.  Salm  46.  1.  a  94.  IT. 
Heb.  4.  16. — ^Elnsen  i  rai  tlodion  a  elwir  felly. 
Act,  11.  29.  Rhaf.  15.  26,— Cymhorth  yreth- 
oledigion  a  osodwyd  ar  Grist,  yr  Tin  cadarn ;  y 
mae  prynîad,  a  boll  onichwyliaeth  eu  hiecbyd- 
wriaeẃ,  wedieu  rboddi  i'w  ofal  Salm  89.  19. 

CYMHWYS— O,  (pwys)  addas,  gweddus, 
cyfleus,  cyfaddas;  yn  cydweddu,  ac  yn  cyd- 
bwyso,  beb  fod  yn  mantoli  i  un  ocbr.  Gen.  12. 
18.  Exod,  8.  26.  Diar.  26. 1.  Can.  6.  12.  Marc 
•1.  27.  Luc  14.  35. — *Gwr  cymhwys.'  Lef.  16. 
21.  Heb.  ifj5  «JJis^  gru>r  tortk  law,  gwryn  yntr 
yl^  ffwr  cyfleus. — Cymbwys  aarwydda  1.  Add- 
asn,  cyweddu,  cyiaddasu,  cymbesuro,  cymedr- 
oli.  1  Bren.  6.  35.  Diar.  22.  18.  Esa.  44.  13, 
— 2.  Darparu,  parotoi.  Rbu£  9.  22.  Heb. 
10.  6 

CYMMOD-I,  (bod)  cysyliad,  beddwcb,  cyd- 
fod ;  tangnefedd,  beddycblonedd ;  cysylio.  Ex. 
29.  33.  Lef.  1.  4. — Yr  iawn  neu  y  prydwertb  L 
heddychu  cyfiawnder  Duw,  i  wneutbur  i  fynu 
am  y  irosedd  a  wnaed  iddo  drwy  becbod. 
Rhuf.  3.  25.  Job  33,  24.  1  loan  2.  2.  Y  gair 
Heb,  n33  a  gyfieithir  weitbiau  yn  iattmy  ac 
weitbiau  cymmodj  a  arwydda  cysgodiy  cuddio^ 
gorchuddio,  taenu  dros.  Yr  oedd  y  cymraod 
cysgodol  i  gael  ei  wneutbur  trwy  daenellu 
gwaed  yr  abertb,  megys  i  gnddio  beiau  y  tros- 
eddwr.  Exod.  29.  33.  *A  bwy  a  fwÿlârit  y 
petbau  byn  y  gwnaed  y  cymmod  à  hwynt ;' — 

0  "waed  y  rbai  y  gwnaed  y  cymmod — a  hyny 
oedd,  yn  ad.  20.  trwy  ddodi  o'r  gwaed  ar  y 
glust  ddebau,  ar  fawd  y  Haw  ddehau,  ac  ar 
fawd  y  troed  debau;  adn.  21.  ac  ar  yr  boll 
wisgoedd.  At  byn  y  mae  y  testynau  byny  sy 
yn  son  am  guddio  pecbod  yn  cyfcirio.  Salm 
32.  1.  a  85.  2.  Rbuf.  4.  7,  &c.  Yr  oedd  vma 
gysgod  o  waed  ac  abertb  lesu  Grist,  yr  hwn 
sÿdd  berfiaitb  a  digonol  iawn  dros  becbod au  ei 
bobl  Dyma  y  gwaed  na  wel  cyfiawnder  ddim 
euogrwydd  yn  neb  a  daenellwyd  ag  ef.  Yn 
ngbysgod  bwn  y  gall  pechadur  tlawd  fyw  yn 
ddiogel  byth.  Yr  oedd  y  rbai  y  gwnaed  y 
cymmod  drostynt  á'r  gwaed,  i  fwyta  o  gig  yr 
abertb  ;  i  ddangos  fod  y  rbai  a  gant  Grist  'dros- 
tynt i'w  cyfiawnhau,  i  gael  Crist  ynddynt  i*w 
sancteiddio,  ac  i  fod  yn  gynaliaetb  beunyddiol 
a  pharbaus  iddynt.  Exod.  29.  33. 

Cymmodi,  a  arwydda,  1.  Heddychu  rbai  yr 
oedd  amrafael  rhyngddyntc'r  blaen.  2  Cor.  6. 
18,  19,  20.  Epb.  2.  16.  Heb.  2.  17.— 2.  Ad- 
feru  ffafr  a  charedigrwydd.  He  yr  oedd  wedi 
bod  unwaitfa,   a  chwcdi  colH.      Mat  5.  24. 

1  Cor.  7.  11. — Mae  cymmod  dau  ddyblyg;  sef 
cymmodi  Duw  â  ni,  a'n  cymmodi  ninau  à 
Duw,  Cymmodir  Duw  â  ni  trwy  roddi  iawn 
i*w  gyfiawnder;  yr  byn  a  wnaetb  Crist  ynei 
farwolaeth ;  canys  efe  yw  yr  iawn.  Edr.  Iawk. 


Gwaith  yr  Ysbryd  Glan  yw  cymmodi  dynion, 
pan,  trwy  ei  ras,  y  cymmodir  dynion  â  threfa 
yr  iechydwrlaeth  trwy  Grist,  ac  â  Dow,  aM 
ddeddf,  a1  boll  briodoliaethan,  a'i  ffyrdd.  Khnf. 
5.  10.  Cymmod  cyflawn  yw  o  bob  ta,  ar  sail 
cyfryngdod  Crist 

At  ddydd  mawr  y  cymmod,  yr  oedd  yrarch- 
offciriad  yn  myned  i'r  cys^  sanctciddiolaf 
amryw  weitbiau.  Lef.  xvi.  Wedi  lladd  y  pccb- 
aberth  drosto  ei  bun  a'i  deulu,  yr  oedd  i  gy- 
meryd  Honaid  ei  ddwylaw  o  arogldartb  peraidd 
man,  a'i  ddwyn  o  fewn  y  wahanlen ;  ac  yr  oedd 
i  roddi  yr  arogl-dartb  ar  y  tan,  ger  bron  yr 
Arglwydd,  fcl  y  cuddiai  mwg  yr  arogl-darth  y 
drugareddfa,  fel  na  byddai  efe  iarw. 

2.  Gwedi  byny  yr  oedd  i  ddwyn  i  mewc 
waed  ei  bech-abertb  ei  bun,  nU  daenellu  yn  ol 
y  rheolau  gosodedig. — 3.  Wedi  hyny  drachefn, 
yr  oedd  i  fyned  allan,  a  lladd  y  pech-aberthau 
dros  y  bobl ;  ^  yr  oedd  i  fyned  i  mewn  y 
drydedd  waith  à  gwaed  y  rbai  hyny. — 4.  AVedi 
taenellu  allor  yr  arogl-darth,  yr  oedd  yn  myned 
i  mewn  y  bödwaredd  waith  i  ddwyn  y  thuüer 
allan.  Dywed  yr  luddewon  ei  fod  yn  tacoelln 
y  gwaed  y  diwrnod  hwnw  48  o  weitbiau:  ond 
y  mae  Uawer  o'u  dywediadau  yn  mbell  odd! 
wrtb  fod  i  gyd  yn  gywir.  Gwel  Ainsworth  in 
loc. 

*  Trwy  yr  bwn  yr  awrhon  y  derbyniasom  y 

cymmod.*     Rbuf.  5.  11. 'Can  yr  hwnyr 

awrhon  y  derbyniasom  y  cyssyl,'  ymyl  y  dda- 
len,  y  cymmod,  heddychiant  W.  S.  Dr.  M. 
— *  By  whom  we  have  now  received  the  atont- 
menV  Saee, — òi  ou  vuv  r/xv  xaroLXXapjv  ùa,îo' 
fiev.  Mae  y  cyfieitbiad  Cymraeg  yma  p  fwy 
addas  na*r  Saesonaeg :  arwydda  y  gair  Grocir 
nid  iawn  {atonement)  ond  cymmod,  effaith  iawn. 

Nid  ni  sydd  yn  derbyn  yr  iawn,  ond  Duw ; 
ond  ni  sydd  yn  derbyn  y  cymmod,  efiaith  yr 
iawn  a  dderbyniodd  Duw,  Nid  gwneyd  y 
cymmod  y  mae  y  credadyn,  mewn  un  ystyr, 
nac  mewn  un  gradd  ;  ond  ei  dderbyn  wedi  ei 
wneyd.  Gelwir  gweinidogaeth  yr  efenc^I, 
oiaxovta  TT/Ç  xaraXXapj':^  gweimdogaeth  y  cym- 
mod,  (2  Cor,  5.  18,  19.)  gweinidogaeth  y  cys- 
iliat  W.  S,  Ynddi  hi  y  datguddir  trefn  y 
cymmod  yn  Ngbrist,  ac  y  cyboeddir  hi  i'r  byJ. 
Derbyn  y  weinidogaeth  hon,  gan  hyny,  trwy 
ffydd,  yn  wirioneddol,  yw  derbyn  y  cymmod. 
Gelwir  Crist,  'ein  tangnefedd  ni  ;*  derbyn  Cri>t 
yn  ngweinidogaeth  yr  efengyl  yw  derbyn  y 
cymmod.  (loan  1.  12.  CoL  2.6.)  Lie  niae 
Crist  yn  preswylio  yn  wirioneddol,  y  mae  cym- 
mod yno  hefyd.  Mae  derbyn  y  cymmod,  jja-i 
hyny,  yn  arwyddo,  1.  Fod  y  pechadur  yn  wy- 
bodol  ac  yn  deimladwy  o*r  amrafael  syd'l 
rhwDg  Duw  a  dynion,  o  herwydd  eu  pechodau. 
— 2.  Y  pwysau  dirfawr  o  fod  yr  amrafael  hwn 
wedi  cael  ei  derfynu  trwy  gymmod. — 3.  Ni^^ 
dichon  hyny  fod  byth  mewn  un  ffordd  arall 
ond  yn  unig  trwy  Grist — 4.  Ei  fod  yn  derbyn 
Crist  fel  yr  amlygir  ef  yn  yr  efengyl  iV  dybon 
hwnw. — 5.  Bod  yr  hwn  sydd  yn  derbv  n  Crist, 


CYM 


815 


CYN 


trwy  gredu  yoddo,  yn  derbyn  y  cymmod,  ac 
yn  brofiadol  o  heddwch  Duw. — ^Y  gair  yr  awr- 
kon,  vov,  a  gyfeiria  at  oruchwyliaeth  yr  efeng- 
y\ ;  hefyd,  at  yr  amser  y  byddo  un  yn  credu 
yn  Xghrist  Yr  awrhon  y  mae  derbyn  y  cym- 
mod ;  nid  gwedi  marw.  Credo,  yw  derbyn  y 
cymmod;  y  mae  y  naill  yn  gysylltiedig  a'r 
llall;  y  mae  yn  y  weithred  o  gredu,  dderbyn- 
iad  oV  cvmmodf  a  mwvnbad  o  heddwch  a  Daw. 

CYMtTN-DEB,  (cy-ymyn)  Llfid,  Commün- 
ÍO ;  Sae9.  Co^cmünion  ;  cydun,  cydundeb,  Cym- 
deithas;  amryw  mewn  undeb  a'a  gilydd  yn 
cyd-gofio  am  ddrylliad  corpb,  a  tbywalltiad 
irwaed,  lean  Grist,  yn  Swper  yr  Arglwydd  ;  a 
thrwy  ffydd  yn  eael  cymdeithas  ^ef  yn  yror- 
dinhad  bon.  Yr  un  gair  Gr,  xocjiovta  a  gyf- 
ieithir  yma  cymun  ag  a  gyfieitbir  cymdoithas 
mewn  amryw  leoedd  eraill.  1  Cor.  10.  16.  Edr. 
Cymdeithas,  Swper. 

CYMWYNAS-AU-GAR,  (rawyn)  budd, 
lies,  elw  ;  parodrwydd  caredig  i  wneuthur  lies 
i  OD ;  tro  da  a  wneler  gan  un  o  fwyndcr  i  aiall ; 
ffrwyth  nndeb  yw  cymwynas.-— *Gwneler  cy- 
rawynas  i'r  anncwiol,  eto  ni  ddysgefe  gyfiawn- 
der.'  Esa.  26.  10.  Act  24.  27.— Y  gair  Beb. 
•fl  a  gyfieitbir  cymwynasgarwek,  a  arwydda 
^ras,  fiafr,  caredigrwydd.  A'r  gair  Gr,  XP'^^'^ 
'^^^  yn  jj  un  modd  a  arwydda  caredigrwydd, 
Itvnawsedd,  tiriondeb,  <$;c.  Salm  112.  5.  1 
C^r.  13.  4.  Gal.  5.  22.  Eph.  2.  7.  a  4.  32. 
Col.  3.  12. 

CYMYDOG-ION,  (cymwd)  agoa,  cyfagos, 
nesaf,  o'r  gymydogaeth^  cyflfelyb. — 1.  Un  yn 
lyw  yn  yr  un  cwmwd,  neu  yn  ein  hymyl.  2 
Bren.  4.  3. — 2.  Un  y  caffom  gyfle  i  wneyd 
rhyw  lesad  iddo,  bydded  agos  neu  beU.  Mat. 
T2.  39. — 3.  Cydweithiwr,  ag  a  fyddo  hefyd  ä 
pherthynas  naturiol  rhyngddo  a  ni.  Act  V.  27. 
— i.  Un  a  gymero  drngaredd  arnom,  gan  ein 
gwaredu  o  gyfynffder,  er  trigo  o  bono  yn  rohell 
oddi  wrthym.  Luc  10.  36. — 5.  Un  a  fyddo 
mewn  eisiau,  bydded  ei  drigfan  ef  yn  agos  neu 
yn  rahelL  Diar.  3.  28.-6.  Cytaill.  Job  16.  21, 
-7.  Mab.  2  Sam.  12.  11. 

Yr  luddewon,  yn  gyffredinoJ,  yn  nyddiau 
ein  Hiachawdwr,  a  dybient  nad  oedd  neb  yn 
gymydogion,  y  rhai  y  dylid  eu  earn,  end  eu 
cenedl  eu  hunain;  ac  y  gallent  gasau  pawb 
eraill ;  eitbr  dangosodd  Crist  iddynt  fod  pawb, 
hyd  yn  nod  gelynion,  yn  gymydogion  ;  ac  y 
dylid  dangos  caredigrwydd  a  chymwynasgar- 
ffch  iddynt  Mat  5.  43—48.  Lnc  10.  29—37, 

CYMYN-U-WYRr-YDI),  (cy-myn)  ysglod- 
ioDJ,  naddu ;  taro  neu  hollti  coed  â  chymynen, 
nea  fwyell,  neu  fwyell  gynnud;  ysglodionwr, 
îiaddwr;  torwr  coed.  Deut  19.  5.  1  Bren.  5, 
Ö.  Luc  3.  9.  Yr  oedd  cymypu  coed,  a  gwe- 
livnu  dwfr,  yn  oael  eu  cyfrif  yn  swyddau  lied 
vaelion  gynt  Deut  29.  11.  Dyma  y  swydd 
'i  roddodd  Joshua  i'r  Gibeoniaid,  y  rhai  a'u 
twyllasont  ef.  Jos.  9.  21,  27, 

CYMYSG-ION,  (mysg)  1.  Y  naill  beth  yn 
mlilith  y  Hall,  megys  diUedyn  cymysg  o  lin  a 


gwlan.  Lef.  19.  19.  Myrr  ac  aloes,  loan  19. 
39. — 2.  Pobl  gymysg,  sef  Aiphtiaid  ac  eraill,  y 
rhai  a  ddaethant  gydag  Israel  allan  o'r  Aipht, 
ac  a  ddaethant  ran  o*r  ffordd  tua  Chanaan. 
Exod.  12.  38.  Y  bobl  hyn  oedd  y  rhai  a 
ddcchreuasant  iiysio  a  son  am  ddaioni  y  wlad 
y  daethant  allan  o  honi,  a  grwgnach  yn  erbyn 
y  manna  gwyrthiol  yr  oeddent  yn  ei  gael  yn 
yr  anialwch,  gan  ei  alw  yn  fanna  gwael.  Num. 
11.  4.  Dangosiad  Ited  eglur  o  ddynion  yn 
glynu  wrth  bobl  ac  achos  Duw  o  ryw  (idyben- 
ion  cnawdol,  ac  yn  a  ihos  profedigaeth  yn  cilio, 
dan  lywodraeth  eu  blys. 

*Ac  i'r  boll  bobl  gymysg.  Jer.  25.  20.  Y 
mac  Blayney,  ar  ol  Jerome,  yn  golygu  fod  y 
bobl  gymysg  hyn  yn  perthyn  i'r  Aipht,  ac  yn 
eu  cysylltu  a'r  adnod  o'r  blaen,  ac  yn  barnu 
mai  rhyw  ddyeithriaid  oeddynt  a  dyfodiaid, 
wedi  ymgysylltu  trwy  briodas  a'r  Aiphtiaid. 
Yn  Exod.  12.  38.  darllenwn  am  (^nÿ)  bobl 
gymysg^  gwahanol  oddiwrth  blant  Israel,  ac  a 
aethant  i  fynu  gyda  hwynt  Yn  Neb.  1 3.  3. 
wrth  5*151^5  yr  koll  rai  cymysg^  y  mae  i  ni 
ddeall  yr  bpU  rai  nad  oeddent  o  genedl  Israel, 
oud  a  drigasant  yn  cu  plith.  Ezec.  30.  5. — 'Ac 
1  boll  freninoedd  Arabia,  ac  i  boll  freninoeád  y 
bobl  cymysg.'  Jer.  25.  24.  Gelwir  yr  Arab- 
iaid  yma,  y  bobl  gymysg,  yr  hyn  a  arwydda  y 
gair  ni^S  sef  cymysg,  neu  gymysgu  ynghyd, 
naill  am  eu  bod  yn  byw  yn  gyŵedin  ac  yn  gy- 
mysgedig  a'u  gilydd,  heb  feddianau  priodol,  na 
lie  sefydlog,  ond  yn  sefydlu  dros  amser  He  y 
caent  borfa,  ac  wedi  hyny  yn  symud  eu  diad- 
ellau  yn  nghyd  i  le  arall.  (Gwel  Strabo,  lib, 
xiv.  ;?.  747,  Plin.  iVai.  Hist.  lib.  vi.  §  32.)  Neu 
ynte,  yn  hytrach  yn  ol  barn  y  Dr.  Pocock,  am 
fod  y  wlad  wedi  ei  phreswylio  gan  bobl  am- 
rywiol  a  gwahanol ;  rhai  yn  hiliogaeth  Joctan, 
eraill  yn  hiliogaeth  Ismael,  a  phlant  Abraham 
0  Ceturah,  y  rhai  oil  a  breswyliasant  yn  Ced- 
em,  neu  wlad  y  dwyrain ;  a  hwyrach  deulu- 
oedd  eraill  hefyd.  Y  rhai  hyn  oil  oeddent 
wedi  eu  rbanu  yn  Uywodraethau  by  chain,  dan 
flaenoriaid  a  elwid  Umirs,  ac  eraill  a  elwid 
Shekhs. 

.  CYMYSGBLA-AU,  (cymysg-bla)  heidiau  o 
bryfed  difaog,  yn  gymysg  a'u  gilydd ;  heidiau 
ednog,  Un  o  bláu  yr  Aipht  Exod.  8.  21,  22, 
24,  29.  Edr.  Pla. 

CYMYSGEDD,  annrhefnusrwydd,  ffieidd-dra 
annaturiol.  Lef.  18.  23.  a  20.  12. 

CYN-I,ON,  (cy-yn)  arf  miniog,  neu  flaen- 
llym,  i  naddu  coed  nea  geryg,  &c.  Exod.  32. 4. 

CYNAUAF-AU,  (cyn-gauaf)  amser  darpar- 
iaeth  erbyn  gauaf ;  amser  medi,  &c.  a  cbasglu 
ffrwythau  y  ddaear.  '  Barn.  15.  1.  liuth.  2.  23. 
Esa.  9.  3.  Y  mae  y  cynauaf,  neu  amser  tori  a 
chasglu  yd,  &c,  yn  wahanol,  fel  y  bvddo  y  tir 
a  chynesrwydd  y  gwledydd.  Yn  Ngnanaan,  yr 
ydoedd  yn  dechreu  yn  mis  Mawrth,  ac  yn  di- 
weddu  tua  chanol  neu  ddiwedd  Mai.  Fel  y 
mae  y  cynauaf  yn  amser  addas  a  manteisiol  i 
ddarparu  erbyn  gauaf,  nnrhyw  amser  Uafurio 


OTN 


816 


CYN 


emllgar  a  elwir  cynanaf ;  am  hyny,  j  mae  nn 
yn  cysgu  amser  cyBauaf  yn  peri  gwaradwydd 
iddo  ei  hun  a'i  gyfeillion.  Diar.  10.  6.--- Amser 
barnedigaethau  dinystriol  Duw,  trwy  y  rhai  y 
mae  efe  yn  tori  llaweroedd  i  lawr,  ac  yn  eu 
dwyn  i  sefylifa  ncu  gyflwr  tragyvryddol,  a  gy- 
ffelybir  i  gynauaf ;  mewn  ystyr  fel  hyn  y  dy- 
wedir  am  gynauaf  Babilon  a  Judafa.  Jer.  51. 
33.  Hos.  6.  11. — Pobl  wedi  addfedu,  trwy 
bechod.  i  ddinystr,  a  gyffelybir  i  gynauaf,  neu 
gnwd  yn  barod  i'r  cryman  o  ddigofaint  Duw. 
Esa.  18.  Ô.  Joel  3.  13.  Dat  14. 15.— Amser 
cyfleus  i  weinido^on  yr  efengyl  lafnrio,  ac  y 
byddont  Iwyddianus  yn  eu  gweinidogaeth  trwy 
don  dynion  o'u  cynwr  natur,  a'u  casglu  at 
Gristyv  a  elwir  yn  gynauaf;  a  dynion  yn  cael 
eu  tueddu,  trwy  ragluniaeth,  i  dderbyn  yr  ef- 
engyl, a  gyffelybir  i  gnwd  addfed.  Mat.  9.  37, 
38. '  loan  4.  36,  36.-  -Dydd  y  farn  a  gyffelybir 
i  gynauaf^  pan  gesglir  y  rhai  drygionus  fel  ef- 
rau  i'w  llwyr  losgi ;  ac  y  cesglir  y  cyfiawnion 
fel  gwenith  i'r  ysgubor ;  sef  i  lawenychu  fel  yr 
baiS  yn  nheymas  eu  Tad.  Mat.  13.  30,  39,  42. 
— Y/  Assyriaid  oeddent  fel  cynauafwyr;"  di- 
nystriasant  y  gwledydd,  toraaant  hwynt  i  lawr, 
Ye,  *  lloffasant  v  ty wysenau  :'  sef  torasant  ym- 
aith  y  gweddill,  y  rhai  a  adawyd  ar  y  cyntaf. 
Esa.  17.  6. 

CYNBLANT,  (cyn-plant)  y  plant  cyntaf 
neu  y  rhai  cyntaianedig.  *A  chynblant  y  tlod- 
ion  a  ymborthant ;'  sef  y  rhai  tlotaf,  y  rhai  ay 
yn  blaenori  mewn  tlodi.  Esa.  14.  30.  Addewid 
ydyw  o'r  Uawnder  a  gai  yr  luddewon  ei  fwyn- 
hftu  dan  lywddraeth  Hezeciah ;  a*r  eglẃys  dan 
lywodraeth  Crist 

"  CYNDYN-RWYDD,  (tyn)  cildyn,  ystyfn- 
ig,  anhydyn,  tynog,  gwrthnysig;  gwrthnysig- 
rwydd.  Dyn  cyndyn,  sef  dyn  wedi  ymroi  i 
fynu  ei  ffordd  ddrygionus  ei  hun,  ac  na  wran- 
-  dawo  ar  ddira  rhesymau  iV  gwrthwyneb,  er 
teced  a  chadarned  fyddont.  Esa.  30.  1.  Jer  6. 
28.  Yr  oedd  yr  Arglwydd,  trwy  Moses  wedi 
gorchymyn  i  Israel,  os  byddai  i  wr  feb  cyndyn 
ac  anufudd,  na  wrandawai  ar  lais  ei«  rieni,  ei 
ddwyn  at  yr  henuriaid,  i  dderbyn  dedfryd,  ac  i 
gaol  ei  labyddio.  Deut.  21.  18—21.  Mae  y 
pechod  hwn  yn  taro  yn  erbyn  y  pumroed  gor- 
ckymyn,  yr  hVn  sydd  yn  gorchymyn  ufudd- 
dod  i  rieni.  Gellir  gweled  yma  addewid  a  by- 
^ythiad,  y  naill  yn  wyneb  y  Uali.  Bygythiad 
1  labyddio  am  gyndynrwydd  ac  anufudd-dod ; 
ac  addewid  o  hir  ddyddiau,  mewn  tir  ffrwyth- 
lott  i'r  ufndd,  tra  byddo  y  gyndyn  yn  preswyl- 
id  crasdir.  Salm.  68.  6.— Dyma  un  o'r  nodau 
beius  yr  oedd  yn  rhaid  i  esgob  (neu  fugail  eg- 
Iwys  Crist)  fod  yu  rhydd  oddi  wrtho.  *  Nid 
yn  gyndyn.'  Y  gair  Gr,  aôúady^ç  a  gyfieithir 
yma  cyndyn,  a  arwydda,  un  am  ei  ewyllys  ei 
hun  yn  mlaen,  dyn  hunanol,  dyn  a'i  serch  amo 
ei  hun;  un  yn  ei  foddhau  ei  hun,  ac  yo  diys- 
tyru  eraill ;  un  trahaus,  balch,  taeog,  sarug. 
Tit.  1.  7.  Mae  yr  un  gair  hefyd,  yn  yr  un  ys- 
tyr, yn  cael  ei  arfer  am  gablwyr  urddas.  2  Pedr 


2.  10. — Derbyniodd  y  Cyfryngwr  mawr  rodd- 
ion  i  ddynion^  le,  •  i  rai  cyndyn  hefyd.'  Kid 
rhoddion  iddynt  a'u  gadael  yn  wrthryfelgar  a 
chyndyn,  ond  i'w  cymewid,  au  gwnenthur  yn 
ufudd.  Rhoddion  ydynt  i'w  cymhwyso  a'u 
g^euthur  yn  addas  i  Dduw  breswylio  yn  eu 
plith,  i  lywodraethu  arnynt,  ac  i  ymhyfrydu 
ynddynt.  Salm  68.  18. 

CYNDDAREDD,  (cynddar)  gorphwyll,  yn- 
iydrwydd,  gwylltineb,  gwallgofrwydd,  gwŷn, 
creufonder,  digotaint  2  Cron.  28*9.  Salm  37. 
8.  a  76.  10.  a  78.  40. 

CYNDPEIRIOG,  (cynddar)  gwyllt,  gor- 
wyllt,  digofns,  gerwinol,  gwallgofus.  Judas  13. 

CYNDDYDD-IAU,  toriad  y  dydd:^*  Ar  y 
cynddydd.'  Luc  24.1.  *A  hi  yn  dyddhau  ;' 
gwawr  y  dydd.  *Yn  fore  glas,  ar  glais  y 
dydd.'  W.  S.  Arwydda  hefyd  y  dyddiau 
gynU 

CYNFAB,  (cyn-mab)  mab  cyntaf^  cyntaf-an- 
edig.  Gen.  46.  8,  a  48.  14,  a  49.3.  Edr.  Cynt- 

AFANEDIO. 

CYNFYD,  (cyn-byd)  yr  amser  gynt,  er  ys 
talm;  oesoedd  cyntaf  y  byd;  y  dechreuad. 
Salm  78.  2. 

CYNFFON-AXJ,  (cynffon)  cloren,  rhonell, 
conell,  lost,  llosgwrn  ;  y  pen  ol  i  anifail.  Brcn. 
15.  4.  Mewn  cyfeiriad  at  hyny  y  gelwir  beth 
by  nag  sydd  wael  a  diystvr,  y  gynffon.  Deat 
28.  13.  Esa.  9.  14,  15. 

CYNGHANEDD,  ícy-cân)  cydkis,  cyaon- 
gerdd,  cyd-dôn,  cerda^r,  cydganedd,  peror- 
laeth,  cydgan,  cydgerdd,  eysondcb,  ckn  ber- 
aidd.  Luc  15.  25. 

CYNGHAWS,  (cycaws)  achos  mewn  cjf- 
raith,  cwyn,  ymryson,  ymrafael,  dadl,  cynhen. 
2  Sam.  15.  3.  Yr  un  gair  JTeb.  5*1-1  ag  a  gyf- 
ieithir cf/nhen,  a  gyfieithir  yma  cynphaws.  Edr. 
Cynhek. 

CYNOnDR-ION,  (cyd-gôr)  barn,  amcan, 
arfaeth,  arfeddyd,  cyraanfa  o  gynghoriaid.  1. 
Amryw  wedi  ymgasglu  yn  nghyd  i  ymgyng- 
hori  yn  nghylch  rhyw  achos,  ac  i  gyd-ddatgan 
eu  bwriadau.  Act.  22.  30.  a  SSl  1.  .  6V.  Huv 
edptovj  neu  Sanhedriny  hyny  yw,  rhai  yn  cyd- 
cistedd  i  ymgynghori  ac  i  fainu.  Yr  oedd 
cvughor  yr  luddewon  [yr  hwn  a  elwid  Sanhed- 
rin]  yn  cynwys  deg  neu  ddeuddeg  a  thrtugain 
o  ddynion,  o  henuriaid  y  bobl,  ac  o'r  offeiriaid, 
<fec.  L.UC  22.  66.  Gelwir  hwynt  Seneddar  ym- 
7I  y  ddalen.  Yr  oedd  cynghor  mawr  yr  ludd- 
ewon yn  cynwys  72  o  farnwyr,  yn  01  rhifedi 
cynorthwywyr  Moaes,  Num.  xi.  y  rhai  a  eis- 
teddent  ar  ddn)l  haijcr  lleuad  yn  y  deral,  sef 
mewn  yistafell  yn  nghyntedd  y  demL  Yr  am- 
ser y  dechreuodd  sydd  anhysbys.  Dyraa  y 
man  lie  y  condemniwyd  yr  losu,  cr  nad  oedd 
ganddynt,  yr  amser  hwnw,  awdurdod  i  roddi 
neb  i  farwolaeth,  loan  11.  47.  a  18.  31.  Mat. 
27.  1, — 2.  Addysg,  hyfforddiad,  cyfarwyddyd. 
Dan.  4.  27.  Dat.  3.  18.— 3  Bwriad,  nea  fedd 
wl  dirgcl.  Ezra  4.  5.  Job  10.  3. 

Cynghor  Duw  ydyw,    1.  Ei  fwriad,  neu  ei 


CYN 


sn 


CYN 


arfaeth.  Act.  4.  28.  ISml  46.  10.  Salm  33.  11. 
—2.  Ei  ewyllys  ddatgaddiedig  trwy  othráw- 
iaeth  yr  cfengyl,  yr  hon  sydd  yii  egluro  ffordd 
iechydwrÌÄetE  i  becbadonaid. ,  Luc  *7.  30. — 3. 
Cyfarwyddyd  ci  air — cynhyrfiadaa  ei  Ysbryd 
-^arweiniad  ei  ragiuniaeth.  Salm  73.  34.  Dal.  j 
:J.  18,  SefrU  yn  Dgbyngor  yr  Ai^flwydd  ydyw 
bod  rn  ^ryfcillgar  á^  e^  yn  gwybod  ei  feddwl 
aiewyliys.  Jer.  23.  18,22.  'Pwy  bynag  n 
ddywedo  wrth  ei  frawd,  Raca,  a  fydd  cuog  o 
;];TDghor ;'  sef  a  fydd  yn  agored,  ac  mown  per- 
ygl  0  gaei  ei  ddwyn  o  flaen  y  cynghor  mawr, 
neu  y  Senhedrin,  yr  hyn  a  gyfrifid  yn  Iwy  peth 
ua  bod  yn  eoog  o  farn,  a  dwyn  nn  i  gael  ci 
iarnu  yn  y  llya  dinasaidd,  yn  yr  liwn  yr  oedd 
tri-ar-hogUQ  o  famwyr.  Mat  5.  22.  Edr. 
Uaca. 

'  Cyngbor  hedd  a  fydd  rbyngddynt  ill  dau.' 
ZecL  6.  13.  *  111  dan ;'  sef  Ibhofa^,  a'r  gwr 
a'i  enw  BLAounTir,  sef  Crist,  yr  bwn  a  adeil- 
adademl  Iehofab,  ac  a  ddwg  y  gogoniant^ 
vr  hwn  a  eistedd  ac  a  lywodraetba  ar  oi  frenin- 
faÌDc ;  ac  a  fydd  yn  offeirîad  befyd  ar  ci  frenin- 
fainc  Rbwng  Ibhofth  a'r  Blaoürtn,  adeilad- 
ydd  y  deml,  y  brenin  a'r  offeinad  hwn,  y  bydd 
•jyngLor  hedd.  Mae  y  ddau  yn  heddychol,  ac  yn 
ymhyfrydayn  eu  gilydd  yn  anfeidrof,  yn  y  cyng- 
bor, yr  arfaeth,  aVgwaithsyddyncaei  ej  ẅneutb- 
iir  gan  y  Blaourtn.  Mae  cynghor  hedd  rhyng- 
ddynt  mewn  peKhynas  î  eraill;  sef  pechadnr- 
iaid  ag  sydd  i  gael  eu  dwyn,  trwy  y  cynghor 
hwn,  i  heddwch  a  chymmod  tragywyddol  & 
Ibhofah.  Y  •cynghor  hedd'  yma,  a  elwir  yn 
Esa.  54. 10.  *  cytommod  hedd,  yr  hwn  ni  syfl.* 
CTfammod  grasol,  doctb,  cadam,  tragywyddol 
yw,  rhwng  y  Personau  Dwyfol,  mewn  perthyn- 
as  i  iechydwriaeth  y  rhai  a  roddwyd  i  Grist 
•j^n  y  Tad.  Esa.  51.  6.  a  57.  19.  a  59.  21,  a 
t>l.  8.  Jer.  31.  35,  37.  a  33.  20.  EzcC.  34.  25. 
a3t.26.  Salm  89.  33,34.  a  103.  17.— *Yr 
bwn  sydd  yn  gweithio  pob  peth  wrth  gynghor 
I'i  ewyllys  ei  bun.'  Eph.  1.  11.  Dyma  reol 
Daw  yn  ei  boll  waith,  ac  yn  neillduolyn 
n^waith  iechydwriaeth  ei  bobl ;  sef  *  cynghor 
ei  ewyllys  ei  hnn.'  Nis  ffali  fod  gwell  rhcol 
Tiag  ewyllys  Daw  anfeidroÌ  ddoeth,  cyfìawn  a 
k  Efe  sydd  yn  gweithio  pob  petb,  ac  yn  oi 
cynghor  ei  ewyllys,  sef  ei  ewyllys  anfeidrol 
ddoeth  a  chyfiawn,  y  roae  yn  gweithio  pob 
peth,  Nid  ydyw  yn  gweithio  dim  ÿb  y  ty- 
wyllwcb,  heb  ddyben,  ac  heb  wybod  pa  beth  y 
mac  yn  ei  wnenthur :  ond  y  mae  yn  gweithio 
pob  peth  a'i  ewyllys  gonichel,  gyd  â'r  doeth- 
ineb  mwyaf^  ac  i'r  dybenion  goreu.  Nid  rhaid 
iddo  mewn  dim  fyned  allan  o  bono  ei  bun  am 
gynghor.  Nid  yw  efe  yn  cdrych  allan  o  bono 
ei  hun,  ar  bethau  oddi  allan,  i  wybod  beth  i'w 
wLeathnr,  na  pha  fodd,  na  pha  bryd  ch waith. 
Nid  yw  yn  ymgynghori  à  neb — *  Pwy  a  fti  yn 
^ynghorwr  iddo  ef  Î'  Nage,  y  roae  hyn  yn  add- 
as  i  greadnr  tetfynedig,  sydd  ag  eisiau  cynghor 
anio ;  ond  y  mae  Duw  yn  *  fawr  mewn  cyng- 
lior.'    Y  mae  ei  ddigooolrwydd  ynddo  ei  ban, 


o  ran  cynghor  a  gweithred ;  a'i  ewyllys  sanct- 
aidd  yn  nnig  reol  ei  waith.  Esa.  28.  29.  Jer. 
32.  Ì9.  O  herwydd  ei  ewyllys  y  mae  pob 
peth,  ac  y  crewyd  hwynt.  Dat.  4.  11.  Y  neb 
y  myno^y  mae  efe  yn  trugarhau  wrtho.  Rhuf. 
9.  18.  Mac  yn  ^yntat  yn  cwyllysio,  ac  wedi 
byny  y  roae  yn  gweithio,  yr  hyn  y  mae  yn  cw- 
yllysio, gydHg  anfeidrof  ddoetliineb  a  gallu. 
Ewyllys  gyfiawn,  sanctaidd,  a  da,  y  w  ei  ewyllys, 
ac  wi  th  anfeidrol  ddoctbineb  y  mae  yn  effeith- 
iol  weithredu ;  am  hy»y,  y  mae  ei  waith  yn 
gyfiawn,  yn  ddoeth,  a  da.  Ralm  104.  42.  Ac  y 
mac  ci  gynghor  yu  dra^\  wvddol  ddigyfncwid. 
Salm  33.11.  Heb.  6.  17'. 

Nid  auadda»  gulygu  }cliy(ligyn  mha  ystyr 
y  mae  cynghor,  a  chynghori,  yn  briodol  i 
Dduw. 

1.  Nid  yw  yn  arvvyddo  fod  diffyg  gwybod- 
aeth  ar  Dduw.  Mae  hyn  yn  perthyn  i  ddynion, 
ac  o  herwydd  hyny  y  maent  yn  ymgynghori 
ag  eraill ;  ond  y  mae  gwybodneth  Duw  yn  ber- 
ffaitfa,  yn  aneirif,  ac  yn  gyfiawn,  am  bob  peth, 
Nis  gall  fod  cynydd  ar  ei  wybodaoth  trwy 
gynghori.  Yn  mhlith  dynion,'  lie  byddo  )la- 
wer  o  gynghorwyr  y  bydd  diogelwch.  Diar. 
11.  14.  a  27.  9.  Ond  nid  felly  y  mae  gyda 
Duw. 

2.  Nid  yw  chwaitb  yn  arwyddo  anghyfartal- 
rwydd  rhwng  y  Personau  Dwyfol  yn  ymgy- 
nghori ;  y  mae  felly  yn  mhlith  dynion  yn  ym- 
gynghori yn  ami :  mewn  aclios  o  bwys  ymgy- 
nghorir  à  dynion  a  dybir  fyddo  yn  meddianu 
cyneddfau  a  gwybodneth  uwch,  a'u  barn  yn 
cael  ei  dilyn.  Ond  nid  oes  anghyfartalrwydd 
rhwng  y  Personau  Dwyfol ;  y  inaont  yn  un 
mewn  hanfod,  ac  yn  mhob  priodoledd  berthynol 
i'r  lianfod.  Holl-wvbodol  Dad,  Holl-wybodol 
Faf),  a  lloll-wylodoi  Ysbryd  Glan. 

3.  Nidyw  yn  arwyddo  fod  hir  amscr  yn  cael 
ei  dreiilio  yn  y  cynghor ;  ci^ny»  meddwl  Duw 
ywci  gynghor.  Salm  33,  11. 

4.  Ond  pan  briodolir  cynghor  i  Dduw  mewn 
perthynas  i  waith  iechydwriaeth,  arwydda  ei 
fod  yn  aclios  o  bwys  neillduol.  Ynghylch  pcth- 
an  o  bwys^  yr  ymgynghora  dynion,  ac  nid  am 
bethau  bychain,  diles,  a  diganlyniad ;  felly  y 
mae  iechydwriaeth  dyn,  nid  yn  unig  i'r  dyn, 
ond  befyd  cr  gogoniant  Duw  ;  y  mae  gwedi  ei 
drefhu  yn  ddoeth  i  Hraljgu  gogoniant  yr  holl 
briodoliaethau  dwyfol ;  am  byny  nisrhoddwyd 
ef  i  law  neb,  ond  i  law  Mab  Duw.  Salm  21.5. 
Foan  17.  4.  ^ 

5.  Hefyd,  arwydda  cydundeb  meddwl  y  Tri 
Plierson  Dwyfol.  Y  maent  yn  un  mewn  han- 
fod,  ac  yn  un  y  maent  yn  cytuno.  Y  maent 
yn  cytuno  yn  y  cynghor,  ac  yn  cydymhyfrydu 
yn  y  drcfn  fawr  a  bcnderfynwyd  ynddo.  Salm 
40;  5-8.     Esa.  25.  1. 

6.  Nid  yn  nghylch  y  personau  i'w  hachub 
yr  oedd  y  cynghor  gymaint  ag  yn  nghylch  y 
flbrdd  iV  hachub,  a  Pherson  yr  achubwr. 
Dewisoiid  Duw  y  personau  i'w  hachub  o'i  ben- 
arglwyddiaeth,  ac  o'i  ewyllys  da ;  cr  fod  yn 


CYN 


818 


CYN 


angenrheidiol  with  gydsyniad  ý  Pereonau  yn 
hyny ;  ond  y  Person,  a'r  ffordd  iV  hachub,  a 
dririiwyd  yn  y  cynghor  yn  benaf.  Gael  person 
ag  oedd  yn  addas,  a'r  gwaith  add  as  oedd  iddo 
wneyd:  i  hyny,  er  amlygiad  o  hoU  rinwcddau 
Duwdod.  Rhagderfynedig  gynghor  Duw.  a 
sefydlodd  bob  peth  ag  anfeidrol  ddoethineb ;  sef 
i'r  Mab  fod  yn  achubydd — iddo  gymeryd  natur 
ddynol  i  uudeb  personol  ag  ef  ei  hun — i'r  natuj 
bono  fod  yn  ddibechod — pa  fodd  y  gallai  hyny 
fod,  sef  trwy  gael  ei  enl  o  wyryf — iddo  fod  yn 
Fechniydd  drostynt — ac  yn  y  natur  ddynol 
iddo  wneyd  iawn  am  bechod,  a  dwyn  i  mewn 
gyfiawnder  tragywyddol.  Yn  nghylch  hyn  yr 
oedd  y  cynghor — hyn  a  benderfynwyd — a  hyn 
/       a  gwblhawyd  ! 

CYNGHORI-WR-WYR,  (cynghor)  cyng- 
hawsydd,  dstdleuwr;  un  a  fyddai  yn  astudio  ac 
yn  dyfal  bwyso  achosion,*cr  mwyn  eu  pender- 
fynu  ;  yn  enwedig  y  cyfryw  ag  y  bydd  brenin- 
oedd  yn  ymgynghori  â  hwynt  2  Sam.  15.  12. 
Diar.  11.  14.    Ezra  4.  5. 

Un  o  enwau  Crist,  y  Cyfryngwr  gogonedd- 
us,  ydyw  Cynghorwr ;  yr  oedd  efe  yn  y  cyng- 
hor a*r  arfaeth  dragywyddol,  pan  osodwyd  i 
lawr,  ac  y  penderfynwyd  trefn  fawr  iechydwr- 
iaeth.  Y  mae  ganddo  ef  ddoethineb  a  gwy- 
bodaeth  anfesurol,  i  gyfarwyddo,  ac  i  gynghori 
ci  bobl  yn  mhob  nchos  ;  efe  y  w  eu  doethineb. 
Esa,  0.  G.  Diar.  K  30.  a  8,  14.  Luc  7.  30. 
Dat*  3.  IS.  1  Cop.  1.  80.  Ni  wnaedy  ar  y 
cyntaf,  ddim  hebddo  ef ;  ond  pob  peth  trwy- 
ddü  ef,  o  herwycld  ei  anfeidrol  allu.  Felly, 
hcfyd,  Til  threfnwÿd  dim  hebddo,  ond  pob  peth 
drwyrUlo,  o  htrvvvdd  ei  anfeidrol  ddoethineb, 
loan  L  3.     Diar  8.  22-31. 

Tystiolaethau  yr  Arglwydd  yw  cynghorwyr 
y  saint,  trwy  ba  rai  y  ẁae  cynghor  Duw.yn  cael 
ei  amlygu  iddyut,  ac  à'r  rhiai  y  maent  yn  ymof- 
yn  am  addysg,  ac  oddiwrth  y  rhai  y  maent  yn 
derbyn  cynghor  a  chyfarWyddyd  yn  mhob 
achos  rhyngddynt  a  Duw  a  dynion.  Y  mae 
cynghor  cytìawn,  doeth,  a  da,  wedi  ei  roddi 
iddynt  gan  Dduw,  ac  nid  oes  i'w  gael  yn  un 
llearalf    Salm  119..24.     Mic.  4.  9. 

Cynghori,yw  anog  gyda  thaorineB  a  thirion- 
deb;  hyfforddi,  cyfarwvddo.  1  Thes.  2.  11. 
I  TiiiL  4.  13.     Heb.  3.'l3. 

CYNGHRAIR-EIRIAU,   (cyd-grair)   cyf- 
amod,  cytundeb  trwy  Iw.     Gen.   21.  27.     1 
•    Sam.  22.8.     Job  5,  23.     Esa.  28,  15.     Ezec. 
17.  18.     Act.  23.  13.     Edr.  Cytamod. 

CYNGYD,  (cy-wng)  meddwl,  bwriad,  pot- 
rusder.     Act  18.  14.     W.  S. 

CYNHEN-AU-Ü,  (cy-ten)  ymryson,  ym- 
rafael,  ymddadleu.  Corn  y  gynhen  ;  sef  blaen- 
or  y  gynhen. — *  Trwy  falchder  yn  unig  y  cyflfry 
cynhen.'  Diar.  13.  10.  Y  gair  Or.  epi<;  a 
gyfieithir  cynheuj  a  arwydda  bod  yn  boethlyd  o 
ddiffofaint.  Rhuf,  1.  29.  a  13.  13.  Y  mae 
cynhen  yn  bechod  sydd  yn  cydfyned  â  chen- 
fígen.  TJn  o  weithredoedd  y  cnawd  ydyw,  ac 
y  mae  yn  drosedd  o'r  chweched  gorchymyn. 


Gal.  6,  20.     Nnm.  27.  14.    Dent  32.  51.    1 
Cof.  1.  11.  a  3.  3.     Tit  3.9. 

CYNHES-RWYDD,  (cy-tes)  gwresogrwydJ, 
tesogrwydd.  Gen.  43.  30.  1  Bren.  1.  1. 
Preg.  4.  11. — *Pa  fodd  y  mae  dy  ddillad  yii 
gynhes?'  Job  37.  17.  Y  mac  rhyw  ddirge'- 
wch  yn  hyn,  er  mor  gynefin,  fcl  pe  dywedasai, 
tu  hwnt  i'n  hamgyffred.  Er  bod  achos  o  hyn 
yn  natur  pethau,  eto,  nid  y w  hyn  yn  ddigouol. 
*  Bwyta  yr  ydych,  ond  nid  hyd  ddigon  ;  yfed, 
ac  nid  hyd  fod  yn  ddiwall ;  yrawisgasoch,  ac 
nid  hydglydwr.'  Eag.  1.  6.  Paham?  ai  ar 
y  bwyd,  neu  y  ddiod,  ncu  y  dillad  yr  oedd  y 
bai ;  Nage  ;  ond  Duw  a  ataliodd  ei  fendith,  ar 
yna  y  pallodd  rhinwedd  Ilesol  y  cwbl,  Y  inao 
yn  hawdd  canfod  nas  gjill  un  creadurddini,  on.l 
y  peth  y  gwnelo  Duw  cf ;  nid  oes  dim  i  üatl 
oddiẁrtho,  ond  yr  hyn  a  roddo  Duw  ti  wyddo. 
Er  mor  amlwg  ydyw,  eto  pell  ydyw  racddyliau 
meibion  dynion  oddiwrth  iawn  synied  am  hyn 
yn  ami 

CYNHWRF,  (cy-twrf)  aflonyddwch,  cyffro- 
ad,  symudiad,  ysgogiad,  ysgydwad ;  amrafael, 
anghydfod.  1  Sam.  4.  14.  Job  3.  26.  NaL 
3.  2.     Act  15.  39.     Mat  7.  24. 

CYNHYRFIAD-AU,  (cy-twrf)  aflonydd- 
wch, ysgydwad,  cychwyniad,  crynedigacth. 
loan  5.  3. 

CYNI,  (cy-gni)  tristwch,  blinder ;  gofid,  trall- 
od,  gwasgfa,  cyfyngder.  Salm  107.  39.  Y  gair 
Heb.  ^"^^i  a  gyfieithir  cyni,  a  arwydda  yn 
fwyaf  'neillduol,  gofid  meddwl  a  thristwch. 

CYNLLWYN-ION,  (cyn-llwyn)  dichell 
rhagod,  cyfragod ;  llechu  yn  ddirgel  i  ruthro 
ar  ysglyfaeth,  neu  ar  elynion  ;  racgys  y  pum 
mil  gwyr  a  osododd  Jcfsuah  rhwng  Bethel  ac 
Ai.  Jos.  8.  12.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  gos- 
od  cynllwyn  i'w  elynion  a  gelynion  ei  eglwys. 
2  Cron.  20.  22,  Mae  y  diafol  yntau  yn  gosod 
cynllwynion  i'r  saint.  Eph.  ti.  11.  Y  mae 
gan  y  diafol  ddwy  flfordd  i  ymosod  ary  duwiol* 
ion.  Un  y  w  trwy  greulondeb  cyhoeddus  erlid- 
wyr,  fel  yr  oedd  yr  awdwyr  Paganaidd,  An- 
nghrlst,  a  phawb  o'r  cyflfelyb  ysbryd.  A  ffordd 
arall  sydd  ganddo  yw  yn  ddirgelaidd  ac  yn 
ddichellgar  i'w  denu  o'r  uniawn  Iwybr,  trwy 
ddichellion  cyfeiliornus  hocedus  a  chyfrwys  yu 
cynllwyn  i  dwyllo — trwy  ddeniadau  dicbellgar 
y  byd  a'r  cnawd — trwy  dwt/ll  cyfocth,  a 
chwantan  twyllodrus,  yn  gweithredu  ar  galon 
fwy  ei  thwyll  na  dim.  I  sefyll  yn  erbyn  y  cyn- 
llwynion hyn,  rhaid  gwisgo  am  danom  *  holl* 
arfogaeth  Duw.'  Mae  yr  apostol  fel  pe  b  ai  yn 
golygu  sefyll  yn  erbyn  ei  gynllwynion  yn  both 
anhawdd  iawn,  os  nad  y  peth  anhawsaf,  yn  y 
rhyfel  ysbrydol. 

CYNLLWYNWYR,  gwyr  wedi  eu  darparu 
i  gynllwyn.  Jos.  8.  19.  "^Barn.  9.  25.  Jor. 
51.  12, 

CYNAL,  (cyd-dal)  cynorthwyo,  darboithi, 
goddef,  dwyn,  sefyll  dan.  Cynal  cyfeddach  ; 
cynal  gwyl ;  cynal  pen  yr  iau ;  cynal  braint 
llys.     1.  Ategu,  dali  fynu.     Salm  119.  116, 


CYN 


319 


CYN 


117.— 3.  Porthi,  neufeethu.  Gen.  60.  21. — 
3.  Arwain,  a  barnu  achosion.  Deut.  1.  9. — 
y  mae  Duw  yn  cynal  ei  bobl  mewn  blinder- 
an  a  chystuddiau,  1.  Trwy  beidio  rhoddi  ar- 
nynt  fwy  baich  nag  aallont  ei  ddwyn.  1  Cor. 
10.  13. — 2.  Trwy  eu  cyferwyddo,  eu  nerthn, 
tú  djddana  â'i  Ysbryd,  a'n  hatal  rhag  pethan 
Tiiweidiol  iddynt     Esa,  41.1.     2  Cor.  1.  4. — 

*  Yn  rynal  gairy  bywyd.'  Phil,  2.  16.  Mae  y 
<^eirian  wedi  eu  benthyca  oddiwrth  oleudai  ar 
iiyd  glan  y  môr  (medd  Beza)  lie  y  mae  golenni 
yn  cael  ei  gynal  i  gyfarwyddo  y  morwyr  mewn 
nosweithiau  tywyll,  i  ochelyd  creigiau  cyfagos, 
ac  i'w  cyfarwyddo  i'r  porthladd.  O'r  un  cy- 
ffelyb  de&yddiau  y  gweddai  i  bob  Cristion  fod, 
yn  enwedigion  y  gair,  y  n  dysgleirio  megys  gol- 
euadau  yn  y  byd,  trwy  gynai  gair  y  bywyd. 

*  Gair  y  bywyd,'  y w  Crist  yn  yr  efengyl,  neu 
dystiolaeth  yr  efengyl  am  Grist,  yr  hwn  yw 
goleuni  y  byd,  Y  mae  yr  efengyì  yn  cael  ei 
galw  *  gair  y  bywyd,*  am  ei  bod  yn  cyhoeddi 
bywyd  i  becbadnr  roarw^  dan  gollfarn,  i'r  neb 
a  gredo  yn  Nghrist  i  gael  bywyd.  Y  mae  hef- 
yd  yn  air  by  wiol,  ac  yn  nerthol  weitbreda  trwy 
yr  Ÿsbryd  Glan  ar  galonan  pechaduriaid,  iV 
Ly whan,  eu  cynal,  a'u  dyddanu  yn  nghanol  byd 
0  orthrymderau. 

Ein  dyledswy dd  y w  cýnal  y  gair  bywiol  hwn 
yn  y  byd,  trwy  ei  gredu,  a  by w  amo  ein  hun- 
ain,  a'i  ddangos,  yn  athrawiaethol,  ac  yn  fnch- 
cddol,  i  eraill,  yn  ei  û;yflawnder,  ei  adyagleir- 
deb,  a'i  harddwch  Y  mao  yr  apostol  yn  anog 
y  Philippiaid  crediniol  i  ddy^leirio  megya  got 
eaadau  yn  y  byd.  Dichon  rhai  fod  yn  gan- 
wyllbrenan  (medd  Zanchy)  heb  fod  yn  oleuad- 
au ;  yn  cynal  y  goleuni,  yn  athrawiaethol,  heb 
fod  y  goleuni  ynddynt  ea  hunain,  fel  y  maent 
yn  *  oleuni  yr  Arglwydd,'  Os  byddwn  yn  byw 
ar  air  y  bywyd,  byddwn  yn  olcuadau  yc  dys- 
^'ieirio,  a  thrwy  byny  eraill  yn  cael  Ueshad 
'>ddi  wrthym ;  yn  cael  en  cyfarwyddo  i  ochel- 
yd creigiau  athrawiaethau  cyfeiliomus,  a  Uwybr- 
au  gan,  a'n  cyfeirio  i'r  porthladd  tawel,  tu  hwnt 
i  boil  donau  cynddeiriog  y  byd  a'i  beryglop. 
Act  13.  26.  a  20.  34,  35.  Dan.  12.  3.  loan 
5.  39.  a  6.  68. 

CYNALIAD,  (cyd-dal)  ateg;  peth  i  gynal 
peth  arall  i  fynu.  2  Sara.  22.  19.  Yr  Ar- 
îílwydd  yw  cynaliad  ei  bobl,  yn  wjmeb  ea 
boll  wendid,  a  Hid  ac  yragyrch  eu  hoU  elyn- 
ion,  efe  a'u  cynal,  ac  a'u  dyrcha  yn  dragy wydd. 
Salm  18.  18. 

CYXALIAETH,  icyd-dal)cadwraeth;  llun- 
iaeth  vr  hvn  y w  moddion  cynaliaeth.  1  Bren. 
Ô.  11.'    Ezra  4.  14.     Act   12.  20.     Edr.  Cy- 

MALAU. 

CYNAK,  (cyn-dar)  yn  gyntaf,  yn  fuan,  yn 
Toreu,  yn  amserol.  Esa.  28.  4.  Dwy  waith 
yn  y  flwyddyn  y  byddai  helaethrwydd  o  wlaw 
yn  ngwlad  Canaan ;  y  cyntaf,  suf  y  cyéar 
wlaw,  yn  mis  Medi,  yn  fuan  ar  ol  yr  hau ;  a'r 
Hall,  scf  y  diweddar-wlaw,  yn  mis  Mawrth, 
ycbydig  cyn  y  cynhauaf,  i  aẃddfedu  yr  yd.  Mae 


y  cyQar  a'r  diweddar-wlaw  yn  arwyddo,  hefyd, 
yn  yr  addewidion,  pob  rhyw  fendithion,  y  rhai 
y  mae  yr  Arglwydd  yn  eu  rhoddi  i'w  bobl  yn 
eu  hamser,  ac  yn  gymedrol,  sef  yn  gymhwys 
ac  yn  addaa  er  eu  cynaliaeth  a'u  cysur.  Fel  y 
cyna^a'r  diweddar-wlaw  i'r  ddaear,  felly  y  mae 
yr  Arglwydd  lean,  yn  ei  ymweliadau  grasol 
i'w  bobl ;  yn  eu  oysuro  ac  yn  eu  ffrwyuiloni 
trwy  ei  rinweddau  iachusol  ei  hun,  Deut  11. 
14.  Jer.  5.  24,  Hos.  6.  8.  Joel  2,  23.  Zech. 
10.  1.     Edr.  GwLAW. 

CYNEFIN-DRA,  (cyd-defin)  arferol,  de- 
fodol,  arferedig,  gnawd.  Gellir  dywedyd  am 
un  wedi  cynenno  à  rhyw  beth,  neu  ryw  le,  ei 
fod  felly  trwy  arferiad  hir  a  pharhaus.  Pan  y 
mae  Jeremiah,  neu  Duw  trwyddo,  yn  ymliw 
a'r  luddewon,  am  eu  hanhyweithdra^  mae  yn 
eu  cyffelybu  i  *  asen  wyllt,  wedi  ei  chynefino 
a'r  anialwch.'  Heb.  Wedi  ei  dysgu  yn  yr  an- 
ialwch,  Jer,  2.  24. — ^Pan  mae  y  propliwyd 
Esaiah  yn  son  am  Grist  yu  ei  diodi,  ac  isder  ei 
ddyoddefisdau,  y  mae  yn  ei  alw  yn  *  ẃr  gofid- 
us,  a  chynefin  â  dolur ;'  gellir  cyfíeithu  y  gair, 

*  gwr  gofidus,  ac  yn  adnabod  dolur :'  sef  adna- 
bod  ac  yn  gwybod  am  ddolur  a  gofid  yn  wir 
brofiadol,  ac  i'r  graddau  eithaf.     Esa.   53.  3. 

*  Efe  a  ddysgodd  ufiidd-dod  trwy  y  pethau  a 
ddyoddefodd.'  Heb,  5.  8, — ^Y  gair  yvfiva^w,  a 
gyfieithir  cymfin  yu  Heb.  6. 14.  a  12. 1 1.  2  Pedr 
2.  14.  a  arwydda  ymarfer  mewn  ymdrech,  neu 
ymarferiad  ymdrechgar ;  ac  y  mae  yn  cael  ei 
gyfieithu  ymarfer^  ac  yn  ymarfer  corphorol.  1 
Tim.  4.  V,  8. — *  Y  rhai  o  herwydd  cynefiodra  y 
mae  ganddynt  aynwvr,'  &c.  Nid  babanod,  y 
rhai  ydynt  anghynenn  â  gair  cyfiawnder,  sef  yr 
efengyl;  ond  rhai  mewn  oedran,  sydd  ti^wy 
ymarfer  ymdrechgar  a  dyfal  mewn  gweddi, 
myfyrdod,  astudrwydd,  a  gwrando  diwyd,  gan- 
ddynt ddeall  a  meddwl  parod  ac  ad  das  i  dder- 
byn  gwjrioneddau  mawrion  yr  efengyl,  ac  i 
ymborthi  amynt,  fel  bwyd  cry^  er  maetb  acby- 
naliaeth  i'w  heneidiau.  Heb.  5,  14.  Edr. 
Efenotl,  Gair. 

CYNEU-AD,  (cyneu)  tanio,  goleu  tan. 
Num.  11,  3.  Luc  22.  65.  Dywedir,  yn  gy- 
flfelybiaethol,  pan  fyddo  llid,  neu  ddigofaint,  yn 
jmiigynhyrfu,  ei  fod  yn  cyneu.  Gen.  30.  2. 
Salm  106.  40. 

CYNEU-AU,  (cyne)  tan  mawr,  llosgîad  tan 
ar  ryw  achoe  arbenig.  Byddai  yr  luddewon 
arferol  o  wneud  cyneu  o  dan  ar  gladdedigaeth 
eu  breninoedd  da ;  a  hyny  fel  arwydd  o  barch 
ac  anrhydedd  i'w  coffadwriaeth.  Tebygol  y 
byddai  maintioli  y  tan  yn  gyfatebol  i'r  parch 
a'r  bri  a  fyddai  gan  y  deiliaid  i'w  brenin.  Os 
bychan  fyddai  y  parch,  bychan  fyddai  y  cyneu. 
Pan  oeddynt  yn  claddu  Jeboram  ddrygionus, 
brenin  Judah,  'Ei  bobl  ni  wnaethent  id  do  gyn- 
eu  megys  cyneu  ei  dadau;'  yr  hyn  ocdd  ar-» 
wydd  o'u  diystyrwch  o  bono.  2  Cron.  21.  19, 
20.  Yr  ochr  arall  pan  oeddynt  yn  claddu 
Aaa,  o  barch  iddo,  'Hwy  a  gyneuasant  iddo 
gyneu  mawr  iawn.     2  Cron.  16.  14.     Wrth 


C5YN 


820 


CYN 


gymharn  Jer.  34.  5.  à>  Ueoedd  hyn,  gellir 
gwéled  fod  pèr-aroglau  yn  cael  eu  llo8gi  yn  y  cy- 
neaan  byn,  ar,  Deu  yn  ag06  at  gyrpb  y  meirw. 
Nid  oedd  yn  arferiad  yn  mhlith  yr  luddewon  i 
loagi  cyrph  y  raeirw,  er  nad  oedd  yn  wahardd- 
edig  iddynt  Gwyr  Jabes  Gilead  a  loflgasant 
gyrpb  Saal  a'i  feibion.  Ond  llosgi  por-aroglao 
yn  agos  idLcly^t,  oedd  yn  ai4eredig  yn  eu  plitb. 

CYNIFER-OEDD,  (cyd-nifer)  1.  Y  cyfryw, 
neu  bawb.  loan  1.  12.  Act  2.  39.  PhiL  8. 
15. — 2.  liawer,  neu  gymaint  nifer.     loan  6.  9. 

CYNIL-AD-0,  (cyn-dil)  anhreulgar,  ymar- 
bedua,  diwastraflE;  diafradlon. — *  A'r  byn  a  gy- 
nilodd  dy  dadan  byd  y  dydd  hwn.'  Esa.  39. 
6. — *  A  drysorodd  dy  dadau.'  Lowtb,  Edr. 
Hezeciah. 

CYNIWAIR,(cyn-diwair)  cyrcbu,  dygyrchu, 
myny<ib  gyrcHn,  mynycb  dramwy;  chwyfio 
oddi  amgylch,  gwib-rodiana,  cerdded  o  le  i  le. 
Exod.  32.  27.  2  Bren,  4.  9. — *  Cyniweinwcb, 
cyniweiriwcb,  trwy  y  pyrtb,'  Esa.  62.  10. 
Ewcb  albtn  trwv  y  pyrtb  yn  fiateioedd  i  barotr 
oi  ffordd  y  bobl.  Wele  y  maent  yn  dyfod  yn 
lluoedd,  a*u  bwynebau  tua'r  egiwys ;  byddwcb 
ddiwyd,  byddwcb  fiyddlon  i  symnd  pob  rhwysti 
oddiar  y  ffordd,  a  rboddwcb  dderbyniad  croes- 
aẁgar  iddynt.  Mae  y  geirian^fel  pe  baent  yn 
caeleu  Ueiaru  yn  benaf  wrth  flaenoriaid,  yn 
wyuebdiwygiad  mawr. — 'Cyniweiriwcb  o  borth 
i  borth  trwy  y  gwersyll,'  &c.     Exod.  32.  27. 

CYNIWEIRFA-ON,  cyrcbfii,  cynired,  by- 
g3rrchedd,  y  fan  lie  y  byddo  cyniwair, — *  Ewcb 
ac  edrycbwch  am  ei  gyniweirfa  ef,  lie  y  mae 
'  efe  yn  tramwy  :*  Neb.  ei  droedle  ef;  sef  ei 
Iwybr,  ar  yr  hwn  y  mae  ei  droed  yn  mynych 
dramwv.     1  Sam.  2.1.  22. 

CYẂIWEIRYDD,  nn  yn  cyniwair,  neu  yn 
mynycb  dramwy  drwy  y  wlad  neu  dretl     Eáa. 

33.  8.  Rhan  o'r  Bamedigaetbau  y  mac  yr  Ar- 
glwydd  yn  eu  bygwtb  ar  yr  Edoniaid,  ydyw 
di-bobli  eu  gwlad  yn  y  fath  fodd,  fel  na  byddo 
'cyniweirydd  trwyddi  bytb  bytbocdd.'    Esa. 

34.  10.  Jer.  9.  12.  Yrun  peth  yw  bod  gwlad 
beb  gyniweirydd  ynddi,  a'i  bod  yn  angbyfan- 
odd  neb  dridanydd. 

CYNORTHWY-ON,  (cyd-dorth)  cynaliaeth; 
amgeledd,  bélp,  cadwraetb,  gwaredigaeth.  Ex- 
od. 18.  14.  2  Sam.  10.  11.  Salm  44.  26. 
Phil.  1.  19.     Edr.  CrMHORTH. 

CYNRYCH-IOL-DEB,  (cyn-drycb)  cyn- 
Uun,  gwrtbddi^cb ;  gwydd,  gwyddfod,  presen- 
ol. — *  Angel  ei  gynrycbioldeb  a'u  bachubodd 
hwynt.'     Esa.  63.  9.     Edr.  Anobl. — *Hwy  a 

fyneuasant  dan,  ac  a'n  derbyniasant  ni  oil,  o 
erwydd  y  gawod  gynrychiol,  ac  o  herwydd 
yr  oemL'  Act  28.  2.  Present  rain.  Saes. 
'^Frojier  imbrem  instantem.  Mont. — Prop- 
ter inwrentj  qui  imminebat.  Margin. — Prop- 
ter imbrem,  qui  urgebat.  Beza.  Tybygid  fod 
y  gair  cynrychiol  yn  cael  ei  arfer  yn  y  lie  uch- 
od,  yn  yr  un  ystyr  a'r  gair  cyndrychiol,  sef 
prercnol,  yn  y  golwg.  Mae  y  Dr.  Davies  yn 
«sbonio  y  ddau  i'r  un  ystyr,  prcewM.  Diambeu 


mai  cynrychiol  y  dylai'y  gair  fod  yn  y  lie  bwn. 
CYNUD,  (cyne)  tanwydd,  coed  tan,  peth 
iV  loagi.  Jos.  9.  21.  2  Sam.  24.  22.  Djma 
ran  o'r  swydd  a  roddes  Josbua  i'r  GibeoDÌaid, 
yn  lie  en  Uadd :   sef  tori  cynud.    Edr.  Cy- 

MTNU.  ' 

CYNÜLL-IAD,  (cyd-duU)  casriu,  cyd-gas- 
glu,  cyd-dyru  pethau,  neu  rai  weai  eu  caàgla 
yn  nghyd,  casgliad.  Exod.  3.  16.  Lef.  19.  9. 
Gen.    Gen.  49. 10.     Esa.  33.  4. 


T  llaw  a  xydd  a  ^yiMi/(.    XHar, 

CYNULLEIDFA-OEDD,  (cyd^dull)  tyrfa, 
cymanfa,  egiwys.  Jos.  22.  17.  Vr  Israeliaid, 
wedi  iddynt  fod  yn  cyd-worsyllu  yn  yr  aoial- 
wcb  ddeogain  mlynedd,  ac  yn  cydgyfarfod 
dair  gwaitb  yn  y  flwyddyn,  ar  eu  gwyliau  ar- 
benig.  a  elwir  *  y  gynuUeidfii,'  a  *  chynulleidíâ 
yr  Aiglwydd.'  Lef.  4.  15.  Yr  oeddynt  yn 
neillduol  yn  bobl  gyfammodol  i'r  Arglwydd, 
yn  dibynu  amo,  ac  yn  ddarostyngedig  iddo. 
Num.  27.  17.  a  31.  16,  «Cael  tori  o'r  gyiinll- 
eidfa,'  oedd  bod  un  yncael  ei  symnd  o  blith  yr 
Hebreaid  trwy  farwolaetb  :  neu,  ynte,  yn  cael 
eiddifroinio  trwy  ysgymundod.  Num.  19.  âO. 
— Y  mae  y  gair  Or.  ExxXi^siol,  egiwys,  yn  cael 
ei  gyfieitbn  cynulleidja  ;  sef  yr  egiwys  fîlwms, 
yr  bon  y  mae  Crist  vn  ei  cbynull  yn  nghyd,  o 
luddewon  a  Cbênedioedd,  yn  bobl  briodol  iddo 
ei  bnA ;  yn  yr  bon  befyd  y  mae  efe  yn  *preg- 
etbu  cyfiawnder,'  yn  'molianu  enw  ei  Dad,'  ac 
'  yn  ei  fyncgi  i'w  frodyr.'  Salm  22.  22.  a  40. 
9,  10. — «Cynnlleidfa  y  meirw,'  ydyw  pechad- 
uriaid  diadgenedlcdig,  neu  ddamneldig.  Diar. 
21.  16. 

OYNNUTA,  (ofnnud)  casglu  cynnnd,  neu 
danwydd.  Num.  16,  32. 

CYNNWYS,  (cyd^wys)  gèni,  dal,  cydgan- 
oli.  Gen.  36.  7.  J  Bren,  8.  27.  loan  21.  25. 

GYNNYDD-U,  (cyn-dydd)  tyfiad,  codiaJ, 
mwybad,  prifiad;  cynyrcb ;  tyfii,  mwyhau, 
prifio,  myned  yn  mlaen  raewn  corpb  neu  enaid, 
neu  bob  un  o'r  ddan.  Job  20.  28.  Diar.  1. 0. 
Epb.  4.  16.  1  Tim.  4.  15.  Gen.  30.  30. 
Salm  62.  10.     loan  3.  30. 

GoIwg  7  perehen  yv  cywydd  y  da.    JHar, 
Ki  elwlr  oywnln  nl  ^ynydd.    JHar. 

CYNYG-ION,  (cyn^yg)  cymbelliad  i  ddcr- 
byn  rbodd,  yr  estyniad,  neu  y  dygiad  aUao,  a 
wneir  gan  un  o  ry w  betb  i  anul  i'w  dderbyn,  ar 
ryw  acbos.  Mai.  1.  8.  Luc  6;  29.  a  2:5.  30. 
Act.  8.  18. 

CYNYRCH,  (cyn-dyrch)  cynydd,  cynydd- 
iaeth,  angbwanegiad.  1.  Yr  byn  a  dỳf  neu  a 
ddyrcbau  oddiar  betb  arall;  megys  cynyrcb, 
neu  ffrwytb  y  ddaear,  sef  yr  byn  a  dardd  o'r 
ddaear,  ffrwytb  tir,  toretb,  cnwd.  Let  26.  4. 
Zech.  8.  12.  Dent.  14.  22. — 2.  Dynion  daearol 
cnÄwdol,  y  rbai  ydynt  fel  cnwd  wedi  tyfii  o'r 
ddaear.  *  Yn  gynyrcb  dynion  pechadarus. — 
Num.  32.  14. 

CYNYSGAETH-AU-TT,  (cynysp)  gwaddol, 
rbodd,  nen  ran  a  loddir  wrtb  briodi ;  rhan  bri- 
odaa.    Weithian  gelwir  ef  gwaddol,  ac  weith- 


CYN 


321 


CYN 


Edr. 


ian  Gynysgaeih :  yr  un  gair  Hebraeg  sydd  yn 
perthp  i*r  ddau,  sef  nntì  J^  arwyddo  brysiady 
prymriady  cyflynUad.  Felly  y  gtdwai  yr  Heb- 
reaid  gyoysgaeth  yn  arian  prysuricuiy  i  ar- 
wyddo eu  bod  yn  rhwyddhau  ac  yn  prysuro 
priodas.  Bate.  .Dylid  gochelyd  ariangarwch 
wrth  briodi;  sef  bod  cariad  aty  gynysgaethyn 
wresocacb  na  chariad  at  y  person.  Gen.  30. 
20.  1  Sam.  18.  25.  Rhoddai  y  priod-fab  gyn- 
ys^cth  i'r  briodas-ferch,  neu  iV  thad,  yn 
mhlith  yr  Hcbreaid ;  felly  befyd  oedd  arfertad 
y  Groegiaid,  a'r  lien  genedloedd ;  ac  fell 
gwnant  eto  yn  ngwledydd  y  dwyrain. 

GWADDOL. 

CYNT.    Edr.  Gtkt. 

CYNTAF,  (cynt)  blaenaf,  penaf,  &c.  Gellir 
dywedyd  fod  petb  yn  gyntaf,  mewn  amryw  ys- 
tvriaetliau.  1.  Mewn  rhifedi.  Gen.  8.  5,  13. 
-2.  0  ran  trefn.  Mat.  22,  25,  38.  a  28.  1.— 
3.  0  ran  creadigaeth.  1  Cor.  15.  47. — O  ran 
irenedigaetb.  Gen.  38.  28.  Dent  21.  1*7.  Jcr. 
I  31.— 5.  Mewn  anrbydedd.  Esth.  1.  14.— 
6.  0  raD  amser.  Heb.  9.  1,  a  10.  9. 

Y  gorcbymyn  cyntaf  o*r  dec,  *  Na  fydded  i 
ti  ddnwiau  era^  ger  fy  mron  i,^  a  osod  allan  y 
Bod  dwyfol,  yn  ei  anfeidrol  borffeitbrwydd  a'i 
gyflawnder. 

1.  Mae  ei  banfod  o  bono  ei  bun  ;  ac  y  mae 
yn  dibynu  arno  ei  bon ;  y  mae  ei  bawddgar- 
wch  a'l  berffeîtbrwydd  mor  anfeidrol,  fel  y  mae 
yu  wir  haeddianol  ac  yn  deilwng  o  boll  serch, 
liyder,  ufudd-dod  ac  addoUad  pawb.  Ymae 
ei  gyflawnder  mor  anfeidrol,  fel  y  mae  ynddo 
ioigoD  i  ddiangenn  pawb ;  y  mae  ei  ddaioni  y 
feth,  fel  mai  ein  dedwyddwcb  penaf  yw  glynu 
wrtho  a'i  fwynhan,  Saltn  81.  19.  Pan  y  mae 
yn  dywedyd,  *  Na  fydded  i  ti  dduwiau  eraill 
i:er  fy  mron  i,'  y  mae  yn  cynwys  y  daioni  a'r 
graslonrwydd  mwyaf  i  ni,  ac  beb  ofyn  ond  yr 
iiyn  sydd  deilwng  i  Dduw  oddi  wrtbym.  Nis 
gallwn  ei  gael  ef  a  düwîan  eraill  befyd.  Y  mae 
yn  anfeidrol  ymostyngiad  iddo  roddi  ei  bun  yn 
Ddnw  i  ni,  a'i  wrtbod  sydd  becbod  ag  anfeidrol 
'Idirmyg  ar  Dduw  ynddo. 

2.  Y  mae  Dnw,  yn  y  gorcbymyn  bwn,  yn 
gofyn  yr  byn  sydd  deilwng  iddo  gael  oddiwrtb 
bawb ;  sef  ei  fod  yn  uniŷ  yn  Dduw  i  ni ;  a'n 
bod  ninau  yn  ei  iawn  adnabod — yn  bydcru  yû 
unig  arno — ^yn  ei  ofoi,  ei  garu,  ufuddbau  iddo 
yn  benaf,  a'n  boli  galon,  ac  a'n  boll  enaid — yn 
ei  wasanaetbu,  ac  yn  ymofyn  am  ein  dedwydd- 
wcb yn  unig  ynddo.  Salm  48.  14.  Jer.  50.  5. 
1  Cor,  8.  6.  Deut.  10.  12,  13.  Salm  42.  11. 
Esa.  43.  10.  loan  17.  3. 

3.  Y  mae  befyd,  yn  gwabardd  pob  petb  yn- 
om  sydd  groes  i  byn ;  sef  pob  pecbod ;  canys 
y  mae  yn  mbob  trosedd  o  gyfraitb  Duw,  ym- 
wrthodiad  à  Duw  ei  bun.  Yn  neillduol,  y  mae 
yn  gwabardd,  1.  Didduwiaetb  ein  meddyliau. 
^alm  U.  1.  Hos.  13.  4.  Epb.  2.  12.— 2.  Ym- 
ddiried  mewn  dyn,  nen  un  creadur  arall  yn  He 
Duw.  2  Cron.  15. 12.  Jer.  17.  5.  Epb.  5.  5. 
î^bil.  3. 19. — 3.  Angbredu  rbagluniaetb  Duw. 

41 


Zepb.  1.  12. — 4.  Diystyru  gwasanaeth  Duw, 
a  cnaru  gogoniant  dvnion  yn  fwy  na'i  ogoniant 
ef.  Job  21,  15  loan '5.  44.  Tit  1.  16.— 5.  Ym- 
gyngbori  à  swynwyr,  dewiniaid,  &c.  sydd  yn 
gwrthod  Duw,  a  cbymeryd  y  diafol  yn  He 
Duw.  Let  19.  31.  a  20.  6,  27.  Deut  18.  10. 
— 6.  Hefyd,  priodoli  ein  Uwyddiant  a'n  rbag- 
oroldeb  i  ni  ein  bunain,  neu  i  ddim  arall,  yn 
He  i  Dduw  ei  bun,  sydd  ddidduwiaetb.   1  Cor. 

4.  6. 

4.  Mae  y  gorcbymyn  bwn  yn  dangos,  1. 
Dyfnder  trueni  a  phechaduruswydd  dyn,  yn  ei 
ddidduwiaetb,  a'i  bollol  ymadawiad  à  Duw. — 
2.  Ei  fewr  ynfydrwydd  a'i  ffoHneb  yn  cymeryd 
vn  lie  Duw  yr  byn  nid  yw  Dduw.  Salm  115. 
6.  a  135.  16,  17,  18.  Jer.  2. 12,  13.— 3.  An- 
feidrol wertb  y  Cyfryngwr,  yr  bwn  ydyw  ein 
tangncfcdd  ni,  a'n  cymmodwr  -a  Duw.  2  Cor. 

5.  19,  20.  Epb.  2.  14.— 4.  A  neillduol  angen 
am  yr  Ysbryd  Glan,  i'n  badnewyddu  a'n  dycb- 
welyd  at  Dduw.  Esa.  55.  7.  Act  26,  18. 

Ymadawiad  à  Duw  yw  ein  trueni,  a  dycb- 
welyd  at  Dduw  yw  ein  dyledswydd  a'n  ded- 
wyddwcb. Nid  oes  ond  y  Duw  anfeidrol,  yn 
Dad,  Mab,  ac  Ysbryd  Glan,  yn  ddigon  i  ddyn  : 
ond  y  mae  y  Duw  bwn,  yn  nbrefn  iachawdwr- 
iaetb,  yn  ddigon  i  ddyn  pechadurus,  yn  wyneb 
ei  boll  drueni.  Gael  Duw  Dad,  Mab,  ac  Ys- 
bryd G!an,  yn  Dduw  i  ni,  yw  cael  pob  petb  ; 
sef  pob  cyflawnder  a  dedwyddwcb  ar  unwaith  ; 
byn  a  fynai  Duw  ei  roddi  i  ni,  sef  ei  bunan 
anfeidrol ;  na  foddlonwn  ninau  ar  laL  *  Duw  a 
digon.' 

CYNTAF-ANEDIG-ION,  y  cyntaf  a  agoro 
y  grotb  o  ddyn  ac  anifail ;  y  cyntaf  a  enid 
mewn  teulu ;  y  mab  bynafl  Gen.  27.  19.  Ex. 
4.  22.  Lef.  27.  26.  Num.  3.  12.  a  8.  16.  a  13. 
2,  22,  f  9.  a  34.  19.  Yr  oedd  breintiau  neill- 
duol yn  briodol  i  bob  gwrryw  cyntaf-anedig 
yn  mblith  Genedloedd  eraill,  yn  gystal  ag  yn 
mblitb  yr  luddewon.  Yn  mbfitb  yr  luddewon 
yr  oedd  deupartb  o  boll  feddianau  ei  dad  iddo ; 
sef  dau  cymaint  a  pbob  un  o'i  frodyr.  Gen.  48, 
22.  Deut  21.  17.  2  Cron.  5.  1,  2,— Yr  oedd 
iddo  ragoriaeth  ac  awdurdod  dros  ei  frodyr. 
Gen,  27.  29.  a  49.  3.  1  Cron.  5.'  2.— Yr  oedd, 
befyd,  bynafiad  Crist,  a  benditb  Abrabam,  yn 

fyffredinol,  yn  gysylltiedig,  yn  yr  amseroedd 
yny,  a'r  enedigaetb  fraint  Gen.  49.  8.  Felly, 
yr  oedd  y  cyntaf-anediç,  nid  yn  unig  yn  cys- 
godi  yn  odidog,  cynulleidfa,  neu  eglwys  y  cynt- 
af-anedigion,  y  rhai  a  ysgrifenwyd  yn  y  nef- 
oedd,  ac  ydynt  gyfranogion  o'r  etifeddiaetb 
dragywyddol  Flleb.  12.  23.1  ond  yr  oedd  befyd 
bod  yn  bynanad  y  Messian,  a  benditb  odidog 
Abraham  yn  pertbyn  iddo.  Gan  byny,  yr 
oedd  diystyru  yr  enedigaetb  fraint  yn  diystyru 
y  fraint  arbenig  o  fod  yn  bynafiad  Crist ;  a 
tbrwy  byny,  yn  diystyru  Crist  ei  bun,  sylwedd 
yr  addewid ;  ac  befyd,  yn  diystyru  yr  etifedd- 
iaetb dragywyddol,  yr  bon  oedd  yn  cael  ei  bar- 
wyddo  wrtb  y  ddeupartb  o  feddianau  ei  dad. 
Ajn  byny,  y  geilw  yr  apostol  Esau  yn  balog- 


CTN 


Sâ2 


CYN 


edkr,  am  iddo  werthn  ei  enedigaetli  fraint 
Hafogodigaeth  ei  feddwl,  a'i  ddiystyrwch  o  bob 
pefh  yabrydol  »  nefol,  oedd  jv  achos  iddo  ei 
gwerthn.  jSia  ffallasai  ddaogos  ei  ddiystyr- 
wch  yn  fwy  o'r  rhagoroldeb  mwjaf  ar  ▼  ddae- 
ar,  na  thrwy  ei  gwenhn  am  nn  aaig  o  nryd. — 
T  mae  Uawer  o  ddnwinyddion  enwog  oV  fiuroy 
fod  jrr  offeiriadaetb,  yn  amser  y  patneircb,  yn 
rhan  o'r  enedigaeth  fraint :  ond  nid  yw  y  tyb 
bwn  yn  yrnddangos  a  sail  iddo,  wrth  ystyriaeih 
mwy  manwl  a  ^178  o^r  mater.  Mae  yn  dia 
amlwg  fod  pawb  yn  aberthn  fel  en  gilydd,  yn 
ddiatufii,  jn  yr  amaeroedd  byny;  a'r  nn 
rbyddid  ffanddynt  i  aberthn  ag  i  gyflawni  i>ob 
rban  airaD  o  addoliad  dwyfoL  &  mai  Qua 
oedd  y  cyntaf-aned%,  eto,  jt  oedd  Abel  yn  ab- 
erthn fel  yntan :  aH  aberüTyn  dderbynioL  T 
mae  amryw  aiamphin  o'rrH^y&lyb  ŵedi^r  dîlnw. 
Gwel  Ontram  de  Saeri/.  liò.  L  cap.  4. — ^Vitrin* 
ga  Obsirv.  Ub.  L  cap.  11. — ^Parkhnrat»  dan  y 
gair  lipwroToxiOy  Third  Hdit-^DT.  Owen  on 
the  Hébrmn^  Exerciiation  X  ond  yn  enwedig 
YitrÌDga. 

Pan  ddinyatriwyd  cyntaf-anedig  yr  Aipht- 
iaidy  ordeiniodd  Dnw  fod  i  bob  eyntaf-anedig, 
o  ddynion  ac  anifeiliaid  dofion  yn  mUith  yr 
Hebreaid,  gael  en  cysegm  iddo.  Exod.  18.  12, 
13.  Y  gwrrywiaid  yn  nnig  oedd  yn  ddaroa- 
tyngedigi'rddeddf  hon;  ond  yroeddenti  gael 
en  prynn  À  phnm'  sicl  o  arian.  Nnm.  1 8.  16 
Prynwyd  GnBt^  diamen,  cyntaf-anedig  Mair,  er 
na  roddir  banes  am  byny.  Pom'  BÎcTsydd  yn 
cyfiiKteb  i  ddenddeg  awllt  a  chwe'  cheiniog  o'n 
hatian  ni.  CyntSf-anedu^  i  aniiail  d&n  a  off- 
rymid  yn  j  deml,  ond  nid  oeddent  iV  prynn ; 

Îgwaed  I'w  daeneUn  o  amgylcb  yr  aUor,  a'r 
laader  i'w  loagi  yn  y  tan,  ar  yr  allor,  lA  cig  i 
fod  yn  eiddo  yr  offeiriad«  Nnm.  18. 17 — 19. 
Am  ani&il  aflan,  yr  oedd  yn  rhaid  naill  ai  ei 
biynn,  nen  roddi  rhywbeth  yn  gyfnewid  am 
dana  Ezod.  13.  18. 

Yr  oedd  y  cyntaf-anediç  yn  eiddo  Dnw 
raewn  modd  nemdnol  arbenig :  '  Cysegra  i  mi 
bob  cyntaf-anedig,  sef  beth  bynaff  a  agoro  y 
groth,  yn  myag  meibion  Israel,  0  ddyn  ac  an- 
ifiul :  lûddo  fi  yw.'  Exod.  13.  2.  a  22.  29. '  Ei- 
ddo fi  yw  pob  peth  a  agoro  y  grotb,'  itc.  Ex. 
34.  19.  lict  27.  2«.  Ifnm.  3.  13.  a  8,  16, 17. 
Mae  pawb,  a  phob  peth,  yn  eiddo  yr  Aigl- 
wydd  mewn  modd  cyfiredinoL  'Eiddo  yr 
Aiglwydd  y  ddaear  a'i  chyflawnder.'  Sidm  24. 
1.  Exod.  9.  29.  a  19.  6. — ^Yr  oedd  /yr  hoU 
Inddewon  yn  eiddo  yr  Arçlwydd  trwy  ffafr, 
nen  ras  cyffredinol,  a'r  riiai  y  gwnaethaiyr 
Aiglwydd  gyfiunmod  msol,  yr  bwn  gytam- 
mod  a  wnaeth  efe  ág  Abraham,  ae  a'i  hoU  had 
ynddo  ef ;  yr  bwn  a  ddewisod  efe  i  fod  ynsyf- 
aill  neilldaol  iddo ;  er  mai  eiddo  ef  yr  holl 
dchear.  *Fel  hyn  y  dywed  yr  Arglwydd,  Fyi 
mab  Î,  sef  fy  nghyntaf-anediç,  y w  Israel'  Exod. 
4.  22.  Nid  yn  nnig  am  mai  hwy  oedd  y  bobl 
gynta^  a'r  genedl  gyntai^  a  broffesasant  wir 
addoliad  Pi;w,  a  bod  ganddynt  y  blaenoriaeth 


ar  y  Cenedloedd,  y  rhai  oeddynt  fiodyr  ien- 
annf,  7  gelwir  hwy  yn  gyntaf-anedì^;  ond  yr 
oeddent  felly  trwy  neilldnol  eiholÌMÌ  a  dewis- 
iad  o  honyntoddiwrth  yr  holl  bobloedd  eraill ; 
yr  oedd  Dnw  yn  gwnenthnr  &  hwynt  yr  hyn 
nad  oedd  efe  yn  ei  wnenthnr  kg  nn  ffenedl  ar- 
all. — Ond  yr  oedd  cyntaf-anedigion  Israel  yn 
eiddo  Dnw  trwy  bawl  neilldnol,  mewn  modd 
gwahanol,  nid  yn  nnigoddiwrth  blant  nnrhyw 
genedl  [arall,  ond  mewn  modd  mwr  neilldnol 
na  chenedl  Israel  yn  gvfiredinol ;  set  trwy  bawl 
y  waredigaeth  ryfedd  bono  a  gafôdd  yr  holl 
gyntaf-anedigion,  pan  .ddinystriwyd^ob  cynt- 
af-anedig  drwy  holl  wlad  yr  Aipht  Yn  gao- 
lynoi  i'r  waredigaeth  ryfedd  hon,  y  mae  yr 
Aiglwydd  yn  honi  bawl  neilldnol  ynddynt,  i 
fod  yn  eiddo  iddo,  trwy  ymroddiad  cyâawn 
i'w  waiih  a'i  addoliad.  Oddiwrth  hyn  y  rhyda- 
haodd  yr  Arglwydd  hwynt  trwy  gymeryd 
llwyth  Leo  yn  -en  lie  at  ei  waaanae^.  *  Welc, 
mi  a  gymerais  y  Lefiaid  o  blith  meibion  Israel, 
yn  lie  pob  cyntaf-anedig.  Nnm.  3.  12.  Y  Lef- 
iaid oeddent  22,000 — ^miíedi  cyntaf-anedigion 
meibion  brael  oeddent  22,273-2-^0  y  278  dros 
ben,  yr  oeddent  i  daln  pnm'  Scl  am  bob  no. 
Nam.  iiL 

Mae  Crist  yn  cael  ei  alw  ^cyntaf-anedig 
Dnw.'  Heb.  1.  6.  '  Cyntaf-anedig  pob  cread- 
nr,'  yn  yr  nn  ystyr.  Col.  1.  15.  Yn  ol  bam 
amryw  o  wyr  dysgedig,  y  mae  yr  enwad  Cynt- 
af-anedig, a  bnodolir  i  Grist  gan  yr  apostol, 
[Heb.  1.  6.1  yn  addas  iddo  o  ran  ei  Ddnwdod 
a'i  ddyndod ;  ond  yn  briodol  iddo  o  ran  ei  rag- 
oriaeu,  ei  awdurdod,  a'i  aiglwyddiaeth ;  ac 
o'r  nn  arwyddocad  ág  iEtifedd  pob  peth.'  Ad. 
2.  Nid  yw  yn  cael  ei  alw  yi|  gyntaf-anedig  0 
ran  ei  Ddnwdod,  ond  yn  unig-iumdiff  ;  a  chynt- 
af-ancdig  Mair  o  ran  ei  ddyndod.  Gwel  Dr. 
Owen  in  loco,  Efe  yw  otifedd  ac  Arglwydd 
pob  creadnr,  yrhwn  a  osododd  y  Tad  yn  Fren- 
in  nef  a  daear.  Oblegid  yr  oedd  y  cyntaf-an- 
ediff  a  bawl  ganddo,  gynt,  i  feddiann  etifedd- 
iaeüi  ei  dad.  Jehosapbat  a  roddodd  y  frenin- 
iaeth  i  Jehoram,  *•  canys  efe  oedd  y  cyntaf-an- 
edig.' 2  Croâ.  21.  3,  xr  oedd  y  cyntaf-anedig 
yn  aiglwjrdd  hefyd,  ar  ei  frodyr,  y  rhai  oeddent 
oil  yn  weiaion  iddo.  Gen.  27.  37.  O  herwydd 
hyn,  yn  mhlith  yr  Inddewon,  a  chenedloedd 
eraill  hefyd,  yr  oedd  y  geirian  cyntaf*aiiedig, 
elifedd,  ac  arglwydd,  yn  ymitdroddion  cyfystjr. 
^  Dros  gymaint  p  amser  ag  y  mae  yr  etifedd  jn 
faehgen,  nid  oes  dim  rhagor  rbyngddo  a  gwas, 
er  ei  fod  yn  aiglwydd  ar  y  owbL'  GaL  4. 1. — 
fferes  apud  antiquos  pro  domino  pooebatur» — 
Yn  ol  y  deong^iad  bwn  o'r  geirian  cyntaf-an- 
edig  ac  etifedd,  y  mae  ymadroddion  yr  apostol 
yn  dra  addas  am  Grist  Gan  mai  efe  a  greodd 
bob  peth,  ac  a  wnaeth  y  bydoedd,  y  mae  efe 
yn  etifedd  ac  yn  Arglwydd  pob  peth.  CoL  1. 
16,  Heb.  1.  2.  Ei  gyn-fab  yw  Crist,  goruwch 
breninoedd  y  ddaear. — Cyntaf-anedig  Mairy 
gelwir  ef  yn  Mat  1.  25.  a  Luc  2.  23.  nidgyda 
golwg  ar  nn  a  in  gan  ei  £un  ar  ei  ol,  yr  oedd 


CYN 


823 


crp 


ei  chyntaf-soed^  ond  o  herwydd  na  ba  iddi 
'  jT  nn  o'i  flaen.  ir  oedd  efe  felly  mewn  ffordd 
Tjíeàá ;  yr  ydoedd  yh  gyntaf-anedig  gwyryf, 
ae  fel  Lyny  neb  nn  brawd  satorioL  QnsiWfd  ef 
beb  becnod. 

'  Y  cyntaf'^nedig  oddiwitb  y  meirw.'  CoL 
1.18.  T  eyolaf  a  gyfododd,  trwy  ei  Berth  ei 
ban,  i  fywyd  tragyif yddol  ac  ao&rwoldeb.  T 
deniyn  perfiaith  eyntaf  perthynol  i'r  byd  new- 
ydd,  a'r  ystad  o  dr^gywyddol  'ogcmÌADt;  nid 
oes  neb  o'r  gwaredigion  yn  berffaith  ogonedd- 
nn  yn  breaeDol  fw  y  byddant  byth.  Ond  y 
mae  Crist  felly.  Bayn  mblith  y  meirw,  ond 
cjfododd  Ì  fywyd  ac  anfiurwoldeb  perfiaitliy  trar 
gywyddol.  Nia  crntaf-anedig  oddiwrth  y  mei- 
rw  yn  nnig  yw  wist;  ond  nefyd  y  cyntaf-an- 
edig  o'r  meirvr,  a  chanddo  gyilawn  aiglwydd- 
iaeUi  ar  y  meirw,  jn  grstal  ag  ar  y  by  w.  Bhn£ 
14.  0.  Y  mae  ei  ar^wyddiaeth  yn  cyraedd  i 
wlad  angen,  ar  yr  hoU  farwolion,  a  gall  ea  byw 
baa  y  modd  a'r  pryd  y  myno.  £fe  yw  yr 
acbos  haeddianol  o  adsyfodiad  ei  holl  bobL-- 
Ni  buasai  iddynt  byth  adgyfodiad,  oni  buaaai 
i  Grist  gyfodi.  Ond  y  mae  efe  yn  achos  haedd- 
ianol o*u  iiadgyfodiad,  yn  xnhob  ystyr — ^i  fywvd 
0  gyfiawnhad  ger  bron  Daw — i  fywyd  graaol  a 
sanctaidd  yma — ^ac  i  fywyd  o  ogoniant  tragy- 
wyddol  wedi  en  myned  oddi  yma.  Efe,  heÇâ, 
yw  yr  achos  effeithiol  o'u  had^fodiad  olL 
Trwy  rym  a  rhinwedd  Á  adgyfodiad,  a'n  han- 
deb  ae  e^  yr  adgyfodir  yr  holl  eglwys.  .  BbiiC 
\i  1  Cor.  XV.  j^e  yw  y  cynffo]^  nea  siampl, 
o'a  hadgyfodiad  hwy.  Owneiren  cyrphgwael 
bwy  yn  un  finif  a'i  gorph  gogoneddos  ef.  Phil. 
3.  21. — '  Y  mae  efe  yn  gyntsl-anedig  ynmhlìtl^ 
brodyr  lawer,^  Bha£  8.  29.  Y  mae  efe  o'r  an 
natar  à  hwynt;  mewn  nndeb  a  pberthynas  â 
bwynt;  JT  mae  iddo  gyflawn  flaenoriaeth  ac 
aiglwyddiaeth  yn  en  plith ;  a  byddant  oU  yn 
debyg  iddo,  ae  yn  ddarostyngecüç  iddo,  fel  en 
brawd  hyna€  Ato  ef  y  bydd  en  dymnniad  olL 
Yntan  a  fydd  yn  eu  plith,  yn  cymdeithaaa  á 
bwynt,  ac  yn  en  Uywodraeihn  gydag  anfeidrd 
diriondeb,  graalonrwydd,  a  doethineb,  Y  mae 
on  maethu  ac  yn  addysga  ei  eglwys ;  yn  dar- 
pani  at  ei  hangenrhcidiaa  presenol,  ac  yn  ei 
cbynyagaeddn  ftg  etiíòddiaeth  bywyd  tragy- 
vyddoL 

'  I  gyman&  a  chynoUeidfa  [nea  eglwys]  y 
rbû  cyntaf-anedig.'  Heb.  12,  23,  Mae  y  ^at 
dan  y  Testament  New^dd,  yn  oael  en  dwyn, 
trwy  nndeb  à  Christ,  i  hawl  o  holl  freintian 
cyntaf-anedigion.  Y  maent  fel  cyntaf-anedigion 
Israel  yn  yr  Aipht,  wedi  ea  gwareda  dan  gys- 
god  y  gwaed.  Gwaeredwyd  hwy  dan  gysgod 
oen  y  pasc  oddiwrth  berygl  yr  angel  dinystr- 
iol;  y  mae  y  saint  yn  bresenol  yn  cael  en 
gwareda  a'a  diogela  oddiwrth  berygl  damne- 
digaeth  a  digoiaint  Daw,  dan  gy^od  gwaed 
Cnst,  yr  hwn  yw  Oen  Daw.  loan  1.  29.  Y 
maent  yn  cael  en  cynysgaedda  &  breintian 
tra  gorachel  yn  Nghrist;  yn  cael  ea  gwneuth- 
nr  yn  frenisoedd  ac  yn  offeiriaid  i  Ddaw  a'i 


Dad  ef.  Dat  1.  6.  Y  maent  i  gyd,  trwy  y 
fraint  ornchd  hon,  yn  cael  ei  gwaeathnr  yn 
etifeddion  i  Ddaw,  ac  yn  gyd-etífeddion  À 
Christ.  Rhu£  8. 11. 

Wrth  'gyntaf-anedig  angen,'  yn  lob  18. 13. 
Y  deallir  y  crealoaai^  a°r  mwyaf  dychrynliyd  o 
bob  marwolaeth.    Edr«  BLAsinvRWTTB,  Cnr- 

BLANT. 

CYNTEDD- AU-OEDD,  (cynrtedd)  neoadd, 
hongl,  cadlys,  Uanerch,  drw»;  myned&  gaued- 
ig  i  mewn  i  dŷ,  nen  balaa.  Saih.  6.  4,  Jer.  88. 
6.  Yr  oedd  i'rbabell  an  cyntedd;  yr  oedd 
dan  gyntedd  i  deml  Solomon ;  1  Bren.  G.  39. 
2  Bren.  21.  5.  ac  yr  oedd  tri  i  deml  Herod,  fel 
T  gelwir  g^an  awdwyr,  sef  yr  ail  aeml  weiU  ei 
AMgyweirio  a'i  haddnmo  gan  Herod,  yr  hon 
oeda  yn  sefyll  yn  amser  .ein  Hiaohawdwr.  Y 
cyntaf  oedd  cyntedd  y  Cenedloedd ;.  a  elwid 
felly,  o  herwydd  fod  caniaM  i'r  Cenedloedd 
fyned  hyd  yno,  a  dim  pellach.  Yr  au  a  elwid 
cyntedd  Isnel;  o  herwydd  fod  gan  holl  brael 
hawl  i  fyned  i  mewn  yno;  sef  oa  byddent  yn 
Ian  yn  ol  defodan  y  gyfraitL  X  trydydd, 
cyntedd  yr  Offeiriaid ;  ll0«  yr  oedd  allor  y 
poeth-ofirwm  yn  sefyll,  Ue  yr  oedd  yr  offeir- 
iaid a'rLefiaid  yn  cyflawni  en  gwasanaeth. 
2  Oron.  4,  0.  Yn  gvfatebol  i  hyn  y  gelwid 
addoliad  Daw,  Ueoeâd  i  addoliad,  <^dinhad- 
au  Duw,  a  chymdeithas  à  Daw  ynddynt,  yn 
gynteddaa  Daw.  Sahn  65,  4.  a  84.  2,  10. — 
*Ac  efe  (Solomon)  a  wnaeth  gyntedd  yr  offeir- 
iaid, a'r  (Jl'ilS)  cyntedd  mawr,  a  dorau  i'r 
(n"^l9)  cynteddoedd;  a'n  dorau  (sef  dorau 
cyntedd  yr  offeiiiad  a'r  (n'^lj^)  *  wisgodd  efr  4 
phrea.'  2  Cron.  4.  9. — 'Canys  Solomon  a 
wnaethai  balpud  prea,  ac  a'i  gosodaaai  yn 
nghand  y  (n^ì?)  ^  ^  safodd  amo  j[nea  «^jpy 
amo  yr  oüd)  ac  a  oetyngodd  ar  ei  Uniau.'  2 
Cron.  6.  13.  Amlwg  yw,  oddiwrth  adn.  12.  a 
1  Bren.  8.  22.  fod  Solomon  yn  awr  o  flaen  all- 
or yr  Aj^lwydd,  ac  yn  ganlynol,  yn  i^hyntedd 
yr  offeinaidf  am  hyny  nis  gallasai  îoà  yn 
nghyntedd  mawr  y  bob!  g^ffiredio.  Yn  y  ddaa 
le,  oa  yr  un  ystyr  sydd  iddo  yn  mhob  un  o 
honynt,  tebygol  yr  arwydda  tV^Xl  J^  ^^  J  ^' 
Taylor  {Hd>.  Ôonoord)  swaith  pedr-ong)og^ 
wedi  ei  godi  yn  nwoh  naT  palmant,  a  rhaff fur 
o  amgylcn  iddo,  a  drws  yn  T  mur  hwn  o  &en 
allor  y  poeth-offrwm ;  a  thebygol  iddo  gael  yr 
1-        jji     lx.  __i._i  jj  roddi 

nhoU 


«.  ragor- 

ol. — Cyntedd,  mewn  ystyr  gyffelybiaetbolyj^ 
arwyddo  ^wys  Crist  Zech.  3.  7.  Ao  hdyV 
arwydda  gan  eglwys  aoghrist  Dat  11.  2. 

CYNTÊDDFA, man,  neu ley  cyntedd.  Ex* 
od.  21,  9, 12.  &c. 

CYPIffiSWYDJ)-EN,  Heb.  na^  {coper) 
pren  sydd  yn  tyfii  yn  uchel,  ae  yn  dra  chiyf 
hefyd.  Pren  trwm  ydyw,  ei  ddail  yn  wastad 
yn  leision ;  y  mae  yn  bèr  ei  arogl,  ac  yn  hir 
lawn  ei  barhad;  o  ba  herwydd,  hwyradi,  y 
gwneid  delwau  o  bono.    Esa.  44.  44,   Yr  oedd 


CYR 


324 


CYS 


amledd,  o  honynt  yn  \yîü  yn  Engedi.  Can.  1. 
14.  a  4.  13.  "^Y  Rhufeiniaid  a'i  cyfrifent  yn 
bren  tyngedfenawl,  ac  a'i  barferent  mewn  def- 
odau  claddedigaetb.  £i  ffrwytb  sydd  feddyg- 
iniaetb  ragorol  rhtig  clwyf  y  gwaed,  ond  yn 
cael  ei  esgeuluso  yn  ddirfawr.  Dywedir  fod  ei 
ddail  a'i  Srwytb  yn  feddyginiaetbol.  Ei  ffrwytb 
ydynt  addfed  tna  decbreu  y  gaoat 

CYPRUS,  a  alwyd  felly,  tebygol,  oddiwrth 
jr  amldra  o  cypreswydd  oedd  yn  tyfii  yno. 
Ynys  fawr  yn  Môr  y  Canoldir,  yn  ngbylcb  175 
o  filltiroedd  ei  byd,  a  60  ei  lied,  yn  sefyll  yn 
ngbylcb  can'  milltir  o  Syria.  Y  fir  ydoedd 
dra  tboreitMog,  ond  ei  tbrigolion  oeddent  an- 
foesol  iawn ;  ei  cbyfreitbiau  oeddent  yn  erbyn 
diweirdeb,  ac  o  blaid  godineb  ac  anlladrwydd, 
Hiliogaetb  Cittim,  yn  ol  bam  Josepbns,  a'i 
poblogodd  ar  y  cyntaf.  Daetb  yr  ynys  bon  i 
fod  yn  dalaetb  Rnfeinig,  a.  m.  3950.  Yr  ludü- 
ddewon,  ar  eu  gwasgariad,  a  dyrasant  yn  linos- 
og  iddi;  ond  yn  a.  d.  118,  ymlidiwyd  bwynt 
allatí  o'r  ynys,  am  iddynt,  mewn  modd  diffaitb, 
ladd  240,000  o'r  trigolion  cynenid. — Planwyd 
Cristionogrwydd  yn  yr  ynys  bon  gan  ryw  ffo-' 
adunaid  yn  amser  erledigaetb,  ac  a  gadarnba- 
wyd  gan  Paul  a  Barnabas,  a  Marc ;  ac  y  mae 
yn  parbau,  mewn  rbyw  fesur,  byd  beddyw.  Y 
mae  hi  yn  bresenol,  yn  meddiant  y  Twrc.  Act 
11.  19,  20.  a  13.  4.  a  15.  39. 

CYRCH-TJ,  (cwr)  dygyrcbu,  gorllwyn,  can- 
lyn,  erlyn,  dwyn  at,  cynuÛ.  1.  Dwyn  at  1 
Sam.  6.  21.  Esa.  56.  12.  l6an  10.  16.-2.^ 
Nesàu,  dyfod  at,  ymgynuU.  Luc  8,  4. — 3. 
Gobwyso  tna  cbanolbwynt,  cyfeirio  at  nod. 
PbiL  3.  14.  Y  gair  Gr.  dtwxw,  yn  Pbü,  3. 14, 
a  gyfieitbir  cyrchu,  a  gyfieitbir  erlid^  rhuthro 
ar,  yn  Mat  10.  23.  Gwneutbur  yn  erbyn,  sef 
gyda  bwriad  ac  awyddfryd  erlidus  a  niweidiol. 
Act  26.  11.  Y  mae  AJr.  Burrows  yn  sylwi  ar 
byn,  *  Yr  un  gair  y^yw,'  medd  efe,  *  ag  a  ar- 
wydda  erlid ;  o  berwydd  fod  yn  yr  apostol  yr 
un  awyddfryd  yn  bresenol  yn  cyrcbu  neu  yn 
gwasgu  at  y  nod,  neu  wrtb  reol  osodedig,  ag  a 
íîiasai  ynddo  gynt  yn  erlid  y  rbai  oeddent  yn 
cyrcbu  at  y  nod  y  pryd  bwnw.'  .  Fod  ganddo 
yr  un  awyddfryd  yn  cyrcbu  at  y  nod,  ag  a  fuas- 
ai  ganddo  yn  cyrcbu  eraill  o  flaen  brawdleoedd, 
ac  i'w  carcnaru.    Edr.  Camp,  Nod. 

Nid  oalonawg  ond  a  çyrẅa.    JHar. 

CYRHAEDD,  (cwrbaedd)  dyfod  byd  at; 
cael  gafael  yn,  cyffwrdd  a.  Gen.  28.  12.  Job 
20.  6.     Esa,  8.  8.    Jer.  51.  9.     2  Cor.  10.  14. 

^1.3.11,12. 

^CYRENE,  KocTjyri,  ^ur\  gelwir  bi  yn  awr 
Cairoan,  yn  nbeycnas  Barea.  Gwlad  o  Libya, 
yn  Asia,  yn  y  gorllewin  i'r  Aipbt,  ac  yn  y  de- 
hau  i  For  y  Canoldir.  Yr  oedd  ei  pbrif  ddinas 
o'r  un  enw  a  bitbao,  Cyrene.  Bu  unwaitb  yn 
wlad  gadarn,  g]ŵetbog,  yn  ddigon  abl  i  wrtb- 
wynebu  Cartbage.  Priodor  oddiyma  ydoedd 
Simon,  yr  bwn  a  gymbellwyd  i  ddwyn  croes 
yr  lesu.  Mat  27.  32.  Luc  33.  26.  Act  2. 
10.    Yr  oedd  lluaws  mawr  o  luddewon  yn 


Cyrene,  Uawer  o  ba  rai  a  dderbyniasant  y  gref- 
ydd  Gristionogol,  ond  eraill  a  safiasant  yn  fìl- 
einigyn  erbyn  y  ffbrdd  bono.  Act  11,  20. 
Daetb  y  wlaid  i  tod  yn  agos  yn  anialwcb,  trwy 
ryfeloedd  parbaus  a  tbywallt  gwaed.  Y  mae 
yn  bresenol  o  dan  lywodraetb  v  Twrc 

CYRRITH,  (cwr-rbitb)  cynüdeb,  cybydd- 
iaetb;  cybydd.— *  Nyd  yn  gyrrbitb.*  THt  1.  7. 

CYRUS,  T|J5-»3  [yr  haul]  mab  Cnmbyses, 
brcnin  Persia,  amercb  Astyages,  brenin  Media. 
Y  mae  11a wer  o  ystoriau  angbyson.  ac  anbygoei 
yn  mbertbynas  i  Cyras,  ac  nid  etyb  un  dyben 
eu  coffäu.  Ond  sicr,  tybygid,  y  gellir  casglu 
byn  oddiwrtb  ei  banes,  ei  fod  yn  wr  enwog,  yn 
rhyfelwr  doew,  a  tbra  Ilwyddianus.  Cyfodwyd 
ef  gan  Dduw,  fel  oflFeryn,  i  waredu  yr  luddew- 
on o'u  caetbiwed.  Gosodir  ef,  neu,  hwyrach, 
breniniaeib  y  Persiaid  allan,  gan  y  propbwjd 
Daniel  y  golygiad  o  bwrdd  à  dau  gom  iddo ; 
yn  aiwyddo  y  byddai  iddo  uno  y  ddwy  Ymer- 
odraetb  ynddo  ei  bun,  sef  Media*  a  Pbersia. 
Dan.  8.  3-20.  Y  propbwydi  yn  fynych  a  rag- 
ddywedasant  am  Cyrus.  Y  mae  Esaiab  yn 
propbwydo  am  dano  wrtb  ei  enw  ddau  can' 
mlynedd  cyn  ei  eni.  Esa.  44.  28.  Edr.  Bâbi- 
Lov,  Persia. 

CYSEGR-AU,  (cy-segr)  Llad.  Saobr,  Sa- 
CRÜM,  Sacratum,  Conskcratum  ;  lie  sancteidd- 
iol :  megys,  1.  Y  gelwid  y  rban  ddirgelaf  a 
mwyaf  neillduol  o'r  babelLŵ'r  deml,  yn  gysegr 
sancteiddiolaf ;  yn  yr  bwn  yr  oedd  yr  arch  a*i 
pbertbynasau  yn  sefyll,  ac  i'r  bwn  nid  oedd  neb 
i  fyned  ond  yr  arcboffeiriaid  yn  unig ;  a  byny 
Adim  ond  un  dydd  yn  y  flwyddyn,  sef  ar  ddjdd 
y  cynamod,  Lef.  4.  6.  Neu  ddodrefh  y  He 
bwnw.  Num.  10. 21. — 2.  Gelwid  y  rban  byny 
lie  yr  oedd  y  canwyllbren  aur,  bwrdd  y  bara 
gosod,  allor  yr  arogldartb,  &c.,  yn  sefylJ,  y  cy- 
segr,  neu  y  lie  sanctaidd.  2  Cron.  26.  18.— 
3.  Yr  boll  babell,  neu  y  deml.  Jos.  24. 26.  2 
Cron.  20.  8. — Gelwir  ef  *  cysegr  yr  ymddiffyn- 
fa,'  neu  cysegr  cademid,  o  berwydd  ei  fod  yn 
le  cadam,  bawdd  ei  amddiffyn ;  ac  o  berwydd 
ei  fod  yn  pertbyn  i  Dduw,  cademid  ac  amddi- 
fFynydd  Israel ;  ac  am  mai  yno  yr  oedd  Daw, 
ar  orseddfa  trugaredd,  He  yr  oedd  amddiffyn- 
iad  a  nodded  i  oeobadnr.  Dan.  11.  31. — Gel- 
wir ef  yn  *  gysegr  bydol,'  am  mai  defodau 
cnawdol  a  gySawnid  ynddo,  a  cbysgod  o  beth- 
au  daionus  i  ddyfod.  Heb.  9.  1.— Y  mae  byd 
yn  nody  cyntedd,  lie  yr  oedd  y  bobl  yn  dyfod 
i  addoli,  weitbiau  yn  cael  ei  alw  *  y  cysegr.' 
Lef.  12.  4. — 4.  XJnrbyw  le  nodedig  i  addoli 
Duw  yn  gyboeddus.  Salm  73. 17. — 6.  Gwlad 
Canaan  a  elwir  felly,  o  berwydd  fod  pabell 
Duw  a'i  demlynddi.  Exod.  15.  \1. — 6.  Nefy 
nefoedd,  lie  y  mac  Duw,  a'i  angelion,  a'i  saint 
yn  preswylio  bytb.  Salm  102. 1Ö.  Heb.  8. 2. 
— 7.  Temlau  eilunod  a  elwir  yn  gysegr.  Esa. 
16.  12.     Ames  V.  9. 

*  Cysegr  bycban,'  neu,  Cyseffr  i  ycbydig,  sef 
o  rifedi ;  neu,  Cysegr  dros  ydiydigy  sef  o  am- 


^crs 


326 


CYS 


ser.  Ezec  11.  16.  Y  mae  y  geiriau  Heh, 
(S'^ptì  iDSO  y^  cynwys  ynddynt  yr  ystyr- 
iaet'hau  nchod.  Y  mae  Ü2)3  l^  ^™  mynych 
yn  cael  ei  gyfieithu  yn  yehydig ;  ac  y  mae  y 
g&ir  yn  gwbl  mor  briodol  i  ychydigrwydd 
mewn  nifer,  ag  ydyw  i  fychanigrwydd  mewn 
niesnr ;  a  dyna  yr  ystyr  y  mae  y  gair  yn  cael 
ei  gymhwyso  at  y  gaethglud.  Gwel  Jer.  29.  6. 
*  Byddaf  yn  gysegr  bychan  iddynt  yn  y  grvled- 
ydd  lie  y  deuant'  Addewid  .a  roddodd  yr 
Âiglwydd  i'i  laddewon  hyny  a  gaethglndasid 
iBabilon,  Fel  pe  dywedasai  yrAÌglwydd,*Na 
feddjlied  yr  Inddewon  hyny  sydd  eto  yn  aros 
yQ  Jerosalem^  a'u  teml  a'u  breintiau  ganddynt, 
ìy  mod  ì  am  adael  y  rhai  hyny  agaewgludwyd 
ì  vlad  y  Caldeaid ;  na,  mi  a  fyddaf  yn  gysegri 
i  yehydiç  o  bonynt  yn  y  gwledydd  lie  y  deu- 
ant,  dn»  ychydig  o  amser :  sef  deog  mlynedd 
&  ÜirìagaÌD.  Byddaf  fi  iddynt  bwy,  fy 
iighaethion,  yn  j  man  y  byddont,  yr  hyn 
y  mae  yr  luddewon  beìlcluon  yn  tyìÁo  y 
bjdd  y  deml  iddyot,  yn  amddiflFynfa,  yn 
ogoniant,  ac  yn  gyaur.  Cànt  bwy  yn  Jeriisa- 
iem  y  deml  am  ychydìg  amser,  ondhebDduw ; 
caiff  y  lleill  yn  BabilonDdaw,  ond  beb  y  4emL 
Hwy  a  gànt  y  fath  gymundeb  À  Duw  yn  nhir 
ea  halltudiaethy  ag  y  meddy]id  nad  oedd  yn 
bosibl  iV  gael  ond  yn  y  deml  yn  unig.'  Ezra 
9. 8.  Neh.  2.  12.  Salm  90. 1.  a  91.  9.  Ezra 
8. 14.  Jer.  16.  11,  a  42.  11.  Ezec.  6.  8.  a 
12. 15.    Col.  3.  3. 

CYSEGRrYSBEILIO,  yw  cymeryd  at  was- 
anaetb  dyn  ei  ban,  yn  lladradaidd,  yr  byn  a 
fyddo  yn  pertbyn  i  wasanaetb  ac  acbos  Dnw, 
megys  degwm,  &c.,  yr  hyn  sydd  yn  bechod 
mewr.  Mai.  3.  8,  9.  Rbnf.  2.  22.  Y  mae 
b&m  Duw  yn  cael  ei  ddangos  yn  amlwg  ar  gy- 
^gr-ysbeilwyr  yn  y  byd  hwn.  Jos,  vii.  2 
Bren.  xii.     2  Cron,  xxviiL    Act  v.     Dan.  y. 

CYSEGRFA-OEDD,  (cysegr-man)  man  à 
phetLao  cysegredig,  man  à  pbethan  sanctaidd  ; 
yrnn  peth  a  chysegr.  Ezec.  45.  4.  a  48.  21. 
Heb.  8.  2. 

CYSEGR-WYL,  gwyl  y  cysegriad.  Y  gair 
Gr.  epcatutoLj  a  arwydda  adnewyddiad,  neu  ad- 
ferad,  am  ei  bod  yn  goffadwriaeth  am  buredig- 
äeth  a  glanbad  y  deml^  ac  adferiad  o  addoliad 
Duw  ynddi,  "wedi  ei  llygru'  gan  y  Cenedl- 
oedd.  Gan  fod  yr  ẃyl  hon  yn  y  gaaaf|  nis 
gellid  bod  yn  ei  cbadw  mewn  coflfadwriaeth 
0  gysegriad  y  deml  gan  Solomon,  yr  byn  oedd 
yndygwydd  yn  mÌ9  Etbanim,  yn  cyfateb  i'n 
Medi  ni.  1  Bren.  viii.  Nis  gallai  fod  ycbwaith 
yn  goffadwriaeth  o  gysegriad  y  deml  gan  Ne- 
hemiah,  yr  hyn  oedd  yn  y  gwanwyn.  Ezra  6. 
15.  Ond  yr  wyl  bono  a  gedwid  mewn  coffad- 
^aeth  am  waith  Judas  MaccabsBus  yn  diwyg- 
io  ac  yn  adgyweirio  y  deml ;  yr  hwn  a  fvmodd 
aUan  y  delwan  a'r  allorau,  ac  a  ddileodd  y  delw- 
^doliaeth  a  osodasid  i  fynu  yno  gan  Antioch- 
us  Epiphanes,  gan  fwrw  allui  yr  offeiriaid,  a 
chyBegpu  aUor  newydd.  Yr  oedd  yr  adferiad 
'i^wn  0  addoliad  Daw  yn  achos  o  orfoledd  nid 


bychan  gan  bob  Israeliad  gwir  grefyddol,  ac  yn 
cael  ei  ystyried  megys  cysegriad  newydd  o'r 
deml ;  ac  yr  oedd  yr  wyl,  yn  ganlynol,  mewn 
parch  mawr.  Gan  hyny,  er  mai  o  osodiad 
dynol  yr  yidoedd,  nid  oedd  ein  Earglwydd  yn 
petmso  bod  yn  bresenol  ynddi.  Yr  oeddent 
yn  cadw  y  gysegr-wyl  dros  wyth  niwmod  yn 
olynol,  yn  dechren  ar  y  pummed  dydd  ar  hng- 
ain  o  fis  Cisleu ;  sef  rhan  o'n  Tachwedd  a  rhnn 
o'n  Rhagfyr  ni ;  a  chan  hyny  yn  aaaf.  1  Mac. 
4.  66,  69.  2  Mac.  10. 5,  8.  Dywedir  y  bydd- 
ent  yn  golen  llawer  iawn  o  lampau  ar  yr  wyl 
hon  yn  en  tenluocdd ;  weithiau  un  i  \fib  ihab, 
weithian  un  i  bawb,  pa  nn  bynag  ai  mab  ai 
merch.  Byddai  rhai  yn  chwanegu  lamp  bob  ' 
dydd  i  bawb  yn  en  tỳ;  a  byddai  ganddynt 
lawer  yn  nghrog  wrth  en  drysau  oddi  alJan. 
Fel  hyn,  os  byddai  y  tenlu  yn  cynwys  deg  o 
bersonau,  golenid  deg  o  lampau  y  diwmod 
cyntaf,  ac  ngain  yr  ail,  ac  felly  yn  mlaen  hyd 
yr  wythfed  dydd.  Byddai  y  meibion  yn 
gwledda  ar  yr  wyl  hon  wrthynt  eu  hunain.  Yr 
oedd  yr  wyl  hon  yn  cael  ei  ohadw  mewn  lie- 
oedd  eraill,  yn  gystal  i^  yn  Jerusalem.  loan 
10.  22.  Josephus,  Ant  lib.  12.  c,  7,  sec.  6, 1. 
Doddridge,  Whitby,  Campbell. 

CYSmRXJ,  Llad.  Conbbcro  :  cyflwyno,  di- 
ofrydu,  sancteiddio ;  neillduo  mewn  modd  dif-  ' 
rifol  at  wasanaith  Bvw.  Yr  oedd  hoU  genedl 
yr  Hebreaid  wedi  eu  cysegru  yn  bobl  neiUduol, 
ac  yn  wasanaethwyr  y  Wv  by w.  Gen.  xvii. 
Exod.  xiv,  xix — xnv.  Dent,  v,  xxvi,  xxvii, 
xxix, — I  gadw  coffadwriaeth  o  ddinystr  cyntaf- 
anedigion  yr  Aiphtiaid,  gorchymynodd  yr  Ar- 
glwydd  gysegru  cynta^aned[lgion  Israel,  yn 
ddyn  ac  yn  anifel,  i  fod  yn  eiddo  ef.  Exod. 
xui. — Y  Lefiaid,  y  rhai  a  gymerodd  yr 
Arglwydd  yn  lie  y  cyntaf-anedigion,  a  gy- 
segrid  trwy  olchiad,  offrymu  aberth,  a  thrwy 
daenelliad  olew  a  gwaed:  yn  yr  un  modd 
y  cysegrid  yr  offeiriaid,  y  babell,  y  deml,  a 
hoU  ddodrefn  saiictaidd  i  boll  ddefodau  gwas- 
anaeth  Duw.  Exod.  xzTUi,  xxix.  Num.  1, 
49,  60.  a  3.  10.  a  Vii,  yiii.  2  Cron.  2.  4. 
a  7.  9,  Ezra  6.  16,  17.— Byddai  yr  ludd- 
ewon, weithiau,  yn  cysegru  eu  tai,  ac  hyd  yn 
nod  muriau  eu  dinasoedd;  yr  hyn  a  wneid 
(fel  y  tybid)  trwy  weddi  a  diolchgarwch, 
Deut  20.  6.  Neb,  12,  27.  Yr  oedd  y  cysegr- 
iad hwn,  &c.,  yn  gosod  allan  neillduad  diiritbl 
lesu  Grist  i'w  swyddau  cyfryngol — a'r  saint  i 
wasanaetb  Duw — yn  nghyd  à  neillduad  hreint- 
iau  a  bendithion  Tw  mwynhau  ganddyut,  Y 
mae  yr  lesn  wedi  ei  gysegru  yn  dragywydd ;  /* 
mae  wedi  ei  gymhwyso  a'i  osod  gan  yr  Ys- 
bryd  Glan,  mewn  modd  aniddymol,  i  fod  yn 
Brophwyd,  OflSeiriad,  a  Brenin  tragywyddol 
i'vwieglwys ;  a  thrwy  golli  ei  waed  y  rhoddodd 
efe  ei  bun  a'i  bobl  i  wasanaetb  ei  Dad.  Heb. 
7.  28.  1  Pedr  2.  9,— Efe  a  gysegiodd  i  ni 
ffordd  newydd  a  bywiol  at  Dduw,  trwy  ufodd- 
dod  ei  fywyd,  ac  uifeidrol  haeddiant  ei  &rwol- 
aeth.    Heb.  10.  20.    Mae  y  saint^  a  chymaint 


CYS 


326 


CYS 


ag  a  feddant,  jc  eysegredi^  i'r  Arglwydd  trwj 
eu  neillduad  a'u  njmroddiad  ewyllysgar  iddo, 
a'u  cyflawn  dderbyniad  ganddo  yn  j  Gjhjwg" 
wr.  Esa.  23. 18.  Ezec.  43.  20.  Mic.  4.  13. 
1  Petr  2.  9. 

CY8G0D-AU,  (cy-ysffawd)  Heb.  TQjnn 
chosec;  gwasgod,  yagawd,  diogelwch.  1.  Y 
drychiolaeth  a  wnelo  unrhy w  gorph  sylweddol 
o  bono  ei  hun,  drwy  fod  yn  sefyll  rhwng  yr 
haul,  nen  y  goleoniy  a  rhy w  ddefnydd  arall : 
diâyg  golenni  mewn  lie  naa  gall  y  goleani  gyr- 
haedd,  o  herwydd  Ayw  gyfangorph  yn  sefyll 
rhyngddo.  Barn.  9.  36.  Esa.  38.  8.  Act  5. 
15. — 2.  Caaadle,  neu  orcbudd  i  lechu  dano 
rbag  gerwindeb  y  tjwydd,  y^i  ei  wres  neu  ei 
oerni ; '  megys  tŷ,  pabell,  pren,  Ac.  Gen.  1 9. 8. 
Job  1.  2.  Esa.  4.  6.  Jonah  4.  5.  Marc  4. 
32. — 3.  Pethau  o  fyr  barbad,  ac  a  fyddo  yn 
diflann  yn  ddisymwtb,  me^ys  dyn  a'i  ddydd- 
iau,  i  ddangos  ei  ddiddymdra,  a  elwir  yn  gys- 
god.  Job  14.  2.  1  Cron.  29.  15,  Sahn  109. 
23. — 4.  Amddifiyniad  a  diogelwch  mewn  am* 
ser  o  berygl.  Gen,  19.  8.  Num.  14.  9.  Esa. 
25.  4. — 5.  Breninoedd  a  llywiawdwyr  a  elwir 
yn  gysgod^  o  berw}  dd  fod  gweiniaid  yn  cael 
llecbu  yn  ddiogel  o  dan  aden  eu  llywodr- 
aetb.  Barn.  9.  15.  Esa.  30.2.  a  10«  1.  Gal- 
ar,  4.  20. — 6.  Y  defodau  luddewig  a  elwir  yn 
'gysgod  daionus  bethau  i  ddyfod.'  Heb.  8.  5. 
a  10.  1.  Pethau  disylwedd  a  omanedig  oedd- 
ynt,  mewn  cyferbyniad  Tr  sylwedd,  sef  Crist : 
'  y  corph  sydd  o  Grist.'  CoL  2. 11.  Nid  oedd- 
ynt  ond  dangosiad  lied  dywyll  ac  anmherffaith 
o  bethau  ysbrydol,  nid  gwir  ddelw  y  pethau. 
— 7.  Yr  arwydd,  neu  y  tebygoliaeth  lleiaf  o 
betk    la^o  1.  17. 

Dywedir  fod  yr  Arglwydd  yn  oysgodi  ei 
bobl  rhag  pob  niwed  a  pherygl.  Fel  y  mae 
llywodraethau  j^ladoly  a  drefiiir  mewn  cyfiawn- 
der  a  barn  uniawn,  yn  ddiofirelwch  i  weiniaid 
rhag  peryglon  tymhorol ;  felly  y  mae  lly wodr- 
aeth  rasol  Duw  yn  Nghrist  yn  diogelu  aeiliaid 
ei  deyrnas  ysbrydol  rhag  eu  hoU  elynion.  Saln^ 
17.  8.  a  63.  7.  Can.  2.  3.  Esa.  4.  6.  a  25.  4. 
a  32.  2,  *  Mor  werthfawr  yw  dy  dragaredd, 
0  Dduw !  am  hyny  yr  ymddiricd  meibion  dyn- 
ion  0  dan  gysgod  dy  adenydd.'  Salm  36.  7. 
Y  mae  y  geiriau  yn  cyfeirio  at  ddull  yr  amryw 
adar,  y  xhk\  a  gysgodent  eu  cywion  â'u  haden- 
ydd,  er  eu  nodded  â'u  diogelwch,  megys  yr 
lar,  ac  erailU  Deut  32, 11.  Mat.  23.  36.  Luc 
13.  34.  Neu,  fel  y  bama  rhai,  y  maent,  yn 
nghyd'âg  apryw  leoedd  eraill  o'r  ysgrythyr, 
yn  cyfeirio  at  y  drugareddfa  yn  y  babell  a'r 
deml,  o'r  hon  yr  oedd  y  cerubiaid  wedi  eu 
gwneuthur  yn  un  dam  o  gyfanwaith  morthwyl, 
a  thros  yr  hon  yr  oeddynt  yn  Uedu  eu  haden- 
ydd,  gan  ei  chysgodL  Exod.  25.  20.  2  Sam. 
22«  11.  Heb.  9.  5.  Edr.  Abch,  TBüOAREt>D- 
FA.  Gellir  golyffu  yr  ymadroddion  canlynol 
,  à'r  un  cyfeiriad  iddynt : — *  Gobeithio  yn  ei  dru- 
gareddcf.'  Sahn  33.  18.  •Gobeithioyn  dy 
&medigaeihau.*    Salm  119.  43.    'Presw^f 


yn  dy  babell  bytb  ;  a'm  hymddiried  fydd  dai^ 
orchudd/  neu  gysgod, '  dy  adenydd.'  Salm  61, 
4.  a  67,  1,  a  17.  8.  a  63.  7.  a  91.  4.  Ralh  2, 
12.  Pan  gaffo  pechadur  euog  y  fraint  iawr  o 
droi  ei  wyneb  at'Grist,  a'r  gwaitti  a  wnaeth  efa 
fel  Cyfrynçwr  (yr  hyn  yw  sylwedd  yr  arch  a'^ 
drugared^)  yno,  ac  yno  yn  unig  y  mae  tru^ 
garedd  gyfiawn  yn  ei  gofleidio,  ac  yn  ei  ymgeln 
eddu ;  nid  yn  unig  y  mae  yn  cael  ei  ddwyn  i 
eymmod  a  heddwch  à  Duw,  drwy  yr  iawn  an^ 
ieidrol  hwn,  ond  y  mae  holi  briodoliaethau; 
goffoneddns  y  Duwdod  mewn  cydgordiad  byf-l 
ryd,  wedi  ymrwymo,  drwy  gyfiawnder,  i  gýs-| 
godi  drosto,  ac  i  fod  yn  amddiffyuiad  tragy-, 
wyddol  iddo.    Salm  91.  1.     Can.  2.  3.     £sa.| 

4.  5.  a  25.  4.  a  32.  2.  a  49.  2.  a  51.  16.  ' 

*  Hyd  oni  wawrio  y  dydd,  a  chilio  o'r  cysgod-j 
an,  &c  Can.  2.  17.  Hyd  oni  ddiâano  yrhoUi 
gysgodau.  Neu,  yn  hytrach,  y  mae  yr  ^Iwysj 
JSL  erfyn  ar  Grist,  ei  phriod,  i  fod  yn  agos  aiti,; 
I'w  chysuro  a'i  chynorthwyo  tra  parhao  ei  nos, 
a'i  chysgodau  tywyll  a  dychrynaowy.  Cysgod- 
au  tywyll  yw  pob  gradd  o  anwybodaeth  ai 
phechod,  bUnderau,  ac  erledigaethau.  Gabr.! 
3,  1 — 4.  Mic.  3.  6.  EpL  5.  8.  1  loan  1. 6.  \ 
Y  mae  y  dydd  yn  gwawrio,  a'r  cysgodau  yn ; 
cilio,  pan  y  byddo  Saul  Cyfiawnder  yn  cyfodi 
ami,  a  hithau  ag  wyneb  agored  yn  edrych  ar 
ogoniant  yr  Arglwydd,  a  thrwy  hyny  \ti  cael 

grawf  0  gysur  a  Uawenydd  yr  Ysbryd  Glan. 
[aL  4.  2.  2  Cor.  3.  18.  2  Petr  1.  19.  Y 
mae  yn  ddydd  ar  yr  e^lwys  pan  y  byddo  vr 
Ysbryd  Glan,  trwv  y  gair,  yn  gweini  iddi  radd 
mawr  o  wybodactn,  sancte^ddrwydd,  heddwch, 
cysur,  a  gorfoledd.  Esth.  8.  16.  Rhnf.  13. 
12,  13.  1  Thes.  5.  5.  Hyd  oni  ddelo  hyny 
yn  gyflawn,  *Tro,  a  bydd  debyg,  fy  anwylyd,  i 
ifFTch,'  &C.  Golyga  ei  hanwylyd  yn  ddigon  o 
gysur  a  chynaliaeth  iddi  yn  ei  nosweithiaa 
mwyaf  tywyll,  a  than  y  cysffodau  mwyaf  dy- 
chrynllyd ;  ac  y  mae  yn  gwbl  sicr  mai  cilio  a 
wnant  i  gyd,  ac  y  gwawria  dydd  dysglaer  arai 
i  bara  byth.     Salm  57.  3.  a  123.  2.    Esa,  2.  2. 

*  Cysgod  angeu,'  a  arwydda,  1.  Perygl  mawr, 
ac  megys  marwol,  neu  yn  bygwth  marwoIaelL 
Salm  23.  4.  a  107.  10.— 2.  Gofidiau  a  thralled- 
an  yn  y  byd  hwn,  y  rhai  trwy  eu  tywyllwch  o 
anghysur,  ydynt  ofiiadwy  fel  ançeu.  Jer,  13. 
16. — 3.  Pethau  cuddiedig,  ac  anhebyg  i  ddy- 
fod i  oleuni.  Job  3.  5.  a  12.  22. — 4.  Amç^ff- 
rediad  ofhadwy  o  ferwolaeth.    Job  24. 17.— 

5.  Y  cyflwr  trwm,  tywyll,  a  digysur  ysbrydol, 
yr  hwn  y  mae  holl  ddynolryw  ynddo  wrtli 
natnriaeth.  Y  maent  yn  ngamelion  a  than  fell- 
dithion  y  cyûunmod  toredig,  a  thux  ddedfìyd 
collíamedigaeth,  a  hyny  yn  farwolaeth  drag- 
y wyddol ;  ond,  er  rhyfeddod  a  bery  yn  drag- 
y wydd,  cyfododd  Haul  Cyfiawnder  *  i  lewyrchu 
I'r  rhai  sydd  yn  eistcdd  mewn  tywyllwch  a 
chysgod  angeu,  i  gyfeirio  eu  traed  i  jffordd  tang- 
nefedd-'  Esa.  9.  2.  Mat  4.  16.  Luc  1.  79. 
Edr.  Glyn. 

CYSGU,  (cwsg)  huno.    Cysgu  aarwydda, 


CTS 


32Y* 


CTS 


1.  BhivTinia^  next  gload  7  sjiiwyraQ,  er  mwjn 
i'r  coipb  gael  gcftSbwySj  dadlnddedn,  ac  ad« 
îmo  0  fjffweida-dn  blinder.  €ren.  28.  16. 
iariL  4.  21. — 2.  Uywodraethiad  pechod  ar 
galonaa  djnion,  yr  hja  sjdd  yn  gwoetLthnr  yr 
cnaid  jn  ddifiawy  yn  anheimladwy  ac  anyatyr* 
iol  0  bono  ei  hunan,  ac  o'r  Arglwydd  hefyd, 
fel  pe  byddai  yn  cysgu.  Dyma  gwsg  y sbry dol, 
yr  hwn  yw  gorpbvysiad  yr  enaid  mewn  pech- 
od, jn  ogbimol  y  pei^glon  mwya£  Barn.  16. 
19.  Diar.  23.  34.  Kbii£  13. 11.  Epb.  5.  14. 
-3.  Esgenlnsdia,  segurdod,  a  dio&Iwcb  ys- 
brydol,  yr  byn  aydd  mewn  rban  yn  y  dnwiol, 
0  herwvdd  y  llygredd  sydd  ynddynt.    Can.  5, 

•  2, 3.  îáat  18.  26.  a  25.  5.  Marc  13.  86.-4. 
Atâliad  sêl  a  bywiogrwydd  ysbrydol  droa  am- 
^r.  Can.  5.  2. — 5.  liiarwolaetb  ;  sef  datodiad 
boll  gjlyman  natnr,  a  gwabaniad  enaid  a 
chorph  oddiwrtb  en  gilydd.  Jer.  51.  39.  1 
Thcs.  5.  10. — 6.  Segurdod  a  diogi.  Biar.  6. 
10.  a  10.  5.  a  24.  33,  34.     £dr.  HuNO. 

51  diatr  dA  o  hlr  ^«^tfc    JHar, 

CYSON,  ^cy-son)  cydsain,  cydgerdd,  cyd- 
lais,  cjdnniaa,  yn  nn  air. — '  Nid  oedd  en  tyat- 
iolaethau  yn  gy^n ;'  aef  yn  un  air,  yn  dywed- 
yd  yr  nn  petk  a'a  gilydd.  Marc  14.  56. 
'  CYSONDEB,  (cyîsonì  cyd-gordiad,  cyfun- 
iant,  cydnndeb, — *  Propnwydwn  yn  ol  cyson- 
deb  y  ffydd  ;  aef  yn  ol  gŵr  Duw,  yr  hwn  yw 
Hieol  fydd.  Rbuf.  2.  16.  Bama  rbai  mai  yr 
ttQ  peth  a  feddylir  wrtb  gysondeb  ffydd,  auaXo- 
r-a  {ancUogta)  ag  wrtb  feaor  ffydd,  yn  adn.  3, 
Y  mae  donian  ysbrydol  yn  yr  eglwys  ra  ol 
mesor  dawn  Crist.  Dylai  pawb  gydnabod  beth 
}  w  y  mesur  iddynt  bwy,  a  pbeidio  ymgaia  am 
waith  oasliddaswyd  bwynt  iddo;  eithr  ayoied 
i  sobrwydd,  fel  y  rhanodd  Duw  i  bob  un.  Gwel 
Campbeirs  Prcwwi.  Disêert,  Macknight. — Nis 
dichon  fed  cyaonáéb  rbwng  Criat  a  Belial.  2 
Cor.  6. 15.  Gan  eu  bod  yn  hoUol  groes  i'w  gil- 
ydd yn  mbob  petb,  nia  gall  fod  cydgerdd 
(ío/ijPítfinyír/c)  a  cbyngbanedd  rbyngddynt. 
6w2uth  boUol  ofer  yw  ymgaia  am  wneuthur 
Çjd-gordiad  rbyngddynt  mewn  dim :  ond  rbaid 
i  bob  an  0  bonynt  ocbri  yn  gwbl  gyd  à'r  naill 
Qea  y  Hall  o  bonynt.  Yr  un  gair  a  arferir  yn 
Mat.  18.  29.     Luc  5.  36.     Act  5.  9.  a  15.  15. 

CYSUBhO-OL-ON-US,  (cwg)  hyfrydwch, 
ijddanwch;  dyddanu,  ymgeleddu ;  dyddanua, 
llawBD,  byfryd.  (îen.  37.  35.  Job  6,  10. 
Salm  23.  4.  a  119.  50,'76.  Eaa.  61.  18.  Jer. 
16. 7.  Mat  9.  2,  22;  Luc  8.  48.  Gen.  5. 
29.  Job  1.  13.  Can.  2.  5.  Act  24.  10,  a 
27.  22,  36. 

CYSURWBr-WYR,  dyddanwr,  nn  yn  cy- 
ioro.    2  Sam.  10.  3.     1  Cron.  19,  3.    Job  16. 

2.  Salm  9.  20.    Edr.  Dtddakydd. 
CYSWLLT,  CYSYLLTAU,  (cy-awllt)  cyd- 

iad  yn,  cynglyn ;  cydiad,  aef  yr  byn  aydd  yn 
cydio  rbanau  wrtb  en  gil)  dd.    Gen.  32.  25. 

CYSYLLTIAIX-AU,  cydiadau,  cynglynion, 
cyfimdeban.  1  Bren.  7.  29.  1  Cron.  22.  3, 
CoL  2. 19. 


CYSYLLTIEDIQ,  gwedi  eu  cysylltu,  neu  eu 
buno  a'u  gilydd.     Bzec.  46.  22. 

CYSYLLTTJ,  cydio,  cynglynu,  aaio,  cyfuno. 
1  Cor.  6,  17.  Ezec  1.  9.  Mat  19.  6.  Marc 
10.  9.  'Gwae  y  rbai  aydd  yn  cysylltu  tŷ  at  dŷ, 
ac  yn  cydio  maes  wrtb  faes,  byd  oni  byddoeia- 
aulle.'"  Esa.  5.  8. 

•CYSYLIAW,  (cys^l)  cymmodi,  ymgyng- 
bori. — *  Hwn  a'n  cyailiawdd  ni  ynddo  e  bun, 
trwy  lesu  Grist'  2  Cor.  5.  18. — *  Gweinidog- 
aetb  cy^iliaC  Col.  1.  20,  21.  W.  S. 

CYSTADL-XJ  (cys-dadl)  cyfartal,  cydradd, 
cyfuwcb,  cyd-wasUid,  cystal  ^  cydraddu,  gwneyd 
yn  dda,  neu  yn  gydwerth. — *  Er  nad  y w  y 
gwrtbwynebwyr  yu  cystadlu  colled  y  brenin.' 
Estb.  7,  4.  Y  mae  Estber,  wrtb  y  geiriau  byn, 
yn  rboddi  lied  hyabysrvydd  fod  y  brenin  yn 
cael  Uawer  o  elw  oddiwrtb  vr  luddewon,  trwy 
y  tretbi  a'r  teyrngedau  oedd  amynt  iV  talu ; 
ac  y  byddai  y  goUed  a  ga'i  y  breiiin,  trwy 
ddinyatrio  yr  luddewon,  droe  ei  boll  lywodr- 
aetb,'  mor  fawr,  na  byddai  Haman  ddim  yn  abl 
ei  gwneutbnr  yn  dda  a*r  deng  mil  talentau 
arian  (a  aonir  am  danynt  yn  pen.  3. 9.)  a  ddarfu 
iddo  addaw  i  dryaorau  y  brenin,  am  gael  eu 
dyfetba. 

CYSTAL,  (cya-tal)  cydwerth,  cyfartal,  cyd- 
radd ;  petb  a  fyddo  beb  dalu  mwy  na  Uai  na 
pbctb  arall.  Mat  20.  12.  loan  5.  18. 
^  CYSTUDD-IAU-IO-IOL-EDIG,  (cys- 
tudd)  trallod,  gofid,  belbul,  ing,  cyni,  cyfyng- 
der.  Gen.  16.  11. — Cyatudd  a  arwydda  bob 
matb  o  adfyd,  gorthrymder,  &c.  Exod.  3.  7« 
Job  5.  6.  ran  rodder  cyatudd  ar  becbaduriaid 
diedifeiriol,  y  mae  yn  gospedigaetb  gyfiawn 
iddynt  ^c  yn  deilliaw  oddiwrtb  ddigofaint  cyf- 
iawn  Duw,  a  fydd  yn  ddinystr  tragywyddol 
iddynt  Nab.  1,  6.  Rbuf.  2.  8,  2  Tbes,  1.  6.— 
Er  fod  pecbaduriaid  edifeiriol  sydd  yn  credu 
yn  Mab  Duw,  wedi  eu  gwaredu  ganddo  oddi 
wrtb  y  digofaint  aydd  ar  ddyfod,  eto  y  mae 
ami  a  blin  gystuddiau  yn  eu  cyfarfod,  fel  cer- 
yddon  tadol  oddiwrtb  Dduw,  ac  yn  arwydd  o'i 
gariad  tuag  atynt,  ac  er  Uesàd  iddynt  Trwy 
y  petbau  byn  y  mae  yn  eu  dysgu  i  wellau — 
*  a  r  boll  ffrwytb  y  w  tynu  ymaitb  eu  pecbod.' 
Esa.  27. 9.  a  48.  17. — *  Ein  byr  yagafn  gystudd ' 
— byr  ac  yagafn,  wrtb  yatyried  yr  byn  a  baedd- 
asom;  a'r  byn  á  ddyoddefodd  Criat  drosom  ; 
ac  befyd,  oa  cymberir  â*r  tragywyddol  bwya 
gogoniant  addewedig,  ac  mewn  gobaitb  genym 
rw  fwynbau.  Edr.  Ehaqorol. 

*  Yn  eu  boll  gyatudd  bwynt  efe  a  gyatudd- 
iwyd.'  Eaa.  63.  9.  *  Yn  eu  boll  gyatudd  bwynt, 
nid  oedd  cyatudd,'  DrUM.  Y  mae  un  yn  cyf- 
ieitbu  yn  ol  y  Ceri  \^\]  ar  ymyl  y  ddalen,  a'r 
Hall  yn  ol  Cheiib  [^J  yn  y  teatun.  Y  mae  y 
cyfîeitbiadau  o'r  geiriau  yn  amry  wio  Uawer.  Y 
'mae  ein  cyfîeitbiad  ni  a'r  Saeaonaeg  yn  rboddi 
yatyr  addas  a  gogoi^eddua ;  aef  fod  yr  Argl- 
wydd niegys  yn  cyd-ddyoddef  a'i  bobl  yn  eu 
boll  gyatuddian.  1.  Goaodir  yr  Arglwydd  allan 
fel  rluin  o  gorpb  y  genedl  luddewig,  a'i  fod  yn 


CTTH 


828 


CYTH 


cyd-ffjrfranogi  a  hwynt  'yn  eu  toll  Iwyddiant 
a'u  Dlinderaa. — 2.  Nad  oedd  un  amser  yn  eu 
cystuddio  h^ynt  o'i  fodd;  ond  megys  o'i  an- 
fodd,  gyda  thristwch,  a  siarad  yn  ddynol. — 3. 
Nad  oedd  byth  yn  eu  cystuddio  ond  o  angen- 
rhaid,  ac  yntau  meeys  wedi  ei  ddwyn  i  gyf- 
yngder.  Y  peth  diweddaf  a  wna  y  tad,  y w 
ceryddu  mab  anwyl  ganddo,  yr  hwn  sydd 
megys  rhan  o  bono  ei  bun ;  a  phan  y  ccrydda, 
gwna  byny  gyda  gofid.  Geiriau  byood  ar  yr 
acbos  hwn  a  gawn  yn  Barn.  10.  16.  *  A'i  enaid 
ef  a  dostnriod,  o  berwydd  adfyd  Israel    Edr. 

TOBTURI, 

CYSTUDDIWR-WYR,  blinwr,  aflonydd- 
wr ;  y  rbai  a  fyddo  yn  cystuddio  eraill.  Barn. 
2.  18.  Saliu  143.  12.  Esa.  51.  23.  a  60  14. 
Arwydda  befyd,  y  neb  a  fyddo  yn  caci  ci  gys- 
tuddio;  megys, 

£r*0  dyddiau  bum  çyttuddUor  \ 
Ni  chel  y  gnidd  gyetvdd  gwr. 

n.  DaH. 

CYTTAJU  (cyd-dal)  cyd-fydio,  cyd-drigo, 
cyd-feddianu,  byw  yn  nghyd,  megys  gwyr  a 
gwragcdd. — *  Nyni  a  becbasom  yn  erbyn  ein 
I)uw,  ac  a  gyttaliasom  à  gwragedd  dyeithr.' 
Ezra  10.  2,  10.  Y  gair  Jffeb.  ^ijj-»  yn  y  lie 
bwn,  a  arwydda  trigo  yn  sefydlog,  aros,  pres- 
wylio,  cartrefu.  Yr  oedd  cyttal  â  gwragedd 
dyeitbr  yn  betb  angbyfreitblon  i  Israel  yn.ol 
deddfDuw.  *  Nac  ymgyfatbrAcha  à  hwynt;  na 
ddod  dy  ferch  i'w  fab  e^  ac  na  chymerei  fercb  ef 
i'th  fab  ditha'ii.'  Y  rheswm  paham  y  mae  yr 
Arglwydd  yn  gorchymyn  fcl  hyn  yw,  *  canys 
efe  a  dry  dy  fab  di  oddiar  fy  ol  i,  fel  y  gwas- 
anacthont  dduwiau  dyeithr :  felly  yr  enyn  Hid 
yr  Arglwydd  i'cb  erbyn  chwi,'  <fec.  Deut  7.  3, 
4.  Dyma  ieuo  anghymarus. 

CYTÜN,  neu  CYDUN,  (cyd-un)  unedig,  o'r 
on  feddwl ;  rhai  wedi  uno  mewh  meddylfryd, 
bwriad,  a  gweithrediad.  Or.  ffo/i^u^ot,  eneidlau 
yn  un.  Bam.  20.  11.  Ezva  3.  9.  Act.  1.  14. 
Phil.  2.  2.  . 

CYTÜNO,  neu  CYDUNO,  (cyd-un)  1.  Cyd- 
synio.  Salm  50.  18.  Act.  5.  40.  Phil.  2.  2.— 
2.  Ammodi.  Mat.  20.  2,  13,— 3.  Cymmodi. 
Mat  5.  25. 

CYTHLWNG,  (cwth-llwng)  bod  heb  lyncu ; 
bod  heb  fwyta  dim  er  rhyw  amser  penodol ; 
bod  yn  yraattal  oddiwrth  fwyd;  ymprydiad. 
Gr.  vfjftcy  heb  fwyta.  Mat.  15.  32,  Marc  8.  3. 
Mae  y  gair  cythlwng,  yn  Act.  27.  33.  i'w  dde- 
all  am  gymeryd  ychydig  o  luniaeth ;  bod  heb 
wneuthur  pryd  cvflawn. 

CYTHRAUL^-EULIAID,  (cy-traul,  neu 
cythrawl,  gwrthwynehwr)  enw  'a  roddir  ar  ang- 
el syrthicdig.  Y  mae  iddo  enw  yn  Groeg  sydd 
yn  ateb  yn  gwbl  iV  gair  cythraul  yn  Gymraeg. 
AizoXuwv  {Apolyon)  dinystrydd,  treuiiedydo, 
dystrywydd ;  yn  Heb.  ^^T;n^  {Abadon)  Dat. 
9.  1 1.  Y  mae  gair  arall'yn  Hebraeg  agyfieithir 
cythrQul,  sef  ^^  yspeilyddy  treuliedyddy  di- 
nystrydd. Deut.  32.  17.  Salm  106.37.  Y, 
gair  ffeb.  ^yxu  rhif  luosog  tì"^"^yìD  »  gyfieiŵir  I 


cythraul f  a  chythreuUaid  (LeC  17.  7.  2  Cron. 
11.  15.)  a  arwydda,  ^artr,  gerwinj  dilyfn^  of- 
rytoiogy  kagr,  hyll :  ac  a  gyfieithir  yn  Esa.  13. 
21.  a  34.  14.  dlyll,  ellyllon.  Y  mae  eto  un 
gair  Groeg  yn  cael  ei  gyfieithu  cythraul  a 
chythreuUaid^  sef  Jat/iovcoif  CDaimonion)  yn 
tarddu  oddiwrth  Aaifitov  (^BainKm)  yn  ar- 
wyddo  gwybod  a  gwyboddeth.  Hwn  yw  y  gair 
sydd  gan  y  LXX  trwy  yr  Hen  Destament,  yii 
ateb  IT  geiriau  Hebraeg  a  grybwyllwyd  ochcKl; 
a  hwn  yw  y  gair  sydd  trwy  y  Testament  New- 
ydd  yn  mnob  man  lie  y  ceir  y  gair  cythraul. 
Y  mae  geiriau  eraill  yn  cael  eu  harfer  ara  yr 
angel  syrthiedig,  yn  arwyddo  ei  natur  felldigcd- 
ig;  megys  J  ea^olöç  [Diabolos)  diafol,  cyhndd- 
cwr,  cyhuddwr  ar  \gam^  cnllibiory  athrodwr^  al>- 
tenwr,  ac  befyd,  ffeb,  ^ÛÄ  ^'^'  ^f'^'^f^^^^  (-^o/- 
an)  gwrthwynebwry  gel'yn^  gwrthblaid.  Y  mae 
un  gair  eto  yn  Qroeg  am  dano,  sef  Ä>Tiòixa^ 
(1  Pedr  5.  8.)  yn  arwyddo  gwrthwynehwr, 
gtürthwynebior  mewn  cwyn^  neu  mewn  cynn- 
haws,  Gelwir  ef  befyd,  Un  drwg — y  ddraig— 
yr  hen  sarph — tywytog  y  byd  hwn — tyicyicyj 
Uywodraeth  yr  awyr — duw  y  byd  hwn,  a  llawer 
yn  ychwaneg  o'r  cyffelyb :  y  rhai  a  gânt  eu 
hystried  yn  eu  priodol  leoedd. 

Wrth  ystyried  yr  enwau^  uchod,  ac  o'u  dodi 
yn  nghyd,  gwelir  mai  ysbryd  creedig  yw  y 
cythraul,  tebygol  o  radd  uchel  yn  ei  sefyUfi 
greadigol,  â  gwybodaeth  ëang  ganddo,  ond  yn 
gwbl  amddifad  o  gariad  a  sancteiddrwydd ;  ac 
yn  llawn  Hid,  malais,  a  chreulondeb  yn  erbyn 
Duw  a  dyn.  Creodd  Dn\f  ef  yn  berffaith,  yn  I 
ogoneddus,  a  da  tawny  yn  mhlith  ei  amrywiol 
greaduriaid  eraill ;  ond  ni  chadwodd  ei  ddc- 
chreuad,  eithr  gadawodd  ei  drigfa  ei  bun,  ac 
felly  collodd  ei  hoU  brydferthwcn,  ei  ogoniant, 
a'i  ddymunoldeb ;  ac  wele  efe  a  aeth  yn  ddrwg 
iavm.  Trodd  y  doethineb  pur  oedd  ganddo 
yn  gyfrwystra  hudolaidd  ;  trodd  ei  sancteidd- 
rwydd yn  aflendid ;  troes  ei  gariad  a'i  ufiidd- 
dod  yn  elyniacth  a  gwrthryfelgarwcjL  Y  mac 
wedi  myned  yn  ysbryd  aflan,  ac  yn  elyn  mawr 
i  Dduw  a'i  bobl  Y  mae  yn  hudo  dynion  i 
bechu  yn  erbyn  Duw,  a  chwedi  hyny  yn  eu 
cyhuddo  am  bechu,  0 !  erchyJJdra'  a  thnien- 
usrwydd  ofnadwy  pechod  !  Yr  hwn  sydd,  nid 
yn  unig  yn  gwneuthur  dynion  ac  angelioD,  y 
rhai  sy  dan  eî  lywodraeth  ef,  yn  /yr  o'r  peth 
oeddent  yn  eu  creadigaeth ;  ond  y  sydd  yn  eu 
gwneuthur  yn  gwbl  wrthwyneb  i'r  petn  oeddent 
yn  mhob  peth. 

*  Aberthasant  befyd  eu  meibion  a'u  merched 
i  gythreuliaid.'  Salm  106.  37;  ffeb.  Qi^^p 
Or.  Aai/jLovtoc.  Y  mac  awdwyr  yn  amr}'wio 
peth  mewn  perthynas  i  ystyr  y  Q^TO  ar 
Jat/jLovcoc  hyn,  y  rhai  y  sonir  yma,  ac  mewn 
llepcdd  eraill  oV  ysgrythyr,  fod  Israel  yn 
aberthu  iddynt.  Ond  os  ystyrir  y  geiriau  o 
flaen  ac  ar  ol  yr  adnod  a  grybwyllwyd,  gellir  ^ 
gweled  niai  rhyw  eilunod  oeddent,  wedi  eu, 
dychymygu  a'u  gwneuthur  gan  ddynioD.  Y 
mae  dyn  yn  ei  greadigaeth,  wedi  ei  wneuthur 


en 


»i9 


<3YẄ 


fel  y  msẅ  taeddfwydd  nttoriol  yttddo  i  ŵAéM; 
osd  trwj  effeîthîim  peehod  yn  y  cwympÿ  «r  oa 
Iwjr  goUwjd  7  taecUlrwydd  i  addoli,  ooHwvd 
jr  adnabjddiaeth  gy wir  o  wir  wrthddrych  add* 
oliad.  Yb  Oe  gwybodaetìi  «Dcteidd  o*f  unig 
wir  Ddow,  daetiiattwybodiitdi  i  mowB,  adyeli- 
jmygion  heb  lìfedi.  Dacfth  boll  diM^ddiadav 
jT  eoaid  i  fod  ac  i  wéithreda  yn  gnawdol  ao 
jn  ddaea'o);  am  hyny  y  mae  yn  liiaîd  cael 
gwrthddrych  cnawdol  a  daearoi,  yn  aehyd  a 
defodaa  caawdol  yn  j  doll  o  addolL  i  mae 
syniad  y  caawd  yn  elyniaeth  yn  arbyn  Duw,  a 
phob  addoliad  ysbrydol  iddo.  Felly  yr  aeth 
Ù711Ì0B  i  wDeath'or  ea  hamry  wioUai^Ma  a*a  del- 
wau,  p  ol  amrywÌA0tb  eu  dycbymygion,  yn 
vrtìiddry(^a  i  abertbu  iddynt,  ac  î  ymgryraa 
ger  ea  broB. 

*  Llo  a  wnacthaot  y d  Horeb ;  ac  yrogrymas- 
ant  fr  ddelw  dawdd.  Feliy  y  troiaaot  ea  gog- 
oDÌant  i  Ian  eidion  yn  pori  glaswellt'  Sẃm 
106.  19,  20.  '  Felly  y  digiasant  ef  á'a  dych- 
Tmj^on  ea  han.'  ada.  29.  Gelwir  hwyiit  del- 
waa  Ganaan,  ja  adn.  38.  *  Tywalltasant  waed 
gwiiioa,  sef  gwaed  ea  meibioa  a'a  merebed,  y 
Hiai  a  aberthaaaot  î  ddawiati  Canaan.'  Gwelir 
yn  eginr  mai  dnwian  Canaan  ydy w  y  cythreal- 
iaid  y  dywedir  yma  fod  Israel  yn  abertba  idd- 
jnt;  pa  ddelwau  byaag  oedd  yr  eihin-ddnwiaa 
hTn.  £r  nad  oedd  y  bobl  yn  bwriada  yn  nn- 
ioDgyrcbol  aberthn  1  gjrthrenlìaîd,  eto  My  yr 
oedd  yn  yr  y«tyr  a'r  owlyniad  o*r  peth. — 1.  O 
berwydd  mai  y  cyfhranl  a  roddodd  yn  nghalon 
dyn  i  ddyohymygu  eilnnod  i*w  baddolî,  er 
mwyn  ei  dynn  oddiwrth  y  gwir  Ddow. — 2,  Am 
fod  V  cytbraol  yn  cael  ei  wasaaaethui  ei  fodd- 
luo,  a'ianrtiydeddii,mewn  modd  arbenig,  trwy 
eilnB-addoliaetb«-«-d,  O  berwydd  yr  ysbrydion, 
y  rhai  y  tybient  hwy  fod  yn  preawylio  ynddynt, 
oeddent  ysbrydion,  drwg,  nen  gythreuliaid.*- 
4.  0  berwydd,  megys  yr  oedd  yr  eilunod  yn 
yn  ateb  i'w  benwaa  Jp'^TQ)  yn  acblyanrol,  eu 
bod  yn  treuUo  ac  yn  dinyêtrio  cyrpb  y  creadnr- 
iaid  byny  a  abertbid  iddynt;  felly  yr  oedd  y 
cjthraal  yn  dinystrio  eneidiau  yr  abertbwyr. 
GwelLef.  17.  7. Dent  32. 17.  S  Cron.  11. 16.  1 
Cor.  10.  -20.  bat  9.  20,  Cyfleitbir  vr  un  gaîr 
aanovtojeiltinod^  yn  Salm  96.  6.  •  Hofl ddiiwiau 
y  bobl  ydynt  eilnnod.'    Edr.  Athrawiaxth. 

CYTHRBULIG,  a  fo  y  n  gyfranog  o  nator  y  cy- 
tbraal;  di<^ig.  Mat  4. 24.  Marc  1.  32.  lago  1. 15. 

CYTHRUDEM),  (cytbmdd)  terfy8gu,neQ 
gynhyrfti  meddw>;  dwys  ofidio  meddwl;  cy- 
froi  meddwl ;,  peri  triatwcb,  cyni,  a  tbralloil. 
18am.  1.6.  Salm  106.33.  1  Cor.  13.  Ö.— - 
'C5ariad  oi  cbythmddir.'  Ni  énjm  digofaint  a 
cbwerwder  yn  fnan,  ac  i  boetbder  angbvmedr- 
oijlley  byddo  cariad;  ond  y  mae  yn  nir-ym- 
wboM— yn  dyoddef  pob  dim — yn  gobeitbio, 
pob  dim — yn  ymaroa  à  pbob  dins. 

CYTHRWFL,  (trwW)  cyd-gynhwrf,  teifyagu, 
^7*0,  cynbwrf.  2  Sam.  18.  29.  Act  19.  29.  a 
20.1. 

CYTHRTBLU,  «flonyddu,  terfyagu,  cyftoi. 
42. 


Bbee^  as.  9.— <A*r  Hoilalluog  a*m  eytfarybl- 
odd.'  Job  23.  16.  Y  gair  ffeb.  ^nSl  cythryblu, 
a  arwyéda  dyehrynu^  brawyehM :  pryauro  a 
flIryaUo  gan  ddycbryn  a  braw.  Cyficitbir  y  gair 
hwn  dyehrynu^lBiXoa,  IÔ.  16. — òrawyr^tf/Bam. 
20.  éì.^^ÌTÿmo,  í  Cron,  2«.  20,  &c.— \A  Zncb- 
ariaa,  fta^  ganfa,  a  gytbryblwyd.'  Luc  1.  12. 
Gr.  Tapa0W0.  a  ddychrynwyd,  a  drallodtoyd,  fel 
dyfroedd  agynbyiŶr  gan  dymheatloedd  cryfion. 
Aiferir  of  yn  loan  6.  4,  7.  am  angel  yn  cyn- 
byrfti  y  d wfr  y n  Uyn  Bethesda.  Y  LXX  befyd 
a'i  barferant  am  êothru  a  ehymytgu  dyfroedd  â 
Ibraed,  gan  eu  llwydo  a*n  budreddn.  Ezec.  34, 
18.  Felly,  gweithredîadau  tebyr  i  byn  ar  y 
meddwl  a  foddylir  wrtb  y  gair  cytniyblu.  Act 
16.  20. 

Cy  W-ION,  (cy-yW)  ieuatncyn,  aderyn  iar, 
Ac,  ac  yn  allegawl,  rbai  ieuainc  y  rhan  fwyaf 
o  greadariaid.  Gen.  16.  9.  Le£  1.14.  Dent 
22.  7.  Job  80.  29.  Salm  84.  3.  Mat  23.  37. 
•  CYWAIN,  (cy*gwain)  dwyn,  clndo,  carlo ; 
orynhoi,  cyd-gaaglu  ?  megya  y  gwneir  kg  yd, 
i'w  gael  o'r  maea  iV  yagnbor.    Bfat  6.  26. 

C  Y  WBIRIO-IWR,(cy-gwair)dodipetli  mewn 
cywair  neu  drefn,  trerauao,  tymberu,  trwaio; 
m^ya  cyweirio  gwelyau,  rhjfydau,  gwair,  ym- 
enyn,  ŵyn,mocb,  telyn,  kc  Job  17.  18.  Mat 
4.  21.  Marc  1.  19. — *Pabam  yr  wyt  ti  yn  cy- 
weirio ay  ffordd  i  geiaio  cariad  ?*  Jer.  2.  33. 
Sef  pabam  yr  wyt  ti  yti  gwnenthor  dy  ifordd 
eilun-addolgar  yn  bardd,  ac  yn  dda  yr  olwg 
ami  e^  mwyn  enill  caredigrwydd  eilnn-addol- 
wyr. — 'Ni'tb  gyweiriwyd  cbwaitb  k  baien.' 
Bzec.  16.  4.  Byddid  gynt  yn  arfer  rbwbio 
plentyn  newydd  eni  á  balen,  tnag  at  galeda  ei 
groen,  a'i  ranau  tu  fewnol. 

*Cyweiri  ei  boll  wely  ef  yn  ei  glefyd.'  Salm 
41  8,  Mae  yr  Aiglwydd  yn  cyweino,  nea  yn 
troi  ao  yn  gwnentbur  yn  esmwyth  boll  wely  y 
duwiol  yn  ei  gletyd,  trwy  roddi  iddo  nertb  cyf- 
atebol,  ac  amynedd  dan  ei  boll  ddyoddefiadau 
— ^trwy  ddan^oa  iddo  y  lleaad  o'i  gystuddiau,  a 
tbrwy  roddi  iddo  obaitb  gwynfydedig  am  war- 
edigaetb  allan  o  honynt,  fei  aur  wedi  ei  buro. 
Rbuf.  6. 3,  4,  5.  Heb.  1 2, 6, 6,  i:c.  Edr.  Gwely. 

CYWEITHAS-AÜ,  (cy-gwaitbi  cyfeillacb, 
cymdeitbaa.     Mae  y  gair  yn  caelei  arfer  fel 
enw  gwan  yn  1  Pedr  2. 18.  ac  yn  arwyddo, 
tyner,  bynawa,  camaidd,  cyfeillj^ar. 
Nld  Cf/VftUkoe  OBd  bnwd.    IHat, 

CYWILYDD-IO,  (cy.gwilydd)  gwartbrndd 
aarbad,  gwartb,  gwaradwydd.  Nid  oedd  dim 
cywilydd,  nac  acboa  i  fod,  ar  ddyn  yn  ei  gyflwr 
o  ddiniweidrwydd.  Gen.  2,  26. — *Talcen  put- 
einwraig  oedd  i  ii,  gwrtbodaiat  gywilydJio.' 
Jer,  3.  3.  Arwydd  o  anedifeirwcb,  caledu  ac 
ymbyfbau  roewn  pechod,  ydyw  gwrtiiod  cy* 
wilyddio,  pan  fyddo  acboa  cy wilvdd.  Jer.  6. 16. 
a  8.  12.  2ieph.  3.  6.  Da  yw  bodyn  cy  wilyddio 
pan  iyddom  wedi  gwneutbnr  drwg ;  ond  gwell 
yw  peidio  gwnentbur  drwg,  o*r  byn  y  mae  cy- 
wilydd.  Mae  rbai  dynion  yn  gymaint  ea  m- 
gy wilydd-dra,  fel  y  maent  yn  ym<^onedda  yn 


OHKPH 


880 


CHWAE 


yr  hjD  y  dylent  gywilyddio  o'i  herwydd,  «ef 
eu  pechod — *  Cy wilydd  pobloedd  yẃ  ea  pcch- 
od/  Diar.  14-  34.  PhiL  3.  19.  Judas  13.— Y 
mae  rhai  yn  cywilyddio  yn  yr  hyn  y  dylent 
ymffrostio  ynddo,  &ef  Crist  a^i  efengyl.  Nid 
oes  dim  yn  fwy  go^oneddas,  uac  yn  fwy  teil- 
wng  o'n  haddefiad,  x  gwerth,  y  ^ogoniant,  a*r 
Uesad  mwyaf  i  bechadnriaid,  yw  Crist  yn  yr  ef- 
engyl ;  ac  nid  oes  dim  ond  oio  banwybodaeth  o 
bonynt  a  bar  i  ni  gywilyddio  o'a  ple^nd.  Mae 
pob'peth  yn  ddirmygedig  ac  yn  gy wiTyddus  a'r 
sydd  yn  perthyn  i'r  diafol  a*i  deyrnas,  ac  a 
fyddant  mewn  dirmyg  tragywyddol  yn  mben 
ycbydig  amser.  Ond  am  yr  Arglwydd  Icsu,  a 
pbob  pctb  pertbynol  iddo,  y  mae  yn  anfeldrol 
deilwng  o  barcb  ac  anrhydedd.  Mae  iddo  enw 
goruwch  pob  enw,  ac  iddo  y  plyga  pob  glin. 
Phil.  2.  9,  10.  Pawb  a'i  nadwaenant,  gyda 
Pbaul,  nid  oes  amynt  gywilydd  o  efengyl  Crist 
Rhuf.  1.  16. — Yn  ei  waith  yn  prynu  ci  bobl, 
Crist  a  gymerodd  arno  eu  dirmyg  a*n  ewarad- 
wydd  hwy nt ;  a'u  diystyrodd,  ac  a  aetn  trwy- 
ddynt  Esa.  53.  2,  3.  Heb.  12.  3.  Nid  gwedd- 
us,  gan  hyny,  i  neb  o'i  eanlynwyr  fod  yn  gy- 
wÙydd  ganddyt  ef  aM  einau.  Y  mae  hyny  yn 
nod  amlwg  o*u  banwybodaeth  o  bono,  a*u  ban- 
ffyddlondeb  iddo.  Bydd  cy  wilydd  gan  Fab  y 
dyn  hwythau  hefyd,  pan  ddel  yn  ngogoniant  ei 
Dad,  gydaV  angelion  sanctaidd.  Marc  8.  38. 
Mac  y  diafol  yn  dan^os  y  byd  yn  ei  boll  ogon- 
iant,  a  phechod  yn  ei  fwyniant,  i  ddenu  dynion 
oddiwrth  Dduw  ;  ac  y  mae  yn  dangos  Grist  a'i 
achos  yn  ei  waradwydd  a'i  ddirmyg  yn  nnig, 
i'r  un  dyben,  sef  eu  cadw  oddiwrtho,  a  rhag  ei 
addef.  Ond  gau  olygiadau  y  w  y  rhai  hyn  :  yr 
Ysbryd  Glan  y  w  Ysbyyd  y  gwirionedd ;  ic  y 
mae  ei  oleuni  ef  yn  dangos  pethau  yn  gwbl 
wrthwy neb ;  sef  }  byd  yn  ei  wagedd ;  pechod 
yn  ei  adgasrwydd  a*i  g.inlyniadau ;  a  Christ  yn 
ei  ardderchogrwydd  eogoneddus. 

CYWIR,  (cy-gwin  diwygus,  uniawn,  cyf- 
iawn,  ffyddlawn,  diffnant,  diragrith,  didwyll, 
pur.  Gen.  42.  11.  Diar.  16. 11.  Zech.  7.  9. 


Nid  cÿwif  ond  meddylgftr, 
Nid  meddylgar  ond  ■crohawg. 


JHqr, 


CYWRAIN,  (cy-gwrain)  celfyddgar,  manwl. 
Exod.  d6w  21.  a  28.  8. 

CYWREINRWYDD,  medrusrwydd  mewn 
celfyddyd.  Exofl.  81. 4.  ^       ' 

CYWYDD,  (cy-gwydd)  math  o  awen-gerdd, 
bardd-gàn. 

T  rlifti  ft*i  bofhant  ef  yn  1«, 
A  gftono*  jr  un  cywydd, 

ÄiVyf,(8alnill8.4.) 

CH. 

CHALCOL,  isip  [diafawr  y  cwbi]  ped- 
werydd  mab  Mabol,  Lenad,  cantor  nodedig  am 
ci  ddoethineb.  1  Cron.  2.  6.  1  Bren.  4.  31. 

CHAMOS,  Jleb.  XBVZD  Ut^^  ymaith]  eilon- 
dduw  y  Moabiaid.  Jer.  48.  7,  13.  Num.  21. 
29. 

CHEPHIRAH.   1,  Dinas  y  Oibeoniaid,  a 


roddwyd  wedi  hyny  i'r  Benjaminiaid.    Jos.  9.  i 
17.  a  1 8.  26.-2.  Mab  Cirathaim.    Ezra  2.  25 J 

CHERAN,  mab  Dison,  mab  Seir.  Gen.  36, 
26. 

CHERITH,  pi'ì^ìp   [tort  ymaitk]  y  mae  yr 
afonig  hon  tu  hwntTr  lorddonen,  ac  yu  rhed- 

iV  afon  islaw  Bethsan.  1  Bren.  17.  3,    £dr. 


.IAS. 

CHILEAB,  äö^bp  [^  ^^^  y*  S^^^  ™^  Ì 
Dafydd  o  Abigail  2'Sam.  3.  3.  Ì 

CHUB,  dinas  Mareotis,  talaeth  yn  yr  A  ipht,  ^ 
medd  Ptolomy.  Ezec.  30.  5.  Gwel  Newcoxue. 

CHWAER,  CHWEIRYDD,  neu  yn  amlaf, 
CHWIORYDD,  oddiwrth  chioiawr  (chwai) 
merch  yr  un  tad  neu  fam.  loan  11. 1. — 1.  Cyf- 
nither.  Gen.  26.  7. — 2.  Rhai  yn  proffesu  vr  no  ' 
grefydd.  Rhuf.  16.  1.'  1  Cor.  7. 15.— 3.  lîinas- 
oedd  a  theyrnaaoedd  a  elwir  yn  cbwiorydd,  o 
nerwydd  eu  tebygolrwydd  i'w  gilydd.  Jer.  3. 
8,  10.  Ezec  16.  46,-4.  Y  Cenedloedd.  Can. 
8.  8. — 6.  Yr  eglwys,  neu  y  saint,  y  rhai  a  dder- 
byniasant  y  ddnwlol  anian.  Nis  «dl  un  enw, 
nac  un  berthynas  osod  allan  gariad  Crist  at  ei 
eglwys ;  am  hyny  gelwir  hi  wrth  bob  enw  a  ar- 
wydda  berthynas  ac  anwyldeb,  megis  chwaer, 
dyweddi,  d^c.  Can.  4.  9. 

CnWAL-U-WR,  (chwaal)  taenu,  gwas- 
gam,  dryllio.  Salm  1.  4.  a  68.  2.  Diar.  10.  3. 
a  21.  6.  Esa.  19.  7.  Jer.  15.  7.  a  18.  17.  Ezec. 
36.  19.  Nah.  2.  1.  lago  1.  6. 

CHWANEN,  CHWAIN,  (chwa)  yr  oedd 
Dafyad  yn  cyffelybu  ei  hun  i  chwanen,  i  ddang- 
08,   tebygol.  y  ca*i  Sanl  ^yn  drafferth  yn  ei    , 
ddal,  ac  mai  ycbydig  fyddai  y  bndd  os  ca'i  af-    j 
ael  arno.  1  Sam.  26.  20, 

CHWANNOG,  (chwant)  serchpg,  awyddus, 
cybydd  ;  taeddu  yn  gryfi  neu  gogwyddo  at ; 
chwannog  i  ymladd.  Diar.  1.  19.  a  15.  27.  1 
Tim.  6.  10.  loan  6.  21. 

Beobtn  teynuM  i  ehfB<Mmog,    Diar. 

CHWANT-AU,  (chwan)  dymuniad,  bljs, 
tueddfryd.  Dywcd  yr  apostol  fod  chwantau 
cnawdol  yn  rhyfeU  yn  orbyn  yr  enaid.  1  Pedr 
2.  11. — Yr  awch  a'r  anwyldeb  mewn  dyn  at 
ddrwg  neu  dda.  Pres.  12.  5.  Y  mae  pob 
chwant  croes  i'r  gyfraiüi  yn  bechod.  Edr.  Tra- 
ck want. 

CHWAREÜ-ON,  (chwar)  difyrwch,  arab- 
odd,  camp,  cellwair;  ystumiau  corphorol  yn 
dangos  llawenydd  ysbrydol  neu  gnawdol ;  rhyw 
ddigrifwch  ysbrydol  nco  gnawdol  i  ddifym 
dynion,  megys  dawnsio,  Ihunsachu,  nea  ryw 
wamal- waith  arall,  fel  y  gwnaeth  yr  Israeliaid 
o  flaen  y  Ilo  aur.  Exod.  32.  6.  Chẁaren  go 
greulon  a  wnaeth  y  llanciau  hyny  o  flaen  Ab- 
ivcr  a  Joab,  pan  laddasant  eu  gilydd.  2  Sam. 
2.  14. — Dywedir  fod  Dafydd  yn  chwareu  ger 
bron  yr  Arglwydd.  2  Sam.  6.  21.  Mae  gwaith 
Dafydd  yn  chwareu  eer  bron  yr  Arglwydd 
yn  ffytun  a  dnll  cyffredm  yr  luddewon  o  fyn^i 
cu  llawenydd  a'u  diolchgarwch.  Byddent  ar- 
ferol,  yn  dyr&oedd,  mewn  cyd-beroriaetb,  o 


CHWE 


331 


CHWI 


gann  Salm  o  fawl  a  gorfoledd  gyda  cherddor- 
iaeth,  ndgyrn,  tyrnpanao,  a  dawnsian  sanctaidd. 
£xod.  15.  20.  Barn.  11.  34.  a  21.  21.  Sálm 
36.  11.  a  100.  4:  a  140.  3.  Yr  oedd  Dafydd 
vn  hyn  yn  dangos  ger  bron  yr  boll  bobi,  <  î 
vaeledd  yn  ei  olwg  ei  hnn,  gwresogrwydd  ei 
gariad,  ei  ddiolcbcarwcb,  a*i  lawenydd  yn  yr 
Arglwydd.  Gweddns  yw  mawl  yn  mhawb,  ac 
anrhydedd  penaf  dyn  ydy w  addoii  a  moHannn 
Dow.  Ni  bn,  yn  ei  holl  fywyd,  olwg  mwy  ar- 
ddcrchog  na  hon  ar  y^brenin  duwioi,  er  i  Mich* 
ael  wawdio  a*i'  ddirniygn.     Edr.  Daftdd. 

CHWECH,  Hth.  •o»   <^r.  ef;  Llad.  Sex; 
Gwydd,  Shx  :  y  chweched  ;  y  chweched  ran  ; 

7   chwecbed    waitb  ;     chwechfed. 'Mewn 

chwecb  o  gyfyngderau  efe  a'tb  wared  di  ;*  Job 
Ô.  19.,  8ef  mewn  Ilawcr,  yn  ddidertyn,  yn  ei 
boll  gyfyngderao.  Mae  <W,  ckweeh^  a  «oiM,  yn 
rhifon  cyflawn,  perffaitb,.yn  yr  ysgrythyrau; 
rhifon  o  berffeitbrwydd  ydynt.  Dent.  17.  0. 
Preg.  4.  12.  1  Sam.  2.  6.  Jer.  15.  9,  Diar. 
•J4.  16.  Edr.  Trf,  Saith.  Gwnaeth  yr  Arg- 
Iwydd  y  bydoedd  mewn  chwe'  diwmod  ;  gall- 
nsai  wneyd  y  cwbl  mewn  mynyd,  ond  gwelodd 
yn  addaa  gymeryd  rbif  cvllawn  o  ddyddian  i 
waith  TOor  gyflawn  berffaitn. 

CHWEDL-AXJ,  (chwed)  dywcdjad,  yma<l- 
roJd,  ystori;  rhyw  ddywediad  gwag,  disail. 
Yr  oedd  gan  y  cenedloedd  gynt  beth  dirifedi  o 
ohwedlaa  yn  ngbylch  cyfodiad  a  gorcbestwaith 
ea  duwian,  &c.  Nid  oedd  vr  Inddewon,  yn 
amser  yr  apoBtolion,  nemawr  yn  ol  iddynt  am 
ddvchymygion  disail,  a  tbraddodiadan  y  tadan, 
ki  1  Hm.  4.  12.  Tit  1.  14.  2  Pedr  1.  16.— 
Mae  yr  'halogedig  a*r  gwracbiaidd  chwedlan/ 
(teilwng  jn  nnig  i  ben  wracb  eu  badrodd)  yn 
caci  eu  gosod  mewn  cyferbyniad  i  wir  dduw.- 
ioldeb.  NÎ8  gallai  y  ddau  gydfyned. — *  Ac 
raewn  cybydd-3od,  trwy  cbwedlan  gwnenthur, 
y  gwnant  farsiandiaeth  o  bonoch.'  2  Pedr  2. 
3.  —  *A  thrwy  gybydd-dra,  a;  wrth  eirian 
îwneathyr  y  marsiant  am  danocb.*  W,  S. — 
*  Â  thrwy  gribddeiliaeth  wrth  eiriaa  dycbym- 
ygos  y  marchnattant  cbwi.'  Dr.  M. — Kat  tv 
'lco>£$ta  tzkauTO^  Xtrjrotc  Ufiaç  e/ATZopsu&ovrat» 
Gr,  Grwel  Schleusner. — 'Trwy  gybydd-dra  y 
^naot  farsiandiaeth  o  honocb  trwy  ekwedlau 
fugioV  Macknight — ^'Trwy  areithiau  cyw- 
rain^  Parkharst,  Aifer,  medd  ef,  Plato,  yr 
}inadrodd  izhunziv  Xoyoocj  i  arwyddo  gwnenth- 
ur araith  gywiain.  Gwel  Apol,  Soerat  see»  1. 
Meddwl  yr  apostol  yw,  yr  areithia»  cywrain, 
disylwedd,  o  ran  llesad  enaid,  a  ẃnai  y  gau 
athrawon»  er  boddfaan  en  gwrandawyr,  er  mwyn 
budr  elw. 

Qaawd  i  ddyu  o^  ekwediau,   Dior, 

CUWBGR-AU,  (chweg)  mam  yn  ngbyf- 
raitb,  8ef  mam  gwraig  neu  ŵr.  Roth  1.  14.' 
Mat.  8.14.  Luc  4.38.' 

A  guo  el  gwT  oarad  el  chwêçr, .  2Har. 

CHWEGRWN,  (chwegr)  tad  yn  nghyfraith. 
Gen.  38. 18. 


CHWERTHIN-IAD-AU,  (chwarth)  crech 
wena,  gwenn ;  ystym  yn  dangos  llawenydd  neu 
wawd.  Gen.  17.  17.  a  18.  12.  a  21.  6.  Job  5 
22. — Dywedir  fod  Duw  yn  chwerihin  am  ben 
dynion,  pan  fyddo  heb  ystyried  eu  blinderan 
a'a  gofidian ;  eu  bamu  vn  ddidrugaredd ;  yn 
hollol  ddiyatyr  o*a  gwr^wynebiad  iddo  ef,  ei 
waith  a*i  1)obl,  Job  9.  23.  Salm  2.  4.  a  37.  13. 
Diar.  1.  26.  Pan  fyddo  Duw  yn  chwertbin  yn 
nialedd  pechadnriaid  diedifeinol,  arwydda  ei 
fiiwr  anfoddlonrwydd  iddynt;  ei  ddiyatyrweb 
o  honynt ;  ac  mor  hawdd  iddo  en  distry wio. — 
Y  mae  yr  Aiglwydd  yn  llenwi  genau  ei  wared- 
igion  &  chwcrthin  (Salm  126.  2.)  pan  fyddo  y 
newyddion  da  o  lawenydd  mawr  yn  en  lleowi 
à  gorfoledd  yr  iechydwriaeth.  Chwaarddodd 
Abraham  yn  wyneb  yr  addewid  o  Grist,  mewn 
llawn  aicrwydd  ffydd  oV  cyflawniad  o  boni,  a'i 
ran  dragywyddol  ynddi.  Gen,  17. 17.  loan 
-8.  56. — Ond'y  mae  chwertbiniad  pecbadariaid 
yn  tarddu  oddiwrth  ambeuon  am  gyflawniad  o 
addewidion  Duw,  gan  mor  groea  i  reawm  a 
threfn  naturiaeth  y  maent  weithian  yn  ym- 
ddangos ;  neu  oddiwrth  anyatyriaeth ;  neu  ddi- 
ystyrwch  o  eraill.  Gen.  18.12.  Luc  6.  25. — 
Chwerthiniad  yr  ynfyd  cydd  wag,  perygluB,  a 
darfodedtg,  fel  clindarddacb  drain  dan  grocb- 
an.  Mae  crochan  du  o  ddigofaint  Duw  uwch 
ei  ben  yn  crogi.  Job  20.  5.   Salm  1Í8.  12. 

CHWERW-DER,  (cbwar)  Or.  ^txpoc ;  sur, 
gofidua,  anhyfryd,  blindoet,  garw. — 1.  Yr  hyn 
8ydd  yn  groea  i  felua,  ac  yn  angfaymeradwyVr 
archwacth.  Exod.  15.23. — 2.  Galar,gorthrym* 
der,  a  goiid  caled.  1  Sam.  1.10.  Job  7.  11. 
Jer.  31.  15.  Ezec.  27.  31.  Mat.  26.  75. — 3. 
Cenfigen  maieiau^  a  drwg  ewvllya.  Act.  8.  23. 
Eph.  4.  31.  lago  8.  14.— Ý  dwfr  a  arferid  i 
brofi  y  wraig  y  byddai  ei  gwr  mewn  eiddigedd 
o'i  herwydd  mewn  acboa  godineb  a  elwir  yn 
'ddwfr  chwerw;*  nid  cymaint  o  ran  ei  flaa, 
tebygol,  aff  o  ran  y  canlyniadau  poenus  ao  ofh- 
adwy  oedd  iddo  i'r  rbai  euog.  îíum.  5.  23. 

m  «iMir  J  melu  liet>  j  thwette.    JHar, 

CHWIPANOGL-AU,  (chwib)  pibell  ganu, 
oflFeryn  cerdd.  Dan,  3.  5,  7,  10,  15. — *Pa  un 
bynao  vo  ai  chwibanogl  ai  telyn.'  1  Cor.  14, 
7.  W.  S. — Chwibanogl  y  mynydd,  math  o 
aderyn. 

CHWIBAN-U,  (chwib)  chwithrwd;  lleisio 
neu  aoinio  yn  debyg  i  chwibanogl.  Arferir  y 
«ür  mewn  dan  yntyr ;  megys  y  geilir  tarfu  y 
defiiid  wrth  chwiban,  felly  yn  yr  nn  modd  y 
ceaglir  y  gwenyn  yn  ngbyd.  Arferir  ef  hefyd 
mewn  ii'ordd  o'syndod,  dirmyg,  o  gwatwar.  1 
Bren.  9.  8.  Galar.  2.  15. — Duw  yn  ^ohwibann 
ar  y  Cenedloedd/ — '  am  y  gwybedyn  a'r  wen- 
ynen.'  Esa.  5.  26.  a  7.  18.     Megys  y  ceaglir  y 


À 


gwetijin  wrth  cbwibanu  acnynt;  fell?i  byn  a 
arwydda  fod  Duw  yn  galw  yr  Aiphtìaid  a'r 
Asayriaid  yn  ngbyd  i  ddyfethagwiad;  y  bydd- 
ai iddynt  ddyfod  cyn  amled  a  gwybsd  neu 
wenyn,  a  gorchnddio  yr  boll  wlad. — ^Y  mae 
Duw  yn  cbwibanu  ar  yr  luddewon  gwaagared- 


cnwr 


a32 


CHWT 


ig,  iV  ciuttlv  M  gweovn  i>  cweh^  i  ddsnot  «mt 
hawdd  oedd  iddo  en  d wyn  Mifiof  o*a  cuetliNFed, 
er  mor  waagio^ig  oeddent :  dim  ond  á  chwî- 
baniad.     Zech.  la  8.—*  A  bydd  yn  y  dydd 


hwDW  iV  Aralwrdd  chwibana  ar  ý  gwybeoyn 
sydd  yo  eitbaf  afonydd  yr  A:ph.t»  ac  mi  y 
wenyaen  sydd  yn  nhir  Atiyria.'  £«l  7. 18.  ir 


oedd  caslffQ  gweayo  yn  ngkyd  trwy  ohwibasa, 
yn  arferedig  yn  Asia  yn  y  bedwaredd  a*rbiiin- 
ined  ganrif.  Ooflfa  Cyril  am  dano  M  petfi  cy* 
ffredin  yn  ei  ddyddian  ef ;  &e  y  mae  yn  arfor- 
iad  yn  parbaa  byd  beddyw  yn  Litbnania  a 
Muscovy,  gwled^dd  He  mae  gwenya  yn  llooa- 
og :  meistr  y  cycbod  a'a  barwain  allan  i  ym- 
bortbi,  ae  a^n  dychwd  dimobefti  drwy  chwytb* 
iad  ei  chwibanogl.  Owel  Nature  Di^^iofed, 
Bocbart 

CHWILFRIW-10,  (cbwiWriw)  tori  yn  ftn, 
drylUo  yn  fàn.-^Gwna  fo  yn  oawlfriw;  sef 
gwna  fo  yn  ddarnau  man. — *  Ac  a*m  drylliodd 
yn  chwilfriw;  Job  16.  12.  Ysgydwodd  fi  yn 
ddarnau;  vsgydwodd fi yn ddirfiwr ;  iJ^Jja 
drylliodd  fi  yn  ddarnau  man  ;  sef  yn  ckwiluiw. 
Mae  Difw  yn  saetha  ami  saetb  at  ei  bobl ;  ao 
y  roae  weitbiau,  fel  pe  Kae  yn  byfryda  Tw 
gofìdio ;  ond  en  llesad  sydd  yn  ei  olwg  yn  y 
cwbl* 

ckwiLIO,  (obwil)  dyial  geisio»  olriiain, 

ymofyn  yn  ddiwyd  am  betb,  cbwillaitb.    G^n. 

31.  84.  KunL  10.  38.    Yr  yagrytbyfau  ydyat 

fŵngloddiau  eoraidd,  vnddynt  bwy  y  naae  try- 

soran  by wyd  tvagywyddol ;  gan  byny  y  mae  yn 

fraint  eo  cbwilio.  loan  6.  39, — Nid  wrtbobwil- 

io  y  cafodd  Daw  ddrygioni  yr  luddewon  allan, 

am  ei  fod  yn  ddigon  amlwg  i  bawb.  Jer.  2. 24. 

— Wrtb   ^cbwilio  yr  bynaiaid/  y  meddylir, 

edrycb  en  bsmaii,  a  pha  betb  a  ddygwyddodd 

iddynt  bwy.    Job  8.  8. — Priodol  i  Ddnw  yn 

anig  yw  ^chwilio  y  calonao.'  Jer.  11. 20.  Rbni 

8.  27.  Dat.  2.  23. 

Tair  ffonld  tydd  1  ebwlHo  oalon  dyn:  mtynr  path  bm  Ul>. 
\o ;  yn  J  modd  dm  tyMo;  «e  yn  y  pryd  dm  iyUoi   Barddaê, 

CHVVITH-C-10,  (cbwi^h)  aswy,  yn  per- 
tbyn  i*r  Haw  aswy ;  anneban,  anhylaw,  anbT- 
(Tordd,  anbyfedr,'  anbylwydd.  IJaw  cbwitb, 
ilaw  aswy ;  bydd  yn  cbwitb  iddo,  bvdd  yn  aa- 
bylaw,  hyny  yw,  bydd  edüeirwcíi  iddo  o*i 
blegid.  Ohwithodd  anio ;  sef  synodd  a  rby* 
feddodd.— 'Yn  ohwitbig,*  (Bam.  20.  10.)  sef 
yn  medra,  tebygol,  ymliKid  a'r  llaw  cbwith  yn 
gysUl  a'r  ddebau )  am  byny  yn  taflu  y  ceryg 
yn  fwy  dinystriol ;  gan  fod  en  gwrthwyoebwyr 
yn  ddiamddiffyn  felly  iV  hergydion.  Yr  oedd 
y  Gibeaid  yn  roedm  ymladd  à  phob  ISair,  mag^ 
ys  yr  oedd  rbai  o  godyra  Dafydd.  1  Cron.  1^. 

2.  Gwr  llaw  cbwitb  ydoedd  Ebwd.    Bam. 

3.  16. 

CHWYDU,  CHVnrDIAD,  ichwydiad),  ŵôc 
^lp  CO  ;  bwrw  allaa  o'r  sybwll,  cyfogi,  ymgy^ 
fog*i,  gloesio,  bwrw  i  fynu^— Dy wedir  fod  Dnw 
yn  cbwydu  eglwvs,  nen  weinidc^,  allan  o*i  enan, 
pan,  trwy  ffleiddii^  o'upeobod^  acbasineb  toag 
ftto,  y  byddai  yn  ea  riioddi  i  fjnm  i  fyw  fel  y 


Dat  8.  le.  Jer  14.  18.— Y  mae 
dynion  ya  'ehwyda  cyibeüi,*  pan  f^ddont, 
trwy  driatwcb  a  cbjwilydd,  yn  gorfod  en  gad- 
ael  i  endlL  Job  20. 16.  Diar.  26.  18.— Y  mae 
dynion  yn  '  yfed,  yn  ebwydn,  ac  yn  syrtbio/ 
pan  íÿddo  bamecUgaelhaa  Daw  ya  ea  syfi^ 
daao»  ac  yn  ea  gwneatbnr  yn  waradwyddus  a 
tbraenas.  Jer.  26.  27.  Hab.  2.  16. — Mae  dyn- 
ion ya  dyobwelyd  megys  ci  at  ei  cbwydisd, 
pan  fyddoat  yn  dycbwelyd  at  ea  ben  arferion 
pechadams,  y  rhai  a  adawsant  anwaith.  Me^ys 
y  mae  ci  wrUi  iddo  fwyta  dracbefii  yr  byo  a 
chwydodd,  vn  dangoa  mai  nid  y  bwyd  oedd  yn 
orbyn  ei  gyUa,  ond  mai  rhy w  boen^^  oedd  efe  yn 
ei  gael  «Midiwrtho,  ydoedd  yn  peri  iddo  ef  ei 
ebwydn ;  fcUy  y  fibl  pecbadums  yn  dycbwelyd 
al  ei  ffoliaab.  Heh.  Yn  ail  wneuthur  ei  ffol- 
ineò^  sydd  yn  daagos  mai  nid  casaa  ei  ffolineb 
yr  oedd,  owl  nm  rhyw  ofid  a  gaiodd  ef  oddi- 
wrtho,  a  byny  oedd  yn  peri  iddo  jrmadael  ag 
ef  dm  dro.  Diar.  26.  11.  2  Pedr  2.  22.— Mae 
tir  yn  obwyda  ei  drigolion,  pan  fyddontyn 
cael  en  bwrw  allan  o  bono  yn  llidiog,  trwy 
gleddyf  a  obaetbiwed.  Let  18.  28. 

CHWYDD— O,  (cbwy)  dymchwy,  tyn- 
cbwydd;  balohder;  afieobyd  mewn  cnawd.  . 
Lef.  13.  2, 10,  19,  28.  a  14.  66.— «Gwybod-  I 
aetib  sy  yn  ymcbwyddo  :*  nid  yw  gwybodseth 
heb  gAriad  yn  adeiladol  i'r  bwn  a'i  meddianno, 
nao  i  neb  arall  cbw«tb.  Efirlnr  yw  fod  ganyr 
aaaenlioB  syrtbiedig  ea  gwybodaetb  oaag,  ond 
bakbder  ac  ymcbwydd  sydd  ganddpt  yn  lie 
gostyngeiddrw^dd,  gelyniaetb  a  cbasineb  yo  lie 
cariad  at  y  gwiríenäd.  Po  rawyaf  o  wybod- 
aeth  a  gyrhaeddo  dynion,  bob  ea  bystwytho  a 
cbariad  atDdaw  a^i  wiiionedd^mwyaf  maent  yn 
ymehwyddo,  ac  yn  tebyga  fwy-fary  Tr  diafoi. 
Adnabyddiaetb  wirionedaol  o  Ddaw  p  oi  y 
flrair,  o*i  £iwredd,  ei  berffeitbrwydd,  a'i  ogon- 
lant,  ac  o  bonom  ein  banain  iel  pecbadoriaid 

fwael,  a*n  gwna  Tw  fawrfaaa  ef,  a  ffieiddio  ein 
nnain.  1  Cor.  8.  1. — Chwyddo '  a  arwydda 
claf.  1  Tim.  6.  4.  2  Tim.  3.  4.  2  Pedr  2.  18. 
Jadas  16. 

CPWYRN-U,  (cbwyr)  cyflym,  chwimwtíi, 
baan,  ebrwydd,  esgod,  diksfalcb;  daagyrnu, 
rbao.  Gen.  83.  13.  fisa.  6.  29. 

CHWYS-Ü,  (cbwy)  llucbwys,  llafor,  poen; 
Uaforio  yn  dost  Cbwya  y w  y  tawebleitbder 
sydd  yp  tartbio  alJan  o*r  man  dyilau,  sef  y 
chwyedyUai^  [2i|ot-ff»]  yn  ngborpb  dyn  ac  aoiiail» 
pan  dwymno  trwy  fafur,  neu  wees  ataH,  neu 
trwy  aieobyd..  Gen.  3.  19.-^ Ein  Hiacbawdwr, 
pan^  oedd  yn  oael  ei  wasgu  gan  bwys  digofaint 
dwyfol,  o  acbos  ein  pecbodaa,  a  obwysodd 
megys  defbyaau  gwaed  ar  y  ddaear.  I  dynn 
ymaitb  ein  mellditb,  bwytaodd  iaratrwy  chwys 
ei  wyneb ;  ac  i  ddangos  dryroed  oedd,  yr  oedd 
ei  chwys  yn  waodlyd,  ac  yu  iawn  am  bechod. 
Lac  22.'  44. 

CHWYTH-U,  (cbwy)  anadl,  ffyn ;  chwa, 
aweL  1.  Qyragwynt;  «nadlo.  Bxod.  15. 10. 
Salm  147.  18.— 2.  Anadla  yr  YsbrydGUn; 


DA 


dd3 


DA 


rlioddiad  dlcf^faudd  o*i  alia  i  amrKoeddi,  i 
baro,  i  adfjwio,  ac  i  ddyddâna  el  bobl.  Can. 
4.  16,  loan  3.  8. — Daw  yd  chwyt;hQ  ar  fedd- 
imaKi  djBÌoo,  nea  chwjtbiad  ei  Ysbryd  arnynt, 
a  arwydda  mor  hnwdd,  disymwth,  a  dirgeUidd 
y  diatrywiaefe  hwynt  a'a  meddianau.  Ha^.  1. 
9.  Eml  40.  7,  24.-^Jn  mherthyiias  i  ryf«l,  yr 
oedd  chwythyid  yMdgorn,  ya  arwyddo  toil  y 
geiynîon  yn  agoeaa ;  nea  alwad  i  ymfyddino 
yn  en  herbyn.  Jer.  6. 1.  Hoa.  6.  8. — Chwyt  Il- 
iad, nea  ganiad  yr  adgorn  arian,  nea  y  cyrn 
bjrddod  gan  yr  offeiriaid  wrth  Jericho,  a^-.  ar 
yr  achel  wyKaa,  oedd  yn  rhag-ddangoa  preg- 
etbiad  yr  efenffyl,  i  orcfafyga  pob  rhwystrau,  ac 
i  wahodd  pechadariaid  i  wledda  gyda  Christ 
Nnni.  z.  Joa.  vi.  £dr.  Jübili,  Udotrk, 

*  A  Saal  etc  yn  chwytha  bygythîon  a  chel- 
anedd  vn  erbyn  dyagyblioD  yr  Arglwydd.'  Act 
9.  1.  Y  geirian,  yn  hardd,  a  ddarluniant  Sanl 
fel  mor  Hawa  o  fygy^hion,  ae  mor  awyddaa  i 
gelaoedd  yn  erbyn  y  dysgyblion,  fel  yr  oedd 
peethder  ei  nwydac  drwg  yn  eifeithio  ar  ei  ao- 
adl,  ac  yn  peri  iddo  dyna  ei  anadl  yn  faanach 
ac  yn  gryfach,  fel  y  gwna  dynion  mewn  digter 
llidiog.  *Yr  oedd  yn  anadln  crcnlondeb/ 
Salni  37.  IS.  lieb,  Mae  y  cyffelyb  ymadrodd 
gan  Homer :  Mevia  Trvccovrry,  yn  avculiu  cyn- 
ddar€déL  Pope.  Nea  yn  hytracb,  dewrder, 
Gwel  Iliad.  3.  /.  8.  Cicero  a  arfer  y  geiriau, 
SeeluB  anhelantem :  hyny  yw,  yn  anadlu  dryff- 
loni.  Catal,  2. — Deliberate  valour  breathed: 
hyny  yw/yn  anadln  dewrder  pwyllog.  Gwel 
Milton's  Paradise  Lost,  B.  I.  I  654.  Gwel  Eis- 
ner, Wetatein,  a  Eypke,  in  lot, 

,        D 

DA-OEDD,  enw  cadam;  meffys  da  bywiol; 
da  marwol;  da  cyffro,  aef  symndadwy ;  da  di- 
çŷffro,  sef  anaymadadwy ;  da  by  w,  a  da  bath- 
oi;  da  gwahanedig,  a  da  diwahanedig;  da 
daon  ;  da  biithion.  Cyfreiik.  Cymreiy. — Cy- 
foeth,  goladf  meddiant  bydol,  eiddo.  Gen.  24. 
10.  Mat  19.  22.  a  25.  14.  Lac  12.  19.  I  loan 
1. 17.— OoRAiB,  megys  da  da,  sef  da  iaẃn ;  da 
ddyn !  da'r  enetii !  da  Ibcfagen  ! 

DA,  enw  gwan. — 1.  Yr  hyn  eydd  fudcliol, 
gweddna,  adda»,  a  chymhwys,  ae  yn  aiteb  dy- 
ben  ei  wnethariad.  Gen.  1.  4.  a  2. 18. — 2.  Dyn 
rhinweddol,  dowiol,  faaelionns,  a  thrugarog. 
Rhn£.5.  7. — 3.  Cyfreithlawn  i'w  arfer;  felly  y 
mae  pob  peth  a  modd  Daw  yn  dda,  pan  gy- 
merer  ef  trwy  dam  diolch.  1  Tim.  4.  4. — 4.  Yr 
hyo  sydd  onest  ac  nniawn.  Salm  37.  27.  Mat 
26.  10.-^5.  Cyrohwysir  y  gair  at  amryw  be  th- 
an cymeradwy,  yn  ol  en  rhyw  a'u  natnr,  megys 
addewid,  1  Bren.  8.  59. — athrawiaeth,  neu 
addysg,  Diar.  4.  2. — blynyddoedd,  Gen.  41. 
35.— bogail,  loan  10,  11.-— cyffes,  I  Tim  6, 13. 
— cyngor,  2  Sam.  17.  7. — cyíiwybod,  Act  23. 
l.--diwmod,  1  Sam.  25.  8.  &c,  Edr.  y  geiriau 
hyn, 

£r  fed  y  gair  yn  cael  ei  gymhw  vao  at  gread- 
aruiid, etOy dywedir gan ein Harglv^yddf  'Nad 


'  oes  neb  da  ond  an,  aef  Daw.'    Nid  oes  neb  da 
I  fel  Daw ;  nid  oes  neb  yn  bod  ynddo  ac  o  bono 
I  ei  hnn.  heb  ddibynn  ar  neb  arali,  yn  berffiaith, 
I  anfbidrol,  ac  anghyfnewidiol  dda,  ond  efe  :  ond 
I  pAwb  erailt  aV  sydd  yn  dda,  cael  ea  gwnenthnr 
lolly  y  inaent  trwy  ddaiorii  Diiw.     Mae  yr  Ar- 
glwydd yn  ddrt  ynddo  ei  hun,  ac  yn  ddaioniis  i 
erailt.  Salra  119  68. 

1 .  Y  mae  Duw  yn  kaii/odol  dda ;  yn  ddaioni 
pertfaith,  digymysg ;  y  mac  pob  da  ynddo ;  a 
dim  ond  da.  Dent.  32.  4.  Y  nrae  yn  ddaioni 
anfeidrot,  diderfyn. — 2.  Y  mae  yn  dda  yn  ei 
holl  briodoliaethau ;  ei  '  hoU  ddaioni'  y  mae 
yn  ea  galw.  Exbd.  33.  19. — 3.  Y  mae  yn  dda 
yn  ei  gyiraith,  y  mae  hone  yn  addas  iddo,  yn 
sanetaidd,  yn  gyfiawn,  ac  yn  dda.— 4.  Mae  yn 
dda  yn  ei  holl  weithrediadan,  ei*dreihiadaa,  ei 
raglaniaethao,  ei  oruchwybaethau,  ei  geryddon, 
ei  goBpedigaethan,  a'i.farnedigaethau.  Nis  gall 
Dnw  perffaith  wnenthnr  ond  sy  dda.  Y  mae 
petbaa  sy  ddrwg  i'n  teimladau  ni  yn  dyfod 
oddiwrth  Ddnw ;  ond  y  mae  Daw  yn  dda  sydd 
yn  en  rhoddi,  da  ynddo  ei  hun-^yn  ei  ddyben- 
jon  yn  en  rhoddi — ac  yn  y  Ôrwythaa  o  honynt 
■job  2,  10.  Heb.  12.  6,  6,<fec.  Oni  bai  fod 
drwg  moesol  ynom  ni,  ni  ddenai  dim  drwg  dy- 
oddefol  oddiwrth  Dduw  i  ni:  ond  dichon  Duw 
beri  fod  pethaa  chwerwon  yn  llesol.  Nid  oea 
neb  yn  bama  y  Uywodraetb  bono  yn  ddrwg, 
a'r  sydd  yn  cospi  drygioni ;  ond  i'r  gwrthwyn- 
eb,  pawb  a'i  bamant  yn  dda,  ac  yn  llesol — 6. 
Yn  nhrefn  yr  iecbydwriacth,  yn  benaf,  y  mae 
anfeidrol  ddaioni  Daw  yn  ymddangos,  ac  yn  cael 
ei  gyfiann.  Yn  y  drych  hwnw  y  gwelir  *da- 
iooi  a  chariad  Duw  ein  Hiachawdwr  ta  ag  at 
ddyn.'  Tit  3.  4.  Y  mae  yn  ddaioni  rhad,  an- 
haeddianol  i  ni ;  y  mae  yn  ddaioni  cyflawn, 
golndog;  y  mae  yn  «ddaioni  tragywyddol.  *  Yr 
hwn,'  o'i  wir  ddaioni,  •  nid  arbedodd  ei  briod 
Fab,  ond  o'i  traddododd  ef  drosom  ni  oil;  pa 
wcdd  gydag  ef  na  ddyru  efe  i  ni  bob  peth  V 
Rhaf.  8.  32.  Y  mae  pob  meddwl  anhirion  am 
Ddaw  yn  feddwl  anghyfiawn  am  dano,  ac  yn 
dra  phechadunis.  Salm'25.  8.  a  86.  5. 119.  68. 
Bydded  i  olad  ei  ddaioni  ein  tywys  i  cdifeir- 
wch ;  peri  i  ni  ei  gam,  ac  ymgais  am  fod  yn 
debyg  iddo,  a'n  cysnro  yn  mhob  drygfyd.  Neh. 
1.  6—8.  Rhaf.  2.  5,  6.  a  12.  6,  Eph.  5.  1.* 

'  Awyddus  i  weithredoedd  da. — Yn  barod  i 
bob  gweithred  ddr.'  Tit  2.  14.  a  3.  1,  14. 
Nid  gweithred  dda,  yn  nnig,  yw  gwneyd  peth 
da,  ond  gwneyd  y  peth  da  hwnw  yn  dda,  sef 
sef  yn  addas,  fel  y  gweddai  iddo  gael  ei  wneyd, 
Y  mae  yn  angenrheidiol,  1.  Ei  fod  yn  ol  gor- 
chymyn  ac  ewyllys  Duw ;  pob  gweithred  ddrwg 
sy  droscdd  o  gyfraith  dda  Duw,  ac  yn  anghyd- 
íTurfíad  À  hi :  felly  y  mae  yn  mhob  gweithred 
dda  gydffurfiad  à  hi.     Y  pethaa  a  wocir  yn  ol 


*  Uwohlftw  pob  peth,  bydded  i  ol  gnda  fod  Duv  yn  ber- 
fDftltb  a  da,  I'r  rath  raddan  nas  nU  dim  fod  jn  berflUthfaoh  a 

cwen.  Bradwar>iln,  ds  Oansai  J>ŷL DaloDl  bnddiol,  dalonl 

hjcfiTdol,  daloni  anrbydaddas.  aaiool  pob  dalonl. Nid 

rbald  1  ni  oftil  bvw  na  manr  (medd  Ambroea)  gan  fod  ffeDym 
Ddaw  mor  ddaloBQi. 


DA 


334 


DAD 


ewyilys  a  tbraddodiadan  djnioD,  ac  nid  yn  ol 
gorchymyn  Daw,  a  dorir  ymaith  o  gofirestr 
gweitipredoedd  da. — 2.  Rhaid  eu  bod  yu  tardda 
yn  y  gwneuthurwr  o  gitriad  at  Dduw,  ac  nid  o 
gau  ddybenion.  *Diwedd  y  gorchymyn  yw 
cariad;  1  Tim.  1.  5.  loan  14.  15.  Cariad  at 
Dduw  yw  y  gwreiddyn  ar  ba  un  y  mae  gwir 
ufudd-dod  yn  tyfii,  a*r  ffynon  o  ba  nn  y  mae 
yn  tarddu, — 3.  Khaid  eu  gwneyd  mewn  flÿdd ; 
'canys  lieb  ffydd  anrohosibi  yw  rhyngu  bodd 
Duw.'  Heb.  11.  6.  Rhuf.  14.  23.-4.  Rhaid  eu 
gwneyd  cr  gbgoniant  Duw.  1  Cor.  10.  31. 
*  Ffrwythau  cySawnder  sydd  trwy  lesn  Grist, 
er  gogoniant  a  moliant  i  Dduw.'»  Phil.  1.  11. 

'Gweithrcdoedd  da,  y  sydd  yn  wirioncddol 
felly,  ydynt  ffrwythau  yn  tarddu  o  undeb  ys- 
brydol  â  Christ ;  y  maent  *  wedi  eu  creu  yn 
Nghrist  lesu  i  weithrediedd  da.'  Eph.  2.  10. 
Y  maent  yn  gyntaf  yn  Nghrist,  fel  y  cangenau 
yn  y  winwydden ;  ac  yna  y  maent  yn  dwyn 
ffrwytban.  loan  15.  1 — 8.  V  mae  ffydd  yn 
Nghrist  yn  gweithio  trwy  gariad.  Gal.  C.  0.  Y 
mae  gair  yr  efengyl,  pan  y  credir  ef  /aV  galon, 
yn  had  da  ynddi,  ac  yn  dwyn  ffrwyth  da,  cyf- 
atebol  iddo  ei  bun.  Luc  8.  15.  2  Tim.  3.  16, 
— I.  Ätae  gweithrcdoedd  y  goreu  o  ddynion  yn 
anmherffaith.  Preg.  7.  20.  Dat  3.  2.  Y  mac 
eu  gwybodaeth  o  reol  gweithrcdoedd  da  ynan- 
mherttaith ;  ac  felly  mae  eu  ffydd  a'u  cariad,  o 
ba  le  y  tarddant.  Y  mae  ^)echod  yn  trigo  yn- 
ddynt,  ac  yn  ou  hatal  rhag  cyflawni  yr  hyn  a 
ewyllysiant  fel  ag  yr  ewyllysiant.  Rhuf.  vii. — 
2.  Nid  oes  dim  haeddiant  yn  perthyn  iddynt. 
Nid  ydylit  yn  Uesau  Duw  nac  yn  rhoddi  dim 
iddo,  fel  nad  ydy w  yn  e»iillwr  erddynt.  Job  22. 
2.  a  35.  7,  Salm  16.  2.-3.  Y  maent  oil  yn 
ddyledus  i  Dduw,  fel  nad  oes  neb  yn  gwneyd 
ond  a  ddylai,  er  gwneyd  a  alio ;  nid  ydyw  ond 
talu  ei  ddyled  gyfiawn  i  Dduw ;  canys  y  mae 
gan   Dduw  bawl  gy^awn  i'r  hyn  oil  a  ddichon 

1  l)ob  un  ei  wneyd  ;  ac  wrth  adael  heb  ei^wneyd 
yr  hyn  a  ddylasai,  y  mae  yn  ddyledwr  euog, 
ger  bron  Duw.  Luc  17.  10. — 4.  Am  nas  dich- 
on  neb  wneyd  dim  heb  ras  a  north  Crist  i*w 
cynnorthwyo,  nis  dichon  iddynt  haeddu  dim 
gadddo. — .5.  Nid  oes  dim  cyfatebolrwydd 
rhwng  gweithredoedd  dynion,  a  thruffaredd 
Duw  a  bywyd  tragywyddol.  Ni  haedda  neb 
y  trugareddau  tymhorol  a  fwynhant,  pa  faint 
ilai  bywyd  tragywyddol! — Nid  ydynt  yn  eff- 
eithiol  i  wneyd  lawn  am  bechod  —  i  haeddu 
maddeuant  pechodau-igyfiawnhau  pcchadur,  ac 
iV  gymmodi  à  Duw ;  nid  o  weithredoedd  y 
ddeddf  y  mae  y  pethau  hyn  i'w  cael,  ond  yn 
hollol  rád  trwy  ras.  Rhnf.  3.  20—31.  Nid 
ydynt  yn  achos  cynhyrtìol  na  haeddianol  o 
iechydwriaeth,  ond  ei  heffeithiau  yn  nnig. — 
Nid'  y  ffrwyth  sydd  yn  peri  tyfiant  yn  y 
pren,  ond   effcithiau    liyny   ydyw  y   ffrwyth. 

2  Tim.  1.  9.  Tit  3.  5."  Ond  eto  nid  oes 
neb  wedi  ei  achub,  wedi  ei  gyfiawnhan — ei 
heddychu  Ò,  Duw,  ac  wedi  cael  maddeuant  6"v 
bechodau — ac  mewn  undeb  â  Christ,  nad  y  w  yn 


dwyn  ffrwythan  addas,  ac  yn  derbyn  o  f;yf- 
lawnder  Crist,  a  gras  am  ras.  loan  1. 16.  Tit 
2.  11,  12.  Y  mae  y  rhai  sydd  wedi  eu  prynu 
oddiwrth  bob  anwiredd  yn  cael  eu  pure  hefyd, 
a'u  gwneyd  yn  bob  I  briodol,  awyddus  i  weith- 
redoedd da.  Tit  2.  14.  Eph.  2.  10.— 7.  Maent 
yn  angenrheidiol,  ] .  I  dda^rps  ein  hufudd-dod 
i  Dduw,  yr  hwn  sydd  yn  gÄhymyn — i  ddang- 
os  ein  diolcharwch  iddo — ac  i  ogoneddu  ein 
Tad  yr  hwn  sydd  yr.  y  nef.  ac  i  beji  i  eraill  ei 
ogoneddu  hefyd.  Mat  5.  16.  loan  15.  8.-2. 
I  harddu  ein  profies,  ac  athrawireth  Duw  ein 
Hiachawdwr  yn  mhob  peth.  1  Tim.  2.  9,  10. 
I  ddangos  ein  ffydd  i  eraill  wrth  eu  firwythau 
— i  wneuthur  ein  galwedigaeth  a'n  hetholedig- 
aeth  yn  sicr — ac  i  rodio  mewn  cymdeithas  à 
Duw  yn  ei  Iwybrau  sanctaidd.  lago  2.  18.  1 
loan  i. — 3.  Er  argyhoeddiad — er  adeiladaetb, 
ac  er  siampl  i  eraill ;  I  ddangos  iddynt  yr  hyn 
a  ddylent  hwythau  fod — yr  hyn  y  mae  gras 
Duw  yn  ei  wneyd — a'r  hyn  sydd  raid  iddynt 
hwythau  gael  eu  gwneyd,  cyn  y  byddont  add- 
as  i  íç^ael  rhan  o  etifeddiaeth  v  saint  yn  v  goleu- 
ni.  Col.  1. 12. 

'  DABASETII  troaT  U^ifeirio  o  fel\  terfyn 
etifeddiaeth  meibion  Zabulon.  Jos.  19.  11. 

DABERATH,  fj^^T  [j^eth]  1.  Dinas  yn 
agos  i  fynydd  Tabor,  yn  nherfyn  Zabulon.  Jo*. 
19.  12. — 2.  Un  arall  yn  llwyth  Issachar.  Jos. 
21.28. 

DABRE-D,  (abred)  dyred,  dwyre,  dring, 
brysia,  prysura,  M)abie  y  fynydd  yma.*  Dat, 
4.  1.  W.  S. 

DADEBRU,  (obru)  adfywiocau,  ail  gaffael 
bywyd,  adfywip,  deffro  1  Bren.  17.22.  2 
Brcn.  13.11,  Galar.  1.  21.  • 

DADGAN,  (can)  Llad.  Decanto  :  adrodd, 
ail  adrodd,  cyhoeddi,  moliannu,  traethu.  Salm 
19.  1.  a  66.  2.  a  79.  13.  Rhuf.  9.  17. 

DADGUDDIAD,  (dadgudd)  ymadguddiad, 
anirgeliad,  egoriad,  eglurhad.  Ynllyfr  vrHen 
Destament  a'r  Newydd,  y  mae  Duw  wedi 
rhoddi  datçnddiad  cyflawn  oM  ewyilys  a'it'edd- 
wl  i  ni  mewn  perthynas  i  bob  peth  sydd  i'w 
crcdu  a'u  gwneuthur  er  ei  ogoriiant  ef,  ac  er 
ein  hiechydwriaeth,  ein  cysur,  a'n  dedwyddwcli 
tragywyddol  ninau.  *  Dynion  sanctaidd  Duw 
a  lefarasant '  dros  Dduw  wrth  ddynion,*  nicgys 
y  cynhyrfwyd  hwy  gan  yr  Ysbryd  Glau.'  2 
Pedr  1.  21.  Efc  a  *  Icfarodd  lawer  gwailh,  » 
llawer  modd,  gynt  wrth  y  tadau  trwy  y  pro- 
phwydi,  ond  yn  y  dyddiau  diweddaf  a  Icfarodd 
wrthym  ni  yn  ei  Fab.'  Heb.  1.  1.  *Ni  welodd 
neb  Duw  erioed  ;  yr  unig-anedig  Fab,  yr  hwn 
sydd  yn  mynwes  y  Tad,  hwnw  a'i  hysbysodd 
ef.'  loan  1.18.  Y  mae  ydadguddiad  dwyfol 
hwn  o  feddwl  Duw,  a  roddwyd  i  ni  yn  yr  ys- 
grythyrau  Sanctaidd,  k  phrawf  diamhenol  iddo 
tnfewnol  ac  allanol,*  o'i  sicr  wirionedd.  Pwy 
ond  y  Duw  anfeidrol  ddoeth,  cyfiawn,  sanct- 
aidd, grasól,  a  daionus,  a  fuasai  yn  cyhoeddi 
fath  wirioneddau  sanctaidd  a  gogoneddas  ?  Fei 
y  mae  argraff  mawrhydi,  doethineb,  a  daioni 


DAD 


335 


•DAD 


Daw,  ar  ei  holl  weithredoedd,  felly  y  mae  iV 
weled  yn  ci  holl  wirioneddau  amlygiad  o'i 
fawredd  gogoneddns  yn  ei  uniondeb,  ei  gyf- 
iawnder,  ei  ddoethineb,  ei  gariad,  a'i  ddaioni. 
Pwy  ond  Duw  a  roddasai  gyfreithiau  mor  un- 
iawn  ac  eang;  ac  'a  gyhoeddasai  efengyl  mor 
ilawn  0  ddirgeledigaethaa  dyfaion,  a  thrysorau 
grasol — mor  addas  i  Dduw,  ac  mor  gymhwys 
in  cyflyrau  ninan  fel  pechaduriaid  ?  Bamem 
hwDw  yu  ynfyd^neu  yn  hurtyn,  i'r  gradd  eith- 
af/yr  hwn,  wrth  edrych  amo  ei  hun,  y  nefoedd, 
Ù  ddaear,  a'a  holl  Inoedd,  a  wadai  nad  gwaith 
Dow  ydynt ;  ac  na  chanfyddai  fawredd,  gallo, 
doethineb  a  daioni  Dnw  yn  amlwg  ynddyot  oil. 
Pm  tyb  i,  nid  llai  dall  ac  ynfyd  yw  yr  hwn  a 
ddarÛeno  yi*  ysgrythyrau,  yn  bwyllog  ac  yn 
ystyhol,  heb  ganfod  a  cbydnabod,  gyda  pharch 
dawiol,  Daw  yn  llefara  ynddynt  yn  awdurdod- 
ol,  yn  gyfiawn,  ac  yn  rasoL  Y  mae  mor  an- 
hawdd  i  ddyn  o  syoiad  ysbrydol  amheu  ei  f6d 
ei  bun  ag  amheu  nad  dadguddiad  dwyfol  sydd 
yn  gynwysedig  yn  yr  ysgrythyrau.  Y  mae  y 
gogoniant  dwyfol  ynddynt  yn  ci  orchfygu  gan 
ti  egiurder.  Y  mae  hefyd  y  prawf  allanol 
mwyaf  boddlongar  o  wirionedd  y  dadguddiad 
cjnwysedig  yoddynt,  i'w  ganfod  yn  nghym- 
bwysderan  a  dnwioldeb  y  rhai  a  ysgrifenasant 
jr  ysgrythyrau — y  gwyrthiau  a  wnawd  er  cad- 
ainhad  en  hanfouiad — llVryddiant  eu  cenadwri 
trwy  oflferynau  anolygus,  yn  wyneb  y  gwrth- 
wjnebiadautfnwyaf  a  chreuJonaf — ac  yn  nghyf- 
lawniad  y  prophwydoliaethau.  Y  mae  y  prawf 
diweddaf  hwn  yn  brawf  sydd  yn  cynyddu,  yn 
Bgolwg  pawb  a  ystyrio,  beunydd  mewn  cadem- 
id  ac  egiurdeb.  Y  mae  y  prophwydoliaethau 
genym  yn  ein  dwylaw,  wedi  eu  llefaru  er  ys 
miloedd  o  flyoyddau ;  y  rhai  y  mae  rhaglnn- 
iaethau  Duw  tu  ag  at  y  byd  yn  gyffredinol,  a'r 
eglwys  yn  neillduol,  i'w  cyflawni  bob  dydd  hyd 
ddiwedd  amser,  os  gwirionedd  ydynt,  Pwy  a 
ddichon  eu  hammeu.  am  un  fynyd,  a  daflo  ei 
olygon,  ac  a  edrycho  ar  agwedd  bresenol  teyrn- 
asoedd  y  ddaear — ar  yr  luddewon — ar  Anghrist 
— ac  ar  waith  Duw  yn  rahlitb  ei  bob!  yn  bar- 
baas  yn  y  byd.  Nis  gellir  byth  yn  ddigonol 
eydnabod  daiopi  Duw,  a'n  rhwymedigaetbau 
iddo,  am  ei  ddadguddiad  dwyfol  i  ni,  yr  hwn 
»jdd  yn  dra  chyfiawn,  eglnr,  sicr  a  diammheu- 
ol. 

DADGUDDIAD  lOAN  Y  DUWINYDD, 
V  llyfr  hwn  sydd  yn  diweddu  ac  yn  gorphen 
yngyflawn  y  dadguddiad  o  feddwl  Duw  a'i 
ewylys,  yr  oedd  efe  wedi  ei  arfaethu  i'w  roddi 
i'r  eglwys.  Y  mae  ei  gyuwysiad  yn  holaeth  ac 
yn  bwyafawr;  dull  ci  gyfansoddiad  sydd  alleg- 
awl,  gan  myyaf,  ond  yn  oruchel,  ardderchog,  ae 
ac  addurnoi.  Ni  roddwyd  geiriau  at  eu  gilydd, 
tyd  yn  nod  gan  yr  Ysbryd  Glan  ei  hun,  yti  rhag- 
ori  mewn  modd  addnruol  ar  rai  rhanau  o'r  Dad- 
gxiddiad.  Mae  rhediad  yr  holl  lyfr,  o'r  dechreu  i 
diwedd,  yn  un  dull  dwyfol,  ardderchog,  ac  ofn- 
î»dwy.  Nisdarllcn  neb  a'i  hystyrio,  hebdeimlo 
a  phrofi  arswy d  a  pharchedig  ofn,  gan  gydnabod 


ei  fod  yn  troedio  tir  sanctaidd.  Y  m^e  mawf edd 
Duw  a'r  Oen  yn  llewyrchu  gyd  ag  anfeidrol 
ddysgleirdeb— y  mae  dull  sanctaidd  a  gwedd 
hardd  yr  eglwys — ei  ffyddlondeb  dan  bob  dy- 
oddefiadau— ei  hysbryd  diwair,  pur,  a  siriol — 
ei  budduffoliaethan — ei  gogooiaot,  a'i  gorfoledd 
tragywyddol — yn  ein  llenwi  k  syndod  a  diolch- 
garwch« 

Am  awdurdod  dwyfol  y  llyfr  hwn,  heblaw  y 
prawf  tufewnol  yn  y  gwaith  ei  hun,  y  mae  pob 
sicrwydd  allanol  o'i  dderbyniad  gan  yr  eglwys, 
fel  y  cyfryw,  er  ei  gyhoeddiad  èyutaf.  Gwel 
Mr.  Mede,  9  Syr  Isaac  Newton,  ar  Daniel.  Nid 
oes  un  amheuaeth,  ych waith,  yn  gyffredinol| 
nad  yr  un  loan  yw  yr  awdwr  o  bono  ag  a  ys- 
grifenodd  yr  efeugyl  a'r  epistolau  canonaidd 
dan  yr  enw  hwnw,  sef  *  loan  y  dysgybl  anwyl.' 

Y  fam  fwyaf  gyffredin  a  derbyniol,  yn  mhlith 
y  dysgedigion  am  amser  ei  ysgrifeniad  yw,  mai 
yn  nghylch  diwedd  y  ganrif  gyntaf  yr  ysgrifen- 
odd  loan  ef.  Grotius,  Hammond,  a  Lightfoot, 
ydynt  o'r  fiirn  mai  yn  nheymasiad  Claudius 
Cesar  yr  ysgrifenwyd  ef.  Y  mae  Syr  Isaac 
Newton,  ac  £sgob  Newton,  yn  gwelcd  hyny  yn 
rhy  fuan ;  ac  yn  meddwl  mai  dan  deymasiad 
Nero  yr  alltndiwyd  loan  i  ynys  Patmos,  lie  y 
cafodd  y  gweledigaethau  cynwysedig  ynddo. 

Y  mae  Yitringa  y  n  barnu  yr  amser  yn  ddiwedd- 
arach  na  hyny,  ac  mai  dan  deyrnasiad  Domi- 
tian  yr  alltndiwyd  loan,  &c.  Y  mae'  yn  ym- 
ddangos  yn  o  eglur  mai  yn  ddiweddar  yn  y 
ganrif  gyntaf  yr  ysgrifenwyd  ef,  wedi  i'r  efeng- 
yl ymdaenu  yn  helaeth  dros  y  gwledydd  dwy- 
reiniol,  ac  i  eglwysi  gael  eu  sefydlu  trwyddynt, 
a  dechreu  dirywio.  Y  mae  y  cyfenwad,  neu  y 
teitl,  a  roddir  iddo,  yn  dangos,  nid  yn  unig  ei 
ardderchogrwydd,  ond  hefyd  y  cynwysiid  o 
bono: — *  Dadguddiad  lesu  Grist,  yr  hwn  a 
roddes  Duw  iddo  et,  i  ddangos  i'w  wasanaeth- 
wyr  y  pethan  sydd  raid  eu  dyfod  i  ben  ar  fyr- 
der ;  a  chan  ddanfon  trwy  ei  angel,  ef  a'i  hys- 
bysodd  i'w  wasanaethwr  loan.'  Pen.  1.  1. 
Rhoddwyd  y  Dadguddiad  hwn  gan  Dduw  y 
Tad  i  Grist,  fel  Cyfryngwr  a  phrophwyd  mawr 
ei  eglwys;  yr  hwn  a  hysbysodd  efe  trwy  ei 
angel  i  loan.  Dadguddiad  prophwydoliaethol 
yw,  a  roddwyd  i  loan  mewn  modd  anarferol, 
mewn  gweledigaeth.  Y  pethau  a  ddatguddir 
i  loan  yw  y  pethau  sydd  raid  eu  dyfod  i  ben 
ar  fyrder ;  sef  pethau  oedd  i  gael  eu  cychwyn- 
iad  yn  fuan  yn  amser  loan,  ac  i  ddyfod  i  ben 
yn  ddidor  nes  y  cyflawnid  pob  peth.  Y  mae 
loan  yn  cael  y  weledigaeth  ar  ddydd  yr  Ar- 
glwydd;  ac  yn  cael  gorchymyn  i  ysgrifenu 
mewn  llyfr  yr  hyn  oedd  yn  ei  weled,  a'i  anfon 
i'r  saith  eglwys  oedd  yn  Asia. 

Yn  y  bennod  gyntaf  rhydd  ragymadrodd,  nett 
arweiniad  i  mewn,  difrifol  a  phwysig ;  ynghyd 
à  desgrifiad  o'r  weledigaeth  a  gafodd  loan  o 
lesa  Grist,  a'i  ymddangosiad  gogoneddus  ac 
ardderchog  iddo.  Y  mae  yr  ail  a'r  drydedd 
yn  cynwys  epistolau  at  weinidogion  y  saith  eg- 
lwys. 


Dâjy 


SS6 


DAD 


Mae  amryw  awdwjr  dysgedig  o'r  &ni,  gyda 
llawer  o  briodoldeb  a  thebygolrwjdd,  Vm  tjb 
i,  fod  J  aaith  epistol  at  y  saith  eglwys  yn  Asia, 
i'w  bystyried,  nid  yn  uoig  fel  yn  pert&ynn  i'r 
eglwyai  hyny,  a'u  bagwedd  ysbrydol  yo  araser 
loaii;  ond  eu  bod  iV  golyga  befyd  yn  bropb- 
wydoliaetbol,  o  arorywiol  dduU  a  gwedd  yr 
eglwyt  Gristionofi^ol  o  oes  i  oes,  byd  ddiwedd 
amser.  Gwel  Brigbtmao,  Moore,  Vitringa, 
Gill,  Reader. 

Penod  iv,  a'r  v,  sydd  yn  cynwye  desgriflad 
Htddercbog  o  Ddnw  a*r  Gen,  ar  yr  orsedd  yo 
ogonoddus  yn  cael  eu  baddoli  gan  yr  boll  eg- 
lwys, yn  ei  boll  aelodau  a'i  gweinidogion ;  yn 
ngbyd  kg  agoriad  y  llyfr  seliedig  o  arfaetb 
Daw  gan  lesu  Grist,  er  gorfoledd  anbraetbad- 
wj  yr  aogelion  a'r  gwaredigion.  Y  mae  agor- 
iad y  seuaa,  Pen.  vi. — ndganiad.yr  udgym, 
Pen.  viii,  a'r  ix. — cyfodiad  y  bwystfilod,  Pen. 
xiii, — ty walltiad  y  pbiolau,  Pen.  xvi. — yn  cyn- 
wys  darlnniau  allegawl  a  pbropbwydoliaetbol  o 
ddystrywiad  Rbn£in  Bi^anaidd  ;  llywodraetb 
a  cbreulondeb  y  Saraceniaid  aV  Tyrciaid ;  yn 
Jìẁyá  &  tbaeniad  cyfeiliornadan  twyllodros 
Mabomet;  cyfodiad  Anngbriat,  sef  Bbufain 
Babaidd ;  amser  ci  deymasiad,  a'i  fawr  rwysg ; 
ei  grealondeb  taag  at  y  saint ;  a  dialedd  Daw 
amo  yn  drwro  ac  yn  drwyadl  yn  y  diwedd. 
Gnd  gan  nad  wyf  yn  ysgrifenu  esponiad  ar  y 
Dadgaddiad,  ymattaliaf,  wedi  sylwi  ycbydig  ar 
y  ddan  betb  canlynol,  tu  ag  at  iawn  ddeall  y 
llyfr  bwn : — 

Yn  gyntaf,  Y  mae  yn  angenrbeidiol  i'r  dar- 
llenydd  lafario  i'w  wneutbor  ei  bun  ya  dra 
byddysg  o  iaitb  all^awl  y  propbwydL  Y 
mae  laitb  çyffelybiaetbol  y  propbwydi  yn  cael 
ei  defhyddio  gan  loan,  yn  y  llyfr  bwn,  yn  fwy 
helaetb  nag  yn  un  o'r  ben  br<^bwydi.    Y  mae 

Î^n  wir  ei  fod  wedi  bentbyca  Uawer  o'i  arwydd- 
uniau  gan  yr  ben  bropbwydi,  yn  enwedig  Dan- 
iel ;  ond  y  mae  loan  wedi  eu  dilyn,  a  belaetbo 
llawer  arnynt.  Y  mae  agos  boll  wrtbddrycbau 
natur,  gweledig  yn  y  nef  a'r  ddaear,  wedi  eu 
defnyddio  ganddo  tel  arwyddluniau  cyffclyb- 
iaetbol  o  betbau  gwladol  ac  eglwysig.  Y  nae 
ganddo  banl,  Uenad,  asèr ;  tir  a  mòr ;  afonydd 
a  ffynonau ;  awyr  a  my  nyddoedd,  priodol  iddo ; 
yn  gosod  alien,  yn  allegawl,  y  cyfry  w  betbau  ag 
sydd  yn  cyfeteb  iddynt  raewn  teymas,  neu  yn 
yr  eglwys.  Y  mae  goruwcb-swyddwyr,  mewn 
ffwlidwriaetb  yn  cyfiiteb,  yn  gyffelybiaetbol, 
f  r  baul,  y  lleuad,  a'r  sèr  yn  y  ti'urfafen ;  ac  y 
mae  dymcbweliad  y  llywodraetb  yn  caeleiosod 
allan  mewn  geiriau  allegawl,  fel  pe  b'ai  boll 
natur  yn  cael  ei  dattod  a'i  dystrywio — yr  baul 
yn  duo,  y  sêr  yn  syrtbio,  y  ddaear  yn  crynu, 
ào.  Dat  6.  12,  13.  Nid  yw  bosibl  deall  y 
propbwydoliaetbau  beb  fod  yn  byddysg  yn 
null  allegawl  y  propbwydi  o  ysgrifenu. 

Y  mae  ystyriaetb  arall  bofyd  yn  llawer  o 
gymbortb  tuag  at  iawn  ddeall  gweiedigaetbau 
y  llyfr  bwn,  sef  vw  byny,  bod  amryw  ot  gwei- 
edigaetbau yndao  am  betbau  oedd  yn  cydam- 


aeru  á'u  ffilydd — negys  arot&  y  wraig  yn  y 
diffeitbwcb  droB  amser,  amseroedd,  a  baser 
amser ;  tey  coaaiad  y  bwrstfil  a'r  t aith  beo  iddo, 
droa  42  o  fisoedd ;  matnriad  y  cyntedd  o'r  tu 
allan  i'rdeml  a'r  ddinas  sanctaidd,  gaa  y  cen- 
e«lloedd  ddau  fis  a  deogain ;  y  ddau  dyst  ya 
propbwydo  wedi  ymwisgo  mewn  saeblian,  12^ 
o  ddyddiau;  v  butain  fawr,  á  deg  com  y 
bwystfil  a'r  saith  ben  iddo: — y  mae  yr  boll 
weiedigaetbau  byn  am  be(ba||  yn  cydamsern 
neu  yn  cydoeei ;  neu  yn  rbodoi  gwabanol  oly|- 
iadau  ar  yr  uo  gwrtbddrycbau.  Y  mae  gplyg^ 
y  rban  fwyaf  o'r  gwrtbddrycbau  byn  yn  Ewrop, 
dan  deymasiad  y  pedwerydd  bwystfil  yn  Dan- 
iel, sef  Ymerodcaetb  Rbufain,  yn  ei  bamrywiol 
gyfhewidiadan. 

Yr  awdwyr  mwyaf  bynod  a  ysmfenasaBt  ar 
y  Dadguddiad  ydynt,  Mede,  Daubuz,  Yitriags, 
Syr  Isaac  Newton,  Esgob  Newton,  Low  man  ;* 
beblaw  yr  amrywiol  ysgrifeowyr  ar  y  Testa^ 
ment  Newydd,  neu  ar  yr  boll  Feibl. 

DADGUDDIG,  (dadgudd)  diaigelu,  eglaro, 
amlygu,  arddangos.  Y  gair  Ch.  aatoxaXoTmo. 
a  gyneitbir  dadguddio,  yn  gystal  a'r  gair  Jfeb, 
nbi  •y^*^  y*  cyfateb  iddo,  a  arvrydda  diar- 
chuddio ;  tynu  ymaitb  orcbudd  oddiar  wrtii 
ddrycb  i'w  wneuthur  yn  amlwg;  neu  dior- 
cbuddio  Uy^^d  i  weled  y  gwrtbddirycb  bwnw. 
Y  mae  y  gair  Hebraeg  a'r  gair  Gro^  yn  ngbyf- 
ieitbiad  y  LXX,  yn  cael  eu  barferyd  am  agoriad 
llygaid  Balaam  i  weled  angel  yr  Ai^lwydd  ar 
y  ffordd.  Num.  22.  81.  a  24.  4,  16.  Fel  y 
mae  gair  yn  cael  ei  ddefnyddio  i  osod  allan  am- 
lygiad  o  betbau  dwyfol  i  ddyuion,  arwyddSf 
diargelu  y  ^rtbddrycban,  a  diorcbuddio  llyg- 
aid meddyliau  dynion  i'w  gweled.  Y  mae  yr 
un  ffwrtbddrycbau  yn  cael  eu  bamlyga  i  bawb 
sydd  a'r  ysgi^tbyrau  sanctaidd  ganddynt;  ond 
nid  nid  ydyw  pawb  yn  eu  canfod  yn  yr  an 
m6dd,  oblegid  bod  gorcbudd  ar  y  rban  amiaf  o 
ddyuion.     '  Yr  ymadrodd  am  y  groes,  i'r  rhai 

•  Mae  chwyldroftdMi  y  flwydd/n  1S48  wedi  asfor  ar  Uwero 
esbonwjr  ar  làjft  j  Dadguddlaa.  Tr  eBboniadan  dlweddar- 
Bit  teilwng  o  tjlw,  yw  vr  elddQ  Motee  Stuart,  WoodhooM« 
Koitta,  C'oader,  ac  yn  neilldnol  eaboDiad  oy^awn  a  xnanwl  y 
Parota.  Mr.  EUlotU  eef  ei  'Horn  ApMalyptio»,**  mewn  tair 
cyArol,  wyth  plyg,  yr  hwn  a  gynwya  ymofiwUlad  helaethacb 
a  belmladaeth  manylach  nag  an  araU,  ao  sydd  yn  dry  «or  tn 
gwertbikwr  1  «glwya  Crist.  Mae  traethawd  Fleminc  b«r»  d,  ■ 
ysgrlfenwyd  yn  y  flwyddyn  170L  wedi  dyfod  I  fti  y  dyddimu 
hyn,  0  berwydd  ei  nodiad  ar  y  awyddyn  1848^ Ibl  yr  anuer  j 


byddai  y  bonunedphiol  yn  oael  ei  tbywallt  ailan, ae y  gwms- 
beld  awdurdod  y  Pab,  hyd  ei  ddystry w  terfynol  yn  y  flwydd- 

Si  aooo.  Fe  albü  y  dy lid  orybwy  1 1  beíÿd  am  waUb  dyddoiol  j 
r.  Cununing,  a  draddodwyd  gûddo  mewn  ftuxfo  'Lêciuri^ 
yn  1840.  Mae  esbonwyr  €^mani  yn  gwabaniaetbn  yn  gvbl 
oddlwrth  ddawinyddioQ.Lloegr,  o  ran  natnr  a  dyben  Ujtr  j 
Dadgaddiad,  gan  ei  olyga  yn  gyikaaoddiad  obwarebyddol 
(drama)  i  oeod  allan  füddagollaetb  Oriattonogaatb  ar  Inddew- 
aetb  a  Pbaganiaeth,  yn  hytreoh  na  pbiopbwydoUaetb  katttt 
yddol.  O'r  rbal  byn  y  mae  Pareas,  Hartwig,  Bicbom,  ae  er- 
alll,  yn  ngbyd  a  Mloeea  Stuart,  (ÿhr  America.  Bama  eraill  tsA 
maea  y  bropbwydoliaetb  Tw  gyfyngn  at  ddinyatr  Jemuiem, 
«o  odalyno  at  gwymp  RhuflOn  Bastnaidd,  yn  ngbyd  a'r  inU* 
flwyddnmt,  yr  adgyfodiad  eyifrecttnol,  y  fam  ddiweddaf,  a 
obyflwr  gogooeddns  yr  efflwys  yn  y  Jerusalem  nefoL  ac  nad 
ydyk  1  edryeh  am  banes  olynol  eglwys  Criat  ynddo.  O'r  rbsi 
byn  y  mae  Grotius.  Lueke.  Kwald,  Bleek,  BebotteJ>e  WetUu 
Hag,  Dr.  Davidson,  fcc    Ond  y  Cam  fwyaf  gyftvoln  yw,  n»l 


UuawaeraUL  Yn  ol  yr  eabuoiad  bntyMrM  7  ■«»]»»» 
pblol  wedi  deobreu  ei  tbywallt  yn  cbwyldroadau  eyIfredlDol 
y  flwyddyn  1848,  a  bod  ewymp  BabBon  Thmt  jifiBMii-^. 


BAD 


aar 


DAD 


coUedig  ynfydnrydd  yw.— Y  dyn  aamnolnid 
jw  yn  deibyo  y  pethaa  sydd  o  Yabryd  Daw; 
canys  ffolineb  ydynt  ganddo.'  1  Cor.  1. 18*  a 
2. 14,  T  mac  jn  dywed  yr  ymadrodd  am  y 
groes  ytt  mynagi y  pelhaa  sydd  o  Yabryd  Daw, 
ond  ex  eu  bod  yn  betkao  gwerthikwr  a  gogon- 
eddoa,  nid  ydy w  yn  gweled  gwerth  na  gogon- 
iant  ynddynt ;  oÚegid  íod  y  fforchadd  ar  eu 
caloaan.  Nis  diobon  i  feddwlac  anian  lygr- 
edig  wcled  ffogooiant  mown  petbao  aaoctaidd 
sydd  yn  boUol  groes  iV  anian  bono.  Y  mae 
Daw,  gyda  rboddi  gwrtbddrycban  yn  amiwg 
o'a  blaen,  yn  llewyrcka  i  galonan  ei  bobl,  i 
roddi  iddynt  olcuni  gwyb^aeth  gogoniant 
Daw  yn  wyneb  lean  Oríst.  Gyda  bysbyaa  y 
gwrtbddrychao,  y  raae  yn  rboddi  iddynt  anian 
ddawiol  iV  aynied,  a  goleani  ysbrydoi  yn  y 
meddwl  i*w  canfod  yn  eu  natnr,  eo  goffoniant^ 
en  cysyUtiad  a*a  priodol  leoedd.  Nid  egloro 
gwahanol  wrtbddryebaa  y  mae  Dnw  iddvni 
aag  y  sydd  eisoes  yn  t  Beibl  wedi  en  dad- 
goddio,  ond  tynn  ymaith  y  gorcbndd  oddiar 
ec  calonan,  fel  y  gweSont  y  gwrthddrycbau 
byny  yn  en  priodol  oleani^fic  y  cymeradwyont 
bwyDt.  Felly,  à  wyneb  amred  ymaent.yn 
edrych  ar  ogoniant  yr  Argfwydd  yn  j  dryât, 
gyda*r  iaib  bofider  a  byfrydwcb,  fel  y  newidir 
bwynt  Tr  nnrby w  ddclw,  o  ogoniant  i  ogoniant, 
gan  Yabryd  yr  Arglwydd.  2  Cor.  3.  18.  T 
pethaaaaobraetbadwy  a  ddarparaodd  Dawi*w 
bobl,  y  mae  yn  en  beglnro  iddynt  drwy  ei  Ys- 
brydL  Nl  ddicbon  cig  a  gwaed  ea  dad&^addio 
Da*a  canfod — ^ni  ddicbon  na  dysg,  na  donian, 
na  dootbineb  dynol,  cyffredin  yn  mysg  dyoion, 
ea  dadgoddio.  Gwaitb  neilldnol  a  grasol  Duw 
yw  dadgnddio  ei  Fab  yn  ngbalonaa  ei  bobl. 
GaL  L  16.  Mat  16.  17.  «Nid  edwyn  neb  y 
Mab  ond  v  Tad ;  ac  nid  edwyn  neb  y  Tad  ond 
y  Mab ;  a^r  hwn  yr  owyllysio  y  Mab  ei  ddad- 
gaddio  iddo.*  Mat.  11.  27. 

Y  mae  Daw  yn  ^dadgoddio  petbaa  dyfnion 
allan  o  dywyllwcb.'  Job  12.  22.  Ymae*yn 
dadgoddio  dyfnion  betbau  Daw  [Salm  92.  5.] 
lef  ei  feddyliau,  Meddyliaa  Dow  y w  ei  gyng- 
honon  ai  dre&iadaa.  Nid  ydyw  Daw  yn 
meddwl  i  gyngbori  a  pbenderfyna;  ond  ei 
feddjfiaa  y w  ei  gyngborion.  Wrtb  ystyried  y 
petbaa  byn  y  gwaeddndd  yr  apostol  albm, '  O 
ddyfnder!'  Rbaf.  11.  33.  Y  mae  yn  ea  dad- 
goddio i  ddynion  yn  ol  eiewyllys  ei  ban,  o  ran 
ei  ddewiaiad  oV  personan,  y  dull,  aV  amser. 
Amos  3.  7.  Gen.  18. 17.  Dan.  2.  22.^Y  mae 
djfaion  betbaa  dynion.  Salm  64.  6.  Diar.  20. 
5,  *  Ond  gwae  y  rbai  a  ddwfn  geisiant  i  gpdd- 
io  ea  cyngbor  oddiwrtb  yr  Arglwydd.*  Esa. 
29. 15.  *  Canys  y  mae  efe  yn  cbwilio  y  calon- 
an  AC  yn  prcŵ  yr  arenan.*  Jer.  17. 10. — Y  mae 
gan  Satan  ei  ddyfnderau,  ,fel  y  ^ywedant.  Dat 
2.  24.  *'  Ond  nid  oes  dim  cuddiedig  ar  na» 
dadguddir ;  na  dirgel  ar  naa  gwybyddir.'  Mat 
10.  26.—*  Y  dydd  y  dadguddir  Mab  jr  dyn.' 
Luc  17.  30.  Y  dydd  y  dadguddir  ef,  nid  yn  y 
propbwydoliaetbau  am  dano,  na  phregetbiad 
43 


yr  efengyl  o  bono,  ond  yn  boll  fawredd  ei  Ber- 
Bon  dwyfol,  gyda  gogoniant  addaa  iddo.  Mat 
24.30.  2  Tbea.  1.  10  Tit  2.13.  2  Pedr  8. 10. 

DADL-EU,  (dad-yl)  .1.  Mater  ag  a  fjrddo 
rbwng  pleidiaa,  beb  fod,  neu,  na  addefir  ei  fod, 
yn  olea  ac  yn  eglur  i  bob  plaid ;  ac  o  berwydd 
byny  fod  y  pleidiau  yn  parbau  yn  anghydsyn- 
iol  yn'ei  gylcb.  I.Sam.  24.  15.  Jer.  51.  36. — 
2.  kbeswm,  cwyn,  acbos,  cyngbaws.  Job  13. 
6. — 3.  Ammbeuaetb,  anaicrwydd,  neu  anhyder 
y  meddwl.  <  Heb  na  digder  na  dadl.'  1  Tim, 
2.  6.  *Na  daramraan.'  W.  S.— *.Öotí6ím^.' 
Süe$.  Or,  JtaXoyi^fiov.  Y  mae  y  dd^u  gyf- 
ieitbiad  yn  rboddi  cyfiawn  feddwl  y  gain  Gall 
fod  dyn  yn  dadleu  yn  ei  ieddwl  ei  bun  am  wir- 
iooedd  y  ffydd,  addewidioa  Duw,  a*i  barod 
rwydd  i  wrando  gweddi ;  neu  gall  fod  mewn 
yabryd  yrorafaelgar,  a  dadlengar,  yn  ymrjaoc 
ag  eraill.  Mae  y  ddwy  agwedd  byn  ar  feddwl 
dyn  yn  ei  anaddasa  i  weddio. 

DADLEU,  (dadl)  ymryaon,  arddadlo ;  am- 
rafaelio  ac  ymryaon  mewn  gweiriau,  nea  mewn 
ymreaymiad.  Barn.  6.  31.  1  Sam.  25/  39. 
Job  23.  6,  Diar.  81.  9.  Mic.  7.  9.  Rbuf.  9.  20. 
— Y  mae  yr  Arglwydd  yu  ^  dadleu  &  dynion,' 
pan  y  byddo  trwy  ei  air,  ei  Yabryd,  a*i  raglun- 
laetbau,  yu  eu  bargyboeddi  o'u  pecbod,  ac  ya 
en  ceryddu  am  dano ;  noa  pan  fyddo  yn  eu  cospi 
à'i«iamedigaetbaa.  Esa.  3.  13.  Jer.  2.  9.  Ezec. 
38.  22. —  1  mae  efe  befyd  yn  '  dadleu  droa  ei 
boW  yn  erbyn  en  gwrtbwynebwyr,  pan  ddad- 
gtddio  gyfiawnder  eu  hacbos,  ac  y  coapo  eu 
geiynion.  Salm  35.  1.  a  43.  1.  Eaa.  51.  22. 
Joel  3.  2.  Mic,  7.  9. — ProflFeawyr  a  *  ddadleu- 
ant  &'u  mam,'  pan  ymroddant  mewi»goatyng- 
eiddrwydd  i  arfer  y  moddion  mwyaf  ennillgar, 
a  tbebycaf  i  Iwyddo,  i  ddiwygio  eu  heglwys  a'u 
gwlad.  Hob.  2.  2. — Y  mae  dynion  yn  ^dadleu 
yn  erbyn  Daw,'  pan  ybyddont  yn  ymresymu, 
yn  angbytuno,  yn  gwrtbwynebu,  ac  yn  beio  ar 
Dduw,  yn  wj/neb  trefn  yr  iecbydwriaetb,  ac 
atbrawiaetbau  ffogoneddus  yr  efengyl.  Y  mae 
yr  apostol  yn  dangoa  fod  yr  ynfydrwydd  bwn 
yn  fawr.  Rbut  9.  20,  Oddiwrtb  y  cyfryw 
<  gyuàyn  ddalea  dynion  llygredig  ea  meddwl, 
beb  fod  y  gwirionedd;ganddynty'  y  gorchymynir 
i  ni  gilio.  1  Tim.  6.  5. 

DADLEÜDY,  llŷa  barn.  Ho  i  brofi  achos- 
ioDf  ac  i  ddadleu  cwyn.  Mat  27.  27.  lonn  18. 
33.  Act  23.  35.  ẃ.  vpatTtapiovy  oddiwrtb  y 
gair  Idad,  Frastorium,  llŷa  i'r  Prcetor  i  wran- 
do acboaion.  Oddiwxtb  Marc  15.  16.  a  loan 
18.  28.  Tebygol  ei  fod  yr  cm,  neu  ran  o  bal- 
es Piiat  Cvfieitbir  yr  an  gair,  %<,  yn  Pbil. 
1.  13. 

DADLWYTHO,  (llwytb)  gwagbauo  Iwytb. 
Act  21.  3. 

DADRODDI,  (rhodd)  rboddi  petb  yn  ol, 
wedi  unwaitb  ei  dderbyu.  Deut  24.  13. 

DADSEINIO,  (sain)  ail  aeinio,  neu  acinio 
mewn  atebiad;  ateb-lef,  gwrtbseinio,  gwrtb- 
daro,  gwrtbguro,  megys  y  gwna  Uef  yn  erbyn 
mnr,  neu^raig.  1  Sara.  4.  5. 


DâE 


ÌBÈ 


DAS 


DADWINO,  íedwin)  palla,  diflann,  hen- 
eiddio,  trealio.  V  mae  daa  RÌr  Hebracfi;  jn 
cael  eu  cyfleithu  dadwino :  Bef,  flJìlBJ  yn  §alm 
31.  9.  ^DadwÌDodd-  fy  llygaid  gan  ofid.  Ac 
yn  adn,  10.  cyfieithir  eîpyaru  ;  *A'm  besgyrn 
a  bydrasant.'  Yn  Salm  ö.  7.  cjrfieithir  ef  tiiuír 
io  ;  *  Treuliodd  fy  llygad  gan  ddigder.'  Y  «lir 
arall  a  gyfíeithir  dadtoino^  yn  Eaa.  24.  4.'  yayw 
5^3  ac  a  arwydda,  crino,  tyçio,  gwywo,  a 
•yrthio,  fel  dail  neu  fiodau ;  gwîsço,  treulio. — 
Cyfieithir  y  gair  J^J  hefyd  hoa  yn  ffol^  yn 
Diar.  30  22. — dijfygto,  yn  Exod.  18.  18. — 
pallu^  yn  2  Sam.  22.  46.  a  Salm  18.  45. — it- 
flanuj  yn  Esa.  28,  1,  A^^-ptoaelf  yn  NaK  8.  6. 
— diystyrUy  yn  Dent  32.  15. — hwrio  i  laivr,  yn 
Jer.  14.  21. — anmharchu,  yn  Mic.  7.  6. — Cyf- 
ieithir ef  iyrthio,  yn  Esa.  1.  30.  a  34.  4,  a  40. 
7,  8.  Jer.  8,  13.     Edr.  Dkdwino. 

DADWRDD-^YRDDAU,  (gwrdd)  terfysg, 
cvffro,  cythrwfl,  mawr  drwst,  godwrdd,  ym- 
ffrost,  ffwdan.  2  Bren.  19.  28.  Salm  74.  23. 
Esa.  37.  29.  Mae  yn  arwyddo  gwi^  aiarad, 
fel  y  gwna  dyn  meddw.  Diar.  23.  29. 

I)ADYMCHWEL--YD,  (ymchwel)  taflu 
drosodd,  didrefAa ;  tadn  peth  mewn  modá  ter- 
fvsglyd,  megys  a'i  wyocb  i  lawr ;  dyrysu.  Job 
12.  15.  Salm  146.  9.  Ec^  24.  1.  2  Tinu  2. 
14,  18. 

DAEAR,DAIAR,(dai.ar)  Or.  Tata,  raiwpa, 
[aaiera]  oddiwrth  y  gair  Heh.  7^3  [yoA^J 
Llad,  Terra. — ^Tyfu,  cynvddu,  oblegid  mai  o'r 
ddaear  y  mae  tyfiant  pob  peth.  1  corph  tra 
mawr  hwn  0  bridd,  ceryg,  dec  pa  nn  sydd  yn 
ein  cynnal,  ac  yn  ein  maethu.  GÍen.  1,  10.  Y 
bydysawd  cyfan  o  for  a  thir  yn  nghyd.  Gen. 
1.  1. — Y  mae  y  ddaear  agos  yn  çron  ;  nid  yw 
ei  chylch  o'r  dwyrain  i'r  gorllewm  ond  1 07  o 
filltiroedd  yn  fwy  na  llinell  canol-ddydd  lled- 
ancdJ,  o  begwn  y  gogledd  i  begwn  y  dean.  Y 
mae  ei  chylch  dros  25,000  o  filltiroedd;  ei 
thryfesnr  [diameter]  y w  7957}  o  filltiroedd  ;* 
ei  harwyneb  ydyw  199^  o  filiynan  o  filltiroedd 
yscwar.  Mae  tair  rhan  0  bedair  o  honi  wedi 
en  toi  gan  foroedd,  os  nid  ychwaneg.  Bbenir 
hi  yn  bedair  rban,  sef  Asia,  Eyraop,  AFmiOA, 
ac  America.  Mae  iddi  ddan  ysgogiad.;  un  yn 
flynyddol  0  amgylch  i'r  haul,  yr  hwn  sydd  yn 
Uywodraethu  tymhorau  j  flwyddyn,  ac  yn  peri 
haf  agaaaf;  a*r  Hall  ar  bì  phegwn  ei  hun  yn 
feunyddiol,  a'r  ysgogiad  iwn  sydd  peri  dydd  a 
noa.  Y  mae  yn  ddydd  kr  y  rhanan  hyny  o'r 
ddaear  sydd  yn  wynebu  yr  haul,  ac  yn  nos  ar 
y  rhanau  cyferbyniol ;  a  chan  fod  pob  rhan  o 


*  Vmddeng^s  oddiwrth  fesnrlad  nmnylâch  mai  7880  o  fill- 
tiroedd Tw  tryfesor  y  ddaacr  o  befwn  y  gogledd  1  begwn  y 
dMQ,  ft  79S6  o  fllltiraedd  o*r  dwynda  i*r  fforUewio.  ae  ftollr 
nad  yw  ei  tbryfeanr  ond  26  o  filltiroedd  yn  hwy  no  flbrdd  na? 
Hall  Cetr  mai  190,668,856  o  filltiroedd  ytewar.yw  ei  harwyn- 
eb; o  b«  nn  y  mae  40  a  haner  o  flUynao  yn  dir,  a  150  o  flllyB- 
aa  yn  foroedd:  nen.  a  golygn  fod  eCharwyneblad  yn  evnwsTe 
ao  o  ranan,  yna  bydd  7  ran  yn  dir,  a  38  rhan  yn  fbr.  £i  pbell- 
der  eddlwrUi  yr  haol  yw  96,071,  M7  o  filltiroedd;  ao  felly  mae 

SI  troi  mewn  cyloh  oddenta  iddo  o  507,852,914  o  filltiroedd. 
yflawna  hyn  mewn  866  o  ddyddlan,  5  o  orUn,  48  o  fynydan, 
a  4419  o  ellUdan,  nrda'r  cyflymdra  o  68.143  o  filltiroedd  bob 
awr.  Dosranir  y  ddaear  yn  awr  nid  1  bedair  rhan  fel  cynt, 
ond  i  bnmp— Mf -á«<a,  Sutrop,  AffHca  Ameriea.  ao  Oeéani^; 
yr  olaf  yn  cynwyi  ynyeeedd  llaoeog  Mor  Tawèlog  y  Da— C. 


honi  a'i  gwyneb  at  yr  haul,  ac  yn  y  gwrthwyn- 
eb,  trwy  y  symndiad  beanyddiol  hwn,  yn  y 
pedair  awr  ar  hagahi,  y  mae  yn  ganlynol  yn 
ddydd  ac  yn  nos  yn  mhob  man  rn  gylchynol, 
yn  y  cyfamser.  Ei  phellder  odaiwnh  yr  haal 
yw  81,000,000  o  filltiroedd  Edr.  FiAintDAu. 

Y  gair  daear  a  arwydda,  hefyd»  yn  yr  ys- 
grythyran,  1.  Holl  drigolion  y  ddaear.  Gren. 
11.  l.t  Salm  9Ö.  1.  Jer.  22.  29.-2.  Yr  holl 
ffreaduriaid  a  ^nwyair  ar  y  ddaear,  ac  yn  y 
byd  i  gyd,  dynion  acanifeiliûd,  llvf^ian  a  mwn- 
an,  dy&oedd  a  phy^od,  &c  '  Eiddo  yr  Ar- 
glwydd  y  ddaear  a*i  chyflawnder.'  Salm  24.  1. 
— 8.  Weithian,  nid  yw  yr  holl  ddaear,  nea 
holl  deymasoedd  y  ddaear,  yn  arwyddo  dim 
ychwaneg  na  rhyw  ranaa  ot  ddaear,  megjs 
TBderodraeth  y  Caldeaid  aVAssyriaid.  *Aig- 
Iwydd  Dduw  y  nrfoedd  a  roddcs  i  mi  deymas- 
oedd y  ddaear.V  Ezra  1.  2.  Eaa.  10.  14.  Yr 
nn  modd  hefyd  y  mae  Jndea,  tebygol,  sef  tir 
yr  •  luddewon,  yn  cael  ei  alw  yr  holl  ddaear. 
*  Llaweny dd  yr  holl  ddaear  y  w  mynydd  Seion.' 
Salm  48.  2.  Jer.  51.  25.  Gwlad  yr  Inddewon 
yn  fwyaf  neilldnol,  sydd  yn  ngolwg  yr  apostol, 
pan  y  dywed,  *  Byr  waitn  a  wna  yr  Arglwydd 
ar  )  ddaear.'  Ehnf.  9.  28.  Sef,  efe  a  ddwg 
ddinystr  disymwth  af  y  tir  a*r  bobl  hyn.  Dae- 
*'  (n)  y<^y^  y  P^*"  ^*,  a  gyfieithir  gtolad^  yo 
Mat*  9.  26. — tir,  yn  Loc  4.  25.  Cyfieithir  ef 
cfoear,  yn  Marc  16. 38.-4.  Cyflwr  iael  agwacL 
Dat  6.  18.  a  12.  13. — 5.  Ôychymygion,  tn- 
eddiadan,  a  mwyoiant  cnawdoL  lean  3.  31. 
Dat.  12.  4.  a  18,  11. 

DAEAREN,  enw  y  ddaear  yn  y  rhyw  fen- 
ywaidd;  y  ddfear,  y  llawr.  Job  16.  18.  a 
28.  5. 

DAEAROL-ION,  ynperthyn  i'r  ddaear,  an- 
ianol.  Salm  10. 18.  loan  3.  12.  laffo  3.  \h. 
Adda  a'i  holl  had  ydynt  ddaearol,  o  herwjdd 
llunio  eu  cyrph  oV  ddaear ;  ac  o  herwydd  eu 
bod  vedi  myned,  trwy  bechod,  yn  farwol  a 
llygredig.  1  Cor.  15.  40,  47,  49.  2  Cor.  5. 1. 
— *  Fel  yn  euw  lesu  y  plygai  pob  glin,  o'r  nef- 
olion,  a'r  dacárolion,  a  r  tan-ddaearolion  beth- 
au.'  Phil.  2.  10.  Tra  dyrchafwyd,  gan  Dduw, 
yr  lesu  hwnw  a'i  dibrisiodd  ei  hun,  gan  gym- 
eiyd  amo  agwedd  gwas,  i  fod  yn  frenin  gomcL- 
el,  gogoneddas,  a'i  lywodraeth  yn  cyrhaedd  o 
nchder  y  nefocdd  i  ddyfnder  nffern.  Y  mac 
holl  denlu  y  nefoedd,  set  yr  angelion  sanctaidd, 
ac  ysbrydoedd  y  cyfiawn  y  rhai  a  berffeith- 
iwyd,  yn  ymostwng,  ac  yn  ei  addoli  yn  ddi- 
fiino.  Mat.  24.  31.  a  25.  31.  Eph.  1.  21,  22. 
Col.  1. 16.  a  2.  10.  2  Thes.  1. 1.  Heb.  12.  22, 
2^.  Dat  4.  6,  &c  a  5.  9,  10.  Holl  drigolion 
y  ddaear  hefyd  a  ymostyngant  iddo,  gao  ci 
gydnabod  ef  yn  Arglwydd,  er  gogoniant  Da^ 


t  *A*r  boll  ddaev  vdoedd  o  un  ialth,*  «ee.  Kae  esbonwjr 
yn  amrywio  yn  ngbyieh  y  gair  ^daear^*  gan  yM  cyfieithir  ff 
molad,  nen  aiTfrnewn  manan  eratIL  Barna  Luther,  Calyin. 
Poole,  Patrick,  Wella,  Bomuel,  Clarke,  Henry,  Pye  Bmith,  ac 
eraill.  nad  oedd  cymysgedd  yr  ieithoedd  yn  oofleldJo  '  holl 
drigolion  y  ddaear.*  Gwel  'KiUo*ê  Oytiopoedia  of  BibUeal 
JAterahnre,  o  dan  y  gair  '  To^guee  Ooi^ûUm  qf;'  a'r '  JSncf 
(^Mêdia  JSrittanioa,'  (7fed  argraffiad,  1842)  o  dan  y  gftlr 


DAE 


330 


DAF 


Dad,  naîll  ai  o'a  bodd,  d6q  o*q  hanfodd ;  hyn 
a  wna  jr  holl  saint  o'a  ffwirfoddy  gyda'r  parch 
mwyat  Y  tan-ddaearoRon  bethan,  yw  yr  holl 
(IdjTDÌon  sydd  wedi  marw,  ac  yn  eu  beddan ; 
yn  Dghyda'r  holl  la  damnedig  sydd  yn  affern. 
Bydd  pob  creadar.  rhesymol,  yn  mhob  man  o'r 
greadigaeth,  yn  dyfod  i  ymostwng  i'r  Cyfryng- 
wr,  ac  i  roddi  ygoron  ar  ei  ben. 

DAEARFOCH-YN,  {daear-raoch)  oreadur 
tra  bloneg(^  7^7^  >  dywedir  fod  ei  noneg  yn 
fttddiol  at  iachau  poen  yn  tnhen  y  glnn  [sdnt- 
ica]  ac  afiecbyd  yn  y  llwjnau.  '  É1  flew  ydynt 
d^iefnyddlol  at  wnenthur  pantran  llaoiedydd- 
ion  a  gorearwyr.  Er  niai  pethaa  go  eirwon 
ydyw  crwyn  daenrfoch,  y  maent  yn  dra  bndd- 
iol  i  gadw  gwlaw  allan  {hwj  ydoedd  to  nesaf 
allan  y  babell  aanctaidd,  a  hwyracb  eu  bod  yn 
arwyddo  yr  olwg  wael  ar  Grist  a'i  eglwys  yn 
allanol ;  er  fod  yno  gysgod  a  diddosrwydd  cys- 
am.  Exod.  25.  5.  a  26.  14,  a  36. 19.  Arfer- 
ent  gynt  grwyn  daoarfocb  hefyd  at  wneathur 
esgidiao.  Exod.  16. 10. — •  Crwyn  daearfoch.' 
Heb.  IDntl*  ^*^  ^^  grybwylliad  am  y  cre- 
adar hwn  yn  yr  ysgrythyr  ond  yn  y  lleoedd 
Qchod.  Y  mae  yn'anl^wdd  penderfyna  pa 
greadnr  ydoedd,  neu  a  ydyw  yn  adnabyddns 
yn  ein  gwledydd  ni,  ai  nad  yw.  Barnai  ^ 
inddewon  ei  fod  yn  greadur  gUn,  yr  hyn  nid 
oedd  y  daearfochyn,  vn  ol  eyfraith  Moses.  Nid 
oes  Demawr  air  wedi  rl^odcK  mwy  dyryswcb  a 
pbetrnsdor  i  feimiaid  dyasedig  na  hwn.  Bo- 
chart  a  fama  nad  an  anuail,  ond  mai  lliw  a 
feddylir  wrtbo.  Nid  oes  nn  oV  hen  gyfieith- 
iadaa  yn  ei  olyga  yn  enw  un  anifail,  ond  y  'Cal- 
daeg;  oddiwr^  ba  un  y  mae  ein  cyfieithiad 
nl,  a'r  Seiaonaeg,  wedi  grfieithn  daearfochyn, 

Y  LXX,-  a'r  VulgaU,  a'l  cyfleithant,  Crwyn 
vadi  eu  Uivrio  o  Uw  y  violet^  j  Syriaeg,  iVip/tw 
— yr  Arabaeç,  Du — Coptic,    Ftoi*^— Bochart, 

DAEARGRYN-FAAXJ,  rhyw  gynhwrf  a 
tfaorfyag  ofbadwy,  nen  ysgydwad  yn  y  ddaear, 
neu  ryw  ran  o  honi,  a  ddygwydd  trwy  rvw 
darth  amnwythedig,  a  lochesir  yn  Dgheadyilau 
ei  chrombij;  yr  hyn  sydd  eáaith  cynneaad 
rhyw  fygfaen  brwmstanaidd,  a  hwnw  yn  cael 
lie  i  don  allan,  a  chan  gyfarfod  à  rhyw  gymysg 
ddefnyddiaOf  o  wahanol  natar  iddo,  yn  ei 
ffordd,  a  wna  mthr  a  chyflfroad  dychrynllyd, 
oes  peri  i'rddaear  grynu.  Math  o  daranau 
dan  y  ddaear  ydyw  daeargryn.  1  Bren.  19. 11. 

V  gwledydd  ue  mae  heleathrwydd  o  fygfeini, 
nitr,  nen  geDystri  yn  nghrombil  y  ddaear,  ac 
amiedd  o  geaolan  mewn  creigian,  sydd  fwyaf 
darosityngedig  i  ddaeargryn.    Mae  daeargryn 


*  Cyftelthir  7  nit  JTẅ. '  iachoek,^  jn  j  o/fleifhlad 
aeg  h«f jd  yn  Mâ^«r,  yn  oyfaUb  Vv  *^da«aHbohyrf  yn  y  6ym- 
neg,  and  yrnddpogys  na  ebeir  no'r  aslftil  hwn  mewn  nn 
vkd  allan  0  Ewrop.  Mae  mwy  o  reeyman  0  blaid  y  golygiad 
mü  aaifidl  c^r  rbyw  afhildd  oedd  y  iaoKaA,  nag  on  aralL 
Oelwlr  7  rbai  hyo  gan  drigollon  gwledydd  dwyr^iniol  Affirloa 
«^  yr  «Dwan  peeoêêê,  empaeatäe,  thaeatêe^JUoasÊey  a  tocA- 
aìb»~enwaa  yn  tebygu  yn  ftwr  iawn  fr  líéb.  tacheuh,  Y 
maent  0  gryn  falntloli,  ac  o  Uw  Ilwyd  nen  lae-gocb.  Celr  dar- 
nniadan  0  bonynt  ar  lawer  0  adelladan  {mowwnmiiê)  tt 
^pbt,  a  gelUr  cMgln  en  bod  yn  llnoeog,  a'n  erwyn  yn  bawad 
nrcael— C. 


yn  an  o'r  pctbau  mwyaf  ofnadwy  sydd  yn  ym- 
ddangos  mewn  natur.  Mynych  y  Myncwyd 
dinasoedd  cyfain  trwy  ddaeargryn,  ac  y  dyfeth- 
wyd  y  wlad  oddi  amgylch. 

Crybwyllir  am  amryw  ddaoargrynftan  yn  yr 
ysgrythyrau.  Yr  hynotaf  ydoedd  un  a  ddy- 
gwyddodd  yn  nyddian  Uzziah,  brenin  Judab. 
Josepbas  a  ddywed  fod  y  ddaeargryn  yma  mor 
echrynawl  ag  y  darfu  iddi  hoUti  mynydd  ar 
draws  ei  haner,  «yr  hwn  oedd  yn  sefyll  yn  y 
gorllewin  i  Jerusalem,  a  symnd  un  haner  iddo 
yn  nghyleh  baner  milltir  o'i  le.  Gwel  Amos 
1.  1.  Zech.  14.  5.  Daeargryn  arall,  tra  by  nod, 
a  gomwch  naturiol,  a  ddygwyddodd  ar  farwol- 
aeth  ein  Hiachawdwr.  Mat.  27.  61,  Rhai  ys- 
grifenwyr  ydynt  o'r  farn  fod  y  grynfa  hon  yn 
deimladwy  dros  yr  holl  fyd :  eraiU  a  dybiant 
mai  yn  ngwiad  Judea  yn  unig  yr  ydoedd,  neu 
yn  unig  yn  y  deml,  pyrth  yr  hon  a  ysgydwid, 
a'i  lien  a  rwygwyd  yn  ddwy,  oddi  fynu  hyd  i 
waered.  Rhaid  fod  rbyw  amgychiadau  Ira 
ofnadwy  yn  dylyn  yiro  hwn,  pan  yr  effeithiai 
gymaint  ar  y  canwriad,  a'r  rhai  oedd  gydag  ef, 
nes  eu  dwyn  i  gyfaddef  mai  Mab  Duw  oedd 

ir  hwn  a  hoeliwyd,  ag  yr  oeddent  yn  ei  wylio. 
[at  27.  Ö4. 

Y  mae  yr  ysgrytbjrr.  yn  son  yn  {vxiych  am 
gryniad  y  ddaear,  sigliad  a  chynhyrnad  seiliau 
y  mynyddoedd,  d:c.  megys  effeithian  gallu 
Duw,  ei  ddigofaint,  a*i  ddialedd.  Ond  nid  yw 
yr  ymadrodd  hyn,  bob  amser,  i'w  ddeall  yn 
llytbyrenol,  fel  pe  mewn  gwirionedd  y  byddai 
y  ddaear  yn  crynu ;  ond  gosod  allan  y  maent 
fawredd,  ca<]ennd,  a  gallu  pen-arglwyddiaethol 
Duw.  Gwel  Salm  18. 1.  a  46.  3.  a  104.  32.  a 
114.  4. — Yn  allegawl,  arwydda  cyfnewidiadau 
mawrion  yn  nghyflwr  gwladol  ac  egwysig 
teymasoedd  y  ddaear.  Dat.  6.  12.  a  16.  18. 

DAEARYDD,  (daear)  ffau.— '  Fr  Uwynogod 
y  mae  dayerydd.'    Luc  9.  68.     W.  S. 

DAFAD,  DEFAID,  (daf)  Or.  ot<:;  Llad. 
Ovis.  Y  gair  Jleb,  'r^'^  am  ddafad^  a  ar 
wydda  frwytklonrwy^dd,  Sylwa  ColumeDa^ 
er  nad  oes  un  creadur  wedi  ei  wi&go  à  gor- 
chudd  mwy  cynhes  na'r  ddafad,  eto  ei  bod  yn 
rhynUyd  iawn,  ac  yn  wan  i  oddef  oerfel.  Gwel 
Columella,  lib»  8.  cap,  3.  Anifeiliaid  tyner 
[Molle  pecue.  Virgil*)  ydynt,  a  rheidiolSawn 
iddynt  gael  tŷ,  n^u  gysgod  diogel,  yn  y  gauaf; 
a  pho  ieuengaf  y  byddont,  tyneraf  o  gwbl  yd- 

imt.  Y  mae  y  Sàlmydd  yn  cyfeirio  at  fFrwyth-  ■ 
onrwydd  y  defaid,  yn  Salm  144. 13. — *  Y  dol- 
ydd  ^  wisgir  à  defaid,'  gan  amled  oeddent. 
Salm  66.  13.  Y  mae  genym  hanesion  am 
ddefiiid  Palestina,  eu  bod  yn  flfrwythlawn  hyn- 
od.  Dywed  Bocbart,  fod  y  defaid  dwyreiniol 
nid  yn  unig  yn  dwyn  dau  oen  (Can.  4.  2.)  ond 
weithiau  tri  neu  bedwar,  a  hyny  ddwy  waith' 
yn  y  flwyddyn.  Y  mae  y  defaid  yn  greadur- 
iaid  tra  defnyddiol,  ac  befyd  yn  dra  digosti'w 
cadw.     Y  mae  eu  cig  yn  fwyd  tyner  ac  iachus 


*  Oêorgie  ILL.  Wa.  2D5-3SL    Boóbart,  Vok  U.  p.  468. 


DAF 


340 


DAF 


— eu  gwlan  i  wnenthnr  gwisgoedd  o  bono,  er 
clydwch  a  barddwch— eu  crwyn,  wedi  eu  trin, 
a  wnant  amryw  c^n  gwisgoedd,  a  gwi^r  llyfr- 
au  k  hwynt-^y  roae  eu  llaeth  yn  fwy  roaeth- 
iawn,  ac  a  rydd  fwy  o  gaws  ac  ymenyn  na 
llaeth  gwartheg — à^u  perfedd  gwneir  tantiau 
offer  cerdd — eu  bis  wail  sydd  wrtaith  rhagorol 
— a*n  hesgyru,  wedi  en  calch-losgi,  a  wnant 
brawf-foddion  i'r  coetbyddion.  Y  mae  amrjw 
o  rywogaethau  o  ddefaid.  Y  rhai  Yspaenaidd 
sydd  yn  cael  en  cyfrif  yn  rhagori  o  ran  eu 
gwlan  ;  a  defaid  bycbain  Cymm,  a  rbai  cynffon 
lydan  Syria,  Barbari,  ac  Ethiopia,  sydd  yn 
rhagori  o  ran  cu  cig  tyner  a  blasos.  Y  mae 
cynffonan  y  diweddaf  a  enwais,  rhai  o  honynt, 
yn  fawr  iawn,  yn  llusgo  y  ddaear,  ac  yn  cael  en 
cynal  á  byrddau,  ar  olwynion  bycbain,  ac  yn 
pwyso  50  o  bwysan.  Y  maont  yn  ddarostyng- 
edig  i  araryw  afiechvd  a  llesgrwydd.  Y  mae 
iddynt  elynion  creulon  mewn  bleiddiaid,  cŵn, 
&c  Y  maent  yn  ddiniwed,  ac  yn  weiniaid  i 
amddiffyn  eu  hunûn ;  yn  dneddol  i  OTwydro, 
ac  yn  cael  en  tarfn  yn  ami ;  y  maent  hefyd  yn 
ddystaw,  ac  yn  ddirwgnach  yn  eu  cyfyngderan. 
Da  iddynt  gael  amddiffyn  fa,  cadwjraeth,  ac 
yrogeicdd,  mewn  ffyddlondeb,  tynerwcb,  a 
gall^  bugail  gofalus.  Y  maent  yn  cydnabod 
hyn  yn  en  parodrwydá  i  wrando  llais  y  bngail, 
ac  iV  ganlyn.  Yn  yr  boll  betban  hyn  y  mae 
dttwiolion  yn  cael  eu  cvffelybu  i  ddefaid,  dan 
ofal,  ac  yn  nghadwracth  en  Bugail  da,  yr  Ar- 
glwydd  lesu,  yr  hwn  a  roddodd  ei  enaid  dros 
ei  ddefaid^  ac  sydd  yn  en  cyrchu,  yn  en  diog- 
elu,  ac  yn  rhoddi  iddynt  fy^wyd  tragywyddol. 
loan  X.  Salm  74.  1.  a  70.  13.  a'05.  7.  Esa. 
53.  6.  Jer.  23.  2,  3.  Ezec.  34.  6,  12.  Mic. 
7.  14,  Mat.  IX).  6,  16.  a  25.  32,  33.  a  26.  31. 
Heb.  13.  20.     1  Pedr  2.  25.     Edr.  Bugail. 

DAFADEN-OG,  idafad)  chwydd  caled  di- 
ddolur,  chwarcn.  Dataden  ddof ;  dafaden  wyllt, 
sef  y  cancr. — *  Neu  y  dafadenog.'  Lef.  22.  22. 
Jieb,  f^i^'i  gwreinyn^  nen  chwyddfrychau  yn 
y  croen,  ac  heb  droi  yn  grach,  eto  yn  lledaenu 
ac  yn  taenn  dros  y  corph.  Un  oV  nnafan  oedd 
yn  anghymhwyso  dynion  i*r  offeîrÌ8daetb  dan 
y  gyfraith. 

DAFYDD,  ^  T  [anwyl^  anwylyd]  mab  ieu- 
engaf  Jesse,  o  Iwyth  Judah.  Ganwyd  ef  yn 
Bethlehem,  i.  m.  2910.  Bngeilio  defaid  ei  dad 
ocdd  ei  waith  yu  ei  febyd ;  a  thebygol  nad 
ucdd  ci  waith  yn  hyn  yn  barotoad  anaddas  i*r 
lie  mawr  a  roddwyd  iddo  gan  yr  Arglwydd,  fel 
blaenor  ar  ei  bobJ,  wedi  hyny.  Yr  ocdd  yn 
ndnabod  yr  Arglwydd  yn  foreu.  Nid  anhebyg 
iddo  gyiansoddi  amry  w  o*i  Salman  pan  yr  oedd 
ar  byd  fcnsydd  Bethlehem,  yn  bugeilio  praidd 
€Ì  dad.  Yr  haues  cyntaf  a  gawn  am  dano  y  w, 
pan  yr  eneiniwyd  ef  gan  Samuel,  yn  ol  gor- 
chymyn  Duw,  î  fod  yn  frenin  ar  Israel  yn  lie 
Saul,  pan  oedd  yn  Dffhylch  dennaw  oed.  1 
Sam.  xvi.  Dwy  ar  hugain  oed  oedd,  medd 
Bedford;  a  deg  ar  hugain  p^ii  ddechreqodd 
deymaan  yn  ELçbroi^    0  raq  ç;  berson^  ^yr 


oedd  yn  wridgoch,  a  theg  yr  olwg,  a  hardd  ei 
wedd.*  Pan  yr  ymddangosodd  ger  bron  Sam- 
uel, wedi  i'r  Arglwydd  wrtbod  ei  frodyr,  dy- 
wedodd  yr  Arglwydd  wrth  Samuel,  'Cyfod, 
eneinia  ef :  canys  dyma  efe*  Yna  y  cymerth 
Samuel  gom  yr  olew,  ac  a*i  heneiniodd  yn 
nghanol  ei  frodyr.  A  daeih  Ysbfyd  yr  Ar- 
glwydd ar  Dafydd,  o'r  dydd  hwnw  allan.*  Cawn 
ef  yn  ami  yn  ei  Salman,  jn  coffàn  gydasjndod 
a  diolchgarẁcb,  ddaioni  Duw  tii  ag  ato,  yn  ei 
ddyjchfldfiad  yn  y  modd  hynod  hwn  i'r  orsedd. 

*  Etholodd  hefyd  Dafydd  ei  was,  ac  a'i  cymerth 
0  gorlanan  y  defaid :  oddiar  ol  y  defaid  cyfef)r- 
on,  y  daeth  ag  ef  i  borthi  Ja(X)b  ei  bobl,  ac  Is- 
rael «i  etifeddiaeth.'    Salm  78.  70,  71« 

Yr  oedd  Saul  yn  fwy  golygus  gwr  na  Da- 
fydd ;  a  mwy  o  addasrwydd  ynddo,  o  ran  yni- 
adangosiad,  i*r  freniniaeth. ,  Nid  oedd  tealu 
Jesse  yn  cnwog,  ac  nid  oed<^  Bethlehem  ond 

*  bechan  yn  mhlith  milocdd  Judah  ;'  a  Dafydd 
hefyd  oedd  yr  ienangaf  o'i  frodyr;  eto  yr  Ar- 
glwydd a  ddy wedodd,  '  Eneinia  e^  dyma  ete !' 
Yr  oedd  hyn  yn  rhagddangos  y  byddai  i  Grist, 
o  had  Dafydd,  er  max  y  diystyraf  oV  gwvr 
oedd,  gael  yr  orsedd,  i  Mwyddo,  a  chael  ei 
dderchafn,  a  bod  yn  nchel  iawn.'  Gwelodd  yr 
Arglwydd  yn  dda  y  pryd  hwn  ddethol,  o  blith 
meibion  Israel,  j  person  ag  yr  oedd  Crist  i 
ddyfod  o  hono,  a'i  nodi  yn  nnrhydeddns,  trwy 
ei  eoeioio  yn  firenin  ar  ei  bobl.  Yr  oedd  rhag- 
oriaeth  nodedig  yn  eneiniad  Dafydd  rhagor  i 
eneiniad  Saul.  Yr  oedd  eneiniad  Sanl  yn  ter- 
fynn  yn  ei  berson  ei  bun ;  ond  yn  eneiniad 
Ùafydd,  sefydlwyd  y  freniniaeth  ar  Israel  yn- 
ddo ef  a'i  deulu  tra  y  byddai  Israel  yn  frenin- 
iaeth ;  ond  nid  hyny  yn  unig,  ond,  yr  hyn  sydd 
yn  anfeidrol  fwy,  sefydlwyd  y  freniniaeth  yn  ei 
had  ar  yr  eglwys  gyffredinol,  Israel  ysbrydol, 
byd  ddiwedd  amser ;  ie,  yn  oes  ocsoedd.  Ar 
ysgwydd  Crist,  o  hM  Dafydd,  y  mae  ac  y  bydd 
y  llywodraeth  byth ;  *  ac  ar  heîaethrwydd  ei 
ly wodraetb,  a*i  dangnefedd,  ni  bydd  diwcdd ; 
ar  orseddfa  Dafydd,  ac  ar  ei  freniniaieth  ef,  i'w 
threfnn  ac  i*w  cLadarnban  à  barn,  ac  à  chyf- 
iawnder,  o'r  pryd  hwn  ac  hyd  hj^  Ess.  9. 
7.     Luc  1.  32,  33. 

I.  Fel  yr  oedd  Dafydd  yn  nn  o  hynafiaid 
Crist,  felly  yr  oedd  hefyd  yn  gysgod  neillduol 
a  hono.  Oblegid  hyny  y  gelwir  Crist  wrth  yr 
enw  Dafy<id  yn  ami  yn  yr  ysgrytbyrau.  KDyf- 
odaf  hefyd  nn  bugail  amynt,  ac  e(e  a'u  portha 
hwynt,  sef  fy  ngwas  Dafydd :  efe  a'n  portha 
hwynt,  ac  efe  a  fydd  yn  fugail  iddynt — a'm 
gwas  Dafydd  a  fydd  yn  dywysog  yn  cu  mysg/ 
Yn  fynych  y  gelwir  ef  yn  FÌb  Dafydd — ac  o 
had  L>afydd.  Ezec.  34.  S3,  24.  a  37.  24.  Jer. 
23.  5.  a  30.  0.  a  83.  17.  Mat.  9.  27.  a  12.  23. 
a  22. 42.  Khuf.  1.3.  2  Tim.  2.  8.  Dat  6.  5. 
Gan  fod  Dafydd  yn  un  o  hynafiaid,  ac  yn  gys- 
god o  Grist,  a'i  eneinio  gan  Dduw  i  fod  yn 
frenin  ar  ei  bobl,  a  bod  breniniaeth  ei  eglwys  i 
fod  yn  ei  dŷ  yn  dragywydd,  gellir  golygu  ei 
eneini^  ef  feleneinitui  Criat  ei  ban.    Bneia^ 


DAF- 


341 


DAF 


iwjd  Cnst^  loewQ  ystyr,  ynddo ;  >ain  hyBv,  y 
mae  yr  yagrythyraa  yn  Ueikra  am  ei  enciniad 
ef  ac  eneiniad  Cmt  fel  un.  ^  Ce&is  Dafydd  fy 
Dgwasanaethwr :  eneiniais  efÀ'm  bolew  saoct- 
aidd/  Salm  89.  20.  Yr  an  modd  y  mae  gor- 
.seddf&inc  Dafydd  a  gorseddfainc  Crist  yn  un. 
*  Iddo  y  rhydd  yr  Ai^wydd  Ddow  orsedd^  ci 
dad  Dafjrdd.'  Lnc  1.  32.  Dafydd  *  yn  gwy- 
bod  d jngQ  o  Ddttw  iddo  trwy  Iŵ,  mai  o  ffrwyth 
ei  iwynaa  ef  o  ran  y  cnawd,  y  cyfedai  ef  Gri^ 
i  eistedd  ar  ei  oraeddfa  eV    Act  2.  30. 

Fel  hyn  y  mae  dechrenad  y  freniniaéth, 
trwy  osodiad  Duw,  yn  nhŷ  Dafydd,  yn  ym- 
(id?ingos  fel  goBodiad  newydd  o  froniniaetb 
Crist  yn  J  byd,  gyda  mwy  o  amlygrwydd  ac 
e^lurdeb  parhaol  nag  a  fu  ami  jn  y.  cyn-oes- 
oedd.  Planodd  Daw  y  gwreiddyn  yn  enein- 
iad  Dafydd,  o  ba  un  yr  oedd  Blaoubtn  Cyf- 
lAWKDSR  i  dardda  a  blagoro,  yr  bwn  oedd  i  fod 
yn  Frenin  tragywyddol  ar  yr  eglwys.  Gelwir 
ef '  Gwialen  o  gyff  Jesse ;  a  blagnryn  oU  wraidd 
ef;  Esa.!!.  1.  Jor.  23. 5.  a  33.  15.  Dat22.16. 

II.  Gwedi  eneiniad  Dafydd,  arweiniodd  yr 
Arglwydd  ef  i'r  orsedd  trwy  ami  a  bir  flinder- 
aa.  Yn  ei  gyfyogdi^raa  a'i  waredigaethau,  yr 
oedd  'megys  yn  rhyfeddod  i  lawer.*  Salm  il. 
7.  Mynych  y  bu  ei  fy wyd  yn  y  peryglon  mwy- 
nf,  oddiwrth  genfigen  eJyiiiaetbol  Saul.  Ffodd 
i  wlad  y  Pbilistiaid,  trwy  angbrediniaeth,  am 
ddiogeiwcb ;  ac  yno  y  bu  mown  enbydrwydd 
a  chyfyngder  tra  mawr.  Nid  oedd  ond  megys 
cam  rbyngddoÂgangea  ynfyaycb;  cto  diang- 
ol  jdoeddy  trwy  oial  Duw  am  dano.*  *  Anfon- 
odd  Daw  oddinchod,  cymerodd  fi,'  medd  efe, 
tynodd  fi  allan  o  ddyfroedd  lawer.  £fo  a'm 
gwaredodd  oddiwrtb  fy  ngelyn  cadarn,  a  rbag 
fy  Dgbaaeion,  canys  yr  oeddynt  yn  drecb  na  mV 
Salm  18.  19, 17.  1  Sam.  xix,  zxiii,  xxiv,  xxti, 
ixii,  a  XXX.  Dewisodd  Daw  ef  mewn  pair 
cjstadd,  i'w  addasa  iV  sefyllfa  a'r  gwaitb  iddo 
yn  ol.  T  mae  yn  coffllo'  ei  gyfyogderan,  a*r 
lies  o  bonynt^yn  nghyd  a*i  waredigaetbaa  allan 
0  honynty  yn  lynycb  yn  y  Salman,  gyda  mawr 
syodod  a  diolcbgarwcb. 

Yroedd  Dafydd  yn  yr  boll  ortbrymderaa 
hjD,  nid  yn  unig  yn  arddangosiad  o  dduli 
yr  Aifflwydd  yn  gyffredinol  yn  ei  oruch- 
«ylîaeẅaa  taag  at  ei  bobl,  i*w  paro;  a*a 
gwneutbur  yn  gymbwys  i  gael  rban  o  etlfedd- 
iaetb  y  saint  yn  y  golenni;  ond,  befyd,  yn 
neillduol  gyagod  o  Grist,  anwylyd  ac  eoeitiiog 
Daw,  yn  ci  gyflwr  o  ddarostyngiad,  dirmyg,  a 
dyoddefaint,  yma  yn  y  byd,  wrtb  fyned  trwy 
waitb  y  prynedigaetb,  ac  i  gael  ei  ddyrcbafn 
i'r  oraedd  dragywyddol.  Fel  yr  eneiniwyd 
Crbt,  mewn  effaith,  yn  eneiniad  Dafydd ;  felly, 
hefyd,  gwaredwyd  Crist  yn  ei  waredigaetbau, 
id  yr  oedd  yn  nn  o*i  hynafiaid,  a  Cbrist  yn  ei 
Iwynau.  Eto  y  mae  Crist,  nid  yn  unig  yn  bil- 
iogaeth  Dafydd,  ond  hefyd,  gwreiddyn  'Dafydd 
-gwreiddyn,  ac  acbos  efifeithiol  ei  ildercbafiad 
a'i  holl  waredigaetbaa*  Yr  oedd  Crist  ynddo, 
(el  ei  h^d,  yo  mbob  cyfyngder  a  fa  arno ;  yr 


oedd,  befyd,  ai*  yr  un  pryd,  yn  amddiflfynfa  ac 
yn  waredydd  iddo.  Er  fod  cystuddiau  Dafydd 
yn  fawrion,  eto  i*w  cymharu  à  cbystuddiati 
Crist,  nid  oeddent  gymaint  a  defi>yn  i  holl  for- 
ocdd  mawrion  y  byd.  Nid  mellditliion  cyfraitb 
Daw  oedd  dyoddefiadau  Dafydd,  a  chospedig- 
actb  dialeddol  digofaint  dwy  fol,  ond  cerydd  tad- 
ol,  yn  effeitUio  fel  cyfiferi  meddygol  or  ei  lcsàd 
— ond  Crist  a  wnaed  ju  felidith  drosom  !  Beth 
oedd  yn  gynwyscdig  yn  byny  ni  ddcall  nob 
bytb  ond  efe  ei  bun  yr  bwn  a'i  profodd. 

III.  Wedi  ei  bnro  yn  y  pair  cystudd,  yn 
amscr  Duw,  daetb  i'r  oisciid  yu  anrbydeddus, 
trwy  osodiad  Dnw,  ac  i  foddlonrwydd  a  Uesàd 
ei  bobl.  Yr  bwn  a  orchyiuyuodd  ei  eneinio  a'i 
gosododd  ar  ei  orsedd.  .Felly  yr  ydoedd  wedi 
addaw.  Salm  78.  70,  7l.  Syraudwyd  yr  boll 
rwystrao,  agorwyd  y  flbrdd  o'i  flaen.  *A  theyrn- 
asodd  ar  Israel  yn  Hebron  saitb  mlynedd  a 
cbwe'  mis ;  ac  yn  Jerusalem  y  teyrnasodd  efe 
dair  blynedd  ar  ddeg  ar  bu2;ain,  ar  boll  Israel 
a  Jndah.  Mab  dong  ml  wyd  d  ar  b  again  oedd 
Dafydd  pan  ddechreuodd  deyrnasu,  a  dcugain 
miyuedd  y  teyrnasodd  efe.'  2  Sam.  5.  4,  5. 
Yr  un  raodd  y  derchafwyd  Crist,  bad  Dafydjl. ' 
Er  i  freninoedd  y  ddaear  ymoaod,  a'r  pen- 
aethiaid  ymgyngbori  yn  nghyd,  yn  erbyn 
yr  Arglwydd,  ac  yn  erbyii  ci  Grist  ef; 
yr  1  Arglwydd  a  osododd  ei  frenin  ar  Sion, 
ei  fynydd  sanctaidd — a'i  tea  dyrcbafodd,  a 
roddes  iddo  enw  yr  bwn  sydd  goruwch  pob 
cnw — a'i  gosododd  i  eistedd  ar  ei  ddcbeulaw 
ei  bun  yn  y  nefolion  leoedd,  goruwch  .pob  ty- 
wysogaeth,  ac  awdnrdod,  a  gallu,  ac  arglwydd- 
iaetb,  a  phob  enw  a  eowir,  nid  yn  unig  yn  y 
byd  hwn,  ond  yn  yr  bwn  a  ddaw.  Salm  2.  2, 
6.  Eph.  1.  20,  21.  Phil.  2.  9.  Yr  oedd  dyr- 
chafíad  Dafydd  yn  rhyfeddod  i  lawer.  Pan  yr 
eneiniwyd  Dafydd,  yr  oedd  Saul  yn  eistedd  ar 
orsedd  Israel,  ac  yn  llwyddiannus  yn  ei  ly  wodr- 
aetb.  Yr  oedd  ganddo  feibion  befyd  i'w  heti- 
feddu  ar  ei  oL  Y  mae  yn  ymddangos  mai 
gorchwyl  gorchestol  ydoedd  dwyn  Dafydd  i'r 
orsedd  yn  gyfreithlon  o  gorlanau  y  defaid,  yn 
wvneb  y  cyfryw  rwystrau  ar  ei  ffordd,  heb  lu- 
oedd,  beb  blaid,  heb  arfan,  na  dim  ond  addewid 
ddianwadal  Duw  o'i  ochr.  Ond  gau  fod  gan- 
ddo addewid  gadam  Duw  hollalluog,  yr  oedd 
ganddo  ddigon  i'w  wneutbur  yn  fuddugoliaeth- 
us; — Yr  oedd  dyrcbafiad  Dafydd,  fel  ei  flindcr- 
au  a'i  ddarostyngiad,  yn  gÿsgod  p  ddyrchafiad 
Crist:  ond  betb  oedd  y  rhwystrau  ar  tfordd 
Daly  Id  i'r  orsedd  i'w  cymharu  a'r  anhawsder- 
an  oedd  gan  Grist  i  ymdrechu  â  hwynt  ?  Yr 
oedd  giifynion  cyfraitb  gyfiswn  Duw ;  yr  oedd 
holl  allnoedd  y  ty wyllwch  ;  yr  oedd  angeu  ci 
bun,  brenin  y  dychryniadau,  ar  ffordd  Crist  i'w 
orsedd: — er  byny,  *  dyrcbafodd  i'r  ucheldcr.' 
Dilcodd  yr  ysgrifcn-law,  trwy  dalu  ei  gofynion 
sanctaidd  yn  llawn — yspeiliodd  y  ty wysogaeth- 
au  a'r  awdurdodhu  ar  y  groes — gorchfygodd 
boll  nerth  angpu,  ac  a'i  Ilyncodd  mewn  buddug- 
oliaetb.    Ac  efe  a  gym^rodd  ei  eÌ6t^4le  ^^  ei 


DAF 


.  342 


DAF 


ié 


orâedd  ddisigl,  gvda  bloedd  orfoleddos  ar  yr 
holl  nefoedd.  J? el  nas  gallodd  neb  rwvstro  en- 
einiog  Duw  iV  orsedd,  felly  nis  dicooL  neb 
gelynion,  er  grymused  ac  amled  y  byddont,  ei 
ddioreeddn  bjth.  Salm  89.  4,  29,  36.  a  110. 
1.     Galar.  5,  19,    Heb.  1.8. 

IV.  Tr  ofedd  brwydrau  a  buddugoliaethaa 
Dafydd  yn  hynod.  Ymddangosodd  Duw  yn 
foreu  o'i  blaid,  trwy  ei  nertbu  i  orchfygu  y 
Hew  a'r  artb.  Gwedi  byny,  rboddodd  yr  Ar- 
glwydd  Goliath,  cawr  y  Philistiaid,  yn  ei  law, 
yr  hwn  yr  oedd  boll  Israel  yn  ei  arswydo. 
Trwy  ei  fuddngolîaetbau  ar  y  Canaaneaid,  a'r 
holl  genedloedd  oddi  aragylch,  dygwyd  Israel 
i  feddiant  cyflawn  6  boll  wlad  yr  addewid.  Yr 
oedd  Duw  yn  •  gyru  allan  y  cenedloedd  o  flaen 
Israel  hyd  ddyddian  Dafydd.'  Act.  7.  45. 
Ond  Dafydd  a'u  darostyngodd  bwynt  yn  gwbl, 
ac  a'u  gwnaeth  yn  gaetíi-weision.  Darostyng- 
odd y  Jebusiaid,  a  cbymerodd  en  tŵr.  Taraw- 
odd  y  Philistiairl,  ac  a'a  darostyngodd,  ac  a 
gyraerodd  Gatb  a'i  phentrcfydd  o  law  y  Phil- 
istiaid.  1  Cron.  18.  1.  Os  cymherir  yr  ys- 
grytbyrau  canlvnol,  gellir  gweleÜ  yr  amser  a'r 
oflferynau  (sef  t>afydd,  a'i  fab  ^  olomon)  trwy 
ba  rai  y  cyliawnodd  Duw  ei  addewid  o  wlad 
Canaan  i  had  Abraham.  2  Sam.  viii.  Ezra 
4.  20.  Ni  wnaeth  Josuab,  yr  hwn  befyd  oedd 
gysffod  o  Grist^  ond  dechreu  y  gwaitb  o  roddi 
meddiant  i  Israel  o  w!ad  Canaan  ;  gadawyd  ef 
i'w  orpben  gan  Dafydd,  yr  hwn  oedd  un  o 
bynafiaid  Cnst,  ac  yn  gysgod  mwy  arbenig  o 
bono.  Goresgynodd  lawet  mwy  o  wlad  yr 
addewid  nag  a  ddarfa  i  Josuab  ei  ddarostwng 
a'i  feddiannu.  Yn  helaethrwydd  liywodraet^ 
Dafydd,  a'i  fab  Solomon,  y  gallwn  weled  rbyw 
gyffelybrwydd  cysgodol  o  ëangder  teymas 
Crist,  Gosodir  helaethrwydd  ei  deymas  allan 
mewn  geiriau  bentbycol  oddiwrth  byn  ;  *  Efe  a 
lywodraetba  o  for  hyd  for'— sef  o'r  Môr  Cocb 
hyd  for  y  Philistiaid — *  ac  o'r  afon' — sef  o  afon 
Euphrates  hyd  derfynau  y  ddaear.'  Salm  72. 
8.  1  Bren.  4.  24,  a  8.  66.— Ei.hun  y  gorcb- 
fygodd  Crist  y  Ilew  rhuadwy;  y  buddugol- 
iaethodd  ar  Satan,  blaenor  byddin  uffern,  ac  ni 
pbaid  a  myned  ar  ei  farch  gwyn,  y n  gorchfygu, 
nes  y  byddo  teyrnasoedd  y  byd  yn  eiddo'  ein 
Harglwydd  ni,  a'i  Grist  ef.  Dat.  11.  15.  a  12. 
10.  Salm  2.  8.  a  22.  27.  a  72.  8.  a  89.  17. 
loan  17.  4,  5. 

*  0  for  hyd  for.'  Gosodir  terfynali  gwlad  yr 
addewid  allan  yn  y  geiriau  hyn,  *  A  gosodaf  dy 
derfyn  o'r  Môr  Cocb  hyd  for  y  Philistiaid,  ac 
o'r  diffaetbwch  byd  yr  afon.'  Exod.  23.  31. 
Nid  oedd  cwr  cithaf  y  Môr  Cooh,  yn  y  gog- 
ledd,  ddim  vn  mhell  oddiwrth  afon  yr  Aipht, 
yr  hon  oedd  yn  rbedeg  i  For  y  Canoldir ;  ac 
ar  Ian  y  môr  yn»a  yr  oedd  y  Philistiaid  yn 
prcswyiio,  o  ba  herwydd  y  mae  Môr  y  Canol- 
dir yn  cael  ei  alw  Môr  y  Philistiaid.  O  gwr 
eithaf  y  Môr  Cocb,  gan  byny,  ar  draws  i  For  y 
Canoldir,  ac  ar  hyd  ei  Ian  ef,  cyn  belled  a 
paynydd  Libanus,  yr  oedd  y  terfyn  gorllewinol  I 


o'r  dehan  i'r  gogledd.  Drachefiiy  y  diffacth- 
wch,  yn  nghwr  eithaf  gwlad  Canaan  yn  y  dc- 
hau ;  a'r  dehau-ddwyram  i'r  gwledydd  cyfagos, 
tn  draw  i'r  Môr  Marw,  a  thu  cefn  Pr  lorddon- 
en,  hyd  yr  afon  fftwr  Euphrates»  oedd  yn 
gwnenthur  terfyn  yn  y  dwyrain  a'r  dehau :  & 
Uinyn  union  oddiwrth  For  y  Canoldir,  heibio  i 
fynydd  Libanus,  at  yr  afon  Eaphrates,  a  nodal 
allan  y  terfynau  yn  y  goçledd,  neu  y  goglccld- 
f)rllewin.  Y  mae  yn  "^ued  anhawdd  cwbl  btn- 
derfynu  am  y  teiiynau  hyn,  wedi  cymaint  o 
amser;  ac  o  herwydd  hyny  y  mao  amryfal 
dybiau  yn  ngbylch  rhai  pcthau  perthynol  idd 
ynt ;  eitbr  y  mae  y  gosodiad  hwn,  tybygid,  yn 
cytuno  a'r  gosodiadau  ag  sydd  yn  cael  edrych 
arnynt  yn  fwyaf  cywir.  Gen.  16.  18.  Num. 
84.  3.  Deut.  11.  24  Jos.  1.  4.  1  Bren.  4. 
21,  24.    Salm  72.  a 

Er  mai  Dafydd  ei  bun  a  fu  yn  y  frwydr  gyda 
Goliath,  eto,  yr  oedd  holl  Israel  yn  faddugol- 
iaethus  yn  ei  fnddugoliaeth  ef.  i  r  an  modd  y 
mae  buddugoliaeth  Crist  yn  fuddugoliaetb  dra- 
gy wyddol  i  w  holl  bobl.  *  Cymerwch  gysur/ 
medd  Crist  wrth  ei  ddysgyblion,  *myfi  a  orcb- 
fygais  y  byd.'  loan  16.  SX  Y  mae  ei  oruch- 
afiaeth  ef  yn  gweini  cysur  effeithiol  iddynt  hwy, 
yn  nghanol  gorthrymderau  y  byd. 

V.  Cafodd  Dafydd  le  mawr  yn  yr  eglwjs, 
hefyd,  fel  propkwyd,  Trwy  y  cys^od  enwog 
hwn  0  Grist,  nid  yn  unig  y  perffeitbiwyd  y 
gwaith  a  roddwyd  i  Josuab,  o  ddarostwng  y 
Canaaneaid,  ond  dygodd  hefyd  holl  drefniadaa 
Moses  mewn  perthynas  i  addoli  Du^  i  berffeith- 
rwydd.  Fel  hyn,  gwelwn  fod  yn  angenrheidiol 
cael,  nid  up,  ond  amryw  brophwydi,  oflfeiriaid, 
a  breninoedd,  Í  osod  allan  boll  gyiflawnder  Crist 
yn  y  swyddau  byny.  Dafydd  a  berflFeitbiodd 
yr  holl  addoliad  fuddewig,  yn  ei  holl  drefniad- 
au  a'i  osSäiadau,  fel  na  wnaed  dim  cyihewid- 
ladau  arno  mwyach  tra  y  parbaodd  yr  or- 
nchwyliaeth  bono.  Trefnodd  boll  ddosbarth- 
iadau  y  swyddogion,  y  bamwyr,  y  porth- 
orion,  a'r  offeiriaid  meioion  Aaron  ;  a  gosod- 
iadau V  cantorion  i  ganu  yn  nhŷ  yr  Arçlwydd, 
&  symbalan,  a  nablan,  <!^c,  a'u  dospartnu  hwy 
yn  bedwar  dorpartbiad  ar  hngain.  Parhaodd 
yr  holl  osodiadau  hyn  hyd  ddyfodiad  Crist,  1 
Cron.  xxiii,  xxi\r,  xxv,  xxvi.  Luc  1.  6.  Dy- 
ddimodd  y  babell  a  adeiladwyd  gan  Moses,  ac 
a  osododd  babell  i  fynu  ei  hun  yn  Jerusalem,  i 
ddwyn  arch  Duw  i  mewn  iddi.  2  Sam.  6.  17. 
2  Cron.  16.  1.  Wedi  hyny,  yn' niwedd  el 
ddyddiau,  derbyniodd,  trwy  yr  Ysbryd,  bortrci 
ad  o'r  demi,  yn  ol  yr  hwn  yroedd  ei  fob  Solo- 
mon ^  i'w  hadeiladu.  Dangosodd  Duw  iddo 
hefyd  y  fan  a  ddewisodd  efe  i'w  hadeiladu,  sef 
yn  llawr-dyrnu  Arafna  y  Jebusiad.  Dent  12. 
5,  6,  7.  2  Sam.  14.  18,  ult.  *Mi  a  ctholais 
Jerusalem  i  fod  fy  enw  yno ;  ac  a  ddewisais  Da- 
fydd i  fod  ar  fy  mhobl  Israel '  2  Cron.  6.  6. 
Am  hyny  y  gelwid  hi  y  ddinas  sanctaidd,  He  y 
bu  addoliad  Duw  yn  cael  ei  gadw  hyd  ddyfod- 
iad Crist;  lie  y  casglwydyreglwyAQristionog- 


DAF 


348 


DAF 


ol  gyntaf  ar  ol  eqgyniad  Grist ;  a  He  y  irwallt- 
wyd,  mown  modd  nodedig,  yr  Tsbrjd  Glan  ar 
Jdydd  y  Pentecost  Mam  cglwys  yr  boll  fyd 
oedd  yf  eglwys  yn  Jerusalem.  'Ŷ  gyfraitiL' 
^f  yr  efeiwyl,  *  ú  k  allan  o  Seion,  a  gair  yr  Ar» 
glwydd  o  Terósaleni.'    Esa.  2.*8. 

Fel  prcphwyd,  dan  ysprydolîaeüi  yr  Ysbryd 
Glan,  y  cyfansoddodd  Di^dd  y  Salxnaa,  iV 
canu  yn  siddoliad  Daw  yn  gyhoeddiis  yn  rnbob 
ocs,  tra  byddai  eglwys  gan  Ddnw  ar  y  ddaear. 
S}  Iwedd  7  caniadan  dwyfol  hyn  yir,  mawrhydi 
^ogoneddoB  Penon  y  Messiah — gwaith  ar- 
ddercbog  y  prynedigaeth-^bendithion  Uaosog 
a  gogoneddns  yr  efeogyl,  a'i  llwyddiant  dros  yr 
hoU  ddaear — gwaredigaeth  a  dercfaafiad  yr  eg- 
Iwjs  o^i  boll  bechodaa  a*i  i^orthrymderaiit  byd 
Qea  yrnddangosai  yn  gyflawn  ar  ddeheulaw  ei 
pbriod,  ac  yn  debyg  i£lo.  £dr.  Saljcau.  To 
yr  olwg  ar  Grist  a'i  iecbydwriaetb,  y  mae  «i 
tinaid,  yn  mberson  ac  yn  mbrofiad  yr  hoU  eg- 
lwj3,  y n  gystal  a'i  brofiad  ei  bun,  wedi  ei  lenwi 
&  syndodi  gorfblodd»  a  diolcbgarwob,  a'r  dy- 
Qaniadaa  mwyaf  hiraetblawn  am  fwynbad  o 
bono.  Mae  yr  efeogyl,  a'i  gwrthddr^chaa  an- 
rVidroI  ogoneddns,  y  w  sylwâd  y  caniadan  per- 
aiid  byn,  sydd  eghxr  in  bwnt  i  amhenaeth 
oddiwrth  yr  esboniadan  dwyfol  a  roddir  arnynt 
vn  y  Testament  NewyddL  Lnc  xxiv.  Ad  ii. 
ileb.  1.  8.  a  2.  6,  7.  a  5.  6.  a  7.  17.  a  10.  6,  6, 
:,  13.  1  Cor.  15.  25.  £pb.  4.  8.  Y  maent, 
trwy  OFcbymyn  Dnv,  i'w  canu  yn  jv  egl^ys. 

Y  mae  byn  yn  amlwg  oddiwrtb  deitlaa  amryw 
0  bonynt,  yn  en  oyflwyno  i'r  pen-cerdd-*-scf  i'r 
blaeDor  ar  y  rban  bono  o'r  addoliad  dwyfol  3m 

Y  deml.  Peraidd  ganiedydd  Israelt  o  berwydd 
brn,  y  gelwir  sf ;  sef  oblegid  iddo  gyiansoddi, 
0  dan  ysbrydoUaetb  Daw,  ganiadau  peraidd  ac 
efeogylaidd  amOrist  a'i  ieebydwriaetn,  i'w  cann 
gan  yr  ^Iwys  nes  yr  elo  yn  gyflawn  i  wlad  y 
gogoniant  Yr  oedd  Salman  Dafydd  yn  ber- 
aidd  yn  yr  eglwys  yn  nyddiau  yr  apostolion. 
Aet  16.  25.  Èpb.  5.  19.  Col.  8.  16.  Un  o 
Salman  Dafydd,  y  *niae  yn  dra  tbeby^ol,  a  gan- 
wjd  gan  Grist  a'i  ddysgyblion  wrth  fwyta  y 
pasc  a'r  swper  diweddat  Y  mae  yn  ddigon 
hysbys  y  byddid  arfcToF  o  gann  y  Salman  can- 
îynol  ar  ol  y  pasc,  sef  y  cxiv,  cxv,  cxvi,  cxvii, 
a'r  cxviii.  Y  mae  rbyw  bereidd-dra  nefoiaidd 
ynddynt  byd  beddyw,  i  bob  dyn  ysbrydol  a 
pbrofiadol,  yn  rbagori  ar  bob  caniadan  eraill,  er 
en  cael  dan  yr  an&ntais  fawr  o  gyfieitbiadan. 

Y  mae  y  golygiadan  mwyaf  gogoneddns  ar 
•Mirgeledigaetban  dwyfol  yn  cael  ea  gwisgo 
ganddo  yn  boll  barddwob  prydyddiaetíi.  x 
mae  ei  ebediadaa  yn  gryfion;  ei  eiriaa  yn 
ddetboledig ;  ei  gyfielybiaetban  yn  addas  ac  yn 
•ieu ;  ei  wterion  yn  bwysig  ac  efengylaidd ;  ei 
ei  ysbryd  yn  ddnwiol  a  gwresog. 

V  mae  donian  natnriol  a  çras  ysbrydol,  yn 
cyd-ddyagleirio  yn  hardd  odidog  yn  y  rban 
fwyaf  o  amgylcbiadan  ei  fywyd.  £i  wroldeb 
fcl  milwr — ei  *  ddoetbineb  yn  ei  boll  ffyrdd;' 
(1  Sam.  18. 14.— ei  ffydd  gadam — ei  ddawiol- 


deb  ddiragritb — ei  ffyddlondeb  a'i  dynerwcb 
fel  cyfaill — &.  gydwybod  dyner,  a'i  ysbryd 
maddeogar  toag  at  ei  elynion  marwol.  Dyma 
V  petbaa  sydd  yn  cyd-gyfarfod  yn  harddwych  i 
brydfertbu  y  gwr  yn  ol  calon  Daw,  *  Cefais 
Dafydd,  mab  Jesse,  gwr  yn  ol  ngbaloo,'  medd 
Duw,  *yr  bwn  a  gyflawna  fy  boll  ewylJys.'  Act 
13.  22.  1  Sam.  la.  14.  Nis  gellir  cael  tyat- 
iolaetb  uwcb  a  mwy  cyâaẁn  am  un  oreadur.  , 
Diamben  nad  oedd  Dafydd  beb  ei  wendidan 
yn  ei  amser  gorea  ;  eto,  gwendidau  oeddynt ; 
ie,  gwendidaa  plentyn  nfadd,  a  gwas  ffyddlon 
i  Ddnw  a'i  bobl  Ni  welir  yn  DiSydd  falcbder, 
cenfieen,  twyll  a  rbaffriitb  Saol.     Y  mae  yn 

Cddiried  yn  yr  Aiglwydd  yn  tentŷ,  er  nad 
>  weithrediadaa  angbrediniaetb,  a'n  heffeitb- 
iaa  pecbadums  a  goftdns;  y  mae  ei  galon  yn 

ggywir  gyda'r  Aiglwydd,  er  ei  fod  yn  llesg,  yn 
off,  ac  yn  anmberffaitb  yn  ei  wasanaotb. 
wnaetb  Dafydd  'yr  b^n  oedd  anion  yn  ngol« 
wg  yr  Aiglwyddf  ac  ni  cbillodd  oddiwrtb  jr 
byn  oil  a  orcbymynodd  efe  iddo,  boll  ddyddiaa 
ei  einioesi  ond  yn  acbos  Urias  yr  Hetbiad.'  1 
Bren.  15.  5. 

YL  Er  y  bnasai  ddymnnpl  ffenyf  ddiweddn  * 
banes  Dafydd  yma,  ond  nid  felly  y  diwedda  yn 
JV  banesiaetb  sanctaidd.  Y  mae  yn  cael  ei 
ddangoa  yno  dan  ffwmwl  da  yn  acbos  Urias, 
gwraig  yr  bwn  a  bfdogodd,  ac  a  dy walltodd  ei 
waed  yntaa  trwy  law  meibion  Ammon,  i'r  dy- 
ben  i  gnddio  ei  becbod,  ac  i  gael  gwraig  Urias 
yn  wraig  iddo  ei  ban.  *  Gyda  pha  fatb  anew- 
^liysgarwcb,  fl;yda  pba  fatb  ofa,'  medd  y  duw« 
lol  £^b  Hall,  *  yr  ydwyf  yn  edrycb  ar  drycb- 
ineb  y  gwr  yn  of  calon  Diiw  1  O  bropbwyd 
sanctaidd  1  pwy  all  addaw  iddo  ei  ban  y  saif 
]m  ddif^ymp,  pan  yr  edrycbo  arnat  fi  yn  ar- 
cbdledig?  Er  1  lygaid  halogedig  edrycb  arnat 
gyda  boddlonrwydd,  fel  siampl  i'w  hesgusodi 
yn  en  pecbodan ;  nis  edrychat  arnat  by&  beb 
wylofain,  a'th  ystyried  fel  drycb  galaras  o  frea- 
older  dynol.' 

Heb  svlwi  yn  fanwl  ar  banes  ei  gwymp,  yr 
bwn  a  eilwob  ddarUen  yn  gyflawn  yn  2  Sam. 
xi  gallwn  ystyried  ycbydig  bethan  mewn  per- 
thynas  i'r  dygv^ddiad  ffresynol  bwn,  rŵr  Daw, 
er  oin  baddysg  a'n  rbybadd. 

1.  Uawnder,  s^ordod,  a  mwyniant  o  es- 
mwytbder  cnawdol,  a  ellir  en  gweled  ynddo  fel 
yn  rhagflaena  ei  gwymp.  Nid  ar  anwaitb,  yn 
gyffiredino^  y  mae  neb  yn  syrtbio ;  ond  y  mae 
adfeiliad  dirgelaidd,  yn  ami,  yn  rhagflaenn,  ac 
yn  gwnenthar  yn  agored  i  brofedigaetban  y 
gelyn.  Y  mae  meddwl  sanctaidd  g^da  Daw, 
fel  y  gwelwn  yn  Josepb,  yn  gwrtbneidio,  gyda 
braw,  oddiwrô^  gynygiadaa  y  temtiwr.  Ond 
^pan  y  byddo  dyn  yn  raddol  wedi  eolli  ei  olwg 
ar  Ddaw,  ac  yn  essenlaso  cymdeitbas  feunyd dU 
iol  Àg  ef ;  wedi  colli  ei  barcb  i  ddeddf  Daw,  ac 
yn  diystyru  y  gorcbymyn,  yn  He  crynu  wrth  y 
gair ;  pan  y  byddo  yn  cellwair  á  pbecbod  yn  y 
galon,  ac  yn  ^mddifyra  mewn  meddylian  bal- 
ogedig;  wedi  colli  manylrwydd  yn  ei  rodiad, 


DAP 


344 


DàS 


&  fiyddlondeb  yn  ei  alwedigaeth  dros  Dduw — 
jn  yr  agwedd  bechadurus  Hon  y  mae  yn  hawdd 
iV  gelyn  Iwyddo,  oni  ragflaena  gras  Daw,  ac 
r  iddo  yntaa  syrthio  i  bethan  mor  ffiaidd,  y  ba- 
'  asai  yn  arswydo  wrth  feddwl  am  danynt  mewn 
syniad  yabrydol  o  ran  ei  enaid.  Yn  jn:  agwedd 
bechadarns  hon,  y  mae  fel  dinas  warchaeedig 
a'i  phyrth  oil  yn  agoréd,  a'i  holl  geidwaid  yn 
cysgu  yn  ddiofal,  neu  yn  byw  yn  afradlon,  ac 
yn  ddiyatyr  o'u  perygl  oddiwrth  y  gelynion 
gwyiiadwrns  sydd  yn  en  hameylcho.  Fan  aeth 
y  fyddin  i'r  rhyfel,  'aiosodd  Dafyddvn  Jerusa- 
lem ;'  ac  y n  He  bod  yn  gweddio  ar  Dduw  drosto 
ei  hun  a'i  filwyr,  *  ar  ei  wely,  ac  yn  rbodio  ar 
nen  ei  dŷ,'  y  gwelwn  ef,  Yn  y  segurdod  cnawd- 
ol  hwn,  canfu,  fel  Efa,  wrtbddrych  teg  iawn  yr 
olwg,  blysiodd,  cjrrohodd  y  çwrthddrycb ;  ac 
ar  draws  y  gorchymyn  sanctaidd,  ac  yn  ddiys- 
tyr,  yr  awr  bono,  o  holl  ddaioni  Daw  taag  ato, 
cyflawnodd  ei  ^cbwant  aflan  a  phechaduras. 
Arferodd  ddicbelKon  i  gaddio  ei  bechod ;  ac 
yn  y  diwedd  ycbwanegodd  effiEiith  gwaed  gwir- 
lon  at  ei  odineb ;  a '  lladdodd  Urias  à  chleddyf 
meibion  Ammon.'  Fel  hyn  y  gwelwn  fod  un 
peshod  yri  rhwyddbau  y  £fordd  i'r  llall ;  a*r  ail 
yn  caleda  y  gafon  I'r  trydydd.  A'i  adael  iddo 
ei  ban,  i  ba  To  nad  &  dyn — i  ba  ddyfnder  ni 
syrtb — a  pha  hyd  ni  erys  mewn  pecbod  I 

2.  £r  ein  rbybudd,  golyffwn  yn  mkellacb 
amgylcbiadau  pecbod  Dafydd.  Yn  ol  tystiol- 
aetn  Daw  ei  bun,  yr  oedd  yn  ŵr  gwir  ddowiol 
— ie,  yn  enwog  mewn  duwioldeb;  yr  oodd 
wedi  cael  profìad  helaetb,  yn  ami,  o  ddylan- 
wadau  sanctaidd  yr  Ysbryd  Glan,  ac  wedi  yfed 
yn  helaetb  o'i  gysaron  dwyfol ;  ^r  oedd  wedi 
ei  gyfodi  i  fyny  gan  yr  Arglwydd  i  gyfiawni 
gwaitb  ma^  r  drosto ;  wedi  dangos  ffyddiondeb 
mawr  yn  mbob  peth,  a  cbwedi  Ilwyddo  yn 
hynod  yn  y  gorchwyl  pwysig  a  roddwyd  iddo. 
Yr  oedd  wedi  cael  ei  atal  yn  nrnych  rfiag  pecho, 
yn  wyneb  y  cynhyrfiadaa  i  hyny,  oddiwrth 
Saai,  Nabal,  <feo.  Eto,  er  hyn  igyd,  wele  ef  yn 
syrthio  yn  ffîaidd ;  ie,  i'r  naili  bechod  ar  ol  y 
llall,  fel  pe  na  baasai  atalfa  amo ;  hefyd,  y  mae 
yn  parhaù  yn  ei  bechod  yn  ddiedifeiriol  yn  hir 
— deuddeng  mis,  neu  ychwaneg,  tebygol.  Yn 
yr  amser  hwn  y  mae  yn  amdditad,  beth  byni^ 
oedd  ganddo  o  ffurf  crefydd,  o  bresenoldeb 
Daw ;  o  ddyfodfa  ato  mewn  gweddi,  o  ateb  i 
weddi,  o  ddadguddiedigaethau  dwyfol,  a  chy- 
Buron  yr  Ysbryd  Glan.  Y  mae  yn  bryd 
gwaedái,  *Am  hyny,  yr  hwn  sydd  yn  tybied  ei 
fod  yn  sefyll,  edryched  na  syrthio.'  1  Cor.  10. 
12.  Luc  22.  23.  Rhuf.  11.  20.  Eph.  6. 10— 
18.  1  Pedr  1.  6.  2  Pedr  2.  9.— Y  mae  ei 
siampl  yn  arwydd  rhybaddiol  i  bawb  i  ochelyd 
y  creigiau  y  drylliodd  efe  yn  eu  herbyn.  Ni# 
am  fod  yn  hoff  gan  yr  Arglwydd  goflÊàu  pech- 
odau  ei  bobl,  yr  ysgrifenwyd  yr  hanes  am  dan- 
ynt, ond  er  addvsg  a  rhybadd  i  bawb,  hyd 
ddiwedd  amser,  rliag  iddynt  hwythau  gerdded 
yr  un  llwybrau. 

3.  Fel  yr  oedd  ei  gwymp  yn  aneagusodol,  ac 


yn  hollol  o  bono  ei  hun  aH  chwant  pechadums, 
felly;  gallwn  wcled  fod  ei  adferiad  yn  hollol  o'r 
Arelwydd.  E^lur  yw  na  fasaai  byth  yn  ymun- 
ioni  i'r  Ian  o  nono  ei  bun.  Y  mae  yn  natur 
pob  gwrthgiliad  ymadawiad  iragywyddol  k 
Daw.  Os  edrychwn  amo  wedi  ei  gwymp, 
gwelwn  ef  yn  llwythog  o  euogrwydd ;  yn  wrtb- 
ddrych tra  annheilwng  o  drogaredd ;  yn  ddi- 
dfiimlad  o'i  gyfiwr,  3m  galed  ei  galon,  yn  iach 
ei  ysbryd,  ac  yn  ddiymofyniad  am  Ddaw.  Nid 
oedd  yn  haeddu  dim  llai  nag  i'r  Arglwydd  ei 
adael  dros  byth  yn  ei  bediod,  ac  i  fedi  0 
ffrwyth  ei  weithredoedd.  Ond  tmgaredd  a  ail- 
ymwelodd  Àg  ef,  ac  a'i  hadferodd  yn  gyâawn. 
in  rhad  y  mae  Duw  yn  trogarhan  er  ei  fwyn 
ei  hun.  £xod.  83.  10.  Deut  7.  8.  Esa.  43. 
25.    Eph.  2.  5. 

4.  Y  ffordd  a  gymerodd  yr  Arglwydd  i'w 
adferyd  i  edifeirwch  a'i  flfafr,  galiwn  weled 
Uwybr  Duw  yn  gyffredinol  yn  ei  oruchwyl- 
iaeihau  grasoi  tuag  at  bechadariaid.  Trwj 
weinidogaeth  ei  weision  yn  mhregethiad  y  gair, 
y  mao  yn  eu  dwyn  yn  euog  ^t  bron  Daw— 
*  Ti  yw  y  gẃr,'  medd  Nathan  y  prophwyd  wrth 
Dafydd.  Aeth  y  fath  oleuni  ac  awdurdod  dwy- 
fol gyda  dy  wediad  argyhoeddiadol  y  prophwyd, 
nes  y  gwaeddodd  Dafydd,  *  Pechais  yn  erbyn 
yr  Arglwydd.'  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  gosod 
ger  bron  Dafydd  ei  bechod,  yn  ei  boil  am- 
gylchiadau  echryslawn,  ac  yn  sylwi  ar  bob  cam 
a  gerddodd  efe  yn  y  cyfiawniad  0  bono,  yn 
nghyd  à'r  holl  diriondeb  a'r  daioni  t  pechodd 
yn  ei  erbyn.  *  Myfi  a'th  eneiniais-^myfi  a  tli 
waredais  o  law  Saul — ^rhoddaia  i  ti  dy  dy  ar- 
glwydd, a  gwragedd  dy  aiglwydd  yn  dy  fyn- 
^es — rhoddais  i  ti  dy  Israel  a  Judah — a  phe 
rhy  fychan  fuasai  hyny,  myfi  a  roddaswn  i  ti 
fwy  o  lawer.'  Pa  feth  diriondeb  dwyfol  sydd 
yn  ymddangos  yma !  '  Dirmygaiat  air  yr  Ar- 
glwydd.' Dyma  gychwyniad  ei  gwymp.  *  Tar- 
ewaist  Urias  yr  Hethiad  a'r  c|eddyf — ^a'r  wraig 
a  gymeraist  i  ti  yn  wraig — gwnaethost  hyn 
mewn  dirgolwch.'  Wele  yma  gyhuddgwyn 
trwm  iawn  yn  ei  erbyn  I  Ond  y  fynyd  y  cwymp- 
odd  Dafydd,  ac  y  cyiiaddefodd  ei  bechod,  y 
mae  yr  nn  genad  o  ladmerydd  yn  cyhoeddi 
dros  Dduw — *  Yr  Arglwydd  hefyd  a  dynodd 
ymaith  dy  bechod  di,  ni  byddi  di  marw.'  2 
Sam.  xiL 

Pa  hanes  rhyfedd  a  gawn  niyma!  Wele 
ddau  wrtbddrych  rhyfedd  ger  ein  bron  1  Pa 
un  sydd  i'w  ryfeddu  fwyaf,  ai  dyfnder  pechad- 
urusrwydd  y  dyn,  ai  anfeidrol  amynedd  a  thiú* 
garedd  Duw  f  Pwy  ond  Duw  em  hiechydwr- 
iaeth  a  allasai  drugarhau  yn  y  modd  rhyfedd 
hwn  I  Sylwch,  rhaid  tynu  ymaith  ein  pecbod, 
nen  coUir  ni  byth.  Nid  oes  neb  ond  Duw  a 
all  dynu  ymaith  bechod,  yr  hwn  a  roddodd 
bechodau  ei  bobl  yn  gyfrifedig  ar  ei  Fab  ei 
hun,  ac  a'i  traddododd  ef  drostynt  Pan  y 
mae  yr  Arglwydd  yn  tynu  ymaith  bechodau 
rhy w  bechadur  yn  neillauol,  y  mae  yn  ei  argy- 
hoeddi,  ac  yn  rhoddi  edifeirwch  i'r  pecbadur 


DAF 


\ 


U6 


DAFN 


^wnw  am  ei  bechod.  Nid  ydyw  maddeuant 
î*cjsbryd  diedifeiriol  byth  yn  cyd-drigo*gyd 
à  u  gilydd.  Çwel  Salm  vi,  xxxn,  li,  xxxvii. 

5.  Gwelwn  yn  siampl  Dafydd,  yn  üghyd  a 
«iampîairamryw  eraill  yn  yr  ysgrythyrau  sanct- 
aidd,  fod  yn  yr  iechydwriaeth  fawr  yn  Ngbrist 
I'eddyginiacth  ddigonol  Tr  pechadurmwyaf  eu- 
og  ac  aflan.  O'r  ffynon  rinweddol  bono  y  der- 
hyniodd  Dyfydd  y  cwy  tuag  at  ei  adferiad : — 
Ei  argyhoeddiad — eiedifcirwch — ei  faddeiiant, 
u  i  gymmod  â  Duw — ei  lanbad  oddiwrtb  ei 
l»''cbod — adnewy ddiad  y  cysuron  agollodd — ac 
adoewyddiad  ei  ddefnyddioldeb  yn  nbỳ  a 
::waitb  jT  Arglwydd.  Meddyginiaetb  ddwyfol 
}  w  yr  iechydwriaetb,  anfeidrol  ddigonol,  rbad, 
a  tbragywyddol,  i  bollbechaduruswydd  atbm- 
<  ui  dynion.  Salm  li.   Ezec.  36.  26,  &c. 

C.  Gan  fod  iecbydwriaetb  yn  eiddo  yr  Ar- 
uiwvdd,  a  bod  y  fath  ddigonolrwydd  dwyfol 
\  nddi  i  amgeledda  cyflwr  y  pecbadnr  mwyaf 
^  liog,  aâan,  ac  annbeilwng,  na  anobeitbied  neb 
aril  dano  fi  bun,  nac  eraill  ycbwaith.  *  Medd- 
}^nniaetbaf  eu  bymcbweliad  hwynt,'  medd 
Unw  wrtb  Israel  wrthgiliedig,  *  caraf  bwynt  yn 
rind.'  Hos.  14.  4.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn 
yuiogoncddu  yn  mawredd  ei  iecbydwriaetb,  a 
rhadlonrwydd  ei  gariad  a'i  ras,  yn  wyneb 
::wrthgiliadau  pccbadurus  ei  bobl.  Y  mae  yn 
eu  hadferyd  yn  gyflawn,  ac  yn  eu  llwytbo  â 
daioni.  Exod"  15.  26.  Esa.  44.  23.  Jer.  3.  22. 
Mic.  T.  18,  19.  Zepb.  3.  17.  Luc.  1.  77.  a  15. 
iu.  a  24.  47.  Epb.  3.  8. 

7.  Yn  ddiweddaf,  na  fed dy lied  neb  naé  oes 
•irwg  mewn  pecbod,  am  fod  maddeuant  o  bono 
•iVfia  Duw  mor  gyflawn  a  grasol.  Casgliad 
«.«djrydus  ydyw  Irwn ;  ond  a  wneir  yn  ami  gan 
<ldynion  dan  lywodraetb  gau  egwyddorion  a 
cliwan^u  llygredig.  Ymddengys  oddi  wrtb 
sampl  Dafydd  y  gwna  yr  Arijlwydd  becbod 
yn  cbwerw  i*r  cyfxyw  ag  y  mae  yn  maddeu 
iddynt  *  Mi  a  ymwelaf,'  medd  yr  Arglwydd, 
'  á'u  camwedd  à  gwialen,  ac  â'u  banwiread  à 
lírewyllau.'  Salm  89.  32.  Gair  trwm  ydyw 
hwnw  o  enau  Duw — *  Nid  ymedy  y  cleddyf 
â'Üi  dy  di  bytb.'  Gwaitb  gofidus  yw  darllen 
tin  pecbodan  yn  ein  dyoddefadau  cerydd- 
ol  0  law  Duw  o'u  berwydd.  Aflendid  a  tby- 
wallt  gwaed  oedd  pecbodau  Dafydd  ;  á'r  rhai 
liyny  y  mae  Duw  yn  ei  geryddu  yn  ei  deulu  : 
ao  am  iddo  ef  ddirmygu  gorcbyinyn  Duw,  y 
luae  ei  fab  Absalom,  wedi  lladd  ei  frawd  o*r 
{•laen,  yn  diystxru  llywodraetb  ei  dad,  ac  yn 
•yfodi  gwrthryfel  tost  yn  ei  erbyn.  2  Sam.  13. 
vi-S  29.  a  18.  14,  15,  33.  1  Bren.  2.  23,  24,25. 
^  V  mae  yn  ẃir  fod  ei  becbod  wedi  ei  faddeu, 
••nd  y  mae  yn  wjx.fod  y  cleddyf  hefyd,  mewn 
inodd  galarus  iawn,  yn  ei  dy  oblegid  ei  bechr- 
«^kI.  Er  na  tborodd  Duw  ei  druffaredd  oddi 
wrtho,  eto,  *ymwelodd  â.'i  anwireda  â  ffrewyll- 
3«-'  IVy  wrtb  ddarllen  banes  Dafydd,  ac 
>mddygiad  Duw  tnag  ato,  a  ddicbon  beidio  a 
^liydnabod  mai  petb  cbwerw  a  gofidus  ydyw 
r^echod  yn  mbawb,  yn  mhob  gradd  o  bono ; 
44 


fod  Duw  yn  ei  flSeiddio,  ac  y  gwna  i  bawb  a 
gafFo  faddeoant  o  bono  ei  ffieiddio  ìi^yd,  yn 
ngbyd  â'u  ffieiddio  en  bunain  o*i  blegÎÄ:  ac    . 
nas  dicbon  i  neb  rodio  mewn  eymmod  á  T)tt%^ 
ac  yn  ngbysur  ei  drugaredd  faddeuol,  heb  yr*» 
agwedd  sanctaidd  bon  ar  ei  feddwl  ? 

VII.  Yn  gerydd  ar  Israel,  mae  yr  Arglwydd 
yn  goddef  i  Satan  weitbredu  ar  falchdcr  calon 
Dafydd,  i'w  annog  ef  i  rifo  y  bobl.  Y  cadben- 
iaid,  yn  mben  naw  mis  ac  ugain  niwmod,  a 
ddygasant  y  cyfrif,  tri  cban  mil  ar  ddeg  o  ry- 
felwyr.  Y  mae  y  rbifedi  yn  wahanol  iawn  yn 
1  Cron.  xxvii.  f  w  cymmodi  rhaid  gadael  all- 
an  yn  un  2^8,000,  heblaw  eu  swyddwyr  ag 
oedd  yn  gwasanäetbu  yn  gylchynol  bob  mis. 
Ni  cbyfrifwyd  llwythau  Lefi  a  Benjamin.  Y 
mae  ansicrwydd  wedi  y  cwbl  am  y  rbifedi. — 
Nid  bwyracb  na  fynai  Duw  iddo  wybod  eu 
rbifedi ;  y  rhai  oeddent  i  fod  yn  ddirifedi. — 
Ar  byn  oalon  Dafydd  a'i  tarawodd  ef,  a  cbyf- 
addefodd  ei  becbod  i'r  Arglwydd,  gan  ddy- 
wedyd,  *Pecbais  yn  ddirfawr — ynfyd  iawn  y 
gwnaetbura.'  2  Sara.  xxiv.  Gad,  gweledydd 
Dafydd,  a  ddaeth  ato  oddi  wrtb  yr  Arglwydd, 
a'i  ddewisiad  iddo  o  dri  pbla,  sef  saitb  mlynedd 
o  newyn — neu  fFoi  dri  mis  o  flaen  ei  elynion — 
neu  baint  yn  y  wlad  dri  diwrnod.  Dafydd  a 
ddewisodd  y  tridiau  o  nodau,  a  bu  farw  ddeng 
mil  a  tbriugain  o'r  bobl.  Y  mae  Dafydd  yn 
ymbil  á*r  Arglwydd,  ac  efe  a  edifarbaodd,  ac  a 
ddywedodd  wrth  yr  angel  oedd  yn  dinystrio  y 
bobl,  *  Digon  bellacb ;  atîal  dy  law.'  A  Gad 
a  ddaeth  at  Dafydd,  ac  a  orchymynodd  iddo 
adeiladu  rfllor  i'r  Arglwydd  yn  llawrdyrnu  Ar- 
afna  y  Jebusiad.  Dafydd  a  brynodd  y  llawr 
dyrnu,  a'r  ycbain,  gan  Arafna,  er  iddo  eu  cyn- 
nyg  yn  rbad,  er  deg  a  deugain  o  siclau  arian. 
Deg  sicl  a  deugain  o  arian,  tebygol,  am  yr  ycb- 
ain a'r  coed ;  a  cbwe'  cban'  sicl  o  aur  wrtb 
bwys,  am  y  He.  Fel  byn  y  cymmodir  yr  banes 
yn''2  Sam.  24.  24.  à  1  Cron.  21.  2«.  Yno  yr 
adeiladodd  Dafydd  allor  i'r  Arglwydd,  ac  a 
offrymodd  boethoflFrymau  ac  offrymau  hedd. 
*A'p  Arglwydd  a  gymmododd  â'r  bobl,  a'r  pla 
a  ataliwyd  oddiwrth  Israel.'  •*Yr  Arglwydd 
a'i  hatebodd  ef  o'r  nefoedd  trwy  dan  ar  allor  y 
poetboflfrwm.'  Ar  byny  y  dywedodd  Dafydd, 
trwy  ddadguddiad  dwyfol,  yn  ddiammeu,  *  Hwn 
yw  tỳ  yr  Arglwydd  Dduw,  a  dyma  allor  y 
boetb-offrwm  i  Israel.'  Yn  y  fan  bon,  wedi  ei 
prynu  gan  un  o'r  Canaancaid,  yr  adoiladwyd  y 
deml  yn  fuan  wedi  byn.  1  Cron.  22. 1.  2  Cron. 
3.  1.  Y  mac  y  cwbl  yn  cosgodi  Crist  a'i  ab- 
erth  ;  yn  yr  hwn  y  mae  Duw  yn  cymmodi  y 
byd  ag  ef  ei  bun,  ac  yn  attal  pob  i>la  oddiwrth 
y  sawl  a  gredant  ynddo.  Galar.  3.  82,  33.  2 
Cor.  5.  19. 

yill.  Mae  cariiid  Dafydd  at  addoljad  Duw  ^ 
yn  ymddangos  yn  ami  yn  boll  ystod  ei  t'ywyd. 
i^an  yr  oedd  fel  wedi  ei  alltudio  yn  mhcll  oddi 
wrth  bob  cyfleustra  i'w  bresenoli  ei  hun  gyda'i 
frodyr,  yn  addoliad  yr  Arglwhdd,  y  mae  ei 
feddwl  yn  drallodedig  iawu,  ac  fel  yn  y  cyf- 


DAF 


345 


.DAF 


yngder  mwyat  '  Fj  enaid  a  hiraetha^  le»  ac 
a  flysia  am  gynteddau  yr  Arglwydd.'  O  ier- 
wydd  hyn,  y  maa  yn  cenfigenu  wrth  yr  adar 
ag  oedd  yn  ehedeg  ac  ya  nythu  yn  gyfagos  i 
allorau  yr  Arglwydd.  Salm  Ixxxiv.  Wedi  <ŷ 
ddyrchafu  i'r  orsedd,  gwnaeth  babell  i'r  arch 
yn  Jeraselem,  fe!  y  gallai  gaol  yr  ordinhadau 
sanciaidd  yn  a^s  ato.  2  Sam.  6.  IV.  1  Cron. 
16.  12.  Cyrcnodd  yr  arch  o  Ciriath-jearim, 
'  UD  o  drefydd  y  Gibconiaid,  naw  neu  ddeng 
milltir  yn  y  gogledd-orllewin  o  Jerusalem.  Yr 
oedd  yr  arch  wedi  bod  yno  o  bedwar  ngain  i 
bedwar  ngain  a  deg  o  flyn  vddoedd,  ^)ddia^  pan 
y  dychwclodd  o  wlad  y  Pnilistiaid.  Jos.  9.  17. 
a  16.  9,  10.  1  Sam.  7. 1.  1  Cron.  xiiL  *Ac  o'r 
dydd  y  triijodd  yr  arch  yn  Ciriath-jearim,  y 
bu  dyddiau  lawer :  nid  amgen  nag  ngain  mlyn- 
edd.'  1  Sam.  7.  2.  Nid  oes  i  ni  feddwl  mai 
ngain  mlynedd  yw  yr  hoU  amser  y  bu  yr  arch 
yno ;  canys  y  mae  yn  sicr  ei  bod  yno  lawer 
hwy ;  ond  ngain  mlynedd,  a  feddylir,  o  âaen  y 
dy^yddiadan  y  rhoddir  haues  am  danynt  yn 
y  rhan  ganlynol  oV  bennod.  Nid  hawdd  pen- 
derfynn  yn  fanwl  pa  saw!  blwyddyn  y  bu  yno 
— o  80  i  90  o  flynyddoedd,  y  mae  yn  debyg. 
Bu  y  babell  yn  hir  yn  Siloh ;  symudwyd  hi 
oddi  yno  i  Nob ;  ac  oddi  yno,  ar  ol  marwol- 
aeth  Samuel,  tebygol,  i  Gibeon,  ond  yr  oedd  yr 
arch  y  dyddiau  hyn  yn  Ciriath-jearim.  1  Bren. 
3.  3,  4.  1  Cron.  21.  29,  30.  2  Cron.  1.  3.  Trwy 
ychydig  o  annhrefn  yn  ei  chyrchiad  i  fynu,heb 
eylwi  yn  ddigon  manwl  ar  y  cyfarwyddiadau  a 
roddasai  yr  Arglwydd,  mewn  perthynas  i'w 
dygiad  yn  orchuddiedig  ar  ysgwyddau  y  Lefi- 
aid  (Num.  4.  5,  6.)  dygasant  hi  yo  o!  duil  y 
Philistiaid  ar  fen  newydd.  Pan  ysgydwyd  yr 
arch  gan  yr  y chain  oedd  yn  ei  dwyn,  Uzza  a 
ymaflodd  ynddi  iV  hattal  hi  rhag  syrthio,  a 
Duw  a*i  tarawodd  am  yr  amryfusedd  hwn,  nes 
y  bu  efe  farw.  A  Dafydd  a  ofnodd  yr  Ar- 
glwydd, ac  a  drodd  yr  arch  i  dŷ  Obed-Edom, 
lie  y  bu  dri  mis.  Pan  fynegwyd  i  Dafydd  i'r 
Arglwydd  fcndithio  tŷ  Obed-Edom  er  mwyn 
arch  Duw,  efe  a»aeth  yr  ail  waith  yn  fwy  rhe- 
olaidd,  Hfí  a'i  dygodd  i  fynn  o  dŷ  Obed-Edora, 
yn  llwyddiannus  ac  yn  orfoleddus,  i  Jerusalem. 
1  Cron,  XV.  O  dra  gorfoledd,  a  llawenydd  ys- 
brydol,  efe  '  a  ddawnsiodd  a'i  holl  ^ni  ger 
bron  yr  Arglwydd.'  2  Sam.  6. 14,  *A  Dafydd 
oedd  wedi  ei  wisgo  mewn  gwisg  o  lian  main  ; 
a'r  holl  Leíìaid,  y  rhai  oedd  yn  dwyn  yr  arch, 
a'r  cantorioD,  Chenaniah  hefyd,  meistr  y  gan, 
a'r  cerddorion.'  1  Cron.  15.  27.  Yr  oedd  Daf- 
ydd, gyda  bod  yn  brydydd  rhagorol,  yn  gerdd- 
or  cywrain  hefyd.  Yr  oedd  caniadau  Sion  yn 
enwog  yn  yr  holl  fyd.  Salm  137.  3.  Yr  oedd 
Dafydd  yn  medru  canu — ^yr  oedd  yn  gywrain 
ac  yn  gelfyddgar  fel  cerddor.  Cysegrodd  y 
ddawn  hon,  fel  pob  dawn  arall  a  roddwy d  iddo, 
i'r  Argwydd  a'i  wasanaeth.  Y  mae  yn  debyg 
na  -bu  yn  y  byd  erioed,  yn  nn  man,  y  fath 
gerddoriaeth  rhi^prol,  ag  oedd  wedi  ei  sefydlu 
yn  ugwasftnaeth  D^w  yn  Jems^epi,  trwy  drefn- 


iad  Dafydd  a  Solomon.  ^Yr  oedd  oil  yn  cys- 
godi  gorfoledd  yr  iechydwriaeth  a  gai  y  gwar- 
edigion  oi  fwynhau  byth.*  Dyma  yr  olwg 
mwyaf  ardderchog  a  welwn  arno  yn  ei  holl  oes. 
Nid  Dafydd  y  rhyfelwf  gwrol,  a  blaenor  y  gad 
a  welwn  yma,  ond  Dafydd  y  sant,  wedi  ei  ien- 
wi  à  mawredd  a  daioni  Duw,  yn  ei  ddibrisio  ei 
hun,  ac  yn  gorfoleddu  yn  yr  Arglwydd.  Yr 
oedd  wedi  ymwregysu  ag  ephod  lian,  yn  iieidio 
ac  yn  llemaiA  o  flaen  yr  Arglwydd.  Pan  wel 
odd  Michal,  merch  Saul,  yr  agwedd  ryfedd  hon 
ar  frenin  Israel,  hi  a'i  dirmygodd  ef  yn  ei  cbal- 
on.  Diammeu  iddi  ei  gyfarch  ef  yn  orfoleddus 
lawer  g waith  fel  pen  rhyfelwr,  yn  dyckwely»! 
yn  fuddugoliaethus  o'i  frwydran  llwyddiannus, 
Dafydd  y  milwr  oedd 'yno  i'w  weled.  Ond 
pan  welodd  hi  Dafydd  y  sant  yn  blaenori  ei 
bobl  yn  addoliad  Duw,  ac  yn  rhoddi  yn  ci  ber- 
son  ei  hun  siampl  o  wresogrwydd  nefolaidd,  a 
gorfoledd  parchus  a  sanctaidd  yn  ei  wasanaetb, 
dirmygodd  ef  yn  ei  chalon.  Y  mae  ei  ateb  i'w 
geiriau  gwawdiyd,  o'r  achos,  yn  rbagoroi,  ac 
yn  dangos  meddwl  ysbrydol,  gostyngedig,  ac 
addfwyn,  wedi  ei  lenwi  aV  Ysbryd  Glan^ 
*  Byddaf  eto  waclach  na  hyn,  a  byddaf  ddir- 
mygus  yn  fy  ngolwg  fy  hun.'  Cofied  pawbo'r 
im  ysbryd,  gerydd  Duw  ar  y  wawdwraig  fuser- 
naidd  hon — 'Am  hyny,  i*  Michal,  merch  Saul, 
ni  bydd  etifedd  hyd  ddydd  ei  marwolaeth.'  2 
Sam.  vi. 

Yr  oedd  dygiad  yr  arch  i  fynu  i  Jerusalem, 
wedi  bod  am  flynyddoedd  mewn  gradd  o  es- 
geulustra  a  dirmyg,  gjda'r  fath  baich  a  llawen- 
ydd gan  frenin  Israel,  a  holl  oreuon  y  genedl, 
yn  cysgodi  ac  yn  arddangos  dyrchafìad  lesu  o 
barthau  isaf  y  ddaear,  a'i  esgyniad  goruwch  yr 
holl  nefoodd.  Salm  xxiv,  kvUL  Eph.  iv. 

IX.  Wedi,  hyn,  o  wir  serch  at  Dduw  a'i 
addoliad,  bwriadodd  Dafydd  adeiladu  t5'  i'r 
Arglwydd,  Ond  y  mae  Nathan,  trwy  air  yr 
Arglwydd,  yn  gwarafun  iddo,  ac  yn  addaw  y 
cai  ei  fab  yr  anrhydedd  o  wneuthur  hyny.  Af 
hyn  y  mae  yr  Arglwydd  yn  gwneuthur  cyfam- 
mod  á  Dafydd,  yn  cynnwys  llawcr  o  addcwid- 
ion  grasol  a  gogoneddus — *A'th  dỳ  di  a  sicr- 
heir,  a'th  freniniaeth  yn  dragywydd  o'th  flaen 
di :  dy  orsedd-fainc  a  sicrheir  byth.'  2  Sam.  7. 
16.  Yn  yr  Arglwydd  lesu,  o  had  Dafydd,  yn 
unig,  y  m^e  yr  addewidion  gogoneddus  hyn  yn 
cael  eu  cwbl  gyflawni,  ac  ar  ei  deyrnas  ni  bydd 
tranc. 

Mai  goruchwyliaeth  ogoneddus  o'r  cyfain- 
mod  gras  oedd  y  cyfammod  hwn  k  Dafydd, 
sydd  yn  ddigon  eglur,  oddiwrth  dystiolaethau 
diammheuol  yr  yôgrythyrau.  Yn  E8a..55.  1.  y» 
mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  gwahodd  pechadur- 
^aid  sychedig  i  ddyfod  i'r  dyfroedd,  scf  i  gyf- 

*  Pjrnclo  a  wnai  fal  peneerdd, 
liefol  a  rfaaçorol  gerdd. 
Prydodd  dalm  o  ber  Salman, 
Fwyned  ym'  ynt  f»  enaid  maa; 
Can  a  dwmsel  a  thelyn, 
Yn  hardd,  a  wnai*r  gwiw  I^ardd  gwjn. 
—Am  gan^  ni  fa,  nl  tráá^ 
Eoyw  iawl,  «i  hefelydd.  G,  Owain. 


DAF 


347 


DAF 


raoogi  0  fenditfaion  yr  iechydwriaeth.  Yn  y 
drydedd  adnod,  medd  efe,  '  Gogwyddwcb  eich 
clast,  a  deuwch  ataf;  gwrandewch)  a  bydd 
byw  eich  enaid ;  a  mi  a  wnaf  gyftoimod  tra- 
grwyddol  &  cbwi^  sef  sicr  dragareddau  Daf- 
vdd  ;*  sef  y  benditíüon  ysbrydol  addewedig  yn 
Dghyikzninod  tragywyddol  Dafydd.  Nid  oea 
dim  iV  cyirif  yn  sicr  ond  bendithion  ysbrydol 
p  Nghmtÿ  y  rhai  ydynt  o  dragywyddol  bar- 
had.  Pa  bethan  bynag  oedd  yn  addewedig  i 
Dafydd,  ydynt  yn  perthyn  Tr  holl  eglwys  yn 
Nghrist,  yn  yr  hwn  y  mae  y  cyfammod  yn  par- 
h&iL  Y  mae  holl  fendithion  a  rbagorfreintiau 
cyfammod  tragywyddol  Crist,  yn  gwbi,  yn  per- 
thyn i  bawb  a  grẁant  ynddo,  hyd  y  diwedd. 
*Sicr  dmgareddaa  Dafydd,'  gan  hyny,  a  ar- 
wyddant  *pob  bendith  ysbrydol  yn  Nghrist 
lesu/  Eph.  1.  3.  Wele  yma  bechadnriaid  yn 
cael  ea  gwahodd  ì  bawl  o  gyiammod  Dafydd, 
ac  i  gyfranogi  oV  holl  íieintíaa  a^r  bendithion 
ra  gynnwyaedig  ynddo.  Pa  rai  ydyw  y  tm- 
«rarädaa  sicr  hyn  ?  *  Myfi  a  fyddaf  iddo  ef  yn 
dad,  ac  yntaa  a  IJ^dd  i  minan  yn  fab. — Mi  a 
goethaf  ei  elynion  o^i  flaen,  a^i  gaseion  a  dar- 
awa£ — Yit  fy*enw  y  dyrchefir  ei  gom. — Os 
trosedda  efe,  mi  a'i  ceryddaf  k  gwialen  ddynol 
— ond  iy  nhmgaredd  nid  ymedy  âg  ef,'  Dyma 
y  tmgareddan  anfeidrol  eu  gwerth,  a  thragy- 
wyddol  sicr,  i  bob  pechadur  sychedig  sydd  yn 
dyfod  at  Grist,  had  Dafydd,  ac  yn  gwir  greda 
ynddo,  i  fod  yn  gyfranog  o  honynt.  Y  mae  yr 
holl  iechydwriaeth  ynddo,  ac  y  mae  yn  dragy- 
wyddol sicr.  Y  mae  ceryddu  ynddo ;  ond  ni 
Ihorir  y  cyfammod.  Pan  y  cyhoeddodd  Nath- 
an y  cy&mmod  hwn  i  Dafydd,  aeth  î  mewn  i'r 
babel],  ac  a  eisteddodd  ger  bron  yr  Arglwydd, 
ac  a  dywalltodd  ei  galon  mewn  gorfoledd,  syn- 
dod,  a  diolchgarwch,  gan  gydnabod  ei  waeledd 
ei  hnn,  a  mawrhydi  a  eraslonrwydd  Daw, 
mewn  geiriaa  hynod  o  demaladol.  2  Sam.  7. 
18,  ac.  Nid  ydyw  y  gair  ffeb.  yf^^y  a  gyf- 
ieithithir  yn  y  He  hwn,  eUtedd,  yn  arwyddo  ag- 
wedd  ei  gorph  ger  bron  yr  Ajglwydd,  ond  ei 
arosia  yno  ger  ei  iron  am  encyd  o  amser.  Nid 
ydyw  y  doS  o  eistedd  byth  yn  cael  ei  briodoli 
i  neb,  yn  yr  ysgijrthyrau,  yn  addoRad  Daw ; 
ac  08  na  byáa  amgylchiadau  corph  y  person 
}Ti  gofyn,  y  mae  bob  amser  i  edrych  amo  yn 
ddull  rhy  anmharchus  i  fod  ar  bechadnr  gwael 
^v  bron  y r  uchel  Dduw.  Y  mae  y  gair  ^^iJJ'i 
yn  cael  ei  gyfieithn  preswÿlio,  trigo,  aros.  Gen. 
4. 1«,  20.  a  11.  2.  a  13.  7.  *Aros  ger  bron  yr 
Arglwydd.'  1  Sam.  21.  7. — Yn  ei  eiriau  di- 
weddaf  y  mae  yn  dywedyd  am  y  cyfammod 
hwn,  ei  fod  wedi  ei  laniaethu  yn  hollol  ac  yn 
sicr,  ac  mai  ei  holl  iechydwriaeth,  a'i  holl  ddy- 
mnniad  ydoedd,  er  nad  oedd  ei  dŷ  yn  bresenol 
yn  blagnro  fel  y  byddai  iddo  âagaro  pan  y 
Uywodraethai  y  Cyfiawn — sef  lesu  Grist,  y 
cyfiawn,  ei  had,  yn  Uywodraethu  ar  ddynion 
yn  ofn  Daw.  2  Sam.  xxiii.  '  Er  nad  y  w  fy 
nhỳ  i  felly  gyda  Daw :'  er  fod  y  cyfiawn  hwnw 
eto  heb  ddyẁd  o  fy  Iwynan,  i  lywodraetha  ar 


ei  eglwys,  ac  i  eistedd  ar  fy  ngoisedd-fainc,  eto 
y  mae  y^n  sicr  o  fod  felly ;  canys  cjrfammod 
tragjrwyddol  a  wnaeth  efe  à  mi'  mewn  per- 
thynas  1  hyny,  *  Fy  holl  iechydwriaeth,  a'm 
holl  ddymaniad  yw.'  Yr  oedd  y  cwbl  oedd  yn 
ahgen  amo,  a'r  cwbl  oedd  yn  ddymnnol  gan- 
ddo,  wedi  ei  drysori  ynddo.  Fel  y  mae  y.  cyf- 
ammod hwn  yn  golygn  Crist  a'i  bobi,  y  mae 
rhai  pethaa  ynddo  yn  fwyaf  neilldaol  yn  per- 
thyn i  Grist,  ,a  phethaa  eraiil  yn  fwy  neillduol 
yn  perthyn  i'w  bobL  Iddo  ef  y  mae  y  frenin- 
laeth  dragjTwyddol  yn  perthyn  yn  anig,  ond 
fel  ag  y  mae  efe  yn  ea  gwneuthar  hwy,  ynddo 
a  tbrwyddo  ei  hnn,  *  yn  frcninoedd  ac  yn  offeir- 
aid  i  Ddaw  a'i  Dad  eC  Dat.l.  6.  Iddynt  hwy- 
thau  yn  unig  y  mae  eeryddon  y  cyfammod  yn 
perthyn,  ond  fel  ymae  efe  yn  cael  ei  gystaddio 
yn  en  cystadd  hwynt,  trwy  ei  ondeb  à  hwynt, 
a'i  gariad  toag  atynt 

Y  cyfammod  hwn  y w  y  pnmmed  gonichwyl- 
iaeth  o'r  cyfammod  gras  a  rhoddodd  Dnw  i'w 
eglwys  wedi  y  cwymp.  Y  mae  y  cy&mmod 
graaol  hwn  yn  cael  ei  ddadgaddio  a'i  gadam- 
han  o  hyd,  trwy  yr  holl  gyn-oesoedd;  ond 
mewn  rhai  amserau  nodedig,  y  mae  yr  Ar- 
glwydd yn  sicrhau  ac  yn  adnewyddn  ei  gyfam- 
mod  a'i  eglwys,  mewn  modd  mwy  arbenig  a 
gorachel ;  yn  rhoddi  megys  cyhoáddiad  new- 
ydd  o  bono,  gyda  chwanegiad  goleani,  a  mwy 
o  helaethrwydd.  Hwb  oedd  y  pummed.  Y 
cyntaf  a  wnaed  ag  Adda ;  yr  ail  â  Noah ;  y 
trydydd  ag  Abraham ;  y  pedwerydd  oedd  cyf- 
ammod Sinai ;  a'r  pammed  yw  y  cyfammod 
hwn  k  Dafydd.  Yr  an  cyfammod  ydiynt  i  gyd 
o  ran  sylwedd  o  honynt ;  Crist  ydyw  sylwedd 
hanfodol  pob  nn  o  honynt ;  ac  i'r  dyben  o'i 
amlyga  gydag  eglardeb  cynnyddo),  yrhodd- 
wyd  hwynt  O  ran  ei  Àch,  y  mae  yr  amlygiad 
o  bono  gyda  mwy  o  neilldaolrwydd  yn  y  cyf^ 
ammodan  hyn  : — megys  had  y  wraig — had 
Noah — ^h&d  Abraham— had  Israel— h&d  Daf- 
ydd. O  ran  ei  swyddaa  hefyd,  y  mae  yr  am- 
lygiad yn  gynnyddol.  Ysigwr  pen  y  sarph 
oedd  efe  yn  nghyfainmod  Adda;  achabwr 
gweddill  etholedig  ydoedd  yn  nghyfammod 
Noah ;  benditbiwr  holl  deuluoedd  y  ddaear  y w 
yn  nghyfammod  Abraham.  Yn  nghyfammod 
Sinai  yr  amlygir  ef  yn  brophwyd,  megys  Mos-'' 
es ;  ac  yn  arch-offeiriad,  megys  Aaron,  yr  hyn 
oodd  o'r  blaen  wedi  ei  gysgodi  yn  offeiriadaeth 
MelclJisedec.  Yma  y  gosodir  allan  ei  frenin- 
iaeth  ddisigl  a  thragywyddol,  wedi  ei  chadarn- 
haa  à  chyfammod  a  llw  Daw.  '  Tyngais  an- 
waith  i'm  sancteiddrwydd,  na  ddywedwn  gel- 
wydd  i  Dafydd.  Bydd  ei  had  yn  dragywydd; 
a'i  orsedd'fainc  fel  yr  hanl  ger  fy  mron/  Salm 
89.  35,  36.  Yn  yr  holl  Salm  hon,  y  mae  Duw 
yn  ymorfoleddu  yn  ei  gyfammod  hwn  à  Daf- 
ydd, ac  yn  ei  adrodd,  yn  ei  holl  ranau,  gyda 
hyfrydwch  calon.  Y*  mae  Dafydd,  yntau,  yn 
gwaeddi  yn  yr  olwg  amo,  'Pwy  ydwyffi,0 
Arglwydd  Dduw?  a  pheth  yw  fy  nhỳ,  pan 
ddygit  fi  hyd  yma  V     Y  mae  yn  edrych  arno 


DALL 


350 


DALL 


mae  rhodiad  sanctaidd  jd  ol  yr  Ysbryd,  yn  ar- 
wydd  0  undebâ  Christ,  a  chyfranogiad  helaeth 
o  ras,  o'i  gyflawnder  ef.  RhuC  8.  1.  Salm  1. 
3.  Ezec.  47.  12, — *Megys  dcilen  y  syrthiasom 
ni  oil.'  Esa.  64,  6.  Buont  unwaith,  fel  gwlad- 
wriaeth,  ac ,  fel  eglwys,  yn  uchel  ac  yn  ddyr- 
chafedig,  yn  y  mwynhad  o  ddyogelwch,  o 
freintiau  a  chyfraniadau  helaeth  oddiwrth 
^Dduw,  yn  dymhorol  ac  yn  ysbrydol^  fel  deilen 
1r  ar  dderwen  (Esa.  1.  30.)  neu  ar  ryw  bren  ir- 
aidd  a  ffrwythlawn  ;  ond  yn  awr  y  maent  fel 
deilen,  yr  hon,  o  ddiffyg  ireidd-dra,'  sydd  wcdi 
gwy wo  a  syrthio,  yn  cael  ei  chario  ymaith  gan 
bob  gwynt  a  chwytho  atni.  Pan  y  tjrco  Duw 
ymaith  ei  gyfraniadan,  o  herwydd  pcchodau 
dynion,  fe  wywa,  ac  fe  syrth  y  pethau  mwyaf 
gwych  a  godidog ;  a  gwynt  o  farnedigaethau 
Duw  a'u  caria  hwynt  ymaith  fel  sofl,  neu  ddail 
sych,  crinion.  Salm  90.  5,  6.  Esa.  41.  2.  a 
67,  13. 

DAL,  (al)  atal,  cynal,  ffafaelyd; — 1.  Cymcryd 
gafael  ar,  caethiwo,  ataUielu.  2  Bren.  25.  6. 
Mat.  26.  55.  Marc  12.  8.  Luc  20.  20.— 2. 
Cynal,  attegu,  cadamhau  rhag  cwympo.  Salm 
139.  10. — 3.  Dal  rhyw  greaduriaid  gwylltion 
wrth  hela  neu  bysgota,  <fec.  Amos  3.  5.  Luc 
5.  5. — 4.  Sylwi  yn  fanwl  ar,  a  rhoi  He  i  air  yr 
Arglwydd  yn  y  cof  a*r  myfyrdod.  Jer.  23. 18. 
Act  16.  Ì4.  Tit.  1,  V.  2  Pedr  1.  19.— 5. 
Cydiò  rhag  colli  gafael.  Diar.  3, 18.  Heb.  3. 
14.  Dat  3.  11. — 6.  Sefyll  yn  ddiysgog  yn 
ffydd  yr  efengyl,  sef  dal  enw  Crist  i  fynu  mewn 
egwyddoriou,  proffes,  ac  ymarweddiad.     Dat 

2.  13. 

DALEN-AU,  (dal)  lien,  haen,  ten^u-lafn,- 
Dalenau  yr  ysgyfaint — *  Gyrasant  yr  aur  yn 
ddalenau,'  Exod.  39.  3. — *Gweithier  hwynt 
yn  ddalenau.'     Num.  16.  38. 

DALFA,  (dal)  man  i  ddal,  carchar,  He  i 
ddyogelu,  ac  i  sicrhtMi  nn  rhag  dianc. » Gen.  40. 

3.  N^m.  15.  34. 

DALILAH,  nb*^bT  [^^«M«f|  y  wraig  dwyllod- 
rus  bono  a  hudodd  Samson,  ac  síì  bradychodd 
i  ddwylaw  y  Philistiaid.  Bam.  16.  4,  ac. 
Edr.  Samson., 

DALMANUTHA,  [dw/r-lestr  darparedig] 
enw  tiriogaeth,  a  dinas,  fel  y  tybir,  yn  sefyll  o 
du  y  dwyrain  i  For  Tiberias.  Dywed  un  ef- 
engyl wr  i  Grist  a'i  ddysgyblion  ddyfod  i  barth- 
au  Dalmanutha.  Marc  8.  10.  Dywed  y  Hall 
iddynt  ddyfod  i  barthau  Magdala.  Mat  15. 
39.  Ond  y  mae  yn  hawdd  cysoni  dywediadau 
y  dd^u  cfengylwr  à'u  gilydd,  wrth  ystyried 
mai  dinas  a  thinogaeth  ydoedd  Dalmanutha  o 
fewn  ardal  Magdala. 

DALMATIA,  \llmern\  talaeth  o  Illycrium, 
ac  yn  gorwedd  gyda  glan  Môr  Venice  o  du  y 
dwyrain.  Bu  Titus  yno  yn  pregethu  yr  efeng- 
yl, ac  y  mae  Cristionogrwydd  yno  mewn  rhyw 
ddull  hyd  heddyw.     2  Tim.  4.  10. 

DALL-INEB,  DÉILLION,  (aU)  Gwydd, 
Dall  ;  ty wyll,  dallni. — Un  heb  olwg  naturioL 
loan  9.  1.    Tybir  nad  oedd  dallineb  y  Sodom- 


iaid  a  ymosodosant  ar  dŷ  Lot,  yn  ddallineb 
naturiol  a  pharhaus ;  ond  ei  fod  yn  ddallineb 
yn  y  mater  hwnw  yn  unig.  Qen.  19.  21.  Fellj 
yn  yr  un  modd,  y  tarawyd  y  Syriaid  â  dallineb, 
y  rhai  a  ddaethent  i  ddal  Eliseus,  y  prophwyd. 
2  Bren.  6.  18. — 2.  Anwybodus;  heb  un  gradd 
0  wir  wybodaeth  ysbrydol,  yn  parhau  yn  gyn- 
dyn  a  gwrthnysig.  Mat  15.  14.  Rhuf.  2. 19. 
— 3,  Rhai  wedi  Uygru  eu  bam  trwy  wobrwy. 
Exod.  23.  8.-4.  Y  cyfryw  ag  a  ddenir  p 
hawdd  i  gyfeiliomad,  o  herwydd  gwiriondebac 
an  wybodaeth.     Deut  27. 18. 

Ajferir  y  gair  weithiau  i  osod  allan,  1.  Gwein- 
idogion  anwybodus,  heb  agoryd  Uvgaid  eu 
meddyliau,  gan  Ysbryd  Duw,  i  ganfod  gwirion- 
eddan  yr  efengyl — y  pechodau  sydd  yn  wrth- 
wyneb  i  wir  rinwedd  efengylaidd — aV  din- 
ystr  disymwth  sydd  yn  dyfod  ar  yr  annuw- 
iol.  Esa.  b^.  10. — 2.  Y  cyfryw  a  wrthodant 
efengyl  a  ffydd  Crist,  o  herwydd  twyll  y  gelyn. 
2  Cor.  4.  4. — 3.  Y  cyfryw  ag  a  fyddo  yn  par- 
hau raewn  casineb  at  frawd.  1  loan  2.  11.— 
4.  Rhai  wedi  ymchwyddo  trwy  falchder,  a  thyb 
dda  o  honynt  eu  hunain.  Dat  3.  17. — Y  mae 
Duw  yn  dallu  dynion,  yn  ysbrydol,  pan  y  mae 
yn  tynu  addysg  a  hyfforddiad  eglur  oddi  wrtli- 
ynt,  ac  yn  attel  goleuni  ei  Ysbryd;  yn  ea 
rhoddi  hwypt  i  fyny  iV  hewyllysiau  a'u  chwant- 
au  cnawdol,  ac  yn  goddef  i  Satan  a*i  orucbwji- 
wyr  eu  twyllo.  loan  9.  39.  a  12.  40. — Y  mae 
Satan  (duw  y  byd  hwni  yn  dalla  meddyliiiu 
dynion,  gan  eu  hattal  oddiwrth  wybodaeth  iach- 
usol  o*r  gwirionedd,  trwy  eflfeithioldeb  gau  gy- 
nghorion,  a  thrwy  eu  llithio  yn  dwyilodrus  i 
gyflawni  amryw  chwantau,  nes  y  byddo  eu 
cydwybod  fel  wedi  ei  serio.     2  Cor.  4.  4. 

Dan  y  gyfraith  nid  oedd  neb  dall  na  chloi  i 
wasanaethu  yn  yr  offeiriadaeth  ;  nac  un  anifel 
cloff  neu  ddall  ì  gael  ei  aberthu.  I  ddaiis:o^ 
nad  ydy  w  gwasanaeth  ty  wyll,  a  gwasanaetbwyr 
anwybodus  ac  anghrediniol,  yn  gymeradwy  gan 
Dduw.  Ac  hefyd  i  ddangos  y  byddai  lesu 
Grist,  ein  Harch-offeiriad  mawr,  a'n  haberth  ni, 
yn  mcddu  cyflawnder  o  bob  gwybodaeth,  doetli- 
inob,  a  gallu  i  gyflawni  ei  swydd.  Le£  21.  18. 
Y  mae  yn  beth  mor  hanfodol  i  Weinidogion  y 
Gair  fod  yn  graff  yn  eu  golygon  ysbrydol,  fel  y 
gel  wir  hwynt  yn  Welkdyddiok.  Esa.  30. 10. 
Amos  7.  12.  Y  maent  yn  cael  llygaid  ysbryd- 
ol gan  Dduw,  i  weled  gogoniant  yn  Now  a 
phob  peth  sydd  yn  perthyn  iddo.  Ac  hefyd  i 
wftled  trueni  a  gwaeledd  dyn — anferthwch  a 
drwg  pechod — y  canlyniad,  a'r  perygl  ofoadwy 
o  fyw  a  marw  dan  ei  lywodraeth.  "  Buasai  yn 
anghysondeb  mewn  geiriau  fod  enw  Gwelkd- 
TDD  ar  un  heb  weled  dim ;  pa  faint  mwy  angby- 
son  y w  fod  dynion  yn  cael  •  eu  galw  a'u  cy  tVif', 
yn  weledyddion  ysbrydol;  neu  weinidogion  y 
gair^  pan  nad  ydynt,  mewn  gwiríonedà,  ouJ 
tywyllwch  a  dallineb  o  anwybodaeth  ysbrydol ! 
Yr  oedd  Paul  wedi  oael  agoryd  ei  lygaid  ei 
hun,  cyn  cael  ei  anfon  i  agoryd  llygaid  eFBÌU. 
Act  26.  18.  Un  o'r  rhinweddau  godidog  sydd 


DALL 


351 


DAM 


fn  perthjm  i  weinidogion  yr  efengyl'ydyw,  eu 
hud  -n  *  Uawn  llygaid  o'r  tu  blaen  ac  o'r  tu  oL' 
Dat  4.  6.  y  maent  yn  edrych  yn  mlaen  ta  ag 
at  Ddaw,  ac  yn  dysgwyl  wrtho  am  gyfarwydd- 
yd  AC  addysg  yû  mhob  petb. '  Y  maent  yn 
tiirych  yn  ol  arnynt  eu  hunain,  ac  ar  yr  hoU 
Imiild,  ar  yr  hwn  y  gosododd  yr  Ysbryd  Glan 
hwT  VD  olygwyr,  gan  fwrw  golwg  arnynt.  Act. 
iO'-is,    lPedr5.  2. 

Yr  oedd  hyn  yn  nn  nod  arbenig  yn  dynodi 
y  Messiah,  yn  ol  propbwydoliacthau  yr  hen 
i  rophwydi  am  dano,  y  byddai  iddo  roddi  llyg- 
aid i'r  deillion ;  ac  y  mac  Crist  ei  hun  yn  cyt- 
eirio  dysgyblion  loan  at  hyn  yn  ei  atebiad  i'w 
;'yfy niad,  *Ai  efe  oedd  yr  hwn  sydd  yn  dyfod, 
Ú  iin  arall  ydym  yn  ei  ddysgwyl? — Mynegwch 
.  luan  y  pethau  a  glywch  ac  a  welwch  ;  y  mae 
}  diillioo  yn  gweled  eilwaith,'  <fec.  Mat  11. 
U.  Lac  7,  21,  22.  Esa.  29,  18.  a  35.5. 
V  mae  yr  efengyl  yn  cofifàu  am  fwy  nag  un  o 
i'idllion  a  iachawyd  ganddo.  Mat.  9,  27,  28. 
ai'O.  30.  loan  9.  6,  7.  Yn  banes  Matthew 
âi.i  Bartimeus,  dywedir  i  ddau  ddeillion  gael 
•:i  liiachàu:  pen.  20.  30 — 34.  ond  gan  raai 
lîartimeus  oedd  y  mwyaf  hynod  am  ei  flydd, 
ac  oedd  yr  hwn  a  lefodd  ar  ei  ol,  nid  y  w  Marc 
jii  coffàu  ond  yn  unig  am  dano  ef.  Dygwydd- 
'-tid  pan  yr  oedd  yr  Arglwydd  yn  myned  allan 
u Jericho;  ond  y  mae  Luc  ynrhoddi  banes  am 
7ürdotyn  dall  arall  a  iachawyd  ganddo,  pan 
*otdd  efe  yn  nesâu  at  Jericho.'  Pen.  18.  35 — 
^3.  Y  mae  rhai  yn,bamu  mai  yr  un  yw  hanas 
y  tri  efengylwr,  ac  y  gellir  cyfieithu  y  geiriau 
:/  Tttf  £/jr^Utv^  tra  yr  oedd  efe  eto  yn  agos  at 
Jericho;  fel  y  mae  y  gair  i'w  ddeall  yn 
}  ileoedd  canlynol :  Luc  19.  29.  a  10.  9.  a  15. 
1-  a  18.  40.  Gwel  Doddridge  a  Campbell, 
•'ûdy  mae  amgylchiadau  yr  iachad  mor  wa- 
iianol  gan  yr  efengylwyr,  fel  y  mac  yn  ym- 
dtlangos  i  mi  fod  tri  wedi  cael  eu  hiachau  gan- 
I'o;— un  wrtb  fyned  i  Jericho,  a'r  ddau  arall 
*rtli  fyned  oddi  yno.  Dywedir  yn  Matthew 
•Ho gytfwrdd  á'u  llygaid ;  ond  yn  Luc  yr  ym- 
'iirodd  yw,  *A'r  lesu  a  ddywedodd  wrtho,  Cy- 
laer  dy  olwg :  dy  ffydd  a'th  iachaodd  '--heb 
^•Q  dim  am  gyffyrddiad.  Y  mae  Chemnitius 
'^'r  un  feddwl,  ac  eraill.  Gwel  Chemnitius  in 
Harm, 

Dangosodd  Crist,  yn  ei  wyrthiau  ar  y  ddao- 
ar,  beth  oedd  y  gwaith  perthynol  i'w  swydd 
L'yfrrngol,  trwy  yr  efengyl,  hyd  ddiwedd  araser ; 
^ífagoryd  llygaid  pechaduriaid  tywyll,  a'u  troi 
t'rtywyllwch  i'r  goleuni.  Act.  26.  18.  Esa. 
1^  7.  Salm  146.  8.—*  Pe  deillion  fyddech,  ni 
lyldai  amoch  bechod.'  loan  9.  41.  Pcbydd- 
"iideiraladwy  o'cb  dallineb,  a  bod  arnoch  eis- 
't^ỳ^^  goleno ;  ac  yn  y  gydnabyddiaeth  o'ch 
•JüiiÌDcb  yn  gofyn  i  mi  am  oleuDÌ,  nl  byddai 
arnoch  y  pechod  hwnw  o  fy  ngwrthod  i,  ond 
^^wi  a  gaecbfeich  gwared,  fel  Uawcr  eraill,  oddi 
who ;  *  eithr  yn  awr,  meddwcb  cbwi,  yr  ydym 
^^  yn  gweled :  am.byny  y  mae  eich  pechod  yn 
aios/  neu  yr  ydych  chwi  yn  y  tywyllwch  hwn, 


I  gan  feddwl  eich  bod  yn  gweled,  yn  aros  yn 
I  eich  pechod  o  anghrediniaeth,  ac  yn  fy  ngwrth- 
j  od  i  y  gwir  Fessiah.  Y  mao  y  rhai  a  waredir 
oddiwrth  bcchod  yn  cael  eu  'gwneuthur  yn 
1  deimiadwy  o  bono  yn  gyntat,  yn  (idifeiriol  am 
deno,  as3  yn  gwiivthfawrogi  lueddyginiaeth  yr 
efengyl  '  loan  1 5.  22,  24.  1  loan  1.  8.  Rhuf. 
;  3.  17. — 'O  fyddariaid,  gwrandewch  ;  a'r  deill- 
ion, edrych wch  i  weled.  Pwy  sydd  ddall  ond 
fy  ngwas  i?'  EHa.  42.  18,  19.  Y  geiriau  hyn 
a  leferir,  tebygof,  gan  yr  Arglwydd  wrth  gen- 
edl  yr  luddcwon,  y  rhai  oeddent,  fel  cenedl,  yn 
was  i'r  Arglwydd,  yn  broffesodig ;  wcdi  ei  an- 
ion at  ei  waith,  ac  wedi  oi  berèeithio  à  phob 
manteision  a  rlinornrfreintian  :  eto,  wedi  ycwbl, 
yr  oedd  y  gwas  hwn,  i'r  gradd  cithaf,  yn  ddall 
ac  yn  fyddar,  heb  weled  gogoniant  y  Messiah 
yn  eu  plith,  ac  heb  glywcd  i  ddeall,  credu,  ac 
ufuddhau  i  lais  yr  erengyl,  pan  y  pregethwyd 
hi,  gan  Grist  a'i  apostolion,  yn  nerthoi  ac  yn 
oleu  iddynt  Y  mae  yr  Arglwydd,  mewn  rhyw 
fath  o  ddigllonedd  tosturiol,  yn  eu  cyfarch,  *  O 
fyddariaid,  gwrandewch.'  ifcc.  Yr  ydwyf  yn 
arwain  deillion  o'r  cenedlocdd  ar  hyd  ffordd, 
hyd  yma,  hoUol  anadnabyddus  iddynt;  ac  y 
maent  yn  cerdded  liwybrau  nad  adnabuant. 
(Adn.  16.)  Chwi  bobl  y  brcintiau  mawrion, 
ac  sydd  er  hyny  yn  ddeillion,  edrychwch  i  wel- 
ed— ystyriwch,  craffwch  ar  y  gweithredoedd, 
fel  y  gwelwch  pwy  ydwyf  fi,  a  pheth  ^w  y 
gwaith  sydd  yn  cael  ei  wneuthur.  Esa.  43.  8. 
Ezec.  12.  2.  loan  9.  39,  41.  Amos  3.  2. 
IIos.  9.  7. 

*Dall  ydyw,  heb  weled  yn  rahelL'  2  Pedr 
1.  9. — *Dall  ydyw,  ac  ni  wyl  ddim  o  bell.'  W. 
S.  a  Dr.  M. — *Dall  ydyw,  yn  cauad  ei  lygaid.' 
Macknight.  Y  gair  iiowTza^wv^  a  arwydda, 
medd  Bochart  (a  /lueivrat;  atTzac)  cauad  y  llyg- 
aid. Dall  a  /wiuTTaZdiv  y w  hwnw,  gan  nyny,  yr 
hwn  yn  wirfoddol  sydd  yn  can  ei  lygaid,  fel  na 
welo;  fel  y  dywed  Job,  yn  gwrthwynebu  y  gol- 
euni;' (pen.  24.  13.)  Heb,  -.-^jj^  '^'l'^lá  gwrlh- 
ryfelwyr  yn  erhyn  y  goleuniy  o  herwydd  pan 
ddaeth  y  goleuni  i'r  byd,  nis  adnabuant  e^  eithr 
casasant  ef,  ac  ni  ddaethant  i'r  goleuni,  fel  nad 
argyhoedder  eu  gweithredoedd  hwynt.*  loan 
1.  10.  a  3.  20. 

DAM  ARTS,  Aa/iapcç,  [gwraig  fcchan']gyrrííig 
grediniol,  a  ddychwelwyd  i'r  tfydd  trwy  brog- 
ethiad  Paul  yn  Athen.  Rhai  a  dybiant  mai 
gwraig  Dionysius,  yr  Areopagiad,  vdocdd. 
Act.  17.  M. 

DAMASCUS,  plJJJai  [dinas  yn  y  gwa^tad- 
edd]  gGÌyfÌT  hi  yn^ Heb.  DtDÜlT  J^umesec,  yn 
2  Ijren.  16.  10.  p^Ö*lT  DarmaseCj  yn  Gron. 
1 8.  5,  6.  a'r  un  'fath  trwy  boll  lyfrau  y  Cronicl. 
Gr,  Ja/Afxffxoc,  yn  Act  9.  2,  Dinas  enwog  yd- 
oedd,  a  fu  dros  hir  araser  yn  brif  ddinas  Syria, 
yn  scfyll  yn  nghylch  160  o  filltiroedd  yn  y 
gogledd-ddwyrain  i  Jerusalem,  yn  y  gwastad- 
edd  hyfryd  rhwng  mynydd  Libaiius  yn  y  gor- 
ilewin,  a  Hermon  yn   y  dehau.     i  r  oedd  y 

*  Gwel  Boohart  jffiaroíiÿft,  p,  81, 82. 


DAM 


352 


DAM 


ddÌDSs  hoD  mewn  bod  yn  nyddian  Abraham. 
Gen.  14.  15.  Priodor  o  Damascus  oedd  Elea- 
zer,  pen  gwas  Abraham.  Gen.  15.  2.  Tua 
diwedd  teymasiad  Solomon  y  çwnaeth  Rezon 
hi  yn  brif  ddinas  ei  deyrnas,  set  Syria.  1  Bren. 
11.  24.  Cymerwyd  hi  gan  Jeroboam,  mab 
Joas,  brenin  Israel.  2  Bren,  14.  28.  Yn 
nghylch  can'  mlynedd  wedi  hyny,  a.  m.  3204, 
y  dinystriwyd  hi  gan  Tiglath-Pileser,  ac  y  dyg- 
wyd  ei  thrigolion  yn  gacthion  i  Cir.  Esa.  7.  8. 
a  8.  4.  a  9.  9.  aM7.  1.  Amos  1.  3,  4,  5.  Yn 
fuan  wedi  hyn,  daeth  yn  ddinas  flodeuog,  a 
chymerwyd  ac  anrhcitbiwyd  hi  gan  Nebuch- 
odonosor.  Jer.  25.  9,  10.  a  49.  23,  24.  Ezec. 
27.  18.  Yn  mhen  rhyw  dalm  o  amser  daeth  i 
feddiant  y  Rhufeiniaid.  Pregethwyd  yr  efcng- 
yl  yma  yn  foreu  gan  Ananias,  Paul,  ac  eraill; 
parhaodd  ymaeglwys  Gristionogol,  mewn  trefn 
dda,  dros  hir  amser.  Ond,  er's  Ilawer  o  ocs- 
ocdd,  nid  oes  ynddi  ond  ychydig  o  wir  Grist- 
ionogrwydd.  Oddi  yma  y  gollyngwyd  Paul 
trwy  ffenestr  i  lawr  y  mur,  mewn  basged,  fcl  y 
diangai,  rhag  ei  ddal  gan  y  llywydd.  2  Cor. 
11.  32,  33.  O  Damascus  y  mae  y  sidanau 
damascj  y  rhosynau,  a'r  cirin  darnasc,  yn  dyfod 
i  Ewrop. 

1)AMMEG-I0N,  (meg)  cyffelybiaeth,  dych- 
ymyg,  dyfal ;  gosod  allan  wirionedd  mewn  cy- 
ffelybiaeth, neu  un  peth  dan  rith  o  beth  arall; 
cymhwyso  rhyw  ddywediad  flfugiol  at  wirion- 
edd diffuant;  yr  hyn  sydd  yn  ei  wneuthur  yn 
fwy  hynodol,  ac  yn  fwy  boddhaol,  na  phe  Uef- 
crid  et*  mewn  iaith  cglur.  Y  gair  Gr,  Tzap^uXrj, 
a  arferir  gan  yr  efengylwyr,  sydd  a'r  un  ystyr 
helaeth  iddo  a'r  gair  Heb.  ^ttA  7"  7^  ^^^ 
Destament.  Arwydda,  nid  yn  unig  yi  hyn  a 
alwn  ni  dammeg,  ond  hefyd  unrhyw  gyffelyb- 
iaeth,  neu  ddiareb,  neu  rag-ddywediad,  neu  un 
peth  a  draddodir  yn  ffugyrawl,  neu  yn  fardd- 
onawl ;  weithiau  unrhyw  addysg  buddiol,  meg- 
ys  yn  Luc  14.  7.  Cyfieitha  ein  cyfieithwyr  ni 
y  gair  weithiau  diareby  Luc  4.  23. — cyfelyb- 
iaeth,  Hcb.  9.  9.  a  11.  19.  Yn  ol  ystyr  cy- 
ffredin  y  gair,  math  o  gyffelybiaeth  y  w  dam- 
meg.  Y  mae  yn  gwahaniaelhu  oddiwrth  gyn- 
liun,  neu  siampl,  yn  mha  un  nid  oes  yn  briodol 
yr  un  gyflfelybiaeth,  ond  peth  o'r  unfath  ;  felly 
y  mae  hanès  y  Pharisead  a'r  publican,  y  rhaia 
aethant  i'r  deml  i  weddio ;  y  gwr  goludog  a 
Lazarus;  y  Samariad  trugarog;  a'r  ynfyd  yn 
yr  efengyl,  yr  hwn,  am  fod  ei  olud  wedi  cyn- 
nyddii,  a  addawodd  iddo  ei  hun  fod  ganddo 
dda  lawer,  dros  lawer  o  flynyddoedd.  Nid  pob 
math  o  gyffelybiaeth  ychwaith  sydd  yn  addas 
i*w  galw  yn  ddammeg.  Y  gyffelybiaeth  a  gy- 
merir  oddiwrth  bethau  mawrion,  nid  ydyw  yn 
addas  ei  galw  yn  ddammeg ;  megys  cyffelyb- 
iaeth tèymas  nefocdd  i  ronyn  o  had  mwstard, 
neu  lefen.  Mwy  addas  ei  galw  yn  ddammeg, 
OS  bydd  y  gyffelybiaeth  wedi  ei  chymeryd 
oddiwrth  bethau  byw.  llefyd,  rliaid  i'r  peth 
yn  y  ^'ffelybiaeth  fod  yn  weithrediadwy,  ac  â 
dichoDiad  iddo,  Ffug-chwedl  Jotham  o'r  pren- 


au    yn  myned  i  ddewis    brenin,    sydd  yn 
hytrach  yn  addysg-wers  na  dammeg;  cany?, 
a'i  gymeryd  yn  llythyrenol,  nid  oes  dichoniad 
iddi.     Y  mae  gwahaniaeth  hefyd  rhwng  dam- 
meg ac  alegori..   Mae  alegori  (yr  hon  sy  ddim 
amgen  nagwers  wedi  ei  thradíiodi  mewn  traws- 
ddwyn)  y  mae  i  bob  un  o'r  prif  eiriau,  tnvy  y 
cwbl,  ddau  ystyr ;  sef  y  llythyrenol  aV  ffugyroL 
Rhaid  i  bob  peth  fod  yn  berthynol,  a'i  ystyr- 
ied  y  naill   neu  y  Hall.     Mae  yr  alegori  bob 
amser  yn  anmherffaith,  os  na  bydd  felly.    Nid 
yw  felly  mewn  dammeg,  lie  y  golygir  ynbenfif 
p  cyfeiriad,  ac  nid  y  geiriau  yn  wahanredig.— 
Bod  cyffelybrywdd  yn  y  prif  bynciau  yw  yr 
hyn  oil  sydd  yn  ofynol ;  nid  ydyw  yr  holl  iau 
amgylchiadau  ond  megys  addurniadau.  Y  prif 
bynciau  a  ddylai  fod  yn  ein  golwg  wrth  ym- 
gais  eu  deall  ein  hunain,  a'u   hegluro  i  eraill. 
Ymofyn  am  ddirgeledigaeth  yn  mhob  petb  yn 
amgylchiadau  bychaio  addurnedig  y  ddaraug, 
sydd  yn  dangos  diffyg  synwyr,  <^s  nid  plcntyu 
rwydd.     Mae  dammegîon  ein  Hiachawdwr  yn 
rhoddi  siflmplau  o  bob  math.     Nid  ydyw  yn 
gwneuthur  dim  gwahaniaeth  pa  un  a  fyddo  y 
ddammeg  yn  wir  neu  yn  ffogiol.     Bu  yraofyn- 
iadau  yn  cael  eu  gwneuthur  cyu  hyn,  pa  un  ai 
bod  dammegion  ein  Hiachawdwr  wedi  en  bam- 
canu  i  wneuthur  ei  athrawiaethau  yn  eglur  I'r 
werin^s,  ynte  i'w  cadw  hwynt  yn  guddiodi;; 
oddiwrth  eu  llygaid,  o   herẃydd  dywedydo 
bono  yn  Luc  8.  10.  *  Fel  yn  gweled  na  welant, 
ac  yn  clywed  na  ddeallant.'   Etc,  er  byo,  n^vry 
rhesymol  ydyw  meddwl  mai  er  addysg  i'r  an 
wybodus  y  maent  wedi  eu  hamcanu ;  nid  yn 
unig  am  fod  yr  holl  rai  a  ysgrifenasant  ar  natur 
dammeg  yn  cytuno  mai  ffordd  eglur  o  lefan: 
ydyw,  wedi  ci  haddasu  at  ddeall  y  rhai  gwaii 
af,  a  rawyaf  dwl ;    ond  hefyd,  o  herwydd  fod 
ein  Hiachawdwr  ei  hun  yn  dywedyd  (Mat  l^'). 
13.)   *Yr  ydwyf  yö    llefaru  wrthynt  h\\y  ar 
ddammegion  ;  canys  a  hwy  yn  gweled,  nid  yd- 
ynt  yn  gweled;  ac  yn  clywed,  nid  ydynt  yn 
clywed,  nac  yn  deal!.'     Hyny  yw,  nid  oeddynl 
yn  ystyried,  nag  yn  gofalu  am  wybod,  yr  byn 
ag  oedd  efe,  mewn  ffordd  gyffredin,  eglur,  yn 
ei  ddywedyd    wrthynt;    ac  yn  ganlynol,  nil 
oeddynt  yn  ei  ddeall ;  a  chan  hyny  efe  a  lofar- 
odd  wrthynt  mewn  dammegion,  neu  trwy  icy- 
ffelybiaethau,  wedi  eu  benthyca  oddiwrth  belli- 
au  yr  oedd  y  rhai  mwyaf  anwybodus  yn  tu 
dcall ;  r  egluro  iddynt  rywbeth  nad  oeddynt 
yn  ei  ddeall ;  ac  er  fod  rhai  o'r  rhai  hyn  nad 
oedd  yr  apostolion  yn  eu  hamgyffred  yn  y  fan; 
at  yr  hyn  y  mae  ein  Harglwydd  yn  ymddaug"^ 
fel  un  a  fyddai  yn   rhyfeddu,  gan   ddy\*:cdyl, 
*Oni  wyddoch   chwi  y  ddammeg   (hawdJ  «i 
deal);  a  chynefin)  hon  ?  a  pha  fodd  y  gwyddocl. 
yr  holl  ddammegion?'    Marc  4.  13.     Êto  cfo 
a'i  heglurodd  iddynt  (sef  iV  ddysgyblion)  dra- 
chefn ;  adn.  43.  ac  a  orchymynoí^  iddynt,  am 
ba  beth  by  nag  a  lefarai  efe  wrthyut  yn  y  ty- 
wyllwch,  ar  iddynt  ei  ddywedyd  yn  y  golenni. 
Mat  10.  27.     Er  y  gallai  y  dammegion  byn 


DAM 


353 


DAN 


fed  }Ti  eglur  ac  yn  ddeatlus  i'r  rLan  fwyaf  o 
ijtijnion  jr  amseroedd  hyny,  oblegid  fod  ein 
iiiachawdwT  yn  fynych  ynddynt  yn  cyfeirio  at 
botLau  yn  union  yn  eu  gwydd,  eto^  gan  fod  y 
;:wrtliddrycbau  hyn  wedi  en  symnd  oddi  wrth- 
ym  ni,  nid  yw  pawb  yn  brescnol  yn  canfod  cu 
gmn  a*a  gogoniant;  nac  ychwaith,  fe  allai, 
ni  en  cyflawn  ddeall,  heb  ryw  ycbydig  o  gyn- 
orthwv. 

DÁMNEDIGAETH,  Llad,  Damnàtio  ;  Saes 
Damnation?:  collfarnedigaeth,  bÄ-nedigaeth ; 
bid  dan  ddedfryd  yn  cael  ei  farnn  yn  enog*; 
reii  ei  gospi,  ì  ba  nn  y  mae  euogrwydd  yn 
rhwvmo  y  troseddwr.  Luc  23.  40.  loan  3. 
19. '  Rliuf.  ^.  8,  a  8.  1.  1  Tim.  3.  6.  Nid  yw 
-laittoedigaetb  yn  air  o  wreiddyn  Cymreig. 
Barn,  barnedigaetíi,  a  cbollfarnedigaetb,  sydd 
;:an  W,  Salisbury,  yn  y  manau  yr  arferir  cf, 
u'idieithr  un  man,  1  Tim.  3.  6,  lie  y  mae  yn 
cad  ei  gyfieitbn  enllih  ;  barn,  ar  ymyl  y  ddal- 
c:i.  Yr  un  gair  Or,  xpifia,  a  gyfieithir  bamed- 
'fpftìi^  yn  1  Cor.  1 1.  29.  ac  a  gyfieithir  damr 
n'Hgaeth  mewn  lleoedd  eraill.-— *Gweinidogaetb' 
iamnedigaetb,'  ydyw  y  gyfraitb  doredig  ;•  mae 
hi  yn  barnu*  yr  euog,  ac  yn  coUfarnn  ei  boll 
'IrcKeddwyr ;  nid  oes  dim  maddeuant  yn  per- 
liiyn  iddi,  na  dim  rbyddbad  odditan  ei  aed- 
fryd,  heb  iawn  pcrffaith,  digoU,  yr  hwn  yw 
lesu  Grist  y  cyfiawn.  2  Cor.  3.  9. — *  Nid  oes 
j:iii  liyny  yn  awr  ddim  damnefligaetb  i'r  rbai 
«ydd  yn  Ngbrist  lesu.'  Rhuf.  8.  1.  Sef  dim 
toüfarn  ;  y  maent  wedi  eu  cyfiawnbau,  ac  yn 

lit;ddwch  Duw. 

DAMNIO,  Llad,  Damnare  ;  Ffr.  Damner  ; 

^<vs.  Damn  ;  collfarna,  barnu  yn  euog,  cospi 
îroeddwyr.  1  Bren.  8.  32.  Diar.  12.  2.  loan 
:!.  IT.— *  Gan  wybod  fod  y  cyfryw  un  wedi  ei 
\vrdroi,  acyn  pechu,  gan  ei  fod  yn  ei  ddam- 
Q*»  ei  hunan.'  Tit  3.  H.  *  Wedi  ei  varnu 
iinddo  ei  hunan.'  W.  S.  Y  mae  y  dyn  a  fyddo 
berelic  yn  huoan-farnol,  fel  y  mae  y  gair  Gr. 
■I'ruxaTaxpiToc  yn  arwyddo ;  y  mae  efe  yn  dodi 
ârndei  hunao  yr  un  famed  igaeth,  neu  gosped*- 
ii^icth  ag  a  arferir  ei  rhoddi  gan  yr  eglwya  ar 
ddmgweithredwyr ;  sef  ei  dori  ei  bun  allMi  o'r 
ii^îwys  yr  bon  yr  oedd  efe  yn  aelod  o  boni.  Y 
îLae  Macknight  o'r  farn,  fod  yr  heretic  bunan- 
faraol  i'w  ddeall  am  ddyn  a  fyddo  yn  dysgu  atb- 
rawiaeth  gyfeiliornus,  ac  yntau  yn  g wybod  ei 
^;ud  hi  yn  gyfeilfornus.  1  loan  3.  20.  Y  mae 
•jyn  cyfeiliornus,  yn  ei  fuchedd  a'i  ymarwedd- 
iâd,  yn  cael  ei  fẁrw  allan  gan  yr  eglwys ;  ond 
V  mae  dyn  cyfeiliornus  yn  ei  farn  a'i  athraw- 
iacth,  yn  ei  fwrw  ei  hunan  allan. — *A  chan  droi 
Jinasoedd  Sodomah  a  Gomorrah  yn  lludw,  a'u 
•iamniodd  hwynt  â  dymchweliad ;'  sef  a'u  cosp- 
odd  hwynt  â  dymchweliad.  2  Fedr  2.  6.  'Ac 
a  droes  ddinasoedd  Sodomah  a  Gomorrah  yn 
lludw,  a'u  dymchwelawdd  ac  a'u  cvfrgolles 
twynt  W.  S. 

DAMWAIN-EINIAU,   (gwain)  dygwydd; 
peth  sydd  yn  dyfod  i  ddyn,  neu  y  peth  y  mae 
iiyn  yn  dyfod  iddo,  heb  ei  ragweled  na  rhag- 
45 


wybod  dim  yn  ei  gylch.  Gen.  28. 11.  Ruth  2. 
3.  1  Sam.  6.  9.  Preg.  2,  14.  Y  mae  llawer  o 
bethau  yn  ddamweiniol  ac  yn  ddygwyddiadol 
mewn  pertbynas  i  ddynion;  ond  nis  dichon 
fod  un  ddamwain  mewn  pertbynas  i  Ddnw ; 
oblegid  nid  oes  dim  yn  dyfod  i  ben  ar  nad  yw 
efe  yn  ei  ragweled,  a'i  ragwybod  i'r  perffeith- 
rwydd  a'r  manylrwydd  eithaf.  *  Obegid  hys- 
bvs  i  Dduw  ei  wdthredoedd  oil  erioed.'  Act, 
15.  18. 

DAN,  y]  [ham]  Dinas  yn  nghwr  eithaf  Ju- 
dea,  yn  ag'os  i  droed  mynydd  Libanus,  yn  agos 
i  darddiad  yr  lorddoneiî.  Yma  y  gosododd 
Jereboara  un  o'r  lloi  aur  i  fynu.  Jos.  19.  47. 
Barn.  18.  29. — 2.  Pummed  mab  Jacob,  a'r 
hynaf  o'i  feibion  o  Bilhab,  llawforwyn  Rahel. 
Efe  oedd  dad  y  llwyth  a  elwir  ar  yr  enw  hwn  ; 
yr  hwn  oedd  a'i  randir  mewn  gwlad  ffiwyth- 
lawn,  rhwDg  Uwyth  Judah  o  du  y  dwyrain,  a 
gwlad  y  Philistiaid  yn  y  gorllewin ;  ond  aeth 
terfynau  eu  rhandir  yn  rhy  fychan  iddynt, 
oblegid  nad  oedd  çfe  ond  darn  o  diriogaeth 
Juásìì ;  am  hyny  ymladdasant  yn  erbyn  Les- 
em,  neu  Lais,  .ac  a'i  hennillasant ;  gal^wasant  hi 
Dan,  yn  ol  enw  eu  tad.  Er  na  feddai  Dan  ond 
un  mab,  sef  Hushim,  eto  yr  oedd  y  Uwyth  hwn 
yn  cynnwys  62,700  pan  oeddent  yn  dyfod  i 
fynu  o'r  Aipht,  a  hwy  a  gynnyddasant  yn  yr 
anialwch  hyd  yn  yn  04,400,  Y  Uwyth  hwn, 
yn  nghyd  ag  Aser  a  Naphtali,  oedd  yn  cwneth- 
ur  un  aden  o'r  gwersyll  yn  yr  anialwch,  ac  yn 
cychwyn  -yr  olaf.  Num.  10.  25. — *  Dan  a  farn 
ei  bobl  iel  nn  o  Iwythau  Israel.'  Ystyr  y  gair 
y^  yw  bam,  a  rhagddywedodd  Jacob,  er  mai 
'mab  un  o'i  lawfyrwynion  oedd,  y  byddai  yn 
ben  Uwyth  gwahanol,  ac  y  byddai  iddo  ymyr- 
aelh  ag*  achosion  cyflfredin  y  wladwriaeth,  fel 
pe  buasai  yn  fab  i  Babel  neu  Leah.  ^  Dan  fydd 
sarph  ar  y  flfordd,  a  neidr  ar  y  llwybr;  yn 
brathu  sodlau  y  march,  fel  y  syrthio  ei  farchog 
yn  ol.'  Gen.  49,  16,  17.  Y  mae  yn  ygeiriau 
ddarluniad  prophwydoliaethol  o  gyneddfau  y 
Daniaid,  fel  yn  gyfrwys  ac  yn  niweidiol,  fel 
seirph  a  nadrodd.  Pe  byddem  hysbys  o'u  boll 
banes,  diammeu  yr  ymdd^ngosai  eu  llwyddiant 
mewn  cyfrwystra  a  dichellion  yn  nodedig.  Yr 
Yr  oedd  Samson  o'r  Uwyth  hwn,  yr  hwn,  yn 
dra  annysgwyliadwy,' a  gladdodd  y  Philisliaid 
yn  bollol-ddinystr  teml  Dagon.  Rhagorodd  y 
llwyth  hwn  mewn  dichellion,  yn  hytrach  nag 
mewn  rhyfel  cyhoeddus.  Ond  er  hyny,  mewn 
rhyfel  yr  oedd  y  llwyth  hwn,  yn  ol  prophwyd- 
oliaeth  Moses,  fel  cenaw  Hew  yn  neidio  o  Bas- 
an,  yn  greulon,  ac  yn  anwrthwynebol,  yn  gaf- 
aelyd  ac  yn  dyfetha  yr  ysglyfaeth.  Dent.  33. 
22.  Yn  Samson  y  cyflawnwyd  y  brophwydol- 
iaetb  bon  yn  nodedig. 

DAN,  cyfnewidiad  o  Tan,  cymerir  y  gair, 
1.  Mewn  pertbynas  i  leoedd ;  megys  y  mae 
pethau  ar  y  ddaear  dan  y  nefoedd,  dan  yr  haul, 
&c.  Barn.  1.  7.  Preg.  6. 1,  12. — 2.  Islaw  oran 
cyflwr,  sefyllfa,  gallu,  ac  awdurdod ;  megys  y 
darllenwn  am  beth  'dan  draed.'    Rhuf.  16.  20. 


A 


DAN 


.    854 


DAN 


*Daii  bechod — dan  y  ddedd^— dan  ras — dan 
fellditli ;'  sef  dan  argraff,  effeithioldeb,  a  llyw- 
odraeth  j  pethau  hyn.  Rhnf.  3.  9.  a  6. 14. — 
3.  Dan,  oddi  dan,  o  ran  amddiffyniad;  felly  y 
mae  y  saint '  dan  gosgod,'  ncu  '  adenydd/  Daw 
yn  Nggist  Salm  91. 1— -4.  Can.  2.  3.  Mat.  23. 
37,  Edr.  Tan. 

DANADL,  (danad)  chwyn,  pethau  diles 
mewn  tir.  Job  30.  7,  Nid  yw  y.  dysgedigion 
yn  gallu  cwbl  benderfynn  am  y  gair  Heb.  ^"i^H 
pa  un  ai  ysgall  ai  danadl  poethion  a  feddylir 
wrtho ;  pa  un  bynag,  y  mae  eu  tyfiant  yn  ar- 
wydd  o  ddiogi,  diofalwch,  neu  anghyfanedd- 
dra  mawr.  Diar.  24.  31.  Esa.  34. 13.  Hos.  9. 
6.  Zeph.  2.  9. 

DANFON,  (anfon)  yr  un  ag  anfon.  Exod.  4. 
1^.  loan  3.  17.  Edr.  Anfon. 

DANGOS-IAD,  (cawsV  1.  Gosod  peth  allan, 
ei  wneuthur  yn  cglur  i  earycb  arno ;  arddang- 
os,  Exod.  9.  16.  a  33. 18.  Mat.  8.  4.-2.  Cyf- 
ranu ;  gwneutbur  yn  efifeithiol  tuag  at  Salm 
17.  7.  a  50.  23. — ^3.  Mynegi  peth  trwy  eiriau. 
Jer.  38.  21. 

DANNEDDOG,  (daiyiedd)  yn  meddu  dan- 
nedd. — *  Wele,  gosodaf  di  yn  fen-ddyrno  new- 
ydd  ddanneddog.'  Esa.  41.  15.  Byddid  arferol 
o  ddyrnu  yd  yn  ngwledydd  y  dwyraiẁ  à  men 
a  dannedd  yn  ei  holwynion,  neu  rhol-brenau. 
Llusgent  hon  dros  yr  yd  i'w  ysgar  oddiwrth  y 
gwellt,  ac  i  ddryllio  y  gwellt  yn  ymborth  i'w 
nanifeiliaid.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  edrych 
ar  ei  bobl  yn  y  cyflwr  isel,  gwael,  fel  pryf,  ac  yn 
addaw  yn  rasol  cu  cynorthwyo,  eu  hadnew- 
yddu,  o  ran  gras  a  doniau,  a'u  gwneutbur  yn 
fuddugoliaethus,  ac  yn  ddychrynadwy  i'w  gel- 
ynion.  Wedi  eu  hadnewyddu  fel  byn,  a'u 
gwneutbur  yn  ddanneddog,  trwy  etí  medrus- 
rwydd  yn  cyhoeddi  gwirioneddau  Duw  yn  llyra 
ac  yn  argyhoeddiadol,  dyrnant  y  mynyddoed, 
a  gosodant  y  bryniau  fel  mwlwg;  byddant  yn 
nerthol  trwy  Dduw  i  fwrw  cestyll  i'r  llawr.  2 
Cor.  10.  4,  5.  Heb.  4. 12,  13.—*  Cyfod,  merch 
SiOD,  a  dyrna  (medd  yr  Arglwydd;)  canys 
gwnaf  dy  gorn  yn  baiam,  a'th  garnau  yn  bres ; 
a  thi  a  ddrylli  bobloedd  lawer ;  a  chysegraf  i'r 
Arglwydd  eu  helw  hwynt,  a'u  golnd  i  Arglwydd 
yri^oll  ddaear.'  Mic,  4.  13.  Djnla  yr  agwedd 
ogoneddus  a  welwyd  ar  eglwys  Crist  ar  ol 
dydd  y  Pentecost,  pan  y  gwisgwyd  ei  hqll 
swyddwyr  à  nerth  o'r  uch elder,  a  pban  oedjd  y 
gwirioneddau  fel  dannedd  llymion  yn  carlo  ar- 
gyhoeddiadau  yn  effeithiol  i  gydwybodau  pech- 
aduriaid ;  a  dynion  oedd  fel  mynyddau  cryf- 
ion,  a  bryniau  uchel,  yn  cael  eu  dyrnu,  eu  malu, 
a'u  darostwng  dan  lywodraetb  Crist  Act  ii, 
iii,  ix,  X. — Y  mae  yr  eglwys  yn  iael  arni,  pan  y 
byddo  ei  dannedd  wedi  pylu,  a'r  halen  wedi 
colli  ei  flas,  Nid  oes  neb  ond  yr  Arglwydd  a 
all  ei  hadnewyddau  a'i  dyrchafu ;  ond  y  mae 
efe,  yn  ei  flfydJlondeb,  yn  ymweled  â  hi  yn  ei 
hi«el  raddy  ao  yn  ei  gosod,  trwy  ei  Ysbryd,  yn 
olygus,  yn  Ij^yddianus,  ac  yn  ddefnyddiçl, 
Edr.  Dyrnu^ 


DANIEL,  '^ÿ^^^^lDuwfymamwr]  1.  Mab 
Dafydd  o  Abigail  y  Garmelites,  a  elwir  hefyJ 
Chileah.  2  8am.  3.  3.  1  Cron.  3.  1.— 2.  OÖeir- 
iad  o  deulu  Ithamar,  yr  hwn  a  ddaetb  gyda^r 
Ezra  o  Babilon.  Ezra  8.  2. 

DANIEL  Y  Prophwyd.  Yr  oedd  Daniel 
o'r  had  breninol,  yn  bardd  ac  yn  dda  yr  olwg 
arno  «•  run  ei  berson,  heb  ddim  gwrthuni  vn- 
ddo.  Dan.  1,  4.  Caethgludwydefi  Babilon 
gan  Nebucbodonosor,  yn  y  bedweredd  flwydd- 
yn  i  Jeboiâcira,  brenin  Judah,  a.  m.  3398. 
Trwy  orchymyn  y  brenin,  cafòdd  Daniel,  yn 
ngyda  thri  o  fechgjm  eraill,  eu  dwyn  i  fynu  yn 
nysgeidiaeth  y  Caldeaid.  Rhoddwyd  arnynt 
enWau  newyddion,  a  Daniel  a  elwid  Beltesas- 
sar.  Dan.  1.  7.  Rhoddes  Duw  Daniel  mewn 
ffafr  a  thiriondeb  gyda'r  pen  ystafellydd,  Y 
brenin  Nebucbodonosor  hefyd  a  fawiygodd 
Daniel,  ac  a  roddes  iddo  roddion  mawrion  lo- 
wer; ac  a'i  gwnaeth  yn  bcnaeth  ar  holl  dalaeth 
Babilon,  ac  yn  ben  iV  swyddogion  ar  holl 
ddoethion  Babilon  ;  ac  yr  oedd  yn-  eistedd  yn 
mhortb  y  brenin,  i  fod  yn  agos  ato,  i  Íhidü 
drosto,  ac  i  bawb  gael  caniatad  ganddo,  cyn  eu 
dyfodiad  i  wydd  y  brenin.  Belsassar,  ẁyr 
Nebucbodonosor,  a'i  gwnaeth  yn  drydydd  i 
lywodraetbu  yn  y  freniniaeth.  Pan  ddaetb 
Darius  i'r  orsedd,  wedi  i  Babilon  gael  ei  gores- 
gyn  gan  y  Mediaid  a'r  Persiaid,  gosodwyd 
Daniel  yn  benaf  o'r  tri  rhaglaw,.  iV  rhai  y 
rhoddai  y  tywysogion  gyfrif.  Vn  y  scfyliiaor- 
uchcl  hon,  yn  nghanol  ma\vro<ld,  a  pliroftdiir- 
acthau  yn  nglyn  wrth  hyiiy,  a  llycrííid  pawbyn 
graff  arno,  y  i-yfryw  oedd  ei  àyddloneh,  ni 
rodiad  dicblynaidd,  fel  iia  chaed  gan  ei  ^lyn 
ion  nac  amryfusedd  na  bai  yndJo,  i  rod<li  yn 
ei  erbyn,  ond  o  ran  cyfraith  ei  Dduw.  Edi. 
1)ariüs,  Y  mae  yr  banes  sanotaidd  am  dano, 
yn  ei  osod  allan,  nid  yn  unig  fel  y  gwr  mwyaf 
enwog  yn  yr  oes  yr  oedd  yn  by  v/  ynddi,  ond 
yn  un  o'r  rliai  mwyaf  enwog  a  fu  erioed  ar  y 
ddaear;  yn  neillduol, 

1.  yim  ei  ffydd.  *  Trwy  fFydd,'  medd  }t 
apostol,  *cauodd  safnau  y  llewod.'  Heb.  U. 
3.S.  Trwy  genfien  y  rhaglawiaid,  a  thywysog- 
ion  y  brenin,  y  taâwyd  Daniel  i  ffau  y  lle^vo<l, 
am  na  pheidiai  a  gweddio  ac  ymbil  o  fiaen » i 
Dduw  am  ddeng  uiwmod  ar  hngain.  0  her- 
wydd  i  Daniel,  trwy  flfydd,  roddi  ei  yaiddiriei 
yn  yr  Arglwydd,  Duw  a  ddanfonodd  ei  angel, 
ac  a  gauodd  safnau  y  llewod,  fel  na  wnaethani 
iddo  niwed.  Codwyd  Daniel  o'r  ffau,  *ac  ni 
chaed  niwed  arno,  o  herwydd  credn  o  bono  yn 
eiDduw.'  Dan.  6.  22,23. 

2.  Am  ei  gyfiavmder,  Enwir  ef  bedair 
ffwaith  gan  Ezeciel,  fel  un  o'r  tri  gwyr  mwyaf 
hynod  o  bawb  am  eu  cyfiawnder.  Pen.  14. 14— 
20»  *  Pe  byddai  yn  ei  cbanol  y  tri  wyr  byn, 
Noah,  Daniel,  a  Job,  hwynt  hwy  yn  eu  cyf- 
iawnder, a  achubent  eu  henaid  eu  hnn  yn  nni;^.' 
Y  mae  y  gair  cyjiawfider,  yn  y  lie  hwn,  i'w 
olygu  yn  yr  ystyr  helaethaf,  ac  a  arwydda  en- 
wogrwydd  y  gwyr  hyn  yn  holl  gorph  crefydd ; 


DAN 


355 


DAN 


sef  jn  en  ffydd  yb  nghyfiawnder  mawr  yr  ef- 
eogvl  (Rhii£  1. 17.  a  3. 21.  a  5. 18.)— ea  parch 
i  gyŵaith  gjfawn  Duw  yn  ei  holl  orchymyn- 
ioQ  aanctaidd — eu  goM  diwyd  am  addollad 
Daw,  yr  hyn  sydd  ^rfiawn  ddyledas  iddo— «a 
bjmddygiad  cyfiajm  tuag  atynt  en  himaÌD,  a 
thnag  at  bawb  erair  Ymddangosodd  ysbryd 
liiagorol  yn  Daniel  yn  safyU  dros  Dduw  aH 
orcliTmynioD  sanctaidd,  yn  wyneb  y  peryglon 
mwja£  Yn  ienanc  *  nid  ymhaLogai  efe  drwy 
lan  0  fwvd  y  brenin,  na  thrwy  y  gwin  a  yfai 
efe  :*  yn  nytracb  na  pheidio  gweddio  amo,  cy- 
merai  ei  fwrw  i  ffan  y  llewod  gwancas  i'w  larp- 
io.  Pan  fwriwyd  y  tri  llanc  i^r  ffwrn  am  beidio 
addoli  delw  y  bienin,  tebygol  fod  Daniel  yn 
aseool  ar  negeaan  y  brenin ;  neu  ynte,  eu  bod 
jn  ei  weled  yn  rhy  úchel  yn  Sak  y  brenin  i 
roddi  cyhnddiadan  i'w  erbyn. 

3.  Am  ei  ddcethisMb.  i  r  oedd  ganddo  '  ys- 
bnrd  rhagorol,  a  gwybodaeth  a  deail,  deongl 
brenddwydion,  ac  eglnro  dammegion,  a  datod 
cjlyman.  Ac  o  herwydd  hyny  y  gosododd 
brenin  *Babilon  ef  yn  benaeth  y  dewiniaid,  as- 
tionomyddion,  Caldeaid^  a  bmdwyr.'  Dan«  5. 
11,  12.  Yn  mhro^wydoliaeth  Ezeciel  yn  er- 
byn brenin  balcb  Tyrus,  dywed  y  propnwyd 
vTtho  yn  trawdas, '  Wele  di  yn  ddoethach  na 
Bftniel,  ni  chuddir  dim  dirgelwch  oddi  wrtí{yt.' 
Pen.  28.  3.  Yn  nghanol  doethion  y  byd,  par- 
odd  yr  A^Iwydd  iddo  ragori  amynt  9II. 

4.  Am  ei  weddiati^  a'i  ymostyngiad  edifeiriol 
ger  broo  Duw,  yn  ymbil,  gyda'r  goatyngeidd- 
rwydd  mwya^  am  ei  ffafr  iddo  ef,  aU  genedl 
becbadnnls.  Y  mae  yr  olwg  amo  yn  addas 
jn  mbob  man ;  ond  y  mae  y  n  ymddangos  wedi 
ei  wiago  à  neiildool  harddwch  pan  y  mae  yn 
goblyga  ger  bron  yr  Arglwydd,  yn  yr  agwedd 
addas  a  weddai  fod  ar  bechadnr  ger  bron  y 
Mavrhydi  Dwyfol,  sef  gydag  edifeirẃcb  duw- 
iol,  parch,  a  hyfdra  sanctaidd. 

§.  T  mae  yn  cael  ei  alw  gwr  ^y  dymuniadau 
(ymyl  y  ddalen)  gan  boffed  oedd  gan  Dduw  a 
drnion.  Dan.  9.  23.  Dangosodd  I)uw  ei  ffair 
JD  neilldnol  iddo,  yn  rboddi  doethineb  iddo  i 
ddeoDgli  brenddwydion  y  brenin,  a'r  ysgrifen 
ar  y  pared,  yr  hyn  a'i  dyrchafodd  i  hynod- 
rwydd  nid  bychan  yn  mhlith  dynion,  ac  yn  y 
varedigaeth  a  gafpdd  o  fiau  y  llewod.  Bhodd- 
odd  iddo  amryw  weledigaethaa  nodedig  mewu 
pertbyDas  i  ragloniaetb  Daw  tuag  at  deyrnas- 
oedd  y  ddaear,  ac  amgylohiadaa  yr  eglwys  hyd 
ddiwwid  y  byd.  Anfonodd  Duw  yr  angel 
Gabriel  i  hyabyen  iddo  wrandawiad  ei  weddi, 
ac  am  amser  dyfodiad  y  Measiah.  Y  mae  y 
fath  amlygrwrdd  manwl  ac  eglor  y n  ei  broph- 
wydoiiaethan,  fel  yr  haerodd  rorphyry,  a  Col- 
lins* wedi  hyny,  mai  wedi  ea  cyflawniad  yr 
jsgrifenodd  Daniel  ei  brophwydoliaethau.f 


*PonliyTT  oedd  yn  byw  yo  nlwodd  y  dry 
gnfenodd  y  Fagan  hirn  bymtheg  o  lyfrau  yi 
opwvdd-dfiaddeg  o  b»  rat  a  yigileoodd  i  c 


rdrydaddganrlt  Ys 
auyn  erbyn  Crintion- 

-,  . dego  baral  ay^pfeoodd  1  dafln  dlystyrwch 

wlyfrBantoL  C'afodd  «i  ateb  gan  EaaebiuB,  AppoUnarliis,  a 
MelhoäÌTia.— Sals  oedd  GoUiiu.  ao  a  droedload  yr  un  Uwybr  a 
^Ityry,  o  elynteth  yo  erbyn  orefÿdd  Oilat.  Cafodd  el 


Nid  ydyw  yr  Inddewon  y  n  cyfrif  Daniel  yn 
mhlith  y  prophwydi,  gan  iddo  fyw  bywyd  gwr 
Uya,  yn  hytrach  na  bywyd  prophwyd ;  ac  am 
nad  oedd  ei  ddadguddiedigaetnau  ond  trwy 
frenddwyd  a  gweledigaeth  nos — yr  hjmagyf- 
rifent  y  radd  leaf  o  ddatgaddiad.  Ood  yr 
achos  o'n  gelyniaeth  yn  ei  erbyn  diammeu  yw, 
am  ei  fod  wedi  nodi  amser  dyfodiad  y  Messiah 
mor  hynod  amlwg,  fel  nas  gallent  wrthsefyll  ei 
eglnrdeb.  Y  mae  ein  Hiachawdwr,  trwy  gyd- 
nabod  Daniel  yn  brophwyd,  wedi  terfynu  y 
ddadl  hon.  Mat  24. 15.  £r  nad  ydyw  enw 
Daniel  wedi  ei  roddi  yn  nechreu  ei  lyfr,  eto  y 
mae  digoo  o  brawf  tufewnol  yn  y  llyfr  ei  hun,* 
mai  efe  yw  yr  awdwr  o  hooo,  heblaw  ei  dder- 
byniad  yn  yr  eglwys  fel  y  cyfiryw  ynmhoboes. 
Y  mae  trefn  ei  brophwydoliaethau  yn  hynod 
eglnr,  fel  y  mae  yn  ddefnyddiol,  fel  agoriad  ta 
ag  at  ddeall  gweledigaethau  loan  yn  y  Dad- 
gnddiad,  ac  amryw  o  weledigaethan  Esaiah  ac 
EzecieL  Y  mae  ei  iaith  yn  ddiaddam,  ac  yn 
Uai  ehedog  ac  allegawl  nag  iaith  y  prophwydi 
eraill — ^yn  debycach  i  iaith  hancsydd  na  iaith  y 


^•Bophwydi :  ond,  er  hyny,  y  mae  ei  iaith  yn 
fjTf  eglnr  a  chynnwysmwr ;  a'i  ddarlaniadau 
yn  oleu  ac  yn  natarioL  Yn  y  Galdaeg  yr  ya-^ 
grifenodd  o'r  ail  bcnnod  hyd  y  seitbfed  ben-' 
nod ;  o  ran,  tebygol,  eu  bod  yn  perthyn  i  am- 
gylchiadan  yr  Ymerodraeth  bono,  gan  mwyaf. 
Y  rhan  arall  a  ysgrifenodd  yn  Hcbraeg. 

Bam  y  rhan  fwyaf  o  awdwyr  yw,  iddo  farw 
yn  Caldca  neu  Media.  Yr  oedd  yn  hen  pan 
rwyddhaodd  rhaglnniaeth  y  ffordd  i'r  luddew- 
on  i  ddychwelyd  i'w  gwlad,  ac  yn  anaUuog, 
wrth  bob  tebygolrwydd,  i'r  fath  hirdaith.  Os 
gorfu  arno,  trwy  ryw  ragluniaeth  anhysbys  i 
ni,  symad  i  Media,  nid  rhyfedd  nad  oes  çry- 
bwylliad  am  dano  yn  llyfrau  Ezra  a  Nehemiah. 
Hiyyrach  fod  ei  sefyllfa  yn  y  wladwriaeth,  ac 
ewyllys  y  brenin,  yn  gofyn  ei  arosfa  yn  ngwlad 
ei  alltadiad.  Beth  bynag  am  hyny,  dilys  y w, 
iddo  o(  yr  hwn  a  weddiodd  mor  daer  drostynt, 
wncnthnr  pob  rhwyddineb  a  allasai  iV  gyd- 
wladwyr  i  ddychwelyd ;  a  bod  ea  rhyddhad 
yn  achos  o  orfoledd  nid  bychan  iddo. 

Ysgrifenodd  amrywiol  awdwyr  yn  enwog  ar 
y  llyfr  hwn,  megys  Mode,  Syr  Isaac  Newton, 
Esgob  Newton,  Prideaux,  Gill, .  Scott,  Ket^ 
Hewit,  Willet,  Dr.  Owen  ar  y  70  wythnos,  JJic- 
erciL  14.  ar  Heb.* 

DANNOD,  (annod)  gwarthrnddo,  edliw.  Y 
mae  yr  un  gair  Gr.  oveidi!^üf  yn  cael  ei  gyfieithu 
weithiau  gwaradwyddo^  Mat.  5.  11.  Luc  5.^2. 
Rhuf.  15.  3.  1  Tim.  4.  lO.-^liw,  Mat  11.  20 


walth  yn  erbyn  Crlationogaeth  ei  wrthbrofl  yn  rhagorol  gao 
yr  Sagob  Chandler,  a  Mr.  Chandler. 

t  Heblaw  Porphyry  »  Collina,  gwnaeth  Bemler  hefyd,  y 
belmiedydd  ysgryinyrol  yn  Germany,  ymosodiad  ar  Lylr 
Daniel-~ao  ar  ei  ol  ef  dadleaai  Mlohaelia  ao  Elohhoroh  yn  ei^ 
byo  y  chwe»  phennod  gyntaf;  ond  fe»u  hatebwyd  hwy  yn 
gampas  gan  Hengstenberg,  Habernick,  Staadlin,  Jahn,  ao 
eraill^C. 

♦  Heblaw  yr  awdwyr  a  nodlr  nohod  fel  yagrlfenwyr  ar  y 
llyA:  hwn,  gellir  enwi  eaboniadau  Melancthon,  Calvin,  Vene- 
ma,  Berthöldt,  Boeenmoller,  Havemlok,  Lengerke,  Brongh- 
t«D,  WinUe.-<).   , 


DAN 


856 


DAR 


a  27.  44. — difentoiy  Marc  15  32. — ac  weithiaa 
dannod,  Marc  16. 14.  lago  1.  5. — Y  gairGroeg 
a  arwydda,  nid  yn  nnig  ceryddu  mewn  geiriao, 
neu  ddwrdio,  ond  befyd  by chanu,  gwarthruddo, 
trwy  edliw  rhyw  fai  i  un,  pa  un  ai  yn  gyfiawn 
ai  ynte  yn  anghyfiawn.  Aeth  Crist  trwy  y 
ffwaradwydd  hwn,  a  dyma  ran  ei  ganlynwyr  oil 
D^á  heddyw.  Difenwyd  ef  yn  aoghyfiawn  yn 
ei  boenau  mwyaf  gan  y  gwaelaf.  o  ddynion. 
Dywedir  pob  drygair  yo  erbyn  ei  ganlynwyr. 
Mat  6.  11.  a  27.  44. — Crist  addannododd  i'w 
ddysgyblion  eu  bangbrediniaetb.  Marc  16.  14. 
.  Yr  oedd  eu  bangbrediniaetb  yn  feius,  ac  yn  ar- 
wydd  o  galedrwydd  calon.  Marc  6.  62.  Argy- 
hoeddodd  Crist  hwynt  o'u  bai,  ac  a'u  cerydd- 
odd  yn  garedig,  yn  addas,  ac  yn  sanctaidd,  i'r 
dyben,  nid  iV  gwartbniddo,  ond  i'wsancteidd- 
io  a'u  meddyginiaetbu. — Mae  Duw  *yn  rboddi 
yn  baelionus  i  bawb,  ac  beb  ddannod.'  lago  1. 
.  6.  Er  mai  pecbaduriaid  mawrion  svdd  yn 
gofyn  ganddo,  nid  yw  yn  edliw  eu  beiau  idd- 
ynt  wrtb  roddi ;  yn  eu  gwartbniddo,  nac  yn  eu 
digaloni  o*u  pleffid.  Nid  yw  yn  beio  arnynt 
am  ofyn  gormod,  na  gofvn  yn  rby  ami ;  ond 
y  mae  yn  rboddi,  o'i  anteidrol  ddaioni  ei  bun, 
•  yn  belaetb,  yn  ami,  ac  yn  barbaus,  i'r  neb  a  of- 
yno  ganddo  mewn  flfydd  yn  ei  addewidion.  Os 
ystyriwn  mai  pecbaduriaid  euog  a  ffol  sydd  yn 
gofyn,  a  llawer  o  euogrwydd  a  ffolineb  *yn  pcr- 
tbyn  iddynt,  yn  eu  gwaitb  yn  gofyn — y  mae 
rboddwr  baelionus,  ac  beb  ddannod,  i  ofyn  gan- 
ddo, yn  anogaetb  gref  i  ddyfal  barbau  mewn 
gweddi :  dyma  y  fatb  un  y w  Duw  ! 

DANT,  DANNEDD,  (dan)  Ch.  odovc,  ooov- 
TCÇ,  Itlad.  Dens,  Dentes  :  bocb-ddaint,  cil- 
ddannedd,  dannedd  malu,  dannedd  blaen ;  dan- 
nedd  ôg,  dannedd  cribau,  dadnedd  olwyn : — 
celwydd  yn  dy  ddannedd,  scf  celwydd  mawr 
cywilyddus.  Mae  y  dannedd  yn  esgym  celyd 
iawn,  ac  megys  wedi  eu  gwydro  oddi  amgylcb, 
o  ran  nad  oes  un  bilen  yn  eu  cylcbu,  fel  am  yr 
boll  esgyrn  eraill,  i'w  cadw  rbag  effeitbiau  ni- 
weidiol  yr  awyr,  gwlybwr,  oerni,  a  pboetbder. 
Buasai  y  cyfryw  bilen  yn  ein  rbwystro  i  gnoi 
ac  i  fwyta.  Y  mae  y  dannedd  blaen  yn  gym- 
bwys  i  dori ;  a'r  Ueill,  sef  y  cil-ddannedd,  i  falu 
y^bwyd  ;  gan  fod  y  naill  yn  llymion,  a'r  lleill 
yn  eirwon.  Mae  y  dannedd  yn  tyfu  byd  y  di- 
wedd,  ac  am  fod  traul  mawr  amynt  yn  eu 
^  gwaitb  ;  y  mae  byn  yn  amlwg  oddiwrtb  fod  y 
^  dant  fydd  ar  gyfer  y  dant  a  goUwyd  yn  myned 
yn  bwy  na'r  lleill.  Nid  oes  dannedd  gan  blant 
bycbain,  am  y  byddent,  yn  He  bod  yn  llesol, 
yn  niweidiol  iddynt.  Y  creadurinid  byny  sydd 
a  dannedd  iddynt  yn  y  ddwy  en,  nid  oes  gan* 
ddynt  ond  un  cylla  i  dderbyn  a  pbarotoi  eu 
bymbortb ;  ond  y  rbai  sydd  beb  ddannedd  yn 
yr  en  ucbaf,  neu  beb  ddim  dannedd,  y  mae 
ganddynt  dri  cbylla,  fel  mewn  anifeiliaid,  ac 
adar  grawnweiniol.  Y  mae  doetbineb  Duw  iV 
weled  yn  fawr  yn  ngosodiad  y  dannedd;  pe 
buasai  y  rbai  blaen  yn  ol,  neu  y  cil-ddannedd 
yn  mlaen,  buasent  yn  gwbl  anaddas,  ac  yn  an- 


nefnyddioL  Rby w  weitbiwr  doetb,  darbodas, 
a  fu  yma,  medd  Galen.  Mat  y  dannedd  hefjd 
yn  ddefnyddiol  i  ymadroddi,  ac  yn  barddu  y 
wynebpry^.  Rbai  anifeiliaid  sydd  a  da&nedJ 
blaen  iddynt  yn  y  ddwy  en ;  a  rbai  beb  ddim 
ond  mewn  un  yn  unig ;  ^  y  mae  gan  rai  fwy 
nag  un  res  o  ddannedd  "  yr  un  en.  Y  mae 
gan  rai  milod  ysgytJir-ddannedd  yn  bwy  ac  p 
uwcb  na'r  lleill,  i  ymaflyd  yii,  ac  i  ddal  eu  hjs- 
glyfaetb. 

Dynion  yn  cael  eu  cyffelybu  i  fwystfilod 
gwylltion,  eu  bymadroddion  cywilyddus  aphe- 
rycrlus,  eu  gallu  a'u  medruswydd  i  wneutbor 
drwg,  a  clwir,  '  dannedd  fel  gway wffyn,  cledd- 
yfau,*  <fec.  Job  4. 10.  Salm  67.  4.  Diar,  30. 14. 
I  mae  Duw  yn  tori  y  dannedd  byn,  pan  wnelo 
ddynion  yn  anabl  i  niwéidio  eraill.  Salm  3. 7. 
a  58.6. — 'Ysgymygu,'  a'rbincian  dannedd/ 
a  arwydda,  cynddaredd,  galar  mawr,  anobaitii, 
a  phoen.  Salm  85.  16.  Mat.  8.  12.  Act  7.  54. 
— *  Glendid  dannedd,'  a  arwydda,  newyn  trwm. 
Amos  4.  6. — -Y  rbai  drygionus  ydynt  yn  cwyno 
fod  y  tadau  wedi  'bwyta  grawnwin  surion,'  a 
bod  *  dincod  ar  ddannedd  y  plaoî,'  (Ezec.  IS. 
2.)  i  arwyddo  fod  y  plant  wedi  gorifod  dyoddef 
am  eu  troseddau  a'u  ban  wired  dan  bwynt— 
*  Dy  ddannedd  sydd  fel  deadell  o  ddefaid  gwa?- 
tad-gnaif.'  Can.  4.  2.  Dannedd  yr  eglwys  yn 
wastad,  a  arwydda,  ei  bod  yn  un  Ian,  a'i  bym- 
bortb yn  bur.—*  Dant  am  ddant.'  Exod.  21. 
24.  Lef.  24.  19,  20.  Dent.  19,  21.  Bam.  1.  6. 
7.  1  Sam.  15.  38.  Esa.  13,  16 — 18.  Mat.  5. 
38,  39,  40.  a  7.  2.  Dat  16.  6.  Nid  rheol  jrn- 
ddygiad  personau  neillduol  tuag  at  eu  giljdd 
y  w  y  gyfraitb  bon,  ond  rbeol  i'r  barnwyr  pi 
fodd  i  wneyd  bam  rhwng  gwr  á  gwr ;  *  Fel  y 
gwnaetb,  gwneler  iddo.'  Dyma  reol  gyfiawu  y 
barnwyr,  wrtb  ba  un  y  mae  iddynt  rodio  yn 
ddiduedd :  *  Nac  arbeded  dy  lygad ;  bydded 
einioes  am  einioes,  llygad  am  lygad,  dant  am 
ddant,'  <fec.  Y  mae  yr  Arglwydd  cyfìawn  p 
ei  ragluniaetbau,  yn  ami,  yn  mosur  i  ddyuii^n 
a'r  un  raesur  ag  y  maent  bwy  wedi  mesur  i  er- 
aill ;  ond  nid  ydy w  y  gorcbymyn  hwn,  mewn 
un  gradd,  yn  cynnwys  ymddial  dynion  ar  ea 
gilydd.  Gau  esboniad  yr  ys^ifenyddion  ar 
Pbariseaid  oedd  tynu  y  casgliadhwn  oddiwrlli 
y  geiriau,  a'u  cymbwyso  at  ymddygiad  persc^n- 
ol  dynion  at  eu  gilydd,  Yr  un  ydyw  cyfraitb 
Duw,  yn  yr  ystyr  o  boni,  yn  mbob  oes,  a  than 
bob  gorucbwyliaetb ;  a'r  un  ydyw  y  trosedd  o 
boni.  Y  mae  diid  yn  groes  i  orcbymyn  Daw, 
ac  yn  becbadurns  bob  amser ;  ond  mewn  lie 
barn,  cyfawnder  a  weddai  fod  yn  eistedd  ac  yn 
Uywodraetbu,  megis  o'r  decbreu  felly  yrawr 
bon,  ac  byd  ddiwedd  amser. — *  Hyder  ar  ffals- 
wr  yn  nydd  cyfyngder,  sydd  megis  dant  wedi 
ei  dori.'  Diar.  25.  19.  Hyder  ar  ddim  ond  ar 
Dduw  ei  bun,  sydd  becbadurus,  poenus,  ac  an- 
fuddiol,  yn  nydcl  cyfyngder ;  fel  danfe  wedi 
dori,  yr  hwn  sydd  anbardd,  diddefnydd,  a 
pboenus ;  felly  y  bydd  pob  petb  a  hyderir  arno 
ond  y  Duw  holl-d<ügonol ;  ond  y  rhii  a  obeitb 


DAB 


357 


^     DAB 


i«Bt  yn  yr  Aiglwydd  »  «dnewyddant  ea  jiertk 

&a.  40.  31.  • 

DANT£ITHIOL,  (dantaith)  blasus,  hyfryd; 
bfddhaol  fr  dant — '  Danteithiol  a  gwycL' 
Dat,  IS.  14.  '(7r.  ra  Xtnapa  xat  ra  Xafivpa. 
*floll  bethaa  breision  a  gwychion.'  W.  S.  a 
Dr.  M.  Pethaa  moethns  yn  ymbortb,  pethaa 
hardd,  daer,  dysglaer,  a  gwych,  yn  eu  holl 
wisgoedd  a*a  holl  anneddao.  Yr  holl  bethau 
byn  a  àat  ymaith  oddiwrth  Babilon  An^hfist- 
aidd  yn  nydd  ei  goiwj.  Mwynhaodd  nwynt 
yn  hir,  ae  yn  belaetb ;  am  ei  cham-ddefnydd- 
iad  o  honynt,  mown  eilun^doliaetli,  balchder, 
a  phob  aflendid  a  ffieidd-^ra,  Daw  a'i  hyspeil- 
iodd  0  honynt,  ac  yn  gyfiawn  a'i  dynoetbodd  i 
wandwydd  tragywyddol.  Felly  y  gwna  efe  à 
holl  annnwiollon  y-ddaear ! 

DANTEITHION,  (dantaith)  braa-fwy  d,  bwyd 
blasua,  dantaith ;  y  cyfryw  a  fwyty  breninoedd. 
Gen.  49.  20.  Diar.  23.  3.—*  Na  ad  i  mi  fwyta 
o'a  dâDteithion  hwynt ;'  sef  gweithredwyr  an- 
wiredd.  Salm  141.  4.  Y  mae  danteithion  gan 
y  rhai  a  weithrtdant  anwiredd ;  sef  mwyniant 
pechod,  mewn  golud,  meluswedd  bachedd, 
parch,  mawredd  bydol»  a  thrythyllwch  cnawd- 
ol.  Dyma  y  pethaa  y  mae  en  calonai\llygredig 
yn  en  cyfrif  yn  ddanteithion,  ac  y  maent  yn 
ymboithi  amynt  gyda  hyfrydwch.  Y  mae  y 
goreu  0  ddynion  yn  ddarostyngedig  i  gael  en 
liithio  ganddynt ;  y n  cydnaood  ei  wendid  ei 
iiun,  a'a  pechadurusrwydd  hwythau,  y  mae  y 
SaliQjdd  yn  llefain  am  gymhorth  ac  am  gad- 
vraeth. — 'A  lanwodd  ei  fol  o'm  danteithion ; 
efc  a'm  bwriodd  i  allan.'  Jer.  51.  34.  '  £fe  a 
lanwodd  oi  foJ ;  efe  a'm  bwriodd  o'm  hyfryd-  [ 
▼ch.'  Dr,  3iayney.  Bama  efe  fod  cyfeiriad  yn 
y  geirian  at  ein  ihieni  cyntaf  yn  cael  en  bwrw 
alUn  o  baradwys.  Yr  oedd  gwlad  Canaan  yn 
hyfrydwch  i  Israel,  feletifeddiaethyr  Arglwydd; 
iei  gwlad  dan  fendith  Duw ;  yn  neilldaol  am 
fod  cynegr  Duw  yoo,  ei  ordinhadaa  a'i  bresen- 
oldeb.  Oddi  yno  y  bwriodd  brenin  Babilon  yr 
Inddewon-  aUan,  gyda  chreolonde^  gwaedlyd. 
Hyn  a  ddaeth  arnynt  am  en  pechodaa  yn  er^ 
byn  yr  Aifflwyddé 

DAB,  &I  ihagddod  mewn  geiriau  cyfan- 
^vdd,  a  arwýdda,  o  fiaên^  ar^  neu  yn  ngkylch 
^ :  yn  ey&teb  agos  i  pre  yn  Saesonaeg,  Dar- 
biygu,  sef  plyga  ar:  daramred,  sef  rhedeg 
oddi  amgykh. 

DABBOD,  (pod)  ystyried,  sylwi,  rhagofalOy 
rhafirddaipam,    gwneatìmr  darpariaeth    flaen- 


Fihim  7  «oddi  d*  wjoebprvd, 
O  ddmrbod  hyd  «In  blinder. 


orol 


jr.  Pry,  (Salm  44  24) 

'Yn  darbod  pethaa rhagoroL'  Bhnf.  2.  18. 
Of,  doxtfic^etc  ra  diatpepovxd,  profi  pethau  a 
ywahaniaeth  rhyngddgnU  ^Approving  the 
things  that  are  more  excellent,^  Saes,  Y  geiriau 
a  arwyddant  fod  gan  yr  luddet^on  y  cyfryw 
wybodaeth,  trwy  eu  bod  wedi  eu  haddysgn  o*r 
ddedd^  neu,  o'r  hjn  Ueìa^  eu  bod  yn  meddwl 


hyny,  i^  y  gallent  wahaniaethu  rhwng  drwg  a 
da,  gwirionedd  a  chyMiornad.  Phil.  1.  7,  8. 
Ac  nid  hyny  yn  nng,  ond  hefyd,  en  bod  yn 
addas  i  fÌEimu  pa  un  o  ddwy  ddyledswydd  oedd' 
y  fwyaf  angenrheidiol  a  rhagoroL  Y  mae  cadw 
bywd  naturiol  yn  ddyledswydd  angenrheidiol ; 
ond  y  mae  cadw  gorchymyniou  Duw  yn  ddyl- 
edswydd fwy  rhagorof.  Y  mae  cam  tad  a 
mam  yn  ddyledsydd ;  ond  y  mae  caru  Crist  a*i 
achos  yn  y  byd  yn  ddyledswydd  fwy  rhagorol, 
ac  i  flaenori  yn  ein  serch  a*n  hymlyniad  wrthi. 
— *  Heb  ddarbod  dros  yr  eiddo.'  1  Tim.  5.  8. 
Heb  ddarbod  (izpovoet)  heb  ragoialu  a  darparu 
peihau  addas  tuag  at  eu  cynnauaeth.  ^  Dros  yr 
eiddo/  {twv  tdta>v)  ei  berthynasau,  ei  gyfhesaf, 
ei  lieni,  a'u  rhieni  hwythau.  Y  maent  yn  eiddo 
iddo  ofalu  am  danynt,  a'u  cynnal  a'u  cy&uro  yn 
ol  gorchynyn  Duw.  *  Efe  a  wadodd  y  ffydd,' 
OS  nid  o  ran  proffes,  eto  o  ran  bucheddiad,  a*i 
ymddygiad  hoUol  groes  i  athrawiaeth  y  ffydd ; 
^açwaeth  yw  na'r  difFydd;'  o'ran  ei  fod  yn 
pechu  yn  erbyn  mwy  o  olenni,  ac  yn  dwyn  di- 
anrhydedd  ar  y  flf^ydd  y  mae  yn  ei  broffesu.  Y 
mae  yn  proffesu  ei  fod  yn  aduabod  Duw,  ond 
ar  weithredoedd  yn  ei  wadu :  y  mae  yu  ffiaidd, 
yn  anufudd,  ac  at  bob  gweitbred  dd'a  yn  ang- 
hymeradẃy.  Tit  1. 16.  Esa.  68.  7.  Nidywy  . 
cyfryw  yn  gymhwys  i  fod  yn  aelod  o  un  gym- 
deithas  eglwysig ;  ond  os  parha  heb  ddiwygio 
wedi  ami  rybudd,  dylai  gael  ei  dori  allao. 

DABFOD-U,  (bod)  Heb.  n;2ÍÄ  dybenu,  di- 
weddu,  cwblhau,  gorphen,  tertvnu.  Y  mae  y 
Salmydd  yn  dangos,  mewn  dull  ardderchog, 
ragoriaeth  Crist  ar  bob  creadur ;  îe,  y  nefoedd 
a'r  ddaear,  trwy  hysbysu  eu  darfodiad  hwy,  a'i 
barhad  yntau.  '  Efe  yn  y  dechreuad  a  seiliodd 
y  ddaear,  a'r  nefoedd  ydyat  waith  ei  ddwylaw :' 
Efe,  yr  hwn  yn  ei  fawredd  galluog  a  roddodd 
ddechreuad  iddynt,  wedi  iddynt  yn  gwbl  ateb 
dybenion  eu  gwneuthuriad,  a  rydd  derfyn  idd- 
ynt *  Hwy  a  ddarfvddant — Tithau  yr'un  yd- 
wyt,  a'th  âynyddoedd  ni  ddarfyddant'  Salm 
102.  25,  ^c.  Y  mae  anghyfuewidioldeb  a 
pharhad  tragywyddol  Crist,  o  ran  ei  Berso<i  a'i  - 
swyddau,  yn  sail  o  gysur  sylweddol  i  bawb  a 
ymdaiiiedant  ynddo,  yn  wyneb  cyfnewidiad, 
palldod,  a  danodedi^eth  pob  peth  arall. — 
Obegid  fod  Crist  yn  Dduw  galluog,  a  digyfne- 
wid,  y  mae  ei  addewidion  yn  sicr  o  gael  eu 
cyflawni;  ei  eglwys  yn  sicr  o  gael  ei  chynnal; 
ei  bobl  yn  sicr  o  gael  eu  gwaredu  yn  mhob  cyf- 
yngder,  o'u  holl  beryglon,  a'u  diogelu  yn  dra- 
gywyddol.  *  Dy  flynyddoedd  di  sydd  yn  oes* 
oesoedd.'  Salm  102.  24.  Heb.  1. 10.  Esa.  61. 
6.  a  66.  22. 

'  Bhai  ar  ddarfod  am  danynt,'  y w  rbai  mewn 
cyflwr  gwael,  isel,  digymhorth,  yn  dymhorol 
neu  yn  ysbrydol ;  pa  rai  y  mae  udgom  mawr 
yr  efengyl  yn  cyhoeddi  nowyddion  da  i  bech- 
aduriaid,  yn  eu  hadiywio,  yn  eu  cysuro,  a'u 
gwaredu  o  wlad  y  gclynion.  Esa.  27.  13. 

Ar  dywalltiad  y  seiUifed  phiol  i'r  awyr,  daeth 
lief  uchel  allan  o  deml  y  ne(  oddiwrth  yr  or- 


DAR 


358 


DAB 


seddfaÌDc,  yn  dywedyd,  *  Parfu !'  Dat  16. 17, 
Nid  y w  y  gair  *  darfa '  yma  yn  arwyddo  diw- 
edd  y  byd ;  canys  y  taae  y  byd  gweledig  yn 
parhau  yn  hir  wedi  hyn.  Nid  ar  yr  awyr 
natariol,  sydd  yn  amgylchynu  y  ddaear,  y  ty- 
walltwyd  y  phiol,  ond  ar  awyr  tepnas  Angnrist 
Y  mae  gan  deyrnas  Anghrist  ei  haal,  ei  llenad, 
ei  sôr,  a*i  hawyr  briodol  iddi  ei  hun,  yn  ei 
llywodraetho,  ac  yn  ei  chynal.  Ac  fel  nas  di- 
chon  un  creador  fyw  heb  awyr,  felly  pan  dy- 
wefltir  phiol  digofaint  Duw  ar  awyr  Anghrist, 
bydd  darfod  am  dano  yn  hollol.  Y  mae  ei 
holl  oleuadan,  a'r  awyr  yn  mha  un  y  maent  yn 
'  symud  yn  en  cylchoedd,  ac  yn  llywodraetbu 
yn  effeithiol  yn  ei  deyrnas,  à  digofaint  Duw 
wedi  ei  dywallt  arnynt  Ar  hyn  darfu  ei 
deyrnasiad ;  darfu  yr  Arglwydd  gyflawni  ei 
amcácion,  a^i  brophwydoliaethau  am  dano; 
darfu,  mewn  gradd  mawr,  iselder,  cystuddiau 
ailanol,  a  gorthrymder  yr  eglwys.  Medd  yr 
Arglwydd  lesu,  *  Wele,  yr  wvf  yn  gwnenthur 
pob  peth  yn  newydd. — Darfu  ! — Myfi  yw  Al- 
pha ac  Omega,  y  dechreu  a'r  diwedd.  I'r  hwn 
sydd  sychedig,  y  rhoddaf  o  ffynon  dwfr  y  byw- 
yd  yn  rhad.'    Dat.  21.  5,  6. 

DARFODIAD-AU,  (bod)  dyfod  i  ddiwedd ; 
diweddu;  terfyniad. — *Darfodiad  terfynedig  a 
lifa  drosodd  mewn  cyfiawnder.'  Esa.  10.  22. 
*  Y  cyflawniad  a  benderfynwyd  sydd  yn  Uifo 
mewn  cyfiawnder;  canys  cyflawnwyd  ef;  a'r 
hyn  a  benderfynwyd,  y  mae  Iehofah,  Duw  y 
lluoedd,  yn  ei  wneuthur  yn  nghanol  y  tir.* 
Adn.  22,  23.  Dr.  Bagot  HDIS  D  tDItt 
yV^n  IVbD  dar/odiad,  neu  ^ddarfo^dedig- 
^aetk  (D'eut  28.  65.)  terfynedig^  cyfiawnder  yn 
llifo^  neu  yn  llifo  «lewn  cyfiawnder.  Y  di- 
frodiad  a'r  dinystr  yn  y  wlad  oedd  yn  derfyn- 
edig  gan  ewyllys  a  chynghor  Duw,  ac  yn  llifo, 
er  mor  ofnadwy,  eto,  mewn  cyfiawnder. — *  Efe 
a  orphen  ac  a  gwtoga  y  gwaith  mewn  cyfiawn- 
der.' Rhuf.  9.  28.  Y  defnydd  a  wna  yr 
apostol  o'r  geiriau  hyn  sydd  yn  profi  fod  yr 
Ysbryd  Glao  yn  golygu  hefyd  ddychweliad 
gweddill  yr  luddewon  at  yr  Arglwydd  lesu,  a 
thy  walltiad  ei  farnedigaethau  cyfiawn  ar  y  gen- 
edl  yn  gyff"redinol  am  ei  wrthod.  Dan.  9.  24, 
27. 

DARFODEDIGAETH,  (darfodedig)  treul- 
iad,  darfodiad,  afiechyd  difaoL — *  Os  chwi  ni 
wrandewch  arna^  &c.,  gosodaf  yn  uchaf  amoch 
ddychryn,  darfodedigaeth,'  <kc.  Lef.  26.  14, 
16.  Deut.  28.  22.  i  mae  y  geiriau  yn  dang- 
08  mai  Daw  sydd  yn  gosod  clefydau  ac  afiech- 
yd ar  ddynion ;  a  hyny  yn  gospedigaeth,  neu 
yn  glefyd  meddygidaethol  am  bechodau.  Pan 
y  mae  yr  Arglwydd  yn  eu  gosod  yn  uchaf  ar 
ddynion,  nid  oes  neb,  na  dim  moddion,  a 
Iwydda  i'w  cael  yn  isaf,  nes  y  tyno  yr  Ar- 
glwydd- hwynt  ymaith.  Beth  a  all  neb  ei 
wneuthur  i  ymunioni  i'r  Ian,  pan  osodo  yr  Ar- 
glwydd ddarfodedigaeth  yn  uchaf;  rhaid  dar- 
fod dano.    Llwybr  llwyddianas,  yn  mhob  ys- 


tyr,  Ì  gorph  ac  enaid,  yw  y  llwybr  o  ufiidd-dod 
i'r  Arglwydi 

DMIFFO,.  (darfod)  pan  ddarffo;  sef  pan 
orphenir. —  *Pan  dds^o  cjmhauaf  y  gwin.' 
Esa.  24.  18.  a  33.  1.  'When  the  vintage  is 
doneJ*  Saes.  Sef  pan  orphener  cynhauaf  y 
içwin. 

DARIUS,  'Bî'ì'ì'ì|7  [ymofynydd]  brenin  Med- 
ia, am  hyny  y  gelwir  ef  Darius  y  Mediad.  Dan. 
5.  31.  a  6.  9,  25.  a  9.  1.  a  11.   1.     Hwn  oedd 
Cyaxeres,  mab  Astyages,  a  brawd  Mandane, 
mam  Cyras,  ac  Amyit,  mam  Efil-Merodach, 
brenin  Babilon.    Efe  oedd  y  cyntaf  a  deyrnas- 
odd  ar  fabilon  o  frenino^A  y  Mediaid  a'r 
Persiaid,  wedi  gorchfygu  y  ddinas  bono  gaa 
Oyrus«    £r  mai  Cyrus  a  orchfygodd  Babüon, 
eto  yr  oedd  ei  hynawsedd  mor  fawr  tuag  at  ei 
ewythr  Cyaxeres,  fel  y  gwahoddodd  ef  i  Babi- 
lon,  ac  y  rhoddodd  iddo  y  blaenoaiaeth  yn  y 
lly wodraeth  tra  y  bu  efe  byw,     Wedi  i  Cyrus 
ddwyn  ei  ewythr  Cyaxeres,  neu  Darius,  gyd  ag 
ef  i  Babilon,  ymgynghorasant  pa  fodd  i  osod 
llywodraeth  reolaidd  ar  yr  holl  ymerodraetL 
Rhanasynt  hi  yn  gant  a  saith  ar  hugain  o  dal- 
aethau;    rhoddwyd  llywodraeth  j  talaethaa 
hyn  i'r  rhai  a  fuasent  yn  fwyaf  cynorthwyol  i 
Cyrus  yn  y  rhyfel.     Ar  y  tywysogion  hyn  y 
gosodwyd  tri  o  olygwyr,  neu  raglawiaid,  y  rhai 
oeddent  i  fod  yn  y  llŷs  bob  amser ;  ac  i  ba  rai 
yr  oedd  y  tywysogion  i  roddi  cyfrif  am  bob 
peth  a  ddygwyddai  yn  eu  talaethaa  priodol,  ac 
y  rhoddent  gyŵif^  fel  na  byddai  y  brenin  mewn 
colled ;  a  hwy  oeddent  i  hysbysu  i'r  tywysog- 
ion ewyllys  y  brenin  am  bob  achosion  Uy wodir- 
aethol,    Daniel  oedd  y  penaf  o*r  tri.    Da  yr 
oedd  yn  haeddu  y  cyfryw  flaenoriaeth,  o  her- 
wydd  ei  oed  mawr,  ei  brofiad  yn  y  cyfryw  or- 
chwyl,  ac  oblegid  ei  enwogrwydd  am  ei  ddoeth- 
ineb  trwy  holl  wledydd  y  dwyrain.    Yr  oedd 
Daniel  yn  rhagori  ar  y  rhaglawiaid  a'r  tywys- 
ogion, o  herwydd  bod  ysbryd  rhagorol  ynddo 
ef ;  aV  brenin,  sef  Darius,  a  feddyUodd  ei  osod 
ar  yr  holl  deyrnas.     Fel  y  gwnaeth  y  rhagor-  i 
iaelh  hyn  Daniel  yn  ail  ŵr  yn  y  deyrnas,  a'i 
fod  trwy  hyuy  yn  nesaf  dan  y  brenin,  cenfigen- 
odd  y  tywysogion  wrtho  yn  ddir&wr,  a  chyd- 
fwriadasant  pa  fodd  y  dyfethent  ef   Ni  fedrent 
gael  un  achos  na  bai  yn  ei  erbyn,  ond  o  achos  i 
cyfraith  ei  Dduw ;  o  herwydd  fiyddhiwn  oedd 
efe.    Cynghorasant  y  brenin  i  osod  deddf  fren-  | 
inol,  a  chadamhau  y  'gorchymyn  am  fwrw  i  j 
ffau  y  llewod  pwy  bynag  a  archai  arch  gan  an  j 
Duw  na  dyn,  dros  ddeng  niwmod  ar  hugain, 
'ond  gan  y  brenin.    Daniel  a  aeth  i'w  dỳ,  ac  a 
weddiodd  dair  gwlfith  yn  y  dydd,  fel  arferoi, 
a'i  ffenestri  yn  agored  tua  Jerusalem.    Cy- 
huddwyd  Daniel  wrth  y  brenin  fel  troseddwr 
ei  gyfraith :  bu  ddrwg  iawn  gan  y  brenin,  a. 
riioddodd  ei  fryd  ar  waredu  Daniel.     Ond  gan 
nad  oedd  lie  i  newid  y  gyfraith,  a  Daniel  yn 
euog,  nis  gallasaL   '  Dy  Dduw,'  medd  y  brenin 
wrth  Daniel,  *  yr  h¥m  ydwyt  yn  ei  wasanaethu 
ynwastad,EFX^'thachubdl.'  Felly  ygwnaetL' 


DAJt 


359 


DAB 


Ar  hyn,  jsgrifenodd  y  brenìn^  ac  a  oaododd 
gjtraith  trwy  holl  lywodraeth  ei  deynias,  i 
bawb  grynn  ac  ofiii  rhag  Daw  Daniel,  Daniel 
a  Iwyddodd  yn  Dbeyrnasiad  Darius,  ac  yn 
sheyrnasiad  Cyras  y  Persiad.  Edr.  Danibl. 
Mae  yn  dra  tjiebygol  fod  Cyras,  yn  yr  yspaid 
y  taflwyd  Daniel  i  ffau  y  Uewod,  ar  ei  hynt  fil- 
wraidd,  yn  Syria,  oddi  yno  taa'r  M6r  Coch,  a 
chyffiniaa  Ethiopia,  yn  darostwng  yr  boll  wlcd- 
ydd  byny  o'i  flaen.  Ni  tbeyrnasodd  Darius 
onddwy  flynedd  yn  Babilon,  cyn  iddofaiw,yn 
64  ^ed. 

Sonir  yn  llyfr  Ezra  am  Darius  arall,  yr  bwn 
afii  yn  amddiffyn  cyboedd  i'r  luddewon  gwein- 
iaid,  ac  yn  gynortbwyvr  iddynt  i  adeiladu  y 
(icml  yn  Jerusalem  ;  fel  y  gwelwcb  yr  banes  yn 
llyfr  Ezra,  a  pbropbwydoliaetbau  Haggai  a 
Zechairab.  Gelwir  bwn  gan  baneswyr  cenedlig 
Darius  Hystaspes,  am  mai  Hystaspes  oedd 
enw  ei  dad.  Hwn  oedd  y  pummed  o  frenin- 
oedd  ymerodraetb  y  Mediaid  a'r  Persiaid.  Da- 
rins,  Cyras,  Cambyses  ei  fab,  Artaxerxes,  neu 
Smerdins  y  Magiad,  a  Darius  Hystaspes,  y 
puroroed.  Mai  rhai  yn  barau  (megys  Usber, 
KoUin,  Calmet,  Brown,  ac  eraill)  mai  y  Darius 
hwD  oedd  Ahasferus,  gwr  Estber ;  eraill  (megys 
Prideaux,  Scott,  ac  Universal  History)  a  faro- 
ant  mai  Artaxerxcs  Longimanus  oedd.  Gan 
fod  gwyr  mor  enwog  am  ddysgeidiaetb  a'u 
gwybodaetb  o  hanesyddiaetb  ac  amsorydd- 
iaeth  yn  methu  cydwelcd  yn  yr  acbos  dadleuol 
hwn,  nid  gwiw  i  mi  ymgaia  am  bendorfyuu  y 
udadl.  Teyrnasodd  36  o  flynyddoedd,  ac  a  fu 
àrw  A.  M.  3519. — Y  mae  bedd-argraff  y  brenin 
hwn  yn  coff&n  y  gallni  yfed  llawer  o  win  bob 
feddwi,  yn  dangos  fod  y  Persiaid  yn  barnn  cryf- 
der  i  yfed  died  gadarn  yn  anrbydedd  iddynt* 
Hynod  mor  wael  yw  bara  dynion  llygredig  am 
yrhyn  sydd  yn  anrbydedd  i  ddynoiiaetb  I  Nid 
fyddai  bvn  ddim  yn  anrbydedd  i  anifel ;  pa 
faint  llai  i  ddyn  rbesymol?  Ei  anrbydedd 
penaf  oedd  ei  fod  yn  offeryn  yn  llaw  yr  Ar- 
glwydd,  fel  Cyras,  er  amddiffyniad,  ymgeledd, 
a  chynortbwy  i'w  bobl  weiniaid,  yn  wyueb  eu 
boll  elynioD,  i  adeiladu  y  deml,  a  tbrefnu  addol- 
iad  Duw  yn  eu  plith, 

Y  mae  rbai  yn  barnu  am  y  Darius  y  cry- 
bwyllir  am  dano  yn  Neb.  12.  22.  mai  yr  bwn  a 
enwir  gan  baneswyr  cenedlig,  Darius  Codoman- 
US,  ydy  w.  Hwn  oedd  y  diweddaf  o  freninoedd 
T  Persiwd ;  yr  bwn  a  orcbfygwyd  gan  Alexan- 
der Fawr,  brenin  Macedonia,  àg  ycbydig  o  fil- 
^yr  gwrol,  mewn  tair  brwydr  orcbestol.  Y 
gyntîí  wrtb  afon  Granicus,  yn  Pbrygia ;  yr  ail 
wrtb  fylcbao  Issus,  yn  Cilièia;  a'r  drydedd  yn 
ngwastadedd  Airbela,  yn  Assyria.  Yn  mrwydr 
IssQB  yr  oedd  gan  Darius  600,000  o  filwyr ;  yn 
yr  ymladdfa  yn  ngwastadedd  Arbela,  yr  oedd 
gaoddo  1,000,000-  Nid  oedd  rbifedi  milwyr 
Alexaiidcr  ddim  dros  74,000  yn  un  o'r  ddwy 

*Hdtfvafjn)v  xat  otvov  ictvety  itoXuv  xai  roorov 


ymladdfa.  Mor  wir  yw  geiriau  y  Salmydd, 
'  Ni  warcdir  brenin  gan  luaws  llu ;  ni  ddianc 
cadam  trwy  ei  fawr  gryfder.'    Salm  33.  16. 

Lladdwyd  Darius  gan  oi  raglawiaid,  Bessns  a ' 
Nabyranes,  yn  ei  gerbyd.     tan  gafodd  Alexan- 
der ef  yn  ei  gerbyd,  wylodd  uwch  ei  ben,  ac  a'i 
banfonodd  i  Sisigambis,  ei  frenines,  i*w  gladdu 
yn  meddáu  brcninol  Persia. 

Gyda  marwolaetb  y  Darius  bwn  y  darfu  am 
ymerodraetb  y  Mcdinid  a'r  Persiaid ;  canys 
cymerodd  ymerodraetb  y  Groegiaid  le,  trwy 
fuddugoliaetb  Alexander  artio.  .Ymerodraetb 
y  Mediaid  a'r  Persiaid  sydd  i  ni  ddeall  wrthyr 
arwyddlun  o  bwrdd  a  dau  gorn  iddo,  yr  bwn 
oedd  yn  cornio  yn  greulou  tu  a  r  gorllewin, 
gogledd,  a'r  dcbau.  Y  mae  buddugoliaetb 
Alexander  ar  Darius  yn  cael  ei  darlunio  yn 
gy wir  dan  yr  arwydd  o*r  bwcb  geifr  yn  dyfod 
o'r  gorllewin  byd  at  yr  bwrdd — yn  toiiei  ddau 
gora — yn  ei  fwrw  i  lawr — yn  ei  satbru  ;  ac  nid 
oedd  a  allai  acbub  yr  bwrdd  o'i  law.  Dan.  8. 
6,  6,  7. — Llawer  a  soniwyd  erioed  «in  wroldeb 
a  llwyddiant  Alf xander :  ond  yr  boll  acbos  o*i 
Iwyddiant  oedd  yn  gwbl  o'r  Arglwydd.  Ew- 
yllys  Duw  oedd  iddo  fod  yn  oflferyn  yn  ei  law 
i  ddarostwng  ymerodraetb  greulon  y  Persiaid. 
Yn  llaw  yr  Arglwydd  rbedodd  gyda  y  fatb 
gyflymdra  ar  hyd  wyneb  yr  boll  fyd,  fel  pe  na 
buasai  yn  cyfFwrdd  a'r  ddaear. 

DARLLEAIN,  DAKLLAIN,  DARLLEN, 
(lien)  lieu,  lleuain,  darllen,  adrodd  argraff  neu 
ysgrifen.  Y  mae  Duw  y  nefoedd  wedi  bys- 
bysu  i  ni  ei  feddwi  trwy  ysgrifen  neu  argraff: 
i'w  ddeall,  rbaid  i  ni  ei  wrando,  ei  ddarllen,  a 
myfyrio  ynddo.  Yr  oedd  breninoedd  Israel  i 
ysgrifenu  bob  un  iddo  ei  bun  gopi  o'r  gyfraith 
mewn  llyfr,  wrtb  orcbymyn  Duw,  a  darllen  yn- 
ddo boll  ddyddiau  ei  fywyd  ;  fel  y  dysgai  ofoi 
yr  Arglwydd,  a  cbadw  boll  eiriau  y  gyfraith. 
Dent  17.18,  19.  Y  mae  darllen  yr  ysgrytb- 
yrau  yn  gyboeddus  yn  rban  neiUdnol  o  addol- 
iad  Duw,  arferedig  yn  mbob  oes.  Luc  4.  16. 
Act  13,  1Ö-27.  a  15.  21.  Y  mae  Paul  yn  cy- 
ngbori  Timotbeus  i  lynu  wrtb  ddarllen,  wrtb 
gyngbori,  acwrtb  albrawiaetbu.  1  Tim.  4. 13. 
Y  mae  darllen  yr  ysgrytbyrau  yn  gynortbwyol 
i  gyngbori  ac  atbrawiaetbu ;  heb  byny,  bydd 
y  cynghor  a'r  atbrawiaetb  yn  dlawd  ac  egwan. 
Wrtb  ddarilenyn  gyboeddus  yn  addoliad  Duw, 
dylid  gocbelyd  pob  ystum  corphorol  anmharcb- 
us  jBLC  anweddaidd  j  a  lleisiau  dyeitbr  ac  anbyf- 
ryd  ;  ond  dylid  darllen  gair  Dnw  fel  gair  Duw, 
yn  sobr,  yn  bwyllog,  yn  ddealjus;  gyÄ  àg 
agwedd  a  Uais  addas  a  byfryd.  Y  mae  dar- 
llenwrda  yn  esboniwr  da ;  a  pbob  darllenwr 
drwg  a  ddylai  dewi. 

ìílhjááádoethiilddàrlUno.   JHar, 

DARN-xiU,  (arn)  dryll,  rhan,  clwt.  Main. 
Yr  oedd  gwaitb  Abraham  yn  rbanu  yr  anifeil- 
iaid  yn  ddarnau,  a'u  gosod  ar  gyfer  eu  gilydd, 
yn  arwyddo  fod  boll  gystuddiau  ei  bobl  dan 
neilldnol  drefniad  Duw,  ac  yn  derfynedig ;  ac 
y  bydd  iddynt  yn  yr  amser  gosododig  gael 


DAB 


300 


DAB 


en  harferyd,  a'n  dwyn  at  en  gilydd,  darn 
at  ddarn,  asgwrn  at  as^rn.  Gen.  15.  17. 
Ezec  37.  7,  11,  14. — *  Ti  a  gei  ddarn  o  arian.' 
Mat.  17.  27.  Gr,  ffrarepa,  arian  batli  Grqeg- 
aidd,  gwerth  2».  6c. — *  Onid  y w  eich  athraw 
cbwi  yn  tain  y  dreth  ?'  6h.  dtdpa^fia.  Y  di- 
drachma  ydoedd  dreth  a  ofynîd  gan  t)ob  un  to 
ag  at  gynal  y  deml ;  oddiwrth  ba  nu  yr  oedd 
yr  lesn  yn  rhydd  fel  Máb  Daw,  tỳ  pa  nn  oedd 
y  deral.  Gwertb  y  didrachma  oedd  oddentn 
pymtheg  ceiniog.  Yr  oedd  y  statera  yn  werth 
dan  didrachma ;  am  byny  yn  ddigon  droa  yr 
lesa  a  Pedr.  Y  mae  pob  amgylcbiad  o'r  wyrth 
bon  yn  rhyfedd.    Y  mae  tlodi  Crist  yn  fawr, 

fan  na  foddai  gymaint  a  modd  i  daluy  dreth. 
mae  ei  nfudd-dod  i'r  llywodraetb,  a'i  ofal 
rhag  rhoddi  achos  rhwystr  î  neb,  i'w  gweled 
yn  neillduol :  gwell  ganddo  wnentbnr  gwyrth 
i  dalu,  na  tbramgwyddo  neb.  Y  mae  ei  holl- 
"wybodaetb,  bi  hollallaogrwydd,  a  dwyfoldeb  ei 
berson,  yn  dysgleirio  yn  ogoneddns,  yn  nghanol 
ei  waeledd  a'i  dlodi.  Pwy  dnd  Duw  hoUwy- 
bodol  a  allasai  ddywedyd,  y  daliai  Pedr  bysg- 
■odyn — y  cai  efe  ddarn  o  ahan — a  hwnw  yn 
statera,  y  darp  oedd  yn  eisian,  yn  safa  y  pysg- 
odyn  cyntaf  a  ddoi  i  fynn  !  Wele  yma  pob 
peth  yn  cael  ei  gyflawni  yn  gyfiitebol.  Gofala 
yr  nu  Arglwydd  na  bydd  eisiau  ar  ei  ganlyn- 
wyr,  hyd  ddiwedd  amser,  dim  a  fyddo  yn  ang- 
en  arnynt,  er  i  ofynion  trymioo,  anghyfiawn, 
gaël  eu  rhoddi  amynt  Yr  nn  yw  efe  a  hwy- 
thau,  a'u  hachos  yr  nn.  Rhaf.  14.  20.  1  Cor. 
8.  13.  a  LO.  23.  1  Thes.  6.  22.  1  loan  2. 10. 
DARN-GUDDIO^  (cnddio)  chwiw-guddio, 
chwiw-ladrata.  Y  gair  Or,  voff^tZofiaty  a  gyf- 
ieithir  dmnv-puddio,  a  arwydda  lladrad  dirgel- 
aidd,  nen  neillduo  nn  rhan  oddiwrth  y  Hall,  Tr 
dyben  i'w  feddianu  yn  dwyilodrua. — *A  ddarn- 
guddiodd  beth  o  werth  y  tir.'  {xn^fia^  me^d- 
iant)  Act.  5.  1,  2,  3.  Y  mae  y  gair  x^P^^^i 
ynadn.  8.  yn  penderfynu  mai  tir  oedd  y  medd- 
iant  a  werthodd.  Yr  oedd  y  darnrgnddio  hyn 
yn  Ananias  ei  wraig  yn  bechod  mawr.  Eu 
balchder  rhagrithiol  a  barŷdd  iddynt  ei  addun- 
edu  i'r  Arglwydd  yn  eu  calon ;  nid  oes  son 
ddarfod  iddynt  ei  wneuthur  mewn  geirian. — Ỳ 
mae  Ainsworth  yn  coffàu  (ar  Lefl  7.  16.)  fod 
bwriadu  y  peth  yn  y  galon  i'r  Arglwydd,  yn  ol 
bam  yr  Inddcwon,  yn  rhwymo  fel  adduned,  pe 
bna&ai  heb  ddywedyd  nn  gair  o'i  enau. — Eu 
cybydd-dod  a  barodd  iddyjjt  ddam-guddio  o'r 
gwerth  wedi  hyny;  a  chan  ei  fbd  wedi  ei  add- 
unŴu  yn  gwbly  yr  oedd  dam-guddio  peth  o 
hon6  yn  gysegr-yspail.  Y  mae  Pedr  yn  ei 
alw  *  yn  ddywedyd  celwydd  wrth  yr  Ysbryd 
ölàn.'  Yr  oedd  yr  Ysbryd  wedi  disgyn  o'r  nef  i 
osod  i  fynu  eglwys  yn  y  byd^ ;  yr  oedd  y  gwerth 
megys  wedi  ei  addaw  tuag  at  y  górchwyl  hwn. 
Yr  oedd  yr  apostolion  yn  weision  trosto  yii  y 
gwaith  ;  dywedyd  celwydd  wrth  yr  apostolion 
oedd  yr  nn  peth  a  dywedyd  celwydd  wrth  yr 
Ysbryd  Glan,  gweiaion  yr  hwn  oeddont.  Yr 
oeddent  yn  pechu  yn  erbyn  hollwybodaeth  yr 


Ysbryd  Glan ;  yr  oedd  yn  anghyfiawnder  a'i 
waith,  ac  yn  dwyll  o'r  fath  waetha£ — Y  mae 
dam-fudaio  meddiannan  en  meiatr  yn  bechod 
mawr  mewn  gweision :  y  mae  yn  anonestrwjdd, 
jn  anghyfiawnder,  ac  yn  anffyddlondeb  Tr 
adduned  sydd  amynt  fel  gweision,  ac  i'r  ym- 
ddiried  a  roddwyd  iddynt ;  y  mae  ar  unwaith 
yn  drosedd  o'r  wythfed  a'r  nawfed  gorchymyn. 
Tit  8.  10. 

DARNIO,  (darni  tori  yn  ddrrlliiau^hoUtiyn 
ddaraan,  dryllio,  cnwilfriwio,  clytio,  lleinio.— 
'A  Samuel  a  ddarniodd  Agag  ger  bron  yr  Ar- 
glwydd yn  Gilgal.'  1  Sam.  15.  33.  Gwnaetli 
Samnol  y  weithred  hon  mewn  ^nfudd-dod  i  or- 
chymyn  J)uw,  fel  gweinid(^  Duw  yn  gwneuth- 
nr  dialedd  cyfiawn  ar  y  brenin  crenlon  hwn. 
Arbedodd  Saul  greulon  y  gWr  hwn^  yn  grocs  i 
orchyrayn  Duw,  ^  hunan-ewyllys  a  hanan- 
fbddhad ;  ond  o  utudd-dod  i  orchymyn  Duw, 
y  mae  Samuel  dirion,  addfwyn,  yn  damio 
Agag  yn  ddiarbed.  Y  mae  rhy;^  Agag  hoy  w, 
rhyw  oreuon,  'gan  bob  rhagrithiwr,  i'w  barbed 
bob  amser ;  ond  y  mae  pob  pechadur  edifeiriol 
yfc  flfyddlon  i  Dduw,  acyn  ddiarbed  o'r  pethaa 
hyny  y  mae  yr  Arglwydd  wedi  gorchymyn  eu 
difrodi.  Barn.  19.  29.  2  Cron.  28.  24.  Marc 
5.  4. 

DAROGAN-WR,  (gogan)  rhag-argoeK  ar- 
ddarmain,  armain ;  dewin,  bradiwr,  coel-gyrch- 
iwr.  Y  gair  Jfeh.  "Oni  *  arwydda,  ymofyn,  n 
chwilio  allan.  Gen.  30.  27.  a  44.  5.  Ystyr  t 
gair  'Bjy^)^  gan  hyny,  yw  chwiliwr ;  nn  p 
chwilio  allan,  neu  yn  ymofyn  am  wybod  pethau 
sydd  i  ddyfod,  trwy  ryw  arwyddion,  megys 
ehediad  adar,  &c  Yr  oedd  y  'pcchod  hwn 
yn  gyffredin  yn  mhlith  y  P^niaid.  Num. 
24.  1.  1  Bren.  20.  33.  Ac  y  mae  yn  arferiad 
rhy  gyffredin  hyd  heddyw  yn  mysg  Cristion- 
ogion  mewn  enw ;  ond  y  mae  yn  hollol  groes  i 
wr-Duw.  Let  19.  26.  Deut  18. 10.  Y  mae 
y  pechod  hwn,  fel  pob  pechod  arall,  jià  tarddu 
o  ddidduwiaeth  calon  dyn,  a'i  anhyder  ar  yr 
Arglwydd.  Nid  oes  ond  Duw  a  wyr  bethau  i 
ddyfod,  Esa,  46.  21.*^  Y  mae  wedi  rhoddi  yn 
ei  air  bob  hpbysrwydd  angenriieidiol  i'w  eg- 
lwys, am  ei  hoU  ragluniaethan  toi^  at  y  byd  yn 
gyffredino),  a'r  eglwys  yn  neillduoi,  hyd  ddiw- 
edd  amser.  Pwyso  ar  Dduw,  «c  ymostwng 
iddo,  yn  wyneb  ei  holl  drefniadau,  yw  ein  dy- 
ledswydd  a'n  braint  ni.  Y  mae  yn  ddigon  i 
bob  un  sydd  yn  cam  Duw,  ac  yn  pwyso  amo, 
mai  yr  Arglwydd  sydd  yn  teymaso*  Ymos- 
twng i  Dduw,  a  phwyso  amo,  y w  y  gelfyddyd 
o  fyw  yn  ddnwiol  yn  y  byd.  Darogranwyr 
pecbaduras,  annuwiol,  yw.holl  wnenthurwyr 
Almanacan,  sydd  yn  ceisio'^dywedyd  pa  fath 
dy wydd  fydd  am  y  flwyddyn ;  a  p^  gyfoew- 
idiadan  a  gymcrant  le  yn  mhlith  teyroasoedd 
y  ddaear.  Nid^lawer,08  dim,  Dai  pech^uriaid 
yw  y  Thai  sydd  yn  ymofyn  à  hwynt,  ac  yn  rhoi 
coel  iddynt  Pa  ynfydrwydd  yw  meddwl  y 
dichon  uo  creadcr  gwael  ragfynegi  y  tywydd 
am  flwyddyn,  yr  hwn,  nis  gwyr  pa  fath  dy  wydd 


DAR 


861 


DAT 


a  ffáá,  na  plia  beäi  a  ddygwjdd  iddo  ei  Iran, 
am  an  diwrnod !  Y  mae  yn  resyniis  gweied 
cTmaint  anwjbodaeth  a  diddnwiaetli  yn  par- 
han  yn  y  wlai 

DAR08TWNG,  (gostwng)  tynu  i  lawr,  isel- 
hau,  dianrbydedda,  difreinio,  gwDeuthur  yn 
nfndd, — *  Yr  Arglwydd  sydd  yn  darostwng,  ac 
TD  dyrchafb, — ]^e  a  ddichon  ddarostwng  y  rhai 
a  rodiant  mewn  balchder.'  1  Sam.  2.  7.  Dan. 
4.  37.  Salm  55. 19.  Y  mae  balcbder  yn  fi:yn- 
Dwjsedljg  yn  mob  gweithred  o  anufadd-dod ; 
caDvs  y  mae  dyn  yn  dyrchafa  ei  ewyllys  ei 
hun  yn  erbyn  ewyllys  Daw.  I  wneuthnr  dyn 
yn  ofìidd  i  Ddnw,  rhaid  iddo  gaet  ei  ddaros^ 
twng  mewn  edifeirwch  am  ei  drosedd  a  aetb 
heibio,  ac  i  nfbdd-dod  rhagHaw  i  ewyllys  Duw. 
Lie  na  byddo  edifeirwch  am  yr  annfadd-dod 
blaenorol,  ni  dicbon  fod  nfhâd-dod  par  a  pbar- 
od  rhagllaw. — *  Efk  a'i  darostyngodd  ei  nun.' 
Phil.  2.  8.  Edr.  Agwedd,  Dibrisio,  Ffurf, 
Geni,  Issu,  Tbmtasiwn. 

DAROSTYNGEDIG,  (darostwng)  plygedig; 
yn  ofudd  i  ly wodraeth  an  arall ;  yn  wasan- 
aethgar ;  agored.  Salm  66.  3.  Rbuf.  8.  7.  1 
Cor.  14.  32,  34.  a  16.  16.  Eph.  5.  24.  Tit  2. 
i,9.  Heb.  12.  9.  1  Pedr  2.  18. 

DAROSTYNGIAD,  (darostwng)  ymoetyng- 
iad,  ofadd-dody  iseliad. — *■  Yn  gogonedda  Daw 
0  herwydd  darostyngiad  eich  cyffes  chwi  i  ef- 
engyl  Cnst'  2  Cor.  9. 13.  O  herwy  dd  nfiidd- 
dod  eich  cyffes,  nen  eich  ufodd  gyffea,  o  efeng- 
j\  Crist.  Y  mae  y  darostyngiad,  nen  y  r  ufiidd- 
dod  hwn  i  efengyl  Grist,  yn  arwyddoderbyniad 
cjflawn  ac  ewyllysgar  o'r  efengyl,  yn  ei  hoU 
atfarawiaethaa  gogoneddas ;  yn  nghyd  ag  uf- 
odd-dod  pared  a  cbyhoeddns  i'w  hoU  orcl^m- 
joioD  sanctaidd.  Y  mae  nfadd-dod  ffwir  gred- 
inwyr,  yn  ddarostyngiad  meddwl  a  buchedd  i 
awdardod  a  llywodraeth  raapl  yr  efengyl  yn 
mhob  peth.  Y  mae  yr  Ysbryd  Gkn  drwyddi 
yn  caetfaiwo  yn  hyfryd  bob  meddwl  i  uiiidd-dod 
Crist.  2  Cor.  10.  5. 

DARP  ARr-ION-U,  Lhd.  Pbabparatio,  Ap- 
paratus :  darm^rtha,  darbod,  parotoi,  arlwyo. 
— *  I  ddarpam  i'r  Arglwydd  bobl  barod.'  Lac 
1. 17.  Y  mae  y  geiriau  yn  gosod  allan  effaith 
ngorol  gweiniaogaeth  loan  Fedyddiwr  ar  yr 
Inddewon.  Yr  oedd  ei  weinidogaeth  yn  aw- 
dnrdodol,  ac  yn  dra  effeithiol ;  yn  gweithredn 
yn  rymas  ar  feddylian  ei  wvandawyr;  nid 
^nenthnr  canlynwr  iddo  ei  ban  oedd  ei  ddy- 
ben,  ond  evt  parotoi  iV  Arglwydd  lesu,  yn  bar- 
od  iV  dderbyn  fel  y  gwir  Fessiah ;  i  wrandaw 
aroo,  ac  i  níaddhaa  iddo.  Yr  an  yw  effeiihiaa 
yr  efengyl  ar  bawb,  yn  mhob  oes ;  nid  ydyw 
yn  cael  neb  yn  barod  i'r  Arglwydd — ond  yn 
elynioD  iddo.  Ond  y  mae  yn  eu parotoi  iddo; 
sefyn  dangos  en  hangen  o  bono;  ei  ardderch- 
ogrwydd  f?i  ogoniant  anfeidrol ;  ei  gyflawnder 
a'i  addaarwydd  iddynt;  ac  yn  eu  tuedda  i 
wneathar  derbyniad  ohono,  ac  nihddhan  iddo. 
Fel  hyn  y  maoat^  wedi  eu  sancteiddio,  ac  yn 
4« 


gymhwya  Vt  Arglwydd ;'  wedi  en  darparu  i  bob 
gweifhred  dda.  2  Tim.  2. 21. 

Mae  Daw,  yn  mawredd  anfeidrol  ei  gariad, 
ei  ddoethinb,  a^  ddaioDÌ  ei  hnn,  wedi  darpara, 
er  tragywyddoldeb,  bethan  anrhaethol  i'r  rhai 
a*i  carant,acaddy8gwyliant  wrtho^  ac  jn  awr 
wedi  eu  heglaro  i  ni,  trwy  ei  Ysbryd,  yn  yr  ef- 
engyl. Elpa.  64.  4.  1  Cor.  2.  9.  Y  darpariad 
hwn  o  eiddo  Duw,  a  arwydda,  ei  feddwl  tra- 
grwyddol  am  er  bobl;  eigariad  tuag  atynt; 
ei  rag-olygiad  o'u  cyflyrau  a*a  hangenion  ;  ei 
rag-dreíhiâ  o  bob  peth  yr  oedd  ei  anfeidrol 
ddaioni  am  wneuthur  iddynt  dros  dragywydd- 
oldeb  ;  ac  effeithioldeb  ei  ewyllys  yn  cyflawni 
ei  hoQ  ffynghor  tuag  atynt  Dyfnion  bethau 
Daw  ydyntÿ  sydd  yn  mhell  tu  hwnt  i  feddwl 
pawb  ond  ei  feddwl  ei  hun.  Yr  Ysbryd  yr 
hwn  sydd  yn  chwilio  pob  peth,  yn  nnig  a  ddi- 
chon eu  eglnro  i  ni./  Mat  13.  11.  a  16.  17.  1 
loan  2.  27. 

'A  darpar-ẁyl  y  pase  oedd  hi.'  loan  19.  14. 
Y  gair  Ŵ*.  izapa9xtu7i^  a  grfieithir  yma  darpar' 
wylf  medd  y  Dr.  CampDell,  bob  amser  a  ar- 
wydda y  dydd  o  flaen  y  Sabboth,  ac  nid  y  dydd 
o  flaen  ua  wyl  arall,  oni  fyddai  yr  wyl  hono  yn 
dcchreu  ar  y  Sabboth.  Veiij  J  geitw  Marc 
icapoffxiuriy  y  darpar-wyly  weij  áyâá  cyn  y  Sab- 
both.' Pen.  15.  42.  Yr  oedd  ^rchymypi  neiU- 
dool  am  rag-barotoi  y  dydd  o'r  Uaen  i  gadw  y 
Sabboth.  Exod.  16.  5,  23.  Ond  nid  oedd  epr^ 
chymyn  cyifelyb  am  rag-ddarpariad  i'r  gwyliau 
eraill,  oni  byddent  yn  dechreu  ar  y  Sabboth. 
Dichoiv  darpar-wyl  y  pasc,  yn  y  lie  hwn  ar- 
wyddo  darpariad  yr  ebyrth  hedd  a  fyddent  yn 
arferol  o  gael  eu  biaberthu  yn  saith  niwrnod  yr 
wyl.  Dent  16.  2,  2  Cron.  80.  22.  a  86.  7,  8, 
9, 13.  Yn  yr  boll  ianau  lie  yr  arferir  y  gair 
Tcapaaxtwi^  darfmr-futflj  ffan  yr  efengylwyr,  ar- 
wydda y  chweched  dyd<Ç  yn  cyiateb  i'n  dydd 
Gwener  ni,  sef  y  dydd  o  flaen  y  Sabboth  ludd- 
ewig.  Mat  27.  62.  Marc  10.  42.  Luc  23.  54. 
loan  19. 14.  Mewn  deddf  i  Angastns  Cesar» 
a  goflfeir  gan  Josephus  {Ant  lib,  vi.  cap.  6.  mc. 
2.)  y  dydd  o  flaen  y  Sabboth  a  elwir, 
Tji  npo  rauTTic  (i^fupmç  too  ffeÌ4aroo)  itapaax* 

DAR8TAIN-EINIAU-I0,  (ystain)  adsein- 
io,  dadseinio,  adleisio,  diaspedain,  tincio. 

Oftn  ffel'wyddog  weftaMQ  rhai^n, 
YsyddyntfofẄMMí      ~ 


JS.  Pryê,  (Salm  81. 18.) 

DAS,  DEISI,  Beb.  ©^5^  ŷodis:  twr,  pen- 
twr,  crag,  cruglwyth,  dudair,  swp.  Ezod.  22. 
6.  Bam.  15.  5.—.'  Dasau  yd.  Dr.  M.  Neh. 
13.  15. 

DATGTJDDIAD,  Edr.  Dadouddiab. 

DATTOD,  neu  DAD-DOD,  <tawd)  rhydd^ 
ban,  dadglymu,  dadrwymo,  dadwneuthar,  dad- 
blygu,  dad-ddrysu. — *  Oblegid  iddo  ddattod  fy 
rhau,  a'm  cystaddio,  hwythau  a  ollyngasant  y 
firwyn  yn  fy  ngoiwff.'  Job  30  11.  Wrth  ddat- 
tod ei  laff,  y  mae'  Job  yn  meddwl  dadrwymo, 
dadwneuthur,  a  dadhlygu  ei  raff,  fel  nad  ydyw 


DAU 


808 


DAW 


dda  i  ddim,  er  ei  bod  o'r  blaen,  cyn  ei  dad- 
blygQi  yn  gadam  i  rw jmo,  a  cbadw  ffyda'n  gil- 
ydd.  \Vrth  ei  raff  y  mae  yn  medawl,  ei  aw- 
ducdod  fel  swyddog,  yr  hwn  oedd  yn  gryf  fel 
rhafi^  i  gadw  y  bobl  mewn  darostyngiad  ac 
ofiidd-dod  ŷldo.  Daw  aU  dadwisgodd  o'r  aw- 
dardod  Lwd  ;  dadblygodd  ei  rafi^  a'r  werinos  a 
oUyDgasant  y  ffirwyn,  ac  a  ymddygasant  yn  an- 
Uywodraethos,  ac  yn  haerllng,  fel  march  neu 
fui  heb  ffirwyn  na  genia.  Job  12.  18,  21.  a  29. 
20.  2  Sam.  16.  6.  Salm  2.  3.— 'A  ddattodi  di 
rwymau  Orion  V  Job  38.  31.  Hyny  yw,  A 
ddattodi  di  rwymau  yr  oerfel  a'r  rhew:  a  tliroi 
drwy  byny  y  ganaf  yn  hat?  Edr.  Oaioir. 

Dyben  ymddangodad  Mab  Daw  yn  y  cnawd 
oedd,  i  '  ddi^tod  gweithredoedd  y  diafol.'  1 
loan  3.  8.  Y  gair  Gr,  koto,  a  gyfieithir  yma 
dattod^  a  arwydda,  dystryteioj  dinystrio  ;  megys 
tyna  i  lawr  adeiladaeth  trwy  ddattod  y  def- 
nyddian  oddiwrüi  eu  gilydd  (loan  2.  19«  £pb. 
2.  14.)  dyẃywiad  y  byd  yma  isod,  trwy  ddad- 
glyma  rhwyman  yr  boll  elfenan,  fel  y  byddont 
yn  ymoUwng  oddiwrth  ei  gilydd,  2  Pedr  3. 10, 
11,  12.  lie  yr  arferir  yr  an  ^ir.  Ymddangoa- 
odd  Mab  Daw  yn  y  cnawd  i  ddattod,  a  thrwy 
byny  dinystrio  g|7eithredoedd  y  diafol  tros  ac 
y«n  y  pechaduriaid  hyny  a  gedwir  i  fywyd  tra- 
gywyd^ol.  Dyoddefodd  dros  ein  pechodaa,  y 
y  cynawB  dros  yr  anghyfiawn ;  a  thrwy  hyny 
a  wnaeth  iawn  dros  ein  pechodaa.  Mab  Daw 
yn  y  cnawd  yniawn  drosbechod,  ydyw^l, 
siorwydd,  a'r  achoa  haeddiannol  o  ddystry wiad 
hoU  lywodraeth  y  diafol  ar  bechadariaid,  a  dat- 
todiad  ei  hoU  waith  ynddynt.  Trwy  roddi  ei 
hun  yn  iawn  ac  yn  bridwerth,  dadsylfaenodd 
hoU  deymas  y  diafol :  'A'thrwv  farwolaeth  a 
ddinystriodd  yr  hwn  oedd  a  nerth  marwolaeth 
ganddo.'  Heb.  2. 14.  Gen.  3. 15.  Mat  12.  29. 
Lac  10.  18.  CoL  2. 15.  Eph.  2.  2. 

Mae  Duw  yn  dattod  rhwyman  ei  bobl,  wrth 
faddea  eu  pechodaa — symad  eaosrwydd  o'a 
cydwybodau— eu  gwareda  oddi  tan  lywodraeth 
pechod,  fel  nad  arglwyddiaetho  amynt-— eu 
gwaredu  o  ddwylaw  eu  boll  elynion,  a'u  dwyn 
1  eangder.  Salm  lid.  16.  Job  36.  8.  Esa.  28. 
22.  a  52.  2. 

DATHAN,  IfiT  [defod,  neu  gyfraith]  mab 
Eliab,  mab  Be'oben,  yr  hwn  a  gydfwriadodd 
gyda  Corah,  ac  Abiaam  ei  frawd,  mewn  gwrth- 
ryiel  yn  erbyn  Moses  ac  Aaron.  Fel  yr  ymun- 
odd  a  hwynt  yn  en  gwrthryfel  pechaduras,  felly 
y  cydgyfranogodd  yn  ea  dinystr  disymwüi  ac 
ofnadwy.  Num.  xvi. 

DAU,  Gr.  ÔUO ;  Llad,  Duo ;  an  ac  an.  I 
ddangos  y  fendith,  y  cysur,  a*r  buddloldeb  o 
fod  dynion  yn  byw  mewn  cymdeithas  hedd- 
ychol,  gariadus,  gymwynasgar,  gyda'u  plydd, 
dy wed  Solomon,  mai  *gwell  yw  dan  nac  an  :— 
a  rhaff  dair  cainc  ni  thorir  ar  frys.'  Pr^.  4.  9. 
— 12.  Ac  oblegid  mai  gwell  dan  nac  an,  yr 
anfonodd  yr  Ardwydd  lesu  oi  apostolion  allan 
bob  yn  ddau  a  dau,  fel  y  gallönt  fod  yn  gynor- 
thwyol  f^  yn  a^Qgaefbol  i'w  gilydd,  yn  eu  jweir 


nidogaeth  dra  phwysig.  Marò  6. 1,  Ezod.  4* 
14. — Mae  dwy  waith,  weithiau,  yn  cael  ei  roddi 
am  rif  annherfynol.  Job  33.  14.  Salm  62.  11. 

*  Daa-eiriog,'  y w  bod  yn  gyfnewidiol  ac  yn 
dwyllodrus  mewn  geiriaa :  dywedyd  an  peth 
wrth  .nn,  a  pheth  arall  wrth  un  arall,  ì  ateb 
rhyw  ddybenion  gau.  '  Rhaid  Vr  diaconiaid 
fod — nid  yn  ddau-eiriog.'  1  Tim.  3.  8-  Yr  nn 
pcth  a  feddylir  wrth  fod  yn  ddau-eiriog,  a  bod 
yn  athrodwr,  yn  wenieithiwr,  yn  dwyllodnis, 
ac  yn  anscfydlog — an  yn  dwyn  masi^ch  yn 
mlaen  mewn  athrod,  mai  yr  arwydda  y  gair 
Eeb.  ^yi  Diar.  11.  13.  a  20.  19.  Mae  y  cyf- 
ryẁ  yn  anaddas  i  fod  aelodau  eglwysig,  a  pha 
faint  mwy  anaddas  ydynt  i  fod  mown  swyddau 
sanctaidd  yn  yr  eglwys  ?    # 

'  Dau-ddyblyg,'  a  arwydda,  Uawnder  a  hel* 
aethrwydd  mawr.  Y  mae  yr  A^lwydd  yntalu 
yn  ddauddyblyg,  pan  fyddo  yn  rhoddi  bcn- 
dithiod  yn  hehaeth  ac  yn  *aml ;  bendithion  ar 
fenditbion  ;  gras  ar  ras ;  a  chysuron  ar  gysnr- 
on. — *Derbyniodd  o  law  yr  Arglwyddd  yn 
ddau-ddyblyg  am  ei  hoU  bechodau.'  Esa.  40. 
2.  *  Hi  a  dderbyn  o  law  Ishofa.h,  fenditbion 
dau-ddyblyg  iV  chospedigaeth  am  ei  holl  bech- 
odau.^  Lowth.  Yn  He  ei  cherydda  am  ei 
phechodao^  y  mae  Ibhofah  wcdi  troi  i'w  chy- 
suro  aU  bendithio ;  cyflawnwyd  amser  ei  mil- 
wriaeth  gaeth,  alarus;  defbyniodd  Ishofaii 
iawr.  boddlongar  am  ei.phechod  ;.a  liitlmn  a 
dderbyn  fenditbion  amry  wiol  a  helaeth  :  wi 
pob  bendith  ysbrydol  yn  Nghrist  lesu.  Ni«i 
ydyw  ei  chystndd  a*i  galnr  o  herwydd  ci*r- 
yddon  Duw  am  ei  phechod,  ddim  iV  gymharu 
a'i  gorfoledd  a'i  dedwyddwch ;  a  hwy  a  had- 
ant  yn  ddan-ddyblyg,  yn  anrhacthadwv  a  nog- 
onedduR.  Esa.  61.  7.  Job  42.  10.  2  Cor.  9.  S. 
loan  1.  16.  Rhuf.  5.  20.  Eph.  1.  3.  Mae  ben- 
dithion  ysbrydol  yn  rhagori  ffymaiut  y )  en 
natur  a*u  gwertb  i  ni,  ar  fenditbion  tymhorol, 
fel  y  geliir  eu  galw  yn  fenditbion  dannldyblyg: 
y  mae  dwbl  lawenydd  o'u  herwydd — sef  Ua- 
wenydd  trwy  ad),  cyflawn,  a  thragywyddol^ 

'  Gwr  dau-ddyblyg  ei  feddwl,  sydd  anwastail 
yn  ei  holl  flfyrdd.'  lago  1.  8.  a  4.  8.  Gr,  òi^o- 
/0Ç,  dau  feddwl ;  meddwl  wedi  ymrann ;  <lau 
feddwl  yn  tueddu  i  ffyrdd  gwahanol,  a  gwrth- 
wynebol.  Meddwl  dau-ddyblyg,  neu  galon 
dau-ddyblyg  {Heb.  ^^^  I^bjl  *  chalon  a  chal- 
on^  Salm  12.  2.)  ydyw  calon  wedi  ymrana 
(Hos.  10.  2.)  y  meddwl  à  dau  wrihddrych  yn  ei 
olwg,  ac  yna  ymranu  a  chloffi  rhyngddynt,  ac 
heb  bend^ynu  pa  un  o*t  ddau  i  ddewis.  Mae 
Duw  yn  ei  olwg,  a'r  byd  hefyd  yn  ei  olwg.  Y 
mae  ei  galon  anffhrediniol  yn  ofni  anhawsderao 
a  gofidiau  o^r  blaen ;  ac,  befyd,  yn  dychrynn 
rhag  dinystr  tragỳwyddol  o  fyned  yn  ol.  Fel 
Balaam,  y  mae  yn  gweled  duwioldeb  yn  dda 
yn   ei  ganlyniadau,   ond  y  phwant  am  wobr 

*  BeoeâiottoneB  BplritnAlM  ni  longe  prmMta&tiorefl  corpo- 
núlbns,  eleguiter  proponnntnr  sab  notlone  dupU.  Cietene 
simpUoM  sont:  baa  «Itero  tanto  pnestaaUoMs.  Qui  spuit* 
luues  benedlcuoDM  aocipit,  duplo  gftudet.  Qnl  corparaubCB, 
peoipit  simplex.  Vitiinga. 


DBA 


3d4 


DBA 


BofiiiL  Domitiaii  a  fwriodd  aUsn  amiyw  sen- 
eddwyr  p'r  senedd  am  iddynt  ddawnsio.  Fel 
y  mae  yr  aiferiad(liwn  yn  gyffredin  yn  ein 
plith  ni,  y  mae,  yn  ddiunmen,  yn  on  o  weüh- 
redoedd  y  ciiawa,ac  yntuedda  at  anlladrwydd 
a  halogeduraeth. 

DIADEliL-.ATT'-OEDD,  (dead)  gre,  mintai, 
gyr,  byddin. — ^^Gapton  y  ddiadell  a  elwit  diad- 
ell  jT  ItaL'  Act  10.  1.  W.  &— Mae  yr  efflwys 
jD  cael  ei  chyflfelybu  i  ddiadell,  oblegid  lluoa- 
ogrwydd  ei  haelodaa ;  ea  hnndeb,  a'u  cariad  at 
eu  gUydd ;  en  perthynas  à'r  nn  bngail,  sef 
Crist,  Bogail  ac  Esgob  eu  heneidian :  y  maent 
jn  adnabod  ei  lais,  ac  yn  ei  ganlyn  ef  yn  uniff ; 
jn  ymbortlû  ar  yr  nn  borfa,  gerllaw  y  dyfroedd 
uwel,  sef  anchwiliadwy  olud  Crist.  Can.  1.  7. 
Eaa.  40.  11.  Act  20.  28.— Y  mae  gwallt  yr 
<^lwys  yn  cael  ei  syffelybn  i  ddeadeil  o  eifr ; 
Can.  4«  1.  sef  ei  haelodan  bywiol  o  gredinwyr 
gwiiioneddo],  mewn  nndeb  k  Christ,  en  pen, 
vn  llnoiog,  yn  hardd,  ac  yn  agos  iawn  at  en 
giljdd  mewn  ffydd  a  chariad.  £dr.  Gwallt. 
— Ei  dannedd  a  gyffelybir  i  ddeadeil  o  ddefaid 
gwa8tad^nai£  Can.  4.  2.  Edr.  Danvbdd. — 
'Melldigedig  yw  y  twyllodms,  yr  hwn  y  mae 
p  ei  ddeadeil  wrry  w,  ac  a  addnna  ac  a  abertha 
on  llygredig  iV  Arglwydd.'  MaL  1.  14.  Pwy 
bpag  oedd  yn  ewyllysio  offirymn  addunedau, 
nen  roddion  gwirfoddol,  y  rheol  oedd,  *  offrym- 
wch  wrth  eich  ewyllys  eich  hnn,  nn  gwrryw 
poffaith-gYvbl — nac  offrymwch  ddim  y  bydd 
anaf  amo.'  Le£  22.  19—22.  Yr  oedd  y  bobl, 
yn  amaer  y  prophwyd  Malachi,  yn  dangos  eu 
knain  yn  dwyllodnshynod  yn  addoliadDnw: 
er  mai  brenin  mawr  ydoedd,  a'i  enw  yn  ofnad- 
wj,  etc  hwy  a  aberthent  nn  llygredig,  y  cloff 
a'f  dwyínSÿ  iddo,  ac  nid  gwrryw  perffaith-gwb], 
p  ol  y  gyfraith.  Fd  hyn  yr  oeddent  yn  dang- 
os eithaf  diystyrwch  o  bono,  fel  pe  buasai  y 
peth  salaf  a  feddent  yn  ei  wasanaethn.  Y  mae 
p  aitfeidnûi  addas  a  chyfiawn  iddo  amddiffyn 
ei  him  a'i  ogoniant,  trwy  gylioeddi  melldith 
awch  ben  y  cyfiryw  annnwiolion  twyllodms  a 
rhagrithiol.  MaL  1.  8,  12,  13.  Hos.  11.  12. 
Dent  23.  21,  22. 

DEALL-US,  (de-ffall)  dallt,  dyall,  gwybod, 
cyrhaeddgar,  gwybodns.  Tin  o  alluoedd  nen 
gynnedd&n  yr  enaid  y w  y  deall,  à  pba  nn  yr 
ydym  yn  canfod  gwrthddiychan,  yn  dimad  eu 
haosawdd,  a'u  cymbaru  a'u  gilydd,  i'r  dyben  i 
&mtt  yn  uniawn  newn  pertbynas  iddynt  Luc 
24. 45.  Epb.  4.  18. — Y  mae  cynysgaeddu  dyn 
&'r  gynneddf  odid<M?  bon  yn  rboddi  iddo  ragor- 
oldeb  nid  bychan,  m  creadnr,  ar  anifeiliaid  di- 
^wm.  Safm  32.  9.  a  49.  20. — Nid  oes  gan 
ddeall  dyn  yr  nn  gwrtbddrych  ynddo  ei  bun; 
ond  rhaid  rboddi  gwrtbddrycb  iddo,  a  rboddi 
goleani  a  cbyfrwng  addas  trwy  ba  rai  y  gall 
edrych  ar  y  gwrtbddrycbau.  Wedi  byny  y 
inae  bam  dyn  am  danynt  yn  dibynu  llawer  ar 
aasawdd  y  meddwl.  O  berwydd  byny,  ni  wel 
y  naill  ddŷn  ddim  prydreitbwcb  mewn  gwrth- 
ddrychaa  sydd  yn  ymddangos  i  arali  yn  Uawn 


o  barddwcb  a  gttgoniant — ^Y  mae  deall  cryf 
gan  y  diafol,  a  ffwybodaeth  belaetb;  ond, 
oblegpid  y  ^jrmi  Uygiedig  sydd  ynddo^o  ran 
ei  anian  a'l  dueddiad,  nid  ydyw  yn  canfod  nac 
yn  bamu  yn  addas  am  y  pethan  y  mae  jm  ei 
wybod.  Y  mae  yn  mbob  anian  alyoiaeUi  yn 
erbjm  yr  byn  sydd  yn  groes  iddi ;  ac  y  mae  yr 
elyniaẁb  yn  rbwym  o  gynnyddu  gyda  cbyn- 
nydd  gwybodaeih  o  bono. 

Y  mae  deall  dyn,  pdb  dyn  dan  y  cwymp, 
wedi  ei  dywylln  trwy  becbod.  £pb.  4.  18. 
Rbnf.  3.  11.  Yr  oedd  gwybodaetb  sanctaidd 
yn  y  deall  yn  rban  o  ddelw  Dnw  ar  y  dyn,  yr 
bon  a  ffoUwyd  trwy  y  cwymp :  y  mae  wedi  ym- 
ddyeitbrio  oddiwrtb  fucbedd  Duw,  trwy  yr  an- 
wybodaetb  sydd  ynddo.  Fel  cynneddí^  y  mae 
deall  dyn  wedi  gwanyobn  yn  mbob  ystyr,  ac 
yn  ei  gweitbrediadau  tua^  at  bob  gwrtbddrycb ; 
ond  yn  ndietbau  ysbrydol  y  mae  yn  dywyll  ac 
jn  ddall,  beb  iawn  wrtbddrycbau,  na  goleuni 
I'w  canfod,  na  tbneddiad  sanctaidd  tuag  atynt 
T  mae  Duw,  yn  nbrefn  ei  raffluniaeib,  yn  cryf- 
ban  ac  yn  eangu  deall  rbai,  rbagor  eraill,  i  radd 
mawr  iawn — ^fel  y  maent  yn  gallu  edrycb  i 
mewn  i  natur  petbau ;  canfod  trefn  en  sefyd- 
liad ;  ac  adnabod  en  defnyddioldeb  ggrda  riiag- 
oroldeb,  nid  bycban,  ar  eraill  o  blant  dynion. 
Cafodd  rbai  pbilosopbyddion  alluoedd  i  dreidd* 
io  i  mewni  naturiaetb  mewn  modd  tra  rbyfedd 
i  nL  Ond  nid  yw  y  gallnoedd  naturiol  mwyaf 
cryfion  ddim  yn  abl  canfod  petbau  Duw  yn  eu 
natur*  offoneddus  a'n  rbinweddau.  '  Dyn  an- 
ianol  nid  y w  yn  deall  y  petbau  sydd  o  ysbryd 
Duw;  canys  áòlineb  ydynt  ganddo  ef:  ac  nis 
gall  en  gwybod,  oblegid  yn  ysbrydol  y  bernir 
bwynt'  1  Cor.  2.  14.  Rbaid  wrtb  ddeadl  sanct- 
aidd i  adnabod  petbau  sanctaidd;  'ac  1  Dduw 
eu  begluro  i  ni  trwy  ei  Ysbryd.*  Y  mae  yr  Ar-  • 
glwydd  yn  rboddi  calon  newydd,  ac  ysbryd 
newydd  i'w  adnabod ;  ac  yn  dodi  ei  Ysbryd  o 
fewn  i'w  bobL — Y  mae  yn  llewyrcbu  yn  eu  cal- 
onau,  i  roddi  goleuni  gwybodaetb  gogoniant 
Duw,  yn  wyneb  lesu  Grist  Jer,  24.  7.  a  31. 
34.  Ezec  36.  26,  27.  2  Cor.  4.  6.  Yn  yr  ad- 
enedigaetbi  y  mae  anian  newydd,  yn  cynnwys 
deall  ysbrvdol,  sanctaidd,  yn  cael  ei  roddi  i'r 
deiliaid  o  IionL  Y  mae  llygaid  eu  meddyliau 
yn  cael  eu  hagor  a'u  goleuo  ;  y  maent  yn  ad« 
nabod  ac  yn  synied  petbau  yr  Ysbryd,  yn  ol  y 
gradd  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  eu  tywys  i 
bob  gwirionedd,  Y  mae  yr  apostol  yn  deisyf 
cyflawniy  Oolossiaid  à  'gwybodaetb  o  ewyllys 
Duw,  yn  mbob  doetbmeb  a  deall  ysbrydol.* 
Col.  1.  9.  Deall  ysbrydol  yw,  mewn  cyferbyn- 
iad  i  ddeall  naturiol,  neu  wedí  ei  gyrbaeddyd 
trwy  unrbyw  lafur  dynoL*  Mae  y  xpeddwl  yn 
cael  ei  oleuo  a'i  adnewyddu  i  iidnabod  ac  i 
synied  yn  addas  am  betbau  yr  Ysbryd.  Nis 
gallaf  amgyffred  pa  fodd  y  dichon  un  äyn  iawn 
synied  petbau  yr  Ysbryd,.  beb  ei  adnewyddu  yn 
ei  feddwl.  ^i  wel  anian,  sydd  elyniaetb  yn 
erbyn  Duw,  bytb  brydfenhwcb  ynddo.  N4  wel 

*  Owel  Dftv.  4m  loco. 


DàW 


MB 


DâW 


Mghyftum  yn  ei  «14,  mtjnú  gadw  heUflo. 

^Dea-psrtìi,'  a  «nrýâds,  <kn  *cviiudiit,  nen 
parth  helaaA.  Brat  21. 17.  2  Bién.  3.  2.  Y 
maeHteiiB  jn  dymtmo  graddheiaetìì  o  y^)ryd 
EIÌAs,  ei  yBprjd  gwroi  ibos  Dchiw  aH  achos^  fu 
wyneb  gryln  eilaa-addoiiaeth ;  ei  ysbrvd  taor 
mewn  çweddi;  a^i  ysbryd  prophwydoiìaethol 
a  giryräìoL    Yn  hyii  cafodd  eì  ddjrmniiÌAd. 

DAW-ON,  nen  DAWF,  DOEION,  mab  yn 
nghyfraith  ;  nen,  un  ytf  brìod  à  mercb  nn  aralL 
Qen.  19. 14.  1  Sno.  18. 18.  a  ^3. 14.  3  Bren. 
8.  37.  Neb.  6. 18.  a  13. 38. 

DAWN,  DONIATJ,  Bêb,  »if|5  neten;  Or. 
êayoç^  danoê;  Llad.  Domnc:  Tfa'odd,  rbiniredd, 
mnhwyider  ì  ryw  beth ;  yr  hyn  a  roádir  yn 
rhad,  o  ewyHys  da. 

Ŵweddw  oreflt  heb  el  <EM0n.   JMar. 

liae  yr  Ardwydd  lesa  yn  galw  ei  ban,  nea  yr 
Ysbryd  Ghn,  i>ai0»  Z)ttiü — ^rbodd  rad,  an- 
nbraethol  Duw :  rbodd  ddigymhar,  beb  ei  bail 
iV  rboddi  gan  Ddaw  ei  aan. .  loan  4.  10. 
*•  Rhoddodd — traddododd — a  tbarawodd  ei  Fab 
droBom  dL'  loan  3. 16.  Rbnf.  8.  32.  Zecb.  13. 

7.  *  Pa  wedd  gydag  ef  befyd  na  ddyry  efe  î  ni 
bob  petb  î*  I  inae  Duw  yn  yr  efengyl,  yn  ei 
roddi  i  gynnifer  ag  aM  derby niant,  yn  ei  boll 
gyflainnder  anfeidrol,  ì  fod  yn  rban,  íe,  yn  bob 
peth  iddynt  dros  dragywyddoldeb.  loan  1. 12. 
1  loan  6. 12. — ^Mae  yr  Ysbryd  Glan,  a'i  ddon- 
ian  gwyrtbiol,  yn  cacl  eî  alw  Dawn  Duw^  Act. 

8.  20.  Y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  ddawn,  neu 
rodd  Daw,  o  ran  ei  bereon— ei  radau,  ŷ  rbai 
ydynt  ffrwythau  yr  Ysdryd — ei  gyauron — a'i 
ddoniau.  0*61  y  mae  Efe  yn  Berson  Dwyfol, 
gogyfnwcb  a'r  Tad  a'r  Maí),  y  mae  yn  ddawn 
annrbaetboL  Oddiwrtb  ei  breswyliad  o  ran  ei 
Ber^n  yn  ngbalonau  ei  bobl,  y  mae  ei  ras  a'i 
holl  gysuron  yn  deillio  iddynt  Y  mae  efe  yn- 
ddynt  yn  ffynon  o  ddẅfr  bywiol  yn  tarddu  i 
fywyd  tragywyddoL — ^Y  mae  j  bywyd  tragy- 
wyddol  trwy  Grìsti  yn  cael  ei  alw  Daton  Duw^ 
Or.  /a/>e<r;ia,  rhad  rodd^  rbodd  rasol,  nea  o  ras 
yn  uDÌg.  Mae  yn  anbawdd  cael  gair  mewn  nn 
iaith  yn  cyfateb  iddo.  Nid  ydyw  yn  arfer- 
edig  gan  un  awdwr  Paganaidd  yn  yr  iaitb 
Groeg*  Gŵr  cysegredig  yw,  a  arferir  gan  yr 
Ysbryd  Glan  i  osod  allan  y  flfynon  o  ba  un  y 
mae  hoU  roddiou  Dnw  iV  bobl  yn  tarddu — sef 
ei  ewyllys  da  ei  bno.  Y  mae  yn  cael  ei  roddi 
yn  bolloi  rad,  beb  ei  ryglyddu  gan  neb  ;  ond 
yn  ei  boU  ogoniant  a'i  ddodwyddwcb  diderfyn, 
a  pbob  cynmwysder  iddo,  'dawn  Daw'  ydyw. 
Dawn  addas  iV  anfeidrol  baelîoni,  o  wir  ew- 
yllys da  Duw;  ac  nid  oedd  neb  ond  Duw  a 
allasai  roddi  bywyd  o'r  fatb  natur  sanctaidd  a 
gogoneddns,  ei  lenwi  aVfatb  ddedwyddwcb, 
a'i  estyn  i'r  fatb^barhad.  *  Cyflog  pecbod  yw 
marwolaeth  f — ^y  mae  dyn  yn  baeddu  byny. 
ond  mewn  oyferbyniad  i  hyny,  y  mae  yr  apos- 
tol  yn  dywedyd,  *Dawn  Duw  yw  bywyd  tra- 
gywyddol  trwy  lesu  Grist  ein  Harglwydd.'* 


0wel  AoMlm  ift  toa 


&lw£  «.  3S.  Lno  13.  M.  MiLll.  86,  2e.a  3S. 
34.  i  lim.  4.  8.  1  Pedr  1.  8,  4. 

Y  mae  cyfiawnder  mawr  yr  Aagyl  yncael 
ei  alw,  dawn  eyfiamnâtr :  Or.  dtaptaç  ti^c  ûaa- 
to^wfjÇy  rkod  rodd  curfiavmder.  täsat  6. 16, 17. 

Y  mae  cyfiawnder  mawr  y  Cyftyiiigfn{  a  e)- 
wir  cyfiawnder  Daw,  EhuC  1. 17.  y  cyfiawnder 
sydd  o  Ddaw,  PiiiL  3. 9.)  yn  cael«i  daadgudd- 
io  yn  yr  efengyl  ger  bron  byd  o  bedbadaríaìd 
eaog;  ac  y  mae,  fel  rbad  Todd  Daw,  trwy 
%dd  lean  Grist^  i  bawb,  ac*ar  bawb  a  gredaat 
Rhn€  8.  32.  Y  mae  yn  ddavm  camrhaáhfÀ 
ynddo  ei  ban,  ac  yn  oynnwys  pob  dmwn  arall 
ynddo,  fel  yn  gys'ylltiedig  agefl    Ear.  Cyf- 

lAWITDBR, 

Y  ma  swyddaa  eglwysig,  a  chymhwyBdersn 
i  gyfiawni  y  dyledswyddaa  perthynol  iddyot, 
yn  addas,  yn  ffyddlawn,  ae  er  adeiladaeth,  jn 
cael  en  galw  yn  ddavm^  nea  ddomau  yr  Ys- 
bryd ;  y  rbai  y  mae  efe  yn  ea  gweithiedn,  ac 
yn  rbami  i  bob  un  o'r  neilldo,  megya  y  mae  yn 
9nryl]ysio.  1  Cor.  13.  4,  11,  38,  31.  a  14. 12. 
Rbnf.  13.  6.  Gan  fod  Duw  yn  anrhydedda 
personan  a'r  swyddaa  a'r  donian  yẃrydol  fayn, 
er  ei  ogoniant  ei  bun,  yn  adeiladaetb  a  dv- 
ddadwcb  ei  ^Iwys,  y  mae  yn  bechadnrus  sc 
yn  berydua  lawn  i  etgmilueo  ea  haiferyd  yn 
ffyddlon  I'r  dyben  y  rboddwyd  hwynt*  1  Tim. 
4. 14.  Act.  30.  28.  Hab.  13. 17. 

DAWNS,  ŴÒ.  y'\\doutg;  ÄtfcÄ,DAS8- 
BIN  ;  Dan.  Dahtzb';  Pfa.  DAiraxR ;  Saeun. 
Davcb.  Mae  y  geiriaa  ffeb.  ^y^  'ìD'ìD  *  gjrf* 
ieithir  y  vban  aouaf  yn  ein  Beibka  ni  doviu, 
dawnsio^  yn  arwyddo  llama  nea  bibelk  o  la* 
wenydd.  Y  mae  son  yn  yr  yBgrythyran  am 
ddawnsio  eilnn-addolgar,  Ek.  83. 18.— -cnawdol 
a  halogedig,  Marc  6.  32.— ^bwareoa,  Mat  11. 
16,  17. — ^ac  ysbrydol  a  sanctaidd;  yn  dangofi 
mewn  ystomiac  gweddaidd,  addaa,  adiwsir, 
llawenydd  sanctaidd  ameddwl  yn  yriArglwydd, 
ac  am  ei  waredigaethaa.  Exod.  11^.  30.  2  Sam. 
6.  14.  Luc  15.  35.  Bam.  31.  31.  Yn  mfalitfa 
yr  Inddewon,  meddant,  y  decfareqodd  dawinio 
mewn  dall  sanctaidd ;  yn  dangos,  yn  alls&o), 
en  gorfoledd  a'a  Hawenyd  ysbrydol  yn  symnd* 
iadaa  ea  cyrpb,  yn  ngbyda  chaniadau  dawiol, 
a  cberddoriaetk  beraidd.  Byddai  yr  arferion 
byn  yn  eu  pliib  ar  ea  hncbel*wyliaa,  ac  ar  ol 
baddugoliaetbau  nodedigar  eu  gelynion.  Bam. 
31.  21.  1  Sam.  18.  6.  a  30.  16.  Fel  yr  oedd* 
ent  yn  dirywio  yn  en  byabrydolrwydd,  diaiD' 
mea  ea  bod  yn  dirjrwio  yn  en  cnoiadaa  a'a 
dawnsian  befyd.  Oddiwrtb  yr  luddewon  y 
cafodd  yr  Aiphtiaid  yr  arferiiui;  ac  oddi  yno 
y  daetii  at  y  Groegiaid  a't  Mafeiniaid,  gyda 
pha  rai  yr  oedd  yn  rban  arbenig  o'u  haddoiiad 
i'w  gau-adawiau.  Yn  mblitb  y  Pabyddion,  f 
mae  yr  arferiad  hwn  yn  gyfirsdin  ar  eu  huchel* 
wyliau,  a'a  Sabbothaa  mwyaf  hjpod,  megys  Y 
Pasc  a'r  Salgwyn.  AUtudiodd  Tiberias  yr  Ym 
erawdwr  y  cyfryw  oferwyr  muaemaidd  aUan  o. 


*  Ŵwei  Neanddr*8  BUtary  qf  Ẅé  PlawHnç,  àc  <if^ 


SSâ 


XMIC 


tsBf^jitiwwiet  hytk  haxdclwdi  ttiMm  c]Anm<* 
der,  HBc  nniiwioldeb  suwa  4hnnold«b;  ni 
ddóill  yr  iw  o*r  ilud  âi7gioBD&    Dn.  12. 10. 

Y  mae  pawb  ja  njmeá  m  pì  baraa  am  with* 
ddiyobn  jn  ol  yr  aiiîaii  qrdd  ynddytit,  yD 
gptelagyBolemgwybodjMtholMioyiit    Edr. 

Y  g»r  deall  a  arwydda,  heblaw  y  gynneddf 

0  ddttll  newn  dyti^gw«itlwediadaa  y  gyonaddf 
hoao,  a'i  tfarysoraa  o  wybodaeth,  doeihineb, 
medrasrwydd,  amgyŵediad  mewn  pethan  nat^ 
mÀ,  goniwcb-iiatariol,  acysbiydoL  Salm  119. 
100.  £zod.  3L  a.  1  Ssm.  25. 8.  2  On».  2. 12. 
Neh.  10.  S8.  Dan.  &  12.  Nk  dkhon  dyn  aa- 
cawiol  fod  ju  ddeallns ;  canys  y  mae  yr  aa- 
Beaildwriaeih  a'r  yufydrwydd  mwyaf  yn  ci  holl 
ymddygiad:  ond  deall  da  sydd  gaa  y  rfiai  a 
gftdwaat  ordiymynion  Daw.  Sdm  111. 10. — 
'  Y  mae  fy  neall  yn  ddi^Brwytk'  1  Cor.  14.  14. 

Y  mm  ij  neall,  nea  fy  meddwl,  yn  y  pathao  yr 
wyf  yn  gweddío  am  danynt^  mewn  iaitk  ddy<- 
eithr,  ya  ddìffinrylà,  yn  ddi-adeiladaeth  i  eraiU 
sydd  yn  gwranda  Diohon  fod  yn  adeüadn  ei 
hna  fdly,  ond  aid  yw  yn  adeiladu  yr  eglwyi. 

1  Cor.  14.  4. 

Dywedir  am  yr  Arglwydd,  ^Oynghor  a  deall 
sydd  gaaddo. — Aneia*  yw  ei  ddaelL'  Job  12. 
13.  Salm  147.  5.  Y  mae  ei  ddeall  yn  hanfodol 
pddo,  yn  ddi-derfyn,  yo  ddiwyroi,  jm  gyflawn 
tei  efe  ei  bmu  Os  efe  yw  awdwr  deall  i'w  holl 
greadnriaidzhei^molY  y  mae  yn  rfaaid  ei  fod  yn 
feddiaaoi  ar  ddeall  ei  hon.  Nis  mil  ei  roddi  i 
eiûll,  heb  ei  feddianna  m  ban.  Deall  deiUied- 
ig,  cyíiaiiedig^  a  tharfysiedig,  eydd  gaa  gread- 
onaid ;  ond  y  mae  deal!  yn  yr  Arglwydd  yn 
vteiddiol,  yn  banlodol,  an  anddibynol,  yn  ddi- 
gT&owid,  ac  yn  ddiderfyn.  Ni  ddichon  neb 
ychwtnpga  at  ei  ddeall ;  oanp  y  mae  yn  cyn- 
Qwys  pob  petà  ar  nnwaîäi,  ac  yn  dxa^rwyddol: 

3mee  yn  cynnwys  ei  byn  yn  ei  ddeall,  yn 
yd  a'i  hoH  amcaniooý  ei  drefiiiadaa  a'i  ddy- 
benioD. — ¥  mae  bwn  yn  un  o  énwaa  yr  Ar- 
glirydd  Inn ;  ^Onìd  yw  deal!  yn llefain ?  Diar. 
8. 1.  a  1.  20  a  9.  8.  Y  mae  yn  biiodol  iddo 
fel^raon  dwyfpl;  ac  hefyd  o  ran  ei  awydd  fel 
prophwyd  iV  eglwya,  yr  bwn  Bydd  yn  galw 
peehadoriaid  aio,  yn  en  dysga  i  gerdded  yn 
ffordd  deall,  ae«3rn  ea  gwneiamr  yn  ddoetn  i 
iachawdwna^.  Lac  11.  49.  loan  1.  1—4. 
1  Got.  1.  24. 

DëALLDWBIâ£TH,  (deall-gwr)  gwybed- 
aetb,  amgyffrediad,  diniadaetb,*-^Pwy  addang- 
oaodd  iddo  (sef  Ysbryd  Iehotab)  ffordd  deall- 
dwriaeth?'  En.  40.  14.  HA.  ffordd  deaU- 
^wtae/Äatí— yn  arwyddo  fad  fifordd  dealldwr- 
ûieth  yn  hysbye  i  Ysbryd  Ibhofah  yn  yr 
«aogder  aV  faelaelhrwydd  mwyaf.  Neu,  ynte, 
Pvy  a  ddangoeodd  idde  ffordd  deall  mewn  mi 
gnuidy  yn  y  rnddlleiell — 'Nid  pobl  ddeallgar 
ydynV  Mẃ.  Nid  pobl  y  dealkhuriaithau  yd- 
y^^i  byny  yw,  eydd  i^r  gradd  Ueiaf  o  ddeall 
gsnddyntÿ  nen  eydd  ag  mi  gradd  ynddynt  o 
awyddfryd  i  ddysgu.  Sml  27. 11. 


Uwytb  Jnddbf  yn  i^oa  i  Hebron.  Gelwir  bi 
befyd  Diboi,  Canath-Sepher,  a  Ciríatìi'fiamìab. 
jofi.  10. 88.  a  1^  15,  49.  Wedi  ei  goreagya 
gan  Jceoah,  y  Canaaneaid,  tebygol,  a'i  ImìI- 
foddiaanaaant  Yr  oedd  ei  morian  yn  gedyn, 
a'i  thrigolion  yn  lewien ;  am  byny'addawoad 
Caleb  roddi  Acbaab  ei  fercb  yn  wraig  i'r  bwn 
a'i  bennillai  Othniel,  mab  Genaa,  brawd  Cal- 
eb, a'i  hennillodi  Wedi  byny  rboddwyd  hi 
i'r  offeiriaid.  Jos,  21.  15.  Oddiwrtb  yr  enw 
CmiAfH-StPHSB,  aef  Uref  y  llythyronau^  nea  y 
Uyfrauy  y  bama  riiai  fod  eiateddfod  dyageid- 
iaeth  gan  y  Canaaneaid  yno,  nen,  bod  en  c6f- 
vagrifeniadan  yn  cael  ea<Mbdw  yno.*-^2.  IVef  tin 
hwnt  i'r  lorddonen,  yn  llwytb  Gad,  yr  nn,  te- 
^y$^  a  Lodebar,  He  y  bn  Mepbiboaeth  fy w  yn 
ei  lenenctyd,  gyda'i  gyMll  Macbir.  Joa.  18. 
26.  2  SanL  9.4,  5. — 8.  BreninEglon.  Joa.  10. 
8. — 4.  Dinaa  yn  Benjamin.  Joa.  15.  7. 
>  DEBORAH,  n'^!2l  b^*^]  ^*  Mam^aeth 
Sebeccab,  yr  bon  a  ddaetb  gyda  hi  o  Padan- 
Aram.  Gwedt  marw  ei  meiatrea,  aroaodd  yn 
nbenla  Jacob,  gyda'i  chyd-wladeaan.  Ar  ba 
acblyaar  j  dacth  vno,  nid  y w  hyabya.  Bu  ferw 
yn  agoa  i  Betiief,  mewn  gwth  o  oedran,  ac  a 
gladdwyd  ialaw  Ç^^l»  ^^^  dderwen,  yi  bon  a 
alwyd  Alhon-Baccuth,  aef  Dorwen  toylofain. 
Yr  enw  a  arwydda,  galar  y  teolu  ar  uarwokeib 
yr  bynafwnaig  hon,  o  dra  aerch  tnag  ati.  Gen. 
24.  59.  a  35.  8. — 2.  Deborah  gwraig  Lapidoth ; 
prophwydea,  yr  hon  a  fu  yn  bamu  Israel.  Trig- 
ai  dan  balmn^den,  rbwng  Bamah  a  Bethel. 
Bam.  4.  5.  Wedi  i  Jabin,  brenin  Canaan,  or- 
Wrymn  larael  yn  doat  again  mlynedd,  anfon- 
odd  Deborah  am  Barae,  mab  Abinoam,  o  Iwyth 
laaachar,  yr  hwn  oedd  yn  by w  yn  Gadea-Napb- 
tali,  ac  a'i  bannogodd  oddiwrtb  yr  Arglwydd,  i 
gaagln  byddiu  o  ddeog  mil  o  wyr  o  feibion 
Naphtali,  ac  o  feibion  Zabulon,  y  llwythaa  a 
ortnryrowyd  doataf,  a  myned  i  fynydd  Tabor, 
yn  mha  le  y  rhoddai  yr  Arglwydd  Siaera,  ty- 
wysog  llu  Jabin,  a'i  gerbydan,  a'i  luaws,  i'w 
law.  Naoaodd  Barac  fyned,  onid  ài  Deborah 
gydag  et  A  bi  a  ddywedodd,  gan  fyned  yr  &f 
gyda  thi:  eto  ni  bydd  gogoniant  i  ti  yn  y  daith 
yr  wyt  yn  myned  iddi",  canya  yn  llaw 
gwraig  y  gwerth  yr  Arglwydd  Siaera.'  Bhodd- 
odd  yr  Arglwydd  i  Barac  faddngoliaeth  nod-  < 
edig  ar  boll  gerbydan  (900  o  gerbydan  haiarn) 
a  Imoedd  Siaera ;  a  Siaera  ei  ban  a  laddwyd 
ffan  Jael,  gwraig  Heber  y  Cenead.  Hdl  la 
Siaera  a  ayrthiodd  arfin  y  cleddyf ;  ni  adawyd 
an  o  honynt  0  orfoledd  a  diolchgarwch  am, 
y  foddagoliaetb  ryfedd  bon,  Deborah  a  Baiac  a 
gaoaaant  g&n  odidog  ragorol.  Bam.  y. 

DBCAPOLIS,  [dey  dinaoog]  y  gair  Or.  At- 
xanoXic^  a  arwyJda  deg  dinaa.  Ardal  oedd 
Decapolia,  medd  Lightfoot,  o  da  y  gogiedd  a'r 
dwyrain,  i  For  Tiberias ;  ac  yr  oedd  rhan  o 
honi  o  du  y  deban-orllewin  i'r  mAr  hwnw. 
Enwaa  y  dinaaoedd  oedd  Bethaan,  Gadara, 
Hippo»  FeBa,  CaphshTzemachy  Beth-Gnbron, 


DBCH 


866 


DBD 


Caphar-Barnalndy  Cfldsarea-Phillippi,  Orbo,  ac 
QD  arall  nad  oes  coffiidwriaeth  am  ei  l&eaw ;  oud 
nid  yw  pawb  o'r  an  feddwl  am  eawaa  dinas- 
oedd  Debapolis.  Pregethodd  jr  Arglwydd 
leau  yn  7  wlad  hon,  ac  iacliaodd  y  tngolion 
cleifioD  ynddL     Mat  4.  25.     Marc  6.  20. 

DECHRE-U,  (de-cre)  Qr.  apxn  iarcke)  cy- 
chwyn,  blaenu,  myned  yft>oghylch  rhyw  beth. 
— *  Yna  y  dechreuwyd  galw  ar  enw  yr  Ar- 
glwydd.' Gen.  4.  26.  Galw  ar  enw  yr  Ar- 
glwydd a  arwydda  yr  an  peth  ag  addoli  yr  Ar- 
glwydd. Nid  meddwl  y  geirian  yw,  mai  yn 
amser  Enoa  y  dechreuwyd  addoli  jr  Arglwydd ; 
yr  oedd  Abel  gyûawn  yn  wir  addolwr  Daw,  a 
diamhea  wedi  ei  fertnyrdod  fod  Adda  aM  dealu 
yn  parhaa  i  gynal  addoliad  yn  ea  plith.  Ond 
y  geiriaa  a  arwyddant  fod  adferiad  neilidaol  ar 
wir  grefydd  yr  amser  bwnw.  Y  mae  yn  dra 
thebygol  fod  addoliad  Daw  wedi  dirywio  i 
radd  mawr  yn  amser  Cain  aU  hiliogaeth ;  ond 
•  yn  amser  Enos,  ymwetodd  yr  Arglwydd  & 
theufa  Adda,  a  thrwy  dywalltiad  ei  Ysbryd 
arnynt,  a  adfywiodd  ei  achos  sanctaidd  yn  en 
plith.  Yr  oedd  Enos  yn  ddechreu  had  o  ddaw- 
iolioD,  y  rhai,  o  oes  i  oes,  a  fa  yn  galw  ar  enw 
yr  Arglwydd.  Dyma  y  diwygiad  cyntaf  ar 
wir  grefydd  yn  y  byd,  ag  sydd  yn  cael  ei  goff- 
àa  gyda  neilidaolrwydd  a  hynodrwydd.  Zeplu 
3.  9.     Rhaf.  10. 13.     Salm  116.  17. 

DECHREU-AD,  (dechre)  cychwyniad,  cy- 
chwynfa,  yn  gyntaf.  Cychwyniad  amser  yn 
gyffredinoL  Gen.  1.  1.  Cychwyniad  rhyw 
yspaid  0  amser  yn  neilidaol,  megys  y  wladwr- 
iaeth  laddewig,  ac.  Ezod.  12. 2.  Esa.  1. 26. 
Deut  11.  12. — *0fiiyrArglwyd4  ywdechreu- 
ad  doethineb.'  Diar.  1.  7.  a  9.  10.  Ydyn 
nad  yw  yn  ofni  yr  Arglwydd,  sydd  heb  gych-j 
wyn  bod  yn  ddoeth  ;  nid  oes  ganddo  nn  gradd 
o  wir  ddoetMneb ;  ond  y  mae  ynfydrwydd  a 
ffolioeb  yn  ei  foddiann  yn  holloL — *0'r  de- 
chreoad.' — 1.  Er  tragywyddoldeb,  cyn  creu  an 
creadar.  Diar.  8.  23.  2  Tbes.  2.  13. — 2.  Er 
cychwyniad  amser,  yn  mhen  cyntai  amser,  1 
loan  3.  8. — 3«  Cychwyniad  yspaid  neilidaol  o 
amser,  megys  gweinidogaeth  Crist  ar  y  ddaear. 
loan  8.  25. — 4.  Cyflwr  cyntaf  neu  swydd  or- 
acheU    Jadas  6.    Edr.  Anoeuok, 

'  Yn  y  deohreuad.'  Or,  ev  np/yi»  loan  1. 1. 
Y  mao  yr  efengylwr,  yn  y  geiriaa  hyn,  yn  gos- 
od  alian  dragywyddoldeb  a  dwyfoldeb  Person 
Crist  Os  oedd  yn  y  dechreuad,  yna  rhaid  ei 
fod  cyn  y  dechretiad.  Oni  bnasai  ei  fod  cyn  y 
dechreuady  ni  allasai  fod  yn  y  dechreuad,  Os 
oedd  Crist,  o  ran  ei  berson,  yn  nechrea  amser, 
ac  yn  nechrea  creadigaetb,  yna  rhaid  ei  fod 
cyn  amser,  a  ckyn  crea  dim.  Gan  hyny,  y 
mae  cfe  ei  hun  yn  ddigrëedig ;  ac  os  y  w  yn 
ddigrëedig,  yna  rhaid  ei  fod  yn  Ddaw  tragy- 
wyddol ;  canys  nid  oes  ond  Creawdwr  a  chre- 
adariaid  yn  bod,  Nid  ydyw  yn  dywedyd  (fel 
Moses,  Gen.  1. 1.)  yn  y  dechrenad  y  creodd 
Daw  y  Gair,  nen  y  gwnaed  y  Gair ;  ond  yn  y 
dechrewidf  panyr  oäd  Daw  yn  crea,  yr  oedd 


y  Chẃr ;  am  hynv,  yr  oedd  efe  ^  hon  heb 
ddechren,  ac  yn  ddigrêedig*  Y  mae  yr  Ar- 
glwydd lesa  yn  cael  ei  alw,  *  y  deckreu,^  Dat 
1.  8.  a  21.  6.  a  22/ 13.  '  Dechrenad  creadig- 
aeih  Daw.'  Dat  3. 14.  Efe  yw  7  dechrenad, 
y  pen,  yr  achos  effeithiol  o'r  greadigaeth,  a 
hoU  orachwyliaethau  Daw  ta  ag  at  y  byd  aV 
eglwys :  mae  7  cwbl  yn  dechrea  o  hono,  ac  p 
diwedda  7nddo  ac  iddo.  Y  Ikhofah  a'i  medd- 
iannodd  ÍJD^ìT  tX^W^)  V  deehreu^  y  pm,  y 
penaf,,  o'i  ffyrda :  sef  ol  waith  7n  y  greadig- 
aeth. Y  deehreuad  yw,  am  ei  fod  cyn  pob  path 
— ^yn  rhoddi.bod  a  chynaliaeth  i  bob  peth— «c 
nwohlaw,  ac  yn  lly  wodraethwr  ar  bob  peth.  Y 
mae  efe  cyn  pob  peth — ^trwyddo  ef  y  crewjd 
pob  dim — ac  y  nddo  ef  7  mae  pob  peth  yn  cyd- 
sefyll.    CoL  1. 16, 17.    Heb.  1. 10. 

DËDAN,  ^-i-|  [eu  hanwylyd]  1.  Mab  Bam- 
ah,  ŵyr  Cos,  Wb  Cam.  Tebygol  iV  hiliog- 
aeth  wladychn  yn  Arabia  Felix.  Gen.  10.  V. 
— 2.  Mab  Jocsan,  mab  Cetarah  o  Abraham; 
ŵyr  Abraham,  a  thad  yr  Assarim,  a'r  Letnrim, 
a'r  Leammim.  Gen.  25.  2,  3.  Y  mae  y  Dr. 
Wells,  a'r  Dr.  Blayney,  yn  bamn  mai  Dedan, 
mab  Jocsan,  ac  nid  Dedan,  mab  Bamah,  a  ad- 
eiladodd  ddinas  Dedan,  ar  gyffiniaa  gwlad 
Edom,  yr  hon,  tebygol,  mewn  amser,  a  gysylit- 
wyd  ag  Edom.*  ISa.  21.  13.  Jer.  26.  23.  a 
49.  8.  Ezec  25. 13.  a  27.  16,  20.  Yr  oedd 
y  Dedaniaid  yn  marcl^nata  Uawer  &'r  Tyiiaid 
mewn  ifori,  eâonos,  a  brethynaa  gwerthtawr  i 
gerbydan.  Hwy  a  orthrymwyd  yn  dost  gan 
yr  As^maid  a'r  Caldeaid. 

DEDWINO,  (edwin)  gsrywo,  diflanu,difann, 
dyfetiia.    Salm  31.  9.    Edr.  Dadwxvo. 

DEDWYDD-WCH,  (dy-ad-gwydd)  di 
drwch,  llwyddiannns,  ffynedig,  tyciannoa,  tor- 
aethoB,  gwynfydedig;  gwynfyd,  ffawd,  ffyned- 
igaeth.  — *  Dedwydd  jw  y  rhai  y  maddeawyd 
ea  hanwireddaa,^  Rhof.  4.  7.  Dedwydd  ydynt 
o  ran  en  cyflwr  rhyngddynt  a  Dnw--dedwydd 
yn  mhob  sefyllfa  ac  amjfylchiad — dedwydd 
wrth  fywac  wrth  &rw.  i  mae  maddeuant 
pechod  yn  symnd  ymaith  yr  achos,  sef  pechodf 
o  bob  annedwyddwch.  lago  5. 11,  Mai«ll« 
6.  1  Pedr  3.  14.  Y  mae  dedwyddwch  pob 
creadar  yn  gynwysedig  yn  ei  waiâi  yn  ateb  y 
dyben,  ac  yn  meddiannn  y  mi^niant  hwnw  y 
crewyd  ef  erddynt  Crewyd  dyn  i  ogoneddn 
Daw  a'i  fwynhaa — i  edrych  ar  ei  brydferthwch 
— ei  addoli-^ymhyfiydu  ynddo — ^a'i  ogoneddn. 
Collodd  dyn  y  dedwyddwch  hwn  trwy  bechod; 
ac  y  mae  we<u  troi  i  ymofyn  am  ddedwydd- 
wch  mewn  flbrdd  arall,  a  gwrt^drychau  gwa- 
hanol.  Ond  cyfeiliorni  y  mae :  rhaid  iddo 
ddyfod  yn  ol  at  ddyben  ei  greadigaeth;  onide, 
nis  gall  byth  fod  yn  ddedwydd :  rhaid  iddo 
gael  ei  ddwyn  i  heddwch  à  Daw,  i  fwynhau 
Daw,  a'i  ogoneddu.  Nis  gall  gael  ei  heddychu 
à  Duw  heb  iawn  dros  ei  bechod;  ac  nis  gal) 
fwynhan  Daw  a'i  ogonedda  heb  anian  addas  1 

*  WeU«*  Geognphy  of  the  Old  TeBtementir-Pr.  Biipef 
on;fer.2asaL 


DBDDF 


86Í 


DEDDP 


hp7,  sef  delw  Duw,  yn  yr  hon  y  crewyd  e£ 
Nid  oes  iawn  dros  bechod  ond  aberth  Crist ; 
ac  nis  gellir  ei  adnewyddn  i  ddelw  Daw  ond 
Inry  waith  yr  Ysbrjd  Glan,  yn  nerthol  weith- 
redn  i  hyny,  drwy  yr  efesgyL  Nis  gall,  gan 
hyny,  fod  byth  yn  ddedwydd  heb  gredu  yn  yr 
Ârglwydd  lesn,  ^  phrofi  golchiad  yr  adeDedig- 
aeth,  ac  adnewyddiad  yr  Ysbryd  Glan.  Gwaith 
hollol  ofer  a  dues  yw  ymofynainddedwyddwoh 
BiewD  UQ  ffordd  aralJ.  Nis  gall  cymaint  o 
greadariaid  àg  sydd  mown  bod  byth  lenwi  lie 
Daw.  ^aent  oil  yn  dibynn  ar  Ddaw  am  bob 
peth ;  ac  y  maent  oil  ynghyd  yn  anfeidrol  is  a 
llai  oa  Daw.  Am  byny,  nid  y w  m^ddiannn 
llawer,  mwy  natf  ycbydiff  o  honynt,  yn  chwan- 
ega  dim  at  ddedwyddwcn  dyn.  Nid  ydyw  pob 
gwvbodaetb,  ond  y  wybodaeth  bono  sydd  yn 
meddu  y  dyn  yn  ol  at  Ddaw,  fel  ei  ddyben  a'i 
fwjoiant  penaf,  mewn  on  gradd  yn  gynortbwy- 
ol  ta  ag  at  wynfydedigrwydd  dyn,  Bbaid  ein 
dwrn  at  Ddow,  ein  hiulfcryd  i  ddelw  Daw,  ac  i 
sirmdeithasa  â  Daw,  nea  fod  yn  annedwydd 
bllol  dros  byth.  Tit^  3.  6.  '  loan  3.  3, 16.  1 
Pedr  3. 18.  Salm  4.  6,  7.  a  73.  25,  26.  a  48. 
14.  a  16.  11,  a  17,  lö. 

BEDDF-ATJ,  (dedd)  6V.  ^str/wc ;  cyfraith, 
rheol,  gosodedigaetb  ;  ordinhad,  penderfyniad, 
cynghor,  grym,  awdnrdod,  taeddiad  cryf.  Y 
gair  dedd/  a  arwydda,  1.  Rheol  a  gosodedig- 
aetb creadnr  rhesymol  i  fyw  yn  foesol  ac  yn 
rbeoUidd.  Rhai  8.  4.-2.  Yr  holl  ddatgadd- 
iad  dwyfol  o  feddwl  Daw  yn  ei  air.  Halm  1. 
2.  a  19.  7. — 3.  Áthrawìaeth  yrefengyl  sydd  yn 
cael  ei*galw  deddf  fifydd ;  sef  yr  athrawiaeth 
sydd  vw  chredo,  yn  efflarhaa  trefn  paw  i  gyf- 
iawnhau  perhador.  Y  mae  Daw  yn  ei  chy- 
hoeddi  gyd  àg  awdnrdod  dwyfol;  yo  erchi 
derbyniiä  iddi  g^  bawb ;  ac  yn  gwasanaethn 
drwyddi  i  genedla  ffydd  yn  y  rhai  cadwedig. 
khu£  10.  17.  1  loan  8.  28.-4.  Y  deg  gor- 
chymyn.  Rhuf.  2.  25, — 5.  Gorchymynion  yr 
ail  lech.  Rhuf.  13.  8. — 6.  Yr  Hen  Destament 
loan  12.  34. — 7.  Holi  osodiadau,  defodaa,  a 
baniedigaeth  yr  hen  orachwyliaoth,  a'r  orach- 
wyliaeth  ei  ban  íél  cyfammod.  loan  1.  17. 
Heb.  10.  1. 

Y  mae  y  Daw  mawr,  fel  Creawdwr,  Cynal- 
ivr,aLÌywodraethwr  yr  h^^readigaeth,  wedi 
gosod  rheo]aa  a  threfniadan  iV  holl  greadar- 
iaid,* wrth  ba  rai  y  maent  i  fyned,  'Pan 
wnaeth  efe  ddeddf  i'r  gwlaw.'  Job  28.  26.  Y 
mae  y  gwlaw  yn  gwbl  wrth  osodiad  a  threfhiad 
Dav,  pa  bryd,  pa  hyd,  pa  faint,  ao  yn  mha 
leiwlawio.  Gen.  7.  1-12.  1  Bren.  18.  46. 
Amos  4.  7.  Sahn  65.  9,  10.  Act^  14.  17. 
Mat.  5.  45.  Jer.  5.  24.  a  10.  13.— *  Pan  rodd- 
ŵ  efe  ei  ddeddf  i'r  môr.'  Diar.  8. 29.  Jer.  6. 
22.  Trwy  ddeddf,  nea  osodiad  awdardodoi 
Buw,  y  mae  y  ty  wod  yn  derfyn  iddo,  fel  nad 
elo  dros  hwnw ;  *er  i'r  tonaa  ymgyrcha,  eto  ni 
thycia  iddynt;  er  iddynt  derfysga,  eto  ni 
ddeoant  dros  hwnw.'  Wrth  osodiad  Daw  y 
mae  holl  drefii  natar,  a'i  ddeddf  sydd  yn  lly.w- 


odraetha  pob  peth. — ^Y  mae  Daw  wedi  rhoddi 
yn  y  creadnriaid  direswm  dueddiad  cryf,  yn  ol 
ea  rhyw,  yr  hwnlsydd  fel  deddf  yn  eu  cyfar- 
wyddo,  acyn  euUywodra^tbu,  yn'gyfaddas  iV 
naturiaetb,  a  c!)l)cnion  Duw  mewn  pertbynas 
iddynt.  Nid  diJyn  esiamplau  eu  gilydd  y 
maent,  ond  pob  un  yn  nfuddhau  i'r  taeddiad  a 
roddodd  Duw  ynddo.  Y  mae  ei  deddf  briodol 
i  bob  rhyw ;  a  phob  nn  o'r  rhyw  sydd  yn  uf- 
addhau  i  ddeddf  oi  lyw,  iicb  gyfeiliorni  na 
chamsynied.  Ësa.  1.  3.  Deut  32.  11.  Mat. 
23.  37,  Luc  13.  34.  Trwy  icd<lf  ac  athrylith 
natnriol,  y  mae  pob  creadur  yn  cenedlu  ac  yn 
hoflS  ei  ryw,  ei  gymhar,  a'i  rai  b}  chain.  Esa. 
49. 15. 

*  Y  cenedloedd,  y  rhai  nid  yw  y  ddeddf 
ddadgnddiedig  *  ganddynt—y dynt  ddeddf  idd- 
ynt en  hunain  :  y  rhai  sydd  yn  daogos  gweith- 
red  y  ddeddf  yn  ysgrifenedig  yn  eu  caionau.' 
Rhuf.  2.14,  15.  *Nid  oes  derby n  wyneb  ger 
bron  Duw  :  oblegid  cynifer  ag  a  bechasant  yn 
ddiddeddf,  a  gyfrgollir  hefyd  yn  ddiddcf :'  can- 
ys  er  nad  yw  y  ddeddf  ddadguddiedig  gaa  y 
cenedloedd,  fel  y  mae  gan  yr  luddewoB,  eto  y 
mae  golenni  ynddynt  yn  dangos  rhagoriaeth 
mawr  rhwng  y  naill  beth  a'r  llall;  y  mae  eu 
cydwybodau  ynddynt  yn  cyd-dyatiolaethu  ;  a'u 
meddyliau  yn  cyhuddo  neu  yn  esgusodi  eu  gil- 
ydd, Y  mae  ynddynt  reol,  gradd  o  oleuni,  a 
bam  yn  cael  ei  rhoddi  ganddynt  yn  eu  meddyl- 
iau eu  hunain,  a'u  cydwybod  yn  cyd-dystiol- 
aethu.  Er  nad  ydyw  cyfraith  Moses  ganddynt, 
y  maent  yn  euog  o  droseddu  y  ddeddf  sydd  yn 
ysçrifenedig  yn  eu  calonau.  Y  mae  deddf  wedi 
ei  nysgrifena  ar  lechau  ceryg  gan  yr  luddew- 
on  ;  y  mae  y  Cenedloedd  yn  dangos  gweithred 
y  ddeddf  yn  ysgrifenedig  yn  eu  calonan ;  ond 
wedi  ei  thori  y  mae  y  ddeddf  gan  yr  laddewon 
a'r  Cenedloedd,  ac  nid  wedi  ei  chwblhau.  Y 
maent  yn  dangos  gweithred  y  ddeddf,  ond  nid 
wedi  ei  chwblbau.  Y  mae  deddf  ynddynt  yn 
gorchymyn  ufudd-dod,  ac  yn  bygwth  am  anuf- 
dod,  fel  y  ddeddf  allanol  gan  yr  luddewon ; 
ond  y  maent  heb  egwyddor  o  ufudd-dod  i'r 
ddeddf  bono;  am  hyny  y  maent  yn  ddiesgus, 
ac  yn  eaog  ger  bron  Duw.*  Gen.  20.  5,  Barn. 
1.  7.  Dan.  5.  6.  1  Cor.  5,  1.  a  11.  14.  Ezec. 
5.  6.     Rhuf.  3.  9.  a  4.  15. 

*  Deddf  pe<îhod — deddf  yn  yr  aelodau  yn 
gwrthryfela,'  <fec.,  sef  yr  anian  gref  o  lygredig- 
aeth  sydd  yn  gweithredu  yn  gref  ac  yn  awdar- 
dodoi, yn  mhawb  wrth  naturiaetb ;  oddiwrth 
pa  un  y  mae  y  rhai  sydd  yn  credn  yn  Nghrist 
yn  cael  eu  rhyddhau.  Ac  er  ei  bod  yn  gweith- 
redu yn   wrthryfelgar,  «jn  gref,  ac  yn  ^ddior- 

*  Alind  Mt  faoere  ojud  sunt  leflria,  qno  ad  proieêpUonan^  id 
fungi  offlolo.  legls  jabendo,  problbendo,  promlttendo,  et  mi- 
naodo.  Aliad  vero  Ausere  «a  quod  obéäienUamj  Implendo 
eja«  mandata,  Pnas  dloitar  de  OentillbQB,  Rom.  2.  14,  15. 
quia  cam  non  habeaat  legem  scrlptam  tunt  ẅi  ipsiê  ìm^ 
consetentla  qnipoe  In  ipsli  fiioit  qvss  sunt  logie,  yrasciptondo 
at  prohibendo.  Keo  si  oogitationes  Ipsoram  diountnr  eos  ez- 
cusare,  hoe  non  IntelUgendnm  Mt  in  foro  poU.  sad  êoU,  neo  a 
toto,  sed  a  PnUo,  In  Us  qniagravoribus  soeleribnsabstinendo, 
oflBterls  non  qnldain  snnt  absolute  meliorea,  sad  tantom  mians 
"     F.  Tnri«i,  7\fm.  p.  736. 


DEDDF 


sm 


DEDDF 


pbwffl,  jB  JT  aelodfto,  sef  cjneddaoi  meddwl  y 
dawiolioD,  eto  nid  y w  yn  arglwyddiaotha  ar- 
nynt :  nid  lii  y w  *  deddf  y  mädwl  ;*  ond  mae 
deddf  arall  yno,  yn  cydsynio  à  deddf  Daw ;  yn 
ymhyfrydu  ynddi,  ac  yn  ei  gwasanaethu.  Rbu£ 
6,  14,  21.  a  1.  4,  16,  22,23,23.— 'Deddf  mar- 
wolaeth  ;'  sef  y  gonfarn  sydd  yn  aroa  ar  gyflwr 
pob  pccbadur  enog  fel  troseddwr  o  gyfndth 
i)QW.  Oddiwrth  'ddeddf  pecbod  a  marwol- 
aeth,'  y  inae  *  deddf  ysbryd  y  bywyd  yn 
Nghrist  lean,'  yn  rhyddhan  peebadnriaid ;  sef 
y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  nertbol  weitbredn 
trwy  yr  efengyl,  yr  hon  sydd  yn  tystíolaethn 
am  Grist,  ac  yn  ckel  ei  boll  rinwedd  allan  o 
bono,  i'w  ryddbaa  oddiwrtb  becbod  yn  ei  ar- 
glwyddiae^,  ftc  yn  ei  enogrwydd  damniol. 
Bbut  8.  2. 

*  Yr  ydwyf  fi  trwy  y  ddeddf  wedi  fflarw  Vt 
ddeddt'  Gal.  2.  19.  Trwy  y  ddeddf,  sef 
trwy  orucbwyliaetb  y  ddeddf  yn  ngolenni  yr 
Ysbryd  Glan,  ar  ei  feddwl,  yn  dangos  necbod, 
ac  yn  cyboeddi  ei  mellditbion  yn  ei  erbyn,  fel 
troseddwr  diesgns  o  boni.  Y  mae  wedi  marw 
o  ran  (Ìysgwyl  am  gyfiawndcr  trwyddi,  na  dim 
cymhoitii  mewn  nn  ystyr  oddi  wrtbi.  Nid  oes 
dim  genym  ni,  na  dim  gan  y  ddeddf  i'w  roddi 
Î  ni ;  am  byny,  nis  dichon  dyn  ddwyn  flfrwytb 
i  Ddnw  beb  farw  i'r  ddeddf,  a  bod  yn  eiddo 
an  arall,  sef  eiddo  yr  bwn  a  gyfodwyd  o  ieirw : 
yr  bwn  sydd  yn  gyfoetbog  o  bob  benditbion  a 
rbagorfreintiau  i  roddi  i  ni,  fel  y  dygem  firwytb 
i  Ddaw.  Rbnf.  7.  2,  8.  Yn  ol  v  gradd  y  mae 
dyn  ynadnabod  deddf  Daw  yn  ei  helaetbrwydd, 
ei  bysbrydolrwydd,  ei  bawdardod,  ei  bangbyf* 
newidioldeb,  y  mae  yn  marw  iddi  o  ran  dys- 
gwyl  bywyd  trwyddi.  Wedi  myned  yn  eiddo 
nn  arall,  nid  yw  yn  dysgwyl  mwy  oddi  wrtbi 
nag  oddiwrtb  gyûiill  nen  briod  wedi  marw,  nac 
yn  ofni  mwy  oddiwrtb  nac  oddi  wrtb  elyn  wedi 
marw — gan  fod  ganddo  jn  ei  briod  newydd 
ddigon  i  ateb  ei  boll  ofynion — ei  mawrhaa,  a'i 
gwnenthar  yn  anrfaydeddos.  Y  mae  cyfiawn- 
der  y  ddeddf  yu  cael  ei  gyflawni  yn  yr  bwn 
sydd  mewn  undeb  fel  byn  â  Gbrist  lesn: 
*  Canys  Crist  yw  diwedd  y  ddeddf  (reAoç,  per- 
ffeithiad)  er  cyflawnder  i  bob  an  a'r  sydd  yn 
credo.'  Rbof.  8.  4,  a  10.  4,  Y  mao  cyflawn- 
der y  ddeddf  yn  cael  ei  gyflawni  ynddynt ; 
obl^d  i  Grist  yn  ei  berson  ei  ban  afaddbao  yn 
berffaitb  iddi  drostynt,  ac  y  mae  ei  nfadd-dod 
perfiaitb  ef  yn  cael  ei  gyfnf  iddynt  bwy,  ac  y 
mae  yn  eiddo  iddynt  yn  mbob  ystyr,  ac  i  bob 
dyben,  yr  an  fatb  a  pbe  baasent  wedi  afaddbaa 
yn  ea  personaa  eu  bunain.     Rbnf  5.  18,  19. 

Bod  *  dan  ý  ddeddf  yw  bod  dan  y  cyfam- 
mod  gweitbredoedd ;  ac  am  fod  y  cy&mmod 
hwnw  wedi  ei  dori  trwy  anafudd-dod  dyn  i  w 
ofynion,  y  mae  pawb  sydd  dan  y  cy&mmod 
bwnw  o  angenrbeidrwydd  dan  fellditb,  dan 
ddigo&int,  a  tban  hrwodraetb  pecbod,  ac  yn 
meddiant  Satan,  i  mae  y  rbaa  sydd  yn  creda 
yn  Ngbrist,  er  cyfiawnbad,  dan  ras,  dan  gyf- 
ammod  o  ras,  dan  orachwyliaethan  o  ras,  ac 


wedi  myned  trwodd  o  farwolaeià  i  fywjd. 
Rbnf  6.  18,  loan  5.  24.  Eto  nid  ydynt  jn 
ddiddeddf  i  Ddnw,  ond  dan  y  ddeddf  i  Grist ; 
sef  dan  ian  Crist,-  a  pbob  meddwl  yn  cael  ei 
s^aetbiwo  i  nfndd-doa  iddo  fel  ea  pen  a'n  priod. 
1  Cor.  9.  21.  2  Cor.  10.  6.  Edr.  CYFRirra 
DEDDFWR-WYR,  (dedd^wr)  1.  Dodwr 
cyfraitb,  gwneutbnrwr  cyfraiib,  rbeolwr.  '  Yr 
Arglwydd  yw  ein  deddfwr.'  Esa.  33.  22,— *Un 
gosodwr  eyflidtb  sydd,  yr  bwn  a  ddicdon  gadw 
a  cbolli,'  a  bwnw  yw  yr  Arglwydd.  lago  4. 12. 
Y  mae  pob  cymbwysder  yn  yr  Arglwy/id  ifod 
yn  ddeddfwr,  nen  yn  osodwr  cyíratb  i'w  gre- 
adariaid — y  mae  ei  awdardod  amynt  fel  eo 
Creawdwr  yn  oracbel  ac  annibynol ;  y  mae  p 
banfodol  ac  yn  anfeidrol  ddoeth,  cyfiawn,  a  da: 
— y .  mae  ei  boll  osodiadaa,  .  gan  byny,  yn 
ddoetb,  yn  nniawn,  yn  addas  i'w  greaduriaid, 
ac  er  ea  llesad  mwyaf.  .Mae  yn  ddaioni  mawr 
yn  yr  Arglwydd  tnag  at  er  greadoriaid,  iddo 
ymostwng  i  roddi  rbeolan  iddynt,  pertbyool 
i'w  cyflyran  a*a  bam^^ylcbiadaa  yn  mbob  ptjr. 
Ea  dyledswydd  a'a  dedwyddweb  yw  ymostwng 
iddo  yn  mbob  dim,  a'a  pecbod  mawr  a'n  han* 
nedwyddwcb  yw  peidio.  Fel  y  mae  Efe  p 
Frenin  ac  yn  Famwr,  yn  gystal  ag  yn  ddeddf- 
wr, dicbon  gadw  a  chdlL  Dichon  gadw  a 
cbolli :  mae  ganddo  awdardod  a  galln  i  hpj. 
1  Sam.*^.  6. —  *Nid  ymeda  y  deym-wialeno 
Jadab,  na  deddfwr  oddi  rbwng  ei  draed  eV 
Gen.  49.  10.  Y  gair  J7A  ppHO  «  arwydda, 
Uyiüodraethwr^  a  Sirnwr  yn^78tal  a  deddfm: 
felly  y  mae  amry w  ddysgedigion  yn  cyfieithn  y 
gair  yn  y  lie  bwn.  Or,  j^oofisvoc^  Tywysog.- 
Ckal.  Tsgrifenydd. —  Saes.  Ethoniwrr-Sfr. 
Legislator^  Uywodraeihwr^  un  yn  arfer  atodw' 
dodaeth.'  Ni  bn  ond  nn  deddfwr,  nea  roddwr 
cyfraitb,  i  boll  Israel,  a  bwnw  oedd  Moses. 
Nam.  21«  18.  Nid  oedd  en  breninoedd  yn 
ddeddftiyry  yn  yr  ystyr  mwyaf  priodol  o'rgair. 
Nid  oeddent  ond  i  gopio  y  gymiitb  mewn  lljâr, 
a  darllen  ynddo  boll  ddyddiaa  en  bywyd;  a 
cbadw  boll  eirian  y  gyfraitb  i'w  gwneuthur 
hwynt  t>mt  17. 18,  Ac  l^d  gwneatburwyr 
deddf  oeddynt  yn  ol  en  swydd ;  yr  oeddynt  i 
ly wodraetba  y  bobl  yn  mbob  peth  yç  ol  y  gyf- 
raitb osodedig. — Y  mae  y  geiriau  yn  nodi  aSBan 
yn  eglnr,  amser  dyfodiad  y  Messiab,  dan  yr 
enw  Sih.  Er  i'r  llwytbaa  eraill  golli  eu  llyw- 
odraetbwyr  a'u  bamwyr  yn  mbell  cyn  hyoy, 
eto  byddai  i  lywodraethwr  a  barnwr  gaeleigy- 
fodi  yn  Jadab,  o  oes  i  oea,  byd  nes  y  delai  Silo. 
Wrtb  fenditbio  y  llwytbau,  y  mae  Jacob  yn 
addaw  y  rbagorfraint  bon  i  Jndah ;  sef  na 
byddai  i'r  '  deym-wialen,'  nen  wialen  y  llwyth, 
ymadael  o'r  llwyth,  *na'r  barnwr,'  neu  y  lly*- 
odraethwr,  *oddi  rbwng  ei  draed;'  ond  y  bydd- 
ai i'r  Uwytb  barbaa  yn  llwyth  gwabanol,  a'i 
lywodraethwyr  a'i  fiamwyr  ganddo,  byd  oni 
ddelai  y  Messiah.  Y  mae  banesîaeüì  yn  gwir- 
ionedda  y  bropbwydoliaetb ;  yr  oedd  y  llywod- 
raeth  yn  y  Uwytb  bwn  yn  amser  ein  Hiach- 
awdwr;  canys  darllenwn  jn  ami  yn  yr  efeng- 


DBF 


369 


DBF 


jlwjr  am  jr  '  archoffeiriaid,  yr  y^grifenyddion, 
Ù  henunaid.'  Yr  oedd  ea  hawdnrdod,  mae 
TQ  mr,  wedi  ei  cbẃtogi  mewn  prif  achosion 
Wwyd  perthyuol  i'r  Uy  wodyaeth  ;  hwy  a  all- 
asent  farnn,  ond  nid  dienyddio,  heb  gydsyoiad 
y  Kbaglaw  Ehufeinaidd,  fel  y  gallwn  gasgla 
oddiwrth  loan  18,  31.  Yr  oedd  y  deym-wiaJen 
jQ  ymadael  yr  amser  hwnw,  a  hi  a  ymadaw- 
odd  yn  llwyr,  heb  ddychwelyd  byth  yn  ei  hoi, 
VD  mhen  deogain  mlynedd  wedi  hyny,  pan  gy- 
mervyd  en  dinas,  y  dinystriwyd  en  tern],  ac  y 
lladdwyd  hwythau  a'r  cleddyf,  neu  eu  gwerth- 
wyd  yn  gaethweision. — 2.  *  Y  deddfwyr,  (sef  y 
lijvodraethwyr)  a  ddaeth  i  waercd  o  Machir.' 
BarD.  5. 14.  *Fy  nghalon  sydd  taag  atddeddf- 
WTT  (llywodraethwyr)  Israel.'  Adn.  9. 

DEFNI,  (dafn)  dyfenon  ;  defni  bargod,  dy- 
ferion  bondo. — '  imserth  gwraig  aydd  fel  defni 
parbaus.'  Diar.  19.  13.  a  27.  15.  a  21.  9,  10. 
Y  mae  y  tŷ  hwnw  yn  annymunol  ac  yn  ofidus 
\vdd  yn  gollwng  defni  parhaus,  fel  nas  gall  y 
irigiannydd  fyned  iV  wely,  eistedd  wrth  y 
bwrdd,  na  bwjta  ei  fwyd  yn  gysurus ;  felly  y 
mae  ymserth  gwraig  anynad  yn  flinder  trwm  a 
beunyjdiol  i'w  phriod,  ac  yn  peri  pob  annhrefn 
i'w  holl  denlu. 

DEFFYDD-IATJ-IO,  (defn)  sylwedd,  peth, 
mat^r,  elfen ;  yr  hyn  y  gwneir  peth  arall  o 
bono ;  arfer  peth ;  defny ddio  arf,  y w  gweithio 
ag  ef.  £sa.  54.  46.— *A'r  defny ddiau  gan  wir 
Tires  a  doddant.'  2  Pedr  3.  10.  Defnyddàiu, 
Sac»,  Elements,  Y  mae  Mede  yn  barnn  mai 
wrth  y  defhyddian  (ffrot^eta)  y  meddylir  y 
cyrph  nefol,  yr  haul^  y  Uoer,  a*r  sôr,  Uu  y  nef- 
ocdd.  Y  mae  gair  Gr,  ^rroi^eta  yn  cyfateb  i'r 
i^T  ffeb.  ^^3;»  oddiwrth  aretj^w^  myned^  neu 
ntrddedy  yn  drefnns,  ac  yn  filwraidd.  Y  gair 
Eé.  |^32J  yr  un  fath  a  arwydda  sefyllj  neu 
'Hrddedy  mewn  dull  roilwyr ;  tD'^UtDH  2S(!l2í 
liu  y  nefoedd.  Mede,  fbl.  613—617.  *  Y  nef- 
ocdd  a  ant  heibio  gydathwrf;  aV  defnyddiau 
(b6u  ddodrefn  y  nefoedd,  neu  luoedd  y  nefoedd, 
y  rhai  ydynt  y  cyrph  nefol  uwch  ein  penau)  a 
•ioddanj;  gan  wir  wres.' — Rhaid  i  greadur  gael 
•icinydd  i  weithio  ag  ef,  aeu  i  weithio  arno ; 
ond  gall  Duw  wneuthur,  neu  greu  y  defnydd  ei 
bun,  a  rhoddi  bod  i  beth  nad  oedd  mewn  bod 
o'r  blaen;  ac  wedi  hyny  gall  roi  gwahanol 
d  lull  a  threfh  ar  y  defnydd  hwnw  yn  ddider- 
'yn.  Heb.  il.  3. 

DEFNYN-AU,  (dafn)  dyferyn,  rhenin  bach 
'*  ryw  wlybwr,  megys  gwlitbyn. — *Efe  a  wna  y 
iefnynau  dyfroedd  yn  fan.'  Job  86.  27.  Duw 
\vdd  yn  peri  fod  y  cymylau  yn  dyferu,  ac  yn 
defnynu  yn  fan  ac  yn  esmwytb,  ac  nid  yn  ym- 
Hywallt  yn  foroedd  ar  unwaith.am  ben  y  byd 
Vi  drigolion.  Rhyfedd  yw  gwaith  Duw  yn 
''rogi  lleoi  tewion  o  ddyfroedd  uwch  ein  pepau; 
y  mae  ei  allu,  ei  ddoethmeb,  a'i  ddaioni,  yn 
t-aal  eu  hamlygu  mor  ryfedd  yn  y  modd  tirion, 
graddiannol,  y  mae  yn  dyhidlo  dwfr  o  honynt 
ar  ben  y  ddaear.  Er  fod  philosophyddion  yn 
craffu  ar  ail  achosion  i'r  pethau  hyn,  ac  yn 
47 


medm  dangos  pa  fodd  y  mae  y  naill  beth  yn 
effeithio  ary  llall ;  ond  y  mae  yn  amlwg  i  bob 
rheswm  fod  yn  rhaid  i  bob  ail  achos  gael  achos 
o  flaen  hwnw,  hyd  nes  dyfod  at  yr  achos  cynt- 
af,  a  hwnw  yw  Duw.  ^e  a  wna^  sydd  yn 
rhoddi  iaw|i  olygîad  ar  bob  peth.  Nid  oes  na 
gallu.  Da  thueddiad,  nac  eöeithìoldcb  mown 
dim,  ond  fel  y  mae  Efb  yn  peri  hyny  bob 
mynyd  yn  barhas.  Gen.  2.  6,  6.  Salm  65.  5 — 
13.  a  147.  12.  Jer.  14.  22. 

'  Llanwyd  fy  mhen  à  gwlith,  a'm  gwallt  a 
defnynau  y  nos.*  Can.  5.  2.  Arwydd  o  iselder 
a  thrueni  mawr  yw  bod  dyn  yn  cael  ei  wlychu 
à  gwlith  y  nefoedd,  ac  à  gwlaw,  heb  ddiddos. 
Dan.  4,  25,  Esa.  4.  6. — Defni  hefyd  a  arwydda 
blinder  a  thrallod.  Amos  6. 11«  yn  ol  ymyl  y 
ddalen. '  Gellir  bamu,  gan  hyny,  fod  Crist,  wrth 
y  geiriau  no«,  gwlith^  defnynau^  yn  cyfeirio  at 
ei  ddyoddefiadau  dros  ei  eglwys,  yn  ei  gyflwr 
0  ddaiostyngiad  yma  yn  y  byd,  pan  oedd  ei 
chwys  fel  defnynau  gwaed  yn  disgyn  ar  y  ddae- 
ar, yn  arwydd  amlwg  o  dristwch  a  dyoddefiad- 
au  angeuol  ei  enmd  yn  dufewnol.  Luc  22.  24. 
Gr,  waei  OpoiiSot  aifiarocj  megys  defnynau,  neu 
m^ys  tolcheni  o  waed, 

DEFNYN-U,  dyferu,  dafnau)  fel  y  daw 
gwlaw  o'r  cymylau,  a'r  gwlith  o'r  wybrenau. 
Bam  5.4.  Diar.  3.  20,— *Fy  athrawiaeth  a 
ddefnyna  fel  gwlaw.'  Deut  82.  2,  Nid  fel  tan 
yn  llosgi,  ac  yn.  difa ;  nid  fel  cafod  ystormllyd, 
yn  dinystrio  pob  peth ;  ond  fel  y  gwlaw,  i  oeri, 
i  ddisycheöu^  a  ffrwythloni  pawb  a'i  derbynio. 
— *Y  dydd  hwnw  y  bydd  i'r  mynyddoedd 
ddefnynu  meluswin.'  Joel  3.  18.  Mae  y  geir- 
iau i'w  deall  yn  gyflfelybiaethol,  ac  yn  gosod 
allan  brègethiad  yr  efengyl  yn  gyflawn  ac  yn 
ddysglaer,  a  thywalltiad  yr  i  sbryd  Glan  ar  yr 
eglwysi,  a'i  chyfranogiad,  trwy  hyny,  o  lawen- 
ydd  anuhraethadwy  a  gogoneddus.  Esa.  2.  3.  a 
35.  6,  7.  a  41.  18.  a  44.  3. 

'Defny uwch  nefoedd  oddi  nchod,  a  thy- 
wallted  yr  wybrenau  gyfiawuder.'  Esa.  45.  8. 
Wrth  gyfìawnder  y  mae  i  ni  ddeall  cyfìawnder 
mawr  yr  efengyl,  y  dawn  cyfìawnder.  Rhuf.  5. 
17.  äae  y  nefoedd  yn  defnynu,  a'r.  wybrenau 
yn  tywallt  cyfiawnder,  pan  fyddo  y  oyfiawnder 
hwnw  yn  cael  ei  bregethu  yn  ei  anfeidrol  gyf- 
lawnder  a'i  raslonrwydd  i  bechaduriaid ;  yr 
Ysbryd  Glan  yn  cyd-weithredu  ac  yn  argy- 
hoeddi  o  gyfiawnder ;  a  phechaduriaid  euog  yn 
cael  eu  nerthu  i  gredu  ynddo  er  iechydwriaeth. 
Y  mae  yr  ymadrodd  yn  oruchel,  ac  yn  ddys- 
glaer hardd ;  y n  dangos  fod  cyfiawnder  a  iech- 
ydwriaeth yn  anwahanol  gysylltiedig  a'ugil- 
ydd ;  a  bod  y  dadguddi^  a'r  cyfraniad  o 
hynt  yn  eflfeithio  yn  ysbrydol  er  heddwch,  cys- 
ur;  ac  amgeledd  i  eneidiau  pechaduriaid,  fel 
cawodydd  flfrwythlawn  o  wlaw  ar  y  ddaear. 
Salm  72.  6,  7.  a  85.  10—12. 

DEFOD-ATJ,  (def)  sefydüad,  trefn,  gosod- 
iad,  ai-feriad,  dull.  Gen.  19.  31.  Lef.  2.  27. 
loan  19.  40. — *Nid  oes  genym  ni  gyfryw  dde- 
fod,  na,  chan  eglwyai  Duw.'    1  C^r.  11.   16. 


DEF 


8M 


DÉF 


Geiìl  J  gair  d^bdj  jn  y  He  hwn,  gjfomo  dûII 
ai  at  dduil  gwraig  yn  gweddio  yn  ben-noetb, 
&c  nea  yute,  at  dduU  rhai  yn  bod  yn  ymm- 
opgiir  yn  ng^ylcb  màn  amgylchiadaiL  má 
oea  genym  ni  y  cyftyw  ddefod  ac  arferíad,  na 
ohan  cglwysi  Duw»  Ond  yn  y  gwrthwyneb, 
yr  ydym  yn  addysga  ein  gilvdd,  a  chymeryd 
ein  haddya^a  san  ein  gilydd  yn  mhob  petb, 
mewn  carlad,  addfwynder,  agostyngeiddrwydd. 
1  Tlm.  1.  6, 1.  a  6.  4. 

DEFOD-OL,  (defod)  tymhorol,  arferedig.— 
^Efe.a  geidw  i  ni  ddefodol  wytbnosau  y  cynao- 
af :'  Jer.  5.  24;  nea,  digonolrwydd  o  betbau 
drfodol  (nea  osodedig)  y  cynauaf  a  geidw  e/eì 
ni.  (Dr.  Blayney,  vuL  Sep.)  Efe  sydd  yn 
rboddì  dìgODolrwydd  o  ffrwytbaa  ar  y  ddaear, 
efo  sydjd  ya  eu  baddfeda  yn  eu  bamser ;  efe 
beíyd  sydd  yn  rboddi  bin  dymboraìdd  ac  add- 
as  iV  casgla.  £r  mai  efe  sydd  yn  gwneatbnr 
hyn  oU  yn  flynyddol  yn  ngolwg  pawb,  eto  ni 
ddywedant  yn  ea  calon  'Ofnwn  weitbian  yr 
Arglwydd  ein  Daw.' 

DEFOSIWN-YNAU,Z/orf.DEFOTio;  Saes, 
Devotiok  ;  dawiolder,  crefyddolder,  dybewyd. 
— *  Wrtb  ddyfod  beibio,  ac  edrych  ar  eicb  def- 
osîynan/  Act  17.  23.  Or,  ra  ffeoaffjiara^  eîcb 
defonÿnoLU — eich  duwiau  a  addolwcK  Ymyl  y 
ddal.  T  maa  yr  un  gair  yn  cael  ei  ffyfìeithn 
yn  2  Thes.  2.  4.  yr  hyn  a  addolir.    ìí&e  befyd 

Si  cael  ei  arferyd  ym  wrtbddrycb  addoliad,  sef 
aw,  a  dybiant  ei  fod  felly.  Doetb.  14.  20. 
Nid  yw  yn  cael  ei  briodoli  i'r  gwir.Dduw.  Y 
gair  a  arwydda,  yn  y  lie  hwn,  ymroddiad  yr 
Atbeniaid  ì'w  barferkdan  crefyddol,  v  fatb  ag 
oeddent  yn  amlwg  Tr  apostol  oddiwrtti  am^dra 
eu  balLorau,  *  Wrtb  ddyfod  beibio,  ac  edrycb 
ar  eicb  defosiyDau^  ceíais  allor,  yn  yr  bon  yr 
yagrifenasid,  Fb  Duw  kio  adwasnìb.'  Yn 
mmith  y  petbau  yr  oeddycb  yn  eu  haddoli  (eîcb 
ffeSafffíara)  ^elaia  allòr  a'r  ysgrifea  bon  ami, 
*  Yr  byn  a  addolir.'  2  Tbes.  2.  4.  Gr.  tj  (reoaa- 
fia,  Y  gair  a  gyfeiria,  medd  Esgob  Newton, 
at  gyfenwad  Ymerawdwyr  Rhufein,  <Tt6affTo<:^ 
ardderchogy  parchadwy,  Mae  yr  apostol  yn 
rbagfýnegi  y  -byddai  Tr  dyn  pecbod,  mab  y 
golledigaetb,  ymddyrcbafu,  nid  yn  nnîg  gor- 
uwch  y  swyddwyr  eytfreiin^  a'r  bamwyr,  y  rbai 
a  elwir  weitbiau  yn  dduwiaa  yn  yr  ysgrytbyr- 
an ;  end  hefyd  gornwcb  esgobion,  a'r  prif  es^ 
gobîon,  breninoedd,  ymerŵwawyr — íe,  gorûwcb 
Orìst,  a  Duw  ei  bun — *byd  onid  ydyw  efe 
megys  Duw,  yn  eistedd  yn  nbeml  Daw,  ac  yn 
ei  ddangos  ei  bun  mai  Daw  ydyw.'  Pan  fyddo 
y  Pab  yn  cael  ei  urddo,  a'i  gysegru,  gosodir  ef 
i  eistedd  ar  orsedd  uwcb  ben  yr  allor  fawr  yn 
eglwys  St.  Pedr,  yn  Rbufain,  aV  allor  dan  ei 
draed ;  ac  yno,  megys  Duw,  yr  ymgvymir  ger 
ei  fron,  ac  y  rboddir  addoliad  iddo.  Esgob 
Newton,  Dissert^  22. 

DEF08IYN-OL,dnwiol,  sanctódd,  addolwr 
Duw. — *Gwr  defysiynol.  Act  10.  2,  7.  a  22. 
1 2.  'Gh/îT  sanctaidd — gwr  duwiol — milwr  duw- 
iol.  Act  10.  7.  Dr.  Mr    Y  gair  Gr.  eutTcOTjc,  t^ 


arwydda  addolwr  gwir  a  pharod.  Y  cyfryw 
un  oedd  comelius  y  canwriad,  a  milwr  oedd 
dano,  yn  gystal  ag  Ananias.  Nid  oes  an  sef- 
yll&na  gaUvad  cyfreitblawn,'yn  anaddasu  dyn- 
ion  Î  fod  yn  \*  ir  addolwyr  Daw ;  ac  anrhydedd 
penaf  pawb,  yn  mbob  gwlad  a  sefyllfii,  yw  bod 
felly.  Y  mae  dyled  ar  bawb  i'w  addoli ;  ac 
angen  ar  bawb  am  dano. 

DEFFRO-I,  (dy-effraw)  dybuno,  adfywio, 
bod  yn  astad ;  dadebra,  cyffiroi  yn  fywiog,  ac 
ymosod  at  ry w  orcbwyl  yn  fywiog,  ac  yn  egni- 
ol.  Bam.  5.  12.  Fel  y  mae  cwsg  naturiol  yn 
pertbyn  i'r  eorpb,  a'r  enaid  yn  agored  i  gwsg 
ysbrydol  a  pbeçnadurus;  felly  deffroi  a  arwydda 
ymysgwyd  ac  ymffyffroi  oddiwrtb  syrtbni  y 
corpb  nea  y  meddwl :  hefyd,  cyfodiad  o  lar- 
wolaetb  natnriol  nen  ysbrydol  Gen.  28.  16. 
Bam.  16. 14.  Job  14. 12.  Ps.  139. 18.  EgK  5. 6. 
— Deffro  o  gysgu,  a  defljoi  yn  gyfiawn,  sydd 
yn  arwyddo,  adfywiad  cyflfrous  y  meddwl  at 
gyfiawnder,  at  betbau  ysbrydol  a  tbragywydd- 
ol;  i  synied  am  danynt  gyda'r  dyfalwch,  y 
sercb,  a'r  dwysder  sydd  ddyladwy  i'r  cyfiyw 
betbau  anfeidrol  eu  gogoniant.  Dynioa  wcdi 
eu  deffroi  oedd  y  tair  mil,  Act.  xii. — agwcdd 
ddefto  iawn  a  welir  ar  Pail,  2  Gar.  5.  9, 10, 
11.  Pbil.  3.  8. — y  rhai  y  sonir  am  danynt  yn 
Esa.  2.  3,  4,  &c,  Ezec.  xxx\ni. — Y  mae  colled- 
igaetb  dragy  wyddol  yn  nglyn  wrUi  gwsg  ys- 
brybol  apbechadurus.  Liic  12.  20.  Mat.  25. 
8 — 10. — Ỳ  mae  yn  gynnwysedig  mewn  j^wir 
ddeffroad,  gan  yr  Ysbryd  Glan,  trwy  yr  efcns:- 
yl,  adnabyddiueth  oleu  o'n  cyflyrau  fel  peehaJ- 
uriaid — cydabyddiaeth  ddeffrouso  enby»lrvvyiJ«l 
a  mawr  berygl  ein  cyflwr — ymgais  ddifrifol  am 
waredigaeth  ac  ymgeledd — dyfal  arfcriad  o  bob 
moddion  yn  tueddu  i  byny — a  gwertbfawro^i 
Crist  a'i  iccbydwriaetb  uwchlaw  pob  peth.  Edr. 
Ctsgu. 

*  Pan  ddeffroecb,  dirmygi  eu  gwedd  hwynt/ 
Salm  73.  20.  *Gwnei  eu  gwedd  hwynt  yn 
ddirmygas  yn  y  ddinas,  O  Arglwydd.'  Dr.  M. 
Ghr,  KopUy  £v  TTi  noXui  aoo  ttjv  scxova  atjrtuv  e;- 
oudeyoKretCf  0  Arglwydd^  yn  y  ddincLS  en  ffirt^d 
hwynt  a  wnei  yn  ddim,  LXX.  Y  gair  Meb.  "»1; 
a  awydda,  deyroi,  cynhyrfu  ;  ac  yn  cael  ei  bri- 
odoli i  ddinas,  oblegid  y  oyffro  a'r  cynbwrf  sydd 
ynddi.  Hyn  a  íurweîniodd  rai  i'w  gyfieithu  jn 
y  He  bwn,  dinas^  ac  eraill  deffroi,  Yn  ol  ein 
cyfieitbiad  ni,  y  geiriau  a  arwydJant,  pan  dd*- 
ffroi  yr  Arglwydd,  nea,  pan  y  deSrcH  yr  Ar- 
glwydd trwy  ei  ras,  yr  aanuwioHon  bydol 
esmwytb,  y  byddai  iddo  y  pryd  hwnw  ddi:- 
mygu  eu  gwedd  bwynt ;  sef  bwy,  yn  y  ^edd 
falch,  greulawn,  fydol,  gnawndol,  a  pbechadur- 
us,  a  fu  arnynt  yma  yn  y  byd.  Adn.  6,  7.  Yn 
y  wedd  oreu  a  fu  amynt,  nid  oeddynt  oad  fel 
bieuddwyd  aneulin  un  yn  cysgu.  Nid  oedd 
un  sail  na  sylwedd  yn  eu  boll  wychder  a'n  ded- 
wyddwcb.  Hwy  a  gyfodant  i  warth  a  dirmyg 
tragwyddol.  Eu  tegweb  a  dderfydd  yn  y  bedd 
o'u  cartref.  Salm  90.  5.  Job  20.  6—9.  a  36.  S, 
9.   Dan,  12. 2.    1  Cor.  7.  31.  Luc.  12.  19. 20. 


DEG 


371 


DBG 


Y  mm  cysçîif  a  deýroiy  jn  cael  eu  prìodolî, 
yn  allegawl,  i'r  Aiglwydd,  ac  a  arwyddant,  cyf- 
Dewidiiid  ei  zaglaniaethaa  tuag  at  jr  eglwjs  a'i 
geljaion.  T  mae  yr  ^Iwys  yn  achwyn  yn 
drwm,  Salm  44.  0,  Ac.  *  Nid  ydwyt  yn  myned 
allaa  OTda'n  llaoedd :  gwnaethost  i  ni  droi  yn 
ol  odmwrth  y  gelyn»' &c  'Deffro,  psdiam  y 
cj^'  &C.  Adn.  2á  Y  cyfryw  amser  na  byddo 
jr  A^lwydd  yn  yinddan^s  yn  j^yhoeddos,  yn 
ÂÜiic^y  ac  yn  awdardodd^  o  blaid  ei  eglwys, 
sydd,  gan  hyny,  yn  cael  ei  gyfrif  fel  pe  b'ai  yn 
cysgQ.  Ond  pan  y  byddo  yn  ei  raglaniaethaa 
bornedigaetbol  yn  taro  ei  elynion,  yn  eu  djn*- 
JSQ,  a'u  sionu  yn  ea  boll  gypghonon  a'a  bam- 
canion;  yn  en  magla*  yn  ea  rbẃydau  eu  bun- 
aifl ;  yna  y  dywedir  ei  fod  fel  un.wedi  deffroi 
Salm  78.  ôöi'  *Rboddesei  bobl  i'r  cleddyf— 
tan  a  y#IK  on  gwyr  ieuainc ; — ^yna  y  deffrodd 
yi  Arglwydd  fel  un  o  gyagu,  ac  fel  cadarn  yn 
bloedcQo  wedi  gwin ;  ac  efe  a  darawodd  ei  gI- 
ynion  ^r  ta  ol :  rhoddes  iddvnt  wartb  tragy- 
wyddol.'  Ni  raid  iddo  ond  doffroi,  fel  Crist  ar 
y  môr,  i  orcbfyga  ei  boll  elynion,  ac  i  ostegu 
pob  ystonzu  Mat  8.  25.  ZecL  2.  13.  Y  mae 
dau  beth  yn  deffcoi  yr  Argwydd  fel  o  gwsg ; 
sef  llid  ci  elynion,  a'u  creulondeb  tuag  at  ei 
bobL  Salpi  7.  6.  a  78.  65,  66.  Y  mae  gwe- 
ddiau  ei  bobl  yn  eu  dyfyngderau  befyd  yn  ei 
ddeffiroi  iV  bamddiffyn.  Esa  51.  9,  10.  a  62. 
1.  Lac  11,  7,  Mat  8.  25.— Mae  yr  Arglwydd 
lesa  yn  cael  «i  osod  allan  fel  yn  gorpbwys  yn 
ibddlon  yn  ngbymundab  ei  bobl,  ac  yn  llon- 
yddu  yn  ei  gaiiaa.  Y  mae  yr  eglwys  yn  tyng- 
heda  meiclxed  Jerusalem  na^  fyddai  iddynt  ei 
ddeffroi,  na'i  aflonyddu^  a  pberi  iddo  gilio,  trwy 
un  dymber,  ymarweddiad,  egwyddor,  nac  ag- 
wedd  anaddas.  Y  mae  cysgadrwydd  ysbrydol 
—caledrwydd  calon — ^ysbryd  angbrcdiniol,  an- 
wolchgar,  tuchanllyd — a  bywyd  penrbydd — ^yn 
deSroiÿ  yn  digio,  ac  yn  tristau  yr  Aiglwydd«  ac 
yn  peri  iddo  gilio  oddiwrtb  ei  bobl  Can.  2.  7. 
a  3.  5.  a  8,  4,  Zeph.  3.. 17.  Exod  2^.  20,  21. 
Esa.  59.  2.  a  63.  10.  £pb.  4.  30.  Y  mae  Crist 
yn  ei  eiriolaetb  fry  yn  y  nef,  a'r  eglwys  yn  ei 
gweddiau  yma  ar  y  ddaear,  yn  erfyn  ar  yr  Ys- 
bryd  Glan,  dan  y  gyffelybiaetb  o  ogledd-wynt, 
i  ddeffroi  a  cbwytnu  yn  fywiog,  yn  nertbol,  ac 
jn  iachus  ar  yr  eglwys,  dan  y  gyáelybiaetb  o 
ardd,  fel  y  byddai  ei  gras,  fel  pèr-aroglan,  gacl 
ea  hadfywio  i  sirioldeb  ^  ffrwytblonrwydd,  a^u 
gwaagaru  er  gogoniant  ei  pbriod,  ac  adeilad- 
aetb  eraill,  yn  gystal  a^i  cbysur  ei  bun.  Can,  4. 
16.  Gan  fod  yn  anbawdd  penderfynu  pa  un 
ai  Crist  ai  yr  eglwys  sydd  yn  llefaru  yn  y  geir- 
ÌAu,  nid  anaddas  eu  golygu  fel  iaitb  pob  un  o'r 
ddan,  gan  eu  bod  yn  y  dymuniad  hwn  yu  boll- 
ol  ^tuno.  • 

DKG-AU,  Ẅ.  Ù€xa,  [deka]  Ltad.TyECKu: 
Daw  ac  un ;  rhif  o  berffeithrwytb.  —  *  Deng 
waith,'  byny  yw,  llawer  gwaitb.  Gen  31.  7. — 
'  Deg  oieil^oD,'  byny  jw,  llawer  o  feibion.  1 
Sam.  1.8. — ^Úeg o.wngedd,' .sef amry w.  Let 
^.  %,    Rbifedi  torfynadig  am  rifedi  annher. 


fyneíîg.— *D^punt— deg  talent,'  sydd  yn  ar- 
wyddo  amryw  ddoniau,  oedfaon,  a  manteision. 
Luc  19.  13,  Mat  26.  28.— 'Degfed  ran  y  ddi- 
nas  a  syrtbiodd,'  [Dai  11-12.1  sef,  un  deymas, 
un  o'r  deg  com,  neu  ran  &wr  o  diriogaetb 
Anghrift — *  Deng  niwmod,'  a  arwydda  yspaid 
o  amser  terfynedig  gan  Dduw.  Y  mae  Brown, 
E^gob  KewtoD,  ac  eraill,  yn  bamu  fod  y  deng 
niwmod  yn  arwyddo  deng  mlynedd  o  erledig- 
aetb  yr  eglwys  dan  Dioclesian :  ond  nid  ydy w 
byny  yn  ymddangos  a  sail  iddo ;  oblegid  nis 
gellir  profi,  trwy  un  banes,  i  eglwys  Smyrna 
ddyoddef  deng  mlynedd  o  erled^aetb,  dan  un 
ymerawdwr,  mwy  na'r  eglwysi  erailL  Y  mae 
Vitringa  yn  sylwi,  gan  fod  aeg  yn  rbif  o  ber- 
flfeitbrwydd,  ei  fod  yn  arwyddo  amser  hir,  yn 
bytracb  na  byr,  os  bydd  amgylcbiadau  yr  ym- 
adrodd  yn  ^oddeíl  Gen.  31.  7,  41.  1  Sam.  1. 
8.  Cystudd  ddeng  niwrnod,gan  byny  a  ar- 
wydda, cystudd  trwm  a  pbarbaus.*  Dat  2. 10. 
Y  mac  amser,  a  pbob  petb  pertbynol  i  gystudd 
ei  bobl  yn  bysbys  i'r  Arglwydd,  a  tban  ei  drefn- 
iad.  Er  mai  Satan*  a'i  offerynau  sydd  yn  car- 
cbaru  ac  yn  cystufldio ;  eto,  mesur  Duw  sydd 
iddynt,  o  ran  amser  a  graddau,  ac  nid  eu  mes-  - 
ur  eu  bunain.  Y  mae  creulondeb  y  dtafol  tuag 
atynt  yn  ddiderfyn,  ond  terfyn  ei  allu  ei  bun 
i'w  cystuddio;  ond  tosturiol  iawn  iV  yr  Ar- 
glwydd, a  tbmgarog.  lago  5.  12.  Esa.  27. 
8,  9.  • 

DEQ-TANT,  y  gair  JTŵ  n-itCS  »  gyfieitbir 
degtantj  sydd  iV  ẃeled  dair  gwaitb  yn  y  Salm-  - 
au,  sef,  Salm  33.  2.  a  92.  3.  a  144.  9.  Priodol 
ystyr  y  gair  y w  deff  ;  ond  ni  arwydda  offeryn  ^ 
cerdd  mewn  un  man  arall  o'r  ysgrytbyiau.  Y 
mae  yn  ddadl  yn  mysg  y  dysge^g^on  pa  un  ai 
darluniad  o'r  nabl,  sef  .y  nabl  deg- taut,  nea  a' 
ydy w  yn  arwyddo  offeryn  cerdd  gwabanol  oddi 
wrth  y  nabl  Yn  Salm  33.  2.  a  144.  9.  gellir 
ei  olygu  fel  darluniad  o'r  nabl  fel  enw  gwan ; 
yn  áalm  92.  3.  y  mae  gosodiad  y  gair  pe  b'ai 
yn  enw  cadarn,  a<^  yn  arwyddo  rhyw  efferyn 
gwabanol  oddiwrtb  y  nabl :  'Ar  deg-tant,  ac  ar 
y  nabl.'  Am  ei  lun,  a'r  dull  o  cbwareu  arno, 
nid  yw  ond  gwaitb  ofer  ymofyn  yn  nbywyU- 
wcb  bynafiaeth ;  ac  nid  ydy w  y  goUed  byny  o 
bwys. 

DEaWM-YMATJ,  y  degfed,  y  ddegfed  ran 
o  unrhyw  betb.  Rboddodd  Abraham  i  Mel- 
cbisedec,  fel  offeiriad  y  Duw  gorucbaf,  ddegwm 
o'r  anrbaitbf  ar  ol  y  iuddugoliaetb  ar  y  brenin- 
oedd,  fel  arwydd  o'i  gydnabyddiaetb  ddiolcb- 
gair  o  ddaioni  yr  Arglwydd  yn  rboddi  y  fudd- 
ugoliaetb  iddo.  Gen.  14.  20.  Addnnedodd 
Jacob  yn  Bethel  i'r  Arglwydd,  *  o'r  byn  oil  a 
roddecb  i  mi,  gan  dde^ymu,  mi  a'i  degymat' 
Gen.  28.  22.— 5)an  gy&aitb  Moses,  yr  oedd  tri 
matb  o  ddegymau  i  gael  eu  talu  gap    y  bobl 

*  DenarittB  enim  aameras  Mt  absolntiu  J&  porfBotna^  ao  pro 
lode  «ignlfiottloiiein  babet  t«mporl«  longiúrifl,  «i  clroumiUQt 
iae  oriatlonlB  favmnt.~PeraeoatIo,  quae  bio  pramianoUtar 
timfttauliB,  itaa  domioo,  daacribliar»  at  piMsamoro  deli^root, 
earn  fore  graYlaaimani— tarn  baud  dabfe  reapeota  m^Ioram 
quae  aaattaereiit,  qaam  rwpecta  temporis,  quod  ezilivUio 
ooaauio  Uli  •ffllcttoni  dnitf iwtnwi  ea«t.   vlaflgftinloeo. 


DEH 


8Ÿ2 


DBH 


(heblaw  y  rbai  yr  oedd  y  Leflaid  iV  talu  i'r 
offeiriaid.  Nnm.  18.  26—28.)  seî,  1.  Fr  Lcfiaid 
tnag  at  ea  cynnaliaeah.  Lef.  27. 30 — 83.  Dent 
18.  1.  Na^.  18.  21.  *  Mi  a  roddais  i  feibion 
Lefi  bob  dégwm  yn  Israel,  yn  etifeddiaeth  am 
ea  gwasapaeth  y  maent  yn  ei  wasanaethn,  sef 
gwasaoaetb  pabell  y  cyfarfod.'  Yr  oeddynt  i'w 
fwyta  vn  ea  haneddaa :  *  a  bwytewcb  ef  yn 
mbob  lie,  cbwi  a'ch  tylwytb.*  Adn.  31.  Am 
hyny  yr  oedd  iV  dalu  yno  befyd.  Neb.  10.  37. 
— 2.  Yr  oeddent  i  ddegyma  oa  b'ŷd,  eu  gwin, 
a'u  bolew,  a  cbyotaf-anedig  eu  gwartbeg,  a'a 
de&id ;  ac  yr  oeddent  i'w  fwyta  ger  bron  yr 
Arglwydd  ea  Daw,  yn  y  lie  a  ddewisodd  efe  i 
drigo  o'i  enw  ef  ynddo ;  sef  yn  Jerasalem ;  a 
cban  hyny  yn  y  manaa  y  trefnodd  i'r  babell 
fod.  Os  byddai  y  ffotdd  yn  rbybir  i'w  ddwyn 
yno,  yr  oeddent  i  dala  ei  wertb  yn  arian.  Yr 
oedd  y  degwm  hwn  taag  at  gynnal  y  gwyliaa 
ac  offrymau  yr  Arglwydd.  Deut  14.  22 — 27. 
— 3.  Ueblaw  y  <íegymaa  bŷn,  yr  oedd  degwm 
arall  bob  tair  blynedd ;  a'r  Lefiaid,  a'r  dyeitbr, 
a'r  ymddifad,  a'r  weddw,  y  rbai  fydd  yn  dy 
byrtb  di,  a  ddeaant,  ac  a  fwytànt,  ac  a  ddigon- 
ir.'  Deut.  14.  28,  29.  Y  mae  rbai  yn  ammen 
a  oedd  hwn  yn  wabanol  oddiwrtb  yr  ail,  mewn 
un  ystyr,  oad  i'w  fwyta  yn  en  cartrefydd  yn  He 
Jerasalem,  yn  ngbyd  a'r  Lefiaid  a'r  tlawd,  bob 
trydedd  fiwyddyn.  Gwel  Ainswortb  ar  Deut 
14.  22.  Goodwin's  Afoses  and  Aaron^  Lib,  6, 
cap.  3. — Selden,  Prideaux,  Syr  Henry  Spel- 
man,  Calmet. 
Byddai  y  Groegwyr  a'r  Rbafeiniaid  ya  deg- 

irma  eu  meddiannaa  i  gynnal  aberthau  i'w  bei- 
UDod.*  Byddû  y  Phariseaid  yn  degyma  y 
mintys,  a'r  anis,  a'r  cwmin.  £r  nad  ydyw  yn 
ymddangos  fod  degwm  llysiau  yn  ofynedig,  eto 
nid  yw  yr  Arglwydd  lesa  yn  beio  arnynt  am 
wneutbur  byny,  ond  am  '  adadl  beibio  y  petbau 
trymacb  o'r  gyfraith.'  Mat.  23.  23.  Mae  11a- 
wer  o  ddaleuon  wedi  bod,  ac  eto  yn  bod, 
mewn  pertbynas  i  foesoldeb  degymau ;  ac  felly 
yn  rbwymo  pawb^  yn  mbob  oes,  a  than  bob 
gorucbwyliaeth,  i  gysegru  y  ddegfed  ran  o'u 
meddiannaa  i'r  Arglwydd.  Gan  mai  achos 
mewn  dadl  yw,  yn  mysg  y  rbai  mwyaf  eu  dysg 
a'u  doniaa,f  rhyfyg  a  fyddai  i  mi  feddwl  ei 
benderfynu.  Ond  byn  a  ellir  ei  fjsu'nu,  gyda 
phob  sicrwydd,  ei  fod  yn  ddyledswydd  ar  bawb 
anrhydedda  yr  Arglwydd  a'u  boll  gyfdetb,  a'r 
pethau  penaf  o'u  hoU  flfrwytb — felly  y  Uenwíj 
eu  hysguboriau  â  digonoldeb.  Diar.  3.  9, 10. 
Nid  oes  angen  ar  yr  Ai^lwydd  am  ddim ;  efe 
biau  bob  petb ;  ond  y  mae  yn  dysgwyl  cydna- 
byddiaetb  ddiolcbgar  oddi  wrtbym  o'i  bcn-ar- 
glwyddiaetb  a'i  ddaioni,  yn  rboddi  i  ni  yn  hel- 
aetb  ;  a  bod  gofal  genym  am  ei  achos  a'i  add- 
oliad  yn  y  byd. 

DEHAÜ,  DEHEU,  DEHEÜ-BARTH,geüw 
yr  Hebroaid  bedwar  pwynt  y  nefoedd,  Q'lp  o^r 


*  D.  Lurt  in  vita  Solonla.    HerodotOB  in  elio. 
t  Chrel  y  ddadl  yn  oael  ei  gotod  i  lawr  yn  helaeth  yn  Cg- 
eLopoéMa  Ci^ambtn,  gan  y  Dr.  BiOB,  dan  y  gair  Txthb. 


blaetij  y  dwyraic — ^nJl^  tu  ol^  y  gorllewin— 
bÄÖÍ)  y  <w^>  7  gogiôdd — r^jy\  dekeulawj  t 
dehau,  Golygn  dyn  yn  sefyll'  a'i  wyneb  taa 
chodiad  haul,  y  mae  dwyrain  o'i  flaen,  y  got- 
llewin  o'i  ol,  y  gogledd  ar  ei  law  aswy,  a'r  áe- 
hau  ar  ei  law  ddebau.* — Yn  yr  ysgrythyrau, 
nid  ydyw  y  gair  dehau  yn  arwyddo  banner 
cylch  deheuol  y  ddaear,  neu  yr  wybr,  ond  rhyw 
le  neu  wlad  yn  y  dehau  i  ryw  Ic  arall.  Y  mae 
yn  nodi,  yn  ami,  rhyir  anialdir  yn  y  tu  dehau 
i  Jerusalem ;  yn  cynnwya  anialwch  Shur,  Sin, 
a  Pharan,  mynydd-dir  Idumea,  a  rhan  o  Arab- 
ia Garegog.f 

'Dywedaf  ^rtb  y  dehau,  Nac  attal.'  ËBa.43. 
6.  Ÿ  mae  yr  Arglwydd  yn  llefaru  gyda'r  un 
mawrhydi  ag  wrth  greu  y  byd,  pan  y  dywed- 
odd,  ^Byddcd  goleuni.'  Ý  mae  ei  l^bl  yn  cael 
eu  golygu  fel  carcharorion  Satanj^l^cael  en 
hattal  ganddd;  ond  iel  nas.gallai  angea  attal 
Pen  mawr  yt  eglwys,  wedi  iddo  wneud^yflawn 
iawn  dros  bechod,  felly  nis  gall  Satan  a'i  holl 
alluoedd  attal  y  prynedigion,  pan  ddywedo  yr 
Arglwydd  trwy  yr  efcngyl,  *  Nao  attal.' — ^Wrth 
y  dehau  y  meddylir,  preawylwyr  y  dehan  ;  sef 
preswylwyr  y  gwledydd  deheuol  o  wlad  Judea» 
pa  rai  ydynt  Arabia,  Seba»  yr  Aipbt,  Lybia,  Eth- 
iopioa.  Num.  13.  29.  Mat.  12.  42.  Dan.  8.  9.  a 
11.  5.  Obad.  19. 

*  Meddianna  di  y  gorllewin  a'r  debau.'  Beat 
33.  23.  Nid  yw  y  cyfleithiad  hwn  yn  nn  a 
gwirionedd  yr  hanesiaeth  ysgrytlvyrol ;  rhan 

irn  llwyth  Naphtali  oedd  yparih  mwyafgog- 
eddol  o'r  wlad ;  ac  yr  oedd  llwythau  Asur  a 
Zabulon  yn  gwladychu  i'r  gorllewin  iddo.  Pri- 
odol  ystyr  y  gair  Heb.  Qn  a  gyfieithir  gorlle- 
win, yw,  y  mor,  fel  y  cyfieithir  ef  gan  y  LXX. 
a'r  Vulff.  a'r  mor  a  feddylir  yma  y w  mor  Cin- 
nereth,  (Jos.  12.  3.)  neu  lyn  Gennesaret,  (Luc 
5. 1.)  mor  Galilea,  mor  Tiberias.  (loan  6.  1.) 
Yr  oedd  llwyth  Naphtali  yn  meddianna  rban 
fawr  o'r.  mor  hwn ;  sef  y  rhan  orllewinol  o*r 
ffogledd  i'r  debau,  Y  prophwyd  Ësaiah,  yn 
Ue&ru  am  Iwyth  Naphtali,  a'i  darlunia  fel  vn 
sefyll  wrth  *ffordd  y  mor.'  Esa.  9.  1.  Mat  4. 
13,  14,  15.  Am  hyny,  dylai  y  geiriau  gael 
eu  cyfieitfan,  *  Meddianna  di  y  mor  a'r  dehau.' 
DEHEULAW,  llaw  ddebau.  Llaw  ddehau 
mewn  cyferbyniad  i'r  llaw  aswy, — Yn  allegawl, 
dehenlaw  a  arwydda  gallu  yn  cael  ei  arferyii 
yn  orchestol  ac  yn  egniol,  i  gyflawni  rhyw 
waith  neu  orchwyl,  ac  yn  cael  ei  briodoii  i> 
Arglwydd,  ac  i  ddyn.  Exod.  16.  6,12.  Job  40. 
9,  14.  Salm  18.  35.  a  21.  8,  a  45.  4.  a  74.  11. 
a  11.  Í0.  a  89.  42,  a  118. 15, 16.— I^  o  barch, 
dyrcbafiad,  ac  anrhydedd.  1  Bren.  2. 19.  Salm 
45,  9..— Agosrwỳdd  at  un.  Salm  91.  1.  a  109. 
6,  31.  a  110.  5.  a  121.  6.  Job  30.  12.  Zech.  3. 
1.— Dyrchafwyd  Crist  à  'deheulaw  Duw ;'  sef 
â  rhagorol  fawrcdd  nerth  ei  gademid  e(  mewn 
dull  dwyfol  ardderchog.    Act  5.  81.    Eph.  1. 

•  Gwel  Cu-yl  ar  Job  B  0.— €Mriyfr  j  Dr.  Dftviae. 
t  Complete  Byatem  of  G«Q(]»plqrf  Vol  IL  p.  12S3.— SUv  ■ 
Travail,  p.  438. 


DEH 


Sis 


DEH* 


19,20.— Y  mae  yn  cael  ei  alw  •Gwrei'dde- 
henlaw ;'  (Saim  80.  17.)  aef  y  gwr  y  mae  ofe 
VD  ei  gam,  ei  aorhydeddo,  ac  yn  ei  gynnorth- 
WTO  yn  alloog.— Galwodd  Jacob  y  mab  yr  hwn 
oedd  anwyl  ganddo,  Benjamin,  sef  mab  y  dde- 
heaJaw.  Gen.  36.  18. — Crist  yw  y  mab  hwnw, 
VT  anwylyd,  (o  otfK'  p.ov  o  aymnfco^y  fy  mah 
km,  yr  anwylyd)  yn  yr  hwn  y  boddlonwyd  y 
Tad,  ae  jn  yr  hwny  mae  yn  gwnenthar  eraill 
vD  gymeradwy  fel  meibion ;  ac  er  mwyn  hwn 
r  mae  yn  caru  pob  nn  ag  y  mae  yn  ei  gam. 
Mat  3. 17.  Di%r.  8.  30.  Eph.  1.  9. 

Y  mae  Crist  wedi  ei  'ddyrcbafa,  a^i  osod  i 
eisteddar  ddehenlaw  Daw — ^ar  ddehealaw  y 
mawrcdd  yn  y  gorawch-leoedd.  Salm  110.  1, 
Mat  22.  44,  Marc  12.  36.  Luc  20.  42.  Eph. 
1. 20.  neb.  1.  3.  Y  mae  eiateddiad  Crist  ar 
ddehealaw  Daw,  tybygaf,  yn  cael  ei  briodoli 
iddo  0  ran  ei  swydd  offeiriadol,  ac  o  ran  ei 
^wydd  freniaol. — ^Yn  Heb.  1.  3.  dywedir  am 
dano,  fel  offeiriad,  *  Wedi  iddo  buro  ein  pech- 
odaa  ni  trwyddo  ef  ei  hun,  a  ei&teddodd  ar 
ddehenlaw  y  mawredd  yn  y  goniwch-Ieoedd.' 
Y  mae  cyfeiriad  yn  y  geirian  hyn  at  fynediad 
jr  archoffeiriad  ar  ddydd  mawr  y  cymmod,  i'r 
cvi^gT  ssneteiddiolaf.  Yr  oedd  yno  arddangos- 
iado'r  presenoldeb  dwyfol  ar  yr  orsedd,  rhwng 
T  cerabiaid,  yn  gyagod  o'r  cefoedd.  Yr  arch- 
oieiriad  yn  nnig  oedd  i  fyned  i  fewn  yno,  a 
hyny  yn  unig  utí  dydd  yn  y  flwyddyn.  Pan 
yr  ài  i  mewn,  yr  oedd  yn  sefyll  yn  gweini, 
^yda  phob  gostyngeiddrwydd  a  pbarch,  o 
ẁti  y  cynnrychipliad  o'r  presenoldeb  dwyfol* 
Nid  oedd  i  tyned  i  eistedd  rhwng  y  cerabiaid 
ond  i  addoli  wrth  droed-fainc  yr  Àrglwydd,  ac 
i  fyned  ailan  drachefn.  Ond  nid  felly  y 
gvaeth  Crist,  medd  yr  apostol;  gan  fod  ei 
aberth  yn  anfeidrol  mwy  ei  werth  a'i  effdthiol- 
(ipb  nag  yr  eiddynt  hwy ;  felly,  wedi  iddo  ei 
offrymu,  aeth  i'r  He  sancteiddiola^  sef  i'r  nef  ei 
iiun,  i'r  presenoldeb  dwyfol,  gwirioneddol,  a 
gogoneddo^;  nid  i  weini  mewn  iseldef  a  dar- 
ostvDgiad,  ond  i  gyfranogi  o  orsedd-faino  y 
mawredd  aV  gallo :  felly  y  mae  yn  offeiriad  ar 
ti  frenin-fiiinc.  Zech.  6.  3.  Y  mae  hyn  yn 
daogos,  y  modd  mwyaf  cadam  ac  eglar,  an- 
feidrol werth  a  digonolrwydd  ei  aberth. 

Y  mae  yr  Arglwydd  lesa,  fel  brenin,  yn  eis- 
'^dd  ar  ddeheolaw  Daw — ar  ddehealaw  y 
gal}Q~.ar  ddehealaw  galla  Daw.  Mat  26.  64. 
Uc  22. 28.  Y  mae  eistedd  yn  arwyddo,  yn  yr 
y^-tbyraa,  yr  an  peth  a  theyrnasa.  *Yr 
'^Iwydd  sydd  yn  eistedd  yn  frenin  yn  dragy- 
*ydd.'  Salm  29.  10.—*  Eistedd  y  mae  Daw 
3f  oiseddfainc  ei  sancteiddrwydd '  Salm  41. 
^•— *  Yr  hwn  sydd  yn  preswylio  (^fl)'»  yr  hvm 
^dd  yn  eUteddf)  yn  y  nefoedd  a  chwardd.' 
^&lm  2. 4.  *Ac  a  eistedd,  ac  a  ly  wodraetha  ar 
ei  frenin-íÌEunc,'  Zech.  6. 13.  *•  Eistedd  ar  fy 
QEheulaw— llywodraetha  di  yn  nghanol  dy  el- 
ynioD.'  Salm  1 10. 12.— Y  mae  eistedd  ar  dde- 
benlaw  Daw  yn  arwyddo  ei  fod  yn  eistedd  ar 
orsedd-jbinc  Daw,  fel  y  mae  yr  on  oraedd-faino 


yn  perthyna  i  Ddaw  a'r  Oen.  Dat  3«  21.  a 
2. 1.  EiatiMÌd  ar  yr  an  orsedd,  a  arwydda,  cyd- 
deymasu.*  Nid  y w  y  Tad  yn  peidio  a  theym- 
asu,  fel  llywodraothwr  mawr  ar  yr  hoU  gread- 
igaeth ;  ond  rhoddodd  fr  Mab,  fel  Cyfryngwr, 
oraedd  a  llywodraeth  mor  ëang,  mor  ogonedd- 
as  a  dyrchafedig,  a'i  orsedd  ei  hun  :  a  phob 
cymhwysderaa  i'r  iath  anfeidrol  dderchafiad. 
Nid  aefyll  y  mae  yr  Ârfflwydd  Icsa,  fel  gwein- 
idog  brenin,  ond  eistedd  fel  brenin  ar  ei  orsedd. 
Y  ddeheulaw  yw  y  Haw  sydd  yn  dal  y  deyrn- 
wialen ;  eistedd  ar  ddeheulaw  y  brenin  yn  daly 
deymwialén  yn  ycanol,  rhwng  y  ddau  ;  sef,  eu 
bod  yn  cydgyfranogi  yn  y  llywodraetL  Khodd- 
es  yr  hen  Ddihenydd  (sef  í)aw)  i'r  Arglwydd 
lesa,  fel  Cyfryngwr,  lywodraeth,  a  gogoniant,  a 
breniniaeth  ;  fel  y  byddo  i'r  holl  bobloedd,  cen- 
edloedd,  a  ieithoedd,  ei  wasanaetha :  '  ei  lyw- 
odraetl\  sydd  lywodraeth  dragywyddol,  yr  hon 
nid  &  ymaith,  a'i  freniniaeth  ni  ddyfethir.'  Dan. 
7.  14.  Y  mae  wedi  ei  dderchafu  gorawch  pob 
tywysogaeth,ac  awdardod,  a  gallii,  ac  arglwydd- 
iaeth,  a  phob  enw  a  euwir,  nid  yn  nnig  yn  y 
byd  hwn,  ond  hefyd  yn  yr  hwn  a  ddaw.*  Eph. 

1.  21. — Y  mae  eisteddiad  Crist,  gan  hyny,  ar 
ddeheulaw  Daw,  yn  arwyddo,  ei  gyfranogiad  o 
gyflawnder  o  lawenydd  a  digrifwch ;  (Salm  16. 
11.) — o  fawrhydi  dwyfol  ardderchog;  (1  Bren. 

2.  19.  Mat,  20.  "  27.) — y  cyfryw  fawredd 
nad  y w  yn  gweddu  i  un  creadur  byth  gyfranogi 
o  bono ;  (Heb.  1.  4,  5,  ac.) — gallu  a  llywodr- 
aeth ar  bob  peth;  (Salm  .110.  1.  Act  2.  33, 
36.) — ei  gymhwysderau  anfeidrol  yn  ei  addasu 
i'rfath  ddyrchafiad.  Dat  5.  12, 13.— Ei  waith 
yn  eistedd  ar  ddehealaw  Daw,  a  arwydda  hef- 
yd* ei  fod  yn  y  cwbl  feddiant  o'i  orsedd,  neu  ei 
lywodraeth,  gyda  sicrwydd  a  diegelwch  hedd- 
ychol.  Y  mae  wedi  osod  arni,  yn  ol  arfaeth 
ddwyfol;  gyda  boddlonrwydd  yr  holl  beraonau 
aV  priodoTiaethau  dwyfol;  er  gorfoledd  holl 
luoedd  Daw,  angelion  a  gwaredigion.  Y  mae 
ei  orsedd  wedi  ei  chadamhan  trwy  gyflawnder ; 
— ^pwy,  gan  hyny,  a  feiddia,  neu  a  all  ei  dynu 
oddi  ami  ?  Neb  byth,t  Salm  46.  6.  Luc  1. 
33.     Mic  4. 1. 

'Cynaliafdi&deheulawfynghyfiawnder.'  Esa. 
41. 10.  Deheulaw  yn  gwneuthur  ac  yn  amddi- 
fiyn  cyfiawnder ;  yn  e^^wni  holl  osodiadaa  a 
bamedigaethan  cyfiawnder  dwyfoL  Y  mae 
Dnw  yn  cynal  ei  bobl  yn  gyfiawn,  yn  ogonedd- 
us,  ac  yn  effeithiol. — *  Eto  cofiaf  flynyddoedd 
deheulaw  y  Goiuchaf.'  Sahn  11. 10.  Blyn- 
yddoedd,  neu,  medd  eraill,  cyfnewidiad  deheu- 


♦  Gwel  VitrlDga. 

*  Dnblam  non  est  qaum  «omm*  OhriaÜ  gloria  boo  oieto 
czpODfttnr,  qoAin  certla  qiilbiii8<lam  gndlbos  oonieontQS  eit 
PrMno  enim  dum  In  homlU  adhao  oondliioDe  esBeL  ndli  qui* 
dam  glorloflCB  miOoBtoftw  soblnde  emÌGiierant.  2  Pedr  1.  16, 
ITlM^  ezaltatM  est  ex  oondiüone  mortall,  ad  Immortalem 
in*xee8arreotloDe  t  qua  eet  glorifloatlonU  Initlnm.  Postea  ex 
ImmerlaU quldem, eed  haetenue  terreetrLae  eaBleafcem lii td- 
Mendione  :  ana  est  glori»  prqgreMiu.  Deniqno  In  cslis  id 
estooneaontna nt  ad  dextram  Dei  aederet :  in  qna  re glorifl- 
cation»  apex  fceoroola  eat    lUtiaW.^  Heb.  8.1. 

t  ChJel  WlUtna,  Bxerdt  21.  in  Symbolam.~Vlrgina  Ob- 
aerr.  flacr.  Lib.  IL  oap.  4.-Dr.  Owea  ir  Hab.  1.  a— Dr.  T, 
Goodwin  ar  Bph.  1. 19, 2L 


.msL 


SÌ4 


law  J  €k)nicbflf ;  sei  y  oyfnewidiadán  a  weiA- 
ledodd  ei  ddehealaw,  mowD  amseroadd  gynt, 
pant>edd  pob  peth  yn  isel,  yn  gyfyng,  4u;  agOB 
jn  auobeithiol,  Yr  an  yw  efe  eto,  ac  jt  un 
y  w  ei  ddehealaw  mewn  cadernid  ac  effeithiol- 
deb;  ie,  y  Gorucfiaf  yw  efe;  gorawch  pob 
gelyn,  pob  creadur,  a  phob  anhawiderau ;  yn 
oruchel,  yn  allnog,  ac  yn  dragyŵyddoL  Beth 
nas  dichon  y  cyfryw  un  ei  wneuthor  o  blaid  fy 
enaid  llesg  a  digalon  ?  Fy  ngwendid  yw  peid- 
io  gobeithio  ynddo,  a  dysgwyl  wrtho.— Calon 
{dMlly  iynwyr)  y  doeih  sydd  ar  ei  ddehealaw,' 
yn  barod  i'w  ddefnyddio  gyda  dehendra  ac 
effelthioldeb;    Preg.  10.  2.  a  2. 14; 

DEHEU-WYNT.  Gwynt  araf;  gwreaog, 
yw  y  deheu-wynt,  yn  gyffredinoL  Job  87, 17. 
Luc  12.  55.  Gellir  me^dwl,  gan  hyny,  mai 
wrth  y  deheu-wynt  yn  Can.  4.  16.  y  mae 
i  ni  ddeall,  goruchwyliaethaa  adiywiol  a  chy- 
aurus  yr  Ysbryd  Glan,  yr  hwn,  yn  yr  ysgryth- 
yran,  a  gyffelybir  i  wynt  loan  8.  8.  Ŷ  mae 
anadliad  yr  Ysbryd  Glan  yn  angenrheidiol  yn 
ei  wahanol  orachwyliaethau,  tnag  at  adfywiad, 
ffrwythlonrwydd,  cynydd,  ac  aeddfedrwydd 
gras  yr  eglwys,  fel  y  gwynt  natariol  ar  ardd  o 
bôr-Jysian. 

DEHONGL-IAD,  (de-hongl)  lladmeru,  hys^ 
bysD,  egluTo,  esbonio.  Dehongli  breaddwydion 
a  gweledigaethaa  oedd  ddawn  neilldnol  Daw  i 
rai  o'i  weision,  megys  Joseph,  Daniel,  &c.  Gen. 
40.  t2.  a  41.  12,  15.-^£hoddir  deongli  am 
ffyfieith.i\yn  loan  1.  41.  '  Nyni  a  gawsom  y 
Messiah,  yr  hyn  o*i  ddeocgl  (nen  ei  gyfieitha 
o'r  Hebraeg)  y w  y  Cbjust,'  neu  yr  Eneiniog. ' 

'Gan  wyÌM>d  hyn  nad  oes  an  brophwydol- 
iaeth  oV  ysgrythyr  o  ddeoagliad  priod.*     2 


SEL&JL,  eon.  íhAi^  oddiwitb  y  ^LM. 
DmêjÂiwrnod;  am  oi  ft>d  ya  dn^jfram 
oV  dydd.  ¥r  hynafiaid  Vii^idweiit  faeryd  ^d- 
aihmewnj am  eifod  yn giwoestfanrihyny tnry 
y  cywod.  Pa  saî  oVoanodbedd  dwymnio!, 
ai  y  Caldaaid,  ai  y  Pheniciaid,  ned  yr  Inddew- 
on  a  ddyohymygaaant  yr  offiiryn  hwn  i  amser, 
sydd  anttor.  m  iryddid  y  Qto^gwjt  ddim  m 
awr-fynegaa  cy|i  amaar  ADasunenea  Mye$iiis, 
yr  hwn  oedd  yn  cyd*oen  &  Cyraa.  T  mae  Ik* 
wer  o  amry  wiaeth  yn  ngwaenthoriad  awr-fyn- 
egau ;  a  hyny  o  herwydd  gwafaaaol  aefyUfa  yr 
oraaiaa ;  ac  amrjrwiol  ddnll  nea  Inn  yr  arwyn- 
ebao,  ar  ba  rai  y  darfainir  hwynt ;  oddiwilh  ji 
hyn  y  gelwir  h  wynt^  cyhydtddoly  gwattady  wbẁ 
benoif  peffynolj'ẅyihf  ar  ogveM^  tuêàM^crm' 
geudy  ée.  Bdr.  Ant  Unir.  Hiat  Vol.  12.  p. 
133.-— Deial  (mbSft  graadau)  Abaz  yw  y 
oyntaf  sydd  genym  grybwyllmd  am  dano 
mewn  faanesiaeth.  Pa  fath  oedd  fawinr,  er  y 
gellir  dyẃymyga  Uawer,  nis  gellir  piendeifymi 
nemawr  am  dano.  Mae  yn  amhi^  fod  ano 
again  o  raddaa ;  onide,  nk  gaUaaai  fysedddq; 
o  raddaa  yn  ol,  nen  yn  mlaen ;  ao  i'r  haul,  yn 
ganlynoi  y  eyagod  gyd  à'r  haul,  ddydtwelyd 
ddeg  o  raddaa,  ar  hyd  y  j^caddan  y  dimaBai 
ar  hyd-ddynt,  ac  1  ddoethion  Babáoo  sylwi  ar 
y  wyrth  ryíédd  hon : — *  Camya  anfonwyd  at 
Heaeeiah  genadau,  tywyaogion  Babilon,  i  jvt 
ofyn  am  y  rhyfeddod,a  w&aethid  yn  y  wlad,'— 
yn  hytrach  (V^tii)  yn  j  ddamar,  Yr  oedd  y 
wyrth  hon  yn'  arwydd  i  Heaeeiah  yr  ìachài  yr 
Aiilwydd  ef  o*i  glefyd,  ac  y  eai  «f  ^ned  i  ipa 
i  dỳ  yr  Ar^Vwydd  y  trydydd  dydd.  Eii. 
xxxviii  2  Bren,  xx.  2  Oron«  32.  31.  Kid 
y w  yn  hawdd  penderfyna  pa  fiunt  o  amsa  al 
nodwyd  wrth  ddeg  o  raddaa ;  eto  nis  gallaBaii 


Pedr  2.  20.     Or.  iò^<:  ei«Av^ei«ç  dekongUud  o  1  fod  yb  fwy  na  chLeh  atar,  adT  o  «diShMl' 


ddychymyg  dyn  ei  hun,  Y  mae  y  prophwydol 
iaethaa  wedi  ea  lleiara  gan  ddynion  aanetaidd 
Daw,  m^ys  y  cynhyrfwyd  hwy  gan  yr  Ysbryd 
Glan ;  y  mae  yr  an  Yabryd  a  gynhyrfodd  y 
prophwydi  i  brophwydo,  wedi  esbonio  y  pro- 

Çhwydoliaethaa  trwy  yr  apoatolion :  y  mae  y 
'estament  Newydd  yn  eglaro  yr  Hen ;  fel  y 
mae  yr  esboniad  yn  gystal  a'r  prophwydoliaeth- 
aa  en  hnnain,  yn  ddwyfol,  ac  md  yn  ddynoL 
Nea,  yr  ystyr  jrw,  nid  oedd  y  prophwydi  yn  ea 
prophwydoliaethau,  yn  esbonio,  neu  yn  cy- 
hoeddi  ea  meddyliaa  priod  ea  hun'ain;  ond 
ofn  Daw,  fel  y  mae  yr  adood  ganlynol  yn  <^- 
laro  y  geiriau :  am  hyny  y  mae  yn  deilwng  i 
gael  ei  aiw  yn  *air  siciach  y  prophwydi ;'  a'i 
gyffelyba  i  *  ganwyll  yn  llewjreha  -mewn  He 
tywyll;'  canys  gair  Daw  anfeidrol  ddoeth  a 
chywir  ydyw,  yr  hwn  y  mae  yn  ^mhosibl 
iddo  fod  yn  gelwyddog.  Yr  hwn  a  aûfonodd 
Duw  sydd  yn  Uefara  geirian  Daw.  Y  mae  yr 
hwn  sydd  yn  lleHata  o  hoao'  ei  ban  yn  ceiaio  tei 
ogoniant  ei  han.*  ^loan  3.  34.  a  18.  7.  1 
Cor.  2.  24.    Bdr.  IP^pownMUAXtfi. 

•  ewsl  LtmborcVa  Theolog,  Lib.  I^  Gap.  2,  Seo  tt^-^Ugli 
in  looo.— Btta.— 0«m«rQD . 


hyd  ganol  d^dd;  feMy,  oa  oedd  pob  gradd  yn 
cynwya  haner  awr,  yr  oedd  y  d!og  yn  cymi^ys 
awr;  ac  oe  felly,  yr  oedd  ywyrtìiyiilíawerpnm» 
mwy  nodedig.  Os  oedd  yn  tin-«avddeg  o'r 
gloch  yn  Jer^alem  pan  ddeohveoodd  yr  faanlf 
nea  y  oysgod,  fyned  yn  ol,  yr  oedd  yn  haner 
dydd  yn  Babilon ;  yr  hyn  a  wnad  y  wyrth  p 
Babilon  yn  fwy  hynod  nodedig  nag  yn  Jerasa- 
lem. — ^Yr  oedd  yr  Aiglwydd  wrth  beri  fr  hanl 
a'r  Ileaad  sefyll  wrth  ddynraniad  Joahnah,  a 
dychwelyd  yr  haal  yn  ol  ddeg  o  caddan  i  gad- 
amhaa  flÿdd  Hezeciah  yn  addewid  Dow  iddo, 
yn  dangoa  yn  amlwg  fod  hall  Inoedd  y  net' 
with  orchymyn  Daw ;  gall  ea  ^yro  yn  mkeo, 
nea  yn  ol,' nea  beri  iddynt  aefylT,  jn  ol  ei  ev- 
yllys,  gyd  à'r  an  hawadra  y  naiil  a'r  liall. 
Gwelwn,  hefyd,  tiad  oea  ddim  yn  ormod  gan- 
ddo  iV  wneathnr  i  gadamhan  ei  %dd,  ac 
ychwaaega  eyaar  i'w  bobL  Gwel  Appendix  to 
Oaimefs  Dictie^nary, 

DEIFIAD,  (daif)  gwywiad,  goioagiad,  maU- 
dod.  YfBddengys  oddiwith  Gen.  -41.  %  23, 
2Y.  Vi  gymhara  kct  Esec.  17. 10.  a  19.  12.  mai 
Hiehos  natariol  detlad  yw  gwynt  emaboeikh  (yn 
yr  Aipht»  a^TerasaMs,  fel  -yn  yaya&ydais  y 


^& 


BHV 


fel  fayiiy  yn  aíttid  Bÿdÿfcml  plaotgioi»,  llysîan, 
drc.  tJn  o  bl&an  Dow  sm  becfaod  djoi  y  w  ar 
y  ddaear,  ac  ff  sjmadir  trw  j  ymoBtyogiad  am 
vr  acboft  o  hoBo  ger  bron  goreedd^fkino  j  gras. 
2  Cron.  é.  28— ai. 

MIFIO,  (daôf)  gwywo,  erino,  goloagi  gan 
dàn.    2  firen.  19.  26.     Ess.  37.  27.     Dan  3. 

DEILIOO,  (dail)  pren  dciliog,  çren  yn  llawn 
ireidd-dr»a  dail.— *Y  rhaá  a  ymwresogaaoch 
kg  eilonod  dan  bob  pren  deillog.'  £sa.  57.  5. 
Jer.  2.  20.  a  3.  6,  13.  a  17.  2.  Dent  7.  5.  a 
12. 2.  A  17.  2.  £xod.  34. 13.  Yr  oeddeot  yn 
lk)sgi  gaii  ea  bawydd  i  ^unodi  y  ibai  a  addolai 
T  cenedioedd  dan  Iwyni  a  phrenaa  deilio^  o 
IT w  dŷb  eoel'^pefyddo].  Nid  oes  dim  ag  y  mae 
TizXxkt  lygredig  plant  Adda  w«di  yrnddangoayn 
bfj  awddna  iddo  nag  cilun-addoliaeth,  a  phob 
pÀ  pertbjnol  i  goeTgrefydd.  Y  mae  simiad 
V  cnawd,  yr  hyn  syddeiyniaeth  yn  erbyn  Duw, 
wedi  dang^  yn  mbob  oes,  a  phob  cenedl,  y  ta- 
eddiad  cryfiif  i  hjm^  am  ei  fod  yn  fwy  croes  i 
Ddaw  a'i  ogoniant  na  dim  arail.  Y  mae  y 
gcirian  yn  cyfeirio  at  chwantaflangodinebwyr, 
yn  Ilosgi  jn  ea  havydd  i' w  gilydd.  '  Yn  ilosgi 
^B  cbwttiit  i  eilanod  dan  bob  pren  deiliog.' 
LowA  ft  Vitriaga, — *  Y  rhai  a  ymwreec^wch  y  n 
mhiith  y  Ifaryni  tan  bob  pren  deiliog.'  Dr.  M. 

DEILLIO,  (<iaill)  dyfod  allan,  dyfod  oddi- 
KttL — 'Oddiwrth  iMnw  y  deUliáiâ  ac  y  daeth^ 
um  L'  loan  8.  42.  (€7^0  y^^P  '^  ^<^^  ^^^^  £ÍTih%v 
'  tat  Tfjw)  Wedi  ei  anion  gan  y  Tad,  yn  ol  yr 
»ûieth  dragywyddol,  daetb  o'r  llŷs  .fry  yn  ei 
gyflawn  aiúurdod,  aoaddaeth  i'r  iselder  mwy« 
af,  Ì  gyflawni  y  gorohwyl  a  ymrwymodd  iddo, 
o'i  wtr  fbdd  ei  ban.  Nid  daetbam  i'r  byd  yn 
uDÌg,  ond  daeibnm  allao  oddiwrth  y  Tad 
{s^Àôw  itapa  TOO  narpoq.)  Y  mae  ungairyo 
àao^  ei  ncbder  oyn  ei  ddyfodiad,  a'i  awdur- 
dodiad  i  ddyfod ;  a'r  Hall  vn  daogos  dyfnder  ei 
ddarostyogiad.  Daeth  ot  ncbder  mwyaf  i'r 
iselder  mwya£  Oddiwrtb  ^  Tad,  gyd  ag  aw- 
dardodiad  y  cynghor  tragywyddol,  i'r  byd,  at 
ddjn,  yn  natat  dyn,acyn  agwedd  gwas.  Phii. 
2.  6,  <fec 

'  Yr  hwn,  sef  Ysbryd  y  gwirionedd,  sydd  yn 
deiUKp  oddiwrth  y  Tad/  loan  16,  26.  o  itapa 
rou  Ttarpoç  vcKoptoerat,  Y  mae  yma  ddaa  air 
ya  cael  ea  priodoli  i'r  Tsbrytì  Glan ;  un  \ti 
pertbynn  iddo  o  ran  ei  swydd  fel  Dyddanydd, 
^ídyifodf  yn  ^nlynol  i  anfoniad  0  ran  cytuo- 
deb  y  Tw  yn  Uw,  yn  yr  arfaeth ;  a'r  Hall,  sef 
deilHo,  yn  pertbynu  i'w  bersonoliaeth,  fel  Per- 
son Bwyfol  yn  yr  banfod  tragy wyddol.  Fel  y 
mae  eenedliad  yn  eael  ei  bnodoli  i  ddyasawd, 
neOfberaonoliaetb  y  Mab,  felly  mae  deilliad  yn 
cacl  ei  briodoli  i  ddynsawd  nen  bersonoliaeth 
yr  Tsbryd  6!an ;  a  phob  nn  yn  hanfodol,  mewn 
doU  angenrheidiol  *o  fod,  ae  yn  dragy wyddol 
yn  yr  banfod.  Y  mae  y  deilliad  hwn  yn  bri- 
odd  i'r  Ysbiyd  Gkn  fel  Person  Dwyfol,  mewn 
didl  angenrheidiol  o  fed,  pe  bnasai  heb  nn  an- 


foniad a  deilliad  swyddol  yn  pertbyn  iddo : 
am  hyny  y  gelf^rir  ef  Ysbryd  Duw,  yr  Ysbryd 
sydd  o  Ddaw,  (Trveo/xa  m  ex  too  Oeoo)  sef  yr 
Ysbryd  sydd  o  Dduw  yn  deillio  oddi  wrtho,feI 
Person  gwulianol  yn  yr  un  Imnfod.  1  Cor.  2. 
12.  Fdly  befyd  y  gelwir  cf  Ysbryd  Crist — 
Ysbryd  y  Mab,  am  ei  fod  yn  deillio  oddiwrth 
y  Tad  a'r  Mab.*  Gal.  4.  6.  1  Pedr  1.  11. 
Rhuf.  8.  9.     Edr.  Cenkt>lü,  Düw,  Trindod. 

DEINCOD,  DEINCODYN,  (dy-ainc)  cnew- 
yllyn  pob  grawn  ;  ceryg  man  ffrwythau.—  *  O'r 
delncod  byd  y  biliouen,'  sef  o'r  cnowyllyi:  byd 
y  plisgyn.  Num.  6.  4. — CWr  deincod,  effeitb^ 
lau  angbysurus  y  tleineod  ar  y  dannedd. 
Byddai  yr  luddewon  tuchanllyd,  dan  farnedig- 
acthau  Duw  am  eu  pecbodan,  yn  arfer  ymad- 
roddion  diarebol  i  ymesgnsodi  eu  bunain  o'u 
drwg,  gan  ddywedyd,  *Y  tadau  a  fwytasant 
rawn-win  surioo,  ac  ar  ddannedd  y  plant  y  mac 
deincod.'  Jer.  31.  29.  Ezec.  18.  2.  Yn  cy- 
huddO'  yr  Arglwydd  o  anghyfiawnder  yn  ei 
faniedigaethau,  yn  cospi  y  plant  am  anwiredd- 
an  y  tadau.  Y  mae  Duw  yn  tyngn  iddo  ei 
bun  na  arferir  y  ddiareb  bon  mwyach:  *yr 
enaid  a  bccbo  hwnw  fydd  marw.'  Y  mae  pech- 
aduriaid  dan  y  wialen,  ac  beb  eu  hargyboeddi, 
cu  plygu,  a'u  darostwng,  am  daflu  y  bai  ar  ry w 
un  beblaw  arnynt  eu  bunain  :  ond  gradd  mawr 
o  ryfyg  a  cbaledrwydd  calon  y w  rhoddi  angbyf- 
iawnder  yn  erby»  Duw. 

DEISYF-TAD,  (dais)  ŵ.  ôsjiírtç  {deem)  er- 

fyniad,  yihbiliad,  dymuniad,  arch.     Deisyfiad 

a  arwydda  tlodi  a  gwendid  yn  yr  hwn  sydd  yn 

deisyf ;  a  chyfoeth,  a  gallu^  a  haelioni,  yn  yr 

hwn  y  deisyfir  ganddo ;  neu  fod  y  deisyfwr  yn 

ei  farnu  felly.     Yr  ydym  ni  oil  yn  dlawd  ac  yn 

weiniaid ;  ni^  wna  ein   gofalon   ni   ddim  ein 

gwared  na'n  hamgcleddu;  gan  hyny  ein  d)eth- 

ineb  penaf,  yn  gystal  a'n  dyledswydd,  yw  yn 

mbob  peth  mewn  gweddi  ac  ymbil,  wneuthur 

ein  deisyfiadau  yn  bysbys  ger  bron  Duw ;  ac  ni 

a  gawn   y  deisyfiadau  a  ddeisyfom  ganddo. 

Epb.  6.  Iŵ     Phil.  4. 6.    1  loan  5.  15.— *DeÌ8- 

ynad  y  diog  aM  lladd;  canys  ei  ddwylaw  a 

wrthodant  weithio.'     Diar.   21.   25.     Y   mae 

deisyfiadau  sanctaidd  yn  tarddu  oddiar  fiydd 

yn  Nghrist,  yn  fywiog,  yn  weithgar  ac  yn  ddi- 

wyd,  yn  yr  arferiad  o,bob  moddion  o  drefiiiad 

Duw  i  ddysgwyl  wrtho,  ac  i  gjrhaedd  at  yr  hyn 

beth  a  ddeisyfom  ganddo ;  ond  y  mae  y  diog 

yn  lladd  ei  bun  a'i  ddeisyfiadau  segurllyd,  y 

rhai  sydd  yn  fflaidd  gan  Dduw,yn  ddelw  iddo 

ei  bun,  ac  yn  sicr  o  ddiweddu  mewn  siomedig- 

aeth  dragywyddol.     Y  mae  deisfiadau  dynion, 

yn  gytfredinol,  yn  ol  eu  banian  :  *  deisyfiad  \y 

cyfiawn  sydd  ar  ddaioni  yn  unig.'     Diar.  11. 

23.     Y  mae  ynddo  newyn  a  syched  am  gyf- 

iawnder,  oddiar  egwyddof  gyfiawn  yn  dufewn- 

ol ;  a'r  hyn  a  ddeisyfo  Daw  a'i  rhydd.     Diar. 

J 

•awel  Witiiiu  Exeroit.  at,  In  Symbol.— Tnrret,  Intt  The- 
oloey  Tom.  1  p.  827.— L.  Hlerom,  Zanoh.  Tom.  pnm.  De 
,  Trlbns  Elohim,  p.  331.— Dr.  Owen  oa  «Us  Spirit,  VoL  I., 
chap.  2, 


DELW 


376 


DELW 


10.  24.  Mat.  5.  6.  Saln^  27.  4.  2  Cor.  5.  2. 
1  loan  5.  16. 

DELW,  Gr.  uotokov  {eidolon)  Jffeb.  'obi 
5  liHD,  cyffelybiaeth,  cynllun,  agwedd, 
teBjgoliaeth,  eilnn,  eihin-daaw,  gen-ddaw. 
*  Qwnaeth  Daw  ddyn  ar  ei  ddelw  ei  hun/  yr 
hon  oedd  yn  gynwysedig  *  mewn  gwybodaeth, 
cyfiawnder,  a  gwir  sancteiddrwydd.'  Gen.  1. 
26.  Eph.  4.  24.  CdL  3.  10.  (Edr.  Adda.) 
— *  Yr  hwn  y  w  delw  y  Daw  anweledig.'  Col. 
1.  15.  \  mae  Crist,  o  ran  ei  Berson,  yn  ban- 
fodoL  ac  nid  yn  argraffiadol,  nac  yn  greadigol, 
yn  ddelw,  neu  yn  wir  lun  Person  y  Tad.  Gwa- 
hanol  bersonan  ydynt  yn  yr  nn  hanfod,  aV  un 
priodoliacthau  dwyfol  yr  banfod,  yn  ogyfuwch, 
yn  pertbyn  i'r  naill  fel  y  Hall.  Nid  y  mae  delw 
y  Dnw  anweledig  amo,  ond  delw  y  Dnw  an- 
weledig  ydyw  ef  ei  Aun,  yn  gyfan  ac  yn  bollol : 
yr  hyn  y w  y  Tad,  byny  ydyw  y  Mab ;  a'r  byn 
ydyw  y  Mab,  byiiy  ydyw  y  Tad,  beb  un  yn 
fwy  na  Uai  na'u  gilydd ;  nid  oes  dim  rbagor- 
iaetb  rhyngddynt ;  ond  bod  y  Tad  yn  Dad  i'r 
Mab,  a'r  Mab  yn  Fab  i'r  Tad. — Hefyd,  y  mae 
Crist  yn  y  cnawd  yn  ddelw  y  Duw  anweledig ; 
}'n  amlwg  i  ni  iV  welcd :  '  Duw  a  ymdddang- 
osodd  yn  y  cnawd.'  1  Tim.  3.  16. — ^Yneb 
a'm  gwelodd  i  a  welodd  y  Tad.'  loan  14.  9. 
Yr  oedd  y  gogoniant  dwyfol  wedi  ei  orcbuddio 
à  pbabell  o  bridd ;  oud  yr  oedd  yn  ymddangos 
yn  ami,  fel  y  golofn  dan  yn  y  cwmwl  gynt^  a 
rbai  yn  gwelcd  ei  ogoniantef,  gogoniant  megys 
yr  unig-anedig  oddiwrtb  y  Tad.  loan  1.  14. 
I  mae  gogoniant  Duw  yn  llewyrchu  yn  wyneb, 
sef  yn  mherson  lesu  Grist.  2  Cor.  4.  6.  Pe 
buasai  yn  bosibl  i  Dduw  lieb  gnawd  i  fyw  yn 
y  byd,  ac  i  ninau  oddef  yr  olwg  arno,  ni  buasai 
byw  ddim  amgen  nag  y  bu  lesu  byw  yn  y 
cnawd,  a  dodi  beibio  wendidau  «dibecbod  y 
natur  ddynol  oedd  ef  yn  ddarostyngedig  iddynt. 

Delw  a  arwydda  yn  ami,  rbyw  lun  wedi  ei 
osod  i  fynu  i'w  addoli.  Yr  oedd  rbai  o'r  dar- 
Inniadau  byn  yn  cy nrycbioli  y  gwir ;  megys  y 
Ho  aur  a  wnaetb  Aaron,  wrtb  addoli  pa  un  yr 
oeddent  yn  bwriadn  addoli  Iehofah  ;  ond,  yn 
ngbyfrif  yr  Arglwydd,  abertbu  a  wnaethant  i 
gy threaliaid,  y  rbai  y  buont  yn  puteinio  ar  eu 
hoi.  Act  7.  41.  Lef.  17.  7.  Exod.  32. 4,  5. 
Felly,  bwyracb,  y  mae  y  Hoi  a  osododd  Jere- 
boam  i  fynu  yn  Dan  a  Betbel,  lei  cynrycbau 
yn  mba  rai  yr  oedd  y  Iehofau  i  gael  ei  addoli ; 
addoliad  pa  rai  sydd  yn  cael  ei  wabaniaetbu 
yn  eglur  oddiwrtb  addoliad  Baal.  2  Bren,  x. 
Yr  un  oedd  dyben  yr  Israeliaid  wrtb  Sinai,  h 
Jeroboam  ;  ac  addoliad  cytbreuHaid  y  geilw  yr 
Ysbryd  Glan  bob  un  o'r  ddau.  2  Cron.  11.15. 
— Y  cenedloedd  a  wnaent  Inniau  i'w  baddoli  o 
betbau  yn  y  nefoedd,  ar  y  ddaear,  ac  yn  y 
dyfroedd ;  o'r  baul  a'r  Hoer,  o  ddynioti  ac  ani- 
feiliaid ;  rbai  yn  gerfiedig  o  brea  a  maen ;  a 
rbai  yn  doddedig  o  anr,  arian,  pres,  &c.  Y  mae 
y  prophWyd  Esaiab,  mewn  duH  bywiog,  addum- 
edig  rbagorol,  yn  gosod  allan  ýnfydrwydd  a 
ffohneb  y  cyfry  w  wagedd  diles,  yn  pen.  xHv.  j 


'Nid  oes  ddeaU  gan  y  rbai  a'ddyrcba&nt  goed 
eu  cerf-ddelw,  ac  a  weddiant  dduw  nid  aU  ach- 
ub.'  Esii.  45.  20.  Yn  erbyn  y  cyfry w  ynfyd- 
rwydd  pechadurus  y  mae  yr  ail  orcbymyn  wedi 
ei  roddi. — Yr  oedd  rbai  o'u  beilunod  yn  fkwr- 
ion  iawn.  Yr  oedd  delw  Nebnchodonosor,  yn 
ngwasôtdedd  Dura,  yn  ddeg  troedfedd  a  pbed- 
war  again  o  ucbder  o  leiaÇ  ac  yn  naw  troed- 
fedd 0  led.  Dan  3. 1. — Yr  oedd  delw  Apollo, 
yn  Rhodes,  yn  228  troedfedd  o  ucbder,  a  gallai 
y  Hongau  ncbaf,  yr  amseroedd  byny,  meddant, 
nofio  rhwng  cluniau  y  ddelw.     Edr.  CrTii 

RSULIAID,   ElLUN. 

Khoddir  amrywiol  enwau  yn  Hcbraeg  ar  ei- 
lun-ddelwau  :  megis  jjjnjj^  etlun^  am  ei  fod  vd 
cael  ei  alloli  mewn  dychryn,  neu  yn  peri  dycL- 
ryn  i'r  addolwyr.  Jer.  50.  38. — y^\j^  eilun,  am 
mai  petb  diddim  yw.  Let  19.  4.  1  Cron.  1Ö. 
26.  Esa.  2.  20.  Cym.  Act' 14.  15.  1  Cor.  K 
4.-^53  «7tm,  iom,  pethau  flSaidd,  Lef.  26.  20, 
Deut  29.  17. — û^n  ^^^'^^  poeth,  delw  yr 
haul  tebygol.'  Lef.  26.  30.  2  Cron.  34,  7. 
Ezec.  6.  4,  6.--f^;2S?a  <^o^¥^'  Let  21.  1.— 
bnO  ^^^wy  arwydda  yn  Arabai^,  ŷmeyd 
heddwch.  Deut  4.  16.  2  Cron  83.  7.  Ì5. 
Ezec.  8.  3,  5.  Delw  fenyw,  meddant,  oedd ; 
bwyracb  mai  cyfeirio  at  y  wraig  fel  mam  y 
tangnefeddwr  mawr. — -225  írMÍ««Ä,  oddiwrtb 
y  Ibifur  a'r  tristwch  a  barent  i'w  haddolwyr.— 
v^J  eUuity  crynUy  oddiwrtb  y  dychryn  a  bar- 
'ent  i'w  haddolwyr.  1  Bren.  15.  13.  2  Crou. 
15.  16.-^03  c&rf-ddelw.  Dent  7.  26.  Esa. 
42.  8,  &c. — *>'ì3[  cyfytigder^  trailed,  am  eu  bod 
yn  peri  traliod  i'w  haddolwyr.  Esa.  45. 16.— 
ÛÌ3[  delw.  Dan.  2,  31.  a  3.  1. — ^nîîî  ^f^' 
ybrwydd.  Lei  26.  1.  Num.  33.  62— jp"- 
ffieidd-dra,  1  Bren.  11.  5,  7. — y\f^  delwdj/f*.  ' 
Dengys  hyn  yn  amlwg  briodoledd  a  chyâawu- 
dcr  yr  iaith  Hebraeg ;  y  mae  geiriau  gwreidd 


'(r 


iol  (roots)  yn  mynegi  prif  .ystyr  deilliedig: 
gyda  hyn  y  mae  yr  iaitn  hefyd  yn  gynwy>- 
fawr,  yn  nertbol,  ac  yn  ardderchog. 

*  Y  gyfraitb,  yr  hon  sydd  ganddi  gysgod  da- 
ionus  betbau  i  ddvfod,  ac  nid  gwir  ddelw  y 
pethan.'  Heb.  10. 1.  Y  gair  Gr,  tnia,  cysg<>l 
weitbiau,  a  ddynoda  Hun  anmberffaitb,  a  dyoir 
yn  gyntaf  gan  luniedydd  à  pbridd-galch  (chalk) 
ac  nid  ttxtov  y  gwir  lun  neu  ddelw  j  gwrth- 
ddrych  sydd  i'w  ddangos,  ag  sydd  'gan  y  Ilim- 
iedydd  yn  ei  olwg  i  w  berffeithio.  Eraill  a 
farnent  yr  arfer  yr  apostol  y  gair  ffxza,  cysgoJ, 
yn  yr  un  ystyr  ag  yn  Col.  2.  17.  •  Y  rbai  yJ- 
ynt  (ffxta)  gysgod  betbau  i  ddyfod,  ond  y 
corph  yw  Crist  Yn  ol  y  farn  hon  am  ystyr  y 
firair,  y  cyegod,  yw  y  tebygolrwydd  tywyli  ac 
anmberffaitb  o  un  corph  a  wneir  trwy  rwystr- 
iad  pelydr  yr  haul ;  ond  y  r  ttxwv  y  ddelw^  yw 
y  corph  ei  bun  sydd  yn  achosi  y  cysgod. 
AuTTiv  TTju  eixova^  gwir  dd^fw,  a  arwyddant  y 
pethau  eu  hunain  sydd  yn  dyfod  i  ni  trwy 
weinidoffaeth  Crist  FeHy  y  deall  Chrysostom 
a  Theopnylact,  ac  eraUl,  y  geiriau. 


DEN 


Z11 


DEO 


DELLT,  unigol,  DELLTEN,  (dell)  fflochen- 
8u,  ais,  esjth,  delltwaith  ffenestr.  Yr  oedd 
deilt,  ac  y  maent  eto,*  yn  cael  eu  harferyd  yn 
ngwledydd  y  dwyrain  i  wncuthur  llestri  a  hwy. 
Barn  $.  28.  Diar  7.  6.  2Bren.  1.  2.— 'Ynym- 
•idangos  trwy  y  dellL'  Cao.  2.  9.  Y  mae  efe, 
sef  Crist,  anwylyd  yr  eglwys,  yn  edrych  trwy 
íFenestri,  ac  yn  craffu  yn  fanwl  ar  yr  eglwys, 
yn  ci  Loll  ymddygiadau  mwyaf  dirgel ;  ac  yn 
edrydi  ami  gyda'r  hoffder  a*r  hyfrydwch  mwy- 
ai  .erchog.  Beblaw  hyny,  mae  yn  ymddangos^ 
neu  yn  ymflodeuo  trwy  y  dellt,  fel  y  gallo  yr 
eglwys  ei  wele&  fel  blodeuyn  liardd,  pôr-arogl, 
er  ei  badfywiad  a*î  cbysur.  13*^^*^)1^  ÌÜ  7*^' 
2^  yn  biodeuOj  sef  yn  tori  allan  fel  bloMeu'yn 
aMderchog,  trwy  ddellt  y  eiosk,  neu  y  deildy.f 
Yr  holl  holi  gysgodaa  gynt,  a  boll  ordinhadau 
jr  efengyl,  ydynt  fel  dellt,  trwy  ba  rai  y  mae 
Crist  yn  ymddangos,  ac  y  mae  y  duwiolion  yn 
edrychÄT  ci  ogoniant.  2  Cor.  3.  18.     - 

DEîf  Ä.S,  [jpK)bloffatdd.']  Nid  oes  genym  ycb- 
waneg  o  banes  am  y  gwr  hwn,  ond  ei  fod  yn 
foren  yn  broffeswr  Cristionogaetb ;  a  hwyracb 
jn  bregethwr.  Bu  dros  amser  yn  wasanaetb- 
gar  i  Paul,  pan  oedd  yn  garcbaror;  ond  a'i 
gadawodd  oddentu  y  flwyddyn  65,  i  ddilyn 
rbjw  alwedigaeth  fydol,  er  mwyn  elw.  Col.  4. 
14.  2  Tim.  4.  10.  Dywedir  iddo  syrthio  i  gyf- 
eiliornad  Ebion  a  Cberintbns,  y  rbai  a  wadent 
Dduwdod  Crist.  Y  mae  eraill  yn  barnn  oddi 
wrth  CoL  4.  14.  iddo  gael  edifeirwcb  am  ei 
bechod,  a  dycbwelyd  at  Paul  dracbcfn  i  weini 
iildo  yn  ei  gadwvnau. 

DEMETRIUS,  [yn  pertkyn  i  yd]  gôf  arian 
vn  Epbesus.  Act.  19.  24. — Crybwyllir  am 
Gristion  rhagotol  o'r  enw  bwn,  a  gair  da  iddo 
ganbawb.  3  loan  12. 

DENU,  (dan)  hudo,  llitbio,  gogwyddo  uu  i 
7w  beth  trwy  dwyll  a  dichell,  neu  trwy  eiriau 
leg  a  tbîriondeb.  Geiriau  denu,  geiriau  dar- 
Uyilol,  aireitbiol,  cymhenol,  gwag  ogoneddus ; 
yn  boddban  cîustiau  yn  merwino,  yn  lie  eglur- 
liau  y  gwirionedd  er  adeiladaetb  ysbrydol.  Y 
mae  yr  apostol  yn  gosod  geiriau  a  ddysgir  gan 
yr  Ysbryd  Glan  raewn  cyferbyniad  i  eiiiau  a 
^idysgir  gan  ddoetbineb  ddynol ;  ac  yn  gwrtb- 
od  y  naUI  yn  iphregetbiad  yr  efengyl,  ac  yn 
arferyd  y  lleill,  gan  gyd-faron  petbau  ysbrydol 
á  phethau  ysbrydol.  Yn  j  wisg  a  roddodd  yr 
Ysbryd  am  danynt  y  mae  y  gwirioneddau  dwy- 
f'^i  yn  ymddangos  oreu ;  aC.  nis  gellir  cu  newid 
teb  fed  mewji  perygl  o  wneuthur  cam  a'r  gwir- 
ionedd. Î  Cor.  2.  4,  13.—*  Mi  a'i  denaf  bi,  ac 
a'idygaf  i'r  anialwch.*  Hos.  2.  14.  Y  mae  yn 
y  geiriau  gyferbyni^id  at  ddygiacf  Lsiacl  o'r 
Aipht  i'r  anialwcb,a  Jbrwyddo  i  >vlad  yr  add- 
cwid.  Yr  Arglwydd  a'u  denodd  hwynt  o'r 
Aipbt,  trwy  weinidogaetb  Moses  ac  Aaron ; 
f«lly  y  mae  yn  ^addaw  eto  denn  ci  boM,  trwy 
weinidogaetb  yi  efengyl,  ©'r  cytiwr  wrtli  naur, 

*  Owel  8haw>ft  TraveH  p.  «07. 

t  Qwel  ParUrant.— Mr.  T  WiUÌÄms.— Mr.  Uanoer  ar  y 

48 


0  gaelbiwed  pecbod,  cbwantau  bydol,  a  digrif- 
wcb  cnawdol,  i  fyned  ar  bererindod  i  ymofyn 
am  wlad  well ;  ac  wedi  cefnu  ar  yr  Aipbt,  y 
mae  yn  addaw.  dy  wedyd  wrtb  fodd  en  calon ; 
sef  eu  baddysgu,  en  dyddann,  a'u  cynnal  yn 
mbob  amgylcbiad  cyfyng  a  gofidus  a  gyfar- 
fyddai  à  bwynt,  a  rboddi  iddynt  gyflawnder  o 
bob  benditbion  ysbrydol,  iV  cynnal  ar  eu  taith 
i'r  Ganaan  nefol.  i  mae  yr  un  g^ir  yn  cael  ei 
arferyd  mewn  pertbynas  i  Japbetb,  '  Dnw  a 
belaetba  ar  Japbetb;'  Heh.  Duw  a  ddena 
(nflfî)  Japlietb ;  sef  ei  biliogaetb,  y  Cenedl- 
oedd,  trwy  «yr  efengyl,  i  breswylo  yn  mbebyll 
Sem ;  sef  i  gyiranogi  o  boll  freintiau  ysbrydol 
yr  luddewon.  Gen.  9.  27.  Act.  11.  18.  a  17.  4. 
a  18.  4.  a  19.  8.  a  28.  28,  24.  loan  6.  44. 

DEOL,  ide-ol)  Llad.  Exilium  ;  gwr  deol, 
exul ;  alltuaio,  gym  allan  o  wlad ;  rbann,  ys- 
garu, — *  Pwy  by  nag  ni  wnelo  gyfraith  dy  Dduw, 
9  cbyfraitb  y  brenin,  gwneler  bam  yn  ebrwydd 


amo  eí^  pa  un  bynag  ai  i  farwolaetb  ai  I'w 
ddeol,  ai  i  ddirwy  o  dda»  ai  i  garchar.'  Ezra  7. 
27.  Y  mae  deol  yn  cael  ei  enwi  fel  un  o'r 
cospedigaetbau  am  anufudd-dod  i'r  gyfraitb,  ac 
i'r  brenin  Artaxerxes. — fieol  {Heh,  ID")©)  neu 
diwreiddio  un  o'i  wlad,  ac  oddiwrtb  ei  bobla'i 
genedl. — *A  hwy  a  welsant  i  ti  feicbiau  cel- 
wyddog,  ac  acbosion  deol.'  Galar.  2.  14.  Ilwy 
a  welsant  i  ti  feicbiau  celwyddog,  neu  wagiedd, 
wedi  eu  bwrw  allan.  Dr.  Blayney.  Y  mae  ein 
cyfieithiad  ni  yn  golygu  fod  y  projihwydi,  a'u 
gweledigaetbau  gwag  celwyddog,  yn  acbos  o 
ddeol,  neu  alltudio,  y  bobl  o'r  wlad,  trwy  wen- 
ieitbio  iddynt  yn  eu  pecbodau,  yn  lie  eu  galw  i 
edifeirwcb,  yr  byn  a  fnasai  yn  debyg  o'u  cadw 
yn  eu  gwl&d.  Mae  cyfieitbiad  y  Dr.  B.  yn  gol- 
ygu parbad  y  propbwydi  y n  yr  un  celwydd  cyn 
ac  wedi  y  caetniwed.  *■  Yvfj  a'tb  iacb&  Ì  medd 
yr  Arglwydd.'  Nid  dy  brophwydi ;  canys  ni 
cbeir  dim  ond  celwydd  a  diflasrwydd  ganddynt 
hwy;  oberwydd  y. maent  yn  parhau  o  hyd  yn 
yr  un  gwagedd  achelwydd.  Jer.  2.  8.  a  6.  31. 
a  14.  14.  a  23.  16.  a  27. 14.  a  29.  8,  ^.  Ezec. 
13.  2. 

DEOR,  (dc-gor)  toriad  allan,  ymddangosiad, 
dyfod  allan  o'r  plisgyn,  bwrw  y  plisgyn.  *  Fel 
petris  yn  eistedd,  ac  heb  ddeor,  yw  yr  hwn  a 
helio  gyfoetbyn  annbeilwng.'  Jer.  17,  11.  Fel 
petris  yn  eistedd  ac  heb  ddodwy.  Dr.  M.  Felly 
y  mac  y  Dr.  Blayney  yn  cyfieitbu  y  geiriau. 
Petris  yn  eistedd  ac  heb  ddodwy,  sydd  yn  eis- 
tedd ar  wyau  rhyw  aderyn  arall,  nad  ydynt 
eiddo;  felly  y  mae  yr  bwn  a  helio  gyfoeth  yn 
annbeilwng,  (  JsSìCÖS  ÿÔ)  "^^  ^^^y  wniawn 
hawj,  barn,  a  chytiawnder,  Fel  y  mae  y.  rbai 
ieuainc  wedi  en  deor  a  phlueni,  yn  ehedeg  i 
tfwrdd  at  eu  rhyw  eu  hunain,  felly  y  gwna  cy- 
foetb  nad  ydyw  yn  gyfiawn  yn  eiddo  un.  Mae 
ein  cyfieithiad  ni,  a'r  Saesonaeg,  yn  rboddi  gol- 
y«i;iad  arall  ar  y  gymhariaeth ;  oblegid  fel  petris 
\  n  nythu  ar  lawr,  y  maent  yn  eistedd  yn  ami 
h(^)  ddeor,  Y  maent  yn  gorfod  gadael  eu 
hwyan  yn  ami,  gan  ofn  anifeiliaid,  own,  helwyr, 


DEB 


.3Í8 


DEB 


6.  Luc  12.  20. 
Qwrth-fynu,  cy- 


adarwyri  tc  yr  hyn  sydd  jn  rhynu  yr  wyau 
a'a  gwoeyd  yo  ddinrwyth.  Dichon  gwlawo^- 
ydd  a  gwlybaniaeth  befyd  ea  dyfetha,  Feify 
y  mae  yr  hwn  a  helio  gyfbèth  trwj  drawsder 
ac  angbyfiawnder;  ni  bydd  iddo  fifrwytb,  lies, 
na  tnwyniaDtparbansonoDyiit  Yn  banor  ei 
ddyddiau,  neu  yn  foan  y  gedy  bwynt,  trwy 
fara  Daw  arno ;  ac,  yn  ei  ddiweidd  ynfyd,  ffol, 
ac  cuog  fydd. — Y  gair  ffeb.  i^J  a  gyfieitbir 
ynfyd^  a  arwydda  nid  yn  unig  diflFyff  synwyr, 
ac  felly  yn  ynfyd  ac  yn  wrthddrycb  o'n  toatari ; 
ond  befyd  un  o  foesan  drwg,  dybiryn,  cyflaian- 
wr,  drwg-weitbrcdwr,  Deut  32.  6,  21.  1  Sam. 
25.  25.  2  Sam.  8.  33,  34.  Arwydda  ynfyd- 
rwydd,  drwg,  dybirwcb.  Felly  y  bydd  y  cy- 
foetbog  angbynawn  yn  ei  ddiwead;  a^i  becbod 
a'i  euogrwydd  yn  cyd-orwedd  éLg  ef  yn  y  bedd, 
ac  yn  cyd-gyfodi  gydag  ef  yn  y  fam.*  Salm 
52.  5,  6,  7,  a  55,  23.  Diar  23. 
•  DERBYN-IAD,  (erbyn)  1 
meryd,  caffael,  oael,  cynnwys.  1  Bren.  8.  34 
— 2^  Croeaawu,  an^geleddn,  llettya.  Act  28  1. 
— 3«  Oymeryd  petb  yn  garedig  ac  yn  ddiodd- 
efgar.  Job  2.  10. — 4.  Cyfranogi  o  fendithion, 
yii  ateb  i  weddi  at  D4fiw  am  danynt  Mat  1. 
8. — 5.  Cymcryd  i  mewn  yn  aeìod  o  eglwys 
neu  deulu  Duw.  Rbof.  14. 1, 8. — 6.  Cynny»- 
gaeddiad  à  doniau  yr  Yabryd,  a'r  sylwedd  cyn- 
nwysedig  yn  addewidion  Daw,  Act  1. 18. 
Heb.  10.  36.— Gall  Duw  yn  addaa  ddywedyd, 
yn  wyneb  pob  petb  gydd  gan  bob  crcador  yn  y 
nef  ac  ar  y  ddaear,  *  Pa  betb  sydd  geny  t  ar  nas 
derbyniŵtr  1  Cor.  4.  7.  re  cymerai  Daw 
ei  roddion  oddi  wrtbynt,  ni  byddent  mewn  bod 
mwyacb.  Y  mae  dyn  yn  boUol  oU  le,  ac  yn 
becbadurus  iawn,  pan  y  mae  yn  gorfoledda  fel 
pe  b^ai  beb  dderbyn.  Mae  Daw  yn  ffynon 
fawr  ddibysbydd,  beb  elsiaa  dim;  ond  yn 
rboddi  i  bawb  fywyd,  ac  anadl,  a  pbob  petb 
oil. 

Y  mae  Crist  yn  derbyn  galla,  cyfoetb,  cad- 
ernid,  doethineb,  anrbydedd,  gogoniant  a  ben- 
dithi  pan  fyddo  ei  bobl  yn  ea  baddoliadaa,  yn 
cydnabod  eu  bod  ganddo,  a'i  fod  ef  yn  anfeid- 
rol  deilwng  o  bonynt  oil.  Dat  5.  12.  Nid 
ydynt  yn  rtioddi  dim  iddo,  ond  yn  cydnabod 
ea  bod  ganddo^  gyda  boddlonrwydd  a  llawen- 
ydd  ysbryd. 

Yr  ydym  ni  yn  derbyn  Crist  lesu  yr  Ar- 
glwydd,  wrtb  .greda  yn  ei  en w,  sef  creda  ynddo 
am  iecbydwriaetb  yn  gyflawn  yn  ol  tystiolaetb 
Duw  yn  y  gair  am  dano.  loan  1.  12.  Col.  2. 
0.  X  mae  yr  enaid  yn  gweled,  yn  nrjch  y 
gair^  addasrwydd  cyâawn,  ac  anfeidrol  ogon- 
iant,  yn  ei  Bersòn,  ei  waitb,  a'i  swyddan,  i'w 
gyflwr  gwael  fel  pecbadur ;  yn  ymfoddloni 
ynddo ;  yn  ei  ddewis  fel  yr  unig  wrtbddrycb 
bardd  yn  ei  olwg,  ac  addas  i'w  gyflwr ;  yn  ym* 
ddiriod  ynddo  yn  unig ;  ac  yn  ymroddi  iddo  yn 
hoUol  ac*  yn  gjflawn,  am  byth,  gorpb,  enaid, 
amser,  a  meddiannau.     Nid  oes  neb  f  n  derbyn 


*  Ov«l  ParkhofBt,  a  Br.  Bhyn^* 


Crist  yn  wirioneddol,  beb  ymroddiad  o  bonynt 
eu  bunain  iddo  yn  gyflawn.     Phil  3.  8. 

*  Derbyn  yr  impiediic  air,'  yw  ei  wrando,  ei 
ystyried,  ei  gredn,  ei  garu,  ymorpbwys  arno, 
ac  ymostwng  iddo.  lago  1.  21.  Duir.  U,  1. 

'  Dyn  anianol  nid  yw  yn  derbyn  y  pethan 
sy^dd  0  Ysbryd  Duw ;'  nid  ydynt  yn  gftneT&á' 
wy  ganddo ;  rhaid  iddo  gael  ci  wneutbur  yn 
ysbrydol  cyn  y  cymeradwyo  ac  y  derbynio 
bethaa  ysbrydol ;  ond  .anian  sandaidd  a  dder- 
byn betfaaa  sanctaidd,  ysbrydol,  fel  yr  unig 
betbau  addas  a  cbymbwys  iddi«     1  Cor.  2. 10. 

Derbyn  wyneb,  a  arwydda,  weitbiau,  cymer- 
adwyo, croesawa  yn  barchui ;  (Gen,  32.  20.) 
weitbiau  bod  yn  dneddol,  nntuol,  mewn  barn 
rbwng  gẁr  a  ffŵr,  yr  byn  sydd  yn  angbyfiawn- 
der,  ac  yn  wanarddedig  gan  Ddnw.  Lef.  19. 
1Ô.,  Exod.  23:  3r  Deut  16.  19.  Job  18. 10. 
Dlar.  18.  5.  lago  2. 1, 9. — •  Nid  oes  derbyn 
wyneb  ger  bron  Duw.'  Rbof.  2. 11.  Deut 
10.  17.    Gal.  2.  6.  Epb.  6.  9.  1  Pedr  1.  17. 

*  Betb  fydd  eu  derbyniad  bwy  ond  bywyd  o 
feirwf  Rbnf.  1}.  15.  Derbyniad  yr  luádewon 
yn  ol  i. bedd  web  a  fiafr  Duw,  ac  i  fwynhad  o 
boll  fendithion  a  breintiau  yr  efeogyl,  trwy 
ffydd  ^n  Ngbrist  Y  mae  y  gair  Or.  izpomf- 
^'Ç»  y^  gynnwysfawr  bynod,  ac  a  arwydda  y 
fatb  ddcrbyniad  ag  a  roddai  un  i'w  gy&ill  an- 
wylaf.  Felly  y  mae  Paul  yn  dymuned  kr  Phile- 
mon i  dderbyn  Onesimus  yn  garedig,  gan  ladd- 
eu  ei  koll  feiau.  Adn.  12.  Arwydda  en  bym- 
cbweliad  mewn  gwir  ediferwch,  ó  wlad  bell 
angbredioiacth ;  eu  dyfodiad  yn  ol  trwy  flfydd: 
a'u  derbyniad  llawen,  y  fatb  a  gafodd  y  mab 
afradlon  gan  ei  dad.  Luc  15.  32.  Beth  fydd 
ond  bywyd  o  feirw,  byny  yw,  bydd  y  fath  ddi- 
wygiad  gogoneddus  cyffredinol  yn  cydfyncd  a'r 
orucbwy liaetb  rasol  hon  tuag  at  jr  luddewon 
fel  y  bydd  yn  fatb  o  adgyfodiad  ysbrydol, 
grasol,  o  farwolaeth  pecbod  a  damnedigaeth,  i 
lywyd  a  rbyddid  gogoneddus  a  gorfoleddus. 
Deut  29.  28,  Ezec.  37.  16—22.  Dat  11.  11. 
Epb.  2.  12.  2  Cor.  5.  18—20. 

*  Yn  baeddu  pob  derbyniad.'  1  Tim.  1. 10. 
Fel  y  mae  y  gair  yn  wir  ac  yn  ffyddlawn  o  du 
yr  Arglwydd,  yr  hwn  a'i  llefarodd  ac  a'i  tyst- 
iolaetbodd,  y  mae  yn  baeddu  derbyniad  cyfai- 
çbol  i'r  amlvgrwydd  a'r  sicrwydd  o  hooo,  set* 
pob  derbyniad  cyflawn,  dilys,  sicr,  diolchgar, 
gorfoleddus,  a  fe<k  dyn  el  roddi  iddo.  Y  luae 
yn  air  o  anfeidrol  bwys  i  ni,  sefi  '  dyfod  Icsu 
Grist  i'r  byd  i  gadw  pechaduriaid ;'  ac  y  mac, 

0  ran  y  gwirionedd  o  bono,  yn  goiphwys  ar  y 
sylfaen  gadarnaf,  sef  gwirionedd  Duw.  yr  hwn 
y  mae  yn  anmhosibl  iddo  fod  yn  geiwyddog. 

1  Tim.  4.  9.     2  Tim.  2.  11. 

DERNYN,  (dam)  darh  bycban,  llain,  rhen- 
yn,  llcinell,  clwtyn.  1  Sam.  2.  36.  Y  gair  a 
gyfieitbir  demyn  yn  Marc  2.  21.  a  gyfieitbir 
iLin  yn  Mat  9. 15.  * 

DERW-EN,  Gr.  ôpuç,  (drys)  Llad.  QvEJi' 
CUB  ;  dâr,  mesbrei).  Dywed  Linnaeus  fod  ped 
war  ar  ddeg  o  ryirogaeUiau  o  bonynt    Dy^red 


DKU 


d79 


DBW 


Miller  fod  again  math  o  hopynt  Y  maest  yn 
2;oed  anniben  yn  tyfa,  ond  o  hir  barhad.  Cad* 
want  yn  sychion  oeu  yn  wlybion,  am  flynydd- 
oedd  heb  vraethygu.  Am  eu  bod  ya  goed  can* 
ad-frig,  cysgod-fawr,  y  byddent  arferol  gynt  o 
cistedd,  addoli,  a  chladdu  danynt.  Am  eu  bod 
yn  goed  caled,.  parhans,  y  gwnaent  «Idelwau  o 
'hoDvnt.  Gen.  35.  8.  1  Cron.  10.  12.  1  BroD. 
13.  Ì4.  Esa.  44. 14.  Ezec.  6.  13.  Hoft.  4.  13. 
Dtrw  Basan  oedd  yn  cael  eu  cyirif  y  rhai  goreo; 
am  hTDy  y  gwnaent  rwy&n  o  honynt  Ezec. 
Jk  6— Llywiawdwyr,  a  gwyr  cedyrn  a  nérthol 
a  gyffelybir  i  dderw  Basan,  ucbel,  a  chedyrn,  i 
ddpodi  en  gallu,  ea  cadernid,  a*a  haddasrwydd 
u  herwydd  hyny  i  fod  yo  gýsgod  ac  yn  amddi- 
fjDÍa  i  erfulL  Esa.  6.  13.  Zeih.  11.  2. — Mae 
y  genedl  luddewig  yn  cael  ei  chyffelybu  *  i'r 
ilwyfen  a'r  dderwen ;  y  rhai  wrth  fwrw  eu  dail 
y  inae  eu  sylwedd  ynddynt :'  felly  o  dan  bob 
[Fofedigaeth,  cerydáon,  a  barnedigaetbau,  y 
mae  yndoi  had  sanctaidd,  yr  hwn  a  fydd  ei 
sylwedd  hi,  ac  o  herwydd  hyny,  ni  Iwyr  ddy- 
fethir  bi ;  eithr  blagnra  eto  ar  ol  pob  ystorm  a 
gauaf  dn.  Yr  podd  Crist  ynddi  yn  had  sanct- 
aidd,  cyn  ei  ddyfodiad  yn  y  cnawd ;  ac  eto,  er 
Iŵd  yr  luddewon  yn  bresenol  yn  elynion,  o  ran 
yr  efengyl ;  eithr  o  ran  yr  ^tholedigaeth,  car- 
edigion  ydynt,  oble^d  y  tadan ;  canys  diedi- 
faros  yw  donian  a  gflJwedigaeth  Duw.  Y  Gwar- 
edwr  a  ddaw  allan  o  Sion,  eto,  ac  a  dry  ymaith 
annnwioldeb  oddiwrth  Jacob.  Rhufl  11.  26 — 
30.  Mae  yr  hen  wreiddyn  yn  sanctaidd,  trwy 
gyuamniod  tragywyddol  Daw  ag  Abraham; 
trwy  yr  nn  cy£ammod  y  mae  y  cangenau  hefrd 
ft'ily;  er  tori  rhai  o  honynt  ymaith  trwy  ang- 
hrediniaeth.     Rhuf,  11.  16,  17. 

DETHOL,  dewis,  neillduo.    Edr.  Ethol. 

DEUBAR,  (dan-par)  deuryw,dau  fath.  *Yn 
ol  tafodiaith  y  ddenbar  bobl.'  Neb.  13.  24.— 
araryw  bobl.     Reb.  pool  a  phobl. 

DETJDDEG,  neu  DEU-AK-DDEG,  deg  a 
dan,  Mewn  cyfeiriad  at  ddenddeg  Uwyth  Is- 
rael—y  deuddeg  torth  o  fara  gosod — y  cymer- 
odd  Crist  iddo  ddenddeg  apostol,  athrawiaeth 
pa  rai  sydd  yn  cael  «a'  galw  y  deuddeg  seren 
yn  y  goron  ar  ben  yr  eglwys  efengylaidd.  Dat. 
1-.  l.-rDy^edir  fod  deuddeg  m'ú  o  bob  un  o 
Iwytbau  Israel  wedi  eu  selio ;  (pen.  vii.) — bod 
i'r  Jerusalem  newydJ  ddenddeg  porth  :  (pen. 
xxi.)— a  bod  pren  y  bywyd  yn  dwyn  deuddeg 
rliyw  ffrwyth.    Pen.  22.  2. 

DEUGAIN,  dau  ugain.  Yr  oedd  yr  ysbaid 
l»wn  0  amser  yn  cael  ei  ystyried  yn  gysegredig. 
ibferir  yn  ^r  ysgrythyrau  y  rhif  deugain  yn 
^^\  mewn  achos  o  gy8tuad,^darostyDgad  a 
cbospedigaetb.  Moses  aM  darostyngodd  ei  bun 
ddwy  waith  d deugain  niwrn'od  mewn  ympryd 
a  iwcddi.  Deut  9.  9, 18. — Ymprydiodd  Elias 
ddeugain  niwrnod.  1  Bren.  19.  8. — F j}ly  y 
gwnaethein  Harglwydd  hefyd.  Mat.  4.  2.  Ueu- 
gain  DÎwmod  y  Grawys,  yn  goffadwriaeth  am 
irny,  a  gyfeiriant  at  yr  un  peth. — Deugain 
fiiwrnod  o  oediad  a  roddwyd  i'r  Ninifeaid  i  ed- 


ifitfhaui  Jonah  3.  4. — Oystuddlwyd  Israel  am 
eu  pechodau  yn  y  r  anialwch  ddeugain  mlynedd. 
Num.  14. 33,  d4.-^Dengai|i  mlynedd  ygwnaeth 
yr  Arglwydd  yr  Aipnt  3m  ddiffeiihwoh  ao- 
rheithiedig  ac  anghyfaneddol  am  ei  bi^dwnaeth 
i  Israel  Ezec.  29.  11 — 14. — Deugaiu  niwrnod 
y  byddai  pob  gwraig  yn  aflan  os  esgorai  ar 
wrryw.  Lef.  12.  4.— Deugain  niwrnod  a  deu- 
gain nos  y  gwlawiodd  yr  Arglwydd  ary  ddaear 
yn  y  dilyw.  .  Gen»  1.  12, — Deugain  niwrnod  y 
y  dygod'd  Ezeciel  anwiredd  tŷ  Judab.  Ezec. 
4.  6. — Deugain  niwrnod,  dair  gwaitb,  y  preg- 
ethodd  Noah  edifeirwch  i'r  hen  fyd.  Gen.  6, 
3.~^Deagain  niwrod  wedi  ei  adgyfodiad  yr  es- 
gynodd  Crist  i'r  nefoedd.  Act  1.  3 — ^9. — Ys- 
paid  deugain  mlynedd  a  roddodd  efe  Tr  ludd^ 
ewon,  wedi  ei  groeshoeiio^  i  edifarhau,  cyn  di- 
nystrto  eu  dinas  a'r  deml  gan  y  Bhufeiniaid. — 
Deugain  ffwialenod,  yn  unig,  yr  oedd  bamẁyr 
i  roddi  i  ddrwg-weithredwyr.     Dent  xxv. 

DEÜNAW,  wvth  a  deg.  Gen.  14. 14.  2 
Cron.  11.  21. 

DEUTERONOMIUM.  Y  diweddafpbum 
llyfr  Moses;  a  elwir  felly  oddiwrth  y  gair  &r, 
áeuT€povofjLiovy  yn  arwyddo  ai'-adroadiad  o*r 
gyfraith,  Gun  fod  y  ^enedlaeth  a  ddaeth  allan 
o'r  Aipht,  yn  gyffredmol  wedi  marw,  y  mae 
Moses,  ychydig  ddyddiau  cyn  ei  farwolaeth,  yn 
ail  adrodd  crynodeb  o'r  teithiau  yn  yr  anial- 
wch, ac  agiryw  o'r  cyfreithiau  a  roddwyd  fdd- 
ynt.;  ac  yn  yohwanegu  rhai  newyddioti,  fel  y 
gellfr  gweled  yn  pen.  i — xxv.  Mae  yn  rhoddi 
iddynt  amryw  gynghorion  difrifol  syrol;  yn 
dangos  y  melldithion  a  fyddai  iddynt  am  an- 
ufudd-dod,  a'r  bendithion  0  ufudd-dod.  Pen. 
xxvi  hyd  xxxi.  Ychwanogwyd  y  bennod  ddi- 
weddai^  yn  rhpddi  banes  am  farwolaeth  Moses, 
can  Josuah,  neu  gan  Ezra,  pan  gas^lodd  efe  y 
Syfrau  yn  nghyd.  Mae  rhai  vn  bamu  mai 
Moses  ei  huny  trwy  ysbryd  prop&wydoliaeth,  *a 
ysgrifenodd  haneis  ei  farwolaeth  ei  hun.  Mae 
cyfansodiad  y  llyfr  hwn  yn  fwy  addumol,  dyr- 
chafodig,  ac  ardderchos ;  ac  hefyd  yn  fwy  eglur 
ac  ymaríerol/  na'r  Deili  0  lyfrau  Moses.  Edr. 
Ezra,  MosBS. 

DETJWCH,  (dyfod)  galwad  ac  annogaeth 
wirfoddol  i  ddyfod,  Exod.  16.  9.  Esa.  1.  18. 
a  55.  1.     Mat  11.  28.  a  25.  34.    Edr.  Dyfod. 

DEWIN-IAID,  (dew)dewinydd,duwinydd, 
chwiliogydd ;  un  ag  ysbryd  y  duwian  ynddo ; 
dywedwr  pethan  anamlwg.  Arferent  y  gair 
Dew  gynt  (oddiwrth  y  gair  Deus,  a  0eoç)  yn 
He  y  gair  Ihito,  GWel  Act  4.  39.  cyfieithiad 
W,  S.  Nid  yw  y  gair  dewin,  ran  ei  ansawdd, 
yn  cario  un  ystyr  drwg  mwy  na  da ;  ond  fel  y 
mae  trwy  arferiad  c3rffredinol  yn  cael  ei  gymer- 
yd  mewn  ystyr  drwg.  Arferir  y  gair  yn  yr  ys- 
grythyrau mewn  ystyr  drwg,  am  ddynion  drwg 
twyllodrns,  yn  hudo  dynion  ar  eu  hoi,  er  mwyn 
elw,  trwy  gymeryd  amynt  hysbysu  rhyw  ddir- 
diiirgelwch  am  betbau  i  ddytbd.  Y  mae  wyn- 
eh  Duw  yn  erbyn  y  dyuion  a  ymofyno  à  dew- 
iniaid.    LeC  19.  31.  a  20.  6,  Jer.  27.  ».  Zech; 


DEW 


S80 


DEW 


10.  2,    £dr.  Bbüdiwb»  Gonsurwb,  DABoaAir- 


WR. 


DEWINIAETH,  (dewin)  chwiliogaeth,  dew- 
ÍDÌOy  dadgaddioyneuhysbysa  rhyw  ddirgeiwch, 
trwy  ry w  gyfaredd,  *  Onid  dyma  y  cwpftu  yr 
yfai  fy  arglwydd  ynddo,  ac  yr  arferai  ddewin- 
laeth  wrtho?'  Gen.  44.  5,15.  Y  mae  ibai 
beirniaid  dysgedig  yn  cyfieitha  y  rban  ddi- 
weddaf^*r  adnod  fel  hyn  :  'Ac  yr  ymofynai  yn 

fanwl  am  dano.'  ^;^  'Bjnî'^  Wnî  JAlHl  ^  ^^^^^^ 
ymofyn  yr  ymofynai  efe  am  dano. — Adn.  15. 
■  AnS*^  0)15  ^  wyddoch  chwi  yr  ymofynai 
gwr  o'm  bath  i  yn  fanwl  Ì  neu  gan  ymjofyn  yr 
ymofynai  ywr  o'm  hath  i  ì  Mae  yr  un  gair  yn 
cael  ei  gyfìeithu  da  y  gvm^  neu,  mi  wn  ti  wy 
brofiad  ac  ymofyniad  raanwl.  Gen.  30.  27. — 
Dysgwyl  yn  ddyfal^  l.Bren.  29.  83.  Nid  teb- 
ygol  fod  y  patriarcli  ^m '  ymddan^os  fel  dewin 
iddynt ;  ac  ni»  gallasai  golygwr  ei  dỳ  feddwl  ei 
fod  yn  arfer  demniaeth  wrth  y  cwpan,  gan  ei 
fod  yn  medru  dywedyd  y  ffordd  yr  ^eth  y 
cwpan  wedi  iddo  fyned.  Y  mae  y  cyfieithiad 
arall  yn  rboddi  ystyr  bawdd,  naturiol,  a  mwy 
a^das  i  Joseph.  Gwel  Cald.  Ainsworth,  Park- 
burst,  Christian  Observer  for  Ì  804.  (Y  raae 
cin  cyfieitbwyr  ni,  a'r  Saesonaeg,  ve.  i  dylyn  y 
LXX) — Gan  fod  Daw  y  nefoedd  yn  drech  na 
Satan,  a'i  ddoniaa  yn  ddiedifarus,  '  Nid  oes 
swyn  yn  erbyn  Jacob,  na  dewiniaetb  yn  erbyn 
Israel.'  Num.  23.  23. — *  Oedd  ga^ddi  ysbryd 
dewiniaetb.'  Act.  16.  16.  Gr»  rvsufia  TzuSut- 
vov,  ysbryd  pythion  : — Heb,  «jf^g  pithin^  sarph, 
y  mae  banes  cenedlig  fod  y '  gau  dduw  Apollo 
wedi  lladd  sarph  ofnadwy  iawn ;  oddiwrtb  hyny 
galwyd  ef  y  Pythian.  Yr  oedd  delw  fawr  iddo 
yn  Pytho,  neu  Delphi ;  ei  boll  atebion  pan  ym- 
gyngborent  ag  ef,  a  elwid  atebion,  neu  oraclau 
Python ;  a'r  offeiriades,  yr  hon  oedd  yn  eu  tra- 
ddodi,  a  elwid  Pytbia.  Oddiwrtb  byny.y  gel 
wid  ysbryd  dewiniaetb  yn  ysbryd  Pytbos,  yn 
arwyddo  y  cythraul,  yr  hwn  oedd  yn  meddianu 
y  ddynes.  Gwel  Leigh,  Parkburst,  a  Mallerus 
nr  Esa.  19.  3.  Dr.  Willet  ar  Let  20.  6.— Nid 
annbebyg  fod  yr  ha;nes  am  Apollo  yn  lladd  y 
sarph,  yn  gyfeiriad  traddodiadol,  tywyll,  at  y 
bropbwydoliaeth  yn  Edeu,  am  had  y  wraig  yn 
ysigo  pen  y  sarph.  Gen.  3.  15.  Fel  y  darfu 
Satan  wneotbur  defnydd  o'r  Sarpb  yn  Eden  i 
dwyllo  ein  rbieni 'cyntaf ;  felly  y  mae  seirpbyn 
mhob  oes  hyd  beddy w,  wedi  bod  mewn  cymer- 
adwyaetb  ucbel  grefyddol  gan  eilyn-addolwyr 
tywyll.* 

*Am  hyny  y  bydd  nos  i'cbwi  fel  na  chaffoch 
weledigaeth ;  a  thy  wyllwch  i  chwi  fel  na  chaff- 
och ddewiniaeth.'  Mic.  3.  6.  Fel  na  chaffoch, 
Heb,  oddiwrth.  Mae  y  geiriau  yn  cynnwys  cy- 
ioeddiad  o  farn  yr  Arglwydd  yn  erbyn  y  pro- 
phwydi  cyfeiliomus,  y  rhai  oeddent  yn  brathu 
a'u  dannedd,  ac  yn  cyboeddi  beddwch,  ac  yn 

♦  See  Oook'B  Enqnlry  into  the  Patrlarohal  and  Druidlcal 
BeligioD,  IntrodaotioQ. — Jenkins's  Beasonablenees  of  the 
OhrlBtian  Religion. — Jonea'g  Phlslologlcal  Disqulslton. — 
Complete  SvBtem  of  Qeoemphy— Owen»»  Natural  Hlatory  of 
8crp«vtB.--Newbqry»a  Oollection  of  Toyages. 


darparu  rbyfel  yn  erbyn  y  rhai  ni  rod  dent  yi. 
eu  penau.  Adn.  ö.  Nid  ydym  i  ddeall  y  geir- 
iau  fel  pe  buasent  erioed  wedi  cael  gwir  weled- 
igaeth, aV  Arglwydd  wedi  eu  bateb;  ond  yr 
oeddent  bwy  yn  haeru  hyny,  ac  yn  twyllo'} 
bobl  a'u .  celwyddan  er  mwyn  gwobrwyau,  i 
besgi  en  bunain.  Y  mae  yr  Ai'glwydd  yn  bw- 
gwth  gwarth  a  gwaradwydd  iddynt,  trwy  ddi- 
osg  eu  gwisg  ragri thiol  oddi  am  danynt,  a 
gwneuthur  eu  twyll  a'u  colwyddau  yn  amlwg  i 
I  bawb — peri  eu  haul  Cachludo,  a*u  dydd  ddno 
arnynt  Niil  à  gau  athrawon  yn  mlaen  yn 
mbell,  canys  eu  hynfydrwydd  fydd  amlwg  i 
bawb.  Nid  gweledigaethoddiwith  Dduw  yd- 
yw  gwaeddi  heddwcli  i  wrtbgilwyr.  â  Tim.  :î. 
9.  Jer.  28.  5—9.  a  29.  21,  23,  '  Ezec.  22.  28. 
DEWIS-IAD,  (dew)  Llad.  Deugkrb  :  de- 
tbol,.etbol.  Dewisiad  yn  yr  Arglwydd  o  ryw 
wrtbddrycb  at  ryw  ddyben  neu  wasanaeth,  a 
arwydda  ei  benarglwyddiaelh  anddibynol.  a'i 
bawl  gyfíawn  achyílawn  ynmbawbacyn  mhob 
peth.  Nis  gall  fod  cymhwysderau  addas  nievn 
un  creadur  ond  a  gyfrano  yr  Arglwydd  iddo, 
at  un  dyben  mwy  na^i  gilydd ;  am  hyny,  nis 
gall  «ei  ddewisiad  o  bono  dardda  o'i  addas- 
rwydd  i'r  pe^,  ond  a  rydd  ewyllys  a  pben-ar- 
glwyddiaeth  Duw.yn  ci  ddewis  ac  yn  ei  addaso 
i  hyny.  Nid  yw  Duw  yn  galw  neb  i  unrhyw 
swydd,  heb  addasrwydd  i'r  swydd :  ond  y  mac 
pob  addasrwydd  yn  tarddu  o  ddewisiad  yr  Ar- 
glwydd o'r  person  i'r  swydd  yn  rbagtìaouorol, 
a  rbagbarotoad  caiilynol  i  hyny ;  ac  wedi  hyny 
ei  alwad  a'i  ordeiuiad  i  weinyddu  y  swydd.  Y 
mae  dewisiad  neb  o'r  Arglwydd  yn  gadwedig- 
ol,  yn  gaiilynol  i'w  ddewisiad  ef  o  bonynt  hwy 
jn  Nghrist,  ac  yn  ffrwytb  ac  effaiîb  o  bono, 
loan  1Ô.  16,  19.     Edr.    Ethol,   Etholbdig- 

ASTH. 

/Yn  yr  hwn  y'n'dewiswyd  hefyd,  wedi  cin 
rbagluniaethu  yn  ol  arfaeth  yr  hwn,'  <fec.  Eph. 
1.  11. — exXripiitur^fUif^  have  obtained  an  inherit- 
ance— y  cavfsom  etifeddiaeth.  Y  gair  Groeg  a 
arwydda,  cael  neu  dderbyn  rban  yn  etifeddiaeth 
trwy  goelbren,  neu  rad  roddiad  un  «rail,  ac  nid 
trwy  ddim  doetbineb,  naillafur  o'r  eiddom  ciu 
bunain.  Cyfeirio  y  mae  yr  apostol  at  y  dull  y 
cafodd  yr  ísraeliaid  ^\lad  yr  addewid,  sef  pob 
un  ei  ran  trwy  goelbren,  a'r  rban  bono  oed<i 
yn  etifeddiaeth  iddo.  Yr  oedd'  llywodmeth 
ddirgelaidd  Duw  ar  y  coelbren  yn  dewis  ac  yn 
pcnderfynu  i  bob  un  ei  ran.  Num.  26.  55.  a 
33.64.  Mat  5.  6.  a  19.  29.  Eeb.  1.  4,  U.a 
6.  12.  Y  mae  y  gair  yn  gwbl  mown  ystyr 
oddefedig,  yn  arwyddo  raai  yn  hoUol  o  arfiieth^ 
cyj.ghor,  ac  ewyllys  Duw  y  dewiswyd  ac  y  gal- 
wyd bwy  yn  Nghrist  i  feddianu  yr  etifeddiaeth 
hon. — Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  ddcwisedig 
gan  Dduw  i'r  holl  swyddau  cvfryngol  aVgwaitli 
pertbynol  idd}nt;  ac  y  mae  ei  boll  bobl  yn 
dde^i^edig  ynddo.  Salm  65.  4.  Esa.  41.0.  a 
43.  10.  a  44.1.  a  49.  1. 

Dewisiad,  mewn  creadur,  a  arwydda  ei  waith 
o'i  wir  ewyllys,  yn  rbag-barchu  un  peth  rbagor 


DIA 


S81 


*EfA 


y  llaU.  Nid  y  w  ei  ci<}ewÌ8Ìad  o  bono  yn  ddi- 
gonol  sicrwydd  fod  ueillduol  ragoroldeb  yn  y 
gwrthddrycb  ei  bun,  ond  y  mae  yn  dangos  bar4) 
y  dewiswr  am  dano.  Dicbon  fod  gan  wabanol 
i>ersonau  wabanol  olygiadan,  a  gwahanol  farii 
am  yr  nn  gwrtbddrychaa ;  ac  am  byny  maent 
yn  ;;wneatbnr  gwahanol  ddewisiad.  Y  mae  y 
|)ethaQ  sydd  werthfawrocaf  gan  rai  yn  fwyaf 
dirmygedig  gan  eraill.  1  Cor.  1.  18 — 24.  2 
(>or.  2.  15. — Y  mae  dynion,  yn  gyfFredin,  yn 
iliwan-  g  i  ddewis  petbaa  yn  ol  yr  anian,  nen  y 
tneddiad  sydd  yn  llywodraetbn  arnynt  Y  mae 
dyn  o  syniad  ysbrydol,  sanctaidd,  yn  dewis 
petlmu  yr  Ysbryd ;  ond  y  mae  syniad  y  cnawd 
yn  t  lyniaeth  yn  erbyn  Dow ;  am  byny  ni  dde- 
wis  ddim  o  betban  Daw.  Dewisodd  Mair  y 
ilian  dda,  sef  Crist  a*i  iecbydwriaetb,  pan  ocdd 
Judas  yn  dewis  y  deg  ar  bugain  arian,  ac  yn 
gwertha  Crist  am  danynt  Luc  16.  42.  a  22. 
4.  loan  6.  701  Mat.  26.  14,  15.  Marc  14.  10. 
— Y  raae  dewisiad  calon  pob  un  yn  dangos  yr 
anmn  sydd  ynddo,  a'r  byn  y  mae  pawb  yn  ei 
•Idcwis  fydd  ea  rban  a^n  h\Btifeddiaetb.  Nid  yw 
y  rban  dda  yn  eiddo  i  neb,  na  Cbrist  yn  briod 
Ì  neb,  ond  y  sawl  svdd  yn  ei  ddewis  o  fiaen  pob 
peth.  PhiJ.  3.  13.  Can.  2.  16. 

DEWISOL,  (dewis)  detboledig,  rbagorol, 
dvmnnol.  Exod,  15.  4.  1  Sara.  9\  2.  1  bren. 
1121.  Can.  5.  15.  a  6.  9. 

DEWR-ION,  (dew)gwrol,  grymusol,  arwr, 
rhyaydd,  cadgun,  calonog.  Y  dewr,  er  gryro- 
nse«]  a  fvddo,  a  floeadia  .yn  cbwerw  yn  nytld 
diijofaint  Daw,  os  na  bydd  yn  ei  beddwch. 
Zeph,  1.  14.  Esa.  33.  Y. 

DIACHOS,  (acbaws)  dietbryb,  diberwydd, 
heh  ddim  yn  cymbell  nen  yn  gwoithredu  tuag 
at.—*  Byddwcb  ddiacbos  tramgwydd.'  1  Cor. 
10.  32.  {anpofnonot)  Y  gair  Groeg  aarwydda 
l>o'l  ein  bunain  yn  ddiJmmffwydd  ncu  ddi- 
[unymp,  Phil,  1.  10.  Hefyd,  ^od  yn  ddiacbos 
'  wymp  eraill,  neu  beri  i  eraill  becbu,  a  syrtbio. 
Vr  un  gair  a  gyfieitbir  dirwystr  yn  Act.  24, 
16.  Y  mae  yr  apostol  yn  cyngbori  y  Corintb- 
iaitl  fod  a  golwg  ganddynt  yn  en  boll  arfcriad 
"  bethau  cyfFredio, ,  megys  bwyta  gwabanol 
fwydydd,  &c.  ar  lesad  a  cbysur  eraill ;  a  bod 
yn  ddiacbos  iddynt  bŵy  becbu,  tramgwyddo, 
ncQ  dristau  :  ond  yn  mbob'petb  yn  gogoneddu 
Dnw,  ac  yn  rboddi  acbos  i  eraill  iV  ogon- 
eddu. 

*Âi  yn  ddiacbos  y  mae  Job  yn  ofhi  Duw  f 
Jab  1.  9,  Fel  pe  buasai  Satan  yn  dywodyd, 
ni  bjddai  neb  i'tb  wasanaetbu,  oni  Vai  dy  foci 
yn  ea  cyflogi ;  ysbryd  cbwantus  am  wol»r8ydd 
yn  peri  i  Job  dy  ofni,  a'tb  addoli ;  y  mae  yn 
cael  ei  elw  a'i  gyfoetb  drwy  byny,  ac  y  mae  ei 
gyfoetb  a'l  Iwyddiant  yn  gynortbwy  i'w  dduw- 
ioideb.  Y  mae  y  geiriau  yn  bentwr  o  gel- 
wyddan  yn  erlyn  Duw  a'i  was  enwog  Job ;  ond 
y  maent  yn  dangos  betb  y  w  barn  Satan,  a  barn 
pawb  sydd  yn  meddiana  ei  ypbryd,  am  Dduw, 
ac  am  ddawioUon.  Job  1,  21.  a  2,  10.  a  21. 
U,  15.    Mai.  1. 10.    Mat  16. 26.    1  Tim.  4. 


8.  a  6.  6.  Y  mae  Dafydd  yn  ei  berson  ei  bnn, 
ond  yn  benaf  yn  mbeson  Crist,  yn  acbwyn 
oblegid  ei  elynîon  ccdyrn,  diacbos,  y  rbai  a 
,  wnaetbnnt  gam  ag  ef  yn  ddiacbos.  Salm  69. 
4.  a  1 19.^78,  Kboddodd  CVist  acbos  teilwng, 
trwy  ei  infeidrol  gariad  a'i  ddaioni,  i  bawb  ei 
I  garu,  a  gelynion  diacbos  y w  ei  boll  ely nion, 

DIAOON,  Or,  dtaxovocy  (diacmios)  1.  Gwein- 
idog,  gwas ;  yn*  bonaf,  medd  Wetstèin,  un  yn 
gwasanaetbu  byrddau. — *Pwy  bynag  a  fyno 
fod  yn  fawr  yn  eicb  plith,  bydded  yn  weinidog 
(dtaxovoc,  yn  ddiaccn)  i  bawb.'  Mat.  20.  26. — 
,  Yna  y  dywedodd  y  brenin  wrtb  y  gweinidog- 
ion*  (rotç  acaxovoc)  wrth  y  diaconiaid.  ^ìat. 
22.  13.     loan  2.  5,  9. 

2.  Gwçinidog,  neu  was  i  Dduw.  Felly  y 
f)riodolir  ef  i  swyddogion  gwladol.  Rhuf.  13. 
4.  *  Gweinidog  Duw  ydyw  efe.'  (Oeou  yap 
dtaxovoc  e<nt)  Diacon  Duw  ydyw  efe, 

2.  Gweinidog,  neu  was  Duw,  neu  Grist,  yn  ei 
eglwys  i  bregetbu  yr  efengyl ;  Staxf/voc,  diacon^ 
diaconiaidy  y  w  y  gair  Groeg  am  y  gair  gweini- 
dogy  gweinidogioriy  yn  y  Ueoedd  canlynol :  1  ' 
Cor.  3.  6.  2  Cor.  6.  4.  a'll.  15,  23,  Epb.  3. 
7.  Col.  1.  7,  23,  25.  Felly  y  mae  Crist  ei 
bun  yn  cael  ei  alw, '  Gweinidog  yr  enwaediad  ;' 
Or,  Diacon  yreiiwaediad,  Rbuf.  15.  8.  Fel 
yr  oedd  efe  yn  luddew  genedigol,  wedi  en- 
waedu  arno,  yn  arwydd  o'i  rwymedigactb  i 
gadw  defodau  a  cbyfreitbiau  Moses ;  ac  a  gy- 
fyngodd  ei  weinidogaetb  i  ddefaid  cyfrgolledig 
tŷ  Israel.     Mat.  15.  24. 

4.  Y  mae  matb  neillduol  o  .weinidogion  yn 
eglwys  Crist  yn  cael  eu  galw  yn  ddiaconiaid, 
swydd  a  gorcbwyl  pa  rai,  yn  benaf,  oedd  go- 
falu  am,  a  gweini  i'r  tlodion.  Pbil,  1.  1.  1 
Tim.  3.  8,  12. 

5.  Y  mae  yn  cael  ei  briodoli  i  boll  ganlyn- 
wyr  Crist  yn  gyffredinol.  loan  12.  26.  *  Lie 
yr  wyf  fi,  yno  y  bydd  fy  ngweinidog  (o  aiaxoy- 
oÇffy  niacon)  befyd." 

DIAFOL,  Or,  dtaOoXoq  (diabolos)  Llad,  Di- 
AB0LU8 ;  Ffr,  Diable  ;  Ital,  Diavolo.  Hwn 
yw  y  gair  y  mae  y  LXX  yn  gyifredin  yu  ei 
roddi  yn  gyfieitbiad  oV  gair  Heb,  l^'O  Satan, 
1  Cron.  21.  1.  Job  1.  6,  7,  9,  12.' a  2.  1,  2, 
3,  4,  6,  7.  Salm  cix.  Zecb.  3.  1,  2.  Weitb- 
iau  £m6ouXo<;,  cynllwynwr;  [gwrthwynebwr,  yn 
y  cyfieitbiad  Cymreig.)  1  Sam.  28.  4.  2 
Sam.  19.22.  1  Bren.  5.  4.  Y  gair  Or,  dtaSo- 
lo<;  a  arwydda  gwrtbwynebwr,  cybuddwr,  c/- 
buddwr  ar  gam,  enllibiwr,  absenwr,  atbrodwr. 
Y  mae  yr  un  gair  yn  cael  ei  gvfieitbu  enllibaidd, 
1  Tim.  3.  11.  2  Tim.  3.  3.*  *Nid  jn  enllib- 
aidd.' Or,  Nid  yn  ddiefly  neu  yn  ddiaýaidd, 
sef  yn  debyg  i'r  diafol,  a  tban  ei  ly wodraetb ; 
canys  felly  y  mae  pob  enllibiwr.  Nid  yw  y 
Groeg  bytb  yn  y  rhif  luosog  yn  y r  ysgry tbyrau/ 
ond  pan  y  mae  yn  cael  ei  briodoli  yn  y  lleoedd 
ucbod.  Y  mae  yn  nodi  allan  y  penaf  o'r  ang- 
elion  syrtbiedig — *  penaetb  y  cytbreuliaid  ' — 
*  ty wysog  lly wodraetb  yr  awyr,' — dan  ba  un  y 
naae  y  lleill  i  gyd  yn  gweitbredu,  y  rbai  a  elwir 


DIA 


382 


DIA 


aaipLovia  (demomad)  cjthrealiaid.  Y  mae  yr 
angel  sjrthicdig  yn  cael  ei  alw  felly,  oblegid 
iddo  gyhaddo  ac  enllibio  Duw  wrth  ein  rhieni 
i'yntaf,  fel  pe  buasai  yn  wrthwynebwr  iV  cyn- 
ydd  mewn  gwybodaetli  a  dedwyddwch.  Gen. 
3.  5.  loan  8.  44.  Ac  am  ei  fod,  o'r  in  arall, 
yn  cyhuddo  ac  yn  enllibio  y  brodyr  ger  bron 
bow  ddydd  a  nos.  Dat.  12.  9,  10.  Job  1. 
10,  &c.  — Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  galw 
Judas  yn  ddiafol ;  am  y  byddai  iddo,  dan  ddy- 
lanwad,  neu  gynhyrfiad,  yr  ysbryd  hwnw,  ei 
yspio,  ei  cyhuddo,  a*i  fradychu. — Y  mae  dyn- 
ion  drwg  yn  cael  eu  galw  yn  blant  diafol,  am 
eu  bod  dan  lywodracth  y  diafol,  ac  yn  gwncuth- 
ur  ei  weithredoedd ;  yn  tebygoli  iddo  yn  eu 
gelyniaeth^yn  erbyn  Daw  a'i  bobi,  yn  eu 
gwaith  yn  enllibio  ac  yn  eu  gwaradwydd<t 
hwyut;  ac  am  eu  bod  vn  offerynau  yn  cael  eu 
defnydciio  gan  y  diafol,  i  ddwyn  yn  mlaen  ei 
achos  yn  y  byd.  loan  8.  34.  a  13,2.  Act, 
13.  10. 

DIAL,  DIALEDD,  (àl)  ffeb.  ^^^  {goeC) 
cosp,  cospedigaeth.  Y  mae  gwahaniaeth  rhwng 
co«pi  a  dial  mewn  rhyw  ystyr.  Y  mae  yn  gyf- 
reithlon  ac  yn  ddyle^ns  ar  y  swyddogion 
gwladol,  a  rhai  mewn  swyddogion  cyhoeddus, 
g  >spi  beiau  a  fyddo  yn  niweidiol  i*r  wladwr- 
iacth ;  ond  nid  yw  yn  gyfreithlon  i  nn  dyn, 
neillduol  na  chyhoeddus,  ddial :  nid  yw  byny 
yn  perthyn  i  neb  ond  i'r  Duw  mawr  yn  unig. 
Dcut.  32.  35.  Rhuf.  12.  19.  Heb.  10.  30. 
Salm  94,  1.  a  149.  7.  2  Thes.  1.  8.  ^  Dial  a 
arwydda  gwneuthur  iawn  i  ni  ein  hunain,  yn 
nghospedigaeth  eraill ;  ond  y  mae  yn  rhy  ber- 
yglus  i  un  creadur  fyned  yn  nghyd  à  hyny, 
rhag  iddo  fyned  i  nwydau  pechadurus,  a  myned 
dros  deify  nan  cyfiawnder  Tw  ddinyAr  ei  hun. 
Dyoddef  a  madden  i'n  gilydd  sydd  orchymyn- 
cdig  i  ni.  'Myfi  biau  dial,'  medd  Duw.  Nid 
oes  ond  Duw  a  wyr  y  gradd  o  ddrwg  sydd  yn 
mhob  bai ;  ac  ef  yn  unig  a  gyfartala  y  gosp 
iddo  yn  gyfiawn,  ac  yn  sanctaidd.  Y  mae  Duw 
wrth  ddial  ar  bechaduriaid  yn  mynu  iawn  i'w 
sancteiddrwydd  a'i  gyfiawnder  mewn  modd 
addns  i  Dduw  anfeidrol  gyfiawn  a  sanctaidd. 
.  Y  mae  yn  gweddu  yn  ogoneddus  i  Dduw  ddial, 
ac  a  fyddai  yn  addas  iddo  beidio.  Mae  yn  an- 
feidrol bell  oddiwrth  Dduw,  pan  y  byddo  yn 
rboddi  dial,  bob  peth  sydd  mewn  dynion  yn 
yygredig  ac  yn  becbadurus.  Y  mae  yn  dial 
mewn  cysondeb  mwyaf  âg  anfeidrol  ddaioni  ei 
haufod,  ei  sancteiddrwydd,  a'i  gyfiawnder.  Y 
mae  ei  ddial  yn  ofnadwy,  ond  y  mae  yn  gyf- 
iawn ;  ac  am  ei  fod  y  mac  yn  ofnadwy.  Luc 
18.  7.     2  Pedr  3.  3—7.     Dat.  6.  13. 

DIALYDD,  (dial)  dialwr,  cospwr.  Y  mae 
y  gair  Heb,  ^^5  {goet)  a  gyfieithir  dialydd,  yn 
tael  ei  gyfieithu  yn  ami  pryriwr.  Priodol  ystyr 
V  gair  yw  agos  berthynas,  ci/fatkrackwr ;  yr 
Lwo  oedd  ganddo,  wrth  gyfraith  Moses,  haẁl  i 
ryddhau  etifeddiaeth  ei  frawdwediei  gwcrtbu; 
1  ddial  ei  farwalaeth  trwy  ladd  y  l}oifrudd,  os 
cyfeurfyddai  &g  ef  ta  aHan  iV  ddinaa  nodd£^ 


Lef.  25.  25.  Nanou  35.  19,21,  ac  Deut  19. 
6,  12.  Jos.  20.  3,  5,  9.  Felly  yr  oedd  yn 
gysgod  o'n  cyfatbrachwr  a'n  prynwr  lesu  Grist, 
yr  hwn  a  brynodd  ei  bobl  oddiwrth  felldith,  ac 
oddiwrth  bob  anwiredd ;  ac  a  ddygodd.  yn  ol 
yr  etifeddiaeth  dragywyddol  iddynt ;  ac  a  ddi- 
alod(B  ar  y  llofrud<^  hwn,  Satan.  loan  8.  44. 
Job  19.  25.  Salm  19. 14.  a  107.  2.  a  119.154. 
Esa.  35.  9.  a  43.  1.  a  51.  10.  a  52.  3.  a  59.  20. 
a  63.  4.  Hos.  13. 14.  Tit.  2. 13.  Gal.  3. 13. 
— Nid  oedd  gan  yr  hen  Roegwyr  un  swyddc^r 
i  cdrych  yn  neillduol  ar  ol  llofrnddion ;  perth- 
ynasau  y  lladdedig  yn  unig  oedd  ganddynt 
hawl  i  edrych  ar  ol  y  llofrudd,  a  dial  arno, 
Qwy  Homer,  XL  9.  llin.  628.— Pawwinta,  lib. 
5.  c.  1.  p.  376.  lib.  8.  c.  34.  p.  669.— Dialydd 
yw  yr  Arglwydd  ar  bob  un  a  ortbrymo  neu  .1 
dwyllo  ei  frawd  mewn  dim.     1  Thes.  4.  6. 

DIAMMEU,  (di-ammen)  yn  wir,  yn  ddian» 
yn  ddiddadl.  1  Bren.  13.  32.  Dinr.  22.  Iti. 
Phil.  3.  8.  2  Tim*.  1.  5,  12.— 'Y  pethau  a 
gredir  yn  ddiamraeu  yn  ein  plith  '  Luc  1.  1. 
Yu  hytrach,  y  pethau  agyflawnwydyn einfliih 
— Tcepi  Twv  nsTcXTjpoff'oprjfieviuy  ev  r^fitv  Kpa/fiazm 
— qucB  in  nobis  completce  sunt  verum.  Vuhj. 
Gwel  Campbell,  Doddridge. 

DIAMDLAWD.  Amdlawd  yw  bod  yn 
èollol  dlawd,  yn  dlawd  o  bob  tu.  Diamdl&vil 
yw  helaethrwydd  0  bob  tu,  llawnder^  digonedd, 
helaethlawn,  diwall.— *  Gvin  o  bob  math  yn 
ddiamdlawd.' — Stores  of  all  ^orts  of  wine.  Neh. 
5.  18.       .  . 

DIANA,*  Gr.  aprefttç  ; ,  gelwid  hi  hefyd, 
Ilfbe,  Trivia  cfc  Hecate,  Lucina.  Un  o'r  dea- 
ddeg  goruwch-dduwiau  y,  Paganiaid;  merch 
Japiter  a  Latona,  meddent,  a  chwaer  Apollo. 
Hi  oedd  brenines  y  nef,  sef  y  lleuad ;  Diana  y 
galwent  hi  ar  y  ddaear,  a  Hecate  jn  uifem ;  yn 
cynorthwyo  gwragSId  wrth  esgor,  galwent  hi 
Lucina.  Byddai  gwragedd  yn  y  cyfryw  am 
gylchiad  yn  arfer  gweddio  arni,  am  na  wydd- 
ent,  druaÌD,  am  neb  gwell  i  alw  arno.  Yn 
amser  y  prophwydi  Esaiah  a  Jeremiah,  addol- 
ent  hi  yn  Palestina,  dan  yr  enw  Mcni,  sef  niferi, 
neu  y  misoedd,  Jer.  7.  18.  Esa.  65.  11.  yn 
Jffeb.  Ezec.  16.  25.  Ei  Hun  oedd  heiyddesà 
haner  lleuad  ar  ei  phen ;  neu  gwedi  ei  gor- 
chuddio  à  bronau  drosti,  yn  arwyddo'iffrwyti- 
lonrwydd ;  aM  gosail  wedi  ei  addurno  à  phenftu 
ceirw,  ychain,  cwn,  &c.  Addolent  hi  gyda 
Uawer  o  ddifrifwch  yn  Ephesus,  Afet  19.  27 
— 35.  Ond  digon  yw  hyn  am  beth  nad  oedd 
ddim  ond  prawf  o  ddallineb  ac  ynfydrwydd 
pechaduriaid  wedi  colli  y  gwir  Dduw.  Gwel 
Gwel  Carkhurst  dan  y  gair  ni© 

DIANC,  (anc)  cilio,  ffoi,  gochdyd,  ymogeln, 
brysio  ymaith. — *  Pa  fodd  y  diangwn  ni  os  es- 
geuluswn  icchydwriaeth  gymaint  V  Heb.  2. 3. 
Luc  21.  86.  Rhuf.  2.  3.  i  Thes.  5.  3.  Mae 
dull  yr  yraadrodd  mewu  flfordd  o  ofyniad  yn 
sicrhau,  yn  y  moid  -  cadarnnf,  na  ddiangwn  ni 


*  Oelwld  hi  yn  Diana,  om  jn  deb^cd,  oddiwrth  y  gair 
Lladln,  date,  ya  arwyddo^  dkornod^  bm,  yiigýiit«âf,ivtafM> 


DU 


383 


DIA 


ddiiû.  Yr  iechydwriaeth  jrw  yr  unig  ffordd  i 
ddianc  rhag  cjfiawn  daledigaeth  am  drosedd 
ac  aoafndd-dod.  Adn.  2.  Y  mae  colledigaeth 
pawb  a*i  hesgenltfdo  yn  gyfiawn,  yn  sicr,  ac  yn 
anocheladwy.  Y  maent  yn  pecha  yn  erbyn  y 
laioni  a'r  cariad  mwyaf ;  y  maent  yn  diystym 
iechydwriacth,  a  phob  rhagoroldeb  ynddi :  ac 
yn  esgeulnao  yr  unig  feddyginiaeth  a  drefhodd 
buw  i  becliadur  colledig.  ra  fodd,  gan  hyny, 
V  gellir  dianc  ?  Esa.  20.  6.  1  Cor.  10.  8,  9, 
k  Mat.  3.  1,  9.  Heb.  10.  29.  Gen.  19. 
17,  19,  22. 

DIANGFA,  (dianc)  ymwared,  achubiaetb, 
gffaredigaeth,  rhyddhaid.— *  Fr  Argl  wydd  Ddnw 
jpcrthyn  diangí&an  rhag  marwolaetL^  Sabn 
63.  20.  ffeb.  fjlÖ^Sltì  tllŵb  friynediadau, 
seu  fyrdd  marwolaéthy  set'  ffyrdd  i,  nea  oddi 
with  &rwolaeth.  Ffyrdd  i  elynion  yr  eglwys  i 
gael  inarwolaeth,  ac  i'r  eglwys  ei  ban  i  gael  di- 
angfa.  Y  mae  llawer  o  dyrdd  i,  ac  oddiwrth 
farwolaetb,  gan  yr  Arglwydd ;  gall  gymeryd  y 
iordd  a  fyno  i  bob  nn  o'r  ddau.  Yr  oedd  v 
tan  yn  ddiaogfa  iV  tri  llanc,  ac  yn  farwolaeth 
i'r  rhai  a'li  bwriasant  i'r  ffwm : — yj  oedd  y  Môr 
Coch  yn  ddiangfa  rhag  marwolaeth  i'r  Israel- 
iaid,  ac  yn  ffordd  i  farwolaeth  i  Pharaoh  a'i  la- 
oedd.  Y  mae  gan  Ddnw  ddiangfiEkaa  rhag 
marwolaeth,  pan  fyddo  gofidion  angea  yn  cylch-* 
yoa ;  pan  y  bo  rhwyd  wedi  ei  darpara  gan  elyn- 
ion, a  phydew  wedi  ei  gloddio,  a  dim  ond  cam 
megys  rhyngom  ag  angeu.  Salm  18.  5.  a  57. 
:.  a  116.  a  1  Sam.  18. 11.  a  19. 10,  18.  a  21. 
10.  2  Sam.  21.  16.  Job  6.  18.  Deut  32. 
^O.—Yn  nghyd  a'r  demtasiwn,  y  cyfyngder  a'r 
brofedigaeth,  efe  a  wna  ddiangfa  hefyd.  Gfr, 
rr^/ £x6afftv,  mynediotd  allan^  1  Cor.  10.  13. 

DIANGOL,  (dianc)  diogel,  dyasgen,  dien- 
M.^^  Rhai  diangol  y  cenedloedd.'  Esa.  45. 
'20.  Gweddellion  y  cenedloedd.  Dr.  M.— >yn 
meddwl  y  rhai  oedd  heb  eu  distrywio  gan  fam- 
tJigaethan  Duw,  o'r  cenedloedd,  ac  etc  yn 
gljBu  with  eu  heilunod.  Ond  gan  fod  y-pro- 
j'liwyd  yn  prophwydo  am  alwad  y  cenedloedd 
[adn.  23,  &c.]  wrth  y  '  rhai  diangol  y  cenedl- 
oedd' y  mae  yn  meddwl  y  rhai  cadwedig  "o'r 
cenedloedd;  y  rhai  trwy  ffydd  yn  Nghrist 
c>eddent  wedi  dianc  oddiwrth  ddigofaint  dwy- 
H  ac  oddiwrth  holl  ffieidd-dra  eu  heilun-add- 
oliaeth,  ac  oferedd  eu  meddwl.  £ph.  4.  17, 
èc. 

DIANNOD,  (annod)  yn  lleugys,  yn  y  man, 
yn  ddiattreg,  yn  ddioed,  yn  ebrwydd; — *Ac  yn 
dJiannod  y  dygwyddodd  i  lawr  wrth  ei  draed 
ev.'  Act.  5.  10    W.  S.     Sef  yn  y  man. 

DlANRHjrDEDD-U,  (anrhydedd)  difrio, 
anmharchu,  sarliau,  dadfrio.  Y  mae  y  rhai  sy 
yn  tori  y  ddeddf  yn  dianrhydeddu,  ac  yn  an- 
mbarchu  Duw,  yn  ei  awdurdodd  ddwyfol  or- 
uckel,  yn  ei  sancteiddrwydd  a^i  gyfiawnder. 
Hbaf.  2.  23.  Y  maent,  yn  eu  hanufudd-dod 
iddo,  yn  tystiolaethu  eu  bod  yn  barnu  nad  oedd 
ganddo  awdurdod  i  orchymyn,  neu  ei  fod  yn 
gorchyfnyn  jt  byn  oedd  yn  anaddas  iddynt 


hwy  ei  wnenthnr,  yr  hyn  sy  ddianrhydedd  iV 
awdurdod  oruchel,  ei  uniondeb,  a'i  sancteidd- 
rwydd.— ^Yr  oedd  yr  luddewon  yn  dianihyd- 
eddu  Crist  trwy  fychanu  a  dirmygu  ei  bersou, 
fel  Mab  Duw-;  yn  gwadu  ei  anfoniad  oddiwrth  . 
Dduw  ;  yn  cablu  ei  eiriau,  ei  weithredoedd,  a'i 
athrawiaeth ;  ac  yn  liawn  gelyniaeth  yn  ceisio 
ei  ladd.  loan  8.  59.  Y  mae  neillduol  fawr- 
edd  yn  ymddangoe  yn  yr  amynedd  digyffro,  y 
tiriondeb  a'r  addfwynder  sydd  i'w  weled  yn 
Nghrist,  yn  ei  holl  atebion  i'r  geiriau  enllibus, 
llidiog  a  dirmygus.     • 

DIANWADAL-WgH,  (anwadal,  Eeh  i^- 
bö)  seíydlog,  safadwy^^astad,  digyfnewid. — 
*  Dianwadalwch  ei  gynghor — trwy  ddau  beth 
dianWadal.'  Heb.  6.  17,  18.  Wrth  gynghor 
Duw  y  mae  i  ni  ddeall  ei  arfaethiad  i  anfon  ei 
Fab  i'r  byd  o  had  Abraham,  i  fod  yn  lachaw- 
dwr  i  etifeddion  yr  addewid.  Y  mae  diaiiwad- 
alwch  cynghor  Duw  yn  tarddu  oddiwrth  yr  • 
hyn  ydyw  Duw  ynddo  ei  hun ;  sef  oddiwrth 
anghyfnewidioldeb  ei  hanfoJ-^perffeithrwydd 
ei  ddoethineb  a'i  wybodaeth — anfeidroldeb  ei 
ddaioni — hollalluogrwydd  ei  allu — anddibynol- 
rwydd  ei  benaiglwyddiaetL  Am  fod  ei  hanfod 
yn  ddigyfnewid,  y  mae  bod  ei  gynghor  yn  ddi- 
anw^al.  Fel  naí  dichon  tywyllwch  ddyfod  o 
oleuni,  felly  nis  dichon  cynghor  anwadal  ddy- 
fod o  hanfod  dianwadal.  Nis  gallasai  gyfnewid 
er  gwell,  heb  gyfnewid  yn  ei  hanfod  er  gwell  ^ 
— ^yr  hyn  sydd  anmhosibl.  Yr  oedd  perSaith 
ddoethineb  yr  hanfod  dwyfol  diffyfnewid,  yn 
arùiethi\  ac  yn  pénderfynu  pob  peth  yn  y  modd 
goren.  Nis  gallasai  y  cynghor  gyfnewid  er 
gwaeth,  drachefn,  heb  i'r  han£»d  ^fn«irid  er 
gwaeth — yr  hyn  sydd  yn  gabledd  dychrynllyd 
i  feddwl  unwaith.  Y  mae  cynghor  ei  ewyllys, 
gas  hyny,  yn  bcrffaith  dda,  ac  yn  ddianwadal. 
ir  oedd  Duw  yn  ewyllysio,  o'i  anfeidrol  dda- 
ioni a'i  gariad  tuag  atynt,  ddangos  yn  helaeth- 
ach  i  etifeddion  yr^addewid,  ddianwadalwch  y 
cynghor  hwn,  ar  ba  un  yr  oedd  yr  holl  iechyd- 
wriaeth  yn  gorphwys  yn  dragywyddol ;  fel  y 
gallent,  trwy  hyny,  gael  cysur  cryf.  I'r  dyl^en 
0  ddangos  hyn,  rhoddodd  iddynt  addewid  ddi- 
anwadal, ac  a  gadambaodd  bono  trwy  Iw  dian-/ 
wadaL  Trwy  y  ddau  beth  hyn,  neu  y  ddwy 
weithred  hyn,  y  mae  y  dadguddiád  a'r  dangos- 
iad  mor  ddianwadal  a'r  cynghor  ei  htln ;  canys 
y  mae  mor  anmhosibl  i  Dduw  fod  yn  gelwydd- 
og  aff  iddo  gyfìiewid  ei  hanfod,  a  bod  yn  an- 
wadal yn  ei  gynghor.  Nid  yr  addewid  a'r  liw 
sydd  yn  gwneuthur  y  cynghor  jn  ddianwadtd, 
ond  dangos  dianwadal wch  y  cynglior  y  maent.< 
Buasai  y  cynghor  yn  ddianwadal  pe  bnasai  yr 
addewid  heb  ei  dadguddio  felly;  ond  heb  yr 
addewid  yn  ei  dadguddio  felly,  ni  chawsem  ui 
yn  bresenol  ddim  cysur  oddiwrth  ei  ddianwad- 
alwch. Yn  yr  addewid,  wedi  ei  chadarnhan  â 
Uw  Duw,  yr  ydym  ni  yn  gweled  y  cjmgbor  di- 
anwadal ;  ac  wrthgredu  dianwadalwch  yr  add- 
ewid, yr  ydym  yn  credu  hefyd  ddianwadalwch 
y  cynghor.    Y  mae  yr  addewid  mor  gadam  a'r 


DIA 


384 


DIB 


cyngbor,  a'r  cynghor  mor  gadarn  a  Duw. 
Pwyso  ar  yr  addewid  yw  pwyso  ar  y.Duw  a'i 
llefarodd,  ac  ar  y  cyogor  a  ddatgaddir  ynddi  a 
thrwyddi.  Na  hon  nid  oes  un  sylfaen  gadarn- 
ach  a  ddichon  fod.  Y  mae  yti  sylfaen  ddigon 
cadarn  i'r  ffydd  gadarnaf  i  orpbwys  ami ;  ac 
yn  ol  gradd  Ôydd  un  yn  gorphwys  ar  y  sylfaen 
hon  y  mae  grym  y  cysur ;  gellir  cael,  o  ran  y 
sylfaen,  *  gysiir  cryf.'  Salm  33.  11.  Diar.  19. 
21.  a  21.  30.  Rhnf.  11.  28,  29.  Num.  23.  19. 
1  Sam.  15.  29.     Tit  1.  2. 

DIAREB-ION,  (ar-ebr)  ymadrodd  svnwyr- 
lawn  ;  call-çhwedl ;  ymadrodd  tra  eglur,  anam- 
meuadwy,  diammheaoL  Y  gair  diareb  a  ar- 
wydda  yn  ami,  gwawa;  gwawd-nod,  gwatwar- 
gyflP.  Y  mae  pcrsonau,  neu  bethau,  yn  ddiar- 
eb,  pan  yr  enwir  hwynt  yn  ami  gyda  gwawd,  a 
diystyrwch.  Deut.  28.  37.  1  Bren.  ÿ.  1,  2 
Cron.  7.  20.  Areith-wawd  fer.  Esa.  14.  4.— 
Yr  oedd  diarebion  yn  arferedig,  yn  ami,  gan  yr 
hynafiaid  yn  y  cynfyd ;  ac  yr  oeddent,  yn  gy- 
fifredin,  yn  fath  o  ddammegion  byiion.  Num. 
21.  27.  Llefarodd  Solomon  dair  mil  o  ddiar- 
ebion ;  ond  am  nad  oeddent  i  fod  yn  brawf 
reol  barhaus  iV  eglwys,  y  mae  Uawer  o  honynt 
wedi  eu  colli.  1  Bren.  4.  32.  '  Y  rhai  sydd  ar 
ol  heb  eu  colli,  a  elwir  yn  Heb.  ^^XC))^  dam- 
me^ion,  yrnadroddion  hardd,  awdurdodol,  Y 
mae  Llyfr  Diarebion  Solomon  yn  llawn  o  ath- 
rawiaethaa  gogoneddu^,  rheolau,  cynghorion,  a 
chyfarwyddiadau  addas  ac  uniawn  i  bawb,  yn 
mhob  swydd,  a  pbob  sefyllfa  ac  amgylchiad  y  di- 
chon  dynion  fod  ynddynt.  Y  mae  defyyddiau 
pwysfawr  a  gogoneddus  o  athrawiaethau  a 
chynghorion,  yn  cael  eu  llefaru  mewn  rbyw 
gall  ddywediadau  byrion,  ac  ymadroddion  syn- 
wyrlawn,  bollol  annibynol  ar  eij  gilydd,  ac  yn 
ddigysylltiad  y  naill  a'r  Hall ;  y  mae  pob  dy- 
wediad  yn  cynnwys  yr  ystyr  yn  gyflawn  ynddo 
ei  bun,  ac  yn  ei  amlygu  gydag  eglurdeb  goleu, 
trutbgar,  yn'  treiddio  i'r  meddwl.  yn  uoion- 
^gyrcbol,  ac  yn  ei  lenwi  a'r  synwyr  ar  unwaith, 
beb^ymresymiad  na  dadl  am  dano.  Mae  rbanau 
o'r  ysgrifeniadau  sanctaidd  fel  rbyw  wo  eur- 
aidd  wedi  eu  cydwau  a'u  cydblethu  a'u  gilydd 
mewn  cyfansoJdiad  trefnus,  a'r  naill  ymadrodd 
3m  dibynu  ar  y  Hall,  fel  nas  gellir  egluro  y  naill 
heb  y  llall.  Ond  y  mae  y  llyfr  hwn,  gan  mwy- 
af,  yn  debyg  i  dwr  o  berlau,  neu  flwcb  o  emau, 
neu  feini  gwertbfawr,  i  gyd,  heb  y  cyfryw  wô- 
ad,  yn  annibynol  ar  eu  gilydd,  yn  cynnwys  ys- 
tyr gyflawn  ynddo  ei  bun.  Hwyrach  i  Solomon 
gasglu  yn  nghyd  y  24ain  pennod  blaenaf,  a'u 
gadael  mewn  ysgrifen,  ac  i  Hezeciab  osod  rbyw 
un  i  popio  y  lieill.  Diar.  26.  1.  Ysgrifenodd 
Solomon  y  naw  pennod  cyntaf  yn  y  drefn  y 
maent  yn  bresenol,  yn  cynnwys  atbrawiaetbau 
gogoneddus  am  berson  a  gwaitb  Crist ;  gwa- 
hoddiadan  tyncr  yr  efengyl,  mewn  dull  gwresog 
a  sercbog ;  yn  ngbyda  rb^oroldeb  y  dadgudd- 
iad  dwyfol,  a'r  perygl  o  fyned  yn  grocs  i  IWybr- 
au  Duw  i  Iwybrau  balogedig  cbwantau  cnawd- 
ol,  ynfyd  a  niweidioL    Hwyrach  i  Solomon 


gyfansoddî  y  Diarebion  ar  amry wiol  amserau ; 
rhai  yn  ei  ieuenctyd,  nen  ei  ganol  oed,  M 
cynghorion  i'w  fab  Rehoboam  ;  ac  eraill,  hwyr- 
ach yn  ei  hen  ddyddiau,  wedi  ei  adferiad  o'i 
wrthgiliad  trwm,  trwy  ei  wragedd  Paganaidd 
annuwiol.  Yn  y  cyfieitbiad  Groeg,  ac  eraill  ú 
dilynodd,  y  mae  rhyddid  anaddafl  wedi  ei  sf 
meryd  i  chwanegh  líawer  0  gyfrwng-gymys^ad 
trwy  çorph  y  llyfr,  nad  ydyw  yn  yr  iaitli 
wreiddiol.  » 

DIAREBWR-WYR,  (diareb)  un  yn  llefarn, 
neu  yn  adrodd  diarebion,  neu  ddammegion. 
Num.  21.  27.   Ezec.  16.  44. 

DIARGYHOEDD,  (cyhoedd)  dinam,  difeius, 
difefl.  Y  mae  hwnw  yn  ddiargyhoedd,  yr  hwn 
nÌ6  gellir  ei  argyhoeddi,  neu  ei  gyhuddo  a  nn- 
rhyw  fai.  Luc  1.  6.  1  Thes.  2.  10.  a  3. 13.  a 
5.  23.  1  Tim.  3.  2,  lo:  a  6.  7.— Y  mae  yr  ap- 
ostol  yn  anog  y  Philippiaid  i  rodio  felly,  ft)  y 
byddent  ddiargyhoedd  a  diniwed  (axepaiotj  di- 
gymysg^  didioylt)  yn  Want  difeius  i  Ddaw  yn 
Qgbanol  cenedlaeth  ddrygionus  a  throfaus.  Pen 
2.  16. — *  Gwnewch  eich  goreu,'  medd  Pedr,  *ar 
eich  cael  ganddo  ef  mewn  tangnefedd ;  yn  ddi- 
frycheulyd  ac  yn  ddiargyhoedd.*  2  Pedr  3. 
14.  Dyma  y  &th  ymanfeddiad  y  mae  yr  ef- 
engyl yn  arwain  id'do.  Nid  ydyw  yn  plôidiö 
un  pechod.  Pa  beth  by  nag  mae  y  gyfraithp 
wahardd  mae  yr  efengyl  yn  ei  feadyginiaetha. 

Y  mae  yn  feddyginiaeth  gyflawn  oddiwrth  bob 
afiechyd  ysbrydol ;  a  gwelir  pawb  sydd  yn  ei 
gwir  gredu  a'i  derbyn  wedi  eu  cwbl  lachau,  ac 
yn  ddiargyhoedd  yn  nydd  ein  Harglwydd  lesn 
Grist     1  Cor.  1.  7. 

DIARIANGAR,  (ariangar)  heb  gahi  arian; 
digybyddlyd ;  heb  garu  y  byd,  na'r  pethaa  sy 
yn  y  byd.  1-Tim.  3. 3.  Heb.  13.  5.  Y  mae 
byny  yn  bechadurus  ac  yn  anaddas  yn  mhawb; 
ond  yn  neiJlduol  mewn  blaenoriaid  eglwysig,  y 
rhai  a  ddylent  fod  yn  siampl  i'r  praidd.  Ymae 
yn  eu  cwbl  anaddasu  i  bob  swydd  sanctaidd  yn 
eglwys  Dduw  ;  ac  yn  nod  dychrynllyd  ar  g^a 
athrawon.     Judas  11,  12.     Edr.  Ariangar. 

DIARWYBOD,  fewybod)  an^bod,  diw}- 
bod,  heb  wybod.     1  Tim,  1. 13.     Heb.  13. 2. 

Y  mae  yr  apostol  yn  cydnabod  ei  bun  yn  eiiog 
iawn,  sef  y  penaf  0  bechaduriaid,  yn'erlidyr 
eglwys,  er-iddo  wneuthur  byny  o  gydwybod, 
yn  ddiarwybod,  trwy  angbrediniaetb.  Nid  y^ 
anwybodaeth  yn  esgusodi  neb  a  moddion  gwy- 
bodaeth  ganddy nt 

DIATTOEG,  (attreg)  dioed,  diymaros,  di- 
rwystr,  dibirio. — ^  Yn  ddiatreg,'  sef  yn  ddiym- 
aros,  mewn  mynyd,  Jos.  10.  9.  Act  13. 11. 
Jer.  4.  20.  Esa.  39.  5.  % 

DIAU,  (di-gau)  sicr,  diammeu,  yn  wir,  mewn 
gwirionedd,  vn  ddilys,  yn  ddinam.  Gkn.  3.  l.a 
28.  16.  a  29."  14. 

DIBAID,  (di-paid)  didor,  diball,  dida^l, 
gwastadol,  parbaus. — *  Gweddiwch  yn  ddibaid.' 
1  Thes.  5.  lY.  Mae  ein  bangenion  yn  parhaa 
yn  ddibaid ;  mae  Duw  yn  gwrando  yn  ddibaid; 
a  gorsedd-üáino  y  gras  yn  rhydd  bob  amser,  yn 


DIB 


385 


DICH 


ddíba]],  î  fyned  ati :  am  hyny  ^weddiwn  yn 
ddibaîd.  £ÌD  dyledswydd,  ein  braint  arbenig, 
an  cysur,  yw  hyny,  xr  oedd  hyn  yn  cael  ei 
arwyddo  a'i  gyagodi  yn  yr  arogi  darth  gwas- 
udol  yn  y  deml.  Nid  yw  yr  Arglwydd  yn 
em  dysga  ond  i  weddio  am  ein  bara  beanydd- 
iol,  yn  arwyddo  ein  dyledswydd  i  weddio  am 
dano  bob  dydd.  Exod.  30.  8.  Mat  6.  11. 
Salm  105.  4*  Luc  18.  1,  <fec.  a  21.  36.  Act. 
10.  2.  a  12.  5.  Rhuf.  1.  9.  a  12.  12.  Phil.  4. 
Ö.   Col.  1.  3.  a  4.  2.    1  Pedr4. 1.  Heb.  4. 16. 

DBLANT-A,  (di-blant)  anmhlantadwy,  heb 
blant  Gosodir  allan  yn  yr  ysgrythyran,  fel 
cerydd  oddiwrth  yr  Arglwydd,  attal  plant  oddi- 
wrdi  rai  yn  briodasol,  nen  en  dyfetha  wedi  en 
ẃoddi.  Lef.  20.  20.  a  26.  22. — '  Ysgrifenwch 
y  gwr  hwn  yn  ddiblant — ni  ffyna  ei  had  ef^' 
<^c  Jer.  22.  30.  Mae  yn  amlwg  oddiwrth  y 
geirian  fod  gan  Ooniah  had,  er  ei  fod  yn  cael 
ei  ysgrifenu  yn  ddiblant ;  ac  oddiwrth  1  Cron, 
3. 17, 18.  mae  yn  ddigon  eglar  fod  gan  Coni- 
ab,  nen  Jeconiah,  saith  o  fcibion  o  leiaf ;  ond 
Tstyr  y  geirian  yw,  bydd  cynddrwg  iddo,  neu 
waeth  na  phe  bnasai  yn  ddiblant ;  bydd  bam 
Duw  ar  ei  hiliogaeth ;  ni  fifyna  ei  had  of  un  a 
tiiteddo  ar  orseddfa  Dafydd,  nac  a  lywodraetho 
mwyach  yn  Jndah.  Hyn,  tebygol,  yw  ystyr  y 
::eiriau  yn  Lefl  20.  20.  Gwel  1  Sam.  Í5.  3ö. 
Jer.  15.  7.  Ezec.5.lY. 
DIBLATHAIM,  HALMON-DIBL  ATHAIM, 
Jioas  tu  hwnt  i'r  lorddonen,  wrth  droed  myn- 
ydd  îíebo,  neu  Pisgah.  Nnm.  23.  47.  Jen 
^^.22.    Eeea6.  14. 

DIBON,  I'n^'-j  [deall]  dinas  a  roddwyd  i 
'»yth  Gad  'gan  Moses;  yr  un,  tebygol,  a  Di- 
WGad.  Num.  32.  3,  33, 34.  a  33.  45.  Jos. 
13.9.  Esa.  15,  2. — 2.  Dinas  yn.  Judah;  yr 
an  a  Debir,  tebygol.  Neh,  11. 26.  Yr  un  yw 
liibon  a  Dimon  (Esa.  15.  2,  9.)  yn  ol  barn  Je- 
rome. 

DIBRIS,  (pris)  distadl,  diwerth,  dirmygus, 
Üelwigr,  heb  anrhydedd.    Obad.  2.  *  Marc  6. 4, 

DIBRISIO-IODD,  (dibris)  'Eithr  efe  a'i 
dibrisiodd  ei  bun.'  PhiL  2.  7.—'  Eithr  ef  y 
Jiymwad  ei  hun,'  W.  S.  Eithr  efe  a'i  di- 
jdymodd  ei  bun.'  Dr.  M.—'Made  himself  of 
no  reputation,^  Saeê, — a>l>l'  taorov  exsvaxrcj  efe 
'*  y^ghModd  ei  kun — sed  ipse  sese  inanivit,  Mae 
yr  UQ  gair  yn  cael  ei  gyfieithu  gvmeyd  yn  ofer, 
i^uU.  14.  1  Cor.  1.  17.  a  9.  15.  2  Cor. 
^-  3.  Mae  y  geirian  yn  gosod  allan  gweithred 
fydd,  ewyllysgar,  rasol,  o  eiddo  fcrist  tu  ag  ato 
eibun,  yn  ei  ddarostyngiad'rhyfedd  at  waith  y 
prynedigaeth.  Ymddangosodd  yn  y  cnawd — 
''ymerodd  amo  agwedd  gwas — yr  hwn.  ac  yn- 
^Q  yn  gyfoethog,  a  aeth  yn  dlawd.  1  Tim.  3. 
^ö-  2  Cor.  8.  9.  Yr  oedd  yn  parhau  i  fod  yr 
^^n  ydoedd  er  tragywyddoldeb  fel  Person 
öwyfol,  ond  efe  a  gymerodd  arno  ei  linn  yr 
byû  Bad  oedd :  sef  cnawd — agwedd  gwas — tlodi 
— èoíí  yn  ufudd  hyd  angeUy  sef  angeu  y  groes, 
'  Mor  lygredig  oedd  ei  wedd  yn  anad  neb,  a*i 
brydynanad  meibion  dynion.'  Esa.  52.  14. 
49 


Yr  oedd  gogoniant  yn  perihyii  iddo,  fel  Person 
Dwyfol ;  yr  oedd  iddo  hefyd  ogoniant  cyfryng- 
ol  o  ran  ei  swydd ;  diosgodd,  neu  gwaghaod^ 
ei  hun  o'r  boll  ogoniant  yn  mhob  ystyr,  o  ran 
y  mynegiad  neu  y  dangosiad  o  bono,  ac  a'i  dar* 
ostyngodd  ei  hun  i'r  boll  ddirmyg,  tlodi,  a  dy- 
oddefaint  dyledns  iV  bobl  fel  pechaduriaid,  i'r 
dyben  i'w  hachub.*  Os  jrstyriwn  ei  hanfod  fel 
Duw  yn  ei  holl  ogoniant  a'i  berffeithrwydd  di- 
derfyn,  a  chymhavu  hyny  ag  agwedd  y  dyn 
tlawd,  diystyraf  o  bawb,  sydd  yn  nghiog  rhwng 
y  ddau  leidr  ar  ben  Calfaria,  giulwn  ganfod 
cyflawn  ystyr  y  gair,  Efe  a'i  dibrtsiodd,  neu  a 
wtigkaodd  ei  hun :  a  thyna  hefyd^fesur  ei  gar- 
iad  at  yr  eiddo.f    Edr.  Agwedd. 

DIBYN,  (dib)  serthallt,  diphwys,  llechwedd, 
goriwaered.  Mat.  8.  32.  Marc  5.  13.  Luc 
8.  33. 

DICLAH,  nbpl  [palfnwydden]  seithfed  mab 
Joctan.  Gen.  10.^^27.  Tngodd  ei  hiliogaeth 
yn  Arabia  Ffeliz,  lie  mae  ypalmwydd  yn  Uu- 
osog. 

DICHELL^ION,  (dig)  Gr,  rtxvri,  yv^Tjvi 
cyfrwysedd,  ystranc,  twyll,  hoced. — *Nid  ydym 
heb  wybod  ei  ddichellion  ef.'  2  Cor.  2.  11. 
aoroo  ra  vor^fiaroj  eifeddyliaUj  ei  gynghorion,  y 
rhai  ydynt  yn  ddichellgara  chyfrwys.  Y  gair 
Groeg  a  arwydda,  yn  gyffredinol,  meddyliau  : 
ond  weithiau,  arwydda  meddyliau  cyfrwys,  ys- 
try  wgar,  twy llodrus,  pan  fyddo  rhy  w  berson*yn 
ymddangos  yn  un  peth,  ac  yn  bìoriadu  peth 
arall,  Yr  un  gair  a  gyfieithir  meddwl  yn  2 
Cor.  10.  5.  Mae  yr  apostol  yn  anog  y  Cor- 
inthiaid  i  faddeu  i'r  gwr  a  ysgymunasid  gan- 
ddynt,  a'i  gysuro,  megys  y  maddenasai  yntau' 
iddo,  ar  ei  wir  edifeirwch ;  rhag  trwy  ddys- 
gyblaeth  rhy  lymdost,  iddo  ddigaloni,  a  chael 
ei  lyncu  gan  ormod  tristwch;/a  thrwy  hyny 
iddynt  gael  cu  siomi,  neu  gael  eu  gorchfygu 
trwy  gyfrwystara  {TzXtov^xTTieuifiev)  gan  Satan: 
*  Canys  nid  ydym  ni  heb  wybod  oi  ddichellion 
ef.' — *  Rhag  bod  y  Satan  ein  gorchfygu,  gan 
nad  anwybod  çenym  ei  amcanion  ev.'  W.  S. 
— '  Rhag  ein  siomi  gan  Satan ;  canys  nid  ydym 
heb  wybod  ei  amcanion  e£'  Dr.  M. — ^Leat 
Satan  should  get  an  advantage  over  us^  Saes. 
— Y  gair  Groeg  a  gyfeiria  at  ddull  masnachwyr 
cybyddlyd,  y  rhai  sydd  yn  gwylied  i  ddal  ar 
bob  achlysur  a  chyfleusdra  i  dwyllo  a  cham- 
goUedu  eraill.  Vorstius.  Y  mae  Satan  yn 
brysur,  yn  weithgar,  ac  yn  cymeryd  pob  man- 
tais  Î  hudo  dyn  i  bechu  yn  rhyfygus,  ac  wedi 
hyny  peri  digalondid,  ac  i'w  lyncu  gan  ormod 
tristwch  ac  anobaith.     *  Nid  ydym  ni  heb  wy. 


* '  He  that  was  and  is  God,  took  upon  him  the  form  of  a 
man.    The  apoatle  doth  not  saf  that  Ohrist  made  that  form 

of  no  repntation,  or  Ohrist  sxevwtre  ihat  form  ;  bat  Christ 
being  in  that  form  sxevufffe  eaOffov,  ^^^  himself  of  no 
repautlon  :  not  by  any  real  <ihange  of  his  Divlno  Katnre,  bat 
taklngtahimself  the  hnman,  wherein  he  was  of  no  rcpatar 
tlou.  It  being  he  that  was  so,  in  the  natare  and  the  dispen- 
sation, wherein  he  wse  so;  and  It  being  not  posaible,  that  the 
Divine  Nataie  of  itself,  in  itself  should  be  humbled,  yet  ho 
was  humbled,  who  wss  in  the  form  of  Ood,  though  the  for  • 
of  Ood  was  not.»— Vln.  Bvang.  by  Dr.  J.  Owen. 
t  Owel  Witslas  Exer.  L  de  Orat.^  Waterland*s  S^r 


DICH 


386 


DICH 


bod  eî  ddichellion  ef ;'  ond  yn  brofiadol  o  hon- 
ynt  yn  ein  personau  ein  hunain,  ac  hefyd  yn 
mhersonan  eraill  yn  yr  eglwysi  eraill  dan  ein 
golygiad. — Mae  *  dyfodiad  y  dyn  pechod,  mab 
y  gollëdigaetb,  yr  anwir  bwnw,  gyda  phob  di- 
chell  anghyfiawnder,  yn  y  rbai  colledig.'  2 
Thes.  2.  9,  10.  Dichellion,  llawer  o  honynt, 
celwyddog,  anwir,  yn  cadw  dynion  mewn  pob 
anghyfiawnder  a  drygioni,  ac  yn  eu  rnaethu 
a'u  magu  ynddynt.  Anwir  ydyw  efe  ei  bun  ; 
anwiredd  yw  ei  athrawiaeth ;  cadw  a  maetha 
dynion  mewn  anwiredd  ac  anghyfiawnder  yw 
ei  ddyben. — Mae  dichellion  a  chyfrwystra 
sarphaidd  yn  perthyn  i  ddynion  fel  pechadur- 
iaid  syrtbiedig;  yn  tebj^gu  yn  hyn,  fel  pob 
peth  arall,  i'r  hen  sarph,  sef  Satan,  yr  hwn  sydd 
yn  twyllo  yr  hoU  fyd.  Dat.  12.  9.  Rhuf.  3. 
13.  Salm  10.  7.  a  38.  12.  a  50. 19.  a  119. 118. 
Diar.  12,  2,  10.  Esa.  32,  7.  Oddiwrth  hyn  y 
inae  yr  Arglwydd  yn  gwared  y  rbai  sydd  wir 
edifeiriol,  ac'yn  derbyn  maddeaant  pechodau. 
Salm  32.  2.  loan  1.  47.— *  Mi  a*ch  deliais 
chwi  trwy  ddichell.'  2  Cor.  12.  16.  O  hyn 
yr  oedd  rbai  gau  athrawon  yn  mhlith  y  Cor- 
inthiaid  yn  ei  gybuddo.  Er  na  phwysodd  ^r- 
noch,  meddent,  ei  gyfrwystra  oedd  hyny  ;  bu 
gyfrwys,  ac  a'cb  daliodd  trwy  ddicbell.  Yn 
ateb  i'r  cyhuddiad  hwp,  mae  yr  apostol  yn  go- 
fyn,  *A  wnaetnm  i  elw  o  honoch  chwi,  trwy  neb 
o'r  rbai  a  ddanfonais  atoch  ?'  Adn.  17,  18.  Y 
mae  y  rbai  sydd  weithwyr  twyllodros  eu  hun- 
ain,  yn  llafurio  er  mwyn  elw,  ac  nid  er  llesâd 
eneîdiau  dynion  a  gogoniant  Daw,  yn  bama 
fod  pawb  yn  debyg  iddynt ;  ac  yn  ymgais  am 
gyfeirio  llygaid  pawb  at  feiau  eraill,  fel  na  syll- 
ont  ar  eu  beiau  hwy.     2  Cor.  11.  13. 

DICHELLGAR,'(dichell)  ystrywgar,  twyll- 
odrus,  cyfrwysddrwg,  hocedus.  Diar.  7.  10.  a 
14. 17.  *Hwn  a  fu  ddichellgar  wrth  ein  cen- 
edl  ni.'  Act.  7.  19.  Felly  y  mae  yr  Ysbryd 
Glan  yn  galw  callineb  brenin  yr  Aipbt,  aU  boll 
ddycbymygion  cyfrwys-ddrwg  i  attal  cynydd  a 
llnosogiad  yr  Hebreaid ;  ond  3rr  oedd  ei  holl 
ddichellion  yn  ofer.  Exod.  1.  10.  Salm  105. 
25.     Esa.  64.  17. 

DICHON,  (dig)  Gr.  cff^^oetv,  medru,  gallu, 
eöeithiolL — *  iHcbon  Duw,  ie,  o'r  meini  hyn, 
gyfodi  plant  i  Abraham.'  Mat.  3.  9.  Mae  y 
geirian  yn  neilldnol  hardd  a  chyrhaeddgar. 
Mae  loan  yn  tystiolaetbu,  yn  gadam  ac  yn 
egniol,  yn  erbyn  gau  hyder  y  Phariseaid  a'r 
Sadnceaid;  yn  cyfeirio  at  y  meini  o'u  blaen,  ac 
yn  dangofl  fod  gallu  Duw  mor  anfeidrol,  fel  y 
gallai  fywhbau  a  sancteindio  y  rbai  hyny,  a'u 
gwnentbur  mewn  ystyr  mwy  ardderchog  yn 
blant  i  Abraham,  ac  yn  etifeddion  yr  addewid, 
na  hwy,  y  rbai  nad  oedd  ganddynt  ond  tadog- 
aeth  naturiol  i  ddangos  eu  bod  felly;  ac  y 
byddai  iddo  wnenthur  hyny  yn  bytraoh  hsl^ 
i'w  addewid  ballu,  ac  y  byddai  i'w  bath  eti- 
feddu  y  bendithion  addewedig,  a  gogoniant  ei 
deyrnas.  Mae  parhad  yr  eglwys  yn  gorphwys 
yn  hoUol  ar  raslonrwydd,  ffyd<Uondeb,  a  gallu 


Duw^  ac  nid  A  ddynion,  nac  ar  ddim  mewn 
dynion.  Pwy  bynag  a  wrthgilio,  ac  a  ymlyg- 
ro,  dicbon  Duw  gyfodi  eraul  yn  eu  he,  o'r 
pechadnriaid  mwyaf anolygus  ac  anhebyg.  Pwy 
a  osod  derfyn  iddo  ?  dichon  wneuthnr  meini 
yn  ddynion  byw — ie,  yn  gredinwvr  sanctaidd» 
ufuddl 

*  Ni  ddichon  efe  weled  teyrnas  Dduw.'  loan 
3.  3.  Mae  y  gciriau  yn  gosod  allan  addas- 
rwydd  pob  dyn  heb  ei  eni  drachefn,  o  ran  ag- 
wedd  a  syniad  ei  feddwl,  i  weled  a  chanfod 
teyrnasiad  ysbrydol  Crist,  trwy  yr  efengyl,  yn 
y  byd,  ac  ar  galonau  pechadnriaid ;  ac  am  na 
chanfyddant  ei  deyrnas^  nis  dichon  iddynt  fyn- 
ed  i  mewn  iddi.  Mae  y  ddau  air  hyh  gweUd^ 
a  mymd  i  mewn,  er  eu  bod  yn  gysylltiedig» 
eto  i'w  golygu  yn  wahanoL  Mae  teyrnas  Daw 
yn  ysbrydol  yn  ei  natur,  ei  chyareithiau,  ei  dj- 
benion,  a'i  chysuron ;  ni  w«í  dyn  anianol  y 
deyrnas  ysbrydol  hon;  nis  dichon  iddo  ei 
gweled  heb  ei  eni  drachefn ;  a  thrwy  hyny 
feddiannu  d call  a  goleuni  ysbrydol.  Ac  os  na 
ddichon  iddo  ú  gweled  ni  ddichon  iddo  chwaitb 
fyned  i  mewn  iddi ;  mae  hyny  yn  groes  i  sef- 
ydliad  Duw,  yn  gystal  a*i  ddymuniad  ei  linn. 
1  Cor.  2.  14,  Mae  esbonwyr  yn  gyflredin  yn 
golygu  y  gair  gweled  yn  gyfystyr  a'r  geiriau 
nyned  i  memn,  ac  yn  arwyddo  cyfì'anogi,  mwyn- 
hau,  meddiannu.  Sii^r  yw  fod  gweled  yn  ar- 
wyddo yn  ami,  mwynhaUy  neu  ddyoddefj  fel  y 
byddo  natur  y  gwrthddrych ;  raegys  gweled 
daioni,  gweUd  bywyd,  gtoeled  llygredigaetli, 
giueled  marwolaeth,  &c.  Er  bod  hyny  yn  gj- 
nwysedig,  eto  nid  hyny  yw  y  cwbl  sydd  yn 
gynwysedig  ynddo.  Y  gair  nis  dichon  weled,  a 
arwydda,  yn  dra  sicr,  ei  anaddasrwydd  a'i  an- 
nghymhwysder  i  hyny ;  ac  felly  mae  pob  dyn 
heb  ei  oleuo  a'i  eni.  drachefn  gan  Ysbryd  Daw. 

*  Ni  ddichon  y  Mab  wneuthur  dim  o  bono  ei 
bun.'  loan  5,  16.  oo  dovarac^  ni  ddichon^  ni 
all,  nid  yw  yn  bcsibl  iddo,  Gan  fod  ei  hanfod 
yr  un  a'r  Tad,  mae  yn  rhaid  iddynt  gydweith- 
rcdu  yn  mhob  peth.  Fel  nad  oes  gwahanol 
hanfod  iddynt,  nis  gall  fod  iddynt  wahanol  gy- 
nghoE,  gwahanol  ewyllys,  gwahanol  allu^  na 
gwahanol  weithrediad:  *Pa  beth  bynag  j 
mae  y  Tad  yn  ei  wneuthur,'  yn  nghreadigaeth, 
trefniad,  a  lly  wodraethiad  y  byd,  *Äyny  hefyd 
y  mae  y  Mab  yr  unffunud  {ofiotwç,  yr  un  didly 
yr  un  modd)  yn  ei  wneuthur,'  Mae  holl  drefn- 
iadau,  cynghorion,  a  gweithredoedd  Duw,  yn 
gydradd,  ac  yi*un  ffnnud  yn  perthynu  i'r  per- 
sonau dwyfol;  nis\  dichon,  o  herwydd  undeb 
hanfod,  y  naill  ewyllysio  na  gweithredu  yn 
wahanol  oddiwrth  y  Hall.  Nid  yw  nndeby 
natur  ddynol  â  Pherson  Dwyfol  y  Mab  yn 
efieithio  dim  gwahaniaeth  yn  hyn  ;  gan  ei  fod 
yn  Dduw  yn  gystal  ag  yn  ddyn,  ui  ddichon 
iddo  wneuthur  dim  o  bono  ei  hunan ;  ac  os  na 
ddichon  iddo  wneuthur  dim,  ni  ddichon  iddo 
gynghori  dim,  nac  ewyllysio  dim  o  bono  ei 
bun : — mae  nndeb  y  ddwy  natur  y  fath,  fel  nad 
ydynt  ond  un  person.    ì/ùẅ  j  gair  bach  ohoiok;^ 


DID 


38Y 


DID 


IfT  un  ýtmud,  o  neilldnol  bwys :  Nid  oes  neb 
ond  Dnw  a  ddichon  weithreda  yr  un  ffunnd  a 
Düw ;  ond  mae  y  mab  yn  gweithreda  yr  un 
foDod  a'r  Tad;  gan  byny  y  mae  y  Mab  yn 
Ddnŵ  gogyfìlwcb  a'r  Tad.  Nid  yw  y  Mab  yn 
îiweithredu  fel  ofleryn  yn  Haw  y  Tad,  ond  yn 
gweithreda  yn  mhob  peth  yr  un  ffunud,  gyda'r 
nn  awdurdod,  yr  un  galla,  yr  un  rhyddid,  a'r 
im  doethineb  a'r  Tad— ^mae  anfeidrol  berffaith 
ifydraddoldeb  hanfod  rhyngddynt.  loan  7, 
i:.  a  8.  28.  Gwel  Zanch,  j)e  Tribus  Elohim, 
lib.  quart,  cap.  seeund. 

DIDEN-AÜ,  (i^\á)Beh.y^{dad)  Or.  rtrOrj, 
{f tithe)  teth,  tethan;  bronau  niercb.  Ezec. 
i'3,  3. 

DIDOI,  (toi)  diorchuddio,  dynoetbi.  'A 
dldoi  y  t6  a  wnaethant  He  yr  oedd  efe.'  Marc 
±  3.  Luc  5.  18,  19,  20.  Mae  penau  y  tai  yn 
y  gwledydd  dwyreiniol  yn  wastad  ;  yr  oedd  yx 
iesu  yn  yr  ystafell  nesaf  at  nen  y  tŷ ;  tebygol 
fcMÌ  grÌ6Ìan  oddi  allan  i  fyned  i  nen  y  tỳ ;  a 
thynasant  gymaint  o'r  pridd-lecbau,  sef  to  y  tŷ, 
a^  oedd  angenrbeidiol  i  .oilwng  i  waered  y 
irwely  yn  yr  hwn  y  gOrweddai  y  dyn  claf. 
Mawr  oedd  en  ffydd  yn  yr  lesu,  a'u  llafurus 
'iHTÌad  ta  ag  at  y  claf! 

DIDOL-I-EDIG,  (tawl)  gwahan,  gwaban- 
fdig;  wedi  ei  neillduo,  o'r  neiHdu.  'Didoledig 
oddiwrtb  becbaduriaid.'  Heb.  7.  26.  Er  i 
^ìrist  gyfranogi  o'f  un  natur  a  pbecbaduriaid, 
byw  yn  eu  plitb,  cyflawni  pob  dyledswydd  tu 
ag  atynt,  a  chyfeillachu  yn  rhydd  à  bwynt,  eto 
}t  oedd  yn  bollol  ddidoledig  oddi  wrtbynt  oil, 
'» ran  cyfranogiad  mewn  un  gradd  o'u  llwgr. 
Yn  yr  ystyr  hwn  yr  oedd  yn  ddidoledig,  ac  yn 
y>garedig  oddiwrtb  bawb  a  anwyd  i'r  byd.  Er 
ei  fod  yn  ddyn  wedi  ei  eni  i'r  byd,  elo  mac  yn 
ddidoledig  oddiwrtb  becbaduriaid,  o  ran  cyf- 
niDÌad  yn  y  gradd  lleiaf  o  euogrwydd  na  llwgr 
Adda,  gwreiddyn  a  chynddrychiolwr  ei  boll 
iiaJ.  Y  cyfryw  un  oedd  weddus  i  ni,  i  gyf- 
ryngn  rhyngom  à  Dnw,  o  achos  pecbod,  ac  i 
wDeuthnr  iawn  drosom. — *Y  rhai  hyn  yw  y 
rhai  sydd  yn  eu  didoli  eu  bunain.'  Judas  19. 
Yn  cynwys  meddyliau  uchel  am  eu  doniau,  eu 
doethineb,  a'u  cyfiawnder  eu  bunain,  fhagor 
eraill;  ac  yn  eu  hymchwydd  ffol  yn  didoli 
oddi  wrthynt.  Esa.  65.  5.  Neu  yn  anoddef- 
ol  0  ian  ddysgyblaeihol  yr  egiwys  arnynt,  o 
herwydd  byny  yn  ymneillduo  i  benrbyddid 
buchedd  aflan.  Adn.  4. — Yn  nydd  mawr  y 
fara,  bydd  y  bamydd  cyfiawn  yn  gwneuthur 
didoliad  amlwg,  manwl,  cyfiawn,  a  thragyw- 
yddol,  o'r  cyfiawnion  a'r  angbyfiawnion  oddi- 
wrtb eu  gilydd.  Mat.  13.  49.  a  26.  32.  Yr 
oeddent  wedi  eu  didoli  er  tragywyddoldeb  yn 
yn  yr  arfaeth ,  mewn  amser  didolwyd  hwynt 
yn  bersonol,  trwy  yr  efen?yl  a  sancteiddiad  yr 
Ysbryd  Glan ;  yn  nydd  y  fam  bydd  pob  un  yn 
ymddangos  yn  gyboeddns,  gyda'r  blaid  a  ddew- 
isodd  yma  yn  y  byd,  y  naill  yn  ogoneddus,  ac 
yn  boUol  ddedwydd,  a'r  Hall  yn  warthus  ac  yn 
draenna  bytb. 


DIDWN,  (twn)  cylan;  heb  doriad,  diddryll- 
iad. 

Oenwoh  «1  pflod,  olodforwch  hwn, 
A'i  ddidwn  ryfeddodaii. 

^.  iVs^«(Salml06.  2.) 

*  Didwn  ei  air  fel  crair  cred ;'  mae  ei  air  mor 
ffyddlon  a  cbyfammod  y  ffydd. 

DIDUEDD,  (tnedd)  anhueddoJ,  anmbleid- 
gar,  diragfarn.  Mae  '  y  doethineb  sydd  oddi 
uchod  yn  ddiduedd:'  lago  3. 17. — yn  ddiddos- 
barth,  W.  S. — ^yn  ddidraws-famu.  Mae  yr 
apostol  yn  bcio  ar  y  Cristionogion  am  eu  bod 
yn  diystyru  eu  brodyr  tlodion,  ac  yn  dangos 
parch  gonnodol  yn  eu  cynuUeidfaoedd  i'r  cy- 
foethogion,  er  eu  bod  o  fucheddiad  anaddas 
i'w  profies.  Onid  ydycb  chwi,  medd  yr  apos- 
tol, dneddol  ynoch  eich  hanain  ?  ac  onid  aeth- 
och  yn  farnwyr  eich  meddyliau  drwg?  oo 
diaxpt0r)T£  eauTotç,  onid  ydycb  chwi  dneddol 
ynoch  eich  bunain  Ì  Mae  y  ddoethineb  sydd 
oddi  uchod  yn  gwbl  groes  i  hyn',  aataxptroq^  yn 
ddiduedd.  Yr  oedd  yr  ysbryd  tueddol  yn  eu 
plitb,  yn  edrych  mwy  ar  gyfoeth  un,  a'i  sefy  il- 
ia yn  y  byd,  nag  ar  rinweddau,  rhadau,  ysbryd, 
a  delw  Duw.  Mae  y  ddoethineb  oddi  uchod 
yn  gweled  rhagöriaeth  y  pethau  sydd  oddi 
uchod,  ac  yn  parchu  yn  fawr  y  cyfryw  sydd 
wedi  eu  Uenwi  à  hwynt. 

DIDWYLL,  (twyll)  diddichell,  dihoced. 
*Didwyll  laeth  y  gair.'  1  Pedr  2.  2.  to 
Xoytxov  adokov  Ya).a^  Uaeth  y  gair,  yr  hwn  sydd 
bur  a  digymysg ;  heb  ddim  twyll  ynddo,  nac 
yn  twyllo  neb  trwy  ei  gredu  ac  ufuddhau  iddo. 
Twyll  a  siomedigaeth  y w  pob  peth  a  chwanegir 
at  wirionedd  pur  yr  efengyl.  Mae  yn  bollol 
ddigonol  ynddo  ei  bun ;  ac  yn  fagwriaethol  i 
gyd,  ac  yn  peri  cynydd  i  bawb  sydd  yn  ei 
chwenych,  ac  yn  cyfranogi  o  bono  trwy  ffydd. 
Trwy  air  Duw  y  mac  ei  blant  yn  cael  eu  hail 
eni,  a  thrwy  yr  un  gair,  sef  yr  efengyl,  y  maent 
yn  cael  eu  magu,  ac  yn  cynyddu  mewn  gryni 
a  maintioli  ysbrydol.  2  Cor.  2.  17.  a  4.  2. 
Esa,  55.  1.  a  66.  11.  Salm  19. 10.  a  119. 103." 
Diar.  24. 13, 14. — *Gweddi  o  wefusau  didwyll/ 
yw  gweddi  ddiragrith,  ddiffuant,  yn  gosod 
achos  ger  bron  Duw  yn  gywir,  ac  yn  gofyn 
pethau  uniawn,  ac  i  iawn  ddybenion.  Salm 
17.  1.  a  145,  18.     Mat  15.  8. 

DIDYMUS.    Edr.  Thomas. 

DIDDA.NÜ.     Edr.  Dyddanu. 

DIDDARBOD  (darbod)  difeddwl,  diofal, 
annarbodus,  diragddarbod,  diragweliad. — ^  Y 
rhai  wedi  diddarbodi,'  <fec.  Eph.  4.  19.  an- 
7)Xyn^xor£ç,  Being  past  feeling — aT:oy  yn  arwyddo 
dtddymiad^  aXyea^  dolurio.  V  gair  Groeg, 
medd  Raphelius,  a  arwydda  y  gradd  eithaf  o 
ddideimladrwydd,  anobaith,  a  difrawwch  ;  ac 
yn  gosod  allan  yr  agwedd  meddwl  mwyaf  an- 
ystyriol  a  llygredig ;  wedi  ymroddi  i  bechod  o 
gariad  ato,  ac  anobaith  galìel  byth  ymysgwyd 
oddiwrtho.  1  Tim.  4.  2.  Rhuf.  1.  24,  26,  28. 
Dent  29.  19. 

DIDDIM,  (dim)  peth  heb  ddim,  anoberi. — 


DroD 


888 


DroD 


Q  Yr  hoU  senedloedd  ydynt  megys  diddim  ^r 
ŷ  fron  ef  yn  Dai  na  dim.'  Esh.  40.  lY.  ir 
oil  genedloedd  o  ran  ea  cyflyran  yn  ysbrydol 
y  mae  y  prophwyd  yn  ei  olygu.  Y  maent 
nwy  a'u  holl  eilunod,'  en  doethineb,  eu  dysc:- 
eidiaeth,  &c.y  mor  bell  oddiwrth  fod  yn  gy- 
meradwy  ger  bron  Daw,  mae  megys  diddim, 
ie,  Uai  na  dim,  maent  yn  bechadorus,  ac  yn  dra 
ffiaidd  yn  ei  olwg.  Fob  cnawd,  yn  ei  holl 
wychder,  ei  flodeu,  a'i  odidawgrwydd  sydd 
wellt,  a'i  holl  odidawgrwydd  fol  blodenyn  y 
maes.  Rhui  8.  6.  1  Cor,  1.  17.  Dan.  4. 
35.     Esa.  84.  12. 

DIDDORI,  (diddawr)  diofal,  diystyr,  anys- 
tyriol,  difraw,  diddarbod. — '  Eb  ddiddorl'  Eph. 
4.  19.  W.  8.  ymyl  y  ddalen. 

DIDD08-I,  (dos)  diddefni,  diddiferfe. 

Aàíilì  úáeáwjáájnddiddos.    Diar. 
Yn  äOiddoê  w  fytyrdod.    JT.  Pryê,  (Balm  L  2.) 

.  'Meni  diddos,'  yw  certwyni  gorthoedig.  Num. 
Y.  3.  Mae  rhai  yn  barnu  mai  math  o  gerbydau 
hardd  a  feddir,  arferol  gynt  i  farchogaeth  yn- 
ddynt,  gan  dywysogiyn  a  breninoedd,  wedi  eu 
gorchuddio  i  gadw  allan  y  gwres,  Uwch  aV 
gwlaw.  Cyfieithir  yr  un  gair,  elarau  meirchj 
yn.Esa,  66.  20.—'A  phabelt  fydd  yn  ddiddos 
rhag  tymhestl  a  rhag  gwlaw.'  Esa  4  6.  '  Yn 
ymguddfa  ihag  tymheçtl.'  Dr.  M,  Mae  gwres 
a  thymhestloedd  mawrion,  yn  iaith  y  proph- 
wydi,  yn  ami,  yn  arwyddo  barnedigaethau  ofn- 
adwy  yn  syrthio  ar  ddynion,  neu  erledigaethau 
ar  yreglwysi.  Salm  11.  6.  Esa.  32.  2,  19. 
Ezec.  38.  22.  Dat.  16.  21.  Can.  1.  6.  a  2.  11. 
Mae  diogelwch  yr  Arglwydd  i'w  bobl  yn  y  cyf- 
ryw  amseroedd  blinion,  yn  cael  ei  gyffelybu  i 
babell,  ymguddfa,  neu  ddiddos,  yn  eu  cadw  a'u 
diogelu  rhag  dim  niwed  oddi  wrthynt.  Mae 
yn  eglur  oddiwrth  adn.  5.  fod  y  geiriau  yn  cyf- 
eirio  yn  fwyaf  neillduol  at  d diogelwch  yr  Ar- 
glwydd i'w  bobl  yn  yr  anialwch.  Yr  hyn  oedd 
efe  iddynt  hwy  yr  amser  hwnw,  a'u  hamgylch- 
iadau  cyfyng  yno,  hyiiy  a  fy dd  efe  i'w  eglwys 
yn  mhob  oes,  a  phob  amgylchiad  hyd  ddiwedd 
amser.  Yr  Arglwydd  lesu  a  fydd  iddi  *  megys 
ymguddfa  rhag  y  gwynt,  ac  yn  Uoches  rhag  y 
dymhestl,'  &c.  !Éa.  32.  2.  Yn  nghanol  y 
tymhestloedd  mwyaf,"  efe  a  fydd  iddi  yn  ddi- 
ddos ddiogel,  ddiddefni.  Edr.  Cwmwl. 
DIDDRWG,  (di-drwg)  diniwed,  gwirion,  ai- 

.  bechod. 

Nld  dedwydd  ond  diddrtog, 
«  Nid  diddrtog  ond  dibeohod.    JHar, 

*Y  cyfryw  arch-offeiriad  sanctaidd,  diddrwg, 
&c.  oedd  weddus  i  ni.'  Heb.  7.  26.  Yr  oedd 
yr  Arglwydd  lesu  ein  harch-offeiriad  ni,  yn 
berffaith  sanctaidd  [oereoç]  o  ran  ei  natur ;  ac 
yn  berffaith  ddiddrwg  [axoxoc]  o  ran  ei  fuch- 
eddiad.  Fel  ag  yr  oedd  yn  sanctaidd  [o<reoç] 
nid  oedd  pechod  yn  bresennol  gydag  ef,  ac  yn 
barod  i'w  amgylchu,  fel  y  mae  gyda'r  goreu  o 
ddynion.  Rhuf.  7.  18,  21.  Heb.  12.  1.  Fel 
ag  yr  oedd  yn  ddiddrwg  [axaxoc]  yr  oedd  yn 
gwbl  rydd  oddiwrth  effeithiau'y  cyfryw  egwy- 


ddor  bechadoros.  '  Nid  adnaJm  bechod. — Ni 
wnaeth  bechod,  ac  ni  chaed  twyll  yn  ei  enau.' 
2  Cor.  5.  21     1  Pedr  2.  22.     loan  8.  4G. 

DIDDYFNXJ,  (dyfnu)  dilaethu,  tynu  oddi 
wrth  y  fron.  Yr  oedd  yr  luddewon  yn  diddyf- 
nu  eu  plant  dair  gwaitb*:  yn  gyntaf,  oddiwrth 
y  fron,  yr  hyn  a  wnaent  yn  mhen  tair  blynedd, 
ueu  yn  cynt  y  rhan  amlaf ;  yn  ail,  oddiwrth  y 
fammaeth,  yn  mhen  saith  mlyncdd  ;  a'r  urv- 
dedd  waith,  oddiwrth  bethau  plentynaidd.  1 
Cor.  13.  11. — *Eithr  gosodais,  a  gostegais  fy 
enaid,  fel  un  wedi  ei  ddiddyfnu  oddiwrth  ci 
fam ;  fy  enaid  sydd  ynof  wedi  ei  ddiddyfnu/ 
Salm  131.  2.  Fel  y  mae  plentyn  wedi  ei  ddi- 
ddyfnu yn  ddystaw  am  y  fron,  yn  ngotai  ci 
fam  am  dano,  felly  mae  enaid  y  Salmydd  yn 
farw,  ac  yn  ddiymgais  am  bethau  mawrioD,  a 
sefyllfa  uchel  yn  y  byd.  Gellir  cyfieithu  y  geir- 
iau, ^Fel  un  wedi  ei  ddiddyfnu  gyda'i  fam,  ntu 
ar  ei  fam,  scf  ar  freichiau,  neu  ar  fyowes  ei  fam 
(lÖÄ  "^bS  super  matrem  suam,)  Mae  wedi  ei 
ddiddyfuu,  ac  eto  gyda'i  fam,  yn  byw  ara 
roddo  hi  iddo,  a'i  go^al  am  dano.'  Mac  y  gy- 
ffelybiaeth  yn  neillduol  hardd  a  chynnwystawr, 
ac  yn  gosod  allan  agwedd  ysbrydol  enaid  wedi 
ei  lareiddiofa'i  farweiddio  i'r  byd  a'r  pethau  sy 
yn  y  byd,  ac  yn  ymlouyddu  ac  yn  ymdawelu 
yn  ngofal  Duw  am  dano.  Mae  dyn,  fel  pech- 
adur  tywyll,  llygredig,  yn  nglŷn  wrth  y  byd 
a'i  orwagedd,  o  ran  ei  serch  a'i  awyddfryd,  fel 
y  plentyn  wrth  y  fron ;  ei  ddymuniad  aM  gysur 
penaf  y w ;  ond  y  mac  Ysbryd  Dnw  yn  diddyf- 
nu  ei  bobl  oddiwrth  bob  peth,  i  fy w  yn  unig  ar 
Dduw  eu  hiechyxlwriaeth,  ac  i  ymddigrifo  yn- 
ddo.     Salm  87.  4.     Hab.  3.  18. 

DIDDYM-Ü,  (dym)   gwneuthur   peth  yu 
ddim,  dirymu,  dilen. 

.  Dyn  diddym,  sef  yw  hwnw,  heb  ddA  ganddo. 

CyfrmÜẂMit  Cfmräç. 

Diddymu  cynghor,  neu  gyfammod,  y.w  ei  dori, 
ei  ddileu,  neu  rwystro  ei  gyflawniad.  2  Sam. 
15.  34,  a  17.  14.  Esa.  8. 10.  a  14,  27.  a  19.  3. 
a  28.  18.  Jer.  33.  20,  Gall  Duw  ddiddymu 
holl  gynghorion  dynion,  ond  pa  beth  bynag  sy 
o  Dduw  ni  all  dyn  ei  ddiddymu.  Act  5.  39. 
Mae  Duw  yn  dewis  y  pethau  nad  ydynt  fel  y 
diddymai  y  pethau  sydd :  pethau  ffol,  pethau 
distadl,  a  diwerth  yn  ngolwg  dynion ;  felly  yr 
oedd  dynion  yn  barnu  pregethiad  o  Grist  wedi 
ei  groeshoelio.  Ond  mae  Duw  yn  dewis  hp, 
sef  pregothu  Crist  wedi  ei  groeshoelio ;  a  byny 
nid  mewn  doethineb  ymadrodd,  ond  â'r  geiriau 
a  ddysgir  gan  yr  Ysbryd  Glan,  i  ddiddymu  y 
pethau  o  werth  a  chymeradwyaeth  gyda  dyn- 
ion, ac  y  maent  yn  ymffrostio  o'u  plegid,  ac  yu 
hyderu  arnynt.  1  Cor,  1.  28.  Dyoddefodd 
Mab  y  dyn  lawer  o  bethau  ac  a'i  dirmygwyd. 
Marc  9.  12.  Gr.  c^oooevuiSjj.niMii  JiatyMcnL 
a  gyfrifwyd  yn  ddim,  Yr  hwn  a  gyfrfwyd  yn 
ddim,  a'r  pregethiad  o  bono,  a  ddewisodd  Duw 
i  ddiddyma  y  pethau  sydd  gan  ddynion  i'v 
parcha  ac  i  hydeni  arnynt  Esa.  53.  3.  Bfauf. 
4.  17.  a  14.  3,  10.   Luc  16.  15.  2  Oor.  12.  11. 


DIP 


390 


DIF 


TO  gjüsnm  jn  agoredSi^gospedigaeth,  o  her- 
wydd  ei  amnhtfcb  i  enw  yr  Arglwydd,  sef  i'r 
xVrclwydd  ei  ban,  ac  yn  sicr  o  gael  ei  gospi, 
oni  ragflaena  edifeirwch  a  maddeuant  i  droi 
ymaith  y  gospedigaeth. — ^Ac  ni  ddieuoga  yr 
anwin'  Nah.  1.  3.  Heb.  T\py^  fc^b  HPP^  "^ 
rhon  ddieuegfi  ni  ddieuoga ;  'yr  un  geiTÌau  a 
•jvfieithir,  *  Heb  gyMf  yr  anwir  yn  gyfiawn.' 
Eiod.  34.  7.  Y  mac  yn  inaddcu  anwire<ì<ì,  a 
oiiamwedd,  a  pbecbod,  i  becbadunaid  edifeiriol 
^sàá  yn  creda  yn  lesn  Grist,  fel  lawn  dros  en 
pechodau;  ond  ni  ddieuoga,  ni  cbyfrif  bwynt 
yn  y  &m  yn  ddienog,  y  rhai  diffydd  a  diedi- 
itiriol ;  gofwya  bwynt  â  cbospedigaetb  gyfiawn 
^ryfâteboT  y  w  bciau,  Mae  yr  Arglwydd  yn  cyf- 
nf  pawb  y  petb  ydynt  yn  wirioneddo),  ac  yn 
rmddwyn  tuag  atynt  vn  gyfatcbol.  Ezod.  23. 
7,  Jl.    Jos.  24.  19.     Job  10.  14.     Mic.  6.  11. 

DIFA,  (dif)  dyfetha,  ysu,  treulio,  afradloni, 
lifrodi. — *Ac  weie  y  bertb  yn  llosgi  yn  dan,  a'r 
l»trth  beb  ei  dife.'  Exod.  3.  2.  Heb.  heb  ei 
hicyta,  Duw  sydd  dan  ysol ;  er  byny  preswyl- 
la  yn  ei  ^Iwys,  yr  bon  yr  oedd  y  bertb  yn  ei 
arwyddo,  yn  ddysgiaer,  yn  ngogoniant  ei  bri- 
'Hioìinetbau,  a'i  orucbwyliaetbau  tanllyd,  ac  eto 
heb  ei  difa,  am  ei  fod  yn  preswylio  gydag  ew- 
yllys  da.  Deut  33.  16.  Yr  oedd  yn  rhyfeddod 
fawr  i  Moses,  pabam  nad  oedd  y  bertb,  abiyn 
llosiji,  yu  cael  ei  difa  befyd  ;  ond  nid  mwy  rby- 
tVddod  oedd  byn  na  bod  Israel  yn  yr  Aipht  yn 
cael  eu  cystaddio  a'adolnrio;  a'r  eglwys  yn  y 
i»yd,  0  oes  i  oes,  yn  cael  ei  chystuddio,  ei  gor- 
tlirymn,  a'i  berlid,  ac  eto  beb  ei  difa.  Mae  Ib- 
HOFAH  yn  ngbanol  y  bertb  «'r  tan,  a'i  ewyllys 
•ia  tuag  at  ei  eglwys ;  am  byny,  y  mae,  ac  y 
Md,  bebei  difa.  Gen.  15.  13—17.  Deut. 
4.  20.  Salm  66.  12.  Esa.  43.  2.  Dan.  3.  27. 
Difa  Duw  ei  wrthwynebwyr  fel  tan  angerddol 
yn  difa  drain  neu  sofl.  Heb.  10.  27.  Salm 
59. 13.  a  144.  6.     Jer.  8,  13.,    Zecb.  5.  4. 

DIFAI-EIUS,  (bai)  dibecbod,  dianaf,  heb 
«iroseddu. — *A'i  boffrymodd  ei  bun  y\\  ddifai  i 
Dduw.'  Heb.  9.  14.  Mae  y  geirian  yn  cyfeirio 
at  ocp  y  pasc,  a'r  offrymau  gorchymynedig  dan 
gyfraitb  M«ses.  Y  rheol  gyifredin  oedd,  *  Na 
olfrymwcb  ddim  y  bydd  anaf  arno ;  o  berwydd 
ti  bydd  efe  gymeradwy  drosocb — un  gwrry  w 
perffaitb-gwbl  o'r  eidionau,  neu  o*r  defaid,  neu 
o>  geifr.  Os  bydd  anaf  arno,  os  cloff  neu  ddall 
fvdd,  neu  arno  ry w  ddrwg  anaf-arall ;  nac  ab- 
prtha  ef  i'r  Arglwydd  dy  Dduw.  Nac  abertba 
iV  Âi^lwydd  dy  Dduw  ŷcb  neu  ddafad  y 
^yddo  arno  anaf,  neu  ddim  gwrtbnni.'  Lef. 
n.  19—21.  Num.  10.  2.  Deut.  15.  21.  a  17. 
1.  Exod.  12.  5.  Mai.  1.  8.  Felly  yr  oedd 
yr  Arglwydd  lesu  yn  ateb  i'r  cysgodau  byn  o 
bono :  yr  oedd  o'r  iawn  ry w ;  yn  berffaitb,  yn 
ddianaf,  yn  ddiwrtbuni,  yn  ddifai,  Nid  oedd 
pddo  ddim  yn  ormod,  na  dim  yn  eisiau.  Yr 
oedd  ganddo  gorpb  ac  enaid  dynol — yr  oedd 
hyny  yn  ofynol ;  nid  oedd  ganddo  nn  pecbod 
mewn  nn  gradd ;  yr  oedd  yn  berffaitb  sa.nct- 
äidd  yn  ei  natav»  ni  wnaeth  bechod,  ac  ni  elded 


twyll  yn  ei  enau.  1  Pedr  1.  19.  Heb.  4.  16. 
a  7.  27.  Epb.  5.  2.  Gan  fod  ei  berson  yn 
ddifai,  yr  oedd  ei  ^abertb  yn  ddifai;  canys  ab- 
ertbu  ei  bun  a  wnaetb. 

*  Canys  difai  ydynt  ger  bron  gorsedd-fainc 
Duw.*  Dat  5.  14.  Er  eu  bod  yn  llawn  beiau 
ger  bron  gorscdd-feinciau  dynion,  breninoedd, 
ymerawdwyr,  a  gwyr  mawrion  y  ddaear,  eto 
difai  ydynt  ger  bron  gorsedd-fainc  Duw ;  wedi 
eu  cyfiawnbau  yn  rbad  trwy  ras ;  wedi  derbyn 
cwbl  faddeuant  o'u  boll  becbodau ;  wedi  eu 
badnewyddu  yn  ysbryd  eu  meddwl  i  grefydd 
bur  a  dibalogedig  ger  bron  Duw  a'r  Tad ;  ac  i 
rodiad  addas  i'w  proffes,  yn  boll  orcbymynion 
a  deddfau  yr  Arglwydd,  yn  ddiargyboedd. 
lago  1.  27.  Luc  1.  6.  Salm  15.  3,  4.  a  32.  2. 
Zepb.  3.  13. 

*  Oblegid  yn  wir,  pe  buasai  y  cyntaf  bwnw 
yn  ddifeius,  ni  cbeisiasid  He  i'r  ail.'  Heb.  8. 
7.  Wrtb  y  cyntaf  bwnw,  y  meddwl  yr  apostol 
cyfammod  Sinai ;  ac  wrtb  yr  ail,  gorucbwyl- 
iaetb  rasol  yr  efengyl.  Yr  oedd  y  cyfammod 
yn  ddifeius,  yn  sanctaidd,  yn  gyfiawn,  ac  yn 
dda  i  ddyben  ei  osodiad.  Cyfammod  Duw 
oedd ;  am  byny  yr  oedd  yn  ddoetb,  yn  dda, 
ac  yn  ddifeius.  Ond  i  ddangos  petbau  gwell  y 
trefnwyd  ef ;  am  byny  yroodd  yn  rby  anuiber- 
ffaitb  i  ateb  yn  He  y  petbau  gwell  byny.  Yr 
oedd  yn  berffaitb  i'r  dyben  y  trefnwyd  ef ;  ond 
yẁ  anmberffaitb  i  ateb  dybenion  mwy  rbagor- 
ol,  na  threfnwyd  y  cyfammod  bwnw  iddynt — 
sef  acbub  pecbaduriaid  mewn  ffordd  o  iawn  i 
Dduw,  a  glanbad  perffaitb  i'r  pechadur. 

DIFATER,  idi-tater)  diofal,  diystyr,  diwertb. 
— *Atbraw,  ai  difater  genyt  ein  colli  ni  V  Marc 

4.  38.  Gr,  00  fieXet  ffot ;  onid  oes  òfal  genyt  ? — 
*  onid  gwaeth  genyt  ?'  Dr.  M. ,  laitb  augbred- 
iniacth  ydoedd,  yn  cynnwys  gradd  o  ammbeu- 
aetb  o  ofal  Crist  am  ei  bobl,  a  byny  yn  peri 
ofnau   a  dycbrynfeydd,     Adn.  40.     Salm  12. 

5.  a  44.  23.  a  121.  4.  Mwy  gwaith  oedd  dys- 
tewi  angbrediniaetb  y  dysgyblion,  na  gost^u 
y  gwynt  a'r  mor. 

DÍFEFL,  (mefl)  glàn,  difrycbau,  digywilydd, 
diwartb.— *  Yn  weitbiwr  difefl.'  2  Tim.  2.  15. 
Or.  epyaTTjy  aveTrattr^ovTo-jj  g weitbiwr  nad  oes 
arno  gy wilydd  o'i  waitb  yn  pregetbu  yr  efeng- 
yl. 2  Tim.  1.  3.  Rbuf.  1.  10,  Lie  y  mae  yr 
un  gair  heb  ragddod  ava  yn  cael  ei  gyfieitbu 
crjwilydd  ;  neu  yn  weitbiwr  nad  oes  achos  iddo 
gywilyddio  ger  bron  dynion,  gan  ei  fod  yn 
iawn  gyfranu  gair  y  gwirionedd.  A  workman 
that  needeth  not  to  be  ashamed.  Gweithiwr  di- 
fefl, sef  diwarth  i  acbos  Duw,  ac  athrawiactb 
efengyl,  o  ran  ei  athrawiaetb,  ei  iawn  gyfraniad 
o  boni,  ei  boll  ddull  a'i  agwedd  wrtb  athraw- 
iaethu;  a'i  boll  rodiad  a'i  fuchcddiad  sanct- 
aidd, duwiol,  yn  addas  i'r  efcngvl.  Mat.  24, 
25.  Marc  13,  23.  Luc  14.  42.  'loan  16.  22. 
Heb.  13.  21.     Edr.  Cyfraxu. 

DIFENWI,  (difanw)  ymsenu,  goganu,  an- 
mbarcbu,  rboi  drygair,  rboi  drygfri,  dychanu. 
— *Ac  a  ddifenwodd  Ysbryu  y  gras.'  Heb.  10. 


V 


DIE 


389 


DIE 


DIEGWAN,  (egwan)  nerthol,  grynms,  .cad- 
arn,  dilesg,  pjrbyr,  galluog, — *Ao  efe  yn  ddieg- 
wan  o  ffjdd/  &c.  Rha£  4.  10,  Mae  y  gair, 
*efe  a.  nerthwyd  yn  y  ffydd,'  (adii.  20.)  yn 
dangos  o  ba  le  y  tarddodd  grym  ffydd  Abra- 
ham. Mae  y  cyfieithiad  Cymreig  yma  yn  ateb 
i  briodol  ystyr  y  gair  Gr,  evedovaftofajf^  *  efe  a 
nerthwyd,'  yn  weU  na'r  Saesoneg,  wéw  strong 
in  Jfaitk: — robtistua  foetus  est  fde^  *efe  a 
wnawd  ytí  gadarn  yn  y  ffydd.'  Beza.  Yr  oedd 
yr  Arglwydd  yn  nerthu  ffydd  Abraham  yn 
gynnyddol  fel  yr  oedd  yr  anhawsderau  ar 
Sbrdd  cyflawniaid  yr  addewid  yn  ychwanegu. 
Trwy  effeithioldeb  yr  Ysbryd  Glan  ar  ei  fedd- 
wl,  nid  ystyriodd  ei  hun,  yr  hwnoedd  yr  awr- 
hon  wedi  marweiddio,  na  marweidd-dra  bru 
Sarah ;  ond  "ystyriodd,  ac  yr  oedd  yn  gwbl  eicr 
ganddo,  am  yr  hyn  a  addaWeai  Duw,  ei  fod  yn 
♦  abl  i  wneuthur  hefyd.  Golwg  trwy  ffydd  ar 
allu,  cyfiawnder,  a  ffyddlondeb  Duw,  a  nerth- 
odd  ei  ffydd  yn  yr  addewid,  yi  wyneb  pob 
darfodedigaeth  yn  y  creadur,  i  radd  mor  fawr  a 
hynod  ag  sydd  yngwneuthur  ei  ffydd  yn  siampl 
i'r  holl  eglwys.  Rhuf-  4.  18.  Heb.  11.  11, 
12.     Gen.  17.  17.  a  18.  11.    Salm  103.  5. 

DIEITHR.     Edr.  Dykithr. 

DIENBYD,  (enbyd)  Or.  axivduvoc,  (acindy- 
nos)  difraw,  dibryder,  diberygl.  ^  Jerusalem  a 
gy faneddir  yn  ddienbyd.'  Zech.  14.  11.  Mae 
y  gair  Meb.  HtDS  y*  ^*®1  eigyfieithu  hyderus^ 
Gen.  34.  25.— woycZ,  Deut  12.  10.— Ayrfer, 
Esa.  36.  4.  Diar.  25.  19.  Bydd  diogelwch 
Jerusalem  y  fath,  fel  y  bydd  ei  phreswylwyr  yn 
hyderus  ac  yn  ddiofn.  Mae  yr  Arglwydd  yn 
rhoddi  i'w  bobl  y  cyfryw  olwg  ar  ei  fawredd 
anfeidrol,  ei  allu,  a'i  ffyddlondeb  i'w  diogelu, 
a'i  bertbynas  gyfammodol  á  hwynt,  fel  y  maent 
yn  cael  eu  gwared  oddiwrth  eu  holl  ofn.  Salm 
34.4. 

DIENEIDIO,  (enaid)  difywydu,  lladd.  Deut 
19.  11.  a  22.  26.  a  27.  25.  Salm  31.  13.  a  94. 
6.     Edr.  Lladd,  Llofruddiaeth. 

DIENWAEDIAD-EDIG,  (enwaediad.)  Gel- 
wir  yr  liiildewon  yr  enwaediad,  a'r  Cenedloedd 
y  dienwaediad.  Rhuf.  2.  26,  27.  a  3.  30.  a  4. 
9.  Gen.  2,  7.  Eph.  2.  11. — *A  minau  yn  ddi- 
enẁaedig  o  wefusau.'  Exod.  6.  12.  Heh. 
gwefusau  ^ormöcí-^  gwefusau  rhy  fawrion  a 
thewion,  ac  oblegid  hyny  yn  anaddas  i  lefaru 
yn  groew,  ac  yn  eglur. — *  Cyfrifwch  yn  ddien- 
waededig  ei  ffrwyth  ef ;  tair  blynedd  y  bydd 
efe  megys  dienwaededig  i  chwi.'  Lef.  19.  23. 
— *  Torwçh  ymaith  ei  afleYidid,'  sef  ei  ffrwyth ; 
'  tair  blynedd  y  bydd  efe  aflan  i  chwi ;  na  fwy- 
taer  ^V  Dr.  M.  Pob  pren  ymborth  a  blanent 
yn  ngwlad  Canaan,  yr  oeddent  ibeidioabwyta 
ei  ffrwyth  am  dair  blynedd.  Y  bedwaredd 
flwyddyn  yr  oedd  ei  ffrwyth  yn  sanctaidd  i  fol- 
iannu  yr  Arglwydd,  neu  yn  santeiddrwydd  mol- 
iant  i'r  Arglwydd.  Y  bummed  flwyddyn  yr 
oeddent  i  fwyta  o  bono,  '  fel  y  chwango  efe  ei 
gnwd  i  chwi.'  Nid  oedd  gjrfreithlawn  iddynt 
fwyta  o  ftwythau  y  coedydd,  heb  offrymu  yn  I 


gyntaf  y  ..blaenffrwyth  i'r  Arglwydd ;  nid  oedd 
y  ffrwyth  yn  ei  eithaf  perffeithirwydd  cyn  pen 
tair  blynedd ;  am  hyny,  yr  oedd  yn  anadda^ 
offrymu  y  blaen-ffrwyth  i'r  Arglwydd,  cyn  pen 
pedair  blynedd;  a  chyhyd  n^offrymid  yblaen- 
ffrwyth  i'r  Arglwydd,  yr  oedd  yr  holl  ffrwyth 
i'w  olygn  yn  aiffan,  neu  yn  ddienwaededig ;  ar 
am  hyny  yn  waharddedig  iddynt  fwyta  o  bono. 
Nid  oes  dim  ynlàn  i  bechadurondasancteidd 
ir  gan  Dduw  iddo ;  ac  y  mae  yn  addas  ac  yn 
ddyledus  i'w  olygu  yn  mlaenaf  yn  mbob  peth. 
— Dynion  '  dienwaededig  o  galon  a  chlnstian/ 
yw  dyni<in  halogedig,  anufudd  a  gwargaled. 
Act.  7.  51.  Ezec.  44.  7.  Lef.  26.  41.— 'Marv 
o  farwolaeth  y  dienwaededig,'  yw  marw  trwy 
law  dyeithriaid,  rhai  dienwaededig  :  nen  mant^ 
yn  annuwiol  ac  yn  drueuus,  fel  rhai  dienwaed- 
edig, allan  o  gyfammod  Duw,  Ezec  28.  10. 
Edr.  Enwaediad. 

DIENYDD-WR,  (dien)  un  yn  marwolaethu, 
crogwr,  arteithiwr,  dialeddwr. — *  Y  brenin  a 
anfonodd  ddienyddwr.'  Marc  6.  27.  Gr.  ffzz- 
xouXarwv,  gosgorddwr^  gwyliedydd^  milwr,  Y 
gair  dienyddwr  a  arwydda,  nn  3ydd  felly  wrth 
ei  flwydd ;  ond  arwyddocàd  y  gair  Groeg  yw 
gosgorddwr,  neu  warchawdwr,  uû  o'r  milwyr, 
oedd  yn  çweinyddu  i  Herod.  Nid  oedd  an 
dienyddwr,  wrth  ei  swydd,  yn  yr  amserocdd 
hyny. 

DIEPPIL-EDD,  (eppil)  diffrwyth,anrahlant- 
adwy,  heb  had,  heb  hiliogaeth.  Can.  5.  2. 
Esa.  49.  21.     Edr.  Dannsdd,  Defáid. 

DIESGUS,  (esgus)  dinaswyn,  digyfrith,  di- 
ddiffyniad.  *Hyd  Quid  ydyi^i  yn  ddiesgus/ 
Rhuf.  1.  20.  a  2. 1.  Mae  y  Duwdod  a'i  dragy- 
wyddol  allu,  ei  anfeidrol  gyflawnder  a'i  ber- 
ffeithrwydd,  mor  amlwg  i'w  gweled  wrth  eu 
hystyried,  yn  ngweithredoedd  Duw,  fel  y  mae 
pob  dyn  yn  ddiesgus,  nad  ydyw  yn  eu  gweled; 
yn  credu  ei  fod,  ac  yn  credu  ynddo ;  yn  ei 
addoli,  ac  yn  ei  ogoneddu  fel  Duw.  Mae  ar- 
graff  ddwyfol  ar  ei  holl  weithredoedd ;  ac  y 
mae  ei  fawredd,  wrth  eu  hystyried,  i'w  weled 
yn  amlwg  ynddynt  oil ;  fel  y  mae  hoD  genedi- 
oedd  y  ddaear,  y  rhai  nid  oes  ganddynt  y  gair 
datguddiedig,  yn  hoUoI  ddieagus,  yn  eu  di- 
dduwiaeth,  eu  heilun-addoliaeth,  eu  haflendid, 
a'u  halogedigaeth  pechadurns.  Ni  adawodd 
efe  mo  bono  ei  hun  yn  ddidyst;  gan  hyoy  mae 
pawb  yn  ddiesgus,  ag  nad  ydynt  yn  credu  yn- 
ddo, ac  yn  ei  addoll  Act  14.  17.  a  17.24 
—29. 

DIEUOG-I,  (euog)  difai,  dinam,  digyhudd- 
edig. — ^  Nid  dieuog  gan  yr  Ai^jwydd  yr  hwn  s 
gymero  ei  enw  ef  yn  ofer.'  Exod.  20.  7.  Dent. 
6.  11.  npS**  ö^b  nid  glan,  nid  pur,  niddi- 
niwed;  hy'ny  yw,  euog  fydd  yn  nghyfrif  Duw, 
am  hyn  ynddarostyngedigi  feîldith  ygyíìraith, 
a  digofaint  Duw.  Cyfieithir  y  gair  cospediŷ- 
aeih  yn  1  Bren.  2.  9.  Nid  heb  gospedigaeth 
fydd  gan  yr  Arglwydd.  Mae  yn  cael  ei  gyt- 
ieithu  gwiriony  Job  9.  28.  Felly  yma,  nidgwir- 
ion,  nid  diniwed,  gan  yr  Arglwydd.    Mae  efe 


{ 


DIP 


891 


DIP 


29.  A  dremygoid  Tsbryd  y  gras.'  W.  S.  xat 
zn  T/sufia  Trjç  ^apiToç  evo(^pt<raç,  A  ddûrmyg- 
üdd,  a  ddìystjTodd,  a  ánmharchodd  Ysbryd  y 
gras,  nea  yr  Ysbryd  grasol.  *ffaih  done  despite 
ynto  the  Spirit  of  graced  Arwydda  y  gair 
^wneuthnr  cam  âg  im  yn  ddirmygas  ac  yn  ddi-' 
\  stpUyd.  Yr  oedd  y  gwrthgilwyr  y  sonia  yr 
apostol  am  danynt  yn  gwnenthnr  felly  a'r  Ys- 
brjd  Glan,  gweinyddwr  pob  gns  a  thrngaredd 
i  bechadoriaid.  Yr  oedd  yr  Ysbryd  Glan 
wedi  ei  ddanfon  o'r  nef  mewn  modd  neUldaol 
arbenig,  i  ddwyn  tystiolaeth  gyhoeddns  i  Ber- 
^jn,  aberth,  ac  adgyfodiad  Crist,  a'r  gogoniant 
ar  ol  hyny.  Hyn  a  wnaeth  mewn  amrywiol 
ifvTdd ;  trwy  arwyddion  a  rhyfeddodan,  ac  am- 
rjw  nerthoedd;  trwy  ddoniaa  ysbrydol,  a 
tiirwy  weithrediadan  grasol,  yn  argyhoeddi, 
goleuo,  sancteiddio,  a  chyfnewid  pechaduriaid ; 
jn  selio,  dyddann,  ac  yn  cynnal  ei  bob!  3m  en 
holl  flinderau«  Yr  oedd  y  gwrthgilwyr  yn 
gwneutbur  cam  a'r  Ysbryd,  trwy  ei  ddiystym 
ii  ddirmyga  yn  ei  hoU  weithrectiadan  grasol  a 
I'ogoneddas :  yn  dirmygn  ei  dystiolaeth  trwy 
<ldirmyga  y  gwir  yr  oedd  yn  rhoddi  tystiolaeth 
raor  ddiammhenol  iddo.  Os  ydyw  dywedyd 
celwydd  with  yr  Ysbryd  Glan  yn  bechod  mor 
fawr,  pa  faint  mwy  ydyw  gwnend  yr  Ysbryd 
Glan  yn  gelwyddog  ?  Act.  5.  3.  1  loap  5. 
lu.  Gan  mai  tystiolaethn  am  Grist,  a'i  ogon- 
«dda  ef,  yw  gwaith  arbenig  yr  Ysbryd  Glan, 
nis  dichon  nn  dyn  fathru  Mab  Daw,  a  temu 
yn  aflan  waed  y  cyiammod,  trwy  yr  hwn  y  cys- 
e^wyd  Crist  i'w  swydd,  ac  y  sancteiddir  ei 
holl  bobl,  heb  wnenthnr  cam,  a  thafln  diystyr- 
wtîh  eithaf  ar  yr  Ysbryd  Glan  hefyd. — Cafodd 
Qnst  •ei  ddifenwi,  ond  ni  ddifenwodd  drachefn. 
I  Pedr  2.  23.  a  4.  14.  Marc  15.  32.  loan 
1\  28. 

IJIFLAN-IAD-XJ-EDIG,  (diflan)  difeniad, 
dedwÌDÌad,  palledigaeth,  methedigaeth,  disy m- 
jthiad.  Y  gair  Éeb,  pTJj  a  gyneithir  dijlan' 
iady  vn  Dent  28.  22.  BfgjûeìthÌTdeiJiOj&gwytoo 
yn  Gen.  41.  6,  23,  27.  Ezec.  17.  10.  a  19.  12. 
Edr.  Dbifio. 

^Âi  gwybodaeth,  hi  a  ddiflana.'  1  Cor.  13. 
!?.  Yr  nn  gair  Gr.  xarapyewj  a  gyfieithir  pallu 
p  nechrea  yr  adnod,  a  gyfioithir  difianu  yn 
aiwedd  yj  adnod — '  prophwydoliaethau,  hwy 
a  ballant — gwybodaeth,  hi  a  ddiflana.'  Mae 
pethau  yn  padln  ac  yn  diflann  mewn  pedair 
öordd,  medd  'Moscalos. — Mae  gweithiwr  yn 
pallu  pan  y  rhoddo  i  fynu  weithio : — mae  y 
gwin  yn  pallu  pan  y  byddo  wedi  troi  yn  win- 
*^gr : — mae  y  tàft  yn  diflann  pan  ddiffoddo :— r 
mae  gwawr  y  boreu  yn  diflano  pan  gyfodo  yr 
haiil,  ac  y  bydd  yn  ddydd  perffaith  a  goJeû. — 
Felly  y  mae  gwybodaeth  y  duwiolion  yma  0 
ran,  yn  diflann  pan  ddelo  yr  hyn  sydd  berffaith 
— sef  pan  y  byddo  yn  ddydd  golen,  dysglaer, 
digwmwl,  amynt,  a'r  gwrthddrychau  y  maent 
yn  en  gwybod  o  lan  yma  yn  gyflawn  yn  en 
golwg  bytìi :  ac  y  byddant  yn  gweled  wyneb 
yn  wyneb,  hebun  dryGh^ac  yn  adnabodmegys 


yr  adwaenir  bwynt  Arwydda  yr  ymadrodd, 
nid  yn  nnig  palldod  a  diflaniad  doniangwyrth- 
iol  yr  Ysbryd  Glaný  yn  y  brif  eglwys,  ond  hef- 
yd y  byddai  anmherffeiuirwydd  gras  3m  diflann 
yn  mhcrffeithrwydd  gogoniant :  a'r  hyn  sydd 
farwol  yn  cael  ei  lyncn  gan  fywyd.  2  Cor.  6. 
4.  Salm  87.  20.  Act  13.  41.  1  Cor.  2.  6. 
Heb.  8. 13.  lago  4. 14. 

*  Prenan  diflanedig,  heb  ffrwyth.'  Jndas  12. 
— llygredig^  W.  S.  Oevdpa  (pBivoTzwpiva — *•  pren- 
au  llygredig,  heb  ffrwyth,'  Dr.  M. — *prenau 
gwywon,  crinion,'  W.  S.  ymyl  y  ddalen.  Y 
gair  Qr,  <p9ivoicatpov,  a  arwydda  y  tymhor  Hyd- 
ref,  pan  mae  y  ffrwythau  wedi  eu  casgla  oddiar 
y  prenau,  a'r  dail  wedi  syrthio,  a  hwythau  wedi 
colli  en  holl  hyfrydwch  a'u  harddwch,  yn  ym- 
ddan^os  yn  wy wedig,  ac  fel  yn  feirw ;  devapa 
^OivoTcutpivaj  prenau  diflanedig^  gan  hyny,  yw 
prenan  fel  y  maent  yn  ymddangos  yn  y  tym- 
hor hwnw,  heb  na  blodau,  iia  ffrwythan,  na 
dail  amynt.  Mae  Phavorinns  yn  barnu  fod  y 
gair  Or.  <p9tvoit(opov,  yn  arwyddo  rhyw  fath  o 
afiechyd  ar  brenau  ag  sydd  yn  attal  eu  ffrwyth 
rhag  dyfod  i  berffeithrwydd ;  ond  ya  peri  idd- 
ynt  wywo,  gwaethygu,  pydru,  a  syrthio.  Yn 
y  ddau  olygiad  ar  y  gair,  y  mae  yn  arwydd 
addas  o  gau  athrawon  a  phroffeswyr  cnawdol, 
diffrwyth  ;  y  rhai  ydynt  ddiffrwyth  en  hunain, 
ac  hefyd  yn  diflirwytho  y  tir,  sef  pawb  oddiam- 
gylch  iddynt.*  Mat.  13.  22.  Eph,  5.  11.  Tit. 
3.  14,  2  Pedr,  1.  8.  Gwel  Mintert,  Parkhurst, 
Witsius  in  loco.  Hammond,  Leigh,  Gerhard 
in  2  Pedr  2.  17. 

DIFLASrODD-RWYDD,  (di-flas)  di-halen, 
merf,  anflasus. — *Ar  brophwydi  Samaria  hefyd 
y  gwelais  beth  diflas.'  Jer.  23.  13.  *  Diflaster.' 
Dr.  M.  Y  gair  Heb.  ^gfi  a  gyfieithir  ynfgd- 
noydd,  ffolineb,  yn  Job  1.  22.  a  24.  12.  MbjD 
yn  arwyddo  peth  afresymol,  fiiaidd,  anhoff. 
Peth  ynfyd  a  ffiaidd  oedd  gwaith  y  gau-broph- 
wydi  yn  prophwydo  yn  Baal,  sef  yn  enw  yr 
eilun-dduw  Baal,  i'r  bobl,  yn  lie  prophwydo  yn 
enw  Iehofah,  a  thrwy  eu  celwydd  yn  hudo  y 
bobl  i  bob  cyfeiliornad.     Gal.  2  14. 

*  Eithr  o  diflasodd  yr  halen,  â  pha  beth  yr 
helltir  ef  ?'  Mat.  5.  13.  Marc  9.  60.  Luc  14. 
34.  Os  bydd  y  rhai  sydd  yn  dysgu  eraill  yn 
dywyll  eu  hunain ;  ac  os  bydd  y  rhai  sydd  yn 
diwygio  eraill  yn  anfoesol  ac  yn  annnwiol  eu 
hunain,  pa  fodd  yr  adferir  hwynt  ?  Maent  yn 
anhebyg  i  gael  eu  hadferyd  ;  ond  byddant  y 
gwrthddrychau  mwyaf  diddefnydd  a  dirmyg- 
edig  ar  wyneb  y  ddaear ;  a'u  sathru  gan  ddyn- 
ion  a  gânt,  a'u  bwrw  allan  gan  Dduw.  Lef.  2. 
13.  Ezec.  16.  3,  4.  2  Cor.  2.  14,  15.  2  Pedr 
2.  20,  21.  Mae  rhai  yn  cyfieithu  y  geiriau  ev 
Ttvt  aXiffOTjfferdt  pa  fodd  yr  helltir  ag  ef?  *  Ni 
thai  efe  ddim.'  Nŵ '  dichon  neb  halltu  à  syl- 
wedd  heb  halltrwydd  ynddo  :  felly  nis  dichon 
y,tywyll  oleuo  eraill;  na  dynion  cyfeiliomus 


*  Qal  nnlliim  Mlatorem  fraetnm  feront,  neo  In  tẅpaÌM.  neo 
snlB  leoutorllnu.— ArbOTM,  frngi  ptrdoe,  eo  quot  luoii  frac- 
tuB  oomunptnt 


DIFF 


S92 


DIFP 


ddysga  y  gwirioaedd  ya  gywir  i  eraill ;  ria 
dynion  halogedig  woeyd  eraUl  yn  sanctaidd  ac 
yn  ddawioL  Mae  ya  ofynol  fod  halen  athraw- 
iaeth  iachoa»  profiad  ysbrydol,  a  bachedd  sanct- 
aidd, yn  Dgweinidogion  y  gair ;  heb  byny,  pa 
fodd  yr  h«iitir  à  bwynt  ?  Gallant  wnend  pleid- 
wyr  dadleogar,  a  goganwyr  ffol ;  ond  dyna  boll 
effeitbiau  eu  gweinidogaetfa.  Gwel  Dr.  Teng- 
stadias,  Bisbop  Sandermania^s  PhUoloffUxU 
Remarks  on  St.  Matthew's  ChspeL 

DIFRAW,  -(di-braw)  diofal,  diystyr,  diofn, 
dibryder,  byderus,  2  Cron.  29.  11.  Ezec.  39. 
6.  Zecb.  1.  15. 

DIFROD-I,  (difr)  anrbaith,  yspail,  dystryw, 
diffeitbder ;  anrbeitbio,  yspeilio,  dystrywio,  di- 
nystrio,  bafogi.  Esa.  5.  6.  Joel  1.  10,  15. 
Zecb.  14. 11.  Num.  21.  3.  Dent  3.  6.  a  13. 
15, 

DIFRYCHAU-EULYD,  (brychau)  glàn, 
dibalog,  pur,  dinam« — Mae  yr  Aiglwydd  lean, 
nid  yn  unig  yn  oen  diiai,  dianaf,  ond  befyd  yn 
ddifrycbculyd,  ainzdocy  difai,  beb  gymaint  a 
brycbeayn  arno.  Ba  fyw  mewn  byd  baloffed- 
ig,  yn  bollol  rydd  oddiwrtb  bob  gradd  o  bal- 
ogedigaetb.  Gallai  efe  ddy wedyd  am  y  diafol, 
^Nìd  oes  i  ti  ddim  ynof  fi.'  loan  14.  30.  Mae 
ganddo  ryw  betb,  ie,  llawer  petb,  yn  y  goreu 
o  ddynion ;  ond  nid  oedd  dim  o*i  eiddo  balog- 
edig  yn  Ngbrist ;  nac  erioed  gymaint  ag^  un 
brycbeuyn.  1  Pedr  1. 19.  lago  11  10.  2  Pedr 
3.  14. 

DIFUDD-IO,  (budd)  dielw,  diynnill,  digôd, 
— 'Difudd  1  cbwi  yw  byny,'  (Heb.  13.  Y.)— 
dibroffit,  W.  S.  aef  mae  yn  dra  niweidiol  ac  yn 
beryglus  iawn  i  cbwL — *  Cbwi  aetbocb  yn  ddi- 
fudd  oddiwrtb  Grist.'  Gal.  5.  4.  *  Ni  vuddia 
Crist  ddim  ywcb.'  W.  S.  xaTrjpyrjei^Te  ano  too 
Xpiorooy  *cbwi  addiddymwyd  oddiwrtb  Grist;' 
byny  yw,  nid  yw  Crist  o  ddim  badd  i  cbwi : 
yr  ydycb  cbwi  yn  rbydd  oddiwrtbo,  trwy  ym- 
gynawnbau  yp  y  ddeddf ;  cbwi  asyrtbiasocb 
ymaitb  oddiwrtb  ras.  Fel  y  wraig  wedi  marw 
y  gwr,  mae  Hi  yn  rbydd  {xaTT^ppjTos)  oddiwrtb 
ddeddf  y  gwr ;  felly  y  mae  y  rhai  sydd  yn  pri- 
odi  y  ddeddf  er  cyfiawnbad,  yn  rbydd  oddiwrtb 
Grist,  a  Cbristyn  rbydd  oddiwrtbynt  bwytbau. 
Rbuf.  7.  2,  3. 

DIFÜRÍO,'  (mur)  digaeru.— *  Yn  difiirio  y 
gaer.'  Esa.  22.  5,  *  Yn  dinystrio  y  gaer.'  Dr. 
M. 

DIFWRIAD,  (bwriad)  difeddwl,  diamcan, 
Num.  35.  22. 

.  DIFWYNO,  (difwyn)  Uygru,  dyfetba,  dys- 
trywio,  anurddo,  difuddio,  anfuddioli.  Num. 
33.  52.     Esa.  65.  8.  Mai.  3.  11. 

DIFYR-WCfl,  (difyr)  byfryd,  lion,  bylon, 
dyddan,  llawen,  gorboenas,  gorawenus,  llon- 
wycb,  digrifion. — *  Y  net  *  S^^^  ddifyrwcb  a 
ddaw  i  dlodi.' — gwledda.  ♦  Dr.  M.  Diar.  21. 
17.  Luc  15.  13—16.  a  16.  24,  25.  1  Tim.  5. 
6.    2  Tim.  3.  4. 

DIFFAITH^EITHFA-OEDD.WCB[,(ffaitb) 
aiûálwcby  dyvysni,  angby&nnedd,  disaihry  dy- 


sertb. — 'Adeiladant  befyd  yr  bra  ddiffeithfi 
codant  yr  angbyfanedd£a  gynt»  ac  adnewyddant 
ddinasoedd  difiaitb,  ac  ang^yfiumedd-^ra  lla- 
wer oes.'  Esa.  61.  4.  a  44. 26.  a  49.  8, 17, 19. 
a  51.  3.  a  62.  9.  a  58.  12.  a  60.  10,  15.  Jer. 
49.13.  Ezea  36.  4,  33— 36.  Wrtb  gymhara 
yr  ysgrytbyran  byn  &'a  gilydd*  nid  anhawdJ 
canfod  meddwl  yr  Ysbryd  Glan  yn  y  cyfryw 
ymadrodd  ag  a  arferir  ynddynt  Y  mae  yn  dra 
eglur  mai  wrtb  'ben  ddiffeitb£a — anghyuaa- 
neddfa  gynt — dinasoedd  diffaitb — ac  angbyùn- 
nedd-dra  llawer  oes,'  y  deallir  y  cenedloedd 
dyeitbriol  i  Dduw,  ac  effeitbiaa  ei  wirionedd,  a 
gorucbwyliaetbau  ei  ras  ar  en  calonau,  yogbyd 
a^  eglwysi  diiywiedig  wedi  en  byspeüio  gan 
elyn  pob  daioni,  a  pbob  petb  bardd,  gwerth- 
fawr,  a  dymunol:  wedi  myned  yn  anialwch 
dradiefn,*  yn  ddiffirwytb  yn  ysbrydol,  ac  yn 
satbrfa  i  elynion. .  Mae  cyîiyraa  dynion,  o  ran 
eu  bagweddan  ysbrydol  yn  cael  en  cyffelyba  1 
wlad  wedi  ei  dyfetba  gan  elynion,  a'i  gwneath- 
ur  yn  anialwcb.  Mae  yr  Aiglwydd,  yn  lluos- 
ogrwydd  ei  dostoriaetbaa  yn  addaw  ymweled 
à  bwynt  yn  rasol,  iV  barloesi,  eu  gwrteithio, 
eu  badneŵyddu,  a'n  ffrwytblonL  Fan  fyduo 
yr  Arglwydd  yn  cysuro  Si'on,  sef  ei  ^Iwys,  dy- 
wedir,  '  y  gwna  efe  ei  banialwcb  bi  fel  Eden, 
a'i  dififeitbwcb  fel  gardd  yr  Arglwydd.'  Mae 
y  gyffelybiaetb  yn  bardd  ac  yn  arddercb(^,  ac 
yn  arwyddo  llawer  mwy  nag  adferiad  alianol 
yn  uttig,  o  gaetbiwed  Babilon,  &c. 

'  Bydded  ei  drigfan  ef  yn  ddiffiiethwcb/  kz. 
Act  1.  20.  Sabn  69.  25.'  a  109.  8.  Y  geiriaQ 
a  gymiwysant  bropbwydoliaetb,  nea  ragfyneg- 
iad  o  ddinystr  trwyadl  boll  elynion  Crist  a'i 
acbos  yn  y  byd ;  ac  y  mae  Pedr  yn  eu  cym- 
bwyso  at  Judas,  fel  y  blaenaf  a'r  penaf  o  hoQ- 
ynt  Y  mae  eu  pecbodau  yn  tynu  dinystr  ofn- 
adwy  amynt)  eu  tenluoedd,  eu  meddiauao,  a'n 
trigûmau  befyd.  Myn  Daw  ddangos  yn  amlwg 
i  bawb,  ei  anfoddlonrwydd  tnag  at  y  trigian- 
ydd,  trwy  nodau  o  anfoddlonrwydd  ar  ei  drig- 
fan.   Edr.  Anial,  Anialwch. 

DIFFODD-I,  (ffawdd)  dybuddo,  rboddi  tan 
allan,  darfod. — Fel  y  cyffelybir  digofaint  Daw 
o  ran  ei  burdeb,  ei  angerdd  poetblyd,  annyodd- 
efol,  i  dan;  felly  y  mae  attal  ei  ddigo&int,nea 
ei  droi  ymaitb,  yn  cael  ei  alw,  ei  ddifibddi. 
Ezec.  20.  48.  Mae  plant,  o  ran  y  oyli)ie8rwydd 
a'r  cysur  ydynti'w  rbieni,  yn  cael  eu  cyffelyba 
i  farwor ;  a  breninoedd  yn  cael  eu  cyaelybn  i 
oleuni,  neu  lamp,  o  ran  y  Uesad  ydynt  iV  deii- 
iaid ;  yn  eu  byfforddi  ac  yn  en  hamddiffyni ; 
felly  y  gelwir  eu  tori  ymaitb  trwy  farwolaeth, 
eu  diffoddl     2  Sam.  14.  7.  a  21.  17. 

*  Canwyll  (neu  lamp)  y  drygionus  a  ddiffodd-  • 
ir.'  Diar.  13. 9.  Eu  boll  ymddang^isiad  gwych; 
eu  boll  oleuni  y  fatb  ag  ydyw ;  cu  boll  broffe$ 
wag  o  grefydd ;  eu  boll  gynnaliaeth,  a'u  holl 
gysuron ;  y  cwbl  i  gyd  aballant  ac  a  ddarfydd- 
ant  dros  bytb.  Pan  fyddo  \  waedd  ganol  nos^ 
pan  fyddo  mwyaf  angemam  danynt,  bydd  eo 
lampau  yn  difioddi.    Mat  22.  18.  a  25.  8. 


Í)IFP 


993 


DIFF 


DÌÄT.  20.  20.  a  24.  20,  Job  18.  5, 6.  a  21.  l^ 
Eça.  50.  11.  Salm  118.  12. — ^Y  mae  gwir  gar- 
iad  at  Grist  yn  Dghalon  credadyn,  o'r  fath  nat- 
cr,  fel  nas  dichon  pethau  gwych  ei  brynu  ym- 
àith ;  felly  hefyd  nis  dichon  croesau,  gorthrym- 
tlcran,  a  gofidiau,  byth  ei  ddiffoddi.  *  Dyfroedd 
JAwer  nift  gallant  ddìffoddi  carìad,  ac  afonydd 
îiis  boddant ;'  ond  mae  fcl  y  tân  ar  yr  allor  yn 
cvnneu  yn  wastadol.  Can.  8.  7.  Lef.  9.  24. 
a'6.  12,  13.  Rhnf.  8.  36.  2  Cor.  ö.  14,  16. 
E>a.  43.^.  Mat.  Y.  24,  26.— Profedîgaetháu 
y  diafol,  ei  gymbelliadau  dirgel,  ei  ammheuon, 
a'ijddrwg^ybiau  cytrwys,  yn  cael  eu  taflu  yn 
ddisymwth  i'r  meddwl,  ydynt  fel  picellan  tan- 
üjii,  yn  boenns  ac  yn  annyoddefol ;  ond  mae 
dydd  fel  tarían,  yn  eu  dîffoddì,  fel  y  maent  yn 
«a  heffeithìan  niweidiol.  M^e  tystiolaeth  sicr 
y  ejair,  yn  ngafael  ffydd,  yn  dìogela  yr  enaid 
rbag  y  nîwed. — Mae  hynawsedd  a  tbirìoneb  yr 
Ai^lwydd  y  fath,  fel  na  ddiffŷdd  y  llîn  yn 
niygo,  sef  ei  bobl  lesg,  ofnns,  a  gweiniaid ;  ond 
V  'ìes^g  efe  a  grvf  ha.  Esa.  42.  3.  Mat  12.  20. 
Ezec.  34.  16.  ' 

*Na  ddiffoddwcb  yr  Ysbryd.'  1  Tbes.  5. 
19.  Wrth  yr  Ysbryd  yn  y  lie  hwn,  mae  rhai 
yn  meddwl  yr  Ysbryd  Glan  ei  hnn.  Nis  gellir 
el  ddiffoddi  mwy  na  balogi  enw  Dnw;  ond 
ireill  ymddygiad  dyiuon  fod  y  fath  fel  pe  baent 
am  ei  ddiffbddi,  ac  am  hologi  enw  Duw.  Amos. 
2.  7.  Yn  hytrach,  wrth  yr  Ysbryd,  deallwn, 
iawn,  neu  ddoniat  yr  Ysbryd.  Mae  Paul  yn 
annog  Timotbeus  i  ail  ennyn  (avaZtEnzopetv) 
iawn  Dow.  2  Tim.  1.6.  Ei  ddiffoddi  yw  yr 
Ijyn  sydd  yn  groes  i'w  ail  ennyn.  Pan  ddis- 
irynodd  yr  Ysbryd  Glan  ar  y  dysgyblion,  ym- 
•Idangosodd  iddynt  dafodau  gwahanedig  o  dan 
(Act.  2. 4.)  fel  arwydd  o  amrywiaeth  eu  doniau 
îanllyd,  y  rhai  yr  oedd  yn  eu  cyfranu  iddynt. 
Mae  doniau  yr  Ysbryd  yn  cael  eu  diffoddi  pan 
y  byddont  yn  cael  eu  hesffeuluso  trwy  segurdod 
a  diofalwch ;  neu  pan  by  ado  yr  Ysbryd  yn  cael 
<'idrisfau  trwy  trwy  rodiad  llygredig  ac  an- 
nuwiol.  Gellir  diffoddi  tan  trwy  atal  tanwydd 
o«idi  wrtho  ;  trwy  ei  ddyhuddo  a'i  fygu ;  trwy 
<lafln  dwfr  amo ;  yn  y  cyffelyb  fodd,  gellir  di- 
ffoddi yr  Ysbryd  yn  ei  ddoniau  a'i  gynhyrfiad- 
aa  sanctaidd,  trwy  eu  be^ulnso,  eu  hattal,  a'u 
Mdi  â  chwantau  llygredig.  Mat.  26.  8,  26. 
1  Tim.  4.  14.  1  Cor.  14.  1,  30.  Eph.  4.  30. 
Act  7.  61.  Gallwn  fod  yn  euog  o  ddiffoddi  yr 
V>bryd,  nid  yn  niiig  ynom  ein  hunain,  ond  yn 
'  rail  I  hefyd,  trwy  ddiystyru  doniau  yr  Ysbryd 
:t  roddwyd  iddynt ;  trwy  eu  hattal  rhag  eu  def- 
üyddio  yn  ffyddlon ;  a  thrwy  esgeuluso  ym- 

Irechu  am  fendith  ar  bob  doniau  a  roddodd 
paw  er  adeihidaeth  i'r  eglwys.  Y  mae  gwein- 
idogion  y  gair  yn  diffoddi  yr  Ysbryd  yn  eu 
íwiaTîdawyr  trwy  bregethau  disylwedd,  ac  an- 
efengylaidd,  anysbrydol,  ac  anghymwysiadol  at 
^û  eyfiyrau.  Mae  y  cnawd  yn  chwennychu  vn 
erbyn  yr  Ysbryd,  yn  mhawb,  yn  mhob  dull  a 
niodd,  iV  attal,  ei  rwystro,  ac  os  bydd  bosibl, 
ei  ddiffoddi,  Tristan  a  ^iffoddi  yr  Ysbryd, 
60 


hyd  ag  y  mae  ynom  ni  wneuthur  hyny,  ydyw 
esgeulnso,  diystyru,  a  gwneuthur  dim  yn  groes 
i'r  Ysbryd  yn  ei  oruchwyliaethau  triag  at  ei 
eglwys,  neu  ei  ddoniau  ynom  ein  hunain,  neu 
eraill.     Edr.  Tristau,  Ysbrtd. 

DIFFRWYTH-0,  (di-ffrwyth)  digynnyrch, 
difndd,  dirym,  diwaith.  Edr.  Fprwyth. 

Fe  All  diffitoylh  wneyd  adwyth.    JHar, 

*Diffrwytho  yr  amser,'  yw  treolio  yr  arosòr  i 
ddim  budd  i  ni  nac  eraill.  'Diffrwytho  y  tir,' 
yw  gwneyd  y  tir  yn  ddifudd,  ac  yn  anaddas  i 
ddwyn  ffrwyth.  Luc  13.  7.  Mae  dynion  di- 
edifeiriol,  yn  enwedig  os  byddant  yn  yr  eglwys, 
fel  y  flBgysbren  hwnw  yn  y  winllan,  nid  yn  unig 
yn  ddiffrwyth  ei  hunan,  ond  hefyd  yn  niweid- 
iol  i  eraill,  yn  attal  bendith,  ac  yn  tynu  barn 
Duw  ar  yr  eglwys,  ac  ar  y  wlad  He  byddont 

'  Y  mae  fy  neall  yn  ddiffrwyth  :'  (1  Cor.  14. 
14.)  sef  yn  ddiffrwyth  ac  yn  ddifudd  i  eraill. 
Mae  fy  ysbryd  i  fy  hun  yn  gweddio  mewn  taf- 
od  dyeitbr,  ond  am  fy  mod  yn  eweddio  mewn 
iaith  anadnabyddus  i  m  cymdeiuiion,  nis  gallaf 
fod  o  fudd  iddynt,  am  nas  gallant  ymuno  gy da 
mi  yn  fy  ngweddiau.  Y  mac  y  deall  i'w  olygu 
fel  yn  arwyddo  y  peth  a  ddeallir,  neu  sydd  yn 
y  deal),  fel  mae  y  mcddwl  yn  arwyddo  synlad, 
neu  farn  y  meddwl,  yn  2  Thes.  2.  2.  Dat. 
17.  9. 

DIFFUANT,  (ffuant)  diffyg,  diledrith,  di- 
ragrith. — *  Ffydd  ddiffuant,'  {au^u-Koxpirou  mar- 
ecfiç)  ffydd  ddiragrith,  syml,  wirioneddol.  2 
Tim.  1.  5.  Yr  un  gair  a  gyfieitbir  diragrith^ 
yn^l  Tim.  1.  6.  Mae  yn  cael  ei  briodoli  i  ffydd, 
hefyd  i  gariad,  Rhuf.  12.  9.  2  Cor.  6.  6.  1 
Pedr  1.  22.  ac  i  ddoethineb,  lago  3.  17.  Mae 
pob  gras  yn  wirioneddol  yn  y  rhai  a  adgenedlir 
gan  yr  Ysbryd,  ac  nid  yn  ffugiol  ac  ymddang- 
osiadol  yn  unig.  Rbith  a  ffug  sydd  gan 
bawb  eraill  ar  y  goreu,  fcl  lamp  heb  olew. 
Mat.  26.  3. 

DIFFYDD,  (di-ffydd)  dirgel,  anghredadyn, 
digoel,  anffyddlawn. — *  I'r  rhai  halogedig  a  di- 
ffydd,  nid  pur  dim.' .  Tit.  1.16.  Gan  eu  bod 
eu  hunain  yn  halogedig,  y  mae  pob  peth  felfy 
iddynt,  fcl  bwydydd  a  diodydd,  d^c.  Maent  fel 
y  gwahan-glwyfus,  ac  eraill  gynt,  yn  aâanhau 
pob  peth  a  gyffyrddo  &  hwynt.  Os  bydd  eu 
meddwl  a'u  cydwybod  yn  halogedig,  beth  a 
ddichon  fod  yn  Ian  iddynt  f  1  Cor.  7. 14.  1 
Tim.  1.  5,  a  6.  8. 

DIFFYG-IO-ION,  (diff )  Heh.  jfi  pall,  aball, 
gwall,  eisiau,  anghael,  meth,  bwich ;  llesgau, 
methu,  lludded. 

Kld^HiufV^arfarwMirvych.   Dior, 

*  Cyflawni  cTOygion  eich  ffydd  chwi.'  1  Thes. 
3,10.  *  Y  sydd  yn  cisieu.'  W.  S.  ra  utnep- 
Tjfxara  njç  'Ktartux:^  yr  hyn  sydd  yn  ol,  yr  hyn 
sydd  yn  eisiau  I'ch  ffydd  chwi.  Mae  pob  gras 
yn  y  goreu,  yn  ddiffygiol  yn  y  bywyd  hwn.  Y 
mae  ffydd  yn  ddiffygiol,  naill  ai  o  ran  ei  gwrth- 
ddrychau  neu  o  ran  ei  hansawdd  ei  hnn,  neu  ei 
chred  yn  y  gwrthddrychan.  Mae  yn  ddiffygiol 


DIFP 


394 


DIG 


o  no  ei  gwTfthddiycluui,  nea  j  pethaa  sydd  Tw 
credo,  raa  y  byddo  y  deiliaid  o  hoDÌ  yn  anad- 
oabyddas  o»  nen  yn  canfod  yn  aaghywir  am, 
ryw  erthygl  o  GrirtioDogrwydd  Mae  ffydd  yn 
ddiffygiol  yn  ei  hanBawdd,  nea  o  ran  y  gradd 
o  honi,  pan  fyddo  yn  wan,  yn  ddiafMl,  yn  ddi- 
fywyd,  yn  dmwaith,  ac  yn  ddiffrwyth.  T  mae 
y  diffyg  cyntat  ì V  gyflawni  trwy  agoryd  ffordd 
Daw  yn  &Dylacli  iddynt  Act  18.  26.  Mae 
yr  ail  i  gael  ei  gyflawni  trwy  rybaddion  ac  an- 
n<^aelhaa.  Yr  oedd  yr  apoatol  yn  canfod  per- 
ygl  nid  bycban  o  fod  ei  fifydd  yn  ddiffygiol, 
canys  ob  byddû  ea  ffydd  yn  ddiffygiol,  yr  oedd 
yn  rhaid  ea  bod  yn  ddifiygiol  yn  mhob  peth. 
Mae  ya  dangoe  ytbryd  rhagorol  bngail  da,  yn 
go&la  am  y  praidd. 

Y  mae  diffygio  yn  arwydd  o  anmherffeith- 
rwydd  y  nator  sydd  yn  diffygio ;  ond  y  maey 
fath  berffeitbrwydd  a'r  filth  aafeidrol  gyflawn- 
der  yn  y  Daw  tiagy wyddol,  yr  Arglwydd,  Cre- 
awdwr  cyraa  y  ddaear,  fel  aa  ddifiygia  ac  na 
flina.  Nid  oes  dim  yn  anhawdd  iddo.  Yr 
oedd  yn  cren  beb  ddiffygio ;  mae  yn  cynnal  y 
bydoedd,  ac  yn  ea  llywwlraetba  yr  an  £ath.  i 
mae  wedi  galw,  cyunal,  ymgeleddn,  a  llywod- 
raetha  ei  bobl,  ei  eglwys,  trwy  yr  boil  oeaoedd, 
heb  ddiffygio.  Mae  yn  gofala  am  bob  an  o 
hooyntÿ  bob  mynyd,  yn  en  boll  amrywiol  am- 
rywiol  amgylcbiadaa,  profedigaethan,  anghys- 
aroa ;  yn  eu  trefha,  a'a  gorawcb-lywodraetho, 
yn  y  modd  gorea ;  yn  en  cynnal  danynt,  ac  yn 
dwyn  allan  o  honynt,  eto  heb  flino.  Mae  y 
fath  berffeithrwydd  yn  ei  natar  a'i  hanfod,  fel 
y  mae  ^b  peth  a  arwydda  anmherffethrwydd 
yn  aafeidrol  bell  oddiwrtho.  Nid  oes  dim  yn 
ormod,  dim  yn  faich,  dim  yn  anhawdd  iddo. 
Mae  ei  boll  waith  yn  addas  iddo  ei  ban,  ac  y 
mae  yn  ffwneathar  y  cwbl  gyda  hyfrydwch  ac 
aafeidrol  hawsdra.  Gan  ei  fod  £f  feUy,  y  rfaai 
a  obeithiant  ynddo  '  a  adnewyddant  (nen  a  tie- 
widiant^  Heb.)  ea  nerth — rhedant  ac  ni  flinant, 
a  rhodiant  ac  ni  ddiffygiant.'  Eaa.  40.  28-31. 
*  Rhydd  ncrth  i'r  diffygiol ;'  am  hyny  ni  ddi- 
ffygiant Glynant  wrth  ffyrdd  yr  Arglwydd 
yn  gwneathur  daioni,  gyda  hyfrydwch  calon, 
heb  ddiffygio.  Lac  18. 1.  Gal.  6.  9.  2Thes. 
3.  13.  Dat  2.  3.  Mae  eiridaeth  Crist  o'a 
plaid  yn  nghanol  profedigaethan  y  diafol  a'r 
byd,  fei  oa  ddiffygia  eu  ffydd.  Luc  22.  32.  Y 
gair  6h,  exXecizw  yn  y  fan  yma,  fel  yn  Heb.  1. 
12.  a  arwydda  pallu^  nea  ddarfod  yn  Iiollol, 
'  Mi  a  weddiais  drosot,  fel  na  phallai  (nen  ddar- 
fyddcu)  dy  ffydd.'  Hi  ddichon  fod  mewn  lies- 
mair,  ond  ni  ddiffygia  yn  hoUoL 

DIFFYGIOL,  (diffyg)  gwallns,  aballus,  blin- 
edig, — *  Yr  lesa  gan  hyny  yn  ddmygiol  gan  y 
daith,  a  eisteddodd  felly  ar  y  ffynon.*^  loan  4. 
6.  Mae  y  pethaa  lleiaf  yn  banes  ein  Hiach- 
awdwr  mawr,  yn  llaŵn  o  ardderchogrwydd  ac 
addysgiadaa  mwyaf  godidog«  Yn  nrych  y  geir- 
laa  hyn,  gwelwn,  1.  Ei  wir  ddynoliaeth  yn 
ymddangos  yn  eglar.  Fel  yr  oedd  ya  Ddaw 
yr  oedd  diffygio  yn  hoUol  amoherthyool  iddo ; 


ond  o  ran  ei  ddynoliaeth,  a*i  hoU  wendidan  di 
bechod,  yr  oedd  yn  ddarostyngedig  i  flioder,  i 
newyn  a  syched,  i  ofidiaa  a  dolariao,  îe,  i  far- 
wolaeth  ei  ban.  Yr  oedd  yn  wir  ddyn  ac  yn 
wir  Ddaw,  a  chyfiawnder  y  ddwy  oatar  yn  eu 
boll  bnodoliaethaa  ya  perthyn  iddo. — 2.  Gan 
ei  fod  yn  ddarostyngedig  i  flinder  ei  hnn,  dich- 
on  lefara  gair  o  gysar  mewn  pryd  wrth  y  di* 
ffygiol,  a*n  cynaorthwyo  ya  ea  boll  wcodidaa. 
— 3.  Yn  ei  ddarostyagiad  mawr  rhoddodd 
siampl  i  ni  fel  y  dilyaem  ei  ôL  Fe  bioedd  yr 
anifeiiiaid  ar  fil  o  fynyddoedd ;  gallAsai  alw  am 
ea  gwasaaaeth  i  gyd  fel  ei  eiddo,  yn  gyfiawn ; 
ond  ni  fynai  gynorthwy  neb  o  honynt  yn  ei 
waith  mawr;  cymerodd  arno  agwedd  gwa% 
mewn  darostyngiad  a  gostyngeiddrwydd,  i 
gwblhaa  y  gwtutb  aafeidrol  bwysig  a  roddwyJ 
iddo.     loan  4.  34. 

'Un  peth  sydd  ddiffygiol.'  Marc  10.  2L 
Nea,  mewa  un  peth  yr  wyt  yn  ddiffygioL  Nid 
ydyw  y  g^iriaa  yn  arwyddo  nad  oedd  ond  un 
peth;  ond  yr  oedd  yn  ddiffygiol  mewn  ud 
peth,  ac  yr  oedd  sylwi  ar  an  peth  yn  ddigon 
i'w  brofi,  ac  i  ddangos  beth  ydoedd,  sef  nad 
oedd  ganddo  fawr  gariad  at  Grist,  ond  bod  y 
byd  aM  bethaa  yn  rhagori  mewn  gwerth  yn  li 
olwp. 

DIFFYN-U,  (áì&)Llad.  Dbpkndbbe;  differ, 
diffrvd,  noddi,  achleso,  amddiffyn. — ^  Bow  Duw 
Jacob  a'th'.ddiffyno.'  Salm  20.  1.  Jieb.  ^i2ZT' 
aHh  ddyrchafo  ;  sef  i  ardderchogrwydd  a  dhv 
gelwch,  tn  hwnt  i  gyrbaedd  pob  gelyn.  Y  Duw 
hwnw  a  ddyrchafodd  Jacob  o*i  holt  gyfyngder- 
aa  a'th  ddyrchafo  ac  a\h  ddiffyno  ditfaau. 

DIG-IO-LLAWN-LLONEDD,  DIGDEi:. 
DIGOFAINT,  (dy-ig)  Or.  oprri ;  Hid,  anfodd- 
lonrwydd,  bar,  llidiowgrwydd,  digllonrwydd, 
irad,  irllonedd,  gwythlonder,  gwythlonedd,  tra- 
11)<1. — Y  mac  daa  fath  o  ddig  neu  ddigofaint: 
aa  ya  anghyiiawn,  ansanctatdd,  a  phecbadnr- 
us ;  a'r  lUll  yn  gyfíawn,  yn  sanctaidd,  ac  yL 
dda.  Y  mae  digofaint  mewn  dyn  yn  ami  yn 
anghyfiawn,  yn  grealawn,  ac  yn  bechadara^ ; 
ond  y  mae  digofaiot  fel  y  mae  yn  Nuw,  yn  gyf- 
iawn, yn  anfeidrol  sanctaidd,  a  gogoneddus. 
Pechod  yw.  peidio  a  digio  yn  gyfiawn,  ac  yn 
sanctaidd ;  ond  nis  gall  fod  felly  heb  fod  yn 
Uawn  o  gariad  at  Ddaw,  ac  at  eio  cymydog,  a 
chasineb  at  bechod — ^yn  rhyw  fath  o  eiddigedd 
dawiol  at  Ddaw  a'i  ogoniant,  a  Uesàd  ein  cym- 
ydogion.  A  chan  nad  oes  dim  yn  dianrhyd- 
edda  Daw,  nac  yn  dryga  dynion,  ond  pechod» 
mae  yn  rhaid  bod  ynddo  gasineb  diffoant  at 
bechod.  Felly  yr  oedd  di^onrwydd  Crist  yn 
berffiiith  sanctaidd.  Marc  3.  5.  Yr  oedd  dig- 
Uonedd  Uidiog  Moses,  ac  eiddigedd  Phineas, 
pan  eiddigeddasant  dros  Ddaw  a'i  ogoniant,  oV 
an  natar,  er  nad  yraa  gradd  o  berffeithrwydd. 
Exod.  11.  8.  a  32.  19.  Nam.  25.  11.  Saim 
106.  30.  Y  mae  digofaint  yn  bechadams  pac 
fyddo  yn  anghyfiawn,  ac  yn  anaantaidd;  yn 
tardda  ofiilchder,  hanan-gariad,  cybydd-dod, 
casineb  at  Dduw  a'n  cymydog,  a  chariad  at 


DIG 


395 


DIG 


bechod.  Felly  yr  oedd  yn  Dafydd  a  Nabal ; 
y  naill  dan  lywodraeth  ei  falchdor,  a'r  Hall  ei 
gyb^idd-dod.  1  Sam*  zvL  Tn  meibion  Jacob 
yr  oedd  jn  bechadaras  yn  ei  natar,  ac  yn  y 
^nàá  o  honoy  yn  en  gyrn  i  ddial  ao  i  ladd. 
Gen.  xxriv.  Salm  37.  8.  1  Pedr  3.  8,  9.  lago 
1.  20.     Rhuf.  12. 19.     Col.  3.  8,  13. 

Mae  dìgoûdnt  yn  Nnw  yn  gyfiawn,  yn  sanct- 
aidd,  ac  yn  anfei<kol  addas  i'r  Bod  Dwyvol  ac 
anfeidrol  ogoneddns.     Nid  rbyw  wŷn  neu  gyn- 
hyrfiad  afireolaidd,  poethlyd,  megys  mewn  dyn 
pechadoruay  ydyw;   ond  gweit&ed  gyfiawo, 
trwy  ba  nn  y  mae  y  Daw  mawr  yn  dangoB  ei 
grfiawn  anfoddlonrwydd   tnag  at  bechod,  a 
phcchadnriaîd.    Oa  ydyw  yn  both  cyfiawn  yn 
Xnw,  fel  yn  sicr  y  mae,  i  garu  ei  ban  a'i  ogon- 
iant,  i  gam  nnioodeb  li  sancteiddrwydd,  y  mae 
befjd  yn  beth  cyfiawn  ynddo  gaÀa  yr  hyn 
svdd  yn  groes  i  byny  ;  a  dangos  ei  anfoddlon- 
rwydd a'i  ddigofiunt  yn  erbyn  pechod  yn  yr 
amser,  a'r  ffoidd,  a'r  gradd,  y  gwelo  yn  gym- 
hwy.    Nid  ydyw  yn  aoehytun  a'i  gyfiawnder  i 
oedi  digo&mt,  na  cbymeryd  y  naül  berson  i 
ddyoddef  yn  lle,y  llall,  oa  bydd  y  person  yn 
vmroddi  ei  bnnan  yn  lie  y  Uall  o'i  wir  fodd,  a 
iiawl  ganddo  hefyd  yn  ei  fywyd  ei  bun,  megys 
yr  oedd  gan  Grist     loan  10.  18.     Oblegid  ein 
banwybodaetb  o  fawredd    a  pberffeithrwydd 
Daw,  a'r  drwg  sy  mewn  pechod,  mae  meddyl- 
iaa  y  rban  fwyat'  yn  annhirion,  yn  annhyner, 
ac  yn  angbaraaidd  am  Ddnw,  oblegid  ei  ddig- 
ofamt.    U-wybydded  pawb  fod  y  gradd  Ileial  o 
ddianrhydedd  a  roddir  i'r  Daw  mawr,  yn  an- 
feidrol iwy  drwg  na  p&e  b'ai  cymaint  o  gread- 
nriaid  a  greodd,  neu  a  ddicbon  Duw  eu  creo, 
JD  draenas  dros  bob  tragy wyddoldeb.  Nid  yw 
bod,  banfod,  dedwyddwch,  a  gogoniant  y  cre- 
adariaid  oil,  oad  megya  diddim,  a  llai  na  dim, 
i  w  cymbam  à  Duw  eu  Creawdwr,     Mae  Daw 
wedi  dangos  ei  anfoddlonrwydd  a'i  ddigofaint 
yn  erbyn  pechod,  yn  ei  gyfraitb  danllyd;  ei 
faroedigaethan  ar  ddynion  o'u  plegid;  ar  eu 
cyrph,  eu  heneidiau,  eu  henwau,  a'u  meddian- 
naa.;  o'r  nefoedd  ac  o'r  ddaear ;  yn  ei  gerydd- 
•m  llym  ar  ei  bobl ;  yn  mboenau  tragywyddol 
y  damnedigion  a  chythreuliaid ;— ond,  yn  ben- 
af,  yn  nyoddefiadau  ei  anwyl  Fab,  fel  offrwm 
ac  abertb  dros  bechodau  ei  bobL    Yn  angeu  y 
groes  y  gwelir  dros  byth  fawredd  Hid  Duw — y 
drwg  diamgyflfred  sydd  mewn  pechod— dyfn- 
deroedd  diderfyn  cariad  Crist,  ac  ardderchog- 
Twydd  ei  Berson.    Y  mae  ein  drwg  ni  a'i  dda 
yntau  i'w  gweled  yn  yr  un  drycb,  yn  eu  matnt- 
ioli  difesur.    Gan  i  Fab  Duw  ddyoddef  felly 
am  bechod   eraill,  y  cyfiawn  dros  yr  anghyf- 
iawD,  paham  y  grwgnacb  dyn  byw,  gwr  am 
gospedigaeth  ei  bechod  ?    Galar.  3.  39.    Rhuf. 
:i.  4,  5.    Heb.  10.  26—31.     2  Cor.  4.  11.  Luc 
24»  26,    Nid  oes  gysgod  i  bechadur  rhag  dig- 
oiaint  dwyfol,  ond  yn  yr  iawn  a  wnaeth  Mab 
Duw  dros  ein  pechodan.     1  loan  2,  2. '  Esa. 
32.2.     Salm  32.  7.  a  119.  114. 
Oblegid  ei  lymder  tost,  ei  losgfeydd  anny- 


oddefol,  ei  waith^yn  ysu  holl  gysuron  dynion 
ar  unwaith,  mae  digofiiint  Duw  yn  cael  ei  gy- 
ffelybu  i  dÀn.  Dent  92.  22.  Salm  11.  6. 
Esa.  9. 18.  a  30.  27,  30.  a  33.  14.  Jer.  16. 
14.  Ezec.  22.  21.  Zeph.  1. 18.  a  3.  8.  Heb. 
12.29. — ^Defynyddiwyd  yrelfen  dàn,''yn'aml, 
gan  yr  Arglwydd,  i  ddangos  ei  ddigofaint  trwy- 
ddo.  Gen.  16.  24.  Exod.  9.  24.  Le£:iO.  2. 
2  Bren.  1.  10.  Salm  78.  63.  Mat  8.  10, 12. 
2  Thes.  1.  8.     2  Pedr,  3.  7. 

Wrth  'ddydd  digofidnt,'  deallwn,  y  dydd)y 
byddo  Duw,  mewn  modd  ofnadwy,  yn  dangos 
ei  anfoddlonrwydd  yn  erbyn  pechod,  trwy  dy- 
wallt  ei  fiunedigaethau  yn  dymhorol  neu  yn 
dragywyddol  ar  bechaduriaid  diedifeitiol.  Job 
20.  28.     Rhuf:  2.  6. 

Mae  dynion  yn  'trysori  iddynt  euhunain 
ddigofaint  erbyn  dydd  digofaint,'  trwy  barhau 
yn  eu  pechodau';  chwanegu  meddwdod  at 
syched,  pechod  at  bechod ;  gwrthod  yr  efengyl 
sydd  yn  cyhoeddi  gwaredigaeth  oddiwrtho; 
ac  ymgaledu  yn  eu  ffyrdd  pechadurus.  Bhuf. 
2.  5. 

« Fel  y  mae  dy  ofn,  y  mae  dy  ddigder.'  Salm 
90. 11.  Gellir  cyfieitìiu  y  geiriau  fel  hyn,  *  Pwy 
a  edwyn  nerüi  dy  soriant,  dy  ddigofidnt,  fel 
y'th  ofno  yn  gyfatebol?'  neu,  *Pwy  a  edwyn 
dy  ddigofaint,  fel  y'th  ofno  yn  gyfatebol  ¥*  Y 
mae  y  foth  north  yn  dy  soriant,  y  fath  anfeidrol 
fawredd  yn  dy  ddigder,  fel  nad  oes  neb  yn  ei 
adnabod  i'th  Jofiii  yn  s^atebol.  Fel  y  mae 
Duw  goruwch  pob  bendith  a  moliant,  felly  y 
mae  goruwch  eiu  gwybodaeth  ni  o  bono,  a'n 

Sarch  iddo,  ein  gwylder,  a'n  parchedig  ofh. 
Feb.  9.  5.  Salm  89.  8.  a  119. 120. 
DIGALON-A-I,  (di-calon)  difywyd,  diys- 
bryd,  diarial,  gwan  galon,  Uwfr,  annewr,  anwr^ 
ol. — '  Ni  phalla  efe,  ac  ni  ddigalona,  hyd  oni 
osodo  fam  ar  y  ddaear.'  Esa.  42.  4.  Gosodir 
allan  yn  y  geiriau  fawredd  person,  gwroldeb 
meddwl,awyddfryd,  a  flfyddlondeb  yr  Arglwydd 
lesu,  yn  y  gwaith  mawr  a  orchymyn¥rya  iddo, 
nes  ei  orphen.  Y  gwaith  yw  gosod  barn  ar  y 
ddaear;  sef  cyhoeddi  athrawiaeth  uniawn  a 
grasol  yr  efengyl,  a'i  gosod  hi  yn  nealltwriaeth 
pecbaduriaid,  mewn  goleu  dysglaer,  uniawn; 
yn  eu  calonau  yn  ei  holl  effeithiau  dwyfol;  ac 
yn  eu  bywydau  mewn  bucheddiad  sanctaidd ; 
a  hyny,  nid  mewn  rbyw  un  cwr  o'r  byd,  ond 
ar  y  ddaear  yn  gyfiredinoL  Y  mae  holl  allu- 
oedd  y  tywyllwch,  holl  lygredigaethau  calonau 
dynion,  eu  holl  ofer-goelion,  a'u  hofer  ymar- 
weddiad,  yn  greulawn  hyd  angeu  yn  erbyn  ei 
waith ;  er  hyny,  '  ni  phalla,  ac  ni  ddigadona, 
hyd  oni  osodo  fam  ar  y  ddaear.'  Mae  yn  my- 
ned  rhagddo  yn  amlder  ei  rym,  yn  ei  fawredd 
a'i  ddigonolrwydd  ei  bun,  yn  sathru  ei  elynion 
ac  yn  dis^yn  eu  caderai(J  i'r  llawr.  Esa.  63.  1 
— 6.  Achub,  cynnal,  a  meithrin  ei  bobl  wein- 
iaid  ;  *  ni  ddryllia  gorsen  ysig,  ac  ni  ddifiydd 
l!a  yn  mygu;'  rhydd  bob  doniau  addas,  aphob 
^  '  ■■■II 

*  Gw«l  Ihitch  Axinotatioiifl.^Oenebrardiis. 


DIG 


396 


met 


cjfraoiadaa  angenrheidiol  tuag  at  ea  hymgel- 
edda;  ac  *a  ddwg  allan  farn  at  wiriooedd.' 
*  Gwçegysa  dy  gleddyf  ar  dy  glun,  0  Gadarn, 
â'tb  ogoniant  a'th  harddwch — marchog  yo 
llwyddianus.'  Salm  4ô.  3,  4. 

*  Y  tadau,  na  chyfifrowch  eich  plant,  fel  na 
ddigaloQODt/  .Col.  3.  21.  Mot  hynotl  o  faowl 
a  thirion  yw  gorchymyDÌon  yr  Arglwydd !  Y 
maent  yn  sylwi  ar  ein  hymddygiadaii  tuag  at 
ein  gilydd,  gyda  manylrwydd,  yn  y  pethaa 
mwyaf  cyffredin ;  myn  Duw  na  byddom  yn  ni- 
weidiol  nac  yn  angbysunis  Tn  gilydd  mewn 
dim.  Mae  rhieni  yn  ddarostyngedig  i  gyfcil- 
i^rni  yn  eu  hymddygiad  tuag  at  ea  plant  ar 
ddwy  ochr ;  sef  wrth  roddi  iddynt  anwes  a  gor- 
mod  moethau,  a  thrwy  hyny  eu  dwyn  i  fyna 
mewn  seffardod,  a'u  gwneyd  yn  ddiriaid  ac  yn 
anhywaith ;  neu,  ynte,  trwy  ormod  sarugrwydd 
a  thoater,  a  thrwy  hyny  eu  Uwfrhan  a'u  digal- 
oni.  Mae  gan  yr  Arglwydd  fwy  o  bawl  yn  ein 
plant  nag  sydd  genym  ni  ynddynt ;  ac  er  mai 
ein  plant  ni,  eto  ei  greadunaid  ef  ydynt,  a  myn 
eu  meitbrin  a'u  dwyn  i  fynu  yn  iTyddlawn,  yn 
ddoetb,  yn  addfwyn,  ac  yn  dirion ;  beb  eu 
magu  yn  en  llygredigaetbau,  na'u  digaloni  yn 
en  rbinweddau.  Y  mae  gym  ein  pbint  i  ddig* 
io,  yn  ymddyffiad  croes  i'w  maetbu  bwynt  yn 
addysg.  ac  athrawiaetb  yr  Arglwydc|.  £pb. 
6.  4. 

DIGAREG-U-ODD,  icareg)  symnd  ceryg 
ymaitb. — ^  £fe  a'i  cloddiodd  bi,  ac  a'i  digareg* 
odd.'  Esa.  5.  2.  Mae  cenedl  Israel  yn  cael  ei 
cbyffelybu  ì  winllan;  a  daioni  Duw  tnag  atiyn 
cael  ei  gymbaru  i  ofal  a  tbraffertb  Uafurwr  tu 
ag  at  ei  winllan.  Cloddia  bi,  ac  a'i  diogela, 
rhag  i  fwystfilod  niweidiol  ei  satbru,  ac  i'r 
Uwynogod  ddifa  ei  begin.  Llae  befyd  yn  ei 
digaregu,  fel  na  byddo  i  ormod  ceryg  ei  Uenwi, 
ac  attal  cynnydd  ei  ffrwytbau.  Felly  y  darfu 
i'r  Arglwydd  gau  oddi  amgylcb  y  genedl  ludd- 
ewig,  a'i  gwabanu  oddiwrtb  bawb  eraill  a'i  gyf- 
reitbiau  a'i  ordinbadau  ;  ei  bamddiffyn  a'i  rag- 
luDÌaetbau  tirion.  Dygodd  bi  i  mewn  i  wlad 
yr  addewid,  ac  a'i  planodd  mewn  dyffryn  tra 
ffrwythlon ;  digaregodd  bi  trwy  yru  y  cenedl- 
oedd  allan,  a'u  dystrywio  o'i  blaen ;  a  thrwy 
ddyfetha  a  dinystrio  eu  duwiau  o  bren  a  maen. 
Yr  oedd  y  wlad  yn  llawn  o'r  meini  flSaidd  byn; 
ond  Duw  a'i  digaregodd,  ac  a  osododd  ei  add* 
oliad  i  fynu  yn  eu  plith,  yn  lie  y  cyfry w  ffieidd- 
dra.  Hyn  a  wnaeth  i'r  dyben  iddi  ddwyn 
ffrwytb ;  ond  grawnwin  gwylltion  a  ddygodd. 
Am  hyny  mae  barnedigaethau  Duw  yn  ei  ber- 
byn  yn  gyfiawn,  er  tested  ydynt, 

DIGELWYDDOG,  (diielwyddog)  gwir,  cy- 
wir,  geirwir,  ffyddlawn. — '  i  r  bon  a  addawodd 
y  digelwyddog  Dduw  cyn  decbreu  y  byd.  Tit 
i,  2.  Nid  yn  unig  ni  ddywedodd  gelwydd, 
ond  y  mae  yn  anmhosibl  iddo  fod  yn  gelwydd- 
og ;  mae  hyny  yn  gwbl  grocs  i  berffeithrwydd 
ei  hanfod.  Ei  ewyllys  da  oedd  addaw ;  ond 
wedi  iddo  addaw  y  mac  yn  anmhosibl  iddo  fod 
yn  anffyddlawn  i'w  air.    Mae  addewid  Duw  yn 


dibyna  ar  berffeithrwidd  ac  anghyfaewidioldeb 
ei  hanfod ;  dyna  sail  gadarn  ffydd.  Addewid 
foren  y  w  wedi  cael  ei  gwneyd  i  Grist,  ac  y nddo 
i'w  bobl  cyn  decbreu  y  byd;  addewid  gyflawn 
iawn  a  gwerthfawr  ydyw,  dim  llai  na  bywyd 
tragywyddol;  addewid  anghyfnewidiol  ydyw, 
canys  addewid  y  Duw  digelwyddog  y w.  Heb. 
6.  18.  Norn.  23.  19.  Rbuf.  11.  29.  lago 
1.17.     .  ^ 

DIGERYDD,  (di-cerydd)  diaen,  diargv- 
boediad,  difosp. — *  Y  neb  a  trysnro  fod  yn  gy- 
foeth<^,  ni  bydd  digerydd.'  Diar.  28.  20.  Yr 
bwn  a  gynwys  yn  ei  galon  chwantan  bydol,  a 
chariad  at  y  byd,  sydd  yn  casgla  cyfoetb  trwy 
drais  ac  anghyfiawnder ;  ni  bydd  ddigerydd  yn 
gyffredinol  yn  y  byd  bwn  ;  a  bydd  yn  sicr  o 
syrthio,  heb  edifeirwcb,  i  ddinystr  a  choUedig- 
aeth  dragywyddol.  Diar.  13.  11.  a  20.  21.  a 
23.  4.  a  28.  22.  2  Bren.  6.  20—27.  1  Tim, 
6.  9,  10.    Jer.  17.  11.     Edr.  C^rtdd. 

DIGON-I-EDD-OL-OLDEB,  (dig)  Gr. 
txavot ;  diwall,  gwala. 

JHç^n  Daw  da  I  unig.   JHar. 
JM90S»  CMftt  triat  ya  llAwan.    JHar. 

Arferid  y  gair  digon  gynt  yn  yr  nn  ystyr  a'r 
gair  dichon, '  *  Pwy  a  ddygon  vaiddae  pechotae 
any  Duw  y  bun  ?'  W.  S.  Marc  2.  7.  Yn 
mhob  ystyr,  *  digoneJd  dyu  sydd  o  Dduw.'  2 
Cor.  3.  5.  Ni  ddicbon  id<lo  gael  dim,  oni  rydd 
Duw  iddo;  canys  Duw  biau  y  cwbL  Ac  wedi 
iddo  gael  creaduriaid,  nis  dichon  iddyut  ddi- 
goni  yn  yr  hyn  y  maent  yn  ddefoyddlol,  heb 
fendith  neillduol  Dnw  amynt  0  herwydd 
hyn,  dichon  rhai  ^  fwyta,  bnd  nid  byd  ddigon ; 
ac  yfed,  ac  nid  hyd  fod  yn  ddiwaU.'  Hag.  1. 
6.  Gan  fod  dyn  wedi  ei  greu  i  fwynban  Daw,  ' 
a'i  wasanaetbn,  nis  digonir  ef  byth  beb  hyny. 
Ni  wnawd  eí^  fel  y  creaduriaid  direswm,  i  gael 
oi  ddigoni  mewn  creaduriaid :  mae  pob  peth 
tu  yma  i  Dduw  ei  bun  yn  annigonol  iddo. 
Esa.  55.  2.  I  wneuthur  dedwyddwch  ei  bob! 
yn  gyflawn,  niae  yr  Arglwydd  yn  dywedyd  yn 
ei  gyfammod  grasol  yn  Nghrist,  *  Mi  a  fyddaf 
iddynt  hwy  yn  Dduw.'  Heb.  8. 10.  Jer.  31. 
31—34.  Ezec.  36.  28.  Da  gan  hyny  y  dy- 
wedodd  Philip  wrth  yr  lachawdwr,  ^  Dangoa  i 
ni  y  tad  a  digon  yw  i  ni.'     loan  14.  8. 

^  Llawn  ddigonir  hwy  À  braader  dy  dy/ 
(Salm  36.  8.)  sef  &  D^w  ei  bun,  yr  bwn  sydd 
yn  ei  ddadguddio  ei  bun  i'w  bobl  yn  ei  dy,  sef 
ei  osodiadau  sanctaidd.  Yno  y  mae  yn  dad- 
guddio  ei  bun  fel  Duw  yr  iacbawdwriaeth.  Y 
mae  y  Dnwdod  yn  mberson  y  mab  yn  cael  ei 
ddatguddio  yno  yn  ngbyflawnder  ei  swyddan 
— gwertb  mawr  ei  ŵertb — ac  anchwiliadwy 
olud  ei  ras — yn  ddigonol  lachawdwr  yn  wyneb 
boll  druneni  pecbadnriaid.  Y  mae  yr  Ysbrryd 
Glan,  befyd,  yn  cael  ei  ddadguddio  yn  boll  am- 
rywiaeth  a  chyflawnder  diderfyn  ei  ras  a'i 
ddoniau,fel  digouolsancteiddydd  arweinydd,a 
dyddanydd,  gyferbyn  a  boll  bal<^rwydd,  ty- 
wyllwcb,  a  thrueni  dyn.  Y  mae  y  Drindod 
yn  yr  XJin)0D|  yn  cael  ei  amlygu  yn  nghyflaws- 


DIG 


V  397 


Dm 


der  aiifeidh>l  ei  banfod  a'i  briodoliaethauy  fel 
rban  ei  bobl,  ẅ  llawenjdd,  eu  byfrydwch,  a'u 
dedwyddwch  tragywyddo]. 

^Digonir  hwynt  pan  ddihanant  a'i  ddelw; 
canys  digonolrwydd  llawenydd  sjdd  ger  ei 
ffDDy  ac  ar  ei  ddehenlaw  y  mae  djigrifwch  yn 
dr^ywydd.'  Salm  16.  11.  a  17. 15.  T  mae 
yn  ddigon  yma :  (2  Cor.  3.  5.  a  12.  9.)  a  digon 
oddi  yma  dros  byth.  Salm  63.  5.  Jer.  31.  14. 
£dr.  DiHuKO. 

A  nlwm  ir  y  gmrifn  dleraes :— («ef  a'n  ^tMUMM.) 

TaUêêin, 

DIGBED,  (cred)  diffydd,  angbred^  angbred- 
adyn.  1  Cor.  6.  6.  a  7.  12.  2  Cor.  4.  4.'  a  6. 
14.   Dat  21.  8.     Edr.  Akoh&sdihiaxth,  Ak- 

FFfDDLON,   SaJIOTJBIDDIO. 

DÍGRIFWCH,  (digrif)hyfrydwcb,  difyrwcb, 
boen,  gorboeD,  Ilonder,  llawenydd. — *  Dy  gyf- 
raith  yw  fy  ni^wch.'  Salm  119.  77.  Y  gair 
Heh.  '^yXUSIU  *  wvydda  chwareu  o  lawenydd^ 
fel  pientyn  ar  liniaa  ei  fam.  Esa.  66. 12.  Cyf- 
ieithir  ef  a  chwery  jn  Esa.  11.  8.  Mae  gwir- 
ioneddau  Duw  yn  peri  y  digrifwcb  mwyaf  i'r 
rhai  sydd  yn  eu  gwir  gredo,  eu  deaU,  a'a  der- 
bvn ;  obl^id  en  buniondeb,  eu  sogonianty  a*tt 
defnyddioldeb  cyflawn  i  bob  petn,  ac  yn  wyn- 
eb  pob  angen^  Mae  yn  ddigrifwcb  gwirion- 
L'ddoi,  sanctaidd,  cyflawn,  a  tbragywvddol. 
Salm  1.  2.  a  119.  24,  47,  174.  Rbuf.  >.  22. 
üeb.  8.  10. 

DIGWYMP,  (cwymp)  beb  dramgwyddo, 
Leb  syrthio. — ^*Yr  bwn  a  ddicbon  eicb  cadw  yn 
«Idigwymp.'  Judas  24,  Syrthiodd  yr  angelion, 
luaw3  o  honynt ;  cwympodd  Adda ;  mae  Cain, 
Balaam,  a  Chorab,  yn  cael  eu  coffau  gan  yr 
apostol  fel  aiamplau  o'r  rbai  a  gwympasant  yn 
djycbrynllyd  i  bechod,  ac  i  ddinystr  tragy- 
wjddol.  Er  nas  dicbon  yr  un  dyn  gadw  ei  bun 
rh^  cwympo  oddiwrtb  Dduw— oddiwrtb  y 
wir  atbrawiaetb,  i  gyfoiliomadau — oddiwrtb 
tneheddiad  sanctaidd,  i  drytbyllwcb  a  phen- 
rhyddid  balogedig — oddiwrtb,  garu  a  cbym- 
leithasu  ä  Duw,  i  garu  y  byd  a'r  petbau  sydd 
yn  y  byd— eto  dicbon  Duw  ei  gadw.  Ei  waitb 
<  (  ydy w  cadw  ei  bobl ;  ac  y  mae  ganddo  allu, 
i^ariad,  gras,  a  ffyddlondeb  digonol  i  byny. 
lihuf.  16.  25.  Epb.  3.  20.  1  Tim.  4.  16.  1 
Mr.  1.  5.  loan  10.  28,  29.  Mae  y  dynion 
^oren,  yn  weiniaid ;  yn  by w  lie  mae  Satan  yn 
tngo,  a  chanddo  lid  mawr ;  ac  yn  rbodio  yn 
Qgbanol  profedigaetbau :  eto  dicbon  Duw  yr 
lachawdwr  eu  cadw ;  dicbon  gynnortbwyo  y 
rbai  a  demtir,  neu  a  brofìr.  Heb.  2.  18. 

DIGYFRAITH,  (cyfraitb)  diddeddf,  afreol- 
^dd,  anuiudd ;  rbai  beb  ddeall  cyfraitb  Duw, 
ac  yn  anufudd  iddi.  Or,  avofiocy  un  heb  gyf- 
^'^ith,  beb  adnabod  na  cbydnabod  cyfraitb.  Fr 
cyfryw  y  rboddódd  Duw  y  gyfraitb.  1  Tim. 
1-  9.  Oni  buasai  eu  bod  yn  ddigyfraitl^,  ni  bu- 
asai  raid  rboddi  y  gyfraitb  iddynt.*  Ond 
fboddodd  Duw  y  gyfraitb  iddynt  yn  ngbanol 

I  *  In  Tin»  bonos  lex  non  eet,  qnio  Ipsl  Bunt  iiutor  logi* 
I   Ah>totl^Foitt.a9. 


eu  tywyllwch  a'a  hafreolaeth,  i  fod  fel  drycb  i 
ddangos  iddynt  gafiawnder  a  sancteiddrwydd 
Duw ;  eu  pecbodau,  eu  camweddau,  a'u  perygl 
mawT ;  eu  bangen  am  gyfiawnder  iV  gwaredu 
oddiwrtb  y  perygl  dirâwr  bwn ;  ac  am  waith 
Ysbryd  Du|r  i  g^newid  on  calonau  afreolaidd, 
ac  ysgrifenu  y  gyfraitb  ar  en  calonau,  a'i  dodi 
yn  eu  meddyliau.    Edr.  Cttraith,  Dbddf. 

DIGYMYSG,  (cymysg)  Llad.  Com miscso  ; 
Saes,  ÜNMnocD ;  angbymysg,  pur. — *  Hwnw  a 
ŷf  o  win  digofant  Duw,  yr  bwn  yn  ddigymysg 
a  dywalitwyd  yn  pbiol  ei  lid  ef,'  Dat.  14. 10. 
Gwin  digymysg,  y w  gwin  pur,  beb  ei  wai^iau 
àg  un  cymysg^d;  felly  Hid  digymysg  yw  Hid 
trwm,  annyoddefol,  a  dycbrynllyd.  Jrwy  a 
ddicbon  aingyfTred  betb  yw  Hid  Duw  yn  ddi- 
gymysg? Ond  hyn  iydd  rhan  pbiol  y  rbai  a 
yfasant  wi^  Hid  godineb  BabiJon  Éabaidd. 
bat.  14.  8. 

DIQYSUR^  (cysur)  annyddan,  dihyfrydwcb. 
— 'Y  ddigysur.'  Esa.  64.  11.  Mae  yr  Ar- 
glwydd  yn  tostario,  gyda'r  tíriondeb,  y  cariad, 
a'r  trugarogrwydd  mwyaf  wrtb  ei  eglwys,  ei 
bobl,  yn  eu  cyäwr  digysur;  nid  oes  neb  ond 
ei  bnnan  a  ddicbon  eu  cysuro ;  ond  dicbon  ef 
wneutbur  byny  pan  y  byddont  yn  belbulus  gan 
y  dymbestl  o  bob  tu,ac  mae  wedi  ad  daw  byoy 
iddynt.  Mae  yn  cysuro  ei  bobl,  trwy  faddeu 
eu  pecbodau ;  darostwng  eu  banwireddau ;  eu 
nesau  i  agos  gymdeitbas  kg  ef ;  amlygu  ei  og- 
oniant  iddynt;  dyrcbafu  amynt  lewyrcb  ei 
wyneb;  gwasgaru  eu  gelynion,  a'u  diogelu. 
Salm  4.  6.  Esa.  40.  1,  2,  9,  10,  11. 

DIGYWILYDD,  (di-gywilydd)  baerUng,  an- 
foesog,  diorcbwyledd;  anniwair;  difiiL — 'Wyn- 
eb digywilydd.'  Diar.  7.  13.  Ifeb.  5^135 
HTl^n  ^^  ^  ffodarnhaodd  ei  hwyneh.  Darlonia 
y  geiriau  un  yn  cynnyddu  mewn  anniweirdeb 
baerHug.  Niid  ar  unwaitb  mae  dynion  yn  cyr- 
baedd  y  gradd  eitbaf  o  anfoesoldeb ;  ond  mae 
cynefino  à  pbecbod  yn  eu  cryfbau  ac  yn  eu 
cadambau  mewn  pecbod. 

DIHALOG-EDIG,  (balawg)  pur,  glân,  an- 
balog. — Mae  Crist '  yn  arcb-offeiririad  santûdd, 
dibaiog. — Heb.  7. 26.*  Gallasai  yr  arcb-offeiriad 
luddewig  gael  eu  balogi  mewn  amrywiol  ffyrdd, 
a'u  banaddasu  trwy  byny  i  waitb  en  swydd  sant- 
aidd,  nes  cael^eu  glanbau;  ond  y  mae  yr  Ar- 
glwydd  lesu  yn  ddibalog  bytb :  ac  am  byny 
bob  amser  yn  addas  i  waitb  ei  swydd  orucbel. 
Mae  yn  ddiddrwg  ynddo  ei  bun ;  ac  yn  an- 
mbosibl  iddo  gael  ei  balogi  gan  neb  na  dim 
arall.  Y  cyiryyr  arcb-offeiriad  oedd  weddus  i 
ni,  i  offrymu  abertb  dros  ein  pecbodau ;  i  eiriol 
drosom ;  ac  i'n  sancteiddio  a'u  gwneutbur  ni- 
nau  yn  ddibalog.  Heb.  13.11,  12.  Epb.  5. 
26,  27. 

GeUw  Crist  ei  eglwys,  *  Py  nibalog.'  Can.  ö. 
2.  a  6.  9,  ffeb.  inJafl  fv  fnherýaith.  Mae 
feUy  yn  nghyfiawnder  perffaitb  y  Cyfryngwr ; 
yn  wrfaetb  Duw,  mae  wedi  rbagluaio  i  fod  jm 
berfiaith ;  ac  mae  ei  dymuniadan  a'i  hymdrecb- 


DIH 


898 


Dm 


iftdaa  parhans  am  berffeithrwydd,    Phil.   3. 
8—14.     Rhuf.  8.  29.     Col  2.  10. 

*  Gwely  dihalogedig,'  sef  cyd-orweddiad  dyn- 
ion  yn  yr  ystàd  briwlasol,  yn  oi  gosodiad  a 
threfn  Daw.  Mae  yr  ystad  a'r  gwely  yn  ddi- 
halogadig  ac  yn  anrhydeddos  yn  m^wb  ;  ond 
mae  gwely  pateinwyr  a  godinebwyr  yn  halog- 
edig ;  sqf  yn  bechadnrns  ao  yn  ffiaidd,  ac  yn 
tyna  bam  Daw  araynt  yn  ofnadwy,  Heb. 
13.  4. 

*Crefydd  bur  a  dihaloffedig.'  lago  1.  27. 
*  Ymweled  a'r  arnddiusul  a'r  gwragedd  gwedd- 
won  yn  üa  hadfyd,'  jsy  un  o  effeithiau  crefydd 
bar  yn  y  galon.  Nid  liyn  yw  y  cwbl  o  gref- 
yáà  ;  nid  hyuj  tw  meddwl  yr  apostol :  ond  y 
mae  Lyn  yn  perthyn  iddi  ae  yn  tarddo  oddi 
wrthi.  Dichon  dynion  wnöulíiar  hyn  heb  wir 
grefydd ;  ond  nis  dicUoa  fcnl  cref^d  wirion- 
eddol  gao  nob  gcr  bton  Dmv  a'r  Tad,  os  bydd- 
aiit  yn  ildidosturi  ac  yn  ddiumgeledd  i  rai 
mewn  arnddifadrwydd  a  cbyfynederao.  Esa. 
1,  IC,  17,     Mat  135,  56,  43.     Job  31.  16,  17. 

Ma^  etif&ddiaeẄ  y  saint  yn  ddihalogedig. 
1  Pedr  L  4,  Maa  efífâddiaeltian  a  meddianan 
yma  yn  halog;edig,  nsill  ai  ytj  y  caffaeliad,  neu 
yn  yr  arfcriad  o  hoiiynt,  fel  y  [^^elwir  hwynt  *  y 
mammoQ  an|^hyfìawu/  Lu:  16.  9.  Y  mae 
anwirŵdd  wrth  ei  gymyagu  felly  à  chyfoeth,  fel 
y  mae  yn  anhawtld  eu  gwahaiiTi  yn  y  meddwl 
ockliwrtli  en  f^ly dd*  Km  pechod  sydd  yn 
halogi  cin  mod Jiauau :  ond  ni  bydd  nn  pechod 
yn  y  nefoedd ;  gan  hyny,  ni  halogir  byth  yr 
ctiifciddiaeth. 

DÍÍIALLT,  (hailt)  Gr.  a^aXov,  dihalen,  dihel- 
iaidd»  diholioff.— *  Oä  bydd  yr  halen  yn  ddi- 
hftlk,'  kc.  Mai-c  9.  50.  Yn  nyflfryn  yr  halen, 
yu  agoa  i  Gebul,  oddeatu  taith  pedair  awr  o 
ÂJeppoj  rhydd  Mr*  Maundrell*  bi^nes  iddo  dori 
darnau  o  gtaig  lialeii  yno,  ag  oedd  wedi  colli 
eu  halltrwjdd  yn  bolloltrwy  effeithiau  y  gwlaw, 
yr  haa!,  aV  awj^r  arnynt  Er  fod  gan  y  syl- 
wüdd  wrcÌGhioii  a  gronynau  halen,  eto  nid  oedd 
halltrwydd  yoddynt.  Y  mae  yn  arddangosiad 
cymhwys  o  weinidogion  a  chorph  o  athraw- 
iaeth  ganddynt,  a  chrefyddwyr  à  rhith  duwiol- 
deb  ganddynt,  heb  ysbryd  a  chariad  y  gwirion- 
edd  yn  en  calonau,  a  grym  duwioldeb  yn  eu 
bucheddau^     Edr.  Diflas, 

DIHENYDD,  (hanu)  dihaniad,  diddeiUiad, 
diddechrenad. — '  Yr  hen  ddihenydd.'  Dat.  7. 
9,  13.  Heb.  il)3^l  D'^tiy»  ^*  ^«>^ct«öç 
TjfjLEpwv.  Ancie'iít  of  '  Days.  ■ —  Priodol  ar- 
wyddocad  y  gair  pfiSf  n^edd  Kircher,  Vitrin- 
ffa,  a  Parldiurst,  *yw  sefydlog^  parkaus,  arosolj 
^  0  hir  barhad  ;  un  parhaus  o  ddyddiau ;  un  à'i 
ddyddiau  yn  aros,  heb  fyned  a  dyfod.     Y  mae 


*  ^fJlll^dTi^U^»  Journoy  to  the  Euphrates. 

'  pn!£    Pttiiio  bigaificandi  modo,  Bignificat  perdnrare, 
per  ^aevan&roin  Iood.    Looob  Dan  7.  9.    i>k^h*.k^     ^'if^V 

tiODgei  '    -f  YpoTiltnrperpermaneiMloonBiBteii'Bfaarft- 

bina  dl  >  r  i    .  -  f  1 1^  1)  LQ  Jeflaiam,  cap.  4flL  4.'-Pennanens  di- 

ebiu:  oojaa  dies  maoflnt,  non  finiantxir,  aed  aemper  pergonU 


'pns 


yr  enwad  yn  dra  addas  i  breswylydd  tragyw- 
yddoldeb.  Y  mae  perthynas  niwng  amser  a 
dynion,  fel  creadariaid ;  ond  nid  oes  dim  per- 
thynas  rhwng  amser  a'r  Bod  tragywyddol. 
Nid  oes  dyddlau  iddo  wedi  myned  neibio,  na 
dim  i  ddyiod.  Un  keddyw  tragywyddol  ydyw 
gyda  Duw.  Ni  bn  erioed  yn  ienanc,  ac  nid  à 
bjrth  yn  hen ;  ond  y  mae  Efe  y  fynyd  hon  yr 
hyn  oedd  erioed,  a'r  hyn  a  fydd  byth.  YD- 
WYF  yw  ei  enw ;  nid  bum,  neu  byddafi  ond 
YD  WYF.  Y  Salmydd,  yn  lle&m  am  y  ddaear 
a'r  nefoedd,  a  ddywed,  *  Hwy  a  ddarfyddant,  a 
thi  a  barhei :'  Heb.  ỳfíS^  X\C\ìk  ^  ^  ^^fi- 
'  Hwy  a  newidir,  Tithau  yr  un,  Heb,  ^"iH 
ntifci  Tithau  yw  rfe^  ^iEfe  yw  yr  hwn  sydd 
yn  sefylly  yr  hwn  sydd  yn  parhau — yr  hwn  ni 
newidir  ac  ni  dderfydd  ei  flynyddoedd.  Salm 
102.  27,  28.  Heb.  1. 11,  12.  MaL  3.  6.  lago 
1.  17.  Nid  yw  '  ei  ddyddiau  fel  dyddiau  dyn; 
na'i  flynyddoedd  fel  d  vddiau  gwr.'  Job  10. 5. 
Y  mae  Efs  yn  hynach  na  dyddian,  canys  yr 
oedd  Efe  cyn  bod  dyddiau ;  ac  yr  oedd  pnmp 
o  ddyddiau  cyn  bod  awn.  Pan  j  darfjddo 
dyddiau,  Efe  yr  un  a  fydd.  Am  ei  fed  yn 
sefydlog  ddigyfnewid  yn  ei  hanfod,  y  mae  felly 
hefyd  yn  ei  holl  briodoliaethau  ;  yn  ei  gyog 
hor;  yn  ei  aifaeth;  yn  ei  orsedd-feinc,  ei  aw 
durdod,  a'i  lywodraeth.  Y  Tad,  yr  Hen  Ddi 
henydd,  a  roddes  i'r  Mab,  fel  Cyfryngwr,  lyw 
odraeth,  gogoniant,  a  breniniaetii,  fel  y  byddai 
i'r|holl  *  bobloedd  cenedloedd,  a  ieithoedd,  ei 
wasanaethu:  Ei  lywodraeth  sydd  lywodraeth 
dragywyddol,  yr  hon  nid  a  ymaith,  a'i  frenin- 
iaeth  ni  ddyfethir.  Yr  oedd  gorseddfeydd  er- 
aill,  ond  bwriwyd  hwynt  iiawr ;  ac  un  *  meg>  s 
Mab  y  Dyn,*  a  ddaeth  at  yr  Hen  Ddihenydd, 
ac  a  dderbyniodd  y  Uywodraeth  ganddo.  Dat 
1.  13,  14.  a  5.  6,  7. 

DIHEURO,  (dihaer)  esgusodi;  amddiffyn; 
ymlanhau. — *Y  modd  i  ymlanhau  oddiwrth 
lofmddiaeth,  heb  wybod  pwy  a'i  gwnaetli.' 
Deut  xxi-  (ystyr  y  bennod) — sef  y  modd  i  am- 
ddiffyn, neu  ymlanhau,  oddiwrth  lofruddiaetL 

DIHOENI,  (di-hocn)  nychu,  curio,  llesgàu, 
aychu,  dysychu,  crino,  methu. — 'Dihocnodd 
pobl  feilchion  y  ddaear.'  Esa.  24.  4.  Eé. 
uchderpobl  y  ddaear ;  sef  y  rhai  nchel  mewn 
swyddau  jn  y  wladwriaeth  ;  y  pendefigion  a*r 
lly wiawdwyr ;  y  rhai  a  eilw  y  prophwyd  yn 
adn.  21. '  y  Uu  uchel,  yr  hwn  sydd  yn  yr  uch- 
elder  •'  breninoedd  y  ddaear  ar  y  ddaear.  Gwel 
1  Maccab.  1,  25,  &e.  Mae  pendefigion  y  ddae- 
ar o  herwydd  eu  pechodau,  yn  dihoeni  yn  ami 
dan  farnedigaethau  Duw  ar  y  ddaear :— *Am 
eich  anwiredd  y  dihoenwch.'  Ezec  24.  23. 
Marc  9.  18. 

DIHTJN-0,  (di-hun)  deffra,  digwsg,  eflfro; 
deffiro  o  gwsg  natur.  Gen.  41,  4. — adgyfodi  o 
gwsg  marwolaeth.    loan  11.  11.     Job  14.  12. 

iXAunid  a  brydero.    JHar, 

\Digonir  fi,  pan  ddihunwy^  â'th  ddelw  di.' 
Salin  17. 15.    Noda  y  Salmydd  ei  ddedwydd- 


DIL 


890 


DIL 


wch  tf  mewn  cyferbyniad  i  ddedwjddwch  y 
rfaai  sjdd  à'n  rban  yn  y  bywyd  yma.  Mae  oi 
ddedwyddwch  yn  gynwysedig,  yn  1.  Ei  fod 
mewn  cyfiawnder;  sef  y  cyfìawnder  sydd  o 
Dduw  trwy  flÿdd  Crist.  Phil.  3.  9.-2.  Gwel- 
ed  wyneb  Duw  yn  heddychol  ac  yn  siriol  yn  y 
cyfíawnder  hwn ;  sef  cael  adnabyddiaeth  eglnr 
Ü  bono,  a  pbrawf  o'i  dangnefedd.  Sa]m  4.  7.  a 
16. 11.  1  Cor.  13.  12.  2  Cor.  3. 18.  1  Toaii 
a.  2,  3. — 3.  Dibnno  â'i  ddelw,  neu  ei  ddelw  yn 
ddeâroos  ynddo ;  neu,  yn  adgyfodi  o'r  bedd  y n 
y  dydd  olaf,  yn  berfifaitb  yn  ei  ddelw  mewn 
corph  ac  enaid.  1  Cor.  15.  49,  Esa.  26.  19. 
Phil.  3.  21.  Yn  yr  Arglwydd,  yn  ei  heddwch, 
a'r  mwyohad  o  bono,  mae  ei  ddedwyddwch 
cyflawn,  digonol ;  ac  beb  fod  yn  ei  gyfiawnder, 
DÌs  gellir  cael  hyn  ;  ac  heb  fod  ar  ei  ddelw,  nis 
gellir  ei  fwynhao.     Cymh.  1  loah  3.  2. 

Er  dihuno  htwer  gwaith  yn  y  byd  hwn,  heb 
fod  yn  holiol  ar  ei  ddelw,  mae  boreu  yn  prys- 
uro  pan  y  dihuna  y  cyfiawnion  heb  gysgu  mwy, 
yn  gwbl  ac  yn  dragywydd  ar  y  ddelw  ogon- 
eddns. 

DILI-IAU-ION,  (il)  dil-mèl;  crwybr.— 
Adail  cŵyraidd  y  gwenyn,  yn  llawn  o  gelloedd 
by  chain,  iddynt  osod  eu  hwyau  a'u  mêl  yn- 
ddynt.  Y  mae  gwneuthuriad  yr  adail  hon,  a'i 
cbelloedd,  yn  un  o  weithredoedd  mwyaf  rhy- 
fedd  creaduriaid  direswro.  Mae  y  celioedd  yn 
ehwe'-onglog,  ac  wedi  eu  cyfleu  yn  y  modd 
mwyaf  addas  a  ellid  lunio,  i  ofyn  ychydig  o 
ddefnyddiau  iV  gwneud,  ac  i  gynwys  llawer  o 
íól  ysddynt.  Mae  en  gwneuthuriad  yn  dra 
ciiywrain,  yn  ol  rheolaa  ii|wyaf  manwl  mesur- 
iaeth,  i  gymeryd  ychydig  o  le,  ychydig  o  gwyr 
i*w  gwneud,  ac  i  gynwys  llawer  o  fêl.  #  Y  fam 
gyffredin  ocdd  fod  gan  bob  gwenyn  en  o*r  haid 
goll  iddi  ei  hun  i  drysori  ei  hymborth ;  ond 
camsynied  yw  hyny  ;  maent  yn  arfer  y  celioedd 
i  gyd  yn  gyffredin,  fel  y  gellir  gweled  yn  y 
cvchod  gwydr,  arferedig  gan  rai.7— Beth  bynag 
sydd  felns,  hyfryd,  a  iachusol,  a  gyfifelybir  yn 
yr  ysgrythyrau  i'r  dil  mêl^  neu  ddyferiad  y  dil 
mel,  megys  gair  Duw.  Salm  19.  lOf  a  119. 
103. — Gweddiau,  movant,  ac  ymadroddion 
grasol  ac  adeiladol  y  saint  Can.  4.  11.' — 
Hbadau  sanctaidd  yr  eglwys,  y  rhai  sydd  gy- 
meradwy  ac  yn  hyfÌ7d  gan  Grist«     Can.  5.  1. 

*  Y  dyn  llawn  a  sathra  y  dil  mêl ;  ond  i'r 
nôwynoa,  pob  peth  chwerw  sydd  felus.'  Diar. 
27.  7.  I)ynion  llawn  ohunan-dyb,  o  chwantau 
a  rhag'ofalon  bydol,  tf  sathrant  yr  addewidion 
a'r  bendithion  ■  gwerthfawrocaf ;  ond  y  sawl 
sydd  yn  cydnabod  eu  hangenion  a'u  hannheil- 
yngdod,  ydynt  yn  llawen  ac  yn  ddiolchgar  am 
ybriwsion  llei^.    Mat  15.  27. 

DILEFEINLLYD,  (di-lefn)  disurdoes,  diep- 
les,  cioyw,  cri.— ^  Megys  yr  ydych  yn  ddilefein- 
11yd.'  1  Cor,  5.  7.  Bod  yn  ddilefeinllyd, 
yn  allegawl,  yw  bod  yn  bur,  yn  ddihalog,  yn 
ddig^feiiiomad :  yn  credu,  yn  dei^^  ac  yn  dal 
gwinonedd  rr  efengyl  yn  yr  athrawiaeth,  o 
^wyddoT  diuragrith)  ac  o  fucheddan  sanctaidd. 


Yr  ydyob  yn  ddilefeinllyd  fel  eglwys,  wedi  eich 
galw  i  burdeb  a  gwirionedd  diragrith ;  am  hyny 
certhwch  yr  ben  lefain,  malais  a  drygioni. 
'  Crist  ein  pasc  ni  a  aberthwyd  drosom  ni :'  yr 
oeddynt  ar  wyl  y  pasc  i  fwyta  bara  croyw  saith 
niwmod ;  ac  yr  oedd  yr  enaid  a  fwytái  fara 
lefeinllyd  i  gael  ei  doriymaith  oddiwrth  Israel ; 
felly  y  mae  yr  halogedig  i  gael  ei  dori  ymaith 
o'r  eglwys.    Exod.  12.  15 — 19. 

DILES,  (di-lles)  annefhyddiol,  diddefnydd, 
difudd.  Yn  ddiles  ac  yn  ofer  y  cynorthwýa 
pawb  ni,  oni  fydd  Duw  o'n  plaid.    Esa.  80.  1, 

DILEU,  (di-le)  symud  o  le ;  diddymu,  di- 
fenu,  tynu  ymaith,  crafu  ymaith,  dystrywio. — 
*  Dileaf  ddyn,  yr  hwn  a  greais,  oddiar  wyneb  y 
ddaear:'  (Gen.  6.  7.)  hyny  yw,  dystrywiaf  ddyn. 
Priodol  ystyr  y  çair  Ifeb,  f]T\h  *''*  S^^^  ^''• 
eCaXettfiwy  a  gyfieithir  yma,  ac  mewn  manau  er- 
aill,  yn  ami,  dileu,  yw  sych-rwbio,  dilychu, 
diolio,  dioli,  dadlythyru  yegrifen,  fel  na  byddo 
byth  yn  ddarllenadwy.  Duo,  difanu,  neu  rwb- 
io,  neu  grafu  ysgrifep  fel  nas  gellir  ei  darllcn. 
Yn  Num.  5.  23.  &ae  y  gair  yn  cael  ei  gyf- 
ieithu  golehi  ymaith.  Yagrifened  yr  offeiriaid 
y  melldithion  hyn  mewn  llyfr,  a  golched 
hwynt  ymaith  a'r  dwfr  chwerw  :  hyny  yw,  eu 
dileu,  trwy  eu  sych-rwbio.  Yn  yr  ystyr  hwn 
y  cymhwysir  y  gair  at  dileu  enw  neu  ysgrifen. 
Exod.  32.  32,  33.  Num.  6.  23,  Salm  69. 28^ 
Dat  3.  6. 

•Dileu  pechodaul'  Neb.  4.  6.  Salm  61.  T, 
9.  a  109.  14.  Esa.  43.  25.  Jer.  18.  23.  Y 
gair  Hebraeg  a  arwydda,  hefyd,  symud,  symud 
peth  o  ryw  le  fel  nad  ymddangoso  mwy.  Yn 
yr  ystyr  hwn,  mae  yn  cael  ei  briodoli  i  gwmwl 
yn  cael  ei  symud  ymaith  gan  wynt.  *  Dileais 
dy  gamweddau  fel  cwmwl,  a'th  bechodau  fel 
niwl/*     Esa.  44.  2.2. 

Dileodd  Crist  *  ysgrifen-law  yr  ordinhadau, 
yr  hon  oedd  i'n  hercyn  ni.'  Col.  2.  14.  Trwy 
roddi  iawn  digonol  dros  bechodau  ei  bobl,  di- 
leodd yr  ysgrifen  yn  adgoffa  ac  yn  dangos  y 
y  ddyled  oedd  i'w  herbyn,  ac  ar  eu  ffordd  at 
Dduw.  Er  mai  yn  rasol,  ac  yn  rhad,  y  maent 
yn  cael  eu  maddeuji  ni,  eto,  dileu  eu  pcchodau 
a  wnawd  gan  y  Mechniydd  mawr  ar  y  grocs, 
trwy  roddi  iawn  drostynt  *Efb  yw  yr  iawn 
dros  ein  pechodau  ni — yn  yr  hwn  y  mae  i  ni 
brynedigaeth  trwy  ei  waed  ef,  sef  maddeuant 
pechodau.'  1  loan.  2.  2.  Eph.  1.  7.  Ar- 
wydda dileu  bob  dyled,  a  choflfadwriaeth  o 
honi :  mai  gwaith  Duw^yw  madden  ;  canys  nis 
gall  y  dyledwr  ddileu  ei  ddyled  ei  hun  :  ei  fod 
yn  madden  trwy  iawn  ;  canys  ar  y  groes  y  di- 
lewyd  yr  ysgrifen-law  : — dyna  y  fan  y  cyfaifu 
y  Tad  fel  gofynwr,  a'r  gyfraitK  a  dorwyd  fel 
ysgrifen  ganddo  yn  ei  law ;  a'r  Mab,  y  Mechni- 
ydd  dros  ei  bobl,  yrhwn  a  atebodd  yn  gyflawn 
y  gofynion  yn  Haw  y  Tad,  ac  a  ddileodd  yr 


, ,_  am<y«it  allqaid  loco,  ne  axnpliiu>ppueat.  Kir- 
oher.— Kotot  enim  allqnld,  qimle  sit,  qoali  mooo  mnovcre, 
qiuOi  looo  movom.   Vittlngftin  JM.44  2Ì. 


DIL 


400 


DIL 


ysgrifen-law,  gan  ei  hoelio  wrth  7  groea.  Gtad 
hyny,  naxato  Daw  i  ni  ymffrostio  ond  yn 
nghroes  ein  Harglwydd  lesu  Grjst;  nerth  Daw 
ydyw  hi  i'r  rhai  cadwedig.  Gal  6.  14.  1 
Cor.  1.  18.     1  loan  3.  6. 

*  Pan  ddelo  yr  Lyn  sydd  berffaith,  yna  yr 
hyn  ^ydd  o  ran-  a  ddileir.'  1  Cor.  13.  10. 
xarapp^^Tjfferatj  a  ddiddymir^  a  wneir  yn  an- 
fnddiol,  ac  yn  ddift'rwytb.  Mae  yr  un  gair  yn 
cael  ei  gyfieithu  diffrwytho^  yn  Luc  13.  7.  Pan 
ddelo  perffeithrwydd  yn  mhob  peth,  sef  mewn 
gwybodaeth,  cariad,  &c.,  dile^r,  neu  tynir  ym- 
aith  bob  anmberfifeithrwydd.  Yr  anmberffeith- 
rwydd  sydd  yn  cael  ei  ddileUt  ac  nid  y  gwrtb- 
ddrycbaa,  na'r  wybodaetb  o  honynt.  Mae  o 
ran  yn  ddydd  pan  y  toro  y  wawr  yn  y  boreu ; 
ond  y  maent  yr  hyn  sydd  o  ran  yn  cael  ei  ddi- 
lea  gan  gyâawnder  golenni  pan  gyfodo  yr 
hanl. 

DILIN,  (dil)^o  dilyfn^  medd  y  Dr.  Davies 
— curedig,  gweithiedig,  gwastad,  hyddwyn, 
par. — 'A  brenin  Solomon  a  wnaeth  ddau  cant 
o  darianau  aar  dilin.  1  ften.  10.  16.  Heb. 
ÜîlT  Üintt)  *^^  profedig^  neu  puredig  ;  nea 
Hur  ^wedi  ei  estyn  yn  ddalenaa  teneuon,  trwy 
ei  garo  â  morthwylion.  Mae  Parkhurst  yn 
barna  mai  ystyr  priodol  y  gair  ü^niD  y^  ^*- 
hyahydduy  sychu  ;  a'i  fod  wedi  cael  ei  briodoli 
i  aur  wedi  ei  baro  o'i  sothach  a'i  anmhuredd.< 
Diamheu  yr  arwydda  yr  aar  gorea  a  mwyaf 
paredig,  wedi  ei  weithio  yn  y  modd  mwyaf 
cywrain.  Y  mae  yn  debygol  nad  aur  i  gyd 
oedd  tarianau  Solomon,  ond  coed  wedi  eu 
gwisgo  kg  aur.  Nid  i  ryfel  y  gwnawd  y  tar- 
ianau hyn,  ond  er  mwyn  dangos  mawr  wychder 
ac  arddercbogrwydd  breninoJ,  ao  iV  dwyn  o'i 
ilaen  yn  achlysurol.  1  Bren.  14.  25-28.  2 
Cron.  9.  15.  a  12.  9,  10. 

DILXJW,  Llad,  DiLUTiuM :  yn  hytrach  dylif, 
inedd  y  Dr.  Davies,  oddiwrth  dy  a  llif,  Edr. 
Dtlif. 

DILYN,  (llyn)  Heb.  pbl  {^^^)  caolyn,  er- 
lyn,  ymlid,  olrhain,  eilf 'yddu,  efelychu. — *Di- 
lyn  Crist/  sef  parbau  iV  addef  yn  ngwyneb  pob 
gwrthwynebiadau ;  glynu  wrtho  trwy  ffydd  a 
chariad;  a  dilyn  ei  ol  mewn  bucheddiad.  Ar- 
wydda fod  Crist  yn  wrthddrycli  penaf  ein  flfydd 
a'n  sercb ;  ein  hanwylyd,  ein  cyfail),  a'n  bath- 
raw  penaf;  ein  pen  a'n  priod.  K\  ddilyn  neb 
ef  yn  drwyadi,  yn  ffyddlawn,  ac  yn  wastadol, 
ond  a  welo  fwy  o  werth  a  hawddgarwch  ynddo 
nag  yt^  nihob  peth  arail.  Marc  10.  21.  Luc 
9.  50.  Wrth  gyflawn  ddilyn  yr  Arglwydd  y 
mac  i  ni  ddeall,  ei  ddilyn  a'r  holl  galon,  yn  ei 
Iwll  ewyllys,  ac  yn  barhaus.  Heb,  i^Hfc^  lAbu*^ 
fe  lanwodd^  neu  ,gyJlavmodd  ^ar  fy  ol  L  Num. 
14.  24.  a  32.  12.  Deut  1.  30.  Jos.  14.  8,  9, 
14. — *  Solomon  ni  chyflawnodd  (yr  un  gair)  ar 
ol  yr  Arglwydd,  fel  Dafydd  ei  dad,'  1  Bren. 
11.  6.  *Am  na  chyflawnasant  ar  fy  ol  i.'  Num. 
32.  11. 

*  Dilyn  yr  Oen/  y  w  credu  ynddo,  yn  ei  aberth 
fel  iawn,  a'r  xxma  iawn  droa  bechod;  ei  gy- 
hoeddi  a'i  addef  fel  y  cyfryw,  gwbron  dynion, 


yn  wrthwyneb  i  bob  peth  arali  y  mae  plant 
dynion  yn  eu  tywyllweh,  am  osod  i  fyny  yn  ei 
le ;  a  dilyn  ei  siampl  vn  mhob  peth.  Dat. 
14.  4. 

*  Dilyn  cariad — tangnefedd  —  heddwch  a 
phawb,'  y w  edrych  ar  y'  pethaù  hyn  fel  pethau 
dymunol,  gorchymynedig  i  gyrchu  atynt,  ac 
i'w  gwneuthur;  ymgais  à  phob  moddion  a 
fyddo  yn  tueddu  atynt  ynom  ein  hunain  ac 
eraill  hefyd.  Ymgais  yn  ddifrifol  i  fyw  inewr. 
heddwch  a  chariad  à  phawb,  er  ymwadu  h  dì 
ein  hunain,  a  cholledu  ein  hunain.  1  Cor.  14. 
1.     2  Tim.  2.  22.     Heb.  12.  14. 

*  Dilyn  cyfiawnder/  y  w  parhau  mewn  ysbryd 
tywyll,  cyfeiliomus,  i  ymofyn  am  gytiawndor 
trwy  weithredoedd  y  ddeddf,  heb  gydnabod 
fod  yr  ysgrythyr  yn  cyd-gau  pob  peth  dan 
bechod.     Rhnf.  9.  30.     Gal.  3.  22. 

Dilyn  pob  peth  yw  byw  ynddo,  a  glyiiu  yn 
barhaus  yn  yr  arferiad  o  bono,  megys  drygioni, 
1  Sam.  12,  26.  Dlar.  11.  19. — gwobi-au,  E>a. 
1.  23. — adnabod  yr  Arglwydd,  Hos,  6.  3. — vr 
hyn  sydd  dda,  1  Thes.  6.  15,     1  Pedr  3,  13.' 

DILYNWR-WYR,  (dilyn)  canlynwr,  ol- 
rhainwr,  efelychwr. — *Gwrandewch  araaf  ii. 
ddilynwyr  cyfiawnder.'  Esa,  51.  1.  Mae  y 
gair  Heb.  p^2J  a  gyfieithir  yraa  cyfiatonder,  yn 
arwyddo  'yr  hyn  sydd  union  a  chywir  mewn 
gweithred,  bucheddiad,  ac  mewn  ymadrodd. 
Dilyn  cyfiawhder,  gan  hyny,  yw  dilyn  alhraw- 
iaeth  gyfiawn,  sef  yr  efengyl,  a  bucheddiad  cyi- 
atebol  iddi  yn  mhob  peth.  Mae  cyfiawnder 
wedi  ei  golli  yn  dra  phell  oddiwrth  ddyn : 
ond  ni  cheir  ef  heb  ddyfal  lainr  am  dano.  Ma^^ 
y  rhai  sydd  yn  gweled  gwerth  cyfiawnder  yn 
ei  ddiljti  yn  ddyfal,  gyda  newyn  a  syohed  aiii 
dano  ;  ac  y  maent  vn  sicr  o  Iwyddo ;  *  hwv  a 
ddiwellir.'     Mat,  6.'  6. 

*  Byddwch  ddilynwyr  Duw  fel  plant  anwyl.' 
Eph.  5.  1.  Nid  byddwch  yn  wrandawyr  ani 
Dduw  yn  unig,  yn  edrych wyr,  yn  ganmolwyr, 
ond  yn  ddilynwyr  Duw.  Mae  Duw  yn  ei  le 
yn  mhob  peth,  perffaith  ddaioni  ydyw.  Ein 
dyleds¥^dd,  ein  braint,  a'n  dcdwyddwch  ni 
yw  bod  yn  debyg  iddo.  Mat  5.  48,  48. .  Luc 
6.  36,  36.  loan  13. 15, 16,  34.  1  Pedr  2.  21. 
loan  8.  89.     1  Cor.  4.  16.     Phil.  3.  17.— *Fe' 

£lant  anwyl.*  Nid  fel  y  mae  yn  Greawdwr,  yn 
lywodraethwi,  ac  yn  Farnydd  ;  byddai  hyny 
yn  anmhosibl ;  ond  fel  y  mae  yn  Dad  :  yn  (>&♦ 
tyngedig,  ac  y  mae  yn  garedig,  fel  y  gweddai 
plant  y  fath  un  fod.  Yn  '  gymwynasgar,  yn 
dosturiol,  ac  yn  maddeu  i'ch  gilydd,  megys  y 
maddeuodd  Duw  er  mwvn  Crist  i  chwithau.' 
Eph.  4.  12. 

DILYS,  (llys]  anwrthodadwy,  anocheUdwy, 
sicr,  diogel. — *Ao  yn  ddilys  ydd  ywch  im  go- 
ddev.'  2  Cor.  ll.l.— 'A  hyn  a  wn  yn  ddilys,' 
Phil.  1.  25.  sefyn  sicr. — *Ac  i  chwytheu  y  mac 
yn  beth  dilys.'  Phil.  3.  1,  8.  sef  diogel.— 'Ao 
yn  ddilysrwydd  mawr,*  1  Thes.  1.  5.  sef  sicr- 
wydd  mawr. — *Val  y  mae  yn  ddilys  yn  air 
Duw;'    1  Thes.  2. 13.     W.  S. 


BILL 


401 


DIM 


DILYTH,  (Uyth)  düesg,  neu  ddilysiant,  medd 
Dr.  Davie& 

A  wnelo  hyn  ni  Uthnt  iytb, 
F»  galffy  ddilyth  goron. 

S.  Pryê  (Salm  16.  ft.) 

Sef  y  goron  sîcr,  barhaus  ddîddiflanedìg. 

DILLAD-U-EDYN,  (dill)  gwisg,  trwsiad, 
archenad ;  addnrn  unrby  w  betb.  Y  mae  dillad 
er  harddwch  ac  er  diogelwch.  Nid  oedd  noeth- 
der  dyn  yn  anbarddwcb  iddo  yn  ei  greadig- 
iaeth ;  ac  nid  oedd  angen  dillad  arno  er  ci 
ddiogelwch.  Yr  oedd  y  dyn,  fel  yr  boll  gre- 
adariaid  endll,  yn  bardd  ynddo  ei  bun  yn  ei 
p^iadigaetb,  beb  fentbyca  barddwcb  gao  gre- 
aduriaid  eraill ;  ac  yr  oedd  pob  petb  yn  addas 
ac  yn  gysnnis  i'w  natur,  Ond  pan  bechodd  y 
dp,  daetb  cywilydd  ac  anbarddwcb,  ac  aeth 
ei  scfyllfa  yn  anghysnrus  iddo,  ac  yn  berygJus. 

Rhaid  iddo  wrtb  ddillad  er  bardddwch  a  di- 
c>gelwcb.  Wedi  colli,  delw  Duw,  ar  ba  un  y 
crewyd  ef,  mae  yn  ddarostyngedig  i  nwydau  a 
ohwantan  afreolus  angbymedrol,  ac  felly  i  gy- 
wilydd.  Am  y  noetbder  pecbaduius  bwn  mae 
yr  ysgrytbyrau  yn  son  yn  ami.  Exod.  32.  25. 
Ezec  16.  22^  Hos,  2.  3.  2  Cor.  5.  3.  Dat  3. 
17.  a  16.  16. 

Yn  aliega^vl,  *  dillad  gwynion'  a  arwyddant 
lawenydd,  anrhydedd  breninol,  a  dyrcbafiad 
gogoneddus.  Preg  9.  8.  Dat  3.  6,  18,  a  4. 
4.— Bod  *  beb  balogi  dillad,*  y  w  bod  o  ymar- 
weddiad  pur,  sanctaidd,  a  diragritb.  Dat  3. 
4.— *Yn  goch  ei  ddillad,'  a  arwydda  fuddugol- 
iaeth  waedlyd  Crist  ar  elynion  ei  bobl,  a  dya- 
tryw  ofnadwy  ei  elynion.  Esa.  63. 1.  Dat 
19. 3, — *  Dillad  bndron,'  a  arwyddant  pecbad- 
urusrwydd  a  gwaeledd.  Zecb.  3. 3. — <  Gwisgo 
â  newid  dillad,'  a  arwydda  waitb  yr  Arglwydd 
yn  trogarhan,  yn  madden,  yn  puro,  ac  yn  ad- 
Dewyddn  ei  bobl,  mewn  modd  amlwg  a  gogon- 
eddns ;  ac  yn  sefyll  o  blaid  ei  weislon  yn  en 
swydd,  yn  erbyn  cyhndiadau  y  diafol ;  yn  eu 
Wddu,  ac  yn  en  bawdnrdodi  i'w  .gwaitb. 
Zech.  3.  4. 

*Bydded  i'r  gwragedd  eu  trefnu  eu  bunnin 
mewn  dillad  gweddus.'  1  Tim.. 2.  9.  ev  xaraa- 
-ÙTi  zoffpLto^  dillad  hardd,  prydferth^  diwair, 
gostyngediÿ  ;  y  cyfryw  ag  a  weddai  i  becbad- 
uriaid  euog,  a  gafodd  dmgaredd,  yn  cbwenycb 
byw  yn  dduwiol,  ac  am  farweiddio  a  cbroes- 
lioelio  y  cnawd,  yn  ngbyd  a'i  wyniau  a'i 
cWantau. 

'Ofi  bydd  genym  ymbortb  a  dillad,  ymfodd- 
lonwn  ar  byny.'  1  Tim.  6.  8.  Canys  y  mae  y 
Tad  nefol  yn  gwybod  bod  arnom  eisiau  ym- 
i>orth  a  dillad,  a  gofala  am  danom.    Mat  6.  28. 

Dilladu  y  noetS,  a  phortbi  y  newynog,  sydd 
fan  o'r  gyfraitb  freninol,  pertbynol  i  boll  ddcil- 
Ẅ  yr  Argwydd  yma  yn  y  byd ;  ac  y  mae  y 
ffydd  bono  yn  farw  sydd  beb  y  cyfryw  weitb- 
fedoedd  o  dmgaredd  yn  tarddu  oddi  wrtbi. 
Esa.  58.  1.  Ezec.  18.  7.  Mat  25.  36.  laffo 
2. 15, 16.  ^ 

Oa  cymertd  un  ddilledyd  ei  gymydog  ar 
61 


wystl,  yr  oedd  yr  Arglwydd  yn  gorcbymyn 
iddo  ei  roddi*  adref  erbyn  macblndo  baul.  Ex. 
22.  26,  27.  Y  mae  gofal  a  tbiriondeb  yr  Ar- 
glwydd i'w  weled  yn  fawr  yn  ei  boll  gyfreith- 
iau  a'i  gyfiirwyddiadau,  o  ran  ein  bymddygiad- 
au  tuag  at  ein  ^ydd  :  ni  fyn  i  ni  fod  yn  galed, 
yn  greulon,  ac  yn  ddidosturi  tuag  at  ein  gil- 
ydd  mewb  dim.  Hwnw  y  w  ei  ddiliedyn  am  ei 
groenef;  mewn  pa  betb  ygorwedd?  A  bydd 
OS  gwaeddaefe  arnaf,  i  mi  wrando ;  canys  trugar- 
ogydwyf  fi;  Deut  24.  6—13.  Job  24.^3,9.  Mat 
5.  48.  Luc  6.  36.  Epb.  5.  1,  2.   SaJm  86.  15. 

DIM,  (im)  Gr,  ouaev,  ooOev;  dyddim,  di- 
ddim,  diddym,  petb  beb  ddim ;  pob  petb,  oil ; 
neb.--Dim  gwaitb  :  dim  yn  y  byd  :  y  dim  llei- 
af :  dim  wy,  y  bilen  sydd  yn  amgylcbu  yr  \vy 
yn  y  plisgyn. 

Kid  dim  ond  Baw,  nid  Duw  ond  dim. 
Nid  anftldrol  ond  dim,  nid  Dnw  end  dim. 
Gwell  Daw  na  d9n%.—IHarebÌ9n  Cymireiç, 

«Tywysog  y  byd  bwn  sydd  yn  dyfod,  ac  nid 
oea  iddo  ddim  ynof  fi/  loan  14.  30.  ev  £iwt 
oux  e^et  ouaev.  Nid  yw  efe  yn  cael  dim  ynoffi. 
Dr.  M,  Dim  euogrwydd,  dim  Uygredd,  dim 
awdurdod  arno  :  dim  euogrwydd  i'w  gyhuddo 
o  bono ;  dim  Uygredd  i  weitbredu  arno ;  na 
dim  awdurdod  arno  mewn  un  modd.  Os  dy- 
oddefodd  farwolaetb  gan  byny,  nid  o1  acbos  ei 
bun  y  dyoddefodd,  ac  nid  o'i  anfodd,  ond  o'i 
wirfodd ; — rhoddi  ei  bun  a  wnaeth,  i  ddyoddef 
drofi  ein  pecbodau  ni,  y  cyfiawn  dros  yr  ang- 
byfiawn.  Dan.  9.  26.  1  Sam.  12.  6.  Act  28. 
18.  a  10.  28.    Edr.  DirRYCHKULrn. 

*Hebof  fi  ni  ellwcb  chwi  wneutbur  dim.' 
loan  16.  6.  x^P^^  f^^^i  V»  wakanedig  oddi 
wrthyf  fi  ;  beb  undeb  á  mi,  a  chyfraniadau  o 
ras  a  nertb  oddiwrtbyf  fi — fel  y  mae  y  gangen 
mewn  undeb  â'r  pren,  ac  yn  derbyn  nodd  trwy 
yr  undeb  hwnw  i  ddwyn  flrwytb.  '  Ni  ellwcb 
cbwi  wneutdur  dim ;'  sef  dwyn  dim  flfrwytb 
ysbrydol  o  sancteiddrwydd.  *  Megys  na  all  y 
gangen  ddwyn  ffrwytb  o  boni  ei  bun,  onid  erys 
yn  y  winwydden ;  leily  ni  ellwcb  chwithau, 
onid  aroswcb  ynof  fi.'  Adn.  4.  Nid,  ni  ell- 
wcb wneutbur  llawer  o  betbau,  neu  ryw  beth- 
au  mawroin;  nagè,  ond  ni  ellwcb  wneutbur 
dim< — dim  yn  ysbrydol,  yn  sanctaidd,  ac  yn 
fy wiog.  Mae  dibyniad  pob  credadyn,  bob  my- 
nyd,  yn  bollol  ac  yn  gwbl,  yn  mhob  petb,  ar 
Grist  Nid  yn  unig  ni  allant  wneutbur  dim, 
ond  maent  yn  sicr  o  wywo,  a  cbael  eu  taflu  i'r 
tan  i'w  llosgi ;  ond  ynddo  a  thrwyddo,  gallant 
ddwyn  ffrwytb  lawer.  Esa.  26.  12.  Jer.  10. 
23.  Phil.  1.11.  a  4.  13.  Hos.  14.8.  Epb. 
2.  10.     lago  1.  25.     2  Cor.  3.  5. 

*  Ni  wn  i  ddim  arnaf  fy  bun.'  1  Cor.  4.  4. 
oudsv  yap  sfiaurtu  auvoida^  Ni  vm  i  fy  mod  yn 
euoog  o  ddim.  Dr.  M.  Nid  wyf  yn  cydnabod 
dim  yn  feius  ynof  ij  bun.  Nid  oedd  yn  fodd- 
lonol  yn  byw  mewn  dim  yn  wybodua  iddo  ei 
bun,  yr  oedd  ei  gydwybod  yn  ei  gyhuddo  o'i 
blegid,  yn  groes  i  air  Duw :  nis  gallasai  gan 
hyny  euog-farnu  ei  bun,     Nis  gallasai  chw^ith 


DIN 


402 


DIN 


ei  gyfiawnhan  ei  hnn ;  ^  canys  pwy  a  ddeall  ei 
gamweddaur  *Yn  hyn,'  me^  yr  apoatol, 
ni'm  cyfiawnhawyd,  eithr  yr  Arçlwydd  yw  yr 
hwn  sydd  yn  fy  mama.'  Addas  i  ni  leûiia  gyá 
a'r  Sfümydd,  'Olanba  fi  oddiwrth  fy  meiau 
cnddiedig.'  Salm  19.  2. 

DIMON,  [ptwiecKya]  yr  un  a  Dibon,  Es». 
15.  2,  9.  afon  yr  oghymnian  gwlad  Moab.  2 
Bren.  3.  22. 

DIMONAH^  dinaa  yn  y  dehau  i  Jadah.  Jos. 
15.  22. 

DINAH,  [bamedigaetkj  ncn,  un  yn  bamv] 
mercli  Jacob  o  Leah.  Ganwyd  hi  ar  ol  Zabu- 
loD.  Pan  oedd  Dinah  oddeutn  15  nen  16  oed, 
aeth  allan  i  lyw  vledd  oedd  gan  y  Sicheroiaid, 
i  weled  merchcd  y  wlad.  Sicbem  mab  Hemor 
yr  Hefiad,  tywyaog  y  wlad,  a'i  serchodd,  ac  a'i 
cymerodd,  ac  a'i  treisiodd.  Cynnygiodd  meib- 
ion  Jacob  i'r  Sichemiaid  ammod  yr  enwaediad; 
mac  Hemor  a  Sichem  yn  eiriol  amynt  am  ei 
derbyn ;  ac  yn  y  fantais  bono  y  mae  meibion 
Jacob,  Simeon  a  Lefi,  yn  en  lladd  hwynt.  Gen. 
xxziv.    Beth  a  ddaeth  o  Dinah   wedi  y  dy- 

gryddiad  galams  hwn,  nid  yw  hysbys.  Yr 
ebreaid  a  naeriant  iddi  briodi  Job,  ond  heb 
sail.  Nid  oes  derfynan  i  ddychymygion,  am 
hyny  gwèll  tewí. 

DINAIAID,  i^ip^T  [bamivyr]  pobl  a  wrtb- 
wynebasant  ail  adeiladu  y  deml.     Ezra  4.  9. 

DINAS-OEDD,  (din-as)  ffeb.  «j^  caer,  trcf 
gaerog,  trefan.  Dywed  y  RabbinoM  nad  oedd 
un  tŷ  colomenod  i  fod  o  fewn  60  o  gyfyddau  i 
ddinas  yn  Israel,  a  lloriau  dymu  oeddynt  i  fod 
yn  yr  un  pellder.  Yr  oedd  y  coed  i  fod  25  o 
gufyddau  oddiwrth  y  ddinas.  Nid  oedd  cy- 
äeith-bwU  [ian-pit,]  na  bedd,  i  fod  o  fewn  60 
cufydd  iddynt.     Bava  Bathra,  caj).  ii.  A«/.  5. 

Y  mae  dinasoedd  mawrion,  yn  mhob  ocs  o'r 
byd  wedi  cael  eu  hadeiladau  gan  ddynion  er 
anrhydedd  a  gogoniant  breninoedd  a  theyrnas- 
oedd ;  ermasnach  a  chyflensderau  bywioliacth; 
er  diogelwch  rhag  geiynion  ;  er  amddifFyniad 
rheolaidd  cyfireithiau,  a  breintiau  dinasyddion. 
Y  dinasoedd  mwyaf  enwog  gynt  oedd  Babilon, 
yn  Caldea;  Ninifeh,  yn  Assyria;  Thebes, 
Memphis,  ac  Alexandria,  yn  yr  Aipht ;  Jerusa- 
lem a  Samaria  yn  Nghanaan ;  Susan,  Persopo- 
lis,  a  Rey,  yn  Persia ;  Antioch,  yn  Syria ;  Eph- 
esus,  Philadelphia,  a  Pergamos,  yn  Asia  Leiaf ; 
Athen,  Corinth,  a  Philippi,  yn  nhir  Groeg.  Y 
dinasoedd  mwyaf  enwog  a  lluosog  yn  bresenol, 

K  Cairo,  yn  yr  Aipht ;  Ispahan,  y n  Persia ; 
Ihi,  yn  yr  India  Ddwyrciniol ;  Pekin  a  Nan- 
kin, yn  China;  Caer  Cystenyn,  yn  Twrci; 
Rhufain,  yn  yr  Ital ;  Paris,  yn  Ffrainc ;  Caer- 
ludd,  neu  Llundain,  yn  Ynys  Prydain ;  Dublin, 
yn  yr  Iwerddon;  Edinburgh,  yn  yr  Alban; 
St.  Petersbui^h,  y n  Rwsia ;  Berlin,  yn  Prwssia ; 
Vienna,  yn  yr  AÎmaen ;  Copenhagen,  yn  Den- 
marc  ;  Stockholm,  yn  Sweden ;  Hague,  Am- 
sterdam, a  Rotterdam, yn  Holland;  Philadel- 
phia, Boston,  a  New  York,  yn  Nhftjaethau  Am- 


erica; Qaebec,  yn  Canada;  heblaw  amryw  cr- 
aill. 

Ni  bn  un  ddinas  erioed  ar  y  ddaear,  mor  en- 
wog a  Jerusalem: — *Dinas   y  Brenin  raawr 

ydoed.'     Salm  48.  2.     Edr.  Jkbusalkm. 

Dinas,  yn  allegawl,  a  arwydda  unrhyw  gyfiwr 
sefydlog,  cyflawn,  esmwyth,  rheolaidd,  diogel. 
Salm  107.  36.,  Diar.  10.15.  Heb.  1.3.14. 
Y  mae  yr  eglwys  ar  y  ddaear  yn  cael  ei  galw 
yn  ddinas.  Can.  3.  3.  a  5.  7.  Dinaa  fawr— 
dinas  gadarn — dinas  sanctaidd— dinas  Duw. 
Dat.  21.  2,  10.  a  22.  19.  Esa.  26. 1.  Dat  11. 
2.  Heb.  12.  22.  Salm  46.  4.  a  87.  3.  Esa. 
60.  14.  a  66.  12.  Yr  Arglwydd  yw  ei  Duw 
a'i  brenin ;  y  mae  ei  iechydwriaeth  yn  furiau 
ac  yn  rhagfur :  y  mae  hoU  gyflawnder  y  ben- 
dithion  sydd  yn  Nghrist,  hoU  ddoniau,  rhadau, 
a  dyddanwch  yr  Ysbryd,  fel  afon  hyfryd  yn  ei 
llawenhau ;  y  mae  ei  threfn  yn  ogoneddus,  ac 
yn  rheolaidd,  yn  ol  y  gair ;  y  mae  yr  Aiglwydd 
lesu  yn  fVenin  tragywyddol  ami,  yn  ei  Uywod- 
raethn  yn  dirion,  yn  rasol,  ac  yn  cffeithioL— 
Pechaduriaid  o  blant  dynion,  yn  credu  yn  Mab 
Duw,  yn  ymddiried  ynddo  fel  eu  Hiachawdwr, 
ac  yn  ymostwng  iddo  fel  en  brenin,  y w  y  din- 
asyddion. Sail  y  ddinas  hon  yw  yr  Aigiwydd 
lesu  yn  ei  Berson  a'i  aberth,  megys  y  gosodir 
of  allan  yn  athrawiacthau  yr  apostolion  a'r  pro- 
phwydi.  Eph.  2.  20.  Ei  hordinbadau  yw  y 
rliodfeydd  He  mae.  y  brenin  a'r  dinasyddion  yn 
cydgyfarfod  a  chymdeitliasu  â'n  gilydd.  V 
rhai  hyn  y w  heolydd  ac  ystrydoedd  y  ddinas.  Y 
mae  nefoedd,  neu  yr  eglwys  yn  y  nefoedd,  yn 
cael  ei  galw  yn  ddinas  barhaus,  ac  iddi  sylfaeni, 
saer  ac  adeiladydd  yr  hon  yw  Duw.  Y  mae 
cyflwr  y  seintiau  yno  yn  scfydlog,  yn  ddigyf- 
newid,  yn  rheolaidd,  yn  gymdeithasgar,  yn 
ddiogel,  ac  yn  ddedwydd  byth.  Y  mae  breint- 
iau y  dinasyddion  yn  aneirif,  yn  anfeidrol 
wcrthfawr,  ac  yn  dragywyddoL  Duw  a'r  Oen 
y  w  ei  theml ;  gogoniant  Duw  a'i  goleuodd,  a  i 
goleuni  ydyw  yr  Oen  ;  a'i  weision  efi  sef  y  din- 
asyddion, a'i  gwasanaethant  byth.  Ni  bydd 
yno  ddim  gwaith!  ond  hyny. 

Wrth  y  ddinas  fawr  yn  Dat.  11.  8.  a  16. 10. 
y  mae  i  ni  ddeall  sefydliad  angliriataidd  trwy 
y  byd.  Y  mae  yn  cael  ei  galw  yn  ddinas  fawr 
obleeid  gallu  a  helaethrwydd  liywodraeth  an- 
nghnst;  cysylltiad  rhyfeddol  ei  holl  aelodau 
a'u  gilydd]  yn  cnwcdig  ei  hoffciriaid,  ei  hym- 
gyflwynwyr,  a'i  mynachod. 

*A  dinasoedd  y  ccnedloedd  a  syrthiasant;' 
sef  y  cenedloedd  yn  perthyn  i  Anghrist;  holl 
gyfoeth  a  gallu  y  blaid  Anghristaidd,  Mahom- 
etanaidd,  a  Phaganaidd,  wedi  ymuno  à'a  gil- 
ydd yn  erbyn  Crist  a'i  achos,  yn  cael  ei  holiol 
ddinystrio,  a  llawer  o'n  dinasoedd  wedi  eu  dy?- 
trywio  gan  ddaear-grynfaau,  rhyfeloedd,  kc 
Dat.  16.  19. 

*  Cyfoeth  y  cyfoethog  y w  dinas  ei  gadernid 
ef.'  Diar.  10.  15.  Yn  ei  gyfoeth  y  mao  yn 
ymhyfrydu,  yn  ymddiried  am  ei  gysur  a'i  ddi- 
ogelwch,     Edr.  Afon,  Jsrusalem,  Nod  dfa. 


Dm 


403 


DIN 


DINAS-FRAINT,  (dinas-braint)  braint  per- 
thpol  i  ryw  ddinas ;  cyfranogiad  o  holl  freint- 
iw  dinasydd.     Act  21. 39.  a  22.  28. 

DINERTH,  (di-iierth)  dirym,  digadernid, 
digaloiL    Cralar.  1.  Ö. 

DINTWED,*  (diniwed)  Xterf.  Innohus  ;  di- 
eaogy  gwirioD,  giàn,  diddrwg,  diadwyth. — *  Di- 
niwed fel  J  colomenod.'  Mat  10.  16.  Y  mae 
7  meiâtr  mawr  jn  cynghori  'ei  weision  i  fod  yn 
gsll  fel  y  seirph  i  ochelyd  peryglon,  ond  ar  yr 
nn  pryd,  i  fod  yn  ddiniwed  (axepatoc)  yn  zymly 
jTA  <mniehell^ry  ac  yn  ddidwylly  fel  y  colomen- 
od. Y  mae  y  geirian  yn  cael  en  coffan  fel  di- 
areb  gyffredin  am  y  creadnriaid  hyn.  Callineb 
y  sarph  heb  didim  o'i  gwenwyn ;  sef  callineb 
diniwed,  dibecbod,  difiuais,  beb  gynnwys  Hid, 
na  dial,  na  dicbellion  drwg;  peidio  a  rbedeg  i 
beryglon  yn  ffol  a  rhyfygus ;  a  pbeidio  en  go- 
cbelyd  yn  bechadaras.  *  Wele  n,'  medd  Cnst, 
'  yn  eich  danfon  fel  defiiid  yn  nghanol  bleidd- 
iâid.'  Yr  oedd  arnynt  angen  gwyliadwriaetb  o 
bob  tn;  yroedd  yn  ofynoliddynt  ymddwyn 
fel  deûûd,  er  i  eraill  ymddwyn  fel  bleiddiaid 
taag  atynt  bwy ;  ac  eto  yr  oeddynt  i  arfer  pob 
moddion  a  fíyrdd  o  gallÌDcb  dibecbod,  iV  ham- 
ddiffyn  en  bnnain.  Gwell  dyoddef  na  pbechn. 
Nid  gorohwy I  bycban  y \v  bod  yn  ddiargyboedd 
a  dÌDÌẅed,  yn  blant  difeius  i  Ddnw,  yn  ngbanol 
cepedlaeth  ddrygionns  a  tbrof&na.   Pbil.  2.  15. 

DINIWEIDRWYDD,  (diniwed)  gwirion- 
òX\  difeiedd,  glendid,  dieoogrwydd. — *  Golch- 
af  fy  nwylaw  mewn  diniweidrwydd.'  Salm  26. 
6.  Cyfeiria  y  geirian  at  y  gol<áì]adan  Inddew- 
ig:  'A  golched  Aaron  a'i  feibion  eu  dwylaw 
a'atraed.' — Pan  ddelont  i  babell  y  cyfarfod, 
jmolchent  &  dwfr,  fel  na  byddoDt  feirw.  Exod. 
30. 19,  20.  a  40.  82.  Eaa.  1. 16,  lY,  18.  Tit 
3.  5.  Heb.  10.  19—22.  1  Tim.  2,  8.  Nid 
yw  y  geiriau  yn  arwyddo  fod  Dafydd  yn  abl 
glanhan  ei  bun,  a  bod  ei  ddiniweidrwydd  yn 
liynon  iddo  i  ymolcbi  ynddi ;  ond  y  roaent  yn 
hytracb  yn  arwyddo  fod  Dafydd  yn  sweled 
angen  o,  ac  yn  llafnrio  am,  lanbàd  tnrewnol, 
ysbrydol,  sanctaidd,  ac  nid  yn  ymfoddloni  ar  y 
t^olchiadan  allanol.  Y  mae  pawb  edifeiriol  am 
bechod  yn  earn  byw  yn  ddnwiol,  wedi  eo  cyf- 
iawnhau  trwy  ffydd,  a'u  pechodau  wedi  en 
madden,  wedi  eii  golcbi  mewn  <8niweidrwydd; 
ac  y  mae  en  personau  a'u  gwasanaetb  yn  dder- 
byniol  gyda  I)uw.  Dyma  yr  agwedd  a  ddylai 
fod  ar  y  rbai  a  amgylcbynant  allor  Daw.  Mae 
dÌDÌweidrwydd  gan  bcchadur  edifeiriol,  credin- 
iol,  yr  hwn  sydd  yn  ffîeiddìo  pechod,  ac  yn  sicr 
amcanu  canlyiu  gorcbymynion  Dnw ;  ond  am 
bechaduriaid  yn  glynu  wrtb  eu  pecbodau,  ni 
fedraot  ddilyn  diniweidrwydd.  IIos,  8.  5. 

DINrSTRr-ia-IOL,(dinystr-iaw)Ä66.  -i^î 
Llad,  Destrüctio  ;  Saes.  Destruction  ;  dysr 
tryw,di&ad,  colledigaetb ;  niweidiol,  enwinawl, 
dystrywiol.     *  Ha,  elyn,  darfu  am  ddinystr  ya 


♦  Arjçraífwyd  y  fjalr  hwn  yn  argmflisd  1768,  a»r  holl  argraff- 
Udau  canlyno),  fÌMẃweid.  Tn  yr  hoil  ainrraflladaa  cyntaf 
(HtiiiDécf  y  w. 


dragywydd ; jyoen,  darju  am  ddinyttr  y  gelyn 
yndrw^ywyam  Salm  9.  6.  a  46.  9.  Bzod. 
14.  13.  Esa,  10.  24,  25.  a  14.  6, 1,  8.  Nab. 
1.  9—13.  1  Cor.  16.  26,  54,  56.  Dat  20.  2. 
Mae  Dafydd  yn  gorfoleddn  yn  y  faddugoliaetb 
a  roddodd  Dnw  iddo  ar  ei  holl  elynion,  a'r  ym- 
wared  a  ddaetb  i  Israel  trwy  ddarostyngiad  y 
cenedloedd  oddi  amgylcb  ag  oedd  yn  dys- 
trywio  dinaBoedd.  Dúrfa  am  ddinystr,  canys 
torodd  yr  Aiglwydd  rym  y  gelyn;  ac  efe  a 
bery  yn  dragywydd  iV  cadw  tanodd.  Y  mad 
y  geirian  yn  bropbwydoliaetbol  hefv^d  am  ddi- 
nystr boll  elynion  yr  eglwys.  Yn  iaitb  y.Beibl 
dywedir  am  beth  sydd  yn  sicr  o  ffael  ei  wnentb- 
nr,  ei  fod  wedi  ei  wnentbnr.  x  mae  difôad 
y  gelyn  gynt  yn  wystl  o'r  nn  dinystr  i'r  rbai 
presenol,  ao  a  ddicbon  gyfodi  6to:  ^darfn 
am  en  dinystr,  darfn  en  cofiadwriaetb  gyda 
hwynt'    Edrycb  ar  yr  ysgrytbyran  ncbod. 

*  I  ddinystr  y  cnawd.'  1  Cor.  5.  5.  I  ddi- 
nystr pecbod,  a  elwir  3m  gnawd  yn  ami,  yr  hyn 
a  fdasai  yn  dinystrio  y  dyn ;  sef  yr  hyn  a  ddy- 
laaai  gael  ei  ddinystrio,  sef  ei  chwant,  ei  fidch- 
der,  ei  gybydd-dod,  a'i  oryihyllwch.  T  mae 
amryw  awdwyr  dysgedig  yn  bamn  mai  dinystr 
y  corph  a  feddylir,  trwy  roddi  rhyw  afiechyd 
nen  bla  arno  mewn  ffordd  ẅyrthiol,  ag  a  fnasai 
yn  peri  iV  gnawd  gnrio  a  darfod  i  raddau 
mawrion ;  ond  nid  yw  hyn  yn  cytnno  ag  ys- 
bryd  tyner  ac  iachnsol  yr  efengyl ;  ac  ni  bnasai 
y  cyfry w  ddinystr  i'w  gorph  yn  foddipn  i  achnb 
ei  ysbryd.  Nid  oes  £m  cysylltiad  rhwng  di- 
nystr y  corph  ag  iechydwriaeth  yr  ysbryd; 
ond  y  mae  cysylltiad  anwahanolihwng  dinystr 
chwantan  Uygredi^  ag  iechydwriaeth  yr  enaid ; 
ac  y  mae  y  bwrw  1  Satan  a  sonir  yma  am  dano 
yn  osodiad  0  drefniad  Duw  yn  ei  eglwys,  ag 
sydd,  trwy  fendith  Duw  arno,  yn  Uesol  i  hyny. 
Mat  58.  15.     1  Tim.  1.  20.     1  Bren.  13.  34. 

Dinystr,  weithian  a  arwýdda  tynn  i  lawr,  nen 
ddymchwelyd  dinas,  nen  ryw  adeiladaeth. 
Gen.  19.  14,  29.  Exod.  84.  13.  *  Dinystr- 
iwch  en  halloran  hwynt,'  sef  na  adewch  maen 
ar  faen  o  honynt. 

'  O  achos  bwyd  na  ddinystria  waith  Dnw. 
Rhuf.  1 4. 20.  Trwy  gamddefoyddio  eu  rhydd- 
id  efengylaidd  mewn  perthynas  i  fwydydd,  yr 
oeddynt  yn  tramgwyddo  eu  brodyr  gweiniaid, 
ac  yn  dinystrio  yr  nndeb,  y  tangnefedd,  a'r 
cyd-gordio,  y  rbai  ydynt  ganffhenan  rhagorol 
o  waith  Ysbryd  Dnw  yn  nghúonan  ei  bobl,  ag 
mae  efe  yn  ymhyfrydu  ynddynt.  Y  mae  yn 
ymddangos  yn  bechod  mawr,  pan  trwy  beth 
mor  lleied  a  pbeidio  ag  ymatal  oddiwrth  fwyd- 
ydd, mae  gwaith  Duw  yn  cael  ei  ddinystrio. 
Mae  y  cyfryw  ymarferiad  yn  tueddu  i  hyny, 
pa  beth  bynag  wna  Duw  i  rwystro  y  bobl  rhag 
cael  ei  gyflawni. 

*Fel  trwy  farwolaeth  y  dinystriai  efe  yr  hwn 
oedd  à  nerth  marwolaeth  ganddo,  hyny  yw, 
diafol'  Heb.  2.  14.  Mae  nerth  marwoketh 
gan  y  diafol,  nid  o  herwydd  un  bawl  sydd 


DIN 


404 


DIO 


ganddo  fel  barowr  i  gykoeddi  ^ddedíryd  yn 
erbyn  neb  ;  byn  sydd  gan  Ddu^^n  nnig ;  oad 
y  mae  yn  bndo  i  becbod,  yr  hyn  yw  yr  acbos 
baeddiannol  o  finrwolaeth ;  mae  hefyd  yn  cy- 
nhyrfu  llygredigaetban  dynion  i  •  farwolaethn 
eu  gilydd  ;  yn  eu  dycbrynu  bwy  yn  ami  âg 
ofn  marwolaeth :  mae  befyd  yn  ddialeddwr  di- 
gofaint  llidiog  Daw  ar  becbadariaid  cyndyn, 
diedifciriol.  Anfonodd  arnynt  gynddaredd  ei 
lid,  llidiowgrwydd,  a  digder,  a  chyfyngder, 
trwry  anfon  angelion  drwg.'  Salm  78.  49. 
Trwy  ei  farwolaetb,  dinystriodd  Crist  nertb  y 
diafol  fel  byn  i  iarwolaetb  ci  bobl.  Tynodd 
ymaith  becbod  trwy  yr  iawn  a  wnaetb;  nis 
gall  roddi  coU-farn  bellacb  ar  neb  sydd  yn  credu 
yn  Ngbrist.  Croos-hoeliodd  ein  ben  ddyn  ni 
gyd  àg  e^  er  mwyn  dirymu  corpb  pecbod,  fel 
rbaglaw  na  wasanaetbem  becbod.  Rbuf.  6.  6. 
Fel  byn  dinystriodd  Crist  yr  bwn  oedd  &  nertb 
marwolaetb  ganddo,  ac  y  gwaredodd  ei  blant 
oddiwrtb  farwolaetb  ysbrydol  a  tbragywyddol ; 
ac  befyd  oddiwrtb  yr  ofnau  oedd  yn  eu  caeth- 
iwo  dros  eu  boll  fy  wyd. 

*  Y  gelyn  diweddai  a  ddinystrir  y w  yr  ang- 
eu,'  1  Cor.  15,  26.  Neu,  yn  bytracb,  angeu, 
y  gelyn  diweddaf,  a  ddinystrir.  Angeu  yw  y 
gelyn  diweddaf  a  gyferfydd  â'r  credadyn; 
gelyn  yw  a  ofnir  yn  ami,  mwy  neu  lai,  gan  y 
goreu :  mae  ynddo  ei  bun  yn  elyn  i'w  natur, 
yn  ett  dattod  oddiwrtb  en  gilydd,  ac  yn  attal 
rhan  o  bonynt  dan  ei  awdurdod,  yn  ddifwyn- 
bad  0  gyflawn  ddcdwy ddwcb yn  Ngbrist.  in 
yr  adgyfodiad  llwyr  "ddinystrir  bwnw,  trwy 
waredu  cyrph  y  duwiolion  odditan  ei  awdur- 
dod, ac  o'i  wlad  ;  canys  yr  byn  sydd  farwol  a 
lyncir  gan  fy  wyd.     2  Cor.  6.  4. 

'  Y  rhai  yn  ddirgel  a  ddygant  i  mewn  here- 
siau,  neu  gy feiliornadau,  dinystriol.'  2  Pedr 
2.  1.  Yr  apostol  a  eglura  betb  y  mae  yn  ei 
feddwl  wrtb  yr  beresiau  neu  y  cyfeiliomadau 
hyn,  sef  *  gwadu  yr  Arglwydd,  ^yr  bwn  a'u 
prynodd  bwynt.'  Ei  wadu  yn  atbrawiaethol  o 
ran  ei  berson,  ei  swyddau,  ei  waitb,  neu  bob 
nn  o  bonynt.  Ei  wadu  yn  fucheddol  yn  eu 
by wydau,  trwy  fyw  yn  anaddas  i'r  efengyl.  Y 
raae  beresiau  atbrawiaetbol  yn  ddinystriol  iV 
rbai  sydd  yn  eu  cyboeddi,  ac  i'r  rbai  sydd  yn 
eu  derbyn,  ac  yn  eu  credu.  Mae  cyfeiliomad- 
au y n  ngbylcb  person,  swyddan,  a  gwaitb  Crist 
yn  ddinystriol  j  oblegid  fod  y  pethau  a  drefn- 
odd  Duw  i  fod  yn  iacbnsol  ac  yn  gadwedigaeth 
i  becbaduriaid  yn  cael  eu  dinystno,  ac  nid  oes 
dim  arall  a  ellir  ei  osod  i  fynu  bytb  a  etyb  y 
dyben  yn  eu  lie.  1  Cor,  3.  11.  Maent  yn 
cauad  y  drws  gwirioneddol  yn  erbyn  pecbad- 
nriaid  i  gaol  diangfa ;  yn  gwrtb-boelio  ac  yn 
sicrbau  eu  cadwynau  am  danynt ;  ac  yn  tueddu 
i'w  gwneud  yn  esmwyth  ac  yn  rbyfygus  yn  eu 
pecbodau.  Mae  y  cyfryw  gyfeiliomwyr  yn 
tynu  arnynt  eu  bunain  ddiuystr  buan.  Mae 
cyfeiliomadau  dinystriol  yn  dinystrio  yn  fuan 
iawn.  Mae  y  cyfryw  yn  gwrtbod  y  gwir  i 
gredu  celwydd,  a  byny  am  y  petbau  mwyaf  eu 


pwys  a'u  gwerth.  Os  bydd  egwyddorion  atb- 
rawiaetbol dynion  yn/ddrwg  ac  yn  gyfeiliom- 
us,  nis  dicbop  eu  bncbeddau,  yn  tarddu  oddi- 
wrtb yr  egwyddorion  hyn'y,  fod  yn  wirionedd- 
ol,  yn  sanctaidd,  ac  yn  dduwiol.  Trwy  gredu 
y  gwirionedd,  mae  dynion  yn  cael  en  rbydd- 
hau  aV  $ancteiddio.  Nid  oes  un  ayt£ien  i  a^l- 
ciladu  ajmi  ^n  y  rbai  a  wadant  sail  yr  apostol- 
ion  a'r  propbwydi',  a  pba  fodd  y  dichon  yr 
adeilad  fyned  rbagddo  a  sefyll,  beb  «ail  iddo! 
loan  8.  22.  a  17.  17.  Epb.  2.  20,— Mae  y  cy- 
feiliornwyr  i'w  gwylied  yn  neillduol  yn  eu  her- 
byn*;  canys  y  maent  yn  gweitbredu  yn  ddirgel, 
trwy  dwyll  a  obyfrwysdra :  *  Y  rbai  yn  ddirgel 
a  ddygant  i  mewn,'  (otrtvec  TtapetckSoufftv)  y 
rbai  a  ddygant  i  mewn  yn  yyfrwys-ladradaidd, 
Maent  bwy  eu  bunain  yn  ymddangos  yn 
ngwisgoedd  de&id;  ac  y  maent  yn  taenn  eu 
cyfeiliomadau  dan  ritb  gwirioneddan.  Niddy- 
oddef  y  diafol,  ei  weision,  na'a  nwyddau,  y  go- 
lenni ;  rhaid  ymritkio  i  gael  derbyniad ;  mae 
byny  yn  gwneutbur  v  perygl  yn  fwy. 

DINYSTRIWR-WYR-YDD,  un  yn  dÌD>^ 
trio ;  un  wedi  ei  anfon  a'i  awdnrdodi  i  ddinvs- 
trio.  Job  23.  22.  Exod.  12.  23.  1  Cor.  Í0. 
10. — *  Myfi  a  greais  y  dinf  strydd  i  ddiatiywio.' 
Esa.  54.  16.  Dnw  a'i  gwnaetb  fel  y  mae  yn 
greadur;  mae  yn  goddef  iddo  ddinystrio  fel 
gwialen  ar  eraill  am  eu  pecbodau ;  ac  mae  yn 
ei  lywodraethu  ac  yn  ei  derfynu,  o  nn  He  ac 
amser,  yn  ei  waith  yn  dinystrio.  Y  mae  pawb 
yn  mbob  petb  o  dan  ly wodraetb  Duw  i  ateb  ci 
ddyl)enioii  deetb  a  sanctaidd.  Y  mae  yn  ami 
yn  cjmeryd  y  naill  gr^dur  yn  ei  law  i  gospi  a 
cberyddu  y  liall ;  ond  pan  y  byddo  ei  amcan 
wedi  ei  gyflawni  yn  llwyr,  dinystria  y  dinystr- 
ydd  yn  fuim.  Ni  Iwydda  un  offeryn  a  lunier 
yn  erbyn  yr  eglwys ;  ond  mae  pob  peth  yn 
cyd-weitbio  er  daioni  iddi,  ac  er  gogouiant  Duw 
yn  ei  biecbydwriaeth.    Es&.  44.  17. 

DIOBAITH,  (di-gobaitb)  anobeithiol,  di- 
ddysgwyliad. — *I)rwg  diobaith  ydyw:  pwy 
a'i  hcdwynf"  Jer.  17.  9.  Arwydda  y  gair 
ffeb.  Xuiv^  llesg^  gvxm^  gwanllydy  anwadal, 
Mae  calon  dyn  yn  llawn  o  dwyll  ac  anwadal- 
web :  nid  gwiw  ymddiried  id(ä.  Mae  yn  fvr 
ei  thwyll  a'i  dicbellion  na  dim  arall ;  mae  ta 
bwnt  i  adnab^diaeth  a  meddyginiaeth  pawb 
ond  Duw  ei  bun.  '  Gofidus  y w,  pwy  a'i  bed- 
wyn  I'  Dr.  M.  Yr  un  gair  a  gyfieitbir  gojid 
yn  Salm  69.  ^0,—gofidu8^  Esa.  17.  ll.--6/i«, 
Jer.  17. 16.  Y  mae  twyll  y  galon  yn  pen  blin- 
der i'r  dyh  ci  bun,  ac  i  bawb  eraill  a  wnelo 
ddim  àg  cf,  ac  a  ymddiriedo  ynddo.  Ond  y 
mae  y  Duw  mawr  yn  ei  badnabod  yn  ci  boll 
amcanion  ai  throion  twyllodrus ;  am  byny,  y 
mae  yn  addas  feddyg  iddi,  a  dicbon  efe  jn 
gwbl  iacbàu  ei  boU  blâau ;  a  dicbon  roddi  i 
bob  un  yn  ol  ei  ffyrdd,  ac  yn  ol  flfrwytb  ei 
weitbredoedd.     Jer.  17.  10. 

DIOD-YDD,  (iawd)  Hyn,  gwirawd ;  gwlyb- 
*wr  i'w  yfed  i  ddisycbedu,  ac  i  loni  natur.  Y 
mae  y  ddiod  a  yfír  mewn  gwabanol  wledydd 


DIO 


406 


DIO 


yn  «miywioL  Yn  ein  gwkd  ni>  y  diodydd 
mwyaf  cywedin  ydyw  dwfr,  diod  frag,  gwÍD, 
sydcr,  eymysg-lyn,  brandy,  tea,  &c.  i  diod- 
ydd cyntaf  aiferedig  gan  ddynolry w,  oeddynt, 
yn  ddiamhen,  d^  a  llaeth.:  ond  gloddest  ac 
anghymedioldeb  a  barodd  yn  faan  i  ddynion 
ddy^'gwneyd  diodydd  cedyra,  yn  pocthi  aO 
yn  meddwi,  o  lysieaaa  a  phlanigion,  m^ys  y 
winwydden,  gwenith,  haidd,  ccirch,  a&lau, 
rhwnen,  ácc.  *  Dwfr,'  medd  y  Dr.  Cheyne,  *tw  y 
ddiod  a  dieihodd  y  Creawdwr  mawr  yn  gyfired- 
ÌDol  i  ddisjcheda  dyn,  ac  sydd  yn  ateb  y  dyben 
i  dreulio  ymborth  yn  y  cylla  oren  o  ddim.  Y 
mae  diodydd  cryfion,  poethion,  yn  mhob  ystyr, 
yn  anaddas  ac  yn  niweidiol,  yn  yr  arferiad  gwas- 
tadol  o  honynt.  Trwy  boetbi  y  gwaed  y  d  ormod- 
ol,  maent  yn  gwanhan  yn  lie  cryfhan  nator ;  yn 
niweidiol  i  holl  lestri  tnfewnol  dyn,  yn  prysuro 
yr  ymborth  yn  rhy  foan,  cyn  y  caffo  gyd-ferwi 
yn  y  llestri  i  gael  y  rfainwedd  allan  o  bono ;  a 
thrwy  hyny  yn  üenwi  y  coiph  &  hadan  pob  af- 
iechyd,  m^ys  y  dwymyn,  cryd-cymalan,  cy- 
malwst,  graeanwst,  yr  eisglwyf,  ac,  Y  maent 
yn  bechadurns,  yn  y  gormodedd  o  honynt,  yn 
groes  i  orchymyn  Duw ;  maent  yn  niweidio  y 
dyn,  trwy  dywyllu  a  phyla  y  deall,  llygru  y 
meddwj,  ac  enyn  chwantaa  aflan,  halogedig.' 
Etsaÿ  on  Healthy  p.  47.  <t  Seq,    £dr.  Mxddw- 

DOD. 

Yr  oedd  gwin  a  diod  gadam  yn  wahardded- 
\g  i'r  oífeiriaìd  dan  y  gyfraith.  Yr  oeddynt  yn 
vaharddedig  h^yd  i'r  hwn  oedd  àg  addnned 
Nazaread  arno.  Nnm«  6.  3,  4.  Dent.  14.  26. 
Lnc  L  15.  Heb  fwyta  bara  nac  yfed  diod 
gadam,  cynaliodd  yr  Arglwydd  yr  Israeliaid  yn 
yr  anialwch  ddengain  nuynedd  yn  ddigonol  ac 
yn  iachos:  *fel  y  gwybyddoch,'  medd  Duw, 
'maimyfi  yw  yr  Aiglwydd  eich  Duw  chwi.' 
Dent  29.  6.  'GWin  na  diod  gadarn  nac  ŷf  di, 
na'th  feibion  gydà  thi,  pan  ddelech  i  babell  y 
cyfifffod,  fel  na  byddoch  feirw.' — *A  hyny  er 
gwahanu  rhwng  y  cysegredig  a'r  digysegiedig, 
a  rhwng  aflan  a  glàn.'  Lef.  10.  9,  10. — ^Yr 
oedd  diod  ofiErwm  yn  cael  ei  hoffiymu  gyd  à'r 
bwyd  offrwm  yn  ami  dan  y  gyfraith.  *  Gyd 
ä'r  o&wm  poeth,  neu  yr  abertb,  bedwaredd 
ran  bin  o  win,  am  bob  oen,  yn  ddiod  ofirwm  : 
gyda  hwrdd,  y  drydedd  ran  bin  o  win.  Ac 
felly  J  gwneir  am  bob  ych.'  Num.  15.  6,  7, 
11.  a  28.  8.  Lef.  3. 16^  Yn  amser  Hezeciah^ 
pan  y  pnrodd  efe  dỳ  Puw,  dywedir,  *  Y  poeth 
offrymau  hefyd  oedd  yn  ami,  a'r  ddiod  offrwm 
i'rpoeth.of&ymau,'  2  Cron.  29.  36.-7  dull 
0  offipymu  oedd  trwy  dy wallt ;  *  par  dywallt  y 
ddiod  gref  yn  ddiod  ofirwm  i'r  Arglwydd  yn  y 
cysegr.'  Nnm.  28.  7.  Wrth  waelod  yr  allor, 
^^  yr  oedd  gwaed  yr  aberth  i  gael  ei  dywallt, 
tebygol. 

Yr  oedd  y  bwyd  a'r  diod  offrymau  byn  yn 
cysgodi  llawnder  a  rhinwedd  y  bendithion 
sydd  yn  Nghrist;  cysuron  a  dyddanwch  yr 
Ysbryd  Glan ;  a  hyfiydwch  Duw  yn  ei  bobi 
trwy  Grist     Sahn  104, 15.  a  116.  13.    Eph. 


5.  18.    Can.  1.  2,  4.  a  2.  5.    Barn.   9.   13, 
Phil.  2.  27,     2  Tim.  4.'6a 

Mae  athrawiaeth  yr  efengyl  yn  ddiod  i'r  rhai , 
sydd  yn  (i  chredu,  yn  peri  iddynt  lawenydd  cy- 
naliaethol  a  syiweddpL  Mown  dull  ardderchog 
odiaeth  o  ymadrodd,  mae  y  prophwyd  Esaiah 
yn  dyfod  a'r  bwystfilod,  dreigiau,  a  cbywion  yr 
estrys,  yn  gogoneddu  Duw,  *  am  roddi  o  honof,' 
medd  e^  ddw  yn  yr  anialwch,  a'r  afonydd  y n  y 
diffeithwch,  i  roddi  diod  i'm  pobl,  fy  newisedig.' 
Pen.  48. 20.  Mae  cyfeiriad  y  geiriau  at  daith  yr 
Israeliaid  trwy  yr  anialwch,  y  rhai  a  ddiodedd. 
Duw  à  dwfr  o'r  graig ;  yr  oedd  yr  holi  fwyst- 
filod  yn  llawenychu  yn  y  cyd-gyfranogiad  o 
hoDO.  Ond  jona  maent  i'w  deall  yn  allegawl,  am 
bregethiad  yr  efengyl  i'r  Inddewon,  a  chan 
yr  luddewon  yn  gyntaf  i'r  Genedloedd,  y  rhai 
a  gyffelybir  yma  1  fwystfilod  creulawn  a  dioys- 
triol ;  mae  y  Cenedloedd  yn  gorfoleddu  yn  y 
cydgyfranogiad  a'r  luddewon  o'u  breintiau  a'u 
bendithion  ysbrydol.  Rbedodd  y  dyfroedd 
bywiol  iachns  hyn  i  afonydd  y  Cenedloedd,  er 
eu  gorfoledd  mawr  dideríyn.  Esa.  11.  6,  7.  a 
25.  3.  a  42.  10,  IL  a  48.  21.  Salm  86.  9,  a 
89.  1;     Eph.  2. 13. 

*A'm  gwaed  i  sy'  ddiod  yn  win'  loan  6. 65, 
Mae  Crist,  yn  ei  ddyoddefiadau,  ei  aberth,  a'r 
iawn  a  wnaeih.trwy  hyny  tros  bechodau,  yn  peri 
iddynt^ynaliaeth,  cysur,  a  dyddanwch  gwir* 
ioneddo!  a  sylweddol,  Mae  yn  wirioneddol  yn 
ddiod,  aXjidtoq  eart  itoatÇj  yn  wir  ddiod.  W.  S. 
Wnh  ei  waed  y  inae  i  ni  ddeall  ei  aberth,  yr 
hwn  yw  yr  iawn  dros  ein  pechodau.  Fel  mae 
yfed  diod  iachus  yn  disychedu,  yn  cysuro,  ac 
yn  cynal  natur ;  telly  y  mae  credu  yn  aberth 
Crist,  fel  y  mae  yn  iawn  dros  bechod,  yn  cy- 
suro, yn  lloni,  ac  yn  cynal  meddwl  egwan  terif- 
ysglyd  pechadureuog;  mae  yn  wirioneddol  yn 
ddiod,  ac  yn  rhoddi  gwir  ddyddanwch,  a  chy- 
sur  cryf. 

DICED,  (oed)  h^b  oedi,  yn^  man,  allan  o 
law,  yn  ebrwydd ;  fel  y  cjrfieithir  yr  un  gair 
Or»  e^auTJiç,  yn  y  Ueoedd  canlynol :  Act.  11. 
11.  a  23.  30,  Phil.  2.  23.—*  Yn  ddioed  mi  a 
anfonais  atat'  Act.  10.  33. — *  Yn  ebrwydd.' 
W.  S.  Mae  y  gair  hwn  yn  neilldnol  yn  dang- 
os  parodrwydd  meddwl  Cornelius  i  nfìiddhau  i 
orchymyn  yr  angel  iddo  :  ufuddhaodd  gyd  a'r 
parodrwydd  mwyaf,  heb  roddi  lie  i  resymau 
cnawdol,  na  negeseuau  eraill.  Agwedd  addas 
iawn  ar  feddwl  dyn  pan  fyddo  Duw  yn  llefaru, 

DIOEH,  (goer)  diamheu,  dilys,  diau,  mown 
gwiriouedd,  yn  sicr, — *  Er  ein  mwyn  ni  yn  ddi- 
oer  ydd  yr  ysgrifenwyt  hyn,'  2  Cor,  10.  10. 
Luc.  12,  5.     W,  S. 

DIOFAL,  (di-gofal)  gwallus,  esgeulus,  an- 
nghryno,  anofal ;  esmwyth,  cysurus,  difraw.  Y 
gair  hwn,  y  rhan  amlaí^  yn  yr  ysgrythyrau,  a 
arwydda,  difrawder  anystyriol,  diofhi  peryglob 
trwy  anystyriaeth  ffol  a  chnawdol.  Barn.  1 8. 
7,  27.  Esa.  32.  9,  11.  a  47.  8.  Ezec.  30.  9, 
&c. — *  Ni  a'ch  gwnawn  chwi  yn  ddiofal,'  a/up- 
tfivoucy  yn  ddiogel,  yn  ddiberygl,  heb  acho3 


î)ÌO 


406 


bto 


prydeni.  Mat  28.  14. — 'Eithr  mi  a  fynwn  i 
chwi  fod  yn  ddîofa^,!  Cor.  7.  32,  afispt/ivouc 
,  etvacy  fod  yn  ddibryder,  heb  ddwys-ofal,  heb 
feichiaa  trymion  i'ch  gofidio  ya  yr  amseroedd 
peryglas  hyn ;  fel  y  galloch  ofalu  am  bethau 
yr  Arglwydd  yn  ddiraniad  ac  yn  ddirirystr,  yn 
y  wedd  oteu  i  foddloni  yr  Arglwydd.  Yr  am- 
gylchiadaa  gorea  i  gredadyn  fyw  ynddynt  fel 
y  gallo  ymroddi  i'r  Arglwydd,  ac  i'w  achos 
mawr  yn  y  byd  yn  fwy  hollol.    Diar,  30.  7 — 9. 

DIOFRYD,  (gof»yd)  tynged,  adduned,  ym- 
wrthod  trwy  Iw.  Diofryd-beth,  sef  peth  wedi 
ei  gysegrOf  wedi  ei  roddi  i'r  Arglwydd,  neu  at 
wasanaeth  sanctaidd.  Lef.  27.  21,  23.  Dent 
13. 17. — *A'u  rhwymasant  eu  hunain  à  diofryd.' 
Act.  23.  12.  aafadsfjxLTtffav  taorooc. — *  Bound 
ihennelvea  under  a  curse.^  Saes.  Ÿ  gair  a  ar- 
wydda  iddynt  rwymo  en  hnnain  â'r  fath  Iw  ag 
oecld  yn  dymano  i  ddigofaint  Dnw  en  goddi- 
weddyd,  ac  i'w  felldith  syrthio  amynt,  os  na 
laddent  Paul  cyn  bwyta  nac  yfed.  Yr  oedd 
hyn  yn  dangosfod  eu  gelyniaetb  yn  erbyn  Grist 
a'i  achos  yn  fawr,  a'u  creulondeb  wedi  cyr- 
haedd  y  gradd  eitliaf. 

Am  fod  Jericho,  a'r  hyn  oil  oedd  ynddi,  yn 
ddiofryd-beth  i*r  Argbwydd,  pechodd  Achan 
yn  erbyn  gorchymyn  yr  Ax^lwydd,  trwy  gudd- 
io  a  chadw  dim  oedd  ynddi ;  a  thrwy  hyny  y 
bliuodd  efe  Israel  yn  fawr,  ac  y  tynodd  farn 
dost  arno  ei  hun  a'i  hoU  deulu.    Jos.  vi,  vii. 

'RhoddaÌB  Jacob  yn  ddiofryd-beth.*  Esa. 
43.  28.  Sef,  rhoddais  Jacob  yn  ddialw  yn  ol, 
yn  gwbl  i  ddyoddef  tester  llym  Uidiawgrwydd 
cyfiawnder  dialeddol,  heb  ddim  gobaith  o  ym- 
wared.  Y  peth  a  ddiofrydent  i'r  Arglwydd,  ac 
itw  wasanaeth,  oedd  yn  cael  ei  roddi  yn  anny- 
ddymadwy,  yn  hollol  gwbl  i*r  Argliwydd ;  felly 
hefyd  yr  hyn  oedd  yn  cael  ei  ddiofrydn  gan 
ddynion,  neu  gan  yr  Arglwydd,  iV  ddystrywio, 
oedd  yn  cael  ei  roddi  yn  gwbl  i  ddystryw,  heb 
obaith  am  war^gaeth;  felly  y  darfu  Vr  Israel- 
iaid  ddiofrydu  gwlad  brenin  Arad.  Num.  21. 
2,  3.  Felly  y  mae  yr  Arglwydd  yn  bwgwth 
vma  V  pechaduriad  cyndyn  h3m  a'u  gwlad,  i 
hollol  ddinystr :  yr  hyn  a  ddygwyddodd  Idd- 
ynt  yn  eu  halltudiaeth  i  Babilon,  a'u  cacthiwed 
yno ;  ac  yn  fwy  felly  yn  eu  gwasgariad  pres- 
enol,  ar  ol  dinystr  Jerusalem  gan  y  Rhufein- 
iaid.* 

DIOG-I,  (di-awg)  Uwfr,  musgrell,  swrth,  se- 
gur,  Uegus,  Uegenaidd.  Mae  dyn  fel  pechadur 
syrthiedig,  yn  lie  earn  gogoniant  Duw,  ac  ym- 
roddi iV  ogoneddu  yn  mhob  peth,  gyda  di- 
wydrwydd,  dyfalwch,  ac  ymegniad  bywiol,  yn 
caru  ei  esmwythder  cnawdol  ei  hun.  Y  mae  y 
cariad  hwn  at  hunan-esmwythder  yn  ymddang- 
os  yn  neillduol  bechadurus,  pan  y  byddo  dyn 

.  *  5^  ^**  *f*  ^®®**  0^<^  ^^  lo«>-  Notat  devovori  Jnaüt- 
lae  dirlnae.  ad  omnen  punltlonls  aeveriUtem,  abtquo  nlU  >pe 
llberatlonl».  atque  adeo  devoverl  eiltlo  &  exterxainlo  eterno, 
abaque  tula  ape  veniae:  quae  graTisalma  punitionla  dt  exac- 
ratlonia  apeclea  eat:  et  e  oontrario  in  meIlor«m  partem  eat  de- 
Yovert  ft  aacratl  cnltoi  Del  in  uaam  aeternom  abaqne  alia  ape 
Iberattoa  la  4e  ezempttoola.    V Itringa  In  looow 


El  eistedd  mewn  diegniad  hurt,  dioâd,  ac  achoe 
UŴ  yn  dirywio,  a  chrefyd  dan  anmharch 
gwaradwyddus ;  ac  yn  ymoUwng  i^r  eemwytk- 
der  hwn  pan  y  bydd  achosion  cyrph  ac  eneid- 
iau  dynion,  o  bob  tu,  yn  galw  am  ei  gymhorth 
gyda  r  ymegniad  mwyaf  bywiog  adiwyd.  Oddi 
wrth  y  cariad  cnawdol  hwn  at  eamwythder,  y 
mae  diogi  yn  tarddn,  a  lluawa  dirifedi  o  bech' 
odau  gydag  ef.    Mae  effeithiau  j  diogi  hwn 
i'w  weled  yn  ddychrynllyd  mewn  pethau  nat- 
uriol  ac  ysbrydol  hefyd.    Y  mae  yn  peri  an- 
ffyddjondeb  yn  mhob  swydd  a  gwaith.  Y  mae 
ei  effeithiau  i'w  weled  yn  ymlwg  ac  yn  ofidus, 
ar  isel  ac  uchel  radd,  mewn  swyddan  a  galwed- 
igaethau,  ac  yn  achos  o  lawer  o  anaddasrwydd 
ac  anfiyddlondeb  yn  y  gwaith  perthynol  idd- 
ynt    Trwy  ddiogi  a  diouiwch  mae  y  aeneddwr 
a'r  bamwr,  o  herwydd  eu  hanwybodaeth,  jn 
anaddas  i'w  swyddau  gorachel;  athfawonjr 
efengyl  yn  anwybodos  o  ddiigelwch  y  ffjdd, 
i  addyagu  eraill  ynddo ;  gweision  yn  anffydd- 
Ion  yn  eu  galwedigaethau ;  a  phob  gradd  yn 
anffyddlon  i  gyflawniy  dyledswyddau  perthyn- 
ol i'w  sefyllfaoedd.     Y  mae  y  di<^  hwn  iV 
weled  (a'i  deimlo  yn  alarus  gan  rai)  yn  mhetb- 
au  ysbrydol  hefyd,  yn  peri  i  ddynion  ddifatern 
am,   neu  esgeuluso  yn  hollo)   ddyledswyddaa 
crefyddol ;  neu  yn  eu  gwneuthur  yn  farwaidd 
yn  y  cyflawniad  o  honynt ;  neu  eu  hoedi  hyd 
ryw  amser  arall.    Dilafur  am  wybodaeth,  di- 
ymdrech  am  cymundeb  à  Duw,  ac  am  faddog- 
oliaeth  ar  eu  Tlygredigaethau,  mae  eneidiaa  11a- 
wer  yn  by w  mewn  nychdod  echryslon,  os  nid 
mewn  perygl  o  ddinystr  tragywjddoL — *Nid 
yn  ddiog  mewn  di wydrwydd;  yn  wresogjn 
yr  ysbryd;    yn  gwasanaethu  yr   Aiglwydd,' 
sydd  agwedd  add^  iawn  ar  weiaion  meistr  mor 
dda,  mor  anrhydeddns,  a  gwobrwyoL    Caiff  y 
cyfiyw  'weision  fyned  i  mewn  i  lawenydd  eu 
Harglwydd,  tra  y  byddo  y  gfweision  drwg,  di- 
og,  anffyddlon,  yn  cael  eu  bwrw  i'r  ty wyilwch 
eitha£    Rhuf,  12. 11.    Mat.  25.  30.    Preg.  9. 
10.     Gal.   6.  9.     Diar.  10.  26.  a  13.  4.  a  15. 
19.  a  20.  4.  a  21.  25.  a  22.  13.  a  24.  30.  a  26. 
13—16. 

DIOGEL-U-WCH,  feogel)  sicr,  diau,  dien- 
byd,  diangol,  mewn  amddiffyn£L — Nid  oes  neb 
yn  wir  dcUogel,  ond  y  rhai  y  niiae  yr  Aiglwydd 
yn  ddiogelwch  iddynt.  Pwy  a  ddichon  ddio- 
gelu  OS  bydd  yr  Aiglwydd  am  ddystrywio  f  a 
phwy  a  all  ddystrywio  y  rhai  a  ddic^JaDuwl  j 
Geill  y  Duw  mawr,  yn  ei  raslonrwydd  a'i  holl- 
ddigonolrwydd,  ddywedyd,  *Ac  a  wnaf  iddyiit 
breswylio  yn  ddiogel.'  Jer.  82.  27.  Hos.  '2. 
18«  Ezec.  26.  26.  Deut  33.  28.  Pan  mae 
yr  Arglwydd  yn  effeithiol  yn  gwaredu  ei  bobi, 
mae  yn  eu  dwyn  i  ddiogelwch  cyflawn  yoddo 
ei  hun  :  Efe  yw  eu  castell  cauad ;  eu  twr  cẁI- 
arn ;  e«  noddfa,  a'u  diddos.  Y  mae  beoditb 
Benjamin  yn  perthyn  i  bob  gwir  gredadyn, 
'Anwylyd  yr  Arglwydd  a  drig  mewn  diogel- 
wch  gydag  ef,'  sef  gyda'r  Arglwydd,  *  yr  hwn. 
sef  yr  Arglwydd,  *  a  fydd  yn  cysgodi  drosto  ar 


DIO 


401 


DIO 


hvd  y  dydd  :'  yn  bytrach  bob  dydd — Q^i  f]^^ 
aV  hoU  ddydd.  Mae  y  geiriaa  yn  gofyn  eu 
crfieithu  bob  dydd  ;  oDd  maent  yn  sicr  yn  ar- 
wyddo  bob  dydd^  ac  ar  byd  pob  dydd.  Pwy 
a  ddywed  nad  ydyw  bwnw  yn  ddiogel  a  gedwir 
bob  dydd,  ac  ar  byd  y  dydd,  gan  y  Duw  Holl- 
alluog  ? — *Ac  yn  aros  rbwng  ei  ysgwyddau  ef :' 
«f  o  fewn  ei  derfynan.  Yr  oedd  rhan  o  Jem- 
salem  yn  rbandir  Benjamin ;  ac  y  mae  rbfti  yn 
meddwlfod  y  deml  befyd.  Jos.  18.  11 — 28. 
Bam.  1.  21.  Beth  bynag  am  byny,  y  mae  yr 
Arglwydd  yn  sicr  yn  aros  yn  mblitb  ei  bobl, 
jn  cjs^odi  drostynt,  a  bwythau  yn  preswylio 
VD  ddiogel  gydag  ef.  Salm  4.  8.  a  132. 14. 
Eŵ  37.  35.  Job  11.  18>  19.— Yn  ngbyflawn- 
der  mawr  y  Cyfryngwr,  mae  beddwcb,  Uonydd- 
wch,  a  diogelwch  byd  byth.  Esa.  32.  17. — 
Ângor  diogel  af^ah^^  yw  angor  nas  gellir  ei 
sjmad,  end  yn  dal  ei  afael  yn  ddiysgog.  Heb. 
6. 19.  Edr.  Anoor. 

DIOJULK,  (gobir)  diattreg,  beb  oedi,  yn  y 
i^.— *Ac  yn  ddiobir  tad  y  bacbgen  gan  levain 
gjda  deigrae,  a  ddyvot,  Arglwydd,  credav,'  Ac. 
Marc  9.  24.  W.  S. 

DIOLCH-ODIMJAR,  (iolcb)  recHus,  medd 
y  Dr.  D.  DyoUh^  o  dy  k  foli : — cydnabydd- 
iaeth  o  baelioni,  neu  ymgeledd,  un  1  ni,  a^n 
rhwjmedigaçtbaa  iddo  o'i  berwydd.  Mae  di- 
olch  yn  rban  o  addoliad  dwyfoi,  dyledus  i'r 
Arglwydd,  oblegyd  ei  Fod,  ei  berffeithrwydd 
ypddo  ei  bun,  yn  nghyd  a'i  fendithion  i  ni. 
V  mae  acbos  i  ni  ddiolch  am  y  Bod  o 
l>duw,  ac  befyd  bod  Dnw  y  fath  un  ag 
ydyw;  canys  o  berwydd  ei  Tod,  a'i  fod  y 
fath  un  ag  ydyw,  y  mae  i  ni  ddim  dedwydd- 
wch,  na  gobaith  am  dano.  Mae  Efb  yn  gyf- 
läwo  baeddianol  o  glod  a  diolchgarwch  ei  boll 
uTeaduriaid  rhesymol,  oblegid  ei  ddoetbineb  a'i 
'Idaioni  yn  eu  creadigacth,  en  cadwraetb,  a*u 
Iioll  ymgeledd.  Nis  dicbon  fod  gan  un  cread- 
Qr  ddim  ond  a  roddo  Duw  iddo  bob  mynyd, 
0  bob  creadur,  dyn  sydd  ar  ddyled  fwyaf 
arno  i  ddiolch.  Y  mae  trefh  ryfedd  y  pryned- 
igaeth,  a  sancteiddiad  dyu,  yn  gosod  arno 
rwymedigaethau  sydd  yn  trechu  boll  ddiolch- 
garwch  pawb  byd  byth.  Y  mae  yn  dra  addas 
iddo  ofyn,  *  Beth  a  dalaf  Tr  Arçlwydd,  am  ei 
iioll  ddoniaa  i  mi  ?'  Y  mae  anniolcbgarwcb  y 
Daill  greadar  i'r  llall,  am  ryw  ryglyddon,  neu 
gymwynasau,  yn  wrtbun,  ac  yn  arwydd  o  ys- 
^ryd  gwrtbnn,  brwnt,  gwael,  a  dirmygedig ;  pa 
faint  mwy  ydyw  mewn  creadur  tuag  at  Dduw? 
a  pha  faint  mwy  fyth  pecbadur  yn  wyneb 
prynedigaeth  y  byd,  trwy  ein  Harglwydd  lesu 
^rist  ?  Y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn'llenwi  y 
gwaredigion  à  diolchgarwch  a  mawl  tragy- 
^vddol,  trwy  ddangos  iddynt  eu  gwaeledd  eu 
liunain ;  mawredd  a  gogoniant  Duw  ;  ei  anfeid- 
Tol  ddaionia'i  dddoethineb  yn  eu  prynedigaeth, 
"«  galwad,  eu  cyfiwnhad,  eu  sancteiddiad,  a'u 
gobaith  o  ogoneddiad.  Parha  eu  diolchgar- 
wch pan  na  byddo  angen  am  edifeirwch,  ffydd, 
maddeiiantÿ  &c. 


Yr  oedd  aberthau  diolch  gynt  dan  yr  ben 
orucbwyliaeth.  Lef.  7,  12,  15.  a  22.  29.  Ein 
rbesymol  wasanaet&  ni  y w  rboddi  ein  hunain , 
ein  cyrph  a'n  heneidiau,  *yn  aberthau  byw, 
sauctaidd,  cymeradwy  gan  Ddnw.'  Pyma  ein 
rbesymol  wasanaeth,  ac  yraae-yn  afresymol 
iawn  rboddi  iddo  ddim  llai.  Y  mae  y  cwbl  yn 
gymeradwy  ganddo  trwy  lesu  Grist  Rhuf.  12>^ 
i.  Eph.  5.  20.  2  Cor.  2.  14.  Salm  100,  4. 
Esa.  51.  8.    Heb,  13.  15. 

*  Yn  mbob  dim/diolcbwch.'  1  Tbes,  6,.  18. 
Eph.  1.  16.  1  Thes.  2,  13.  2  Thes.  1.  3.  Col. 
1.  12.  Yn  n^ob  dim,  sef  yn  mhob  sefyilfa, 
yn  mhob  peth,  yn  mhob  amgylchiad  yn  y  sef- 
yilfa bono;  beth  bynag  yw  y  sefyilfa  aV  am- 
gylchiad, hyny  yw  ewyllys  Duw  yn  Nghrist 
lesu  tuag  atom  ni,*  Yn  Nghrist  lesu  y  mae 
yn  treinu  boll  amgylchiadau  ei  bobl,  a  phob 
peth  perthynol iddynt;  ac  os ewyllys  Duw  yd- 
ynt  yn  Nghrist  y  mae  yn  rhaid  eu  bod  yn  an- 
feidrol  ddoeth  a  da,  a  sicr  o  ateb  y  dybenion 
goreu.  Yn  mhob  dim  diolch  wn  gan  hyny. 
Os  yw  y  ddaear  yn  llawn  o  drugweddau  yr 
Arglwydd,  nis  dicbon  fod  un  sefyllSi  ar  y  ddae- 
ar yn  amddifad  o  honynt ;  am  byny  yn  mhob 
dim  diolch  wn.  Rhyw  agwedd  ryfedd  o  sanct- 
aidd,  ac  o  barch  i  Dduw,  a  welir  ar  yr  Ai- 
Iwydd  lesu  pan  y  dywododd,  *I  ti  yr  wyf  yn 
diolch,  O  Dad,  Arglwydd  nef  a  da©ar,  am  i  ti 
guddio  y  pethau  byn  rbag  y  doethion  aV  rhai 
deallus,  a'u  dadguddio  o  honot  i  rai  bychain. 
le;  O  Dad,  canys  felly  rbyngodd  bodd  i  ti.* 
Mat  11.  25,  26.  Ni  chafodd  y  Djiwdod  erioed 
.y  fath  barch  o'r  blaen,  yn  wyneb  dyfnderoedd 
y  drefn  ddwyfol  yn  iechydwriaeth  ei  eglwys. 
Offrymodd  y  diolch  tanllyd  hwn,  fel  Cyfryng- 
wr, dros  ac  yn  enw  pob  un  o'i  bobl ;  a  hwy- 
tbau  a  ddiolchant  biewn  gradd  iá;  àV  un  ys- 
bryd, byd  byth.  Efe  yw  blaenor  y  gan,  hwy- 
thau  a'i  canlynant  mewn  tannau  is,  fel  y  byddo 
rhyw  gyd-gordiad  rhyfedd  yn  yr  eglwya,  ö  fawU 
i'r  Duwdod  tragywyddol. — Mae  gofyn  bendith 
ar  ein  hymborth  yn  cael  ei  alw  yn  ddiolch,  am 
ein  bod  yn  hyny  yn  cydnabod  daioni  Duw  tu 
ag  atom  ynddynt  Luc  22.  17,  19.  a  24.  30. 
Mat  14.  19.  a  15,  36.  1  Tim.  4.  4.  1  Cor. 
10.  30. 

DI0NY8IUS,  Aiuvoato^  Um  y  cyŷyrddodd 
Duw  ag  c/*.]  Yr  oedd  un  or  enw  yn  scnedd- 
wr  yn  llys  gorucbel  Areopagus  yn  A  then. 
Wrtb  glywed  Paul  yn  areithio  gcr  bron  y  llys 
bwnw,  am  adgyfodiad  y  meirw,  cafodd  Dion- 
ysius  ei  alw  i'r  flpydd.  Act  17.  34.  Mae  rhai 
yn  meddwl  mai  ei  wraig  oedd  Damaris,  yr  hon 
a  gredod  yr  un  amser.  Wedi  hyny  gwnawd  ef 
yn  esgob  yn  Athen.  Wedi  liafurig  a  dyoddcf 
llawer  er  mwyn  yr  efongyl,  llosgwyd  ef  yno.  a, 
D.  95,  Yn  ei  ieuenctyd  dy  wedir  iddo  gael  ei 
ddwyn  i  fynu  yn  holl  ddysgeidiaeth  y  Groeg- 
iaid ;  iddo  fyned  i'r  Aipht  i  «Idysgu  serydd- 


♦  PossumaB  aulem  gy  -^zavTi    X*^  ^  ^®*  Ipaae,  tcI  ad  qua 
sola  circnmBtaDtiaB,  referre.   Bezainoco. 


DIB 


408 


Dm 


iaeth ;  a*i  fod  yn  On  pan  fa  yr  lachawdwr  farw, 
ac  iddo  ddywedyd  wrth  sylwi  ar  y  tywyllwch 
aaarferol, '  Naill  ai  naae  Daw  natariaeth  yn  dy- 
oddef  ei  ban,  nea  yn  cyd-ddyoddef  âg  un  sydd 
yn  dyoddet' 

DIORN,  (di-orn)  diofn,  difraw,  diddychr  yn 

Ao  711  fV  enw  i  yn  ddtom^ 
Dyrcneflr  el  gorn  efo. 

S.  Pryê,  (Salm  89L  24.) 

DIOTREPHES,  Gr.  Jiozps^c  [una  /aeth- 
wyd  gan  Dduw\  pwy  oedd,  a  pha  le  yr  oedd 
yn  by w,  nid  y w  nysbys ;  ni  chawn  banes  ycb- 
waneg  am  dano,  nag  a  roddir  ean  yr  apostol, 
am  ei  ncbder  yn  cbwennycb  y  biaenoriaetb  yn 
yr  cglwys,  a'i  angbarcdigrwydd  yn  gwag-siarad 
yn  erbyn  yr  apostol  a'i  gyfeillion,  à  geiriau 
drygionna;  beb  dderbyn  y  brodyr  ei  ban,  mae 
yn  gwabardd  y  rbai  a  ewylJysiai,  ac  yn  eu  bw- 
rw  allan  o*r  eglwys.     3  loan  9. 

DIR,  (ir)  sicr,  gwir,  angenrheidiol,  gorfod, 
calcdi.  Fel  rbagddod  cbwanega  at  ystyr  y 
gair,  fel  y  gwclir  yn  y  geiriau  canlynol : — 

.  P*byd7goddiltf  7<Mr, 
Dn  oodlr  IV  nghaaeion. 

ir.i>ryt.(8dml3.2.) 

DIRDRÂ,  (dir-dra)  gortbrymder  mawr,  sar- 
had  ;  traws-niwed ;  mawr-gam. 

A  throer  IV  hoi  y  rhal  7  ly 
Til  ohwannyoh  i  ml  dd4irâra, 

£iVyi,[8alm40;U.l 

DIRAGRITH,  (di-ra^-ritb)  diledritb,  diffu- 
ant,  gwirioneddol,  diflfag.  Ffydd^  cariad,  a 
brawdgarwch  diragrith,  yw  ffydd  wirioneddol, 
weîtbgar ;  cariad  a  brawdgarwch  sydd  yn  ym- 
ddangos  mewn  ftwythaa  addas^  a  ffiydiaa  o 
ymgeledd  gymwyiiaagar,  parod  a  pharhaus  jn 
tarddn  oddi  wrthyni  Rhnf.  12.  9.  2  Cor.  6. 
6.  1  Tim.  1.  6.  lago  3.  17. 

DIRDYNTJ,  (dir-tyn)  dwys-dynu,  cbwap- 
dyniad,  ginio. — *  Eraill  a  ddirdynwyd.'  Heb. 
11.  35.  Amrywiol  ydyw  bamau  awdwyr  am 
y  dnll  hwn  o  gospedigaeth.  Y  gair  Or,  rufi- 
navc^ufy  oddiwrth  y  gair  rofiTcavov^  a  arwydda 
yn  hytracb  euro  na  dirdynu,  Bama  rbai  yr 
arwydda  bob  an  o'r  ddaa,  ac.y  byddent  yn  eu 
dirdynu  vn  gyntaf^  ac  wedi  byny  yn  eu  euro  à 
rbyw  fatn  o  gwlbrenau,  neu  batoons,  à  pha  rai 
y  byddent  yn  ffonodio  drwg-weithredwyr  ar 
wadnau  eu  traed.  Y  mae  yn  dra  amlwg  y  cyf- 
eiria  y  geiriau  at  y  rbai  a  oddefasant  yn  amser 
y  Maccabeaid ;  yn  enwedig  y  wraig  a'i  saith 
mab  y  rhoddir  banes  am  danynt  yn  2  Mac.  vi, 
vii.  Y  darluoiad  yno  yw  yr  eglurbad  goreu  ar 
y  gair.  Dywed  Eleazer  yno,  iddo  'ddyoddef 
ei  guro  yn  dost  ar  byd  ei  gorph.*  Pen.' 6.  30. 
Dywedir  am  dano,  (adn.  19.)  *  Efe  a  aeth  yn 
ewyllysgar  i'r,poenan.'  Gr,  auOatperax;  eizi 
ro  TOfiTzavuv  xpotrrjye^  efe  a  aeth  yn  ewyllysgar 
Vr  tympanum. — Yr  un  gair  ag  sydd  gan  yr  ap- 
ostol.— Adn.  28.  *Efe  a  aeth  yn  gyflym  i'w  ar- 
teitbio.'  Gr,  e:zi  ro  ru/xTzavw  euSewç  tjXSs^  efe 
a  aeth  yn  gyflym  iV  tympanum,  Mae  y  gair 
yn  nodi  rbyw  fatb  neillduol  o  gospedigaeth,  pa 


fath  bynag  ydoedd :  ond  old  ydrw  deall  byny 
yn  awr  o  ddim  pwye  na  cbanlyniad. 

^Eraill  a  ddirdynwyd,'  neu  a  arteithiwjd 
{were  tortured)  neu  a  ddirboenwyd^  heb  ddcr 
byn,  ond  gwrthod  ymwared  ar  yr  anunodau 
pechadurus  y  cynygiwyd  ef;  *fel  y  galleat  hwj 
gael  adgyfodiad  gwell.'  Mawr  yw  crcalondeb 
y  gelyn,  a  dynion  hefyd  dan  ei  ly wodraetb ; 
nid  ydyw  ddigon  ganddynt  ladd  r  duwiolion, 
ond  rhaid  eu  dirboeni,  a'u  barteithio.  Ond  j 
mae  ffydd  &  Daw  mawr  yn  ei  golwg,  ac  kg  ad- 
gyfodiad gw6ll  mewn  gobaith,  yn  faddugol- 
iaetbus  amo  yn  ei  hoU  grealoadeb  gwaedljd. 
Nid  gweithredu  yn  y  tywyllwch  y  mae  flfjdd, 
ond  yn  hollol  yn  y  goleuni,  ac  mewn  iavn 
bwyll  ac  ystyriaeth.  Wrth  wrtbo<l  y  bjd,  ei 
barch  a*i  fwyniant,  a  dyoddef  ei  ŵg  a'i  boenaii. 
y  mae  ganddi  bethau  gwell  yn  ei  golwg,  a  hi  a 
fydd  yn  sicr  o'u  derbyn  hefyd :  adgyfodiad 
gwell,  a  bywyd  gwell,  a  hwnw  i  bwa  byth. 
Dan.  12.  2,  3.    2  Cor.  4.  17,  18. 

DIRFAWEl,  (dir-mawr)  tra  mawr,  anfad 
fawr,  mawr  iawn,  abrwysgl.  2  Cron.  33.  VI. 
Salm  21.  1.  a  36.  6.  a  78.  15.  Esa.  64.  12. 
Mat  8.  6. — ^Ac  a  ddechreuodd  ymofidio  a 
thristau  yn  ddirfawr.'  Marc  14.  33.  Y  mae 
geiriau  a  arferir  gan  yr  efengylwyr,  yn  enwed- 
ig Marc,  i  osod  allan  ddyoddefiadau  yr  Ar- 
glwydd  lesu  yn  yr  ardd,  yn  mynegi  gofid  a 
thristwch  meddwl  yn  y  graidd  mwyaf  a  ddigon 
geiriau  osod  allan.  *•  Efe  a  ddecheuodd  ymo- 
Hdio,'  XuTuEiffSaiy  i  gael  ei  drywanu  gan  y  gofid 
mwyaf  treiddgar. — *  Tristau  yn  ddirfawr,'  aOTf- 
fiovstVj  cael  ei  wasgu  i  lawr^  ei  orwasgu,  ei  le- 
tbu,  ac  agos  ei  orchfygu  gan  dristwch. — sxSaii- 
CtiffSaty  i  gael  ei  lenwi  a  dyckryn^  a  braw  ar- 
uthredd, — *  Mae  fy  onaid  yn  athrist  byd  angeu.* 
IleptXvizoff  etncv  t^  ^o^  fiou  eioç  o^avazoo,  Mof 
fy  enaid  wedi  ei  amgylchu  a  thristwch  marmi 
o  boh  tu,  Torodd  ar  ei  draws  gydaV  fath  gyf- 
lawnder  a  grjrm,  fel  nad  oedd  un  ffbrdd  0  ddi- 
angfa  yn  agored.  O'i  wir  fodd  yr  aeth  i'r 
dyfnderau  dir&wr  byn  o  ddyoddefiadau,'  *  pan 
y  rhod^odd  ei  bun  drosom,  yn  offi'wm  ac  yn 
aberth  i  Dduw  o  arogl  peraidd.'     Eph,  5.  2. 

DIRGEL-U-OEDD--ION,  (dir-cel)  cadd- 
iedig,  dan  gudd,  dan  gel ;  rhin : — JDirgelied, 
peth  cuddiedig: — Dirgeledigaethau^  sef  petbau 
dirgel,  cuddiedig : — Dirgelfa^  sef  He  i  ddirgeln 
a  cbuddio : — Dirgel-leoedd,  lleoedd  cuddiedig : 
— Dirgelion  y  galon^  dirgelion  dynion^  sef  lioll 
fwriadau,  tueddiadau,  cynbyrfiadan,  a  gweltli- 
redoedd  dynion,  adnabyddns  yn  unig  i  Dduv 
a  hwynt  eu  hnnain.  Dwg  Duw  y  rbai  hyn  i'r 
amlwg,  ac  a  fama  ddirgelion  dynion.  Rhuf.  -'. 
16.     1  Cor.  14.  26. 

'  Dirgeledigaethau  doethineb ;'  sef  rhagorol, 
ardderchawgrwydd,  melysder,  a  hyfrydwch,  a 
gogoniant  gwir  dduwioldeb  mewn  cymnndeb 
â  Daw,  a  mwynhad  o'i  dangnefedd  a'i  ddelw. 
Job  11.  6.  Mae  nid  yn  unig  ddirgelwch  mewn 
doethineb,  ond  dirgeledigaetíiau ;  sef  dirgeiwcb 
ar  ddirgelwch;  dirgewch  anchwiliadwy.    Yo- 


Dm 


409 


Dm 


ngwiiioneddaa  a  gweitiiredoedd  Daw  y  mae 
mawr  amry w  ddoethineb ;  ac  y  *  maent  ddan 
cymaint*  a'r  hyn  sydd ;'  sef  yn  adnabyddus  i 
ni ;  neu  yn  llawer  mwy  nag  sydd  hyd  yn  nod 
wedi  en  dadgnddio,  Mac  dirgeledigaethan  gan 
yr  Arglwydd  iddo  ei  hnn,  heblaw  y  petbaa  a 
amlygwyd  i  ni.  Dent  29. 29.  Y  peuiaa  am- 
Iwg,  sef  y  pethan  a  amlygodd  Daw,  a  roddwyd 
i  ni,  ac  i'n  plant  hyd  byÜL ;  ond  y  mae  petbaa 
diigel  gyda  Daw,  nas  dichon  neb  ond  efe  ei 
ban  en  gwybod  a*a  bamgyffred,  Y  mae  y 
petbaa  sydd  ganddo  of  ddan  cjrmaint,  sef  11»- 
wer  cymaint,  aV  petbaa  sydd  genym  ni  trwjr 
ddadgaddiad.  Dylem  gywilyddio  oblegid  ein 
hanwybodaetb  o'r  petbac  amlw^ ;  a  dylem  add- 
oli  yn  barcbns  y  dirgeledigaethaa  sydd  yn  y 
Daw  mawT,  beb  ea  dadgaddio.  Ý  mae  yn 
addas,  ac  yn  fraint,  i  ni  gael  addoli  yn  barcbns 
yr  hyn  i^is  gallwn  bytb  ei  amgyffred.  *  Fel  yr 
amlygo  i  ti  ddirgeledigaetbaa  doetbineb  (canys 
dyryswcb  ydynt  i'r  anwir)  a'r  wybodaetb  a  dyn- 
odd  Duw  oddi  wrtbjrt  o  berwydd  dy  becbod.' 
Felly  y  cjfîeitba  J.  M.  €teod  y  geiriaa. 

liirgelwch  yw  y  gair  a  arferir  yn  y  Testa- 
ment Newydd  yn  gyfieitbiad  o'r  gair  fiutnyip- 
i«>,  (lirf/ely  cuddiedig.     Arwydda,  yn  gyffredin- 
ol,  petkau  dirgeledig  nes  eu  dadgaddio,  ac  a 
foasent  yn  parbaa  yn  gnddiediç  bytb,  beb 
ddadgaddiad  dwjrfol  o  bonynt     Nid  ydyw  y 
eair  yn  cael  ei  briodoli  i  osod  allan  anamgy- 
tfredadwy ;  ond  yn  bytracb  en  dix^elwcfa,  a*a 
hanygbysrwydd  nes  en  beglaro:   *  Y  dirgelwcb 
oeàà  gaddiedig  er  oes^edd  a  cbenedlaetban, 
ond  yr  awr  bon  a  eglnrwyd  iV  saint.'     Col.  1. 
26.    Felly  y  mae  i  ni  olyga  ystyr  y  gair  yn  y 
Qianau  He  y  cyfarfyddom  kg  ef ;  nid  cymaint 
}iig08od  allan  natnry  petbaa,  ag  anwybodaetb 
pawb  o  bonynt,  nes  ea  bysbysu.     *  Gwybod  y 
dirgelion  oil ;'  sef  boll  wirioneddaa  dadgndd- 
iedig  y  grefydd  Gristionogol — dirgelwcb  y 
ffydd.     1  Cor.  18.  2.     1  Tim.  3.  9.     'Ac  yn 
ddiddadl  mawr  yw  di^elwcb  dnwioldeb.'    Sef 
luawf  yn  ddiamen  yw  y  dirgelwcb  dwyfol  a 
«idadguddir  i  ni  yn  yr  ẁngyl,   *  Daw  a  ym- 
ddangosoddd  yn   }   cnawd.'      1  Tim.   3.   16. 
I'etbaa   ydynt  na  ddaetbent  i  galon  dyn,  oni 
bnasai  i  Ddaw  ea  cwblbaa,  a'a  cyhoeddi  trwy 
bregethiad  yr  efengyl.     Yr  hyn  sydd  wedi  ei 
Jdadgaddio  nid  yw  ddirgelwch  mwyach,  mor 
Ulled;  ond  dichon  er  hyny,  fod  dirgeledig- 
aethan yn  y  petbaa  dadguddiedig  heb  cu  dad- 
guddio,  a'a  beglaro. 

'Birgelwch  Daw' — *  dirgelwcb  Crist' — *  dir- 
^«ilwch  yr  cgengyl' — 'dirgclion  teyrnas  nef- 
oedd,'  a  arwyddant  bethan  cuddiedig  am  Ddnw, 
a  i  amcanion  mawrion ;  am  Grist,  ei  hereon,  a'i 
ŵaith,  a'i  swyddau ;  am  dernas  nefoedd,  a  gor- 
nchwyliaeth  yr  efengyl,  a  eglnrwyd  i  ni  gaa 
D.JUW  yn  y  dadguddiad  o  Grist  i  ni  trwy  yr 
efengyl.' 

liirorelwch  oodd  toriad  yr  Inddewon  ymaith 
trwy  angrhrediniaeth,"a  galwad  y  cenedloedd, 
a'u  binipiad  i  mewn   yn  y  vir  olew-wydden, 
62 


hyd  nes  y  cyfawnodd  Jhiw  j  petbaa  hyn,  yn 
ea  hamser.    Rha£  11.  2^:    Epb.  Z.  3,  4,  9. 

Dirgelwcb  i  ni  y w  pob  petb  yn  Naw,  ei  ar- 
faeth,  ei  dre&iadan,  ei  amcanion,  a'i  waith,  ond 
fel  y  byddo  efe  yn  ea  dadgaddio  i  ni ;  a  dir- 
gelwcb yw  pob  peth  ^dd  beb  ei  egluro  yn  y 
petbaa  a  eglas^yd.  Gwel  Bba£  16.  25,  26, 
1  Cor,  2.  7—11.  Epb.  1.  9.  a  3.  3,  6,  6,  9. 
Col.  1.  26,  27. 

Y  gair  befyd  a  arwydda  weithiaa  ystyr  ail- 
egawl,  íFogiol,  yn  wabanedig  oddiwrtb  ystyr 
ilytbyrenol,  ac  a  adroddir  ì  ni  trwy  ddamm^, 
ffag-chwedl,  ^ralleff,  gweitbred  arwyddol,  ar- 
ddangosiadol,  breaddwyd,  nea  weledigaetbu  Y 
mae  dirgelwcb  yn  yr  3^madrodd,  ac  eisiaa  eglar* 
bad  o  bono.  *  Diq;elwch  y  saith  seren,'  sef  yr 
byn  y  mae  y  saitkh  seren  weledigaeibol  yn  ai^ 
wyddo ;  '  y  saith  seren,  anffelion  y  saith  ^- 
.Iwys  ydynt'  Dat  1.  20.  Yn  yr  un  ystyr  y 
mae  y  gair  iV  gael  yn  Pen.  17.  5.  Cymb.^ 
Mat  13. 11.  Marc  4.  11.  Lnc  8. 10.  EpL 
5.  32.  Wrth  edryeb  amgylchiad  y  gair  yn  y 
lleoedd  hyny,  gellir  gwelea  mai  yn  yr  ystyr  all- 
egawl  hwn  y  mae  y  gair  i'w  ddcAll  ynddynt — 
^Dii^elweh  anwiredd,'  sef  anwiredd  ýngweith- 
reda  yn  ddirgel,  ac  eto  beb  ddyfod  i'r  amlwg 
yn  gyflawn.  2  Thes.  2.  7. — Grorphenir  *  dir- 
gelwcb Daw,'  pan  gafib  yr  boll  bropbwydol^ 
iaetban  mewn  peribynas  i'r  eglwys  ea  cyflawni. 
Dat  10,  7. 

^  Dy  rai  dirgel,'  Salm  83.  3.  sef  ei  bobl  an- 
wyl,  y  rhai  y  mae  efe  wedi  ea  caddio  a'a  dio- 
gela  yn  nirgelfa  ei  babell.  Salm  27.  5.  a  31. 
20.  Y  mae  y  babell  yn  cael  ei  ealw  yn  ddir- 
gelfa,  am  fod  Daw  yno  yn  mbliUi  ei  bobl,  yn 
anweledig ;  yr  oedd  y  cwbl  yn  y  babell  dan 
leni,  yn  gaddiedig  o  wydd  y  bobl ;  nid  oedd  y 
ffordd  i'r  cysegr  sancteiddiolaf  yn  agored  eto  ;■ 
ond,  er  hyny,  yr  oedd  Duw  yn  hyflforddwr  ac 
yn  amddiffynwr  i'w  bobl  yn  mhob  trallod  a 
chyfyngder. 

'  Gwrandewais  di  yn  nirgelwch  y  daran,'  Ps. 
81.  7.  sef  yn  y  cwmwl  o  ba  an  y  taranodd 
Daw  yn  ofnadwy  yn  erbyn  Pharaoh  a'i  laoedd 
nen  ar  Sinai  yn  nghanol  y  tywyllwch,  y  tan, 
a'r  dymhesü  ddir&wr,  pan  ddeisyfasfant  na 
chwanegid  yr  ymadrc^d.  Exod.  19.  16.  a  20. 
18.  Dent  5.  5,  23.^  Heb.  12.  19.  Nid  oes 
na  tharanaa,  na  thywyllwch,  na  thymhestl,  yn 
abl  atal  gweddian  ei  bobl  at  yr  Arglwydd.  Nid 
ymddangosodd  Daw  erioed  i'w  bobl  mewn  dull 
mwy  dychrynllyd  ac  ofnadwy  nagar  Sinai ;  eto 
aeth  gweddi  ato  yno,  ac  efe  a'i  gwrandawodd 
yn  rasol  o  ganol  y  tan.  Y  mae  yr  Arglwydd 
am  i  ni  sylwi  ar  hyn,  fel  petb  tra  nodedig,  ac 
addysgiadol  Os  gwrandawodd  weddi  yno, 
gwrendy  yn  sicr,  ynte,  yn  awr  oddiar  orsedd- 
fainc  y  gras. 

DIRMYG--U-US-WYR-EDIG,  (myg)  di- 
ystyrwch,  dianrhydedd,  anmbarch,  gwarth, 
gwaradwydd.  Y  mae  y  fath  dywyllwch,  yn- 
fydrwydd,  a  gelyniaeth  yn  ngbalon  pecbadnr 
dan  y  cwymp,  fel  y  mae  yr  Arglwydd,  ei  gy- 


Dm 


410 


Dm 


Dghor,  ei  air,  ei  ddedd&u,  a'i  eglw^s,  yn  ddir- 
mjgedig  ganddo.  Le£  26.  15.  Num.  11.20. 
2  Sam.  Í2.'9.  Salm  107.  11.  Diar.  13.  13. 
Amofi  2.  4.  Mai.  1.  6.  Jer.  6.  10. '  Mat  18. 
10.  loan  12.  48.  1  Cor.  11.  22.  1  The*.  4. 
8.  a  6.  20.  Y  máent  oil  yn  ddiwerth,  ac  yn 
ddiystyr  ganddo,  ffoUoeb  ydynt  yn  ei  olwg, — 
Er  bod  Dnw,  a  pbob  peth  perthynol  iddo,  yn 
anfeidrol  werthfawr,  gogoneddos,  a  hawddgar 
ynddo  ei  ban,  eto  ni  wèl  dyn  anianoi  ef  felly. 
Am  fod  Daw  yn  anmbarchos  yn  ei  olwg,  mae 
ei  air,  a  pbob  petb  sydd  yn  perthyn  iddo,  yn 
ddiystyr  gadddo.  Po  mwyaf  o  Ddnw  sydd  yn 
y  petb  nea  y  personau,  mwyaf  dirmygedig  yd- 
ynt ganddo.  '  Pwy  a  ddeall  ei  gamweddaa ! 
rwy  sydd  yn  amgyffred  y  drwg  sydd  ynddyntf 
Pa  angbyfiawnder  yw  dirmygn  Dnw  o  anfeid- 
rol fawredd  a  daionif  Y  mae  pecbaduraa- 
rwydd  y  bai  yn  cyfatcb  i  &wread  y  gwrtb- 
ddrych  sydd  yn  cael  eijidirmygu,  a'n  rbwym- 
edigaetban  i^do.  Ynae  y  dirmyg  bwn  yn 
ein  bysbrydoedd  yn  ymddangos  yn  ein  medd- 
yliau  anmharcbus  am  dano ;  ein  boertelgarwcb 
tu  Hg  ato ;  ein  diystyrwcb  o'i  air,  ei  orainhad- 
au,  ei  waitb,  a'i  bobL  Pwy  na  wôl  yr  angen- 
rbeidrwydd  anbebfforol  am  gidon  ac  ysbryd 
newydd  ?  •  Ei  ddirmygwyr  a  ddirmygir.'  1 
Sam.  2.  30. 

*  Dirmyg  Crist.'  Heb.  11.  26,  Dirmyg- 
wyd  Crist  yn  ei  berson  ei  ban,  pan  fa  yma  yn 
y  byd;  yr  oedd  yn  ddirmyeedig  i  eneidian 
anianoi  cnawdol,*  ac  yn  ffiaidd  gan  y  genedl 
luddewig.  Esa.  49.  7.  *  Dirmygedig  yw  a 
diystyraf  o'r  gwyr,*  meddent,  Esa.  53.  3.  An- 
mbarcbwyd,  a  gwatworwyd,  a  pboerwyd  amo, 
adirmygwyd  efl  Luc  18.  32.  Marc  9.  12. 
Dirmygwyd,  e^oudeytodjjj  ei  ddirmygu  à'r  dir- 
myg mwyaf,  a'i  wrtbod.  Anmharcbwyd  Crist 
befyd  yn  ei  ^Iwys,  yn  ei  bobi,  yn  mbob  oes. 
Yr  oedd  Crist  befyd  yn  cael  ei  ddirmyga  yn  ei 
bobl  yn  yr  Aipbt  En  crediniaetb  yn  yr  add- 
ewid  am  Grist  a  wnaetb  yr  boll  wabaniaeth 
rbyngddynt  bwy  a'r  AifRiaid,  ac  yr  oedd  yr 
acbos  gwirioneddol  o  boll  elyniaetb  yr  Aifft- 
iaid  yn  en  berbyn,  a'n  dyoddefiadaa  hwytban 
oddiwrtbynt.  Y  gair  dirmyg  Crist,  a  arwydda 
en  boll  adfyd  a'u  gortbrymder  yno,  o  acbos 
Crist  Hyn  a  famodd  Moses  yn  sobr  ac  yn 
bwylloff,  yn  fwy  golad  na  tbrysoraa  yr  Aipbt, 
ac  a'i  dewisodd  yn  bytracb,pan  ygallasaifedd- 
iano  y  cyntaf;  'canys  edrycb  yr  oedd  efe  ar 
daledigaetb  y  gwobrwy.' 

'  Na  ddirmyga  gerydd  yr  Arglẅydd,'  *  Heb. 
12.  5.  Gr,  lai  oktytapBt,  Nacärych  ynfyckeoh 
ar  gerydd  yr  Arglwydd.  *  Nac  eskalnsa,'  W. 
S.  Nid  oes  nn  cerydd  ond  oddiwrtb  yr  Ar- 
glwydd,  ac  y  mae  efe  yn  fawr  yn  mbob  peth : 
edrycb  yn  fach  ar  y  cerydd,  y w  bycbanu  y  cer- 


*  *  With  y  dtiiDTgedig  o  enaid ;  neu  with  y  dlnnygttdlg 
gaaddyiL*  iSbea.  ^Yrhwnydirmjgwirdelbcnon.' Lowth^ 
Bt  gal  anime  est  fiwtidla  vitrlDflra.  Homo  earaftlls  A.  car- 
mUdiu  ImlmtiLi  pnaJudloUiiB  nihil  inveolt  la  OhrlBto  Jeaa 
qaod  amet.    Inde  dod  arnnea  aaDe,  sad  omnea  l^^H^wnfeiS 


yddwr  ei  bun.-    £r  na  byddo  nn  yn  dirmygn  y 
cerydd,  eto  dichon  ei  fycbana  yn   ormodol, 
^rwy  edrycb  amo  fel  peth  cyffredin,  heb  weled 
Ibiw  Dnw  yn  neillduol  ynddo :  trwy  ymgryf- 
ban  yn  ddynol  ac  yn  gnawdol  dano ;  trwy  fod 
heb  ganfod  Daw  a'i  ddybenion  ynddo,  yn  çi 
gariad  at  ei  berson»  ei  gasineb  at  ei  beebod,  a*i 
ddyben  grasol  yn  addysga  mewn  byfforddiadau 
o  sancteiddrwydd  a  dawioldeb.     Yr  ydym  yu 
addas  yn  parcha  Dnw  yn  ei  geryddon,  wAh 
ymostwng  yn  sanctaidd  i'w  ewyllys  ynddynt ; 
pwyso  amo  danynt ;  a  chydsynied  à  dybenion 
buw  ynddynt ;  a  thrwy  ymwrthod  à'r  achos 
o'i  ailfoddlonrwydd  sydd  yn  peri  iddo  ein  cer- 
ydda.     Diar.  8.  11.    Job  6.  17.     Dat  3.  19. 
Y  mae  Job  yn  synn  wrth  fod  Duw  yn  sylwi 
cymaint  ar  ddyn,  ag  ymostwng  i'w  ficerydda  yn 
lie  ei  ddryllio :  '  Pa  beth  yw  dyn  pan  fawrheit 
ef  ?  a  pban  osodit  dy  feddwl  amo  ?  ac  ymwel- 
ed  ag  ef  bob  boren,  a'i  brofi  ar  bob  moment  f 
Job  7.  17,  13.     Y  mae  Duw  wedi  gosod  ei 
feddwl,  ei  gariad,  a'i  ofiü,  ar  y  dyn  y  mae  yn  ei 
gerjddn.     Y  mae  yn  ymweled  Ag  ef,  nid  yn  ei 
esgealnso  fel  an  difater  am  dano .  a  byny  yu 
ami  befyd,  sef  bob  boreu,  yn  feunyddiol,  yn 
barbaas :  ie,  yn  ei  brofi  bob  moment     Y  mae 
dyn  bob  moment  yn  cyfoewid ;  nid  yrnn  drin- 
iaeth  sydd  yn  addas  iddo  yr  an  foment  aV  llali 
— i  addasa   ei   orachwyliaetbaa  iddo  gyda^r 
manylrwydd  mwyaf,  mae  Duw  yn  ei  brofi  bob 
moment     Dirmygn,  gan  byny,  y  cerydd,  yw 
dirmygn  Dnw  yn  ei  gariad,  ei  diriondeb,  a'i 
ofal  mwyaf.    Pan  y  mae  yr  apostol  yn  dywed- 
yd,  *  Na  ddirmyga  gerydd  yr  Aiglwydd,'  naae 
befyd  yn  gorcbymyn  y  gwrthwyneb,  sef  ei 
barchn,  ei  âwrban,  a'i  ogoneddn  yn  ei  gerydd- 
on, fel  Duw  anfeidrol  ddoeth,  grasol,  a  daionus 
yn  mbob  petb.     Ni  roddodd  Job  ddim  yn  yn- 
fyd  yn  erbyn  yr  Arglwydd  ;  ond  bendithiodd 
ef,  ac  a'i  haddolodd.    Job   1.  20,  á^c.— Nid 
ydyw  Duw  yn  dirmygu  cystodd  ei  bobl,  en 
«alon  ddrylliog,  gystnddiedig ;  ac  nid  gweddus 
iddynt  hwytban  ddirmyga  ei  gerydd  yntau. 
Salm  22.  24.  a  51.  17. 

DIRNAD,  (nad)  dehongliad ;  egluro,  de- 
bongli.    Bam.  7.  15.  a  14.  14. 

mBOLLWNG,  (dir-gollwng)  goliwng  yn 
ddisymwth,  ac  yn  fyrbwylL — *Eithr  pechod 
pan  orpbener  a  ddiroUwng  varwolaeth.'  lago 
1. 15.     W.  S. 

DIRPER,  (peri)  haeddn,  rhaid.— 'Can  ys 
db:pr  ynddynt  wy  vot  yn  ddarostyngedic'  1 
Cor.  14.  34.    W.  S. 

DIRUS,  (di-rns)  diarswyd,  diofn,  digilio  yn 
ol,  rhyfygus^ 

Kid  féUy  b jdd  y  drwg  tUntf, 
Ond  fel  yr  aa  ar  gorwynt. 

Jr.  iVy«(8almti.} 

DIRWEST,  (gwest)  Or.  aatrca,  yetfftra,  He. 

tìlS  ynij)ry4,  unpryd,  cytblwng,  cadgor.    Act 

îi4.  25.  a  27.  21.—*  Pfydd,  addfwynder,  dir- 

west'     GaL  5.  22.     Yr  nn  gair  a  gyfieithir  ey- 

medrolder,  yn  2  Pedr  1.6.    Un  o  ffirwytbau  yr 

Ysbryd  yw.    Mae  y  gras  hwnw  sydd  yn  dwyn 


Dm 


411 


pis 


iechydwriaeth  jn  dyagn  dyoion.i  iyw  711  sobr, 
sef  yn  gymedrolf  yn  wyliadwnis,  gan  groe»- 
iioelio  y  cnawd,  a'i  wyniaa  aU  chwantau.  QaL 
5,  24. — *Ac  fel  yr  oedd  efe  yn  ymresymu  am 
gyfiawnder,  a  dirwest,  aV  fern  a  fydd.'  Act» 
24.  25. — *Ao  val  yr  oedd  ev  yn  dosparth  am 
gyfiawnder,  a  chymedroldep,  ac  am  y  vara  i 
ddyvot.'  W.  8.— 'Ac  fel  yr  oedd  ef  yn  traetha 
amgyüawoder^a  diweirdeb,  a*r  fara  a  fydd.' 
Dr.  M.  Y  gair  cjrxparcof  a  arwydda  y maUliad 
yn  mhob  ystyr  oddiwrth  gyfiawniad  «hwaDtan 
aDghymedrol. — ^*Ac  wedi  bpd  hir  ddirwest' 
Act  27.  21. — 'A  phan  fdasai  bellacb  hir  ym- 
pryd.'  Dr.  M. — IIoXXijc  at  atrtrtaç  oieaç^oo^njÇy 
jr  y&tyr  y  w.  Pan  oedd  agoa  i  bawb  wedi  esgea- 
Iqso  ea  hymbortb  yn  oâi  am  ea  by wydau,  ac 
yo  dysgwyl  bob  mynyd  fod  y  diweddaf,  nid 
oedd  ganddynt  ond  ychydig  nea  ddim  tuedd 
at  fwyd. 

DIR  W  Y-O-OL,  (dir)  treth,  camgwl,  sarhad, 
fforffed,  colled.  *  Ddirwy  o  dda,'  Ezra  1.  26. 
Deat  22.  19.  atafaeliad,  anrhaith-oddef. — 
'  Gwin  y  dirwyol  a  yfenf'  Amoe  2.  8.  Mae 
y  prophwyd  yn  beio  ar  Israel,  ac  'yn  mynegi 
en  baowireddao,  sef  ea  banngbyfiiawnder,  en 
creulonder,  eu  ffîeidd-dra,  a'n  beilun-addoi- 
iaeth:  yn  gwertbn  y  cyfiawn  am  arian — yn 
gwyro  ffordd  y  go8tyngedig,  nen  y  cystudd- 
iedig — yn  dilyn  ymlosgacb  ffiaidd — yn  yfed 
gwin  y  dirwyol — ^yn  ata&eln  eiddo  y  tlodion, 
i  gael  gwiedda  arnynt  yn  nbŷ  ea  duw.  Mae 
rljyw  gwlwm  rhyfedd  rhwng  pecbodau  a'u 
gilydd;  eilnn-addolwyr,  treiswyr,  gortbrym- 
wyr,  halogwyr  anniwair,  sydd  ddarluniad  cy- 
wir  oV  an  bobl,  wedi  ymadael  à  Daw.  Ood 
inae  y  cyfryw  becbodaa^n  aeddfeda  pob  per- 
son a  cbenedl  i  fern  :  '  Metba  gan  y  buan  ddi- 
anc — aV  cadam  ni  wared  ei  enaid  ei  ban,' 
Amos  2.  6,  7,  8,  14. 

DIRYM-Ü-ODD-IAD,  (di-grym)  egwao, 
dinertb,  diawdnrdod. — Gwnentbar  gorcbymyn 
nen  addewid,  yn  ddirym  {axopooj)  y w  gwnentb- 
ur  yn  ddiawdnrdod  ac  yn  ddieffaith.  Nis  di- 
choQ  neb,  na  dim,  wneatbor  na  gorcbymynion 
ÜUW  na*i  addewidion  yn  ddirym.  Felly  y 
gwnaeth  yr  ysgrifenyddion  a'r  Fbariseaid  trwy 
ddyrchafa  ea  traddodiadau  ea  bunain,  ar  draws, 
AC  yn  groea  i  orcbymynion  sanctaidd  Daw. 
Mat  IÔ.  6. 

*  Os  y  rbai  gy.dd  o'r  ddeddf  y  w  yr  etìfeddîon, 
gwnaed  fiydd  yn  ofer,  a'r  addewid  yn  ddirymi.' 
Rbnf.  4. 14.  Os  ydyw  yr  athrawiaetb  ddeddf- 
ol  hon  yn  wir,  nid  oes  angen  am  yr  addewid, 
oac  am  ftydd  i'w  cbredn ;  mae  y  cwbl  yn  ofer, 
Jn  afreiiliol,  ac  yn  ddiles.  Y  mae  yr  addewid 
f  ffydd  y n  gysylltiedig  â*u  gilydd  ;  yr  addew- 
i<i  yw  sail  éydd ;  ac  mae  rboddiad  yr  addewid 
Jû  arwyddo  ei  bod  iV  cbredu,  a'r  benditbion 
addawedig  i  gael  eu  cyfrana ;  ond  mae  pob  un 
o'r  ddau  yn  ofer  ac  yn  afreidiol,  os  y  rbai  sydd 
o'l  ddeddf  y w  yr  etifeddion :  nis  gall  fod  o'r 
Ẁoa^-sef  o'r  ddeddf  ac  o'r  addewid.  %m 
"Jûy  0  ffydd  y  mae,  fel  y  byddai  yn  ol  graa : 


fel  y  byddai  yr  addewid  yn  sicr  Vv  boll  bad.* 
Rbuf.  4.  16. 

*A  ddirymodd  yn  ei  gnawd  ei  bun  y  gelyn- 
iactb,  sef,  deddf  y  gorcbymynion  mewn  ordin- 
badaa.'  £pb.  2.  15.  Deddf  y  fforcby my nion 
mewn  ordinbadau,  oedd  y  ddedaf  seremoniol, 
yn  cynwye  yr  boll  ddefodau  luddewig,  yn  gwa- 
baniaetbu  yr  luddewon^oddiwrtb  yr  boll  Qeo- 
edloedd,  ac  yn  acbos  o  elyniaetb  barbaua 
rbyngddynt;  ar  y  groes,  dileodd  Crist  bon, 
trwy  abertbn  ei  huu  iel  gwrth-gysgod  o  syl- 
wedd  y  cwbl ;  trwy  ddileu  ysgrifen-law  yr  or- 
dinbadau, tynodd  ymaitb  acbos  yr  elyniaetb 
rbwng  yrluddewon  a*r  Cenedloedd,  a  tbrwy 
byny  a  ddirymodd,  nen  a  ddiddymodd  yr  elyn- 
iaetb befyd.  Gymododd  y  ddau  â  Duw,  ac 
â'u  gilydd  befyd,  trwy  y  groes,  neu  trwy 
abertbu  ei  ban  drostynt  ar  y  groes.  Nid 
gwneutbur  yr  luddewon  yn  Gbnedloedd,  na'r 
Cenedloedd  yn  luddewon,  ond  creu  y  ddau 
ynddo  ei  bun,  fel  eu  pen  cyffredin,  yn  un  dyn 
ne^ütfddy  gan  wneutbur  beddwcb.  Maent  fytb 
i  gyd-ymbortb  ar  yr  un  abertb,  fel  yr  acbos 
baeddianol  ac  effeitbiol  o'u  cymod  tragy wydd- 
ol  à  Duw,  ac  â*u  gilydd. 

DISANCTAIDD,  (di-sanctaidd)  ansanct- 
aidd,  aflan,  balogedig,  beb  sancteiddrwydd, 
ysgeler.  Y  gair  Gr,  avoato^:,  a  gyfieitbir  di- 
sanciaidd  yn  1  T)m.  1.  9.  a  gyfieitbir  annuunol 
yn  2  Tim.  8.  2. 

DISËRCH,  (di-sercb)  digariad,  diboffder, 
angbu.— *  Yn  ddisercbFi'r  rbai  da,'  (2  Tim.  3. 3.) 
sef  yn  Hawn  o  gasioeb  atynt,  a  gelyniaeth  yn 
eu  berbyn.  Gan  nad  ydynt  yn  caru  daioni,  nis 
dicbon  iddynt  gam  y  rhai  da^  sef  y  rbai  sydd 
yn  caru  ac  yo  gwneutbur  daioni.    Tit  1.  8. 

DISGYN-FA,  (cyn)  Llad.  Desokndo: 
myncd  i  waered,  myned  i  lawr,  dyfod  i  lawr, 
tvnu  i  lawr,  darostwng.  Gen.  11.  6,  7.  a  18. 
2Ì.  Exrfd.  19. 18.  Ezec26.  20.  loan  6. 38. 
lago  1,  17.  a  3.  15.  Mae  dis^fyn  ao  espyn  yn 
eiriau  cyferbyniol,  ac  o  ystyr  wrthwyneb.  *  Yr 
bwn  a  ddisgynodd  yw  yr  bwn  befyd  a  esgyn- 
odd.'  Epb.  4.  10.  *  Efe.  a  ddercbafodd,  betb 
yw  ond  darfod  iddo  befyd  ddisgyn  yn  gyntaf  i 
bartbau  isaf  y  ddaear.'  Yr  oedd  yn  anmbosibl 
i  Grist  ddyrcbafu  beb  ddisgyn;  o  berwydd 
dwyfoldeb  ei  berson,  nid  allasai  fyned  yn  uwcb ; 
nid  oes  dim  nwcb  na  Duw  i  fod :  y  Gobuchaf 
ydyw.  Salm  67.  2.  Gan  fod  y  Salmydd  yn 
priodoli  esgyn  i'r  Arglwydd,  mae  Paul  yn  ei 
eglurbad  arno,  yn  ca^arnbau  fod  byny  yn  ar- 
wyddo iddo  ddisgyn  yn  gyntaf,  ac  onide,  nas 
gallasai  esgyn  fod  yn  briodol  iddo.  *  Yr  bwn 
a  ddisgynodd  i  bartbau  isaf  y  ddaear,'  sef  i'r 
grotb,  ao  i'r  bedd,  *  y w  yr  bwn  a  esgynodd 
goruwcb  yr  boll  nefoedd.'  Salm  63«  9.  a  130. 
15.  Disgynodd  i'r  partbau  isaf,  fel  na  byddai 
neb  mor  isel  mewn  trneni  iel  naa  gallasai  eu 
bacbnb ; — esgynodd  fel  cynrycbiolwr,  nen  ber- 
son cyflfredin,  yn  wyneb  yr  boll  rwystrau.  o^dd 
ar  ffordd  y  rbai  yr  oedd  efe  yn  eu  cynr j  cfcioli, 
ac  a'u  symudodd  q^^px  eu  ffordd.    Yi^  p^^d  y 


DI8 


412 


DIS 


ddeddf  jnei  gofjnion  a*i  melldithion ;  yr  oedd 
holl  allaoedd  y  tywyllwch ;  a  holl  nerth  angeu 
ar  en  ffordd ;  yn  ei  esgyniad  symndodd  hwynt 
oil,  ac  a  agorodd  ffordd  i  fvwyd  iddynt.  loan 
6.  38.    RW.  10.  7. 

Mae  Duw  yn  di^yn,  neu  yn  dyfod  i  lawr, 
pan  y  byddo  rhyw  arwydd  gweledig  o'i  bres- 
enoldeb  yn  symnd  tnaVddaear ;  (Exod.  19. 18. 
Lnc  3.  22.)  nea,  pan  mae  yn  dangos  trwy  ei 
weithredoedd  ei  K)d  yn  sylwi  ar  bethau,  ^mègys 
ar  bechodau  iV  cospL  Gen.  11.  7,  a  18.  21. 
Salm  144.  5.  Mae  hyn  yn  cael  ei  bnodoli  i 
Dduw,  fel  llawer  o  beuan  eraill,  oddiwrth  ddnll 
dynion ;  ond  nid  oes  na  diaeyn  nac  esgyn  yn 
briodol  i'r hanfod  dwyfol,  yrnwn  sydd  yn  Hen- 
wi  pob  man  ar  nnwaith. 

DISIGL,  idi-sigl)  diysgydwad,  digryn.—'Ei 
galon  sydd  adisigl,  yn  ymddiried  yn  yr  Ar- 
glwydd.'  Salm  112.  7.  '^'^b  ITÌÌ  JBi  gahn 
sydd  teedi  ei  phnrotoi  yn  yadam)  Y  mae  wedi 
ei  pharotoi  &  chademid,  trwy  ymddiried  yn  yr 
Arglwydd,  rhag  ofh  cbwedi  ddrwg".  Ni  ddi- 
chon  dim  ^adamhan  calon  dyn  yn  wirioneddoly 
ond  ymddiried  yn  yr  Arglwydd  lean,  yn  yr 
hwn  y  mac  pob  cyflawnder  o  ras  a  chademid, 
i  achub,  cynorthwyo,  a  gwaredu,  y  sawl  a  ym- 
ddiriedant  ynddo. 

'  Daliwn  gyffes  ein  gobaitb  yn  ddisigl.^  Heb. 
10.  23.  Cyffes  ein  gobaith,  sef  ein  ffydd'  fel  yr 
achos  a  sylfaen  ein  gobaith — cyffes  ein  gobaitli, 
sef  ein  haddefiad  cyhoedd  o  grefydd  Crist,  ei 
hegwyddorion  sylfaenol,  a'n  crediniaeth  o 
honynt — yn  ddisigl  {axXivrj)  yn  ddigloffni,  yn 
ddiamheuaeth,  yn  ddiwyro  i'r  naill  Jaw  na*r 
llalJ,  yn  gadam,  yn  ddidynn  yn  ol ;  ond  gy da 
Ilawn  sicrwydd  o  wirionedd  yr  efengyl ;  gyda 
chwbl  ymroddiad  i  lynu  wrtbi,  yn  wyneb  pob 
gwrthwynebiadau,  gyda  ffyddlonrwydd  a  di- 
wydrwydd  hyd  y  diwedd. 

'Gan  ein  bod  yn  derbyn  teyrnas  ddisigl.' 
Heb.  12.  28.  '  Gan  ein  bod  yn  cymered  attom 
tyrnas  ni  ellir  'y  scydwyd.'  W.  S.  Teyrnas 
Crist,  a  goruchwyliaeth  yr  efengyl  o  honi; 
mae  hon  i  barbau  yn  ddisigl  hyd  ddiwedd 
amser.  Y  mae  holl  deyrnasoedd  mawrion  y 
ddaoar  wedi  cu  siglo,  eu  dryllio  yn  d daman ; 
le,  llawer  o  honynt  wedi  eu  cwbl  ddiddymu  yn 
drapjywydd.  Ond  am  y  deymas  hon,  nis  gellir 
ei  siglo  raeẃn  un  ystyr,  na  thrwy  unrhyw  fodd- 
ion.     Nid  ydyw  yn  ddarostyngedig  i  un  math 

0  ddirywiad  tufewnol,  na  goresgyniad  allanol. 
Y  mae  ei  sylfaen  yn  gadarn  yn  nhragywyddol 
arfaeth  Duw;  ei  rheolau  a'i  chyfreithiau  yn 
uniawn  ;  ei  brenin  yn  anfarwol,  yn  anorchfygol, 
ac  yn  hollalluog ;  a*i  holl  ddeiliaid  yn  anfarwol 
ac  yn  anorchfygol,  ynddo  a  thrwyddo,  Teb- 
ygol  fod  hyn  yn  cael  ei  briodoli  yn  y  fan  yma 

1  deymas  Crist,  yn  fwyaf  neillduol,  mewn  cyf- 
erbyniad  i'r  oruchwyliaeth  luddewig,  yr  hon  a 
siglwyd  ac  a  symudwyd  gan  Ddnw  ei  hun ; 
ond  mae  goruchwyliaeth  yr  efengyl  yn  ddisigl 
ac  yn  ddìgyâiewid ;  ni  fydd  un  dull  na  threfn 
^tffdl  9^  çi  deymas  hyd  ddiwedd  y  byd.    Ys- 


gydwyd  nefoedd  a  daear  y  byd  Paganaidd  ei- 
Inn-addolgar ;  yagydwir  nefoedd  a  daear  y  byH 
tfnghristaidd ;  ond,  er  cymaint  o  elyniaeth  sydd 
yn  ei  herbyn  yn  y  byd,  mae  teyrnas  Crist  yn 
ddisigl. 

DISODLI,  (di-sawdl)  diwadnu,  cjwcithio 
tanodd,  dadyrachwelyd.  Gen.  27.  36.  Jer. 
9.  4. 

DI8PER0D,  (dispar)  Llad,  Erro  ;  crwydr, 
cyfeiliom.     Mat.  18.  12. 

DISTADL,  (ystadl)  8a!w,disenw,  dibris,  dir- 
mygus,  diystyr. — 'Pethau  distadl  y  byd,  a 
phethau  dirmygus,  a  ddewisodd  Duw.'  1  Cor. 
1.28.  *  Pethau  gwaelion  y  byt'  W.S.  Gr. 
o^eyiyç,  diachyddittethy  diwelygordd,  diedrif.  V 
mae  Duw  wedi  dewis  y  cyfryw  rai,  nad  oedd 
na  mawredd  na  theilyngdod  yn  perthyn  iddynt, 
o  ran  mawredd  eu  hachau,  na  daioni  en  teidian ; 
ond  rhai  gwael,  distadl,  dienw,  digyfrif  yn 
mhiith  dynion ;  fel  na  orfoleddai  nn  cnawd  ger 
ei  fron  ef;  ond  y  byddai  y  clod  yn  gwbl  i 
Ddnw,  a'i  ras  rhad  anhaeddianol. 

DIST-IAXJ,  (di8)trawst  ceibr.— *Ein  distiaii 
sydd  ffynidwydd.'  Can.  1.  17.  Y  tŷ  yw  jr 
eglwys  yma  yd  y  byd,  yn  ei  haclodan,  ei 
gweinidogion,  a'i  hordinhadau.  Heb  bender- 
fynu  yi  neillduol  beth  sydd  i'w  ddeall  wrth 
symerau,  a  diitiau  y  tŷ  hwn,  canys  nid  yvr 
awdwyr  yn  cytuno,  gallwn  gasglu  oddiwrth  y 
geiriau  fod  yr  eglwys  yn  säcilad  ogoneddns 
gadarn,  barhaus.  Mae  y  sylfaen  yn  gadarn, 
mae  y  meini  ar  y  sylfaen  yn  fywiol ;  eu  htiti- 
deb  a'n  gilydd  yn  ddiwaban ;  mae  yr  adeiiad 
yn  mhob  rhan  o  honi  yn  cydgynal  eu  gilydd  ar 
y  sylfaen.  Mae  y  weinidogaeth  ynddi  a'r  or- 
dinhadau,  yn  sicr.o  barhau,  er  i'r  gweinidogion 
feirw  yn  olynol.  Mae  y  cedrwydd  a'r  ffyni'l- 
wydd  yn  brcnau  parhaus,  diddarf#d ;  fellr  niae 
gweinidogaeth  yr  eglwys  a'i  ordinhadan;  ie,  ei 
holl  aelodau.  loan  11.  26.  I  Brcn.  0.  9,  îfi. 
a  7.  12.  a  10.  27.  1  Tim.  3.  15.  Heb.  3.  H 
2  Tim.  2.  19.  1  Cor.  6.  19.  Epb.  2.  20,  22. 
Salm  52.  8.  a  92. 13. 

DISWYDD-0,  (di-swydd)  un  heb  swydd 
ganddo,  un  wedi  colli  ei  swydd.  2  Brcn.  -28. 
5.  2  Cron.  36.  3. — *Ac  wedi  ei  ddiswyddo  eC 
Act.  13.  22. — xai  fieraimjffac  awrov,  vfedi  ei  w- 
mud, — *Ac  yn  ol  ysmuto  ev.'  W.  S.  Y  gair 
a  arwydda  symud  o  swydd,  neu  o  fywyd,  neu 
o'r  naill  fan  i.fan  arall.  Act.  7.  16. '  Heb.  11. 
Ô.  Oblegid  ei  anufudd-dod  i  orchymyn  Dnw, 
y  cafodd  Saul  ei  ddiswyddo  o  fod  yn  frenin, 
a'i  symud  oddiar  y  ffordd  trwy  farwolaeth.  Bu 
farw  o  dan  arwyddion  trymion  o  anfoddlon- 
rwydd  Duw.  Er  i  Dafydd  ei  olynwr,  gael  ei 
geryddu  yn  llym,  eto  ni  chafbdd  ei  ddiswyddo. 
Yr  oedd  calon  Dafydd  yn  union  gyda'r  Ar- 
glwydd, er  ei  wendidau,  ond  yr  oedd  Saul  yn 
dwyllodras  a  gŵyrog  yn  y  cwbl,  ac  ar  y  gorea. 
DISYFYD,  (syd)  diatreg,  dirybydd,  disym- 
wth,  diymaros. — *Ac  yn  ddisyfyt  yd  euth  sain 
o'r  nev.'  Act.  2.  2.  a  16.  26.  2  Thes,  2.  2. 
W.S. 


DIW 


413 


DIW 


DISYMWTH,  (di-«ymwth)  disyfyd,  diswta, 
dirybndd,  ar  fiya,  tftlmyrth. — *  Dinyatr  disym- 
wth,  scf  dinystr  bnaD,  anysgwyliadwy.  1  Thek. 
5.  3.  Dywedir  am  y  cyntaf  ac  ail  ddyfodiad 
yr  Ai^lwydd,  ei  fod  yn  ddisymwth ;  sef  yn 
anysgwyliadwy,  gan  na  byddo  dynion  yn 
lueddwl  am  dano,  nac  yn  ymbarotoi  i'w  gyfar- 
fod  a'i  roesawi.     Mai.  3.  1.     Mat  24.  44,  60. 

DISYNWYR,  (di-synwyc)  diddeall,  ynfvd, 
ffol,  diystyriaeth,  difeddwl.  Diar.  9,  16.  a  Ì2. 
II. 

DIWAHARDD.     Act  18.  31.     Edr.  Qwat 

UARDD. 

DIW  AIR,  (gwair)  dihalog,  dilwgr,  par.  1 
Pedr  3.  2. 

DIWALL-U,  (di-gwall)  holaeth-lawn,  gor- 
llawn,  diamdlawd,  fflwcb«  cyilawn,  di-eisiau,  di- 
ffODoi.  Salni  6«.  12.  Diar.  19,  23.  Hag.  1. 
6. — *  O  Iftfur  ei  enaid  y  gwel,  ac  y  diwellir.' 
Esa.  53.  11.  Bti  enaid  Crist  mewn  llafur, 
a  bu  hefyd  mewn  tristwcb  dirfawr,  mewn 
ymdrecb,  yn  y  pwU  isaf ;  mewn  tywyllwch  yn 
y  dyfhderau.  '  Mae  dy  ddigofaint,*  medd  ef 
with  y  Tad,  'yn  pwyao  arnaf;  ac  â'tb  boll 
donan  y'm  cystuddiaist  Fy  enaid  a  lanwyd  o 
dinderaa."  Salm  88.  3,  6,  1.  Nid  aeth  y 
Hafor  caled  bwn  yn  ofer ;  nid  yn  ofer  ac  am 
(Idim  y  irenliodd  ei  nertb.  OV  llafur  hwn 
gwel  ffrwytb  yn  ei  dderchafiatl  aU  ogoneddiad 
ei  Imn  ;  yn  ngbyfiawnl^ad,  sancteiddiad,  a  go- 
•îoneddia'd  tyrfa  ddirifedi  o  becbadiiriaid.  Gwel 
bawb  y  dyoddefodd  drostynt  mor  sanctaidd,  ac 
mor  ddedwydd  ag  y  dymunai  eu  bod ;  ond"  ni 
wei  neb  end  y  rbai  y  bn  ei  envid  mewn  llafar 
drostynt  Bu  y  llafur  yn  fawr  ta  hwnt  i  ara- 
l^yffred  neb  end  yr  bwn  a  ddyoddcfodd ;  ond 
I'ydd  y  ifrwytb  yn  gyfatebol.  Ei  bobl  dlodion 
licifvd  a  fwytánt  o  ŵwyth  ei  ddwylaw  ef,  ac  a 
ddiwellir.     Salm  22.  20.     Mat  5.  6. 

DIWEDD-AF-ARn-IAD,  (diw)  terfyn,  dy- 
Wn,  pen,  gorphcn,  ffin.  Arwydda  wèithiau  y 
rhan  olaf  o  ryw  yspaid  a  amser.  Mat  28.  1. 
— *A'i  ddiwedd  fydd  trwy  lifeiriant :'  Dan.  9. 
-'6,  sefi  cyflawnir  distryw  hollol  y  genedl,  fel 
K'»iadwriaetb,  a  dinystr  Jerusalem,  fel  ei  pbrif 
ddinas,  trwy  farnetligaetbau  ofnadwy  ac  an- 
wrthwynebol. 

*  Diwedd  pob  cnawd  a  ddaetb  ger  fy  mron.' 
Gen.  6.  13.  Sef,  mae  amser  dinystr  yn  agos. 
Amog  8.  2.  Jer.  51.  13.  Ezec.  1.  2,  3,  6.-^ 
^ae  yr  Arglwydd  yn  cael  ei  alw  *  y  diwedd.' 
Dat.  21.  6.  Y  mae  efe  yn  arcs  yn  dragywydd ; 
,  efe  yw  dyben  pob  peth ;  ac  efe  y w  perffeitbiwr 
y  cwbl,  yn  dwyn  boll  fwriadau  mawrion  y  Duw- 
<iod  i  gyfawn  berffeithrwydd.  *  Bydd  efe  yn 
iWyddanwch  tragywyddol  i'w  bobl,  wedi  i  bob 
p€tb  arall  ddarfod.  Diwedda  y  cwbl  trwy 
l^^rtbol  weitbrediad  ei  alia  a'i  ras,  yn  ei  ogon- 
^Uìt  a'i  dderchafiad  ei  bun,  a  dedwyddwcb  tra- 
gywyddol ei  bobl  ynddo  a  chydag  ef.  Edr. 
Alpha,  Dechrku. 

'Fyddgyda'rdiweddaf.'  Esa.  41.  4.  Mae 
y  Daw  mawr,  yr  hwn  ydy w  y  oyntaf,  wedi 


rhoddi  bod  i  greaduriaid,  y  rbai  sydd  yn  ol  ei 
ewyllys  a'i  drefh  i  barban  byth  :  ond  yr  bwn  a 
roddodd  ddecbrcuad  iddynt,  a  fydd  bytb  gyda 
hwynt,  yn  eu  cynal  ac  yn  eu  trefnu,  yn  ol 
boddlonrwydd  ei  ewyllys  ei  hun.  Nis  gallant 
fod  hebddo,  nac  yn  anddibynol  arno,  nac  heb 
ei  lywodracth  arnynt  Bydd  gyda'r  diweddaf 
o'i  bobl,  ac  yn  wyneb  y  gelyn  diweddaf,  yn 
ddiflino  ac  hpb  ddifFygio.  Parba  ei  amynedd, 
ei  ras,  a'i  drugnrcdd,  a  arwydda  ei  bresenoldeb 
gyda  phawb  o'i  bobl,  o'r  dcchreu  byd  y  diw- 
edd, Y  mae  efe  yn  llenwi  yr  yspaid  rliwng  y 
decbreu  a'r  diwedd.  -Y  mae  efe  beb  ddechreu 
ei  bun,  o'r  decbreu  byd  y  diwedd,  a  byd  byth 
beb  gyfnewidiad. 

*  Crist  yw  diwedd  y  ddcddf,  er  cyfiawnder  i 
bob  un  a'r  y  rbai  sydd  yn  credu.'  Rhuf.  10.  4. 
Crist  y  w  reA«c,  eyfeiriàd  y  gyfraitb  ;  ato  ef  yr 
oedd  yr  boll  abertbau  a'r  gosodiadau  luddewig 
yn  cyfeirio  ac  yn  cyfarwyddo  pecbadiiriaid. 
Neu,  yn  liytracb,  Crist  yw  perffeithiud  y  gyf- 
raitb. *  I  )iwedd  y  gorchymy n  y w  ctiriad,'  <kc. 
sef  perffeithiad  a  cbyflawniad  y  gorcbyniyn.  I 
Tim,  1.6.  Y  mae  Crist  yn  berffaitb  yr  liyn  y 
mae  y  gyfraitb  yn  ei  ofyn.  Y  mae  efe  wedi  ei 
chyflawni  yn  hollol  ac  i'r  perffeitbrwydd  mwy- 
af.  Nid  oedd  ganddi  ofyniad  nad  atebodd  efe 
iddo,  yn  ei  ufudd-dod  ac  yn  ei  farwolaeth. 
Nid  ei  dyddimu  a  wnaeth,  ond  ei  chyflawni ; 
a  thrwy  íiyny  ei.chadarnban  a'i  banrhydcddu 
i'r  gradd  eitbaf.  Gan  iddo  wneutbur  liyny  yn 
enw  a  tbros  ei  bobl,  fel  eu  cynrychiolwr  a'u 
meichniydd,  mae  yn  *  ddiwedd  y  ddedclf,  oi* 
cyfiawnder  i  bob  un  a'r  sydd  yn  credu'  ynddo. 
I  mddengys  yn  amlwg  oddiwrth  Rbuf^  10. 5,  G. 
mai  hyn  yw  ystyr  y  geiriau.  Mae  yr  apostol 
yn  gwabaniaetbu  rbwng  y  cyfiawnder  sydd  o'r 
ddeddf  a'r  cyfiawnder  sydd  o  ffydd.  *  Y  dyn 
a  wnel  y  petbau  hyn,'  medd  Moses,  '  a  fydd 
byw  trwyddynt'  Y  mae  pob  dyn,  ond  y  dyn 
Crist  Icsu,  heb  wneutbur  y  petbau  hyn ;  am 
hyny,  nis  dichon  iddo  fyw  trwyddynt.  Y  mae 
Cnit  wedi  gwnenthur  y  petbau  hyn  yn  ber- 
ffaith  ac  yn  gyflawn ;  am  hyny  mae  ganddo 
gyfiawnder  cyfatebol  i'r  ddeddf;  nis  gallodd 
ofyn  chwaneg  nag  oedd  ganddo  i'w  roddi.  Y 
peth  yw  Crist  ynddo  ei  bun,  o  rao  perffeitb- 
rwydd ei  ufudd-dod  a'i  aberth,  mae  efe  hyny 
i'r  rbai  sydd  yn  credu  ynddo,  yr  un  fath  a  pbe 
buasentwedlcyflawniy  ddeddf  yn  eu  personau 
eu  hunain.*  Y  mae  cyfiawnder  y  ddeddf  yn 
cael  ei  gyjlawni  ynddynt.  Rhuf.  8.  4.  Os 
bydd  cyfiawnder  y  ddeddf  vn  cael  ei  gyflawui, 
dyna  ddiwedd  a  pherffeithrwydd  y  ddeddtl 
Cyfiawnder  y  ddeddf  wedi  ei  gyfiawni,  yw 
gwneutbur  y' petbau  y  mae  hi  yn  eu  gofyn  yn 
gyflawn.  Y  mae  yn  hollol  anmbosibl  i  byn 
fyth  gael  ei  wneutbur  ynom  ni  ond  trwy  flfydd 
yn  Nghrist — to  dtxatwrxa — ruo  vofiou — nXy^pat^^r^ 
— ev  o/^tv — y  cyfiawìÂer — ij  ddeddf — yn  gyf- 


•  XJt  î'e^^Ç  Idem  »lt  quod  ^^««"'«^íÇ  een  '^T^pt^^CC 
I  Tim.  1. 5.  ut  qni  credit  In  euni  ro  pntetar  jaatus  a  Deo  pe- 
rinde  aeai  totam  legem  ImplOTerlt.    Vatftb. 


DIW 


414 


DIW 


lawn — ynom  »f.  Rhyw  drefn  ryfedd  yw  hon, 
svdd  yii  dyogelu  y  pechadur,  yo  derchafu  y 
gyfraith,  &'r  hwn  a'i  rhoddodd,  aV  Cyfryngwr 
hefyd,  yr  hwn  a'i  cwblhaodd  i'r  gradd  eithaf. 
Mat  5.  17.  Gal.  3.  19,  24.  Rhuf.  3.  31.  a  5. 
20.  a  8.  4.  Col.  2.  14.  Act  13.  38,  39. 
•  *Ac  a  saif  yn  y  diwedd  ar  y  ddaear.'  Job 
19.  25.  'Ac  y  cyfodir  o'r  diwedd  ar  y  ddaear.' 
Dr.  M.  Y  rnao  y  geiriaii  yn  cjnwya  tystiolaeth 
ragorol  am  berson  a  swydd  y  Cyfryngwr,  ac  o 
íTydd  Job  ynddo.  •  Mi  a  wn  fod  fy  Mhrynwr 
yn  fy w.'  Fy  Mhrynwr,  "iijA^W ^^  berthyn- 
y^*  fy  nghyfathrachiOTf  fy  rkyddhawr.  Mi  a 
wn  ei  fod  yn  bresenol  yn  fyw,  aef  ei  fod  yn 
Ddiiw  tragywyddo!,  yn  fyw  ertragywyddoldeb 
ynddo  ac  o  bono  ei  bun,  ac  y  bydd  byw  bytb. 
'Ac  y  saif  yn  y  diwedd  ar  y  ddaear.^  Y  mae 
\  irwahanol  ddehongliadaa  yn  cael  eu  rboddi  i'r 
«rciriau.  Rbai  a*n  priodolant  i  gnawdoliaetb 
yr  Arglwydd  lesu :  Mi  a  wn  ei  fed  yn  fyw  fel 
Duw  yn  bresenol:  mi  wn  hefyd  y  saif  fel  dyn 
ar  y  ddaear,  yn  y  diwedd.  Eraill  a'u  priodol- 
ant i'w  adgyfodiad,  canys  y  gair  Heb,  cm  a 
arwydda  cyfodi^  yn  gystal  a  sefyll.  'Erailra'n 
cymhwysant  i*r  adgyfodiad,  a'r  fern  ddiweddaf, 
pHn  y  saif  Criftt  "i^y  ^J  uwchlaw  y  lltoch,  yn 
tiiddugoliaethus  ar  y  ddaear.  Ond  gan  fod  y 
golygiffdftu  hyn  oil  yn  gytan  a'u  gilydd,  ac  yn 
wirioneddau  diambeuol,  a'r  naill  yn  cynwysy 
Hall,  pa  raid  cyfyngu  y  geiriau?  Yr  oedd  yn 
rliaid  iddo  ymgnawdoli  a  marw,  ac  onidô  nis 
gallasai  adgyfodi ;  yr  oedd  yn  rhaid  iddo  ad- 
gyfodi  ei  hun,  onidc  nis  gallasai  adgyfodi  y 
raeirw  a'u  barna :  ond  gan  ei  fod  wedi  ym- 
gnawdoli a  marw,  ac  adgyfodi,  adgyfyd  ei  bob! 
hefyd  yn  y  diwedd ;  saif  y  diweddaf  (fel  y 
gellir  cyfieithu  y  geiriau)  yn  fdddagoliaethcs 
ar,  nen  uwchben  y  ddaear,  a'i  holl  breswylwyr, 
yn  anfeidrol  dderchafedig  fel  barnwr  pawb,  ac 
a  sefydla  eu  cyflyrau  yn  ddigyfnewid  byth. 
Mae  yr  ystyriaeth  hwn  yn  sirioli  Job  dan  ei 
holi  gystuddiau,  yn  wyneb  holl  gam-gyhudd- 
iadau  ei  gyfeillion.  Gyda  llawn  sicrwydd  ffydd 
mae  yn  ei  alw  Fr  Mhrtnwr,  ac  edrych  arno 
trwy  ffydd  yn  fuddugoliaethus  ar  bob  gelyn,  ar 
angen  a'r  bedd,  ac  yn  effeithio  trwy  bryniad, 
a  thrwy  nerthol  weithrediad,  waredigaeth  dra- 
gy wyddol  i'w  bobl  gystnddiedig.  Gen.  3.  16. 
a  22.  18.  loan  6.  22-29.  Judas  14.  12.  Dat 
19.  10. 

Ml  wn  fod  fy  Mhrynwr  yn  fyw, 

Ac  yr  esgyn  yn  y  diwedd  ar  y  ddaear; 

Ac  wedl  Vr  aflechyd  ddyatrywio  fy  xwlupoeD, 

Y  caf,  yn  fy  nghnawd,  wded  I>uw.— JI  M.  Ûood. 

*  Yn  niynegi  y  diwedd  o'r  dechrenad.'  Esa. 
36. 10.  Y  mae  y  Dnw  mawr  yn  honi  hyn  fel 
yn  unig  yn  briodol  iddo  ei  hun,  ac  yn  dangos 
ei  ragoroldeb  ar  bawb  eraill.'  •  Duw  ydwyf, 
ac  heb  fy  math,  yn  mynegi  y  diwedd  o'r  de- 
chrenad, ac  er  cynt  yr  hyn  ni  wnaed  eto ; 
yn  dywedyd,  Fy  nghynghor  a  saif,  a'm  holl 
cwyllys  a  wnaf.  I  wybodaeth  y  Duw  mawr 
nid  oes  pethau  i  ddyfod,  nac  wedi  myned 
^eibip;  er  eu  bod  felly  o  ran  ei  arfiaeth,  ei 


drefoiad,  a'i  weithrediad.  Y  mae  holl-wybod- 
aeth  Duw  yn  cynwys  pob  peth  ar  nnwaitb, 
gyd  a'r  manylrwydd  mwyaf.  Os  ydy w  ef  yn 
adnabod  ei  hun  yn  holl  berffeithrwydd  ei  ban- 
fod,  a  dyfnderoedd  ei  arfaeth  a'i  gynghor,  nid 
y w  gwybod  am  greadunaid,  er  mor  itneirif,  yn 
eu  holl  amry  wiaeth,  eu  irhy wogaethan,  a'u  hani- 
gylcbiadan,  ond  peth  bychan  iddo.  Y  mae  v 
diwedd  yn  gystal  a'r  dechrenad  yn  ngdynghor 
Duw;  ac  yno  y  mae  pob  peth  yn  eu  cychwyn- 
iad^  eu  cysylltiad  a'u  gilydd,  en  heffeithiau  a'n 
dybenion,  wedi  eu  trefiiu  ganddo;  yr  un  petb, 
gan  hyny,  yw  iddo  wybod  y  diwedd  o'r  de- 
ohreu ;  ac  as  yw  yn  ci  wybod,  dichon  ei  fyneyi: 
yr  hyn  nis  gall  neb  arall,  ond  yr  amlygo,  Duw 
iddo.  Salm  33.  11.  Diar.  19.  21.  a  21.  80. 
Esa.  41.  22,  23.  a  43.  12.     Dat  1.  8. 

*Ac  a  welsoch  ddiwedd  yr  Arglwydd.'  lago 
5.11.  Gwelsoch,  neu  gwyddoch  trwy  ddar- 
llen,  yr  b&nes  am  Job  a'i  ddyod(]efiadau,  pn 
fath  ddiwedd  grasol,  dedwydd,  a  gogoneddu8,a 
roddodd  yr  Arglwydd  iddynt  oil.  Yr  un  yw 
yr  Arglwydd  etp:  *  tosturiol  iawn  yw  yr  Ar- 
glwydd a  thrugarog  •'  efe  a  wared  yn  y  diwedd 
mewn  dull  addas  iddo  ei  hnn,  yn  effeithiol,  yn 
rasol,  ac  yn  gyflawn. 

'  Unwaith  yn  niwedd  y  byd.'  Heb.  9.  26. 
Nid  arwydda  y  gair  byd  yma  y  byd  aylweddol, 
ond  mae  yn  golygu  trefniadau  a  goruchwyl- 
iaethau  Duw  yn  y  byd.  Yn  niwedd  y  by«l, 
gan  hyny,  a  arwydda  yr  un  peth  ^a'r  trofniad 
neu  yr  oruchwyliacth  ddiweddaf  yn  y  byd.  Yn 
nechreu  hon  yr  ymddangosodd  Cri^t  *  i  ddileu 
pechod  trwy  ci  aberth  ei  hun.'  Y  mae  de- 
chrenad a  diweddiad  yr  oruchwyliaetb  yn  cael 
eu  galw  wrth  yr  un  enw;  canys  nid  yw  ond  un 
tynihor  cyflawn.  Mat  28.  20.  Pa  faint  byn- 
ag  a  ddichon  y  byd  barhau  yn  ol  hyny,  bu 
ymddangosiad  Crist  yn  nghychwyniad  y  tyin- 
bor  diweddaf  o  ymddangosiad  gras  Duw  tuag 
at  ei  eglwys. 

.  Y  rbai  cyntai  fy<ldant  ddiweddaf.'  Marc 
10.  31.  Llawer  o'r  rhai  cyntaf  mewn  breintiaa 
ac  ymddanyosiadau  yma  yn  y  y  byd,  a  fyddant 
yn  hollol  amddifad  o  wir  ras  a  sancteiddrwydd ; 
ac  yn  olaf,  sef  yn  fwy  truçnus  na  phawb  yn 
nydd  y  fam.  Yr  oedd  yr  luddewon  yn  gyntaf 
yn  nghariad  Duw,  ac  yn  y  mwynhad  o  freint- 
iau  ysbrydol;  ond  eu  hannghrediniaeth  a'ti 
hannuwioldeb,  a'n  cam-ddefnydd  o  bonynt,  a'u 
gwnaethant  yn  olaf;  a'r  Cenedloedd,  y  rhai 
oeddent  olaf,  trwy  alwad  grasol  Duw,  a  ddaetb- 
ant  yn  flaenaf  Bu  y  Cenedloedd  yn  hir  yn 
ddiweddaf;  ond  yn  awr,  er  ys  oesoedd  a  a«th 
ant  heibio,  hwÿ  yw  y  blaenaf  mewn  breintiau, 
mewn  gwybodaeth  a  dedwyddwch.  Dedwydd 
fydd  yr  amser  pan  y  cafFo  yr  hen  Inddewon  eu 
dwyn  i'w  hen  flaenoriaoth  ;  ac,  ar  yr  un  pryd, 
na  chaffo  y  Oenedloedd  eu  tori  ymaith. 

DIWEDDAR.    Edr.GwLAw, 

DIWRAIDD-EIDDIO,  (gwraidd)  dadblanu, 
dadwreiddio. — ^Diwreiddio,  pan  y  priodolir  i 
ddyn,  cenedl,  neu  bobio^dd,  a  arwya44  »Q  di- 


DIW 


415 


DIW 


nystr  cjÛBmn^  dychrynlWd.  Deot  28.  63.  1 
Bren.  14.  15.  Salm  52,  5.  a  101.  8.  Mat. 
15.13.     JadA8l2.    . 

DIWRNOD,  DIWARNOD,  (diw-arnod) 
dydd,  dwthwn,  dvddgwaith ;  jspaid  o  ameer 
terff nedig  gan  Ddaw,  ond  anbyabyB  i  ni  nes  y 
delo.     Zech.  14.  7. 

Nid  J  bore  y  mM  ^ánmol  ddwrnod  teg.    Dtar, 

•  DiwTDod  yr  Arglwyd ;' — amsèr  gosodedig 
gao  yr  Aiglwydd  i  gwblhan  rhy w  waith,  megys 
cospi  a  dyfetha  el  elynion,  a  phobl  ragrithioL 
Esa.  13.  6.  a  34.  8.  £zec.  30.  2.  Joel  1.  15. 
a  2.  2. — '  Diwrnod  cymeradwy  gan  yr  Ar- 
glwydd  :*  Esa.  58.  5.  diwrnod  wedi  ei  dreulio 
mewD  gwaitb,  ac  mown  modd  cymeradwy  gan 
yr  Arglwydd. 

'  Uyd  ddwy  fil  a  thri  chant  o  ddiwrnodan, 

?na  y  purir  y  cyBegr.'    Dan.  8j  14.     Y  mae  y 

geirian  yn  ateb  an  aanct  i  ymofyniad  nn  arall. 

*  Pa  byd  Y  bydd  y  weledigaetb,  y  cymerir  ym- 

aitb  yr  offrwm  gwastadol,'  (nidyw  y  gair  am  yn 

vr  iaith    wreiddiol)  'a  cbamwedd  anrbaitb  i 

roddi  y  cysegr  a'r  lla  yn  satbrfa  ?'   Yr  ateb  yw, 

'  hyd  ddwy  til  a  thri  chant  o  ddiwrnodan.*     Y 

mae  yn  ddiamea,  fod  y  diwmodan  iV  dealL  yn 

iaiih  y  prophwydi  am  flynyddoedd:  dwy  fil  a 

thri  chant   o   ddiwrnodau,  gan   hyny,  ydyw 

dwj  fil   a   thri  chant  o  fiyoyddoedd.     Y  mae 

yn  anhawdd  nodi  dechrenad  amser  penodol  y 

prophwydi  yn  en  prophwydoliaethan,  hyd  nes 

y  cyflawnir  kwynt,  ac  y  bydd  dygwyddiadau 

yn  dangos  hyny  gyda   sicrwydd.     Y  mae  y 

dysgedigion  yn  amrywio  yn  en  dehongliadau 

oV  geirian  hyn  :  ac  nid  hawdd  y w  penderfynu 

gyda  aicrwydd,  pa  bryd  i  ddechreu  cyfrif  y 

blynyddoedd.     Tebygol  on  bod  yn  cyd-amaeru 

à  1260  o  ddyddian  loan  yn  y  Dadgnddiad,  ond 

ea  bod  yn  dechren  yn  gynt — hwyrach  yn  ne- 

chren  teyrnasiad  Alexander  Fawr,  a  ddarlunir 

yma  dan  lun  bwch  gafr,  yr  hwn  a  darawodd  yr 

hwrdd  aV  ddan  goro  ganddo,  sef  ymerodraeth 

y  Mediaid  a*r  Persiaid.     Aeth  Alexander  dros- 

odd  i  AaU»  A.  H.  3670 — cyn  Crist,  334.    Os 

felly,  y  mae  y  ddwy  fil  a  thri  chant  o  ddyddiaû, 

sef  blynyddocdd,  yn  tynu  at  ddiwedd,  ac  yn 

cydredeg  â  1260  loan.*     Edr.  DroD. 

DÎWYD— RWYDD  (gwyd)  dyfal,  diesgeu- 
H  astud,  manwL  —  •  Bvddwch  ddiwyd  i 
vneathnr  eich  gaiwedigaeth  a*ch  etholedigaeth 
ya  8icr.\  2  Pedr  1,  10.  Y  mae  gaiwedigaeth 
ac  etholedigaeth  yn  weithredoedd  Daw  tuag  at 
eibobl  mewn  perthynas  i*w  hiechydwriaetb, 
*  aV  QaiU  yn  anwahanol  gyaylltiedig  a^r  Hall.  Y 
Que  etholedigaeth  yn  dragy wyddol,  yn  gangen 
0  ar&eth  dragywyddol  Daw,  yn  dewis  ei  bobl 
f\  gariad  aU  ben-arglwyddiaeth  ;  mae  gaiwed- 
igaeth mewn  amser,  yn  gweithreda  taag  at  y 
rbi  a  etholwyd  iV  neiildao  yn  bersonol,  ac 
I  yn  sanctaiJd  i  Ddaw  trwy  yr  efengyl  Mae 
pob  un  o  honynt  yn  sior  ac  yn  ddigyfnewid ; 


*  Uw«l  Syr  iMfto  Kewton,  ao  eigob  Kawton  ar  y  pro- 


*  canys  diediiaras  yw  doniaa  a  galwedigaethan 
Daw  ;'  ond  y  znaent  yn  hoUoI  anadnabyddna  i 
ni,  ond  fel  y  byddo  ein  gaiwedigaeth  yn  eglnro 
ein  fa  etholedigaeth,  ac  effeithiau  a  ffrwythaa 
gaiwedigaeth  ynom,  yn  eglnro  ac  yn  tystio  ein 
bod  yn  alwedigion,  nea  wedi  ufuddhau  i'r  al- 
wedigaeth  nefol  yn  yr  efengyl.  Nid  y  w  y  sicr-* 
wydd  o'r  pethau,  mewn  perthyoas  i  ni  ein  hun- 
ûn,  yn  cael  ei  roddi  i  neb  mewn  diofalwch 
cnawdol,  ond  mewn  diwydrwydd  ysbrydol  a 
pharhans.  Mae  diofalwch  cnawdol,  ynddo  ei 
nun,  yn  gwrth-brofi  ein  gaiwedigaeth ;  y  mae 
pawb  sydd  yn  cael  en  galw,  yn.cael  eu  galw  i 
ddiwydrwydd  ysbrydol,  a  pharodrwydd  i  bob 
gweithred  dda ;  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  yr 
aiwedigaeth  effeithiol  hon,  yn  cenedlu  y  cyfry w 
ysbryd  o  ddiwydrwydd  ffyddlavn  yn  y  rhai  a 
alwyd.  Y  mae  yr  apostol  yn  cymeradwyo  y 
cyfintrw  ysbryd,  ac  yn  annog  pawb  i  barhan  yn- 
ddo hyd  y  diwedd,  er  ea  cadamhad,  en  sicr- 
wydd, a*a  gorfoledd.  Diwydrwydd  {anoodT^) 
a  arwydda  prysardeb,  dyfalwch,  gweithgarŵch, 
difrifwch,  awyddfryd  :  ac  a  arwydda  yma  holl- 
ymegniad  ac  ymro^diad  awyddfrydig,  dyfal,  a 
pharhans  yn  mhethan  Daw,  vn  ddiarbed,  ac 
yn  ddiflino.  Phil.  2.  12.  Rhuf.  9.  11,  IC,  20. 
all.  29,  Tit  2.  14.  1  loan  2.  10,  a  3.  19. 
Salm  119.  165. 

*  Gan  roddi  cwbl  ddiwydrwydd.'  Or.  ukoo- 
OTjv  Tzatrav  nape  iff  eveyxavrec  — *  Stadium  omne 
adinferentes,  vel  sabinferentes,'  Vn  dwyn  i 
mewn  gwbl,  nea  hob  diwydrwydd.  Di>vyd- 
rwydd  yn  mhob  peth,  yn  mhob  ffordd,  bob  am- 
ser ;  diwydrwydd  yn  gochelyd,  a  diwydrwydd 
yn  ymgyrhaedd  at.  wn  fod  Daw  wedi  rhoddi 
i  ni  i^dewidion  mawr  iawn  a  gwerthfawr, 
rhoddwn  ninan  gwbl  ddiwydrwydd  i  gyrhaedd 
a  meddiannn  y  pethau  addawedig.  Y  mae  yn 
anaddas  i  Ddaw,  yn  anffyddlondeb  i  ni  ein 
hunain,  ac  yn  ddiystyrwch  oV  pethau  mwyaf 
eu  gwerth,  i  fod  yn  ddiofal,  yn  ddiawydd,  yn* 
segurllyd,  ac  yn  ddifater  am  danynt.  Nid  am 
ein  diwydrwydd,  ond  yn  rhoddi  cwbl  ddiwyd- 
rwydd y  cawn  hwyat  '  Llaw  y  diwyd  a  gy- 
foetboga;  Diar.  10.  4.  Rhuf.  12.  8, 11.  Heb. 
6.  11. 

DI W  YGIO-I  AD  (di- wyg)  iawniad,  ad-drefn- 
iad,  ad-ffiirfiad ;  gwellhan,  difeio,  adgy wcirio, 
adnewyddu. — *  Hyd  amser  y  diwygiad.'  Hob. 
9.  10, -^-fit'/^pt  xatpou  dtop^wiTeẁÇj  hyd  amser  yr 
adgywtiriad.  Nid  mor  addas,  medd  y  Dr.  Owen, 
y w  y  gair  diwygiad  yma :  nid  diwygio,  nea 
wellhau  yr  addoliad  luddewig  a  wnawd  ;  ond 
ei  osod  yn  gwbl  o'r  neilich^  pan  y  dygwyd  y 
trefniadau  efengyiaidd  i  mewn.  Ond  cyfar- 
wyddodd  a  threfnodd  Daw  bob  peth  yn  yr 
amser  nodedig  hwn,  ac  i  barhan  yn  ddigyfne- 
wid, yn  y  modd  goreu  iV  ogoniant  ei  hun,  ac 
er  iechydwriaeth  dragywyddol  ei  eglwys.  Di- 
wygiad oedd,  08  golygir  ystád  yr  eglwys  yn 
gyffredinol,  trwy*ddwyn  i  mewn  bethan  gwell, 
yn  tueddu  ac  yn  cyfeirio  yn  fwy  uniongyrch  at 
y  dybenion  mawrion  yn  ngolwg  Duw  mewn 


41« 


DOC 


perthynas  iV  ej^lwys,  aM  ogoniant  ei  hun  yn- 
ddi  a  thrwyddi.* 

DIYMGELEDD,  (ymgeledd)  digymhorth, 
difaeth,  digysar. — *  Na  ad  fy  enaid  yn  ddiym- 
geledd/,  Salm  141.  8.  Y  gair  Beb.  XX^y  a 
arwydda  dynqethi,  neu  dywallt  allan  :  Na  ddy-: 
'noetha^  na  ihŷwalit  allan  fy  enaid ;  sef  ymgel- 
edda,  cryf ha,  cysura,  a  chadw  fy  enaid.  Enaid 
diymgeledd,  yw  enaid  dyeithr  i  weithrediadan 
sancUidd  yr  Yabryd  Glan,  yn  cymhwyso  iech- 
ydwriaeth  Crist  iddo.  Y  mae  angen  ymgel- 
edd ar  ein  heneidiau ;  mae  yr  hyn  ^u  hymffel- 
eddai  yn  eifoithiol,  yn  nhrefn  Dnw  yn  Nghnst ; 
cyfranogiad  o'r  cyfiawnder  sydd  ynddo  ef  trwy 
yr  Ysbryd,  yn  unig,  a  wir  yrogeledda  enaid 
pechadur  enog,  halogedig,  a  thruenus.  Enaid 
yn  cael  ei  adael  yn  ddiymgeledd,  sydd  yn  cael 
ei  adael  yn  gwbl  yn  y  cyflwr  tmenns  y  daeth 
iddo  trwy  y  cwymp ;  rhag  hyn  y  gweddia  pob 
dawiol  gyda'r  taerineb  mwyaf,  yn  ddibaid, 

DIYMMOD-I,  (ymmod)  disigl,  diysgogiad, 
anhylythr, — *Byddwch  sicr,  a  diymmod.'  1 
Cor.  15.  58. — *Byddwcb  sicr  a  disigl/  Dr.  M. 
—  'Byddwch  fFurvion  a  diymmoU'  W.  S. 
Byddwcb  sicr,  yri  sefydlog,  yn  ddianwadal, 
yn  boll  bynciaa  atbrawiaethol  y  ffydd,  ac  yn 
eich  ymlyniad  wrtb  Grist,  ac  yn  ei  ffyrdd ;  beb 
hyiiy,  nis  gellwch  fod  yn  helaethion  yn 
ngwaith  yr  Arglwydd,  na  llwyddo  yn  eich  en- 
eidian. 

DIYSGOG-I-OL,  (ysgog)  diysgwydedig, 
sefydlog.  Act  2Y.  41, 

DIYSTYRr-U-WCH,  (ystyr)  diteddwl,  an- 
ystyriol,  dibarcb,  dibwys,  disylw. — *  Lamp  ddi- 
ystyr,'  yw  lamp  ddiddefoydd,  diolew,  dioleu. 
Job  12.  5. — ^*Diy8tyru  cynghor  Duw,'  yw  diys- 
tyru  ei  air,  ei  gyfraith,  athrawiaetb  yr  efengyl, 
yr  boll  addyagiadan  a'r  byfiforddiadaCi  y  mae  y 
Ouw  mawr  yn  rasol  wedi  en  rboddi  i  ni  er  ein 
cyfarwyddyd,  ac  er  em  diogel^cb,  a*n  biech- 
ydwriaetb.  Luc  7.  30.  Num.  15.  31.  Diar. 
1.  25.  a  15.  6.  Esa.  5.  24.  Hos.  4.  6.  Y 
mae  byn  yn  mbawb  yn  arwydd  o  ftolineb,  yn- 
fydrwydd,  a  cbalon-gaiedrwydd ;  ac  yn  gyffre- 
dinol  yn  rhágflaena  dinystr  disymwth  ac  ofn- 
adwy. 

'  Herod  a'i  filwyr,  wedi  iddo  ei  ddiystyru  a'i 
watwar,'  <fec. — *Gan  ddiystyru  gwaradwydd.' 
Luc  Ì23.  11.  Heb.  12.  2.  Y  mae  ymddygiad 
Herod  a'r  milwyr  tuag  at  yr  lesu  yn  amlygu  y 
dirmiyg  mwyaf  a  fedrent ddangos  iddo;  gwisg- 
asant  wisg  glaerwen  am  dano — ben  betb  garp- 
iog,  hwyracb — me^n  gwawd  a  dirmyg,  i'w 
wneutbur  yn  watwargerdd.  Diystyrodd  Crist 
y  gwaradwydd  hwn  ;  nid  ymollyngodd  dano ; 
ni  wnaetb  gyfrif  mawr  o  bono,  mewn  cymbar- 
iaetb  i'r  effeitbiau  gogoneddus  oedd  i  ganlyn 
ei  ddyoddefiadaü  yn  iechydwriaetb  ei  eglwys, 
a  dinystr  ei  gelynion.  Diystyrwyd  ef,  a  diys- 
tyrodd yntau  y  diystyrwcb,  ac  a  orpbenodd  ei 
waith  yn  fuddngoli'aetbus.  

*  úíop^ooff^at^  merito  dlonntar  qute  recta  ad  gnmn 
Boopam  dirigtmtur,  cntn  iUa  antea  «oaem  qaidem,  aed  alnno- 1 
ao  qnodaxn  ambitn,  tenderant.    Beza. 


DO,  (o)  gorair  ;  ie. — 2>o,  a  naddo  ;  sef,  îc, 
a  nagè. 

DOCTOR-IAID.Z/arf, Doctor;   Gr.Stda^- 
xaXoc  (didaskalos)  atbraw,  dyagawdwr.*  Cyf- 
ieitbir  yr  un  gair  Groeg  weitbiau  athraw.  Mat. 
d.  11.  a  10.  24.     Luc  3.  12.     Act  13.  1.     1 
Tim.  2.  7.     2  'jKm,  1.  11. — ^weitbiaa  dysgawd- 
toTy  loan  3.  10. — ^brydiau  eraill,  doctor ^  doctor- 
taidy  Luc  2.  46.  a  5.  17.    Act  6.  34.     Pan  yr 
oedd  lesu  yn  ddenddeng  mlwydd  oed,  cafodd 
ei  rieni  ef  yn  eistedd  yn  ngbanol  y  doctoriaid 
yn  y  deml,  yn  gprrando  amynt  ac  jn  eu  holi 
bwynt — ^neu  yn  ymofyn  &  bwynt    Byr  yw  yr 
banes  a  roddir  am  yr  lesn  yn  ei  ienecctyd ;  yn 
ddeuddeng  mlwydd  oed,  gwelwn  ef  gyda  Mair 
a  Joseph  yn  Jerusalem,  yn  ol  y  gyfraith  :  (Ex.  * 
34.  23.     Deut  16. 16.)  ar  ddiwedd  yr  ẃyl  ym- 
ddangoaodd  yn  y  canol  wrtb  draed  y  doctor- 
iaid, Tie  y  byddai  y  dysgadunaid  yn  arferol  o 
fod.  Byddai  y  dysgawdwyr  yn  eistedd  yn  ban- 
ner cylcb,  tCr  dysgyblion  yn  y  canol,  wrtb  eu 
traed.    Byddai  y  doctoriaid  ar  y  gwylian  ar- 
benig,  yn  arferol  o  ddysgu  y  bobl,  yn  un  o  r»- 
tafelloedd  y  deml,  yn  y  gyfraith,  yn  gyhoedd- 
u&.    Jer.  26.  5,  6,  7,  10.     Yr  oedd  yr  lesuyno 
yn  gwrando,  yn  ateb,  ac  yn  holL     Wrth  y  ' 
geiriau  hyn  gallwn  ganfod  dull  y  doctoriaid  yn 
athrawiaetbu,  sef  eu  bod  yn  egluro  y  gyfraith, 
yn  holi  y  dysgadnr^ac  yn  rboddi  rhyddid  iddo 
ymofyn  â  bwynt  er  ychwaneg  o  hyffbrddiad  ac 
eglurdeb,    Gallwn  fod  yn  sicr  ei  fod  yn  eu 
plith  gyda  phob  gwylder,  gostyngeiddrwydd, 
addfwynder,  a  mwyneidd-dra   perthynol  i'w 
oed.    Yr  oedd  beb  gymeryd  amo  yn  brescnol 
y  swydd  o  fod  yn  /itbraw  yn  gyboeddus  i> 
Dobl.    Diammeu  fod  ei  ymofynion  doeth  à 
bwynt  yn  tueddu  i  eglurhau  y  gwirionedd,  ac  i 
oleuo  pawb  oedd  yn  gwrando.     Eto  ymofyn  yr 
oedd  fel  dysgadur,  ac  nid  fel  dysgawdwr.     Yn 
yr  oed  hwn,  yr  oodd  y  fath  ddoethinob  ynddo, 
fel  y  synodd  pawb  wrtb  ei  ddeall  al  atebion. 
Er  na  chafodd  ei  ddysgu  yn  un  o  athroíàau  y 
doctoriaid  a'r  Rabbiniaid  yn  Jerusalem,  o  ba 
rai  yr  oedd  400,  meddant;  eto,  yr  oedd  ei  ri- 
eni wedi  ei  ddysgu  mor  fanwl,  ac  yntau  mor 
Uawn  o'r  Ysbryd  Glan,  fel  y  synodd  pawb  yc 
aruthrol  wrtb  ei  ddeall  a'i  atebion.    Deut  «. 
7.     loan  7.  15. — E^arravTo^  bu  aruthr.    Ar- 
wydda y  gair  syndod  i'r  grtidd  mwyaf,  i  orch- 
fygu  natur,  nes  y  byddo  yn  colli  amo  ei  hun 
gan   ryfeddod. —  Mae   yr  ycbydig  bancs  vn 
roddi  i  ni  olwg  byfryd  ar  yr  lesu  yn  ei  faban- 
dod ;  y  dull  sanctaidd  y  treuliodd  ei  ddyddiau 
boreuol,   a'r  ysbryd   doetbineb  a  deall  a  or- 
phwyàodd  arno.     Esa.  11.  2.     Bla^ryn  adyf- 
odd  yn  llwyddianus,  ac  a  flodeuodd  yn  foren, 
oedd:  ni  hauodd  rhieni  erioed  yr  had  da 
mcwn  daear  mor  dda,  a  bu  y  fFrwyth  yn  dor- 
eithiog. — ^Wedi  byn,  aeth  i  waered  gyda  bwynt 
i  Nazareth,  a  bu  yn  ostyngedig  iddynt  Gweith- 
iodd,  tebygol,  wrtb  alwedigaetb   ei  dadmaetli 
Joseph,  fel  yr  oedd  yn  cael  ei  alw  yn  fab  y 

•  Gwal  OampbellV  Prelim.    Diuertp.  IBl,  «to. 


DOD 


41Í 


DOE 


sutTj  ac  jn  9aer  Mat  13.  55.  Marc,  6.  5. — 
Dywed  jr  laddewon  ei  fod  yn  gwneyd.cribyn- 
ao  ac  ieaaa.  Tr  oedd  canonau  yr  laddewon 
yn  gofyn  i  bawb  ddwyn  en  plant  i  fynu  i  ryw 
alwedigaeth.  Tebygol  i  dlodi  y  tenia  bcri  i 
Grist  weithio  ei  alwedigaeth,  tra  yr  oedd  ef 
gartref  gyda'i  rieni,  ac  yn  cyd-gynnal  à  hwynt. 
Pa  hane8  rhyfejid  y  w  hwn ! 

DODAJ,  "i^^T  [fy  anwylyd\  tywysog  dos- 
parthiad  o  24,000  o  ddynion,  yn  gwasanaethn 
Dafydd  a  Solomon  yn  yr  ail  rais.  1  Cron. 
27.  i. 

DODANIM,  mab  nea  hiliogaeth  mab  ieu- 
engaf  Jafan,  ac  ẃyr  Japheth.  Gen.  10.  4. 
Hwyrach  iddynt  breswyUo  yn  ynys  Rhodes ; 
.  ac  oddi  yno  aethant  i  Epims.  Geilw  y  LXX. 
Dodanîm,  Rhodanim,  yn  cyfnewid  y  *]  yn  *i 
dwy  lythyrcn  tra  thebyg  iV  gilydd.  Gwel 
Aiicieni  Universal  History,  Fo/.  I.  j».  380.  Vol, 
X.  p,  70. 

DODI— AD,  (dawd)  Gr.  didwfxi;  Llad. 
Dark  :  gosod,  cyflen,  rboddÇ  plana. — *  Dodi  o 
honoch  neibio,  o  ran  yr  yraarweddiad  cyntafj 
yr  hen  ddyn :'  sef  bwrw  oddi  wrthych ;  ym- 
wTthod  âg  ef  o'ch  gwirfodd,  yn  hollol  ac  yn 
draqywyddoL  Ehp.  4.  22.     Rhuf.  13. 12.   Col. 

3.  8.  Heb.  12.  1.  lago  1.  21.  1  Pedr  2.  1. 
Dodi  o  honoch  heibio  yr  hen  ddyn,  mor  gyf- 
lawb  ac  mor  foddlawn  ag  y  dododd  Crist  ei 
c'inioes  drosoch.  loan  10.  18.  1  loan  3.  10. 
— Dodiad,  a  atwydäarhoddiad,  gosodiad,  trefn- 
iad)  sefydliad  rheolaa  a  chyfreithian.     Rhu€  9. 

4.  1  Cor.  14.  16. 

I)ODREFN-YN,  (dyodrefn)  amguedd  tŷ, 
trcfoaa,  taclaa. — *  Qwefusau  gwybodaeth  sydd 
ddodrefnyn  gwerthfawr.'  Diar.  20.  15.  Y  mae 
gwybodaeth  yn  harddwch,  yn  ddefnyddiol,  ac 
yn  werthfawr  iawn  mewn  tenia,  mewn  eglwys, 
ac  mewn  gwladwriaeth.  Y  riiae  yn  hardda  ac 
yn  deinyddio  yr  hoU  ddodrefìi  eraill.  Beth  a 
wneir  à  chyfoeth,  a  galla,  a  llaoedd,  &c.,  heb 
wydodaeth  iV  hiawn-ddefnyddio  ?  Dyn  heb 
wybodaeth  sydd  yn  debyg  i  anifail,  ond  ei  fod 
yn  fwy  llygredig  a  phechadurús.  By wyd  tra- 
gywyddol  yw  adnabod  y  gwir  Dduw,  a'r  hwn  a 
anfonodd  efe,  lesn  Grist,    loau  17.^  3. 

*  Dodrefn  y  cadam,*  &  pha  rai  y  mae  yn 
cadw  ei  neaadd,  sef  calonau  pechadnriaid,  yw 
yr  holl  lygredigacthan,  ar  ba  rai  y  mae  yn 
gweithredu,  ac  yn  eu  defnyddio  i  gynnal  ei 
deymas  i  fyna,  i  lygra  ac  i-gaethiwo  dynion,  ac 
i  ddianrhydeddu  Duw.  Y  dodrefn  hyn  yw  ei 
arfogaeth,  yn  yr  hwn  y  mae  efe  yn  ymddiried, 
Nis  gallaisai  y  diafol  byth  drigo  yn  nghalon 
dyn,  oni  b'ai  yr  arfau  hyn.  Pa  fodd  y  dichon 
^atan'drigo  mewn  calon  lawn  o  wybodaeth, 
ffydd,  cariad,  nfadd-dod,  ac  ofh  dawiol?  An- 
wybodaeth,  gan  hyny,  ac  anghrediniaeth,  an- 
Bghariad,  Ac.  yw  yr  arfogaeth  a'r  dodrefn  sydd 
ganddo  yn  cadw  ac  yn  addamo  ei  neaadd,  yn 
drígfÌEi  addas  iddo  ei  han.  Pan  ddel  nn  cryf- 
ach  nag  ef  arno,  sef  Crist  lesu,  mae  yn  ei  orch- 
^gU)  ac  yn  dwyn  ymaith  ei  holl  arfogaeth,  ac 
i  53 


yn  llwyr  yspeilio  ei  ddodreiii  ef.  Mat  12.  29. 
Marc  3.  27.  Luc  11.  21,  22.  Edr.  Llbstri, 
Tltsau.  ^ 

DOpWY-A,  (dodw)  gosod,  rhoddi,  dodi; 
dodi  ẁy. — ^Wyau  asp  a  ddodwyasant'  Esa. 
59,  5.  Wrth  wyau  yr  asp,  deallwn  yr  holl  gar. 
athrawiaethaa  halogedig,  y  rhai  y  mae  y  gan 
athrawon  yn  mhob  oes  yn  dodwy  arnynt,  ac 
yn  eu  dwyn  allan.  Y  maent  fel  wyau  yr  asp, 
yn  llawn  o  wenwyn,  a'r  hwn  a  fwytao  o  honynt 
a  fydd  marw.  *  Y  mae  cu  gwefusau  yn  traethu 
celwydd,  a'u  tafod  yn  myfyrio  anwiredd.  Nid 
oes  a  alwo  am  gyfìawnder,  nac  a  ddadleu  dros 
y  gwirionedd :  maent  yn  gobeithio  mewn  gwag- 
edd,  ac  yn  dywedyd  celwydd.*  Wyau  yw  ath- 
athrawiaethau  gau,  o  ba  rai  y  tyr  allan  y  gwi- 
berod  mwyaf  gwenwynig  a  niweidiol :  maent 
yn  lladd  ac  yn  dystrywio  pawb  a  frf thant,  ac 
iV  gochelyd  fel  y  pethau  mwyaf  niweidiol  i  ni, 
a  dianrhydeddus  i  Dduw. 

DOEG,  \ane8mwytK\  Edoiniad,  penaf  o'r  bu- 

geiliaid  oedd  gan  y  brenin  Saul,  yr  hwn  a  gy- 
uddodd  Ahimelech  mab  Ahitub,  yr  oflfeiriad, 
wrth  Saul,  ac  wrth  orchymyn  y  brenin,  yn  gieu- 
lawn  iawn,  a  laddodd  bump  a  phedwar  ugain 
o  wyr  yn  dwyn  ephod  lian.     1  Sam.  22.  18. 

DOETH-ION.  (oeth)  call,  synwyrol,  pwyll- 
og ;  un  yn  meddiannu  doethineb.  Mat  7.  24. 
— *Doethion  a  ddaethanto'r  dwyrain.'  Mat  2. 
1.  fxayoi  aTzo  avaToXwy,  magiaid  oV  dwyrain, 
neu  magiaid  dwyreiniol ;  doethion  o  sect,  ncu 
grefydd  y  Magiaid.  Yr  oedd  sect  o  d doethion 
crefyddol  cenedlig  o'r  enw  hwn,  y  rhai  a  flagur- 
asant  fwyaf  yn  Persia,  ac  oddi  yno  a  ymdaen-. 
asant  dros  amryw  barthan  dwyremiol,  yn  en- 
wedig  Assyria,  ac  Arabia.*  Pa  sawl  un  oedd 
o  honynt — o  ba  le  y  daethant — mewn  pa  faint 

0  amser — pa  bryd — ac  yn  mha  dŷ  yr  oedd  yr 
lesu  yn  Bethlehem,  <S?c.  sydd  a  llawer  o  ddadl- 
euon  wedi  bod  yn  eu  cylch,  a  llawer  p  ddych 
ymygion  wedi  eu  hysgrifenu  gan  y  naill  a'r 
llall :  ond  dychymygion  yw  y  cwbl  ond  sydd 
wedi  'ei  roddi  i  lawr  i  ni  gan  yr  cfengylwyr. 
Am  fod  Arabia  yn  ami  yn  caeí  eigalw  j  dwyr- 
ain, [Gen.  25.   6,  18.    Job   1.  3,     Barn.  6.  3. 

1  Bren.  4.  30.  Jer.  49.  28.]  a  bod  y  wlad 
bono  yn  an  enwog  am  aur,thus,  a  murr,  barn  a 
Grotius,  Doddridge,  Campbell,  &c.  mai  y  wlad 
bono  a  feddylir  yma.  Eraill  mai  Persia  oedd. 
Am  amser  dyfodiad  y  Magi,  barna  rhai  mai  o 
fewn  dengain  niwrnod  puredigaeth  Mair  y 
daethant,  tra  yr  oedd  Joseph  a  Mair,  a'r  dyn  ' 
bychan,  eto.  yn  Bethlehem;  eraill  a  farnant, 
mai  yn  mhen  blẃyddyn  wedi  ei  enedigaeth, 
wedi  iddynt  dreulio  ychydig  amser  yn  Nazar- 
eth, yr  hyn  y  mae  y  ffeiriau  yn  Mat.  2.  16.  a 
Luc  2.  39.  yn  tueddu  i  gadamhau,  Ond  gan 
nad  y w  yr  Ysbryd  Glan  wedi  hysbysu  y  pethau 
hyn  yn  sicr,  nis  gall  neb  ond  dychymygu  mewn 
perthynas  iddynt  Hyn  sydd  sicr,  iddynt  ddy- 
fod  trwy  grybwy Iliad  a  chyfarwyddyd  dwyfol, 

•  Gwel  Prldesuz,  Part  1.   Book  III.  dt  lY.  Universal  Hia-. 
tory,  Vol  V.  p.  1Ŵ— Hyde^a  KeUgo  Votennn  Peraanun. 


DOE 


418 


DOE 


i  jmoiyn  am  yr  leaa ;  ^  Gwelsom  ei  aeren  ef  yn 
7  dwyrain/  meddant,  ^  a  daethom  iV  addolL' 
Gwelsant  sèren;  a  hysbyswyd  iddynt  trwy 
ddadgaddiad  dwyfol,  tebygol,  mai  iV  cyfar- 
wyddo  ato  yr  ymddangosodd  y  goleuad  new- 
ydd  rhyfedd  hwn.  *  Y  seren  a  welsant  yn  y 
dwyrain,  a  aeth  o*a  blaen,  hyd  oni  ddaeth  a 
sefyll  gorawch  y  He  yr  oedd  y  mab  bycban.  A 
pban  ddaetbant  Tr  tŷ;^  gwelsant  y  mab  bycUan 
gyda  Mair  ei  &m,  a  s^hiasant  i  lawr,  ac  a'i 
haddolasant;  ac  wedi  agoryd  en  trysoraa,  a 
offrymasant  iddo  anrbegion,  anr,  thus,  a  roarr/ 
Yr  oedd  yn  arferedig  yn  y  gwledydd  hyny  i 
anrhega  rnyw  un  enwog  a  fyddent  yn  ymwel- 
ed  &g  ef.  Gen.  43.  11—15.  1  Sam  9.  1,  8.  a 
10.  27.  1  Bren.  10,  2.  Salm.  72. 10.  Diar. 
18.  16.  Yr  oedd  en  haddoliad  a'n  hanrbegion 
yn  dangos  eu  crediniaeth  ynddo,  a'a  parch 
iddo,  yn  addas  i  fiawredd  ei  Person  a*i  swydd ; 
ac  yr  oedd  yr  anrbegion  yn  gyfamserol  iawn 
tuag  at  gynorthwyo  Joseph  a  Mair  yn  en  taith 
gostfawr  i'r  Aipht,  gwlad  hoUol  ddyeithr  idd- 
ynt, tebygol,  ac  eto  yr  oeddynt  i  drigo  yno 
enyd  o  amser.  Yr  oedd  dyfodiad  y  Magiaid 
yn  arddangosiad,  os  nid  yn  wystl,  y  byddai  i'r 
Oenedloedd  rodio  at  ei  oleuni,  a  breninoedd  at 
ddysgleirdeb  ei  gyfodiad.    Esa.  60.  3,  5,  G. 

lX)ETfflNEB,  (doeth)  callioeb,  aynwyr, 
pwyll.  Y  mae  doethineb  yn  briodoledd  ban- 
fodol  yn  Nuw,  ac  yn  gyfranedig  oddi  wrtho 
mown  amrywiol  raddan  iV  greaduriaid.  Mae 
amryw  greaduriaid  yn  ddoeth,  ond  doethineb 
yw  Daw.  Doethineb  pur,  perffaith,  diderfyn, 
anchwiiiadwy,  a  thragywyddol,  fel  ef  ei  hun. 
Esa.  40.  13.  Job  11.  17.  Salm  136.  5.  Duw 
ttm^  ddoeth  yw.  Rhut  16.  27.  1  Tim.  1.  17. 
Judas  25.  Y  mae  efc  yn  ddoetb  o  angenrhcid- 
rwydd  hanfod,  yn  anffaeledig,  ac  yn  wastadol. 
Y  mae  dyfnder  golud  doethineb,  a  Inawr  amryw 
ddoethineb,  ynddo.  Rhuf.  11.  33.  Eph.  3.  10. 
Edr.  Amryw.  Y  mae  ynddo  ddyfnderoedd  o 
ddoethineb,  nas  dichon  yr  holl  greaduriaid  byth 
ei  blymio ;  mae  ynddo  olud  ac  amrywiaeth  o 
ddoetbineb,  nas  dichon  neb  byth  eu  cyfrif.  Nid 
oes  dim  yn  groes  i  ddoetbineb  ynddo,  a  môr 
ydyw  heb  waelod,  ac  beb  derfynau,  o  ran  am- 
rywiaeth, mesur,  a  pharhad.  Y  mae.pob  medd- 
wl  ynddo,  pob  cynghor,  pob  dyben,  pob  gair, 
a  phob  gweithred  o  eiddo  Duw,  yn  ddoeth  ac 
yo  dda.  Y  mae  yn  ddoeth  yn  ei  boll  fwriad- 
au  a'i  ddybenion ;  ac  yn  ddoeth  i  ddewis  y 
modd,  yr  amser,  a'r  offerynau  mwyaf  addas  i 
gyflawni  ei  fwriadau,  Fel  mae  ei  wybodaeth 
yn  anfeidrol,  yn  adnabod  pob  peth  ar  yr  un 
olwg ;  felly  y  mae  ei  ddoethmeb  yn  anfeidrol  i 
drefim  pob  peth  yn  y  modd  goreu.  Y  mae 
hwnw  yn  ddoeth  yr  hwn  sydd  yn  gweithredu  i 
ddybenion  teilwng  ac  anrhydeddus,  ac  yn  add- 
asu  pob  peth  yn  y  modd  goreu  i  gyflawni  hyny; 
felly  y  mae  y  Duw  mawr  yn  gweithredu  yn 
mhob  dim :  Duw  unig  ddoeth  y  w.  Y  mae  yn 
imig  ddoeth,  1.  Oblegid  nad  oes  neb  mor 
^doeih :  nid  ydyw  doethineb  pawb  yn  nghyd. 


ond  megb  dim  mewn  cymhariaeth  iV  ddoeth' 
ineb  ef. — 2.  Am  mai  efe  yn  unig  sydd  ddoeth ^ 
ynddo  ac  a  bono  ei  bun.  Nid  cynneddf  yw  yn 
Nuw,  fel  mewn  dyn,  a  ellir  ei  gwahanu  oddi 
wrtho,  ond  Duw  ei  hun  y  w ;  nis  gall  fod,  heb 
fod  yn  ddoeth.  Rhuf.  11.  34.  Esa.  40.  14.— 
3.  Am  fod  pawb  yn  cael  eu  hoU  ddoetbineb 
oddi  wrtho.  Y  mae  ei  ddoetbineb  ef  ynddo 
ac  o  bono  ei  hun ;  ac  y  mae  doethineb  pawb 
eraill,  yn  mhob  gradd  o  bono,  yn  deillio  oddi 
wrtho  ef.  Esa.  28,  26.  Dan.  2.  21,— 4.  Am 
mai  efe  yn  unig  sydd  ddoeth,  a  phob  math  o 
ddoetbineb  ynddo.  Y  mae  creaduriaid  yn 
ddoeth  at  ryw  bethau,  megis  dynion  at  ryw 
wáith  neu  gelfyddyd ;  ond  mae  holl  amryw- 
iaeth doethineb  yn  Nuw.  Y  mae  efe  yn  ddoeth  * 
yn  ei  fwriadau,  ac  yn  ei  holl  tfyrdd.  Fel  nas 
dichon  fwriadu  na  gweithredu  yn  anghyfiawn, 
obl<^deigyfiawnder;  felly  nis  dichon  fwriadu, 
na  gweithredu  yn  annoeth,  oblegid  ei  ddoeth- 
ineb. — 6.  Efc  yn  unig  svdd  yn  wastad,  yn  an- 
nherfynol,  ac  yn  anfethedig  ddoeth.  Am  ci 
fod  yn  berflaith  ddoeth,  nis  gellir  ychwanegu 
at,  na  thynn  oddiwrth  ei  ddoetbineb.  Job  11. 
6,  7.  Khuf.  11.  33.    Salm  92.  2.     Diar.  21.  20. 

Y  mae  Duw  wedi  amlygu  ei  ddoethineb,  fel 
ei  biiodoliaethau  eraill,  yn  ei  holl  weithred- 
oedd.  *  Mor  lluosog  y  w  dy  weitbredoedd,  0 
Dduw !  gwnaethost  hwynt  oil  mewn  doethin- 
eb.' Salm  104.  24.  Y  mae  argraff  doethineb 
dwyfol  ar  wncuthuriad  pob  creadur,  a  phob 
rhan  o  bono ;  ac  hefyd  yn  ei  wnenthuriad  yn  ol 
ei  ryw.  Y  mae  y  naill  beth  yn  ateb  Vr  Hall, 
cwbl  yn  cytuno  i  ddwyn  yn  mlaen  ddybenion 
Duw  yn  y  greadigaeth,  mewn  modd  tirionfcrth, 
arddercbog,  a  gogoneddus.  Y  mae  amryw- 
iaeth, addasrwydd,  a  dybenion  gwneuthuriad  yr 
holl  greaduriaid,  yn  :imlygu  doethineb  dider- 
fyn ac  anchwiiiadwy. 

Y  mae  boll  oruchwyliaethau  Duw  tuag  at 
bawb,  byd  ac  egl^ys,  a  llywodraeth  foesol 
Duw  ar  y  cwbl,  yn  amlygu  dyfnderoedd  yr  un- 
rhyw  ddoetbineb  anolrheinadwy.  Rhuf.  11. 
33.  Yn  cyflawni  y  maent  yn  bresenoi,  ond 
pan  y  byddont  oil  wedi  eu  cyflawni  yn  ber- 
flaith,  gwaedda  pawb  a  gaflb  iawn  olwg  arnynt, 
0  ddymder  golud  doethineb  Duw ! 

Y  mae  holl  drefn  iechydwriaeth  yn  amlygu 
doethineb  Duw,  yn  ei  holl  fawredd  a*i  amryw- 
iaeth diderfyn.  *Trwy  yr  eglwys,'  a  rhaglun- 
iaethau  Duw  tuag  ati,  *  yr  hysbysir  i'r  tywysc^- 
aethau  a'r  awdnrdodau  yn  y  nefolion  leoedd, 
fawr  amryw  ddoethiaeb  Duw.    Eph.  3. 10. 

Y  mae  Crist  yn  cael  ei  alw  'doethineb'— 
*  doethineb  Duw ' — am  ei  fod  yn  Dduw  anfeid- 
rol ddoeth ;  am  fod  holl  drysorau  doethineb  a 
gwybodaeth  yn  guddiedig  ynddo,  fel  Cyfryng- 
wr.  Yn  ei  berson,  ac  yn  ei  osodiad  i  tynu  yn 
ei  swydd,  aV  dybenion  iV  hateb  trwy  hyny, 
mae  yr  amlygiad  mwyaf  cj'fiavni  o  ddoethineb 
dwyfol  a  welir  byth.  Diar.  viu.  1  Cor.  1. 
24.  . 

'Doethineb  Duw  mewn  diigelwoh,*  yw  yr 


DOE 


419 


DOL 


efengjl  sjdd  yn  hysbysn  Crist  a  tbrefniadau 
Duw  ynddo.  1  Cor.  1.  24.  a  2.  6, 1.  Col.  2. 
3.  Gwnawd  ef  i  ni  gan  Ddaw  yu  ddoethineb 
— ^trefnwyd  a  gosodwyd  ef  yn  yr  arfaeth,  ac 
amlygwyd  ef  yn  yr  efengyl,  iniyn  ddoethineb. 
Y  mae  yn  ddoethineb  dros^  ac  fw  boll  bobl : 
mae  drostynt  yn  ddoetb  yn  golygo,  yn  trefnu, 
ac  yn  gorawch-Iywodraethu  eh  noil  acbosion 
yn  y  llys  fry,  ac  yma  ar  y  ddaear  isod :  mae 
yn  dadgnddio  i  ni  feddwl  Dnw,  a  tbrwy  ei  air 
a'i  Ysbryd,  ynein  gwncyd  3m  ddoeth  i  iecbyd- 
wriaeth.  1  Cor.  1.  80.  Eph.  1. 8.  CoL  4.  5. 
Nid  oes  neb  yn  wir  ddoetn,  ond  y  rbai  sydd 
yn  adnabod  Dnw,  a'r  hwn  a  anfonodd  efe,  lesn 
Grist;  yn  ofni  Dnw,  yn  ci  barcho,  ac  yn  ei 
addoli.  Pwy  ond  yr  yniyd  a'r  gwallgofas  a 
anmharclia  ac  a  ddianrhy  dedda  Daw  Ŷ  <  Dech- 
reoad  doethineb  yw  ofn  yr  Arglwydd.'  Salm 
111.  10.  a  90. 12.  Diar.  9.  10.  Dent  4.  6. 
Mat.  24.  5,  2  Tinu  3.  15,  Y  doethineb  y 
mae  Daw  yn  ei  roddi,  ac  sydd  oddi  uchod,  yd- 
yw  hwn,  ac  y  mae  yn  bur,  yn  heddychol,  bon- 
eddigaidd,  hawdd  ei  drin,  yn  yn  llawn  trogar- 
edd  a  ffrwythau  da,  didnedd  a  diiagrith.  L^o 
1.  5.  a  3.  17. 

Doethineb,  a  arwydda  weithiao,  1.  Synwyr 
a  challineb  i  ganfod  beth  sydd  addas  neu  yn 
anaddas  i'w  wneuthnr,  o  ran  amaer,  lie,  dull,  a 
moddion,  neu  ddybenion.  Preg.  2.  13. — 2. 
Gwybodaeth  y  eelfyddydau  breiniol ;  felly  yr 
oedd  Moses  yn  ddysgec&g  yn  oU  ddoethineb  yr 
Aiphtiaid.  Act.  7.  22. — 3.  Parodrwydd  i 
ddychymygu,  a  medruswydd  i  fifutfio  cywrein- 
waith.  Ezod.  31.  3,  5. — 4.  Cyftywystra  dich- 
ellgar.  Exod.  1.  10,  2  Sam.  13.  3.  Job  5. 
13. — 5.  Anian-ddeddf,  a  synwyroldeb  creadur- 
iaid  direswm.  Job  39.  17. — 6,  Cyfirwystra 
coawdol,  a  dybenion  bydol,  Uygredig,  ty wysog- 
ion  y  byd  hwn  yn  treftiu  en  hjushosion  bydol  a 
gwladwriaethol,  yr  hwn  y  mae  Duw  3m  ami  yn 
ei  wneuihur  yn  ynfydrwydd.  Doethineb  y 
cuawd  yw,  yn  gweithredu  yn  gyfrwys-ddrwg, 
i  gynnal  pechod  a  theymas  y  diafol  yc  y  byd, 
1  Cor.  1.  19,  20.  a  2.  7,  8.     2.  Cor,  1.  12. 

Nid  y w  yr  efengyl  i  gael  ei  phregethu  mewn 
<ioethineb  ymadrodd,  fel  na  wneler  croes  Crist 
yn  ofer:  1  Cor,  1.  17.  sef  mewn  geirian 
chwyddedig.  ac  areithyddiaeth  ddynol,  dden- 
gar ;  ond  yn  eglurhad  y  gwirionedd,  ac  mewn 
gBÌriau  a  ddysgir  gan  yr  Ysbryd  Glân.  1  Cor. 
2.13. 

*  Yn  noethineb  Dnw,'  neu  yn  noeth-drefniad 
Duw,  *  nid  adnabu  y  byd  trwy  ddoethineb  mo 
Dduw.'  1  Cor.  2.  13.  Nid  adnabu  neb  o'r 
hen  phUoeophyddion  Paganaidd  mo  Dduw, 
trwy  ea  holi  ddysgeidiaeth  a'u  gwybodaeth 
JdynoL  Yr  oedd  hyn  wedi  ei  drefnu  yn 
ddoeth  gan  Dduw,  fel  y  byddaf  yn  fwy  amlwg 
yr  angenrheidrwydd  o'r  efengyl,  a  nerthol 
weithrediad  yr  Ysbryd  Qlan  trwyddi,  ar  fedd- 
yliau  pechadariaid.  Nid  llawer  o'r  rhai  doeth- 
ion  hyn  a  alwyd.  1  Cor.  1.  25.  .  Mat.  11.  26. 
Luc  10.  21. 


DOF-I,  (of)   Or.  Sofiauf ;   Llad.  Don abk  •• 

S^rarhau,  darostwng,  hyweddu.    Dan.  2.  40. 
arc  5.  4.     lago  8,  7,  8. 
DOFYDD,  ^ôf)  gwarháwr ;  un  o  enwau  yr 
Arglwydd. 

Toddal  7  ddaew  o4  flaon  ef, 
Pim  glywldU«f  Duw  ^" 


JPrffê,  fialm  46. 6. 

DOGN-I,  (dog)  mesur,  cyfran,  digon. — 
'  Doffu  dydd  yn  ei  ddydd :'  sef  mesur,  neu  gyf- 
ran  dydd  yn  ei  ddydd.  Exod.  6.  13.  a  16.  4. 
lÖT^Ül*'  "ntDI^UlT^®*^»^®^  ôcẂ,ydiwmodynei 
ddiwmod — set  digonedd  o  fara.  Diar.  30.  8. 
Yr  oeddent  yn  cael  cyfran  addas  ddigonol  o 
&nna  dros  y  diwmod,  yn  y  diwmod  :  nid  cyn 
y  diwmod,  ond  yn  y  diwmod :  nid  digon  am 
flwyddyn  yn  y  diwmod,  ond  dogn  y  dydd 
hwnw,  Fel  hyn  yr  oeddynt  yn  cael  prawf  new- 
ydd  beunyddiol  o  ofiil  tirion  yr  Arglwydd  am 
danynt,  ac  yn  cael  eu  dys^  i  fyw  trwy  fiydd 
ar  ei  ofal  a'f  haelioni,  yn  foddlawn  ac  yn  gy- 
medrol. 

DOL-YDD,  DÖL-DIR,  (ol)  g^eiiglawdd, 
gwastad-faès,  gwastad-dir,  pormad-tir, — *  A  bod 
yr  anialwch  yn  ddol-dir,  a  chyfrif  y  dol-dir  yn 
|oed-tir.*  Esa.  32. 15.  Efiaith  tywalltiad  yr 
Ysbryd  o'r  uchelder,  yw  troi  yr  anialwch  yn 
ddol-dir  arloesedig,  a  ffrwythlawn,  Wrth  yr 
anialwch,  deallwn,  y  cenedloedd,  neu  bechad- 
iaid,  yn  eu  cyflwr  diflfrwyth,  diras,  anghyfiawn, 
ac  annuwiol,  dan  y  cwymp :  ar  y  rhai  hyn  y 
mae  yr  Ysbryd  yn  cael  ei  dy wallt  o'r  uchelder, 
a'r  canlyniad  yw,  eu  bod  yn  cael  eu  cyfnewid 
a'u  sancteiddio ;  eu  dysgu  i  wadu  annuwioldeb 
a  chwantau  bydol,  a  byw  yn  sobr,yn  gyfiawn, 
ac  yn  dduwiol,  yn  y  byd  sydd  yr  awr  hon. 
*  Yna  y  trig  barn  yn  yr  anialwch,  a  chyfiawn- 
der  a  erys  yn  y  dol-dir.'  Esa.  32. 16.  Tit.  2, 
12.  Barna  rhai,  gan  fod  y  rhan  gjmtaf  o'r  ad- 
nod  yn  golygu  gal  wad  y  Cenedloedd,  fod  y 
rhan  olaf  yn  golygu  gwrthodiad  yr  luddewon. 
Y  mae  geiriau  cyffelyb  iddynt  yn  Esa.  20. 17. . 
'  Onid  ychydig  bach  fydd  eto  hyd  oni  throir 
Ltbanus  yn  ddol-dir,  a'r  dol-dir  [neu  Carmel]  a 
gyfrifir  yn  goed  V  Beth  bynag  am  y  cym- 
hwysiad  neillduol  o'r  geiriau,  y  maent  yn  ddi- 
ammeu,  yn  arwyddo  cyfhewidiadau  mawrion 
ar  yr  eglwys,  a'i  dull  a'i  hagwedd  yn  yn  y  byd. 
Hwyrach  y  gellir  deall  y  geiriau,  *  a  chyfrif  y 
dol-dir  yn  goed-tir,'  cyfrif  proffeswyr  cnawdol, 
y  rhai  ydynt  yn  ddoldir  mewn  ymddangosiad 
yn  unig,  y  peth  ydynt  mewn  gwirionedd,  sef 
yn  goed-tir  neb  eu  harloesi  na'u  darostwng  er- 
ioed,  Wedi  tywalltiad  yr  Ysbryd  o'r  uchel- 
der, bydd  y  cyfryw  oleuni  yn  yr  eglwys,  fel  y 
bydd  rhagrithwyr  cnawdol  yn  ymddangos  y 
peth  ydynt,  a'u  twyll  yn  dyfod  i'r  amlwg  i'w 
ifieiddio.  Pan  fyddo  pawb  yn  y  tjrwyllwch, 
gelwir  y  6oeg-ddyn  yn  foneddig,  a'r  cybydd  yn 
hael,  er  mawr  niwedac  anharddwch  yr  eglwys; 
ond  ni  oddef  rhagrithiwr  ddydd  dyfodiad  yr 
Arglwydd,  yn  ngorachwyliaethau  goleu,  poetí), 
tanbaid,^  yr  Ysbryd  Giàn ;  pan  fyddo  yr  anial 


DON 


420 


DOS 


wch  yn  cael  ei  droi  yn  ddol-dir,  coed-tir  fydd- 
ant  hwy,  ac  y  cyfrifir  hwyntbefyd.     Mat  3.  2. 

DOLEF-AIN,  (Ikf)  bloedd,  bonlle^  croch- 
lef. — Y  mae  gwaith  yr  ysbryd  aâan  yn  dolefain 
yn  y  dyn  oedd  wedi  ei  feddiannu  ganddo,  yn 
dangos  mor  uchel  yw  awdurdod  Mab  Daw  ar 
y  cythrealiaid,  mor  drnenaa  ac  anobeitbiol  yw 
eu  cyflwr  bwytbau,  a'r  dysgwyliad  dycbrynllyd 
ac  o&adwy  sydd  ynddynt  am  farnedigaetb,  a*r 
poenau  a  barotowyd  iddynt.  £r  ei  fod  yn 
poeni  yn  ddirfawr>y  dyn  traan  a  feddiannwyd 
ganddo,  eto  mae,  ar  ei  ran  ei  bun,  yn  crocb- 
waeddi  ar  Fab  Duw,  *  Yr  wyf  yn  atolwg  i  ti 
na'm  pocnecb.'  Hyny  sydd  wedi  ei  bender- 
fynu  iddo ;  y  mae  galia  ac  awdurdod  gan  Fab 
Duw  i  wneuthur  byny ;  a  hyny  mae  yntau,  yn 
ddycbrynadwy  iawn,  yn  ei  ddysgwyl.  Pa  un 
ai  creulondeb  ai  trueni  dycbrynllyd  sydd  i'w 
gaufod  fwyaf?  O!  y  fatb  agwedd  ddyebryn- 
iiyd  a  wnaetb  pecbod  ar  greaduriaid  glàn  y 
golenni  I 

DOLEN-AU,  (dôl)  bwa,  plygiad,  cerni,  dôl 
ystym,  aswestr.— -Dolen  erwellaif,  doien  cawg ; 
bacb  a  dolen,  cwlwm  dolen.  Exod.  26.  4,  5. 
a  36.  12,  17. 

DOLUR-IATJ-US,  (golur)  Llad.  Dolor: 
iog,  gloes,  poen ;  arcboll,  bnw ;  clwyf  clefyd. 
— '  Doluriau  nffern  a'm  bamgylcbyBasant'  2 
Sam.  28,  6.  Salm  18. 5.  Cyfìeitbir  yr  un  gair 
Hèb,  i^Iin  gofidiauy  doluriau^  rheffynau,  Y 
mae  y  gyffelybiaetb  yn  cael  ei  cbymeryd  oddi 
wrtb  ddull  belwyr  yn  cylchynu  eu  belfa  â 
rbwydau  i'w  dal,  ac  wedi  byny  yn  eu  lladd. 
Felly  Dafydd  a  fu  wedi  ei  amgylcbu  á  rbwyd- 
au nffern,  y  rbai  a  barodd  iddo  ddolnr  a  gofid 
nid  bycban :  yn  ei  gyfyngder  bwn,  gwaeddodd 
ar  yr  Arglwydd ;  clybu  ei  let  o*i  deml,  anfon- 
odd,  ac  a'i  gwaredodd  oddiwrtb  ei  elynion 
cedym,  ac  a'i  dug  i  eangder.  Salm  18.  6,  16, 
17,  19. 

'  Gwr  gofidus  a  cbynefin  á  dolur. — Diau  eie 
a  ddug  ein  doluriau.'  Esa.  53.  3,  4.  Y  dolur- 
iau, neu  y  dyoddefladau  dyledus  i  ni  o  ber- 
wydd  ein  pecbodau.  Gan  i'r  'Arglwydd  roddi 
arno  ef  ein  banwiredd  ni  i  gyd,'  cymerodd  yn- 
tau y  doluriau,  yr  arcbollion,  a'r  dyoddefiadau 
dvledus  am  yr  anwireddau  byny.  *  Rboddwyd 
pia  arno  ef  am  gamwedd  fy  mbobl.'  EJaa. 
53.  8. 

*  Mi  a  wn  oddiwrtb  eu  doluriau.'  Exod.  3. 
7,  Nid  yn  unig  yr  oedd  yr  Arglwydd  yn 
crwybod  am  eu  cystnddiau  a'u  doluriau,  sef  eu 
gofidiau  a'u  dyoddefiadau,  ond  yr  oedd  yn  tos- 
turio  wrtbynt,  yn  cyd-ddyoddef  gydà'u  gwen- 
did ;  a  cban  ei  fod  yn  gwybod  ac  yn  tosturio, 
mae  yn  sicr  i'w  cynal  danynt,  a'u  gwaredu  all- 
an  o  bonynt 

DONIATJ,  ^dayru)  rboddion,  cymbwysderau. 
— ^Y  mae  doniau  cyffredinol,  gwyrtbiol,  grasol, 
a  chadwedigol.  Y  doniau  cyffredinol  a  gwyrtb- 
iol a  ellir  eu  colli ;  ac  y  mae  yr  Arglwydd  yn 
eu  cymeryd  ymaitb  yn  ami,  pan  fyddo  ei  ddy- 
beuion  yn  eu  rboddi  wedi  eu  bateb ;  neu  yn 


gerydd  am  becbodau  neu  esgeulnsdra  y  rbai 
a'u  derbyniasant:  ond  diedifarus  yw  doniau 
grasol  a  cbadwedigol  Duw,  a'i  alwedigaetb 
sanctaidd  trwy  yr  efengyl.  Salm  103.  2.  Ébaf. 
11.  29.  a  12.  6.  1  Cîor.  12,  1,  28,  31.  Edr. 
Dawn. 

DOR,  ^*^*]  prif  ddinas  talaetb  yn  ngwlad 
Canaan.  ^Goresgynodd  Joeuab  bi^  a  Uaddodd 
ei  brenin.  Jos,  11.  2.  a  17. 11.  Yn  Hebraeg, 
NephatK-Dor.  Mae  yn  sefyll  ar  For  y  Canol- 
dir,  rbwng  C^sarea  a  mynydd  CarmeL 

DOR-AXJ,  (or)  Heh.  lyU)  Or,  dopa  ;  drws, 
portb. — *A  gauodd  y  mor  â  dorau.*  Job  38.  8. 
Mewn  dull  arddercbog  ac  addumedig  y  mae 
yr  Arglwydd  yn  llefiiru  wrtb  Job,  i  ddangos  ei 
fawrcdd  ei  bun,  a  dyddimdra  Job,  Er  mor 
derfysglyd  ac  ofaadwy  yw  y  mor  mawr,  y  mae 
y  Duw  mawr  yn  ei  drin  a'i  lywodraethu  mor 
bawdd  ag  y  trinia  mamaetb  blentyn  newydd  ei 
eni.  Pan  rutbrodd  efe  allan  o'r  ddaear,  fel  pe 
denai  allan  o'r  groth,  efe  a'u  cauodd  à  doran, 
gosododd  y  cwmwl  yn  wisg  iddo,  a  niwl  tew 
yn  rbwymyn  iddo.  Y  mae  ei  ddorau  wedi  eu 
cadamhau  à  tbrosolion,  ac  yn  effeitbiol  yn  ei 
gadw  o  fewn  y  terfynau  gosodedig,  A  pha 
be'tb  y  mae  Duw  yn  llywodraetbu  y  creador 
ofhadwy  bwn  ?  Dim  ond  y  gorcbymyti,  *  Hyd 
yma  y  deui,  ac  nid  yn  mbellacb.'  Dyma 
rwymyn  digon  cryf,  a  dorau  digon  cedym,  Y 
mae  yn  rbaid  iddo  orcbfygu  Duw  cyn  y  toroy 
rbai  hyn.    Edr.  Daws. 

DORCAS,  Or,  Aopxac^  ewig,  neu  iyrcbes ; 
Ŵ***  ntl^'UlD  ^<DtòtíÄa,  yn  arwyddo  yr  un  peth. 
Ni  gawn  yn  Act  9.  36,  39.  banes  am  ry  w  ddys- 
gybles  yn  Joppaa'i  benw  Tabitha  (neu  Dorcas^ 
yn  Groeg)  yr  non  oedd  yn  Ilawa  o  weitbred- 
oedd  da  ac  elusenau ;  iddi  glafycbu  a  marw,  ac 
i  Pedr  ei  cbyfodi  o  farw  yn  fyw.  O  berwydi 
y  wyrtb  ryfedd  bon,  *  Uawer  a  gredasant  yn  yr 
Arglwydd.'  Act  9.  42.  Er  nad  y w  yr  banes 
am  y  wraic  bon  ond  byr,  y  mae  yn  anrbydedd- 
U8  iawn.  Fel  pren  wedi  ei  blanu  wrtb  y  dyfr- 
oedd,  ac  yn  estyn  ei  wraidd  wrtb  yr  afon,  mae 
yn  llawn  o  ffrwytbau.  Gwneutbur  gweitbred- 
oedd  da  ac  elusenau  oedd  ei  cbelfyddyd,  ac  yr 
oedd  yn  ddiwyd  ac  yn  ffyddlawn  iawn  wrtb  ei 
gwaitb  sanctaidd.  Er  byny,  bi  a  f u  glaf  ac  a 
fu  farw.  Ond  y  mae  yr  lein  yn  Arglwydd  ar 
y  meirw  yn  gystal  a'r  byw,  ac  a  all  dw  ei  bobl 
yno,  neu  oddiyno,  fel  y  gwelo  yn  dda.  Y  mae 
dywedyd, '  Cyfod,'  yn  enw  yr  lesu,  o  enau  ei 
apostol,  yn  ddigon  i'w  dwyn  yn  ol  o  wlad 
angen. 

DOS,  (osi  bcrf  arcbedigol;  m^ys,  'Doe  i'r 
arcb— dos  allan  o'tb  wlad.'  Gen.  7. 1.  a  12. 1. 
Y  mae  mawredd  Duw  yn  ei  arcb ;  pan  fyddo 
yn  ercbi,  mae 'awdurdod  dwyfol  yr  archiad  yn 
peri  y  petb. 

DOS-AXJ,  (os)  defnyn,  gronyn. 

Ynddiddôêéífjtyráùd.    S.JPrya  [Balm  1.2,} 

DOSPARTH-IAD-ATJ-U,  [gospartb]  rhaa, 
rbaniad;   gwabaniad,    neilldaad. — Er   mwjn 


DRA 


421 


DRA 


iawn  drefn  yn  ngwaaanaeth  yr  Arglwydd,  dos- 
parthodd  iWydd,  jv  offeiriaid,  y  I^fiaid,  y  can- 
torion,  a'r  porthorion,  yn  ddosparthiadau ;  ac  yr 
oedd  pob  dosparth  i  wasanaetha  yn  ei  gylch. 
Yr  oedd  y  drefn  hon  yn  ysgafhhau  y  gwaith,  ac 
yn  gofaln  na  býddai  nn  rhan  o  bono  yn  cael 
ei  esgenlnso ;  diamhen  fod  y  cwbl  wedi  ei 
wneutbur  trwy  gyfarwyddyd  Duw  i  Dafydd. 
Bob  wythnos  yr  oedd.mil  yn  dyfod  i  mewn,  a 
mil  yn  myned  allan  yn  en  cylcboedd.  2  Cron. 
23.  8.     2  Bren.  11.  5,  6,  1. 

Dosparthwyd  gwlad  Canaan  ^an  ddynion 
(lewisedig  o  bob  Uwytb,  ac  wedi  nyny  Josnab 
a  fwriodd  goelbren  ger  bron  yr  Arglwydd  yn 
Silob ;  felly  rhanodd  Josuah  y  wlad  i  feibion 
Israel  yn  ol  en  rhanau.  Jos.  18.  4,  9,  10.  Yr 
Arglwydd,  yr  bwn  a  roddodd  y  wlad  iddynt, 
ac  a'u  dygodd  i  mewn  iddi,  oedd  yn  dewis 
rlian  a  seíyllía  pob  llwyth  ynddi«  Nid  oedd 
neb  à  mwy  o  bawl  i  ddewis,  na  neb  a  aUasai 
(Idewis  yn  well,  nac  yn  ddoetbach.  Y  mae  ei 
ragluniaetb  ddoetb  yn  penn  y  r  amseroedd  rbag- 
osodedig,  a  therfynau  preawylfod  pawb  o  biant 
dynion.  Act  17.  26.  Y  mae  yr  amseroedd 
ilyfodfa  pawb  i'r  byd,  a  tberfynau  en  preswyl- 
fod,  wedieu  ibag-osod  gan  Ddnw,  i  ateb  ei 
ddjbenion  doetb  ei  ban. 

'  Y  rbai  o  berwydd  cynefindra  y  mae  gan- 
ddpt  synwyr  wedi  ymiurfer  i  ddosbartbu  drwg 
a  da.' — Tzpo^z  diaxpifftv,  i  ganfod,  i  /amu,  ac  i 
mhaniaethu  rhwng  iawn  a  cbam-ddefnydd  o'r 
gwirionedd  dwyfol.  Ileb.  5,  14.  Y  mae  y 
diafol  yn  taenif  ei  gyfeiliomadan  ar  byd  y  byd, 
dan  rith  gwirionedd  dwyfol ;  ac  os  na  Iwydda 
trwy  byny,  ymgais  i  wyro  dynion  i  gam-ddef- 
nyddiad  oV  gwirionedd,  naill  ai  iV  digaloni 
a'u  rhwystro,  neu  iV  llenwi  à  rbyfyg  penrhydd. 
Gwirioneddan  dwyfol  yn  unig,  a'r  rhai  byny 
yn  cael  eu  biawn-ddefnyddio,  yw  gwir  ymbortb 
iaehus  yr  enaid,  a  bar  iddo  Iwyddo  a  cbynyddu 
mewn  cryfder  ysbrydol. 

DRACHMA,  Qt.  Apaxtrn ;  cyfieitbir  ef 
drylly  yn  Luc  16,  8,  9. — Y  drachma  arian 
Groegaidd  oedd  o  werth  yn  ngbylcb  saitb 
ceiniog  a  tbair  fiyrling  o'n  barian  ni.  Ond  y 
gair  Heb,  ^7)35*1^  dracmon  oedd  enw  ar  arian 
Persia,  ac  'o  werth  yn  ngbylch  pum'  swllt  ar 
hagaiù.  Dywedir  bob  amser  ei  fod  yn  anr. 
Ezra  2.  60.  Neb,  7.  70,  71,  72.  Hwyracb 
mai  oddiwrtb  Darius  y  Mediad,  brcnin  cyntaf 
yn  Ymerdrodraeth  y  Persiaid,  y  cafodd  yr  enw, 
am  fod  ei  lun  amo:  ^^  dar,  J  tebijgj  y[)^ 
delw,  ' 

DRAENOG-OD,  (drain)  yn  llawn  drain.  Y 
gair  Heb.  ^jp  a  gyneithir  draenog,  Esa.  34. 
11.  yn  pen.  '14.  43.  aderynyJmn ;  onà draen* 
'igiaid^  gan  y  Dr.  M. — yn  Zech.  2.  1 4.  dylluan. 
^  ^^^  npÌJÄ  *  gyfieitbir  draenog^  Lef.  IJ.  30. 
Ä'aw.  Fe  'rrbt. — Nid  bawdd  cyfieithn  enwau 
crcadoriaid,  y  rbai,  bwyrach,  nad  ydynt  i'w 
cael  yn  ein  gwledydd  ni ;  ond  rbaid  barnu  am 
eu  rhyw,  nid  yn  gwbl  oddiwrtb  yr  enw,  ond, 
oddiwrtb  amgylcbiadau  y  lleoedd   y 


sonir  am  danynt  yn  yr  ysgrythyrau.*  Bittsbk 
yw  y  cyfieitbiad  Saesonaeg  o'r  gair  ^jp  yn  y 
lleoedd  ucbod.  Pa  greadnr  bynag  a*  f  ^dylir 

wrth  np5fc^  y^  ^®^^  y^  ^^  ^*°  y  gyfraith. 

Mae  tri^matb  o  ddraenogod;  sef  dracnogod 
America  sydd  heb  glustian  iddynt— draenogod 
Malacca,  a  chlustian  crogedig — a  draenogod 
cyffredin  ein  gwlad.  Darlunio  y  creadnr  hwn 
sydd  afreidiol  gan  ei  fod  yn  ddigon  adnabydd- 
ufl ;  y  mae  wedi  ei  gynysgaeddu  kg  arfogaeth 
ddraenogaidd  i  amddiffyn  ei  hun  hçb  ymladd, 
ac  i  niweidio  ei  elyn  hab  ymosod  amo.  Yn 
amddifad  o  nerth  a  chyflymdra  i  ddianc,  geill 
amdfoi  ei  hnn  yn  belen,  a  chyfeirio  o  bob  rhan 
o'i  gorph  bigog-Uym.  Y  mae  ei  drwnc,  yr  hwn 
a  dy  wallt  yn  helaeth  pan  osoder  amo  gan  ofn, 
mor  ffîaidd  a  drewllyd  ei  arogl,  fel  y  mae  yn 
peii  i'w  eljrn  ffoi  oddiwrtho;  ond  mae  rhai 
creadnriaid,  fel  y  cadno,  yn  ei  feistroli.  Triga 
mewn  agenan  crei^an,  cyffion  a  holitan  hen 
goed,  a  bol  clawdd,  yn  mhell  oddiwrtb  anedd- 
au  dynion.  Gorphwys  y  dydd,  ond  yn  meidd- 
io  dyfod  allan  y  nos — ac  yn  nn  o  ^ysgaduriaid 
y  gauaf.  Ei  ymbortb  yw  gwreiddiau,  ifrwyth- 
au,  pry^  ac  ednogynan ;  a  geill  fyw  yn  hir  heb 
ddim  ymbortb.  Cam-gybuddir  ef  am  sugno 
gwartheg,  yr  byn  nas  dichon  iddo  wneuthur  o 
herwydd  bychanrwydd  ei  safn.  Creadur  llar- 
iaidd  amyneddgar  ydyw :  a  threfìiwyd  arfog- 
aeth iddo  gyfatebol  iV  fwyneidd-dra.  Gellir 
gweled  daioni  a  doethineb  y  Creawdwr  mawr 
yn  y  pethau  Ueiaf  o'i  weithredoedd. 

DRAIG,  DREIGIAIJ,  (dra)  Gr.  Apaewv; 
Llad.  Draco.  Mae  y  gair  yn  cyfatcb  yn  gyff- 
redinol  yn  yr  Hen  Destament  i'r  gair  pjf)  yr 
hwn  a  arwydda  pysgod,  morfilod,  ne  'u  mor- 
feirch  mawrion„(Gen.  1.  24.  Job  7,  12)  nen 
seirph  mawrion,  gwenwynllyd,  Esa.  13.  22.  a 
34.  13.  Jer.  9. 11. — ^Yn  allegawl,gelwir  Satan 
yn  ddraig,  oblegid  ei  alln,  ei  greulondeb  gwen- 
wynllyd a  niweidioL  Dat.  20.  2.  Buddugol- 
iaethwyr  a  gormesdeyra  crenlawn,  megys  bren- 
inoedd  Assyria,  yr  Aipht,  &c.,  a  gyffelybir  i 
ddreigian,  oblegid  eu  gallu  a'u  crenlondeb  i 
ddrygu.  Esa.  27.  1.  a  51.  9.  Ezec.  29.  3. 
Salm  74.  13. 

Wrth  y  *  ddraig  goch  fawr,'  yn  Dat,  12.  13. 
deallwn  ymerodraeth  waedlyd  Rhufain,  yr  hon, 
trwy  anogiad  a  than  lywodraetb  Satan,  a  ddi- 
faodd  y  Cenedloedd,  ac  a  erlidiodd  yr'  eglwys 
Gristionogol  yn  foreu,  ac  yn  grenlawn  iawn. 
*Y  ddraig  a  safodd  ger  bron  y  wraig  ^sef  yr 
eglwys)  yr  hon  oedd  yn  barod  i  esgor,  i  ddifa 
ei  phlentyn  pan  esgorai  hi  amo.'  Dyma  ddar- 
luniad  dychrynllyd  o  greulondeb  Amherawd- 
wyr  Rhufain,  dan  lywodraetb  Satan,  tu  ag  M  • 

*  Mae  awdwyr  ▼  ^MUíion  P?  ihs  Jeum^jn  dywedyd,  tu  dal 
en  78,  ^QTmeroda  Dr.  Keith  ▼  gwaith  o  noil  ein  harweinydd 
Ibralm  yn  nghyloh  Petra ;  oSlegid  yr  oedd  efo  wedi  bod  yno 
gyda  Dr.  Boblnaon  o  America.  Oddiwrtho  ef  cawsom  oln 
hysbysa  fod  creadnr  garw,  Uewog,  jv  hwn  feddyllem  nl  oedd 
y  Porcupine,  l»w  weled  yn  ^mych  yn  Wady  Monaa,  a  bod  yr 


DfiA 


422 


BBS 


yr  eglwjs  Oristionogol  a'i  meibion;  ond  caf- 
odd  jT  eglwjs  wan  yd  ei  boll  wewyr  a*i  go  fid, 
(adn.  2.)  jmwaredy  a  lie  i  ymgaddio,  gan 
bdnw.    Adn  4.  \ 

'  Er  i  ti  ein  euro  yn  nhrigfa  dreigiau.'  Salm 
44.  19.  Trigfa  drei^aa,  yw  Ueoedd,  sefyllfa, 
nea  amgylcbiadaa  amal,  Uawn  o  beryglon,  gel- 
ynioQ,  ac  erlidwyr  crealawn ;  yn  ddiamgeledd, 
a  phawb  am  en  dyfetha.  Daw  yn  ea  euro  yn 
y  cyfryw  amgylcbiadaa,  iydd  yn  dang^os  y  eyf- 
yngder  a'r  cystuddiaa  mwyaf : '  etx>  nis  angbof- 
iasom  ni,  ac  ni  baom  anffyddlawn  yn  dy  gyf- 
ammod  f  aei,  cofiasom,  carasom^  ac  a  ymlynas* 
om  wrtbyt,  a  baom  ffyddlawn  i'tb  gyfammod  : 
ie,  da  iawn  oedd  fod  ganddynt  gyfiaunmod  i 
bwyso  amo,  ac  ymhyfirydu  ynddo  yn  y  cyfryw 
amgylcbiadaa.  Salm  74.  13,  14.  Esa.  27.' 1. 
34.  la,  14.    Dat.  12.  9.  a  13.  2.  a  16.  10. 

*  Pfynon  y  ddrauç.'  Neb.  2.  13.  Yr  oedd 
y  fiynon  boa  o  da  y  dwyrain  ì  Jerusalem ;  a 
dangosir  bi  byd  beddyw  mewn  matb  o  ogof 
tan-ddaearol.  Y  mae  y  trigolion  yn  ei  gafw, 
Ffynon  Mair,  ac  yn  cwbl  greda  i  Mair  Forwyn 
arferyd  ei  dwfr  iddi  ei  bun  a'i  tbeala.  Gwel 
Calmet. 

DRAIN-EN,  (dra)  ffeb.  ^^-it  (derder) 
manwydd  pigog,  diddefiiydd  yn  gyffredin,  ond 
yn  danwydd,  ac  i  wneutbnr  gwrycboedd  a 
pbertbi — '  Drain  befyd  ac  ysgall  a  ddwg  hi  i 
ti/  Gen,  3.  18.  Sef  cbwyn  niweidiol,  yn  He 
ffrwytbau  defhyddiol,  iacbus.  Drain,  fn  alleg* 
awl,  a  arwyddant  unrbyw  betb  niweidiol,  yn 
peri  gofid  a  tbrallod — megys  goEsdon  y  byd 
bwn — ^budoliaetb  golud — a  cbwaatau  am  betb- 
aa  eraill,  y  ibai  sydd  yn  tyfa  mewn  calonau 
Uygredig,  ansanctaidd ;  yn  peri  Uawer  o  flin- 
der  a  gofid  meddwl ;  ac  yn  niweidiol  iawn,  gan 
eu  bod  yn  tagu  y  gair,  ac  yn  attal  ei  rinweddau 
iacbasol  yn  ngbyflwr  y  pecbadur.  Mat.  7.  16. 
a  13.  22.    Luc  8. 14.    Jer.  4.  3.    Heb.  6.  8. 

Arwyddaat  befyd,  dynion  gofidus  a  gelyn- 
iaethol  i  eglwys  Duw ;  felly  bu  y  Ganaaneaid, 
yr  Assyriaid,  y  Sidoniûd,  ào^  ì  Israel,  Maent 
yn  peri  blinder  a  gofid  mawr  dros  yr  amser, 
ond  yn  fuan  y  dyfetbir  bwynt  gan  dan  digof- 
aint  Duw.  Num.  33.  55.  Jos.  23. 13.  Eaa. 
10. 17.  a  33.  12.  Ezec.  28.  24.  Nab.  1.  10. 
Salm  18.  12. 

*  Ffordd  y  diog  sydd  fel  cae  draio,'  ynllawn 
o  anbawsderau  a  bliaderan,  a'i  ddiogi  a'i  ddio- 
falwcb  yn  eu  cynyddu,  pan  y  baasai  diwyd-. 
rwydd  a  gofal  yn  eu  rbf^gflaenu ;  '  ond  y  mae 
ifordd  yr  uaiawn  yn  wastad,  ac  a  godir  yn 
sam.'     Diar.  15.  19. 

Y  mae  yr  Arglwydd  yu  caaad  i  fynu  ffordd 
ei  bobl  à  draiOf  pan  yr  ymweíodd  a  bwjrnt  à 
gorthrymderau,  a  blinderau  trymion,  pigog,  i'w 
battal  i  gael  eu  ffj^dd  eu  bunain.  Nid  ar  en 
ffordd  Ì  ddyfod  ato,  ond  ar  eu  ffordd  i  gilio 
oddi  wrtbo,  y  mae  yn  rboddi  y  cae  drain.  *Af,' 
medd  Israel,  *  ar  ol  fy  nghariadau,'  sef  ar  ol  fy 
eilunod  a'm  duwiau,  y  rbai  a  gymerais  yn  gar- 
iadau  yn  He  y  Duw  yr  ymgy  fammodais  ág  ef 


wrtb  Sinai.  ^Am  byny,'  am  dy  bechod  jsgek 
bwn,  '  wele,  mi  a  gaoaf  i  fvnn  dy  ffordd  4 
drain  f  pan^  i  gystuddiaa  a  blinderau  f  th  gjf- 
arfod  yn  mbob  man,  nes  y  byddo  mor  gyfyn? 
arnat,  fel  y  bydd  yn  dda  genyt  ddychwelyd  a: 
dy  ẁr  cyntaf,  gan  ddy wedvd, '  Gwell  oedd  ar- 
naf  fi  yna  nag  yr  awr  bon.^    Hos.  2.  6,  7. 

*  E^ys  lili  yn  myig  y  drain,  felly  y  mae  fy 
anwylyd  3m  mysg  y  mercbed.'  Can.  2.  2.  Y 
mae  y  geiriau  cyffelybiaetbol  byn  yn  dangos 
rbagoroldeb  yr  eglwys  ar  bawb  eraill,  yn  ngol- 
wg  Crist;  ei  cbylwr  adfydus,  profedigaetbus, 
yn  byw  yn  y  byd  yn  ngbanol  gortbrymderan. 
a  gelynion  pigog  fel  drain;  fì^nm.  83.  55.)  a'i 
diniweidrwydd  bitbHu,  ei  tbiriondeb  a'i  hadd- 
fwynder  yn  ngbanol  ei  gelynion  a'i  phrofedig- 
aetbau.    Mat.  10. 16. 

'  Coron  o  ddrain.'  Mat  27.  29.  Marc  15. 
17.  loan  19.  S,  5.  NI  cblywsom  am  neb  a 
goronwyd  à  drain  ond  y  Person  rbyfedd  hwn. 
Wele  boen  a  dirmyg  wedi  eu  buno  Vu  gilydd ! 
Wedi  ei  goroni  fel  nyn,  bwy  a  gurasant  ei  ben 
ef  à  cborsen,  nea  wiiden,  fel  y  byddai  i'r  drain 
fratbu  ei  ben,  a  cbael  eu  cyfiawn  effûth  ama 
Yn  arwain  y  goron  ddrain  a'r  wisg  borpbor  y 
dygodd  Pilat  ef  allaa,  a'i  dansosodd  i'r  boU, 
gan  ddywedyd,  *  Wele  y  dyn  v  Dyn  yn  sicr 
y w,  ond  ni  welwyd  erioed  y  fiitb  olwg  ar  ddjn 
o'r  blaenl  Pa  byd  y  gwisgodd  y  goron 
ddrain,  neu  pa  an  a  oedd  bi  ar  ei  ben  ar  j 
^roes  ai  peidio,  nid  yw  bysbys.  Ffrwyth  y 
felldith  yw  y  drain;  a  Cbridt,  trwy  wL^o  j 
goron  ddrain,  a'i  grogi  ar  bren,  Ac, '  a'n  Uwyr 
brynodd  oddi  wrtb  felldith  y  ddeddC  Gal. 
3.13. 

*  Yn  He  drain  y  cyfyd  ffynidwydd.'  Esa.  55. 
13,  Sef  yn  lie  Uygredigaethau  y  cyfyd  firwytbta 
yr  Ysbryd ; — yn  lie  annuwiolion  pigog,  niweid- 
iol, y  cyfyd  duwiolion  bardd  a  defnyddiol  ;— 
yn  Ue  llywodraetbwyr  gormesol,  angbyfiawn, 
crealawn,  cyfyd  swyddogion  heddycbol,  a 
tbretbwyr  cyflawn.  Esa.  60. 17.  Yn  He  bng- 
eiliaid  diofal,  yn  pesgi  ea  banain,  ac  yn  gor- 
tbrymn  y  praidd,  cyfyd  bugeiliaid  wrtb  fodd 
calon  Duw,  yn  portbi  y  praidd  à  gwybodaeth 
ac  à  daall.    Jer.  3.  15.  a  23.  4. 

DREW-I-IANT-EDIG,  (rbew)  drygsawr, 
drwy-arogl,  dryg-wynt. — *■  Pa  faint  mwy.ffiaidd 
a  drewedig  ydyw  dyn,  yr  bwn  sydd  yn  yfed 
anwiredd  fel  dwfrf  Job  15.  16.  Y  gair 
23lfl5  jS^^^t  medd  Mr.  Caryl,  a  ar^dda  path 
mor  ffiaidd  fel  y  mae  yn  wrthodedig  gan  yr 
boll  synwyrau :  yr  byn  nis  gall  y  llygaid  edrycli 
amo;  nis  gall  y  clustiau  oddef  cljrwed  am 
dano ;  na'r  ffronaa  ei  arwynto;  na'r  dwylaw  ei 
deimlo.  Y  mae  y  dyn  yn  ei  becbod  yn  nn 
telpyn  o  flBeidd-dra.  Y  gidr  tÒ^  *  arwydda 
llygriad^  pydmi,  sorod^  ysgartìi  dyn^  neu 
arufeL  Y  mae  pob  dull  o  ymadrodd  yn  palln 
i  osod  allan  ffieidd-dra  dyn.  Salm  14.  3.  a  53. 
3.  *Wele,  ni  roddes  Duw  ymddiried  yn  ei 
saint ;  a'r  nefoedd  nid  ydynt  Ian  yn  ei  olwg ;' 
ond  nuie  dyn  mor  Uygredig  fel  y  mae  yn  sych- 


imv 


423 


DRW 


edn  am,  ac  yn  ymhjftrán  jn  ei  anwiredd. 
Gan  byny,  pa  diriondeb  bynag  gaflfo  dyn  oddi- 
wrth  Dduw,  nid  yn  y  dyn  ffiaidd  bwn  y  mae 
}r  aehos  o  bono,  ond  yn  y  daioni  anfeidrol 
sydd  yn  Nuw  ei  bun. 

'  DRINQO,  (drinc)  esgyn,  derchafu.     Salm 
132.  3.  a  139.8. 

DROMEDARIAID,  Or.  dpo/jto<:,  rhedegwr  ; 
math  o  gammeircb  neu  gamelod  by  chain  ydynt^ 
a  chrwmp  ar  en  cefnan,  yn  gifnenthur  math  o 
;;yfrwy   natnriol  i  iarcboffaetb  arno.    Y  mae 
cvflymdra  y  creadnriaid  hyn,  a'n  parbad  efo 
j'chydig  gynaliaeth  i  deithio  bir  amser,  yn  by- 
nod  iawn.  Teitbiant  dros  gan'  multir  y  dydd  am 
dilyddiau  lawer,  a  pbedair  awr  ar  bngain  beb 
scfjU  i  orpbwysy  nac  i'w  portbi,  beb  ddangos 
UQ  arwydd  o  flinder.    Y  mae  rbai  yn  meddwl 
mai  y  dromedartaid  a  feddylir  yrrúi  yr  anifeil- 
isdd  buain  yn  Esa  66.  20.     Addaswyd  bwynt 
jn  hynod  i  deitbio  trwy  anialwcb  diffaitb  Ar- 
abia ac  Affrica ;  galwant  bwynt,  Llongan  yr 
anialwcb.     Teitbiant  yn  ddiâino,  gyda  buan- 
dra  angbredadwy  mewn  gwledydd  poetbion, 
heb  ond  ycbydig  gynaliaetii,  set  ycbydig  does 
0  flawd  baidd,  a  pbiolaid  o  ddwfr  ac  o  laetb.*^ 
DROPSI,  Gr.  vòp(úip,  y  dropsij  dyfr-glwyf. 
— 'Haintdwfr.'    W.  S.     *Ac  wele,  yr  oedd 
ger  ei  firon  ef  ryw  ddyn  yn  tf !af  o'r  dropai — ac 
efe  a*i  cymerodd  ato,  ac  a'i  biacbaodd  ef,  ac  a'i 
goUyngoddJymaitb.*    Lnc  14.2,  4.     Mae  iacb- 
àd  y  dyn  hwn,  os  ystyriwn  ansawdd  yr  aftecb- 
yd,  yn  bysod.     Adferwyd  ef  i'w  iecbyd,  i'w 
rym,  ac  i'w  iawn  faintioli  yn  ddioed.     Pa  fatb 
bynag  oedd  yr  olwg  arno  yn  dyfod,  neu  yn 
cael  ei  ddwyn  at  yr  Arglwydd  lesa,  gollyngodd 
cf  ymaitb  àg  arwy ddion  o  iacbad  perffaitb  ar- 
no, o  ran  ei  rym,  ei  liw,  a'i  faintioli.   Os  gofyn 
neb,  Pa  fodd  y  gallai  byn   fod?     Ateba^  yr 
liwn  a  allai  iacbau  y  drops!  yn  y  fan  trwy  gy- 
ffyrddiad  yn  nnig,  a  allasai  beff  d  yn  boTlol 
ddyddimu  y  gormodedd  dwfr,  yr  acbos  o  bono. 
  fydd  dim  yn  anbawdd  i  Ddaw  ?    Y  mae  y 
cwbl  o'r  banes  byr  yn  danços  bynawsedd,  tir- 
iondeb,  ac  eflFeithioldeb  Cnst  yn  gweithredu ; 
a  sicrwydd  goleu,  a  pberflfeitbrwydd  y  wyrtb. 
Yr  uu  vw  yr  lesn  eto !  .         . 

DRÛD-ANIAETH,  (rud)  glew,  cadam, 
calonog,  anturiol;  ucbel-bns,  mawr-bris. — 
'  Gair  yr  Arglwydd,  yr  bwn  a  ddaetb  at  Jere- 
miah o  acbos  y  dradaniaetb.'  Jer.  14.  1. 
fìT^SÌn  y  *y<^Ä<icr,  neu  y  gwaharddiadau, 
neu  yr  ataliadau,  sef  o'r  cafodydd,  a  byny  yn 
l>eri  sycbder,  a'r  sycbder  yn  acbos  o  brinder  a 
dradaniaetb ;  a  pbecbod  yn  acbos  baeddianol 
o'r  cwbL  Adn.  Y,  8.  Darlunia  y  propbwyd 
cffeithiau  galarns  y  sycnder  bwn  ar  y  ddaear, 
ar  ddpion,  ac  ar  anifeiliaid,  mewn  prydydd- 
iaeth  a  geiriau  cyffrous,  efifeitbiol ;  ac  yn  ar- 
waia  meddwl  y  darllenydd  i  ganfod  y  drwg  an- 
ferth  0  becbod,  yr  acbos  o^r  boll  balldod,  a'r 
darfodedigaetb  gofidus  ar  bob  petb :  *Aml  yw 

*  Givtl  MorgaB's  Hktory  of  Algltrs.  n.  lOL-^Appendix  to 
Gabnet'i  Diotfioftry,  Vngmtnt  iS,  p7d. 


ein  cildynrwydd  ni;   pecbasom  i'tb  erbyn.' 
Adn.  1. 

DRUSILA,  [gwlithog]  trydedd  mercb  Her- 
od Agrippa  Fawr,  marwolaetb  dycbrynllyd  pa 
nn  y  cawn  banes  am  dano  yn  Act  xii.  a 
cbwaer  Acrippa,  Bemice,  a  Mariamne.  Act 
25.  23.  Addawyd  hi  yn  wraig  i  Epipbanes, 
mab  Antiocbus,  brenin  Comagena,  dan  yr  am- 
mod  iddo  gymeryd  ei  enwaedu;  ond  wedi 
iddo  ymoatwng  i  byny,  rboddwyd  hi  i  Azizus, 
brenin  Emesa  yn  Syria,  yr  hwn  a  gymerodd  ei 
enwaedu  i'w  cbael.  Yn  fuan  hi  a  ymadawodd 
a'i  gwr,  priododd  Ffelix,  o'r  bwn  y  cafodd  fab  a'i 
enw  Agrippa.  Yr  oedd  yn  cael  ei  chyfrif  yn  un 
o'r  merched  barddaf  a  pbrydferthaf  yr  oes 
bono ;  ond  nid  mor  ddiwair  a  bardd.  O  ilaen 
Ffelix  a'i  wraig  Dmsila  y  safodd  Paul,  ac  yr 
ymresymodd  mor  bynod  am  gyfiawnder,  a  dir- 
west,  a'r  farn  a  fydd,  nes  y  dychryoodd  Ffelix. 
Act  24.  24  25. 

DRẂG-YGÂU,  (rhwg)  Ifeb,  ÿ^  drygioni,  * 
ysgelerder,  mall ;  pecbadurus,  anwir,  diras, 
echrysion,  anfad. — Y  gair  drwg  a  arwy dda  yn 
yr  ysgrytbyrau,  I.  Yr  hyn  sydd  ddrwg  ynddo 
ei  bun ;  sef  yr  byn  sydd  yn  groes  i  gyfraith 
sanctaidd  Duw,  sef  drìüt/  moetol,  fel  y  geilw 
duwinyddion  ef.  Gen.  8.  21.  a  29.  9,'  Exod. 
32.22.  Heb.  3.  13.  loan  8.  19,  20.  Mae 
pob  peth  sydd  groes  i  gyfraith  Duw,  yn  ddrwg 
ynddo  ei  hun  ;  yn  dianrbydeddu  Duw,  ei  aw- 
durdod,  a'i  briodoliaethau ;  mae  yn  niweidiol  i 
ninau — ytfUygru  y  gydwybod,  yn  aflanhau  y 
meddwl,  yn  tywyllu  y  deall,  yn  caledu  y  galon, 
ac  yn  tynu  arnom  ortbrymderau  a  cfofidiau  an- 
eiiif  Gan  fod  y  gyfraith  yn  dda,  mae  yn 
rhaid  fod  pob  peth  sydd  yn  groes  iddi  yn 
ddrwg — sef  drwg  ynddo  ei  hun — drwg  yn 
rahob  ystyr — drwg  i  bawb,  yn  enwedig  i'r  bwn 
sydd  euog  o  bono.  Mae  y  fatb  ddrwg  fel  nad 
oes  dim  ond  iawn  drosto  a'i '  symud  byth ;  ac 
nid  oes  dim  a  ddicbon  fod  yn  iawn  drosto,  ond 
yr  byn  sydd  yn  rboddi  anrbydedd  cyfartal  i 
Dduw,  ei  gyfraith,  ei  lywodraeth,  a'i  briodol- 
iaethau, i'r  dianrbyde'dd  avgawsant  trwy  y 
drwg  bwn  o  bechod.  lesu  Grisly  cyfiawn,  yn 
unig,  yw  yr  iawn  bwnw.  1  loan  2.  2. — 2.  Ar- 
wydda  befyd  yr  hyn  sydd  flin,  gofidus,  cbwerw, 
ac  yn  ddrwg  I'n  teimladau.  Gen.  47.  9.  a  60. 
15,  20.  Job  2.  11.  Salm  34.  21.  Yn  yr  ys- 
tyr bwn  mae  drwg  yn  dyfod  oddiwrth  yr  Ar- 
glwydd. Amos  3.  6.  Preg.  12.  1.  Ac  mae 
dyddiau  yn  ddrwg,  sef  yn  adfydus,  ac  yn  llawn 
o  ortbrymderau :  ac  mae  rhy w  gam  neu  sarbad 
oddiwrth  ddynion  yn  cael  ei  alw  yn  ddrwg. 
Diar.  17.  13.  Mat  6.  39.-3.  Y  mac  Satan 
yn  cael  ei  alw,  y  drwg — ysbryd  drwg — yr  un 
drwg.  loan  17.  15,  Mat  5.  37.  a  6.  13.  1 
loan  3. 12.  Act  If.  12.  Ynddo  ef  y  decbreu- 
odd  y  drwg,  ac  o  bono  mae  yn  deillio  :  awdwr 
pecbod  y w ;  mae  yn  pecbu  ei  bun  o'r  decbreu- 
ad,  ac  yn  denu  dynion  i  bechu.  Dysgir  i  ni 
weddio  yn  crbyn  y  drwg  yn  mhob  ystyr,  ac  yn 
benaf  yn  erbyn  y  drwg  moesol,  yr  bwn  yw  yr 


DRW 


424 


DRY 


achoB  o'r  drygau  sydd  yn  anhyfryd  ac  yn  ni- 
weidiol  i  ni.    Mat.  6.  13.     1  Cron.  4. 10. 

*  O  herwydd  bod  bryd  calon  dyn  yn  ddrwg 
9'i  ieueoctid.'  Gen.  8.  21.  Bryd  calon  dyn 
yw  ei  fwriad,  ei  amcan,  y  dychymygiad  o'r 
àarfîad  sydd  yn  y  meddwl — y  mae  y  cwbl  yn 
ddrwg  o'i  ieuenctid — set  yn  ddechreuol,  yn 
wreiddioi,  yn  tyfa  i  fynu  yn  gyntafl  Oblegid 
arogl  esmwyth,  neu  beraidd,  aberth  Noah,  fel 
cyagod  o  aberth  Crist,  y  mae  yr  Arglwydd  yn 
cyhoeddi,  *Ni  chwanegaf  felldithio  y  ddaearer 
mwyn  dyn,  er  bod  bryd  calon  dyn  yn  ddrwg 
o'i  ieuenctid.' 

*  O  bydd  dy  Ivgad  yn  ddiwg,  dy  holl  gorph 
fydd  yn  dywylL'  Mat.  6.  23.  Os  bydd  dy 
lygad  yn  aneglúr^  yr  hwn  yw  canwyll  y  corph, 
mac  yn  rhaid  iV  holl  gorph  fod  yn  dywyll ; 
felly,  as  bydd  ein  barn  am  bethau,  a'n  hadna- 
byddiaeth  o  honynt,  o'u  natur,  cu  gwerth,  a'u 
defnyddioldeb,  yn  dywyll,  bydd  ein  holl  ym- 
ddygiad,  a'n  rhodiad,  yn  gyfatebol,  yn  dywyll. 
Os  na  fydd  ein  goleuni  a'n  barn  yn  gywir  ac 
yn  olcu,  nis  dichon  fod  ein  syniadau  a'n  serch- 
iadau  yn  gywir,  na'n  rhodiad  yn  uniawn. 

*  Drwg-anwydau,'  Rhuf.  1.  29.  xaxurfieia",, 
moesau  drwg;  neu,  ynte,  arwydda  y  gair,  gol- 
y(ja  pob  yeth  yn  yr  olwg  waeihafy  a  hyny  o  dy- 
mher  ddrwg  y  meddwl.    Gwel  Wetatein. 

DRWS,  DRYSAU,  (rhws)  Or.  Oupa  {thyra) 
dor,  porth,  bwlch,  tramwyfa,  mynedfa.  Oddi- 
wrth  hyn  mae  amryw  fynedfaoedd  rhwng  myn- 
yddoedd,  mcgys  Drws-y-nant,  Drws-ardudwy, 
&c— Drws  y  tỳ,  Marc  1.  33.  a  2.  2.  a  11.  4. 
— ystafell,  Mat.  6.  6.— carchar,  Act  3. 19,  23. 
— y  deml.  Act.  3.  2.— bedd,  Mat  21.  60.  a  28. 
2. — Bod  wrth  y  drws,  vw  bod  yn  agos.  Mat  j 
24.  23.  Marc  13.  29.  '  lago  5.  9.  Dat  3. 20.  j 
— Drws  agored,  a  arwydda,  cyfleusdra  rhydd  i 
bregethu  yr  efòngyl,  a  phob  rhwystr  wedi  ei 
symud.  Dat  3.  8.  1  Cor.  16.  9.  2  Cor.  2. 
12. — Drws  ymadrodd  wedi  ei  agoryd  i  weini- 
dogion  y  gair,  a  arwydda  cynorthwyon  oddi- 
wrth  yr  Ysbryd  Glàn  i  bregethu  yr  efengyl  yn 
oleu  ac  yn  hŷf.  Col.  4.  3.  —Drws  y  flpydd  wedi 
ei  agoryd  i'r  cenedloedd,  Act  14.  14,  27.  a  ar- 
wydda y  drws  agored  y  mae  yr  efengyl  yn  ei 
gyhoeddi  i'r  cenedloedd  i  ddyfod  at  Grist,  ac  i 
gredu  ynddo  er  en  hiachawdwriaeth,  a  hwythau 
yn  caei  dyfodfa  ato,  ac  at  Dduw  trwyddo. — Y 
mac  yr  Aiglwydd  lesu  yn  galw  ei  hun  y  drws, 
7]  i^upa.^'  Drws  y  defaid,'  loan  10.  7,  9.  Efc 
yn  ei  berson  a'i  gyfryngdod,  yw  yr  unig  ffordd 
o  ddyfod  fa  at  Dduw.  x  rhai  sydd  yn  credu 
ynddo  yn  unig  sydd  wir  aelodau  o'r  eglwys  ar 
y  ddaear,  ac  a  dderbynir  i'r  trigfanau  nefol.  Y 
mae  dyn,  fel  pechadnr,  wedi  ei  gau  allan  yn 
gwbl  oddiwrth  Dduw,  ac,  yn  ganlynol,  o  bob 
dedwyddwch  :  nid  o0s  ffordd  o  gymmod  a  dy- 
fodfa iddo  byth  mewn  un  gradd,  ond  Crist  yn 
unig.  *  Nid  y  w  neb  yn  dyfod  at  y  Tad,  ood 
trwof  fi,'  medd  Crist  loan  14.  6.  Dyfod  at 
y  Tad,  yw  dyfod  hefyd  i'r  eglwys  yn  wirion- 
eddol,  a  chaelhawl  i  holl  freintiau  y  cyfammod 


tragywyddol  yn  Nghrist  '  Os  à  neb  i  mewD 
trwof  fi,  efe  a  fydd  cadwedig ;  ac  efe  a  à  i  mewn 
ac  allan,  [yn  ddirwystr,  gyd  ág  eithaf  rhyddi4 
a  diogelwch]  ac  a  gain  borfa,'  loan  10.  ö. 
Bod  tu  allan  i'r  drws  hwn  yw  bod  yn  agore. 
i'r  holl  beryglon  a  ddaethant  i  mewn  trwy 
bechod,  a  bod  yn  golledig,  ac  yn  hollol  ddiyni- 
geledd,  a  digysur  gwirioneddol.  Yn  ngbanol 
pob  ffurfian  a  chyflawniadau  crefyddol,  y  mae 
pawb  nad  ydynt  yn  credu  yn  Nghrist,  ac  }  n 
gwneuthur  defnydd  o  hono,  fel  drws  at  y  Tad, 
heb  Dduw,  heb  obaith,  heb  fywyd,  heb  borfa ; 
sef  heb  wir  gysur,  a  dyddanwch  sylweddol. 
Drws  i  bcchadur  yw,  ac  ni  ddichon  neb  ddyfod 
trwy  y  porth  cyfyng  [ie,  eang  hefyd]  hwn,  ond 
yn  y  tcimlad  bywiog  o'i  bechadnrusrwydd  a'i 
goUedigaeth.  Deut  28.  5.  Heb.  10.  19. 
Eph.  2.  18. 

DRYCH-AU,  (dry)  Gr.  oepzw,  gweled : 
golygiad,  edrychiad,  trem,  dull,  agwedd ;  'A(\- 
lewycheg.  Drych  ymwisgo  ;  drych  meirionig, 
neu  drych  dimai,  wyneb  gwelwlas. 

Drych  1  bawb  ei  Ryroydoic.  Diar. 
Moses  a  wnaeth  noc  bres  y  babel  1  o  ddrychan 
gwragedd  y  rhai  a  ymgasglent  yn  finteioedd  ai 
ddrws  nabell  y  cyfarfod,  Exod,  38.  8.  a  30. 
18.  Yroedd  y  gwragedd  yn  ddiamhen  yn 
ymgasglu  at  ddrws  y  babell  i  weddio  ac  i  add- 
oli  Duw.  Pan  yr  oedd  prinder  am  bres  ai 
waith  y  babell,  dangosasant  eu  ffyddlondcb  a'o 
zel  at  wasanaeth  yr  Arglwydd,  trwy  ymadael 
yn  barod  ac  yn  ewyllysgar  a'u  drychan  at  yr 
achos,  y  rhai  oeddent  yn  gyfleus  iddynt,  ac'o 
gryn  wcrth  ganddynt,  diamheu.  Bama  rbai 
eu  bod  yn  cadw  gwyliadwriaeth  yno,  fel  yr 
oedd  y  gwragedd  byny,  tebygol,  a  haJogwyd 
gan  feibion  EIL  1  Sam.  2.  22.  Yn  mhlithyr 
luddewon  yr  oedd  y  merched  yn  ami  yn  borth- 
orion.  Llances  oedd  yn  ddrysoies  yn  mhalas 
yr  archoffeiriad ;  loan' 18.  17.  Mat  26.  69. 
'  Yna  y  dywedodd  y  llances  oedd  ddryaores,' 
&C.  Arwydd  dda  am  wirionedd  ein  gras,  a'n 
ffyddlondeb  i'r  Arglwydd,  y w,  pan  y  byddoiii 
yn  foddlawn  i  ymadael  a'n  cysuron  a'n  cyfleus- 
derau  ein  hunain,  er  ei  fwyn  of  a'i  achoâ.  I 
hyn  y  mae  cariad  Crist  yn  cymhell  y  J  rhai  a 
fy  whawyd  ganddo ;  sef,  *  fel  na  byddont  byw 
mwy  iddynt  eu  hunain,  ond  i'r  hwn  a  fa  farw 
drostynt,  ac  a  gyfodwyd.'     2  Cor.  5, 15. 

Yn  y  cynfyd  byddai  drych  yn  cael  eu  gwneud 
o  bren  caboledig,  o  arian,  alcan,  arian  a  phres 
cymysgedig,  á;c.  Y  diweddaf  o'r  rhai  hyn 
oeddynt  yn  rhoddi  mwyaf  gwertH  arnyut*  Yr 
oedd  diychau  yr  hynafiaid  yn  gyffredinoi  yn 
grwn  ac  yn  fychain  ;  ond  fel  y  cynyddodd  dyn- 
lon  mewn  cyfoeth  a  rhysedd,  cynyddodd  maint- 
ioli  a  gwerth  drychau  eu  gwragedd.  Byddai 
drychau  yn  arferedig  hefyd  mewn  amrywiol 
ddull  a  modd  gan  ddaroganwyr,  yn  eu  dewin* 
iaeth,  a'u  daroganan. 

Y  mae  gair  yr  Arglwydd  fel  dryeh  yn  rhoddi 

*  Owel  Pilny,  Lib-  zxzlii.  Gap.  a 


DRY 


425 


DRY 


dangoslad  cywir,  golen.  o  ddyn,  i'rmanylrwydd 
mwyaf.  Y  inae  hyn  /n  cadarnhan  ei  ddwyfol- 
deb,  canys  pwy  ond  Duw,  chwiliwr  y  galon,  a 
aiJàsai  roddi  darluniàd  cywir  o  galon  dyD,  i'r 
loanjlrwydd  eithaf,  yn  ei  holl  amcanion,  dy- 
benion,  dychymygîoD,  twyll,  dichellion,  a'i  ham- 
rjw  chwantau  aâan,  a  dyfnderoedd  ei  didduw- 
îaeth  ?     lago  1.  23,  24. 

Y  mae  yr  efengyl  yriy  ddrych  cyiiir,  goleu, 
dysglaer,  yn  dangos  gogoniant  yr  Arglwydd 
lesu  yn  ei  beiBon  a^i  waith,  ci  gariad  a'i  ras. 
Tjstioliaeth  gywir  y  gair  am  dano  sydd  yn 
dangos  dirgelwch  ei  berson,  a'r  gwaith  a 
wnafeth  dro»  bechadanaid ; — pa  fodd  y  bu  fy w, 
a  pha  fodd  y  ba  farw ; — ^pa  betb  yw  i  Dduw 
dros  bechadar,  a  pba  betb  yw  iV  pecbadur  a'i 
ilerbynio,  yn  wyneb  ei  boll  angenion.  Dycby« 
mygion  disail  yw  pob  meddwl  am  dano,  ond 
sydd  yn  cael  ei  roddi  i  ni  trwy  dystiolaeih  y 
gair  am  dano.  '  Tystíolaetb  Duw  am  ei  Fab,' 
sjdd  ddrycb  cywir,  perffaitb,  sicr,  a  gogonedd- 
us :  trwy  gredu  y  dyatiolaetb  ddwyfol  orncbel 
hon  am  dai)0,  y  mae  pecbadariaid  yn  cael  en 
^^oleuo  am  dano,  ac  yn  cael  gwir  adnabyddiaetb 
0  bono.  Y  mae  edrycbiad '  arno  yn  y  dfych 
h\rn  yn  dra  nchel  a  gogoneddus.  Nis  gall  y 
rhai  al  cawsant  lai  na'i  garu  à'r  cariad  gor- 
iich^f,  ymddiried  ynddo,  ymlynu  wrtho,  ym- 
Toddi  iddo,  ac  ufuddban  iddq.  Trwy  oleuo 
'iygaid  en  meddyliaa  i  edrycb  ar  ei  ogoniant 
yn  y  drycb  hwn,  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  eu 
newid  i*r  nnrbyw^delw,  o  ogoniant  i  ogoniant. 
Edr.  Wtkbp. 

*Y  drycbau  hefyd.'  Esa.  3.  23.^' The 
lilasses,''  Saes. — *  Transparent  garments.^  Dr. 
Lowth,  gvn$goedd  tryloyw. — Heh.  D*i5*ib5rt — 
'a  òtaipoyT^  kaxuivtxoL,  LXX.  Gwisgoedda ellid 
iTweled  trwyddynt,  y  fatb  a  arferai  y  Lacede- 
mopiaid.  Matb  o  wiagiad  sidanaidd  tryloyw  ; 
meÌD*wè  o  lin  nea  sidan ;  a  wisgid  yn  nnig  gan 
7  Thai  mwyaf  moetbus.  Gwisgoedd  anlTad  ac 
anweddus  oeddent ;  ac  am  byny  yn  anbeilwng 
i  roddi  ychwaneg  o  banes  am  danynt. 

Yr  oeddent  hefyd  yn  rboddi  drycbau  wrth 
«ÎU  çyddfau,  ac  yn  dra  boflf  o  honynt.  Exod. 
p>^.  8.  Mae  y  drychaa  byn  yn  irhan  o  wisg- 
iad  y  mercbed  yn  y  Levant  hvd  beddyw: 
[Shaw's  Travels,  p.  241.]  a  bwyracb  mai  y 
'Irychau  byn  a  feddylir  yn  ol  ein  cyfieithiad  ni. 
<Twel  Lowth  in  loc. 

DRYOniOLAETH,  (drychawl)  lledrith, 
»Q-eilan,  gwag-ysbryd.  Job  4.  16.  Mat.  14. 
'2Ö.    Marc  6.  49. 

pRYGAni,  (drwg-gair)  gair  anmharchus, 
:.'air  gwaradwyddns. — '  Gwyn  eich  byd — pan  y 
Jywedant  bob  dry  gair  yn  eich  herbyn  er  fy 
'«'pyn  i,  a  hwy  yn  gelwyddog,'  .  Mat.  5.  11. 
^^ob  rby w  ddrwg :  nid  oes  terfyn  ar  y  gwarad- 
*Tdd  ä  pha  un  mae  Satan  a'i  offerynau  yn 
i^waradwyddo  Crist,  ei  achos,  a'i  bob!  ;  y 
raaent  yn  dywedyd  pob  dry  gair.  Y  mae  y 
Wnfydedigrwydd  yn  cael  ei  briodoli  yn  unig 
I  r  rhai  byny  sydd  yn  cael  eu  hanmharchu  er 
64 


mtuyn  Criati  oblegid  eu  pertbynas  à  Christ,  eu 
bagosrwydd  ato,  a'a  tebygolrwydd  iddo;  a'r 
drwg  eiriau  hefyd  a  ddywedir  yn  en  herbyn, 
yn  gelwyddog,  a  hwy  heb  roddi  dim  achlysur 
i'r  gwrthwynebwr  i  ddifenwi  Anrhydedd  y w 
dy^def  anmharch  yn  y  cyfiyw  achos.  1  Pedr 
2.  12.  a  3.  9.  a  4.  14.  Act  5.  41.  a  0,  16.  1 
Tim.  5. 14. 

DRYGANIáJSTH,  (aniaeth)  dryeanedd, 
dryganian,  dryganwyd. — 'Ac  obydd  mat)  dryg- 
ionus  i'w  guro,  pared  y  bamwr  iddo  orwedd, 
a  phared  ei  garo  ger  ei  iron,  yn  ol  ei  ddrygan- 
iaeth,  dan  rnedi.'  Deut.  26.  2.  Gallai  y  bam- 
wyr  leihau  y  gwialenodiau  yn  ol  y  byddai  nat- 
ur  ei  iai,  a'i  nertb  yntaa  iV  dyoddef ;  ond 
nis  gallant  roddi  mwy  i  neb  na  deugain  gwial- 
enod. 

DRYGCHWANT,(drwg-chwant)  traohwant, 
anlladrwydd.    Col.  3.  5. 

DRYGFARN,  (drwg-fiam}  dedfryd  anghyf- 
iawn,  dedfryd  ofnadwy,  ofidus;  bamedigaeth 
drom,  ddychiTnllyd. — Y  pedair  drygfam  y  mae 
Duw  yn  eu  bwgwth  ar  Jerusalem,  yw  y  cledd- 
yf,  a  newyn,  a  bwystfilniweidiol,  a  haint  Ezec. 

14.  21. 

DRYGFYD,  (drwg-byd)  adfyd,  cystudd,  tra- 
llod. — Y  mae  Daw,  yn  ei  anfeidrol  diriondeb 
a'i  ddaioni,  yn  gweled  drygfyd  ei  bob) ;  ac  efe 
yw  eu  gobaith  yn  nydd  drygfyd.  Act,  Y,  34. 
Jer.  17.  17.    Salm  94,  13. 

DRYGHIN,  (drwg-Wni  bin  wlybyrog,  dym- 
healtog. — *A'r  bore,  Uedayw  dryghin ;  canys  y 
mae  y  wybr  yn  goch  ac  yn  bruddaidd.'  Mat. 
16.3. — x^^f^^f  tempeiüy  W.  S. — tymhesil  Act. 
27.  20.  tywydd  gwlybyrog,  tymhestlog. 

DRYGIONI,  (drwg-iawn)  Edr.  Drwg. 

DRYGSAWR,  (drwg-sawr)  drewiant,  drew- 
dod,  archwa.  Joel  2.  20. 

DRYGU.    Edr.  Drwg. 

DRYLL-IO-IEDIG,  (rhyll)  dam,  rhan; 
daraio,  dystrywio;  dinystrio,  dyatrywiedig. — 
'  Pa  wraig  a  chanddi  ddeg  dryll  o  arian«*    Luc 

15.  8.  Gh-.  deg  drachma,  Yr  oedd  pob  drach- 
ma o  werth  naw  ceiniog..  Nid  oedd  cyfoeth  y 
wraig  yn  fawr,  am  byny  yr  oedd  yn  rhoddi 
mwy  o  werth  ar  bob  darn  oedd  ganddi ;  yn 
trafferthu  llawer  i  chwilio  am  dano  wedi  ei 
golli,  ac  yn  gorfoleddu  yn  fawr  wedi  ei  gael. 

Yn  y  ddammeg  y  mae  yr  Arglwydd  lesn  yn 
cyfiawnhau  ei  hun'am  ei  fod  yn  derbyn  pech- 
aduriaid,  ac  yn  bwyta  gyda  hwynt.  Ceisio  y 
golledig  yr  oedd ;  ac  y  mae  byn  yn  achos  o  gy- 
maint  pwys  a  chanlyniad,  fel  y  mae  Uawenydd 
yn  ngwydd  angelion  Duw  am  un  pecbadur  a 
edifarhao.  Y  mae  gwertb  enaid  yn  iawr  yn 
ngf  olwg  angelion  Duw,  ac  adferiad  un  pecbad- 
ur yn  pori  Uawenydd  mawr  iddynt.  Rhydd  y 
geiriaẁ  amlygiad  hynod  o  ogoneddus  ar  y  ere- 
aduriaid  glan  fry;  eu  sancteiddrwydd,  eu 
bawyddfryd  dros  ogoniant  Duw  a'i  anrhydedd 
yn  y  byd ;  a'u  cariad  tuag  at  eneidiau  dynion. 
Ac  08  oes  Uawenydd  yn  ngwydd  angelion  Duw, 
pa  taint  mwy  sydd  yn  v  '  -^w  mawr  ei  bun  ? 
Zeph.  3. 17.    > 


DRY 


*  Yr  Aiglwydd  a  fynai  ei  ddryllio  ef.'  Esa.  f 
53.  10.  Uysbjsa  y  geiriau,  a  gosodant  allaa  | 
yn  gadarn  ac  yn  andderchog,  hyfrydfwcli  y  | 
Dawdod  yxLiihrefn  fawr  yr  iecbydwriaeth.  £r  * 
fod  angen  Crist,  yr  Gen  difeios,  yn  beth  dych- 
rynllyd  ynddo  ei  hun,  fel  yr  oedd  dyfndercedd 
ei  ddyoddefiadau,  dwyader  a  Ilymd^r  ei  ar- 
teithiau,  a'i  loesion  ya  anamgyffredadwy ;  eto 
fel  yr  oedd  el  ddyoddefiadau  yn  ganol-bwynt 
ac  yn  sylfaen  yr  boll  dreih  fawr  i  gyd,  yr  oedd 
dyoddefiadau  y  groes  yn  arogli  yn  beraidd 
iawn.  Eph.  5.  2.  Y  mae  y  drylliad  hwn  yn 
golygu  ei  hoU  ddyoddefiadan  yn  ei  gorph 
aU  enaid.  Y  gair  {^^  a  arwydda  maíurio^ 
sathrUy  dryllio^  gvxinhau  gtna  ofidiaUf  nes  y 
bydd  yr  boll  nerth  yn  darfod.  Y  Ishofah  a 
fynai^  sef  drylliodd  ef  yn  ol  boddlonrwydd  ei 
ewyllys.  Yr  oedd  i*r  Daw  mawr  anfeidrol 
foddlonrwydd  yn  ei  ewyllys  ei  ban,  yr  bon  a 
arfaetbasai  ynddo  ei  bun ;  yr  oedd  befyd  yr  an 
boddlonrwydd  yn  y  cyfiawniad  o'r  arfaetb,  a 
pbob  liian  o  boni,  ag  oedd  iddo  yn  yr  arfaeth 
ei  ban.  Gan  mai  caool-bwynt  yr'ar&etb  oedd 
aberth  Crist,  yn  bwnw  yr  oedd,  ac  y  bydd,  ei 
byfrydwcb  penat  Y  mae  Daw  yn  ymbyfryda 
i'r  gradd  eitbaf  mewnsancteiddrwydd,  cyfiawn- 
der,  a  daioni — y  mae  byny  yn  unol  a*i  nator — 
yn  nyoddefiadau  Crist  dysgleiriodd  y  priodol- 
oliaetbau  hy n  yn  eu  ffogoniant  mwya£  Y  mae 
y  dangosiad  bwn  o  bonynt  yn  addaft  i  Dduw 
edrycE  amo.  Y  mae  yn  ynihyfrydu  ynddynt 
yn  y  graddau  Ueiaf  or  bonynt  yn  ei  greadariaid, 
pa  IJaint  mwy  hyfiydwcb  yn  y  moroedd  mawr- 
ion  a  dorodd  allan  yno  ? 

*Ag08  y w  yr  Arglwydd  at  y  rhai  drylliedig 
o  gaion. — Calon  ddrylliog  gystuddiediff,  €> 
Dduw,  ni  ddirmygi. — I  iacbaa  y  rbai  drylhedig 
o  galon/  Salm  34.  18.  a  51.  17.  Lac  4.  18. 
Y  mae  drylliad  calon,  a  sonir  yn  y  Ucoedd  byn 
am  dano,  yn  rboddi'  un  olwg  ar  ansawdd  ffwir 
edifeirwcb.  Y  mae  y  gofid  am  bechodcy* 
maint  fel  naa  dicbon  yr  enaid  sefyll  dano;  mae 
y  galon  yn  cael  ei  dryllio.  Os  na  ddryllir  y 
galon  am  dano,  ni  ddryllir  bytb  mo  boni  oddi 
wrtbo ;  ni  bydd  ar  y  dyn  eisiau  meddyg;  ni 
bydd  yr  efengyl  o  wertb  ;  ac  ni  bydd  ef  na'i 
abertbau  yn  gymeradwy  gan  yr  Arglwydd. 
Ond  yn  y  drylliad  edileiriol  bwn  am  becbod,  y 
mao  yr  Arglwydd  ynagos  yn  ei  feddyginiaetb, 
yn  ei  gynnaliaetb,  yn  ei  ymgeledd,  a'l  gysuron. 

DRYSOR-ES,  (drwB)  Or. '&upwp)ff:\  ^orMá- 
or. — •  I  Jiwn  y  mae  y  drysor  yn  agoryd.'  loan 
10.  3.  Daetb  »yr  Arglwydd  lesu  i'w  swydd 
trwy  y  drws;  sef  trwy  osodiad  a  tbrefniad 
dwyfol.  Pan  ddaetb  gan  byny  i  weinyddu  yn 
ei  swydd,  agorodd  y  drysor  iddo ;  sef  cafodd 
gyfiawn  ryddid  i  fyned  aH  waitb  yn  mlaen, 
mown  pertbynas  i  iecbydwriaetb  ei  bob! ;  ac 
mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  agoryd  calonau  pecb- 
adoriaid,  trwy  bregethiad  yr  efengyl,  1  wneatb- 
or  derbyniad  rbydd  a  cbyfiawn  o  bono  ;  mae  y 
deifdd  yn  gwrandaw  ar  ei  lais,  ac  maent  yn  ei 
ganlyn. 


406  DTJL 

DU~0,  (tywyll)  tywyll-liw,  pyg-liw,  gwrm ; 
Heh,  ÿn^  \dyó\inc  du  ysgrifena.  Jer.  36,  li?. 
Y  mis  da,  sef  Tacbwedd.  Pan  briodolir  dii- 
aidd  i  byrtb,  croen,  wyneb,  gwisgoedd,  ar- 
wydda cyfyngder  mawr,  tristwcä  a  ^ar  trwii). 
Jer.  8.  21.  a  14.  2.  Joel  2.  6.  MaL  3.  14.  jn 
Heh, — ond  pan  briodolir  daedd  i  wallt  y  pen, 
arwydda  baiddwcb,  gocrder,  iacbasrwydd.  Lef. 
13.  37.  Can.  5.  11.— »0  herwydd  ei  llygredig- 
aetbau  aM  dyoddefiadau,  mae  yr  eglwys  yu 
ddu  ;  oi^d  o  berwydd  ei  cbyflwr  yn  Ngbrist, 
ei  chyfiawnder,  ei  gras,  ei  sancteiddrwydd,  ei 
bordinbadaa,  á*i  tbrefn,  mae  ar  yr  nn  amser  yn 
bawddgar.  Du  ynddi  ei  bun,  ond  hawddgar 
yn  Ngnrist ; — du  o  ran  ei  sefyllfa  isel,  orthrym- 
e^iigJ  yn  y  byd,  ond  bawddgar  o  ran  ci  djr- 
A^ad  ysbrydol ;  du  o  ran  ei  phertbynas  aV 
Adda  cyntaf,  ond  bawddgar  yn  ei  pbertbynas 
à'r  ail  Adda; — du  yn  ngolwg  y  byd,  ond 
bawddgar  yn  ngolwg  yr  Aiglwydd.  2  Cor.  4. 
8,  9,  10.  Salm  149.  4.  Esa;  61.  10.  Lur. 
16.  22.  Rbuf.  18.  14,  2  Cor.  6,  21.  Eph.  5. 
26,  27.    Dat  19.  7,  8. 

DUC-IAID,  (ug)  tywysog,  arglwydd,  Ujw- 
ydd,  blaenor,  penaetb.  Arferir  y  gair  Eel. 
fibl^  yn  ami  yn  Gen.  xxxvi;  Exod.  15.  15.  1 
Cron.  1.  51— r54.  i  arwydddo  blaenoriaid,  nen 
benau  y  teuluoedd  yn  Edom,  ac  wedi  ei  gjf- 
ieithu,  nid  yn  anaddas,  duciaid.  Cyfieithir  yr 
an  gair  Uywodraethwr^  Diar.  2.  17. — tyvy sop- 
ion,  Diar.  16.  28.  a  17.  9.  Jer.  3.  4.  a  13.  21. 
Mic.  7.  5.  Zocb.  12.  6,  Q.—penaeth,  Zech.  9. 
7. — kyfforddm^  Salm  55.  13.  Wrth  gymhani 
y  cyfieitbiadau,  canfyddir  pnodol  ystyr  y  gair; 
sef  blaenor,  hyflforddwr,  cynghorwr,  ic 

DULIO;  idul)  euro,  baeddu,  maedda,pwyo. 
— *  Dulient  n,  ac  nis  gwybum.'  Diar.  23.  35. 
Gesyd  y  geiriau*  allan  gyfiwr  dyn  meddw  yn  ei 
feddwdod.  Gellir  ei  guro  a'i  bwyo,  ac  yntan 
beb  wybod  dim  am  byny  ;  ond  teimla  ci  eS- 
eithiau  yn  ddolurus  ar  ol  byny;  eto,  y  msey 
fatb  ynfydyn,  gwedi  deffiro,  efe  ah  ceisia  dra- 
cbefn  ;  nid  yw  y  canlyniadau  o  byny  ddim  yn 
ei  atal  rba^  C3rflawni  ei  ilys. 

DULSIMER,  JÄ3ÌD  *  Í^DÌW  '«»»^«'»  ^^^ 
eryn  cerdd;  matn  odelyn,  medd  rbai;  ond 
nid  oes  wybodaeth  ddilys  pa  fatb  ydoedd. 
Dan.  3.  5,  10. 

DULL-IATJ,  (all)  ystum,  gosgedd,  Hud, 
ffurf;  gwedd,  agwedd,  arwyddiad. — ^'A'i  gael 
mewn  dull  fel  dyn :'  [Phil.  2.  8.]  sef  yn  wir 
ddyn,  ac  yn  yr  un  dull  a  dynion  yn  mbob  peth 
pertbynol  i'r  natur  ddynol,  ac  i  sefyllfa  ac 
agweddiad  dynion  yn  y  byd.  Nid  oedd  dim 
^abaniaeth  rbyngddo  yn  ei  osgedd,  ei  agwedd- 
iad, a  dull  ei  fywioliaeth,  a  dynion  cyffrediu 
eraill ;  ond  yn  unig  ei  fod  yn  boilol  rydd  oildi- 
wrtb  becbod;  ac  befyd  yn '  nwyfoldeb  ei  ber- 
son.  Er  ei  fod  yn  Berson  Dwyfol,  eto  yr  oedd 
vn  gwbl  mewn  doll  fel  dyn,  ac  yn  wir  ddyn.;^ 
Vn  y  dull  hwnw,  darostyngodd  ei  hun  p'i  wir- 
fodd,  gan  fod  yn  ufodd  byd  angeu,  i'e,  angeu  y 
groes. 


DUB 


427 


DTJW 


*  Y  mae  dull  j  bjd  hwn  yn  myned  beibio.' 
1  Cor.  7.  31,  Y  mae  ei  holl  olygfii,  yr  hoU 
agwedd  sydd  ar  y  byd  hwii,  a  ninau  ynddo ; 
cin  perthysnasau,  ein  seíyllfaoedcl,cìn  gorchwyl- 
lon,  &c.  mae  y  cwbl  yn  myned  heibio :  ni  saif 
fynyd  awr  yn  yr  un  dull,  a  bydd  y  cwbl  yn 
faan  wedi  diflanu  am  byth.  Awn  oil  yn  fnan 
iawn  i  fyd  arall,  ond  nid  à  neb  á*r  dull  sydd 
arno  yn  y  byd  bwn  gydag  ef  i'r  byd  aralL  Y 
mae  dull  y  ddan  fyd  yn  hoUol  wabanol.  Ond 
;^n  fod  dull  y  byd  nesaf  i  barhau  byth,  a  dull 
y  byd  hwn  yn  myned  beibio,  mae  yn  anaddas, 
mac  yn  ffolineb  mawr  i  ni  osod  ein  meddwl  a'n 
brvd'lawer  ar  dduU  y  byd  hwn.  1  Cor.  7.  28, 
-'9,30. 

DURr-IO-IODD  (ur)  malaen,  balaen,  flFeris. 
llaiarn  ydyw  dur  wedi  ei  galedn,  yn  ol  yr  árfer 
mwyaf  cyffredin  yn  bresenol,  trwy  ryw  gv- 
mysgedd  o  halen  a  brwmstan,  ac  wedi  ei  boethi 
i  radd  addas,  a'i  roddi  mewn  dwfr  oer.  liae 
yn  gofyn  gofal  a  medrusrwydd  i'w  wneuthur 
yn  galed  heb  ei  wneuthur  yn  frau.  Yr  Ellmyn 
a  gyfrifir  yn  fwyaf  cywrain  a  deallns,  yn  y 
<^waith  hwn,  o  droi  haiaro  yn  ddur.  Byddai 
yr  hynafiaid  yn  gwneuthur  bwäau  o  ddur  a 
i»hres,  2  Sam.  22.  35.  Job  20.  24.  Y  gair 
OHji  agyfieithir  dur,  sydd  yn  cael  ei  gyfieithn 
y  rhan  amiaf  preg,  ac  nid  oes  un  gair  arall  yn 
VT  iaith  Hebraeg  yn  arwyddo  duK  Dent.  8.  9. 
Job  28.  2. 

'A  dyr  faaiarn  yr  haiarn  o*r  gogledd,  a'r  dur?' 
Jer.  15.  12.  Yr  oedd  yr  ArgTwydd  wedi  add- 
aw  gwneuthur  Jeremi^  yn  golofn  haiarn,  ac 
yn  far  pres,  yn  erbjm  yr  holl  dir,  yn  erbyn 
Ireninoedd  Judah,  <kc.  Yn  y  benod  hon  cwyna 
rhag  en  hadg&srwydd  tuag  ato,  [ado.  10.1 
'  pawb  o  honyut,'  medd  e^  '  sydd  yn  fy  mell- 
<lit)iio.'  Y  mae  yr  Arglwydd  tirion  yn  ei  gys- 
uro  ag  addewid ;  *  Yn  ddiau  y  bydd  dy  wedd- 
ill  di  m^wn  daioni,  yn  ddiau  y  gwnaf  i'r  gelyn 
fod  yn  dda  wrthyt,  yn  amser  adfyd  ac  yn  am- 
>er  eystudd.  A  dyr  haiarn  yr  haiarn  o'r  gog- 
ledd,  a'r  dur,'  neu  y  pre»  Î  Haiarn  o'r  gogledd 
a  femir,  a  arwydda  haiarn  wedi  ei  barotoi  yn  y 
i^ogledd,  gan  y  bobl  a  elwir  Chalibeaid,  yn 
by w  yn  ages  i'r  Môr  Dn,  ac  yn  ogleddol  oddi 
wrth  wlad  Judea.  Y  bobl  hyn  a  gawsantgynt- 
ni,  meddant,  y  gelfyddyd  o  wneuthur  dur.* 
Yr  ygtyr  yw,  a  ddichon  y  'cjelyn  orchfygu  a 
nuieddu  un  a  wnaethum  i  yn  debyg  i'r  haiarn 
caleta^  a  phres  ?  Gwir  ei  fod  yn  haiarn,  yn 
galed,  yn  gryf,  ac  yn  greulawn ;  ond  gwnaeth- 
um  dithau  yn  haiarn  o'r  fath  galetaf,  ac  yn 
bres ;  ie,  yn  golofn  haiarn,  ac  yn  fur  pres.  Medr 
Puw  addasu  ei  weision  i'w  hamgylcniadau,  ac 
i'r  gwaith  sydd  ganddo  iddynt  i'w  wneuthur. 
Deut  33.  25.      . 

DURA,  [preswylfod]  gwastadedd  yn  nhal- 
fteth  Babilon,  yn  mha  un  y  gosododd  Neubuch- 
odonosor  ei  ddelw  fawr  i  fynu  i'w  haddoli. 
Dan.  3. 1. 


*  Qirel  atnbo,  lib.  zil.  p.  54a 


DUW,  Ifeb.  »1^  rfy,  diponolrwydd  ;  Gr.  St- 
oç;  Llad.  Deus;  Fjfr,  Duu;  Span,  Dios; 
Ital.  Idio;  Gal.  Tä,  Di,  Tk,  Dia.  Y  gair 
2)«w*  yn  gyffredin  a  arwydda  y  Duwdod,  aef 
yr  Hanfod  Dwyfol,  y  Drindod  Sanctatdd. 
Mat.  4;  7.  Dent,  6. 16.— Mat.  4.  10.  Deut 
6. 13.— Mat.  22.  32.  Exod.  3.  6.— Mat.  22. 
37.  Deut.  6.  5.— Marc  1.  14,  16.  Dan.  2. 
44.— Marc  12.  29.  Deut  6.  4,  5.— loan  1.  12. 
Gen.  6.  2.— Act.  4.  24.  ,Gen.  L  1.    Preg.  12. 

1.  vn  Heh.—kcX.  10.  34.     Deut.  10. 17. 
Weithiau  arwydda  1.  Person  y  Tad.    loan 

13.  3.  a  16.  27,  30.     Cymh.  adn.  28,  29.  Act. 

2.  28.  2  Cor.  13.  13.  Phil.  2.  6.-n*2.  YÌÜab. 
Mat  1.  23.  loan  r.  1.  a  20. 28.  Act  20.  28. 
Rhuf.  9.  5.  1  Tî©.  3.  16.  Tit  2.  13.  1  loan 
5.  20.  2  Pedr  1.  1.— 3.  Yr  Ybbryd  Glaw. 
Luc  1.  36.  Act  6.  3,  4.  1  Cor.  3.  16.  a  6. 
19.  2  Cor.  6.  16.  Cymh.  1  Cor.  12.  6.  ag 
adn.  4,  11.— hefyd,  Act  4.  24,  25.  ag  Act.  1. 

16.  2  Pedr  1.21. 

Arwydda  hefyd,  eiluny  neu  gau  dduw.    Act 

14.  11.  1  Cor.  8.  5. — Swyddogion.  loan  10/ 
34,  35.  Cymh.  Sakn  32.  6.  Exod.  22.  28. 
Satan  a  elwir  *  dnw  y  byd  hwn,'  am  fod  y  rhan 
fwyaf  o  drigolion  y  byd  hwn  yn  ddeiliaid  iddo 
ac  yn  ei  wesanaethu.  2  Cor.  4,  4. — *  Dnw  y 
rhai  yw  en  bol,  a'u  gogoniant  yn  eu  cywilydd, 
y  rhai  sydd  yn  synied  pethau  daearol — diwedd 
y  rhai  yw  distryw.'  Phil.  3.  19.  Boddhadeu 
chwantau  cnawdol  anifeilaidd  yw  cu  hyfryd- 
wch  penaC 

I.  Nid  oes  dim  yn  fwy  dilys  ac  yn  fwy  am- 
Iwg  na'r  Bon  o  Dduw  ;  ac  nid  oes  dim  y  mae 
dyn  dan  y  cw;fmp  yn  fwy  anghrediniol,  ac  yn 
{fy  anwybodus  am  dano."^  Y  mae  calon  bech- 
adums  dyn  yn  llawn  anghrediniaetb,  tywyll- 
wch,  a  gelyniaeth  yn  erbyn  Duw.  Y  mae  ei 
anghrediniaetb  a'i  anwybodaeth  [pa  &int  mwy 
ei  elyniaeth  yn  erbyn  Duw  ?]  yn  anesgusodol, 
gan  fod  Duw  wedi  rhoddi  y  fath  dystiolaethau 
sicr,  ac  amlygrwydd  dysglaer  o  bono  ei  bun : 
.'  Ni  adawodd  mo  bono  ei  bun  yn  ddidyst,  gan 
wneuthur  daioni,  a  rhoddi  gwlaw  o'r  nefoecfd  i 
ni,  a  thymhorau  ffrwythlawn,  a  llenwi  ein  cal- 
onau  ni  k  Uaniaeth  ac  à  Ilaweuydd.'    Act  14. 

17.  Rhufl  1.  20. — Y  mae  pob  creadur  yn 
dwyn  tystiolacth  i'r  Bon  o  bono.  Eu  gweled 
yw  edrybh  ar  dystiolaethau  ac  amlygiadan  eg- 
Inr  a  diammhenoi  o'r  Duwdod.  Y  mae  pob 
gwaith  yn  tystiolaeihu  fod  rhy w  weithiwr ;  y 
mae  pob  tŷ  yndan^os  fod  adei!a4ydd;  aphob 
ffrwd  yn  dangos  fod  ffynon  o  ba  un  y  dylifodd. 
Ac  mae  cy wreinrwydd  a  harddwch  y  gwaith 
yn  amlyfftt  doniau  a  chynneddfau  yr  awdwr  o 
bono.  O'r  goleuadau  mawrion  yn  y  gronglwyd 


*  Y  ddau  brif  tnw  ar  Bduw  yn  jr  Hebraeg  yxr  Elobix  a 
IxBOFAH)  T  ttae  yr  esbonwyr  enwog,  Havemlck  a  Heug* 
Btenberg,  yn  proft  trwy  ymohwiUad  manwl  1  ddeftayddiad  y 
ddau  enw  hyn  gan  MoM»«^ad  arférlr  y  naiU  yn  ddlwaban- 
iaeth  jm  lie  y  Hall;  a  bod  £lohlm  yn  Kolygn  Dnwdod  yn  yr 
yHtyr  eannf ;  ac  loìiofah,  Dnw  fel  nanfod  penonol^'fel  Dnw 
wedi  ymadaogoa— ÍìbI  Dnw  yn  el  gysylltlad  a  threfti  y  piyn- 
odigaetji.  Elohlm  yw  fel  Creawdwj— lehofah  fel  Prynwr 
ibo.  Gwel  Hayemlok'B  *  Introdnetlon  to  the  Old  Testament  :** 
a  Hengstenberg  on  the  Pesiatench.— C. 


DUW 


426 


DUW 


aerenog,  yn  muandra  eu  svmudiadau  diwyrni 
yn  eu  cylchoedd,  hyd  y  pryfyn  gwaelaf  dan  cip 
traed,  y  mae  y  civbl  yn  tystiolaethu,  ac  yn  eg- 
luro,  fod  Creawdwr  a  Chynnaliwr  rhyfedd  idd- 
int  oil.  Y  mae  pob  aelod  o'n  cyrpli — boll 
ysgogiadaa  yr  aelodaà  fayny — ^ya  nghyda  boll 
weithrediadau  diball  y  meddwl,  yn  ÀÌwyn  i  ni 
dystiolaethaa  teimladwy  a  diammbeaol  am 
dana — ^Y  mae  befyd  ddirgelwcb,  eangder,  man- 
ylrwydd,  arddercbogrwydd,  ac  awdurdod  ei 
air,  yn  amlygu  ei  ddwyfoldeb,  ac  yn  tystio- 
laethu mai  un  mwy  nag  nn  creadur  a'i  llefar- 
odd.  Y  inae  wedi  ei  ^risgo  àg  arddercbog- 
rwydd a  mawredd  dwyfoL  Y  mae  delw  Duw' 
amo,  aU  fawredd  aU  awdurdod  ynddo. 

IL  Y  mae  yn  angenrbeidiol  anbebgorol,  nid 
yn  unig  i  ni  gredn  fod  Daw,  ond  befyd  adna- 
bod  pa  fatb  un  yw  y  Duw  hwn,  sydd  yn  bod. 
Am  nyn  mae  y  tywyllwcb  mwyaf  yn  aros  yn 
meddwl  pob  dyn  dan  y  cwymp,  nes  yr  agorir 
ei  lygaid,  ac  y  troir  ef  o'r  tywyllwcb  i'r  goleu- 
ni.  Y  mae  pob  mawredd,  pob  perffeitbrwydd, 
a*r  daioni  mwyaf  yn  cyd-gyiarfod  yndddo. 

O  dri  aaghendTod  y  mae  Daw;  sef,  y  mwyaf  parth  bywyd: 
y  mwyaf  parth  (pxrybod;  a*r  mwyaf  parth  nerth:  ac  nls 
geUlr  namyn  tm  <yr  mwyaf  ar  on  peth.  Banidaê.—Tri  ban- 
ogion  Paw!  bywyd  cyfoU;  gwybodaeth  cyfoll;  a  chadernld 
cyfoU.    i^Ml— Bdr.  Da. 

Y  mae  yn  ddiddecbreu  ei  bun,  ac  yn  rboddi 
decbreuacU  i  bob  peth.  Y  mae  yn  annibynol 
ei  hun,  a  pbob  creadur  yn  dibynu  yn  ijwbl  ar- 
no  bob  mynyd.  Y  mae  pob  creadar,  o'r  mwy- 
af i'r  lleiaf,  yn  ddyiedog.  iddo  am  bob  peth  ; 
sef  pob  cynneddfau,  pob  perffeitbrwydd,  a  pbob 
dedwyddwch.  Nid  oes  un  perffeitbrwydd  nad 
yw  ynddo,  ac  nid  oes  dim  anmherffieitbrwydd, 
mewn  un  gradd,  ynddo.  Bod  ysbrydol,  pur, 
diranau,  diderfyn,  ac  anfeidrol  yw.  Y  mae  ei 
boll  briodoliaetbau  yn  banfodol  ynddo.  Nid 
rhanau  o  hoi^o  ydynt,  ond  Efk  ydynt  Y  mae 
sancteiddrwydd,  cyfiawnder,  gailu,  «kc.  yn  ban- 
fodol ynddo;  nis  gall  fod,  heb  fod  yn  sanct- 
aidd,  yn  gyfiawn,  ac  yn  alluog,  Fel  y  dywed 
yr  apostol,  *  Duw  cariad  y  w;'  felly  befyd  y  gellir 
dywedyd,  Duw  sancteiddrwydd  yw — Duw  cyf- 
iawfider  yw — ^Duw  doetbineb  }  w — Duw  gallu 
yw,  <fec  Y  raaent  oil  ynddo  yn  ddigymysg, 
yn  ddiranaii,  yn  anfeidrol,  ac  yn  dragywydd. 
Hefyd,  nid  oes  dim  ynddo  yn  groes  i'r  priodol- 
iaethau  hyn ;  ond  gallu  y w,  heb  ddira  gwen- 
did;  cyfiawnder  yw,  heb  ddira  aughyfiawnder ; 
sancteiddrwydd  yw,  heb  ddim  anwiredd;  doetb- 
ineb yw,  heb  ddim  annoetbineb;  trugaredd 
yw,  heb  ddim  creulondeb  ;  harddwch  cyflawn, 
heb  ddim  anharddwch';  tywyd,  heb  ddim  ond 
bywyd,  <fec.  Nid  oes  dim  a  weddai  fod  ynddo 
nad  yw  ynddo;  ac  nid  oes  dim  ynddo,  na 
weddai  fod  ynddo. 

III.  Cynneddfau  yw  priodoliacthau  creadur- 
iaid,  ond  banfod  ydynt  yn  Nuw :  ootsujv  xai 
aurapxTjc^   Iiunan-kanfoiiol,   a  hunom-ddigonol. 

Y  mae  angelion  a  dynion  mewn  bod,  er  colli 
cyfiawnder,  sancteiddrwydd,  trugarogrwydd, 
&c,  ond  nid  cynneddfau  palledig  ydynt  yn  y 


Duw  mawr,  ond  hanfod  pur  diball,  digymyss;, 
a  diderfyn.  Y  mae  pob  perffeitbrwydd  yn  ban- 
foiloi  ynddo,  yn  ddiddibyniad,  yn  ddichwan- 
egiad,  yn  ddileihàd,  ac  yn  ddiderfyn.  >!> 
dichon  fod  pall  ar  un  briodoledd  ynddo,  mw  y 
nag  ar  Ddiiw  ei  bun:  ond  nis  gall  fod  ynddc 
gyfnewidiad  na  chysgod  troedigaeth.^  Nid  oe< 
dim  yn  ddeilliedig  yndjlo ;  ond  y  mae  yn  fy w- 
yd,  yn  olenni,  yn  aílu,  yn  sancteiddrwydd,  Ar»-. 
ynddo  ac  o  bono  ei  ^hun.  Y  maent  yo  gwbl 
yn  ddeilliedig  yn  mhob  creadur,  ond  y  maeni 
yn  ffynon  yn  Nuw.  Nis  gallwn  ddirnad  na<: 
amgyffred  ypethau  hyn;  gwybodaeth  rliy 
ryf^d  yw  i  ni !  eto  y  mae  yn  by  fry  d  crcdu, 
meddwl,  amyfyrio,  ar  y  Duw  mawr,  ernas gall- 
wn ei  amgyffi*ed. 

IV.  Nid  oes  un  briodoledd  yn  Nuw  yn  groes 
i  un  arall  ynddo ;  ond  y  mae  eysondeb  dwyfol 
ynddynt  yn  banfodol  ynddo.  Y  mae  ei  weith- 
rediadau allanol  yn  wahanol,  ond  nid  ydyw  ei 
briodoliaetbau  yn  groes  i'w  gilyfid  yn  y  priod- 
oliaethau  hyny.  Golygiad  cyfeiliornus  am 
Dduw  yw  meddwl  hyny.  Nid  ydyvP  yn  tru- 
garhau  yn  anghyfiawn,  nac  yn  cospi  yn  greu- 
lawn;  ond  y  mae  cyfiawnder  yn  ei  dmgaredd, 
ac  anfeidrol  harddwch  a  phrydferthwch  yn  ci 
gyfiawnder.  Y  mae  trefh  fawr  a  sefydiiad  c\  t- 
ryngdod  Crist,  yn  dehongli  pob  dirgeluch  yn 
ngweithrediad  allanol  y  priodoliaethau  yn  iech- 
ydwriaeth  pechaduriaid.  Y  mae  Duw  yn  bar- 
ffaith  sanctaidd  wrth  garn  pechadur,  canys  ya 
y  Cyfryngwr  y  mae  yn  ei  garu,  ^lae  yn  gyf- 
iawn wrth  fadddeu  pcohodau,  canys  yn  iawn  \ 
Cyfryngwr  mae'n  maddeu.  Mae  yn  madden  yn 
hollol  rad,  ac  yn  gwbl  gyfiawn  hefyd.  .1  loan 
1.9.  Ni  buasai  raid  wrth  Gyfryngwr,  a  Meich- 
niydd  pe  buasai  yn  addas  i  Dduw  ddangos  tru- 
garedd i  bechaduriaid  heb  olygii  gofynion  cyf- 
iawnder dwyfol  yn  yrachoa;  a'r  hyn  nid  vw 
yn  gweddu  i  Dduw,  sydd  yn  anmhosibl  iddo<'i 
wneuthur.  Heb.  2.  10.  Ni  buasaft'raid  wrtlj 
farn  gyffredinol  gyhoeddus  pe  buasai  yn  addas 
i  Dduw  gospi  yn  greulawn,  heb  olwg  ar  ogon- 
iant  ei  gyfiawnder,  yn  ei  weithrediadau — byd 
yn  nod  tuag  at  ei  elynion.  Bydd  dydd  digofaint 
hefyd  yn  ddydd  o  ddadguddiad  cyfiawn  farn 
Duw.  Rhuf.  2.  o.  Bydd  ei  gyfiawnder,  y 
dydd   liwnw,    yn  ei   boll  farnau,  yn  aralwg 

i    bawb,    ac    yn     anfeidrol    ogoneddua. ■ 

Gwelir  yuo,  y  mae  yn  wir,  lestri  digofaint^  a 
Ikytri  trugaredd  ;  ond  ni  bydd  Uestri  digofaint 
yn  llestri  creulonder,  na  Uestri  trugaredd  heb 
eu  hachub  yn  gyfiawn.  Ei  boll  ffyrdd  ydynt 
farn  ;  cyfiawn  ac  uniawn  yw  Efb.  Deut  32. 
4.  Gweiriau  nodedig  a  lefarir  am  yr  Arglwydd 
lesu  yn'Marc  3.  6.  *Iddo  edrych  arnynt  yn 
ddigllawn,  gan  drisímt^  am  galedrwydd  eu  cal- 
on  liwynt'  Tristan  a  arwydda  tosturi ;  wele, 
ynte,  'ddigofaint  a  thosturi  tuag  at  yr  un  gwrth- 
ddrychau. 

y.  Y  mae  boll  briodoiiaethau  Duw  hefyd  yn 
ogyfuwch.  Perff'eithder  gogonoddus,  annber- 
fynol,  a  thragywyddol  y  Dawdod  ydynt.    Nid 


DUW 


429 


DUW 


rdyw  mwy  a  llai,  pethau  mawrion  a  bjchain, 
iuewn  tm  ystyr  yntertbynol  i'r  Dawdod;  ond 
Bod  acigol,  diranao,  digymjag,  a  digyfnewid 
yw.  Nid  yw  yn  aoaddas  dywedyd  fod  y  pri- 
odoliaethaa  moeaol  yn  lly wodraethn  ac  yn  rhe- 
uli  y  lleill  o  ran  ea  gweithrediadaa.  Nis  dich- 
on  ei  allu  weithreda  dim  yn  groes  iV  sanct- 
eiddrwydd,  ei  gyfiawndor,  a*i  wirionedd.  Yn 
cyfateb  i  •hyn  y  dy wed  yr  apostol,  fod  *  yn  an- 
mhosibi  i  Dduw  fod  yn  golwyddog;'  byddai 
bjny  yn  greet  iV  briodoliaetbau  moesol  a 
;:Tasoi.  Nid  yw  hyn  yn  terfynu  ei  alia,  oodyn 
«iangos  ei  fod  yn  gweithreda  yn'  sanctaidd  ac 
;:rwir,  yn  anfeidrol  addaa  iddo  ei  hun.  Qan 
uiai  priodoliaetbau  hanfodol  ydynt,  y  mae  yn 
rhaid  en  bod  oil  yn  ogyfdwch. 

VI.  Y  mae  yr  hanfod  dwyfol,  a  boll  briod- 
oiiaetbau  yr  banfod,  yn  ogyfawob  ac  yn  gyd- 
radd  yn  mhob  na  o'r  irenonan  Dwyfol.  Y  mae 
yn  yr  banfod  dwyfol,  yn  ol  tystiolaeth  eglnr  a 
•iiammbeuol  y.  gair,  Dbutdod  o  Bersonaü. 
[Edr.  Trihdod.]  Y  mae  y  Penonan  yn  iwa- 
hand,  ond  yr  haofod  dwyfdyr  un,  a*r  boll  bri- 
odoliaetbaa  dwyfol  yr  nn  yn  banfodoi  yn  mbob 
un  o  bonynt.  IJn  Pereor.  «ydd  i'r  Tad — arall 
Mab — ac  arall  i'r  Ybbbtd  Gl*an  ;  ond  Duwdod 
y  Tad,  a'r  Mab,  a'r  Ysbrtd  Glan,  sydd  un- 
rhyw;  gogoniant  gogyfuwch,  mawrbydi  go- 
gyd-trM[y,wyddol.  Y  mae  y  Tri  Phbrson,  yn 
vr  hanfod  dwyfol,  yn  anfesnredig,  yn  dragy- 
>^yddol,  yn  hollaflnog,  yn  bollwybodol,  ac  yn 
aiifeidroi  aanctaidd  a  cbyfiawn,'  Yr  nn  yw  y 
oariad  dwyfol,  y  tosturi,  a'r  tniffarogrwydd  yn 
hanfodol  ynddynt;  ac  felly  hefyd  Ybbbtd 
Glan.  Yr  an  gwrthddrycban  sydd  iV  cariad. 
Arfaeth  y  Tri  Phbrson  y  w  yr  arfeeth  dragy- 
wyddol ;  a  gwrtbddrycban  yr  arfaeth  y  w  gwrth- 
<idrvchaa  cariad  tragywyddol  y  Tri  Phbrbon. 
Y  ibae  gwahanol  swyddan  a  gweithrediadaa  yn 
perthyn  iddynt,  ond  yr  nn  priodoliaetbau.  Per- 
fonaiL,  nid  priodoUaetlimu^  yn  y  Duwdod  yd- 
ynt ;  ac  y  mae  priodoliaetban  banfodoi  y  Duw- 
POD  yr  on  fatb  yn  perthyn  i  bob  an  o  bonynt 
Unrby  w  yw  y  Tad — unrhyw  yw  y  Mab — nn- 
rhyw  yw  yr  Ysbbyd  Glak. 

Vil.  Hefyd,  nid  yw  yragnawdoliad  y  Duw- 
dod yn  Mheison  y  Mab  yn  lleihan  mawrbydi 
jr  hanfod  dwyfol  a'r  priodoliaetban  yn  y  Mjlb. 
Nid  ydyw  dynoliaeth  Crist  yn  cjrfìranogi  o'r 
priodoliaetban  dwyfol  ycbwaith;  ac  nid  yd- 
ivw  y  Duwdod  yn  Mberson  y  Mab  yn  llai  gor- 
Qchei  a  gogoneddns,  er  iddo  ymddangos  yn  y 
cn&wd.  Y  mae  y  cynneddfaa  priodoli  ddyn- 
oliaeth,  a  pbriodoliaetbau  anfeidrol  y  Duwdod, 
jn  yr  nn  Person  Crist  lesn.  Un  Crist,  nid 
^"'yi  gy^ysgQ  y  sylwedd,  ond  trwy  nndeb  per- 
^n  nid  trwy  ymchwelyd  y  Duwdod  yn 
gnawd,  ond  trwy  gymcryd  y  dyndod  at  Dduw. 
Perffaith  Ddnw,  a  pherffaith  ddyn,  o  enaid 
rhesymol  a  dynol  gnawd  yn  hanfod.  ; 

\1IL  Syl&en  crefydd)  a  phob  rhan  o  honi» 
yw  y  Bod  o  Dduw.  Nis  dichon  fod  genym 
grefydd  gywir  heb  adnabyddiaeth  gywir  o'r 


gwir  Dduw.  Y  mae  yr  ysgrytbyrau  yn  cyn- 
nwys  tys^iolaetii  gyflawn  a  cnywir  Duw  ei  ban 
am  dano  ei  hun.  Yno  clywn  ef  yn  llefani,  ac 
y  gwelwn  ni  ef  yn  gweitbredu,  mewn  modd 
ardderchog  ac  addaa,  i  nldangos  pa  fath  Fod 
ydyw.  Yn  y  drych  hwn,  ffallwn  weled  ei  og- 
oniant  yti  gyllawn,  yn  hollfawrhydi  ei  briod- 
oliaetbau, ac  yn  wyneb  lesn  Grist.  Heblaw  ei 
weithredoedd,  y  rhoddir  hanes  am  danynt  yno, 
y  mae  bcfyd  ynf  lamlygn  ei  hun  dan  cnwau 
dwyfol,  y  rhai  'sydd  oil,  naill  ai  yn  dangos  ei 
natnr  ynddo  ei  hun,  neu  ei  bertbynas  d»*i  bobi, 
dan  amrywiol  olygiadau.  Nid  dycbymyg  nni 
Ddnw  yw  gwir  adnabyddiaeth  o  Jiono,  ond  cy- 
wir  a  sicr  wybodacth  am  dano,  trwy  ciedu  ei 
dystiolaeth  sicr  oi  hun,  am  dano  ei  hun.  Yn  y 
wybqdaeth  gywir  hon  o  bono,  yn  « 1  tystiolaeth 
ei  air,  a  thrwy  ddadguddiad  ei '  Ysbryd,  y  mae 
pob  gras  yn  yr  ienaid  yn  gweitbredu  yn  addas 
tuag  ato ;  sef  cariad,  ofn,  parch,  fíydd,  ufndd- 
dod,  a  llawenydd  yn  Nnw.  Os  bydd  gvvybod- 
aeth  o  bono  yn  angbywir,  y  mae  yr  anghywir- 
deb  hwnw,  o  angenrheidrwydd,  yn  efFeithio  ar 
boll  weithrediadau  yr  enaid  tuag  ato.  Bywyd 
tragywyddol  yw  gwir  adnabod  y  gwir  Dduw, 
a'r  hwn  a  anfonoddefe,  lesn  Grist.  loan  17.  3. 

IX.  Fel  y  mae  boll  gorpb  gwirioneddau  y 
Beibl  yn  addas  i  Ddnw,  yn  gytun  a'u  gilydd, 
ac  a'r  priodoliaethdu  dwyfol ;  felly  hefyd  mac 
cyfeiliornadaa  yn  anaddas  i  Dduw,  yn  anghyt- 
un  a'i  briodoliaetbau,  ac  yn  arwyddo  rhy w  an  • 
mherffeitbrwydd  ynddo.  Y  mae  boll  ddaliad- 
au  cyfeiliomus  hereswyrpob  oes,  yn  wrth wyn- 
eb i'w  ben-arglwyddiaeth,  ei  gyfiawnder,  ei 
wybodaeth,  ei  anghyfnewidioldeb,  ei  gariad,  ei  ' 
sancteiddrwydd,  ei  ddoethineb,  a'i  allu.  Y 
maent  oil  yn  anaddas  i  Dduw,  ac  yn  ei  OBod 
allan  yn  anniherffaith,  yn  y  naill  •briodoledd 
neu  y  Hall.  Os  -nad  ydyw  ein  pynoian  a'n 
daliadaa  yn  gytun  a'r  perffeithrwydd  a'p  daioni 
mwyaf  yn  y  Duwdod,  ac*  yn  ci  osoẁ  allan  yn 
ei  gyflavm  ogoniant,  dylem  am  men  eu  cywir- 
deb,  nen  gywirdeb  ein  h adnabyddiaeth  o  bon- 
ynt. Y  mae  pob  cyfeiliornad  yn  cael  ei  gen- 
edlu  a'i  faetbu  dan  aden  rhyw  gamolygiad  neu 
olygiad  hanerog  o'r  Duwdod,  ond  yn  wrthwyn- 
eb  i  briodoliaetbau  dwyfol  eraill ;  ond  mae  yr 
athrawjaeth  sydd  o  Dduw,  ac  yn  iachus,  yn 
addas  i  Dduw,  ac  yn  cydsefyll  a'r  boll  briodol- 
iaetban  dwyfol,  ac  yn  dangos  en  gogoniant. 
Edr.  yr  hyn  a  nodir  dan  yr  amrywiol  enwau  a 
thitlau  dwyfol. 

Nid  addas  fyddai  mewn  cwaith  fcl  hwn,  hcl- 
àetbu  «r  y  profion  o'r  Bod  o  Dduw  :  y  net  a 
ewyllysio  weled  ychwaneg  ar  y  pen  hwn,  cairt 
ei  foddloni  yn  y  Dr.  GilPs  Body  of  Divinitij ; 
Dr.*  Bradwardin,  De  causa  Dei  cmitrm  Pelag- 
ium* 

DXJWIOL-DEB  (duw)  duwgar,  duwgarwch; 
dwywol,  dwyfol,  cretyddol ;  duwiolrwydd,  duw- 

«  QvGl hefjd  y  Dr.  Chalmen'  iDstittites  of  Ttieolo^y;  Ttic 
BridgewAter  Treatiaee;  ifoocalloch  on  -the  Atferlbutoa:  ac 


DWF 


430 


DWF 


iolfiydedd,  dwyfolder.  —  Duwiol,  yw    un  yn 
meddiannu  duwioldeb. — ^Duwioldeb  a  arwydda, 
bod  a  wnelom  â  Duw,  neu  yn  ymagẃedda  yn 
addas  tuag  ato,  yn  ol  y  gofynion  sanctoidd 
ac  uniawn  yn  y  llech  gyntaf  o'r  gyfraitb.     Ar- 
wydda, l.'Gwir  adnabyddiaeth  o  Dduw,  yn  ol 
tyatioiaetb  ei  air  am  dano.     Heb  wybodaetb  o 
Dduw,  nas  dicbon  fod  duwioldeb.     Nis  gellir 
gweitbredu   un  gras  tuag  at  Dduw,  na  cbyf- 
lawni  un  ddyledswydd  yn  dduwiol,  sef  o  ufadd- 
dod  a  pbarcb  i'r  Arglwydd,  heb  wybodactb  o 
bono,     loan  17.  3.-2.  Agwcddiad  y  meddwl 
tuag  at  Dduw,  yn  gyfaddas  i'n  badnabyddiaeth 
o  bono.     Yn  y  cyfnewidiad  aanctaidd  mae  yr 
Ysbryd  Glan   yn  ei  weithredu  ar  galonau  ei 
bob),  mae  yn  cenedlu  syniad  ysbrydol,  anian 
sanctaidd,  a  tbueddiad  duwiol  yn  y  meddwl. 
Yn   ol  en   badnabyddiaetb  gywir  o'r  gwrth- 
ddrvcli  dwyfol   ac  anfeidrol  ogoneddus,  y  mae 
gweitbrediadau  cu  meddwl  puraidd  tuag  ato  ; 
yn  ei   ofni,  ei  barcbu,  a'i  garu,  yn  wyneb  ei 
fawredd,  ei   ddaioni,    a'i    bawddgarwcb ;    yn 
credu  ynddo,  ac  yn  ymddiried  iddo,  yn  wyneb 
ei  allu,  ei  ddigonolrwydd,  a'i  ffyddlondeb ;  yn 
ymostwngiddoyn  wyneb  ei  ben-arglwyddiaetb 
a'i  freniniaetb;  yn  edifarbàu  yn  wyneb  ei  sanct- 
eiddrwydd,  ei  gyfiawnder,  ei  gariad,  ŵc     Mae 
y  parcb  dyledus  iddo,  mewn  gradd,  yn  ngweitb- 
rediad  pob  gras  tuag  ato.     2  Cor.    1.  12.  a  7. 
9.  a  11.  2.-3.  Ymddygiad  a  bywyd  duwiol.  2 
Pedr  3.  11.     Mae  y  duwiol  yn  *byw  yn  dduw- 
iol yn  y  byd  sydd  yr  awr  bon.'    Tit.  2.  12.    Y 
mae  yn  gwiraddoli  Duw  yn  ol  ei  air,  yn  y  dir- 
gel  ac  yn  gyboeddus ;  raae  gofal  parcbus  gan- 
ddo  am  acbos  Duw,  a'i  anrbydedd  yn  y  byd; 
mae  yn  trin  ei  boll  fasnach  ddaearol  gyda  gol- 
wg  ar  ei  ogoniant,  a  cbyda  dibyniad  arno ;  yn 
bwyta  ac  yn  yfed  er  ei  ogoniant     1  Tim.  2. 2. 
1  Cor.  10.  31.     Duwiol  yn  mbob  peth,  duwiol 
yn  mbob  man.    Dyn  i  Dduw  ydyw,  ac  nid 
iddo  ei  bun :  mwynbau  Duw  y w  ei  ddedwydd- 
wcb ;  bod  yn  debyg  iddo  a'i  ogoneddu  y w  y 
nod  mae  yn  cyrcbu  ato  benaf.    2  Cor.  6.  15. 
1  Tim.  4.  1.     2  Pedr  1  6. 

DWB-IO-ÍODD,  (wb)  Saes.  Daub;  iro, 
llasarnu.     Exod.  2.  3, 

DWBL,  Ŵ,  dtTcXouc  [diplous;]  Llad,  Dup- 
lex; dauddyblyg,  dyblyg.  Gen.  43.  15.  Ezod. 
22   4 

bẀFN-ioN,  (dwf)  Ŵ6.  Dinin*  ^-  ^«^* 

oç;   Llad,  Fundum,  Pbofondum  ;   anoddyfn, 


.  ftr- 
ddae- 
galr 


♦  Dolbyddir  y  gftlr  Dinri  yn  yr  Hmi  Destament  1 
wydde  woUhlau  y  dyfnfor,  Gen.  1.  2.  »  T.  11.— elglon  y  d( 
»r.  Balm  71 .  20.  a  107.  26.  Oyllelthlr  ef  welthlau,  wrth  y  g-.. 
Or,  aOVffffoc^  ynarwyddoyny  Testament  Newydd,y  byd 
anwcledig,  nflu  Hades.  Tyblr  fod  y  ddaear  yn  gorphwy»  ar 
ddyfnfor  dlwaelod,  ac  foUy  ei  bod  wedl  el  Bylŵena  ar  y  dyfi> 
oedd.  Salm  24.  2.  a  iSO.  6,  O  dan  y  dyfroedd  hyn,  neii  yn 
iigwaelodion  y  dyfnfor,  y  golygld  fod  trigle  yr  annnwiollon, 
lie  y  dyodde&nt  ea  coap,  a  dynay  'dyihder,»itnae  yn  debyg, 
V  deleyfal  y  cythreuliatd  ar  yr  leeu  na  orchymynal  Iddynl 
ivned  Iddo.  Luc  8.  31.  Yn  ol  y  dyblaeth  yma,  galwai  yr 
hen  Ddorwyddlon  y  He  hwn  Annwn,  a  golygent  mat  yma  y 
trigAi  GwABTHAWN,  sef  haufod  pob  drygioni,  yn  gyRtal  ag  y»- 
Ì .itr.«  «inniíAWAdlar  da  a  drwcr.    O  ir&nlvniadl  eäwent  TT  V8- 


DIBUV      ■111  I  TT  M^ 

Seaeorchea.— O. 


gorddwfe,  dyfnder,  eigion,  dyfnfor,  affwys. 
Salm  92.  5.  Luc  5.  4.  a  6.  48.—*  Yr  Ysbryd 
sydd  yn  cliwilio  pob  petb  ;  ie,  dyfnion  betbau 
Duw.'  1  Cor.  2.  10.  Gan  fod  yr  Ysbryd 
Glan  yn  Berson  Dwyfol,  mae  ei  ddcall  yn  aii 
eirif :  mae  boll  ddyfnion  betbau  y  Duwdod  [ra 
fiadT)  Tou  Seou ;  sef  y  cynghxmon,  yr  arfaethav, 
a'r  trefniadau  dwyfot]  mewn  pertbynas  i  iech- 
ydwriaeth  yr  eglwys,  yn  adnabyddus  iddo,  yn 
gwbl,  yn  ddiwyrni,  ac  yn  ddifetbedig;  ac  efe  a 
ddicbon,  ac  efe  yn  unig,  en  hegluro  i  ni.  Mae 
pob  mesur  yn  pertbyn  i  betbau  Duw,  ond 
y  maeot  yn  anfesuredig ;  y  mae  ucbder  a  dyfii 
der,  byd  a  lied,  yn  anfesuredig  yn  pertbyn  idd- 
ynt  Y  raae  dicbellion  y  diafol  yn  fawr,  y  mae 
pecbadurusrwydd  athrienidyn  yn  ddwfn  ;  ond 
mae  dyfnion  bethau  Duw  er  iechydwriaeth,  yn 
rhagorij  o7zepeirept(TffeotT£v,gormodiy  ac  yb  rhof/- 
ori  yn  4dirfawr.  Rbuf.  6.  20.  Gan  mai  Yn- 
bryd  Duw  sydd  yn  eu  begluro,  mae  dwyfoldeb, 
nid  yn  unig  yn  y  petbau,  ond  hefyd  yn  yr  eg- 
lurhad  o  bonynt ;  maent  yn  cael  'eu  hegluro  iV 
meddwl,  yn  ol  y  gair,  yn  ea  cysondeb,  eu 
haddasiwydd,  eu  gogoniant,  a'u  raawredd; 
gyda  sicrwydd,  anwyldeb,  ac  effeithioldeb 
mawr.  Maetn  yn  ymddangos  yn  addas  i  Dduw, 
ac  yn  gorcbfygu  meddwl  ty  wyll  a  gelyniaethol 
dyn,  i  gymmod  à  hwynt,  ac  ymostyngiad  idd- 
ynt. 

DWFR,  DYFROEDD,  (dwy)  Or,  uòwf^. 
[ydor]  gwy,  aw,  mer.  Y  «Irydedd  o'r  pedair 
elfen  gyffredin  y w  dwfr,  ac  yn  dra  angenrheid- 
iol  tu  ag  at  gynaliaetb  dyn,  a'r  rhan  amlaf  o 
greaduriaid,  a  tbyfiant  ilysiau,  coedydd,  &c. 
Gan  fod  yr  elfen  ddwfr  mor  angenrbeidiol  er 
cynaliaetb  a  chysur  y  rhan  fwyaf  o  greadotiaid, 
mae  y  Creawdwr  mawr  wedi  trefnu  belaeth- 
rwydd  o  bono.  Mewn  modd  rbyfedd,  mae  p 
cael  ei  anfon  i  ddyfrbau  y  ddaear  trwy  ffynon- 
an,  ffrydiau,  ac  afonydd  mawrion.  Mae  y  cy- 
mylau  wedi  eu  dylenwi  á  dwfr,  yn  caeleugyru 
gan  wyntoodd  uwcbben  y  ddaear,  ac  yn  ei 
ddefnynu  yn  wlaw  ac  yn  wlitb  ami,  i'w  Lir- 
eiddio  a'i  ffrwytbloni.  Y  dwfr  sydd  yn  tarthio 
o'r  moroedd  mawrion,  ac  yn  disgyn  o'r  niwl 
cymylog  ar  banau  uchaf  y  ddaear,  sydd  yn 
rboddi  decbreuad  i  ffynonau ;  o  ba  rai  y  mae 
y  ffrydiau  a'r  afonydd  mwyaf  vn  tarddu.  Trwy 
ryw  weitbred  rbyfedd  o  eiddo  y  Creawdwr, 
mae  y  dwfr,  er  dyfod  o'r  mor  heli,  cto  yn  colli 
ei  balltpwydd,  ac  yn  disgyn  ar  y  ddaear  ju 
groy w^  fcl  y  byddo  yn  addas  ac  yn  hyfryd  at 
^asanaetb  dynion,  a'r  creadnriaid  erailî  ami 
Y  raae  yn  briodol  i'r  dwfr,  fel  pob  lliẅôdd 
{fluid)  arall,  iddo  esgyn  i'r  un  ucbder  y  dis- 
odd  o  bono.  Y  mae  priodolrwydd  arall  ne*il- 
duol  yn  pertbyn  iddo,  i  esgyn  mown  pì^ 
ell  fecban  o  wydr,  beb  bwysau  yn  ei  wthio  i 
fynu  ;  ^ac  a  esgyn  yn  uwcb  po  gulaf  byddo  y 
bibell.  Mewn  pibell  à  dau  droed  iddi,  un  yn 
gulacb  na'r  Uall,  esgyn  y  dwfr  yn  uwcb  yn  y 
troed  culaf  nag  yn  y  lleiaf.  I  nodi  achos  y 
priodolrwydd  hwn  yn  yr  elfen  ddwfr,  sydd  yn 


/ 


DWF 


431 


DWG 


diysa  y  dynion  mwyaf  craffus  a  threiddgar. 
Nis  geliir  trwy  unrhyw  foddion  boethi  dwfr  yn 
fwj  na  berw-ias.  Y  mac  absenoldeb  gwrcs,  i 
rjw  raddan,  yn  ei  gaiedi  yn  ìà ;  ac  adferiad 
tjvrres  yn  ei  doddi,  ac  yn  ei  ddycbwelyd  yn 
îiif-nôdd  dyfrog  drachefn. — ^Nid  yw  pwysau  y 
dwfr  yn  brawf  o'i  burdeb  neu  ei  anmhurdeb. 
Y  mae  ei  bwys  y  n  gorphwys  ar  y  gradd  o  awyr 
ueu  dan  afyddo  ynddo ;  fel,  o'r  achos  hyn,  nad 
ydyw  yr  un  dwfr  ddwy  fynyd  yr  un  bwysan. 
Pe  rhoddecb  delpyn  o  ià  mewn  dorian  gj^- 
rain,  nid  erys  yr  un  fynyd  yn  gyd-bwysedd. 

Y  mae  y  dyfroedd  yn  ifawn  o  breswylwyr. 
Ynddynt  yn  chwaren  ceir  y  morfeirch  mawr- 
\oüf  a'r  ednogau  lleiaf.  Nid  oes  nn  dafn  o 
»Mwfr  heb  fod  yn  llawn  o  greadnriaid  byw. 
Xid  yw  yr  ysgai  amryw  liwiau  sydd  ar  wyneb 
y  ^lyfroedd  bryntion  yr  haf,  ond  lluoedd  nifeir- 
iol  o  bryfed  man  yn  magu — ^fel  y  gwelir  trwy 
wydrau. 

Oddiwrth  amrywiaetb  ymddangosiad  a  dei- 
Tivddioldeb  dyfroedd  yr  arferir  hwy nt  yn  gyffel- 
vbiaethol  yn  yr  ysgrythyrau,  yn  ami  iawn,  a 
oliyda  llawer  o  amrywiaetb.  Oblegid  eu  hel- 
aethrwydd,  eu  rhadlonrwydd,  eu  fFrwythlon- 
rfrjddy  eu  heffeithiau  cysurol  ac  adfywiol  i'r 
sychedig  a'r  llesg,  glanhaol  i'r  budr,  a'u  biach- 
usrwydd  yn  y  ('yfranogiad^o  honynt,  cyffelybir 
yr  iecby^wriaetb  iddynt ;  y  cyflawnder  dider- 
tyn  0  fendithion  sydd  yn  Ngbrist,  eu  rhadlon- 
rwydd a'u  baddasrwydd  i  buro,  i  lanbau,  i  gy- 
saro  a  ffrwythloni  y  pechadur  sydd  trwy  ddy- 
lanwadau  yr  Ysbryd  Glan  yn  gyfranog  o  hon- 
ynt 

Y  mae  dyfroedd,  yn  ami,  yn  arwyddo  atb- 
rawiaeth  ffrwythlawn,  ddyddanns,  yr  efengyl, 
jn  ei  heffeithiau  rbagorol  ar  enaid  pechadur, 
trwy  gydwiithrediad  nerthol  yr  Ysbrvd  Glan. 
Salm  23,  2,  Can.  4.  16.  Esa.  27.  3."  a  35.  6, 
7.  a  44.  3.  a  55.  1.  a  66.  1^.  Ezec.  36.  25.  a 
47. 1—11.  Dat  22.  17.  Amos  6.  24.  Edr. 
Afon,  Fftnon,  Gwlaw,  Gwlith. 

Pobloedd,  torfeydd,  byddinoedd,  a  lluoedd  o 
erlidẃyr,  oblegid  eu  cyffro,  eu  terfysg,  eu  trwst, 
a'u  bloedd  echryshiwn,  y  galanastra  a'r  dystryw 
y  inaent  yn  achos  o  bono,  a  gyffelybir  i  ddyfr- 
oedd  cryfion  chwyddedig,  yn  dystrywio  pob 
peth  o'u  blaen.  Salm  124.  5.  Esa.  8. 7.  a  17. 
12.  Dat  17.  15.— Y  mae  digofaint  Duw  a'i 
íìdychrynfeydd ;  ofnau,  gorthrymderau,  ac  er- 
leiligaethau,  o  herwydd  yr  un  achos,  yn  cael 
eu  cvffelybu  i  ddyfroedd.  Job  27.  20.  Salm 
69.  1.  Can.  8.  7.  Esa.  30.  28,  33,— Fel  y 
mae  ffrydiau  yn  dylifo  o  ffynonau,  felly  cyffel- 
ybir plant  a  bil  dynion,  i  ddyfroedd.  Esa.  48. 
1.  Diar.  5. 16. — Y  mae  dynion  'fel  dyfroedd 
^edi  eu  tywallt  ar  y  ddaear;'  pan  fyddont 
^eirw,  nis  geliir  eu  casglu  i  fy  wyd  drachefo,  ond 
ynwyrthiol.  2  Sam,  14.  14. — Y  mae  Duw 
yn  dyfrhan  ei  winllan  bob  moment,  trwy  gyf- 
raniadau  parhaus  o  gynaliaeth  a  chysuron  iddi. 
^  27.  3. — ^Y  mae  gweinidogion  yu  dyfrhau 
jr  eglwysi,  trwy  bregethu  yn  ami  wirioneddan 


firwythlawn  yr  efengyl  iddynt,  fel  y  garddwyr 
yn  dyfrhau  gwelyau  y  pêr-lysiau  yn  amser 
sychder.     1  Cor.  3.  6,  7,'  8. 

Y  mae  dyfroedd  yn  arwyddo,  agos  bob  llif- 
nodd,  neu  wlybwr;  megys  dagrau,  Jer.  9.  1, — 
gwlaw.  Job  22,  11.— cymylau,  Salm  104.  3, — 
pob  petb  addas  iV  yfed  yn  ddiod.  1  Sam.  25. 
11,     Esa.  33.  16. 

'Dyma  yr  hwn  a  ddaeth  trwy  ddwfr  a 
gwaed,  sef  lesu  Grist ;  nid  trwy  y  dwfr  (ev  tw 
udarc)  yn  unig,  ond  trwy  ddwfr  a  gwaed.'  1 
loan  5.  6.  Dyma  yr  hwn  a  ddaeth,  sef  Mab 
Duw,  lesu  Grist,  yr  lachawdwr  gosodedig,  trwy 
drefniad  dwyfol.  Mab  Duw  yw  o  ran  ei  Ber- 
son ;  lesu  Grist  yw  o  ran  ei  swydd  gyfryng- 
ol;  o  ran  ei  fod  yn  Grist,  yr  cneiniog,  mae 
yn  lesu,  sef  yn  lachawdwr;  a  Mab  Duw  yw  y 
person  a  eneiniwyd  i'r  swydd.  Y  mae  dull  ei 
ddyfodiad  a*i  amlygiad  yn  gyboeddus  yn  sicr- 
hau  dwyloldeb  ei  berson,  a  gwirionedd  ei  osod- 
iad  yn  ei  swydd :  yn  ei  iedydd  ac  yn  ei  angeu, 
a'i  adgyfodiad,  cafodd  dystiolaeth '  ei  fod  yn 
Fab  Duw,  ac,  yn  ganlynol,  ý  gwir  Fessiah  ; 
cafodd  ei  gysegru  i'w  swydd  fel  yr  offeiriaid 
gynt,  trwy  ddwfr  a  gwaed,  sef  purdeb  difrych- 
eulyd  ei  berson  a'i  ìÿwyd,  a  gwerth  a  digonol- 
rwydd  ei  aberth ;  efe  a  saucleiddiwyd,  neu  a 
gysegrwyd  trwy  waed  y  cyfammod.  Heb.  10. 
29.  Daeth  yn  cyfateb  yn  gyflawn  i'r  boll  cfys- 
godau  a'r  prophwydoliaetbau  am  dano.  Ni 
chafwyd  ac  ni  cheir  neb  arall  byth  yn  cyfateb 
iddynt  mor  gyflawn.  Mewn  modd  rhyfedd  iawn, 
pan  wanwyd  ef,  daeth  dwfr  a  gwaed  o'i  ystlys 
ar  y  groes.  yn  arwyddo  y  bydd  iddo,  yn  ngwein- 
yddiad  ei  swyddau,  wneuthur  cymmod  dros 
bechod  a'i  waed,  a  sancteiddio  pechaduriaid  a'i 
Ysbryd ;  yn  iawn  drostynt  i  Dduw,  ac  yn  eu 
glanhau  hwythau  i'w  fwynhau.  A'r  isbryd 
yw  yr  hwn  sydd  yn  tystiolaethu  i'r  holi  beth- 
au,  i  wneuthur  y  rhai  sydd  yn  credu  yn  dra 
diogel  mewn  perthynas  i  wirionedd  yr  hoU 
bethau  hyn  am  berson  Crist  a'i  swyddau; 
oblegid  yr  Ysbryd  sydd  wirionedd  hanfodol  o 
ran  ei  berson,  ac  yn  wir  yn  ei  waith  a'i  dystiol- 
aeth. loan  19.  34,  35.  a  5.  32,  36,  39.  a  14. 
17,  26.  a  15.  26.  Mat.  3.  16,  17.  a  17.  5.  Esa. 
1,  16,  18.  Ezec.  26.  25,  27.  Tit  2.  14.  a  3. 
5.  Gal.  3.  13.  Rhuf.  5.  9.  a  8.  6,  23.  Heb. 
9,  14.     1  Pedr  2.  24. 

DWFR-LESTRI  MEINI,  Uestri  i  ddal  dwfr 
i  ddefodau  puredigaeth  a  glanhad  yr  luddewon, 
yn  ol  cyfraith  Moses.     loan  2.  6,     Edr.  Ffir- 

CYN. 

DWG,  DWYN,  (wg)  arweddi,  cludo,  cy- 
meryd,  tynu,  dwys-dynu. — *Efe  a'i  dwg  i  ben.' 
Salm  37.  5,  Dwg  Duw  i  ben  ei  ddybcn  a'i 
drefn  «i  bun,  mewn  perthynas  i'w  bobl.  Mae 
pob  peth  perthynol  iddynt  wedi  ei  drofnu  a 
than  ei  olygiad.  Mae  wedi  trefhn  pob  peth  er 
ei  ogoniant  ei  bun,  ac  er  daioni  a  lleshad  ei 
bobl ;  efe  a  ddwg  hyny  i  ben  yn  effeithiol,  ac 
yn  y  modd  a'r  amser  goreu.  Eu  dyledswydd 
a'u  braint  hwy  yw  treiglo  eu  ffordd,  sef  en 


DWR 


4dS 


DWT 


"amgylchiadan,  ea  negesenaUy  en  profedigaeth- 
*u,  &c.,  ar  yr  Arglwydd,  yr  hwn  «ydd  yn 
trefnu  ac  yn  effeithio  pob  peth  yn  y  modd  go- 
reOf '  ac  ymddiried  ynddo/  Mae  ganddo  ry w 
ddyben  neiUdaol  iV  gwblhau  er  ei  ogoniant  ei 
ban,  mewn  perthynas  i'w  boll  bobl ;  ac  y  ma» 
yn  eu  rhoddi  i  bob  un  o  honynt,  yn  yr  am- 

fylcbiadau  mwyaf  addas  i  ateb  y  dyben  hwnw. 
>ichon  ymddangosiad  petbaa  yk  rhaglaniaetb- 
au  Daw  olygu  yn  dywyll  ac  yn  groes  iawn. 
Ond  ymddiried  ynddo  yw  ea  bramt,  ac  'efe  a'i 
dwg  i  ben.'  Ni  siomwyd  mo  bono  enoed  o'i 
ddyben,  nac  yn  y  moddion  a  ddewisodd  iV 
gwblbau. 

'  Ni  ddwg  neb  bwynt  allan  o'm  Haw  i.'  loan 
10.  28.a6.  37.  al7. 11, 12.al8.  9.  Gafaelcar- 
iad,  ffyddlondeb,  a  ffalla  dwyfol,  yw  ffa&el 
Crist  yn  ei  bobl.  Tra  byddont  yn  yr  afael  bon, 
nid  oes  le  i  ambeu  ea  cadwedigaeth ;  ond  betb 
08  dygir  bwynt  oddiyno  f  Pwy*  a  wna  byny  Î 
Medd  Crist,  Neb.  Cais  llawer  trwy  ddeniadaa 
a  cbyhaddiadaa,  ond  ni  Iwydda  neb.  Bhaid 
iV  gariad  oeri,  neu  ei  alia  a'i  ffyddlondeb  ballu, 
yn  gyntaf ;  ond  mae  hyny  yn  anmbosib].  Y 
mae  yn  anmbosibi,  gan  byny,  ea  dwyn  o'i  law. 
Y  gair  apTzaau  reç,  a  arferir  yma,  a  arwydda, 
dwys-dynu  gyda  brys  a  ffymigrwydd  Uadlyd  ; 
yn  dangos  mawr  ymdrecb  y  geiyn  i'w  tyna  o'i 
law,  ond  ni  Iwyddodd,  ac  ni  Iwydda  byth. 

*  Wedi  iddo  ddwyn  [neu  yn  dwyn\  meib- 
ion  lawer  i  ogoniant.'  Heb.  2.  10.  Y  gair 
dwyn,  yn  y  fan  yma,  a  arwydda  boll  drefn- 
iadaa  a  gweitbrediadau  gras  pen-arglwydd- 
iaethol,  cariad  a  doetbineb  dwyfol,  yn  y  gor- 
cbwyl  mawr  bwn  o  ddwyn  meibion  lawer  ì  og- 
oniant ;  yn  gyntaf,  yn  ea  gwnentbar  yn  feibion, 
ac  wedi  byny  yn  ea  dwyn,  nid  i  Ganaan,  ond  i 
ogoniant.  Yr  oedd  yn  rbaid  symnd  yr  boll 
rwystran  oedd  ar  eu  ffordd ;  a  cbwedi  byny,  ea 
dwyn  bob  un  yn  bersonol,  o  boll  ddyfìideroedd 
pecbod,  llygredigaetb,  a  melldith,  i  ogoniant  yn 
gyflawn.  Yr  oedd  y  rhwystrau  yn  fawrion,  sef 
gofynion  cyfiawnder  dwyfol,  a  mellditb  y 
ddeddf ;  boU  alluoedd  y  tywyllwcb,  a  llygred- 
igaetbau  eu  calon  eu  bunain ;  gortbrymderau 
y  byd,  a  nertb  angen.  Pwy  fuasai  yn  cynwys 
y  fatb  amcan  o  d£rfiiwr  bwys,  ond  Duw  I  rr 
dyben  i  gwblhau  yr  amcan,  sefydlodd  ei  Fab  ei 
hun  yn  dywysog  eu  biecbydwriaetb ;  ac  efe  a'i 
perffeitbiodd,  neu  a'i  cysegrodd  i'r  swydd,  a'r 
gwaith  mawr,  trwy  ddyoddefiadau.  Y  mae  yr 
boll  waitb  i'w  dwyn  i  ogoniant,  yn  gwbl  yn 
gorpbwys  ar  y  tywysog  hwn,  ac  mae  yn  holiol 
addas  i'r  gwaith,  ac  a'i  cwblha  yn  ogoneddus. 
Esa.  3.  6,  7.  a  53.  10.  Rhuf.  3.  25,  26.  a  8. 
14,  15.  a  11.  36.  Heb.  7.  28.  a  12.  2.  Eph. 
1.  5,  14,  18,  a  2.  6,  18. 

DWRDIO,  (dwrd)  senu,  dondio,  sordio,  cer- 
yddu.     Barn.  8.  1.     Neh.  6.  7.  a  13.  11,  17. 

DWRN,  igwm)  y  Haw,  y  Haw  yn  gauad.  Esa. 
40.  12. — '  Taro  &  dwrn  anwiredd;'  sef  yn  greu- 
lawn,  yn  waedlyd,  ac  yn  anghyfiawn.  Esa, 
58.  4. 


I  DWHTWN,  (dy-twn)  diwmod,  cyswllt,  am 
ser,  pryd»  tymhor.  Jos.  4.  14.  Luc  13^.  ^1.  h 
23    12 

bwYFLWYDD-YNEDD,  (dwy-blwydd.) 
Edr.  Blwyddtn. 

DWYFRON-AU,    (dwy-bron)    parwyden. 
mynwea,  didenau. — Dwyfron^  eglwys,  a  ar- 
wyddant  ei  harddwch,  a'i  ffirwytblonrwydd,  aV 
fiigwraeth  iachos,  gyflawn  a  cbaredigol,  a  rydd 
i'w  hoU  wir  aelodau,  trwy  addewidion  ac  ath- 
rawiaethaa  magwriaethol  yr  efengyl,  jn  ngwein- 
idogaeth  y  gair  a'r  ordinbadaa  dwyfol.    Y 
maent  yn  debyg  i  '  ddau  Iwdn  iwrch  o  efeill- 
iaid,  yn  pori  yn  mysg  y  lili,'  o  ran  eu  bardd. 
wch,  en  gweddeidd-díni  a'a  biachaarwydd.    Y 
mae  gwefosau  Crist,  sef  ei  ebiau  grasol,  a'i  wir- 
ioneddoa  hardd,  yn  cael  eu  cyâelybu  i  HH  yn 
dyfera  myrr  dyferoL  ^Can.  4.  5,  11.  a  5.  13. 
FeUy  mae  bronaa  yr  eglwys  wedi  euUenwi,  Did 
à  dychymygion  dyiiion,  a  heresiaa  cyfeilioraus, 
ond  à  gwirioneddan  dwyfoL  Eiec  16.  7.  Esa. 
66.  11.     1  Pedr  2.  2.    Jer.  31.  14.—*  Ei  dwy- 
fron  a'i  breichiaa  o  arian,*    Dan.  2.  32.   Wrth 
ddwyfron  delw  Nebachodonosor,  deaUwn  Ym- 
erodraetb  y  Mediatd  a'r  Peraiaid,  yr  hon  a  god- 
odd  ar  ol  Uywodraeth  Babilon,  ag  oedd  !s  na 
hi.    Ado.  29.    Edr.  A&th. — 'Caro  y  ddwy- 
fron,' a  arwydda  cystudd,  a  thristwch  mawr. 
Nab.  2,  7.     Lac  18,  13.  a  23.  48.— *Tynuym- 
aith  ddwyfronaa;'  a  arwydda  ing,  a  gorphwyll- 
der  anobeithiol.    Eaec  23.  34. 

DWYFBONEG,  y  ddwyfroneg  bamed^th, 
oedd  ddam  o  wisgoedd  sanctaidd  yr  arch-off* 
eiriad  dan  y  gyfraith.  Yr  oedd  wedi  ei 
gwneutbur  o'r  im  defnydd  godidog  a'r  ephod, 
ac  oddeatu  deg  moedfedd  ysgwàr  o  faintíoIL 
'Pedair-ongl  fydd  hi  yn  ddau-ddyblyg;  yn 
rhychwant  ei  hŷd,  ac  yn  rhyebwant  ei  lied.' 
Exod.  28.  16.  Yr  oedd  ami  ddeudd^  o  feini 
gwerthfawr,  wedi  eu  gosod  mewn  boglyoaa 
aur,  yn  eu  lleoedd.  Yr  oedd  y  meini  wedi  eu 
gosod  yn  bedair  rhes,  tri  maen  yn  mhob  rfa&s 
ao  enwau  meibion  Israel  wedi  eu  nadda  ar  v 
deuddeg  maen,  o  naddiadau  sèL  [Edr.  enwau 
pob  nn  o'r  meini.]  Yr  oedd  dwy  fodrwy  « 
aur  ar  gyfer  y  ddwyfroneg,  a  dwy  gadwyn 
blethedig  trwy  y  ddwy  fodrwy,  y  rhai  oeddent 
i  fod  yn  nglỳn  wrth  ddau  foglyn  ar  yagwyddau 
yr  ephod.  Yr  oedd  dwy  fodrwy  aur  ar  ddau 
ben  y  ddwyfroneg,  ar  ymyl  sydd  ar  ystìys  yr 
ephod  o'r  tu  mewn ;  yr  oedd  dwy  fodrwy  &ur 
hefyd  ar  ystlys  yr  ephod  oddi  tanodd  tua  ei  tLn 
blaen,  ac  yr  oedd  y  ddwyfrone^  i  gaet  ei 
rhwymo  wrth  fodrwyau  yr  ephod,  &  Uinyn  o 
sidan  glàs.  Yn  nwyfroneg  y  farnedigaeth,  yr 
oedd  Aaron  i  ddwyn  enwau  meibion  Israel  ar 
ei  galon,  pan  ài  i  mewn  i'r  cysegr,  yn  goffad- 
wriaeth  ger  brou  yr  Arglwydd  yn  wastadol.  Yr 
oedd  y  ddwyfroneg,  a'r  meini,  ac  enwau  y  deu- 
ddeg Uwyth  amynt,  diamheu,  yn  cysgodi  ac  yu 
arwyddo  gosodiad  yr  eglwys,  a'i  boll  wir  aelod- 
au,  mewn  oyflwr  ardderchog  a  gogoneddos  yn 
Ngbrist,  a'i  waith  jn  ea  cylwyno  yn  barhaus 


DWY 


433 


DWY 


ger  bron  Duw,  yn  ei  eiriqlaetb  drosrtynt  yn  y 
nefoedd.  Maent  oil  wedi  éu  rhoddi  iddo  mewn 
arfaeth  dragywyddol,  a  chwedi  eu  gosod  yn  y 
cyfammod  tragywyddol,  megys  sèl  ar  ei  galon, 
ac  ar  ei  fraich.  Can.  8.  6.  Qelwid  hi  *dwy- 
froneg  y  farnedigaeth/  am  fod  yr  urim  a  thura- 
im  arni,  a  ph^rai  yr  oedd  Aaron  i  ymofyn  â'r 
Arglwydd  droô  feibîon  Israel,  mewn  achosion  o 
bwys  ac  anhawsdra.  Exod.  xxviii,  xxxix.  Edr. 
Ubim  a  Thumim. 

Yr  oedd  dwyfronee  heiyd  yn  rhan  o  arfog- 
leth  i  amddiffyn  y  gäon,  a'r  rbanau  hyny  o*r 
oorph  anhebgori  fywyd  pob  dyn.  1  Bren.  22, 
34. — *A  gwisgo  dwyfroneg  cynawnder.'  Epb. 
G.  14.  Heb  bennodi,  yn  aicr,  dan  ba  olygiad 
mae  y  gair  cyfiawnder  i'w  gymeryd  yn  y  lie 
LwD,  gallwn  bendcrfynn  yn  gadam  fod  cyfiawn- 
der yn  mhob  ystyr  o  bono,  yn  gyfrifol,  yn  gyf- 
raLOgoI,  ac  yii  amddiffynfa  eadam  ibawb  sydd 
yn  ei  feddiannu  ;  ac  nas  dichon  un  dyn  fod  yn 
dííiogel,  heb  gyfiawnder  yn  wisg  am  dano. 
Cyfiawnder  dwyfol  yr  efengyi  yn  wisg  am  y 
pechadur  Irwy  gyfrifiad,  a  tbrwy  ffydd  ynddo, 
sydd  yn  amdduTvn  pecbadnr  rhag  melfdith  y 
iryfraith,  a  digofaint  dwyfol.  Yn  mhob  achos 
egwyddorol  ac  ymarferiadol,  mae  y  Daw  cyf- 
iawn  o  blaid  cyfiawnder,  yn  mhob  ystyr.  Os 
ydyw  y  person  yn  gyfiawn,  mae  yn  gwbl  ddi- 
osrel ;  08  bydd  yr  achos  yn  gyfiawn,  mae  yr 
achos  hwnw  yn  sicr  o  Iwyddo.  Y  mae  ffydd  a 
chariad  yn  ddwyfroneg  o  ran  eu  gwrthddrych, 
y  defnydd  maent  yn  ei  wneyd  o  bono,  a'r 
îlwybrau  grasol  y  maent  yn  eu  cerdded.  1 
Thes.  5.  8. 

*AV  dwyfronegan.'  Esa.  3.  20.—^And  the 
iohUU^  S(us.  ^And  the  perfumed  boxes  ;'  sef 
y  gorflycbau  pêr-arogl.  Lowth,  ar  ol  Jerome. 
ÎD53  ifl^  olfactoria,  llestri,  neu  flychau  i'w 
harogli ;  blychaa  pêr-arogl.  Y  maent  eto 
mewn  arferiad  gan  y  pendefigesan  yn  Persia. 
Wrth  wddf-gadwýni  pa  rai,  y  rhai  ydynt  yn 
crogi  islaw  en  bronan,  y  mae  blwch  mawr  o 
bèr-aroglaa  wedi  ei  gydio ;  rhai  o'r  blychan 
ydpt  gymaint  a  Haw  dyn ;  y  rhai  cyffredin 
ydynt  o  aur,  ac  eraill  wedi  ea  gorchuddio  à 
à  thlysan,  a  gemau ;  y  maent  oil  wedi  en  tylln 
trwyddynt;  y  maent  wedi  eu  llenwi  â  glud 
(paaie)  dn,  yn  dra  ysgafn,  wedi  ei  wneyd  o 
musk  ac  arnber,  ond  o  arogl  cryf.  Qwel  Com- 
plete System  of  Geography, 

DWYRAIN,  (dwyr,  dwyre)  Heb.  ^-|^  {aor) 
gokuni ;  Llad.  Oribns,  aí  Oriri,  cyfodi, 
Edr.  Dbau. — Wrth  y  dwyrain  y  mae  i  ni  dde- 
all,  yn  ami,  y  gwledydd  hyny  y  rhai  oeddent  o 
du  y  dwyrain  i  wlad  Canaan  ;  megys  Arabia 
Ddi&eth,  gwlad  y  Moabiaid,  y  Midianiaid,  a'r 
Ammoniaid ;  [Bam.  6.  3.  Job  1.  3.]  ie,  hef- 
yd,  Assyria,  Mesopotamia,  Babilonia,  a  Chaldea, 
y  rhai  oeddent  yn  y  dwyrain-ogledd,  neu  yn  *y 
gogledd  i  wlad  Jadea.  Dywedir  am  Balaam, 
Oyros,  aV  Doethion,  nea  y  Magiaid,  iddynt 
ddyfod  o'r  dwyrain.  Num.  23. 7.  Esa.  4Ö.  11. 
Mat.  2. 1, — Yr  Aasyriaid  a'r  Caldeaid  a  gyffel- 

55 


ybir  i  wynt  y  dwyrain.  Hos.  12.  1.  Jer.  18. 
1 1, — *A  bu,  a  hwy  yn  ymdaith  o*r  dwyrain,' 
Gen.  11.  2.  neu  tSlpO  '^  ^'^  dwyrain^  fel  yn 
Gen.  13.  11,  Mae  rhai  yn  meddwl  fod  y  gair 
Q^p  yn  arwyddo  rhyw  wlad,  neu  dalaeth,  yn 
nei  *  lldnol ;  mae  talaeth  Bahkter  yn  bresenol 
yn  arwyddo  y  dwyrain  ;  a  Bactria,  neu  Bactri- 
ana  oedd  y  dalaeth  fwyaf  ddwyreiniol  o  Ymer- 
odraeth  Persia.  Y  mae  anhawsdra  yn  ym- 
ddangos  i  ddeonglwyr  yn  nghylch  priodol  ystyr  . 
y  geiriau  hyn,  oblegid  bod  mynydd  Ararat  yn 
Armenia,  ar  ba  un  y  bernir  i'r  arch  orphwysi 
yn  gorwedd  i'r  gogledd  i  Sinar,  Ond  gailasai 
Noah  yn  hawdd,  wedi  ei  ddyfodiad  o'r  arch 
sefydin  o  du  y  dwyrain  i  Sinar,  er  fod  yr  arch 
wedi  gorphwys  o  du  y  gogledd.  0  ba  le  byn- 
ag  y  daethant,  yn  Sinar  y  darfu  iddynt  drigo, 
ac  adeiladu  dinas  a  thẁr.  £dr.  Ararat,  Ba- 
BBL,  Euphrates,  Gwtnt,  Hidkcel. 

.DWYS-ACH-EDIG,  (gwysg)  dyw^g,  trwra, 
pwysfawr. — 'Mcsur  da  dwysedig;'  neu  iteTtie^" 
fievov,  dywasffedig,  Luc  6.  38. — *  Gan  ddwys 
ocheneidîo  yp  ei  ysbryd  ;'  neu  avaffrtvaZw^  och* 
eneidio  yn  drtem^  ocheneidio  yn  ddwfn.  Marc 
8.  12.  Ystyriaeth  o  bechadnrusrwydd  a  thni- 
eni  y  genedl,  a  effeithiodd  mor  drwm  ar  ei  ys- 
bryd tyner,  grasol,  a  sanctaidd,  nes  parodd 
iddo  fel  hyn  ocheneidio  yn  d^wys ;  yn  dangos 
ynddo  y  tosturi,  y  purdeb,  a'r  gnislonrwydd 
mwyaf. 

*  Golch  fi  yn  llwyr  ddwys  oddiwrth  fy  an- 
wiredd.'  Salm  61.  2.  Heb.  "iJO^^  MS^^n 
— golch  fi  yn  ami — golch  ji  lower.  Y  mae  y 
Salmydd  yn  cydnabod  fod  angen  llawer  o  olchi 
amo,  oblegid  .afianed  oedd;  ac  yn  ymbil  am 
i'r  Arglwydd  ei  olchi,  a  hyny  yn  drwyadl.  Y 
mae  y  geiriau  yn  cyfeirio  at  y  golchiadau  o 
dan  y  gyfraith  gynt  Lef.  II.  25,  32.  Exod. 
19.  10.     1  loan  1.  7.     Dai  1.  14. 

*A  ddwys-bigwyd  yn  eu  calonau.'  Act  2, 
37.  Pigwyd  hwynt  mor  ddwys,  mor  drwm  a 
gofidus,  nes  y  parodd  iddynt,  alar,  gofid,  a 
chystudd  calon.  Cyrhaeddodd  pigiad  y  cledd- 
yfdau-finiog  trwodd,  *hyd  wabaniad  yr  enaid 
a'r  ysbryd,  a'r  cvmalau  a'r  mêr.'     Heb.  4.  12. 

DYBEN-TJ,  "(dy-ben)  diweddiad,  gorphen- 
iad,  terfyniad  ]  amcan,  bwriad,  meddwl. — *Mae 
dyben  i'r  pethau  am  danaf  fi,'  Luc  22.  37. 
Hyny  yw,  mae  cyflawniad  buan  i  bob  peth 
perltynol  i  mi,  ac  a  ysgrifenwyd  g?n  y  pro- 
phwydi  am  danaf.  Y  pethau  oedd  i'w  cyflawn-  , 
ganddo  yn  ei  gyfl wr  o  ddarostyngiad,  angcn- 
rheidiol  hanfodol  er  iechydwriaeth  ei  bobl. — 
*Ne8  dybenu  goleuni  a  thy  wyllwch.'  Job  26. 
10.  Ifeb.  Hyd  ddiweddiad  goleuni  gyda  thy- 
wyllwch, 

*  I  ddybenu  camwedd,'  Dan.  9.  24.  Heb. 
?1B3n  î^bD  ^^^^  camwedd.  Hyn  yw  priodol 
ystyr  y  gair  ^^  yr  hwn  a  gyfieithir  attal, 
Salm  40.  11.  a  119.  101.  Exod.  36.  Q.—gwa- 
harddy  Hag.  1.  1-0.  Num.  11.  2%.—lluddioy  1 
Sam.  25.  33.  ^  Gen.  8.  2. — gwarchae,  Salm  88. 
8.     Mae  anwiredd  yn  cael  ei  gyffelybu,  naill  ai 


DYCH 


4.34 


DYCH 


i  lifeiriant  wedi  dylifo  a  thaenu  dros  wjneb 
yr  holl  ddaear,  a  gwaith  y  Messiah  oedd 
rhoddi  attalfa  arno,  trwy  ei  ddileu  a'i  sychu  i 
fynn ;  neu,  ynte,  i  fwystfil  gwyllt,  rheibus,  a 
holl  blant  dynion  yn  cael  eu  dyfetha  yn  ofnad- 
wy  ganddo;  hwn  a  gondemniodd  ac  a  ddi- 
îiystriodd  Mab  Duw  yn  y  cnawd.  Rhuf.  8.  S. 
Mae  ein  cyfieithwyr  dysgedig  yn  golygu  y  gair 
ÿÒD  ^^^  ^^  ystyr  a'r  gair  j^j^  yr  hwn  a  ar- 
wydda  dyhenUj  neu  difa^  fel  y'i  cyfieithir  gan  y 
Dr.  M.  Ond  nid  oes  sail  ddigonol  am  gyd- 
darawiad  y  ddau  air ;  ac  nid  y  w  y  gair  jj^^D 
yn  un  man  yr  arferir  ef  yn  arwyddo  dyhenu, 
Gwel  y  Dr.  Owen  ar  yr  Hebreaid,  Exer.  14. 

DYBLWCH,  DYBLYG,  Heh.  ^33  Saes. 
Double  :  plyg,  plygiad ;  dau-ddyblyg,  dan  cy- 
maint,  &&  Gen.  4. 14.  i  Sam.  12.  6.  Dat 
18.  6. — *  Dyblwch  iddi  y  dan  cymaint  yn  ol  ei 
gweithredoedd :  llenwch  iddi  yn  ddau-ddybl- 
yg  :'  sef  yn  helaeth  iawn,  ond  nid  mwy  nag  yr 
haeddod(f.  Y  mae  y  geiriaa  yn  dangoò  toster 
a  llymder  barnedigaethau  Duw,  a*i  ddigofaint 
ami.  Y  mae  dau-ddyblyg  yn  arwyddo  mesur 
helaeth :  dau-ddyblyg  mewn  cymhariaeth  i  er- 
aill,  am  fod  ei  gweithredoedd  yn  haeddu  y 
llanw  dau-ddyblyg,  yn  fwy  erchyll,  ofnadwy,  a 
cbreulawD,  na  gweithredoedd  neb  arall.  Cosp 
dau-ddyblyg,  ond  nid  mwy  na  chymhwjs  a 
chyfiawn.  *  0  herwydd  derbyniodd  o  law  yr 
Arglwydd  yn  ddau-ddyblyg  am  ei  hollbechod- 
au;'  sef  yn  helaeth,  ac  yn  fwy  na'r  cenedloedd 
am  yr  nn  pechodau,  am  fod  pechodau  Jerusa- 
lem yn  fwy  anesgusodol,  yn  erbyn  mwy  o  oleu- 
ni,  helaethach  breintiau,  ac  amlach  trugaredd- 
au.  Luc  12.  47.  Jer.  16.  18.  a. 17.  18.  Neu, 
gellir  deali  y  geiriau,  gyda  Lowth  a  Yitrinira, 
am  fonditbion  dau-ddyblyg,  sef  helaeth,  cyf- 
lawn  tragywyddal,  yn  rbagori  yn  ddau  cymaint 
ar  ei  cheryddon  am  ei  phechodau.  Y  mae  yr 
Arglwydd  am  ddyblu  ei  chysuion,  a'i  chyf- 
lawni  à  bendithion  iV  belaethrwydd  mwyaf. 
Esa.  40.  2.  a  61.  7.  Y  mae  holl  fendithion  yr 
iechydwriaeth  yn  g^sylltiedig  á'u  gilydd.  Y 
mae  y  rhai  sydd  yn  Nghrist  Icsu  wedi  cu  ben- 
dithio  a  phol)  bendith  ysbrydol.     Eph.  1.  3. 

DYBKYD,  (dybr)  prndd,  anliylon,  gwrthun, 
erchyll. — Cyflafan  dybryd,  gweithred  crchyll. 

Tithau,  O  A]^lwydd,  pa  rjrw  hyd, 
Rhoi  arnaf  (2(Zy&rya  bradd-der? 

E.  PryB,  (Salm  6.  8.) 
Egorai  y  ddaear  yn  y  man, 
A  llyncal  Dathan  ddybryd. 

E.  Prya  (Salm  106. 17,) 

DYCHAN-TJ,  (dych)  gogan,  sen ;  goganu, 
cnllibio. — *  Gan  ych  dychanu  chwi.'  1  Pedr 
4.  4.     W.  S. 

DYCHLAM-U,  (dych-llam)  cynhyrfu,  ys- 
poncio,  curiad  v  galon.     Job  37.  1. 

DYCHRYN-U-IADATJ-FAAU,  (cryn) 
echryn,  cryndod,  ofn  mawr,  braw,  arswyd, — *A 
bu  dychryn  Duw.'  [I  Sam.  14.  15.]  sef  dy- 
chryn  mawr  iawn  ;  dychryn  gwyrthiol  a  ddod- 
odd  Duw  ar  yr  holl  wersyll,  fel  nad  oeddent  yn 
gallu  mcddiannu  eu  hunain,  nac  ystyried  beth 


i*w  wneuthur.  Mor  hollol  y  mae  ysbrydoedd 
y  milwyr  mwyaf  gwrol  a  cbadam  dan  awdur- 
dod  Duw  ! — *  Yr  oedd  dychryn  yr  Arglwydd 
arnynt :'  sef  ofn  yr  Arglwydd,  neu  ddychryn 
oddiwrth  yr  Arglwydd.  2  Cron.  14."  14.— 
*  Ilyny  a'i  harwain  ef  at  frenin  dychryniadan  \ 
Job  18.  14.  sef  dychryniadan  cryfion,  cedyrn, 
yngorchfygu,  ac  yn  darostwng,  fel  brenin :  y 
penaeth,  ni'u  y  mwyaf  o'r  holl  d dychryniadan. 
Wrth  olygu  cysylltiad  y  geiriau,  gellir  baniu 
mai  angeu  yw  y  brenin  dychrynllyd  hwn.  Y 
mae  angeu  yn  benaf  o'r  pethau  dychrynllyd 
sydd  yn  cyfarfod  dynion,  fel  y  mae  yn  ddialedd 
cospedigaethol  am  bechod:  mae  yn  ei  rarr- 
flaenu  yn  ami,  afiechyd,  poenau  gofidus,  a 
loesion  dychrynllyd ; — y  mae  ynddo  ei  hun,  fel 
gormeiliwr  dychrynllyd,  yn  gorthrymu  ac  yn 
darostwng  natur  dano,.ac  yn  ei  dattod  oddi- 
wrth ci  gilydd,  a'r  boll  gylymau  hyfryd  rhwng 
dyn  a  phob  peth  dymunol  yn  y  byd ;  yn  benaf 
mae  yr  enw  hwn  yn  addas  iddo,  oblegid  y 
canlyniadau  dychrynllyd  o  bono  i  bechadur,  fel 
y  cyfryw,  mewn  byd  arall.  Vr  rhai  sydd  yr. 
marw  yn  Nghrist,  y  mae  gwynfj^dedigrwyddyn 
lie  dychryniadan  ynddo.  Dat.  14.  13.  loan 
11.  26,  Job  24.  17.  a  4.  14.  Salm  55.  4. 
Diar.  14.  32.     1  Cor.  16.  55,  66.    Heb.  2. 15. 

*  Ynilawenhewch  mewn  dychryn.*  Salm  2, 
11.  Y  mae  yn  ddyledswydd  arnom  wasan- 
aethu  yr  Arglwydd,  ac  ymlawenhau  ynddo; 
ond  oblegid  ein  gwaeledd,  a'n  pechadnrns- 
rwydd,  ac  o  herwydd  ei  burdeb,  ei  fawredd,  a'i 
ardderchogrwydd  yntau,  y  mae  yn  addas  i  ni 
ei  wasanacthu  ef  mewn  ofn  ac  arswyd  dnwiol, 
acymlawenhan  vnddo  gyda  gwylder  a  pharch- 
edig  (ifn.  Ileb."  12.  28,  29i  Salm  82.  1—8,  a 
80.  7.  a  95.  1—8.  a  97.  1.  a  99.  1.  a  119. 120. 
Phil.  2.  12.     Hcb.  4.  1,  2. 

*  Hob  ofni  dim  dychryn.'  1  Pedr  3.  6,  Yn 
gwneutbur  yn  dda,  heb  ofni  y  canlyniadau  o 
byny,  na  pürofedigaetbau,  nac  erledigaetbaii. 
Y  mae  yn  addas  i'  ni  ofni  digio  Duw  truy 
weithredoedd  drwg ;  ond  y  mae  yn  fijwcddu  i 
ni  wneuthur  yn  dda,  heb  ofni  dim  dychryD; 
ond  ahoddi  ein  cyfan  ymddiried  yn  yr  Ar- 
glwydd, ac  vn  ei  amddiffynfa.  Diar.  3.  5. 
Luc  21.  9. 

DYCHWEI^ION-YD,  (chwel)  adweddu; 
troi  yn  ol;  ymchwelyd ;  dattroi,  ymdroi. — Y 
mae  dyn  trwy  bechod  wedi  ymadael  a  Duw ;  y 
mae  ei  gefn  amo,  a'i  wyneb  at  y  byd,  a'r  ccawd, 
ei  elw,  ci  anrhydedd,  a'i  fwyniant  ei  hun.  Y 
mae  ffordd  wedi  ei  hagoryd  yn  y  Cyfryngwr,  i 
bechadur  ddychwelyd  at  yr  Arglwydd ;  yn  yr 
efengyl  y  mae  yr  Arglwydd  yn  taer  alw  amo, 
gan  ddy  wedyd,  *  Trowch  eich  wynebau  ataf  fi, 
holl  gyrau  y  ddaear,  fel  y'ch  achnber.'  Y  mae 
y  gklwad  grasol  hwn  yn  cael  ei  effeithioli  gan 
yr  Ysbryd  Glan  ar  galonau  pechaduriaid,  i 
ufuddhau  i'r  alwedigaeth  nefol,  a*  dychwelyd  at 
yr  Arglwydd.  Mewn  gwir  ddychweliad  y  mac 
yn  gynwysedig,  1.  Ymostyngiad  a  galar  duwiol 
am  ei  yipadawiad  a'r  Arglwydd. — 2.  Cydna- 


DYCH 


435 


DYDD 


bvddiaeth  o*i  hollol  annheilyngdod  o  dderbyn- 
iad  yn  ol. — 3.  Ymroddiad  ewjllysgar,  hiraeth- 
lon,  am  gymmod  a  derbyniad  gyda  Duw. — 4. 
Cymmod  â'r.ffordd,  yn  mha  un  yo  unig  y  mae 
Daw  yn  derbyn  pechadur,  gef  yn  nghyfryngdod 
Crist. — 5.  Dyfodiad  oddiwrth  bob  peth  araJl  yn 
gwbl  at  Dduw,  fel  ei  ran,  ei  etifeddiaeth,  ei 
Ddaw,  ei  Arglwydd,  a'i  frenin  byth. — 6,  Dy- 
cLweliad  at  ei  orcbymynion  a'i  flfyrdd,  ei  bobl, 
ei  waith,  gyd  a'r  ymroddiad  i  fyw  mwyacb 
i'r  hwn  a  fu  íbtw  drosto,  ac  a  gyfodwyd.  Y 
mae  y  dychweledig  yn  greadur  newydd.  Salm 
51.  13.  Diar,  1.  23.  Esa.  49.  5.  Jer.  3.  ].  à 
4.  18.  Zech.  1.3.  Mat.  18.  3.  Act  3.  10. 
Luc  15.  18.  Hos.  14.  l.—G waith  Duw,  trwy 
vr  efengyl,  yw  dychwelyd  pechadur.  Jer.  17. 
14.  a  31.  18.  Galar.  5.  21.  2  r.m.  2.  25. 
Eto  y  mae  yr  Arglwydd  yn  gweithredu  arno  y n 
Y  cyfryw  fodd  effeithiol  ac  addas  iV  natur,  ar 
ei  boll  gyneddfau,  fel  y  mae  yn  dychwelyd  yn 
wybodus,  yn  y  goleu,  yn  ewyllysgar,  ac  â'i 
boll  galon,  Salm  1 10.  8,  Act.  26.  18.  Hos. 
2.  7.  Joel  2.  12.  Dychweliad  ydyw  o  eg- 
wyddor  sanctaidd,  a  chyfhewidiad  syniad  y 
meddwi.  Oddiwrth  olwg  oleu  ar  bechod,  o 
ran  y  drwg,  y  flBeidd-dra,  a'r  perygl  o  bono  ; 
yn  ngbyd  a  golwg  ar  yr  Arglwydd,  yn  ei  fawr- 
edd,  ei  sancteiddrwydd,  ei  diriondeb,  a'i  ras- 
lonrwydd  yn  Nghrist,  y  mae  y  pechadnr  yn 
Nghrist  yn  cael  ei  enill  yn  ol  yn  wirioneddol, 
ac  yn  drwyadl.  Dychweliad  ydyw  ar  sail  y 
cyfammod  gras,  ac  y  mae  gafael  cadam  y  cyf- 
ammod  ynddo,  ac  amgeledd  y  cyfammod  yn 
cacl  ei  weini  iddo,  yn  helaeth,  ac  yn  barhaol. 
— Y  mae  yr  Arglwydd  yn  d/chwelyd  at  ei 
bobl,  pan,  yn  ei  raslonrwydd,  y  mae  yn  madd' 
au  eu  pechodau — yn  darostwng  eu  hanwiredd- 
aa — yn  eu  gwared  o  ddwylaw  eu  gelynion — ac 
yn  eu  dyddiana  trwy  lewyrch  ei  wyneb  arnynt. 
Mic.  7.  18.  Num.  10,  36.  Deut.  13.  17. 
Salm  60.  1.     Esa.  63. 17. 

DYCHYMYG-ION-U,  (cymyg)  dammeg, 
dadl  orchestol,  caffaeliad ;  tyb,  amgyflfred,  dar- 
felyddiad.  Bam.  14.  12.  1  Cor.  28.  9.  2 
Cron.  2.  14.  Ezec.  17.  2.  Y  gair,  yn  ami,  a 
arwydda,  gweithrediadau  y  meddwi  ynddo  ei 
han,  o'i  fywiogrwydd,  ei  esmwytbder,  o'i  gy- 
nhwrf  ynddo  ei  bun,  yn  ddisail,  yn  ddirôl,  ac 
jn  aflywodraethns.  Salm  38. 12.  Diar.  16,  9. 
Nah.  1.9,  Fel  mae  calon  dyn  dany  cwymp  yn 
llygredig,  felly  mae  yn  llawn  o  ddychyraygion 
drwg.  Salm'lOö.  29,  39.  a  36.  4.  a  38.  Ì2.  a 
32.  2. — *  Gran  fwrw  dycbyraygion  i  lawn'  2 
Cor.  10.  5.  Chr,  Aoyifffiooq  xai^aipuuvrec,  *Yn 
bwTw  i  lawr,  neu  yn  tynu  ymaitb,  ddarbwyll- 
1  iadau,  ymresymiadau.'  Mae  calon  dywyll  dyn 
yn  llawn  o  ymresymiadau  dychymygol,  disail, 
i  gyd  yn  ymddyrchafu  yn  erbyn  gwybodaeth 
Duw;  yn  ei  wneuthur  yn  annfudd,  ac  yn  gyn- 
«lyn.  Nid  oes  dim  parodrwydd  ynddo  i  dder- 
byn  yr  efengyl,  ond  yn  hollol  i'r  gwrtbwyneb; 
raae  ei  resymau  îi*i  dilychymygion  yn  yingodi 
yn  ei  herbyn.     Mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  north- 


ol  weithredu  trwy  yr  efengyl,  i  fwrw  yr  boll 
bethau  tywyll  dychymygol  hyn  i  lawr,  ac  yn 
hyfiryd  yn  caethiwo  y  meddwi  i  Grist  Budd- 
ugoUaeth  hyfryd  ydyw  hon  ar  galon  pechadur 
llygredig,  sydd  yn  dwyn  gwaredigaeth  ryfeddol 
iddo,  o'r  caethiwed  gwaethaf  a  mwyaf  truenus. 
Dyn  sydd  yn  ben  ac  v  ,  .^l^Iv  ^;M  .., i...  d  bun, 
nes  y  byddo  wedi  dartid  á'i  ddycbymy^ion^  ac 
yn  cymeryd  tystiolaetli  Duw  am  bob  peth,  yn 
ibddlonrwydd  digonol  iddo  i  ymorphwys  arni, 
ac  yn  rheol  iddo  weithr^^dn  wrihi, 

DYDDAN-WCH-YI>r\  (dan)  cysnr,  liyf- 
rydwch,  difyrwct ;  cysucwr,  dyddanwr. — Mae 
yr  Ysbryd  Glan  yn  ca  ■!  ci  alvr,  o  TzapfxxXr^rn^^y 
Dj/ddanydd^Di/ddap  r/^ftl  a  mil :  mae  CnBt  yn 
ddyddanydd,  ac  mae  yv  Yi^bryd  Glaa  yn  ddy- 
ddanydd  arall.  Mae  yr  un  enw,  -Eí/-íJtÄ^3jri>ç, 
yn  cael  ei  briodoli  i'r  Arglwydd  Igku,  rc  yn 
cael  ei  gy fieithu -^eriCi'Vr,  1  loan  2.  1.  Maijy 
gair  yn  arwyddo,  amddiffynwr  un  mewn  llys  yn 
ei  absenoldeb  ;  hefyd,  rkybudditur,  itddysgwr^ 
arweinyddf  dyddanwr,  Yn  yr  ystyrflaenaf  y  pri- 
odolir  y  gair  i'r  Arglwydd  ìesu,  yn  ngweinydd- 
iad  y  swydd  offeiriadol  yn  y  nefoedd  ar  ei  bobl, 
Edr.  EiRiOLWR.  Yn  y  golygiadfiu  diweddaf 
mae  yn  cael  ei  briodoli  i'r  Ysbryd,  yn  ngwein- 
yddiad  ei  swydd  yntau,  tu  ag  atynt  yma  yn  y 
byd.  Mae  yn  dwyn  ar  ^qfiddynt,  yn  eu  tywys 
i  bob  gwiHonedd^  a  thrwy  hyny  yn  eu  dyddanu 
yn  effeithiol*  loan  14.  16.  a  15.  26.  a  16,  7. 
Fel  mae  dyn  yn  greadur  euog,  llygredig,  mae 
yn  ganlynol  yn  anghysurus,  ac  yn  druenus ;  ac 
nid  oes  neb  o  blant  dynion  yn  meddiannu  gwir 
ddyddanwch,  ond  a  ddyddenir  gan  yr  Ysbryd 
Glan.  Llawer  o  ymgeisiadau  sydd  gan  ddyn- 
ion  am  ddifyrwch  a  dyddanwch,  yn  eu  cyflwr 
pechadurus  ;  ond  fel  maent  ynddynt  eu  hunain, 
yn  hollol  lygredig,  nid  oes  dim  ond  pethau 
ilygredig  yn  eu  dyddanu ;  pa  rai  yn  y  diwedd 
sydd  yn  chwanegu  at  eu  gofid  a'u  trueni. 
Mwyniant  pechod  sydd  yn  rhoddi  ond  dyddan- 
wch byr,  à  brau,  ac  yn  sicr  o  ddiweddu  mewn 
tristwch  tragywyddoL 

1.  Mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  ddyddanydd,  o 
drefniad  dwyfol,  yn  y  cyfammod  tragywyddol. 
Wrth  ddyddanu  ei  bobl  gweinydda  y  swydd 
y  gosodwyd  ef  ynddi,  yn  y  cynghor  mawr,  ac 
a  ddarfu  iddo  yntau,  gyd  ag  anfeidrol  gariad  ac 
ewyllysgarwch,  ei  cbymeryd  arno.  Mae  y 
Personau  Dwyfol  yn  gweini  yn  ngwaith  iech- 
ydwriaeth  yr  cglwys,  trwy  ac  yn  ol  y  trefniad 
dwyfol  rhyngddynt,  mewn  perthynas  i  hyny. 
Mae  yr  un  doethineb  dwyfol,  cariad,  a  daioni, 
yn  y  naill  fel  y  Hall ;  mae  y  gosodiad  a'r  der- 
byniad o'r  swyddau  yn  tarddu  oddiwrth  yr  nn 
ffynon  o  gariad  rhydd,  a  daioni  anfeidrol  yn- 
ddynt. Yr  un  cariad  oedd  yn  gosod,  ac  yn 
cydsynio  a'r  gosodiad  ;  a'r  un  cariad  o  byd  yn 
para  yn  ngweinyddiad  y  swydd.  Mae  yr  Ys- 
bryd Glan,  gan  hyny,  yn  gweini  .dyddanwch 


•  Gwel  Hammond,  Campbell,  ar  loan  le.  6.— Witgine,  Exer- 
clt.  I.  in  Orat.  Dom.  e«c.  16.— Mlntert,  Lexicon  Gra?co-LatI- 
num  In  verbo.— OatnuUf  De  Bacrl.  360. 


DYDD 


v4d6 


DYDD 


iV  bobl  trwy  sefjdliad  dwyfol,  yn  holl  ddwy-  j 
foldeb  ei  Berson,  a  mawredd  ci  ddoetbineb,  ei  i 
gariad,  aM  ras.  | 

2.  Mae  yn  dyddanu  yn  ol  trefn  y  cyfammod.  < 
Nid  ydvw  yn  inyned  allan  o'r  scfydliad  a'r 
drefn  ddwyfol,  am  ddefnydd  y  dyddanwch;  y 
mae  boll  ddefnydd  dyddanwch  pechadur,  fel  y 
cyfryw,  yn  y  drefn  ddwyfol,  neu  y  cyfammod 
tragywyddol;  ac  yno  yn  unig.  Oni  buasai  y 
drefn  ryfedd  bon,  ni  buasai  un  dafn  o  ddyddan- 
web  bytb  i  becbadur  i*w  gael.  O  oreeddfainc 
Duw  aYOen,  raae  yrafon  yn  dyfod  allan,  sydd 
.aUp-ydiau  yn  llawcnbau  dinas  Daw.   Dat.  22. 

1.  Salm  46.  4.  O  aocbwiliadwy  olud  Crist 
mae  yn  cy meryd  defnydd  eu  dyddanwcb ;  *  Efe 
a  gymer  o'r  eiddof  medd  Crist,  *  ac  a'i  mynega 
i  cbwi.'     loan  16.  14,  15. 

3.  Mae  yn  ea  dyddann  yn  wirioneddol,  trwy 
wneatbur  eu  cyflyraa  yn  ddiogel,  ac  yn  gysur- 
us.  Nid  eu  dyddanu  mcwn  cyflwr  drwg  y 
raae ;  ni  byddai  y  cyfryw  ddyddanwch  ond  ffu- 
antus,  tv(ryllodrus,  a  darfodedig,  a  bollol  an- 
addas  i  Dduw  y  gwirionedd.  Yn  y  llwybr 
twyllodrus  hwn,  mac  y  diafol,  tad  y  celwydd, 
yn  ymgais  am  ddifyru  ei  weision  am  ychydig 
amser  yma  yn  y  byd.  Ond  tnae  yr  Ysbryd 
Glan  yn  dwyn  y  pechadur  i  un^eb  gwirionedd- 
ol  &  Christ ;  yn  ei  wared  oddiwrth  ddamned- 
igaeth  a  llywodraetb  pechod ;  yn  puro  y  gyd- 
wybod,  ac  yn  sancteiddio  ei  natur ;  ac  yn  ÿ 
ddwyn  i  hcddwch  a  chymmod  à  Duw,  ac  yn  ei 
waredu  o  feddiant  y  ty  wyllwch  ;  ac  wedi  hyny 
yn  ei  ddyddanu.  Rhuf.  6.  1,  2,  3,  Ac.  a  8.  1,  2, 
3.  Mat.  9.  2,  8,  &c.  Yn  ei  ddwyn  i'r  arch 
rhag  y  dilnw;  tfin  gysffod  y  gwaed  rhag  y  di- 
nystrydd  ;  i'r  noddfa  rhag  y  dialydd ;  ac  wedi 
hyny  yn  ei  ddyddanu.  Gen.  vii.  Exod.  xii. 
Heb,  6.  18.  *  Dyddanwch  yn  Nghrist  ydyw. 
Phil.  2.  1. 

4.  Mae  yn  ei  ddyddanu  yn  y  goleu.  Yn  y 
tywyllwch  y  mae  y  gelyn  yn  ceisio  dyddanu 
pechadnriaid  à  chclwydd;  ond  mae  yr  Ysbryd 
Glan,  fel  dyddanydd,  yn  tywys  i  bob  gwirion- 
edd. Mae  yn  goleno  y  pechadur  i  adnabod  y 
gyfraith  sanctaidd,  yn  ei  hoU  uniondeb,  ei  he- 
angder,  ei  hysbrydoldeb,  a'i  hanghyfnewidiol- 
deb ;  hefyd,  i  adnabod  ei  hunan,  yn  ei  holl 
bechadurusrwydd  a'i  lygredigaeth,  yn  ei  hwyn- 
eb ;  yn  y  cyfwng  hwn,  mae  yn  cymeryd  o  ei- 
ddo  yr  lesu,  ac  yn  eu  mynegu  iddo.  Mae  yn 
ei  argyhoeddi  o  becbod,  yn  gynta^  i  weled  ei 
berygl,  ac  i'w  ddarostwng ;  yna  mac  yn  ei  ar- 

/  gyhoeddi  o  gyfiawnder,  ac  o  farn ;  sef  o  holl 
drefn*  fawr  yr  iechydwriaeth  yn  Nghrist,  i'w 
ddyddanu  yn  wirioneddol  ac  yn  effeitbiol.  loan 
16.  8,  9,  10.     Act.  26.  18. 

5.  Dyddanwch  yr  ysgrythyrau,  yw  dyddan- 
wch yr  Ysbryd  Glan.  Rhuf.  15.  4.  Dyddan-' 
wch  trwy  gredu  yw,  ac  nid  Irwy  ddychymygu, 
na  thrwy  dymherau  diaail.  Trwy  gredu,  a 
rhodio  yn  ol  rheol  y  gair,  yn  ofn  yr  Arglwydd, 
maent  yn  cael  dyddanwch  yr  Ysbryd  Glan, 
GaL  6.  16  .Act  9.  31.    Y  mae  holl  gynghor  a 


threfn  Duw  yn  Nghrist,  mewn  perthynaft  i  iech- 
ydwriaeth gyâawn  pechadur  colledig,  wedi  ei 
hysbysu  i  ni  yn  y  gair;  mae  ynddoaddewid- 
ion  mawr  iawn  a  gwçrüifawr ;  cjoighor  a  chyf- 
amrood  Duw  wedi  ei  sicrhau  a'i  Iŵ^  fel  y  galN 
ent  gael  cysur  cryf^  y  rhai  a  ffoisant  i  gymeryd 
gafaçl  yn  y  gobaith  a  osodwyd  o'a  blaen.  Heb. 
6.  18.  Fel  mae  yr  ysgrythyrau  yn  unioB,  yn 
wirionadd,  yn  sanctaidd,  yn  sicr,  ac  yn  ffadam 
ddigyfnewid,  felly  .mae  dyddanwch  yr  Ysbryd 
ar  sail  y  gwirionedd,  yn  gywir,  yn  wirionedd- 
ol, yn  sanctaidd,  ac  yn  gryf :  deil  yn  wyneb 
cyhuddiadau  y  diafol,  Jlygredd  calon  llawn  o 
bla,  profedigaethan  y  byd,  a  gofidian  angen. 
Gan  ei  fod  yn  ddyddanwch  cyfiawn  a  sanct- 
aidd, ar  sail  sicr,  mae  yn  rhaid  ei  fod  jn  gadarn 
iawn :  mae  Duw  yn  ci  holl  drefn  ddwyfol  o'i 
blaid.  Mae  yr  ysgrythyrau  fel  bronaa  jn  llawn 
Uaeth,  yn  rhoddi,  ar  yr  un  pryd,  fngiRraetb 
iachus  a  dyddanwch  i'r  plant  bycbaio,  sydd 
wedi  eu  geni  o  Dduw.  Esa.  66.  11.  1  Pedr 
2.  2.  Maent  yn  sylfaen  gadam  i  bwyso  arni ; 
yn  gyfnrwyddyd  cyflawn  yn  mhob  achos ;  a'u 
cynnwysiad  yn  gwbl  addas  i  gyflwr  pechadnr, 
fel  y  cyfryw.  Nid  dadguddio  rhyw  ddirgeled- 
igaethan,  nad  ydynt  eisoes  yn  ddadguddieai^ 
yn  yr  ysgrythyrau,  mte  yr  Ysbryd  Glan  wrtb 
ddyddanu  ei  bobl ;  ond  eu  ty wys  i'r  gwirion- 
edd dadguddiedig,  yn  eu  cysondeb  a'u  cyflawn- 
der ;  a  gwneyd  i'r  praidd  orwedd  yu  y  por- 
feydd  gwelltog  hyn.  Salm  23.  2.  Nid  oes 
dim  ag  sydd  yn  addas  i  gyflwr  pechadur,  er  ei 
iechydwriaeth,  ereigyfarwyddyd,  a'i  ddyddan- 
wch, nad  ydyw  yn  gynnwysedig  yn  y  gair;  ac 
■i  gael  llesàd  o'r  gwirionedd  mae  yr  i  sbryd 
)ui  nerthu  pecha4ur  i'w  ddeall,  ei  greda,  ei 
dderbyn,  a  cnyfranogi  o'i  ymgeledd  sanctaidd. 
Y  mae  dyddanwch  i  feddwl  ysbryd^l  yn  mhob 
rhan  o'r  gair.     Sal'm  cxix. 

6.  Mae*  yn  eu  dyddanu  gyda  llawer  iawn  o 
dynerwch.  *  Fel  un  yr  hwn  y  dyddana  ei  fain 
ef,  felly  y  dyddanaf  fi  cbwi ;  ac  yn  Jerusalem 
y'ch  dyddenir.*  Esa.  66,  13.  Mae  mam  jn 
dyddanu  gyda  llawer  iawn  o  anwyldeb  a  thy- 
nerwch  mawr ;  heb  edrych  ar  ddim  yn  ormod 
afyddoyn  tuéddu  er  dyddanwch  i'w  phlentyn. 
Mae  wedi  ymddwyn  ac  esgor  arno ;  wedi  dj- 
oddcf  doluriau  erddo ;  nid  gormod  ganddi,  ond 
hyfrydwch  yw  iddi,  ei  ddyddanu  yn  ei  holl  ofid- 
iau :  *  felly,'  medd  Duw, « y  dyddanaf  fi  chwi :' 
— rhywbeth  yn  gyffelyb,  ond  gydag  anfeidrol 
ragoriaeth :  —  *Ac  yn  Jerusalem  y'ch  dy- 
ddenir :' — nid  yn  y  byd,  a'r  cnawd,  ond  yn  yr 
eglwys  gyda'i  bobl ;  yn  a  thrwy  yr  ordinhadau 
dwyfol  yno.  Mae  yn  eu  dwyn  yno  yn  gyotaf^' 
ac  yn  eu  dyddanu  wedi  hyny,  à  dyddanwch 
sanctaidd  ei  bobl.  Salm  119.132.  loan  16 
21.  Esa.  49.  15.  a  54:  7,  8,  <fec  a  61.  1,  2,  3. 
a  66.  18,  19.,    Hos.  2.  19,  20. 

7.  Dyddanwch  tragywyddol  ydyw.  Mae  y 
Dyddanydd  yn  Berson  tragywyddol ;  mae  jn 
aros  yn  ei  swydd  gjda'i  bobl  yn  dragywydd. 
loan  14. 16.    Mae  cy&mmod  Daw,  a*i  addew- 


DYDD 


4Z1 


DTDD 


id,  sylfaŵn  eu  djddanwcb,  yn  gyfammod  tra 
gywyddoL  Esa.  64.  10.  Mae  eu  hundeb  â 
Christ  yn  annatodol,  [Rhnf.  8,  35,  <&rc.]  ac  j 
Eoae  eu  hettfeddiaeth  jn  etifeddiaeth  dragy- 
wjdd,  Salm  37.  18.  1  Pedr  1.  4.  Mae  eu 
sancteiddrwjdd  a'u  dyddanwch,  yn  cyd-gyn- 
njddu  ;  er  nad  en  saneteiddrwydd  jw  sail  en 
dvddaDwch,  *ëto  dyddanwch  sanctaidd  yw  eu 
djddanwcb  ;  mae  eu  dyddanwch  yn  cynnyddu 
en  saQcteiddrwydd  a^u  sancteiddrwydd  yn  en 
baddara  i  fwÿnhaa  y  dyddanwcb.  Mae  yn  an- 
mboBÌbl  dydd^nu  dyn  cnawdol.  à  pbetbau  dwy- 
fol,  vabrydjol.  Nid  ydynt  yn  pertbyn  iddo,  ac 
nis  gall  en  mwynhan.  Ni  ddicbon  y  byd 
dderbyn  y  Dyddinydd,  heb '  dderbyn  y  Sanct- 
('iddydd  yn  gyntaf.  Pan  byddo  y  rhai  a  Banct- 
ciddiwyd  yn  berffaitb  sanctaidd»  byddant  yn 
berfiaith  ddedwydd ;  ac  am  fod  eu  cyflwr  new- 
ydd  o  gynamod  a  sancteiddrwydd  yn  angboll- 
adwy  a  thragywyddol,  mae  eu  dyddanwch  yn 
dragywyddoL  2  Thes.  2.  16.  Gan  maiDuw 
Ysbryd  Glan  yw  y  Dyddanydd,  rhaid  bod  dy- 
ddanwch yr  eglwys,  a  phob  aelod  o  honi,  yn 
ddwyfol,  yn  oruchel,  yn  gryf,  yn  sanctaidd,  ac 
yn  dragy wyddol ;  yn  addas  i  fawredd  y  Person 
sydd  yn  ei  weinyddu. 

*Duw  yr  amynedd  a'r  dyddanwch : — ^Dùw 
pob  dydd'anwch.'  Rhnf.  15.  5.  2  Oor.  1.  3. 
Mae  yr  Aiglwydd  yn  cael  «i  alw  felly,  am  ei 
fod  yn  hollol  gymmodlawn  yn  Nghrist  â'r  rhai 
sydd  yn  credu  ynddo ;  am  mai  efe  a  drefoodd 
ffordd  a  moddion  o  ddyddanwch  i  bechadur- 
iaid ;  efe  aydd  yn  eu  dwyn  i  gyflwr  y  mao  dy- 
ddanwch yn  addas  iddynt ;  ac  efe  y w  yr  hwn 
a'a  dyddana  yn  wirioneddol  yn  eu  holl  or- 
thrymderau.  Esa.  61.  12.  Salm  94.  19.— Y 
mae  yr  Aiglwydd  lesu  yn  cael  ei  alw,  *  dy- 
ddanwch yr  Israel.' — ^Yr  oedi  wedi  ei  addaw  i 
Israel  yn  neillduol,  fel  gwrth-gysgod  Noah, 
'  iV  cysaro  am  en  gwaith,  a  Ilafur  eu  dwylaw:' 
0  bono  yr  bapodd  Crist  yn  ol  y  cnawd ;  yr 
oeddynt  yn  dysgwyl  am  dano,  yn  ol  yr  addew- 
id;  ac  mae  efe  yn  sylfaen,  yn  ffynon,  ac  yn 
aches  haeddiannol  o  holl  ddyddanwch  y  gwir 
Israeliaid,  byd  draffywyc(doldeb.  Luc  2,  25. 
—Mae  dyddiau  bKnion  yn  dyfod,  yn  y  rhai  y 
dywed  pob  un  heb  Grist  dyddanwch  yr  Israel, 
'Nid  oes  i  mi  ddim  dyddanwch  ynddynt.' 
Preg.  12.  1. 

DYDD-IAU-HAU,  (ydd)  Llad.  Dibs; 
Sius,  Day  ;  rfaaniad  amser  oddiwrth  ymddang- 
osiad,  neu  guddiad  yr  haul. — Y  mae  dydd  o 
d Jau  feth,  «ef  dydd  celfydd,  a  dydd  naturiol. 
Wrth  y  cyntaf  y  meddylir,  yr  amser  tra  byddo 
y  golenni  yn  llewyrchu,  neu  tra  byddo  yr  haul 
awchlaw  y  terfyn-gylch ;  y  rhan  arall  o  amser 
tra  fyddo  yr  haul  islaw  y  terfyn-gylch,  a  elwir 
DOS.  Wrth  y  dydd  naturiol  y  meddylir,  y  rhan 
byny  o  amser  y  bydd  y  ddaear  yn  troi,  neu  yn 
gwneyd  chweliad  ar  ei  phegwn,  ac  y  bydd  ei 
boll  gylcb  wynebol  yn  ymddangos  i'r  haul ;  sef 
fel  y  goilw  y  Groe^aid  eÇ  vo^arjfispovy  nos 
dydd  ;  saf  pedair  awr  ar  hugain.    Yr  oedd  yr 


Hebreaid  yn  cyfrîf  dechrenad  y  dydd  yn  yr 
hwyr ;  felly  yr  oedd  yr  Atheniaid,  }  r  Awstri- 
aid,  y  Bohemiaid,  y  Marcomaniaid,  a'r  Siles- 
iaid ;  yr  un  fath  mae  yr  Italiaid,  a'r  Chine.aid^ 
yn  cyftif  yn  bresenol.  Mae  y  Caldeaid,  y  Per- 
siaid,  y  Syriaid,  a'r  Groegiaid,  yn  ei  gyfrif  yn 
decbreu  gyda  chodiad  yr  haul,  Y  mae  yr 
Aipbtiaid,  a'r  rhan  fwyaf  o  wledydd  Ewrop,  yn 
ei  ddechreu  ganol  nos.  Yr  Umbri  a'r  Aarab- 
iaid  a  ddechreuant  eu  diwrnod  ganol  dydd, 
pan  y  byddai  yr  haul  yn  y  cylchganoUddydd. 

Yn  iaith  y  prophwydi,  arwydda  dydd,  neu  * 
diwrnod,  flwyddyn ;  ac  wythnos  a  arwydda 
saith  mlynedd  ;  mis,  dcg  ar  hugain ;  a  blwydd- 
yn,  neu  amser,  tri  chant  a  thriugaio.  £zec.  4. 
6,  6.  Dan.  9.  24.  a  1.  25.  Dat  9.  15.  a  11. 
3. — *  Y  mae  un  dydd  gyda'r  Arglwydd  megys 
mil  o  flynyddoedd,  a  mil  o  flynyddoedd  megys 
un  dydd.'  2  Pedr  3.  8.  Nid  yw  amser  yn 
perthynu  i'r  Arglwydd,  ond  i  ni ;  nid  y w  am- 
ser hir  a  byr,  ond  yr  un  peth  iddo  ef,  a'r  nn 
peth  mewn  cymbariaeth  i  dragy wyddoldek 
Nid  yw  yr  Arglwydd  yn  hynach  nac  yp  ieu- 
iengach  y  naill  amser  na'r  Hall ;  na  tliragy- 
wyddoldeb  nac  yn  hwy  nac  yn  fyrach.  Ei 
flynyddoedd  ef  sydd  yn  oes  oesoedd,  ni  chaws- 
ant  ddechren,  ac  ni  ddarfyddant  Salm  102. 
24.  27. 

Fel  y  mae  dydd  yn  rhan  o  amser  hynodol 
at  waith,  felly  y  mae  rhyw  amser  neilldnol  i- 
weithredu  trugaredd  neu  fam,  yn  cael  ei  alw 
yn  ddyd,  neu  ddiwmod ;  y  *  dydd  hwnw,'  neu 
y  *  diwrnod  hwnw,'  sef  yr  amser  hwnw,  byr 
neu  hir,  pan  byddo  yr  Arglwydd  yn  cwblhau 
"rhyw  orchwyl  arbenig  mewn  ffordd  o  drugar- 
edd  neu  fam.  Salm  37.  13.  Mai.  4.  1.  Jer. 
50.  4—30.  Esa.  2.  11.  a  19,  16,  19,  24.  a 
61.  2. 

Wrth  *  ddydd  Crist,'  y  mae  i  ni  ddeall  am- 
ser ei  ddyfodiad  y  waith  gyntaf,  yn  ei  ddaros- 
tyngiad,  i  brynu  ei  bobl.  loan  8.  56.  Yr  ail 
waith,  yn  boll  ogoniant  ei  Dad,  i  iamu  y  byd. 
Y  mae  y  dydd  wedi  ei  sefydlu,  a  mawr  fydd  y 
gwaith  i'w  wneuthur  ganddo.  1  Cor.  3.  13. 
Phil.  1.6.  2  Pedr  3,  12. 

*Dydd  prynedigaeth,'  yw  gwrth-gysgod  y 
flwyddyn  Jubili,  pan  roddir  yr  boll  brynedig- 
ion  mewn  cyflawn  feddiant  o'n  hetifeddiàeth 
gan  eu  cyfathrachwr,  Mab  Duw,  eu  prynwr. 
Eph.  4.  30. 

Y  mae  dydd,  neu  ddyddiau  diweddaf,  yn  ar- 
wyddo  amser  eto  i  ddyfod,  yn  mhen  llawer  o 
ddyddiau.  Gen.  49.  1. — yspaid  goruchwyliaeth 
yr  efcngyl,  wedi  dyfodiad  Crist  yn  y  cnawd, 
Esa.  2.  2.  Heb.  1.  1. — neu  y  rhan  ddiweddaf 
o'r  yspaid  hwnw,  1  Tkn.  4.  1.,  2  Tim.  3.  ].— 
neu  ddyddiau  marwolaeth  a  barn,  lago  5.  3. 

*  Cystudd  ddeng  niwrnod,'  a  arwydda  cys- 
tudd  byr,  terfynedig ;  neu  erlidigaeth  ar  yr  eg- 
lwys am  ddeng  mlynedd,  Dat  2.  10.  o  a,  b. 
302,  312. — 1260  o  ddyddiau  teyrnasiad  An- 
ngbrist — 42  o  fisoedd — amser,  amseroedd,  a 
banner  amser,  a  arwyddant  yr  un  rhifedi  o 


DYDD 


488 


DTP 


ddyddiau,  sef  1260  o  fljnyddoedd.  Dat  11. 
2,  3.  a  12.  6—14.  a  13.  6.  Oa  dechreuir  y 
rhifedi  hwn  yn  y  flwyddyn  606,  pan  y  cafodd 
y  Pab  yr  enw  o  Esgob  Catholig,  neu  gyflfred- 
inol,  ar  y  byd  Cristionogol,  diwedda  yn  y 
flwyddyn  1866.  Edr.  Anqhrist. — *Nid  ocs 
rhyngom  ni  ddyddiwr.'  Job  9.  33.    Edn  Ctf- 

RTNQWR. 

Arwydda,  dyddian,  yn  ami,  blwyddyn,  nea 
blynyddoedd ;  sef  cyson-drcfn  blynyddoedd  o 
ddyddiau.  a  Q^'U*^  TPÖ  ^*  niwedd  dyddiau^ 
sef  yn  niwedd  y  flwy'd'dyn.  Gen.  4.8.  Hyn 
yw  ystyr  cywir  y  geirian,  ac  nid  y  geiriaa  an- 
nerfynediç,  talm  o  amser. — *Arosodd  Dafydd 
yn  ngwlad  y  Philistiaid  flwyddyn  [ü*ì?Ì*ì  dt/dd- 
iau]  a  phedwar  mis.'  1  Sam.  27.  7. — *Yn 
mhen  dwy  flynedd  lawn,  [ö'iJa'ì  U'lflitt  VDU 
yn  niwedd  dwy  o  ddyddiau]  y  bu  i  Phar'a  oh 
freuddwydio.'  Gen.  41.  1. — Eicanah  a  aeth 
bob  blwyddyo  i  addoli,  ac  i  aberthu  i  Arglwydd 
y  lluoedd  yn  Siloh :  Q^'O^'Ja  Ü^ÌS^  dyddiau 
wrth  ddyddiau,  nea  hlwyddyn  torth  flwyddyn; 
sef  bob  blwyddyn,  yn  ol  ein  cyfieithiad  ni.  1 
Sam.  1.  3.  Am  hyny,  yn  addas  y  cyiieithir  y 
geiriau  Q^'O'^  H^ST  [«^'"^^  dyddiau]  abertb 
blynyddol.  1  Sam.  2.  19. — *  Unwaith  yn  y 
flwyddyn.'  2  Sam.  14.  26.  Ü'»)a'»b  Ü^ÌT^ 
VpU  ^  ddiwedd  dyddiau  i  ddyddiau  ;  sef  di- 
wedd  pob  blwyddyn. — *Ac  yn  ol  talm  o  ddydd- 
iau y  sychodd  yr  afon.  1  Brcn.  17,  7.  Û*^Xì*ì 
py)2  yn  niwedd  y  dyddiau  ;  sef  yn  niwedd  y 
flwyddyn  ;  o  herwydd  peidiodd  a  gwlawio  yn 
y  gwanwyn. — ^Y  geiriau  *  ychydig  ddyddiau,' 
yn  Gen.  27.  44.  a  29.  29.  a  ddyient  gael  ea 
cyfieithu  un  flwyddyn.  A'r  geirian  *tTQ}5  11Ä 
Ü^ìy^  àltoyddyn,  neu  ddeng  mis,  ac  nid  *  deng 
niwrnod  o'r  lleiaf.'  Gen.  24.  66.  Gwel  y  Dr. 
Hale's  Analysis  of  Chronology. 

DYDDFÜ,  (dyddO  gwanhau,  llesgân,  lles- 
meirio,  diffygio.    Gen.  47. 13. 

DYDI>.GWAITH,  (dydd-gwaith)  dydd 
gweithio  ynddo,  mewn  cyferbyniad  i  ddydd 
Sul  a  dydd  gwyl. 

DYDD-GYLCH,  (dydd-cylch.)— *  0  ddydd- 
gylch  Abii:'  Luc  1.  5,  8.  Qr,  e<p7}fiepta; 
cylch  bennyddiol,  neu  wasanaeth  am  ddiwrnod, 
yn  briodol ;  a  ddel  (ur  gylcb,  cylchol ;  gwasan- 
aeth*i' w  gyflawni  yn  mhen  cylch  o  amser ;  neu 
y  tenlu,  neu  y  dosparth  oedd  i  gyflawni  y 
gwasanaeth  hwnw.  Ymddengys  wrth  gymharu 
1  Cron.  24.  19.  à  Pen.  9.  27.  ac  â  2  Cron.  23. 
8.  a  2  Bren.  11.  5,  6,  7.  fod  cylchoedd  yr 
offeiriaid  yn  wythnosol,  neu  saith  niwrnod  bob 
nil,  a'u  bod  yn  dechreu  ac  yn  diweddu  ar  y 
Sabboth  Dosparth  Abia  oedd  yr  wythfed  [1 
Cron.  24. 10.]  o'(  24  dosparthiadau  y  dosparth- 
odd  Dafydd  yr  oflTeiriaid.  Bob  boreu,  neu 
ddechreu  wythnos  y  dydd-gylch,  yr  holl  offeir- 
iaid oedd  i  wasanaethu  y  dydd  hwnw,  neu  yr 
wythnos  bono,  a  safent  yn  gylch,  ac  un  a  fwriai 
goelbren  pa  ran  o'r  gwaith'sanctaidd  oedd  i  bob 
un  i'w  wneyd ;  a  daeth  o  ran  wrth  goelbren  fel 
hyn,  i  Zachariaa  arogl-darthu  y  dydd  yr  ym- 


ddangosodd  yr  angel  iddo,  tra  yr  oedd  wrth  y 
gorchwyl  sanctaidd  hwnw.  Lightfoot,  Mack- 
night,  Whitby,  Poole's  Synopsis. 

DYEITHRr-IAlD  (dy-eithr)  alltud,  estron, 
an  mewn  gwlad  ddyeithr,  Gen.  23.  4. — un  di- 
ystyredig,  Salm  69.  8. — un  caethiwus,  erlided- 
ig,  Obad.  12.  Heb.  13.  2. — un  heb  fod  o  gen- 
edl  Israel,  neu  o  deulu  Aaron,  Exod.  20.  10. 
Esa.  14. 1.  Num.  3.  10.  a  16.  40.— Mae  y 
rhai  sydd  yn  byw  trwy  ffydd,  yn  cyiaddef  eu 
^  bod  yn  ddyeithriaid  a  phererinion  ar  y  ddae- 
ar.'  Ÿ  maent  wedi  eu  geni  oddi  nchod ;  mac 
eu  hetifeddiaeth  a'u  hymarweddiad  yn  y  nef 
oedd ;  yn  ceisio  gwlad  well,  sef  un  nefol,  maent 
yn  teithio  fel  dyeithriaid  trwy  y  byd  hwn  taa'u 
cartref  nefol ;  ac  y  maent  yn  erlidedig,  yn  am), 
gan  blant  y  byd  hwn.  Heb.  11. 13.  Salm  39. 
11.  Phil.  3.  20.  loan  14.  4,  5.  2  Cor.  5.  1. 
Mao  yr  Arglwydd  yn  annog  ei  bobl  i  ddangos 
llawer  o  fwyneidd-dra  a  thiriondeb  tuag  at  ddy- 
eithriaid. Exod.  22.  21.  Lef.  19. 10.  Num. 
15.  14.  a  19.  10.  a  36.  18.— Gan  nad  oedd 
ond  ychydig  o  lettyau  i  deithwyr  yn  y  dydd- 
iau gynt,  yr  oedd  yn  arfeaedig  i  ofyn  dyeithr- 
iaid i  gael  Hetty  ac  ymgeledd.  Gen.  xriii,  xix. 
Barn.  xix. 

Mae  dynion,  yn  en  cyflwr  wrth  natur,  wedi 
ymddyeithrio  oddiwrth  Ddaw,  buchedd  Daw, 
ei  addewidion,  ei  gyfammod,  ei  ffyrdd,  a'i  bobl. 
Salm  64.  3.  Joel  3.  17.  Eph.  2. 12.  a  4. 18. 
Mae  y  darluniad  hwn  o  ddyn  dan  y  çwymp,  o 
ran  ei  gyflwr,  ac  agwedd  ei  ysbryd,  yn  ei  osod 
allan  yn  annuwiol,  ac  yn  dra  thruenus.  Bod 
yn  ddyeithr  i  Dduw,  y w  bod  yn  ddyeithr  i  bob 
daioni  a  dedwyddwch.  Trwy  waed  Grist,  a 
gweithrediadau  Ysbryd  y  gras,  y  mae  y  rhai 
oeddent  gyiit  yn  mhell,  yn  cael  eu  gwneathur 
yn  agos.  Eph.  2,  13. — ^Mae  gau  athrawon  vd 
cael  eu  galw  yn  ddyeithriaid  am  nad  ydynt 
wedi  dyfod  trwy  y  drws  galwad  cyfreithlawn,  i 
gorlan  y  de(aid ;  y  maent  yn  ddyeithriaid  1 
Grist  a'i  bobl.  Nid  ydyw  y  de&id  yn  adnabod 
Uais  dyeithriaid,    loan   10.  6.    Edr.  Bbntw, 

GWRAOBDD. 

DYFAD-ACH-WCH,  (bàl)^  diwyd,  astud, 
dibaid,  diorphwys. 

Tri  dyfkl  grfaogaa  Ynjn  Frjáain ;  nn  oedd  yn  Yays  AfBlI- 
on  cGladonSwy)  yr  «U  yn  Nghaer  Carmdawg  iAimêburÿ,  or 
Old  SartMi)  a'r  thrdydd  yn  Mangor  (,Ban(for  U  y  Ootd.)  Yo 
mhob  nn  o'r  til  lie  yr  oedd  2400  o  wyr  oretyddol:  ao  o'r  rbâi 
hyny  100  cylbnwidlol  bob  vm  o*r  S4  yn  y  dydd  a'r  nos,  jm 
parhan  mewn  rvFeddiav  a  gwaeftnaeth  1  Dduw  yn  ddidnnc 
ddiorphwya.     Triotdd,  < 

Wrth  hyn  y  mae  yn  amlwg  i  Gristionogrwydd 
daehu  yn  foreu,  ac  yn  helaeth,  yn  mhlith  yr 
hen  Gymry.  .  Llawer  o  ddychymygion  a  fu,  ac 
sydd  yn  parhan,  am  y  raodd  y  dygwyd  y  gref- 
ydd  Gristionogol  gyntaf  i'w  plith.  Yr  hanes  | 
mwyaf  tebygoTi  wir  a  welais  sydd  yn  gynnwyí^- 
edig  yn  yr  hen  gronicl  canlynol : — 

Un  0  drl  menwedlglon  teymedd  Ynys  Prydatn,  Bran  Fen-    i 
digaid  ab  Llyr  Lledicith,  a  ddytprs  gyntaf  flỳdd  3m  Ngbr{$t  i 
genedl  y  Cymry,  o  Bufain,  Ile^  bn  efbtellh  mlyneddp 
Dgwyatyl  ei  Fab  Caradawg.    TrmBduL 

^Gweddi  ddyfal/  yw  gweddi  daer,  barb  an. 


DYF 


439 


DYF 


Act.  12.  5.  Rhu£  12.  12.  Eph.  6.  18.— «Dys- 
^yl  yn  ddyfal  am  yr  Arglwydd,'  yw  dysgwyl 
yn  hiraethlawn,  yn  ddidor,  yn  ddiwyd,  ac  yn 
barhaol.  Saira  40.  1.  *  Cadw  y  gorchyinyn- 
ion  yn  ddyfai,'  yw  eu  cadw  yn  awchus,  yn  gyf- 
lawD,  yn  barhaus,  yn  nihob  petb  a  wnelora,  yn 
holl  agwedd  y  meddw],  a'r  fuchedd  allanoJ. 
Salra  119.  4. 

*  Byddwn  ddyfal  gan  hvny  i  fyned  i  mown 
i'r  orphwysfa  bono.'  Heb.  4.  11.  Byddvm 
ddyfal^  tntooda^offniVj  'Rbown  ein*bryd.'  W. 
S.— '  Ymroddwn.*  Dr.  M,  Y  gair  a  arwydda 
hoilol  ymroddiad,  diwyd,  parhaus;  yn  ym- 
\Trtbod  à  pbob  petb  fyddo  yu  tnedda  i  atal,  ae 
i  ;;yrcba  at  bob  petb,  a  phob  moddion,  a  fyddo 
yn  gynnorthwyol. 

*Âc  efe  mewn  ymdrecb  raeddwl  a  weddiodd 
yn  ddyfalacb.'  Lnc  22.  44.  ev  a^tovta  yev/xev- 
Ó;,  ac'efe  yn  cael  ei  wasgu  gan  ing,  cyfyngdra^ 
ac  ymdrech  meddwl,  a  weddiodd  yn  ddyfalach  ; 
ixT€V€<rcepovy  yn  ddwysach^  gjàfC^  gradd  mwy- 
af  o  ddifrifẁcb  yn  ngweitbrediadau  ei  feddwl, 
ei  enaid,  a'i  gorpb.  Y  mae  y  geiriau  yn  gosod 
allan  y  fatb  ing  a  cbyiyngder  meddwi  na*  dicb- 
on  tafod  byth  ei  fynegi,  na  meddwi  ei  amgyflf- 
red.  Trwy  lefain  cryf  a  dagraa  yr  ofFrymodd 
wcddiaa  ac  erfynian,  pan  yr  offrymodd  ei  bun 
Tti  offrwm  ac  yn  abertb  i  I)daw  trosom.  Heb. 
'5.  7.  Epb.  5.  2. 

DYFEILIORNI,  (meiliorn)  gwneutbnr  ang- 
hyfiawader ;  gwneuthur  yn  feius,  ac  yn  gam- 
weddnâ. — *Ydd  ym  yn  poeni,  ac  yn  cael  ein 
djveiliorni.oberwydd  ein  bod  yn  gwir  obeith- 
iaw  ar  Ddnw  byw.'  1  Tim.  4.  10.  W.  S.— 
*  Yn  cael  ein  gwaradwyddo  :'  Gr.  ovetdiZofie&a; 
niUwiOy  gwaradwyddo^  dannod.  Mat.  27.  44. 
lan^o  1.  6. 

DYFER-ION-U,  defnyn,  defnynn.  — *Dy 
wefusau,  fy  nyweddi,  sydd  yn  dyferu  fel  dil 
niêl!  Can.  ^\  11.  a  5.  13.'  Y  mae  athraw- 
uctbau  a  gweddiaa  yr  eglwya  yn  byfryd,  yn 
iachus,  ac  yn  adeiiadol.  O  belaetbrwydd  y 
galon  y  mae  ei  genau  yn  Ilefaru  yn  barbaus ; 
yn  dyferu  yn  ddyfal,  yn  ddidor,  ac  yn  ddiddar- 
fod.  Nid  oes  dim  yn  natnr  yn  cyfateb  i  felus- 
<ler  A  hyfrydwcb  gwirioneddau  dwyfol,  yn  eu 
gweinyddiad  yn  yr  eglwys,  dan  ddylanwadan 
yr  Ysbryd  Glan.  Salm  119.  10,  103.  a  45. 
-^    CoL4.  2. 

DYFERLIF,  (dyfer-llif)  gwaedlif,  cerdded- 

W  gwaed,  had,  &c.   Lef.  12.  7.  a  16.  2.  Ezec. 

:>3.  20. — Yr  oedd  y  cyfryw  ddyferlif  yn  dra  af- 

lan  dan  y  gyfraitb ;  yr  oedd  y  person,  yr  bwn 

yr  oedd  yr  afíecbyd  amo,  yn  aâanbau  pob  petb 

y  cyffyrddai  âg  ef :  ond  nid  oedd  y  fam  yn  af- 

I    ianhan  y  plentyn  sogno.     lachaodd   yr   Ar- 

I    ^Iwydd  wiaig  a  fu  mewn  dyferlif  gwaed  ddeu- 

\  /Ideng  mlynedd,  trwy  ei  gwaitb  yn  cyffwrddâg 

I    jmyl  oi  wisg.  Er  bod  cybyd  o  amser  yn  afiacb; 

er  (iyoddef  Uawer  gan   lawer  o  feddygon,  a 

tbreolio  cymaint  oedd  ar  ei  belw ;  ac  er  na 

chawBU  ddim  llesad,  eitbr  yn  bytracb  myned 

JB  iraetb-waeth — eto,  yn  ei  tblodi  a'i  gwendid 


mawr,  daetb  at  yr  Arglwydd  lesu  mewn  fíydd, 

gan  ddywedyd,  *  Os  caf  ond  yn  unig  gyffwrdd 

&'i  wiag  ef,  iacb  fyddaf ; — a'r  wraig  a  iachawyd 

o'r  awr  bono.'     Mat.  9.  20,  <kc.     Marc  6.  25, 

ka,     Luc  8.  43,  «fee.    Mae  yr  banes  yn  cael  ei 

adrodd  gan  yr  efengylwyr,  gyda  llawcr  o  add- 

asrwydd    a  barddwch  ymadrodd,  yn   dangos 

gwaeledd  y  wraig,  ac  iselder  ei  cbyflwr ;  natur 

ac  effeitbioldob  ffydd;  gallu  a  graslonrwydd 

Crist     Mae  efe  yn  llawn  rhinwedd — yn  llawn 

gras  a  gwirionedd ;  nid  oes  un  cyflwr  yn  an- 

feddyginiaetbol  iddo  ;  ac  mae  gwir  ffydd  yn- 

ddo,  yn  sicr  o  dynn  rhinwedd  allan  o  hono. 

Gwybu  yr  Icsu  ynddo  ei  bun  fyned  rhinwedd 

allan   o   bono :  bitban   a   wybu  yn  ei  chorph 

ddarfod  ei   biacbau   o'r  pla.    Nid  oedd  dim 

rhinwedd  yn  ngwisgoedd  yr  Arglwydd  lesu, 

mwy  nag  mewn  gwisgocdd  eraill ;  ond  yr  oedd 

ei  chyffyrddiad  hi  a'i  wisg,  yn  arwydd  oM  ffydd 

ynddo,   yn   ei  Berson,  ei  allu,  a'i  drugarog- 

rwydd ;  ac  yr  oedd  ei  waith  yn  ei  hiacbau  ar 

byny,  yn  dangos  ei  ffydd  yn  gy wir  ani  dano, 

a'i  fod  yn  holl-wybodol,  yn  gwybod  am  wcith- 

rediadau  ffydd  yn  ei  bobl  yn  mhob  amgylch- 

iad,  ac  yn  mhob  gradd  o  boni. 

DYFETHA,  (di-feth)  diddymn,  dystrywio, 

dinystrio,  difrodi.     Mat  21.  41.     Marc  12.  9. 

Act  2.  23.     2  Thes.  2.  8,     Diar.  12.  7.     Salra 

2.   12.  a  5.   6.  a  68.   2.  a  73.  27.     Mat  27. 

20.     Marc  3.   6.  a  11.  18,  a  1.   24.     Liic  4. 

34. 

Dysg  rth  blentyn  ennlU  d», 
dyn  dyBgu  modd  0*1  ddyifetha. 

*  Na  fydd  ry  gyfiawn  ;  ac  na  chymer  arr.at 
fod  yn  rhy  ddoeth ;  paham  y'th  ddyfethit  dy 
bun  V  Preg.  7.  16.  Mae  yn  anrahosibl  i  un 
dyn  fod  yn  rhy  gyfiawn,  yn  wirioneddol :  gof- 
ynion  cyfiawn  y  gyfraitb  yw,  *  Caru  Duw  â'n 
boll  galon,  a'n  oymydog  fel  ni  ein  bunain ;'  uis 
dicbon  un  dyn,  gan  byny,  yn  yr  ystyr  bwn, 
fod  yn  rhy  gyfiawn,  trwy  garn  Duw  yn  ormod. 
Pe  baera  yn  feddiannol  o'r  cyfiawnder  deddfol 
bwn,  yn  ein  personscu  ein  bunain,  byW  fyddem, 
ac  nid  dyfetha  ein  bunain.  Bod  yn  gyfiawn 
ar  sail  yr  efengyl,  trwy  ffydd  yn  Nghrist,  yw 
yr  unig  ffordd  a  drefnodd  Duw  i  bechadur  i 
fyw.  Rhuf.  1.  17.  Nis  dichon  un  dyn  fod  yn 
rhy  ddoeth,  yn  wirioneddol,  ch waith ;  ond 
dichon  dyn  fod  yn  rhy  gyfiawn,  ac  yn  rhy 
ddoeth,  yn  ei  olwg  ei  bun,  trwy  gam-farnu  am 
dano  ei  bun,  a  thybied  ei  bun  yn  well  nag  yd- 
yw,  a  dyfetha  ei  bun  felly ;  ac  nid  oes  nn  tfordd 
mwy  sicr  iddo  ddyfetha  ei  bun,  na  hon,  Gellir 
cyfieithu  y  geiriau,  medd  bcimiaid  dysgedig 
yn  yr  iaith  Hebraeg,  *  Na  fydd  hunan-gyfiawn  - 
hawr  mawr.'*  Gwel  Khuf.  10.  2,  3.  a  12.  3, 
16.  1  Sam.  15.  21.  Col.  2.  18.  1  Tim.  />. 
23.  Diar.  3,  7.  a  25.  16.  Mat  7.  6.  a  18. 
30,     loan  13^  8,  a  16.  2.     Act  26.  3. 

DYFNDER~AU-OEDD,  (dwfn)  eigion,. 
dyfnfôr,  affwys.  Edr  Dwfn. — 1.  Y  gymysgw 
afluniaidd  yn  nechrea  creadigaeth  y  byd.  Gen. 

•  Gwel  Bomalntfa  DiiooaiMa  on  the  Lftw  fe  CkwpeL  Set.  ▼! 


DYF 


440 


DYF 


1.  2.-2.  Y  môr  a'i  dííjfìi-leoedcl.  Job  41.  31, 
32.  2  Cor.  11.  25. — 3.  Püthau  dyeithr,  anad- 
nabyddus,  ac  anchwiliadwy.  Esz,  33.  19.  Job 
12.  22.  Dan.  2.  22.-4.  Y  bedd,  a  gwiad  y 
ineirw.  Rbaf.  10,  7. — 5,  Uffern,  aydd  yn  by- 
dew  diwaelod.  Luc  8.  31.  Diar.  9.  18.  Dat 
20.  3. — 6.  Gorthrymderau  luawrion  ac  ofnad- 
wy.     Salm  130.  1.  a  88.  6.     Rhuf.  8.  39. 

^Dyfnder  goiod  doethioeb  a  gwybodaeth 
Daw,'  a  arwydda  eu  bod  yn  anfeidrol  ac  yn  an- 
chwiliadwy,  .Rhuf.  11.33. — ^Dyfhder  cariad 
Crist,'  yw  ei  ddarostyngiad  rhyfedd  i'r  pwil  is- 
af,  o  ddarostyngiad  mown  tywyllwch,  yn  y 
(tyfnderau  [Salm  68.  6. J  i  achub  y  pechaduriaid 
gwaelaf  o  ddyfnderufTern.  Eph.  3.  18. — ^Taflu 
i  ddyfnderoedd  y  môr,  a  arwydda  eu  bod  yn 
cael  eu  madden  yn  hoHoI,  ac  yndragywyddol, 
yn  ol  golnd  ei  ras,  a  Uuosogrwydd  ei  doslur- 
iaethau,  a  mawredd  gwerth  aberth  Crist  Mic. 
7.  19.  Salm  61.  1.  Tit.  2.  14.— Wrth*  ddyfn- 
deroedd Satan,'  y  deallir  dychymygion  tywyll 
a  disail,  a  gweithredoedd  cywilyddns  a  dirgel- 
aidd  twyllwyr.  Dat.  2.  24.  Vr  oedd  cyfeil 
iornwyr  twyllodrus  yn  galw  eu  dychymygion 
cyfeiliornus  yn  ddyfoderau  ;  ond  mae  yr  Ar- 
glwydd  lesu  yn  eu  galw  wrth  eu  henw  priodol, 
sef  dyfnederoedd  Satan.' — Mae  Uuoedd  y  Calde- 
aid  yn  cael  eu  galw  *  y  dyfnder,'  oblegid  eu  rhif- 
edi,  eu  trwst,  eu  buddugoliaeth,  a'r  dystryw  a 
wnaent.  Ezec.  26,  19.  a  31.  4,  15.  Amos  7.  4. 

*  Dyfner  mawr  y w  dy  famedigaethau.'  Salm 
36.  6.  Y  mae  mcddwl  y  Salmydd  wedi  ei  or- 
lenwi  à  dirfawredd  y  perffeithrwydd  dwyfol, 
yn  defnyddio  y  golygiadau  mwyaf  eang  yn 
naturiaeth,  er  hyny  yn  anghyfartal  yn  mhell  i'r 
gwrthddrychau,  i  osod  allan  eu  banfeidredd  : — 


O  iBHorAH,  ay  dragaredd  sydd  byd  y  nefoedd ! 
r  wirloneddh    '              '      ' 
rgyflawnder, ,   , . 

Dy  HirDedigMtbaa,  dyfnder  mawr !    Mebraeff. 


Py  wirlonedd  hyd  y  cymylau  I 

Dy  gyflawnder,  fel  mynyddoead  c»dym ! 


,Yn  araeth  Zophar  y  Naamathiad,  [Job,  11.  7, 
&c.]  cawn  y  cyffelyb  olygiadau  o  boll  eangder- 
an  naturiaeth,  wedi  eu  pentyru  ar  eu  gilydd 
gyda  nlwy  fyth  o  arddercbogrwydd,  pe  ba'i 
bosibl,  trwy  y  dull  nacaol  ac  ymofynol  y  maent 
yn  cael  eu  gosod  allan  : — 

A  elH  diwrth  chwillo  gael  Daw  f 

A  elU  di  gael  perffeithrwydd  yr  HoUaUaogf 

Uohelderaa  y  nelbedd  y w,  Beth  a  wnel  f 

Dyfnach  naff  affein,  Beth  a  wyddost  f 

Ei  fesnr  sydd  hwy  na^  ddaear, 

A  Uetach  yw  na'r  mor.    Bebraeg- 

Y  mae  gwir  àdnabyddiaeth  o'r  Duw  mawr  yn 
sicr  o  orlenwi  y  meddwl  â'i  anfeidredd  dider- 
fyn,  ac  â'i  harddwch,  ei  brydferthwch,  a'i  dda- 
ioni  digymhar,  ac  anhywertbadwy.  Y  mae  yn 
fawr — y  mae  yn  hardd — ac  y  mae  yn  an- 
wyl !  —  *  Mor  wertbfawr  dy  drugaredd,  O 
Ddaw  î'* — Y  mae  ei  famedigaethau,  sef  ei  ar- 
faeth  a'i  drefniadau,  yn  ddyfnder  mawr,  fel  y 
maent  yn  guddiedig  yn  meddwl  Duw ;  yn  an- 
chwiliadwy,  oblegid  dyfnder  ei  ddybenion,  a'u 
lieffcithiau  gogoneddus;  ac  o  herwydd  amryw- 
iaeth  y  ffyrddd  dirgelaidd  sydd  gan  y  Duw 
mawr  i'w  cyflawni  oil.    Rbuf.  11.  33. 


t  «wel  Lowth  DttS.  Foeti.  Heb.  Praeleet  10. 


DYFOD-IAD,  (bod)  esgyn,  dygwydd,  dy 
fod  i  ben ;  tyf«,  cynnyddu ;  esgyniad,  nesad. 
— *Ai  tydi  y  w  yr  hwn  sydd  yn  dyfod  ?  ai  arall 
yr  ydym  yn  ei  ddysgwylf     Mat  11.  3.  o  £p- 
^o/ievoc  yr  hton  sydd  yn  dyfod,  yn  cyfateb  Tr 
ffeb,  li^^n  wedi  ei  gymeryd  o  Salm  118.  26. 
*  Bedigedig  y  w  a  ddelo  yn  enw  yr  Arglwydd.' 
Enw  yn   dariunio   y   Messiah  addewedig,  yr 
hwn  yr  oedd  yr  hoH  dduwiolion,  dan  yr  hen 
oruchwyli^eth,  yn  dysgwyl  yn  hîraethlon  am 
dano.     Mat  21.  9.     Marc  11.  9.     Luc  19.  38. 
loan  6.   14.  a  12.  13.     Heb.  10.  37.     Dacth 
o'i  wir  fodd,  yn  ei  anfeidrol  gariad  a'i  ras  oddi 
wrth  Dduw  at  ddynion,  yn   y  cnawd,'i  gejsio 
ac  i  gadw  yr  byn  a  gollasid.     loan  13.  3.  Luc 
19.  10.     Heb.  10.  5,  7.     Nid  ydyw  y  gair  dv- 
fod  yn  arwyddo  symudiad,  o  ran  ei  Ddnwdod, 
0  un  lie  i'r  Hall :  y  mae  hyny  yn  gwbl  anmhri- 
odol  i'r  hwn  sydd  yn  llenwi  pob  He  ar  nnwaith; 
arwydda    ei  gnawdoliaeth,  a'i    gwblhad  o'r 
gwaith  perthynol  iddo  yn  ol  yr  arfaeth  ddwv- 
fol,  yr  addewidion,  a'r  prophwydoliaethau  am 
dano.     i)aeth  atom  mewn  dull  addas  i  seíyli 
droaom,  ac  i  ddyoddef  dros  ein  pechodan. 
'  Y  mae  dyfodiad  yn  cael  ei  briodoli  i'r  Ar- 
glwydd, o  ran  un  math  o  amlygiad  a  ddicbon 
efe  wnouthur  o  bono  ei  bun,  trwy  ei  famedig- 
aethau ar  ei  elynion,  neu  trwy  ei  ddysglaer  ym- 
ddangosiad   yn  rahregetbiad  yr   efengyl,  nes 
byddo  hoU  (^yfeiliomadau  anghristaidd  yn  cael 
eu  difa,  gan  eglurdeb  yr  amlygiad  o  bono  vn 
athrawiaethol,  fel  y  tywyllwch  gan  oleuni  bor- 
euol  yr  haul.     2  Thes.  2.  8.    Esa.  11.  4.  Hos. 
Ü.  6.     Dat  2.  16.  a  19.  16,  20,  21.    Ond  jd 
benaf  i'w  ail  ddyfodiad  heb  becbod,  sef  heb 
bech-aberth,  er  iechydwriaeth.    *  Wele !  y  mae 
efe  yn  dyfod  gyda'r  C3rmylau — gyda  nerth  a 
gogoniant  mawr :' — ac   mor  amlwg  a  dyrcha- 
fedig,  fel  y  *  gwel  pob  llygad  ef.'    Dat  1.  7. 
Dan.  7.  13,     Mat  24.  30,  37,  39.     2  Pedr  1, 
16.     1  loan  2.  28.     Weithiau,  ymae  y  dyfod- 
iad  hwn   yn   cael  ei   alw   ei    ymddangoaiad, 
oblegid  yr  amlygrwydd   dysglaer  o  Grist  i 
bawb  y  pryd  bwnw.     Col,  3.  4.     2  Tfim.  1. 10. 
a  4.  1,  8.     Tit   2.13.     1  Pedr  1.   7.    <Ym- 
ddengys  à  thàu  fiSamllyd,  yn  rhoddi  dial  ar  y 
sawl  nid   adwaenant  Dduw,'  <fec.  o&d  daw  er 
iechydwriaeth,  ac  i'w  ogoneddu  yn  ei  saÌLt,  ac 
i  fod  yn  rhyfeddol  yn  y  rbai  oil  sydd  yn  credu. 
2  Thes.  1.  7—10, 

Y  mae  pechaduriaid  yn  dyfod  at  Grist,  pan 
maent  yn  credu  ynddo.  *  Yr  hwn  sydd  yn  dy- 
fod ataf  fi  nl  newyna;  a'r  bwn  sydd  yn  credn 
ynof  fi,  ni  aycheda  un  amser.'  loan  6.  35. 
Trwy  dyniad  y  Tad,  sef  trwy  nerthol  weith- 
rediad  yr  Ysbryd  Qlan  ar  eu  beneidiau,  yn  atb- 
rawiaeth  yr  efengyl,  maent  yn  credu  ynddo,  ac 
yn  dyfod  ato ;  a  phawb  fel  byn  a  ddèl  ato,  . 
sydd  yn  cael  derbyniad  croesawgar  ganddo. 
Adn,  37,  44,  46.  Y  maent  yn  cael  eu  dysgu 
gan  Dduw  i  adnabod  Crista  eu  bangen  o  hoDo, 
a'i  addasrwydd  iddynt;  ac  yn  yr  adnabydd- 
iaeth  bon  o  bono,  y  maent  o  ran  agwedd  en 


DYG 


441 


DYH 


meddylim,  yn  dytbd  ato  i  jwlynu  wriho,  i 
dderbjn  ganddo,  ac  i'w  wasanaethu  dros  byth. 
Mat.  11.  28.     Heb.  11.  6. 

'  Yt  hwn  a  ddel  ataf  fi»  nis  bwriaf  ef  allan 
ddim.'  loan  6.  37.  Yn  yr  argraffiadau  1746, 
1752,  1799,  o'n  Beiblaa  Cymreig,  mae  gwall 
argrafi^  tiwy  roddi  nU  òtonr,  yn  lie  nis  bwriaf* 
Ifwn  gyâeithîad  o'r  Gfr.  oo  firj  sxCaXta^Cw^  yw 
fus  hwriaf  allan,  ddiniy  ond  bod  yr  yityr  yn 
gadamach  yn  y  Groeg. 

DYFODFA-AU,  (dyfod)  nesàd,  derbyniad; 
y  ffordd  i  ddyfod.  2  Oron.  28;  18.  a  83. 14. 
Ezec.  42. 12.  ii  46. 19*—'  Trwy  yr  hwn  hofyd 
y  cawBom  ddyfod&  trwy  ffydd  i'r  gras  hwn,  yn 
yr  h^n  yr  ydym  yn  sefyU ;'  sef  i  heddwch 
Daw,  ac  i  gymnndeb  parhans  àg  eí^  gyda  by- 
der  am  bob  petb  a  bertbyn  i  fywyd  a  dnwiol- 
deb.  Rhnf.  5.  2.  Epb.  2^18.  a  3. 12.  Heb. 
4.  16.  a  10. 19.  Y  galrlir/ioera^'ttf/n;,  a  arferir 
yo  y  Ueoedd  hyo,  a  arwydda  yn  hytrach  dyg- 
iad,  neu  arweiniad  i  mewn.  Felly  y  mae  yn 
cael  ei  eyfieithn  yn  1  Fedr  3.  18.  dvfyn  at 
Dduw.  1  mae  Crist  nid  yn  nnig  yn  fforddy 
ond  hefyd  yn  artteinydd  i'w  bobl  at  Dduw ;  y 
mae  yn  en  dwyn  ato.  Gyda  golwg  ar  fawredd 
ei  beiaoD,  digonolrwydd  ei  aberth,  a  chyflawn- 
der  ei  swyddaa,  maent  yn  myned  yn  ei  law  yn 
hydeniSy  gyda  hyfdra  at  Dduw,  yn  wyneb  pob 
anheilyngdod  ynddynt  en  hnnain.  Heb.  4«  14, 
15,  16.     Eph.  3.  12. 

DYFYN-U,  (dwf )  gwysio,  galw ;  gwy&-ry- 
baddio. — ^'Gwyr  Benjamin,  wedi  ei  dyfyn,  yn 
ymgasgla  yn  erbyn  yr  Israeliaid.*  Bam.  zx. 
cynwysiad  y  bennod. 

DYFFRYN-OEDD,  (dyfrhynt)  glyn,  cwm, 
ystrad,  allmor. — Y  gair  dyffryn,  yn  cyiateb  i'r 
gair  jffêô.  î)n5  a  arwydda  gwastad-dir,  a  ffryd- 
ian  yn  rhedeg  trwyddo.  Mae  y  gair  ystrad 
hefyd  yn  o  agos  o'r  nn  ystyr.  Mae  llawer  o 
ddyffirynoedd  yn  cael  son  am  danynt  yn  yr  ys- 
grythyraa,  pa  rai,  caf  achlysnr  i  grybwyll  am 
danynt  dan  en  hamrywiol  enwauw  Yr  oedd 
dyfifrynoedd  breision  yn  gorwedd  o  amgylch 
Samaria;  ac  yr  oedd  y  ddinas  yn  sefyll  ar 


iad  tir,  yu  golygu  y  dyffrynoedd  hyny. 
28.  1 — 4.  Wrth  •ddyflftyn  y  celaneddau,'  a 
*glyn  Uaddedigaeth,'  y  raeddylir  Tophet,  glyn 
mab  Hinnom.  Jer.  7.  32.  a  31.  40.  Wrth 
•ddyjBfryn  y  fiforddolion,'  deallir,  yn  ol  barn 
Calmet,  y  brif-flFordd  wrth  droed  mynydd  Car- 
mel,  o  Jndea,  yr  Aipht,  a  gwlad  y  Philistiaid  i 
Phoenicea. — *A  chwi  a  ffowch  i  ddyflPryn  y 
mynyddoedd;'  Zech.  14.  ö.  sef,  y  dyffrynoedd 
oddi  amgylch  Jerusalem,  i  ba  rai  darfu  i  bres- 
wylwyr  y  ddinas  bono  ffoi,  pan  warchaewyd 
ami  gan  luoedd  y  Rfaufeiniaid. 

DY6AM,  (cam)  gŵyr,  gwyrog,  trofaus,  cyn- 
dyu. — *Yn  veibion  î  Dduw,  yn  ddigwliedic  ym 
pcrvedd  cenedlaeth  ddrygiouus  ddygam.'  PJiiL 
2.  15.  W.  S. 

DYGAS.  (cas)  ffiaidd,  adgas,  ecbryslawn. 

Mewn  poehod  Uanlwyd  fl, 
Ao  mewn  drygloiil  (fyyoA 

K  Pryt,  (Salm  61.  6.)  ' 
56 


DYGWYDIM)DD,  (cwydd)  damwíûn,d8m- 
chwain;  canlyniad;  cyeran-osodedig,  dogniad. 
T  clwyf  dygvjydd^  y  gloesion  Uewyg,  y  gloes- 
ion  mawr,  clwyf  tegla. 

*Ni  wyddost  beth  a  ddygwydd  mewn  diwr- 
nod.'  Duw  sydd  yn  trefhu  pob  peth;  ac  nid 
ydyw  yn  gweled  yn  dda  hysby»  i  ni,  yn  neill- 
duot,  beth  y  mae  ar  fedr  ei  wneutibiur;  ond 
mae  yn  galw  amom  yn  mhob  peth  i  roddi  ein 
hyder  amo,  i  ddysgwyl  wrtho,  ac  i  ymostwng 
iddo.    Diar.  2Y.  1.  .  Preg.  11.  2. 

*Dyro  i  mi  y  rhan  a  ddygwydd  o'r  da.'  Luc 
16.  12.  TO  tvtZcdXov  fiepoç  nyç  ooütaç,  Y  gyf- 
ran  berthynol  iddo  wrth  y  cyireithiau.  Wrth 
gyfireithiau  yr  Hebreaid  a'r  Rhufeiniad,  ni  allai 
y  pen-teulu  rann  ei  feddianau  yn  ol  ei  ewyllys 
ei  nun;  ond  yr  oedd  y  çyíraith  yn  penodi  dos- 
parth  i  bob  un  o'r  meibion.  Yr  oedd  y  dyn 
ieuanc,  gan  hyny,  yn  dymuno  meddianu  yn 
'  ddiattreg  yr  hyn  a  ddygwyddai  iddo  yn  foan, 
yn  ol  trefn  y  gyfraith.  i  r  oedd  brys  anaddas 
amo  i  fyned  <xidi  tan  lywodraeth  ei  dad  tirion, 
ac  yn  ei  hunandyb,  a'i  ^sbryd  anmhlygedig,  i 
lywodraethu  ei  nun,  a'l  feddiannau.  Mae  y 
ddammeg  yn  dra  dcéiyddiol  i  ddangOs  fifolineb 
a  phechi^rusrwydd  y  cyfryw  ymddygiad,  a'r 
gofidiau  sydd  yn  gyffiredinol,  yn  ei  ddilyn;  ac 
hefyd  natur  gwir  edifeirwch,  a  graislonrwydd 
Duw  i'r  edifeirioL 

DYGYFOR,  (cyfor)  ymchwyddo,  cyfodi  i 
fynu ;  gwneuthur  cynhwrf ;  tymhestlog,  terfysg- . 
1yd, — 'Y  rhai  anwir  sydd  fel  y  môr  yn  dygyfor.' 
Esa.  5*7.  20.  Jer.  46.  7.  Y  gair  a  arwydda  y 
cynhwrf  a'r  aflonyddwch  diorphwys  sydd  yn  y 
môr,  ac  yn  yr  anwiriaid  yn  ^ŵlyb  iddo.  Y 
mae  y  gyffelybiaeth  yn  hardd  ac  yn  gynnwys- 
fawr;  fel  y  mae  y  môr  yn  dygyfor  gan  ryw 
gynhwrf  ac  aaox^ddwch  diorphwys,  ei  donau 
yn  cael  eu  tafiu  a'u  chwalu  gan  wyntoedd,  felly 
yr  anwiriaid ;  nid  oedd  dim  heddwch  iddynt 
nac  ynddynt.  Y  maent  yn  aigjiox  ac  3m  af- 
lonydd  gan  euogrwydd,  öfnau,  a  gweithrediad- 
an  llygredigaethan  cryfion,  yn  eu  taflu  ac  yn 
eu  chwalu;  fel  y  môr,  yn  bwrw  allan  dom  a 
llaid  o  fwriadau,  dichelHon,  a-  ^weithredoedd 
drwg.  Y  mae  eu  flfyrdd  yn  flin  bob  ameer;  yn 
bwriadu  drwg;,  ac  yn  chwythu  yn  erbyn  eu  boll 
elynion.  Salm  10.  5.  Fel  y  mae  y  môr  yn 
agored  i  wyntoedd  i  chwythu  arno,  a'i  gjn- 
hyrfo,  felly  y  maent  hwythau  yn  ddarostyng- 
edig  i  ruthriadau  a  chynhyrfiadau  y  diafoJ,  yr 
hwn  sydd  yn  ddiflino  ac  yn  ddiorphwys  yn 
pechu  ei  hun,  ac  yn  annog  eraill  yn  mlaen  a'r 
un  gwaith.     Jer.  46.  8,  9. 

DYHEUO,  (hen)  chwythu,  erthu,  erthychu, 
chwythu  yn  galed. — *Y  rhai  a  ddyheuant  ar  ol 
llwch  y  ddaear  ar  ben  y  tlodion,'  Amos  2.  7. 
'Dyheuadasant  uwclLben  ý  tlodion  yn  llwch  y 
ddaear.'  Dr.  M.  Set  y  maent  yn  chwennych 
gweled  y  tlawd  a'r  truenus  yn  fwy  gorwael  a 
gresynol.  Ymadrodd  yn  amlygu  y  creulondeb 
mwyaf.  Gwel  1  Sam.  4.  12.  2  Sam.  13.  19. 
Job  2. 12.    Salm  69.  26.  a  109. 16. 


DYL 


442 


DTL 


'Agonia  fj  Dgenmtn  a  djheûft ;  oblegîd  av- 
yddoa  oeddwn  rth  orclijmynion  dL'  6aim 
]  19.  131.  Fel  dyfroedd  i'r  lliiddi«dig  sydd  ar 
ddarfod  am  dano  am  sycfaed,  M\j  mae  gwir- 
ioneddaa  dwjfol  rr  plant  byohain,  tjdd  jn 
chwennycfau  didwyll  laeth  y  gair.  Y  maent  yn 
hyûyd  ac  yn»  ddymuDol — ^mwy  dymuiiol  nag 
aor,  a  melosach  na  dyferiad  diiíaa  mèL  Saim 
19. 10.     Eaa.  65.  1,  2,  8.    Bhai  16. 4. 

DYHIDLO,  (hidlaw)  dyrtyUo,  defeynn^tyw- 
allt — 'Dyhidlaiat  wiaw  gnlaalawn,  O  Ddnw,  ar 
dy  etifeddiaeth.'  Balm  68. 9.  £dr.  Cwmwl. 
.  DYEIE,  (hir)  sefyllian,  diobjrwyr,  difiaith; 
dyn  diles.    Act  17.  6.  W.  8. 

Blitf  T  gwr  iwyUfftr  gwvnA  fl, 
▲  raag  dj7tloDl*r  dykir. 

jr.iVy«,[8alm48.L] 

DYÇmOGOD,  (dyhir)  diflfaithjdile»;  pot- 
einiaid. — 'Aberthasant  gyda  dyhirogod/   H< 


4.  14.     *Aberthasant  eyda  merched  da.' 


OS. 

Dr, 


Y  gair  Beb,  ^DHp  ^  ^rwydda  neillduadj 
neu  ymroddiad  %  ryw  waith  ;  pa  nn  ai  i'r  Ax- 
glwydd  a*i  waith  taoctaidd,  ai  ynte,  i  bechod 
ac  lüäendid.  Yn  yr  ystyr  ddiweddai,  yn  ddi- 
ammeu,  mae  y  gair  iV  olyga  yn  y  lie  nchod, 
fel  y  mae  amgylchiadaa  y  fiin  yn  ei  ddangos. 
Oblegid  eilan-addoliaeth  Israel,  a'a  pateindra 
oddiwrth  yr  Arsrlwydd  a'i  addoliad»  maeyn 
bwgwth  eu  rhoddi  i  iynn  yn  ddi^eiydd,  a'a 
mercbed  a'u  fipvragedd  i  bob  aflendjd  cnawdol^ 
fliaidd,  ac  a&m.  *Nid  ymwelaf  a'ch  mercbed 
pan  buteinionty  nap  à?cb  gwragedd  pan  doi'ont 
briodas.'    Hos.  4.  14. 

DYHUDDO,  ibudd)  gorcbuddio,  diddigio, 
heddychn.  Tan  ddybndder  fi  tuag  atat'  Ezec. 
16.  63.— *Pan  wneiwyf  iawn  drosot.'  Dr.  M. 
Y»tyr  priodol  y  gair  j&eô.  ifi^  y w  gorehuddio, 

Y  mae  yn  cael  ei  briodoli  i  iawn,  am  ei  fod  yn 
gorcbuddio  pecbod.  £xod.  32. 30.  Salm  32. 
1.  a  78.  38.  a  85.  2.  Jer.  18.  23.  Rhnil  4.  7. 
y  mae  yn  cael  ei  briodoli  i'r  pecbador  dros  yr 
bwn  y  gwneir  yr  iawn,  am  ei  fod  yn  cael  ei 
gaddio  a'i  ddiogelu  oddiwrtb  y  gospedigaetb 
ddyledns  iddo  am  becbod.  in  yr  lawn  mae 
yr  Arglwydd  yn  dyhnddo  tu  ag  at  becbadur, 
yn  cymmodi  ag  ef,  ac  yn  ei  gaddio  rbag  y  gosp 
a  haeddai  yn  gyfìawn.  Y  mae  iawn  o  da  Grist, 
y  Mecbniydd ;  maddenaot  o  da  yr  Arglwydd, 
ar  gyfrif  yr  iawn  bwnw ;  ac  edifeirwcb  difiTaant 
o  du  y  pecbadar,  yn  gysylltiedig  anwabanol 
a'u  gilydd»  yn  ngwaitb  Duw  yn  ymgymmodi  à 
pbechador. 

DYHYSPYDD-U,  (hysbydd)  sych,  bysp, 
sychu.  Nab.  2.  2.  Job  14.  11.— Dybyspyddu 
Ninifeb,  a  arwydda  ei  boUol  ddystrywiad,  fel 
afon  wedi  ei  dybyspyddu  o'i  dyiroedd. 

DYLED-ION-WYR,  (dyl)  ŵ.  of^diifui', 
Llad,  De^itüm:  rbwymedìgaetb;  ffofyn;  gwas- 
anaetb ;  yr  byn  a  fyddo  ftan  un  i  w  wneuthur. 

Y  mae  pob  petb  mae  Duw  yn  y  gyfraitb  yn  ei 
ofyn  oddi  wrthym,  yn  gyfiawn,  ac  yn  ddyled 
arnom  ei  gyflawni  Y  mae  yn  gyfiawn  ddyled- 
us  i  ni  gam  Duw  a'n  boll  galon,  a'n  cymydog 


fel  ni  ein  hnnaia.  Y  mae  palldod  yn  eln  hnf- 
ndd-dod  i'r  gyfraith,  yn  ein  gwneathor  yn 
ddyledwyn  i  Ddnw  o  iawn  am  ein  haagfayf- 
iaẃnder,  nën  ì  ddyoddef  4M>tpedigaeth  cymbe»- 
or  ',à'r  bai.  Gaa  oaa  gallwn  wneathor  iawn, 
nid  oea  ganym  nn  gobaith  o  ddianc  rbag  y 
gospediff:  ewy  ond  trwy  weddio  ar  ein  Tad  o'r 
nef  i  fii^deii  ein  dyledion.  Mat  6.  IS.  Loc 
11.4. 

*Am  byny,  frodyr,  dyledwyr  ydym,  ttid  i'r 
•cnawd,  i  fyw  yn  <^  y  onawd.'  RfaafL  8.  12. 
Yr  ydym  J^  ddyledwyr  mawrion,  end  nid  i'r 
onawd,  sef  i  becfaod,  i'n  ohwanUui  Uyrredig, 
nac  i'r  diafel;  end  yr  ydym  yn  ddjTedwyr 
mawrion  iawn  i  Ddnw,  i'w  |;ydnabod  yn  mbob 
petb ;  i  ddiolch  yn  mkob  dim ;  i'w  waaanaeUm 
a'i  addoli;  1  roddi  ein  hnnain  yn  gwbl  iddo, 
ffyrpb  ae  eneidian.  •  Y  mae  ein  dyled  kwn  yn 
^nnyddioi,  yn  barfaattai  ac  yn  dragywyddoL 
Y  mae  ein  dyled  i'r  A^wydd  yn  ^aieb  i'w 
afdderobogrwydd,  a'i  beraeilhrw?dd ;  f w  dda- 
ioni  to  ag  atom  yn  ein  creadigaeth,  jn  ein 
cynnaliaetb,  a'n  prynedigaetb ;  i  Jawredd  a 
gwertb  annbraethol  gwa'tk  Orist  dvoaom;  i 
gariadf  dyddanwcb,  amgeledd,  a  boll  firwythan 
yr  Ysbryd  Glan  ynom;  ae  i  boll  freintiaaa 
benditbion  y  cyfiunmod  trgy  wyddol.  Yn  addas 
y  gallai  yr  apoatol  ddywedyd,  'Dyledwyr  yd- 
ym 1'  Kbnf.  6.  7, 14.  lThea.&8.  Spb.  6. 
20.     Col.  3. 17. 

DYUF-O,  nen  DILTJW,  (llif)  gorlii;  fiiyd- 
ian,  rhyferthwy;  Uanw,  gorlanw.  Trwy  ddy- 
lif  mawr  y  boddodd  Dow  boii  drigolion  yr  ben 
fyd,  am  en  pecbodan,  oddigerth  l^h  a'i  dooio 
ac  ycbydig  o'r  anifeiliaid  ae  o'r  ebediaid— sef 
sailJi  o'r  anifeiliaid  glan,  ac  o'r  ebediatd,  a  das 
o'r  rhai  aflan,  a  gadwyd  gyda  Noah  a'i  deola 
yn  yr  arch.  Yr  amser  y  ba  y  dylif  oedd  y 
cbwe  cbanfed  flwyddyn  o  fywyd  Noah,  a.  u. 
1667,  cyn  Cnat,^343*  {Cfdopaediu,  «Rhwyg- 
wyd  boil  ffynonaa  y  dyfader  mawr,  ac  agorwyd 
ffenestri  y  nefoedd;'  byny  yw,  rbuthrodd  y 
dyfix>edd  allan  o  eigionydd  cnddiedig  yn  mher- 
fedd  y  ddaear,  a'r  cymylan  a  dywalltasant  en 
dyiroedd  yn  fifrydiau  dibaid  ar  y  ddaear,  tros 
ddeugain  niwrnod.  Farbaodd  y  dylif  i  gp- 
nyddA  dros  160  o  ddyddian,  neabnmmiso 
amser,  nes  |yr  ymgryf baodd  y  dyiroedd  tn  sg 
i  fynu  bymtbeg  cufydd,  yngbylcb  wyth  lUth 
yn  nwcb  naitr  noil  fynyddoedd  ncbel  dsn  j 
nefoedd.  Ar  yr  ail  ddydd  ar  bymtheg  o'r  sil 
mis,  sef  tna  diwedd  Hydre^  y  dechfeDodd  y 
dylif;  tna  diwedd  Mebenn  y  decbreuodd  pen* 
au  y  mynyddoedd  ymddangos.  Yn  mhen 
deagain  niwrnod  wedi  byny,  sef  tna  deohreu 

*  Mm  ymehwiUaâan  m«D9laoh  wedi  cjwmA  Ue  Tn  ddiv- 
eddar  o  Dartli  1  amaerlAd  a  cnyflVediDoInrrddfV  dylif.  Cyi- 
elrlr  ▼  dtfUenydd  yn  neiUdaoI  at  waltk  y  Pioff«awr  WaDm». 
'On  tne  Trae  Aga  of  the  World,*  o  gylon  yr  amaeriad :  «c  »t 
draethodaa  mednis  y  Br.  J.  Pye  Smith,  *Bcrtptnre  and  Geo 
loflry,'  XyeL'B  Prlndpleaof  Oeoiogy/  tao  erafll,  am  nativ  t^ 
efnlthiaa  y  rhyferthwy  hwa.  Mae  llyfryn  baoh  newydo  « 
gyhooddi  gan  ▼  Dr.  King,  Olaagow,  "The  PrinolplM  of  0«^ 
togy  ezplatned  and  viewad  in  tbair  ralatiooa  to  nrredaduM 
Natoraf  Beligon/  ag  aydt  yn  anrnw^a  ymchwiUadM  dlv- 
•ddaraf  BttNiyddwyr,  moi^  dull  poUogaldd,— O. 


DYL 


443 


DFLL 


Awit,  yr  anfottodd  Koah  j  gigfran  allan,  i 
edryeh  a  syehani  y  dyfroodd  oddiar  wyceb  y 
ddaear.  Yd  mken  pedwar  diwTn<Ml  ar  ddeg, 
toa  chanol  Medi,  jr  anfoaodd  allan  y  golomen 
J  drjded  vaith,  i  edryeh  a  dreiaaai  y  dyfroedd, 
ac  ni  ddychweiodd  mwy  ato.  Taa  dechrea 
Tachwedd,  sef  yn  yr  ail  mis,  a'r  seithfed  dydd 
ar  hagaiQ  o'r  mis,  yr  aeth  Noah  a'i  deulu  aìlan 
oV  aroby  wedi  bod  ynddi  flwyddyn  a  deag  ni- 
wmod.    Gen.  vi,  vii,  viii. 

Y  mae  traddodiadau  hanesiol  am  y  dylif, 
gj d  àg  ychydig  o  amry wiaeth  o  ran  rhai  am- 
{^ylchiadaiit  iV  cael  yn  mhlith  y  Cenedloedd 
Pagaoaiddy  yn  y  rhan  fwyaf  o  barthau  y  ddae- 
an  Y  mae  amry w  awdwyr  cenedlig  wedi  ys- 
fifrifeoa  am  dano;  sef  Beresns,  Hieronymua, 
MnasaSÿ  Nicolana»  Melo,  Aby  denna,  Plato,  Ovid^ 
aLocian.  Yn  mhlith  y 'BrahmÌBÌaád  yn  yr 
ladia  Ddwyreiniol,  ac  yn  mhUth  yr  IndiaUi  yn 
Mexico  a  Phera»  oafwyd  traddodiadau  eoffa- 
dwriaethol  amiwg  am  dano.*  Yr  eedd  hen 
goffadwriaeUi  o'r  dylif  yn  mhlith  y  Cymry,  lel 
yr  ynddeogya  oddiwrth  y  chwedl  ganlynol : — 

ÜD  o  Mr  «oof  r  áAẁwẅì  Tinv  Prfdiiti ;  toriâd  Hyn  LH«n, 
*  iDjnied  bswdd  hjd  wyneb  tv  SoU  diioedO,  oni  foddes  jr  hoU 
dâynioD,  nunyn  Dwyian  a  lywy&oh,  a  ddltngssant  mewn 
UoDg  fael,  ao  o  honynt  hwy  yr  adapplUwyd  Yotb  Prydaln.» 

Triodd. 

Y  mae  arwyddion  amlwg  o'r  cyffredinol- 
rwjdd  0  hono^  hjd  heddyw,  i'w  cael  yn  mher- 
fedd  y  ddaear,  yn  mhob  parih  o'r  byd.  Yn 
FfraÌBC»  yr  Ital,  Switserlandy  Germany,  Llo^r, 
agwledydd  eraill,  ac  ar  benaa  y  mynyddoedd 
pdl  oddiwrtl^  y  m6r,  ceir  coedydd  yn  ddwfn 
JD  J  ddaear — dannedd  ac  esgym  anäeiliaid — 
cwgjn  y  môr — tywysenaa  o  yd,  ac  i'w  gad 
mewn  mynor  a  chalJestr— pyagod  wedi  troi  yn 
geryg;  ac  nis  gellir  dychymyga  pa  fodd  y 
gallent  ddyfod  yno,  ond  trwy  ryw  ffymyagfa  o'r 
môr  a'r  tir  fel  yn  y  diluw.  Yr  ydys  yn  bamn 
fod  y  ddaear  yn  fwy  llawn  o  drigolion  nag  yn 
bresenol,  ac  hwyrach  yn  cynnwys  oddeuta  80, 
000  0  fyrddiynan  o  drigolion;  am  hyny  yr 
oedd  yn  rhaid  fod  y  dylit  yn  gyffredhiol,  ac 
yn  gwbl  dros  y  ddaear,  i  ddystrywio  yr  holf 
loaws  aneirif  o  drigolion  arni.  Pe  na  baaaai 
felly,  pa  raid  i  Noah  wrth  arch  i'w  achnb,  a'i 
deolo,  a'r  anifeiliaidf  hawdd  fuasai  iddynt  fyo- 
ed  i  ryw  gongl  heb  ei  gorchuddio  gan  y  dyfr- 
oedi 

Yr  oedd  y  ddaear  wedi  ei  'Uenwi  à  thrawa« 
edd;'  seí^  mae  yn  dra  thebygol,  à  gelyniaeth  a 
chreolondeb  yn  erbyn  achos  Dnw  a'i  bobl  yn 
y  byd;  yr  oedd.  'pob  enawd,'  sef  y  eyâfredio- 
olrwydd  o  ddynion,  ^wedi  llygm  eu  fibrdd  ar 
y  àáBtìàt ;'  yr  oeddest  wedi  ymroddi  i  ddaear- 
oldeb  a  cha^wdolrwydd — ^yn  bwyta,  yn  yfed, 
yn  gwreica,  yn  gwra ;  buant  yn  annfadd  pan 
oedd  hir  amynedd  Daw  yn  aros,  a  Noah,  preg- 
ethwr  cyfiawoder,  yn  eu  rhybuddio;  yn  y  diw 
^d,  er  Uooeoced  oedd  y  blaid,  ac  er  cryfed 


*6««1  Dr. Sltto's  *DaUy  Btbla lUnitntiou.'  Gyf.  1.  liaa 
yBr.  Kuto  yn  daâ]«u  ya  aadan  aroc  gyflredinolrwydd  y 
dyllf;  yn  erbyn  y  Br.  Pye  Bxmtb.— s. 


oedd  y  cawri,  dygodd  Dow  y  dylif  arfydy 
rhai  anwir,  ac  a'n  dyfethodd  hwynt.  1  Pedr  9. 
20.  ;  2  Pedr  2.  6,  Yn  y  dyddiau  rhagflaenol 
i'r  dyli^  yr  oedd  plaid  gref  gan  Satan  yn  y 
byd ;  ei  deymas  wedi  ymdaenn  yn  gyffredinol 
dros  y  ddaear,  ac  achos  Dnw  yn  isel,  a'i  bobl 
ond  ychydig  o  ni/er.  Eto  gofiâílodd  Daw  am 
yr  ychydig  hyny ;  cadwodd  ei  achos  yn  fyw, 
pan  y  dystiywiodd  ar  unwaitk  yr  anwir  ddyn- 
ion; planodd  ei  ^Iwys  yn  y  byd  newydd,  ad- 
newyddodd  ei  gyfammod,^  a  chwanegodd  add- 
ewidion  grasol.  Y  mae  dystryw  yr  hen  fyd 
yn  dangos  diwedd  sicr  aanuwioMeb,  ac  achos 
Satan  a'i  boll  ddeüiaid^  a  buddngoliaeth  yr 
eglwys  ar  ei  holl  efynion,  ya  yr  amseroedd 
mwyaf  isel  a  chyfing  ami.  £dr.  arch  Noah. 
Cyclopaedia. 

^A'r  boll  genedloedd  a  ddylifant  ato.'  Esa. 
2.  2.  Ya  y  dyddiau  diwedda^  pan  y  bydd 
mynydd  tỳ  yr  Arglwydd  wedi  ei  barotoi  yn 
mhen  y  mynyddoedd ;  sef  pan  y  bydd  achos 
Daw  yma  yn  y  byd  yn  gadam,  3m  uchel  ap  yn 
ddyrchafedig,  a  chademid  holl  lywodraethau  y 
byd  yn  gaJernid  iddo ;  bydd  yr  holl  genedl- 
oedd, yn  holl  gyrau  y  ddaear,  yn  troi  eu  hwy- 
nebau  ac  yn  dylifo  ato.  Y  gair  dylifo  ato,  yn 
y  fan  yma,  a  arwydda  cywirdeb  en  hadaabydd- 
iaeth,  cademid  en  hamean,  a  lluosogrwydd  eu 
nifer.  Ezec.  17.  22,  23.  Mic,  4.  1.  Jer.  8, 
16,  11. 

DYLUD-0,  (glad)  glynu,  dilyn,  dyrau.— 
'  Na  phenrhwyma  enaa  yr  ych  a  fo  yn  dyludo'r 
yd.'     1  Cor.  9.  9.    W.  8. 

DYLLUAN-OD,  (dyllu)  neu,  niedd  y  Dr. 
Davies,  daH-kumn ;  aderyn  o'r  rhyw  hebog- 
aidd.  Y  mae  amryw  fath  o  dyllnanod ;  megys 
y  dylluan  wen ;  dyllnan  frech ;  dyllaan  rudd  ;' 
yn  cael  ei  alw  hefyd,  aderyn  y  corph ;  dyllaan 
gomlog ;  dylluan  glustiog ;  a'r  coeg  ddylluan. 
— Y  mae  un  nod  neillduol  iddynt  i  gyd,^  ac  yn 
cu  gwahaniaethu  oddiwrth  yr  holl  adar,  sef  bod 
en  Uygaid,  fel  llygaid  y  dywalgi  (tiger)  a'rcath- 
od,  wedi  en  flfurfio  i  ganfod  yn  well  yn  y  cyf- 
nos,  nag  yn  nysgleirdeb  ganol  dydd.  Mae  rhai 
o  honynt,  megys  y  dylluan  wen,  yn  gweled  yn 
ffrafF  yn  nhywyllwch  duaf  y  nos.  i  mae  yr 
holl  adar  man  yn  elynion  iddynt :  ac  os  can- 
fyddant  ddylluan  idlan  y  dydd,  ymgasglant 
oddi  amgylch  iddi,  dangosant  iddi  bob  diimyg^ 
ac  anmharch ;  mae  hithau  yn  goddef  y  cwbl, 
gan  nas  gall  weled  pa  le  i  fibi,  na  pha  fodd  i 
niweidio  ei  gelynion,  nes  byddo  cysgodau  yr 
hwyr  yn  Ueihau  dysgleirdeb  goleuni  yr  haul,  a 
hithau,  trwy  hyny,  yn  gallel  canfod.  Y  maent 
yn  byw  ar  lygod,  pryfed,  &c.  Y  mae  un  dy- 
lluan yn  well  na  banner  dwsin  o  gathod,  i  ddys- 
trywio Uygod.  Dy wedir,  gan  hen  ysgrifenydd, 
fed,  yn  y  flwyddyn  IB8O,  y  llygod  wedi  ami- 
ban  yn  y  morfeydd,  yn  agos  i  Southminster,  i'r 
fath  radd,  fel  yr  oeddynt  yn  dyfetha  y  glas- 
wellt;  ie,  hyd  yn  nod  y  gwreiddiau.  Ond  yn 
y  diwedd,  difewyd  yr  holl  lygod  gan  y  dylhi, 
I  anod/  ^ 


DTM 


444 


DYM 


Tr  oeddy  }mtí)5*^H  *  gyfleithir  dylluan^  yn 
aflan  dan  y  gyfindtb.  Lef.  11. 17.  Dent.  14. 
16«  Esa.  34.  11.  Pa  aderyn  oedd  hwn,  nid 
yw  awdwyr  dysgedig  yn  (jytnno.  Rhai  a 
farnant  mai  aderyn  y  bwn,  nen  bwncaih  y  wern 
a  feddylir;  [Parkhnrst]  eraill,  mai  tins  yr 
Aipht  ydoedd.  T  mae  y  LXX  yn  cyfieithu  y 
gair  ibis.  *  Pnr  yn  ddian  yw  pob  petb  i'r  rbai 
pnr ;'  am  byny,  nid  yw  o  fawr  ganlyniad  i  allel 
penderfynn  pa  aderyn  ydoedd. 

•  Ydwyf  fcl  dylluan  y  diffeithwcb :'  [Salm 
102.  6.]  neu,  fel  dyllnan  lleoedd  diffaitb  angby- 
faneddoly  yn  unig,  yn  alams,  ac  yn  ddigalon ; 
Duw  wedi  cnddio  ei  wyneb,  a  cbyfeillion  wedi 
pellban  oddi  wrtbo.  Oblegid  ei  dristwcb,  3rr 
oedd  yn  ymbellhau  oddiwrtb  bob  cyfeillacb 
ddynoL  Y  mae  galar  trwm  yn  cam  neilidnol- 
rwydd,  ac  yn  pelmau  oddiwrtb  bob  cyindeith- 
as ':  yn  neilldnol  pan  fyddo  y  galar  yn  ysbrydol 
a'r  tristwcb  yn  dduwiol,  fel  y  galio  yr  enaid  dy- 
wallt  ei  gŵyn  ger  bron  yr  Arglwydd.  Y  mae 
y  Salmydd  yn  cyfansoddi  y  Salm  hon  yn  mbeiv 
son  yr  eglwys,  yn  ngbaetbiwed  Babilon,  nen 
ry w  iselder  arail ;  ac  yn  gosod  allan  brofiadan 
galarus  y  saint,  yn  ^ml,  yn  y  byd  drwg  presen- 
noL    Mic.  1.  8. 

DYMA,  (ymai  llyma,  y  He  hwn,  y  fan. — 
*  Dyma  amynedd  a  fiydd  y  saint'  Dat.  13. 10. 
Dyma  yr  amscr  y  profir  amynedd  a  ffydd  y 
saint ;  a  fhyma  yr  amser  yr  yniddengys  amyn- 
edd* a  ffjdd  y  saint  y  n  dra  enwog  a  gogoneddns, 
yn  en  hymlyniad  wrtb  yr  Arglwydd  mewn  am- 
seroedd  blinion,  ac  mewn  eriedigaetbau  mawr- 
ion  a  chrenlawn>    Edr,  Yma. 

DYMCHWEL,  (chwel)  gwrthdroi,  dadym- 
cbwelyd. — 'Gan  ddymchwelyd  eich  eneidian 
chwi: — yn  dymcbwelyd  tai  cyfain.'  Act  15. 
24.  Tit  1. 11.  Dyma  waitb  y  gan  athrawon 
yn  nyddiau  yr  apostoiion,  ac  yn  mhoj)  oes  o 
hyny  byd  beddy w.  Y  maent  yn  ofer-siaradus, 
ac  yn  dwyllwyr  meddyliau,  yn  dymcbwelyd  en- 
eidian oddiwrtb  y  gwirionedd.  Eu  bymgais  y w, 
fel  ofiferynan  yn  iTaw  Satan,  er  mwyn  hnnan- 
glod  a  bnlr-elw^  dad-wneyd  y  gwaitb  a  wnawd 
trwy  weinidogaetb  y  gwir  albrawon  ;  a  tbrwy 
ansefydln  a  tberfysgn  eneidian  gweiniaid,  maent 
yn  eu  dyrysu,  yn  en  rbwystro,  ac  yn  eu  banadd- 
asu  at  bob  gwaitb  da.  Yn  gyffredinol  maent 
yn  gosod  pwysau  mawr  ar  bethau  bycbain  ;  yn 
bidlo  gwybedyn,  acyn  llyncu  camel ;  yn  bych- 
anu  y  gwir  atbiawon,  a  gwaitb  Duw  trwy- 
ddynt;  yn  anufudd  ac  yn  afrywiog;  yn  byw 
dan  lywodraeth  en  nwydau  afreolus,  a'u  bys- 
brydoedd  cbwerwon.  Yn  ddicbellgar  maent 
yn  ymlnsgo  idai,yn  Uygru  ac  yn  dymcbwelyd 
tai  cyfiiin,  a'u  cyfeiliorniadau.     2  Tim.  3.  6. 

DYMTJN-0-IAD-OL,  (nnaw)  dymuno,  deis- 
yfu,  atolygu,  erfyn;  erfyniad,  deisyfiad;  byf- 
rydlawn,  ceiswiw,  tirion. — *Efe  a  ddyry  i  ti 
ddymuniadau  dy  galon.'  Salm  37.  4.  Pan 
fyddo  y  galon  yn  ymddigrifo  yn  yr  Arglwydd, 
y  mae  ei  dymuniadau  yn  sanctaidd,  yn  ysbryd- 
ol, ac  yn  ddwyfol,  ac  felly  yn  un  à  gorcbymyn- 


ion  ac  addewidion  sanctaidd  Duw.  Y  mae 
pob  dymnniad  croes  i  gyfraith  Duw  yn  ddy- 
muniad  pecbadnrus,  ac  ni  rydd  Duw  sanctaidd 
mo  bono,  ond  mewn  ffordd  o  fern.  Fel  y  mae 
Duw  yn  rhoddi  i'w  bobl  galonau  newyddion, 
mae  jmddynt  syniadau  a  dymuniadau  newydd- 
ion, am  bethau  newyddion.  Y  mae  yr  hen 
bethau  wedi  myned  heibio  o  ran  eu  dymunol- 
deb,  a  serch  y  meddwl  atynt  Tr  galon  new- 
ydd  mae  pethau  Crist  a  phethau  yr  Ysbryd  yn 
ymddangos  mor  ddymunol  ag  ydynt  angen- 
rheidiol ;  ac  nid  oes  dim  a  foddiona  y  meddwl 
pnraidd,  ond  ei  lenwi  â  hwynt,  a  chyflawn 
fwyohad  o  honynt  Fel  hyn  mae  Duw  yn  an- 
feidrol  gyfoethog,  ac  yn  anfeidrol  rasol — ^rhydd 
yn  rhwydd,  yn  rhad,  ond  eto  yn  ddoeth,  ac  yn 
ben-arglwyddiaethol  ddymuniad  ei  galon.  Y 
mae  pob  bendith  ysbrydol  wedi  eu  trysori  yn 
Nghrist  er  tragywyddoldeb.  Tit  1.  2*  0  an- 
cbwiliadwy  olud  Crist,  mae  yr  addewidion  yn 
llawn ;  am  y  cyiranogiad  o  honynt,  mae  yr  Ys 
bryd  yn  cenedlu  dymuniadau  fiyddic^  yn  jr 
enaid  ;  *  y  rhai  newynog  a  leinw  efe  k  phetbaa 
da. — Gwyn  eu  byd  y  rhai  sydd  amynt  asychcd 
am  gyfiawnder ;  canys  hwy  a  ddiwellir.'  Lne 
1.  53,     Mat  5.  6. 

*Dymuniant  yr  boll  genedloedd  a  ddaw.' 
Hag,  2.  7.  Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  dra 
dymunol  ynddo  ei  bun,  ac  oil  yn  hawddgar ; 
nid  un  gwrthddrych  yn  fwy  dymunol  Tr  holl 
genedloedd  iV  gael ;  mae  yn  addas  iddynt,  yn 
ddigonol,  ac  yn  addawedig  iddynt:  mae  jr 
amser  yn  dyfod,  pan  y  caiff  yr  holl  genedloedd 
ci  wir  adnabod,  ac  .y  bydd  yn  ddymunol  gan- 
ddynt;  y  gwasanaethant  ef,  ac  yr  ymfenditb- 
iant  ynddo.  Salm  il  Ixxii.  Daw  atynt,  ac  a 
daadguddir  iddynt,  yn  holl  fawredd  a  harddwch 
ei  Berson,  cyfiawndcr  ei  iechydwriaeth,  a  chy- 
foeth  ei  ras.  Daw  atynt  fel  y  boreu-olenni, 
pan  gyfodo  haul  foren-gwaith  heb  gymylau,  â 
meddyginiaeth  yn  ei  esgyll.  2  Sam,  23.  4. 
Mai.  4.  ^ 

^  *  Efe  a  drodd  fy  nghyfoos  ddymunol  yn  ddy- 
chryn  i  mi.'  Esa.  21.  4.  Y  mae  y  prophwyd 
yn  rhagfynegi  dinystr  Babilon  gan  y  Mediaid 
a'r  Persiaid,  mewn  dull  ymadrodd  hardd,  byw- 
iog  a  godidog ;  yn  dynsodi  Babilon,  ac  yn  llef- 
aru  yn  ei  berson  ei  bun  am  yr  hyn  a  ddyg- 
wyddai  iddi  a'i  thrigolion.*  Y  gyfoos  ddy- 
munol yr  oeddcnt  yn  hiraethu  am  dani,  ac  yn 
dysgwyl  llawer  o  lawenydd  a  hyfrydwch  ynddi, 
a  drodd  Duw  yn  ddychryn;  llanwyd  Uwynau 
ei  thrigolion  â  dolnr.;  gwewyr  a'u  daliasant  fel 
gwraig  wrth  eegor.    Adn.  3.     Edr.  BABttOS. 

«A'th  ddymuniad  fydd  at  dy  ŵr.*  Gen.  3. 16. 
Amryw  esbonwyr  a  olygant  IflpTBtl  ^^ 
ddymuniad^  fel  yn  arwyd'do  chwant'yrhywiau 
i*w  ^lydd ;  ond  gan  y  priodolir  ef  1  Abel  [Gtn. 
4.  *L\  rhaid  fod  iddo  ystyr  gwabanol.  Y  mac 
ei  ystyr  yn  eglnr,  os  ystyriwn  fod  dan  ddnll  o 


*  » It  is  a  paRsace  aingular  In  its  kind,  for  Its  breTÌty  a»i 
force ;  for  the  variety  and  brovitj  of  ita  movemenU ;  and  [or 
the  strength  and  energy  of  colouing  with  which  the  sctM 
and  event  ia  painted.'  Xowth. 


DYN 


445 


DTN 


jmadrodd  yn  jr  iaith  Hebraeg,  i  arwyddo  par- 
odrwydd  ud  i  wasanaethn  y  llall.  Un  a  fyncga 
asfadrwydd  ailanol,  a'r  Hall  à  arwydda  tymher 
dafewnol,  a  pharodrwydd  y  meddwl  i  ddangos 
parch,  tj  Ŷ*  blÄ  %5^ŵí  ar  law,  '  Wele,  fel 
T  mae  Uygaid  gweision  ar  law  ea  meistriaid, 
Dea  fel  y  mae  llygaid  llaw-forwynion  ar  law  ei 
meistres.'  Salm  122.  2.  Sef,  y  maent  yn  sef- 
jU  gyda  «ylw  manwl  i  gyâawni  eu  dymnniad- 
an.  Y  Hall  yw  y  gair  nchod,  '  ein  dymuniad 
fydd  taag  ato.'  Sef,  byddwn  barod  o  galon  i 
Toddi  iddo  pob  parch  a  gwaaaoaéth.  Gwel 
Shnckford. 

DYNE-AB,  ^ne)  ty wall,  gwallaw,  dywallaw, 
gwchynu  :  tywalltiad. — *  Yr  hwn  a  ddineawdd 
ev  araom  ni  yn  ehelaeth.*     Tit.  3.  6.     W.  S. 

DYN-ION,  (dy-yn)  Heb.  ûìfc^  {adam);  Llad. 
Homo  ;  bod  dynol ;  y  creadur  o  ddyn,  gwrry w 
neu  fenyw;  gwrry  w.  Dyn  bach,  maban  ;  dyn 
mwyn,  dyn  caraaidd.  Dyn,  o  ran  ei  greadig- 
aetb,  sydd  greadar  ardderchog :  rhoddodd  ei 
Greawdwr  ef  yn  ben  ar  y  byd  yma  isod ;  ac  y 
mae  yn  meddiannn  galluoedd  i  feddylicd,  ac 
adfeddylied ;  i  adfwriada  a  gweitbredu.  Mae 
yn  greadnr  cyniysgedig,  ac  yn  grynodeb  o'r 
greadigaeth:  yn  cynnwys  corph  o  bridd  y 
ddaear,  fel  yr  anifeiliaid :  ac  ysbryd  anfarwol, 
fel  yr  angelion.  Dyn  y w  y  gadwyn-dorcb,  yn 
ngradd-iesnrfa  y  greadigaeth,  ag  sydd  yn  cy- 
lymu  trigolion  nefoedd  a  daear,  creadariaid 
rhesymol  ao  afreaymol  à'a  gilydd.  Nid  rhyw 
gyneddf  yn  perihyn  iddo  y w  enaid  dyn,  ond 
hanfod  sylweddol  ac  aniarwol,  a  ddichon  han- 
fodi  heb  y  corpL  Am  Greadigaeth  a  Chwymp 
dyu,  Edr,  Adda.  • 

Y  mae  yr  lachawdwr  yn  cacl  ei  alw  *  y  dyn 
Crist  lesu — Mah  y  dyrC — i  arwyddo  ei  fod  yn 
mr  ddyn,  ond  nid  dyn  yn  unig, —  Verua  sed 
noR  menu  homo;  Perftaith  Bdaw  a  pherffaith 
ddyn  yn  un  Person.  Edr.  Crist,  Citryitowr. 
— *I>yn  Duw,'  yw  dyn  yn  heddwch  Duw; 
trwy  gy&mmod  yn  eiddo  Duw  ;  yn  Uawn  o 
Ysbryd  Duw ;  ar  ddelw  Duw ;  a  chwedi  hollol 
ymrôddi  i  Dduw  a'i  wasanaeth.  2  Tim.  3. 17. 
— *Dyn  pechod/  Edr.  Ang^rist. — *Yr  hen 
ddyn,'  yw  yranian  lygredig  sydd  yn  mhob  dyn 
wrth  natnriaeth,  ag  sydd  wedi  vmdaenu  dros 
yr  hoU  ddyn,  ac  vn  gweitbredu  yn  gryf  yn 
mhob  cynneddf  o  i  enaid,  a  phob  aelod  o'i 
gorpb.  Dyn  ydyw  oblegid  cyflawnder  ei  fwl- 
odaa — y  mae  ganddo  ddeall,  ewyllys,  meddyl- 
iao,  dychymygion,  serch,  &c.,  oU  yn  llygredig, 
ac  yn  elyniaetik  yn  erbyn  Dnw.  Nid  oes  dim 
0  blaid  Duw,  a  chyfiawnder,  a  gwir  sancteidd- 
iwydd,  mewn  dyn  dan  y  cwymp ;  ond  y  mae 
ynddo  ken  ddyn  yn  gyâawn  yn  erbyn  Duw.  Y 
mac  y  coiph  hwn  o  bechod  yn  cael  ei  alw  yn 
'hen  ddyn,'  am  ei  fod  yn  tarddu  o'/  Adda 
cynta^  y  preswylydd  cyntaf  yn  nghalon  dyn ; 
ac  J  mae  yn  rhaid  iddo  gael  ei  ddystrywio  a'i 
ddyosg  yn  mhawb  a  achubir.  Eph.  4.  22. — 
Y  dyn  newydd — y  dyn  oddimewn — dirsel 
ddyn  y  galon,'  sydd  yn  arwyddo  ji  anian 


dduwiol,  yr  hon,  yn  ol  Dnw,  a  firreuir  yn  y  rhai 
ad-enir,  mewn  gwybodaeth,  cy&iwnder,  a  gwir 
sancteiddrwydd.  Eph.  4.«  24.  Rhuf.  1.  22. 
2  Cor.  4.  16..  Y  mae  yn  cael  ei  alw  yn  ddyn, 
oblegid  ei  chyfiawnder  hithau  hefyd  ;  y  mae 
pob  pcth  perthynol  i  ddyn  ynddi,  ac  yn  gweitb- 
redu yn  sanctaidd;  sef  deall,  ewyllys,  serch, 
syniad,  ymadroddiad,  a  bucheddiad — y  mae  y 
cwbl  yn  ol  Duw,  yntebygu  i  Dduw,  mewn  cyi- 
iawfider  a  sancteiddrwycd.  Y  mae  yn  cael  ei 
galw  yn  ddyn  newydd,  oblegid  nad  ydyw  yn 
neb  wrtb  natnriaeth,  ond  yn  ddeilliedig  oV  ail 
Adda,  yr  Arglwydd  o'r  nef ;  ac  yn  cael  ei  had- 
newyddu  yn  y  dyn  gan  yr  Ysbrytì  Glan,  trwy 
ras  pen-arfflwyddiaethol  Duw.  Tit.  3.  3,  4. 
Er  mai  bychan  a  gwau  yw  yn  ei  chychwyoiad, 
eto  y  mae  yn  gynawn  yn  ei  boll  ranau.  Yn 
dyosg  yr  hen  ddyn,  ac  yn  gwÌBgo  y  dyn  new- 
ydd, trwy  nerth  yr  Ysbryd  Glan,  a  weddai  fod 
dyf^l  waith  ein  b}  wyd  yn  mhob  peth. — *  Gan 
wybod  hyn,  ddarfod  croeshoelio  ein  hen  ddyn 
ni  gyd  ag  ef,  er  mwyn  dirymu  corph  pcch- 
od,  fel  rhagUaw  na  wasanaethasom  bechod.' 
Rhuf.  6.  6.  Crist  yn  ei  farwolaeth  a  wnaeth 
iawn  dros  holl  gorpb  pechod,  fel  y  cyfryw,  yn 
ei  bobL  Fel  yr  oedd  holl  gorpb  pechod,  nid 
yn  unig  yn  afiechyd  mawr,  ond  hefyd  yn  fai 
mawr ;  corph  beius,  hollol  grocs  i  Dduw  oedd, 
ac  yn  elyniaeth  yn  ei  erbyn.  Nid  oedd  bosibl 
ei  ddystiywio,  heb  wneyd  iawn  drosto;  na'i 
ddystrywio  yn  gyflawn,  heb  fod  yr  iawn  yn 
gyfiawn ;  ond  gan  fod  yr  iawn  yn  ffyflawn,  y 
mae  holl  gorpb  pechod  wedi  ei  ddirymu  a'i 
ddinystrio,  fel  rhagllaw  na  wasanaethom  bech- 
od. Y  mae  sancteiddhad,  yn  ^ystal  a  chyf- 
iawnhad,  pechadur,  yn  tarddu  oddiwrth  aberth 
Crist ;  a  golwg  trwy  flfydd  ar  lesu  Grist,  a 
hwnw  wedi  ei  groeshoelio,  yw  y  m'bddion 
mwyaf  effeithiol,  o  drefniad  Duw,  i  farwhau  ein 
Uygredigaethau,  a'n  bywhau  i  Dduw.  Y  mae 
marwolaeth  Crist,  fel  y  mae  yn  iawn  dros  bech- 
od, yn  farwolaeth  i'n  hen  ddyn,  y  mae  yn  an- 
nghyfiawn  iddo  fyw,  os  gwnawd  iawn  drosto. 
Y  mae  by  wyd  Crist  hefyd  yn  fywyd  i'w  holl 
bob],  fel  y  maent  hwy  mewn  undeb  ag  ef,  fel 
y  maent  hwy  mewn  undeb  ag  ef,  fel  eu  Pen- 
cyfammodwr.  *  Byw  wyf  fi,  a  byw  fyddwch 
chwithau  hefyd,'  medd  Crist.  loan  14.  19. — 
*  Fel  y  creai  y  ddau  ynddo  ei*  bun  yn  un  dyn 
newydd  gan  wneuthur  heddwcb.'  Eph.  2. 
15.  Y  mae  y  rhai  oil  a  gredant,  o'r  lu- 
ddewon  a'r  Cenedloedd  yn  un  dyn  new- 
ydd yn  Nghrist  eu  Pen.  Y  maent  oil  yn 
un  oglwys,  yn  gyfranog  o'r  un  breintiau,  a'r  un 
ordinhadau  ganddynt ;  yr  un  efengyl,  a'r  un 
Ysbryd  yn  rhoddi  bywyd  iddynt»  ac  yn  eu 
huno  á'u  gilydd.  Nid  luddewon  a  Chenedl- 
oedd  oeddynt  mwyach ;  mae  pob  gwahaniaeth 
o'r  fath  wedi  ei  ddileu  yn  Nghrist,  a  hwythau 
yn  un  dyn  newydd  yn  heddwch  Duw,  ac  mewn 
undeb  tragywyddol  à'u  gilydd.  Dyn  ydynt  o 
ran  eu  hundeb  à'u  gilydd,  ac  â  Christ  eu  Pen ; 
cyflawnder  eu  gias  a'u  donjau  ysbrydol;  eu 


DYN 


440 


DYO 


harddwchy  a'u  defoyddioldeb  à'u  gilydd,  ac  i'r 
byd  yn  gyffredinol  Dyn  newydd  ydynt,  am 
en  bod  3  n  peithy%  i  drefn^  cyfammody  *  chre- 
adigaeth  newydd ;  wedi  eu  had&ewydda  gan  yr 
Ysbryd  Glan,  a  pbob  peuk  o  newydd  a  beitbyn 
iddynt — sef  cyfiawnder,  sancteiddrwydd,  gor- 
foledd,  d^c,  a  pberthynas  newydd  à  Daw,  ac 
à'u  gorfoledd  trwyddo. 

DYNESTJ,  [ne8]  neaáa,  dyfod  yn  agos»  dy- 
fod  ger  bron.     Geo.  45.  4.     \  Sam.  14.  38. 

DYNIAWED,DYNIEWYD,  [iaw-edj  bnslr 
acb,  blwyddiad»  enderig,  eidion  ieaanc.  Mic. 
6.  6. 

DYNOETHI,  [noetbi]  dibatru,  annoetbi, 
dadguddio,  arnoetbi,  bynoetbi,  diarcbeni,  dy- 
OBg ;  gwaradwyddo. — ^Am  byny  y  dynoetbau 
iouan  dy  odrc  di  dros  dy  wyneb,  fel  yr  amiyg- 
erdywartb.'  Jer.  13.  26.  Cospedigaetb  gy- 
ffrédÌD  ar  fercbed  anllad  pedd  en  dynoethi,  a'u 
go8od  felly  allan  i  olwg  y  byd ;  yr  oedd  boa 
yn  ifordd  o  gyboeddi  eu  beiau  er  eu  ^warad- 
wydd  ;  felly  y  mae  yr  Aiglwydd  yn  oygwib 
gwnentbnr  à'r  Inddewon  yn  y  geiriau  byn. 

DYNOL,  [dyn]  yn  pertbyn  i  ddyn:  dyn- 
iadol, — '  Pecbodau  dynol/  y  w  pecbodaa  y  mae 
dynoliaetb,  dan  y  cwymp,  yn  ddarostyngedig 
iddynt  Ifnm.  5.  6.^-*  Mi  a*a  ceryddai  à  gwi- 
alen  ddynol.'  2  Sam.  7. 14.  Gwialen  ddynol, 
sef  gwialen  jsgafo,  dyner,  na  pbery  yn  bir;  nia 
gall  dyn  daro  yn  drwm  nac  yn  bir.  Mi  a'i  cer- 
yddaf  fel  tad  ei  blentyn,  ac  nid  fel  bamwr  y 
dienyddiedig.  Deut  8. 5.  Job  5.17.  Salm 
94.  12,  13.'  Diar.  3.  11,  12.  Jer.  30.  11.  1 
Cor.  11.  32.  Heb.  12.  5--11.— Mae  dynioa 
drwg  befyd«  yn  ami,  yn  Haw  yr  Aiglwydd,  fel 
gwiiden  i  geryddn  ei  bobl.  Salm  17.14.  £»a. 
10.  5,  6. — *  Tynais  bwynt  à  rbefiynaa  dynoL' 
Hoa.  11.  4.  Rbeffynaa  dynoly  a  rbwymau  ear- 
tody  a  arwyddant  yr  un  petb.  Y  mae  yr  Ar- 
glwydd'  yn  cofiäu  ei  diriondeb  tai^  at  Epb* 
ndm :  cymerodd  ef  erbyn  ei  freicbiaa,  fel  tad 
wrtb  ddyagn  ei  blentyn  i  gerdded; — arferodd 
reffynau  dynol^  ac  nid  rbeffynau  anifeUaidd^  tn 
ag  atynt ;  gallasai  en  gorcbymyn  gydag  aw* 
durdod  a  bygytbiadan ;  ond  yn  lie  byny,  den- 
odd  bwynt  yn  garuaidd,  ac  yn  dirion.  yn  y 
modd  mwyaf  addas  i'w  natar  ddyoddef.  Yr 
oedd  yn  ffo&lu  na  cba'i  yr  ian  waega  yn  drwm 
amynt,  iV  dolurio  yn  ei  wlaanaeüi ;  a  bwr- 
iodd  atynt  fwyd  fel  y  caent  gynnaliaetb  a  eby- 
suroD.  2  Cor.  5. 14*.  Salm  125.  3.  Lef.  26. 
13.  loan  12.  32. — *Rbodio  yn  ddynol,'  yw 
rbodio  yn  ol  dyn,  [xara  avapancoii]  ac  nid  yn  ol 
Duw,  yn  ol  Gair  Daw,  ac  yn  ol  yr  Ysbryd.  1 
Cor.  3.  3.  Rbuf.  8.  1,  27.  Rbodio  yn  gnawd- 
ol  [jtara  aapxa]  a  rbodio  yn  ol  dyn,  nen  yn 
ddynol,  a  arwydda  yr  an  petb;  a  byny  yw 
rbodio  nid  yn  ol  yr  Ysbryd,  ond  yn  elyniaethol 
i  Dduw.  Rbnf.  8.  6,  7.— 'Temtaaiwn  ddynol :' 
Kitpaajioc  avOpatTutvoc^  profedi{çaetb  gyffredin  i 
ddynion,  ac  nid  petb  angbyffiredin  a  dyeitbr ; 
pvofedigaetb  yagiWQ  a  gwan,  pob  petb  sydd  ddy- 
nol, x^a  gall  fo4  ibwer  o  bwyaaa  na  grym  ynddẁ 


Mae  yr  apoatpl  yn  aoaoff  y  riiai  ya  mUitli  y 
C!orintbiaid  oedd  yn  tyhied  eu  bod  yn  aelyll,  i 
edrycb  na  syrtbieat;  ac  yn  crybwyll  iddynt  y 
byddai  eU  ayrtbiad  yn  fwy  anewisodol,  gan 
nad  nad  oeddont  mewn  un  brofe<^pietIi  neill- 
daol  ac  angbyffredinol.     Heblaw  byny,  \yydd' 
lawn  y w  Daw,  vr  bwn  na  &d  eick  temUo  uwcb- 
law  yr  byn  a  alíocb.',   Ni  allai  nn  brofedigaetb 
eu  cyiarfod  na  allai  Daw  dreinu  diaogCft  iddynt, 
yn  ngbyd  a'r  demtaaiwn*    1  Cor.  10. 13. — Nid 
yw  yr  efengyl  yn  ddynol,  Gal.  1.  11.  oux  evrt 
xara  avapancov,     Nid  yn  ol  dyn,   ond    yn  y 
gwrtbwyneb,  yn  ol  Daw.  ÎSìá  petb  addaatb  i 
galon  dyn,  ond  dyfnion  betbau  Dnw  ydyw — y 
mae  dyfhderoedd  o  ddoetbineb,  cariad,  daioni, 
a  galk  dwyfol  ynddi  yn  goddiedig.     Er  lleeàd 
i  ddyn  y  mae,  ond  nid  o  ddyn  y  tarddodd  :  nid 
ar  ddyn  y  nSae  ei  Uwyddiant  a*i  beffeitbioldeb 
yn  go'rpbwys.    Y  mae  yr  efeo^l  yn  tarddu  o 
Dduw  yn  gwbl;  ac  y  mae  ei  gogoniaat  a*i 
Uwyddiant^  yn  ^orpbwya  amo  yn  boUol:  nid 
oea  eiaiaa  doetbmeb,  awdardod^  trefniadao,  na 
tbraddodiadaa  dynol  i'w  baddarno  a'i  cbyo- 
nortbwya*    Y  mae  yn  gyflawn  ynddi  «i  bno, 
ac  ni  o'ddef  ychwan^a  atl     Efengyl  Dow-^ 
efengyl  Crist  ydyw  ;  ac  y  mae  yn  gyflawn  o 
fenditbion.     Rbai  15.  29. 

DYNWARED,  [gwared]  eilfyddn,  efelycho, 
arddallio;  gwawdio,  gwatwar. — *Ond  bwynt  a'i 
dynwaredasant,  ac  a^  gwatwaraaant'  3  CroD. 
30.  10.  Dr.  M.  Sef,  a'n  gwawdiaaanU  3 
Cron.  36.  16. 

DYODDEF,  [ddefj  goddef,  ymoddef,  ymar- 
08 ;  cynnal;  caúiatan, — 1.  Goddef  p^  nen 
ganiataa  iddo  fod:  ^Nb  dyoddef  Daw  iddo 
wneutbar  i  mi  ddrwg :'  byny  y w,  nia  caniaU- 
odd  Daw  iddo,  ond  a'i  battaliodd.  Gen.  31. 7. 
— '  Na  ddyoddef  becbod  ynddo :'  aeí^  cèiydda 
am  dano,  ac  ymdrecba  ei  attal.  Le£  19.  17.— 
2.  Goddef  profedigaetbau,  gorthrymderao,  a 
marwolactb.  1  Tbes.  2.  2.  Heb.  2.  18.— 
Mae  '  dyoddefiadan  Crist,'  yn  arwyddo  yr  byn 
a  oddefodd  yn  ei  Beraon  ei  ban  droa  becbodaa ; 
[Edr.  Abbrth]  nen  ddyoddefiadaa  ei  bob!  er  ei 
fwyn.  1  Pedr  2.  21,  23.  Heb.  2.  JO.  2  Cor.  1. 
5.  Col.  1.24.  '•Mats,  ll,—* Dyoddef gy da 
Cbrist — fel  Cristion — yn  ol  ewyllya  Daw,'  yw 
dyoddef  mewn  andeb  à  Cbrist,  ac  mewn  jm- 
lyniad  flyddlawn  wrtbo,  ac  ymorpbwysiad  arno; 
dyoddef  er  ei  fwyn  mewn  moddaaoctaidd,  gos- 
tyngedi£,  addfwyn,  ac  amyneddgar.  Rbnf.  8. 
18.     1  Pedr  4,  16,  19.    Edr.  Cti>-i>dyoodxi.     1 

Ewyllys  Duw  yw  iV  boW  ddyoddef,  i*w 
profi,  en  puro,  i  ogonedda  ei  ras  ynddpt  s  j 
tbrwyddynt.  Y  mae  yn  fraint  iddynt  bwytbaa 
ddyoddef  yn  ol  ewyllya  Duw,  yn  blygedig,  yn 
ostyngedig,  yn  addfwyn,  yn  ngbyd  a  pbob  hir- 
ymaros.  Esa.  27.  2.  Heb.  12.  6—12.  Os 
ewyllys*  Duw  yw  iddynt  ddyoddef^  mae  yn 


*  NihU  vatoi  in  eraQgeUo  IraiBaitt  Mplwtl»^  hn 
toiitas,  banuaiim  placiftiim  m  àoyfia.    flufem  it 


DYO 


44^ 


DTE 


rkald  fod  rfayw  ddyb«iiioii  doetk  a  da  i'w  hat- 
eb,  trwy  liyiiy ;  gwttddai  iddjnit  bwythan'  gy d- 
oabod  hjajf'jn  eu  koU  ddyoddefi^an. 

'  Y  iliai  md  adwaeDaoA  Dduw,  í  nid  ydjnt 
ja  «faddluHi  i  efengjl  ein  Haorglirydd  iWa 
Bnstj  a  ddyoddefiokt  jn  gospedigaeth  ddinystr 
tngýwfiáol  oddi  ger  bron  yr  Arglwydd,  ac 
òóâiwÁh  ogoniaot  ei  gad^rnid  eíl'  2  Thes.  1. 
8,  9.  £r  roor  ofoadwy,  cyflawn,  a  thragywydd- 
ol,  fydd  y  dyoddeüadut,  eto  cospedigaetn  fydd- 
ant ;  am  byny,  mae  yn  rliaid  fod  y  penonaa 
yn  dyoddef,  yn  enog  o  ddrwg  cyfatebo]  i'r  dy- 
oddefiadan mawrion  a thragywyddol  byn.  in 
mawredd  a  tbosier  y  goepedigaotb,  gellir  gwel- 
ed  maiwi«dd  y  drwg  a  bMddodd  y  cyfryw  ddi- 
nystr  ofiiadwy. 

DTOI>DEFQAiU-WOH,  (dyoddef)  amyn- 
eddos,  bir-ymarboiiBy  bwyrfrydig  i  ddig. — 'Dy- 
odde%8rwcb  Daw.'  Shnf.  2.  4.  a  8.  25.  Mi. 
AurKMDD. — ^Qtn  wybod  fod  gortbiymder  yn 
peri  dyoddefganrw ;  a  dyoddefgwwcb,  brof- 
iad.'  Bbnf.  5.  8,  4.  Y  mae  gorairymder  yn 
peri  djoddefgarwcby  nid  ynddo  ac  o  bono  ei 
faun,  ond  trwy  y  golygiadan  y  mae  yr  Arg- 
Iwydd  yn  ei  roddi  iddynt  ar  ei  drefa  a*i  ddy- 
benioD,  noieirn  perthynaa  iddynt,  yn  en  dyodd- 
e&adan.  Y  mae  yn  dangos  iddynt,  mai  nid 
rhyw  ddamwain,  neu  ddygwyddiad,  ydyw  eu 
gorthrymderaa ;  ond  mai  efe  sydd  yn  eu 
trefnuy  o  gariad/i  ateb  y  dybenion  goreu  ;  eu 
bod  yn  fyr,  jn  yagafo,  ac  yn  odidog  rafforol,  o 
ran  y  Bnw  sydd  yn  treinu,  a'i  ddyben  yn- 
ddynt ;  en  bod  wedi  en  cyd«fiurfio  à  Christ 
ynddynt :  a  bod  tragywyddol  bwya  gogoniant 
yn  ea  canlyn.  Salm  89.  9.  Job  1. 12.  Rbn£ 
8.  29.     1  Cor.  18.  18.     2  Cor.  4,  11,  18.     Y 


ea  gras,  en  ffydd,  yn  ymddiried  yn  yr  Ar- 
glwydd  danynt,  a*u  cariad  yn  glynn  wrôio  yn- 
ddynt. Y  macnt  3m  cael  prawf  neilldnol  o 
alln,  táriondeb,  a  doetbineb  Dnw,  yn  eu  cynnal 
pddyntyüac  yn  trefiiu  diangfeydd  iddynt  o'u 
boll  gystuddîau.    2  Cor.  2.  9.     2  Pedr  2.  9. 

DY0S6,  (oeg)  diwiago,  dynoethi,  dadwisgo, 
dibatni,  diarchenu,  diddilladu,  diambnddo, 
tjna  oddiam.-^Dyo6g  arcbenad ;  dyosg  esgid- 
iau  oddiam  draed. — *  Dyosg  yr  ben  ddyn— ^y- 
osg  eorpb  peehodan/  aydd  ymadroddion  i'r  ud 
jstyr,  ac  yn  arwyddo  y  rban  byny  o  aancteidd- 
bad,  sydd  yn  gynnwaedig  yn  marwbad  a 
chroeẃoeliad  pecbod,  ac  ymwrtbodiad  cyflawn 
à  boll  gorph  pecbod,  yn  ei  amcanion,  ei  du- 
eddiadan,  ei  syniadau,  a'i  cbwantau  llygredig. 
Y  gair  dyoêffy  a  arwydda  ein  bod  oil  wedi  ein 
gwiagOy  wrtb  natnriaetb,  à  holi  gorpb  pecbod- 
au ;  befyd,  bod  yr  Ysbryd  Glan  yn  gweitbredu 
y  cyfryw  gyfiiewidiad  ynmeddwl  y  rhai  a 
lancteuidir,  fel  y  maent,  o'u  gwirfodd  À'u  boll 
gaioD,  yn  ynxwrtbod  à'r  ben  bethau — '  yn  mar- 
weiddio  gweithiedoedd  y  corph  trwy  yr  Ys- 
bryd— ^yn  croeriioeliç  y  corpb  a'i  wyniaoi  a'i 


cbwantau.'  Col.  2.  11.  a  9.  9.  Epb.  4.  22. 
Rbn£  8.  18.    Gal.  5.  24. 

*Nid  ydym  yn  cbwenycb  ein  dyosg,  ond  ein 
barwiago.'  2  Cor.  6.  4.  Er  eu  bod,  tra  yn  y 
Cabell  bon,  sef  y  eorpb,  yn  ocbeieidio  yn 
Uwytbbog ;  eto,  nid  en  blinderau,  a'u  llwytbau 
yn  y  balmll,  oedd  yr  achoa  penaf  o'u  cbwen- 
nycbiad  i'w  dyosg;  ond  wedi  eu  gwÌBgo  à 
sancteiddrwydd  yma  yn  y  byd  [adn.  8.]  a 
chael  prawf  oV  dedwyddwcb  aimbraetbol,  wedi 
ei  barotoi  iddynt  yn  y  tỳ  tragywyddol,  yn  y 
nefoedd,  y  maent  yn  cbwennydiu  eu  barwisgo 
â'r  tŷ  bwnw,  fel  y  llyncer  yr  byn  sydd  farwol 
gan  fywyd.  Y  mae  y  geiriau  yn  gosod  allan 
yn  bardd,  ac  yn  gyflawn,  natnr  y  cyfoewidiad 
a  ddygwydd  i'r  saint  yn  Bngeor^yoêg  ac  ar- 
wiêpo  fydd :  ymadael  dros  bytb  à  pbob  petb 
sydd  &rwol,  yn  deillio  oddiwrtb  yr  ben  Adda, 
a'i  godwm  ercbyll,  ac  yn  meddifmnu  yn  gyf- 
lawn y  bywyd  tra  belaetb  a  thragywyddol  a 
ddaetb  trwy  yr  ai^  Adda.  Ni  bydd  dim  ys- 
paid  o  anner  rhwng  y  ddau ;  erbyn  y  byddont 
wedi  eu  dyo^,  bwjr  a  fyddont  wedi  eu  bar- 
wiágo.  Os  wedi  em  gwisgo  à  chyfiawnder 
Crirt,  ac  à'r  dyn  newydd,  nid  yn  noethion  y'n 
ceir,  am  un  mynyd;  ond  bydd  y  dyosg  a'r 
gwisgo  yn  cymeryd  He  ar  unwaitb.  Y  mae  yr 
apostol  yn  golygu  y  corph  megys  gwisg  am  yr 
«naid ;  a  pban  byddo  yr  enaid  wedi  ei  ddyosg 
oV  wisg  bon,  bydd  ganddo  un  arall  i'w  bar- 
wisgo yn  y  fan ;  '  adeilad  gauDduw — ^tŷ  nid  o 
waith  Haw — ^tragywyddol — yn  y  nefoedd.'  Yn 
y  wisg  bono  bydd  yn  cartrefu  gyd  à'r  Ar- 
glwydd.  2  Cor.  5.  8.  Am  y  gogpniant  bwn  y 
mae  yn  ocbeneidio,  yn  cbwenuycbu,  ac  yn 
deisyfu  ei  fwynbau.  £dr.  Dtf,  Esoidiau, 
Pan. 

DYRCHA-TJ-IAD-AEL,  (dyrcb)  eagyn; 
mawriiau,  mavrygn ;  esgyniad,  arwyrain,  arcb- 
afael,  cyfÌEurchafaeL — liUe  yr  Arglwydd  yn' 
ddyrehafedig  yn  ei  banfod,  fel  y  mae  yn  fedd- 
iannol  ac  yn  gyflawn  o  bob  perffeitbrwydd  a 
rbagoroldeb;  y  mae  yn  anfeidrol  o  gael  ei 
ddyrchaiu,  ac  y  mae  yn  ddyrehafedig  yn  Seion 
yn  mbbth  ei  bobL  Salm  91.  8.  a  99. 2.  Esa. 
57. 15.  Y  mae  ei  enw,  yn  mbob  dadguddiad 
o  bono,  yn  ogoneddus,  ac  yn  ddyrehafedig ;  y 
mae  mawredd  a  dymunofdeb  ynddo;  addas- 
rwydd  dwyfol,  a  tbiriondeb  grasol.  Neb.  9.  6. 
Esa.  12.  4'.— Dyrcbafiad  Cnst  i'r  ucbelder,  a 
arwydda  iddo  ddisgyn  yn  gyntaf  i  bartban  isaf 
y  ddaear,  iddo  gwblbau  y  gwaith  pertbynol 
iddo  fel  Cyfryngwr.  Edr.  Disotv.  Mae  ei 
ddyrihafiad  yn  gynnwysedig  yn  ei  adgyfodiad 
— ei  esgyniad — ei  eisteddiad  ar  ddebeulaw  y 
Tad — yn  y  rboddiad  o  bob  awdurdod  iddo  yn 
y  nefoedd  ac  ar  y  ddaear — ac  yn  ei  osodiad  i 
fod  yn  famwr.  pawb.  loan  5. 22.  Mat  28. 18. 
Sakn  88.  18.  EpL  4.  8.  Dyrcbafodd  yn  ei 
swydd  fel  offeiriad,  yn  rbinwedd  ei  abertb,  a'r 
iawn  a  wnaetb,  i  ymddangos  ger  bron  Duw,ac 
i  eiriol  yn  y  swydd  bono  dros  ei  bobl.  Heb. 
7. 26.    Esgynoddfel  brenio»  yn  fuddiqpdiaeib- 


DTB 


448 


DTB 


Qs  ar  ei  holi  elynion,  i  gymeiyd  meddiant  o'r 
onedd  bertbynol  iddo,  yn  y  swydd  bono,  ac  i 
deyrnasn  hjd  ooi  osodo  ei  eljnioQ  dan  ei  draed. 
1  Óor.  15.  25.  Yr  oedd  Crist  yn  dyrchafa  yn 
ei  swyddun  fel  penon  cyfiredin,  yn  cpmrychr 
ioli  ei  hoU  eglwys ;  ac  feUy  jr  oedd  hithaa  yn 
cyd-ddyrcham  ynddo.  Tr  oedd  dyrch|£ad  y 
pen  yp  ddyrchafiad  yr  holl  fforph  hefyd.  Aeth 
i'r  cysegr  trwy  ei  vaed  ei  nun,  gan  gael  i  ni 
dragywyddol  ryddbad.  Heb.  9.  12.  Col.  8. 
1 .  Yr  oedd  gogoniant  diamgyffred  yn  ei  ddyr- 
cbafiad — ^llanwodd  yr  boll  nefoedd  â  syndod  a 
gorfoledd.  '  Dyrcbafodd  Dnw  à  IJawen  floedd, 
yr  Ârglwydd  à  sain  ndgom.  Salm  47.  5.  a 
xxiv.  a  68.  24,  25.  Yr  oedd  y  Pnwdod  yn 
gorfoleddn  wrtb  weled  y  drefn  fawr  yn  dyfod 
i  ben  mor  ogoneddos;  yr  oedd  yr  angei- 
ion  a'r  g^aredigion  yn  cyd-orfoleddn  wiib 
weled  y  priodoliaetban  dwyfol  yn  cyd-ddys- 
gleirio  yn  mberson  a  gwaitb  y  Cyfryngwr; 
a'r  diafol  wedi  ei  fiieddu  a'i  siomi  drosbytb,  a'i 
deyrnas  wedi  ei  boUol  ddystrywio. — x  r  bwn 
aydd  yn  ddyrchafedig  yn  y  nefoedd,  a  fydd 
hefyd  yn  ddyrcbafedig  yn  mysg  y  cenedloedd 
ar  y  ddaear,  pan  y  caffont  ea  goleno  trwy  yr 
efengy],  iV  wir  adnabod,  a*a  bangen  o  bono. 
Salm  46.  10.  1  Cor.  29.  11.  Eea.  2.  11,  17. 
Ezec.  38.  23.     Dat  18.  S,  4. 

Efe  y  w  dyrcbafydd  ei  bobl — dyrcbafydd  éH 
penaa,  o  byrtb  angen  ac  o*r  tomeoaa.  Salm 
3.  3.  a  9. 13.  a  27.  6.  a  30.  1,  a  37.  34.  1 
Sam.  2. 8.  Yn  y  dyfnder  y  mae  yn  en  cael  oil, 
dan  felidith,  ac  jn  bollol  lygredig ;  oddi  yno 
y  maent  yn  cael  en  dyrcbam  i  nndeb  à  Cbrist ; 
i  beddwcb  à  Duw  trwyddo ;  i  gyflwr  o  gyf- 
iawnbad ;  i  fod  yn  feibion  i  Dduw  ;  i  fod  yn 
unfifarf  à  delw  ei  Fab ;  i  gael  bnddngoliaetb  ar 
y  cnawd  a  Satan ;  ar  aogea  a'r  bedd ;  i  fod  yn 
etifeddion  i  Dduw,  ac  o  oçonianè  tragywyddol. 
Yn  yr  toll  ystyriaetbau  hyn,  efe  yw  eu  dyr- 
cbafydd cyflawn,  grasol,  galluog,  a  tbragy- 
wyddol. 

Y  mae  dyrchafa  llyffaid  a  dwylaw  at  yr  Ar- 
glwydd,  yn  arwydd  iUanol  o  agwedd  y  medd- 
wl  yn  dufewnol,  o  ran  fiydd  yn  yr  Arglwydd, 
a^a  dysgwyliad  dyial  wrtho  am  gymhortb  a 
gwaredigaeth.  Salm  28.  2.  a  86.  4.  a  143.  8. 
a  119.  48. 

*  Pwy  bynag  a'i  dyrchafo  ei  bun,  a  ostyngir.' 
Mat  23.  12.  Luc  14.  11.  a  18.  14.  Pwy 
bynag  aH  derchafo  ei  bun  ger  bron  Duw,  meg- 
ys  y  Phariseaid;  neu  yn  ei  ymddygiad  yn 
mhlith  dynion,  trwy  ymofyn  am  y  lie  ucha^  a 
fydd  yn  sicr  o  gael  ei  ddaroatwng;  y  mae  Duw 
yn  ei  wrthwynebu  ac  yn  ei  ffieiddio ;  mae  gair 
Duw  yn  ei  erbyn,  am  byny  ni»  dichon  iddo 
Iwyddo  yn  ei  amcan  anaddas.  Y  mae  yn  ddi- 
ystyr  o  Ddnw,  ac  o'i  bechodyn  ei  erbyn;  ac  y 
mae  yr  olwg  amo  yn  wrtbun  i'r  gradd  eitfaa^ 
fel  pe  na  byddai  yn  ddigon  ganddo  bechu  yn  er- 
byn Duw,  ond  yn  ymddyrchafu  yn  ei  bechod ; 
ac,  fel  y  dyn  pechod,  yn  *  ymddyrchafu  gor- 
uwch  pob  peth  a  elwir  yn  Ddnv' '    tt-  -  — i 


an  sefydlog  Duw  ar  ei  greaduriaid  yw,  yr  hwc 
a  ddérohafo  ei  hun  gael  ei  ddaroatwng.  Mae 
yn  deilwng  o'n  sylw  nad  oes  un  gair  o  eiddo 
yr  Arglwy<td  lesu  yn  cael  ei  ddy wedyd  mor 
ami  a  nwn ;  canfyddir  ef,  o  leiaf^  ddeg  o  weith- 
ian  yn  yr  efengylwyr.  Mat  18.  4.  a  20.  26, 
27.  a  28.  12.  Marc  9.  35.  a  10.  43,  44.  Luc 
14.  11.  a  18. 14.  a  22.  26.  loan  18. 14.  £dr. 
Offrwm. 

DYRNAID-EIDIAU,  (dwm)  llonaid  Uaw. 
— '  Bydd  dymaid  o  yd  ar  y  ddaear,  yn  mhen 
y  mynyddoedd.'  Salm  72.  16.  Y  mae  j 
geiriau  yn  gyffelybiaethol,  yn  gosod  allan  ç^- 
nydd  teymas  yr  Arglwydd  o  ddechrenad  bjch- 
an  iawn,  megys  dymaid  o  yd  yn  mhen  y  myn- 
yddoedd, lie  amlwg  iawD,  eto  Ue  diffaith,  ao- 
nhebyg  iddo  gynnyddu  llawer,  er  hyny  yq,CT- 
nyddu  mor  ryfedd  nes  byddo  yn  tebygoli  i 
goedwig  LibaauB.  Dyrnaid  oedd  yr  eglwp 
yn  nyddiau  yr  apostolion  yn  Jerusalem;  ac 
mewn  llawer  man,  lawer  gwaitb  ar  ol  hyny; 
ond  o'r  dechreui^d  bychw  bwn  cynnyddodd 
yn  odidog,  mewn  Uuosogrwydd  nifer,  mcwn 
doniau  ardderchog,  ac  mewn  sanctoiddrwydd 
nefolaidd.  £i  phobl  oedd  fel  gwellt  y  ddaear 
o  amldra  a  harddwch ;  ei  ffrwyth  a  ysgydwodd 
fel  Libanus,  o  ran  grym  fifydd,  gwiesogrwydd 
cariad,  a  godidogrwydd  doniau  ei  haelodau. 
Job  8.  7.  Esa.  2.  2,  3.  a  29.  17.  a  30.  23.  a 
32.  16,  20.  Mat  30.  31-— 33.  1  Cor.  3.  6—9. 
Dat  7.  9.  Hos.  14.  5, 6,  7.  Salm  92.  12, 13, 
14. 

DYRNFEDD.  (dwm-bedd)  Ued  Uaw,  neu 
fesur  o  bedair  modtedd.  Y  mae  dymfedd  foel, 
a  dyrfnfedd  bica,  neu  gomiog ;  dymfedd  bica, 
yw  y  dymfedd  a'r  fawd  yn  ayth,  ac  yn  mesor 
chwe'  modfedd.  Aiae  y  Salmydd  yn  golygo  ei 
ddyddiau  yn  fyrû)n,  ond  yn  fesuredig  gan 
Dduw,  yn  dywedyd,  *Wele  gwnaethost  fv 
nyddiau  fel  dymfedd ;'  nea,  Wele,  rhoddaist  U 
nyddiau  o  ddymfeddi.    Salm  39. 6. 

DYRNOD-IAU,  (dwm)  cernod,  dwrn-er- 
gyd.  Y  mae  dymod,  neu  ddyrnodiau,  yn  ar- 
wyddo,  yn  ami,  cystuddiau  trymion|N:ierTddon 
Duw  ar  ei  bobl,  2  Sam.  7.  14.  Salm  39.  10. 
Esa.  30.  26. — creulonder,  trais,  a  gorthrymder, 
Jer.  6.  7. — *  0  herwydd  bod  digoûdnt,  gochel 
rhag  iddo  dy  gymeryd  di  ymaith  a'i  ddyrnod.' 
Job  36. 18.  Y  mae  digo^nt  yn  erbyn  pech- 
aduriaid'yn  arfaetb,  yn  mygytbion,  ac  yn  mam* 
edigaethau  Duw.  Y  mae  weithiau  yn  ea  cy- 
meryd  ymaith  a'i  ddyrnod,  heb  ail  daro :  (Nab. 
1.  9.)  felly  y  gwnfteth  à  Herod,  Ananias  a  Sa- 
phira,  ac  à  Nadab'  ac  Abihu,  Act  12.  23.  a 
6.  5.     Lef.  10.  Í. 

DYRNU-WR,  (dwm)  arfer  y  dwrn,  dwrn- 
waith,  ffustio.— Mae  yn  amlwg  oddiwrth  yr  ys- 
grythyrau  fod  yn  y  gwledydd  dwyreiniol  wa- 
hanol  ddull  o  ddymu,  a  gwahanol  offerynaa  to 
arferedig  i  hyny :  ac  i  gyd  yn  wabanol  iawn  i'l 
dull  a'r  offerynau  areferedig  yn  ein  plith  ni,  yn 
y  parthau  hyn  o'r  byd.  Enwir  pedwar  oflferyn 
dymu  yn  Esa.  28.  27.  aef  ag^  men  ág  ôl- 


DYR 


449 


DYS 


wjpion  damieddog  iddi  [Eta.  41. 15.]  ffon,  a 
gwialeB.  Yr  oeddynt  hefyd  yn  arferyd  ychaiii, 
ac  anifeiliaid  eraill,  i  aathni  yr  yd.  Y  mae  yr 
QQ  ofiforynau  yn  arferedig  hyd  heddyw  yn  y 
gwledydd  hyny.  Yr  oedd  eu  lloriao  dyma  yn 
J  menaydd,  yn  cyonwys  dam  o  dir  wedi  ei  £m- 
ad  i  mewn  à  ma^  o  foelgiawild  o  bridd,  x  do 
byddent  yn  dodo  yr  ysgnban^  ac  yn  eu  taenn 
TD  wastad,  ac  yn  gym  yr  ychaia,  yn  Uasgo  yr 
òg,  sen  y  fen  ddanneddog,  ar  hyd-ddynt,  i  ys- 
gar  yr  yd  oddiwrth  y  gwellt,  ac  i  ddryllio  y 
gwolit  yn  fwyd  iV  hanifeiliaid, 

'  Y  mae  yn  nodedig,'  medd  Wolf,  yn  banes 
ei  fywyd  yn  Ceylon,  ta  dal.  118.  'yn  yr  anifeil- 
iaid  wrth  ddymu  fel  byn,  na  wnaent  na  bis- 
weilio  na  tbroethi  tra  fyddont  wrth  y  gwaith ; 
hyn  a  sylwais  arao  fy  hnn,  gannoedd  o  weith- 
iau.' 

Yn  'cyfehio  at  byn  y  mae  yr  Awlwydd  yn 
gorcbjrmyn  peidio  *  can  safb  yr  yen  tra  fyddo 
TO  dyrou.'  "  Dent.  25.  4.  Y  mae'pob  creadnr 
gwasanaetbgar  i  ni  yn  deilwng  o  ymgeledd  gyf- 
atebol  oddi  wrtbjrm ;  pa  fidnt  mwy  y  dylai  ein 
g:welnidog^0D,  sydd  yn  ein  gwasanaetbn  yn 
fyddlawn,  gael  en  gwobrwyo  yn  addas  ?  trwy 
gyfatebolrwydd  rbeswm,  y  gweddai  iV  rhai 
$!ydd  yn  llafnrio  yn  ngbylcb  iecbydwriaeth  en- 
eidi?iu  dynion  gael  cynnatíetb  sysaras  gan- 
ddynt  'Ai  dros  ycbain  [yn  unigj  y  mae  Daw 
jn  gofaln  f  ynte  er  ein  mwyn  ni  yn  bollol  y 
mae  yn  dywedydf  1  Cor.  9.  9,  10. — Ai- 
wydda  dyma,  yn  gyffelybiactbol,  dygnflino, 
difrodi,  anrfaeitbio,  dystrywio.  Esa.  27.  12.  a 
28,  21,'  Mic.  4.  13.  Hab.  3.  12.— Oddiwrtb 
ddoetbineb  y  llafnwr  yn  arferyd  gwahanol  off- 
erynan  i  ddyran  amrywiol  rawn,  rhai  yn  drym- 
ach  a  rhai  yn  ysgafnacb,  mae  f  prophWyd  yn 
dangoa  doetbineb  yr  Aiglwywdd  yn  ei  ra^lnn- 
iaethan  a'i  oracbwyliaethan  toag  at  ei  bobl. 
*  Nid  kg  ôg  y  dyroir  fiacbys ;  ac  ni  tbroir  ol- 
wyn  men  ar  gwmmin;'  ond  mewn  bam,  ac 
VTth  fesnr  y  mae  ei  boll  ymddygiad  tnag  at- 
ynL     Edr.  Llawr. 

DYRYS-GOED,  coed  cyd-bletbedig,  dyrys- 
1yd,  prysg-lwyn;  canad-lwyn. — *Hynod  oedd 
gwr,  fel  y  codasai  fwyeill  mewn  dyrys-goed.' 
Salm  74.  5. — *Hynod  fyddai  (fel  on  yn  dwyn 
[peth]  i  odidogrwydd,  yr  hwn  a  godai]  fwyeill 
mewn  dyrys-goed.'    Dr.  M. 

Vw  clierflo'r  aeiri  goren  gynt 
A  roeian*  iryat  r  w  bwyellL 

e.  JPry%^  (Salm  74  6.) 

Mae  yn  anbawdd  penderfynn  pa  un  ai  y  coed 
yn  yr  anhdwch,  cyn  en  cwympo  a^a  baddasnat 
ryw  waith,  a  feddylir  wrth  y  dyrys-goed  ;  neu 
ynte,  cped  cyd-bletbedig  cywrain  y  deml.  Yr 
jstyr  yw,  y  mae  yn  dra  amlwg,  yr  oedd  clod  a 
hynodrwydd  gynt  yn  cael  eu  rboddi  Tr  gwyr 
ot:dd  yn'adeilado,  ac  yn  ceriio  y  deml  ogon- 
eddus  hon  -,  ond  yn  awr  y  àryllwyr  sydd  yn 
enwog,  y  rhai  sydd  yn  bwrw  cysegroedd  Daw 
yn  tan.'  1  Bren.  5.  6.  2  Cron.  2.  14.  Jer. 
4a.  22,  28.  Esa  64.  11.  2  Bren.  25.  9.  I 
67 


ddybenion  saDotaidd,  doed^  a  din,  y  mae  yr 
Aqrlwyddyngoddef  i'weiynioagadeajMwyUys 
mewn  gr^d,  a  llwyddo  yn  erbyn  ei  achoa,  a'i 
bobl  yn  y  byd;  i  brofi  a  phnro  ei  bobl ;  ^'w 
oprooeddn  ei  hnn,  yn  ei  ofid  am  ei  eglwys»  yn 
ei  chyflwr  isel ;  ac  i  ddangos  cyfiawnder  ei 
fitfn  yn  erbyn  ei  elynion.  Ond  nid'hir  y  pery 
ymfirost  ei  elynion;  gwnenthnrwr  iechydwr- 
iaetb  o  fewn  y  tir  yw  yr  Arglwydd ;  edrych  ar 
ei  gyfammodf  ac  ni  rydd  enaid  ei  durtar  i  gyn- 
nulleidfii  y  celynion.    Act  12. 19,  20. 

DYRYSNI,   (dyrys)    prysgle,   prysglwyn. 
Gen.  22.  18.    Eaa.9;18.     Jer.  4.  29. 

DYSQ-U,  Or.  eiaatmu;  LUd,  Dooio; 
addyagoy  athrawn,  athrawiaethn.-— Dysgn  a  ar- 
wydda,  1.  Gael  gwybodaelh  o  b«than,  trwy 
wrandawiad  ar  enill  yn  athrawiaethn,  nen  trwy 
aylwad  y  meddwl  ei  £an  ar  yr  hyn  sydd  i'w 
ganfod  yn  ngwirioneddau  neu  raglaniaethwi 
Duw.  1  Cor.  14.  8.  Salm  119.  7h  Yn  ami 
"inae  y  Salmydd  y^  çweddio  ar  yr  Arglwydd  ei 
ddysga  yn  ei  ddedd&n;  yr  hyn  sydd  yn  dang- 
oa ei  gydnabyddiaeth  o'i  dywyllwch  yn  ei  an- 
addasa  i  ddeidl  gwirioneddan  Daw,  er  en  dad- 
gnddio  iddo.  ^d  oes  nob  ond  Dnw  addichon 
ddyaça  pecbadnr  ty wyll.  Mae  Duw  yn  dysgu 
ei  bobl  yn  wirioneddol,  yn  gyflawn,  yn  effeiUi- 
iol,  ac  yn  dirion  iawn.  ì&aL  11.  29.  Mae  yn 
peri  iddynt  ddeall  y  gwiiionedd,  yr  iyoll  wir- 
lonedd,  yn  y  cysondeb  o  bono;  a*r  rhagor 
rhwng  y  gwkionedd  a  chyfeilioraadan ;  yn 
cynunodi  y  meddwl  à'r  gwirionedd,  ao  yn 
rboddi  profiad  o'i  rhinwedd ;  yn  nerthn  i  rodio 
yn  ol  y  gwirionedd,  a  phwyso  arao.  Salm  119. 
12,  26,  27,  108,  t&c  Edr.  Dadgüddio.— 2. 
Dysgu  hefyd,  a  arwydda  efelychu,  arddoUio, 
neu  ddilyn  61  rhyw  nn;  gwnenthnr  fel  y 
gwnaeth  yntao.  Felly  darfn  iV  Inddewon 
jddysgu  gweithredoedd  y  Cenedloedd,  set  en 
canJyn  yn  en  gweithredoedd  eilan-addolgar. 
Salm  106.  85.— 3.  Adnobod  meddwl  erailL 
Gal.  3.  2.-^Y  mae  rhai  yn  dysgn  bob  amser, 
a(*>  heb  alia  dyfod  nn  amser  i  wybodaeth  y 
gwirionedd.  2  Tim.  3.  7.  Y  gwragedd' 
llwytbo^  o  bechodan,  yn  oael  en  harwain  gan 
amry w  chwantaa,  y  rhai  a  ddwg  y  gau  athraw- 
on  yn  gaeth,  a  chan  ba  rai  y  maent  yu  dysgn ; 
ond  am  nad  ydyntyn  clywed  y  «gwirionedd  gan 
y  gan  athrawon  byn,  pa  fodd  y  dichon  iddynt 
ddyfod  i  wybodaeth  o  bono  ?  Megys  y  safodd 
Jannes  a  Jambres  yn  erbyn  Moaes,  felly  y  mae 
y  rhai  hyn  hefyd  yn  sefyU  yn  erbyn  y  gwirion-  ^ 
edd ;  pa  fodd  gan  byny  y  gallant  ddyfod  i  wy- 
bodaeth y  gwirionedd,  nes  darostwng  yr  elyn- 
iaeth  yn  eu  calonau  yn  ei  erbyn  f  Gwrtbwyn- 
ebed  y  sawl  a  fyno  y  gwirionedd,  y  mae  y 
gwirionedd  yn  gryf,  ac  a  Iwydda  yn  sicryn  y 
diwedd. 

'  Er  ei  fod  yn  Fab,  a  ddysgodd  nfndd-dod 
trwy  y  pethau  a  ddyoddefodd.'  Heb.  5.  8. 
Dysgodd  Crist  nfudd-dod,  nid  fel  yr  ydym  ni 
yu  dysgn  nfudd-dod,  sef  dysgu  i  sdnabod  ein 
dyledswydd,  a  chael  ein  cyiarwyddo  pa  fodd. 


DTS 


460 


DTS 


a'n  nertha  i'w  ^hyflawni ;  nid  oedd  angen  hyn  | 
ar  Grist ;  yr  oedd  yn  gwbl  hysbjB  o  bob  peth,  | 
ac  yn  bared  i  holl  ewyllys  ei  Dad  ;  ond  dysg- 1 
oSdd  nfadd-dod  yn  brofiado),  trwy  weithredii 
nfudd-dod,  a  byny  yn  yr  amgylchiadfta  mwyaf 
anhawdd  i  nfnddhaa.  Galwyd  am  hall  nwan 
ei  ddynoliaetb  sanctaidd  i  weithrediad  bywiog 
a  nerthol ;  sef  ei  ffydd,  ei  ostyngeiddrwydd,  ei 
hunan-ymwadiad,  ei  addfwynder,  ei  amynedd, 
a'i  gariad  Gweithredodd  yr  iioll  rnsaii  hyn 
yn  gyfiawn,  ac  yn  ogoneddas,  yn  ei  boll  ddy- 
oddefiadan.  Y  dyoddefiadan  a  alwodd  yn 
neillduoi  am  en  gweithrediadaii.  Yr  oedd  ni- 
ndd-dod  gwirfoddol,  cyflawn,  a  ^ogondeddns, 
yn  ei  boll  ddyoddefiadan.  Ynddynt  dy»g«'dd 
yr  hyn  naelwir  neb  arall  byth  iV'ddysgu ;  sef, 
beth  yw  i  un  dibechod.ddyoddef  dro»  bechad- 
nriaid ;  i  un  cyfiawn  ddyoddef  dros  yr  anghyf- 
iawn.  Ni  bu,  ac  ni  bydJ  byth,  y  fath  nfudd- 
hawr,  na'r  fath  nfudd-dod.  Yr  oedd  ei  nfndd- 
dod  yn  hyn,  yn  nnigol,  ac  yn  neitlduol ;  ac  ni^ 
dichon  neb  byth  amgyifred  yn  gyliawn\  am 
dano  :  ond  yn  gymaint  a  dyoddef  o  bono  ef 
gan  gael  ei  demtio,  dichon  gynnoithwyo  y  rhai 
a  demtir.  Y  inae  yn  drugarog,  ac  yn  archo- 
ffeiriad  ffyddlawn.  Heb.  2.  17,  18.— Nid  oes 
neb  ond  y  prynedigioD,  canlynwyr  yr  Oen,  a 
all  ddysgu  y  gan  am  brynedigaetb,  a  rhoddi  y 
gogoniant  yn  gyflawn  i'r  hwn  yn  iinig  y  mae 
yn  deilwng,  sef  i  Dduw  a'r  Oen.     Dat  14.  8. 

DYSGAWDWR.     Edr.  Athkaw. 

DYSGEDIG-ION,  (dysg)  un  wedi  cyrbaedd 
gwybodaeth  trwy  ddysgeidiaeth,  an  wedi  ei 
addyagn.  — *  Moses  oedd  ddysgedig  yn  holl 
ddoethineb  yr  Aipht.'  Act.  7.  22.  Bod  yr 
Aiphtiaid  mewn  cymeriad  mawr  am  en  dysg- 
eidiaeth,  mewn  oesoedd  wedi  dyddiau  Moses, 
sydd  eglur,  oddiwrth  y  ganmoliaeth  a  roddir  i 
ddoethineb  Solomon,  ei  fod  yn  fwy  na  holl 
ddoethineb  yr  Aiphl.  1  Bren.  4.  30. 

DY8GEIDIAETH.    Edr.  Athrawiabth. 

DYSGL-AXJ,  (ysgl)  Llad,  Discus  ;  cawgen, 
Uestr,  bwydiar,  Yr  oedd  Ilawer  o  ddysglau  yn 
perthyn  i  wasanaeth  y  babel!  yn  angenrheidiol 
i'r  bwyd-offrwm,  ac  yn  cynnwys  cig  yr  aberth- 
aa  pan  yr  oedd  yr  offeiriaid  yn  ymborthi  ar- 
nynt  Nid  oedd  dysglau  arian  tywysogion  y 
llwythau  yn  perthyn  i  wasanaeth  y  cysegr; 
canys  yr  oedd  yn  rhaid  i'r  rhai  hyny  fod  i  gyd 
o  aur;  [Exod.  25.  20.]  ond  yr  oeddent  yn  per- 
thyn i  wasanaeth  y  cyatedd,  ac  allor  y  poeth- 
offrwin.  Yr  oedd  pob  un  o  honynt  yn  pwyso 
130  o  siclau. 

DYSGLAEEl-EIRIO,  (dys^laer)  Or,  akkay 
ew ;  ysplenydd,  eòh-dy wynedig, '  claer-wych, 
harddwych,  Jtryloyw.  Gelwir  bamedigaethau 
Duw,  *  El  gfeddyf  a'i  waew-ffon  ddysglaer,'  o 
herwydd  eu  bod  yn  gyfiawn,  yn  sanctaidd,  ac 
yn  ofnadwy  iawn.  Deut  32.  41.  Hab.  3.  11. 
— *  Gwisgoedd  dysglaer,'  a  arwyddant,  purdeb, 
sancteiddrwydd,  ac  ardderchogrwydd  gogon- 
eddus ;  ao  yn  ami,  ddarluniad  o  rai  yn  gwein 
jdda  meim  swyddau  goruohel,  ao  yn  arwydd 


o  ardderchogrwydd  y  personau,  o'n  zel  a'u 
fiyddlondeb  yn  ea  gwaith  sanctaidd.  Marc  9. 
29.    Luc  9.  20,  24.  4.     Dat  15.  6.  a  19.  8. 

Goleuni  dys^laer  oedd  yn  ami  yn  arwydd  o'r 
presenoldeb  dwyfol,  yn  gweithio  yn  dirion,  yn 
rasol,  ac  yn  ogoneddns,  fel  Duw  yr  îechydwr- 
iaeth,  yn  ei  oruchwyliaethau  tuag  at  ei  eglwys. 
Exod,  *J4.  10.  2  Sam.  21.  13.  Ezec.  1.  4'  n 
8.  2.  a  10.  4.   Act.  26.  13.   2  Thcs.  2.  8.  Edr. 

CWMWL. 

Yr  oedd  dysgleirdeb  croen  wýneb  Mosc?, 
wedi  bod  gyda  Daw  ar  y  myaydd,  yn  arwydd 

0  berffeithrwydd  gogoneddus  y  gyfraitb,  yn 
nghyda  holl  oeodiadaa  cysgodol  yr  omchwyl- 
iaeth  bono,  fel  y  gosodent  allan,  trwy  arwydd- 
ion\cysgodo],  yr  Árglwydd  lesn,  a'i  iechydwr- 
iaeth. 

'  Yr  hwn  ac  êt'e  yn  ddysgleirdeb  ei  ogoniani 
ef.'  Heb.  1.  3.  oç  wy  arcauyatrfia  riyc"  ŵícij:, 
llewyrchiad,  pelydriad,  arddysgleirdeb  y  gog 
onianr.  Ni«1  y w  y  gair  yn  cael  ei  aKeryd  mewD 
un  man  yn  yr  holl  ysgrythyran  sanctaidd,  ond 
yn  y  lie  hwn.  Mae  awdwr  y  llyfr  a  elwir  v 
boethineb,  pen.  7.  26.  wrth  roddi  clod  doeth- 
ineb,  yn  ei  galw,  *  dysgl«irdeb  y  goleuni  tragy- 
wyddol.'  Mae  y  geirian,  dysgleirdeb  ei  opon- 
ianty  yn  gyfieithiad  agos  iawn  o'r  geiriau  yn 
Ezec.  10.  4.  inn*'  HiD  n25  tlîÄ  dy»glewdeh 
gogoniant  Iehofah.  Y  mae  yn  dra  thebygoi 
fod  y  geiriau  yn  cyfeirio  meddwl  yr  Hebreaid 
at  ryw  beth  cysgodol  yn  eu  plith,  ag  oedd  yn 
eu  baddysgu  yn  y  dirgelwch  mawr  hwn.  Gel- 
wir yr  arch,  '  y  gogoniant,'  '  ei  brydferthwrh.' 

1  Sara.  4.  22.  Salm  78.  61.  Y  maeCrist  vd 
ateb  yn  gyflawn  i'r  holl  arwyddion  dy^laer  u 
ogoniant  Duw  yn  eu  plith,  ac  mae  yr  apstol 
yn  galw  eu  m^ddyliau  oddiwrth  y  cysgodsuat 
y  sylwedd.  Y  mae  yr  apostol  yn  llefaru  am 
berson  yr  Arglwydd  lesu,  yr  hwn  trwyddo  ú 
bun  a  burodd  ein  pechodau ;  ac  yn  dangos  ei 
fod  yr  hyn  naa  dichon  un  creadur,  na'r  holl 
grcaduriaid  yn  un,  byth  fod,  sef  'dysgleirdeb 
y  gogoniant  dwyfol.'  Mac  o'r  nn  hanfod  dwy 
fol  a'r  Tad  ;  mae  yr  un  gogoniant  a  dysgleir- 
deb hanfodol  yn  y  naill  a'r  Hall;  mae  Crist  yn 
ddelw,  neu  yn  amlygiad  perflaiih  y  Duw  an- 
weledig  i  ni ;  *  Y  neb  a'm  crwelodd  i,'  medd 
Crist,  'a  welodd  y  Tad  :-^Myfi  a'r  Tad  un  yd- 
ym.'  *  Unrhyw  yw  y  Tad,  unrhyw  y w  y  Mab, 
ac  unrhyw  yw  yr  Ysbryd  Glan.'     loan  1. 14. 

2  Cor.  4.  4..  CoL  1.  15.  Edr.  Dklw.  Mae 
rhai  yn  meddwl  fod  y  geiriau  yn  gyfeiriad  at  yr 
haul  a'i  belydr.  Y  mae  yn  sicr  fod  yr  Ar- 
glwydd lesu,  y  Gair  Dwyfol,  o  ran  ei  berson, 
ei  swyddau,  a'i  weitbrediadau  iachusol  tusg  ^X 
ei  bobi,  yn  cael  ei  gyflfelybu  i'r  goleuni  yn  ei 
cffeithiau  tirion  ar  y  byd  naturiol.  Gwel- 
Sam.  23.  4.  Esa.  9.  2.  a  49.  6.  a  60.  1,  3.  Mai.  4. 
2.  Lac  1.  78  a  2.  32.  loan  1.  4—9.  a  ^^ 
12.  a  12.  36,  46f  46.  Yn  ysgrifenu  at  yr  Hcb- 
reaid,  mae.  yr  apotsol  yn  y  He  cyntaf,  yo  bys- 
bysu  iddynt,  fawredd  dwyfol  a  gi^neddof 
Berson  y  Cyfiryngwr :  yn  ei  alw  yn  Fab  Dnv 


DY8 


451 


DYS 


— dysgleÌTdeb  y  gogoniaot — a  gwìr  Jan  Fenoji 
J  Tad.  Gcinati  sydd  yn  dangos  ei  fod  yh  tva- 
kanol  bersoD,  ac  eto  yn  un  à'r  Tad,  yn  ogyf- 
.uwch  mewn  hanfod  a  pbab  perffeithrwydd,  Y 
mae  yn  well  na*r  angdion,  ac  yn  etifeddu  enw 
mwy  rbagorol  na  hwy.  Y  mae  y n  cynnal  pob 
petb,  am  byny,  mae  pob  peth  orenedig  fel  di- 
ddym  mewn  cymbariaetb  iddo.  Pyma  y  Per- 
son, yr  bwn,  yn  ei  anfeidrol  fawredd,  sydd  yn 
Ilenwi  yr  boll  swyddau  yn,/a  tbros  yr  eglwyt, 
or  ei  hiecbydwriaeth. 

DYSQWYL-IAD-FA,  (gwyl)  edrycb  am, 
neu  aroe  am  an,  yroaros,  gobeitbia — Mae  yr 
Ai^lwydd  yn  '  dysgwyl  i  drcgarhau/  £sa.  30. 
18.  Y  mm  yr  Arglwydd,  fel  un  à  bendith 
iranddo,  yn  barod  iV  cbyfrann;  ond  y  mae 
dynion  yn  anmbarod  iV  derby n ;  yn  lie  en 
taro  aiç  on  bynfydrwydd  pecbadurus,  a^u 
^wrtbr.ysigrwydd,  mae  yn  goddef,  yn  aros,  yn 
(iysi^yl  i  drugarbau.  Gẁyr  fod  eUia  tnigar- 
edd  amynt,  ac  nid  oes  ond  ei  drngaredd  ef  a 
d<Hchon  en  bacbnb :  mae  yn  dysgwjfl  am  adeg 
addas  er  ei  ogoniant  ei  bun,  a^u  gwir  lesàd, 
bwytbao,  i'w  gwaredii  a'u  cysuro.  Mae  Un^ 
yu  tmgarbaa  meivn  amser  addas^  gy^^  J  doetb- 
meb  mwyaf.  *  Dysgwyl  i  drugarbau,*  a  ar- 
wydda  ei  fod  yn  arfaetbn  tragarbau,  yn  bwr- 
indn,  ac  yn  boffi  trugarhau ;  befyd  ei  fod  yn 
♦jweinyddu  trugaredd  yn  y  ffordd,  ac  yn  yr 
aiiiiier  goren,  ac  ystyried  pob  petb.  Nid  y w  ei 
amser  ef,  a'n  bamser  ni  yn  cyfateb  yn  ami ; 
ond  yn  ei  amser  ei  bun,  gwna  efe  bob  petb. 
loan  2.  4.  a  7.  6. 

'Dysgwyl  wrth  yr  Arglwydd,'  a  arwydda 
bi>d  en  bedrycbiad  arno,  a'u  gobaitb  ynddo, 
fel  eu  bunig  noddwr  a  gwaredwr,  a'u  pared* 
rwydd  i  ufuddban  iddo,  fel  eu  Harglwydd  a*u 
Brenin.  Salm  26.  3,  5.  a  27,  14.  a  123.  2.  a 
130.  6—7.  a  131.  3.  Diar.  20.  22.  Y  mae 
pob  annogaetb  i  ddysgwyl  wrtbo ;  wedi  rboddi 
i  ni  addewidion  mawr  lawn  a  gwertbfawr; 
wedi  trngarbau  wrtb  filoedd  oV  fatb  becbadur- 
iaid  a  ni  ;  ni  waradwyddir  neb  a  ddysgwyliant 
wrtbo— dysgwyliodd  ef  lawer  wrthym  ni — ^ac 
efe  a  wyr  oreu  yr  amser  i  drugarbau.  Ond 
mae  yn  weddus  fod  dysgw^^liad  pawb  wrtbo, 
mewn  ffydd,  yn  ostyngedig,  yu  amyneddgar, 
YD  wyliadwrus  rbag  pob  petb  fyddo  yn  ei  an- 
foddloni,  ac  yn  dyfal  gyrcbu  at  ei  boll  ewyllys, 
a'i  gyngbor.  Trugaredd  ryfedd  yw,  i  bechad- 
ur,  fod  lie  i  ddysgwyl ;  nid  oes  dim  He,  na  sail 
i  ddysgwyl  am  drngaredd  yn  uifern ;  mae  beb 
ei  baddaw  i'r  preswylwyryno. — Yr  oedd  iecb- 
ydwriaetb  yr  Arglwydd  gan  yr  ben  Jacob  i 
driysgwyl  am  dani,  pan  yr  oedd  pob  petb  arall 
vn  palln  iddo.  Gen.  40.  18. 
'  DYSGYBL-U-ION-IAETH,  Llad,  Disci- 
'  Pi'LDs:  ysgolbaig,  canlynwr,  dysgwr;  un  yn 
dysgu  gan  arall.  Arwydda  yn  ý  Testament 
Xewydd,  credadyn,  Cristion,  canlynwr  i  lesu 
(irist.  Yn  yr  efengylau,  yn  gyffredin,  arwydda 
yr  apostolion,  y  rbai  a  ddysgasant  gan  Icsu 
Grist,  fel  eu .  batbraw ;   end  yn  yr  Actau  a^r 


Epistolan,  arwydda  canlynwr  i  lesu  Grist,  yr 
bwn  sydd  am  ei  ddysgn  yn  y  gwirionedd  am 
dano,  a  bod  yn  ganlynwr  iddo, — ^Dysgyblion 
loan,  oedd  y  rbai  a  ddysgwyd  gan  lean,  ac  yn 
ganly^wyr  iddo.  Mat  9.  14.  loan  1.  35: 
Luc  11.  1. 

DY8PAIDD-EDIG,  (yspaidd)  mab  dya- 
paddedig;  ystafellydd.  Nid  oedd  i  un  dis- 
paidd  ddyfod  i  gynnulleidfa  yr  Arglwydd. 
Dent  23.  1.  Nid  oes  i  ni  feddwl  fod  y  gwa- 
barddiad  bwn  yn  cyrbaedd  mor  belled  a  di- 
frcinio  y  dyspncidedin;  o  freintian  cyradoitbaa 
wladol,  na  msnteision  crotyddol  banfodol  i  wir 
grefydd ;  ond  yn  unig  yn  ei  nodi  à  rby w  wa- 
haniaetb  anmbarcbus  oddiwrtb  eraill.  llwyr- 
ach  eu  bod  yn  cael  eu  cauad  allan  o  bob  «wydd 
yn  y  gynulleidfa,  a'u  bod  yn  cael  eu  batal  rhag 
dyfod  i  gy nuUeidfa  Israel  i  addoli,  neu  ymnno 
yn  y  gwleddoedd  saoctaidd ;  ond  eu  bod  i 
addoli  y  tu  allan,  fel  yr  oedd  yn  ganiataol  i'r 
cenedioedd  dienwaededig  wnenthnr.  Yr  oedd 
y  gyfraith  hon  yn  tueddu  i  atal  rhieni  rbag  an-  * 
afu  eu  pi  ant,  yr  bwn  oedd  yn  arferiad  tra  cby- 
ffredin  yn  y  gwledydd  a'r  oesoedd  byny.  Nid 
oedd  un  otleiriad  ag  anaf  arno  i  offryma  bara 
ei  Dduw;  *  ni  cbaiff  un  gwr  v  bvddo  anaf  arno 
nesàn.'  Lef.  21.  17  — 21. 'a  22.32,  îtó.  24. 
Ond  yn  lie  «n  cau  allan,  raae  yr  Arglwydd 
lesu  yn  iaclian  yr  anafus ;  ic,  poj^  clefvd  a  phob 
afiechyd.     Gal.  3.  28.  a  6.  16.     Esâ  56.  3. 

DYSTAIN,  (tain)  ystiwart,  pen-swyddwr; 
gorucbwyliwr;  ynadllys;  rheolwr. 


Y  dÿttain  %  ddylf  rann  y  Uettyau;  Iddo  el  hun  yn  p««f  i*^ 
/B,  »'r  holl  swyddwyr  y  sydag  ef:    '  '"^' 

Bwyddwyr.    OyfreUMau  Cymreig. 


Uy»,  »'r  holl  swyddwyr  y  iydag  ef :  efe  y  lydd  ben  ar  yr  holl 


Y  geiriau  ain^OH  ^"0  *  gyfieitbir  dystairiy 
yn  Gen.  37i  36.  a  39.  1.  a  40.  3,  4.  a  arwydd- 
ant,  pen  y  cigyddion,  neu  pen  y  dienyddwyr, 
neu  blaenor  y  ggsgoidd-lu.  Rhai  o*u  gosgorad- 
lu  oedd  y  dienyddwyr  gan  y  tywysogion  gynt 
Un  o'i  osgordd  \ffTzsxookç.Ttúpa\  a  anfonodd' 
Herod  i  dori  pen  loan  Fedyddiwr.  Marc  6. 
27.  Y  gair  n^Ö  *  gyfieithir  cog^  sef  un  yn 
lladd  anit'eiliaid,  yn  1  S^m.  9.  23,  24.  a  8.  13. 
DYSTAW-RWYDD,  (taw)  disôn,  didrwst, 
disiarad  ;  tawedogrwydd. — *  Dysgwyl  yn  ddys- 
taw  am  iechycTwriaetb  yr  Arglwydd,'  yw  dys- 
gwyl yn  ostyngedig,  yn  amyneddus,  yn  ddi- 
rwgnacb,  ac  yn  ddiolchgar  am  le  i  ddysgwyl. 
Felly  gweddai  i  becbadur  ddysgwyl  wrth  y 
Duw  y  pechodd  yn  ei  erbyn;  a  da  fydd  hyny 
iddo  yn  y  diwedd.  Galar.  3.  26.—*  Eistedd  yn 
ddystaw,'  yw  eistedd  yn  ddiswn,  yn  ddigyn- 
hwrf,  a  digyflfro.  Felly  gwnaetb  raercb  y  Cal- 
deaid  er  ys  oesoedd.  Esa.  47. 5. — ^  Lief  ddys- 
taw  Êiin,'  yw  Uef  isel,  yn  dwyn  meddwl  cgiur 
i'r  person  y  cyfeirir  hi  ato,  ood  yn  anadna* 
byddis  i  eraill;  y  fatb  yw  lief  yr  Ysbryd  trwy 
yr  efengyl,  yn  llefaru  yn  ngbalon  y  pecbadur, 
i'w  blygu  ger  bron  Duw,  i  ddysgwyl  yn  ddys- 
taw  am  iecbydwriaeth.  1  Bren.  19. 12.  Zecb. 
4.  6.     lago  3.  17.     Salm  89.  15. 

Yr  oedd  awdordod  dwyfol   yr  Arglwydd 


DTS 


4A8 


DTW 


lesa  yn  ymadaagos  jn  hynod,  ptn  leteti  wrth 
y  mòr,  *  Grostega,  tystaw*— a'r  gwynt  a  osteg- 
odd,  a  ha  tawehoeh  mtuor.^  Ac  wrth  y  cytn- 
ranl  aflaD,  ^Dyatawa,  dos  aUan  o  hono— a'r 
ofihraDl  a  aeth  allan  o  bono.  Marc  4.  39. 
Luc  4.  35. — *  Disgyn  i  ddystawrwydd,'  ydy w 
diagTD  i  wlad  y  meirw,  y  rhai  ni  fohannant  yr 
Argiwydd.  Salm  116. 17.  a  94. 17.  Job  8. 
17,  18. — *Dy«tewi  jn  yr  Argiwydd,'  sef  ymo0- 
twng  iddo^  ymorpliwys  araoy  ac  yo)loBydda 
ynddo,  oddiar  olwg  ei  ben-arglwyddìaeüi,  ei 
ddoethineb,  ei  altti,  a*i  ddaioni.  Nid  oes  le  To 
diogela  ẁi%  o&iaa  a  pherygloD,  ond  yn  yr  Ar- 
giwydd. Oa  efe  sydd  wrth  y  Uyw,  mae  yn 
weddiis  i  bawb  yn  y  llong  fod  yn  ddyataw,  er 
mor  beryglns  y  dichon  i  ymddangosiadaa  fod. 
Satin  38.  7. — Y  mae  yr  Argy  wdd  yn  ddistaw 
wrth  nn  pan  na  byddo  trwy  y  gair  yn  ei  argy- 
hoeddi,  tyn  goleao,  yn  hyfford<U,  yn  ceryddn, 
ac  yn  ei  gysoro,  nac  yn  gweithreda  iochydwr- 
wriaeth  drosto.  Salm  28.  1.  Barn  18.  9.  1 
Bren.  22. 88. 

DY8TRYCH,  (ystrych)  ef?in,  yagai.— *Can 
wyned  a  dystrych  y  don.' 

T  srwnaethym  hyn  oedd  ddrwg 
Yn  dy  laa  olwg  äMiiryeh. 
.  ,  E.Pry;  Bfllm6L4. 

DYSTKYW-IO,  Llad.  Dkstbuotio,  Dkst- 
Ruo;  Saes.  DKSTaucTioK,  Destroy:  dinystr, 
dystrywiedigaeth;  dinystrio,  difrodi,  dyfetha. 
£dr.  DuTYSTR.  Job,  yn  Uefaru  am  iawredd 
Daw  o  ran  ei  wybodaeth  a*i  alia,  a  ddywed, 
'Mae  nffern  yn  noeth  ger  ei  tron  ef,  fic  nid  oes 
do  ar  ddystryw/  Job  26.  6.  Wrth  uffem  a 
dystryw,  yr  un  peth  a  feddylir ;  dystry w  yw 
ofTem ;  dystryw  dynion  a'a'holl  gysaion,  dros 
byth;  dysrtyw  en  cyrph  a'n  heneidiau,  eu 
pa^ch  a'u  gwychder,  <S5c.;  dystryw  cyâawn  o'r 
cwbl  yw,  yn  ddifeddyginiaeth,  ac  yn  ddiddar- 
fod.  I  ddystryw  y  mae  ffordd  lydan  pechod 
yn  arwain.  £r  nas  gwyddom  yn  mba  le  mae 
ufiern — beth  sydd  yn  cael  ei  wneyd,  na  pheth 
a  ddyoddefir  yno,  na  pheth  a  ddaeth  oV  rhai  h 
ddystryw iwyd  yno,  eto  gŵyr  Daw ;  nid  oes  do 
ar  ddystryw  iddo.  Gŵyr  ef  hoU  ddirgelion 
uffern,  hell  ddichellion  y  cythreuliaid,  hoU 
ddytnderoedd  »y  poenau,  a  hofl  waelodion  y 
traoni  sydd  yno  ;  os  felly,  pa  taint  mwy  y  gẃyr 
hoU  ddirgelion  calonau  meibion  dynion  Ŷ  Salm 
189.  8.  Diar.  16.  11.  Ësa.  14.  9.  Amos  9. 
2.    ^eb.  4,  13. 

*  Dinas  dystryw  y  geiwir  un.'  Esa.  19,  18. 
Y  mae  rhai  eopiau  o'r  Beibl  Hebraeg  yn  dar- 
llen  Q'^n  .vn  lie  Q*if^  dimu  yr  haul^  ac  nid  di 
not  Uy%tryw.  Llawer  a  ysgrifenwyd  gan  feim- 
iaid  dysgediff  yn  nghylch  y  gair  hwn,  a  pha 
ddinas  a  feddylir ;  ond  gan  fod  yr  £sgob 
Lowth  yn  gadael  y  peth  neb  ei  bendevfynn, 
rbyfyg  ^fyddai  i  mi  ymgais  á  hyny.  Y  mae 
Vitringa,  ac  eraill,  yn  barna  mai  Heliopolis, 
dinas  nynod  am  ei  heilun-addoliaeth,  a  feddyl- 
ir ;  fel  pe  buasai  hyny  yn  arwydd  hynod  o  alia 
bnddogoliaethol  yr  efengyl,  îoà  din^  morMd- 


edig  am  ei  heUan-addoliaelh  yn  llefam  iaitli 
Canaan,  nea  yn  proieau  crefydd  Canaan.  Gwci 
Vitringa  a  Lowth  in  loco. — Prideanx  Connect,  p. 

2.  6.  iv. — Dr.  H.  Owen's  Enquirp  into  ike  Pre- 
«M/  Stẅe  of  the  LXX.  Ver.—Dr,  KennicoU^s 
JHsofL  General^  p,  10.  sec.  zxl 

DYSYLD,  (syla)  sylweddu,  cryfbau,  ímîìIìo. 
— *Mal  gwcdy  eich  gwreiddier  a'ch  dysyler 
yn  cariat'  Eph.  3,  18.  '^Gwody  dysylu  sail 
yr  fiÿdd,'  W.  8.— Argoraent  yr'  Epistol  at  y 
Rhn  vein  iaid. 

DYSYML,  (syml)  cywir,  didwyll,  annichell- 
gar. — *A  Jacob  oedd  ẁr  dysyml,  yn  cyfan- 
neddtt  mewn  pebyll.'  Gen.  25.  27. — 'A  Jacob 
oedd  ẁr  perifaith,  yn  cyfJRnneddn  mewn  pe- 
.by  11.'  Dr.  M,  ffeb.  Qf)  perffaith,  cyfavm  : 
yr  an  gair  ag  a  arferir  am  Noah,  Job,  ac  eraiil ; 
arwydda,  cid  yn  nnig  fod  Jacob  yn  ẁr  cywir, 
syml,  annichellgar  yn  ei  ymddygiad  at  ddyn- 
ion  ;  ond  hefyd  ei  fod  yn  ẁr  duwiol,  yn  ofni 
Duw  fel  Job,  ac  yn  cilio  oddiwrth  ddrygioni; 
yn  by w  foLpererin  a  dyeithr  yma  yn  y  byd. 

DYWEÇYD,  (gwedyd)  Uefturn,  adrodd.— 
1.  Ewyllysio  ac  erchi  gydag  awdnrdod,  galla, 
ac  effeithioldeb.  Gen.  1.  3,  6,  9. — 2.  Haeni, 
adrodd.  Gen.  37.  20.— 3.  Llefam.  Bam.  12. 
6.-^.  Addaw.     Lnc  28. 43.-5.  Ateb.  Exod. 

3.  18,  14.  6.  Dysgn,  sicrhau.  Mat  17. 10. 
—7.  Esbonio,  eglaro.  Heb.  5.  11. — 8.  Rhy- 
bnddio.  Col.  4.  17.— 9.  Cyfaddef,  cydnabod. 
Lnc  17. 10.     Bdr.  Llbfaru. 

DY WEODI-O,  (gwedd)  priod,  priod-ferch ; 
ymgyfammodi  i  briodi;  priodL.  Byddai  yn 
arferiad  yn  mblith  yr  ludddewon  i'r  ddau  ddyo 
ymgyfammodi  à'a  güydd,  cyn  i'w  priodss  gaei 
ei  chyflawni.  Byddai  hyn  yn  cael  ei  wneoth 
ur,  nail  I  ai  trwy  ysgrifea,  neu  trwy  roddi  <larn 
o  arian  iV  ddyweddi,  yn  ngẁydd  tyation ;  ar 
wrth  ei  roddl,  dywedai  y  mab  ieaaao  wrth  y 
ferch,  *  D«rbyn  ỳ  darn  h  Wn  yn  wystl  o'th  ym 
rwymiad  i  fod  yn  wraig  i  mi/  Byddai  ei  der- 
byniad  o'r  gwystl  yn  arwydd  o'r  hollol  gyd- 
syniad,  a'i  bymrwymiad  iddo.  Wedi  eo  dy- 
weddiad,  byddai  yn  oddefol  i^r  ddau  ddyu 
ieuanc  i  ymweled  y  naill  à'r  Hall,  yr  hyn  nid 
oedd  gyireithlon  o'r  blaen.  Yr  oedd  ea  dy- 
weddiad  yn  eu  rhwymo  i'w  gilydd,  er  nad  oedd 
yn  caniatau  yr  un  rhyddid  a'r  cyfammod  pri- 
udasol.  Os  byddai  i*r  ddyweddi  droseddn  yn 
erbyu  ei  ham  mod,  yr  oedd  i  gael  ei  chospi  am 
odiceb,  yr  on  fath  a  phe  bnasai  yn  wraig  bri- 
odasol. 

'  Mi  a'ch  ddyweddiais  i  no  gwr,  i'ch  rhoddi 
chwi  megys  morwyn  bur  i  Grist.'  2.  Cor.  11- 
2. — *  Obledid  darperais  chwi  i  un  gwr.'  Dr  M. 
Y  gair  apfioZofiat^  a  arwydda,  medd  Mr.  Park- 
hurst,  parotoiy  addasUf  yn  hytaach  na  dytpedd- 
to.  Y  dyben  oedd  gan  yr  apostol  yn  ei  boll 
weinidogaeth  yn  mhlith  y  Corinthiaid,  oedd  ea 
pavotoi  a'u  haddasn  i  Gristi  trwy  eu  gwrtbod- 
iad  a'u  holl  eilanod,  a'u  cbwaataa  Uygredig, 
a'u  hymroddiad  yn  hollol  i  Grist  jn  nnig,  fel 
eu  hauwylydy  oo  priod,  a'u  Baiglw^dd^ 


SAHG 


408 


EBA 


Y  mae  Oist  jn  galw  ei  eglwya,  ei  ddy weddi. 
Can.  4v  9,  10.  a  5.  1.  Garodd  hi  à  chariad 
tiagjwyddolf  a  rboddodd  ei  bun  drosti,  Tw 
phrjDQ  oddiwjth  bob  auwiredd;  mae  yn  ei 
MDcteiddio,  ac  jn  ei  glashau,  fel  y  goaodai  hi 
yn  ogoneddos  iddo  ei  hun,  yn  eglwys  heb  ami 
Dä  brychenyn  na  chrychni,  oa  dim  oV  cyfry w. 
Mie  jn  fwy  neillduol  iddo  ei  hun^  iV  mwyn- 
Iiau  ac  i  ym^onedda  ynddi.  Dag  un  rhan  arall 
o*i  greadigaetD.  T  mae  mewn  nndeb  agosaf  k 
Christ;  mae  ei  Y&bryd  ynddi,  aU  ddelw  arni: 
a  chaiff  ei  chyd-ogooeddo  gyda  Chiist,  a 
tbrenlio  tragy  wyddoTdeb  yn  y  gymdeithaa  an- 


weddiaf  ûi  k  mi  fy  baa  mewn  cyflawnder ;'  y 
raae  yn  gyfiawn  yn  eiddo  iddo,  trwy  roddiad  y 
Tad — trwy  ei  ddewisîad  ei  buo — a  ihrwy  ei 
hymroddiad  ewyllysgar  iddo,  yn  nydd  ei  nertb; 
ac  mae  hitbau  yn  boUol  gyfiawo  ynddo,  a 
tkrwy  ei  bandeb  &g  ef— 'Ac  mewn  bam^  ac 
mewQ  iiriondeby  ac  mewn  trugareddj  ac  mewn 
ýÿddlondebJ*  Y  mae  yma  bob  ]totb  yn  cael  en 
henwi  sydd  angenrbeidiol  yn  y  pleidiau,  i 
wneyd  y  cvfammod  rbyngddytt  yn  gysurus, 
yn  ddymunol,  ac  yn  biirbaol.  Y  mae  cyfiawn- 
der  a  barn  yn  aylfaen  iddo,  tiriondeb  a  tbm- 
garedd  yn  y  gweinyddiad  o  bono ;  ac  am  fod 
tfyddiondeb  o  bob  tu,  ni  tborir  ef.  Y  mae  yr 
Ârglwydd  ei  bun  yn  ymrwymo  i  edrycb  am 
fod  y  cy&mmod  ya  cael  ei  wneothnr  felly ; 
'  Ml  anh  ddy  weddiaf  à  mi  fy  bao.'  Y  mae'  y 
cariad,  a^r  daioni,  a'r  tiriondeb  a  amlygir  yn  y 
.^irian,  yn  anfeidrol ;  ei  waith  ef  y  w  y  cwbl. 

V  mae  yn  enwi  ynddo  bob  pctb  angenrbeidiol 
i'w  wDentbnr  yn  gyiammod  addas  rbwng  y 
eyfry w  bleidian  à  I)uw  a  phechadür — sef  cyf- 
iawnder,  a  barn,  a  thiriondeb,  a  tbrugaredd. 

Y  mae  yn  tiddas  i'r  Arglwydd,  ac  yn  gymbwys 
iV  pechadur  befyd ;  canys  mae  ynddo  dmgar- 
edd  i  faddeii,  a  thiriondeb  i  gyd-ddwyn  àg  e^ 
i V  gynnorthwyo,  a'i  gysnro.  Nid  mi  a'th 
achubaf,  yu  nnig,  ond  mi  a'th  ddy  weddiaf : 
nid  à  rby  w  UIÍ  arall,  ond  k  mi  fy  hun :  o  gar- 
iad  anwylah  mi  aMi  ddygaf  i'r  undeb  agosaf  à 
roi  fy  bnn,  fel  y  byddech  yn  eiddo  i  mi,  a  mi- 
nau  yn  eiddo  i  titbao,  i  gyd-feddiannn,  ac  i 
gyd-fywjolaetha  bytb  gyda'n  gilydd.  O  gar- 
iad  difesur  !  O  rag  anchwiliadwy  I  Zanobina 
in  loco. 


E. 


£,  rhagddod  mewn  geirian.     Ami  y  rhoddir 
hi  yn  He  rhagenw. 

SfyueVr  gatb  bjBgod,  ondni  fynal  wlychu  ei  throed.  DUtr. 

EeiSGhDEK,  (ang)  belaetb,  llydan,  mawr, 

rhydd.  ^    * 

JRmg  yw  7  byd  i  b«wb.   JHar^ 

*Dy  orehymyn  di  sydd  dra  eang.'*  Salm 
119.  96.    Wrtb  y  gprchymyn,  d^wn,  boll 


gorpli  gwirioMddau  dwy^l.  Y  mae  yn  eang^ 
oblegid  eangder  y  dadguddiad  p  Ddnw  sydd 
ynddo ;  sef  o*i  berffeitbrwydd,'  ei  banfod,  ei 
briodoUaetban,  ei  arfiM^tb,  ei  gyngbor,  a.gwaith 
y  Peraoaan  Dwyfol,  yn  nbrefn  yr  iechydwr> 
iaetb.  Y '  mae  yn  y  gorcbymyn,  neu  y  gwir» 
ionedd  dwyfol,  ddadgnddiad  cyflawo  o^r  petb- 
aa  mwyaf  eang,  dyfnion,  a  gygoneddas;  sef 
dyfnion  betban  Duw,  mewn  pertbynas  i  iecb- 
ydwnaeth  yr  eglwys.  Cynnwys  befyd  eangder 
o  gyfarwyddiadaa,  byfforddiadau,  cysaroa,  a 
cbynnaliaetb,  i  becdadnr  tlawd,  cy&te'bol  i  am- 
rywiaetb  yr  amgylcbiadau  y  dicbon  un  fod  yn- 
ddynt  Nid  oes  dim  yn  pertbynt  i  becbadur, 
i'w  gyflwr  rbyngddo  à  Duw,  ac  i'w  ddyled- 
awydd  i  Ddnw,  ac  iV  ddedwvddwcb  yma  ac 
oddi  yma,  aad  ydy w  wedi  ei  dygu  yn  y  dad- 
guddiad dwytol,  Y  mae  y  gair  yn  addas  i 
bawb,  yn  mhob  amgylchiad  a  sofyllfa.  Y  mae 
cyfnewidiadan  yn  pertbyn  i  bctbau  eraill,  hc  y 
m9ie. diwedd  ar  bob  perffoitbrwydd ;  'ond  gair 
ein  Duw  ni  a  saif  bytb.'    Esa.  40.  8.     1  Pedr 

I.  26.  Mat  5.  18.  Bhnf.  7. 12,  14.  Heb.  4. 
12,  13. 

« £ang  yw  y  portb,  a  llydan  y w  y  ffordd  sydd 
yn  arwain  i  ddystry w.'  Mat  7. 18.  Y  mae  y 
portb  yn  eang  a'r  ffordd  yn  llydan,  oblegid 
amrywiaath  y  ffyrdd  o  becbn,  ac  i  gyd  yn  ar- 
wain i'r  un  tan :  befyd,  oblegid  nad  ydy w  y 
rbai  sydd  yn  cerdded  y  ffyrdd  byn  yn  cadw  en 
bnnain  o  fewn  terfynau  fforcbymynion  Duw, 
ond  yn  tori  ar  draws  y  rheolaa'  saactaidd,  ao 
yn  rnodio  yn  ddiatalfa,  yn  «1  eu  bewyllysiau 
en  bunain;  yn  ami  befyd,  nid  ydynt  mewn 
blinder  fel  pobl  eraill.    Salm  7S.  5. 

Y  mae  yr  Arglwydd  yn  eangu  ar  ei  bobl — 
yn  eangii  en  oalonan — ^pan  y  mae  yn  en  gwar- 
edn  o  gyfyagderau,  erlidian^apbrofedigaetbav; 
yn  rhyddnau  en  moddylian  o  gadwynan  llygr- 
edigaetban;  ac  yn  eu  dwyn  i  adnabyddiaetb, 
ao  i  fwynbad  o  hoU  eangder  yr  efengyl.  Mae 
eangder  yn  cael  ei  oiod  o  flaen  pechadur  yn  yr 
efeoffyl ;  yn  yr  adnabyddiaetb  o'r  efengyl  trwy 
fiydd,  mae  yntan  yn  cael  eanga  arno.  .Salm 
31.  8.  a  118.  6.  «t  11Ö.  32,   46.     2   Cor.  6, 

II,  13.  * 
EBAGH-AT7,   ebach,   cilfacb,   gwasgodfa, 

UocbeSk — *  Hwy  a  gawsant  ry  w  ebach  a  tborlan 
iddaw.'    Act  ^7.  99.    W.  S. 

EBAL»  ^«^*  ^yyy^mêff-lwytho  henafiaeth] 
— 1,  Mab  Sobal,  o  hiliogaeth  Seir  yr  Horiad. 
Qen.  36.  9a— 2.  Mynydd  yn  agos  i  Sichem, 
gyferbyn  k  mjmydd  Gaxizim,  a  dyfiiyn  rhyng- 
ddynt  Mae  y  ddan  fynydd  yn  debyg  iV  gU- 
ydd  o  ran  hyd,  ncb'der,  a'n  dull.  Yr  oedd 
Ebal  o  du  y  gogledd,  a*i  ben  yn  Uwm,  ac  yn 
ddiffrwyth :  yr  oedd  GarÌ2Ìm  o  du  y  dean,  ac 
yn  dra  ffrwytblawn.  Ar  y  mynyddoedd  byn 
y  gorcbymynodd  Duw  roddi  llwythau  Israel, 
chwecb  ar  bob  un,  i  ddadseinio  Amen  i'r  ben- 
ditbion  aV  melldithion  a  gaent  eu  cyhoeddi 
«w  yr  offeiriad  yn  y  dyffiryn  rhyngddynt. 
Deiit.  xvnL  jmm.    Joa.  &  30-^6.    Y  di ' 


iUi, 


BBA 


454 


EBO 


oedd  fol  byn,  medd  Calmet,  chwach  o  dywy»- 
ogion  7  llwythaa  cyntaf  a  enwir,  a  eagynasaDt 
i  ben  myoydd  Oiirizim ;  a  thy wysogion  y 
ohwech  llwyth  arail  a  eagynaaant  û  beo  myn- 
.  ydd  EbaL  Yr  offdiriaid,  a'r  arch,  a  Josnab,  a 
henuriaid  Israel,  a  safent  yn  nghanoi  y  dyfiryn, 
rbwng  y  ddau  fynydd.  Yr  oedd  y  Lefiaid  yn 
gylcb  oddi  amgylcb  yr  arch,  aV  bobl  a*u  hen- 
nriaid  oeddent  wrtb  droed  pob  un  o'rddaa 
fynydd,  chwech  llwytb  o  bob  tu.  Wedi  ea 
goaod  yn  drefnns  fel  hyn,  yr  offeiriaid  a  droent 
eu  hwynebau  tna  mynydd  Garizim,  ac  a  gy-, 
hoeddeot  y  fenditb,  megys,  *  Bendigedig  y  w  y 
gwr  ni  wnel  ddelw  gerfiedig,*  4&;c,  Y  chwech 
tywysog  ar  y  mynydd,  a'r  Ô  llwyth wrth  odreu  y 
mynydd,  a  atebent.  Amen,  Wedi  hyny,  yr 
oiieiriaid  a  droent  cu  hwynebau  tua  mynydd 
Ebal,  ac  a  gyhoerldenty  *  Meildigedig  y  w  y  gwr 
a  wnel  ddelw  gerfiedig,  &c.  A'r  chwech  ty- 
wysog  ar  y  mynydd,  a*r  chwech  llwyth,  fel  oV 
blaen,  a  atebent,  Amen,  Dywedir  en  bod  ar^ 
ac  ar  (fyfer^  J  ddau  fynydd.  Dent  27.  12. 
Jo9.  8.  30.  Hyblaw  y  cyhoeddi  melldithion 
ar  fynydd  £bal,  yr  oeddent  hefyd  i  osod  yno 
geryg  mawHon,  en  calchn  k  chaich,  ac  yagrif- 
enu  holl  eiriau  y  gyfraith  arnynt;  naill  ai  y 
Deg  Gorchyrayn,  nen  dalfyriad  o  holl  gyfreith- 
iau  Moses.  Yr  oeddent  hefyd  i  adeiladn  yno 
•  allor  o  geryg  cyfai^  heb  ea  naddu,  ac  offrymu 
ami  boeth-offrwm  iV  Arglwydd :  hefyd,  hedd- 
aberth,  a  bwyta  yno,  a  llawenycha  yno  ger 
bron  yr  Arglwydd,  Yr  oedd  y  cwbl  yn  dang- 
08  nniondeb,  cyfiawnder,  a  pherffeithrwydd 
sanctaidd  y  gyfraith,  aU  melldithion ;  nid  oes 
bosibl  ein  gwaredu  oddiwrth  ei  melldithior, 
ond  trwy  yr  hwn  a  roddodd  ei  hun  yn  aberth 
drosoni,  ac  a  wnaed  yn  felldith  drosom,  i'n 
llwyi^brynu  oddiwrth  felldith  y  ddeddf ;  a  bod 
cymundeb  gorfoleddns  rhwng  Duw  a'i  bobl,  ar 
gyfrif  yr  aberth  hwnw,  yn  wyneb  y  gyfraith 
danilyd,  aU  melldithion  ofnadwy.  Yr  oedd 
gwaith  yrhennriaid  a'r  bobl  ynateb  Amen, 
pan  gyhoeddid  melldithion  y  ddeddf,  yn  ar- 
wyddo  eu  cydsynîad  À'x  ddeddf,  ei  bod  yn  gyf- 
iawn,  yn  sanctaidd,  ac  yn  idda ;  ac  nad  oedd 
yn  penlawn  yn  ei  melldithion,  ond  yn  gwbl 
addas,  yn  mhob  ystyr,  yr  hyn  a  ddylasai  fod, 
ac  mal  hwy  oedd  yn  ddrwg,  yn  ei  tiiroseddu. 
Nid  oes  neb  byth  a  wir  werthfawroga  abertb  y 
Gyfryngwr,  ond  y  rhai  a  welant  berffeithrwydd 
ac  nniondeb  y  gyfraith,  a'u  bod  hwythau  yn 
hollol  feins  ac  anesgusodol.  Rhyw  drefh  ry- 
fedd  y w  bono,  sydd  yn  dwyn  Duw  a  phcchad- 
nriaid  i  gyd-wledda  à'u  gilydd  ar  fynydd  £bal ! 
Allor  o  geryg,  heb  raid  ec  naddn,  ac  aberth 
difai  i  Ddaw,  sef  Grist  lesu,  perffaith,  cyfiawn, 
a  difai,  yw  nnig  sail  y  cymmod  a'r  wledd  ry- 
fedd  hon!  Lef.  iii.  Act  10.  36.  Rhuf.  6. 
1—10.  EpL  2,  16,  11.  Col.  1.  20.  Heb.  13. 
20,  21,     Phil.  3.  3. 

EBARGOFI-WYD,  (argof)  anghqfio,  goll- 
wng  dros  gôf,  goUwng  yn  anghof.--^*  Ebargofi 
y  ddeddf^'  sef  peidio  aylwiyn  graff  ac*  y  ddeddf 


a  gweithredu  yn  ol  ei  gorchymynion  sanct- 
aidd. Y  mae  anghyraedroldeb  yn  tueddn  i 
i  hyny.     Diar.  31.  6.    Preg.  B.  10. 

EBED,  [gwtf]  1.  Tad  Gaal.  Bam.  9.  26. 
—2.  Mab  Jonathan,  o  denln  Àdin,  yr  hwn  a 
ddychwelodd  o  Babilon,  a  chyd  ag  ef  ddeg  a 
deugain  o  wrrywiaid.     Ezra  S.  6. 

SBED-MELEG,  [ffwas  y  hrenm\  Ethiopiad, 
gwas  y  brenin  Zedeciah.  Bu  yn  offeryn  cfo  y 
brenin,  i  waredo  Jeremiah  y  prophwyd  o  ddae- 
ar-dŷ  torolyd  Malciah.  Oblegid  ei  garedig- 
rwydd  i'r  prophwyd,  mae  yr  Arglwydd  yn 
addaw  trwyddo,  ei  wared  u  pan  ga'i  Jerusalem 
ei  difrodi  gan  Nebnchodonosor  a'i  Inoedd.  Jer. 
88.  6,  V.  a  15— 18. 

EBEN-EZER,  Heb.  'iiSHpfc^  ["^w  y 
cymhorth.]  Tra  yr  oedd  Samn'el  yn  gweddio 
ac  yn  aberthn,  mae  yr,  Arglwydd  yn  dryllio  y 
Philistiaid  à  tharanan  mawrion,  a  lladdwyd 
hwynt  o  flaen  Israel.  Yn  goiiadwriaeth  am  y  . 
fnddagoliaeth  ryfedd  hon,  mae  Samuel  yn  gos- 
od  i  fyny  faen  rhwng  Mispeh  a  Sen,  ac  yo 
galw  ei  enw  Eben-ezer,  ac  yn  dy wedyd,  *  hyd 
yroa  y  cynn^thwyodd  yr  Arglwydd  nyni.' 
Oddiwrth  y  roaen,  galwyd  y  maes  Eben-ezer. 
Yr^oedd  gosod  i  fynn  y  golofn  yn  arwydd  c 
gydnabyddiaeth  ddiojchgar  Israel  o  ddaiooi  yr 
Arglwydd  tnag  atynt,  ac  yn  annogaeth  i  bawb 
yn  y  cyfryw  amgylchiadaa  i  alwariio,a  rboddi 
eu  hymddiried  ynddo.  1  Sam.  4.  1.  a  5.  1.  h 
1.  12.  Gen.  22.  14.  Exod.  17. 15.  Salm  71. 
6,  17.     Esa.  46.  3,  4. 

EBENUS,  Heb.  Qij^-in  [ú^«»  tỳ^yll]  m«tli 
o  goed  celyd,  trwm;  cymerant  eu  Uathru  a'a 
llyfnhau  yn  hardd-glws,  am  hyny  arferent 
hwynt. mewn  brith-addnrn  i  amryfalu  bhth- 
waith.  Y  mae  y  coed  hyn  o  amryw  liwiau, 
sef  yn  ddi%  yn  ^goch,  ac  yn  wytdd;  ond  y 
muchudd-ddu  (ieHlack)  a  gyfrifir  oreu.  Mae 
yn  tyfii  yn  yr  India  Ddwyreiniol;  o  ynys 
Madagascar  a  St.  Maurice  y  dygir  y  rhan  fwyaf 
o  bono  i  Ewrop.  Yr  oedd  y  pren  hwn  mewn 
cymeriad  yn  vr  ben  oesoedd,  ac  yn  wrthddrych 
y  marchnadyddion.     Ezec.  27.  15. 

EBIASAPH,  Heb.  aufi^i^ij^  [fy  nhad  yr 
htm  a  ychwanegodd]  I^fiad, .  mab  Elcanah,  a 
thad  Assir.     1  Gron.  6.  23. 

EBOL-ION,  (eb-awl)  Gr.  koXoc  [polos]; 
Had.  PuLLUB ;  blanc ;  liwdn  caseg,  neu  asen. 
— Ar  ebol  asen,  ar  yr  hwn  nid  eisteddodd  dyn 
erioed,  y  marcbogodd  yr  Arglwydd  leso,  bren 
in  Seion,  i  Jerusalem,  yn  arwydd  o'i  lk41oI 
gyd*ffurfiad  a'r  ddeddf,  ac  o'i  ostyngeiddrwydd 
a'i  addfwynder  yn  ngweinyddiad  ei  swydd. 
Deut  17.  16.  Jos.  11.  6.  Bam.  5.  10.  1 
Bren.  1.  33.  Yr  oedd  ei  ymddangosiad  fel 
hyn,  yn  raarchogaeth  i  Jerusalem,  yn  cyfateb 
yn  gwbl  i'r  brophwy doliaeth  am  dano.  Zecb. 
9.  6.  £r  nad  oedd  ynddo  ddim  yn  wrthnn,  ac 
eto  yr  oedd  ei  ymddangosiad  yn  y  'dÿl  hwa, 
yn  isel,  yn  ostyngedig,  ac  yn  addfwyn  iawn. 
Y  mae  holl  amgylchiadau  y  peth  yn  dasgos 
hyn.  Nid  march  golygua  oedd  dano,  ond  asen; 


EBR 


465 


ECR 


nid  ei  eiddb  ei  bun,  ond  eiddo  arali ;  nidase  n 
vedi  tyfn  iV  chyflawn  funtioli,  ond  ebol  llwdn 
aseo,  *ar  jr  hwn  nid  eisteddodd  dyn  .enoed.' 
Nid  à  tliaclaa  addurnedig,  ceinwych  yn  ei 
gjlch,  dim  ood  dillad  rhai  o'r  dyrfii  dano ;  ac, 
tebygo],  y  rheffyn  oedd  yn  ei  gylymn  yn  lie 
ffrwyn  barddwych  yo  ei  ben.  Dyma  Frenin 
Seion — ^y  Cyfiawn — yr  Acbnbydd — y  Llar- 
iaidd  !  Yr  oedd  yn  fuddagoliaethns  yn  ei  isel- 
der;  yn  fawrydig  yn  ei  ddarostyngia^  mwyaf ; 
yn  Frenin  galiaog  i  acbnb  Seion,  ac  i  ddys- 
trywio  ei  elynion.  Fel  yr  oedd  hyn  yn  gyf- 
iawniad  y  bropbwydoliaetii  am  dano,  felly  yr 
oedd  yn  cyfateb  i  gymeriad  oen  y  pasc  ar  y 
dtfŷfed  dydd ;  canys  ar  y  dydd  bwnw  yr  aeth 
Crist,  gwir  oen  y  pasc>  i  mewn  i  Jemsaiom,  i 
abertbn  ei  bnn  drosom.  Ligbtfoot  Yr  oedd 
ei  ymddangoeiad  breninol  fel  byn,  yn  dystiol- 
aeth  eglnr  nad  oedd  ei  deymas  o^r  byd  bwn ; 
ac,  ar  yr  nn  pryd,  3m  taÛn  dirmyg  a  gwarth,  yn 
y  modd  mwyaf  cyhoedda%  ar  boS  fawr-rwysg  a 
gwycbder  dynion  coawdol,  plant  y  byd  bwn.  ^ 
ËBBâN,  (eb-ran)  gogawr ;  portbiant  anifeil- 
ÌAÌd. — ^  Dy  ycbain  befyd,  a'tb  asynod,  y  rbai 
a  lafariaftant  y  tir,  a  bortbant  ebrau  pbr/  Esa. 
30.  24.^  Y  mae  y  geirian  yn  rban  o  brophwyd- 
oliaetb,  yn  rhag-fynegu  daiooi  Daw  i'w  eglwys; 
Wrtb  yr  ycbain  a*r  asynod,  trw^  lafar  pa  rai  y 
mae  eraill  yn  cael  cynnaliaetb,  deallwn,  diam- 
men,  y  rbai  sydd  yn  pòeni,  nen  yn  llafurio  yn  y 
gair  a'r  atbrawlaetb ;  y  rbai  sydd  yn  ymbortbi 
eu  banain,  ac,  yn  ganlynol,  yn  portbi  eraill ; 
sef,  i:ot/ivtov  row  Btou^  praidd  Duw,  ag  ymad- 
Todd  iacbns  {Xoyvo  iyftyj),  Oni  pbortbir  yr  ani- 
feihaid  sydd  yn  liafhrio.  ni  cbeir  ond  ycbydig 
0  lafnr  oddiwrtbynt ;  felly,  befyd,  y  rbai  sydd 
yn  golyga  praidd  Daw,  oni  byddant  yn  ym- 
borüii  ar  atbrawiaetbaa  iacbas^yr  efengyl  en 
huBain,  ni  cbaiff  y  praidd  dan  ea  gofal,  ond 
bywioliaetb  dlawd  ac  afiacbas.  Y  mae  bon  yn 
I  ftddewid  tra  gwertbtawr  i*^  eslwya,  sef  addaw  y 
byddai  ei  gweinidogion  yn  lachns  rn  y  ffydd, 
ac  mewn  profiad  ysbrydol  o  ddaioni  I)aw ;  a 
tbrwy  hyny  yn  gryfion  i  lafario  ac  i  borthi  def- 
aid  Crist  1  Tim.  6.  17.  a  6.  3.  Tit.  2.  8. 
loan  21.  16.  17.— 'iioi^yjjnb'^bS  Y  rban 
fwyaf  o  gyfieitbwyr,  yn'dilyn  Kimcbi,  a  gyf- 
ieithiant  y  geiriaa,  ŵran  pur.  Glean  provenuier. 
Äff«.  Ond  arwydda  y  gair  V^H  ^ŵ»,  nen 
/(/•««//yd.  Lef.  23.  17.  Exod.' 13.  16.  Aiv 
^ydda,  medd  Bochart,  ebran  cymysgedig,  lied- 
MirJ  gymbortb  cyllaon  yr  anifeiliaid,  pan  fydd- 
ont  yn  alara  ea  bwyd.  Y  mae  gan  yr  Arabiaid 
yr  nn  gwabaniaetb  o  ebran  sar  a  melas  byd 
beddyw.  Arwydda  y  geiriau  y  byddai  ea 
bebran  yn  flasas  ac  yn  iachas. 

EBRWYDD,  (eb-rbwydd)  bnan,  cyflym, 
prrsar.  Y  mae  yr  efengylwyr,  wrtb  roddi 
hiDes  gwyrthiaa  ein  Hiacbawdwr,  yn  sylwi  yn 
^i  eu  bod  yn  caMea  gwneatbar  yn  ebrwydd, 
yn  ddioed,  yn  y  fan.  Yn  ebrwydd  y  cafodd 
liygaid  y  deillion  olwg — ^yn  ebrwydd  ycrinodd 
y  ffigysbren — ^yn  ebrwydd  yr  ymadawodd  y 


gwabanglwyf  à'r  gwabanglwyfns^-yn  ebrwydd 
y  sycbodd  ffynonell  gwaed  y  wrfig  aVdyferlif. 
Mat  20.  34.  a  21.  19.  Marc  1.  42.  a  6.  29.— 
Yr  oedd  tri  pbetb  yn  ymddangos  yn  ei  boll 
wyrtbian ;  sef  graslonrwydd,  gailD,  a  pberffeitìi- 
rwydd. — 1.  Yr  oeddent  yn  wyrtbian  grasol; 
iacbaa,  nid  lladd  dynion  yr  oedd. — 2.  Yr  oedd 
galla  dwyfol  yn  ymddangos  ynddynt  oil,  y  fatb 
a  amlygwyd  yn  ngbreadigaetb  y  byd.  A'i 
air,  yn  gyffredinol,  yr  oedd  yn  iachau  y  cleifion, 
yn  agor  llygaid  y  deillion,  ac  yn  cyfodi  y  meirw. 
3,  Y'r  oedd,  befyd,  berffeitbrwydd  yn  ei  waitb. 
Nid  iacban  yn  raddol  yr  oedd,  oddigertb  y  dall 
yr  agorodd  ei  lygaid,  y  cawn  banes  am  dano  yn 
Marc  8.  23.  loan  iz.  ond  yr  oeddent  yn  yfan 
— yn  ebnoydd  (eoâsan:)  yn  berffaith  iach.  Yr 
oedd  y  dyn  claf  o'r  parlya  mor  berffaitb  iaeb, 
fel  yr  oedd  yn  abl  cymeryd  ei  wely  i  fynu,  a 
myned  i'w  dy.  Cbwegr  Pedr  a  gododd,  ac  a 
wasanaetbodd  amynt  Mat  8.  14, 15.  a  9.  6. 
Nid  oes  eisian  amser,  mwy  na  defiiyddiaa, 
mdddion,  ac  offerynan,  ar  Ddnw  i  weithio, 
Cymer  yn  ami  amser,  fel  yn  ngbreadigaetb  y 
byd ;  eto  o'n  rban  nt,  ac  nid  o'i  ran  ef,  y  mae 
yn  gwneatbnr  byny,  fel  y  gallem  ni  gsel  bam- 
dden  i  sylwi  ar  ei  waitb,  a*i  ddall  yn  gweitbio ; 
fel  trwy  hyny,  yr  adnabyddom  ef,  ei  dragy- 
wyddol  alia  a'i  Ddawdod.  Wrtb  ddysgwyl 
wrtb  yr  Arglwydd,  da  i  ni  synied  felly  am* 
dano ;  dicbon  ein  cynnortbwyo  yn  ebrwydd,  ac 
yn  y  fan,  yn  ddioed.  Nid  oes  dim  yn  anmbos- 
ibl,  dim  yn  anbawdd ;  ac  nid  rhaid  iddo  oedi 
gweitbio  an  fynyd.  Ei  anrbydeddu  yw  dys- 
gwyl  ŵrtbo  fel  y  cyfryw. 

*Na  ddod  ddwylaw  yn  ebi;wydd  ar  neb,  ac  na 
fydd  yn  gyfranog  o  becbodan  rbai  eraill.'  1 
Tim.  6.  22.  Y  mae  llawer  yn  ymgais  am  fyn- 
ed  i'r  weinidogaeth  yn  becbadaras,  o  gaa  ddy- 
benion  pecbadarns,  a  Duw  erioed  beb  ea  galw 
a'a  banfon,  Wrtb  roddi  dwylaw  yn  ebrwydd 
(ra/eíöc,  ar  frys)  y  mae  i  ni  ddeall,  rboddi 
dwylaw  yn  ysgafn  ac  yn  anystyriol;  beb  ym- 
ofyniad  difrifol,  a  cbael  prawf  o'r  person  yn 
gyntaf.  Nid  netoyddian — nid  yn  ebrwydd — *  a 
phrofer  y  rbai  byny  yn  gyntaf;'  yw  y  cyfai^ 
wyddiadan.mewn  pertbynas  i  rai  yn  myned  i'r 
weinidogaeth.  1  Tim.  3.  6,  10.  Y  mae  pecb- 
od  y  rbai  byny  yn  fawr  sydd  yn  rbatbro  i'r 
weinidogaeth  a  Daw  beb  ea  danfon ;  ac  y  mae 
y  rhai  sydd  yn  dodi  dwylaw  yn  ebrwydd  ar- 
nynt,  yn  gyfranog  o'a  pecbodan  rhyfygas.  Num. 
16.  26,    Jos.  9.  14.     1  Bren.  12.  30. 

ECRON,  Heh.  y\ypy  [diffrwyu]  un  o  brif 
ddinasoedd  y  Pbil'ist'iaid.  Yroedd  yn  ddin- 
as  gadam,  ac  yn  sefyll  yn  ages  i  For  y  Canol- 
dir,  o  amgylch  34  o  filltiroedd  o  da  y  gorllew- 
in  o  Jerasalem;  10  milltir  o.Gatb;  a  14  o 
Asdod.  Y  ddinas  bon  a  roddwyd  yn  cryntaf  i 
Iwyth  Jadab,  ac  wedi  byny  i  Iwyth  Dan.  Jos. 
16.  45,  46.  a  19.  43.  Llwythau  Jadah  a  Sim- 
eon a'i  bennillasant  yn  gyntaf  oddiar  y  Philist- 
iaid  :  Barn.  1.  8.  ond  y  Pbilistiaid  yn  fa-  . 
an  a'i  hadfeddiannaìBant ;    ac  nid  ymddeng^ 


BCH 


456 


BDE 


jn  iV  Inddewon  erioed  gari  waMáÊmi  head- 
yohol  o  hoiif.  Tr  EcroniaM  m  addoleat  jr 
•ilnn-adaw  Btakebob.  Hwy  yn  gyntaf  a 
anuoiiaaaDt  ddyehwelyd  arch  Dow  i  ou  laraal. 
1  Sam.  6.  10.  Anrheithiwjrd  hi  gaa  yt  Aekjt- 
màf  ac  medi  hjnj  gan  y  Caldeaid.  Amos  1. 
d.  Zeph.  2.  4. — *Ac  efe  a  waddilHr  i'n  Dow 
ni,  fel  y  byddo  mecye  pesaeth  yn  Jndahi  ac. 
Ecron  megya  Jeboaiad.'  Zeph.  9.  7.  Y  mae 
rhai  dysgedigioD,  mi^B  Sben-fina,  Biberia, 
Jnniiis,  Piscator,  a  Hatchinaon,  yn  golyga  y 
geiriaa  fol  addewid,  i>yddai  gweddill  i  gael  en 
hachub  o'r  Philistiaid,  pan  byddai  baniedig- 
aetbaa  yn  caal  en  ly wallt  ar  y  vlad  yn  grffired- 
inol,  ac  yn  caei  en  dwyn  at  yr  Argli^  dd  trwy 
bregethiad  yr  efenffyl ;  ac  y  byddet  t  yn  en- 
wog  ac  yn  ddefiiyddtol  ie}  penaeúi  yn  Jadidi ; 
a  byddai  yr  Bcxoniaid,  fel^amryw  o'r  Jebiuiaid, 
yn  enwedigArafeayynbi^lytîaidyyntngoyn 
yr  eglwys.  Eimill  a  famant  fod  yatyr  y  geir- 
iaa yn  gwbl  gtoes  i  hyn,  ac  wrth  '  £fe  a  wedd- 
illir  i*n  Daw  ni,'  y  meddyltr  yr  laddewon,  sef 
ei  bobl  weiniaid  orthrymedig,  y  rhai  a  gymer- 
odd  Daw  oddi  rhwng  dannedd  y  Fhilistiaid ; 
can\s  yr  oedd  yr  arfer  grenlawn  anifeilaidd 
hono  yn  ea  plith  o  fwytacnawd,ac  yfed  gwaed 
eu  gelynion.  £r  gwaned,  ac  er  lleeged,  oedd 
y  rweddill  a  achubir  oddirhwng  dannedd  y 
Babiloniaid,  yr  Auyriaid,  y  Philittiaid*,  Ac, 
gwnai  Daw  hwynt  fa  penaeih  yn  Jadah,  yn 
enwoff,  ac  yn  olyga»;  y  byddai  yr  Ecroniaid, 
sef  y  rhilirtiaid,  neu  hoU  elynion  ei  bobl,  fel  y 
Jebnsiaid,  a*r  Canaaneaid  eraiU,  i'w  difrodi  a'n 
dinystrio  yn  Uwyr.  Pemble.  Esa.  4.  8.  a  10. 
21,  22.  all.  ll'a  17.  6.  a  24.6.  Bam.  1.21, 
Zech.  12.  6.  a  14.  9.*  Rhaf.  11.  6.  Eph.  2. 
12,  14.  Dat.  16.  6.— Pregothwyd  jrr  efengyl 
yn  Ecron '3rn  fbrea;  end  y  mae  yr  noil  wied- 
ydd  hyny  yn  awr,  er  ys  rhai  eesoedd,  dan  ym- 
erodraeth  y  Twrc 

EGHDOE,  (ech-doe)  y  diwmod  cyn  doe. — 
*  Doe  ac  echdoe,'  a  arferir  yn  ami  am  yr  amaer 
a  aeth  beibio.     1  Cron.  11.  2. 

EGHEL-AÜ,  (ech-el)  Gr.  a^my ;  Llad.  Ax- 
is ;  eçhel-men,  set  y  pren  sydd  yn  cyinal  y 
fen,  ac  y  try  yr  olwynion  amo.     1  Bren.  1.  32. 

EQHBYS-LAWN,  (ech-rhysi  drwg  niweid- 
ioI,ofhadwy,  dychrynliyd. — Eekry^hainty  neu 
kaint  êehryêlawn,  adwyth,  tatawiad  dif ymwth. 
Salm  91.  3. 

Ofn  áàyiAúií  m  eekrfe  la, 
Vfih  yn  min  gmmn  ArÀ«C 

jr.  Pry«(B«Im  88.15.) 

ECHWYN-0-ION,  (wyn)  benthyg.— •¥ 
neb  a  gymero  drngaredd  ar  y  tiawd,  sydd  yn 
Thoddi  echwyn  i'r  Arglwydd ;  a'i  rodd  a  dàl 
«fe  iddo  dracbefn.'  Diar.  19.  17.  Y  mae  y 
tlawd  yn  cael  y  rhodd,  a'r  Arglwydd  yn  ^osod 
61  bun  yn  adndalwr  yn  ei  le.  Mor  dinon  y 
mae  y  Daw  mawr  yn  ymddangos  yn  y  cwbl, 
yn  ol  tystiolaeth  sicr  y  gair  am  dano  !  Ond 
pwy  a  grododd  yr  ymadroddl  Neb,  ond  y 
aawl  sydd  yn  gweithreda  yn  gyfatebol  i'r  dyst- 
iolaeth  hon.    2  8am.  12.  6.    Esa.  58.  7^11. 


Mat  10.  40,  41.  a  26.  40.  2  Ck>r.  9:  6,  7,  8 
Phil.  4.  17. — *Yr  «nnnwîol  a  echwyii%  ac  n 
th41adref.'  Salm  87.  21.  Un  o  nodnu  dyn 
annnwiol  yw  hwn.  Y  mae^o  anian  ac  egwydd- 
or  anghy wir,  ac  yn  anghyfiawn ;  «e  y  nue  yr 
egwyddor  dafewnol  hon  yn  tori  allaa  mewn 
ffrwythaa  cyfatebol,  fel  byddo  achlysoron  yn 
riioddi  cyfle. 

OM>tẃMyiig«oii>l»giiddo>Hteio.  JMor. 

ECHWYNWR,  gofynwr,  caelwr,benthycwr. 
2  Bren.  4.  1.    Lac  7.  41. 

^^>  15  Ifyftíolaêth']  yr  enw  a  roddwyd  ar 
yr  allor  a  adeikdodd  y  Reabeniaida'r  G-adiaid. 
'Canystyst  fydd  hi  rhyngom  ni  mai  yr  Ar- 
glwydd sy  Ddnw.'    Jos.  22.  84. 

EDAF-EDD,  EDAU,  yr  hyn  a  nyddir   o 
sidan,  o  lin,  nea  wlan,  i  wneqthar  defbyddiao  o 
honjrnt^'Mewn  gwaith  edan  a  nod'wydd  y 
dygir  hi  at  y  brenin.    Salm  46. 14.    t^lJ^p'i; 
meumeyvfreintuai^mewngemaaith;  sefgw^sg- 
oedd  harddÿ  godidog,  oeinwych;  y  cyfryw  a 
weddai  i  bendefigesaa ;  y  cyfryw  a  ddarlanir 
gan  £un  Sisera-^gwisgoedd  symndliw  o  wni- 
adwaith  oddeatu.^     iSun.   6.   80.      Wrth  j 
gwiagoeäd  hàrdd  a  gwertbfawr  hyn  deallwn 
hoU  addamiadaa  dwyfol  yr  eglwys  ;  gwaith  y 
Cyfryngwr  drosti,  a  gwaith  yr  Ysbryd  Glan 
ynddi.    Wedi  dyo^  yr  hen  ddyn,  a'i  bratiaa 
badroti   ei   hun,  a'i  faaddamo  a'r  cyfiawnder 
sydd  o  Ddaw,  trwy  ftyáá  lesa Grist;  a  gwisgo 
y  dyn  newydd,  yr  hwn  yn  ol  Duw  a  grewyd 
mewn  cyfiawnder  a  gwir  sancteiddrwydd,  bydd 
yn  addas  i  gael  ei  dwyn  at  y  brenin,  ei  phriod 
gogoneddas,  i'w  chydc^nedda  gydag  ef.  loao 
17,  24.    Bydd  yn  addas  iV  phriod,  ac  i'w  sef- 
yll&  ogoneddas  ^yd  kg  ef;  ond  bydd  bytii 
dan  rwymaa  i'w  jmriod  am  y  cwbl  o  wahao- 
iaeth  rhyngddi  a'r  ffieiddiaf  a'r  traenusaf  yn 
nffem. — Y  mae  gwefosau  yr  eglwys  fel  *  edaa 
ysgarlad.'     Can.  4.  8.    Offerynan  ymadrodd 
ydy w  y  gwe&saa,  wrth  y  gwefasaa,  gan  hyny  j    \ 
mae  i  ni  ddeail  ei  hathrawiaethaa,  ei  gwedd- 
iaa,  a'i  diolch ;  y  mae  y  rhai  hyn  yn  hardd,  yn    | 
weddaidd,  ac  yn  beraidd,  trwy  ddysgeidiaeth 
yr  Ysbryd  Glan,  a'i  flfydd  yn  lesn  Grist    1     ' 
Cor.  1.  17, 18.  a  2.  4, 12,  13.     '  Ymadrodd  am 
y  groes,'  yw  yr  efengyl,  ac  y  mae  y  gwefosau 
cochion  yn  arwyddo  ei  bod,  medd  Coccejus, 
yn  ymfifrostio  yn  nghroes  ein  Harglwydd  lesu 
Grist,  ac  yn  llawenychn  yn  ei  waradwydd,  fel 
ei  rhan,  heb  gyfrif  ei  ogoniant  yn  warth.    Esa. 
61.  7.     Gal.  6.  14.    Saim  4.  2.     Hefyd,  mae 
gwefasaa  cochion  yn  arwyddo  bywytl,  bod  yn 
iachns  ac  yn  heini,  yn  ieaanc  ac  yn  fywiog ; 
yn  ymborthi  ar  ymborth  iachns,  sef  didwyli 
Iaeth  y  gair,  heb  ei  Uesgâa  gan  lygredigaetb- 
an,  a  marweidd-dra  ysbrydol. 

EDEN,  Ileb.  y^y  Gr,  aasv,  [hÿfrydtoch} 
Y  mae  y  gair  Ad^en  yr  an*  yn  yr  icithoedd 
dwyreiniol  a'r  gair  JEden;  lie  y  mae  dan  ystyr 
iddo,  gydag  ychydig  amrywiaeth  yn  ei  I  r- 
iad.  Un  ystyr  yw,  pretwylfa  sefydlog;  yr  ys- 
tyr  andl  yw,  kyfrydwchy  heddyehUmnffydd,  ^- 


EDF 


467 


EDI 


mtffyihder.  Yr  oedd  f  r  gair  un  o'r  ddan  ystyr 
hwn,  yn  yr  Yaçrythyrau  Sanctaidd,  er  ein  bod 
ni  yn  ei  arteryd  fel  enw  priodol.  Sir  W.  Jones* 
Works,  Vol.  IT!— 1.  Talaeth  yn  Asia  oedd 
Eden,  yn  mha  un  yr  oedd  Paradwys.  Yr  Ar- 
glwydd  Dduw  a  blanodd  (lly^li)  ardd  yn 
Eden.  Yr  oedd  sefyllfa  gwl'ad  E'den  yn  agos 
i  Gosan,  Haran,  a  Reseph.  £38.37.  12.  Mae 
y  prophwyd  Ezeciel  yn  cysylltn  marchnadydd- 
ion  Eden  gyda  marchQadyddion  Haran,  Can- 
neh,  Seba,  Assar,  a  Cbilmad.  Ezec.  27.  28. 
Wrth  feibion  Eden,  y  rhai  oeddent  o  fewu  Te- 
lassar,  y  gallwn  ddeall  trigolion  Eden,  yn  pres- 
wylio  yn  nhalaeth  Telassar ;  neu  a  osodasant 
ea  hunain  mewn  rby w  amddiflfynfa  gadarn,  fel 
jr  arwydda  y  gair  ^IJJHÖtl  r^ag  difrodiadau 
yr  Aasyriaid.  Am  sefylJfa  Eden,  a'r  ardd  yn 
Eden,  y  mae  amryw  awdwyr  wedi  roanwl 
chfXlio  ac  ysgrifeno,  ond  y  maent  yn  angbyt- 
un  yn  «u  bunan.*  Hoetius,  Wells,  Érown, 
Ac,  oeddont  o'r  fam  ei  bod  yn  agos  i  Babilon, 
a  bod  %efyllia  yr  ardd  lie  y  mae  yr  afonydd  Ti- 
gris, nen  Hidecel,  a'r  Enpbrates  yn  yrouno,  a 
chwedi  hyny  yn  ymranu  yn  ddwy  o  ârydiau, 
neu  afonydd,  y  rhai  sydd  yn  rhedeg  i  lynclyn 
Persia.  Y  mae  Calmet  o'r  fam  fod  Eden  yn 
cpnwys  ynddi  wlad  Armenia,  lie  ceir  penau  y 
pedair  afon,  Euphrates,  Tigris,  Phasis,  ac  Ar- 
axes.  Y  mae  y  Cadben  Wilford  wedi  rhoddi 
banes  am  le  ar  fynydd  Caucasus,  sVdd  yn 
ateb  yn  nodedig  i  ddarluniad  Moses  o  wfad 
Eden,  a'r  ardd  ynddi.  Yn  y  lie  bwn  mae  afo» 
yn  ymledu  yn  llyn,  ac  o  bono  mae  pedair  afon 
yn  rhedeg,  ac  yn  cyfateb  i  afon  Paradwys  yn 
mhob  pelh.  Hwyracb  y  gellir  cyfieithu  y 
geiriau  fel  hyn  -  *A  afon  a  gyfododd  yn,'  neii 
^  yn  agos  i  Eden,  i  ddyfrbau  yr  ardd — ac  aeth 
yn  llyn — ac  oddiyno  hi  a  ranwyd,  ac  a  aeth  yn 
bedwai-pen :'  sef  penau  afonydd.  Asiatic  Re- 
mrches^  Vol  VL — Am  fod  Eden  yn  wlad  hyf- 
ryd  a  ffrwytblon  unrbyw  wla4  hyfryd '  a 
ftwythlon  a  gyflfelybir  i  Eden. — Yr  oedd 
dyffryn  o'r  enw  bwn  rhwng  mynydd  Libanus 
ac  Anti-Libanns  yn  Syria;  ac  wrth  dŷ  Eden, 
gellir  jneddwl  rhyw  balas  hyfryd  oedd  gan 
(reninoedd  Syria  yno.  Amos  1.  5.  Esa.  61. 
3.  Ezec,  28.  18.  a  31. 9, 16,  19.  Joel  2. 3.— 
2.  Mab  Joab.     2  Cron.  29, 12. 

EDER,  Heh.  -1^5  [deadell]  1.  Dinas  yn.  Ju- 
dah.  Jos.  15.  21.— 2.  Mab  Musi.  1  Cron. 
23.  23. 

EDFRYD,  (ed-bryd)  adferyd,  edryd.  Y  gair 
oKoxaUKm^fiij  a  gyfieithir  edfryd  yn  Mat,  17. 
II.  Marc  9.  12.  a  arwydda,  medd  Campbell, 
<u{fen/d,  neu  arphen.  Yn  yr  ystyr  diweddaf,  y 
mae  yn  golygu  y  gair  yno,  ac  yn  cyfieithn  y 
He,  *  I  orphen  y  cwbJ,  rhaid  i  Elias  yn  wir  ddy- 
fod  yn  gyntaf :'  sef  i  orpben  yn  gyflawn  yr  hen 
orachwyliaeth. .  Felly  y  mae  yn  barnu  y  dylid 
cyfieithu  yr  un  gair  yn  Act.  3.  21.     *  Yn  am. 

*  Gvel  *  Kltto's  Oyclopodia  of  Biblical  Litcratara,*  dan  7 
|air  Pàbaoibb,  He  y  ceir  ertbygl  rhagorol  gan  y  Dr.  J.  Pye 
Bmlth  o  barth  i  a^tyiUtk^Eaen,  yr  hon  y  barna  efe  mai  tn  aV 
rhaa  ddalteaol  i  Armenia  yr  ydoadd.— C. 

58 


seroedd  cyflawrJad  pob  peth ;'  yn  lie  amger- 
oedd  ad/eritid  pob  peth.'  Ond  y  mae  deongl- 
wyr,  yn  gyffi*edin,  yn  golygi*  y  geiriau,  fel  yn 
goflod  allan  efiaitii  gweinidogaeth  syml  loan 
Fedyddiwf,  yn  iawn  drefhu  mocsau  da  yn 
mhlith  yr  luddewon,  trwy  bregethu  edifeirweb 
iddynt.  Yr  oedd,  o  ran  ei  weinidogveth,  jn 
barotowr  ffordd  yr  Arglwydd,  sef  yn  parotoi 
meddylian  dynion  i'w  dderbyn  a  ehredu  ynddo. 

EDIFEIRWCH,  (edifar)  cdifarwch,  edifeir- 
iant  Edifeirwch,  yn  ei  ystyr  priodol,  a  ar- 
wydda, bod  trosedd :  bod  y  troseddwr  yn  cyd- 
nabod  ei  drosedd  ;  yn  ofidus  o'i  blegid,  ac  am 
ddadwuDyd  yr  byn  a  wnaeth,  a  gwneyd  iawn 
drosto,  e  b'ai  bosibl  iddo.  Mewn  ystyr.  an- 
mhriodc),  y  mae  edifeirweb  yn  cael  ei  gyfnf  i'r 
Arglwydd,  pan.  y  dywedir  iddo  edifarhau 
wneuthur  o  bono  ddyn  ar  y  ddaear — a 
gwneuthur  Saul  yn  frenin — ac  edifarhau  am  ei 
weision.  Gen,  6.  6,  7.  1  Sam.  15.  11.  Deut. 
32.  36.  Salm  135.  14,  Hos,  11.  8.  Pell 
fyd4o  oddi  wrthym  feddwl  fod  yr  Arglwydd, 
perffaith  ddoeth  a  da,  wedi  gwneuthur  dim 
sydd  ag  acbos  edifeirweb  o'i  blegid ;  nage,  yn 
ei  greaduriaid  y  mae  cyfnewidiad,  ac  nid  yn  yr 
Arglwydd  :  ac,  yn  ganlynol  i'r  cyfnewidiad  yn- 
ddynt  hwy,  y  mae  yntau  ynnewid  ei  oruchwyl- 
iaethau  tn  ag  atynt,  lei  y  gwnai  un  a  fyddai  yn 
edifeiriol  newid  ei  iwybr  a'i  weithredoedd.  Er 
fod  yr  Arglwydd  yn  un  o  ran  ei  feddwl,  ei 
arfaeth)  ei  gynghor,  a'i  ddyben ;  eto,  nid  yw 
yr  un  o  ran  ei  ffyrdd,  a'i  oruchwyliaethau.  Nid 
cyfnewidiad  yn  ei  ewyllys,  ei  aruieth,  a'i  gyng- 
hor, y w  edifeirweb  yn  yr  Arglwydd ;  ond  cyf- 
newidiad yn  ei  ragluniaethau,  a'i  orucbwyl- 
iaetban.  JoV  23.  13.  Gwaith  yr  Arglwydd 
yn  edifarhau  am  y  drwg  a  fygytbiodd,  neu  y 
da  a  addawodd,  yn  ammodol,  a  arwydda  ei 
waitb  yn  attal  y  naill  a'r  Hall.  Salm  106.  45. 
Jer.  18.  10. 

^  Diedifarus  yw  doniau  a  galwedigaeth  Duw.' 
Rhuf.  11.  29.  Diedifarus,  sef  sicr  a  digyfhew- 
id.  Nid  pob  doniau,  ond  y  dawn  o  etholediff- 
aeth,  a'r  doniau  sydd  ddeiiliedig  oddiwrth  eth- 
oledigaetb  gras,  megys  cyfiawnbad,  sancteidd- 
bad,  a  iecbydwriaetb  gyflawn  yn  ei  boll  am- 
rywiol  gangenau.  Adn.  28.  Nid  pob  galwad, 
ond  y  galwad  hwnw  y  mae  yr  apostol  yn  son 
am  dano :  '  Y  ^bai  a  ragluniodd  efe,  y  rhai 
hyny  hefyd  a  alwodd  efe ;  a'r  rhai  a  alwodd 
efe,  y  rhai  hyny  hefyd  a  gyfiawnhaodd  efe ;  a'r 
rhai  a  gyfiawnhaodcj  efe,  y  rbai  hyny  hefyd  a 
ogoneddodd  efe.'  Rhuf,  8.  30.  Yn  y  gadwyn 
ryfedd  hon,  y  mae  y  naill  dorcb  euraidd  yn 
nglyn  wrth  y  Hall,  ac  i  gyd  mor  sicr  a'u  gii" 
ydd ;  mae  y  galwad  mor  ddigyfhewid  a'r  rhag- 
luniad ;  a  pbob  un  mor  ddigyfnewid  a  meddwl, 
cynghor,  ac  arfaeth  y  Duw  digyfnewid.  Died- 
ifarus ;  sof  y  mae  ei  ioddlonrwydd  m.wyaf  yn 
yr  hyn  a  wnaeth ;  o  mae  yn  ymhyfrydu  ac  yn 
ymorfoleddu  yn  y  gwrthddrychau,  ac  yn  ei 
hoU  raslonrwydd  haelionus  tu  ag  atynt 

Mae  y  gair  edifarhau,  yn  ein  cyneiihiad  ni^ 


EDI 


458 


U» 


iroitlûau  711  djwyll  ac  ammhei».  Dywedir 
am  Jndaa,  'Ba  ediiar  ganddo ;'  ond  7  gair  Or. 
furafuiifêetç^  aaarwydda,  yn  fwj  priodol, 
fryder^  ac  anumwythder  wedi  cyflavmi  rhyw 
weithred.  Y  gras  o  edifeirwch  Cruftionogol  a 
oaodir  allaxi  bob  amser  tarwy  y  gair  Or.  fierav 
o\ay  yrtyrpriodol  pa  an  yw,  eyfnetndiad  medd- 
lol  o  ddnog  i  dda;  cy&ewidiad  calon  o  bechod 
i  sancteiddrwydd ;  cyfnewidiad  trwyadl  yn 
faytrach  na  diwygiad ;  dyosff  yr  hen  ddyn,  a 
gwifigo  y  dyn  newydd. —  ^  gair  edi&irwch  a 
arwydda,  yn  yr  ystyr  priodol  o  bono,  gweitb- 
reil  troseddwr  yn  edifarbau  am  ryw  fai  a 
wnaetb.  Y  mae  dan  air  Or,  yn  cael  en  cyf- 
ieithn  yn  ein  Biblan  ni,  edifeirwch;  aei /leraftota, 
eyifhemdiad  meddwlj  a  furaftskofiai^  gofidio^  nen 
fod  yn  gytbryblns  am  beth  vedi  ei  gyflawnL* 
Fecbod  yw  y  weithred  a  g^awnwyd.  Y  mae 
yr  ystyriaetb  am  y  ffoep  doyledofl  am  dano  yn 
peri  terfysg  brawycnus;  ond  mai  edifeirwcb 
yn  cynwys  mwy  na  byny,  sef  cyfnewidiad 
meddwl  mewn  peribynas  i'r  weitbred  ei  ban. 
Fob  Iroeedd  a  arwydda  fod  deddf  wedi  ei 
tbroseddn,  a  bod  deddfwr  wedi  ei  ddirmygu 
trwy  yr  anufodd-dod  iV  ddeddil  Dirmyg  y 
meddwl  o'r  deddfwr,  a'i  gjfraitb^  sydd  yn  peri 
fod  neb  yn  ei  tbroseddn*  Cyd  yr  edifarbao  nn 
troseddwr  am  ei  beebod.  rbaid  iddo  gydnabod 
ei  fod  yn  feius ;  sef  bod  y  Dnw,  yr  bwn  a 
roddodd  y  gyfraitb,  yn  oracbel,  yn  ogoneddns, 
yn  bawddgar,  ac  yn  dda,  ac  yn  gwbl  deilwng  o 
ufadd-dod  parod  a  pbarcbus  ;  fod  y  gyfraitb  a 
droseddw^d,  yn  mbob  gorcbymyn  o  boni,  ac 
yn  ei  boll  fenditbion,  yn  sanctaidd,  yn  gyfiawn, 
ac  yn  dda ;  a'i  fod  yntau  yn  bollol  feius  ac  an- 
esgusodol,  fel  troseddwr  o  boni^  yn  ansaDct- 
aidd,  yn  anghyfiawn,  ac  }n  ddrwg.  Tra 
byddo  dyn  yn  meddwl  yn  gul  ac  yn  anmharch- 
us  am  y  Daw  mawr ;  ac  yn  meddwl  am  gyf- 
raitb Daw  fel  rbyw  betb  a  cllir  yo  bawdd  ei 
bebgor,  i'w  tbaflu  o'r  neillda  yn  ddisylw,  ac  yn 
ddiystyrllyd,  fel  pe  byddai  yn  gofyn  gormod, 
nea  yn  rby  fanwl — nid  edifarha  y  dyn  by tb  am 
ei  drosedd  o  boni  yn  yr  ysbryd  bwn,  Ond  pan 
welo  fod  Duw  yn  bawddgar  ac  yn  ogoneddus, 
y  gyfraitb  y n  uniawn  i  gy d  oil,  sancteiddrwydd 
neu  gydffurfiad  à  hi  yn  brydferth  ac  yn  ddy- 
munol,  ac  ynUn,  fel  troseddwr,  yn  euog,  yn 
ffiaidd,  yn  adgas,  ac  yn  baeddiannol  o  gosped- 
igaetb  dragywyddol — gwelir  arno  agwedd  dyn 
edifeiriol. — Nid  cyfnewidiad  teimhd  yn  uoig 
yw  edifeirwch;  ond  cyfnewidiad  meddwl^  harn^ 
a  tkueddiad.  Dicbon  teitnladau  dyn  gy&ewid 
yn  fawr,  ac  yn  ami,  ac  eto  y  meddwl,  y  syniad, 
aV  taeddiad  yr  an.  Y  mae  teimladaa  angby- 
sarns  yn  ami  yn  tardda  oddiwrtb  olwg  ar  er- 
cbylldod  y  gosp ;  ond  y  mae  gwir  edifeirwch 
yn  tardda  oddiwrth  olwg  ar  erchylldod  a 
Ifieidd-dra  y  bai,  yn  baedda  y  fatb  gosp  ofnad- 
wy.  Nid  tymber  yn  diíìana,  gan  byny,  yw 
gwir  edifeirwcb  am  bechod,  ond  cyfnewidiad 

♦  ewel  Oampbeirs  "Diweri.  A-Mlntert.— Witsitf»  (Bcon. 
^«Bd.  lib.  til  cap.  zU,  MO.  13ft,  Jtoc 


sanctaidd  yn  boU  anaawdd  yretuàd,  711  ei  iacb- 
an  o'i  i>la  yn  aylwoddòl  ac  yn  wirioneddol. 
8ancteiddrw7dd  mewn  pecbadnr  ydTw,  yn 
gweitbredn  yn  addas  tuag  at*Dduw  mewn  gal- 
ar  duwiol,  mewn  gostyngeiddrwydd  a  bnnan> 
ffîeiddiad,  a  cbyHaddefiad  rbwydd  a  pkarod  oM 
fid ;  yn  gweitbredn  tnag  at  y  gyfrûtb  mewn 
anwyldeb,  byfrydwcb  a  pbarcb  iddi,  a  dymnn- 
iad  biraethlon  am  gydffiirfiad  à  hi — yn  gweitb- 
roda  toag  at  bechod  mewn-  ffieiddiad  o  boDo, 
ac  ymgais  difrifol  am  waredigaetb  oddi  wrtho 
— toag  ato  ei  bon  mewn  soriant,  sel,  awydd- 
fryd^  ac  ymddial — tuag  at  ei  gymydog  mewu 
tiriondeb  a  mwyneidd-dra,  yn  bawdd  ganddo 
fama  eraill  yn  well  nag  ef  ei  bnn.  Yn  ol  j 
gradd  y  mae  dyn  yn^nabod  Duw  maa  yn  ad- 
nabod  oi  bechadorusrwydd  ei  ban,  a'r  mawr 
ddrwg  sydd  mewn  pecbod ;  golwg  ar  Dduw, 
yn  yr  ainlygiad  mwyaf  dyaglaer  a  cbyflawn  a 
wnaetb  o  ddyâideroedd  ei  ddaioni,  mawredd  ei 
gariad  a*i  ras,  sydd  yn  gweitbreda  yr  edifeir- 
wcb mwyaf  difrifol  a  aylwedd — ffan  mai  yno  j 
gwelir  drwg  pecbod  yn  fwyaf  egior.  Yn  lesn 
Grist,  a  bwnw  wedi  ei  groesboelio  yn  aberth 
dros  becbadarAaid,  ac  7n  iawn  droa  bechod,  y 
gwelir  daioni  Duw  yn  ei  boll  eangderaa  difesun 
yna,  gan  byny,  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yu  troi 
wyneb  pecbadar,  mewn  modd  neilldaol,  i 
ddryllio  ei  galon,  aUlenwi  à  galar  duwiol,  yd 
gystal  a  gobaitb  a  gwir  lawenydd  sylweddol. 
Gwel  yr  ysgrytbyrau  canlynol :  Zeeb.  12, 10. 
Ësa.  66.  2.  a  55.  7.  Jer.  3.  25.  a  31. 19.  Luc 
18.  13.  1  Tim.  1. 15.  Epb.  3.  8.  Job  40.  4. 
a  42.  6.  Ezec.  6.  9.  a  20.  43.  a  36.  31.  Salm 
32.  5.  a  51.  3,  4,  8,  17.  a  119.  104,  113.  Bhnf. 
7.  21.  IIos.  14.  3,  8.— Nid  oes  un  gras  yn 
gweithredu,  yn  wirioneddol,  yn  eoaid  pechad- 
ur,  beb  edifeirwcb:  Trwy  greda  tystiolaetb  j 
gair  dwyfol  am  Dduw,  yr  adnabyddwn  Ddilw ; 
trwy  ad  nabod  Duw  y  mae  cariad  ato  yu  cael 
ei  genedlu ;  yn  y  cariad  ato  nis  dicbon  neb 
beidio  yragais  am  ryngn  ei  fodd,  trwy  i}fudd- 
dod  parod  iddo.  Ond  pwy  sydd  yn  gwirgarn 
Duw,  trwy  amlygiad  oM  gariad  toag  atom  ni, 
ac  yn  ufnddhau  iddo  o  gariad  ifuag  ato,  beb  vir 
edifeirwch  am  iddo  erioed  ei  d(Sanrbydeddu 
a*i  anmharcha?  Y  mae  yn  amlwg  fod  gwir 
edifeirwch  yn  cydraddu  à  mesur  ein  fifydd  yn 
y^  Arglwydd,  fel  Duw  yr  iecbydwriaetb ;  ein 
gwybodaeth  o  bono,  ein  cariad  tnag  ato,  a*n 
bofndd-dod  iddo. 

Am  yr  angenrbeidrwydd  o  edifeirwcb  y  mae 
tystiolaetbau  amlwg  ac  ami  yn  y  gair.  Act  2. 
38.  a  3.  19.  a  5.  31.  a  11.  18.  a  17.  30.  Heb. 
6.  1.  Luc  13.  3,  5.  a  24.  47.  2  Cor.  7.  la 
Heblaw  byny,y  mae  natur  pethau,  ynddpten 
bunain,  yn  dangos  byny  yn  dra  amlwg.  Mae 
pob  dyn  diedifeiriol,  tra  parbao  felly,  yn  parhau 
yn  eljm  gwrthryfelgar  yn  erbyn  Daw.  Ni  chy- 
modir  ef  bytb  &  Duw^  ac  a  sancteiddrwydd  a 
chyfiawnder,  tra  byddo  mewn  cariacl  &  phecb- 
od,  Fo  mwyaf  dysglaer  y w  y  dadgaddiad  0 
Dduw,  a'i  berffeithrwydd,  mwyaf  gelyn  yw  yn- 


BDI 


459 


EDO 


taa  idda  Nid  ymâd  djn  bjüi  &  pheohody  in 
hjddo  heb  edi&rfaaa  am  iddo  bechm  G1f«^ 
eda  djB  diodifeiriol  oddiwrth  bechod,  beb 
loddi  edifeirwoh  iddo,  sydd  beth  «nmboaibL 
Edifeinreh  gwirioneddol  am  bechod  yw  gwir 
ymadawiad  ág  eC  Yn  7  g^v;rthw7iidb,  òyu» 
mewQ  pacbod  sydd  dracbeih  yi^betb  anmboeibl 
i  beébsídiir  gwir  edifeirioL  Ni  vna  pecbadnr 
diedi£ûrìol,  tra  parbao  felly,  ddim  à'r  efengyl ; 
mae  yn  hoUol  anghymeradwy  ganddo.  Ond  y 
mae  trelii  &wr  yr  iachawdwriaeth,  yn  ei  boll 
gaDgbenaa^  ei  beffeitbian,  a'i  ffrwytbaa,  i  becb- 
ftdor  edifeiriol,^  ymddangos  yn  ngoleuni  yr 
Ygbijd  Glan  3m  nodedig  ogoneddns — ^yn  addas 
i'r  Daw  a'i  treinodd«^ac  yn  feddyginiaetb  addas 
iddo  yntaik  Y  mae  rbyw  gymysg  rbyfedd  o 
alar  a  llsweoydd  yn  Uenwi  ei  feddwl  wrtb  ed- 
lycb  aorni. 

Y  mae  yr  yagrytbyrau  yn  gosod  allan  edi- 
feirwcb  fel  dyledswydd  o'n  tn  ni,  ac  befyd  fel 
gras  o  da  yr  Aiglwydd ;  ac  nid  yw  yn  llai  sras 
am  ei  fod  yn  ddyledswydd,  nac  yn  llai  dyled- 
swydd  am  ei  f(jd  yn  ras.  Os  nad  y w  yn  iawn 
i  ddyn  gam  pecbod,  mae  yn  ddyled  amo  edi- 
affbaa  am  dano.  Act  17.  80.  Mat.  11.  20, 
21,  22.  Dat  2.  21.  'Ond  mae  dyn,  fel  pech- 
adnr  Uygiedig  yn  gymaint  gelyn  i  Ddnw,  ac 
mewn  dymeAnt  cariad  &  pbechod,  fel  nad  oes 
neb  a  edi&rbao,  beb  i'r  Arglwydd  roddi  edi- 
feirwcb  iddo.  Act  6,  81.  a  11.  18.  2  Tim. 
2.  25.  Y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  rasol  yn  ar- 
gyboeddi  o  becbod ;  yn  dwysbigo  y  galon ;  yn 
enwaeda  ar  y  galon  ;']m  rboddi  calon  newydd 
ac  yabryd  newydd,  ac  yn  tynu  ymaitb  y  galon 
gareg;  yna  mae  y  pechador  yn  cofio  ei  ffyrdd 
drygionas,  a^i  weithredoedd  nid  oeddynt  dda, 
ac  jn  ffieiddio  ei  ban  am  ei  anwiredd,  ac  am  ei 
ffieidd-dra.  Ymae  yn  cael  ei  argyhoeddi  o 
becbod,  ei  ddryUio  am  ei  becbod — yn  ei  gyf- 
addef,  ac  yn  ymadael  àg  ef.  loan  16.  8.  Act 
2. 87.  Deut  30.  6.  Easec.  36.  26,  27,  31.— 
Y  mae  yn  cael  ei  alw  yn  *  edifeirwcb  tnag  at 
Ddnw — ac  edifeirwcb  i  fywyd ;'  am  fod  y  pech- 
adur  edifeiriol  wedi  ei  wir  fywban  trwy  ras,  yn 
gwir  ddycbwelyd  at  Ddnw,  ac  yn  sicr  o  fwyn- 
han  bywyd  tragywyddol  gyda  Daw.  ,  Act  8. 
1».  a  11.  18.  a  20.  21,— Am  y  gwabaniaetb 
rhwng  yr  edifeirwcb  goracbel  bwn,  ac  edifeir- 
wcb dynol,  rbagrithiol,  deddfol,  ac  amserol, 
Edr.  Ahab,  Judas,  Niwifbaid,  &c. 

'Ni  obafodd  efe  le  i  edifeirwcb.*  Heb.  12. 
17.  Edr.  EsATj, — *  Y  rbai  cyfiawn,  y  rbai  nid 
rbaid  iddynt  wrtb  edifeirwcb,^  sef  y  rbai  sydd 
yn  gyfiawn  yn  en  tyb  ea  bnnain,  ac,  yn  gan- 
lynoi,  beb  weled  aogen  edifeirwcb  amynt  Y 
cyfryw  rai  oedd  y  rhariseaid  a'r  ysgrfenydd- 
ioD,  y  rbai  a  rwgnacbasant  yn  erbyn  yr  lesn, 
am  ei  Ibd  yn  derbyn  pechadariaid,  ac  yn  bwyta 
gyda  hwynt  Luc  16.  2,  7.  a  18.  10, 11,  14. 
Mat  9. 18. 

•Hwn  a  ddyrcbafodd  Duw  â'i  ddehenlaw,  yn 
Dywysog,  ac  yn  lacbawdwr,  i  roddi  edifeirwcb 
i  Israel,  a  maddeuant  pecbodau.'    Act  5.  31, 


*  I  roddi  edifeirwcb ;'  neu,  medd  y  Dr.  Dod- 
dridge, '  I  anfon  trwyddo  ef  ammodan  hedd> 
web  a  cbymmod ;  douvat  ftsravotav,  a  arwydda 
yma,  medd  ef,  rhoddi  lie  i  edifetrweh,  Yn  ol 
yr  esboniad  bwn,  nid  yw  rboi  edifeirwcb  yn  ar- 
wyddo  dim  mwy  na  pbreçetba  edifeirwcb  yn 
ei  enw  éfl  Ai  yr  an  peui,  ynte,  jw  pregetba 
edifeirwcb  a  rboddi  edifeirwcb  ?  Ai  yr  nn  petb 
yw  pregetba  maddeuant  a  rboddi  maddeuant? 
'Rboddodd  edifeirwcb  i  Israel;'  sef  i  bawb  0 
Israel  a  edi£irbaodd,  neu  a  ediiarbant  bytb. 
Y  mae  y  cyfryw  goll  ymadrodd  yn  ami  yn  yr 
ysgrytbyran ;  megys  yn  1  Gor.  4.  6.  *Ac  yna 
y  bydd  jr  glod  i  bbb  an  gan  Ddnw;'  sef  pob 
an  a  d^rbyni^  glod  yr  amser  bwnw,  a'i  der- 
byniodd  gan  Dduw.  Hefyd,  Rbuf.  8.  23,  2^. 
'A  bwy  wedi  eu  cyfiawnban  yn  rbad,'  êso.  sef 
pawb  a  gyfiawnbawyd,  jel  hyn  yn  unig  y  cyf- 
lawnbawyd  bwynt  Felly  y  mae  i  ni  ddeall 
befyd  y  geiriaa  ju  loan  1. 9.  pa  an  ai  cyfieithir 
y  geiriaa,  *  Yr  hwn  yn  dyfod  i*r  byd  sydd  yn 
goleno  pob  dyn ;'  neu,  *  Yr  bwn  sydd  yn  gol- 
eno  pob  dyn  a*r  sydd  yn  dyfod  i'r  byd ;'  byny 
yw,  efe  sydd  yn  goleuo  pawb  sydd  yn  cael  en 
goleuo;  y  maent  oil  yn  derbyn  eu  goleuni 
oddiwrth  Grist.  Felly  nid  yw  bod  corph  pobl 
Israel  beb  edifarbaa  ddim  prawf  nad  oodd  lla- 
wer  o  honyut  wedi  cael  gwir  edifeirwcb ;  a 
phawb  a  edifarhaodd,  efe  a  roddodd  edifeirwcb 
iddynt,  trwy  weithrediad  nerthol  yr  Ysbryd 
Glan  ynddynt.  Felly  yn  addas  yr  esbonia  y 
Doctor  ei  bun  y  geiriau  yn  Act  11,  18.  'Fe 
roddes  Dnw  gan  byny  i'r  ocnhedloedd  befyd 
edifeirwcb  i  fywyd ;'  sef,  medd  y  Doctor,  nid  • 
ju  unig  efe  a  wnaeth  gynnygion  o  bono,  ond 
a'i  gweithredodd  yn  rasol  yn  nghalonan  rhai  o 
bonynt.  Yr  an  j^th  y  gwnaeth  befyd  kg  Isra- 
el ;  nid  yn  unig  efe  a  anfonodd  iddynt  ammod- 
au  beddwcb--^  roddodd  Ic  i  edifeirwcb ;  ond 
befyd  a'i  gweithredodd  yn  rasol  yn  nghalonan 
rhai  o  bonynt    Felly  befyd  yn  2  Tim.  2.  25. 

*  I  edrych  a  roddo  Duw  idd3mt  hwy  ry  w  am- 
ser edifeirwcb  i  gydabod  y  gwirionedd.'  Ar- 
wydda y  geiriaa,  yn  ddios,  nid  pregetba  edi- 
feirwcb, na  rboddi  lie  i  edifeirwcb;  ond,  a 
roddai  Duw  iddynt  gy&ewidiad  meddwl  i  gyd- 
nabod  y  gwirionedd  yr  oeddynt  o'r  blaen  yn 
ei  wadn.  Athrawiaeth  eglur  y  Beibl  yw  fod 
Duw  yn  rboddi  edifeirwcb ;  a  pha  raid  sydd  i 
geisio  troi  y  geiriau  oddiwrth  eu  hystyr  Jlyth- 
yrenol  a  mwyaf  priodol,  a  thywyllu  un  prawf  o 
ddwyfoldeb  rerson  Crist,  a  chauad  an  ffynon 
o  ddedwyddwch  anrbaethol  i  becbadur  tlawd  ? 

EDLIW-IODD,  (ed-liw)  dannod,  Uiwied 
ymberio.    Mat  11.  20,  a  27.  44. 

EDNOD,  (edn)  adar.     1  Bren.  4,  23. 

EDOM,  ^ŵû^^iì^  \cocK\  Esau  mab  Isaac  a 
brawd  Jacob,  a  enwyd  felly.  Rhoddwyd  yr 
enw  hwn  iddo,  naill,  ai  o  ran  ei  liw,  yr  hwn 
pan  anod  a  ddaeth  allan  yn  goch  drosto  i  gyd,, 
fel  cochl  flewoff ;  -neu,  0  herwydd  iddo  werthu 
ei  enedigaeth-fraÌDt  i  Jacob  am  gawl  cocb« 
Qen.  25.  25,  30. .  Idumea  a  enwyd  oddiwrth 


EDI 


460 


BFA 


Edom,  ac  a  elwir  jn  ami  gwlad  Edom.  Edr 
Ebau,  Ibümea. 

EDREI,  Heb.  inyn^^  [crug  mawr]  1.  Prif 
ddinas  breniniaeth  Basan,  jn  agos  i  ba  ud  y 
eorchfygwyd  Og.  Wedi  hyny,  bi  a  roddwyd 
1  banner  liwytb  Manaaseb,  ta  bwnt  i'r  lorddon- 
en.  Jos.  13.  31. —  2.  Dinas  yn  Naphtali. 
Jos.  19,  37.  6a  yno  Esgob  Cristionogol  dros 
r{d  oesoedd. 

EDRYCH,  (ed-rycb)  Or.  aspxw  [derco]  gol- 
ygu,  sylla,  tremio,  canfod,  bwrw  golwg  ar  b«th. 
— Edrycb  ar  betb  a  arwydda,  1.  Sylwi  ar  bctb 
yn  fanwl.  *  Lef.  13.  6.-2.  Deall  yn  gyflawn,  a 
dadguddio.  Dat  5.  4,  5. — 3.  Obwilio  am,  a 
dewis.  Act  6.  3. — 4.  Oredu,  neu  ymddiried 
yn.  Esa.  17.  7,  8.-6.  Gofal,  gwyliadwriaeth, 
a  gocbeliad  dyfaL  Luc  8.  18.  a  17.  3.  a  21. 
34.  Act  6.  36.  a  20.  28.  Heb.  3.  12.— 
'  Edrycb  ar  yr  A^lwydd,*  y w  ei  wir  adnabod, 
ei  garn,  dysgwyl  wrtho  mewn  flydd  am  bob 
benditb  ysbrydol — am  gyfarwyddyd,  am  gyn- 
naliaetb,  aie  am  gysaron  ;  ac  hefyd,  ei  ddilyo. 
Salm  5.  3.  a  34.  ö.  Eaa.  17,  7.  a  45.  22. 
Jonah  2.  4.  Mic.  7.  7.  Heb.  1 2.  2. — Gwaith 
Duw  yn  edrycb  ar  ddynion,  a  arwydda  ei  ad- 
nabyddiaetb  gyflawn  o  bonynt,  ac  o'a  boll  ym- 
ddygiad;  ei  ofal  am  daoynt,  a'i  diriondeb  idd- 
ynt;  Salm  53.  2.  a  14.  ^.  a  33.  14.  Galar. 
8.  60. — ei  gymeradwyad  o  bonynt ;  Gen.  4.  4. 
Nam.  16.  15.  Esa."  66.  2.  ei  diriondeb  a'i 
dostnri  taag  at  ei  bobl  yn  en  gorthrymderau. 
Edrycbodd  yr  Edomiaid  yn  grenlawn  ac  yn 
bechadarns  iawn,  trwy  edrycb  gyda  byfrydwch 
ar  yr  luddewon  yn  cael  en  lUdd,  a'u  dinasoedd 
yn  cael  eu  Uosgi,  a'u  golad  yn  cael  ei  yspeilio. 
Obad.  12. — *  Nac  edrycb wch  amaf,  am  fy  mod 
yn  dda,  ac  am  i'r  haul  edrycb  arnaf.'  Can.  1. 
6.  Nac  edrychwch  amaf  gyda  dirmyg  a  dig- 
ilonedd ;  nac  ediycbwcb  yn  nnig,  nen  yn  ben- 
af,  ar  fy  ngwenaidan  a'm  profedigaetban,  ac 
felly  tramgwyddo  wrth  grefydd  o'm  hacbos ; 
canya  profodigaethau  a'm  cystuddiaaant,  ac  a'm 
hanmharchasant  yn  ddirfawr;  ond  er  fy  mod 
fel  byn  yn  ddu,  yr  ydwyf  yn  hawddgar  hefyd, 
fel  lleoi  Solomon. 

EDTJMA,  pentref,  dendden&^  milltir  o  du  y 
dwyrain  i  Sichem. 

EDUTH,  f)-n5  [fyatiolaetk]  tit!  Salm  Ix.  a 
Irxx.  naill  ai  nod  cerddoriaeth,  yn  awr  yn  an- 
hysbys  1  ni ;  neu  arwydda  fod  y  Salman  yn 
cynnwyg  tygtiolaeth  Dyfydd  am  ei  ffydd  yn 
Nuw,  a'i  ddiolchgarwch  iddo  am  ei  waredig- 
aetbau,  i'w  cana  gan  offeiriaid  Daw  o  flaen  ei 
arch  yn  y  cysegr, 

EDDI,  (edd)  penau  edafedd ;  rhidens,  am- 
aerwy.  Yr  oedd  gorchymyn  i  feibion  Israel  i 
wneuthur  iddynt  eddi  ar  odrea  eu  dillad,  a 
rhoddi  pletb  o  sidan  glas  ar  eddi  y  godreu.  Y 
dyben  o  bono  oedd,  iddynt  edrycb  amo,  i  gofio 
boll  ohchymynion  yr  Arjglwydd  iV  gwneuthur 
hwynt  Num.  15.  38.  Deut  22.  12.  Mat 
23.  5.  Efo  sidan  glas  yr  oeddynt  yn  cylymu 
yr  eddi  yn  siobynao,  ar  bedwar  cwr  en  bar- 


wisffoedd.  Un  o'r  siobynaa  liyii  a  feddylir 
wrin  ymyl  [xpocictaov]  gwiag  yr  Arglwydd 
lean,  yr  bwn  yn  mhob  petb  a  gyd-ffnrflodd  à 
gorchymyn  Daw.  Mat  9.  20.  a  14.  36.  Marc 
6.  56.  Lac  8.  44. — Eel  arwydd  o  aancteidd- 
rwydd  ac  nfadd-dod  mwy  manwl  na  chyffredin 
i'r  gorchymyn  dwyfol,  y  Pbariseaid  a  wnaent 
ymyUwuth  (ra  xpaoTctooy  y  «to&yno»]  ea  gwisg- 
oedd  yn  helaeth,  nen,  y  siobynau  ea  gwisgoedd 
yn  fawrion.  Mat  23.  5.  Yr  oedd  byn  yn 
gwabaniaethn  yr  luddewon  oddiwrth  bawb,  ac 
yn  eu  coffa  o'u  perthynas  à  Daw,  fel  ei  bobl 
gyfammodol,  a'u  rhwymedigaethau,  o'r  aches 
hyny  yn  fwy  na  phawb,  i  rodio  i  bob  rhyngn 
bodd  iddo.    Cwef  Campbell  ar  Mat' 9,  20. 

EFA,  Heb.  xy\X\  \^V^i  hyvtyd  ;  un  yn  byw- 
hau]  galwodd  Adda  ei  wraig  wrtb  yr  enw  hwo 
wedi  rhoddiad  yr  addewid  o'i  bad,  i  ysigo  pen 
y  sarph,  mewn  ffydd  yn  yr  addewid  bono ; 
canys  hi  oedd,  neu  oedd  i  fod,  yn  fam  *^f]  ^^ 
pob  tt»,  nea  pob  un  sydd  yn  byw,  [ot  C<»*^pí, 
2  Cor.  i,  15.]  sef  i  Dduw,  yn  ysbrydol  ac  yn 
dragywyddol,  gan  ei  bod  yn  am  i  Grist,  yr 
had  addawedig,  yr  bwn  yw  bywyd  pob  ored- 
adyn.  loan  1.  4.  a  11.  25.  Col.  3.  4.  1  loan 
1.  2, — Duw  wedi  creu  y  dyn  a  ddywedodd, 
*  Nid  da  bod  y  dyn  ci  hunan,  gwnaf  iddo  ym- 
geledd  [Heb,  cymhortK\  cymhwys  iddo :'  Heh, 
fnegys  ger  ei  fron — yn  cyfeirio  at  ddygiad  yr 
anifeiliaid  a'r  ehediaid  at  Adda,  ond  yn  eu 
plith  oil  ni  chafodd  gymborth  ger  ei  fron.  ^A'r 
Arglwydd  a  wnaetb  o  asen  Adda  wraig  iddo, 
ac  a'i  dog  at  y  dyn.  Ac  Adda  a  ddywedodd, 
Hon  weithian  sydd  asgwm  o'm  hesgym  i,  a 
chnawd  o'm  cnawd  i  ;  bon  a  elwir  gwraif , 
[ischuy  y  gwrrywes]  oblegid  o  ẃr  y  cymerwyd 
hi.'  Rboddodd  Adda  yr  enw  bwn  itchOf  arni, 
i  arwyddo  dull  ei  cbreadigaeth — ^rboddodd  yr 
ail  enw  Efa  i  arwyddo  ei  grediniaötb  o'r  add- 
ewid, ac  yn  ngrefn  yr  iechydwriaetb  trwy  had 
y  wraig,  sef  Crist  lesu.  Felly  en  wodd  Lamech 
Noah,  gao  ddywedyd,  '  Hwn  a'n  cysnra  ni  am 
ein  gwaith,  a  llafur  ein  dwylaw,  o  berwydd  y 
ddaear  yr  hon  a  felldigodd  yr  Aiglwydd.'* 
Gen.  5.  29. 

Crewyd  EfiB^  tebygol,  ar  y  cbweched  dydd, 
wedi  i  Adda  gael  adolygiad  o'r  boll  greadur- 
iaid.  Ni  bn  Adda  ac  Efa  byw  yn  hir  yn  ea 
cyflwr  o  ddÌDÌweidrwydd  a  dedwyddwch.  gyd 
a'u  gilydd.  Tebygol  iddynt  fyw  yn  eu  cyflwr 
creadigol  nes  ar  ol  y  Sabboth  cyntaf ;  ond  dros 
ba  byd  wedi  hyny,  nis  dichon  neb  ond  dych- 
ymygu ;  ac  nid  ydyw  o  ganlyniad  i'w  wybod. 
Am  eu  trosedd,  a'u  cwymp  dychrynllyd  yn 
ganlynol  i  hyny,  Edr.  Adda. — ^Dywedodd  yr 
Arglwydd  wrth  Efa,  wedi  iddi  droseddo  y  gor- 
chymyn, '  Gan  amlhau  yr  amlhaf  dy  boenau  di, 
a'tb  feichiogi ;  mewn  poen  y  dygi  blant,  a^th 
ddymuniad  fydd  at  dy  ŵr,  ac  efe  a  lywodraetba 
arnat.'  Wedi  eu  bwrw  i'U  dau  allan  o  barad- 
wys,  Efa  a  feichiogodd,  ac  a  esgorodd  ar  Cain, 
ac  a  ddywedodd,  *  Cefais  ŵrgan  yr  Arglwydd.' 

•  0wel  JoDBthaa  SdwvdA  on  Orlsiasl  61a,  Tut  SL  |  & 


ism 


461 


EFB 


Bl  a  esgoTodd  eilwaitli  ar  ei  frod3nr,  Abel  a 
Seth,  a  diammeu  amrywiolo  feibion  a  marched 
gjda  hjajf  er  nas  coffèir  am  danynt  yn  yr 
hanesiaeth  sanctaidd*  Y  ûwyáájn  y  bu  hi 
&rw  Bjdd  aiMácn  Hwviach  iddi  farw  oddeutu 
TT  uo  amser  ag  Adda,'oddiamgykh  ▲.  m.  930. 
EFENQYI^U-WR,  Or.  toarr^kiov,  Llad. 
ExAJgQvuvii.  Y  frair  Gkoeg  a  arwydda,  cenr 
adwri  dda^  nen  newydd  da.\  Y  mae  yr  efeDgyl 
yn  cynnwys,  1.  Dadgnddiad  o  drefh  Daw  yn 
Nhghiist  mewn  perthynas  i  gadwedigaeth 
pechadunaid  coUedig.  Yn  yr  ystyr  hwn,  yr 
oedd  yr  efengyl  yn  cael  ei  hamlygu  i'r  eglwys 
yn  yr  hen  amseroedd,  trwy  addewidion,  cya- 
g<>daa,  a  phrojphwydoliaethaa.  Yr  oedd  y 
dren  iawr,  fel  hyny,  yn  cael  ei  dadgaddio  yn 
raddol  i'r  eglwys,  a  mwy  o  ddjrfûion  ddiigeled- 
igaethaa  Daw,  o  bryd  i  brycL  yn  cael  eu  heg- 
laro,  hyd  nes  cododd  Hani  Cyfiawnder  i'r  rhai 
oedd  yn  ofni  ei  enw;  oblegid  hyo^  mae  yr 
addewid  i  Abraham  yn  cael  ei  galw  efengyl. 
Ga].  3.  8. 

2.  Cyhoeddiad  o  ddyfodiad  y  Messiah  add- 
awedig,  sef  o'i  Berson,  fel  Duw-ddyn ;  o'i  waith 
a'i  uiadd-Klod  perffaith  i'r  gyfraith ;  o'i  ddy- 
odde&ulaa  a  digonolrwydd  ei  aberth ;-  o'i  fadd- 
ugoiiaetb  gyâawn  ar  nffern,  angea,  aV  bedd ; 
o'i  adgylodiad  anrhydeddas,  a'i  eagyniad  gor- 
foleddos  iV  nefoedd.  1  Cor.  15.  2,  3,  4.  Y 
mae  gorchymyn  i  gyhoeddi  y  newyddion  da 
hrn  i  bob  creadar ;  sef  pregetha  edifeirwch  a 
maddeoant  *pechodAU  yn  ei  enw  ef  yn  mhlith 
}rr  holl  genedloedd.    Lnc  24.  47.  Marc  16.  15. 

3.  (xellir  golyga  yr  efengyl  hefyd  yn  cyn- 
nwys tystiolaeth  ddwyfol  am  Berson  a  dyfod- 
iad  Crist ;  am  berffeithrwydd  a  digonolrwydd 
ei  walth  a'i  aberth ;  a  bod  by wyd  tragywyddol 
ynddo  yn  holl  gyflawn  ystyr  y  gair  hwnw,  i'r 
penaí^  i'r  gwaeli^  a'r  annheilyngaf  o  bechad- 
Qfiaid  a  grëdo  ynddo.  Tystiolaeth  Daw  am  ei 
Fab  yw :  *A  hon  y w  y  dystiolaeth  a  dystiol- 
aethodd  Daw  am  ei  Fab ;  roddi  o  Ddaw  i  ni 
fywyd  tragywyddol ;  a'r  by  wyd  hwn  sydd  yn 
ei  Fab  ef.'  lloan  6.  10,  11.  loan  3.  16.  1 
Tim.  1.  15. 

Fel  hyn  y  mae  Daw  yn  yr  efengyl  yn  dad- 
gaddio, yn  cyhoeddi  yn  awdurdodol,  ac  yn 
tystiolaetha  yn  sicr,  fodMab  Daw,yr  Arglwydd 
lesa,  yn  bob  peth  i  Ddaw  dros  bechadnr,  sydd 
yn  ofynol ;  a  phob  peth  t'r  pechadar  yn  gyf- 
lawn  sydd  yn  angenrheidiol.  Gweinidogaeth 
cyfiawnder — gweinidogaeth  yr  Ysbryd— gwei- 
aidogaeth  bywyd — ^gweinidogaeth  rhyddid  y w. 
2  Cor.  iii. — Y  mae  yr  enwau  mwyaf  anrhy- 
deddttt  yn  cael  en  rhoddi  iddi  a  ddichon  fod ; 
w^  *  Efengyl  Daw,'  sef  yr  efengyl  y  mae  Duw 
jn  awdwr  o.honi,  ac  yn  gorchymyn  ei  phre- 
getha ;  yn  ei  harddel,  ao  yn  gweithreda  trwy- 
ddi: — ^Efeogyl  gras  Duw,'  3ef  y  newydd  da 
am  raa  Daw  : — *  Efengyl  CWst,'  sef  y  newydd- 


t  Gw«l  I>r.  ]>avidMii*s  *  Introdnotion  to  the  New  Testa- 
meni.'  Hefyd  ,*  Olshaiueii  on  the  CtoepelB,  YoL  L  Intioduot- 
loo.»— 0. 


ion  y  rhai  a  gyhoeddodd  Crist,  nen  sydd  yn 
cael  ea  cyhoeddi  am  Grist,  trwy  gredbiaeth  o 
ba  rai  y  derbynir  Crist: — 'Efengyl  y  tangnef- 
edd,'  aef  *  y  newyddion  çla  am  dangnefeäd  a 
chymmod  rhwng  Daw  a  phechadur,  trwy  waed 
neu  aberth  Criat:  Eph.  2.  13,  16. — 'Efengyl 
ein  hiehydwriaetb/  sef  y  newyddion  da  am 
iechydwriaeth ; — *  Efengyl  y  deyrnas,'  <fec.  sef  y 
newyddion  da  am  deyrnaaiad  y  Messiah  addaw- 
edig.  Rhaf,  15.  16.  Act  20.  14.  Rhuf.  1.  16. 
a  15.  19.  2  Cor.  9.  13.  a  10.  14.  Eph,  1. 13. 
a  6.    15.     Mat  4.  23.  a   24.  14.     Edr.  Ar- 

FAXTH,    CtFAMMOD,    CrFBYNOWS,   GrAS. 

Y,  gair  efengyl,  weithiau,  a  arwydda,  gwei- 
nidogaeth yr  efengyl  Rhaf.  1.  9.  1  Cor.  9. 
18.  Hefyd,  arwydda  yr  hanea  am  yr  holl  beth- 
aa  a  ddechreaodd  yr  lesa  ea  gwneathar  a'u 
dysgo,  hyd  y  dydd  y  derbytiwyd  ef  i  fyna  i'r 
nef.  Yn  yr  ystyr  hwn  mae  i  ni  ddeall  y  geir- 
iaa  canlynol:  'Dechrea  efengyl  lesa  Grisv  sef 
yr  efengyl  yn  ol  St  Marc.  Marc  1.  1.  Act  1. 
1.    Gwel  Campbell,  DisaerU  5.  part  2. 

*  Canys  i  ninnan  y  pregethwyd  yr  efengyl, 
megys  iddynt  hwythaa.'  Heb.  4.  2.  -Yn  hyt- 
rach,  *  Canys  i  ni  y  cyhòeddwyd  y  newyddion 
da  a  gyhoeddwyd  iddynt  hwy.'  Yr  oedd  y 
newyddion  da  a  gyhoeddwyd  iddynt  hwy,  yn 
cynnwys  mwy  nag  addewid  o  Ganaan  ddaearol, 
sef  0  wlad  well  i  holl  had  Abraham  trwy  ff^dd ; 
y  mae  yr  an  addewidion  gogoneddas  yn  cael 
ea  cyhoeddi  i  ninnaa  ;  mae  yr  addewid  wedi 
ei  gadael  i  ninnaa  hefyd,  ac  mae  gorphwysfa 
eto  yn  ol  i  bobl  Ddaw,  yn  yr  addewid  a  gaws- 
ant  kipy.  Trwy  ffydd  yr  aeth  y  rhai  a'i  heti- 
feddasant  i  mewn  iddi,  a  thrwy  anghrediniaeth 
ni  allai .  y  lleill  fyned  i  mewn ;  trwy  yr  an 
ffordd  mae  i  ninnaa  etifedda  yr  orphwysfa  sydd 
eto  yn  ol,  ond  trwy  anghrediniaeth  byddwa  yn 
sicr  o  fod  yn  ol  o  honi.  '  Ofnwn  gan  hyny — 
rhag  bod  neb  o  honoch  yn  debyg  i  fod  yu  ol.' 
Heb.  4.  1. 

JSFENGYLES,  (efengyl)  merch  yn  cyhoeddi 
newyddion  da. — *Dring  rhágot,  yr  efengylea 
Seion,  i  fynydd  achel ;  dyrchafá  dy  lef  trwy 
nerth,  0  efengyles  Jerasialem ;  dyrchafa,  ac  nac 
ofna ;  dy  wed  wrth  ddinasoedd  Judah,  Wele 
eich  Duw  chwi.'  Esa.  40.  9.  '  Dring  rhagot, 
i  fynydd  uchel,  0  ferch,  yr  hon  a  ddygi  new- 
yddion gorfoleddus  i  Seion;  dyrchafa  dy  lef 
gyda  nerth,  yr  hon  a  ddygi  newyddion  da  i 
Jerusalem.'  Lowth.  Barna  y  gwr  dysgedifi^ 
hwn  mai  i  Seion  y  dygid  y  newyddion  hyfiyd, 
a  bod  cyfeiriad  yn  y  geiriau  at  y  ddefod  yn 
mhlith  y  merched  yn  Israel  o  ymgynnuU  ar 
ryw  achos  gorfoleddus,  megys  buddugoliaeth 
nodedig,  gyda  cherddoriaeth  a  dawnaiau,  à 
thympanau  yn  en  dwylaw,  yn  gyd-gor  i  ymuno 
gyda'r  meibion,  yn  ea  can  fuddugoliaethus,  ac 
yn  ymbyncio  yn  nghyd,  fel  y  gwnaeth  Miriam 
a'r  gwragedd  wrth  y  Môr  Côch.  Exod.  16. 
20,  21.  Fel  y  gwnaeth  merch  Jephtha  a'r 
gwyryfon  i  gyfarfod  a'i  thad  à  thympanau  ac 
à  dawnaian.    Bam.  11,  34.    Felly  hefyd  pan 


DTN 


DTO 


ddychwelodd  Dtfydd  o  ladd  j  Philirtaid, 
daeth  7  gwngedd  allan  dan  gnm  %  dawnsio  i 
gyfiirfod  à'r  brenin  Saol,  à  thympanaa  a  gor- 
foledd,  ac  &g  offer  cerdd  dannao,  dan  nna  «e 
ymateb ;  ^  Sanl  a  laddodd  ei  filoedd,  a  Dafydd 
ei  fyrddiwn.'     1  Sam  18.  6,  7. 

Felly  jma,  Ixbofah  a  roddodd  7  gair  trwy 
ei  brophwyd,.  newydd  gorfoleddns  o  adferiad 
SeioUf  ac  o  waith  Daw  yn  dychweljd  i  Jeniaa- 
lem,  [Gwcl  Esa.  52.  8.]  annogk  y  gwragedd 
gan  y  prophwyd  i  gyhoeddi  y  newyddion  hyf- 
ryd  &  Uais  cryf^  o  leoedd  nchel,  o  ba  nd  y  gell- 
id  ea  clywed  oren drosyr  holi wlad ;  a byâon 
y  gan  oedd  i  fod,  <  Wele  eich  Dow  ohwi.'-^ 
YitrÌDffa,  ac  eraill  a  iarnant  mai  Seion  oedd  i 
gyhoeddi  y  newyddion  gorfoleddoa,  8^  eihath* 
rawon  a'i  hefengylwyr;  yn  Seion  yroeddent 
yn  trigo ;  gweinâogion  Seion  [sef  yr  eg^wya] 
oeddent ;  a'n  biaith  hwy  oedd  iaith  yr  boU  eg- 
Iwys;  yr  oedd  yr  hoileglwys  yn  goifoledda 
with  y  newyddion  hyfiyd,  ac  am  en  cyhoeddi 
yn  uchel  i'r  boll  fyd  ea  clywed.  Gynnwra  y 
geiriau  ddarluniad  bynod  o'r  eglwya  yn  /ern- 
&alem,  a*i  swyddwyr  sanctaidd,  ar  ol  dydd  y 
Pentecost  Gwel  Yitringa,  Lowth.  Ooddef 
y  ^eiriaa  bob  un  o^r  ddan  gyfieithiad,  ac  mae 
yr  un  mater  yn  cael  cyfeirio  ato  yn  mbob  nn 
o'l;.  ddau ;  er  bod  y  gyffelybiaetb  yn  ymddang- 
08  yn  fwy  cyson  a  bardd  yn  y  cyntat 

EFIL-MERODACH,  niinoS'^l»  [yr  ynr 
fyd  MetHtdaeK]  mab  NebucbodonoBor.  Ëienw 
priodol  oedd  Merodach  ;  ^nd  oblegid  ei  ddryg- 
ioni  a'i  ynfydrwyddy  galwyd  ef  ES-Herodaoh. 
Dywedir  iddo  ly wodraethn  yr  ymerodraeth  yn 
amser  gwallgofrwydd  ei  dad.  Pan  ddychwei- 
wyd  synwyr  ei  dad^  Efìl-Merod!ach  a  gioodd  ei 
garchara  ^anddo,  oblegid  ei  gam-drefhiad  yn 
liywodraetha.  Yn  y  oarcbar,  bti  cyfeillaich 
rhyngddo  à  Jeboiacim  brenin  Judab ;  a  phan 
ddaeth  i'r  orsedd  ar  ol  ei  dad,  yn  y  flwyddyn 
gyntaf  o'i  deymasiad,  dyrclu^odd  ben  Jeboi- 
acim, ac  a'i  dog  allan  o'r  carcbardy.  Jer.  52. 
81.  Wedi  iddo  demasn  dwy  flynedd,  yn  ol 
y  Dr.  Prideaox,  yn  ddrwg  ac  yn  ormesol  anny- 
oddefoly  ei  bertbynaaan  ei  bun  a  frad-fwriadaa- 
aot  i'w  erbyn,  ac  a'i  lladdaaant  Neriglissar  ei 
frawd  yn  nghyfraitb  a  ddaeth  i'r  oraedd  ar  ei 
ol;  a  Laborosoaicbod  are!  ol  yntaa;  a3el- 
sassar  yn  ddiweddaf.  Cahnet  —  Prideanx's 
CannectUm. 

EFOBY,  (mory)  Qwydd.  Marìjc;  O.  Y 
Yuba  :  yfory,  dydd  ar  ol  heddy w ;  yr  amaer  i 
ddyfod.  lago  4.  13. 

EFRE,  (bre)  Her :  Ffr.  IvROT«,neuIvBAT«, 
am  ei  fod,  meddant,  yn  em/ref  mi  yn  meddwi 
y  rhai  a  fwytÀnt  fara,  neu  a  y&nt  ddiod,  wedi 
en  Kwneutbor  o  bono.  Pa  lysieoyn  a  feddyUr 
wrtn  CeCovto,  y  mae  yn  anhawdd  penderfyna ; 
hwyracb  ei  fod  yn  fwy  adnabyddus  3m  y  gwled- 
ydd  byny  na  chyda  nL  Eire  ydyw  jrn  ein  tri 
chyfieitbiad  ni.  Y  mae  yn  amlwg,  oddiwrth 
ddammeg  efre  y  maea,  1.  Ei  fod  yn  tebyga  yn 
ei  darddukd i  wenithen;  canya pan  yr  oäd  y 


edaaynekedeg  y  eanfyddwyd  j  gvahaniaeth 
thyngddynt:  'canya  weii  i'r  eginyn  dyfb,  a 
dwyn  ffrwytb,  yna  yr  ymddangoBodd  yr  efre 
beiyd.' — 2.  Si  led  yn  niwekiiol  i'r  gweaitk — 
3.  Ei  fed  yn  boUol  ddiddefoydd ;  am  byny  yr 
oeddent  i  'gasyn.  yr  efre  i'w  Uwyr  loigi.' 
Y  mae  yr  Aifflwydd  lean  yn  cy&lyba  i^ant  y 
drwg  i'r  efre  nyn ;  fel  yr  efre  maent  yn  yr  on 
byd  a  phlant  y  deymaa ;  yn  cyd-dyiii  à  bwynt ; 
yn  cyfranogi  o'r  on  breintíaa  a  thmgareddau, 
yn  ami,  á  hwynt;  y  ddao  yn  tebyga  i'w  gil- 
ydd  gymaint  fel  naa  dichon  dynion,  y  raai 
mwyaf  oraff^  ea  gi^ahaniaetha ;  y  mae  y  ddan 
yn  cyd-add&do,  ond  i  boUol  walian<d  ddiwedd. 
Er  naa  dicbon  dynion  ea  gwafaflonaeiba,  Maby 
dyn  a  ddenfyn  ei  angelion,  •  hwy  a  gjrimallaDt 
aUaa  o'i  deymaa  yr  boll  dramgwyddiadan,  a'r 
rhai  a  wnant  anwiredd.  Bydd  y  naMl  i'w 
Uoagi,  a'r  UeiU  i'w  diogelu  droa  bytL  Mat.  13. 
24--r43.  Ni  Iwyr  dcüdolir  bwynt  byd  y  dydd 
diweddail  Y  mae  y  ddan  ryw  byn  o  ddymon 
yn  cyd-dyfo,  sef  yn  cyd-fyw,  ac  yn  cyd-gyf- 
eiUachu^  i  ddyb^on  mawrion  o  mn  y  drwg, 
ac  0  ran  y  da,  ac  o  ran  yr  Aiglwydd  á  bun, 
a'i  acbos  yn  y  byd ;  ond  yn  nydd  y  fam,  bydd 
didoHad  tragywyddol  rhyngddynt.  Gwaith  y 
gweiaion  yw  ffw^lio  yn  ddefi&ooa,  ond  nid  ea 
gwaitb  yw  didoli ;  ni  roddwyd  i  neb  o  bonynt 
awdnrdod  na  medr  i  byny.  Nid  dyletba  ood 
achnb  y  gwaetbaf  o  ddyoion  yw  gwaithy 
gweiaion.  Nid  dyben  yr  Aiglwydd  yn  y 
ddammeg  jrr  ifaoddi  cyûurwyddy<t  mewn  pe^ 
thynas  i  ddysgyblaeth  eglwyaig ;  rbûd  i  ystyr 
y  ddamm^  gyd-aefyll  &'r  rluman  «raill  o'r  gair; 
ond  dangoa  y  mae  y  doll  a'r  agwedd  fyddai  ar 
ỳ  byd  yn  gyi&edinol ;  aef  y  byddai  y  drwg  a'r 
da  i  ffyd-fyw,  yn  ami,  gyda'a  gflydd ;  ac  niai 
pwylL  amynedd,  a  dy<xide%arwcb,  ac  nid  en 
dyfetha,  y w  dyledawydd  y  gweiaion  tuag  at- 
ynt 

EFRYDD-ION,  (brydd)  anafcia,  cloff,  an- 
mberfiaith ;  nn  à  diffyg  rbyw  ran  ynddo.— 
'  QbIw  y  ilodioD,  yr  efryddion,'  esc  Loc  14. 
13.  Or.  waanipoty  rhai  toedi  eolU  rhyw  aelod. 
— '  Ymddangoaodd  efryddion  yn  fy  tfbyn.' 
Salm  85. 15.  ffeb.  J^n^)  taraw^cUcn,  rfaai  yn 
tarOf  ief  à'a  tsfodao,  Jer.  18.  18.  Mat  27. 39, 
kc.  Lac  28.  85—89. — ^neu  rhai  wedi  en  taio, 
a  tbrwy  byny  wedi  ea  banafar-^^iq^Eon,  2 
Sam.  4. 4.  a  0.  8. — ^meibionanenwog,  agwael- 
acb  na'r  ddaear,  Job  80.  8.  Neu '  ymga^lodd 
y  tarawyddion,  nen  y  ffremyüwyr^  yn  fy  erbyn 
— ^rìiwygaaant  fi,  ac  ni  pbeidient*  Cynnwys  y 
gttriaa  ddeigrifiad  propbwydoliaetbol  0  fflan- 
gelliad  yr  Aiglwydd  leaa.  Yr  oedd  y  fflasgell- 
yifyt  gydag  eithii  gelyniaeäi  a  cbasineb  ato,yn 
ddian>ed  yn  ei  rwygo,  ac  ni  i^eidient,  o  ran 
ea  meddwi  creolon,  a'a  dymoniad.  Mat  27. 
26.    loan  19.  1. 

EPYDI>-YN-YNAtr,(mydd)  Gwydd.  Cof- 
an;  pres,  eepr,  llatwm,  elydr,  elydyn,  arian 
balk  Mat  10,  9.  Llestr  wedi  ei  ẃneatìiur  0 
brès.    Marc  7. 4.    1  Sam.  2. 14.    Edr.  Pbb& 


KL 


4« 


BGL 


EGm-O-TS,  (cin)  blaen-diffdda.  —  «A'r 
gwÌBwydd  a*a  liegin  gnwD.-^T  nae  i'n  ^m- 
Ilanoedd  emi  grawn.  Can.  2. 13,  15.  a  7.  12. 
Dywed  y  Dr.  Gill  fod  y  gair  ì^)á^  yr  hwn  a 
arfcnr  jn  «nig  ya  y  gàn  boo,  yn  y  lleoedd 
nebody  yn  arwyddo  blodeuyn.  Y  LXZ.  a'i 
cjfi^thaoty  xunpt^eiy,  hlam-iktrddUy  sef  blaen 
darddiad  y  bMeuyD,  ^n  arwyddo  nesêui  y 
gwanwyn,  a  cbycbwyniad  y  wiowydden  ì 
trwytbo  yn  addas  i'r  tymbor.  Wrtb  flaen- 
darddiad  y  blodau  yn  ngwinllan  Crist,  deallwn 
arwyddkm  o  adfywiad  ar  yr  eglwys  yn  ei  gras* 
aa;  cbwanegiad  ei  baeiodiaa,  trwy  fod  rbai  o*r 
newydd  yn  cael  en  byvbaa  yn  yabrydol ;  ao 
amlbad  ei  cbyflnron,  trwy  dywalltiad  yr  Ya* 
bryd  Glan  yn  bebetbach  ami.  Eaa.  26.  19. 
Act.  9.  SI. 

E6LAH,  Heb.  nb39  [«^'"^^  nn  o  wragedd 
Dafydd,  a  mam  Itbieam.    2  Sam.  8.  5. 

EGAIJIC,  neu  OáLIM,  nen  E6ALÂ,  neu 
Ë6LÂJM,  dinas  torbwnt  i*r  Iorddonen,'o  da  y 
dwyraia  iV  Môr  Marw,  yn  nprlad  Myb.  1 
Sam.  25.  44.  Esa.  15«  4.  Josepbna,  4nt%q. 
lib.  14.  cap^  2. 

EGLON,  jEW.  *r\^*yy  [eerbÿdcrwn]  1.  Bren- 
in  Moab,  yr  bwn^  a  orthrymodd  Israel  dden- 
naw  mlynedd.  £fe,  yn  ngbyda  meibion  Am^ 
men  ac  Amalec,  a  aetb  ac  a  darawodd  Israel, 
ac  a  feddiannodd  ddinas  y  palmwydd,  sef  Jer- 
icho nen  Engedi.  Cyfododd  yr  Arglwydd 
£hwd  Î  wareda  Israel  oddiwrtb  ortbrymder 
Eglon.  Bern.  3. 12, 13,  15  — 2.  Dinas  yn  Ju- 
dab.    Jos.  15.  39. 

EGLUR-O-DEB,  (eg-Uur)  Lhd.  Clabub: 
amlwg»  golen ;  amiygu,  dadgnddio ;  amlygiad, 
hysbysrwydd. — Tn  eghir^  sef  yn  olen,  yn  dde- 
ailadwv,  yn  bawdd  ei  ddeall.  Dout  27.  8. 
Ezra  4.' 18.  Jer.  23.  28.  Esa.  32.  4.  Hab. 
2.  2.  *        . 

*  Mflib  yr  awr  yn  dyfod  pan  na  kiarwyf  wrtb- 
ych  mewn  dammegion  mwyacb,  eitbr  y  myneg- 
af  i  cbwi  yn  eglnr  am  y  Tad.'  loan  16.  26. 
Cyfeiria  y  geirian  byn  fwy  at  ycdiwanegiad 
gwybodaetb  ynddynt  bwy,  trwy  dywalltiad  yr 
Ysbryd  Olan  amynt,  nag  amrywiaetb  yn  nnll 
yr  Arglwydd  lesu  o  draddodi  ei  ddysgeidiaetb 
iddynU  '  Na  leiarwy f,'  sef  na  tbybiweb  fy  mod 
ya  Uefara  mewndammegion,  Y  mae  y  cyffei- 
yb  ymadrodd  yn  ami  yn  yr  ysgry tbyan ;  megy s, 
'  T  neb  aydd  yn  eael  ei  einioes,'  sef  yr  bwn  sy 
yn  iybiêd  ei  fod  yn  cael  ei  einioea.  ÜCat.  10. 
39. — '  Pwy  bynag  sydd^nddo,'  aef  pwy  byn- 
agaydd  yn  tybUd  fod  ganddo.  MaL  13. 12. 
Lac  8.  28. — *  Yr  oeddwn  i  gynt  yn  fyw  beb  y 
ddeddf ;'  sef^  yr  oeddwn  yn  tybiad  fy  mod  yn 
fjw.  Bbn£  7.  9.  Felly  yma,  ^  pan  na  leftff- 
wyf  wrtbycb  mewn  dammegion,'  aef,  pan  na 
thybiwcb  fy  mod  yn  Oefara  mewn  dammegion, 
ond  y  tybiwcb  fy  mod  yn  dy wedyd  yn  eglnr. 
loan  16.  29.  Dicbon  y  gwirioneddan  mwyaf 
eglnr  ymddangos  yn  dywyll  i  ddynion  tra 
byddo  Uygaid  en  meddyliaa  beb  en  goleno. 
Mae  yr  Ai^wydd  leaa  yn  aicr,  yn  ei  amaer  ei 


bsBv  o  effluro  y  Tad,  a'i  gariad  yn  Ngbrist  tn 
ag  at  ei  Dobl,  a'r  boll  drefn  fawr  o  iechydwr- 
iaeth  o  eiddo  y  Tad,  mewn  pertbynas  iddynt 
Adnabod  y  Tad,  yw  ei  adnabod  fel  Daw  a 
Tbad  ein  Harglwyydd  lesu  Grist,  a'n  Tad  ni- 
nan  ynddo.  Dy  wedyd  yn  eglnr  am  y  Tad,  yw 
dywedyd  yn  eglnr  am  dano  yn  ei  gariad,  ei  ras- 
lonrwydd,  a'i  ddoetbineb,  a  boll  ddyfoderoedd 
ei  ras,  yn  ngbadwedigaetb  pecbaduriaid. 

*  Yn  eglnrhad  yr  Ysbryd  a  nerth.'  1  Cor.  2. 
4.  Yr  oedd  eglardeb  ac  effeitbioldeb  gyda 
pbregetbiad  yr  apostol,  trwy  ddylanwad  yr  Ys- 
bryd Glan  amo  ef  a'i  wraadawyr.  Yr  oedd  yn 
cael  ei  ddysgn  i  lefani  yn  eglnr,  a  bwy  than  yn 
cael  e^  goieno  i  ddeaJl  yn  eglnr,  ac  yn  profi  eff- 
eitbioldeb y  gwirioneddan  dwyfol.  loan  14. 
21.  Rbnf.  16.  26.  2  Tim.  1.  10.  1  Cor.  2. 
10.  2  Cor.  2.  14.  Col.  1.  26.  1  Pedr  1.  2. 
Edr.  Dadouddio. 

BGLWYS,  (eg-glwys)  Heb,  bHi:^^-  ^''^'^^^z- 
iTta\  Llad.  EcoLXBiA.  Y  geîrían' ilebraeg  a 
Groeg,  oddiwrtb  ba  rai  y  mae  y  gSir  eglwys, 
mewn  amrywiol  ieitboedd,  yn  gystal  ag  yn 
Gymra^,  yn  tarddn,  a  arwyddant  gynnull^Wa, 
nen  dyrfa  o  bob),  fel  y  cyfieithir  y  gair  Groeg 
yn  Act  19.  39,  41.  Ond  yn  y  Testament 
Newydd,  y  gair  êylwys  yn  gyffredin,  a  arwydda 
1.  E^lwya  Dduw,  neu  gynnnlleidfa,  neu  gym- 
deiibaao  ddynion  wedi  engalw  ganDdnw,  trwy 
bregetbiad  yr  efengyl,  i  addoli  Duw  yn  Nghrist, 
yn  ol  rbeol  y  gair. — 2.  Holl  etholcdiffioD  Dnw 
yn  mbob  oes,  ac  o  bob  cenedl,  y^rbai  ÿdynt 
oil  yn  nn  eorpb  yn  Ngbrist,  en  Fen  Cyffredin, 
Col.  1.  18. — 3.  Ffyddlonliaid  nn  teuln,  gyda'r 
cyfryw  Griationogion  a  fyddai  arferol  o  gyd- 
gynnnll  yno  i  addoli  Duw.  Bbuf.  16,  5.  Col. 
4.  16,  Pbilem.  2.-4.  Y  ffyddloniaid  o  un 
dalaetb.  2  Tbes.  1.  1—5.— 6.  Pobl  yr  Indd- 
ewon  yn  nnig  a  dwir  yn  eglwys  Duw  dan  yr 
Hen  Deatament.    Act  7.  38. 

Y  mae  yr  e^wys  i*w  golygu  fel  yn  filwr- 
ua,  nan  yn  orfbleddus;  yr  eglwys  orifoleddus 
yw  y  cyfiawnion  aydd  yn  gorfoleddu  yn  y  nef- 
oedd,  wedi  bnddugoliaetbu  ar  y  byd,  y  cnawd, 
a'r  diafol,  ac  yn  gorpbwys  oddiwrtb  en  Uafur. 
Dai.  1.  14—17.  a  14.  18.— Yr  eglwys  filwiHis, 
yw  y  cyfiawnion  ar  y  ddaear,  y  rbai  sydd  eto 
yn  y  rbyfel,  ac  yn  dyfod  i  fynu  oV  anialwcb, 

Sn  bwyao  ar  Grist  en  banwylyd.  Eph.  6. 11. 
n.  8.  6. 

Mae  yr  *  eglwys  filwms,'  dracbefn  y  w  golygu 
yn  wtUdiy^  aef  pawb  ag  sydd  ynddi  trwy  bro- 
ffea,  ac  yn  weledig,  fel  dinas  ar  fryn  nas  gellir 
ei  cbnddio,  [Mat  5.  14.] — neu  yn  anweledig^ 
aef  y  rbai  sydd  wir  aelodau  ysbrydol  oV  eg- 
lwys, nas  dicbon  neb  weled  yn  sicr  pwy  ydynt. 
ond  Duw  yn  nnig — yr  bwn  yn  unig  sydd  yn 
adnabod  calonau  boll  ieibion  dynion.  1  Bren. 
8,  3d.    2  Tim.  2.  19. 

Mae  y  petbau   canlyfiol  yn  angenrheidiol  i 

wneutbnr  eglwys  weledig  yn   y  byd:. 1. 

Gweinidogion  wedi  eu  galw  yn  ol  trefn  Duw,  i 
weini  yn  yr  eglwya.    Heb.  5.  4.    2  Cron.  26. 


EaL 


464 


E6L 


16^^21. 2.  Arferiad  parchnso'r  ordinbadau-l 

a  sefydlodd  Crist  yn  ei  eglwjs,  sef  gair  Daw, 
gweddî,  a'r  sacramentan.  Act  2.  42. — 3.  Ath- 
rawiaeth  iachos  yn  nghylch  egwyddorion  syl- 
faenol  y  flfydd.  Eglwys  y  Duw  by w  yw  colofn 
a  sylfaen  y  gwirionedd.  1  Tim.  3. 15.  Gal. 
1.  8.  "nt  3.  10.  Col.  1.  18.  Heb.  10.  23. 
— 4.  Dysgyblaeth  eglwysig  i  geryddu  a  bwrw 
allan  o'r  eglwTS,  yn  ol  gair  Daw,  yr  afireolus 
a'r  aflan.  Neh.  13.  15.  1  Cor.  6.  5,  11,  13. 
— 5.  Cydfod  heddychol,  a  llywodraeth  wedd- 
aidd  yn  mhob  petb,  rhag  i'r  Arglwydd  ei  bwrw 
ymaith,  a'i  diarddel.     1  Cor.  14.  33.  40. 

Wrtb  yr  *  eglwys  anweledig,'  mae  i  ni  ddeall, 
1.  Y  nifer  terfynedig  hyny  o  Want  dynion,  y 
rbai  a  etbolodd  Duw  yn  Nghrist  cyn  seiliad  y 
byd,  yn  ol  boddlonrwydd  ei  ewyilys  ef,  i'w 
ogoneddn,  ac  i  fod  yn  rhyfeddol  ynddynt  byth. 
Eph.  1.  3—6.  2  Thes.  1.  10.  2  Tim.  1.  6. 
— 2.  Y  rbai  a  roddodd  efe  i'w  Fab,  fel  eu 
mechniydd,  i*w  prynn  à'i  waed,  i  gael  iddynt 
dragywyJdol  ryddbad.  loan  17.  6,  11.  Heb. 
9.  12.  Tit  2.  14. — 3.  Y  rbai  mae  trwy  ei  air 
a'i  Ysbryd  yn  en  gal  w  iV  deymas  a'i  ogoniant. 
1  Thea.  2.  12.  2  Thes.  2.  13.  1  Pedr  1.  2. 
; — 4.  Y  rbai  mae  yn  en  sancteiddio,  ac  yn  pres- 
wylio  ynddynt  fel  yn  ei  dcml  byth.  2  Cor. 
6.  16-  loan  14.  23.  Dat  3.  10.— 6.  Y  rhai 
mae  yn  en  bendithio  à  pbob  bendith  ysbrydol 
yn  Nghrist ;  yn  en  cysuro,  ac  yn  eu  dyddanu 
yn  eu  hoU  orthrymderau ;  yn  en  cadw,  ac  yn 
rhoddi  iddynt  fnddngoliaeth  ar  en  boll  elyn- 
ion;  ac  a*u  gesyd  yn  ogoneddus  iddo  ei  bun, 
yn  eglwys  heb  arni  na  brychenyn,  na  chrychni, 
na  dim  o'r  cyfryw.  Eph.  1 .  3.  Salm  132. 16, 
16.  Jer.  31.  12,  14.  Bhnfl  8.  35,  39.  Esa. 
60.  18.     1  Cor.  15.  22,  23,  24. 

0  beiwydd  yr  boll  bethau  byn,  mae  yn  cael 
ei  galw  gydagengwogrwydd'mawr,  yn  Eglwys 
D^n^ — Efe  aU  rhaglnniodd,  a'i  prynodd,  a'i 
gsJwodd,  a'i  cyfiawnhaodd,  a'i  sancteiddiodd, 
a'i  gwaredodd,  ac  a'i  gogoncdda  yn  ei  boll  ael- 
odau,  i  fod  gydag  ef,  ac  I'w  fwynbaa  byth.  Y 
mac  y  gymdeithas  sanctaidd  hon  wedi  ei  d3nr- 
chafu  mewn  anwyldcb;  a  rhagorfreintian,  rhag- 
or  i  boll  greadigaeth  Duw ;  a  bydd  yn  ddrych 
dysglaer  byth  i  ddangos  gogoniant  yr  boll  bri- 
odoliaetbau  dwyfol.  Mae  Duw  yn  Ddjuw  iddi; 
Crist  yn  ben  ac  yn  briod  iddi ;  a'r  Ysbryd 
Glan  yn  preswylio  ynddi  ^yn  ei  hoU  radau,  ei 
ddoniau,  a'i  ddyddanwcb.  Mae  yn  beryglns 
iawn  ei  hanmharchu,  canys  eglwys  Duw  ydyw, 
ac  a  gyffyrddo  à  hi  sydd  yn  cyffwrdd  à  chan- 
wyll  ei  lygaid  ef.  Zech.  2.  8.  Act  20.  28. 
1  Cor.  1.  2.  a  10,  32.  a  11.  22.  a  15.  0.  Gal. 
1.  13.     1  Tim.  3.  5. 

Y  mae  eglwys  gan  Dduw,  yn  mhob  oes,  er 
pan  ddechreuodd  yn  nbeulu  Adda,  ac  i  barhau 
hrd  ddiwedd  y  byd.  Er  ei  bod  weitbiau  yn 
fechan,  a  than  crledigaetban  crenlon  yn  fynych, 
ac  weitbiau  yn  cael  ei  symud  oddiwrth  y  naill 
bobl  at  bobl  eraill,  a  gelyniaeth  mawr  iawn 
iddi  yn  wastadol,  yn  y  byd,  eto  ni  ddyiethir  hi 


byth:  *Dnw  a'i  sicrha  hi  vn  dragywydd.' 
Salm  48.  8.  Mat  16. 18.  Lsa.  33. 20.  Dan. 
7.  14.    loan  x. 

Yr  nn  yw  yr  eglwys  yn  y  rhanaa  hanfodol  o 
honi,  yn  mhob  oes,  er  ei  bod  yn  amrywio  Ila- 
wer  yn  yr  amr}  wiol  oesoedd,  o  ran  ei  gosod- 
iadau  a  i  hamgylchiadan.  Crist  lesu  yw  ei 
sylfaen  a'i  phen ;  ei  air  yw  ei  rheol  awdurdod- 
ol  i'w  cbyfarwyddo  yn  mhob  peth;  gogoniant 
Duw,  a  iechydwriaeth  dynion,  yw  dyben  eisef- 
ydliad  yn  mhob  oes. 

•  Dros  2600  o  flynyddoedd  yr  oedd  yr  eglwys 
i'w  chael,  gan  mwyaf,  yn  nheulnoedd  y  patri- 
eirch,  a'r  penan  tenlnoedd  oedd  yr  athrawon 
a'roffeiriaid.  Gen.  18.  19.  Job  1.  5.  Dros 
y  rhan  fwyaf  o'r  amser  hwnw,  nid  oedd  ynddi 
lawer  o  ordinhadan  nacaelodau. — Dros  1 530  o 
flynyddau  wedi  hyny,  yr  oedd  yr  eglwys  wedi 
ei  chyfyngn,  gan  mwyaf,  i'r  genedl  luddewi^. 
Yn  yr  yapaid  hwn,  yr  oedd  ei  bordinbadau  yn 
dra  llnosog ;  y  dadguddiaelhan  iddi,  yn  am!  ac 
yn  eg]||r,  a'i  breintian  yn  fawrion.  Wedi  dy- 
fodiad  Crist  yn  y  cnawd,  a'i  adgyfodiad  oddi- 
wrth y  meirw,  cyfnewidiwyd  agwedd  yr  eg- 
lwys yn  fawr.  Hyd  yn  byn  yr  oedd  sanct- 
eiddiolaf  yr  eglwys,  a  hoU  wasanaeth  y  cysegr, 
yn  amlwg  yn  Derthyn  i  fynydd  teimladwy. 
Heb.  12.  18.  Ond  pan  csgynodd  Crist  i'r  nef- 
oedd,  symndodd  y  dmgareddfa,  ac  eisteddle 
addoliad,  o'r  ddaear  i'r  nëfoedd  ;  dilëodd  hoil 
ddefodau  g wasanaeth  y  cysegr  bydol,  y  rhai 
oeddent  yn  bresenol,  ond  egwyddorion  Ilesg  a 
thlodion.  Gorchymynodd  i  bregetbu  edifeir- 
wch  a  maddeuant  pechodan  yn  ei  enw  ef,  yn 
mhlith  yr  .boll  genedloedd.  Yn  fnan,  trwy 
bregethiad  yr  apostolion,  a  nerthol  wcithrediad 
yr  Ysbryd  Glan,  llnoedd  yn  Jndea,  ac  yn  v 
gwledydd  oddi  amgylch,  a  .gredasant  yn 
Nghrist,  y  rbai  a  ffurfiwyd  yn  ^Iwysi  raewn 
undeb  a  chymdeithas  â'u  gilydd,  yn  cyi-addoli 
ac  yn  cyd-alw  ar  yr  Arglwydd  Ibsu. 

Trwy  ddiwydrwydd,  hyfdia,  a  sêl  yr  apos- 
tolion, ac  eraill,  taenwyd  yr  efengyl  yn  foan 
dros  lawer  o  wledydd  Asia,  Ewrop,  a'pharth- 
au  o  Affrica.  Yr  oedd  agwedd  yr  eglwys  yn 
nyddiau  yr  apostolion  yn  hynod  ddysglacr  a. 
gogoneddns.  Yr  oedd  yr  athrawiacth  yn  bor : 
ei  gweinidogion  yn  ddoniol,  yn  danllyd,  ac  yn 
sanctaidd ;  a'i  haeMau  yn  ymroddi  yn  gwbl 
i'r  Arflflwydd  ac  i'w  bobl — yn  ymwadu  kg  an- 
nuwioldeb  achwantan  bydol,  ac/yn  byw  yn  sobr 
yn  gyfiawn,  a  duwiol.  Lluaws  y  rhai  a  gredasant 
oedd  o  un  galon,  ac  un  enaid ;  ac  yr  oeddynt 
yn  parhan  yn  athrawiaeth  ac  yn  nghymdei|jbas 
yr  apostolion,  ac  yn  tori  bara  ac  mewn  gwedd- 
iau.  Act  2.  42.  a  4.  31,  84.  Salm  xlv,  Ixxii, 
xcvii.  Esa.  xi,  XXXV,  xlix,  liv,  Iv,  Ix.  &c.  Dat 
6.  2,  &c.— Wedi  hyny,  yn  dra  buan,  anurdd- 
wyd  hi  yn  fawr  gan  amry w  gyfeiliornadau  din- 
ystriol,  a  gorthrymwyd  hi  yn  dost  gan  erledig- 
aetbau  gwaed.yd,  gan  amry  wiol  o  Ymerawd- 
wyr  Rhu&in,  olynol.  Cafodd  ychydig  ham-  ^ 
dden  dan  lywodiaeth  Cystenyn  Fi^wr,  yr  Ym- 


EGW 


465 


EHTT 


erawdwr  Cristionogol  cyntaf,  yn  y  bedwaredd 
ganrif.  Yn  yr  hafddydd  hwn,  tyfodd  llawer  o 
cbwyn  drwg  yn  y  winllan,  ac  ymlusgodd  iddi 
lawer  o  greaduriaid  gwenwynllyd,  er  parch,  es- 
mwythder,  a  budr-elw.  Am  eu  camddefnydd- 
ii«i  o'n  llwyddjant,  tywalltodd  Duw  ei  famed - 
igaethau  yn  ddycbrynllyd  ac  yn  ofnadwy  ar- 
nynt  Yn  raddol,  cododd  y  bwystfil  hwnw, 
Pabyddiaetb,  ei  ben  i  fyna,  ac  a  lygrodd  yr 
«glwys  weledig  à  llawer  o  Üdefodau  gwag,  o 
•Irefniad  dynol,  ac  a  erlidiodd  yn  fwy  gwaed- 
lyd  na  neb  oM  flacn  bawb  na  chyd-ifurfient  à'i 
jjiyfeiliornadao  a'i  goel-grcfydd.  Ond  yn  yr 
boll  oesoedd  tywyll,  bunion,  yr  oedd  gan  Dfliiw 
ttiraddolwyr. — Y  wraigaffodd  i'r  diffaethwch, 
lie  yr  oedd  ganddî  le  wedi  ei  barotoi  gan 
Dduw,  fel  y  porthent  hi  yno  fil  a  daùcant  a 
thriugain  o  ddyddiau.  Dat  12.  6.  Y  mae  y 
dyddiaa  hya,  a  dan  fis  a  deugain  y  ddau  dysti 
brophwydi  mewn  sach-lian  yn  agos  a'u  cyf- 
lawni.  Yn  faan  ndgana  y  seithfed  angel,  a 
theyrnasjoedd  y  byd  a  ant  yn  eiddo  i*n  Har- 
glwydd  ni,  a'i  Grist  ef ;  ac  efe  a  deymasa  yn  oes 
oesoedd.     Dat  11.  13.     Edr.  Anghrist,  Ar- 

FÂ.ETH,  ArGRAFF. 

EGNI-OL,  (eg-ni)  eidiogrwydd,  nertholdeb, 
taerder,  llwyr-ymgais.  2  Sam.  6,  14,  Preu:. 
9.  10.     Act,  18.  28, 

EGW  AN,  (gwan)  eiddil,  llesg,  llegach. 
v^alm  109.  24. 

EGWYD-YDD,  (eg-wyd)  meinedd  y  goes, 
meilwn,  y  flèr;  burwy,  hoal,  llyffethair.  2  Sam. 
3.34. 

EGWYDDOR-ION,  (eg-wyddor)  cyn-reol, 
cyn-sail,  cyn-osodedigaeth ;  yr  wyddor. — Eg- 
mjddorioncrefyddf  pynciau  blaenorol  a  sylfaen- 
ol  crefydd. 

*  Y  mae  amoch  drachefn  eisiaa  dysgu  i  chwi 
beth  ydyw  egwyddorion  dechrenad  ymadrodd- 
ion  Duw.'  Heb.  5. 12. — *Deunyddiau  dechren- 
ad ymadroddion  Daw.'  W.  S. — riva  ra  çoc- 
/s ta  rj)ç  «/>/!? Ç  Totv  Xoycatv  rou  Seoo; — dysgu  i 
chwi  ry^v  egwyddorion  o  ddechreuad  o  oraclau 
ne a  ymadroddion  Duw,  Macknight.  Y  gair 
Gr,  coc^eiOj  a  gyfieithir  egwyddorion  yma,  a 
^eìthÌT  defnyddiaUf  yn  2  Pedr  3.  lO.arwydda 
cyn-ddefhyddiaa,  neu  ranau  cyfansoddol  rhyw 
beth.  Arwydda  hefyd  flfurf  y  grefydd  luddew- 
aidd,  y  rhai  a  eilw  yr  apostol,  *  gwyddorion  y 
byd — egwyddorion  llesg  a  thlodion,'  Gal.  4.  3, 
9.  dnll  addoliad  Paganaidd,  tebygol,  nea  lu- 
ddewig.  Col.  2.  8. — Ymadroddion  Duw  oedd 
yrhen  ddatguddiaethau  cynnwysedig  yn  ys- 
grifeniadau  Moses  a'r  prbphwydi.  Rhuf.  3.  2. 
Egwyddorion  ymadroddion  dechreuol  Duw, 
oedd  ýstyr,  dyben,  a  defnyddioldeb  •  yr  holl 
.drefniadau  luddewig,  ac  ymadroddion  Duw  yn 
yr  ysgrifeniadan  sanctaidd  yn  en  gosod  allan. 
Y  mae  egwyddorion  blaenorol  yn  perthyn  i 
grefydd,  eglnr  ac  angenrheidiol :  rhaid  deall  y 
rhai  hyn  yn  gyntaf,  i'r  dyben  i  fyned  rhagom 
at  wybodaeui  fwy,  sef  at  berffeithrwydd ;  ac 
wedi  deall  y  ihai  hyny,mae  y  llwybr  yn  rhvdd 

69 


ac  yn  hawdd  i  d(Joall  y  pethan  mwyaf  a  dyfn- 
af ;  ac  heb  hyny,  nis  gellir  cynyddii  mewn  dim , 
mwy  nag-y  geill  un.  ddarllen  heb  ddysgu  y 
wyddor  yn  gyntaf. 

EHEDEG,  (bed)  hedeg,  ehedfan ;  ffoi,  di- 
anc. — •  Pa  fodd  y  dywedwch  wrth  fy  enaid, 
ehedai'ch  mynydd,'  neu  ehedwchi'ch  mynydd, 
sefDafydd  a*i  gymdeithion  gweiniaid.  Salm 
11.  1.  laith  ei  gymdeithion  ofnus^  mae  vn 
debyg,  y  rhai  aH  cynghorent  ef  a^i  blaid  wan,  i 
ehedeg  o'r  llys  i  ryw  fy nydd,  neu  le  o  ddiog- 
elwch,  rhag  dygasedd  a  brad  ei  clym'on:  ond 
yn  lie  ffoi  fel  yr  of  nog  digalon,  mae  yn  pen- 
derfynu  aros  lie  mae  ei  ddyledswydd  yn  ei 
alw,  ac  ymddiried  yn  yr  Arglwydd  ana  ei  am- 
dditfyn  a'i  ddiogelu.  Salm  7.  1.  a  9.  10.  2 
Cron.  14.  11.     Esa.  26.  3,  4, 

EHEDIAD-IAID,  (ehed)  peth  yn  ehedeg, 
aderyn. — Fel  y  mae  y  tenlu  hwn  o  greaduriaid 
yn  by w,  mewn  than,  yn  yr  awyr,  ar  y  ddaear, 
ac  yn  y  dyfroedd  :  felly  maent  wedi  eu  hadd"^- 
asu  i'r  arnrywiaeth  hyn  o  fyWioliaeth.  Y  mae 
eu  cyrph  yn  ysgafn,  yn  brydfertli,  yii  addas  i 
ehedfan  ac  i  nofio ;  mae  gosodiad  eu  plyf  yn  y 
modd  mwyaf  addas  i  ehedeg,  nofio,  ac  at  gyn- 
hesrwydd.  Y  mae  ganddynt  adenydd  cywrain 
iV  dwyn  trwy  yr  awyr,  Y  mae  eu  cyLffonau 
yn  gwasanaethn  yn  r^yfedd  i  ehedeg  yn  was- 
tad,  yn  sefydlog,  i  esgyn  a  disgyn  yn  sefydlog 
yn  yr  awyr.  Y  mae  ganddynt  gwd  olew'  i  iro 
eu  plu,  a  medr  rhyfedd  iV  drin,  a  thaenu 
mesur  cymedrol  dros  eu  plu  allanol,  yr  hyn 
sydd  yn  eu  cadw  rhag  i'r  dwfr  fod  yn  niweid- 
iol  iddynt  Y  mae  ganddynt  draed  hefyd  i 
gerdded,  i  nofio,  i  ddringo,  ac  i  ddal  a  dwyn 
eu  hysglyfaeth,  Hynod  o  ryfedd  fel  y  mac  y 
Croawdwr  doeth  a  da  wedi  addasu  pob  creadur 
i'w  ddyben^  ei  sefyllfa,  a  dull  ei  tywioliaeth. 
Edr.  Adar. 

EHEGR,  Yhegr)  ebrwydd,  prysur,  buan,  cyf- 
lym,  allan  o  law. — *Ac  yn  ehegr  angel  yr  Ar- 
glwydd y  trawodd  er.'     Act  12.  23.     W.  S. 

EHI,  Hab,  ^Ylÿ^  [fy  mrawd]  mab  Benjamin. 
Gen.  46.  21.  Gelwir  ei  enw  ef  Ahiram,  yn 
Num.  26.  38. 

EHUD-RWYDD,  (hud)  byrbwyll,  digyng- 
hor,  rhyfygus,  chwidr,  disynwyr,  brysgar. — *Yr 
ehud  a  goelia  bob  gair. — Y  rhai  ehud  a  etifedd- 
ant  ffolineb.'  l^iar.  14.  15,  18,  Ond  mae  yr 
Ysbryd  Glan,  trwy  yr  efengyl,  yn  peri  i  galon 
y  rhai  ehud  i  ddeall  gwybodaeth.  Trwy  dynu 
ymaith  y  Ilygredd  moesol  oV  galon,  mae  ysyn- 
wyrau  hefyd,  yn  ami,  yn  cael  eu  cryfhau.  Y 
mae  iawn  olwg  ar  bethau  ysbrydol  yn  arafu  ac 
yn  dofi  dynion,  ac  yn  eu  dwyn  i'w  hiawn 
bwylL  Mae  yr  efengyl  yn  addas  i  gyflyrau 
pawb ;  mae  ei  chyflawnder  ynddi  ei  hun,  a 
moddyginiaeth  addas  ynddi  i  gyflwr  pob  dyn. 
Esa.  32.  4.  Yr  oedd  aberth  dros  y  neb  a  bech- 
ai  yn  amryfus,  a  ihros  yr  ehud.     Ezec.  45.  20. 

Ac  with  oil  ehudrwydd  anghyfiawnder — am 
hyn  ydd  envyn  Duw  yddwynt  ehudrwydd  c^d, 
•'"'    2The8.  2.10,11.    W.  S,  ^       ' 


am.' 


ETOD 


466 


BILL 


EH  WD,  Heb.  "y^XXtk  [moliannwr]  mab  Gera, 
mab  Jeminiy  gwr  llaw-chwith,  nen,  yn  bytrach, 
gwr  anafat  oH  law  ddehau.  Heb,-  Meibion 
Israel  a  anfonasant  anrbeg'gjd  ag  ef  i  Eglon, 
brenin  Moab,  yr  bwn  a'a  gorthrymodd  bwy  yn 
dost  ddeuDaw  mlynedd.  Ehwd  a  wnaetb  ddagr 
ddaa-finiog,  ac  a  iaddodd  Eglon  à  bi  yn  ei  ys- 
tafell  haf.  Wedi  hyny,  diangodd  Ebwd  i  fyn- 
ydd  Epbraim,  ac  a  gasglodd  hyny  a  allai  o 
feibion  Israel,  ac  enillasant  rydan  yr  lorddonen 
tua  Moab,  ac  ni  adawsant  i  neb  fyned  trwodd. 
A  bwy  a  darawsant  o'r  Moabiaid  yn  ngbylch 
deng  njil  o  wyr,  pawb  yn  rymus,  a  phawb  yn 
wyr  nertbol,  ac  ni  ddiangodd  neb.  Trwyddo 
y  darostyngwyd  Moab  dan  law  Israel,  ac  y 
gwaredwyd  Israel  oddi  tan  ea  biau  ortbrymns 
bwynt     Barn.  3.  15,  êco, 

EIDION-AU,  (aid)  bu,buwch,  ỳch,tywarch- 
awr.  Gen.  32.  6.  Exod.  20.  24.  Lef.  22. 19. 
Dent  22.  1.     Hab.  3.  17. 

En)DIGEDI>-TJ,  (ciddig)  drwg-dyb,  cyng- 
borfynt;  y  cbwant  a'r  içofal  fydd  ar  uh  i 
wneutbur  rhyw  beth. 

O  daiTlkwT  êíddiçêdd  áÈ\onì.    Dior. 

Yr  oedd  eiddigedd  Paul  dros  y  Corinthiaid  yn 
arwyddo  ei  fawr  ofal  am  danynt,  a'i  ofn  rbag 
bod  eu  meddyliau  wedi  eu  llygru  oddiwrth  y 
symlrwydd  sydd  yn  Ngbrist.     2  Cor.  11.  2,  3. 

Eiddigedd  y  duwiolion — creulon  fel  y  bedd, 
yw  eu  dymuniad  biraethlon  am  gymdeithas  k 
Christ,  A^u  gofal  mawr  rbag  ei  golli.  Can.  8.  6. 

'  Eiddigedd  Daw,'  a  arwydda  ei  fawr  ofal  am 
'  ei  ogoniant  ei  bun,  anrhydedd  ei  ordinhadaa, 
a  diogelwch  ei  bobl ;  a'i  barodrwydd  ta&llyd  i 
gospi  J  neb  a  anmhatcbo  nca  a  niweidio  ei 
bobl.  Exod.  20.  5.  Zech.  1.  14.  a  2.  8.  Yr 
Arolwtdd,  neu  Ibhofah  eiddigeddus  yw  ei 
enw  ;  *Duw  eiddigus  y w  efe :' — raae  eiddigedd 
am  ei  ogoniant  ei  liun  yn  gwedda  iV  Ar- 
glwydd ;  mae  yn  eiddigeddu  yn  danllyd  iawn, 
ond  yn  sanctaidd  ac  yn  gyfiawn  fel  y  gweddai 
i  Ddaw,  ac  y  byddai  yn  anaddas  ac  yn  an- 
weddus  i'w  fawrhydi  beidio.  Nid  oes  dim 
gwyniau,  neu  gynhyrfiadau  yn  y  Öliw  mawr, 
fel  mewn  creaduriaid,  ag  sydd  yü  arwyddo  eu 
gwendid  a'u  hanmherffeithrwydd  ;  ond  mae  yn 
gweithredu  yn  sanctaidd,  gyda  gweddeidd-dra 
dwyfol,  yn  addas  i'r  achos  yn  gofyn.  Ni  odd- 
ef  yn  ei  greaduriaid  yr  hyn  nid  y  w  weddus  iddo 
oddcf,  heb  ddangos  ei  anfoddlonrwydd  yn  y 
roodd  a'r  gradd  y  gwelo  ei  ddoethineb  a^i  dd^- 
ioni  fod  yn  oreu.  ^Exod.  34.  14.  Dent.  4. 24. 
a  6.  15.    ^ah.  1.  1.     Jos.  24.  19. 

EIDDIL,  (aidd-il)  mb.  ^t  (del)  egwan, 
liesg,  bychan,  gwael.     2  Sam.  3.  39. 

EIDDO,  (aidd)  Or.  câtoç,  idios;  Lhd.  Suus ; 
meddiant,  perchenogaeth ;  yr  eiddo  ei  bun. — 
'  Eiddo  yr  Arglwydd  y  ddaear — y  byd  a'i  gyf- 
lawnder — ^yr  arian  a'r  aur — y  nefoedd.'  Exod. 
19.  5.  1  Cron.  29.  11,  16.  Job  41.  11.  Saim  ' 
24. 1.  a  60.  11,  12.  Hag.  2.  8.  Mewn  modd 
neillduol  arbenig,  mac  ei  bobl  yn  eiddo  iddo. 
T  maent  yn  eiddo  y  Ta4  trwy  etboliad ;  ^  yn 


eiddo  y  Mab  trwy  roddiad  y  Tad,  trwy  brvn" 
iad,  a  thrwy  waitb  y  Tad,  à'i  air  aM  Ysbryd,  yn 
eu  tynu  ato;  a  thrwv  eu  hyra roddiad  hwythau 
iddo  yn  ganlynol  i  byny.  loan  17.  6, 10.  a  6. 
37,  44.  Byddant  yn  eiddo  iddo  o  ran  ei  gyf- 
iawn feddiant  o  honynt,  a'u  cyflawn  fwynhad 
hwytbau  o  bono  yntau,  y  dydd  y  gwnelo  l>ri-, 
odoledd,  sef  ei  dry»or  neillduol^  neu  ei  dhjsan, 
Mai.  3,  17.  Y  raae  yr  eglwys  gyda  gorfoledd 
yn  honi  ei  bawl  yn  iSfghrist,  fel  ei  hcddo,  a'i 
bollol  ymroddiad  iddo  ynlau,  gyda  gorfoledd 
cariad,  a  ilawn  sicrwydd  ffydd,  gan  ddywedyd, 
fy  anwylyd  sydd  eiddof  fi,  a  minnaa  yn  eiddo 
yntau.'     Can.  1.  16. 

EIDDTINAWt),  (eiddun)  dyuiuno:  peth 
dymunol. — *  Mai  y  rbai  sydd  yn  cyvri  yn  He 
eiddunet  byw  mewn  gwnfyd  tros  amscr.'  2 
Fedr  2.  13.     W.  S.    Edr.  Moeth, 

EIGION,  (aig)  anoddfyn,  caddug-lyn,  pwll 
diwaelod,  y  canol,  y  dyfnfor. — *  Trwy  eigion 
byd  y  tiig  yn  ben :'  sef  trwy  ganol  byd  y"  bjdd 
yn  benaeth. — *A'i  foddi  yn  eigion  y  môr.*  Gr. 
ev  Toi  TzeXayei  njç  ^oÀaffffTjç^  yn  y  dyfn-for^  yn 
y  cefnfor.  Mat  1 8.  6.  Gwel  Kypke,  Raphel- 
ius,  Wetstein.  Yr  oedd  boddi  yn  y  môr  yn 
gospedigaetb  yn  ami  yn  mhlitb  yr  hynafiaid, 
wedi  crogi  weitbiau,  feini  mawrion  am  yddfaii 
y  personau  euog ;  neu  wedi  eu  bamdroi  mewn 
lleui  o  blwm.  Yr  oedd  wedi  myned  yn  ddisr- 
eb  am  ddinystr  buan,  dycbrynllyd,  ac  anochel- 
adwy.     Gwel  v  Dr.  Doddridge. 

EÌNGION,  "(ang)  Gr.  ax,uüw,  Llad.  Incds 
eÌDgion  gôf.     Esa.  41.  7. 

ÈILCHWYL,  (ail-chwyl)  ail  dro,  eilchwaith, 
ail  waith,  dracbefn,  eto. — '  Na  chais  cilchwyl  :* 
Luc  6.  30.—*  Nag  arch  dracbefn.'  W.  8.  '  Vr 
eglurbad  goreu  ar  y  geiriau  yw-vrysgr\thvraii 
canlynol :— Exod.  22.  26,  27,  Nch.  5,  1—10. 
Mat  6.  12,  a  18.  -27—35.  Na  otyn  eilrhwyl-s 
bydd  yn  orthrwm,  ac  yn  anbawdd  iddo  dalu. 
Gwell  eu  colli  nA'u,  gofyn  trwy  gyfraith,  os 
bvdd  yn  cyd-sefyll  à  dyledswyddaa  eraili. 

'  EILWAITH,  (ail-gwaitb)  yr  ail  waith,  yr  ail 
dro,  trachefn. 

Pryn  hen,  pryn  Mwaiih,    Diar. 

*Ac  a'th  rydd  di  eilwaitb  yn  dy  le. — Ac  a 
osododd  y  pen-trulliad  eilwaitb  yn  ei  swvdd.— 
Ewch  eilwaitb.'  Gen,  40.  13,  21.  a  43.  2.  Sef 
dracbefn,  yr  ail  waith.    . 

EILLIÓ,  (ell)  cneifio,  tpcio,  gwelleifio.— 
Eillio  y  pen,  y  traed,  a'r  farf,  ydynt  eiriau  cy- 
ffelybiaethol,  ac  yn  arwyddo  anrbeithiad  hollol 
y  wlad,  o  un  |tfn  i'r  llall,  ac  yspeiliad  y  bobl  o 
bob  graddau,  o'r  ucbaf  byd  yr  isaf,  gan  frenin 
Assyria,  yr  bwn  oedd  yr  ellyn  a  gyflogodd 
Duw  i'r  dyben  byny.  Blew  y  pen  yw  y 
graddau  ucbaf  yn  y  wlad  wnaetb ;  blew  y  traed 
yw  y  bobl  gyffredin ;  y  farf  y w  y  brenin,  yr 
afcb-offeiriad,  sef  y  rbai  mwyaf  goruchel  mewn 
awdurdod  a  mawrhydi.  Eillio  y  rbai  hyn  yw 
eu  hyspeilio  a'u  banrbeithio  yn  llwjrr. 

'Ac  a  eilliodd  banner  eu  barfau  bwynt'  2 
Si^Q).  1 0,  4,    T  ma^  eillio,  nea  ilori  barf  u^,  yo 


Bm 


467 


Em 


yn  mhlîth  yr  Arabiaid,  yn  nod  o  fwy-o  ddiys- 
tjrwch  oa  fSangella  neu  haiarn-nocQ ;  a  Rawer 
0  bobl  yn  y  yrÌM  a  ddewisant  farw  yn  bytracb 
nadyoddef  y  cyfryw  goq)edigaetb.  ih.  Ar- 
vieux. 

EINI0E8,  (em-ioes)  bywyd ;  by  wyd  dyn ;  boll 
amser.bywyd  dyn. — 'Rboddodd  Crist  ei  ein- 
ioes  ;*  sef,  ei  Atinan,  eifyiuyd,  ^drosom/  loan  10. 
ll.alö.  13.  1  loans.  16.  Yreînioesywypeth 
gwertMawrocaf  gan  ddyn,  *  yr  byn  oil  sydd 
gan  ŵr  a  ddyry  efe  am  ei  einioes  ;^  ond  rbodd- 
odd  Crist  ei  einioes  drosom.  Nis  gall  neb  fod 
vn  ddysgybl  gwirioneddol  iddo  yntan,  ag  na 
chasao»  byd  yn  nod  ei  einioes  ei  ban,  er  ei 
fwyn.  Y  mae  Crist  yn  fwy  o  worth  ynddo  ei 
hon,  ac  yn  anfeidrol  fwy  o  wertb  i  ni,  nà'r  ein- 
ioes. Y  neb,  gan  byny,  a  garo  ei  einÌDes  1 
wrtbodiad,  nen  i  ymadawiad  à  Christ,  a'i  cytt 
p  sior.  Y  mae  yn  y  tywyllwch,  heb  iawn  ad- 
Dabod  a  iawn  bwyso  pethan.  Nid  yw  einioes 
ond  yjcbydig  o  wertb,  heb  Grist :  canys  einioes 
bechadams  yw;  ac  einioes  dan  fam  o  gon- 
liemniad  ac  mown  cyflwr  coUedig  ydy w ;  ond 
'  yr  hwn  sydd  yn  casàu  ei  einioes  yn  y  byd 
hwn,  er  mwyn  Crist,  a'i  ceidw  i  fywyd  tragy- 
wyddoj.'  Job  2.  4.  Luc  14.  26.  a  17.  S3. 
loan  12.  25.  Mae  casàu  yr  einioes  yn  cyn- 
Dwys  casàu  pob  petb  arall,  sef  pob  meddiannau 
a  phcrthynasau.  Y  neb  nid  y w  yn  canfod  ac 
yn  bamn  Crist  yn  fwy  ei  wertb  na  pbob  petb, 
sydd  eto  heb  ei  iawn  adnabod,  ac  nid  yw  deil- 
wng  o  bono,  ao  nis  gwna  dderbyniad  gwirion- 
eddol o  bono.  Pan  ystyriom  pwy,  a  pbeth 
yw  Crist,  ac  mor  ddiwerth  yw  pob  petb  arall 
hebddo,  mae  yn  gywilydd  i  ni  feddwi  fod  dim 
anhawsdra  na  gwrtbddadl  gwirioneddol  ynom 
ibyn.  Nid  ymadrodd  caled,  ond  anfeidrol 
rasol  a  daionus,yw  yr  ymadrodd  sydd  yn  galw 
ar  ddyn  i  ymwrthod  á  pbob  petb,  a  cbymeryd 
Crist  ei  hon  yn  rban  gyflawn  dragywyddol 
iddo. 

ELBA,  (air)  eiry,  ôd :  Heb,  3Ì«[J)  dysglaer, 
claerwyn,  Tarth  yw  eira,  yn  cydio  yu  ngbyd, 
ac  yn  rbewi  gan^  oerfel  yn  yr  awyr.  '  Daw 
sydd  yn  rboddi  yr  eira.— Efe  a  ddywed  wrtb 
yr  eira,  a  bydd  ar  y  ddaear.'  Job  37.  6.  Salm 
147.  16.  Oerfel  coiph  yr  awyr  yw  yr  acbos 
natariol  o  bono.  Pan  fyddo  corpb  yr  awyr  yn 
synhes,  mae  y  tarth  yn  disgyn  yn  -wlaw  ;  ond 
pan  fyddo  oerfel  corph  yr  awyr  yn  ei  rewi,  mae 
yn  disgyn  yn  eira.  Mae  yr  eira,  fel  y  gwlaw, 
yn  rbinweddol  i  adfywio  a^  ffrwytbloni  y  ddae- 
ar,  ac  i  ymolcbi  ag  ef.  Job  9.  60:  Esa,  55. 
10.  Oblegid  ei  glaeardef  a'i  ddysgleirdeb,  y 
(lefnyddir  ef,  yn  gyffelybiaethol  i  arwyddo 
rliyddbad  oddiwrth  euogrwydd  pecbod  a  llygr- 
edigaetb,  a  gogoniant  a  rbagoroldeb  abertb 
Crisu  Salm  51.  7.  Esa.  1.  Ì8.  Galar.  4.  7. 
Gweitbred  ryfedd  o  eiddo  Duw  trwy  Grist  a'i 
abertb,  y w  glanhaa  pechadur,  a'i  wneathur  yn 
wynacb  na'r  eira — sef,  yn  bur,  yn  ddysglaer, 
ac  yn  ogoneddus. 

'  Megys  oerder  eira  yn  amser  cynbaaaf,  y w 


cenad  flÿddlawn  i'r  rhai  a'i  gyrant'  Biar.  24. 
13,  25.  Cyfeiria  j  goirian  at  hen  arferiad  o 
oeri  gwin  a  diodydd  endll  ag  eiia,fel  y  gwneir 
yn  bresenol  ag  ià  wedi  ei  gadw.  Y  mae  yr  un 
arferiad  yn  y  gwledydd  dwyreiniol,  yn  neiUdu-  ^ 
ol  yn  Syria,  byd  heddyw.  Fel  y  mae  y  cyf- 
ryw ddiod  yn  hyfryd  ac  yn  gysurns  y n  mhoeth- . 
dèr  yr  haf,  felly  y  mae  y  cenadan  ffyddlawn  yn 
Uoni  ac  yn  cysnro  y  rhai  a'u  gyrant.  Diar.  13. 
17.  a  26.  6.     PhiL  2.  25—80. 

*  Pan  wasgarodd  yr  Hollalluog  freninoedd 
ynddi  [neu  erddt]  yr  òedd  hi  yn  wen  fel  eira 
yn  Salmon.'  Salm  68. 14.  Yr  oedd  y  gwaith 
yn  ddysglaer  ac  yn  ogoneddas,  medd  rhai; 
ond,  yn  hytrach,  yr  oedd  hi,  sef  y  golomen  ; 
nen  hi  fydd  jítDft  [trydydd  person,  amser 
dyfodol  rhyw  fenywaidd]  yn  wen  fel  eira  yn 
Salmon.  Pan  ddy^trywiodd  yr  Hollalluog 
freninoedd  Canaan,  er  ei  cglwys,  yn  amser  Jos- 
nab,  yr  oedd  hi  yn  enwog  am  bbrdeb,  sanct- 
eiddrwydd  a  godidoCTwydd.  Cenedl  enwog 
am  bnäeb  adawioldeb  a  ymladdodd  ryfeloedd 
Canaan  dan  Josuah.  Yn  amseroedd  ý  Bam- 
wyr,  yr  oeddynt  yn  gylSredin  yn  cael  en  dj- 
wygio  cyn  iddynt gaeleu  gwaredu, a'u gwneyd 
ym  faddagoliaethus.  Yn  yr  boll  oesoedd  a 
aethant  heibio,  ac  sydd  i  ddyfod,  pan  fyddo  yr 
Arglwydd  yn  gwaredu  ei  eglwys,  mae  hefyd  yn 
ei  glanhau  a*i  phuro.  Bam.  2. '7,  Jer.  2,  3, 
Y  mae  yn  prynu  ei  bobl  oddiwrth  bob  anwir- 
édd,  yn  eu  rhyádhau  o  ddwylaw  eu  boll  elyn- 
ion,  ac  yn  eu  puro  iddo  ei  bun,  yn  bobl  briod- 
ol,  awyddus  i  weitbredoedd  da.     Tit  2.  14. 

Hon  pan  wasgarodd  Duw  yn  ohwynif 

Pob  oadyra  o^i  faaelon, 
Oedd  mor  ddyiglaerwych,  ae  mor  wen, 

Ag  «Ira  ar  ban  bryn  Salmon. 

JKiVye(8a]m68.1il) 

*  A  wrthyd  dyn  eira  Libanns,  yr  hwn  sydd  yn 
dyfod  o  graig  y  maes  f  neu  a  wrthodir  y  dyfr- 
oedd  oerion,  rbedegog  sydd  yn  dyfod  o  le  ar- 
all?' Jer.  18.  14.  Y  mae  rhai  yn  cyfieithu  y 
geiriau  fel  hyn  :  A  bcUla  eira  lAbanuB  q  graig 
y  maes  ?  neu  a  syehir  y  dyfroedd  oerion  rhed- 
^gogì  byny  yw,  sydd  yn  dyfod  oV  mynydd 
hvmv)?  [Park burst  a  Blayney.]  'Felly,  ni 
pballaswn  inau  i  fy  mbobl,  pe  buasent  yn  ypi- 
ddiried  ynof ;  ond  fy  mhobl  a'm  bangbofiasant 
i,  ac  a  arogl-darthasant  i  wagedd.'  Adn«  15. 
a  2.  13.  Y  mae  mynydd  Libanns  yn  hynod 
ddeûiyddiol  i'r  gwledydd  oddiamgylcb,  canys, 
o  herwydd  ei  ncbder,  mae  yt  eira  yn  arós  amo, 
ac  yntoddi  yn  yr  haf,  a  thrwy  byny  yn  llenwi 
à  dyfroedd  yr  afonydd  a'r  ffynnonan  yn  y  dy 
ffrynoedd  oddi  tanodd«  Gwel  MaundrellV 
Jourruey. 

EIRIACH,  (aÌT>  arbed,  prin,  goddef,  tolio. 
gwrtb-ymbil. — *  JNac  eiriach  ef.'  Dent  13.  8, 
Esa.  9.  19.  Heb:  böHtl  'Mifydd  dyner-serch- 
og  o  honoj  i  wrthrddadleu  droeto,  Mae  y  gor- 
cbymyn  yn  fanwl  iawn,  yn  erbyn  y  }>ertbynas* 
au  agosaf,  a'u  hannogant  i  ymadael  oddiwrth 
yr  Arglwydd,  *  Na  chydsynia — na  wrando  ar- 
no— nac  arbeded.dy  lygad  ef-*-nac  eiriach  ef ;' 


Em 


468 


EIR 


— na  fydd  yn  serchog  tuag  ato,  «c  yn  dyner  o 
hono — ac  ria  chela  arno.  Deut  13.  6,  7,  8. 
Nid  oes  crenlonder  mwy  a  ddicHon  y  naill 
ddyn  ddangos  i'r  Hall,  na  thrwy  ei  demtio  i 
ymadael  &  Dww,  a  thrwy  hyny  anoog  Duw  i 
ddigoíaÌDt  yn  ei  erbyn.  *  Eb  eiriach  y  devait,' 
(Act  20.  29.)  aef,  heb  arbed.  *  Hwn  a  heua 
yn  eiriachas,  a  ved  hefyt  yn  eiriachus.^  2  Cor. 
9.  6.  W.  S.  '  Eithr  eiriachaf;  \2  Cor.  12.  6.) 
hyny  yw,  yr  wyf  yn  arbed     W.  S. 

Kelldithumt  nao  eirlaekaiUhwy, 
Dod  fendlth  fwy  1  mimiMu 

EIRIAS,    goleu-dàn,    tanllwyth,    cynnea: 
corph  tan  yn  wrthwyneb  ì  ffagl. 

Oi  ohwftlv  mwg  aaewn  gwynt  ay'  hawdd, 
Ob  tawdd  cwyr  wrth  elriu-dao. 

X.  Pryê,  Balm  6&  2. 

EIRIOL-WR,.  (air-iawl)  dadleu  dros  un; 
dadleuwr,  amddiffynwr,  cyfryngwr,  canolydd ; 
Uuddiwr ;  tin  a  luddio  i  betb  fyned  rhagddo. — 
'  Y  niae  i  ni  eiriolwr  gydaV  Tad,  lesu  Grist  y 
Cyfittwn.'  1  loan  2.  1.  V  gair  i:apaxÁr^7o<:y  a 
gyfieithir  eiriolwr  yma,  h  dyddanydd^  yn  loan 
14.  16.  a  15.  26.  a  16.  7.  a  w^yaanarnddiffyiir 
ydd  un  meum  llya  yn  ei  ahsencidtb,  Edr.  L)y- 
DDANYDD.  Yn  yr  yatyr  hwn  priodolir  y  gair 
iV  Arglwydd  lean  yn  ngweinyddiad  ei  awydd 
offeiriadol  fry  yn  y  nefoedd,  yn  y  gwir  gyaegr, 
droa  ei  bobl.  Nid  arferir  y  gair  yn  y  Teata- 
ment  Newydd,  ond  yn  y  lleoedd  uchod,  ac  y 
cymhwyair  ef  iV  Yabryd  Glan,  ac  i  Griat  Y 
mae  Crist,  fel  arch-offeiriad,  yn  eiriolwr  yn  y 
nefoedd,  a'r  Ysbryd  Glan  yn  haradetos^  yn 
ddyddanydd,  yn  addyaffwr,  vn  rhybuddiwr,  ac 
yn  arweinydd  yn  yr  eglwya  yma  yn  y  byd,  ac 
yn  nghalop  pob  gwir  aelod  yabrydol  o  honi.  •  Y 
mae  Criatyn  mynegi  ei  aberth  gwcrthfawr.fry 
yn  erbyn  pob  cyhuddwr:  y  mae  yr  Ysbryd 
Glan  yn  cymeryd  o  eiddo  yr  lean,  ac  yn  en 
mynegn  i*r  gydwybod  yma  fw  tbangnefeddu. 
Yr  nn  ddadi,  a'r  nn  achoa,  aydd  gan  bob  un  o 
bbid  y  pechadar,  aef  aberth  Criat  droa  ei  ];^ch- 
odaa. 

Cyagodwyd  eiriolaeth  Criat  i'r  eglwya,  dan  yr 
Hen  Deatament,  yn  ngwaith  yr  arcb-oflfeiriad 
yn  myned  i  mewn  i'r  cyaegr  unwaith  bob 
blwyddyn,  i  wneuthur  cyramod  droa  y  bobl, 
trwy  waed  yr  aberth  a  aberthẁyd  oddiallan ;  ac 
hefyd  yn  mwg  yr  arogl-darth  peráidd.  Yr  bcdd 
yno  beraon  mewn  awydd  gyaegredig ;  un  o'r 
bobl  yn  myned  i  mewn  droatynt,  à'n  henwan 
oil  ar  ei  galon,  ac  ar  ei  yagwyddau.  Gwaed 
yr  aberth  oedd  ganddo  iV  daencllu  ar,  ac  o 
âaen  y  dmgareddfa  aaith  waith.  Arogl-darth 
peraidd,  yn  iloagi  yn  y  thuaer  anr,  a'r  mwg  yn 
gwmwl  yn  cuddio  y  dmgareddfa.  Felly  yma 
hefyd  yn  y  aylwedd. 

1.  Y  mae  Criat,  oran  ei  beraon,  yn  ei  awydd 
oruchel,  yn  ymddíangoa  ger  bron  Duw  trosom 
nL  Y  mae  efe  yno  yn  cynnrychioli  boll  gorph 
yr  eglwya,  ac  yn  trin  ei  holl  achoa  troati.  Un 
o'r  bobl  yw,  yn  ymddangoa  droa  JUoedd  o'i 
frodyr,  yn  holl  ardderchogrwydd  ei   Beraon 


Dwyfol,  ac  awdnrdod  ei  gya^^riad  i'w  awydd. 
Y  peraon  a  fu  yn  rhwym  am  ddyled  miloedd, 
y  Thoddwyd  eu  hanwiredd  oil  arno,  aydd,  kg 
wyneb  byderua,  a  hyfdra  ac  eondra  nelllduol 
ac  addaa  ei  hun,yn  ymddangoa  ger  bron  Duw  : 
nid  fel  peŵon  unigol  ar  ei  achoa  ei  hun,  ond 
droaom  ni.  Fel  yr  oedd  yr  arch-offeiriad  i 
ymddangoa  ger  bron  Duw  kg  enwau  y  deuddeg 
Uwyth  ar  ei  galon  ac  ar  ei  yagwyddau,  yn  goft- 
adwriaeth  ger  bron  Duw,  Exod.  28.  9,  21,  <fcc, 
felly  yr  un  modd,  Crist  hefyd,  a'i  bobl  ynddo, 
mewn  coffadwriaeth  ger  bron  Duw.  '  Go8od 
fi,*  medd  yr  eglwys,  *  fel  aêl  ar  dy  galon,  fel  sêl 
ar  dy  fiaich.'  Can.  8.  6.  Yno  byddaf  yn 
hardd,  yn  dderbyniol,  ac  mewn  coffadwriaeth 
dragy wyddol.  At  hyn  y  mae  y  geiriau  yn  cy- 
feirio.  Y.  mae  am  gael  bod  yn  mberaon  Crist, 
ymddangoa  ger  bron  Daw  ynddo,    Yr 


am   ^  ^      „ 

oedd  yr  enwau  hyn  yn  perthyn  i  wiagoedd 
aanctaidd  yr  arch-offeiriad :  ni  buaaai  wedi  ei 
wisgo  yn  addaa  i'w  'awydd  hebddynt.  Felly 
Criat  H'i  eglwya,  neu  ei  bobl;  nid  yw  efe  jn' 
addaa  o  fewn  Vr  cysegr  hebddynt  Droatynt 
hwy  y  mae  yn  ymddangoa;  a  byddant  yno 
mewn  modd  ardderchog  iawn,  mewn  coffadwr- 
iaeth ^ragywyddol.  Lie  byddo  dadleuwr,  y 
mae  yn  rhaid  fod  yno  hefyd  hawlwyr  {clients) 
troa  ba  rai  y  mae  yn  ymddangoa  ac  yn  dadleu. 
Lie  byddo  pen,  rhaid  bod  yno-aelodau;  lie 
byddo  priod,  rhaid  bodyno  briodaa-ferch. 

2.  Fel  yr  oedd  yr  arch-offeiriad  gynt  yn 
dwyn  gwaed  yr  eberth  gyd  âg  ef,  ac  yn  ei 
daenellu  ẁr  y  dmgareddfa ;  felly  y  mae  Crist 
yn  cyflwyno  ei  farwolaeth,  ei  aberth  mawr, 
droaom  yn  y  deml  uchod.  Y  mae  yr  aberth 
sylweddol  j  tu  fewn  i'r  lien,  gydaV  drugaredd- 
fa ;  a'r  dmgareddfa  megya  k  gwaed  y  taenell- 
iad  ar  ei  gwyneb.  *Yn  nsbanol  yr  orsedd- 
fainc  y  mae  yr  Oen  yn  aefyfi  megya  wedi  ei 
ladd.'  Dat  5.  6.  Hyn  aydd  yn  rl^oddi  grym, 
bywyd,  ac  effeithioldeb  i'w  eiriolaetk 

Ond  heblaw  hyn,  3.  Y  mae  yn  eiriol  hefyd. 
Yr  eiriolaeth  hon  yw  yr  arogl-darth  peraidd, 
aydd  fel  cwmwl  yn  toi  y  drugareudfa,  ac  yn 
myned  gyda  gweddiau  y  aaint  Meddyhaisyn 
fynych  fod  gweddi  Solomon  gynt,  wrth  gyseg- 
ru  y  deml,  [I  Bren.  viii.]  yn  gyagod  neiUdnol 
o  eiriolaeth  Criat  droa  ci  bobl.  Y  mae  Solo- 
mon yno  yn  gweddio  dros.ewdll  a'u  gweddiau; 
aef  pan  weddiont  am  i  Dduw  eu  gwrando  o'r 
nefoedd.  Mae  eu  gweddiau  hwy  y n  myned  iV 
nefoedd,  yn  eu  cytyngderau,  ac  yn  wyneb  en 
pechodau,  yn  holl  rym  a  rhinwedd  gweddi  y 
brenin.  Gallaaai  yr  anheilwng  a'r  eaog  ymgy- 
auro  yn  ngwyneb  eu  gwaeledd,  a*u  gweddiau 
tlodion,  am  fod  gweddi  ragorol  y  brenin  o'a 
plaid;  ac  er  ofni'cael  gwrandawiad  o'u  rhaneu 
hunain,  eto  cant  eu  gwrando  er  ei  fwyn  ef  a  i 
weddi.  Felly  hefyd  yma.  Y  mae  y  aaiot  oil 
yn  gweddio;  eto  llawer  o  ammheuaeth  sydd 
ynddynt  yn  fynych  am  wrandawiad  eu  gweddi- 
au tlodion.  Cofient,  nid  aeth  un  o^u  gweddian 
erioed  yn  gymeradwy  i'r  neí^  heb  yr  arogl-darth 


EIB 


469 


EIR 


grda  hL  Er  mai  gwir  saint  8ydd  yn  gweddio, 
eto  nis  ^niDdawyd  jt  qd  weddi  o'r  eiddynt 
beb  ei  minweddu  aU  phereiddio  gan  yr  arogl- 
darth.  Y  Diae  holl  rym  a  rhinwedd  eiriolaeth 
Crist,  gyda  phob  gweddi  ac  ochenaid  a  ddel 
oddiwrth  y  saint  gweiniaid,  yn  eu  gwneutliur 
0  fawr  werth,  ac  i  arogli  yn  beraidd  tu  fewn  i'r 
lien.  Ni  wrandawyd  un  weddi  erioed  er  ei 
mwyn  ei  bun,  na'r  person  oedd  yn  gweddio ; 
gwrandawyd,  a  gwrandewir,  miloedd  o  weddi- 
aa  traeinittd,  er  mwyn  eiriolaetb  fawr  y  Cyf- 
ryogwr.  £rys  yn  wirionedd  cadarn  byth,  mai 
'  Pa  bethan  bynag  a  ofynoch  i'r  Tad  yn  fy  enw, 
efe  a'u  rhydd  i  cbwi.'     loan  16,  23. 

Gallwn  ystyrled  eiriolaetb  Grist  fei  yn  gyn- 
nwysedig  yn  y  pedwar  petb  canlynol : — 

1.  Y  mae  ei  weddiao,  pan  oedd  ar  y  ddaear, 
eto  yn  parbau  yn  yr  un  grym  ac  effaitJi  a  phan 
oedd  yn  eu  gweddio  yn  ei  gyflwr  o  ymddaros- 
tyngiad.  Nid  oes  nn  meivn  angbof,  ond  yn 
beraidd  yn  ngblnstiau  y  Tad  yn  barbaus ;  yn 
enwedig  ei  weddi  yn  loan  xvii.  yr  hon  sydd  fôl 
arogi-dartb  peraidd,  yn  llosgi  yn  ddiddarfod^ 
ac  yn  bortreiad  neilldnol  oM  eiriolaetb  yn  y 
ncf.  Yr  oedd  y  weddi  bono,  f^l  eiriolaetb,  yn 
addas  i'w  ystàd  o  ddarostyngiud ;  ond  y  mae* 
ei  eiriolaetb  fry  mewn  dull  addaa  iV  ystàd  o 
ddyrcbafíad. 

2.  Y  mae  ei  waed,  wedi  ei  dyi^allt  a*i  daen- 
eliu,  *  yn  dywedyd  pethau  gwell  na'r  eiddo 
Abel.'  Heb.  12.  24.  Tywalltwyd  gwaed  y 
ddao,  y n  anngbyfiawn  — yn  greulon — gan  frod- 
yr~ac  am  fod  eu  gweitbredoedd  yn  dda.  Y 
mae  lief  pob  un  yn  llefaru  ac  yn  gwaeddi. 
*  Lief  gwaed  dy  frawd,'  medd  Duw  wrtb  Cain, 
'  sydd  yn  gwaeddi  arnaf  fi  o'r  ddaear.'  Gen. 
4.  10.  Ond  rbyfedd  y  gwabaniaeth  yn  en 
biaith !  Qwnaeth  gwaed  lesu,  pan  y'u  tywallt- 
wyd, iavm  am  becbod,  ie,  am  becbod  y  rbai 
oedd  yn  ei  dywallt;  gWnaetb  gymmod  drosk 
tynt;  ac  y  mae  yn  dywedyd  yn  barbaus  am 
áddeuaut,  yn  lie  dialedd  iddynt,  Dywedyd^ 
croyw  a  cbadarn  o  blaid  pecbadnr  yw  gwaed 
yr  abertb  gwertbfawr  a  wnaetb  iawn :  y  mae 
yn  dywedyd  o  blaid  pecbadnr  ar  dir  cyfiawn- 
der;  ac  ni  feitidia  neb  na  dim  bytb  ei  wrtb- 
ddyivedyd.  Y  mae  mor  gyfiawn  iddo  wacddi 
Am  faddenant  ag  oedd  i  waed  Abel  waeddi  am 
ddialedd. 

'  Ewylly%  y  natur  ddwyfol,  '  Yr  wyf  yn  ew- 
yllysio,'  yw  iaitb  Crist  wrtb  y  Tad.  loan  17. 
24.  Y  mae  yn  dywedyd  byn  gydag  ardderch- 
ogrwydd  addas  i  ddwyfoldeb  ci  berson.  Y  mae 
ei  ewyllyg  dwyfol  yn  angbyfnewidiol  bytb  o'u 
plaid,  in  yr  olwg  bon  y  mae  yr  eiriolaetb  o'u 
ta  mor-gadarn,  angbyfnewidiol,  ac  anfeidroi  a 
Duwdodei  bun.  Pan  ddywedodd  y  Person 
Dwyfol  bwn,  '  Yr  wyf  yn  ewyllysio,'  pwy  sydd 
y&  abl  gwrthsefyll  ei  ewyllys^?  pwy  a  all  ei 
rwystio  i  gael  ei  amcan  mawr  i  ben  ?  Nid 
rhaid  iddo  ond  dywedyd  byn  i  beri  i  fyrdd 
0  ddiafimid  ffoi,  a  pbob  rbwystr  ddiflanu,  i'w 
bobl  gael  ffordd  rydd  ato  i'w  drig&n  netbl. 


G wnaetb  bob  peth  erioed  '  yn  ol  cynghor  ei 
ewyllys  ei  bun.'  Nid  oedd  raid  iddo  ond  ew- 
yllysio i  beri  i'r  boll  fydoedd  ymddangos  yn 
ddioed,  fel  y  maent : — ac  nid  rnaid  iddo  ond 
ewyllysio  i  beri  iddynt  i  ddiflanu  dros  bytb,  fel 
na  welir  mo'u  lie  mwyacb.  Acbos  o  gysur 
tragywyddol,  gan  byny,  ydyw  fod  yr  ewyllys 
dwyfol  yn  eiriolaetb  Crist  dros  yr  eglwys  yn  y 
nef. 

4.  Dymuniad  ac  erfyniadau  y  natur  ddynol. 
Nid  yw  ddim  mwy  anmbriodol  i'r  natur  ddyn- 
ol erfyn  yn  y  Hef  nag  oedd  iddi  erfyn  pan 
yma  ar  y  ddaear  Y  mae  yn  wir  fod  gwaban- 
iaetb  mawr  yn  y  dull.  Yr  oedd  efe  yma  yn  ei 
ystad  o  ddarostyngiad  yn  'ofiÍTwm  gweddiau 
ac  erfyniau,  trwy  lefain  cryf  a  dagrau :'  ond  y 
mae  yno  mewn  dyrcbafìad,  a*i  ddull,  yn  mboD 
ystyr,  yn  addas  i'w  ystad  orucbel,  a  gogoniant . 
ei  Berson.  £to,  er  ei  anfeidroi  ddyrcbafiad, 
y  mae  efo  heddyw  yn  y  nef,  yn  'medru  cyd- 
ddyoddef  gyd  a'n  gwendid  ni,  ac  yn  byw,'  yn' 
ei  ogoniantÿ  'bob  amser  i  eiriol  trosom  ni.'  Yn 
byn,  fel  yn  mbob  petb  arall,  y  mae  Crist  yn 
Berson  digyffelyb :  nid  oes  ei  fath  mewn  nef 
na  daear.  Y  mae  yn  Ngbrist  [os  goddefir  yr 
y madrodd]  ddwy  flfynon  i'w  gariad  a'i  dosturi ; 
un  yn  y  Person  Dwyfol,  a'r  llall  yn  y  natur 
ddynol.  Y  mae  yn  earn  fel  y  mae  yn  Ddnw 
— y  mae  yn  caru  fel  y  ìnae  yn  ddyn.  Y  mae 
yn  trugarbau  fel  Duw— ^y  mae  yn  cyd-oddef  ac 
yn  tosturio  fel  dyn.  Yn  y  golygiadau  byn,  y  • 
mae  anfeidroldeb  megys  yn  dynesu  atom  yn 
rbyfedd.  Y  mae  cariad,  fel  y  mae  yn  Nuw, 
yn  betb  rby  ryfedd  i  ni ;  yr  ydym  yn  soddi 
megys  y n  eangüer  ei  ryfeddodau ;  neu,  y  mae 
ei  ryfeddodau  fel  pe  baent  yn  ein  iletbu  gan  eu 
dwyfoldeb  a'u  mawrder.  Ond,  wele  fe  yn  add- 
as  ac  agos  atom  I  mae  yr  bwn  sydd  yn  Dduw 
perffeitblawn  yn  berffaitb  ddyn  befyd;  ac  y 
mae  yn  caru,  yn  cyd^òddef,  ac  yn  tosturio^  fel 
y  mae  yn  ddyn.  Ninau  a  wyddom  betb  yw 
byny :  ys  ydym,  o  ran  ein  profiad,  gyd  kg  e^ 
ac  yn  agos  ato.  Ac  fel  y  mae  Crist  yn  sefyll 
tu  ag  at  ei  bobl,  mewn  pob  pertbynas  agos  a 
charuaiddy  yn  Dad,  yn  Frawd,  yn  Briod,  yn 
Gyfaill,  ac,  felly  mae  ganddo  befyd  deimladau 
addas  i  bob  pertbynas.  Y  cynneddfau  •  a'r 
teimladau  sydd  yn  rhanedig  mewn  dynion, 
ydynt  yn  gyfan  ac  M  yn  un  yn  Ngbrist. 
Yr  oedd  Jonathan  yn  caru  Dafydd — Joseph 
yn  caru  BcDJamin  fel  brawd — Abraham  yn 
caru  'Sarah  fel  priod — Jacob  yn  cam  Joseph 
fel  tad — Rahel  yn  earn  ei  pblant  fel  mam — ond 
yn  Ngbrist  mae  yn  boll  ffrydiaii  byn  yn  cyd- 
gyfarfod.  Y  mae  ynddo  ef  gariad  a  tbeimlad- 
au  Tad,  Priod,  Cyfaill,  a  phob  pertbynas ;  ac 
heb  fod  yn  un  rbwystr  i'r  llall,  nac  yn  Ueifaau 
y  llall;  ond  oil  yn  cyd-aros,  ac  yn  cyd*weithio, 
yn  rbyfedd  ogoneddus  a  sanctaidd,  yn  ei  natur 
ddynol.  Y  mae  efe  yn  wirioneddol  yn  ateb  i 
bob  en  wad  a  roddir  iddo  yn  y  gair.  Os  brawd, 
08  Cyfaill,  OS  Priod,  y  gelwir  ef,  y  cyfryw  ydyw 
mewn  gwirionedd ;  y  mae  ganddo  deimladau  . 


BIB 


490 


EIB 


ftddas  i  bob  cyfryw  eowad.  Ac  megys  nad 
ymadAWodd  Cristi  yn  ei  yatad  o  ddyrchafiad, 
àg  un  Bwydd,  nac  un  berthynas  y  ba  yn  sefyll 
ynddi  yn  ei  ystad  o  ddarostyngiad;  felly  hef- 
yd  ei  gymhwvftderau  iV  swyddau,  a^i  deiml- 
adau  wldas  r  w  berthynasau  tu  sa  at  ei  bobl, 
nid  ydynt  wedi  en  colli  na'a  Ueinau,  ond  yn 
bytrach  wedi  eu  perffeithio.  Gan  byny,  y  mae 
efe  yn  eiriol|  nid  fel  un  diofal  am  Iwyddiant  ei 
waith,  ond  fel  mam  dros  ei  pblentyn — gwr 
dros  ei  anwyi  briod— cyfaill  dros  gyfaill,  &c 
Y  mae  yn  einol  befyd  dros  ^feillion  a*  faaat 
anwaitb  yn  elynion,  ond  a  wnaed  yn  gyfeillion 
trwy  ei  waitb  'yn  marw  drosty nt  Ac  os,  pan 
oeddynt  yn  elynioD,.bn  iddynt  gael  en  hedd- 
ycbtt  à  Duw  trwy  ei  farwolaetb,  mwy  o  lawer, 
wedi  «u  beddyehu,  yr  achubir  bwynt  trwy  ei 
fywyd  o  eiriolaetb  drostynt  Yn  mbellach,  y 
mae  gand«Io  bawl  yn  y  rbai  y  mae  yn  eiriol 
drostynty  fel  ei  brynedigion ;  y  mae  efe  wedi 
tain  am  danynt»  wedi  eu  llwyr  brynn  a'i  wacd ; 
yn  ganlynol,  gwybyddwn  fod  y  natur  ddynol, 
mewn  undeb  a'r  Person  Dwyfol,  a*i  berfyniad- 
au  yn  gwbl  effro  a  gwresog  o^n  plaid.  Y  mae 
yn  nghylcb*  eu  bachos  aM  boll  galon,  yn  boll 
dynerwcb  ei  deimladau  caruaidd  a  tbostnrioi, 
ac  yn  boll  bwysfawrogrwydd  anfeidrol  ei  Ber- 
son  a'i  baeddiant  Felly,  os  Uwyddodd  Moses 
troB  Israel  anufndd — os  liwyddodd  Estber  dros 
fywyd  ei  chenedl,  gyda  brenin  annuwiol — os 
liwyddodd  Abigail  gyda  Dafydd  dros  Nabal — 
pa  faint  mwy  y  llwydda  yr  Eiriolwr  perffaitb 
bwnf  Ni  chollodd  efe  acbos  erioed;  ond  mae 
myrddiynau  ger  bron  yr  orsedd  fry  yn  iacb,  ac 
yn  ddiangol,  yn  dragywydd,  yn  dyation  by w  o 
effeitbioldeb  ei  eiriolaetb  drostynt.  Gallwn 
feddwl  fod  cym  y  ddwy  allor  gynt  yn  cysgodi 
anfeidrol  rym  a  rbinwedd  cyiryngdod  Crist 
Yr  oedd  i'r  allor  bres,  a'r  allor  anr,  bedwar 
corn  bob  un.  Cym,  yn  yr  ysgrytbyran,  a  ar- 
wyddant  rym,  galln,  arhagoroldeb;  felly  cym 
yr  allor  bres,  a  arwyddant  rym  a  rbagoroldeb 
abertb  Crist  i  dynu  ymaitb  becbodan  ei  bobl ; 
a  diyrn  yr  allor  aar  [allot  yr  arogl-dartb]  yn 
dangos  effeitbioldeb  eiriolaetb  Crist  o  blaid  ei 
bobl. 

Ystyriwn,  yn  mbellach,  pa  le  y  mae  yn  eir- 
iol, sef  *gyd  a'r  Tad.'— F  Tad;  ei  Dad  of;  a'n 
Tad  ninau — nid  ei  Dad  ef  yn  uigg,  ond  ein 
Tad  ninau  befyd — nid  ein  Tad  ni  yw  yn  unig 
ycbwaitb,  ond  ei  Dad  yntau  befvd.  Nis  gall 
nn  person  fod  yn  fwy  derbyniol  gyd  a'r  Tad 
na'i  anwyl  Feb  ei  bun  ;  nac  un  acbos  yn  iwy 
derbyniol  ganddonac  acbos  ei  blant  ei  bun. 
Wrtb  weled  Tad  ar  yr  orsedd,  aJBrawd  i  ni  yn 
eiriol  gyd  a'r  Tad,  pwy  nad  ymgysnrai,  gan 
ryfeddu  a  diolcb,  am  i'w  acbos  syrthio  i  ddwy- 
law  moT  dda  f  Fel  troseddwyr,  y  mae  ein 
bacbos  ni  yn  ddrwg;  ond  y  mae  yr  Einol wr 
yn  Frawd,  gyd  a'r  Tad,  ac  yn  iawn  befyd  am 
y  troseddau ;  gan  byny,  y  mae  pob  plaid  yn  y 
llys  yn  nn  o  ocbr  y  troseddwr.  Wrtb  edrycb 
ar  iyn,  gyfynwn  yn  byf;  «Pwy  yw  yr  bwn 


sydd  yn  damnio  ?  Duw  y w  yr  bwn  aydd  yn 
cyûawnbau — Crist  yw  yr  bwn  a  fu  fiurw — ^yr 
bwn  befyd  sydd  yn  erfyn  troaom  uL* 

Y  mae  efe  befyd  bob  amser  yn  ei  awydd,  ac 
wrtb  ei  orcbwyL  Nid  fe  ddaw  ryw  bryd  i  eir- 
iol, ond  y  mae  i  ni  Eiriolwr,'  &c  Nid  rbaid 
ofni  iddo  ddyfod  i'r  llys  yn  rby  ddiweddar,  ac 
i  neb  goUi  ei  fater  o  berwydd  byny;  y  mae  efe 
yno  bob  amser,  bob  flino  na  diffygio,  heb  buno 
na  bepian.  £r  i'w  weiaion  gysgu,  a  rhoi  lie  it 
gelyn  ddyn  i  baa  efrau,  nid'  felly  ein  Heiriol- 
wr.  Y  mae  efe  yn  fwy  effro  a  diflino  nac  yw 
y  gelyn  ei  bun;  Llawenhaed  y  rbai  ay  «trwy- 
ddo  ef  yn  dyfod  at  Dduw — y  mae  efe  yn  byw 
bob  amser  i  ebiol  drostynt  bwy.'     Heb.  7.  25, 

*Y  mae  i  nV — Eiriolwr  dros  ei  bobl  yw  efe; 
ac  y  mae  yn  eiriol  dros  bob  un  o  honynt  jd 
neillduol.     Y  mae  yn  cyffesu  enw  pob  un  o 
honynt  ger  bron  ei  Dad  a'i  angelion  aanctaidd 
Dat  3.  5.     'Mi  a  weddiais  drosot,'  medd  efe 
wrtb  Pedr.    Luc  22.  32.     Y  mac  y  geiriau  yn 
dangos  natur  eirioUeth  Crist;  ei  bod  dros  bob 
un  o'i  bobl  yn  benodol,  ac  yn  ol  eu  bamrywiol 
angenion.    0  Be'rson  anfeidrol  1  yn  medra  trin 
acbosiûA  pawb  o'i  bobl,  yr  un  mynyd,  fel  pe 
baent  ond  un  dyn  1     Nis  gall  mammacth  fod 
ond  gyi  âg  un  maban  ar  unwaitb ;  nis  gall  y 
meddyg  ymweled  ond  ag  un  o'i  gleifion  yr  un 
mynyd :  nac  un  dadleuwr  ymdryn  ond  ag  acb- 
os un  o'i  bawlwyr  (clients)  ar  unwaitb :  ond  y 
mae  ein  Heiriolwr  mawr  yn  anfeidrol  fwy  na 
phawb;  ac  yn  medm  trin  acbos  pawb  o'i  eiddo 
yr  un  mynyd — medr  wrando  ar,  cyd-oddef  a, 
ac  erfyn  dros,  fyrddiynau  ar  unwaitb,  beb  niw- 
eidio  dim  ar  acbos  un  wrtb  ymdrin  ag  achos  y 
UalL     Y  mae  yn  eiriol  nid  yn  unig  dros  bob 
un  o'i  bobl  yn  neillduol,  ond  dros  bob  gras  yn   | 
ol  y  byddo  yr  ymosodiadau  amo ;  'Mi  a  weddr 
iais  drosot,  na  ddiffygiai  dy  ffydd  di :'  ac  hefyd 
yn  erbyn  pob  rby w  gybuddiad  ac  ymdrechiad 
o  eiddo  y  diafol  i  beri  niwed  iddynt;  'Satau 
a'cb  ceisiodd,'   iZyirrjaaro    a'cb  iaer  peisiodd, 
neu  a  erfytUodd  eich  cad  ;  ond  yn  erbyn  byny, 
'Mi  ^  weddiais.'    Adn.  3 1 . 

Am  ffrwytbau  eiriolaetb  Crist,  y  maent  p 
amrywiol,  ac  yn  dra  gwerthfawr;  mogys  yn  1. 
Maddcuant  beunyddiol  o'n  pecbodau.  O  Pad, 
maddeu  iddynt,'  yw  ei  iaitb  dirion,  barhaos, 
ger  bron  yr  orsedd  ucbod.  'Os  pecba  neb,  y 
mae  i  ni  Eiriolwr;'  ac  effeitbioldeb  yr  eiriol- 
aetb yn  unig  sydd  yn  ein  bacbub  rbag  y  ^td 
ddyledus  i'n  beiau  beunyddiol. 

2.  Ffrwytb  yr  eiriolaetb  y w,  dyfodiad  ac  ar- 
osiad  yr  Ysbryd  Glan,  fel  Dyddanydd  i'w  bobl. 
'Mi  a  weddiaf  ar  y  Tad,  (medd  Crist)  ac  efe  a 
rydd  i  cbwi  Ddyddanydd  arall,  feiyraroso 
gyda  cbwi  yn  dragywyddoL'^  loan  U.  16. 
Edr.  Dn>DAKTDD. 

3.  Ffrwytb  eiriolaetb  Crist  befyd  y  w  nertb 
y  credadyn  yn  erbyn  temtaaiynau  y  gelyp,  a'r 
cryfbad.a  roddir  i'w  ras  egwan,  fel  na  ddiffyj?- 
io:    'Mi  ai  weddiais  drosot,  na  ddifiygiai  dy    i 
ffydd.'     Fri  pe  dywedasai  Gnat,  Y  maegenyt 


SIR 


411 


EIR 


ronyn  o  wir  ffydd ;  ac  y  mae  fy  ngweddi  hefyd 
ni  phlaid;  am  hyny,  er  i'r  diafol  dy  nitbio,  ni 
ddiffygia  dy  flfydd.  *Nîd  wyf  yn  gweddio 
(niedd  efe  wrth  y  Tad)  ar  i  ti  eu  cymeryd  all- 
an  o'r  byd,  eithr  ar  i  ti  en  cadw  hwynt  rhag  y 
r  drwg.'  lo^n  17.  15.  Y  raae  yr  eiriolaeth 
yn  en  golygu  mewn  byd  llawn  o  ddrwg,  a 
hwythau  yn  ffol  ac  yn  weiniaid  i  ymgadw 
rbagddo ;  ie,  raewn  dirfawr  berygl  o  gael  en 
llygm  a'u  gorchfygu.  Ond,  medd  yr  Eiriolwr, 
•ý  Tad  sancteiddiol,  cadw  hwynt  trwy  dy  enw, 
y  rhai  a  roddaist  i  mi.'     Adn.  11. 

4.  Trwy  yr  nn  çiriolaeth  y  mae  cymeradwy- 
apth  a  derby df ad  i'n  gwasanaeth  anmherffaith. 
Dan  y  gyfraith,  yr  oedd  Aaron  i  wisgo  *o'r  tu 
blaen  i'r  meitr,  ar  ei  dalcen,  ddalen  o  aur  coeth, 
wedi  Tiaddn  ami,  fel  naddiadan  sêl,  Sanctbidd- 
RWYDD  i'r  Arglwydd:  a  hi  a  fydd  (medd 
Duw)  ar  dalcen  Aaron,  fel  y  dygo  Aaron  an- 
wiredd  y  pcthaa  sanctaidd  a  gysegio  meibion 
Israel  yn  en  boil  roddioh  sanctaidd:  ad  yn 
wastadwy  bydd  ar  ei  dalcen  ef,  fel  y  byddo 
iddynt  ffafr  ger  bron  yr  Arglwydd.'  Exod. 
28.  36 — 38.  Wele  yraa  ddynion  yn  myned 
at  waith  sanctaidd,  i  addoli  Dnw  sanctaidd ! 
(•nd  y  mae  anwiredd  yu  glynn  wrth  y  petbau 
*anctaidd.  Beth  ddaw  o  honynt  ?  A  wrthod- 
ir  hwy  a'u  gwasanaeth  o  herwydd  yr  anwiredd  Î 
Nid  felly ;  wele  un  arall  yn  cyfryngu*  yn  cyf- 
Iwyno  Sancieiddrufydd  i^r  Duw  sanctaidd,  yn 
dwyn  anwiredd  eu  JJethau  sanctaidd,  ac  yn 
ennill  derbyniad  a  flfafir  iddynt ! — Oblegid  an- 
wiredd y  pethau  sanctaidd  y  bu  y  cyhuddwr- 
yn  haerllng  yn  gwrthwyneba  Josnah  yr  arch- 
offeiriad;  ond  bu  yr  Eiriolwr  mawr  yn  am- 
•  Idiffynwr  iddo.  i^ech.  .3.  1 — 5.  *Gan  fodwith 
liyny  i  ni  Arch-offeiriad  mawr,  yr  hwn  a  aeth 
iV  ncfoedd,  lesii  mab  Duw — awn  yn  hydems 
:it  orseddfainc  y  gras,  fel  y  derbyniom  drugar- 
edd,  ac  v  caffom  ras  yn  gyraorth  cyfamserol. 
Keb.  4.'l4i  16. 

5.  Y  mae  effeithioldeb  moddiou,  a'u  cynydd 
mewn  sancteiddrwydd  drwyddynt,  yn  tarddu 
oddiwrth  eiriolaeth  Crist.  *SancteiddiaJbwynt 
(medd  efe)  yn  dy  wirionedd :  dy  air  sydd 
wirionedd.'  loan  17.  17.  Y  mae  efe  y ma 
yn  gweddio  dros  rai  wedi  ei  sancteiddio  yn 
ddechreuol,  neu  mewn  rhan;  ac  felly  yn  erfyn 
am  eu  cynnydd  hyd  at  berflfeithrwydd.  Y  mae 
vn  dra  amlwg  na  chynnydda  sancteiddrwydd 
trwy  nerth  ei  rinwedd  ei  hun.  Rhaid  i'r  Tad 
^^ncteiddio],  nid  yn  unig  ei  blanu^  ond  hefyd 
roddi  y  cynnydd.  Os  gwir  sancteiddrwydd 
ydyw,  y  mae'  yn  ol  y  gwirionedd;  ac  os  yw  yn 
ol  y  gwirionedd,  y  mae  yn  cael  magwraeth  a 
cbynnydd  trwy  y  gwirionedd^  *Sancteiddia 
•  hwpt  yn  (nou  trwy)  dy  wirionedd.'  Ond  i 
*teb  y  dyben  gwerthfawr  hwnw  yn  nghyflwr 
dy»,  rhaid  i'r  gwirionedd  gael  effeithioldeb 
dwyfol  oddi  nchod,  am  hyny  y  gwtddia  Crist; 
a  ffrw yth  ei  eiriolaeth  yw  pob  bendith  iachusol 
*  '  •  i  unrhyw  ddyn  trwy  wirionedd  yr 
Ar^^dd  öeíU4t|o4  fod  i  »i  wa  yn 


a  nrw  ytn  ( 
agytaiir 
efengý* 


eiriolaeth  Cri'st  yw,  fod  y  gwirionedd  yn  gad- 
ael  effeithiau  iachusol  a  sancteiddiol  ar  ein 
calonau.  Ffrwyth  yr  eiriolaeth  hon  ydyw 
llwyddiant  yr  efengyl  yn  mhob  gradd,  yn 
mhob  gwlad,  ac  yn  mhob  calon.  *Gofyn  i  mi, 
a  rhoddaf  y  cenedlocdd  yn  etifeddiaeth  i  ti,  a 
therfynan  y  ddacar  i'th  feddiant'  Salm  2.  8. 
Nid  rhoddiad  mewn  arfaeth  yn  unig  a  feddylir 
yma,  ond  rhoddiadd  gweithredôl,  trwy  ddaiÿ)8- 
tyngiad  y  cenedloedd  i  ufudd-dod  Crist,  trwy 
yr  efengyl.  Y  mae  yn  y  cVfammod  rKwng  y 
Tad  a'r  Mab,  le  i  Grist  ofyn,  fel  Eiriolwr,  n^ 
byddo  yr  holl  genedloedd  yn  weithredol  yn 
etifeddiaeth  iddo,  ac  hyd  nes  byddo  pob  nn  o'i 
bobl  yn  berffaith  sanctaidd,  ac  yn  gwbl  ar  ei 
ddelw.  'Sancteiddia  hwynt,'  fydd  ei  weddi 
barhaus,  hyd  oni  byddo  ei  'eglwys  yn  ogon- 
eddns,  heb  arni  na  brychenyn  na  chrychni,  na 
dim  o'r  cyfryw.'     Eph.  ö.  27. 

6.  Y  mae  pen  draw  sancteiddiad  yn  ngolwg 
ei  eiriolaeth  ef,  sef  gogoneddiad  ei  bobi :  '  \ 
Tad,  y  rhai  a  roddaist  i  mi,  yr  wyf  yn  ewyllys- 
io,  lie  yr  wyf  fi,  fod  o  honynt  hwy  than  hefyd 
gyda  myfi,  fel  y  gwelont  fy  ngogoniaut  a  rodd- 
aist i  mi.*  loan  17.  24.  Y  mae  Crist  yn  fawr 
am  gyfeillach  ei  bobl ;  nid  yw  yn  dymuno  neb 
amgenach  na  hwy  i  gyd-wledda  âg  ef  y»  nhŷ 
ei  Dad.  Cafodd  y  fath  foddhad  yn  eu  çym- 
deithas  ym%,  fel  nas  dichon  dan  neudri  gy far*  | 
fod  yn  ei  enw,  heb  iddo  ei  hnn  fod  yn^'y  canol; 
a'r  gymdcithas  a  ddechreuwyd  yma  ni  ddcr- 
fydd  byth.  Y  mae  yn  erfyn  ar  ei  Dad  am 
gael  ei  rai  anwyl  gyd  kg  ef  yn  ei  ogoniant. 
Er  mor  dda  yw  y  He  y  mae  ynddo,  nid  yw  yn 
ei  weled  yn  rhy  dda  iddynt  hwythau  hefyd. 
Ie,  gẁell  ganddo  hwynt  na'r  lie ;  a  haws  gan- 
ddo  adael  y  lie  na  bod  hebddynt  Ac  wrth 
erfyn  am  eu  cael  i'r  He,  y  mae  yn  erfyn  am 
iddynt  gael  bod  yn  gyfranogion  o  bob  cym- 
hwysder  i'w  haddasu  iddo. 

EIRYN,  (aren)  cilchwyrn,  chwaren,  ffrwyth 
coed  eiryn,  careg  gwrryw.  Lef.  21.  20.  Dent. 
23.  1. 

EISIEU,  (es)  diffyg,  angen,  angenoetyd, 
tlodi,  rhaid,  angenrhaid.  Exod.  16. 18.  Dent^ 
2.  7.  a  16.  8.     1  loan  3.  17. 

EISOES,  EISYS,  (efroes)  cyn  byn,  yn  bar-  ' 
od,  hefyd,  er  hyny.     Preg.  1.  10.     Mai.  2.  2. 
Mat  17.  12.    loan  3.  18L    1  Cor.  5.3.    1  Tim. 
5.  16. 

EISTEDD,  (eiste)  seddu,  eiste.  Agwedd 
gorfforol  arieredig  wrth  orpbwys.  Gen.  18.  1. 
— wrth  fwyta  bwyd :  Gen.  37.  26.  Marc  6. 
39. — wrth  roddi  barn  :  Ruth  4:  1.  1  Bren.  2.  ^ 
12. — mewn  tristwch  a  galar:  Ezra  9.  3.  Neh 
1.  4. — wrth  addysgu  a  gwrando  ar  addysg. 
Mat  23.  2.  Luc  10.  38L— Eistedd  hefyd  a'  ar- 
wydda,  parhad  sefydlog  a  llonydd.  Mic,  4.  4: 
— Eistedd  gyd  âg  un  a  arwydda  cyfeillgarwch 
cyfrinachoL  Salm  26.  5. — *EÌ8tedd  yn  y  llwch,' 
ac  yn  y  *týwyllwch,'  a  arwydda,  bod  mewn 
tlodi,  dirmyg,  (inwybod«eth,  a  thrallod.  Esa.  . 
47.  1,    Luc  1,  79.    Mic.  7,  8,— ^Eiatedd  »r 


ELA 


412 


ELA 


oreedd-feinciau,'  a  arwydda,  gogoniant  eefydl- 
og,  gallo,  ac  awdnrdod.  Mat  19,  28. — Pan 
fyddo  eistedd  yn  gael  cl  briodol»  i  Dduw  ac  i 
Grist,  fel  Cyfryngwr,  arwydda  awdurdod  ddwy- 
fol,  a'r  Uonyddwch  tawel  perthynol  i'r  Daw- 
dod :  Salm  29. 10.  a  47.  8. — neu  en  gwaith  yn 
barnn  ac  yn  cospi  dynion.  Dan.  7. 9,  26.  Joel 
3.  12.  Mat.  26,  64.— Gwaith  Crist  yn  eistedd 
ar*  ddehenlaw  Dnw,  a  arwydda,  ei  agoarwydd 
^t  Dduw,  ei  ddyrchafiad  gogoneddus,  ei  alio, 
a'i  lywodraeth  sefydlog  ar  yr  eglwys,  a  phob 
peth  perthynol  iddi.  Salm  110.  1.  Eph.  1. 
20. — Anghrist  yn  eistedd  yn  nherol  Duw,  yw 
ei  drigiad  yn  yr  eglwys,  a'i  ymboniad  o  awdirr- 
dod  i  lywodraethii  cydwybodau  dynion.  1 
The».  2.  4.  Edr.  Anohrist,  Ctd-bistkdd, 
Dbhkulaw. 

EISTEDD-FA-FAAU-LE-OEDl),  (cis- 
tedd-ma,  eistedd-lle)  gorsedd,  trigfa,  pseswyl- 
fod.  gorpbwysfa ;  lie,  neu  fan  i  eistedd.  1  Sam. 
20.  25.  Job  23.  3.  Salm  1.  1.  a  139.  2.  Luc 
14.  17. — *I'lÌ8teddfa  gwatwarwyr,*  lie  yr  ym- 
gynull  gwatwarwyr  yn  nghyd  i  gyd-waẃdio 
Duw,  ei  bobl,  a'i  achos.  Cvfryw  y  coffheir  am 
danynt  yn  Diar.  1.22.  a  3.34.  a  13.  13. 
2  Pedr  3.  3,  4.  Y  mae  7  LXX  yn  cyfieithu  y 
geiriau  eistedd/a  plaxiu ;  Gr,  xaOrjSpa  Xoifiwv^ 
y  gair  a  gyfieithur  pla^  yn  Act.  24.  5.  Nid  oes 
un  pla  yn  fwy  llygrol  a  dychrynllyd  na  gogan- 
wyr  Duw  a  Duwioldeb.    Edr.  Gorskdd-fainc. 

EITHAF-OEDD,  (aith)  eitbafig;  a  fo  yn 
y  cwr ;  a  fo  pellaf ;  pell,  meith-bell,  diweddaf, 
y  pellaf.  Eithafoedd  byd,  sef  parthau  pellaf  y 
byd.  *Mi  a'th  osodais  di  yn  oleuni  i'r  ccnedi- 
oedd,  i  fod  o  honot  yn  iechydwriaeth  hyd  eith- 
af  y  ddaear.'  Act.  13.  47.  Y  mae  yr  eithat- 
lon  byd  yn  cynnwys  y  parthau  rtyngddynt. 
Y  mae  awdurdod  a  Ilywodraeth  Crist,  fel  Cyf- 
ryngwr ac  lachawdwrj  *hyd  derfynau  y  ddaear;' 
ac  OS  yw  yn  iachawdwriaeth  hyd  derfynau 
y  ddaear,  y  mae  felly  hefyd  yn  y  parthau 
rhwng  y  terfynau  hyny,  sef  i*r  holl  ddaear.  Y 
mae  pawb  o'i  thrigolion,  yn  mbob  cwr  iddi, 
âg  eisieu  iechydwriaeth  ^mynt;  y  mae  wedi 
ei  darparu  ar  eu  'medr,  a  hi  a  gyhoeddwyd,  ac 
a  gyhoeddir  eto  iddynt,  yn  yr  amseroedd  pri- 
odol. — *Digofaint  Duw  a  ddaeth  amynt  hyd 
yreith:f.'  1  Thes.  2.  16.  Or.  etc  rsXoc  iV 
diweddj  neu  dros  amser  Mr,  yn  wasUid,  yn  bar- 
kaol.  Y  ma«  y  gair  yn  golygu  amser  hir  ei 
barhad,  yn  gys'tal  a'r  gradd  o  bono.  Gwel 
Macknight. 

EL-ELOHE-ISRAEL,  puw,  Duw  Israel.] 
Yr  oddd  Jacob  newydd  gael  yr  enw  Israel 
gan  y  gwr  a  fu  yn  ymdrech  kg  cf  yn  Penuel, 
ac  a  orchfygwyd  ganddo.  Y  mae  Jacob  yn 
raynegi  ei  fFydd  yn  mawredd  y  person  a  fu  yn 
ymdrech  âg  ef,  sef  mai  y  Duw  cadarn  oedd, 
fel  y  mae  y  gair  El  yn  arwyddo ;  a  bod  y 
Duw  cadarn  nwn  yn  Dduw  i  Israel,  ac  wedi 
dangos  ei  hun  yn  Dduw  iddo  yn  ei  gadernid 
dwyfol,  yn  ei  waredu  o'i  gyfyngderau,  ac  0 
(Jdwylaw  ei  elynion.    Pwy  oedd  y  Duw  cad- 


arn a  fnaaai  yn  troi  calon  Esau  yn  heddycho! 
tuag  ato?  Ac  yr  ydoedd  gwaith  Duw  yc 
gwneuthur  Esau  yn  heddvchol  yn  arwyddo 
ofal  Duw  am  Jacob  fcl  ei  Dduw,  a'i  fod  yn 
Dduw  iddo.  Y  Duw  cadarn  yn  Dduw  i  Israel 
oedd  yn  ddigon  i  bwyso  arno  yn  wyneb  cyf- 
yngderau  eto  i  ddvfod,  ac  yn  aches  digonol  0 
orfoledd  tragywyddol  iddo.  G«n.  33.,  20. 
i  EL  AH,  ffeb.  f]))^.  [Uw]  1.  Un  o  dduciai.i 
Edom.  Gen  36.  41.— 2.  Mab  Baasa,  brenin 
Israel,  yr  hwn  y  lladdodd  Zimri  ei  was  ef,  ac 
efe  yú  yfed  yn  feddw  yn  Tirsah,  yn  nbŷ  Arsan, 
yr  hwn  oedd  ben-tenlu  yn  Tirsah. — 3.  Enw  y 
'  dyffryn  yr  oedd  Saul  a  byddin^dd  Israel  jii 
gwersyllu  ynddo  pan  vr  ymladdodd  Dafydd  à 
Goliah.     1  Sara.  17.  19. 

ELADAH,  Heb,  niSbfc^  [cymanfa   Dvw] 
Mab  Tahath,  wyr  i  Ephraim.     1  Cron.  7.  20. 

ELAM,  Heb.  ûi'ij  [dyn  ieuanc]  1.  Mab 
hynaf  Sem.  OJdi  wrtho  ef  y  cafodd  Elarn, 
dinas  yn  Persia,  ei  hcnw,  a'i  hiliogaeth  a  bres- 
wylient  ynddi.  Cedorlaomer  oedd  frf  nin  El- 
am,  sef  yr  Elam  yraa  y n  Persia,  tebygol,  erfod 
Raleigh  a  Gill,  «fee.  yn  meddwl  mai  rhyw  Elam 
arall  yn  Arabia  neu  Syria  oedd,  lie  y  gallaifod 
trefedigaeth  o'r  Elamitiaid.  Oddi  amgytch  a. 
M.  2078,  darostyngodd  Cedorlaomer  frenin- 
iaethau  Sodom,  Gomorrah,  Admah,  Seboim,  a 
Bela,  neu  Soar.  Wedi  ei  wasanaethu  ddeii- 
ddeng  mlynedd  hẁy  a  wrthryfelasant  yn  ei  er- 
byn.  Casglodd  fyddin*  fawr  i'w  darostwng 
mewn  cyngrair  âg  Amraphel  brenin  Sioar,  Ar- 
ioch  brenin  Elasar,  a  Tidal  brenin  y  Cenedl- 
oedd,  neu  Ooiim.  Rhag  iddynt  gael  en  oyn- 
northwyo  gan  y  breninoedd  cymydogaethol, 
darostyngodd  yn  gyntaf  y  Rephaimiaid  yn  As- 
teroth-Carnaim ;  a'r  Zuziaid  yn  Ham,  yr  una'r 
Zamznmiaid,  tebygol;  aV  Emiaid  yn  Safeh- 
Ciriathaim  ;  a'r  Horiaid  yn  eu  mynydd  Seir— 
gwlad  pa  rai  a  feddiannwyd  gan  yr  Edomiaid 
wedi  hyny.  Gen.  32.  3.  a  36.  20.  Wedi  idd- 
ynt fyned  hyd  Elparan,  dychwelasant  a  daeth- 
ant  i  Enmispar,  bono  yw  Cades,  ac  a  daraw- 
sant  boll  wlad  yr  Amaleciaid,  a'r  prcswylwyr 
oddi  amgylch  Hasesontamar,  Yn  ddiweddaf, 
yn  nyjQTryn  Sidim,  yr  hwn  oedd  yn  llawn  0  byll- 
au  clai,  ymladdasant  &*r  breninoedd  gwrthry- 
felgar,  ac  >a'u  gorfchfygasant.  Dychwelasant  â 
chaethion  lawer,  ac  ysglyfaeth,  Abraham,  pan 
glywodd  gaethiwo  Lot,  àg  ychydig  welsion,  ac 
ychydig  o  freniaoedd  Canaan  mewn  cyngrair 
âg  ef,  a  ymlidiodd  ar  eu  hoi  hwynt  hyd  Dan, 
a'u  tarawodd^  ac  a'u  hymlidiodd  hyd  Hoba,  y 
tu  aswy  i  Damascus.  Dug  dracbefn  y  caeth- 
iòn,  a'r  boll  ysglyfaeth,  a  Lot  a'i  gyfoeth. 
Shuckford  a  fŵna  mai  yr  un  yw  Cedorlaomer 
à  Ninyas  yr  Assyriaid;  Bedford  sydd  o'r  farn 
mai  rbaglaw  oedd  dan  Zammeis,  brenin  Assyr- 
ia ;  ond  nid  y w  pawb  yn  cyduno  kg  un  oV 
ddau.  Gen.  xir. — 2.  Dn  a  ddychwclodd,  à*i 
feibion,  o'r  caethiwed  gyda  Zorobabel.  Ezra 
8.  7. 

ELATH,  Heb.  f^^ j^  [cadamid]  dinas  0  Ed- 


ELE 


473 


ELI 


om,  gerUaw  Esion-Gaber,  ar  y  lljnc-ljn  Elasa, 
o'r  Môr  Coch.  Dafydd,  wedi  darostwng  yr 
Edomiaid,  a  gymerodd  Elatb.  Rezin,  bronin 
Svriii,  a  ddog  Elath  at  Syria,  ac  a  yrodd  yr 
loddewon  o  Elatb.  Deut.  'i.  8.  1  Bren.  9.  26. 
2BreD.  14.  22.  a  16.  6. 

EL-BETHEL,  Heb.  bo^fti^  ^^^  [Duw  Beth- 
i/,  uea  J)uw  ty  I)uv}\  yr  enwau  a  roddodd  Ja- 
cob ar  yr  alJor  a  adeiladodd  yn  Bethel  wedi  ei 
ildychwelyd  o  Padanaiani ;  [Gen.  37. 5.]  rh odd- 
odd  yr  enw  ami  a  roddodd  Duw  yn  rasol  ar- 
DO  ei  bun.  Yr  oedd  yr  allor  a'r  enw  yn  goffa- 
liwriaetb  barbaus  iddo,  i  ^  Dduw  yrnddangos 
iddo  yno  pan  y  ffoisai  efe  o  wydd  ei  frawd.* 

ELCANAH,  Heh,  tViCO^  {eiddigedd  Duw] 
inab  Jeroham,  o  Ramathaim  Zopbim,  o  fynydd 
Epbraiixi,  Lefíad  o  deala  y  Cobathiaid,  a  gwr 
Hannafi  a  Peninnab,  atbad  Samuel.  1  Sapi.  1. 
1,  2,     1  CroD.  6.  26,  27. 

ELDAAn,  IfeL  t^Slb^  [grvyhodaeth  o 
DJu\d\  mab  Midian,  ŵyr  Cetura  ag  Abraham. 
1  Cron.  1.  23. 

ELDA3>,  Heb.  TÒ^  [anwylyd  Duw]  Eldad 
a  Medad  oeddynt  a  rifedi  y  dengwr  a  tbriug- 
ain  o  henariaid  Israel,  a  gasglodd  Moses,  yn  ol 
cvfarwyddyd  Duw  iddo,  i  fod  yn  gynnorthwyol 
iddo  fel  barnwyr  ar  y  bobL  Y  ddsu  ŵr  hyn, 
0  wyldcr  gostyngedig,  tebygol  [1  Sam.  10.  22. 
Fxod.  3.  11.  a  4.  13,  14.  Jer.  1.  6.  a  36.  8.] 
a  drigasant  yn  y  gwersyll,  yn  lie  myned  i  bab- 
ell  y  cyfarfod  gyda'r  lieill ;  a  gorpbwysodd  yr 
Ysbryd  arnynt  yn  arwydd  o'n  dewisiad  gan 
Dduw  i'r  swydd,  Josuab  a  fynegodd  hyn  i 
Moses,  ac  a  arch  odd  i  Moses  en  gwahardd.  A 
Moses  a  atebodd,  *  O  na  byddai  hoU  bobl  yr 
Arglwydd'  yn  brophwydi,  a  rhoddi  o'r  Ar- 
gUydd  ei  Ysbryd  arnytít'    Num.  11.  24—30. 

ELE  AD,  Heb,  ^y^^  [iystiolaeikj  neu  dra- 
fjfjwyddoldeb  JDuw]  ẁyr  Epbraim,  yr  bwn,  yn 
nghydag  Ezer  ei  frawd,  a  laddwyd  gan  ddyn- 
ion  Gath,  y  rhai  a  anwyd  vn  y  tir,  sef  yn 
ngwlad  yr  Aipbt,  ac  a  ddaethant  i  waered  i 
wlad  Gosen  i  ddwyn  anifeiliaid  yr  Israeliaid, 
ac  a  laddasant  y  rbai  a'i  gwrtbwynebodd,  yn 
mhlith  pa  rai  yr  oedd  Elead.  Y  mae  hyn  yn 
f*y  tebygol  nag  i  Ezer  ac  Elead  fyned  i  Gath 
i  ddwyn  anifeiliaid  y  trigolion.  Ephtaim  eu 
tad  a  alarodd  o'u  ple^cid,  ddyddiau  lawer;  a'i 
frodvr  a  dtiacthant  iV  gysuro.  1  Cron.  7. 
21,  22. 

ELEALEH,  Heb^  ÎÄbSbfeí  \e8gyniad  DuWy 
neu  hoethroffrwm  Duw\  dmas  a  roddodd  Moses 
i  Iwyth  Reuben,  oddeutu  milltjr  o  Hesbon.  Y 
Moabiaid  a'i  meddianasant,  a  thra  yr  oedd  yn 
eu  meddiant,  anrheithiwyd  hi  yn  dost  gan  yr 
Assyriaid  aV  Caldeaid.  Num,  32.  37,  Esa.  15. 
4.    Jer.  48.  34. 

ELEASAH,  Heb.  nfflSbi^  [creadur  Dww] 
mab  Helez,  a  thad  Sisamai.     1  Cron.  2.  39. 

ELEAZAR,  JTeb,  ^xy^^  [cymhorth  Duw] 

1.  Trydydd  mab  Aaron,  yr  hwn  a  ddaeth  i'r 

swydd  archoffeiriadol  ar  ei  ol.     Aeth  i  wlad  yr 

addewid  gyda  Josuab,  ac  a'i  cytinorthwyodd  i 

60 


ranu  y  wlad  rhwng  y  llwythau.  Bu  oddentu 
23  o  flynyddoedd  yn  offeiriadü  yn  Siloh.  Pan 
fu  farw  claddasant  ef  yn  mryn  Phinees  ei  fab, 
yr  hwn  a  ddaeth  «r  ei  ol  i'r  oâfeiriadaeth.  Par- 
haodd  yr  areh-offeiriadaeth  yn  nbeuln  Eleazar, 
hyd  ddyfodiad  Crist,  oqd  yr  ychydig  aroser  y 
bu  yn  nheuhi  Eli,  yr  hwn  oedd  o  deuln  Itham- 
ar,  mab  icnengat'  Aaron.  Yn  amser  Dafydd  yr 
oedd  16  o  ddosparthiadau  o  deulu  Eleazar,  a 
dim  ond  wyth  o  denlu  Ithamar.  Num.  20.  26. 
27,  28.  a  34.  17.  Jos.  24.  23.  1  Cron.  xxiv. 
— 2.  Mab  Abinadab,  i  dŷ  yr  hwn  y  dygodd 
gwyr  Ciriath-jearim  yr  arch,  wedi  ei  hanfon 
adref  gan  y  Philistiaid.  Y  mae  pal  met,  ac 
eraill,  wedi  dycbymygn  fod  Eleazar  yn  offeir- 
iad,  neu  o'r  hyn  lleiaf  yn  Lefiad  ;  ond  nid  oes 
prawf  digonol  o  hyny;  ac  nid  oedd  Ciriath  je- 
arim  yn  un  o  ddinasoedd  yr  offeiriaid.  1  Sam. 
7.  1. — 3.  Mab  Dodo,  yr  Ahohiad,  yr  ail  o  dri 
chedym  Dafydd.  Yn  Mhazdammim  yr  Israel- 
iaid a  ffoisant  o  tlaen  y  Philistiaid ;  ond  Ele- 
azar a  darawodd  arnynt,  ues  diffygio  ei  law,  a 
glynu  o'i  law  wrth  y  cleddyf ;  a'r  bobl  a  ddych- 
welasant  ar  ei  ol,  yn  nnig  i  anrheithio.  2  Sam. 
23,  9,  12,  1  Cron.  11.  12,  13,  14.  Yr  oedd 
hefyd  yn  nn  o'r  tri  chedyrn  a  ruthrasant  trwy 
wersyll  y  Philistiaid,  ac  a  dynasant  ddvvfro 
by  dew  Bethlehem,  ac  a'i  cymerasant  ac  a'i  dyg- 
asant  at  Dafydd.  2  Sam.  23.  16.— 4.  Mab 
Eliud,  a  thad  Matthan.  Mat,  1.  15.— 5.  Mab 
Mahli,  a  brawd  Cis,  o  denlu  Merari.  1  Cron 
23.  21,  22. 

ELEPH,  Heb.  S}bi<  [^*^]  ^'^^^  J"  I^^ytb 
Benjamin.  Jos.  18.  28. 

ELIIANAN,  Heb.  Ì5nbfe<  \tmgaredd  Duw] 
mab  Dodo  o  Bethlehe'm,  un  o  gedyrn  llu  Dat- 
ydd  Î  yr  un,  tebygol,  ag  Elhanan  mab  Jair,  neu 
Jaareh-Oregim,  y  Bethlehemiad.  2  Sam.  21. 
19.     1  Cron.  11.  26.  a  20.  5. 

ELHUZAI,  Heb.  l^iTÿbfcí  [Duw  yw  fy  nerih] 
un  o  filwyr  euwog  Dafydd.  1  Cron.  12.  5. 

ELI.  -íTẃ 'íÿi  [dyrchafaeí]  ).  Aqch-offcir- 
iad  o  deulu  Ithamar,  mab  ieuengaf  Aaron,  yr 
hwn  a  far n odd  Israel  ar  ol  Abdon.  Barn. 
12.  13.  Paham  y  trosglwyddwyd  yr  arch-off- 
eiriadaeth  iddo,  o  deulu  Eleazar,  nid  yw  hys- 
bys;  ond  mae  yn  sicr  i'r  trosglwyddiad  gym- 
eryd  lie  trwy  drefniad  dwyfol.  1  Sam.  2.  20. 
Bu  yn  barnu  Israel  ddeugain  mlynedd.  Daeth 
Samuel  ar  ei  ol  cf  fel  barnwr.  Abitnb,  brawd 
Ichabod,  ẃyr  Eli,  a  ddaeth  ar  ei  ol  ef  i'r  arch- 
offeiriadaetn  ;  ac  Ahiah  ei  fab  a  ddaeth  ar  ei 
ol  yntau ;  ac  Ahimelech  ei  frawd  a  ddaeth  ar 
ei  ol  yntau,  boll  deulu  pa  un  a  laddwyd  gan 
Saul,  oddigerth  Abiathar;  a  Zadoc  o  deulu  El- 
eazar A  ddaeth  ^i'r  arch-offeiriadacth  yn  ci  le. 
Oddçutu  43  o  flynyddoedd  wedi  hyny  Solomon 
a'i  diswyddodd.  Wedi  hyny  bu  gweddillion 
teulu  Eli  yn  byw  mewn  cyflwrgwacl  ac  yn  isel 
arnynt, 

Ér  bod  Eli  yn  ẁr  duwiol,  yr  oedd  ganddo 
feibion,  Hophni  a  Phinees,  annuwiol  iawn. 
^  M^ibion  Eli  oedd  feibion  Belial,  nid  adwaen> 


ELI 


474 


£11 


ent  yr  Arglwydd.'  Br  en  holl  fknteisiou,  yr 
oeddent  yn  aDwybodas  o*r  Arglwjdd,  yn  an- 
rasol,  yn  halogedig,  ac  yn  ffîaidd  iawn  ea  hym- 
ddygiad.  Yr  ooddent  mewn  swydd  sanctaidd, 
ac  o  herwydd  hyny  yn  fwy  eu  pechod  :  '  Yr 
oedd  pechod  y  Ilanciaa  yn  fawr  iawn  yn  ngoU 
^g  yr  Arglwydd ;  a  ffieiddiodd  dynion  offrwm 
yr  Arglwydd.'  Cam-ymddygodd  Eli  yn  bech- 
adurus  taag  at  ei  feibion  annnwiol,  trwy  fod 
yn  rhy  dyner  o  honynt  '  Ei  feibion  a  haedd- 
aaant  felldith,  ond  nis  gwaharddodd  efe  hwynt' 
Sr  nad  oedd  yn  ddystaw  wrthynt,  eto  nis  ar- 
gyhoeddodd  hwynt  gyda'r  lljrmdra,  y  sobr- 
wyddy  y  difrifwch,  a'r  taerineb,  oedd  y  fath 
achos  yn  gofyn.  Efe  a'n  hargyhoeddodd^  ond 
dylasai  ea  cospi  befyd,  ac  yntau  yn  farnwr  ^n 
Israel  Oblegid  ei  aynerwch  peobadnras  bwn 
tnag  at  ei  feibion,  y  mae  gwr  i  Ddaw  yn  cael 
ei  anfon  i  argyboeddi  Eli  o^i  fai,  i  gy hoed di  an- 
foddlonrwydd  Duw  yn  ei  erbyn,  a  barn  Daw  ar 
ei  deala.  Am  iddo  anrhydcdda  ei  feibion  yn 
fwy  na'r  A^Iwydd,  y  mae  yn  bwgwth  yn 
drwra, '  Wele  y  dyddiau  yn  dyfod  pan  dorwyf 
dy  fraich  di,  a  braich  tŷ  dy  dad,  ac  ni  bydd 
hen  ŵr  yn  dy  dy  di  byth.  A'r  gwr  oV  eiddot, 
yr  hwn  ni  thoraf  ymaitb  oddiwrth  fv  allor, 
fydd  i  beri  i'th  lygaid  ballu,  ac  i  beri  i'th  galon 
ofidio ;  a  boil  gynnyrch  dy  dy  di  a  fyddant 
feirw  yn  wŷr.'  Yn  wyneb  y  pethau  trymion 
hyn,  y  mae  ymostyngiad  Eli  dan  alluog  law 
Daw  yn  dra  addas.  Dy  wedodd  *  Yr  Arglwydd 
yw  efe,  gwnaed  a  fyddo  da  yn  ei  olwg/  Nid 
oes  yma  nn  esgasodiad  o  bono  ei  huD,*un  llci- 
^  had  o'i  fai,  nac  un  achwyniad  ar  doster  y  farn  ; 
ond,  yn  y  gwrthwyu^b,  cydsyniad  Jlawen  à 
bam  Duw,  er  mor  ofnadwy ;  a  chydnabydd- 
iaeth  o'i  ben-arglwydc^iaeth,  ei  gyfiawnder,  a'i 
ddaionL  Yn  'y  cyfpyw  amgylchiad  Aaron  a 
dawodd.  Lef.  10.  3. — Hezeciah,  pan  y  bygyth- 
iwyd  ef  â  barnedigaethaa  Duw,  a  ddywedodd, 
*  Da  y w  gair  yr  Arglwydd.'  2  Bren.  20.  1 9. 
Dyma  yr  ymddygiad  a  weddai  i'r  fath  bryfed 
gwael  a  ni  tuag  at  y  Duw  mawr. 

Y  raae  gofal  Eli  am  arch  Daw,  yn  ei  orian 
diweddaf  hefyd,  yn  dirion,  yn  dduwiol,  ac  yn 
gyffrous.  Wedi  i'r  Philistiaid  orchfygu  yr  Is- 
raeliaid  mewn  ymladdfa,  y  macnt  yn  cyrchu 
arch  Duw  i'w  dy«'hryna,  ac  yn  raeddwl,  er  eu 
pechadaraswydd  diediteiriol,  y  byddai  î  arch 
Duw  sicrhau  y  faddugoliaeth  iddynt.  Ond  y 
mae  y  Philistiaid  yn  eu  taro  eilwaith ;  yn  dal 
yr  arch,  ac  yn  Uadd  Hophni  a  Phioees.  Pan 
ddaeth  cenad  a'r  newyddion  athrist  hyn  ato,  a 
phan  grybwyllodd  am  arch  Duw,  yntaa  a 
•  syrthiodd  oddiar  yr  eisteddle,  a'i  wddf  a  dor- 
%  odd,  ac  efe  a  fa  farw.  Yr  oedd  Eli  yn  eistedd 
ar  eisteddfa  gerllaw  y  ffordd,  yn  dysgwyl; 
canys  yr  oedd  ei  galon  yn  ^  ofni  am  arch  Duw.' 
Yr  oedd  achos  iddo  ofoi  am  dano  ei  ban,  am 
ei  wlad,  ac  am  ei  blant;  ond  yr  oedd  y  cwbl 
wedi  ea  llynca  yn  ei  ofal  am  arch  Daw. 

Wele  yma  banes  syml  ac  addysgiadol  iawn  : 
«r-gwr  duifiol  yn  marw  dan  nodaa  o  anfodd- 


lonrwydd  Daw;  ei  hanl  yn  machlado  dan 
gwmwl.  Gwelwn  na  oddef  Daw  bechod  yu 
neb  yn  ddigerydd;  ei  blant  eL  hnn  am  ei  fod 
yn  eu  earn  ete  a'u  cerydda.  '  Chwi  yn  uoig  a 
adnabnm  o  holl  denlaoedd  y  ddaear,  medd  efe, 
am  hyny  ymwelaf  &  chwi  am  eich  holl  anwir- 
eddaa.'  Amos  3.  2. 

Gwelwn  yn  nrych  banes  y  gwr  hwn,  pa  fath 
drueni  mae  rbieni  yn  eiddwyn  ar  en  tealaoedd 
trwy  gyd-ddygiad  a  goddefiâi  rhy  foddhaol  kg 
ynfydrwydd  a  llygredlgaethaa  ea  pUnt  Bydd- 
ed  1  rieni  difraw,  a  phawb  ag  sydd  yn  cynnwys 
pechodaa  yn  eraill  a  allant  ea  hatal,  ystyried 
hyn.  I  Sam.  ii,  iii.  a  4.  14 — 22.  1  Bren.  i, 
iii. 

2.  X\  diweddaf  o  henafiaid  Crist  yn  ol  y 
cnawd.     Luc  3.  23. 

ELI,  r/y  iVttw]  Eli,  Eli,  nea  Eloi,  EUn, 
(Marc)  Lama  ambachthaiUf  hyny  y  w,  *  Fy  Nuw, 
fy  Nuw,  paham  y'm  gadewaist  ?'  Nid  dyma  y 
geiriau  yn  Salm  22.  1.  yn  berffaith  gywir.  Yd 
lie  sabachthani,  cawn  yn  y  Salm,  ffkazabthani, 
nea  ozebthenL  Syro-Caldaeg  oedd  iaith  gwlad 
Judea  yr  amsor  hwnw ;  ac  yn  yr  iaith  bono  y 
mae  y  geiriau  yn  cael  eu  llefaru  gac  yr  Ar- 
glwydd, Yn  Marc,  y  gair  Syriaeg  EÀwt  a  ar- 
ferir,  yr  hwn  sydd  o'r  un  ystyr  a'r  gair  Eeb. 
^b^  sef /y  N'uw.  Yr  oedd  Daw  wedi  ei  ad 
ael,  nid  o  ran  yr  undeb  personol  rhwng  y  ddwy 
natur  yn  mherson  Crist,  nac  o  ran  ei  berthyn- 
as  gyfammodol,  nac  o  ran  ci  gynoaliaetli  eff- 
eithii>l  ddigonol  i'r  natur  'ddynol,  yn  yr  am- 
gylchiadau  rhyfedd  yr  oödd  ynddi,  yr  amser 
hwnw,  ond  o  ran  teimlad -«ysurol  obresenoldcb 
Duw  iddo.  Nid  oedd  achos  ynddo  ef  ei  ban  i 
Dduw  wneuthur  hyny ;  ond  fel  yr  oedd  yn 
fechniydd,yu  dyoddef  dros  eraill,  ac  yn  abertb 
droâ  eu  pechodau,  yr  oedd  achos  c}  fiawri  i 
Dduw  gndddio  ei  wyiieb  od^iiwrtho. 

ELI-ON  (el)  enaint. — *Ira  hefyd  dy  lagaid 
k<T  eli  llygaid,  fel  y  gwelech/  Dat  3.  16. 
Wrtb  lygaid  yr  eglwys  yma  y  meddylir  ei  de- 
all,  a'i  gwybodaetn  o  bethau  Duw ;  nid  oedd 
yn  gweled  yn  gywir  ac  yn  eglur.  Os  bydd  y 
llygaid  yn  ddyfrllyd  ncu  yn  weiniaid  ni  bydd 
gwrthddrychau,  er  yn  eglur  ynddynt  eu  han- 
ain,  ddim  yn  yniddangos  felly  i  ni.  Yr  oedd 
yr  eglwys  hon  yn  cam-farnu  am  bob  peth  per- 
thyuol  i'w  chyflwr  ysbrydol ;  a'r  achos  oedd 
am  ci  bod  yn  ddalL  Yr  oedd  agwedd  ei  chyf- 
lwr yn  hawdd  i'w  ganfod,  ond  yr  oedd  hi  yn 
ddall,  ac  nis  geill  y  dall  ganfod  dim  er  mor 
eglur  y  byddont.  I  ganfod  gwrthddrychau  yn 
eglur  rhaid  cael  dadguddiad  eglur  o  hosynt,  a 
llygaid  goleu,  iach,  i'wgweled.  Yn  yr  ŷsgryth- 
yrau  y  mae  pethau  Duw,  ag  sydd  yn  perthyn  i 
gyâyrau,  yn  ddigon  eglar  wedi  eu  dadguddio; 
gan  hyny,  os  na  chanfyddwn  hwynt,  ar  ein 
llygaid,  sef  ar  ein  deall  ni,  y  mae  y  palldod. 
Gwaith  yr  Ysbryd  Glan  yn  tyna  y  gorchudd 
oddiar  galònau  pechaduriaid,  fel  yr  edrychoot 
à  wyneb  agored,  sef  heb  un  gorchadd,  ar  og- 
oniant  yr  Arglwydd  yn  nrych  yr  yagtythyrau ; 


ELI 


476 


ELI 


UQ  hyny,  with  eli  llygaid  (xoAlouptov)  j  mae  i 
ni  ddeall  yr  Ysbryd  Gkn  yn  ei  weithrediadan 
cadwedigoh  yn  dwyn  dyn  i  adnabyddiaeth  o 
bono  ei  hun,  a'i  angenion  ysbTydol.  Yr  hwn 
sydd  hcb  ei  oletto  gan  yr  Ysbryd  nid  y w  yn 
gweled  yr  aDgen  am  Grist  a*r  bendithion  yn- 
ddo ;  am  byny  nid  yw  yn  canfod  dim  ^ogoo- 
isDt  na  gwertb  ynddynt.  Prynu  eli  llygaid 
yw  gweddio  am  dano,  ei  dderbyn  a'i  ddefoydd- 
io ;  beb  jr  effeitbian  eglorbaol  ac  iacbosol  byn 
üid  yw  pawbtond  deillion  a  chamsyniol  yn  ea 
barnan  am  danynt  en  bnnain  a'a  cyâyran. 

ELLAB,  [Duiofy  nhad]  1.  Mab  Helon,  pen- 
aeth  Uwyth  Zabolon. .  Nnm.  1.  9. — 2.  Mab 
cyntaf-anedig  Jesse,  brawd  Dafydd.  1  Sam. 
16.  6.  a  17.  13, — 3.  Gwr  cadam  milwraidd  i 
i  ryfe],  nn  o^r  rbai  a  ddaetbant  at  Dafydd  yn 
Siclag.  1  Oron.  12.  9. — 4.  Mab  Elcanab,  a 
thad  Jerobam,  o  Iwytb  Lefi.  1  Cron.  6.  27. 

ELIACIM,  [adgyfodiad  Duw^  neu  Duw  yr 
adgyfodiad]  1.  Mab  Hilciab,  yr  hwn  a  ddaeth 
ar  0Ì  Sebna,  yn  ben-teoln  i  frenin  Hezeciah. 
Efe,  yn  ngbyda  Sebna  yr  ysgrifenydd,  a  Joab 
mab  Asapb  y  cofiadnr,  a  anfonwyd  yn  genadan 
at  Senacberib  i  ofyn  heddwcb  ;  ond  ni  chaws- 
ant  ond  en  diirio  gan  Rabsaceh,  tywysog  ei  la. 
Ar  hyn  hwy  a  ddyobwelasant  at  y  brenin,  a'n 
diilad  yn  rbwygedig.  Wedi  hyny  yr  anfonodd 
y  breoin  Eliacim,  a  Sebna,  a  henuriaid  yr 
offeiriaid,  at  Esaiahi  ofyn  ei  weddian  drostynt. 
2  Bren.  18. 18, 2€— 37.  a  19.  2,  Esa.  22.'  20, 
ike  a  36.  3.  a  37.  2.-2.  Mab  Abihud,  a  thad 
Azor.  Mat.  1.  13. — 3.  Un  o  âcb  yr  offeiriaid 
a  ddyobwelasant  gyda  ZorobabeL  Neh.  12. 
•41. 

ELIADA,  [gvtyhodaeth  Duw]  1.  Mab  Daf- 
ydd, o  nn  o'i  orddercbadon.  2  Bam.  5.  16.  1 
Cron.  3.  8.^ — 2.  Tywysog  yn  myddin  Jehosa- 
phat  2  Cron.  17. 18.— 3.  Tad  Rezon.  1  Bren. 
11.  23. 

ELIAH,  [yr  Arglwydd  Dduw]  Y  mae  dau 
o'r  enw  hwn,  y  rhai  a  gyttaliasant  &'r  gwrag- 
edd  dyeithr,  wedi  y  caethiwed,  ac  a'u  rhoddas- 
ant  ymaith.     Ezra  10.  21,  26. 

ÈLlAM^[pobl  J)uw]  1.  Tfed  Bathseba, gwr- 
aig  Unas  yr  Hethiad.  2  Sam.  11.  3. — 2.  Mab 
Afaitopbel  y  Giloniad;  un  oV  deg-arhugain 
gwyr  cedym  yn  myddin  Dafydd.  2  Sam.  23. 
34.  Tybia'  rhai  mai  yr  nn  oëdd  y  ddau  hyn, 
ac  mai  Eliam  mab  Ahitophel  oedd  tad  Bathse- 
ba,  ac  i  Ahitophel  ymnno  âg  Absalom  yn  ei 
fradwriaetb,  o  berwydd  yr  anfri  a  roddodd 
ymddygîad  Dafydd  ar  ei  denlii.  Ancient  Uni- 
tfersarlfistory,  Vol.  iv, 

ELIAS,  {Élihú)  [Duw  yr  Arglwydd]  pro- 
phwyd  Duw ;  priodor  o  Thesbe,  tu  hwnt  iV 
lorddonen,  yn  Gilead;  er  fod  rhai  yn  barnu 
fyá  yr  enw  Theẃiad  wedi  ei  roddi  iddo,  nid 
oddiwrth  y  lie  yr  oedd  yn  byw,  ond  oblegid  ei 
fod  yn  ddiwygiwr  mawr  yn  Israel ;  canys  y 
gair  ^3lDtin  *  arwydda  y  dyckwelwr,  Y^ 
oedd  yn  pieswylio  yn  Gilead  ;  ond  mae  y  gair 
yn  ht>llol  ddistaw  am  ei  dad,  a'i  deulu,  a'r 


llwyth  yr  oedd  yn  perthyn  iddo,  am  ei  ddyg- 
iad  i  fynn,  a'i  alwedigaelji. 

Yn  nesaf  at  Moses,  Ellas,  tebygol,  oedd  y 
prophwyd  mwyaf  enwog  o  boll  brophwydi  yr 
Hen  Destament  Efe  a  Moses,  y  rhai  oedd  yn 
tebygu  mor  fawr  iV  gilydd,  oedd  y  ddau  a 
ddetholwyd  i'r  anrhydedd  arbenig  o  fod  gyda 
Christ  yn  ei  wedd-newidiad :  *  y  rhai  a  ym- 
ddangosasant  mewn  gogoniant,  ac  y  ddywed- 
asant  am  ei  ymadawiad  ef,  yr  hwn  a  gyflawnai 
efe  yn  Jerusalem.'    Luc  9.  30,  31.    Tri  sydd 

0  breswylwyr  y  nefoedd  a  chyrph  ganddynt, 
ac  y  mae  Elias  yn  un  o'r  tri.  Yriiddengys  yn 
ei  hoU  fywyd  yn  hynod  o  ran  ei  gymedrolder, 
ei  ymneillduad  oddiwrth  bob  cymdcithas,  ei 
wrolder,  a'i  eiddigedd  dros  achos  Duw,  y  cyf- 
ryw  ag  a  ymddangosasant  wedi  hyny  yn  loan 
Fedyddiwr,  yr  hwn  a  brophwydwyd  am  dano 
dan  yr  enw  Elias,  gan  y  byddai  yn  meddiannu 
gradd  mawr  o'r  un  ysbryd.  Y  mae  hoU  ber- 
wylion  éî  fywyd  yn  bwysfawr,  mor  belled  ag  y 
mae  gen^rm  hanes  am  dano.  Cyfodwyd  ef 
mewn  amser  can  oedd  gwir  grefydd  yu  isel 
iawn  yn  Israel;  oddeutu  65  mlynedd  wedi 
marwolaeth  Solomon.  Yr  oedd  y  deymas  wedi 
ymrana  yn  ddwy,  sef  Juda  ac  Israel,  a  than 
ly  wodraeth  dau  wahanol  frenin!  Yu  Judah  yr 
oedd  gwir  addoliad  Duw  yn  parhau,  ond  nid 
heb  lawer  o  lygriad  ;  ond  am  Israel,  yr  oedd 
agos  yn  holloa  wedi  gwrlhgilio  oddiwrth  Dduw 
i  eilun-addoliaeth,  ac  yr  oedd  y  tywysogion  yn 
ddiffaith  ac  yn  ddrwg,  Yn  y  cyfamser,  pan  yr 
oedd  Ahab,  yr  hwn  a  werthodd  ei  bun  i 
wneuthur  drygioni,  yd  teyinasu,  ar  anfonwyd 
Ehas  at  bobl  Israel  wrthryfelgar. 

Yn  ddisymwth  cawn  Elias  yn  prophẁydo,  ac 
yn  dywedyd  wrth  Ahab  annuwiol,  *Fefmai 
byw  Arglwydd  Dduw  Israel,  yr  hwn  yr  ydwyf 
yn  sefyll  ger  ei  fron,  ni  bydd  y  blynyddoedd 
hyn  na  gwlith  na  gwlaw,  ond  yn  ol  fy  ngair  i.' 

1  Bren.  17.  1.  Dros  dair  blynedd  a  haner,  ni 
roddodd  y  nefoedd  wlaw,  ac  ni  cafwyd  flfrwyth 
ar  y  ddaear.  Yn  y  cyfamser,  y  mae  yr  Ar- 
glwydd yn  dangos  ei  fawr  ofal  am  Elias,  yn  ei 
ddiogelu  rhag  creulondeb  ei  elynion,  ac  yn  ei 
borthi  mewn  modd  rhyfedd  iawn :  '  Dos  oddi 
yma,'  medd  yr  Arglwydd  wrtho,  *  ac  ymgudd- 
ia  wrth  afon  Cerith ;  ac  o'r  afon  yr  yfi ;  ac  mi 
a  berais  i'r  cigfrain  dy  borthi  di  yno.'  Llawer 
a  wrthddadleuwyd  ao  a  ddychymygwyd  yn 
nghylch  y  cigfrain  yn  porthi  y  prophwyd ;  rhai 
yn  barnu  nad  cigfrain  a  feddylir  wrth  y  g 
ffeb.  Qi;2^5n  ^^^  ™*^  marchadwyr  oeddyn^' 
neu  Arabiaid,  neu  breswylwyr  Afaba,  neu  Ar 
abo,  neu  Oreb;  ond  y  mae  yn  dra  amlwg  odd^  * 
wrth  yr  hanes,  mai  dychymygion  y w  y  pethau 
hyn  i  gyd ;  canys  ni  buasai  y  prophwyd  yn 
guddiedig  pe  buasai  yr  Arabiaid,  neu  ryw 
farchnadyddion,  yn  ei  borthi.  *  Gofynir,  wedi 
hyny,  yn  mba  le  y  cafodd  y  cigfrain  y  bara  a'r 
cig  ?  Yn  ateb,  medd  rbai,  ar  fwrdd  Ahab ; 
medd  eraill,  ar  alloran  Baal ;  medd  eraill  dra- 
chefn,  un  o'r  saith  mil  ni  phlygasant  eu  gliniau 


ELI 


476 


ELI 


i  Baal  a  gafodd  orchymjn  i\v  barotoi ;  ODd 
dychymygion  yw  y  cwbl,  ac  nid  ocs  dim  di- 
wedd  ar  ddjchymygion  mwy  na  buddioldeb  o 
bono ;  ac  j  icae  iV  oaill  ddychyrayg  gystal 
sail  a'r  Hall,  sof  meddwl  y  dyn  ei  bun.  Y  mae 
yn  llawn  ddigon  i  foddloni  pawb  sydd  yn 
parchu  Daw  a*i  air,  fod  Duw  wedi  dywedyd, 
*  mi  a  beraU  i'r  cigfrain  dy  bortbi  di  yno  ;  aV 
fawn  a  barodd  i*r  cigfrain  iV  bortbi,  a  aljasai 
hefyd  bardtoi  bara  a  chig  iddynt  mewo  deng 
mil  o  flfyrdd,  neu  eu  cyfarwyddo  He  yr  oeddeut 
i'w  cael.  Y  mae  awdurdod  a  gorawchlywodr- 
aeth  Duw  yn  hyn  i'w  weled  yn  fawr;  gan  fod 
y  cigfrain  yn  adar  ysglyfaethiis,  yr  oeddent,  o 
ran  tnedd  ou  natnr,  yn  fwy  tebyg  i  yspeilio  y 
prophwyd  o'i  ymborth  tm  chano  bara  a  ehig 
iddo  ;  ond  ar  yr  achos  hwo,  attaliodd  Daw  eu 
Creawdwr  eu  tuedd  áatahol,  ac  a  barodd  idd- 
ynt weitbredu  yn  gwbl  groea  i  ddeddf  natar 
ynddynt.  Fel  hyn  cafodd  y  prophwyd  ei 
bortbi  yn  gysurus  gan  Dduw;  tra  yr  oedd  lla- 
-wer  eraiil  yn  newynu.  Bu  y  prophwyd  yn  y 
aefyllfa  hon  yn  ngbylch  yspaid  blwyddyii ;  ac 
er  i  ddwfr  uaturioi  yn  yr  ntbn  ballu,  a  sycbu, 
ni  phallodd  y  bara  a'r  cig,  yr  hyn  a  addawodd 
Duw  iddo,  Fel  hyn  y  dichon  Duw  gynnal  ei 
bobl  yn  y  cyfyngderau  mwyaf  yn  y  tfordd  y 
gwelo  efe  yn  dda. 

Wedi  i  ddwfr  yr  afon  aychu,  daeth  gair  yr 
Arglwydd  ato  ef,  gan  ddywedyd,  '  Cyfod,  dos  i 
Sarephta,  yr,  hon  sydd  yn  pertbyn  i  Sidon,  ac 
arosyno;  welc,  gorchymynais  i  wraig  weddw 
dy  borthi  di  yno.'  Felly,  fo  gododd,  ac  a  aeth 
i  Sarephta,  g5da'r  pafodrwydd  mwyaf,  heb 
ymgynghori  à  chig  a  gwaed,  ac  heb  ammea 
dim.  A  phan  ddaetb,  cyfarfu  yn  ra berth  y 
ddinas  à  gwraig  weddw  yn  casglu  briwydd  i 
barotoi  ychydig  flawd,  ac  ychydig  olew,  iddi 
hi  a'i  mab,  fel  eu  tamaid  diweddaf,  heb  wy- 
bod  yn  mha  ie  y  cai  hi  ychwaneg.  Gorchym- 
ynodd  y  prophwyd  iddi  \^oini  iddo  ef  yn  gynt- 
af  o'i  hychydig,  gan  sicrhau  iddi,  trwy  air  yr 
Arglwydd,  '  Y  blawd  yn  y  celwrn  ni  threnlia, 
a'r  olew  o'r  ystèn  ni  dderfydd,  hyd  y  dydd  y 
rhoddo  yr  Arglwydd  wlaw  ar  wyneb  y  ddaear.' 
Yr  ocdd  pob  peth  wedi  ei  drefnu  gan  yr  Ar- 
glwydd yn  hynod.  Y  wraig  at  ba  un  y  cafodd 
ei  anfon,  a  ddaetb  allan  o'r  ddinas,  erbyn  fod  y 
prophwyd  wrthborth  y  ddinas ;  cafodd  ei  medd- 
wl eidueddu  i'w  dderbyn,  agweini  iddo  o'i  hang- 
en  at  ei  gynnaliaeth.  Cafodd  y  prophwyd  ym- 
gelcdd,  a  chafodd  y  wraig  a'i  phleutyn  wared- 
igaeth  rhag  marw  o  newyn.  Ni  chai  un  o 
wragedd  tlodion  Israel  yr  anrhydedd  o  weini  i 

»  brophwyd  Duw,  yr  oeddent  Wedipechu  eu  braint 
ymaith.  O'i  ben-arglwyddiaeth  y  mae  yr  Ar- 
glwydd yn  attal  ac  yn  rhoddi,  o'i  ewyllys  da,  y 
pryd  ac  i'r  neb  y  my  no,  ac  felly  yr  anfonodd  y 
prophwyd  i  Sarephta  yn  Sidon,  at  y  wraig  we- 
ddw, i'w  bortbi  yno  ganddi.  Y  wraig  a  aeth, 
ac  a  wnaeth  yn  ol  gair  Elias.  *  Ni  ddarfu  y 
celwrn  blawd,  a'r  ystèn  olew  ni  ddarfu,  yn  ol 
gair  yr  Arglwydd.'    Mat  9.  ^8,  29,  80.  a  19« 


36.  Luc  1.  37,  45.  loan  4.  50,  51. — Er  mai 
un  o'r  cenedloedd  oedd  y  wraig  hon,  etò  mae 
yn  amiwg  ei  bod  yn  adnabyddus  oV  gwir 
Dduw  ;  a  thebygoi  yn  ei  wir  addoli.  Pan  y 
dywedodd  y  prophwyd,  ^Gwna  i  mi  deisen 
fechan  yn  gyntaf — y  blawd  yn  y  celwrn  ni 
dderfydd,'  hi  a  serthwyd  yn  y  ffydd,  ac  a  uf- 
uddhaodd  yn  wyneb  pob  auhawsdra.  Yr  oedd 
yo  un  o'r  gorchymynion  caletaf  yn  ei  ham- 
gylchiadaa  presenol  hi,aroddwyd  i  neberioed; 
ond  ei  ffydd  a  orchfygodd  bob  rheswm  cnawd- 
oi,  ac  yn  derbyn  'prophwyd  yn enw prophwyd, 
a  dderbyniodd  wobr  prophwyd;'  dros  ddwy 
âýnedd  y  cafodd  hi,  a'i  mab,  a'r  prophwyd,  ea 
porthi  yn  wyrthiol  &  digonedd  o  fara.  £r  foil 
ein  cyfieithiad  ni  yn  nodi  yr  amser,  *  yspaid 
blwyddyn,'  ymyl  y  ddálcD,  *  llawer  o  ddjdd- 
iau,'  y  mae  yn  amlwg,  oddiwrth  barhad  y  ne- 
wyn, i  Elias  aros  gyda  hi  lawer  mwy  na 
blwyddyn.     Gwel  1  Bren.  18.  1. 

Cafodd  ffydd  y  prophwyd  ei  phrafi  draeliefti; 
bu  farw  mab  y  wraig  diawd,  ac  y  mae  hi  yu 
edliw  i  Elias,  mai  efe  oedd  yr  achos  o'i  pfarof- 
edigaeth  athrist.  Cymerodd  Elias  y  bachgen, 
ymestynodd  arno,  ac  a  daer  weddiodd  am  ei 
adferiad  i  fywyd.  Gwrandawodd  yr  Arglwydd 
arno,  '  ac  en  aid  y  bachgen  a  ddychwelodd  i 
mewn  iddo,  ac  efe  a  ddadebrodd.' 

*Ar  ol  dyddiau  laiwer  daeth  gair  yr  Ar-' 
glwydd  at  Elias,  yn  y  dcydedd  flwyddyn,'— sef 
yn  y  drydedd  o'i  arosiad  ef  yn  Sarephta, 
Tebygol  ei  tod  yn  Sarephta  dros  ddwy  flyn- 
edd;  pa  rai,  yn  nghyda'r  flwyddyn  y  bu  wrth 
afoD  Geritb,  a  wnant  y  tair  biynedd  a  banner  y 
paihaodd  y  newyn,  Barna  rhai  mai  dwy  flyn- 
edd  union  y  bu  yn  Sarephta,  a  bod  y  chwemis 
cyn  iddo  ymguddio  wrth  afon  Oerith.  Nid  yw 
ymddangos  oddiwrth  yr  banes  ei  fod  yn  adns* 
byddus  iawn  yn  Sarephta,  er  y  gwyrthiaa  â 
wnaeth.  Dywedodd  yr  Arglwydd  wrtbo,  *Da^, 
ymddangos  i  Ahab — ac  EKas  a  aeth  i  ym- 
ddangos i  Ahab.'  Wele  yma  siampl  nodedig 
0  wroldeb  ffyddiog,  ufudd-dod,  a  ffyddlondeb. 
Beth  oedd  iddo  ddysgwyl  oddiwrth  Ahab 
ddrygionus,  yn  llawn  o  gynddaredd  a  chreu- 
londeb  yn  ei  erbyn,  ond  ei  ladd  ganddo  Ì  Ond 
Elias  a  aeth  i  ymddangos  i  Ahab !'  Elias  a 
gyfarfu  áor  Ahab,  a'r  brenin  a  ddywedodd 
wrtho,  'On  ti  yw  yr  hwnsydd  yn  blino  Isra- 
el V  Elias  a  ddywedodd,  *  Ni  fflnaia  i  Israel ; 
ond  tydi,  a  thy  dy  dad :  am  i  chwi  wrthod 
gorchymynion  yr  Arglwydd,  ac  i  ti  rodio  ar  ol 
Baalim.'  Yn  mha  le  mae  cynddaredd  y  bren- 
in ?  *  Y  mae  calon  y  brenin  yn  Haw  ^r  Ar- 
glwydd, efe  a'i  try  He  y  myno.'  Gwroldeb  ac 
awdurdod*  Elias  yn  argyhoeddi  y  brenin  fel 
blinwr  Israel,  a  ddychrynodd  ac  a  arafodd 
Ahab,  ac  y  mae  wrth  ddymuniad  Elias,  fel  pe 
bnasai  o'i  blaid,  yn  galw  ei  boll  bobl,  a  phroph- 
wydi  Baal,  a  phroph^ydi  y  Uwyni,  i  fynydd 
CarmeL  Y  pwnc  i'w  bendertynu  oedd,  pa  an  ai 
Duw  y  nefoedd,  neu  yr  eiluii  Baal,  oedd  Dduw. 
Bhyfedd  «nwybodaeth  y  bobl»  i  gyonwya  am- 


ELI 


411 


EU 


mheaaeth  jb  y  gndd  lleiaf^  am  hyn  I    Ac  eto 
T  mae  Elias  yn  ymddaogos  fel  po  bu&aai  yn 
sefvli  ei  hanan  o  blaid  yr  Arglwydd  yn  yr  ym- 
iTSonfa.      Y   mae  mawrhycU   úddorchog  yn 
jinddangoe  yn  Ëliaa  ar  yr  achos  hwn  1   St^odd 
«ryda  gwroldeb  diofb,  ac  a  ddywedodd  with  yr 
hoU   bobly   '  Pa  hyd  yr  ydych  chwi  yn  cloffi 
rhwng  dan  feddwl  ?  Oa  yr  Arglwydd  sy  Bdnw, 
ewch  ar  ei  ol  ef ;  ond  os  Baal,  eweh  ar  ei  ol 
yntaa.'     Qyda  hyder  disigl  yn  yr  Arglwydd 
2pvnaetb  y  beiddiad  hyf  hwnw — *  YDaw  a  at- 
ebo  trwy  dan/  yn  liosgi  yr  Abertban,  ^  bydded 
efe  yn  Ddnw.'     Qyda  tbaerineb  sanctaidd  e£8  a 
weddiodd,    ^O    Arglwydd    Dduw   Abraham, 
Isaac,  ac  Israel,  gwybydder  heddy w  mai  tydi 
sy  Dduw  yn  Isael,  a  minnau  yn  was  i  ti,  ac 
mú  trwy  dy  air  di  y  gwnaethnm  yr  boll  wyrth- 
iau  hyn.    Gwrando  1,  O  Arglwydd,  gwrando 
fi,  fel   y  gwypo  y  bobl  mai  tydi  yw  yr  Ar- 
^wydd  Ddnw,  ac  mai  ti  a  ddychwelodd  en 
caion  hwy  drachefo.'     I  Bren*  xviii.     Yn  ateb 
i'r  wedd)  hon,  *  Tan  yr  Arglwydd  a  syrthiodd, 
ac  a  ysodd  y  poeth-offrwm,  aV  coed,  a'r  ceryg, 
a  r  llwch,  ac  a  leibiodd  y  dwfr  oedd  yn  y  ffos.' 
Diiaodd  y  tan  nid  yn  unig  yr  offrwm,  ond  yr 
aUor  hefyd,  am  nad  oedd  aberthau  i  gael  en 
hoffryma  yno  yn  ddefodol ;  ond  wrth  gysegrn 
J  deml,  yr  aberthan  yn  unig  a  yswyd     Hyn  a 
iwyr    benderfynodd    y   ddadl    a'r    ymryson. 
Prophwydi  Baal,  aV  rhai  a  faant  yn  bloeddio 
YD  erchyli  ar  yr  hyn  nid  oedd  Ddnw,  a  warad- 
wyddwyd  yo    gywilyddus.     A*r  boll  bobl  a 
welsaot,  ac  a  syrthiasant  ar  en  hwynebau,  ac  a 
ddywedasantÿ  '  Yr   Arqlwtdd,  efe  sy  Dduw  I 
Yr  Arolwtdd,  efe  sy  Dduw.'     Y  propbwyd, 
gydag  awdardod  anwrthwynebol,  fel  pe  buasai 
y  deymas  yneiddo  iddo,  a  orchymynodd  ddal 
prophwydi  Baal ;  ac  Elias  a'u  dygodd  i  waered 
i  afon  Cison,  ac  a'u  lladdodd  hwy nt  yno,  yn  ol 
cyfraith  Moses.     Dent  13.  5.  a  18.  20.    Jer. 
48.  10.     Dat.   19.  20  a  20,  10.     Ar  ol  hyn 
Abab  a  aeth  i  fynn  i  fwyta  wrth  orchymyn  y 
propbwyd,  ao  Elias  a  aeth  i  fynu  i  ben  Carmel 
i  weddio,  ac  ni  pheidiodd  eiriol  dros  y  wlad, 
nes  y  gwrandawyd  ei  weddi,  ao  y  tywalltodd  y 
nefocdd  wlaw  mawr.     'Ahab  a  farchogodd,  ac 
a  aeth  i  Jezreel.     A  Haw  yr  Arglwydd  oedd  ar 
Eiias ;  ac  efe  a  wregysodd  ei  Iwynau,  ac  a  red- 
odd  o  âaen  Ahab,  nes  ei  ddyfod  tfezreel.'   £r 
iod  Elias  yn  hen,  a  chwedi  ei  wanhaa  o  ran  ei 
natur  gan  lafur,  Ilndded,  ac  ymprydian,  eto 
Qerthodd  yr  Arglwydd  ef  i  redcg,  fel  rhedegwr, 
0  flaen  cerbyd  Ahab,  i  ddangos  ei  barch  i  Ahab 
0  ran  ei  swydd  oruchel ;  ac  i  ddangos  iddo  fod 
<2i  argyhoeddiadau  llymion  yn  cyd-sefyll  kg  nf- 
Qdd-dod  a  fiyddlondeb  iddo  fel  swyddog  gwJad- 
^1.— Pan  fynegodd  Ahab  yr  boll  banes  i  Jesse- 
bel,  y  modd  y  lladdasai  Elias  yr  boll  brophwydi 
a'r  cleddyf,  hi  a  anfonod  genad  ato,  gan  fwg- 
wth  y  byddai  ei  einîòes  ef  fel  eu  heinioes  hwy- 
Üian.     1  Bren.  xix.    Pan  welodd  hyny,  efe  a 
gyfododd  ac  a  aeth  am  ei  einioea,  ac  a  ddaeth 
i  Beerseba;  gadawodd  ei  laao  yno,  beb  allel 


myned^yn  mhellach,  gan  âinder  a  llesgrwydd ; 
ond  efe  a  aeth  i*r  anialwch  daith  diwrnod,  aé  a 
eisteddodd  dan  ferywen,  ac  a  ddeisyfodd  iddo 
gael  marw.  Dywedodd,  *Digon  y w ;  yn  awr, 
Arglwydd,  cymer  fy  einioes ;  canys  nid  wy f  fi 
weU  na'm  tadau.'  Nis  gallwn  lai  nasyna  i  wel- 
ed  ei  wroldeb  ar  yr  achos  hwn  yn  pallo,  a'i 
fiydd  yn  ymoUwng  i  ddigalondid  Ondgwag- 
edd  yn  ddiaa  y w  pob  dyn  ar  y  goreu ;  ac  nis 
dichon  n^eb  sefyll  oad  fel  y  cynnalio  yr  Ar- 
glwydd e£  *  Ofn  dyn  sydd  yn  dwyn  magi ; 
ond  y  neb  y  ymddiriedo  yn  Arglwydd  a  ddyr- 
chefir.'  Diar.  29.  25.  Yn  He  rhedeg  pob  an- 
tar,  yn  ymddiried  yn  amddiffynia  yr  Hollalla- 
ogy  a  sefyll  wrth  er  waith  yn  ceisio  diwygio 
Israel,  ac  yn  dilyn  yr  orachafiaeth  a  ennillodd 
eisoes,  trwy  ddystrywio  addoliad  Baal,  ac  ad- 
feru  addoliad  Duw  yn  y  wlad ;  fifôdd  oddiwrth 
ei  waith,  ac  mae  yn  dymuno,  ac  yn  gweddio 
am  ferwl  Ond  jt  Arglwydd  tirion,  yr  hwn 
sydd  yn  dosturioi  lawn  wrth  ei  bobl  yn  wyneb 
eu  llesgrwyddd,  eu  gwendid,  a'u  llwfrdra,  a 
ymdda^gosodd  i  ddyddanu  meddwl  diboenedig 
ei  was  Ôÿddlon.  Efe,  yr  hwp  a  orchymynodd 
i'r  cigfrain,  ac  i  wraig  weddw  ei  borthi,  sydd 
yn  awr  yn  anfon  ei  angel  i  barotoi  bwyd  iddo. 
1  Bren.  19.  6,  6,  7.  Acwedi  hyny,  i  ddangos 
nad  trwy  fara  yn  unig  y  bydd  byw  dyn,  ac  y 
dichon  yr  hwn  a'n  gwnaeth  ein  cynnal  heb 
luniaeth,  Elias,  fel  Moses,  a'n  Harglwydd  ben- 
digedig,  a  ymprydiodd  ddengain  niwmod,  a 
deagain  nos,  hyd  nes  y  daeth  i  Horeb,  mynydd 
Duw ;  ac  yno  yr  aeth  efe  i  fewn  ogo^  ac  a  Ict- 
tyodd  yno.  Yn  y  lie-  hwn,  mor  by  nod  am  j 
dadguddiad  a  wnaeth  Duw  o  bono  ei  bun  i 
Moses,  y  mae  yr  Arglwydd,  gadag  ymostyng- 
iad  mawr,  ao  eto  gydag  arddercbogrwydd  a 
mawrhydi  ofnadwy,  a  dychrynllyd,  yn  Uefaru 
wrtho,  gan  ofyn  iddo,  '  Beth  a  wnei  di  yma 
Elias  V  Y  mae  yn  peri  iddo  fyned  allan,  a  sef- 
yll ger  ei  fron  yn  y  mynydd.  A'i  wynt  mawr 
a  chryf  y  mae  yn  rhwygo  y  mynyddoedd,  ac 
yn  dryllio  y  creigiau ;  à'i  ddaea]>gry n  y  mae  y n 
siglo  seiliau  y  d£iear :  ac  à  than  o'r  nefoedd  y 
y  mae  ei  oleuni  dysglaer  yn  tywynu  :  ond,  tra 
yr  oedd  yn  dangos  mawredd  ei  allu,  yn  y  petb- 
au  dychrynadwy  hyn,  y  mae  yn  llelaru  yn  ei 
diriondcb  a'i  drngaredd  wrth  ei  was,  yn  y  lief 
ddystaw  fain, '  Beth  a  wnei  di  yma  Eliaa?^  Nid 
yno  oedd  y  lie  iddo  fod  yn  bresennol,  ond  yn 
ngwlad  Israel,  wrth  ei  waith  yn  diwygio  y 
wlad,  yn  dystrywio  addoliad  Baal,  ac  yn  ad- 
feryd  y  bobl  at  yr  Arglwydd.  Yno,  i'r  ogof  y 
ffòdd,  ac  y  gyrodd  ei  ofnau  ef  i  ymguddio,  yn 
lie  dilyn  ei  orchwyl  tra  phwysfawr,  a  gadael  ei 
amddiffyniad  i'r  Arglwydd.  Y  mae  yr  Ar- 
glwydd yn  gwrando  ei  çwynion — yn  ei  argy- 
hoeddi  o'i  Iwfrdra,  yn  ŵ>i  oddiwrth  ei  waith — 
yn  ei  annog,  a'i  gc^nogi,  trwy  sicrhau  iddo,  er 
pob  ymddangosiad,  nad  oedd  ond  efe  ei  hun 
yn  sefyll  dros  yr  Arg:lwydd,  eto,  fod  yn  Israel 
saith  o  filoedd,  y  giiniau  oil  ni  phlygaaant  i 
BaaL    Mae  yn  ei  anfon  i  éiiei]ik>  Htfael  yn 


EU 


478 


£11 


írenin  ar  Syria»  a  Jeha  yn  frenia  ar  Israel,  ac 
Eiiaens  yn  brophwyd  yn  ei  lo  ei  ban. 

Weithian,  wedi  ei  waredn  o*i  ofoau,  gyd  a'i 
hyfdra  a'i  wroldeb  gynt,  gwelwn  e(  fel  cennad 
Dttw,  yn  sofyii  i  argyboeddi  Abab  a^i  wraig 
annawiol,  am  roddi  Nabotb  i  farwolaetb,  a 
cbymeryd  meddiant  oU  ivinllan.  Yn  ddiofn  y 
mae  yn  dywedyd  y  çair,  ac  yn  cyboeddi  din- 
ystr  ofnadwy  oddiwmi  Ddnw  amynt.  1  Bren. 
21.  17 — 24.  Yn  yr  un  ysbryd  ffyddlon  a 
dewrwycb  y  mae  yn  argyboeddi  Abaziab,  mab 
Abab,  ac  yn  rbagfynegi  ei  iarwolaetb,  pan.yn  ei 
glefyd  yr  anfonwid  genadan  i  ymofyn  à  Baal- 
zebub,  daw  Ecron.  2  Brcn.  1.  3,  4.  Y  bren- 
in  Abaziab,  yn  liawn  ^cynddeirìogrwydd  a 
cbwerwder,  a  anfonodd  dy  wysc^  a  deg  a  den- 
gain  i'w  ddaL  Y  tywysog  a  neaaodd  ato,  ac 
Eiias  a  Bafodd  yn  ddianwyd.  Pan  lefarodd  y 
t\  wyaoff,  'Ti  ŵr  Dnv,  tyred  i  waered/  Elias  a 
atebodi^  'Os  gŵr  Daw  ydwyf  fi,  disgyned  tÀn 
o'r  nefoedd,  ac  ysed  ti  a^tb  ddeg  a  dengain.  A 
tb&n  a  ddisgynodd  o'r  nefoedd  ac  a'a  bysodd 
bwynt.'  Adn.  12,  Y  brenin  yn  rbyfygos  a 
anfonodd  fiotai  arail ;  bwytbaa  bcfyd  a  ddy- 
fetbwyd  yr  an  modd.  A  tbrydedd  iintai  a  an- 
fonwyd  yr  an  modd ;  y  tywysog  a  ymbiliodd 
&'r  prophwyd  am  ea  by wydaa ;  ac  angel  yr 
Argiwydd  a  orcbymynodd  iddo  fyned  i  waered 
gyd  kg  ef.  Efe  a  aetb  at  y  brenin,  ac  yn  ddi- 
arswyd  a  ddy wedodd  wrtbo,  *Gan  farw  y  byddi 
fisrw.'  Ni  cbafodd  y  brenin,  na'i  fam  Jezebel, 
gonad  i  wneutbnr  dim  niwed  iddo.  Nid  o  ofn 
nac  ysbryd  ymddial,  y  galwodd  Elias  am  d&n 
o'r  nefoedd  i  ddiia  y  dynion,  ond  trwy  ddat- 
guddiad  neiUddol  o  ewyllys  Dnw  iddo,  yn  yr 
acbos  bwnw.  Nid  yw  ei  ymddggiad  yn  byn 
yn  esiampl  i  ni  ei  cbanlyn  yn  groes  i  orcbym- 
yn  Duw,  *I  garu  ein  gelynion ;  i  Cenditbio  y 
rbai  a'n  melidithiant ;  a  g¥meaüiar  da  i'r  s^wl 
a  wnel  niwed  i  ni.  Lac  9.  54.  Yr  oedd  yn 
addas  ynddo  ef,  ac  a  faasai  yn  becbod  iddo 
beidio ;  ond  byddai  mor  bechaduras  i  ni  i 
ddilyn  ei  esiampl  yn  groes  i  oicbymynion 
Duw,  a  pbe  buasai  yntan  yn  peidio  o  annfadd- 
dod  i  Ddaw. 

Fel  yr  oedd  ei  boll  fywyd  yn  rbyfeddod, 
felly  befyd  yr  oedd  ei  ddiwedd^  *  Yr  oedd  yr 
Argiwydd  am  ei  gymeryd  i  fyna  mewn  cor- 
wynt  i*r  nefoedd.'  2  Bren.  2.  1.  Tebygol  i'r 
Argiwydd  ddatgnddio  iddo  yr  amser,  ac  am- 
gylchiadau  ei  drosglwyddiad.  Cyn  ei  symnd- 
iad,  ymwelod  à  meibion  y  propbwydi  yn  Beth- 
el, i  annog,  yn  ddiammea,  y  dynion  ieaainc 
oedd  yn  cael  en  baddysga  yno.  Yr  oedd  gan 
Ddaw,  yr  amser  gwrtb^liedig  bwnw,  ei  atbro- 
fa  yn  Bethel,  He  yr  oedd  r  Hoi  aur  yn  cael  ea 
baddoIL  '  Yr  oedd  amryw  athroíán  yn  y  wlad, 
gan  mwyaf  wedi  en  sefydla  gan  Elias,  ac  i  gyd 
dan  ei  olygiad.  Meibion  y  propbwydi  a  gaw- 
sant  ryw  grybwylliad  am  symndiad  Elias  oddi- 
wrtbynt,  yn  gystal  ag  Elisens  y  prophwyd. 
Daetb  Elias  ag  Ëliseos  gyda'a  dlydd  at  yr 
lorddonen;  fel  yr  boUtwyd  y  Mor  Ck>cb,  ao 


yr  holltodd  Josoah  yr  an  lorddonen,  felly  Eli- 
as a  darawodd  j  dyfroedd  &'i  fimtdl,  a  hwy  a 
ymwahanasant»  a  hwy  ill  dan  a  aetbant  drosodd 
ar  dir  sych.  Ac  fel  yr  oeddynt  yn  myned  dan 
rodio  ac  ymddyddan,  wele  osgordd  ogonaddn^ 
wedi  ei  pharotoi  i  drosglwyddo'r  hen  brophwyd 
o  fyd  o  orthrymdema  i  whid  j  gogoniant,  sef 
'cerbyd  tanliyd,  meircb  tanllyd,  a  nwy  a'n  gwa- 
banasant  hwynt  ill  dan.  Ac  Elias  a  ddyrchafodd 
mewn  corwynt  i'r  nefoedd.  Ac  Elisens  oedd 
yn  gweled,  ac  efe  a  lefodd,  Fy  nhad,  fy  nhad, 
cerbyd  Israel  a'i  iarcbogion.  Ac  nis  gwelodd 
ef  mwyach.' 

Ni  cbafodd  neb  o  boll  weision  Daw,  ond 
Enoch,  y  fath  anrhydedd  o'r  blaen  a  dianc 
rhag  y  ddedfryd  gyf&edinol  bono  a  gyboedd- 
wyd  yn  erbyn  dyn  wçdi  iddo  bechn.  *  Pridd 
wyt  ti,  ac  i'r  pridd  y  dycbwcli.'  Anrhydedd- 
odd  Daw  yii  y  modd  bwn  ei  was  yn  neilldaol, 
yr  bwn  a  fa  mor  eiddigeddas  dros  ei  ogoniant, 
a  antariodd  bob  canlynladaa  yn  ei  achos,  ac 
yn  gwrtbwynebn  eilan-addoliaeth  cenedl  wrth- 
giliedig  ac  erlidgar.  Yr  oedd  byn  yn  dystiol- 
aeth  gyboeddas  o  wirionedd  yr  athrawiaeth  a 
ddysgodd  efe  i'r  bobi;  yn  amlygiad  eglar  o 
fyd  arail  o  wobraa  i'r  rhai  a  lynant  with  yr 
Aiglwydd,  ac  a  ddyoddefant  yn  ei  acbos ;  ac 
yn  rhiig-ddangosiad  e  ddisgyniad  yr  lacbawd- 
wr.     2  Bren.  ii. 

Wedi  ei  esgyniad,  daetb  ysgrifen  oddiwrth 
Elias  y  prophwyd  at  Jehoram,  brenin  Judah^ 
yn  ei  argyhoeddi,  yn  ei  rybaddio,  ac  yn  ci 
fygwth  à  barnedigaethan  Daw  am  ei  bechodau. 
Dygwyddodd  esgyniad  Elias  cjm  i  Jehoram 
deymasa  ei  ban,  yn  nheynuisiad  Jehosaphat  ei 
dad.  2  Bren.  iii.  Am  hyny,  rhaid  bamn  i 
Elias  ysgrifena  yr  ysgrifen  hon  mewn  ysbryd 
prophwydoliaethy  yn  rhagweled  beian  Jehoram 
— ac,  fe  allai,  i'r  ysgrifen  gael  ei  gadael  gyd  ag 
Elisens,  nen  ryw  brophwyd  arail,  i'w  rhoddi 
iddo  mewn  amser  addas.  Y  mae  rhai  yn  baroii 
mai  Elisens,  ac  nid  Elias,  a  feddylir  wrth  awd- 
wr  yr  ysgrifen,  a  bod  y  üaill  enw  wedi  ei  roddi 
yn  lie  y  Hall ;  nen  bod  EHseos  yn  cael  ei  alw 
yn  Mias,  am  fod  cymaint  o  ysbryd  Ellas  yn- 
ddo.    2  Cron,  21.  12—15. 

Mae  loan  Fedyddiwr  yn  cael  prophwydo  am 
dano  dan  yr  enw  Elias,  am  iddo  ddyfod  o  daen 
yr  Arglwydfe  yn  3rsbryd  a  north  Elias.  Lnc  1. 
17,  Mat.  11.  14.  a  17. 10—12.  Mai.  4.  5, 6. 
Eccles.  48. 1,  ac.  Yr  oedd  pob  an  o'r  ddan 
byn  yn  by  w  mewn  amseroedd  enbyd,  pan  yr 
oedd  gwir  grefydd  yn  isel  arni,  a'r  wlad  wedi 
ei  llygru  i  raddau  mawr  gan  gan-grefyddaa  ac 
athrawiaetháa.  Cafodd  pob  an  o'r  ddaa  eu 
cyfodi  i  fyna  i  sefyll  drosDduw  a'i  achos  gyda 
hyfdra,  gwroldeb,  a'  fiyddlondeb  anghydmarol. 
Yr  oedd  Elias  ei  ban  o  blaid  Daw  a'i  achos, 
yn  sefyll  yn  nerthol  ac  yn  faddagoliaethns  ar 
ben  Carmel,  yn  erbyn  y  brenin,  a  boll  rym  y 
llys  a'r  Hnaws.  Yr  oedd  loan  Fedyddiwr  yr 
an  filth,  yn  ei  ddyddiaa  yutaa,  yn  sefyll  yr 
nnig  weinidog  cyboeddns  yn  erbyn  hoU  amiy- 


ELI 


419 


ELI 


fosedd  cadarn,  cyfeiliornadaa,  a  drwg  foesan 
yr  oes.    Edr.  Ioah  Fbdtddiwr. 

Yr  oedd  Elias,  fel  yr  holl  brophwydi  yn 
cy^odi  yr  Aiglwydd  lesn,  pen  prophwyd  ac 
athraw  ei  eglwys;  ond  gan  fod  nefoedd  a  dae- 
ar  wedi  eu  cymmodi  trwy  aberth  mawr  y 
groes,  yr  oedd  esgyniad  ein  Harglwydd  yn  liai 
li jchrynadwy,  a  chyd  ag  arwyddion  mwy  o 
heddycblonrwydd,  tangDefeddyja  graslonrwydd 
dwjfol.  Nid  cerbyd  tanliyd,  oca  cwmwl  gol- 
eu,  a'i  derby  niodd  ef  ailaD  o  olwg  y  dysgybl- 
ion.     Act  1.  9. 

ELI  ASAPH,  Meb,  Q'Q'^^^  [Duw  ynchwanr 
egu\  mab  Duel  o  Iwytí  Gad.     Num.  1.  14. 

ELIASIB,  Heh.  iilJJibfc^pMW  a  ddychwer\ 
arch-offeiriad  o  biliogaeth  Eliasar.  Daeth  Jo* 
iada  ei  fab  ar  ei  ol  i'r  swydd  sanctaidd.  Neb. 
12.  10. 

ELIATHATH,  Heb.  ntẄ^  [^^  V^  JV 
Niiw\  yr  wytbfed  mab  i  Heman.  Yr  oedd  yn 
ogeinfed  eylcb  y  Lefiaid.     1  Cron.  25.  27. 

ELICA,  H^\  ^p<^^\pelicanDuw\  Harod- 
iad,  ac  uu  o  gedyr'n  Dafydd.     2  Sam.  23,  25. 

ELIDAD,  Heb.  ^y\^^  \anwyl  gan  Dduw] 
mab  Oislon,  o  Iwytn  Benjamin.  Un  o'r  dir- 
prwvwyr  a  ddetbolwyd  i  ranu  y  wlad.  Num. 
34.21, 

ELIEL,  Heb.  J^^^ifc^  \fy  Nuw  sydd  Dduw] 
1.  Gwr  enwog,  cadam  o  nerth,  o  Iwyth  Man- 
asseh.  1  Cron.  5. 24. — 2.  Lefiad  o  deulu  Co- 
hath.  1  Cron.  6.  34. — 3.  Mae  dau  oV  enw  yn 
mhlith  cedyrn  Dafydd.     1  Cron.  11.  46,  47. 

ELIEZER,  ffeb  ^iTS'^bfci  [Ẃ  ^^^  t^  9y^^ 
hjoTtK\  1.  Gwas  Abraham  a  goruchwyliwr  ei 
dỳ,  yr  hwn  oedd  yn  llywodraethwr  ar  yr  hyn 
oil  oedd  ganddo.  Y  mae  yn  cael  ei  alw  *  Eli- 
ezcr  0  Daroadcns :'  *A  goruchwyliwr  íy  nbŷ  yw 
Eliezer  yma  o  Damascus.'  Gen  15.  2.  ^t\^'2 
p3Si  li  ^nab  yr  hum  sydd  yn  rhedeg  oddi 
iimgyWhJy  nhy,  Parkhurst. — Neu  yn  ol  er- 
aill,  mab  fy  nky^  y  goruchwyliwr,  Mab  y  tŷ 
ydys  yn  galw  hyd'  heddyw,  yn  y  gwledydd 
dwjreiniol,  caetbwas  wedi  ei  ryddhau  a'i  frein- 
io.  Gwel  Volney's  Travels,  Vol.  L  Gallwn 
Ijasglu,  gan  hyny,  mai  un  genedigol  o  Damas- 
cus oedd  Eliezer,  a  brynwyd  fel  caetbwas  gan 
Abraham,  aciddo  ymddwyn  mor  addas  a  ffydd- 
loQ  fel  y  rhoddodd  Abraham  ei  ryddid  iddo, 
ac  a'i  gosododd  yn  IIywodraeth\«d^  ar  yr  hyn 
oil  oedd  ganddo.  Pan  anfonodd  Abraham  ef 
ar  y  neges  tra  phwysfawr  o  ymofyn  am  wraig 
i'w  fab  Isaac,  yr  oedd  yn  henafgwr.  Oddeutu 
triagain  ralynedd  cyu  hyny,  yr  oedd  Abraham 
wedi  dywedyd  am  dano  fel  goruchwyliwr  ei 
^)-\  a'r  geiriau  agyfieithir,  *Ei  was  hynaf  yn 
Ẃ  dỳ  ;'  a  ellir  eu  cyfieithu,  Ei  was  hynaf ^  yr 
^^«nafgwr  yn  ei  dy.  Mae  yr  banes  am  dano 
yo  Gen.  xxiv.  yn  ei  amlygu  yn  eglur  fel  gwr 
hynod  am  ei  ddoetbineb  a'i  dduwioldeb.  Bu 
^lampl  ei  feistr  Abraham,  a'r  addysgiadau  a 
gafodd  ganddo,  yn  fendithiol  iddo,  fel  yr  oedd 
yn  was  addas  i  dad  y  ffyddloniaid,  a  chyfaill 
I^uw.    Y  mae  duwioldeb  yn  mbob  sefyllfa  yn 


addnm  gogoneddns ;  ac  mae  Eliezer  yn  dys- 
gleirio  feiesiampl  i  bawb  yn  ei  sefyllfa  ef,  mown 
duwioldeb,  parch  i  Dduw,  a  ffyddlondeb  yn 
negesau  ei  ieistr,  hyd  ddiwedd  amser. — 2.  Mab 
Moses  a  Sephora.  Yr  oedd  ganddo  fab  a'i  enw 
Behabiah,  meibion  yr  hwn  a  amlhasaot  yn 
ddirfawr.  Exod.  18.  4.  1  Cron,  23.  17,  18. 
— 3.  Lefiad  ;  un  o'r  rhai  oedd  ynseinio  mewn 
udgyrn  o  flaen  arch  Duw,  pan  y  symudodd 
Dafydd  hi  i  Jerusalem.  1  Cron.  15.  24. — 4. 
Mab  Zichri  o  Iwyth  Reuben,  yr  hwn  oedd  dy- 
wysog  yn  amser  Solomon.  1  Cron.  27.  16. 
Lefiad  arall  o'r  enw  a  ddychwelodd  o  gaethiw- 
ed  Babilon.  Ezra  10.  2á.— 5.  Mab  Dodafah  o 
Maresaah,  yr  hwn  a  brophwydodd  yn  erbyn  ^ 
Jebosapbat,  am  iddo  ymgyteillachu  à  Abaziab, 
brenin  Israel.  2  Cron.  20.  37. — 6.  Mab  Jorira, 
un  o  hynafiaid  yr  lachawdwr.  Lur  3.  29. 
ELIHOREPH,  \^Duw  yr  ieuanc]  mab  Sisa,  ac 
un  o  ysgrifenyddion  Solomon.  1  Bren^  4.  3. 
ELIHU,  [e/e  yw  jy  Nuw  ei  hun]  1,  Gwr 
cadam,  nerthol,  un  o  benaethiaid  miloedd  yn 
Manasseh,  ac  a  f u  ^ncorthwyol  i  Dafydd.  ] 
Cron.  12.  20 — 2.  Un  o  borthorion  y  deml.  1 
Cron.  26.  7.-8.  Un  o  frodyr  Dafydd,  yr  hwn 
oedd  dy  wysog  ar  Iwyth  Judah.  1  Cron.  27. 
18. — 4.  Un  0  gyfeillion  Job,  mab  Barachel  y 
Buziad,  o  genedl  Ram,  neu  biliogaeth  Nachor 
brawd  Abraham,  o'i  aif  fab  Buz.  Y  mae  eraill 
yn  barnu  mai  Aram  mab  Cemuel  a  feddvlir. 
Job  32,  3.  Gen.  22:  21.  Jer.  25.  2Î),  23,^24, 
Llawer  o  wahaúol  farnau  sydd  wedi  bod,  ac 
eto  yn  parhan,  am  y  gwr  hwn ;  rhai  yn  barnu 
mai  yr^rglwydd  lesu  ydoedd,  &c.  Ond  y  mae 
yr  banes  yn  neillduol  o  eglur  am  dano,  pwy 
oedd,  ac  o  ba  genedl  a  theulu  yr  ydoedd,  ac 
yn  sicrhau  mai  nid  dychymyg  yw  y  Uyfr  hwn, 
ond  mai  gwir  banes,  cywir,  sydd  yn  gynnwys- 
edig  ynddo.  Y  mae  yn  ymddangos  yn  wr 
ieuanc  o  ddoetbineb,  gwybodaeth,  doniau,  a 
gwylder  neillduol  o  hynod  a  nodedig.  Yr  oedd 
yii  gwrando  ar  y  ddadl  rhwng  Job  a'i  gyfeill- 
ion, a  chafodd  ei  anfoddloni  yn  fawr  with  eu 
dull  yn  ei  thrin.  Yr  oedd  cyfeillion  Job  yn  ei 
anfoddloni,  am  eu  bod  yn  barnu  yn  rhy  galed 
am  dano,  fel  rhagrithiwr  drwg,  a  mor  lleied  o 
brawf  ganddynt  o  hyny  :  ^A'i  ddigofaint  a  gyn- 
neuodd  yn  erbyn  ei  dri  chyfaill,  am  na  chaw- 
sent  hwy  ateb,  ac  er  hyny,  farnu  o  bony nt  Job 
yn  euog.'  Job  32.  3.  Mae  Job  yn  ei  anfodd- 
hau  am  ei  fod  yn  fwy  ei  ytodrech  i  amddiffyn 
ei  hun  yn  erbyn  cyhuddiadau  ei  gyfeillion,  nag 
amddiffyn  yr  Arglwydd  yn  union  deb,  doethin- 
cb,  a  daioni  ei  ragluniaethau  yn  mbob  peth. 
Nid  yw  yn  cyhuddo  Job  o  un  bai,  ond  ei 
gamymddygiad  yn  y  ddadl  rhyngddynt.  Mae 
yn  eglur  ei  fod  yn  deall,  ac  a  golygiadau  mwy 
cywir  am  yr  achos  y  dadleuir  yn  ei  gylch, 
nag  un  o'r  pleidiau  yn  yr  ymrysonla :  eto  v 
mae  yn  amlwg  ei  fod  yntau  yn  bwrw  yn  rhy 
galed  ar  Job,  ac  yn  rhoddi  golygiadau  rhy  er- 
win  ar  ei  eiriau.  Y  mae  yn  llefaru  yn  dra  ar- 
dderchog    am  Dduw,  ei  fawiedd,  ei  ben-ar- 


l 


SEJ 


480 


EU 


glwyddiaeth,  ei  uniondeb,  a'i  ddaioni  yn  ei 
Soil  ffyrdd,  a'i  raslonrwydd  jo  ei  boll  raglan- 
iaethau :  '  Efe  a  edrych  ar  ddynion,  ac  os  dy- 
wed  neb,  Mi  a  bechais,  ac  a  wyrais  unioodeb, 
Hc  ni  Iwyddodd  i  mi ;  efe  a  wared  ei  enaid 
rhag  myiied  ei  enaid  i'r  clawdd,  a'i  fywyd  a 
wêi  oleunî.' — *Am  yr  Hollalluog,  ni  ailwn  ni 
roo^i  prael  ef ;  ardderchog  yw  o  nerth,  a  barn,  a 
beiaethrwydd  cyfìawnder ;  ni  chystuddia  efe.* 
job  33.  27,  28.  a  37.  23. 

ELIM,  [dÿýfynoedd]  un  o  wersyllfaoedd 
plant  Israel,  He  cawsant  ddeaddeg  ifynon  o 
ddwfr,  a  deg  palmwydden  a  tbriugain,  fifynon 
i  bob  llwytb.  Y  mae  i  sylwi  arno  fod  y  rhif- 
eiii  yn  nteb  iV  deoddeg  llwytb,  Vr  deg  a  tbri- 
ugain hcnariad :  aV  denddeg  apostol,  aV  d^  a 
tbriugain  dysgybl.  Ni  cbafodd  y  Dr.  Sbaw, 
teithiwr  diweddar,  ond  naw  ffynon ;  ond  caf- 
odd  2000  o  baimwydd  y n  y  He  bwn.  Nam.  83.  9. 

ELIMÎLEC,  [fy  Nuw  sydd /renin]  gwr  Na- 
omi o  Betbiehem.  Yr  oedd  iddynt  ddau  o 
feibion,  Mahlon  a  Cbilion.  Yn  ainser  newyn 
trwin  á'oisant  o  Betbiehem  i  wiad  Moab,  lie  y 
trigiasant  yn  ngbylcb  deng  mlynedd.  Elimelec 
a'i  ddau  fab  a  fuant  feirw  yno.  Ratb  1.  1,  &c, 
Edr.  Naomi,  Ruth. 

ELIN-OEDD,  (glin)  ongl^  congl,  plyg;  pen- 
el  in,— ^Gwae  y  gwniadyddesaa  clnstogaa  tan 
boil  elinoedd  dwylaw  fy  mbobl,'  Ezec.  13. 18. 
Dr.  M.     Edr.  Penelut. 

ELIOENAI,  [tn  ag  ato  efmae  ft/  llygaid]  1. 
Mâb  Asiel,  o  Iwytb  Simeou.  1  Cron.  4.  36. — 
2.  Mab  Asapb,  ac  un  o  bortborion  y  deml.  1 
Cron.  26.  3. — 3.  Mab  Zerabiah,  ac  an  o'r  rbai 
a  ddycbwelasant  gyd  ag  Ezra  o  Babiion.  Ezra 
8.  4.  a  10.  22. 

ELIPHAL,  [gwyrth  Duw]  mab  XJr,  biaenor 
enwog  yn  myddin  Dafydd.     1  Cron.  11.  35. 

ELIPHALET,  [Duwfy  ngwaredwr]  1.  Mab 
Dafydd.  2  Sam.  5.  16.— 2.  Mab  Ezec.  1 
Cron.  8.  39. 

ELIPHAZ,  1.  Mab  Eaaa  o  Adab,  mercb 
Elon.  Gen.  36.  4. — 2.  Un  o  gyfeillion  Job,  ac 
nn  fel  yr  ydys  yn  bamu,  o  biüogaetb  Teman, 
ẃyr  Esau.     Job  2.  11. 

ELISAH,  I.  Mab  Jafan,  Gen.  •  10.  4.  1 
Cron.  1.  7.  oddiwrtb  Elisab,  daetb  Hellas. — 2. 
Peloponûesus,  lie  oedd  yn  enwog  am  borpbor. 
Ezec  27.  7.  Gwel  Bocb,  'Hellas,  Michaelis, 
Newcomc. 

ELISABETH,  ELISEBA.  Reb.  y^^tÙ^bÿ^ 
Or,  EXtaafiBT  [Duio  cyjlawn^  nen  yn  g^- 
lawnder]  1,  Gwraig  Aaron,  mercb  Aminadab, 
a  cbwaer  Nabason.  Exod.  6.  23. — 2.  Un  o 
dylwyth  Aaron,  gwraig  Zacharias,  a  mam  loai^ 
Fedyddiwr.  Luc  1.  5,  &c.  Y  mao  y  wraig 
bon  yn  cael  tystiolaetb  gan  yr  Ysbryd  Glan  ei 
bod  bi,  yn  gystal  aU  gwr,  'yn  gyfiawn  ger 
hron  Duw,  yn  rhodio  yn  boll  orcbymynion  a 
deddfau  yr  Arglwydd  yn  ddiargyboedd.'  Pan 
gyfarcbodd  Mair  iddi,  a  bi  y  pryd  bwnw  wôdi 
beicbiogi  ar  fab  yn  ei  henaint,  y  pientyn  yn  ei 
cbrotb  bi  a  lamodd,  ac  Elisabetb  a  lanwyd  à'r 
Ysbryd  Glan,  ac  3m  llawn  0  syndod  a  gorfol- 


edd  sanctaidd,  a  fenditbiodd  Mair  ei  chares,  ac 
a  fenditbiodd  ffrwytb  ei  cbrotb  bi,  gan  alw 
Mair  yo  fam  ei  Harglwydd:  *0  bale,'  medJai 
bi,  *  y  mae  byn  i  mi,  fel  y  delai  mam  fy  Ar- 
glwydd ataf  fir    Luc  1.  40—44. 

ELISAMA«  [Duw  yn  gwraudo]  1«  Mab  Ani- 
mihnd,  tywysog  meibion  Epbraim.  Num.  7; 
48.-2.  Mab  Jecamiab.  1  Cron.  2.  41.— 3. 
Gelwir  daa  o  Seibion Dafydd  wrtbyr  enw  hwn. 
1  Cron.  3.  6,  8.-4.  Tad  Natbaniab,  a  thad 
Ismaei,  yr  bwn  a  laddodd  Gedaliab.  2  Brcn. 
25.  2Ö. — 5.  Oifeiriad  a  anfonwyd  gan  Jebosa- 
pbat,  gyd  ng  eraiH,  ì  addysgu  y  bobl  yn  ngbyf- 
raitb  yr  Arglwydd.     3  Cron.  ÌÌ.  8. 

EL1SËUS,  {JSlUha)  [iMekawdwriaetk  Duw] 
mab  Sapbat  o  Abel-Mebolab.     Dysgybl  Klias, 
a  pbropbwyd  enwog  ar  ei  ol  ef  yn  Israel  Pan 
gafodd  Elias  ef  yn  aredig  a  deuddeg  cwpl  0 
ycbain  o'i  flaen,  Elias,  trwy  gyfarwyddyd  dwy- 
fol,  a  fwriodd  ei  faDtell  arno»  fel   crybwyiliad 
o*i  alwad  i  fod  yn  ddysgybl  iddo,  ac  yn  bro- 
pbwyd  i'r  Arglwydd  ar  ei  ol.    Ar  byn  cyfod- 
odd,  ac  aetb  ar  ol  Elias,  ac  a*i  gwasaoaetboiid. 
1  Bren.  19.   16—21.     Wedi   byn,  ymlynodd 
wrtb  Elias,  i  dderbyn  ei    addysgiadau  ncfol- 
aidd ;  yn  y  modd  mwyaf  sobr,  y  mae  yn  dy- 
wedyd  wrth  Elias  drachcfn  a  tbracbefn,  *  Nid 
ymadawaf  &   thi.*       Pan    ddywedodd    Elias 
wrtho,  *Gofyn  y  petb  a  wnelwyf  i  ti  cyn  fy 
ngfaymeryd  oddiwrtbyV  ni  ddymunodd  feo- 
ditbion  daearol,  golud,  parcb,  ac  esmwytbder, 
ond  i  gael  ei  addiasu  i'w  swydd  trwy  gyfraniad 
mwy  be! aetb  o  ysbryd  y  gras ;  *A  dy wedodd 
Eliseus,  bydded  gan  byny,  ddau  partb  o'th 
ysbryd  di  arnaf  fi;'  sefmesnrbelaetb  o  Ysbryd 
Duw  i  orpbwys  arno.     Ni  cbeisiodd  yn  ofer ; 
pan  gymerwyd  Elias  oddiwrtbo,  yn  ei  ẁydd, 
cafodd  yr  arwydd  a  roddodd  Elias  iddo  i'w 
sicrbai  y  caU  ei  ddymuniad,  sef  ei  weled  pan 
gymerwyd  ef  oddiwrtbo.     Pan  ddycbwelodd 
Eliseus  or  ol  esgyniad  ei  feistr,  cymerodd  fan- 
tell  Elias  a  syrthiasai  oddiwrtbo,  ac  a  daraw- 
odd  ddyfroedd  yr  lorddonen  à  bi,  ac  a  ddy- 
wedodd, *Pa  le  y  mae  Arglwydd  Dduw  Elias  T 
Y  mae  y  geiriau  yn  Hebraeg   yn  bytrach  yn 
gadarnacb,  fel   byn,  *  Pa  le    y  mae  Iehofah 
Duw  Elias,  (;s^-|f]  q^)  ie,  Efef*     i&Je,  uid 
neb  arall ;  y  mac  efe  yr  un,  ac  eto  gyda  mi,  er 


'  ystyr  ygair  Hebraeg  iAlH  [Hu]  yw,  JBod,  nea 
parhatts:  »c  a  anryddv,  yn  gyttVedinol,  ^í,  neu  hi: 


•  Prif  3 
hanfodparh  ,       ..     _.  ,  .  , 

ond  yn  uelllduol,  fel  enw  cadam,  on  o*r  «nwau  dvyfol  ;w 

2^*^^  [Hn]  4/S1  yr  hwn  tydd  o  ha^foditul  parJkaua.  Y  mae 
yn  gyfartal,  yn  ami,  i'r  gvcir  a^r  iraỳyioyddol  Dduvo.   Gm»! 

Esa.  48. 12.  ao  yn  neillduol  Balm  102.  27.  ö^lîl  nSTìîÄ  [att» 
Uu]Tiyw  JB/k—Oymneg.  •  Tlthaa  yr  nn  ydwvt.'  Arvydda 
y  geiriau,  hanfod  tragy wyadol  ac  angnyfnewidiol  Duv.  FoUy 
y w  ystyr  y  galr  yn  y  fan  hon,  '  Pa  le  y  mae  Ibaopah,  Duw 

Eliaa  [i<in  plÄ  »P  Hul  ie,  Er»?  sef  y  Bod  tnigywyddol 
fel  y  dyhd  cyflel'tha  y  geirisu.  Tebygoi  nal  oddlwrtfa  y 
gair  Hebraeg  y  tarddodd  y  galr  Cymraeg  Hn,  yr  hwn  a  »r 
wydda  gorncbedd,  ardderchogrwydd,  a  gallnofrwydd.  En 
,wad  ar  y  Duwdod  yw  yn  iaith  yr  ben  bryayddion— '  Ha  G»«i- 
arn,  Por  boy w  geldwawd,'  &o.  lolo  Goch.  Cyfleith»  J.  M. 
Good  y  geirian  canlynol  yn  Job  8.  19.    *  Wele  I  dyma  laweo* 

ydd  el  ffordd  ef,'  fel  byn  :  'W«le !  (a^IH)  y  Tragywyddol. 
yn  ilawenban  ei  redegfa,'  dco.— Haon  aydd  anw  arall  o'r  un 
tarddiad  ao  arwyddocad.  Parkbnrt*B  Lexicon,  a  J.  M.  Good 
ar  Job. 


ELI 


481 


SU 


i  Eiias  jgBíŵ  ei  gjmeryd,  oddiwrthyfl — '  Pa  le  7 
niae  ÂrglwydoDdaw  Elias ;  ac  jotaa  hefyd ? 
Ac  efe  a  darawodd  7  dvfroedd  eilwaith  ;'  Dr. 
M.,  fel  pe  bnasai  Eliseus  70  galw  am  Elias  hef- 
yd :  ond  7  mae  v  C7fi6ithiad  hwn  711  wrihod- 
edie  gan  7  rhan  myaf  o  ff7fieithw7r.  Mae  rhai 
yn  biffnii,  g7d  a'r  I)r.  M.  i  Bliseus  daro  7  d7fr^ 
ocdd  ddw7  waith ;  sef  iddo  daro  a'r  fantell  70 
gTntaf ;  ond  pan  welodd  na  wnai  7  fantell  ei 
han,  er  mai  mkntell  Elias  oedd,  wahann  7 
dyfroedd,  gwaeddodd,  gyd  a'r  faDtell,  am  Ib- 
VLOWAM^  Duw  EliaSy  ei  kun,  A  phan  welodd 
meibion  7  prophw7di  h7n,  d7weda8ant,  '  Gor- 
phw7Bodd  yabryd  Elias  ar  Eliseus.'  A  daeth- 
aat  i'w  gyfarfod  ef,  ac  a  7nigr7ma8ant  hyd 
kwr  iddOy  fel  arwydd  o'u  parch  a*u  hymos- 
tyngiad  iddo  fel  en  harolyffwr  yn  He  en  tad 
Elias,  a  hwy  a  fynent  chwilio  am  Elias, 
ond  ni  chawsant  e£ — ^Trwy  fwrw  halen  i'r 
ffynonell,  iachaodd  ddyfroedd  Jericho.  Nid 
oedd  y  moddion  ond  gwael ;  ond  gyda  ffair  yr 
Ârglwydd  y  mae  pob  moddion  yn  ddigonol. 
*FeThyn  y  dywedodd  yr  Arglwydd,  *  Myfi  a 
iechèaifl  7  d7froedd  hyn.'  Bnasai  y  gair  yn 
ddigoDol  heb  yr  halen,  pe  bnasai  yr  Arglwydd 
yn  ewyllysio  hyny ;  ond  trwy  foddion,  yn  gyflf- 
rediool,  y  mae  Duw  yn  gweithredu  A'r  rhai, 
hyoy  yn  ami,  yn  foddion  distadl  yn  nffolwg 
dynion.  1  Cor.  1. 18—30.  a  4.  4,  6.  2  Breo. 
2.  21.  a  4.  41.  a  6.  6.  Ezod.  15.  25,  26.  lago 
6.  14, 15. 

Fel  pe  bnasai  y  gwylltfilod  dan  ei  awdurdod, 
wTth  ei  orchymyn,  dwy  arth  o'r  goedwig  a 
ddrylliasant  ddan  bleatýn  a  deugain,  y  rhai  a 
felldigodd  efe,  am  en  diystyrwch  a'u  gwawd  o 
bono  fel  prophwyd  Daw.  Yr  nn  peth  yw 
gwawdio  prophwyd  Daw  a  dirmygn  Daw ;  ie. 
Daw  sydd  yn  cael  ei  ddirmyga  a'i  wawdio  yn 
ei  weision.  '  Yr  oedd  y  plant  hyn  wedi  cael  ea 
dwyn  i  fynn  mewn  eilnn-addoliaeth,  a  chwedi 
ea  dysga  i  ddirmyga  prophwydi  yr  Arglwydd. 
Clywaaot  fod  Elias  wedi  ei  gymeryd  i  fyna  iV 
nefoedd ;  y  luaeot  yn  watwaras  yn  pen  iddo 
yutan  fyoed  i  fynn  ar  ei  ol,  fel  y  caent  wared  o 
hoDo  yntaa  hef}  d :  '  Dos  i  fyna  moelyn,  dos  i 
fjnn  moelyn.'  Y  mae  y  geiriaa  yn  cynnwys 
pob  dirmyg  a  diystyrwch  taag  at  yr  hen  ŵr 
parchos  a  dnwiol,  a  phob  gelyniaeth  a  fedrent 
ddangoa  yn  ei  erbyn  fel  gwas  Daw.  Y  mae 
en  diwedd  dychrynllyd  yn  brawf  mai  yn  ys- 
brjdDuw  y  melldithiodd  efe  hwynt;  ac  y 
mae  yr  banes  yn  rbybadd  ofnadwy  i  rieni  pa 
[odd  y  dygant  ea  plant  i  fynu,  a  pba  addysg- 
iadaa  a  roddant  iddynt  Yn  ngbospedigaeth 
plant  annawiol,  y  mae  Duw  yn  ami  yn  cospi  y 
rhioui  a'a  maethodd  hwynt  felly.  ^Gwatwâr 
cenadon  Daw,'  oedd  an  o  bechodau  trymion 
Israel     2  Cron.  36. 16. 

Jehoram,  mab  Abab,  breniii  Israel,  a  Jehos- 
apbat,  brenin  Jadah,  a  hrenin  Edom,  a  aethant 
i  rjfel  yn  erbyn  Mesa,  brenin  Moab,  yr  h^^  a 
wrthryfelodd  yn  erbyn  JehorHm  ;  pan  oeddynt 
ar  eu  taitb,  mewn  cyfyngder  am  ddwfr,  y 

61 


maent  trwy  Bliseos,  yr  hwn  oedd  y  pryd 
hwnw,  trwy  gy&rwyddyd  Daw,  diammea,  yn 
y  gwersyll  gyda  hwynt,  yn  cael  dwfr,  ac  add- 
ewid  o  ftiddagoliaeth.  Y  tri  brenin  a  aethaot 
i  waered  ato,  i  ymofyn  am  gymhorth.  Y  mae 
y  prophwyd  yn  dangos  parch  i'r  brenin  dnwiol 
Jehosaphat,  oud  y  mae  yn  argyhoeddi  brenin 
Israel  yn  llym,  ac  yn  peri  iddo  fyned  at '  bro- 
phwydi  ei  dad,  a  phrophwydi  ei  fam.'  Y 
mae  y  prophwyd  yn  rhagfyned  gwaredig- 
aeth  lyfedd  iddynt  yn  wyrthiol  oddiwrUi 
Ddaw,  a  buddagoliaeth  gyflawn  ar  y  Mo- 
abiaid-  2  Bran.  8.  16 — 25.  Wedi  hyn 
cawn  Elisens  yn  gwnenthar  amryw  wyrthiau ; 
sef^  yn  amlhaa  olew  y  wndg  weddw  dlawd ;  yn 
cael  mab  i'r  Snnamees,  yr  non  a  ddangosodd 
garedigrwydd  neilldaol  iddo  fel  prophwyd 
Daw ;  mae  yn  cyfodi  ei  mab  o  farw  i  fy  w  wedi 
hyny ;  ar  ol  ei  ddychweliad  i  Gilgal,  y  mae  yn 
iachan  y  cawl  \*  ac  yn  amser  newyn  y  mae  yn 
porthi  can  wr  o  foibion  7  prophw7éi  âg  again 
torth  haidd  a  dd7godd  £wr  dnwiol  o  Baal-Sal- 
isa,  7n  rhodd  iddo.  2  Bren.  iv.  Wedi  hyn, 
yn  pen«  v.  cawn  hanes  am  ei  waith  yn  iachan 
gwahan-glwyf  Namaan,  tywysog  lln  brenin-^ 
Syria,  yr  nnig  wahan-glwyf  a  iachawyd  ond 
can  y  pen-prophwyd,  yr  Arglwydd  lean.    Edr. 

Tan  olydad  y  prophwyd  duwiol,  blagarodd 
athrofaoedd  y  prophwydi ;  a  diammea  i  wir 
grefydd  adfywio  ac  ynoledaana  trwy  y  wlad. 
Naill  ai  yn  Gilgal,  nen  yn  Jericho,  y  rhai  oedd- 
ent  yn  agos  i'r  lorddonon,  yr  oedd  meibion  y 
prophwydi  wedi  amlhaa  cymaint  fel  yr  oedd  y 
lie  yr  oeddent  yn  trigo  yn  rby  gyfyng  iddynt. 
Ar  en  deisyfiad,  y  mae  y  prophwyd  yn  caniatan 
iddynt  eangn  ea  terfynan.  Ni  amlygir  pa  an  ai 
adeilad  iddynt  gydgyfarfod  fel  cymanfa,  ynghyd 
ag  Israeliaid  dnwiol  eraill,  i  gyd-addoli  Daw  yn 
^hoeddns,  yr  oeddynt  yn  fwriada  ei  adeilada, 
nea,  ynte,  tŷ  iddynt  hwy  a'n  tealaoedd  i  gyd- 
drigo  a  chyd-fywiolaetha  à'a  gilydd.  Nid 
oeddynt  am  gyflogi  eraill  at  y  gwaith,  ond  yr 
oeddynt  yn  tbddlon  i  fyned  dan  y  llaiar  o  bono 
en  hanain,  ond  iddynt  gael  yr  hen  brophwyd 
gyda  hwynt.  Un  o  honynt  a  ddywedodd, 
'Bydd  foddion,  attolwg,  a  thyred  gyda'th 
weision.  Dywedodd  yntaa.  Mi  a  ddeaaf.'  Yr 
oedd  ei  gyfeillach  mor  adeiladol  a  chysuras 
iddynt,  fel  nad  oeddent  yn  foddion  i  fod  oddi- 
wrtho  an  apiser.  Hwyrach  nad  oeddynt  yn 
gyfarwydd  iawn  yn  oghylch  en  gwaith,  a  rhai 
o*a  harfaa  wedi  ea  benthyca;  cafodd  an  o 
honynt  brofedigaeth  trwy  i'w  fwyeli  syrthio 
i'r  dwfr  pan  oedd  yn  bwrw  i  law/trawst.  K)ch 
fi,  fy  meistr  (eb  efe) ;  canys  benthyg  oedd.' 


*  Yn  yr  arffraffladAu  blaenorol  o*r  Bibl  jn  174«,  1752,  a  1790 
cawn  y  gaIr  briwiodd  wedi  d  gyfnewid  am  y  galr  bwrlodd  yn 
yr  haoea  am  j  bresyoh  yn  y  oroohan  cawL  2  Bren.  4.  ao.  liid 
addas  yw  cyrnewid  geirlau  yn  y  cyfieithlad  cyfiVedin  awdnr- 
dodedlg  o^r  Belbl,  er  na  byddo  y  cyfiiewidiad  yn  effeltblo  ar 
ystyr  y  gelrlaa ;  ond  yn  y  Ue  hwn  y  mae  y  cylbewidiad  yn 

gwbl  wabanol  oddtwrth  yatyr  y  gair  fl53  yr  bwn  a  ar- 
wydda  hollti,  tori,  briwio,  aadda,  a  gyfleitmr  hollti,  yn  Job 
16.ia-ton,yi)Salml4LTr-di7Uio,ynDiar.7.S8 


ELI 


482 


•eu 


Tebygot  ei  fod  yn  rhy  dlawd  î  ad-dala  y  fwy- 
ell,  ac  nis  gallasai  yr  echwynwr  ychwaith  fod 
hebddi.  Ar  hyn,  y  piophwyd  a  dorodd  bren, 
ac  a'i  tjiflodd  i'r  man  y  syrthiodd,  a'r  haiarn  a 
Dofiodd.  i^aflodd  y  pren  i  mewû  fe)  arwydd  o 
wyrthiol  weithrediaa  Duw  yn  yr  achoa,  yn 
dangoa  ei  foddlonrwydd  i*w  ffwaith/ac  annog- 
aeth  iddynt  i  ddilyn  eu  gorchwyl.  Y  mae  yr 
Arglwydd  à'î  olwg  ar  ei  Dobl  yn  y  cwbl  sydd 
yn  perthyn  iddynt ;  ie,  yn  y  pethaa  bycbain, 
Y  mae  yn  cyd-ddyoddef  a  bwynt  yn  eu  bofn- 
au  a*a  tristwcb ;  ac  y  mae  ganddo  neilldaol 
oial  am  y  sawl,  o  berwydd  tynerwcb  eu  cyd- 
wybodan,  sydd  yn  ofni  trwy  eu  tlodi  iddynt 
ddianrhydeddn  crefydd,  trwy  eu  banallu  i  dalu 
i  bawb  eu  gofynion. 

Wcdi  hyn,  i  achub  ei  wlad,  y  mae  yn  dad- 
gnddio  i  frenin  Israe!  gyfrinacn  brenin  Syria. 
Ar  hyn,  y  mae  Benbadad,  breuio  Syria,  yn 
anion  i  Dothan  i*w  ddal ;  ond  y  mae  llu  o  ang- 
elion  yn  ei  amddiffyn  ef  aM  was  oinus.  Yn  at- 
eb  i  weddi  y  propbwyd,  y  mae  y  llu  yn  cael 
en  taro  à  dalhneo,  ac  efe  a'n  barweiniodd  i 
Samaria  ;  a  cbwedi  eu  dwyn  i  Samaria,  yr  Ar- 
glwydd, ar  weddi  y  propbwyd  dracbefn,  a  ag- 
orodd  eu  llygaid ;  ac  wele,  yn  ngbaool  Samar- 
ia yr  oeddynt.  Wrtb  orcbymyn  y  propbwyd, 
y  mae  Jehoram,  brenin  Israel  yn  gosod  bara  a 
dwfr  ger  eu  brou,  ^  y n  eu  ffollwng  vmaitb. 

Pan  y  cospodd  JOuw  yr  IiBraeliaid  à  newyn 
roawr  yn  Samaria,  fel  yr  oedd  rwragedd  tos- 
turiol  yn  bwyta  eu  plant,  mae  y  orenin,  yn  lie 
Ymwrthod  à^i  becbodan,  a  diwygio  y  wlad  o'i 
neilnn*addoliaeth,  yr  byn  a  dynodd  y  fam  drom 
bon  ar  y  wlad,  yn  anion  cenad  i  ladd  y  pro- 
pbwyd. Eliseus  oedd  yn  eistedd  yn  ei  dỳ,  a'r 
benuriaid  oeddent  yn  eistedd  gyd  ag  e(  wedi 
dyfod  i  ofyn  ei  gynebor,  tebyeol,  ac  i  erfyn  ei 
weddiau  drostynt  Er  v  gwyddai  y  propbwyd 
am  gynddaredd  y  brenm  yn  ei  erbyn,  a'i  fwr- 
iad  gwaedlyd,  y  mae  y  propbwyd  yn  eistedd 
yn  ei  dŷ,  yn  boUol  ddigynbwrif,  ac  yn  dawel 
yn  ei  feddwl.  Mor  wir  y  w  gair  y  propbwyd 
Esaiab,  *  Ti  a  gedwi  mewn  tangnefedd  bedd- 
ycbol  yr  bwc  sydd  &*i  feddylfryd  arnat  ti,  am 
ei  fod  yn  ymddiried  ynot'  Salm  26.  3.  Pan 
ddaetb  y  gonad,  parodd  y  propbwyd  i'r  benur- 
iad  gau  y  drws  yn  ei  erbyn,  byd  nes  y  deuai  y 
brenin  ei  bun.  Pan  ddaetb  y  brenin,  acbwyn- 
odd  yn  drwm  fod  y  drwg  bwn  oddiwrtb  yr 
Ai^lwydd,  ac  mai  ofer  oedd  dysgwyl  mwy 
wTUio  am  ymwared.  Eliseui  a  ddywedodd, 
*  Yngbylcb  y  pryd  bwn  yfory  y  gwertbir  sat  o 
beilliaid  er  siel,  a  dan  sat  o  baidd  er  sici,  yn 
mhortb  Samaria.*  Y  mae  sat,  neu  ni^Q  '^^ 
y n  fesor  ycbydig  mwy  na'n  pec  ni.  i  geiriau 
a  arwyddaut  y  byddai  llawnder  mawr ;  ac  y 
byddai  yr  belaetbrwydd  bwn  yn  mbortb  Sara- 
aria,  oedd  yn  betb  angbredadwy  iawn.  Rhyw 
dyw3r80g  a  watwarodd  eiriau  y  propbwyd,  ac  a 
ddywedodd  fod  y  petb  yn  analluawl  oni  Vai 
i  Dduw  wlawio  yd  o'r  nefoedd.^  *  Wele,'  medd 
y  propbwyd  yn  ateb, '  ti  al  gweli  à'th  lygaid, 


ond  ni  fwytei  o  bono.'  Ac  felly  y  bu ;  y  bobl 
a'i  matbrasant  yn  y  portb,  ac  efe  a  fu  &rw.'  2 
Brea.  vi,  vii. 

Y  Sunameea,  yr  bon  a  ddangosodd  garedig- 
rwydd  i'r  propbwyd,  a'r  bon,  trwj  gyfirwydd- 
yd  gwr  Duw,  a  ymdeitbiodd  o'l  gwlad  saitb 
rolynedd,  sef  dros  boll  amser  y  newyn  a  anfon- 
odd  Duw  ar  y  wlad — y  mae  bon  yn  cael  gan  y 
brenin  ei  tbir  yn  ol,  er  mwyn  gwyrthian  Elis- 
euB.  Ni  bydd  nebar  ei  golled  am  ddim  a  wnaeth 
dros  Dduw  a'i  bobl.     2  Bren.  viii. 

Aetb  y  propbwyd  i  Damascus — ^yn  ddiara- 
eu  trwy  gyfarwyddyd  dwyfol.  Aeth,  medd 
rbai,  i  enemio  Hazae!  yn  frenin  ar  Syria ;  ond, 
tebygol,  Î  Elias  wneutbur  byny,  yn  ol  gorcby- 
myn  Duw  iddo ;  eraill  a  famant  iddo  fyned 
yno  rbag  y  newyn ;  neu  iddo  fyned  î  anno^ 
Naaman  i  lynu  wrtb  yr  Arglwydd.     Betb  byn- 

SX  oedd  ei  neges,  diammeu  iddo  fyned  fnewn 
ydd  wrtb  gyfarwyddyd  Duw.  Yr  oedd  Ben- 
badad,  brenm  Syria,  yn  glaf ;  a  pban  fynegwyd 
iddo  fod  gwr  Duw  yn  Damascus,  anfonodd 
Hacael  ag  anrbeg  yn  ei  law  ato,  i  ofyn  a  fydd- 
ai  y  brenin  fyw  or  clofyd  hwnw :  Eliseus  a 
ddywedodd  wrtb  Hazael,  *  Dos  a  dywed  wrtho, 
Diau  y  gelli  fy  w :  eto  yr  Arglwydd  a  ddangos- 
odd i  mi  y  bydd  efe  manv  yn  ddiau.'  Y  mae 
rbai  yn  cyfieitbu  y  geinau,  *  Diau  ni  byddi 
byw.^  Felly  y  dylid  cyfieitbu  y  gciriau  Heb- 
raeg  fel  y  maent  yn  ngborpb  y  Beibl ;  ond  y 
mae  ar  ymyl  y  ddalen  yn  y  Beiblan  Hebraeg^ 
wabaniaetb  mewn  un  Uytbyren,  sef  n^  yn  lie 
jj^^  ac  mae  y  rhan  amiaf  o  gyficitbwyr,  p 
cyfieitbu  yn  ol  y  Keri^  fel  y  galwant  ar  ymyl 
y  ddalen,  ac  nid  yn  ol  y  Chetib^  yn  y  darllen- 
iad;  ond  y  mae  Junius  a  Tbremelius,  aV 
Dutch,  yn  dilyn  y  Cketiby  ac  yn  rhoddi  ystyr 
nacaol  i  r  geiriau,  *  Diau  ni  byddi  byw  ;  canvs 
yr  Arglwydd  a  ddangosodd  i  mi  y  bydd  efe 
marw  yn  ddiau.'  Nid  oedd  clefyd  y  brenin 
o'r  fath  natur  fel  nas  gallasai  ymiacbau  obono : 
ond  nid  oedd  y  propbwyd  yn  ewyllysio  hjs- 
bysn  i  Hazael  betb  a  fyddai  yr  acbos  o'i  farwol- 
aeth.  Syllodd  y  propbwyd  ar  Hazael,  nes  y 
cywilyddiodd,  a'r  propbwyd  a  dorodd  allan 
mewn  wylofain  yn  y  rhagwelediad  o'i  ddryg- 
ioni,  a'r  boll  drueni  a  ddygai  efe  ar  Israel,  pŵn 
fyddai  efe  yn  frenin  ar  Syria.  (Edr.  Hazakl.) 
Mae  dagrau  gwr  Duw,  ar  yr  acbos  bwn,  yn 
dangos  ei  ysbryd  sanctaidd,  tirion«  a  tbostariol: 
nid  oedd  '  lawen  am  angbyfiawnder,'  nac  yn 
ddideimlad  o  ofidiau  eraill ;  ond  yn  galani  jn 
yr  olwgar  becbod,  atbrueni  dynion  trwy  byny. 
Yngbylcb  yr  amser  bwn  yr  anfonodd  Eliseus 
un  o  feibion  y  propbwydi,  à  pbiolaid  o  olew 
gyd  ag  ef,  i  Camotb  Gilead,  i  eneinio  Jeha  yn 
frenin  Israel.     Edr.  Jsau. 

Wedi  bod  yn  llafurus  iawn,  a  tbra  llwydd- 
iannus  yn  ei  swydd,  fel  propbwyd  Duw,  y  mae 
Eliseus  yn  nesau  at  ddiwcdd  ei  yrfa.  2  Bren. 
xiii.  Ac  er  na  cbafodd  ei  symud  mewn  cerbyJ 
tanlljrd,  fel  Elias,  eto  yr  oedd  yn  anrbydeddus 
yn  ei  fiirwolaeth,  megy  y  bu  yn  oi  boll  fywyd. 


SLO 


483 


BLV 


Tr  oedé"  ysbryd  prophwydoliaeth  eto  yn  ^r- 
pbwjsfirno.  Pan  oedd  Elisens  jn  glaf  oV 
clefyd  7  ba  iarw  o  bono,  Joas  brenio  Israel  a 
ddaeth  i  waerod  ato  ef,  ac  a  wylodd  ar  ei  wjn- 
eb  eí^  ac  a  ddywedodd,  'O  fy  nbad,  fy  nhad, 
eerbyd  Israel  a'i  farcbogion.'  Rbagfynegodd 
wrtb  farw  y  gorcbfygai  Joas  y  Syriud  dair 
gwaltb.  Wedi  byn  bu  farw  Eliaeus,  a  bwy  a*i 
claddasant  ef.  'A  minteioedd  y  Moabiaid  a 
ddaetbant  i'r  wlad :  a  pban  oeddynt  bwy  yn 
cladda  gwr,  vele,  bwy  a  ganfaant  dorf,  ac  a 
fwriasant  y  gwr  i  feddrod  Eliseus.  A  plian 
aetb  y  gwr  i  lawr,  a  cbyffwrddvag  esgyrn  Elis- 
ens, efe  a  ddadebrodd,  ac  a  gyfododd  ar  ei 
draed.'  'Wedi  ei  bnno,  ei  sorpb  ef  a  bropb- 
wydodd.  Efe  a  wnetb  ryfeddodan  yn  ei  fyw- 
yd ;  ac  yn  ei  ddiwedd  rbyfedd  oedd  ei  weitb- 
redoedd  ef.'  Eccle8.48.  13,  14.  Yr  oedd  y 
wyrtb  ryfedd  bon,  a  wnawd  gan  gorpb  marw 
jr  ben  bropbwyd,  yn  dangos  fod  yr  Ardiwydd 
yn  Ddaw  iddo,  ac  yntan  yn  anwyl  gan  i)duw, 
yn  gystal  wedi  a  chyn  ei  farwolaetb ;  ac  befyd 
yn  arwyddiad  o  anfarwoldeb  yr  enaid,  ac  ad- 
gyfodiad  y  corph.  Yr  oedd  bon  yn  wyrtb 
neillduol  iawn,  sef  bod  y  naill  gorpb  marw  yn 
bywbaa  y  Hall.  A  oedd  byn  ddim  yn  rbag- 
ddangas,  fod  by  wyd  ac  anilygredigaetb  i'w  cael 
yn  lesa  Gristi  a  bwnw  wedi  ei  groesboelio,  i'r 
sawl  a  gyffyrddo  ag^et  trwy  ffydd?  Ezec.  3t. 
1—10.  Mat  27.  52,  53.  loan  5.  26—29. 
Dat.  11.  11. 

Yn  y  ddau  brophwyd  enwog  Elias,  ac  Elis- 
ens, gwclwn  ofal  mawr  Daw  am  ei  acbos  mewn 
aoiseroedd  enbyd  a  llygredig;  y  dicbon  efe 
iddasu  offerynan  at  en  gwaitb  a'a  sefyllfaoedd 
yn  rbyfedd  iawn;  y  dicbon  Iwyddo  ycbydig 
offerynaa  yn  gystal  a  llawer;  ac  y  dicbon  ddi- 
ogela  ei  weision  yn  ngbanol  y  peryglon  mwy- 
af ;  le,  ea  banrbydeddu  a'a  mawrbaa  ger  bron 
ea  caseion.  Wele  yma  ddau  bropbwyd  ffydd- 
loQ  dros  Ddaw,  wedi  bwgwtb  ea  bywydaa  gan 
freninoedd,  eto  yn  cael  ea  cymeryd  ó*t  ddaef  r 
yn  anrbydeddns.  *Fy  anrbydeddwyr,'  medd 
Daw,  ^a  anrbydeddaf  fi,  a'm  dirmygwyr  a 
ddirmygir.*  Yn  ei  swydd,  yr  oedd  yn  gysgod 
oV  Argiwydd  leso,  y  Propbwyd  mawr. 

ËLNAAM,  [harddwch  Duvi]  tad  amryw  o 
wyr  cedym  yn  amser  Dafydd.    1  Cron.  11.  46. 

ELNATHAN,  [rhodd  Duw]  mab  Acbbor, 
atbad  Nebosta,  mab  j'oacbin  brenin  Judab. 
Anfonodd  y  brenin  Jeboiacbim  ef,,yn  ngbyd 
àg  eraill,  i  gyrcbu  TJriab  y  propbwyd  o'r  Aipbt 
i  gael  ei  ladd.  Ceisiodd  gadw  y  llyf  yn  cyn- 
Dwys  propbwydoliaetbaa  Jeremiab  rbag  cael 
oi  losgi  gan  y  brenin,  ond  ni  Iwyddodd.  2 
Bren.  24.  8.     Jer.  26.  22.  a  36.  12,  25. 

ELON,  [derwen^  1.  Dioas  yn  etifeddiaetb 
Dan.  Jos.  19.  43.  1  Bren.  4.  9.-2  Hetbiad, 
tad  Besematb,  gwraisr  Esaa.  Gen.  26.  34. — 
3.  Un  o  feibion  Zabnlon,  tad  yr  Eloniaid. 
Num.  36.  26. — Elon  y  Zabuloniad,  nn  o  farn- 
wyr  Israel,  yr  bwn  a  farnodd  y  wlad  ddeng 
mlynedd.    Pan  y  ba  &rw,  efe  a  gladdwyd  yn 


AjaloD,  yn  ngwlad  Zabalon.   Ram.  12. 11,  12. 

ELOR,  (llawr)  (7r,  (3;o/)oc,  o'r  ITeb.  *i^5  sy- 
mud;  celor,  gelorwyd,^-*Ar  elorau  meircb;' 
sef  ar  gludeion.  Esa.  66.  20.  Y  mae  y  geir- 
iaa  cyffelybiaetbol,  yn  y  lie  bwn,  yn  dangos  y 
byddai  dyfodiad  pecbadariaid  i'r  eglwys  o  blitb 
yr  boll  genedloedd,  gyda  pbob  prysardeb,  cyn- 
noTtbwy,  bnandra,  ac  anrbydedd.  Y  maent 
wedi  myned  i'r  pellder  mwyaf  oddiwrtb  Ddaw ; 
y  maent  yn  llesg,  yn  weiniaid,  ac  yn  ddis^alon 
iawn  ;  ervS  byddai  ganddynt  frodyr  ffyddlawn 
yn  barod  i  roddi  pob  cynnortbwy  iddynt,  ac 
annogaetbau  i  ddycbweiyd  yn  ol  at  yr  Ar- 
giwydd, i  gael  ei  amgeledd  rasol  yn  Jerusalem, 
sef  yn  ei  eglwys. 

ELOTH,  [derw]  portbladd,  tebygol  yn 
ngwlad  Edom,  wrtb  y  Mòr  Corb.  1  Bren.  0* 
25.  2  Bren.  16.  6.  2  Cron.  8.  17.  a  26.  2" 
Yr  nn  a  elwir  Ailath,  Aila,  Haila,  Elana. 

ELPAAL,  [gwaith  J)uw'\  mab  Husim,  o 
Iwytb  Benjamin.     1  Cron.  8,  11, 

ELTECEH,  [arcky  neu  arfogaeth  Duv>\  dinas 
yn  etifeddiaetb  Dan,  a  roddwyd  i'r  Lenaid,  o 
dylwytb  Cobatb.     Jos.  19,  44«  a  21.  23. 

ELTECON,  fma«  Duw  wedi  ei  8icrhau\  din- 
as  yn  Judab.    Jos.  15.  59. 

ELTOÍiAD,  [cenedlaeth  Duw\  dinas  yn  Ju- 
dab ;  ac  a  roddwyd  wedi  byny  i  Iwytb  Simeon. 
Jos.  15.  30.  a  19.  4. 

ELUL,  Heh.  \rÒ^  ®°^  y  cbwecbed  mis, 
yr  bwn  oedd  yn  cy^teb  i  ran  o'n  misoedd  ni, 
Awst  a  Medi.  Neb.  6.  15.  Yn  y  mis  bwn  yr 
oedd  yn  boetb  iawn  yn  ngwlad  Jndea  a'r 
gwledydd  cymydogaetbol,  ac  yr  oedd  y  ddaear 
yn  llosgi  gan  bioetbder  yr  baf.  Gwel  Russel's 
Natural  History  of  Aleppo. 

ELTJSEN,  (elus)  Llad.  Elbemosyna,  o'r 
gair  Ŵ,  eAeoç,  trugaredd ;  cardod,  ciried.  Y 
mae  elusengarwcb  yn  ddyledswydd  orcbymyn- 
edig  i  baub.  Wrtb  roddi  elusen,  dylem  sylwi 
ar  y  petbau  canlynol :  1.  Ein  bod  ni  yn  rboddi 
yn  gyfiawn ;  ni  ddylem  roddi  dim  ond  sydd 
yn  gyfiawn  yn  eiddo  ein  bunain,  a  cbenym 
bawl  gyfiawn  i'w  rboddi.  Y  mae  cyfiawnder 
i  gael  ei  wnentbur  o  fiaen  trugaredd. — 2.  Dyl- 
em roddi,  nid  yn  atbrist,  na  tbrwy  gymbell, 
ond  0  barodrwydd  meddwl,  ac  yn  Uawen. 
2  Cor.  9.  7.  Diar.  11.  24.  a  22.  9.  Deut  15. 
10. — 3.  Mewn  symlrwydd  gwirioneddol  dirag- 
ritb.  Rbuf.  12.  8.  Mat.  6.  2.  <Kc.-— Mewn 
cariad  a  tbostnri.  Esa.  58.  10.  1  lo^n  3.  17« 
— 6.  Mewn  amsr  cytaddas.  Gal.  6. 10.  Diar. 
3.  28. — 6.  Yn  ddyfal  ac  yn  belaetb,  megys  y 
llwyddodd  Duw  bobun.  1  Cor.  16.  f .  i  Tim. 
6. 18. — 7.  Yn  ystyriol,  ac  mewn  doethineb, 
yn  ol  angen  y  rbai  y  byddom  301  cyfranu  idd- 
ynt, ac  yn  y  ffordd  oren  er  eu  Uesad.  Act.  4. 
.i5.  1  Tim.  5.  8.-8.  O  gariad  i'r  Argiwydd* 
ac  ufudd-dod  iddo.    Luc  12.  23.     Mat.  5.  Id! 

Ffordd  reolaidd  iawn  oedd  bono  a  ddewis^ 
odd  yr  apostolion  i  ranu  elusen  yr  eglwys* 
'Edrycbwcb,'  meddant,  'yn  eicb  plitb  am  wyr 
da  eu  gair,  yn  Uawn  o'r  Ysbryd  Glaa  a  doetbn 


KLW 


484 


ENA 


ineb,  y  rhai  a  osodom  ar  hyn  o  orchwyL'  Act 
6.  8.  Nid  yw  yn  smghŷfreîthlawn  ond  yn 
ddyledswy^ld  ar  ddynion  i  wneuthur  elusen, 
yn  neillduol  pan  fyddo  angen  yn  gofyn ;  ond 
mwy  rheolaîdd  a  mwy  addas  yw  yn  gyffredin- 
ol,  rhoddi  yn  eglwysig,  trwy  ddwylaw  s^ydd- 
wyr  addas  i  hyny,  y  rhai  a  allant  ymofyn  am 
amgylchiadan  y  personau  sydd  i  dderbyn  elus- 
en, a  thrwy  hyny  yn  gallu  bamii  pa  fo:id  ac  i 
ba  radd  y  dylent  gyfranu.  Gwel  Mr.  W.  Per- 
kins, ar  Mat  6.  1,  2,  3. 

ELTJSAI,  Heh.  npy^j^  [Duw  ywfy  nerth] 
swyddwr  yn  myddin  Daijdd^  yn  nodedig  am 
ei  wroldeb.     1  Cron.  12.  5. 

£LW~A,  (ol)  ennill,  mael,  budd,  elwant, 
lies,  cêd.  Cnwant  awyddns  am  elw  sydd  yn 
arwaîn  ^ynion  ì  ortbrymn,  treisio,  a  Uawer  o 
drawsder  a  chrenlondeb  tu  ag  at  ei  gilydd. 
Ond  'gwae  a  elwo  elw  drwg  i'w  dŷ,  i  osod  ei 
nytb  yn  uchel,  i  ddianc  o  law  y  drwg.'  Heb. 
'2.9.    Diar.  1. 19.     Esa.  33,  15.  a  56. 11. 

'Badr-elwa.'  Elw  wedi  ei  ennill  mewn  ffordd 
fcdr,  angbyfiawh ;  elw  y  mae  cbwant  ato  yn 
acbos  cjmhelliadol  at  waith  sanctaidd,  sydd 
fudr  iawn,  ae  yn  arwydd  o  yibryd  anaddas 
mewn  gweinidog  yr  efengyl.  1  Tim.  3.  3,  8. 
Tit  1.  7,  11.     1  Pedr  6.  2. 

*Y  petbau  oedd  elw  i  mi  ;*  Phil.  3.  7.  sef, 
y  petbau  yr  oedd  yn  eu  b'arnu  yn  elw  iddo, 
byny  yw,  yn  gyfiawnder  iddo  ger  bron  Duw. 
Yr  boll  bcthai  a  enwasai  yn  adn.  5.  a  6.  'Y 
rhai  hyny  a  gyfrifais  yn  golled  er  mwyn  Crist' 
Cyfrifais  bwynt  y n  golled  (Ci?Aif«)  mi  a'u  teflais 
allan  i'r  môr,  gan  famn  yn  well  i'm  coUeda  o'r 
rhai  hyny,  na  cholli  y  llong,  fy  bunan,  a'r  cwbl. 
A  byn  a  wnaetbum  er  mwyn  Crist,  i'w  ennill 
ef,  a  iecbydwriaeth  drwyddo.     Adn.  8. 

*Marw  sydd  eîw,' — oblegid  trwy  hyny  bydd- 
ai  gyda  Christ  mewn  gogoniant,  yr  hyn  oedd 
lawer  iawn  gwell  iddo.  Phil.  1.  21.  23.  Y 
mae  yn  gymaint  elw  ag  yw  anfarwoldeb  yn 
rhagori  ar  farwoldeb;  anllygredigaeth  yn  rha- 
gori  ar  lygredigaeth  ;*  bod  yn  beröaith  yn  rha- 
gori ar  fod  yn  flrruddfan  mewn  ymladdfeydd  á 
chorpb  y  farwolaetb;  bod  gyda  Christ  yn  y 
trigfanau  nefol,  a'i  weled  megys  ag  y  mae,  ^n 
rhagori  ar  fod  oddi  cartref  oddiwrtb  yr  Ar- 
glwydtl,  a'i  weled  trwy  ddrych  mewn  dammeg; 
yn  gmaint  a  bod  yn  berfikith  gyda  chyfeillion 
wedi  en  perffeithio  yn  rhagori  ar  fod  yn  ngha- 
nol  gelynion,  ac  yn  glwyfns,  yn  ami,  ftr  faes  y 
gwaed.  Heb.  12.  23.  loan  14.  2,  3,  4. 
2  Cor.  V. 

*Elw  mawr  yw  dduwiold^b.'  1  Hm.  6.  6. 
Nid  oes  mwy  i'w  elwa  nag  sydd  gan  ddyn 
duwiol ;  mae  Duw  ei  bun  yn  éiddo  iddo,  yn 
ei  boll  gyfiawnder  dwyfol;  mae  Crist  yn  eiddo 
iddo  yn  ei  boll  bertbynasau  a'i  bwyddau,  a  boll 
ddoniau  y  prynediffaeth ;  ac  y  mae  yr  Ysbryd 
Glan,  yn  ei  boll  ddoniau  a'i  radau,  a'r  ewbl  a 
gynnwysir  yi  boll  addewidion  Duw,  yn  eiddo 
fddo.    Diar.  15.  16.  a  16.  18.     Salm  37.  16. 

ELYMAS,  Edr.  Bar-Lssu. 


ELZABAD,  J7«ò.  ^ätblÄ  [»**«•  ^«w] 
1.  Mab  Semaiab.  ac  nn  o  borthorion  y  deml. 
1  Cron.  26.  7, — Tin  o  gedyrn  Dafvdd.  1  Cron. 
12.  12. 

ELLYLL-ON,  (ell-yll)  anysbryd,  aneilun, 
lledntb,  drycbiolaeth.  Y  gair  Ueh,  5*^^^^  yr 
bwn  a  gyfieithir  eilunod,  ac  a  arwydda  gwasr- 
edd,  petbau  dyddim,  dtwertb,  diles.  Lef.  Í9. 
4.  1  Cron.  16.  26.  Esa.  2.  8.  20,  ei  aL  Y 
gair  Qn-^jflj  a  çyfieithir  ellylhn  jn  Esa.  13. 
21.  a  arwydda,  fel  y  gair  blaenorof,  ryw  fath  o 
greadnriaid.  Y  n>ae  y  gair  ""lyBJ  yn  caei  ei 
gyfieithn  hUw>g  yn  Dat  8.  21.  ac  mae  Par>- 
hurst  yn  bamn  mai  bycbod  geifr  a  feddylir  yn 
y  lleoedd  ncbod.    Gwel  Parkhurst  a  Vitiings. 

ELLYN-Air,  (ell)  cyllell  eillio.  Num.  5. 5. 
Esa.  7.  20.    Edr.  Eillio. 

EM-AU,  Edr.  Gkmau. 

EMIAID,  û'^îa'ìfc^  \pMoedd\  ben  drigolion 
Canaan  tu  hwnt  i'r  lorddonen,  a  orchjygwyd 
gan  Cedorlaomer,  yn  Safeh-Ciratbaim,  neu  yn 
ngwastadedd  Ciriatbaim.  Gen.  14.*  5.  Yr 
oeddent  yn  bobl  fewrion,  ryfelgar,  fel  yr  Anac- 
iaid. 

EMMANUEL,  Edr,  Immakuel. 

EMMATTS,  Or,  Efifiaooç  [jx>bl  dditmygedig, 
neu  Hauath,  baddon  poethion.]  1.  Pentref,  yr 
bwn  oedd  yn  ngbylch  triugain  ystad,  neuagos 
i  wytb  railltir  o  du  y  gorllewini  Jerusalem.  Yr 
oedd  yno  faddon  poethion,  a'u  dyfroedd  yn 
enwog  am  eu  rhinweddau  meddyginiaethol. 
I'r  pentref  bwn  yr  oedd  Cleopas,  a  dysgybl 
arall  yn  myned,  pan  gyfaifii  Crist  á  b^rynt  ar 
y  ffordd,  yr  ymddyddanodd  à  bwynt,  y  swper- 
odd  gyda  bwynt,  ac  yr  aralygodd  é  ban  idd- 
ynt  Lno  24.  18 — 32.  Mae  yr  cfengvlwr 
wedi  adrodd  yr  banes  melns  a  difyms  hwn 
gyda  Ilawer  o  barddwch  ymadròdd.  Mac 
y  ddan  ddysgybl  yn  diweddn  dîwraod  athrist 
gyda  Ilawcr  o  crfoledd  a  liawenydd  calon.  Nid 
yw  yrlesu  un  amser  yn  nepell  oddiwrtb  y  rhai 
sydd  yn  ymddyddan  am  dano,  yn  Ifawnder  eu 
meddylfryd  amo.  Mae  yn  cam  egluro  yn  yr 
ysgrythyrau  y  petbau  am  dano  ei  bun,  a  thrwy 
enyn  yn  ei  bobl  dan  o  gariad  tuag  ato. — 2.  Yr 
oedd  dinas  arall  o'r  un  enw,  yn  agos  i  Lyda,  yr 
hon  a  elwid  Nicapolis. — 8.  Yt  oedd  befyd  le 
arall  o'r  un  enw  yn  agos  i  Tiberias.  Yr  oedd 
baddon  poethion  yn  mhob  nn  o'r  tri  lie,  ac  yn 
ami  mae  y  naill  o  honynt  yn  cael  ei  roddi  yn 
lie  V  Hall  gan  awdwyr. 

ÉNAID,  (en-aid)  Seb.  05;^  anadlu;  Gr. 
av€;io<:,  gvjynt,  anadl ;  Lladi  Animus  ;  enawr ; 
einioes ;  yr  ysbryd  anfarwol  sydd  mewn  dyii. 
Mae  y  gair  hwn,  yn  enwedig  yn  y  dull  Hebre- 
aidd  o  ymadroddi,'yn  amwysd,  ac  iddo  amryw- 
iaeth  yn  yr  ystyr  o  bono,  yn  yr  y^rytbyrau. 

Arwydda,  1.  Y  rhan  resymol,  ysbrydol,  ac 
anfiurwol  o  ddyn,  trwy  ba  un  y  mae  yn  rhagori 
ar  y  creaduriaid.  Y  mae  yn  rbaid  ei  fod  yn 
ysbrydol,  am  fod  gailuogrwydd  i  feddwl,  ac  i 
ymresymu  ynddo ;  am  ei  fod  yn  ysbrydol  mae 
yn  an&rwol    Y  mae  yn  ysbryd  anfìffwol,  nid 


KETA 


465 


BNA 


niddo  a&«obono  ei  hnn;  nid  oe«  neb  end 
bow  felly ;  '  efe  yn  tinig  sydd  ganddo  anfar- 
woldeb.'  1  Tin.  0.  16.  Ond  mao  yr  enaid 
rn  anŵirwol  o  ran  ci  sylwedd  ysbrydol,  trefb- 
iad  Dow  a*i  ddibyniad  arno.  Mat  22.  32.  a 
10.  28.  Pr^.  12. 9.  Salm  146.  4.  Lcc  12. 
5.    2  Cor.  5.  1,  8.    £dr.  Aktabwoldxb. 

2.  Tr  enaid,  weithian,  a  arwydda  yr  holl 
ddyn,  yn  gynnwysedig  o  gorph  ac  enaid;  am 
mai  y  rban  mwyaf  rhagorol  o  ddyn  yw,  ao  nid 
Yw  y  cwbl  iddo  ond  peth  dyddim,  os  cyll  ei 
enaid ;  am  hyn  yr  enaid  yw  y  cwbl.  Mat  16. 
26.  Rhof.  13. 1.  Dywedodd  brenin  Sodomm 
wrth  Abraham,  *Dod  i  mi  tDSÎH  V^  «w*<^f'  ^^ 
yr  tmeidiau^  nea  y  perwnau.  Gen.  14.  21. 
'AV  eneidiau  a  enillasant  yn  Haran ;'  tef  y 
caethweiaion  a  brynasant  yno,  nea  y  plant  a 
anwyd  yno.     Gen.  12.  5. 

3.  Arwydda  bywyd  dyn.  Salm  33.  19.  a 
7.  2,  5.     1  Thes.  2.  8.    Job  2.  6. 

4.  Arwydda,  weithian,  gorph  marw,  yr  hwn 
a  fu  yn  breawylfod  i  enaid,  ao  a  fydd  ëto  yn  yr 
ftdgyfodiad.  '  HoH  ddyddiaa  ei  ymneilldoaetb 
V  r  Arglwydd,  na  ddenad  at  gorph  marw ;'  Heh. 
enaid  marw. — ^  Celain  dyn  :'  Ifeb,  enaid  dyn. 
Num.  9.  6.  a  19.  11. — Weithiau  hefyd,  corph 
byw,  '  Ei  enaid,'  sef  ei  gorph,  '  a  aeth  mewn 
heiyro.'     Salm  106.  18. 

Ô.  Arwydda,  weithiau,  hefyd,  serchiadan, 
dyronniadaa,  a  tbneddiadaa  yr  enaid  :  '  Os  yw 
eich  ewyllys :'  fftb,  os  yw  etch  enaidj  ^eu  etch 
meddtffi.  Gen.  23.  8.  1  Sam.  18.  1.  Diar. 
27.7.     Salm  27.  12. 

Y  mae  Anghrist  yn  marsiandio  yn  eneidian 
<ljnion,  trwy  v^ertba  pardynau,  a  gwaredig- 
Heth  6'r  pnrdan,  dec,  iddynt     Dat  18.  13. 

V  mae  Elihn  yn  galw  ei  enaid,  *  «nadl  yr 
UoJlalluog,'  urn  i  Ddaw,  yn  nghreadigaeth  en- 
ŵd  dyn,  anadln  yn  ei  ffroenan  anadl  einioes. 
V  gair  n)3 V!3  '  arwydda  aTutnL  trwy  drawscn- 
vad  a  arwydda  enaid  hefyd  ;  canys  y  mae  dyn 
VD  anadln  tra  byddo  ei  enaid  ynddo,  a  phan 
ymadawo  ei  anad),  mae  ei  enaid  yn  yraadael 
a'i  goq>b.     Job  33.  4. 

'Pan  oaodo  cfe  ei  enaid  yn  aberth  droa  bech- 
od — 0  lafur  ei  enaid  y  gwei — am  iddo  dywallt 
ei  enaid  i  farwolaeth.'  Eaa.  53. 10, 11, 12.  Y 
mae  y  geirian  prophwydoliaethol  hyn  am  Grist 
yn  dangoa  fod  dyoddofiadaa  Grist  yn  ddirfawr 
iawQ ;  iddo  ddyoddef  yn  ei  enaid  yn  gyatal  ag 
yn  ei  gorph,  ac  iddo  ddyoddef  yn  eithaf  ewyll- 
vagar,  ac  yn  wirfoddol.  Gal.  1.  4.  1  Tim.  2. 
6.    Mat  20.  28.  a  26.  38.    loan  16.  11.    Edr. 

AfiXBTH. 

^Ni  ddaetii  Mab  y  dyn  i  ddystrywio  eneidian 
<IjBÌon,  ond  iV  cadw.'  Lac  9.  56.  Joan  3. 
1^.  a  12. 47.  Y  mae  eneidian  dynion  wedi  en 
<iystrywio  eisoea,  fel  y  maent  yn  enog  ger  bron 
Caw,  ac  wedi  en  llygni  gan  bechod ;  ond  tra 
M^ont  ar  y  ddaear,  mae  yn  bosibl  en  cadw  : 
daeth  Mab  y  dyn,  ac  a  fu  farw  i'r  dyben  hyny : 
>c  ni  choliir  pwy  bynag  a  gredo  ynddo,  ao  a 
Ẃddhao  i'r  efengyl ;  ond  gan  nad  oes  iach- 


awdwiiaeth  yn  neb  arall,  bydd  pawb  endll  ya 
golledig.  Act  4.  12.  loan  3.  36.  Marc  16. 
16,  17. 

'A  chadwer  eich  yabryd  oil,  a^ch  enaid,  a*ch 
corph,  yn  ddiargyhoedd  yn  nyfodiad  ein  Har* 
glwydd  lean  Grist :'  1  Thes,  6.  23.  hyny  yw, 
okoxkfipov  ofiwy,  y  cwbl  o  honoch,  yr  holl  ddyn, 
ei  ddeall,  a'i  gydwybod,  ei  ewyllys,  a'i  aerch- 
iadan.  Y  mae  y  gair  Groeg,  medd  Chandler, 
yn  cael  ei  briodoli  i  ddinas  &\  holl  adeiladan 
yn  sefyll;  i  ymerodraeth  yn  meddiannu  ei 
holl  dalaetban;  ac  i  fyddin  heb  gclii  un  o'i 
milwyr; — felly,  medd  yr  apoatol,  *  cadwerchwi 
yn  gwblj^  yr  holl  ddyn,  a  phob  rhan  o  bono.  Y 
mae  yr  iechydwriaetfa  mor  eang  a  cholledig- 
aeth;  a'r  feddyginiaeth  mor  llydao  aV  clwyf: 
OS  ydyw  y  dyn  wedi  ei  sancteiddio  mewn  nn 
rhan  o  bono,  mae  wedi  ei  sancteiddio  yn  mhob 
rhan.  sef  yn  ei  lioll  enaid,  ac  yn  ei  holl  gorph. 
Nid  yw  y  geiriau  to  izveufiOj  yr  ysbryd^  ac 
V  4'^ZVi  y  ^f^^f  ond  dan  air  yn  arwyddo  yr 
nn  sylwedd  ysbrydol  acan&rwol  mewn  dyn,  yn 
ei  amrywiol  gynneddfim,  a'i  wahanol  weitbred- 
iadaa.  Y  mae  rhai  yn  bamn  fod  y  gair  yehryd 
yn  arwyddo  y  rhan  anfarwol  o  ddyn  :  y  gair 
enaid  yn  arwyddo  y  bywyd  anifeilaidd  perth- 
ynol  i  ddyn  ac  anifel,  Cymhar.  Heb.  4.  1 2. 
Epb.  4.  23.  Gwel  Macbiight,  Parkhnrst,  dan 
y  gair  Ihtofia^  Doddridge,  a  Whitby. 

£naid-£adden,  nn  yn  rhoddi  i  fynu  yr  ysbryd, 
nen  yn  enog  o  drosedd  marwol. — 'A  llawer  a 
canlynant  y  ffyrdd  enaidvaddaa.'  2  Pedr  2.  2. 
W.  S. 

ENAIM,  tD'^l'iS  [llyçaidj  nen  ýynonau]. — 
^Aò  a  eiateddodcf  yn  nrws  Enaim.^  Gen.  38. 
14.  Beimiaid  a  wahaniaethant  yn  ngfaylch 
ystyr  y  gair  hwn.  Ai  enw  priodol,  ai  galwed- 
igol  f  ac  06  y  diweddaf,  pa  nn  ai  ffynonau  ai 
llygaid  yw  ei  ystyr?  Jerome  a  fama  y  diw- 
eddaf, ac  mai  croea-ffordd  oedd,  lie  y  dylai  y 
teithiwr  cdrych  yn  ofalns  pa  ffordd  a  gymer. — 
In  hivio  itinerie,  F«i^^,--Ond  tebygol  i'r  He 
gael  ei  alw  Enaim  oddiwrth  ffynonaa  yn  gvfag- 
OS  iddo.  A  hwyrach  mai  yr  un  lie  à  Chesib 
ydoedd,  yn  ol  y  cyfieithiad  Sam. — *  Drws  En- 
aim;'  ^Pyrth  Enaim.*  LXX.  Lie  agored, 
croes-ffordd ;  y  cvfry w  leoedd  yr  hygyrchai  y 
pnteiniaid  yn  ami  iddynt     Eaec.  16.  25. 

ENAINt,  (enain)  olew ;  eli  arogl-bèr ;  iraid. 
Edr.  Arool-darth,  Olew. — *0  herwydd  arogl 
dy  enaint  daionus.*  JBieb.  Qi^u  1*^500  ^y 
eneiniau  daùmtts,  yn  y  rhif  Uuosog,  yn  arwyddo 
yr  helaethrwydd'  o  bono.  Wrth  eneiniad 
Crist,  mae  i  ni  ddeall  ei  ddoniau,  ei  radau,  a'i 
ragoriaethan  yn  n^hob  ystyr.  Eneiniwyd  Crist 
ag  olew  Uawenydd  yn  fwy  na*i  gyfeillion ;  ac 
o*i  fi^yflawnder  ef  y  mae  ei  holl  gyfeillion  yn 
derbyn.  Y  mae  fel  yr  enaint  gwerthfawr  ar  y 
pen,  yn  disgyn  ar  hyd  y  farf,  sef  barf  Aaron,  yr 
nwn  oedd  yn  diagyn  ar  hyd  ymyl  ei  wisgoedd 
ef.  Yr  enaint  hwn,  set  yr  Ysbryd  Glan,  a*i 
ddoniau  aanctaidd,  wedi  ei  dywallt  ar  Grist,  r 
pen,  y  mae  yn  disgyn  i'w  holl  aelodau,  acod<n 


ENB 


485 


BNB 


wrtho  ef  y  maent  jn  derbjn  yr  eneioiad,  yr 
hwn  sydd  yn  eu  dysgu  am  bob  peth.  Can.  1. 
3.  Salm45. 7.  loan  1.16.  1  loan  2,  27. 
Esa.  61.  3.  loan  12.  3.  2  (Dor.  2.  14, 15, 16. 
Phil.  4.  18. — *  Enaint  tywalltcdig  jw  ei  enw.' 
Enw  Cri#t  yw  efe  ei  hun,  yn  ei  berson,  ei 
swyddau,  a'i  bertbynasao ;  neu  yn  yr  efengyl 
sydd  yn  ei  ddadgnddio  ae  yn  ci  gyboedJL  Fel 
y  mae  y  pèr-arogl  enaint  Vn  fwy  adoabyddos 
ac  effeithiol  pan  y  tywelltir  ef,  felly  y  mae 
Crist ;  po  mwyaf  y  mae  yn  cael  ei  ddadgnddio 
a'i  eginro  i  ni,  mwvaf  gwerthfawr  y  bydd  i  ni, 
a  mwyaf  hyfrydwcn  y  bydd  ei  ragoriaethao  yn 
ei  beri.  Y  mae  boll  enw  Crist  yn  enaint  i 
gyd ;  nid  oes  dim  yn  anhyfryd  ynddo,  ond  i 
ni  ei  wir  adnabod  ;  ond  y  mae  i  gyd  yn  werth- 
fawr,  yn  llesoì,  ac  yn  hyfrydwch.  Mae  y  geir- 
iac  yn  cyfeirio  at  eneiniad  personao,  Ilestri 
sanctaidd,  ac  offrymaa  dan  yr  ben  orachwyl- 
iaetb.  Lef.  2.  1,  2,  3.  Y  mae  Crist  yn  cyf- 
ateb  yn  gyflawn  i'r  boll  gysgodan  gynt ;  ac  yn 
tra  rhagori  yn  ei  berson  ei  bnn  amynt  oil.— 
'Am  byny  y  llancesau  a'i  carant.' 

ENBYD,  (en-byd)  aotnras,  peryglus. — *Y 
daw  amseroedd  enbyd ;'  Or.  xaipot  ^aXercotj 
amseroedd  gofidus,  blin\  a  gorthrymus,  2  Tim. 
3.  1. 

ENBYDRWYDD,  (enbyd)  perygl,  pyd-  1 
Sam.  28.  21.     Lac  8.  23. 

ENCILWYR,  (en-cil)  gwrthgiliad,  myned- 
iad  yn  ngwrthgefh,  ymadawiad,  ymneillduad ; 
gwrthgilwyr,  ymneilldawyr.  Esa.  66.  5.  Jer. 
8.  6.  a  39.  9. 

ENCYD,  (en-cyd)  cryn  ffordd;  enyd  am- 
ser.     Gen.  32. 16.     Marc*6.  31. 

ENDOR,ŵeô.  'rn-l'^y  [ffynMi  cenedlaeth] 
dinas  yn  Manasseh,  yn  y'r  hon  yr  oedd  y  ddew- 
ines  yn  by w  yr  aeth  y  brenin  Sanl  i  ymgyng- 
bori  à  bi  yn  ei  gyfyngder.    1  Sam.  xxviii. 

ENEAS,  Atvstac,  gwr  claf  o'r  parlys  yn 
Lydia,  a  iacbawyd  gan  Pedr,     Act  9.  34. 

EN-EGLAIM,  Reb.  taibsy—i'jy  \fynon  y 
cerhydaìî\à\nzA  yn  necbreu  y  Mò'r  Marw,  lie 
mae  yr  lorddonen  yn  rbedeg  i  mewn  iddo. 
Ezec.  47. 10. 

ENEINIO-IAD-IOG,  (enain)  ty walH  enaint 
ar  an ;  tywalltiad  o  enaint  ar  an,  nea  ar  ry w 
betb ;  un  wedi  ei  eneinio.  Y^  oedd  eneinio  y n 
ben  arferiad.  Yr  banes  cyntaf  a  gawn  o  bono 
y  w  gwaitb  Jacob  yn  eneinio  y  golofìi  yn  Betb- 
cl.  Gen.  28.  18.  Gwedi  byny  y  mae  yr  Ar- 
glwydd  yn  dy wedyd  wrtbo,  *  Myfi  yw  Daw 
Bethel,  He  yr  eneiniaist  y  golofn.  Fen.  31. 13. 
Yr  oedd  yr  eneiniad  bwn  o'r  golofn  yn  dangos 
eneiniad  Crist  a*i  bobl  à'r  Ysbryd  Glan  ;  y  rnai 
ydynt  yn  cael  ei  galw  yn  feini  bywiol.  1  Pedr 
2.  4,  5. 

Yr  oedd  eneinio  yn  arferiad  cyffredin  dan  y 
gyfraith.  Yr  oedd  yr  Hebreaid  yn  eneinio  ac 
yn  pèr-arogli  o  ran  iechyd,  glanweithdra  a  des- 
tlnsrwydd.  Byddent  yn  eneinio  y  gwallt,  v 
pen,  a'r  tarf.  Salm  133. 2.  Yn  ea  gwleddoedd, 
çi^einient  yr  boll  gorpb;  ond  weithiau  dim 


ondjy  pen  a'r  traed.  Mat  6. 17.  Luc  7.  37» 
38.  loan  12.  3.  Byddent  arferol  o  eneinio  a 
phèr-arogli  cyrph  meirw,  i'w  cadw  rhag  llygr- 
edigaetb.     Marc  14.  8.  a  16.  1.    Lnc  23.  b^. 

Yr  oedd  eneinio  ftg  olew  yn  cael  ei  gyfrif 
gynt  yn  feddyginiaetbol  ac  yn  iachus.  Nid 
oedd  yr  apostolion  wrtb  iro  y  cleifion  ond 
gwneuthar  yr  byn  oedd  yn  arferedig  yn  eu 
plith,  tebygol,  er  bod  yr  iacbad  trẃy  ea  gwaith 
yn  gwneutnnr  byn  yn  wyr thiol.  Marc  6.  13. 
lago  5.  14.  Tn  Yemen,  byd  heddy w,  maent  yn 
eneinio  eu  cyrph  kg  olew  i'w  cryf  baa  a'u  ham- 
ddiffyn  rhag  gwres  yr  haai.  Yn  Sana,  y  mae 
yr  boll  laddewon,  a  Uawer  o'r  Mahometan iaid, 
yn  eneinio  en  cytpb  pan  y  byddo  rhy w  saJdra 
amynt  Gwel  Niebnhr,  Vol.  ii.  Y*  mae  yr 
arferiad  yn  gvffredinol  yn  y  gwledydd  dwyV 
einiol,  o  ran  harddwch  ac  iechyd ;  le,  y  mae 
rhai  yn  ei  fama  yn  feddyginiaeth  rhag  haint  y 
nodau. — Yr  Hebreaid  a  eneinient  en  brenin- 
oedd,  en  boffeiriaid  a'a  prophwydi,  yn  en  cy- 
segriad  i'w  swyddau  sanctaidd.  Exod.  29.  29. 
Lef.  4.  3.  Barn.  9.  8.  1  Sam.  9.  1*6.  1  Bren. 
19.  15,  16. 

Er  nad  oes  an  gorchymyn  wedi  ei  roddi  gan 
Moses  mewn  perthynas  i  eneiniad  breninoedd 
a  phrophwydi ;  eto  gwelwn  Samuel  y n  eneinio 
Sanl,  a  Dafydd  wedi  byny.  1  Sam.  10.  1.  a 
11.  15.  a  16.  13.  Cafodd  Dafydd  ei  eneinio 
dair  gwaith :  yn  gyntaf,  gan  Samnel  yn  Beth- 
lehem ;  yn  ail,  gan  wyr  Jndah  yn  Hebron ;  ac 
wedi  byny  gan  boll  Israel  yn  Hebron,  ar  ol 
marwolaeth  Abner.  2  Sam.  2.  4.  a  5,  1,  2,  3, 
&c.  Solomon  befyd  a  eneiniwyd  gan  Sadoc 
yr  archofieiriad,  a  chan  y  prophwyd  Nathan. 
1  Bren.  1.  39,  45.  Nid  ydym  yn  darllen  am 
nn  o  freninoedd  Israel  a  gafodd  ei  eneinio  ond 
Jeha,  mab  Nimsi,  1  Bren.  19.  15,  16.  Am  y 
prophwydi,  nid  ydym  yn  darllen  am  eneiniad 
an  o  honynt  yn  neillduol,  o  ran  y  doll  o 
wnecthur  hyny.  Cafodd  Eliaa  orchymyn  i  en- 
einio Eliseus,  a  diarameu  iddo  wnenthnr  byny, 
er  nad  oes  genym  banes,  ond  am  iddo  fwrw  ei 
fantell  amo  ef.     1  Bren.  19.  19. 

Yr  oedd  boll  lestri  sanctaidd  y  babell  a'r 
deml  yn  cael  en  beneinio  wrtb  eu  cys^ni. 
Exod.  30.  26.  Yr  oedd  y  pethau  nen  y  per- 
sonau  a  fyddent  yn  cael  en  heneinio  i'w  gol- 
ygn  gwedi  eu  cysegru  mewn  modd  neillduol 
i'r  Arglwydd,  a'i  waith  sanctaidd,  Tywalltiad 
yr  enaid  a  arwyddai  en  neilldaad  gan  Ddaw  iV 
swydd ;  a'r  olew  a  arwyddai  yr  Ysbryd  Glan 
yn  ei  ddoniau  a'i  gynnorthwyon,  i'w  haddasu 
i'r  swydd  a'r  gwaith  perthynol  iddi.  Yr  oedd 
yr  boll  eneiniadau  byn  yn  cysgodi  eneiniad 
Crist,  a'i  bobl  ynddo  a  thrwyddo.  Eneiniwyd 
Crist  a'r  Ysbryd  Glan  ac  à  north,  i  arwyddo  ei 
neilldaad  a'i  addasiad  rhyfedd  i'w  swydd  a'r 
gwaith  perthynol  iddi.  '  Act  10.  38.  Edr. 
Crist.  Eneiniwyd  Crist  yn  y  groth,  yn  nghy- 
segriad  y  natar  ddynol,  a'i  hnniad  ft'r  Dawdod. 
Eneiniwyd  Crist  pan  ddisgynodd  yr  Ysbryd 
Glan  amo,  ^  phan  ddechreuodd  weini  yn  gy^ 


ENE 


487 


ENP 


hoeddns  j^n  ei  swydd,  fel  Prophwjd  mawr  ei 
e^Iwys.  Mat.  3. 16.  Esa.  61^.  1.  Dan.  9.  24. 
Eneiniwyd  Crist  yn  ei  offrwm  a'i  aberthiad  o 
hoDo  ei  hao,  pan  yn  ei  ddyoddefiadan  dirftiwr, 
V  gweithredoed  ffirwythan  sanctaidd  yr  Tsbryd 
Glan  ynddo  mor  beraidd,  fel  y  mae  ei  aberth 
i  Ddaw  o  arogl  peraidd,  ac  yn  arogl  bywyd  i 
fy wyd  i'w  boll  eglwys.  Eph.  6.  2.  3  Cor.  2. 
14.  Eneiniwyd  ef  befyd  ar  ei  esgynîad  i'r 
nefoedd,  pan  y  dorbyniodd  roddion  i  ddynion, 
ac  y  mae  arogl  ei  ddonian  yn  pèr-arogli  o'r 
nefoedd  i'r  ddaear.     Epb.  4.  8,  11. 

Y  mae  boll  gyfeillion  Crist  befyd,  set  ei  mr 
ganlynwjr,  yn  cael  en  beneinio  àg  olew  llawen- 
ydd ;  y  mae  ganddynt  yr  eneiniad  oddiwrtb  y 
sanctaidd  bwnw — ac  y  mae  yr  eneiniad  yn  eu 
dysgu  am  bob  petb.  1  loan  2.  20,  27,  28.  Y 
maent  oil  3m  gyfranogion  o'r  Ysbryd  Glan 
oddiwrtb  Grist,  fel  Ysbryd  Crist,  fel  Sancteidd- 
ydd  a  Dyddanydd ;  y  mae  yn  eu  cysegm  ac 
yn  eu  pnro  yn  bobl  briodol  i  Dduw ;  yn  eu 
gwir  oleuo  yn  ngwirioneddau  Duw ;  ac  yn  eu 
iywys  i  bob  gwirionedd.  Fel  yr  oeddynt  yn 
eneÌDÌo  gynt  o  ran  iecbyd,  ^lanweitbdra  a  des- 
tlusrwŷdd,  felly  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  fedd- 
ygÌDÌaetbol,  yn  brydfertbwcb,  ac  yn  ddyddan- 
wch  tragy wyddol,  i'r  rhai  oil  sydd  gyfranog  o 
hone.    Xuc  10.  34.    Esa.  1.  6.     Salm  23.  5. 

'Dryllir  yr  iau,  o  berwydd  yr  eneiniad.' 
Esa.  10.  27.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  cysuro 
ei  bobl  y  rbai  a  breswyliant  yn  Seion,  trwy 
addaw  iddynt  gael  eu  gwared  oddiwrtb  yr  As- 
syriaid;  a  gwared  wyd  bwynt,  nid  trwy  lu  na 
thrwy  nertb,  ond  trwy  Ysbryd  yr  Arglwydd, 
fel  olew  sanctaidd  yn  dy walltedig  ar  Hezeciab, 
a'r  propbwyd  Esaiab,  i  weddio  ar  yr  Arglwydd 
yn  yr  acbos.  Yn  ol  y  waredigaetb  ryfedd  bon, 
y  mae  y  propbwyd,  yn  ol  ei  arfer,  yn  golygu 
gwaredigaetb  ysbrydol  oddiwrtb  iau  pecbod  a 
diafol,  caetbiwed  ysbryd,  ac  ofnau  poenus. 
Dryllir  yr  ysbryd,  pa  fodd?  *0  berwydd  yr 
eneiniad/  neu  trwy  ysbryd  yr  Arglwydd,  yr 
hwn  yr  oedd  yr  olew  gynt  yn  ei  gysgodi.  Yr 
eneiniad  ar  Grist,  ac  oddiwrtbo  a  tbrwyddo  ef, 
ar  ei  bobl,  a  ddryllia  bob  iau  gaetbiwüs,  a  ^bob 
ofnau  gofidus ;  canys  lie  y  mae  Ysbryd  yr  Ar- 
glwydd, yno  y  mae  rbyddid.  Rbu£  8.  16.  2 
Cor.  3.  17,  Trwy  yr  eneiniad  y  gosodwyd 
Crist  yn  ei'  swyddau  gorucbel ;  a  dyben  ei  os- 
odiad  ynddynt  yw  dryllio  Batan  a  pbecbod 
oddiar  becbaduriaid,  a  gwaredu  pecbaduriaid 
o'u  pechodau  a'u  trueni.  O  berwydd  y  gosod- 
iad  hwD,  a'r  dyben  o  bono,  ac  o  berwydd  mawr- 
edd  anfejdrol  y  person  a  osodwyd,  y  mae  y 
gwaitb  yn  sicr  o  Iwyddo  yn  ei  law,  a  r  iau  yn 
sicr  0  gael  ei  dryllio :  *  Ewyllys  yr  Arglwydd 
alwydda  yn  ei  law.'  Esa,  63.  20.  0  ber- 
wydd y  r  eneiniad  y  mae  yr  efengyl  yn  llwyddo, 
pecbaduriaid  yn  cael  eu  gwaredu  o  feddiant 
i^atan,  ac  y  dryllir  pob  awdurdod  a  ymgyfodo 
yn  erbyn  belaetbiad  teyrnas  Mab  Duw..  Zecb. 
4.  6.  Rbut  1. 16.  2  Cor,  10.  4,  6.  Esa.  11. 
t   Dat  11.  15.    0  berwydd  yr  eneiniad  ail- 


fonir  cenadon  olynol  i  bregetbu  yr  ofengyl,  y 
llwydda  yr  efengyl  o  oes  i  oes,  ac  y  blagnra  yr 
eglwys,  y  dryllir  pob  iau,  ac  y  bydd  ei  bobl,  nid 
yn  weision,  ond  yn  feibion,  ac  yn  etifeddion  i 
Dduw  trwy  Grist    Epb,  4. 13.     Gal.  4.  7. 

Eneinio  weitbiau  a  arwvdda  parotoi^  *  En- 
einiwcb  y  darian,'  sef  parotowcb  y  darian.  Esa. 
21.  6. 

ENFYS,  (en-bys)  ŵ.  r/>tc,  y  bwa  gwlaw. 
(Edr.  BwÁ.) — 'Ac  yr  oedd  enfys  o  amgylch  yr 
orsedd-fainc,  yn  debyg  yr  olwg  arno  i  smarag- 
dns. — Ac  enfys  oedd  ar  ei  ben.'  Dat.  4.  3.  a 
10.  4.  Cyléb  oedd  yr  enfys  yn  y  ddau  le  byn, 
mae  yn  amlwg,  ac  nid  banner  cylcb,  fel  bwa 
gwlaw.  Yr  oedd  o  amgylcb  yr  orseddiainc  ac 
ar  ben  yr  angel,  fel  coron  oddiamgylcb  iddo. 
Yr  oedd  yn  debyg  yr  olwg  arno  i  smaragdus, 
maen  gwertbfawr  o'r  lliw  ffwyrddaf  nvwyaf 
kyfrydy  Cawn  y  cyffelyb  oly^ad  yn  Ezec  1. 
28.  *  Fel  gwelediad  v  bwa  a  fydd  yn  y  cwmwl 
ar'ddydd  gwlawog,  fei  byn  yr  oedd  gwelediad 
y  dysgleirdeb  o  amgylcb.'  Gweledi«i  yr  enfys 
o  amgylcb  yr  orsedd,  ac  ar  ben  angel  mawr  y 
cyfiimmod,  a'r  lliw  gwyrdd  byfryd,  a  arwvdda 
fod  Duw  yn  gweitbredu  yn  ei  gyfammod  gras- 
ol,  yn  ei  boll  oruchwyliaethau  tuag  at  ei  eg- 
lwys. Cyfammod  hedd  yw.  Fel  y  gwyrdd, 
mae  yn  byfryd  yr  olwg  arno  i  Dduw  a  i  bobl, 
ac  yn  dragywyddol  vn  ei  barbad.  Y  mae  yn 
gylcb  crwn,  ac  yn  dragywyddol  yn  ei  barbad. 
Y  mae  yn  gylcb  crwn,  ac  yn  cynnwys  Duw  a'i 
bobl,  mewn  cymmod  ac  undeb  anwabanol,  a 
gogoniant  y  naill,  ac  iecbydwriaetb  y  llall,  wedi 
eu  aicrbau'  ynddo ;  ac  y  mae  boll  orucbwyl- 
iaetbau  Duw  tuag  at  ei  eglwys,  o  fewn  y  cylcb 
byfryd  a  gogoneddus  bwn«  Gwel  Coccejus, 
Vitringa,  Cowper,  Reader. 

EN-GANIM,  Heh,  Ui^S-l'iy  [ffynm  y 
gerddi\  1,  Dinas  yn  llwytb  Juda'b.  Jos.  15. 
34. — 2.  Dinas  yn.llwytb  Issacbar,  a  roddwyd 
i'r  Lefiaid  o  Iwy'tb  Gerson.  Jos.  19.  21.  a  21. 
29. 

EN-GEDI,  Heh.  n-]^— î^y  [ffynon  dedwydd- 
wcK]  yr  un  y w  a  Haaazon-^Tamar,  dinas  y  palm- 
wydd.  Yr  oedd  yn  sefyll  ar  du  gogledd*or- 
llewin,  neu,  medd  eraill,  tu  debau-orlTewin  i'r 
M6r  Marw.  Hon,  tebygol,  o^dd  dinas  y  píilm'* 
wydd,  a  gymerwyd  gan  y  Moabiaid  a'r  Aiiial- 
eciaid.  %am.  3.  12.  iroedd  wôdiei  badeil- 
adu  yn  foreu,  ac  a  breswyliwyd  can  yr  Amor- 
iaid,  ac  a  yspeiliwyd  gan  Cedorlaomer.  Gen. 
14.  7.  Rhoddwyd  bi  i  Iwytb  Judah.  Jos.  15. 
62,  Yma  y  bn  Dafydd  yn  yroguddio  mewn 
ogofeydd  rbag  Saul,  ac  y  torodd  gwr  mantcU 
Saul.  1  Sam.  21.  1,  kc,  Yma  y  gwersyllodd 
y  Moabiaid  a'r  Ammoniaid,  pan  ddaethant  yd 
erbyn  Jebosapbat  2  Cron.  30.  2.  Yr  oedd 
yno  lawer  o  winllanoedd  rhagorol,  cypreswydd, 
a  pbalmwydd.  Can.  1.  14.  Petb  auarferol. 
oedd  fod  pysgodwyr  yn  sefyll  ar  y  Mor  Marw, 


*  STnUlos  eolorii  tspeolxis  Juoimalor  est.  Nam  herba  qnoqae 
-viientM  flrondetqii*  «rida  tpaetamiii.  Qnonlam  nihil  omnlAo 
virldtaioompsntiiml]]]i'ẃ«t  PU]i.2i«t.Hl«t.]ib.38.oap.6, 


w 


488 


BKO 


o  £Qgedi*  hyd  Ba-B^lnna,  a  physffod  7  Mdr 
Marw  iel  pyigod  7  M6r  Mawr,  7x1  Itewer  iawn : 
7?  oedd  7n  bath  mor  new7dd  ac  mor  Thjt^àdy 
fod  oenadaa  Daw  711  pregetha  71  e£eagji  jn 
mhlith  7  Genedloeddy  a  bod  neb  o  11007111  711 
meddiana  7T  nn  fÿdd  a'r  an  rhafforfreintían  ág 
Abraham  a'i  bad,  7  rhai  oeddent  70  gwir 
greda.  Pel  7T  oedd  7  dyiroedd  sanctaidd  7n 
iachau  d7Íroedd  7  ìlùr  Marw,  a'r  ^7agod  70- 
ddo,  fell7  7  mae  athrawiaetban  7r  efeng7l  7n 
iacbaa  7  (5enedloadd 

EN-HACXJORE,  fc^'ilpn-W  [fywm  y 
geUuHxd]  enw  7  ffpon  a  agorodd  tt  Ara:lw7dd 
7n  w7rthiol  i  ddiB7cbeda  Samson  wcdi  iddo 
ladd  mil  o'r  Philiatiaid  à  gèn  aê7n.  ^Daw  a 
hoUtodd  7  cilddant  oedd  yn  7r  ên,  fel  7  daeih 
allan  ddwfr  o  bono.'  Bam.  16.  19.  ^&odclm>é 
an  hollow  plae$  that  vxti  in  the  jaw!  Soêi. — 
'Daw  a  boUtodd  geadwll  oedd  jn  jr  en.'  Mae 
7  gair  Vt19  ^  g7fieilbir  7ma  eilddatU  jn  cael 
ei  g7fieiibu  morter  yn  Dîar«  d7,  22.  Yn  ferf 
mae  jn  arw7ddo  PW70:  oddiwrth  oendod  mor- 
ter 7  mae  wedi  ei  ff7fieitha  7a  Saeeoneg  ceu- 
dwU ;  ac  oddiwrth  ddefn7ddioldeb  morter  i 
bw70  1^  ef,  7n  cy&teb  i  ddcfn7ddioldeb  7  cil- 
ddant, 7  C7fieitbw7d  ef  7n  Gymraeg  cilddant 
Gellir  C7fieuha  7  geiriau,  'Daw  a  hoUtodd  7 
cendwll  oedd  7n  Leni.' — ^Wedi  i  Sameon  daflu 
7r  en  o'i  kw,  a  galw  7  lie  bwnw  Ramah-Lebi, 
sef  'tafliad  7r  en;'  Daw  a  bolltodd  7  cendwll 
7n  Lebi,  ici  7n  7  He  7  taflodd  7r  en.  Mae  7 
ffynon  yn  Lebi  b7d  7  d7dd  bwn,  medd  hanes- 
W7r,  Mae  7r  en  wedi  l»aenn,  ond  mae  Lebi, 
lie  taflodd  7r  en,  a'r  ffynon  7nddo  7n  aroe. 

Crist,  7n  ei  ymdrech  caled  a'i  el7nion,  a 
sycfacdodd;  otid  ni  agorw7d  nn  fiynon  i'w 
ddisychedn  a'i  adfjrwio.  Efe  nid  7n  nnig  a 
satbrodd  7  gwinwrýf  ei  hunan^  fel  7  gwnaetb 
Samson  yma,  ond  ýiodd  gwpan  digofiunt  Duw 
diosom  ni,  7r  b7n  ni  allaaii  Samson  ei  wneatb- 
ur.  Gwel  Farkbarst,  Scriptare  Illostrated,  b7 
tbe  Editor  of  Galmet's  Dictionar7. 

EN-HADAH,  nnn-V5  i^y^*^  llawen- 
ydd\  dinas  yn  IsBacnar.     'Jos.  19.  21. 

ËN-HAŴR,  ffêb.  -i-isn-v?  [fy^^  y 

llys\  dinas  yn  Napbtali.  ra  nn^ai  7r  an  7W  7 
lie  bwn  a  Hazoi-enan,87dd  anbawdd  ei  bender- 
fynn.  Jos.  19.  87.  Nam.  84.  9.  Ezra  47. 
Ì7.  a48. 1. 

ENLLIB-IO-AIDD,  (en^Ub)  cabl,  atbrod, 
traws-g7bàüdiad  ;  drwg-abaen,  diygair;  cabin, 
atbrodi,  sbseno. — '  Yn  enllibaidd.'  .2  Tim.  8. 
3.  *  Yn  gau  g7buddw7r.'  W,  S.  *Ynborfr 
W7r.'  Dr.  M.  Gr.  dtaZoXot^  diefiiaid^  7n  gy- 
buddw7r,  7n  cnliibw7r.  Oddiwrtb  7  gair  bwn 
7  mae  7  gair  diafcly  am  ei  fod  7n  7sor7d  cel- 
w7ddog,  ac  7n  gaa-g7buddwr.  Y  mae  7r 
apostol  7n  rboddi  desgrifiad  d7cbr7nll7d  0 
gau  gref7ddw7r  C7feiliorno8  7  d7ddiaa«iwedd- 
af ;  7n  mblitb  Rawer  o  betbaa  d7cbr7nJl7d  er- 
aili,  V  maent  7n  enllibio  ac  7n  cablu  pawb  a'a 
gwrtbw7nebant,  7n  anfw7n,  ac  7n  ddisercb  i'r 
rkai  da,    Bbo^  1.  80,  ito.    Tit.  8,  3.—«  Heb 


dderb7n  enllib.'  8alm(15,  8.  Y  mae  7r  bwn 
a  dderb7nio.en]lib  7n  enog  o  droseddn  7  nsw- 
fed  gorcb7m7n,  fel  7r  bwn  S7dd  7n  ei  gario. 
Edr.  Atbrodwr,  Abssitwb. 

ENLLYNUyXUyn)  gwl7cba  tamaid.— 'Hwbw 
7w  ey  7r  un  7  rboddwTy  fi  iddo  dameit, 
wedi  'r  i  mi  ei  enll7nu ;  ac  eye  enllynodd  dam- 
eit,  ac  a'n  rboddes  i  Indas  Iscariot  ap  Simon.' 
loan  18.  26.     W.  S. 

ENNYN,  (en7n)  C7nnea,  ffisgla,  rboi  tan 
mewn  petb;  C7nb7rfa  llid  a  digofidnt — '£n- 
n7n  c^nben,'  C7nb7rfa,  C7ffroi  C7nben.  Diar. 
26.  2Í.  a  2$.  25.  a  29.  22. 

ENOCH,  Heb.  yi'ÿ^  [cyfiwywdig]  1.  Mab 
Cain.  Gen.  4.  17.  Cain  a  alwodd  enw  7 
ildinaa  a  adeiladodd  efe  7n  nbir  Nod,  o  da  y 
dwyrain  i' Eden,  yn  61  enw  ei  &b  Enoch. 
Dyma  y  ddinaa  gyntaf  sydd  a  banes  am  daoi 
yn  yr  ysjriytbyran. 

2.  Mab  Jered,  a  tbad  Metbnselab.  Gen.  5. 
19.  Enoch  a  anwyd  a.  m.  622;  cyn  Crist  3382. 
Yr  oedd  yn  cyfoesi  ág  Adda  308  o  flynydd- 
oedd,  ac  a  gafodd  ei  addysga  ganddo  yn  yr 
byn  oil  a  wyddai  am  Ddaw,  am  ei  gwymp  ei 
bon,  ac  am  yr  addewid  o  bad  y  wraig.  Y 
mae  Enocb  yn  onwogyn  yr  banesiaetb  saoet- 
aidd  am  ddau  betb;  set  1.  Am  ei  ddnwioldeb; 
'fiao0b  a  rodiodd  g7da  Daw  dri  cbant  o  fljn- 
yddoedd.'  2.  Am  neilldaol  ffafr  Daw  iddo ; 
•Daw  a'i  cymerodd  ef ;'  byny  yw,  *symadwyd 
ef,  fel  na  welai  farwolaetb;  ac  ni  cbaed  eí^  am 
ddarfod  i  Ddaw  ei  symad  e£'  Heb.  11.  5. — 
1.  Y  mae  •rbodio  gyda  Daw,'  yn  ciriaa  cyffel- 
ybiaetbol,  arferedig  yn  ami  yn  yr  78giytb7rai], 
ac  7n  gOBod  allan  7  c7mmod  trwyadX  a'r  cym- 
nndeb  agosaf  ac  aaw7laf,  S7  rbwng  Daw  yn 
Ngbrist  a  gwir  gredinw7r.  Arw7d<&nt  fy wyd 
a  duwioldel) :  nid  gyda  Daw  weitbian,  ond  vv 
rbodio  gyda  Daw,  sef  by w  beunydd,  yn  mbob 
petb,  gyda  Daw.  Wrtb  natanaetb,  mae  pob 
dyn,  fel  mae  yn  becbadar  syrtbiedig,  yn  rbodio 
yn  wrthwyneb  i  Dduw,  ac  mae  ei  syniad,  sef 
ei  fam  a'i  dneddiad,  yn  elyniaetb  yn  erbyii 
Daw.  Nid  oes  cymmod  na  cbymandeb  rbwng 
Duw  ag  an  pecbadar,  er  cwymp  Adda,  ond  yn 
y  Cyfryngwr ;  rbaid,  gan  byny,  fod  gan  Enoch 
adnabyddiaetb  0  Giist,  trwy  ffydd  yn  yr  add- 
ewid. Yr  nn  petb  yw  rbodio  gyda  Daw,  a 
^rbodio  yn  Ngbrist  lesu — rbodio  yn  ol  yr  Ys- 
bryd — rbodio  ger  bron  Daw — rbodio  yn  ei 
boll  ffyrdd— -rbodio  yn  ei  wirionedd — ^rbodio 
yn  llewyrcb  ei  wyneb.'  Col.  2.  fi.  Rbnt  8. 1. 
Gen.  17.  1.  Dent  10.  12.  Salm  26.  3.  a  89. 
16.  Nis  dicbon  dau  rodip  yngbyd  beb  fod  yn 
gytan.  Amos  3.  3.  RbodÜo  gyda  Daw,  gan 
byny,  a  arwydda  cymmod  o  da  Duw,  a  cbyf- 
newidiad  sanctaidd  yn  meddwl  y  pecbadar ; 
fel  y  mae  ganddo  byfder  tn  ag  at  Ddaw,  yni- 
orpinvsiad  arno,  a  tbueddiad  sanctaidd  i  fyw 
yn  ei  beddwcb,  ac  yn  ei  gyieillacb,  ac  i  rodio 
i  bob  rbyngu  bodd  iddo.  Byw  yn  beddwch 
Daw — ^gyda  Duw,  o  ran  agosrwydd  ato— ar 
Dduw,  am  el  gynnortbwyon — aciDdnw,  ai 


• 
SNO 


489 


ENW 


ogonianty  fel  djhea  penaf  ei  fywyd.  Bywyd  o 
edifeirwcb,  o  ffydd,  ac  o  ufudd*dod  yw.  Tra 
bjddo  dýn  heb  edifeirwcb  am  ei  becbod,  j 
mae  gwyneb  ei  feddwl  yn  hollol  wrthwyneb  i 
Dduw;  tra  byddo  beb  fiydd  yn  Nghrist  a'i 
aberth,  mae  beb  heddwcb  à  Daw,  ac  agos- 
rwydd  ato:  tra  byddo  beb  ufudd-dod  iddo, 
mae  yn  wrthwynebwr  yn  ei  erbyn*  Y  mae 
rby w  gyfeillacb  saactaidd  rhwng  Daw  a'i  bobl, 
Da  ŵyr  y  byd  ddim  am  dano ;  y  mae  yn  de- 
ehreu  yma  yn  y  byd,  ond  nid  y w  yn  diweddn 
cydaV  bywyd  hwn,  ond  mae  i  barbau  bytfi 
mewn  gwlad  weU,  a  bono  yn  an  nefol. 

2.  Dangoaodd  Duw  arwydd  hynod  o*i  fodd- 
lonrwydd  iddo^*  Duw  a'i  cymerodd  ef:'  aef 
yn  mlodan  ei  ddyddiao,  yn  ol  yr  amseroedd 
hyny,  yn  ei  gorpn,  beb  brofi  loesion  angen, 
wecU  cael  tystiolaetii  gan  Ddaw  ddarfod  iddo 
ryngu  bodd  Duw.  *  Ni  welwyd  ef  neu  nJÌ'^fc^ 
nid  oedd  eft^  ^íurj  ddaear.  Er  iV  gyfeillion 
ei  geisio  o  gari^  ato  a'i  ddawioldeb  ayml,  nid 
oedd  iV  gael ;  ac  er  i' w  elynion  ei  geisio  o  el- 
yniaetb  ato  a'i  grefydd,  md  oedd^  ond  cymer- 
odd Dnw  ef,  ar  nnwaitb,  allan  o'n  cyrbaedd. 
Vr  oedd  yn  bregethwr  cyfiawndcr;  agallwn 
faroa  oddiwrtb  y  golygyn  a  rodder  i  ni  gan 
Jadas  yr  apostol,  ei  fod  yn  bregetbwr  ayml, 
hyf,  ac  arswydns  iawn :  byddai  ei  dduU  yn  aicr 
0  gyBbyrfa  cynddaredd  y  pecbadariaid  yr  an- 
fonwyd  ef  atynt.  Trwy  ei  gymeryd  ef  yn  fy w 
i>  Defoedd,  |^waredodd  Daw  ef  oddiwrtb  eu 
freulondeb  Uidiog,  a  dygodd  dyatiolaeth  o'i 
gymeradwyaeth  o  bono,  ac  a  roddodd  dyatiol- 
aeth amlwg  o  fyd  arall  o  wobran  i'w  bobL  Er 
i  £aocb,  ao  Elias  1221  o  flynyddoedd  wedi 
hynj,  gael  eu  cymeryd  i  fynu  heb  weled  mar- 
wolaetb,  er  addysg  a  cbysur  i'w  cyfoedion,  yn 
gystal  ag  yn  arwydd  a  tbyatiolaeth  neillduol  o 
foddlonrwydd  Duw  i'w  ffyddlondeb  droato,  eto 
nid  eagynaaant  ond  fel  peraonau  neillduol ;  ond 
esgynodd  Criat  fel  yagub  y  blaen-ffrwyth,  yn 
eysegru  yr  boll  gynbauaf:  eagynodd  fel  cyn- 
Drychiolwr  cyffredin  ei  bobl ;  ac  mewn  effaitb, 
yr  oeddynt  hwy  i  gyd  yn  eagyn  ynddo ;  ac  a 
esgynaDt  drwyddo  yn  ogoneddua,  i  fod  yn 
•  wastad  gyd  a'r  A^glwydd.  . 

Diammeu  fod  Enocb  yn  bropbwyd  Duw  yn 
ei  ddyddiau,  yn  enwog  am  ei  sandteiddrwydd, 
fci  gjfiawndrr,  a'i  ffyddlondeb  ger  bron  Duw  yn 
ngweinyddiad  ei  swydd,  Y  mae  Judaa  yn 
cofifaa  ei  eiriau  propbwydoliaetbol,  wedi  eu 
eael  trwy  draddodiad  neu  yabrydoliaetb  union- 
gyrch,  am  ail  ddyfodiad  yr  Arglwydd,  i  roddi 
barn  ar  boll  annuwiolion  y  byd ;  oa  propbwyd- 
odd  am  ei  ail  ddyfodiad,  nid  annhebyg  iddo 
bregethu  llawer  am  ei  ddyfodiad  cyntaf. — Am 
lyfr  Enoch,  a  boll  ddychymygion  yr  luddewon 
a'r  dwyreinwyr,  am  nad  ydynt  yn  haeddu  ein 
crediniaeth  yn  y  meaur  lleia^,  nid  teilwng  eu 
badrodd  ycbwaith. 

EÌÍOS,  tDl5S^  \dyn  inarwol\  mab  Seth,  a 
tliad  Oenan«  Bu  fyw  90ö  o  flynyddoedd. 
Gen.  Ö,  7—11. 

62 


ENTRYCH,  (trych)  yr  eangder  mawr ;  v 
wybren ;  y  ffurfafen.' — *Ýn  Uoagi  byd  entrycn 
awyr,  Heb.  ÜitìtDîl  Sb"ì5  ^V^  9^^  V 
nefoedd :  aef  byd  ganol  y  nefoedd.  Dent.  4. 
11. 

ENW-I-OG,  (nw^  Heb.  u©  {»hem)  Gr, 
ouofia  {cnoma)  Llad,  Nombk  :  henw,  yr  enwad, 
neu  y  galwad,  wrtb  ba  iin  y  gwabaniaethir  y 
naill  beraon,  neubeih,  oddiwrtb  y  Hall.  Y  mae 
llawer  o'r  enwau  yn  yr  yagryuiyrau  yn  ar- 
wyddocaol,  ac  yn  mynegu  yr  acblysur  o  roddi 
yr  enw,  neu  yn  ddarluniad  o'r  petb.  Y  mae 
yr^enwau  aydd  yn  decbreu  neu  yn  diweddn  yn 
el,  neu  yn  dechren  à  /a,  neu  leko,  neu  yn  diw- . 
eddu  yn  lah^^jn  dwyn  pertbynaa  [k  Duw,  fel 
Bill  o'r  enw  Elohih  a  Ixhovah.  Yr  oedd  i 
lawer  o  bersonau  a  phetbau  amrywiol  enwau, 
ac  y  maent  weithiau  yn  cael  eu  .galw  wrtk  y 
naill  enw,  ac  weithiau  wrtb  enw  arall.  Felly 
mae  tad  yn  ngbyfraitb  Moaes  yn  cael  ei  alw 
Jètbro  a  Beuel — ^mab  ienengaf  Isaac,  Jacob  ac 
larael — ŵyr  Jebosaphat»  Jeboahaz,AÍiaziah,  ac 
Aggariah,  &c.  Y  mae  rbai  llythyrau  befyd  yn 
cael  eu  newid  yn  yr  un  enw,  iel  Ooabmu  a 
Geabem,  Achan  ac  Achar. 

Enw,  fel  y  priodolir  i  Dduw,  a  gynnwya  bob 
peth  trwy  ba  rai  y  mae  yn  byabyau,  neu  yn 
dadguddio,  ac  yn  amlygu  ei  bun :  1.  Efe  ei 
bun.  Salm  29.  2.  a  34.  3.  a  61.  5. — 2.  Ei  di- 
tlau.  Exod.  3.  13,  14.  a  6.  3. — 3.  Ei  briodol- 
iaethau.  .  Exod.  33. 19.  a  34.  6,  7.-4.  Ei  air. 
Salm  5.  11.  Act.  9.  15.— 5.  Ei  addoliad  a'i 
wasanaeth.  1  Bren.  5.  5.  Mai.  1.  6. — 6.  Ei 
ewyllya,  ei  fwriad,  ei  ar&eth  mewn  pertbynaa  i 
iecbydwriaetb  ei  bobl,  a'i  raa  a'i  Mrugaredd, 
aydd  yn  cael  eu  bamlygu  trwy  byny.  Salm 
22.  22.  loan  16.  26.  a  17.  26.-7.  Ei  allu  i 
gynortbwyo.  1  Sam.  17.  45.  Salm  20.  1,  7. 
— 8.  Yr  amlygiad  o'i  ddoethineb,ei  ddaioni,  a'i 
allu  yn  y  greadigaetb,  a'i  ragluniaetb.  Salm 
8. 1,  9. — 9.  Ei  awdurdod  orucbel.  Mic.  4.  5. 
— 10.  Ei  anrbydedd,  ei  ogoniant,  a'i  glod. 
Salm  76.  1. 

Yr  enw,  neu  yr  enwau  a  roddir  i  Grist,  a  ar- 
wyddant,  1.  Criat  ei  bun,  ei  Berson  Dwyfol, 
fel  y  mae  yn  Fab  Duw,  (loan  1. 21.  Heb.  1. 1.) 
neu  yr  byn  ydyw  yn  wirioneddol.  Gelwir  ei 
enw  ef  Rhyfeddol,  yn  Dduw  cadam.  Eaa.  7. 
14.  a  9.  6. — 2.  Ei  ditlau,  megya  Acbubwr, 
Propbwyd,  Offeiriad,  Brenin,  <fec.  Mat.  1.  21. 
Dat.  19. 13. — 3.  Yr  efengyl,  a  pbroffea  o  honi. 
Act  Ì5.  15.  Mat.  10.  22.  a  19,  29.  Dat.  2. 
13. — 4.  Ei  ddyrcbafiad  fel  Cyfryngwr  i'r  aw- 
durdod, anrbydedd,  y  gallu,  a'r  gogoniant 
mwyaf  goruchel.  Phil.  2.  9,  10.  Eph.  1.  20, 
21. 

Enw,  fel  y  priodolir  ef  i  ddyn,  a  arwyddaj  1. 
Yr  enwad  y  gelwir  un  arno.    Luc  1.  60, 63. — 

2.  Y  peraonau  eu  hunain.    Luc  10.  20.    Dat. 

3.  4.  a  13.  8.  yn  Groeg. — 3.  Bn,  C3rfrifiad,  neu 
anair.  Diar.  22.  1.  Deut  22.  14.-^.  Enwog- 
rwydd,  anrbydedd,  a  gogoniant  Dent  26.  19. 
Zepb.  3.  20.    2  Cron.  26.  8, 15.— 5.  Go&dwr- 


ENW 


490 


# 
ENW 


iaeth.  Dent  29. 20. — 6.  Hiliogaetli,  trwy  ba 
rai  y  cedwir  enw  un.  Dent  25.  Y.  Esa.  66. 
22. 

Yr  oedd  enwan  gynt,  nid  yn  unîg  yii  nod  o 
wahaniaeth  rhwng  personau  a'u  gilydd,  ond 
hefyd  yn  ddarlnniad  o'r  fath  ocddynt.  Felly 
mae  enw  Daw,  enw  Crist,  yn  ddarlnniad  o'r 
fath  un  ydy w  Dnw,  ac  ydy w  Crist  •  Er  mwyn 
ei  enw :'  sef,  cr  mwyn  ei  fod  yr  hyn  ydyw,  ac 
er  mwyn  amlyga  hyny,  ac  fel  y  byddo,  o'r  her- 
wydd,  yn  cael  ei  gam  a'i  glodforl  *  Galw  ar  ei 
enw,'  yw  galw  amo  yn  ol  yr  hyn  ydyw.  Mae 
yn  natnriol  i  bob  creadnr  i  ateb  iV  eaw,  meg- 
ys  wrth  reddf  natnr ;  felly  y  mae  yn  sicr  o  ateb 
y  neb  a  alwo  arno,  yn  ol  yr  hyn  ydyw  mewn 
gwirionedd ;  yr  hyn  nia  gall  neb  ei  wnenthur, 
heb  wir  adnabyddiaeth  o  hone,  yn  ol  ei  air. 
Salm  89. 13. 

Felmae  Duw  yn  anfeidrol  fawr,  mae  yn 
rhaid  i'w  enw  fod  yn  addaa  iddo,  fod  yn  enw 
mmwr,  ac  yn  haeddiannol  o  barch  mawr,  a 
moliant  mawr.  Saim  99.  8.  Jos.  7.  9.  1 
Cron.  17.  21.  Yn  ol  gradd  mawredd  yr  enw, 
mae  y  pechod  o'i  halogi  aM  ddiystym.  Ezec. 
36.  26,  23. — *Ni  ddyoddef  eich  anwiredd, 
oblegid  y^ac  fy  enw  ynddo.'  Exod.  23.  21. 
Hyn  a  arwydda,  nid  yn  nnig  fod  awdurdod 
Duw  ynddo,  ond  ei  fod  o'r  un  hanfod,  a'r  nn 
priodoliaethan,  a'r  nn  perffeithiau  ynddo.  Yr 
un  y  w  &  Duw,  sef  person  yn  yr  un  hanfod  dwy- 
fol  a'r  Tad;  canys  mae  yn  ychwanegu,  'Os 
gan  wrando  y  gwrandewi  ar  ei  lais  «/,  a 
gwneuthnr  y  cwbl  a  Ufanoyf^  yna  y  rhoddaf  y 
bendithion  addawedig.  Exod.  3.  14.  a  34.  6. 
Salm  72. 19.  a  83.  18.  Esa.  42.  8.  a  44.  6.  a 
67.  15.  Jer.  26.  6.  l€An  6.  23.  a  10.  30,  38. 
a  14.  9,  10.  Col.  2.  9.  Dat  1.  8.  a  3.  7. 
Edr.  Akqel, 

Cymeryd  enw  yr  Arglwydd  yn  ofer,  yn 
groes  i'r  gwahardduwi  yn  y  trydydd  gorchym- 
yn,  ac  sydd  yn  bechod  ysgeler,  sydd  yn  cyn- 
nwys  ditfyg  o  barch  i  Dduw  yn  ein  meddwl, 
ac  yn  ganlynol,  yn  enwi  enw  Dnw  3m  ysgafn 
yn  ein  hymadroddion  cyffiedin ;  geiriau  anys- 
tyriol  a  chellweiras  am  Dduw,  ei  air,  ei  ordin- 
adau,  ei  ragluniaethan,  dbc,  diystyru  addoiiad 
Duw,  ac  aiferiad  yagafo,  twyllodms  o  ddyled- 
swyddau;  gwawdio  a  gogann  pobl  Dduw; 
cabin  gwaith  Ysbryd  Duw  ar  eneidiau  pechad- 
nriaid  trwy  yr  efengyl;  pob  arferiad  0  enw 
Duw  mewn  coosnriaeth  a  swyn-gyfaredd ;  pob 
Uwon  anudon,  rhegfeydd  a  meUdithion,  a 
cheisio  anrhydedd  i'n  henwau  ein  hunain,  yn 
lie  ymgais  am  ogoneddu  Duw  yn  mhob  peth. 
Mat  13.  84,  36.  Mat  3.  4.  Job  31.  14,  16. 
Mat  15.  8,  9,  1  Thes.  4.  8.  Salm  74,  18. 
Dent  18.  10,  12.  Zech.  5.  3.  lago  6.  12. 
Salm  109.  97. 

*Adnabod  nn  wrth  ei  enw,'  Exod.  33.  12.  a 
arwydda  cymdeithas  neillduol  a  chyfrinachol. 
Nid  oedd  gan  freninoedd  y  dwyrain  ond  ych- 
ydig  o  gydnabyddiaeth  a' a  deiliaid,  gan  na 
byddent,  ond  yn  bur  anaml  yn  ymddangos  yn 


gyhoeddus.  Pan  fyddent,  gan  hyny,  yn  adna- 
bod  eu  gweinidogion  wrth  eu  henwan,  yn  ym- 
ddyddan  À  hwynt,  ac  yn  caniatan  iddynt  ddy- 
fod  i'w  gwyddfod,  yr  oedd  yn  nod  o  gymcriad 
a  hofider  mawr ;  at  hyn,  hwyrach,  mae  cjfeir- 
iad  y  geiriau. 

*  Dyfod  yn  enw  Crist,'  a  arwydda  traws^fedd- 
iannn  ei  enw;'  cymeryd  amynt  ei  enw  a'i 
•wydd,  a  thrwy  hyny  undo  dynion  i  dwyll  a 
dinystr.  Mat  22.  6. 

Y  mae  *  rhoddi  enw,*  yn  arwydd  o  awdar- 
dod  a  Uywodraeth,  fel  y  mae  tad  yn  rhoddi 
enwau  ar  ei  blant,  a  meistr  í  gaethwas,  nen 
berchenog  i  anifeiliaid.  Rhod^odd  Adda  enw 
ar  ei  wraig  a'r  boll  anifeiliaidl  ^  Gen.  9.  23.  Y 
mae  Daw  yn  rhoddi  «nwan  i  rai  cyn  en  geoi, 
mcgys  Solomon,  loan  Fedyddiwr,  y  Messiah, 
&c.  Y  mae  wedi  cyfnewid  enwau  eraiU,  fel 
Abraham,  Sand,  Jacob. 

Y  mae  Duw  yn  gwarafun  i'w  bobl  gofio  enw 
duwian  eraill,  *Na  chlywer  hyny  o'm  enan:' 
gormod  parch  iddynt  fyddai  hyny,  fel  pe  ar- 
wyddai  eu  bod  yn  rhyw  beth.  Exod.  23.  13. 
Hos.  2.  17.     Zach.  18;  2. 

*  Rhai  enwog  y  gynnuUeidfa.'  Num.  1. 16. 
a  16.  2.  Hth.  X\ySX\  '»ÎÄ"'*íp  CcUvfediffion  y 
gynnulleidfa — sef  tywvsogion  y  liwythan,  pen- 
aethiatd  y  bobl,  neu  rai  mewn  swyddau  gor- 
ucheJ,  y  rhai  fyddent  yn  cael  eu  galw  i'r  cyng- 
horj  neu  at  en  gwaith.  Ar  yr  achlysuron  hyn, 
hwy  a'u  galwent  yn.  y  dull  canlynol :  Aaron' 
a'i  hiliogaeth — Hur  a'i  deulu — Caleb  a'r  rhai 
dano,  ŴC.  Nid  oeddent  yn  galw  wrth  en  hen- 
wau neb  ond  y  swyddwyr,  neu  blaenor  y  bobl ; 
y  blacnoriaid  oedd  y  galwedigion. 

*  Y  mae  efe  yn  galw  ei  dderaid  ei  htm  erbyn 
eu  henw.'  loan  10.  3.  Y  mae  Westein  a 
Wolfins  yn  cadambaa  fod  y  bngeiliaid  p  yr 
hen  oesoedd  yn  rhoddi  enwau  ar  eu  defaid,  fel 
y  gwneir  gyda  ni  ar  g\Vn,  meirch,  &c  Y  geir- 
iau a  arwyddant  fod  pob  un  o'i  bobl  yn  hoHol 
ac  yn  wahaniaeth  ol  adnabyddus  i  Grist,  eu  Bn- 
gaiJ,  yn  eu  holl  amgylchiadau.  Fel  yr  adne- 
bydd  Tad  ei"  blant,  ac  y  geilw  hwynt  wrth  eu 
hamrywiol  enwau,  felly,  ond  gyda  mwy  rhag- 
oroldeb,  yr  adnebydd  Crist  ei  bobl,  ac  y  gofala 
am  danynt 

*  Enwi  enw  Crist'  y w  preffesu  crefydd  Crist, 
a  honi  eu  hunain  yn  ganiynwyr  iddo.  Gwedd- 
ns  yw  i'r  cyfryw,  mewa  modd  neillduol,  a 
thrwyadl,  ymadael  oddiwrth  anghvfiawnder.  2 
Tim.  2.  19. , 

*  Gwell  yw  enw  da  nac  enaint  gwerth&wr.' 

Preg.  7.1.  ^(Pô.  i-iüptDtìlDttSlÜ^^^'^ 
enw  nag  enaint  da  Diar.'22. 1.  Y  mae  y  flag" 
ur  a  elwir  ar  gyfenw  {jparonomasia)  yn  y  geir- 
iau yn  Heh,  'Khoddir  enw  am  enw  da,  fel  yr 
enw  gwraig  am  wraig  dda,  Diar.  18.  22.— 
dydd,  am  ddydd  da,  Luc  19.  42i— nen  ddydd 
drwg.  Job  18.  20.  Joel  1.  15.  Enaint  dayw 
enaint  gwerthfewr,  yn  arogli  yn  berai<id,  »^' 
sydd  yn  ddeftiyddiol.  •  Enw  da,'  yw  enw  yn 
llyfr  y'bywyd-^*  enw  yn  nhŷ  Dduw,'  yn  nghof- 


ENW 


491 


ENW 


restr  ei  blant.  Lhc  10.  20.  Esa.  66.  5.  Yx 
enw  newydd  a  ceir  trwy  ffjdd  yn  Nghrist 
fleb.  11.  2.  Nid  oes  enw  da  gan  neb  yn 
wreiddiol,  heb  fod  eu  cyflwr  yn  dda,  a'u  hym- 
arweddiad  yn  sanctaidd,  yn  cyfateb  i'w  cynwr. 
Gcilw  Duw  pawb  y  peth  ydynt  yn  wirionedd* 
ol ;  OS  etboledigion,  gelwir  hwynt  felly  ;  yr  un 
fath,  08  flFyddloniaid,  plant  Duw,  saint,  Ac,  yd- 
vDt  yn  wirioneddol,  lelly  y  gelwir  hwynt.  Nid 
enw  yn  unig  sydd,  ond  cyflwr,  anian,  agwedd, 
ac  ymarferiad,  yn  cy&teb  i'r  enw.  Felly  mae 
enw,  neu  gyflwr  da,  yn  well  na  phob  petb 
gwertbfawr,  hyfryd,  a  dymunol  yn  y  byd. 

'Ac  a  alwodd  ar  emw  yr  Arglwydd.'  Gen. 
12.  8.  a  21.  33.  Y  mae  y  Dr.  Shnckford  yn 
gryf  o'r  fam  nad  arwydda  OtDS  Vi^p  g*^^  "^ 
enV,  cod  galw  yn  enw.  Felly  y  gal'wodd  Ab- 
raham yn  neu  wrih  yr  enw  Ishofah,  yr  bwn  a 
ymddangoaodd  iddo.  Q-qj  ^y  ^np  a  arwydda 
galw  ar  yr  enw  ;  ond  ÛÌBÎI  ^p  9^^^  V^  V^ 
€fiWy  ao  aarferir,  pan  yr  of&ymaigwir  addolwyr 
Duw  ea  gweddian  yn  enw  y  Cjfryngwr ;  neu 
pan  ofifrymai  y  gau  addolwyr  eu  gweddiau  yn 
enw  eo  rhai  gau.  1  Bren.  18.  26.  Ganys  fel  nad 
oedd  gan  y  gwir  addolwyr  ond  un  Duw  ac  un 
Arglwydd,  felly  yr,  oedd  gan  y  gau  addolwyr 
ddowUn  lawer,  ac  arglwyddi  lawer.  X\'\s\ 
^^.p  a  arwydda,  galw  ar  Ishofah.  Salm  14. 
4a47.  6.  a  30.  8.  a  53.  4.  a  118.  5,  &c.  a 
mn*'  bb  ÎÄ^P  *  *rwydda  yr  un  peth ;  1  Sam. 
12. 17.  Jonah »1.  6,  &c.  ond  ûtDS  ììCp>  »  ar- 
wydda enwi  wrth  yr  enw  ;  Gen.  4.  17,  '^  Num, 
32.  42.  Salm  49.  11.  Esa.  43.  7,  neu,  galw 
yn  yr  enWj  pan  arferir  ef  fel  yn  arwyddo  addol- 
iad  dwyfol.  Gwel  Shuckford's  Connection^  Vol. 
i.  Dysgodd  Duw  Abraham,  yn  y  dyddiau 
borenol  hyn,  i  nesàu  ato  trwy  Gyfryngwr;  a 
bod  y  Cyfryngwr  hwnw,  yr  hwn  ar  ol  hyny 
sydd'wedi  ymddangos  yn  y  cnawd,  yn  adna- 
byddus  wrth  yr  enw  Lshofah.*  ' 

Y  mae  llawer  o  enwau  priodol  yn  cael  eu 
hysgrifenu.  yn  wahanoi  yn  yr  ^eb^aeg,  ac  yn 
ein  cyfieitbiad  ninau  yn  canlynol,  megys, 

lfM,G«iLl0.28, Miêeoh  lOpr.1.17. 

0ba],adn.  2& Ebal,  adn.  22. 

FttleL  e«n.  82.  ao Fenael,  Gen.  Sa  81. 

Zepbo,  Gen.  3«.  IL ..Zepbi,  1  Crozu  L  86. 

8epho,adii.  28. SeühLadn.  40. 


Pau,  adn.  39.  . 


do.  5a 


Alfah,  adn.  40. AUab,  ado.  6L 

Jemnel,  Oon.  46. 10 îí^emael,  Num.  26. 12. 

JMhln  adn.  10. Jarib,  1  Cron.  4. 24. 

Bohar  ado.  la Zerah,  Nam.  86. 13. 

GetBon,  adn.  11 Geraom,  1  Cron.  6. 16w 

•Tob,adiLl8 Jaaab,  Num.  2&  24. 

£aboo,  adB.  16. Ozql,  adn.  16. 

Happim,  adn.  21 Haram,  1  Oron.  8. 5. 

Hiifim,adn.  28 Bnham, Nnm. 26. 42. 

Deuel,  Num.  1, 14 Renel,  Nnm.  2. 14. 

Yr  enwau  canlynol  ydynt  yr  un  yn  Heb- 
raeg,  ond  wahanoi  yn  Gymraeg ; — 


*  Y  mao  Faber  yn  baron  mai  wrtb  *  enw  yr  Arglwydd,'  y 
?hd deall y  •  Dyn-IxHOr ah,'  fol had  j wralg,  yr hwnyr oedd 
:h  Cain  yn  ei  attgroeda.    *Ar  enedigaath  Enoa,  ibl 


idystlad  fftirflol  achvhoeddns  yn  erbynlanffyddiaethy 
Jainiald,  trwy  orohymyn  Setb,  yr  bwn  a  oeodaaai  Daw  yn  lie 


gwrtl 
Caini 


Abel,  dechrenwyd  galw  ar  Enw  yr  Ibhofah. 
iMo  y  mae  i  nl  Odeaa  yma,  nid  titi 
v^yneunaynied,  eiSaw  Feraonol. 


Wrtbygair 
yr  IvHOFAH,  ond,  osnad 
*    Faber'i  Diaa.  App.  7. 


Phnt  Gen.  10.  6.  Pntw  1  Oron.  1^  8. 

PhiHatim,  adn.  1^ TPbliiatiaid,  adn.  12l 

Ambrlad,  adn.  16. ' .Amorlaid,  Qtai,  16. 1& 

Glrgasiad,  adn.  16. Glrgasi&id,  adn.  2L 

Gaza,  adn. 19, Azza.Bent.  2.  28. 

Gaza,  Jer.  47.5 Azzah,  Jer.  25.  20. 

Repbalmiaid,  Gen.  14.  5.  .  .Cftwrl,  Dent.  2.  20i 
Repbaimiaid:,  Gen.  15.  20.  .Oawri.Deat.8. 11, 13. 

Naphis,   Gen.  25. 15. NephÍB,  1  Cron.  5. 19. 

Temani,  Gen.  86.  34. Temaniaid,  1  Cron.  1.  45. 

Boamees,  Exod.  L  11 Sameaee.  Exod.  12.  37. 

Ifibar,  Exod.  6. 18 Isoharr,  Nxun.  3. 19. 

Hahiüi,  adn.  19 Mabll,  1  Oron.  6. 19. 

Oseo,  Num.  ia&  Joanah,  Dent.  32.44. 

Osea,adn.l6. Joanah,  Dent.  84.  B. 

Jazer,  Nnm.  82.  3. Jaaaer,  Nnm.  83.  85. 

Bene-Jaaoan,  Num.  83.  31. .  Meibion  Jaoan,  Dent.  10.  6. 

Geiriau  sydd  a'u  horgrafl  yr  un  yn  liebracg, 
a  ddylent  fod  felly  y n  ein  cyfieitbiad  ninnau. 
—  Contemnenda  non  esty  accurata  circa  Nomina 
diligcntia  ei  qui  voluerit  probe  intelligere  sanct- 
as  literas.    Gwel  Kennicott's  Remarks. 

ENWEDIG,  (enw)  penodol,  nelllduol;  yn 
enwedig,  yn  bendifaddeu,  yn  neillduol.  Act. 
25.  26.     GaL  6.  10.     1  Tim.  4.  10.  a  5.  8,  17. 

ENWAED-U-iAI^-EDIG,  (enwaid)  HeK 
bltt  ion  ymaithy  am  fod  y  blaen-groen  i  gael 
ei  dori  ymaith;  Or.  Tzeptro/irj,  tori  oddi  an- 
gylch  ;  Llad.  Circumcisio,  amdryckiad,  cyhh* 
doriad.  Dywedir  fod  yr  úferiad  o  cnwaediad 
yn  gyffredin  yn  mhlith  y  rhan  fwyaf  o  genedloedd 
cysefin  digymysg  o'r  byd ;  tystiolaethir  ei  fod 
yn  ddefod  yn  Mexico,  Terra  Australjs,  Tongab- 
atoo.  Gwel  Modem  Uhiveraal  History,  Vol. 
xvii.  Ceremonies  aJid  Religious  Customs,  Vol. 
iii.  Captain  Cook's  Voyages  to  the  Paciffic 
Ocean,  Vol.  i.  <fe  ii. 

Gorchymynodd  Duw  i  Abraham  enwaedu 
pob  gwrryw :  *A  chwi  a  enwaedwch  gnawd 
eich  dienwaediad ;  a  bydd  yn  arwydd  cyfam- 
mod  rhyngof  fi  a  chwithau.  Pob  gwrryw  yn 
wyth  niwmod  oed  a  enwaedir  i  chwi,  trwy 
eich  cenedlaethau.'  Yr  oedd  iddo  enwaedu  yr 
hwn  a  aner  yn  ei  dŷ,  a'r  hwn  a  bryner  am  ar- 
ian.  Pob  gwrryw  dienwaededig  oedd  i  gael  ei 
dori  ymaith  o  tysg  ei  bobl,  oblegid  iddo  dori 
cyfammod  Duw.  Geu.  xvii.  Yn  ganlynol  i'r 
gorchymyn  hwn,  enwaedwyd  Abraham  yn  y 
99  flwyddyn  o'i  oed.  Enwaedwyd  hefyd  ei 
fab  Ismael  yn  13  oed,  a'i  hoU  deulu.  Adn.  23 
— 27. — Adnewyddodd  yr  Arglwydd  i  Moses  y 
gorchymyn  yn  nghylch  yr  enwaediad,  ac  a  bar- 
odd,  *  Na  fwytaed  neb  dieiiwaededig  o'r  pasc' 
Exod.  12,  48,  49.  Esgeulusodd  Moses  enwaedu 
ar  ei  ddau  fab  tra  yr  oedd  gyda  Jethro  yn  Mid- 
ian  ;  esgeulnswyd  ef  hefyd  tra  bu  yr  Israeliaid 
yn  teithio  yn  yr  anialwch  ddeugain  mlynedd. 
Wedi  myned  trwy  yr  lorddonen,  rhoddodd  yr 
Arglwydd  orchymyn  i  Joshua,  gan  ddywed- 
yd,  *  Gwna  i  ti  gyllyll  Uymion,  ac  enwaeda  ar 
feibion  Israel  drachefn  yr  ail  waith.'  Oddiwrth 
y  geiriau  hyn,  tebygol,  fod  enwaediad  cyflfred- 
inol  o  feibion  Israel  cyn  eu  hymadawiad  o'r 
Aipht*;  ac  yn  cyfeirio  at  yr  enwaediad  hwnw, 
mae  yr  enwaediad  hwn,  ynngwlad  yraddewid, 
yn  cael  ei  alw  '  yr  ail  waith.*  Yr  oedd  y  gor- 
chymyn hwu,  OS  ystyrir  yr  boll  amgylchiadau 
perthynol  îddo^  yn  brofiad  neillduol  o  ffydd 
j  Josuah.     Newydd  fyned  i  wl^  llawn  o  elyn- 


ENW 


492 


ENW 


ion,  a'r  boll  wrrywiaid  drot  amiy w  ddjddiaa 
yn  hoQol  anailaog  i  wrUisefyU  ea  hymosodiad- 
ao,  oedd  ya  brofedigaeth  md  bycban.  Y  mae 
eu  bnfadd-dod  pared  i'r  gorcbymyn,  yn  y  cyf- 
ryw  ^migylcbiadaa  peryglu8,ynbrawfo'a  ffydd, 
eu  bymostyngiad  i  ewyl'y»  Daw,  a'u  bymddir- 
îed  ynddo  am  en  bamddiflfynfa ;  ac  ni  ba  en 
bymddiiied  ynddo  yn  ofer.  Nid  oe»  son  am 
elyn  yn  ymosod  arnynt  ýnr  eu  saldra.  Cawaant 
>fwyta  y  paac  yn  llawen  wedi  byny.  Jos.  v. 
Nid  yw  y  gyfraitb  yn  crybwyll  am  y  gweinid- 
og  oedd  i  weinyddu  yr  ordinbad  bon.  Gallai 
y  tad,  neu  ryw  bertbynas  ei  cbyflawni,  Nid 
y w  yn  ymddangos  i  Zacbariaa,  er  mai  offeiriad 
oedd,  enwaedu  ar  ei  fab  loan:  Luc  1.  59.  Nis 
gellir  casglu  oddiwrtb  siampl  Sepborab,  [Exod. 
4.  25,  20.1  fod  yn  ^freitìilon  i  wragedd 
wneutànr  nyny.  Ec  I'r  Arglwydd  gymerad- 
wo  yr  enwaediad  bwn,  nid  oes  un  prawf  iddo 
gyroeradwyo  y  Bull  y  gwnawd  ef. 

Yr  oedd  enwaedu  yn  arferiad  cyffredin  yn 
mblitb  yr  Ârabiaid,  y  Saraceniaid,  yr  Israel- 
iaid,  y  rbal  oeddynt  o  biliogaetb  Abraham.  Yr 
oedd,  medd  Herodotns,  yn  arferiad  yn  mblitb 
rbai  o*r  Aipbtiaid,  ond  nid  yn  gyffredin,  tebyg- 
ol,  ond  yn  mblitb  yr  offeiriaid,  a  rbyw  swydd- 
ogion  eraill ;  ond  nid  oedd*  yn  sacrament,  ac 
yn  ddeiod  sanct^idd  rbwymedis;  arnjnt  dan 
berygl  o  gael  eu  tori  ymaitb  o  bhtb  y  bobl,  vq 
my9g  nn  genedl,  ond  yr  laddewon.yn  unig. 
wedi  dyfod  Crist,  mae  bon,  fel  pob  ordinb^ 
waedlyd  arall,  a'r  boU  gysgodau,  wedi  diflanu, 
.  a'i  bollol  ddiddymu.  Dam  mawr  oedd  bwn  o 
^  ganol-far  y  gwabaniaetb  rbwng  yr  luddewon 
a'r  Cenedloedd,  yr  bwn  a  ddattododd  Crist,  ac 
a  ddirymodd  trwy  ei  gnawd  ei  ban  y  gelyn- 
aetb,  sef  deddf  y  gorcbymynion  mewn  ordin- 
badau,  fel  y  creai  y  ddan  ynddo  ef  yn  un  dyn 
newydd,  gan  wneutbur  beddwcb.  Epb.  2. 11. 
Fel  or£nnadDaẃ,  yr  oedd  yr  enwaediad  yn 
arwydd  o  gyfammod  Duw,  ac  yn  sêl  o  bono. 
'Ac  efe  a  gymerodd  arwydd  yr  enwaediad,  yn 
insel  cyfiawnder  y  ffydd,  yr  non  oedd  ganddo 
yn  y  dienwaediad.'  Rbuf.  4.  11.  Yr  oedd 
Duw,  yn  ei  gyfammod  àg  Abraham,  wedi  add- 
aw,  1.  Bod  yn  Dduw  iddo. — 2«  Arolbau  ei 
bad. — 3.  A  darparu  etifeddiaeth  iddo  ef  a  hwy- 
thau.  Yr  oedd  yn  addaw  bod  yn  Dduw  iddo, 
ei  darian,  a'i  wobr  mawr  iawn  [^i^ö  nS"^n] 
Y  mae  yr  addewid  bon  yn  cynnwys  y  cwbl  yn- 
ddi;  nid  oes  dim  ycbwaneg  gan  y  Duw  mawr 
iV  addaw,  nag  addaw  ei  bun.  Yn  yr  addewid 
o  amlbau  ei  bad,  mae  Crist,  yn  bcnaf,  yn  gyn- 
nwysedig,  yn  yr  bwn  y  byddai  i-boll  genedl- 
oedd  y  ddaear  gael  eu  benditbio.  Yr  oedd  yr 
enwaediad  yn  oi  gnawd  ef,  a'i  biliogaetb,  yn 
arwydd  ac  yn  sèl  o'r  cyfammod  graaol  bwn. 

Y  mae  dẁy  fendith  neu  ragorfreintiau  yn  y 
cyfammod  grasol  bwn,  yr  oedd  yr  enwaediad 
yn  arwydd  ac  yn  sêl  o  bonynt ;  sef^  cyfìawn- 
bad  trwy  flfydd'  yn  Ngbrist,  bad  Abraham ;  a 
sancteiddhad  trwy  waitb  tufewnol  yr  Ysbryd 
Glan  ar  y  galon.    Yr  oedd  toiiad  y  cnawd,  a 


tbywalltiad  gwaed  y  person  trwy  byny,  yn  ar- 
wyddo  yn  eglur  lawn,  fod  y  person  enwaedcd- 
ig  yn  baeddu  dyoddef  byd  at  dywalltiad  ei 
waed,  sef  cymerjd  ymaitb  ei  fywyd,  yn  mhob 
ystyr  o  bono ;  ond  bod  yn  y  cyfaminod,  yr 
oedd  yr  enwaediad  yn  arwydd  o  bono,  ddar- 
pariad  aberth  yn  ei  le,  i  ddyoddef  drosto ;  a 
cban  fod  yr  arwydd  yn  y  rhan  bono  oV  corpL 
oedd  yn  cenedlu  bad,  yr  oedd  yn  arwyddedig 
y  byddai  yr  aberth  hwn  o'r  natur  ddynol,  ac  <> 
bÀd  À.braham.  Yr  oedd  yr  arwydd  o'r  pethau 
mawrion  byn  yn  sèl  yn  ngbnawd  Abraham,  i 
gryfhau  a  cbadamhau  ei  ifydd ;  ac  yr  oedd  sél 
yn  arwydd  ddangosîadol  o  natur  trefn  Duw  i 
gyfiawnhau  pecbadur  euog,  trwy  fnrwolaeth  ei 
Fab.  Yr  oedd  bendith  a  rbagorfraint  arall  tra 
angenrbeidiol,  ie,  neillduol  o  wertbfawr,  yn  ar- 
wyddedig ac  yn  seliedig  yn  y  cyfammod  hwu, 
sef  sancteiddiad  calon  y  pecbadur.  Yn  Ngbrist 
mae  pob  un  sydd  yn  credu  ynddo  yn  cael  ei 
enwaedu  àg  enwaediad  nid  o  waitb  flaw,  trwy 
ddyofig  corph  pecbodau  y  cnawd  yn  enwaediad 
Crist,  sef  yr  enwaediad  mae  ẁbt  yn  ei  ofyn, 
ac  yn  ei  weithredu  ar  galonau  ei  bobL  Col.  2. 
11.  Dent  30..  0.  Jer.  4.  4.  Crist  ei  ban, 
trwy  ei  Ysbryd  yn  yr  efengyl,  y w  yr  enwaed- 
wr ;  y  blaen-groen  sydd  i  gael  ei  dori  yraaitb, 
yw  corph  pecbodau  y  cnawd ;  yr  boll  aelodau, 
sef  y  llygredigaethau,  sydd  yn  gwneuthur  i 
fynu  gorph  pechod.  Dyma  enwaediad  y  gal- 
on yn  yr  Ysbryd ;  y  rhai  sydd  yn  gwasanaethu 
Duw  yn  yr  Ysbryd,  ac  yn  gorfoleddu  yu 
Ngbrist  lesu,  ac  nid  yu  yraddiried  yn  y  cnawd. 
Rbuf.  2.  25—29.  Phil.  3.  3.  Epb.  4.  23, 24. 
Act.  2.  28.  1  Pedr  3.  21.  Gal.  3.  27,  28. 
Tit.   3.  5.     Mae  pawb  sydd  yn  ngbyfamrnod 

frasol  Duw  yn  Ngbrist  wedi  eu  benwaedu  fel 
yn  yn  y  galon;  mae  cleddyf  miniog  Duw,  sef  ei 
air,  wedi  cael  eifaith  ddwys  ar  eu  calonaa;  y 
maent  wedi  eu  dryllio  oddiwrtb  becbod,  trwy 
ddwys-bigiadan  llymibn,  a  gwir  edifeirwch. 

Oafodd  lesu  Grist  ei  enwaedu  pan  oedd  yn 
wyth  niwinod  oed,  a  galwyd  ei  ènw  ef  lesu. 
Nid  oedd  arno  ef  eisiau  ei  enwaedu  o*i  ran  ei 
bun ;  nid  oedd  ganddo  ef  gorph  pecbodau  i*w 
ddyosg,  nac  angen  arno  am  faddeuant;  end  yr 
oedd  ei  enwaediad  yn  brawfo'i  fod  o  bad  Ab- 
raham yn  ol  y  cnawd,  fel  yr  oedd  yr  addewid 
am  dano ;  a  thrwy  hyny  daeth  dan  y  ddeddf, 
ac  yn  yr  ordinbad  bon,  ymrwymodd  i  gadw  yr 
boll  ddeddf,  a  dyoddef  ei  boll  felldithion, '  fel 
y  prynai  y  rhai  oedd  dan  y  ddeddf,  fel  y  der- 
byniem  y  mabwysiad.'  Gal.  4.  4,  5.  a  5.  3. 
Yn  ei  enwaediad,  rhoddodd  wysti  i'rgyfraith  o'r 
tàl  llawn  a  gai  ganddo,  yn  ei  roddiad  o  bono  ei 
bun  yn  gyflawn  dros  ei  bobl,  yn  offrwm  ac  yn 
aberth  i  Dduw  o  arogl  peraidd.  Torwyd  ihan 
o'i  gorph  sanctaidd  ymaith  yn  ei  enwaediad, 
wedi  hyny  torwyd  ef  yn  gyflawn  ymaitb  o  dir 
y  rbai  by w.  Esa.  53.  8.  Ond  gan  i  Grist  cin 
llwyr  brynu  oddiwrtb  fellditb  y  ddeddf,  trwy 
iddo  gaol  ei  wneathur  yn  fellditb  drosom,  mac 
y  sacramentau  gwaedlyd  wedi  eu  hoUol  ddi- 


EPA 


498 


EPI 


ddymu,  a'a  terfynu.  Ond  er  nad  oes  aDgen 
;im  aberth  mwyacb,  trosom^  inae  jr  nn  angen 
am  enwaediad  y  gaion  ÿrwm,  trwy  enwaediad 
Crist;  ac  nid  oes  neb  yn  wirianeddol  ynnghyf- 
ammodi  Duw,  heb  yr  arwydd  a'r  sèl  hon  gan- 
ddynt 

EîíYD,  (en«-yd)  yspaid,  encyd,  talm;  arfod, 
Htleg.— *  Ychydig  enyd.'  loan  16,  16—19.  a 
12.  35.  fitxpovj  ychydig  amser:  (rhoddir  ypo- 
^  >,  ajnser,  i  mewn  gydag  ef  yn  loan  7.  33.) — 
fnyd  bçLcfi,  loan  14.  19. — ychydig  bachigyn^ 
lîeb.  10.  37. — *Bydded  enyd  rhyngoch  chwi 
A  hitban,  yn  nghylch  dwy  fil  o  gufyddau  wrth 
ie?ur :  na*  nesewcb  ati,  fel  y  gwypoch  y  ffordd 
y  rhodiech  ynddi.'  Jos.  3.  4.  Yr  oedd  yr  off- 
eiriaid,  a'r  arch,  oddeutu  tri  chwarter  milltir  o 
daen  y  bobi,  byd  oni  ddelent  i'r  fan  yr  oeddent 
i  ?cfyll  ynddo,  sef  yn  ngbanol  yr  lorddonen. 
Yr  oedd  hyn  i  ddangos  parch  dyledus  i'r  arch, 
tel  arwydd  o  bresennoldeb  yr  Arglwydd  yn  ea 
plith.  Exod.  3.  5.  a  19. 12.  Salm  89.  7.  Heb. 
12.  28,  29.  Yr  oedd  befyd  yn  arwydd  mai  yr 
arch  oedd  yn  en  diogeln  hwy,  ac  nid  hwy  yr 
arch ;  yn  brofiad  o  ffydd  yr  offeiriaid  oedd  yn 
<-i  dwyn,  fel  esiampl  addas  iV  holl  bobi  oedd 
vn  canlyn ;  ac  yr  oedd  yn  rhoddi  cjfleusdra 
mwy  i'r  hoîl  bobl  i  gael  golygiad  o'r  arch, 
rhaniad  y  dyfroedd,  a'r  ffordd  yr  oeddynt  i 
rodio  ynddi. — *Nid  oeddech  yn  cahel  enyd.' 
Phil.  4.  10.  W.  S.  a  Dr.  M.  ELsiau  amser 
cyfaddas  oedd  arnoch.  rjxac/jecffOs  ôs^  nid  oedd 
Meuidra  genych, 

EPA-OD,  (ab)  Heb.  g-|p  ab,  gwrab.  Cre- 
adur  pedwar-troediog,  y  tc'bycaf  yn  ei  lun  o'r 
lioll  greaduriaid  i  ddyn.  Y  mae  amrywiol  fath 
o  honyntj'ond  y  rhai  a  elwir  Satyrs  y  w  y  töb- 
ycaf  i  ddyn.  Y  maent  yn  o  debyg  i  hen  ŵr 
anhaidd ;  caent  eu  haddoli  gynt  fel  duwîau  gan 
yr  Aiphtiaid ;  ac  y  maeut  yn  cael  en  haddoli 
hyd  heddy  w  mewn  amry  wiql  fanau  yn  yr  India 
Ddwyreiniol.  Y  nesaf  at  y  Satyr  yw  yr  Ou- 
rang  Ouiangjuei  debygolrwydd  i  ddynolryw; 
a'r  nesaf  at  hwnw  y  w  y  Baboon.  Y  mae  Ma- 
ifeus  (Hist.  Ind.  lib,  i.)  yn  darlunio  teml  i'r 
Hpa  jn  India,  à  phorthfa,  neu  redfagolofnog  iddi, 
idderbyn  aberthaua  offrymid  yno,  asaithgant 
'>  golofhau  iddi,  dim  Ilai  eu  maintioli  a'n 
gwychder  na  cholofi;iau  y  Pantheon  yn  Rhuf- 
ain.  Pan  anrheithiodd  y  Portuguese  (a.  d. 
1554.)  Ceylon,  yr  oedd  teml  ardderchog  ar 
gopa  Âdame,  yn  mha  un  ý  cawsant  âweh  bych- 
an  yn  llawn  o  aur  a  gemau,  hefyd,  un  o  ddan- 
nedd  yr  Epa.  Breninoedd  y  wlad  yn  chwen- 
nych  ei  adbrynu,  a  gynnygiasant  700,000  due- 
"/.v  am  dano.  Mawr  y  w  ty  wyllwch  ac  ynfyd- 
rwydd  plant  dynion  wedi  colli  Duw ! — Llongau 
Solomon  a  ddygent  iddo  ifori  ac  epaod.  1  Bren. 
10.  22. 

EPAPHRAS,  Gr.  Erzai/fpac  [gorchuddiedig 
^^H  ewyn'\  priodor  o  Colosse,  a  phregethwr 
fijddlon,  llafurus,  a  Uwyddianns  yno,  trwy  la- 


*  I^d  <  ftetsiooA  atV  frl  yn  yr  argrsffiadBU  1762  a  1869. 


fur  pa  nn  y  cafodd  llawer  o  drigolion  Colosse 
eu  dychwelyd  at  yr  Arglwydd.  Pan  oedd 
Paul  yn  garcharor  yn  Rhufain,  aeih  Epaphras 
o  Phrygia  i  ymweled  âg  ef,  ac  a  fu  yn  gyd-gar- 
charor  â  Phaul  yno.  Y  mae  Paul  yn  ei  alw 
yn  *  anwylgyd-was  affyddlon  weinidog  i  Grist.' 
Col.  1,  7.  Wedi  clywed  fod  gau  athrawon 
wedi  llygru  a  thrallodi  llawer  o'r  Cristionogion 
yn  Colosse,  gosododd  yr  achos  o  flaen  Paul,  yr 
hwn  trwy  gyfarwyddyd  rtuw,  a  ysgrifenodd 
lythyr  atynt  i  iawn  drefnu  pethau  yn  eu  plith. 
Dywedir  iddo  ddyoddef  merthyrdod  yn  Col- 
osse.    CoL  4.  12. 

EPAPHRODITUS,  Or.  Erzaippodiroq  [pryd- 
/ifWA] 'gweinidog  enwog  yr  efengyl  ynPhilippi. 
Medd  Paul  am  dano,  *  Fy  mrawd  a'm  cyd- 
weithiwr,  a'm  cyd-filwr,  ond  eich  cenad  chwi, 
a  gwcinidog  i'm  cyfreidiau  innau.'  Phil.  2. 
25.  Yr  oedd  y  Philippi«id  wedi  ei  anfon  dros- 
tynt,  yn  genad  i  ddwyn  eu  cyfraniad  at  angen- 
rheidiau  Paul,  yn  garcharor  yn  Rhufain  :  *Mi 
a  gyflawnwyd,  wedi  i  mi  dderbyn,'  medd  efe, 
*  gan  Epaphroditus,  y  pethau  a  ddaethant  oddi 
wrthych  chwi.'  Pen.  4.  18.  Trwy  ei  ffydd- 
londeb  yn  gweini  i  Paul,  bu  yn  glaf  yn  agos  i 
angeu  :  '  Oblegid  gwaith  Crist  y  bu  efe  y n  agos 
i  angen,  ac  y  bu  diddarbod  am  ei  einioes  ef,  fel 
y  cyflawnai  efe  eich  diffyg  chwi  o'ch  gwasan- 
aeth  tu^  ataf  fi.'  Pen.  2.30.  Y  mae  hyn  yn 
dangos,  nad  oedd  y  doniau  gwyrthiol  wrth  ew- 
yllya  yr  apostolion  eu  hunain,  ond  wrth  ewyll- 
ys  yr  Ysbryd  Glan ;  onidè,  buasai  Paul  wedi 
iachau  Epaphroditus.  Y  mae  geiriau  Paul  am 
dano,  yn  ei  ddangos  yn  ŵr  tra  serchog,  a  thra 
mwynaidd  ei  ysbryd ;  bu  ynathrist  iawn,  obleg- 
id i'r  Phillippiaid  glywed  ei  fod  yn  glaf,  a'u 
bod  mewn  tristwch  mawr  o'r  achos  hwnw.  Dy- 
chwelodd  yn  fuan  atynt,  gan  ddwyn  gydag  ef  • 
Epistol  Paul  at  y  Philippiaid. 

EPENETUS,  Gr.  Enatveroc  [canmoladwy] 
dysgybl  anwyl  gan  Paul;  yr  hyn  oedd  yn  an- 
rhydedd  nid  bychao  iddo,  medd  Theophylact. 
Y  mae  Paul  yn  ei  alw,  *  Blaen-ffrwy th  Achaia 
yn  Nghrist.'  Rhuf.  16.  ö.  Y  mae  ty  Steph- 
anas hefyd  yn  cael  eialw  blaen-ffrwyth  Achaia. 
Ty  Stephanas  oedd  y  teulu  cyntaf ;  a  hwyrach 
mai  Epenetus  oedd  y  cyntaf  o'r  teulu  hwnw  a^ 
dderbyniodd  y  ffydd  Gristionogol.  1  Cor.  16."' 
16.  Mewn  rhai  copiau  darllenir  yn  Rhuf.  16. 
5.  Asia  yn  lie  Achaia.* 

EPICÜRIAID,  Gr.  Emxoupsiot,  sect  o  phil-  ^ 
osophyddion  yn  mhlith  y  Grocgiaid,  canlynwyr 
un  Epicunis, '  Atheniad,  Math  o  Atheistiaid 
oeddynt,  yn  gwadu  Duw  fel  creawdwr  a  llyw- 
odraethwr  y  byd,  ac  anfarwoldeb  yr  en  aid  ;'  ac 
yn  cyfrif  holl  ddedwyddwch  dyn  yn  gyunwys- 
edig  mewn  meluswedd  buchedd,  a  digrifwch. 
Bu  Paul  yn  ymddadlen  à  rhai  o  honynt  yn 

♦  Ymddoiigya  mai  '"7C  A<rta<;  (^ia)  y^  hytraoh  na  "?Ç 

A^ataç  (Achaia)  yw  y  goiriau  a  gelr  yn  y  MSB.  goreo,  a'r 
darllooiad  hwn  a  ddewiea  Grotlas,  Mill,  Bengel,  Whitby,  01- 
•hansin,  Tholaok,  aoeraill.— 0. 


EPH 


494 


EPH 


Atbeo.  Act  17.  18.  Plaid  oeddynt  jn  mhlith 
7  cenedloedd  Paganaidd,  o'r  un  cyffelyb  eg- 
wyddorion  a'r  Sadaceaid  yn  mhlith  yr  ladd- 
ewoiL 

EPISTOL,  Gt.  EttunoXri  o  E-Ki^rtllw^  an- 
fon  ;  Llad.  Èpistola  ;  llythyr,  yn  mha  nn  yr 
hyftbysir  meddwl  un  wrth  gyfaill^  yn  mhell 
oddi  wrtho.  Weithiau  mae  y  gair  Groeg  yn 
cael  ei  gyfieithu  llythyr y  megys  yn  Act.  9.  2.  a 
23.  25.  2  Cor.  3.  2,  3,  ac  weithiau  mac  yn 
cael  ei  ^dael  yn  epistoL  Rhuf.  16.  22.  CoL 
4.  \6.     2  Thes.  2.  15.  a  3.  17.     2  Pedr  3.  1, 

1 6.  Y  mae  un-ar-hugain  o  lyfrau  y  Testament 
Newydd  yn  cael  en  gaiw  yn  epistoiau  :  y  ped- 
war-ar-ddcg  cyntaf  a  ysgrifenwyd  gan  Paul ;  y 
saith  eraill  a  ysgrifenwyd,  un  gan  lago,  dau 
gan  Pedr,  tri  gan  loan,  ac  un  gan  Judas.  Gwel 
enWau  yr  amrywiol  awdwyr,  a'r  eglwysi  at  ba 
rai  yr  ysgrifenwyd  hwynt. 

EPPIL-IO,  (eb-pil)  hiliogaetb,  adian ;  y  to, 
nen  y  genedlaeth  a  ddaw  ;  ein  plant  a'n  hwyr- 
ion ;  amlhau,  ffrwythloni.  Gen.  31.  8Ì  a  48. 
6.  Jer.  31.  2.  Gal.  4.  27.  Edr.  Hiliooaeth. 
— *  Gan  beri  iddynt  fwrw  allan  eu  plant,  fel  na 
eppilient'  Act  7.  19. — *  Val  na  chaffent  vot 
yn  vyw.'  W.  S. — *  Thxit  they  might  nqt  live? 
Saeë,     latoyoyeo),  yr  hwn  a  gyfieitbir   yn  Luc 

1 7.  33.  aH  bywha  hi,  sef  a'i  ceidw  yn  fyw.  2V 
<r££,  a'v  ceidw.  Marc  8,  35.  Luc  9.  25.  Yn 
yr  ystyr  hwn  yr  arferir  v  gair  gan  y  LXX  yn 
ami  fel  cyfiaithiad  o'r  gair  Heh,  p|if^  hyw^  neu 
XXyX\n  P^  ^y^'  Exod.  1.  17.  Gwel  Suicer, 
Thessanr,  Schleasner,  Parkhurst  Gorchymyn- 
odd  Pharaoh  iV  swyddwyr,  tebygol,  ac  nid  i V 
rhieni,  eu  bwrw  allan  fel  na  byddent  fyw :  hy n, 
tebygaf,  yw  ystyr  priodol  y  geiriau.  Nid  yd- 
ynt  yn  golygu  y  rhieni,  fel  na  eppilient  hwy  ; 
ond  fel  na  chai  y  plant  a  eppilent  fyw. 

EPH  A,  Heh.  nS*^?  [hlinedig]  1.  Sych-fesur 
Inddewig,  yr  un  cynnwysiad  a  bath^  ac  yn  cyn- 
nwys  deg  omer  ;  yn  cyialeb  i  saith  galwyn  a 
banner  o'n  mesurau  ni.  Exod.  16.  36.  Ezec. 
45.  11,  Parkhusrt — Dan  rith  gwraig  yn  eis- 
tedd  mewn  epha,  a  thalent  o  blwm  wedi  ei 
fwrw  ami  yn  yr  epha,  a  dwy  wraig  yn  dyfod 
allan,  a  gwynt  yn  eu  hesgyìl,  ac  yn  cyfodi  yr 
'  epha,  a'r  wraig  ynddi,  a'r  plwm  arni,  rhwng 
nefoedd  a  daear,  ac  yn  ei  dwyn  i  wlad  Sinar,  y 
dangosir,  tybygaf,  hoUol  wasgariad  yr  luddew- 
on  gan  farnedigaethau  Duw  trwy  y  Rhufein- 
laid,  wedi  iV  hanwireddau  ddyfod  yn  gyflawn 
trwy  groeshoeliad  Crist,  a^gwrthodiad  yr  efeng- 
yl.  Zecb.  5.  6 — 11.  Y  mae  yn  dra  anhebyg 
raai  Babilon  a  feddylir  wrth  y  ^fraig  yn  yr 
epha,  fel  y  crybwyllir  yn  nghynnwysiad  y  ben- 
nod,  yn  ein  Beiblau  ni.  Dwyn  yr  epha  i  Sinar 
a  arwydda  c^wasgariad  a  chaethiwed  y  genedl 
fel  o'r  blaen ;  ei  gwaith  yn  adeiladu  iddi  dŷ 
yno,  ei  sic^hau,^a'i  gosod  ar  ei  hystôl  ei  bun,  a 
arwyddai  y  byddai  eu  gwasgariad  a'u  cáethiw- 
ed  o  hir  barhad.  Wedi  eu  hamgylchynu  a'u 
pechodau,  a'u  gwasgaru  yn  drwm  gan  famed- 
Igaethan  Duw,  maent,  gan  oflFerynau  yn  Haw 


Daw,  wedi  en  gwaagara  i  wlad  en  gelynion,  ac 
yno  i  aros,  nid  am  70  o  flynydd«edd,  ond  rn 
barhaus,  fel  tŷ  neu  goloih  gre^  wedi  i  sicrhau 
ar  ei  sylfaen,  i  hir  aros  yn  ddiysgog.  Felly  y 
gwelir  heddyw,  ac  er  pan  ddymchwelodd  Titus 
Vespaaian  eu  Uywodraeth,  ac  y  cymerodd  Jer- 
usalem; a'ugwsgariad  cyiiawn  a  diweddafgan 
M\\\x%  Adrianus,  Y  cyffelyb  fiimedigaethau  a 
orddiwes  pob  gwlad  a  ddilyno  Iwybrau  anwir- 
eddus  yr  luddewon,  pan  byddo  eu  mcsnr  yn 
llawn  :  nid  yw  Duw  dderbyniwr  wyneb.  Gwci 
Pemble. — 2.  Mab  hynaf  Midian  :  yr  oedd  yn 
prewylio  yn  Arabia  Petraîa,  neu  Garegog. 
Rhoddodd  ei  enw  i  ddinaa  o  da  y  dehau-ddwyr- 
ain  i'r  Mòr  Marw,  He  mae  Ptolemy  yn  cotiàu 
am  ddinas  a  elwid  -Ippos.  Yr  oedd  yn  Midiau 
ac  Epha  amlder  o  gamelod  a  dromedariaid. 
Gen.  25.  4.     Barn.  6.  5.     Esa.  60.  6.-3.  Mab 

Jadai.     1    Cor.    2.  47. 4.  Gordderch-wraig 

Caleb,  a  mam  Haran,  a  Mosa,  a  Gazez.  1  Croii. 
2.46. 

IPHAI,  Heh.  ns-jj  [hlinedig]  Netoph- 
athiad,  y  crybwyll  Jeremiah  am  ei  feibion,  Jer. 
40.  8. 

EPHPHATHA,  Beh.  yn  hytrach,  Syr,  nf]- 
Sn  [yfnagor,] — Dywedodd  yr  xVr^wydd  lesu 
y  gair  hwn  pan  agorodd  glustiau  y  ajt  byddai 
âg  attal  dywedyd  amo,  yn  nhueddau  Tyrus  a 
Sidon.  Estynodd  ei  fysedd  yn  ei  glustiau,  a 
boei^dd,  a  gyfiyrddodd  a'i  dafod,  a  chan  ed- 
rych  tua'r  nef,  efe  a  ocheneidiodd,  ,ac  a  ddy- 
wedodd  wrtho,  Ephphatha.  Mae  gwaith  Crist 
yn  ocheneidio,  yn  arwydd  o'i  ^OBturi  wrth  gys- 
tuddiau  plant  dynion,  o  bob  math;  y  mae  ei 
waith  yn  rhoddi  ei  fysedd  yn  ei  glostiaa,  yn 
poeri,  ac  yn  cyflfwrdd  a'i  dafod,  ac  yn  lleferu 
wrtho,  yn  dangos  bod  boll  rinwedd  ei  iacháad 
ynddo  ef  ei  bun,  a'i  fod  yn  neddyginiaethu 
eneidian  dynion  yn  gyflfredinol,  trwy  yr  efeog- 
yl,  à  chyffyrddiad  neu  nerthol  weithrediad  yr 
Ysbryd  Glan.     Maro  7.  34.     Act  16,  14. 

EPHER,  Heh.  nfiy  [llwch]  Í.  AU  fob  Mid- 
ian, a  brawd  Epha.  1  Cron.  1.  33.  Y  mae 
son  am  dir  Hepher  tu  hwnt  i'r  lorddonen.  1 
Bren.  4.  10.  Mae  yn  ansicr  pa  un  a  ddarfu 
i'w  biHogaeth  boblogi  jmys  Upher  yn  y  M6r 
Coch,  neu  ddinas  Orpha  yn  Diarbec.  Polyhis- 
tor  a  Cbleodamus  a  ddywedant  iddo  orchfygn 
Lybia,  a'i  galw  Affrica;  dywedir  hefyd  fo*! 
Hercules  gydag  ef  yn  yr  anturiaeth  hon.  Gwe! 
Calmet— 2.  Mab  Ezra.  1  Cron.  4.  IV.— 3. 
Gwr  cadam  enwog  o  Manasseh.  1  Cron.  5. 
24. 

EPHE8US,  Or.  Etfieffoç,  [dymutdad]  gyni 
nn  o'r  dinasoedd  mwyaf  enwog  yn  Ionia,  yn 
Asia  LeìsLÍ  Dywedir  i'r  ddinas  hon  gael  ei 
badeiladu  gan  arglwyddes  ardderchog  a'i  hcnw 
Ephesu:s,  Amasoniad ;  neu  gan  Androelns 
mab  Codrus,  brenin  Athen,  yn  nghylch  dydd- 
iau  Dafydd,  neu  yn  foreuach.  Yr  oedd  yn  sefvll 
ar  yr  afon  Cayster,  yn  ngbybh  23  o  filltiroedd 
o  du  y.  gogledd  i  Miletus,  a  63  o  du  y  gorlle- 
win  i  Laodicea,    Yn  ol  Strabo,  yr  oedd  Eplie?- 


EPH 


495 


EPH 


ns  gynt  yn  nn  o'r  dinasoedd  mwyaf  ei  march- 
Dadyddiaeth  yn  y  parthaa  hyny  o  Asia.  Cyn 
amser  Alexander  yr  oedd  gan  yr  Ephesiaid 
(renin  yn  teyrnasu  amynt  Cymerwyd  hi  gan 
Antiochus,  brenin  Syria,  Wedi  iddi  ddyfod  i 
ddwylaw  y  Rhnfeiniaid,  y  trigolion  a  wrthgil- 
iasant  at  Mithridates,  brenin  Pontus ;  ac  o  her- 
wydd  hyny  hwy  a  anrheithiwyd  yn  ofhadwy 
gan  Sylla,  y  càd-fláenor  Rhufeinaidd.  Dys- 
trywiwyd  hi  gan  ddaear-gryn  A.  d.  19,  ond  a 
ail-adeiladwyd  yn  fiian.  Anrheithiwyd  hi  wedi 
hyny  yn  dost  iawn,  olynol,  gan  y  Saraceniaid, 
yTartariaid,  a'r  Tyrciaid;  fcl  nad  ydyw  yn 
breaenol  ond  yn  bentref  bychan,  a  40  neu  60  o 
dai  ac  amddlffynfa  ynddo,  ac  a  elwir  Ajasal- 
ouc. 

Yn  y  dyddian  gynt,  yr  oedd  ei  henwogrwydd 
yn  fwyaf  o  herwydd  teml  fawr  i'r  dduwies  Di- 
ana oedd  ynddi.  Dywedir  bod  ei  hyd  yn  425 
0  dioedfeddi,  ei  lied  yn  220,  a  bod  ei  nen  yn 
cael  ei  gynnjd  gan  127  o  golofnao,  10  o  droed- 
feddi  o  nchder,  wedi  ett  rhoddi  gan  gynnifer  a 
hyny  o  fireninoedd.  Lluniwyd  hi  gan  nn 
Ctesiphon ;  ac  er  ei  chyfodi  ar  draul  holl  Asia 
Leiaf,  eto  buwyd  220  o  flynyddoedd  yn  ei  had- 
tüadu.  Rhoddwyd  hi  ar  dan  saith  waith.  Yn 
nghylch  Í60  cyn  geni  Crista  un  Erostratns,  yn 
anobeithio  gwneyd  ei  hun  yn  enwog  nn  flfordd 
arall,  a'i  Uosgodd,  i  wneyd  enw  iddo  ei  hnn 
trwy  ei  ddrygioni. 

Yr  oedd  yr  Ephesiaid  yn  nodedig  am  dde- 
wÌDÌaeth  a  swynyddiaeth.  Pan  ddaeth  Paul 
yno  gynta^  oddentu  a.  d.  54,  (Act.  18.  19,  20, 
21.)  nid  arosodd  yno  ond  ychydig  ddyddiau, 
ond  yr  oedd  Apolos  yn  pregethu  yno  tua*r  nn 
amser.  Rhai  misoeJd  wedi  hyny  dychwelodd 
Paul  yno,  ac  a  bregethodd,  gyda  Uawer  o 
Iwyddiant,  dros  dair  blynedd,  hyd  a.  d.  57. 
Rhai  o'r  luddewon  crwydraidd,  meibion  Scefa, 
y  rhai  oe^d  gonsurwyr,  a  gymerasant  enwi 
uwch  ben  y  rhai  oedd  ag  ysbrydion  drwg  yn- 
ddynt,  enw  yr  Arglwydd  lean ;  ond  nn  dyn  yr 
uedd  yr  ysbryd  drwg  ynddo,  a  ruthrodd  ar- 
nynt,  ac  a'u  gorchfygodd,  ac  a  fa  drwm  yn  eu 
herbyn ;  hwythau  a  ffoisaint  allan  o'r  tŷ,  yn 
noethion  ac  yn  archolledig ;  ofn  a  syrthiodd  ar 
yr  holl  Inddewon  a'r  Groegiaiaid,  y  rhai  oedd 
yn  preswylio  yn  Ephesns,  ac  enw  yr  Arglwydd 
lesu  a  fawrygwyd.  Llawer  o'r  rhai  fnasai  yn 
gwneyd  ihodres-waith,  neu  manyl-waith  swyn- 
yddiaeth, a  ddygasant  eu  Uyfrau  yn  nghyd,  ac 
a'a  llosgasant  yn  ngŵydd  pawb  ;  a  hwy  a  fwr- 
iasant  en  gwerth  hwynt,  ac  a'a  cawsant  yn 
ddei\g  mil  a  deugain  o  ddamau  o  arjan — £3,- 
000  o'n  harian  ni,  medd  Mackdignt— £6250, 
rnedd  Brown :  bedi  by  nag,  yr  oeddynt  o  werth 
mawr.  Ychydig  wedi  hyn,  mae  Demetrius, 
fjôf  arian,  yn  codi  terfysgmawr  yn  erbyn  Paul; 
ar  hyn,  Paul  a  ymadawodc^  i  fyned  i  Maced- 
OQÌa.  Rhai  blynydàau  wedi  hyny,  Paul,  yn  ei 
<laith  ddiweddaf  i  Jerusalem,  a  anfonodd  o  Mil- 
etus am  henuriaid  yr  cglwys  ato.  Wedi  gor- 
chymyn  praidd  Dnw  iddynt,  eu  rhybuddio  am 


y  gau  athrawoo,  a  gweddio  gyda  hwynt,  ym- 
adawodd  a  hwynt  à  galar  mawr.  Yn  mhen. 
pump  ne^  chwe'  blynedd  wedi  hyny,  pan  oedd 
yn  garcharor  yn  Rhufain,  ysgrifenodd  atynt 
lythyr  rhagorol.  Y  ma^yn  gosod  allan  ynddo 
athrawiaethan  yr  efecgyl  yn  rheolaidd,  aò  yn 
dra  eglnr,  yn  eu  holl  ddyfnderoedd,  eu  cyflawn- 
der,  a'^  rhadlonrwydd  ;  eu  cysylltiad  â'n  gil- 
ydd,  a'u  heffeithiau  sanctaidd  ar  eneidiau  pawb 
a'u  gwir  gredant  Y  mae  yn  cynnwys  cryn- 
odeb  o  egwyddogion  y  grefydd  Gristibnogol, 
mwyaf  cadarn  a  goleu  a  welir  byth.*  Ysgrif- 
enodd aiüryw  awdwyr  amo  yn  rhagorol,  meg- 
ys  n.  Zanchy,  Bodius,  Roel,  Dr.  T.  Goodwin, 
Baynes. 

Y  cyntaf  o'r  saith  epistol  at  y  saith  eglwys 
yn  Asia  a  gyfarwyddwyd  at  angel  yr  eglwys 
oedd  yn  Ephesus.  Y  mae  rhai  o'r  farn,  gyda 
llawer  o  brodoldeb  a  thebygolrwydd,  i'm  tyb  i, 
fod  yr  epistolan  hyn  yn  gyfaddasel  i  saith  ys- 
paid  o  amserau  ar  yr  eglwys  yn  gyffredinol,  o 
adgyfodiad' Crist  hyd  ei  ail-ddyfodiad.  Yn  y 
golygiad  hwn,  y  mae  yr  epistol  at  eglwys  Eph- 
esus yn  gymhwysiadol  iawn  i  oes  gyntaf^yr  eg- 
lwys, pan  oedd  ei  llafur,  ei  hamynedd,  a'iphur- 
dcb  yn  fawr ;  ond  yn  faan  y  dirywiodd  ac  yr 
ymadawodd  â'i  -  chariad  cyntaf.  Beth  bynag 
am  hyny,  y  mae  yr  argyhoeddiad  tyner,  a'r 
rhybydd  sobr  a  roddir  iddi,  yn  addysgiadol  i 
bawb  a'r  un  agwedd  arnynt  o  ran  eu  bysbryd- 
oedd  ag  angel  yr  eglwys  bono,  hyd  ddiwedd 
amser, 

EPHESDAMMIM,  neu  PASDAMMIM,  Heb, 
Ü*i)3TQB  [defnyn  o  waed]  lie  yn  Judah,  rhwng 
Socho  ac  Azecah,  o  du  y  gorllewin  i  ddyffryn 
Elah.  Ytca  yr  oedd  y  PhiUstiafd  yn  gwersyllu 
pan  yr  oedd  Goliath  yn  sarhau  ac  yn  gwarad- 
wyddo  Israel.  1  Sam.  17.  1,  2,  19. — Ymgasgl- 
odd  y  Philistiaid  yma  gwedi  hyny,^  wedi  cor- 
oni  Dafydd,  a  gwnaeth  Eleazar  a  Sammah,  ced- 
yrn  Dafydd,  laddfa  fawro  honynt.  1  Cron.  11. 
13,  14,  18.     2  Sam.  2?.  11,  &c. 

EPHLAL,  Heh.  Jj^jSj^  [bamu]  mab  Zabad. 
1  Cron.  2.  37. 

EPHOD,  Heb.  Tifilj^  [rkwyTno^  gwreýyini] 
arwisg,  neu  y  wisg  uchaf  a  wisgai  yr  offeiriaid 
luddewig.  Yr  oedd  dwy  fath  o  honynt;  yr 
oedd  un  i'r  offeiriaid,  o  lian  di waith  :  un  arall 
i'r  arch-offeiriaid,  wedi  ei  gwneuthur  o  aur, 
sidan  glàs,  a  phorphor,  ac  ysgarlad,  a  llian 
main  cyfrodedd.  Yr  oedd  hon  yn  addurnawl 
harddwych,  yn  waith  cywrain.  Ar  ei*dwy 
ysgwydd.  yr  oedd  dau  facn  gwerth&wr,  ac  en- 
wau  y  deuddeg  Ilwyth  arnynt,  yn  feini  coffa- 
dwriaeth  i  feibion  Israel.  Exod.  28.  6,  <fec.  Ar 
y  rhan  hyny  o'r  ephod  oedd  dros  ddwyfron  yr 
arch-offeiriad,  yr  oedd  addurn  pedair-onglong, 
a  elwid  y  ddwyfroneg,  yr  hon  a  gysylltai  & 
bachau  aur  wrth  yr  ysgwyddau,  ac  wrth  wreg- 
ys  yr  ephod,  yù  mha  un  yr  oedd  deuddeg  maen 

*  Est  haeo  Bpistola  een  epitome  totia»  ChrlBtiuiae  doc- 
trlnaa  êc  omniam  ferme  praeolpnonuu  loconun  commaoium 
qui  in  TneologiA  tr&otan  eolent,  compendlnzn.    SSuiob.  '  * 


EPH 


496 


EPH 


yn  cjnnwys  enwan  Uwythau  Israel.   Exod.  28. 
29.     Edr.  DwrrRONEG. 

Yr  oedd  yr  epbod  a  wnaeih  Gedeon  yn  wisg 
gostfawr  iawn,  a  thebygol  wedi  ei  gwnentbar 
y  r  un  dull  ag  ephod  yr  arch-òffeiriad ;  mae  rhai 
yn  barnn  iddo  wneuthur  dwyfroneg  i  ymofyn 
à^r  Arglwydd  à  bi.  Betb  bynag,  bn  byny  yp 
dramgwydd  i  Gedeon,  ac  i'wdỳ.  Barn.  8.  26, 
27,  28,     Deut.  1.  16. 

Gawn  banes  am  eraill,  beblaw  yr  offeiriaid, 
ar  acbosion  neillduol,  wedi  en  gwisgo  ag  epb- 
od lian,  pan  y  byddent  wrth  waitb  sanctaidd, 
inegys  Samuel  a  Dafydd.  1  Sam.  2.  18.  2 
Sam.  6.  14. 

'  Dwg  i  mi,  atolwg,  yr  epbod.  Ac  Abiatbar 
a  ddug  yr  epbod  at  Dafydd.  A  Dafydd  a  ym- 
ofynodd  â'r  Arglwydd,'  byny  yw,  trwy  yr 
arcb-offeiriad.  Nid  oes  i  ni  feddwl  i  Dafydd 
wifigo  yr  epbod  ei  bnn,  ac  ymgyngbori  á'r  Ar- 
glwydd yn  lie  Abiatbar.  2  Sam.  30.  7,  8. 
&wel  Appendix  to  Calmet's  Dictionary^  fr^* 
236. 

Yr  oedd  yr  epbod  a*r  meini  coffadwriaetb, 
ag  enwan  y  deaddeg  llwytb  amynt,  ar  ys- 
gwyddan  yr  arcb-offeiriad,  yn  arwyddo,  1.  Fod 
yr  Arglwydd  lesn,  trwyei  alio,  ei  ffyddlondeb, 
a'i  ras,  yn  gynnaliwr  effeitbiol  i'w  boll  eglwys, 
a  pbob  aelod  o  boni.  Esa.  9.  6.  a  46.  3,  4. — 
2.  Bod  ei  boll  bobl  ynddo  mewn  coffadwriaetb 
ger  bron  yr  Arçlwydd.  Nis  gall  edrycb  ar  eu 
harcb-offeiriad  beb  eu  canfod  bwytban  befyd  : 
mae  en  benwau  yn  wastad  ger  ei  iron.  Mai. 
3.16.  Epb.  5.  27.  LuclO.  20.— 3.  Dwynen 
benwau  ger  bron  yr  Arglwydd  yn  y  wisg  gqst- 
fawr,  geinwycb  bon,  a  arwydda  ei  gyfìawnder 
tra  gwertbfawr  a  gogoneddus.  Esa.  45.  24. 
Phil.  3.  9. 

EPHRAIM,  Hth.  û'ì^fiîÄ  [ffrwythlawn] 
mab  ieuengaf  Josepb,  o  Asenatb,  mercb  Poti- 
pbai.  Josepb  a  gyflwynodd  ei  ddau  fab,  Epb- 
raim  a  Manasseb,  i' w  dad  Jacob,  yn  ei  benaint, 
iV  bendithio  ganddo,  I  arwyddo  y  byddai 
Epbraim  yn  fwy  na  Manasseb,  ac  y  byddai  ei 
bad  yn  llaaws  o  genedloedd,  croesodd  ei  ddwy- 
law,  .ac  a  osododd  ei  law  ddeban  ar  ben  Epb- 
raim, a'i  law  aswy  ar  ben  Manasseb.  Gen.  48. 
8—22.  Ei  feibion,  Sutbelab,  Becber,  Taban, 
oeddjnt  benau  tenlnoedd  llnosog.  Nnm.  26. 
35,  36.  Edr.  Elead.— Pan  ddaetb  Israel  o'r 
Aipbt,  yr  oedd  yr  Epbraimiaid  yn  rbifo  40,- 
500 ;  eu  cadben  oedd  Elisama,  mab  Ammibud; 
cu  byspiwr  oedd  Josuab  mab  Nun ;  Gemnel 
mab  Sipbtan  oedd  eu  penaetb  yn  rbanu  y 
wlad.  Yr  oeddynt  wedi  lleibau  8000  yn  yr 
anialwch.  Num.  2.  18,  19.  a  13.  8.  a  26.  37. 
34.  24.  Yr  oedd  Epbraim,  Manasseb,  a  Ben- 
jamin, yn  gwersyllu  tu  ol  Tr  babell,  ac  yr  oedd- , 
ynt  yn  cycbwyn  ar  ol  yr  arch ;  am  byny,  dy- 
wedir  ei  fod  yn  eu  barwain,  ac  yn  cyfodi  eu 
nertb  o'u  blaen.  Num.  2. 18 — 24.  a  10  21 — 
24.  Yn  ngwlad  Canaan,  yr  oedd  rhandir  Epb- 
raim yn  ngbanol  y  wlad,  a  Mór  y  Canoldir  o 
du  y  gorllewin,  a'r  lorddonen  o  dn  y  dwyrain 


iddi.  Yr  oedd  Deborah  y  bropbwydes,  a  fu 
yn  bamn  Israel,  o'r  llwytb  bwn.  Felly  befyd 
yr  oedd  Abdon,  yr  bwn  a  iamodd  Israel  wytb 
mlynedd.  Bam.  5.  12.  a  7.  24,  25.  a  8.  1,  2, 
3.  a  xii.  Bu  y  babell  yn  Silob,  yn  llwyth 
Epbraim,  tros  yn  ngbylcb  320  o  flynyddoedd. 
Yr  oedd  20,800  o  wyr  cedym  o'r  llwyth  bwn 
yn  coroni  Dafydd;  yn  nheymasiad  pa  ud, 
Heles  y  Peloniad  oedd  eu  pen-cadben ;  a  Hos- 
ea  mab  Azaziab  oedd  eu  rbaglaw.  1  Cròn.  12, 
30.  a  27.  10,  20." 

Jeroboam  mab  Nebat,  o'r  llwytb  bwn,  a  bad- 
odd,  a  naw  eraill  o  Iwytbau  Israel,  i  osod  i 
fynu  iddo  ef  freniniaetb  wabanol,  yr  bon  a  bar- 
baodd  254  o  flynyddoedd,  sef  o  a.  d.  3029,  i 
8283.  Yr  oedd  y  rban  fwyaf  o  freninoedd  Is- 
rael o'r  llwytb  bwn ;  aa  yr  oed^  y  ddwy  ddin- 
as  freninol  ynddo,  sef  Sicbem  a  Samaria.  Yr 
oedd  un  o'r  Uoi  aur  yn  Bethel,  dinas  arall  yn- 
ddo. Gan  fod  y  llwytb  bwn  mor  nodedig  yn 
mysg  y  deg,  gelwid,  yn  ami,  y  cwbl  wrtíi  yr 
enw  bwn,  yn  enwedig  gan  y  prophwyd  Hosea. 
2  Cron.  26.  7.  Esa.  xxviiL  Hos,  iv,  v,  vi,  arc. 
Edr.  IsRASL. 

Y  mae  Epbraim  befyd,  1.  Yn  enwar  ddinas 
yn  agos  i  Bethel,  yn  ngbylcb  wytb  milltir  o 
Jerusalem.  Abiab  a'i  cymerodd  oddiar  Jero- 
boam. 2  Cron.  13.  19.  Yn  agos  i'r  ddinas 
bon  yr  oedd  Baal-bazor,  He  yr  oedd  Absalom 
yn  cadw  ei  ddeadellan.  Yma,  tebygol,  y  cil- 
iodd  yr  Arglwydd  lesu,  pan  yr  oeddent  wedi 
cydfwriadu  i'w  ladd,  loan  11.  54. — 2.  Myn- 
ydd-dir  yn  y  llwytb  bwn,  yn  agos  i'r  terfyn  de- 
ben  iddo.  Barn.  17.  1.  a  19.  1.  1  Sam.  1. 
1.  Jer.  4.  15.  a  31.  6.  a  50. 19. — 3.  Coedwig 
tu  bwnt  i'r  lorddonen,  yn  agos  i  Mahanaim, 
lie  y  gorchfygwyd  Absalom  a'i  fyddin ;  yr  hon 
a  alwyd  Coed  Epbraim,  o  berwydd  lladdia  yr 
Epbraimiaid  gan  Jepbtba.  Bam.  xii.  2  Sam. 
18.6. 

^  EPHRATA,neuEPHRArH,£rc6.nr|-ìSìÇ 
iffruDythlaton,  llavmder]  gelwir  Bctblebem  wrth 
yr  enw  bwn.  Gen.  35.  16,  19,  Ruth  4. 11. 
Mic.  5.  2.  Edr.  Bethlehem.  — '  Wele,  clyw- 
som  am  dani  yn  Epbrata,'  <S^c.  Salm  132.  6. 
Bama  rhai  mai  Silob,  yn  mynydd  Epbraim,  a 
feddylir  yma,  am  fod  yr  Epbraimiaid  unwaitJi 
yn  cael  eu  galw  yn  Epbrateaid.  Barn,  12.  5. 
Ac  mai  ẃrUi  feusydd  y  coed  mae  i  ni  ddeall 
Ciriatb-Jearim.  Eraill  a  farnant  mai  Jerusalem 
a  feddylir  wrth  Epbrata,  am  ei  bod  yn  yr  ar- 
dal  bono.  Ond  y  mae  y  gciriau  yn  gosod  allan 
weitbrediadau  meddyliau  Dafydd,  o  bryd  i 
bryd,  mewn  pertbynas  i'r  arch.  Pan  yr  oedd 
yn  byw  yn  Bethlehem  Epbrata  clywodd  yn 
ami  am  dani,  ac  am  yr  esgeulusder  mawr  o 
boni.  Wedi  ei  wneuthur  yn  frenin,  ymofyn- 
odd  am  dani,  a  cbafodd  bi  yn  Ciriatb-Jearim, 
mewn  He  anenwog,  yn  meusydd  y  coed.  Ni 
cbafodd  esmwythder,  nes  ei  dwyn  oddi  yno  i 
Jerusalem,  y  ddinas  jfreninol.  He,  wedi  hyny, 
yr  adeiladwyd  teml  arddercbog  iddi.  Crist, 
gwrtb-gysgpd  yr  arch,  a  glybnwyd  am  dano 


ERB 


497 


ERF 


yn  gjntaf  yn  Ephrata,  ac  a'i  cafiryd  yno  yn 
mblith  yr  anifeiliaid,  fel  pe  baasai  yn  meusydd 
V  coed.     Mic,  5.  2. 

'  EPHRON,  Heb.  n'i-igy  [llwcK]  1.  Hethiad, 
raab  Sohar,  yr  hwn'a  werthodd  yr  ogof  yn 
Machpelah  i  Abraham  yn  feddrod.  Gen.  23,  6, 
itc. — 2.  Mynydd  âg  amry w  ddinasoedd  yn  sef- 
t11  arno.     Jos,  15.  9. 

ER,  Heb,  yÿ  [ffwìjliedydd]  mab  cyntaf-aned- 
vr  Jadah,  yr  hwn  oedd  ddrygiontis  yn  ngolwg 
)rArglwydd.  A'r  Arglwydd  a'i  lladdodd  ef. 
iien.  38.  7. 

ERAN,  Jleb.  y\y  [eu  ffwylùidtortaeih]  mab 
Suthelab,  o  Iwyth^Ephraim,  tad  yr  Eraniaid. 
Xiim.  26,  36. 

ERASTÜS,  Gr.  Epaffroç  [hawddgar]  gor- 
iichwyliwr  y  ddinas  yn  Corintn.  Rboddodd  i 
fynu  ei  swydd  yn  y  ddîna^,  ac  a  aeth  gyda 
?haul  i  Epbesus,  oddi  yno  anfonwyd  ef  gyda 
Tiraothens  i  Macedonia.  Act  19. 22.  Pan  yr 
ysgrifenodd  Paul  ei  Epistol  at  y  Rhufeiniŵd, 
vr  oedd  Erastns  yn  Corinth,  a  rhai  blynydd- 
oedd  wedi  hyny.  Rhuf.  16.  23.  2  Tim.  4.  20. 
Xid  oes  bancs  sicr  mwy  na  byn  am  dano. 

ERBYN,  gwrthwynebiad,  gwrtbsafiad,  gwrtb- 

l  iddiad  ;  yn  ngwrthwyneb,  yn  groes. — *  Yn  fy 

erbvn  i  y  mae  byn  oil.'     Gen.  42.  36.     Heb. 

*'^T\^bS  O'Tnaf  fi  ;  y  mae  byn  oil  fel  baicb 

rhy  drwm  i  mi  i'ẃ  ddyoddef.     Y  mae  rhaglun- 

iaethau  Dow,  ynaml  yn  ymddangos  yn  dywyll; 

ac  ami  ddrygan  anbawdd  eu  dwyn,  a  gaiff  y 

cvfiawn  ;  ond  da  yw  gobeitbio,  a  dysgwyl  yn 

•iilystaw  am  iechydwriaetb  yr  Arglwydd  ;  can- 

ys '  gwna  dywyll wch  yn  oleuni,  a'r  gẁyr-geira- 

lon  yn  uniawn,'  o  flaen  ei  bobl ;  a  chant  gyd- 

nabŵd  yn  ddioclbgar,  fod  *  pob  petb  yn  cyd- 

weithio  er  daioni  iddynt.'    Salm  34.  19.     Esa, 

42.  16.     Rhuf.  8.  28.     1  Cor.  10.  13.     2  Cor. 

4. 17. — *  Y  neb  nid  yw  gyda  mi,  sydd  yn  fy 

orbyn.'     Mat  12.  80.     Yr  oedd  y  Phariseaid 

^edi  dywedyd  am  wyrtbiau  yr  Arglwydd  lesu, 

mai  trwy  Beelzebub,  penaeth  jt  cythreuliaid, 

yr  oedd  yn  bwrw  allan  gytbreuliaid.     Y  mae 

yr  lesu  yn  dangos  nmi  haeriad  celwyddog  oedd 

bwn,  ond  fod  Satan  ac  yntau  yn  hollol  groes 

i'\v  gilydd.     *  Y  neb  nid  y w  gyda  mi,  sydd  yn 

îy  erbyn;*  ond  nid  yw    Satan  gyda  mi,  am 

hyny  y  mae  yn  fy  erbyn,  ac  yr  ydwýf  finau  yn 

fi  erbyn   yntau.     Yr  hwn,  gan  hyny,  nid  yw 

;:yda  mi,  yn  erbyn  Satan  a'i  achos,  a'i  deyrnas, 

y  mae  yn  fy  erbyn,  ac  yn  erbyn  fy  achos  a'm 

tcyrnas  yo  y  byd.     Nis  dichon  neb  yma  fod 

yn  anmhleidiol ;  y  mae  anmhleidgarwch  yma 

yn  deyrnfirad  yn  erbyn  Crist     *  Y  neb  nid  y w 

yn  casglu   gyda  Christ,  sydd  yn  gwasgaru ;' 

hyny  yw,  y  mae  ei  ymddygiad  yn   tneddn  i 

T^asgaru  dynion^oddiwrth  Grist,  neu  i'w  digal- 

f^ni,  neu  eu  di&teru  i  ddyfod ;  y  mae  yntau 

hefyd  yn  gwasgaru,  sef  yn  cam-ddefyddio  ei 

holl  amser  a'i  lafur.     Yr  hwn  nid  yw  ei  boll 

.?aIoi],  a'i  ymdrechiadau  o  blaid  yr  efengyl,  a 

thcyrnas  Crist  yn  y  byd,  a  gaiff  ei  fod  yn 

treulio  ei  lafur,  ei  amser^  a'r  cwbl^  ond  i  ych- 

63 


ydig  ddefbydd  yn  y  diwedd.  Y^m^e  casglu 
gyda  Christ  o'r  pwys  mwyaf,  ac  yn  sicr  o 
Iwyddo,  ac  yn  sicr  o'i  wobr,  Casgfa  Crist  ei 
ddefaid  cyfrgoUedig ;  y  mae  ei  waith  yn  dra 
sicr  o  Iwyddo ;  ond  ein  braint  arbenig  ni  y w 
casglu  gydag  ef.  Peth  ofnadwy  yn  y  diwedd 
fydd  iddo  ein'cael  yn  ei  erbyn.    Luc  11,  23. 

ERCHWYN,  (cwyn)  ystlys  gwely,  ochr 
gwely.  Salm  132,  3.  Y  mae  y  ijj^y  yn  ar- 
wyddocâu  yn  hytrach  matras  gwely^  Park- 
burst   • 

ERCHYLL,  (erch)  hyll,  ofnadwy,  echrys- 
lawn,  dychrynllyd. — *  Difiaethwch  gwag  erch- 
yll — pydew  erchyll,'  sef  lleoedd  dychrynllyd, 
llawn  o  oemadau  erchyll  y  trigolion,  ellyllon, 
bwystfilod,  neu  ddynion.  Y  maent  yn  ddang- 
osiad  cyffelybiaethol,  neillduol  o  gymhwys,  o 
gyflwr  dyn  fel  pechadur,  yn  llawn  o  lygredig- 
aethau,  a  phob  annedwyddwch.  Y  mae  dyn 
yn  wag  o  bob  daioni,  ac  yn  llawn  o  bob  peth 
pechadurus  ac  echryslawn;  oddi  yno  y  mae 
Duw,  o'i  rad  drugaredd,  yn  cyfodi  ac  yn  dwyn 
ei  bobl.  Deut  32.  10.  Salm  40.  2.—'  Cwp- 
an  erchyll.'  Esa.  51.  17,22.  rtb5"íínîl  Dll 
cwi)n  yn  peri  cynhwrfy  terfyag^  ^c  annhrefn,  fel 
diod  gadarn  y  meddwyn.  Darluniad  addas  o 
effeithiau  barnedigaethau  cyfiawnDuw.ar  ddyn- 
ion am  eu  j)echodau,  heb  un  ffordd  o  ymwared 
yn  ymddangos.  Mae  Duw  yn  addaw  ei  g^y- 
meryd  o  law  Jerusalem,  sef  ei  eglwys,  a'i  roddi 
i  law  ei  chystuddwyr.  '  Ni  chwanegi  ei  yfed 
mwy,'  medd  Duw,  yn  rasol  wrthi,  Bydd  di- 
wedd sicr  a  tberfynedig  i  hoil  gystuddiau  ei 
bobL— *Gwelais  yn  nhŷ  IsraeK  beth  erchyll  ;* 
sef  ei  heilun-addoliaeth,  a'i  phuteindra  oddi- 
wrth  yr  Arglwydd;  yr  hwn  y  mae  yr  Ar- 
glwydd yn  gyfiawn  yn  edyrch  arno  gyd  a'r 
ffieidd-dra  mwyaf.  Jer.  5.  30.  a  23.  14.  Hos. 
6.  10. 

ERECH,  un  o'r  dinasoedd  a  adeiladwyd  gan 
Nimrod  yn  ngwlad  Sinar.  Gen.  10.  10. 

ERES,  (er-es)  rhyfedd,  rhyfeddol,  aruthr, 
engur,  eogurol. 

LlaiB  yr  Arelwrdd,  drwy  ddyryi  lyn,  ^ 
A  godal  ddyenryn  erM.  • 

2r.  Pry9,  (Salm  29.  8.) 

ERFID,  (er-mid)  ymgyrch,  gwrthgyrch,  ys* 
garmes,  ymladd. 

Tmddyroha  dithan  f '  Ar^lvvdd  gun, 
rm  nerth  dy  hiin  a'th  éhta. 

jS,  Pryê,  (Salm  21.  la) 

ERFYN,  (myn)  dymuno,  gofyn,  erchi. — *Yr 
ydym  yn  erfyn  dros  Grist'  2  Cor.  5.  20.  Ccn- 
adau  Crist  ydym,  ao  yr  ydym  yn  erfyn  dros- 
to,  yn  ei  enw,  yn  ei  le  (wre/?.)  Y  mae  efo  fry 
yn  y  nefoedd  yn  eiriol,  yr  ydym  niflnau  yma 
yn  y  byd  drosto,  ac  yn  ei  le,  yn  erfyn  ar  fyd  o 
bechaduriaid,  *cymmoder  chwi  à  Duw.'  Tra 
y  mae  y  gair  yn  daogos  gwrthnysigwydd  y 
-byd  gelyniaethol  yn  erbyn  Duw,  y  mae  hefyd 
yn  dangos  yr  ysbryd  rhagorol  oedd  yn  llywod- 
raethu  yr  apostol  a'i  frodyr  yn  cario  eu  cenad- 
wriaetli  rifsol ;  yr  Qe(}dynt  yn  erfyn  yn  dirìoù 


EBL 


498 


ERN 


ac  yn  gynAelHadol ;  yn  acfoddlon  cymeryd 
nacàd,  gan  fod  ea  cymmod  à  Daw  oV  canlyn- 
iad  mwyaf  iV  dedwyddwcb^  ac  yn  an  à  thrcfb 
ryfedd  Daw  yn  Ngbrist  Nid  traddodi  cenad- 
wri  oerllydd  yr  oeddynt ;  ond  yn  ffyddlon  dros 
yr  hwn  a*a  hanfonodd,  ac  yn.  eiddigus  dros  ei 
ogoniant,  ac  yn  llawn  cariad  at  eneidian  pech- 
adariaid ;  yr  oedd  ea  boll  enaid  yn  y  gwaitb, 
ac  á'a  boll  galon  yr  oeddynt  yn  ymgais  am 
Iwyddo.  Mat  10.  40.  Diar.  1.  24.--'Erfyn 
drosom.*    Edr.  Gwbddi,  Ysbetd  Glan. 

ERGLYW,  (clyw)  gwrando,  ystyr.  Salm  6. 
2.  a  55.  2.     Diat.  28.  19. 

ERGYD-IO,  (cyd)  tafliad,  tarawiad,  dyrnod. 
Gen.  21.  16.     Esa.  3Y.  33.     Lnc  22.  41. 

ERIOED,  (er-oed)  bob  amser,  yn  wastad, 
bytb;  nid  un  amser,  ni  bo  an  amser. — *Erioed 
y  maent  bwy,'  sef  tostariaetbaa  a  tbmgaredd-i 
au  yr  Arglwydd.  Mae  cariad  Duw  yn  dragy- 
wyddol,  beb  ddecbreu,  taag  at  ei  bob!,  ac  yn 
parbaa  o  byd,  ac  yn  cael  ei  ddangos  o  genedl- 
aetb  i  genedlaetb.  Salm  25.  6.  a  100.  5.  a 
103.  17.  a  136.  11.  Dan.  12.  3.  1  Pedr  1. 
4.  Jer.  33.  11.  *Cofia  dy  dosturiaetbaa,  ac. 
Na  cbofia  bechodau  fy  ieaenctyd,^*  <kc.  Nid 
oedd  yn  gweled  an  acbos  ynddo  ei  bun  i'r  Ar- 
glwydd  beidio,  o'i  berwydd,  gofio  ei  becbodaa; 
ond  y  raae  yn  gweled  acbos  digonol  yn  naioni 
!Dnw  ei  hnn  ;  yn  natur  a  pbarbad  ei  gariad.  Y 
mae  efe  wcdi  pecba  yn  foreu,  ond  y  mac  trn- 
garcddaa  Daw  eriocd,  y  maent  bob  ddecb- 
rea  arnynt  mwy  nag  ar  Dduw  ei  bun.  Y  mae 
y  cyferbyniad  rbwng  gwaitb  Daw  yn  cofio  ei 
dosturiaetbaa,  a  pbeidio  cofio  ein  pecbodaa,  yn 
gynnwysfawr,  ac  yn  nodedig  iawn. 

'  ERI,   y  pummed  mab  i  Gad,  a  tbad  yr  Eri- 
aid.     Num.  26.  16.     Gen,  46,  16. 

ERLID-IAU-WYR,  (eryl)  canlyn,  dilyn, 
orlyn,  ymlid  ar  ol;  dyludo,  traws-flino ;  erlyn- 
wyr,  traws-flinwyr.  Israael  a  erlidiodd  Isaac 
trwy  ei  watwar,  ci  wnwdio,  a'i  ddirmygu. 
*  Megys  y  pryd  hwnw,  yr  bwn  a  anwyd  yn  ol 
y  cnawd  a  erlidiai  yr  bwn  a  anwyd  yn  ol  yr 
'  Ysbryd,  felly  yr  awr  bon  befyd.'  Y  mae  y 
ddau  bad  bob  amscr,  ac  yn  mhob  mnu,  yn 
wrtbwyneb  i'w  gilydd;  ond  yr  bwn  a  anwyd 
yn  ol  y  cnawd,  sydd  yn  erlid ;  nod  crefyddwyr 
cnawdol  ydyw,  sydd  â  rhyw  eilun  ganddo  i 
sefyll  drosto  heblaw  gwir  dduwioldeb ;  ei  elw, 
ei  blaid,  ei  barcb,  a  gelyniaetb  yn  erbyn  Crist 
a'i  acbos,  yn  egwyddor  ei  feddwl.  Gen.  21.9. 
Gal.  4.  29.  Er  bod  erlidigaeth  yn  gwbl  groes 
i  lythyren  ac  ysbryd  yr  efengyl,  eto  llawer  o 
erlid  sydd  wedi  bod,  ac  yn  hod,  yn  mblith  rbai 
dan  yr  enw  Cristionogion.  *  Nid  oddiwrth 
Grist "y  rtae  erlidigaetb,'  medd  Jortin,  *  ond  o'r 
diafol ;  lie  mae  erlidigaetb  yn  decbreu,  y  mae 
Cristionogrwydd  yn  darfod.  Nid  arferodd 
Crist  drawsineb  ond  unwaith,  a  byny  i  ymlid 
dynion  drwg  o'r  deml,  ac  nid  i'w  bymlid  iddi.' 

Erlidiwyd  Crist  yn  ei  berson  ei  bun  pan 
oedd  yma  yn  y  byd,  fel  y  gwelir  yn  banes  yr 
Efengylwyr  am  dano ;  y  mae  yn  cael  ei  erlid 


yn  barbans,  yn  ei  aelodaa,  y  rbai  sydd  mewn 
gwir  undeb  Àg  ef,  ac  yn  anwyl  ganddo.  Yn 
mbob  oes,  byd  yn  byn,  y  maeftt  yn  cael,  mwy 
neu  lai,  eu  gwaradwyddo,  eu  banrbeitbio,  a^n 
lladd.  Ond  *gwyn*eicb  byd,'  (medd  Crist) 
pan  y'cb  gwaradwyddant,  ac  y'cb  erlidiant,  ac 
y  dywedant  bob  drygair  yn  eicb  erbyn,  er 
mwyn  fy  enw  i,  a  bwy  yn  gelwydog.  Mat.  5. 
11,  Act.  9.  4,  Yr  oedd  y  pecbod  dirfiiwr  o 
erlid  eglwys  Dduw  yn  gorwedd  yn  drwm  ar 
feddwl  Paul  tea  y  bu  byw  yn  y  byd.  '  Yr  bwn 
nid  wyf  addas  i'm  galw  yn  apostol,  am  i  mi  er- 
lid eglwys  Dduw.'  1  Cor.  15.  9.  1  Tim.  1. 
13.  Taro  ei  bobl  yw  taro  Duw  yn  y  man 
mwyaf  tyner,  sef  ar  ganwyll  ei  lygad.  Dent. 
32.  10.  Zecb.  2.  8.  Y  mae  barnau  dychrjn- 
11yd  Duw  ar  erlidwyr  yn  mbob  oes  yn  ddaog- 
osiad  neillduol  o  ccbryslondeb  y  pçcbod,  ac  an- 
foddlonrwydd  Daw  iddo. — Am  erlidigaetbau 
yr  Eglwys,  Gwel  Limborcb's  Introduction  to  the 
HUtory  of  the  Inquisition,  A.  Robinson'á 
History  of  the  Persecution,  Lockman's  His- 
tory of  Popish  Persecution.  Doddridge's  Scr- 
mon  on  the  Persecution,  Jortin's  ditto.  Bow- 
er's Lives  of  the  Popes.  Fox's  Martyrdogy. 
Wood  row's  History  ^of  the  Sufferings  of  the 
Church  of  Scotland.  Neal's  History  of  th 
Puritans^  and  of  New  England,  History  of  the 
Bohemian  Persecutions. 

ERNES,  (ern)  gwystl,  bridyw.  Gr.appaW'^; 
Llad.  Arrha,  Arrhabo,  o'r  Heh.  y\2yS  V 
hwn  a  gyfieithir  guysti^  yn  Gçn,'  38.  17, 
18,  20.  Byddent  yn  rboddi  ernqs,  fel  arian 
gwybtl,  i  weinidogion  wrtb  eu  cyfiogi.  Yr 
oeddynt  befyd  yn  rboddi  arrhabon^  nea  ernes, 
mewn  cytundeb,  fel  rban  o  arian  y  pryniad»yii 
arwydd  o'u  cyfammod,  ac  yn  wystl  am  y  rlinn 
arall  oedd  yn  ol  beb  ci  thalu.  Yn  y  golygiad 
hwn  y  raae  yr  Ysbryd  Glan  yn  y  saint  yu  cael 
ei  alw  erneSy  ernes  eu  hetifeddiaelhy  2  Ci>r.  Ì. 
22.  a  5,  5.  Eph.  1.  14.  Y  mae'y  cwbl  wedi 
ei  addaw  yn  gyntaf,  ac  y  mae  yr  ernes  yn  caol 
eu  rhoddi  fel  rban  o  bono,  ac  yn  gadarnhado'r 
addeivid  o'r  cwbl,  yn  yr  amser  prìodol,  gosod- 
edig.  Y  mao  yn  gwahaniaetba  oddiwrtb  wystl 
yn  y  golygiad  hwn;  y  mae  gwystl  i'w  ddycli- 
welyd  pan  gyflawnir  yr  addewid  o  daîu  y  cwbl, 
yn  ol  y  cytundeb,  ond  y  mae  yr  ernes  yn  tLhh 
o'r  taiiad,  ac  o'r  un  natur  a'r  byn  sydd  yn  ol. 
Heblaw  hyny,  y  raae  y  gwystl  yn  gyflPredin  o 
gymaiut  neu  fwy  gwertb  na'r  peth  addawedig; 
ond  nid  yw  ernes  ond  rban  o  bono.  Byddid 
mewn  masnacb  yn  rboddi  ernes,  pan  na  ellid 
tain  y  cwbl,  neu  ynte,  pan  na  allai  y  person,  o 
berwydd  rbyw  amgTlcbiadaè,  dderbyn  a  rowyn- 
bau  y  cwbl.  Yr  etifeddiaetb,  sef  bywyd  tragy- 
wyddol,  y w  y  petb  addawedig  gan  Dduw  i'w 
bobl :  ond  nid  yn  y  byd  bwn  y  mae  yr  etifedd- 
iaetb i'wmwynban;  i  gadarnbau  yr  addewid 
bon  i  ni,  y  mae  Daw  yn  rboddi  ei  Ysbryd,  fel 
rban  flaenorol  o  boni,  ac  yn  sicrbad  i'w  bobl 
o'r  cwbl;  y  mae  yn  ernes  o'r  etifeddiaetb  a 
bwrcaswyd  ac  a  addawyd.    Y  mae  yr  etifedd- 


/CRT 


499 


ERY 


aeth  wedi  ei  hadbrynu  gan  Qrist,  en  cyfath- 
rachwr,  iV  bobl,  yr  hon  7  collodd  dyn  trwr 
bechod  bob  bawl  iddi ;  j  xnae  wedi  ei  haddaw 
iddynt  yn  y  gair ;  y  mae  Daw  yn  ewyllysio 
daDgos  i  etifcddioQ  yr  addewid  ddianwadalwch 
ei  gyngbor  yn  byn ;  ac  i  sicrbaa  ei  bobl  o'r 
etifeddiaetb,  y  mae  yn  rboddi  iddynt  ernes  yr 
Ysbryd,  nen  yr  Ysbryd  Glan  yn  ernes. — ^Y  mae 
jT  apostol  yn  llefam  am  berson,  ac  nid  am  un- 
rhyw  ddawn,  gwaitb,  nen  rodd ;  yr  hnm  (oç 
sfTTiJ)  Did  yr  hyn,  Rbbddiad  a  pbreswyliad  yr 
Ysbryd  Glan  ei  bun,  yn  mbersonan  ei  bobl,  y w 
raewn  modd  arbenig,  yr  ernes.  *  Yr  bwn  a'n 
gweitbiodd  ni  i  byn  yma  y w  Duw ;  yr  bwn 
hefjd  a  roddodd  i  ni  ernes  yr  Yrbryd  ;*  yma  y 
mae  y  gwaith  a'r  Yrbryd  Glan  fel  ernes,  yn 
cael  en  gwabaniaetbu.^  Y  mae  gwaitb  gan  yr 
Ysbryd  Glan  yn  cael  eiweithreda  arnynt;  felly 
y  mae  ar  lawer  nad  ydyw  yn  preswylio  yn- 
ddynt,  fel  ernes  yr  etifeddiaetb.  Nid  yw  yr 
Ysbryd  Glan  yn  cael  ei  roddi  i  breswyfio  yn- 
ddji^  fel  yn  y  deml,  ac  yn  ddyddanydd,  ond 
p  etifeddion  yr  addewid ;  ond  y  mae  ei  rodd, 
iad  a'i  breswyliad  yn  y  rbai  byn,  yn  dragy- 
wyddol,  ac  yn  ernes  dddiammbenol  o^u  bawl 
i'r  etifeddiaetb.  Y  mae  yr  Arglwydd  tirion 
wedi  rboddi  iddynt  ho]^  sicrwydd  allanol  a  ellir 
ei  roddi,  sef  ei  air,  ei  addewidion,  ei  gyfam- 
mod,  aM  Iw,  a  dadguddiad  oM  ffyddlondeb  a'i 
ddianwadalwcb  yn  y  cwbl;  rbyngodd  bodd 
iddo  hefyd  roddi  y  sicrwydd  tnfewnol  bwn,  sef 
yr  Ysbryd  Glan,  yn  ernes.     Esa.  51.  29. 

Er  mai  preswyliad  yr  Ysbryd  Glan  yn  ei 
bobl  sydd  yn  fwyaf  neilldnol  yn  cael  ei  alw  yn 
ernes,  eto  diammen  fod  gweitbrediadan  yn- 
ddjnt  cyfatebol  iddo  fel  ernes.  Mae  ei  weitb- 
rediadau  cadambaol  a  cbysnrol  ynddynt,  yn 
flaen-flfrwytb  yr  Ysbryd,  ac  sicrbad  o  gynauaf 
mawr  i  ddyfod.  Mae  yn  cysUto  eu  caJonau  i 
hob  golnd  sicrwydd  deall.  Siae  iddynt  lawen- 
ydd  3m  yr  Ysbryd  Glan,  annrbaetbadwy  a  gog- 
oneddus.  Rbuf  8.  23.  Col"  2.  2.  1  Pedr  1. 
8,  9.  Mae  y  sicrwydd  gorncbel  bwn,  a'r  11a- 
wenjdd  annrbaetbadwy,  fel  ernes,  yn  rban  o'r 
byn  sydd  yn  ol ;  er  mai  rban  fecban  a'i  gym- 
hani  a'r  cyflawn  fwynbad,  eto  mae,  fel  y  blaon- 
tfrwytb,  un  natur,  ac  yn  rhan  o  bono ;  nid  gwa- 
hanol  betban  fyddant,  ond  yr  un  petban  wedi 
ea  kychwanegu  i'r  cyiawnder  mwyaf  y  dicbon 
iddynt  ei  fwynbau.  Mae  Buw  wedi  rboddi  ei 
ernes  yn  ddialw  yn  ol ;  ac  mae  yr  ernes  yn  rby 
werth&wr  gan  Dduw  i'w  cboUi.  Mae  pob  petb 
sydd  yn  pertbyn  i  iecbydwriaetb  yr  eglwys  yn 
anghoUadwy  i  gyd.  Mae  bawl  gan  Dduw  yn 
ei  bobl,  yr  un  acbós,  oblegid  ei  ernes  ynddynt; 
mae  bawl  sicr  ganddynt  bwy  o'r  etifeddiaetb, 
oblegid  ernes  yr  etifeddiaetb  wedi  ei  rboddi 
can  Dduw  iddynt  i'r  dyben  hyny. — Gwel  Mnck- 
üight,  Zancby,  Musculus,  Goodwin,  ar  Epb.  1. 
14.  Dr.  Owen  o»  Communion  with  Ood,andon 
the  Spirit, 

ERTHYL-U,  (erth-yl)  ertbyliad,  petb  a  es- 
gorir  cyn  tymp ;  esgor  petb  annbymyg.     Job 


3.  16.  Salm  58.  8.  Preg.  6.  3.  Exod.  23. 
26.     H08.  9.  14. 

ERWIN-DEB.    Edr.  Gkrwin. 

ERYR-OD,  (er-ys)  ffeb.  ntB5  dryllio>;  Gr. 
aeroç]  Llad.  AcQuiLA ;  Ffr.  Aiglb;  Saes, 
Eagle. — Mae  yr  eryr  yn  un  o'r  mwyaf,  y  cryf- 
a^  a'r  cyflymaf  o'r  boll  adar  ysglyfaetbus.  Mae 
ei  gilfin  yn  gryf  ac  yn  facbog,  ei  goesau  yn 
felynion,  wedi  eu  gorcbuddio  á  pbluf  hyd  y 
bodiau;  y  mae  iddobedair  o  fodiao,  tair  yn  ol, 
ac  nn  yn  mlaen ;  ei  ewinedd  sydd  braff,  bacb- 
og,  a  cbryf,  yn  ad^as  i  grafangn  ei  ysglyfaetb ; 
y  mae  ei  lygaid  yn  ddwfn  yn  y  pen,  ond  yn 
fawr,  yn  ddysglaer,  yn  llym,  ac  yn  dreiddiol ; 
ac  mae  ei  adenydd  yn  fawrion  ac  yn  gryfion. 
Mae  yn  ehedeg  yn  ncbel  ac  yn  fuan ;  yn  px- 
ogli  o  bell ;  yn  bwrw  ei  bluf  yn  flynyddol ;  yn 
nythn  yn  uchel  yn  y  creigian ;  ac  yn  gyffred- 
inol  yn  byw  yn  bir,  ac  yn  allnol,  ar  rai  acbos- 
ion,  i  fy w  yn  bir  heb  ymborth.  Yr  oedd  gan 
Mr.  Owen  Holland,  o  Gonwy,  eryr  yn  ei  gadwr- 
aeth  am  naw  miynedd,  yr  bwn  oedd  wedi  bod 
yn  meddiant  gwr  boneddig  arall  dros  32  o  flyn* 
yddoedd,  a  pba  betb  oedd  ei  oed  pan  y  cafodd 
y  gwr  bwnw  ef  o'r  Iwerddon,  nid  yw  bysbys. 
Mae  Keysler  yn  coffàu  am  eryr  yn  Vienna  a  fu 
byw  mewn  cadwraetb  104  o  flynyddoedd.  Ei 
ymbortb  yw  adar,  ysgyfamogod,  ẃyn,  mynod, 
ie,  a  phlant  bycbain,  os  geill  ddyfod  o  byd  idd- 
ynt. Gwel  Prod.  Nat,  JSit.  Scot.  lib.  iiLp.  2. 
a  14.  Rboddir  y no '  banes  am  ddan  o  Slant 
wedi  en  carlo  ymaitb  gan  eryrod,  ac  a  gafwyd 
yn  eu  nytbod  beb  ddim  niwed  arnynt  Yr 
acbos  pabam  y  dicbon  yr  eryr  edrycb  ar  yr 
haul  yn  ei  ddysgleirdeb  mwyaf,  yw,  medd  j 
Jesuit  Angelus,  yn  ei  Optics^  am  fod  iddo  ddau 
bar  o  amrantau,  un  yn  dew  ac  yn  gauad,  a'r 
Hall  yn  deneu  ac  yn  fein ;  mae  yn  tynu  y  di- 
diweddaf  dros  y  llygaid  i  edrycb  ar  wrth- 
ddrycban  canaidd,  ysplenydd,  dysglaer. 

Y  mae  1  lawer  o  amrywiaeth  o  bonynt  yn 
gwabaniaetbu  oddiwrtb  eu  gilydd,  yn  eu  Uiw- 
iau,  &c.  Yr  un  a  elwir  gan  yr  Indiaid  yn  Am- 
erica Yztiahili^  y  w  y  mwyaf  o'r  bawsaf  ei  war- . 
eiddio  i  bebogyddiaéth.  Yr  oedd  yr  boll 
ry  wogaethau  o  bonynt  yn  aflan  dan  y  gyfraitb. 

Y  mae  yr  eryrod  yn  dyner  iawn  o'u  cjrwion  ; 
a  pban  fyddant  yn  allnog  i  ebedeg, '  efe  a  gyf- 
yd  ei  nytb  A'i  lais;  a  gastella  dros  ei  gywion  ;' 
neu  ymsymud,  nou  gylcb-ebeda  uwcb  ben  ei 
gywion.  Mae  y  gair  gn'i  7^  ^*®^  ®i  gyfieitbu 
ym^mud,  yn  Gen,  1.  2. — crynu,  yn  Jer.  23, 9. 
yr  nnig  leoedd  yr  arferir  y  gair,  heblaw  yn  y 
fan  bon.  *  Y  llcda  ei  esgyll,  y  cymer  bwynt, 
ac  a'tt  dug  ar  ei  adenydd,'  pan  y  byddont  wedi 
blino ;  *  felly  y  dygodd  yr  Ai^lwydd  ei  bobl 
o'r  Aipbt,  ac  a'u  barvveiniodd  ac  a'u  diogelodd 
yn  yr  anialwch.'  Yn  yr  un  gyffelyb,  y  mae  yr 
Arglwydd  eto,trwy  yr  ofengyl,  a  gweitbrediad- 
an yr  ysbryd  arnynt,  yn  denu,  yn  annog,  ac  yn 
dwyn  yn  effeitbiol,  becbaduriaid  o  gaetbiwed 
Satan ;  yn  eu  bargain,  yn  eu  cynnortbwo,  ac 
yn  eu  diogelu  yn  eu  boll  daith  i'r  by  wyd.    Ar 


ERY 


500 


ESA 


ei  adenydd,  ma  rhwug.  fi  ewinedd,  y  mae  yr 
eryr  yn  dwyn  ei  gywion:  felly  y  mae  Crist  yn 
dwyn  ei  e^^Iwys,  Exod,  19.  4.  I>eut  1.  31. 
a  32.  11,  Dût.  12.  14.  Esá.  31,  5,  a  46.  4. 
a  63.  9.     llos.  Ih  3, 

'  Fel  yr  sidnewyddir  dy  ieacnctyd  fel  yr  er- 
yr.' Salni  1 03,  Ö.  Fd  mae  yr  eryr  yn  bwrw 
ei  bluf,  a  rhsi  o'r  newyfl  J  yn  tyfu,  fel  raae  yn 
ymddangos  yn  ieaanc  ac  yn  hardd ;  felly  mae 
yr  Arglwydd,  trwy  ei  Ysbryd,  yn  adncwvddu 
ei  bobl  yn  ysbryd  eu  meddwi.  Y  mae^fcgen 
amynt  am  yr  adnewyddiad  sanctaidd  bwn  yn 
barhaus,  er  eu  grym,  eu  cysur,  eu  bywiog- 
rwydd,  a'u  harddweh ;  mae  yr  Arglwydd,  yn 
ei  ffyddlondeb,  yn  cofio  am  danynt,  ac  yn  eu 
hadnewyddu  yn  y  dyn  oddi  mewn,  o  ddydd  i 
ddydd.  Rbuf.  12.  2.  Tit  3.  5.  2  Cor.  4. 
10. 

•  Ehedant  fel  éryrod.'  Esa.  40.  31.  Y  mae 
ebcdiad  yr  eryr  yn  rhagori  ar  ebediad  yr  holl 
adar,  1.  Yn  ei  gyflymdra.  Solomon,  yn  andg 
1  boidio  rhoddi  ein  llygaid  ar  olud,  sef  y  peth 
nid  y w,  a  ddywed,  *  golud  yn  ddiau  a  gyracr 
tdenydd,  ac  a  eheda  ymaith  megys  eryr  tua'r 
wybr ;'  sef  yn  gyflym  iawn,  ac  yn  anadferad- 
wy.  Diar.  23.  5.  2  Sam.  1.  23.  Galar.  4, 
19.  Deut  28.  49.  Hos.  8.  1.  Hab.  1.  8. — 
2.  Yn  sytbder  ei  ehediaid.  Mae  yr  adar  eraill 
yn  cylcb-ehedeg,  mwy  neu  lai,  i  gyd ;  ond 
dicbon  yr  eryr  ebedeg  yn  syth,  fel  saetb  o  fwa. 
— 3.  Y  mae/yn  ehedeg  yn*uchel  iawn  ;  nid  oes 
un  creadur  corphorol  a  ddlcbon  gyrbaedd  i'r 
un  ucbder  a'r  eryr.  Ehedeg  fel  yr  eryr,  gan 
hyny,  ydyw  ebedeg  yn  gyflym,  yn  syth,  ac*yn 
uchel  iawn ;  byn  a  wna  y  rhai  a  obeithiant  yn 
yr  Argwydd,  ac  y  mae  ef  yn  adnewyddu  eu 
ncrth ;  ar  adenydd  fifydd,  cariad,  a  gobaitb,  a 
8erchiadau  ysbrydol,  ehedant  at  y  pethau  sydd 
uchod,  lie  mae.  Crist  yn  eistedd  ar  ddeheulaw 
Duw. 

*Pa  le  by  nag  y  byddo  y  gelain  (l^uc,  y 
eorph)  yno  yr  ymgasgl  yr  eryrod.'  Job  39. 27. 
Mat.  24.  28.  Luc  17.  37.  Diareb  Hebreaidd 
yw  y  geiriau,  yn  daugos  y  bydd  y  cyffelyb 
achosion  yn  dwyn,  yn  gyffredin,  yr  un  cyflelyb 
efl'eithiau.  Y  mae  y  rnanfwyaf  o  eglurwyr  di- 
weddar  yn  priodoli  y  geiriau  i  ddystrywiad 
yr  luddewon  trwy  laoedd  y  Rbufeiniaid,  llu- 
man-arwydd  pa  un  oedd  yr  eryr.  Yr  luddew- 
on yw  y  gelain  ;  yr  eryrod  yw  lluoedd  y  Rbuf- 
einiaid, y  rhai  a  fyddent  mor  sicr  o'u  cael  a'u 
dystrywio,  lie  bynag  y  byddent,  ag  yw  yr  eryr 
o  gael  a  dryllio  ei  ysglyfaeth.  Pelly  hefyd 
bydd  i  farnau  Duw  yn  sicr  oddiweddyd  holl 
elynion  ei  deyrnas.     Gwel  y  Dr.  Doddridge. 

Cyffelybir  i  erjnrod,  yn  ami  yn  yr  ysgrythyr- 
au,  freninoedd  a'u  lluoedd  buddugoliacthas,  yn 
ÿorthrymu,  ysglyfàetbu,  anrheithio,  ac  yn  lladd 
cenedloedd  a  pbobloedd  ;  megys  brenin  Assyr- 
ia, yr  Aipht,  a  Babilon,  yn  myned  yn  gyflym 
at  eu  bysglyfaeth,  fel  eryrod  ar  adenydd  raawr- 
ion.  Hos,  8.  1,  Ezec.  17.  3,  7.  Dan.  7.  4. 
Hab.  1.  8.    Jer.  4.  13.  a  48.  40.    Galar,  4.  19. 


*  Helaetba  dy  foelder  fel  yr  eryr  ;*  sef  wedi 
iddo  fwrw  ei  bluf,  fel  arwydd  o  anrbeitbiad, 
gorthrymder,  gofid,  a  galar.     Mic.  1. 16. 

ESAIAH,  ITeb.  S^^iytD*^  [iachawdwriaeth  yr 
Arglwydd]  mab  Amos,  a  pbropbwyd  enwog. — 
Y  mae  rhai  yn  bamu  ei  fod  o  had  breninol. 
Prophwydodd  yn  nyddiau  TJzzia,  Jotham,  Abas, 
a  Ilezeciab,  breninocdd  Judab.  Y  mae  ei 
wraig  yn  cael  ei  galw  yn  brophwydes,  am  ei 
bod  yn  wraig  i  bropbwyd,  tebygol,  ac  nid  am 
ei  bod  yn  propbwydo.  Yr  oedd  iddo  ddan  o 
feibion,  sef  Saer-jasub,  a  Mahcr-shalal-bas-baz. 
Pen.  vii,  viii.  (Edr.  dan  y  geiriau  byn.)  Mae 
yn  draddodiad  yn  mhlith  yr  luddewon  aV 
Cristionogion,  iddo  gael  ei  farwolaethu  gan 
Manasseb  yn  necbreuad  ei  deymasiad,  trwy  ei 
dori  â  11  if,  wedi  iddo  brophwydo  45,  neu  yn 
hytracb  60  mlynedd :  ond,  medd  Vitringa  yn 
ei  Prolegomena^  dychymyg  disail  yw.  Nid  y w 
debyg  iddo  brophwydo  dan  deymasiad  Manas- 
seb waedlyd  ;  onide,  bnasai  hanes  wedi  ei  ad- 
ael  am  hyny ;  ac  mae  yn  fwy  tebyg  fod  geirian 
yr  apostol,  (Heb.  11.  37.)  yn  cyfeirio  at  dJv- 
oddefiadau  y  racrthyron,  dan»  erJidiffaethau  An- 
tiochus  Epiphanes,  nag  atfarwolaetn  Esaiab. 

Y  mac  ei  ysgrifeniadau,  mewn  rhan,  yn  han- 
esiol,  ac  mewn  rhan  yn  brophwydoliactbol,  a 
barddonol.  Y  raae  banes  y  brenin  XJzziah,  a 
ysgrifenwyd  ganddo,  yn  awr  wedi  ei  cholll  2 
Cron.  26.  22.  Y  mae  yr  ysgrifeniadau  sydd 
genym  o'i  waith,  yn  cynnwys  rhan  werthfawr 
ac  arddercbog  iawn  o'r  Beibl.  Y  inae  Jerome 
yn  galw  ei  ysgrifeniadau  yn  grynodeb  o'r  Beibl, 
ac  yn  gascjliad  o  ba  beth  bynag  sydd  o  wybod- 
aetb  anghyffredin  o  fewn  cyrbaeddiad  meddwi 
dyn,  mewn  naturiaeth,  moesolrwydd,  a  duwin- 
yddiaeth.*  Mae  ei  brophwydoliaethau  wedi 
eu  bysgrifenu  mewn  dull  barddonol,  yn  ol  trcfu 
barddoniaetb  Hebraeg,  yn  ol  barn  yr  Esgob 
Lowth.  [Gwel.  Prelim,  D}8ser.'\  Y  mjic  oi 
olygiadau  yn  oleu  ac  yn  efengylaidd :  ei  iaitb 
yn  arddercbog;  a'i  addurniadau  yn  briodol, 
yn  ddysglaer,  ac  yn  barddwycb.  Yn  gymjsg- 
edig  a'i  brophwydoliaethau  yn  erbyn  yr  am- 
rywiol  deyrnasoedd  brigog  y  dyddiau  hynv, 
cawn  ami  addewid  werthfawr  am  y  Messiah,  ei 
waith,  ei  deyrnas  fendigedig  yn  y  byd,  fel  y 
gwelwn  yn  pen.  1.  18,  25,  26,  27,  a  2.  1—5. 
4.2— 6.  a  7.  14.  a  8.  14.  a  9.  6,  7.  a  xi,xii, 
XXV,  xxvi.  n  28.  16.  XXXV.  O'r  ddeugeinfed 
bendod  byd  ddiwedd  y  llyfr,  er  bod  gwaredig- 
aeth  yr  luddewon  o  Babilon,  a  gwagcdd  eilun- 
od,  yn  achlysurol  yn  cael  crybwyll  am  danynt: 
eto  yr  amcao  penaf  yw,  rhagfynegi  cnawdol- 
iaeth,  dyoddefiadau,  a  gogoniant  y  Messiah ; 
gosod  i  fynu  yr  eglwys  efengylaidd  yn  mhlitli 
Cenedloedd ;  anghrediniaetb  a  gwrtbodiad  yr 
luddewon,  a'u  hadferiad  ärachefn  yn  y  dyddiau 
diweddaf. 

*  Quid  loqaar  de  Physicaf  Ethica  ic Theologia f  Qaicqcil 
Sftnctamm  est  Scnptmamm,  quio^ld  potest  humaoa  lineni 
proffere,  fc  mortalliun'BeiuniB  ftodpere,  uto  volamise  coDtm 
etnr. 


ESA 


501 


ESA 


Heblaw  yr  eabonwyr  cyflfredin  ar  yr  holl 
Feibl,  ysgrifenodd  Vitrioga,  (Isellmyn)  yn 
ddy^cdig  ac  yn  oleu  ar  y  Mylr  hwn  yn  Lladin. 
Y  Dr.  Lowtb,  Esgob  LlundaÌD,  a  roddodd 
gyfieithiad  newydd  o  bono,  yn  nghyd  a  cliys- 
trawion  achlysnrol  ar  yr  iaitb,  yr  bwn  sydd 
Idefnjddiol  lawn  tnag.ai  iawn  ddeall  meddwl 
vr  Yabryd  Glan  ynddo.  Yr  ydwyf  yn  cyfrif  fy 
ImD  dan  rwymedigaetbau  mawrion  i'r  ddau 
awdwr  byn,  yn  enwedig  y  cyntafi  yr  bwn  sydd 
i'm  tyb  i,  yn  eaboniwr  neb  ei  ail,  o  ran  dysg, 
deall,  gwybodaetb,  duwinyddiaoth  iacbns,  a 
golygiadau  efengylaidd.* 
ESAMPL.  Edr.  SiAMPL. 
ESARHADON,  Heh.  yXTT^'Q^,  \rhwymiad, 
hyfrydrochy  nen  lawe»t/d(íyj  trydydd  mab  i  Se- 
nacherib,  brenin  Assyria,  yr  hwn  a  deyrnasodd 
yaeileef.  2  Bren.  19.  37.  Wedi  teyrnasu 
2d  0  âynyddoedd  yn  Ninifeb  ar  Assyria,  Meses- 
i^imordacns,  brenin  Babilon,  a  fa  farw  beb  ad- 
ael  un  mab  i  lywodraetba  ar  ei  ol ;  yn  ganlyn- 
ol  i  hyny,  bu  y  deyrnas  mewn  llawer  o  aflyw- 
odraeth  a  cbythrwfl  drys  yry th.  mlynedd ;  yn  y 
cythrwfl  terfysglyd  bwn,  Esarbadon  a  gofleid- 
iodd  yr  acblysur  i  gymeryd  meddiant  o  Babilon, 
a'i  chwanegn  at  ei  ymerodraetb  o'r  bhen,  ac  a 
deyrnasodd  ar  y  ddwy  dros  13  o  flynyddoedd/ 
Wedi  teyrnasiad  Uwyddiannus  dros  42  o  flyn; 
yddoedd,  bn  farw,  a'i  fab  Saosduchin,  yr  hwn 
a  elwir  yn  Judith  (pen.  1.  Í.)  Nebuchodonos- 
or,  a  deyrnasodd  yn  ei  le  ef.  Llefarir  am  dano 
yn  yr  ysgrythyrau,  fel  brenin  Babilon  a  brenin 
Assyria ;  ty wysogion  brenin  Assyria  a  ddalias- 
ant  Manasseb,  ac  a'i  dygasant  i  Babilon.  2 
Cron.  33.  1 1.  Yn  Ezra  4. 10.  gelwir  ef  Asnap- 
par  mawr  ac  enwog  ;  yr  hyn^  sydd  yn  dangos 
oi  fod  yn  irenin  o  ragoroldeb  ac  enwogrwydd 
•  ta  hwnt  i  neb  arall  a  fu  o'i  flaen  yn  nn  o'r 
I  ddwy  deyrnas.  Darostyngodd  yr  Aipht  ac 
Ethiopia:  a  Thartan,  ei  ben-cadben,  a  gymer- 
odd  Ashdod.  Alltudiodd  y  gweddill  o'r  deg 
llwyth  i'r  parthan  dwyreiniol  o'r  ymerodraetb, 
ac  a  ddygodé>bobl  o  Babilon,  ac  o  Catha,  ac  o 
Afa,  o  Hath,  a  Sepharfaim,  ac  a'u  cyfleodd  yn 
ninasoedd  Samaria,  yn  lie  meibion  Israel.  Esa. 
37.  38.  2  Bren.  17.  24—28.  2  Cron.  33. 11, 
Ezra  4.  2,  10.  Nab.  3.  8,  10.  Edr.  Samaria. 
ESAU,  Heh.  ^ijjy  [gweith%wr\  mab  Isaac  a 
Rebecca,  a  brawd  Jacob.  *Pap  gyflawnwyd 
dyddian  Rebecca  i  esgor,  wele  gefeilliaid  oedd 
YD  ei  cbroth  hi.  A'r  cyntaf  a  ddaeth  allan  yn 
goch  drosto  i  gyd  fel  cocbl  flewog:  a  galwas- 
ant  ei  enw  ef  Esau;''  sef  un  cryf  o  wneuthuriadf 
apharod  i  waith,  Yr  oedd  Esau,  pan  gyn- 
nyddodd,  yn  ŵr  yn  medru  ac  yn  hoffi  hela,  ac 
yu  wr  o'r  maes ;  yr  oedd  Isaac  yn  hoflf  ganddo 
Esao,  am  ei  fod  yn  bwyta  o'i  helwriaeth ;  ond 
Jacob  oedd  wr  dysyml,  yn  cyfanneddu  mewn 

♦  HeblAw  yr  awdaron  a  enwyd  nchod,  oyftirir  y  darllenydd 
at  Cyfielthlad  o'r  Prophwyd  Ksalah,'  gan  y  Parch.  J.  Jones, 
(Tegld)  jn  mha  vm  y  cynmarlr  cyfieithiad^u  Schmidt,  De 
Dieo,  Vitrioga,  Lowtn,  Stock,  Dathe,  BoBenmuUer,  Cktemas, 
ac  eraill  Hâýd,  at  waith  y  Dr.  Henderson  ar  Esaiab,  a*T  ei- 
^«io  J.  A.  Alexander,  New  York,  ar  Brophwydoliaethau  Beai- 


pebyll;  a  Rebecca  a  boffai' Jacob*  Tin  diwr- 
nod  Jacob  a  ferwodd  ^awl  o  freaych  cocbiön 
iddo  ei  him  ;  Esim  a  ddaeth  oV  mnefi  yn  ddt- 
flfygiol,  ac  a  ofytiodd  i  Jacob  iddo  gael  yfcd  o^r 
cawl  coch  bwnw.  Jacob  a  nacaoddf  oni  we r thai 
iddo  ei  eücdi^aí^tb-traínt*  Ar  lijn,  Eaaa  a  ddi* 
ystjnrodd  ú  enedigiicth-fraint,  ac  a'i  gwcrlhodd 
am  un  saig  o  fwyd,  Yr  oedd  braiüt  y  cyntaf- 
anedig  'yn  cynawys  benditbion  cyfamiiiodoi 
DuwH  Abraham  a'i  had ;  nid  yn  unig  mewn 
perthynas  i  wlad  Canaan,  ond  hefyd  Crist  a'i 
lechydwriaeth^  Yr  oedd  Jacob  yn  gweled 
gwerth  mawr  ynddynt,  ond  Esau  a'u  diystyr- 
odd.  Nis  gellir  meddwl  fod  Esau  mewn  per- 
ygl  o  farw  o  angeu,  ac  yntau  yn  nhŷ  Isaac  ei 
dad  ;  meddwl  y  geiriau,  *  Wele  fi  yn  myned  i 
ferw,'  y w,  *  Ni  byddaf  fi  byth  fy w  i  etifeddii 
Canaan,  na  dim  o'r  bendithion  addawedig  i 
ddyfod,  a  beth  waeth  pwy  a'u  ca£font  wedi  i 
mi  farw.'  laith  dyn  halogedig  oedd,  fel  y 
sylwa  yr  ^postol,  Heb.  12.  16,  17.  ac  yn  ddi- 
ystyr  hoUol  o  fendithion  ysbrydol,  ac  yn  Uwyr- 
frydig  am  y  cyflawniad  o'i  chwant  presennol. 
Mat  22.  Ö.  Luc  14.  18—20.  Phil.  3. 18, 19. 
Ei  halogedigaetb,  yn  ol  sylwad  yr  apostol,  oedd 
yr  achos  iddo  werthu  ei  enedigaeth-fraint,  a'r 
holl  fendithion  cynnwysediff  ynddi,  a  cbysyllt- 
iedig  á  hi.  Dangosodd  ei  hsdogedigaeth  yn  ei 
barodrwydd,  ar  achlysur  mor  ysgafn,  i  ymad- 
ael  à  hi ;  yn  ei  waith,  heb  ychwaneg  o  ystyr- 
iaeth,  yn  cadamhau  y  gwerthiad  à  llw ;  yn^  ei 
ddiofelwch  a'i  ddiystyrwch  o'r  hyn  a  wnaeth, 
wedi  i  rym  y  brofedigaeth  ddarfod :  *  Efe  a 
fwytaodd,  ac  a  yfodd,  ac  a  gododd,  ac  a  aeth 
ymaith,'  yn  hollol  ddiystyr  o'r  hyn  a  wnaeth  : 
*  felly  (medd  yr  Ysbryd  Glan)  fy  diystyrodd 
Esau  ei  enedigaeth-fraint.' 

Pan  oedd  Éau  yn  40  mlwydd  oed,  efe,  er 
mawr  chwerwder  ysbryd  i'w  neni,  a  gymerodd 
ddwy  o  wragedd,  o  ferched  y  Canaaneaid,  sef 
Judith,  merch  Beeri  yr  Hethiad,  a  Basemath, 
merch  Elon  yr  Hethiad.  Gen.  26.  34,  35.^ 
Oddeutu  30  o  flynyddoedd  wedi  hyny,  wedi 
heneiddio  Isaac,  ac  yn  cydnabod  ei  bun  yn 
agos  i  farw,  bwriadodd  fendithio  Esau;  ond 
bu  Isaac  fyw  wedi  bjm  44  o  flynyddoedd.  Dy- 
munodd  arno  hela  helfa  iddo,  a  gwneutbur 
iddo  flasus'fwyd  y  fath  a  garai,  *  fel  y  bwyta- 
wyf,'  medd  Isaac,  *  fel  y'th  fendithio  fj  enaid 
cyn  fy  marw.'  Esau  a  aeth  i'r  maes  i  he)a 
helfa,  ac  i'w  dwyn :  yn  y  cyfamser,  y  mae  Re- 
becca yn  dysgu  Jacob,  yn  rhith  Esau,  i'w  chael. 
Pan  ddychwelodd  Esau,  ac  yr  hysbyswyd  iddo 
yr  hyn  a  wnaed,  y  mae  Esau  yn  cwynofain,  a 
tbrwy  daemi  yn  caflael  bendith  yntau  hefyd. 
Ond  wrth  .fendithio  Esau,  y  mae  Isaac  yn  add- 
ef  iddo  wneuthur  Jacob  yn  arglwydd  iddo ;  ac 
iddo  roddi  ei  holl  frodyr  yn  weision  iddo.  Mae 
bendith  Isaac  i  Esau  yn  ddarluniad  prophwyd- 
oliaethol  o  ansawdd  y  wlad  y  preswyliai  ei 
hiliogaeth  ynddi,  a'u  holl  helyntion  tra  bydd- 
ent  yn  genedl :  *  Wele,  yn  mrasder  y  ddaear  y 
bydd  dy  breswylfod,  ac  yn  mysg  gwlith  y  nef- 


BSA 


503 


ESÂ 


oedd  oddi  nchod.  Wrth  dy  gleddyf  hefjd  y 
byddi  fyw,  a'ih  ^awd  a  wasanaethi :  oni  bydd 
amaer  pan  feistroloch  di,  ac  y  torech  ei  iaa  ef 
oddiam  dy  wddf.*    £dr.  Iouuea. 

'  Chwi  a  wyddoch  ddarfod  wedi  hyny  hefyd 
ei  wrthod  ef)  pan  oedd  efe  yn  ewyHyaio  esifedda 
y  fendith ;  oblegid  ni  chafodd  efe  le  i  edifeir- 
wch,  er  i^o  trwj  ddagna  ei  tliaer  geisio  hL* 
Heb,  12.  17.  Gwrthodwyd  ef  gan  ei  dad,  fel 
gweinidog  Duw,  yn  hyny,  pan  yr  oedd  yn 
ewyllysio  etifedda  y  fendith ;  taer  geisiodd  y 
fendith  {oott^v,  hi\  trwy  ddagrao,  ni  chafodd  ei 
gais  le  trwy  edifeirw ch^  nea  gy&ewidiad  medd- 
wl  ei  dad.  Mae  yn  aooilwg  mai  y  peth  oedd 
Esau  yn  geisio  oedd  y  fendith,  njd  edifeirwch. 
Nid  oedd  cydnabod  nn  bai  ynddo  ei  han,ond  yn 
ei  firawd :  nid  oedd  yn  ceisio  newid  ei  feddwl  ei 
hun,  ond  meddwi  ei  dad  i  ddadwneyd  yr  hyn 
a  wnaeth ;  ond  ni  chafodd  Isaac  le  i  hyny,  ni 
oddefodd  Dnw  iddo,  gweinidog  yr  hwn  oedd 
yn  y  cwbl :  '  Mi  a'i  bendithiais  ef)  .a  bendiged- 
ig  hefyd  fydd  efe.'  £r  i  Esau  ddyrchafa  ei  lef 
a  wylo,  a  thaer  geisio  y  fendith  trwy  ddagran, 
eto  y  mae  yn  dra  amlwgfod  ei  feddwl  yn  hoUol 
heb  ei  gyfnewid,  ac  mai  Esau  halogedig  oedd 
efe  eto  yn  parhan. 

Ennynodd  Hid  Esau  yn  ddirfawr  yn  erbyn 
Jacob,  am  iddo  yn  dwyilodnis  ei  yspeilio  o'i 
fendith.  Bwriadodd  ladd  Jacob  oV  achos,  ar 
ol  marwolaeth  ei  dad,  yr  hyn  yr  oedd  efe  yn  ei 
ddysgwy],  yn  gamsyniol,  a  ddygwyddai  yn 
faan.  Rebecca  a'i  siomodd,  trwy  anfon  Jacob 
i  iPadan-Aram; — ^Pan  welodd  Esaa  mai  drwg 
oedd  merched  Canaan  vn  ngolwg  Isaac  ei  dad 
(nid  oes  son  am  ei  fam)  Esau  a  gymerodd  Ma- 
halath,  merch  Ismael,  mab  Abraham,  yn  wraig 
iddo  at  ei  wragcdd  erailL — Tebygol  i  Esaa 
symud  oddiwr^  ei  rieni  ar  ol  hyn,  i  wladychu 
yn  Seir,  lie  yr  oedd  gweddill  yr  Horiaid  yn 
preswylio;  priododd  Aholibama,  merch  Ana 
yr  Hethiad,  mab  Sibeon  yr  Horiad.  Gen.  36. 
2,  4,  20—24. 

Yn  mhen  ngain  mlynedd,  Jacob  a  ddych wel- 
odd o  Padam-Aran,  i  ba  le  y  ffodd  rhag  djgo^ 
aint  Esau.  Jacob  a  anfonodd  genadau  àg  an- 
rhegion  i  ddyhuddo  ei  frawd ;  y  mae  yntan  yn 
dyfod  o  fynydd  Seir  i  gyfarfod  Jacob,  a  400  o 
wyr  gydag  ef,  i'r  dyben,  tebygol,  i'w  ddystry w- 
io  ef  aV  hyn  oil  a  feddai.  Pan  ffyfaiiuant  o 
du  y  dehau-ddwyrain  i  For  Galilea,  yr  oedd 
Esaa  wedi  ei  lareiddio,  ac  efe  a  gyfarchodd  Ja- 
cob yn  dra  charedig.  Jacob  a  fa  daer  arno 
dderbyn  ei  anrhegion,  ac  yntaa  gyda  gradd  o 
anhawsdra  a'u  cymerodd.  Wedi  hyn,  cawn 
'  hwynt  yn  cyd-gladda  eu  tad  Isaac ;  ond  gan 
nad  allai  y  wlad  eu  cynnwys  hwy  a'u  hani^il- 
iaid,  Esaa  a  ddychwelodd  i'w  fynydd  Seir,  y 
wlad  a  roddodd  yr  Arglwydd  iddo  i'w  heti- 
fedda.  Gen.  36/8.  Deut.  2.  5.  Jos.  24.  4. 
— Nid  oes  hanes  am  ei  farwolaeth.  Yr  pedd  i 
Esau  bamp  o  feibion,  a  phedwar-ar-ddeg  o  wyr- 
ion,  y  rhai  ooddynt  ddugud  yn  ngwiad  Edom. 
Yr  Edomiaid,  hiiiogaeth  Esaa,  a  gyd-briodas- 


ant  &'r  Horiaid,  nes  y  darfa  am  y  diweddaf,  a> 
Edomiaid  a  feddiannasant  yn  gwU  eu  gwlad. 
Edr.  Idumba« — Y  znae  Shucldord,  ac  eraill. 
wedi  ceisio  gwnead  allan  fod  E^n  vn  ddyn 
duwiol ;  ond  gan  fod  hyny  yn  gwbl  gro^  i 
dystiolaeth  yr  apostol  am  dano,  yn  ei  alw  yn 
un  halogedig^  nid  oes  eisiaa  ychwanega  geiriau 
yn  n^ylch  hyny. 

'Canys  cyn  geni  y  plant  eto,  na  gwneuthur  o 
honynt  dda  na  drw^  fel  y  byddai  i'r  arfaetli 
yn  ol  etholedigaetn  Duw  sefyU,  nid  o  weithred- 
oedd,  eithr  o'r  hwn  sydd  yn  galw,  y  dy wed- 
iBTd  wrthi,  yr  hvnaf  a  wasanaetha  yr  ieuengaf. 
Megys  yr  ysgrifenwyd,  Jacob  a  gerais,  eitJir 
Esau  a  gaseais.'  Rhai  9. 11,12, 13.  Nid  ydyw 
Daw  yn  casàu  an  creadar,  fel  ycyficyw;  canys 
y  mae  ei  holl  weithredoedd  yn  dda  iawn  yn  ei 
olwg.  Fel  mae  dynion  yn  bechaduriaid  wrth 
natur,  y  maent  oil  yn  gwbl  haeddlannol  o  gas- 
ineb  Daw,  ac  angerdd  ei  ddi^ofaint ;  nid  oes 
dim  gwahaniaeth  rhwng  y  naili  na'r  llall,  oni 
wna  yr  Arglwydd  wahaniaeth  ihyngddynt ;  os 
ewna  mown  an  gradd,  i'r  naill  ragori  ar  y  llall, 
bydd  hyny  yn  hollol  o  ras,  ac  o'i  ewyllys  da ; 
y  mae  yn  gwneyd  hyny  am  ei  fod,  o'i  ben-ar- 
glwyddiaeth,  yn  dewis  gwneuthnr  felly.  Mac 
hyn  wedi  ei  ddangos  yn  dra  amlwg,  yn  ei  wa- 
hanol  ymddygiad  tn  ag  at  y  ddau  frawd,  Jacob 
ac  Esaa.  Yr  oedd  y  ddau  yn  hollol  anhaedd- 
iannol  o  ewyllys  da  yr  Arglwydd;  ond  cjn  ca 
geni,  ac,  yn  ganlynol,  cyn  gwneuthur  o  hon- 
ynt dda  na  drwg,  hysbysodd  ei  fwriad  ar&cthol 

0  ddangos  ei  ddaioni  i  Jacob  rhagor  i  Esau. 
Pe  buasai  yr  arfaeth  yn  dibynu  ar  weithred- 
oedd dynion,  gan  fod  y  sylfiien  yn  ansicr,  nis  * 
gallasai  yr  adeiladaeth  fod  yn  sicr ;  ond  gan 
fod  yr  arfaeth  yn  dybenu  ar  sylfaen  sicr,  safad- 
wy,  séf  cariad  pen-arfflwyddiaethol  Duw,  bydd 
i'r  arfaeth,  yn  ol  ewoledigaeth,  Duw,  sefyi). 
Nid  am  ei  hiiiogaeth,  ond  am  eu  personau  hwy 
ill  dau,  y  mae  yr  apostol  yn  ysgrifenu  fel 
esiampl  o  etholecügaeth  a  galwedigaeth  i  fyw- 
yd  tragywyddol,  mae;  yr  apostol  wedi  bod  yn 
son  yn  y  bennod  o'r  blaen,adn.  30.  ac  yn  adn. 
22.  o'r  bennod  hon,  yn  gwneuthur  hyny  to 
hwnt  i  bob  dadl.  O'i  garíiä  rhad  mae  yn  rhag- 
barotoi  llestri  trugaredd  i  ogoniant}^  a  thrwy 
hir-ymaros,  mae  yn  goddef  llestri  digofaint, 
wedi  eu  cymhwyso  i  golledigaetK  Llestri 
trugaredd  y w,  nid  yr  luddewon  na'r  Cenedl- 
oedd  fel  y  cyfry w,  ond  y  rhai  a  alwodd  efe  oV 
luddewon,  ac  o'r  Gonedloedd. — *  Y  gweddill  a 
achubir  o  leibioa  Israel'    Adn.  24,  27. 

Y  mae  y  siampl  yn  hynod  o  addas  i  gadarn- 
hau  y  tcstun  y  mae  yr  apostol  yn  ymadroddi 
yn  ei  gylch ;  yr  oedd  y  ddau  hyn  o'r  un  tad  so 
o'r  un  fam,  ac  nid  fel  Isaac  ac  Ismael  o  wahan- 

01  faman ;  yn  efeilliaid ;  a  chyn  gwneuthnr  o 
honynt  dda  na  drwg,  a  phob  un  o'r  ddau  yi> 
wreiddiol  yn  bechaduriaid,  o  ran  eu  cyflyran 
wrth  naturiaeth,  y  dywedodd  yr  Arglwydd 
wrth  Rebecca,  *  Yr  hynaf  a  wasanaetha  yr  ieu- 
engaf.'    Galwad  Daw,  gan  hyny,  a  wnaeth  yr 


ES6 


508 


ssa 


hoU  wabaoiaeth  rhyngddynt;  ac  os  o'r  hwn 
sydd  yn  galw,  ynamae  o'r  bwn  sydd  yn  etbol ; 
canys  ni  byddai  galwedigacth,  oni  b^ai  fod 
etholedigaea. 

ESBAN,  l^itOfei  [^«  y  mah\  mab  Dison,  ac 
wvr  Esau.     '(Jen.  36.  26. 

'ESBON,  neu  OZNI,  pedwerydd  mab  Gad,  a 
thad  tylwytb  yr  Ozniaid.  Gen.  46. 16.  Num. 
•JU.  16. 

ESBONIO,  Llad,  Expono:  dehongli,  bys- 
bysu,  egluro,  amiyga. — *'  Efe  a  esboniodd  idd- 
ynt  yn  yr  boll  ysgrythyrau  y  pètban  am  dano 
t'i  bun.'  Luc  24.  27.  *Efe  a  agorodd  iddynt 
yn  yr  boll  ysgrytbyrau  y  petbau  oeddynt  ys- 
irrifenedig  o  bonaw  ef.*  Dr,  M.  Wrtb  yr  boll 
ysgrythyrau,  deallwn,  Ì/Loses  aV  holl  hrophwydi; 
y  inae  yn  yr  boll  ysgrifeniadau  sanctaidd  byn, 
addewidion,  rbag-ddywediadan,  a  rbflg-ddang- 
osiadau  cysgodol  o'r  Arglwydd  lesu,  eiddaros- 
tyngiad,  ei  ddyoddefiadan,  a'i  ddyrcbafiad,  a'i 
fSnediad  ì  mewn  i'w  ogoniant  Y  mae  petbau 
am  yr  lesu  ynddynt  i  gyd,  a  dyben  penaf  eu 
cyfansoddiad  oedd  i'w  dadgnddio.  Pwy  bynag 
nad  yw  yu  gweled  lesu  yn  yr  boll  ysgrytbyr- 
îui,  y  mae  yn  sier  nad  ydyw  yn  eu  deall  fel  yr 
oedd  ef  yn  eu  deall ;  ac  am  b  iny  nis  dicbon 
fod  yn  eu  biawn  ddeall,  ac  y  mae  yn  anaddas 
iV  besbonio  i  eraill.     Act.  24.   14,  15.     loan 

I.  45.     Ged.  3.  15.  a  22.  18.  a  26.  4.  á  49.  10, 

II.  Deut  18.  15.  Salra  132.  11.  Esa.  7. 
U.  a  9.  6,  ŴC 

ESCOL,  Heh.  Jilgy  \grawn'Svop'\  1.  Un  o 
gynghreirwyr  Abrabara,  a*i  cynnorthwyodd  yn 
erbyn  Cedorlaomer,  brenin  Elam.  Gen.  14. 
•i4.— 2.  Dyflfryn,  neu  afon  (ifi5)  neu  ddyflfryn 
úg  afon  yn  rbedeg  trwyddo,  yn  nhu  dehau  i 
Judab — a  alwyd  felly,  naill  ai  oddiwrth  Escol, 
iivii  oddiwrth  y  grawn-swp  a  ddygodd  yr  yapi- 
»yr  oddi  yno,  pan  aethant  i  yspio  y  wlad. 
Num.  13.  '24. 

ESEAN,  Heb,  y$XÙÌk  \cynnaliedig]  dinas  yn 
Judah.     Jos.  15. '52. 

ESEC,  Heh.  p^y  [cynkeri]  1.  Yr  enw  a 
roddodd  Isaac  ar  y  flynoû  y  bu  bugeiliaid  Ger- 
•T  yn  ymg:ynbenu  &  bugeiliaid  Isaac  yn  ei 
chvlch.  Gen.  26.  20.— 2.  Mab  Mola.  1  Cron. 
8.  39. 

ESGAIR,  ESGEIRIAU,  (esg)  Qr.  cxeXoc ; 
Lkd.  Crus  ;  cos,  llorp,  gomacb,  ber.  Y  mae 
esgeiriaù  yn  arwyddo,  weitbiau,  cryfder  dyn. 
Salm  147.  10.  í)eut.  28.  35.  Diar.  26.  7. 
19.  31,  32,  33. 

ESGETJLUS-0,  (cael)  Llad.  Nkglioens; 
2:wa!lns,  diddarbod,  difraw,  diofal,  annyfal, 
i^wallygus, — *Duw  ^edi  esgenluso  amserocdd 
yr  anwybodaetb  bon.'  Act,  17.  30,  *Ac 
anaser  yr  anwybot  byn,  nid  oedd  Duw  yn 
ystyriaw.*  W.  S. — *Ac  yn  amseroedd  yr  an- 
wybod  byn  nid  oedd  Duw  yn  cymcryd  arno 
weled.'  Dr.  M.  Gr.  onspeidajy  o  Oeoç.  Y 
gair  uizspetdwy  a  arwydda,  edryck  heibio,  etgevr 
l^^Oj  diystyrUy  ymddwyn/el  pe  Vai  un  keh  wel- 
Ẃ  Y  mae  yr  un  gair  Groeg  yn  cael  ei  arféfyd 


gan  y  LXX  yn  Lef;  20.  4,  «Os  pobl  y  wlad 
^an  ffuddio  a  guddiant  eu  ilygaid  oddiwrth  y 
dyn  bwnw  (pan  roddo  efe  ei  bad  i  Moloch)  ac 
nis  lladdant  ef.'  Cuddio  Ilygaid  yn  y  fan  bon, 
a  arwydda,  peidio  edrycb  ar  y  dyn  a'i  fai,  i*w 
gospi  am  dano.  Deut.  21.  1 — 4.  Felly  nid 
oedd  Puw  yn  boll  amseroedd  yr  anwybodaetb 
bon,  er  amldra  a  ffieidd-dra  y  pecbodau,  yn 
edrycb  arnynt  i'w  cospi  o'u  plegid,  a'u  bollol 
ddinystrio.  Neu,  ynte,  yr  oedd  yn  eu  besgeu- 
luso  mewn  cymbariaetb,  beb  roddi  y  fatb  al- 
wad  taer  a  cbyâfredinol  ar  y  Cenedloedd  ag  y 
mae  yn  bresennol  trwy  yr  efengyl,  i  edifarhau 
a  derbyn  maddeaant  pecbodau.  Yr  awr  bon 
y  mae  o*i  anfeidrol  ddaioni,  yn  gorcbymyn  i 
bob  dyn  yn  mbob  man  i  edifarhau.  Lnc  24, 
47.  Y  mae  y  gair  yn  cael  ei  gyfieitbu  dirmygu 
yn  y  lleoedd  canlynol :  Lef.  26.  16,  43.  Num. 
11.  20.     Gwel  1  Sam.  15.  23,  26. 

*  Minau  a'u  besgenlusais  bwytbaa,'  Ueb.  8. 
9.  sef  a  ymddygais  tu  ag  atynt'fel  y  gwr  tu  ag 
at  ei  wr^ig  buteinllyd,  a  dorodd  ei  chyfammod 
ag  ef  trwy  ei  haflendid. 

*  Pa  fodd  y  diangwn  ni,  os  esgculnswn  iecb- 
ydwriaetb  gymaint,'  &c.  Hcb.  2.  3.  Esgeu- 
luso  iecbydwriaetb,  yw  bod  yn  ddiystyr  oV 
efengyl  sydd  3n  eichyboeddi.  Mat.  22.  5,  6. 
GoUwng  y  petbau  a  glywsom  i  golli ;  neu  bo<l 
y  gair  beb  ei  gyd-dymberu  á  ffydd.  Heb.  2. 
1.  a  4.  2.  Y  mae  esgeuluso  iecbydwriaetb  yn 
becbod,  ac  yn  ynfydrwydd  mawr  iawn.  Mae 
yn  becbod  mawr  iawn,  yn  cynn^ys  ynddo  ddi- 
ystyrwcb  o  Dduw,  yn  wyneb  y  dadguddiad 
mwyaf  eglur  o  holl  ddyfnderoedd  ei  ddoethm- 
eb,  ei  gariad,  a'i  ddaioni.  Y  mae  ynddo  ddi- 
ystyrwcb  o'r  Tad,  yn  ei  waith  yn  rhoddi  ei  Fab 
drosom ;  diystyrwcb  o'r  Mab,  yn  ei  boll  ras- 
lonrwydd,  ei  radau,  a'i  gysuron.  Y  mae  hefyd 
yn  cynnwys  ynddo  yr  ynfydrwydd  a'r  flfolineb 
mwyaf ;  canys  pwy  ond  ynfydion  gwallgof  a 
esgeulusai  yr  unig  feddyginiaeth  i'w  cyflyrau 
truenus  sydd  bosibl  bytb  iddynt  ei  cbael.  Heb 
yr  unig  iecbydwriaetb  bon,  mae  eu  cyflyrau  yn 
bollol  anaele,  dros  dragywyddoldei?. 

ESGID-IAU,  (es-cjd)'  arcben,  archeniad, 
Gwydd,  CuABAU,  Èrog  :  Heb.  ^yj  peth  toedi 
ei  sicrhau.  Or,  vizoOTjfiaj  peth  oddi  tanodd, 
wedi  ei  rwymo, — ^Y  mae  y  gair  Hebraeg  a 
Groeg  yn  ddarluniad  o  ddnll  gwneutburiad  es- 
gidiau  gynt,  sef  gwadn  dan  y  troed,  ivedi  ei 
rwymo  oddi  arnodd,  a'i  sicrbau  felly  wrtb  y 
troed.  Gelwir  bwynt  sandalau,  yn  Marc  6.  9. 
Act.  12.  8.  Yr  oedd  gan  yr  henuriaid  ddau 
fatb  o  esgidiau,  sef  rhai  yn  gorcbuddio  y  traed 
i  gydi  fel  ein  besgidiau  niyn  bresennol,  y  rhai 
a  alwent  Calceìis^  Mullens,  Pero,  Phcecasium  ; 
a  rbai  eraill  yn  amddiflfyn  gwadnau  y  traed  yn 
unig,  wedi  eu  cylymu  oddi  arnodd  â  chareiau, 
y  rhai  a  alwent  Caliga^  Solea^  Crepida,  Baxea, 
Sandalium.  Yr  oedd  esgidiau  y  milwyr  yn 
cael  eu  gwncuthur  o  fettel,  megys*  baiam  a 
phres.  *Haiarn  a  phres  fydd  dan  dy  esgyd  di :' 
neu,  fydd  dy  esgidiau.  Deut.  33.  26,    Yr  oed4 


ESG 


504 


ESO 


gan  Goliath  fotasau  pres  am  ei  draed,  1  Sam. 
IT.  C.  Dywed  Yegitias  fod  y  Rhufeinwyr  jd 
gwisgo  esgidiau  haiara.  Byddent  faefyd  yn 
gwisgo  pres  a  haiarn  yn  ddalenaa  dan  en  faea- 
gidiau,  ac  à  hoelion  ynddynt ;  ac  felly  mae 
pob  gradd  yn  gwnenthnr  yn  ngwledydd  y 
dwyrain  hyd  heddyw.  Gwel  BelUm,  Observai. 
lib,  iii.  cap,  44. 

Yn  mhlith  ^yr  Inddewon  yr  oedd  caeth-weis- 
ion  yn  myoed  yn  droed-noeth ;  yr  oedd  erail], 
pan  yr  aent  allan,  yn  gorchuddio  en  traed  a^n 
coesan;  a'n  pendefigesan  a^a  gorchnddient  à 
dfìfoyddian  gwerth&wr  a  harddwycb.  Can.  7. 
1.  £zec  16.  10.  Judith  10.  4.  Gwel  Lady 
M.  W.  Montagne^a  Letters^  let,  xxix.  Vol,  ii.  a 
let,  xxxiiii.  Vol,  ii.  Homer  //.  14  /.  186. — Yn 
gyfiredinol,  nid  oedd  en  hesgidian  o  fawr 
werth ;  am  hyny  mae  par  o  esgidian  yn  ar- 
wyddo  gwobr  bycban  iawn.     Amos  2.  6. 

'Dyosg  dy  esgidiau  oddiam  dy  draed.'  Exod. 
3,  5.  Jos.  9.  5.  Yr  oedd  dyosg  esgidiau  yn  y 
dyddian  hyny,  yn  arwydd  o  barcbedigaeth,  fel 
y  mae  hyd  heddyw  mewn  amryw  oV  gwledydd 
dwyreiniol.  Y  mae  yr  Inddewon  yno  yn  dy- 
osg en  hesgidiau  cyo  yr  elont  i  mewn  iV  syn- 
agogau.  Ar  hyn  y  cyfeiria  y  prydydd  Rhnf- 
einaidd,  Juvenal, 

Obêârv€mt  ubijktta  mero  ped«  Saibbaia  rtgêê. 

Sef,  *  Mae  breninoedd  yno  yn  cadw  gwyliau 
sabbothol  yn  droed-noeth.'  Tebygol  fod  yr 
offeiriaid  yn  gweini  yn  y  babell  yn  droed-noetb, 
gan  nad^es  dim  hanes  am  en  hesgidian  na'u 
sandalan  yn  y  desgrifiad  o'u  gwisgoedd.  Mae 
y  Mahometaniaid  yn  dyosg  eu  hesgidian,  ac  yn 
eu  gadael  wrth  ddoran  en  temUn.  Mae  y 
Gentoos,  yn  bresennol,  yn  dyosg  en  hesgidiau 
pan  yr  elont  iV  temlau,  nen  i  ystafell  rhy w  ŵr 
mawr.  Ymddangos  yn  ngŵydà  nn  yn  droed- 
noeth,  yw  yr  arwydd  mwyaf  o  bareb  yn  en 

'  plith.  Nid  ydyw  y  Cristionogion  yn  Abyssyn- 
ia,  hyd  heddyw.  byth  yn  rayned  i'w  tai  o  add- 
oliad,  heb  ddyosg  eu  hesgidian.  (Gwel  Joseph 
Mede's  Works.  Millar^s  JlisL  Fropagat  of 
Christianity^  vol.  ii.)  Yr  oedd  yr  A^lwydd 
yn  gorchymyn  hyn  i  Moso^  a  Josnah,  fel  ar- 
wydd o'u  gostyngeiddrwydd,  eu  hunan-ffieidd- 
iad,  a'u  dwfn  barch  ger  bron  y  presennoldeb 
dwyfol ;  ac  o'u  cydnabyddiaeth  nac  oedd  eu 
rhodiad  vn  Ian  ac  yn  bur  ger  ei  iron  efl  Gen. 
28.  16,  Î7.  Preg.  Ö.  1.  loan  13.  10.  Act 
7.  33. 

*  Fel  hyn  y  bwytewch  ef,'  sef  y  pasg,  *  wedi 
gwregysu  eich  Iwynan ;  a'ch  esgidian  am  eich 
traed;  a'ch  flfyn  yn  eich  dwylaw.'     Exod.  12. 

.11.  Yr  oedd  hyn  yn  arwydd  o  frys  mawr; 
canys,  yn  gyffredinol,  yr  oeddynt,  yn  ddiam* 
men,  yn  dyosg  eu  hesgydian  pan  jr  aent  i  fwy- 
ta,  fel  y  gwnant  yn  y  gwledydd  dwyreiniol  hyd 
heddyw.  ^Gwel  Harmer's  Observ.)  Yr  oedd 
gwisgo  eu  hesgidiau  ar  yr  achlysur  hwu,  nid 
yn  unig  yn  arwyddo  brys  mawr,  ond  hefyd  en 
rhyddhad  o'u  caethiwed,  a'u  Uawenydd  mawr 


o  herwydd  hyny ;  gan  fod  heb  esgidian  yn  ar- 
wyddo galar,  darostyngiad,  a  chaethiwed.  £sa. 
20.  4.    2  Sam.  15.  30.    Ezec.  24.  17. 

•  Gwr  yn  dyosg  ei  esgid,  ac  yn  ei  rhoddi  iV 
ffymydog;'  oedd  arwydd  o  roddiad  i  fynu  ei 
hawi  iddo.  Ruth  4.  7.  '  Os  gwrthodai  nn 
wneyd  rhan  cyiathrachwr  &  gweddw  ei  íîrawd 
trwy  ei  phriodi,  yr  oedd  y  gy&thracb-wraig, 
yn  ngwydd  yr  henuriaid,  i  ddatod  ei  esgid  oddi- 
am ei  droed,  a  phoeri  yn  ei  wyneb,'  yn  arwydd 
ei  fod  yn  haeddn  caei  ei  drin,  ac  ymddwyn  tn 
ag  ato  fel  caeth-was,  oen  ryw  wael-ddyn  dir- 
mygus.  Dent  25.  9.  Mae  rhai  yn  barnu  mai 
nid  yn  wyneb  y  dyn  yr  oedd  y  wraig  i  boeri. 
ond  ar  arwyneb  ('iSfii  Deut  11.  25.)  yr  esgid 
wedi  ei  thynn  oddiam  ei  droed:  nen  ynte, 
poeri  ar  y  ddaear  yn  ei  ẃydd,  nen  o'i  flaen,  yr 
hyn  oedd  yn  arwydd  o  anmharch  a  ckywiljdd. 
Deur.  4.  37.  Num.  12.  14.  Esa.  50.  f». 
Gwel  Appendix  to  Calmet's  Dictionary,  fro n, 
101.  .  '  ^ 

Dwyn,  neu  ddattod  esgidiau  nn,  a  arwjdda 
y  gwsanaeth  gwaelaf  a  ellir  wnenthur  iddo.  Y 
cyfryw  wasanaeth  yr  oedd  loan  Fedyddiwr  yn 
golygu  ei  hun  yn  rby  wael  ei  wneuthnr  i  Grist, 
ac  yn  ormod  »nrhydedd  iddo.  Y  caeth-weis- 
ion  oedd,  yn  gyfiredi'n,  yn  dwyn  yr  e^diaii, 
neu  y  sandalau,  y  rhai  a  enwent  pueri  sandaU- 
fferuli,  Yr  oedd  loan  yn  gweled  ei  hnn  yn 
rhy  wael  i  fod  yn  sandaH-gerulus  i'r  lachawd- 
wr,  gan  y  fath  feddylian  parchus  oedd  ganddo 
am  dano.     Mat.  3.  11.     Luc  3.  16. 

'  Dros  Edom  y  bwriaf  fy  eagid  :'  hyny  yw, 
darostyngaf  Edom  dan  fy  nhracd ;  ac  a  wnaf  i'r 
Edomiaid  wasanaethu  y n  y  gwasanaeth  gwaelaf 
caeth-weision ;  neu,  taflaf  fy  esgid  ar  Edom  fel 
i  ryw  le  dii^el,  y  fath  a  fyddent  yn  tafia  san- 
dalan, neu  ddillad  budron  iddo,  cyn  eistedd  i 
lawr  i  fwyta.  Salm  60.  8.  Gen.  25.  23.  Nam. 
14.  18»  2  Sam.  8.  14.  1  Cron.  18.  13.  Gwel 
Merrick's  Annot. 

'A  gwisgo  am  eich  traed  esgidian  parotoad 
efengyl  ytangnefedd.'  Eph.  6.  15.  Mae  es- 
gidiau haiaro,  neu  o  bres,  yn  neiildnol  o  fadd- 
iol  i  filwyr,  pan  byddo  gorfod  amynt  droedio 
ffyrdd  geirwon,  a  rhyfela  &  gelynion  hefyd; 
felly  mae  efengyl  y  tangnefedd  yn  gweithredn 
y  fath  agwedd  ar  eneidian  y  rhai  sydd  yn  ci 
gwir  gredu,  ag  sydd  yn  eu  haddasu  i'r  am- 
gylchiadan  mwyaf  cyfyng,  ac  i  ymladd  â'r  gcl- 
ydion  mwyaf  creulon,  yn  yr  amgylchiadau 
hyny.  Nid  ydyw  gerwindeb  y  ffordd  o  ddim 
niwed,  os  bydd  esgidian  addas  am  en  traed ; 
felly  mae  y  rhai  sydd  wedi  en  cyfiawnhan  trw\ 
£fydd,  ac  yn  by  w  yn  heddwch  Duw,  *  yn  gor» 
foleddu  mewn  gorthrymderau.'  Rhnf.  6.  í^. 
Edr.  AurmiDD, 

*  Mor  dêg  y  w  dy  draed  mewn  esgidian,  ferch 
pendefigl'  Can.  7.1.  Fel  yr  oedd  bod  bcb 
esgidian,  neu  tynu  esgid,  yn  arwydd  o  dlodi. 
caethiwed,  a  bod  heb  bawl  i'r  etifeddiaeth  wedi 
ei  cholli,  anaddas  ihasai  fod  eglwys  heb  ei  bev' 
gidiaus  gan  ei  bod  yn  ei  phriod  wedi  ei  gwar- 


ESQ 


505 


ESG 


edu  o'i  thlodi  a'i  chaethiwed,  a'i  bawl  iV  het- 
Ifeddiaeth  wedi  ei  adferyd  iddi.  Y  mae  yn  ei 
hesgidian  yn  rhydd,  yn  gyfoethog,  ac  yn  byw 
mewn  sicr  obaitb  o  etifeddtaetb  dragywyddol. 

V  mae  eisoes  mewn  meddiant  o  freintiau  ucbel; 
vn  hardd  yn  ei  rbodiad  :  ac,  yn  ami,  yn  gyanr- 
us  ac  yn  orfoleddns,  dan  obaith  gogoniant 
Daw,  yr  bwn  y  mae  esgidiau  am  y  tracd  yn  ei 
nrwjddo.  Esa.  20.  4.  2  Sam.  15.  30.  Rhuf. 
.").  2.  Mercb  pendefigyw,  trwy  ei  genedigaetb 
yu  ysbrydol;  a  gwraig  yr  Oen,  trwy  ei  ffydd 

V  nddo ;  mae  ei  bagwedd  a'i  bymddangosiad,  i 
Irgaid  ysbrydol,  yn  addas  i'r  fatb  waedoliaeth. 
a  pberthyna^orncbel. 

*  Nac  esgmian ;'  {/irjàe  onoar^jxara)  eitbr  eu 
bod  à  sandalau  am  eo  traed  (aXX^-uirodede/jLevouc 
fja>ôaXia,)  Mat  10.  10.  Marc  6.  0.  Nid  oedd 
iddjnt  feddii  dim  esgidiau,  ond  y  sandalau 
oedd  eisoes  am  eu  traed.  Yr  oeddynt  i  gael 
pob  petb  oedd  yn  gynnortbwyol,  ond  nid  dim 
oedä  yn  debyg  o  fod  yn  rbwystr  iddynt  yn  eu 
gwaith.  Bod  gwabaniaetb  rbwng  esgidiau  a 
sandalau  sydd  eglur  qddiwrtb  y  lleoedd  byn  ; 
•  r  y  bama  Bezaac  Erasmus  mai  yr  un  oeddynt 
Yn  oedd  esgidiau  yn  fwy  gwycb  na  sandalau, 
ac  ya  cael  eu  gwisgo  yn  fwy  angbyffredin ;  ac 
yr  oeddynt  yn  cael  en  gwneyd  o  ledr  mwy  es- 
mwytb.  Yr  oedd  sandalau  a'u  gwadnau  o  bren, 
Ù  rban  ucbaf  o  ledr  wedi  ei  gydio  â  boelion. 
irwnaent  sandalau  befyd  o  irwyn,  a  rbisgl  y 
paliDwydd,  &c. 

ESGOB-ION,  neù  YSGOB,  (cob)  Gr.  erua- 
z'j-oc;  Llad,  Episcopus;  Gwydd.  Easpao: 
golygwr,  gorucbwyliwr ;  un   yn  lly  wodraethu. 

Cfu  «4^&  heb  ^dyig.    iXor. 

Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  cael  ei  alw  wrtb 
yr  enw  bwn.  1  Fedr  2.  25.  Mae  efe  yn  esgob, 
neu  yn  olygwr  eneidiau,  wrtb  ei  swydd,  fel  eu 
prophwyd,  a'u  brenin ;  Dfae  efe  yn  bwrw  golwg 
(í-;«oreû*)  araynt  yn  ewyllysgar  {exooffiwc) 
yn  rbydd,  yn  barod,  o'i  gariad  a'i  ewyllys  da 
tnag  atynt  Y  mae  yn  anfeidrol  gyflawn  o  bob 
cymhwysder  i  gyflawni  ei  swydd ;  mae  ynddo 
gariad  difesnr ;  gwybodaetb  o  bonynt,  a'u  boll 
»mgylcbiadau,  sydd  berifaitb  gyflawn ;  a  ffydd- 
londeb  a  gallu  cyfatebol  i'w  gariad  a'i  wy'bod- 
aeth  0  bonynt  Oddi  wrtbo  ef,  fel  ffynon  an- 
hyspyddedig,  mae  pob  gradd  o  ysbry^  bwrw 
çolwg,  ac  edrycb  ar  ol  y  praidd,  yn  deilliaw, 
^ydd  ^H  neb  o'i  weision  dano.  Mae  efe  yn 
rhoddi  o'i  Ysbryd  ei  bun  i  bawb  mae  efe  yn 
osod  yn  y  swydd  esgobaidd  dano :  os  oes  neb 
wedi  rbulbro  i'r  swydd  sanctaidd,  heb  Ysbryd 
Crist  ganddo,  yn  ei  addasu  i'r  swydd,  nid  Crist 
ai  gosododd  ynddL — Yn  mbob  man  arall,  beb- 
law  y  He  bwn,  yn  y  Testament  Newydd,  mae  y 
?air  yn  cael  ei  briodoli  i  ddynion  sydd  yn  ol- 
ygwyr  ar  braidd  Crist  Act  20.  28.  Pbil.  1, 
1.  1  Tim.  3.  2.  Tit  1.  7.  Y  gair  yn  ngbyf- 
ieithiad  y  LXX.  o  ba  un,  tebygol,  y  cymerodd 
ywifenwyr  y  Testament  Newydd  ef,  a  arwydda 
OolygwT.  1.  Golygwyr  byddin,  y  rbai  a  elwir 
yn  ein  cyfldtbiad  ni,  swyddogion  neu  dywys- 
64 


ogion^  Num.  31.  14.  Bam.  9.  28.  2  Bren 
11.  15. — 2.  Golygwyr  ar  weitbwyr.  2  Cron. 
34.  1^,  17. — 3.  Golygwyr,  neu  orucbwylwyr 
ar  dŷ  yr  Arglwydd.  2  Bren.  11,  18.— -4. 
Swyddogion  gwladol,  neu  eglwysig.  Neb.  1 1, 
9,  14,  22. — 5.  Y  mae  Eleazar  yn  cael  ei  alw 
felly,  yn  y  cy£eitbiad  bwnw  ;  oblegidei  fodyn 
golygu  y  babell.    Num.  4.  16. 

*Yn  y  Testament  Newydd,  mae  yn  cael  ei 
briodoli  i  olygwyr  ysbrydol  eglwys  Dduw,  yn 
unig ;  ac  a  arwydda  mai  eu  gwaitb  oedd  gwyl- 
ied  dros,  bwrw  goiwg  ar,  a  pborthi  praidd 
Duw.  Nodau  y  rhai  o  anfoniad  Duw,  ac  felly 
i'w  derby  n  gan  yr  eglwys,  yw  y  rbai  a  ganlyn : 
sef,  *Eu  bod  yn  ddiargyboedd,  yn  ŵr  un 
wrtiig,  yn  wyliadwrus,  yn  sobr,  yn  weddaidd, 
yn  llettygar,  yn  atbrawydd ;  nid  yn  wingar,  nid 
yn  darawydd,  nid  yn  budr-elwa;  eitbr  yn  dir- 
ion,  yn  anymladdgar,  yn  ddiariangar.'  1  Tim. 
3.  2,  3.  Mewn  esgob,  mae  dysg  a  doniau  yn 
angenrbeidiol ;  ond  nid  ydynt  yn  ddigonol,  nac 
yn  nod  cbwaitb  fod  un  dyn  wedi  ei  alw  i'r  1 
swydd  orucbel  hon,  beb  ei  fod  wedi  ei  gynnys-  ^ 
gaeddu  befyd  àg  ysbrydolrwydd  meddwl,  a 
sancteiddrwydd  bucbedd.  Bydded  ei  ddysg 
a'i  ddoniau  o'r  gradd  belaethaf,  heb  sancteidd- 
rwydd efengylaidd,  mewn  ysbryd  a  bywyd,  y 
mae  yn  llygru  teml  Dduw ;  a  Duw  a  lygra,  neu 
a  ddystrywia  bwnw  yn  y  diwedd.  Nid  cbwant 
at  fudr-elwa,  neu  am  dra-arglwyddiaeth,  sydd 
yn  cymbell  y  rhai  o  anfoniad  Duw  i'r  swydd ; 
ond  cariad  syml  diragrith  at  ogoniant  Duw,  ac 
eneidiau  dynion.  Y  mae  gwaitb  a  swydd  ssnct- 
aidd,  a  llesàd  ac  ymgeledd  praidd  Duw,  yn 
fwy  yn  eu  golwg  na  dim  elw,  na  pbarcb,  a 
ddicbon  iddynt  gael  wrtb  weini  ynddi.  Y 
maent  yn  deilwng  o  gynnaliaetb  a  pbarch  bef- 
yd, y  rbai  sydd  yn  poeni  yn  y  gair  a'r  athraw- 
iaetb ;  ond  y  mae  yr.achosion  cymhelliadol  byn 
yn  rby  wael  i'w  hannog  i  gymeryd  y  fatb  swydd 
arnynt  loan  21.  16,  16,  17.  1  Tim.  5.  17, 
Gwneutnur  masnacb,neu  farsiandiaeth  fydol,  er 
mwyn  budr-elw  o'r  swydd  sanctaidd  bon  sydd 
bechod  ysgeler  iawn.  Yn  He  porthi  y  praidd, 
porthi  eu  bunain  a  wna  y  cyẃyw ;  a  Uywodr- 
aetbu  y  praidd  k  tbrais  ac  à  cbreulondeb.  Y 
cyfryw  a  eilw  y  prophwyd  yn  gẃn  gwancus, 
na  cbydnabyddant  a'u  digon,  yn  wynebu  at  eu 
ffordd  eu  bun,  pob  un  at  ei  elw  ei  bun  o'i  fi:wr  -^ 
cŵn  mudion,  beb  fedru  cyfartb ;  yn  cysgu,  yn 
gorwedd,  ac  yn  cam  bepian.  Esa.  56.  10, 1 1. 
Ezec.  34.  10.  Zech.  11. 17.  I  deyrnas  Satan 
mae  yr  acbosion  cymhelliadol  uchod  yn  per- 
thyn ;  olwynion  cynbyrfiol  yn  ei  lywodraeth 
balogedig  ef  ydynt.  Golygiadau  eraill,  dyben- 
ion  eraill,  a  hollol  wabanol,  i'e,  cynbyrfiadan 
ysbrydol,  pur,  ac  efengylaidd,  yn  cael  eu 
gweitbio  ynddynt  gan  yr  Ysbryd  Glan,  sydd 
yn  meddiannü,  yn  cymbell,  ac  yn  aonog  gwir 
genadon  Crist.  Eu  gwaitb  penaf  yn  y  byd 
y w,  *  Edrycb  at  y  weinidogaeth  a  dderbynias- 
ant  gan  yr  Arglwydd,  ar  iddynt  ei  cbyflawni 
hH  Col.  4. 17. 


ESG 


506 


ESGOBAETH,  swydd  golygwr,  neu  esgob 
yn  eglwys  CrisL     Act  1.  20. 

ES60R,  (es-cor)  dwyn  newyddian  i'r  byd; 
hefyd,  ysgar,  goUwDg  ymaitb,  gwabano. — Mae 
tri  pbeth,  medd  meddygon,  yn  ofynedig  mewn 
esgoriad  naturiol :  1.  Foff  ymdrech  addas  yn 
y  fam  a'r  plentyn,  y  naill  i  esgor  a*r  llali  i  gael 
eager  arno. — 2.  Bod  y  plentyn  yn  dyfod  i'r 
byd  a'i  ben  yn  flaenaf,  .yr  hyn  yw  ei  gyflead 
natariol. — 3/  Bod  yr  esgoriad  yn  fuan  ac  yn 
rhwydd. — Effeithiau  pechod  yw  doluriau  a 
gwewyr  esgor.  *Wrth  y  wraig  y  dywedodd, 
mewn  poon  y  dygi  Want'  Gen.  3.  16.  *Ond 
cadwedig  fydd  wrtl^  ddwyn  plant,  os  arosant 
mewn  ^dd,  a  cbariad,  a  saccteiddrwydd,  yn 
nghyd  a  sobrwydd,'  1  Tim,  2.  15.  {dta  nyç 
rsxvo/oveta<;)  trwy  yr  esgoriad  neii  yr  esgoredig- 
aeth.  Adda  a  Inniwyd  yn  gjntaf,  ond  £fa  a 
bechodd  yn  gyntaf;  eto,  er  by ny,  cadwedig 
fydd  trwy  esgoriod;  trwy  esgoriad  ar  lacb- 
awdwr,  priodol  bad  y  wraig;  'os  arosant  mewn 
ffydd/  <fcc.  Os  bydd  ganddynt  y  fath  fFydd 
4  wirioneddol  ynddo,  yr  bon  a  barba,  ac  a  weitb- 
ia  trwy  gariad.  Trwy  y  wraig  y  dáétb  pechod 
i'r  byd ;  trwy  esgoriad  gwraig  befyd  y  daeth 
Ceidwad  a  Gwaredwr  oddiwrtbo  i'r  byd.  Er 
iddi  becbn  yn  gyntaf,  eto  cadwedig  fydd  bi  a'i 
biliogaetb,  os  bydd  ganddynt  wir  flydd — raae 
Gwaredwr  wedi  esgor  arno.  Y  mae  y  geiriau 
yn  cyfeirio  at  yr  addewid  gyntaf  yn  Eden,  am 
Had  y  wraig.     Gen.  3.  15. 

Annuwiolioo  yn  'esgor  ar  wagedd,  ar  gel- 
wydd,  V  wynt,  a  arwydda  nad  yw  eu  boll 
bocD  a'u  llafur  yn  ateb  uu  dybcn  llesol  iddynt 
bwy  eu  hanain,  na  i  neb  arall.  Y  maent  yn 
ymddwyn,  ac  yn  beicbiogi,  ac  yn  esnror ;  sef,  y 
maeot  yn  ilawu  poen,  traffertb,  a  gotidiau;  ond 
gwynt,  gwagedd,  celwydd,  ac  anwiredd  yw  yr 
boll  ffrwytb.  Ni  ddaw  dim  allan  o  bonybt, 
ond  yr  byn  syild  yn  cyfateb  iV  meddwl  ty wyll 
a  ]lygredig,  sydd  yndd)»nt.  lago  1.  15,  Y 
gair  3eb.  ^^  a  gyfíeitfiir  gwagedd,  yn  Job 
61.  35.  a  ar'wydda  crwagedd,  celwydd,  neu  an- 
wiredd ;  yr  byn  sydd,  medd  Parkburst,  yn  peri 
galar,  a  cbystndd,  sef  drygioni,  anwiredd  a 
gwagedd.  Salm  7.  14.  Esa.  26.  18. — Y  mae 
lief — "gwewir — gofid — cnofeydd — a  tristwch 
gwraig  wrtb  esgor,  yn  arwyddo,  yn  allegaw], 
tristwch,  gortbrymderau,  a  gofidiau  trymion, 
disymwth,  anocbeladwy,  nas  gellir  dianc  rhag- 
ddynt,  mwy  na  gwraig  feicbk)g  rhag  gwewyr 
esgor.  Esa.  13.  8.  a  21.  3.  Jer.  6.  24.  a  13. 
21.  a  22.  24.  Hos.  13.  13.  »  loan  16.  21. 
1  Tbes,  5.  3. 

*Cyn  ei  cbJafychu,*  sef  Scion,  'yr  esgorodd ; 
cyn  dyfod  gwewir  ami,  y  rbddbawyd  bi  ar  fab.' 
Esa.  66.  7.  Y  mae  y  geiriau  yn  bropbwydol- 
iaeth  am  Iwyddiant  yr  efengyj,  yn  benaf  yn 
mysg  y  Cenedloedd,  yn  nyddiau  yr  apostolion; 
ac,  yn  ami,  wedi  hyny,  byd  ddiwedd  jiraser. 
Yr  oeddynt  yn  cael  eu  dychwelyd  i'r  ffydd,  ac 
yn  cael  eu  geni  yn  Seion,  yn  lluoedd,  yn  ddi- 
syrowthj  ac  yn  annysgwyliadwy  iawn,  fel  pe 


baasai  gwraig  yn  esgor  cyn  dyfod  gifewyr  a/ 
ni.  Y  mae  yr  Arglwydd,  weitb  lan,  yn  dwyn 
ei  waith  yn  mlaen  gyda  Haw  nchel  a  braicb  cs- 
tynedig;  yn  bywbai  dyffryb  o  esgym  sycbion 
ar  nn waith,  fel  'y  buont  fyw,  ac  y  saiasant  ar 
eu  traed,yn  llu  mawr  iawn.'  Erec.  37. 10.  Et 
uad  ydy w  y  gwaith  yn  llwyddo,  yn  gyffredinol. 
beb  iafur  ei  weision,  a  gweddiau'  yr  eglvys, 
adn.  8.  eto,  nid  oea  dim  cyfatebolrwydd  rhwnu 
y  llafur  a'r  llwyddiant,  yn  ami,  gan  uior  helaetlü 
mor  ddisymwth,  ac  raor  ogoneddns  ydyw. 

*A  gweled  o  bonoch  bwynt  yn  esgor.'  Exod. 
1.  16. — *  A  gweled  o  bonoch  eu  be^oredd-le/ 
Dr.  M. — *Ar  yr  ystolion.'  Ainsworth. — Heb. 
Û'^SISÎÄ  by  ^^^^  y  *w^»«;  »ef  y  cafnau  meini, 
yn  y  rhai,  tcbygol,  medd  Parkhnrst,  y  golch- 
ent  y  mamau  newydd  esgor,  a'r  plant  newjdd 
eni,  y.rbai  sydd  yn  gyffredin  mewn  rhai  gwled- 
ydd  poetbion  byd  heddyw.  Bates.  Llawer  o 
gyfieithiadan,  a  Geiriadnron,  a  gyfieithant  y 
geiriau  fel  y  Dr.  M.  esyoredd  U^  neu  leoedd ;  y 
cyfry w  ag  a  arferir  gan  wragedd  yn  esgor;  ond 
aonbebyg  iawn  y  buasai  ystolion  at  y  cyfry w 
achos  yn  cael  en  gwneyd  o  ieini. 

ESGIJD,  (cud)  bywiog,  pybyr,  beioif,  hoyw, 

diwyd,  blawdd. 'Bydded  pob  un  esgiid  i 

wnando,  diog  i  lefaru,  diog  i  ddigofaint'  lago 
1.  10.     'Bid  pob  dyn  ebrwydd  y  wrandaw.' 
W.  S.     Prysordeb  i  lefaru,  a  arwydda  meddwl 
chwyddedig,  yn  barnn  ei  wy  bod  aeth  ei  ban  yn 
rhagori  ar  eraill ;  ond  ysbry d  esgud  i  wrando, 
a  arwydda,  meddwl  distadl  gan  y  dyn  am  dano  ' 
ei  bun  a'i  wybodaeth,  a'i  barodrwydd  i  gymer-  | 
yd  ei  ddysgu  gan  eraill.     Esgud  i  wrando  gair 
y  gwirionedd  y  mae  yr  apostol  yn  ei  feddwl,  i 
yr  hwn  sydd  yn  rboddi  y  cysur  penaf  i'r  rha*  , 
sydd  wedi  ei  hennill  trwyddo,  ac  ydynt  yn  c\ 
wrando,  fel  Mair,  gvda  hyfrvdwch  calon.     Lw  \ 
10.  39.  "    ^    '    •    .. 

Y  pryd  hyn  cyfyd  dyn  l»w  waith, 
,       Ac  i'w  orcbwyllaoUi  eêgud. 

E.  Pry%  (Balm  104. 21)      | 

ESGUS-ODI-ODOL,  (es<ia8>  asswyn,  cyl- 
rith,  diffyniad. — 'Ond  yr  awrhon  nid  oes  gjin- 
ddynt  esgus  am  eu  pechod.'  loan  15.  22.  Y 
mae  pared rwydd  mawr  mewn  pechadunaid 
diedifeiriol  i  esgusodi  eu  hunain ;  ond  mae  eg- 
lurdeb,  graslonrwjdd,  a  daioni  yr  efengyl,  yu 
gwneutbur  pawb  a'i  clywant  yn  fwy  diesgus  na 
neb :  ac  i  gymbaru  a'u  pecbodau  hwy,  nid  yw 
pechodau  eraill  yn  deilwng  i'w  galw  yn  bech- 
odau,  mewn  ystyr:  *Oni  bai  fy  nyfod  a  Uefarn^ 
wrtbynt,  ni  bnasai  arnynt  bechod,'  mewn  cym 
bariaeth  i'r  hyn  sydd  arnynt  yn  bsescnol,  trwv 
eu  casineb  ataf  Ìi  am  geiriau.  loan  15. 16,  IT, 
18.     Luc  14. 19.     RhuC  2.  15.     Edr.  Deddf. 

ESGYN,  (cyn)  Heh.  pgj  Llad.  Ascbxd- 
krk:  Äa^«.  Ascbnd  :  dyrxhafu,  dringo.  Edr. 
Dbhkulaw,  Dtrchafu. — 'A  Duw  a  esgyno<lti 
oddi  wrtho  ef.'  Nid  oes  un  math  o  symudiafi 
yn  briodol  i  Dduw,  yr  hwn  sydd  a'i  hanfod  yo 
lienwi  pob  He  ar  unwaith;  gan  hyny,  y  mae 
yn  rhaid  i  ni  ddeall  mai  rhyw  arwydd  gweled- 


ESG 


507 


ESM 


i  Í  Jacob  o'r  preaeotioldeh  dwyfol  n  esfrytioddi 
s  lilwir  yn  ami  gogouiaot  yr  Arp^Iwydd;  scf 
iifWidd  dysglaer  a  gogoneddns  o'l  bresentjol- 
àéy]  Ocn,  IT,  23.  a  18,  íîîi  Kiiec.  K  2S.  a 
Î  23.  a  8.  4. 

*Ac  m  esgynodil  neb  I'r  iief»  oddicithr  yr 
fa^'Ei  a  ddisgjnodd  o'r  nefj  sef  Mab  y  dyn,  yr 

J]   f         c^',ì4   yr^    J     iirT/  Jr,^l\    R .    1  f^^  Y     Til  fle     }'? 

Arglwydd  lesu  yn  llefani  am  dano  ei  hun  fel 
Prpohwyd  raawr  ei  eglwys,  yn  rhagori  ar  neb 
a  la  o'i  flaen.  Cafodd  Moses  ddadguddiad  o 
feddwl  Duw  ar  fynydd  Sinai,  ònd  nid  esgyn- 
odd  iV  nef ;  nac  Elias,  nac  un  prophwyd  arall 
wedi  hyny :  ond  am  Fab  y  dy n,  yr  hwn  a  ddis- 
gynodd  o'r  nef,  o  ran  ei  gnawdoliaeth,  ac  sydd 
yn  ÿ  nef  J  er  hyny,  o  ran  ei  Dduwdod,  cafodd 
ef  gyflawn  wybodaeth  o  holl  berffeithrwydd, 
arfaetL,  ac  aipcanion  y  Duwdod,  yn  y  nef;  yr 
oedd  fel  Person  Dwyfol  yn  y  cynghor,  yn  cyd- 
arfaetha  ac  yn  cyd-drefnu  á'r  Tad  a'r  Ysbryd 
Glan;  fel  Crist  eneiniog  ac  anfonedig  y  Tad, 
derbyniodd  yr  hyn  yr  oedd  i'w  draddodi  iV 
eglwys  yn  y  nefoedd,  mewn  modd  ardderchog, 
cyflawn,  a  pherffaith,  ar  nnwaith.  Gan  hyny, 
mae  yn  anfóidrol  ragori  ar  bawb  a  fa  o'i  flaen, 
♦eu  a  ddichon  ddyfod  ar  ei  ol  byth.  Ac  er 
iddo  ddisgyn  i  ymgnawdoli,  y  mae  ef,  er  hyny, 
yn  y  nef,  yn  y  cynghor,  yn  yr  arfaeth,  ac  yn  y 
tretniadaa  sydd  i'w  'cyflawni,  yr  un  fath  ag 
oedd  er  tragy wyddoldeb.  Gr,  o  mv  ev  r«;  ou- 
pavw,  yr  hwn  sydd  yn  y  nefoedd,  fel  ei  bres- 
wylfa  a'i  gartref. 

*  Ar  ol  hyn  y  gwelwch  y  nef  yn  agored,  ac 
angelion  Duw  yn  esgyn  ac  yn  disgyn  ar  Fab  y 
(lyu/  loan  1.  51.  Gen.  28.  12.  Y  mae,  y 
geiriau  yn  dangos  mawredd  Person  yr  Arg- 
lwydd lesa,  ac  effeithioldeb  ei  swydd.  Hyd 
yn  nod  yn  ei  gyflwr  o  ddarostyngiad  yma  yn  y 
bvd,  y  mae  yn  Arglwydd  ar  holl  angelion  y 
nef;  fel  gweinidogion  ei  lŷs,  maent  yn  dyfod 
ac  yn  myned,  yn  esgyn  ac  yn  disgyn,  ŵrth  ei 
archiad.  Y  maent  yn  weision  iddo,  yn  ei  add- 
oli,  yn  ufdddhau  iddo,  ac  yn  e:  gydnabod  fel 
eu  Harglwydd.  Agorodd  ef  y  nefoedd,  yr  hon 
a  p::iuwyd  trwy  bechod  yr  Adda  cyntaf ;  ac  y 
mae  efe,  yn  ei  swydd,  fel  yr  ysgol  a  welodd 
Jacob,  yn  ffordd  o  gymundeb  rhydd  rhwng 
nefoedd  a  daear. 

Twy  a  esgyn  i  fynydd  yr  Arglwydd  V  Ateb. 
'  Y  glan  ei  ddwylaw,'  &c.  Sef  Crist  yn  flaen- 
af,  a  esjoyn  i'r  lie  sanctaidd  yn  y  nefoedd ;  a'i 
lioll  bobl,  y  genedl  gyfiawn,  yr  hon  a  geidw 
wirionedd,'  a  brynwyd,  ac  a  burwyd  oddiwrth 
bob  anwiredd  ganddo,  ynddo  a  thrwyddo  ef. 
Salm  24.  3.  a  15.  1.  a  26.  6.  a  68.  18.  Esa. 
26.  2.  lofn  13.  36.  Eph.  4.  8,  9,  10.  Heb. 
12.  28,  29.  I  Tim.  2.  8.  lago  4.  8.  Edr. 
Disgyn. 

ESGYNFA-ATJ,  (esgyn)  dringiad,  dyrch- 
afiad  :  grisiau  i  esgyn  ar  hyd-ddynt.  Ezec.  40. 
-^6.  1  Bren.  10.  5.  Hefyd,  yr  hyn  a  esgynir 
iddo.  ystafell,  cisteddle.  '  Yr  hwn  a  adeilada 
ei  esgynfeydd  yn  y  nefoedd.'       Amos   9.  6. 


*  Yr  hwn  a  adeiladodd  yn  y  nefoedd  ei  gylch- 
aii/  Dr.  M.  Y  mae  yr  un  gair  h^b^  yn  ead 
CÎ  g:ytieithu  yn  ystafelloedd,  yn  balm  104.  13. 
y  Sam.  ISi  33.  1  Bren.  17. 10.  Wrtb  esgyn- 
ffüydd  yr  Arglwydd  yn  y  nefoedd,  y  mac  i  ni 
ddeall  yr  awyr  barthau,  nea  y  bydoedd  nefol, 
y  rhai  ydynt  y  nail  I  iiwch  ben  y  Hall,  ag  sydd 
iVl  esgynfeydd  i'r  palîis  fry,  iv  f  y  TicfotnJd.  Y 
mae  ganddo  dy  ardderchog  uwchlaw  y  pellen- 
au  dysglaer,  a'i  cylchau  sydd  uwch  eu  penau, 
ac  nid  ydynt  ond  megys  grisiau  neu  esgyn- 
feydd i  hwnw.     loan  14.  2,  3.     2  Cor.  6.  1. 

ESLT,  EaXt,  [yn  ogos  ato/]  mab  Naggai, 
un  o  hynafiaid  Crist.     Luc  3.  25. 

ESMWYTH— ACH— ATI— DER— DRA, 
(mwyth)  gorphwysol,  llonydd,  heddychol,  ys- 
gyfala;  llonyddu,  tawelu;  llonyddwch,  tawel- 
wch,  gorphwysdra. — *A  mi  a  esmwythaf,  arn- 
och.'  Mat.  11.  28.  Gwaith  Crist  yn  unig  yw 
esmwythau,  ar  bechaduriaid ;  y  mae  efe  yn  es- 
mwythau  pawb  sydd  yn  dyfod  ato  mewn  ffydd. 
Mae  yn  addas  i  wneuthur  hyny,  oblegid  mawi*- 
edd  gogoneddus  ei  Berson,  a  chyflawnder  an- 
feidrol  ei  swyddau.  Y  mae  efe  yn  esmwythau 
yn  rhad,  yn  garedig,  yn  eflfeithiol,  yn  gyflawn, 
ac  yn  dragywyddol.  Fel  y  mae  pechod  yn 
achos  gWreiddiol  a  haeddianol  o  bob  anes- 
mwythder,  y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  es- 
mwythau yn  effeithiol  ac  yn  gyflawn,  trwy  sy- 
mud  ymaith  yr  achos  hwnw,  yn  yr  euogrwydd, 
yr  arglwyddiaeth,  a'r  halogedigaeth  o  bono, 
Dyfod  ato,  yw  credu  ynddo,  fel  pechadur  coll- 
edig ;  y  mae  credu  ynddo,  fel  iawn  dros  ein 
phchodau  ni,  yn  esmwythau  y  gydwybod,  yn 
wyneb  gofynion  y  gyfraith,  ac  ofn  damnedig- 
aeth,  ac  yn  heddychu  y  pechadur  à  Duw,  Y 
mae  ei  waed  yn  glanhau  oddiwrth  halogrwydd 
pechod;  ac  y  mae  ei  Ysbryd,  trwy  yr  efengyl, 
yn  dystrywio  ei  lywodraeth  ar  yr  enaid,  Gan 
fod  yr  esmwythdra  hwn  yn  gyfiawn,  yn  gyf- 
lawn, yn  gyfreithlawn,  ac  yn  cael  ei  weini  gyd 
ag  awdurdod  ddwyfol,  nid  oes  neb,  na  dim,  a 
ddichon  anesmwy  than  pan  esmwythâo  efe.  Es- 
mwythâodd  ei  egwys  oddiwrth  iau  drom  y  de- 
fodau  luddewig ;  esmwythâoedd  ami  yn  ami 
oddiwrth  erlidigaethau  a  gorthrymderau  ei  holl  • 
elynion ;  ac  esmwylhder  cyflawn  a  thragy- 
wyddol  fvdd  rhan  pawb  a  gredant  ynddo.  2 
Thes.  1.  7,  Esa.  38,  14,  Esther  4.  r4.  Jos, 
1.  13,  Rhuf.  6,  13.  a  8.  2.  loan  16.  33.  Act. 
15.  10.  Gal.  2.  18.  a  4.  4,  5.  Col.  2.  14. 
1  Pedr  2.  24.     Dan.  12,  13. 

*  Esmwythdra  y  rhai  angall  a'u  lladd  ;'  obleg- 
id eu  hanwybodaeth,  eu  hanystyriaeth,  a'u  cal- 
on-galedwch,  yw  yr  achos  o'u  hesmwythrda, 
ac  nid  gwir  wai'edigaeth  o'u  perygl  mawr  a'u 
trueai.  Y  maent  yn'  sicr  yn  hyn  yn  dra  áng- 
hall,  sef  eu  bod  yn  esmwythau  eu  hunain  mewn 
cyflwr  drwg,  ac  nid  ,yn  cael  eu  hesmwythàu 
gan  Grist,  trwy  symudfa  cyflwr.  Diar.  1.  32. 
Bydd  dydd  y  farn  yn  ddydd  o  anesmwythder 
i'r  holl  bechaduriaid  diedifeiriol,  a  diflydd  yn 
Nghrist,  ond  bvdd  vn  esmwythach  ar  rai  na'u 


EST 


508 


EST 


giljdd;  7  rfaai  mwyaf  anesmwyth  amynt  j 
ájdá  hwnw  yw  y  rhai  a  wrthodasant  yr  efeng- 
yl,  ac  a  ddirmygasant  y  cenadon  oedd  yn  ei 
chyhoeddl,  am  fod  en  pechodau  hwy  yn  fwy 
ysgeler  naphechodaa  hyd  yn  nod  y  SodomiaicL 
Mat  10.  15. 

ESROM,  mab  Phares,  a  thad-  Aram ;  un  o 
kynafiaid  CriBt.    Ruth  4.  18.    Mat  1.  3.    Lac 

E8TA0L,  ÌìfcítìWfc^  [merched  cryjion]  dinas 
yn  Dan.    Barn.  13.  25. 

ESTHER,  neu  HADASSAH,  ŵ6.  nfiojs^ 
[dirŷêí]  merch  Abihae],  ewythr  Mordecai,  o 
Iwytii  Benjamin.  Ei  rhieni  a  foant  feirw  pan 
ydoedd  hi  yn  ienanc,  a  hi  a  fagasid  gan  ei 
chefnder  (nid  ei  hewythr,  fei  y  dywed  Calmet) 
Mordecai  yr  hwn  a'i  cymerodd  yn  ferch  iddo 
pan  fa  ei  thad  farw.  Yr  oedd  hi  yn  Dances 
weddeiddlwyB,  a  glàn  yr  olwg.  Esther  2.  7. 
*  Gwridog  oedd  hi  o  berffeithrwydd  ei  theg^ 
wch,  a'i  hwyneb  yn  llawen,  megys  yn  hawdd- 
gar.'  Aprocripha.  Esther  a  Mordecai  oedd- 
ynt  hiliogaeth  y  rhai  a  ddygwyd  i  Babilon  gyd 
a'r  gaethglad  a  gaethghidasid  gyda  Jechoniah, 
brenin  Judah,  yr  hwn  a  gaethgladodd  Nebuch- 
odonosor.  Edr.  Mo&dxcai.  ran  gaagiwyd  o'r 
hoU  dalaethau  lancesau  teg  yr  olwg,  i'r  brenin 
ddewis  brenines  arall  yn  He  Fasti,  yr  hon,  trwy 
ei  hanufadd-dod,  a  anfoddhaodd  y  brenin,  dyg- 
wyd  Esther  yn  ea  piith.  Cafodd  ffafr  yn  ngoi- 
wg  pawb  a'r  oedd  yn  edrycH  ami.  Pan,  wedi 
ei  glanhad,  y  dy^wyd  hi  at  y  brenin,  efe  a'i 
hoffodd  rhagor  yr  holl  wragedd,  a  hi  a  gafodd 
ffafr  a  charedigrwydd  yn  ei  ẁydd,  rhagor  yr 
Loll  wyryfon;  ac  efe  a  osodadd  y  deyrn-goron 
ar  ei  phen,  ac  a'i  gwnaeth  yn  ^enines  yn  He 
Fasti.  Ar  yr  achos  o'i  dyrchafiad  i  fod  yn 
frenines,  y  brenin  a  wnaeth  wledd  fawr  i'w  holl 
dywysogion  a'i  weision,  a  galwyd  hi  gwledd 
Esther.  Gwnaeth  y  brenin  ryddid  i'r  Ulaeth- 
an  oddiwrth  drethi,  a  rhoddodd  roddion  i'r 
rhai  oedd  oddi  amgylch  iddo,  yn  ol  galla  a 
mawredd  y  brenin.  Y  mae  gorawch-Iywodr- 
aeth  Daw  ar  bob  peth,  hyd  yn  nod  llygredig- 
aetbau  plant  dynion,  a'i  ofal  mawrameieg- 
Iwys,  i'w  gweled  yn  hynod  yn  nyrchafiad  y 
gaethgludes  fechan  ac  amddit'ad  hon  i'r  iath 
sefyllfa  uchel ;  hyn  oil  a  wnaeth  yr  Arglwydd, 
yn  benaf ^r  mwyn  ei  eglwys.  Gan  fod  ganddo 
gaethion  yn  Babilon,  a  llawer  o  elynion  crealon 
iddynt  trwy  y  gwledydd,  a  Haman  waedlyd  yn 
y  Uŷs  yn  ceisio  ea  dyfetha  hwynt  oil,  Duw  a 
ddyrchafodd  t  eaethes  Esther  i  fod  yn  ei  law  yn 
offery n  effeithoT  i'w  gwared.  Yr  oedd  yn  rhaid 
fod  eu  gelynion  yn  ami,  a'r  elyniaeth  yn  eu 
herbyn  yn  fawr,  gan  fod  gorfod  iddynt  ladd 
75,000  wrth  amddiffyn  eu  hunain.  Esther  9. 
16,  Bu  Esther,  nid  yn  nnig  yn  offeryn 
o  waredigaeth  i'w  chenedl  yn  Babilon,  ac 
o'r  cyfryw  enw  a  pharch  iddynt  trwy  yr  holl 
ymerodraetbr  fawr  hono,  fel  yr  aeth  llawer  o 
bobl  y  whid  yn  broselytiiiid  i'r  grefydd  Indd- 
ewig,  ond  diammeu  hefyd!  iddi  fod  yn  llawer  o 


gefhogrwydd  i  weision  yr  Arglvrydd,  Esoraa 
Nehemiah,  yn  eu  gwaith  gorchestol  o  ddych- 
welyd  a  sefydlu  yr  luddewon  yn  ea  gwlad  eu 
hnnain,  ac  i  osod  iawn  drefn  yn  eu  plith,  o  ran 
llywodraeth  wladol  ac  addoliad  Dow.  Pan 
yr  ymddyddanodd  y  brenin  à  Nehemiah,  ac  yr 
erfyniodd  Nehemiah  am  i'r  brenin  ei  anion  i 
Jernsalem  i'w  hadeilado,  dywedir  ^  fod  gwraig 
y  brenin  (yr  hon  oedd  Esther)  yn  eistedd  yn 
ei  ymyl.'  Neh.  2.  6.  Yr  hyn  sy  grybwylliad 
digonol  ei  bod  yn  gynnorthwyoi  iddo  yn  yr 
achos  gyda'r  brenin :  (Gwel  Prideaoz's  Ca». 
fol.  p.  106  d;  280.)  ac,  yn  ganlynol,  anfonwyd 
ef  à  llythyrau  ac  à  gorchymynion  at  y  tywys- 
ogion,  ac  at  Asaph,  ceidwad  coedwig  y  brenin, 
fel  y  rhoddai  iddogoed  at  yr  adeiladaa  yn  Jer- 
osalen^. 

Yr  Hebreaid  a  alwant  lyfr  Esthernt^o;^ 
flblSÖ  ^^^  ^^^  hlyg*lyfr  Esther^  am  mai  hi 
yw  y  person  mwyaf  nodedig  yn  yr  hanes  byr, 
cynnwysedig  jrnddo,  ac  a  fa  taior  hynod  offeryn 
yn  ngwaredigaeth  cenedl  yr  laddewba  Pwy 
a'i  cyiansoddodd  sydd  mewn  dadl  yn  mysg  y 
dysgedigion — ^rhai  yn  barnu  mai  Ezr^  eraili, 
Mordecai.  Y  fam  fwyaf  tebyg  i  wir  yw,  mai 
Mordecai  oedd  yr  awdwr  o  hono,  ac  i  Ezra  ei^ 
roddi  yn  mhlith  y  liyfraa  canonaidd,  Ex  na 
choffeir  ynddo  am  un  o'r  enwau  trwy  ba  rai  y 

fosodir  Paw  Israel  allan  yn  yr  Ysgrythyraa 
anctaidd,  eto  y  mae  yn  dra  amlwg  ei  fod 
wedi  ei  fwriadu,  ac  y  mae  yn  hynod  o  addas  i 
ddangos,  mai  Daw  Israel  y  w  y  gwir  Ddaw,  yr 
hwn  sydd  yn  goruwch-ly wodraethu  pob  petli, 
ac  yn  cyflawni  ei  amcaniQn  o  drogaredd  a 
barn,  trwy  y  ffyrdd  a'r  offerynaa  y  gwelo  efe 
fod  yn  dda.  Hwyrach  gadael  aUan  enw  yr 
Arglwydd  ynddo  yn  fwriadoL  Y  mae  j)etbau 
hoUol  hysbys  yn  cael  eu  hadrodd  am  wir  add- 
olwyr  y  iKHorAH ;  megys  y  cydfrad  yn  eu 
herbyn  i'w  dyfetha,  a'r  waredÌMeth  ryfedd  a 
gawsant;  fel  y  gallai  pob  damenydd  famu, 
oddiwrth  y  pethau  eglur  a  diaminheuol  hyn,  ai 
nid  Daw  Israel  oedd  y  gwir  awdwr,  a  phen- 
llywodraethwr  mawr  yr  holl  fyd.  Y  mao  yr 
adroddiad  eglur  a  diaddurn  o  bethau  a  ddyg- 
wyddásant  yn  ngẃydd  yr  holl  fyd  yn  tystio- 
laethu  yn  anorchfygol,  yn  wyneb  holl  ragfaman 
gelynion  atgasaf,  o  blaid  y  Duw  by  w,  ac  mai 
Daw  Israel  oedd  hwnw. 

Y  mae  amryw  bennodau  ychwanegol  at  y 
llyfr  hwn  i'w  cael  yn  yr  Apocripha ;  ond  ni  bu- 
ont  erioed  yn  mhlith  yr  ysgrifeniadaa  Eeb- 
raeg,  ac  ni  ddarfu  yr  luddewon  erioed  ei  cym- 
eradwyo ;  y  maeut  yn  cynnwys  yr  an  petbau 
wedi  ea  jiúì  adrodd,  gy.da  chwan^iadau,  Tr 
dyben  i  addomo  yr  hanesyddiaeth ;  ood,  mewu 
gwirinedd,  ei  anurddo  y  maent ;  heblaw  hyny, 
y  mac  rhai  pethau  ynddynt  yn  angbytan  a'r 
amseroedd  i  ba  rai  y  mae  yr  hanes  yn  perthyn. 
Edn  Hamak,  Mordxcai. 

ESTRON-IAID-ESAU,  (trawn)  Llad,  Ex- 
TAKEUB :  alltud,  un  dyeithr,  arall-wlad,  arall* 
fro.     ^  Est^oniaethus,'  a  *  gw^fasaa  estronol/  ^ 


BST 


509 


VST 


arwjddocant  nn  iaith  arall,  nea  lediaith.  1 
Cor.  14.  21.     Esa.  28.  11.     Edr.  Dteithb. 

ESTRYS-IAID,  Heh.  -jjy  oddiwrth  eu 
gwaith  yn  glaw  jn  nchel  ar'  ea  giljdd.  Le£ 
11. 1Ô.  r^nt.  14. 16.  Mae  y  gair  OIDH  7^ 
cael  ei  gyfieitha  eêirys  yn  Job  39.  13.  yr  bwn 
a  gyfieithir  mewn  manau  enuH  cieonia.  Ar 
ymyl  y  ddalen  y  mae  yn  cael  ei  gyfieiuin  yma 
rieonia^  a'r  gair  f^^j^  yn  cael  ei  gyfieithn  estrys, 
(jrellir  cyfieithu  y  geiriau,  'Adenydd  yr  estrys 
sydd  estynedig,  à  phln  ac  esgyll  y  ciconia.'  Y 
gwir  yir,  nad  yw  un  o'r  ddaa  air  yn  briodol 
enw  yr  eetrys  ond  y  gair  'jjy  Ond  gan  fod  y 
Jarloniad  canlynol  yn  ate'b  i'r  eBtrys,  gellir 
meddwl  ei  fod  yn  cael  ei  alw  yma  f^3[5  pluofft 
nea  aderyn  pluog^  oddiwrth  harddwch  ei  bin. 
Y  talaf  o'r  hoU  adar  ydyw;  y  mae  ei  nchder, 
pan  y  safo  yn  sytb,  ya  sûth  nea  wyth  troed- 
tedd.  Y  mae  yn  &wr  ei  faintíoli,  ei  ffoesan 
yn  hiríon,  ei  adenydd  yn  fyrion,  a'i  wddf  yn 
bedwar  neç  bump  rbychwant  Y  mae  ei  draed 
yn  fforchol,  á  dan  o  fodian  mawrion  iddynt, 
ond  y  naill  yn  iwj  na'r  Hall;  y  mae  yr  hwyaf 
yn  saith  modfedd  o  hydj  Àg  ewin  cra&nc  iddo; 
mae  y  Hall  oddeata  pedair  modfedd,  ac  heb 
ewin  iddo.  A'r  rbai  hyn  y  llachia  geryg  yn 
ol,  wrth  redeg,  ar  ei  ganlynwyr.  Dywed  yr 
Arabiaid  nad  yjnr  byth  yn  yfed ;  ac  nid  y w  hyn 
yn  annhebyg,  oddiwrth  y  lleoedd  anial  y  prea- 
wylia  ynddynt  Eaa.  13.  21.  a  34.  13.  Job 
30.  29,  Jer.  50.  39.  Y  mae  yn  bwyta  ages 
bob  peth,  gwellt,  ceryg,.haiaarn,  crwyn,  blew, 
<S:c  Y  mae  ei  hwyau  yn  fawrion,  a  rhai  o 
hoaynt  dros  bom'  modfedd  o  dryfeanr,  ac  o 
bwysaa  yn  bymtheg  pwys :  y  mae  y  piiag  yn 
galed,  ac  y  maent  yn  gwneii.thnr  llestri  i  yfed 
0  honynt  Y  maent  yn  dra  ffrwythlon,  yn  dod- 
wy  30  nea  40  o  wyan  yn  yr  an  tymhor.  Pan 
byddo  perygl  yn  agoa,  mae  yr  eatrys  yp  caddio 
ei  ben,  y n  nnig,  er  diogelwch ;  ac  yn  bamn, 
fel  pechadar  ffol,  nad  oea  berygl  am  nad  y w  yn 
CÌ  weled.*  Dywedir  y  gellir  ea  cymeryd  gan 
ddyn  wedi  ei  orchaddio  á  chroen  yr  eatrys,  ac 
yn  dynwared  rhai  o'i  ystamian  a'i  yaffogiadaa. 
Haera  rhai  nad  oea  gan  yr  eatrys  na  <mly  w,  ar- 
chwaeth,  arogliad,  na  chof ;  oa  felly^  priodol 
iawn  y  dywedir  am  dani,  *  Na  chyfranodd  Daw 
iddi  ddea]l.'  Gwel  Modem  UniverBcd  His- 
iory, 

Y  mae  plaf  ei  adenydd  mewn  bri  mawr,  ac 
yn  cael  ea  defnydddio  yn  addnmiadaa  mewn 
iielian,  ac  yr  oeddynt  gynt  mewn  gwelyau, 
gortho,  kc  Lliw  naturiol  ei  blaf  yw  cymyag 
dn  a  gwyn,  ond  rhoddir  Ilawer  o  liwiaa  cyw- 
rain  iddynt  gan  gelfyddyd.  Cawn  hanea  cyf- 
lawn  o  gynneddfau  yr  aderyn  hwn  yn  Job  39. 
13—18.  *  Yr  hon  a  ad  ei  hwyaa  yn  y  ddae- 
ar,  ac  a'a  cynheaa  yn  y  Uwch ;  ao  y  mae  hi  yn 
i^oUwng  dros  gof  y  gailai  troed  ea  dryllio 
liwynt,  nea  anitioil  y  maes  ea  aathra.'    Er  ei 


* Btât  lamlne  olAiue 

Ridendom  revoluU  caput;  oredltqcae  UUr«, 
QuM  aoD  ipM  Tldet.  Cktvdian, 


bod  yn  ea  gadael  yn  y  ddaear,  nea  yn  y  tjrwodi 
nid  ydyw  hanea  oyffredin  natariaethwyr  yn 
^wir,  ei  bod  yn  ea  gadael  i'w  cynheaa  gan  wrea 
yr  haal ;  canya  dywedir  yma  [fioMti]  y  cyn- 
hesa  hi  hwyrUy  aef  trwy  eiatedd  amynt  Ond 
y  mae  yn  g^llwng  droa  gof  y  gailai  traed  teith- 
iwr,  nea  am&il,  ea  drylUo  hwynt,  ac  heb  ofala 
am  ea  goaod,  fel  yr  adar  eraill,  ar  goedyád, 
nea  holltaa  creigiydd,  er  diogelwch. 

'  Caled  yw  hi  wrth  ei  chywion,  fel  pe  na 
byddent  eiddo  iddL'  Fel  y  mae  yn  ddioial 
am  nyth  i  adael  ei  hwyaa  ynddo,  felly  hefjrd  y 
mae  yn  ddiaerch  ac  yn  ddiofal  am  ei  chywion, 
ond  yn  ehedeg  ymaith  oddi  wrtMynt  pan  fyddo 
perygl,  ac  yn  ea  hanghofio  bytíi  wedi  hyny. 
in  gwbl  groes  i'r  i&r  aerchog,  yr  hon  a  amddi- 
ffyn  ei  chywion  yn  wyneb  y  gelyn  cryfaf,  er 
bod  mewn  perygl  o  goUi  ei  bywyd  ei  han.  Fel 
hyn  y  mae  ei  gwaith  yn  ami  yn  ofer,  oblegid 
ei  bod  yn  ddiofh  perygl  i'w  chywion ;  ac  yn 
ganlynol  yn  ddioâd  am  ea  diogelwch.  Y  mae 
yr  eatryaiaid  yn  ddiareb  am  ea  hanaerchog- 
rwydd  a'a  oreolondeb.  Galar  4.  3. — *  Oblegid 
ni  roddodd  Daw  iddi  ddoethineb,  ac^ni  chyf- 
ranodd iddi  ddealL'  Job  39. 17.  Mae  y  Cre- 
awdwr  mawr  yn  cyfrana  ei  ddoniaa  i'w  gread- 
ariaid,  yn  ol  ei  ewyllya  ei  han.  Y  mae  pob 
creadar  yr  hyn  y  gwnelo  Daw  of.  Pob  rhodd 
ddaionaa,  nid  yn  nnig  mewn  dyn,  ond  hefyd 
mewn  anifeiliaid,  ea  harddwch,  ea  cryfder,  ea 
cyflymdra,  ea  cyfrwjradra,  ea  serohogrwydd, 
arc  oddi  achod  y  maent joll,  oddiwrth  Dduw 
ea  creawdwr.  Oddiwrth  Ddaw  y  mae  y  gradd 
lleiaf  0  ddoethineb  mewn  anifeiliaid  a  dynion 
yn  gyffredin ;  pa  faint  mwy  yn  y  duwiolion. 

^  I  r  amaer  yr  ymgodo  hi  yn  uchel,  hi  a  ddiya- 
tyra  y  march  a'i  fuchog.*  Job  30.  18.  Nid 
ydyw  ei  adenydd  yn  ateb  y  dyben  i'w  godi 
oddiar  y  ddaear,  ond  y  maent  yn  gynnorthwy- 
ol  iddo  redeggyda'r  cyflymdra  mwya^  atbrwy 
hyny  yn  diogela  ei  han.  Rhedant  yn  gynt 
na'r  march  mwyaf  cyflym.  Y  maent  yn  Arab- 
ia, ond  yn  llaoaog  iawn  yn  Ethiopia,  ac  y  mae 
yr  Ethiopiaid  yn  bwyta  eu  cig.  V  mae  rhai  o 
honynt  mor  gryfion  fel  y  mae  yr  Arabiaid  yn 
marchogaeth  amynt.  Yn  ngwledydd  poethion 
Affric  y  mae  yr  eatryaiaid  i'w  gweled,  weithiaa 
yn  heidaa  llaoaog,  ac  yn  ymddangoa  o  bell  yn 
debyg  i  fyddin  o  ieircb.  Yr  oeddynt  yn  wa- 
harddedig  yn  ymborth  dan  gyfraith  Moaes. 
Lef.  11.  16.  Dent.  14.  15.  Mewn  lleoedd 
anial  y  mae  ea  oynniweirfa  y  rhan  amlaf.  Esa. 
13.  21.  a  34.  13.  Job  30.  31.  Jer.  50.  30. 

ESTYN-EDIGklAD-YDD,  (ea-tyn)  Llad. 
ExTXKDo;  parhan,  hwyhaa,  mw^hau,  gohirio, 
helaetho,  estyn  aiian.  Y  mae  Duw  yn  estyn 
ei  law  heddychol-  a  chynnorthwyol  at  bechad- 
ariaid,  pan,  trwy  wahoddiadan  ac  addewidion 
yr  efengyl,  y  mae  yn  erfyn  amynt  gymmodi  ág 
ef  yn  Nghrist,  ac  yn  addaw  ea  cynnorthwyo 
a'i  alia  a^i  ras.  Diar.  1.  24.  Rhaf.  10.  21.— 
Y  mae  Daw  yn  estyn  tmgaredd  a  heddwch  fel 
afon,  pan  y  mae,  o'i  ben-arglwyddiaeth  a'i  raa, 


EH 


510 


ETI 


yn  ea  cyfrena  yn  effeithiol,  yn  helaeth,  ac  yn 
barhatis,  ar  ei  bobl.  Salm  36.  10.  'Essl  66. 
12. 

'Creawdydd  y  nefoedd  a'i  hestynydd.*  Esa, 
42.  5,  Dttw  a  greodd  y  detnyddiau  yn  gynta^ 
wedi  liyny  efe  a  estynodd,  a  ledodd,  ac  a  ffarf- 
iodd  y  nefoedd  o'r  defìaydâìaa  byny;  a*a 
gwnaeth  yn  hardd,  yn  ogoneddns,  ac  yn  ddef- 
nyddiol  i  ateb  y  dybenion  gan  y  Creaẃdydd 
yn  ei  olrg.  Mae  y  nefoedd  fel  hyn  wedi  ei 
hestyn  yn  addnrnedig  ac  yn  geinwych,  yn  dat- 
gan  gogoniant  Daw,  ac  yn  mynegi  gwaith  ei 
ddwylaw.    Salra  19. 1. 

Y  mae  Daw  yn  estyn  ei  law  ar  ddynion,  ac 
yn  eu  herbyn,  pan  y  byddo  yn  en  co8]pi  a'i 
faroedigaethau  am  en  pechodan.  Bsa.  6.  25. 
Jer.  6.  12.  a  15.  6.  Ezec.  16.  27.  Edr. 
Bbaich. 

ETAM,  Seb.  Qp'iy  [eu  haderyn\  dinas  o  Ja- 
dah,  rhwng  Bethlehem  a  Tecoa,  ac  a  gadarn- 
hawyd-ffan  Rehoboam.     2  Cron.  11.6.     7n 

,  ag08  id£  yr  oedd  cmgv  i'r  hon  yr  aeth  Sam- 
son i  aros  wedi  taro  y  rhilistiaidd.  Barn.  15. 
8,  0  flfynon  yn  ages  i'r  ddinas  hon,  hwyrach 
flfyoon  y  gerddi,  y  dygodd  Pilat,  ac  fe  allai  Sol- 
omon o'i  flaen,  ddwfr  trwy  ddyfr-ffosydd  i  Jer- 
usalem, oddi  amgylch  y  mynyddoedd  ar  y 

•ffordd.  JoBcph.  de  Bello.  lih,  iii.  cap.  13.  Ý 
mae  teithwyr  yn  rhoddi  hanea  am  ddyfroedd 
hyfryd,  a  chrwn-byUau  mawrion,  yn  agos  i 
Bethlehem,  wedi  eu  gwneathur,  medd  traddod- 
iad,  gan  y  breoin  Solomon. 

ETIFEDD-ION-TJ,  (tifedd)  treftadog :  Ŵ-, 
xljipovofio^^  un  yn  meddtannu  etifeddiaeth  trwy 
goelbren,  oddiwrth  y  dull  y  rhanwyd  çwlad 
Canaan,  rhwng  y  deuddeg  llwyth,  yn  etifedd- 
iaethau.  Y  mae  Crist  yn  etifedd  pob  path. 
'  Yr  hwn  a  wnaeth  efe  fsef  y  Tad]  yn  etifedd 
pob petk'  Heb.  1. 2.  Felyr oedd eb yn Dduw, 
yr  oedd  yn  etifedd  pob  peth  yr  un  fath,  ac  yn 

.  gydradd  à'r  Tad.  Etifedd,  yma,  a  arwydda, 
meddiannydd,  Arglwydd,  a  lly wodraethwr  pob 
peth,  Y  mae  yn  cael  ei  briodoli  yma  i  Qrist, 
•  ran  ei  swydd,  fel  y  Cyfryngwr ;  pa  beth  hyn- 
ag  yw  o  ran  ei  swydd,  y  mae  felly  trwy  osod- 
iad.  *  Yr  hwn  a  wnaeth  efe,  Gr,  e^ijze,  yr  hwn 
a  drefnodd,  a  osododd  efe.  Trwy  drefhiad  a 
gosodiad  y  mae  Crist  yn  Dduw-ddyn,  ac  y 
mae  yn  ei  holl  swyddau.  Y  mae  yn  ei  swydd- 
aa  trwy  osodiad.  Salm  2.  6.  Act.  2.  36.  Heb. 
3.  1,  2,  Dent  18.  18.  Golygir  yma  ei  osod- 
iad trwy  gyfammod  rhyngddo  ef  a*r  Tad ;  yr 
addewidioQ  a  wnaed  iddo  cyn  ei  ddyfodiad  yn 
y  cnawd,  o'r  cyfry w  etifeddiaeth  ;  ac  hefyd,  ei 
osodiad  ar  ei  esgyniad  i'r  gogoniant,  yn  y 
meddiant  a'r  llywodraeth  ar  bob  peth.  Mae  y 
geiriau  pob  peth,  yn  mynegi  eangder  a  manyl- 
rwydd  ei  lywodraeth.  Nid  oes  dim  yn  y  gre- 
adigaeth  faith  i  gyd,  nad  yw  yn  ei  feddiant,  a 
than  ei  lywodraeth ;  a'r  cwbl  er  mwyn  ei  eg- 
Iwys.  *A'i  rhoddes  ef  yn  ben  uwchlaw  pob 
peth  i'r  eglwys.'  Eph.  1.  02.  Fob  peth—ei  ethol- 
edigion  yn  benal^  ac  erddynt  hwy  pob  peth  ar- 


all,  sef  angelion  da  a  drwg ;  dynion  y  byd,  a 
holl  ly wo<&aethan  y  byd ;  cwbl  awdnrdod  yn 
yr  eglwys  a'i  holl  drefniadan ;  holl  ragorfreint- 
iau  a  rhadan  yr  eglwys ;  pob  doniau  addas  er 
ei  hadeîládaeth  a'i  chysur ;  a  gogoniant  tragy- 
wyddoL  Afat.  21.  38.  a  25.  32.  2  Cor.  2. 
14.  Rhnf.  14.  10.  2  'Hm.  4.  8.  loan  17. 2. 
Heb.  9.  12.  Eph.  1.  14.  a  4.  8—13.  loan 
11.  6,  22,  24,  1  Cor.  12.  7, 13,  14.  1  Pedr 
3.  10,  11, — Mae  m  saint  yn  etifeddion  yr  add 
ewid,  cyfiawnder,  lechydwriaeth,  graa  y  byw- 
yd,  y  deymas,  y  byd,  i  Dduw,  a  chyd-etifedd- 
ion  gyda  Christ,  'Trwy  Grist,  a'u  hundeb  ag 
e^  y  mae  ganddynt  hawl  rydd,  gyfreithlon,  i'r 
holl  addewidioD,  bendithion,  creadariaid,  a  holl 
gyflawnder  Duw,  Heb.  1.  14.  a  6.  17.  a  11. 
7.  Rhuf.  4. 13.  a  8.  17.  lago,  2.  5.  1  Pedr 
3.  7.^  Gal,  4.  7.— Y  mae  holl  feibion  Duw  fel 
hyn  yn  etifeddion,  f  Os  plant,  etifeddion  hefyd  ;* 
ac  y  mae  eu  hetifeddiaeth  yn  anllygredig,  a  di- 
halogedig,  a  diddiflanedig.     1  Pedr.  1.  4. 

ETTFEDDIAETH-AU,  (etifedd)  etifiaut, 
treftadacth,  meddiant  Yr  hyn  a  feddiantío  nn 
trwy  dreftadaeth,  neu  ryw  hawl  gyfiawn.  Y 
mae  Duw  ei  hun,  yn  ei  holl  gyflawnder  dwvrfol, 
a'i  lechydwriaeth,  yn  etifeddiaeth  i'w  bobl ;  y 
mae  ganddynt  hawl  gyfiawuxac  anrhydeddos 
iddi  trwy  ìesu  Grist,  eu  pen-cyfammodwr ;  y 
maent  yn  byw  ami,  ac  yn  ymhyfrydu  ynddi. 
Salm  16.  5.  a  73.  25,  26.  a  119.  57.  Galar. 
3.  24, — Y  mae  ei  bobl  yn  etifeddiaeth  yr  Ar- 
glwydd;  mae  ganddo  hawl  ^yfiawn  ynddynt 
fel  eu  Creawdwr,  eu  Prynwr,  a'n  Gwaredwr ; 
ac  y  mae  ganddo  ofal  am  danynt,  ac  y  mae  ei 
bresenldeb  gyda  hwynt.  Dent.  4.  20.  a  32. 
9.  Salm  33.  12.  a  78.  71.  a  94.  14.  a  106. 
5.  Jer.  10.  16.  Joel  2, 17. — Mae  cenedloedd 
yn  etifeddiaeth  Crista  wedi  eu  rhoddi  iddo  fel 
Cyfiyngwr,  i'w  galw,  eu  hachub,  a'u  gwaredu 
ganddo.  Salm  2.  8,  a  22.  27.  a  72.  8.  Dan. 
7.  13,  14. — Am  fod  etifeddiaeih  Canaan  ddae- 
arol  yn  cysgodi  y  Ganaan  nefol,  mae  y  ddi- 
wedda^  yn  ami,  yn  cael  ei  galw  yn  etifedd- 
iaeth. Act  20.  32.  Eph.  1.  14.  Heb.  9. 15, 
1  Pedr  1.  4,  <fec.  Mae  gorchymynion  Duw  yn 
etifeddiaeth  ei  bobl ;  mac  ganddynt  hawl  yn- 
ddynt— maent  yn  byw  amynt — ac  yn  ymhyf- 
rydu ynddynt.  Salm  119.  111. — ^Yr  Arglwydd 
oedd  etifeddiaeth  y  Lefiaid,  am  en  bod  yn  byw 
ar  ei  aberthau.  Deut.  10,  9,— Plant  ydynt  et- 
ifeddiaeth yr  Arglwydd  ;  efe  ôydd  yn  eu  rhoddi, 
a  dylai  rheni  eu  cyflwyno'n  Uawn  i'r  Arglwydd. 
Salm  127.3. — EUfeddiaeth  dyn  annnwioí  y w 
cospedigaethau  ofnadwv,  agwaeau  d;d(farfod. 
Job  20.  29.  a  27.  13.  ^ 

*A  thi  a  etifeddi  ynot  dy  hun,  yn  ngwydd  y 
cenedloedd.' — *Ac  ymhalogi  ynot  dy  hun.'  Dr. 
M. — *A  mi  a  halogir  o'th  blegid  di  yn  ngwydd 
y  cenedloedd ;'  hyny  yw,  mi  a  oddefaf  fy  enw 
gael^ei  halogi  dros  amser.  Ezec.  22.  16. 
Cymh.  pen.  20.  9,  14.  &  36.  21,  22.  Gwel 
Newcome  a  Vatablus,  Y  wae  gwahaniaetli 
cyfieithiadau  y  geiriau  yn  tarddu  oddiwrth  yr 


ETH 


I 
511 


BTH 


anhawsdr»  penderfynu  gwreiddyB  y  gair  tib>l5 
pa  QD  ai  o  jni  *  SirwyàáAetifeddu,  neu  o  5^)^ 
a  arwydda  halogi,  Gogy^ydda  fy  roeddwl  i  at 
gjfieithiad  Dr.  N.  fel  yn  fwy  unol  à  rhanaa  er» 
aill  o'r  llyfr. 

ETWA,  (ed-gwa)  eto,  er  hyn,  hyd  yn  hyn. 
— *Etwa  ar  dy  'air  di,  mi  a  vwriaf  y  rhwyt.' 
Luc  5.  5.  a  âí.  47.     W,  S. 

ETHAM,  Heh.  ûf^j  [eu  harwydd^  noa 
i^rthl  7  ^U^^^^  wersyJlfa  iV  Israeliaid,  yn  eu 
taith  oV  Aipbt,  yn  agos  i  ben  nchaf  y  Môr 
Cocb.  Num.  33.  6.     Exod.  13.  20. 

ETHAN,  ITeb.  nj^"^»  [^7/]  1-  Ethan  yr 
Ezrabiad,  y  gwr  doeahnf  yn  ei  oes ;  eto  yr  oedd 
Solomon  yn  ddoethach  nag  ef.  1  Bren.  4.  31. 
Yr  un  y w  Ethan  yr  Ezrabiad  ag  Ethan  mab 
Cisi,  mab  Merari,  o  Iwyth  Lefi,  yr  iiwn  oedd 
jn  bencerdd  yn  ngwasanaeth  y  deml.  1  Gron. 
G.  44.  a  15. 17,  <&c.  Gyfenwir  Salm  Ixxxix.  ar 
cnw  Ethan  yr  Ezrabiad.  Qelwld  cf  hefyd,  yn 
ol  barn  rhai,  Jedathan ;  yr  oedd  iddo  chwecb 
ofeibioD,  y  rhai  oeddynt  benau  cynpifer  o 
ddosparthiadan  o  gantorion  yn  y  deml.  Cyf- 
IwjDwyd  amryw  <rr  Salmau  iddo  of  aU  feibion 
i'vv  canu.  1  Gron.  16.  41,  42.  Salm  xzxix. 
a  Izii,  àc. — :i.  Mab  Zerah,  mab  Judah.  1  Gron. 
>.  6. 

ETIIANIM,  ffeb.  tS'ìîínfciî  [cnjf]  y  seithfed 
mis  o'r  flwyddyn  cysegredig,  a'r  cyntaf  oV 
flwyddyn  wladol.  Yr  oedd  30  o  ddyddiau  yn 
y  mis  hwn,  ac  yr  oedd  yn  ateb,  mewn  rhan,  i 
Medi  a  Hydref.  Yn  y  mis  hwn  y  cysegrwyd 
teml  Solomon.  1  Bren.  8.  2.  Wedi  dych- 
weliad  yr  luddewon  o  gaethiwed  Babilon,  gel- 
widefTizri. 

ETIIBAAL,  Jleb.  ))y^t)V^  [y  llywodraeih- 
rrr]  brenin  y  Sidoniaid,  tad  Jezebel,  gwraig 
Ahab.  1  Bren.  16.  31.        » 

ETHER,  Heh.  nfjÿ  [careg]  dinas  yn  llwytb 
Jadab.     Jos.  15.  42. 

ETHIOPIA-'AD-AID-ES,  [Gr.  llosgiad 
vyneby  oddiwrth  aiOw  llosgi,  ac  o^t<;  wyneb ; 
Heh.  "Qj^ij  CWÄÄ,  du."]  Y  mae  y  LXX.  yn  cyf- 
ieitbu  y  gair  «JJ^IJ  ÂiOioma^  Ethiopia,  yn  gyflf- 
redinol,  a*r  cyfieithwỳr  i'r  amrywiol  ieitlu)edd 
wedi  hyny  a'a  dilynasant.  Y  mae  yr  ysgryth- 
yrau,  yn  o  debygol,  yn  crybwyll  am  dair 
gwlad  wrth  yr  enw  hwn  :  1.  Gush,  neu  Eth- 
iopia, ar  Ian  yr  afon  Gihon. — 2.  Gush,  neu  Eth- 
iopia, odu  y  dwyrain  i'r  Môr  Goch. — 3.  Gush, 
Ethiopia,  neu  Abyssinia,  o  du  y  dohau  Tr 
Aipbt,  a  debau-orllewinol  iV  Môr  Goch.  Pan 
y  sonir  yn  yr  ysgrythyrau  am  Ethiopia,  rhaid 
sylwi  yn  fanwl  ar  wahaniaethu  rhwng  y  gwled- 
ydd  sydd  yn  myned  dan  ^r  enw  hwn,  a'r  gwa- 
hanol  gcnedloedd  sydd  yn  preswylio  ynddynt, 
Nid  ydyw  yr  banes  sanctaidd  yn  enwi  ond  nn 
Cash,  mab  Ham,  a  brawd  Ganaan,  a  thad  Nim- 
rod,  Sebab,  Hafilah,  Sabta,  Raamah,  a  Sabte- 
cba;  a  thaid  Sebah  a  Dedan.  Pa  un  a  ydyw 
yr  boll  wledydd  yn  cael  eu  henwau  oddi  wrtho 
ef,  a  elwff  Gush,  neu  Ethiopia,  yn  yr  ysgryth- 
yrau, sydd  ansicr.    Y  mae  llawer  yn  bamu 


mai  jvl  Arabia  Ddedwydd,  o  du  y  dwyrain  i'r 
Mòr  Goch,  yr  oedd  ei  drigfa  ar  y  cyntaf,  ac 
i'w  hiliogaeth  fynod  drosodd  oddi  yne  dros  y 
môr  i  Ewiopia,  a^i  phoblogi. 

1.  Dygodd  brenin  Assyria  y  Qushiaid,  neu 
y  Guthiaid,  yn  ol  tafodiaith  Galdea,  o'r  cyntaf, 
sef  Ethiopia  ar  Ian  afon  Gihon,  i  brewylio  yn 
ngwlad  y  deg  llwyth.  He  yr  addolasant  Nergal 
enäuw.     2  Bren.  17.  24. 

2.  Sonir  am  yr  ail,  sef  Gush,  neu  Ethiopia,  o 
du  y  dwyrain  i'r  Môr  Goch,  gyda  Midian,  ac  a 
ysgydwyd  gan  y  daear-gryn  a  ddygwyddodd 
pan  ddisgynodd  Duw  ar  fynydd  Sinai.  Hab. 
3.  7.  Gelwir  Sephora,  gwraig  Moses,  Gushes, 
deu  Ethiopes,  am  ei  gem  yn  y  wlad  hon.  Num. 
12.  1.  Tebygol  mni  Ethiopiaid  o*r  wlad  hon, 
daif^Zorah  eu  brenin,  a  aethant,  1,000,000  o 
honynt  yn  erbyn  Asa  brenin  Judah.  Rhai  a 
farnant  mai  brenin  y  wlad  hon  oedd  Terhaca, 
(2  Bren.  19.  9.)  ac  mai  yr  un  wlad  a  feddylir 
yn  y  lleoedd  canlynol:  Esa.  43.  3.  a  45.  14. 
Topn?  Ethiopia,  a  gafwyd  yn  y  Môr  Goch,  ar 
gyffiniau  y  wlad  hon. 

3.  Gush,  Ethiopia,  neu  Abyssinia,  gwlad  de- 
hau-orllewin  i'r  Môr  Goch,  ac  o  du  y  dehu  i'r 
Aipht  Dywedir  fod  Ahasferus  yn  teyrnasn  o 
India' hyd  Ethiopa,  sef  Abyssinia.  Yr  oedd  y 
wlad  hon  unwaith  yn  ymerodraeth  eang  iawn, 
yn  cynnwys  45  o  deyrnasoedd.  Y  mae  yn ' 
wlad  fynyddig  boblog.  Y  trigoliou  ydynt  ddu- 
011,  neu  ddn-efydd.  Y  mae  yno  rai  mynydd- 
oedd  halen,  ac  yn  eraill  mae  mwngloddian  o 
haiarn,  efydd,  ac  aur.  Yr  afon  fwyaf  yn  Eth^ 
iopia  yw  y  Nilus,  i  ba  un  y  mae  y  rhan  fwyaf 
o'r  afonydd  bychain  yn  rhedeg.  Y  mae  y  Ni- 
lus, medd  awdwyr  Qredadwy,  yn  rhann  yn 
ddwy  çainc ;  y  Niger,  yr  hon  sydd  yn  myned 
trwy  wledydd  meithion  AflTÌca,tna'rgorllewin; 
a'r  Nile,  yr  hon  sydd  yn  rhedeg  trwy  wlad  yr 
Aipht  i  For  y  Ganoldir.  Mae  hon  yn  chwyddo 
dros  ei  cheulenau,  ao  yn  Uifo  yr  hoU  wlad,  yn 
Mehefin  a  Gorphenaf,  pan  fy d  do  yr  eira  yn 
toddi  ar  fynyddoedd  Abyssinia,  a  gwlawogydd 
trymion  gyda  hyny.  Dros  bedwar  mis  yn  y 
flwyddyn,  mae  mwy  o  wlawogydd  yn  Abys- 
sinia, nag,  hwyrach,  yn  yr  un  parth  arall  o'r 
byd. 

Y  mae  rhai  yn  barnu  mai  yny  wlad  hon  yr 
oedd  brenines  Sheba  yn  teyrnasu.  Y  mae  yn 
ddiogel  fod  yr  Ethiopiaid  yn  enwaedn,  yn  cadw 
y  seithfed  dydd  .yn  Sabboth,  hyd  heddyw. 
Hwyrach .  dwyn  Gristionogrwydd  i  Ethiopia 
gan  yr  eunuch  mor  fore  a  dyddiau  yr  apostol- 
ion.  Geir  banes  am  eglwyá  Giistionogol  yno 
yn  y  bed  wared  :i  ganrif,  ac  o  hyny  byd  yn  hyn. 
Gwnaeth  y  Mahometaniaid  ymdrechion  gwaed- 
1yd  i  daenu  eu  twyll  yn  y  wlad  hon ;  ond  yn 
qfer.  Bu  cenadau  Pabaidd  hefyd  yn  ymdrechu 
taenn  eu  cyfeiliornadau  hwythau  yno,  wedi 
denu  y  brenin  i  fod  o'n  tn ;  ond  wedi  gwrthry- 
fel  o'r  achos,  gwaharddwyd  y  Pabyddion  i  ddy- 
fod  i'r  deyrtas.  Y  mae  eu  Gristionogrwydd 
yn  gymysgedig  à  llawer  o  ddefodau  coelgrefn 


ETH 


513 


ETH 


yddol)  ao  yn  dra  Ilygredig.  Ond  dianunea  jt 
ymwel  yr  Arglwydd  eto  yn  raaol  à'r  wlad  hon, 
ac  yr  estyn  Ethiopia  eto  ei  dwylaw  yn  brysnr 
at  Ddaw ;  ac  y  genir  rbai  i  Dduw  yn  Ethiop- 
ia.    Salm  68.  81.  a  87.  4. 

Cyffelybir  yr  laddewon  gan  y  prophwydi  i'r 
Ethiopiaid,  o  herwydd  en  hanwybodaetii,  eu 
diddarbodaeth,  en  ffieidd-dra  Paganaidd,  a'a 
eynnefindra  à  Uwybraa  pecbadaros.  Jer.  13. 
28.     Amo8  9.  7. 

ETHNIG,  Ŵ.  £0vtxoç ;  cenedl  ddyn  ;  un  o'r 
cenedloeddy  mewn  cyferbyniad  i  an  o'r  genedl 
Inddewig. — 'Bydded  ef  i  ti  megys  yr  ethniga'r 
pablican.'  —  *Bit  6f  y-ty  megis  cenedlic  a 
phublican.'  W.  S.  Gadawodd  ein  cyfieitbwyr 
ni  y  gair  Groeg  yn  y  fan  bon  beb  ei  gyfieitbn ; 
yr  an  gair,  yn  y  rbif  Inosog,  a  gyfieitbircmee//- 
oedd.  Mat.  6.  7.  a  18.  17.  Bydded  ef  i  ti, 
nid  fel  brawd  yn  yr  Arglwydd,  ac  aelod  o 
gorpb  dirgeledig  Crist,  ond  golyga  ef  fel  pecb- 
adariaid  diedifeiriol  eraill ;  ac  ymddwyn  tuag 
ato,  fel  y  mae  i  ti  ymddwyn  yn  oi  cyfarwydd- 
iadan  gair  Daw  tuag  atynt  bwytbaa.  Y  mae 
ei  barhad  yn  oi  becbod,  wedi  oymaint  o  ry- 
baddion  caredig,  yn  profi  ei  fod  eto,  yn  ol  pob 
yrnddangosiad,  neb  ei  gyinewid ;  ac  v  mae  ein 
bymddygiad  ninnau  taag  ato  i  fod  fel  taag  at 
y  cvfryw. 

ÉTHOL-EDIG-AETH-ION,  (toJ)  ŵ,  ex- 
XtxTofiat,  sxXexroc;  Had,  Eligsrx:  dethol, 
dewis,  dewisedig;  detboledigaetb,  detboledig- 
ion.  Etbol  yw  dewis  rhyw  betb,  nea  rbyw  le, 
nen  ry  w  bersonao,  o  blitb  eraill,  i  ry  w  ddyben- 
ioný  swyddau,  gwasanaeth,  neu  waitb  neilldaol 
yn  ngolwg  yr  etholwr.  Arwydda  bod  ganddo 
hival  i  ddewis,  etopUys  rydd  yn  dewis,  a  dyhen- 
Urn  i'w  bateb  (rwy  hyny.  Hefyd,  mae  yr  eth- 
oledig  yn  cael  ei  ystyried  yn  hyny,  yn  gwbl, 
yn  ddyoddefol,  ac  yn  hollol  wrth  ewyilys  yr 
etholwr.  Y  mae  yn  ami  yn  cael  ei  briodoli  î 
le  neilldaol,  megys  JeraaalenL  1  Bren.  11. 18. 
Neb,  1.9.  O  bersonan  i  ryw  swyddaa,  megys 
Dafydd,  i  fod  yn  frenln :  (1  Cron.  28.  4.)  y 
deaddeg  apostol  i'w  swydd  orachel  bono :  (Lac 
6.  13.  loan  13.  18.  Act  1.  24.  a  15.  7.)  y 
diaconiaid.  Act  6.  5. — Ond,  yn  fẁyaf  neill- 
daol, y  gair  etboledig,  nea  etholedigion,  a  lef- 
arir,  1.  Am  Grist,  yr  hwn,  er  tiagywyddoldeb, 
a  etbolwyd  ac  a  neilldawyd  gan  y  Tad,  i  fod 
yn  ben-cyfammodwr  iV  egtwys,  ac  yn  Gyfryng- 
wr,  ac  yn  Fachniydd,  iV  pbrynn  a'i  gwaredu. 
Esa.  42.  1.  Luc  23.  35. — 2.  Am  angelion,  y 
rbai  a  ddewisodd  Daw  o  blitb  endll,  i  fod  yn 
gyfranogion  o  ddedwyddwch  tragywyddol.  1 
Tim.  5.  21. — 3.  Am  genedl  Israel,  yr  bon  a 
etbolodd,  ac  a  neilldaodd  yr  Arglwydd  o  blitb 
cenedloedd  eraill,  i  fod  yn  eglwys  ac  yn  bobl 
iddo.  Esa.  45.  4.  a  65.  9,  22.  Salm  105.  43. 
— 4.  Am  y  rbai  a  ddewiswyd  gan  Dduw  yn 
Ngbrist  i  gaffaeliecbydwriaetb  a  bywyd  tragy- 
wyddol, alian  o  bob  llwyth,  ac  iaitb,  a  pbobl,  a 
cbenedl.     Tit  1.  1.  Dat  6,  8,  9. 

Etholepioaxth  yn  yr  ystyr  diwedda^   1. 


Sydd  weithrcd  yn  tardda  o  gariad  neUldwl 
Daw.  Cariad  Daw  yn  nnig  oedd  yr  acho8 
cymbelliadol  yn  y  weitbred  bon.  Yr  oedd  y 
cariad  hwn  yn  Naw  befyd  yn  hollol  rydd  a 
rhad  ;  nid  oedd  an  achos  ynddynt  hwy  vn  ei 
gymbell  iV  earn ;  ac  nid  oedd  Daw  yn  rbag- 
weled  y  byd^  an  achos  baeddiannol  byth,  jn 
y  grwrtbddrycbau.  Peehaduriad  a  gelytdon 
oedd  gwrthddrychaa  ei  gariad ;  ae  felly  j  ba- 
asent  yn  parbaa  oni  buaaai  iddo  ea  caru ;  ac 
yn  ganlynol,  en  gwaredu.  Rhut  5.  6—10. 
Epb.  2.  4.  Y  mae  y  cariad  neilldaol  hwn  tuag 
at  wrtbddrychaa  yr  etboledigaeth,  yn  drapy- 
wyddol  ac  yn  ddigyfneund.    Jer. '31.  3. 

2.  Gweithred  o  hen-arglwyddiaeth  Daw  yd- 
y  w,  yn  ol  boddlonrwydd  ei  ewyilys  ei  bnn. 
Nid  oes  un  rbeswm  pabam  y  mae  efc  yn  dewi» 
y  gwrthddrychaa  ond  ei  awdardod  a'i  ewyilys. 
Y  mae  ganddo  awdurdod  i  wnenthar  byny ;  aV 
neb  y  myno  y  mac  efe  yn  trngarhau  wrtbo. 
Rhaf.  9.  11 — 23.  Mae  awdurdod  Daw  arci 
greaduriaid  yn  orachel,  ac  yn  annibynol,  yn 
tra  rhagori  ar  bob  awdurdod  a  ddichon  iod  gao 
un  creadnr  ar  y  Hall,  iV  gradd  y  mae  y  Cre- 
awdwr  mawr  yn  rhagori  ar  ei  greaduriaid.  Nis 
dichon  fod  gan  un  creadur  awdardod  gyfiawD 
ar  greadar  arall  ond  a  roddo  Dnw  iddo ;  ond 
y  mae  awdurdod  Daw  ar  bob  creadur,  ac  yn 
hollol  annibynol.  Y  mae  ganddo  hefyd  awdar- 
dod ar  becbaduriaid,  fel  Uywodraethwr  a  barn- 
ydd  cyfiawn,  iV  heaog-&rna  a'a  cospi  yn  gyf- 
iawn  ;  ac  os  arbed  neb,  o'l  ben-arglwyddiaeth 
a'i  ewyilys  da  y  mae  yn  gwneatbar  hyny.  Gail- 
asai  adael  pawb  yn  ea  trueni,  ac  o*i  ben-ar- 
glwyddiaeth  y  mae  yn  dewis  ac  yn  achub  y 
saw!  y  mae  yn  ei  achub. 

3.  Etholedigaeth  ddiammodol  3rw,  ac  anghyf- 
newidiol,  Nis  dichon  dim  ddygwydd  yn  y 
gwrthddrychaa  nad  oedd  Daw  yn  ei  ragweled 
cyn  ea  hetbol.  Nid  ynddynt  hwy  yr  oedd 
achos  en  hetboliad,  ond  yn  Nnw  ei  ban ;  ond 
y  mae  efe  yn  anghyfnewidiol,  '  Y  mae  ofe  yn 
an,  a  phwy  a*i  try  ef  ?  aV  hyn  y  mae  ei  enaid 
yn  ei  cbwennycha,  efe  a'i  gwna.'  Y  mae  cad- 
am  sail  Duw,  yn  etholiad  ei  hohl^.  yn  sefyll  jn 
ddigryn  ac  yn  ddigyfnewid.  Job  23. 13.  2 
Tim.  2.  19.  Salm  33.  11.  Gan  nad  ydyw 
iechydwriaeth  o  weithredoedd,  ond  oV  hwn 
sydd  yn  galw,  bydd  i'r  ar£aeth  yn  ol  etholedig- 
aettt  Duw  sefyll.  *ó  herwydd  Arglwydd  y 
llnoedd  a^i  bwriadodd,  a  phwy  a'i  diddyma !' 
*•  Fy  ngbyngor  (medd  ef )  a  saif,  a'm  boll  ew- 
yilys a  wnaf.'  Rbuf.  9.  11.  Esa.  14.  27.  a 
46.  10. 

4.  Y  mae  yn  dragytpyddol.  Etbolodd  Duw 
hwynt  o'r  decbreoad  i  iechydwriaeth,  cyn  seil- 
iad  y  byd.  2  Thes,  2.  IJ.  Epb.  1.  4.  Hys- 
bys  i  Dduw  y w  ei  weithredoedd  oil  erioed.  Y 
mae  rhagwybodaetb  Daw  o  bethaa  i  ddyfod  yn 
gorphwys  ar  ei  arfaeth  yn  ar&etha  y  cyfryw 
bethaa  i  ddyfod.  Yn  ganlynol,  y^mae  efe  wedi 
gosod,  er  tragywyddoldeb,  gydag  ef  ei  bun,  pa 
bethaa  bynag  oedd  efe  iV  cyflawni  mewn  alu- 


ETH 


513 


ETH 


>er.  Oa  yw  hyn  yn  grededig  aln  bob  cangen 
0  arfaeth  Duw,  pa  faint  mwy  am  ei  osodiad 
penaf  mewn  perthynas  i  iechydwiiaeth  ei  bobl, 
}D  rcha  no  yr  oedd  ei  ogoniant  yn  y  modd 
inwyaf  arddercbog  i  ddysgieirio  allan.* 

5.  Y  mae  yn  etholedigaeih  bersonol,  sef  o  ni- 
ter penodol  o  bersonau  o  hiliogaetb  Addasyrth- 
iedig,  i  gaffael  iecbydwriactb  a  bywyd  tragy- 
wyddol.  Y  mae  cynghor  Duw  yn  hyn  yn  {op- 
ifT^vTj  ^ooXt{)  rhxg-derfymdig^  yr  hyn  ni  fiiasai 
pe  na  baasai  y  personau  yn  derfynedig.  Y 
îiiaent  yn  cael  eu  galw,  *  y  rhai  a  etboîodd — 
llestri  trngaredd — ^y  rhai  a  apwyntiodd  Daw  i 
^'affael  iechydwriaeth — y  rhai  a  etholodd  Duw 
y'r  decbreuad  i  iechydwriaeth — ^y  rhai  ^  rag- 
looiwyd  iV  gaiw,  eu  cyfiawnhau,  a'u  gogon- 
eddu — y  defaid  a  roddwyd  i  Grist  gan  y  Tad 
—y  gweddill  yn  ol  etholedigaeth  gras — ^ychy d- 
ig  wedi  eu  dewis — ^rhy wogaeth  etholedig/  Act. 
2.  23.    loan  18.  18,     Khuf.  9,  23.     1  Thes.  5. 

9.  2  Thes.  2.  13.  Rhuf.  8.  29.  a  11.  5.  loan 

10.  29.     Mat.  22.  14.     1  Pedr  2,  9. 

6.  Y  maent  we^i  eu  hMhol  i  gredu — ^ì  fod 
yn  sanctaidd  ac  yn  ddifeius-^wedi  eu  rhaglun- 
io  i  fod  yn  un  ffurf  a  delw  ei  Fab — i  fabwysiad 
—wedi  eu  hethol  o'r  decbreuad  i  iechydwr- 
iaeth, trwy  sancteiddiad  yr  Ysbryd,  a  ffydd  i'r 
^wirionedd.  Eph.  1.  4,  5.  Rhui  8.  29.  2 
Tlies.  2.  13.  Yn  yr  etholedigaeth  yr  oedd 
Daw  yn  bwriadu  dangos  y  caredigrwydd  mwy- 
af  i  bechaduriaid,  a  dangos  yr  atgasrwydd 
inwyaf  at  bechod— ei  gospi  yn  ol  ei  haeddianl, 
ei  gondemnio,  a'i  ddystrywio,  yn  nghyda  hoU 
lywodraeth  bechadnrus  y  diafol.  Yr  oedd  cy- 
inaiot  o  drugaredd  ag  a  ddengys  Duw  byth  i 
bechaduriaid,a  chymaibt  o  sancteiddrwydd  ag  a 
gyfrana  efe  byih  iddynt,  ac,  yn  ganlynol,  a  fedd- 
iannant  hwythau,  i  gyd,  yn  yr  etholedigaeth. 
Nis  dichon  un  weithred  o  -ciddo  y  Duw  mawr, 
mewn  amser,  ddangos  cymaint  o  gyfiawnder, 
sancteiddrwydd,  a  daioni  Duw,  ag  oedd  yn  ei 
arfaeth  yn  nhragywyddoldeb  yn  eikol ;  canys 
yr  oedd  y  cwbl  a  ddangoair  yn  ei  boll  weith- 
rcdoedd  mewn  amser  yn  gynnwysedig  yn  ei  ar- 
faeth yn  ethol..  Yn  cthoi  yr  oedd  y  cariad  a'r 
laioni  mwyaf  yn  gweithredu  yn  Nuw,  yn  an- 
t't^idrol  sanctaidd  ac  yn  gyfiawn.  Ni  fnasai  neb 
yn  sanctaidd — ar  ddelw  Mab  Duw — yn  credu 
ati  yn  ufuddhau  i'r  gwirioncdd — nac  yn  parhau 
liyd  y  diwedd,  oni  buaaai  eu  bod  wedi  eu  heth- 
ol i  hyny.  Sylfaen  yr  boll  adeiladaeth  yw  yr 
etholedigaeth.  Y  cyiiawnhad,  yr  hyn  oedd  Is- 
rael yn  yn  ei  geisio  trwy  wcithredoodd  y 
•JJeddf,  ac  ni  chafodd,  yr  etholedigaeth  a'i  cat- 
odd  ;  ond  pe  buasai  heb  etholedigaeth,  ni 
•  liawsai  neb  y  fraint  byth.  Am  hyny,  gwadu 
^  chablu  etholedigaeth,  yr  nn  peth  yw  a  gwadu 
a  chablu  Duw,  yn  yr  amlygiadau  mwyaf  gog- 


*  Omnisqae  fatnrorum  praesoientla  in  decreto  Dei  fuDda* 
lur:  coDsequenter  ab  aeternu  aqnd  aes©  cooBtituit,  qulquid 
i-xseqaitar  in  teapore.  Id  a!  de  omnibiiB  Del  decretia  cred- 
^('dum  est,  comprinius  teneri  deb«t  de  eximio  ¥oc  decreto, 
'4U0  constltQlt  gloriam  ftaaiti  rovelaro  iu  aeterno  hominam 
»uitt.  wttciaa  De  <Kcon.  Foed.  lib.  lii.  cap.  iv.  see.  13. 
65 


oneddus  o'i  gariad  a'i  ddaioni ;  a  chabhi  boll 
drefh  yr  iechydwriaeth,  yn  boll  ddyfnderocdd 
doethineb  Duw  ynddi ;  boll  ffrwythau  sanct- 
eiddrwydd trwyddi,  a  boll  gysuron  y  duwiol- 
ion,  a  gogoniant  tragywyddol,  sydd  yn  tarddu 
allan  o  honi. 

Y.  JEtkoledigaeth  yn  Nghrist  yijw,  Maent 
yn  caei  eu  bendithio  â  phob  bendith  ysbryd  ol 
yn.y  nefolion  leoedd  yn  Nghrist,  mewn  amser, 
am  eu  bod  wedi  en  hethx>l  ynddo  ef  cyn  seiliad 
y  byd.  Ee  buasent  heb  eu  hethol  ynddo,  ni 
buasen^  byth  yn  cael  eu  bendithio  ynddo, 
Ni  buasai  Crist  yn  Gyfryngwr  i  bechaduriaid  o 
ddynion  mwy  naV  angelion  syrthiedig,  na'i  far- 
wolaeth  yn  lawn  dros  bechodan  y  naill  mwy 
naV  Hall,  oni  buasai  gosodiad  Duw  yn  yr  ar- 
faeth, ac  iddo  yn  y  gangen  bono  yn  neiUdnol 
o'r  arfaeth,  etholedigaeth,  drefhu  Êyny.  Eth- 
oledigaeth, yn  yr  arfaeth  fewr  dragywyddol,  a 
drefnodd,  ac  a  osododd  yr  undeb  cyfammodol 
rhwng  Crist  a'i  etholedigion,  yr  hwn'^yw  sylfaen 
gadam  yr  hoU  iechydwriaeth.  Oni  buasai  gos- 
odiad y  Personau  Dwyfol  yn  ýr  arfaeth,  ni  bu- 
asai marwolaeth  Crist  yn  iawn  dros  bechodan 
neb ;  ond  y  mae  efe  yn  etholedig,  a  hwythau 
yn  etJioledigum  ynddo  ef ;  ac,  yn  ganlynol, 
yn  y  cyfammod,  yr  un  yw  efe  a  hwythau.  Y 
mae  efe  yn  gwbl  drostynt  hwy,  ac  iddynt  hwy, 
yr  hyn  sydd  yn  angen  amynt  hwy  iddo  fod. 

Gelwir  Crist  yn  ami  yn  yr  ysgrythyrau, 
mewn  flbrdd  o  ragoroldeb,  yr  ^tholedigy  neu, 
devnsedig  Duw.  *  Wele  fy  ngwas,  yr  hwn  yr 
ydwyf  yn  ei  gynnal;  fy  etholedig,  yn  yr  hwn 
y  mae  fy  enaid  yn  foddlon.'  *  Os  hwn  yw  y 
Crist  (o  //oííTToç)  etholedig  Duw.'  *Maen  byw- 
iol  —  etholedig  gan  Dduw,  a  gwerthfawr,' 
*  Gwnaethum  ammod  á'm  hetholedig.'  *  Dyr- 
chefais  nn  etholedig  o'r  bobl.'  £sa.  42.  1. 
Luc  23.  36.  1  Pedr  2.  4*  Salm  89.  3,  19. 
Y  mae  Crist  yn  etholedig  Duw,  fel  y  mae  yn 
Dduw,  ac  fel  y  mae  yn  ddyn.  Fel  yr  oedd  yn 
Dduw,  nis  gellid  ei  ethol  i  ogoniant  a  ded- 
wyddwch  hanfodol  ychwanegol  i'r  hyn  oedd 
ganddo  eisoes  mewn  gradd  anfeidrol,  er  fod  ei 
ogoniant  mynegol^yn  ychwanegol  trwy  hyny. 
Fel  dyn,  etholwyd  ef  gan  Dduw  i'r  graddau 
uchaf  o  ogoniant  a  dedwyddwch  a  allai  dynol- 
iaeth  eu  meddiannu  a'u  mwynhau,  Fel  Duw- 
ddyn,  etholwyd  ef  i'r  swydd  a'r  gogoniant  o 
fod  yn  Gyfryngwr  rhwng  Duw  a  dyn,  a  Phen 
yr  boll  greadigaeth  etholedig.  £i  anfeidrol 
deilyngdod  a'i  addasrwydd,  o  ran  ei  natur 
ddwyfol,  oedd  sylfaen  ei  etholiad ;  ond,  o  ran 
ei  natur  ddynol,  yr  oedd  ei  etholiad  yn  rhydd 
ac  yn  ben-arglwyddiaethol ;  yn  y  golygiad 
hwn,  ei  etholiad  oedd  sylfaen  ei  deilyngdod 
Yr  oedd  ei  etholiad,  fel  agyr  oedd  ef  yn  Dduw 
yn  amlygiad  «  fawr  amryw  ddoethineb  Duw 
yn  dewis  un  à  chymhwysderau  addas  ynddo  i'r 
■swydd — ac  nid  oedd  neb  yn  abl  barnu  am  ei 
addasrwydd,  ond  anfeidrol  ddoethineb.  Yr 
oedd  ei  etholiad,  fel  yr  oedd  ef  yn  ddyn,  yn 
amlygiad  gogoneddus  o  ben-arslwyddiaeth 
Daw  a'i  ras. 


ETH 


514 


ETH 


Y  mae  pen-arglwyddiacth  Daw  yn  etholiad 
Crist,  yn  ymddangos  amryw  flfyrdd  : — 1.  O  ran 
y  natur  oedd  i'w  dyrchafa  felly,  sef  y  natur 
ddynol,  rhagor  naturiaeth  un  rhyw  arall  o  gre- 

adariaid. 2.  Iddo  gymeryd  had  naturiaeth 

gwympedig,  lygredig,  sef  naturiaeth  creadur- 
iaid  wcdi  gwrthryfela,  myned  yn  elynion,  yn 
ffiaidd,  ac  yn  druenus. — 3.  Yn  dewis  y  gangen 
o'r  hiliogaeth  yr  oedd  i  gael  ei  ddynoliaeth  o 
honi,  sef  had  Abraham,  Dafydd,  &c. — 4.  O 
herwydd  ei  etholiad  gan  Dduw,  yr  oedd  y  dyn 
Crist  Icsu  yn  rhydd  oddiwrth  Iwgr  y  natur 
ddynol,  ac,  ya  ganlynol,  yn  rhydd  oddiwrth 
bechod  a  damnedigaeth ;  yr  oedd  cariad  rhad, 
pen-arglwyddiaethol,  neillduol  Daw  tuag  ato 
ef,  yn  gystal  a  thuag  at  ei  holl  bobl,  yn  ym- 
ddangos yn  hyn.  Yr  oedd  oi  holl  sancteidd- 
rwydd,  ufadd-dod,  gweithredoedd  da,  a*i  bar- 
had,  yn  tarddu  oddiwrth  gariad  neillduol  Daw 
tuag  ato  ei,  fel  ei  etholedig,  yn  gystal  ag  iV 
holl  aelodau  ynddo.  Am  raai  etholedig  Daw 
oedd  yr  h\\n  yr  oedd  yn  ei  gynnal,  ni  ddiifyg- 
iodd  yn  ei  holl  ddyoddefiadau  trymion.  Pc  bu- 
asai  ei  nerth,  ei  egni,  aM  gariad  f  n  cael  eu 
gorchfygu  gan  ei  ddyoddefiadau,  buasai  trwy 
hyny  yn  euog  o  bechod,  ac  ni  buasai  ei  ddyo- 
ddefiadau yn  aberth  o  arogl  peraidd,  ac  ni 
ddaethai  ef^  na'i  bobl  ynddo,  byth  i'r  Ian.  Ond 
am  mai  etholedig  Duw  ydoedd,  cynnaliwyd  ef 
yn  cfifcithiol.  Y  mae  ei  gyfiawnhad  a'i  ogon- 
eddiad  ef,  yn  gystal  a*i  holl  aelodau,  yn  ffrwyth 
rhag-wybodaeth  a  rhagluniad  Duw.  Bydd  y 
dyn  Crist  lesu,  fel  ei  holl  aelodau  etholedig,  yn 
edrych  ar  gariad  Duw  tuag  ato,  fel  yr  etholed- 
ig ;  ac  wrth  edrych  bydd  yn  rhyfeddu,  yn  Ua- 
wenychu,  ac  yn  gorfoleddu  ynddo  byth.  Ben- 
dithia  Dduw  byth  am  ei  gariad  rhyfedd,  pen- 
arglwyddiaethol,  yn  ei  ddewis,  ac  yn  ei  gynnal 
rhag  soddi  yn  y  dyfnderau  mawrion  y  bu  yn- 
ddynt,  a'r  gogoniantanrhaethol  a  thragywydd- 
ol  sydd  ganddo  i'w  fwynhau. 

Crist,  yn  ei  etholiad,  yw  Pen  yr  etholedig- 
aeth,  a  Phôn  yr  holl  etholedigion:.  etholwyd 
Crist,  ac  etholwyd  yr  etholedigion  ynddo; 
dyma  y  ffordd  y  penderfynodd  Duw  iV  cael 
yn  ol  ato  ei  hun.  Dewisodd  Crist,  a  rhodd- 
odd  ei  bobl  etholedig  iddo,  i  fod  yn  eiddo  iddo^ 
yn  aelodau  o  hono :  fel  y  trèfnodd  y  Pen  i  og- 
oniant,  trefnodd  yr  holl  aelodau  ynddo.  Felly, 
etholiad  Crist  yw  sylfaen  eu  hetholiad  hwy  a'u 
gogoneddiad.  Ueb  etholiad  Crist,  a'i  etholed- 
igion ynddo,  ni  buasai  Crist  yn  llesâu'  dim,  ni 
buasai  ei  farwolaeth  yn  iawn,  ni  buasai  ei  gy- 
fodiad  er  cyfiawnhad,  na'i  esgyniad  er  gonon- 
eddiad;  ni  byddaigwiw  son  am  iechydwriaeth, 
na  bywyd ;  nid  ydyw,  y  cwbl  oddi  amgylch  i 
ni  ond  tywyllwch,  annhrefn,  ac  amheusrwydd. 
Nid  ydyw  y  prynedigaeth,  na  galwedigaeth, 
nac  adgyfodiad,  na  gogoneddiad,  ond  swn 
geiriau  tywyll,  ammheus,  diaylwedd,  hcb  eth- 
oledigaeth.  Y  mae  holl  hiliogaeth  Adda,  yn 
ddiddal,  yn  druenus  byth,  heb  ethledigaeth  i 
achiub  y  rhai  a  achnbir.    Edrychaf,  gyda  gor- 


foledd,  ar  y  drefa  ryfedd  wedi  ei  chwlbau ;  a 
rhyfeddaf,  gyda  pharch  diddarfod,  ddyfniou 
bethau  Duw,  yn  cael  eu  hamlygu  ynddi  a 
thrwyddi.  *  Mor  werthfawr  y  w  dy  feddyliaj 
genyf,  O  Dduw !  mor  fawr  yw  eu  swm  hwvnt  I' 
Salm  139,  17. 

Y  mae  y  rhai  fel  hyn  a  etholwyd  ynNgbrist. 
yn  cael  eu  galw  yn  ol  arfaeth  Daw,  trwy  ei  Ys- 
bryd  ef  yn  gweithio  mewn  pryd  amserol— y 
maent  yn  nfuddhau  trwy  ras  i'r  alwedigaeth— 
yn  cael  eu  cyfiawnhau  yn  rhad — yn  cael  tu 
gwncuthur  yn  feibion  i  Dduw  trwy  fabwys— a 
wneir  yn  gyffelyb  i  ddelw  ei  unig  Fab  ef  lesu 
Grist — a  rodiant  yn  grefyddol  mewn  gweith- 
redoedd da — ac,  o'r  diwedd,  trwy  drugared'l 
Duw,  a  feddiannant  ddedwyddwch  tragy- 
wyddol. 

Y  mac  duwiol  ystyried  rhagluniaeth,  an 
hetholedigaeth  yn  Nghrist,  yn  llawn  o  ddy- 
ddánwch  melus,  hyfryd,  ac  annhraethol  Tr  daw- 
iolion,  a'r  rhai  sydd  yn  clywed  ynddynt  e;i 
hunain  weithrediad  Ysbryd  Crist  yn  raarwhau 
gweithredoedd  y  cnawd,  a'u  haelodau  daearol, 
ac  yn  tynu  i  fynu  eu  meddwl  at  bethau  uchcl 
a  nefol,  yn  gystal  a'i  fodyn  cadarnhau  ynfawr, 
ac  yn  cryfhau  eu  ffydd  am  iechydwriaeth  dra- 
gywyddol,  i'w  mwynhau  trwy  Grist;  ac  oble^- 
id  IBÌ  fod  yn  gwrcsog  ennynu  eu  cariad  tuag  at 
Dduw;  i'r  rhai  manylaidd  a  chnawdol,  sydd  heb 
Ysbryd  Crist  ganddynt,  mae  bod  barn  rhaglun- 
iaeth Duw  yn  wastad  ger  bron  eu  llygaid,  yn 
dramgwydd  tra  ph^ryglus,  trwy  yr  hwn  y  mat- 
y  diafol  yn  eu  gwthio  naill  ai  i  anobaitb,  ai  yii- 
te  i  ddifrawwch  aflanaf  fuchedd,  nid  dim  Ilai 
peryglns  nag  anobaith. 

Dylem  sylwi  yn  dda,  mai  nid  arfaeth  Duw 
yw  ein  rheol  ni  o  ran  cin  cred  a'n  hufudd-dod  : 
arfaeth  Duw  yw  ei  reol  ei  hun,  yr  hwn  sydd  yn 
gweithio  pob  peth  yn  ol  cynghor  ei  ewyllys  ( i 
hun.  Ond  y  mae  addewidion  Daw  iV  cre«iii 
genym  ni,  ac  ewyllys  Duw  i'w  chanlyn,  fel  y 
gwneir  hwy  yn  amlwg  i  ni  yn  ngair  Duw. 
Gwel  Erthtgl  XVII,  Eglwys  Loegr. 

Nodau  amlwg  etholedigion  Duw: — 1,  Rbai 
wedi  eu  galw  a'u  cyfiawnhau,  ac  i'w  gogon- 
eddu.  Rhuf.  8.  30.  2  Pedr  1.  10.  Dat.  IT. 
14. — 2,  Rhai  sydd  yn  meddiannu  íFydd  <• 
weithrediad  Duw.  Tit.  1.  1. — 3.  Nid  oes  dim 
gan  neb  yn  gyfiawn  i'w  roddi  yn  eu  herbyn. 
Rhuf.  8.  33. — 4.  Rhai  mae  yr  efengyl  yn  dyib<l 
atynt  nid  mewn  gair  yn  unig,  eithr  hefyd-mewii 
nerth,  ac  yn  yr  Ysbryd  Glan,  ac  mewn  sicr 
wydd  mawr.  1  Thes.  1.  4,  5. — 5.  Rhai  sanct- 
aidd  ac  anwyl  gan  Dduw.  CoL  3.  12.  Pliii. 
4.  1. — 6.  Rhai  sydd  yn  gwisgo  am  danynt  ym* 
ysgaroedd  trugareddau,  cymwynasgarch,  gos- 
tyngeiddrwydd,  addfwynder,  ymaros.  Col  -l 
12. — 7.  Rhai  nas  gellir  eu  twyllo  i  gyfeiliorn- 
adau  dinystriol,  a  bucheddau  annuwiol  anynol 
â  chyflwr  o  ras  ac  iechydwriaeth.  Mat  24. 
24. 

Fod  yr  etholedigaeth  yn  athrawiaeth  ys- 
grythyrol,  ac  felly  yn  ddwyfol,  mae  yr  ysgryth- 


ETJL 


515 


EUN 


yrau  canljnol  yn  profi  yn  eglar,  ac  yn  ddiam- 
mheuol  Vm  tyb  i:— Mat.  11.  25,  26.  a  15.  13. 
Cymh.  loan  15.  2.  Mat.  24.  22,  24, 31.  a  25. 
04.  Marc  13.  20,  27.  Cymhar.  Mat  13.  22. 
Lac  4.  20—29.  a  10.  20,  21.  a  12.  32.  a  18. 
7.  loan  1.  13.  a  6.  37,  39,  64,  65.  a  10.  16, 
20—29.  a  15.  16,  19.  a  17.  6,  10,  11,  20. 
Act.  2,  23,  29. 'a  4.  28.  a  9.  15.  a  13.  48.  a 
22.  10,  14.  Rhuf.  8.  28,  29.  a  9.  11—29.  a 
11.  2—8.  33.  a  16.  13.  1  Cor.  1.  26,  27,  28. 
GaL  1. 15.  Eph,  1.  in  tot,  a  2.  5,  10.  a  3. 11, 
21.  Phil.  4.  3.  Col.  3.  12.  1  Thes.  1.  4,  a 
■3.  3.  a  5,  9.  2  Thes.  a.  13,  14.  1  Tim.  5. 
21.  2  Tim.  1.  9.  a  2.  10.  19.  Tit.  1.  1.  1 
Pc-îr  1.  2,  4,  5,  20,  23.  a  2.  4,  6,  9.  a  5.  13. 
2  Pedr  1.  10. — Edr.  Arpakth,  Argraff,  Cff- 

\MMOD,    Crtnhoi. Witsius,   Qucon   Feed — 

Zanch. — Tarretin. — Jonathan  Edwards'  Re- 
marks on  Importoiit  Theological  Contreversies, 

EUBTJLTJS,  Or.  Eu^uÀoç,  [cynghorwr  da\ 
'Ijsgybl  Rhufeinaidd,  yr  hwn  oedd,  y  mae  yn 
lebyg,  yn  garedigol  i  Paul  pan  oedd  yn  y  car- 
char  yno.     2  Tim,  4.  21.  \ 

EÚLUN,  neu  EILUN-ADDOLIAJD,  Or. 
K'.otuXuv,  delw,  eilun-ddnw ;  Hun  dim  i'w  add- 
"li,  pa  un  ai  o'r  gwir  Dduw,  Act.  7.  41.  neu  o 
■rau-dduw.  Act.  15.  2.  1  Cor.  12.  29.  Dat. 
'J.  20. — *Ni  a  wyddom  nad  yw  eilun  ddim  yn 
r  byd.'  1  Cor.  8.  4,  Er  ei  fod  yn  ddefnydd, 
Lwyrach,  a  chywreinawith  arno,  nid  yw  ddim 
rt'l  Daw,  neu  yn  He  Duw.  Y  mae  yn  ddefnydd, 
ac  yn  Hun  rhyw  beth  dychymygol,  neu  mewn 
bod,  ond  hyny  yn  unig  yw,  nid  yw  ddim  yn 
Dduw.  Geiwir  eilunod  wrth  enwau  ofnadwy, 
i  ddangos  *y  dylem  eu  ffieiddio,  a  ffoi  oddi 
wrthyat:  megys  dychryny  2  Cron.  15. 16.  Hth, 
—jmnau  gofidus,  Salm  106.  36.  Esa.  45.  16. 
Hth. — torn  dduwiau,  Dent.  29.  17,  <fec. — tram- 
[myddiadauy  Zeph.  1.  3. —  diddim,  gibagedd, 
cdwyddy  Lef.  19.  4.  Heh,  éc, — duwiau  dyeithr, 
diiwiau  newyddion, — Yr  oedd  y  cenedloedd, 
wedi  colli  y  gwit  Dduw,  yn  gwneuthur  lluniau 
j^ob  petb,  ac  o  bob  defnyddiau,  iV  haddoli ; 
riiegys  y  sèr,  yr  haul,  y  lloer,  ysbrydion,  dyu- 
iou,  anifeiliaid  o  bob  rhyw,  afonydd,  planhig- 
ion,  yr  elfenau,  &c.  Rhai  a  addolent  faen 
mawr.  Yr  oedd  yr  Aiphtiaid  yn  addoli  teirw, 
giachod,  cenin,  winwyu,  &c.  Dywedir  fod 
U'an  y  Groegiaid  oddeutu  300,000  o  eilunod. 
Ni  bu  gan  yr  Hebreaid  erioed  eilunod  o'r  ei- 
«Jdynt  eu  hunaiu,  er  iddynt,  yn  ami,  yn  Sol  ac 
vnfyd,  gymeryd  eiluuod  y  cenedloedd  eraill, 
Eu  parodrwydd  i  addoli  y  llo  wrth  fynydd  Sin^ 
ai  sydd  yn  rhoddi  He  i  ammeu  eu  bod  yn  euog 
o'r  cyfryw  fiBeidd-drayn  yr  Aipht.  Exod.  xxxii. 
Ezec.  20,  7,  8.  Yn  yr  862  o  flyûyddoedd  y 
trigasant  yn  Nghanaan,  cyn  caethiwed  Babilon, 
adlithrasaut  i  eilun-addoliaeth  14  neu  15  o 
weithiau.  Barn,  ii,  hyd  at  2  Bren.  xxiv.  Bu 
eilun-addoHaeth  yn  grefydd  sefydledig  yn  hir 
yn  mhlith  y  deg  llwyth  ;^  ac  ni  bu  teyrnas  Ju- 
dah  ond  anfynych  yn  hollol  rydd  oddi  wrtho ; 
0  herwydd  anfynych  y  byddiai  yr  uchelfeydd 


wedi  eu  puro  yn  Uwyr  allan.  2  Bren.  xvii. 
Jer.  iii.  Ezec.  icvi,  xx,  xxiii.  Er  eu  dychwel- 
iad  o  Babilon  y  mae  yr  luddewon  yn  ffieiddio 
eilunod,  ac  wedi  dyoddef  llawer  o'r  achos  hyny. 

Y  maont  yn  ffieiddio  Cristionogion  am  eilun- 
addoliaeth,  oblegid  eu  bod  yn  addoli  lesu  o 
Nazareth  fel  Duw.  Ond  yn  hyn  y  maent  o'n 
gwirfodd  yn  cyfeiliorni.  Mahometaniaid  a  gy- 
merant  amynt  fod  yn  gryf  iawn  yn  crbyn  ei- 
lun-addoliaeth. Y  Pabyddion  a  addolant  Mair, 
a  aeintiau,  ac  angelion  dirifedi,  yr  elfenau  yn  y 
swper  sanctaidd,  creiriau,  delwau,  <fcc.  Ac  yn 
wir,  nid  yw  yr  eglwys  Groeg  nemawr  llai  eilun- 
addolgar  na'r  Pabyddion. 

Ond,  heblaw  yr  eilun-addoliaeth  allanol,  mae 
yr  ail  orchymyn,  fel  yr  boll  orchymynion,  yn 
ysbrydol,  ac  yn  dra  eang,  yn  cyrhaedd  at  ag- 
wedd  y  galon  a'r  meddwl,  yn  dufewnol.  Mae 
cybydd-dod,  sef  cam  y  byd,  a'r  pethau  sydd  yn 
y  byd — blys  anghymedrol  at  fwydydd  a  diod- 
ydd — cam  a  phwysoar  un  creadur  yn  lie  Duw, 
yn  eilun-addoliaeth  yn  nghyfrif  Duw,  ac  yn 
nodi  dyn  yn  eilun-addolwr,  fel  pe  ba'i  yn  add- 
oli eilunod.  Ezec.  14.  3.  Eph.  5.  5.  Col.  3.  5. 
Phil,  8.  19.     1  Pedr  4.  3, 

Y  mae  yr  ail  orchyihyn  yn  gwa^afun,  fel 
pechod  ofnadwy,  bob  meddyliau  a  dychymyg- 
lon  cyfeiliornus  am  y  gwir  Dduw ;  amrywio 
oddiwrth  reol  gair  Duw  yn  ein  haddoliad  o 
bono ;  ymgyfathrachu  âg  eilun-addolwyr.  Act. 
17.  29.  Deut.  5.  12,  32.  1  Cron.  28.  9.  Neh. 
13.  25. 

Y  mae  yr  Arglwydd  wedi  dangos  ei  ciddi- 
gedd  yn  erbyn  eilun-addoliaeth  yn  dra  ofnad- 
wy. Nid  oes  un  pechod  yn  fwy  yn  erbyn  per- 
ffeithrwydd  gogoniant  Duw,  a'r  anrhydedd  dy- 
ledus  iddo ;  nac  yn  dangos  yn  fwy  anwybod- 
aeth,  ffolineb,acynfydrwydd  pechaduriaid  dan' 
y  cwymp.  *  Hwy  a  newidiasant  wiriooedd 
Duw  yn  gelwydd,  ac  addolasant,  ac  a'wasan- 
aethasant  y  creadur  yn  fwy  (neu  TzapUf  yn  hyt- 
rach,)  na'r  Creawdwr,  yr  hwn  sydd  fendigedig 
yn  dragywyddol.  Anicn,*  Rhuf.  1.  25.  Esa. 
44.  7—20.  Exod.  xxxiL  1  Bren.  12.  26—33 
a  14.  9,  11.  1  Cron.  xxi.  Jer.  7.  24,  33,  34. 
a  XV.  Barn.  8.  27.  Num.  25.  3,  4.  2  Cron. 
28.  6,&c.     1  Cron.  10.  7,  14. 

EUNICE,  Or,  EuviXT),  [buddugoUaeth  dda] 
merch  Lois  dduwiol,  a  mam  Timotheus ;  ludd- 
ewes  enedigol,  ond  yn  briod  kg  un  o'r  cenedl- 
oedd. Y  mae  ei  henw  hi,  a'i  mam  Lois,  wedi 
ŵi  nodi  yn  barchus  yn  llyfr  Duw,  am  eu  fiydd, 
a'u  llafur  yn  addysgu  Timotheus  yn  yr  Ys- 
grythyrau  Sanctaidd.  2  Tim.  1.  5.  a  3.  15. 

EUNXJCII,  Or,  Ewouyoz,  [gwely-geidtoad] 
dyspaidd,  mab  dyspaddedig ;  ystafellydd.  Cad- 
wraeth  gw^lyau  ac  ystafelloedd  tywysogion  a 
thywysogesau,  a  roddid,  ac  a  ryddir  etc,  i'r 
cyfryw  yn  y  gwledydd  dwyreiniol;  oddiwrth 
hyn,  geiwir  ystafellyddion  cunychiaid,  pa  uu 
bynag  a  fyddont  yn  ddyspaddedig  ai  peidio. 

Y  mae  yr  un  gair  Q'-iQ  yn  cael  ei  gyfieithu 
weithiau  tywysog^  Gen.  37.  36.  a  39.  I. — y^- 


ETJO 


516 


EUP 


tafeUyddy  2  Bren.  20.  18.  Eetb,  1.  10.  a  2.  3. 
Dao.  1.  8.  Jer.  38.  7. — dyspaddedigy  Esa.  56. 
3,  4. — *  Eunuch  galluog/  Euvooxoc  Swaarrjç, 
rhaglaw,  neu  swyddwr  ynllys  Candace,  brenin- 
es  Ethiopia.  Act  8.  27.  'Ac  wele  ryw  eu- 
nych  o  Ethiopia,  sef  rhaglaw  Oandace,  brenini^ 
yr  Ethiwait.'  W.  S. 

Yr  arfer  o  ddyspaddu  meibion,  fel  y  mac  yn 
erbyn  deddf  uatnr,  felly  y  mae  yn  holiol  wa- 
harddedig  gan  Dduw,  ac  mae  y  cyfry w  yn  Uus- 
edig  o  gynnulleidfa  yr  Arglwydd,  ueu  o  Bob 
swydd  eglwysig  a  gwladel.  Deut.  23.  1,  2. — 
Yr  eunuch^  neu  ystafellydd  Candace,  brenines 
Ethiopia,  oedd,  tebygol,  hroselyt  i'r  grefydd 
luddewig;  arei  ddycnweliad  o  Jenisalem  cjf- 
arfu  Philip  kg  ef^  trwy  gyfarwyddyd  yr  Ysbryd 
Glan,  ac  a  bregethodd  iddo  yr  lesu ;  ac  ar  ei 
gy^  o'i  ffydd  yn  Nghrist  cafodd  fei  fedyddio 
gan  Philip;  bernir  iddo  sefydlu  Cristionog- 
rwydd  yn  y  wlad  bono,  ac  y  mae  yn  parbau 
yno,  mewn  rhyw  lun,  hyd  heddyw.  Act.  8. 
28 — 39.     Edr.  Ethiopia. 

*  Y  mae  eu^iuchiaid  a  aped  felly,'  sef  yn  ddi- 
dueddiad  o  ran  natur  i  briodi.'  '  Eraill  a'u 
gwnant  eu  hun  yn  ennuchiaid  er  mwyn  teyrn- 
as  oefoedd;'  seta  ymga'dwant oddiwrth  briodi, 
er  mwyn  ymroddiad  mwy  cyflawn  a  diranedig 
i^t  Arglwydd  a'i  waith  ;  *  ond  nid  y w  pawb  yn 
derbyn  y  gair  (neu  y  gcdlu)  hwn,  ond  y  rhai  y 
rhoddwyd  iddynt;  y  rhai  a  ddicbon  ei  dder- 
byn  derbynied.'     Mat.  19.  10,,  11,  12. 

EÜODIAS,  Gr,  Eotoòta^  [arogl-ber]  gwraig 
cnwog  yn  eglwys  Philippi,  yr  bon  yn  nghyda 
Syntyche,  a  gyd-lafuriodd  {(TuvT)0Xrj<Tav,  gyd- 
ymdrechasanty  neu  gyd-ymorcheslasant)  â'r  ap- 
oatol  Paul  yn  taenu  yr  efengyl.  Ò  herwydd 
rhyw  ymrafael  rhyogddynt,  y  mae  yr  apostol 
yn  atolwg  iddynt  synied  yr  un  peth  yn  yr  Ar- 
glwydd.    Phil.  4.  2,  3. 

EUOG-,  (eu)  camglus,  beius,  anwirion,  trawa- 
wybod.  I  mae  pob  peth  a  wneir  gan  ddyn, 
ar  feddwl,  gair,  neu  weithred,  sydd  yn  groes  i 
gyfraith  uniawn  Daw,  yn  ei  wneyd  yn  euog 
ger  bron  Duw.  Nid  ei  gydnabyddiaeth  o'i 
drosedd  a  fcddylir  wrth  fod  dyn  yn  euog,  ond 
ei  drosedd  o'r  gyfraith  sydd  yn  ei  wneyd  yn 
euog,  pa  un  ai  byddo  yn  cydnabod  hyny  ai 
peidio.  Y  ,mae  pob  dyn  yn  euog  neu  yn  ddi- 
euog,  hyny  yw,  yn  droseddwr,  neu  yn  berffaith 
ufudd :  fel  inae  pawb  yn  droseddwyr,  maent 
yn  euog  a  than  farn  Daw;  ac  nid  oes  ond 
gwaed  Crist  a  ddicbon  buro  y  gydwybod  oddi 
wrth  weithredoedd  meirwon,  Hcb.  9.  14.  Edr. 
Cydwtbod,  Cyfeaith. 

'Pwy  bynag  a  gyfranogo  o  swpor  yr  Ar- 
glwydd yn  annheilwng,  sydd  yn  euog  o  gorph 
a  gwaei  yr  Arglwydd.'  1  Cor.  11.  27.  Mae 
yn  euog,  trwy  hyny,  o  ddiystyrwch  ac  an- 
mharch  o'r  pethau  a  arwyddoceir  yii  y  gosod- 
iad  sanctaidd,  sef  corph  a  gwaed  Crist,  y  peth 
mwyaf  sanctaidd  a  goruchel  sydd  yn  bod — sef 
y  Person  goruchel,  ei  iawn  a'i  gyfiawnder. 

*  Euog  o  farwolaeth,'  set  y w  hyny,  euog  o 


drosedd  yn  haeddu  marwolaeth.  Mat  26.  66. 
— 'Euocau  a  wn^tythoch,  alladd  y  cyvion.'  W. 
S.  If» go  5.  6.  hyny  yw,  Gr.  xartotxaffaTt^  euofi- 
farnu  a  wnacthoch,  <fec. 

EUPHRATES,  Gr.  EoOpar^<:\  Ihh.^r^ 
[ffrwythlawn^  cynnyddol]  afon  Tiodedig  yn  As- 
ia, yn  tarddu  o  fynyddoedd  Armenia ;  y  ma«' 
yn  rhedeg  ar  gyffiniau  Cappadocia,  Syria,  Ar- 
abia Deserta,  Oaldea,  Mesopotamia,  ac  yn  \n\- 
ned  i  Lychlyn  Pereia,  Y  mae  hi  a'r  Tigris  yn 
ymuno,  ac  wedi  hyny  yn  ymrann  ;  ac  yr  oe  id- 
ynt  gynt  yn  rhedeg. i'r  mòr  yn  ddwyffrwd; 
ond  y  mae  yn  anhysbjra  a  ydynt  yn  awr  yn 
rhedeg  yn  ddwy,  neu  yn  un  ffrwd.  Dywed 
Moses,  Gen.  2.  14.  mai  yr  Euphrates  (J7i"2) 
oedd  y  bedwaredd  afon  oedd  a'i  dechreoad  yn 
Eden ;  ac  yr  oedd  yn  myned  trwy  Babilon.  V 
mae  ei  rhedegfa,  gan  mwyaf,  yn  hyfryd,  trwy 
wastadedd  íFrwythlawn,  a'i  cheulenydd  wcdi 
en  haddurno  a  gwyrddlesni  gwastadol  yr  hi  I- 
yg,  palmwydd,  a  phorfeydd  breision.  Ei  <lwfr 
sydd,  y  rhan  amlaf,  yn  afloy  w ;  ond  wcdi  ei  ^cí- 
ydlu,  neu  ei  hidlo,  y  mae  yn  dra  iachus—mae 
yr  Arabiaid  yn  ei  farnu  yn  feddyginiaeth  (ntf- 
rcdinol  rhag  pob  afiechyd.  Oddiwrth  doddla<Ì 
yr  cira  ar  fynyddoedd  Armenia,  a  gwlawog- 
ydd,  mae  yn  fynych  yn  dylifo  dros  ei  chealan- 
au,  ac  yn  gorchuddio  y  gwastad-dir  ar  bob  tii 
iddi;  ac  er,  wrth  hyny,  ei  bod  yn  ffrwylhl"ni 
y  tir,  y  mae  hefyd  yn  ami  yn  niweidio  \ 
ffrwythau  y  mac  yn  achos  o  honynt  O  her- 
wydd hyny,  y  mae  brenin  Assyria  a'l  fyddin- 
oedd  yn  gore:^gyn  gwlad  Jndea  dan  Senach cr- 
ib ac  Èsarhadon,  yn  cael  eu  cyfFelyba  i'r  afon 
Euphrates,  yn  gryfion  ac  yn  fawrion,  yn  ta^ni 
dros,  ac  yn  dystrywio  y  gwledydd  oddi  aui- 
gylch.  Esa.  8.  6, '7.  Yr  Euphrates  oeid  y 
tei-fyn  gogledd-ddwyreiniol  y  wlad  addawediu' 
i  had  Abraham;  ac  yn  nyddiau  Dafydd  a  Sol- 
omon- vr  oeddynt  yn  ei  chyflawn  fcddiannu. 
Exod.  23.  31. 

Yn  nghwmp  Babilon  Babaidd  tywalltwyd, 
neu  tywelltir,  'y  chwecbed  phiol  ar  yr  afon 
fawr  Euphrates ;  a  sychodd  ei  dwfr  hi,  fel  y 
parotoid  ffordd  breninoedd  y  dwyrain,'  ncn  y 
rhai  sydd  aizo  avaroXtov  yj/'iou,  o  godiad  haul. 
Y  mae  dehonglwyr  y  Ilyfr  hwn  yn  cyfeddef  an- 
hawsdra  nid  bychan  i  egluro  a  chymhwyso  y 
geiriau  hyn  ;  a  hwyrach  na  ddeallir  i  foddlon- 
rwydd,  mo  honynt  nes  eu  cyflawni.  Beth  sydd 
i'w  ddeall  wrth  yr  afon  fawr  Euphrates  ?  P^v 
yw  y  breninoedd  o  godiad  haul  Ì  A  ffordd  i 
beth  sydd  yn  cael  ei  pharotoi  iddynt?  Djma 
y  gofynion  sydd  anhawdd  eu  hateb,  a'n  pen- 
derfynu.  Gellir  deall,  mor  belled  a  hyn,  fedd 
wi  yr  Ysbryd  Glan,  sef  bod  yr  afon  fawr  Eu- 
phrates, mewn  ystyr  cyfriniol,  yn  amddiffynûi 
ac  yn  gynnaliaeth  i  Babilon  Babaidd,  fel  yr 
oedd  yr  afon  hon,  mewn  ystyr  llythyrccol,  i 
Babilon  Baganaidd.^Edr.  Babilon.  Fod  sycbu 
yr  afon  hon  yn  bla  ar  Babilon,  ac  yn  foddion 
neillduol  i  rwyddhau  y  ffordd,  a  pîirpuro  ci 
dinystr ;  a  bod  y  breninoedd  o  godiad  haul  yn 


ERT 


Ö17 


ERY 


elvnioQ  i  BabiJon ;  ac  wedi  symnd  y  rwystr, 
y  n  cacl  ffordd  ry dd  i  gofleidio  Cristionogrwydd, 
yn  ei  burdob  gogoneddns.  Hwyrach  fod  i  ni 
ddeall,  gan  hyny,wrth  Euphrates  BabilonBab- 
aidd,  holl  gyfocth  a  galluoedd  y  tcyrnasoedd 
[  Ffrainc  yn  bcnaf,  vn  ol  barn  Vitringa)  ag  sydd 
hyd  yma  \«edi  bod  y-n  amddiifynfa  ac  yn  gyn- 
ualiacth  i'r  grefydd  Babaidd ;  a  sychu  yr  afon 
a  arwydda  eu  tlodl  a'a  gwanhaû.;  neu,  ynte, 
i*od  dyfroedd  yr  afon  yn  cael  eu  troi  o*ii  rlicd- 
ogfa  gyffredin,  fel  y  gwDae<l  wrth  gynieryd 
Babilon  Baganaidd,  scf  o  fod  yn  gynnaliaeth 
ac  yn  amdditfynfa  i  Babilon  Aughristaidd,  ac 
yn  rhwystr  i  ddyfodfa  y  breninoedd  gogonedd- 
ns sydd  yn  dyfod  gyda'r  haul,  ac  yn  toyrnasu 
with  liw  dydil  goleu,  er  gwac  i  Babilon,  ap  er 
cynhyi-fiad  i  ysbrydion  aflan  anghristaidd  i 
ixynull  eu  holl  luoedd  i  ryfel  y  dydd  hwnw, 
dydd  raawr  Duw  Hollalluog.  Dat.  16i  12, 13, 
14. — Am  fod  gollwng  yn  rhydd  y  pedwarang- 
i'\,  scf  blaenoriaid  eu  byddinoedd,  sydd  yn 
rhwy^ii)  yn  afon  fawr  Euphrates,  dan  udganiad 
y  ciiweched  udgorn,  yn  arwyddo  gosodiad  i 
fynu  ymerodraeth  fawr  y  Twrc,  barna  rhai  mai 
iiinystr  yr  ymerodraeth  bono  a  foddylir  wrth 
*-ychu  yr  afon  fawr  Euphrates.  Amser  addeng- 
ys  bethau  yn  fwy  eglur.  Gwel  Pareus,  Coc- 
cejus,  Vitringa,  a  Dr.  F.  Roberts'  Äey. 

EÜROCLYDON,  Or.  EopoxXodww,  ab  Eupoo 
7./j)diûv  [tymkestl  ddwyreinìoí]  gwynt  tymheslog 
yw,  cyörediii  yn  Môr  y  Canoldir,  a  thra  adna- 
byddus  i'n  morwyr  ni  dan  yr  enw  Levanter, 
Act.  27.  14.  Mae  yn  chwythu  o  bob  parth, 
oV  ixogledd  ddwyrain  oddi  amgylch  Tr  goglcdd 
ac  i'r  dehau-ddwyrain. 

EURYCII,  (aur)  Llad.  Aurifkx;  eurôf, 
^íôfaur,  purwr  aur;  efydd-weithiwr,  tinc-ôf.  Y 
;:air  £)",2[  a  gyficithir  yn  y  rhif  lluosog  eurych- 
'w/,  (Neh.  3.  32.)  a  gyfieithir  gofaint  aur  (adn. 
^.) — yn  y  rhif  unigol  toddydd.  Barn.  17.  4. 
Mai  3   2   3 

EUTYCHUS,  Gr.  Euroxoc,  [ýawdus]  gwr 
ieuanc  yn  Troas,  yrhwn  a  eisteddai  raewn  ffen- 
estr,  tra  yr  oedd  Paul  yn  ymresymu  yn  hir, 
wedi  ei  orchfygu  gan  gwsíj^,  a  gwympodd  i 
lawr  o*r  drydedd  loift,ac  a  gyfodwyd  i  fynu  yn 
farw.  Paul  a  aeth  i  waered,  a  syrthiodd  arno, 
ac  aH  cotleidiodd,  ac  efe  a  adfywiodd,,  ai»-a 
ddychwelodd  at  y  gyradejithas.  Act.  20.  9 — 
12. 

EWIG,  (ew-ig)  hydd ;  danas ;  anifail  ped- 
war  carnol,  deadellog.  Y  mae  cyrn  yr  ewigod 
yn  gangenog,ac  yn  syrthio  ymaith  yn  flynydd- 
ol :  ond  anaml  y  mac  gan  y  fany w  gyrn.  .  Y 
maent  yn  hir-hoedlog,  a  pan  yn  ieuanc  raaent 
Ml  hard d  ac  yn  serchog.  Mae  yr  ewigqd  yn 
liydnu  mewn  poen  mawr,  ac  a  gynnorthwyir, 
meddant,gan  sẁn  y  taranau.  Job  39.  1 — 4. 
Salm  29.  9,  Y  mae  eu  syched  yn  gryf  ac  yn 
ofidns.  Maent  yn  ofnog,  yn  gyflym,  ac  yn 
Hamu  yn  mhell.  2  Sam.  22.  34.  Salm  18. 
33.    Hab.  3.  19.     Esa.  13.  14.     Edr.  Utdd, 

IWRCH. 


EWIN,  (ew-in)  ŵ.  owy?;  Lhzd.  Unguis; 
sylwedd  coroaidd  er  amddiffyn  blaen  bysedd  a 
bodiau  dynion ;  crafanQ  adar ;  rbaniad  y  syl- 
wedd cornaidd  yn  nhraed  anifail  fforch-droed- 
iog.  Mae  yr  ewinedd  yn  dra  buddiol  er  am- 
ddiffyn  penau  y  bysedd,  y  rhai  sydd  yn  dyner 
iawn  o  herwydd  nifer  lluosog  y  gewynau  sydd 
yn  terfynu  yno  er  teimlad. 

*  Ni  adewir  ewin  yn  ol/  a  arwydda  eu  cyf- 
lawn  ymadawiad  à'r  Aîpht,  fel  na  fyddai  dim 
yno  i'w  denu  yu  ol ;  yr  hyn  a  waharddodd 
Duw  iddynty  Deut.  17.  16.  a  28.  68.  Hos. 
9.  3.  Y  mae  ufudd-dod  manwl,  cadam,  cyi- 
lawn  Moses  i  orchymyn  Duw  yn  hyn,  yn 
dangos  natur  gwir  ufiidd  dod  fFydd  yn  mhawb 
sydd  â'u  calonau  yn  uniawn  gyda'r  Arglwydd. 

Yr* ewinedd  o  bres'  oetid  gan  bedwerydd 
bwystfil  Daniel,  a  arwyddant  gallu  a  chrwilon- 
deb  y  Rhufeiniaid  i  anrheithio,  ysglyfacthn,  a 
chadw  y  gwledydd  a  orcsgyuasrnt.  Dan,  7. 
19. — £win  ddrud,  set  creulawn,  ffyrnig. 

Duw,  daeihant  araaf  fl,  wyr  beilch, 
Fel  I  la  o  feiroh  ewin  adrud, 

JS.  Pryê,  (Salm  86. 14.) 

EWYLLYS-IO,  (cwyll)  Or,  eelinia ;  Llad. 
Voluntas  ;  tuedd  a  gogwydd  y  meddwl ;  dy- 
muniai);  dewisiad.  —  1.  Un  o  alluoedd  yr  en- 
aid,  trwy  yrhwn  y  mae,  yn  rhydd,  yn  dcwis 
ac  yn  gwrthod  gwrthddrychau  ;  yn  cwblhau 
neu  yn  ymattal  oddiwrth  ryw  weithredoedd.— 
2.  Y  mae  natur  yr  ewyllys,  ynddi  ei  hun,  fel 
ewyllys,  yn  rhydd ;  ac  onidê,  ni  byddai  yn  ew- 
yllys, ac  ni  byddai  y  fath  gynneddf  mewn  dyn. 
God  dyn  yn  ei  gyflwr  syrthiedig,  nis  dichon 
ewyllysio  yu  groes  i'r  anian  sydd  ynddo ;  gan 
nad  oes  sáncteiddrwydd  ynddo,  nis  dichon  iddo 
ewyllysio  yr  hyn  sydd  yn  groes  Tr  anian  sydd 
ynddo  ;  gan  nad  y w  yn  adnabod  Duw,  nac  \  n 
ei  gara,  nis  dichon   iddo  ewyllysio  ei  foddhau. 

Y  mae  yn  ewyllysio  yn  rhydd,  yn  ol  y  peth 
ydy w,  pa  un  bynag  ai  halogedig  ai  sanctaidd  y 
byddo  ;\y  mae  yn  amlwg  na  chyfnewidia  ei  an- 
ian lygredig  ei  hun;^oblcgid  nid  ewyllysia 
hyny  byth  heb  ei  gytnewid.  Am  hyny,  rhaid 
iddo  gael  ei  gyfncwid  gan  un  arall,  sef  gan  yr 
Arglwydd,  cyn  yr  ewyllysia  yr  hyn  sy  dda. 
*  Y  mae  syniad,'  ac  ewyllysiau  *y  cnawd,  ynel- 
yniaeth  yn  erbyn  Duw,  ac  nid  yw  ddarostyng- 
edig  i  ddeddf  Duw  ;  oblegid  nis  gall  chwaith.' 
Rhuf.  8.  7,  8.  Eph.  2.  4.  Nid  anallu,neu  an- 
addasrwydd  //«/// riW,  fel  cynneddf  yr  enaid, 
sydd  yn  yr  ewyllys  i  ddewis  yr  hyn  sy  dda, 
ond  anallu  ac  anaddasrwydd  moesol  a  plieckad' 
urna.  Gclyniaeth  yn  erbyn  Duw  yw  syniad 
dyn,  ac  «m  hyny  y  mae  yn  synio  ac  yn  ewyll- 
ysio yn  ol  yr  elyniaeth  bono,  yr  hon  sydd  yn 
gwbl  groes  iddo  :  *  canys  y  rhai  sydd  yn  ol  y 
cnawd,  am  bethau  y  cnawd  y  maent  yn  synio.' 

Y  rhai  sydd  wedi  eu  hachub  trwy  olchiad  yr 
adenedigaeth,  ac  adnewyddiad  yr  Ysbryd  Glan, 
ac  wedi  ei  hadncwyddu  yn  ysbryd  eu  meddwl ; 
y  mae  y  rhai  hyny  yn  synied  pctbau  yr  Ys- 
bryd, yn  uriol  à'r  hyn  ydynt  fel  pechadurinid 


EWY 


518 


EXO 


wedi  eu  hadnewjddu.  Y  mae  ansawdd  ewyllys 
dyn  yn  dangos  beth  ydy w ;  ac  yn  ol  eî  ewyll- 
ys y  mae  ei  rodiad  yn  gyffredinoL  Os  ydyw 
yr  ewyllys  heb  ei  chyfnewid  yn  sanctaidd,  nid 
ydyw  y  goleani  a  ddichon  fod  yn  y  deall,  na'r 
gweithrediadaa  a'r  cynhyrfiadau  a  ddichon  fod 
yn  y  serchiadao,  yn  sanctaidd  ac  yn  ysbrydol, 
ac  yn  nodi  dyn  wedi  ei  wir  gyfnewid.  Salm 
1.  2.  a  110.  3.     Rhuf.  7.  15,  18. 

Ewyllysio,  neu  mynu,  a  arwydJa,  1.  Do  wis 
a  dymuno.  Phil.  2.  13. — 2.  Gofyn  gyda  byf- 
dra.  loan  17.  24. — 3.  Gorchymyn  gydag  aw- 
durdod.  loan.  21.  23. — 4.  Goddef.  lago  4. 
16. 

Ewyllys  Daw  a  arwydda,  1.  Ei  awdnrdod  i 
ddewis  neu  wrthod.  Rhuf.  9.  19. — 2.  Eigyng- 
hor,  ci  raglaniaeth,  a*i  arfaeth.  Eph.  1.  11. 
lago  J.  18. — 3.  Ei  air,  ei  gyfreithiau,  a  chy- 
hoeddiadau  yr  ofengyl,  trwy  ba  rai  y  mac  yr 
Arglwydd  yn  hysbysu  i  ni  yr  hyn  y  mae  yn 
ewyllysio  gyfranu  i  ni ;  neu  yr  hyn  y  mae  yn 
ewyllysio  i  ni  wnçuthur  mewn  ffordd  o  ufudd- 
dod  iddo.  Mat.  7.  21.  Rhuf.  12.  2.-4.  Ei 
diriondeb  a'i  ewyllys  ddadguddiedig  i  ni  yn  ei 
weithredoedd  grasol.  Deut.  32.  16.  Luc  2. 
14.     ' 

*  Hyn  yw  ewyUys  Duw,  eich  sancteiddiad 
chwL'  1  Tim.  4.  3.  Ei  ewyllys  yw  ei  arfaeth, 
yn  ddadguddiedig  yn  ci  addewidion,  ac  yn  ei 
orchymynion.  Y  mae  darpariad  yn  nhrcfn 
Duw  i  gwblhau  hyny. — *Yr  hwn  sydd  yn 
ewyllysio  fod  pob  dyn  yn  gadwedig,  a'n  dyfod 
i  wybodaeth  y  gwirionedd.'  1  Tim.  4.  2.  Y 
mae  yn  bwriadu  achnb  dynion  o  bob  math,  o 
bob  sefyllfa,  ac  amgylchiad ;  o  bob  Uwyth, 
iaith,  a  chcnedl ;  y  mae  gwaith  pob  dyn  yn 
ymgais  am  wybodaeth  ysbrydol,  ac  iechydwr- 
iaeth,  yn  unol  â'i  orchymyn. — Cafodd  ewyllys 
ei  Dad  ei  hanrhydeddu  i'r  gradd  eithaf  gan 
Grist,  yn  ci  ufudd-iiod  a'i  ddyoddefìadan ;  uf- 
uddhaodd  iV  ewyllys  ya  ei  fy wyd  yn  berffaith, 
ac  ymostyngodd  iddi  yn  berflfaith  sanctaidd  yn 
ei  ddyoddefiadau.  Mat.  26.  39.  Salm  40.  8. 
— *  Nid  o'r  hwn  sydd  yn  ewyllysio  y  mae,'  sef 
yr  etholedigaeth.  Pe  buasai  felly,  ni  buasai 
neb  gadwedig ;  canys  ni  buasai  neb  yn  ei  gyf- 
Iwr  Tlygredig  yn  ewyllysio  yn  sanctaidd  ac 
yn  dda ;  ond  gan  ei  bod  o  Dduw,  yr  hwn  sydd 
yn  trugarhau,  dichon  |y  pechaduriaid  mwyaf  a 
gwaethaf  gael  eu  cyfnewid  a'u  hachub  :  *  canys 
Duw  yw  yr  hwn  sydd  yn  gweithio  ynddynt 
ewyllysio  a  gweithredu  o'i  ewyllys  da.'  Rhut 
9.  16.  Phil.  2.  13.  loan  1.  13.  Yn  nydd 
nerth  yr  Arglwydd  bydd  y  rhai  cyndynaf  yn 
ewyllysgar^  ac  nid  cyn  hyny.  *  Dy  bodl  a  fydd- 
ant  ewyllysgar  yn  nydd  dy  nerth.'  fi^ni  ^^ÿ 
dy  bobl  ewyllysgaryddioriy  yn  nydd  dy  ncTth. 
Yn  lie  offrymu  aberthau  fel  cynt,  yn  nydd  nerth 
Duw,  trwy  yr  efengyl,  offrymant  eu  hunaiu  yn 
wirfoddol  i'r  Arglwydd.  Y  mae  yr  un  gair  yn 
cael  ei  arferyd  am  yr  aberthau  gwirfoddol  dan 
y  gyfraith.  Exod.  25.  2.  a  35.  21,  22,  29.  1 
Cron,  29.  6,  6,  9,  14.     Barn.   5.  2,  9.    Neh. 


11.  2.  Yn  lie  yr  aberthau,  offrymant  eu  hun- 
ain  yn  aberthau  byw,  sanctaidd,  a  chymerad- 
wy  gan  Dduw,  mewn  harddwch  sancteidd- 
rwydd. — Yn  nghyndynrwydd  halogedig  ewyll- 
ys dyn  y  mae  ei  bechadurusrwydd  yn  benafyn 
gynnwysedig ;  a  hyd  nes  byddo  hwn  wedi  ei 
symud,  trwy  sancteiddiad  yr  ewyllys,  ni  bydJ 
neb  yn  rhedeg  llwybrau  Duw,  nac  yn  gweith- 
redu mewn  ufndd-dod  i  Dduw.  Am  hyny,  y 
mae  yr  etholedigaeth,  a  iechydwriaeth  dragy 
wyddol,  yn  ewbl  o  Dduw,  yr  hwn  sydd  yn 
trugarhau.  O'i  ewyllys  da  ci  hun  y  tosturiodd 
wrthym.  Yn  ei  ewyllys  da  ef,  yn  unig,  y  dyr- 
cheifir  ein  com  ni.  Salm  89.  17.  Esa.  60. 10. 
lago  1.  18. 

EWYN-OEDD-U,  (ew-yn)  ewyn-gaen,  ew- 
yn-gant;,  dystrych  y  don;  gorferw;  swyfi; 
glafoerioo  y  genau ;  burym.  *Malu  ewyn, 
bwrw  ewyn,'  glafoeri,  ewynu.  Marc  9.  Iv^,  I'O. 
Luc  9.  39. 

*  Tonau  cynddeiriog  y  môr,  yu  ewynu  allan 
eu  cywilydd  eu  hunain.'  Judas  13.  Y  mac 
yn  y  geiriau  ddarluniad  bywiog  o  ysbryd  cyn- 
henus,  cythryblus,  ac  aflonydd  gau-athrawon ; 
ac  effeithiau  llygredig  a  gwarthus  eu  boll  gyn- 
hyrfiadau,  iddynt  eu  hunain  a'u  canlynwyr.  Fel 
tonau  cynddeiriog  y  môr,  y  maent  yn  ym- 
chwyddo  yn  uchel,  yn  amcanu  ac  yn  bwgwth 
dymchwelyd  y  gwirionedd,  a  dystrywio  y  wir 
eglwys ;  fel  tonau  y  môr,  y  maent  yn  ewynu 
ll^id  llygredig,  ac  ewyn  disylwedd ;  fel  yr  nu 
tonau,  y  maent  yn  dymchwelyd  arnynt  eu 
hunain,  ac  yn  myned,  er  eu  mawr  gywilydd, 
yn  ddiddim  ;  ac  y  mae  y  gwirionedd,  fel  creig- 
iau  diymmodol,  yn  sefyll  yn  gryf  ac  yn  o^jon- 
eddus,  wedi  i'w  holl  gynddeiriogrwydd  hwy 
ddarfod. 

Ewyn  dtrr  adde-wid  gwaa.    Dior. 

EWYTHR-EDD,  (gwythr.)  Arferir  ew}lhr 
a  modrub  fel  enwau  o  barch  i  henaint  *  Merch- 
ed  Salphad  fuant  wragedd  i  feibion  eu  hew- 
ythredd.'  Num.  36.  11,  *  Ei  cwythr  a'icyf\'d 
i  fynu:'  Heh,  ^1*1^  ei  anwylyd^  neu  ei  wjos 
berihynas.  Amos  6.  10.     Dr.  N. 

Etoythr  Tw  brawd  tad,  nea  fam,  neu  hendad,  neu  heafam, 
nea  orhendad,  neu  orhenAm. 

Oiifi^eUhiau  Cymreiç. 

EXODUS,  neu  ail  lyfr  Moses,  Gr,  E$oòo<;, 
[ymadawiad,  neu  mynediad  allan\  y  mae  yn 
cael  ei  alw  gan  Grist,  Llyýr  Moses,  Marc  12. 
26.  Yn  Hebraeg  y  mae  yn  cael  ei  alw  fjlÄìO 
nblÄl  ^^l/fi'  y^  enwauj  oddiwrth  y  geiriaun 
pha  rai  y  mae  y  llyfr  yn  dcchreu.  Ond  cyf- 
ieithwyr  yr  Hen  Destament'  i'r  cyfieithiad 
Groeg,  a  elwir  y  Deg  a  Thriugain,  a'i  galwant 
E^odoç,  ExoduSy  neu  yr  Ymadawiad ;  am  niai 
hanes  ymadawiad  plant  Israel  o'r  Aipht  yw  yr 
bancs  penaf  sydd  yn  gynnwysedig  ynddo.  Y 
mae  yn  cynnwys  hanesiaeth  am'  yr  Israeliaid, 
a'r  amgylchiadau  perthynol  iddynt,  yngliylch 
145  o  flynyddoedd,  sef  o  farwolacth  Joseph,  a. 
M.  2369,  hyd  osodiad  y  babell  i  fynu  yn  yr  an- 
ialwch,  A,  M.  2514.     Gwelwn  yn  yr  hanes  rhy- 


EZE 


519 


EZI 


fodd  jn  y  llyfr  liwn,  1.  Kbaglnniaeth  ■eilldnol 
Dqw  yn  cadw  ac  amlhau  ei  bobl  yn  eu  gorth- 

rjmderau. 2.    Eu   gwaredigaeth  hynod   o 

^raethiwed,  yr  Aipht. — 3.  Eu  mynediad  trwy  y 
Môr  Coch,  a  dystrywiad  yr  Aiphtiaid  yn  y 
raôr. — 4.  Y  dull  rhyfedd  y  cynnaliodd  Duw 
hwynt  yn  yr  anialwch. — 5.  Rhoddiad  y  gyf- 
raith,  a  Dnw  yn  adnewyddu  ei  s^yfammod  à 
hwynt  wrth  fynydd  Sinai. — 6.  A  gosodiad  pa- 
MI  Duw  i  fynu  yn  eu  plith.  Ond  gan  y  daw 
yr  ararywiol  ddefnyddiau  cynnwysedig  yn  y 
Ilvfr  hwn  dan  ein  hystyriaeth  inewn  geiriau  er- 
îiill,  nid  ydyw  yn  rheidiol  helaethu  arnynt 
VDia.  Y  mae  cyfeiriadau  ami  iawn  at  yr  am- 
rywiol  bethan  cynnwysedig  yn  y  llyfr  bwn,  yn 
y  Salmau,  y  propbwydi,  a  chan  ein  Harglwydd, 
a'i  apostolion ;  a  hyny  yn  y  cyfryw  iaith  ag 
sydd  yii  dangos  eu  bod  yn  golygu  yr  banes  yn- 
ddo,  nid  yn  unig  fel  yn  wirionedd,  ond  beiyd 
wedi  ei  roddi  gan  yshrydoliaetk  Duto,  Y  nia6 
amryw  o  bropbwydoliaethau  ynddo  wedi  eu 
c}'flawni,  rai  oesoedd  wedi  eu  llefaru ;  megys 
yr  hon  a  roddir  i  ni  yn  y  geiriau  canlynol :  *Ac 
ni  chwennycb  neb  dy  dir  di,  pan  elych  i  fynu  i 
ymddangos  ger  bron  yr  Arglwydd  dy  Dduw, 
«lair  gwaith  yn  y  flwyddyn.'  Pen.  34.  24.  Yr 
liyn  7  mae  boll  banesiaetb  y  bobl  byn  yn  tyst- 
iulaethu  a  gyflawnwyd  yn  fanwl. 

EZBON,  Heh^  ìlHìSö^  \av)yddu8  i  xorando] 
1.  Mab  Bela,  ac  ẃ'yr  i3enjamin.  1  Cron.  7. 7. 
--i>.  Mab  Gad.  Gen.  46.  16. 
^  EZECIEL,  Heh,  bjÄpTPC  [nerth  Duw]  mab 
Buzi,  offeiriad  apbrop'bwyd,  yr  bwn  a  ddyg- 
wyd  yn  gaetb  i  Babilon,  gyda  Jeboiacin,  bren- 
in  Jndab.  Nid  y w  yn  ymddangos  iddo  bro- 
phwydo  cyn  ei  gaethiwed.  Yn  y  ddegfed 
riwyddyn  ar  bugain  wedi  y.diwygiad  mawr,  a 
wnawd  yn  y  ddeunawfed  flwyddyn  o  deyrnas- 
iad  y  brenin  Josiah,  ac  yn  y  bummed  flwydd- 
jn  0  gaetbiwed  Jeboiacin,  ac  o  deyrnasiad  Ze- 
dociah,  yn  nhir  y  Caldeaid,  wrtb  afon  Cebar, 
<:afodd  efe  weledigaetb  y  cerubiaid  a'r  olwyn- 
ion.  Pen.  i.  Yn  yr  un  flwyddyn  befyd  y 
dadij^addiodd  yr  Arglwydd  iddo  y  390  o  flyn- 
yddoedd  o  eithaf  amynedd  Duw  tuag  at  dy 
Israel,  a'r  deugain  mlynedd  o  arbediad  tŷ  Ju- 
dab,  a'r  famedigaetb  a  roddai  efe  ar  y  ddau  ar 
ol  hyny,  fel  y  gosodir  y  cwbl  allan  yn  pen.  iv, 
\  vi,  vii. 

Yn  y  chwecbed  flwyddyn,  dygwyd  ef  i  Jeru- 
i^alem  mewn  gweledigaeth,  a  dadguddiwyd  boll 
'dim-addoliaetb  ffiaidd  yr  luddewon  yno;  a 
If  sbyswyd  iddo  y  cospedigaetbau  ofnadwy  a 
roddai  Duw  aroynt,  oblegid  y  cyfryw  flieidd- 
dra.  Pen.  viii,  ix,  x,  xi.  Ar  yr  un  pryd,  add- 
awodd  yr  Arglwydd  i'r  gaetbglud,  y  byddai 
<iic  yn  gysegr  bycban  i'r  luddewon  yn  Babilon, 
OS  hwy  a  yragadwent  oddiwrtb  y  cyfryw  becli- 
odau  fliaidd,  a  glynu  wrtb  yr  Arglwydd,  a'i 
'idrioli  ef  yn  unig :  befyd  y  dygai  efe  bwynt  yn 
f>l  i'w  gwîad  eu  bunain ;  a  pberi  iddyntflaguro 
yno  raewn  heddwcb  a  cbyfiawnder.  Pen.  11. 
10—25, — ^Yn  y  seithfed  flwyddyn  y  dadguddir 


iddo,  trwy  arwyddion  ac  mewn  geiriau,  ores- 
gyniad  Jerusalem  gan  y  Caldeaid,  ffbedigaetb 
Zedeciab,  tyniad  allan  ei  lygaid,  ei  gaethiwed 
a'i  farwolaetb  yn  Babilon.  Pen.  xii,  xiii,  xiv, 
XV,  xvi,  xvii,  xvifi.  Y  pennodau  byn  ydynt, 
gan  mwyaf,  yn  pertbynu  i'r  un  achos,  gyd  ag 
amrywiaetb  helaetbiad  amo. — Y  mae  yn  rhag- 
fynegi  dinystr  Jemsalem ;  dymchweliad  bren- 
iniaetbau  Ammon,  Moab,  Edom,  y  Philistiaid, 
Tyrus,  a'r  Aipbt,  trwy  y  Caldeaid.  Gwedi  t 
clywed  am  ddinystr  Jerusalem,  y  mae  yn  rhag- 
fynegi  yn  byfryd  dd3rfodiad  y  Messiah,  eu 
Brenin  a'u  Bugail  ysbrydol ;  eu  gwaredigaeth 
o  Babilon,  ac  o'u  gwasgariad  presennol ;  ymun- 
iad  heddychol  y  Hwy  than  ;  purdeb  eu  haddol- 
iad,  a  dystryw  eu  gelynion,  yn  enwedigol  Gog 
a  Magog ;  a'u  sefydliad  dedwydd  yn  eu  tir  eu 
bunain  yn  y  dyddiau  diweddaC  Trwy  hanes 
arwyddol  o  honynt  hwy,  eu  gwlad,  y  deml,  a'r 
llwythau,  mae  yn  darlnnio  yr  eglwys  efengyl- 
aidd  yn  y  dyddiau  diweddaf.  Pen.  xxv — 
xlviii. 

Dechreuodd  Ezeciel  brophwydo  chwe'  blyn- 
edd  cyn  dinystr  Jerusalem  gan  Nebuchodono- 
sor,  a  pharhaodd  i  brophwydo  un  ar  bymtheg  o 
flynyddoedd  wedi  hyny.  Pen.  1,  1.  a  40,  1.  a 
29.  17. — Mae  yn  argyhoeddî  yr  luddewon  o'u 
pechodau  yn  noeth  ac  yn  Uymdost  Mae  yr 
^sbryd  Glan  wedi  ei  arwain  i  lefaru  mewn  dull 
unigol  iddo  ei  bun,  ac  yn  fwy  ami  mewngwel- 
edigaethau  arwyddol  nag  un  o'r  propbwydi  er- 
aill,  a'r  rhai  hyny  yn  fawreddig  ac  yn  dra  rhy- 
feddol.  Mae  yn  ysgrifenu  gyda  grym,  raawr- 
egni,  pwys,  ac  ardderchogrwydd ;  a  chyda  hel- 
aethied  anarferol  ar  yr  amrywiol  destynau  ym- 
adrodd  dan  ei  ystyriaeth.  Gwel  Lowth's  Prce- 
led,  xxi.  p.  279.  Newcome's  Pre/ace  to  his 
Translation. — Yr  oedd  yncyd-oesi^â  Jeremiah, 
ac  yn  prophwydo  yr  un  amser ;  Jeremiah  yn 
dechreu  ychydig  o'i  flacn.  Er  bod  Jeremiah 
yn  prophwydo  yn  Judea,  ac  Ezeciel  yn  Caldea, 
eto  mae  cyd-gordiad  rhyfedd  rhyngddynt,  yr 
hyn  sydd  yn  brawf  diamheuol  o  ddwyfoldeb 
prophwydoliaethau  pob  un  o'r  ddau. — Pa  hyd 
y  bu  fyw,  a  pha  bryd  a  pha  le  y  bu  farw,  nid 
ydyw  yr  ysgrythyrau  yn  coflàu ;  ac  nid  y w  yr 
boll  hanesion  a  roddir  gan  yr  luddewon,  ac  er- 
aill,  yn  deilwng  o'n  hystyriaeth  na'n  cred  yn  y 
mesur  lleiaf.     Gwel  Calmet, 

EZEL,  Heb.  ^ÿ^^H  b^  dangos  y  ffordd] 
mynegfaen,  tebygol,  oedd  yn  dangos  y  íFordd 
i'r  fforddolion,  1  Sam.  20.  19.  Neu,  hwyr- 
acb,  yr  arwydda  y  maen  wrtb  ba  an  y  byddai 
Dafydd  a  Jonathan  yn  raynych  gyfarfod  a'u 
gilydd. 

EZER,  Heb,  nTffl  [trysor]  1.  Tad  Hasah  o 
Judah.  1  Cron.  4.  4.-2.  Offeiriad  a  ddy- 
cbwelodd  o  Babilon.  Neb.  12.  42,-3.  Mab 
Seir  yr  Horiad.     Gen,  36.  21,  27. 

EZION-GABER,  -^^3  ll'^S?  [(^sywrn  crfn 
dyn\  dinas  ^wrth  Eloth,  ar  'fin  y  MOr  Coch  ;  o 
du  y  dwyrain  iddo,  ar  lychlyn  Elam,  ac  o  du 
goTUewin  y  Uychlyn,  medd  Dr.  Shaw,  oddeutu 


EZR 


520 


£ZB 


tnngain  milltir  go^ledd  o  Sinai,  a  deng  miiltir 
ar  hogdin  o  Eloth  :  ond  wrth  Eloth,  medd  y 
gain  1  Breo.  9.  26.  Yr  Israeliaid  a  ddaeth- 
ant  o  Ebrona  i  £zion-Gaber,  ac  oddi  yno  i  aniai- 
wch  Sin,  neu  Tsin  (Edr.  Craig)  hwnw  yw  Ca- 
des, Num.  33.  35. — Cyn  belled  a  hyn  y 
gwrthdeithiodd  yr  Israeliaid  wedi  bod  wrtn 
gyffînian  deheaol  gwlad  yr  addewid.  Yma  y 
gwnaeth  Solomon  longan^  ac  a^a  hanfonodd  i 
Ophir  am  anr :  o  ba  acho&  y  goilw  yr  Arabiaid 
hi,  'y  Forthladd  euraidd.'  Ar  gefn  o  greigiau 
yn  y  porthladd  hwn  y  drylliwyd  cyf-lynges  Je- 
hosapnat  ac  Ahaziah.  Oddiwrrh  y  creigiau 
hyn  cafodd  y  He  yr  enw  Ezion-gaber,  sydd  yn 
arwyddocan  asgwm  cefndyn^  am  fod  y  creigiau 
yn  tebygu  iddo. 

EZRA,  Heb.  H'^l?  [cymhortK]  mab  Sendah, 
yr  hwn,  tebygol,  oe'dd  yr  offeiriad  penaf,  ac  a 
iaddwyd  gan  frenin  Babilon  yn  Riblah.  Ezra 
7. 1.  2  Bren.  25.  18.  Enull  a  famant,  yn 
fwy  tebygol,  mai  ei  ŵyr  neu  ei  orẁyr  ydoedd. 
Yn  yr  un  adnod  ag  y  gelwir  Ezra  yn  fab  Serai- 
ah,  gelwir  Azariah  yn  fab  Mendoth,  er  bod 
chwech  rhyngddynt  1  Cron.  6.  7 — ^9.  Ezra 
7.  1.  Peth  cyffredin  yn  yr  ysgrythyrau  yw 
galw  un  yn  fab  i  ryw  un  o'i  henafiaid,  o  ba  un 
yr  oedd  yn  deillia  Yr  oedd  Ezra  yn  ẁr  hyn- 
od  am  ei  sancteiddrwydd,  ac  hefyd  am  ei 
ddysgeidiaeth ;  yn  neillduol  am  ei  ddeall,  a*i 
fedrusrwydd  yn  ei  wybodaeth  o'r  ysgrythyrau 
sanctaidd.  Yn  Uythyr  Artaxerxes  y  brenin 
gelwir  ef,  ysgrifenydd  perflfaith  deddf  Duw  y 
nefoedd :  canys  Ezra  a  barotoasai  ei  galon  i 
geisio  cyfraith  yr  Arglwydd,  ac  iV  gwneuthur, 
ac  i  ddysgu  yn  Israel  ddeddfau  a  bamedigaeth- 
au.  Adn.  10,  12.  Yn  y  seithfed  flwyddyn  i 
Artaxerxes  Longimanns,  brenin  Persia,  cyn 
Crist  458,  cafodd  awdurdod  freninol,  trwy  ew- 
yUys  da  Esther  a'i  flfafr  gyd  aV  brenin,  mewn 
rhan,  tebygol,  i  fyned  i  Judea,  a  phwy  bynag  o 
bobl  Israel  oedd  ewvUysgar  i  fyned  gyd  ag  ef  i 
iawn  drefnu  pob  peth  yn  y  wladwriaeth  a'r  eg- 
Iwys,  yn  ol  cyfraith  Duw.  Cychwynodd  o  Ba- 
bilon ar  y  dydd  cyntaf  o'r  mis  cynt^f,  Nisan 
(ynghylch  canol  Mawjrth)  a  llawer  a  gychwyn- 
asant  gyd  ag  ef.  Casglodd  hwynt  wrth  yr  afon 
sydd  yn  rayned  i  Ahafah,  ac  yno  y  gwersyllas- 
ant  dridiau,  ac  anfonodd  am  yr  offeipaid  a'r 
Lefiaid.  ^Gwedi  dyfod  258  o  honynt,  cyhoedd- 
wyd  ympryd  i  ymbil  ar  yr  Arglwydd  am  ei 
gyfarwyddyd  iddynt,  a'i  amddiffyniad  ar  eu 
taith ;  canys  nid  oedd  ar  fedr  dangos  un  gradd 
0  anhyder  ar  yr  Arglwydd,  trwy  ofyn  gan  y 
brenin  fyddin  i'w  hamddiffyn.  Yma  rhoddodd 
i  gadwraeth  a  gofal  y  penaethiaid  oedd  gyd  ag 
ef,  yr  arian  a'r  aur  a  roddasai  y  brenin  iddo  i 
wasanaeth  y  deml,  gwerth  ynghylch  £800,000. 
Daeth  1775  o  rifedi  i  Jerusalem  ar  y  dydd 
cyntaf  o'r  pummed  mis,  wedi  bod  bed  war  mis 
cyfiawn  ar  eu  taith  o  Babilon  yno.  Ezra  vii, 
viii. 

Gwedi  iddo  ddyfod  i  Jerusalem,  ymosododd 
yn  egniol  yn  nghylch  gwaith  yr  Arglwydd,  ag 


awdurdod  fireninol  iH'enin  Persia  yn  ei  amddi- 
ffyn.  Ond  cyfarfa  ag  anhawsderaii  annysgwyl- 
iadwy.  Yr  oedd  diiywiad  nid  bychan  yn 
mysg  y  bobl,  ac  am  hyny  yr  oedd  yn  angen- 
rheidiol  wrth  yr  ymegniad  mwyaf  i  *ddiwygio  y 
cam-arferion  a'r  llygriad  yn  eu  plith.  Yr  oedd- 
ent  wedi  cyd-ffnrfìo  &  ffieidd-dra  y  gwlcdydd, 
trwy  gyd-gyfrinachu  a  chyd-briodi  â  hwynt; 
yr  had  sanctaidd  a  ymgymysgodd  à  pbobl  y 
gwledydd ;  a  llaw  y  ty wysogion  a'r  penaethiaid 
a'r  tywysogion  a  fu  gyntaf  yn  y  camwedd,  yr 
hyn  oedd  wedi  bod  yn  foddion  o'i  daenu  yn 
fwy  cyflOredin,  ac  yn  peri  mwy  anhawsdra  iV 
ddiwygio.  Ezra  9.  1 — 4.  Pan  glywodd  Ezra 
hyn,  gofidiodd  yn  dra  mawr,  a  rhwygodd  ei 
ddillad,  a  th^odd  ei  wallt  a'i  farf,  ac  a  eis- 
teddodd  yn  syc.  Ei  ymddygiad  a  dynodd  sylw 
cyffredin ;  a'r  rhai  a  ofhodd  eiriau  Duw  a  ym- 
gasglasant  ato ;  ac  efb,  yn  y  modd.  mwyaf  cy- 
hoeddus,  a  dywalltodd  ofid  ei  enaid  o'r  achos 
ger  bron  yr  Aielwydd ;  cyfaddefodd  bechodau 
y  bobl  iddo  gyda'  llawer  o  ymostyngiad  a  gor- 
chwyledd,  ac  ymbiliodd  ar  yr  Arglwydd  dros- 
tynt.  Effeithiodd  hyn  ar  y  bobl,  a  hwy  a  vy- 
lasant  ag  wylofain  mawr.  Seehaniah  mab  Jc- 
hiel  a  annogodd  Ezra  i  ymwroli  a  diwygio  y 
camwedd,  gan  addaw  y  byddai  iddynt  ynigyf- 
ammodi  k  Duw  ar.  fwrw  allan  yr  holl  wragedd, 
a'r  plant,  a  gwneuthur  yn  ol  y  gyfndtb.  Ac 
Ezra  a  gyfododd  ac  a  dyngodd  benaetfaiaid  yr 
offeiriaid  a'r  Lefiaid,  a  holl  Israel,  tir  wneathur 
yn  ol  y  peth  hyn. — ^Yr  oedd  Ezra,  nid  yn  unig 
yn  bregethwr  cyfiawnder,  ond  hefyd  yn  bcn- 
swyddwr  gwladol,  hyd  ddyfodiad  Nehemiab  : 
a  chyflawn  awdurdod  ganddo  fel  swyddwr,  nid 
yn  unig  i  ddangos  beiau,  ond  hefyd  i'w  diwyg- 
io, Mewn  yspaid  tri  mis,  ymofynwyd  yn  fau- 
wl  yn  yr  achos  ;  ac  ynghylch  113  o'r  offeiriaid, 
Lefiaid,  ac  luddewon  eraill,  a  ysgarasant  oddi- 
wrth  wragedd  dyeithr,  er  bod  iddynt  Want  o 
rai  o  honynt.  Nid  yw'  yn  ymddangos  iddynt 
fwrw  eu  plant  ymaith,  ond  eu  dwyn  i  fynu  yu 
V  grefydd  luddewig,  Bu  Ezra  yn  flaenor  eg- 
Iwysig  a  gwladol  yn  Jerusalem  am  dair  ar  ddeg 
o  flynyddoedd.  Gwedi  i  Nehemiah  ddyfod  ac 
ail-adeiladu  muriau  Jerusalem,  Ezra,  yn  cacl  ci 
gynnorthwyo  gan  chwech  ar  hugain  o  Lefiaid, 
a  ddarllenodd  ac  a  eglurodd  y  gyfraith  i'r  holl 
bobl,  yn  gynnulledig  o'r  boreu  hyd  yr  hwyr, 
dros  wyth  niwmod  gwyl  y  pebyll.  Darllenas- 
ant  yn  eglur  yn  y  llyfr,  yn  nghyfraith  Duw,  gm 
osod  allan  y  synwyr,  fel  y  deallent  wrth  ddar- 
llen :  a'r  holl  bobl  oedd  yu  sefyll  yn  eu  lie.  I 
ddarilen  acegluro  y  gyfraith,  yr  oedd  yn  sefvil 
mewn  pulpzidf  neu  areithfa,  o  goed.  Effeitli- 
iodd  hyn  ar  >  y  bobl ;  wylasant,  cyfaddefasant 
eu  pechodau,  a  gwnaethant,  a  seliasant  gyfani' 
mod  à  Duw  am  eu  hymddygiad  yn  ol  llaw. 
Tywalltodd  Duw  ei  Ysbryd  ar  y  bobl  yn  hel- 
aeth  trwy  weinidogaeth  Ezra,  a  bu  diwygiail 
mawr  yn  eu  plith,  Megys  y  gwnaeth  yn  nydd- 
iau  Josuah,  pan  ddygodd  ei  bobl  gyntaf  i'r 
wlad,  felly  hefyd  y  gwnaeth  yn  bresennol  ar  ca 


EZR 


521 


EZR 


dvchweliad  o  Babilon.  Gwedi  eu  dygiad  cynt- 
af  fw  gwlad  ea  hanain,  a'u  sefydliad  trwy  Zo- 
robabel,  a  Josuah  yr  arch-oflfeiriad,  bu  diry wiad 
mawr  yn  eu  plith,  fel  y  sylwyd;  ond  bu  gwein- 
idogaeth  ygwr  hwn,  tra  enwog  am  ei  ddysg, 
ci  ddoniau,  ei  awyddfìryd  sanctaidd,  aH  ffydd- 
londeb,  trwy  ddylanwadau  yr  Ysbryd  Glau,  yn 
etìTeitbiol  iawn  i  ddechreu  diwygiad  mawr. 
Gwedi  i  Nehemiah  gymeryd  ei  le  fel  swyddwr 
irwiadol,  yr  oedd  yn  parhau  fel  offeiriad,  ac  fel 
ysgrifenydd  i  ddysgu  ac  i  annog  ei  bobl. 

Efe  a  ysgrifenodd,  yn  ol  bam  gyffredin  y 
dvsgedigion,  lyfrau  Ezra,  Nehemiah,  ac  Esther, 
a  befyd  dau  lyfr  y  Cronicl ;  o'r  hyn  lleiaf,  efe 
a  gasglodd  y  defnyddiau  yn  nghyd,  os  nid  efe 
oedd  eu  hysgrifenydd  cyntaf.  Efe  hefyd,  teb- 
vi^ol  iawn,  ac  yn  ol  bam  y  rhan  fwyaf  o  ludd- 
ewon  a  Ghristionogion,  a  ddiwygiodd  feiau  a 
allascnt  o  oes  i  oes  ymlusgo  i  mewn  i'r  ysgrif- 
cniadau  dwyfol ;  a  gasglodd  ynghyd  y  llyfrau 
caoonaidd;  ac  a  osododd  yr  ysgrifeniadan 
sanctaidd  yn  en  hiawn  drefn ;  a  gyfnewidiodd 
enwau  rhai ;  a  chwanegodd  rai  ymadroddion  i 
woeuthnr  rhai  manan  yn  fwy  dealladwy.  Yr 
loddewon,  yn  ol  eu  cyffes  eu  hnnain,  a  gadw- 
ä'^aüt  yr  ysgrifeniadan  sanctaidd  fel  y  cawsant 
liwynt  gan  Ezra,  o  ran  y  llyfrau  a'u  trefn,  hyd 
amser  Crist ;  ac  oddiwrthynt  hwy  y  cafodd  y 
Cnstionogion  hwynt  Gwedi  hyn  yr  amlhawyd 
ady^ifeniadau  (copies)  o'r  gy  traith  yn  fawr ; 
adeiladwyd  synagogau  yn  y  wlad,  a  sefydlwyd 
tod  llithoedd  o'r  gyfraith  yn  gyntaf,  ac  wedi 
iiyny  o  holl  lyfrau  yr  Hen  Destament,  1  gÄel  eu 
dariien  ynddynt  bob  Sabboth.  Ezra  a  gafodd, 
raeddant,  yr  anrhydedd  o  ddechreu  y  ddefod . 
ragorol  hon,  Er  bod  y  bobl  cyn  y  caethiwed 
yn  myned  i  dai  y  prophwydi  am  hyfforddiadau, 
ac  cr  ein  bod  yn  darllen  am  synagogau  yn  y 
tir,  (Salm  74.  8.)  eto,  nid  ydys  yn  barnu  fed 
gaoddynt  adysgrifeniadau  o'r  gyfraith  i'w  dar- 
llen yn  sefydlog  ac  yn  gyhoeddus  i*r  bobl  cyn 
y  caethiwed,  fe^  wedi  hyny.  Bu  hyn  yn  un 
raoddion  neillduol  iV  cadw  rhagllaw  rhag  ei- 
Inn-addoliaeth. 

Ezra  a  ddospartbodd  y  llyfrau  yn  dri  dos- 
}>artb,  y  rhai  a  elwid,  1.  Y  Gyfraith. — 2.  Y 
Prophwydi. — 3.  Yr  Hagiographia,  sef  yr  y«- 
nrifeniadau  sanctaidd. — Cyfeiria  yr  Arglwydd 
lesa  at  y  dosparthiadau  hyn,  Luc  24.  44. 
*Dyma  y  geiriau  a  ddywedais  wrthych,  pan 
oeddwn  oto  gyda  chwi,  bod  yn  rhaid  cyflawni 
pob  peth  a  ysgrifenwyd  yn  nghyfraith  Moses 
aV  Prophwydi,  a'r  Salman  am  danaf  fi.'  Wrth 
y  Salraau  y  mae  yn  raeddwl  y  trydydd  dos- 
partb,  yr  hwn  oedd  yn  dechreu  syd  á'r  Caim- 
an. Mae  pum'  llyfr  Moses  wedi  eu  rhanu  yn 
•H  o  ddosparth-ranan :  a  phob  Sabboth  y  dar- 
llenwyd  un  o'r  dosparthiadau  hyn  yn  eu  syna- 
iosjau.  HvQ  a  wnawd  gan  yr  Iiiddewon  *  er 
yrlien  amseroedd.'  Act.  15.  21.  Yr  oedd- 
ynli  yn  diweddu  y  geiriau  diweddaf  o  Deuter- 
•>norainm  ar  Sa'bbothgVv7l  y  Pebyll;  a'r  Sab- 
both weoi  hyny  yn  dechreu  yn  llyfr  Genesis; 
66 


ac  felly  yn  myned  trwy  y  cylch  hwn  bob 
blwyddyn.  Pan  waharddwyd  hwynt  i  wneuth- 
ur  hyny  dan  erledigaeth  AÌÉitiochus  Epiphanes, 
dosparthwyd  y  Prophwydi  yn  54  o  ddosparth- 
iadau,  ac  a  ddarllenasant  y  rhai  hyny  yn  lie  y 
gyfraith.  Pan  adferwyd  darllen  y.  gyfraith 
drachefn  gan  y  Maccabeaid,  y  dosparfh  o'r  gyf- 
raith a  wasanaethodd  yn  llith  gyntaf  a'r  dos- 
parth  o'r  Prophwydi  yn  ail  lith :  ac  felly  y 

fwnaent  yn  amser  yr  apostolion.  Dywedir  i 
'aul,  ar  ol  darllen  y  gyfraith  a'r  prophwydi, 
sefyli  i  fyny  yn  y  synagog  yn  Antiochia  yn 
Pisidia ;  sef  wedi  darllen  y  llith  gyntaf  allan 
^o'r  gyfraith,  a'r  ail  allan  o'r  prophwydL  Act 
13. 15.  Ezra  hefyd,  yn  llawn  o'r  un  ysbryd  a'r 
rhai  a  ysgrifenasant  yr  ysgrythyrau  sanctaidd, 
a  chwanegodd  mewn  amryw  fanau  eirian  aug- 
enrheidiol  tn  ag  at  en  cysylltu,  eu  hegluro,  neu 
eu  cyâawni ;  o  nifer  y  cyfryw  y  gellir  cyfrif  y 
benod  ddiweddaf  o  Deuteronomium,  yn  rhoddi 
hanes  am  &rwolaeth  a  chiaddedigaeth  Moses, 
ac  o  osodiad  Josuah  yn  flaenor  ar  y  bobl  ar  ei 
ol.  Gellir  sylwi  ar  chwanegiadau  at  yr  ysgrif* 
en  ar  y  cyntaf  mewn  amryw  fanau  i'w  gwneuth- 
ur  yn  fwy  dealladwy  yn  yr  oesoedd  diweddaf, 
^^gJB  yn  y  lleoedd  caulynol:  Gen.  12.6.  a 
14.  14.  a  36.  3.  Exod.  16.  -35.  Dent.  2.  12. 
a  3.  11, 14.  Diar.  25.  1.  ac  amryw  siamplau 
erail  a  ellid  roddi ;  mai  Ezra  oedd  yr  awdwr 
o'r  chwanegiadau  hyn  sydd  ddiammheuol.  Yr 
oedd  yn  angenrheidiol,  er  buddioldeb  i  eglwys 
Dduw;  i'r  gwaith  gael  ei  wneuthur  gan  un  dan 
ysbrydoliaeth  Duw ;  pwy  mwy  addas  nag 
Ezra,  o  ran  {)ob  cymhwysder,  a'r  amser  yr  oedd 
yn  byw  ynddo ;  ac  mae  pob  hanes  yn  sicrhau 
mai  efe  a'i  gwnaeth. 

Yn  holl  ymdrechiadau  Ezra  tu  ag  at  ddiw- 
ygio  y  wlad,  trwy  daenu  adysgrifeniadau  o'r 
ysgrythyrau  sanctaidd  yn  mhlith  y  bobl,  ac  ad- 
feryd  pob  peth  yn  yr  eglwys,  ac  yn  y  wladwr- 
iaeth,  i  gydffurfiad  a'r  rheolau  dwtfol,  yr  oedd 
iddo  bob  cynnorthwy  y n  Nehemiah  dduwiol,  y 
penlly wydd  ar  ei  ol  ef.  Trwy  eu  cydgordiad 
a'u  gilydd  yn  yr  un  amean,  a'u  cyd-ymdrech- 
iad  i  ddwyn  yn  mlaen,  Uwyddodd  y  gwaith  yn 
hynod  yn  eu  dwylaw ;  hyd  nës  o'r  diwedd  y 
cyrhaeddodd  gryn  radd  o  berffeithrwydd,  naw 
a  dengain  o  flynyddoedd  wedi  ei  ddechreu  gan 
Ezra.  Yr  oedd  yn  fawr  gysur,  diamtoeu  iddo, 
yn  niwedd  ei  ddyddiau,  i  ystyried  y  gwaith  dan 
olygiad  Nehemiah  dduwiol  yn  debyg  o  fod  yn 
Uwyddiannus  wedi  iddo  orphen  ei  yrfa. 

Cyfododd  yr  Arglwydd  y  gwr  hynod  hwn  i 
ddybenion  mawrion  o  ran  ei  eglwys,  nid  yn 
uoig  yn  ei  oes  ei  hun,  ond  hefyd  hyd  ddiwedd 
amser ;  canys  trwy  ei  lafiir  ef  y  mae  yr  ysgrif- 
eniadan sanctaidd  genym  yn  mhob  oes  wedi 
diwygio  eu  gwallau,  eu  puro  o  bob  cymysgo/dd 
heb  fod  o  ysbrydoliaeth  Duw,  a'u  crynhoi  yn 
nghyd  yn  drefnus  ac  yn  gyfiawn,  i  ddangos  yn 
ddiammheuol  i  ni  y  cwbl  o  bwyllys  Duw.  Try- 
sor  na  fedd  y  ddaear  ddim  i'w  gyfartali^  mewü 
gwerth.    Jerome,  y  Babbiniaid,  ac  eraill,  p 


FWL 


522 


FFAI 


farnent  mai  yr  un  oedd  Ezra  a  Malacbi.  Gwel 
Prideaux's  Part  I.  Book  v.  jnige  205 — 27l,/o/. 
Ilefyd,  Calmet's  Dktionary. 

EZRAlilAD,  ^H'ìö^Tn  [dyeiihr]  yr  oedd 
dau  o^r  eow  hwn,  sef  Hcman  ac  Ethan.  Salm 
Ixxxviii.  a  Ixxxix.  titl.  Yr  oedd  Heman  ac 
Ethan,  meibion  Zerah,  mab  Judah  y  patriarch, 
1  Cron.  2.  4,  6.  Hefyd  Heman  ac  Ethan  o 
Iwyth  Lefi,  cantorion.  1  Cron.  16.  17,  19.  a 
16.  42.  Gclwir  y  cyntaf  Ezrahaid,  am  eu  bod 
o  hiliogaeth  Zerah,  tebygol ;  ac  yr  oeddynt  yn 
byw  yn  amser  Dafydd  neu  Solomon. 


F. 


Gan  nad  ydyw  y  Uythyren  F  yn  wreiddiol- 
ddechreaad  o  un  gair  Cymraeg,  rhaid  edrych 
am  eiriau  àg  F  dan  y  llythyrenan  B  neu  M ; 
canys  hwy  a  newidir  yn  F  yn  nhreigliad  ymad- 
adroddion,  er  mwyn  meddalu  ac  ystwytho  y 
sẁn ;  megys,  brawd,-ei  trawd  ;  brenin,  ci  fren- 
.  in  ;  mcrcb,  ei  ferch  ;  raorwyo,  ei  forwyn,  <fec. 
F  Nallam  Inclpit  radleem  mere  Brit    Dr.  Day  lee. 

FASNI,  *>5töl  [y  ^*'^]  ^^  cyntaf-anedig 
Samuel.     1  Cron.  6.  28. 

FASTI,  "ifitol  [y»  VM]  gwraig  Ahasferns. 
Esth.  r.  9.  Yr  oedd  yn  wraig  o  lendid  mawr ; 
ond  am  iddi  anufuddhau  Vv  brenin  i  ddangos 
ei  bun  i'r  tywysogion,  efe  a'i  bwriodd  ymaith 
yn  ddigofos  iawn ;  h  byn  a  agorodd  ffordd  i 
Esther,  caethfercb  o  Judah,  i  gael  ei  He,  a  bod 
yn  wraig  i'r  brenin.  Edr.  Ahabfkbus,  Es- 
ther. 

FAGDDU.    Edr.  Magddu. 

FALL,  Edr.  Mall. 

FERMILION,  oddiwrth  y  gair  Llad.  Ver- 
Mix,  neu  Vermiculus,  pryfyn^  Heh.  TOIJ}  cyf- 
ieithiad  y  LXX.  fidrov  ;  math  o  liw  cocb  tra 
hardd,  arferedig  gan  y  lliw-wyr  i  addumo  ysta- 
fellocdd,  neu  i  \imo  delwau.  Jer.  22. 14.  Ezec. 
23.  14,  Yr  oedd  mewn  cymeradwyaeth  mawr 
gan  yr  hynafiaid,  dan  yr  enw  Minium.  Mae 
dau  tath,  sef  naturiol  a  ckelfydd,  Mae  y  natur- 
iol  i'w  gael  mewn  mẁn-^gloddiau  arian,  yn  dy- 
wod  cocbion ;  yr  hwn  y  maent  yn  ei  barotoi 
trwy  olcbiadau,  &c.  Y  fermilion  a  wneir  trwy 
gelfyddyd,  a  wneir  o  Cinnabar.  Rhai  a  gy- 
merant  amynt  wneyd  fermilion  o  blwra,  trwy 
ei  losgi  a'i  olchi ;  ond  nid  y w  addas  galw  bwn 
yn  fermilion,  ond  plwm  coch  (red  lead)  er  bod 
y  lliw-wyr  yn  rboddi  yr  enw  nwn  iddo.  Mae 
dau  fath  o  fermilion  yn  dyfod  i  ni  o  Holland  ; 
un  yn  gocb  dwfn,  a'r  Hall  yn  wan ;  yr  un  y w  y 
ddau  o  ran  sylwedd,  ond  bod  y  Cinnabar  yn 
un  wedi  ei  falu  yn  frasacb  nag  yn  y  Hall ;  po 
frasaf  fyddo  y  Cinnabar y  dyfnaf  i  gyd  yw  y 
Hiw. 
FINEGR,  Edr.  Gwinegr. 
FORY,  Edr.  Yfort. 

FWLTUR-IAID,  Llad,  Vultur:  adar  ys- 
glyfaetbns,  aflan  dan  y  gyfraith.  Lef.  11.  14. 
Deut  14. 13.     Mae  yr  nn  gair  n*>lÄ  y^  ^^^^^l  ei 


gyfieitbu  harcut  yn  Job  28.  Y.  Mae  wytb  rhyw 
o  honynt,  medd  Linnsens.  Mae  en  harogliad 
a'u  golygon  yn  grjrfion,  i'w  cyfarwyddo  at  eu 
hysglyfaeth ;  ebedant  yn  araf  ac  yn  drymion. 
Nythant  mewn  creigian  nchel,  ac  yn  byw  yn 
nghylcb  can'  mlynedd.  C;iawd  dynion  yw  eu 
bymborth  mwyaf  blasns ;  canlynant  y  byddin- 
oedd  i  ryfel  yn  ami,  yn  dysgwyl  am  gnawd  y 
lladdedigion ;  aroglant  geíain  banner  can'  mili- 
tir  oddiwrtbo.  Maent  yn  elyniaethol  i  nad- 
rodd :  ac  yn  porthi  eu  cywion  a'u  gwaed,»  os 
bydd  achos :  preswyliant  leoedd  diffaeth.  Esa, 
34.  16. 

Ff. 


FFA,  unig,  FFAEN,  Heb.  J^g  Llad.  Faba, 
PoNAR.  Mae  pob  math  o  ffa  yn  iaethlon,  odJ 
yn  wyntog.    2  Sam.  17.  28.    Ezec  4.  9.    Dan. 

I.  12. 

FFACBYS,  Gr.  <l>axo^,  (phaeos)  ;  màn-bys. 
Yr  Q-itm:?  a  gyfieithir/ac6y«  yn  Gen.  25.  34. 
2  Sam,  17.  28.  a  23.  11.  Ezec  4.  9..  Wnh 
eu  berwi  gwnant  gawl  coch  ;  bwn  oedd  y  catvl 
am  ba  un  y  gwertbodd  Esau  ei  enedigaeth 
fraint,  ac  a  alwyd  oddiwrth  hyny,  Edom^  sef 
cock.    Gen.  25.  30.     Gwel  Shaw's  Travels, 

FFAFR,  LU^d.  Favor;  Saes.  Favour ;  hoff- 
edd,  8erch,  cymeriad,  hawddgarwch,  ewyllys 
da.  Y  gair  Heb.  "jj^  a'r  gair  Qr.  x^P^^y  a  gj^" 
ieithir  y  rhan  BxxAaVfafr^  a  arwyddant  hoffedd, 
serch,  ac  ewyllys  da  tuag  at  ryw  ddyn  heb  oi 
haeddu ;  ac  am  fod  hoffedd  a  sercbogrwydd  tc 
ag  at  nn  yn  ymddangos  trwy  edrychiad  bodd- 
baol  a  cbaredig  y  ilygaid,  dywedir  yn  ami  yn 
yr  ysgrytbyrau,  am  gael  ffafr  yn  ngolwg  yr  Ar- 
glwydd  neu  ddyn.  ŵn.  18.  3.  a  39.  21.  Exod. 

II.  3.  a  28.  38. — Ffafr,  weitbiau,  a  arwydda 
karddwch  a  gweddeidd-drm  ystum.  Diar.  31. 30. 
— *Ond  Noah  a  gafodd  ffafr  yn  ngolwg  yr  Ar- 
glwydd,'  Gen.  6.  8.  sef  a  gafodd  drufforeddau, 
yn  ol  y  Caldaeg.  Felly  y  cyfieithir  yr  ymaJ- 
rodd  yn  y  Groeg,  derbyn  trugaredd^  cael  trugar- 
edd.  Heb.  4.  16.  2  Tim.  1.  18.  Ac  mau 
gra^  yn  wrtbwyneb  i  veithredoedd,  neu  ddylciL 
Rhuf.  4.  4.  a  11.  6.  Enw  priodol  yr  AiglwydJ 
yw  ei  fod  yn  raslawn,*  Exod.  34.  6.  a  rhagor* 
fraint  neUldnol  ei  bobl  yw  eu  bod  yn  cael  Skfr 
neu  ras  yn  e^.  olwg ;  felly  y  dywedir  am  Lot, 
Moses,  Daf>dd,  a  Mair.  Gren.  19.  19.  Exod. 
33.  12.     Act  7.  46. 

FFAGL-AU,  (ffag)  GV.  <fdoS,  fXoyoc,  llad. 
Flamma  ;  Saes.  Flame  ;  fflam,  eirias,  goddaitli, 
gwen-fflam.  Bam.  15.  4.  Job  41.  49.  Esa. 
Ô.  24.     Edr.  Tan. 

FFAIG,  (ffai)  pen  peUaf ;  eithaf-nod ;  dyrvs- 
nod  ;  attalfa,  dyryswch,  cyfyng-gynghor. 

DjchiTo  a  dolnr  ar  liobyMg 
Fel  dolor  gwraig  with  eigor. 

S.  PrÿB^  (Silni  4&  6.) 

FFAIRr-EIRIATJ,  Gr.  ^opwv ;  Llad.Toniu; 
prif-farcbnad ;  ymgynnulliad  pennodol  pobl- 
oeddi  farchnadaeth. — <Ag  arian,  haiam,  alcam, 


FFAW 


528 


FFEN 


a  phlwm,  y  marchnadasant  yn  dy  ffeiriao.' 
Ezcc.  27. 12.  Tl3lit?  I3lni  *  ddodasant  yn 
dy  ystordaû  Ystordai  a  feddylir  lid  7  dodent 
nwyddau  iV  gwerthu.  Y  mao  ystrydoedd 
hirioD,  culioDy  gorchnddiedig  yn  bresennol  yn 
ninasoedd  y  dwyrain,  a  elwir  Baiars;  yn  mhob 
ochr  i  ba  rai  y  mae  tai  bychain  yn  cynnwys 
nwyddau  i'w  gwertbii.  Y  mae  pob  canghen 
wahanol  o  fasnachaeth  à  gwahanol  Bazar  iddi. 
Y  raae  pob  prynwr  yn  sefyll  oddi  allan,  a'r 
gwerthwr  oddi  mewn  yn  nghanol  ei  eiddo  oddi 
amgjlch  iddo. 

FFALS-DER-EDD-WR,  (flfal)  Llad,  Fal^ 
scs;  Saes.  False  ;  gau,  anwir  ;  geuog,  ffugiol ; 
anghywir,  twyllodrus.  Tyst  ffals,  yw  gau  dyst, 
tyst  ceîwyddog,  anghywir.  Deut.  19.  18. 
'  Mae  en  deheulaw  vn  ddeheulaw  fifalsder ;'  scf 
vu  gweithreda  anwiredd,  nea  yn  cadarnbau  ea 
hammodau  yn  dwyllodrus.  Salm  144.  8.  Esa. 
44.  20.  Mat.  6.  30.-— 'A  than  ffalsder  y  llech- 
asom.'  Esa.  28.  15.  Ein  cyfrwysdra  a'n  di- 
chelÜon  a'n  diogcla  yn  wyneb  pob  perygl ;  yr 
ydym  wedi  liunio  y  fath  gyngrair,  ac  yr  ydym 
wedi  treÍDU  pethau  myr  gyfrwysgall,  fel  yr  yd- 
ym allan  o  berygl,  bygythied  faint  a  fyno  trwy 
<ii  brophwydi ;  ac  er  en  bod  hwy  yn  eu  galw 
vn  gelwydd  ac  yn  flfalsder,  Esa.  30.  10.  Jer. 
'5.  31.  a  14.  13,  14.  a  16.  19,  a  28.  15,  16,  17^ 
Amos  2. 4.  Jonah  2.  8.  2  Tbes.  2.  9,  10, 11.^ 
— *Hyder  ar  ffalswr.'  Diar.  25,  19.  Edr. 
Dant. 

FFAU,  FFAAU,  (ffa)  Gr.  <Pmk^o<;,  Llad.  Fo- 
vea ;  g^âl,  Hoches,  trigfan  dreigiau,  pwll ;  ceu- 
dwlL  Yr  oedd  gwaredigaeth  Daniel,"  nid  o 
grafanc  y  Hew,  ond  o  flfau  y  llewod,  }ti  yr  holl 
amgylchiadau  0  honi,  yn  wyrth  hynod  o  nod- 
cdig.  Dan.  6.  12,  <&c.  Mao  Ninifeh  yn  cael 
ei  galw  yn  ffau  wedi  ei  llenwi  âg  ysglyfaeth, 
am  fed  yr  ymerawdwyr  bnddugoliaethus  yn 
llywodraethu  yno,  yn  myned  allan  0  honi  i 
ddystrywio  y  cenedloedd  oddi  amgylch,  ac  yn 
ei  llenwi  â'u  hyspaü.     Nah.  2.  12. 

FFAWYDD,  (ffiaw)  Qa,  ^p^Xoc; ;  Llad.  Fa- 
ors;  coed  ffawydd.  Y  mae  y  pren-fFawydd 
yn  tyfa  yn  ayth,  yn  nchel,  ac  yn  ddigangenau 
yn  y  bôn,  ac  yn  wyrdd  hàf  a  gauaf.  Mae  yn 
llawn  o  wyrdd-Iud  a  elwir  ystor;  mae  ei  ffrwyth 
yn  tebygu  i  afalau  y  pinwydd,  ond  nid  ydynt 
yn  fwytadwy.  Mae  dau  air  Hebraeg  yn  cael 
é  gj^ehhu  ffaiüyddy  f\)^^  Esa.  41.  9.  J^^ÿ 
Gen.  30.  37.  Ezec.  31.  8.  Nid  yw  yn  hawdd 
penderfyna  pa  goed  a  foddylir  wrth  y  geiriau. 
Dan  y  gyffelybiaeth  o  blanu  coedydd  ffrwyth- 
lawn,  hardd,  defnyddiol,  fel  y  cedrwydd,  y  flfy- 
nidwydd,  y  ffawydd,  a'r  pren  bocs,  yn  yr  anial- 
wch,  mae  y  prophwyd  yn  darlunio  effeithau 
rbagorol  yr  efengyl  ar  bechaduriaid  yn  ngwled- 
ydd  y  cenedloedd ;  troir  anialwch  Paganaidd 
trwyddi  yn  ardd  ffrwythlawn,  yn  llawn  o  bob 
planigion  hyfryd,  a  ffirwythau  yr  Ysbryd  Glan  ; 
yn  llawn  o  ddyddanwch  nefol,  a  cblodforedd 
i'r  Arglwydd.  Esa.  27.  6.  a  32. 15.  a  55. 13.  a 
60.  21.  a  61.  3. 


FFEL,  (ffy-el)  gocheÌg9r,  synwyrol,  cyfrwys. 

Ooh  Da  wrandawsai  Israel, 
Gan  rodio'n  ykl  îj  llwrbran. 

E.  Pry8,  (Salm  81.  la) 

FFELIX.  Clandius  Ffelix  a  olynodd  Cu^ 
manus  yn  rhaglawiaeth  Judea  dan  ymeraÿdwr 
Rhufain.  Denodd  Drnslia  i  adael  ei  gwr,  Azi- 
zus,  brenin  Emesa,  a'i  briodi  ef.  Edr.  Drusila. 
Bu  Paul  yn  sefyll  o'i  flaen,  ac  ymresymoddger 
ei  fron  ef,  a  Drusila,  luddewes  halogedig,  *  am 
gyfiawndcr,  dirwest,  a'r  farn  a  fydd,'  nes  dy- 
chrynodd  Ffelix  ;  ond  rhag  chwanneg  o  gyn« 
nydd  ar  ei  ddychryn  a'i  aflonyddycb,  archodd 
i  Paul  fyned  ymaith,  ac  y  byddai  iddo  alw  am 
dano  ryw  dro  pan  gaffai  amser  cyfaddas.  Ar- 
chodd i'r  canwriad  gadw  Paul,  a  chael  o  bono 
esmwythdra,  ac  na  lesteirîai  neb  o'r  eiddo  i'w 
wasanaethu,  nac  i  ddyfod  ato.  Pan  ddaeth 
Porcius  Ffestus  i'r  dalaeth  ar  ei  ol,  Ffelix  yn 
ewyllysio  gwneuthur  cymwynas  i'r  luddewon, 
a  adawodd  Paul  yn  rhwyra ;  ond  nid  atobodd 
hyn  un  dyben  da  iddo.  Pan  adalwyd  ef  i  Ruf- 
ain  A.  D.  60,  llawer  o'r  luddewon  a'i  canlynas- 
ant  ef  yno,  i'w  gyhuddo  ger  bron  yr  ymerawd- 
wr,  am  ei  orthrymder  a'i  greulondeb.  Rhodd- 
asid  ef  i  farwolaeth,  oni  buasai  oymeradwyaeth 
ei  frawd  Pallas,  yn  y  llys,  ei  achub.  Act.  xxiii, 
xviv. 

FFENESTR,  (ffen-estyr)  Gr,  (/'(otTTsp^^oleuni; 
Llad.  FKiiE^TRA ;  alches,  ad wy  i  ollwng  y  gol- 
eu  i  dy.  Cyn  i  wydr  ddyfod  i  arferiad  byddai 
ffenestri  yn  rhwyllog,  neu  yn  rhwyd-dyllog, 
wedi  eu  gwneuthur  o  ddellt :  nen,  bydäai  yn 
nor  y  ffenestr  faen  gloyw,  a  elwir  specularis 
lapsis;  ac  oddiwrth  hyn  gelwid  ffenestri  specu- 
laria.  Cyn  hyn,  Ueni  yn  unig  oedd  drostynt 
yn  amddiffyniad  rhag  y  tywydd. 

*  Ffenestri  y  nefoedd  a  agorwyd.'  Gen.  7. 
11.  Goddef  y  gair  tinîÄ  ^i  gyfieithu  rhamdr, 
neu  ddwfr-esgyn/a  eirw.  GoUyngodd  y  cymyl- 
au  Q,u  dyfroedd  yn  bistylloedd  ac  yn  ffrydiau 
ofnadwy  am  ben  y  ddaear.  Yn  cyfeirio  at  y 
geiriau  hyn,  mae  Duw  yn  addaw  agor  ffenestri 
y  nefoedd,  sef  tywalltbendithion  yn  helaeth,fel 
cawodydd  ffrwythlon  o\t  nefoedd,  arnynt.  Mai. 
3.  10.  Mae  ifenestri  y  nefoedd  yn  cael  eu 
hagor  hefyd  i  farnedigaethau  eto,  fel  yn  amser 
y  dylif.     Esa.  24.  18, 

*  Efe  a  wnaeth  i'r  tŷ  ffenestri  yn  Uydain  oddi 
fewn,  ac  yn  gyfyng  oddi  allan.'  1  Bren,  6.  4. 
a  7.  4.  Nid  oedd  i'r  babell  ddim  goleuni  oddi 
allan,  aa  nid  llawer  <hwaith  oedd  i'r  deml : 
mae  cynawnder  Crist  ynddo  ei  hun  (yr  hwn  yr 
oedd  y  deml  yn  ei  gysgodi) ;  nid  yw  yn  derbyn 
dim  gan  neb,  ond  yn  rhoddi  pob  peth  i  bawb. 
Doethineb  yr  eglwys  hefyd,  doethineb  oddi 
uchod  ydyw,  yn  hollol  wahanoJ  oddiwrth 
ddoethineb  y  byd  hwn.  Mae  hi  wedi  ei  chyf- 
lawni  ynddo  ef,  yn  yr  hwn  y  mae  hoUgyflawn- 
der  y  Duwdod  yn  preswylio  yn  gorphorol ;  ac 
nid  rhaid  iddi  fenthyca  dim  gan  philosophi,  a 
thraddodiadau  dynion,  pa  rai  ydynt  ond  gwag 
dwyll,  ar  y  goreu.    Mae  hi  oil  yn  ogoneddus, 


FEES 


524 


FFIAI 


yn  oleu,  ac  yn  ddysglaer  oddi  fewn.    Col.  2. 9, 
10.     Salm  45.  13. 

*Yn  edrych  trwy  y  ffenestri.'  Can.  2.  9. 
Gellir  edrych  i  mewn  nea  allan  trwy  y  ffenestr ; 
felly  goddef  y  geiriaa  hyn  ea  cyfieithu  y  naill 
ffordd  neu  y  Hall.  Os  edrych  i  mevm  yw  ystyr 
y  geiriaoy  arwyddant  hoflFder  Crist  yn  ei  eg- 
Iwys,  a'i  wybodaeth  fanwl  o  boni,  yn  edrych 
ami  gyda  hyfrydwch  calon,  megys  nn  yn  ed- 
rych ar  ei  anwylyd  trwy  ffeneatr.  Os  edrych 
allan  yw  arwyddocad  y  geiriau,  arwyddant  y 
wybodaeth  o  ran,  dywyll,  ac  anmherffaith, 
sydd  gan  ei  bobl  o  Grist  yn  y  byd  hwn ;  nid 
ydyw  ond  megys  yn  dangos  ei  hun  trwy  ffen- 
cstr,  neu  ddellt,  i'wgymham  â'r  wybodaeth 
gyflawn^a  gànt  o  bono,  pan  gaffont  ei  weled 
naegvs  ag  y  mae,  1  loan  3.  2.  I  Cor.  13.  9 
—13.     Edr.  Dkllt. 

FFER-AU,  (ffy-er)  Or,  a^opov ;  migwrn, 
meilwn,  meinedd  y  goes.  EJzec.  47.  3.  Act. 
8.7. 

FFEST,  (ffi&s)  Llad,  Febtinus  ;  cyflym,  buan, 
ar  frys. — *A'i  dialedd  hi  sydd  yn  brysio  yn  flfcst.' 
Jer.  48.  16; 

PFE8TUS.  Porcius  Ffestus  a  olynodd  Ffe- 
lix  yn  rhaglawiaeth  Judea,  a.  d.  60.  Pan 
ddaeth  Ffestus  gyntaf  I'r  lly  wodraeth,  ac  aaeth 
i  lynu  o  Cesarea  i  Jerusalem,  penaethiaid  yr 
luddewon  a  ddeisyfasant  gael  barn  yn  erbyn 
Paul,  yr  hwn  a  adawodd  Ffelix  yn  rhwym,  i 
foddhau  yr  luddewon ;  yntau  a  atebodd,  heb 
wybod  eu  bwriad  i  gynllwyn  iddo  i'w  iadd, 
nad  oedd  arfer  y  Rhufeinwyr  roddi  neb  rhyw 
ddyn  iV  ddyfetba,  nes  cael  o'r  cyhuddol  ei 
gyhuddwyr  yn  ei  wyneb,  achaei  lie  i  amddifFyn 
ei  hun  rhag  y  cwyo  :  ond  y  gwrandawai  efe  y 
cyhuddiadau  yn  ei  erbyh  ef  yn  Cesarea.  Gwedi 
i  Ffestus  ddangos  tueddiad  i  ddychweljd  Paul 
i  Jerusalem,  hwyrach  wedi  ei  obrwyo,  Paul,  i 
ragâaenu  hyny,  a  appeliodd  at  Cesar.  Gwedi 
hyn,  cafodd  Paul  amddiffyn  ei  hun  yn  ngwydd 
Ffestus  ac  Agrippa,  ac  a  roddodd  banes  hynod 
ac  effeithiol  oV  roodd  y  troisid,  ac  y  galwesid 
ef  i  fod  yn  apostol :  ar  hyn,  Ffestus  a  daerodd 
fod  llawer  o  ddysg  wedi  ei  yru  yn  ynfyd  ;  ac 
Agrippa  a  ddywedodd  wrtho,  ei  fod  o  fewn 
ychydig  i'w  enill  i  fod  yn  Gristion.  Efestas  a 
aofonodd  Paul  i  Rufain.  Gwedi  i  Ffestus  fod 
yu  y  lly wodraeth  oddeutu  dwy  flynedd,  bu  farw, 
a  Nero  Albinus  a  ddaeth  ar  ei  ol  i'r  swydd. 
A.ct.  XXV 

FFETAN,  (ffed)  sach,  cwd,  cod.  Gen.  42. 
27.  a  43.  22.    ' 

FFIAIDD-EIDD-DRÀ,  (ffi)  Llad.  Fastid- 
losus;  dirmygus,  atgas. 

jyiaidd  Hi  eharer.    IHar. 

1.  Mae  pob  pechód,  yn  gyflfredinol,  yn  ffiaidd, 
neu  yn  ffieidd-dra,  ac  yn  ffieidd-beth ;  y  mae 
yn  wrthwynebol  hollol  i  berffeithrwydd  Dnw 
a'i  gyfraith ;  yn  halogi  dynion,  a'u  gwneuthur 
yn  Maidd  yn  ngolwg  Dnw ;  ac  a  ddylai  gael  ei 
ffieiddio,  ei  gasàu,  a'i  ochelyd  genym  nmnau. 
Ssa.  66.  3.    Jer.  44.  4.     Job  15.  16.     Salm 


53. 1.  Diar.  6.  16. — 2.  Gau  athrawiaethau,  a 
gweithredoedd  halogedig  ac  anniwair,  y  rfaal  y 
mae  Anghrist  yn  llawn  o  honyct,  ydynt  ffiei'id- 
dra  yn  ngolwg  Duw,  a'i  bobl  sanctaidd.  Dat- 
17.  4. — 3.  Eiiunod,  ac  eilun-addoliaeth,  vdynt 
ffieidd-dra  ynddynt  ou  hunain,  ac  yn  gwDcnih- 
nr  dynion  yn  ffiaidd  yn  ngolwg  Duw,  ac  y  mac 
llawer  o  ddefodan  halogedig  a  ffiaidd  yn  ngivn 
wrthynt.  1  Bren.  11.  7.  Dent  7.  26.  a  U. 
31.  Esa.  41.  24. — 4.  Yr  oedd  glynu  urth  y 
defodau  Inddewig,  heb  edifeirwch  am  beclio^l, 
a  fiydd  yn  Nghrist,  ac  wedi  iddynt  gael  en  <ii- 
leu  dan  yr  efengyl,  yn  bechod  raawr,  ac  yu 
ffieidd-dra  atgas  yn  ngolwg  yr  Arglwydd,  mt 
yn  cadw  dynion  yn  eu  ffieidvl-dra  pechaduniN 
heb  eu  gwir  lanhau  oddi  wrtho  yn  ngwaed  Cii>i, 
Esa.  1.  13.  a  66.  3. — 5,  Y  mao  aberth  a  gwedili 
yr  annuwioliou  yn  ffiaidd,  am*fod  eu  hegwydd- 
or,  yn  y  cwbl,  a'u  dull,  a'u  dybenion,  yn  becli- 
adurus,  ac  yn  llawn  didduwiaeth.  Diar.  15.  n. 
a  28.  9. — 6.  *  Ffieidd-dra  yr  Aiphtiaid  yw  pol> 
bngail  defaid — oblegid  n3ni  aaberthwn  iVAr- 
glwydd  oin  Dnw  ffieiild-bcth  yr  Aiphtiaid.' 
Gen.  46.  34.  Exod.  8.  26,  Yr  oedd  bugeiliaid 
yn  ymborthi  ar,  a  Moses  ac  Israel  yn  aliertbii, 
yr  anifeiliaid  hyny  yr  oedd  yr  Aiphtiaid  yn  eu 
haddoli ;  am  hyny  yr  oedd  yr  Aiphtiaid  yn 
ffieiddio  y  rhai  a  wuaent  felly.  Gwel  Ains- 
worth. — 7.  Y  mae  y  rhai  hyny  sydd  yn  jcjrtir 
adnabod  ou  hunain,  a  natur  pechod,  yn  ffieidd- 
io eu  hunain  o'i  blegid ; — eu  hunain  yn  jiyl- 
lawn  yn  mhob  ystyr,  gan  eu  bod  wedi  eu  Uviiru 
yn  gwbl  gan  bechod.  Ezec.  6.  9.  a  20.  4;i. 
Job  42.  6.  Y  oriae  ffieiddio  en  hunain  yn  groc"^ 
i  feddyliau  da  am,  a  hydcr  arnynt  eu  hiitiain  : 
a  hunan-gariad,  a  balchder  cliwyddedig.  Ai;- 
wedd  addas  ar  ysbryd  pcchadur  ydyw,  ac  yn 
nod  o  wir  edifeirwch  efengylaidd. 

*  Ffieidd-dra  anrheithioi,'  neu  y  *  ffieidd-dra 
anghyfanneddol,  yn  y  lie  sanctaidd — wedi  ei 
osod  yn  y  lie  nis  dyiid.'  Dat  11.  31.  Mat. 
24.  15.  Marc  13.  14.  Arwydda  y  geiriau  y 
ffieidd-beth  ag  oedd  yn  «nrhelthio  ac  yn  dwyn 
anghyfannedd-dra  gyd  ag  ef.  Wrth  y  ffieidd- 
dra  hwn,  deallcr,  yn  gyffredin,  byddinoedd  y 
Rhufeiniaid  yn  amgylchynu  ac  yn  gwarchae 
ar  Jerusalem.  Yr  oedd  ar  y  banerau  Inniaii 
oedd  y  railwyr  yn  eu  haddoli ;  ac  nid  oes  dim 
yn  fwy  cyifredin  yn  yr  ysgrythyrau  na  fifalw 
eilnnod  yn  ffieidd-dra,  Yr  oedd  y  bancraii 
ffiaidd  hyn,  eyd  â'r  byddinoedd.  y  rhai  a 
wnaethant  Jerusalem  a'r  deml,  hyd  heddyw,  yn 
anrheithiedig  ac  yn  anghyfannedd.  Y  mac 
geiriau  yr  efengyl wr  Luc  (pen.  21.20.)  yn  cad- 
arnhau  y  dehongliad  hwn  tu  hwnt  i  bob  am- 
mheuaeth :  '  Pan  weloch  Jerusalem  wedi  ei 
hamgylcbu  gan  luoedd  (a  el  wir  gan  Daniel, 
*  lluoedd  ffiaidd,  pen.  9.  27.)  yna  gwybyddwch 
fod  ei  hanghyfanedd-dra  hi  wedi  nesàu,*  V 
lluoedd,  gan  hyny,  yw  y  ffieidd-dra;  a'r  *  ffi- 
eidd-dra anghyfanneddol  yn  y  He  sanctaidd,  y 
He  ni  ddylai  fod/  yw  lluoedd  y  Rhufeiniaid  yn 
amgylchynu    Jerusalem.      Dywed    Josephus, 


FFIG 


525 


FFIG 


lianesydd  Inddewig,  iV  Kbufeiniaid,  wedi  idd- 
vnt  gymeryd  y  ddinaB,  ddwyn  eu  banerau  i'r 
J«mi,  CO  gosod  gyferbyn  a  phorth  y  dwyrain, 
:ic  abertha  iddyiit  yno. — Ilalogwyd  y  deml  gan 
Antiocbus,  trwy  osod  delw  Jupiter  Olympius 
AT  allot  yr  Arglwydcl,  1  Mac.  1.  63. — Yn  yr 
16es:  flwyddyn  i'r  Ymeiawdwr  Adrian,  gosod- 
.ts'int  y  ffieidd-dra  yn  y  lie  sanctaidd,  trwy  ad- 
t  iladu  teml  i  Jupiter  Capitolinus  yn  y  fan  y 
•afai  teml  Dnw  yn  Jerusalem.  Ond  y  mae  yii 
t-^'lnr,  wrtb  gymbaru  geiriau  y  tri  cfengylwr  a 
utiriau  Daniel  â*u  gilydd,  fod  ein  fliachawdwr 
yn  cyrabwyso  y  geiriau  at  fyddinoedd  y  Rbuf- 
«iniaid  yn  dystrywio  Jerusalem.  Addas  iawn 
y  \riAvf\T  bwynt  y  ffieidd-dra^  sCr  ffieidd-dra  an- 
'rhcifhiol^  am  mai  anrbeithio  Jerusalem,  a*i 
'jwneutbur  yn  angbyfannedd,  oedd  eu  gwaitb. 
A  phan  welir  y  lluoedd  byn  yn  y  He  sanctaidd, 
til  yr  oedd  Jerusalem  a'i  bamgylcbocdd  yn 
caelcu  golygu,  *  Yna  y  rbai  a  fyddant  yn  Ju- 
'?<a,  ffoant  i'r  mynyddoedd,'  am  ddiogelwcb. 
llyn  a  gofiwyd,  ac  a  wnawd,  gan  y  Cristionog- 
ii>n ;  y  rbai  oU  oedd  yn  credu  yn  Ngbrist,  pan 
warchae^yd  ar  Jerusalem,  a  ffoisant  i  Pellaj  a 
ileoedd  eraill  tu  hwnt  i'r  lorddonen;  ac  nid 
y4ym  yn  darllen  i  un  o  bonynt  gael  ei  ddy- 
:etha  yn  ninystr  Jerusalem — nior  fuddiol  oedd 
y  fTocbeliad  bwn  iddynt.  Gwei  Josepbus' 
Jewish  Wars,  Book  VI.  Chap.  vi.  Sect  1. 
Eusebius'  ecclesiastical  History,  Book  III. 
Chap.  V.  Esgob  Newton  on  the  Prophecies, 
Dissert,  xix. 

FFIGYS-BREN-WY^DD,  Ileb.  53  Gr, 
T'jzov ;  Llad.  Ficus ;  ffigys ;  fFrwytb  y  ffigys- 
bren.  Mae  y  ffigys-bren*  yn  gysejodfawr,  a'i 
dtiail  yn  fawrion ;  mae  rbai  yn  yr  India  Ddẃy- 
roÌDÌol  yn  taenu  en  -cangenau  mor  belaetb,  fel 
y  cysgodant  50,  ^ledd  rbai,  400  medd  eraill,  o 
ŵyr  raeircb  danynt :  y  mae  yn  briodol  yn 
millduol  i'r  pren  bwn  ddwyn  ei  ffrwytb^yn 
u'vntaf  o  flaen  y  dail.  Dywed  Pliny  am  dano 
iu'i'yd  J  sod4a  mewn  dwfr  yn  sych,  ac  y  nofia 
wcdi  ei  wlyb-naẁsio;  ac  na  addfeda  beb  ei  ys- 
îrofinio  à  bacbau  beiyrn.  A  dail  y  pren  bwn, 
lebygol,  y  gorcbuddiodd  ein  rbicni  cyntaf  eu 
noethni.  Gen.  3.  7.  Y  ffigys  goreu  a  geir  o 
Twrci,  yr  Ital,  Yspaeu,  Provence.  Maent  yn 
l^iethlon  yn  ymbortb,  ac  yn  feddyginiaetbol,  yn 
(Ida  i'r  cylla,  ac  yn  hawdd  eu  treulio  ganddo ; 
yn  addfedu  comwydydd,  ac  yn  iacbau  briwiau. 
Cafodd  Hezcciab  ei  gyfarwyddo  1  roddi  swp  o 
ffigys  wrtb  ei  gomwyd,  ac  a'i  iacbaodd.  Betb 
bynag  oedd  rbinwedd  naturiol  y  ffigys  i  iacbau 
t  i  gornwyd,  mae  yn  ddiammeu  fod  yr  iacbad 
hwn  yn  wyrtbiol.     2  Bren.  20.  7. 

'  Y  ffigys-bren  a  fwriodd  allan  ei  ffigys  irion.' 
Can.  2.  13.  Mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  coffau 
byn  fei  nn  arwydd,  gyd  ag  eraill,  fod  y  gauaf 
wedi  myncd  beibio,  a'rgwlaw  wedi  pasio.  Crist 
^  wna  byn  yn  arwydd  o  fod  yr  haf  yn  agos, 
pan  yw  cangen  y  ffigys-bren  yn  dyner,  a'i 
ddail  yn  tori  allan.  Mat.  24.  32.  Felly  yn 
gyffelyb  i  byn,  mae  yr  eglwya :  pan  fyddo  ei 


baelodau  byw,  y  gwir  saint,  yn  gweitbredu 
âydd  ar  Grist,  cariad  tuag  ato,  ac  ufudd-dod 
iddo,  mae  y  ffrwytbau  byn  yn  arwydd  fod  y 
gauaf  oerllyd,  difihvytb  o  gyflwr  natur,  wcdi 
myned  beibio,  a'u  bod  yn  eiddo  Crist,  ac  yn 
gyfranog  o'i  amgeledd,  fel  y  dygont  flfrwyth  i 
Ddnw.  Rbud  7.  4.  Hos.  0.  16.  Jer.  24.  2. 
Mic.  7.  1. 

*  Ffigys  irion,'  sydd  yn  arwyddo  y  cynbyrf- 
iadau  dccbreuol,  a  gweitbrediadau  cyntaf  gras 
mewn  dynion,  a  pblanbigion  ieuainc  yn  eglwys 
Dduw. 

Y  genedl  luddewig,  a  cbrefyddwyr  mewn 
enw  yn  unig,  beb  ffrwytbau  yrYsbryd  amynt, 
a  gy mbarir  i  ffigys-bren  ddiffrwytb  ;  cafodd  yr 
luddewon  eu  barbed,  cloddio  oddi  amgylcb 
iddynt,  a  bwrw  tail  atynt  trwy  weinidogaetb  y  r 
lacbawdwr  a'i  apostolion ;  ond  ni  chafodd 
wrtb  geisio  ddim  ffrwytb  arnynt:  felly  eto,' 
mae.y  breintiau  mwyaf  yn  ddieffaitb  i  lawer, 
yn  ami,  a  bir-araynedd  Duw  tu  ag  atynt  yn  di- 
weddu  yn  eu  dystryw,  yn  lie  iacbawdwriaetb 
dragywyddol  eu  beneidiau.  Luc  13.  6;  Mae 
yr  un  petb  yn  oael  ei  ddal  allan  yn  y  ffigys-bren 
nacbafodd  yr  Arglwydd  lesu  ond  dail  yn  unig 
arno,  beb  ddim  ffrwytb  arno,a'rbwn  a  fellditb- 
iodd  efe  gan  ddywedyd,  *Na  fwytaed  neb 
ffrwytb  o  bonot  bytb  mwy.'  Mat  21.  19. 
Marc  11.  13,  21.  Mae  yr  acbos  pabara  nacbaf- 
wyd  ffrwytb  arno,  a  roddir  gan  Marc,  'canys 
nid  oedd  amser  ffigys,'  fel  am  amser  pob  ffrwytb 
neu  rawn,  yn  arwyddo  amser  eu  casglu  wedi 
iddynt  addfedu.  Y  mae  xatpoi  ffoxwv,  amser 
ffigys^  Marc  11.  13.  yn  arwyddo  yr  un  petb  a 
o  xoipoc  ratv  xaprutv,  amsçr  ffrtoythau,  Mat.  21. 
34.  sef,  amser  casglu  ffrwythaii,  Gan  fod 
ffrwytb  yn  ymddangos  ar  y  ffigys-bren  cyn  y 
dail,  a  dail  ar  y  pren  bwn,  ac  amser  casglu  ei 
ffrwytb  beb  ddyfod,  yr  oedd  acbos  iddo  edrycb 
am  ffrwytb  arno.  Nid  y  w  y  geiriau,  *  canys 
nid  oedd  amser  ffijiys,'  yn  rboddi  yr  acbos  pa- 
bam  na  chafodd  ffrwytb,  ond  pabam  y  ceisiodd 
ffrwytb,  sef  am  fod  dail  arno,  y  rbai  oeddynt 
yn  dyfod  ar  ol  y  ffrwytb,  ac  am  nad  oedd  eto 
yn  amser  casglu  ffigys.  Wrtb  ystyried  y  ddau 
amgylchiad,  sef  bod  dail  arno,  ac  nad  oedd  am  - 
ser  ffigys  eto,  nid  oedd  un  acbos  pabam  na 
chafodd  ffrwytb  arno,  ond  diffrwytbdia  y  pren. 
Os  rboddir  y  geiriau,  *  a  phan  ddaetb  ato,  ni 
chafodd  efe  ddim  ond  dail/  mewn  cromfachau, 
ymddengys  ystyr  y  geiriau  yn  eglur  iawn.  Neu 
tijwy  draws-gyiieu  y  geiriau  íq\  y  canlyn,  ym- 
ddengys eu  by  sty  r  yn  dra  amlwg:  *Ac  wedi 
iddo  ganfod  ffigys-bren  ac  arno  ddail,  efe  a 
aetb  i  edrycb  a  gaffai  ddim  arno ;  canys  nid 
oedd  amser  ffigys.  A  phan  ddaetb  ato,  ni 
chafodd  efe  ddim  ond  dail.'  Yn  cyfateb  yn 
gwbl  i'r  geiriau  yn  Marc  16.  3,  4.  He  mae  ein 
cyfieitbwyr  ni  wedi  rboddi  geiriau  yn  ngbanoi 
yr  ymadrodd  mewn  cromf'acbau,  fel  yr  ym- 
ddängosai  cysylltiad  y  ijeiriau  yn  necbreu  a 
diwedd  yr  ymadrodd.  Mae  yn  eglux  nad  y  w 
I  y  geiriau,  *  canys  yr  oedd  cf  yn  fewr,'  yn  ni- 


FFm 


526 


FFLèl 


wedd  yr  adnod,  301  cysyllta  â'r  geirian  yn  un- 
ioD-gyrchol  o'a  blaeD,  sef  'pan  cdrychasant, 
hwy  a  ganfuant  y  maen  wedi  oi  dreiglo  ym- 
aith,'  ond  à'r  geiriau  o  flaea  y  rhai  hyny,  *  pwy 
a  dreigla  i  ni  y  maen  oddiwrth  ddrws  y  bedd, 
canys  yr  oeddefe  yn  fawr.'  Y  cyiryw  dduU  o 
ymadrodd  a  geir  yma,  Nid  oedd  gwaith  yr 
lesii  yn  melldithio  y  pren  hwn  yn  dangosrbyw 
anfoddlonrwydd  pechaduras  ynddo,  \vedi  cacl 
ei  siomi,  ac  yntau  â  chwant  bwyd  aroo ;  ond 
gweithredoedd  y  wyrth  ar  y  pren  diörwytb 
hwn,  i  ddangos  mawredd  ei  allu,  ac  i  annog  ei 
ddysgyblion  i  ymorphwys  ar  fawredd  nertb 
Duw,  ac  i  ofyn  cynnorthwyon  ganddo  mewn 
ffydd  yn  wyneb  boll  anhawsderau  y  gwaitb  o'u 
blaen:  ac  i  ddangos  hefyd,  yn  addysgiadol, 
ddiwedd  cenedl  nea  ddynion  diffrwytb,  pa  fatb 
bynag  fyddai  eu  bymddangosiad.  Nid  oes  dim 
ond  ffrwythan  da  a  foddlona  yr  Arglwydd  ;  y 
mae  diffrwythder  a  melldith  yn  nglyn  wrtb  en 
gilydd  yn  ddiwaban.  Gwel  Doddridge,  Camp- 
bell, Macknight,  Shaw's  Travels. 

*  Fel  ffigys  yr  addfediad  cyDtaf.'  Jer.  24.  2, 
Rhydd  y  Dr.  Shaw  grybwylliad  am  dri  math  o 
ffigys;  y  cyntaf  a  eilw  boccöre  (n^Dîim  J 
rhai  a  grybwyllir  yma  am  danynt)  y  rhai  a 
addfedant  yn  nghylch  canol  neu  ddiwedd  Me- 
hefin  ;  yr  ail  math  a  eilw  keirmez,  nea  ffigvs  haf, 
y  rhai  na  addfedant,  ond  yn  anaml  cyn  Awst ; 
a'r  trydydd  a  eilw  ýipys  gauaf ;  y  rhai  hyn 
ydynt  yn  gyfíredin  yn  h\Vy  o  lawer,  ac  o  liw 
duach  Da'r  herniez^  yn  addfedu  ar  y  pren,  ie, 
gwedi  syrthio  ci  ddail ;  ac,  os  bydd  y  gauaf 
-yn  dymhoraidd,  a  gesglir  yn  y  gwanwyd  fel 
tamaid  hyfryd.  Gwel  Shaw's  Travels.  Barna 
y  Dr.  mai  y  rhai  diweddaf  hyn  oedd  y  rhai  yr 
oedd  yr  Arglwydd  lesu  yn  eu  dysgwyl  ar  y  pren 
ynghylch  amser  y  pasc,  yn  Mawrth.  Mat  21, 
19.     Marc  11.  13. 

*Ac  a  wniasant  ddail  y  ffigys-bren,'  &c.  Gen. 
3.  7.  ffeh.  ílÌIÄfl  nbS  daily  pren  tristwchy 
oddiwrth  erwindeb  a  phigog-lymedd  y  tu  uchaf 
i  ddail  y  pren  h,wn.  Gwisgodd  ein  rhieni  cynt- 
af ef  fel  sach-lian  naturiol,  fel  arwydd  o'u  trist- 
wch  am  eu  hanufudd-dod,  gan  y  gallent  wisgo 
dail  amry  w  breuau  eraill  yn  Uai  annymunol  ac 
aunghyfleus.  *Gwnaeth  wisg  addas  i'w  anuf- 
udd-dod,'  medd  Irenaeus,*  fel  pe  bnasai  yn 
cyiaddef  n^wl  oedd  yn  deilwng  0  nn  wisg  a  barr 
ai  harddwch  a  hyfrydwch  i'r  corph. 

FFI-0,  bwrw  ymaith,  ffieiddio,  hwtio.-^ 
'A'th  drigolion  i'w  ffeio.'  Mic,  6.  16.  Zeph. 
2.  15.     Dr.  M. 

FFIRCYN,  Saes.  Fibkin.— -T  rhai  a  ddal- 
iant  bob  un  ddau  ffircyn  neu  dri.'  loan  2.  6. 
^opuotrat  ava  fieTpjjrac  ôoo  tj  T/oejç,  dau  fesur 
neu  dri,  Mae  yn  ansicr.  pa  fesur  a  feddylir; 
amryw  o'r  beirniaid  a  farnant  mai  y  bath  sydd 
i'w  ddeall  wrth  y  gair  fierpr^racy  am  mai  hwnw 
oedd  y  prawf  fesur  yn  mhlith  yr  luddewou  ; 


•  EzistoDtibuB  St  alils  foliis  miiUÌB,  qun  mincB  corpus  ejns 
yexare  petalwent ;  mordet  ftutem  4b  pnngit  coi^as.  Lib.  lU. 
cap.  37. 


hefyd,  cyfieiüiir  y  gair  f)^  gan  y  TiXX,  /ler- 
pyjrrjç^  y  gair  a  su^erir  yma,  yn  2  Cron.  4.  o. 
Barna  rhai  yn  anaddas  rhoddi  enw  Uestr  mor 
ddiweddar  a  ffircyn  yn  gyfieithiad  o  bono,  ac 
y  buasai  yn  well  rhoddi  y  gair  meiur,  neu  bath, 
yn  ei  le.  Gwel  Lightfoot,  Campbell,  Parkhurst 
Am  nas  gellir  yn  sicr  beoderfynu  pa  fesur  yd- 
oedd,  rhaid  bod  y  cyn'nwysiad  o  bono  mor  an 
sicr.  Y  ffircyn  a  gynnwysai  naw  galwyn ;  a'r 
bath  oddeutu  saith  a  banner,  er  bod  rhai  yn 
barna  pedw^r  a  banner ;  os  felly,  nid  jw  y 
bath  yn  cynnwys  ond  banner  a  gynnwysai  ffir- 
cyn, yn  ol  y  cyfrif  Ileiaf.  Yr  oedd  mesur  y 
gwin  yn  fawr,  ac  yn  sicrhau,  tu  hwnt  i  bob 
dadl,  wirionedd  y  wyrth,  ac  nid  rhyw  dwyll 
dirge!  rhwng  Crist  a'r  gwasanaethwyr,  yr  hyn  . 
a  allesid  feddwl  pe  buasai  ond  ychydig  o  bono, 
Nid  er  anuogaeth  i  anghymedroldeb  y  Undsog- 
odd  yr  Arglwydd  lesu  y  gwin  mor  rhyfedd, 
ond  i  amlygu  ei  ogoniant  ei  hnn  :  a'i  ddysgybl- 
ion a  gredasant  ynddo  yn  ganlynol  i  hyny.  Yr 
oedd  cryn  lawer  o  win  yn  ofynol,  "gyda  phob 
gweddeidd-dra  a  chymedroldeb,  ar  y  cyfryiN 
achos.  Byddai  gwleddoedd  priodasol  yn  par- 
ban  saith  niwrnod  yn  mhlith  yr  luddewoD,  a 
byddai  Uuaws  mawr  o  bobl  yn  ymgasgla  yn 
nghyd.  Gen.  29,  27,  28.  Bam.  14.  12.  To- 
bit  11,  19. 

FFLAM-LLYD,  (ffla)  Reb.  ^nbl  ^'' 
<pX<o^  :  Llad.  Flamma:  —  Eat  vetustas  vo/. 
Brit.  Hen  air  Cymraeg  yw,  medd  y  Dr.  D. 
Ffagl,  eirias,  eirias-dân,  goddaith.  Mae  yr  Ar- 
glwydd yn  cael  ei  alw  yn  fflam,  am  fod  ei  og- 
oniant yn  ddysglaer;  ac  y  bydd  iddo  yn  ei 
gyfiawnder  digUawn,  ddyfetha  oi  elynion,  fel  y 
ilosga  t&n  ddrain  a  mieri.     Esa.  10.  17. 

*Yr  hwn  sydd  yn  gwneuthur  ei  genadon  yn 
ysbrydion  ;  a'i  weinidogion  yn  dan  fflamliyd/ 
Salm  104.  4.  Penderfyna  yr  apostol  mai  yr 
angelion  a  feddylir  yma.  Heb.  1.  7,  14.  Yr 
ysbrydion  crëedighyn  a  elwir  angalion,*i2;5^5o 
cenadon,  oddiwrth  eu  swydd  a'u  gwaith,  *  ys- 
brydion gwasanaethgar  ydynt  hwy  oil,  wedi  eu 
danfon  i  wasanaethu  er  niwyn  y  rhai  a  gântet- 
ifeddu  ieohydwriaeth.'  Mae  yr  Arglwydd  yn 
dra  gogoneddus  yn  eu  gwneuthuriad ;  efe  a'u 
gwnaeth  yn  ysbrydion  bywiog,  nerthol,  cjf- 
lym,  ac  effeithiol  yn  eu  gwaith;  y  mae  eu 
bymddangosiad  yn  ddychrynliyd,  a  diiaant  el- 
yniop  Duw  yn  ofnadwy  iawn.  Ymddangosant 
fel  meirch  a  cherbydau  tanllyd.  2  Bren.  2. 11. 
a  6. 17.     Edr.  Angel,  Angerdd,  Tan. 

FFLANGELL-.U,  Gr.  ifipa-^eXXtov  ]  Llad. 
Flaosllüm,  oddiwrth  y  gair  Lladin  Flagrcm  ; 
ffirewyll,  golch-ffon  ;  ffrewyll  wedi  ei  gwnenth- 
ur  o  refiynau,  carëiau,  neu  wiail,  i  gospi  drwg> 
weithredwyr.  Yr  oeddynt  yn  dynoethi  y  dyn 
i'w  banner,  yn  cylymu  ei  ddwylaw  wrtli  gyii'neu 
golofn  go  isel,  fel  y  derby niai  y  gwialenodau  ar 
ei  gefn  plygedig.  Gwaharddwyd  i'r  luddewon 
loddi  dros  ddeugain  gwialenod ;  ond  os  bydd- 
ai y  dryganiaeth  yn  fawr,  rhoddent  y  gwialen- 
odau yn  drymach.    Rhag  iddynt  fyned  dros 


FFOI 


527 


FFOL 


benjnifer  hwn,  byddai  yn  ddefod  yn  ea  plith 
i  roddi  *  deugain  gwialenod  onid  wn.'  2  Cor. 
11.  24.  Y  fire wy  11  à  phá  un  y  byddent  yn 
fflangellu  oedd  wedi  ei  gwneyd  o  dri  rheffyn 
gwahenol — 13  o  wialenodau  â'r  cyfpyw  fBangell 
a  roddai  39  gwialenod.  Yr  Arglwydd  lesu  yn 
rhagfynegi  ei  ddyoddefiadau  sjdd  yn  nodi  hyn 
yn  mhlith  erailJ,  y  byddai  iddo  gael  ei  fBang- 
elio ;  a  chawn  hanes  i  Pilat  ei  flOiangelln,  a'i 
roddi  iV  groeshoelio.  Mat.  20.  19.  a  27.  26. 
Mare  10.  34.     loan  19.  1. 

Vr  oedd  y  gospedigaeth  hon  yn  rablith  y 
Hhafeiniaid  yn  annhebyg  yn  ei  hamgylchiadan 
i tflangellu  yn  mhlith  yr  luddewon.  in  mhlith 
yr  luddewon  nid  oedd  mor  greulon  a  gwarad- 
wyddus ;  ni  chaent  roddi  dros  ddeugain  gwial- 
enod i  neb.  Ond  yn  mhlith  y  Rhufeinwyr  yr 
oedd  yn  gospedigaeth  greulawn  a  gwaradwydd- 
ns  iawn.  Eglur  y w  mai  yn  y  dull  Rhufeinaidd 
y  flSangellwyd  Crist,  gan  i  Pilat  ei  draddodi  i'w 
fflangellu.  Nid  oedd  terfyn  wedi  ei  osod  i  nif- 
er  y  gwialenodau,  ac  yr  oedd  y  corph  wedi  ei 
«Idynoethi  a'i  gyìymu  yn  blygedigwrth  gyffgo 
isel,  yn  yr  agwedd  mwyaf  cyfleus  i'r  fBangell- 
wyr  arfer  y  creulondeb  mwyaf,  Gwel  Univer- 
sal History^  Vol.  x.  Yr  oedd  yn  arferedig, 
loedd  Lardner,  yn  mhlith  y  Rhufeiniaid,  i 
tiiangella  y  rhai  a  fyddent  wedi  eu  barnu  i 
ddyoddef  marwolaeth ;  ond  ni  fyddai  neb  yn 
dyoddef  cospedigaeth^  mor  echryslon  onàj 
caeth-weision,  euog  o'r  troseddiadaa  mwyaf. 
Yr  oedd  pob  peth  gwaradwyddus  a  doliirus, 
yn  mhlith  plant  dynion,  yn  cyd-gyfarfod  yn 
nyoddefiadau  ein  Hiachawdwr  mawr.  Yr  hyn 
p  oedd  pechod  yn  ei  haeddu  oedd  yn  rhaid 
iddo  yntau  ddyoddef.  *  Efe  a  archollwyd  am 
ein  camweddau  ni ;  efe  a  ddrylliwyd  am  ein 
banwireddau  ni ;  cospedigaeth  ein  heddwch  ni 
oedd  arno  ef.'     Esa.  53.  5. 

Y  mae  Duw  fel  tad  yn  fflangellu  pob  mab  a 
dderbynio.  Heb.  12.  6.  Y  gair  a  arwydda  y 
gradd  rawyaf  o  ddyoddefiadau  a  gylerfydd  a'i 
blant  yma  yn  y  bỳd :  ond  er  eu  fflangellu,  eu 
derbyn  y  mae  yn  rasol,  yn  garedigol,  ac  iV 
djddann  bytb.  Nid  er  eu  dystry  w,  ond  er  eu 
llcsâd,  mae  yn  eu  ceryddu  mor  llym-dost,  fel 
y  byddont  gyfranogion  o'i  sancteiddrwydd  ef. 
Am  ei  fod  yn  eu  caru,ac  i'r  dyben,  trwy  hyny, 
t;Q  cynnyddu  mewn  sancteiddrwydd,  mae  mor 
anhvfryd  yn  eu  fflangellu.     Dat.  3. 19. 

FFLWCH,  (fflw)  ehelaeth,  Uawn ;  diam- 
dlawd,  dibrin ;  hael,  haelwych,  gorhoenus, 
•-ryf. 

Yr  Arglwydd  a  wna  ddrobryn  Jfhoeh 
Drwy  boll  anialweli  Oftdes.* 

J^.  Pry%,  (Sfllm  89. 8.) 

FFOADURr-IAID,  (ffo)  un  ar  ffo,  un  a  ddi- 
angodd;  crwydrad,  gwibiad.  Barn.  12.  4.  2 
Bren.  25.  11.     Esa.  15.  5. 

FFOEDIGAETH,  (ffoad)  enciliad,  ffoadwr- 
iaetb,  deoliad ;  rhedfa,  ymlidfa,  gyrfa.  Mat 
24.  20. 

FFOI,  (flo)  Ŵ.  tpzoym:  Llad,  Fugbrb  ; 
Aedeg  ymaith,  cilio,  gwrth-deithio.     Y  gair 


ffoi,  yn  gyflfredinol,  a  arwydda,  cydnabyddiaeth 
o  berygl  yn  agos,  iV  ochclyd  gyda'r  prysurdeb 
a'r  ymdrechiadau  mwyaf. — *Ond  chwantau  ieu- 
enctid  ffo  oddi  wrthyntV  2  lîm.  2.  22. 
Chwantau  ieuenctid  (ie)  gan  hyny  ffo  oddi 
wrthynt — rhag  iddynt  dy  anghymhẃyso  iV 
Arglwydd  a*i  waith,  a  bod  yn  anmharod  i  bob 
gweithred  dda,  Adn.  21.  *Pwy  by  nag  a'i 
glanhao  ei  hun  oddiwrth  y  pethau  hyn  sydd 
lestr  i  barch,  wedi  ei  sancteidd^'o,  ac  yn  gym- 
hwys  i'r  Arglwydd.  Nid  chwantau  cnawdol 
vn  unig  y  mae  yr  «postol  yn  ei  feddwJ,  ond 
hefyd  uchelfiryd,  baichder,  tra-arglwyddiaeth, 
byr-bwylldra,  a  chyndynrwydd ;  y  rhai  sydd 
yn  addas  iawn  i'w  cyfrîf  yn  mhlith  (raç  veafrep- 
ixac  eizt^upLiac)  chwantau  ieuenctid,  Y  mae  y 
chwantau  hyn  yn  gorddiwes  Uawer  sydd  ja 
rhydd  oddiwrth  y  rhai  cnawdol  i  radd  mawr, 
ac  yn  eu  hanaddasu  yn  hynod  i  waith  y  weini- 
dogaeth,  ac  i  fugeilio  praidd  Duw.  Yr  oedd 
Timotheus  ynghylch  deunaw  mlwydd  ar  hug- 
ain  o  oedran  pan  ysgrifenodd  Paul  yr  epistol 
hwn  ato,  am  hyny  nid  anaddas  oedd  y  rhy- 
budd  hwn  iddo,  ac  i  bawb  craill. 

*Y  rhai  a  ffoisom  i  gymerydgafael  yn  y  go- 
baith  a  osodwyd  o'n  blaen.'  Heb,  6.  8,  Cy- 
feiria  y  geiriau  at  y  Uofruddiog  yn  ffoi  am  ei 
einioee  i'r  noddfa  rhag  y  dialydd.  Num.  35, 
6.  Deut  4.  42.  a  19.  5,  11.  Y  mae  addewid 
ddigyfnewid  Duw,  yr  hon  a  sicrhawyd  ganddo 
trwy  Iw,  wedi  ei  gosod  o'n  blaen,  fel  y  noddfa 
o  3aen  y  Uofruddiog ;  nid  oes  diogelfa  i  bech- 
adur  i  ffoi  rhag  y  Hid  a  fydd,  ond  yr  addewid 
rad  yn  Nghrist,  mwy  uag  i  hwnw  rhag  y  dial- 
ydd, ond  yn  y  noddfa ;  yr  ydym  ni  wedi  ffoi 
gyd  a'r  prysurdeb  a'i;  awyddfryd  mwyaf,  i  gy- 
meryd  gafael  yn  yr  unig  obaith  hwn.  Yr  oedd 
y  Uolruddiedig  yn  ffoi  am  ei  fywyd — yr  oedd 
ei  einioes  mewn  perygl  mawr,  ac  yn  sicr  o  gael 
ei  chymeryd  oddi  amo,  oni  chyrhaeddai  y 
noddfa  cyn  i'r  dialydd  ei  ddal ;  felly  mae  y 
rhai  sydd  yn  ffoi  at  yr  addewid,  yn  cydnabod 
fod  eu  bywyd,  sef  eu  dedwyddwch  dros  byth, 
mewn  dirfawr  berygl,  o  ran  dim  sydd  ynddynt 
eu  hunain  i'w  hachub ;  yn  yr  addewid,  neu  yn 
Nghrist  ynddi,  mae  y  noddfa  a  drefnodd  Duw  i 
bechadur ;  am  hyny,  y  mae  pawb  yn  farwol  yn 
mhob  man  arall :  yn  cydnabod  hyn,  maent  yn 
ffoi,  nid  ar  antur,  ond  i'r  noddfa ;  nid  heb  nog- 
es,  ond  i  gymeryd  gafael  yn  y  gobaith  a  osod- 
wyd o'u  blaen,  à'u  hoU  rym,  a'u  hcgoi,  a  chyd 
a'r  gorfoledd  a'r  diolchgarwch  mwyaf.  Gan 
fod  y  gobaith  wedi  ei  osod  o'u  blaen  yn  yr  cf- 
engyi  gan  Dduw,  y  mae  ganddynt  hawl  gyf- 
reithlon  i  ffoi  iddi,  ac  i  gymeryd  gafael  ynddi : 
a  chan  fod  yr  addewid  yn  ddianwadal,  mae  i 
ni,  y  rhai  a  ffoisom  yma,  gysur  cryf*  Edr. 
Daitgos,  Dianwadal, 

FFOL-INEB,  (ffo-yl)  Heh.  y^^^  Llad. 
Stultüb;  ynfyd,  disynwyr,  ffladr;  ynfyd- 
rwydd,  annoethineb. 

TSìà.ŷoHntb  ond  meddwdod.    JHa/r . 

Ffoi  yw  yr  hwn  sydd  yn  siarad  ac  yn  gweith* 


FFON 


528 


FFON 


rcda  jn  ddisynwjr,  yn  aonoeth,  ac  yn  ddires- 
win,  am  yr  bjm  y  mae  yn  ei  ddywedyd,  neu  yn 
yr  hyn  y  mae  yn  ei  wneothur.  Y  mae  pob 
dyn  sydd  yn  aosanctaidd  ac  yn  bechadurus,  yn 
nghyfrif  Duw  yn  ffol  ac  yn  ynfyd  ;  yn  gweith- 
redu  y»  anystyriol  ac  yn  ynfyd  iawn ;  yn  dy- 
muned,  yn  ynfyd  i'r  gradd  eithaf  na  bai  nn 
Duw ;  yn  ddiymgais  am  ei  heddwch  ac  am  ei 
foddhau ;  yn  ymddiried  Tr  diafol,  i'r  byd,  ac 
iV  calonau  en  honain,  y  twyllwyr  mwyaf  a 
ddichon  fod ;  yn  dcwis  pethaa  mwyaf  maidd, 
gwael,  a  darfodedig,  o  flaen  pethan  mwyaf 
pwysig,  dwyfol,  a  thragywyddol ;  ac  fel  hyny 
yn  dystrywio  en  hunain,  er  pob  cynghor  a  rhy- 
badd  oddiwrth  Dduw  i'r  gwrthwyneb.  Salm 
14.  1.  a  49.  10.    Edr.  Llyfr  y  Diarebion  i 

*£tholodd  Duw  ffol-bethan  y  byd,  fel  y  gwar- 
adwyddai  y  doetbion.'  1  Cor.  1. 27.  Dynion 
isel  eu  sefyllfaoedd  yn  y  byd ;  diddysg,  digy- 
meriad,  a  dibarch  gan  y  byd — y  rhai  a  gyfriéd 
y  byd  yn  ffol :  etholodd  Duw  y  rhai  hyn,  i'w 
gwneuthur  yn  ddoeth  i  iechydwriaeth,  trwy 
roddi  iddynt  ddoethineb  oddi  uchod.  Yn  eu 
hanwybodaeth  a'tí  hynfydrwydd  mae  yr  an- 
nuwiolion  yn  cyfrif  lesu  Grist  wedi  ei  groes- 
hoelio,  a'r  pregethiad  o  bono,  ynghyd  a'r  boll 
bethau  sydd  o  Dduw,  yn  ffolineb— 4ef  pethau 
disynwyr,  distadl,  a  diangen  am  danynt  1 
Cor.  1.  23.  a  3.  19.  'Ond  i'r  rhai  a  alwyd, 
mae  yn  Grist  gallu  Dnw,  a  docthineb  Duw :' — 
maent  yn  ei  brofi  yn  alln  Duw  tu  ag  atynt,  ac 
yn  ei  weled  yn  ddoethineb  Duw  yn  ei  osodiad 
i  fynu  yn  ei  swyddau.  Edr.  Doethiiteb,  Yn- 
fyd. 

FFOLEN-AU,  (ffol)  Ŵ6.  Qi^ay  pedrain, 
raorddwyd,  clun. — Ffoienau  aur,  sef  darnan  o 
aur,  a  Hun  eu  ffoienau  arnynt,  sef  y  rhanau 
hyny  o'u  cyrph  oedd  dan  farn  Duw  oblegid  yr 
arch.  1  Sam.  6.  4,  6.  Tebygol  yw,  mai  y 
lledewigwst  (piles)  oedd  y  pla  y  tarawodd  Duw 
y  Philistiaid  ag  ef ;  a  diammeu  ei  bod  yn  farn 
drom,  boenus,  waradwyddus;  ac  yr  oedd  y 
ffoienau  aur,  (Tffrymau  na  orchymjnwyd  gan 
Dduw  Israel,  yn  goffadwriaeth  o'u  cywilydd, 
ac  o  fnddngoliaeth  Duw  ar  y  Philistiaid. 

FFOLOG-OD,  (ffol)  dynes  ffol,  disynwyr.— 
'Y  ffolog  a'i  tyn  ef  (ei  thy)  i  lawr  à'i  dwylaw.' 
Diar.  14.  1.  Gwraig  ddoeth,  synwyrol,  trwy 
iawn  drefniad  ar  achosion  ei  theulu,  sydd  yn 
peri  llwyddiant  mawt*  a  pharhans  ar  y  teulu  y 
mae  yu  perthyn  iddo ;  ond  y  ffolog,  trwy  ei 
rhodres,  ei  segurdod,  ei  hannoethineb,  ei  inel- 
yswedd,  a'i  gwastraff,  sydd  yn  dinystrio  teulu ; 
ÍC,  er  bod  ei  gwr  yn  gymedrol  ac  yn  ddiwyd,  a 
bod  y  teulu  yn  llwyddiannus  pan  y  daeth  iddo ; 
y  mae  fel  pe  b'ai  yn  ei  dynn  i  lawr  a'i  ddwy- 
law.  Gwell  yw  cynnysÿaeth  i/n  y  wraig,  na 
chyda'r  wraig.     I'^Bren.  10.  31.  a  21,  24,  25. 

FFON,  FFYN,  (ffy-on)  llawffon,  cwlbren, 
cyrllysg,  berllysg.  Pastwn  i  ymgynnal  ag  ef ; 
prcn  neu  wialen  i  guro  neu  gospi ;  fibn-dafl.  i 
daflu  ceryg,  neu  ryw  beth  arall;  ffon-iugeil- 


aiddy  ^eredig  gan  fugeifiaid  i  gyiarwyddo  nea 
i  ddal  en  praidd.  Yn  gyffelybiaeihol,  gelwir 
bara  yn  ffon,  am  mai  cynnaliaeth  dyn  ydjw. 
Let  26.  26.     Esa.  3.  1. 

Gelwir  yr  Aipht  yn  ^ffon  gonen  ddrylliedig/ 
am  fod  Israel  yn  ymgynnal  ami ;  ond  byddai 
eu  hyder  yn  ofer,  fel  un  yn  pwyso  ar  gorseu 
ddrylliedig ;  ac  yu  niweidiol  iddynt,  fel  an  yn 
pwyso  ar  gorsen,  a  bono  yn  myned  i'w  law,  ac 
yn  tyllu  trwyddL  Yr  un  fatl^  i  bawb  yw  pob 
hyder  arall  tu  yma.i  Dduw  ei  hnn.  2  Bren. 
18.  21. 

Yr  oedd  yr  Assyriaid  a'r  Babiloniaid  fel  ffon 
yn  Haw  yr  Arglwydd  i  geryddu  ei  bobi,  a 
chospi  y  teymasoedd  oddi  amgylch  â  hL  £sa. 
10.  o,  15.  a  14.  5. 

'Drylliaist  ffon  ei  ysgwydd  e£'  Esa.  9.  4. 
Pren  yr  iau,  medd  Yitringa,  sydd  yn  gwasgu 
ar  yr  ysgwydd,  Hen  y  gwddf ;  trwy  ba  un  y 
gosodir  allan  orthrymder  pechod,  a  gwasanaeth 
caled  pechaduriaid.  Trwy  yr  efengjl  y  dryilir 
iau  eu  baich,  a  ffon  eu  hysgwyddau,  a  gwialen 
eu  gorthrymwr,  y  diafol,  megyi»  yn  nydd  Mici- 
ian,  pan  y  rhyddhawyd  yr  Israeliaid  qdditan 
eu  hiau  hwynt  trwy  Gedeon.     Barn.  1,  22, 

Ffon  yr  Arglwydd  lesu  i  gysuro  ei  bobl  fel 
eu  bugail,  yw  gwirioneddau  cynnaliaethol  yr 
efengyl,  yn  eu  dyddanu,  ac  yn  eu  cyfarwyddo. 
Salm  23.  4.  Maent  yn  llesg  ac  yn  weiniaid, 
yn  analluog  i  gynnal  eu  hunain ;  mae  gwirion- 
eddau mawrion  a  sicr  yngwbl  addas  iddynt  y  a 
Xeb  eu  boll  drueni  yn  mhob  ystyr  ac  p 
>b  amgylch  iad ;  trwy  amlygiad  iddynt  o'r 
gwirioneddau  am  dano  ei  bun,  a'u  nerthu  Tw 
credu,  ac  i  bwyso  arnynt,  mae  yn  eu  cysuroyn 
effeithiol,  ac  *  yn  eu  cynnal  pan  rodíioDt  yn 
nghanol  peryglon,  gelynion,  ac  ofnau  dychryn- 
Uyd.  Ffon  y w  hon  ua  thyr  byth,  ac  ni  phyd- 
ra  :  mae  mor  gadam  ac  mor  barhaus  a  Daw  ei 
bun ;  mae  wedi  ei  rhoddi  i  bechaduriaid,  ac 
nid  yw  yn  addas  i  neb  arall.     Rhuf.  15.  4. 

*A  chymcrais  i  mi  ddwy  ffon,  un  a  elwais 
Hyfrydwch,  a'r  Hall  a  elwais  Rhwymau ;  a  mi 
aborthais  y  praidd.'  Zech.  11.  7 — 14,  Yr 
Arglwydd  lesu  yw  y  person  sydd  yn  Uefaru 
mewn  perthynas  iV  ofal  am  ei  eglwys,  fel  bug- 
ail  am  ei  braidd.  Y  ddwy  ffon  a  arwyddant  ifi 
gyfammod  à  hwynt,  aU  lywodraeth  arnynt  Y 
mae  ei  gyfammod  à  hwynt  wedi  ci  iawn  drefou 
yn  mhob  peth,  yn  hardd  ac  yn  ogoneddus ;  yn 
amlygu  hardd wch  a  phrydferthwch  anfeidrol  y 
Duwdod ;  ac  yn  harddu  yr  eglwys  yn  ei  hael- 
odau  a'i  swyddwyr  &g  addurniadau  sanctaidd, 
a  doniau  ysbrydol ;  mewn  ffydd  fy  wiog,  edi- 
feirwch  dwys,  cariad  gwresog,  ac  ufadd-dod 
hardd.  O'i  ofal  am  danynt,  a'i  lywodraeth  ar- 
nynt, mae  eu  cariad  a'u  hundeb  a'u  gilydd  yu 
tarddu  yn  gwbl.  Efe  yw  y  rhwymwr  yn  y 
frawdoliaeth  sanctaidd  hon.  Tori  y  ddwy 
ffon,  *  hyfrydwch  a  rhwymau,'  a  arwydda  waith 
Crist  yp  rhoddi  i  fynu  ei  ofal  a'i  gadwraeth  or 
bobl  o  herwydd  eu  pechodau:  '  Dywedais,  ni 
pboithaf  chwi.'    Mewn  byr  amser,  yn  gynUf, 


PFON 


529 


FFOR 


tori  jmaith  dri  bagail,  sef  amryw  o'u  swydd- 
ogion  drygionua  yn  y  wladwriaeth  ac  yn  yr 
eglwys ;  ond  yn  lie  diwygio,  eu  henaid  a'u  ffi- 
eiddiodd  ef,  a^i  enaid  yntaa  a  alarodd  arnynt 
bvy.  Yna  dywedodd,  *  Ni  phorthaf  hwynt' 
Pan  fyddo  CrÌBt  yn  tori  ei  gyfammod  à  phobl, 
0  ran  ei  amddiffyniad  drostynt,  a'i  gyfraniadau 
grasol  iddynt»  maeifordd  rydd  i  gyfeiliornadaa, 
llygredigaethaD,  a  phob  anghydfod  i  ddyfod  i 
mewD.  Pan  doro  efe  ei  *ffon  Rhwymau,'  der- 
fydd  pob  brawdoliaeth  dangnefeddus ;  ac  an- 
nghariadoldeb,  cenfigenan,  m  ymraniadau  a 
ddeuant  i  mewn  i  ddystrywio  y  cwbl.  Adn.  6, 
Mae  yr  Arglwydd  yn  hir  yn  porthi  neu  yn  bu- 
geilio  de&id  y  Uaddfa,  o  herwydd  traeiniaid  y 
praidd — ei  etholedigion,  ei  bobl  wael,  gystudd- 
iol,  a  dirmygedig :  er  eu  mwyn  hwynt  mae  yn 
arbed  y  bras,  sydd  yn  eu  pesgi  eu  hunaiu  iV 
Iladdfa,  ond  wedi  iddo  eu  haehub  hwy,  dywed 
wrth  y  rhai  hyny,  '  Ni  phorthaf  chwi ;  a  fyddo 
marw,  bydded  marw :  ac  y  sydd  iV  dori  jmi- 
aith,  torer  ef  ymaith.'     Adn.  9. 

*  Na  ffon — ond  Uaw-flfon  yn  unig — na  flyn,' 
Mat.  10.  10.  Marc  6.  8.  Luc  9.  3.  Mewn 
amryw  adysgrifeniadau  o  efeogyl  Matthew, 
car  Y  gair  yn  y  rhif  lluoaog  (paâôouç  nid  paS- 
'î'^>)  fel  yn  Luc,  ac  felly  mae  y  cyfieithwyr  Sacs- 
onaeg  wedi  cyfieithu  y  gair  yn  y  ddau  ie  (staves) 
yn  y  rhif  Inosog.  Mae  yn  amlwg  mai  ystyr 
gorchymyn  yr  Arglwydd  iV  ddysgyblion  yn 
hvD,  fel  pethau  eraill,  oedd  iddynt  gynieryd  yr 
bjn  oedd  yn  angenrheidiol  iddynt  i'r  daith ;  a 
pbeidio,  trwy  ragofelon,  llwytho  eu  hunaia  â 
pbetbau  afireidiol  a  allasent  fod  yn  rhwystr  idd- 
ynt yn  eu  gwaith  mawr :  gofalai  yr  Arglwydd 
am  eu  cynnaliaetb. 

^Âc  a  addolodd  a'i  bwys  ar  ben  ei  ffon.' 
Heb.  11.  21.  Yn  Gen.  47.  31.  cyfieithir  yr  un 
geiriau  Hebraeg,  *  Israel  a  ymgrymodd  ar  ben 
y  gwely.'  Y  gair  ymgrymu^  yn  ami,  a  arwydda 
nddoli^  neu  ymgrymu  mewn  ffordd  o  addoliad. 
Gen.  24.  26,  48.  Exod.  4.  31,  lie  mae  yr  un 
i^air  yn  cael  ei  gyfieithu  addoli,  ynghyd  à  llaw- 
'T  0  fanau  eraill.  Y  gair  nîDÜ  *  arwydda 
fficely;  hefyd,  os  cyfnewidir  y  bogeiliaid,  ar- 
^Yáá&ffunalen  neujbn;  felly  y  mae  yn  cael  ei 
gyfieithu  yn  Salm  110.  2.  Jer.  48.  17.  Ezec. 
19.  11.  Yr  apostol  a  rydd  yr  ystyr  diwe<yaf 
i'r  gair,  yr  un  tath  a'r  LXX.  Tebygol  i'r  hen 
batriarch  Jacob  ymgrymu  ar  y  gwely  yr  oedd 
yn  gorwedd  arno,  mewn  ffordd  o  addoliad 
parchus  i'r  Arglwydd,  ac  ymgynnal  yn  ei  wen- 
'lid  a*i  lesgrwydd  ar  ben  ei  ffon.  Fel  hyn  ym- 
grymodd ar  y  gwely,  ac  a  addolodd  ar  ben  ei 
flfon  hefyd ;  ac  y  mae  yr  apostol  yn  gosod  allan 
yr  achos  yn  gyflawn  yn  y  geiriau  y  mae  efe 
wedi  en  harferyd,  Yn  y  Vuly,  Llad,  cyfieithir 
y  geiriau,  Et  adoravitjastigium  virgoe  ejus,  Ac 
efe  a  addolodd  ben.y  fan;  yn  gadael  allan 
y  rhagddod  •eTrc,  ar,  i'r  dyben  o  wyro  y  geiriau 
i  gynnwys  eilun'addoliaeth  :  ond  y  mae  y  cyf- 
ieitbiad  hwn  mor  groes  i  eiriau  a  meddwl  yr 
apojitol  ag  ydy w  i  dduwinyddiaeth  iachus.  Mae 
67  ^ 


y  geiriau  yn  rhoddi  golygiad  neillduol  o  ogon- 
eddus  o  ffydd  Jacob  wrth  farw :  addolodd 
Dduw  yn  barchus  ac  yn  orfoleddus  yn  ei 
ddyddian  diweddaf,  er  holl  lesgrwydd  ei  natur : 
ymgrymodd,  ymgynnaliodd,  ac  a  addolodd, 
wrth  goffau  am  holl  ddaioni  Duw  tu  ag  ato,  ac 
wrth  fendithio  ei  feibion. 

'Ffyn-wewyr.'  Act  23,  23.  Or.  oeStoXaSoc, 
cymeryd  yn  y  llaw  ddehau ;  milwr  yn  dwyn 
gwayw  neu  bicéîl  Jyn  ei  law  ddehau :  Saes. 
Spbarmak. 

FFONOD-IATT,  (ffon)  dymod,  ergyd  à  ffon  ; 
tarawiad.  Luc  12  47.  Y  .mae  y  pechod  o 
ommeddiad,  neu  esgeulusiad,  yn  gwneuthur 
pawb  yn  adored  i  geryddon  yr  Arglwydd  ;  ac 
er  nad  ydyw  anwybodaeth  yn  esgusodi  neb, 
gan  fod  yn  mhawb,  mewn  mesur  mwy  neu  lai, 
foddion  i  gael  gwybodaeth  o  ewyllys  yr  Ar- 
glwydd ;  eto  mae  yr  hwn  sydd  yn  gwybod 
ewyllys  ei  Arglwydd,  ac  nid  ymbarotôdd,  ac  ni 
wnaeth  yn  ol  ei  ewyllys  ef,  yn  fwy  euog,  ac  a 
gurir  yn  gyfatebol,  à  Uawer  ffonod,  tra  byddo 
y  gwás  anwybodus  yn  cael  ei  guro  ag  ychydig 
o  ffonodiau. 

FFORCHOG^I,  ifforch)  Llad.  Fubca,  Fur- 
CÁTD8 ;  ffwrch,  pigfforch,  cigwain ;  hollti  neu 
wahanu  yr  ewin.  Nid  oedd  yr  luddewon  i 
fwyta  o'r  anifeiliaid  ond  yr  hwn  a  hoUto  yr 
ewin,  ac  a  fforchogo  hollt  yr  ewinedd,  ac  a  gno 
ei  gll :  nid  wedi  hollti  oddi  arnodd  yn  unig, 
fel  troed  ci,  <fec.  ond  wedi  fforchogi  drwyddo, 
fel  troed  yr  ŷch,  a'r  ddafed,  &c.  Mae  trydydd 
math  o  draed,  sef  rhai  heb  hollti,  megys  traed 
march,  ac.  Y  canol  yn  unig  oedd  yn  Ian,  vac 
yn  fwytadwy.  Lef.  11.  3,  26.  Dent.  14.  4, 6, 
6,  (fee.  Diammeu  fod  y  deddfau  hyn  ynghylch 
yr  anifeiliaid  glân  ac  afian  iV  golygu,  nid  yn 
unig  yn  ymarferol  i'r  luddewon,  ond  hefyd  yn 
addysgiadol  i  ninau,  ac  yn  dangos  amrywiol 
gynneddfau  dynion  glàn  ac  aflan  :  mae  hynjn 
eglur  oddi  wrth  weledigaeth  Pedr.  Act  10, 
12,  28.  Fforchogi  yr  ewin,  gan  hyny,  a  ddich- 
on  arwyddo  iawn  ddeall  yn  ngwirioneddau 
Duw,  gwahaiiiaethu  rhwng  y  pethau  sydd  a 
gwahaniaeth  rhyngddynt,  megys  y  gyfraith  a'r 
efengyl;  cyfeiliornadau  a  gwirioneddau ;  ac 
yn  iawn  droedio  at  wirionedd  yr  efengvl.  Gal. 
2.  12,  14.     Salm  1.  1.     Diar.  9.  6.     2" Cor.  6. 

17.  '  ' 
FFORDD,  FFYRDD,    (ffor)   llwybr,  heol, 

sarn;  modd, —  Ffordd,  mewn  ystyr  cyffelyb- 
iaethol,  a  arwydda,  1.  Ymarweddiad  gwr.  Esa. 
59.  8.  Salm  1.  6.  Diar.  2.  12.  a  4.  19.  a  16. 
9,  10. — 2.  Llwybr  gwirioneddau  Duw.    Gen. 

18.  19.  Salm  18.  21.  a  119.  14,  27,  30,— 3. 
Defod,  arferiad,  a  dull  dynion  yn  byw.  Gen. 
6.  12.  Jer.  16.  2, — 4.  Llwybrau  rhagluniaeth- 
an  Duw,  a'i  ymddygiad  ef  tuag  atom  ni.  Salm 
107.  7.  Esa.  55.  8,  9.  Rhuf.  11.  33.-5. 
Gweithredoedd  Daw.  Job  40. 10. — 6.  Angeu. 
Jos.  23.  14.  1  Bren.  2.  2.-7.  Trefn  yr  iech- 
ydwriaeth.  Act  19.  9, 23.  Salm  67.  2,  a  77. 
13. 8*    Athrawiaeth    wirioneddol,  a    elwir 


FFOR 


530 


FFRE 


'ffordd  y  gwirionedcL'    2  Pedr  2.  2.    Mat  22. 
16. — 9.  Oristei  hun.   loan  14.  6. 

Mae  Crist  yn  ffordd  at  j  Tad,  ac  iV  nefoedd. 
1.  O  herwydd  yr  iawn  ^  dalodd,  a  thrwy  hyny 
yn  cymeryd  yr  ysgrifen-law  oddiar  y  ffordd  o 
.gymmod  &  Daw  :  ni  ddaw  Daw  a  phechadur 
byth  i  gymmod  à'a  gilydd  ond  ynddo  ;  ond  nid 
•es  un  ffordd  i  hyny  ond  efe  yn  unig.  Nid  y  w 
neb  yn  dyfod  at  ý  Tad  ond  trwyddo.  Efe 
wedi  ei  ddryllio  yn  aberth  dros  bechod  yw  y 
ffordd  a  gyscgrwyd  trwy  v  lien  i  ni.  Ileb.  10, 
20.  1  loan  2.  2.  Rnuf,'3.  25.  2  Cor.  5.  19. 
Yn  yr  ystyr  hwn,  yn  fwyaf  neillduol,  y  mae  i 
olygu  Crist  yn  ffordd  newydd,  bywiol,  gysegr- 
edig  i  bechaduriaid,  rad,  a  thragy  wyddol,  sef  a 
deithiwyd  gan  y  saint  yn  mhob  oes,  ac  i  bara 
byth. — 2.  Y  mac  yn  ffordd  fel  Athraw  a  Phro- 

Ehwyd  mawr  yr  eglwys  yn  hysbysa  hoU  gyng- 
or,  ewyllys,  a  ra^dwl  Duw  iddynt.  loan  17. 
6,  8,  14,  26,  Mat  22.  16.— 3.  Y  mae  yn 
ffordd,  fel  y  *  rhoddodd  efe  i  ni  esiampf,  fel  y 
canlynem  ei  ol  ef.'  1  Pedr  2.  21,  Mae  ei  ôl 
i'w  weled  yo  amlwg  yn  mhob  peth,  ac  yn  rahob 
man  y  dylem  ni  fyned  iddo ;  a  cbanlyn  ci  ol, 
yw  cerdded  yn  uniawn  ac  yn  gywir. — 4.  Trwy 
ei  Ysbryd  y  mae  yn  sancteiddio  ei  bobl,  ac  yn 
eu  gwneuthnr  yn  gy mhwys  i  gael  rban  o  eti- 
feddiaeth  y  saint  yn  y  goleuni.    Col.  1.  12,  JIS. 

*  Ffordd  yr  Arglwydd  sydd  gadernid  i'r  per- 
ffaith,'  Diar.  10.  29.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn 
ffordd  yn  ei  holl  swyddau,  yn  rhoddi  cadcrnid 
a  nerth  i'f  diffygiol,  ac  yn  amlhau  cryfder  i'r 
dirym  ;  yn  ffyrdd  ei  ragluniaethau  a'i  ordin- 
hadaa  y  mae  yn  gwneuthur  Uesâd  iddynt ;  ac 
mae  y  llwybrau  sanctaidd  ymaent  yn  eu  cerdd- 
ed yn  tueddu  i'w  cadarnhaa  a'u  dyadanu.  Salm 
84.  7.  Esa.  40.  31.  Zech.  10.  12.  Phil.  4. 
13. 

Mae  ffordd  yr  Arglwydd  yn  cael  ei  pharotôi 
pan  byddo  iechydwriaeth  yr  Arglwydd,  a'i 
ffordd  i  gadw  gcchaduriaid  yn  cael  ei  hamlygu; 
pechaduriaid  yn  cael  eu  goleuo  iV  hadnabod, 
a'u  tueddu  i'w  cherdded ;  a  phan  byddo  peth- 
au  rhwystrUs  i  Icdaeniad  yr  efengyl,  ac  amlyg- 
iad  o'i  ogoniant,  yn  cael  eu  symud ;  a  phob 
peth  yn  cael  eu  parotoi  iV  haddasu  i  ymddang- 
'    osiad  Crist     Esa.  40.  3,  5      Jer.  31.  9. 

'  Gwae  hwynt-hwy,  oblegid  hwy  a  gerddas- 
ant  yn  ffordd  Cain,'  (Judas  11.)  sef  dilynasant 
siampl  Cain  yn  casau  ac  yn  erlid  eu  brodyr,  ac 
yn  ei  wrthgiliad  a'i  ymadawiad  hollol  â  Duw. 
Maent  yn  gwbl  yn  un  ond  eu  personau ;  yr  un 
ysbryd,  yr  un  dybenion,  yr  un  cymhelliadau, 
.  yr  un  ffordd,  ac  felly  yr  un  diwedd  fydd  idd- 
ynt 

Yr  oedd  yr  Tuddewon  yn  cerdded  'ffordd  yr 
Aipht,  ac  yn  yfed  dwfr  Nilus — ffordd  Assyria, 
ac  yn  yfed  dwfr  yr  afon,'  wrth  arddeisyf  cyng- 
rair  â'r  Aipht  ac  Assyria,  ac  yn  hydern  arnynt 
am  eu  cynnorthwy  i  gael  ym  wared  trwyddynt 
Jer.  2.  18. 

J  Ffordd  i  uffern  yw  tŷ  y  butain  ;'  am  mai 
yno  y  mae  y  rhan  fwyaf  yn  myned  sydd  yn 


becha  à  hi ;  anaml  y  mae  neb  yn  cael  ea  gwa 
ed  oddi  yno  trwy  wir  edifeirwch,  a  ffydd  yn  yr 
efengyl.     Diar.  2.  18,  19.  a  5.   6.  a  7.  27.  a 
9.  18.     Preg.  7.  26.     Edr.  Cul,  Eang. 

FFORDDOLION,  (ffordd)  teithwyr,  ym- 
deithwyr.  Bam.  6.  6.  Job  31.  32.  Jer.  9.  2. 
Galar,  1.  12.     Ezec.  39.  14. 

.  FFORTUNATUS.  Nid  oes  wybodaelh 
ychwaneg  am  y  gwr  hwn,  ond  iddo,  ynghyd  a 
Stephanas  ac  Achaicus,  ddyfod  i  ymweled  â 
Paul  oddi  wrth  e^wys  Corinth,  a'i  loni  yn  fawr. 
Gyda'r  tri  hyn  yr  anfonodd  Paul  ei  Epitstol 
cyntaf  at  y  Corinthiaid.     1  Cor.  16.  15,  17. 

FFOS-YDD,  (ffy-os)  LIcuI.^obba:  clawdd, 
rhŷch,  rhigol,  pydew,  camlaa. — '  Os  y  dall  a 
dy  wys  y  dall,  y  ddau  a  syrthiant  yn  y  ffos,'  Mat. 
15.  14.  sef  syrthiant  i  gyfeiliornadau,  i  ddrwg- 
fachedd,  ac  i  uffern  yn  y  diwedd.  Os  bydd  yr 
arweinydd  a'r  arweiniedig  yn  ddeillion,  y  mae 
y  ddaa  yn  y  perygl  mwyaf ;  nid  o  osodiad 
Duw  y  mae  y  cyfry w  dy wysogion  deillion ;  ac 
nid  oes  neb  ond  y  dall  a'a  canlyn.  Ofhadwy 
yw  cyflwr  y  ddau,  pan  y  mae  yr  lesa  yn  dy- 
ŵedyd  wrth  ei  ddysgyblion  am  danynt,  '  Gad- 
ewch  iddynt !'  îíid  g^iw  ceisio  ymgeleddu 
planiffion  heb  eu  planu  gan  y  Tad  nefol :  rhaid 
eu  planu  yn  gy ntaf  ganddo  ef,  cyn  y  ccir 
ffrwvth  arnynt 

FFREWYLL-AU-U,  (ffraw)  Llad,  Flag- 
rum:  fflangell,  chwip.— *Pan  ddel  ffrewyll  lif- 
eiriol,  fii  ddaw  atom  ni.'  Esa.  28.  15.  Wrtli 
'  ffrewyll  lifeiriol,'  deallwn  byddinoedd  yn  llif- 
eirio,  ac  yn  myned  drosodd,  (Dan.  11.  10.)  y 
rhai  ydynt  ffrewyllau  yn  Haw  yr  Arglwydd  i 
fflangellu  plant  dynion  am  en  hanwireddau. 
Ond  ein  bod  ni  wedi  gwneuthur  ammod  a^r 
angen,  a  chyngrair  &g  uffern,  sef  &*r  galluocdd 
hyny  sydd  yn  dwyn  angen  a  dinystr  gyda 
hwynt  trwy  eu  lluoedd,  pan  lifeiriant  drosod<l, 
ni  ddaw  atom  ni,  i'n  niweidio ;  canys  yr  ydym 
ni  mewn  ammod  â  hwynt  Ond  beth,  medd  vr 
Arglwydd  ?  a  ydvw  efe  yn  sicrhaa  eu  diogel- 
wch  yn  y  cyfry w  noddfeydd  ?  *Fel  hyn  y  dy- 
wed  yr  Arglwydd,  Diddymir  eich  ammod  ag 
angen,  a'ch  cyngrair  ág  uffern  ni  saif;  /an  ddel 
y  ffrewyll  lifeiriol,  byddwch  yn  sathrfa  iddi :  y 
cenllysg  a  ysguba  noddfa  celwydd,  a*r  dyfr- 
oedWafoddant  y  lloches.'  Esa.  28.  17,  Ks. 
Nid  oes  dim  a  ddiogela  y  rhai  hyny  sydd  yn 
diystyru  amddiffynfa  yr  Arglwydd.  Eu  holJ 
ammodau,  eu  cyngrair,  a'u  llochesao,  a  ysgnb 
efe  ymaith,  ac  a'a  diddyma. 

*Ac  a'ch  ffrewyllant  chwi  yn  eu  synagogau/ 
Mat.  10,  17.  Yr  oedd  tri  o  swyddwyr  yn  per- 
thyn  i  bob  synagog,  y  rhai  a  roddent  farn  ar 
achosion  gwladol;  ac  yr  oedd  ffrewyllu  yn  un 
o'r  cospedigaethau  a  roddent  yn  eu  llysoed»! 
hyn  yn  eu  synagogau  ar  ddrwg-weithredwyr. 
Cymh.  Mat  23.  34.  Act  22.  19.  Gwel  Wit 
si  us,  Vit,  Pauli,  Sect,  I.  Vitringa  de  Stfna/j'"j 
Vet  Lib,  Fart  L  Cap.  ii.  Lightfoot,  Vol  II 
— Yn  y  synagogau  y  derbyniodd  Panl  bam' 
waith  ddeugain  gwialenod  ond  un.  2  Cor. 
11.  24. 


FERO 


631 


FFRW 


FFRIO,  Llad.  Fmobrk  :  crasu,  poethi,  go- 
losgi,  cras-boethi.  '  Y  badell  ffrio.'  1  Cron. 
28.  29.  Y  mae  yr  un  gair  fìDÌI  yn  cael  ei 
gyfieithu  crasu,  yn  Lef.  7.  12.  Yr  oedd  gwaith 
\T  offeiriaid  yn  tifrio  neu  yn  crasa  y  bwyd-cff- 
rwm,  yn  gysgodol  o  ddyoddefiadau  poethlyd 
yr  Aiglwydd  lesu  pan  roddodd  ei  hun  yn  oft- 
rwra  i  Dduw  drosom.  Eph.  5.  2. 

FFROEN-AU-IAD-U,  (ffraw)  Gr.  ptv  {nn;) 
tfroenau  ydynt  dyllau  y  trwyn,  Yn  yr  iaith 
Hebraeg  darlunir  nwydau  yr  enaid  oddiwrth  ea 
heffeithiau  ar  y  corph  ;  felly,  yr  un  gair  (g)^) 
syJd  am  y  trwyn  a'r  ffroenah  ag  am  ddigotaint; 
am  fod  y  nwyd  hwiiw,  ueu  ddiflfyg  o  hono,  yn 
otfeithio  ar  y  trwyn  a'r  ffroenau.  Nid  yn  unig 
y  mae  y  ffroenau  yn  poethi  pan  y  byddo  dyn 
yn  ddigofiis  (Cymh.  2  Sam.  22.  16.)  ondhefyd 
raacnt  yn  byrhau  ;  am  hyny  y  gelwir  gwr  dig- 
liawn  yn  Hebraeg  (Q'^fili^  '^Sp)  Z'*^^"*^  ^V^' 
ion,  sef  un  yn  wastadol  yn  byToau  ei  ffroenau 
trwy  ddigofaint.  Diar.  14.  17.  ^  Yn  y  gwrth- 
wyneb,  un  yn  ymgadw  rhag  digofaint — diog  i 
ddigofkint — hwyrfrydig  i  ddig,  a  elwir  (Q'iSIa 
l^lji)  ffroenau  hirion  ;  ac  yn  y  golygiad  hwn 
abriydolir  i  ddyn.  Diar,  14.  29.  a  15.  18.  a 
16.32.  a  19.  11.  Ac  hefyd,  mewn  ymostyng- 
iad  at  ein  dealitwriaethau  ni,  iV  Arglwydd. 
Exod.  34.  7.  Num.  14.  18.  Neb.  9.  17.  Esa. 
48.  9.  Jer.  15.  15.  Am  fod  digofaint  yn 
poethi  anadl  y  ffiroenaà,  darlunir  digofaint  wrth 
•chwythiad  anadl  ffroenau/  (2  Sam.  22.  16, 
Salm  18.  15.)— 'chwythiad  ffroenau/  (Exod. 
15.  8.) — *  anadl  Duw,'  sef  digofaint  Duw.  Job 
4,9. 

*Arogl  dy  ffroenau  megya  afalau.'  Can.  7.  8. 
Fel  y  mae  anadl  bêr  yn  arwydd  o  iechyd  yn 
rhanau  tnfewnol  y  corph,  felly  y  mae  ocheneid- 
iau  a  griddfenau  sanctaidd,  ffrwyth  yr  .Yabryd, 
yn  y  duwiolion  yn  arwydd  o  fod^  y  dyn  oddi 
mewn  yn  cael  ei  adnewyddu;  hefyd,  y  mae 
gwrthddrychau  eu  harogliad  yn  beraidd,  sef 
alhrawiaethau  yr  efengyl,  a  pherffeithrwydd 
gogoneddus  Crist  ynddynt.  Y  maent  fel  yr 
afalau  euraidd  yn  tyfu  ar  bren  y  bywyd.  Nis 
gall  eneidiau  sanctaidd,  yn  byw  ar  hyfiryd 
wledd  yr  etengyl,  arogii  cyfeiliornadau  ffiaidd 
0  un  rhyw ;  ffrwythau  y  cnawd  ydynt,  ac  nid 
ffrwythau  Ysbryd  y  gwirionedd.  Can.  1.  3.  a 
2.  3.  2  Cor.  2.  14.    Kdr.  Afalau. 

*A  ftoenasoch  arno ;'  sef  gwsanaeth  yr  Ar- 
glwydd ;  yn  arwyddo  eu  dirmygVu  diystyr- 
wch  0  bono.  Mai.  1.  13.  Agwedd  dyn  yn 
gwrthod  peth  gyda  'diystyrwch  a  flSeidd-dra. 
Salm  10.  5.     Edr.  Digofaiitt,  Thwyn. 

FFROM-ASANT-ODD,  (ffro)  brochus,dig- 
Ilawn  ;  cyffrous ;  sor ;  anfoddog. — 'A  hwy  a 
fffomasant  yn  ei  herbyn  hi.'  Marc  14.  5.  'Ac 
wy  a  ddigiesont  wrthei.'  W.  S.  'A  hwy  a 
derfysgasant  yn  ei  herbyn  hi.'  Dr.  M.  Y 
gair  tveSptfiatvTo  atiny,  a  arwydda  iddynt  ruo 
fel  llewod  yn  ei  herbyn. — *  Hwy  a  ffromasant:' 
(Act  5.  33,)  '  hwy  a  dorasant  ar  eu  traws  rag 
dig.'   W.  S.    *  Hwy  a  âromasant  yn  eu  calon« 


au :'  (Act.  7.  54.)  '  y  rhwygodd  eu  calonau 
gan  ddicter.'*  Ẃ.  S.  Y  gair  ataTtptovro,  a 
arferir  yn  y  ddau  le  hyo,  a  arwydda,  tori  ar 
draws  â  Uif.'  ,  '  Yn  y  ddau  fan,'  medd  Suicer,f  ^ 
*mae  ygairyn  nodi  dirfawr  boethder  meddwl;' 
ac  yri  dangos  mor  fawr  oedd  eu  gelyniaeth  yn 
erbyn  Crist,  ei  efengyl,  a'i  bobl.  Yr  elyniaeth 
rhwug  y  ddau  had  yw  y  peth  cryfaf  a  welwyd, 
neu  a  welir  byth,  yn  rahlith  plant  dynion  ar  y 
ddaear — y  mae  yn  anghymmadol,  yn  greulon, 
ac  ynfarwol ;  yn  gorchfygu  hoU  resymau  dyn- 
ol,  a  boll  gylymau  a  serchiadau  natur  ddynol ; 
ac  oni  b'ai  fod  Haw  orchfygol  Duw  ar  had  y 
sarph,  a'i  amddiffynfa  oddi  amgylch  ei  bobl,  ni 
byddai  ddichon  i'r  un  ddaear  eu  cynnwys, 

FFROSTIO-WYR,  (ffros)  bocsachu,  brolio, 
gwagfostio, — Dyma  yr  agwedd  ddirmygus  mac 
pechod  wedi  ei  wneuthur  ar  ddynion ;  yn  lie 
dyrchafu  Daw,  yr  hwn  yn  unig  sy  ddyrchafed- 
ÌÇ,  y  maent  yn  dyrchafu  eu  hunain,  acyn 
ffrostio  o  roddion  Duw  fel  pe  baent  heb  eu  der- 
byn  ganddo,  yn  He  diolch  am  danynt.  Rhnf. 
1.  30.  2  Tim.  3,  2.  Yn  fwyaf  priodol,  ffrost- 
iwr  y w  un  yn  honi  ci  wybodaeth  o'r  hyn  y  mae 
yn  anwybodus,  neu  eifod  yn  meddiannu  y  peth 
nad  yw  ganddo. J  Y  mae  lago  yn  cysylltu 
ffrostwyr  a  chelwyddog  a'u  gilydd  :  *  Od  oes 
genych  genfigen  chwerw  slç  ymryson  yn  eich 
calon,  na  fyddwch  ffrostwyr  a  chelwyddog  yn 
erbyn  y  gwirionedd  :'  sef  yn  ffrostio  eu  bod  yn 
ddocthion  (adn.  13.)  yr  hyn  nid  ydynt ;  mae 
cenfigen  chwerw  yn  brawf  sicr  eu  bod  yn  hyn 
yn  gelwyddwyr  yn  erbyn  y  gwirionedd.  lago^ 
3.  14. 

FFRWD,  (ffrw)  Llad.  Fketum  ;  nant,  cor- 
nant,  afonig,  cenllif,  ffrydHf — Ffrwd,  yn  gyffel- 
ybiaethol,  a  arwydda  yn  ami,  helaethrwydd, 
lluosogrwydd ;  rhywbeth  yn  ymdaenu  yn  hel- 
aeth  ac  jn  gryf,  ac  yn  myned  drosodd  yn  an- 
orchfygol.  •  *  Mi  a  estynaf  iddi  heddwch  fel  yr 
afon,  a.gogoniant  y  Cenedloedd  fel  ffrwd  lifeir- 
ioL'  Esa.  66.  12.  I[eb.  ]^n5  .  Nilus  a  feddyUr, 
mae  yn  debyg,  yr  afon  fwyaf  hynod  yn  y  byd 
am  hfeirio  dros  ei  cheulanau.  Per.  ^|^5  autem 
hie  iritelligi  Nilum  certo  teneo.  Vox  ^1^5  est 
ipsissimum  Nili  nomen.  Vitringa.  Rheded  cyf- 
iawnder  fel  ffrwd  gref,  yn  anwrthwynebol,  yn 
ffrwythloni,  ac  yn  cysuro,  yn  mhob  man  He  y 
delo ;  ac  anghyfìawnder  yn  cael  ei  orchfygu  yn 
nghalonau>  bucheddau  plant  dynion,  Amos 
5.  24.  Edr.  Afon,  Dwfr. 

FFRWST,  brys,  trfi^ffull;  terfysg,  cythrwfl. 
Exod.  12.  11.  Salm  31.  22.  a  48.  5.  a  68, 
12. 

FFRWYN-0,  (ffrwy)  Llad.  Fboknum  :  gen- 
fa  ;  attal.  Yn  He  ffrwyn  arferent  gynt  gyrt, 
neu  fachau  weithiau,  trwy  ffroenau  y  camelod, 
mulod,  &c.  i'w  harwain.     2  Bren.  19.  28.     Y 

1 . : — 

*  Dirampebantur  cordibas  Buls.    Beza. 

t  Utrobiqne  immanii  notatur  ezoandescentla.  Snlcer 
Thessaa. 

%  Apud  AtticoB  AXaZofv  est  homo  mondax.    Suicef, 


FERW 


532 


FFRW 


mae  attalfeydd  rhagluniaethol  jr  Arglwydd,  fel 
ffrw jD,  neu  fach,  yn  cadw  d jnion  crealon,  rhy- 
fygos,  ac  aDesmwjth,  o  fewn  terfynau ;  ac  mae 
efe  yn  ea  harwain  yn  ami  i'r  He  y  myno  efe, 
yn  gwbl  groes  iV  bwriadan  hvynt  Esa,  36. 
29. 

*  Bydd  ffrwyn  yn  ngenau  y  bobloedd  yn  eu 

fyrn  ar  gyfeiliorn ;'  (Ësa.  30. 28.)  sef  gàa  gyng- 
orion  i*w  cam  arwain  fel  y  cafodd  yr  Assyr- 
iad  ea  cam  arwain  gan  en  cyngfaorion  eu  huo- 
ain  rhag  cyfiawni  en  hamcation  gwaedlyd  yn 
erbyn  Jerasalem. 

*  Cadwaf  ffrwyn  yn,'  neu  -jg]^  ar  *  fy  ngenau, 
tra  fyddo  yr  annuwiol  yn  ty  ngolwg.'  Salm 
39.  1.  ffeb,  ÛÖH  P^^o.wr^  penrffrwyn^  am- 
rtDym-safn,  Y  mae  Dafydd  yn  cydnabod  fod 
y  tafod  yn  aelod  anllywodraethus ;  ac  y  dylai 
ein  geiriau  fod  yn  anaml  yn  nghymdeithas  yr 
annuwiolion;  ond  eto,  gellir  myned  yn  hyn 
dro8  derfynau,  a  tfaewi  à  daioni.  Yn  hyn,  fel 
pob  peth  aral],  dai  ni  gael  ein  cadw,  ein  dysgu, 
a'n  cyfarwyddo  gan  yr  Arglwydd. 

'  Y  dydd  hwnw  y  bydd  ar  ffrwynau  y  meircfa, 
Sanctsiddrwtdd  i'r  Arglwydd.'  Zech.  14. 
20.  *Ar  sinelys  ffrvoyn  y  march.'  Dr.  M. 
*0»  the  bells  of  the  hcrsesJ'  Sens,  Y  gair 
t^1^3;)3  a  arwydda  rhy w  adckirniadau  perthyn- 
ol  i  wisgiad  march^.ac  yn  dangos  fod  parcb  i'r 
Arglwydd,  ac  ufudd-dod  iddo  yn  ofynol,  ac  yn 
gweddu  i  ni  yn  rahob  peth,  ac  ar  bob  achos ;  a 
phwy  bynag  sydd  yn  gyfranog  o  bono  yn  wir- 
ioneddol,  y  mae  fel  y  surdoes  yn  y  blawd,  yn 
sùro  y  cwbl.     Gwel   Harmer's   Observations, 

Vol.  m. 

FFRWYTH-AÙ-0-LAWN,  (ffrwy)  ffeb. 
nig  Llad.  Fructus  ;  cnwd,  cynnyrch,  toraeth, 
aeron ;  grym,  ediogrwydd ;  effaith  nnrhyw 
achos. — iyrwytk,  a  ffrwy tkau^  yn  yr  ysgryth- 
yrau,  a  arwydda,  1.  Cynnyrch  y  ddaear,  coed, 
llysiau.  Deut  28.  4. — 2.  Plant,  neu  hiliogaeth. 
Salm  132. 11.  Gen.  30.  2.-3.  Gobrwy,  a  thai- 
edigaeth.  Diar.  1.  31.  Rhuf.  6.  21.  Phil. 
1.  22. — 4.  Mawl  a  diol<hgarwch  ydynt ffrwy th 
y  gwefasau.  Heb.  13.  15.  Esa.  57;  19.  lios. 
14.  2. — 5.  Cynghor,  addysg,  rbybudd,  a  siampl 
dda.     Diar.   11.  30.  a  12.  14.  a  18.  20. 6. 

*  Ffrwythau  addas  i  edifeirwch,'  yw  ymarwcdd- 
iad  addas  allanol  i  gyfnewidiad  grasol  tufewn- 
ol.  Mat.  3.  8. — 7.  Oyfraniadau '  elusengar. 
Rhuf.  15.  28.-8.  Gweithredoedd  cyfiawn  a 
elwir,  *  ffrwythau  cyfiawndeis'  am  nad  oes  neb 
yn  eu  dwyn  yn  wirioneddol,  ond  y  rhai  sydd 
gyfiawD  ger  bron  Duw  trwy  ffydd,  ac  wedi 
gwisgo  y  dyn  newydd,  *  yr  hwn  a  greir  mewn 
cyfiawnder  a  gwir  sancteiddrwydd.'  Phil.  1. 
11. — 9.  *  Ffrwythau  yr  Ysbryd  sydd  yn  mhob 
daioni ;'  (Eph.  5.*  9.)  sef  tiriondeb  a  daioni ; 

*  cyfiawnder,' — mewn  ufudd-dod  i  chwe'  gor- 
chymyn  yr  ail  lech — '  gwirioncdd,'  yn  groes  i 
bob  twyll,  rhagrith,  a  chyfeiliomadau.  Rhydd 
yr  apostol  gofrestr  mwy  neiliduol  o  honynt  yn 
Gal.  5,  22,  23.  Y  maent  yn  cael  eu  galw  yn 
ffrwythau  yr  Ysbryd  me^»  cyferbyniad  i  weith- ; 


redoedd  y  cnawd*  am  mai  yr  Ysbryd  Glan  y w 
y  gwreiddyn  o  honynt,  y  nôdd  sydd  yn  rhoddi 
cynnaliaeth,  yn  annogwr,  ac  yn  gyfarwyddwr 
iddynt.  Nid  oes;  neb  yn  dwyn  y  cyfryw 
ffrwythau  yn  wirioneddol,  ond  a  unwyd  à 
Christ  gan  yr  Ysbryd  Glan,  ac  y  mae  efe,  yu 
ganlynol,  yn  preswyJid  ynddynt.  Hos,  14.  8. 
loan  15,  2,  4,  16.  Rhuf.  7.  4.  Dichon  fod 
gwjeithrediadau  ar  lawer  heb  y  ffrwythau  hyn ; 
ond  y  ffrwythau  sanctaidd  sydd  yu  profi  cyfhe- 
widiad  cyfiwr  yn  wirioneddol.  Rbaid  bod 
gwreiddyn  sanctaidd  cyn  y  dicho  j  bod  firwytb- 
au  sanctaidd;  canys  mae  yn  rhaid  i'r  flirwyth 
gyfateb  i'r  gwreiddyn,  yn  oi  deddf  natiir,  ac 
felly  hcfyd  yu  ol  sefydliad  grasol  Duw  yn  yr 
efengyl.  *Ni  ddichon  pren  drwg  ddwyn 
ffrwythau  da,'  Mae  ffrwythau  yr  Ysbryd  yn 
addas  iddo,  yn  ddwyfol,  yn  hardd,  yn  beraidd, 
yn  hyfryd,  yn  ddyddanus,  ac  yn  iachus  iawn— 
*  y  rhai  sydd  trwy  lesu  Grist  er  gogoniant  a 
moliant  ì  Dduw.' 

*A  ffrwyth  y  ddaear  yn  rhagorol  ac  yn  hardd 
iV  rhai  a  ddiangasant  o  Israel.'  Esa.  4.  2.  Yr 
un  person  sydd  yn  cael  ei  alw  'Blaguryn  yr 
Arglwydd,'  neu  Iehofah,  a  'ffrwyth  y  ddaear,' 
sef  y  Messiah.  *Blaguryn  Iehofah'  o  randwy- 
foldeb  ei  Berson  fel  Mab  Duw,  a  *  Ffrwyth  y 
ddaear'  o  ran  ei  ddynoliaetli,  '  Yn  ngolwg 
pawb  a  ddiangasant,  ac  a  achubwyd  ganddo,  y 
mae  o  ran  ei  Berson,  ei  wailh,  a'i  swyddau,  \  n 
brydferth  ac  yn  hardd ;  le,  yn  rhagoii  ar  ddeu^ 
mil,  sef  ar  bawb.  Edryeh  ar  ei  ogoniant  fydd 
eu  gwaith  yma  ac  oddi  yma  byth ;  ac  yu  yr 
olwg  arno  y  newidir  hwyot  i'r  unrhyw^  ddelw. 
2  Cor.  3.  18.  Crist  ywpren  y  bywyd  sydd  yn 
dwyn  deuddeg  rhy  w  ffrwyth  bob  mis ;  sef  Ila- 
wer  o  amry  wiaeth  flrwythau,  a  ffrwyth  digonol 
i'w  holl  Israel  etholedig.  Y  ffrwythau  hyn  vw 
y  bendithioir  ysbrydol  sydd  i  bechaduriaid  I'w 
cael  ^nddo.  Y  mae  ef  yu  gyflawn  o  honynt, 
fel  pren  wedi  ei  Iwytho  à  ffrwythau ;  y  maent 
yn  gwbl  addas  ac  yn  hoUol  rad  i  bechadnriaid, 
a'r  efengyl  yn  eu  galw  i  gyfranogi  o  hooynt 
Nid  ffrwyth  gwabarddedig  yw ;  nid  marwoi- 
aeth,  ond  bywyd  tragywyddol  fydd  y  canlyn- 
iad  0  ymborthi  arno.  Y  mae  ei  ddail  yfi  fedd- 
yginiaeth  i'r  cenedloedd  dros  yr  holl  ddaear, 
a'i  ffrwyth  yn  gynnaliaeth  iddynt  Can.  2.  3. 
Diar.  8.  19. 

*  Y  llafnrwr  sydd  yn  llafnrio,  sydd  raid  iddo 
yn  gyntaf  dderbyn  y  ffrwythau.'  2  Tim.  2.  6. 
'  Dir  yw  ir  Uavurwr  lavurio  cyn  nag  yddaw 
dderbyn  ffrwytheu.'  W.  S.  *  Rhaid  yw  iV 
llafurwr  gan  lafurio  yn  gyntaf  dderbyn  y 
ffrwythau.'  Dr.  M.  Y  mae  y  gorair  -rpor- 
wvy  yn  gyntaf,  medd  Beza,  yn  cyfeirio  at  y 
UafuriOf  ac  nid  at  y  gair  derby n,  ac  yna  mae 
ystyr  y  geiriau  yn  eglur.*  Amlwg  yw  mai 
hyn   yma  ydyw   meddwl   yr  apostol,  sef  an- 


♦  Rêfertur  eulm  adTeiWum  ^f>o)Toy  ad  partltìpliim  ^^"  ' 
ofvra  non  autem  ad  /*^^«^«/*^a>'e£y  qnod  fefelUt  Ambn»- 
ainm,  4c  alios  notmollos.    Beza,  hefjd  Maknl^t. 


FPUN 


53S 


FFÜB 


nog  Timotheüs  i  oddef  cystndd  fel  milwr  da  i 
lesu  Grist,  a  Uafario  yn  Dgwaitk  y  weinidog- 
aeth,  oddiwrth  esîamplau  milwyr  ymdrechwyr, 
s  Ilafiirwyr — uid  oes  un  o'r  rhai  hyn  yn  dya- 
gwyl  ^obrwy  heb  lafur  ac  ymdrech  caled  :  felly 
jr  apostol,  mne  ei  lafur  yn  rhagaaenu  ei  obr- 
wy ;  a'i  ymdrech  a'i  boen  yn  gyntaf,  cyn  ei 
faddugoliaeth    a'l   orphwysfa.      Edr.   Blaen- 

FFRWTTH. 

FFÜG,  (ffu)  Llad.  Fucus :  twyll,  rhith,  lled- 
rith,  rbagritb.  ' 

Y  rhai  a  dd'wedant  £^  a  hnd, 
A  phob  gwyr  gwaedlyd  orealon. 

X,  Frys,  (Salm  5.  6.) 

FFÜMER,  Zlad.  Fumkbius  ;  pibell  simnai, 
ceg  simnai,  corn  simnai,  twll  y  mwg,  myg- 
dwll.    Hos.  13.  3. 

FFYN,  (ffj-yn)  anadi,  cjiwyth ;  swp,  rbwym- 
faich,  yagnb. — *  Yr  hyn  oil  oçdd  ffyn  anadl 
einioes  yn  en  ffroenau.'  Gen.  7.  22.  '  Yr  hyn 
oil  ocdd  anadl  ysbryd  bywyd  yn  ei  ffroenaa.' 
Ainsworth.  Sef  pob  creadur  by w  oedd  yn  an- 
adla,  a  ddystry wiwyd  gau  y  dilow  oddiar  wyn- 
eb  y  ddaear.  Mae  y  geirian  yn  dangos  eang- 
d(ir  y  &rn  droni  hon.  Ni  bii  farn  ar  y  ddaear 
mor  gyflawn,  ac  ni  bydd  chwaith  cyn  y  dydd 
mawr  olaí^  pan  ddinystrir  yr  hoH  greadigaeth 
yma  isod,  keb  ei  hadferyd  drachefo.  Yr  oedd 
y  dilyw  yn  arddangosiad  o  hwn  ;  ac  inae  y 
ddaa  yn  dangos  eciiryslonrwydd  pechod;  a 
mawredd  Duw.  Mae  yn  cren  byd  heb  ddim 
anbawsdra ;  ac  a'i  dystry wia  mewn  modd  ofu- 
adwv  ogoneddns  am  bechodau  ei  drigoiion. 

FFUNÜD,  (flfun)  dull,  ffurf,  Uun,  gosgedd, 
modd :  pa  ffunud,  sef  pa  fodd ;  yr  ijn  ffunud, 
sef  yr  un  dull,  yr  un  llun.  Dent  12.  22.  Esa. 
24.  2. — *  Beth  by  nag  y  mae  efe  yn  ei  wnenth- 
ar,  hyny  hefyd  y  mae  y  Mab  yr  un  ffunud  yn 
ei  wneuthur.'  loan  5.  19.  Gr.  ofiotùtç  itocet, 
gweithredu  yn  yr  un  dull  a  modd,  trwy  ei  allu 
ei  huD,  gyda'r  hawsdra,  y  doethineb,  y  daioni, 
a'r  cywreinrwydd  mwyaf.  Nid  oes  neb  a  ddich- 
on  weithredu  yr  un  ffunud  (oftctatc)  yn  gwhl  yr 
un  fatk  a  Puw,  ond  Duw  ei  hmn ;  mae  y  Mab 
gan  hyny  yn  Dduw  gogyfuwch  a'r  Tad,  o'r  un 
hanfod  a  pherffeithrwydd.  Mae  yr  un  gair 
bach- hwn,  ofioaoc,  yr  unýunud,  yn  cadarnhau 
Duwdod  Crist  tu  hwnt  i  bob  dadl.  Cawn  or- 
air  arall  hefyd  yn  adn.  23.  yn  profi  yn  gadam 
yr  nn  pwnc  pwysfawr,  sef  xaSmc^  fel.  *  Fel  yr 
anrhydeddai  pawb  y  Mab  (xaSoK;)  fel  y  maent 
yn  anrhydeddu  y  Tad ;'  sef  gyda'r  un  parch, 
yn  yr  un  modd,  hyd  eithaf  eu  galluoedd,  yn 
barhauB,  ac  yn  ddiddarfod.  '  Y  cabledd  mwyaf 
fyddai  anrhydeddu  neb  fel  Duw,  ond  Duw  ei 
bun;  gan  hyny  mae  y  Mab  yn  Dduw  fel  y 
Tad,  heb  ddim  gwahaniaeth  hanfod  na  phriod- 
oliaethau.  Y  mae  y  gorair  ooTüjy  felly,  yn  adn. 
21,  o'r  un  effaith  ac  ystyr  iddo:  *Megys  y 
Diae  y  Tad  yn  cyfodi  y  meirw,  ac  yn  eu  byw- 
ban,  {oorm)  felly  mae  y  Mab  yn  bywhau  y  rhai 
afyno.'  Yrun  hunan-allu  ac  awdurdod,  yn 
yr  un  modd  gogoneddus,  yn  rhoddi  bywyd  i 


eraill  o  bono  ei  hun,  ac  yn  ol  ei  ewyllys  ei  hunt 
fel  y  Tad.  Gogyfuwch  bersonau  ydynt  yn  yr 
un  hanfod,  ac  am  hyny  yn  gweithredu  yn  yr 
un  flfunud. 

FEURF-IO-IEDIG,  (ffiir)  Llad.  Forma'; 
llun,  tebygoliaeth,  cyffelybiaeth ;  llunio. — *A 
chenyt  fftirf  y  gwybodaeth,  aV  gwirionedd  yn 
y  ddeddtV  Rhu£  2.  20.  /íopípwfftÇj  darluniad, 
crynodeb,  Y  mae  hoU  gorph  gwirioneddau 
dwyfol,  fel  drych,  yn  dangos  pethu  dwyfol  i  ni; 
ond  ifnrf  gwybodaeth  oedd  gan  yr  luddcwon 
yn  y  ddeddf  yn  unig,  nid  yn  y  profiad  tufewn- 
ol,  ac  yn  y  weithied  allanol.  '  Ffurf  o  beth,  yn 
ddifywyd  ac  yn  farw ;  ymddangosiad  o  beth 
heb  y  peth,  fel  rhith  duwiol^eb  heb  dduwiol- 
deb  ei  nun  yn  wirioneddol. 

*Eithr  ufuddhau  o  honoch  o'r  galon  i'r  ffurf 
o  athrawiaeth  a  draddodwyd  i  chwL'  Rhnf.  6. 
17.  *  Eto  ufuddhau  o  honoch  o'ch  calonau  i'r 
ffurf  bono  o  athrawiaeth  i'r  hon  y'ch  traddod- 
wyd.'  Dr.  M.  Goddef  y  geiriau  bob  un  o'r 
ddau  gyfieithiad,  a  phob  un  yn  rhoddi  ystyr 
iachufi  a  defnyddiol ;  traddodwyd  ffurf  o  ath- 
rawiaeth iddynt  fel  dadguddiad  dwyfol,  i'w 
chredu,  ac  i  ffnrfio  eu  bywydau  yn  mhob  peth 
yn  gyfatebol  iddi ;  traddodwyd  hwythau  i'r 
athrawiaeth,  gan  yr  Ysbryd,  i'w  ffìirfìo  ganddo 
yn  ol  delw  bono  fel  cŵyr,  neu  fettel  toddedig, 
mewn  drychiaden  (mold)  yn  derbyn  ei  argraff 
a'i  inn.  Lie  y  mae  ufudd-dod  i  athrawiaeth  y 
mae  argraff  a  delw  yr  athrawiaeth  ar  y  person 
sydd  yn  ufuddhau  iddi ;  y  mae  ef  y  peth  y  mae 
hi  yn  ei  ddysgu,  ac  yn  ei  orchymyn  ;  felly  y 
mae  llun  a  delw  yr  cfengyl  ar  y  rhai  sydd  yn  ei 
chredu  ac  yn  ufuddhau  iddi.  Yr  hyn  ydyw 
hi  yn  athrawiaethol,  hyny  ydynt  hwythau  o  ran 
agwedd  eu  hysbrydoedd  a'u  bucheddau,  yn  ol 
y  gradd  maent  yn  ei  chredu  ac  yn  ufuddhau  o'r 
galon  iddi.  Traddodwyd  y  ffurf  yn  gyntaf, 
iddynt  hwy ;  gwedi  hyny  traddodwyd  hwyth- 
au, trwy  nerthol  weithrediad  yr  Ysbryd  Glan, 
i'r  ffurf  sanctaidd  bono,  i'w  ffurfio  trwyddi  ar 
ei  ddelw. 

*  Bydded  genyt  ffurf  yr  ymadroddion  iachus.' 
2  Tim.  1.^13. — 'Cadw  wir  esiampl  yr  iachus 
ymadroddion.  W.  S.  unoTunwffiÇj  cynllun  dar- 
lurAad,  Yr  ymadroddion  iachus  yw  yr  efeng- 
yl,  wedi  eu  llefaru  a'r  geiriau  a  ddysgir  gan  yr 
Ysbryd  Glan;  (1  Cor.  2.  13.)  y  rhai  sydd  yn 
iachus  ynddynt  en  huaain,  am  eu  bod  yn  wir- 
ionedd,  ac  yu  addas  i'r  pethau  dwyfol  y  lleferir 
am  danynt ;  ac  hefyd  y  maent  yn  iachus,  ac 
yn  feddyginiaethol,  yn  ddyddanus,  ac  yn  gyn- 
naliaethol  i  bawb  sydd  yn  eu  derbyn,, ac  yn  eu 
dal,  trwy  ffydd.  Y  gair  ýurf  (unoruntofftc)  a 
gyfeiria  at  adeiladwyr ;  y  thai  a  .dynant  yn 
gyntaf  ddarluniad  o'r  adeiladaeth,  ac  wedi  hyny 
gweithiant  y  cwbl  yn  ol  ac  yn  cyfateb  iddo ; 
*  Felly,'  medd  Paul,  *  bydded  genyt  tithau  ffurf 
yr  ymadroddion  iachus,  yn  ol,  ac  yn  gyfatebol, 
i  ba  un  y  mae  i  ti  athrawiaethu,  dysgyblu,  a 
bucheddu.'  Mae  y  ffurf,  neu  y  darluniad,  yn 
hollol  gywir,  wedi  ei  dynu  gan  Ysbryd  y  gwir- 


FFUR 


534 


FFYDD 


ionedd  ;  byddwn  ninnau  yn  gywir  mor  belled 
ag  y  byddom  yn  cyfateb  i'r  ff»f  ddwyfol  bono. 
*Ac  efe  yn  ffurf  Duw.'  Phil.  2,  6.  Wrtb 
âfarf  Duw  y  inae  i  ni  Ueall  natur  a  hanfod,  sef 
y  gwir  Ddaw  ei  hnn.  Nid  oes  neb  a  ddichon 
fod  yn  flfurf  Duw  (fJLopçfr^  0eoo)  ond  Duw  ei 
bun.  Daw  ydoedd  er  tragy wyddoldeb ;  a  cby- 
merodd  arnomewn  amser  agwedd,  neu  {jLopipii) 
ffurf  ^was :  fel  y  mae  yn  ei  beraon  yn  awr 
ddwy  ffurf,  sef  ffurf  Duw,  a  ffurf  dyn ;  er  nad 
ydyw  yn  bresennol  kg^  agwedd  caetbwas  amo, 
mac  y  natur  ganddo,  sef  fturf  dyn,  a  fu  yn  yr 
agwedd  bono.  Yr  un  peth  yn  gwbl  yw  ffurf 
]>iw  a  banfod  Duw.  Fel,  wrtb  gymeryd  ag- 
wedd neu  ffurf  gwas,  cymerodd,  nid  yr  agwedd 
ja  unig,  beb  hanfod  y  naiur  ddynol ;  ond  ban- 
fod y  uatur  yn  agwedd  caetbwas ;  felly  pan  y 
dywodir  ei  fod  yn  ffurf  Duw,  with  ffurf  y  mae 
i  ni  ddeall  yr  banfod.*     Edr.  Aowsdd. 

*  I  fod  yn  un  ffurf  {aofifiop^ou<z)  a  delw  ei 
Fab  ef.'  Rbuf.  8.  29.—*  Yr  bwn  a  gyfnewidia 
ein  corpb  gwael  ni,  fel  y  gwneler  ef  yr  un  ffurf 
(ffufip-op^ov)  à'i  gorpb  gogoneddus  ef.'  Pbil. 
3,  21.—*  Oüi  ffurfier  Crist  ynocb.'  Gal.  4.  19. 
Delw  ei  Fab  y  w  y  cynllun ;  y  mae  ei  boll  bobl 
etboledigwedieu  rbagluniaetbu  i  fodyn  un  ffurf 
à'r  ddelw  bono,  yn  en  cyrpb  a*u  beneidiau.  Y 
gair  ffurf  yma  ni  arwydda  yn  unig  undeb  nat- 
ur, ond  beiyd  cyfaUholrwydd  y  natur  bono  yn 
eu  personau  bwyut,  i'r  byn  ydyw  yn  ei  berson 
ef,  o  ran  sancteiddrwydd  a  gogoniant ;  bydd 
cyfatebolrwydd  cyflawn  yn  eu  cyrpb  a'u  ben- 
eidiau, i'w  gorpb  a'i  cnaid  ef  yn  awr  mewn 
gogoDÌant — bydd  cyd-ffurf,  cyd-lun,  cyd-weitb- 
rediad,  cyd-fwynbad,  a  cbyd-ogoniant,  rbwng 
en  personau  bwynt  oil  à'u  gilydd,  ac  à^  berson 
yntau  fel  y  cynllun,  Bydd  llawer  o  ddedwydd- 
wcb  y  nefoedd  yn  gynnwyaedig  yn  y  cyd-ffurf, 
a'r  cyd-gordiad  rbyìcdd  bwn,  beb  un  gradd  o 
annbebygolrwydd,  nac  anghydgerdd  bytb.  Y 
mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  aragyffred  yn  berf&itb 
ac  yn  gwbl  y  cynllun,  sef  delw  y  Mab  ;  ei  waitb 
ef  yw  Y  ddynoliaetb  yn  mberson  Crist,  ynghyd 
a'i  boll  berffeitbrwydd  a'i  baddumiad^u  gog- 
oneddus ;  a'r  ddelw  i|on  yn  ei  olwg,  y  mae  yn 
gweitbredu  yr  boll  etboiedigion  i'r  un  ffurf,  gyd 
a'r  manylrwydd  mwyaf,  ac  i'r  perffeitbrwydd 
eithaf.  Ni  bydd  dim  yn  eisiao,  na  dim  yn  or- 
mod ;  ond  porffaitb  gyfatebolrwydd.  Bydd  y 
gwaitb  yn  addas  i'r  gweitbiwf ;  fel  y  mae  y 
gweitbiwr  yn  ddoetb,  yn  gywrain,  yn  alluog, 
&<î.  bydd  ei  boll  berffeitbrwydd  yn  ymddangos 
yn  dra  dysglaer  a  gogoneddus  yn  ei  waitb, 
Dystry wia  y  ddelw  becbadurus  a  gawsant,  ac 
a'u  llunia  i  ddelw  boUol  wrtbwyneb.  Epb.  1. 
4,  5,  11.  2  Cor.  3.  18.  Col.  1.  18.  1  loan 
3.  2.     Salm  17.  15, 

Petb  ffurfiedig  yw  pob  creadur — a'r  bwn  a'u 
ffurfiodd  oil  yw  Duw,  yn  ol  ei  ewyllys,  ac  i  at- 
eb  ei  ddybenion  ei  bun.  Anweddus  iawn  i'r 
petb  ffurfiedig  ddywedyd  wrtb  yr  bwn  a'i  ffurf- 

♦  Gwel  Buloer  dBn  y  gilr  fioptp^. 


iodd,  *  Pabam  y'm  gwnaetbost  fel  byn?'  Barn- 
cm  byny  mewn  pertbynas  i'n  gwaitb  cin  hnn- 
ain,  wrtb  drin  y  coed,  y  cki,  a'r  ceryg ;  ond  y 
mae  pellder  difesur  mwy  rbyngom  ni  a  Daw, 
na  rbwng  y  clai  a  ni;  ond  eto  yn  gwrthddadi- 
eu  vn  erbyn  Duw  y'n  céîr  ni  yn  ami — mor  yn- 
fyd'ydym!  Bbuf.  9.  20. 

FFURFAFEN,  (ffun-men)  Llad.  Firmamex- 
TUM  :  wybren,  •  awyr-nen.  Y  gair  Heh,  ypi  a 
gyfieithir  ffurfafen,  a  arwyddocâ  ynleduJ^n^M 
ymlediadf  fel  aur  neu  arian  yn  cael  eu  lleda 
dros  ry  w  betb ;  neu  len  yn  cael  ei  lledu ;  canys 
felly  y  mae  y  ffurfafen  yn  ymddang^os  i  ni.  Vr 
ymlediad  bwn,  gwaitb  yr  ail  dydd  yn  nghrcad- 
igaetb  y  byd,  a  arwydda  y  corpb  mawr  o  awyr 
sydd  yn  amgylcbynu  y  ddaear,  a'r  eangder  He 
mae  y  ser  yn  ymddangos.  Nid  y^  ein  fifurfaf- 
en  ni  y  mae  y  ser,  ond  mewn  eangder  difesur 
oddi  wrthi ;  ond  yno  y  maent  yn  ymddan^m 
i  ni. 

Yn  ngweledigaetb  |EzecieI,  pen.  1.  22.  yr 
oedd  ar  benau  y  cerubiaid,  a  tban  yr  orsedd- 
fáinc,  a  tban  draed  Crist,  ddull  y  ffurfafen,  fel 
11  iw  grisial,  neu  (JTip)  ia  ofnadwy,  ac  aallai 
arwyddo  yr  eglwys  yn  ddarostyngedig  i  Grist; 
o'r  byn  lleia^  y  mae  yn  dangos  yn  amlwg  fod 
Crist  uwcblaw  pob  creadur,  ar  oi  orseddyn 
ogoneddus ;  yn  canfod  pob  petb  megys  trwy 
ddrycb  dysglaer ;  ac  yn  trefnu  ac  yn  lly wodr- 
aetbu  pob  petb.     Edr.  Gwvdb. 

FFUST-IAU,  (ffu)  Llad.  Flaoellum;  ffust- 
fel,  gwial-ffust,  ffon-ddymu. — *A'r  ffustiau— yn 
lie  cynnud.'  2  Sam.  24.  22.  Y  gair  yyf^  a 
gyfieitbir  yma  yn  y  rbif  liosog,  ffustiau  a  gy  f- 
ieitbur  yn  Esa.  41.  15.  men,  sef  offeryn  dymu 
yn  ngwledydd  y  dwyrain  byd  beddyw.  Edr. 
Daitkeddoo,  Dtbnu,  Men. 

FFWRN-ES,  FFYRNAU,  (ffwr)  Or.  <potj- 
pvoc]  Z^.  Fornax,  FuBNus :  ffoc,  odyn,  pob- 
tŷ,  odyndŷ.  Le£  2.  4.  a  11.  35.  a  26.  2G. 
Arwydda, — 1.  Tan  mawr  i  doddi  mẃn,  neu  i 
buro  adwyn,  ac  i  gospi  drwg-weitbredwvi. 
Salm  12.  6.  a  21.  9.  Gen.  10.  28.  Dan.  3.'  6 
— 22. — 2.  Lie  o  gaetbiwed  creulawn  a  phoeo- 
us,  megys  yr  oedd  yr  Aipbt  yn  ffwrn  baiam  i'r 
Israeliaid.  1  Bren.  8. 51.  Ffwrn  baiam,  byny 
yw,  naill  a'i  ffwrn  wedi  ei  ^wneutbur  o  haiarn, 
neu  ffwrn  arferedig  i  doddi  baiam ;  yr  hwn 
sydd  yn  gofyn  y  tan  ^poetbaf  i  byny — yn  ar- 
wyddo bod  eu  caetbiwed  yn  yr  Aipbt  yn  boeth 
ac  yn  greulon  iawn. — 3.  Barnedigaethau  tryni- 
ion,  cystuddiau,  a  blinderau ;  y  rbai  trwy  fen- 
dith  yr  Arglwydd,  sydd  yn  puro  y  cyfiawnion, 
ond  yn  dyfetba  yr  annuwiolion.  Esa.  31.  9.  a 
48.  10.  Ezec,  22.  20.-^.  Cospedigaeth  ofn- 
adwy yr  annuwiolion  yn  uffem.  Mat  13.  42. 
Mai.  4.  1.— *Tẁr  y  ffymau.'     Neb.  12.  88. 

FFYDD,  (ffy-ydd)  Beb.  {^f)B  Gr.  ircffrtc; 
Llad.  Fides;  cred,  credmiaetb;  ymddiried; 
ffyddlondeb.  Ffydd  yw  credu  tystiolaeth,  ncn 
addewid,  un  arall ;  ac  yn  ol  ein  badnabydd- 
iaetb,  ac  ein  coel  am  wybodaetb,  cywirdeb,  a 
ffyddlondeb,  yr  bwn  sydd  yn  tyatiolaetbu,  neu 


FFYDD 


535 


FBTDD 


yn  addaw,  y  bydd  ein  ffjdd  yn  ei  dystiolaethy 
Dea  ei  addewid. 

Mae  ffydd,  weithiau,  yn  arwyddo,  1.  Ffydd- 
londeb  un  i  gywiro  yr  hyn  y  mae  wedi  ei  add- 
aw. Rlia£  3.  3.  'Mŵbion  heb  ffyddlondeb 
ynddynt.'  Heh.  q;2  lOIA-b^b  "Q^yi  «ictWo» 
kh  ffydd  ynddynt,  DW.32,20. — 2.  Credin- 
iaeth  am  gyfreithlondeb  petb.  Rbuf.  14.  22, 
23.-3.  Athrawiaeth  yr  efeDgyl,  yr  hon  a  gred- 
ir,  ac  sydd  yn  sail  i  flfydd.  Act  24. 24.  Gal. 
1.23. — 4.  A  Christ  yn  yr  athrawiaeth,  fel 
gwrthddrych,  ffydd.  Gal.  3.  23. — 5.  Cred  a 
phroffes  o'r  efengyl.     Rhaf.  1.  8. 

Sonir  am  ffydd  hanesiol  a  marw,  tebyg  i 
ffydd  y  cythreuliaid.  lago  2.  17,  19,  24. — 
Am  rai  yn  credu  dros  amser,  ond  yn  amser 
profedigaeth  yn  cilio.  Mat.  13.  24.  Marc  4. 
16, 17.     Luc  8.  3. 

Y  mae  hefyd  ffydd  i  weithredu  gwyrthiau, 
nea  i  wyrth  gael  ei  gwneyd  ar  nn.  Mat  17. 
20.    1  Cor.  13. 2.     Act  14.  9. 

Ond  heblaw  yr  holl  betban  hyn  mewn  per- 
ihynas  i  ffydd,  pa  rai  ydynt  yn  dra  angènrheid- 
iol  i'w  gwybod  a'u  deall,  y  mae  yn  gwbl  eglur 
fod  ffydd  arall  yn  cael  son  am  dani  yn  yr  ys- 
;:rythyrau,  yn  hollol  wahanol  i'r  golygiadau 
Ìiyn  ar  ffydd,  o  ran  ei  natur,  ei  tharddiad,  ei 
i,'wrthddrych,  a'i  heffeithiau — priodol  yn  unig 
i  blant  Duw  a  godwir  i  fywyd  tragywyddol, 
Dichon  fod  ffydd  yn  yr  ystyriaetban  blaenorol 
^  Zl^  ga^i  ddyn,  ac  eto  ei  gyflwr,  ei  anian,  a'i 
lywyd  yr  un;  ond  mae  yn  gysylltiedig  á'r 
tfydd  hon,  gyfnewidiad  cyfiwr^  anian  a  by wyd. 
Uelwir  hon,  1.  Yn  *ffydd  etholedigion  Duw,^ 
sef  y  ffydd  ý  maent  hwy  oil,  a  neb  ond  hwy, 
VD  gyfranog  o  honi ;  ac  sydd  yn  brawf  diam- 
beuolo'u  hetholedigaeth.  Tit  1.  1.— 2.  Ffydd 
sydd  yn  rhodd  arbenig  Duw,  ac  o  weithrediad 
l)uw  yn  nghaiouan  y  sawl  sydd  yn  ei  medd- 
iannu.  Eph.  1.  19.  a  2.  8.  Col.  2.  12.  loan 
0. 45.  2  Thes.  1. 11.  Heb.  11.  1.— 3.  Y  mae 
yn  gadwedigol :  y  mae  cyflwr  yr  hwn  sydd  yn 
ei  meddiannu  wedi  ei  ddiogelu  am  byth.  Eph. 
2.  8.  Rhuf.  1. 16.  loan  3. 16.  Marc  16. 16. 
—4.  Y  mae  yn  cyfiawnhau  pechadur  ger  bron 

Duw.    Rhuf,  iii,  iv,  a  v. 6.  Yn  gweithredu 

trwy  gariad.  Gal.  5. 6. — yn  puro  y  galon,  Act 
15.  9. — ac  yn  gorchfygu  y  byd.  1  loan  5.  4. 
—6.  Yn  ddiffuant,  ac  yn  ddiragrith.  1  Tim.  1. 
•^  2  Tim.  1.  5. — 7.  Ffydd  yw  sydd  yn  aros 
—heb  gwbl  ddiffygio — ac  yn  cynuyddu,  ac  yn 
rhoddi  gogoniant  cyflawn  i  Dduw.  1  Cor.  13. 
13.    Luc  22.  32.     2  Thes.  1.  3.     Rhuf.  4.  19, 

Y  ffydd  hoiJ,  fel  y  mae  yn  gadwedigol,  yn 
cyfiawnhau  pechadur,  yn  puro  ac  yn  gorch- 
tvga  y  byd — tystiolaeth  Duw,  sef  y  Drindod 
sanctaidd,  yn  y  gair,  yw  ei  sail :  Crist  yn  y 
irair  yn  gyffawn,  yn  ol  y  dystiolaeth  bono,  yw 
«I  gwrthddrych.  1  loan  5.  7 — 11.  Y  mae  yn 
arwyddo  gwybodaeth  yn  y  deall  oV  dystiolaeth 
hon ;  cydsyniad  yr  ewyllys  â'r  pethau  y  tysiol- 
aethir  am  danynt,  sef  am  Grist,  a  holl  drefn 


fawr  yr  iechydwriaeth  ynddo;  ymddiried  ac 
ymorphwysiad  y  meddwl  ar  yr  hyn  yw  Crist 
yn  ol  y  dystiolaeth  am  dano,  yn  holl  gyfliawn- 
der  ei  haeddiant  a^i  ras,  ac  vn  ei  holl  swyddau 
cyfryngol.  Esa.  53. 11.  íoan  6.  69.  a  7.  38. 
a  16,  27.  a  20.  31.  2  Tim.  1. 12.  Heb.  11. 
1.  2  Thes.  2.  10,  12.  Act  8.  87.  Esa.  10. 
20.  a  60.  10.     2  Cron.  16.  8. 

Y  mae  Crist  yn  wrthddryeh  o  osodiad  a 
threfniad  dwyfol,  er  cyfiawnhad  ac  iechydwr- 
iaeth pechadnriaid.  Y  mae  anfeidrol  garisd, 
doethinefo,  a  gras  Duw  yn  cael  eu  hamlygu  yn 
y  gosodiad  hwn:  yn  credu  tystiolaeth  Duw  am 
dano,  y  mae  gwir  ffydd  yn  adnabod  y  drefn, 
yn  cydsynio  à  hi^  ac  yn  ymfoddloni  ynddi  o'r 
galon,  ac  yn  ymddiried  ynddi  yn  gwbl  ac  yn 
nnig  am  gyfìawnhad,  ac  am  iechydwriaeth  ^- 
lawn  yn  mho][>  ystyr.  *Yr  hwn  a  osododd 
Duw  yn  iawn' — *A  wnaethpwyd  i  ni  gan  Dduw 
yn  daoethineb,  yn  gyfiawnder,  yn  sancteidd- 
rwvdd,  ac  yn  brynedigaeth' — '  Yr  hwn  nid  ad- 
nabu  bechod,  a  wnaeth  efe  yn  bechod  drosom 
ni.'  Rhuf.  3.  25.  1  Cor.  1.''30'.  2  Cor.  5,  21. 
Ni  buasai  efe  ddim  i  ni,  oni  buasai  ei  fod  wedi 
ei  wneuthur  felly  trwy  osodiad  dwyfol.  Y  Tad 
a'i  hetholodd,  a'i  rhoddodd,  a  roddes  ein  han- 
wireddau  ni  arno,  a'i  traddododd,  a'i  drylliodd, 
a'i  cyfododd,  ac  a'i  dyrchafodd  a'i  ddeheulaw. 
Esa.  42.  1.  a  53.  6.  loan  3.  16.  RhuC  8.  32. 
a  4.  26.  a  10.  9.  Act  6.  31.  A  hyn  i  gyd 
er  ein  cyfiawnhad,  a'n  hiechydwriaeth.  Yr 
hyn  ydyw  Crist  ynddo  ei  bun,  a  thrwy  osod- 
iad Duw,  yn  ol  tystiolaeth  y  gair  am  dano,  o 
ran  mawredd  ei  berson,  cyflawnder  ei  waith, 
a'i  ddigonolrwydd  fel  lachawdwr  yn  mhob  ys- 
tyr— hyny  y  mae  ffydd  yn  golygu  ei  fod — yn 
ei  gymeradwyo,  yn  ei  ddewis^  y n  ymlyi^u  wrtho, 
ac  yn  ymddiried  iddo.  Y  mae  credu  ynddo, 
gan  hyny,  trwy  y  ffydd  hon  o  weithrediad 
Duw,  yn  waith  tra  gogoneddus  a  llesol — yn 
rhoddi  gogoniant  arbenig  i  Dduw  am  ei  drefn 
— yn  anrhydeddu  Crist  i'r  gradd  mwyaf— ac 
yn  dyrchafu  y  pechadur  i  gyffwr  newydd,  gor- 
uchel,  a  gogoneddus  iawn.  Y  mae  Crist' yn 
eiddo  i'r  pechadur,  yn  ei  holi  rac^odaethan,  ac 
yn  holl  gyfiawnder  ei  swyddau  a'i  waith.  Nid 
ydyw  y  pechadur  rawyach  y  peth  oedd  ef  yn- 
ddo ei  bun  fel  pechadur,  ond  yr  hyn  ydyw  yn 
Nghrist,  a  thrwy  undeb  ág  ef;  hyoy  yw,  y 
mae  yn  greadur  newydd;  *yr  hen  bethau  a 
aethant  heibio,  wele,  gwnaethpwyd  pob  peth 
yn  newydd.'  2  Cor.  5.  17.  .  Ac  er  nad  yw  y 
ffydd  hon  yn  unig,  eto  ffydd  yn  unig  sydd  yn 
gweithredu  yn  y  golygiad  hwn  o  Grist — y  der- 
byniad  o  bono — a'r  ymorphwysiad  arno. — 1. 
Pechadur  edifeiriol  sydd  yn  credu;  *canys  nid 
rhaid  i'r  rhai'  iach  wrth  feddyg,  ond  i'r  rhai 
cleifion.'  Mat.  9.  12. — 2.  Mae  yr  hwn  sydd 
yn  credu  ynddo,  yn  ei  garu  hefyd  gyda  rhagor- 

oldeb  uwchlaw  pob  peth. 3.  Os  yw  yn  ei 

garu,  nis  gall  beidio  ag  ufuddhau  iddo,  yn 
rhydd  ac  yn  ewyllysgar.  Eto  ffydd  yw  y  lly- 
gad  sydd  yn  ei  weled  yn  nrych  y  gair,  fel  yr 


FFYDD 


536 


FFYDD 


Israeliaid  gynt  yn  edrych  ar  y  sarpb  bres ;  yn 
gwneuthuT  derbyniad  o  bono  iel  Crist  Duw ; 
ac  yn  ymorphwys  arno  i  boll  ddybenion  mawr- 
ion  iecbydwriaetb.  Rbut  3.  22,  28.  a  1.  lY. 
Gal,  3.  8.     Eph.  2.  8.  , 

Gellir  yn  bawsach  ddeall  nator  y  ffydd  bon, 
wrtb  ystyried  yr  amrywiol  ddull  o  ymadroddi 
a  arferir  gan  yr  Ysbryd  Glan,  yn  yr  ysgrytbyr- 
ah,  am  ffydd.  Megys,  1.  Oredu  tystiolaetb 
Daw,  sef  y  Tri  yn  tystiolaetba  yn  y  n^f,  am  ei 
Fab.  1  loan  5.  7 — H.  Wele  yma  wrtbddrycb 
gorncbel  flF^dd,  sef  Mab  Duw,  a  bywyd  tragyw- 
yddol  ynddo.  Wele,  befyd,  dystiolaeth  go- 
gyfuwch  yn  sylfaen  iddi,  sef  tystiolaetb  Duw 
— y  dystioUetb  fwyaf  a  chadarnaf  a  ddichon 
fed  mewn  nn  acbos  byth :  a^  sail  y  dystiolaetb 
ddwyfol  bon,  y  mae  y  pecbadur  tlawd  yn  credn 
yn  y  Mab— -a  tbrwy  gredu  y  mae  ganddo  y 
dystiolaetb  ynddo  ei  bnn  am  wirionedd  yr  byn 
y  tystiolaetba  Daw  am  dano— fel  y  cafodd  y 
wraig  a'r  dyferlif  dystiolaetb  ynddi  ^i  bun  o 
fod  rbinwedd  yn  Ngbrist  lesn  i  iacbau.  Neu, 
yn  bytracb,  y  mae  ganddo  y  dystiolaetb  ynddo 
ei  bun,  sef  y  dystiolaetb  y  mae  yn  ei  cbredu 
— tystiolaetb  Duw  am  ei  Fab :  mae  y  dystiol- 
aetb bon  ynido ;  ac  y  mae  yn  credu  ac  yn 
barnu  am  Grist  yn  ol  y  dystiolaetb.  Trwy  fod 
y  dystiolaetb  ynddo,  y  mae  Crist  ynddo :  canys 
mae  y  dystiolaetb  a  Cbrist  yn  anwabanol;  yr 
un  petb  yw  credu  y  dystiolaetb  a  cbredu  yn 
Ngbrist,  am  yr  bwn  y  mae  y  dystiolaeth  yn 
Uefaru.  Y  dystioloetb  yw  sylfaen  ei  grèd,  a'r 
drycb  sydd  yn  danuros  y  gwrtbddrycb  mae  yn 
gredu  ynddo :  nid  dycbymygion  am  Grist,  ond 
y  dystiolaetb  sydd  ynddo  yn  gadam  ac  yn  oleu. 
— 2.  Troi  wyneb  oddiwrtb  bob  gwrtbddrycb  a 
pbob  gobaitii  arall,  at  yr  Arglwydd  yn  unig 
am  gyfiffwnder  a  nertb.  Bsa.  46.  22. — 3.  Ffoi 
fel  y  Uofrudd  i'r  noddfa,  gyd  a'r  awyddfryd  a'r 
prysurdeb  mwyai,  i  gymeryd  gafael  ar  y  gob- 
aith  a  osodir  o'i  flaen  yn  yr  addewid.  Heb.  6. 
1 8. — 4.  Dyfod  at  Grist  ar  annogaetb  ei  air  yn 
yr  addewid,  yn  wyneb  yr  annheilyngdod  a'r 
tlodi  mwyaf,  am  dderbyniad,  ac  am  ^b  petb 

ganddo.     Mat.  11.  28.     loan  6,  45. 5.  Der- 

byn  Crist  yn  llawen,  ac  yn  gyflawn,  yn  bob 
petb  ac  yn  mbob  petb.  loan  1.  12.  Col.  2. 
6. — 6.  'Ymaflyd  yn  ei  nertb,'  sef  yn  Ngbrist 
yr  bwn  yw  gallu  Duw,  fel  y  gwnëlo  bedd-' 
web  â  Duw.  Esa.  27.  5. — 7.  Ymddiried  yn- 
ddo, sef  yn  ei  ddigonolrwydd,  ei  allu,  a'i  ffydd- 
londeb,  ac  yn  pwyso  arno  fel  sylfaen  gadam  o 
osodiad  dwyfol.  'Salm  40.  4.  Esa.  28.  16. — 
8.  Ymbortbi  arno,  a'r  iawn  a  wnaetb  trwy 
ddrylliad  ei  gnawd  a  tbywalltiad  ei  waed,  er 
cynnaliaietb,'  magwraetb,  cysur,  a  diddanwcb. 
loan  6.  54, — 9.  Gwisgo  yr  Arglwydd  lesu  fel 
ein  diogelwcb  a'n  barddwcb  penaf.  Rbuf.  13. 
14. 

Dyma  wertbfawr  ffydd  etholedigion  Duw; 
sef,  rbodd  anhywertb  Duw  iddynt,  cwlwm  un- 
deb  pecbadur  à  Cbrist ;  agoriad  arcb  cyfammod 
Duw  sydd  yn  agoryd  cymundeb  diddarfod 


rbwng  y  pecbadur  à  Cbrist.  2  Petr  1. 1.  Yr 
bon  y  mae  eiriolaetb  fawr  Crist  yn  y  nefoedd 
o'i  pbiaid  fel  na  ddiffygio ;  a  gallu  dwyfol  yn 
ei  nertbu.     Luc  22.  32.     Rbuf.  4.  20. 

Yr  un  yw  yn  mbawb  ag  sydd  yn  ei  medd- 
iannu  o  ran  ei  syl^n,  ei  gwrtbddrych,  a  i 
gweitbrediadan,  er  bod  gwabaniaetb  mawro 
ran  y  gradd  o  honi  mewn  amrywiol  wir  gred- 
inwir.  Y  mae  rbai  yn  weiniaid,  ac  yn  medda 
ond  ycbydig  ffydd,  Rbuf.  14. 1.  Mat  6.  30. 
Ma  eraili  yn  gadam,  ac  yn  meddiannu  ffydd 
fawr,  megys  Abrabam,  y  canwriad,  y  wrai^  o 
Ganaan,  kz.  Rbuf.  4.  20.  Mat  8. 10.  a  15. 
28. 

Y  mae  pawb  sy  yn  gwir  feddiannu  y  ffydd 
bon,  .er  na  bydd  ond  bycban  o  ran  gradd  o 
böni,  yn  beddwcb  Duw,  ac  yn  gyfranogion  o'r 
boll  freintiau  sydd  yn  dyfod  trwy  Grist,  jrun 
fatb  a'r  rbai  mwyaf  ei  ffydd;  ^Os  plant  etifedd- 
ion  befyd,'  betb  bynag  fyddo  eu  boed  a'u 
maintioli.  Rbuf.  8.  17.  Ond  beb  radd  or 
ffydd  bon,  y  mae  yn  anmbosibl  rbyngu  bodd 
Duw,  na  dyfod  at  Dduw  bytb.  Heb.  11.  6. 
Y  mae  pawb  bebddi,  pa  fatb  bynag  fyddont, 
yn  eu  cyflwr  drwg  wrtb  natur,  dan  becbod  a 
tban  ddigofaint  Daw.  Os  beb  ffydd,  y  mac 
befyd  beb  Grist,  heb  yr  Ysbryd,  beb  obaith, 
ac  beb  Dduw  yn  y  byd.  Nis  dichon  fod  gan- 
ddo sancteiddrwydd  beb  ffydd  yn  Ngbrist,  yr 
bwn  yn  |uniff  yw  ffynon  a  gwreiddyn  sanct- 
eiddrwydd i  becbadur ;  nis  dichon  orcbfygu  y 
byd,  beb  undeb  â  Cbrist  yr  bwn  a'i  gorchfyg- 
odd;  yn  fyr,  y  mae  y  diffydd  yn  gwbl  beb 
iecbydwriaetb  yn  mbob  ystyr  a  pbob  cangen 
o  boni,  yr  bon  nis  dichon  nob  ei  meddiannu 
mewn  un  ffordd  ond  trwy  gredu.  Gan  mai 
trwy  Iffydd  y  cyfiawnbeir  dyn  beb  weithred- 
oedd  y  ddeddf,  ac  yr  beddychir  ef  à  Duw,  trwy 
fifydd  befyd  y  meddiennir*  pob  rbagor-fraint 
arall  cysylltiedig  à  bono.  Rbuf.  3.  28.  loan 
16.  33.  1  loan  5.  4.  1  Cor.  1.  30.  Edr. 
Anghrkdiniakth,  Credu,  Ctfrynowr,  Cyf- 
ammod,   CyFIAWNHAD,     SANCTEroOHAD,  SaIL, 

SicRWYDD.  Gwel  befyd  draetbawd  rhagorol 
y  Dr.  Owen  ar  Gyfiawnbad  trwy  ffydd.  Wit- 
sius  .Exer.  Sacr.  in  Symb.  Exer.  iii.  Oecon. 
Foed.  lib.  iii.  cap.  7.    Ball  on  Faith. 

FFYDDLAWN-ONDEB-IAID,  (ffydd- 
lawn)  cywir,  gwir;  cywirdeb.  Un  ffyddlou, 
y w  un  cywir,  credadwy ;  un  yn  cadw  ei  air  a'i 
addewid ;  un  cywir  a  sicr  yn  yr  byn  a  ymddir- 
iedwyd  iddo.  Y  mae  ffyddlondeb  yn  briodol- 
edd  ogoneddus  yn  yr  banfod  dwyfol:  Dm^  est 
summe  perfectus  é  bonus^  Y  perffeithrwydd 
a'r  daioni  mwyaf  y w  Duw ;  am  byny  y  mae 
ffyddlondeb  ynddo.  Mae  yn  gywir  a  ffyddlon 
iddo  ei  bun  a'i  ogoniant  Mae  y  Personau 
Dwyfol  yn  yr  banfod  yn  ffyddlon  i'w  boll  ani- 
modau,  ymrwymiadau,  a'u  cyfammod  a'u  gil- 
ydd,  mewn  pertbynas  i  iecbydwriaetb  yr  eg- 
Iwys.  Ymddiriedodd  y  Tad  i'r  Mab  fel  Cyi- 
ryngwr  cyn  ei  ddyfodiad  yn  y  cnawd,  ac  at<îb- 
odd  y  Mab  i'w  boll  ymrwymiadau  yn  berffaitk 


FFYDD 


63Í 


FFYDD 


i'r  gradd  eitHpaS,  Ymddiriedodd  y  Mab  i'r  Tad 
yn  ei  ddyfodiad ;  gwedi  ei  ddyfodiad,  yn  ei  ys- 
tád  0  ddarostyngiad,  ymddiriedodd  am  gyf- 
lawDÌad  o  addewidion  y  Tad  iddo  am  gynDal- 
iaeth,  fel  ag  yr  oedd  yn  ddyn,  trwy  y  gwaith 
gogoneddas  ac,  anfeidrol  bwysfawr,  ac  am  ei 
ogoniantfel  Cyfcyngwr;  y  mae  yn  ymddiried 
iddo  yn  awr  yn  y  gogoniant  am  gael  gweled  yn 
gyâawn  o  lafar  ei  enaid.  Mae  y  Tad  wedi  ym- 
ddiried ei  bobl  iV  Mab,  aV  Mab  drachefn  wedi 
eu  hymddiried  a'u  gorchymyn  i'r  Tad.  loan 
17. 15,  (fee.  Fel  hyn  y  mae  iechydwriacth  yr 
efjlwys  yn  gorphwys  ar  y  sylfaen  gadarna^  sef 
ar  ffyddlondeb  y  Personau  Dwyfol  iV  gilydd. 
Y  raac  yr  ammodaa  gwedi  eu  gwneuthur,  a'r 
cyfammod  Vedi  ei  sicrhau  a'i  selio  ;  ac  y  mae 
y  cyflawniad  o  bono  yn  gorphwys  ar  flfyddlon- 
deb  a  gallu  y  Personau '^n  cyfammodi ;  mae 
y  ffjddlondeb  hwnw  o  bob  tu  mor  ddiball  a 
Daw  ei  bun.  Yr  byn  a  addawodd  y  Mab  i'r 
Tad  dros  ei-  bobl,  y  mae  wedi  ei  gyflawui  yn 
berffaitb ;  yr  hyn  a  addawodd  y  Tad  i'r  Mab, 
fe  a'i  cyflawna  mor  gyflawn.  i  mae  yn  ami  o 
drugaredd  a  gwirionedd — *  flfyddlon  yw  efe  a 
chyfiawn,  fel  y  maddcuo  i  ni  ein  pechodau,'  ŵc. 
1  loan  1,  9.     Exod.  34.  6. 

Y  mae  addewidion  y  Tad  i  Grist,  fel  Cyfryng- 
wr,  o'r  £ath  gadarnaf,  wedi  eu  cadarnhau  â'ilw  t 
•  Tyngais  i'm  gwas  Dafydd  (sef  Crist)  yn  dra- 
[^ywydd  y  sicrhaf  dy  had  di ;  ac  o  genedlaeth 
i  genedlaeth  yi*  adeiladaf  dy  orseddfainc-fainc' 
Salm  89.  3 — 37.  Esa.  xlix.  a  liii.  Ffyddlon- 
deb  y  Personau  Dwyfol  i'w  hammodau  i'w 
^niydd  mewn  perthynas  i  iechydwriacth  yr  eg- 
Iwys,  sydd  yn  rhoddi  y  dadguddiad  mwyaf 
dysglaer  a  gogoneddus  o  bono  a  roddir  byth  : 
ond  yn  hyny  mae  hefyd  yn  gynwysediç  ffydd- 
Jondeb  Dnw  i  boll  had  Crist,  aelodau  ei  cglwys 
{'el  y  cyfry w.  Y  mae  yr  boll  addewidion  yn 
gynnwysedig  yn  yr  ammodau  i'r  cyfammodwr : 
ae  nis  gellir  tori  yr  addewidion  â  hwy  heb 
ballu  mewn  flfyddlondeb  iddo  yntau :  ond 
ffyddlon  yw  Duw — mae  efe  yn  arcs  yn  ffydd- 
lon— -nis  gall  efe  wadu  ei  bun ;  hyny  yw,  nis 
i^all  weithredu  yn  wrthwyneb  i'w  berffeithiau 
hanfodol;  gwadu  ei  bun,  neu  beidio  bod  yn 
Dduw,  fyddai  hyny,  yr  hyn  nis  dichon  fod 
mewQ  un  modd.  Gallasai  beidio  ammodi  ac 
<iddaw,  pe  buasai  yn  gweled  hyny  yn  oreu ; 
ond  wedi  addaw,  nis  gal!  beidio  à  chyflawni  yn 
ol  y  mae  wedi  addaw,  pa  un  bynag  ai  ammod- 
ol  ai  diaçoimodoL  Dent  7.  6.  1  Cor.  1.  9, 
18.  a  10. 13.  2  Cor.  1.  18.  1  Thes,  5.  24.  2 
Thes.  3.  3.     2  Tim.  2.  13.     Heb.  10.  13. 

Y  mae  fiyddlondeb  yn  cael  ei  brio:lpli  i  Grist 
Í'  ran  ei  dair  swydd  :  y  mae  yn  arch-offeiriad 
tiyddlon  mewn  pethau  yn  perthyn  i  Dduw,  yr 
liwn  a'i  hordeiniodd.  Heb.  2,  17.  a  3.  2,  Y 
mae  yn  dyst  ffyddlon  a  chy  wir  fel  prophwyd. 
Dat.  1.  5.  a  3.  14.  Ffyddlon  a  chy  wir  y  gel- 
wir  ef  fel  brenin,  ac  '  mewn  cyfiawnder  y^  mae 
efe  yn  barnu  ac  yn  rhyfela.'  Dat  19.  11.  '  Y 
mae  yn  ffyddlon  yn  cyflawni  y  gwaith  perthyn- 

68 


ol  i  bob  un  o'r  swyddau :  yn  ffyddlon  i  Dduw* 
yn  ol  gosodiad  y  drefn  yn  y  cyfammod.     loan 

11.  4.  Yn  ffyddlon  dros  ei  bobl  yn  y  nefoedd 
ac  ar  y  ddaear ;  ac  yn  ffyddlon  tu  ag  atynt,  yn 
ystyried  eu  boll  amgylchiadau,  en  gwendidau, 
a'u  profedigaethau.  Mae  y  ffyddlondeb  dwy- 
fol yn  Mherson  Crist  yn  hanfodol  yn  dysgleirio 
yn  boll  weinidogaeth  Criit  yn  ei  swyddau,  ac 
yn  ei  boll  oruchwyliaethau  tu  ag  at  ei.bobl. 

'  Cyfiawnder  a  ffyddlondeb  yw  gwregys  ei 
Iwynau  a'i  arenau,'  sydd  yn  ei  gryfhau  ac  yn  ei 
harddu  yn  ei  boll  swyddau,  ac  yn  ei  boll  wcith- 
redoedd.  Esa.  11.  5.  Dyma  ddau  addurn 
penaf  swyddwr,  ac  a  fyddant  yn  gadernid  iddo 
yn  ei  waith  yn  wyneb  pob  gwrtbwynebwr. 

*  Mewn  ffyddlondeb  y'm  cystuddiaist.'  Salm 
119.  75.  *Achystuddio  o  honot  fi  yn  ffyddlon.' 
Dr.  M.  Yn  ffyddlon  iddo  fel  un  yn  earn  ei 
lesad,  ac  y  buasai  yn  anffyddlon  iddo  pe  buaaai 
heb  ei  gcryddu  à  chystudd.  Salm  25.  10.  a 
89.30—33.  Heb.  12.  10,  11.  Mewn  ffydd- 
londeb hefyd,  heb  adael  temtio  ei  bobl  uwch- 
law  yr  hyn  a  allent,  eithr  a  wnaeth  ynghyd  a'r 
dcmtasiwn  ddiangfa,  fel  y  gallent  ei  ddwyn.  1 
Cor.  10. 13. 

Y  rhai  sydd  gyd  a'r  Oen  sydd  alwedip,  ac 
etholedig,  a  fyddlon,  Dat.  17.  14.  Mae  y 
saint  yn  cael  eu  galw  yn  'ffyddloniaid  yn 
Nghrist  lesu' — gelwir  Abraham  yn  ffyddlon, 
Epb.  1.  1.     Gal.  3.  9.     1  Tim,  4.  3.  a  4.  10, 

12.  Mae  y  gair  ntffroç^  Tztirzoi^  yn  cael  ei  gyf- 
ieithu  credadyn^  y  rhai  geddynt  yn  credu,  2 
Cor.  7.  15.  -Ä.ct.  10.  45.  1  Tim.  6.  2.  Hyny 
ydy w  ystyr  y  gair  ttcíttoç,  ffyddlon^  pan  briod- 
olir  ef  i  Abraham,  mae  yn  dra  eglur ;  a  gellir 
cyfieithu  y  geiriau,  Felly  gan  hyny  y  rhai  ^ydd 
yn  credUy  afendithir  gyd  ag  Abraliamy  yr  hwn 
oedd  yn  credu,  Y  'ffyddloniaîd  yn  Nghrist 
lesu,'  yw  y  rhai  sydd  yn  credu  yn  Nghrist 
lesu. 

Priodolir  ffyddlondeb  i  rai  yn  gweini  mewn 
swyddau  yn  gywir^  yn  ol  yr  hyn  a  ymddiried- 
wyd  iddynt;  megys  Moses,  Sylfanus,  ac  Ones- 
imus.  Heb.  Í.  5.  Col.  4.  9.  1  Pedr  5.  12. 
Yr  ydys  yn  dysgwyl  mew^  gorucbwylwyr  gael 
un  (neu  tíç  hoh  un)  ffyddlon.  Y  mae  anffydd- 
londeb  ynei  anghymhwyso  yn  hollol  i'r  cyfry  w 
swydd,  ac  yn  difuddio  dyben  y  swydd.  0^ 
felly  yn  mhob  goruchwyliwr  mewn  pethau 
gwladol  a  daearol,  pa  faint  mwy  felly  yn  y 
rhai  sydd  yn  goruchwyliaethu  mewn  pethau 
sanctaidd  ?  1  Cor.  4.  2.  Y  mae  llawer  o 
wendidau  ynmhawb,  ond  y  mae  anffyddlondeb 
yn  fai  bwriadol,  ac  yn  braclychu  yr  ymddiried 
a  roddwyd  mewn  un. 

*  Bydd  ffyddlon  hyd  angeu,  a  mi  a  roddaf  i 
ti  goron  y  bywyd/  Dat  2. 10.  Ffyddlondeb 
hyd  angeu,  a  arwydda  ymlyniad  wrikGrist  a'i 
achps,  er  marw  drosto :  ffyddlondeb  hefyd 
mewn  diball  ymdrochiadau  dros  yr  achos,  i'w 
helaethu  a'i  daenu  ar  led  fwy-fwy.  Mae  ffydd- 
londeb yn  gweithredtt  yn  ddiwyd,  yn  ddyfal, 
yn  gyflawn,  hyd  eithaf  ei  allu.    Nid  oes  neb 


FFYN 


538 


FPYN 


yn  ifyddloD  heb  wneuthnr  jr  hyn  a  alio  jn  yr 
achofi,  a  hyny  yn  ddyfal  ac  yn  harhaus,  Y 
mae  yr  Arglwydd  a'i  achos  yn  deilwng  o  hyny, 
ac  y  mae  Ilai  yn  annheilwng  iddo,  ac  yn  an- 
ifyddlondeb.  Er  marw  yn  yr  achoa,  y  mae 
gan  yr  lesu  goron  y  bywyd  i  roddi,  aef  by wyd 
a  choron  arno,  yn  fnddngoliaethus  ac  yn  ogon- 
oddüB.  Byddent  arferol  yn  y  chwareuyddiaeth- 
an  ar  Fynydd  Olympus,  o  goroni  y  buddugol- 
iaethwyr,*  i'e,  byddent  weithiau  yn  coroni  rhai 
marw,  os  byddai  en  hymdrechiadau  wedi  bod 
yn  rheolaidd  ac  yn  orchestol ;  neu  yn  coroni 
colofnau  cofTadwriaethol  i  rai  wedi  bod  yn 
bardd  ac  yn  ddefnyddiol  i'r  wladwriaeth  yn  eu 
bywyd. 

FFYNADWY,  (ffwn)  a  ddichon  Iwyddo.— 
HUanys  bydd  yr  had  yn  ffynadwy/  Zech.  8. 
12.  Heb.  tîlbÿlön  h^ddychol^  sef  yn  llwydd- 
iannas,  yn  gynnyrchiol ;  yn  cael  addfedu  i  ber- 
ffeithrwydd  yn  heddychol,  heb  neb  i'w  ddrygn, 
a  hwythan  yn  ei  fwynhau  yn  heddychol. 

FFYNIDWYDD,  Edr.  Ffawtdd.  —'  Ein 
distiaa  sy  ffynidwyddL'  Can.  1.  17.  Heb,  ^^2 
arferedig  yn  unig  yn  y  fan  hon.  xonapiaaoi^ 
L2^X.  CuPRESsiNA,  Vulg,  Anhawdd  pen- 
derfynu  pa  bren  a  feddylir :  y  cypreswydden, 
medd  rhai,  Wrth  y  t}%  yn  ddiameu,  y  mae  i 
ni  ddeall  eglwys  Ddnw ;  y  raae  y  tŷ  hwn,  yn 
mhob  ystyr,  wedi  ei  wneuthur  oV  defnyddiau 
goreu,  a  mwyaf  parhaua,  gan  ei  fed  yn  adeil- 
adaeth  dragywyddol,  ac  i  fod  yn  breswylfod  i 
Dduw  trwy  yr  isbryd.  Eph.  2.  22,  V  mae 
swyddwyr  yr  eglw  ys,  a'i  holl  aelodan  bywiol, 
yn  gredmwyr  iachus,  pcraidd,  ac  nid  rhagrith- 
wyr  braenllyd,  twyllodrus. 

'Myfi  sydd  ffynidwydden  ir;  o  honof  fi  y 
ceir  dy  firwyth  di.'  Hos.  14.  8.  Mae  yr  Ar- 
glwydd yn  cyffelybu  ei  bun,  o  ran  y  peth  yd- 
yw,  ac  a  fydd  i'w  bobl,  i  bren  ir-las,  cysgod- 
fawr,  yn  amddiffynfa  ddigonol  a  chysnnis  idd- 
ynt.  Yn  ysbrydol  ac  yn  dyinhorol,  efe  yw  cu 
cysgod,  a'u  hamddiflfynfa.  *  O  honof  fi  y  ceir 
dy  ffrwyth  di ;'  sef  bydd  ffrwyth  i  ti  arnaf  fi, 
addas  a  pharhaus:  o  honof  fi  y  bydd  dy  holl 
gynaliaeth  a^th  gysur.  A  pha  fí'rwyth  bynag 
a  geir  arnat  ti,  o  honof  fi  y  bydd  hwnw.  loan 
15.  1 — 9.  Efe  sydd  yu  gweithio  yn  mhawb  i 
ewyllysio  a  gweithredu  o'i  ewyllys  da,  Phil. 
2.  13.  Meddyliwn  mai  y  cyntaf  ydyw  ystyr  y 
geiriau.  Pan  y  mae  Ephraim  yn  dywedyd, 
*Beth  sydd  i  mi  mwyach  a  wnelwyf  kg  oilun- 
od?'  y  mae  yr  Arglwydd  yn  gwrando  ac  yn 
edrych  arno ;  yn  ei  weled  wedi  darfod  &  phob 
peth  arall,  yn  dywedyd  wrtho,  Myfi  sydd  fel 
ifynidwydden  îr,  yn  gyflawn  o  nôdd,  o  ddail,  a 
changhenaa  i'th  gysgodi ;  ac  hefyd,  o  honof  fi 
y  ceir  dy  ffrwyth  di,  sef  yr  holl  fendithion 
addawedigo'r  blaen:  bydd  cymundeb  o  hyn 
allan  rhyngof  fi  a  thi ;  cei  fyw  arnaf,  a  chei 

*  Non  «olebmnt  Grroci  vIvob  taotum  honorare  ooronis,  oed 
mortuoa.  Bi  qui  enim  lllaitrM  viri  ant  earn  memoriffi  hami- 
nes  dlceaslBsentjin  cadayera,  amaa,  aut  tumnlos  Ulorum  eon- 
geri  solobant  ooron»,  honoraria  virtatiB  prnmia— ut  Fxki< 

OLK8,  AkTIGO» us,  4bC .    TitTÌDgft  in  loc. 


ffrwyth  o  honof  fi,  sef  gras  am  ra^.  Cei  ddyfod 
ataf  fi  am  dano  yn  ddirwystr  bob  amser,  a  chei 
gydnabod  dy  rwymedigaethau  i  mi  am  y  cwbl, 
Ond  y  mae  y  ddau  ystyr  yn  cyd-gordio  yn 
dda. 

FFYNON,  (ffwn)  Heb.  -ny  [oin]  Llad.  Fons  ; 
ffynonell,  ffynonwys;  pen,'gwreiddyn,  a  dech- 
renad  peth.  Yn  y  parth  dehau  i  wlad  Canaan, 
yn  Arabia,  a  pharthau  o  Affrica,  yr  oedd  ffyn- 
onau  yn  anaml,  am  hyny  yn  werthfawr  iawn ; 
o  herwydd  hyny  yr  ydym  yn  cael  banes  am 
ymrysonau  yu  eu  cylch.  Gen.  xxi,  xxvi.  Exod 
li.  Gwel  banes  ffynonau  enwog  gwlad  Judea, 
dan  yr  amrywiol  enwau, 

Yn  gyffelybiaethol,  ffynon  a  arwydd;»,  I. 
Gwraig  ftrwythlon  a  ffyddlon,  yr  hon  sydd  fain 
plant,  ac  yn  gysur  iV  phriod.  Diar.  5.  16,  IS. 
bent.  33.  28. 

2.  Y  mae  yr  Arglwydd  yn  cael  ei  alw  \  n 
ffynon,  o  ran  y  cyflawnder  o  fendithion  sydi 
ynddo,  yn  cyfateb  i  holl  angcnion  ei  bobl :  fel 
fíynon  y  mae  ynddo  gyflawnder  diddarfod  •> 
gynnorthwyon  iV  gwaredu  a'u  dyddanu.  Y 
mae  holl  ffrydiau  iechydwriaeth  sydd  yn  ffyn- 
onau i  ni,  yn  tarddn  yn  gwbl  o  bono  ef ;  ei 
gariad,  ei  ddaioni,  ei  ddoethineb,  a'i  ben-ar- 
ghvyddiaeth  yw  yr  achos  o  honynt  yn  v\\ 
tarddiad,  eu  rhediawJ  allan,  a\i  cyrahwysiad,  ir 
cynnaliaeth  parhaus  a  dyddanwcb  i'w  bobl  yii 
mhob  cyflwrac  amgylchiad.  Jer.  2. 19.  Esii. 
12.  3.  •  Ffynon  yw  efe,  a'i  gyflawnder  ynikK» 
ei  bun,  ac  yu  rhoddi  i  eraill  ;  pydewau  yw  crc- 
adunaid,  nas  ceir  ynddynt  ond  a  dderbyniouU 
Efe  yw*  ffynon  y  gerddi — ffynon  y  dyfroedd 
byw — 'a  ffrydiau  o  Libanus.'  Can.  4.  15. 
Gellir  cyfieithu  y  geiriau,  *0,  ti  ffynon  y 
gerddi — O,  ti  ffynon  y  dyfroedd  byw  V  fel  p 
b'ai  yr  eglwys  yn  cyJnabodei  rhwymedigaeth- 
au  iddo  ef  a'i  gyfiawndor  didrai  am  ei  holl 
ffrwythlonrwydd  a'i  harddwch.  Geiriau  yr 
eglwys  ydynt,  ac  nid  ei  hanwylyd,  yn  ol  ty 
meddwl  i.  Y  mae  llawer  o  erddi,  a  phersonau 
crediniol,  ond  un  ffynon  sydd  iddynt  oil,  o  ba 
un  y  mae  eu  holi  fendithion  ysbrydol  yu  dy- 
lifo,  sef  eu  cyfiawnder,  eu  sancteiddrwydd,  eu 
cynnorthwyon,  a'u  cysuron.  Dyfroedd  byw, 
gloyw,  iachus,  a  pharhaus  sydd  ynddo ;  y 
maent  yn  bywhan,  yn  cynnal  bywyd  o  ras,  ac 
yn  addns  i  fywyd  o  ogoniant '  Nid  annhebyg 
fod  Solomon  yn  y  geiriau  yn  cyfeirio  at  ffynou 
a  elwid  ffynon  y  gerddi;  yr  hon,  medd  teith- 
wyr,  sydd  yn  llifo  o  Tripoli,  ac  yn  dyfrhan  yr 
holl  erddi  oddi  aragylch.  Ac  yr  oedd  un  ar- 
all, a  elwid  ffynon  y  dyfroedd  byw,  filltir  o  dii 
y  dehau  i  Tyrus ;  yr  oedd  iddi  bedair  ffynon- 
ell,  a  gnnaed  dyfr-ffosydd  i  ddwyn  ei  dwfr  i 
ddytrhau  gwastadedd  Tyrus,  a'r  holl  erddi.  V 
ffrydiau  o  honynt  ydynt  reieidr  yn  rhedeg  yn 
hyfryd  o  ffynonau  yn  ystlys  mynydd  Libanus, 
ac  yn  ei  ffrwythloni,  a'i  wisgo  â  gwyrddlcsni 
peraidd  a  gwastadol.  Gwel  MaundrelFs  Jour- 
ney toAleppOy  p.  142.  Rawolfs  Travels,  Pari 
II.  c.  12.     Y  mae  eraill  yn  bamu  fod  y  cyfeir- 


FFYN 


539 


FFYN 


iad  ynia  at  ffrydiau  yr  lorddonen,  yr  hon  sydd 
vn  tarddu  wrth  droed  mynydd  Libanus,  ac  yn 
rhedeg  trwy  wlad  Canaan  i'w  dyfrhau.  Y  mae 
Ezeciel  (pen.  47.  6.)  yn  helaethu  ar  yr  un  gy- 
ffeljbiaeth,  ac  yn  dangos  dyfroedd  ycysegT(yr 
hwn  a  wnaed  o  goed  Libanus)  yn  rhedeg  ar 
liyd  }•  gwastadedd  i'r  Môr  Marw,  ac  yn  iaciau 
y  dyfroedd  a*r  pysgod  ;  ac  yn  arwyddo  effeith- 
iau  rhinweddol  yr  efengyl  ar  fyd  o  bechadur- 
iaid  mawrion. 

Y  mae  Crist  yn  galw  ei  eglwys  yn  *  ffynon 
srloedig,  seliedig.'  Can,  4,  12.  Dywed  rhai 
fod  gan  Solomon  ffynon  gloedig,  seliedig,  iddo 
ef  yn  nnig  i  jfed  o  honi  yn  Jerusaleni ;  nea  yn 
Ethan,  lie  yr  oedd  ganddo  haf-dy,  medd  Jose- 
phus  {lib.  viii.  cap.  7.)  a  çerddi  a  rhodfeydd 
liyfryd.  Detogys  y  mynacnod  ffynon  yn  agos  i 
Bethlehem,  yr  hon  a  honant  oedd  y  ffynon  sel- 
iedig ;  ac  y  mae  yn  bur  hawdd,  medd  Maun- 
(Irell,  iV  chloi  a'i  selio.  Beth  bynag  am  hyn, 
mae  y  geiriau  yn  dangos  fod  gan  Grist  hawl 
neillduol  yn  ei  eglwys,  ei  fod  yn  ymhyfiydu 
ynddi ;  a'i  bod  hithau  yn  ffyddlon  iddo  yntau, 
fel  morwyn  bur.     Diar.  5. 15 — ^18. 

*  Y  dydd'hwnw  y  bydd  ffynon  wedi  ei  hag- 
oryd  i  dŷ  Dafydd,  ac  i  breswylwyr  Jornsalem, 
i  bechod  ac  aflendid.'  Zech.  13.  1,  Mae  cyf- 
eirîad  yn  y  geiriau  at  y  dwfr  neillduaeth  a 
glanhad  seremoniol  dan  y  gyfraith.  Num.  10. 
9,  (fee  Glanhad  moesol  a  feddylir  yma  oddi- 
wrth  bechod,  o  ran  y r  euogrwydd  a'r  hálog- 
rwydd  o  hono.  Nid  oedd  un  ffynon  i  hyny 
beb  ei  hagor,  Nid  oedd  yn  Nuw  ei  hun,  nac 
ynholl  waith  Duw  yn  y  greadigaeth  gyntaf,  un 
ffynon  i  olchi  pechadur  aflan  ;  yr  oedd  modd  i 
grea  rhai  glan  yn  ddirifedi,  ond  i  olchi  yr  aflan 
nid  oedd  un  ffynon.  Glanhau  pechadur  yw 
madden  ei  bechod,  a'i  sancteiddio:  nid  oes 
maddeuant  iV  gael  yn  un  &  gogoniant  priod- 
oliaeth  a  llywodraeth  Duw  heb  iavm;  gwneuth- 
ur  yr  iawn  hwnw  oedd  yn  anaddas  i  Dduw,  a'i 
ystyried  fcl  Duw  yn  unig,  ac  yr  oedd  yn  hollol 
anmhosibl  i  un  creadur.  Nid  allasai  Duwdod 
farw,  ac  ni  ẃnaethai  marwolaeth  yr  hoU  gre- 
aduriaid,  am  eu  bod  yn  feidrol,  yn  lie  y  pech- 
adur, ddiin  iawn  drosto.  Heblaw  hyny,  yr 
oedd  yn  addas  i'r  natur  a,  bechodd,  yn  unig,  i 
wneuthur  iawn ;  nid  oedd  cyfiawnder  yn  gofyn 
nn  natur  arall.  Duw,  yn  ei  ben-arglwyddiaeth, 
ei  gariad,  a'i  ras,  trwy  yr  amlygiad'  mwyaf  o 
ddoethineb  dwyfol,  a  drefoodd  yn  mlierson 
iJrist,  Duw-ddyn,  a  thrwy  ei  waith  yn  rhoddi 
ei  hun  yn  offrwm  ac  yn  aberth  i  Dduw  dros 
bechadur,  i'r  iawn  mawr  hwn  gael  ei  wneuthur 
yn  gyflawn  ;  *  Yn  yr  hwn  y  mae  i  ni  brynedig- 
aeth  trwy  ei  waed  ef,  sef  maddeuant  pechodau.' 
Epb.  1.  7.  Efe  yw  yr  hwn  a  ddaeth  trwy  ddwfr 
agwaed,  i  olchi  yr  euog  a'r  aflan.  Edr.  Dwfr. 
Vn  nyoddefiadau  Crist  ar  y  groes,  yr  agorwyd 
y  ffynon  yn  wirioneddol,  er  ei  bod  yn  cael  ei 
hagor  yn  gysgodol  er  dechreu  y  byd. 

Y  mae  y  ffynon  yn  cael  ei  hagor  eto  pan  y 
byddo  aberth  Crist  yn  cael  ei  gyhoeddi  tel  yr 


unig  foddion  o  drefniad  dwyfol  i  dynu  ymaiih 
bechod,  ac  i  lanhau  pechadur  yn  mhob  ystyr* 
Bydd  wedi  ei  hagoryd  i  dŷ  Dafydd,  ac  i  bres- 
wylwyr Jerusalem  ;  sef  i'r  swyddog  gwladol  ac 
eglwysig,  a'r  werinos  gyffredin  heb  ddim  gwa- 
haniaeth,  pan  gaffo  yr  luddewon,  yn  y  dyddiau 
diweddafi  yn  ol  addewid  Duw,  eu  dwyn  i  gyd- 
nabod  eu  pechod  yn  gwrthod  Crist,  ac  i  edrych 
ar  yr  hwn  a  wanasant  am  fad^euant  o  hono. 
Wrth  edrych  ar  eu  pechod  mawr,  edrychant 
yn  yr  un  olwg  ar  y  ffynon  wedi  ei  hagoryd. 
Gwaith  peuM  gweinidogion  yr  efengyl  yw 
dangos  y  ffynon  wedi  ei  hagoryd  o  flaen  pech- 
aduriaid  aflan ;  ac  nid  oes  un  athrawiaeth  yn 
deilwng  i'w  galw  yn  efengyl,  ac  a  ddichon  fod 
o  wir  lesad  il)echadur,  oûd  yr  hon  y  nsae  y 
ffynon,  sef  Crist  a'i  aberth,  yn  sylwedd  penaf  o 
honi,  a^chanol-bwynt  yr  hoU  wirioneddau  eraill 
i  gyd.  I'r  aflan  y  mae  y  ffynon ;  er  eu  mwyn 
hwynt  yr  agorwyd  hi ;  ac  ni  wna  neb  arall 
ddefnydd  o  honi  ond  y  rhai  sydd  deimladwy 
o'u  haflendid.  Yn  y  cymhwysiad  o  honi,  y 
mae  yn  glanhau  yr  hoU  ddyn,  gorph,  enaid,  ac 
ysbryd;  y  mae  hefyd  yn  glanhau  oddiwrth 
bob  pechod ;  ac  y  mae  y  glanhad  hwn  i»bar- 
hau  byth.  1  Thes.  5.  23.  1  loan  1.  7.  Eph. 
5.  27,  Am  fod  y  ffynon  yn  cael  ei  dadguddio 
yn  y  gair,  a'i  chymhwyso  trwy  ffydd  ynddo,  y 
mae  yn  cael  ei  galw  yn  olchfa  ddwfr  trwy  y 
gair.     Eph.  5.  26. 

Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  arwain  ei 
braidd  at,  ac  wrth  ffynonau  dyfroedd,  pan  y 
mao  yn  dadguddio  iddynt  gyflawnder  yr  iech- 
ydwriaeth  yn  yr  addewidion,  yn  eu  nerthu  i 
gyfranogi  o*i  chysuron,  ac  i  fyw  ar  ei  bendith- 
ion.     Dat  7.  17.     Esa.  49.  10.     Joel  3,  18. 

'  Fy  holl  ffynonau  sydd  ynot  ti,'  sef  yn  yr 
hwn  a  anwyd  yn  Seion,  y  Duw-ddyn,  Crist 
lesu.  Salm  87.  5,  6,  7.  Gwel  Romaine's 
Letters.    Let,  xxxvi.     Edr.  Aeon,  Dwfr, 

FFYÍÍONELL,  (áynon)  Llad.  Fonticulus; 
ffynonig;  ffynon,  neu  firwd  fechan;  dyferlif. 
2  Bren.  2.  21.  Marc  5.  29.—- Y  mae  llawer  o 
ddadleuaeth  yn  mhlith  naturiaethwyr  ynghylch 
dechreuad  ffynonau.  Ehai  a'i  priodolant  i'r 
gwlaw  sydd  yn  disgyn  ar  y  ddaear,  ac  yn  soddi 
iddi  nes  cyfarfyddo  â  rhyw  gorph  caled  a  attal- 
io  ei  soddiad,  ac  yn  tarddu  allan  yn  flynonau. 
Eraill  a  briodolant  eu  dechreuad  i  r  tarth  sydd 
yn  cyfodi  trwy  boethder  yr  haul  o'r  môr,  llyn- 
oedd,  afonydd,  &c.  Ond  mao  gwrthddadleuon 
cryfion  yn  erbyn  pob  un  o'r  ddwy  fam  hyn. 
Dyfal  barhad  amry w  ffynonau,  yn  rhoddi  yr  un 
faint  o  ddwfr  pan  fyddo  y  gwlaw  a'r  tarth  leiaf 
a  phan  fyddo  fwyaf,  sydd  wrthddadl  gref  yn 
erbyn  poL  un  o'r  ddwy  fern.  Nid  yw  y  sych- 
der  mwyaf  yn  lleihau  amry  w  o  honynt  yr  un 
gradd,  na'r  gwlawogydd  mwyaf  yn  eu  cyn- 
nyddu,  os  na  bydd  y  dwfr  yn  rhedeg  iddynt 
oddiar  wyneb  y  ddaear.  Eraill,  gan  hyny,  a 
briodolant  ddechreuad  ffynonau  i'r  moroedd,  o 
ba  rai  y  mae  y  dyfroedd  yn  cael  eu  sugno  i 
fynu  i'r  uwchdiroedd,  fel  yr  esgyn  y  dyfroedd 


FFYR 


640 


GAB 

4 


mewn  tamaid  o  fani  y  rhoddir  ei  ben  ynddo. 
Ond  y  mae  dadleuaetii  ynghylch  hyn  hefyd. — 
Y  mac  rhai  âynooaa  gwastadol,  a  rhai  tym- 
horoJ,  neu  yn  unig  ar  ry w  dymhorau ;  ac  eraill 
hefyd  dyspeidiol  (intermitting)  am  eu  bod  yn 
rhedeg,  ac  wedi  hyny  yn  peidio ;  ac  yn  rhedeg 
drachefn,  ac  wedi  byny  yn  peidio;  ac  .eraill  yn 
gyleb-gyifoewidiol,  y  rhai  y  mae  eu  «yfroedd 
yn  codi  ac  yn  gostwng,  yn  ]lanw  ac  yn  treio, 
yn  rheolaidd,  ,  Dywedir  fod  ffynon  yn  Pader- 
born,  yn  Westphalia,  yr  bon  sydd  yn  diflanu 
ddwy  waith  mewn  pedair  awr  ar  hugain,  ac  yn 
dychwelyd  yn  mhen  chwe'  awr  gyda  swn 
mawr,  a  chyda'r  fath  rym,  fel  y  mae  yn  troi 
tair  o  felinau  yn  agos  i'w  tharddiid.  Phil. 
Trans.  No.  1.  p.  127.     Yn  Bosely,  yn  agos  i 


WenlocV,   Swydd   Amwythig,  cafwyd  ffynon>  ^aeth  y  cyfoeüiog. 


ferwedig  yn  a.  d.  1711.'  Taniai  v  dwfr,  a 
llosgai  fel  spirits'  of  wine;  ac  wedi*  ei  danio, 
berwai  dwfr  mewn  Jlestr  arno  yn  gynt  nag  un 
tan ;  ac  cto  yr  oedd  y  dwfr  ei  hun  mor  oer  ag 
un  arall.  Diflanodd  y  ffynon  drofi  lawer  o 
liynyddoedd,  ac  ymddangosodd  draáhefn  yn 
A.  D.  1746,  ddeg  Hath  ar  hugain  yn  nes  i'r 
afon*     Phil.  Trans.  No.  334,  482.  Sect.  6. 

*Gwynt  yr  Arglwydd  oV  anialwch  a'ddyr- 
chafa,  a'i  ffynonell  a  sych :  a'i  flfynon  a  â  yn 
hesp.'  Hos.  13.  15.  Y  mae  cyfnewidiad 
gwjjnt,  meddant,  yn  eflfeithio  ynfawr  ardardd- 
iad  ffynonau,  ac  yn  ami  yn  peri  ymddangosiad- 
au  cwbl  groes  i'r  hyn  a  ellid  ei  ddysgwyl  oddi- 
wrth  dymhor  y  flwyddyn,  neudrefn  natnriaeth. 
Sylwa  y  propbwyd  ar  hyn  yn  y  geiriau  yma,  er 
mai  anaml  y  sylwir  amo,f 

FFYNU,  (ffwn)  llwyddo,  tycio.— \Y  bobl  a 
adwaenant  eu  Duw,  a  fyddant  gryfion,  ac  a 
ffynant.'  Dan.  11.  32.  Mae  gwir  adnabydd- 
iaeth  o  Dduw  yn  «ffeithio  yn  rhyfedd  ar  y 
rhai  sydd  yn  ei  meddianu ;  y  mae  golwg  ar  ei 
fawredd  a'i  ddaioni,  ei  anfeidrol  gariad  a'i 
ddoethineb  yn  Bhrefn  yr  iechydwriaeth,  yn  eu 
cryfhau,  ac  y  maent  yn  cynyddu  fel  lloi  pasg- 
edig.     Mai.  4.  2.     Job  6.  6,  7. 

FFYRF-ACH,  (ffyr)  Llad.  Firmus;  praff, 
braiag,  cryf— *  Fy  mys  bach  fydd  fiyrfach  na 
Iwynau  fy  nhad;'  2  Cron.  10.  10.  *Fydd 
breisgach ;'  1  Bren.  12.  10.  Ymadrodd  diar- 
ebol  ydy w,  ond  yn  cael  ei  ddefnyddio  yn  ffol 
iawn  ar  yr  achos  presenol,  Edr.  Rbhoboam. 
— *Byddwch  flfyrvion  a  diymmot'  1  Cor.  16. 
58. — *  Mae  ein  gobaith  yn  flfyrv  am  danoch.' 
2  Cor,  1.  7.     W.  S. 

FFYRLING,/oW/Ätn(7/OMr/A/m(7,  a  lygrwyd 
Ì  farthing;  dwy  bailing,  sef  y  bedwaredd  ran 
o  geiniog  Lloegr,  yr  arian  bath  lleiat  yn  y 
deyrnas   hon  yn  bresennol. — *Ac  a  fwriodd  i 

♦  Mm  fiÿnonau  twym  a  berwedig  yn  gyJEredln  mewn  rhai 
redlg  yn  nghyxnyd* 


mewn  ddwy  hatting,  yr  hyn  yw  fíyrling.'  Marc 
12.  42.  e^a>le  Xeitra  duo  o  etrrt  xoapaynjc. 
Ae^rtov,  katling^  oedd  y  dam  lleiaf  o  arian  bath 
yn  Judea,  a  dam  o'r  XcTtra  a  xoapayrrjc,  neu 
ffyrling  Rufeinaidd,  yr  hon  oedd  yn  llai  ei 
gwerth  na^n  fiyrling  ni.  Mae  yr  hyn  oil  a  ad- 
roddir  am  y  wraig  weddw  dlawd#hoD,  yn  dang- 
os  fod  ei  hamgylchiadau  yn  isel  iawn,  ond  foil 
ei  hyabryd  yn  rhagorol.  Mor  graff  yw  yr  Ar- 
glwydd lesu  yn  sylwi  ar  y  pethau  lleiat  ac  yn 
canfod  ysbryd  a  dybenion  pob  on  yn  yr  hyn  oil 
y  mae  yn  ei  wnouthur  !  Y  mae  efe  yn  bynod 
o  dirion,  ac  yn  cael  ei  foddhau  gan  waaanaeth 
gwacl  wedi  ei  wneuthur  o  iawn  egwyddor:  yn 
ei  gyfrif  ef  y  mae  dwy  hatting  y  tlawd  yn  fwy 
cymerad wy,  yn  ami,  na  chyfraniadaa  mwy  hel- 


gwledydd,  ya  «nwe» 
tanllyd.    iJn 


edj 
ami 


allyd.  Un  oV  rhaLag  aydd  yn  nodedig,  y  w  y  flVnon  fe 
llg  a  elwir  •  7%e  Great  OaVeer;  yn  Iceland,  yr  hon  sydd 
11  yn  tafla  allan  ei  dyfroedd  i  nohder  mwy  na  oban  trc 


ith  y  mynyddoedd 
ferw- 

, mwy  na  oban  troed- 

fedd,  ao  welthiau  1  gymalnt  arall.    Rbeda  ffynon,  yn  agoa  t 
NUmea,  yn  Ffrainc,  am  aalth  awr  bob  dydd,  a  pbald  am  bom' 
awr ;  nn  arall,  yn  I'rovence,  sydd  yn.  rhedeg  ac  yn  trelo  bob 
aalth  mynyd.    öwel  Lyell'a  princlpltì»  of  Oeology.— C. 
t  CatcoVa  Troatla©  on  the  üelnge,  p.  190. 


*Oni  werthir  pump,  o  adar  y  to  er  dwy  flFyr- 
ling.'  Luc  12.  6.  Gr,  accapiwv  òoo\  arian 
baUi  Rhufeinig  oedd  yr  assarius^  yr  bwn  oedd 
y  ddegfed  ran  o'r  denarius^  sef  y  gdniog  ;  ac  o 
werth  tair  ffyrling  o'n  harian  nL  Dan  aderyn 
y  to  a  allent  brynu  am  un,  a  phump  am  ddau 
o'r  rhai  hyn.  Er  mor  ddiwerth  y w  y  creadar- 
laid  bychain  hyn,  eto  y  maent  dan  sylw  manwl 
ein  Tad  nefol ;  pa  faint  mwy  y  mae  ei  bobl  jn 
ei  ofal,  o  ran  eu  cyrph  a'n  heneidiau  ? 

FFYRNIG,  (flfwrn)  Llad.  Fjcrox  ;  creulon, 
gorwyllt,  cynddeiriog,  dywal,  ethrywylh, 
ffrochwyllt.     Mat  8.  2S. 


G. 


GAAL,  Heh.  ^55  (Jieidd-dra]  mab  Ebcd, 
Canaanead,  tebygol ;  hwyrach  mai  un  o  hitioîr- 
aetU.  Hamor,  gynt  brenin  Sichem.  Efe,  aV  Si- 
chemiaid,  a  gy d-fwriasant  yn  erbyn  Abimclecb, 
ac  a  ymladdodd  ag  ef ;  ond  Abimelech  a^a 
gorchfygodd  hwynt.  Barn.  ix.  Edr.  Abime- 
lech. 

GAAS,  Jleb,  «ajÿ^  (cynnwf]  mynydd  yn 
rhandir  Ephraim,  wrth  droed  pa  un  yr  ocd<l 
afonydd  Gaas  yn  rhedeg,  lie  y  ganed  Hidai  nen 
Hurai,  un  o  gedyra  Dafydd.  2  Sam,  23.  30. 
1  Cron.  11.  32.  O  du  y  gogledd  i  fynydd 
Gaas,  yr  oedd  Timnath-Serä,  He  y  claddwyd 
Josuah.     Jos.  24.  30. 

GABBATHA,  Gr.  ra^^aaa,  [uchel,  neu 
dyrchdfedig.l  Rhyw  orsedd,  nen  eisteddfa 
ddyrchafedig,  wedi  ei  phalmantu,  tebygol :  lie 
yr  eisteddodd  Pilat,  y  dug  yr  lesu  allan,  ac  a*i 
condemniodd,  ac  a*i  traddodes  i'w  groqishoelio. 
loan  19.  13. 

GABI8,  Heh.  "^^yy  Cyfieithir  ef  cenUysn 
yuEzec.  13.  11, 13.  a  38.  22.  Jos.  10.  11. 
Salm  18.  12.  Esa.  30.  30.  Arwydda,  yn  Job 
28.  18.  rhyw  faen  gwerthfawr,  oddiwrth  ei  de- 
bygolrwydd  i  geryg  cenllyájs^.  Er  gwerthfawr- 
oced  yw  y  maen  hwn,  y  mae  doethineb  yn 
rhagori  arno. 

GABRIEL,  Heb.  bo^in^i  [P^^  y^  J'l 
nerth']  un  o^r  angelion  penaf :  ef  a  anfonwyd  i 


ÖAD 


541 


GAD 


hjsbjsa  itDaniel  ei  weledìgaethau ;  i  ragfjnegi 
i  Zecharias  enedigaeth  ei  fab  loan  Fedyddiwr ; 
ac  at  Maìr  wedi  hyny  i  hysbysu  ìddî  ymddyg- 
iad  lesu  yn  ei  bro,  a  hithau  yn  forwyn,  a'i  en- 
cdìgaeth ;  ac  a  hyabysodd  ìddi  feichiogrwydd 
Elizabeth,  ei  chares^  er's  chwe'  mis.  Efe  hef- 
yd,  mae  yn  dobyg,  a  ymddangosodd  i  Joseph 
i'w  aQDOg  ì  gymçT}  d  Mair  ei  wraig,  a  pbeidio 
a'i  rhoi  ymaitb;  a'i  rhybaddiodd  i  ffoi  i'r 
Aìpht,  a  dycbwelyd  oddiyno  wedi  marwolaetb 
Herod.  Dan.  x.  a  xii.  Mat.  i.  a  iì.  Lac  ii. 
Y  mae  ei  boll  ymddygiad  yn  cyfiawni  ei  gen- 
adwriaeth,  yn  ei  ddangys  yn  arddercbog,  yn 
dirion,  yn  fwynaidd,  ac  yn  bawddgar — fol  cen- 
ad  addas  oddiwrtb  y  fatb  lys  gorncbel,  a  cben- 
adwriactb  mor  bwysig  a  gogooeddus. 

GAD-AEL-O,  (ga)  5)^^  [hadel]  goUwng, 
goddef ;  yraadael,  ymado,  gad  iddo,  gad  lon- 
ydd,  &c 

Cm  ni  w«I  ddft,  ao  nia  0rato  i  anOL   JHar, 

Mae  dynion  yn  gadael  yr  Arglwydd  pan  y 
byddont  o  ran  en  sercb  yn  oeri  tu  ag  ato ;  yn 
cüio  oddi  wrtbo  yn  eu  mcddwl ;  yn  aonfadd 
iddo,  ac  yn  cldiymddiried  ynddo ;  ac  yn  attal 
ûddiẁrtho  y  parch  a'r  addoliad  dyledns.  Jer. 
2.  13.  a  15.  6.  a  lY.  13. 

Dichon  yr  Arglwydd  adael  ei  bobl  o  ran  ei 
bresenoideb  cysurol  dros  amser;  ond  ni  ad 
hwynt  byth  o  ran  ei  berthynas  gyfammodol  à 
hwynt,  fel  eu  Daw,  eu  hiechydwriaeth,  a'u 
rhan  yn  dragywydd ;  ac  o  ran  gweini  iddynfc 
gynnaliaeth  barhaus.  Salm  119.  8.  a  141.  8. 
Ueb.  13.  5. 

Y  mae  rhieni  yn  gadael  eu  hymddifaid  i'r 
Arglwydd,  pan  y  maent  yn  eu  gorchymyn  iddo 
mewd  gweddi,  ac  yn  eu  hymddiried  iddo  mewn 
ffydd  yn  ei  addewidion,  y  bydd  iddo  eu  cadw, 
ea  cyfarwyddo,  a  gofalu  am  danynt  Jer.  49. 
11. 

GAD-IAID,  Heb.  ^^  [tyrfa,  hagad]  mab 
Jacob,  o  Zilpah,  llaw-forwyn  Leah.  Gen.  30. 
ii,  10, 11.  Yr  oedd  iddo  saith  o  feibion  :  sef 
ZiphioD,  Haggai,  Sani,  Esbon,  nen  Ozni,  Eri, 
Arodi,  ac  Areli.  Gen.  4Ö.  16.  Num.  26.  15 
—18.  Yr  oedd  y  meibion  oil  yn  dadau  ty- 
Iwythau  lluosog.  Jacob  yn  bendithio  Gad,  a 
ddywedodd,  *Lla  a'i  gorfydd :  ac  yntau  a  or- 
fydd  oV  diwedd.'  Gen.  49.  19.  Moses  yn  ei 
gan  ddiweddaf  a  ddywedodd,  *  Bendigedig  yw 
eaogydd  Gad ;  megys  Hew  y  mae  efe  yn  aros, 
fel  y  rhwyffo  efe  yr  ysgwyddog  a'r  pen.'  Dent. 
35.  20.  Y  prophwydoliaethau  hyn  am  dano  a 
arwyddant  y  byddai  iddo  lawer  o  elynion,  ond 
y  byddai  yn  wrol,  ac  yn  fuddugoliaethus  arnynt 
yn  y  diwedd.  Gwel  1  Cron.  5.  18—21.  Pan 
ddaeth  y  Uwyth  hwn  allan  o'r  Aipht,  dan  eu 
tywysog  Elìẃph,  mab  Deuel,  yr  oedd  eu  rhif- 
edi,  0  fab  again  mlwydd  ac  uchod,  yn  45,650. 
Ond  hwy  a  leihasant  yn  yr  anialwch  5,150. 
Eu  hyspiwr  i  yspio  ý  wlad  oedd  Geuel,  mab 
Malchi.  Num,  1.  14.  a  13.  15.  Gwedi  gorch- 
lygu  Og  a  Sehon,  erfyniodd  y  Gadiaid  a'r  Rei^- 
bcniaid  ar  Moses  ac  JSleazar,  a  phenadoriaid  y 


I  gynnnlleidfa,  genada  iddynt  breswylio  yn  eu 
gwledydd  porfaog  o  du  y  dwyrain  i'r  lorddon- 
en,  oblegid  bod  iddynt  anifeiliaid.  Num.  xxxii. 
Caniatawyd  iddynt  eu  dymuniad.  Eu  milwyr 
a  aethant  drosodd  i  wlad  Canaan,  ac  a  gynnor- 
thwyasant  yn  ffyddlon  yn  y  rhyfeloedd  ;  ac  yn 
mhen  saith  mlynedd  dychwelasant  at  eu  tealu- 
oedd  i'w  cartrefydd,    Jos.  xxii.     Un  ar  ddeg 

0  gadbeniaid  o'r  Uwyth  hwn  a  nofiasant  yr 
lorddonen,  a  hi  wedi  Uifo  dros  ei  hoU  dorlan- 
au,  a  yrasant  i  ffoi  hoU  drigoLion  y  dyfirynoedd 
tua'r  dwyrain,  a  thu  a'r  gorllewin  iddi,  ac  a 
ddaethant  at  Dafydd  i'r  amddiffynfa  i'r  anial- 
wch : — *Gŵyr  cedyrn  o  nerth,  gŵyr  milwraidd 
i  ryfel,  yn  medru  trin  tarian  a  bwcled,  ac  wyn- 
ebau  llewod  oedd  cu  Ìiw3niebau,  ac  megys 
iyrchod  ar  y  mynyddbedd  o  fuander  oeddynt 
hwy.'     1  Cron,  xii. 

*  Tir  Gad,'  yw  y  wlad  yr  oedd  y  Gadiaid  yn 
ei  chyfanneddu.  1  Sam.  13.  ^» — 'Afon  neu 
ddyffryn  Gad,'  yw  afon  Arnon,  yr  boo  oedd  jn 
myned  trwy  ran  o'u  gwlad.  ^  2  Sam.  24.  5. 
Tiglath-Pileser,  neu  liglath-Pilneser,  a'u  tros- 
glwyddodd  o'u  gwlad  i  Assyria,  a'r  Ammon- 
iaid,  a'r  Moabiaid,  a'u  meddiannasant.  1  Cron. 
5.  5,  18—26.     Jer.  49.  U 

GAD  Y  Prophwtd,  cyfaill  Dafydd,  a'i  gyd- 
ymaith,  pan  oedd  Saul  vn  ei  erlid.  Gelwir 
ef  Gwledydd  Dafydd.  2  Sam.  24.  11.  Rhy- 
buddiodd  Dafydd  i  ddychwelyd  o  wlad  Moab  i 
wlad  Judah ;  ac  wedi  iddo  rifo  y  bobl,  a  rodd- 
odd  yn  enw  yr  Arglwydd,  ei  ddewiáíad  o  dair 
barn,  sef  newyn,  haint,  neu  ryfel ;  pan  ddewis- 
odd  Dafydd  yr  haint,  a  phan  wrandawyd 
gweddi  Dafydd  am  attal  y  pla,  gorchymynodd 
Gad  iddo,  trwy  gyfarwyddyd  dwyfol,  i  adeil- 
adu  allor  yn  Uawr^dyrnu  Arafaa  y  Jebu.siad. 
Ysgrifenodd  Gad  banes  Dafydd.     1  Sam.  xxiv. 

1  Cron.  xxL  a  29.  29.     Edr.  Daftod. 
GADARA,  Heb,  »^^5  \cauedig]  prif  ddinas 

Perea,  medd  Josephus,  wyth  mill  tir  i  du  y 
dwyrain  i  for  Tiberias.  Oddi  wrthi  hi  y  cafodd 
ardal  Gadara,  neu  wlad  y  Gadareniaid,  ei  henw. 
Geilw  Matthew  gwlad  y  Gradareniaid,  gwlad  y 
Girgasiaid,  llecyfarfu  dau  ddieflig  a'r  Ar- 
glwydd lesu.  Mat  8.  28.  Marc  5.  1.  Luc 
8.  26.  Tebygol  yw,  mai  gwlad  y  Girgasiaid 
oedd  yr  enw  ar  y  wlad  bono  yn  gyffredin,  am 
ci  bod  yn  perthyn,  neu  o'r  hyn  lleiaf  yn  gyfag- 
os  i  wlad  y  Girgasiaid.  Gren.  10.  16.  a  lo.  21. 
Deut,  V.  1.  Jos.  3.  10.  A  Gadara  \oedd  un 
ardal  o'r  wlad  bono,  lie  yr  oedd  dinas  Gadara 
yn  sefyll.  Y  mae  rhai  adysgrifeniadan  Groeg 
yn  darllen  yr  un  gair  yn  Matthew  ag  yn  Marc 
a  Luc.  Mae  Matthew  yn  dywedyd  i  'ddau 
ddieflig  gyfarfod  a'r  lesu,  y  rhai  a  ddeuant  o'r 
beddau,'  neu  o  faes  yr  oedd  y  dinasyddion  yn 
claddu  ynddo ; — ^yn  Marc  dy wedir,  *  cyfarfu  ag 
ef  o  blitb  y  beddau  ddyn  ag  ysbryd  aflan  yn* 
ddo ; — yn  Luc,  '  cyfarfu  ag  ef  ry w  wr  o'r  ddi- 
nas/ Yr  oedd  un  o'r  ddau,  tebygol,  yn  fwy 
ffyrnig  a  gorwyllt  na'r  llall ;  am  hyny  yn  cael 
sylwi  amo  yn  unigyn  banes  Marc  a  Luc,    Gan 


6ÀF 


542 


GAG 


fbd  y  Gadweniaid  yn  by w  ar  gyflBinian  y  wlad, 
ac  yn  agoe  at  y  cenedloedd,  yr  oeddynt  yn 
cadw  llawer  o  foch  er  mwyn  elw,  i'w  gwertha 
iddynt,  ac  i*r  milwyr  RhafeLnaidd,  er  eu  bod 
yn  wabarddedig  fel  ymbortb  i'r  Iudd«won  eo 
hanain.  Yo  gosbodigaetb  arnynt  am  y  iaanaeh 
angbyfreitblon  bon ;  i  ddango»  gwirionadd  y 
wyrth  a  wnaeth  Crist;  befyd  i  ddangos  mawr- 
edd  ei  alia  a'i  awdardod,  a  (äirenlondeb  y 
cytbreoliaid,  goddefodd  iddynt  fyned  i  genfaint 
o  focb^  oedd  yn  y  mynyddoedd  cyfiigos  i  for 
Tiberias ;  ar  byny  rhutbrodd  y  genisint,  yn 
ngbyleb  dwy  fil  o  bonynt,  dros  y  dibyn  i'r 
môr,  fl(k  a'a  boddwyd. 

GADI,  fflb.  -i^j  [fy  nhyrfa]  1.  Mab  Susi,  o 
Iwytb  Manasseb,  yr  hwn  a  anfonwyd  gan  Mo- 
ses dros  y  Hwytb  bwnw,  i  edrycb  anaawdd  tir 
Canaan.  Num.  18. 11.— 2.  Tad  Menabim,  yr 
bwn  a  laddodd  Salmntmab  Jabes,  yn  Samaria, 
ac  a  deyrnasodd  yn  ei  le.    2  Bren.  16.  14. 

GADIBL,  Meb.  ii^-inn  [!>«»  yw  fy  nêd- 
vfyddwehj  nea  fy  nÄ^a]  mab  Sodi,  o  Iwytb 
Zabnion,  yr  yspiwr  dro*  y  llwytb  bwnw.  Num. 
13.  10. 

GAFAEL-EILION,  (gaf-ael)  Eeb.  Jjp  dal- 
£a;  attal,  cadw,  meddn;  gafiwl  cenedlj'gafael 
tŷ,  ga&el  o  dir. — ^'Fan  gaffocb  a&el  amo.' 
Gen.  32.  19.  'Pan  gyfarfyddocb  kg  ef.'  Dr. 
M. — *'  Pabam  y  rboddaist  i  mi  yn  etifeddiaetb 
un  a&el  ac  un  rban  V  Jos,  17.  14.  Gaẁel  o 
dir,  sef  partbiad  o  dir  a  elwid  felly. 
Fto^lptrrlundbryiiinliobail^Ml.    Oy^reUfaau  Oifrnt^eig. 

Yr  unig  ŵbaniaetb  yn  y  geiriau  Hebraeg 
yn  y  lie  hwn  yw,  fod  un  gair  (b*il5)  yn  ar- 
wyddo  rhanfesurol  o  dir  ;  a'r  llall  (bijn)  7^ 
arwyddo  rhan  irwy  goelhren. 

*A  elli  di  wrth  cbwilio  gael  ga&el  ar  Dduw  ?' 
Job  11.  Y.  'A  gei  di  ddyfnder  (doetbineb) 
Daw  f  a  gei  di  berffeitbrwydd  yr  Holiallaogf 
Dr.  M.  Y  mae  yn  amlwg  fod Duw;  y  mae yn 
bawdá  cael  byny;  y  mae  yn  bawdd  canfod 
Daw  yn  gweitbredu ;  y  mae  ei  weitbredoedd 
jn  ei  ddaugos  yn  amlwg.  Ond  y  dull  y  mae 
yn  banfodi,  perffoitbrwydd  ei  briodoliaetbau,  a 
boil  ddybenion  doetb  ei  weitbredoedd,  pwy 
wrtb  cbwilio  a  eill  gael  gafael  arno  ?  Nid  wrtb 
cbwilio  y  ceir  yr  byn  a  ellir  wybod  am  dano, 
ond  trwy  ddadgaddiad ;  ond  nis  dicbon  medd- 
wl  meidrol  creadnr  amgyffred  dyfhderoedd  an- 
feidrol  v  Creawdwr.  Mat.  11.  27.  Rhuf.  11. 
33.     2  Cor.  2.  10,  16.    Eph.  3.  8. 

«Nid  wyf  yn  bwrw  ddarfod  i  mi  gael  ga^L* 
Pbil.  3. 13.  Sef,  cael  gafael  ar  y  gamp  ncbel : 
dilyn  a  rbedeg  y  mae  i  gael  gafael.  Mae  pen 
yr  yrfa  oH  fiaen  :  mae  coron  cyfiawnder  yn  ei 
olwg ;  mae  adgyfodiad  y  meirw  yn  Ngbrist,  yn 
ei  boll  ogoniant,  o'iflaen,  ac  jmtau  yn  ymest3m 
ato.  OS  mewn  Tin  modd  y  geill  ei  gyrbaeddyd : 
ona  yn  y  rbedfa  y  mae  efeeto,.beb  gael  gafeel. 
Gwaith  Crist  yn  ymaflyd  ynd'do,  a'i  gwnaetb 
yn  rbedegwr,  a'i  afael  ynddo  sydd  yn  rboddi 
grym  iddo  i  ddilyn  yn  ddyfel,  ac  yn  orcbestol, 
nes  y  caffo  afael    1  Cor.  9.  24.    1  îim.  6. 12. 


GAFR,  (gaf )  lAud.  Capka  :  oread*  pedwar- 
troediog,  dead^liawg»  tebyg  i'r  dda&d  o  ran 
nudntioii;  wedi  ei  orehaddio  &  blew  yn  lie 
gwlan ;  y  cyra  yn  fwy  uniawn  a  sytb  iia'r  ddaf- 
ad,  a  barf  dan  yr  en,  ac  yn  arogli  yn  drwm. 
Mae  y  nf^tnriaetbwr  enwog,  Linns&us,  yn  cyfrif 
deiddeg  matb  o  bonynt  Mae  blew  gafrod 
Angora,  yn  Twrci  yn  Asia,  yn  bynod  o  fun, 
yn  glaerwyn,  ao  yn  sidanaidd ;  yn  grycb-gjd- 
ynau  o  wytb  nea  naw  modfedd  o  byd,  ao  y 
maent  yn  cael  ea  defoyddio  yn  ngwnealbnri&d 
camlad.  Mae  y  rbyw  bwn  i'w  gad  o  fewn 
cylcb  taitb  dau  nea  dri  diwmod.  Os  newid- 
iant  1  sefyllfii  y  bydd  tymbor  yr  bin  ynwaban- 
ol,  y  mae  y  blew  yn  tyfu  yn  frasacb  ac  yn  ar- 
wacb.  Mae  clustiau  y  Capra  Mambrina,  neu 
gafrod  Syria,  yn  crogi  yn  bir,  ac  yn  cyrhaedd 
agos  at  lawr.  Y  rbai  byn  ydynt  ami  yn 
ngwledydd  y  dwyrain,  ac  yn  diwalla  pobl  Al- 
eppo à  Uaeth.  Mae  yr  afr  yp  greadur  bawdd 
ei  gadw ;  yn  dringo  y  creigiau  mwyaf  serth ; 
yn  byw  ar  brysgwydd,  manwydd,  mien,  &c, 
na  ymbortba  anifeiliaid  eraill  arnynt;  ond  y 
maent  yn  niweidiol  i  goedydd,  trwy  ea  dirisglo, 
Mae  en  llactb  yn  rbagorol ;  yii  felna,  yn  faeth- 
lawn  ac  yn  teddyginiaetbol.  Cyfirifir  ea  llaeth 
yn  feddyginiaetb  ragorol  rbag  y  darfodedig- 
aeth.  Llonaid  llwy  do  o  wiròdaa  com  yr  bydd 
{spirit  of  hartshorn)  mewû  ycbydig  o  bono  jn 
gynnes,  iV  gymeryd  yn  y  gwely  y  boren,  ac 
wedi  byny  am  bedwar  o'r  glocb  prydnawn,  a 
dilyn  ei  gymeryd  ycbydig  amser,  sydd  feddyg- 
iniaetbol  bynod  mewn  darfodedigaeth,  os  cj- 
merir  ef  cyn  i'r  afiecbyd  gynnyddu  yn  drwm. 
Gwneir  beffd  faidd  iecbus  o'a  llaeth,  pan 
byddo  natnr  yr  afiecbyd  yn  gofyn  petbaa  i  ad- 
feryd  nertb.  Mae  eu  blew  yn  ddefnyddiol  i 
wnentbur  gwallt-gapanau,  a  rbaffiiu  befyd,  y 
rbai  a  barbant  yn  llawer  rbwy  mewn  dwfr  na'r 
rbai  a  wneir  mewn  ffordd  gyfifiredin  o  ?ump. 
En  gwèr  sydd  ragorol  i  wneyd  canwyilau;  eu 
cym  a  arferir  i  wneyd^camau  cyllyll,  Ac^Mae 
ea  crwyn  yn  ddefoyddiol  yn  fenỳg,  ac  amryw 
betbau  eraill ;  ac  y  mae  eu  cig,  yn  enwedig  cig 
y  mynod,  yn  ymbortb  blasus  ac  iacbos. 

Yr  oedd  y  geifr  yn  Ian  dan  y  ^fyfiraith,  ac 
iV  barferyd  yn  ymbortb,  ac  yn  abertban.  Num. 
vii,  xxix.  Dent  14.  5.  Lef.  15.  29.  Edr. 
Abbbth,  Bwch,  Offrwm. 

Cyffelybir  yr  annuwiolion  i'r  geifr,  y  rhai  a 
fyddant  ar  law  aswy  y  Bamwr,  wedi  eu  didoli 
oddiwrtb  y  cyfiawnion  ar  y  Haw  ddebau,  fel  y 
didoUi  y  bugail  y  defaid  oddiwrtb  y  geifr.  Y 
mae  yr  ymadrodd  *  yn  dangos  perfiPaitb  wybod- 
aetb  Cristŵ'r  rbai  fydd  iV  bamu ;  uniondeb 
ei  £am,  yn  bamu  pob  un  yn  ol  yr  byn  a  fydd 
mewn  gwirionedd,  y  geifr  fel  geifr,»  a'r  defaid 
fel  defaid :  ei  awdurdod  orucbel,  yn  gosodpob 
un  yn  y  He  pertbynol  iddo,  beb  ddim  anhaws- 
dra;  a  didoHad  cyflawn  y  naill  oddiwrtb  y 
Hall  dros  byth.    -Mat  26.  31,  &c. 


lyn, 


GAGENDOR,  (gagen-dor)  caddug-lyn,  llync- 
Qf  gwag-le. — ^*Ebyngom  niacbwi  ysicrha- 


OÂl 


548 


ŴAI 


wyd  gsgendor  mawr.'  Lnc  16. 26.  x^^f^  P^^\ 
holltiad,  aea  agoriad  mawr^  gwagìe  eang  yn  ym- 
iigoT.  *Diffwyi  ddirvawr.'  W.  S,  ymyl  y  ddal. 
Mae  cjflwr  y  ddwy  blaid,  mewB  byd  arall, 
trwy  osodiad  ac  ar&eth  Daw,*  yn  anghyfne- 
widiol.  Mae  pelider  mawr  rhyngddynt,  a'r 
pellder  hwnw  i  bara  byth,  trwy  osodiad  ang- 
hyfnewidiol  Daw.  £r  fod  pellder  mawr,  eto 
nid  oea  on  gagendor  anhyfiördd  rhyDgddynt 
yuia ;  geilir  gwaredu  y  rkai  sydd  yn  meddiant^ 
y  tywyllwch,  a'a  ftymad  i  deyrnas  anwyl  Fab 
baw.  Col.  1.  13.  Ond  ar  ol  marw,  y  mae 
;:agendor  anhydraidd  yn  aaniddymadwy  rhyng- 
ddynt. 

GAIK,  GEIRIAU,  (ga-ir)  Heh.  «n^T  Llad. 
Fxa,  Faj&i  :  ymadrodd,  parabl;  gaìr  da.  Ym- 
adrodd  yn  mynegi  chwedl,  erfyniad,  gorchym- 
vo,  neu  addewìd.  Gen.  37.  14.  a  44.  18.  Ex. 
\  13.  2  Sara.  7.  25.  1  Cron.  4.  20.  1  loan 
3. 18.  Hefy d,  yr  hyn  yr  ymadroddir  i|in  dano. 
Luc  1.  38.  Yn  fwy  ueillduol,  1.  Gelwir  yr 
Arglwydd  Iŵiu  Y  Gair  (o  Xoyoç)  loan  1.  1 — 
14.  1  loan  1.  1.  a  5.  7  Dat.  19.  13.  Heb. 
4.  12,  13.  2  Pedr  3.  5.  Y  mae  yn  dra  eglar 
fod  yr  eîeogylwr  loan  yn  gosod  allan  dan  yr 
«Dw  Gair,  Berson  dwyfol,  tragywyddol,  a  by  w- 
yd  yn  hanfodoi  ynddo  ei  hun,  gyda'r  Tad,  fel 
na  bu  y  Tad  erioed  hebddo;  gogyfawch  àV 
Tad,  âc  eto  iV  wahaniaethu.  oddi  wrtho.  Y 
mae  loan  yn  ysgrifenu  am  dano  fel  Person 
cwbl  adnábyddus  dan  yr  enw  hwnw  Tr  eglwys ; 
cany  a  lieferir  am  Grist  dan  enw  hwnw  yn  ami 
yn  yr  Hen  Destament.  Gelwir  ef  (niSl**  ^^ÌH) 
ÌÌAIR  IsaoFAH,  Gen.  15.  1,  4.  (cymh.  adn.  7, 
8.  9,  13.)  1  Sam.  4.  7,  21.  a  15.  10.  (cymh. 
adn,  11,  &C.)  1  Bren.  13.  9,  17.  a  19.  9,  16, 
Salro  33.  6.  a  107,  20.  Ond  meddyliwn  fod 
cyfelriad  loan  yn  neillduol  at  Gen.  1.  1.  Salm 
•33.  6.  a  Diar.  viii.  Y  mae  efe  yn  cael  ei  alw 
Y  GaÌT^  yn  6cMa/,f  os  nid  yn  unigj  yn  y  fan 
hon,  am  ei  fod  yn  Berson  Dwyfol  trwy  dragy- 
wyddol  genedliady  yn  ddelw  y  Duw  anweledig, 
yn  dJysgleirbeb  ei  ogoniant,  ac  yn  wir  lun  ei 
Berson.  Gelwir  ef  (o  Xoyoq)  Y  Oair^  a  Doeth- 
iiieb  DuWy  i  ddangos  ei  fawrhydi  tragywyddol 
ynddo  ei  hun,  yr  hwn  a  gymerodd  y  swydd 
arno  i  amlygu  holl  gynghor  ac  ewyllys  Duw  i 
nL  Bnasai  efe  Y  Gair  pe  na  chymerasai  an 
swydd  arno  ;  Y  Gair  oedd  gyda  Daw,  nid  o 
ran  ei- swydd,  ond  o  ran  ei  Berson,  ^  yn  hyfryd- 
wch  iddo  beunydd,  ac  yn  ymlawenbaa  ger  ei 
fron  bob  atnser.'  Diar.  8.  30.  Mae  yr  ludd- 
ewoQ  yn  eu  hysgrifeniadau  a  elwir  Chaldee  Far- 
aphrasiy  a  Fhilo,  yn  coffau  am  Ixhofah  yn 
ami  dan  yr  enw  hwn.  Cafodd  Plato,  Groegwr 
doeth,  ryw  wybodaeth  draddodiadol  am  dano, 
ac  y  mae  yn  ei  alw  vooc  a  Xo/oc;  ond  cabledd 
fyddai  meddwl  mai  oddi  wrthynt  hwy  y  cy- 
merodd  loan  yr  enw  ardderchog  hwn  ar  lach- 


*  Bignificat  aeoretmn  Del,  firmum  4t  immuUbile,  no  qnis- 
i>i«m  anqoam  transiret  *  statu  dftmnatoram  ad  st&tnm  fUel- 
iom.   Aeánold. 

4  Qml  Vtnd.  Kvang.  by  Pr.  Owan. 


awdwr  y  byd,  yn  enwedig  gan  ei  f<>d  wedi  ei 
ddadguddio  yn  ami  dan  yr  enw  hwn  yn  ysgrif* 
eniadan  sanctaidd  yr  Hen  Destament  Oni 
ba'i  ei  fod  yn  ei  hanfod  yn  Air,  ac  yn  Ddoetk- 
ineb  Daw,  nis  gallasai  fod  felly  yn  ei  swydd. 
Nid  yw  swydd  yn  chwanegu  dim  at  berffeith- 
rwydd  y  person  sydd  ynddi,  ond  mae  perffeith- 
rwydd  a  doniaa  y  person  yn  angenrheidiol  ì 
gyflawni  y  swydd  a'i  pherthynasau.  Am  ei 
fod  ef  V  Gair,  yr  oedd  yn  addas  gynghorwr 
yn  y  cynghor  hedd,  i  hysbysu  y  Tad,  a  holl 
ddyfnderoedd  y  cynghor,  i  ddynion,  ac  i  lefara 
drostynt  yn  ei  eiriolaeth  fawr  yn  y  nefoodd. 
loan  1.  4 — 18.  *  Ni  welodd  neb  Ddnw  erioed, 
yr  uniK-anedig)  yr  hwn  sydd  yn  mynwes  y  Tad, 


hwnw  a'i  hyẁbysodd.'  Am  ei  fod  yn  Ai  r  han- 
fodoi, y  mae  yn  addas  i  hysbysn  y  Tad  i  ni, 
tywy  ainlyga  ei  hue,  a  liefaru  am  daüo  ei  hun. 

2.  Y  mae  ewyllys  ddadguddiedig  Duw  yn 
caei  ei  alw  yn  air  Duw^  sef  yr  athrawiaethau, 
yr  addewidion,  y  gorchymynion,  y  bygythion, 
yr  hacesion,  a'r  rhi^-ddywediadaa  cynowysed- 
ig  yn  yr  ysgrythyrau  sanctaidd.  Dat  19.  9. 
Rhuf.  9.  6.  Mae  gair  Duw  yn  gwbl  addas  i'w 
fawrhydi  ef,  a'n  cyflyraa  ninnaa,  yn  mhob  rhan 
o  bono ;  y  mae  yn  sanctaidd,  yn  gyfiawn,  ac 
yn  dda ;  yn  oruchel,  yn  sicr,  ac  yn  sy^awn ; 
yn  awdurdodol,  fel  gair  y  Duw  a'i  iTefarodd. 
Ei  ddirmygu  yw  dirmygu  Duw  ei  hun;  ei 
droseddu  yw  gwrthryfela  yn  ei  erbyn  ;  ac  y 
mae  yn  addas  i  bawb  grynu  wrtho,  ei  dderbyn, 
ei  gredu,  ac  ufuddhau  iddo  gyda'r  parch  mwy- 
af.  Yr  oedd  y  gwr  hwnw  yn  bamu  yn  addas 
am  dano  pan  ddywedai,  ^  Yn  nnig  dywed  y 
gair,  a'm  gwas  a  iacheir.' — *  Efe  a  wna  yr  hyn 
a  fynwyi  ac  a  Iwydda  yn  y  peth  yr  anfonais  ef 
o'i  blegid,'  medd  yr  Arglwydd  am  ei  air.  Mat. 
8.  8.     Esa.  55.  11.     Edr.  Dadwüddiad. 

3-  *Gair  Crist'  yw  yr  efengyl;  efe  ydyw  ei 
hawdMrr,  ei  gwrthddrych,  a'i  dyben  penaf.  Col. 
3.  16. — *Gair  cyfiawnder,'  am  mai  ynddi  hi  y 
dadguddir  cyfiawnder  Duw ;  ac  am  ei  bod  yn 
dysgu  dynion  i-  fyw  yn  sobr,  yn  gyfiawn,  ac  yn 
dduwiol.  Heb.  5.  13.  Tit  2.  12.— 'Gair  y 
flfydd,'  sef  gair  ffyddlawn,  cywir;  gair  i'w 
gredu,  «ei  dderbyn,  ac  i  bwyso  arno  fel  sylfaen 
ddiysgog,  a'r  holl  wirioneddau  dwyfol  dad- 
guddiedig  ynddo.  Rhuf.  10.  8. — *Gair  yr 
iechydwriaeth,'  mewn  cyferbyniad  i'r  ddeddf 
sydd  yn  weinidogaeth  damnedigaeih ;  ynddi  y 
dadguddir  iechydwriaeth  gyfiawn  o  drefniad 
Duw ;  a  thrwy  ei  chredu  y  gwneir  ^echadar- 
laid  yn  feddiannol  o  honi.     Act  13.  26. 

*  Geiriau  y  fuchedd  hon.'    Act  5.  20.    Edr. 

BUCHEDD. 

*  Gair  ei  ras  ef,'  y  w  Crist  ei  hun,  i^i  hwn  y 
mae  yr  apostol  yn  gorchymyn  henuriaid  Eph- 
esus  i'w  hadeihidu,  ac  i  roddi  iddynt  etifedd- 
iaeth  yn  mhlith  yr  holl  rai  a  sancteiddiwyd. 
Act  20.  32.  Efe  yw  rhodd  rasol  Duw,  trysorfa 
gras,  awdwr  gras,  a'i  wrthddrych.  Efe  sydd 
jrn  adeiladu  ei  eglwys,  ac  yn  rhoddi  etifedd- 
laetLi'w  holl  bobL  Edr.  Dadoüdwì^p  \  l^efyd, 


GAL 


544 


OÂL 


Witsio»,  Miscel.  Sacr,  Exer,  ILL  a  Saìcer^  dan 
y  gair  Xo^oq, 

*  Gair  y  ]lŵ,'  yw  hen  ardystiad  a  chyhoedd- 
iad  Daw  y  byddai  Crist  yn  ofifeiriad  yn  dragy- 
wydd.  Ileb.  7.  28.  Gosodiad  Crist  yn  ci 
swydd  trw  *air  y  11  ẃ,'  a  arwydda  ryw  ddifrif- 
ddwysder  cyiammodol  yn  y  gwiaith ;  a  bod  y 
cynghor  a*r  gosodiad  yi^  anniddymol,  yn  an- 
nghyfncwidiol,  ac  yn  dragywyddol.  Edr.  Llw. 

*  Nid  trwy  fara  yn  uuig  y  bydd  byw  dyn, 
ond  trwy  bob  gair  a  ddaw  allan  o  enan  Duw/ 
(Mat  4.  4.)  hyny  yw,  nis  dichon  y  moddion 
mwyaf  addas,  a'r  trugareddan  natnriol  yn  yr 
amldef  mwyaf  o  honynt,  gynnal  bywyd  dyn 
am  fynyd,  heb  i  Dduw  weithredu  cynnaliaeth 
iddo  trwy  y  petban  hyn  ;  ond  dichon  Duw  ein 
cynnal  heb  bob  peth,  neu  trwy  y  modddion  a'r 
fibrdd  y  myno«  Ỳ  raae  pob  moddion  ganddo 
i  ddewis  wrth  ei  ewyllys,  a  phob  peth  yn  ddar- 
ostyngedig  iV  orchymyn;  ond  nid  yw  efe  yn 
rhwymed^  wrth  ddim :  y  mae  ei  ddigonol- 
rwydd  at  bob  peth  ynddo  ei  hun. 

GAIIJS,  Or,  Facoç  [daearol]  Ciistion  enwog 
a  fedyddiwyd  gan  yr  apostol  Paul  yn  Corintl^ 
ci  le  cartrefol,  ynnhŷ  yr  hwn  yr  oedd  Paul  yn 
aros  pan  yr  ysgrifenodd  at  y  Rhufeiniaid.  Yr 
oedd  efe  ac  Aristarchus  gyda  Paul  pan  gyfod- 
odd  Demetrins  y  cythrwfl  yn  nghylch  Diana 
yno.  Act.  19.  20.  Rhufl  /16.  23.  1  Cor.  1. 
14.  Ai  yr  un  oedd  hwn  a  Gaius  o  Derbe,  a'r 
Gains  yr  ysgrifenodd  loan  ei  epistol  ato,  nid 
yw  hysbys.  Act  20.  4.  Yr  oedd  Gains  yn 
enw  cyffredin  yn  mhlith  y  Rhufeiniaid. 

GAHAM,  Ifeb.  QHS  [^"  harweinydd]  mab 
Nachor  o'i  ordderch-wraig  Renmah.  Gen. 
22.  24. 

GAHAR,  Heb.  *ini  [po^thder  yn  dy/od -all- 
an] Leiiad  a  ddychwelodd  o  Babilon  gydag 
Ezra.     Ezra  2.  47. 

GALANAS,  (galao)  cyflafan,  lladd(a ;  hefyd, 
yn  y  Cyfreithiau  Cymreig,  iawn  am  lofnidd- 
iaeth. 

Bellach  fe'm  codfr  uwch  fy  ngbnA, 
8y  mewn  galanaê  imi. 

JST.  Pryê  (SaUn  27.  6.) 

(tALARt-NAD-AU,  (gàUr)  tristwch,  wylo- 
fain ;  galar-gwyn,  udfa.  Y  mao  tristwch  agal- 
ar  o  amrywiol  fath,  megys,  1,  Duwiol  alar  o 
achos  pechod  a'i  ganlyniadau ;  *Gwyn  ei  fyd  y 
rhai  sydd,'  fel  hyn,  *  yn  galarii,'  yn  wirionedd- 
ol,  *  canys  hwy  a  ddyddcnir.'  Mat  5.  4.  Esa. 
66.  10.  Edr.  Edifkirwoh. — 2.  Y  mae  bam- 
edigaeth  yn  peri  galamadau,  .yn  cael  en  galw 
galar,  griddfan,  a  gwae.  Ezec.  2.  10, — 3.  Ar- 
aeth  alarus  am  ryw  golled,  neu  wrthwyneb.  2 
Cron.  36.  25. 
Tri  aohoi  cyffredin  fydd  i  alar\  aerch,  coll,  s  gwrthwyneb, 


— 4.  Galar  naturiol,  perthynol  i'r  natur  ddynol 
yn  ei  chyflwr  dan  y  cwymp  yma  yn  y  byd. 
Gen.  23.  2.  a  60. 10.— 6.  Galar  anobeithiol  yn 
uffern.     Mat  22.  13.  a  24.  30. 

Ar  achos  marwolaeth  perthynasau  neu  gyf- 
eillion,  byddai  yr  Hebrcaid  yn  dangos  pob  ar- 


wyddion  o  alar  a  fedrent :  sef  yn  rhwygo  eu 
dillad,  <Airo  en  dwyfron,  ymprydio,  gorwedd  ar 
y  ddaear,  myned  yn  droecUioeth,  gwnenthnr 
toriadau  yn  y  cnawd,  yn  tynn  en  gwallt  a' a 
barfau,  ac  yn  ymfoeli  droatynt  L&i  19.128. 
a  21.  5.  Jer.  16.  6.  Byddai  bara  galarwyr 
yn  haiogedig,  a  hwythau  hefyd.     Hos.  9.  4. 

Byddent  yn  galani  weithiau  dros  lawer  <• 
ddyddiau,  megys  30  am  Aaron,  ac  am  Moses : 
ond  saith  niwmod  oedd  yr  amser  cyfiredin  i 
alar ;  cyhyd  a  hyny  y  galarodd  trigoiion  Jab- 
es-Gilead  am  Saul  Num.  20.  29.  Dent  34. 
8.    1  Sam.  31.  13. 

Byddent  yn  dra  galaros  ar  ol  unig-anedi^, 
neu  gyntaf-anedig,  am  fod  eu  marwolaeth  yn 
tori  ymaith  gofiadwriaeth  y  teulu.  Zech.  Î2. 
10.  Nid  oedd  i  offeiriad  alaru  ond  am  ei  gyf- 
nesaf ;  ond  nid  oedd  i'r  arch-offeiriad  wneuthar 
hyny  chwaith.  Lef.  21.  1 — 12.  Byddent  yn 
óyâogi  gwragedd  a  cherddorion  ar  bibellau,  i 
alaru  mor  foreu  a  dyddiau  Jeremiah,  pen.  0. 
17.  a  48.  36.  Mat^  9.  23.  Dat  18.  22.  l' 
Cron.  35.  26.  Yr  oedd  hyn  yn  ddefod  yn 
mhlith  y  Rhufeiniaid.  Ar  farwoiaeth  nn  na 
byddai  ganddo  gyfnesafiaid  neu  gyfeillion, 
rhyw  un  o  enw  yn  y  lie,  fyddai  yn  gwneuthur 
rhan  y  galarwyr,  ac  a  gysurid  fel  hwythau. 
Cysuro  y  galarus  oedd  yn  cacl  ei  gyfrif  yn 
waith  da  iawn  ;  ond  nid  oedd  y  cysurwyr  yn 
dyfod  atynt  nes  ar  ol  claddedigaeth  y  marw, 
ac  nid  ynaml  hyd  y  trydydd  neu  y  pedwerydd 
dydd  ar  ol  ei  farwoiaeth.  loan  11.  19,  39. 
Byddent  weithiau  yn  myned  at  y  beddau  i  al- 
aru, fel  y  gwna  merched  yn  ngwlad  y  Twrc 
hyd  heddyw.  Ni  feiddiai  yr  luddewon  alaru 
yn  Babilon,  tebygol ;  '  Na  alarwch,  ac  na  wyl- 
wch ;  ond  am  eich  aowiredd  y  dihoenwch,  ac 
ochcneidiwch  bob  un  wrth  eich  gilydd.'  Ezec. 
24.  23.  Pan  gyfarfyddai  un  &  gorymdeithwyr 
arwylawl,  jr  oedd  yn  ddefod  iddo  ymano  a 
hwynt :  at  y  ddefod  hon  y  mae  yr  apostol  yn 
cyfeirio  vn  Rhu£  ^12.  16.  a'n  Hiachawdwr  vn 
Mat  11.17.     Luc  7.  32. 

LLYFR  Y  GALARNAD.     Edr.  Jeremiah. 

GALARWYR,  (galar-gwyr)  *  Byddant  idd- 
ynt  fel  bara  galarwyr,  pawb  -a  fytao  o  bono  a 
halogir.'  Hos.  9.  4.  'Y  maent  iddynt  fel 
bara  galarwyr.'  Ilorsley.  Mae  y  geiriau  yn 
Jer.  16.  7.  yn  eglurhad  ar  y  geiriau  hyn  .  '  Ni 
ranant  iddynt  fwyd  mewn  galar,  i  roi,  cysur 
iddynt  am  y  marw ;  ac  ni  pharant  iddynt  vf- 
ed  o  phiol  cysnr  am  eu  tad,  neu  eu  mam.' — 
Neither  shall  men  tear  tliemselves  far  them  in 
mourning y  to  comfort  them  for  the  dead,  i>a€.<. 
Y  cyfieiüiiad  Cymraeg  sydd  yn  fwyaf  addas, 
yn  ol  barn  y  dyagedig  Dr.  Blayney.  Nid  ar- 
wydda y  gair  Heb,  Q^g  tori,  ond  rhanu^  fel  y 
dylasai  gael  ei  gyfieithu  yn  Esa.  681  7.  Cyf- 
ieithiref  yn  ami  fforchogiy  neu  rhanu  yr  ewin. 
Lef.  11.  5,  6 .  Dywed  Jerome  ei  fod  yn  arfer- 
iad  cyffredin  yn  mhlith  y  cenedloedd  i  gario 
bwyd  i'r  galarwyr,  ac  i  wneuthur  gwledd ;  y 
cyfryw  wleddoedd  a  alwai  y  Groegiaid  ?r£/>îò- 


GAL 


545 


GAL 


«r/o,  aV  Lladinwyr  parentalia,  Dywedir  mai 
perthynasaa  y  marw  fyddai  yn  parotoi  y  bwyd, 
Yr  ocdd  y  perthynasan  yn  ymddangas  yn  ila- 
wen,  wedi  ea  coroDÌ  à  choron-bleth  o  âodea 
oen  ddail,  ac  yn  datgaü  rhinweddan  y  marw. 
At  J  wledd  hon  y  cyfeiria  *  phiol  cysur/  Teb- 
ygol  na  pharbai  y  gwleddoedd  hyn  ond  un 
diwTDod  ar  y  cyntaf ;  ond  yn  ddiweddarach  yr 
oeddynt  yn  parbau  pob  dydd  tra  byddai  y 
oorph  heb  ei  gladdn.  O  herwydd  hyny  y  gal- 
wyd  hwynt  gan  y  Rhufeiniaid,  Govern  diales 
Epuloey  byny  y  w,  y  naw  diwmod  wledd :  oblfeg- 
Id  ar  y  nawfed  dydd  y  dygid  y  corpb  allan. 
Yr  oedd  yr  luddewon  yn  myned  iV  fath  gost- 
au  yn  y  gwleddoedd  byn,  fel  y  byddai,  medd 
Josephus  (De  Bella  JtidaicOy  lib,  ii.  cap,  1.)  11a- 
wer  0  honynt  yn  nayned  i  dlodi  trwy  byny. 
Yr  oedd  y  bwyd  a  wasanaetbent  yn  y  gwledd- 
oedd hyn  yn  ailan,  ac  yn  balogi  pawb  a  fwytái 
0  bono ;  yr  bwn  a  alwent  *  bara  y  galarwyr  ;*  a 
a  hwn  a  feddyiir,  tebygcil,  wrth  *  fara  dynion,' 
vn  Ezec.  34.  lY.  Decbrenad  y  cyfryw  arferiad 
oedd,  diammeu,  fod  cyfeillion  y  galarwyr,  y 
rhai  a  ddoent  i'w  cysurd  (a'i  bod  yn  dyfod 
raewn  rbifedi  tra  Uuosog  ar  y  cyfryw  ácbosion, 
sydd  amiwg  oddiwrtb  loan  11.  19.)  yn  barnu 
nas  gallasai  dyn  yn  y  cyfryw  alar  mawr,  fel  jr 
angofiai  ei  ymbortb  ei  hnn,  sylwi  nemawr  ar  y 
gwesteion,  ac  anfonent  bob  un  fwyd  a  diod,  gan 
obeithio  y  llwyddent  trwy  eu  siampl,  i  beri 
iddo  fwyta  gyda  bwynt,  er  adfywiad  ei  gorpb 
a'i  ysbryd.  At  yr  arferiad  hwn  y  cyfeiria  To- 
bit,  pan  yn  ei  igynghorion  i'w  fab,  y  cyfer- 
wydda  ef  i  '  fod  yn  helaeth  o'i  fara  ar  fedd  y 
cyfiawn.'  Tobit  4.  lY.  Y  mae  gweddill  y 
cyfryw  arferion  yn  bresennol,  medd  Syr  John 
Chardin,  yn  mblitb  y  Cristionogion  dwyrein- 
iol,  a*r  Mooriaid.  Harmer's  Obierv,  chap,  vi. 
obs.  55.  Yn  Dent  26.  14.  y  mae  cyfraith  yn 
rywymo  pob  un  a  roddo  ddegymau  y  drydedd 
iwyddyn,i  dystio  ger  bron  yr  Argwydd  ei  fod 
}Ti  ei  rhoddi  yn  llwyr  ac  yn  ddiattalfa  o  her- 
wydd un  achos,  ac  i  un  dyfcn  arall.  *  Ni  fwy- 
teais  0  bono  yn  fy  ngalar  (byny  y w,  nis  treul- 
iais  ddim  o  bono  mewn  gwleddoedd  fy  mher- 
thynasau)^  ac  ni  ddygais  ymaith  o  bono  i  aflen- 
did,  ac  ni  roddais  o  bono  dros  y  marw  :'  nen, 
rn  fwy  llythyrenol,  '  ni  roddais  o  bono  i  ddyn 
marw.  Byddai  y  Paganiaid  yn  rhoddi  teisenau 
ar,  neu  oddi  amgylch  bedd  y  marw,  fel  offrym- 
aa  i'r  ysbryd  ymadawedig.  Y  teisenau  hyn 
hefyd  oeddynt  tara  galarwyr,  ac  i'rgradd  mwy- 
af  yn  aflan.  Er  bod  yr  boll  arferion  Paganaidd 
hyn  yn  waharddedig  i  Israel,  eto,  tebygol  eu 
bod  yn  eu  harfer  i  ry w  raddau ;  ond  gobeith- 
iwn  heb  eu  defodau  coel-grefydüol  ac  eilun- 
addolgar  bwy. 

GALATIA,  neu  GALO-GR^CIA,  talaeth 
yn  Asia  Leiaf,  a  Phrygia  p  du  y  gorllewiniddi; 
Pamphylia  o  du'  y  gogledd :  yr  afon  Halys  o 
du  y  dwyrain  :  a  Lycanonia  o  dy  y  dehau.  Yr 
oedd  ynddi  22  o  ddinasoedd  yn  y  cyn-oesoedd, 
scf  Gordium,  Synopa,  Pompeiopolis,  Ancyra  y 
69 


brif  ddinas,  &C.     Dywcd  Josephus  Antiq,  lib, 
i.  c.  Y.  fod  y  Galatiaid  yn  cael  eu  galw  Qomer 
laid:  a  Herodotus,  Ub.  iv.  fod  pobi  a  èlwid 
drnmeri  yn  preswylio  yn  y  parthau  hyn  :  a 
Pliny,  lib,  V.  c,  3,  fod  dinas  yn  Troas,  a  rhan  o 
Phrygia,  a  elwid  Cimmeris,     Y  mae  yr  enwau 
hyn  yn  tarddu  yn  amlwg  oddiwrth  Gomer.  Y^ 
oedd  Phrygia  yn  y  dyddiau  gynt  yn  cynnwys 
y  rhan  fwyaf  o  barthau  gogledd  i  Asia  Leiaf; 
ac  y  mae  Bochŵrt  yn  sylwi  fod  Phrygia,  yn  y 
Grew,   o'r   un  arwyddocád,  ac  yn  cyfeirio  at 
*^1?33  ^^^^^  y°  Hebraeg.  Oddi  wrthynt  bwy 
y  cafodd  y  cyfyng-fôr  rhwng  llyn  Maîotis  a'r 
môr  Euchin,  yr  enw  Bospkorus    Çimmerius, 
yn  awr  a  elwir  Caffa.     Fel  yr  oeddynt  yn  Ihi- 
osogi,  taenasant  tua'r  gorllewin,  ac  a  ddaethant 
i'r  wlad  a  elwir  yn  awr  Germany^  neu  yr  Al- 
maen,  neu  wlad  yr  Ellmyn,     Dywed  Diodorus 
Siculus  i'r  Germaniaid  darddu  o'r  Cimmeriaid, 
Geilw  yr  luddewon  hyd  heddyw  y  Germaniaid 
Aschenasiaidj  oddiwrth  Aschenas,  mab  Gomer  ; 
ac  nid  ydyw  y  geiriau  Gèrmen^  Gemren^  neu 
Gamrenf  yn  gwahaniaethu  ond  ychydig  oddi- 
wrth eu  gilydd.    Diweddiad  gweiriau  yn  y  rhif  ^ 
lluosog  yw  en  yn  iaith  y  Germaniaid ;  oddi- 
wrth y  rhif  unigol  Gomer  y  ffurfír  Gomeren, 
neu   Gemren,  yn  y  rhif  lluosog.     O  Germany 
daeth   yr  un  pobl  i  Gal  neu  Ffrainc,  ac  oddi 
yno  dros  y  môr  i  Frydain,  gweddillion  pa  rai  a 
elwir  y  Cymry  hyi  heddyw.     Oddiwrth  yr  ys- 
tyriaethau  hyn  mae  yn  amlwg  mai  hen  Gymry 
oedd  y  Galatiaid,  a  elwid  yn  y  d^cbreuad  Go- 
meriaid.     Y  rhai  a  elwid  gan  y  Groegiaid  Gal- 
atce  a  elwid  yn  y  dechreuad  Gomeriaid,  medd 
Josephus :  ac  mae  yn  dra  thebygol  mai  hiliog- 
aeth  yr  un  tad  gwreiddiol  a  boblogodd  yr  boll 
barthau  gorllewinol  hyn  o'r  byd  ;  a  bod  y  Saes- 
on,  nen  j  Saxoniaid,  y  rhai  a  ddaethant  o  Sax- 
ony yn  Germany,  a'r  OymVy,  yn  tarddu  o'r  un 
gwreiddyn. —  Yn  2  Mac.  8.  20.  Judas  Macca- 
bíBus,  yn  annog  y  bpbl  i  ymladd  yn  erbyn  y 
Syriaid,  sydd  yn  coffau  i  8000  o  honynt,  trwy 
gymhorth  a  roddasid  iddynt  o'r  nef,  ladd  120,- 
000  o'r  Galatiaid.     Nid  oes  banes  am  amser 
nac  amgylchiadau  y  gorchfygiad  hwn,  ond  teb- 
ygol nad  trefedigion  Galatia  a  feddyiir  wrth  y 
Gralatiaid  hyn,  ond  y  Gàliaid,  sef  y  Ffraùcod,  y 
rhai  a  oresgynasant  l«Wer  a  Asia,  yn  y  dyddiau 
gynt     Yr   oeddynt  yn  gorlenwi  en  gwlad  eu 
hunain,  ac  yn  heidio  i'r  gwledydd  dwyreiniol, 
ac  yn  cyllogi  yn  filwyr  i'r  breninoedd  i  ymladd 
yn  eu   rhyfeloedd*  hwynt.* — ^Yn  nghylch  y 
flw}ddyn  a,  m.  3824,  y  Rhufeiniaid  ajddifrod- 
aaant  Galatia ;  ac  yn  nghylch  a.  d.  25,  a'i  dar- 
ostyngasant  yn  dalaeth  Rufeinaidd;     Yn  a.  d. 
.266,  y  Gothiaid  a'i  hanrheithiasant  yn  ofnad- 
wy.     Ar  ol   y  Rhufeiniaid,  y  Saraceniaid  a'r 
Tyrciaid  ydynt  wedi  ei  llywodraethu  yn  dost. 
Planwyd  Cristionogrẃydd  yn  Galatia  gan  yr 

*  Galloram  ea  tempestate  tantae  foecanditatlfl  Javentus 
fait,  at  Aslam  omnem  velnt  examine  allquoimplerent.  Den- 
lone  neque  regei  orìentis  sine  mercenario  Gallomm  exercitu 
alia  beUa  graserunt  Jaatin,  1115.  zrv,  cap.  2.  Well's  6eo> 
grarphy.  BoUlnÿ  Ancient  History.  Prideaox's  Connection, 


V 


GAL 


546 


GAL 


apostol  Pan).  Act  16.6.  a  18.  23.  Gal.  1. 
2.  Yn  fuan  wedi  iddo  adael  y  wlad,  cyfododd 
athrawoii  luddewaidd  yn  mblith  y  Crístíonc^- 
ion  ynoy  yn  bychanu  Panl  a'i  ddinnygo,  ac  yn 
en  gwyro  oddiwrth  athrawiaeth  bar  yr  efengyl 
am  gyfiawnbad  trwy  ffydd  yn  ngyfiawnder 
CrÌBtÿ  at  weithredoedd  y  ddedd^  a'r  defodau 
laddewig.  I  amddiffyn  ei  apostolaetb,  i  wrtb- 
brofi  y  cyfeiliornadan  hyn,  ac  i  byfforddi  ÿ  Gal- 
atíaid  yn  nghylcb  dyledswyddau  Cnstionog- 
rwydd,  ysgrueoodd  yr  apostol  lythyr  rbagorol 
at  eglwyú  Galatik  Y  mae  ]rr  epifttol  bwn  wedi 
0i  ysgrifenn  gydag  ysbryd  gwrol,  tanbaid ;  yn 
dangos  eitíiaf  oîddigedd  duwîol  yn  erbyn  cyf- 
eiliornadan dinystriol  y  gan-atbrawon,  ac  o 
blaid  y  pwnc  sylfaeool  Cristionogrwydd  o  gyf- 
iawnbad trwy  ffydd.  Y  mao  yn  dywedyd  iddo 
wrthwyneba  Pedr  yn  ei  wyneb,  pan  oedd  i'w 
feio  am,  ei  ymddygiad  yn  Antiocbia,  y  n  rbag- 
ritbiol  yn  cyd-finrfio  â'r  loddewon  mewn  per- 
thynaa  i'r  defodau  laddewig,  y  rbai  oedd  wedi 
eu  dilen  yn  Ngbrist ;  ac  yn  ei  awyddfryd  mawr 
y  mae  yn  cyboeddi  yn  anathema  angel  oV  nef, 
pe  byddai  iddo  efengylu  yn  amgen  na'r  byn  a 
efengylasom  i  cbwi.  Y  mae  yn  bawdd  canfod 
fed  yr  apostol  yn  golygn  yr  atbrawiaetb  y  mae 
yn  ei  hamddiffyn  o'r  pwys  mwyaf ;  ei  gwadu 
sydd  yn  boUol  gyfoewid  natar  yr  efengyl,  fel  y 
mae  yr  apostol  yn  ei  galw  yn  efengyl  arall,  a'r 
rbai  sydd  yn  athrawiaetbu*  yn  groes  iddi,  'yd- 
ynt  yn  dattrai  efóngyl  Crist — yr  hon  nid  y w 
arall ;'  canys  nid  ^engyl  mo'r  cyfryw  atbraw- 
iaetb gyfeiliornns.  Mawr  oedd  tiriondeb  yr 
Aiglwydd,  a'i  ofal  am  ei  eglwys,  yn  rboddi  i  ni 
trwy  ysbrydoliaeth  Daw,  yn  foreu,  amddiffyn- 
iad  ,mor  rbagorol  ac  anwrtbwynebol  o'r  atb- 
rawiaetb sylfaenol  bon  ;  ar  ba  un  y  mae  y  wir 
eglwys  yn  mbob  oes  yn  cael  ei  hadeiladn,  ac 
yn  sefyll  yn  anorcbfygol  gan  boll  byrtb  nffem, 
a'r  boll  gyfeiliornadaa  aV  ymdaeru  sydd  yno 
yn  erbyn  yr  eglwys  a*i  sylfaen  gadarn.  Yn  y 
pyrtb  tywyll  gelyniaethoi  hyn,  Uawer  o  gyng- 
bori,  taeru,  ysgrifnecu,  ac  enllibio  sydd  wedi 
bod,  ac  eto  yn  bod  yn  ei  berbyn ;  ond  y  mae 
yr  Ysbryd  GÌan,  trwy  apostol  mawr  y  Cenedl- 
oedd,  yn  para  i  lefara  yr  un  gwirionedd  o  byd, 
yn  eglar  ddiammbeuol,  ac  yn  gadarn  anwrtb- 
wynebol, et  cysur  tragywyddol  y  rbai  sydd  yn 
adeiladn  eu  gobaith  ami. 

Dros  yn  ngbylcb  900  mlynedd  bu  eglwys 
Galatia  yn  ilagarog ;  rboddir  banes  am  lawer  o 
esgobion  duwiol,  ac  amryw  gyngborfaoedd  eg- 
Iwysg  a  gynnaliwyd  yn  eu  plitb ;  ond  yn  awr 
er's  900  o  flynyddoedd,  trwy  orthrymder  y 
Saraceniaid  a'r  Tyrciaid,  y  mae  Cristionogaetb 
agos  wedi  ei  ddiwreiddio  yn  hollol  oddi  yno. 

Am  yRamser  yr  ysgrifenwyd  yr  epistol  bwn 
y  mae  Uawer  o  amrywiaetb  meddyliau  byd  yn 
hyn  yn  mblith  y  beirniaid  dysgedig.  Gwel 
Mftcknigbt's  Preface  to  the  Epistle, 

GALBANUM,  Heh.  nînbn  [^^]  LXX 
OV.  x<^6avij ;  Vugl.  Galbavum  ;  gwyddlud  yn 
d^T&ru  Mian  P  \>»ladr  planigyn  301  tyfa  yn  Per- 


sia, ac  amryw  barthau  o  Affric  Y  mae  yn  iras, 
ac  yn  feddal,  fel  cwyr ;  y  mae  ar  y  cyntaf,  pan 
dyner  cf  allan,  yn  wyn,  wedi  byny  y  rose  yn 
troi  yn  felynaidd,  nea  yn  gocbaidd.  Y  mae  ei 
aroffJ  yn  gryf  a'i  arcbwaetb  yn  cbwerw.  Y  mae 
yn  Tiosgadwy  fel  resin,  ac  yn  doddadwy  mewn 
dwfr  fel  gind.  Yr  oedd  yn  un  o'r  pêr-lysiau 
yn  yr  arogl-dartb,  '  i'w  ddodi,  beth  o  bono,  ^i 
bron  y  dystiolaetb,  o  fewn  pabell  y  cyfarfod'— 
ar  y  bwrdd,  bwyrach,  fel  y  byddai  yn  barod 
bob  amser  i'r  offeinaid  i'w  losgi  ar  yr  allor  aar 
— yn  cysgodi  Crist  a'i  gyfryngdod  peraidd  ger 
bron  Daw  dros  ei  bobl.  Tybia  rbai  ei  fed  yn 
Uysieuyn  gwahanol  oddiwrtb  yr  byn  aelwir 
Galbenam  yn  bresennol,  am  nad  ydyw  arogl 
bwn  yn  beraidd.  Edr.  Arool-barth.  Yr 
unig  fan  y  ceir  y  gair  Hebraeg.*  Ezod.  30. 
34. 

GALILEA,  ffeb.  ^-1^5  Gr.  raXtXata,[t€rfÿn, 
cyffifi]  tiridgaetb  belaetb  a  ffrwytblon  yn  y 
parthau  gogleddol  i  triad  Canaan.  Yr  oedii 
Ualilea  Isaf  yn  gorwedd  o  du  y  gorllcwin  iV 
lord^lonen  a  Môr  Tiberias ;  ac  yn  cynnwys  et- 
ifeddiaetban  neu  randiroedd  Issacbar,  Zabnlon, 
Napbtali,  ac  Aser.  Yr  oedd  Galilea  Ucbaf  yn 
gorwedd  o  du  y  dwyrain  i'r  lorddoneo,  ac  p 
cynnwys  y  rban  fwyaf  o  etifeddiaeth  banner 
Uwytb  Manasseh  y  tu  bwnw  i'r  lorddonen,  neu 
ycbwaneg.  Yr  oedd  ben  yn  cael  ei  galw  Gal- 
ilea y  Cenedloedd,  am  ei  bod  ar  gyffiniau  Syr- 
ia, Arnbia,  a  Phoenicia,  gwledydd  y  Cenedl- 
oedd; ac  am  fod  Uawer  o'r  Cenedloedd,  yn 
gymysgedig  à'rlnddewon,  yngwladyeliu  ynddi. 
Solomon  a  roddodd  again  dinas  o  Galilea  Is;)!' 
i  Hiram,  brenin  Tyrns,  yr'bwn  o'i  galwodd 
gwlad  Cabal,  sef  bawlyd.  Yma  y  gsnwyd 
Jonab  a  Naburo,  y  propbwydi.  Benbadad^  ac 
ar  ei  ol  ef,  Tiglath-Pileser,  a  anrbeithiasant  y 
wlad  hon  yn  ddychrvnllyd  iawn.  1  Brcn.  9. 
11.  a  15.  20.     2  Bren.  14.  25.  a  15.  29. 

Wedi  dycb$?eliad  yr  Inddewon  o  Babilon, 
cadwodd  y  Samariaid  feddiant  o  Samaria,  sef 
rbandir  Ephraim  A  Manassiaid  gorllewinol; 
ond  yr  Inddewon  a  yndaenasant  i  Galilea,  ac  i 
wlad  Perea  tu  hwnt  i'r  lorddonen.  Yn  Nazar- 
eth yn  Galilea  y  preswyliodd  ein  Hiabhawdwr: 
yma  y  dygwyd  i  fynu  y  rban  fwyaf  o'i  ddysg- 
yblion  ;  yma  y  pregethodd  Crist,  ac  y  gwnaeth 
lawcr  o'i  wyrthiau.  Yn  Galilea,  tebygol,  v 
gwedd-newidiwyd  cf  (Edr.  Gwedd-nkwidiad) 
ac  yma  y  gwelodd  dros  500  o'i  ddysgyblion  cf, 
cyn  ei  esgyniad  i'r  nefoedd.  Oddiwrtb  y  wiad 
bon  yr  oedd  cf  a'i  ganlynwỳr  weitbiau  yn  cael 
eu  galw  Galileaid.  Luc  23.  6.  Act  2. 1 
Esa.  9.  1. 

Yr  oedd  y  (Jalileaid  yn  anenwog  yn  inhlith 
yr  Inddewon  o  ran  crefydd  a  dysgeidiaeth :  ac 
yr  oeddent  yn  barnu  na  cbododd,  ac  na  chod- 
ai,  un  prophwyd  yn  Ghililea,  beb  gofio  mai  un 
o'r  wlad  bono  oedd  Jonab.  loan  7.  52.  Yr 
oedd  eu  tafodiaith  yn  gwabaniaetbu  oddiwrth 

•  Owrt  Bobhart,  VoL  in.    Buifm^i  Nat.  HUt  Vol  I. 


GAL 


547 


GAL 


iaith  yr  laddewon  yn  Jerasaiem ;  yr  oedd  Uef- 
erydd  Pedr  yn  ei  gyhndda  mfti  Gaiilead  oedd. 
Mat  26.  73.  Dy wed  Josophos  fod  y  Galileaid 
Tnfîiwyr  dewrion;  eu  bod  yn  gwrihaefyli  y 
Cenedloedd  o'a  hamgylch  yn  wiol;  bod  eu 
gwlad  3^  ffrwytblos,  ac  wedi  ei  hamaethn  a'i 
diwyllio  yn  dda ;  a'a  bod  yn  bobl  lafìiroB  a  di- 
wyd.  Yr  oedd  y  dinasoedd  aVpentrefydd  yn- 
ddi  yn  ami,  a'r  Ueiaf  o  honynt  yn  cynnwys  15,- 
000  o  drigolion.  Hwy  oedd  y  cyntaf  a  wiih- 
ryfelasant  yn  erbyn  y  Bhufeiniaid,  ac  oherwydd 
byny  a  anrheithiwyd  ac  a  laddwyd  yn  ddych- 
rjnUyd  iawn.  Yn  nghylch  a.  d.  10,  an  Judas, 
priodor  o  Golan,  yn  GaHleaUchaf,  a  annogodd 
lawer  i  wrihaefyll  y  swyddwyr  Bhufeinaidd,  ac 
iwrẁwynebu  talu  treth  iddynt  Fforfiaaant 
eu  hanain  yn  blaid  dan  yr  enw  Galileaid.  Yr 
oeddynt  agos  o*r  un  daliadau  a'r  Fhariseaid,  ac 
yo  bainn  yn  beth  annheilwng  i'r  Inddewon  i 
dala  treth  Tr  Cenedloedd.  Ba  eu  gwrthwyn- 
ekwydd  i'r  Bhufeiniaid  yn  achos  o  ryfel  hir  a 
gwaedlydf  a  llawer  o  rû  diniwed  a  ddyoddef- 
asant  yn  drwm  o'r  achos.  Pan  yr  oedd  rhai 
or  Gadileaid  yn  Jerusalem  ar  nn  o'r  gwyliau 
gosodedig,  Pilat  a'u  lladdodd  hwynt  yn  greu- 
Ion  yn  nghyntedd  y  deml,  ac  a  gymysgodd 
eu  gwaed  yn  nghyd  a'n  haberthau.  Mae  yr 
lachawdwr'yn  cael  ei  gyhuddo  gan  yr  luddew- 
on  fel  un  o'r  rhai  hyn,  a'i  fod  yn  gẁyrdroi  y 
y  bobl,  ac  yn  gwahardd  rhoi  teymged  i  Cesar. 
Lqc  13.  1.  a  23.  2. 

GALIM»  Héb.  û*ìî)3  [rÄai  yn  feniyru\  dinas 
vn  BeDJamin»  tair  neu  bedair  milltir  o  J  erosa- 
lem,  ac  yn  agos  i  Anathoth.  Yma  yr  oedd 
Phalti  gwr  Michal  merch  Saul  a  gwraig  Daf- 
vdd,  yn  byw.  Y  trigolion  a  ddychrynwyd  yn 
ddir&wr,  ac  a  anrheithiwyd  gan  fyddiaoedd 
Sennacherib.     1  Sam.  25.  44.  Esa.  10.  30. 

GAUO,  Qt*  FaXtwy ;  [un  yn  byw  «r  lasth] 
brawd  Seneca,  philosophydd  cnwog.  £i  enw 
oedd  Marcus  Ann»as  Novatus ;  end  wedi  ei 
fabwyaiadu  gan  Lucius  Junius  Galio,  cymerodd 
yr  enw  Galio.  Dan  yr  ymerawdwyr  Claudius 
A  Nero,  gwnawd  ef  yn  rhaglaw  Bhyfeiuaidd  yn 
Achaia,  Yr  oedd  yn  ẃr  o  dymher  hynaws  a 
charaaidd ;  cyâwynodd  Seneca  rai  o'i  lyfrau 
iddo.  Yr  luddewon  wedi  cynddeiriogi  wrth 
Itryddiant  Paul,  a  gyfodasant  yn  ei  erbyn,  ac 
a'i  dygasant  ef  i  frawdle  Galio,  yr  hwn  oedd  yn 
trigo  yn  Corinth,  ac  a'i  cyhuddasant  ef,  *  ei  fod 
yn  addoli  Dnw  yn  erbyn  y  ddeddf ;'  scf  deddf 
yr  laddewoD,  neu  ddefodau  Moses ;  neu  yn  er- 
byn deddf  y  Bhufeiniaid,  o  beidio  dwyn  i 
mewn  dduwiau  newyddion,  heb  gydsyniad  y 
senedd.  Fel  yr  oedd  Paul  yn  amcanu  agoryd 
ei  enau,  dy wedodd  Galio  wrthynt,  '  Pe  buasai 
gam,  neu  ddrwg-weithred,  O  luddewon,  wrth 
reswm  myfí  a  gyd-ddygaawn  à  chwi ;  eithr  os 
y  cwestiwn  sydd  am  ymadrodd,  ac  enwau,  a'r 
ddnJdf  sydd  yn  eich  plith  chwi,  ni  fyddaf  fi 
farnwr  am  y  pethau  hyn.'  Ac  efe  a'u  gyrodd 
hwypt  odd i wrth  y  frawdle.  Y  Groegwyr  Pag 
atmidd  a  gymerasant  Sosthenes  yr  arch-synag- 


ogy^ày  ^^  &'i  curasant,  mewn  aamharch  i'r 
luddewon,  o  flaen  y  frawdle.  '  Ond  nid  oedd 
Galio  yn  gofidu  dim  am  y  pethau  hyny ;'  ond 
dylaaai  o&lu  fel  bamwr  na  byddai  neb  yn  dy- 
oddef  cam.  Act.  18.  12—17.  Nid  llawer  o 
fljmyddoedd  wedi  hyn«  efe  a'i  frawd  a  laddwyd 
trwy  orchymyn  Nero, 

GALW-EDIG-^AETH-ION,  Heb.  blpMJ 
a  ^tXp  \p^^  ŵ«  ««^cw  Ualeol  Lied.  Yo'oake; 
iS^o^^.^all;  gwahodd,  lle&in  ar  un ;  erchi,  rhx- 
buddio  i  ddyfod:  enwi;  galwad  am  bort^ 
deiayfiad,  gwcddi. — Arwydda  galw,  1«  Creu, 
neu  effeithioli  i  ddwyn  pethau  i  fod,  à  gain 

Bhuf.  4. 17.    £zec  86.  29. 2.  Addef,  neu 

gydnabod^  Heb,  2. 11. — 3.  Cyfri£  Esa.  58. 
13.  MaL  3.  15.— 4.  Cyhoeddi.  Joel  2. 15.— 
5.  Addoli.  Duw  trwy  weddi  a  didchgarwch. 

Gen.  4.  26.     Salm  105. 1.    £dr.  Enw. 6. 

Brfyn  am  gymhorth  a  gwaredigaeth  mewn  tra-^ 
Hod.  Salm  50. 15.^-7.  Gosod  mewn  swydd. 
Heb.  5.  4,  5.  Esa.  45.  1,  4,  10.  Bhuil'  1.  1. 
— 8.  Gwhodd  pechaduriaidy  a'u  galw  i  edifeir- 
wch.  Diar.  1.  24.  Mat  22. 14.— 9.  Bod  y 
peth  y  eelwir  un  i'w^  famu  felly,  a'i  drin  yn 
gy&teboT  i'r  hyn  y  gelwir  ef.  Mat.  5,  9, 19.  a 
21.  13.  (cymh.  Luc  19.  46^  Luc  1.  32,  35,  a 
2.  23«  1  loan  3, 1. — 10.  Dwyn  pechaduriaid 
i  undeb  à  Christ,  ac  i  gyflwr  grasol  a  sanctaidd. 
Bhuf:  8.  28.    2  Pedr  1.  3. 

Y  mae  galwedigaeth  yn  yr  ystyr  diweddaf 
hwn,  i'w  olygu  fel  un  o  f&wythau  cyntaf  ethol- 
edigaeth,  a  gweithred  arbenig  Duw  tuag  at  yr 
etholedigion,  yn  eu  gwneyd  yn  gyfranogion  o 
iechydwriaeth  Crist  ^  Y  rhai  hyny  a  raglun- 
iodd  efe,  y  rhai  hyny  hefyd  a  alwodd  efe.' 
Bhu£  8.  30.  Gweithred  ydyw  trwy  ba  un  y 
mae  y  rhai  a  etholwyd.  gan  Ddmw,  ac  a  bryn- 
wyd  gan  Grist»  yn  cael  en  gwahodd  yn  dirion 
trwy  foddion  dlanol,  ac  yn  cael  gwciöirddn  ar- 
nynt  yn  eflfeithiol  yn  dufewnol  i'w  tueddu  yn 
ewyllysgar,  ao  i'w  dwyn  yn  effeithiol  o  gyflwr 
o  bechod  i  gymundeb  &  Duw  yn  Nghrist 
Mae  yn  cael  ei  enwi  yn  alwedigaeth, 

1.  I  ddangos  y  tmeni  a'r  pellder  dirfawr  yr 
oedd  dyn  wedi  myned  iddo  wedi  ei  ysgaru 
oddiwrth  Dduw,  ac,  fel  Adda,  yn  ffoi  oddi 
wrtho.  'Yr  Arglwydd  Dduw  a  alwodd  ar 
Adda,  ac  a  ddywedodd  wrtho,  Adda,  pa  le  yr 
wyt  ti  V  Gen.  3.  9. — 2.  I  ddangos  y  moddion 
a  ddofnyddia  Duw  i  ddychweiyd  dynion ;  sef 
trwy  ei  lais  yn  yr  efengyl,  a'r  pregethiad  o'r 
gain  moddion  rhesymol  ac  aiddas  ydynt  i 
weithredu  ar  greadur  rhesymol.  Mae  Duw  yn 
y  gair  yn  llefaru  wrth  greadur  a  chlustiau  gan- 
ddo  i  wrando,  deall  ganddo  i  amgyfifred,  ac 
ewyllys  ganddo  i  ddewis,  &c. — 3.  Mae  hefyd 
yn  rhoddi  gwahanol  olygiadau  ar  y  gwaith 
hwn,  fel  y  gellir  edrych  arno  fel  creadigaeth 
aewydd,  yn  mha  un  y  mae  Duw  yn  galw  y 
pethau  nid  ydynt,  fel  pe  byddent ;  o  ddiddym- 
der  cyflwf  o  bechod  yn  dwyn  i  fywyd  ;  ac  yn 
llewyrchu  yn  eu  calonau,  fel  y  parodd  i  oleuni 
lewyrchu  o  dy wyllwch  yn  j  greadigaeth  gynt- 


GAL 


648 


GALL 


a£  RhuL  4.  17.  2  Cor.  4.  6.  Y  mae  yn 
rhyw  adgyfodiad  rhyfedd,  yn  mha  un,  trwy  lef 
alluog  Crist,  y  mae  y  pechadur  yo  cael  ei  gyf- 
odi  o  gyflwr  o  bechod,  yn  o  dçbyg  fel  y  gal- 
wodd  ef  Lazaras  oU  fedd,  ac  y  geilw  y  meirw 
yn  y  dydd  olaf.  Eph.  1.  20.  loan  5.  25.  Fel 
rhai  yn  cael  en  salw  i  Bwyddau  a  sefyllfaoedd 
anrhydeddns,  felly  y  maent  hwythaa  yn  cael 
en  galw  i  anrhydedd  a  gc^oniant  tragywyddol. 
Fel  y  byddai  y  rhedegwyr  gynt  ar  fynydd 
Olympas  yn  cael  en  galw  i*r  rhedcgfa  a  r  ym- 
drechiadau  am  y  gamp  uchel,  fel  y  maent  hwy- 
than  yn  cael  eii  galw  i  ymestyn  at  y  pethan 
o'r  ttt  blaen,  ac  i  red^yr  yrfa  a  osodwyd  o'n 
blaen.    PhU.  3.  13.    Heb.  12.  1. 

Yn  llefara  am  y  galwedigaeth  hwn,  gosodir 
allan  yn  y  gair,  yr  hyn  y  gelwir  pechadnriaid 
oddiwrtho,  ac  y  gelwir  íwynt  ato,  a  quo  <k  ad 
quern.  Maent  yn  cael  en  galw  o  farwolaeth,  o 
dywyllwch,  o  elyniaeth,  ac  oddiwrth  ddigof- 
aint,  (Eph.  2.  1.  Col.  1. 13,  21.  1  Pedr  2. 9. 
loan  3.  36.)  i  oleuni,  i  fywyd,  i  ryddid,  i  hedd- 
wch  Daw,  i  gael  tragaredd,  i  sancteiddrwydd, 
i  gymdeithas  à  Christ,  i'w  deyrnas,  iV  dragy- 
wyddol  ogoniant  'Gan  mai  Daw  sanctaidd 
sydd  yn  ea  galw,  rhaid  ei  fod  yn  ea  galw  oddi- 
wrth bob  peth  sydd  yn  groes  i  sancteiddrwydd, 
ac  at  bob  peth  sydd  yn  sanctaidd.  Y  gair 
galw  a  arwydda  mai-  ato  ei  han  y  mae  am  ea 
cael;  yr  hyn  nis  dicbon  iddynt  wneuthnr  b^ 
ymadawiad  â  phob  peth  croes  i  Ddaw.  Nis 
dicbon  y  serch  a'r  meddwl  godeidio  dai(  beth 
hollol  groes  iV  gilydd  yn  eu  natar  ar  nnwaith. 
Mae  y  pethau  y  mae  yn  ea  galw  oddi  wrthynt 
ac  atynt,  yn  gwbl  groes  f  w  gilydd  yn  en  natur : 
am  hyny,  ni  ufaddha  neb  iV  gal  wad  heb  gyf- 
newidiad  yn  agwedd  a  syniad  y  meddwl,  yr 
hyn  y  mae  galwad  Duw  yn  ei  weithreda.  loan 
5.  44,  46.  Gal.  5.  13.  Col.  3.  15.  1  Cor.  3. 
7,  15.  Rhuf.  Ô.  33,  24.  1  Thes.  4. 7.  1  Cor. 
1.  9.     1  Thes.  2. 19.     1  Pedr  1.  15.  a  5, 19. 

Yn  y  galwedigaetih  hwn,  Dnw  sydd  yn 
gweithreda  yn  ffwbl,  yrun  fath  ag  yn  etholed- 
igaeth,  cyfiawnhad,  a  gogoneddiad.  Y  mae 
yn  gweithreda  yn  ben-ar^wyddiaethol,  ac  yn 
wahaniaethol,  yn  ol  ei  arfaeth  ei  ban  a^i  ras. 
*  Y  rhai  a  ragluniodd  efe,  y  rhai  hyny  hefyd  (ac 
nid  neb  arall)  a  alwodd  efe.*  O'i  ben-ar- 
glwyddiaeth,  ei  gariad,  a'i  ras,  y  rhagluniodd 
efe  hwynt ;  o  herwydd  yr  uu  achos,  ac  yn  yr 
nn  modd,  y  mae  efe  yn  galw  y  ^kai  hyny,  ac 
niJ"craill.*  Mae  yr  alwedigaeth  yn  tarddn  o'r 
an  gras,  yn  gweithreda  ta  ag  at  yr  un  gwrth- 
ddrychau,  ac  i'r  nn  dybenion,  ac  mor  angen- 
rheidiol,  ac  mor  sicr,  a  r  rhaglnniad.  Y  rhai  a 
neillduwyd  yn  rasol  yn  yr  arfaeth  er  tragy- 
wyddoldeb,  sydd  yn  cael  eu  neillduo  a'u  gwa- 
haniaethu  trwy  yr  alwedigaeth  mewn  amsor ;  a 
thrwy  yr  alwad  mewn  amser  mae  y  rhai  oedd 
yn  etholedigion  yn  yr  arfaeth  yn  cael  ea  nodi, 
eu  gwahaniactha,  a'u  dadguddio ;  gwnenthur 
yr  alwedigaeth,  gan  hyny,  yn  sidr,  yw  gwnenth- 

♦  ttwel  Brthygl  xvll.  o  JSrẅyglau  £gìmy  Loegr. 


ur  yr  etholedigaeth  hetyd  yn  sicr ;  ac  nid  oes 
un  ffocdd  i  ni  wybod  yn  sicr  am  ein  hetholed- 
igaeth,  ond  trwy  adnabyddiaeth  sicr  o'n  gal- 
wedigaeth yn  ol  y  gair.  Mae  yr  etholedigaeth, 
fel  cangen  o  arfaeth  gadam  Daw,  yn  anghyf- 
newidiol ;  felly  hefyd  diedifaras  yw  doniaa  a 
galwedigaeth  Daw.  Ni  fwrir  allan  neb  a  alwyd 
i  gymdeithas  ei  Fab.  Rbaf.  11.  29.  loan  6. 
37. 

Fel  y  mae  y  galwad  hwn  yn  omchel  ac  p 
nefol  o  rau  yr  achos  a'r  tarddiad  o  bono,  felly 
hefyd  y  mae  o  ran  y  dybenion  a'r  eflfeithiaa  o 
bono;  y  mae  Daw  ynddo  yn  effeitbiol  weith- 
reda, yn  ol  ei  arfaeth,  i  dueddu  y  rhai  a  alwyd 
at  bethau  achel  a  nefol;  yn  en  baddasu  i 
fwynhan,  ac  yn  en  rhoddi  mewn  meddiant  o'r 
breintiau  mwyat  gorachel  a  gogoneddus.  Y 
mae  y  galwad  yn  gweithreda  yn  ei  effeitbiol- 
deb  hyd  nes  y  byddo  y  galwedigion  yn  y 
meddiant  cyfiawn  o'r  hyn  ry  galwyd  hwynt 
iddo:  nixhyll  mo'i  wrthddrychaa,  ac  ni  leiha 
ei  rym  a'i  effeithioldeb.  Nid  myned  à  hwynt 
yn  erbyn  eu  hewyllysiau  y  mae — ^peth  nas  di- 
chon  fod  yw  hyny;  ond  y  mae  Duw  yn  y  gal- 
wedigaeth yn  gweithio  ynddynt  ewyllysio  a 
gweithreda  o'i  ewyllys  da.f     Heb.  3.  1.    Phil. 

2.  13.  a  3.  14.  Fel  y  mae  graslonrwydd  a 
phen-arglwyddiaeth  Daw  yn  gweithreda  yn 
rhyfeddol  tuag  atynt  yn  ei  waith  yn  en  galw, 
felly  y  mae  ei  ffyddlondeb  diball  yn  cael  ei 
ddangos  tu  ag  atynt  wedi  eu  galw :  ^fíyddlawn 
yw  yr  hwn  a'u  galwodd,  yr  hwn  hefyd  a'i 
gwna  ;*  sef  eu  dwy n  i  feddiant  cyflawn  oV  hyn 
y  galwyd  hwynt  iddo.  1  Thes,  5.  24.  2 
Thes.  3,  3.  1  Cor.  1.  9.  a  10. 13.  Esa.  49.  7. 
Edr.  Gallüog. 

Y  mae  y  sefyllfa  a'r  gwaith  y  mae  yr  Ar- 
glwydd  yn  ei  ragluniaeth  yn  galw  dynion,  yn 
en  gosod  ac  yn  eu  cymhwyso  iddynt^  yn  dyfod 
dan  yr  enw  galwedigaeth  yn  y  gair,  ac  y  mac 
yr  apostol  yn  annog  pob  un  i  aros  ynddo  yn 
ddiddig,  yn  ddiwyd,  ac  yn  ffyddlawn.    1  Cor. 

3.  20. 

GALL-U-OG,  (ga-all)  grym,  nerth,  effeith- 
ioldeb, abledd,  cymhwysder,  dichoniad. — Mae 
gallu  yn  hanfodol  yn  yr  Arglwydd,  ac  oddi 
wrtho  ei  mae  pob  gallu  yn  ol  y  gradd  o  bono, 
yn  dcillio  i'w  greadariaid.  Mae  gallu  yn  Naw 
yn  annibynol  ac  yn  ddidèrfyn,  fel  ei  boll  briod- 
oliaethau  eraill ;  ond  mae  gallu  yn  y  creador 
yn  ddibynol  ar  yr  Arglwydd,  yn  ei  barhad 
gwastadol  yn  gystal  a'i  ddechreuad.  Fel  mae 
doethineb  yn  angenrheidiol  i  iawndrefna,  felly 
mae  gallu  yn  agenrheidiol  i  effeithioli  yr  hyn  a 
drefnir ;  ni  thycia  y  naill  heb  y  Ikll.  Per- 
ffaith  ddoethineb,  perffaith  allu,  a  pherffaitli 
ddaioni,  sydd  addas  i  bob  gorchwyl — a  hyn  yw 

Duw.       £dr.  HOLLALLUOG. 


t  vis  qnidem  est,  sad  cslestla  amorib,  eo  major  qao  foanur, 
Coactio  qQiodam,  sed  blandiBsimse  ainieitì»,eo  fikclens,  ut  aiii 
ma  catenis  peooaii  ao  Diabollsolata,{ii  jncandÌMimaliberUlo 
delioietur.  Non  trafait  Deas  invitoa  et  obtorto  coUo,  sed  fftcit 
volentes  ;  Pbll.  2. 13.  tam  clare  veritates  Ana«  mentlbus  In^'i' 
renB,ixtnon  posslnt  non  assentliif  tam  efficaeiter  boniUtis 
Buffl  deliclls  volnntatM  demnlcens,  ut  non  poaai&t  eaa  Dol'e. 
1  WitBl^  CBcon.  F(ed.  Ub.  lU.  cap.  v.  aect  S3. 


GAM 


549 


GAB 


Gallu  a  arwydda  weithiaa  awdnrdod,  a  rhag- 
or-fraint ;  ^  £fe  a  roddes  iddynt  allu  i  fod  yn 
feibion  iDdnw:'  (loan  1.  12.)  'Rhoes  ydd- 
wynt  y  vraint  y  vot  yn  veibion  i  Dduw.'  W. 
S.  Mae  yr  nn  gair,  eSoüfftOj  yn  cael  ei  gyfieithu 
hraint  yn  Bat.  22.  14.  Arwydda  ^ỳma,  yn 
fwyaf  priodol,  addurẁiant,  ucheUfrainU  Dr. 
Falke.  Rfaodd  Crist  yw  yr  nchel-fraint  bon ; 
trwy  eu  bandeb  âg  ef  maeut  yn  feibion  i 
Dduw,  ao  yn  gyd-etifeddion  àg  ef ;  ac  efe  sydd 
yn  rhoddi  iddynt  ysbryd  cyfaddas  i'r  cyfryw 
fraint  orocbel. 

'A  eglurwyd  yn  Fab  Daw  mewn  gallu  yn  ol 
ysbryd  sancteiddiad,  trwy  yr  adgyfodiad  oddi- 
wrtli  y  meirw.'  Rbnf.  1.4.  Yr  oedd  adgy- 
fodiad Crist  yn  eglurbad  cryf  a  gallaog  mai 
Mab  Duw  oedd.  Rboddwyd  Crist  i  farwol- 
aeth  am  gabledd,  am  alw  ei  hun  yn  Fob  y 
Bendigedig.  Marc  14.  61 — 65.  Ni  baasai 
Duw  yn  ei  gyfodi  oddiwrtb  y  melrw  pe  buasai 
yn  dwyllwr ;  yn  enwedig  gan  ei  fod  yn  ami 
wedi  rhagfynegi  ei  adgyfodiad  ei  ban.  Yr 
oedd  ei  adgyfodiad  yn  dystiolaetb  gyboeddus, 
wedi  ei  rboddi  gan  Dduw  ei  bun,  i  wirionedd 
lioniad  Crist  ei  fod  yn  Fab  Daw.  Nid  o  ber- 
^^ydd  ei  adgyfodiad  y  mae  yn  cael  ei  alw  yn 
Fab  Duw,  ond  yr  oedd  yn  Fab  Du'w  er  tragy- 
wyddoldeb,  pe  baasai  beb  ymgnawdoli,  na 
marw,  nao  adgyfodi ;  ond  yr  oedd  ei  adgyfod- 
iad yn  eglurbad  cyboeddus  a  cbadarn,  ei  fod 
yn  Fab  Duw.     Edr.  Adgyfodiad. 

*  Yn  Grist  galla  Duw.'  I  Cor.  1.  24.  Gallu 
Daw  ydyw  fel  Person  Dwyfol ;  a  gallu  Duw 
ydyw  befyd  fel  Cyfryngwr  a  Gwiiredwr.  Er 
iddo  gael  ei  groesboelio  a  marw,  eto  y  mae  y 
pregetbiad  o  bono  ef  a'i  aberth  yn  foddion 
i^alluog  yn  Haw  Duw  i  acbub  pecbaduriaid  o'r 
trueni  mwyaf ;  gallu  Duw  ydyw,  yr  bwn  nis 
dicbon  dim  ei  wrtbladd,  nac  un  matb  o  an- 
hawsder  fod  yn  anorcbfygol  iddo.  1  Pedr  1. 
5.    Rbnf.  1.  16.     2  Cor.  4.  7. 

*  Nîd  llawer  o  rai.  galluog  a  alwyd.*  1  Cor. 
1.  26,  Gr.  00  TcoXXoc  duvaroi,  *  Nad  llawer  o 
$:edyrn.'  -  W.  S.  a  Dr,  M.  Nid  llawer  o  rai  fel 
Nicodemus,  Joseph  o  Aramatbea,  a  Sergius 
Paolus ;  ond  llawer  o  bysgodwyr  a  cbrefftwyr 
tlodion.  Y  mae  yr  efengyl  yn  cael  ei  cby- 
hoeddi  mor  rbydd  Tr  naili  a'r  Hall,  ond  nid 
ydyw  mbr  dderbynioK  Trefoodd  Duw  yn  ei 
ddoethineb  mawr  iV  bob!  fod  gan  amlaf,' 
racwn  amgylcbiadau  isel  yn  y  byd,  gan  nad 
ydynt  oV  bydy  fel  y  byddai  eu  cynnaliaetb  a'u 
i-ysuron  o'r  nef,  ac  nid  o'r  ddaear  ;  ac  y  bydd- 
ai iddynt  geisio  y  pethau  sydd  ucbod,  ac  nid  y 
pethau  sydd  ar  y  ddaear.     Col.  3.  1,2. 

GAMALIEL,  Heh.  blA^^boti  [gohor  Duw]  1. 
Mab  Pedasur,  a  thywysog  llwyth  Manasseb, 
pan  ddaeth  Israel  o'r  Aipht  Num.  1. 10.  a  2. 
-0.  a  7.  '54. — 2.  Pbarisead  noded^g,  doctor  o'r 
.íçyfraitb,  paifcbedig  gan  yr  boll  bobl,  wrth 
dnled  pa  un  y  cafodd  Paul  ei  feithrin  a'i 
ddwyn  i  iynii.  Act.  5.  34.  a  22.  3.  Pan  oedd 
yr  apostolion  mewn  perygl  o  gael  eu  lladd  gan 


y  cyngbor  luddewaidd,  acbubwyd  bwy  trwy 
gyngbor  doetb  ac  addas  y  gwr  bwn.  Dy wedir 
ei  fod  yn  feb  Hilel  enwog,  yn  ewytbr  i  Nico- 
demus,  a  tbros  32  o  flynyddoedd  yn  oreistedd- 
wr  yn  y  Sanhedrim,  ac  iddo  gofleidio  Cristion- 
ogrwydd,  <fec.,  ond  dywediadau  beb  lawer  o 
sail  iddynt,  am  a  wyddom. 

GAMMADIAID,  Ezec.  27,  11,  Gan  nad 
oes  banes,  ond  a  geir  yma  am  y  bobl  byn  oedd 
yn  amddiflfynwyr  tyrau  y'^Tyriaid,  nis  gellir 
penderfynu  pwy  oeddynt.  Pobl  o  Pboeaicia, 
tebygol.  Y  mae  rbai  adysgrifeniadau  yn  dar- 
Uen  Q'^*i5a5  Gimerinif  sef  Cimmerii,  trigolion, 
Crim  Tartar — ^rhai  o  dylwyth  Gomer,  o'r  bwn 
yr  baaodd  y  Qtmrt.  Gwel  Esgob  N^ton  in 
loc^    Edr.  Galatia. 

GANTJ,  (gan)  cynnwys. — *  Dwy  fil  o  batbau 
a  anai  ynddo.'     1  Bren.  7.  26. 

GAB,  (ga)  gomacb.  Jos.  11.  6.  2  Sam. 
8.  4. 

GARAN,  (gar)  cregyr,  crycbydd,  y  gwddf 
cryg. — Garan  grycbydd,  garan  hwyad,  aderyn 
à  llais  anbyfryd,  galarus.    Esa.  38.  14.     Jer. 
8.  7, 

Nid  anferth  ond  garan.    Dior, 

GARD,  FJr.  Garde  ;  Saes.  Guard  ;  *  gwyr 
o  gard;'  sef  gosgordd-lu,  gwarchawd-Iu.  2 
Sam.  23.  23.  1  Cron.  11.  25.  2  Cron.  12. 
10,  11. 

GARDD,  GERDDI,  (gar)  Heh.  p  n^5 
(gadar)  clatodd;  Saes.  Garden  ;  cadly's,  maes 
cauedig : — gardd  lysiau ;  gardd  yd  ;  gardd 
wair;  gardd  fagai;  lie  cauedig  i  lysiau,  blodau, 
a  cboedydd  ffrwytblawn.  Y  fwyaf  enwog  oedd 
gardd  Eden,  yr  bon  sydd  ya  cael  ei  galw  gardd 
yr  Arglwydd^  am  mai  efe  a'i  planodd.  Gen.  2. 
8.  a  13.  10.  Joel  2.  3.  Sonir  am  ardd  y 
brenin,  a  gardd  TJzza,  Ue  y  claddẃyd  Manasseb 
ac  Amon.     Jer.  39.  4.     2  Bren.  2L  18,  26. 

Yn  nyddiau  Esaiab,  yr  luddewon  a  aberth- 
ent  mewn  gerddi,  ac  a  arogl-darthent  ar 
allorau  priddfeini,  yr  byn  nid  oedd  gyfreitblon 
i  neb  i'w  wneutbur  ond  yr  offeiriad  ;  nac  yn 
un  man  ond  ar  yr  allor  aur  yn  y  deml.  Esa. 
1.  29.  a  65,  3.  a  66. 17.  Yr  oedd  y  gerddi  byn, 
meddant,  wedi  eu  cysegru  i  Venus  ac  Adonis, 
ffieidd-dra  y  cenedloedd.  Yn  yr  ardd  y  pecb- 
odd  ac  y  syrtbiodd  yr  Adda  cyntaf ;  mewn 
gardd  bu  ymdrecbfa  gwaedlyd  yr  ail  Adda,  ac 
y  claddwyd  ef.  Gen.  iii.  loan  18.  1,  26.  a 
19.41.  i 

CyflFelybir  yr  eglwysi  ardd,  Can.  4.  12,  16. 
a  5.  1.  a  6.  2.  Y  mae  wedi  ei  neillduo  oddi- 
wrtb y  byd  anial  diffrwytb ;  ei  pblanu  â  phlan- 
igion  bffryd,  ac  mae  ffrwytbau  cyfiawnder  i'w 
cael  ynddi ;  y  mae  yr  Arglwydd  yn  ei  cbadw 
nos  a  dydd  rbag  i  neb  ei  drygu ;  y*  mae  yn 
>bodio  ynddi,  yn  ei  dyfrbau,  yn  ei'  gwrteitbio, 
ac  yn  edrycb  yn  fanwl  rbag  i  chwyn  niweidiol 
dyfu  ynddi,  Yr  oedd  y  gyöelybiaetb  bon  yn 
fwy  bynod  i*r  dwyreinwyr  nag  ydy^w  i  ni, 
oblegid  arogl  peraidd  y  llysiau,  y  coedydd,  a'r 
flfrwytbau,  yn  y  gwledydd  byny ;  ac  bwyrach 


GAB 


550 


GAU 


iqd  J  cyfeiriad  hefyd  yn  neilldnol  at  irdd  yr 
Arglwydd  ^n  Edeo,  y  lie  mwyaf  ffrwythlÄWiiÄ 
hyfryd  ar  y  ddaear,  yn  ei  holl  odidognrydd 
cyn  y  cwymp.  Bdir.  Parjldwts.  Pa  bethaa 
bynag  sydd  odido|^,  defiyrddiol,  a  hyfryd,  a 
ddefoyddir  gan  yr  isbryd Glan  yn  jrr  ysgryth- 
yrau  i  osod  allan  gogoniant  ac  ardderchog- 
rwydd  yr  ^Iwys ;  a  gwelir  ea  priodoldeb  yn 
gyflawn  dros  dragywyddoldeb,  pan  byddo  gor- 
nchwyliaethan  Duw  ta  ag  ati,  yn  ei  holl  aelod- 
an,  yn  gwbl  wedi  en  gorphen.  Fel  yr  oedd 
Paradwys  yn  ben  harddwch  y  ddaear,  felly  y 
bydd  >T  eglwys  yn  ben  tegwch  broydd,  ac  yn 
llawenydd  yr  holl  nefoedd,  pan  welir  hi  yn  ei 
gogoniagk  Sahn  48. 1*,  2.  a  102. 16.  Esa.  58, 
11.  a  eTlO,  11.  Jer.  31.  12.  1  Cor.  6,  13, 
19,  20.  a  7.  34.     Dat  21.  27. 

GARDDWR,  (gardd-wr)  golygwr,  Uaforwr, 
a  gwyliwr  gardd,    loan  20.  15. 

GAREB,  ffeb.  5^5  [buati]  1.  Tin  o  gedym 
Dafydd.  2  Sam,  23.  ^8.-2.  Bryn  yn  agos  i 
Jemaalem.    Jer.  81,  39. 

GARIZIM,  JSTeò.  u^^n^^  [cymunwyr]  mynydd 
yn  agos  i  Sîchem,  yr  hon  oedd  yh  y  gwastad 
rhwng  y  mynyddoedd  Ebal  a  GarLom,  Myn- 
ydd ffrwythlon  yw  Garisim,  meddant;  am 
hyny  yr  oedd  y  bendithion  arno.  Yn  y  flwydd- 
yn  A.  u.  3672,  cyn  Crist  332,  adeikdodd  y  Sa- 
mariaid  deml  yno  i  Ddnw  Israel ;  '  Ein  tadau,' 
medd  y  wraig  o  Samaria,  '  a  addolasant  yn  y 
mynydd  hwn,'  sef  GkrizinL  loan  4.  20.  Mae 
yn  debygol  fod  y  deml  hon  yn  sefyU  yn  amser 
ein  Hiachawdwr,  oddiwrth  eirian  y  wraig. 
Ẁeîihìan  byddai  Jnpiter  Olympns,  nn  o  ddnw- 
ian  y  Groegiaid,  yn  cael  ei  addoli  ynddi.  Edr. 
Ebal. 

GARLANTATJ,  Ffr.  Guiblakdk;  Saea. 
Garlakd  :  coron-bleth  o  àodan  neu  ddail. — 
'Offeiriad  Jupiter — a  ddng  deirw  à  garlantan 
i'r  pyrth  :'  (Act  14. 13.)  sef  teirw  wedi  en  cor- 
oni  à  garlantan.  Byddai  y  Paganiaid  yn  ar- 
ferol  o  goroni  en  haberthan  à  garlantan.  Gwel 
Potter's  Antiq^  of  Chreeeej  6.  ii.  c.  4. 

GARLLEG,  (gar-lleg)  Saes.  Garlick  ;  era 
y  gerddi,  cenin  ewinog.  Mac  Tonmefort  yn 
cyfrif  38  math  o  arlleg.  Yr  Aiphtiaid  oeddyut 
yn  ymbqrthi  ar,  ac  yn  addoli  y  garlleg.  Yn 
feddyginiaethol,  mae  garlleg  yn  gweithredn  yn 
dreiddgar  ac  yn  fjrwiog.  Y  maent  yn  dda  i 
îadd  llyngir,  rba^  y  goladdwst,  difiyg  anadl,  i 
beri  ymadael  à  flawer  o  ddwfr.  Dy  wed  Syden- 
ham,'iddo  eu  profi  yn  feddyginiaeth  effeithiol 
ei  hun  yn  y  dyfrglwyf.  Dylid  eu  harferu  heb 
eu  sychu,  yn  llawn  o  nôdd ;  a  pheidio  a*u  cy- 
meryd  ar  un  achos  yn  rhy  ami,  n<ic  yn  rhy  hir, 
rhag  iddynt  fod  trwy  eu  poethderyn  niweidiol 
i'r  coluddion.    Num.  11.  5. 

GARMIAD,  preswylydd  Garraa.  1  Cion. 
4.19. 

GARW,  Or.  x^PP^^>  gerwin,  anllyfn,  ton- 
og ;  sarug,  anfwyn.  Dyffryn  garw,  y w  yr  hwn 
ni  lafariwyd,  ac  ni  hauwydynddo.  Dent.  21. 
4.    Qair  garw.  (i^JJ  ^i^)  gair  yn  dolurio, 


oen  yn  peri  tristwch ;  gair  cwbl  groes  i  araf- 
wch  a  mwyneidd-dra,  Gair  cyfiroos,  anghar- 
c<lig  ^  gy^T  ddigoiaint  ac  anghariad."  Diar. 
15.  1. — 'A  Joseph  a  lefarodd  wrthynt  yn  arw/ 
Qen.  42.  7. 

*Y  mae  yn  attal  ei  wynt  garw  ar  ddydd 
dwyreinwynt'  Esa.  27.  8.  xn  nghanol  en 
gorthrymderan  coiiodd  am  danynt  mewn  tru- 
garedd,  ac  ni  oddefodd  iddynt  gael  en  dyfetha 
yn  Uwyr ;  y  mae  yr  luddewon,  fel  cenedl,  jn 
fyw  hyd  heddyw,  er  a  allai  en  holi  elynion  i'w 
djrfetha.  Wrth  femir  y  dadlenodd  &  hwynt 
Esa.  57. 16.  Job  22,  6.  Salm  6. 1,  a  38. 1.  a 
103.  14.  j;er.  10.  24.  a  30,  11.  a  46.  28.  1 
Cor.  10. 13.  1  Pedr  1.  6.  Y  mae  cyfieitJuad 
y  Dr.  M.  yn  gwahaniaetha  oddiwrth  ein  cyf- 
ieithiad  awduraodedig  fel  hyn, '  ,Wrth  tesor  y 
bemi  hon  ^an  ei  bwrw  allan,  efe  a  fwriodd  ym- 
aith  (y  llaU)  à'i  wynt  caled  ar  ddydd  dwyrein- 
wynt.'  Y  mae  cyfieithiad  Lowth  yn  gwahan- 
iaethn  oddiwrth  y  ddau,  &1  y  can^yn, '  Mewn 
mesur  nniawu,  pan  y  rho4di  y  dymod,  y  dadl- 
eui  á  hi;  gyd  ag  iawn  ystyriaeth,  i'e,  yn  y  dj- 
mhesü  arw,  yn  nydd  v  dwyrein-wynt'  A  hwn 
y  cytnna  Parkhurst  a  Vitringa. 

GATAM,  mab  Eliphaz,  mab  Esau.  Gen.  36. 
11. 

GATH,  neu  GETH,  Heh,  f^n  \9y>^9\  dioas 
y  Philistiaid,  yn  nghylch  32  o  nlltíroedd  o  Je- 
msaiem.  Yr  oedd  yn  iien  ddinas,  canys 
rhoddir  hanes  am  ei  thrigolion  yn  amaer  y  pa- 
triarch Ephraim.  1  Cron,  7.  21.  a  8.  13.  Tma 
y  ganed  Goliath  a'i  frodyr.  Ffodd  Dafydd  am 
amddiffynfa  at  Achis,  brenin  Gath.  Ychydig 
o  flynyddoedd  wedi  hyny  Dafydd  a'i  ^esgyn- 
odd.  2  San.  8. 1,  2.  Rehoboam  a'l  cadara- 
haodd  i  Jndah.  2  Cron.  11.8.  Haaael,  bren- 
in Syria,  a'i  henniilodd.  2  Bren.  12. 17.  Uz- 
ziah  a'i  henniilodd  oddiar  y  Philistiaid,  ac  a 
dorodd  i  lawr  ei  mur.  2  Cron.  26.  6.  Hwy 
a'i  hennillasant  yn  ol  dan  deyrnasiad  Ahaz ;  a 
Hezeciah  a'i  henniilodd  drachefn.  2  Bren.  18. 
8.  Gwedi  hyny  nid  oes  nemawr  o  hanes  am 
danL — Gelwid  ei  thrigolion  Gethiaid.  2  Sam. 
6.  10.  a  15.  19,  22.  a  18.  2. 

GATH-HEPHER,  neu  Gath,  yn  ardal  He- 
pher.  Dinas  yn  Galilea,  He  y  ganwyd  y  pro- 
phwyd  Jonah.  2  Bren.  14.  25.  Yr  oedd  yn 
llwyth  Zabulon,  (Jos.  19.  13.)  dwy  filltir,medd 
Jerome,  o  Sephoris,  neu  Diocsesarea.  Am  fod 
llawer  o  winllanoedd  yn  ngwlad  Canaan,  yr 
oedd  amryw  ddinasoedd  dan  yr  enw  Gath 
(gwa»g)  megys  Gath-Rimmon,  yn  llwyth  Dan. 
Jos.  19.  45. — Un  arall  yn  llwyth  Manasseb,  ta 
draw  i'r  lorddonen.  Jos.  21.  26.— Un  arall  yn 
llwyth  Ephraim,  y  rhai  a  roddwyd  i'r  Lefiaid  0 
dylwyth  Cohath.     1  Cron.  6.  69. 

GAU,  (ga-au)  cnddiedig,  gorchuddiedig, 
ffngiol,  tywyll,  anwir,  celwydd.  Gan  Iwybr» 
gau  rodd,  geiriaugau,  gau  weledigaeth,  duwiau 
gau,  gau  dystiolaeth,  rhyfeddodan  gau,  gaa 
apostólion,  gan  brophwydi,  brodyr  gau,  p^an 
gristian,  gau  athrawon.    Salm  119. 104.  Diar. 


OAZ 


6^1 


GED 


25.  14.  Ësa.  59.  13.  Ezec.  33.  25.  Mat.  2C. 
59.    2  Thes.  2.  9.     Mat  Y.  16.     2  Cor.  11. 

13,  26.  Mftt  24.  24.  Y  mae  gaa,  7x1  yr  holl 
ystjriaethaa  hyn,  yn'groeB  i'r  gwir.  Y  mae 
rhai  gwir,  cywir,  ac  uniawu,  o'r  noil  rai  a  grj- 
bwyllir,  ac  a  Ddaw  y  mattot ;  y  mae  y  gau  yn 
wHhwyoeb  Tr  cywir,  ac  o'r  diafol  y  maent  oil. 
Nid  oes  dim  gaa  a  ddichon  fod  o  Ddaw,  canys 
Duw  gwirionedd  heb  a&wiredd  yw.  Mae  y 
gau  Tw  ochelyd  gyda  mawr  ofal;  canys  y 
maoDt  yn  dra  niweidiol  ynddynt  en  krinaio,  ac 
VD  cadw  dynion  rhag  ymofyn  am  y  gwir ;  ond 
y  mae  y  gwir  yn  Uesiol  iawn,  a  gwyn  en  byd 
y  rhai  í»ydd  yn  meddu  arno. 

ÜAÜAF,  (gau-af)  uû  o  dymhoraa  y  flwydd- 
yn,  pan  mae  y  dydd  fyraf,  a'r  bin  oeraf,  yn  gy- 
tirtidin.  £r  bod  yr  bin  yn  oeracb  yn  y  gauaf, 
s:û\\ìt  dangos,  trwy  astronomy ddiaetb,  fod  yr 
haul  3m  agoaacb  at  y  ddaear  y  ganaf  na'r  baf ; 
end  y  mae  yngynbesacb  yr  baf  am  fod  pelydr 
yr  haul  yn  8yr£io  ar  y  ddaear  yz  fwy  syth,  a'r 
haul  yn  aros  yn  bẃy,  ac  yn  poethi  corpb  yr 
awyr  trwy  byny. "  Dan  y  cyhyiledd  y  mae  y 
gauat  fel  y  tymboran  eraill,  yn  dycbwelyd 
Jdwy  waith  yn  y  flwyddyn,  ond  y  mae  pob  un 
yn  gynbes  mewn  cydmariaetb  i^n  gauaf  ni,  yn 
y  partban  byn  o'r  byd.  Yn  agos  I'r  pegynan 
(poles)  mae  yr  oerfel  mor  ddwys,  fel  y  cyfrifem 
ni  yn  anaf  o  byd.  Yn  Sweden,  gellir  dywed- 
yd  fod  naw  mis  yn  auaf  c^rwin,  a'r  misoedd 
eraill  yn  baf. — *  Haf  a  ganaf  ydynt  yn  ar- 
wyddo  trwy  y  flwyddyn,  yn  wastadol.     Zecb. 

14.  8. — *Gkmafa,'  yw  aros  trwv  y  gauaf.  Esa. 
18.6.     Act  27. 12. 

Y  ganaf,  yn  allegawl,  a  arwy(}da  cyflwr  ac 
amgylchiadau  tywyll,  diflfrwytb,  tymbestlog, 
angbysams,  peryglus;  megys  y  mae  cyflwr 
pawb  wrth  naturiaetb,  fel  pecbaduriaid,  neu 
gvflwr  o  erledigaetbau,  ar  yr  eglwys.     Can.  2. 

n. 

Y  gair  Heb,  Q'in  *  gyfieitbir  gauaf,  a  ar- 
wydda  dyosp,  dadmsgo^  sef  y  tymbor  y  dyosgir 
y  coed  a'r  llysiau  o'u  blodau  a'u  ffrwytbau :  ac 
YD  ganlynol  y  ddaear  o'i  barddwisg.  Arferir 
ef  mewn  cyferbyniad  i  y*ip  y  tymhor  hywhaoly 
ac  yn  cynnwys  ynddo  e  in*  bydref  a'n  gauaf  ni, 
fel  y  mae  y  Hall  yn  cynnwys  y  gwanwyn  a'r 
hail  Qinn  ti*^i  gauaf-dyy  oedd  tŷ  yn  y  ddi- 
nas,  lie  trigent  y  ganaf.  Hyd  yn  nod  yn 
ngwUd  Canaan  yr  oedd  gan  wyr  mawrion  auaf- 
iiai  a  baf-dai.  (Jer.  36.  22.  Amos  3.  15.)  sef 
tai  yn  y  trefydd  y  gauaf,  ac  yn  v  wlad  yr  baf. 
Edr.  Ha». 

GAUDY,  nen  GEUDY,  GEUDAI,  toddyn, 
ysgotbfe.     Mat  15.  17.    Marc  7.  19. 

GAWRI,  (gawr)  bloedd,  gwaedd,  bonllef, 
crochlef.  *A'r  popul  a  roes  gawri.'  Act  12. 
^2.  'Am  baner  nosy  bu  g^awri.'  Mat  25.  6. 
W.S. 

Gaza,  Heb.  hTS  \çadarn\  1.  Dinas  yn 
rbandir  llwytb  Epbraim.  1  Cron.  7.  28.-2. 
Dinas  y  Pbiiistiaid;  ond  aroddwyd  i  Iwytb  Ju- 
^    Jos.  15.  47.     1  Sam.  6. 17.    Yr  oedd  yn 


sefyll  ar  gwr  deban  i  wlad  Canaan,  yngbylcb 
dwy  filltir  a  banner  o  For  y  Canoldir,  a  60  de- 
bau-orllewin  o  Jerusalem.  «Bu  ddarostyngedig 
i  lawer  o  gy&ewidiadau :  bu  yn  meddiant  y 
Pbilistiaid,  yr  Inddewon,  yr  AÜssyrìaid,  y  Cal- 
deaid,  yr  Aipbtiaid,  y  Persiaid,  y  Groegiaidi 
a'r  Rbufeiniaid,  fel  yr  oedd  yr  ymerodraetbau 
ŷ  naill  yn  gorcbfygu  y  Hall.  Alexander  Fawr 
a'i  dystrywiodd  ;  a  tbebygol  na  adeiladwyd  bi 
gwedi  byny.  Amos  1.  6.  Jer.  47.  1.  Zepb. 
2.  4.  Zecb,  9.  5.  Act  8.  26.  Adeiladwyd 
Mojuroa  yn  agos  i'r  mor,  yr  bon.a  elwid  Gaza 
Fecban.  Yn  y  cbwecb  canrif  cyntaf  yr  oedd 
yma  eglwys  Gristionc^ol,  a  cbrybwyllir  am 
esgob  Gkiza  yn  amryw  o'r  ben  gyngborion 
Cristionogol.  Cymerodd  Samson  byrtb  y  ddiu- 
as  bon,  ac  a'u  dygodd  i  ben  y  bryn  sydd  gyf- 
erbyn  à  Hebron,  amryw  flUtiroedd  o  flordd. 
Bam.  xyi. 

GEBA,  neu  GABA,  Heb.  5^5  [6ry»]  gal- 
wyd  amryw  fanau  mewn  gwiad  fynyddig,  fel 
gwlad  Judea,  Gibea,  Gibeon,  Gabe,  Gaba,  Ge'- 
ba,  &c.  yn  arwyddo  ncbelfaoedd.  Dinas  oedd 
Geba,  tebygol,  yn  agos  i  Micbmas,  a  Gibea 
Saul.  Jos.  18.  24.  a  21.  17.  Bam.  20.  10, 
33.  1  Sam.  13.  3, 16.  a  14.  5.  2  Sam.  5. 25. 
1  Bren.  15.  22.  2  Bren,  23.  8.  1  Cron.  6. 
60.  a  8.  6.  2  Cron,  16.  6.  Ezra  2.  26.  Neb. 
7,  30  a  11.  31.  a  12.  29.  Esa.  10.  29.  Zecb. 
14.  10.  r 

GEBAL,  Heb.  Jj^n  [terfyni  ^ellir  casglu 
fod  dwy  Gebal,  sef  gwlad  Gebal  o  du  y  debau 
i  Judea;  a  mynydd  a  dinas,  yr  un  a  Bublya 
yn  Pbosnicia.  Jos.  13,  5.  Yr  oedd  triogolion 
Gebal  yn  y  cyngrair  mawr  yn  erbyn  Jebosa- 
pbat,  brenin  Ja(&b.  Salm  83.  7,  Yr  oedd  y 
Gibliaid  yn  mblitb  seiri  Solomon,  yn  naddu  ac 
yn  <larpara  coed  a  cberyg  i  adeiladu  y  deml. 
1  Bren.  5.  18.  Yr  oeddynt  ar  waitb  yn  ad- 
eiladu ac  yn  adgyweirio  Uongau  Tyrns.  Eezc. 
27.9.   . 

GEBER,  Heb.  ^^n  \dyn  cadarTil  mab  üri, 
lly  wodraetbwr  talaetn  Gilead  yn  amser  Solo- 
mon. 1  Bren.  4.  19.    * 

GEBIM,  Heb.  Q*»i5  [ucheldermu  neu  bryn- 
iau]  Esa.  10.  31. 

GEDALIAH,  Heb.  n^bli  [^ww  yw  fy 
mawredd]  1.  Lefiad,  raab  Jeduthun.  1  Cron. 
25.  3. — 2.  Mab  Pasur.  Jer.  38.  1. — 3.  Mab 
Amariab,  a  tbaid  y  propbwy d  Zepbaniab.  Pen. 
1.  1. — 4.  Mab  Abicam,  tywysog  luddewaidd, 
a  aethai  drosodd  at  y  Caleaid,  ychydig  cyn 
iddynt  gymeryd  Jerusalem,  Nebuzaradan, 
dystain  Babilon,  a  pbenaetb  y  milwyr,  a'i 
gwnaetb  yn  swyddog  ar  y  bobl  a  adawsid  yn 
ngwlad  Juda.  Aetb  Jcremiab  ato  i  Mispan  ; 
a  Uawer  o'r  luddewon,  y  rbai  a  ff'oisent,  a 
ddaetbant  o  wlad  Moab,  Ammon,  ac  Edom,  ac 
a  ddodasant  eu  bunain  dan  ei  lywodractb  a'i 
amddiffynfa  ef ;  addawodd  iddynt  ddiogelwcb 
OS  byddent  beddycbol,  a  gwasanaethu  brenin 
Babilon.  Baalis,  brenin  meibion  Amraon,  a 
anfonodd  Ismael  mab  Netbaniab  i'w  ladd.    Ec 


GEL 


552 


GSL 


i  Gedftliab  gael  hyabysrwydd  prydlon  o  hynj 
gan  Careah,  a  holl  dywjBogion  y  ilnoedd,  eto 
ni  chredodd,  ond  barnodd  mai  celwydd  yr 
oeddynt  yn  ei  ddywedvd  am  IsmaeU  Croes- 
awodd  Ismael  a'i  gyfeillion  baelionus ;  ond  Is- 
mael  aV  deng  ŵr  oedd  gydag  ef  a  darawsant 
Gedaliah,  ac  a'i  lladdasant,  a'r  luddewon  a'r 
Caleaid,  y  rhai  a  gafwyd  yno,  sef  y  rhyfelwyr. 
Gweddill  yr  laddewon  a  ffoisant  Tr  Aiphtrbag 
ofa  Ncbuchodonosor,  am  ladd  ei  raglaw,  er 
dim  a  allai  y  prophwyd  Jeremiab  ddywedyd 
i'w  hannoç  i  beidio.     2  Bren.  25.  22.    Jer.  xl, 

xli,  xliirXlliL 

GEDALTI,  mab  Heman  y  Lefiad.  1  Crom 
25.  4. 

GEDER,  GEDERAH,  GEDOR,  GEDER- 
OTH,  Jo8.  12.  13.  a  15.  58.  1  Cron.  4.  39. 
2  Cron.  28.  18,  Bcrnir  mai  yr  un  He  a  fedd- 
ylir  dan  yr  amrywiol  enwau  hyn. — 1.  Mab 
Jered,  o  Iwytb  Judab.  1  Cron.  4,  18.— 2. 
Mab  Maachab  o  Iwytb  Benjamin.  1  Cron. 
8  31 
'  GEFAIL-EILIAU,  (gaf-aU)  craffiedydd, 
gwrtbrimyn;  gweitb-dŷ  gôf.  Exod.  25.  38, 
a  37.  23.    1  Bren.  1.  49.  2  Cron.  4.  21,  Num. 

4.  9.      Edr.  CANWYtLBRBif. 

GEFELL-IAID,  (gaf-elJ)  dau  yn  yr  un 
groth,  a  chyd-anedigion.  Gen.  25.  24, — ^Dy 
ddwyfron  fiydd  fel  dau  Iwdn  iwrcb  o  efeiiliaid, 
yn  pori  jvH  mysg  lib.'  Can.  4.  6,  Y  mae  y 
Creawdwr  doetb  a  da  wedi  roddi  i  wragedd 
ddwyiron,  fel,  os  byddai  iddynt  efeilliaid,  y 
gallai  pob  un  o  bonynt  gael  ffynon  fagwriaetb- 
ol.  Mae  y  gyffelybiaetb  yma  yn  bardd ;  mae 
iyrcbod  yn  mysg  lili  yn  llyfn-wedd  ac  yn  dew- 
ion,  yn  gosod  allan  fronau  yr  eglwys  yn 
cbwyddedig,  ac  yn  Uawnion  gan  laeth,  ac  yn 
arwyddo  y  fagwraetb  gyflawn,  iacbus,  mae  yn 
ei  roddi  i'w  boll  blant,  trwy  weinidogaeth  y 
gair  a'r  sacramentau.  Mae  yr  eglwys  yn  bardd 
ac  yn  ffrwytblon,  ac  y  mae  ei  boll  wir  blant  yn 
cael  cynnaliaetb  tagwriaetbol  a  cbysurus.  Nid 
y  wir  eglwyys  mo  noni  os  ydy w  ei  bronan  yn 
ddifagwraetb.     1  Pedr  2.  2. 

GEFYN-ATJ,  (gaf)  hual,  llyfetbar.  Y  mae 
gefynau,  yn  allegawl,  yn  arwyddo  gortbrymder 
a  chaetbiwed.     Job  36.  8.     Salm  68.  6. 

GEHAZI,  JTíîft.^7n*»Ü  [dyfryn  gweledigaeth] 
gwas  Eliseus  y  prophwyd,  yr  bwn  a  gospwyd  â 
gwahanglwyf  tragywyddol,  am  ei  gybydd-dod 
a'i  gelwydd  yn  cymeryd  rboddion  Naaman  yn 
enw  ei  feiatr.*  2  Bren.  iv.  a  v.  Ymddyddanai 
brenin  Israel  ag  ef  weitbiau,  wedi  byny,  am 
wyrthiau  ei  feistr.     2  Bren.  8.  4,  5. 

GEILW AD-AID,  (galw)  un  yn  galw ;  gyr- 
wr,  gyriedydd.  Geilwad  ycbai»;  sef  gyrwr 
ycbain  yn  yr  iau.  N^d  y w  yr  asyn  gwyllt  yn 
ddarostyngedig  i  ewyllys  y  geilwad.   Job  39-.  1. 

GELE-OD,*  (gel)  geleu,  geloden.  Ednog- 
yn  yw  y  gele,  digon  adnaby^dus,  ac  a  ddefn- 
yddir  i  sugno  gwaed  o  ry  w  fan  afiacb  o'r  corpb 

•  ffeb.  np  V^   alwoah  ;  Arabaeg,  Alaoah;  ond  mae  y 
dyagocLig  B'oohart  yn  oymtixd  y  gair  Hebreig  i  darddu  yn 


yn  lie  fflaim.  Y  mae  dau  fatb  o  bonynt,  ac  a 
wabàniaetbír  oddiwrtb  eu  gilydd  wr\k  eu  maint- 
ioli,  ac  befyd  with  eu  goiygiad  arwynebol. — 
Gelwir  y  twyaf  geien  bendolL  Y  fwyaf  agyu- 
nydda  i  bum  modfedd  o  bŷd,  ac  y  mae  dan  ei 
tbor  yn  felen,  ac  yu^ddu  ar  ei  cbefn.  Y  mac 
tor  y  leiaf  yn  wyrdd-dduaidd,  ac  felly  befyd  y 
mae  y  cefn  a  llinell  lydan  o'r  un  lliw,  a  phob 
ocbr  i  bono  linell  gochaidd.  Hon  yw  y  rhyw 
a  ddylid  ei  barfer  yn  feddyginiaetbol.  Y  doll 
o  waedu  a'r  creaduriaid  byn  a  arferwyd  yu 
foreu.  Dylid  eu  dewis  o  ddwfr  gloyw  rhedeg- 
'og,  am  fod  y  rbai  a  geir  mewn  merllyn  budr  a 
llonydd  à  rhyw  betb  gwenwynllyd  yn  eu  bratli- 
iad.  Y  meddygon  yn  gyfiredin  a  ddewisant 
.rai  à  pbenau  bycbain,  a  Uinellau  gwyrdd-ddu 
ar  eu  cefnan,  a'u  torau  yn  goch-felyn.  Ond  u 
ba  ddwfr  bynag  y  cymerwyd  bwynt,  y  ffordd 
oreu  yw  eu  cadw  mewn  dwfr  mewn  gwydr,  a 
newid  y  dwfr  yn  fynycb,  fel  y  glanhaont  en 
bunain.  Cyn  rboddi  y  gele  wrtb  y  croen,  dyl- 
id ei  cbymeryd  allan  o'r  dwfr,  a'i  cbadw  am 
awr  mewn  cwpan  gwag,  i  wagbau  ei  bun,  fel  y 
byddo  sycbedig.  Cyn  ei  rboddi  wrtb  y  croen, 
dylai  y  fan  gael  ei  rwbio  yn  dda,  nes  y  byddo 
yn  boetb  ac  yn  gocb.  Gellir  eu  rboddi  wrtb 
yr  arleisiaui  a  tbu  ol  i'r  clustiau,  mewn  afiech- 
yd  yn  y  pen,  ac  yn  un  lie  arall  os  bydd  yr  af- 
iechyd  ddim  ond  mewn  un  man  yn  unig,  meg- 
ys  cig  y  dannedd ;  ac  wrtb  wytbenau  y  fan 
bono  yn  y  lledewigwst  (piUs)*  DyUd  golchi 
yr  arcboil  à  dwfr,  neu  win  cynbes,  a  iacbant 
yn  fuan  o  bonynt  eu  bunain. 

*  Vr  gele  y  mae  dwy  fercb  yn  llefain,  moes, 
moes,'  Diar.  30.  15.  Wrtb  y  ddwy  ferch  y 
deal  I  rbai  y  ddwy  big  (dywed  eraill  fod  tair) 
sydd  yn  ei  tbafod  i  sugno  y  gwaed,  ac  nis  di- 
gonir  bL  Cyffelyb  iddynt  yw  y  cribddeilwyr 
cybyddlyd ;  nid  oes  dim  digoni  amynt,  pa  ud 
bynag  y  byddont  yn  cbwennycb  petbau  y  byd 
i'w  trysori,  neu  ynte  i'w  gario  i  bortbi  Uygred- 
igaetbau  annigoniannus.  Hos.  4.  18.  Mic  7. 
3.  Rbuf.  16.  18.  2  Pedr  2.  3,  13,  U,  15., 
Judas  11,  12.  Esa.56.  11.  Diammeu  maiyn 
gyffelybiaethol  yr  arfer  Solomon  y  geiriau,  i 
ddangos  nas  dichon  neb  ddigoni  eu  cbwantao, 
ond  mai  eu  dyledswydd  a'u  cyrur  yw  eu  mar- 
weiddio,  a  dyosg  yr  ben  ddyn,  yn  nghyd  a  i 
chwantau  llygredig,  twyllodrus. 

GELILOTH,  dinas  gyferbyn  à  rbiw  Adum- 
mim.  Jos.  18.  1 7. 

GELYN-ION-IAETH,  (gal)  cas-ddyn,  c- 
gar,  ysgar,  gwrtbwynebwr ;  cas,  dygasedd. 

Tri  cbosp  oristlon  ar  ei  e2yn;  maddea  iddc,  tewi  amo,  a 
gwneutbur  daionl  iddo  hyd  eithu  ei  alia.    Bwrâ4ai. 

Hoedl  dyn  nid  gẅyn  aH  x;ban .    JHiur. 
Anian  groes  i  gariad  yw  gelyniaeth;  y  mte 

bytncb  o*r  gair  Arabaidd  a^o,  Bydd.  yn  anryddo  tynfr^^. 
nea  anffawd  alaiuB,  nag  o'r  gair  arall,  aZacoA,  sydd  jd  ar 
wyddo  on<B .  Fel  byn,  golyga  mai  tynged,  nea  marwolaeil], 
y w,yT  bon  y  mae  iddl  *ddwy  fercb  (sef  Hades,  preswylfa  yr 
ysbiydion  ymadawedlg,  a*r  Bedd)  yn  lle&in  moes,  mocä.*— 
Tybia  endll  fod  byn  yn  angbyBon  a  rbediad  yr  adnod  fiacu 
orol,  BTdd  vn  son  am  'ddannedd  a'cbU<ddAnnedd  i  ddlfa,'  &c. 
gan.  ddealf  wrtb  ^ddwy  fercb*  y  gele,  dwy  wefas  y  creador, 
y  rbai  Bydd  ganddi  yn  gyflftwn,  ac  a  pba  rai  y  angna.— O. 


GEL 


553 


GEM 


j^clyniaeth  anghymmodol  rhwng  Crist  a'i  gan- 
ivnwyr,  a  Satan  a'i  blaid  yntan.  Can.  2.  15. 
Ý  mae  dwy  anian  hollol  wrthwyneb  i'w  gilydd 
yn  gweithrcdii  ynddynt ;  oddiwrth  hyn  y  deill- 
iodd  holl  erlidigacthau  yr  eglwys  yn  yr  amry  w- 
iol  oesoedd,  er  y  cymp  yn  Eden  hyd  yn  hyn. 
*  Gelyniaeth  a  osodaf,*  hyny  y w,  y  mae  yn  gos- 
'jil  y  naill  ac  yn  goddef  y  Hall :  a'r  elyniaeth  y 
raae  efe  yn  gosod  yn  nghalonau  ei  bobl,  nid 
irclyniaeth  yw  yn  erbyn  personau  annuwiolion, 
md  yn  erbyn  delw  Satan  sydd  arnynt,  a'i  ach- 
os,  yr  hwn  y  maent  yn  ei  gyiinal  yn  y  byd  ;  yn 
trbyn  eu  harferíon  a*a  Idrwg-fucheddau.  Mae 
m  gelyniaeth  yn  cynnwys  cariad  at  cu  person- 
au sydd  yn  cael  eu  dystrywio  gan  eu  pechodau; 
;it  Ddaẁ  a'i  gyfraith  sanctaidd,  sydd  yn  cael 
oil  dirmygu  ganddynt  \ 

*  Y  mae  syniad  y  enawd,  a  cbyfeillaeh  y  byd 
yn  elyniaeth  yn  erbyn  Duw.'  Rhnf.  8.  7,  8. 
\^o  4.  4.  Nid  maent  yn  ddiddaw,  ond  yn 
^asìneb  tuag  ato,  ac  yn  gweithredu  yn  elyn- 
iaethol  iddo  ef,  a'i  achos  a'i  bobl  yn  y  byd, 
(iellir  tynu  ymaith  yr  elyniaeth,  ond  ni  ellir 
livth  ei  chymmodi.  Y  mae  hyn  yn  dangòs  yr 
angenrheidrwydd  o  ad-enedigaeth,  a  chyfne- 
widiad  i  gael  ei  weithredu  trwy  hyny,  yn  syn- 
iad meddwl  dyn;  heb  hyn  nis  dichon  Daw  ac 
yntau  bvth  gyfeillachu  a  chymdeithasu  à'u  gil- 
ydd.     "       \  '    ■      . 

^fe  y  dtfeddf  seremoniol  yn  cael  ei  galw  y 
nehjniaetkf  am  ei  bod  yn  dangos  gelyniaeth 
Duw  at  bechod,  yn  ^fyn  iawn  drosto  ;  yn  cyn- 
byrfu  gelyniaeth  dyn  yn  erbyn  Duw  trwy  iau 
Jrom  y  gwaslRtaeth  Tuddeŵig ;  ac  yn  achlysur 

0  elyniaeth  rhwng  luddewon  a  chenedloedd. 
Eph.  2.  15,  16.  Trwy  groes  Crist,  sef  aberth 
ÍTÌst  ar  y  groes,  a  ffydd  ynddo,  y  mae  yr  elyn- 
iaeth yn  mhob  ystyr  yn  cael  ei  lladd.  Ni 
chymmodir  dynion  yn  wirfolodd  â'u  gilydd, 
îies  Y  cymmodir  hwynt  yn  gyntaf  â  Duw  ;  ond 
'  yn  Nghrist  mae  Duw  yn  cymmodi  y  byd  âg 
ef  ei  hun.'\  2  Cren.  5. 19.  Mae  mawredd  car- 
iîid  Duw  yn  ymddangos  yn  hynod,  gan  iddo 
;'ara  gelynion  mor  fawr  a  rhoddi  ei  Fab  i  farw 
(irostynt ;  *  canys  pan  oeddym  elynion  y'n 
lieddychwyd  •  à  Duw  *trwy  farwolaeth  ei  Fab.' 
llhaf.  5.  10.  , 

Y  mae  Satan  yn  cael  ei  alw  ygelyn^  y  gelyú- 
^hlyn.  Mat.  13.  25,  28.  Luc  10.  19.  Gelyn 
iDduw  a'i  greaduriad  ydy w ;  y  mae  yn  cu 
casau,  ac  yn  ceisio  yn  ddyfal  eu  dinystrio.  Y 
raae  dynion  yn  offerynau  yn  ami  ganddo  i 
daenu  ei  gyfeiliornadau  yn  mhlith  eu  gilydd, 
Hc  i  hudo  eu  gHydd  i  bechu. 

Gair  trwm  y  mae  Samuel  yn  ei  ddywedyd 
wrth  Saul,  *  fod  Duw  yn  elyn  iddo,'  sef  yn  foi- 
lii-id  yn  ei  erbyn  a'i  famedigaethau  i'w  ddys- 
trywio.     1  Sam.  28.  16. 

Y  mae  gorchymyn  Crist  yn  dirion  ac  yn  ras- 

01  iawn,  yn  peri  i  ni  garu  ein  gplynion  ;  yn  hyn 
byddwn  yn  tebygu  i  Dduw,  ac  yn  dilyn  siampl 
Crist.  Mat  5.  44.  1  Pedr  2.''22,  23.  Diar. 
24.  17,  a  25.  21.     Rhuf.  12.  20.     Union,  y 

70 


dywcdodd  y  gwr  hwnw  (Soame  Jcnyns)  *  Pe 
by ddai  y  cenedloedd  Cristionogol  yh  gcnedl  • 
oedd  o  Gristionogion  gwirioneddol,  ni  byddai 
son  am  ryfeloedd  yn  eu  plith.'  Edr.  Cariad, 
Tktrnas,  Tbyrnasu. 

GEMARIAH,  Heb,  0*1^)35^  [ci/fiwyniad  yr 
Arglwydd]  1.  Mab  Hilciah,  yr  hwn  a  anfon- 
odd  Zedeciah,  brenin  Juda,  gyd^  Elasa  mab 
Saphan,  at  frenin  Babilon,  i  ddwyn  y  deyrnged 
iddo.  Hwy  .  a  ddygasant  hefyd  lythyr  oddi 
wrth  y  prophwyd  Jeremiah  at  y  gaethghid  yn 
Babilon,  yn  eu  rhybuddio  rhag  celwydd  y  gau- 
brophwydi  yn  eu  twyllo  a  gobaith  o  ddychwel- 
iad  buan  o'n  caethiwed  ;  ac  hefyd  yn  cynnwys 
addewid  yr  ymwelai  yr  Arglwydd  à  hwynt  yn 
rah  en  deng  mlynedd  a  thriugain,  ac  hefyd  y 
dygai  efe  hwynt  drachefn  i  Jerusalem.  Jer. 
29.  3,  4. — 2.  Mab  Saphan,  tywysog  a  chyng- 
horwr  y  brenin  Jehoiacim,  o  flacn  yr  hwn,  yn 
nghyda'r  tywysogion  eraill,  y  darllcnodd  Bar- 
uch,  fab  Neriah,  lyfr  prophwydoliaethau  Jer- 
emiah yn  erbyn  Jerusalem,  i'w  mynegi  i'r  bren- 
in,    Jer.  36.  12.  13. 

GEM—ATJ,  (em)  Llad.  Gemma  ;  maen 
gwerthfewr,  tlws,  glain.  Enw  cyffredin  yw  am 
bob  math  o  feini  gwerthfawr.  Llawer  a  ddadl- 
euwyd  yn  nghylchrhinweddaumeddyginiaeth- 
ol  gemau  ;  ond  nid  «cymaint  o  goel  a  raddir 
arnynt  am  hyny  y n  bresennol  ag  yn  y  dyddiau 
gynt.  Yn  allegawl,  y  maent  yn  arwyddo  y 
pethau  gwêrlhfawrdcaf,  pethau  ysbrydol  a 
sanctaidd ;  athrawiaethau  ac  addewidion  yr  ef- 
engyl,  y  rhai  sydd  werthfawrocach  na  gemau  ; 
rhybuddion  caredig  a  cheryddon,  yr  «lew  pen- 
af.  Na  theflwch  y  rhai  hyn,  medd  Crist,  0 
flaen  dynion  mochynaidd,  sydd  yn  ymdroi 
mewn  tom  llygredigaeth  a  phob  aflendid.  Tra 
bvddont,  yn  yr  ystyr  hwn,  yn  gyffelyb  i  foch ; 
yn  lie  eu  gwerthfawrogi,  hwy  a'u  sathrant  dan 
eu  tracd  yn  anmharchus,  ac  a'ch  rhwygant 
chwithau.  0  barch  i'r  pethau  sanctaidd,  ac  cr 
eicl^  diogelwch  eich  h^unain,  na  theflwch  hwynt 
o  flaen  y  cyfryw  foch,  ond  ymgedwch  oddiwrth 
eu  cyfeillach  halogpdig.  Wrth  gwn  a  mock 
yma,  medd  Mr.  Perkins,  y  mae  i  ni  ddeall  nid 
pechaduriaid  yn  gyfíredinol,  ond  gelynion  cyn- 
dyn  atgas,  ac  sydd  yn  dangos  eu  gelyniaeth  yn 
*amlwg  yn  erbyn 'y'gwirionedd.  Tit.  3. 10, 11. 
Gal.  4.  30. 

GEMWAITH.— *  Gemwaith  aur  yw  ei  gwisg 
hi.'  Salm  45.  12.  Y  cyfryw  ag  a  ddarlunir  yn 
Ezec.  16.  13.  *  Felly  y'th  harddwyd  ag  aur 
ac  arian,  a'th  wisg  oedd  lian  main,  a  sidan,  a 
gwaith  edau  a  nodwydd.'  Y  gair  ^2X0  a  gyi"* 
ieithir  gemwaith^  sydd  yn  cael  ei  gyfieithu  bog- 
lynau,  yn  Exod.  28.  11,  13.  Arwydda  y  cylch- 
au  euraidd  y  n  mha  rai  y  gosodent  feini  gwerth- 
fawr ar  wisgocdd  goreuon  a  phendefigesau. 
Yma  arwydda  harddwch  godidog  yr  eglwys 
wedi  ei  haddurno  á'gwisgoedd  iechydwriaetb. 
Cy fiawnder  d wy fol  ei  phriod/im  dani,  a  fírwythau 
sanctaidd  yr  i  sbryd  ynddi  yn  dufewnol  ac  yn 
allanol,  yn  oi  holl  ymarweddiad,  a  harddant  yr 


GEN 


554 


GEN 


cglwys  yn  ogoneddus  rhagor  neb  arall.  Nid 
bratiaa  badron,  ood  gemwaith  aur,  hardd  a 
drudfawr,  yw  ei  gwisg  hi.  Rhuf.  8  22.  a  13. 
14.     Dat.  3.  18.  Mat.  5.  16.  a  22.  11. 

GEN-ATJ,  (ge-en)  safn,  ael-gerth,  car  gen. 
Y  genau,  y  gwefusau,  a'r  tafod,  ydy w  y  rbanau 
byny  o'r  corpb  ag  8ydd  wasanaetbgar  i  ym- 
bortíiî  ac  i  ymadroddi  à  bwynt*     Mae  y  tri 

fair  weitbiau  yn  arwyddo  iaitb  neu  y  mad  rod  d. 
ob  2.  10.  a  19.  16.  Diar.  12,  18.  Y  genau, 
weitbiau  a  arwydda  ddrws  neu  fynediad  i 
mewn.  Dan.  3.  36.  A  mlu,  nen  wefus,  a  ar- 
wydda ymyl.  2  Bren,  2,  13. 

Genau  yn  cael  ei  briodoli  i'r  Arglwydd, 
a  arwydda  ei  ewyllys,  ei  awdurdod,  ei  air, 
neu  ei   addewid.      Esa.  1.    20.     Salm    105. 

5.     Esa.  40.  5.  a  56,   11.     Galar.  3.  38, 

*  GwiaJen  ei  enau,'  ac  *  Ysbryd  ei  enau,'  ydynt 
awdurdod  effeithiol  ei  air  yn  gweithredu  yn 
anwrtbwynebol  i  gospi  a  dyfetha  ei  elynion. 
'  Yna  y  dadguddig  yr  anwir  bwnw,  (sef  An- 
ngbrist)  y  dyn  pecbod,  yr  bwn  a  ddyfetba  yr 
Arglwydd  ag  Ysbryd  ei  enau.'  Bydd  dysgleir- 
deb  y  gwirionedd  yn  ei  ddadguddio,  pwy,  a 
beth  ydyw ;  ac  Ysbryd  y  gwirionedd,  "trwy  ei 
effeithioldeb  yn  ci  ddyfetba.  Esa.  11.4.  2 
Tbes.  2.  8. — *  Tarewais  bwynt  (medd  yr  Ar- 
glwydd) trwy  y  propbwydi ;  lleddais  bwynt  â 
geiriau  fy  ngenau.'  Hos.  6.  5.  Dyma  y  cledd- 
yf  llym  sydd  yn  dyfod  allan  o'i  enau,  i  daro  y 
cenedloedd  ag  ef.  Dat,  19.  15. 

*Agor  genan  un,'  y w  peri  iddo,  a'i  gynnorth- 
wyo  i  lefaru  yn  eofn,  yn  rbwydd,  yn  byderus, 
acyn   orfoleddus.     Num.22.  28.     Salm  109. 

2,  Job  3.  1.  Salm  51.  15.  Neu  gwrandoyn 
astud,  fel  y  gwna  rbai  trwm  eu  clyw  wrth 
wrando.     Salm  119  131. 

*  Gau  genau  un,'  y  w  peri  i  un  beidio  llefaru 
gau  deimlad  o  gywilydd  ac  euogrwydd.  Rbnf. 

3.  19.  Salm  63.  11.  Mjc.  7.  5.  Preg.  12.  4. 
— Rhoddi  Haw  ar  y  genau,  yw  un  yn  cael  ei 
daro  yn  fud  gan  ddycbryn  a  cbywilydd. '  Mic. 
7.  16. — Ffrwyno  y  genau,  yw  ei  attal  yn  wyl- 
iadwrus  rbag  llefaru  yn  bechadurus,  yn  dra- 
baus,  ac  yn  anystyriol.  lago  1.  26.  Salm  39. 
1.  a  141.  3. — Nesau  at  Dduw  a  gen^u,  y  mae 


y  byd  llygredig.     Y  mae  gelyniaetb  y  ddau 

bad  yn  ymddangos  o  byd,  trwy  yr  boll  oesoedd 

dynion  pan  na  byddontond  yn  ymddangosiad-iboreuol   byn.     Yn   banes  meibion  Noah  a'u 

ol  ac  yn  allanol  yn  addoli  Duw ;  heb  fod  eu'  gwragedd,  rhoddir   ni  olwg  gynnwysfawr  ar 


ÎJ'n^  oddiẁrtb  y  gair  cyntaf  ynddo.  Galwodcl 
y  Groegiaid  cf  Genesis,  cenedliady  am  ei  fod 
yn  cynnwjs  banes  am  gencdlaethau  y  nefoedd 
a'r  ddaear  pan  grewyd  hwynt ;  ac  hefyd  am  y 
rhoddir  ynddo  banes  cqnedlaetbau  Adda,  aV 
hen  batrieircb.  Pen.  2.  4.  a  5.  1.  Moses  oedd 
yr  ysgrifenydd  o  bono,  dan  ysbrydoliaetb  dwy- 
fol.  Am  byn  nid  oes  dim  nmmheuaeth.  Y 
mae  y  pum'  llyfr  yn  cael  eu  galw,  Llt(fr  MosfCi, 
Llyfr  Cyfraith  MoieSy  sef  Uyfr  Cyfraith  yr  Ar- 
glwydd, trwy  law  Moses,  Marc  12.  26.  Luc 
2.  22.  2  Bren.  14.  6.  2  Cron.  34.  14.  Pa 
bryd  yr  ysgrifenodd  ef,  nid  ydyw  yn  gwbl  hys- 
bys  ;  wedi  ei  osod,  tebygol,  yn  ei  swydd  orach- 
el,  fel  blaenor  ar  bobl  Israel.  Cynnwys  hanc& 
y  byd  o'r  dechreu  byd  farwolaeth  Josepli,  sif 
dros  2369  o  flynyddoedd.  E^r.  Creadigaeth, 
Adda,  Efa,  &c.  Y  mae  ynddo  gorph  o  ddef- 
nyddiau  hancsiol  wedi  crynboi  yn  nghyd,  t> 
ddyddiau  boreuol  y  byd,  am  ba  rai  nid  oe> 
genym  ddim  banes  arall  sydd  gredadwy,  a;; 
sydd  yn  gwneuthur  y  llyfr  rbagorol  bwn  o'r 
gwertb  mwyaf.  Gwelwn  ynddo  y  bydoedd,  n 
boll  gyflawnder  eu  dodrefn  hardd,  yn  cael  eu 
dwyn,  trwy  fawredd  gallu  dwyfol,  o  ddiddÌDî  i 
fod,  yn  hawdd,  yn  drefnus,  ac  yn  ogoneddus; 
dyn  yn  cael  ei  osod  yu  y  byd  yn  ben-arglwydd 
arno,  mewn  cyflwr  sanctaidd  a  dedwydd;  pech- 
odyn  dyfod. i'r  byd,  a  marwolaetb  trwy  bech- 
od ;  ffrwythau  y  cnawd  yn  amihaif  ac  yw  cyn- 
nyddu  yt  ddirfawr;  a  digofaint  Duw  o'r  her- 
wydd  yn  dyfetha  y  byd  al  drigolion,  trwy  fani 
gyffredinol  y  diluw  mawr.  Yn  yr  addewid  yn 
Eden  i*n  rhieni  cyntaf,  yn  foreu  Awn  wediidd- 
ynt  bechn,  dadgoddir  i  ni  y  wawr  gyntaf  o  ar- 
faeth  a  threfniad  tragywyddol  Duw,  i  achub 
pechadnriaid  o'u  trueni  mawr  trwy  Icsu  Grist, 
Had  y  Wraig.  Y  mae  y  dadguddiad  grasol 
hwn  \  n  raddol  yn  myncd  ar  gynnydd,  ac  add- 
ewid ion  yn  cael  eu  hychwanegu,  i  Noah,  Abra- 
ham, Isaac,  Jacob,  <fec.  Gwelwn  radlonrwydd 
ac  effeithioldeb  yr  addewid  yn  neillduad  Abe), 
Enos,  Noah,  Abraham,  Isaac,  Jacob,  Joseph, 
Melchisedec,  <fec.  i  Dduw  a*i  addoliad,  oddiwrth 


hysbrydoedd  yn  cydymagweddu  yn  barchus,  a 
bwytban  yn  ei  addoli  mewn  ysbryd  a  gwirion- 
edd, Esa.  29,  13.  Mat  In.  8.  Ezec.  33.  31. 
— 'Dynion  a  osodant  eu  genau  yn  erbyn  y  nef- 
oedd, pan  y  Uefaront  yn  Uroen-ucbel,  yn  draws- 
falch,  heb  ofn  a  pharch  i  Dduw.  Salm  73.  9. 
Ezec.  35.  13, — *0  helaethrwydd  y  galon  y  llef- 
ara  y  genau.'  Mat.  12,  34.  Am  hyny,  *  genau 
y  cyfiawn  a  ddug  allan  ddoethineb  ;  ond  genau 
y  drygionus  a  lefara  drawsedd,  a  lygra  ei  gym- 
ydog,  a  lefara  wagedd.'  Diar.  10,  31,32.all. 
9.  Salm  144,  8.     Edr.  Safn,  Tafod, 

GENFA,  (gen)  flffwyn,  gwênfa.   Salm  32.  9. 

GENESIS,  Or.  Fevtaic^  [cenedliadf  nen  cen- 
edlaeth,]     Gelwir  y  Uyfr  hwn  yn  Hebraeg  f)i' 


ddechreuad  cenedloedd  y  ddaear,  a  theymas- 
oedd  y  byd;  cymysgiad  ac  amrywiaeth  ieith- 
oedd  y  byd;  dechreuad' Ninifeh  a  Babilon, 
dwy  o'r  dinasoedd  mwyaf  a  fu  erioed.  Oni 
buasai  i'r  Arglwydd  roddi  i  ni  yr  bysbysrwydd 
hwn,  buasem  yn  ymbalfalu  yn  y  ty wyllwch  yn 
.hollol  agos,  am  yr  boll  hen  oesoedd  y  byd,  a'r 
hyn  a  ddygwyddodd  ynddynt.  Ceir  yma  ban- 
es am  y  rbyfel  cyntaf  a  fn  yn  y  byd  erioed, 
(pen.  xiv.)  dystryw  Sodoma  a  Gomorvah;  ffurf- 
iad  y  Môr  Marw  yn  ganlynol  i  hyny,  yr  hwn 
sydd  wedi  dal  syiw  trwy  y  pethau  neilldaol  a 
briodolir  iddo  rhagor  nn  môr  arall. 

Er  fod  y  llyfr  hwn  yn  neillduol  o  werthfawr  a 
defnyddioi  o  ran  y  trysoraa  digymhar  syddyn- 


GEN 


555 


GEN 


ddo  o  hanesiaeth  boreaol  pob  peth ;  eto  yn 
beoaf  mae  ei  wcrth  yn  anmhrisiadwy  oblegid  7 
wybodaeth  a  roddir  i  ni  ynddo  am  Dduw  ein 
Creawdwr ;  ein  cyflwr  dan  y  cwymp  fel  pech- 
adarlaid  truenos;  yr  addewid  o  Waredwr ;  ac 
effeithioldeb  yr  addewid  bono  i  ddwyn  pecbad- 
ar  yn  ol  at  Dduw,  a'i  nerthu  i  rodio  gyda  Daw, 
Hyfryd  yw  gweled  pecbadnriaid  yn  waredig- 
ion,  a'r  cymnndeb  rbydd,  cyfeillgar,  ar  sail  yr 
addewid  rad,  sydd  rbyngddjmt  nwy  &  Dnw — 
gofal  Dew  am  ci  bobl  yn  mbob  amgylcbiad, 
a'a  ffyddlondeb||bwytbau  iddo.  Y  mae  banes 
Joseph  yn  rbagori  clod,  wedi  ei  ysgrifenu  yn 
annynwaredadwy,  ac  yn  angbymbarol  yn  boll 
hanesion  y  byd.  Mae  ynddo  bropbwydoliaetb- 
aa  sydd  yn  yr  boll  oesoedd  yn  cael  en  cyflawni 
byd  heddy w,  yn  dadguddio  eangder  trefo  Duw; 
ei  bysbysrwydd  o^i  boll  amcanion  a'i  fwriadan 
erioed ;  ac  yn  brawf  diammbenol  o  ddwyfoldeb 
y  llyfir  hwn.     Pen,  ix.  xlix. 

Yn  ngeirian  Lamecb  wrtb  ei  wragedd — ^Noab 
wrtb  ei  feibion — ac  yn  ngeirian  Isaa<5  a  Jacob 
yn  benditbio  ea  meibion,  cawn,  yn  ol  bam  y 
beirniaid  mwyaf  dysged^g,*  y  brydyddiaetb 
hynaf  yn  y  byd,  a  bono  wedi  ei  cbyfensoddi 
dan  ddwyfol  ddylanwadau;  ac  yn  cynnwys 
propbwyaoliaetban  am  ansawdd  ac  am^lcb- 
ladau  boil  genedloedd  y  ddaear  byd  ddiwedd 
aoiser.f  Y  mae  argraflf  ddwyfol  iV  ganfod  ar 
yr  bell  lyfr,  yn  cynnwys  decbrenad  dadgudd- 
iad  dwyfol  i  ddynion,  a  syliaen  y  cwbl  a  ddad- 
^ddiwyd  i'r  eglwys  yn  yr  amrywiol  oesoedd 
wedi  byny.  Mae  y  cwbl  yn  yr  Hen  Desta- 
ment  a  r  Newydd  yn  cyfeirio  at  yr  banesiaetb 
a'r  dadgnddiad  boreaol  cynnwysedig  yn  bwn. 

Ar  y  llyfr  bwn,  beblaw  esbonwyr  cyffredin 
o'r  Beibl,  gwel  Andrew  Willet,  Henry  Ains- 
wortb,  An<&ew  Fuller,  Dr.  Frances  Roberts  on 
the  Covenants^  Rivetns.t 

GENI,  GENEDIGAETH-FA,  (gân)  Gr.  /-£- 
v'Ataf ;  cenedlo,  esgor,  cael  decbrenad ;  cenedl- 
iad,  esgoriad,  decbrenad ;  esgoreddfa.* — *  Can- 
ys  y  meibion  a  ddaetbant  byd  yr  anedigaetbfa.' 
Esa.  37.  3.  Dr.  M.  Genedigaetb  naturiol  yw, 
pan  y  byddo  plenty n  .yn  cael  ei  eni  yn  mben 
naw  mis  wedi  ei  genediiad.  Mae  irbai  yn  cael 
^u  geni  yn  mben  saitb  neu  wytb  mis  ;  y  rbai  a 
enir  yn  mben  saitb  mis  ydynt  yn  fwy  tebygol  i 
ty w  na*r  rbai  a  enir  yn  mben  wytb  mis ;  am 
mai  acbos  y  cyntaf  yw  cryfder  y  plenty n,  ac 
achos  y  Uallyw  gwendid  y  fam.  Nid  yw  plant 
wyth  mis  ond  yn  anaml  yn  byw. 

Am  fod  dyn  yn  cael  ei  eni  mewn  pecbod, 
neu  yn  becbadar,  mae  yn  cael  ei  eni  i  flinder 
a  helbnl.  Job  5.  8.  a  14.  1,  *  Dyn  a  aned  i 
tlioder ;'  byny  y w,  dyna  ei  ran  a'i  etifeddiaetb ; 

*  Gwel  Sagob  Lowth  De  Saon  Poesi  Heb.    Prael.  4. 

t  Iq  iig  f  oftltae  fiierint,  non  modo  Israeliticae  gentU,  sedet 
Immanl  ebam  geaeris  fortunte.    Ibid. 

*  Oyfelrlr  y  dfttllenydd  ymohwilgar  hefyd  at  waitb  rhagor- 
(>^  7  Dr.  Hongstenberg  (On  the  Pentatench ;)  GravU,  Lec- 
tures on  the  PenUtench:  Bobertsoo,  Clavia  PenUteucbi;  a 
•^amleaon,  Oritical  and  Practical  Bxposltion  of  tbe  Pentat- 
euch,—C.  \ 


mae  blinder  yn  etifeddiaetb  i  ni  trwy  dadog- 
aetb,  fel  yr  ydym,  bil  ac  eppil,  yn  becbadur- 
iaid.  Hefyd,  y  maQ  tueddfryd  naturiol  ynddo 
i  becbod,  a  tbrwy  byny  i  flinder.  Mae  y  fatb 
gysylltiad  rbwng  pecbod  a  blinder,  fel  mae  yr 
nn  gair  Hebraeg  (iöÿ)  yn  arwyddo  pob  un 
o*r  ddan.  Dyma  gytbetb  dyn  yn  ei  enedigaetb, 
sef  pecbod  a  blinder, 

*  Yr  Arglwydd  a  gyfrif  pan  ysgrifeno  y  bob  J 
eni  bwn  yno.'  Salm  8V.  6.  '  Yr  Arglwydd  a 
gofnododd,  pan  ysgnfenodd  y  bobl,  y  byddai 
r  r  enw  bwn  gael  ei  eni/  Gwel  Romaine^s  Let- 
terit,  Let.  xxxvi.  Tebygol  fod  y  geiriau  yn 
rbagfynegi  geni  yn  Seion  y  mwyaf  a  aned  nen 
a  enir  bytb,  sef  y  '  bacbgen  a  aned,  a'r  mab  a 
roddwyd/  Esa.  9.  6. 

In  their  reeords  to  them  it  shall, 

By  him  be  made  appear 
Of  Zlon,  that  tbe  Chxa^v  op  All 

Had  hie  bcginliig  there.  J.  BopHne. 

1.  Gmied  Crist  o  forwyn,  ac  ^id  o  wraig,  yn 
ol  trefii  natnr ;  *  Wele,  moiwyrj  a  fydd  feicb- 
iog,  ac  a  esgor  ar  iab,  a  tbi  a  elwi  ei  enw  ef 
Imicakubl.'  Esa.  7.  14.  Mat.  1.  23.  Nid 
trwy  nertb  a  rbinwedd  y  geiriau  yn  ngbread- 
aeth  dyn,  *  Ffrwytbwcb  ac  amlbewcb/  ond  trwy 
nertb  yr  Ysbryd  Glan,  y  cenedlwyd  dynoliaeth 
Crist,  o  sylwedd  y  Forwyn  Fair.  Gan  ei  gen- 
edlu  o  sylwedd  y  forwyn,  mae  yn  wir  bad  y 
wraig — bad  Abrabam — mab  Dafydd — a  mab 
y  forwyn ;  trwy  byny  mae  yn  Fab  dyn — ^yn 
frawd  wedi  ei  eni  erbyn  caledi — yn  agos  ber- 
tbynas — ac  yn  gyfatbracbwr  à  ni,  Yr  oedd  y 
tri  pberson  yn  gweitbredu  yn  neillduol  yn 
ngbenedliad  dynoliaetb  Crist :  y  Tad  yn  trefnu 
ac  yn  porotòi ;  yr  Ysbryi  Glan  yn  gweithredu 
yn  nertbol  yn  ffurfio  y  ddynoliaetb  o  sylwedd 
y  forwyn  ;  a'r  Mab  yn  cymeryd  y  ddynoliaetb 
a  ffurfìwyd  i  undeb  personol  àg  ef  ei  ban — a'r 
cwbl  yn  yr  nn  mynydyn.  Salm  40.  6, 1.  Heb. 
10.6.  Luc  1.  36.  Heb.  2.16.  Y  penafo 
weitbredoedd  y  Duwdod  yw  bon ;  yn  yr  bon 
y  mae  yr  amlygiad  mwyaf  o  gariad,  doetbineb, 
a  gallu  dwyfol,  a  welir  bytb.  *  Pan  gymerodd 
y  Mab  amo  waredn  dyn,  ni  ddiystyrodd  fru  y 
wyryfl'  Yr  oedd  byn  yn  angenrbeidiol,  iiw 
wne'ntbur,  o  ran  ei  Berson,  yn  Gyfrjngwr  add- 
as.    Edr.  Cyfrtnowr. 

2.  Ganed  ef  befyd  yn  ddibecbod.  Er  ei  fod 
yn  Fab  dyn,  eto  am  gcnedlu  ei  ddynoliaetb  yn 
oruwcb-naturiol,  sef  nid  trwy  rym  y  eeiriau 
'flFrwytbycb  ac  amlbewcb,'  ac  nid  yn  oldeddf 
a  threfn  natur  yn  ngbenedliad  pawb,  o  sylwedd 
y  Forwyn,  nid  oedd  yn  Iwynau  Adda,  nac  yn 
ngbyfammod  Adda;  am  byny  yr  oedd  yn 
boUol  rydd  oddiwrtb  euogrwydd  y  trosedd- 
cyntaf,  a'r  llwgr  canlynol  i  byny.  Anaddas  y w 
dywedyd  fod  Crist  dan  y  cyfammod  gweitb- 
red^dd,  ac  iddo  gyflawni  bwnw ;  pe  buasai 
felly,  buasai  yn  euog  o'r  trosedd  o  bono,  ac  yn 
gyfranog  o'r  boll  Iwgr  a  darddodd  o  byny.  Nid 
aetb  dano  cbwaitb  wedi  ei  eni ;  canys  yna  bu- 
asai boll  ddeiliaid  y  cy&mmod  bwnw  i  gyd  yn 


GEN 


556 


GEN 


gadwedig.  Yr  oedd  ef  yn  ben-cyfammodwr 
mewn  cyfammod  arall  hollol  wahanol  oddiwrtb 
y  cyfammod  hwnw  âg  Adda,  ac  un  mwy  gor- 
uch^l  a  gogoneddns,  i'r  dyben  i  gyfodi  rhai  o 
ddeiliaid  y  cyfammod  toredig  hwnw,  a  ddeth- 
olodd  Duw  o'i  bey-arglwyddiaéth  a'i  ras,  oddi 
tan  felldith  y  cyfammod  hwnw,  a  holl  efFeithiaa 
y  cwymp  mawr :  i  gwblhaa  hyny  yr  oedd  yn 
rhaid  fod  ganddo  ddynoliaeth,  a  bono  yn  ddi- 
bcchod.  Peih  san4:t(iidd  oedd  yn  ei  enedig- 
actb. 

3.  Ganwyd  cf  yn  ddyn  bach  fel  nionau,  ac 
yr  oedd  yn  derby n  magwraeth,  ac  yn  cynyddu 
yr  un  fath  a  phlant  eraill ;  *  Yr  lesu  a  gyn- 
nyddodd  mewn  doethineb  a  ckorpkolaeth.^  Lnc 
2.  52.  Yr  oedd  boll  fychanrwydd  a  gwendid- 
an  y  natur  ddynol  yn  pertbyn  iddo,  yn  ei  feb- 
yd  a'i  ieuenctyd.  Rhwymi^ä  ef  mewu  cad- 
acbau ;  bu  yn  derbyn  magwraeth  naturiol  oddi 
wrth  ei  fam,  a  pbob  cyraborth  ac  ymgeledd 
angenrheidiol  i  gyflwr  mebyd  fel  eraill.  Lnc 
2.  12,  ' 

Ganwyd  ef  yn  yr  amgylcbiadau  mwyaf  isel ; 
mewn  aman,  neii  ystabl,  y  ganed  ef ;  a'i  fam  a'i 
dododd  mewn  preseb  yno  i  orwedd,  am  nad 
oedd  iddynt  le  yn  y  Hetty — yr  oedd  lie  i  eraill, 
ond  nid  iddynt  bwy  ;  am  fod,  tebygol,  eu 
gwcdd  yn  dlodaidd,  a*a  meddianiau  ond  ycb- 
ydig  i  dalu  eu  ffordd.  Fel  byn,  cin  Ilar- 
glwydd,  ac  yntau  yn  gyfoetbog,  er  ein  mwyn 
ni  a  aetb  yn  dlawd,  fel  y  cyfoetbogid  ni  trwy 
ei  dlodi  ef.  2  Cron.  8.  9.  Luc  2.  24.  Lef.  5. 
7.     Amos  9.  11. 

5.  Ganwyd  ef  yn  Bethlehem'  dinas  fechan 
oddentu  cbwe?  milltii  o  Jerusalem,  yn  ol  y  bro- 
phwydoliaetb  eglur  am  dano.  Mic.  '5.  2.  Mat. 
2.  C.     Y  dref  lie  bu  Dafydd,     loan  7.  42, 

G.  Gaowyd  ef  hefyd  yn  ngbyflawnder  -  yr 
amser  a  drefnwyd  yn  fwyaf  cyjnbwys  ac  addas 
gan  ddoethineb  dwyfol,  ac  y  rhagfynegwyd  am 
danf  gan  y  prophwydi.  Gal.  4.  4,  O  her- 
wydd  Uawer  o  ddybenion  hysbys  i  Dduw,  nid 
oedd  yn  addas  iddo  gael  ei  eni  yn  gynt  nac 
wedi  hyny.*  Cafodd  y  byd  braŵf  digonol  o 
aivaigonolrwydd  pob  peth  i  acbub  a  diwygio 
plant  dynion  pecbadurus,  cyn  geni  yr  Acbnbwr 
mawr.  Daéth  pan  oedd  y  byd  yn  llawn  o  drig- 
olion,  a  theyrnas  Satan,  trwy  rym  y  bedwer- 
ydd  ymerodraeth  Daniel,  yn  ei  chademid 
mwyaf.  Daeth  pan'  oedd  mwyaf  o  angen  am 
(iano,  a  phan  oedd  amynedd  y  saint  yn  dys- 
gwyl  am  dano  agos  a  darfod  mewn  anobaith, 
end  fel  yr  oedd  flfydd  yn  addewidion  Duw  yn 
eu  cynnal.  Ganed  ef  pan  oedd  y  deyrn-wialen 
»wedi  ymadael  o  Juda  yn  marwolaeth  Herod 
Fawr,  yn  ol  prophwydoliactb  Jacob  am  dano. 
Gen.  4i)»-10.  Gwedi  marwolaeth  Herod,  daeth 
Arcbelaus  i'r  orsedd,  ond  diorseddwyd  ef  yn 
fuan  gan  Ymerawdwr  Rhufain ;  gwedi  hyny, 
rhaglawiaid  dan  ymerawdwyr  Rhufain,  fu  yq 
llywodraetha  arnynt,  byd  ues  dinystriwyd  cu 
dinas,  ac  y  gjwasgarwyd  bwy  o'u  gwlad.  Edr. 
Deddfwr. 


1.  Er  ei  eni  mewn  amgylchiadau  tiawd  a 
gwael,  nodwyd  ei  enedigaeth  gyda  pharch  neill- 
duol  gan  drigolion  dysglaer  y  golenni ;  a  thv- 
walltwyd  yr  Ysbryd  Glan  ar  rai  o  breswylwyr 
daear  i  ganu  anthem  o  orfoledd  a  mawl  ar  rr 
achos  mwyaf  gogoneddus  a  gorfoleddns  a  fb 
erioed  ar  y  ddaear.  Bu  boll  àngelion  Duw  yn 
ei  addoH,  a  chanodd  ser  y  boron,  wedi  bir 
ddysgwyl  cyâawnîad'  y  prophwydoliaethau  am 
dano,  gan  orfoledd  a  syndod  wrth  y  weitbred 
fwyaf  rhyfedd  a  welsant,  neu  a  welant  byth. 
Llamodd  loan  Fedyddîwr  yn  nghrotb  ei  fain  c 
lawenydd ;  pynciodd  Elisabeth  a  Mair  yn  rbag- 
orol  ar  yr  achos ;  Zecbarias  dduwiol,  a'r  bogeil- 
iaid,  yn  ngbyd  ^a'r  hen  Simeon  ac  Anna,  a  fol- 
iannasant  Dduw  yn  beraidd-byfryd  am  ei  ryf- 
eddodau,  yn  byn  i  feibiôn  dynion.  Yn  fuan 
wedi  ei  em,  daeth  doethion  o'r  dwyrain  i  an- 
rhegu  y  mfeib  bychan  fel  brenin  yr  luddewoD. 
wedi  cael  eu  barwain  i*r  lie  gan  ei  seren.  *Gwel- 
som  ei  ^eren  ef  yn  y  dwyndn,'  meddent,  *  a 
dacthom  i'w  addolf  ef,'  Mat.  2.  2.  Edr.  Doeth- 
ion. 

*  Y  rhai  ni  aned  o  waed,  nac  o  ewyllvs  y 
cnawd,  nac'o  ewyllys  gwr,  eithr  o  Dduw.'  loan 

1.  13.  *Y  rhai  ni  aned  o  waed,'  sef  yn  ol 
deddf  natur;  *  nac  o  ewyllys  y  cnawd.'  fel  y 
ganed  Ismacl  o  ewyllys  y  cnawd  yn  Sarah  i 
gael  plant ;  *  nac  o  ewyllys  g^tr,'  fel  yr  oedd 
ewyllys  Isaac  i  Esau  gael  y  fenditb ;  eithr  o 
Dduw'  yn  gwbl :  ynddo  ef  yr  oedd  yr  achos 
cynhyrfiol ;  ei  ras  a'i  ewyllys  da  ei  bun  a'i  tn- 
eddotìd  i  drugaibau  wrthynt ;  efe  a  weithred- 
odd  yn  nertnol  ynddynt  i'w  cyfnewid,  ac  i 
roddi  ei  anian  yn  eu  calonau ;  efe  a'u  derbyn- 
iodd  yn  rasol  fel  ei  blant,  ac  a  ymddygodd  fel 
tad  tnag  atynt.  Y  rhai  a  aned  ifel  byn  yn  rasol 
o  Dduw  ydynt  yn  gweled  gwerth  ac  addas- 
rwydd  yn  Nghrist,  ac  yn  gwnentbnr  derbyniad 
cyflawn  o  bono.     Edr.  Adenbdioaeth. 

*Dy  drigfa  a'tb  enedigaeth  sydd  o  wlad 
Canaan ;  dy  dad  oedd  Amotìad,  a'th  Earn  yn 
Hittees.'  Ezec.  16.  3.  Yr  wyt  raor  hynod  o 
lygrcdig  a  ffiaidd  a  phe  buasit  wedi  dy  eni  o'r 
gwaethaf  o'r  Canaaneaid,  y  rhai  a  orehymyn- 
odd  Duw  eu  hollol  ddystrywio  oblegid  cyflawn- 
der  eu  hanwiredd.  G^en.  10.  25.  a  15.  16.  Let'. 
18;  25.  Dent.  7.  2.  1  Bren.  21, 26.  Ni^l 
oedd  dechrenad  y  genedl  luddewig  ddim  gwell 
na'u  dechreuad  bwythau  ;  yr  Arglwydd  a  dos- 
turiodd  wrtbjmt  o'i  rydd  ewyllys  a'i  drugared*! 
ei  bun ;  ac  a  wnaeth  iddynt  ragori  ar  eraill 
trwy  ei  ymgeledd  rasol  gyflawn  iddynt, 

GENEDIGAETH-FRA'INT.     Edr.  Braikt. 

GENI,  (gan)  gweddu,  dalaniJ,  cynnwys.— 'Y 
mae  Uawer  yn  geni  ynddo.'  Ezec.  23.  '^'2. 
*Am  nad  yw  fy  ngair  i  yn  geni  ynoch.'  loan 
8.37.  *Can  nad  oes  He  i'r  gair  menvi  yno- 
chwi.'  W.  S.  Y  mae  yr  un  gair  /û/jo^w,  yn 
cael  ei  gyfieithu  ganu  yn  Marc  2. 2.— -cia/,  loan 

2.  Q,—  ci/nnwySy  loan  21.  25. — derbyn,  2  Cor. 
7.  2.  Yr  oedd  eu  calonau  raor  llawn  o  dy- 
wyllwcb,  rhagfarn,  a  gelyniaeth  yn  erbyn  yr 


GER 


557 


QEU 


Arglwydd  lesn,  fel  nad  oedd  He  iV  air  yn- 
ddynt  Nid  ydyw  yn  dywedyd,  nid  ydych  yn 
gwi^mdo  fy  ngeiriau,  nea  nid  ydyw  yn  cael  11a- 
wer  o  le  ynoch,  ond  nid  oes  lie  i  fy  ngair  i  yn- 
ocb ;  mae  y  meddwl  yn  ei  vrthod,  aV  galon  yn 
Dghanad  yn  ei  erbyn.  Ol  bydd  o  lesad  i  ni, 
rhaid  i'r  gair  èni  ynom,  fel  ymborth  iachus  i 
fod  yn  fegwraetb  i  ni ;  neu  gyfferi  meddygin- 
iaethol  i'n  hŵcbau.  Y  sawl  nid  ydyw  y  gair 
yn  gèni  ynddynt,  o  ran  eu  badnabyddiaeth,  a'u 
cymeradwyaetb  o  bono,  i'w  ddefnyddio  i'r 
dyben  mae  pob  rban  o  bono  wedi  ei  roddi,  y 
maent  dan  lywodraetb  y  nwydau  mw^^f  ecb- 
ryslon,  fel  yr  Inddewon  yma,  am  ladd  yr  Ar- 
glwydd  lesu.  Jer.  22.  21.  Exod.  6.  9,  Ìíat 
13.  15,  20,  21.  Act.  17.  19,  20,  21.  1  Cor. 
2.  14.^ 

GENNESARET,  yr  un  â  Cbinnereth.  Jos. 
19.  35.  Y  tir  Gennesaret  o  du  y  gorllewin  i 
For  Tiberias,  yr  bwn  a  elwir  Llyn  Gennesaret 
Luc  5.  1.  O  da  y  debau  i  ddinas  Cinneretb 
.  yr  oedd  gwastad-dir  gydag  afon  yr  lorddonen, 
iiyd  y  Môr  Marw";  a  bwn,  tebygol,  y w  tir  Gen- 
nesaret. , 

GËRA,  îs^n5  [pererindod]  1.  Tad  Ehwd. 
Barn,  3.  16.— 2.  Tad  Simei.  2  Sam.  16.  5.— 
ii,  Mab  Benjamin.  Gen.  46.  21.  Fe  allai  yr 
un  a  mab  Bela  (yn  ol  1  Cron.  8.  3,  5.)  cyntaf- 
anedig  BeDJamin. 

GERAH,  ugeinfed  ran  o  sicl ;  ugain  gerab 
yw  sicl  Exod.  30.  13.  Y  batb  luddewaidd 
ileiaf  ydoedd. 

GERAR,  neu  GERARAR,  dinas  y  Pbilist- 
iaid,  debau-orllewîn  i  wlad  Canaan,  nid  oedd 
yn  nebpell  o  Beerseba  a  Gaza.  Yr  oedd  tir- 
iogaetb  Gerar  yn  cyrhaedd  yn  mbell  i  Arabia 
Garegog.  Yr  oedd  dan  lywodraetb  breninoedd 
a  enwid  Abimeiecb  :  bngeiliaid  un  o  bonynt  a 
ymrysonasant  á  bngeiliaid  Isaac,  am  y  íFynon- 
au  a  gloddiasant  Gen.  10.  19.  a  20.  26.  Dy- 
wedir  i  Judas  Maccabaeus  gael  ei  wneuthur  yn 
llywodraetbwr  penaf  ar  Ptolmais  byd  vGer- 
rheniaid.  2  Mac.l3.  24, 

GERGESIAID,preswylwyr  Gergesa,  tu  hwnt 
i  For  Tiberias.  Yn  y  wlad  hon,  pan  yr  aetb 
yr  Arglwydd  lesu  iddi,  y  cyfarfu  dau  ddieflig 
àg  ef.  Mat.  8.- 28.     Edr.  Gadara. 

GERMAIN,  (garm)  wylofain,  griddfan. 

Fan  çiflteddo  ar  fainc  y  fhkwd. 
Fo  glyw  y  tlawd  yn  ffermatn, 

^.iVyí(Salin9.12.) 

GERSOM,  Heb.  BtD^5  \dyeithr  yno]  Mab 
Moses  a  Sephorab.  Exod.  2,  22.  a  18.  3.  1 
Cron.  26,  24. 

GERSON,  Heb.  ^yi^y^  [ei  alltudiad']  mab 
liynaf  Lefi.  Num. '3.  17.  Rbifedigion  teulu 
Oerson  pan  ddaethant  o'r  Aipbt  oeddynt  7200. 
Tenluoedd  y  Gersoniaid  a  wersyllasant  ar  y  tu 
ol  i'r  Tabernacl  tua'r  gorllewin.  Gweinidog- 
aeth  tylwytli  y  Gersoniaid  oedd  dwyn  llòni  y 
tabernacl,  ac  Itharaar,  mab  Aaron,  oedd  i'w 
llywodraetbu  yn  eu  gwasanaetb.  Num.  3.  21 
—25,  a  4.  24—28.     Rboddwyd  iddynt  dar  ar 


ddeg  o  ddinaaoedd  yn  ngwiad  Canaan.  Jos. 
21.  27—33.  1  Cron.  6.  71—76.  Yr  oedd 
dwy  gangen  ì  deulu  Gerson,  sef  Laadan  a  Sim- 
ei  ;  penaetbiaid  meibion  Laadan  yn  nyddiau 
Dafydd  oeddynt  Jebiel,  Zetham,  a  Joel ;  Sel- 
omith,  B^aziel,  a  Haran ;  a  meibion  Simei  oedd- 
ynt Jahatb,  Zinab,  Jens,  a  Beriab.  1  Cron.  23. 
7 — 11.  Meibion  Jebiel,  Zetbam  a  Joel,  oedd- 
ynt olygwyr  ar  drysorau  tŷ  yr  Arglwydd,  1 
Cron.  26.  21,  22. 

GERWIN-DEB,  (garw)  agarw,  afrywiog, 
llym,  dyscetbrin,  ystytnig. — *  Y  cyfoetbog  a  et- 
yb  yn  erwin,'  Diar.  18.  23.  Effaith  cyfoeth 
ar  ddynion  ansanctaidd  yw  eu  gwneutbnr  yn 
afrywiog  a  samg,  gan  hydera  ar  eu  cyfoetb  yn 
He  ar  yr  Argltyydd.  Exod.  5.  2.  1  Sam.  25. 
10,11.     Iago2.  3.    Jer.  49.  16. 

GESEM,  GASMTJ,  Arabiad  oedd  yn  mysg 
gwrtbwynebwyr  Nebemial^  i  adeiladu  Jerusa- 
lem. Num.  6.  1,  6. 

GESURr-IAID,  Heb.  ^©15^  [golwg  y  dyŷ- 
ryn]  1.  Dinas  neu  wlad  y  tu  debau  i  Damas- 
cus, a  thu  y  dwyrain  i'r  lorddonen.  Pa  un  ai 
Canaaneaid  ai  Syriaid  oedd  y  Gesuriaid,  nid 
y  w  yn  amlwg.  Ni  yrodd  meibion  Israel  allan 
na'r  Gersuriaid  na'r  Maacbatbiaid,  eitbr  trigas- 
ant  yn  mblitb  meibion  Israel;  ond  Jair  a  enill- 
odd  Gesur.  Jos.  13.  11,  13.  1  Cron.  2.  23, 
Yn  amser  Dafydd,  Talmai  oedd  frenin  Gesur, 
mercb  yr  bwn  a^briododd  Dafydd,  ac  yr  oedd 
yn  fam  Absalom.  I  Gresur  y  ffôdd  Absalom 
wedi  lladd  ei  frawd.  2  Sam.  13.  37.-2.  Ges- 
ur, neu  Gesuri,  oíìdd.le  y  tu  debau-ddwyrain  i 
wlad  y  Pbilistiaid.  Dafydd  a'i  filwjT  a  ruthr- 
asant  ar  y  Gesuriaid  pan  oeddynt  yn  trigo  yn 
Siclag.     1  Sam.  2^.  8. 

GETHER,  Heb.  n>a5  \dyffryn  ^frofedigaeth] 
mab  Aram,  mab  Sem. 

GETHSEMANE,*  Heb.  û'^itìtD-öí'iî  i^yf' 
ryn  yr  olew]  pentref  ar  fynydd  yr  Olewydd,  yn  ^ 
agos  i  Jerusalem ;  yn  mha  le  yr  oedd,  tebygol,  ' 
olew-wry£  Yma  byddai  ein  Harglwydd  yn 
ymneillduo  weithiau  o  Jerusalem ;  ac  mewn 
gardd  yn  agos  yma  y  bu  yn  ei  ymdrecb  cbwe- 
rw  yn  cbwysu  y  gwaed  yn  ddafnau  i'r  Uawr, 
lie  y  daliwyd  ef  gan  Judas  a'i  fyddin.  Mat.  26. 
36—50. 

GEUDAB,  neu  GEÜDEB,  (gau)  celwydd, 
twyll. — *  Geudab  yw  meibion  gwyr.'  Salm  62. 
9.  Wrtb  Q'lj^  ^^2  w*«***o»  dynion,  a  -aj^iiA 
"^Ü  ^i^bion  gwyvy  y  deallir  pob  math  o  ddyn- 
ion, gwreng  a  boneddig,  isel  radd  ac  uchel 
radd,  y  tlawd  a'r  cyfoetbog  ;  Salm  49.  2.  i'w 
gosod  oil  gyda'u  gilydd  yn  y  clorianau  i'w 
pwyso,  a  gwegi  (^^n  ^^^^>  anadf)  neu  ewyn 
dwfr,  yn  y  pen  arall,  y  maeni^yn  nghyd  (^fT^) 
yn  ysgafnacb  na  bwnw.     Nid  oes  dim  yn  yr 


♦  /Tebygol  mat  enw  ydoedd  ar  foes  byohan,  neu  ardd,  ych 
jù\á  ftUan  o  JeruBalem,  droB  yr  afon  Cedron,  ac  wrth  droed 
mynydd  yr  Olewydd.  Mae  y  man  a  nodir  allan  yn  awr  fel  yr 
ardd,  yn  mha  un  y  bu  ein  Hlachawdwr  yn  el  ymdreclroliwe- 
rw.  yn250  o  droedfeddi  yagwar,  yn  cynnwys  wyth  o  goed  ol- 
ew-wydd  hen  lawn,  ao  wedi  eu  cylchynu  a  mur  iael  o  geryg 
rhydd.    Gwol  Eobineon's  BeBearohea  in  P»k«tina.— O. 


OEW 


558 


ŴIA 


hoU  ffrea<Cgaeth  yn  ysgaûiach  na  hwynt.  '  Paa 
gyfodant  yn  y  dorian ;'  Dr.  M.  sef  pan  y 
pwyair  hwynt  yn  wirioneddol^  ni  cheir  dun  yn 
ysgafDach.  Am  hyny  nid  ydynt  yn  wrih- 
^drycban  iV  hofni,  nac  i  ymddiried  iddynt ; 
ond  dysgwyliwn  wrth  Daw  yn  unig,  a(^  ofnwn 
ef,  yr  hwn  yn  nnig  svdd  a  mawredd  yn  per- 
thyn  iddo.     Eaa.  40.  15,  17.    Rhnfl  3.  4. 

GEWYN,  (gaw)  gieuyn,  cyhir.  Y  gewyn- 
auy  nea  y  cyhyran,  ydynt  y  rhanau  cnawdol, 
nea  y  llinynau  man  hyny  o  gorph  dyn  ac  an- 
ifely  sydd  fel  rhaffau  yn  offerynol  i  bob  ysgog- 
iad,  nea  symndiad.  Mewn  addasrwydd  ymaa* 
rodd,  gewyn  yw  dan  ben  y  cyhir,  ag  sydd  yn 
ei  gydio  wrth  yr  asgwm,  Eyddai  y  cymalaa 
yn  nollol  ddiddcfnydd  heb  y  gewynan:  y  gew- 
ynan  sydd  yn  en  cylymu  wrth  ei  gilydd,  ac  yn 
peri  pob  ysgogiad  o*r  eiddynt  Y  mae  gewyn 
addas  i  bob  ysgogiad  a  symndiad  o'r  hoU  ael- 
od;  a  c]ian  fod  aelodan  yr  holl  gorph  yn  gofyn 
Ilawer  o  ysgogiadan,  y  mae  yn  rhaid  bod  nifer 
y  gewynan  yn  Unosogj;  ond  nid  y  difyniaeth^ 
wyr  {anatomists)  yn  cytnno  am  eu  nifer ;  rhû 
a  gyfrifant  529;  eraiil446;  ac  eraiil  436.*  Hyn 
sydd  sicr,  nis  diehon  fod  un  ysgogiad,  mewn 
UD  ffordd,  nac  mewn  un  gradd,  y  tn  fewn  nen 
y  tn  ailan,  heb  fod  gewyn  yn  peri  yr  ysgogiad 
hwnw.  Mae  Ilawer  o'r  gewynan,  neu  yn  hyt- 
rach  y  cyhyran,  weithian,  yn  cyd-weithreda  i 
gwblhau  yr  un  gorchwyl.  Y  Dr.  Nieuentyth, 
a  gyinf  gant  o  gyhyrau  yn  gweithredn  bob  tro 
yr  anadlo  dyn.  Anadln  sydd  iendith  angen- 
rheidiol  i  ni  bob  mynydyn  o'n  bywyd/  Eto, 
ychydig  ydym  yn  ei  ystyried  pa  fath  drefniad 
amry  wiog  o  bethau  yn  cyd-weitnredu  yn  Iviwdd 
a  chyflym,  ac  yn  ddiddyrysni,  sydd  yn  angen- 
rheidiol  tu  ag  at  gael  y  fendith  bono  yn  ddi- 
rwysir.  Y  mae  y  rhan  fwyaf  o  ysgogiadan 
pob  rhan  o'r  corph  wrth  ewyllys  dyn ;  ond  y 
mae  rhai  heb  fod  fellu,  megys  ysgogiadan  y 
galon,  yr  ysgyfidnt,  y  coluddion,  «fee,  sef  yr 
ysgogiadan  angenrheidiol  at  gynaliaeth  bywyd 
y  creadur.  Rhaid  i'r  rhanan  hyny  o'r  corph 
weithio  pan  fyddo  y  creadur  yn  cysgu;  am 
hyny  y  mae  eu  hysgogiadau,  fel  mynodiadau 
y  cyrph  nefol,  yn  cerdded  oil  wrth  orchymyn 
Daw.  Ond  yr  ysgogiadan  angenrheidiol  i 
gerdded,  gweithio,  gostwng,  codi,  &c,  y  maent 
oil  wrth  ewyllys  y  creadur.  Byddai  yr  ysgog- 
iadau  hyn  yn  anghyfleus,  an  yn  anhyfryd,  pe 
na  byddent  felly.  Y  mae  cyflymdra  ysgogiad- 
an y  cyhyran  i'w  rhyfeddu  yn  fawr.  Ysgog- 
iadan y  tafod,  pan  fyddo  un  yn  areithio,  ydynt 
amrywiol,  cyflym,  a  diball;  ac  y  mae  cyhir  yn 
gweithredn  pob  ysgogiad  :  pe  pallai  an  o'r  cy- 
hyrau  weitmredn,  byddai  pfdl  yn  yr  ymadrodd 
yn  y  fynyd.  Mae  pob  sill  a  swnir  yn  gofyn 
ysgogiad  y  tafod  a'r  genau  priodol  i'r  sill  hono ; 
y  mae  amryw  o  silliau  yn  yr  nn  gair,  ac  amryw 
eiriaa  yn  yr  un  dam  o  ymadrodd :  ac  eto  ar- 
eithta  un  oriau  heb  ball  yn  sain  un  sill. — Mae 
nerth  y  gewynan  yn  dra  rhyfedd.     Rhaid  i'r 


«ChrelKeiirt  Anatomy,  p.  ai»,8rd.£ditr 


nerih  bob  amser  fod  yn  fwy  na'r  pwys  i'w  godi, 
neu  ei  symud ;  i'e,  weithian  yn  fwy  na  chant 
cymaint,  gan  fod  y  gewyn  yn  tynu  megys  y 
fitaich  feraf  i'r  dafl.  Dywed  Borelli  enwog,  fod 
gewyn  yr  ysgwydd,  a  elwir  deltoides^  yn  arfer 
nertii  60,000  o  bwysan,  pan  fyddo  j  fraich  yn 
dal  60  pwys.  Pe  Uamai  dyn  o  gant  a  haner  o 
bwyaau  do  wy  droedfedd  oddiar  y  ddaear,  rhaid 
i'r  gewynan  roddi  nerüi  3000  o  bwyaao.  Y 
mae  y  galon  yn  rhoddi  nerth  100,000  o  bwys- 
an  bob  ergyd^  i  dywallt  y  gwaed  dros  y  corph. 
Y  mae  nerth  y  gewynan  yn  Ilawer  mwy  mewn 
rhai  dynion  na^l  gilydd.  Dywèdir  am  nn 
William  Joy,  o  Gent,  iddogodi  2100  o  bwyssu 
o  blwm  o  fiaen  y  brenin  William ;  iddo  orcb- 
fygu  nerth  ceflfyku  ciyfion.  a'u  tyou  ar  ei  ol,  er 
eu  gyru  ffordd  arall;  ac  iddo  dori  rhaffau  cryf> 
ion  fel  tori  edef. — Y  mae  y  cyhyran  wedi  eu 
haddasu  i  ysgogiadan  y  cymalan;  y  maent  yn 
gweithredn  trwy  fyrhan,  ac  nid  mewn  no 
ffordd  arall ;  pan  fyddo  y  gweithrediad  yn  dar- 
fod,  y  mae  y  gewyn  yn  ymoUwng  i'w  agwedd 
âaenorol ;  ond  nid  y  w  yn  rhoddi  allan  ddim 
nerth.  Un  gewyn  sydd  yn  plvgo»  ac  un  arall 
yn  unioni  o  fraicb,  a  phob  aelod  arall.  Nid 
oes  un  o  honynt  yn  ihwystr  i'r  Hall,  er  amlcd 
ydynt  yn  nghorph  dyn.  Y  maent  weithian  yn 
myned  trwy  eu  gilydd,  fel  edef  trwy  grai  y  nod- 
wydd,  i  ragflaenu  pob  anghymwader  a  fyddeut 
heb  hyny  i'r  corph ;  megys  gewynan  y  bodiau 
a'r  bysedd.  -Mae  y  eewynan  sydd  yn  mped 
o'r  goes  i'r  traed  a  rhwymyn  am  daoynt  yn  j 
ffèr;  heb  hyn  byddent  yn  anhardd  ac  yn  an- 
addas  i'w  gwaith. — *Ofnadwy  a  rhyfedd  y'n 
gwnaed!'  Gwel  Keill  a  Cheyne's  AncUmy. 
Dr.  Paley's  Natural  Theology. 

*  Oblegid  cyffwrdd  à  chyswllt  morddwyd  Ja- 
cob, ar  y  gewyn  a  gilioddV  Gen.  32.  32.  Y 
mae  y  gair  Jacob  wedi  ei  adael  allan  yn  wallus 
yn  mhob  aigraffiad  o'r  BeibI  yn  Gymiaeg,  ond 
yr  ai^affiadan  yn  1588,  1728,  1769,aBeibl 
pedwar-plyg  1770.     Edr.  Jacob. 

GEZER,  dinas  yn  agos  i  Joppa,  yn  rbandir 
Ephraim;  y  Canaaoeaid  a  breswyliasant  yn 
mysg  yr  Ephràimiaìd  yn  Gezer.  Bam.  1.  2U. 
— ^Yr  oedd  Gezer  arall  o  du  y  dehau-orilewin  i 
wlad  Canaan,  trigolion  pa  un  a  ddyfethodJ 
Dafydd  a'i  filwyr,  pan  o^dynt  yn  trigo  yn 
DgwUd  y  Philistiaid.    1  SanL  27.  8. 

GIAH,  Ifeb.  y^ij  [tywys]  dyffryn  p  agos, 
tebygol,  i  Gibeon.     2  Sam.  2.  24. 

GIAU,  GIEUYN,  (gi)  arfei^r  y  geiriau 
hyn  yn  yr  un  ystyr  à  gewyn^  yn  ein  cyfieithaJ 
ni  o'r  Beibl;  er  y  byddai  yn  ddymnnol,  er 
mwyn  gwahaniaethu  a  lle£Eu:u  yn  eglur,  aiferyd 
y  gair  cyhir  i  arwyddo  y  peth  a  elwir  mmcU ; 

fewyn,  tendon  ;  giau,  nerves  ;  a  gieuyn,  r^vf, 
ob  10.  11.  a  30.  17.  *A'th  war  fel  gieuyn 
haiam : '  sef  yr  ydwyt  yn  war-gaied,  yn  an- 
mhlygedig,  ac  yn  gyndyn  yn  dilyn  dy  ffyrdil 
drygionus.  Esa.  48.  4. — ^Wrth  giau  yn  Ezec. 
37.  8.  gellir  deall  grym,  cryfder,  ac  addasrwydd 
i  weithredu. 


GIB 


559 


GID 


GIBBAR.  PTmtheg  a  phedwar  ugain  o'i 
hlliogaeih  a  dd ychwelasant  o^'r  caethiwed.  Ezra 
2.  20. 

GffiBETHON,  HeK  r\Tùr^'y  [«  ddyrch- 
afiad  ]  dinaa  yn  Dan,  a  Toddwyd  I'r  Lefiaid ; 
hwyrach  yr  un  a  Gabbatha.  Baasa  mab  Abiah 
a  laddodd  Nadab  mab  Jereboam  yn  Gibbeth- 
on.     1  Bren,  15.  27.  a  16.  15.     Jos.  21.  23. 

GIBEAH,  Heh.  y'yy  [*n^l  dinas  yn  sefyll 
ar  fryn,  yn  Uwyth  Benjamin.  Yma  y  g/ined 
ac  V  trigodd  y  brenin  Saul;  am  hyny  y  gelwir 
hi  Gebeab  Saul.  Esa.  10.  29.  1  Sara.  1 0.  26. 
a  14.  2.  a  15.  84.  Yr  oedd  ei  tbrigolion  yn 
hynod  o  lygredig  yn  amser  y  barnwyr,  fel  y 
tjstia  yr  banes  dycbrynllyd  am  eu  hymddygiad 
tu  ag  at  wraig  y  Lefiad,  yn  Barn.  xix. — *Dydd- 
iau  Gibeah,'  neu  *amser  Gibeab,'  a  arwyddo- 
cânt  amseroedd  pan  y  byddo  drygioni  ac  an- 
wireddau  cywilyddns  yn  cael  eu  gwneuthur, 
a  u  hamddiffvn.     Hos,  9.  9.  a  10.  9. 

GIBEON-IAID,  Heh.  r\S^^^  [hryn]  .  Yx 
oedd  Gibeon  yn  sefyll  ar*  fryn  oddeutu  pum 
milltir  0  dn  y  gogledd  i  Jerusalem.  Gelwir  hi 
Gaba,  neu  Greba.  2  Sara.  5.  25.  cymb.  â  1  Cron. 
14.  16. 

Y  Gibeoulaid  oeddent  o  dylwyth  yr  Hefiaid. 
ac  oeddent  yn  preswylio  mewn  pedair  o  ddin- 
asoedd,  sef  Gibeon,  Chephira,  Beeroth,  a  Cbir- 
iathjearim.  Trwy  firyfrwystra  a  tbwylí,  caw- 
sant  aramod  heddwch  à  Josuah,  a  thywysogion 
y  gynnlleidla  a  dyngasant  wrthynt  Am  y 
twyll  H  wnaethant,  rhoddodd  Josuah  hwynt 
yn  gymynwyr  coed,  ac  yn  wehynwyr  dwfr  i 
Israel,  i'r  gynuUeidfii,  ac  i  allor  yr  Arglwydd. 
Jos.  ix.  Parhaodd  i  Gibeoniaid  yn  fFyddlon  i 
IvHrael  dan  y  beichiau  a  roddodd  Josuah  arnynt; 
er  hyny,  y  brenin  Saul,  ond  ar  ba  achlysur  nis 
gwyddom,  oU  serch  i  feibion  Israel,  a  laddodd 
lawer  o  honynt.  Anfonodd  yr  Arglwyyd,  yn 
amser  Dafydd,  dair  blynedd  o  newyn  ar  y  wlad 
o  achos  y  creuloudeb  hwn.  Y  mae  y  farn  yn 
cael  ei  symud  trwy  ffrogi  saith  o  feibion  Saul 
can  y  Gibeoniaid,  i  r  Arglwydd,  yn  Gibeah 
Saul.  2  Sam:  xxi.  Er  yr  amser  hwn  nid  oes 
gcnym  banes  am  y  Gibeoniaid  fel  pobl  wahan- 
eiiig ;  tebygol  eu  bod  hwy,  yn  nghyd  ag  erf  ill 
a  roddwyd  gan  Dafydd  a  Solomon  it  yr  un 
i^wasanaeth,  yn  cael  eu  galw  y  Nethiniaid,  neu 
rai  wedi  ea  rhoddi.  1  Cron.  9.  2.  Ezra  8.  20. 
Hwy  a  gaethgladwyd  gyd  a'r  luddewon  i  Ba- 
bilon,  a'r  rhan  fwyaf  o  honynt  a  arosasant  yn 
Casiphia,  a'r  lleoeiid  oddi  amgylch ;  ond  392 
a  ddychwelasant  gyda  Zorobabel,  a  220  gyd  ag 
Ezra,  ac  a  drigasant  yn  Ophel,  yn  Jerusalem,  a 
lleoedd  eraill ;  a  Siha  a  Gispa  oeddent  olygwyr 
arnynt.  Ezra  2.  58.  a  8.  20.  Neb.  3/26.  a 
10.28.  a  11.21. 

Yn  agos  i  Gibeon  y  dinystriodd  yr  Arglwydd 
lawer  o*r  Canaaneaid  oedd  yn  ymladd  yn  er- 
byn  Josuah,  trwy  fwrw  arnynt  geryg  cenllysg 
naawrion  o'r  nefoedd,  tra  yr  oedd  yr  hapl  yn 
sefyll  ar  ddeisyfiad  Josuah.  Yn  goffadwriaeth 
0  hyn,  gosodwyd  maen  mawr  i  fynu  yn  Gibe- 


on. Jos.  10.  10.  2  Sam.  20.  8.  Esa.  28.  21. 
Bu  ymladdfeydd  rhwng  milwyr  Dafydd  a  mil- 
wyr  I&boseth  wrth  lyn  Gibeon,  a  Uaddwyd  As- 
ael  yno.  2  Sam.  2,  13.  a  3.  80.  Yn  niwedd 
teymasiad  Dafydd,  ac  yn  nechreu  teyrnasiad 
Solomon,  cawn  banes  fod  y  babell  ac  allor  y 
poethHDffrwm  yn  Gibeon ;  a  bono  oedd  uch^elfa 
fawr.  1  Bren  3.  4.  1  Cron,  16.  39.  a  21.  29, 
30.  2  Cron.  1.  3.  Pa  bryd,  gan  bwy,  nac  ar 
ba  achlysur,  y  symudwyd  yr  auor  yno,  nid  yd- 
ynt  wedi  eu  hysbysu.       ♦ 

Sonir  "am  Glyn,  a  Lly n  Gibeon.  Fel  yr  oedd 
sefyllfa  Gibeon'  ar  fryn,  teby^  fod  glyn  yn  agos 
iddi,  a  Uyn  ynddo.  Yr  un  ydyw  à  dyfroedd 
mawrion  Gibeon.  Esa.  28.  21.  2  Sam.  2. 13. 
Jer.  41.  12. 

GIBLIAID.     Edr.  Gebal. 

GIDEON,  neu  GEDEON,  Heh.  r\$y^ 
^rylliwr]  mab  Joas  yr  Abiezriad,  o  'Iwyth 
Manasseb,  a  dinas  Ophrah.  Geilw  Dafydd  cf 
Jerubbosetjj,  2  Sam.  11.  21.  Yr  oedd  yr 
luddewon  |yn  ffieiddio  yr  enw  Baal  gymaiiit 
yr  amser  hwnw,  fel  y  rhoddent  hoseth  yn  lie 
Baal  yn  yr  ecwau  yn  diweddu  &  Baal ;  megys 
Isboseth  yn  lie  Isbaal.  Ystyr  y  gair  boseth  yw 
cywilydd.  Wedi  marwolaeth  Barac  a  Debor- 
ah, meibion  Israel  a  wnaethant  ddrwg  yn  ngol- 
wg  yr  Arglwydd ;  a'r  Arglwydd  a'u  rhoddodd 
hwynt  yn  Haw  Midian  saith  mlynedd ;  sef  o 
A.  M.  2752  hjrd  2759.  Y  Midianiaid  a'u  gor- 
thrymasant  yn  dost;  daethant,  yn  nghyd  a'r 
Amaleciaid,  a  meibion  y  dwyrain,  fel  îociist- 
iaid  o  amldra,  i'r  wlad  i'w  dystrywio.  Din 
ystrasant  gnwd  y  ddaear;  ac  ni  adawsant  ddim 
ymborth  i  Israel,  na  dafad,  nac  eidion,  nac  asyn. 
Meibion  Israel  a  wnaethant  iddynt,  rhag  y 
Midianiaid,  y  llochesau  sydd  yn  y  mynjdd- 
oedd,  a'r  ogofeydd,  a'r  amddiffynfeydd ;  ac 
aethant  yn  dlawd  iawn  o  achos  y  Midianiaid. 
Yn  y  cyfyngder  mawr  hwn,  gwaeddasant  ar  yr 
Arglwydd;  yn  ateb  mae  yntau  yn  anfon  pro- 
phwyd  i'w  ceryddu;  ond  angel  yr  Arglwydd 
a  ymddangosodd  i  Gideon  fel  yr  oedd  yn  dyrnu 
gwenith  mewn  lie  dirgel,  ac  a  gadarnfaaodd 
iddo  y  byddai  iddo  waredu  Israel  o  law  y  Mid- 
ianiaid, er  ei  waeledd  a'i  dlodi  elf  a'i  deulu.  I 
gadarnhau  ei  ffydd,  parodd  yr  angel,  à  cby- 
ffyrddiad  ei  ffon,  i  dàu  ddyfod  o'r  graig  ac  ysu 
ei  anrheg.  Wrth  orchymyn  yr  Arglwydd,  y 
mae  yn  bwrw  i  lawr  allor  Baal,  ac  yn  adciladu 
allor  i'r  Arglwydd  ar  y  graig  bono,  yn  ei  galw 
Iehofah  Shalom,  sef  yr  Arglwydd  a  rydd 
heddwch  ;  ac  a  offrymodd  boeth-offrwra  ar  yr 
allor,  â  choed  y  llwyn  a  dorodd  i  lawr.  Gwyr 
y  ddinas,  wedi  creuloni  am  iddo  fwrw  i  lawr 
allor  Baal,  a  thori  i  lawr  y  llwyn  yn  ei  hymyl, 
sydd  yn  bygwtb  ei  ladd.  Ei  dad  a'i  hamddi- 
fiynodd ;  *A  ddadleuwch  chwi,'  medd  efe  *dros 
Baal?  Os  Duw  yw  efe,  dadlened  drosto  ei  bun, 
am  fwrw  ev  allor  ef  i  lawr.'  Galwodd  ef  ŷ  dw- 
thwn  hwnw  Jerubbaal,  sef  dadleued  Baal.  Pau 
ddeallodd  fod  y  Midianiaid  a'u  cyngrhcirwyr 
wedi  croesi  yr  lorddonen,  a  gwersyllu  yn  nyff- 


GID 


560 


GIL 


ryn  J^zreel,  yn  agos  200,000  o  nifer,  Ysbryd 
yr  Arglwydd  a  ddaeth  ar  Gideon;  udganadd 
mewD  udgorn,  ac  Abiezcr  a  aeth  ar  ci  oi  ei 
AnfoDodd  genadaa  i  MjinasBeh,  Azer,  ZabaloD, 
a  Naphtal,  a  daethant  i  fynn  i' w  cyfarfod  hwynt. 
Yr  oedd  yno  yn  fuan  lu  o  32,000  o  wyr.  Trwy 
arwyddion  y  cnu  gwlithog  aV  cnu  sych,  y  mae 
yr  Arglwydd  yq  cadamhaa  y  byddai  iddo  war- 
edu  Israel  trwy  ei  law.  Profodd  yr  Arglwydd 
ef  w«di  hyny,  cyn  rhoddi  y  fuddugoliaeth  ry- 
fedd  iddo,  trwy  ddwyn  ei  lu  o  32,000  i  300 
wrth  %non  Harod.  '  Rhy  laosog  y w  y  bobl,' 
medd  yr  Ai^lwydd  wrtho,  *  i  mi  rodd^  y  Mid- 
ianiaid  y n  eu  dwylaw ;  rhag  i  Israel  ymogon- 
eddu  Tm  herbyo,  gan  ddywedyd,  Fy  Haw  fy 
hun  a'm  gwaredodd.'  Y  noson  Jhono  cyfar- 
wyddodd  yr  Arglwydd  cf,  a  Phurà  ei  lane,  i 
fyned  i  wersyll  y  Midiauiaid ;  cly wöant  un  yn 
adrodd  ei  freuddwyd  wrth  y  llail^m  dorth 
haidd  H  welodd  yn  treiglo  i  wersylly  Midian- 
iaid,  ac  yn  taro  pabell  nea  y  dymchwelodd  ac 
y  syrthiodd.  Deonglodd  y  Hall  y  breuddwyd 
yn  arwydocaol  y  dymchwelai  Gideon  y  Mid- 
ianiaid.  Pan  glybu  Gedeon  adroddiad  y  breu- 
ddwyd a*i  ddeonglad,  efe  a  addolodd  ac  a  ddy 
chwelodd  i  wersyll  Israel ;  ac  a  ddywedodd 
wrth  fy  gwyr,  *  Fel  y  gwnelwyf  fi  gwnewch 
chwithau.'  Hhoddodd  udgym  yn  Haw  pob  un 
o  honynt,  a  phiserau  ^weigion  a  lampau  yn 
nghanol  y  piserau.  Gideon  a  waeddodd, — 
*Cleddyf  yr  Arglwydd  a  Gideon ;'  aV  holl  wyr 
a  waeddasant  yr  an  peth.  A  drylliasant  y 
piserau,  ac  a  ddaliasant  y  lampaa  yn  en  Haw 
aswy,  a'r  udgyrn  yn  eu  Haw  ddehau  i  udganu. 
Wedi  eu  Henwi  a  dychryn,  y  Midianiaid  a  fibi- 
.sant,  a'r  Arglwydd  a  osododd  gleddyf  pob  an 
yn  erbyn  eu  gilydd.  Yr  Eprhaimiaid  a  enniU- 
asant  rydaa  yr  lorddonon,  a  daliasant  ddau  o 
dywysogion  Midian,  Oreb  a  Zeeb.  Lladdwyd 
120,000  o'r  Midianiaid.  Zeba  a  Salmanna,  301 
nghyd  a  15,000  a  aethant  dros  yr  lorddoden» 
'Gideon  a'u  hymlidiodd,  a  ddaliodd  y  ddau 
frenin  yn  Carcor,  ac  a  darfodd  yr  hoU  lu.  Gi- 
deon a'i  law  ei  hun  a  laddodd  y  ddau  frenin, 
gan  ddial  marwolaeth  ei  frodyr  arnynt,  ac  a 
gymerth  y  colerau  oedd  am  yddfaiÿ  eu  camelod 
hwynt.  Gwyr  Succoth  a  Phcnuel  y  wrthodas- 
ant  borthi  llu  Gideon  pan  yr  oeddynt  yn  erlid 
ar  ol  y  Midianiaid;  a  Gideon  a'u  dinystriodd 
hwynt  wedi  hyny  am  eu  hanöyddlondeb  a'u 
creulondeb  iddynt  yn  ea  cyfyngdftr.  Gwrth- 
ododd  Gideon  arglwyddiaethu  ar  Israel  yn  ol 
eu  dymuniad,  gan  ddywedyd,  Tr  Arglwydd  a 
arglwyddiaetha  arnoch ;'  ond  gofynodd  glust- 
dlysau  cu  hysglyfaeth ;  canys  clust-dlysau  aur 
oedd  gaoddynt,  am  mai  Ismaeliaid  oeddynt 
Lledasant  wisg,  a  thaflasant  yno  bob  un  glust- 
dlws  ei  ysglyfaeth ;  a'u  pwys  oedd  1700  o  sicl- 
au  aur;  sef  £2380,  heblaw  addumiadau  eraiH. 
Gideon  a  wnaeth  o  honynt  ephod,  ac  a'i  gos- 
ododd  yn  ei  ddinas  ei  hun,  Ophra ;  a  holl  Is- 
rael a  buteiniaaant  ar  ei  hoi  hi  yùo ;  a  bu  hyny 
yn  dramgwydd  i  Gideon  ac  i'w  dŷ.    Yr  oedd 


iddo  70  o  feifaion.  Wedi  barun  Israel  am  40 
mlynedd,  bu  farw  mewn  oedran  teg,  o  gylch  a. 
M.  2798,  cyn  Crist  1209,  ac  a  gladdwydyn 
meddrod  Joas  ei  dad,  yn  Ophrah  yr  Abiezer- 
iad.  Ond  ni  wnaeth  Israel  gare^grwjdd  a 
thy  Gideon,  yn  ol  yr  holl  ddaioni  a  wnaeth  efe 
i  Israel  Bam.  vi,  vii,  viii.  Beth  bynag  oedd 
yn  ngolwg  Gedeon  wrth  wnenthur  yr  ephod 
hon,  yr  oedd  y  weithred  yn  feius,  ac  atu  yn 
achop  o  dramgwydd  i  Israel,  ac  o  ddistryw  I'w 
dŷ  ef  ei  hun.  Hwyrach  iddo  feddwl  fed  yn 
addas  ^iddo  oflfeiriadu,  gan  i'r  Aiglwydd  or 
blaen  orchymyn  iddo  adeiladu  allor  ac  oflfrymu 
pocth-off^wm  ami  iddo ;  neu  iddo  ei  gwneuthnr 
yn  arwydd  coffadwriaethol  o'i  fuddugoliaeth; 
beth  bynag  oedd  yr  achos,  yr  oedd  y  weithred 
yn  bechadurus,  ac  o  ganlyniadau  niwcidioi. 
Yr  oedd  yn  fwy  gofalus  am  wybod  nieddwl  yr 
Arglwydd  yn  y  dechreu  cyn  myned  i  ryfel  ú 
Midian,  nag  oedd  yn  y  weithred  hon.  Y  nia« 
ei  enw  yn  cael  ei  goffau  gan  yr  apostol  yn  y 
gof-restr  anrhydeddus  a  rydd  o  wyr  enwog  aoi 
eu  ffydd  a'u  gwroldeb  yn  achos  yr  Arglwydd 
yn  y  byd.  Y  prophwyd  a  gyfeiria  at  y  wai- 
edigaeth  ryfedd  a  weithredodd  Duw  trwy  Gi- 
deon, ei  dri  ehanwr  a'u  piserau,  eu  lampau,  a'u 
hudgyrn,  fel  yn  gysgodol  o  waredigaeth  fawr 
yr  efengyl  trwy  Grist  T^wy  ychydig  o  brep- 
ethwyr  tlodion,  yn  seinio  udgorn  yr  efengyi, 
heb  arfau  yn  y  byd  ond  efengyl  ddysglaer, 
danllyd,  gorchfygwyd  y  byd,  y  cnawd,  a  Satao, 
a'i  hoU  luoedd;  dymchwelwyd  holl  allorau 
gau-dduwiaeth  yn  y  byd ;  a  dyrchafwyd  allor 
i  Dduw  yr  heddwch,  a  gosodwyd  ei  addoliad 
yn  wirioneddol  i  fynu  yn  nghalönau  Uawer  0 
bechaduriaid.     £sa.  9.  4,  5. 

GIDGAD,  Heb.  ^5^5  [byddin  barod  i  rpel] 
mynydd  yn  anialwch  Paran,  rhwng  Benc^jacaii 
a  Jocbatha.  Gwersyllodd  yr  Hebreaid  yno. 
Nam.  33.  32. 

GIHON,  nnn*'^  [gorwt/lit]  1.  Un  o  geinc- 
iau  yr  afon  a'  aeth  allan  o  «Eden  i  ddyfrhau  yr 
ardd,  ac  oddiyno  a  ranwyd  ac  a  aeth  yn  bed- 
war  pen.  Gihon  oedd  un  o'r  pedwar  pen  ag 
syd^  yn  amgylchu  holl  wlad  Gush  neu  Ethi- 
opia. Diammeu  fod  Moses  yn  darlanio  Eden 
a'r  ardd  with  nodau  digon  amlwg  a  nodedio; 
yn  ei  ddyddiau  cf ;  ond  ynghylch  yr  afonydd, 
y  roacf  amrywiaeth  nid  bychan  yn  marnan 
awdwyr.  Calmat  a  Reland  a  farnent  mai  yr 
afon  Araxes  yw  y  Gihon,  yr  hon  sydd  yn 
tarddu  yn  Armenia,  ac  yn  rhedeg  i  For  Casp- 
ia:  Bochart,  Wells,  Brown,  &c.,  a  farnant 
mai  y  gainc  ddwyreiniol  o'r  afon  Euphra- 
tes yw  Gihon,  yr  hon  sydd  yn  rhedeg  ar 
hyd  ystlys  gorllewin  i  Cnsh,  Snsiana,  a  Clm 
sistau;  ond  nid  oedd  y  ganghen  kon  o> 
Euphrates  yn  bod  yn  nyddiaa  Moses,  medd 
Calmet  Edr.  Eden. — 2.  Ffynon  neu  ffrwd  0 
du  y  gorllewin  i  Jerasalem,  yn  agos  i  ba\in  yr 
eneû4wyd  Solomon.  1  Bren.  1,  33.  Hezeci- 
ah  a  argaeodd  yr  aber  uchaf  i  ddyfroedd  Gi- 
hon, ac  a'u  dug  hwynt  yn  union  oddi  tanodd, 


OIL 


561 


GIT^ 


taa  thu  T  gorllewîü,  i  ddinas  Dafydd.  2  Cron. 
32.  30;  ■ 

(tILBOA,  Heh.  y^^bu  [cy^cÄ  yvM>fyiMod\ 
mynydd  yn  sefyll  60  milltlr  i  du  y  gogledd  i 
Jernsalemy  chwe'  milltir  Tr  gorllewin  i  Beth- 
shan,  ac  yn  y  dehan  o  ddyffryn  Jezreel.  Yraa 
y  gorchfygwyd  yr  Hebreaid  fi:an  y  Philistiaid, 
ac  y  lladdwyd  Saul  a'i  dri  mab.  2  Sam.  xxxL 
a  28.  4,  2  Sam.  1.  6,  21.  a  21.  12.  1  Cron. 
10.  1,  8. 

GILEAD,  neu  GALEED,  Héb.  ^ÿ^^  \caT' 
iiedd  y  dysHokieth']  1.  Mab  Machir,  ac 
ŵyr  Manasseh.  Ei  feibion  oeddynt  Jeezer, 
Helec,  Asriel,  Sechem,  Semida,  a  Hepher. 
Gwladychaaant  tu  hwnt  i'r  lorddonen.  Num. 
26.  30,  ;31,  32.-2.  Tad  Jephtha,  yr  hwn, 
hwyracb,  oedd  o  biliogaetb  Gilead,  mab  Ma- 
chir.  Barn.  11.  1,  2. — 3,  Mynydd  nodedig  o 
da  y  dwyrain  i'r  lorddonen.  Yn  y  mynydd 
bwn  y  cyamimododd  Laban  a  Jacob  à'a  gil- 
ydd.  Gwnaethent  gamedd  o  geryg,  ac  a  fwy t- 
asant  yno  ar  y  gamedd.  A  Laban  a'i  galwodd 
hi  Jegar-Sahadutha;  a  Jacob  a'i  galwodd  hi 
Galeed,  sef  carnedd  y  dystiolaeth.  Gen.  31. 
46, 47.  Y  mae  yn  ansicr  pa  un  ai  oddiwrth 
Galeed  Jacob,  neu  oddiwrth  Gilead,  mab  Ma- 
chir,  y  cafodd  y  mynydd  yr  enw.  Ond  gan 
fed  y  mynydd  yn  cael  ei  alw  wrth  yr  enw 
hwnw  yn  mhell  cyn  amser  Machir,  mwy  tebyg, 
ol  iddo  gael  yr  enw  oddiwrth  garnedd  Laban  a 
Jacgb.  Num.  26.  30.  Yr  oedd  yr  hoU  wlad 
berthynol  i'r  Hebreaid  p  du  y  dwjnrain  yn  cael 
ei  galw  wrth  yr  enw  hwn,  yn  cynnwys  Pcrea, 
öolan,  Basan,  &c.  Num.  32.  3,  26.  Ond  y 
parth  gogledd-dir  a  elwid  yn  fwyaf  neillduol 
Gilead.  Num.  32. 1.  Yr  oedd  yn  dir  gwelltog 
a  da  i  anifeiliaid.  *  Pori  yn  Gilead,'  yn  gyffel- 
ybiaethol,  a  arwydda  cyflwr  da,  llawn,  a  llwy dd- 
iannus.  Can.  4.  1.  Jer.  50.  19.  Mic.  1.  14. 
Zech.  10.  10,  Yr  oedd  triagl,  neu  balm  Gile- 
ad, yn  nodedig  îawn  am  ei  rinweddau  medd- 
yginiaethol.  Jer.  8.  22.  a  46.  11.  a  51.  8. 
Oen.  37.  25.  Jair,  Jüptha,  Ibzan,  ac  Elias, 
oeddynt  wyr  enwog  o  Gilead. — 4,  Yr  oedd  di- 
nas  a  elwid  Bamoth  Gilead,  a  Bamoth  Mispeh. 
Dioaa  y  Lefiaid,  a  dinas  noddfa  ydoedd.  Jos. 
20.  8.  a  21.  38.  Yr  oedd  yn  nodedig  am  ei- 
lun-addoliaeth.  Hoif  6,  8.  a  12.  11.  Bu  yn 
aches  o  ymryson  a  rhyfeloedd  rhwng  y  Sjnriaid 
a'r  Hebreaid,  yn  amser  Ahab  a  Jehu.  1  Bren. 
xxii.    2  Bren.  viii,  ix. 

*  Gilead  wyt  i  mi,  a  phen  Libanus.'  Jer.  22. 
C.  *  Gilead  ti  a  fuost  i  mi  yn  ben  ar  Libanus.' 
Dr.  M.  *  Gilead  a  fuost  trwof  fi,  O  ben  Liban- 
us.' Dr.  B.  Lábanns  oedd  y  mynydd  uchaf 
yn  ngwlad  Israel ;  a  Gilead  oedd  y  rhan  fwyaf 
bras  a  chyfoethog  o'r  wlad.  Yr  oedd  y  ddau 
yn  hynod  X)  addas  i  arwyddo  dyrchafiad  a  chy- 
foethogiad  teuin  breninol  Jadah,  trwy  ddaioni 
Daw,  tuag  atynt;  ond  am  eu  pechodau,  y 
inae  yr  Arglwydd  yn  bygwth  eu  gwnenthur  yn 
ddifFaethwch. 

GILGAL,  ffeb.  ^5^5  [treiçl]  1.  Dinas  neu 
71 


wlad  ynghylch  chwe'  milltir  o  Antipatris,  wedi 
ei  phoblogi,  tebygol,  gan  amryw  gecedloedd  : 
rhoddir  hanes  i  ni  am  frenin  y  cenedloedd  o 
Gilgal.  Jos,  12.  23.  Yr  un,  medd  Calmet,  a 
Ghililee  y  Cenedloedd,  ac  a  arwydda  Galilee 
Uchaf,  Esa.  9.  V. — 2.  Lle'oddeutu  tair  milltir 
i'r  gorllewin  i'r  lorddonen.  Gwersyllodd  Jos- 
uah  a  meibion  Israel  yn  Gilgal  enyd  o  amser,  a 
thrwy  adnewyddu  yr  enwaediad,  a  threiglo 
ymaith,  trwy  hjiiy,  waradwydd  yi*  Aipht  oddi 
amynt,  a  roddasant  yr  enw  Gilgal  i'r  lie.  Ad- 
eiladwyd  yma  ddinas  enwog.  Yma  y  cadarn- 
hawyd  y  deyrnas  i  Saul ;  y  crybwyllwyd  iddo 
am  ei  wrthodiad ;  ac  y  darniodd  Samuel  Agag, 
brenin  yr  Amaleciaid,o  flaenei  wyneb,  1  Sam. 
xi,  XT.  Yn  amser  Samuel  yr  oedd  yma  allor, 
ac  aberthau  yn  cael  eu  hoflfiyau  arni.  1  Sam. 
11. 16.  a  15.  33, 

*  Efe  a  drodd  oddiwrth  y  ohwarelau  oedd  yn 
Gilgal'  Bam.  3..  19.— ^Oddiwrth  y  delwau 
cetfiedig.'  Dr.  M.  Y  mae  yr  un  gair  Û^OB 
yn  cael  ei  gyfieithu  delwau  cerfiedig  yn  Dent, 
7.  26.  Esa.  42.  8,  ŵc.  Tebygol  yw  i  frenin 
Moab  osod  ei  eilun  yno  yn  ddirmyg  ar  Israel, 
am  fod  arch  Duw  yno,  ac  enwaedu  amynt  yno ; 
neu  i  ymbil  am  eu  cymhorth  i  ddarostwng  y 
wlad,  gan  fod  Gilgal  yn  y  mynediad  i  mewn  . 
iddi.  Oddi  yno  y  dychwelodd  Ehwd  at  Eglon, 
fel  pe  buasai  ganddo  genadwri  oddiwrth  Dduw 
iddo,  ac  a'i  lladdodd.  Gwedi  hyn  y  mae  yn 
eglur  fod  eilunod  yn  cael  eu  haddoli  yno.  Hos. 
4.  16.     Amos  4.  4.  a  5.  5. 

GDjOH,  Heh,  i^^5  IgcrfoUddu]  dinas  yn 
Judah,  Jos.  15.  51.  lina  y  preswyliai  Abit- 
ophel.     2  Sam.  15.  12.  a  23.  34. 

GIMZO,  Heb.  Trf|5^  \hyny  he/yd]  dinas  yn 
Judah,  yr  hon  a  gymerodd  y  Philistiaid  oddiar 
Ahaz.     2  Cron.  28. 18. 

GINATH,  ffeb.  fij^  [gardd]  tad  Tlbni.  1 
Bren.  16.  21, 

GIRGASIAID,  Uwyth  o'r  hen  Ganaaneaid. 
Jos.  24.  11.  1  Cron.  1. 14.  Neh.  9.  8,  Dy- 
wedir  i  rai  0  honynt  ffoi  i  barthau  gogleddol 
Affric ;  gweddill  o  honynt,  tebygol,  oedd  y 
Gergesiaid  yn  nhu  y  dwyrain.  i  For  Tiberias. 
Edr.  Gadara. 

GIRZIAID.  Pan  y  trigai  Dafydd  yn  Sic- 
lag,  hwy  a  ruthrasant  ar  y  Gesuriaid,  a'r  Girz- 
iaid,  a'r  Amaleciaid.  1  Sam.  27.  8.  Llwyth- 
au  oedd  y  Gesuriaid,  a'r  Girziaid,  o'r  Amalec- 
iaid, tebygol,  neu  o'r  Ganaaneaid ;  yn  dystry w- 
io  y  cenedloedd  hyn  yr  oedd  Dafydd  yn  cyf- 
lawni  gwaith  yr  Arglwydd,  yr  hwn  yr  oedd 
Saul  wedi  ei  ddechreu.  Cenedloedd  i*w  dys- 
try wio  oeddynt ;  yr  oedd  Duw  wedi  gorchym- 
yn  hvny. 

GÍSPA,  penaeth  y  Nethiniaid.  Noh.  11.21. 

GITTAIM,  dinas  o  Benjamin,  lie  y  ffôdd  y 
Beerothiaid  ar  farwolaeth  Saul  a  Jonathan. 
Adeiladwyd  hi  ar  ol  y  caethiwed.  2  Sain.  4. 
3.     Neb.  11.  33. 

GITTITH.  Y  gair  Gath,  neu  Gittitk  a 
arwydda  gwin-wryf,    Enw  dinas  y  Philistiaid. 


/ 


GLA 


562 


GLA 


Yr  oedd  dinas  y  Lefiaid,  a  elwid  JGath-Rim- 
raon ;  oddiwrth  ba  un  y  gelwid  Obed-Edom, 
mab  JedutbuQ  y  Getiiiad.  1  Sam.  17.  4.  Jos. 
ai.  25.  2  Sam.  6.  10.— *Ar  Gittith;  titl  Salm 
viii.  Héb.  t\^tWrby  nS5äb  rrgorchjyy- 
ìor  ar  y  gwin-wryfoedd.  Set  Crist,  yr  hwn  a 
sathrodd  y  gwin-wryfoedd .  o  ddigofi»ÌDt  Daw, 
a  Hid  ei  elynion,  ac  a  fuddugoliaetbodd.  Dilya 
y w  fod  y  Salm  yn  bropbwydoliaetbol ;  pender- 
fynwyd  hyo  gan  Grist  ei  boD,  a'r  apostol  Paul. 
Heb.  ii.  Iddo  ef,  gan  byny  y  cyflwynir  y 
Salm,  Gostegodd  y  gelyn  a'r  dialydd  trwy  ei 
ddyoddefiadau  yo  iawn  am  becbod,  a  bnddug- 
oliaetb  gyâawn  a  tbragywyddol  y  groes.  Satli- 
ra  ei  elynion,  yn  gaolynol,  fel  satbru  grawn-win 
yn  y  gwin-wryfoedd,  a  tbeymasa  nes  dares- 
twng  pob  gelyn  dan  ei  draed,  Gwel  Fonwick, 
p.  24,  25.  Hefyd  titl  Salm  Ixxxi,  Ixxxiv. 
With  Gittitb  bama  rhai  y  meddy lir  rhy  w  fesur 
a  ddysgodd  Dafydd  san  y  Gatbiaid ;  nea  ry  w 
offeryn  cerdd  arfercdig  gan  biliogaetb  Obed- 
Edom  y  Getbiad ;  neu  i'r  Salman,  yn  ol  barn 
craill,  gael  eu  cyfansoddi  ar  acblysur  y  fuddug- 
iaeUi  a  gafodd.  Dafydd  ar  Goliatb  o  Gatb ;  nea 
ar  yr  acblysur  o  symud  yr  arcb  o  dỳ  Obed- 
Edom:  neu  i*w  cana  o  fawl  i  Dduw  wrtb 
wasgu  V  grawn-wln. 

GITHIAID,  trigolion  Gatb,  neu  Gittakn,  2 
Sara.  6.  10.  a  15.  19.     Neb.Jl.  33. 

GL AN-HAU,  (gla)  sanctaidd ;  pur ;  hardd ; 
glandeg,  prydweddol,  bardd-deg;  cyliawn. 
Ysbryd  Glàn — Ysgrythyr  Lân;  sef  Ysbryd 
Sanctaidd,  Ysgrytbyr  Sanctaidd :— dillad  glàn, 
sef  dillad  pur  a  hardd : — ^  gwraig  Ian  yr  olwg,' 
aef  gwraig  bardd-dee,  brydweddol:  (Gen.  12. 
11.) — 'y  mae  wedi  aarfod  yn  Ian,'  sef  yn  gyf- 
Liwn  ac  yn  gwbl.  ^ 

LUw  Ian  dlogel  •!  phercben.    JHar. 
Asgre  ton  diofl;el  ei  phwchen.    JHar. 

Y  mae  glân  yn  arwyddo  yn  yr  ysgiytbyrau, 
bod  yn  rhydd  oddiwrtb  fadreddi  naturiol,  nea 
aeremoniol,  nea  foesol.     Diar.  14.  4.     Lof,  10. 

14.  a  13.  a.  Job  14,  4.  a  25.  4,— diniwed  ; 
cyfiawn ;  a  rbydd  oddiwrth  euogrwydd.  Act 
18.  6.  a  20.  26.  Y  mae  glanhaa  yn  arwyddo 
tynu  ymaitb  y  peth  sydd  yn  afianhau,  pa  un 
bynag  ai  budreddi  natariol,  seremoniol,  neu 
foesol.  Marc  7.  19.  Mai  3. 3.  Ezec  43..  20, 
26.     Lef.  8.  15.     Num.  8.  21. 

Y  mae  tri  pbetb  yn  cael  eu  priodoli  i  lan- 
bau  pecbadur  oddiwrth  ei  beghod,  sef  gwaed 
Crist — yr  Ysbryd  Glan,  yr  hwn  a  elwir  dwfr 
glàn — a'r  gair  glan.     Heb.  9.  14.     1  loan  1. 

7.  Dat.  1.  5.     Ezec  36.  25.    Tit.  3.  5.    loan 

15.  3.     Eph.  5.  26.     2  Tim.  3.  15.     Salm  19. 

8,  Y  mae  gwaed  Crist  yn  glanhau,  fel  y  mae 
yn  iawn  dros  bechod  ;  yn  achos  haeddiannolo 
gyfraniad  yr  Ysbryd  Glan  i  becbadur ;  ac  fel  y 
mae  yr  blwg  arno,  fel  aberth,  yn  ei  ddyoddef- 
iadau  yn  puro  y  galon. — Y  mae  yr  Ysbryd 
Glan  yn  glanhaa  trwy  ddadgaddio  Crist  yn  hoU 
gyflawnder  ei  aberth,  i'r  enaid ;  trwy  ei  uno  à 
Christ ;  trwy  ei  adgenedlu,  a  gweithredu  anian 


sanctaidd  ynddo ;  a  thrwy  ei  oieuo  i  weled 
drwg  pechod,  a  harddwch  ei  sancteiddrwydd ; 
trwy  dywallt  cariad  Duw  yn  ei  galon,  a  chas- 
ineb  at  yr  hyn  sydd  ddrwg. — Mae  y  gair  jn 
glanhaa,  oblegid  roai  y  gair  y  w  y  axych,  sydd 
yn  dangos  pechod;  yn  dadguddio  y  ffyDon 
sydd  yn\  glanhau,  ac  yn  offeryn  yn  Haw  yr  Ys- 
bryd Glan  i  ddwyn  pecbadur  trwy  ffydd  Tr 
âynon  bono;  yn  ei  gyíarwyddo  i  Iwybraa 
glan,  ac  at  bwy  i  fyned  am  nerth  iV  cerdded. 

Y  mae  glanhaa  pecbadur,  yn  arwyddo  symud 
ymaith  yr  hyn  sydd  yn  ei  aflanbau,  sef  pob 
pechod,  yn  mhob  ystyr  y  mae  yn  ei  aflanhaa 
— yn  yr  euogrwydd  yn  y.  gydwybod ;  yn  ei 
ly wodraeth,  a'i  halogrwydd,  yn  dufewnol ;  ac 
yn  ei  hoU  effeitbiau  a*i  weithrediadau  yn  allau- 
ol.  Rhyw  olwg  ryfedd  yw  gweled  y  Duw 
Sanctaidd  yn  glanhau  pecbadur  aâan,  yn  lleci 
ddamnio  !  Rhyw  gariad  rhyfedd  oedd  cariad 
Crist  at  ei  eglwys  yn  aflan,  i  roddi  ei  bun 
drosti  iV  glanhaa ! 

Yr  oedd  yr  boll  olchiadau  a'r  defodao  sere- 
moniol dnn  gyfraitb  Moses,  yn  gysgod  o  Ian- 
had  pecbadur,  trwy  drefn  fawr  yr  iechydwr- 
iaeth  yn  Nghrist :  ac  y  mae  yr  ymadroddion 
a'r  geiriau  a  arferir  gan  yr  Ysbryd  Glan  yn  y 
Testament  Newydd,  i  osod  allan  y  glanhad  ys- 
brydol  hwn,  wedi  eu  cymeryd  oddiwrth  y  de- 
fodau  Inddewig  gan  mwyaf;  megys  glanhau  â 
gwaed — a'r  olchfa  ddwfr,  &c  Edr,  Aberth, 
Cyfiawnhau,  Golchi,  Gwahanglwtf,  Gwa^d, 
Puro,  Sanctsiddio. 

*  Cleisiau  briw  a  lanha  ddrwg.*  Diai.  20.  30. 
Y  mae  ceiyddon  dwyfol  yn  llesiol  Tn  daros- 
twng  dan  alluog  law  Duw»  ac  i  dynu  ymaiUi  y 
pechod.  Esa.  27.  9.  Heb.  xii.  1  Pedr  5.  ». 
—Glendid  dannedd,  sydd  yn  arwyddo  prindcr 
ymborth.     Amos  4.  6. 

'Yn  bytrach  rhoddwch  clusen  <i'r  pethau 
sydd  genych,  a  phob  peth  sydd  Ian  i  chwi/  Luc  '^ 
11.  41.  Gr.  izkriv  ra  evovTCL  àore  eXer^fjLoffoyTfV.-  ■ 
*Gan  hynyThowcli  eleesen  o'r  pethau  ys  yddo 
y  mewn,  a'  nycha  pop  peth  oil  vydd  yn  Ian  y 
chwy.'  W.  S.  *  Rhoddwch  yn  eiusen  yr  hyn 
sydd  gcnych,'  Dr.  Campbell.  Y  mae  Wolf- 
ius,  Kypke,  a  Raphelius,  yn  cyfieitbu  y  geiriau 
yr  un  faih  a  W.  S.  sef  rhoddwch  y  pethau  s^dd 
o  mewn  (y  cw'pan  a'r  ddysgl)  yn  eiusen.  Mae 
trais,  twyll,  a  chybydd-dod  yn  aflanbau  ein 
meddiannau  i  ni :  ond  y  mac  trugarogrwydd  a 
haelioni  yn  eu  sancteiddio,  trwy  ea  bod  yu 
cael  eu  defnyddio  i  ddybenion  da,  i  gysuro  yr 
angenua  a'r  tlawd. 

GLAN-AU,  (llan)  min ;  ymyl,  ochr,  ceulaii. 
— Glan  y  môr,  a  glan  yr  afon,  &c.,  hyny  yw, 
min  y  môr — yr  afon.  Salm  1.  3.  Ezec.  47.  T. 
Deut.  4.  48. 

GLAS-IAD-U,  (Has)  ReL  ^xob  Or.^lwpuç, 
asur ;  nefliw,  plym-liw,  gwyrdd-las,  brith-las ; 
gwelw,  glas-wyn,  llwyd.  Job '15.  Î2.  Esa. 
20.  22.  Lliwio  i  glas.  Glasiad  y  dydd,  sef  y 
wawr.  *  Ffoisant  ar  lasiad  y  dydd.'  2  Bren. 
7.  7.    Edr.  SiDA». 


GLk 


663 


•    GLI 


GLAS-WELLT-YN,  (glas-wellt)  ir-wellt, 
porfa :  addnm  y  mensydd,  ac  ymborth  jr  ani- 
fciliaid,  y  deadeJlaa,  &c.     Y  mae  gwyrdd-lesni 

V  gwellt  yn  eu  gwneathnr  yn  esmwyth  ac  yn 
hyfryd  i'r  llygaid :  buasai  nn  lliw  arall  o'r 
saith  yn  peri  effeithiaa  niweidiol  iawn  i'n  gol- 
ygon.  Mae  gwyrdd-lesni  llyaiau  a  glas-wellt 
yn  tarddn  yn  hollol  oddiwrth  oleoni  yr  hanl  yn 
tywyna  arnynt  Pe  rhoddid  hwynt  i  dyfn  yn 
y  tywyllwch,  neu  lie  na  byddai  ond  golenni 
lampau  ncu  ganwyllaa,  byddent  vn  pwbl  wyn, 

Y  mae  hyn  wedi  ei  brofi.  Gwel  Dorhana'a 
Phtfuco-Theology,  YoL  L  />.  40,  edit.  1798.  Y 
mae  amrywiaeth  y  glas-wellt  yn  hynod  ;  ac  y 
mae  pob  glas-wejltyn  yn  amry wio  oddiwrtb  y 
Hall,  fei  na  cheir  dau  yr  un  fath  yn  gwbl.  Rby- 
fedd  yw  yn  ngolwg  pawb  sydd  yn  s)  Iwi,  fod  yr 
iin  telpyn  pridd  yn  dwyn  y  fath  amrywiaeth  o 
rywiau  glas-wellt,  coed,  llysiau,  blodan,  <fcc.  a'r 
rhai  hynv  yn  bollol  wabauol  en  rhinweddan, 
ou  harogi,  a'n  lliwiau.  Y  mae  yr  nn  twmpath 
»)  dir  yn  rhoddi  rhosyn,  tulip,  lili,  ac.  a'r  thai 
hyn  i  gjd  o  wahanol  liwian,  aroglau,  a  rhin- 
weddan. 

*Pob  cnawd  fei  glaswelltyn  yw.'  1  Pcdr  1. 
24.  Esa.  40.  6,  7.  Y  mae  dynion  >annuwiol 
yn  gyffelyb  i  las-wellt,  oblegid  y  torir  hwynt  i 
iawr  yn  foan,  ac  y  gwywant  yn  fnan  wedi  eu 
tori.  *  HoU  ogoniant  y  dyn  sydd  fei  blodeuyn 
y  glas-welltyn ;  gwywodd  y  glas-welltyn,  a'i 
ilodenyn  a  syrtbiodd.' — Cyffelybir  hiliogaeth  y 
dawiolion  i  wellt  y  ddaear,  oblegid  eu  Uuosog- 
rwydd  a'u  barddwch.  Mae  y  glas-wellt  fei  sôr 
y  nef,  a'r  tywod  ar  fin  y  môr,  yn  aneirif ;  maent 
yn  eu  blodan  a'u  gwyrdd-lesni  yn  hardd  yr 
olwg  aroynt ;  felly  y  bydd  benditb  Duw  ar  hil- 
iogaeth y  cyfiawn,  yn  en  lluosogi,  ac  yn  eu 
harddu.     Job  6.  26.  ' 

Mae  y  *  gîaswellt'  yn  arwyddo  y  bobl  gyflfred- 
in  dan  lywodraetb  y  Rhufeiniaid,  y  rhai  dan 
yr  ndgorn  cyntaf  a  dlodwyd  acaddystrywiwyd 
^an  y  Gothiaid.  Dat  8.  7.  Dan  y  pnmmed 
udgom,  gorchymynwyd  i'r  locustiaid  a  ddaeth- 
ant  allan  o'r  pydew  heb  waelod,  *  na  wnaent 
ni\Yed  i  las-wellt  y  ddaear,  nac  i  ddim  gwyrdd- 
ias,  nac  i  un  pren;  ond  unig  i'r  djmion  oedd 
heb  sél  Duw  yn  eu  talcenau.'  Dat  9.  4.  Wrtb 
*  y  glas-wellt,  y  pethau  gwyrdd-las,  a'r  prenau,' 
mae  yn  amlwg  y  meddylir  y  gwir  dduwiolion, 
sydd  à  sêl  Duw  yn  eu  talcenau.  *  Y  cyfiawn  a 
âodenant,'  medd  Solomon,  ^fel  cangen,'  neu  fei 
^''^y^  dail  ffwyrdd'leision.  Diar.  11.  28.  Mae 
y  cyfiawnion  yn  cael  eu  cyffelybu  yn  Ezec.  20. 
47,  i  goed  îr ;  'Welefi  yn  cynneu  ynot  dan,  ac 
efo  a  ysa  ynot  ti  bob  bren  ir,  a  phob  pren 
sych' — sef  y  cyfiawn  a'r  anghyfiawn,  fei  y 
.?welir  yn  pen.  21.  3.  Y  maçcyflawnder  byw- 
yd  ynddynt  trwy  en  huno  à  Christ,  gwreiddyn 
Dafydd.  Gwelwn  y  dichon  Duw  ddiogelu  ei 
bobl  yn  nghanol  y  peryglon  rawyaf. 

GLESNI,  (glas)  gwelwedd,  glas-wynaidd, 
?:wyrddedd,  glasbaill  ar  eisin. — *  Y  trowyd  yr 
boll  wyneban  yn  lesni.'    Jer.  30.  6. 


GLEW,  (Hew)  cryf,  cadam,  pybyr,  dewr- 
wych,  drndlew,  dihafarch,  dewrddrud. — *  Gal- 
want  ar  Dduw  yn  lew  ;'  (Jonah  3,  8.)  sef  a'r 
boll  galon,  yn  ddiirifol,  yn  daer,  fei  dynion  am 
Iwyddo  gy da  Duw. — *  Yn  dal  yn  lew  y  gair 
flfyddlon  yn  ol  yr  addysg.'  Tit.  1.  8.—*  Yn 
dal  yn  lew  y  gair  fFyddlon  yr  hwn  sydd  wrth 
yr  athraẃiaeth.'  Dr.  M.  Y  mae  cyfiawnder 
a  harddwch  neiliduol  yn  y  gair  Groeg  avrext}- 
ftfvov*  ac  yn  arwyddo  dal  y  wir  atorawiaeth 
fei  yr  addysgwyd  ef,  yw  wrthwyneb  i  bob  ym- 
gais  i'w  dwyn  oddiarno  ;  yn  giürth-ddal.  Nid 
oes  dim  yn  niweidiol  i  deyrnas.  y  tywyllwch 
yn  y  byd,  ond  y  wir  athrawiaeth ;  gan  hyny, 
nid  oes  dim  y  mae  ymgais  y  gelyn  yn  fwy  i'w 
ddwyn  oddiar  ddynion.  Rhaid,  yn  erbyn  holl 
ddichellion  a  haerllugrwydd  cyfeiiiomwyr,  ddal 
yn  lew  yr  athrawiaeth  wir,     (o  .  mtrroç  Xoyoc) 

Y  mae  Ilawer  o  gan  athrawiaethan  ;  ond  y  mae 
un  athrawiaeth  wiry  wedi  ei  llefaru  gan  Dduw 
y  gwinonedd,ac  yn  cynnwysdadguddiadgwir- 
ioneddol  o  feddwl  Duw;  wedi  cael  bono  un- 
waith,  rhaid  ei  dal  yn  lew,  fei  unig  sail  vi  go- 
baitb  am  fywyd;  ein  hnnig  ymborth  iachus, 
a'n  cynnaiiaeth.  Eixlal  yn  athrawiaethol, ;  n 
gyflawn,  ac  yn  ddigoU  ;  ei  dal  yn  y  profiad  a 
syniad  addas  y  meddwl  tn  ag  ati ;  ei  dal,  hef- 
yd,  mewn  bticheddiad  sanctaidd  addas  iddi ; 
nid  yn  troi  oddi  wrthi  at  chwedlau,  nac  yn 
troi  gras  Duw  yn  drytbyllwch,  ac  yn  attal  y 
gwirionedd  mewn  anghyfiawn der. — Y  gair  a 
gyfieithir  yma  dal  yn  well,  agyfieithir  ymlynu, 
giynu.    Mat  6.  24.     Luc  16. 13. 

GLIN-IAÜ,  (gal-în)  Gr.  yovu;  Llad.  Genu; 
pen  glîn,  penlin.  Cymal  y  glin  yw  y  fath  a  el- 
wir  y  ginglymus;  yn  mha  un  y  mae  pob  as- 
gwrn  yn  derbyn  ac  yn  cael  ei  dderbyn.  Y  mac 
iddo  ddau  ysgogiad,  sef  yn  ol  ac  yn  mlaen :  yr 
unig  ddau  sydd  yn  eisiau  yn  y  cymal  hwn, 
Mae  y  gewyn  cyswllt  yn  f odi  o  un  asgwm,  ac 
yn  myned  am  y  Hall.  Mae  y  gewyn  hwn  yn 
gryf,  i  gadw  yr  esgym  yn  eu  priodol  leoedd  ; 
ac  yn  gryfacb  yn  yr  ochrau,  nag  yn  ol  ac  yn 
mlaen.  Y  mae,  heblaw  hwn,  ddau  ewyn  yn 
croesieu  gilydd;  'ac  yr  wyf  yn  barnu,'  medd 
Cheselden  y  difyniaethwr,  *  nad  &  cymal  yn 
gyflawn  o'i  le,  beb  dori  y  gewynau  cryfion  hyn.' 

Y  mae  penau  yr  esgym  wedi  eu  teisbànu  à 
defnydd  meddal  gwydn,  ac  yn  cael  eu  biro  a 
sudd-wlyb  olewaidd,  fei  na  byddai  iddynt 
dreulio,  ac  y  byddai  eu  symudiadau  yn  bawdd 
ac  yn  esmwyth.  Mae  y  patella,  neu  badell  y 
glin,  yn  asgwm  cy wrain,  a'i  ddull  a'i  swydd  yn 
wahanol  i  bob  asgwm  arall  yn  y  corph.  Mae 
yn  grwn,  yn  dew,  ac  yn  grwm  o'r  ddcutu,  a 
cbwedi  ei  orchuddio  à  theisban  Uyfn.  Defn- 
yddioldeb  yr  asgwm  bwn,  yw  amddiffyn  y  cy- 
mal a'r  gewyn  rhag  niwed ;  ac  y  mae  yn  rhoddi 
i'r  gewynau  lawer  o  fantais,  yn  eu  gweithred- 
iadau  yn  ysgogiadau  y  cymal.  Y  mae  yn 
ychwanegiad  cyfleus  a  defnyddiol  iawn  iV  cy- 

*  Propria  qui  «dhnret  aUoQi  velut  anf  oibus  aiBxuB,  oao  ae 


GLY 


564 


GLY 


mal;  mae  yn  wahanedig  oddiwrth  eagym  j 
glin,  ac  beb  oi  ano  yr  un  fiftth  a'r  eagyrn  eraili 
oV  corphwrth  en  güydd,  Y  mae  pob  cymal 
yn  gywreinrwyddy  medd  y  Dr.  Paley,  ac  yo  ol 
rbeoiaa  manyiaf  mud-gelfyddydao,  i  weithredu 
yr  y8g<^padaa  perthynol  iddo. 

Y  mae  glio,  nea  glinian,  weitbian,  yn  ar* 
wyddo  yr  boll  gorph,  nea  y  dyn  ;  felly  giiniaa 
^weiniaid  yn  camu  neu  yn  ymollwog,  ydynt  yn 
'  arwyddo  dynlon  gweioiaid,  digalon,  digysur. 
Job  4.  4.  Heb.  12.  12.  Eaa.  35.  3.  Y  mae 
gliniau  yn  camu  neu  yn  ymoUwng,  yn  gwbl 
anaddas  i  daitb  bir,  rbwystrus  i  gario  béicniaa 
trymion,  nea  i  lafur  caled:  cyffelyb  iddynt 
ydyw  dynion,  pan  fyddo  eu  medd'wl  wedi  ym- 
ollwng ;  am  byny,  medd  yr  Arglwydd  tirion, 
'  Cryfbewcb  y  gliniaa  gweiniaid.' — ^^yfCQ  g^^^' 
iau  i  un,  a  arwydda  ei  addoli  a  gweddio  amo, 
(1  Bren.  19. 18.  £pb.  3.  14.)  neu  ei  barcba 
ac  ympstwng  iddo.  Gen.  41.  43.  Pbil.  2. 10. 
— Maetbu  a  dyddanu  ar  iioiau  a  arwydda 
maetbu  ac  ymgeleddu  yn  dirion  ac  yn  sercb- 
iadol,  fel  y  gwna  mam  ei  pblentyn  sugno.  Gen. 
30.  3.  a  50.  23.  Esa.  66.  12. — Gliniau  yn  euro 
y  naill  wrtb  y  Hall,  a  arwj^dda  braw  anarferol. 
Dao.  5.  6. 

GLO-YN,  Ileb.  ^^5  b^^]  *^«<'«-  ^^al: 
matb  o  danwydd  a  gloddir  o*r  ddaear,  a  elwir 
yn  ol  ei  wabanol  natur,  glo  careg,  glo  cwlm, 
glo  rhÌDg.  Y  gair  a  gy^eitbir  tan  glo  yn  loan 
18.  18.  a  gygeitbir  tan  ofarwor  yn  pen.  21.  9. 
—manoor  tanllyd^  Rbuf.  12.  20.     Edr.  Mar- 

WOR. 

GLODDEST-WR,  (gloddest-gwr)  wttreswr, 
cyfeddach-walcb,  diotwr. — *  Y  neb  a  fyddo  cyd- 
ymaitb  i  loddestwyr  a  gy wilyddia  ei  dad :'  neu 
'abortha  loddestwyr;'  ymyl  y  ddal.  War. 
28,  7.  Priodol  ystyr  y  gair  ^^f  y  w,  glwth  ar 
Ŵ»  difawr^afradlonwr,  Diar.  23.  20,  21.  Yr 
hwn  sydd  yn  gwario  ei  amser  a'i  feddiannau  i 
borthi  gloddestwyr  a  glythion,  ac  yn  byw  yn 
afradlon,  sydd  yn  gwneuthur  yr  hyn  a  alio  i 
gy wilyddio  ei  dad ;  i  ddangos  ei  ynfydrwydd 
ei  bun,  ac  i  ddwyn  ei  bun  i  ddirmyg,  tlodi,  a 
phob  trueni. 

GLOYW-I-DER,  (daw)  Gr.  ykaoc ;  dys- 
glaer,  canaid,  ysplenydd,  eirian,  annhywyll; 
megys,  pres  gloyw,  cleddyf  glovw,  gwydr 
gloyw.  1  Bren.  7.  45.  Nah.  3.  3.  Dat.  21, 
18. — *Halogant  dy  loywdcr;'  sef  dy  irenio, 
a'th  wyr  arddercbog ;  dy  boll  harddwch  a'th 
wychder.  Ezec.  28.  Ý. — *Gloywi  gwaywffyn — 
"saethau,'  <S:c.  a  arwydda  parotoi  i  ryfcl.  Jer. 
46.  4.  a  51.  11. 

GLWTH,  (llwth)  Llad.  Gulosus  ;  gloddest- 

wr;     gwàl,    gorweddle,    gorweddfainc. *Y 

maent  yn  ymestyn  ar  eu  glytbau.'  Amos  6.  4. 
*  Yn  ymestyn  ar  eu  gwàl.*     Dr.  M.     Edr.  An- 

NGHTMBDROLDEB,  CyMSDROLDEB.       ^ 

GLYN-OEDD,  (Uyn)  cwm,  pant,  allmor, 
pantle,  dyffryn  bychan,  trwy  ba  un  y  byddo 
afon  yn  rbedeg. — *Glyn  cysgod  angeu,'  yw  glyn 


tywyll,  dycbrynllyd,  ac  ofnadwy  lawn.  Salm 
23.  4.     Edr.  Ctbood. 

'Baicb  glyn  gweledigaetb,'  Esa.  22.  ]. 
Glyn  gweledigaetb  yw  Jerusalem,  He  byddent 
yn  cael  dadguddiad  dwyfol,  a  gweledigaetbau 
prophwydoliaetbol,  yn  benaf ;  a  Ue  yr  oedd 
Duw  yn  amlygu  ei  bun  yn  y  sancteiddioiaf. 
Yr  oedd  y  ddinas  Jerusalem  wedi  ei  faadeilada 
ar  ddan  fryn  gyferbyn  a^u  gilydd,  sef  Seion  ac 
Acra,  a  glyn  rbyngddynt,  medd  Josephus; 
rbydd  banes  am  d dyffryn  bychan  arall,  rbwng 
Acra  aMoriab.     BelL  Jud,  5.  13.  a  6.  6. 

*  Edrych  ar  dy  ftordd  yn  y  glyn,  gwybydd 
betb  a  wjiaetbost.'  Jer.  2.  23.  Hyny  yw, 
edrych  ar  dy  eilun-addoliaeth  yn  nglyo  mab 
Hinnom,  He  yr  oeddynt  yn  liosgi  en  meibion 
<a'u  mercbed  yn  tan.  Jer.  7.  31.  Esa.  57.  5, 
6.  Er  eu  boll  ffieidd-dra  yr  oedd  yn  dywedyd, 
*Ni  balogwyd  fi.'  *  Edrych  ar  dy  fibrdd  yn  y 
glyn,^  medd  Duw,  '  pa  ffîaidd  eilnn-addoliaeth 
sydd  yno.'  Un  o  effeitbiau  dycbrynllyd  y 
cwymp  yw  anwybodaetb  o  bonom  ein  Imoain, 
a  barnu  yn  dda  am  y  petb  mwyaf  ffiaidd  ao 
halogedig.^ 

'  Torfeydd  fydd  yn  ngiyn  terfyniad  :  can^s 
agos  y w  dydd  yr  Ai^lwydd  yn  nglyn  terfyniad.' 
Joel  3.  14.  *Gweryn  lawer  a  fydd  yn  nglyo 
diwedd-brawd.'  Dr.  M. — 'Casglaf,'  raedd 
Duw,  <  yr  boll  genedloedd,  a  dygaf  hwynt  i 
waered  i  ddyffryn  Jehosaphat,  a  dadleuaf  a 
hwynt  dros  fy  luhobl.'  Adn.  2. — *  Deflroed  y 
cenedloedd,  a  deuant  i  fynn  i  ddyffrjn  Jehosa- 

i)b^t :  o  berwydd  yoo  yr  eisteddaf  i  farnu  yr 
loll  genedloeckl  o  amgylch.'  Adn.  12,  Am 
fod  Duw  trwy  ei  farnedigaethau  ar  elynion  ei 
eglwys,  yn  terfynu  y  ddadl  rbyngddynt  yno,  y 
mae  dyffryn  Jehosaphat  yn  cacl  ei  alw  //////* 
terfyniad y  neu  glyn  y  dymu,  fel  yr  arwydda  y 
gair  5^4^  Dyrnu  a  arwydda,  yn  ami,  dystr}* 
roawr  ar  elynion.  Mic.  4.  23.  Esa.  41.  15. 
2  Bren.  13.  7.  Yr  oedd  dyffryn  yn  agos  i  Je- 
rasalem,  a  eJwid  dyffryn  Jehosaphat,  trwy  ba 
un  y  rhedai  yr  afon  Cedron  ;  ond  yma,  yn  ol 
fy  meddwl  i,  wrtb  ddyffryn  Jehosaphat.  y  mae 
i  ni  ddeall  y  dyffryn  hwnw  yn  yr  hwn  y  cafodd 
Jehosaphat  y  iuddugoliaeth  hynod  ar  feibion 
Ammon,  Moab,  a  thrigolion  mynydd  Seir,  pan 
y  iladdasant  bawb  eu  gilydd.  'A  phan  ddaeth 
Judah  hyd  Mispab,  hwy  a  edrychasant  ar  y 
dyrfÌE^  ac  wele  hwynt  yn  geianeddau  meirwot» 
yn  gorwedd  ar  y  ddaear,  heb  un  diangoi.'  Yr 
oedd  yma  farn  ofnadwy,  a  chwbl  derfytdad  o'r 
ddadl.  Y  cyffelyb  waredigaeth  a  rydd  Duw 
eto  i'w  eglwys,  pan  fyddo  rhifedi  a  chreulon- 
der  ei  gelynion  yn  galw  am  dani ;  a  glyn  ter- 
fyniad fydd  y  fan  lie  dyfethir  y  torfeydd.  2 
Cron.  20.  22,  <fec 

GLYNU,  (glyn)  dylynu,  ymlynu ;  ymlidio. 
Mae  gwr  yn  glynu  wrtb  ei  wraig,  trwy  roddi 
ei  serch  ami  yn  barbaus,  trigo  gyda  hi  yn 
gwbl,  a  dangos  pob  tiriondeb  ac  ymgeledd 
iddi.  Gen.  2.  24. 
li^e  glynu  wrth  yr  Arglwydd,  yn   daDgos 


GOB 


665 


GOB 


agwedd  meddwl  pechsdur  euog.  teimladwy  o'i 
berygl  a'i  dnieni,  yn  canfod  ynddo  iechydwr- 
iaeth  gyfiawD,  yn  ymroddi  i'r  Xrglwydd  yn 
hoJlol ;  yn  aros  gydag  ef,  yo  wyneb  pob  gwrth- 
wjnebiada  deniadau;  ac  yn  dylynn  wrth  ei 
achos,  ei  bobl,  a'i  addoliad,  tros  ddyddiau  ei 
oes, 

*Ac  a  gyngkorodd  bawb  oil,  trwy  Iwyrfryd 
calon  i  lynu  wrth  yr  Arglwydd.'  Act.  11.  23, 
'Acef  a  annogawdd  bawp  oil,  ar  votyJdwynt 
trwy  arfaeth  calon  'lyny  vrtth.  yr  Arglwydd.' 
W.  S.  *Ac  a  gynghorodd  bawb  oil,  trwy  iwyr- 
fryd calon  barhau  yn  yr  Arglwydd.'  ÌDr.  M. 
Mae  y  gair  -Kpofffievwy  a  gyfieithir  yma  glynu^ 
yn  cnel  ei  gyfieitha  aros^  parhau.  Mat.  15.  32. 
1  Tim.  5.  5.  Felly,  Barnabas  a  gynghorodd  y 
credinwyr  yn  Antiochia,  trwy  Iwyrfryd  ac  ym- 
roddiad  calon,  i  lynu  yn  ddiddarfod  hyd  byth 
wrth  yr  Arglwydd.  fel  yr  unig  un  a  allasai  roddi 
yrawared  iddynt,  a'r  unig  un  teilwng  o'u  hoU 
scrch,  cu  hymddiried,  a'u  gwasanaeth.  Act. 
2:i,  43.  2  Tim.  3,  14.  Heb.  6.  11.  a  10.  23. 
Jadas  3.     Dent,  10.  20.  a  30.  20. 

GOB,  Heb,  Jj^S  [derchafael]  orwastad-tir  y 
bn  vmladdfeydd  ynddo  rhwng  yr  Hebreaid  a'r 
Phiiistiaid.  2  Sam.  21.  18,  19.  1  Cron. 
20.4. 

GOBAITH,  (paith)  ymddiried,  goglyd,  dys- 
Sfwyliad.  Dysgwyliad  am  bethau  drwg,  ofn 
ydyw  ;  am  bethau  da,  gobaith  ydy w. — I.  Dys- 
:jwyliad  am  fwynhan  rhy w  beth  daionus  yr  yd- 
vm  eto  heb  ei  feddiannu.  Act.  16.19.  Bfauf. 
5.  4.  a  8.  24.  Job  11.  18.  Luc  3.  15.  Tit. 
1. 2.  1  loan  3.  3.  Y  gras  o  obaith  yn  y 
saint,  yw  dysgwyliad  hyderus  am  bob  daioni 
mewn  amser  a  thragywyddoldeb.  Yr  Ysbryd 
Glan  sydd  yn  gweithredu  y  gras  hwn,  fel  pob 
j^ra»  arall,  yn  yr  enaid ;  am  hyny,  y  mae  yn 
orawch  natur,  ac  yn  hollol  wahauol  i  obaith 
dynion  deddfol,  cnawdol,  yn  ei  darddiad,  ei 
sylfaen,  ei  wrthddrych,  a'i  effeithiau.  Y  mae 
yn  wahanol  oddiwrth  ffydd,  er  ei  fod  yn  anwa- 
hanol  gysylltiedig  à  hi.  Y  mae  ffydd  yn  gol- 
ygu  gwiflònedd  yr  addewid ;  ond  y  mae  go- 
baith yn  golygu  y  peth  da  yn  yr  addewid,  Y 
mae  ffydd  yn  credu  y  drwg  yn  gystal  a'r  da ; 
ond  dysgwyl  am  y  da  yn  unig  y  ;nae  gpbaith  : 
ond  y  mae  y  ddau  yn  cydraddu  â^u^gilydd. 
Cymysg  ydyw  gobaith  o  ddymuniad  hiraeth- 
lawn;  dysgwyliad  hyderus;  amynedd  yn  dys- 
gwyl; a  llawenydd,  yn  yr  olwg  ar  fwynhau 
ryw  bryd.  Rhuf.  8.  24,  25.  Nid  oes  obaith 
yn  uffern  nac  yn  y  nefoedd :  nid  oes  un  addew- 
id yn  utfem  yn  syliaen  i  obaith :  nid  oes  un 
gwrthddrych  yn  y  nefoedd  i  obeithio  am  dano : 
canys  mae  y  cwbl  mewn  mwynhad  cyflawn 
dros  byth.  Ar  y  ddaear  y  mae  credadyn  yn 
gogoneddu  Dow  trwy  obeithio  ynddo.  Mae  y 
gobaith  hwn  wedi  ei  sylûienu  ar  addewd|pn  a 
pherffeithiau  Duw:  swyddau,  cyfiawnder,  ac 
eiriolaeih  Crist.  Mae  sylfaen  y  gobaith  hwn  yn 
gadarn,  ei  wrthddrych  yn  anhywerth,  a'i  eff- 
eithiau yn  rhagorol  ac  yn  sanctaidd.     1  loan 


3.  2, 3. — 1.  Gelwir  ef  gobaith  yr  efengyl ;  yr 
efengyl  sydd  yn  dangos  y  gwrthddrych  i  ob- 
eithio am  dano ;  addewidion  yr  efengyl  y  w  ei 
sylfaen ;  a  thrwy  yr  efengyl  y  mae  yn  cael  ei 
geiedlu  yn  yr  enaid.  Col.  1,  23.  Nid  oes  un 
drws  gobaith  i  bechadur  yn  y  ddeddf ;  yr  ef- 
engyl yn  unig  sydd  yn  ei  ddadguddio. — 2.  Gel- 
wir ef  hefyd  gobaith  iechydwriaeth,  am  mai 
iechydwriaeth,  sef  gwaredigaeth  gyflawn  oddi- 
wrth bechod  a  thrueni,  yw  y  petti  y  gobeithir 
am  dano.  1  Thes.  5.  8. — 3.  Gobaith  bywiol  y 
mae  yn  cael  ei  alw,  am  ei  fod  yn  tarddu  oddi- 
wrth fywyd  ysbrydol  ya  yr  enaid,  ac  yn 
gwneuthur  y  sawl  sydd  yn  ei  feddiannu  yh  gy- 
surus,  yn  fywiog,  yn  weithgar,  ac  Jm  awyddus 
i  weithredoedd  da.  1  Pedr  1,  3.  Nid  gobaith 
bywiol,  ond  celwyddog,  yw  gobaith  plant  y 
byd  hwn ;  y  mae  yn  marw  o'u  blaen,  neu  ar  y 
gorcu,  gyda  hwynt ;  ond  ni  bydd  i  obaith  y 
credadyn  ddarfod  ond  yn  y  cyflawn  fwynhad 
o'i  wrthddrych.  Diar,  11.  Y.  a  14.  32.-4, 
Gobaith  da  ydyw ;  y  mae  ei  sylfaen,  ei  wrth- 
ddrych, a'i  effeithiau  yn  dda.     2  Thes,  2.  16. 

II.  Gobaith,  weithiau,  a  arwydda  gwrth- 
ddrych gobaith,  sef  «yr  hyn  y  gobeithir  am 
dano.  Felly  y  geilw  yr  apostol  Crist  o  ran  ei 
ddyfodiad  yn  y  cnawd,  '  gobaith  Israel.^  Act. 
28.  20, — Bŷwyd  tragywyddol  a  elwir  y  *go- 
baith  gwynfydedig — gobaith  cyfiawnder;'  eef 
gobaith  wedi  ei  sylfaenu  ar  gyfiawnder  Crist,  ac 
sydd  yn  gweithredu  i  ddwyn  ffrwythau  cyf- 
iawnder. Tit.  2.13.  Gal  5;  5.  Heb,  «.  18. 
— *  Gobaith  wedi  ei  roddi  i  gadw  yn  y  neí^ 
oedd.'  Col.  1.  5. — *Gobaith,'  sef  y  peth  y  go- 
beithir am  dano,  *a  oedir,!a  wanha  y  galon.' 
Diar.  13.  12.         " 

HI.  Gobaith,  brydiau  eraill,  a  arwydda  syl- 
faen y  gras  o  obaith.  Col.  1.  27.  Felly  y 
gelwir  yr  Arglwydd  lesu,  *  ein  gobaith,'  sef  syl- 
faen ein  gobaith,  a  gwrthddrych  cyflawn  ein 
gobaith.     1  Tim.  1.  1.     Jer.  14.  8.  a  50.  7. 

IV.  Gobaith  a  arwydda  yn  ami,  hyder,  ym- 
ddiried, coel,  goglyd;  ac  yn  gyfieithiad  oV 
gair  X\i^1  Act.  2,  26,  Salm  16.  9.  Diar. 
14.  26.  Rhuf.  15.  12.  'Y  rhai  o'r  blaen  a 
obeithiasom  yn  Nghrist,  sef  a  gredasom  ynddo.  ' 
Eph.  1.  12. 

Y  mae  Duw  yn  oedi  yn  hir,  yn  fynych,  cyn 
rhoddi  y  pethau  da  a  addawodd ; — ein  dyled- 
swyddninau  yw  dysgwyl  yn  hyderus  pan  fyddo 
yn  oedi  hwyaf ;  ac  y  mae  gobaith  wedi  ei  syl- 
faenu ar  addewidion  Duw  yn  galluogi  enaid  i 
ddysffwyl  felly. — Yn  erbyn  gobaith  fe  gredodd  • 
AbrÄam  dan  obaith  am  fab,  er  fod  rhaglun- 
iaeth  yn  hir  yn  ymddangos  yn  groes  i'r  addew- 
id. *  Efe  a  nerthwyd  yn  y  ffydd,  gan  roddi  go- 
goniant  i  Dduw.'* — Y  mae  gobaith,   medd 


*  Tzap  eXntaa  eizt  eXnidt,  rt  etrrt  ;  nap  eXistda 
TTjv  av^piuTutvTjv  e-Ki  eXncdc  ttj  zoo  OeoOy  nq  Tzavra 
vtxoitn)  T7J  TzavTa  duva/jLevjjy  rri  Tzavrutv  TtspiyivofievT^ 
— Tn  erbyn  gobaith,  dan  obaith.  Beth  ydyw  T  yn  erbyn  go- 
baith dynol,  dan  obaith  Duw,  yr  hwn  aydd  yn  gotonfygu 
pob  peth,  yn  gallu  pob  peth,  ay^d  yn  rhagori  ar  bob  petl^. 
Chryaoatom. 


GOB 


566 


GOD 


Garnaly  yn  gosod  7  Cristion  ar  weithredoedd 
rhagoroi  ac  ardderchog;  jii  ci  wneyd  yn  ddi- 
wyd  ac  yn  Syddlon  yn  y  gwasanaeth  gwaelaf ; 
yn  ci  gadw  yn  amyneddgar  yn  y  dyoddeüadan 
mwyaf ;  ac  yn  tawelu  ei  ysbryd  pan  fyddo 
Duw  yn  oedi  hwyaf  cyn  cyflawni  ei  addewid- 
ion.  Salm  43. 5.  a  62.  1.  Rhuf.  5.  2,  3.  a  8. 
17.  Heb.  ».  6.  Col.  3.  23,  24.  Luc  19.  28. 
2  Cor.  4.  17,  18.  Hab.  2.  3.  Edr.  Anoor, 
Hblm,  Achor. 

GOBENYDD,  (goben)  clustog  ben,  clustog 
dudded.  1  Sam.  19.  13,  16.  a  26.  7.— *Yti 
cysgu  ar  obenydd,'  (Marc  4.  38.)  yn  lluddedig 
gan  ei  lafur  y  dydd  o'r  blaen ;  y  cwbl  yn  dang- 
08  ci  wirddynoliaeth,  yn  mhob  petb  yn  gyffel- 
yb*  i  ninau,  ond  ei  fod  yn  ddibechod.  Nid 
oedd  y  gobenydd  oedd  ganddo  ond  y  petb  cy- 
ffredin  ag  oedd  gan  y  llongwyr,  bob  lawer  o 
harddwch  nac  esmwythder  yn  perthyn  id  do. 
Wele  y  cyfoetbocaf  yn  eithaf  tiawd  yn  ei  fyd  ei 
bun !  ond  trwy  ei  dlodi  ef  y  cyfoetbogir  Ilawer. 

GOBLYG-U,  (olyg)  banner  dau-blyg,  agos 
yn  ddan-ddyblygX  plyg-droi,  amblygu. — *Efe 
a  oblygodd  ewwyneb  yn  ei  fanteli.'  1  Bren. 
19,13.  Yr  oedd  hyn  yn  arwydd  o'i  ostyng- 
ciddrwydd,  ei  barch,  a'i  addoliad,  Exod.  3.  6. 
a  33.  23.     Esa.  6.  2,  5. 

GOBR-WY,  GWÜBR,  GWABR,  (gob)  Jleh. 
*^BD  cyflog»  i^l  gwertb,  tàl  pwyth,  pwyth. — 1. 
Ftrwyth  llafiir  dynion.  Preg.  4.  9.  a  9.  6,  Yr 
hyn  a  eonillir  trwy  wcithredoedd  drwg,  yw 
gwobr  anwiredd,  gwobr  angbyf awndcr ;  ^  sef 
gwobr^a  ennillir  trwy  anwiredd  ac  anghyfiawn- 
ner.  Y  mae  pob  pechod  yn  aughyfiawnder. 
Act  1.  18.     2Pedr2.  15.  , 

2.  Gwobrwy  a  roddir  i  wyro  barn ;  yr  hyn 
•ydd  becbord  ysgeier  yn  yr  hwn  sydd  yn  rhoddi 
ac  yn  derbyn  y  wobrwy.  Dent.  27.  25.  Salm 
15.  6.  a  26.  10.  Esa,  1.  23.  a  5.  23.  Y  mae 
Daw  yn  famwr/cyfiawn,  *  Yr  hwn  ni  dderbyn 
wyneb,  ac  ni  chymer  wobrwy.'  Deut.  10.  17. 
Y  mae  Duw  yn  wobrwy wr  i'r  rhai  sydd  yn  ei 
geisio.  Heb.  11.  6.  Y  mae  yn  rhoddi  id'dynt, 
heb  eu  haeddu,  Tendithion  addas,  helaeth,  a 
thragywyddol ;  Efe  ei  bun  yw  eu  *  gwobr  mawr 
iawn;'  sef  en  rhan  a'u  hetifeddiaeth.  Mawr, 
yn  wir,  yw  gwobr  y  sawl  y  mae  Duw  yn  wobr- 
wy iddynt     Gen.  15.  1.     Mat.  5.  12. 

Ni  arwydda  y  gair  çtoobr  mai  am  wobrwy  y 
maent  hwy  yn  ofni,  sef  yn  parchu  ac  yn  ufudd- 
hau  i'r  gorchymyn,  cr  eu  bod  yn  edrych  ar 
daledigaoth  y  gwobrwy  i  gynnal  eu  meddwl  yn 
ea  llafur  a'u  profedigaethau ;  nagô,  ond  o  ras 
mae  y  gwobrwy,  ac  mewn  ysbryd  grasol  y 
maent  hwythau  yn  glynu  wrth  yr  Arglwydd, 
yn  dyoddef  drosto,  ac  yn  bvw  iddo.  Tàl  yr 
Arglwydd ;  ond  tâl  yn  ol  ei  ewyllys  da  a'i 
raftlonrwydd  ei>hnn,  ac  nid  yn  ol  a  haeddent 
hwy.  Y  maent  yn  haeddu  rhy  fach  o  lawer 
iddo  ef  roddi  iddynt:  ond  rhyd«l  yn  ol  ei 
haelioni  anfeidrol  ei  hun,  yn  ddiderfyn  ac  yn 
dragy wyddol.  Ffrwyth  ei  ras  yw  eu  boll  weith- 
redoedd ;  ac  os  gwobrwya  ef  hwynt,  gwobrwyo 


ei  ras  ei  hun  a  wna.  Ond  diau  y  bydd  gwobr 
i'r  saint,  y  rhai  sydd  yn  ofoi  ei  enw.  Diar.  24. 
14.     Dat  11.18. 

Gwobr  yr  annnwiolion  iyddfirwyth  eullafor. 
sef  marwolaetk  dragywyddol;  dyma  gvfloi: 
pechod.     Rhnf.  6.  23.     Salm  94.  2, 

*  Gwobr  yr  Arglwydd  yw  ffrwyth  y  groth.' 
Salm  127." 3.  Rhodd  Duw  yw  plant;  odd; 
wrtho  ef  y  gweddai  ein  bod  yn  eu  derbjm,  ac 
yn  dangoa  ein  diolchgarwch  iddo  am  danynt, 
trwy  eu  cyflwyno  iddo,  a'u  raacthu  hwynt  yn 
addysg  ac  athrawiaeth  yr  Arglwydd.  Eph. 
6.  4. 

*  Gwobrau  a  hoffaist  ar  bob  llawr-dyrnu  yd.' 
Hos.  9.  1. — *  Gosodaist  dy  galon  ar  wobrwyan 
aflendid.  Ar  bob  lUwr-dyrnu  mac  5'd.'  J>r, 
Horsley.  Yr  oedd  Israel  yn  priodoli  m 
llwyddiant  iV  heilunod.  Pen.  2.  5.  A  ohan 
eu  bod  yn  barnu  mai  eu  gau-dduwian  oedd  yn 
peri  llwyddiant,  a  bod  yd  ar  bob  llawr-dyrnu, 
yr  oeddynt  yn  glynu  wrthynt.  *Ond,'  medd  yr 
Arglwydd,  *  Israel,  na  orfoledda  gan  lawenydd, 
fel  pobloedd  eraill — y  llawr-dymu  na'r  gwin- 
wryf  ni»  poitba  hwynt*  Puteiniasant  oddiwrth 
dy  Dduw ;  a  bydd  ei  felldith  naill  ai  yn  difn 
eu  meddiannau,  ncu  yn  peri  na  byddont  0  gy 
sur  a  lles&d  iddynt. 

GOCHEL-YD,  (eel)  cilio,  cadw  oddiwrtb.- 
Syrthiodd  ar  Babilon  ddinystr  nas  gallai  «i 
ochelyd.  Esa,  47.  11. — Y  mae  petb au  drws:, 
a  phethau  dilesád  i  enaid,  a  dynion  drwg,  yn 
enwedig  cyfeiliomwyr  i'w  gochelyd ;  y  maent 
yn  niweidiol  ac  yn  beryglns  iawn.  1  Cor.  6. 
18.  Tit.  3.  9i  10.  1  Tim.  6.  11.  2  Tim.  2. 
23.  a  3.  5.  a  4.  15. 

GODIDOG-RWYDD,  (godid)  anghyffrcd- 
in,  dewisol,  heb  ei  gyfryw  :  ardderchog,  hynod. 
da  dros  ben.     Edr.  ARDDERCHoa. 

*  Godidogrwydd  a  wnaeth  efe.'  Esa.  12.  5. 
Y  gwaith  a  elwjr  yma  yn  odidog  yw  gwaith  y 
prynedigaeth ;  y  mae  yn  waith  godidog  ynddo 
ei  hun — yn  yr  awdwr  o  bono— a'r  èffeithiau 
godidog  yn  tarddu  oddi  wrtho.  Y  mac  holl 
fawredd  Duw  yn  ei  holl  briodoliaethau  yn  ym- 
ddangos  ynddo;  a  bydd  y  ffrwythan  o  bono 
yn  niuystr  Satan  a'i  holl  amcanion,  ac  iechyd- 
wriaeth  dragywyddol  yr  eglwys,  yn  odidoa 
ragorol 

*  Godidogrwydd  Jacob;'  sef  ei  holl  alio,  0: 
wychder,  ei  ardderchogrwydd,  a'i  ogoniant  \ 
rhai  y  dyrcbafodd  Duw  hiliogaeth  Jacob  idd- 
ynt ;  y  rhai  hyn  oil  y  mae  Duw  yn  eu  flSeidd 
io  o  herwydd  eu  pcchodau  ffiaidd.  Amos 
6.  8.  I 

'  Fel  y  byddai  godidogrwydd  y  gallu  o  Ddaw 
ac  nid  o  honom  ni.'  2  Cor.  4.  7. — *Vcl  y 
byddei  ardderchogrwydd  y  meddiant*  hwnw  •• 
Dduw,  ac  nyd  o  hanom  ni.'  W.  S.  a  Dr.  M. 
Ùr.  é^^ep^olTj  íTÿç  íoua/jLewÇf  rkagoroldeb  nea 
odidogrxoydd,     Y  mae  yr  efcngyî  yn  odidoí: 

♦  Y  KÄÌr^*>*'«A'Ç»ftgyflelthlrf?aiiydd»awyrhjm.inÄÍrf 
ton^,  a  gyfleithir  y  rhan  amlaf  gaUik :  ond  711  Dat.  13.  0.  a 
gjfielthir  anddt». 


GOD 


567 


GOÖ 


ragorol  jn  ei  hathrawiaeth  ardderchog,  yn  add- 
as  IDdaw  a'i  briodoliapthau,  ac  i'n  cyflyrau 
ninnau  a'n  kangeuion : — y  mae  y  gorcbymyn- 
ion  yn  onioDy  a'r  addewidion  yn  rasol  iawn ;  yn 
yr  effeithiau  godidog  yn  cyd-fyned  â'r  pregeth- 
iad  0  honi — ^gallu  Daw  y w  hi  er  iechydwriaeth 
i  bechadariaid — y  mae  yn  nerthol  ^rwy  Ddaw 
i  fwrw  cestyl)  i'r  liawr.  *  Y  mae  genym  y 
trjsor  hwn  mewn  Uestri  pridd,'  medd  yr  apos- 
tol ;  pe  buasai  mewnr  Uestri  aur  ncu  arian,  ni 
liuasai  y  Uestri  yn  ychwanegu  dim  at  odid- 
ogrwydd  y  trysor,  ond  y  mae  godidogrwydd 
yn  ymddangos  yn  weU  i  ni  yn  y  Uestri  pridd  ; 
nid  oes  dim  yn  ymddangos  feUy  yn  odidog 
ond  y  trysor  ei  hun.     Edr.  Citstcdd,  Denu, 

DoETKDiEB. 

GODINEB,  (god)  Heh.  n^j  gwydihcb,  tor- 
priodas :  sef  y  trosedd  sydjyn  tori  ammod  pri- 
odasol ;  feUy  y  mae  y  gair  fioi^oçj  fior^suto,  yn 
cael  ei  gyfieithu  yn  ami.  Mat;  15.  ]  9.  a  19.  9. 
Marc  1.  21.  1  Cor.  6.  9,  GäL  5.  19.  Tros- 
edd o'r  seithfed  gorchymyn  yw  godineb,  yr 
hwn  sydd  yn  gwidiardd  pob  math  o  aflendid 
cnawdol  yn  y  meddwl,  me^n  geiriau  aflao,  neu 
weilhrediad  cnawdol,  anghyfreithlon.  Y  mae 
y  gorchymyn  hwnw  yn  gwahardd,  nid  yn  unig 
i,'odineb,  puteindra,  a  phob  Uosgach  anghyf- 
reithlon; ond  hefyd  chwantau  aflan  y  meddwl, 
a  phob  peth  fyddo  yn  tuoddu  i  ennyn  a  magu 
y  cyfryw  chwaal^u — niegys  geiriau,  ystnmiau 
corphorol,  nea  wisgoedd  anUad;  segurdra, 
sjlythineb,  a  meddwdod,  y  rhai  ydynt  yn  pesgi 
y  cDawd,  ac  yn  ennyn  gwyniau  gwarthns.  Lef. 
18.  6,  20,  29.  a  20.  13,  15.  Deut.  22.  25.  a 
23.  17.  Mat.  5.  28.  Eph.  5.  3,  4.  Esa.  8. 
IC,  n.    Ezec.  16.  49,  50. 

•Ysgelerder  ydyw  y  pechod  hwn,  a  than  a 
Tsahyd  oni  anrheithio.'  Job  31.  11,  12.  Y 
mae  yn  halogi  y  meddwl,  yn  dwyn  y  galon 
oddiwrth  Dduw,  yn  tori  ammod,  ac  yn  damnio 
dan  enaidar  unwaith.  Hos.  4.  11.  1  Cor.  3. 
10,17.  a  6.  15.  Diar.,2,  19.  a  7.  27.  Mae 
Duw  yn  barnu  y  godinebwr  yn  euòg  o  farwol- 
aeih  fel  y  Uofrudd.  Lef.  20.  10.  Deut  22. 
-'0,  21.  Mae  godineb  yn  dwyn  tlodi,  gwarth, 
a  chlefydau  bUnion  gyd  âg  ef,  yn  ami,  fel  meU- 
dith  Duw  ar  odinebwyr;  melldigedig  yw  ea 
;  ban  ar  y  ddaear,  a  Duw  a'u  baiina  yn_  y  diwedd 
i  ddinystr  tragywyddol.  Diar.  6.  26,  33.  a  7. 
23.  a  29.  3.  Heb.  13.  4.  Job  24.  18.  Mai. 
3.  5.    1  Cor.  6.  9,  10. 

'A  llygaid  ganddynt  yn  Uawn  godineb,  ac  heb 
tedru  peidio  a  phechod.'  2  Pedr  2. 14.^  /isirroc 
imxaXidoc^  yn  Uawn  o*r  odineb-wraig,  Y  mae 
grym  a  synwyr  neillduol  yn  y  geiriau,  yn  ar- 
wyddo  iod  yr  odineb-wraig  yn  barhaus  o  flaen 
^u  llygaid ;  le,  bod  en  llygaid  mor  Uawn  o  honi, 
fel  na  chanfyddent  ddim  arall.  Er  fod  gan  y 
^M  hyn  lygaidy  eto  nis  canfyddent  ddim  ond 
yr  odineh-vyraig* 

*  OoTot  yap  0(pOak{jjoo<;  e/oyreç  ourev  aXXo 
Pk'ouatv  7^  /lotxcdtaac,    <Bottmeniu8. 


Mae  y  rhai  sydd  yn  by w  trwy  ffydd  ar  add- 
ewidion  Duw,  yn  ymlanhau  oddiwrth  bob  hal- 
ogrwydd  cnawd  ac  ysbryd,  gan  berflfeithio 
sancteiddrwydd  yn  ofn  Duw,     2,  Cor.  7.  1. 

Yn  mhUth  y  cenedloedd,  yr  oedd  godineb  yn 
cael  edrych  arno  yn  bechod  tra  ysgeler,  yn 
fore  iawn.  Gen.  20.  9,  Yn  ol  cyfreiihiau 
yr  amrywiol  wledydd,  yr  oedd  y  pleidiau  yn 
cael  eu  barnu  i  ddyoddef  cospedigaetìiau  gwa- 
hanol :  megys  yn  yr  Aipht,  y  gwr  i  oddef  mU 
o  wialenodau,  a'r  wraig  i  goẂei  thrwyn;  tynu 
eu  Uygaid  yn  mhlith  y  Groegiaid  ;  alltudiaeth 
dros  fywyd  yn  mhlith  rhai ;  eu  marwolaethu  yn 
mhUth  eraill.  Y  Sax9niaid  a  farnent  y  wraig  i 
gael  ei  Uosgi,  ac  i'r  gwr  gael  ei  grogi  ar  grog- 
bren  uwchben  ei  Uwch.  Yr  EUmyn  a  gospent 
y  wraig  yn  euog  o  odineb,  trwy  eiUio  ei  phen, 
Tacitus,  de  Morib.  German. —  Trwy  beri  i'r 
wraig  yfed  y  dwfr  chwerw,  trefnodd  Duw  dde- 
fod  i  adnabod  y  pechod,  er  mor  ddirgel  y  gallai 
gael  ei  gyflawnL    Num,  5, 12— -31, 

Godineb  a  arferiryn  gyflfelybiaethol,  yn  ami, 
yn  yr  ysgrythyrau  ;  ac  a  arwydda  eilun-addol- 
iaeth,  neu  wrthgiliad  oddiwrth  Dduw  at  gau- 
dduwiauỳ  trwy  ba  un  /mae  dynion  yn  halogi 
eu  hunain  yn  ffiaidd,  ac  yn  tori  eu  cyfammod 
eglwysig  â  Duw.  Ezec.  xvi,  xkiii.  IIos.  2.  2. 
Dat.  2,  21.     I^o  4.  4, 

GODEE-OÌ^  (god-rhe)  ymyl  gwisg,  amaer- 
wy,  eiddi,  rhidens,  sitrach,  ymyl-gylch. — Dy- 
noethi  godre,  a  arwydda  godineb :  Deut.  22, 
30.  neu  gwaith  Duw  yn  dwyn  gwarth  a  gwar- 
adwydd  ar  ddynion,  oblegid  eu  flSaidd  bechod- 
au.  Jer.  13,  22.  Nah.  3.  5,— *A'i  odre  yn 
Uenwi  y  deml ;'  sef  gradd  Uai  o'i  ogoniant  yn 
cael  ei  amiygu  i'r  eglwys  yma  yn  y  byd,  yr 
hwn  sydd  yn  ymddysgleirio  yn  gyflawn  yn  y  '^ 
nefoedd.     Esa.  6.  1.     Gwel  Vitringa  in  loc. 

GODRO,  (godr)  armeUio,— '  Fel  y  godroch, 
ac  y  byddoch  hyfryd  gan  helaethrwydd  ei  go- 
goniant  hi.'  Esa,  66,  11.--'  Fel  y  gpdrpch,  ac 
y  bvddoch  hyfryd  o  ddysgleirdeb  ei  gogoniant,' 
Dr>  M.— -*  Fel  y  tynoch  allan  faeth  peraidd  o 
helaethrwydd  ei  thrysorau.'  Lowth.  Y  mae 
Seion,  neu  yr  eglwys,  yn  cael  ei  chyffolybu  i 
fam  iachus  yn  rhoddi  maeth  gyflawn  iV  hoU 
blant,  trwf  ragoroldeb  y  breintiau  a'r  bèndith- 
ion  gwerthfawr  sydd  ynddi ;  maent  hwythau 
yn  cael  eu  hannog  dan  y  gyffelybiaeth  o  rai 
bychain  yn  sugno  bronau,  i  gyfranogi  yn  hel- 
aeth  trwy  flpydd  o'i  breintiau  a'i  bendithion  ys- 
brydol,  fel  y  cynnyddont,  y  byddont  dyddanus 
a  hyfryd.  Mae  bronau  ei  dyddanwch,  sef  ei 
hathrawiaethau  a'i  haddewidion,  yn  gyflawn 
ddigonol  i'w  ddiwallu,  yn  wyûeb  eu  hoU  ang- 
enion.  Plant  eglwys  Duw  yw  ei  bobl ;  hi  y w 
eu  mammaeth  ;  ei  bronau  hi  sydd  yn  eu  dy- 
ddanu  ac  yn  eu  diwallu :  y  sawl  nad  ydynt  yn 
cael  eu  bywioliaeih  ynddi  athrwyddi,  nid  gwir 
blant  Duw  ydynt  Gal,  4.  20.  Can.  4.  5.  i 
Pedr  2.  2.  Salm  22.  26.  a  3Ç,  8.  a  37.  ll'  2 
Cor.  1.  4,  6.  Rhuf.  11.  17. 
^GODYWYLL,  (tywyll)  Ued^ywyll,  dUew- 


GOF 


566 


OOP 


yrch. — *Ac  wele,  os  bydd  y  pla  yn  odywylL' 
Lef.  13.  6, 28.  *08  bydd  yr  anafod  yn  crvchu.' 
Dr.  M,  Heb.  f^f^D  «''«^-  *  ^  ^1^^  J  pl* 
wedi  ei  attal,'ac  heb  leda. — Q^  HrtD  Í^Ì 
•Ac  nas  gwaharddodd  efe  hwynt ;'  sef,  ois  atSf 
iodd  efe  hwynt.  1  Sam,  3.  13.  Nid  oes  dim 
pertbynas  rhwng  bod  yn  odywyll  a  bod  heb 
|edu ;  ond  y  mae  gwith  rhwng  bod  wedi  ei 
attal  ac  heb  ledu. 

GODDAITH,  (daith)  daith,  Uosg,  colosged, 
cynneu,  goleu-dàn. — *'  Fel  y  goddeithia  fflam 
fynyddoedd.'  Salm  83.  14.  Felly  y  dyfetha 
Daw  holi  elynion  ei  eglwys,  mor  fiian,  mor 
hawdd,  ac  mor  Uwjrr.    Joel  L  19. 

GODDEF,  (def)  dyoddef;  ymddyoddef,  ym- 
ar<js,  bod  yn  foddlawD. — *Dynion  ydym  ninnan 
yn  gorfod  goddef  fel  chwithaa;'  jn  hytrach 
(o/io{o7raŵeíç)  o'r  unrhyw  hanfod  a  chwithaUf 
ac  yn  yr  on  cyflwr,  o  ran  natur,  a  chwithau. 
Act.  14.  15.  lago  5.  \1.  Gwel  Campbell'b 
Prelim.  jPtygrf.    Edr.  Dyoddkf. 

GODDIWES,  (goddiw)  gorddiwes,  cafFael, 
cyrhaeddyd,  dyfod  o  hyd. — *  Oa  goddiweddir 
dyn  ar  ry w  fai.'  Gal.  6.  1.  'Erdala'dyn  ar 
ryw  fai.'  Dr.  M.  Ttpokfi<pi^^  os  cipir  dyn  yn 
ddiarwybod,  megys  gan  brofedigaeth  annys- 
gwyliadwy;  os  goddiweddir  ef,  nid  fel  peth  y 
mae  yn  arferol  ei  ddilyn.  Y  mae  y  goreu  o 
ddynion  yn^ddarostyngedig  i  hyny  yn  y  byd 
hwn,  sydd  yn  Uawn  o  achlysnron  i  bechu.  Nid 
oes  ond  y  Tad  nefol  a  ddichon  ein  cadw  rhag 
profedigaeth,  a*n  cadw  rhag  drwg.  Eph.  5. 15, 
a  6.  12.     1  loan  2.  1. 

*Gwybyddwch  y  goddiwedda  eich  pechod 
chwi/  sef  cospedigaeth  am  eich  pechod.  Nnm, 
32.  23.  Esa.  59. 12.  Jer.  42. 16.  Onibydd- 
ai  fod  yn  bosibl  i  bechadnr  ddianc  oddiar  y 
Duw  hoU-bresennol,  nid  yw  ond  peth  ofer  iddo 
feddwl  dianc  oddiwrth  y  gospedigaeth  gyfiawn 
ddyledus  iddo. — Crist  yw  yr  nnig  ddianefa. 

GOF,  (of)  celfyddydwr,  manyl-weittiydd ; 
mettelydd.  Gôf  du,  gôf  gwyn,  gôf  pres,  gôf 
aur,  gôf  arian,  gôf  haiarn ;  sef  y w  celfyddydwT 
ar  y  mettelau  hyny.  Byddai  y  gofaint  gyntyn 
darpani  y  mettel  o'r  mwyn,  fel  y  gwnant  yn  y 
ffwrneisiaa  yn  brcsennol.  Act  19.  241  Esa. 
44.  12.  Gôf  hofyd  a  arwydda  offeryn  dialcdd 
yn  Haw  Duw, '  y'dinystrydd  i  ddinystrio.'  Y 
mae  yr  holl  offerynau  dinystriol  hyn  mor  holl- 
ol  dan  lywodraeth  yr  Arglwydd,  a'i  ofal  mor 
fawr  am  ei  eglwys,  fel  na  Iwydda  un  offeryn  a 
lunir  yn  ei  herbyn  hL     Esa.  54.  16,  1 7. 

GOFAL-U-ÚS,  (mal)  meddwl,  pryder,  ys- 
tigrwydd,  astudrwydd,  dyfalwch. 

Tri  gofal  Cristlon  :  rhag  digio  Duw  ;  rh»g  tramgwyddo 
dyn :  a  rhag  ymwanhan  o^i  garladoldeb  at  bob  daloni. 

Sardda». 

Mae  Duw  yn  ^ofala  am  ei  greaduriaid,  yn 

enwedig  ei  bobl  briodol ;  y  mae  yn  eu  cjnnal, 

yn  darparu  drostynt,  yn  ystyried  eu  hachosion 

yn  fanwlj'yn  eu  Uywodraethu,  ac  yn  eu  llwyddo. 

*Gan  fwrw  eich  holl  ofal  amo  ef :  canya  y  mae 

efe  yn  gofalu  drosoch  chwi.'     1   Pedr  5.  7. 

Mat.  6.. 26,  30.     1  Cor.  9.  9.    Eich  holl  ofal, 


sef  eu  hiechydwriaeth,  eu  cynnaliaeth,  eu  ham- 
ddiffynfa,  a'u  diogelwch ;  eu  go&l  am  eu  hen- 
eidiau,  eu  cyrph,  eu  faamgylchiadau,  eu  perth- 
ynaaan,  ac.  '  Gofalu  yw  cymeryd  gwaith  Daw 
amom, '  y  mae  efe  yn  go&lu  droaom :'  credo, 
caru,  ac  ufuddhau,  yw  ein  gwaith  ni.  Y 
gair  bwno  a  arwydda  ei  fod  yn  pwyso  yn  drwm 
ar  y  meddwl ;  ei  fod  yn  boenus,  yn  niweidiol, 
ac  yn  anhawdd  iawn  ei  gael  o'r  meddwl:  gor- 
chest-waith  ffjáá  yw  rhyddhau  y  meddwl  ùàòì 
wrtho,  trwy  ei  fwrw  ar  yr  hwn  y  mae  yn  perth- 
yn  iddo,  sef  ar  yr  Arglwydd,  ein  Tad  nefoL  Y 
mae  gofalui  a  thrafferihus  yn  cydfyned  â'ugil- 
ydd ;  yr  ydym  ni  yn  rhy  ffol,  ac  yn  rhy  wein- 
iaid,  i  ofalu ;  am  hyny,  yr  ydym  yn  draffertb- 
os,  yn  ofidus,  yn  anfwyn,  ac  yn  llawn  o  djm- 
herau  drwg — ^fel  Martha,  yn  mawredd  ei  goûd 
^'i  thrafferth,  agos  a  beio  ar  Grist  ei  hunan  yn 
gystal  a'i  chwaer.  Y  mae  y  gofal  hwn  p 
bechaduruB  ac  yn  niweidiol ;  yn  tagn  y  gair, 
ac  yn  ein  hamddifiadu  o  bob  bndd  a  chysur 
oddi  wrtho.  Luc  10.  41.  Mat.  13.  22.  Go- 
fid  y  byd  hwn  mae  yn  cael  ei  alw,  am  ei  fod  yn 
tarddu  oddiwrth  ysbryd  y  byd  hwn ;  yn  medd- 
iannn  dynion  yn  mhob  sefyllfa  ac  amgylehisd 
yn  y  byd ;  ac  am  ei  fod  yn  nod  dynion  sjdd 
a'u  rhan  yn  y  byd  hwn,  oni  chant  ware Jigaeth 
oddi  wrtho.  Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn 
coffàu  tri  pheth  fel  cyfferi  meddyginiaethol 
^hag  y  gofal  anghymedroi,  pëchadums  hwn, 
sef  fod  ein  Tad  nefol  yn  gofalu,  ac  yn  add&s  i 
hyny ;  na  les&  ein  gofal  ni  ddim ;  a  bod  tevm- 
as  Dduw  a'i  gyfiawnder  yn  anfeidrol  fwy  eu 
pwys  i  ni  i'w  ceisio  yn  gyntaf  ac  yn  benaf. 
Mat  vi. 

*Bwyta  bara  dan  bwys,  ac  mewn  gofel,'  yw 
ei  fwyta  mewn  cyfyngder  tost,  a  than  ddys- 
gwyliad  ofhadwy  am  iarnedigaethan  Duw. 
Ezec.  4.  16.  a  12.  18,  19. 

*  Nid  ydym  ni  yn  gofalu  am  ateb  it'  yn  y 
peth  hwn.'  Dan.  3.  16.  Gan  ein  hod  wedi 
penderfynu  dyoddef,  nid  rhaid  i  ni  roddi  ateb 
mewn  geiriau.  Yr  oedd  eu  meddylian  yn 
ddiofel;  wedi  bwrw  eu  holl  ofal  ar  yr  Ar- 
glwydd, yr  oeddynt  mewn  tangnefedd  hedd- 
ychol.  Ufuddhau  y  gorchymyn  oedd  eu  gwaith 
hwy ;  eu  cadw  a'u  gwaredu  oedd  gwaith  Dnw. 

*■  Llesmeiriasant ;  y  mae  gofal  ar  y  mor  heb 
fedru  gorphwys.'  Jer.  49.  23. — '  Llesmeirias- 
ant fel  un  ofnus  ar  y  mor,  heb  fedru  gorphwys.' 
Dr.  M. — 'Toddasant  yn  for  o  anesmwytbder, 
yr  hwn  nis  dichon  orphwys.'  Dr.  Blayney. 
Yr  oedd  y  chwedl  ddrwg  a  glywaant  wedi  en 
llenwi  âg  ofnau,  ac  wedi  peri  y  fath  anesmwytli- 
der  i  drigolion  Damascus,  Hamath,  ac  Arpad, 
sef  i'r  Syriaid,  nes  yr  oeddynt  yn  gyffelyb  i'r 
mor  yn  dygyfor  gan  anesmwytbder.  Hwd, 
tebygol,  yw  ystyç  priodol  y  geiriau  ;  ac  p  y 
golygiad  hwn,  mae  y  gyffelybiaeth  yn  hardd 
ac  yn  synwyrlawn. 

*  Fel  y  byddo  i'r  sawl  a  gredasant  i  Dduw 
ofalu  ar  flaenori  mewn  gweithredoedd  da.' 
Tit  3.  8. — *Ymofalu  y  ddangos  yn  amlwc 


GOP 


569 


GOO 


gweithredoedd  da.'  W.  S.— *Ofalu  am  ragori 
mewB  ^eithredoedd  da.'  Dr.  M. — tm  ^pov- 
Tt^aat  xaXwv  epywv  itpoiffraffBai,  Or, — /  or-- 
uvfck  olygu  ac  amddtffÿn  gweitkredoedd  da  ; 
blaenori  jnddjnt  ea  hunaia  ac  annog  eraiU 
jnddynt :  amddiffyn  gweithredoedd  da  yn  er- 
bjn  pawb  a  f jddo  yn  ea  bychann  fel  petbaa 
afìreidiol ;  a  rhoddi  eu  meddwl,  a  gofaln  yn 
ddy&l  am  bycy,  fel  petb  o  bwys  annebgorol. 
G-wel  Parkhnrst,  Macknigfat,  a  Eypke. 

GOFER,  (mer)  nant,  cornant,  corafon,  afon- 
ig,  aberig.     IHar.  25.  26. 

GOFID-IO-TJS,  (mid)  cysteg,  cyni ;  troeni ; 
llafur-boen,  dygn-boen ;  trycbineb,adfyd ;  betb 
bynag  fyddo  yn  blino,  trallodi,  neu  yn  dolurío 
corpb  neu  feddwl  dyn. — *  Gofidian  uffern — go- 
fidiau  angeu,'  sef  gofidian  mawrion,  angeuol, 
dychrynllyd,  marwol.  Salm  18.  5.  Act  2. 
24.  (Edr.  Attal.)  Dow  ydyw  awdwr  gofid- 
ian, end  pechod  yw  yr  acbos  haeddiannol  o 
honynt  Job  5.  6^.  Esa.  45.  7.  Jer,  23.  10. 
Xid  o'r  ddaear  y.  blagura  gofid ;  nid  un  cread- 
ursyddynperi  sfofid  heb  yr  Arglwydd;  efe 
yn  unig  sydd  yn  lladd  ac  yir  bywbau.  Y  mae 
gofidian  y  dnwiolion  yn  geryddol,  ac  yn  fedd- 
yginiaetbol  er  eu  llesbad ;  ac  y  maent  yn  gyn- 
iiwysedig  yn  y  pob  peth  fydd  yn  cydweithio  er 
daioDÌ  iddynt.  Bod  bebddynt  fyddai  bod  yn 
araddifad  o  rpt  ddaiooi  a  llesbad.  Rhuf.  8. 
28.    Heb.  12.  10.     (Edr.  Cystudd,  Dolur.) 

V  mae  gofidian  annuwiolion,  yn  llawer,  yn 
aralhau,  yn  farwol,  ac  yn  dragywyddol.  Salm 
16.  4.  a  32.  10.  Dat.  9.  5.  a  16.  10,  a  18. 
7,10. 

GOFWY-O,  (mwy)  ymweliad ;  anfon  drwg 
neu  dda. — 'Amser  gofwy — blwyddyn  eu  gof- 
wy;'  sef  yr  amser  y  byddo  Duw  yn  ymweled  â 
chenedl  neu  ddynion  am  eu  pecbodau.  Jer. 
10.  15.  a  11.  23.  a  46.  21. — *Duw  gan  eich  go- 
fwy o  a'ch  gofwya  cbwi ;  (Gen.  50.  25.)  hyny 
yw,  ymwél  Duw  à  cbwi  yn  sicr  mewn  trugar- 
■cdd,  yn  ol  ei  addewid.  '  Trwy  ffydd,  Joseph, 
wrth  farw,  a  goffaodd  am  ymadawiad  plant 
Israel.'  Heb.  11.  22,  Gen.  15.  7,  13,  14.— ■ 
'Gofwyo.  pecbodau — gofwyo  allorau  Bethel,' 
äefcoBpiam  danynt.  Hos.  8.  13.  Amos  3. 
U. 

*  Wele  fi  yn  codi  bugail  yn  y  tir,  yr  bwn  ni 
ofwya  y  cuddiedig.'  Zecb.  11.  16.  Y  cudd- 
iedig  yw  yr  hon  sydd  wedi  crwydro,  ac  yn  an- 
weledig  gyda'r  praidd ;  gwaith  y  bugail  y  v 
ymweled  á  hi  yn  y  fan  ac  yn  y  cyflwr  y  mae. 
Peidio  gofwyo  y  cyfryw  sydd  anffyddlondeb 
mawr  mewn  bugail,  a  barn  drom  ar  y  praidd. 

Y  mae  yn  perthyn  i  fngeiliaid  yr  eglwys  ystyr- 
ied  yn  fanwl  wahanol  gyflyrau  y  rhai  sydd  dan 
till  gofal,  rhoddi  addysg  ac  annogaethau  cyfat- 
ebol  iddynt,  a'u  hymgeleddu  kg  athrawiaeth 
iachus  yr  efengyl.  Bugail  diofal,  segurllyd, 
^vdd  farn  drom  iawn  ar  ddynion;  fel  y  mae 
i>Uííail  fFyddlon,  d»wyd,  h  gofalus,  y  fendith 
fwyaf  a  ddichon  dynion  gaei  oddiwith  Ddaw. 

72 


GOFYN,  (myn)  boli ;  ceisio ;  erfyn,  deiayfc 

Tri  jiiaiSpfyiwnk  Ihiw :  cariad,  cyfiawnder,  ao  nfudd-dod. 

Bardda». 

'Gofyn  gan  Dduw,'  yw  gweddio  arno,  ceisio 
ibyw  beth  ganddo,  neu  ymgynghori  ág  ef, 
Esa.  30.  2,  loan  15.  7.— *Gofyn  mewn  flfydd,' 
(lago  1.  6.)  yw  gofyn  dan  gydnabyddiaeth  o'n 
bangen,  a'n  hannbeilyngdod,  ar  sail  yr  addew- 
id, yn  enw  y  Cyfryngwr,  yrbwn  addywedodd, 
*Pa  betbau  bydag  a  ofynocb  i'r  Tad  yn  iy  enw, 
efe  a'u  rbydd  i  cbwi.'  loan  16.  23. — *  Gofyn 
ar  gam,'  neu  gofyn  (xaxuic)  yn  ddrwg^  y  w  gof- 
yn gan  Dduw  yr  byn  nis  addawodd  nac  a  or- 
cbymynodd  ;  gofyn  yn  angbrediniol,  yn  ddiof- 
al,  acyn  esgeulus;  a  gofyn  i  ryw  ddybenion 
gau  a  phechaduras.    lago  4.  3. 

*  Gofynwch  i  mi  y  pethau  a  ddaw  am  iy 
meibioD,  a  gorcbymynwch  fi  am  waith  fy  nwy- 
law.'  Esa.  45.  11.  'A  holwcb  chwi  fi  am  iy 
mblant  ?  A  roddwcb  cbwi  gyfarwyddiadau  i 
mi  am  waith  fy  nwylaw?'  Lowtb.  *Am 
betbau  i  ddyfod  maent  yn  fy  boli :  A  roddwcb 
cbwi  orcbymynion  i  mi  am  fy  meibion,  a  ij^waitb 
fy  nwylaw  V  Vitringa.  Y  mae  y  geiriau  yn 
cael  eu  Uefaru  wrth  rai  yn  ymryson  à*u  lluniwr, 
ac  yn  beio  arno  oblegid  ei  ragluniaethau  tu  ag 
at  ei  eglwys :  *  Ymrysoned  priddell  a  pbridd- 
ellau  y  ddaear,'  ond  rhyfyg'pecbadurus  ac  an- 
addas  iawn  y w  i'r  clai  ymryson  â'i  luniwr — sef 
pechadur  ty wyll,  ffol,  i  famu  a  cbyfarwyddo  yr 
Argjwydd  am  ei  ymddygiad  tu  ag  at  ei  blant 
Sant  Israel  a'i  luniwr  yw  Duw,  ac  j  mae  yn 
trefnu  pob  peth  tu  ag  at  Israel,  sef  ei  bobl,  yn 
ei  bed-arclwyddiaetb,  gyd  a'r  doetbineb,  y  tír- 
londeb,  ^x  daioni  mwyaf.  Farchu,  addoli,  a 
rhyfeddu,  sydd  addas  Tw  greaduriaid  wrtb 
cdrycb  ar  ei  waith,  ac  nid  barnu  a  cbyfar- 
wyddo.    Edr.  Ceisio,  Gweddio. 

GOG,  Heh,  y^^  (yog)  [yorchudd]  Gog  a 
Magog  :  mae  y  ddau  enw  byn  yn  cael  son  am 
danynt  gyda'u  gilydd  yn  yr  ysgrytbyrau.  Ail 
fab  Japbetli  oedd  Magog,  ond  ni  roddir  i  ni 
ddim  banes  gan  Moses  am  Gog.  Gen.  10.  2. 
Ty wysog  Magog  oedd  Gog ;  gan  hyny,  wrtb 
Magog  mae  i  ni  ddeall  y  wlad,  neu  ei  tbrigol- 
ioD,  a  Gog  oedd  yn  frenin  arnynt.  Ezee.  38. 
2,  3.  a  39.  1.  Edr.  Magog.  Mae  Gog  yn 
cael  ei  alw  pen  tywysoy^  neu  flj^j^^  fc^'^WD  ^î/- 
wysoy  Eosk,  sef  y  Rwssiaid,  Mesecb  a  Tbubal,* 
Mae  Micbaelis.  yn  cymharu  y  gair  Goy  a'r  gair 
Cac  (Kdkj  neu  Ch<ik)  enw  cyffredinol  ar  fren- 
inoedd  yn  mblitb  yr  ben  Dyrciaid,  Moguliaid, 
Tartariaid,  Cataiaid,  a'rChineaid.  (Gwel  Spic. 
Geoyr.p,  34.)  Gog  a  Magog  oedd,  tebygol,  yn 
yr  hen  oesoedd,  yr  enw  cyffredin  ar  y  Cenedl- 
oedd  yn  preswylio  partbau  Goglecldol  Ewrop 
ac  Asia,  fel  y  gwelwyd  hwynt  wedi  hyny  y 
Scythiaid,  ac  yn  bresennol  Tartariaid.  Y 
partbau  byn  ydynt  yn  awr  yn  perthyn  i  ymer- 


♦  Princeps  pnecipuiiB— Prlncope  capitis  Meseoh  et  Tubal ' 
utrumqae  ooactum  est  at  Tlolentam,    LXX.    Sjrxnmachus 

St  Theodotio  Jam  vldenmt,  Wti^^  bio  esse  nom^n  proprlam 
QentlB.    Owe!  Vitringa  ar  Dat.  20. 8. 


GOG 


670 


GOG 


odraeth  Rwssia.  Yr  hen  Dartariaid  a  alwent 
en  hunain  Mogli,  nen  Magogli,  neu  Mungli  a 
Mungugli,  hiliogaeth  Magog.  Yn  yr  India 
Ddwyreiniol  mae  heddyw  ymerodr^eth  Mogul, 
a'r  wlad  Mognlistan,  neu  wlad  y  Moguliaid. 

Rhoddir  i  ni  brophwydoliaethan  hynod  yn 
Ezec.  xxxviiif.a  xxxix.  a  Dat.  xx.  am  luoedd 
Gog  a  Magog ;  eu  malaia  a'u  bwriadau  creulon 
yn  erbyn  Israel,  yn  erbyu  gwersyll  y  saint,  a'r 
ddinas  anwyl ;  a'u  dystryw  gwyrthiol,  cyflawu, 
ac  ofnadwy.  Tebygol  fod  y  ddwy  brophwyd- 
oliaeth  Tw  golygu  yn  wahanol,  ac  yn  perthyn 
i  wahanol  amserau  a  dygwyddiadau.  Yn  Ezec- 
iel  ^aent  yn  dyfod  o  ystlysau  y  gogledd  Í Pen, 
38.  6,  15.  a  39.  2.)  ond  yn  y  Dadguddiad 
maent  yn  dyfod  o  bedair  congl  y  ddaear.  Y 
mae  Gog  a  Magog  Ezeciel  yn  myned  yn  erbyn 
yr  luddewon-wedi  eu  dychwelyd  i*w  gwlad  eu 
hunain ;  ond  yn  loan  y  maent  yn  amgylchynu 
gwersyll  y  saint,  a'r  ddinas  anwyl.   Y  mae  Gog 

i  a  Magog  Ezeciel  yn  eglur  yn  cyfeirio  aty  Cen- 
edloedd  yn  preswylio  yn  y  parthau  gogleddol ; 
ond  yn  loan  y  mae  yn  o  debyg  mai  enwau  cyf- 
unol  ydynti  ac  yn  nodi  y  gelynion  diwcddaf 
a  gyfodant  tua  diwedd  amser,  yn  erbyn  yr  eg- 
Iwys  Gristioaogol,  wedi  hir  heddŵcli  a  gogon- 
iant  mawr.  Ymgais  diweddaf  Satan  yn  erbyn 
acho3  Crist  yn  y  byd,  fydd  ymosodiad  Gog  a 
Magog,  a^u  llu  aneirif ;  ond  bydd  eu  dystryw 
yn  wyrthioi  gan  dan  o'r  nefoodd,  yn  ddisym- 
wth  ac  yn  gyflawn.  Y  mae  dinystr  y  cyntaf 
trwy  gleddyf  a  haint ;  ond  tan  o'r  nefoedd  sydd 

,  yn  dystrywio  yn  ail  elyn.  Y  mae  y  chweched 
ran  yn  cael  ei  gadael  <>*r  cyntaf  ond  y  mae  y 
diweddaf  yn  cael  ei  Iwyr  ddinj'strio.  Qnd  rhaid 
aros  cy  flawniad  i  ddeall  y  prophwydoliaethau  yn 
eglur,  er  y  gellir  cyn  eu  cyflawni  olygu  ynddynt 
ychydig  yn  gyffredinol  am  ddull  ac  ansawdd  yr 
eglwys  yn  y  byd,  ei  Uwyddiant,  ei  gelynion,  a'i 
gwaredigaethau,  hyd  ddiwedd  amser.  Gwel 
Esgob  Newton,  Vitringa,  a  Dr.  Br}^ce  Johnston, 
ar  y  Dadguddiad. 
GOG.    Edr,  Cog. 

GOGAN-ION-TJ,  (can)  cablu,rhoi  anshlod, 
beio  ar,  athrodi,  difrio,  anmharchu ;  bychanu. 
— *Yn  éich  goganu  megys  drwg-weithredwyr.' 
1  Pedr  2.  12.  Nid  oesnebyn  erbyn  duwiolion, 
fel  y  cyfryw;  rhaid  rhoddi  dryg-air  iddynt  yn 
gyntaf ;  ac  er  bod  y  drygeirau  yn  gelwyddau  i 
gyd,  ceir  digon  yn  barod  iV  derbyn  yn  awydd- 
us,  fel  gethau  gwirioneddol :  wedi  eu  gwneuth- 
ur  yn  ddrwg-weithredwyr,  fel  y  cyfryw,  dethren- 
ir  cu  herlid  trwy  eu  dirmygu,  eu  gwawdio,  eu 
hyspeilio,  a'u  cospi  yn  ami.  Yr  ymddiffyniad 
goreu  yw  ymarweddiad  gonest  yn  mysg  y  cen- 
edloedd ;  fel  y  gallont,  o  herwydd  y  gweith- 
redoedd  da  a  welant,  ogoneddu  Dnw  yn  nydd 
yr  ymwcliad. 

Y  mae  goganu  anmharc^hus  yn  dra  phechad- 
nrus,  yn  niweidiol  iawn  yn  mhiith  Cristionog- 
ion,  ac  yn  gwbl  anghytun  a'u  honiad,  a'u  hym- 
ddangosiad  fel  canlynwyr  Crist  2  Cor.  12.  10. 
--*  Gogan-air,'  1  Pedr  2. 1.  *drygdafodlen,'  W. 


S.  ymyl  y  ddalen^  noffoç  xaraXaXiac,  dywedyd 
yn  erbyn,  difriady  drygair,  gwaradwydd. 

GOGLEDD,  (cledd)  y  pwnc  hwnw  o'r  nef- 
oedd y  sydd  gyferbyn  a'r  dehau.  Edr,  Dehaü, 
DwYRAiN,  Dywedir  yn  yr  y8gryth3rrau,  fod 
llcoedd  yn  y  gogfedd,  neu  yn  y  dehau,  yn  ami, 
o  ran  eu  sefyllfa  i  wlad  Canaan ;  felly  yr  oedd 
Syria  yn  y  gogledd,  a'r  Aipht  yn  y  dehau  i 
wlad  Canaan.     Dan.  11.  5 — 16. 

Mae  rhai  yn  barnu  fod  yr  ystafelloedd,  y  rliai 
oeddynt  tu  a'r  gogledd  yn  nheml  Ezeciel,  yn 
arwyddo,  yn  brophwydoliaethol,  yr  eglwyi^i 
Protestanaidd  yn  Ewrop  ac  America.  Ezcc 
42.11,13. 

O'r  gogledd  y  mae  Duw  yn  rhoddi  oerni ; 
y  gogledd  wynt  sydd  wynt  sych,  oer;  y  mae 
gwynt  y  dehau  a'r  gogledd  yn  angenrheidiol  i 
naturiaeth ;  felly  yr  un  fath  y  mae  argyhoedd- 
iadau  llymion,  profedigaethau,  a  phetbaa  ao- 
hyfryd  yn  angenrheidiol,  er  Uesâd  ysbrydol  yr 
eglwys.     Job  37.  9.     Can.  4.  16. 

*  Yn  ystlysau  y  gogledd.'  Salm  48.  2.  Esa. 
14. 13.  Lie  yr  oedd  y  deml  yn  sefyll,  a  hardd- 
wch  penaf  y  mynydd,  Nid  bod  mynydd  Seion 
o  du  y  gogledd  i  Jerusalem  a  feddylir ;  caojs 
yr  oedd  o'r  tu  dehau  iddi ;  ond  yr  oedd  y  deml 
yn  sefyll  ar  ystlys  ogleddol  i'r  mynydd. 

GOGLUD,  (clud)  coel,  hyder,  ymddiried.— 
*Y  neb  a  roddo  ei  oglud  ar  ei  gyfoeth,  a  syrth/ 
Diar.  iT.  28.— *Y  neb  a  roddo *ei  god  ar  ci 
gyfoeth,  a  syrthia.'  Dr.  M.  PeŴ  anwadal  yw 
cyfoeth;  y  mae  hyderu  amo  yn  eilun-addol- 
iaeth,  ac  yn  ddirmyg  dirfawr  ar  yr  Arglwydd, 
trwy  roddi  ei  greadur  o'i  flaen.  Gan  nas  di- 
chon  cyfoeth  gynnal  ei  hunai,  nis  dichon  yn 
sicr  gynnal  y  sawl  a  ymddiriedo  ynddo ;  am 
hyny  y  mae  yn  sicr  b  syrthio  heb  ddim  i'w 
gynnal,  dan  ddigofaiat  y  Duw  yr  hwn  y  cefn- 
odd  arno. 

GOGONEDDÜ-US,  GOGONIANT,  (con 
iant,)  gogonedd,  godidogrwydd ;  ardderdiog- 
rwydd  yn  ypiddangos  neu  yn  dysgleirio ;  clod^ 
mawl;  clodforedd,  moliant.  Y  gair  ^^^  a- 
gyfieithir  gogoniant,  a  arwydda  pwysig ;  cyf- 
ieithiad  o'r  gair  hwn  yw  geiriau  yr  apostol, 
'  pwys  gogoniant,'  neu  ^gogoniant  syljyeddol,' 
pwysig ;  yn  cynnwys  ynddo  bethau  sylweddol, 
pwysig.  Y  mae  gwag-ogoniant  yn  mhiith  dyn- 
ion ;  sef,  dynion  yn  rhoddi  gogoniant  i'w  gil- 
ydd,  neu  yn  ei  gymeryd  iddynt  eu  hunain,  beb 
ddim  yn  sylweddol  ogoneddus  ynddynt ;  on«i 
y  mae  pwysan  a  sylwedd  gwirioneddol  yn  ngo- 
goniant  Duw;  y  mae  efe  yn  cyfranu  iddvDt 
bethau  sydd  yn  ogoneddus  a  sylweddol 

Y  mae  tri  pheth  yn  gwneuthur  gwrthddrych 
yn  ogoneddus,  sef  mawredd: — prydferthwcb  a 
harddwch — a  gwerthfawrogrwydd  a  dcfnydd- 
ioldeb.  Mawredd^  a'r  mawredd  hwaw  yn 
hardd ;  ac  hefyd  yn  ddefnyddiol  i  ni ;  a'r  cwbl 
ynddo  ac  o  bono  ei  hun :  neu  yn  yr  ail  le,  ac 
mewn  ystyr  Is,  wedi  ei  gyfiranu  yn  sylweddol  ac 
yn  wirioneddol,  ac  nid  yn  ffugiol  ac  yn  ddang- 
osiadol ;  yn  yr  ystyr  cyntaf,  y  "mae  yn  Nnw— 


GOG 


671 


GOG 


yn  yr  all,  yn  ei  /bobl.  Mae  yn  Nuw,  sef  yn 
hanfod  y  Personau  Dwyfol,  ogoniant  hanfodol, 
syiweddol,  goruchel,  ac  ofhadwy;  hardd  a 
<^wcrthfawr  anfeidrol.  Gogoniant  a  harddwch 
ydyw  i  gyd.  Mae  pob  raawredd  a  gwythder 
ardderchog  ynddo,  i  radd  na  ddicbon  neb  am- 
jryffrcd  ond  efe  eî  hun.  Y  ffafr  fwyaf  a  ddi- 
chon  ei  wneyd  i  neb  o*i  greadoriaid,  yw  dang- 
06  ei  ogoniant  iddynt.  *  Exod.  33.  18,  19.  Job 
37.  22.  Salm  138.  5,  Y  mae  yn  ogoneddos 
mewn  sancteiddrwydd — mae  iddo  enw  gogon- 
cddas — braich  ogoneddns — gorsedd  ogoneddus 
— cadernid  gogoneddus — a  bydd  ganddo  eg- 
Iwys  ogoneddus.  Exod.  15,  11.  Dent.  28.  58. 
Salm  72.  19.  Esa.  63.  12.  Jer.  17. 12.  Col. 
1.11.    Epb.  5.  27. 

*  Gogoniant  yr  Arglwydd,'  neu  niîT^  HlSD 
Gogoniant  Ibhoeah,  a  arwydda  yn  yr  ysgryth- 
yrau,  1.  Y  Person  Iehofa^  a  elwir  T\ÛD 
Y^?3  Brenin  y  gogoniant,  Salm  24.  7,  8,  9. 
'  Haul  (id  Jaw  ^oZ«Mm')gyfiawnder' — *  dysgleir- 
«ieb  y  gogoniant  dwyfol' — *  y  gwir  oleuni/  sef 
Crist.     Mai:  4.  2.     Heb.  11  3.     loan  1.4,9. 

2.  Dadgnddiad  dysglaer  o  bnodoliaethaa  yr 
,  Arglwydd,  ei  sancteiddrwydd,  ei  ddoethineb, 
ei  alio,  ei  ddaioni,  &c.  Lef.  10.  3.  Num.  14. 
•il.  Yn  yr  ystyr  hwn  y  mae  y  nefoedd  yn 
datgan  ei  ogoniant.  Salm  19.  1.  Cyfodwyd 
Crist  o  feirw  *  trwy  ogoniant  y  Tad,'  sef  trwy 
ẁwredd  ei  alia,  ac  i  ogoniant  ei  berflfeithrwydd, 
fi  ddoetbineb,  ei  uniondeb,  ei  ddaioni,  a'i  wir- 
ionedd.     Rhuf.  6.  4. 

•3.  Ei  ras  2Ìì  dragaredd,  y  rbai  a  eilw  yr  ap- 
ostol,  *  golad  ei  ogoniant ;'  sef  y  gogoniant  y 
mae  yn  gyfoethog  o  bono,  y  mae  yn  ymogon- 
eildu  ynddo  fwyaf,  fel  gwr  yn  ei  gyfoeth.  Epb. 
1. 18.  a  3.  16. 

4.  Y  cwmwl  ncm  y  dysgleirdeb  gweledig,  y 
üefarodd  Daw  ynddo  wrtn  Moses  ac  eraill,  ac 
alanwodd  deml  Solomon.  Exod.  16.  7,  10. 
1  Bran.  8. 11.  Yr  oedd  bwn  yn  arwydd  neill- 
dool  oV  presenoldeb  dwyfol ;  yr  oedd  weithiku 
mewn  dull  dynol,  ac  yn  rbag-ddangos  cnawd- 
oliacth  IsHOFAH.  Esa.  1.  28.  a  8.  4.  a  9.  3.  a 
10.  4,  18.  a  11.  22,  23.  a  43.  2—5.  a  44.  4. 
(iellir  meddwl  fod  rbyw  ddysgleirdeb,  golenni, 
neu  ogoniant,  gyda,  neu  ar,  yr  arcb  a'r  cerub- 
iaid  bob  amscr  ;  ac  o  herwydd  hyny  y  gelwir 
^i  y  gogoniant^  ac  ei  brydferthwck,  Salm  78. 
♦)1.  1  Sam.  4.  21,  22.  A  gelwir  y  cerubiaid, 
0  herwydd  yr  an  achos,  cerubiaid  y  gogoniant 
Hcb.  9.  5.  Yr  oedd  y  presenoldeb  dwyfol  ar- 
nynt,  ac  arwydd  dysglaer  o  bono,  tebygol. 

5.  Yr  ydys  yn  rkoddi  gogoniant  i'r  Ar- 
glwydd  trwy  gydnabod  ei  fod  yn  ogoneddus,  a 
pbob  ardderchogrwydd  a»rhagoroldeb  ynddo; 
trwy  ei  garu,  ymddiried  ynddo,  ac  ufaddhau 
iddo,  fel  y  cyfryw  Fod  gogoneddus ;  ac  am- 
canu  yn  ddifrifol  ei  anrbydeddu,  a'i  ddangos  ef 
i  ddynion  fel  y  cyfryw,  yn  yt  hvn  oil  a  wnel- 
ora.  Salm  29.  1.  1  Sam.  6.  5.  1  Cor.  10. 
31.  -  *  Dyro  y  gpgoniani  i  Ddnw.'  loan  9. 
24.    Pan  byddai  yr  Hebreaid  yn  tyngu  rbyw 


un,  dy^dent,  *  Dyro  y  gogoniant  i  Dduw ;' 
cyfaddef  y  gwir;  cydnebydd  a  cbyfaddef  fod 
Daw  yn  gwybod  dy  boll  feddyliau  dirgel ;  ie, 
holl  ddirgeloedd  dynion.  Jos.  7.  If.  Gwel 
Calmet  a  Campbell. 

6,  Y  cyflwr  gwynfydedig  a  gogoneddus  y 
mae  yr  Arglwydd  wedi  ei  ddarparn  yn  y  nef- 
oedd, ac  yn  ei  roddi  iV  bobl.  Rbuf.  5.  2. 
Salm  72.  24. 

7.  Cynnrycbioliad,  neu  arddangosiad  gogon- 
eddus o  bono;  felly  y  gelwir  ygwr  ar  ddelw 
a  gogoniant  Daw,  fel  y  mae  yn  ci  arddangos 
yn  ci  flaenoriaetb  a'i  awdurdod.  1  Cor,  11, 
7.  A'r  wraig  sydd  yn  arddangosiad  anrhyd- 
eddus  o'r  gwr, 

*  Ydynt  yn  ol  am  ogoniant  Duw.'  Rbuf.  3. 
23.  Ydynt  yn  ol,  trwy  becbod,  o'u  tebygol- 
rwydd  iddo  mewn  gwybodaotb  ysbrydol,  cyi- 
iawnder,  a  sancteiddrwydd ;  yn  ol  o'i  anrtlyd- 
eddu  yn  eu  boll  weithredoedd ;  ac  yn  ol  o'r 
rbagorfeintiau  gogoneddus  a'r  dedwyddwcb  a 
fuasent  yn  en  meddiannu  pe  buasent  beb 
becfau ;  yn  ol  o  gymeradwyaetb  Duw.  Mack- 
nigbt. 

*A'tb  Dduw  yn  ogoniant  i  ti.'  Esa,  60.  19. 
Jer.  2.  11.  Zecb.  2.  5.  Duw  yw  gogoniant 
ei  bobl ;  eu  perthynas  âç  ef  y w  eu  b^rbydedd 
penaf ;  eu  mwynbad  obono  yw  eu  dedwydd- 
wcb gwirioneddol  a  tbragjwyddol ;  a'u  cym- 
deitbas  &g  ef  sydd  yn  eu  gwiieuthur  yn  anrbyd- 
eddus  yn  ngolwg  eraill  ;  ac  ynddo  ef  y  maent 
bwy  eu  hnam  yn  ymffrostio.    . 

Goffoniant  Crist,  a  arwydda  amlygiad  o  ar- 
ddercnogrwydd  ei  berson — cyflawnder  ei  ras 
a'i  swyddau — a  mawredd  ei  waitb  gogeneddus. 
loan  1.14.  a2.  Il.al7.  5. — Ei  ddysgleirdeb 
gogoneddus  yn  ei  gyflwr  o  ddyrchafiad  yn  y 
nefoedd.     Mat  19.  28.     Heb.  2.  9.     1  Tim.  3. 

16.  Yr  oedd  gogoniant  i  Grist  gyda'r  Tad 
cyn  bod  y  byd ;  yr  oedd  iddo  ogoniant  ban- 
fodol  fel  Person  Dwyfol ;  nid  yw  hwn  yn  cael 
ei  roddi  iddo,  ond  y  m%e  yn  hanfodol  ynddo, 
yr.un  fatb  a'r  Tad  a'r  Ysbryd  Glan.  Yr  oedd 
gogoniant  cyfryngol  iddo  hefyd,  yn  yr  arfaeth 
fewr  cyn  bod  y  byd ;  ar  ol  ei  esgyniad,  cafodd 
ei  ogoneddu  a'r  gogoniant  hwnw :  ymddang- 
osodd  yn  boll  fawrhydi  gogoneddus  y  swydd  y 
gosodwyd  ef  ynddi  cyn  bod  y  byd.  Yr  oedd 
y  gogoniant  bwn  i  Grist  gyda'r  Tad  er  tragy- 
wyddoldeb ;  ond  wedi  ei  esgyniad  y  dadgudd- 
iwy4  ef  i'r  boll  nefoedd,  ac  efe  a  ddysgleiria 
yn  an^bymarol  ogoneddus  ynddo,  yn  ngbanol 
ei  eglwys  i  dragywyddoldeb ;  caiff  ei  bobl  ei 
weled,  ac  mewn  rhan  gytranogi  o  bono.     loan 

17.  5,  24. 

Gogoniant  Crist,  yw  gweididogion  yr  efcng- 
yl,  am  en  bod  yn  cynnrỳcbioli  Crist,  yn  cy- 
boeddi  ei  ragoriaetbau  a'i  ddefnyddioldeb  i 
ddynion.  2  Cor.  8.  23. — Y  mae  delw  Crist  yn 
cael  ei  galw  gogoniant :  *  o  ogoniant  i  ogon- 
iant,' sef  yn  gynnyddol.  Mae  y  gradd  Ueiaf  yn 
ogoneddus,  ac  yn  ddecbreuad  o  ogoniant  per- 
ffiftitb,  tragy wyddol.    Y  mae  pob  gmreitbredia^ 


GOG 


6l2 


GOG 


o  hoDÌ,  a  phob  ymddangosiad  o  hooi,  jn  ei 
ffwvthau,  ya  harddu  dyn,  ac  yn  ogoniant  iddo. 
2  Cor.  3.  18. 

*'  Fel  y  cano  fy  ngogoniant  i  ti.'  Salm  30. 
12. — ^'Am  hyny  fy  nhafod  a  gàn  i  ti.'  Dr.  M. 
Y  mae  yr  apostol  yn  cyfieithn  *  fy  iìG:ogODÌant,' 
(Salm  16.  9.)  fy  nhafod.  Act  2.  26.  Pan 
ddefnyddir  y  tafod,  nea  y  llais,  i  iawn  ddyben, 
sof  i  foliannn  Daw,  a  mynegi  ei  rinwedd,  mae. 
yn  ogoniant,  yn  harddwch,  ac  yn  anrhydedd  i 
ddyn.     Salm  57.  8.  a  108.  1. 

*A  rhoddi  o  honof  ogoniant  yn  nhir  y  rhai 
byw.'  £zec.  26.  20.  Hyn  a  wnaeth  pan 
ddychwelodd  ei  bobl  o  Babüon,  ac  y  gosod- 
odd  ei  deml  a'i  ordinhadan  yn  en  plith ;  pan 
ymddangosofldd  Crist  yn  y  cnawd  ar  y  ddaear; 
a  phan  obododd  i  fynn  yr  eglwys  efengylaidd 
yn  mhlith  yr  holl  genedloedd. 

*Ar  Ŵ  y  gogoniant  y'm  hanfonwyd  at  y  cen- 
edloedd,  y  rhai  a'ch  hyspeiliaaant  chwi.'  Zech. 
2.  8.  Q-ist  yr  Arglwy'dd  sydd  yn  llefaru ;  ym- 
achnb  o  blith  y  conedloedd ;  canys  ar  ol  yr 
amlygiad  o'm  gogoniant  yn  dy  ddychwcliad 
o'u  gwlad,  i'th  wlad  dy  hur,  y'ln  hanfonwyd  à 
bamedigaethan  cospedigaethol  arnynt  bwy; 
neu,  medd  eraill,  ar  ol  fy  nghnawdoHaeth,  fy 
marwolaeth,  iy  adgyfodiad,  a'm  hesgyniad  gr^g- 
oneddus,  y'm  hanfonwyd  at  y  cenedloedd,  i. 
amlygn  fy  hnn  iddynt,  i'w  troi  o  dywyllwch  i 
oleuni,  ac  o  feddiaut  Satan  at  Ddnw :  fel  y 
byddech  chwi  yr  luddewon,  a  hwythau  y  Cen- 
edloedd, yn  nn  eglwyB,  yn  un  dyn  newydd  yn 
Nghrist.  Act  26.  18.  Eph.  2, 16^. 

Beth  bynag  aydd  yn  fwyaf  rhagorol,  ac  y 
mae  dynion  yn  ymfFrostio  o  bono,  a  elwir  eu 
gogoniant  Mat  6.  29.  Salm  49.  16.  Dan. 
11.  39.  Esa.  8.  7.  a  10.  18.  a  20.  5.  Mic.  1. 
16. — Y  parch  aV  ganmoliaeth  y  inae  dynion 
yn  ei  dderbyn  gan  eu  gilydd.  Mat  6-.  2.  Yr 
hyn  sydd  yn  boddidtai  dynion  cnawdol,  di- 
ddaw.    Edr.  Abbderchoorwydd,' Dtrchafu, 

DUW,  GODIDOORWTDD. 

^Ymhyfrydodd  fy  ncjogoniant'  Salm  16.9. 
Arwydda  y  gair  Heh.  ^^p  yr  afu,  Exod.  29. 
13.  Diar.  7.  23.  *  ymhytrydodd  fy  iifu.'  Yr 
oedd  yr  afo  yn  cael  ei  olygn  gan  yr  hynafiaid 
fel  eisteddfod  cariad  a  serch.  t}  yXiOiTtra  fiou, 
LXX.  ac  folly  yn  Act  2.  26.  Yn  yr  un  ystyr 
arferir  ef  yn  Salm  30.  12.  Rhydd  Plutarch 
hanes  i  nn  Bias  gael  gorchymyn  i  dynu  alian 
o  aberth  y  rhan  oreu  a'r  rhan  waethaf  o  bono  ; 
ac  iddo  yntan  dynu-  ailan  y  tafod,  fel  yn  bob 
un  o'r  ddau  ;  am  y  gellid  ei  arferyd  i'r  dyben- 
ion  goren  a'r  gwaethaf.  lago  3.  9.  Y  Salm- 
ydd  yn  ei  arferyd  i'r  dyben  goren,  sef  i  foliaou 
Daw,  a  allasai  yn  addas  ei  alw  ei  ogoniant. 

G06R-YNU,  (gog)  gwagr,  hesgyn.  Offer- 
yn  i  wahanù  y  manion,  pylor,  &c.  oddiwrth  y 
breision :  í  baro  yd  oddiwrth   us,  grẁan,  a 


grawn  gwan 
oferedd.* 


^  I  nithio  y  cenedloedd  à  gogr 
30,   28.-^ — *Gogr  oferedd,    y 
wyntyll  ddinystrioV  medd  Lowth.  Gogr  gwag 
l^eb  ddim  yn  aros  yn  ol  ynddo,  ond  y  cwbl  yn 


myned  trwyddo,  Yr  ystyr  yw,  y  byddai  i'r 
Arglwydd  yn  farnedigae\hol  beri  y  hih  gyn- 
hyrfiadan  yn  mhlith  y  cenedloedd,  yn  eaweHior 
yr  Asaynaid,  ag  a  fyddai  yn  y  diwedd  yn  holloi 
ddinystr  iddynt,  fel  un  ya  gogrynu  mewo  gogr, 
nes  ái  y  cwbl  drwyddo. 

*  Myfi  a  orchymynaf,  ac  a  ogrynaf  dy  Israel 
yn  raysg  yr  hoU  gencdloedd,  fel  y  gogrynir  yd 
mewn  gogr :  ae  ni  syrth  y  gronyn  lleiaf  i'r 
liawr.'  Amos  9.  9.  Gogrynu  tŷ  Israel  a  ar- 
wydda, y  byddai  iddo  eu  gwasgaru,  eu  taflu, 
a'u  symnd  o  fan  i  fiin,  yn  mhlith  yr  holl  sjen- 
edloedd:  yr  holl  bechadunaid,  fel  yr  us,  a 
fyddant  teirw  yn  y  gogryniad  hwn ;  ond  y  cwjr 
dduwiolion,  fel  y  grawn  pur,  ni  syrth  yr  tin  o 
honynt  i'r  llawr.  Y  mae  gufal  Diiw  am  ei 
bobl  yn  fanwl  ac  yn  ddiball ;  myn  hwvnt  yn 
bnr ;  ond  wrth  eu  puro  ni  chollir  nn  o  honvnu 
Luc  22.31.  Zecb.  13.9.  Heb,  'Ni  syrth  y 
garegan  leiaf  i'r  Hawr;'  y  mae  grawn  yn  w^'l 
ei  gyffelybu  i  geryg  oblegi»!  cli  pwysau  a'o  mI- 
wedd.     Edr.  Gw7NTTLL. 

G0GWYDI)-O,  (wydd)  gostyngedigaeth, 
tueddiad,  hyblygedd,  pwyso  i  lawr;  ^wyro. 
Gogwydilo  chist,  goojwyddo  pen  ysgwydd,  \  w 
plygu  a  gostwng  pen,  <kc. — *A  cban  o^wr<!«îo 
ei  ben,  efc  a  roddes  i  fynn  vr  y.sbrjd.'  loan 
19.  30.  Gweithred  ei  ewyllys  ei  ban  oedd,  ar 
iiid  o  wended  natur.  Y  mae  y  pen,  jWj 
raarw  un,  yn  syrtbio  i'r  fynwes,  trwy  fod  y  oy- 
liyrau  yn  colli  eu  nerth  ;  ond  yr  lesu,  ag  yntaii 
yn  fyw,  a  ogwyddodd  ei  Wn.  Rlioddodd  ei 
bun  i  ddwylaw  angeu  yn  ewyllysicar.  V  rnac 
goijwyddo  ei  beu  yn  weithred  addas  iV  dd.ir- 
ostyngiail  dirfawr. 

*  Etc  a  ocfwyddodd  y  nefoedd,  ac  a  ddisifyn- 
odd.'  2  Sam.  22,  10.  Yr  oedd  arwydd  g*Tel- 
edig  yn  y  nefoedd  yn  iselhau  at  y  ddaear,  o 
brescnoldeb  yr  Arglwydd,  o  blaid  ei  bobl,  ac  i 
ddyfetha  eu  gelynion  ;  megys  y  cwmwl  du  yn 
Uawn  mellt  a  tharanau,  fel  wrth  y  Môr  Cocb 
vn  erbyn  Pharaoh,  ac  a  fu  ar  Sinai  wcdi  hyny. 
Salm  97.  2,  a  144.  5,  6.     Esa.  64.  1,  2. 

(iOGYFUWCH,  (cyfuwch)  cydradd,  cyf 
urdd,  gogyfurdd,  cystadl,  cystal. — *  Yr  hwn  s^ 
efe  yn  fíurf  Duw,  ni  thybiodd  yn  drais  fod  yn 
ogyfuwch  à  Duw.'  Phil.  2.  6.  Edr.  Ffurf. 
*  Gogyfuwch  à  Duw.'  Gr.  etvac  ttra  Beat,  Mae 
y  cyffelyb  eirian  i*w  cael  yn  loan  5.  18.  sn^at 
cffov  0£w.  Gwel  y  beirniaid  yma  ychydie:  o 
wahaniaeth  ;  ktov  6sw  yn  loan  a  arwydda,  *  yn 
ffystal  k  Duw,*  sef  yn  Ddnw,  yn  Berson  Dwy- 
fol  o'r  un  hanfod  a'r  Tad.#  Yma,  t^a  Sew,  *  go- 
gyfuwch fi  Daw,'  a  arwydda  ymddangof  fel 
Duw  yn  wrthddrych  addoliad  i  angelion  a 
dynion.  Am  ei  fod  yn  ffurf  Dnw,  aef  yn  wir 
Ddnw,  nid  oedd  yn  drais  iddo  ymddasgos 
felly  gyda  mawredd  a  gogoniant  dwyfol,  a  chy- 
meryd  iddo  ei  hnn  y  parch  a'r  addoliad  dyled- 
us  iddo  yn  gyfiawn,  fel  Peraou  Dwyfol.  Xi 
thybiodd  hyn  yn  drais,  oad  peth  cyfiawn  iddo 
gaely  ac  sydd  y&  ai\ghyfìaŵnder  yn  mhawb  a 


GOL 


613 


GOL 


atuliut  hyn  oddi  wrtho.*  Nid  oedd  yn  drŵ 
J nddo — nid  oedd  yn  cymeryd  eiddo  arall,  heb 
tod  yn  perthyn  iddo  yn  berffaith  gyfiawn,  wrth 
lefaru  fei  Dew,  gweithreda  fel  Duw,  a  chyraer- 
vd  addoliad  dwyfol  iddo  çi  bun.  loan  5.  22, 
23.  Gwel;Witaias'  De  Oraiione,  p.  24,  25. 
Macknight,  Pierce,  Whitby,  Parkburstf 

GOGYHYD,  (cybyd)  o'r  un  hyd.— *  Nid 
gogybyd  eageiriau  y  ç]xM\  felly  dam  meg  yn 
ngenao  flyliaid.'  Diar.  26.  7,  Y  mae  ymgais 
r  ffol  i  ymddangos  yn  ddoeth,  yn  aohardd 
iawn ;  yn  debyg  i  ymgais  y  cloff  i  rodio  yn 
heinif  ac  yn  hardd ;  ymgaia  y  ddau  sydd  yn 
cu  hanharddu  yn  fawr. 

GOLAN,  Heh.  "j^^^  \tramwyfd\  un  o'r  din- 
H^oeddnoddfa  y  tu'hwnt  i'r  lorddonen,  ynBas- 
an,  yn  llwyth  ManasaeU.  Jos.  20.  8. 

GOLCH-I-IAD-FA,  (gol)  onaint-ddwfr, 
trwyth ;  glanbab  ;  glanhad ;  lie  i  lanhau,  badd- 
on.  Yr  oedd  golchi  yn  arferedig  gan  y  cen- 
ciilocdd  dwyreiniol.  Fel  yr  oeddynt  yn  teitbio 
yn  droednoetb,  neu  à  sandalaa  am  eu  traed, 
byddent  er  glanweitbdra  a  diladdediad,  yn 
golchi  eu  traea  pan  ddoent  o'u  taith.  Gen.  18. 
\.  a  24.  32.  a  43.  24.  Byddai  y  gorchwylhwn 
yn  cael  ei  wneutbur,  yn  gyflfredinol,  |»au  gaeth- 
wcision ;  end,  byddai  mercbed,  yn  ami,  yu 
2;olchi  traed  eu  rbieni.  Y  mae  byn  yn  dangos 
yrnostyngiad  Crist  y  fawr,  pan  olcbodd  draed 
ei  ddysgyblion,  fel  siampl  o  ostyngeiddrwydd 
a  charedifijTwydd  cymwynasgar  i'w  hoU  gan- 
lynwyr.     loan  13.  1 — 8. 

Y  mae  golchi  traed  y  saint,  yn  ol  BÌaml  Crist, 
yn  arwyddo  gostyngeiddrwydd  a  cbaredig- 
rwydd  raawr  tuag  atynt;  na  byddo  neb  uwcb- 
lat7  y  gwasanaetb  gwaelaf  a  fyddo  pi  tueddu 
i'w  hadloniad  a'u  cysur.  1  Tim.  5.  10. 

Yr  hoU  olchiadau  luddewig  oeddynt  yn  ar- 
wyddocaol  o  burdeb  a  sancteiddrwydd  buch- 
edd ;  gwir  edifeirwcb  am  bechod ;  a  flfydd  yn 
aberth  Crist  er  ein  cymeradwyaetb  yn  wyneb 
ein  hoU  wendidau  pechadums,  yn  mbob  peth. 
Exod.  19.  10.     Dat.  1.  14. 

Yr  oedd  golchiadau  yr  offeiriaid  aV  aberth- 
aG,  yn  arwyddo  purdeb  difrycbenlyd  Grist ;  ein 
cyiiawnbad  a^n  sancteiddiad  trwy  ei  aberth  aU 
Ysbryd.  Heb.  9.  10. 

Y  mae  Duw  yn  golchi  dynion  trwy  roddi 
iddynt  «difeirwch  am  bechod;  en  nerthn  i 
^nreda  yn  aberth  Crist  am  eu  cyfîawnhad  ;  trwy 
faddeu  en  pechodau,  a'u  sancteiddio  trwy  olch- 
iad  yr  adenedigaeth,  ac  adnewyddiad  yr  Ys- 
bryd Glan.  Tit  3.  5.  Act.  22.  16.  loan  13.  8. 
Esa.  4.  4,  Salm  51.  2,  7. 

Y  mae  golchiad  yr  adenedigaeth  yn  hoUol 
wahaaol,  ac  yn  tra  rhagori  ar  olchiadau  allano), 
haanerog,  rhagrithwyra  chrefyddwyr  cnawdol. 
Yn  yr  adenedigaeth,  y  mae  duwiol  anian,  aef 

*  P»riUa  enim  DiylniUtis  eit  fündamentum  pahs  honorÌF. 
Witilas. 

t  OyftlHr  y  daarnenvdil  hefrd  at  ymdriniaeth  medniB  a 
4yddorol  e^r  ymadroddlou  yn  Phil.  2.  6.  a  Tmddangoaodd  yn 
y  Biblical  Revtow  atti  flsoedd  lonawr,  Mawrth,  ao  Ebrill,  yn 


«Dian  sanctaidd  yn  eu  tebygoU  i  Ddnw,  yn 
cael  eu  cbyfranu  iddynt  Y  mae  yr  hwcb  wedi 
ymolchi  yn  para  â'r  un  anian  ynddi,  i  ym- 
dreiglo  yn  y  dom ;  ac  oblegid  hyny,  hi  a 
ddychwel  i'r  un  budreddi — felly  y  gwna  pob 
pechadur  heb  ei  ail-eni ;  ond  yn  yr  adenedig- 
aeth, y  mae  anian  sanctaidd  yn  cael  ei  rboddi  i 
bechadur,  a  elwir  calon  ac  ysbryd  newydd,  yn 
tueddu  dyn  at  burdeb  a  sancteiddrwydd. 

*  Y  Phariseaid  a>  boll  luddewoD,  oni  byddai 
iddynt  olchi  eu  dwylaw  yn  fynych,  ni  fwytânt' 
Marc  7.  3,  4.—'  Y  Phariseaid  a'r  ol'  luddeon, 
dyeithr  'yddynt  olchy  ei  dwylo  yn  orcbestol, 
ny  vwytaant,'  W,  S.— *  Y  Pbaeiseaid  ni  fwyt- 
ànt,  hyd  oni  olchont  eu  dwylaw,  trwy  dywallt 
ychydig  ddwfr  arnyot ;  ac  os  byddent  wedi 
dyfod  o'r  farchnad,  trwy  eu  trochL'  Dr.  Camp- 
bell. Nid  ydyw  y  gair  aoXfir^,  a  gyfieithir  myii' 
ych,  byth  yn  arwyddo  hyny,  medd  y  Dr.  C. 
ond  y  mae  yn  arwyddo  y  dwm  yn  nghauad  ; 
felly  yn  y  fa^  yma,  y  mae  yn  arwyddo  goleM  y 
üaw  ag  ychydig  ddwfr j  trwy  rwhio  y  llaw  à'r 
dwm.;  ond  os  byddent  we^i  dyfod  o'r  farch- 
nad, byddent  yn  arferyd  mwy  o  ddwfr,  ac  yn 
trochi  eu  dwylaw  yuddo.  Yr  oedd  yr  boll 
olchiadau  hyn,  nid  yn  ol  gorchymyn  Duw, 
ond  yn  ol  traddodiad  yr  hyniäaid ;  ac  yr  oedd- 
ynt yn  dra  gofalns  am  olchiadau  allanol,  tra  yr 
oedd  purdeb  calon,  a  sancteiddrwydd  bnohedd 
yn  cael  eu  besgeuluso.  Gwel  Campbell,  Park- 
hurst,  Mintert,  a  Schleusner. 

*  Golchi  gwisgoedd  mewn  gwin— a  golchi 
camrau  ag  ymenyn,'  sydd  yn  arwyddo  llawn- 
der  mawr  o'r  cyfryw  fendithioo.  Gen,  49.  11. 
Job  29.  6. 

Llygaid  Crist  sydd  debyg  i  lygaid  colomen- 
od  wrth  afonydd  dyfroedd,  wedi  cu  golchi  à 
llaetb.  Can.  5. 12.  Nid  llygaid  coçhion  yd- 
ynt,  yn  Uawn  Hid  a  chreulflmder ;  ond  llygaid 
fel  pe  baent  wedi  eu  gokhi  à  llaetH,  yn  bur,  yn 
dyner,  ac  yn  addfwyn,  yn  Uawn  tosturi  a  thiu- 
garedd  tuag  at  bechadnriaid  truain.  Y  mae  ei 
galon  yn  Uawn  trugarogrwydd,  ae  y  mae  ei 
hoU  weithredoedd,  fel  Duw-ddyn  a  Chyfrynwr, 
yn  rboddi  y  prawf  mwyaf  sicr  o'i  fod  yn  arch- 
offeiriad  trugarbg  yn  gystal  a  ffyddloc.  '  Heb. 
2,  17.  Edr.  GLANHAif,  Llaw,  Troed. 

GOLEU-0-NI,  (gawl)  Heb.  X]b^  (galeh) 
Llad,  Lux,  LuMKJi:  Ueufer,  llenferydd,  lle- 
wyrch,  dysgleirder,  gloywder ;  egluro ;  goleu- 
ad  yn  rboddi  goieuni.  Goleuni  yw  y  creadnr 
cyntaf  a  greodd  Duw.  *A  Duw  a  ddywedodd, 
bydded  goleuni,  a  goleuni  a  fu.'  Neu,  *Aleim 
ddywedd,  bydded  goleuni,  a  bu  goleuni'  Gen. 
1.  3.  Y  mae  ardderchogrwydd  a  mawredd  yr 
ymadrodd  yn  dra  nodedig,  ac  yn  addas  i  fawr- 
edd  anfeidrol  yr  hwn  oedd  yn  Uefaru ;  'canys 
efe  a  ddywedodd,  a  bn ;  efe  a  orchymynodd  a 
safq^d.'     Salm  33.  9.  Heb. 

Y  mae  goleuni  yn  gorph  gwahanol,  a'i  ron- 
ynau  yn  rhanedig  i'r  bychanrẅydd  mwyaf;  a'r 
gwrthneidrwndd,  a'r  cyflymdra  mwyaf  iddynt. 
Mae  bychanrwydd  pelydr  y  goleuni  ta  hwnt  i 


GOL 


674 


GOL 


amgyffred  meddwl  djn.  Nid  oes  dim  yn  wel- 
edig  ond  fel  bjddo  pelydr  yn  dyfod  oddiwrih 
y  gwrthddrych  yn  uniongyrch,  neu  trwy  adle- 
wyrchiad,  i'r  Ilygad ;  mae  yn  rhaid,  gan  hyny, 
fod  pelydr  y  goleuni  o  fychandra  hynód  i  gy- 
maint  nifer  o  honynt  fyned  i  mor  Ueied  lie  a 
chanwyll  y  Uygad^  i  wneuthar  gwrthddrychaa 
mawnon,  megys  yr  haul  a'r  lleuad,  a  gwrth- 
ddrychaa aneirif^  heb  ddim  annhrefn,  i  gyd  yn 
weledig  ar  unwaith.  Y  mae  yn  rhaid  i'r  pelydr 
ddyfod  oddiwrth  bob  rhan  oV  gwrthddrych 
iV  wneuthur  yn  weledig. — Mae  gwrthneid- 
rwydd  yn  perthyn  i'r  pelydr.  Y  maent  yn 
myned  rhagddynt  yn  nnion-gyrchol,  ond  fel 
byddo  gwahanol  gynneddfan  y  g^ahanol  gyrph 
y  raacnt  yn  myned  trwyddynt,  yn  en  troi  o*a 
hunion  Iwybr. — Y  mae  cyflymdra  y  goleuni 
mor  fawr,  fel  y  mae  yn  ehedeg  191,225  o  fili- 
tiroedd  mewn  tri-ugeinfed  ran  mynyd.  Pell- 
•der  yr  haul  oddiwrth  y  ddaear  yw  95,173,127 
o  filltiroedd ;  mae  y  goleuni  yn  dyfod  o'r  haul 
i'r  ddaear  mewn  wyth  mynyd.  Mae  yn  par- 
hau  o'r  dechreuad  i  ddylifo  o  hyd  yn  ddiball, 
gyda  chyflymdra  anamgyffredadwy.  Gwaith 
y  Duw  mawr  ydyw,  yr  hwn  sydd  yn  rhyfedd 
yn  ei  holl  weithredoedd !  Mae  y  cyflymdra 
hwn  yn  ddiammheuol  sicr  yn  bod,  er  yn  annir- 
nadwy ;  yr  achos  o  bono,  ni  ddichon  fod  ddim 
arall  ond  yr  «achos  dechreuol  6  bob  peth ;  a'r 
achos  o'i  ddechreuad  yw  yr  achos  o'i  barhad  o 
hyd. 

Y  mae  gwabaniaeth  lliwiaa  mewn  gwrth- 
ddrychau  yn  tarddu  oddiwrth  ryw  wahaniaeth 
yn  y  pelydr,  yn  eu  maintioii,  neu  yn  eu  natur ; 
a  hefyd  gwabaniaeth  yn  ansawdd  y  defhydd, 
ar  ba  un  y  mae  y  pelydr  yn  disgyn.  Yn  y 
gwyn  mae  cymysgfa  o'r  holl  belydr;  yn  y 
du,  mae  yr  holl  belydr  wedi  eu  colli  yn  y  def- 
nydd  :  yn  y  Uiwiau  eraill  mai  rhai  pelydr  neill- 
duol  a  gwaiianol  oddiwrth  eu  gilydd,  yn  gwrth- 
dywynu  ac  yn  adlevvyrchu  ar  y  llygad.  Mae 
rhai  yn  bamu  nad  oes  ond  tri  math  o  belydr, 
sef  y  coch,  y  melyn,  a'r  glas ;  a  bod  yr  holl 
liwiau  eraill  yn  cacl  ea  ffnrfio  trwy  gymysgiad 
y  rhai  hyn.  v 

Ffynon  goleuni  y  byd  yma  isod  y w  yr  haul ; 
mae  yn  harddwch  yr  holl  greadigaeth ;  acmor 
angenrheidiol  fel  na  ddichon  un  creadur  gyr- 
haedd  perffeithrwydd  hebddo.  Edr.  Glas- 
WBLLT.  Creodd  Duw  y  goleuni  y  dydd  cynt- 
af,  cyn  creu  haul  na  sêr ;  yn  mha  ddull  yr 
oedd  yn  gwahaniaethu  rhwng  dydd  a  nos  nid 
y w  hysbys ;  ond  rhaid  ei  fod  yn  rhyw  gorph 
dysglaer,  a*r  ddaear  afluniaidd  yn  troi  oddiam- 
gylch  iddo.  Ni  chrewyd  mo'r  haul,  y  Uoer, 
a'r  sôr  hyd  y  pedwerydd  dydd. 

*  Duw  goleuni  yw,'  o  herwydd  ei  burdeb 
gogoneddus,  a'i  sancteiddrwydd ;  oblegid  ci 
ddoethineb,  ci  ragoroldeb,  a'i  ddeifnyddiddeb ; 
ac  oblegid  mai  efe  yw  awdwr  pob  gwybodaeth 
a  chysur  i'w  greaduriaid.  *  Goleuni  yw  Duw, 
ac  nid  oes  ynddo  ddim  tywyllwch.'  1  loan  1, 
5.—*  Goleuni  Israel'  yw.    Esa.  10. 17.    Salm 


27.  1. — *  Mae  yn  trigo  yn  y  goleuni,  ni  ellir 
dyfod  ato — yr  hwn  nis  gwelodd  un  dyu,  ac 
nis  ^ellir^ei  weled.'  1  Tim.  6.  16.  Y  mae  j 
geiriau  yn  cyfeirio  at  y  gogoniant  a'r  dysgleir- 
deb  yn  y  santelddiolaf,  lie  yr  oedd  Iebofah  yn 
trigo  yn  y  cwmwl  oddiar  y  drugareddfa;  ac 
nid  oedd  neb  ond  yr  arch-offeiriad,  ac  yntaa 
ond  unwaith  yn  y  flwyddyn,  i  nesau  ato.  Lef. 
16.  2.  Ezec.  1.  22, 96,  27,  28.  Y  mae  efe  yn 
y  goleuni^  yn  mcddiannu  ei  ragoriaethau  ei 
bun ;.  yn  Nghrist ;  yn  ymddangos  yn  eghr  yn 
ei  air  a'i  weithredoedd.  1  loan.  1.  7.  Tad  y 
goleuni  yw  i  bawb  eraill.     lago  1.  17. 

Gelwir  Crist  yn  *  oleúnî — gwir  oleuni — gol- 
euni dynion — ^goleuni  y  by wyd — gol^ni  Israel 
— goleuni  i  oleuo  y  cenedloedd.'     loan  1.  4, 

9.  a  3.  19,  21.  a  8.  12,  a  12.  35,  36,  46.  Esa. 

10.  17.  a  42.  6.  Act  13.  47.  Y  mae  yn  ol- 
euni ynddo  ei  hun,  oblegid  ei  anfeidrol  burdeb. 
ei  wybodaeth  a'i  ddoethineb ;  y  mae  yn  oleuni 

0  ran  gweinyddiad  ei  swyddau  cyfryngol,  yn 
cyfiawnhau  pechaduriaid,^n  eu  sancteiddio,jn 
eu  goleuo,  ac  yn  eu  harwain.  Tywyllwch  yw 
pob  gwrSiddrych  arall  i  bechadur  euog,  haloî 
edig ;  ond  y  mac  efe  yn  oleuni,  yn  gweini  cys- 
ur  a  bywyd.  Mae  y  rhai  oedd  yn  dywyllwch, 
yn  yr  Arglwydd  lesu  yn  oleuni.  Eph.  5,  6. 
Ya  ei  wyneb  ef,  sef  yn  ei  Berson,  y  ipae  goleu- 
ni gwybodaeth  gogoniant  Duw  i'w  weled  gan 
y  rhai  y  llewyrchcSd  Duw  yn  eu  calonao.  2 
Cor.  4.  7. 

*  Goleuni  yw  y  gyfraith — bamedigacthau 
(neu  orchymynion)  Duw,  sydd  fel  goleuni,  yn 
myned  allan.'  Diar,  6.  23.  Hos,  6,  5.  Y 
maent  yn  oleuni,  yn  uniawn,  yn  e^ur,  ac  yn 
sanctaidü ;  ac  y  maent  yn  rhoddi  goleuni  cy- 
wir,  a  chysur  cryf  i  bawb  sydd  yn  eu  deall. 

*Rhyfeddol  oleuni'  yw  cyflwr  plant  Daw 
yma,  ac  yn  y  byd  a  ddaw — y  maent  yn  dded- 
wydd,  yn  sanctaidd,  yn  gwir  adnabod  Daw,  a*r 
hwn  a  anfonodd  efe,   lesu   Grist.  '  Col.  1. 1-. 

1  Pedr  2.  9.  *  Mae  eu  goleuni  yn  Uewyrchu 
fwyfwy  hyd  ganol  dydd,'  panfyddo  eu  sanct- 
eiddrwyod,  eu  gwybodaeth,  eu  ffrwythau,  ea 
donian,  a'u  defnyddioldeb  yn  cjmnyddu.  Diar. 
4. 18.  a  13.  9.  a  15.  30.  Mat  5.  16. 

'Arfau  y  goleuni.'  Rhuf.  13.  12.  Mae  yr 
apostol  yn  cyfFelybu  sancteiddrwydd  yn  ei  ara- 
rywiol  gangenau  a'i  weithcediadau,  j  arfogaeth 
hardd,  gloyw-ddysglaer,  yn  harddwch  ac  yn 
amddifFynfa  i'r  credadyn.  *  Bwriwn  pddiwrth- 
ym  weithredoedd  y  tywyllwch,  a  gwisgwn  arf- 
au  y  goleuni.  Edr.  Arf. 

'Goleuni'  a  arwydda,  yn  ami,  cyflwr  o 
Iwyddiant,  llawnder,  a  chysur  mawr,  yn  dyni- 
horol  ac  yn  ysbrydol ;  a.  'nos'  a  arwydda  ad- 
fyd  a  chaledi,  a  «thrueni  tragy  wyddol  yr  an- 
nuwiolion.  Salm  66.  13.  a  139,  12.  a  Ì48.  3. 
Job  33.  30. 

•  *A'r  goleuni  a  lewyrcha  ar  dy  ffordd ;'  (Job 
22.  28.)  sef  goleuni  i'th  gy&rwyddo,  i'th 
Iwyddo,  ac  i'th  gysuro.  Salm  37.  23,  31.  1 
loan  2.  20. 


Got 


675 


GOL 


euni ;' 


Y  mae  drwg-weithredwyr  '  yn  casaa. j  gol- 
■  (loan  3.  20.)  hyny  yw,  Crist,  a  gwybod- 
iieth  o'i  flfyrdd,  am  fod  eu  gwçithredoedd  yn 
Jdrwg,  y  maent  o'u  gwirfodd  yn  y  ty wyllwch, 
fel  7  gallon^  bech«  gyda  mwy  o  ryddid;  Mae 
yn  hawsacb,  ao  yn  fwy  diboen,  pecha  yn  y  ty- 
w jUwch  nag  yn  y  goleani ;  ac  am  eu  bod  yn 
penderfynn  gljnu  wrtb  eu  pecbodau,  o  gariad 
ato,  y  juaent  yn  ffoi  oddiwrta  y  goleuni  o  gaa- 
ineh  ato. 

*  Y  rbai  a  oleuwyd  unwaitb.^  Heb.  6.  4.  Y 
rhai  a  oleuwyd  unwaith,  y w  y  rbai  a  addysg- 
wyd  yn  atbrawiaetb  yr  efengyl  yn  wirioneddol ; 
a  dderbyniasant  wybodaetb  trwy  yr  atbraw- 
iaeth  o'r  gwrtbddrycbau  a  ddadguddir  yn  yr 
eÍËngyi ;.  ac  yn  y  goleuni  athrawiaetbol  a  ^ym- 
eradwyasant  y  gwrtbddrycbau  dadguddedig. 
DicboD  dyn  gael  byn  oil,  ac  eto  beb  ei  wir  ol- 
eao  yn  gadwedigol,  a'i  Innio  ar  ddelw>  ac  ynol 
tfurf  yr  atbrawiaetb ;  ac  am  byny  dicbon  wèdi 
y  cwbl  syrtbio  ymaitb,  a  bod  yn  goUedig,  gan 
fod  y  cyfry w  yn  ail  groesboelio  iddjnit  eu  bun- 
ain  Fab  Duw,  ac  yn  ei  osod  yn  watwor.  Mae 
yu  anbebyg  i'r  cyfryw  ymadnewyddu  dracbefn 
i  edifeirwcb  ;  ac  nid  ydyw  yn  betb  i  ni  ddys- 
;,'wyl  am  daiio,  yn  gyffredinoL  Nis  gallwn 
i>cnderfynu  na  cbafodd  neb  o'r  cyfryw  eu  bad- 
iiewyddu  i  edifeirwcb ;  neu  a  ydyw  yn  aogbyt- 
un  a  gogoniant  y  pr^odoliaetbau  dwyfol  i 
wneuthur  byny;  ond  nid  oes  dim  moddion 
wedi  eu  gadael  i  ni  tuag  at  adferiad  y  cyfryw, 
gan  eu  bod  yn  wybodus  yn  dirmygu  ac  yn 
g watwor  Mab  Duw,  yr  unig  feddyginiaetb. 

GOLEU-FYNAG,  (golau-itaynag)  eglurbad, 
dangosiad. — *  Dod  oleu-fynagi'  1  Sam.  14. 41. 
H'^^Dn  nmH  dangos  y  perffaithy  neu  y  gwirion, 
•Sef  dangos  trwy  goelbren  pwy  oedd  berfifaitb 
neu  ddiniwed,  a  pbwy  oedd  euog. 

GOLGOTHA,  Heb.  ntir^bi  l}^  V  àenglog] 
yr  nn  lie  a  elwid  yn'Lladin  Galfaria  y  ben- 
nlofj.    Edr.  Calfaria. 

GOLIATH,  Heb.  f^^^ij  \mynediad  drasodd] 
cawr  by  nod  o  Gath,  o  genedl  yr  Acaniaid ;  yr 
oedd  ei  ucbder  yn  chwe'  cufydd  a  rbycbwant, 
of  yn  ddeg  troedfedd  o  leiaf ;  rbai  a  gyfrifent 
'i  uchder  yn  ddeuddeg  a  banner  o  droedfeddi ; 
ac  yr  oedd  ei  arfogaetb  yn  pwyso  273  o  bwys- 
au.  Gwaradwyddodd  fyddinoedd  Isiael  ddeu- 
liain  iiiwrnod,  wedi  ymgasglu  i  ryfel  rbwng 
Sochoh  ac  Azecab,  trwy  ofyn  i  un  ymladd  âg 
('t'.  Dafydd,  beb  ddim  arfau,  ond  ffon  dafl,  aU 
liaddodd.     1  Sam.  xvii.     Edr.  Dafydd.    Ar 


■4- 


yr  acblysur  bwn  y  cyfansoddodd  Dafydd,  mae   yn  arwyddo,  1.  Ÿ  synwyr  sydd  yn  canfod  neu 


yn  debygol,  Salm  ix,  a  cxliv. — Pedwar  o'i  frod- 
yr,  wedi  byny,  a  laddwyd  gan  gedyrn  Dafydd. 
-  Sam.  xxi.  1  Cron.  xx. 

GOLOCHWYD,  (llawcb)  amddlffyniad,  er- 
ijniad,  déisyfiad. — *  Gwyliwcb  tu  ag  at  .byn  y 
iCyd  a  pbop  astudrwydd  a  golocbwyt  dros  yr 
yll  sainctse.*  Epb.  6.  18;  W.  S.— *Trwy  eicb 
golpchwyt  cbwi.'  Phil.  1.19,  Sef  trwy  eicb 
gweddi  cbwi. 

GOLOSG-LAD,  (llosg)  deifio;  ergyd  fflam. 


*  Golosgiad  yd  cynn  corsi.'     Eaa.  Zl.  21.  Dn 
M. 

GOLUD-OG,  (gol)  alaf;  bertbedd,  cyfoetb. 
— 1.  Llawnder  a  belaetbrwydd  o  feddiaunau 
bydol,  yr  byn  sydd  &nwadal.  Diar.  23.  6.  1 
Tim,  6.  18,— 2.  Amledd,  helaetbder.  2  Cor. 
8.  2. — 3.  Gelwir  bwnw  yn  oludog  y  sawl  sydd 
yn  ymddiried  yn  ei  olud  am  ei  ddiogelwcb  a'i 
ddedwyddwcb :  '  Yn  gosod  eu  /gobaitb  mewn 
aur,  ac  yn  dÿẃedyd  wrtb  auT  coetb,  Fy  jm- 
ddiried  wyt;  yn  liawenycbn  am  fod  eu  cyfoetb 
yn  fawr,  ac  oblegid  i'w  llaw  gael  lUwer ;'  felly 
y  darlunia  Job  y  cyfryw.  Job  31.  24,  26. 
Mat  19.  24.  Luc  6.  24,— -4.  Y  cyfryw  sydd 
ganddynt  belaetbwydd  o  ras  a  doiiiau  ysbryd- 
ol,  a  cbanddynt  bawl  i  olud  tragywyddol  yn  y 
nefodd.  lago  2.  5. — 6.  Y  rbai  sydd  yn  eu 
bam  gamsyniol  eu  bunain  yn  gyfoetbog  o  ras 
a  doniau  ysbrydol,  er  eu  bod  yn  dlawd.  Dat. 
3.  jl7. — Mae  Duw  yn  oludog  yn  mbob  ystyr ; 
yjnae  ynddo  gyflawnder  o  ddoetbineb,  daioni, 
galln,  trugliredd,  a  gogoniant ;  y  mae  amldra, 
amry wiaetb,  a  dyfnderoedd  diderfyn  ynddo  o 
bob  perffeiibrwydd  a  daioni.  Efe  ei  bun  yw 
ei  olud,  ac  ni  ddicbon  dim  allan  o  bono  ycb- 
wanegu  ato.  Ebuf.  2.  4.  a  9.  23.  a  11.  38, 
Epb.  1.  18.  Col.  1.  27.  Pbil.  4.  19.  Ymae 
yn  oludog,  sef  yn  belaetb  yn  ei  gyfraniadan ;  y 
mae  y n  oludog  i  bawb  sydd  yn  galw  arno  % 
yn  trugarbau^yn  barod  ac  yn  rbad,  ac  yn  cyf- 
ranu  yn  belaetb  ac  yn  ami.  Rbuf.  10.  12. 

Y  mae  ancbwiliadwy  olud  Crist  yn  cael  ei 
efengyln  i'r  cenedloedd,  (Epb.  3.  8.)  sef  Crist 
a'r  boll  gyflawnder  sydd  ynddo  o  fenditbion 
ysbÝydol  wedi  eu  trysori  i  becbaduriaid.  Mae 
ynddo  bob  benditb  ;  ac  y  mae  pob  benditb  o 
ran  ei  mawredd,  ei  dyfnderoedd,  a'i  gwertb, 
yn  ancbwiliadwy.  Y  mae  ynddo  eangder,  beb 
derfynau ;  amldra  beb  gyfrif ;  i  gwertb  na  ddicb- 
on neb  famu  ei  laint;  bydd  miliynau  dirifedi 
o  becbaduriaid  eithaf  tlodion  yn  gyflawn  ynddo 
byth.  Y  mae  hoU  drysorau  doetbineb  a  gwy- 
bodaetb  yn  guddiedig  ynddo.  Col.  2.  3,  10. 
a  1.  2*7.    Edr.  Ancbwiliadwy;  Anhawdd,An- 

WADAL,  ElLUN-ADDOUABTH. 

GOLUDD,  ,(lludd)   rbwystr,   oedi. *Eb 

oludd.'  loan  21.  3.  Act  12.  10.  W.  S.  Sef  yn 
y  man,  yn  ebrwydd. 

'   GOLWG,  GOLYGUS-WYR,  (gawl)  Heb. 
}^^5  Llad.   OcuLus  ;  drem,  trem  ;  tremynt ; 

wynebpryd ;    gwelediad. Golwg-wasanaetb, 

Uygad-wasanaetb.     Epb%  6.  6.    Y  mae  golwg 


jn  golygu.  Luc  4.  18  a  7,  21.  a  18.  41,  42. 
Act.  9,  18. — 2.  Y  gwrtbddrycb  a  olygir,  Joel 
2.  4. — Yn  ngolwg,  neu  yn  ngolwg  un,  yw  bod 
yn  weledig — ger  bron  un,  ac  yn  ei  ẅyddfod — 
neu  yn  bollol  adnabyddus  i  un — neu  yn  ngbyf- 
rif  un.  Esa.  11.  3,  Diar.  1.  17.  Heb.  "4. 
13. — *  Yn  wael  yn  eicb'  golwg  cbwi,'  sef  yn 
eicb  barn  a'cb  cyfrif  cbwi.  Job  18.  3. — *  Yn 
fy  ngolwg  fy  bun,'  sef  yn  fy  meddwl  a  fy  mam 
fy  bun.     2  Sam.  6.  22. — Bwrẁ  allan  o  olwg, 


60M 


516 


GOPH 


sydd  yn  arwyddo  anhjûydwcli  ac  anhoffder 
yn  7  gwTthddrych,  a^i  ddiarddel  aUan  o  ofial  ac 

0  barch.  1  Bren.  9.  7.  2  Bren.  23.  27.  Jer. 
7.  15.  a  16. 1. — *Bwrw  golwg  arnynt,'  yw  eu 
serchu,  a  gofala  am  danynt*     1  Pedr  5.  2. 

*  Madden  yn  ngolwg  OriBt,'  yw  madden  (ev  icpa- 
iffúittû  xpKfTou)  yn  mherson  Òrist,  fel  yn  ei  gyn- 
nrychioii ;  neu  yn  ei  enw,  a  thrwy  ei  awdnr- 
dod — yn  golygn  Crist  a'i  ogoniant,  ac  nid  ei 
hnn  yn  y  weithred.  2  Cor.  2.  10.  Gwel  1 
Cor.  6.  4. 

'Ar  yr  hwn  y  gosododd  jrr  Yabryd  Glan 
chwi  yn  olygwyr.'  Act  20.  28.  Or.  e^ero 
fjttffxoKoo^j  y  go9ododd  ehwi  yn  esgcbion,  Gol- 
vgu  praiddd  Dnw  yw  gwaith  esffobion;  nid 
oes  neb  yn  wirioneddol  yn  y  swydd  ond  a  ob- 
odir  3mddi  gan  jrr  Ysbryd  Glan*  Arwydd  en 
bod  wedi  eu  gosod  ynddi  mi  jt  Ysbryd  Glan 
yw,  en  bod  yn  bwrw  goTwg  ar  y  praidd  yn 
tanwl  ac  yn  fiyddlon,  o  draseich  atynt,  a  goial 
am  danynt;  ac  y  mae  en  hes^ulosdra  o'r 
praidd  yn  brawf  na  osododd  yr  Ysbryd  Glan 
hwynt  yn  y  swydd ;  canys  nid  yw  ef  nn  amser 
yn  go^od  neb  mewn  unrhyw  swydd,  heb  roddi 
ysbryd  addas  i  gyûawDÌ  y  gwaith  perthynol  i'r 
swydd  hoDO.  Khuthro  i'r  swydd  heb  ei  osod 
gan  yr  Ysbryd  Glan,  ac  heb  fwriad  i  gyâawni 
y  gwaith  peithynol  iddi,  sydd  ryfyg  a  phechod 
ofnadwy.    Edr.  Esoob. 

GOLWRCH,    (gol-gwrch)    blwch,    cistan. 

*  Golwrch  o  irait  gwerthfawr.'  Mat.  26,  7.  W.  8. 

GOLWYTH,  feawl-gwyth)  dam,  dam  o  gig, 
difyn,  ciff-ddemyn,  tenen-ddam, — *Ac  efe  a 
ranodd  i  oob  nn  o  Israel,  yn  ŵr  «f  yn  wçjûg, 
dorth  o  fara,  a  golwyth,  a  chostrelaid  o  win. 

1  Cron.  16.  3.  Dr.  M. 

GOLYMTJ,  (llym)  awchlym,  miniog;  awch- 
as,  llymhan.  ^Golymasant  eu  tafodan  fel  sarph.' 
Salm  140.  3. 

GOLLWNG-YNGDOD,  (Uwng)  rhyddhau, 
anfop  ymaith,  dattod,  dadrwymo ;  rhyddhad, 
rhydd-deb,  esmwythad,  llesad,  gwaredigaetfa. 
— GoUwng  tafod,  ymaith ;  gollwng  ychain,  eu 
dad-ieuo;  gollwng  gwraig,  ei  rhyddhau. — *I 
bregethu  goUyngdod  i'r  caethion.'  Luc  4.  18. 
Y  mae  y  geiriau  yn  cyfeirio  at  y  rhyddhad 
cyffredinol  oedd  yn  cael  ei.gyhoeddi  trwy  holl 
wlad  Israel,  i'r  tir  ac  i'r  prcswylwyr,  ar  flwydd- 
ynJubiii.  Lef.  25,  24,  29,  31,  51,  52.  Dent. 
15.  1.  Mae  Crist  wedi  ei  osod  yn  ei  swyddan 
cyfryngol  trwy  eneiniad  y  Tad ;  fel  Offeiriad  y 
mae  wedi  pwrcasu  rhyddid  i'w  bobl  trwy  yr 
iawn  a  dalodd ;  fel  Prophwyd  y  mae  yn  cy- 
hoeddi  y  rhyddid  a  bwrcasodd;  ac  fel  Brenin, 
y  mae  yn  awdurdodol  yn  gosod  pechaduriaid 
yn  y  meddiant  o  bono.  Mae  yr  Ysbryd  Glan 
yn  nerthol  weithredu  gyd  â'r  cyhoed'diad  o'r 
efengyl,  i  ryddhau  caethion  pechod  a  diafol, 
a'u  dwyn  i  ryddid  gwirioneddol,  cyfreithloD,  a 
thragywyddoL    Rhuf.  6.  17— 23.    Edr.JuBiLi. 

GOMER,  Heh,  ^535  [cyflavm]  l.Mabhyn- 
af  Japheth,  mab  Noah.  Gomer  oedd  tad  y 
Gomerianiaid,  Gomeriaid,  Cimmeriaid,  a'r  Cim- 


ri,  y  rhai  a  breswylient,  yn  y  prif  oesoedd,  Ga- 
latia,  Phrygia,  drc.  Edr.  Gai,atia«  Oddiwrth 
ei  &b  Asoenaz  y  cafodd  y  Mór  Snzin,  a  Llych- 
lyn  Ascaneiau,  eu  henwan.  Wedi  cy&neddo 
Phrygia  a  Georgia  rai  oesofidd  daethant  heibio 
i  ;ben  dwyreinioi  y  Môr  Euxin,  nea  tros  yr 
Hellespont,  i  Ewrop,  a  phoblc^^aaant  y  gwl^- 
ydd  a  elwir  yn  biesennol  Poland,  Hungary, 
Germany,  gwlad  j^Bwiss,  Ffndnc,  Yspaen,  Por- 
tugal, a  Phrydain.  Y  Scotiaid  a'r  Gwyddelod 
sydd  yn  tarddu  oV  un  gwreiddyn.  Y  Gomer- 
iaid hyn  a  ranasant  yn  Uwythau,  aef  y  Cdltee, 
neu  a  Galiaid,  Belgiaid,  Germaniaid,  Saca^, 
Titaniaid,  &a  Yn  foreu,  medd  Penon,  tn  ag 
amser  Isaac^  yr  oeddynt  yn  fireniniaeth  fawr 
flodeuog;  a'u  brenino«dd  oeddynt  Mao,  neu 
Maneus,  Acmon,  Uranus,  Saturn,  Jupiter,  a 
Theutet  neu  Mercury,  yr  hwn  a  ddygodd  farch- 
nadaeth  i'w  plith.  Ar  ei  ol  e^  rhainodd  y  fren- 
ini^eth  fawr  hon  yn  ddaraau ;  ond  bu  y  Gal- 
iaid a  breswylient  yn  ngwkd  ý  Swiss  a  Ffrainc 
3m  ddychryn  hir  i'r  Rhufeiniaid ;  rhuthr-gyrch- 
ent  weithiau  yn  ddych^ynUyd  k  wlad  Grew. 
Ond  buddugoliaethau  y  Rhufeiniaid  ahiliog- 
aeth  Magog  o'r  diwedd  a  lyncasant  y  rfaan  fwy- 
af  o'r  Gomeriaid,  oddi  eithr  y  gweddill  0  hon- 
ynt  sydd  yn  Llydaw,  yr  Iwerddon,  a'r  Alban. 
Gofieir  Gk>mer  yn  mhlith  gelynion  yr  eglwys 
sydd  i'w  difetha  yn  y  dydduiu  diweddal  Gen. 
10.  2,  3.  Ezec.  38.  6. — 2,  Gamer,  merch  DiK 
laim.     Edr.  Hosxa. 

GrOMMEDD,  (gom-medd)  nacau,  palln  rlioi 
nag,  gwrthod. — *•  Dan  beth  yr  yàwjî  yn  eu 
gofyn  genyt,  na  ommedd  hwynt  i  mi  cyn  fy 
marw.'  Diar.  30.  7.  Y  mae  y  gair  »na  om- 
medd hwynt,'  yn  arwyddo  ei  deimlad  o*i  ang- 
en  o  honynt,  a'i  daerineb  am  danynt  Y  mae 
un  yn  perthyn  i'w  gyflwr  ysbrydol  rhyngddo 
a  Duw  fel  pechadur,  sef  *tynu  yn  mhell  oddi 
wrtho  wagedd  a  chelwydd,'  o  ran  yr  euog- 
rwydd  o  honynt,  y  goep  am  danynt,  a'u  llyw- 
odraeth  arao  :  y  mae  y  llall  yn  golygu  ei  am- 
gylchiadau  yn  y  byd;  y  mae  yn  erfyn  cael  ei 
osod  yn  yr  amgyichiadn  mwyaf  manteisiol  iddo 
o  ran  duwioldeb  a  phurdeb  buchedd.  ^Na 
ommedd  I^wynt,'  er  gommedd  pethau  efraili. 
Mae  rhai  pethau  o'r  fath  bwysau  a  chanlyniad 
yn  ngolwg  credadyn,  fel  y  mae  yn  eu  gofyn  yn 
hyf  gan  yr  Arglwydd,  ar  sail  ei  addewidion,  a 
chyda  thaerineb  mawr.  Pethau  sydd  yn  han- 
fodol  i  dduwioldeb  a  sancteiddrwydd,  ni  ddi- 
chon  tyw  hebddynt,  ac  nid  rhaid  iddo,  gan  en 
bod  wedi  eu  haddaw  yn  y  gair. 

GOMORRAH,  ff^.  rniŴ5  [po6i  wMry- 
/elŷ^ar]  Un  o'r  pum  dinas  a  ddinystrwyd  gan 
dan  o'r  nefoedd.     Gen.  19.  24.     Edr.  Sodom. 

GOPHER,  y  coed  y  gwnaed  yr  arch  o  hon- 
ynt. J3ten.  6.  14.  Geilw  Tar^,  OnkeL  hwynî 
cedrwydd.  Bochart,  Vol.  I.  a  Fuller  (Miscel. 
lib.  iv.  cap.  5.)  a'u  gal  want  Cypreswydd.  V 
cyfieithiad  Geneva  a'u  geilw  y  Pinwydd.*    V 

*  Qnldsm  ezponunt  per  tereblntbam,  qaidam  fẅrpimtm  * 
quidam  por  abletem.    Leigh. 


GOR 


6M 


QOfe 


LXX.  coed  pedwar-ochrog.  Vulg.  coed  Uyfn- 
ioD.     £dr.  ArcH. 

GORCHE8T-OL,  (cest)  Or.  e^oxv;  rhag- 
oroldeb,  rhagoi^gamp;  djihymyg,— *Ni  ofyn- 
af  it'  ofchest,'  ni  ofynaf  it'  ddychyinyg. — ^Ar 
enedigaeth  Naphtali  mab  Bihui^  Daw-forwyn 
Rahel,  hi  a  ddywedodd,  'Ymdrechas  ymdrech- 
iadaa  gorchestol  a'm  ohwaer,  a  gorchfygais.' 
Ymdreehiadau  Duw,  ymdrichaia  cUm  chwaer, 
Heb,  Ymdrechodd  à  Daw  mewn  ffweddi,  te- 
i)ygol,  am  blant,  a  llwyddodd.  Ymdrechiadaa 
Duw  yw  ymdrecliiedaa  dwyfol,  ymdrechiadaa 
yn  nerth  Duw,  ymdrechiadaa  gyda  Duw — 
obl^d  hyny  y  maent  yn  ymdrechiadaa  gor- 
chestol,  a  rhagorol.    Gen.  30.  8. 

GORCHFYGU,  (gorch-mvg)  trechu,  ath- 
recha,  gorfod ;  goresgyn;  rhagori,  blaenori; 
myned  a'r  maes,  cael  y  Uaw  uchaf. — ^Gorch- 
íygu'  a  arwydda»  ymdrech  à  gelyn  nea  ryw 
anhawsdroy  a'u  gorfod.  *CrÌBt  a  orehfygodd  y 
byd.'  loan  16.  83,  Y  byd,  sef  tjrwyaog  ỳ  byd 
hwn — boll  brofedigae^haa  y  byd — ei  wg  a'i 
won— ei  ddeniadaa  a'i  fygythiadaa — pob  peth 
sydd  yn  y  byd  yn  tuedda  i  wyro  enaid  oddl- 
wrth  Dduw.  Yr  ocdd  y  byd  yn  gwbl  yn  elyn 
iddo.  Ni  chyfarfa  &  dim  ond  anhawaderau 
ynddo,  a  rhyw  rwystr  a  gwrthwyneb  oddiwrth 
bawb.  Ond  ♦mi  a  orchfygais  y  byd/  Gorch- 
fygodd  bechod  yn  y  byd  trwy  roddi  iawn  dros- 
to,  a  thrwy  ei  ddarostwng  yn  nghalonau  ei 
bobl  o  ran  ei  awdardod  a'i  lywodraeth.  Gorch- 
fyeodd  bob  peth  oedd  yn  rhwystr  ar  ei  ffordd 
VQ  Dgwaith  y  prynedigaeth,  ac  a'i  gorpheuodd. 
liorchfygoda  fel  person  cyffredin  yn  enw  a 
tfaros  filiynaa  o  bechaduriaid,  y  rhai  a  orchfyg- 
wyd  yn  Eden  yn  eu  pen-cyfammodwr  cyntafi 
Adda.  Enillodd  y  tuddogoHaeth  yn  ol  iddynt 
Er  mai  efe  a  orchfygodd  ei  hun,  eto  y  mae  hoU 
ffrwyth,  gorfoledd,  a  ffogoniant  y  faddagoliaeth 
yn  eiddo  ei  bobl,  y  rhai  ydynt  ynddo  a  thrwy- 
ddo  yn  fwy  na  choncwerwyr.  Yr  hwn  sydd 
yn  credu  mai  lesu  yw  Mab  Daw,  sydd  yntau, 
trwy  ei  flFydd  hon,  yn  fforchfygu  y  byd :  mae 
baddngoliaeth  lean  yn  eiddo  iddo,  a  nerth  lesu 
yn  cael  ei  berffeithio  yn  ei  wendid.  *  Yr  hwn 
sydd  yn  gorchfygu,'  (o  vixwv)  sydd  enw  priod- 
ol  i  bob  gwir  gredadyn,  ac  nid  yw  yn  briodol 
i  neb  ond  efe.  Nid  oes  fodd  i  neb  orchfygu 
ond  sydd  yn  credu  yn  Had  y  Wraio,  yr  hwn 
a  orchfygodd  y  sarph — 'c^nysj  nid  trwy  nerth,' 
sef  ei  nerth  ei  hun,  *y  gorchfyga  gwr.'  1  loan 
5.  4,  5.  Dat*  2.  Y,  17.  a  3.  5,  12.  a  21.  7.  1 
Sam.  2.  9. 

*Tro  dy  lygald  oddi  wrthy^  canys  hwy  a'm 
gorchfygasant.'  Can.  6.  5.  Llygud  yr  ^Iwys 
yw.  ei  hadnabyddiaeth  trwy  ffydd  o  Grist,  a'i 
chariad  tuag  ato.  Trwy  gredn  tystiolaeth  y 
^äir  am  dan'o,  y  mae  yn  ei  adnabod,  yn  ei  garu, 
yn  ei  hoffi,  yn  hiraethn  am  dano,  ac  yn  ymhyf- 
rydu  ynddo.  Mae  y  fath  hofFder  gan  Grist  yn 
eJrychiad  yr  eglwys  amo,  a'i  serchiadau  sanct- 
aidd  ta  ag  ato,  nes  ydyw  fei  un  wedi  ei  orch- 
fygu  gan  harddwch  y  gwrthddrych.  Ni  ddich- 
73 


on  geiriau  roddi  mwy  annogaeth  i  barhaa  i 
edrych  amo,  gan  eu  bod  yn  dangos  ei  hoflfder 
yn  y  cyfry  w  edrychiad.     Mae  y  weithred  leiaf 

0  eiddo  ffydd  ar  Grist  yn  ei  ogoneddu  ac  yn 
ei  foddhaa;  pa  faint  tnwy  pan  fyddo  credadyn 
*  à  wyneb  agored  yn  edrych  ar  ei  ogoniant' — 
yn  syUu  yn  barhaus  amo — yn  hiraethlawn  am 
dano— -ac  yn  dysgwyl  wrtho.  2  Cŷr.  3.  18, 
Gen.  32.  26,  27,  28.  Exod.  30. 10.  Mat.  15. 
27,28.  '         ' 

'Na  orchfyger  di  gan  ddrygioni,  eithr  gorch- 
fyga  di  ddrygioni  trwy  ddaioni.'  Rhuf.  12. 21. 
Na  orchfyger  di  gan  ddrygioni  dy  gas-ddyn 
a'th  elyn,  i'tli  wneuthur  yn  debyg  iddo,  ac  am 
ymddial  amo.  Yn  hyn  tydi  sydd  yn  cael  dy 
orchfygu,  ac  y n  cael  y  niwed  mwyaf;  dilyn  di 
yr  hyn  sy  dda,  a  gorchfyga  ei  ddrygioni  ef  trwy 
dy  ddaioni,  sef  dy  diriondeb  a'Úi  gymw^^nas- 
garwch  tu  ag  ato.  Dyma  ysbryd  sanctaidd, 
ardderchog,.ac  un  buddugoliaethus  Cristionogr 
rwydd ! 

GORCHUDD-IO,  (cudd)  gwerchyr,  clawr, 
caead,  amhudded;  Hen,  lien-gel,  llen-gudd; 
cuddio,  Uen-ffuddio. — Fel  arwydd  o'u  gwylder, 
eu  diweirdedeb,  a'u  hymostyngiad  i'w  gwyr, 
byddai  gwra^edd  yn  arferol,  yp  enwedig  yn  y 
dwyrain,  o  wi^o  gorchudd  ar  on  hwynebau. 
Gen  24.  65.  ,  Esa.  3.  23.  Mewn  priodasau  yr 
oedd  yr  arfer  yn  mhlith  y  Groegiaid  i  roddi 
gorchudd  i'r  briodas-ferch.  Yn  mhlith  y  Rhn- 
feiniaid,  y  priod-fab  a  roddai  i'r  briodaa-ferch 
orchudd  a  elwid  jflamwieum*  o  liw  coch  neu 
felyn,  yn  arwydd  o'u  gwylder  gwridog. — Yr 
oedd  amrywiol  fath  o  orchuddion,  fel  y  mae  yr 
amrywiol  eirian  Hebraeg  am  danyct  yn  ar- 
wyddo :  rhai  i  orchuddiò  y  llygaid  a'r  wyneb- 
pryd  yn  unig.  Gen.  20.  16.  Jfeb, — rhai  i  or- 
chuddio  y  pen  i  gyd ;  eraill  y  corph.  Ruth  3. 
16. — Gorchudd  briodasol,  hirllaes  (*Ti^)  Can. 
5.  7.     Esa.  3,  21,  23. 

*Gwylwyr  y  caerau  a  ddygasant  fy  ngorch- 
udd  oddi  amai'  Can.  5.  7.  Gwylwyr  y  caer- 
au yw  swyddogion  eglwysig.  V  maent  yn 
dwyn  gorchudd  yr  eglwys,  trwy  wadu  a  gwrth- 
wynebu  yr  athrawiaeth  o  gyfiawnhad  pechadur 
trwy  ffydd.  Os  heb  ein  gwisgo  a'r  cyfiawnder 
hwn  (^nepiSoXatov  vofii/fixov^  evdvfia  /afiou^  y 
wisg  briodas  hon,  yn  noethion  y'n  ceii;,  ac  yn 
waradwyddus.  Maent  hefyd  yn  dwyn  ei  gor- 
chudd trwy  ei  gosod  allan  yn  waradwyddus,  a'i 
cham-ddarlunio  fel  un  ddrwg,  buteinllyd,  hal- 
ogedig,  ac  aflan,  ac  nid  fei  priodas-ferch  gwraig 
yr  Oen — *yr  hon  sydd  oil  yn  ogoneddus  o  fewn  : 
gemwaiih  aur  y w  ei  çwisg  hi.'  Y  cyfryw  gau- 
wylwyr  yw  y  gelynion  creulonaf  a  gafodd  yr 
eglwys  yn  mhob  oes.  Luc  6.  22.  Act.  5. 40, 
41.  1  Cor,  4. 10—13.  Heb.  11. 36,*37.  a  12. 
2.     1  Pedr  4.  14,  16. 

Rhoddent  orchudd  ar  wynebau  rhai  wedi  en 
baron  i'w  colli     Esth.  7.  8. 

*  hnfEk  demifltOB  TelMmnt  flammea  yaltus.  Lneaii  Fhar' 
êal.  lib.  U.  v.  36L— Ubi  tlbl  oorycio  glomenrem  âammea' 

1  lato.    YlrgU. 


GOR 


578 


GOR 


Yr  oedd  j  gorchndd,  Beu  j  lien,  «r  wyneb 
Moses  yn  «rwyddo  ty wyllwch  ac  aaeglardeb  yr 
orachwyliaeth  bono ;  (Bdr,  Mosss)  ond  dile- 
wyd  gorchnddy  ddeddfseremoniol  yn  Nghrist» 
yr  hwn  a  gyflawnodd  yr  Holl  gysgodatí;  ond  v 
y  gorcbndd   hyd  beddyw  ar  y  genedl 


Inddewig,  fel  mae  yn  gwrthod  Crista  syiwedd 
yr  boll  ddefodim  luddewig ;  ond  pan  ymcbwel 
at  yr  Ai^lwydd  tynir  ymaitb  y  gorcbadd ;  y 
pryd  hwnw,  ffieiddiant  eu  boll  ddefodau  gwag, 
a  chofleidiant  Grist  aV  efengyl.  3  Cor.  3.  15, 
16.  Hyd  beddyw,  pan  ddarlieno  Inddew  j 
gyfraitb  yn  y  synagog,  gesyd  dros  oi  wyDeo 
orcbndd  gwlanen,  a  pbedwar  siog,  nen  dusw  o 
eddi  wrtb  ei  pbedair  congl,  yr  byn  a  elwid 
taledf  neu  thaUd  ;  y  mae  hon  yn  betb  neill- 
duol  iawn,  ac  yn  ymddangoe  yn  arwydd  oV 
gorcmidd  sydd  ar  ei  caloaau,  yn  en  batal  rhag 
canfod  diwedd  yr  byn  o  ddilewyd.  £r  mor 
eglnr  yw  y  dadgnddiad  efengylaidd  o  Grtsti 
tra  byddo  y  gorchudd  ar  y  galon,  ni  cbenfydd 
neb  mo  bono  y n  wirioneddol  ac  yn  ogoneddus, 
fel  y  mae :  rhaid  tyna  ymaitb  y  gorchudd  cyn 
yr  ymcbwelant  ato. 

^Y  gorcbudd  sydd  yn  gorcbuddio  yr  boll 
bobloodd,'  yr  bwn  y  mae  yr  Arglwydd  lean 
yn  ei  difa,  trwy  yr  efengyl,  yn  ei  egiwys,  y w  eu 
bangbrediniaetb,  eu  banwybodaeu,  a'a  cyfeil- 
iomadau  dinystriol,  ac  eilun-addoliaetb  yr  boll 
genedloedd.  Eea.  25.  7.  Y  mae  dyn  anwy- 
bodus,  angbredinol,  yn  gwbl  fel  dyn  à  gor- 
chudd ar  ei  wyneb ;  nid  oes  dim  yn  ymddang- 
os  iddo  fel  y  maent ;  am  byny,  mae  yn  cam- 
arfera,  a  cbam-agweddu  yn  mhob  pedb :  mawr 
yw  y  fenditb  o  gael  difa  y  gorcbadd  trwy  ol- 
euo  Uygaid  y  meddwl !'  Esa.  60«  1,  2, 3.  Luc 
2.  32.  Act  17.  .30.  Eph.  3.  4,  5,  6.  a  4.  18. 
a  5.  8. 

*A  gorcbadd  y  Sabboth,  yr  bwn  a  adeiladas- 
ant  bwy  yn  ty.'  2  Bren.  16.  18.  Gorchudd 
y  Sabboth  oedd  ry  w  fath  o  gysgo^  rhag  gwres 
yr  haul  a'r  gwlaw,  oedd  yn  ddefnyddiol  ;ir  y 
Sabboth  Tr  orenin  a*i  deiüa;  neu  i'r  offeiriad  i 
ddarlien  ac  egluro  y  gyfraitb  iV  bobl,  ac  i'r 
bobl  i  wrando  befyd,  hwyrach.  I  foddbau 
brenin  Assyria,  Abaz  a  drodd  hwn  i  ry w  ddef- 
nydd  arall,  tebygol. 

GORCHWYL,  (cbwyl)  gwaith,  acbo8,gweitb- 
red. — Gorcbwyl  Duw,  gwaith  Duw ;  gorcbwyl 
y  brenin,  achosion  y  brenin.  1  Cron.  26.  32. 
— ,  Gwr  diesgeuluB  yn  ei  orcbwyl ;'  sef  yn  ei 
waitb  a'i  alwedigaetb.    Diar.  22.  28. 

*  Ymddiriedwyd  i  mi  am  y  gorcbwyl,'  otxo- 
yofitOj  am  oruchToyliaeth.  Y  mae  yr  Arglwydd 
wedi  fy  ngosod  yn  oruchwyliwr,  ac  ymddiried- 
wyd i  minau  am  oruchwyliaetb ;  ac  yr  ydwyf 
yn  gyfrifedig  i  Ddnw  am  y  dull  y  cyflawnaf  hi. 
Os  gwnaf  hyn  o'm  bodd,  y  mae  i  mi  wobr ; 
ond  08  o'm  hanfodd,  yr  ydwyf  wedi  fy  ngosod 
yn  oracbwyliwr,  ac  ymddiriedwyd  i  mi  am  y 
gorcbwyl     1  Cor.  9.  17. 

« Edrycb  af  orcbwyl  Duw ;  cany»  pwy  a  all 
anioni  y  petb  a  ganodd  efe?      Pieg.  7.  13. 


Gorcbwyl  ^aw,  yw  ei  waitb,  ei  drefiiiadan, 
a'i  osodiadaa ;  ein  dyledswydd  y w  sylwi  ar- 
nynt  yn  ianw],  ymostwng  iddynt,  a'i  barcbn 
ynddynt  oil.  Dicbon  eu  bod,  nn  ami,  yn  ym- 
ddangoe yn  geimion  i  ni,  er  en  bod  oH  yn  un- 
ion i  ateb  dybenion  Daw  ynddynt  Nis  dichon 
un  creadur  ea  cyibewid;  byn  fyddai  dmeni 
mawr ;  ymostwng  iddynt,  a  pharcba  Daw  yn- 
ddynt)  y w  ein  dyledswydd  a'n  braint  fwyaf  yn 
y  diwedd.  Job  37.  14.  Sabn  8.  3.  a  107. 43. 
Esa.  5.  12.  Preg.  1.  15.  Job  9. 12.  all.  10. 
a  12.  14.  a  34.  89.  Eea.  14.  27.  a  43.  13«  a 
46.  10,  IL  Dan.  4.  35.  Rhuf.  9.  15,  18^ 
Eph.  1.11. 

'  Os  dilynodd  hi  bob  gorcbwyl  da  ;*  sef  peb 
gwaitb  da  o  diriondeb,  a  charedigrwjdd  gwas- 
anaetfagar.  1  Tim.  5.  10.  Ymddengys  ẁai 
yn  rhy  wresog  am  rai  petb  an  daionus,  ond  nid 
am  bob  gweitbred  dda ;  ymddengys  eraill  yn 
fawr  ea  hawydd  dros  amser,  heb  ddilyn  byny 
yn  ddyfal  ac  yn  ddiddarfod;  ond  addas  yw 
dili/n  pchgorchwyl  da,  Edr.  Goäuchwtliaätbl 

GORCHWYLEDi),  (gonsh-gwyl)  malder, 
gwylder,  yswylder,  gw]adeidd-dra,  lledneis- 
rwydd*  Mae  y  gair  ûj;^  a  gyfieitbir^wrAwyZ- 
eddy  Eera  9.  6.  yn  arwyddo  ey wilydd  i'r  gradd 
mwyaf :  cyfieitnir  ef,  yn  ami,  gwarodwydd^  ac 
mae  jfi  cael  ei  roddi  ar  ol  cywilydd,  fel  yn 
ychwan^^  yr  ystyr.  Salm  35.  4.  Esa.  41. 
11.  a  54.  4. 

GORCHYMYN,  (go^cy-myn)  arcbiad ;  rhy- 
badd ;  atbrawiaeth ;  rbeoL — Mae  gwaith  Duw 
vn  dy wedyd  yn  nnig  yn  orcbymyn  ;  *  Daw  yr 
hwn  a  orchymynodd ;'  ŵ.  o  Btoç  o  ecTroiv,  y 
Duw  yr  hwn  a  ddywedxidd  i'r  goleani  lewyrchu 
o  dywyllwch,  2  Cor.  4.  6.  Mae  geiriaa  Duw 
yn  ddeddfan ;  am  byny  gelwir  y  Deg  Gorcby- 
myn  y  dmg  air.  Dent.  4;- 13. — Mae  gorcby- 
mynion  i'w  golygu  yn  ^gadarnbaol,  yn  peri  y 
peth ;  neu,  yn  nacao],  yn  gwahardd  y  peth. 
Pa  an  ai  cadambaol  nen  nacaol,  gwna  yr  byn 
a  fyno  ar  ei  boll  greaduriaid.  Esa.  55.  11. 
*  Dy  wed  wrtb  yr  hanl,  ac  ni  cbyfyd  ;  ac  a  selia 
ar  y  sèr.'  Job  9.  7.  Mae  yr  boll  greaduriaid 
direswm  yn  cyflawni  ei  air :  tan  a  chenlly^, 
eira  a  tharth,  gwynt  ystormus,  gwneuthar  ei 
air  ef  mae  y  cwbl.  Salm  148.  8.  Pan  oedd 
ei  bobl  gynt  ond  yckydig  o  rifedi,  a  dyeithriaid 
yn  y  tir ;  a  phan  rodiont  o  genedlaetb  î  genedl- 
aeth,  o*r  naill  d^ymas  at  bobl  eraill,  b^tb  a'u 
diogelodd  yn  y  cyflwr  amddiiad  hwn  ?  Ycbyd- 
ig,  dyeithriaid,  crwydriaid — Dyma  ddynion 
dinodded  iawn  o'u  rban  en  bunain.  Eto,  yr 
oedd  ei  air  nacaol  yn  ddiogelwoh  cyflawn  idd- 
ynt yn  mbliih  y  naill  bobl  a'r  Hall,  *  Na  chy- 
ffyrddwch  à'm  rhai  eneiniog,  ac  na  ddrygwcb 
fy  mbrophwydi.'  Dyma  yr  amddiffynfa  gad- 
amaf  a  adichon  fod.  Fel  mae  Duw  yn  fawr. 
yn  mhob  peth,  felly  mae  ei  fawredd  yn  ym- 
ddangos  yn  ei  orcbymyn.  E^r.  Dkddf,  Ctp- 
raith,.Eano. 

Mae  gorcbymyn  Duw  yn  cyrhaedd  at  ei  boll 
greaduriaid.    Sahn  33. 9.  a  148.  5.    Exod.  34. 


60R 


€70 


GOR 


11.  Galar.  2.  17.  Bsa.  5.  4/  AmoB  9.  3. 
Marc  1.  27.  '  Ac  a  arwydda,  l.'Ei  aẁdnrdod 
ar  ei  greaduidaid. — 2.  Ei  ewvllys  a'i  barod- 
rwydd  i  gjmnorthwyo  ei  bobl  yn  eu  cyfjTBgder- 
an.  Salm  42.  8. — 3.  £i  awdardod  i  ofyn  nf- 
udd-dod  i'w  gyfreithian.  Deut  11.  22. — 4.  I 
effeithioii  ein  gwaitii  a**!!  gwareiigaethan.  Salm 
44,  4. — 5.  I  ogwyddo  a  chynnorthwyo.  Job 
36.  32.-6.  I  attal.  Esa.  5.  6.-7.  I  osod,  i 
drefnOy  a  sefydlu  yn  ddiysgog.  Salm  33.  9. — 
8.  I  gyohyrfu  trwy  ei  raglaniaethau,  Esa.  13. 
3. — 9.  I  roddi  a  ehyfranu.     Lef.  25.  21. 

Mae  Daw  yn  gorchymyn  ei  feiidith  pan 
byddo  yn  ei  cbyfranu ;  roae  ei  awdurdod  dwy- 
fol  yn  y  cyfraniad  o  boni,  a  phwy  a  ddicbon 
ei  hattal  Ì  *  Pan  on*bymyno  ei  drnffaredd  Hw 
dydd/  pwy  a'i  hattal  rhag  cerdded  ei  llwybr  at 
ei  gwrtnddrychaa  priodof?  Mae  yr  awdurdod 
gomchel  hwn  yn  gwneuthur  ei  raynediad  yn 
ogoneddus,  aU  derbyniad  yn  gyflawn  ac  yn 
addas.     Deut  28.  8.     Salm  42.  8.  a  133.  3. 

I  ddynion  mae  gorchymyn  yn  briodol,  1. 
Oddiwrth  rieni  at  eu  plant  Gen.  18.  19. — 2. 
Oddiwrth  lywodraethwyr  at  swyddwyr.  Joa. 
1.  10. — 3«  Oddiwrth  freninocdd  at  eu  deiliaid. 
2  Cron.  14.  4,— 4,  Oddiwrth  weinidog  yr  ef- 
engyl  at  ei  bobl.     2  Thes.  3.  4,  6, 

GORDD,  (gor)  gorddwyn,  mortbwyl ;  pren 
corddi. — *Onid  yw  fy  ngair  i  megya  tan  ?  medd 
yr  Arglwydd,  ac  fel  go^d  yn  dryllio  y  graig  V 
Jer.  23.  29.  Mae  yr  Arglwydd  yn  dangos 
rhagoroldeb  ei  air  ar  freuddwydion  a  hudol- 
iaeth  y  gau  brophwydi :  us  y w  eu  geiriau  hwy ; 
ond  gwenith  pur  y  w  gair  yr  Arglwydd ;  y  mae 
aylwedd  magwriaethol  ynddo,  fel  gwenith ;  y 
mae  effeithioldeb  treiddgar,  anwrthwynebol 
ynddo,  fel  tan ;  y  mae  nerth  a  phwysau  ynddo, 
fel  gordd,  na  d^ÿchon  un  .graig,  er  caleted 
fyddo,  sefyll  dan  ei  ergyd  heb  ei  dryllio. 
Dryllia  galonau  ei  bobl  àg  aigyhoeddiadau,  a 
gwir  edifeirwch ;  dryllia  ei  elynion  à'r  bamed- 
gaethau  y  mae  yn  eu  cyhoeddi.  Mae  yr  ordd 
yn  droro,  mae  y  firaich  yn  gref,  a'r  llygad  yn 
gywir,  i  daro  y  gwrthddrychau  cyfeiriedig. — 
'Gordd  jr  holl  ddaear/  gelwir  brenin  Babilon, 
obiegid  iddo  ef  a'i  luoedd  ddarostwng  a  dryllio 
ceiyc^loedd  y  ddaear.    Jer.  60.  23.     Nah.  1. 2. 

GORDDERCH-ION,  GORDDERCHAD- 
ON,  (gordd-^rch)  cyfoden,  cywelŷea,  cariad- 
wraig,  gordderch-wraig.  Y  gair  Heb,  Í)5Î)^  a 
arwydda,  rhamty  un  yn  cyfranu  yn  nghariad 
gvjTj  trfod  ganddo  un  arall,  neu  yehwaneg  o 
toragedd  :  math  o  Is-wraig,  neh  gwraig  o'r  ail 
radd.  Yn  iaith  y  Beibl,  nid  arwydda  dim  yn 
anfoeaol,  neu  yn  anghyfre^thlon.  Galwodd  Ce- 
turah,  yr  boa  a  gymerodd  Abraham  yn  wraig 
iddo,  yn  un  o*i  ordderch-wragedd ;  Hagar  oedd 
y  Hall.  Gen.  25. 1,  6.  Gorddercb  Abraham  y 
gelwir  hi  yn  1  Cron.  1.  32.  Gelwir  Ha^r 
hefyd  yn  wraig  iddo.  Gen.  16.  3.  Gelwir  Bil- 
hah  a  Zilpah  yn  ordderch-wragedd ,'ac  yn  wẁg- 
edd  i  Jacob.  Gen.  30.  4.  a  35.  22.  a  37.  2. — 
Er  bod  cyfoden  y  Lefiad  yn  cael  ei  galw  ei  or- 


dderch,  eto  gelwir  ef  ei  haiglwydd,  a'i  hanni- 
weirdeb  hithan  yn  buteindra.  Bam.  19.  1,  2, 
27.  Ond  nid  oedd  gordderch  un,  T.  Yn  cael 
ei  hyatyried  y  wraig  benaf :  fel  y  dengys  siam- 
plau  Sarah,  Hagar»  Bilhah,  a  Zilpah.  Gen.  16. 
6,  9.  a  80.  3, 4,  9— IS.  Gelwir  gwragedd  Sol- 
omon yn  frenidesau;  ond  nid  yw  ei  ordderch- 
lon  byth  yn  cael  on  galw  felly.  1  Bren.  11.  3. 
Can.  6.  9. — 2.  Nid  oedd  plant  y  gordderchion 
hyn  byth  yn  eiifeddu,  fel  y  gellir  barnu  oddi- 
wrth y  siamplan  crybwylledig. 

Yr  oedd  gan  Dafydd  ddeg,  a  chan  Solomon 
dri  chant  o  ordderchion ;  ac  y  mac  banes  am 
■  rai  breninoedd  yn  y  gwledydd  dwyreinioi,  yn 
ddiweddar,  a  llawer  mwy;  amryw  o  ymerawd- 
wyr  y  Tyrciaid  oedd  ganddynt  o  un  fil  i  dair 
mii  6'r  cyfryw  wragedd.  Gwel  Habesci  Prts- 
ent  State  of  the  Ottoman  Empire,  Knollea's 
History  of  the  Turks,  Hefyd  Hanway's  Jfw- 
türy  of  the  RevoluSxms^of  Persia^  Part  vu.  cap. 
xxxi.  Steward's  Journey  to  MequineZy  in  New- 
bury's Collection,  Vol  XVII.  • 

Gan  fod  gordderchadon  yn  oddefol }  n  mhlith 
yr  Hebreaid  nid  anarferol  iyddai  gweied  am- 
ryw wn^edd  a  gordderch-wragedd  yn  yr  un 
tenlu.*,  Y  aefydlitul*  cysefin  priodas  ydoedd  un 
gwr  *c  un  wraig ;  ac  y  mae  Crist  wedi  dileu 
gordderchiad  yn  hoHol,  ac  wedi  adferyd  priod- 
as i'w  sefydliad  cysefln  yn  mhlith  ei  hpll  gan- 
lynwyr ;  ac,  o  ganlyniad,  bamwyd  gordderch- 
iad yn  bechod,  a  dyddimwyd  ef  yn  gwbl  yn 
mhlith  Cristionogion.  Y  sefydliad  cyntaf  sydd^ 
hardd  ac  yn  gysurus,  k  phob  ymadawiad  oddi 
wrtho  sydd  yn  wrthun  ac  yn  ddigysnr. 

Gelwid  unwaith  gau  wrthddrychau  addoliad, 
sef  eilunod,  yn  U'^IDSbS  gordderchwyr ;  sef 
rhai  yn  cyfranu  à  Ishofah  yn  addoliad  ei  bobl. 
Ezec.  23.  20. 

GORDDIOG,  (dic«)  tra-diog,  segurllyd.— 
«Bolian  gorddiog.'  "fit  1.  12.  'Boliae  gor- 
ddiogion' — Unscenaidd,  muscrei.  Ymyl  y  ddal- 
en.  W.  S.  Chr^YaarspBç  afyfat^glythiondiogy 
fel  anifeiliaid  wedi  gorlenwi  eu  hunalp  yn  an- 
adda^  i  waith.  Darluniad  echryslon  o'r  Cret- 
iaid  o  ran  eu  moesau,  y  w  eu  galw, '  Bob  amser 
yn  gelwyddog — creulon  fel  drwg  fwystfilod — 
ac  yn  dda  i  ddim  ond  i  besgi  eu  hunain.' 

GORDDU-0,  (du)  du  iawn ;.  yn  o  ddu  ; 
wyneb-ddn;  duo  y  ^yneb. — ^Ös  bydd  yn 
nghroen  eu  cnawd  hwynt  ddysgleiriadau  gwyn- 
ion  wedi  gorddno ;  brychni  yw  hyny  yntarddu 
yn  y  croen :  glàn  yw  efe.'  Lef.  13.  39.  *Wedi 
eu  crychu.'  Dr.  M.  Darkish  white,  gwyn  ty- 
wyll.     Saes. 

GORDDYFNDER-AU,  (gor-ddyfe)  dyfh- 
leoedd;  lleoedd  cuddiedig,  anchwiliadwy  i 
neb,  ond  i  lygad  Duw. — *  €U>rddyfnderau  y 
ddaear ;'  piffthau  isaf  y  ddaear,  lleoedd  cudd- 
iedig y  ddaear.  Y  mae  y  rhai  hyny  yn  Haw 
Duw,  ac  yn  ddigon  hysbys  iddo,  Salm  95.  4. 
a  104.  6.  ' 

GORESGYN-IAD,  (eegyn)  dyfod  i  fynu; 
meddiannu;  gorchfygu,  dîarostwng. — <7  rial 


60R 


580 


GOR 


trwj  ffydd  a  oresgynasaDt  deyrnaaoedd.'  Heh. 
11.  33.  Felly  gwnaeth  Joahaah,  Dt^dd,  àc^ 
ffydd  oedd  eu  haifogaeth ;  trwyddi  y  nerth- 
wyd  liwynt  o  wendid,  ac  y  ^nawd  hwynt  yn 
gqrfion,  ac  yn  faddagoliaethus  mewn  rhyfel. 
Y  mae  fiydd  yn  addas  at  bob  tywydd,  ac  at 
bob  gwaith ;  ac  yn  sicr  o  fod  yn  llwyddiannoB 
yn  y  cwbL  Y  mae  rhai  o  ardderchog  la  j 
ffyddloniaid  wedi  bod  yn  mhob  Befyllfa,  yn 
wyneb  pob  tywydd  à'r  gelynion  creolonaf  ar 
bob  tir — ac  eto  yn  Uwyddo.  Nerth  Duw  yw 
nerth  fiydd,  beth*,  gan  hyny,  a  ddichon  ei  gwith- 
sefyll? 

GOR£U|  (gor)  godidog,  rhagorol ;  da  iawn, 
da  dros  ben ;  o'r  goreu ;  goreo  i  ti  beidio ;  scf 
gwell  i  ti  beidio. — *  Dian  inai  cwbl  wagedd  y w 
pob  dyn  pan  fyddo  ar  y  goren.'  Salm  39.  5. 
--*Pob  dyn  byw.'  LXX,  Dr.  M.  Cwbl 
wagedd — pob  dyn — yn  seft/llf  (iJí)  aef  er  ei 
fod  yn  sefyll,  yn  sefydlog,Ìc  mewn  cyflwr  da; 
eto,  cwbl  wagedd  yw  pob  dyn  ynddo  ac  o  bono 
•  ei  ban.  *  Pob  dyn/  gwyr  cyfoetbog,  gwyr 
gallaog,  ÎC,  gwyr  dnwiol — y  maeot  hwy  yn 
ddarostyngedi^  i  ddamweiniau,  cyfnewidiadaa, 
a  phrofedigaetbau ;  le,  pan  fyddo  oreu  arnynt ; 
am  hyny,  medd  Dafydd,  *  Betb  a  ddysgwyliaf  ? 
fy  ngobaitb  sydd  ynot  ti.'  Adn.  7.  Y  mae 
sylwedd  ynot  ti,  ie,  *  digonolrwydd  llawenydd, 
a  digrifwch  yn  dragy wydd.' 

*•  Qwnewcb  eich  goreu  ar  cich  cael  ganddo  ef 
mown  tangnefedd,  yu  ddifrycheulyd,  ac  yn 
ddiargyhoedd.'  2  Pedr  3.  14.  *Rowcb  ych 
bryd  ar  allu  o  bono  ef  ych  cael  yn  ddivrycheu- 
1yd,  ac  yn  ddilwgyr  mewn  tengnbevedd.*  W. 
S.  a  Dr.  M.  Y  mae  y  gair  Gr.  ffTzvoda^w^  yn 
cael  ei  gyfieitba,  bod  yn  ddyfaly  bod  yn  orstud^ 
bod  yn  ddiwyd.  Eph.  4.  3.  1  Tte».  2.  17.  2 
Tim.  2.  15.  a  4.  9,  21.  Tit.  3.  12,  Heb.  4. 
11.  2  Pedr  1.  10.  Y' mae  yn  arwyddo  hoUol 
ymroddiad,  ac  ymdrechiad  diwyd,  dyfal,  a 
pharbauB.  Mae  addewidion  mawríon,  a  go- 
baith  gwynfydedig  yr  efengyl,  yn  galw  ac  fn 
annog  i'r  dyfalwch  a'r  diwydrwydd  mwyaf ; 
heb  nyn  ni  ddichon  i  ni  fod  yn  ddifrycheulyd, 
yn  ddilwgr,  ac  yn  ddiargyhoedd  ;  ac  yn  gan- 
lynol,  ni  ddichon  i  ni  ein  cael  ganddo  ef  mewn 
tangnetedd.  Nid  oes  dim  llai  na  ^gwneyd  ein 
goreu'  yn  ddyledswydd  arnom,  ac  yn  addas  i 
ni,  a'r  cyfryw  obaith  genym. 

GOREURO,  (gor-euraw)  gwiago  ag  aur; 
aur-doi, — '  I  oreuro  parwydydd  y  tai.'  1  Cron. 
29.  4.  Yr  oedd  boll  barwydydd  y  deml  ei 
bun,  wedi  en  ^  goreuro  ag  anr ;'  ond  parwydydd 
yr  ystafelloedd  perthynol  iddi,  oeddynt  wedi 
eu  gorchuddio  ag  arian.  Y  mae  yn  anbawdd 
dychymygu  am  fawr-wychder  ac  ardderchog- 
rwydd  y  deml,  a'r  adeiladan  perthynol  iddi,  y n 
nghylch  pa  rai  y  dëfnyddiwyd  cymaint  o  aur 
ac  arian ;  ond  y  mae  anchwiliadwy  olud  Crist 
yn  rhagori  yn  anfeidrol  fwy  ar  y  deml,  nag 
oedd  y  deml  yn  rhagori  ar  y  bwthyn  salaf  ar  y 
ddaear. 
*  Byddai  pknt  dynion  mor  ynfyd,  ao  y  maent 


eto  mewn  rhai  parthaa  o'r  b^d,  a  gorenro  darn 
o  bren  i'w  wnenthnr  yn  eilun-ddaw  iddynt 
Gen.  40. 19. 

GORFLWCH,  (gor-blwch)  cwpan,  phiol, 
gwn,  carfen,  mail.  Yr  oedd  gorflychau  aur 
perthynol  i  wasanaeth  y  deml,  i  dderbyn  gwaed 
yr  aberthau,  ao  i  ddal  dwfr  at  olchiadau,  &c^ 
yn  cysgodi  ordinhadau  yr  efengyl,  lie  mae  Crist 
a'i  aberth  i'w  cael,  a  thrwy  ba  rai  y  mae  yr 
Ysbryd  Glan  yn  gweithredn  i  lanhau  pecbad- 
uriaid  euog  aflan.  1  Cron.  28.  17.  Can.  7. 2. 
Edr.  BoGAiL. 

GORPpi>-Y'DD,  (gor-bod)  gorchfygu,  budd- 
ugoliaethu;  bod  yn  rhwym,  neu  dan  angen- 
rheidrwydd ;  gwneuthur  iawn ;  sicrhau  petb. — 
Gorfod  cilio,  bod  dan  angenrheidrwydd  i  giiio; 
gorfod  gweithred,  gwneyd  iawn  am  weithred ; 
gorfod  anifel,  siciiiaa  anifel  yn  iach. 

'  Pa  fodd,  ynte,  y  cyflawnid  yr  ysgrythyrau, 
mai  felly  y  gorfydd  bodf  Mat  26.  ö4.  Yr 
oedd  pob  peth  perthynol  i  Grist,  a  gwaitb  y 
prynedigaeth  trwyddo,  wedi  eu  penderfynu  yn 
yr  arfaeth  dragy wyddol ;  wedi  eu  rhagfynegi 
yn  yr  ysgrythyrau ;  ac  am  hyny  o  orfod  yn 
cael  eu  cyflawni  ynddo.  Yr  oedd  yr  arfactb 
wedi  ei  dadguddio  a'i  darlunio  yn  yr  y^ythyr- 
au  ;  yr  oedd  y  gweithiwr  cy  wrain  a'i  lygad  yn 
y  cwbl  an  y  trefniad,  ac  a'r  darluniad  o'i  flaen 
yn  ei  boll  waith ;  a  chyflawnodd,  mal  yr  oedd 
yn  weddus  iddo,  *  bob  cyfiawnder.'  Os  ydyw 
ei  waith  yn  cyfateb  i'r  ysgrythyrau,  y  matì  yn 
yn  ateb  hefyd  iV  arfaeth  ;  ac  y  mae  yn  brawf 
mai  y  gwir  Grist  ydyw  ;  a  bydd  ei  waith  yn 
gyflawn  dderbyniol  gyda'r  Duw  a  drefnodd  y 
cwbf.  Grolwg  ogoneddus  fydd  gweled  yr  ar- 
faeth, y  darluniad  o  hoqi  yn  yr  ysgrythyrau,  a'r 
gwaith,  yn  cyfateb  yn  gwbl  iV  gUydd. 

*Ac  y  gorfyddech  pan  y'tj^  fiimer.'  Rhud  3. 
4.  Y  mae  pechadnriaid  mor  rhyfygus  a  barnn 
Duw — ei  famu  yn  annhirion,  yn  anghyfiawn, 
ac  yn  gelwyddog ;  ond  ymddengys  yn  ddigon 
buddugoliaethns,  a  rhy'dd,  oddiwrth  eu  cam 
farn.  Mae  rhai  yn  cyfieithu  y  geiriau  wwÿtnjç 
€v  Tw  xptvetr^ai  «,  y  gorfyddech  pan  y  Òamech^ 
pi  cyfateb  i'r  geirian  yn  Salm  61.  4.  ^Cyfìeith- 
lad  y  LXX  y w  geirian  yr  apostol.  Mae  Da- 
fydd yn  cyfìawnhau  yr  Arglwydd  yn  ei  gerydd- 
on  a'f  famedigaethau  arno  ef  a'i  deuin :  yr  oedd 
ei  ddrwg  ef  yn  eu  gwneuthur  yn  gyfiawn  ;  ac 
nid  oedd  y  cospedigaethan  hyn  yn  groes  i 
addewidion  Duw  iddo ;  ond  yr  oedd  ei  fygytb- 
ion  a'i  addewidion  yn  cydgordio,  ac  yn  addas  i 
Ddnw  yn  ei  oruchwyliaethau  tu  ag  ato.  Y  mac 
yr  apostol  yn  cymhwyso  y  geiriau  at  holl  &m- 
au  Duw  y n  gyffredinol,  •  gorfydd  pan  farno.' 

GORFOLEDD-TJ,  (gor-mawl)  llawenydd 
mawr ;  hyfrydwch,  digrifwch.  digoniant ; 
gawri,  llawenychu.  Y  mae  gorfoledd  neu  biw- 
enydd,  yn  deimlad  hyfrydlon  oddiwrth  fedd- 
iant,  nen  y  gobaith  o  feddiannn,  rhyw  beth 
g#erthfawf  neu  hyfryd;  a'r  teimlad  hwn  yn 
cael  ei  ddangos  yn  ystum  ac  agwedd  gorphor- 
ol,    I  Cron.  12.  40.    Y  mae  gorfoledd  yn  cyf- 


GOR 


581 


GOR 


ateb  i  gyflwr  yn  hwn  sydd  yn  gorfoleddn,  a'r 
gwrthddrych  y  mae  yn  gorfoleddu  ynddo.  Os 
yw  ei  gyflwr  yn  ddrwg,  y  mae  ei  orfoledd  yn 
ddisaii  ac  yn  ynfyd  ;  am  byny,  nis  dichon  iddo 
roddi  boddlonrwydd  a  pharhau.  'Byr  yw 
gorfoledd  yr  annawiol,  a  llawenydd  y  rhagrith- 
iŵr  sydd  dros  fynyd  ^iwr.'  Job  20.  5.  Os 
pechod  a'i  fwyniant  yw  gwrthddrych  y  gorfol- 
edd, y  mae  yn  bechaduros  yn  ei  natar.  Diar. 
15.  21.  Y  mae  gorfoledd  naturiol,  ac  yn 
mhethau  natar,  a  daearol,  yn  bechadums  yn  y 
gormodedd  o  bono,  ac  rnewh  cam  amser,  ac 
anystyriaetb,  Èsa.  22.  13.  Y  mae  mwyniant 
cymedrol  o  bethaa  natar,  yn  gyfreithlon,  a  di- 
olcIigArwch  gorfoleddus  i'r  Arglwydd  am  dao- 
vdU  Nid  oes  neb  yn  mwynhaa  gwir  orfoledd 
sanctaidd,.  sylweddol,  a  diddarfod,  ond  y  rhai 
svdd  yn  gorfoleddu  yn  Nuw  trwy  Grist.  Rhu£ 
5.  11.  a  16.  17.  Phil.  3.  3.  Salm  5. 11.  a  20. 
5.  Y  maent  yn  gorfoleddu  yn  Nuw  mewn  cyf- 
erbyniad  i  bob  peth  crëedîg ;  tfynon  ydyw  efe, 
ond  pydewau  ydynt  hwy ;  y  niae  ynddo  gyf- 
lawnder  diddarfod  a  difesur.  Y  maent  yn  gor- 
foleddu ei  fod  yr  hyn  ydyw,  fel  gwrthddrych 
cyflawn  o'  harddwch,  parÖfeithrwydd,  a  phob 
dymanoldeb ;  ac  yn  gorfoleddu  yn  ei  gyfam- 
raod,  ei  addewidion,  ac  yn  ei  holl  flfyrdd.  Y 
maent  yn  gorfoleddu  yn  Nghrist,  fel  Cyfryng- 
wr,  a  ffordd  at  y  Tad,  mewn  cyferbyniad  i  bob 
petb  ynddynt  eu  hunain.  Y  mae  ynddo  aches 
sylweddol  o  orfoledd  i  bechadur  yn  wyneb  el 
holl  fawr  draeni.  Y  mae  pob  peth  tu  yma  i 
Grist  yn  annigronol  sylfaen  o  orfoledd  i  bechad- 
11  r  euog  ac  aflan.  Ond  y  mae  iechydwriaeth 
yr  Arglwydd  lean  yn  achos  -gorfoledd  an- 
nhraethadwy  a  thragywyddol  i'r  rhai  sydd  yn 
ci  mwynhau.  Salm  51.  12,  Y  mae  Crist  yn 
sylfaen  ac  yn  wrth^drych  gobaith  ei  bobl ;  ei 
gyflawn  fwynhau,  a  bod  yn  gwbl  debyg  iddo, 
y w  eu  gobaith ;  a*i  gyfryngdod  yw  sylfaen  eu 
gobaith  am  hyn  mewn  gogoniant  tragy wyddol. 
Heb.  3.  6.     Rhuf.  5.  3. 

*Y  mae  Daw  yn  creu  Jerusalem  yn  orfoledd,' 
pan  y  mae  yn  diwygio,  yn  puro,  yn  adnew- 
yddn,'  ac  yn  cyflawni  ei  eglwys  à  bendithion 
ysbrydol,  fel  y  mae  yn  orfoleddus  ei  hun,  ac  yn 
gorfoleddu  pawb  a'i  caro,  yn  yr  olwg  ami, 
Ésa.  65.  18.  Gwaith  Duw  ydyw  hyn;  *  Wele 
fiyn  cren,'  &c.,  o  bono  ef  y  mae  holl  ddefnydd- 
iaa  ei  gorfoledd  yn  dyfod ;  ac,  yn  ei  fawredd 
anfeidrol,  dichon  ei  gwneuthur  yn  orfoledd,  er 
gwaethaf  ei  thrueni,  a'i  holl  elynion.  Lie  11a- 
wen  fydd  ecflwys  Duw  byth.  Edr.  Llawen- 
ydd, 

GORIS,  (is)  isod,  obry,  islaw,  tan,  tanodd  ; 
iselach,  gwaelach. — *Goris  ynys  fechan.'  Act. 
27.  16.     uKodpa/ioifre':^  rh&deg  tarif  neu  islaw, 

GORIWAERED,  (gwaer)  gorwaered,  go- 
w?ered,  gwaered,  llethr,  disgynfa ;  croes  i  gor- 
ifynu. — 'Fel  dyfroedd  a  dy welltir  ar  y  goriwaer- 
ed.'    Mic.  1.4, 

GORLLEWIN,  (gor-liewin)  achlud,  ymach- 
lod  haul ;  mynediad  haul  yn  ei  addef ;  myned- 


iad  haul  dan  ei  gaeran.  Am  fod  M6r  /Canol- 
dir  (neu  y  môr  mawr  fel  y  gelwir  ef  yn  Jos. 
XV.)  ar  y  cyffiniau  gorllewinol  i  wlad  Canaan, 
galwai  yr  Hebreaid  y  gorllewin  Qi  y  mor ; 
weithiauÿ  Ü11ÌD  Äwy*»  oeu  y  cyfnos.  A  gwynt 
gorllewin  a  alwent  Qij^  f^y^  gwynt  y  mor,  o'r 
an  achos.  *  Pan  welych  gwmwl  yn  codi  o'r 
gorllewin,  yn  y  fan  y  dywedwch,  y  mae  cawod 
yn  dyfod.'  Luc  12.  54.  1  Bren.  18.  43—46. 
Gwyntoedd  y  gorllewin,  a  dehau  orllewin,  sydd 
yn  chwythu  yn  gyffredinol,  yn  Syria  a  Phales- 
tina,  o  Tachwedd  hyd  Chwefror,  ydynt,  fel  y 
dywed  yr  Arabiaid,  Touiau  y  cawodydd,  Gwel 
Volney's  Voyage  in  Syria. 

GORME&-ÓL-Ü,  (gorm)  gorthrech,  gor- 
thrymiad,  trais,  gorddwy,  gormail,  difrawd. 
Lleuad-ormes,  pan  fyddo  tair-ar-ddeg  yr  un 
4wyddyn ;  gwenynen-ormes,  begegyr,  bychyg- 
yr. — *Myfi  hefyd  a  argyhocddaf  er  eich  mwyn 
chwi  yr  ormes.'  Mai.  3. 11.  Yr  ormes  (^3;^) 
difrodwr,  difawr,  Mae  yr  Arglwydd  yn  addaw 
*  agoryd  ffenestri  y  nefóedd^  a  thywallt  bendith 
fel  na  byddo  digon  o  le  i'w  derbyn ;  a  myfi  a 
argyhoeddaf,'  (ifi^S^)  geryddaf,  neu  attaliaf, 
Wrth  y  difrodwr  y  meddylir  y  locust,  lindys, 
neu  ryw  greaduriaid  eraill  fyddo  yn  difa 
ffrwythau  y  ddaear.  Oni  attal  Duw  hwynt,  y 
maent  yn  sicr  o  ddifa  y  bendithion ;  ond  y 
mae  gan  Dduw  awdurdod  gyflawn  amynt,  ac 
ni  wnant  ond  a  oddefo  idd}  nt.  Mae  yma  ddi- 
fawr  i'n  holl  gysuron,  rhyw  '  wyfyn  a  rhwd  yn 
llygra ;'  ond  nid  oes  neb  heb  fod  dan  lywodr- 
aeth  Duw. 

*  Ni  Of  mesais  ar  neb.'  2  Cor.  11.  9.  'Ny 
vu  vydiogi  yn  ammorth  i  nebun.'  W.  S.  '  Yn 
mhob  dim  y'm  cedwais  fy  hun,*  medd  efe,  *heb 
bwyso  amoch,  ac  mi  a  ymgadwaf.'  Y  mae 
cyfieithiad  W.  S.  yn  rhoddi  priodol  ysryr  y 
gair  OÜ  xanqvapTfra,  yn  gyflawn ;  ni  bum  trwy 
ddiogi  yn  ormes,  neu  yn  faich  nac  yn  orthrym- 
der  i  neb ;  y  mae  rhai  felly,  ond  ni  bum  i  felly, 
ac  nid  ydwyf  yn  bwriadu  bod.  Y  mae  y  geir- 
iau  yn  dangos  ysbryd  rhagorol  yr  aposlol ;  y 
gwaith  ac  nid  y  gwobr  oedd  yn  ei  olwg. 

GORMOD-EDD,  (gorm)  gormodd,  yn  rhwy, 
rhy  fawr,  rhy  luosog, — *  Yn  yr  hyn  y  mac  gor- 
modedd.' Eph.  5.  18.  ev  a>  e<r%v  affüiTta, 
Yn  y  peth  y  mae  rhythni,  W.  S.  Yn  yr  hyn 
y  mae  afradlonrwydd,  afreolaeth,  rhysedd.  Y 
mae  yr  un  gair  yn  cael  ei  gyfieithu  afradlon, 
rhysedd.  Tit.  1.6.  1  Pedr  4. 4.  Y  mae  gor- 
modedd, afradlonrwydd,  ac  afreolaeth,  yn  cyd- 
fyned  â'u  gilydd ;  a'r  cyntaf  yn  achos  o'r  lleill, 
ac  yn  bechadums.  Oymedrolder  yw  ein  rheol 
yn  ein  holl  arferiad  o  greaduriaid  Duw ;  hyn 
sydd  yn  orchymynedig,  a  hyn  sydd  yn  llesoi  i 
ninnau. 

*  I'r  unrhyw  ormod  rhysedd.'  1  Pedr  4,  4. 
etc  TTjv  aü'n}v  ttjç  aatoriaq  ava^^ufftv,  I'r  unrhyw 
goTS  neu  ffos  o  afradlonrwydd.  Geiriaa  yn 
dangos  y  perygl  a'r  trueni  o  fyw  yn  y  pechod- 
an  a  soniwyd  yn  adn.  3.     Macknight. 

GOROR-AU,  (gor.or);uchel-dir,  mynyd(f- 


GOK 


58d 


GOR 


dir;  cyfSn;  terfys. — ^'Hwythiia  a  ddyg  cfe  i 
oror  ei  sancteiddrwydd,^  Dea  iV  oror  «mot« 
aidd,  sef  i  wlad  Canaan,  a  wlad  a  neiUdnodd  ac 
a  sancteiddiodd  Dow  iV  bobl,  aM  hoU  deifyn- 
au  wedi  ei.n'odi  allan.  Num.  34.  2»  3 — 12.— 
*Trwy  gwbl  o'r  goror  hwnw/  Marc  6.  65. 
*  TrwyV  oil  vro  bono.*     W.  S. 

GORPHEN-WYD,  (gor-p«n)  cwblhad,  dy- 
beniad,  perffeithiad;  cwUbaa,  dybenn,  per- 
ffeithio,  diweddn,  cyflawni. — ^  Yna  pan  gymer- 
odd  yr  lesu  y  gwinegr,  ete  a  ddywedodd.  Gob- 
PHSKwro.'  loan  19.  30.  Gorphenwyd  hoU 
ewyllys  Daw  mewn  perthynas  iddo;  gorpben- 
wyd  yr  byn  oil  a  gyBgodwyd,  ac  a  rafffyneg- 
wyd  yn  yr  ysgrythyran  am  dano :  gorcbfygrwyd 
'^  pob  gelyn,  a  chyflawnwyd  pob  cyfiawnder. 
Arwydda  y  gair,  1.  Bod  gwaitb  wedi  ei  roddi 
iddo  gao  y  Tad.  loan  4.  34.  a  17.  4.  Enein- 
iwyd  ef  i  swyddan  i  gwblhan  gwaitb  neilldool 
pertbynol  i  bob  nn  o  bonynt.  Gorpbenodd 
ar  y  groes  yr  byn  oedd  iV  wneyd  yn  ei  gyflwr 
o  ddarostyngiad  yma  yn  y  byd. 

3.  Arwydda  hefyd  mai  rhyw  orcbe»t*waitb 
oedd,  a  bod  ei  ^çwblbad  yn  gorpbwys  yn  £awr 
ar  feddwl  Grist  ;iyr  oodd  yn  'gyfyng  arno  nes 
gorpbenodd  eC  Mwy  ffwaith  na  dim  a  wnawd 
oV  blaen,  nen  a  wneir  bytb,  gan  y  Dawdod  ei 
bun.  Yi  oedd  nefoedd  ac  nffem  yncyd-gyfar- 
fod ;  un  yn  gofyn  ia^,  a'r  Hall  yn  ymoaod  ar- 
no iV  orcbfyga  yn  ei  waitb,  Mae  y  nefoedd, 
daear,  ac  nffem,  yn  ymosod  arno  ar  nnwaiib. 
Nid  y w  cren  a  dal  bydoedd  dirifedi  ond  megys 
dim  iV  gymharn  a'r  gwaitb  aroddwyd  i  Grist 
iV  gwblbau. 

3.  Yr  oedd  Crist  ei  bun  yn  uniŷ  yn  y  gwaitb 
bwn ;  nid  oedd  gynnortbwywr  na  chynnaliwr 
iddo.  *Lle  yr  ydwyf  fi  yn  myned,'  medd  cfe 
wrtb  Peir,  *  ni  elli  di  yr  aiorhan  fy  ngbanlyn ;' 
yr  oedd  v  dyfroedd  yn  rby  ddyfnion  ac  yn  rhy 
dymbestfog  i  Pedr  fnted  gyd  ag  ef  iddynt 
Esa.  33.  5.     loan  13.  36. 

4.  Mae  y  gair  gorphenwyd  yn  dangos  bod 
eitbaf  perffeitbrwydd  yn  y  cwt^lbad  o  bono. 
Edrycbodd  ar  yr  arfaetb  fawr,  a'i  boll  drefn- 
iadan  dyfnion  anfeidrol ;  edrycbodd  ar  yff  boll 
gysgodau,  a  boll  rbagddywediadau  y  pro- 
pbwydi  aü  dano ;  edrycbodd  ar  ei  boll  ethol- 
edig  bobl,  a'u  pecbodau  aneirif ;  edrycbodd  ar 
y  gyfraitb  yn  boll  berffeitbrwydd  a  manyl- 
rwydd  ei  gofynion  cyfiawn ;  edrycbodd  ar  boll 
luoedd  nffem,  cedyrn  a  cbpeulawn,  «fee. — yn 
wyneb  y  cwbl,  gwaeddodd,  Gorphxkwtd  ! 
Nid  oes  dim  yn  ol — nid  oes  dim  yn  eisian.  Pe 
bnasai  un  gorcbymyn  beb  ei  anrhydeddu  i'r 
gradd  eithcif;  pe  buasai  un  o'i  bobl  beb  ei 
brynu,  ac  un  batling  o'r  boll  ddyled  beb  ei 
tbalu  ;  ac  un  gelyn  beb  ei  gwbl  faedda ;  bnas- 
ai y  g^ir  gurpkenwyd  yn  anaddas,  am  nad  oedd 
yn  wir ;  ond  gorphenwyd  ydyw,  am  byny  nis 
gellir  ycbwancgu  ato  byth, 

5.  G«(h  fod  y  gwaitb  wedi  ei  orpben,  ni  ellir 
ei  ddadwneydf  ond  saif  bytb  yn  berffaitb  ac  yn 
gyflawn.    Dyled  wedi  ei  tbalu  ni  ellir  yn  gyf- 


iawB  byth  ei  gofyn.  Pwy  gyfima  ben  y  sarph 
wedi  ei  ysigof  Pwy  a  adayl£aeiia  deynias 
Satan  t  Pwy  dyn  oddiyno  yr  yigrifen-law, 
wedi  ei  boelio  gan  yr  lesu  ar  y  groes  f  Pwy  a 
wna  y  gyfraitb  gyfiawn,  a'r  Meicbniydd  cyf- 
iawn, yn  elynion  ?  Pwy  a  ddadwna  y  cyfiun- 
mod  tragywyddol,  wedi  ei  aelio  k  gwaed  y  Pen- 
cyŵunmodwrf  Y  raae  ei  ddadwneyd  mor  an- 
mbosibl  ag  yw  i'r  Dnw  mawr  fod  yn  g^wydd- 
og,  nen  yn  angbyfiawn.  0  berffeitbrwydd  y 
gwaitb,  rboddwyd  eglurbad  a  pbrawf  tji- 
lawn  yn  adgyfodiad,  esgyniad,  ac  eisteddiad 
Crísÿ  ar  ddebeuiaw  y  Tad  yn  y  nefoedd;  a 
rboddir  yn  barbans  yn  mbregethiad  yr  efengyl, 
ac  yn  y  cymbwy^iad  o'r  iecbydwriaeth  at  gyf- 
lyran  pecbaduriaid  yn  neilldnoL  Pan  ddelo  y 
Person  bwn  yr  ail  waitb,  daw  beb  bechod,  i'w 
dynn  ymaith  a'i  ddilen — Gobphxkwyd  byny  ! 

GORPHWYLIr-0,  (pwyll)  ynfydu,  bod  yD 
ffol. — *Any  ddywedant  eicb  bot  wedy  gor- 
pbwyUo  r  1  -Cor.  14.  23.  W.  S.— •  Pob  gwr 
gorpbwyllog.'    Jer.  29.  86.    Dr.  M. 

GORPHWYS-0-FA,  (gor-pwys)  Uonyddu, 
tawela,  gostegu,  bod  yn  llonydd  ;  peidîoj^  dad- 
luddio. — *Daw  a  orpbwysodd  ar  y  seithfed 
dydd ;'  nid  o  angenrbaid,  fel  pe  bnasai  blinder 
a  diffygio  yif  pertbyn  iddo  ;  ond  yn  ol  ei  gy- 
ngbor^oetb  a'i  ewyllys  peiddodd  a  cbreu  yob- 
waneg  f>  greaduriaid,  ac  aymbyfrydodd  yn  jr 
byn  a  greodd.  Y  seitbfed  dydd  edrycbodd  ar 
ei  waiu,  ac  ymbyfrydodd  yn  yr  amlygiad  o 
bono  ei  bun  a'i  rinweddau  yn  ei  greaduriaid. 
Yr  oedd  ynddo  ei  bun  yn  wrtbddrycb  o  an- 
feidrol byfrydwcb  iddo  ei  bun  er  k-agywyddol- 
deb  ;  yn  awr  y  mae  yn  gweled  ei  greaduriaid 
yn  hardd  fel  effeitbiau  ei  dragywyddol  alio,  ei 
ddoetbineb,  aU  ddŵoni,  ac|ynvymbyfrydn  yn 
yr  amlygiad.  Y  mae  boll  waitb  Dnw  yn  byf- 
rydwcb iddo,  fel  mae  ei  rinweddau  a'i  ddyben- 
ion  gogoneddus  ei  bun  yn  cael  eu  bamlygu  ; 
ond  yn  benkf  trefn  fawr  yr  iechydwriaetb  yn 
Ngbrist.  Llynca  bon  ynddi  ei  bun  ei  boll 
weitbredoedd  eraill,  am  fod  gogoniant  y  priod- 
oliaethau  a  amlygir  yn  ei  boll  weitbredoedd 
eraill,  yn  cael  ei  amlygu  yn  bon,  gyda  chwan- 
egiad,  i  i*addan  anfeidrol.  Fel  y  goleuni  yn  yr 
baul,  felly  y  mae  y  gogoniant  gwasgaredig  yn 
yr  boll  greaduriaid,  w^l  ei  gyd-gasgln  yn  bon, 
ac  yn  cyd-lawenycbu  jm  y  grad<£LU  y  maent  yn 
y  Duwdod  anfeidrol  ei  bun.  Am  byny,  y  dy- 
wedir  ei  fod  yn  gorpbwys,  neu  yn  Uonyddu^  yn 
ei  gariad  at  yr  eglwya,  beb  ymofyn  bytb  am  un 
ffordd  arall  i'w  ddadg^ddio ;  y  mae  yn  ymhyf- 
rydu  yn  y  dadguddiad  o  bono  fel  perffaHb 
ddelw  o  bono  ei  bun.  Salm  132.  14.  Ze[)b. 
3.  17.  Y  mae  y  seitbfed  dydd  yn  oi^pbwysfai 
ninaU  hefyd  wrtb  orcbymyn  Duw,  i  sylln  ar 
weitbredoedd  Duw,  ac  ymhyfrydu  yn  y  dad- 
guddiad o  Dduw  lydd  i'w  weled  ynddynt 
Édr.  Sabboth. 

Y  mae  Crist  yn  *  orphwys^,'  ac  y  mae  yn 
'ogoniantÿ'  neu  yn  ogoneddue.    Mat  II.  20. 


GOB 


•    588 


OOR 


1 1. 10.  Tnry  yr  iawn  a  dalodd,  y 
Crist  yn  ddyogelwob  ac  ys  ddyddanvch  tragy- 
wyddol  i'r  rnai  sydd  yn  creda  yndda  I 
wnenthar  nn  jpeih,mewnaii  man,  3m  orphwys- 
fa  addasy  1.  Khaid  ei  fod  yn  lie  o  ddiogelwch, 
na  ddichon  drwg  dijyfod  yno— na  gelyb,  na 
chlefyd,  na  blinder  o  un  rhyw.  Y  cyfiryw  fw 
Crist, y  raao yn  gwaredn acyn meddynpiniaeuin 
oddi^PTtk  y  pethan  hyn.  x  mae  ei  aberth,  ei 
allu.  a'i  ofal,  yn  ddiogelwch  tragywyddol. — 2, 
Rhtid  bod  Uawnder  o  bob  daioni  addaa  a  cby- 
mhwyi,  Felly  y  mae  Crist,  y  mae  ynddo 
feddygîniaeth  at  bob  dolnr,  a  chyflawnder  gyi^ 
erb3m  a  pbob  angen. — 3.  Rhaid  bod  yno  alhi 
a  rbyddid  i  drigo  ae  i  gyilawn  fwynban.  Felly 
y  mae  yn  Ngbrist.  loan  10.  9,'  Y  mae  efe 
yn  orphwysfii  trwy  drefniad  dwyfol — ^trwy  m 
addasiad  yn  weithredol — trwy  yr  addewid  yn 
ei  gyhoeddi — a  tìirwy  waith  yr  Ytbryd  Glan 
yn  dwyn  pechadur  ato,  ac  yn  ei  nerthit  i  greda 
ynddo.  'Unìg  orphwysfih*  i  beehadnr  yw — 
gorphwysfii  rad,  aiddas,  ddigonol,  á  tbragy- 
wyddol.  I  gael  yr  orpbwysfii  bon,  rbaid  dyfod 
ato,  sef  credn  ynddo ;  y  mae  pob  gweithred  o 
wir  flfydd,  yn  ol  y  gradd  y  byddo,  yn  rboddi 
gorpbwysfo  i  enaid-^y  cyfryw,  na  ddichon  dim 
arall  byth  roddi.  Yr  oedd  gorphwysia  y  Sab- 
both — Noah  yn  yr  archi— yr  Israeliaid  yn  nbai 
y  gwaed — y  llofrudd  y a  y  noddfa — yr  Israeliaid 
yn  Nghanaan,  oil  yn  arwyddion  a  cbysgodan 
oV  hyn  yw  Crist  i'w  bob),  Y  mae  efe  yn  syl- 
wedd  pob  peth  angenrheidiol,  a  dymanol,  ac  i 
anfeidredd  yn  rhagori  ar  bob  peth. 

Y  mae  y  nefoedd  yn  orphwysfa  o  ran  lie,  Vt 
rhai  sydd  wedi  gorphwya  yma  yn  Ngbrist  o 
ran  eu  cyflyran.  Heb.  4.  3,  9.  Yr  oedd  gor- 
phwysfa  gwlad  Canaan  yn  arwydd  cysgodol  0 
bob  nn  o'r  ddan  ;  a  befyd  gorphwysdra  y  tir  y 
seithfed  flwyddyn.    Lef.  25.  5.  a  26^  34,  35. 

Y  mae  y  deml  yn  cael  ei  galw  *  gorphwysfa 
yr  Arglwydd.*  1  Cron.  28.  2.  Salm  116.  1. 
Am  fod  arwydd  oV  presennoldeb  dwyfol  yno, 
a'i  fod  yn  cyfarfod  à  i  bobl :  ond  yn  benaf  am 
ei  bod  a'i  boll  ddodrefn,  yn  cysgodi  yr  Ar- 
glwydd  Icsu ;  yn  yr  hwn  y  mae  yn  gorphwys 
oddiwrth  ei  lid  mewn  cymmod  tragywyddol  a'i 
bobl ;  ac  ynddo  y  mae  ei  boll  briodojiaethan 
wedi  ea  hanrhydeddn  iV  gradd  eitbaf,  a'i  Loll 
drefhiadan  wedi  eu  cwblhau.  Gorphwys  ynddo 
bytb  yn  y  cyflawniad  boddlongar  o'i  drefn, 
mewn  beddwch  tragywyddol  a'i  eglwys. 

•  Pan  ddelo  yr  amseroedd  i  orphwys  o  olwg 
yr  Arglwydd,'  Act,  3.  29.  xatpot  ava<poSuiç, 
amservedd  esmwythadj  seibianij  addoeriad,  Y 
mae  yr  nn  gair,  ava^fu^tc,  yn  cael  ei  arferyd 
gan  y  LXX  yn  £xod«  8.  15.  yn  ol  ein  cyfieith- 
iad  ni,  seihiant.  Amseroedd  y  mae  pethan  hyf- 
ryd  a  dyddanus  yn  cael  en  gweitbredn  a'u  cy- 
boeddi;  amseroedd  y  mae  eneidiau  lawer, 
trwy  hyny,  yn  cael  esmwytbad  hjrfrydlawn.  Y 
mao.  amser  trailed,  cyfyngdra,  drwg,  cystadd, 
adfyd,  digofaint,  blinder.  Salm  9. 9.  Diar.  1. 
10,  a  24. 10.    Preg.  8.  12.     Eaa.  33.  2.    Jer. 


2.  27,  28.  a  1 8«  28«  a  30.  ^7.  Y  maa  hefyd  am- 
seroedd aerohogrwydd-^ymweliad— cymerad- 
wy — diwygiad-^i  orphwys,  nen  esmwytbad* 
Ezec  18.  9,  57.  2  Cor.  6.  2.  Heb.  9.  10.  O 
ba  le  daw  yr  amseroedd  byfryd  hyn  ?  Pwy  a'n 
treftia,  ac  a  gwbUia  y  gwaith  dyddanus  f  Crist, 
yr  Arglwydd ;  o  olwg,  o  ŵydd,  odd!  ger  bron 
yr  Arglwydd  y  denant  Y  mae  y  cynelyb  eir- 
ian  i'w  cael  yn  Salm  17.  2.  '  Dened  fy  mam 
oddi  ger  dy  fronJ  Tí5ÖÎ))3  ŵ,  ex  vpo^ancoo 
aoü^  y  gair  a  arferir  yma, a^th  wyneh,  oHh  wydd^. 
oddi  get  dyfron.  Tî  sydd  o'th  anfeidrol  dda- 
ioni  yA  treibn,  ac  wedi  penodi  y  cyfry w  amser- 
oedd ;  oddi  wrthyt  ti  y  denant,  a  tbi  a  gwblhai 
y  gwaith  o  roddi  esmwytbad  hyfiryd,  cyfreith* 
,lawn,  sylweddok  Dyma  yr  amseroedcl  y  rhag- . 
fynegodd  y  prophwydi  am  danynt ;  sef  yr  am- 
ser y  dyoddefai  Crist,  yr  adgyfodai,  yr  esgynai 
i'r  nefoedd,  ae  y  ca'i  edi&irwcb  a  maddenant 
pechodau  en  preeelàa  yn  ei  enw  ef  yn  mhHth 
yr  holl  genedioedd.  Gan  fod  amser  gwnenth^ 
ur  iawn  dros  bechod,  a  madden  pechodau  er  ei 
fwyn,  w«di  dyfbd, '  Edifarhewch,  gan  hyny,  fel 
y  dileer  eich  yechodan.'    Eklr.  Llontdd. 

GORSEDD-FA-AU-INC,  (gor-8edd)teym. 
gadair,  breninrfainc,  eisteddfa,  eist^ddle,  brawd- 
le,  gorsedd  bam,  /fîefyd  e^gynfa,  gŵyddle,  Ue 
gor-eisteddwr.  Mae  gorsedd,  a  gorsedd-fainc, 
yn  arwyddo  eisteddhi  ardderebog  yn  mha  un 
yr  eistedd  tywysogion  a  breninoedd  i  dderbyn 
•^y&rchiad  gostyngedig  en  deiliaid,  i  roddi  gos- 
teg  i  gonadon,  neu  i  weini  barn  a  chyfiawnder. 
Gorsedd,  teym-wialon,  a  choron,  ydynt  ar- 
wyddion perthynol  i  freninoliaeth,  ac  awdur- 
dod  frenittol  Gorsedd-fainc  Solomon  a  ddar- 
lunir  yn  yr  ysgrythyrau  fel  y  fwyaf  «rdderchog 
jm  y  byd.  Yr  oedd  wedi  en  gwneuthnr  o  ifori, 
wedi  «i  gwiago  4g  aur  o'r  gjoreu.  Yr  oedd  ei 
phen  yn  grwn— chwech  o  risiau,  a  chanllawiau 
o  bob  tu  i'r  eisteddle — denddeg  o  lewod  yn 
sefyll  ar  y  chwech  gris  oddentu ;  ni  wnaeth- 
pwyd  y  fath  yn  nn  deymas.  1  Bren.  10.  19, 
20:  Ond  y  mae  y  cwbl  yn  rhy  fach  i  ddangos 
allan  arddercbogrwydd  gogoniant  breniniaeth 
Crist»  yr  hwn  yr  oedd  Solomon  yn  ei'gysgodi. 

Gorsedd-fidnc  a  briodoJir  i'r  Arglwydd  fel 
pen-Uywydd  pob  peth — fel  Duw  yr  iechydwr- 
laeth — ac  fel  Baniwr  pawb. — 1.  Fel  Pen-lJyw- 
ydd  mawr,  parotpdd  ei  0r»eddfa  yn  y  nefoedd ; 
a'i  freniniaeth  ef  sydd  yn  Jlywodraethn  ar  bob 
peth.  Salm  103.  19.  a  93.  2.  a  45.  6.  Yn  ei 
holl  lywodraeth,  ei  weithredoedd,  ei  famedig- 
aethau,  cyfiawnder  a  barn  yw  trigfa  ei  orsedd- 
fainc  e£  Salm  97.  2.  Y  mae,  fel  brenin  ar  ei 
orsedd,  yn  llywodraethu  yn  ben-arglwyddiaeth- 
ol,  yn  awdurdodol,  yn  oruchel,  ac  yn  ogonedd- 
us. — 2.  Fel  Duw  yr  iachawdwriaeth,  y  mae  yn 
eistedd  ar  orsedd-fiiinc  y  gras.  Awn  yn  hyd- 
erus  at  rm  ^^povm  rrjç  x^per7j<;^  yr  arsedd-fainc  y 
gras.  Heb.  4.  16.  Y  sfeiriau  a  gyfeiriant  at 
y  drugareddfayn  y  babell.  Edr.  Truoareddfa. 
Ei  fod  yn  gweini  trugaredd  a  gras  ar  ei  orsedd, 
a  arwydd»  ei  fod  yn  trugarhan  gyda  gallu, 


é 

GOR 


584 


GOB 


awdurdody »  mawrhydi  breninol,  na  ddichon 
neb  eî  wríhaefyll,  na  diddymu  ei  waith.  Ymae 
ar  ei  orseddjn  ngwydd  yr  holl  nefoedd  a  dae- 
ar,  wedi  ymddyrchafa  i  dostarío;  y  mae  dy- 
fodfa  hyderus  ato  trwy  yr  arch-oáeiríad  mawr 
a'i  aberth ;  ac  y  mae  yn  trngarhaa  ar  y  cyftif 
hwnw,  gyda  mawrhydi,  ardderchogrwydd,  a 
gogoniant  atifeidro],  wrth  y  pechadur  gwaelaí^ 
a  thraenasaf.  Y  mae  yn  tfogarhau  ju  ei  drefn 
ei  huny  ar  eì  onedd,  yn  ymogonedda  yn  ei 
waith,  yn  ngwydd  ei  hoU  liioedd  ancirif ;  a 
phob  gweìthred  a  wnelo  o  drugaredd,  feí  o 
farn,  a  saif  byth.  Duw  yn  Nghrist,  yw  Duw 
ar  ei  orsedd  yn  achab,  ac  yti  oymmodì  y  byd 
âg  çf  ei  hun.  Edr.  Deheülaw. — 3.  Y  mae 
^gorsodd-fainc  bam  hefyd,  'brawdle  {fi7)fia) 
Crist,'  y  mae  hon  yn  cael  ei  galw,  *  gorsedd- 
fainc  wen  fawr.'  Dat  20.  11.  2  Cor.  5.  10. 
Y  mae  mawredd  yr  orsedd  yn  dangos  mawredd 
y  person,  a  mawredd  y  farn.  Y  mae  ei  bod 
yn  *wen'  yn  dangos  dysgleirdeb,  mawredd, 
pnrdeb,  sancteiddrwydd,  ac  uniondeb  gogon- 
eddua  ei  fium,  yn  gwbl,  a  thu  ag  at  bawb.  Ni 
bydd  un  cwmwl  ar  yr  orsedd  iV  chaddio,  ond 
bydd  yn  wen  ddysglaer,  yn  ngŵydd  pawb,  Ni 
bydd  dim  brychaa  anghyfiawnder  arni  i'w  han- 
barddu  a'i  Uychwino.  Gorsedd-íâinc — wen — 
fawr  fvdd  hi ;  a  bydd  y  barnwr  ami  yn  ddyr- 
chafedig,  yn  awdurdodol,  yn  bar,  ac  yn  ddida- 
edd,  ac  yn  berffaith  ^fiawn  yn  y  cwbl.  01 
ardderchogrwydd  anfeidrol  Mab  Mair  y  dydd 
hwnw!  yr  bwn  a  ddirmygwyd,  a  eistedd  y 
dydd  hwnw  ar  orsedd  ei  ogoniant  I  Mat,  25. 31. 

*  Gtersedd-fainc  Satan/  a  arwydda  gallu,  aw- 
durdod,  a  chrenlondeb  llywodraeth  Satan.  Dat. 
2.  13. — *  Gorsedd-fiiinc  anwiredd,'  sef  y  lie  y 
mae  anwiredd  ac  anwiriaid  yn  eistedd  ac  yn 
Uy wodraethu.  Salm  94.  20.—*  Fel  dnll  cyffel- 
ybrwydd  gorseddfii.'  Ezec.  10.  1.  Edr.  Ol- 
WTN.— *  Deuddeg  gorsedd-fainc'  Mat  19.  28. 
Edr.  Deuddxo. 

*A  hwy  a  ruthrasant  yn  nnfryd  i'r  orsedd.' 
*  Nad  ymroddai  efe  fyned  i'r  orsedd.'  Act.  19. 
29,  31, — etc  rov  ^eazpov  —  Into  the  theatre, 
Saes.  i'r  gampfa.  Y  Theatbon,  yn  mhlith  y 
Groegiaid,  oedd  adeiiadaeth  helaeth,  wedi  ei 
adeiladn  i  ddangos  golygfeydd  cyhoeddns, 
chwareyddiaothau,  Ac,  ac  nid  hyny  yn  unig, 
ond  hefyd  i  gynnal  cyman&oedd  cyhoeddas  ar 
achosion  pwysfawr.  Tëml  Bacchus  yn  Athen 
oedd  y  theatre  ,gyntaf  yn  y  byd ;  hwyrach  fod 
y  theatre  yn  Ephesas  yn  rhan  o  deml  Diana. 
Anaddas,  tebygaf,  y  cyfieithir  ef  yn  ein  tri 
chyfìeithiad  ni,  garaedd,  Oni  baasai  golygfaj 
neu  camp/a^  yn  well  ? 

GORSIN-AU,  (sin)  ystlys-bost  drws.  Exod. 
21.6. — *Wrth  osod  eu  rhiniog  wrth  fy  rhin- 
iog  i,  a'a  gorsin  wrth  fy  nghorsin  i.'  Ezec. 
43.  8.  Sef  gosod  eu  traddodiadau  hwy  gjrfer- 
byn  a'm  gorchymynion  i;  eu  cyfeiliomadau 
|iwy  gyfcrbyn  a'm  ffwirioneddau  i';  eu  haddol- 
iad  eilun-addolgar  hwy  gyferbyn  a'mhaddoliad 
sanctaidd  i ;  fel  hyn  hwy  a  halogasant  ei  enw 


santaidd  à'u  ffieidd-dra,  ao  oblegid  hyn  yr  ys- 
odd  Duw  hwynt  yn  ei  lid. 

GORTHO,.  (to)  gorchudd,  cromglwyd,  am- 
wiag. 

Lie  buont  wedi  ea  tfort&o. 

È.  Fryê  (Balm  107.  4a} 

GORTHRECH-U,  (gor-trech)  çorfod,gor- 
thrymiad,  gorchfygiad;  goracbi^th;  gorch- 
fygü,  gorfwyo,  gormeilio.  Bam.  1.  35.  a  6.  2. 
Act.  24.  Y. 

GORTHRWM-DER-EDIG-U-WR,  (ŷ)r- 
trwm)  ttwm  iawn  :  gormesiad,  gorthrech,  trais, 
cystndd,  trallod ;  cystuddio  :  tndlodwr.  Gor- 
thrymderau  a  arwyddant  bob  math  o  gystudd, 
a  thrallod,  ac  erlidigaethaa«  Exod.  4.  31. 
Deut.  26.  1.  Preg.  4.  1,  Mat.  13.  21.  Gosodir 
saint  Duw  allan  yn  yr  ysgrythyraa  fel  pobl 
orthrymedig ;  y  maent  yn  mhob  oes  yn  cael 
eu  gorthrymu  gan  y  byd,  y  cnawd,  a'r  diafol. 
*  Yn  y  byd  gorthrymder  a  gewch :'  yn  y  àyd^ 
vn  mhob  man  o  bono,  yn  mhob  oes,  a  thra 
byddoch  yn  y  byd ;  ond  yn  y  byd  yn  unig, 
derfydd  pan  orphenont  eu  gyrfa  yn  y  byd. 
loan  16.  33.  Rhuf.  5.  3.  Edr.  Dtoddxf,  Ctd- 

DDrODDÂF. 

*  Gran  faint  y  gorthrymder,  hwy  a  wnant  i'r 
gorthrymedig  lefain.'  Job  35.  9.  *  Hwy  a 
wnant  wrth  fawredd  i'r  gorthrymedig  lefain.' 
Dr.  M.  Y  gair.  Meb,  plJJS  a  arwydda  pob  matb 
o  orthrymder :  gort^ymder  ar  enw  da  un 
tywy  athrod,  enflib,  a  chamdystiolaeth ;  gor- 
thrymder ar  feddiannau  nn  trwy  anghyfiawn- 
der, ,twyll,  a  thrids  (1  Sam.  12.  4.  Esa.  33. 
15.  Ezec  18.  7. '  Mai.  3.  5.)  gorthrymder  ar 
berson  dyn,  trwy  ei  niweidio,  neu  ei  gaethiwo. 
Esa.  52.  4.  Pan  fyddo  gorthrymder  fel  hyn, 
yn  gyffredinol,  o  bob  tu,  mae  y  gorthrymder 
yn  fawr,  ac  yn  peri  i'r  gorthrymedig  lefain. 
Ond  nid  y  n  anal  y  dy  wed  y  gorthrymedig,  ^  Pa 
le  mae  Duw  yr  hwn  a'm  gwnaeth  i  ?' 

'Rhaffaa  gorthrymder/  yw  y  gorthrymder 
ei  hun,  yr  hwn  sydd  yn  gwasgu  mor  galed,  ac 
yn  rhwymo  mor  ddiogel,  fel  nad  oes  ymwared. 
Dichon  dyn  da  fod  yn  y  cyfryw  gyflwr  truen- 
us ;  ond  y  mae  dyben  Duw  yn  ddoeth  ac  yn 
dda  tuag  ato  yn  hyn  oil.    Job  36,  8,  9, 10.  ' 

*  Efe  a  orthrymwyd,  ac  efe  a  gystudidiwyd.' 
Esa,  53.  7.  Y  mae  amryw  yn  cyfieithu  y  geir- 
iau,*  *  Gofynwyd  ef,  ac  efe  a  gystuddiwyd.'— 
'  Gofynwyd,  ac  efe  a  wnaed  yn  atebol.'  Lowth. 
— *  Gofynwyd  taliad.'  Parkhurst  Pan  ofyn- 
wyd  iawn,  gofynwyd  ef;  ac  yn  ganlynoli 
hyny,  *  efe  a  gystuddiwyd,'  Yr  achos  pahara 
y  cystuddiwyd  ef  oedd,  am  i'r  iawn  gael  ei  ofyn 
ganddo.  Aeth  yn  ewyllysgar  i  wnenthnr  y 
taliad  llawn,  a  thrwy  hyny  diieu  yr  ysgifen- 
law. — *  Nid  agorai  ei  enau,'  Ymostyogodd  i'r 
drefn  fawr  gydag  eithaf  boddionrwydd ;  ei 
drefn  ei  hun  oedd,  yn  gystal  a  threfn  y  Tad. 
Gwel  Pool's  Sgnops,  Ŵringa,  Lowth,  Scott, 
Parkhurst,  ar  y  gair  B)2^3* 

V33  ttdegere  ad  BOlattonom  deb&Ci  denout,  rel  *à 
aUqnldaliudoperisattiendain,    Klraher. 


GOR 


685 


*G01l 


*  Pan  elocb  i  ryfcl  yn  eich  gwlad  yn  crbyn  y 
iorthrymwr  a'ch  gorthrymo  chwi.'  Num.  10. 
9.  Wele  yma  achos  cyfiawn  i  fyned  i  ryfel ; 
nid  mv/Ded  i  ryfel  i  orthrymu,  ondpan  fyddoch 
yn  cael  eich  gorthrymu.  Yn  y  cyfryw  ryfel 
gellir,  gyda  gostyngeiddrwydd  hyderuà,  ddys- 
gvvyi  wrth  Dduw  am  Iwyddiant ;  cauy»  yr  Ar- 
sjlwydd  sydd  noddfa  i'r  gorthrymedig;  ac  efc 
a  farn  yr  ;»mddifad  a'r  gorthrymedig.  Salm  9. 
9.  a  10.  18. 

OtORUCHAF-EL-DER-UWCH,-  (goruch) 
uwch  na'r  uchaf,  y  mwyaf  rhagorol ;  y  mwyaf 
ilyrchafedig,  y  penaf. — Y  mae  iichelder  yn  per; 
thyn  i  Ddiiw.  Job  31.  23.  Ymaral  y  gelwir 
ef  y  Gomchaf — yr  Arglwydd  Dduw  Goruchaf. 
(ren.  14.  18,  22.  a  40.  17.  Num.  24.  16. 
Dent.  32.  8.  2  Sam.  22.  14.  Salm  21.  1,  a 
46.  4.  a  56.  2.  a  80.  18.  Dan.  3.  26.  Luc 
1.  32, '35,  76.  a  6.  35.  Act.  7.  48.  et  al 
Xis  dichon  un  dyn  fod  yn  uwch  na'r  dyn  uch- 
af;  ond  mae  Duw  ynoruckaf — y  mac  yn  uwch 
na'r  uchaf  o  bob  peth.  Anaddas  yw  cy.stadlu 
Dnw  à  neb  arall ;  nid  oes  neb,  mewn  dim,  i'w 
îyraharu  iddo.  Y  mae  doethineb  pawb  yn 
ffolineb ;  gallu  pawb  yn  berflfaith  wendid ;  uch- 
der  yn  iselder  mwyaf,  pan  gymharir  hwynt 
âfr  ef. 

1.  Y  mae  yn  oruchaf  yn  ei  lianfod.  Y  mae 
nchelder  yn  ei  hanfod.  Nid  oes  dim  cymhar- 
iaeth  rhwng  hanfod  digrëedig,  ac  anddibynol, 
a  hanfod  crëedig,  dibynol.  *  mae  uchder  han- 
fod yn  perthyn  i  Dduw.  Y  mae  yn  ddaros- 
tyngiad  yn  Nuw,  oWegid  uchclder  ei  hanfod,  i 
fedddwl,  na  sylwi  ar  ddim  ond  arno  ei  hun ; 
na  rhoi  bod  i  un  hanfod  arall.  Er  nad  oes 
♦lira  yn  anhawdd  iddo,  mae  yn  ddarostyngiad 
iddo  weithredu  allan  o  bono  ei  hun,  na  medd- 
wl  am  ddim,  na  serchu  dim  ond  efe  ei  hun. 
Nid  oes  un  gwrthddrych  yn  gwbl  addas  i  fedd- 
wl  Duw  ond  Duw  ei  huu — y  mae  pob  gwrth- 
ddrych arall  yn  anfeidrol  fychan,  ac  yn  anfeid- 
rol  anmherffaith  ac  anhardd,  mewn  cymhariaeth 
iddo.  Y  mae  ef  yn  Ilenwi  ei  feddwl  anfeidrol 
ei  hun  â  phob  pòth  dymunol  ynddo  ei  hun  i 
edrych  arno :  gan  hyny,  cdrych  allan  o  hono 
fii  hun  y  w  edrych  ar  wrthddrych  llai  nag  ef  ei 
hun,  ac  y  mae  hyny  vn  ddarostyngiad.  O ! 
ddWŷfoî  Fod  hob  ei  fatb. 

2.  Felly  hefyd  y  mae  yn  oruchaf  yn  ei  bri- 
odoliaethau,  sef  yn  rhagori  ar  bawb  yn  mhob 
peth.  Nid  oes  gymhariaeth  rhwng  doethineb, 
ijallu,  a  daioni  yn  Nuw,  a*f  cyfryw  briodol-' 
iaethau  mewn  un  creadiir.  Y  maent  yn  Nuw 
yn, hanfod,  yn  ffynon  ddiddechxeu,  ddiddarfod, 
ac  yn  for  diderfyn;  oi^d  yn  mhob  creadur 
inaent  yn  ddeilliedtg,  yn  ddechreuol,  ac  yn 
derfyncdig.     Salm  lb 5.  5.     1  Cor.  8.  5. 

•3.  Y  mae  yn  oruchaf  yn  ei  ben-arglwydd- 
iaçih,  yn  trefnu  ac  yn  llywodraethn  pob  peth 
wrth  gynghor  ei  ewyilys  ei  hun.  Eph.  1.  11. 
Salm  115.  4.  Ei  ewyllys  n'i  foddlonrwydd  ei 
hun  yw  ei  unig  reol:  *yn  ol  ei  ewyllys  ei  hun 
y  mae  yn  gwneyd  â  Uif  y  nefoedd,  ac  à  thrig- 
74 


olion  y  ddaear ;  ac  nid  oes  a  attalio  ei  law  cf, 
neu  addywedowrtho,Bethyr  wytyn  ei  wneuth- 
ur  ?    Dan.  4.  35 

4.  Y  mae  yn  oruchel  yn  ei  holl  gynghorion, 
ei  drefniadau,  qi  feddyliau,  ei  ffyrdd,  <fcc.  Esa. 
55.  8,  Nid  yw  yn  cynghori  à  neb ;  ibae  cyf- 
lawnder  cynghor  ynddo  ei  hun ;  ond  y  mae 
wedi  amlygu  ci  gynghor  i '  ni ;  ac  yr  oedd 
hyny  yn  jmiddarostyngiad  ac'yn  ddaioni  dir- 
fawr  ynddo.  ^ 

5.  Y  mae  o  ran  ei  awdurdod  a'i  lywodracth 
yn  oruchel  yn  mhob  man,  ar  bob  peth,  bob 
amser. 

*Dirfawr  y'th  ddyrchafwyd  (fii^S^  lÄ)a) 
goruch  yr  holl  dduwiau,  ac  ar.yr  holl  ddaear 
hefyd.'  Salm  97.  9.  Y  mae  rhai  yn  ddyrch- 
afedig  mewn  rhai  manau,  heb  fod  felly  mewn 
manau  eraill ;  ac  ar  rai  amserau,  ac  wedi  hyny 
yn  cael  eu  iselhau ;  ond  nid  felly  yw  yr  Ar- 
glwydd, ond  y  mae  yn  oruchel  yn  mhob  man, 
ar  bob  peth,  bob  amser. 

Y  mae  Crist  yn  cael  ei  alw,  *  Mab  y  Goruch- ' 
af;'  a'r  Ysbryd  Glan  yn  cael  ei  alw,  *  North  y 
Goruchaf.'  Luc  1.  32,  35.  a  8.  28.  PJnwau 
sydd  yn  hysbysu  dwyfoldeb  ypersonau;  nid 
oes  un  creadur  yn  deilwng  o'r  .cyfryw  enwau. 
Edr.  Mab,  Ysbryd  Glaf. 

'Ei  oruchelder  sydd  ar  Israel.'  Salm  68. 
34.  Yn  ei  holl  fawredd  goruchel  y  mae  yn 
ddadguddiedig  i  Israel,  ac  yn  amddiffynwr 
iddo.  Duw  yr  hwn  sydd  a'i  nerth  yn  y  wybr- 
enau,  sydd  yn  ofnadwy  hefyd  yn  ei  gysegr  yn 
mhlith  ei  bobl ;  *  yn  rhoddi  cadernid  iddynt ;' 
sef  diogelwch,  a  phob  cysur,  a  dyddanwch.  Y 
Y  mae  Duw  yn  fawr  ac  yn  oruchel  yn  mhob 
peth  ;  ond  y n  benaf  yn  ei  eglwys,  yn  mhlith  ei  . 
bobl,  fel  Duw  yr  iechydwrireth.  Deut.  33. 26, 
2  Pedr.  1.  17.  Er  mor  uchel  a  dyrchafedig 
yw  Duw,  eto  preswylia  gyda'r  cystuddiedig 
a'r  isel  o  ysbryd,  iV  bywhau  a'u  cysuro.  Esa. 
57:  3  5. 

*  Yr  hwn  a  ddaeth  oddi  uchod  sydd  goruwch 
pawb  oil'  loan  3.  31.  Y  mae  Crist  goruwch 
pawb  o  ran  ei  berson,  gan  ci  fod  yn  Dduw  Gor- 
uchaf; y  mae  hefyd  yn  ei  swyddau  a'i  ogon- 
iant  cyfryngol.  Y  mae  yn  Offeiriad  goruwch 
pob  offeiriad  :  yn  Brophwyd  goruwch  pob  pro- 
phwyd ;  ac  yq  Frenin  goruwch  pob  brenin. 
Oddi  wrtho  ef,  a'i  swyddau  cyfryngol,  y  mae 
holl  gyflawnder,  defnyddioldeb,  ac  effeithioldeb 
eu  swyddau  hwy  yn  deillio.  Oni  ba'i  ei  fod  ef 
yn  Offeiriad,  ni  buasai  holl  weinyddiad  yr  off- 
eiriald  gynt  yn  y  s^ydd  hono  ond  hollol  ofer 
a  diles;  oni  ba'i  ei  fod  ef  yn  Brophwyd,  ni 
byddai  holl  ymdrech  dynion  i  ddysgn  eu  gil- 
ydd  ond  hollol  aflwyddSannus ;  ac  oni  b'ai  ci 
tod  yn  Frenin,  ni  byddai  awdurdod  nallywodr- 
aeth  gan  neb  ar  eu  gilydd.  Y  mae  ef  goruwch 
pawb  oil,  yn  llywodraethu^yn  trefnu,  ac  yn  eff- 
eithioli  gwasanacth  pawb.  Rhuf.  9.  5.  Eph. 
1.  21,  22.  1  Pedr  3.  22.— Goruwch  pob  ty- 
wysogaeth — goruwch  pob  enw.  Edr.  Dtr- 
CHAFÜ,  EsoTN. 


I 

GOR 


586 


GOR 


'Awdurdodau  gorucheL'  Rhnf.  13.  1.  Gr. 
at  £^oo<Ftat  onepexovreq,  Y  mae  yr  awdnrdod- 
au  goracbel  yma  yn  cael  eu  gwahaniaethu  oddi 
wrth  y  tywysogion  sydd  yn  eu  meddiannu 
(adn.  3.)  ac  y  maent  yn  arwyddo,  nid  y  per- 
sonau  sydd  yu  meddiannu  yr  awdurdod  ci  hun, 
pa  un  ai  bod  yr' awdurdod  yn  osodedig  yn  y 
bob!  gyffredin,  yn  y  penefigion,  neu  mewn  per- 
son, breninol,  neu  yn  rbanedig  rhyngddynt; 
ond  yr  awdurdodau  a  ddynodant  y  sefydliad 
gwladol,  Y^fathbynag  fyddo.  Y  mae  pob gos- 
odiad  a  threfn  wladol  oddiwrtb  Ddnw ;  ac  ni 
ddicbon  neb  ymosod  yn  erbyn  yr  awdurdod, 
heb  wrtbwynebu  ordinhad  Duw ;  a'r  rbai  a 
wrthwynebant  a  dderbyniant  farnedigaeth  idd- 
ynt  eu  bnnain.     Mackngbt. 

'  Yn  y  goruwcb-leoedd.'  Heb.  1.  3.  ev  oipTf- 
Xtncj  yn  y  yoruchafion,  yn  y  lleoedd  gorucbaf. 
W;S.  yn  y  nefoedd.  Edr.  Heb.  1.  13.  a  10, 
12.  a  12.  2.  , 

*  Goruwch-ystafelL'  Marc  14.15.  Luc  22. 
12.  '  Act,  1.  13.  Y  gorucb-ystÄfelloedd  oedd 
y  rbai  a  ddefnyddientfwyaf  iannedduynddynt 
yn  ngwlad  Judea,  fel  y  gwnant  hyd  beddyw 
yn  Aleppo ;  yn  y  dosparthiadau  isaf  o'u  bad- 
eiladau  yr  oedd  yr  anifeiliaid.*  Ilarmer's 
Observ.  Vol,  I.  Russeirs  Nat.  Hist,  of  Alep- 
po. 

GORÜCHAFIAETH-ION,  (goruchaf)  gor- 
fiodiaeth,  buddugoliaetb,  dyrcbafiaeth.  —  *  Fod 
gweddiau  dros  freninood»!,  a  phwb  sydd  mewn 
goruchafiaeth.'  1  Tim.  2.  2..  *A  ffawb  ar  a 
osodcd  mewn  awdurdod.'  W.  S,  a  Dr.  M. 
Pawb  mewn  swyddau  gorucbel„a  liywodraeth, 
-neu  argiwyddiaetli  gauddynt  dan  y  breiiin. 
Yn  y  cyn-oesoedd  yr  oedd  yr  luddcwon  yn 
gweddio  dros  dywysogipn  raganaidd,  y  rbai 
yr  oeddynt  mewn  caethiw^d  danynt;  ac  yr 
oedd  hvn  wedi  ei  orcbvmyn  iddynt  gan  Dduw. 
Ezra  6.  10.  a  7.  2Ŷ,  28.  Jer.  29.  7.  Wedi 
hyny  daetbant  mor  ragfamilyd  fei  na  weddieot 
dros  ly  wodraethwyr  Paganaidd,  pwy  by  nag  ; 
*ic,  yr  oedd  brwd-frydwyr  (zealots)  yn  barnu  na 
ddylai  pobl  Dduw  ufüddliau  i  dywysogion  ei- 
lun-addolgar ;  ac  yn  ami  tertysgent  yn  erbyn 
swyddwyr  Paganaidd,  yn  ngwlad  Judea,  ac 
mewn  gwledydd  eraill.  Ilwyrach  i  rai  oV 
luddewon  ddwyn  y  farn  bon  gyda  bwynt  i'r 
cglwys  Grist ionogol.  Y  mac  yr  apostol,  yn 
addas  i  ysbryd  yr  efengyl,  yn  gorcbymyn  gwe- 
ddio, yn  ddirgel  ac  yn  gyhoedd,  dros  frenin- 
oedd,  a  rbai  mewn  gorucbafiaetb  danynt,  fel  y 
gallai  y  cyfryw  swyddwyr  wybod  eu  bod  yn 
ddeiliaid  fFyddlon,  ac  y  caent  fwynbau  hedd- 
wcb  danynt. 

GORTJCnWYLIAETH,  (gorucb-gwyl)  dys- 
teiniaetb;  gwaith  goruchwyliwr.  Y  mae  yn 
ami  yn  cael  ei  briodoli  i  ryw  waith  sanctaidd 
yn  y  babell,  a'r  deml.     Num.  4.  16.  a  8.  26.  a 

*  Basbeqalofi,  yn  rhoddi  hanes  ei  dj  ardretbcl  yn  Nghaer 
Cysteayn,  a  ddywed,  •  Paw  8aperio]>-8ola  habitatnr—Pars 
Inferior  eqnomm  ■tabalatiom  deetinata  est*  Yr  omwoh-ys 
tafell  yn  unig  ydys  yn  gyfanneddn  ynddl;  y  rhan  Isaf  sydd 
wedi  el  nelllduo  yn  fkroh-dy  I'r  oeffylan. 


18.  5.  1  Cron.  23.  32.  a  26.  12.  2  Cron.  7. 
6.  a  8.  14.  a  13.  11.  a  31.  16.  a  35.  2.— 
Hefyd  i  weinidogaetb  yr  efengyl.  Eph.  3.  J. 
Col  1.  25.     Edr.  Crynhoi,  Gorchwtl. 

GORUCHWYLIWR^WYR,  (gorucb-wyl- 
gwr)  aroiygwr,  golygydd,  dystain. — *  Felly  cyf- 
rifed  dyn  ni,  megys  gweinidogion  Crist,^  gor- 
ucbwylwyr  ar  ddirgeledigaetban  Duw.'  1  Cor. 
4.  1.  *Goucbwyliwr  Duw.'  Tit.  1.7.  *  Dir- 
geledigaetbau  Duw,'  ydyw  gwirioneddau  yr 
efengyl ;  y  rbai  oeddynt  yn  guddiedig  yn 
Nuw  er  tragywyddoldeb,  ond  a  ddadguddiwyd 
iV  eglwys,  trwy  ei  weision,  o  oes  i  oes.  Gwci- 
ni  y  dirgeledigaetbau  mawrion  byn  i'r  eglwy-^ 
yw  gwaitb  gweinidogion  Grist.  Nid  en  dych- 
ymygiou'  eu  bnnain,  ond  dirgeledigaeibau 
Duw  sydd  iddynt  weinyddu ;  nid  gweinidog- 
ion Crist  ydynt,  os  ydynt  yn  traddodi  dim  hi- 
all.  Y  gair  otxim);jLu<:,  a  arwydda  aroiygwr,  a 
gweinyddwr  acbosion  teulu,  neu  ddinas.  Rbnf. 
16.  23. 

Mae  Duw  pob  gras  yn  cyfranu  amryw  r»5, 
ac  mae  pob  nn  yn  oruchwyliwr  ar  y  gras,  neu 
y  rhodd  a  ddcrbyuiodd ;  braint  yw  bad  yn 
(xaXoi  £xovofjLOi)  oruchwylwyr  da  dros  Dduw,  er 
lies  ein  gilydd.     1  Pedr  4.  10. 

.  GORUG,  (amser  gorpbenedig  o  yarn) 
gwuaetb.  Arferir  ef  yu  ami  yn  yr  un  ystyr  a 
did.     *Efc  a  orug  ddaioni  i  mi ;' — 'gorugiddo 

goron ;' — '  dyfod   a   orug.' *  Goruradaith   a 

oruc  yr  lesu  yi;  Galilea.'     Gwel  befyd  loan  ii. 

1.  a  i.nc  18.  15. 

Dy  air,  er  beilcli  yu  clytio  fluy, 
A*m  calon  oruff,  cadwaf. 

£  PryB,  <tìalra  119.  UJ.) 

(iORVV\\(xEDl),  ^gor-gwagetid)  dilanw,  ai.- 
fnddiol,  tlawd,  ofer,  coegedd,  cbwyddediji- 
rwydd;  gwag-ogoneddusrwydd. — 'Gan  ddy- 
wedyd  cbwyddedig  eiriau  gorwagedd.'  2  Pedi 

2.  18.  Geiriau  mawr  cbwyddedig,  yn  hollol 
wag  o  synwyr  ac  adeiladaetb ;  nod  gau  atli- 
rawon  yw  hwn. 

GORWEDDFA-AU,  (gor-gwedd-fa)  gwcly, 
He  i  orwedd;  petb  i  orwqdd  amo.  Job  7.  13. 
Salm  6.  C.  a  139.  3.     Esa.  35.  7.  a '65.  10.. 

GORWEDD-OG,  (gor-wedd)  Heh.^rvy^^ 
wastad,  ar  lawr,  ar  osgo.  Gorwedd  weithiau  a 
arwydda  anlladrwydd.  Gen.  19.  33.  a  39.  7. 
Exod.  22.  16.  et.  at. — Cwsg,  cwsg  marwolaeth. 

1  Sam.  3.  5.  Job  7.  4.  a  II.  19.  a  14.  12.  a 
20.  11.  a  21.  26.  Salm  4.  8.—*  Yr  boll  f^d 
yn  gorwedd  mewn  drygioni.'  1  loan  5.  19. 
ev  Tut  novTjpu),  yn  y  drwg,  yn  yr  un  drwg,  yn 
meddiant  Satan,  yn  llawn  o  bob  drygioni,  ac 
yn  ymfoddloni,  ac  yn  ymbyfrydu  ynddo. 
Eph.  2.  1.  a  6.  11.  dol.  1.  13.     2  Tim.  2.  26. 

2  Cor.  4.  4. 

GORYMDAITH-IAU-IO,  (ymdaitb)  am- 
dramwyad  :  cylcb-deithio  ;  amdramwy ;  am- 
gylchu. — *I  orymdaith  yn  y  wlad  y  daethom.' 
Gen.  47.  4. — iibaid  i  mi  orymdaith  heddvvr.' 
Luc  13.  33.     W.  S. 

G08EN,   Jleb.   r^^  [dynesad]  1.  Talaeth 


GOS 


687 


GOS 


ffrwythlawn  yu  ngwlad  yr  Aipht,  yn  agos  i 
For  y  Canoidir,  lie  y  cyâeodd  Joseph  ei  dad 
a*i  frodyr,  a  He  y  preswyliasant  200  o  flynydd- 
oedd.  Gen.  47.  6.  Y  mae  llawer  o  ddadleu- 
aeth  pa  dalaeth  o'r  Aipht  a  feddylir  wrth  llgj 
'T'^Än  ffvla^Go9en,  Yn  Gen.  47. 11.  gelwir 
hi  ^  tir  BamiSes.'  Mae  yn  eglnr  mai  gwlad  bor- 
faog  oedd,  ar  gyffiniau  -  dwyreiniol  yr  Aipht. 
(xeilw  y  LXX  yn  ea  cyfieithiad  ye^efi  Âpa^taç, 
ffesem  Arabias;  rhaid  bod  y  cyifieithwyr  hyn, 
y  rhai  a  gyfìeithiasant  y  Beibl  yn  Alexandria, 
vn  yr  Aipht,  yndei^l  ansawdd  a  daearyddiaeth 
y  wlad  hono ;  am  hyny  barna  Michaelis  bod 
Gosen  ar  duedd  Arabia ;  ond  nid  yn  nwch  Vr 
gogledd  na  Tirbonus  Palus,  a  bod  ei  cbyffîniaa 
deheuol  yn  cyrhaedd  hyd  Mods  Troicus.  Barna 
rhai  mai  darlleniad  y  LXX  (yc<re;:^-Û1j55)  yw 
y  darlleniad  cywir  a  gwrciddiol;  yr  hwn  a  ar- 
wydda  gwlad  y  gwlaw^  a'i  bod  yn  cael  ei  dyfr- 
haa  à  chafodydd  o'r  nefoedd,  yn  \?ahaQol  i'r 
Aipht,  yr  hon  a  ddyfrhèir  gan  yr  afon  Nilus; 
Yr  oedd  '  gwlad  y  gwla'w'  yn  addas  breswylfod 
iV  Israeliaid,  y  rhai  oeddent  fugeiliaid  ac  am- 

aethyddion,     Gwel  Boothroyd. 2.  Gwlad, 

neu  ddinas  yn  agos  i  Gibeon.    Jos.  10.  41.  a 
15.  51. 

GOSOD,  ac.  (savd)  Heb.  ^y^  dodi,  cyf- 
leu  ;  rhoi,  rhoddi. — *  Bara  gosod — Bara  dang- 
os.'  Exod,  25.  30.  Num.  4.  7.  1  Sam.  21. 
♦>.  1  Bren.  7.  48.  1  Cron.  9.  32.  2  Cron. 
13.  11.  Neh.  10.  33.  Mat  12.  4.  Heb.  9. 
2.  *  Bara  dangos,*  Heb.  Q^ijg)  QHb  ^*^^  ^^^" 
ebau^  neu  bara  y  pre»ennoldeb,  am  ci  fod  yn 
cael  ei  osod  o  flaen  wyneb,  neu  yn  mhresennol- 
cleb  Duw,  1*i)3f|  '»5BÎ)  yn  wastadol  ;  TcpoOeatc 
rtay  oftrtav^  gosodiad  bara,  neu  dortkaUy  Heb.  9. 
2.  aprot  'Tzpoasffsatc^  bara  gosod.  Mat  12.  4. 
Am  wneuthuriad  a  gosodiad  y  bara  hwn  cawn 
hanes  neillduol  yn  Le€  24.  5 — 9.  *A  ohymer 
beiiliaid,  a  phoba  ef  yn  ddeuddeg  teisen ;  dwy 
ddegfed  ran  fydd  pob  teisen.  A  gosod  hwy  yn 
ddwy  res,  cbwech  yn  y  rhes,  ar  y  bwrdd  pur, 
ger  bron  yr  Arglwydd.  A  dod  thus  pur  ar 
bob  rhes,  fcl  y  byddo  ar  y  bara  yn  goffadwr- 
iaeth,  ac  yn  aberth  tanllyd  i'r  Arglwydd.  Ar 
bob  dydd  Sabboth  y  trefna  ef  hyn  ger  bron  yr 
Arglwydd  bob  amser.  A  bydd  eiddo  Aaron 
a*i  feibion ;  a  hwy  a'i  bwyty  yn  y  lie  sanct- 
aidd/  Y  deuddeg  teisen,  t'el  y  deuddeg  maen 
ar  ddwyfroneg  yr  Arch-oifeiiiad,  y  deuddeg 
careg  a  osododd  Joshua  yu  nghanol  yr  lor- 
ddonen,  a'r  deuddeg  careg  a  gymerwyd  o  ganol 
yr  lorddonen,  ac  a  osodwyd  yn  Gilgal,  a  ar- 
wyddant  v  deuddeg  llwytb,  sef  holl  Israel 
Duw.  Gal  6.  16.  Exod.  ^8.  21.  Jos.  4.  9, 
iiO.  Rhanwyd  Canaan  yo  ddeuddeg  etifedd- 
iaeth  ;  yn  cyfateb  i  hyu  y  mae  deuddeg  apos- 
tol  yr  Oen,  a  deuddeg  syltken  y  Jerusalem 
ncwydd,  Dat.  21.14.  Y  deuddeg  teisen  ar 
y  bwrdd  ger  bron  yr  Arglwydd  yn  wastwdol,  a 
arwydda  bod  ei  holl  bobl,  eu  personau,  a'u 
ííwasanaetb,  bob  amser  yn  gymeradwy  yn 
Nghrist,  a'i  fod  yntau  a'i  wyneb  yn  Uewyrchu 


arnynt  yn  raaol ;  ar  y  bwrdd  pur,  sef  Crist,  y 
maent  yn  gymeradwy  yn  wastadol.  Dat  8. 
3,  4.  Eph.  1.  6.  Heb.  7.  26.  Y  mae  ei  lyg- 
aid  ef  arnynt ;  a  gweddai  fod  eu  Uygaid  hwy- 
thau  arno  yntau  yn  wastadol.  Salm  34.  15.  a 
123.    1,2,  3.  Jer.  24.  6. 

Yr  oedd  '  thus  pur'  i  fod  ar  y  bara  yn  goffa- 
dwriaeth;  a  phan  gymerid  y  bara  ymaith 
byddai  y  thus  yn  cael  ei  losgi  ar  yr  allor  aur, 
yn  aberth  tanllyd  Vr  Arglwydd.  Y  thus  a  ar- 
wydda  eiriolaeth  beraidd  yr  Arglwydd  lesu 
dros  ei  bob],  a  dylanwadau  hyfryd  ei  Ysbryd 
arnynt;  yn  goffadwriaeth  ac  yn  arwydd  sicr 
o'u  cymeradwyaeth  ger  bron  yr  Arglwydd. 
Tra  yr  «edd  yr  oflfeiriaid  yn  ymborthi  ar  y 
bara,  yr  oedd  y  thus  llosgedig  yn  arogli  yn 
beraidd  fel  aberth  tanllyd  i  Dduw ;  felly  y  mae 
Crist  yn  dderbyniol  gan  Dduw  fel  Cyfryngwr,» 
ac  yn  ilesol  i'w  bobl. 

Yr  oedd  y  bara  i  gael  ei  *  osod'  o  newydd 
bob  Sabboth,  pan  yr  oedd  yr  offeiriaid  yn  eii 
cylchoedd  yn  dechren  eu  gwaàanaeth.  2  Cron. 
23.  4.  Yr  oedd  dan  offeiriad  i  gymeryd  y 
ddwy  res  deisenau,  a  dau  i  gjrmeryd  y  ddau 
gwpan  a'r  thus,  un  i  bob  rhes  ^  yr  oedd^edwar 
i  fyned  o'u  blaen  hwynt,  i  ddwyn  y  bara  oedd 
ar  y  bwrdd,  a'r  cwpanau  thus  ymaith  :  fel  hyn 
yr  oedd  y  newydd  yn  cael  ei  osod  yn  y  fan  y 
tynwyd  yr  hen  ymaith.  Yr  oedd  y  bara  i  fod 
yn  wastadol  ar  y  bwrdd,  yn  eu  teithiau,  a  phob 
am^er.  Num.  4.  7.  Yr  oedd  hefyd  yn  new- 
yddy  ac  nid  yn  Uwyd  ac  yn  henaidd.  Felly  y 
mae  y  duwiolion  yn  Nghrist,  yr  un  mor  gymer- 
adwy ger  bron  Duw  bob  amser ;  a  thrwy  fyw- 
yd  ffydd  arno  m  heneiddiant  ac  ni  lesgant  yn 
eu  heneidiau.  Salm  71.  9.  a  92. 14.  Y  mae 
y  fath  undeb  rhwng  Crist  a'i  eglwys,  fel  y  mae 
yr  un  pethau  mewn  gwahanol  ystyriaetfaau,  neu 
mewn  gwahanol  raddau,  y n  cysgodi  Crist  a'i 
eglwys  Lefyd.  Felly,  yn  y  golygiad  hwn,  dich- 
on  fod  y  bara  gosod,  nid  yn  unig  yn  cysgodi 
yr  eglwys,  ond  nefyd  yn  dangos  beth  ydyw  yr 
Arglwydd  lesu  i'w  eglwys,  bara  neu  ymborth  , 
cyflawn,  brwd,  gwastadoL  Y  mae  yma  deisen 
i  bob  llwyth  ger  bron  Duw ;  cant  ymborthi 
arno  ger  bçon  Duw,  ac  yn  ei  heddwch,  yn  eu 
holl  dcithiau,  eu  gwersyllfaoedd,  a  phob  am- 
gylchiad  a  ddichon  eu  cyfarfod,  Efe  yn  unig 
yw  achos  eu  cymeradwyaeth  ger  bron  Duw, 
eu  hunig  ymborth  a'u  cynnaliaeth  yn  y  byd. 

Yr.  oedd  y  bara  i  gael  ei  osod  yn  frwd^  neu 
yn  newydd  bob  Sabboth,  ac  yr  oedd  yr  offeir- 
iaid wedi  hyny  i  ymborthi  arno  trwy  yr  wyth- 
nos ;  felly  y  mae  Crist  fry  yn  y  nefoedd  dros 
ci  bobl,  ac  yn  ymborth  hefyd  iddynt  yn  ei  or- 
dinhadau  ar  y  ddaear :  *  Crist  sydd  bob  peth, 
ac  yn  mhob  peth.'  Y  mae  efe  yn  wastadol  yn 
ymddangos  fry  drostynt,  ac  yn  wastadol  yn 
ymborth  yma  iddynt.  Heb.  9.  24.  Dat.  5.  6. 
Edr.  ErRioL, 

*  Gosodwyd  i  ddynion  farw  unwaith.'  Heb. 
9.  27.  Goso\iwyd,  trefnwyd,  a  chyhoeddwyd 
hyny  gan  Dduw,  yr  hwn  yn  unig  oedd  ag  aw- 


GOS 


588 


GRA 


durdod  i  wneuthur  hyny  fól  bam  cospedìiçaeth 
am  bechod  ;  sef  i  ddynion  farw  unwaith,  a  dim 
ond  unwaith.  Gen.  2,  17.  a  3.  19,  Felly 
Crist,  yn  gytatebol  i  hyn,  a  oôrymodd  ci  ban 
unwaith,  a  dim  ond  unwaith,  i  ddwyn  yroaith 
bechodau  Ilawer. 

*  Mai  i  hyn  y'n  gosodwyd  ni/  sef  i  ddyoddef ; 
nid  yn  unig  i  gredn  yn  Ngbrist,  ei  bregetbo, 
ond .  hefyd  i  ddyoddef.  Gailaaai  rhai  godi 
gwrthddadl  yn  erbyn  yr  apostolion,  fel  cenad- 
on  Duw,  eu  bod  yn  dyoddef ;  os  oeddynt  yn 
gallu  gwnenthur  gwyrthiau  gwirioneddol,  pa- 
ham  nad  allent  achub  eu  hunain  rhag  dyodd- 
efiadau  Ì  ^  Na  chynhyrfçd  Tieb,  raedd  yr  apos- 
tol,  yn  y  gorthrymderau  hyn ;  i  hyn  y'n  gos- 
odwyd ni ;  y  mae  hyn  o  drefniad  Duw,  ac  yn 
un  prawf  o^n  hanfoniad  gan  Dduw,  Act.  9. 
16. 

GOSPER,  Llad.  Vesper  ;  pryd  gosper,  pryd- 
nawn,  hwyr,  nos. — *  O'r  borae  hyd  oaper.'  Act, 
28.  23.  W.  S. 

GOSTEG-U,  (teg)  dystawrwydd,  Uonydd- 
wch,  tawelwcb,  arafwcb.  Canfi  ar  osteg,  canu 
yii  gyhoeddus;  rhoi  gosteg,  gorchyrayn  dys- 
twrwydd. — *  Nid  oes  osteg  i  mi,'  niU  oes  dys- 
tawrwydd, ac  am  hyny,  dim  ond  anesrawyth- 
der,  ac  aflonyddwch.  Salm  22.  2.  Yr  oedd 
yn  liefain  arno  yn  nydd  hawddfyd,  ac  yn  nos  ad- 
fyd.  Yti  y  nos  y  cymerwyd  Crist,  ac  yn  y 
dydd  y  dyoddefodd  ;  ac  yr  oedd  yn  gweddio 
yn  ddibaid  heb  ddiffygio.  1  Thes.  5.  17.  Luc 
18.  1.  Dyma  weddio  yn  daer  ac  mewn  gwir- 
ionedd.  lago  5.  16.  Salm  145.  18. 

*  Pan  agorwyd  y  seithfed  sêl,  yr  oedd  gos- 
teg yn  y  nef,  megys  dros  banner  awr.'  Dat.  8. 
1 .  Wrth  y '  nef  y  meddylir  yr  eglwya  ar  y 
ddaear ;  ac  wrth  osteg  yn  y  nef  dros  banner 
awr,  meddylh"  heddwch,  a  thangnefedd,  a 
rhyddhad  yr  eglwys  oddiwrth  erlidigaethau, 
yn  amser  Cystenyn  Fawr,  medd  rhai;  wedi 
dystryẃ  Anghrist,  medd  eraill.  Nid  banner 
awr  historiawl,  ond  banner  awr  weledigaethol, 
a  feddylir :  ac  am  hyny  arwydda  amscr  hir,  ac 
nid  òyr,  fel  y  barna  Ilawer.  Bod  banner  awr 
heb  weled  gweledigaethau  newyddion  mewn 
pertbynas  i  amgylchiadau  yr  eglwys,  &ydd  ar- 
wyddocaol  o  amser  hir  o  lonyddwch  i'r  eglwys, 
medd  Vitringa. 

Mae  yr  Arglwydd  yn  gostegn  pan  byddo  yn 
oedi  ateb  gweddiau  ei  bobl,  neu  yn  oedi  dial 
ar  eu  gelynion.  Salm  28.  1.  a  83.  1. — *Gos- 
tegais  t'y  enaid.'     Salm  131.  2.     Edr,  Diddyf- 

NU. 

GOSTWNG,  GOST  YNGU-EDIG-RWYDD, 
(twng)  iselu,  darostwng;  isel.  —  Gostwng  y 
glust,  a  arwydda  gwrando  yn  astud  ac  yn  am- 
yneddgar  ar  un.  Salm  86.  1.  Diar,  5.  1.  Edr. 
Darostwng,  Dtrchafü. 

*Dysgwch  genyf;  canys  addfwyn  ydwyf,  a 
gostyngedig  o  galon.'  Mat.  11.29. — *  Dysc- 
wch  genyf,  can  vy-bot  yn  waredigennus  ac  yn 
isel  o  galon.'  "W.  S. — *Am  fy  mod  yn  fwyn  ac 
yn  ostyngedic  o  galon.'     Dr.   M.  "  Y  mae  ei 


ostyngeiddrwydd  yn  winoneddol,  caDys  mae  o 
^galon  yn  ostyngedig ;  mae  yn  holioi  felly,  ac 
yn  bcrffaith  gwbl  yn  mbob  peth,  ac  yn  Dgwei- 
nyddiad  ei  boll  swyddau.  Nid  oes  neb  yn 
uwcii  o  ran  ei  berson,  nac  yn  is  o  ran  ei  ostyng- 
eiddrwydd. Mae  yn  llywodraetfa^yda  mawr- 
hydi  dwytbl,  ac  yn  dysgn  gydag  awdurdod 
oruchel,  eto  gyda  y  gostyngeiddrwydd  mwyaf. 
Mae  yn  ymostwng  i  ddysgu  rhai  gwael  iawn, 
ac  yn  "eu  dysgu  gyda  gostyngeiddrwydd  ac 
addfwynder  anghymarol. 

*A  fu  ostyngedig  iddynt,'  sef  i'w  rieni.    Luc 

2.  55,  M^e  y  geiriau  hyn  yn  fyr,  ond  yn  gyn- 
nwysfawr  iawn  ;  ac  yn  dangus  y  fatb  oedd  boll 
ymddygiad  Crist  yn  ei  fabandod  a'i  ieaenctyd. 
Ufuddbaodd  i'r  pummed  gorcbymyn  i'r  per- 
ffeithrwydd  mwyaf.  Ni  cbafodd  rhieni  erioed 
y  fath  batch  ac  ufudd-dod  gan  blentyn. 

*  Ei  ras  a  rydd  efe  i'r  gostyngedig.'     Diar. 

3.  24.  lago  4.  6.  1  Pedr  5.  5.  Esa.  57.  15. 
Rhydd  ycnwaneg  o  ras ;  rhydd  gysur  a  chyn- 
naliaeth  dan  yr  hoi!  orthrymderau,  o  gogon- 
iaut  tragywyddol  yn  y  divvedd.  biar.  15.  33. 
a  18.  12.  Un  o  nodau  etholcdigion  Duw  yw 
gostyngeiddrwydd,  ag  sydd  yn  cael  ei  weith- 
redu  ynddynt  gan  yr  Ysbrd  Glan.  Mae  gos- 
tyngeiddrwydd yn  ymddangos  yn  agwedd 
sanctaidd  eu  bysbryd  yn  eu  hoU  gymdeitha^  a 
Duw,  yn  cydnabod  eu  gwaeledd  a'u  hannheil- 
yngdod,.ac  yn  edifarhau  mcwu  llwcb  allndw. 
Lie  y  mae  yn  wiriodeddol  rbyngddynt  à  Duw, 
y mddengys  befyd  y n  eu  boll  ymddygiad  tuag 
at  eu  brodyr,  gan  dybied  eu  gilydd  yn  well  na 
bwynt  eu  hunain.  Col.  3.  12.  Phi!.  2.  3.  Y 
mae  agwedd  wrthwyneb  i  ostyngeiddrwydd  yn 
hollol  anaddasu  djn  i  gymdeith^  k  Duw,  ac  i 
dderbyn  dim  yn  ysbrydol  oddi  wrtho.  Rhai<l 
ei  ddarostwng  yn  gyntaf,  cyn  y  caffp  ei  ddyr- 
chafu  aau  Dduw  trwy  gyfraniadau  grasol  iddo. 
Edr.  Balchdsr. 

GOSYMi)AlTH,  (ymdaith)  traul,  cynaliacth, 
lluniaeth  i  daith. — *  Pwy  ai  ryfelyA'n  amser  ar 
ei  osymddaith  i  bun  V  1  Cor.  9.  7.  W.  S. 

GOZAN,  Heb.  'lyi*^  [p<>r/a]  enw  afon,  a'r 
wlad  befyd,  trwy  yrhon  yr  oedd  yr  afon  yn 
rhedeg.  Wedi  i  freninoedd  Assyria  orchfygu 
y  wlad  hon,  trosglwyddasant  rai  o  ddeg  llwyth 
Israel  iddi  yn  gaethion.     2  Bren.  17.  ö.  a  19. 

12.  1  Cron.  5,  26.  Esa.  37i  12.  Y  mae 
Prideaux  yn  golygu  sefyllfa  afon  Gozan  a'r 
wlad  yn  Media.    Vol.  L  p.  10. 

GRADELL,  Llad.  Gratis,  alch,  gridylL- 
*Ar  radell.'  '  Lef.  2.  5.  a  7.  9.  Heb,  ^n'ì  P^^ 
ell  J  padell  ffrto.  Yr  oeddent  yn  parotoi  y 
bwyd-offrwm,  weilhiau  trwy  ei  hobi  ar  radell. 

GRADD-AU,  (rhadd)  Heb.  ^^^  Liod, 
Gradus  ;  cam ;  dring,  lled-dring,  gris ;  nrdd, 
dyrchafiaeth.  —  Gradd  cai-enydd  ;  gradd  o  or- 
ucbafiaeth ;  gradd  ysgol. — *  Y  rhai  a  wasau- 
anaetbant  swydd  diacon  yn  dda,  ydynt  yu  en- 
nill  iddynt  eu  hunain  radd  dda,  a  hyfder  mawr 
yn  y  ffydd  sydd  yn  Ngbrist  lesu.'     1  Tim.  Ji. 

13.  Hadtiov  zaioy,   gradd  anrhydedduSj  sef 


GRA 


589 


GBA 


setyllfa  ddyrchafedig  ac  anrhydeddns  yn  yr  , 
Iwys.  Y  rhai  a  wasanaetneDt  yn  dda,  yn  fifyd* 
lawn,  ac  yn  ddoetb,  mewn  'swydd  is,  a  gaent 
eu  dyrchafa  i  swydd  uwch ;  a  byddai  eu  ffydd- 
londeb  yn  ennill  iddynt  {tcoXativ  Tzapprjfftav) 
ryddid  a  hyfdra  mawr  3ni.y  iydd,  sef  yn  ngwas- 
anaeth  y  ffydd,  ac  yn  dysga  ffydd  Crist.  Cor- 
onir  ffyddlondeb  yn  ami  yn  y  byd  hwn  à 
rhy w  nod  neillduol  o  gymeradwyad  Daw. 

GRAIAN*,  GRAIENYN,  (grae)  gro,  marian, 
tvwodbras,  marianro.  Diar.20, 17.  Esa.  48. 19. 
'  GRAS-LAWN-OL,  Gr.  ^a/»<ç;  Llad. 
Gratia-;  rhad,  l)ad,  cêd^'dawn;  rhad-rodd; 
cyfrif,  bri,  hoffedd ;  *egwch,  harddwch,  bawdd- 
garwch,  gweddnsrwydd ;  goUyngdod,  rhydd- 
deb ;  cenad,  caniatad ;  heddwcb,  cymmod, 
cariad,  erfyniad  b'endith,  tâl  diolch.  Mae  y 
gair  gras  yn  dyfod  oddiwrtb  gratia f&  hwnw 
oddiwrtb  x^P^^f  oddiwrtb  /ae/>ttf,  llatpenhaUy 
neu  x^P'h  llawenydd ;  nea  oddiwrtb  y  gair 
"ip'i  bod  yn  werthfawr,  Mae  y  gair  ;jfa/9íç 
weithian,  yn  cael  ei  gyfieitbu  yfrfvy  Luc  1. 
30.  a  2.  62.  Act.  2.  47,  a  %.  46.  a  25.  3,  9. 
—diohh;  Luc  C.  32,  33,  34.  a  17.  9.  1  Cor. 
15.  57.  2  Cor.  2.  14. — ?iawd^garwch,  Act.  7. 
10. — cymwynas^  Act.  24.  27. — rhodd,  1  Cor. 
10.  3.  2  Oor.  8.  4.  Gras  yw  y  cyfieithiad 
yn  mbob  man  arall  He  yr  arferir  y  gair.  Y 
gair  gras  a  arwydda  yn  gyffredinoi  y  petbau 
(^nlynol : — 

1.  Daioni,  cariad,  caredigrwydd,  cymwynaa- 
garwcb  Daw  tu  ag  at  ddynion,  neu  ddynion  tn 
a^  at  eu  gilydd-^a  hynv  yn  bollol  rad,  wir- 
tbddol,  ac  anbaeddiannol  yn  y  gwrtbddrycb  o'r 
daioni  bwnw.  Amlwg  ei  fod  yn  yr  ysgrytbyr- 
:ia  yn  ami,  o'r  un  arwyddocad  a  cbaruki  rbad 
tragy wyddol  Duw,  fel  yr  unig  acbos  cynbyrfiol 
yn  iecbydwriaetb  dyn.  Cymbar.  Heb.  2.  9. 
Rbuf.  3.  24.  a  5.  15.  a  6.  14.  2  Tim.  1.  9. 
loan  3: 16.  Epb.  2,  5,  7,  8.  TKt  2.  11.  a  3. 
:î,  4,  5.  2  Cor.  8.  9.  Act.  14.  3.  a  15.  11, 
40.  a  20.  24,  32.  Yn  yr  ystyr  hwn  y  mac  yr 
apostol  Paul  yn  ami  yn  ariferyd  v  gaii,  ac  yn 
gosod  allan  ras  yn  Nuw  yn  wrthwyneb  i  weith- 
redoedd  mewn  dyn,  fel  yr  unig  acbos  o  iocb- 
ydwriaetb,  yn  yr  arfaetbiad,  pryniad,  a'r  cym- 
iiwysiad  o  boni,  a  pbarbád  unrbyw  ddyn  yn  ei 
raeddiannu,  Rbnf!  11.  6.  1  €or,  12.  9.  Epb. 
1.  2,  6,  7.  Yn  yr  ystyr  bwn  cyrabwysir  et'at 
ddynion  befyd,  o  ran  eu  bewyllys  da  %\i&g  at 
eu  gilydd,  Yn  yr  ystyr  bwn  o'i  ú*ferìad  rbwng 
dynion  a'u  gilydd,  y  mae  yn  cael  ei  gyfieitbu 
vn  gyffredinoi  ffafr.  Gen.'  39.  4,  Luc  2.  52. 
biar.  13.  15,     Esther  5.  8. 

2.  Trwy  draws-enwad,  arwydda  unrbyw  fen- 
dith,  anrheg  neu  rodd,  yn  amlygu  caredig- 
rwydd, ac  yn  deillio  o  ewyllys  da.  1.  Felly  y 
mae  Crist  yn  llawn  gras  a  gwirionedd — ac  y. 
mae  ei  bobl  yn  derbyn  o'i  gyflawnder  ef,  gras 
;im  ras  ;  sef  benditíiion  belaetb,  gwertbfawroc- 
iit\  a  mwyaf  ^orucbel  a  pbarcbus.  loan  1,14, 
Hi. — 2,  Yn  yr  ystyr  bwn  y  mae  y  dawn  cyf- 
iawnder  yn  cael  ei  alw  yn  ras.    Rbuf,  5,  20.  a 


3.  24. — a.  Cyflwr  o  gymmod  a  beddwcb  à 
Duw  trwy  gyfrifiado'r  èyfiawnder  bwnw.  Adn.2. 
— 4.  Bod-  dan  ras  y w  bod  dan  oruchwyliaetb 
cyfammod  grasol  Duw  yn  Ngbrist,  a  than  ly  w- 
odraetb  sanctaidd  rasol  egwyddor  o  ras,  yr 
bon  a  eilw  yr  apostol,  deddf  ei  feddwL    Rbuf. 

6.  14.  a  7,  23.  Cynnyddu  mewn  gras  yw 
cynnyddu  mewn  sancteiddrwydd  tufewnol, 
mewn  doniau  ysbrydol,  a  rbodiad  sanctaidd,  a 
duwioldeb.  2  Pedr  3.  18.  Vn  yr  ystyr  bwn 
y  rhydd  Duw  ras  a  gogoniant.  Salm  84.  11.^ 
— 5.  Yr  boll  ddedwyddwch,  cysur,  dyddan-^ 
web,  a'r  cyflawnder  o  fenditbion  sydd  yn 
Ngbrist  i'w  bobl  sydd  yn  y  byd  bwn,  a'r  bwn 
sydd  yn  dyfod,  a  elwir  yn  ras,  yn  ami,  ana  mai 
o  rad  gariad  a  haelioni  Duw  y.  mae  y  cwbl  yn 
tarddu.  Rbuf.  5.  15,  17.  1  Cor.  Í6.  23.  2 
Cor.  13.  13.  Gal.  S.  4.  Epb.  6. 24.  Phil.  4. 
23.  Col.  4.  18.  1  Thes.  5.  28.  2  Thes.  3. 
18.  1  Tim.  6.  21.  2  Tim.  4.  22.  Tit.  3. 16. 
Heb.  13.  25,  Dat.  22.  21,-6.  Yn  1  Pedr  1. 
10.  gr€i8  a  arwydda  yr  ieckydt^riaetky  am  ei 
bod  i  gyd  yn  bollol  yn  tarddu  o  ras  Duw ;  adn. 
13.  gras  a  arwydda  gogoniant  tragyvfyddolj  yn 
ei  boll  gyflawnder,  oblegid  yr  un  rbeswm. 

7.  Mae  swyddau  sanctaidd  a  dynion  addas idd- 
ynt, pa  un  ai  gwyrtbiol  ai  cyffredinol,  yn  cael 
eu  galw  yn  ras,  am  mai  ffafr  neillduol  i'r  per- 
sonau  eu  hunain  ac  i'r  eglwys  yw  eu  bod  yn 
cael  eu  gosod  yn  y  cyfryw  swyddau,  ac  yn  cael 
eu  cynnorthwyon  addas  i  gyflawni  y  gwaitb 
pertbynql  iddynt.  Epb.  3.  2,  8.  a  4,  7.  Rbuf, 
1.  5.  a  12.  3,  6.  a  15.  15, 16.  1  Cor.  3.  10. 
Gal.  2.  7,  8,  9. — 8.  Yr  efengyl  a'r  pregethiad  o  ' 
boni,  1  Pedr  5.  12.  Efengyl  gtas  Duw  yd- 
y w ;  efengyl  yn  tarddu  o  ras  Duw ;  yn  dad- 
guddio  gras  Duw  yn  Ngbrist ;  j^n  cyboeddi 
benditbion  grasol  oil  yn  rbad  i  ni ;  a  thrwy 
gredu  pa  un  y  mae  pecnadnriaid  yn  cyfranogi 
o'r  benditbion  byn.  Act  14.  3. — •.  Tuedd 
elusengar  o  weithrediad  grasol  Duw  yn  y  gal- 
on,  a  rhoddion  ewyllysgar  y  saint  i'w  brodyr. 
2  Cor.  8.  4,  7,  19.     1  Cor.  16.  3, 

Wrth  sylwi  yn  fanwl  ar  yr  arferiad  o'r  gair 
yn  y  Testament  Newydd,  gellir  gweled  nad 
oes  dim  yn  perthynu  i'r  eglwys,  fel  y  cyfryw, 
neu  sydd  yn  ei  gwneyd  yn  eglwys,  nad  ydyw 
yn  cael  ei  alw  yn  ras ;  am  fod  y  cwbl  y n  tarddu 
o  rad  gariad  a  daioni  Duw  yn  unig  ag  sydd  yn 
gwneutbur  dim  rbagor  rbyngddi,  a  pbob  aelod 
o  boni,  ag  eraill.  Duw  pob  gras  y w  Daw ;  ac 
o'i  drysorau  ancbwiliadwy  a  diddarfod,  y  mac 
yn  cyfranu  i  gyfodi  eglwys  iddo  ei  bun,  a  bono 
yn  sanctaidd,  yn  gyfíawn,  ac  yn  ogoneddus, 
wedi  ei  cbwbl  barddu  â  doniau  ac  addurniad- 
au  yr  Ysbryd  Glan.  Y  mae  yn  gwbl.  addas 
iddi  hi,  ei  boll  swyddwyr  a'i  baelodan,  ddy- 
wedyd  gyda'r  apostol  Paul,  *  Trwy  ras  yr  yd- 
wyf  yr  byn  ydwyf.'  1  Cor.  15.  10. — *Trwy 
ras  yr  ydych  yn  gadwedig  ;'  y  mae  pob  petib 
sydd  yn  pertbyn  i  gadwedigaeth  yn  gẃl  p 
ras.  Epb.  2,  5, 

Y  mae  gras,  fel  y  mae  yn  raslonrwydd  yn 


GfiA 


5do 


GRI 


Now,  JÜ  anfeidroL  fel  efe  ei  haa ;  nid  oes  na 
dachrea,  aa  diwedd,  na  therfynau  iddo,  mwj 
nag  i  Ddaw  ei  han.  O  ran  j  cyfraniadaa  o 
hoDO  yn  Nghrist  iV  bobi,  mae  7  cyflawiuler 
a'r  helaethrwydd  mwyaf  ynddo.  Mae  yr  apo»- 
tol  ya  yegrifena  am  dano  mewn  geiriaa  sydd 
yn  dangos  y  cyflawnder,  yr  belaethrwydd^  a'r 
dyfnderoedd  mwyaf,  megys  tov  unepeaXXovra 
Tzloorov  nyç  aoroo  cv  ^py^ircoryfTt  e^'  Xpt<nat  /tj- 
noo — rhagorol  olud'—dirfawr  olud  (W.  S,)gol- 
nd  tros  ben  pob  mesnr  a  therfynau ;  golud  yn 
rhagori  ar  bob  trueni  a  phechod  mewn  dyn ; 
(£ph.  2.  7.)  Toy  aysSt)[vtourroy  -kXoutov  too  Xpie^ 
Tooj  golad  na  ellir  byth  ei  gael  allan  yn  gyf- 
lawn  wrth  chwUiad  pawb  yn  fwyaf  ajfal  ac  eg- 
niol.  £ph«  i.  8.  Y  mae  Daw  yn  ewyllesio 
dangos  i  oesoedd  y  byd  y  rhagorol  olad  hwn  ; 
a*i  gymwynaagarwchf  nea  ei  gartdigrwydd  (W« 
S.)  1  ni  yn  Nghriat  sydd  yn  dangos  hyn  gyf- 
lavm^—oictpeTcepttrtoffsv  tj  x^P^^i  9^<^  yn^rhagor 
atnlhau — yn  tra  anilhau  yn  /toy  o  lawer  (W. 
S.)  yn  tra  amlhan  yn  fwy  o  lawer  na  phechod, 
y  peth  mwyaf  sydd  yn  bod  qnd  gras.  Am  fod 
gras  yn  tra  amlhan  ac  yn  rhagori  ar  bechod, 
yr  achubir  y  pechadar,  ac  y  teymasa  gras  yn 
ojrnch^I  a  gogoneddus,  trwy  gyfiawnder  i  fy  w- 
yd  tragywyddol.  '  Rhuf.  5.  20,  21. — oitsptnkt- 
oyafft  7^  X^P^^^  y  Sf^^  ^'  orlenwodd  yn  ddir/átor. 
1  Tim.  1.  14. — x^P^^  '■^  f^T^^Vy  9^^^  mawr 
oedd  arnynt  oil.  Act  4.  33,  Mae  meddyliaa 
cyffredin  am  ras  Daw  yn  anaddas  iawn ;  nid 
peth  cyffredin  yw,  ond  anghyffredin  iawn,  Y 
mae  pob  llawnder,  pob  mawredd,  pob  eangder, 
pob  amry wiaeth  yn  rhagori  ynddo  ar  bob  peth, 
ac  ar  hpU  ffyrdd  Daw  ei  hnn,  Mae  hoU  bri- 
odoliaethaa  Duw,  a'i  hoU  raglaniaethau  ar 
waith  yn  ei  ddangos.  Yn  mhersop  Crist,  ei 
swyddaa,  a'i  waith  yÿ  iechydwriaeth  yr  eg- 
Iwys,  yn  unig,  y  mae  i'w  weled  yn  ei  anfeid* 
redd. 

'  Un  o'r  enwan  y  mae  y  Duw  mawr  yn  ei 
roddi  arno  ei  hun  yw  ei  fod  yn  raslawA.  Nid 
oWneb  yn  adnabod  Di;w  yn  gyâawn  ond  Duw: 
ei  dystiolaeth  am  dano  ei  hun  yw,  ei  fod  yn 
drugarog  a  graslawn.  Exod.  22.  2Ý.  a  34.'^6. 
Salm  111,  4.  a  116.  5.  a  145.  8.  a  106.  4.  a 
86.  1.  Neh.  9.  31.  Joel  2. 13.  Jona  4.  2. 
Y  gair  1l5n  *  ^Äeithir  graslatm^  a  arwydda 
y  tyner'wch,  y  tiriondeb,  a'r  tosturi  mwyaf,  at 
wrthddrychan  hollol  annheilwng.  Y  mae  tir- 
iondeb a  thosturi  mewn  creadur  yn  hawddgar 
iawn  ;  beth  a  feddyliwn  am  Ddüw  Graslawn, 
sydd  yn  rasol  fel  Duw,  ac  yn  addas  iddo  ei 
hun  1  Dyma  wrthddrych  nad  oes  ond  synu 
byth  wrth  fcddwl  am  dano  ! — Llynced  fy  medd- 
wl  bell^h  iddo  ei  hun,  fel  na  byddo  genyf 
feddwl  byth  am  ddim  ond  efe ! 

*Troi  gras  Daw  yn  drythyllwch,'  scf  efengyl 
gras  Duw — gair  ei  ras — athrawiaethau  gras,  y 
rhai  sydd  yn  dadguddio  ac  yn  cyhoeddi  gras 
Duw  yn  Nghrist  Judas  4.  Athrawiaethau 
sanctaidd  ydynt,  a'u  hunig  dueddiad  yw  dysgu 
dynion  i  wada  annawioldeb  a  chwantau  bydol» 


a  byw  yn  sobr,  yn  gyfiawn,  ac  yn  ddawiol ; 
rhaid  en  troi  o'a  hnnion  redegfii,  o'n  natar,  a'u 
dyben,  i-fod  yn  achlysar  i  bechn;  furarteefUj 
symad  o'i  le,  cam-oaod,  cam-droi*  gwyp^roL 
Ni  ddichon  neb  droi  egwyddor  o  raa  yn  dryth- 
yllwch; ond  dichon  egwyddor  bechadunis 
ŵyro  yr  efengyl,  nea  athrawiaetbaa  gras,  yn 
drythyllwch. 

'A  ninnan,  gan-weithio,  ydym  yn  attolwg  i 
chwi,  na  dderbynioch  ras  Daw  yn  ofer."  2  Cor. 
6.  1.  Gellir  cyfieithu  y  geiriaa,  *  Yn  awr,  gyd- 
weithwyr,  yr  ydym  yn  attolwg  ì  chwi,  na  dder- 
bynioch ras  Duw  yn  ofer.'  Macknight—r*  Yelly 
ninea  can  hyny  megis  yn  gydweithwyr,'  ac. 
W.  S.  '  Gras  Daw'  y  w  y  swydd  weinidog- 
aetíiol,  nea  y  donian  a  roddodd  Daw  iddjmt  i 
gyflajrni  V  swydd.  *Derbyn  gras  Daw  yn  ofer,' 
neu  yn  adiles,  yw  peidio  dofiiyddio  y  doniau 
hyny  trwy  aeffurdod,  diogi,  adi<^wch;  neu 
ea  cam-ddefnyddio  i  ateb  endybenioa  llygred- 
ig  en  hanain. 

*Gwraig  rasol,'  sef  gi/fraig  (nn)  ddawiol, 
dirion,  serchog,  Jiawddgar,  yn  iraw;n  mwyn- 
eidd-dra  a  gweithredoedd  da.  '  Diar.  11.  16. 

'  Geirian  grasol,'  geiriaa  grasotol,  yw  ymad- 
rodd  ac  athrawiaeth  wirioneddol,  sanctaidd,  ef- 
engylaidd,  yn  cael  ei  thraddodi  gyda  dehcu- 
dra,  doethineb,  serchogrwydd,  a  thiiiondeb; 
yn  ennillgar  ar  eraill,  ac  yn  tuedda  i'w 
gwneuthnr  yn  ddocth,  yn  rasol,  ac  yn  sanct- 
aidd,    Preg.  10. 12.     Lac  4.  22.     Col.  4.  6, 

*  Hyn  sydd  rasol,  os  y w  neb  o  herwydd  cyd- 
wybod  i  Ddaw  yn  dwyn  tristwch,  gan  ddyodd- 
ef  ar  gam.'  l.Pedr  2.  19.  Tooro  yap  /a^f?, 
hyn  sydd  hardd  ;  sydd  gymeradtoy  ger  bron 
Duw  ;  hyn  sydd  gantnoladwy.  Sass.  thank- 
vforthy.  Os  bydd  an  yn  dyoddef  o  gydwybod 
i  Ddaw,  y  mae  yn  parchn  ac  yn  anrl^ydeddu 
Daw  yn  hyny,  ac  y  mae  yn  hyny  yn  gymer- 
adwy  gan  Ddaw.,  Gwel  Beza,  Machnight, 
Schleoser's  Lexicon  in  XAPIZ, 

GRAWN,  (gra)  Llad.  Granum  ;  yd,  yden, 
gronyn  ;  màn-aeron. — Grawn  eiddew,  neu  cra- 
wel  yr  eiddew ;  grawn  ysgaw,  nen  crawel  yr 
ysgaw;  grawn  gwin,  neu  ffrwythau  y  gwin- 
wydd.  Gen.  40.  10.  a  49.  11.  Job  lö.'Sa 
1  Cor.  15.  37. 

GREISION,  CREISION,  (eras)  marwydos, 
sorod,  sothach.'     fisa.  64.  2. 

GRESYN-U  (grcs)  gofidio,  galara  am.— 
'  Gwelais  y  troseddwr  a^gresynais;  am  na  chad- 
went  dy  air  dt:'  Saljn  119.  168.  Ymaeyr 
an  gair  üüp  yn  cael  ci  gyfieithu  jfieiddio  yu 
Salm  139.  *21,  'Onid  ffiaidd  genyf.'  Ar- 
wydda flSeiddio  i'r  gradd  eithaf.  Y  rhai  sydd 
yn  gweled  gogoniant,  prydferthwch,  a  gwerth- 
fawrogrwydd  gair  yr  Arglwydd,  ni  allant  lai  na 
thosturio  wrth  y  troseddwyr  o  bono,  a  fficiddio 
en  hanystyriaeth,  en  hesgeulosdra,  a'u  pechod 
dirfawr. 

GRIDDFAN-ATJ,  cwynfan,  ochain,  galaru, 
ocheneidio,  alaethn. — 'A'r  lesa  a  riddfanodd  yn 
yr  ysbryd,  ac  a  gynhyrfwyd.'    loan  11.  33. 


GRO 


591 


0^0 


Yr  oedd  yr  loau  yn  ^ir  ddyn,  a  holl  deimladan 
dibechod  y  natar  ddynol  ganddo.  Yr  oedd 
ynddo  y  tynerwch,  y  tiriondeb,  a'r  cyd-yip- 
deimlad  mwynf.  Y  mae  inarwolaeth  Lazaras 
yn  rhoddi  i  ni  wir  olwg  arno  yn  hyn.  Gridd- 
tknodd — wylodd — fe  gynhyrfwyd,  neu  erpa^ev 
EauTov,  ymgynhyrfodd,  •  Yr  oedd  ei  deimladan 
tiifewTiol,  a'i  agwedd  allanol,  yn  dangos  ei  dir- 
iondeb  tostariol  a'i  ffyddlondeb,  fel  cyfaill^  at 
y  tenia  yr  oedd  yn  ei  gam.  Edr.  OcHENAfD, 
Lazarus. 

GRISIAL,  (cris)  Llad,  Chrybtallus.  Edr. 
Crystal. 

GRIS-IAU,  Llad,  Gradus;  gradd,  dring, 
iled-dring.  Exod.  20.  26.  1  Bren.  6.  8.  Act. 
21.  35.     Edr.  Allor,  Gobssdd-fainc,  Lloch- 

ES. 

GROEG-IAID-Wr!  Yn  Hebrceg  gelwir 
gwlad  Groeg  a'i  thngolion,  "i^n  Javan  neu  Jocai. 
*A'r  bwchblewogywbrenin' Groeg,'  yy^  ^bìl 
lirenin  Javan.  Dan.  8.  21. — *  Wele'tywysog 
tir  Groeg  a  ddaw,  [j^n  ^j^^i  «tuj  j^^pj  Wele  iy- 
mjsog  tir  Javan  a  ddaw!  Dan  10.  20.-*Teyrnas 
Groeg/  n^*i  fnib)a  teymas  Javan.  Pen.  11. 
2.  •  GwWhasoch  hefyd  feibion  Jndah  a  meib- 
ion  Jerusalem  i'r  Groegiaid,'  Q^iJvn  *^5!llb  ^ 
feibion  Heiavanim.  Joel  3.  0. — *  Yn  erbyn  dy 
feibion  di,  Groeg,'  y\^  1*^5 !ll  ^y  f^^^^  ^'> 
Javan.  Zech.  9.  13.*— *It'alia  a  Groeg,'  'i^'i'^ 
^^■^fi  iPwoa^aJava».  Esa.  66.  19,  Ezec.'27. 
13,  19.  Javan  oedd  pedwerydd  mab  Japheth  ; 
ineibion  Javan  oedd  ElLsah,  Tarsis,  Gittim,  a 
Dodanim.  Y  rhai  byn,  mae  ^n  dra  thebygol, 
a  bobloga^nt  wjad  Groeg,  ynysodd  Groeg,  a'r 
gwledydd  cylchynoi.  Oddiwrtb  Javan  y  gal- 
wyd  talaeth  yn  Asia  Leiaf,  Ionia,  tebygoi ;  ac 
oddi^rth  Elisah  y  galwyd  gwlad  y  Groegiaid, 
AU/a<r  (Ellas)  a'i  pbreswylwyr,  EXATjvec  (Ell- 
enes)  yr  enw  cyffredin  arnynt  yn  y  Testament 
Newydd  yn  mbob  man,  Oddiwrtb  Elisab  y 
cafodd  y  ddiqas  Elis  ei  benw;  befyd  mensydd 
Ëlysia  {Elysian  fields)  yr  afon  Elissus  neu  His- 
SOS,  cainc  o  for  a  el  wir  Helespont,  set  Elisae 
Pontus.  Galwyd  hi  yn  Crrceda  oddiwr  y  brenin 
Vpatxm  (Groscus)  mab  Thessalus,  olynwr  Cec- 
rops  yn  yr  orsedd.  Gwel  Scbleusner's  Lexicon 
in  EAAAS.'  Well's  Geography  of  the  Bible. 
Rollin's  Ancienl  History^  Vol  III.  Nid  wyf 
beb  wybod  fod  banes  y  Groegiaid  eu  bunain 
am  enw  eu  gwlad  yn  wabanol.  Dywedant 
bwy  nai  oddiwrtb  Helenus,  mab  Deucalion, 
brenio^Thessaly,  y  cawsant  yr  enw  Helenes,  a'u 
gwlad  yr'enw  Ellas.  Ond  y  mae  yr  banes  ucb- 
od  yn  ymddangos  i  mi  yn  twy  unol  a'r  gwir- 
ionedd,  am  ei  fod  yn  fWy  unol  a'r  ysgrifeniadau 
sanctaidd,  ein  hunig  gyfarwyddwyr  sicr  mewn 
hanesion  benafiaetb,  a  r  amseroedd  gynt.  Dy- 
wed  Pliny  {lib,  iv.  c.  7).  iddynt  gael  eu  galw 
yn  Roegiaid  oddiwrtb  enw  ben  fi'enin,  am  yr 
bwn  nid  oedd  ganddynt  ond  traddodiadan  an- 
sicr.  Geilw  Homer  hwynt  Helenes^  Banai^  Ar- 
giveSy  ac  Achaiaid.  * 

Y  mae  y  wlad  yn  sefyll  yn  y  parth  dehau- 


ddwyrain  o  Ewrop.  Tr  oedd  yn  cjoinwys  yn 
yr  ystyr  belaetbaf  Peleponnesus^  Acbaia,  Tbes- 
saly,  Macedonia,  a  hwyraeb  befyd  Epirus  o  dn 
y  gorllewin  i  Macedonia ;  ond  yn  yr  ystyr  gyf-  j 
yngaf,  nid  oedd  yn  cynnwys  ond  y  tri  oyntaf. 
Taleitbau  Acbaia  oeddynt  ^tolio,  Atica,  Bro- 
tia,  Pbocis,  Doris,  Locris,  a  Megaris.  Taleitb- 
au Peleponnesus  oeddynt  Acbaia  propria^  Ar> 
cadia,  Argia,*  Elis,  Corintb,  Laconia,  Messenia, 
a  8icyon.  Ynysoedd  Groeg  (y  rbai  a  elwir  yn 
Ezec.  27.  7,  ynysoedd  Elisab)  ydynt  Cepb'al- 
ona;  Corcyra  (yn  awr  Corfu)  Crete,  Cyclades, 
Cytbera,  Delos,  Eliboea,  ac  eraill  ilai  eu  maint- 
ioli.  Yn  yr  ystyr  belaetbaf  bwn  y  mae  y  gair 
i'w  ddeaU'yn  Act  20.  2,  ^Daetb  i  dir  Groeg,' 
e<ç  rijy  Ellaòa^  i  Ellas.  Javan  a'i  feibion, 
wedi  gwasgariad  meibion  Noah  yn  Sinar,  wrtb 
dŵr  Babel,  a  deitbiasant  o^di  yno  tuag  Asia 
Leiaf,  ^tf^  a  breswyliasant  yn  y  rban  ddehenol  o 
boni ;  tra  yr  oedd  meibion  Gomer,  nmb  hynaf 
Japbetb,  yn  preswylio  yn  y  rban  ogleddol.  O 
Asia  Leiaf  y  croesasant  mewn  amser  yr  Heles- 
pont, nAi  Eisa  Pontus,  sydd  yn  gwabanu  Asia 
Leiaf  oddiwrtb  wlad  Groeg,  Yn  raddol  pobl- 
ogasant  y  wlad  bono,  ac  a  osodasant  i  fynu 
amryw  lywodraetbau  bycbain,  y  rbai  y  caf  ach- 
lysuron  i  roddi  banes  am  amryw  o  honynt  dan 
eu  benwau  priodol.  Philip  brenin  Macedonia, 
a'i  fab  Alexander^  a  oresgynasant  boll  wlad 
Groeg.  Wedi  gorchfygu  gwlad  Groeg,  yna 
Alexander  a'i  fyddin,  oddeutu  a.  m,  3670,  a 
aeth  drosodd  i  Asia,  ac  mewn  tair  ymladdfa  a 
orcdfygodd  fyddinoedd  lluosog  y  Persiaid.  Edr. 
Darius.  '  Mewn  cbwecb  (deuddeg  medd  yr 
Esgob,  Newton)  mlynedd,  goresgynodd  ymer- 
odraetb  fawr  y  Mediaid  a'r  Persiaid,  a  rban  o'r 
India  Ddwyreiniol ;  bu  farw  gan  adael  ymer- 
odraetb  ar  ei  ol  o  4000  o  fiUtiroedd  o  hyd.  Ar 
ol  ei  iarwolaetli,  rban  w yd  ei  ymerodaaetb  yn 
bedair  rban,  rbwng  pedwar  o'i  dy  wysogion  a 
blaenoriaid  ei  ^luoedd.  Lysimacbus  a  gafodd 
Bitbynia;  Thrace,  a'r  partbau'gogleddol ;  .Cas- 
sander,  gwlad  Groeg,  a'r  partbau  gorllewinol; 
Ptolomy,  yr  Aipbt,  a  gwledydd  y  deban  ;  a 
Seleucus  Nicaton,  Syria,  a'r  partbau  dwyrein- 
iol.  Yn  mreuddwyd  Nebucbodonosor,  ymer- 
odraetb  y  Groegiaid  y  w  y  '  bol  a  morddwyd- 
ydd  pres'  y-  ddelw  fatvr  a  welodd.  Dan.  2.  32. 
Hon  y w  *  y  drydedd  freniniactb  o  bres,  yr  bon 
a  lywodraetba  ar  yr  holl  ddaear.'  Yr  oedd 
pres  yn  arwyddiun  addas  o-  ymcrodraeth  y 
Groegiaid.  Yr  oedd  bon  yn  is  mewn  cýfoeth 
a  gwychder  na'r  ddwy  freniniaetb  gyntaf  o  aur 
ac  arian;  hefyd  yr  oedd  y.  Groegiaid  yn  nod- 
edig  am  eu  barfau  pres,  ac  yr  oedd  yn  enwad 
cyffredin  arnynt,  Brazen-coated  Greeks^  y  pres 
arwisgedig  Groegiaid.  Wrtb  y  xnorddwydydd, 
tebygoi,  y  meddylir  breniniaetb  y  SeleucidaB, 
yn  Syria,  a'r  Lagidee,  y  rbai  a  deymasasant  yn 
yr  Aipbt;  y  ddwy  freniniaetb  fwyaf  enwog  o 
olynwyr  Alexander,  a'r  rbai  bu  fwyaf  a  wnelai 
yr  luddewon  á  hwynt.  Yn  ngweledigaetb 
Daniel  (pen.  7.  6)  rboddir  i  ni  ddarluniad  o 


GRO 


592 


GRO 


Alexader  a'i  olytiwjrr,  dan  yr  arwyddlan  o  lew- 
pard,  a  phedair  aden  aderjn  iddo,  a  phedwar 
pen  oedd  iddo,  a  rhoddwyd  liywodraelh  iddo. 
Y  mae  y  Uewpard  a'r  pedair  aden  yn  ddangos- 
iad  o  gyflymdra  anarferol  buddagoliaethau  Al- 
exader. Duwed  Prideaux  iddo  ehedeg  yn 
fuddngolîaethüs  yn  fuanach  nag  y  gallai  eraill 
deithio,  yn  ami  yn  ymlid  ei  elynion  amryw 
ddyddiau  a  nosweithiaa  ar  garlam  gwyllt :  ym- 
lidiodd  ar  ol  Darius  dros  nn  diwmod  ar  ddeg 
ddenddeng  milltir  bob  dydd.  Byddai  ar  war- 
thaf  ei  elynion  ,heb  wybgd  iddynt,  a  gorchfygai 
hwynt  cyn  iddynt  gael  hamdden  i'w  wrthaef- 
yll.  Yr  oedd  yn  dyfod  ar  yr  boll  ddaoar,  ac 
fel  y  dywed  Daniel,  heb  gyffwrdd  â'r  ddaear ; 
ond  megys  ehedeg  ar  ddau  bar  o  adenydd, 
gydag  ysgafnder  a  chyflymdra  aderyn.  Con- 
necL  Part  I.  Book.\\i\,  ' 

Mae  y  Uewpard  yn  greadar  bynod  iawn  am 
ei  fnandra;  *A*i  meirch  sydd  fuanach  na'r 
Uewpardiaid/  medd  y  propbwyd  Habacuc,  yn 
Pen.  1.  8.  Creadur  bychan,  cryf,  cyflym,  glew, 
medd  Bochart,  yw  y  Uewpard ;  nid  ftna  ym- 
ladd  a'r  Hew,  neu  y  bwystfilod  mwyaf  cryfion 
a  rheibus.  Yr  un  modd  Alexander,  bychan  o 
gorpholaetb,  à  breniniaeth  fcchau,  a  anturiodd 
ymosod  ar  frenin  breninoedd  (fel  y  galwyd  ef) 
sef  Darius,  ymerodraeth  pa  un  oedd  yn  cyr- 
haedd  o'r  Helespont  i*r  India.  Y  mae  pedwar 
pen  y  bwystfil  hwn  yn  arwyddo  rhaniad  yr 
ymerodraeth  y  crybwyllwyd  uchod  am  dani. 
*Rhoddwyd  Uywodraeth  iddo.'  Nid  ei  lewder 
ei  hun,  ond  rhaglnniaeth  Dnw,  oedd  yr  achos 
lyn  peri  ei  boll  Iwyddiant  Cawn  ddarluniad 
arall  (Dan.  viii.)  o  Alexander  a'i  fuddugoliaeth- 
au,  ei  farwolaeth,  a'i  olynwyr,  tan  yr  arwydd- 
lun  o  fwch  gafr  yn  dyfod  o'r  gorllewin  ar  hyd 
yr  hoU  ddaear,  ac  heb  gyffwrdd  a'r  ddaear — 
i'r  hwn  yr  oedd  corn  bynod  rhwng  ei  lygaid, 
sef  Alexander.  Y  mae  gafr  yn  arwydd-lun 
addas  iawn  o  ymerodraeth  y  Groegiaid,  neu  y 
Maoedoniaid,  am  fod  Uawcp  o  eifr  yn  eu  gwlad. 
Yr  oedd  arwydd-lun iau  geifr  ar  eu  llumanau; 
eu  prif  ddina»  a  enwid  ^^gese,  neu  ^^ae,  trefy 
ẁf'r^  a'r  bobl  a  elwid  -^geaeda,  pohl  y  geifr, 
Gwel  Mede's  Works,  Book  III.  Y  bwch  a 
ddaeth  hyd  at  yr  hwrdd  deugom  a  welodd 
Daniel,  sef  ymerodraeth  y  Mediaid  a'r  Persi- 
aid ;  efe  a  redodd  at  yr  hwrdd  yn  angerdd  ei 
nerth — a  fu  chwerw  wrtho — a'i  tarawodd — a 
dorodd  ei  ddau  gorn,  sef  ei  hoU  nerth — a'i 
bwriodd  i  lawr — ac  a'i  sathrodd — ac  nid  oedd 
a  allai  achub  yr  hwrdd  o'i  law.  Y  bwch  gafr 
a  aeth  yn  fawr  iawn,  ac  wedi  ei  gryfhau,  tor- 
odd  y  corn ;  sef,  bu  farw  Alexander,  yn  33  o'i 
oed ;  a  cbododd  pedwar  o  rai  hjmod  yn  ei  le, 
tua  phedwar  gwynt  y  nefoedd.  Y  mae  cyd- 
gordiad  y  prophwydoliaethau  â  hanesiaeth  awd- 
wyr  Paganaidd  yn  nodedig  iawn.  Y  mae  inan- 
ylrwydd,  priodoldeb,  ac  eglurdeb  y  prophwyd- 
oliaethau yn  hynod  i  sylwi  amynt  Nid  oes 
nn  gwrthddadl  i'w  dwyfoldeb  a  ddichon  s'efyU 
yn  eu  hwyneb  yn  meddwl  nn  didnedd  ac  ys- 


tyrioL  Y  mae  y  darluniad  prophwydoliaethol 
yn  briodol,  yn  addas,  yn  gyflawn,  ac  yn  eglur 
iawn — yn  cynnwys  hanesiaeth  oesoedd  mewn 
byr  eiriau,  ac  yn  rhoddi  golygiad  mwy  eglur 
ar  Alexander,  ei  wroldeb,  a  bnander  ei  fuddug- 
oliaethau — a  banes  ei  olynwyr,  a'r  ymerodraeth 
ar  ol  ei  farwolaeth,  naV  hyn  oil  a  ysgrifenwyd 
am  danynt  wedi  hyny.     Amseryddiaeth  pro- 

{)hwydoliaethol  y  geilw  Mr.  Mede  hwynt,  Ca- 
endar  Sanctaidd,  ac  Almanac  mawr  prophwyd- 
oliaeth.     Mede'a  Works,  Book  iii. 

Wrth  y  com  bychan,  yr  hwn  a  ddaeth  allan 
o  un  0  honynt,  ac  a  dyfodd  yn  rhagorol,  tu  a'r 
dean,  a  thu  a'r  dwyrain,  a  thn  a'r  hyfryd  wlad, 
y  mae  y  rhan  fwyaf  o  ddehonglwyr  yn  deall 
breniniaeth  y  SelucidsB  yn  Syria,  yn  enwedig 
Antiocbus  Epiphanes,  erlidiwr  creulon  yr  ludd- 
ewon ;  ond  y  mae  Syr  Isaac  Newton,  ac  Esgob 
Newton,  yn  bamu  y  darlndiad  yn  fwy  priodol 
i'r  gallu  Rhufeinaidd,  yr  hwn  a  oresgynodd 
Macedonia  a  Ôroŵg  yn  gyntaf,  ac  oddi  yno  y 
Rhnfeiniaid  a  daenasant  ac  a  oresgynasant  y 
Ueill  i  gyd.  Yr  oedd  teyrnas  y  Seieucida;  yn 
Syria,  yn  un  o  bedwar  pen  y  bwch ;  ond  x 
mae  y  corn  bychan  hwn  yn  eglur  yn  wahanol 
oddi  wrthynt,  Y  mae  y  darluniad  o'r  corn 
bychan  yn  cyfateb  yn  ffwbl  i'r  ymerodraeth 
Rufeiuaidd  yn  mhob  pea.  Gwel  yr  awdwjr 
uchod.  Ond  y  mae  barn  Faber  am  y  com 
bychan,  y  bwystfil  Groegaidd,  yn  ararywio  oddi 
wrth  fam  y  gwyr  enwog  uchod ;  ac  y  mac  yn 
gryf  o'r  çoeddwl  mai  Mahometaniaeth  yw  y 
g-rrthlun  o  bono,  ac  nid  y  gallu  Rhufeinaidd, 
yn  ol  eu  barn  hwy  :  —  1 .  Annhebyg  iawn, 
meddai  ef,  y  buasai  yn  gosod  Allan  yr  un  galJa 
dan  yr  arwyddlun  com  bychan,  wedi  ei  ddar- 
lunio  o'r  blaen  dan  yr  arwyddluii  bwy^tfl 
mawr,  creulawn,  ac  ofnadwy. — 2/  Y  mae  y  tarn 
hon  yn  rhoddi  ail-adroddiad  gweledigaethol  o'r 
un  pet^au,  heb  ychwanegu  goleuni  araynt. — 
3.  Nis  geU ir  cysoni  y  golygiad  hwn  à  brnd- 
iaeth  pfophwydoliaethol  Daniel;  ond  yn  cyf- 
ateb yn  gwbl  OS  priodolir  ef  i  Fahometan- 
iaeth. 

1.  'O  un  o  honynt  y  daeth  allan  gorn  bychan,' 
Dan.  8.  9.*  Y  corn  bychan  Pabaidd  a  gyfod- 
Qjdd  yn  mysg  y  deg  corn,  a  hwy  yn  sefyll  oil, 
ac  a  gyd-oesoedd  à  hwynt ;  ond  y  corn  bychan 
hwn  a  gyfododd  o  adfeiliad  un  o. bedwar  corn  * 
y  bwystfil  Groegaidd,  ac  nid  i  gyd-oesi  àg  un 

0  honynt ;  ond  yr  oedd  i  sefyll  i  fynu.  yn  ni- 
wedd  eu  teyrnasiad.  Yn  Mecca  y  dcchrenodd, 
ond  yn  fuan  goresgynodd  Syria,  ac  felly  y 
daeth  yn  gorn  bychan,  un  o'r  cyrn  adfeiliedig 
y  bwch. 

2.  Yr  oedd  y  com  hwn  ar  y  cyntaf  yn  fych- 
an,  wedi  hyny  efe  a  'dyfodd  yn  rhagorol  toaV 
dehau,  a  thua'r  dwyrain,  a  thuajr  hyfryd  wlad.' 
Bychan  oedd  dechreuad  Mahometaniaeth  ;  end 
yn  fuan  ymdaenodd  i'r  dehau  i  Arabia;  i'r 
dwyrain  i  Persia ;  ac,  yn  yr  oesoedd  diweddaf, 
i  Hindostan;  ac  i'r  gogledd  dros  Palestina, 
Asia  Leiaf,  a  gwlad  Groeg;  ymestynodd  hefyd 
i'r  goiUewin  i'r  Yspaen  ac  Affrica. 


GBO 


598 


GEO 


3.  Byddai  i'r  com  hwa'gyfodi  o  herwjdd 
camwedd,  pan  gyflawner  amser  y  troseddwyr. 
Yr  oedd  adfeiliad  cyflfredin  ar  Gristionogrwydd 
pur,  trwy  holl  wlcdydd  y  dWyrain,  yr  amser  y 
cyfododd  Mahomet;  a'r  ymadawiad  pechadar- 
us  hwn  o  eglwysi  y  gorllewin,  iwedi  corphori 
yn  y  Pab  fn  Ehufaio,  yr  hwn  a  wnaed  yn  es- 
gob  cyflfredinol,  a,  d.  606,  yr  amser  y  rbodd- 
wyd  y  saint  yn  ei  law  (Dan.  7.  25.)  o.ba  amser, 
yn  ganlynol,  y  mae  i  ni  gyfrif  y  1260  o  ddydd- 
iaa,  yspaid  ei  deyinasiad  ef,  a  Mahometaniaeth. 
Os  telly,  diwedda  yr  yspaid  nodedig  hwn  o 
amser,  a.  d.  1866.  Y  mae  yn  ddynodol  i'r 
ffîeidd-dra  dwyreiniol  a  gorllewinol,  sef  Maho- 
metaniaeth a  Phabyddiaeth,  corn  bach  y  try- 
dydd  a'r  pedwerydd  bwyslfil,  i  gyotwyn  yr  un 
amser, 'a  bydd  eu  diwedd  yr  iin  fath. 

4.  Bydd  yn  '  wyneb  gieulawn,  ac  yn  deall 
dammegion  ;' .  Dan.  8.  23.  hyny  yw,  bydd  ei 
allu  crefyddol  yn  cael  ei  gynnal  trwy  rym  arf- 
aa  ;  crefydd  oçdd  i  fod,  nid  yn  fwyn  fol  oen, 
end  yn  grenlawn  fel  draig.  Y  dammegion  y w 
holl  gyfeJliornadau  y  Koran.  Trwy  y  cleddyf, 
yn  y  modd  creulonaf,  y  taenwyd  y  grefydd 
waedlyd  hon  can  y  Saraceniaid  aV  Tyrciaid,  ar 
hyd  amryw  wledydd  meithion  y  byd. 

5.  'Aeth  yn  fawr  hefyd  hyd  lu  y  nefoedd,  a 
bwriodd  i  lawr  rai  o^r  Uu,  ac  o'r  sèr,  ao  a'u 
sathrodd  hwynt'  le,  *  ymfawrygodd  hefyd 
hyd  at  (neu  yn  erbyn)  dywysog  y  Uu,  a  dyg- 
wyd  ymaith  ,yr  offrwm  gwastadol  oddi  arno 
(nen  ganddo)  ef,  a  bwriwyd  ymaith  le  ei  (v  ty- 
wysog)  gysegr  ef.  A  rhoddwyd  iddo  lu  yn 
erbyn  yr  offrwth  beunyddiol  o  herwydd  cam- 
wedd  ;  ac  efe  a  fwriodd  y  gwirionedd  i  lawr : 
felly  y  gwnaeth,  ac  y  llwyddodd.'  Adn.  10, 
11,  12.  Eglurir  y  geiriau  hyn  gan  yr  angel : 
*A'u  ncrth  ef  a  gryfha,  ond  nid  trwy  ei  north 
ei  hun  ;  ac  efe  a  ddiny stria  yn  rhyfedd,  ac  a 
Iwydda,  ac  a  ddinystriay  cedyrn,  a'r  bobl  sanct- 
aidd.  A  thrwy  ei  gyfrwystra  y  ffyna  ganddo 
dwyllo;  ac  efe  a  ymfawryga  yn  ei  galon,  a 
thrwy  heddwch  y  dinystria  efe  lawer :  ac  efe  a 
saif  yn  erbyn  tywysog  y  ty wysogion  :  ond  efe 
a  ddryjlir  heb  law.'  Adn.  24,  25.  Y  mae  yr 
holl  ddarluniad  hwn  yn  neillduol  briodol  i  Fa- 
hometaniaeth.  Liu  y  nefoedd  yw  holl  weini- 
dogion  y  gair  yn  gyfriniol,  y  rhai  a  fwriodd  i 
lawr.  Ymfawrygodd  yn  erbyn  y  tywysog,  fisan 
haeru  ei  fod  ef  yn  fwy  na'r  lesu.  Dygwyd 
ganddo  yr  offrwm  gwastadol,  trwy  roddi  attfil- 
iad  ar  addoliad  y  Gristionogion,  a  bwriodd 
wirionedd  y  wir  athrawiaeth  i  lawr.  Nid  trwy 
cinerth  ei  hun  yr  ymgryfhaodd,  ond  trwy 
gleddyf  y  Saraceniaid,  &c.  Yr  oedd  yr  holl 
wledydd  yn  ysgyfala,  yn  esmwyth,  ao  yn  ddi- 
enbyd,  pan  y  taenodd  ei  gyfeiliornadau  trwy 
gyfrwysdra  a  chreulondeb.  Y  mae  y  gallu  hwn 
i  barhau  hyd  2300  o  ddiwrnodau,  neu  flynydd- 
oedd ;  neu,  fel  y  mae  rhai  adysgrifeniadau  Heb- 
raeg,  2200,  yn  ol  y  cyfrif  diweddaf,  y  flwydd- 
yn  A.  c.  334,  yr  amser  y  daeth  y  bwch  yn  er- 

'  byn  yr  hwrdd,  sef  Alexander  Fawr  yn  erbyn 
75 


Darius,  diwedda  yr  yspaid  hwnw  a,  d.  1866  ; 
yr  un  amser  ag  y  diwedda  yr  *  amser,  amser- 
oedd,  a  banner  amser,'  sef  y  1260  o  ddyddiau, 
yspaid  corn  bychan  y  pedwerydd  bwystfih 
Purir  y  cysegr,  sef  eglwys  Dduw,  oddiwrth  ỳ 
ddau  ffieidd-dra  hyn  ar  unwaith.  Gwel  Faber's 
Essay,  Vol.  I. 

Y  bobl  fwyaf  enwog,  yn  mhob  ystyr,  o'r 
holl  hen  genedloedd,  oedd'  y  Groegiaid.  Er 
fod  eu  gwTadeiddrwydd  a'u  hanwybodaeth  mor 
fawr  yn  eu  dechreuad,  fel  y  rhoisant  yn  mhjith 
eu  duwiau  y  dyn  Pelasgus,  yr  hwn  a'u  dysg- 
odd  gyntaf  i  ymborthi  ar  fès  yn  He  Uysiau ;  eto, 
gwedi  hyny  rai  oesocdd,  daethant  i  fod.  yn  ath- 
rawon  y  byd  mewn  dysgeidiaeth,  a  gwybod- 
aeth  o'r  celfyddydau.  Ni  bu  milwyr,  philoso- 
phyddion,  na  phrydyddion  erioed  yn  fwy  en- 
wog ar  y  ddaear  nag  oedd  yn  mhlith  y  Groeg- 
iaid. Ganddynt  hwy  y  cenedloedd,  y  magwyd, 
ac  y  perffeithiwyd  y  celfyddydau,  ao  oddiwrth- 
ynt  hwy  y  taenasant  ar  led  yn  mhlith  y  cenedl- 
oedd eraill.  Y  mae  ysgrifeniadau  y*  Grocgwyr 
mor  orchestol,  fel  na  ragorodd  neb  arnynt, 
mewn  un  jaith,  Kyd  heddyw,  er  eu  cael  hwy o'u 
bla^n  i'w  haddysgu  a'u  heilfyddu.  Groegwr 
oedd  Homer,  pen  cerddor  y  byd ;  yr  hwn  sydd 
yn  blaenu  ar  yr  holl  bryUyddion  hyd  heddyw, 
ond  p^ydyddion  sanctaidd  yr  ysgrythyrau. 
Groegwr  oedd  Aristotle,  athraw  Alexander 
Fawr,  y  philosophyddmwyaf  enwog  yn  yr  hen 
oesoedd  ;  ac  y  mae  yn  uchel  ei  ben  yn  eu  plith 
eto.  Groegwr  oedd  Demosthenes,  yr  areith- 
iwr  mwyaf  ardderchog  henafíaeth.  Mae  Herod- 
otus, Thucydides,  a  Xenophon,  yn  y  He  uchaf 
fel  hanesyddion.  Rhy  faith  yma  f\ddai  coffau 
am  eu  holl  ysgrifenwyr  enwog,  megys  Plato, 
Isocrates,  Euripides,  Sophocles,  Hesiod,  Pol- 
ybius,  &c. 

Y  mae  yr  iaith  Roeg  yn  rhagori  ar  bob  iaith 
arall  dan  y  nefoedd  mewn  cyflawnder,  amryw- 
iaeth,  a  melusder  peroriaeth.  I  ddywedyd  y 
cwbl  mewn  un  gair,  nid  oes  ond  yr  ysgrifeniad- 
au sanctaidd,  a'r  iaith  sanctaidd  yr  ysgrifen- 
wyd  hwynt*ynddi,  yn  rhagori  ar  ysgrifeniadau 
y  Groegwyr.-  Ysgrifenwyd  holl  lyfrau  y  Test- 
ament Newydd,  gan  mwyaf,  os  nid  y  cwbl  yn 
yr  iaith  bono,  Wedi  amser  Alexander,  taen- 
odd yr  iaith  Roeg  yn  gyffredinol  yn  y  gwled- 
ydd  dwyreiniol,  Cyfieithwyd  ysgrifeniadau  yr 
Hen  Destament  i'r  iaitkhono,  agos  i  dri  chant 
o  flynyddoedd  cyn  Crist,  yr  hwn  a  elwir  Cyf- 
ieithiad  y  Deg  a  Thriugain.  Gwel  Prideaux's 
Connect*  An,  Ptolomy  Philadelpki,  Hwn  yw 
y  cyfìeithiad  a  arferwyd  gan  yr  apostolion,  ac 
yn  ngeiriau  pa  un  y  maent  yn  coffau,  yn  eu 
hysgrifeniadau,  ysgrythyrau  yr  Hen  Destament. 
Pregethwyd  yr  efengyl,  a  phlanwyd  eglwysi, 
yn  foreu  gan  yr  apostolion,  yn  y  rhan  fwyaf  o 
barthau  gwlad  Groeg ;  ac  y  mae  lluoedd  ó 
honynt  hyd  heddyw  ar  enw  Gristionogion,  er 
fod  Eglwys  Groeg,  *  fel  %lwys  Rhufain,  er's 
oesoedd  yn  Uygredig  lawn. 

Y  mae  i  ni  ddeall  wrth  y  Groegiaid,  yn  y 


GRU 


504 


GUY 


Testament  New  jdd»  1.  PríodorìongwladGroeg. 
Rhuf.  1  14.  1  Cor.  1.  2a,  23.-2,  TJc  o^r 
ijrefydd  Ba^naidd,  mewn  cyferbyniad  i'r  gref- 
ydd  luddewaidd.  loan  7.  35.  Act  14.  1,  6. 
a  18*.  4.  a  19.  10.  a  20.  21.  Gal.  3.  28.  Gol. 
3.  11,  Cymh.  2  Mac.  4. 10—15.  a  6.  9.  a  11. 
24, — 3.  Groegiaid  genedigol,  wedi  cymeryd  at 
y  grefydd  luddewig.  loan  12.  20.  Act  17. 
4. — 4.  laddewon  yn  trigo  yn  ninasoedd  a 
gwledydd  y  Groegiaid,  ac  yn  liefara  yr  iaith 
Kocg.  Y  rhai  hyn  a  elwir  nid  EXXrjveCy  Groeg^ 
iaidy  end  EXrjyttrrot,  rhai  Groegaidd^  sef  yn  di- 
)yn  arferion  y  Groegiaid,  nen  yn  siarad  yr  iaith 
Roeg.  Act  6.  1.  a  9.  29.  a  11.  20.  Gwel 
Campbell,  Dissert,  I.  ífcç,  6. — Yr  oedd  y  rhai 
hyn,  lawer  o  honynt,.  yn  anadnabyddos  o'r 
iaith  HebVaeg,  ac  yn  darllen  yr  ysgrythyrau  yn 
en  synagogau,  yn  nghyfieithiad  y  Deg  a  Thri- 
ogain. 

GRONYN,  bychanig  o  grawn.  Kdr.  Grawn. 

GRUDD-IAU,  (gra)  boch,  cern,  boch-cern : 
y  rhan  hyny  o'r  wyneb  islaw  y  llygaid,  o  bob 
tu;  ac  sydd  yn  eisteddfod  harddwch  a  gwyl- 
cdd. — *  Taro  ar  y  rudd,'  nen  *  ar  y  gem,*  a 
*thynn  blew  y  gem,'  ydynt  arwyddion  o  cj^ir- 
nrjyg  a  chreulondeb.  *  Pwy  bynag  a'th  darawo 
ar'dy  rndd  ddehau,  tro  y  llall  iddb  hefyd.' 
Mat  6.  39.  Geirian  diarebol  ydynt,  yn  gosod 
a^lan  ymostyngiad  addfwyn  i  ddiystyrwcb,  cam, 
sarhad.  Esa.  50.  6.  Galar.  8.  80.  1  Bren.  22. 
24.  Mic.  5.  1. 

*  Hardd  y w  dy  rr.ddian  gan  dlysau.'  Can;  1. 
10.  '  Ei  groddian/  sef  ei  hymddan^osiad,  ei 
hedrychiad,  a'i  hymarweddiad.  *  in  hardd 
gan  dljsau;'  *IIawddgar  yw  dy  ruddiau,  yn 
y  tlysau.'  Dr.  M,  Pa  addurniadau  oodd  gynt 
i'r  gruddian  yn  y  gwledydd  dwyrerniol,  nid 
yw  hysbya  yn  bresennoi.  Dywed  Olcarius, 
medd  Mr.  Harmer,  am  y  pendefigesan  yn  Per- 
sia, y  gwisgant  dair  rhes  o  dlysaa  oddi  am^ylch 
en  penau,  yn  dechreu  ar  y  talcen,  ac  yn  disgyn 
ar  hyd  eu  gruddian,  dan  yr  en,  fel  y  mae  eu 
hwynehau  inegys  wedi  eu  g08Ç)d  mewn  tlysau. 
'Harmcr's  Outlines  of  a  new  Commentary  on 
Solomon^s  Song.  Gellir  golygu  yr  cgiwys  yn 
hardd  yn  ei  hymddangosiad  a'i  hymarweddiad 
gẁyl,  gostyngedig,  sanctaidd,  a  duwiol. 

**Ei  ruddiau  fel  gwely  per-lysiau.'  Y  grudd- 
ian yw  y  gwely,  a'r  farf  ar  y  gruddiau  yw  y 
pêr-lysiaii.  Y  mae  gruddiau  barfog  yn  arwydd 
o  wroldeb  ac  ardderchogrwydd.  Rhoddodd 
Crist  ei  ruddiau,  neu  ei  gernau,  i'r  rhai  a  dyn- 
ent  y  blew,  yn  ei  gyflawn  oed;«n ;  ac  nid  oes 
un  olwg  harddach  arno  i'w  wir  ganlynwyr,  nag 
yn  ei  ddirmyg  a'i  waradwydd.  Can.  5,  13. 
Esa.  50,  1. 

GRUG,  (rhng)  mrncawg. — *Efe  a  fydd  fel 
grog  yn  y  diffaethwch,  ac  ni  wêl  pan  ddêl  dar 
ioni.'  Jcr.  17.  A.  a  48.  6.  Heb.  lyiy  noeth- 
bren,  prcn  wedi  ei  ddeifio,  a'i  ddynoethi  o'i 
ddail.  Yn  ol  barn  Parkharst,  Blayney,  &c. 
nid  yw  y  gair  Hebraeg  yn  arwyddo  unrhyw 
fath  o  bren  yn   nelllduol,  ond  preii  wedi  ei  I 


ddeifio,  yn  hollol  noeth,  heb  ffrwyth  na  dail 
arnoi  y  cyfryw  ag  a  geir  yn  ami  yn  rohoeth- 
ianan  yr  anialwch.  Y  cyfryw  brep  sydd  ar 
wyddlon  priodol  iawn  o  ddyn  yn  cilio  oddi 
wrth  yr  Arglwydd,  ac  yn  hyderu  ar  ddyn,  ac 
yn  gwneuthor  cnawd  yn  fraich  iddo.  Ni  bydd 
ganddo  na  chysgod  na  chynnaliaeth ;  ac  ni  . 
cfaeir  arno  na  dail  na  örwythau.  Nis  dichou 
dyu  di-Dduw  lai  na  bod  yn  ddiffrwytli  ac  vn 
ddigysur,  yn  ansanctaidd,  ac  yn  dructms. 

GKWGNAOn-.U,  &c.  (grwgn)  Beb,  ^y 
Gr,  yo^uafiQc;  Llad.  Murmur,  Suscrbu's; 
tuchan,  manson,  gryngian;  sibrwd.  Mae  y 
gair  xòyyu<Tfioç  weithiau  yn  cael  ei  gyficithu 
murmur,  ac  weithiau  grwgnach.  llwyrach  y 
bnasai  gair4Dymraeg  Ian,  gan  fod  digonolrwvdd 
o  honynt  yn  yr  iaith  ar  bob  acho»,  yn  fwy 
add  as,  ac  yn  fwy  cynnwysfawr,  a  deallàdwy,  na 
y  gair  Lladin  murmur,  loan  7.  12,  32.  a  6. 
41,  43,  61.  Act  6.  1.  Phil.  2.  14.  1  IVIr 
4.  9.  Weithiau  arwydda  sibrwd,  sianul  up- 
taw,  adadleu;  ond  yn  fwyaf  cyffredinol,  au- 
foddlonrwydd  tuchanllyd  i  bersonau,  pethau, 
nen  ryw  waith  i'w  wneuthur.  Grw^nacJiodd 
yr  Israeliaid  y*  yr  anialwch  yn  erbyn  tiysdd  a 
rbaglnniaeth  Duw  tu  ag  atynt,  er  iddo  en  har- 
wain  yn  rhyfedd  mewn  trn^aredd  a  thiriondcb 
mawr.  Ffrwyth  eu  hanghrediniaeth  oedii  en 
grwgnach,  a'u  hysbryd  cnawdol,  anianol;  a 
dangosodd  yr  Arglwydd  ei  anfodtllonrwydd 
yn  fawr  tu  ag  atynt  o'r  herwydcU  tiwy  eu  din- 
ystrio  gan  y  dinystrydd.  1  Cor.  10.  10.  Eu 
bancs  a  ysgrifenwyd  er  rhybudd  i  ninau.     • 

*Gwnewch  bob  dim  heb  rw^nach.'  Phil.  2. 
14.  1  Pedr  4.  9.  Deut  1.  27.  Salni  100. 
25.  Sef  yn  rhwydd,yn  hawdd,  a  chyda  llaw- 
enydd  calon  ;  gyda  irolwg  ar  Ddqw  yn  mliob 
peth,  ac  nid  arnom  ein  hunain,  nacarddyuion. 
Y  mae  yr  Arglwydd  yn  edrych  nid  ar  y  wéith- 
red  yn  unig,  ond  hefyd  ar  yr  ysbryd,  yn  mha 
un  y  mae  yn  cael  ei  chyflawni.  Y  maegweis- 
ion  grwgnach  1yd  i  feistr  mor  dda  yn  anaddas 
iawh. 

'Paham  y  grwgnach  dyn  by w,  gwi*  am  gosp- 
edigaeth  ei  bechod  ?'  Galar.  3.  39.  liawcr  a 
rwgnachodd  dynion  tywyll,  cnawdol,  yn  erbyn 
Crist,  a'i  wyrlhiau,  a'i  athrawiaeth,  pan  oodd 
yn  y  cnawd  ar  y  ddaear;  ac  nid  ydynt  hyd 
heddyw,  mewn  un  gradd,  yn  fwy  cymodlon 
ag  ef'  Mat.  20.  11.  Luc  19.  7.  a  15.  2.  lo^n  , 
6.  41,  61.  Yn  moddwl  y  grwgnachwyr  y  inae 
yr  achos,  ac  nid  yn  yr  Arglwydd  lesu;  cyn  y 
peidiant  rhaid  c(y09ewid  eu  meddwl  hwy,  gan 
na  chyfnewidia  Crist  byth.  Y  mac  efe  o  hyd 
yr  hyn  oedd  o'i*  dechreuad,  yn  wrthddryeh 
anfcidrol  hawddgar  a  da ;  a  bydd  felly  byth ; 
i'w  cymmodi  hwy  gan  hyny  ag  ef  rhaid  cyf- 
newid  en  meddwl  cnawdol,  ac  agor  en  llygaid 
i  weled  ei  hawddgarwch,  a'i  ddymunoldeb; 
yna  hwy  a'i  carant  ac  a  ymhyfrydaot  ynddo. 

GRYM-US-DER,  (rhym)  Heb.  U^'yg^^l 
nertli,  gallu,  cryfder,  pybyrwch. — *Grym  pech- 
od  yw  y  gyfraith.'     1  Cor.  15.  66.      Y   mae* 


GWA 


595 


GWA 


pechod  a'r  gTÍraîth  yn  gwbl  groes  i'w  gilydd ; 
o  herwydd  anghyfraiik  {aofofíoç)yyr  pechod, 
sef  anghydfihrfiad  a'r  gyfraith*  Br  hyny  grym 
bechod  yw  y  gyfráith ;  canys  trwy  y  ddeddf  y 
mae  adnabod^  ac  y  cyfrifir  pechod ;  ac  yn  gao- 
lynol,  trwy  y  ddeddf  y  mae  y  pechadur,  y  tros- 
eddwr  o  honi,  yn  cael  ei  farnn  yn  euog,  a'i 
goli-farau.  Rhuf.  3.  20.  a  ö.  13.  '  Pan  fyddo 
y  ddeddf  a  phechod  yn  cyd-gyfarfod,  mae  y 
pechadur  yn  sior  o  gael  ei  euog*fama ;  ac  nid 
ydyw  y  ddeddf  yn  gwanhaa  pechod,  ond  yn 
hytrach  y  mae  pechod  yn  ymgryf  hau,  ac  yn 
yragjmhyrfti  yn  ei  herbyn.  Pechod  yw  colyn 
angen^  â  pha  un  y  mae  yn  lladd,  a  grym  pech- 
od yw  y  gyfraith. 

•Grym  ei  adgyfodiad.'  Phil.  3.  10.  Sef  y 
grym  a  weithiedodd  yn  ei  adgyfodiad,  a  thrwy 
hyoy  sydd  yn  gweithredn  yn  ei  bobl.  Grym 
adgyfodiad  Crist  yw  yr  holl  rym  sydd  gan  gred- 
adyn  i  fyw  i  Ddnw,  ac  i  orchfygn  pob  rhwystr 
ar  ei  ffordd  i  hyny,  Tr  nn  gallu  a  weithredodd 
yn  Nghrist  yn  ei  adgyfodiad,  sydd  yn  gweith- 
redn yn  mhob  credadyn  i'w  iywhan,  ei  gysnro, 
^'i  sancteiddio;  a  rhinwcdd  adgyfodiad  Crist 
sydd  yn  nerthol  weithredu,  ac  yn  effeithioli 
ynddynt  hwythau  hefyd.  Y  mae  yr  apostol 
yn  hiraethu  am  adnabyddiaeth  broiiadol  mwy 
helaeth  o  hyn  yn  ei  enaid,  yn  ei  gyfodi  iV  Ian 
o  hull  ddyfnderoedd  ac  efifeithiau  y  cwymp. 

*Y  mae  yr  Arglwydd  yn  rymus,  ac  yn 
gwnenthar  grymusder/  Gen.  49.  24.  Salm 
1 18. 1 6.-  a  1 32. 2,  5.  Edr.  Hollaixuoo,  Cad- 
ERKiD,  Nbbth.  Gwr  grymus  yw  gwr  cadarn, 
nerthol,  a  gwrbl.  Jos.  6.  2.  Bam.  18.  2.  1 
Sam.  16.  18. 

GUEL,  Jfeb,  î)|s^*i|ì^5  \iavm,  prynedigaeth'] 
mab  Machi;  un  o*r  deuddeg  yspiw^r  dros 
Iwyth  Gad.     Num.  18.  15. 

GUNI,  Heb.  -ij^^  [fy  ngardd]  mab  Naph- 
tali,  pen  tenln.     Num.  26.  48. 

GUR,  *rhyw  Gur  wrth  Ibleam.'  2  Bren.  9. 
27.     Nidoes  grybwylliad  arall  am  dano. 

GUR-BA^,  lieb.  by  5— 1-^5  [ieuanc  oV 
hwn  sydd  yn  llywodraetku\  din  as  yn  Arabia; 
yr  un,  medd  Calmet,  a  Gabal,  neu  Gabalene. 
2  Cron.  26.  V. 

GWAD-Ü-WR,  (gwa)  nacâd,  gommedd- 
iad,  pallo,  gwrthod,  rhoi  nag,  negyfaethu.  Rhoi 
nag  i  gyhoddiad,  neu  i'r  hyn  yr  haerir  yn  er- 
%byn  un.  Gen.  18.  13.  Mat.  26.  34.  loan  1. 
20.  *  Nis  gall  Duw  wadn  ei  hup :'  sef  nis  gall 
letaru,.na  gweithredu  yn  groes,  neu  yu  ànaddas 
i'w  hanfod,  ei  natur,  y  dadguddiad  a  wnaeth  o 
bono  ei  hon,  a'i  addowidion :  y  mae  yn  au- 
mhosibl  iddo  fod  yn  gelwyddog.  2  Tim.  2. 
13.  fleb.  6.  18.  Beth  by  nag,  gah  hyny,  nad 
yw  yn  nn  á'i  berffeithrwydd  dwyfol,  ni  ddich- 
on  fod  o  Ddnw,  canys  nis  gall  wadu  ei  hun, 

Y  mae  dynion  yn  gwadu  Duw,  neu  Grist, 
neu  ei  enw,  lawer  ffordd;  megys,  trwy  wadu 
y  Bod  o  D<iuw ;  neu  wadu  raai  (Jrist  ydyw  y 
gwir  Fessiah ;  reu  wadu  fod  Duw  y  fath  un  ag 
ydyw,  a  chynnwys  raeddyliau  am  dano  anadd- 


aa  iV  sancteiddrwydd,  ei  gyfiawnder,  ei  dm- 
garedd,  a^i  alio,  <SiC.  Y  mae  dynion  yn  gwadu 
Duw,  ac  yn  gwadu  Crist,  yn  eu  geiriau^  neu  yn 
eu  gwéìthredoedd.  Y  maent  yn  eu  gwadu  yn 
eu  geirian  trwy  eu  hollol  wadu  o  ran  eu  Bod, 
neu  trwy  lefaru,  neu  athrawiaethu,  am  danynt 
yn  gwbl  groes  I'r  gwirionedd,  a  thystiolaeth  y 
gair  am  Ddnw,  ac  am  Grist  Peidio  ag  addef 
a  chyffesu  Crist  ger  bron  dynion,  mewn  geir- 
ian amlwg  a  chywir,  yw  ei  wadu.  Mat  10.  32, 
33.  Marc  8.  38.  Y  mae  hyn  yn  bechod  dir- 
fewr;  canys  y  mae  dyn,  wrth  hyny,  yn  gweith- 
redu yn  hollol  groes  i  ddyben  Duw  yn  gosod 
Crist  i  fynu,  fel  unig  lachawdwr  i  ddynioo,  a'r 
cyhoeddiad  o  bono  yn  yr  efengyl.  Un  iV 
wneuthur  yn  amiwg  yw  Crist;  ac  y  mae  yn 
rhaid  ei  addef  ger  bron  dynion,  fel  lachawdwr 
o  drefniad  Duw ;  fel  un  teilwng  i  gredu  ynddo, 
i  ymffrostio  ynddo,  ac  ymwrthod  a  phob  peth 
eir  ei  fwyn;  ac  ymddygiad  croes  i  hyn  yw  ei 
waith,  yr  hyn  sydd  ddirmyg  dirfawr  arno,  a 
chwbl  groes  i  ddyben  Duw  mewn  perthynas 
iddo. 

Drachefh,  y  mae  rhai  yn  proffesn  yr  adwaen- 
ant  Ddnw  â  geirian,  eithr  ar  weithredoedd  ei 
wadu  y  maent,  trwy  fod  yn  flSaidd,  ac  yn  an- 
ufudd,  ac  at  bob  gweithred  dda  yn  anghymer- 
adwy.  Tit  1.  16.  Mae  dynion,  trwy  fyw 
mewn  pechod,  yn  gwadu  awdurdod  Duw  ar- 
nyat,  en  rhwymedigaethau  i  ufuddhau  iddo,  ac 
uniondeb  ei  gyfraith.  Y  mae  gwadiad  o  Ddnw 
yn  mhob  pechod;  ac  y  mae  pecbaduriaid  rhy- 
fygus  yn  tystiolaetliu  yn  gyhoeddus,  yn  eu 
bywydau,  yn  erbyn  yr  hyn  oil  yw  Duw,  a'r 
hyn  oil  a  lefarodd.  Gwadu  Crist  y w  pob  cyf- 
eiliomad  am  dano,  a  phob  ymddygiad  tu  ag 
ato,  fel  pe  na  bai  yr  hyn  ydyw,  s«if  yn  3erson 
Dwyfol;  yn  lachawdwr  digonol,  o  drefniad 
Duw;  yn  anfeidrol  werthfawr  a  gogoneddas. 
Act  3.  a3,  14. 

Gwadu  y  fiydd,  yw  cymeryd  cyfeiliornad  yn 
lie  gwirionedd,  neu  ymddwyu  yn  anaddas  i'r 
gwirionedd.     1  Tim.  5,  8.     Dat  2.  13. 

Y  mae  dynion  yn  ymwadu  á  hwynt  eu  hun- 
ain,  pan  y  byddont  yn  ymwrthod  à  hwynt  eu 
hunain  yn  hollol  ac  yn  gwbl  am  iechydwriaeth, 
ac  yn  ymddiried  yn  Nghrist  yn  unig ;  sef  yn 
ymwrthod  a'u  cyfiawnder,  eu  doethineb,  a  eu 
nerth  eu  hunain ;  yn  ymwrthod  a'u  besmwyth-  * 
der,  eu  gogoniant,  a'u  helw  eu  hunain  er'mwyn 
Crist  Mat  16.  24.  Nis  dichon  Crist  fod  i  ni 
y  peth  ydyw  ynddo  ei  hun,  a'r  hyn  y  mae  yr 
efengyl  yn  ei  osod  ailan,  heb  yr  ymwadiad  hwn 
a  ni  ein  hunain,  am  na  allwn  lynu  wrthym  ein 
hunain  ac  wrth  Grist  yr  un  pryd:  am  hyny 
nis  dichon  neb  fod  yn  gadwedig  heb  ymwadu 
o'i  wirfodd,  yn  ffyddlawn,  ac  yn  b'arhans  ag  of 
ei  hnn. 

GWADN-AU-U,  (gwad)  gosail,  gwaelod, 
sylfaen;  goseilio;  tan  y  trocd. — Gwadn  car; 
gwadu  troed ;  gwadn  aradr. — Ar  y  gwadnau, 
yn  sefyll.  Jos.  4.  19. — *A  gwadnau  fy  nhraed 
hefyd  y  aychais  (neu  y  sychaf )  holl  afonydd  y 


GWA 


596 


GWA 


gwarchaedig.  Esa.  37.  25. — ^  HoU  afonydd  yr 
Aipht'  Vitringa.  Pa  fodd  à  gwadnan  ei 
draed?  Barna  Vitringa  fod  cyfeiriad  yn  y 
geiriaa  at  arferiad  yn  mhlith  yr  AiphUaid,  yB 
mhlith  pa  rai  yr  oedd  yn  arfer^ig  yn  gyffred- 
in  beìríannan  dyfrog  a  alwent  helices,  y  rbai, 
trwy  en  gweithio  a'u  troi  à'n  traed,  oeddent  yn 
ddefnyddiol  i  dynu  dwfr  o'r  dyfr-aFosydd  a'r 
afonydd,  i  ddyfrhaa  y  mensydd  aV  gerddi.  ac 
i  sychn  fibsydd.  Olwynion  mawrion  oedd  y 
peirianoau  hyn,  á  grisiau  y  tu  allan  iddynt  fcl 
olwyn  melin,  trwy  ba  rai  yr  oedd  y  gweithiwr 
yn  troi  y  peiriant  à  gwadnan  ei  draed,  tra  yr 
oedd  ei  law  yn  dal  gafael  ar  atteg  yn  y  pen 
ncfaaf  i'r  peiriant,  i'w  gynnal ;  ac  fel  hyn  yr 
oedd  yn  codi  y  dwfr  i  fynu.  Yn  gyiatebol  j 
hyn  y  dywed  yr  Arglwydd  am  dir  yr  Aipht,  ei 
fod  yn  cael  ei  ddyfrhan  â'r  troed,  fel  gardd 
lysiau.     Dent  11.  10.     Gwel  Vitringa  tn /oc. 

GWADD,  (gwa)  twrch  daear.  Yr  oedd  yn 
aflan  o  dan  y  gyfraitb.  Lef.  11.  30.  Oyfieithir 
yr  nn  gair  tlOTSStin  J^  ^^^-  18.  y  gogfran, 
Barna  Bochart  mai  math  o  genau  goeg,  y  mad- 
fall  {camelion)  a  feddylir  wrth  y  gair  nebraeg. 
Castalio  a  farna  mai  y  llyffant  y  w  ;  ac  eraill 
mai  y  wenci ;  ond  bam  Bochart  sydd  debycaf 
i  wir. — Sylwa  naturiaethwyr  ar  gy wreinrwydd 
hynod  yn  ngwnenthunad  llygaid  y  wàdd.  Y 
maent  mor  fychain  fel  y  barn  odd  rhai  na  fedd- 
ai  lygaid ;  ond  y  mae  Borrichins  yn  profi  fod 
ganddo  lygaid,  a'i  fod  yn  canfod  à  hwynt ;  a 
bod  ganddo  allnogrwydd  i  wthio  ei  lygaid  all- 
an tu  hwnt  i'r  croen,  neu  en  tynu  i  mewn,  wrth 
ei  ewyllys.  Y  mae  yn  nodedig  am  fnander  ei 
glyw.  Y  mae  ei  holl  gorph  wedi  en  haddasu 
i'w  sefyllfa  dan  y  ddaear,  ac  i  gloddio  trwyddi. 
Y  mae  yn  by w  ar  wreiddiau,  pryfed,  Uyffaint, 
<fec.  Nid  yw  y  pryfyn  hwn  i'w  gael  yn  holl 
ynys  yr  Iwerddon. 

GWADDOD,  fewadd)  Ilorion,  gwaelodion, 
— *  Yfaist  waddod  y  cwpan  erchyll/  Esa.  51. 
17.  Wrth  waddod  y  cwpan  y  meddylir  y 
gorthrymderau  a'r  blinderau  mwyaf,  nes  ydyw 
megys  wedi  ei  meddwi  ganddynt^ac  wedi  cysgu 
yn  ddigalon  ynddynt,  heb  ddysgwyl  am  ym- 
wared  o  honynt  Sal m  75.  8.  a  11.  6.  Jer. 
25.  15.     Mat  20.  22.  a  26.  39. 

*  Moab— a  orphwysodd  ar  ei  gwaddod.'  Jer. 
48.  11.  Dylai  pob  gwin,  meddant,  orphwys 
ar  ei  waddod  dros  gryn  amser,  i  gadw  ei  rym 
a'i  archwaeth  ;  y  mae  perygl  ei  niweidio  trwy 
ei  dywallt  oddiar  ei  waddod  i  lestr  arall.  •  Y 
gair  Hth.  ti'^'^OTS  *  gyfieithir  gwaddod,  a  ar- 
wydda  ceidwad,  am  fod  y  gwaddod  yn  cadw 
cryfder  a  bias  y  gwin;  Lowth  ar  Esa.  52.  6. 
A  thrwy  y  gyffelybiaeth  hon  dangosir  fod  Mo- 
ab wedi  mwynhan  rhagorfreintian  neilldnol 
trwy  ei  harosfa  wastadol  yn  ei  gwlad  ei  hun. 
*  Ni  thywalltwyd  hi  o  lestr  i  lestr,  ac  nid  aeth 
hi  i  gaethiwed :  Am  hyny  safodd  ei  bias  arm, 
ac  ni  ncwidiodd  ei  harogl.'  Ond  oblegid  ei 
heilun-addoliaeth,  mae  yr  Arglwydd  yn  byg- 
wth  anfon  mndwyr,  *  y  rhai  a'i  mndant  hi,  a 


waghant  ei  lleatn,  ac  a  ddiylliant  ei  chcstrel- 
an.  Jer.  48.  12,  13.  Mae  y  gyftelybiaeCh,  nen 
yn  hytrach,  yr  airalleg,  yn  hardd  odidc^,  medd 
Lowth.  < 

GWADDOL,  (gwadd)  cynnysgaeth,  agweddi, 
egweddL    Ezod.  22. 17. 

GWAE,  (gwa)  Or.  ouat ;  Had.  \m  ;  och, 
ochain.  Gwae,  mewn  bygytbion,  a  arwydda 
trallod  blin  yn  agosi.  Mat  23.  13 — 29.  laith 
galar  a  thristwch  yw  'gwae  &r^  Salm  120.  5. 
Y  mae  tri  o'r  ndgyrn  yn  y  dadgnddiad  à  gwae 
yn  perthyn  iddynt,  sef  y  pummed,  j  chwech- 
ed,  a'r  seithfed ;  yn  dangos  y  byddai  trallod- 
ion  blin  ar  y  ddaear,  pan  ndganent  Dat  8. 
13.  a  9.  12.  all.  14. 

GWAED,  (gwa-ed)  gwyar,  cran ;  tras,  car- 
enydd,  gwaedol*aeth,  âch;  liifnoddcoch  mewn 
dyn  ac  anifel,  sydd  yn  cyichynu  holl  ranan  j 
corph  trwy  redwelion  {arterieit)  a  gwythienau, 
ag  sydd  yn  anhebgorol  at  iywyd  a  maeth  pob 
aelod.     Y  mae  yn  y  galon  ddwy  o  ystafelloedd 
{ventricles)  sef  y  ddehan  a*r  aswy  ;  ac  y  mae 
dwy  eraill  yn  nglỳn  wrthynt  a  el  wir  auricles, 
Yr  auricles  sydd  yn  derby n  y  gwaed  yn  ei  ol 
o'r  gwythienau,  ac  yn  ei  dywallt  i'r  ventricles^ 
gwaith  pa  nd  y  w  ei  daflu  allan.     Y  mae  yr  au- 
ricle ddehau  yn  derbyn  y  gwaed  o'r  wythien 
fawr,  vena,  cava  ;  a'r  auricle  aswy  sydd  yn  ei 
dderbyn  o'r  pulmonary  vein,  i'w  dywallt  i'r  ys- 
tafell  aswy.     Y  mae  ysgogiadan  y  llestri  hyn 
yn  groes  i'w  gilydd;  y   mae  yr  auricle  yn 
eangu  i  dderbyn  i  mewn  pan  fyddo  y  ventricle 
yr  un  ochr  yn  ymwasgn  i'w  daila  allan,  ac  felly 
yn  y  gwrthwyneb,     Y  mae  y  ventricle  ddehau 
yn  fwy  na'r  aswy.     Nid  oes  dim  cymundeb  nn- 
iongyrchol  rhwng  y  ddwy,  ond  rhaid  i'r  gwaed 
fyned  trwy  yr  ysgyfaint  o'r  naill  i'r  Hall.    I'r 
ystafell  ddehau  {right  ventricle)  y  mae  y  gwaed 
yn  dyfod  trwy  y  wythien  fawr  {vena  cava)  a'r 
auricle,  o'r  holl  gorph  ;  oddi  y no,'  ag  ergyd  y 
galon,  y  mae  yn  cael  ei  dywallt  i'r  rhedweli  yr 
ysgyfaint  {pulmonary  artery)  yr  hon  sydd  yn  ei 
ddwyn  i'r  ysgyfaint ;  He  y  mae  y  llif-nodd,  oedd 
o'r  blacn  yn  wyn,  yn  cael  ei  liẃio  yn  goch ; 
oddiyno  y  mae  yn  dyfod  yn  ol  trwy  wythien 
yr  ysgyfaint  {pulmonary  vein)  i'r  ystafell  aswy; 
oddiyno  y  mae  yn  cael  ei  daflu  à  phob  ergyd  y 
galon,  trwy  redweli  fawr  {aorta)  tros  yr  boll 
gorph.     Y  mae  cauadau  by  chain  ar  bob  un  o'r 
llestri  hyn  yn  y  galon ;  maent  oddimewn  ar  7 
gwythienau  sydd  yn  ei  dywallt  i'r  galon,  i'w 
rwystro  i  redcg  jt  un  ffordd  allan ;  ac  cddi  all- 
an bt  y  rhedwelion  sydd  yn  ei  ddwyn  o'r  gal- 
on, rhag  iddo  ddychwelyd  yn  ei  ol.    Mae  y 
gwaed  y  naill  flfordd  yn  agor  a'r  flfordd  arall  yn 
cauad  y   rhai  hyn.     Pe  b'ai  un  o'r  cauadau 
by  chain  hyn  yn  rhwystro,  neu  yn  pallu  yn  ei 
waith,  darfyddai  y  bywyd  yn  y  fan.    Y  mae 
dau  ysgogiad  i  lestri  y  gallon,  a  el  wir  diastole  a 
systole;  yi^  un  mae  y  llestri  yn  ymeangu  i 
dderbyn  y  gwaed,  yn  y  llalll  y  maent  yn  yra- 
wasgu  i'w  daflu  allan.     Mae  y  galon  yn  ym- 
wasgn i  daflu  y  gwaed  allan  4000  o  weithiauyn 


GWA 


697 


GWA 


vr  awr,  ac  y  mae  boll  waed  y  corph  yn  myneÿ 
trwy  y  galoli  bedair  gwaitb  bob  mynyd.  Y 
mae  nertb  y  galton  ar  bob  ergyd  yn  cyfateb  i 
rai  miloedd  o  bwysau,  ac  mae  y  galon  yn 
rlioddi  pedair  mil  o'r  cyfryw  ergydion  bob 
awr,  a  hyny  dros  60  neu  80  mlynedd,  yn 
flghwsg  ac  yn  eŵo,  ac  eto  heb  ddyrysn,  diflfyg- 
io,  na^lino.  ^  Y  mae  ysgogiadau  y  galon  yn 
holk>l  annibynol  ar  ewyllyys  dyn,  ac  wedi  en 
trefnu  yn  y  fath  fodd,  fel  y  gallont  fyned  yn 
(Idirwystn  yn  mha  agwedd  bynag  y  byddo  y 
corph.  O'r  rbedweli  fawr  {aorta)  y  mae  y 
gwaed  yn  cael  ei  ddwyn  trwy  redwelìón  bych- 
ain,  yn  ceincio  oddi  wrthi,  dros  yr  boll  gorph, 
a  phob  than  o  bono,  i'r  manylrwydd  mwyat^  i 
ddwyn  maetb  i  bob  rhan.  Am  y  byddai  ar- 
choUi  y  rbedwelion  mawrion  hyn  yn  peryglu 
y  bywyd  yn  y  fan,  i'w  diogola  y  maent  wedi 
ea  gosod  yn  ddyfnach  yn  y  cnawd  na'r  gwyth- 
ienan ;  neu  He  y  -mae  hyny  yn  BÌffyg,  y  mae  yr 
esgym  wedi  eu  flFnrfio  yn  amddifFynfa  iddynt. 
Mae  y  gwythienau  yn  derbyn  y  gwaed  o'r  rbed- 
welion, i'w  ddwyn  yn  ol  drachefn  trwy  y  wyth- 
ien  fawr  {vena  cava)  i'r  galon.  Y  mae  llestri  y 
gwaed,  sef  y  gwelion  aV  gwythienau,  mor  lu- 
osog  ac  mor  fychain  dros  yr  holl  gorph,  fel  nas 
gellir  cyffwrdd  kg  un  man  o  bono,  â  blaen  y 
pin  lleiaf,  heb  archolli  un  o  honynt.  Nid  yd- 
yw  doethineb  y  Creawdwr  i'w  weled  yn  fwy 
rhyfedd  yn  un  peth  nag  yn  ngwneuthuriad  a 
threfniad  y  galon,  medd  Hamburgher.  Rhy- 
fedd iawn  ein  bod  yn  byw  cyhyd,  gan  fod 
pethau  mor  fychain  a  distadl  yn  angenrheidiol 
i  gynnal  y  bywyd.  Gwelwn  fod  ein  bywyd  yn 
Haw  Duw  bob  mynyd,  yr  hwn  yn  unig  a  rodd- 
odd  gynhyrfiad  i'r  gwaed,  ac  i  ysgogiadau  y 
galon  ar  y  cyntaf ;  ac  sydd  o  hyd  yn  cadw  yr 
boll  lestri  angenrheidiol  i  fywyd,  yn  drefnus  ac 
yn  ddyial,  yn  eu  holl  ysgogiadau  a'u  gwasan- 
aeth !  Y  mae  y  gwaed  yn  rhanadwy  i  radd 
anamgyflfredadwy  o  fychanrwydd,  ac  onide  nis 
gallai  fyned  trwy  lestri  bychain  diamgyflfred, 
angenrheidiol  i'w  gario  yn  wastad  dros  yr  holl 
gorph.  Dyẁed  Lewenhceck  fod  crynynau 
(glories)  y  gwaed,  yn  2d,000  o  weithiau  yn 
llai  na'r  ty wodyn  lleiaf.  Y  mae  y  gwaed  yn  ei 
lestri  yn  y  corph  yn  ymddangos  i'r  Jlygad  yn 
unfiurf  ac  unrywiol ;  ond  wedi  ei  ollwng,  ac 
iddo  oeri,  y  mae  o  bono  ei  hun  yn  ymwahanu 
y»  ddwy  ran  wahanol ;  un  yn  goch,  yn  ymlynu 
yn  glamp,  ac  a  elwir  cruor  ;  y  Hall  yn  deneu  ac 
yn  loy  w,  ac  yn  cadw  ei  ffrydiolrwydd  wedi  oeri, 
ac  a  elwir  serum ;  yn  oer  mae  y  cruor  ar  y 
wyneb,  yn  nofio  yn  y  serum;  gan  hyny,  y  mae 
y  strum  yn  drymach  na'r  cruor.  Y  mae  am- 
ry w  o  ymofynîoTì  ynghylch  y  gwaed,  eto  heb  eu 
cael  allan ;  megys  betb  yw  yr  achos  o'i  dwym- 
dra,  ei  liw  coch,  cynhyitìad  ei  redegiad,  &c.  Y 
Br.  Harvey,  physygwr  o'r  deymasbon,  a  gaf- 
odd  allan  gyichrediad  y  gwaed,  a.  d.  1628,  er 
bod  rhai  yn  honi  nad  oedd  hyny  yn  anhysbys  i 
Hippocrates,  Aristotle,  Plato,  «fee,  Beth  bynag 
am  yr  amlygiad  cyntaf  o  bono,  y  mae  y  peth  ei 


hun  yn  ddiammheuol,  trwy  amryw  brofiadau 
mwyaf  eglur.  Gwel  Cyclopcedia, — Paley's 
Natural  Theology, 

Heblaw  yr  ystyr  naturiolo  bono,  gwaed  yn  vr 
ysgrythyrau  a  arwydda,  1.  Llofruddiaeti,  ac 
affaeth  gwaed  wedi  ei  dywaUt,  yn  galw  am 
gospedigaeth.  Mat.  16.  17. a 27.  25.  Luc,ll. 
50,  51.  Act  5.  28.  a  18.  27.-2.  Gwaedol- 
iaeth,  neu  achau.  loan  1.  18.  Act  17.  26. — 
3.  Y  mae  cig  a  gwaed  yn  arwyddo  dynoliaetb, 
yn  enwedig  yn  yr  ystad  bresennol  o  wendidau 
a  llygredigaeth.  Mat  16.  17.  Gal  1.  16. 
Eph.  6,  12.     1  Cor.  15.  50. 

Gwaed  Crist  a  arwydda,  1.  Ei  gnawdoliaeth. 
Heb,  2.  14.—  2.  Ei  ddyoddefiadau.  Col.  1.  20. 
— 3.  Yr  hyn  oil  a  wuaeth  dros  ei  bobl,  yn  en- 
wedig rhoddi  ei  einioes  yn  bridwertb,  a'r  iawn 
a  wnaeth  trwy  hyny,  dros  bechodau.  RhuC  3. 
25.  a  5.  9.  Eph.  1.7.  a  2.  13.— Y  bywyd,  neu 
yr  einioes,  y w  y  gwaed ;  *  na  fwytewch  gig  yn 
nghyd  â'i  einioes,  sef  ei  waed.'  *A  dywallto 
waed  dyn,  trwy  ddyn  y  ty welltir  ei  waed  yn- 
tau.'  Y  mae  yn  gyfiawn  cospi  un  à  marwol- 
aeth  am  dywaUt  gwaed.  Gen.  9.  4,  6.  Crist 
a  dywalHodd  ei  waed  drosom  ;  sef,  rhoddodd 
ei  einioes,  trwy  ddyoddefiadau,  yn  bndwerth 
dros  lawer.  Y  mae  yn  cael  ei  alw  yn  *  werth- 
fawr  waed,'  oblegid  yr  iawn  digymhar  a  wnaeth 
dros  bechodau,  trwy  yr  hwn  y  prynwyd  dynion 
oddiwrtb  bob  anwiredd.  1  Pedr  1.  19.  Tit. 
2.  14.  Nid  oes  dim  yn  iawn^  yn  bridwertk,  ac 
yn  prynu,  ond  hwn.  Nid  yr  hyn  a  dderbyn- 
iom  ni  gan  Dduw,  na'r  hyn  a  wnelom  ni  dros- 
to,  neu  iddo,  yw  yr  iawn;  ond  yr  hyn  a 
wnaeth  Crist  ac  a  ddyoddefodd  drosom  ni,  hyny 
y w  yr  iawn ;  am  hyny  y  mae  yn  fwy  ei  werth 
na  phob  peth  arall  yn  nghyd ;  canys  nid  iawn 
yw  y  cwbl  ;  ond  e/e  yn  unig  yw  3rr  iawn  dros 
ein  pechodau  ni. — Mae  yn  cael  ei  alw  yn  'waed 
Duw.'  Act  20.  28. — Y  mae  ya  cael  ei  alw 
*  gwaed  y  cyfammod.'  Zech.  9.  11.  Hob.  13. 
10. — Y  mae  Moses  yn  galw  gwaed  yr  anifeil- 
iaid  a  aberthwyd  wrth  Sinai,  yr  hwn  a  daenell- 
odd  ar  y  llyfr  ac  ar  y  bobl,  *»  gwaed  y  cyfam- 
mod.' Exod.  24.  8.  Heb.  9.  20.  Y  gwaed, 
trwy  yr  hwn  y  cadambawyd  y  cyfammod 
hwnw ;  felly  trwy  waed  Crist  y  cadambawyd  y 
cyfammod  tragywyddol.  Trwy  farwolaeth  y 
Testamentwr  yr  oedd  y  Testament  mewn  grym 
a'r  etifeddiaeth  yn  sicr  i'r  holl  had.  Trwy  ei 
waed  y  cyflawnodd  Crist  holl  ammodau  y  cyf- 
ammod, yr  hyn  a'i  cadarnhaodd  yn  ddigyfhew- 
id  byth.  Edr,  Dwpr,  Iawn,  Aberth,  Glak- 
HAu,  Taenkllu,  Yfed,  Ctfamm od. 

Bod  *yn  ei  waed,'  a  arwydda,  bod  mewn 
cyflwr  isel,  gwael,  llygredig,  a  diymgeledd. 
Ezec.  16.  6. — Rhoddi  gwaed  i  un  i  yfed,  a  ar- 
wydda cael  ei  ladd  yn  greulawn.  Dat  16.  6. 
Ezec.  16.  38. — Dyn  gwaedlyd,  yw  dyn  creu- 
lawn,  wedi  tywallt,  neu  yn  awyddns  i  dywallt, 
gwaed  yn  anghyfiawn,  2  Sam.  16.  7.  Salm 
5.  6.  a  26.  9.  a  55.  23. 

Mynych  y  gwaherddir  bwyta  y  gwaed,  yç  yr 


GWA 


598 


GWA 


jagrythyrau,  am  mai  jtiimòes  yw;  yn  cyfeirio 
yn  neillduol  at  waed  Crist,  ac  i  ytngadw  rhag 
pob  arferiad  ac  ymddaDgosiad  o  grealondeb. 
Lef.  3.  17.  a  7.  26.  a  17.  10.  1  Sam,  14.  33, 
34.     Eph.  1.  7.      • 

*Yn  waed-wyllt*  1  Tim,  3. 4.  Gr,  Tr^orercfc, 
hyrbwylly  fel  y  cyfieithir  yr  un  gair  yn  Act,  19. 
36.  dibwyll,  chwidr-frys,  gorfrysgar.  Arwydda 
y  gair  bod  yn  grjrf,  yn  ddibwyll,  yn  ddibarch  o 
feddyliaa  eraill,  ac  anyBtyriol  o  ganlyniadan  yr 
hyn  a  wnelont  iddynt  hwy  eu  hunain,  ac  i  er- 
aill ;  ffrwyth  balchder,  hunan-dyb,  a  diffyg  o 
ofn  duwiol. 

*A'i  chwys  ef  oedd  fel  defnynau  gwaed  yn 
disgyn  ar  y  ddaear.'  Lei  22. 44.  Coffa  Aris- 
totle a  Diodorus  Siculus  am  chwys  gwaedlyd  fel 
effaith  ymdrech  a  gwasgfa  anarferol  y  meddwl. 
Leti  hefyd,  yn  ei  fachedd  o'r  Pab  Sextua  V.  p, 
200,  a  Syr  John  Chardin,  yn  ei  hanes  o  Persia, 
Vol.  i.  p.  126,  a  goS&nt  am  y  cyffelyb  ym- 
ddangosiad  anarferol.  Ooffa  yr  hanesydd  Thu- 
anus  Kefyd  am  esiampl  hynod  o'r  un  peth.  Thu- 
anus.  Lib,  x.  p,  221, 

GWAEDD-I,  (gwae)  bloedd,  Uef;  inçlef,  do- 
lef^  crochlef,  garm,  gawr,  bonlle^  dias,  diaspad. 
Y  mae  gwaedd  a  gwaeddi  yn  arwyddo,  1. 
Pechadurusrwydd  ac  eaogrwydd  {mawr«  Gen. 
18.  20. — 2.  Tristwch,  galar,  a  gorthrymder 
mawr.  G^n.  27.  34.  Exod.  2.  23.  a  3.  7.  a 
22«  23. — 3.  Taerineb  mewn  gweddi.  1  Sam. 
7.  8, 9.  Salm  18.  6.  a  84.  2.  a  88.  1,  a  120. 1. 
Diar.  2.  3. — 4.  Eiddigedd  a  digofaint  yn  erbyn 
gelynion,  a  bwriad  iV  dystrywio.  Esa.  42.  13. 

GWAEL-ACH-AF,  (gwa)  Or,  ^oloIoç  ; 
LUid.  ViLLiB :  8allí^  dibris,  diystyr,  diddeôiydd, 
diffaeth. — 'Gŵaelachna'rddaear  oeddynt'  Job 
30,  8.  Mae  y  ddaear  yn  wael  ii^ewn  cymbar- 
iaeth  i  ranan  eraill  o^r  greadigae^h  sydd  fwy 
goruchel  a  dysglaer ;  ond  y  mae  pechaduriaid 
ynddi  yn  waelach  naV  peth  gwaeiaf.  Y  mae 
pechod  yn  darostwng  dyn  i'r  gradd  iselnf. 

*  Yr  hwn  a  gyfnewidia  ein  corph  gwael  ni.' 
Phil.  3.  21.  ẅ.  (joífia  n^ç  raKstvwaewc  ^A^i't 
corph  ein  darostyngiadf  mewn  cyferbyniad  à 
Toi  <r<ofjLaTt  T17Ç  íoÇjyç,  corph  ei  oŷoniant.  Corph 
gwael  y w,  trwy  bechod ;  mae  y  corph  fel  yr 
enaid  wedi  pecha,  ac  wedi  ei  lygru  yn  fawr ;  a 
thrwy  hyny  yn  ddarostyngedig  i  wendidau, 
gofidian,  a  dyoddefiadau;  y  mae  yn  wan,  yn 
llygredig,  ac  yn  farwol.  Y  mae  corph  ei  ogon- 
iant  ef  y n  gryf,  yn  anllygredig,  yn  an&rwol,  ac 
yn  dra  gogoneddus:  '  Fe  newidia  ein  corph 
gwael  ni,  fel  y  gwneler  ef  yr  un  flfhrf  à'i  gorph 
gogoneddus  ef.'  Derchafíad  mwy  ni  ddichon 
fod  iddynt  I 

'  Edrychodd  ar  waeledd  ei  wasanaethyddes.' 
Luc  1.  48,  'Ar  iselder  ei  waaanaethyddes.' 
W.  S.  Ar  iselder^  ar  waeledd  :  nid  oedd  yn 
gweled  dim  ond  gwaeledd  ynddi  ei  hnn,  yn  ei 
pherson  a'i  hamgylchiadau,  pan  yr  edrychodd 
Daw  arni,  ac  yr  anrhydeddodd  hi  mor  fawr. 

*Efe  a  edrych  ar  weddi  y  gwael'  Heb,  ^y^y 


un  wedi  ei  yepeilio^  cHi  hollol  ymddifadu  o  bob 
peth.     Salm  102.  17. 

GWAELOD-ION,  (gwael)  llawr,  gwaddod, 
sylfaen,  llorion, — *  Gwaelodion  y  ddaear,'  yw 
parthan  isaf  y  ddaear :  '  gwaelodion  y  mor/ 
yw  gorddyfhdery  mor,  anoddyn  y  mor.  Exod. 
15.  5.     2  Sam.  22.  16.'   Job  86.  30.  - 

GWAERED-YDD,  (gwaer)  disgynfa,Uethr, 
gorwaered. — I  waered,  ar  i  wfcered,  ac  ar  waer- 
ed. — *Cany8  ni  adawsanl  iddynt  ddyfod  i  waer- 
ed i'r  dyŵyn.'     Bam.  1.  34, 

Ni  bydd  «lit  heb  fOCMTtfd.    JHar. 

GWAETH,  (gwa)  llai  da.—*  Drwg-ddynion 
a  thwyllwyr  ä  ànt  rhagddynt  waeth-waeth,  gan 
dwyllo  a  chael  eu  twyllo,'  2  Tim.  3.  13.  Nid 
oes  dim  gobaith  am  eu  gwellhad,  ac  nid  aros- 
ant  ychwaith  fel  y  maent,  ond  gwaethygant  0 
hyd  ynddynt  eu  hunain,  a  byddant  rhagor 
melldith  i  eraill :  y  maent  yn  cael  eu  twyllo 
gan  y  diafol,  ac  yn  offerynol  yn  ei  law  i  dwyllo 
eraill ;  a  bydd  en  diwedd  yn  waeth  na'u  de- 
chreuad.  2  Pedr  2.  20.  Tebygol  fod  gradd- 
au  mewn  drygioni  yn  mhlith  y  cythreuliaid, 
ond  i  gyd  am  wneuthur  y  niweid  mwyaf  i 
ddynion.  Dygodd  yr  ysbryd  aflan  gyd  àg  ef 
saith  ysbryd  gwaeth  nag  ef  cihun,  i'r  dyben  0 
wneuthur  mwy  o  ddrwg.     Mat,  12.  45. 

GWAG-LAW-LE,  GWEIGION,  (gwa) 
gweili,  gweilydd  ;  anolo,  coeg,  ofer,  seithug.— 
•Y  mae  yn  ei  gael  yn  wag.'  Mat,  12.  44. 
ffxoXaZovra,  Scil.  rov  otxov,  cafodd  y  tỳ  yn  wag 
o  drigisnnydd,  ao  wedi  ei  yagubo  a'i  drwsio, 
ac,  fel  hyny,  yn  addas  drigle  iddo.  Y  mae  yn 
rhaid  bod  yr  enaid  hwnw  mewn  cyflwr  gwael 
ac  echryslawn,  ag  y  mae  y  diafol  yn  ei  gaelp 
addas  breawylfa  iddo  ei  hun. — *Yn  waglaw,' 
hyûy  yw,  heb  rodd,  heb  bob  peth  daionus. 
Luc  1,  68.  Ruth  3.  17.  Exod.  23.  15.  1 
Sam.  6.  3. — '  Pethau  gweigion,'  tiuv  fiarauovj 
pcthau  ofer,  dil^s,  disyiwedd.     Act  14.  15. 

GWAGEDD,  (gwag)  gwagder;  ofregedd, 
ffrec. — 1.  Peth- gwag,  diddefnydd.  Preg.  1. 
2.-2.  Cyfnewidiol  a  llygredig.  Rhufl  8.  20. 
— 3.  Drygioni,  oferedd,  celwydd.  Sidm-  119. 
37.  a  4.  2,  a  12.  2. — 4.  Eilunod,  y  rhai  nid 
ydjmt  dduwiau,  ond  pethau  gweigion,  ofer,  a 
diles.  lBren.16,13.  Act.  14.  15.  Jonah 
2.  8.  Esa.  41.  29. — *Ac  efe  a  estyn  ami  linyn, 
annhrefn,  a  meini  gwagedd.'  Esa,  34.  11. 
Noda,  megys  à  lìinyn,  y  He  a  deflir  i  annhrefn ; 
ac  à  meini,  neu  blymen,  y  He  sydd  i  fod  yn 
wag,  yn  anrheithiedig,  heb  breawylydd.  Cymh. 
Zech.  1.  16.  a  4.  9,  10.  Galar.  2,  8.  2  Brcn. 
21.  3. — *Ac  i^r  cenedloedd  ymddiffygio  am  wir 
wagedd ;'  am  beth  (liles,  yr  hyn  y  mae  Dow  yn 
sicr  o  ddystrywio.    Hab.  2.  13. 

GWAG^OGONEDD-IANT,  (gwag)  Gwag- 
ogoniant,  yw  ymogoneddu  mewn  pethau  gwa/, 
disyiwedd,  sef  pethau  darfodedig  y  ddaear,  nen 
glod  dynion. — *  Na  fyddwn  wag^oneddgar.— 
Na  wneler  dim.  trwy  gynhen,  neu  wag-ogon- 
iant'     Gal.    5.  26,     Phil.  2.  3.    Tymher  ac 


GWA. 


509 


GWA 


agvedd  ydyw  hon  cwbl  groesi  wir  ostyngeidd- 
rwydd,  a  thybied  eraill  yn  well  na  ni  ein  hun- 
ain,  ac  yn  arwydd  o  galon  ^ag,  ansanctaidd^ 
didduw,  Grogoniant  gwag  yw  pob  gogoniant 
ond'a  roddo  Duw  ;  ac  yn  y  mwynhad  o  bono, 
iddo  ef  yn  uuig  y  mae-y  ciod  yn  pertbyn. 

GWAG-SIARADUS,  (gwagsiarad)  brag- 
aldio;  baldorddi,  dwndro;  fFrcg-siarad,  flfreg- 
<MÌi ;  siarad  yn  s^ar  ac  yn  wag  yiTerbyn  rhy w 
un.  ^Xoapoty  1  Tim.  5,  13.  Saes»  tattlers. — 
*  ofer-iaitbus.'  W,  S.  a  Dr.  M.  Tn  lla\fn  berw 
a  dadwrdd ;  nn  yn  berwi  drosodd  gan  siarad 
pwag,  anadeiladol;  clebrwr,  clebran,  dwndri- 
wr. 

í;WAHAN-IAETH-U,  (gwa-han)  amryw- 
iaeth,  gwabanrcdoliaeth,  parthiad ;  rhann,  di- 
do li,  ncillduo. 

Trl  gwahaniaeth  aagenorfod  rtawng  dro,  a  phob  brnr 
arall,  a  Dnv ;  Ing  (neu  fMidroldeb)  ar  ddyn,  ac  nla  gellir 
ar  Pdnw  :  dechre  ar  ddyn,  ao  nls  gellir  ar  Ddaw ;  ac  angen 
netrld  cjflwr  olynol  yngbjrlch  j  gwyniVd  ar  ddyn,  o  anodd- 
ef  bythoedd  y  ceiigant,ao  nis  gellir  ar  Ddaw,  gan  alia  pob 
dyoddef,  a  hyny  gan  wynfyd.    Saràdoê, 

Nid  oes  dim  gwabaniaetb  rbwng  dynion  wrtb 
natariaeth,  o  ran  ea  cyflwr  pechadurus  a  tbra- 
onus ;  ac  nid  oes  dim  gwabaniaetb  rbyng- 
ddynt.  o  ran  y  ffordd  iddynt  gael  eu  bâcbuba*a 
cytìawnhaa.  Rbaid  iddynt  oil  gael  en  cyfíawn- 
ban  trwy  ffydd  yn  nghyfiawnder  Crist,  yr  hwn 
sydd  yn  awr  yn  cael  ei  gyboeddi  yn  yr  efengyl 
i  bawb,  beb  ddim  gwabaniaetb.  Rbuf.  3.  22. 
a  10,12. 

'Pwy  a'n  gwahana  ni  oddiwrtb  gariad  Crist  V 
llbnf.  8.  35.  Y  mae  cariad  Crist  yn  gadarn, 
ac  yn  aDgbyfnewididl ;  a  chan  oa  paUa  cariad 
Crist,  ui  phalla  dim  sydd  yn  pertbyn  i  iecbyd- 
wriaeth  ei  bobl ;  deil  y  cariad  trwy  bob  ty- 
wydd,  ac  a  orowcblywodractba  bob  petb,  nid 
yn  unig  i  bddio  gwneutbur  niwed,  ond  i  ^d- 
wcitbio  er  daioni.  Rb^iid  i  gyfnewidiad  gy- 
meryd  He  yn  ci-fynwe»  ef,  yr  byn  sydd  an- 
mhosibl,  cyn  y  pallo  hi  yma  gyd  a'i  bobl.  Os 
parha  ei  gariad,  parba  ei  afael  yn  ei  bobl ;  ac, 
y n  ganlynol,  cant  bwytbau  rym  i  scfyll  yn  er- 
"byn  pob  gelyn  a  pbob  profedigaetb.  Yn  ngbar- 
iad  angbyfnewidiol  Crist  y  mae  byder  yr  apos- 
tol,  ac  nid  yn  ei  ffydd  na'i  gariad  ei  bun.  Mae 
yn  dra  aralwg  oddiwrtb  ndn.  37, 39,  mai  cariad 
Crist  at  ei  bobl  a  fcddylir  yma,  ac  nid  ea  car- 
iad hwy  ato  ef.  Nid  yw  eu  cariad  bwy  ond 
cffaitb  ei  gariad  ef ;  ni  pbery  yr  effaitb  beb  yr 
achos ;  ond  os  pery  yr  acbos,  pery  yr  offaitb 
befyd.*     Gwel  Cocceijus,  Ham,  . 

*Ac  efe  a^i  gwabana  ef,  ac  a  esyd  ei  ran  et 
gyd  a'r  rbagrithwyr,'  Mat — *gyd  à'r  anffydd- 
loniaid,'  Luc.  Mat.  24.  5  L  Luc  12.  46.— *Ac 
ei  trycba  ef  ymaitb.'  W.  S. — *Ac  a  i  tyr  ym- 
aith.'  Dr.  M. — 6i^oropL7j<TEi\  aorov^  aH  tyr^ef 
yn  ddioy  ran,  Y  gair  a  arferir  gan  y  LXX.  yn 
Exod,  29. 17.  'A  tbyr  yr  bwrdd  yn  ei  ddarnau.' 
Lef.  1.  8.  Ezec,  24.  4.  Yr  oedd  tori  yn 
ddarnau,  neu  gwneyd  yn  ddrylliau,  yn  gosped- 

*  Et  iaihue,  *  qnn  est  In  Ohristo  leeu,*  aabandi  ezbibita, 
Yel  nititnr,  Satia  evinclt  hla  Apost  loqai  de  dileotione  Del, 
qoA  Ipae  DOS  diUglt,  non  qua  nos  illTim,  atiamBÌ  haee  ab  ilia 
pondeat,  ei  ait  semper  et  Jnncta.    Bncer. 


igaeth  grealawn  ofnadwy,  ac  yn  arferedig  yn 
mblitb  y  Caldeaid  (Dan.  2.  5.  a  3.  29.)  a'r  He- 
breaid.  2  Sam.  12.  31.  1  Bren.  3.25.  1 
Sam.  15. 38.  Bam.  19.  29.  Hefyd  yn  mblitb 
yr  Aipbtiaid,  y  Groegiaid,  a'r  Rbufeiniaid.J 
Herodot.  iii.  13.  Diod.  Sic.  1,  2.  Sueton. 
Calig.  2.  27.  liv.  1.  28. — ^Bama  rbai  mai  tori 
trwy  fflangellu  a  feddylir  yn  y  lleoedd  byn. 
Wbitby,  Doddridge,  Parkliurst. — Barna  eraill, 
ond  yn  ddisail,  mcdd  Dod,  mai  ei  wahanu 
trwy  ei  dori  o'i  swydd  a  feddylir,  yn  cyfateb  i'r 
gair  Heb.  y^*y  2  Cron.  26.  31.  Salm  88.  6. 
Galar.  3.  54,  Hyn,  tebygol,  oedd  bara  ein 
cyfieitbwyr  ni.  Mae  y  geiriau,  *  ac  efo  a  gurir 
à  llawer  ffonod,'  yn  adn.  47.  yn  tucddu  yr  ar- 
wyddocàd  yn  fwy  i  fflangellu,  nag  un  gospedig- 
aeth  arall.  Beth  bynag  am  natur  y  gospedig- 
aetb,  y  mae  yn  dra  sicr  y  bydd  cospedigaetb 
gweision,  neu  swyddwyr  anffyddlawn,  yn  ddir- 
fawr,  ac  yn  ofnadwy.  Tafodau  gwahancdig. 
Edr.  Tafod. 

GWAHANGLWYF-US-OL,  (gwahan-clwyf) 
Heh.  f|5'n5  tarawiad :  Gr.  Xeizpa  a  Xema,  cen; 
am  fod  yn  yr  afíecbyd  bwn  fatb  o  gen,  neu 
gracb  gwynion,  fel  eira,  yn  gorcbuddio  y  croen. 
Gelwir  ef  y  gwaban-glwyf,  am  fod  y  gwaban- 
glwyfiis  i  gael  ei  wahanu  oddiwrtb  gymdeitbas 
à  dynion  eraill.  Yr  oedd  y  gyfraitb  bon  yn 
cael  ei  chadw  mor  neiliduol  o  fanwl,  fel  na 
byddai  breninoedd  gwaban-gleifion  yn  cael  en 
hesgnsodi,  ond  yn  cael  eu  neillduo  a'u  gwa- 
hanu  oddiwrtb  ddynion,  ac  yn  cael  eu  difreinio 
o*u  swyddau.  Am  ryfyg  Uzziab,  neu  Azariab 
yn  arogldartbu  yn  y  deml,  Dtiw  a'i  tarawodd 
a'r  gwahanglwyf  yn  ei  dalcen,  ac  efe  a  drigodd 
mewn  tŷ  neiliduol ;  canys  efe  a  dorasid  ymaitb 
o  dŷ  yr  Arglwydd,  a  Jotham  ei  fab  a  ly wodn- 
aetbodd,  ac  a  famodd  y  bobl  yn  ei  le.  2  Bren. 
Bren.  15. 5.  2  Cron.  26.  20.— Byddent  weitb- 
iau  yn  cymdeitbasu  à'u  gilydd ;  megys  y  ped- 
war  yn  nyddiau  Eliseus,  a'r  naw  yn  nyddiau  yr 
lacbawdwr.     2  Bren.  7.  8.     2  Cron.  26.  20. 

Y  mae  yr  afiecliyd  hwn  yn  ymddangos  yn  y 
croen  piewn  cen,  neu  gracb  gwynion,  sychion, 
naill  ai  dros  yr  boll  gorpb,  neu  ar  rai  rhanau  ; 
ac  yn  gyffredinol  kg  ysfa  crwin,  a  gwyniau  do- 
lurus  eraill  yn  ei  ganlyn.  Yr  oedd  y  gwahan- 
glwyf dwyreiniol  yn  glwyf  o'r  fath  ffieiddiaf, 
ac  yn  beintcs  (contagiom)  i'r  gradd  mwyaf,  fel 
y  byddai  yn  heintio  ac  yn  llygru  dillad  a  thai. 
Num.  12.  10,  12.  Lef.  13.  47.  a  14.  34,  <fec 
Ac  yr  oedd  yn  anfeddyginiaethol  trwy  ddim 
moddion  naturiol,  neu  gyfferiaeth  ddynol. 
Rhpddir  i  ni  banes  am  arwyddion  y  clwyf  dy- 
chrynllyd  hwn  yn  Lef.  xiii.  a  xiv. 

Yn  y  ddegfed  neu  yr  unfed  ganrif  ar  ddeg, 
yr  oedd  y  clefyd  bwn  yn  ami  yn  Ewrop.  Dy- 
wed  Matthew  Paris  fod  naw  mil  o  yspyttai  i 
wahan-gleifion  yn  Ewrop,  yr  amaeroodd  hyny, 

t  In  duos  partes  seco,  divido,  eeparo.  Fait  ImmaDlaamnm 
snpplicil  geniia,  qno  proditores  aliique  maleflci  plecti  solebant. 

X  Et  RomaniBrecoptamf  qno  neoormn  aat  eaptifomm  cor- 
pora media  dineGaMKnttir.   Schleoatier. 


GWA 


600 


.GWA 


y  rbai  a  elwid  LcLzarettoes  ;  ond  yn  breseniioi 
yn  auaml  y  gwelir  ^ef,  os  nad  ydyw  y  clwyf 
drwg,  neu  y  chwantach-glwyf  (venereal  di8e<ue) 
yn  rhy w  fath  o  bono ;  y  mae  M.  Toumefort  yn 
barnu  hyn  yn  sicr,  yr  hwn  a  welodd  amryw 
Wahan-gleifion  yn  y  Levant.  Gwel  Calmet 
Yr  oedd  jr  laddewon  yn  golygu  yr  afiechyd 
fel  barn  Daw  ar  ddyn  am  ryw  fai  ysgeler.  Y 
mae  yn  sicr  fod  yr  Arglwydd  yn  taro  dynion 
à'r  gwaban-glwyf  yn  amlwg  am  ei  beiao,  meg- 
ys  Miriam,  Gehazi,  Uzziah,  &c.  Num.  xii,  2 
Bren.  v.    2  Cron.  xxvi. 

Yr  oedd  yn  mbob  ystyr  yn  arwyddocaol  o 
becbod,  gwreiddiol  a  çweitbredol»  yn  ei  eâeitb-. 
iaa  fBaidd,  atgas ;  ei  ncintusrwydd  a'i  anfedd- 
yginiaetholrwydd. 

Yr  oedd  lUwer  o  ddefodau  iV  gwneutbar 
wrtb  lanhau  y  gwaban-glwyfus.  Yr  oedd  yr 
ofFeiriad  i  edrycb  arno,  ac  os  barnai  ef  fod  y 
clwyf  yn  iachau,  yr  oedd  i  gael  ei  daenellu 
seitbwaith  &  choed  cedr,  ysgarlad,  ac  isop, 
wedi  eu  trochi  yn  ngwaed  aderyn  wedi  ei  ladd. 
Edr.  Adar.  Y  seithfed  dydd  yr  oedd  i  eillio 
ei  boll  flew,  a  golcbi  ei  ddillad  a^i  gnawd  mewn 
dwtr  glán.  Yr  wythfed  dydd  yr  oedd  aberth 
i'w  abertbn  drosto,  ac  yr  oedd  gwaed  yr  abertb 
i  gael  ei  roddi  gan  yr  offeiriad  ar  gwr  iaaf  ei 
glust  ddehau,  ar  fawd  ei  law  ddehau,  a  bawd  ei 
droed  debau ;  yr  oedd  i  ddodi  olew  yr  an  fatb 
ar  ol  y  gwaed,  ac  yr  oedd  yr  olow  i  gael.  ei 
daenellu  saitb  waitb  o  flaen  yr  Arglwydd.  Gwel 
Led  xiv. 

Yr  oedd  y  cwbl  yn  cysgodi  glanbad  pecbad- 
nr  trwy  dywalltiad  a  tbaeneiliad  gwaed  Crist. 
Heb.  9.  10.  1  loan  1. 1.  1  Pedr  1.  19.  1 
Cor.  6. 11.  At  byn  y  mae  Dafydd  yn  cyfeirio 
yn  Salm  51.  7. 

Yr  oodd  yr  Arglwydd  lesu  yn  feddyg  i'r 
clwyf  ffiaidd  bwn,  ac  yr  oedd  gair  o'i  enan  yn 
ddigon  i'w  symud  ymaith  yn  gyflawn  yn  y  fan. 
Mat.  8.  2.  Luc  5.  12,  13.  a  17.  13^  Rhodd- 
odd  yr  un  galla  ac  awdurdod  hefyd  iV  apos- 
tolion.     Mat  10.  8. 

GHAHANLEN,  Edr.  Llen. 

GWAHARDD-ODD,  <fec.,  (bardd)  gwaraf- 
un,  attain  rbagod,  rbwystro,  llestair.  Gen.  39. 
9.  Num.  11.  28.  Mai.  19.14.  Luc  0.  29. 
1  Tim.  4.  3.     Edr.  Priodi. 

GWAnODD-EDIGION,  (gwa^bawdd)  dy- 
muniad,  gwys ;  deniad,  anpogiad ;  galwad,  cy- 
farcb,  denu,  an  nog,  peri.  Y  mae  galwad  yr 
efengyl  ar  becbaduriaid  yn  cael  ei  enwi  yn  wa- 
bodd  :  y  mae  Daw  ynddi  yn  denu,  yn  annog, 
ac  yn  peri  iddynt  ddyfod  yn  y  modd  mwyaf 
sercbog  a  tbirion,  i  gyfranogi  o'r  benditbion  a 
barotodd  efe  yn  Ngbrist.  Y  mae  pob  annog- 
aetb  i'r  gw^laf  ddyfod,  a'r  perygl  mwyaf  i  neb 
anufuddhau  i'r  galwad.  Nid  yn  unig  y  mae  yn 
ynfydrwydd  ac  yn  gollcd  fawr,  ond  befyd  yn 
becbod  mawr ;  yn  cynnwys  ynddo  ddiystyr- 
wcb  o  Dduw,  yn  ei  gariad  a*i  raslonrwydd 
mwyaf.  Diar,.  1.  24.  Mat  22.  3.  Luc  14. 
24.     Edr.  Galw. 


GWAIN,  (gwa-in)  men,  certwyn;  gwain 
cleddyf,  sef  amwisg  cleddyil  1  Sam.  17.  61. 
Ezec.  21.  3,  30.  •Joan  18.  11. 

GWAIR,  GWEIRIATJ,  (gwa-ir)  gweir-wellt, 
dol-wellt,  gwyran. — Gwair  ibos;  gwair  gwn- 
dwn  ;  gwair  bras ;  brag-wair ;  ton-wair ;  gwair 
ballt,  sef  gwair  oddiar  forfêydd  a  ddylifìr  gao 
y  môr. 

*Y  gwair  a  âaen-dardda»'  Diar.  27.  25. 
iniJn  g^^^y  llysiau.  Y  mae  y  cyfieitbiadyn 
dra  anâddas  ;*cany8  nid  ydynt  yn  gwnèyd  gwair 
yn  y  gwledydd  byny.* — *Ac  wele  ad  ladd  wedi 
Iladd  gwair  y  brenin.^  Amos  7.  1.  Gan  nad 
ydynt  yn  Uadd  nac  yn  cywcirio  gwair  yn 
y  gwledydd  byny,  bama  Harmer  mai  pori  i 
awTy  a  ddylai  y  cyfieitbiad  fod ;  gu^edt  pori  i 
lator  wair  y  brenin. — 'Coed, gwair, aofl.'  1  Cor. 
3.  12.     Edr.  AuR. 

GWATTH,  GWEITH-IO-RED-U-L^D- 
AÜ,  GWEITHREDOEDD,  GWEITHIWR- 
WYR-YDD,  (gwai)  gweitbred,  gorcbwyl,  per- 
wyl,  llafar,  poen,  cylcb,  petb,  tro ;  y  waitb  hoD, 
gefytrobwn.  Gen.  18.32.  Felly  anwaith, 
dwy waitb,  <fec. — 1,  Llafar  bydol  daearol,  yr 
byn  a  elHr  ei  weitbredu  y  chwe'  diwrnod. 
Exod.  20.  9. — 2.  TJnrby  w  weitbrediad  ar  fedd- 
wl,  gair,  nca  weitbrediad.  Preg.  12,  34. — 3. 
Gweitbred  angbyffredin,  neu  wyrtbioL  loan  7. 
2i;  Mat  11.  2.  Lac  24.  19.— 4.  Gweitbred 
yo  wabanieitbedig  oddiwrtb  eiriaa.  Rhuf.  15. 
18.  1  loan  3.  18. — 6.  Gorcbwyl,  awydd,  gor- 
cbwyliaetb.  loan  17.  4.  Act  13.  1,  2.  1 
Tim.  3.  1.  2  Tim.  4.  6.-6.  Galwedigaetb, 
marcbnadaetb.     Dat  18. 17. 

Gwaitb  Duw  yw  y  gwaitb  y  mae  efe  ei  bun 
yn  ei  Veitbredu,  neu  yn  ei  orcbymyn  i  ni  i'w 
weitbredu.  Y  gwaitb  y  mae  ef  yn  ei  weitbredu 
ei  bun,  1.  Yw  gwaitb  y  greadigaeib.  Gen.  2. 
2.  Heb.  1.10.  a  2.  7.-2.  ÌRbagluniaeth  a 
cbynnaliaetb.  loan  6. 17.  Esa.  6.  19.— 3.  Y 
prynedig<ietb  ac  iecbydwriaetb  yr  eglwys.  loaD 
9.  4^  Hab.  3.  2.  Dyma  ei  weitbredoedd 
mawrion  a  rbyfedd.  Dat  15.  3.  1  Cron.  16. 
12. 

*Cofia  fa^rbau  ei  waitb  ef.'  Job  36.  24. 
Yr  ydym  yn  mawrbau  gwaitb  Duw  pan  fjdd- 
om  yn  mawrbau  Duw  yn  ei  waitb ;  yn  cbwilio 
ei  waitb  i  fanylrwydd,  i  gael  ei  adnabod  yn- 
ddynt  a  tbrwyddynt ;  yn  ymostwng  iddo  yn  ei 
boll  ragluniaetbau  ta  ag  atom,  gyda  pbarcb  dy- 
ladwy  iddo;  pan  fyddom  yn  ateb  dyben  ei 
weitbredoedd  tu  ag  atom.  Gwel  Caryl  ar  y 
lie. 

Y  mae  boll  weitbredoedd  DuW  yo  addas  i*w 
fawredd,  ac  yn  amlygu  ei  alia  a  i  Ddnwdod; 
ei  gyfiawnder  a'i  sancteiddrwydd ;  ei  ddoethin- 
eb  a'i  ddaioni,  a'i  .berffeitbiaa  anfeidrol. — 'Per- 
flfaith  yw  ei  weitbred,'  vn  addas  i'r  Duw  per- 
iTaitb  sydd  yn  gweitbredu.  Deut  32.  4,  Salm 
86.  8.  a  111.  2.  a  145.  10,  17.  Ond  nid  yw 
yti  gymbwys  barnu  gwailb  nes  y  byddo  wedi 


*  MaundreU'ft  Journey,  p.  144^  adBx^grafSjid.— Harmer^t  Ohs. 
Vol,  i„  p.  42S. 


ÖWA 


601 


GWA 


ei  orphen,  ac  beb  adnabod  yn  gyflawn  holl  ddy- 
benion  y  gweithiwr  ynddo.  Nid  oes  neb  yn 
gyinhwys  i  farnn  gwaith  Daw,  ond  efe  ei  hun, 
gan  na  ddichon  nn  creadur  amgyffred  holl 
gywreinrwydd  ei  Waiih,  a'i  hoU  amcanion  a'i 
ddybenìon  ynddo.  Y  mae  bod  ei  waith  yn  ei 
foddhan  ei  hnn,  yn  rhoddi  y  ganmoliaeth  fwyaf 
a  ddìcbon  fod  ìddo. 

Gwaitb  Du^,  a  gwaitb  Criet,  hefyd,  y  w  y 
gwaitb  gorchymynedìg  i  ni  gan  Ddaw,  ac  y 
mae  efe  yn  nerthu  ei  bobl  iV  gyflawni.  loan 
6.  29,     1  Cor,  15.  58.  a  16.  10.     Phil.  2,  30. 

Gwaith  Duw  yw  credu— efe  sy dd  yn  gorchy- 
myn  i  ni  greda  yn  yr  hwn  a  anfonodd  efe  ;  ac 
ni  ellir  peidio  credu  heb  anofaddhau  Tr  awdar- 
clod  mwyaf  gorachel,  yn  ei  diriondeb  aM  dda- 
ioni  mwyaf ;  gwcithrediad  Duw  y w  gwir  ffydd, 
efe  sydd  yn  nertha  i  gredn.  Col.  2.  12.  Rhuf. 
4.  20. 

Y  mae  gweithredoedd  dyn  yn  dda  neu  yn 
ddrwÿ.  Gweithredoedd  da  yw  y  rhai  hyny 
sydd  yn  ofynedig  gan  Ddaw ;  yn  tarddu  o  eg- 
wyddor  a  dyben  union  ;  sef  o  ufudd-dod  a 
pharch  i  Dduw ;  yn  nn  a'i  gyfraith  dda ;  yn 
llcsol  i  ni  ac  eraill.  Gelwir  hwynt,  £/?/'«  (XfaOa^* 
pweithredoedd  dtoyfolj  rhyfedd,  yn  peri  goTfol- 
edd  a  llawenydd.  Act.  9.  36.  2  Cor.  9.  8. 
Eph.  2.  10.  Col.  1.  10. — ra  xaXa  epya,  gweith- 
Ttdoedd  hardd,  defnyddioly  dymunol.  Tit  2. 
14.  Mae  y  gwrthwyneb  yn  cael  eu  galw,  za 
epya  ra  izovrjpa,  gioeithredoedd  llafuruSy  gofidus. 
loan  3.  19.  Col.  1.  21. — vexpOy  meirwon,  yn 
cael  eu  cyflawni  gan  ddynion  meirwon  mewn 
pecbodaa  a  chamweddaa;  ac  yn  tynu  bam 
raarwolaeth  ar  y  gweithwyr  o  honynt  Heb,  6. 
1.  a  9.  14. — TOO  (FxoTooc,  gweithredoedd  y  iy- 
wyllwchy  am  fod  pawb  yn  y  ty wyllwoh,  ac  *  yn 
raeddiant  y  tywyllwch,  sef  Satan,  ag  sydd  yn 
eu  gweithredn.  Rhuf.  13.  12.  Act  26.  18.— 
ri^ç  aapxoc^  gweithredoedd  y  cnawd^  am  mai  na- 
tur  lygredig  sydd  yn  eu  gweithredu.  Gal.  5. 
18. — ra  axapicoy  anfrwytìdon,  am  nad  ydynt  o 
lesàd  ineb.     Eph.  5.  11. 

Fel  y  mae  yn  rhaid  bod  y  pren  yn  dda,  cyn 
y  byddo  y  ffrẁyth  yn  dda,  felly  mae  yn  rhaid 
i  bechadur  gael  ei  gymmodi  à  Duw,  trwy 
fiydd  ynNghrist,  a'i  saacteiddio  trwy  undeb  à 
Christ,  fel  y  derbynio  o'i  gyflawnder  ef,  a  gras 
am  ras,  cyn  y  dygo  byth  flfrwythau  da,  sanct- 
aidd,  a  chymeradwy  gan  Dduw.  loan  1.  16. 
a  15.  4,  15. 

Gan  nad  y  w  gweithredoedd  da  y  duwiolion 
yn  cael  eu  gweithredu  dan  y  ddeddf  fel  cyfam- 
mod,  nid  yw  eu  gweithredoedd  yn  perthynu 
iV  cjrfiawnhad  ger  bron  Duw ;  y  mac  hyny  yn 
gwbl  yn  perthynu  i  gryfammod  arall,  He  y  mae 
gras  yn  teyrnasu  trwy  gyfiawnder,  sef  cyfiawn- 
der  Crist,  i  fy wyd  tragy wyddol.  Heblaw  hyny, 
nid  ydynt  yn  addas  o  herwydd  eu  hanmher- 


*  Ayaaoc,  ab  «  aucUvo  ac  Y^^^  liBtor,  gaudeo,    Vel 

qyaircoc;,  admlrabilis,  admirandui!.    Vel  «r^^  <?£««<;  val- 

da  divinui.   Vel  ^^^^  '^^  <^r^v  OesiVy  »  yaida  ourrendo, 
quia  omnee  ad  bonnm  oarrant,  i.  e.  ezpadiint.    Mintert 

76 


ffeithrwydd,  y  goreu  o  honynt,  er  cyfiawnhad. 
Y  mae  bod  troseddwr  yn  cael  ei  gyfìawnhau 
trwy  weithredoedd,  yn  wrth-ddywediad  mewn 
geirian.  Ond  y  mae  gweithredoedd  da  yn 
amlygu,  ac;  yn  tystiolaethu  fod  y  cyflwr  yn  dda, 
a'r  dyn  yn  gyfii  wn ;  oblegid,  *  Yr  hwn  sydd  yn 
gwneuthur  cyfiawnder  sydd  gyfiawn,  fel  y  mae 
yntau  (sef  Duw)  yn  gyfiawn.  1  loan  3.  7, 10, 
a  2.  £9. 

Nid  oes  un  prawf  digonol  gan  ddyn  fod  ei 
ffydd  yn  gywir  ac  yn  iachusol,  os  nad  ydy  w  yn 
gweithio  trwy  gariad ;  ac  y  mae  annogaethau 
lawer  yn  yr  ysgrythyrau  i'r  duwioJion  fod,  yn 
gyfoethog  ac  yn  helaethion  yn  wastadol  mewn 
gweithredoedd  da.  1  Tim.  6.  18.  1  Cor.  15. 
58.  Nid  ydym  yn  helaethion  mewn  unrhyw 
waith,  OS  gosodwn  derfynau  heblaw  a  osododd 
Duw  i  ni ;  nid  oes  terfyn  wedi  ei  roddi  gan 
Dduw  i  weithredoedd  da,  ond  *  amser  cyfadd- 
as ;'  Gal.  6.  10.  *a'n  gallu.'  1  Cor.  16.  2.  2 
Cor.  8. 2,  3.  *  Hyn  a  allodd  hon  hi  a'i  gwnaeth.' 
Marc  14.  8. 

*  Gweithredoedd  y  ddeddf'  y w  pa  beth  byn- 
ag  y  mae  y  ddeddf  yn  ei  ofyn  neu  yn  ei  orchyr 
myn  ;  a  bod  un  o  weithredoedd  y  ddeddf,  yw 
ymddiried  i'w  ufudd-dod  ei  hun  i'r  ddeddf  am 
gyfiawnhad ;  neu  y  mae  y  gyfraith  yn  ei  ofyn. 
Gal.  3.'  10.  a  2.  16.     Rhuf.  3.  20,  28.  a  4.  2,  *6. 

*  Gweithredoedd  y  diafol,'  yw  yr  holl  adeil- 
adaeth  &wr  o  becbod  a  thrueni,  y  mae  y  diaf- 
ol, gyda  chymaint  dichellion,  diwydrwydd,  a 
chreulonder  wedi  ei  chyfodi  ymayn  einbyd  ni 
yn  mhlith  plant  dynion. ,  I'r  dyben  i  ddattod 
hon,  a  dymchwelyd  holl  lywodraeth  y  diafol  yn 
y  byd,  yr  ymddangosodd  Mab  Duw  yn  y 
cnawd.     1  loan  3.  8.     Mat  12.  29.     Luc  10, 

18.  loan  12.  31.  a  16.  11.  Edr.  Cyfiawnhad, 
Ffydd,  Eilun,  Barn,  CiqsADi^pABTH,  Prynkd- 

lOAETH. 

GWAL-ATJ,  (gwa-al)  mur,  rhagfur,  amgaer ; 
-gwlad  ddiwylUedig  ;  He  cauedig,  gwasgodfa ; 
glwth,  gwoly,  gwely  llysiau;  Uoches,  cut.-^ 
*  Neu  a  leisia  ccnaw  Hew  o'i  wâl  heb  iddo  ddal' 
Amos  3.  4.— 'Ac  a  ymestyn  ar  eu  gwàl.'  Amos 
3.  4. 

Cred  1  pduw 

A'n  rhoddes,  dyflau, 

<3>weD-wlad,  gwal  olaru 

ThUesin, 

GWALA,  (gwal)  llawnder,  digonolrwydd, 
digonedd.     Exod.  16,  3,     Luc  15.  17.     Dat 

19.  21. 

GWALCH,  GWEILCH,  (gwal)  cudỳll,  cu- 
dyll  coch,  hebog.  Gwalch  y  weilgi,  gwalch  y 
penwaig.  Y  mae  y  gwaleh  yn  aderyn  craff  ei 
lygaid,  cyflym  ei  ehediad,  dewr,  ac  ysglyfgar. 
Yr  oedd  yn  aflan  dan  y  gyfraith.  Lef.  11. 16. 
Deut  14.  15.  Yr  enw  ffeb.  yy  &  arwydda 
cyflym dra  ei  ehediad. — *Ai  trwy'dy  ddoethineb 
di  yr  eheda  y  gwalch  V  Job  39.  26.  •  Y  mac 
y  gwalch  yn  hynod  am  gyflymdra  a  pharhad  ei 
ehediad ;  erys  ar  yr  aden  weithiau  dair  neu 
bedair  awr.  Hwyrach  fod  ei  ehediad  yn  y  He 
hwn  yn  cyfeirio  at  ei  fudiad  tu  a'r  dehau  yn  ei 


\ 


GWA 


60d 


GWA 


amser ;  canys  j  mae  7  rhan  fwyai  o'r  rhy  w 
hebogog  yn  adar  tramwyol. 

GWALLQOF-I,  (çwall-cof)  gwall-bwyll,  an- 
nhrefn,  cyfyng  gyngnor,  terfysg,  aflonyddiad; 
ynfydn.  Dent.  28.  34.  Diar.26. 18,  1  Sam. 
21.  14.  Jer.  25.  16.  Y  mae  y  gair  jjig  a 
gyfieithir  gwállgof^  yn  cael  ei  gyfieitha  ynfyd^ 
2  Bren.-8.  20. — ynfydrwydd^  Zeph.  12.  4. — 
gorphwyllog^  Jer.  29.  26.  Mae  bamedigaethan 
yn  peri  i  ddynion  wallgofi,  pan  byddo  eu  gofid- 
iau  a'u  gorthrymderau  yn  drymion,  a  hwythan 
heb  amynedd  danynt,  ac  heb  nn  ffordd  o  ym- 
wared  yn  ymddangos.  *Peth  ofiiadwy  yw 
syrthio  yn  nwylaw  y  Daw  by w !' 

GWALLT-AU,  (gwall)  briger,  blew  pen.  Y 
mae  pob  blewyn  o*r  gwalit  yn  cynnwys  pump 
ueu  chwech  o  rai  eraill,  llai  wedi  en  hnno  a'u 
gilydd  âg  arwisg.  Hefyd,  y  mac  pob  un  yn 
geuol.  Y  mae  gwallt  \  ddyn  fel  blew  i  anifeil- 
iaid,  er  cynhesrwydd,  ac  er  harddwcb.  Yn 
mhlith  y  Geli  {OauU)  yr  oedd  gwallt  llaes  yn 
anrhydedd  a  harddwch  mawr ;  am  hyny  y  gel- 
wid  hwynt  Gallia  Ccmata,  scf  y  Geli  Walltog; 
a  Julius  Csesar,  pan  ddarostyngodd  hwynt,  a 
barodd  iddynt  dori  ymaith  eu  gwallt,  yn  ar- 
wydd  o'u  darostyngiad.  Gwaherddir  i'r  ludd- 
eyyon  dalgrynu  godrau  en  penau,  na  thori  cyr- 
au  eu  barfau,  na  gwneuthur  moeini  ar  eu  pen- 
au  rhwng  eu  llygaid,  dros  y  marw.  Lef.  19. 
28.  a  21.  5.  Deut.  14. 1.  Yr  oedd  y  defodau 
hyn,  meddant,  yn  arferedig  yn  mhlith  yr  Am- 
moniaid,  y  Moabiaid,  yr  Arabiaid,  yr  Edom- 
iaid,  ŴC.  Dywedir  fod  yr  oflFeiriaid  yn  cneifio 
eu  gwalit,  pan  wasanaethent  yn  y  deml,  bob 
pythefnos.  Nid  oedd  ellyn  i  fyned  ar  ben 
Nazarcad  holl  ddyddiau  ei  adduned : — *  Sanct- 
aidd  fydd,  gadawed  i  gydynau  gwallt  ei  ben 
dyfti.'  Ond  pan  gyflawnai  ddyddiau  ei  Nazar- 
eath,  yr  oedd  i  eillio  ei  ben  wrth  ddrws  pabell 
y  cyfarfod,  a  rhoddi  blew  ei  ben  ar  y  tan  a 
fyddai  dan  yr  aberth  hedd.  Num.  6.  5,  IS". 
Torodd  Samson  ei  adduned  wrth  eillio  ei  ben, 
am  hyny  y .  cymerodd  yr  Arglwydd  ei  fawr 
nerth  oddiwrtho.     Barn.  xvi. 

Yr  oedd  'gwallt  du'  yn  arwydd  o  harddwch 
a  grymusder.  Can.  5.  11.  Yr  oedd  *  gwallt 
gwyn'*  yn  arwyddo  henaint,  synwyroldeb, 
parchedigaeth,  ac  ardderchogrwydd.'  Lef.  19. 
33.     Dan.  ix.     Dat  1.  14. 

'Yradaenodd  penwyni  ar  hyd-ddo,  ac  nis 
gwybu  efe,'  Hos.  7.  9.  Yr  oedd  penwyni 
Ephraim  yn  arwyddo  fod  teyrnas  y  deg  llwyth 
wedi  ei  gwanychu,  yn  Ucsghan,  ac  yn  barod  i 
ddarfod.  Yr  oedd-estroniaid,  sef  yr  Assyriaid 
yn  benaf,  wedi  bwyta  ei  gryfder.  2  Bren.  13. 
7.  a  15.  19.     Esa.  1.  7.  a  42.  25, 

'  Dj  wallt  sydd  fol  diadell  o  cifr,  y  rhai  a 
ymddangosant  o  tynydd  Gilead. — A  gwallt  dy 
ben  fel  porphor.'  Can.  4.  1.  a  7.  5.  Y  mae 
yr  eglwys,  yn  ei  haelôdau,  fel  gwallt  yn  aneirif 
— yn  cynnyddu,  ac  yn  derby  n  magwraeth  o 

*  Albi  oapilll,  mystlM  slgnifioat,  ejus  torn  oternitatem  tiiin 
tn^JettaUxn.    VUrlQgtt  in  Apooa.  oh.  1. 14. 


GrÌBt  en  pen.  Yn  weiniaid  ynddynt  en  hun- 
ain,  ac  yn  cael  eu  cypnal  ganddo  fel  en  pen; 
ac  yn  harddweh  ac  yn  ogoniant  iddo.  *Fei 
porphor/  yn  ardderchog  aa  yn  hardd,  yn  frea- 
inoedd  ac  yn  ofifeiriaid  i  Dduw ;  yn  gochion 
trwy  ymolchi  yn  ngwaed  Cnẁ^  a'i  ddyodd^- 
iadan  drosto^    Edr,  Eiluo,  Pobphob. 

*  Y  mae  hyd  yn  nod  blew,  nea  wallt,  ^h 
penau  yn  gyfrifedig  olL'  *  Ni  chyll  blewyn 
o'ch  pen^chwi,'  Luc  12.  7.  a  21.  18.  Mat 
10.  80.  Mae  y  geiriau  yn  dangos  manylrwydd 
gofal  Crist  am  ei  bobl ;  y  mae  y  peÜi  gwaelaf 
perthynol  iddynt  dan  ei  neillduol  sylw,  ac  yn 
ei  gadwraeth. 

* Amlach  na  gwallt  y  pen,'  a  arwydda,  yn  oa- 
eirif.  Salm  40,  12.  Felly  yr  oedd  y  pechod- 
an  a  roddwyd  ar  Griat^  fel  m'ftchniydd  ei  bobl, 
ac  a  ddygodd  yn  ei  gorph  ar  y  pren.  1  Pedr 
2.  24. 

Y  mae  'gwallt  llaes'  yn  waharddedig  ì  wŷr, 
am  ei  fod  yn  arwydd  o  ddyn  raasw,  mérched- 
aidd.  Yr  oedd  meibion  a  merched  yn  cael  eu 
gwahaniaethu  oddiwrth  en  gilydd,  yn  fwy  wrth 
hŷd  eu  gwallt,  nag  oddiwrth  ea  gwahanol 
wisgoedd.  Ond  y  mae  gwallt  Hues  i  wraig  yn 
orchndd,  ac  yn  arwydd  o'i  darostyngiad,  am 
hyny  yn  weddaidd  ao  yn  hardd.  1  Cor.  11. 
14, 15. 

Y  mae  ^gwallt  plethedig'  yn  waharddedig, 
fel  yn  anweddns  1  rai  yn  proffesu  dnwioldeb,' 
ac  yn  anghytun  â  gwylder  a  sobrwydd.  2  Tim. 
2.  9.  1  l^edr  3.  3.  Y  mae  y  gwallt  plethedig 
yn  arwydd  o  falchder  ac  anlladrwydd,  am  hpj 
yn  arferedig  gan  ferched  anllad,  pnteinllyd. 
Schleusner's  Lexiccn^  dan  y  gair  PleypM, 

GWAMMAL-DER~RWYDD-U,  (gwam- 
bal)  anwastad,  anwadal,  anaefydiog. — '  Oferwyr 
gwammal.'  Barn«  9.  4.  CJilHSl  D'^p"'  D*'" 
OSì^  I^yni<^  g^oag  ac  a^sejydlagj  aef  gwag  0 
synwyr,  a  gwag  o  dduwioldeb ;  y  rhai  a  elwir 
*ofer  ddynion,'  yn  2  Cron,  13.  7,  Dynion 
ofer,  gwag,  ansefydlog,  ac  auadlon;  ond  yn 
byw  ar  ddrygioni,  a  pharod  i  bob  gweithred 
ddrwg, — 'Ac  &  llygaid  gwammal.'  Bsa.  3. 16. 
*Ac  yp  amneidio  â°u  llygaid.'  Dr.  M.  *  Wedi 
gorliwio  eu  llygaid.'  Lowth.  Y  mae  dynion 
yn  pechu  &'a  ilygaidy  ac  mae  balchder  ac  an- 
lladrwydd  yn  ymddangos  ynddynt  2  Pedr  2. 
14.  Y  mac  llygaid  gwammal  yn  groes  i  lyg- 
aid  yn  edryoh  yn  uniawn,  Diar.  4.  25. — i  lyg- 
aid  colomcnaidd,  Can.  5. 12. — i  lygaiddan  am- 
mod,  Job.  31.  1. 

GW  AN-Ü,  (gwa-an)  trywann,  brathn^  trcidd- 
io,  tylln.  Yr  oedd  gwàna  yn  rhan  o  ddyodd- 
efiadan  Crist ;  '  un  o'r  milwyr  a  wanodd  ei 
ystlys  â  gwaewfibn.'  'Edrychant  amaf  ú  yr 
hwn  a  wanasant'  Zech.  12.  10.  Dat,  1.  7. 
loan  19.  34,  37,  Gwànu,  yn  y  Ueoedd  hyn,  a 
arwydda  holl  ddyoddefìadan  yr  lachawdwr,  ac 
yn  gosod  allan  ei  arteithiau  dwys,  a'i  ofidian 
mawrion.  Salm  22.  16. — *Ac  a'u  gwànasant 
eu  hunain  à  liawer  o  ofi(Mau.'  1  Tim.  6.  10. 
Esmwythder  a  hawddfyd  y  mao  idynion  yn  eu 


GWA 


603 


GWA 


ff>ljga  wrth  geisio  golad,  ond  twyll  cyfoeth 
yw  h jn ;  mae  y  rhai  sydd  yn  chwaoBog  iddi 
yti  sicrogael  ea  siomi;  yn  lie  «smwythder 
cant  lawer  o  ofidiaiu 

GWAÍÍ-ACH-HAU,  GWEINIAID,  (gwa) 
egwan,  dirym,  Uesg ;  gẁanychu,  digaloni.  Y 
mae  gwan  a  gvendid  yn  cael  ei  briodoli  iV 
corph,  nan  ysbryd  dyn,  nea  ei  amgylchiadau; 
ac  a  arwydda  weithian  ychydig  nerth ;  weith- 
iaa  hollol  ddirym  ac  aoailaog.  Y  mae  gwendid 
yn  natorioi  yn  perthyn  i  bob  g|sadar  o*i  ran  ei 
hunian  ;  ac  ni  fedd  nerth  ond  a  dderbynio  yn 
wastad  yn  mhob  ystyr.  Nid  oes  neb  o  hanfod 
ac  o  angenrheidrwydd  yn  nerthol,  ac  yn  gad- 
arn  -ond  Daw;  nid  oea  dim  gwendid  ynddo  ef ; 
y  mae  yn  gadarn  ynddo  ac  o  bono  ei  bun ;  ac 
y  mae  nerüi  pob  creadar  yn  ddeüliedigo  bono. 
Y  mae  gwendid  yn  cael  ei  briodoli  i V  Aiglwy dd 
o  ran  bam  dynion  am  dano,  a'r  moddion  y  mae 
yn  ei  ddefoyddio  i  gwblhau  ei  amcanion.  Mae 
trefh  iechydwriaeih  trwy  aqgea  Crist  ar  y  groes, 
a'r  pregethiad  o  boni  i  becbadariaidy  a'r  pffer- 
ynaa  sydd  yn  ei  bregetbo,  yn  betbaa  gwael, 
dystadld,  yn  ngòlwg  dynion,  i  acbab  a  sanct- 
eiddio  dynion ;  ond  y  mae  gwendid  Daw  yn 
gryiach  na- dynion,  sef  y  mae  ei  drefn  ef,  er  ei 
dirmyga  gan  ddynion,  yn  rbagori  ar  boll 
Udycbjmygion  y  dynion  doethaf,  ac  a  ateb  y 
dyben  i  gyflawni  ei  amcanion  yn  ogoneddus, 
mewn  pcrtbynas  i  iechydwriaeih  ei  eglwys.  1 
Cor.  1.  25. 

Fe  groeahoeliwyd  Crist  o  ran  gwendid.  '2 
Cor.  13.  4.  £i  wedid  oedd  ei  natar  ddynol, 
a'r  hoU  iseldet  dyoddefíadaa,  profedigaethaa,  a 
gwaradwyddiadaa,  yr  amgylchynwyd  ef  â 
hwynt;  croeshodiwyd  ef  yn  y  gwendid  dir- 
fawr  hwn ;  *  eto  byw  y w  trwy  nerth  Daw,'  sef 
y  Person  Dwyfol  yr  oedd  y  natar  ddynol 
mewn  nndeb  àg  e£  Yr  oedd  yn  alluog  ac  yn 
nerthol,  i  fyned  trwy  ac  i  orchfygu  y  cwbl.  Y 
mae  yn  fwy  rhyfeddod  ei  fod  ef  yn  fyw  naneb 
arall ;  ac  o  ran  ei  fod  ef  y  mae  >|ieb  arall  yn 
fyw ;  trwy  nerth  Duw  y  mae  hyny. 

Y  mae  y  ddeddf  yn  wan  trwy  y  cnawd,  sef 
pcchod ;  ac  yn  hollol  anabl,  ac  yn  annigonol  i 
gyfiawnhan  a  sancteiddio  pechadnr.  Deddf 
ysbryd  y  bywyd  yn  Nghrist  lesa  yn  «n^,  sydd 
yn  rhyddhau  pechadur  oddiwrth  ddeddf  pech- 
od  a  roarwolaetb.  Rhaf.  8.  2,  3. 

Y  mae  yi  Ysbryd  Glan  yn  cyanorthwyo  ein 
gwendid  ni.  Bhu£  8.  26.  Y  mae  gwendid  yn 
perthyn  i'r  goreu ;  yr  ydym  oil  wedi  ein  ham- 
gylcha  à  gwendid — ^sef  gwendidaa  naturiol  a 
moesol ;  dyoddefiadaa  a  phechodaa.  Nid  oes 
neb  o  bono  ei  ban  yn  abl  ymgynnal  danynt, 
nac  ymnnioni  o  honynt.  Gwaith  yr  Ysbryd 
<ilan  yw  cynnal  a  chynnorthwyo  ei  bobl  dan 
ou  gwendidan,  tCn  gwared  yn  gwbl  o  honynt. 
Salm  61.  11,  12.  a  143. 10.  Y  maent  yn  wan 
yn  mhob  gwaitb,  yn  mhob  dyledswydd,  a  than 
bob  croes,  ac  yn  wyneb  pob  gelyn,  ond  fel  y 
cynnorthwyo  efe  hwynt ;  ond  y  mae  efe  yn 
gTvbl  addas,  ac  yn  ddogonol  i'r  gwaitb,  ac  yn 


ffyddlawn  iddynt  yn  nghanol  ea  gwendidaa, 
'Nyni  y  rhai  "ydym  gryfion,  a  ddylem  gyn- 
nal  gwendid  y  rhai  gweiniaid*'  Khal  15.  1, 
*  Nyni  yr  ei  cedym  a  ddylem  ddwyn  gwendit 
yr  ancedyrn.'  W.  S.  a  Dr.  M.  Dylem  ym- 
ddwyn  yn  amyneddgar  ac  yn  garedig  tuag  at- 
ynt,  er  ea  gwendidaa,  ac  ymdrech  am  ea  cynal, 
ea  cryfhau,  a'a  meddyginiaetha.  Y  mae  cyf- 
eiriad  yn  y  geirian  at  deithwyr  yn  cyd-ym- 
daith ;  os  bydd  i  an  o  honynt  gloffi,  nea  wan- 
ychu,  i'r  lleill  i'w  gynnai,  ncs  ei  ddwyn  ef  i 
orphwys&  i  gael  ymgeledd  ac  adnewyddiad. 
Rha£  14.  1,  2.  1  Cor.  9.  22.  a  10.  33.  Phil. 
2.3,4.    £xod.23.  5. 

*  Pan  wyf  wan,  yna  yr  wyf  gadarn.'  2  Cor.  • 
12.  10.  in  nyfiideroedd  ei  gyfyngderaa  a'i 
drallodion,  a  phan  oedd  fwyaf  profìadol  a  theim- 
ladwy  o'i  wendid,  yna  yr  oedd  Crist  yn  per- 
ffeithio  ei  nerth  yn  ei  wendid ;  am  hyny,  medd 
ef,  *  Yn  llawen  iawnyr  ymffrostiaf  yn  fy  ngwen- 
did,  fel  y  preswylio  nerth  Crist  ynof  fi,'   Khaid 

i  ni  leihaa,  i  Grist  gynnydda  ynom  ;  ac  yn  ol 
y  gradd  y  byddom  ni  yn  ddim  y  bydd  Crist  yn 
bob  peth  i  ni, 

*  Oblegid  gwendid  eich  cnawd  chwi ;'  Rhuf. 
6.  19.  sef  oblegid  eich  cnawd,  nea  eich  llygr- 
edd,  yr  hwn  sydd  yn  eich  gwanhao,  ac  yn  peri 
eich  bod  chwi  yn^wéiniaid.  Gwendid,  weith- 
ian, a  arwydda  bod  yn  hollol  ddirym.  1  Cor. 
15.  43. — *  Gwan  yn  y  ffydd — cydwybod  wan.' 
Edr.  Ffydd,  CrnwTBOD. 

GWANAR,  (gwan)  tueddu  yn  mlaen ;  ar- 
wain,  arweinydd, 

SlchunlgDdiiwa'oh  Owanar, 

S.  Pry  (Balm  46. 10.) 

QWANC-US,  (gwanc)  awydd  i  iwyd ;  af- 
lerw,  bwyteig,  diwala  am  fwyd. — 'A  elli  di  len- 
wi  gwanc  cenawon  Uewod?'  Job  38.  39. 
Geill  Daw  wneathar  hyny,  ac  y  mae  yn  gofala 
am  danynt. 

GWAR-DER,  (ewa-ar)  dôf,  Uonydd,  llar- 
iaidd,  •esmwyth. — ^Defaid  gwâr;'»sef  defaid 
llonydd,  mwynaidd,  llariaidd.  Salm  44.  11. 
E.  Prys. — *Atolygaf  ywch  er  gwarder  a'  chy- 
mesurdap  Christ'  2  Cor,  10.  1.  W.  S. 

GWAR-AU,  GWAR-GALED— RWYDD, 
GWAR-SYTH,  (gw-ar)  gwegil ;  ysgwydd;  tyll- 
gorn  y  gwegil,  pillçom  y  gwegil.  Y  mae  y 
gair  gwar  yn  caol  ei  arferyd  yn  y  Beibl,  gan 
ein  cyfieithwyr  ni,  am  y  cefn,  a'r  ysgwydd,  a'r 
gwddf.  Exod.  2Ô.  27.  Jos.  7.  8.  Salm  75. 
5. — Mae  caledu  y  war — bod  yn  war-galed — a 
gwar-galedrwydd,  yn  arwyddo  parhaa  yn  gyn- 
dyn,  ac  yn  anafudd,  er  pob  rhybuddion,  cyng- 
horion,  a  cheryddon.  Nid  yw  yr  enw  hwn  o 
war-galedrwydd  ddim  yn  cael  ei  briodoli  i  neb 
ond  i  genedl  Israel,  y  rhai  oeddynt  yn  cyn- 
dynu  á  Daw,  yn  anufadd  iddo,  er  ei  boll  dir- 
iondeb  tuag  atynt,  yn  ei  dragareddaa,  ei  ry- 
buddion,  a'igeryddon.  Exod.  32.  9.  a  33.  3,  5. 
a  34.  9.  Deut.  10.  16.  2  Cron.  30.  8.  Act.  7. 51.^ 
Jer.  7.  26. — Dywedyd  yn  war-syth,  yw  dy- 
wedyd  yn  falch,  ac  yn  ben^chel.     Salm  75.  5. ' 


GWA 


604 


GWA 


GWARADWYDDr-IAD-Ay-O-US,  (gwar- 
ad^wydd)  gwarth,  ^warthrudd,  rywilydd; 
gwaradwjddo,  edliw,  edliwied,  lliwied.  Gwarth, 
nea  enw  anmharchus,  ar  un  jn  anhaeddiaoDol, 
nen  yn  enllibiol  a  chenfigenas.  Un  ffordd  sydd 
gan  el  y Dion  Crist  yn  mhob  oes  o  erlid  ei  bobl 
a'i  achos,  yw  en  gwaradwyddo,  a  dywe<)yd  pob 
drygair  am  danynt,  yn  gelwyddog,  Cafodd 
Crist  ei  hun  ei  ran  yn  helaeth  o  bono,  yn  ei 
ddarostjmgiad  a*i  ddyoddefiadau ;  'ond  ni 
chuddiodd  ei  wyneb  oddiwrth  waradwydd  a 
phoeredd/  ond  diystyrodd  waradwydd,  trwy 
roddi  ei  hnn  iddo  yn  ewyllysgar,  yn  ei  waiti^ 
yn  ei  aberthn  ei  bnn  dros  ei  bobl.  Esa.  50.  6. 
*  Heb.  12.  2.  Y  mae  ei  waradwydd  ef  ar  ei 
bobl,  a'u  dyledswydd  yw  ei  ddwyn  yn  ddiddig, 
ac  yn  llawen,  am  eu  cyfrif  yn  deilwng  i  ddy- 
oddef  amnbarcb  o  achos  ei  enw  ei  Heb.  11. 
26.  a  13.  13.  Act  5.  41. 

Ni  waradwyddir  neb  sydd  yn  ymddiried  yn 
yr  Arglwydd,  ac  yn  glynu  wrtho,  yn  y  diwedd, 
ond  anrhydeddir  a  gogoneddir  hwynt  byth ; 
ond  gwaradwyddir  eu  boll  elynion  yn  dragy- 
wyddol,  a  hyny  yn  gyfiawn,  am  fod  achos  cyf- 
iawn  en  gwaradwydd  ynddynt  eu  hunain. 
Bydd  eu  pechodan  cywilyddns  eu  hunain  yn 
eu  gwneuthur  yn  waradwyddns^ac  yn  ddirmyg- 
edig.  Diar.  14.  34.  Salm  97,  7.  a  129.  6.  Hos. 
12.  14. 

Yr  oedd  bod  yn  anmhhintadwy  yn  warad- 
wydd yn  mlith  gwragedd  yr  Hebreaid,  am«u 
bod  trwy  hyny  yn  ddigynnorthwy  i  amhihau 
h&d  Abraham,  yn  ol  jrr  addewid,  a'u  hamddi- 
fadu  o'r  anrhydedd  o  fod  yn  ,nn  o  hynafiaid  y 
Messiah.    Luc  1.  25.  Gen.  30.  23.     Esa.  4.  1. 

'  Gwaradwydd  yr  Aipht,'  oedd  dienwaediad, 
fcl  yr  oedd  yn  y  dyddiau  gynt  yn  nodi  dynion 
yn  cstroniaid  i  ammodau  yr  addewid,  fel  yr 
Aiphtiaid ;  a  hwyrach  hefyd  i  Israel  esgeuluso 
enwaedu  ar  eu  plant  yn  yr  Aipht,  a  chyd-ffurfio 
à'u  defodan  eilun-addolgar.  Jos.  5.  9.^  £zec. 
23.  3,  8.  Eph.  2.  11,  12.     Edr.  Gwarth,  An- 

MHARGH,  CaBLEDD,  EnLUB. 

GWARAFUN-0-ODD,  (gwa-rhafiin)  Hey. 
5*^3  gwahardd,  lluddias,  rhwystro,  llestair, 
rhagod ;  attal,  trwy  air  neu  weithred.  Mat.  3. 
14.    Act  16.  6.    1  Thes.  %.  16. 

GWARCHAE-EDIG-AETH,  (gwar-cau) 
argau,  cau  i  mewn;  cylchynu,  amgylchynu. 
Dent  28.  62,  53.  a  32.  36.  Zech,  14. 2.  Ezec 
4.  8. 

GWARCH-DWR,  (gwarch-tŵr)  tẃr  i  war- 
chae  ar  ddinas. — 'Gwàrchaeaf  i'th  erbyn  mewn 
gwarch-dwr.'  Esa.  29.  3,  Cyiieitha  rhai  y 
^^)3  lU  sefydlog ;  sef  yn  amgylchu;  neu 
gwrth-glawdd.  Luc  19.  43.  a  21.  20. 

GWARCHEIDWAD,  (gwarch-cadw).gwyl- 

iedydd,  golygwr,  gwarchawdwr. — *Efe  a  rodd- 

es  y  winllan  at  warcheidwaid,'     Can,  8.  11.  Y 

,  winllan  yw  yr  eglwys ;  a'r  gwarcheidwaid  y w 

gweinidogion  yr  efengyl,  Esa.  21, 11, 12.  Edr, 

GWINLLAN. 

GWARCH-GLAWDD,(gwarch^lawdd)  pi- 


gaer,  am-glawdd,  gwrth-glawdd,  gwarch-dwr, 
flys-lyn. — Yr  oedd  yn  waharddedifl;  1  Israel, 
pan  warchaëent  ar  ddinas,  i  dori  prenaa  ym- 
borih  i  adeiladu  y  gwarchglawdd  yn  ei  herbyn 
hi.  Dent  20.  19,  20.    Ezec.  4,  2. 

GWARCHOD,    (gwaroh)  ŵdw,    gwylied, 

dysgwyl,  bwrw  golwg,  gwarchadw. 'Gan 

warchod  wrth  byat  fy  rahyrth  i.'  Diar.  8.  34. 
nÜìDb  y^  cadw^  yn  dysgwyl  wrth  y  pyrtb,  yn 
ddyfaf,  a  chyda  diwydrwydd. — *Gwarchody 
tỳ.'  1  Tim.  5^4.  otxodeffizoTetify  Uyvfodraethu 
y  ty,  a  threfnu  boll  achosion  y  tenia. — *  Yn 
gwarchod  gartref.'  Tit  2.  5.  otxoopooc,  yn 
aros  yn  y  ty^BC  yn  gofalu  am  achosion  y  tenia. 
Yn  aros  yn  y  tŷ,  ac  yn  iawn  drefnu  a  llywod^ 
aethau  hoU  achosion  perthynol  iddo.  Y  mae 
y  gair  yn  gynnwysfawr,  ac  yn  gosod  allan  ddyl- 
edswydd  gwraig  yn  ei  thy  a'i  theulu. 

GWARED-U-YDD-IGION-WR,  (gwar) 
cadw,  achub,  noddi ;  arbed ;  rhyddhad ;  ach- 
ubwr,  noddwr,  pryniawdwr,  Y  mae  y  geiriau 
gwared,  a  gwaredwr,  yn  arwyddo  bod  rhyw  un, 
n^u  ychwaneg,  mewn  cyfyngder,  caledi,  neu 
gaethiwed,  ac  yn  auailuog  i  ryddhau  eu  hunain 
o  bono.  Y  cyfry w  oedd  Moses  i  Israel,  yr  hwn 
a  anfònodd  Duw  yn  llywydd  ac  yn  waredwr 
iddynt,  pan  yr  oeddent  yn  y  caethiwed  yn  yr 
Aipht  Act  Y.  36,  Yn  yr  amry  wiol  oesoedd, 
cyfododd  Duw  wared  wyr  I'w  bobl  pan  oedd 
cyfyngder  arnynt;  megys  Josuah,  Gideon, 
Salnson,  <fec.  Yr  oedd  yr  boll  waredwyr  hyny 
yn  gyagod  oV  Gwaredwr  mawr,  lesu  Grist,  i'r 
hwn  y  perthyn  yr  enw  Gwarbdwr,  me^vn 
ffordd  o  enwogrwydd  neillduol,  rhagor  pawb 
eraill.  Nid  oes  un  gwaredwr  Cjrâawn  a  thragy- 
wyddol  ond  efe.  Y  mae  efe  yn  gwbl  addas  o 
ran  ei  Berson,  fel  Duw-ddyn,  ac  o  ran  ei  osod- 
iad  yn  ei  swyddau,  i  fod  yn  Waredwr  cyflawn 
a  digonol.  Gwaredydd  y w  ei  enw,  ac  y  mae 
yn  sicr  o  ateb  iV  enw.  Esa.  63.  16.  Jer.  50. 
34.  Gan  fod  yr  enw  Gwaredydd  yn  cael  ei 
briodoli  iddo,  heb  ei  gyfyngu  at  un  peth  yn 
fwy  na'u  gilydtì,  y  mae,  gan  hyny,  yn  Wared- 
ydd  cyffredinol  i'w  bobl  oddiwrth  bob  drwg, 
ac  o  ddwylaw  eu  holl  elynion ;  srf  oddiwrth 
bechod — y  digoâiint  sydd  ar  ddyfod — o  fedd- 
iant  y  tywyllwch — oddiwrth  gorph  y  farwol- 
aeth — ofn  angeu,  trallodion,  gorthrymwyr,  &c 
Mat  L  21.  a  6.  13.  Col.  1.13.  Rhuf.  7.24. 
a  11.  26.  Saim  31.  15.  a  34.  4,  17,  19.  a  39. 
8.  a  119.  134.  a  142.  6.  Diar.  23.  11.  1  Thes. 
1. 10.  Heb.  2.  15.  Enw  a  roddir  ar  ei  bob! 
y w  *  gwaredigion  yr  Arglwydd ;  sef  y  rhai  a 
ddewisodd,  ac  a  waredodd  efe  o'u  tmcni  mawr, 
o'i  rad  gariad  a'i  drugaredd  atynt.  Salm  107. 
2.  Esa.  35.  9,  10,  a  62.  121  a  63.  4.  Gwar- 
edodd  hwynt  trwy  eu  prynu  â'i  waed :  Irwy 
weithredu  yn  effeithiol  arnynt  i  ddatod  gweith- 
redoedd  y  diafol,  a  darostwng  eu  hanwireddaa 
ynddynt;  a  thrwy  ddarostwng,  a  thori  dan- 
nedd  annuwiolion,  a  sathru  Satan  dan  eu  traed. 
Rhuf.  16.  20.  GaL  3.  13.  lloan  3.  8.  Edr. 
Iesu,  Pbtkwb,  Pschod,  Dioofaikt,  &c. 


GWA 


606 


GWA 


GWARTH— RYDI>-Ü8,  (gwar)  cywilydd, 
gwaradwydd,  dirmyg,  anfad-air,  lliwiaot — Mae 
Doethder  pechadur,  heb  gyfiawnder  Grist  amo, 
a  saneteiddrwydd  Grist  ynddo,  yn  warthus  ac 
yn  ffiaidd.  Dat  3. 18.  Y  mae  gwynian  llygred- 
]g  yn  warthns  iawn  ;  y  mae  Daw,  o  fani,  yn 
rhyddi  rhai  i  fynu  iddynt»  i  gyflawni  pob  aâen- 
did.     Bhnfl  1.  26.    £dr.  Owarabwtdd,  Dir- 

MYG. 

GWARTHAF,  (gwarth)  copa,  uchedd,  uch- 
der.^— Bod  ar  wartnaf,  yw  bod  yn  ages. — *  Yna 
y  mae  dinystr  disymwth  yn  dyfod  area  gwarth- 
af.'  1  Thes.  6.  ?.  *  Yno  y  daw  arnynt  ddes- 
trywiad  disymath.'  W.  S.  a  Dr.  M.  Ar  eu 
gwartha^  nen  arnynt;  aorotç  eíptffrarae,  y 
hyâd  amynty  yn  yr  amser  presennoL  Tra 
hyddont  hwy  yn  dywedyd  tangnefedd  a  diogel- 
wch,  y  iyydd  arnynt  ddinystr  disymwth. 

GWARTHEG,  (gwarth)  buwchod.  Yroedd 
gwlad  Basan  yn  hynod  am  wartheg  a  defaid, 
am  ei  bod  yn  wlad  fras,  borfaog. — ^Mae  gwrag- 
edd  Israel,  nen  flaenoriaid  y  wJad,  yn  cael  ea 
cyffelybn  iddynt,  o  herwydd  ea  nwyian  pech- 
adaras,  ea  haireolaeth,  ea  hanliadrwydd,  a^a 
gorthrymder.  Amos  4.  1.  Deut  33.  l4.  Edr. 
YcH. 

GWARTHLE-OEDD,  (gwarth-Ue)  gwarth- 
fa,  dirgelwch.— *A'r  Arglwydd  a  ddynoetha  ea 
gwarthle  hwynt.'  Esa.  3.  17. — A  ddynoetha 
eu  noethni,  Arfer  anfoesgar  a  chrealawn  badd- 
agoliaethwyr  gynt,  oedd  dynoethi  a  dihatrfen 
caethion  yn  noethlymun,  a  gwneyd  iddynt 
deithio  yn  y  cyflwr  çresynus  a  gwaradwyddus 
hwnw,  yn  ngerwindeb  y  tywydd ;  yn  enwedig 
i  boethder  anoddefol  yr  haal  yn  y  gwledydd 
hyny.  Fr  merched  yr  oedd  hyn  yn  radd  achaf 
o  greolondeb,  anfri,  ac  anmharch ;  yn  enwedig 
i'r  cyfryw  a  ddarlanir  gan  y  prophwyd,  y  rhai 
oeddent  wedi  ymroddi  i  bob  moethan,  a  phob 
addamiadaa  afireidiol  i'w  cyrph;  Ye,  hyd  yn 
nod  wynebaa  pa  rai  braidd  a  welsid  gan  ddyn- 
ion.  Gyfrifir  hyn  bob  amser  fel  y  peth  caletaf 
a  chreulonaf  perthynol  i  gaethion.  Nah.  3.  5, 
6.  E^ob  Lowth  ar  Esa.  3.  17. 

GWASANAETH-U-FERCH-WR,  (gwa- 
as)  gweinidog ;  dyn  ieaanc ;  dynes  ieaanc ; 
gweini :  gwasanaeth  y w  gwaith  gweinidog.  Yr 
oedd  amryw  fath  o  weision.yn  mhhth  yr  ladd- 
ewon  : — 1.  Yr  oedd  rhai  yn  gaeth-weision  dros 
ea  holb  fywyd,  ac  yr  oeddent  iV  prynu  a'u 
gwerthu,  wrth  ewyllys  ea  meistriaid.  Y.  cyf- 
ryw oeddent  estroniaid  o  fysg  y  genedloedd, 
nea  gaethion  a  gymerent  mewn  rhyfei.  Lef. 
25.  44,  45. — 2.  Gaethwas  o'r  Hebreaid ;  nid 
oedd  hwn  yn  rhwym  ond  dros  chwe'  blynedd ; 
*  a'r  seithfed  y  caiff  yn  rhad  fyned  ymaith  yn 
rhydd.'  Gs  perchen  gwraig  fyddai  efe,  yr  oedd 
y  wraig  i  fyned  allan  gydag  ef.  Gs  ei  feistr  a 
roddai  wraig  iddo,  ac  iddi  blanta  id  do  fcibion 
nea  fcrched,  y  wraig  a'i  phlant  a  fyddent  oiddo 
ea  meistr,  ac  yntaa  a  ài  allan  yn  rhydd  eihan. 
Gs  byddai  y  gwaa  yn  hoff  ganddo  ei  feistr,  ac 
a  omeddai  ^ed  yn  rhydd,  ond  a  ddeẁisai  aros 


gyda'i  feistr,  yna  yr  oedd  ei  feistr  iV  ddwyn 
ef  at  y  bamwr,  ac  yr  oedd  i  dylla  ei  glust  ef  à 
mynawyd  wrth  y  ddôr,  ac  yr  oedd  i  drigo  gyd 
àg  ef  byth. — Gs  byddai  i'r  meistr  daro  ei  was- 
anaethwr  à  gwalen,  ac  iddo  farw  dan  ei  law, 
gan  ddial  dialer  amo ;  sef,  tebygol,  yr  oedd  y 
bamwr  i'w  fwrw  i  gael  ei  iarwolaietha,  nea  i 
gael  ei  g09pi  fel  y  byddai  natar  ei  fai  yn  ym- 
ddangos.  Khnf.  13.  4.  Gs  byddai  iddo  daro 
llygad  nen  ddant  ei  wasanaethwr,  yr  oedd  i 
fyned  yn  rhydd  am  ei  lygad  nea  ei  ddant  Gs 
byddai  i  ŷch  gomio  gwasanaethwr,  yr  oedd 
perchen  yr  ỳch  i  roddi  i  berchen  y  gweinidog 
ddeg  ski  ar  hngain  o  arian,  ac  yr  oedd  yr  ŷch 
i  gael  ei  labaddio.     Exod.  xxi.    Dent.  xy. 

3.  Gweision  cyflog,  y  rhai  a  gyflogid,  tebygol, 
am  dair  blynedd ;  felly  yr  oedd  gwas  am  chwe' 
blynedd  yn  werth  dau  ^^og  gweinidog.  Job 
1.  1.  Esa.  16. 14.  Deut.  15.  18.— 4.  Gweis- 
ion a  ymroddent  yn  ewyllysgar  i  wasanaethu 
arall ;  fel  yr  oedd  Josuah  yn  was  i  Moses,  Elis- 
eas  i  Elias,  &c. —  5.  Deiliaid,  yn ,  enwedig 
swyddogion  y  Ua,  ydynt  weision  i  freninoedd ; 
a  phawb  a  daiai  deymged  iddynt  1  Sam.  8. 
11—18. 

Gweision  Paw  ydynt,  1.  lesû  Grist,  yr  hwn 
mewn  uftidd-dod  i'w  ewyllys,  a  gymerodd  ein 
natur  amo,  a  gyflawnodd  y  gyfraith  yn  lie  ei 
'  bobi,  ac  sydd  yn  gweinydda  hoU  fendithion  y 
cyfammod  gras  yw  bobl.  Esa.  42.  1.  a  49.  3, 
a  52.  13. — 2.  Ei  holl  saint  ydynt  wedi  eu 
rhyddhan  oddiwrth  bechod,  a'u  gwneuthur  yn 
weision  i  Dduw.  ^aeth-weision  oeddynt  i 
bechod ;  ond  trwy  yr  efengyl  y  roaent  wedi  cu^ 
rhyddhau  oddiwrtho,  a'u  gwneuthur  yn  weiaion 
cyfiawnder.  Rhnf.  6.  16—20.  Salm  31,  16. 
a  35.  27.  a  116.  16.  Job42.  7.— 3.  Y  rhai  a 
alwo  yr  Argwydd  at  ry  w  orchwyl  neillduol  yn 
yr  eglwys,  neu  yn  y  wladwriaeth ;  felly  yr  oedd 
Moses,  Paul,  Zorobabel,  <&c.  yn  weision  yn  y 
gwasanaeth  yn  ^i  dŷ  y  galwodd  efe  hwynt 
iddo,  Deut  34.  6.  Heb,  3.5.  Mai.  4.4. 
Rhuf.  1. 1.  Hag.  2.  23,-4.  Gfferynau  yn  Haw 
yr  Arglwydd,  er  tragaredd  nea  fam ;  felly  yr 
oedd  Nebuchodonozor  a  Gyms  yn  weision 
iddo.     Jer.  25.  9.     Esa.  45.  Ì. 

'  Er  gwerth  y'ch  prynwyd ;  na  fyddwch  weis- 
ion dynion.'  1  Cor.  7.  23.  Ssef  peidio  bod 
yn  weision  dynion  yn  yr  hyn  iydd  bachaduras 
i  ufaddhau  iddynt  hwy,  yn  groes  i  orchymyn 
Daw ;  ac  na  alwent  neb  yn  athrawon  ac  yn 
dadau  mewn  pethau  crefyddol,  ond  Crist  ei 
hun ;  ac  nad  ymostyngent  i  orchymynion  a 
thraddodiadau,  nac  awdnrdod  neb  rhyw  ddyn- 
ion  mewn  perthynas  i  addoliad  Daw,  yn  groes 
i  awdurdod  a  gorchymyn  Daw  ei  hun. '  Lef. 
25.  42.     Dan.  3.  18.     2  Cor.  11.  20.    Gal.  2. 

4.  Col.  2.  16,  19.  Eph,  6.  6.  1  Tim.  6.  2. 
— *  Gwas  gweision,'  yw  an  wedi  ei  dda^^08twng 
i'r  caethiwed  a'r  iselder  mwyaf.  Gen.  9.  25. 

Mac  y  gair  gtuos,  weithiau,  yn  cael  ei  arfer- 
yd  am  rai  yn  yr  eglwys  nad  ydynt  blant  i 
Dduw,  ac  yn  blant  yr  addewid;  ond  sydd  yn  y 


GWA 


60ft 


GWA 


tŷ  yn  7  cyflwr  caeth  with  natàr»  dan  feUdith  j 
ddedd^  a  than  Ijwodraeth  pechod;  heb  ei 
rhyddhau  gan  7  Mab»  trw7  ddeddf  yabiyd  7 
b7W7d,  oddiwrth  ddeddf  pechod  a  naarwolaeth. 
Gfaa  nad  7d7nt  blant,  nid  ydTnt  7m  etifeddioa ; 
am  b7n7  nid  arosant  jnj  if  b7th,  î  gafranogi 
o  etifeddiaeth  7  pUnt.  £r  ea  bod  711  7  ty, 
eto  gwnenthor  pechod  7  maent,  ac  7  maent  7n 
weÌBÌon  îddo  mown  gwirionedd.  loan  8.  34, 
35,  Sd,  GaL  4.  28.  ào. 

Gwaaanaetiiy  7n  ami,  a  arw7dda  addoliad  a 
Toddir  i  Dduw,  neu^yr  addoliad  a  roddir  i  gaa- 
ddawian.  Jos,  22.  27.  Ezra  6. 18.  Rha£  9. 
4.  a  12,  1.  Sahn  2. 11.  a  12. 11.  2  Bren. 
10. 18.  Sdr.  Addoliad.— 'Agwedd  gwas.'  Edr. 

AOWXDD. 

GWASÂBN-Ü,  (gwa^rn)  71  h7n  a  daenir 
ar  7  ddaear,  nea  a  Bethrir  anio ;  llaeeodr ;  a»- 
thm,  taenu  ar  7  ddaear. — GwaBara  od7n,  sef  7 
gwellt  a  roddir  ar  7r  od7n  dan  7r  yd.— 'A 
chwi  a  waaemwch  7r  annnwiolion ;'  Dr.  M.  aef 
a  fethrwch  7r  annuwiolion.  Mai,  4.  3. — ^Oni 
ddeffr7  7  riiai  a'th  g78tiiddiant,  a  thi  a  fyddi 
7n  waaam  ìdd7nt'  Hab.  2.  7. — ^*Ac  oni  fyddi 
7n  ý8gl7fiieth  idd7nt?'  Newoome.  Prophw7d- 
oliae^  7d7w  7  geiriau  am  7  modd  7  b7ddai 
gweddill  7  cenedloedfi  a  78peiliw7d  ac  a  or- 
Sir7mw7d  gan  7  Babiloaiaid,  i  7mg7fodi  ac 
7maBO  g7da'r  Mediaid  a'r  Peraiaid,  en  bratha, 
eu  C78taddio,  a'a  h7Bpeilio  o'u  holl  g7ibeth  a 
feddiannasant  trw7  drais  a  gorthrymder. 

G WASG-FA-U,  (gwa-aag)  Saes.  Squbszx  ; 
Waist  :  aef  gwasg  y  gwl^gys ;  pwyso  i  lawr, 
aengi,  methm,  C3^gwa8gu,  gwaaga  yn  nghyd ; 
gofid,  briw. — '  Goaodaist  wa^B;&  ar  ein  Iwynaa ;' 
§alm  66.  11.  )-(p27'^)3  ru^^yn,  net;  ^o^fvyn 
am  ein  Iwynaa ;  yi'ydym  yn  meddiant  ein  gel- 
ynion  yn  cael  ein  gorthrymn  yn  drwm.  Y  gair 
a  arwyddda  un  peth  a  fyddo  yn  orthrwm  i 
gorph  neu  feddwl,  ac  yn  anhawdd  cael  gwared 
o  bono.  Diar.  1.  27. — ^Tyr&  o  bobl  yn  tyru 
ac  yn  ymwasgu  yn  nghyd.  Marc  3. 9t  a  5.  24, 
81.  Lac  &  22,  45. 

GWASGARr-EDIG-FA-U,  (gwa-ysgar) 
chw&lfa,  taeniad ;  ysgam,  chwala;  peth.wedi 
ei  chwaln. — ^Rhyw  an  a  wasgar  ei  dda,  ac  fe 
chwanegir  iddo.'  Diar.  11.24. — ^*A  gyfoeth- 
oga  yn  fwy.'  Dr.  M.'  Er  ei  holl  haelioni  a'i 
clasengarwch,  y  mae,  trwy  fendith  Daw  amo, 
yn  cy  any  dda  luewn  cyfoeth. 

Y  xnae  etholedigion  Daw  yn  bresennol,  la- 
wer  0  honynt,  ar  wasgar  ar  hyd  y  byd,  fel  y 
byddont  o  fendith  i  eraill  yn  mhlith  pa  rai  y 
maent  yn  by w ;  ond  cellar  hwynt  at  en  gil- 
ydd  i  gyd  yn  yr  amser  priodol,  fel  gwenith  iV 
yagubor,  ac  fel  de&id  i'r  gorlan.  Y  maent  ya 
cael  ea  gwasgara  oddiwrth  eu  gilydd  weithian 
gan  erlidigaethau ;  ond  y  mae  llaw  Duw  yn 
hyny  er  daionL  1  Pedr  1.  1.  Act  8.  1. — Y 
rhai  ar  wa^ar  yn  mhlith  y  Groegiaid,  nea  y 
Cenedlocdd,  yw  yr  laddewon  yn  byw  yn  yr 
Aipht,  Assyria,  ac  Asia  Leìa^  nen  ryw  wléd- 
ydd  heblaw  Jadea.    Zeph.  3. 10.    loan  7.  3d. 


GWASGOD-I,  (gwa^ysgawd)  cyagod»  gwaa* 
godfa,  achwre,  diddoa;  cyagodi,  gofohttddio. 
-•-'Nerth  y  Gorochav  a'th  waacota.'    Luc  i. 

35.  w.a 

GWSTAD-OI^  (gwa-TStad)  yn  ddyfal,  yn 
barhana»  safydlog,  7n  ddibaid,  diaawadalt  dior- 
iog,  dÌ78gog. — ^Ceisiwch  ei  W7neb  ef  7n  waa- 
tadoi,*  sef  7n  ddyftJ,  7n  ddiw7d,  7n  ddibaid, 
ac  7n  mhob  ffordd  7  mae  i'w  gael.  1  Cron« 
16.  11.— «Yr  W7f  7n  waatad  g7<&  thi.*  Salm 
73. 23.  Yr  oeddmewnheddw^mparhanaaDiiw; 
7r  oedd  goad  Daw  am  dano,  a4  7mgeledd 
711  cael  ei  gweini  iddo  7n  ddibaid ;  yr  c^d  ei 
ymorphwysiad  yntaa  amo,  a'i  ymlyniad  wrtho, 
yn  ddianwadaL  Salm  71.  14.  a  119.  44.  Yr 
an  yw  Daw  bob  amaer,  am  hyny  y  mae  yn 
haedda  gwasanaeth,  addoliad,  a  moluint  gwaa- 
tadol.  Sahn  71.  6.  Heb.  19.  15.  Dan.  6. 
16. 

GWABTADEDD,  (gwaatad)  gwaatadrw7dd, 
ll7{hdra ;  gwastad-dir,  brodii,  coimle,  gwaá»d- 
faea. — ^D7ffi7ii-dir  a  gwastadedd  7d7nt  7r  nn 
fath  dir,  ac  7n  g7ferb7niol  i  f7n7ddHlir.  Mae 
7r  anwastad  7n  cael  ei  wneuthor  7n  wastadedd, 
pan  f7ddo  pob  pant  7n  cael  ei  gyfodi,  a  phob 
mynydd  a  bryn  yn  cael  eu  gostwng.  Mewn 
yatyr  ysbrydol  mae  y  geiriaa  yn  ddiammea  i'w 
deall ;  ac  y  mae  hyny  yn  cael  ei  gyflawni  pan 
fyddo  cyfoiliomadaa.mewn  athrawiaethaa  yn 
cael  em  diwygio ;  yabryd  anion  yn  cael  ei  ad- 
ne^dda  oddifewn  i  ddynion ;  a*â  bywydaa 
yn  cael  ea  gwastadhaa  ya  gyferbyniol  i  reolaa 
aanctaidd  7  gair.  Rhaid  i  bawb  a  achnbir, 
gael  en  dwyn  i  gydnabod  ea  hanain  yn  bcch- 
adoriaid,  ac  nad  ydynt  ddim  gwaeth  na  phech- 
adariaid,  ac  i  ymostwng  i  gylawnder  Crist  yn 
yr  efengyl.  *  Daw  a  gaaodd  bawb  mewn  an- 
afiidd-dod,  fel  7  trngarhai  wrth  bawb.'  Rhafl 
10.  3.  a  11.  32.  Nid  oes  an  bryn  na  mynydd, 
sef  pob  peth  achel,  nad  rhaid  iddynt  gael  ca 
darostwng ;  ac  nid  oea  an  pant,  sef  neb  mor  is- 
el  mewn  pechadaniswydd  a  thraeni,  na  ddich- 
on  yr  efengyl  on  cyfodi. 

*  Wele  fi  yn  dy  erbyn,  yr  hon  wyt  yn  pres- 
wylio  y  dy^Qryn,  a  chraig  y  gwastadedd,  medd 
yr  Arglwydd.*  Jer.  31.  13. — *  Yr  hon  wyt  70 
preswylio  y  dySrju,  y  graig,  a'r  iqaes.'  Dr. 
M. — *Yr  hon  wyt  yn  preswylio  gwastadedd 
can  craig.'  Dr.  B.  Nid  Jerasalem,  ond  yr 
amddiffynfa  Seion*,  yr  hon  a  ennillodd  Dafydd, 
ac  a'i  galwodd  hi  dinas  Dafydd,  Yr  oedd  y 
ddinas  hon  ar  wastadedd  craig  mynydd  Scion, 
yn  cael  edrych  arni  o  ran  ei  sefyllfa  natariol, 
a'r  adeiladaa  oddi  amgylch  iddi,  yn  llwyr  gad- 
am,  ac  yn  anoresgynadwy.  Y  mae  cyfieithiad 
y  Dr.  B.  yn  ymddangos  yn  addas  ac  yn  gywir. 
Yr  oedd  tŷ  Daf7dd  7n  7mddiriod  7n  ngfaad- 
ernid  ea  hamddiffTnfa ;  ond  7  mae  Daw  yn 
dywedyd  ei  fod  yn  ea  herbyn,  ac  yn  bwgwth 
ymweled  â  hwynt  yn  ol  flfrwyw  eu  gweithred- 
oedd ;  a  chynnea  tan  yn  ei  choedwig,  yr  hwn 
a  ysa  bob  dim  oddi  amgylch.  Y  mae  yr  Ar- 
glwydd  yn  abl  symad  rhwystraa  oddi  ar  ffordd 


GWA 


flOf 


GWA 


"T'. 


ei  achoB  i  liryddo,  y  sydd  yn  ymddangoe  fel 
mynydd  mawr,  a'a  dfiiostWDg  mor  llwyr  nes  y 
byddont  yn  wastadedd,  fel  pe  na  buasent  erioed 
mewn  bod.    Zech.   4.  Y.    £dr.  Sikar,  Ior- 

GW8TRAFF-TJ-ANT,  (gwa-ystraif )  difrodi, 
trenlio,  aaradloai — ^  Gwastìraiäaiit  aur  oV  pwrs.' 
EssL  46.  6.  Mae  yn  y  geirian  ddarlnniad  by  w- 
iog  o  eilnn-addoliaetb  y  cyfoethogion  yn 
gwneuthnr  delw  bardd  a  chostas,  a  chwcdi 
byny  yn  gostwng  ac  yn  ymgrymu  i  waitb  dwy- 
law  dyn»  O  !  ddaliiaeb  ac  ynfydrwydd  plant 
dynion ! 

GWASTRAWD— ODION,  (gwas-trawd) 
marcbwaa,  marcbydd — Gwastrodüon  afwyn;- 
sef  marcbweision  yr  awenau. — '  Efe  a  ddy wed- 
odd  with  ei  wastrawd,  tro  dy  law  a  dwgfi  all- 
an  o'r  gad.'  2  Cron.  18.  33,  Dr.  M. 

GWATWAR-TJS-WK,  (gwad-gar)  gwawd, 
hud,  arabedd ;  gwawdio,  cellwair,  cydgam,  dir- 
mygu. — *A'r  Phariaeaid  hefyd,  y  rhai  oedd  ar- 
iangar,  a  glywsant  y  pethau  hyn  oil,  ac  a'i 
gwatwarasant  eV  Luc  Id.  4.  e^efiuxreptZov 
auToVf  a^i  dirmygasantf  ac  aH  gwawdia^ant  yn 
ddirfawr.  Yr  ocdd  ei  atárawiaeth  sanctaidd 
ef  yn  gwbl  groea  i'w  chwantau  bydol,  llygredig 
hwynt ;  ac  oblegid  ei  athrawiaeth  y  dirmygas- 
ant  ac  y  gwawdiasant  ef  yn  dra  dirfawr.  Mae 
y  darkniad  yn  natariol  ac  yn  fywiol,  yn  gosod 
allan  &wr  gariad  dyn  at  ei  bechod,  a  bod  llygr- 
iad  y  cnawd  yn  olyniaeth  yn  erbyn  Duw  a'i 
wirioneddan.  Mat  9.24.  a  20.  19.  Luc  23. 
35,   Salm  22.  7.  a  80.6.   Ëdr.  Dirhto,  Gwar- 

ADWTDD. 

Pan  y  mae»gwatwar,  yn  yr  ysgrythyraü,  yn 
cael  oi  briodoli  i'r  Arglwydd,  y  mae  yn  dangos 
mor  ynfyd  yw  ymddygiad  dynion  tuag  ato,  yo 
hytrach  nag  agwedd  ei  feddwl  ef  tuag  atynt 
hwy  ;  y  maent  yn  wrthddrychau  o  ddirmyg  a 
gwawd.  Pan  fyddo  y  fath  bryfed  a  dynion  yn 
y mosod  ac  yn  ymgynghori  ^  yn  erbyn  y  Duw 
HoUallaog,  y  mae  en  hymddygiad  yn  hyn  yn 
ffol,  ac  yn  ddirmygus  iawn,  gan  nad  oes  dim 
anhawsdra  i*r  Arglwydd  dd^wneyd  ei^holl 
gynghorion.  Ond  y  mae  efe  yn  gweithredu 
yn  mhob  peth,  a  thuag  at  bawb,  yn  addas  iddo 
ei  hnn,âV  fawredd,  ei  gyfi»wnder,  a'i  ddaioni.* 
Y  mae  yn  gTfrneyd  byny  weithaan  yn  ei  bobl ; 
y  maent  yn  dirmygu  yn  sanctaidd  ac  yn  ddnw- 
iolf  ynfydrwydd  eu  gelynion,  a'u  bygythion  yn 
en  herbyn.  Salm  2.  4,  a  37.  14.  2  Bren,  19. 
21.     Diar.  1.  26. 

Y  mae  chwerthin,  gwatwar,  digio,  yn  cael 
eu  priodoli  iddo  yn  ol  dull  dynion ;  nid  am  fod 
y  cyîryir  nwydan  yn  perthyn  i'r  Bod  Dwyfol, 
ond  mae  yn  gwnenthur  y  cyfry  w  bethau  ag  a 
wna  dynion  yn  y  cyfryw  nwydan.  '  Efe  a'u 
gwatwar  hwynt,'  gad  hwynt  yn  ddigymhorth, 
dirmygn,  a  ffieiddia  en  gwaith.  Yr  oedd 
gwaith  y  penaetkiaid  yn  Jerusalem  yn  ymosod 


«  Cbrbtofl  ipse  q nidem  noa ridet,  Bed  ìmo  gloria  B«a  d&  fruB- 
tratlono  hoBtium  elB  padorem  inoatlt.  Coniet  Job  &  S2.  &  4L 
29.    OoooeJiiB. 


ac  yn  ymgynghori  yn  erbyn  yr  A^lwydd  leira, 
ac  yntau  yn  ddyrchafedig  ar  ei  orsedd  yur 
nefoedd,  yn  ynfydrwydd  ac  yn  ddirmyg^jp 
iawn. 

Gwatwarwr  sydd  bechadnr  yn  y  gradd  eithaf 
o  galon  galedrwydd,  ac  yn  annhebyg  o  gael  ei 
feddyginiaethn.  Nid  yn  unig  y  mae  hwn  yn 
esgenlnso  iechydwriaeth,  ond  yn  ei  dirmygu 
ac  yn  ei  gwawdio  ;  ac  os  bydd  yn  gwneuthnr 
hyny  yn  wybodns,  ac  o  gasineb,  y  mae  yn  agos 
i  gyffînian  y  pechod  yn  erbyn  yr  Ysbryd  Glan. 
Salm  1.  1.  Diar.  9.  8.  13'.  1.  Act  2.  13.  Ijeb. 
6.  6.  Judas  18. 

GWATWAR-GERDD,  (g^atwar-cerdd)  tea- 
tun  cell  weir-air,  gwawd-iaitb. — *Gwatwar-gerdd^ 
yw  y  cyfiawn  perflfaith.'  Job  12.  4.  *  Y  cyf- 
iawn  perfaitkj*  sef  y r  hwn  sydd ,  wir  gyfiawn  ; 
yn  enwog  am  gyfiawnder.  Mae  y^air  tD'iJatl 
perffaiih  yn  y  rhif  luosog,  ac  a  arwydda  pob 
math  o  beráeithrwydd ;  pcrffaith  yn  mhob 
flFordd,  ac  yn  gwbl ;  yn  gyfiawn,  neu  yn  ddwbl 
berflfaith.  Eto  y  mae  hwnw  yn  p*ìH1ö  J^ 
chwerthimad^  y»  toatudy  yn  loaiwar-gerdd  Po 
mwyaf  o  Ddnw  fyddo  mewn  dyaion,  neu  ryw 
bethau,  mwyaf  yn  y  byd  ydynt  yn  ddirmyged- 
ig  ac  yn  ynfydrwyd  yn  ngolwg  dynion  cnawdr 
ol.  I'r  Groegiaid  ynfydrwydd  oedd  athraw-  • 
iaeth  am  y  groes ;  ac  ynfydion  oedd  y  Cristion- 
ogion.*  Act  xvii.  1  Cor.  1,  18,  &c.  Galar.  3. 
14.  Jer.  20.  7,  8.  .  Diar.  14.  2. 

GWAU,  (gwa)  gwen,  eillio,  plethn. — *  Y  mae 
yn  anhawdd  dywedyd  i  bwy  i  briodoli  dychy- 
mygiad  y  gelfyddyd  ragorol  hon,'  mcdd  Mr. 
Chambers,  *  os  na  phriodolwn  hi  i'r  pryf  copyn.' 
— *A'i  bais  ef  oedd  ddiwniad,  wedi  ei  gwau  o'r 
cwr  uchaf  trwyddi  oil.'  loan  19,  23.  Yr  oedd 
cy wreinrwydd  a  gwerth  yn  y  wisg  hon  o  ciddo 
ein  Hiachawdwr,  y  mae  yn  amlwg  wrth  waith 
y  milwyr  yn  bwrw  coelbren  am  dam,  yn  lie  ei 
thori,  a'r  sylw  y  mae  y  milwyr  yn.  ei  wneuthur 
o'i  gwnenthuriaid.  Gwagedd  yw  dychymygu 
pwy  a'i  gwnaeth,  gan  fod  y  gair  yn  ddystaw, 
dychymygion  disail  yw  yr  hyn  oil  a  ddy wedir 
am  hyny.  Mair  ei  fam,  medd  dychymygion 
rhai ;  y  gwrs^edd  oedd  yn  gweini  iddo,  medd 
eraill ;  ond  tewi  sydd  oreu  pan  y  bydd  y  gair 
yn  ddystaw. 

Lie  tfcw  Diiw,  nid  doeth  yngao.    St.  F^fitgan. 

Er  mai  ei  bais  oedd  y  wisg  nesaf  at  ei  gorph, 
dyosgwyd  hon  oddiam  dano,  fel  y  dyoddefai 
yn  noeth,  ac  yn  y  dull  mwyaf  gwaradwyddus. 
Yr  oedd  hyn  wedi  oi  rag-drefhu  iddo,  ac  wcdi 
ei  rag-fynegi  am  dano,    Salm  22.  18.     Edr. 

CORTYW,  COPYK. 

GWAUDD-AU,  (gwa-udd)  merch  y n  nghyf- 
raith,  gwraig  raab. — Y  mae  halogi  gwaudd, 
trwy  orwedd  gyda  hi,  yn  bechod  ysgeler.  Lef. 
18, 15.  a  20.  12.    Ezec.  22.  11. 

NiddawoefiVchwegroibodynicatM^.    IHar, 

GWAWD-IO,  (gw-awd)  arwyrain,   cerdd- 


*  Ghrifitiani  ab  Ethnicis  derial  sunt,  qiii  yidebantur  genuB 
homtnum  BaperBtltionls  novft  db  mallflca).  Suet  in  Vit« 
Terom. 


GWA 


608 


GWDD 


foliant,  mawlfbardd-wawd;  cydgam;  dirmyga. 
•s:*  Wedi  eich  gwnoathar  weithiau  yn  wawd, 
fl^y  waradwyddiadau  a  chystaddiaa.'  Heb. 
10.  33. — *  Tra  ddysid  chwi  allan  weithiau  trwy 
wradwyddea  a  gorarymderen,  y  fod  yn  ddrych- 
ioleth;  W.  S,  *Tra  y  dygyd  chwi  allan 
weithiau  trwy  waradwydd  a  chystudd,  i  fodyn 
watwar-gerdd,'  Dr.  M,  weaT/)£CoA"?voc,  y 
gwnawdchwi  yn  wawd-ddryeh,  oveidtfffiotc  de 
xai  ^Xtiffcfft^  trwy  waradtoyddiadau  ackystudd- 
iau  ;  sef  yn  syll-ddrychau  cyhoeddua  i'w  dir- 
mygu,  eu  cystuddio  a^u  gorthrymn,  fcl  y 
gwnaent  i  ddrwg-weithredwyr  ar  y  chwareydd- 
fa  (theatre,)  Y  geiriau  a  arwyddant  gwarad- 
wyddo  a  chystuddio  yn  y  modd  mwyaf  cy- 
hoeddus,  ar  yr  olvgfa  i  bawb  cu  gwcled,  ac  i 
ymuno  i'w  gwarad wyddo  a'u  cystuddio.  llyn 
oil  a  ddyoddefasant  yn  Uawen,  gan  iod  eu  hach> 
OS  yn  dda,  eu  Uarglwydd  yn  ffyddlawn,  a'u 
gwobr  yn  ddiogel.     Salm  44.  13.  a  60.  12. 

GrWAWL,  (gwa-wl)  golcuni,  llewyrch,  pel- 
ydrcdd,  dysgleirdeb. 

Wele  Ilftwn  olwg  Duw  «M  toawlf 
Maent  ar  y  Bawl  a'l  hofno. 

JS.  Pryê,  (Salm  83. 18.) 

(iWAWR^IO,  (gwa-awr)  Uugy  dydd,  clais 
dydd,  dychlaia  dydd  ;  eiliw,  gne,  gorae. — *Ar 
godiad  y  wawr,'  «ef  y  goleuni  boreuol.  Gen. 
19.  15. — *  O  gÿfodiad  y  wawr  hyd  gyfodiad  y 
sèr ;'  sef  yr  boll  ddiwrnod.  Neh.  4.  21. — *  Mab 
y,  wawr-ddydd ;'  sef  y  blai^  Venus,  y  seren 
foreu.  EslL  14.  12.  Yr  ua  yw  Luciffer,  mab 
y  wawr-ddydd,  a'r  geiriau  cyffelybiaethol/ ser- 
en  foreu  eglur/  yn  Dat.  22.  16.  Brenin  Babi- 
lon  a  fcddylir  wrth  y  geiriau,  *•  seren  foreu/  Tien 
'  mab  y  wawr-ddydd.'  Fel  raae  y  seren  neu  y 
blaned  fercu  yn  rhagori  ar  y  sòr  eraiil  yn  ei 
dysgleirdeb  a'i  heglurdeb,  felly  yr  oedd  brenin 
Babilon  yn  mhlith  tywysogion  eraiil  y  byd ; 
ond,  er  ei  wychder,  syrthiodd ;  íc^  syrthiodd  i 
beiclio  codi  by^h  mwy  ;  fjilly  y  gwna  hefyd  holl 
elynion  Duw  a'i  uglwys!  Tebygol  mai  y 
gwcddill  diangol  o'r  luddewon  sydd  yn  gofyn 
y  gofyniad  gyda  syndod  a  gorfoledd. 

GWAYWFFON,  GWAEWFFON,  (gwacw- 
•  ffon)  Host,  ystang,  satiwy,  cadwaew,  picelL 
Erfyn  milwraidd  yn  y  Haw  i  niweidio  y  gelyn 
àg  ef.  Yr  oedd  hwn  yn  arf  cyffredin  yn  y 
cynfyd;  am  hyny  y  gelwir  milwyt  yn  ffyn- 
wewyr.  Act  23.23.  Weithiau  arwydda  pob 
math  o  arfau  ymoaodoL     Nah.  3.  3. 

*  Qcrydda  dyrfa  y  gwaewffyn.'  Salm  68.  30. 
— *  Cierydda  anifel  y  cyrs.*  Esgob  llorne, 
I^arkhurst  Wrth  anifel  y  cyrs,  meddylir  y 
behomotb,  neu  y  crocodile,  yr  hwn  sydd  yn 
gorwcdd  yn  nghyrs  yr  afou  Nilud,  yn  yr  Aipht. 
Yn  gyffelybiaethol  yma,  arwydda  unrhyw 
ddynion,  neu  lywodraeth  fwystfilaidd,  grculon, 
a  galluog,  yn  gormesu  ac  yn  gorthrymu  eglwys 
Crist,  hwyrach  Khufain  Baganaidd  neu  Bab- 
aidd,  yr  lion  a  elwir  Sodom  aV  Aipht.  Y  mae 
yr  Arglwydd  yn  abl  ceryddu,  sef  darostwng  a 
dystrywio  y  cyfryw,  ac  achub  ei  bobl  o'u  dwy- 
law.    Gwcl  Coccejus.     Y  mac  £sgob  Home 


yn  cyfieithu  yr  holi  adnod  fel  y  canlyn :  '  Cer- 
ydda  anifel  y  cyrs,  cynnalleidfa  y  ^dla<^  yn 
mhlith  lloi  y  cenedloedd,  yn  ymddyrchafa  à 
darnau  ariad.'  Yn  ami  y  mae  gelynion  cren- 
loD  a  galluog  yr  egiwys  yn  cael  en  cyffelybu, 
yn  yr  ysgtythjrrau,  i'r  cyfryw  fwystfilod,  nea 
anifeiliaid  cryfion,  creulon,  ac  afreolaa. 

Wrth  'waewffon'  yr  Arglwydd,  y  meddylir 
unrhyw  foddion,  neu  offerynau  bamedigaelJiol 
yn  ei  law.    Heb.  3. 11. 

GWDEN-YN-I,  ;(gwd)  rhefawg,  bodwyr, 
rhaflf  dorchedig.  Gwdyn  car. — ^Pe  rhwyment 
fi  &  saith  o  wdyn  irion.'  Bare.  16.  7.  Y  mae 
math  o  helyg,  brigan  pa  rai  ydynt  yn  gr3'fíon 
iawn.  Gwyddai  bamson  nad  oedd  hyn  yn  wir  ; 
wedi  ci  fiaglu  gan  oi  bechod,  y  mae  y  naill 
bechod  yn  arwain  i'r  UalL  ' 

GWDDF-AU,  (gw)  gwddw,  gwddwg,  mwn- 
wgl;  gwar,  gwegil.  Y  rhan  bwnw  o  gorph 
dyn  ac  anifel,  rhwng  y  pen  a'r  ysgwyddau,  ag 
sydd  yn  uno  y  pen  a'r  corph  a'u  gilydd.  Mewn 
dyn  y  mae  y  gwddf  yn  fyr,  yn  cytateb  i  agwcdd 
syth  ei  gorph ;  ond  mewn  anifeiliaid  y  mae  y 
gwddf  yn  Sir,  yn  cyfateb  i  hyd  y  coesau,  fel  y 
gallant  yn  hawdd  gael  eu  hymborth.  Yr  Ele- 
phant y w  yr  unig  anifel  nad  y  w  felly  ganddo ; 
ond  y  mae  gan  bwnw  ddarpanaeth  yn  ei  ddu- 
ryn  (trunk)  yn  gwneuthur  gwddf  hir  yn  afreid- 
iol  iddo.*  Y  mae  hefyd  gan  yr  anifeiliaid 
ewyn  cryf,  yn  cyrhaedd  o'r  pen  hyd  banner  y 
cefn,  i  gynnal  y  pen,  yr  hwn  sydd  drwm,  yn 
hir  i  bori  heb  flinder  nac  anesmwythder  i  gy- 
hyrau  y  gwddf.  Y  mae  gan  yr  holl  greadur- 
iaid  yddfau,  sydd  yn  meddiannu  ysgyfaint  a 
llais,  ond  llyfiaint,  ac  un  math  .o  bysgod.  Y 
mae  gyddfau  yr  adar  yn  hẃy  na  gyddfau  ere- 
aduriaid  eraiil;  rhai  a  choe9au  hirion,  yn 
hwy  na'r  lleiil — a  hyny,  o  angenrheidrwydd, 
er  cyfleusdra  1  borthi  eu  hunain>  Yn  mhob 
peth,  perthynol  i  bob  creadur,  y  mae  gofel  a 
doethineb  y  Creawdwr  i'w  weled  yn  fawr. 

*  Dy  wddf  sydd  fel  twr  Dafydd,'  neu,  twr  o 
ifori,  *  yr  hwn  a  adeiladwyd  yn  dy  arfau ;  tar- 
ianau  fil  sydd  yn  crogi  ynddo,  i  gyd  yn  estylch 
y  cedyrn.'  Can.  4.  4.  a  7.  4.  NeL  3.  19,  25, 
2  Sam.  6.  7,  9.  Wrth  wddf  yr  eglwys,  medd- 
ylir ei  ffydd,  sydd  yn  uno  pechadur  à  Christ, 
yn  derbyn  cynnaliaeth  oddiwrtho,  ac  yn  anadlu 
gweddiau  dyfal  ato.  Y  darluniad  cyffelyb- 
iaethol  yma,  a  arwydda  ei  gwroldeb  ffyddioff, 
ei\  gobaith  sicr,  a'i  hymddyficiad  rhydd, 
hwdd,  calonog,  heb  blygu  ei  gwddf  i  elynion 
yn  ci  cbaethiwo,  na  gwasanaethu  diaibl  a 
phechod  mwyach,  neu  wasanaethu  dynion. 
Rhuf.  6.  7,  18.  1  Cor.  7.  23.  Y  mae  yr  ag- 
wedd  a  ddarlunir  yma  yn  gwbl  wrthwyneb  i'w 
chyflwr  yn  nghaethiwed  Babilon,  pan  rwym- 
wyd  iau  ei  chamweddan,  ac  y  plethwyd  hwynt 
am  ei  gwddf,  pan  oedd  ei  gwar  dan  erlid.  Gal- 

*  Alloram  ea  est  hamiUtas  ut  Oibum  tematrem  rostnt 
facile  coQimgaot  Qusb  autem  alüora  sant,  at  anaeres,  ut 
Cygnl,  Qt  gruea,  vt  CameU,  ac^nTantnr  prooeriute  eollorum. 
Maoaa  etlam  data  Eliphantie,  qui  propter  magnltudlnem 
corporis  dlfficUes  aditns  habebfuit  ad  paatom.  Cic,  de  Nat. 
D.  110.47. 


GWE 


609 


GWE 


&r.  1.  14.  a  5.  5.  Y  mae  gan  ^jTydd  darianaa 
fil,  i  gyd  yn  estylcb  y  cedyrn  a  orfaant  gynt ; 
sef  holi  aríbgaeth  Daw,  i  ymwisgo  â  hwynt,  ac 
i  ymnertha  ynddynt 

*Harddyw — dy  wddf  gan  gadwyni.'  Can. 
1.  10.  Byddai  peDdefigesau  gynt,  ac  y  maent 
eto,  yn  arferol  o  wi&go  mwnwgl-dlysaa  ;*  yn 
ganlynol,  nid  yw  oglwys  CrÌBt  heb  ei  gwddf- 
addamiadan,  a'r  rhai  hyny  ya  rhagori  yn  an- 
nghydmarol  ar  ddim  godidog^a  gwerthfawr  a 
fddd  y  ddaear,  serdoniau  a  rhadan  yr  Ysbryd 
(rlan. 

lau  an  am  wddf^  a  arwydda  darostyngiad 
iddo ;  a  tbori  nen  ddattod  yr  ian  oddiam 
wddf,  yw  caei  goracbafiaeth.  Gen.  27^  40. 
Esa.  52.  2. 

Yr  Asayriaid  'yn  myned  byd  y  gwddf,'  a 
arwydda  ea  gore^niad  o  boll  wlad  Judea  byd 
at  Jerusalem.  Esa.  8.  8. — Rboddwyd  yr  Aiín-, 
moniaid  ar  yddfaa  y  Iladdedigion,  pan  laddwyd 
bwynt  gan  y  Caldeaid,  yr  an  fath  aV  Inddew- 
on.  Ezec.  21,  29. — *  Dodi  ea  gyddfaa  i  lawr,* 
yw  parodrwydd  i  ddyoddef  caetbiwed,  neu  far- 
Wolaetb.     Rhni  16.  4. 

» Toraist  y  pen  allan  o  dŷ  yr  anwir,  gan 
dJynoetbi  y  sylfaen  byd  y  gwddf.'  Ilab.  3. 
13. — *ToŵÌ8t  y  pea  oddiwrtb  dŷ  yr  anwir 
hyd  y  gwddf ;  gan  ddynoetbi  y  sylfaen.'  Dr. 
M. — *  Dynoetbaist  y  sylfaen  hyd  y  graig.'  Ks- 
gob  Newton  yn  darllen  'n^jj  yn  lie  'iij^^S  Ca- 
pellas,  Houbigant,  Green.  Y  mae  y  geiriau  yn 
gosod  allan  bollol  ddinystriad  o  elynion  ei  eg- 
iwys,  fel  adeiladaeth  yn'cael  ei  dynòetbi  bydy 
graig  y  mae  yn  sefyll  ami. 

GWE-OEDD,  (gw)  peth  wedi  ei  weu,  dam 
o  fretbyn  ;  gwe  copyn,  sef  rbwyd  y  pryf  copyn, 
adar-gopwe.  Cyffelybir  i  weoedd  y  pryf  copyn 
hoU  ddycbymygion  dynion  i  acbub  ea  bunain, 
trwy  ea  gweitbredoedd  ea  banain.  Fel  y  pryf 
copyn  y  maent  yn  nyddu  y  cwbl  allan  o'u  per- 
fedd  eu  banain;  pnd  en  gweoedd  bwy  ni 
byddant  y n  wisgoedd ;  ac  nid  ymddilladant  a'n 
íçweitbredoedd ;  er  ea  gweitbredoedd  ^oreu 
iiwy,  yn  noetbion  y  ceir  pawb  a  fyddo  beb  gyf- 
hiwnder  Duw,  yr  bwn  aydd  trwy  ffydd  Crist 
Esa.'  59.  5,  6.  a  28.  18,  20.  a  30.  13,  14.  Job 
^.  14,  18.  Phil.  3.  8,  9.  Rbuf,  3.  20,  22.  a 
4.   6.     Dat.  3.  17,  18. 

GWEDD-AI-U-US-AIDD-EIDD-DRA, 
(gwe-edd)  linn,  dull,  delw,  ffiirf,  agwedd,  gos- 
gedd,  sut,*  fFnoad ;  gweddaidd,  gweddus,  cy- 
mbwys,  addas,  hardd,  prydferlb.  Gweddeidd- 
dra,  prydfertbwch,  addasrwydd,  barddwch. — 
Hefyd  ian ;  ymostwng  dan  wedd  Crist,  sef  dan 
iau  Crist ;  oddi  yma  y  mae  y  gair  dt/weddiy  sef 
iin  dan  iftu  ei  gwr  priod.    • 

*  NJd  mcwn  dammegion  ;  ond  caifF  edrycb 
ar  weddf  yr  Arglwyd<l.'  Nugi.  12.  8.  {Tin*^ 
îlStìfì     (^'i'J^dd  iKnoFAH.     Y  mae  yr  iin  gair 

♦  ColloTnonllebaccntnm.  Virgil  iEneld.  I.  v.  CÄO.— Ovid 
NT.  1. 10.  fab.  3.    Homer  Odys.  18,  v.  295. 

t  Nid  'caiff  edryoh  ar  loyneb  yr  Ä.rglwydd,'  fel  yn  argraff- 
iadau  1752, 1799,  a'r  argralfiod  pedwar  plyg  Oaerfyrddln  1807 
nid  yyr  y  gair  Hebraeg  byth  yn  arwyddo  toyneb,  ond  atoedd, 
duii  Mun^  âto. 

11 


yn  cael  ei  gyfieitba  ilun^  Exod.  20.  4.  Deat 
4.  12,  15,  20,  26.  a  6,  8,-^rychiolaeth,  Job  4. 
16.— -<f«Zt/?,  Salm  17. 16.  Dyma  yr  boll  ianaa 
yr  arferir  y  gair.  *  Gwedd  yr  Ai^lwydd '  a 
welodd  Moses,  oedd  ife^iu  l*i5E)  Angel  eigynr 
nryekioldeby  yn  yr  hw'n  yr  oedd  ei  enw,  sef  ei 
banfod,  gwir  Inn  ei  berson,  sef  Mab  Daw,  yr 
bwn  y  cafodd  olwg  arao  yn  ymddangos  mewn 
gogoniant  gweledig.*  Y  mae  y  LXX  yn  cyf- 
ieitba  y  geiriaa,  xj^v  doÇay  xupiou,  gogoniant  yr 
Arglwỳdd.  Hwn  yw  tu  cejh  yr  Arglwydd^  yr 
bwn  a  gafodd  Moses  ei  weled.  *•  Yr  Arglwydd* 
a  le&rodd  wrtb  Moses  wyneb  yn  wyneb,  fel  y 
Ueâurai  gwr  wrtb  ei  gyfalll.'  Expd.  33. 11, 14, 
23.  Gwel  Esa.  63.  9.  Exod.  24.  10,  11,  a 
34.  6,  1.  loan  14.  7,  10.  a  16,  24,  2  Cor.  3. 
18,  a  4.  4,  6.    ,Col.  1.  15,    Gwel  Parkhurst 

*  Gwedd-newidiwyd  ef  ger  ea  bron.'  Mat.  ^ 
17.  2.  Maic  9.  2.  Lac  9.  29.— «Ac  ymrytb- 
iodd  geyr  y  broif  wy.'  W,  S.  a  Dr.  M.  Am 
wedd-newidiad  yr  Arglwydd  lean,  dywedir,  1, 
Iddo  ddwyn  tri  o'i  ddysgyblion  i  fynydd  ucbel  ^ 
ea  bnnain  o'r  neillda.  Nid  mynydd  Tabor,  M 
y  mae  traddodiad,  a  dim  arall,  yn  baem,  ond 
rbyw  fynydd  yn  agos  i  Cesarea  Pbilippi,  lie  y 
bu  yr  ymddyddan  o'r   bli^en  rbyngddo  ef  a'i 

^^iy^i^^io^-  J^ftt-  ^h  ^'  ^^^  Cesarea 
wedi  ei  badeilada  wrtb  droed  mynydd  acbel 
yn  agos  i  ffynonaa  yr  lorddonen.  Yr  oedd 
boll  byd  Galilea  iddo  deitbio  o  Cesarea  i  fyn- 
ydd Tabor,  a  llawer  o  ffordd  iddo  dracbefn  i 
fyned  yn  ei  ol  i  Capemaom,  He  y  ceir  ef  nesaf 
wedi  ei  wedd-newidiad.  Gan  byny,  mwy  add- 
as  meddwl  mai  mynydd  oedd  yn  agos  i  Cesar- 
ea Pbillippif  gan  nad  oes  an  mynydd  yn  cael  ei 
enwL  Gwel  Ligbtfoot,  Macknigbt,  Fleming's 
Christiology,  Vol.  I.  p.  40.  Mae  Mattbew  a 
Marc  yn  dywèdyd  mai  wedi  cbwe'  diwrnod  ar 
ol  yr  ymddyddan  y  ba  byn  ;  ond  y  mae  Lac 
yn  dywedyd  mai  yn  ngbylcb  loytk  diwrnod 
wedi  y  geiriaa  byn  y  gwedd-newidiwyd  ei 
Mae  y  tri  efengylwr  yn  gyson  à'u  gilydd,  ond 
bod  Lac  yn  golyga  y  dlwmod  y  ba  yr  ymddy- 
ddan, a  diwrndd  y  gwedd-newidiad,  a  Mattbew 
a  Marc  yn  golyga  y  cbwe'  diwrnod  rbyng- 
ddynt — 2.  Mai  fel  yr  oedd  efe  yn  gweddio  y 
gwedd  newidiwyd  e£ — 3.  Gwedd-newidiwyd 
ef  yn  ngwydd  tri  o'i  ddysgyblion,  sef  Pedr, 
lago,  ac  loan,  fel  y  byddai  tystion  digonol. — 
4.  « Ei  wyneb  a  ddysgleiriodd  fel  yr  baul.' — 5. 
*  Ei  ddillad  oedd  cyn  wyned  a'r  goleuni — ^yn 
ganaid  iawn  fel  eira,j^  fatb  ni  fedr  an  panwrar 
y  ddaear  ea  cànu,' — 6.  Dan  wr  a  ymddangos- 
odd  mewn  gogoniant,  sef  Moses  acElia8,rbodd- 
wr  ac  adferwr  y  gyfraitb ;  y  ddaa  mwyaf  byn- 
od  o  ran  ea  swydd  a'a  gwaitb  dan  yr  ben  or- 
acbwyliaetb. — 7.  *  Hwy  a  ymddyddanasant  âg. 
ef  am  ei  ymadawiad  ef,  yr  hwn  a  gyflawnai  efe 

*  IHlc  slDgnlare  aliqnld  Mosi  pne  cseterls  trlbultnr  propbe- 
tls.  Quum  ergo  cfBterl  qnoque  illnBtn  DlTlnate  lîigeatatis 
Indicia  consplcatl  tint,  MobI  autem  Deaa  loontoBBlt  ore  ad  os 
IkmiliarlBtlme,  atque  la  formam  Del  eonspezeret,  quod  non 
contigit  alilB  :  oogltari  potes,  an  non  credibile  ait  beam  ei 
appamlsee  ea  epeele  humana.  qna  deinoepa,  visoa  eal  FUlua 
Dei,  Bio-atineoaplenderet  gloria  velutl  unlgenlti  s  Patre 
WlltfliUB  de  Orat,  Bxer.  1.  sect  SL 


GWE 


610 


GWE 


yn  Jeraaalem.^ — 8.  *  Pedr,  a'r  rhai  oedd  gyd 
âg  ef  (scf  lago  ac  loan)  a  drymhasant  gan 
gysga.'  Wrth  hyn,  tebygoî,  mai  yn  y  nos  y 
gwedd-oewidiwyd  ef. — 9.  *  Pan  ddihunasant, 
hwy  a  welsant  ei  oigyniant  ef,  aV  ddau  ^t  y 
fhai  oedd  yn  sefyll  gydag  ef.' — 10.  Pedr  a  gy- 
nygiodd  wneutliur  tair  pabell :  un  iV  lesa,  'un 
i  Moses,  ac  on  i  Elias :  heb  wybod  beth  yr 
oedd  yn  ci  ddywedyd. — 11*  'Cwmwl  goleii 
(fel  y  Sccina  gynt)  a'u  cysgododd  bwynt. — 12. 
Y  dysgyblion  *  a  ofnasant  wrth  fyned  o  honynt 
i'r  cwmwl.' — 13.  *Daetli  lief  o'r  cwrawl  yn 
dywedyd,  Ilwn  yw  fy  anwyl  Fab,  yn  yr  hwn 
y'm  boddlonwyd :  gwrandewch  ef,'  ac  nid  Mo- 
ses ac  Eltas  mwyach.  Deut  18.  11. — 14.  *  Pan 
glybu  y  dysgyblion  hyny,  hwy  a  syrthiasant  ar 
eu  hwynebao,  ac  a  ofnasant  yn  ddirfawr.' — 15. 
'A'r  lesu  a  gyffyrddodd  &  hwynt,  ac  a  ddy wed- 
odd,  Cyfodwcb,  ac  nac  ofnwch.' — 16.  Wcdi 
edrych  *  o  amgylcb,  ni  welsant  neb  mwy,  ond 
yr  lesu  yn  nnig  gyda  hwynt.'  A'r  lesa  yn  ei 
wedd  ariferol,  a  ymddyddanodd  à  hwynt,  tel^jn 
g3dFredin  o'r  blaen  ;  ac  a  waharddodd  iddynt  i 
ddywedyd  i  neb  am  y  weledigaeth,  hyd  oni 
adffyfodai"  Mab  y  dyn  o  feirw. 

I  mae  yn  sicr  i'r  weledigaeth  hon  gael  cff- 
aith  wastadol  ar  feddyli^a  y  tri  dysgybl ;  blyn- 
yddau  wedi  hyn  y  mae  Pedr  yn  crybwyll  am 
dani  gyda  neilldnolrwydd  bynod.  2  Pedr  1. 
17.  Nid  ei  natnr  a  newidiwyd,  ond  ei  wedd  : 
yr  oedd  cynneddfauei  natiir  ddynol.yr  un,  ond 
cyfnewidiwyd  y  wedd  oedd  ami,  yn  ei  iselder 
a'i  dlodi,  i  wedd  ddyrchafedig  a  gogoneddus. 
Sonia  yr  apostol  am  gorph  gwcel,  ro  awim  -njç 
raTtetvioffemCj  corpk  y  darostyngiad^  yr  hwn 
aydd  gcnym  ni,  ac  oedd  ganddo  yntaa  yraa  yn 
y  byd;  9,  trtofia  nyç  ío^iyç  aoroUf  corpk  ei  ogon- 
iant  </,  neu  ei  gorph  goironeddus  ef.  Yn  ci 
ogoniant  yr  oedd  y  dysgyblion  yn  ei  adnabod 
ef,  oddiwrth  Moses  ac  Elias  yn  eu  gogoniant : 
yr  oeddynt  yn  ymddyddan  hefyd  mewn  iaith 
ag  yr  oedd  y  iri  dysgybl  yn  ei  deall,  ac  yr 
ooddent  yn  gwybod  ry wfodd  pwy  oedd  }  ddaa 
wr.  Yr  boll  ddybenion  o'r  tro  hwn,  nis  gallwn, 
yn  brc^ennol,  en  hamgyflfred  ;  gallwn  fed  yn 
ddiogel  mai  nid  heb  achos  digonol  yr  anfon- 
wyd  dan  wr  cnwog  o'r  gogoniant,  ac  mewn  go- 
goniant, i  gyfarfod  a'r  lesu  gyda  thri  o  wyr 
o'r  ddacar,  yn  cynnrychioli  yr  holl  eglwys  ar^ 
y  ddaeiir,  Yr  oedd  yr  eglwys  fawr  yn  y  nef  ac 
ar  y  ddaear,  wedi  cydgyiarfod  yn  ei  chynrych- 
iolwyr  i'w  addoli,  ac  i  fod  yn  dystion  o'r  cwbl. 
Yr  oedd  yr  lesn  yn  eu  plith,  fel  pen  mawr  ei 
eglwys,  ac  Arglwydd  nef  a  daear.  Yr  oedd 
IJef  y  Tad  yn  dystiolaeth  fwyaf  ardderchog  i 
fawrhydi  ei  berson  a'i  swydd,  oedd  bosibl  i 
fod.  Pa  effcithian  a  gafodd  tystiolaeth  y  ddau 
wr  aîü  yr  hyn  a  welsant  ar  lu  y  nefoedd,  nid 
yw  hysbys ;  ond  hawdd  genyf  gredu,  nid 
bychain,  Ond  yn  yr  eglwys  ar  y  ddacar  y 
maent  yn  barhaus  ac  yn  ogoneddns.  Effeith- 
iodd  yn  fawr  ar  y  tri  disgybl  o  ran  cryfhau  eu 
ffydd,  ac  eangu'eu  meddyliau  am  fawrhydi 


person  Ciist ;  y  mae  eu  tystiolaeth  hwy  wedi 
effeithio  i'r  nn  dybenion,  ar  yr  holl  eglwys 
byth  wedi  hyny.  Ni  welwyd  erioed  saint 
mewn  gogoniant  ar  y  ddaear  o'r  blaen  ;  ond  yn 
y  tro  rhyfedd  hwn  daeth  anllygredigaeth  i'r 
golwg.  Yr  oedd  yr  ymddyddan  rhyngddynt 
yn  mynegi  Uaweram  natur  gwynfydedigrwydd 
cyflwr  o  ogoniant ;  sef  bod  ynddo  gyfrÌDach  a 
chyfeillach  hynod  a  hyfryd  iawn.  Y  mae  tes- 
tun  en  hymddyddan  yn  dangos  y  pethan  sydd 
a  mawredd  a  gwerthfawrogrwydd  ynddynt,  yn 
mhlith  llnoedd  y  gogoniant,  lesn  aM  aberth 
yw,  ac  a  fydd  testun  mawr  eu  sylw,  eu  syndod, 
a'u  gorfoledd  bytb.  Ni  bnasai  un  nefoedd,  na 
gogoniant.  na  dim  dedwyddwch  i  becbadnr,  oni 
buasai  hwn ;  ac  ynddo  y  mae  yr  amiygiad 
mwyaf  o  Dduw  yn  holl  ddyfnderoedd  ei  natur 
a'i  gynghor  a  welir  byth.  Nid  i  weithio  y 
daeth  y  ddau  o'r  nefoedd,  ond  i  ymddyddan, 
ac  i  weled ;  yr  oedd  yr  lesu  ei  hun  yn  ddigon 
i  weithio,  ac  yn  ddigon  ei  hunan  i  holl  iechyd- 
wriaeth  ci  eglwys  ar  y  ddaear ;  ac  erys  ef  gyda 
hi  pan  byddo  pawb  eraill  yn  diflanu.  Yroedd 
ymddangosiad  y  ddau  wr  hyny,  yn  bennodoJ, 
yn  dystiolaeth  mai  i'r  Messiah  hwn  y  buont 
yn  gweini  ar  y  ddaear,  a  bod  yr  holl  gyfraitb, 
y  prophwydoliaethau,  a  defodau  yr  Hen  Desta 
ment,  i  gael  eu  cyflawni  i  gyd  ynddo.  Yr  oedd 
lief  y  Tad  yn  fwy  tystiolaeth  na  phe  buasai  holl 
saint  ac  angelion  y  nefoedd  yn  cyd-dystiolaethu 
iddo ;  a'r  dystiolaeth  hon  yw  sylfacn  gadam 
ein  ffydd  ni. 

•Mewn  gwedd  arall.' — *Mewn  ffurf  arall.' 
W.  S.  Mewn  ymddangosiad  allanol  anarferol 
iddo  ef.  Eto,  er  y  cyfnewidiad  hwn  yn  ei 
wedd,  buasent  yn  ei  adnabod  oni  buasai  i'w 
llygaid  gael  eu  hattal,  fel  nas  adwaenent  ef. 
Marc  16.  12.  Lnc  24.  16.—'  Dillad  gweddiis.' 
Edr.  DiLLAD. 

*  Fol  y  rhodioch  yn  weddaidd  tu  ag  at  y  rhai 
^ydd  oddi  allan.'  6V,  eutrx^iiiovwq,  yn  anrkyd- 
eddus,  yn  brydferth^  yn  harddy  yn  gymeradwv. 
1  The&.  4.  12.  Rhuf.  13.  13.—*  Rbaid  iesgob 
fod — yn  weddaidd.' — xotr/xtoy^  inevm  iawn  drefn^ 
yn  hardd  ;  yn  gymhwys,  yn  ci  eiriau,ei  ystnni- 
ian  corphorol,  ei  wisgiad,  ÿi  holl  ymddangos- 
iad allanol.  Y  mae  y  gair  tîüKpf)ova,  soòr^  yn 
perthyn  i  agwedd  y  meddwl ;  a'r  gair  xofffitov, 
y weddaidd f  yn  perthyn  i'w  ddull  a'i  agwedd  yn 
ei  ymddangosiad  allanol.  1  Tim.  3.  2.  — '  V 
rhai  OS  hebryngi  fel  y  gweddai  i  Dduw,  da  y 
gwnei.'  3  loan  6. — *  Megis  y  gwcdda  erwydd 
Dyw.'  W.  S.  Yr  nn  peth  y  w  achos  Duw,  al 
bobl,  ag  ef  ei  hun  :<  pa  baroh  bynag  a  ddangosir 
iddynt  hwy  er  ei  fwyn  ef,  sydd  yn  cael  ei 
ddangos  iddo  ef.  Fel  y  gweddai  i  Dduw,  gan 
hyny,  y  dylai  ein  hymddygiad  fod  at  ei  achos. 

•Gweddusoedd  iddo  eÇ  &c.  TIeb.  2.  10. 
Y  mac  holl  drefn  yr  iechydwriaeth  yn  Ngbrist 
yn  wcddus,  ac  yn  addas  i  Dduw  a'i  briodol- 
iaethan;  y  mac  yn  gweddu  iddoef,  yr  hwn  a'i 
tretnodd,  a  buasai  yn  anweddus  iddo  ef  mewn 
un  dull  a  modd  arall.   Nid  oes  dim  yn  gwedda 


GWE 


611 


GWE 


i  gyfiawnder,  ODcl  yr  hyn  sjd^  gyfiawn,  .a'r 
hyD  Rydd  anweddus,  sydd  anghyfiawn ;  felly, 
yr  hyn  sydd  sanctaidd  sydd  yn  gweddu  i 
saucteiddrwjlKld,  a'j*  hyn  yn  unig  sydd  anwedd- 
aidd  i  sancteiddrwydd  yw  yr  hyu  sydd  an- 
sanetaidd.  Gan  fod  holl  drefh  yr  iechydwr- 
iaeth  yn  Nghrist  yn  gweddu,  enpeizs^  yn  ffym- 
hwySy  ac  y n  addas  iddo,  rhaid  y  boasai  rhy  w 
drefn  wahanol  yn  acaddas  iV  Fawrhydi  a  go- 
goniant  ci  briodoliaethan.  Am  ei  bo(^  yn 
weddns  iddo  ef,  rhaid  ei  bod  yn  anfeidrol  og- 
oneddus,  ac  yn  ddigyfnowid. 

'Sancteiddrwydd  a  weddai  i'th  dỳ,  o  Ar- 
giwydd,  byth.'  Salm  93.  6.  Bytk,  dan  bob 
goruchwyiiaeth,  yn  rahob  oes,  ac  yn  rahlith 
pawb.  Y  mac  sancteiddrwydd  yn  gweddu  i 
Arglwydd  y  tŷ;  i  athrawiaethau  a  dysgybl- 
-aeth  y  tỳ ;  i  boll  drefniadau  ac  addeliad  y  tỳ  ;i 
i'r  holl  blant.a  enir  yn  y  tŷ  ;  ac  i  ddyben  Duw 
yn  gosod  tŷ,  sef  eglwys,  i  fynu  yn  y  byd,  J[ 
mae  ansancteiddrwydd  yn  gwbl  anaddas  i  bob 
peth  sydd  yn  perthyn  i'r  tỳ ;  am  %ny  ni  odd- 
ef  Dnwmo  bono;  ond  *os  llygra  neb  deml 
Duw,  Duw  a  lygra  hwnw.'     Edr.  Dillad. 

GWEDDEIDD-LW  YS,  (gwedd-llwys)  glàn 
ei  gwedd,  hardd  ei  gwedd, — *A'r  llances  oedd 
weddeidd-lwys,  a  glán  yr  olwg.'  Esther  2.  7. 
y  geiriau  ^^JSn^fiS*^  *  arwyddant  ddull  corph- 
orol,  gweddaidd,  a  hardd.  Yr  oedd,  gosodiad, 
cysylitiad,  a  gwneuthariad  ei  haelodau,  yn 
hardd,  ac  yn  weddus. 

GWEDDI-AU-0,  (gwedd)  erfyniad,  deisyf- 
iad,  dymuniad,  adolwg,  golchwyd ;  ymbil,  deis- 
yfa,  ioli,  attolygu,  erfyn.  Gwedd i,  weithiau,  a 
arwydda  hbll  addoliad  Daw ;  ond  gweddi,  yn 
yr  ystyr  briodol  o  honi,  yw  tywallt  deisyfiad 
oin  calonau  ger  bron  Duw.  Salm  62.  8.  Joel 
2.  32. 

Mae  amryw  ranau  mewn  gweddi,  megys,  1. 
Cyfciriad  parchus  o'n  deisyfiadau  at  Dduw, 
wrth  ci  enwau  priodol,  acyn  olei  drefn  ei  bun  ; 
cyfaddcfiad  o'n  pechodau ;  erfyniadau  am  dru- 
garcdd  trwy  y  Cyfryngwr  ;  eiriolaeth  dros  er- 
aill ;  a  diolchgarwch  am  ddaioni  Duw  i  ni.  Y 
itiae  befyd  amryw  fath  o  weddi,  megys  gweddi 
gyhoed-ius,  yn  yr  eglwys ;  gweddi  deuluol,  yn 
y  t5"  gartcf ;  gweddi  ddirgel,  pob  un  ar  ei  ben 
ei  hun;  a  gweddi  y  meddwl.     Eph.  6.  18, 

2.  Ar  Dduw  yn  unig  y  ^ylid  gweddio, 
oblegid  raai  rhan  o  addoliad  sydd  yn  perthyn 
i  Dduw  yn  unig  yw  gweddi ;  ac  uid  oes  neb 
ond  efe  a  ddichon  ein  hachub,  a  chaniatau  ein 

.  deisyfiadau.     Mat.  4.  10.     Eph.  3.    20.     Esa. 
45.  20,  21,  22. 

3.  Crist  lesu,  Cyfryngwr  y  Testament  New- 
ydd,  yw  yr  unig  ffordd  oddyfodfa  i  bechadur 
mewn  gweddi  at  Dduw ;  yn  ei  enw  bf  y  mae  i 
ni  ofyn  pob  peth,  *  yn  yr  hwn  y  mae  i  ni  hyf- 
dra,  a  dyfodfa  mewn  hyder  trwy  ei  ffydd  ef.' 
Eph.  3.  12.  loau  14.  6,  14.  a  16.  23.  Efe, 
yn  ei  aberth,  y w  y  flfordd  nevvydd  a  bywiol  a 
gysegrwyd  i  ni  trwy  y  Hen,  sef  ei  gnawd  ef. 
Efe,  yn  ci  gyfryngdod,  y w  gorsedd-fainc  y  gras, 


yr  oedd  y  drugarcddfa  gynt  yn  y  babell  yn  ei 
chysgodL  Y  mae  yr  hyn  yw  efe,  fel  Cyfryng- 
wr, oil  o  blaid  y  pechadnr  sydd  yn  credu  yn- 
ddo,  Y  mae  efe  yn  ddigonol  drosom  ni  gyda 
Duw,  ac  a  fedr  gyd-ddvoddef  á'n  gwendid  ni. 
Heb.  4.  16.  a  10.  20,  21,  22.     Edr.  Ctfeyno- 

WB,  EiRIOLWB,  DrWS,  FpOBDD. 

.  4.  Yr  Ysbryd  Glan  sydd  yn  cynnorthWÿo 
mewn  gweddi ;  am  hyny  y  gelwir  ef  yn  *  Ys- 
bryd gras  a  gweddiau.''  Zech.  12.  10,  *Ni 
wyddom  ni  beth  a  weddiom,  megys  y  dylem  : 
eithry  mae  yr  Ysbryd  ei  hnu  yn  erfyn  drosom 
niàg  ochenéidiau  anhraethadwy.'  Rhuf  8.  26. 
Y  mae  efe  yn  ein  jCymhell  i  weddio ;  yn  ein 
cyfarwÿddo  a'n  harwain  at  Dduw  trwy  Grisl ; 
yn  ein  dysgu  i  iawn drefnu  ein  hachosion  gerei 
fron  ;  ac  yn.  ein  nerthu  trwy  ffydd  í  wneuthur 
erfyniadau  a/ deisyfiadau  at  Dduw.  Eph.  2.  18. 
Nid  ydy w  gweddiau  pawb  heb  Ysbryd  Duw, 
ond  ffurfiol  a  dify wyd ;  yn  nesâu  at  Dduw  a'r 
genau,  a'i  anrhydeddu  a'r  gweftisau,  a'r  galon 
yn  pellhau  oddiwrtho.  Esa.  29. 13.  Rhaid  i 
bechadur  wrth  Y'^sbryd  Duw,  iV  ddysgu  yn 
wastadol  yn  rahob  dim  o  waith  Duw.  *Ond  y 
mae  efe  yn  ol  Duw  (zara  Oeov-^at  Dduw — yn 
ol  trefn^  yn  ol  ewyllys  Duw)  yn  erfyn  dros  y 
saint.'  Sef  yn  eu  dysgp,  eu  cyfarwyddo,  ac  yn 
eu  nerthu  hwy  i  erfyn.  Y  mae  pob  creadur  yn 
cyd-ocheneidio,  ac  yn  cyd-ofidio ;  ond  pchen- 
eidiau  y  saint,  yn  y  rhai  y  mae  Ysbryd  Duw. 
yn  trige>  yn  unig  sydd  ertyniadau  yn  ol  Duw  ; 
am  hyny  yn  gymeradwy  ganddo,  ac  yu  ddiogel 
o  gael  eu  hateb  yn  ddaionus.  Y  maent  hwy, 
nid  y n  unig  yn  ocheneidio,  ond  y  mae  eu  boch- 
eneidiau  hwy  yn  weddiau  yn  yr  Ysbryd  Glan  ; 
am  hyny  y  tnae  eu  gweddiau  yn  beraidd  ac  yn 
gymeradwy  trwy  Grist.  Judas  20.  Y  mae 
Duw  yn  awdwr  yn  gystalag  yn  atebwr  gweddi.* 
5.  Y  mae  gweddi  yn  addas  i  bob  dyn — bob 
amser — yn  mhob  amgylchiad — dros  bawb — ac 
am  bob  peth  angenrheidiol,  yn  ol  ewyllys  Duw, 
ac  wedi  eu  haddaw  ganddo  yn  ei  air.  1  Tim. 
2.  1.  Col.  4.  23.  1  loan  5.  14.  Y  mae  yr 
Arglwydd  bendigedig  wedi  trefou  flfordd  ò 
ddyfodfa  rydd  ato  i  bawb,  bob  amser,  yn  mhob 
amgylchiad.  Y  mac  befyd  yn  gorchymyn  i  ni 
weddio  yn  wastad,  yn  ddibaid,  heb  ddiftygio. 


♦  Meddyliwcb  fod  troseddwrTii  cynnye  doJayflud  gostyng- 
edlg  i'r  Barnwr  ar  aohM  o'r  pwya  mwyai;  ond  am  nad  yw  ele 
ei  hun  yn  gwybod  pa  beth,  na  pha  fodd  i  yagfifenu.  Modd- 
yjlwch  hefyd  fod  Dadlenwr  medms  yn  ffurflo  yi-holl  ddeisyf- 
lad,  yr  hwn  ỳ  mao  y  troseddwr  yn  ei  adyagrifenn,  yn  ei  ap- 
wyddo  a'i  law  el  hun,  ac  yn  ef  gyflwyno  i'r  Barnwr.  Mao  yr 
holl  ddeisyflfad  hwnw  yn  walth  y  Daäleuwr,  end  hefyd  dylid 
el  gyfrif  yn  waith,y  troaeddwr,  achos  yr  hwn  a  ddadlauir,  ac 
I'r  hwn  y  mae  y r  hyn  a  ofynlr  yn  dyfodL  Y  troeeddwr  hwnw 
ydym  ni ;  y  rhal  er  fod  senym  lawer  o  bethan  I'w  dy wedyd 
wrth  Dduw,eto  ni  wyddom  pa  fod(!^  I  weddio  megys  ag  y  dy. 
leiii.  y  Dadlenwr  hwnw  yw  rr  TBbxyd  Glan,  yr  hwn  sydd 
yn  ein  dysgu  pa  bethau  a  pha  lodd  1  weddian,  yr  n wn  aydd  yn 
i^or  Uygaid  ein  meddwl,  fel  y  eanfyddom  ein  hunaln.  ynghyd 
arhagoroldeb  pethan  ysbrydol  a  nefol ;  yr  hwn  syda  yn  crcn 
ynom  ddrmumad  gwraeog  am  y  pethau  hyny,  ao  yn  ein  cyn- 
nvBgaeddu  a'r  teimladau  aydd  yn  gweddu  1  fawredd  Duw, 
ein  gwaeledd  ein  hunain,  a  rhagoroideb  y  pethau  a  ddeiayflr  ; 
yr  hwn  yn  olaf  eydd  yn  ein  Uanw  a  {^appr)<rta)  rhyddid  a 
hyder  sanctaidd.  Ac  felly  y  mae  efe  yn  llefaln  ynom  (Gal.  4. 
6i)  fbl  yr  ydym  ninau  trwyddoef  yn  Uefain,  Abba,  Dad.  Rhuf. 
8. 15.  Y  mae  yn  elriol  drosom  ag  ocheneidlan  anrhaethadwy, 
fel  y  mae  yn  crea  ac  yn  oynhyrni  yr  och eneidiau  ynom  nl' 
Witsius,  £xer.  1.   De  Oratiohe.  aeo.  16. 


GWE 


612 


GWE 


Luc  18.  1,  1  The»;  6.  17.  DvmA  y  ftordd  a 
drefhodd  Daw,  y  n  ei  fawr  ddoethineb,  i  gyfranu 
benditbion  i  ni.  £r  y  gŵyr  efe  ein  hangenion 
ni  yii  well  na  ni  cin  banain,  eto  y  mae  yn 
weddas  i  ni  ea  badnabod,  cydnabod  ein  gwael- 
edd,  ymostwng  yn  edifeiriol  ger  ei  fron,  a  gof- 
yn  yn  oétyngedìg  ganddo,  a  pharcbu  ei  Fab 
trwy  ofyn  pob  peth  yn  ei  enw.  Ezec.  36.  26, 
37.    Salm  50.  15. 

6.  Y  naae  yn  ofynol,  i'r  dyben  fod  ein 
gweddiau  yn  gymeradwy,  ein  bod  yn  gweddio 
ar  yr  ia^^n  wrthddrycb ;  Bef  Duw  yn  unig. 
Nid  oes  neb  aU  Ônw  yn  wrandawr  gxoeddi  ond 
efe  yn  nnig.  Salm  65.  2. — Ein  bod  yn  gweddio 
yn  enw  Crist  yn  unùjy  fel  yr  unig  achos  haedd- 
iannol  i  ni  gael  ain  bateb.  loan  16.  23. — Ein 
bod  yh  gweddio  yn  yr  Ysbryd  Glan.  Judas 
20. — Ein  bod  yn  gweddio  mewn  ffydd  heb 
ammcu  dim.  lago  1.  6,  7. — Ilofyd  i  iawn 
ddyben  :  sef  dyben  sancUidd,  yn  un  à  goj^on- 
iant  Dijw.  *  Gofyai  yr  ydych,  ac  nid  ydych  yn 
dcrbyn,  o  bcrwydd  eich  bod  yn  gofyn  ar  p:ain, 
fel  y  galloch  eu  treulioareich'melus-cliwantan.' 
lago  4.  3.  Diar.  28.  9. — Yn  wirioneddol  â'n 
boll  galon ;  yn  wir  ostyngedig ;  yn  egiiiol  ac 
yn  ddyfal ;  yn  ỳsbrydo!  ac  yn  ddeallp.  Jer. 
29.  13.  lago  4.  6.  Diar.  13.  4.  Eph.  C.  16. 
1  Cor.  14.  16.  Col.  4.  4,— Y  mae  gweddi 
ragritl^iol,  hunan-ÿryfiawn,  gwag-RÌaradas,  yn 
ffiaidd  gan  ^t  Aririwydd.  Mat.  6.  5,  8.  Luc 
18.10,16." 

7.  Wd  oes  sicrwydd  mwy  genym  o  ddim, 
nagy  gwrendy  Daw  weddiâu  ffy<ìdiawn.  Y 
mae  ei  orchyniynion  a'i  addewidion  yn  «icrhau 
byn,  ei  briodoiiaethau,  a'i  boll  drefniadau,  yn 
ngbyd  a  siamplau  y  duwiolion  a  gafodd  eu 
gwrando  yn  mhob  oes,  yrt  sicrhau  vr  un  mater. 
Mat,  7.  7.     Num.- 23.  Ì9.     Salm"  22.  4,  5.  a 

'  44,  21.  a  103.  13.  a  145.  18,  19.  Esa.  45.19. 
Dan.  vi.  Jonab  H.  Act  xvi.  Rhyfedd  fod  y 
Daw  mawr  yn  goddcf  iV  fath  bryfed,  euog, 
Uygredig,  a  dynion,  i  nvsau  ato  mewn  ^rweddi, 
ac  wcdi  ymostwng  i  roddi  cymaint  o  sicrwyd«l 
i  ni  am  wrandawiad  gweddi,  fel  an^ogael'hau 
cryfion  i  ni  weddio. 

8.  Byddai  yr  luddewon  yn  gweddio  dair 
gwaith  yn  y  dydd,  sef  ar  amser  yr  aberthau 
boreuol  a  pbrydnawnol,  a  banner  clydd.  Dan. 
6.  10.  Salm  55.  17.  Act  3.  1.  a  10.  3,  9.  Y 
rhai  oeddynt  yn  agos  i  Jerusalem  a  weddient 
yn  ami  yn  nghyntedd  y  deml ;  eraill  a  aent  i'r 
synagogau;  ac  eraill  a  ddefnyddient  fatb  o  ad- 
eiladau  ])l;n-agored  pennodol  i  hyny,  a  adwent 
proseuchfTj  sef  tv  neu  Ic  wedi  ei  addasu  i  wedd- 
io. Yr  oedd  y  rbai  byn  yn  gyfFredinol  allan 
oV  dinasoeiid,  yn  agos  i  afonydd,  neu  ryw 
ddyfroedd,  canys  yr  oedd  yn  arfer  yn  mbiith 
yr  luddewon  i  ymolchi  bob  amser  cyn  gwedd- 
io.    Yr  oedd  yr  adeiladau  byn  yn  ben-agored, 

*  a  choed  wedi  eu  plauu  oddi  amgylch  iddynt, 
yn  gysgod  rhag  y  gwres.  Yr  un  peth,  oedd- 
ynt, tebygol,  a'r  uchelfeydd  ;  y  rhai  ar  y  cynt- 
afadrcfnwyd  yn  ddiammeu  i   ddybenion  da 


o'r  cyflfelyby  ond  a  gaiiMldefayddiwyd  wedi 
bynv  i  eilun-addoliaeth,  trwy  godi  alioran  yn- 
ddynt  1  Sam.  9.  19.  a  10.  5.  Jos.  24.  26. 
Yn  y  synagog  yr  oedd  ganddynt  ffiirf  o  wcddi- 
au  i*r  boll  gynnalleid& ;  (Edr.  Sykaoog)  ond 
yn  y  proseuekce  byn,  yr  oedd  pob  on  yn  gwedd- 
io ar  ei  ben  ei  hnn,  fel  y  Pbarisead  aV  Publican 
yn  ngbyntedd  y  deml.  Luc  xviii.  Yr  oedd  j 
synagogau  a  tbô  amynt,  ond  yr  oedd  jpro^eu- 
eh(B  .yn  agored.  Yr  oedd  y  synagogau  oddi 
fewn  i'r  dinasoedd,  ond  y  proseuehcB  oddi  allan 
iddynt  Yn  un  oV  rhai  byn  yi  oedd  yr  lach- 
awdwr  yn  gweddio  ar  y  roynydd,  yn  of  incdd- 
wl  y  beimiaid  dysgedig.  *A  pharban  ar  hyd 
y  nos  yn  gweddio  Duw.'  Luc  6.  12.  £v  nr, 
npoiftopi  TOO  6eoUf  mewn  proseuehcPy  neu  dy 
gweddi  (wedi  el  neillduo  i  wasanaetb  Duw) 
mewn  cc^ell,  neu  dy  gweddi.  Yr  oedd  hwn  ar 
fynydd,  tebygol,  yn  agos  i  afon,  neu  ryw  ddyfr- 
oedd. Yr  oedd  un  o'r  proseuehcB  byn  yn  Phil- 
ippi,  yn  Macedonia,  tu  allan  i'r  ddinas,  ar  Ian 
afon,  lie  bu ^r  apostolion  yn  llefaru  wrtb  y 
gwragedd  a  ddaetbent  yn  ngbyd.*  Act*  16, 
13,  14.  Gwel  Josephus,  Antiq.  lib.  14.  c.  10. 
Calmet,  Prideaux's  Connection^  p.  L  6.  6.  Whit- 
by, Doddridge,  Campbell,  Parkhurst. 

9.  Am  yr  amser,  y  dull,  a'r  lie  o  weddio, 
nid  oes  genym  ddim  cyiarwyddiadau  neillduol 
yn  y  Testament  Newydd.     Dylai  dull  yr  boll 
gorph  fod  yn  ostyngedig,  yn  barcbus,  ac  yn 
weddaidd  ;  y  lie  a'r  amser  yn  gyfleus,  er  mwyn 
dystawrwydd  a  Ilonyddwcb.     Y  mae  gweddio 
yn  ddirgel,  ac  yn  gyhoeddus,  ac  yn  deuluol,  yn 
ddyledswydd    ar    bawb,   gorcbyraynedig  gan 
Duw.     Byw  beb  weddi  jv  byw  yn  annuwiol, 
yn  bollol  anystyriol,  ac  yn  bccbadurus.     Gan 
fod  gweddi  yn  rhan  neillduol  o  addoliad  Duw, 
mae  y  rhai  di  weddi  yn  byw  heb  addoliad  Duw 
hefyd — a  pha  le  yr  ymÛdcngys  duwioîdeb  y 
cyfryw?     Salm  32.  6.     laith  annuwiolion   yw       ' 
dywedyd,  *  Pa  both   yw  yr  Hollalkiog  fel  y       | 
gwasanaethem  ef?  a  pha  fudd   fydd  i  ni  os      \ 
gweddiwn  arno?'     Job   21.   15.     Mac  yr  Ar-      , 
glwydd  yn  sylwi  arno  fel  nod  neillduol  o  ddyn-      | 
ion  wedi  eu  gwir  ddyehwelyd  ato,  eu  bod  yn 
weddiwyr.     *  Y  dwg — fy  ngweddiwyr,  fy  off- 
rwm.'     Zcpb.  3.  10.  Edr.  Dyfal,  Gwastadol, 
Task,  Elias.     « 

GWEDDILL-IO,  (gweddill)  gwarged,  rhe- 
lyw,  atborion,  briwion,  bnwsion  ;  yr  byn  sydd 
yn  ol.  Gweddill  o  beth,  neu  bobl  a  arwydda 
rhan  fecban  wedi  ei^  barbed,  neu  ei  gadael  ar 
oL  Gweddill  a  acbubir — gweddill  yn  ol  eth- 
oledigaetb  *graa —  gweddill  ei  etifeddiaeth  — 
gweddill  Jacob — ^y  gweddill  a  alwo  yr  Ar- 
glwydd — gweddill  diangol.  Rbuf.  9.  27.  all. 
5.  Mic.  5.  7.  a  7.  18.  Joel  2.  32.  Ezec.  14. 
32.  Ni  ddinystrir  y  cwbl  o  blant  dynion ;  y 
mae  gan  Dduw  ycbydig  yn  mbob«oe8  0  etbol- 
edigion  wedi  eu  galw  ganddo,  ac  a  acbubir ;  ei 
etifeddiaeth  ydynt,  a  diangol  fyddant — Gwe- 


*  In  c^ua  tc,  qucDro  ProfleuehAl  ?   Jaroial,  SaL  3. 2ML 


GWE 


613 


OWE 


ddill  Baai  jw  yr  hjn  a  adawyd  oM  addoliad  a'i 
addolwyr.   Zeph.  1,  4. 

GWEDDOL,  (gwedd)  trefnus,  gwedi  ei  osod 
inewn  trefti,  gwedi  ei  gysyllta  yn  addas ;  ar- 
ferol  à'r  iaa,  cynDefin  âg  ymostwng. — *  Ebol 
llwda  asen  weddol/     Mat.  21.  6.    W.  S. 

GWEDDW-DOD-ON,  (gwedd)  Llad.  Yi- 
Dt'us:  atnddilad,  anig,  ẃrtbo  ei  hnn;  dyn 
gweddw,  dynes  weddw,  sef  Leb  fod  yn  briod. 
Gwraig  weddw,  neu^  ẃr  gweddw,  yw  rhai  wedi 
l»od  yn  briod — Yr  ocdd  yn  waharddedig  i'r 
arcb-offeiriad  briodi  un  weddw.  Lef.  21.  24. 
Yr  oedd  yn '  arfcriad  i  frawd  y  gwr,  briodi 
gwraig  weddw  dtfblynt  200  o  ûynyddoedd 
cyn  rhoddi  y  gy fraith,  i'r  dyben  i  gadw  yr  et- 
iteddiaeth  yn  y  teulu,  ac  i  godi  had  i'w  frawd 
a  fu  farw.  Gen.  38.  8, 11.  Yr  oedd  hyn  yn 
orchymynodig  yn  benodol  dan  gyfraith  Moses. 
Dent.  25.  5,  6.  Ileblaw  ei  frawd,  gallai  cyf- 
athrachwr  aeosaf  wneuthur  hyny.  Ruth  iv.  Yr 
oedd  gwedawdod  ac  anmhiantadrwydd  yit 
warth  mawr  yn  nihlith  yr  luddfewon.  Esa.  4. 
1.  a  54.  4.  Gan  farnu  y  gallasai  gwraig  we- 
ddw rinweddol  gael  priod,  naill  ai  yn  nheuiu 
ei  gwr,  08  bu  farw  yn  ddiblant,  neu  yn  rhyw 
denlu  arall.  Y  mae  yn  cael  ei  goffan  fel  barn 
ar  ddynion,  pan  fyddont  feirw  heb  eu  gwedd w- 
on  i  wylo  a  galaru  ar  eil  hoi.  Job  2*7.  15. 
Salm  78.  64. 

Y  mae  yr  Arglwydd  tirion  yn  cynieryd  y 
gwedd  won  a'r  amddifaid  i\v  nodded  yn  neill- 
daol ;  yn  gdrchymyn  dangos  tiriondeb  tuag 
atynt;  ac  yn  bwgwth  à  barn  ddychrynllyd  y 
rhai  a  orthrymant  y  weddw.  Salm  68.  5.  a 
146.  9.  a  94.  6.  MaL  3.  5.  Dangos  caredig- 
rwydd  iddynt  a  nodir  iel  cangen  neillduol  o 
wir  grefydd.  Job  29.  13.  lago  1.  27.  Exod. 
22.  22.  Deut,  10.  18.  a  14.  29—31.  a  16.  11, 
14.  a  26.  12,  13.  Jer.  49.  11.— Dan  yr  ef- 
eugyl  ymae  yr  eglwys  i  ofala  am  y  gwir  wedd- 
wou,  1  Tim.  6.  9,  10.  Y  *  gwir  weddwon' 
yw  '  rhai  nnig,'  yn  kenac  yn  ddigymhorth^  *yn 
gobeithio  yn  Nuw,  ac  yn  parhau  mewn  ymbil- 
iau  a  gweddiau  nos  a  dydd.' — '  Na  ddewiser 
yn  weddw  nn  a  fo  dan  driugain-ralwydd  oed, 
yr  hon  fu  wrâig  i  un  gwr,*  sef  ar  unw^ith  ;  *  yn 
dda  ei  gair  am  weithredoedd  daj'  &c.  Adn.  9, 
10.  Nid  ydyw  y  dewis  yma  yn  arwyddo  detois 
i  fod  yn  wrthddrychau  elusen  yr  eglwys,  ond  i 
fod  yn  ddiaconesau,  neu  i  weini  mewn  rhy.w 
swyddan  yn  yr  eglwys ;  megys  i  ym\^eled  á'r 
gwragedd  cleifion,  addysgu  y  gwragedd  ieu- 
ainc,  ac  amryw  swyddan  eraill  mwy  perthynol, 
o  ran  gweddeidd-dra,  i  wragedd  nag  i  feibion. 
Yr  oedd  y  rhai  hyn  i  gael  eu  cynnal  gan  yr 
eglwys;  ac  y  mae' Paul  yn  cyfarwyddo  Tim- 
otheus  i  •  fod  yn  ofalns  a  dichlynedd,  pwy  a 
ddewisai  i'r  cyfry w  swydd  a  sefyllfa.  'Gwel  Cal- 
raet,  Macknight. 

GWEFL-ATJ,  (gwef)  safn,  min,  gwefus. 
Gwefl,  y  rhan  amlaf,  a  arwydda  safnan  anifeil- 
laid,  a  gwefus  a  arwydda  min  dynion. — 'Llaes- 
ant  wefl*'     Sajca  22,  7.    tlBÌDl  iTtîS*''  ^^^* 


(uant  ioejl^  mewn  fifordd  o  wawd  a  dirmyg. 
Job  16. 10.  Esa.  67.  4.— 'A'm  ffirwyn  yn  dy 
weflan.'  2  Bren.  19.  28.  Ymae  y  geiriauyn 
golyga  Senacherib,  brenin  Assyria,  fel  rhyw 
wrystfil  cryf,  creulon,  ac  ofnadw^r ;  ond  er  hyny 
y  mae  yn  hoUol  dan  awdhrdod  a  llywodraeth 
Duw,  i'w  droi  fibrdd  y  my  no,  ac  i'w  ddaros- 
twng  :  a  hyny  awnaeth  yn  effeithiol  .er  amddi- 
ffynfii  iV  eglwys. 

GWEFUS,  (gwe-bus)  gwëus,  gwefl,  y  syl- 
wedd  cyhyrawg  sydd  yn  gorchuddio  y  genau, 
ac  sydd  yn  harddwch  i'r  wyneb,  yn  amddiffyn- 
iad  i'r  gcnau,  yn  gynnorthwyol  i  gadw  yr  ym- 
borth  yn  y  genau  wrth  ei  falu  gan  y  dannedd, 
ac  yn  ddefnyddiol  iawn  i  dori  geiriau,  ac  ym- 
adroddi.  Am  fod  y  gwefusan  mor  angenrheid- 
iol  i  ymadroddi,  y  maent  yn  ami  yn  yr  ys- , 
grythyrau,yn  arwyddo  yraadrodd,  araeth,  iaith. 
Nid  oes  yr  mi  flfugyr  yn  fwy  cyffrcdin  yn  yr 
iaith  Hebraeg  ua  math  o  draws-enwad,  yn  rhoi 
yr  achos,  neu  yr  offeryn,  yn  He  yr  effaith ; 
gwefusau  yn  lie  y  geiriau  a  draddodir  â'r  gwe- 
fusau.  Oblegid  y  peiriannau  hyn  y w  yr  offer- . 
ynau  penat  yn  ny wediad  geiriau.  *  Yi  y  dydd 
hwnw  y  bydd  pum'  dinas  yn  nhir  yr  Aipht,  yn 
llefaru  iaith  Canaan :'  Heh.  "^gwefus  Canaan. 
Sef  yn  gwir  addoli  Diiw  yn  ol  ei  drefn  ei  hun. 
Esa.  19.  18.  . 

'  O  herwydd  yna  yr  adteraf  i'r  bobl  wefus 
bur,  fel  y  galwo  pob  un  o  honynt  ar  enw  yr 
Arglwydd.'  Zeph.  3.  9.  Gwefn  bur  yma  a 
arwydda,  addoliad  pur,  yn  ol  trefoiad  Duw, 
heb  ei  lygru  gan  ddefodau  dynol.  Os  bydd  y 
wefus  yn  bur,  y  mae  yn  rhaid  y  bydd  y  galon 
felly  hefyd  ;  canys  o  helaethrwydd  y  galon  y 
Uefara  y  genau. 

'  Gwefusau  estrone  1,'  yw  iaith  estronol.  1 
Cor.  14.  21. — *  Gwefusau  halogedig,'  yw  ym- 
adroddion  halogedig.  Esa,  6.  5. — '  Gwefusau 
trofaus,'  yr  un  fath  a  arwyddant  ymadroddion 
trofaus,  cyfeiliomus,  a  dichellgar.  Diar.  4.  24. 
— *  Gwr  gwefusau,'  sef  gwr  siaradus ;  y  mae 
yn  g wneuthur  cymaint  defoydd  o'i  wefusau,  fel 
pe  b'ai  yn  wefusau  i  gyd,a  heb  ganddo  un  ael- 
od  ond  gwefusau.  Job  11.  2. — *Açor  y  gwe- 
fusau,' a  arwydda  ymadroddi  yn  bwyllog,  ac 
yn  synwyrol     Job  11.  5.     Edr.  Grnau. 

Mae  Dafydd  yn  gweddio  am  i'r  Arglwydd 
*  gadw  drws  ei  weiusan,'  fel  na  byddai  iddo 
siarad  yn  bechadurus,  ond  ymadroddi  yn 
bwyllog,  yn  fuddiol,  ac  inown  iawn  amser. 
Salm  141.  3.  Mae  yç  Arglwydd  yn  cadw 
drws  y  gwefusau  trwy  ibddiannu  .dyn  âg,ys- 
bryd  gwyliadwriaeth,  pwy  11,  synwyr,  ac  ofh 
dnwiol.  I  lyẁodraethu  y  gwefusau  rhaid,  yn 
gyntaf,  lly wodraethu  yr  ysbryd  a'r  meddwl,  a 
rhoddi  doethineb  a  deall  i  ddyn.  Nid  oes  neb 
ond  yr  Arglwydd  a  ddichon  gadw  drws  y  gwe- 
fusau, sef  meddiannu  dyn  àg  ystyriaeth,  pwyll, 
ac  ofn  yr  Arglwydd."  Heb  ei  gadwraeth  ef 
bydd  y  drws  yn  ami  yn  agored,  pan  y  dylai 
fod  yn  nghauad,  ac  yn  nghauad  pan  y  dylai 
fod  yn  agored.    Y  mae  dynion  yn  ofni  Duw 


GWE 


614 


GWE 


am  fod  yn  fiuiwl  yn  ea  rhodiad,  ac  am  ryfiga 
bodd  i  Ddaw  yo  «n  hoil  eiriau  a*u  buchedd- 
iad. 

^  Ei  wefusaa  icl  lili  ya  dyfeni  murr  dyibroL' 
Can.  5.  13.  Y  mae  y  Dauriaethwr  Puny  yo 
rhoddi  haaes  am  lili  cochion  yn  Syria,  can- 
moUdwy  iawn  ;  at  y  rhai  hyny,  tebygol,  mae 
y  geiriau  yn  cyfeirio.  Y  deCoyoaa  gwlitbog 
yn  eu  bloikn  a  feddylir  with  y  de&ynau  murr. 
Cyffelybir  y  gwefoaau  iV  lili  hyo,  o  ran  ea 
harddwch  a'a  pereidd-dra.  Gwefuaau  Crist  yw 
ei  wiríoneddaa ;  y  maent  yn  bar,  yn  hardd,  yn 
rasol,  yo  beraidd,  ac  yo  iachosoi ;  yo  faddiol  i 
bob  peth.  2  Tim.  3. 16.  Salm  138.  2.  Lac 
4.  22.  loan  7.  46.  Esa.  50.  4.  Diar.  16. 24. 
Dyferu  a  arwydda  parhad  a  hclaethrwydd  ei 
ymadroddiun  ;  y  mae  yn  llefaru  yn  barhaas,  a 
phob  amaer  yn  ddefnyddiol. 

Cyffelybir  gwefiiaau  yr  eglwyB  hefyd,  i  'edau 
yagarlad/  o  herwydd  bod  ei  pharabl  yn  wedd- 
as,  yn  hardd,  ac  yn  adeiladoL  Can.  4.  3.  Y 
mae  rhai  yn  bamu  fod  gwefosao  yr  e(;lwys  yn 
cael  eu  cyffelyba  i  edaa  yigarlad,  am  mae  ab- 
'erth  gwaedlyd  Crist  yw  y  gwrthddrych  petiaf  y 
mae  yn  athrawiaethu,  ac  ya  ymadroddi  am 
dano ;  ac  y  mae  ei  gwefasau  cochion,  sef  ei 
hathrawiaeth  am  yr  aberth  hwn,  yn  hardda  ei 
hymadrodd,  ac  yn  ei  gwahaniaetha  yn  odidog 
oddiwrth  bawb  eraill,  ac  oddfwrih  bob  gaa  eg- 
Iw jB.  Y  mae  gwefusaa  cochion  hefyd,  yn  ar- 
wydd  o  iechyd,  o  ieaenctyd,  o  gryfder  a  chal- 
ondid ;  felly  y  rhai  syd^  yn  byw  ar  Grist 
croeshoeliedig,  sydd  ganddynt  iechyd  a  hardd- 
wch ysbrydol,  a  gwroldeb  ffydd  i  fyw  i 
Bduw. 

*A  thalwn  i  ti  loi  ein  gwefusaa.'  Hos.  14. 
2. — 'A  thalwn  loi,  ein  gwefusao.'  Witsius' 
ExerciL  de  Oral,  sec,  42.  Wrth  y  lloi  y  maei 
ni  ddeall  aberthau ;  aberth  y  gwefusau  y  w  mol- 
iant  Mae  y  geiriau  yn  cyfeirio  at  yr  aberth 
diolcb.  Lef.  7.  12.  (ìeilw  yr  apostol  moliant 
yn  ffrwyth  y  gwefusau,  am  fod  y  gwefusau  yn 
offerynau  yn  moli.  Heb.  13.  15.  Mae  aberthu 
lloi,  teirw,  a  geifr,  wcdi  eu  diddymu ;  ond  y 
mae  aberthu  moliant  i  Dduw  ein  hiechydwr- 
iaeth,  i  barhau  byth.  Y  mae  yr  aberth  hwn 
gan  bob  pechadur  edifeirioL 

*  Ein  gwefusau  sydd  eiddom  ni ;'  sef  y  mae 
genym  liawl  i  addoli  y  peth  a  fynom,  y  dull  a 
^:nom,  neu  beidio  addoli  yn  holiol;  y  mae 
ein  ffyrdd  yn  eiddom  ni  yn  gwbl.  SaÌm  12. 
4. — '  Fel  sorod  arian  wedi  eu  bwrw  dros  ddryll 
o  lestr  pcidd  ;  felly  y  mae  gwefusau  poeth  a 
chalon  ddrŵg.'  Diar.  26.  23.  Úwefosau  poeth- 
ion,  yn  proffesu  cariad  gwresog,  ac  eto  y  galon 
yn  holiol  groes  i  hyny.  Mae  y  gyffelybiaeth 
yn  harddwych.  Diar,  10.  18.  2  Sam.  20.  9, 
10.  Ezec.  33.  31.  LìÊ^  22.  47,  48.—'  Wele 
cyffyrddodd  hwn  â^th  w^fusao,  ac  ymadawodd 
dy  anwiredd,  a  glanhawyd  dy  becbod.'  Esa. 
6.  7.  Yr  oedd  yr  allor  bres,  yr  aberth,  a'r  t&n 
o^r  nef  oedd  yn  llosgi  yr  aberth,  yn  cyagodi 
Cnst,  ei  aberth,  a'i  effeithiau ;  yr  oedd  gwaith 


y  seraph  yn  cym^d  marworyn  oddiar  yr  allor, 
ac  yn  ei  rodcü  i  gyffwrdd  â  gwefusaa  y  phro- 
phwyd,  yn  arwydd  fod  y  prophwyd,  trwy  ab- 
erth Crist,  a'r  boll  ffrwythau  o  bono,  yn  cael  ei 
lanhan,  ei  ddonio,  ei  awdurdodi  a'i  addasu  iV 
swydd  ;  ac  y  byddai  efe  a'i»  waith  yn  gymer- 
adwy  trwy  Grist,  Jer.  1,  9.  Dan.  10.  16. 
Heb.  9. 13, 14.     1  loah  1.  7.  a  2.  1,  2. 

GWEGI,  (gwag)  gorwagedd,  gwagder,  j>- 
gafnder,  ofer-chw^,  gwag-beth. — *  Yr  hoffwch 
wegL'  &üm  4.  2.  p'ín  peth  gwaff^  diUs^  a 
ditoerih^  Dyma  y  peth'y  mae  dynion  gwag  yn 
ei  gam,  ac  yn  ei  hoffî  ;  ac  y  maent  yn  argeisiu 
celioyddy  sef  cyfeiliornadaa  4Üles,  Ÿ  mae  hoili 
gw^  yn  dangos  agwcdd  wag  iawn  ar  y  medd- 
wl.  Y  mac  y  cyfry w  ddynion  yn  ysgafnach  ua 
gwegi.  Salm  62.  9. — *A'u  geiriau  a  wclid  yu 
eu  golwg  hwynt  fel  gwcgi.'  Luc  24.  11. — 
*  Megis  ffugianU'  W.  S.  Xr^pocy  chwedl  urdjv, 
ofeTy  disaily  anwir, 

GWEGIL,  (gwe-cil)  gwàr,  y  tu  ol  i'r  pen. 
Troi  gwegil  sÀ  yr  Arglwydd,  a  arwydda  an- 
mharch,  ac  anutudd-dod  iddo,  a  bod  yn  ddi- 
ddysgwyliad  wrtho.  Jer.  2.  27.  a  18.  18.  Ed r. 

GWAR. 

GWEHELYTH,  (helyth)  Udwys,  tadogaeth, 
àch,  gwely  cenedl,  cyff  cenedl,  paladr  àch,  ilia 
carenydd,  bonedd, '  Gwehelyth  ogoniaot  yw 
gogoniant  hanfodol,  perthynol  i  un  o  dadog- 
aetb,  heb  ddeillio  iddo  oddiwrth  neb  arall. 

El  walth  aH  lawnder  peiy  bytb, 
A'i  f»€hélylh  ogoDÌant. 

JP  iVyf,(6*linllJ.3.) 

*  Gwehelyth  lywydd,'  yw  llywydd  goruchel, 
arbenig,  cyfreithlon.  Salm  10.  16. — *  Gwehe- 
lyth gyfraith,'  cyfraith  oruchel,  ansoddol,  per- 
thynol i  deulu  Duw.     Salm  119.  44.   E.  Prvs. 

GWEHILION,  (gwe-hil)  gwaelodion,  llor- 
ion,  gwaddod,  sorod,  sothach,  ysbwrial,  ysdyf- 
eirion,  mwlwg ;  coeg  ddynion,  heb  fri  amynt. 
2  Bren.  17.  32.  Amos  8. 6. — *Ond  efe  a  wúaeth 
drachefn  o  wehilion  y  bobl  offeiriaid  i'r  achel- 
fcydd,'  1  Bren.  1:3,  38.  fijil  rìl^îpS  o  rat 
oV  bobl,  wedi  eu  cyraeryd  allan  o*r  bo^l.  .  /i-/'- 
o(TTt,  rhyw  ran,  LXX,  Buasai  y  gorcuon  mor 
anghyraeradwy  a'r  gwehilion  pe  na  buasent 
o  had  Aaron.  Yr  un  gair  yw  ag  agyfieithir  yu 
Gen.  47.  2.  rai  o'i  frodyr. 

Mae  (pcẅiUon  Vt  gwenith.    IHar, 

GWEHYNYDD,  (gwe-hyn)  ty walltwr,  gwag- 
hawr,  tynwr. — 'O  gymynydd  dy  goed,  hyd 
wehynydd  dy  ddwfr;'  sef  pawb  oil;  yr  hoU  geo- 
cdl,  heb  un  yn  ol.  Nid  oedd  neb  rhy  wael  i 
gael  rhan  yn  nghyfammod  Duw  ;  ac  nid  oedd 
neb  heb  fod  dan  rwymedlgaeth  i'w  wasanaethu. 
Dcut.  29.  11. 

GWEINI-DOG-AETII,  Edr.  Gwas.— Gel- 
wir  yr  efengyl  *  gweiaidogaetli  y  cymmod.'  - 
Cor.  5.  18, 19.  *  Sef  bod  Duw  yn  Nghrist  yn 
cyramodi  y  byd  ag  ef  el  bun,  heb  gyfrif  idd- 
ynt  eu  pechodau.'  Yn  Nghrist  yr  arfaethodd 
ac  y  sefydlodd  drefn  y  cymmod;  yr  oedd 
cynghor  a  chyûmimod  hedd  yn  Nghrist,  yn 


GWE 


615 


OWE 


mha  un  y  gosodwyd  ac  y  cytunwyd  ei  fod  ei 
yn  Gyfryngwr  ac  yn  Dangnefeddwr.  Neu,  yn 
yghist  y  mae  yn  cymmodiy  yn  ol  ein  cyfleîthiad 
ni.  Dnw,  yn  ol  ei  arfaeth  a'i-gyfammod,  a  an- 
'  fonodd  ei  Fab  i  wneuthur  heddwch;  ac  a 
roddodd  em  pechodau,  a  cliospedigaetli  ein 
heddwch  ni  arfio  ef ;  gwnaeth  yntau  gymmod, 
sef  iawn  dros  y  pechodau  a  roddwyd  arno ;  a 
thrwy  hyny  gwnaeth  heddwch  à  Daw.  Dad- 
guddiad  a  chyhoeddiad  o'r  drcfn  fawr  hon  yw 
gweinidogaeth  yr  efengyl  —  y  weinidogaeth 
werthfawrocaf  a  phwysicaf  a  fu  erioed,  neu  a 
fycfd  byth  yn  y  byd.  Y  mae  Dnw  yn  gosod 
gair  y  cymmod  yn  ei  wir  genadau ;  sef  yn  peri 
iddynt  ddeall  trefn  y  cymmod,  yn  gosodang- 
enrheidrwydd  arnynt  ei  eglaro  a'i  gyhoeddi  i 
eraill,  ac  i  fod  yn  daer  arnynt  i  gymmodi  â 
Dnw.  Y  maent  {dtofie^a  oiztp  j^piaroo)  yn  er- 
fyn  dros  Grist ;  sef  yn  dirion,  yn  daer,  ac  yn 
olen,  yn  traddodi  eu  cenadwri,  gyda  bwriad  i 
Iwyddo  i  gael  pechaduriaid  i  heddwch  Duw 
yn  Ngtrist.  Nid  oes  dim  yn  deilwng  Vw  galw 
yn  weinidogaeth  yr  efengl,  ond  gweinidogaeth 
y  cymmod  ;  sef  dadguddiad,  eglurhad,  a  chy- 
hoeddiad o  drcfn  fawr  y  cymmod ;  ac  nid  oes 
iieb  yn  addas  iV  galw  yn  genadon  dros  Grist, 
ond  y  rhai  sydd  yn  ei  wneyd  yn  orchwyl  pen- 
af  eu  gweinidagaeth  i  eglurhau  a  dadguddio  y 
drefn  hon.  Dyben  eu  gweinidogaeth  y  w  dwyn 
pechaduriaid  at  Dduw  yn  Nghrist ;  ac  am  fod 
pechaduriaid  yn  gyndyn,  a'r  achos  o'r  pwys 
mwyaf,  y  maent  hwythau  yn  daer,  yn  erfyn 
dros  Grist,  ac  yn  Ysbryd  Crist.  Y  maent  am 
Iwyddo  yn  hyn;  ac  onido,  bydd  eu  gwaith  i 
gyd  yù  ofer.    - 

GWElRGLAWpD-DIK,  (gwair-clawdd)  sef 
y  w  gweirglawdd,  tir  dlfwyniant  namyn  ei  wair, 
a  chlawdd  yn  ei  gylch.  Cyfreithiau  Cymreig. 
Gen.  41.  2,  18. 

GWKITII-IO-RED-IAD-WYR.     Edn 

Gw.UTII. 

GWELED,  (gwel)  Heh.  nbS  (</o^«)  canfod, 
odrych,  golygu,  tremio ;  deall,  gwybod,  ystyr- 
ied,  darbod.  Gwaith  y  llygaid  yn  gweled ;  ac 
am  fod  gweled  yn  un  o'r  moddion  mwyaf  rhag- 
orol  i  ni  gael  gwybodaeth,  y  mae  gweled,  yn 
ami,  yn  cael  ei  roddi  am  weithrediadau  yrholl 
synwyrau  eraill,  megys  am  deimlo,  cly wed,  ar- 
onrji,  ac  archwacthu.  Exod.  20.  18.  Salm  90. 
IG.  Deut.  5.24.  Jer.  2.31.  Gweled  sydd 
yn  rhoddi  i  ni  y  wybodaeth  fwyaf  sicr ;  ac  y 
mac  llai  perygl  i'n  twyllo  trwy  weled,  na  thrwy 
glywcd.*  Gweled  a  arwydda.  1.  Sylwi  ar 
beth,  ac  adnabod  trwy  hyny.  Mat.  22.  11. 
Gen.  37.  14. — 2.  Cantbd  trwy  brofiad,  neu 
trwy  ddadguddiad,  neu  trwy  gredn  tvstiolaeth 
Duw.  Exod.  5.  19.  Rhuf.  7.  23.  ".loan  14. 
9.  Ileb.  11.  27.-3.  Adnabod  Duw  trwy  ffydd 
yii  nhystiolaeth  y  gair  yn  y  byd  hwn,  a  mwy 
oyfiawn  adnabyddiacth  a  mwynhad  o  bono  yn 

*  Üon  enim  tantmn  âieimnr.  Tide  quid  lae«at,  sed  ettam. 
vi<1e  qaid  sonet,  vido  pnid  ol^at,  vide  quid  Ml>iat,  vide  quid 
csleai.    Austin. 


y  nefoedd.  Job  19.  20.  loan  3.  d,  S.  1  Cor. 
18.  12  Yt  ydys  yn  gweled  o  nm  yma,  trwy 
fiydd ;  wrth  ffydd  yr  ydym  yn  rfaodio,  ac  nid 
wrth  olwg — sef  nid  wrth  olwg  syawyrau  natnr- 
fol,  nac  wrth  olwg  y  saint  yn  y  gogoniant. 
Ond  *  gwelied  yr  ydym  yr  awr  hon  trwy  ddryeh 
mewn  dammeg,'  nea  gyffelybiaeth  ddaearoi, 
yn  dangos  petnaa  ysbrydol;  ond  gwelir  yil  y 
nefoedd  *  wyneb  yn  wyncb,'  megys  ag  y  mae ; 
sef  heb  ddammeg  neu  gyffelybiaeth,  yn  eg^lur, 
heb  gyiryngan ;  yn  ddiffwmwl,  yn  ddiflino,  ae 
yn  ddüddarfod.  Ba  hoii  wnth,  en  hell  wobr, 
a'u  holi  ddedwyddwch  fydd  gw^ed  Duw,  Ni 
bydd  dim  «rail  gan  y  gwaredmon  i*w  wneuth- 
ur mewii  byd  arall,  ond  gwel«<f  Duw ;  hyn  fydd 
eu  gwaith  a'n  holl  fwynhad.  Y  mae  digonol- 
rwydd  ilawenydd  ger  ei  fron,  uen  yn  ei  wydd- 
fod.  Safan  16.  11.  Mat  5.  8,  Y  taajént  yn 
ei  weled  yma,  trwy  ffydd,  yn  yr  athrawiaeth- 
an — yn  yr  addewidion  —  ei  ordiuhadau-— ei 
mgltmiaethau — ond  yno  cant  ei  weled  mm% 
ag  y  mae;  cant  weled  Cristt  yn  holl  fawredd  oi 
bersOD,  a  gogoniant  ei  natur  ddynol,  a  bod  yn. 
debyg  iddo,  ae  yn  wastad  gydag  ef.  loan  17. 
24.  Salm  17. 15. 

Gweled  wyneb  un,  neu  wyneb  yn  wyneb,  a 
arwydda,  nidyn  uniff  elganfod,  ond  hefyd  cyf- 
eillgarweh  ftg  ef.  in  Persia  nid  oedd  neb  yn 
gweled  wyneb  y  brenin,  ond  ei  ben-cynghor- 
wyr.     Esther  1.  14.    Dat  22.  4. 

Y  gwrthddrychau  a  ganfyddir  à'r  synwyrau 
natuhol,  a  elwir  ywelediy  .*  a'r  petbau  ni  chan- 
fyddir  felly,  a  elwir  amoeledig^  neu  y  pethanni 
welir ;  ac  mae  y  pethau  gweledig  ac  anwelcdig 
yn  artryddo  yr  holl  greadigaetb,  pob  creadur. 
Col,  1.  16. — Y  pethau  ni  welir,  yn  2  Cor.  4. 
18.  jw  y  pechau  ni  welir  à  llyfftd  y  corph,  na 
llygaid  rheswm  dynol;  y  pethau  ni  welodd 
Uygad,  m  ehlywodd  cluist,  ac  ni  ddaeth  i  galon 
dyn,  y  pethau  a'ddarparodd  Dnw,  a  drysçrwyd 
yn  Nghrist,  a  ddadguddir  .yn  yr  efengyl,  ac  sy 
yn  cael  eu  gweini  gan  yr  Yabryd  Glan  Vt  rhai 
hyny  a  gedwir  i  fywyd  tragywyddol.  1  Cor. 
2.  9.  Edrych  ar  y  pethau  hyn  sjdd  foddion 
neillduol,  trwy  yr  Ysbryd,  i  adnewyddu  y  dyn 
oddifewn  o  ddydd  i  ddydd.  Adn.  18.  2  Cor.  3. 
16.  Edrych  arnynt  a  arwydda  adnabyddiacth  o 
honynt — lûeddylfiyd  arnynt — serchiadau  ar- 
nynt— yraddiried  ynddynt-^s  dysgwyliad  wrth- 
ynt  am  ddedwyddwch. 

*  Yn  gweled. y  gwelwch,  ac  ni  chanfyddwch.' 
Mat  13.  14.  Yr  oeddynt  yn  gweled  Crist,  ac 
eto  heb  ei  ganfod  i'w  wir  adnabod ;  yr  oedd- 
ynt yn  gweled  y  gwyrthiau,  ac  heb  ganfod 
mawredd  y  person  oedd  yn  eu  gweithredu ;  yr 
oeddynt  yn  gweled  llawer,  eto  heb  ystyried. 
Esa.  42.  20,  Yr  oeddynt  yn  clywed  Crist  yn 
athrawiaethii,  ac  heb  ddeall  ei  athrawiaethan. 
Yr  oeddynt  fel  y  dall  ganol  dydd  golen,  heb 
ganfod  dim.  Bam  drom  arnynt  oedd  hon. 
loan  6.  26. 

*Ni  welant,  Ai^lwydd,  pan  ddyrchafer  dy 
law,'  sef  ni  ddeallttiit  pan  fyddo  yr  Arghrydd 


OWE 


616 


GWE 


yn  Ue&ra,  neu  yn  gweithio.«  Ni  chaofydcUnt 
ei  wirionedd,  na^i  law  yn  ei  waith,  na'i  ddyben 
yn  gweithio.  Ond  càntweled;  cant  deimlo 
cyflawniad  dychrynllyd  ei  air,  a'i  ddigoiaintyn 
ei  farnedigaethan.  !^a.  26.  11. — €rwaith  Daw 
yn  gweled  penonao,  neu  bethan,  a  arwydda  ei 
wybodaeth  berffflith  o  honynt;  a'i  gymered- 
igaethy  nea  anghymeredigaeth  o  bonynt  Cren. 
1.  4.    2  Bren.  19. 16.   Gen.  6.6. 

GWELEDYDD-IGAETH,  (gweled.)  Gwel- 
edydd  yw  nn  yn  gweled,  nea  yn  cael  geledig- 
aetbaa  yn  wirionadol  oddiwrtb  Ddaw ;  meg- 
ys  Samaei,  Sadoc,  a  Gad.  1  Sam.  9.  9,  11, 
19.  2  Sam.  15.  27.  a  24. 11.— Neu,  mra  wel- 
edyddioD,  gweledyddion  heb  weled.  Esa.  29. 
10.  a.  30  10.  Amos  Y.  12.  Mic.  3.  7.  Mae 
gweledydd  yn  gyfieithiad  addas  o'r  gair  HäI*^ 
un  yn  eael  çweledigaethy  nenddadgaddiad  dwy- 
fol  twy  weledigaeth,  o  fyw  ddirgelion  i'w  by»- 
bysu  i  eraill.  Y  mae  dan  air  Hebraeg,  sef 
rjÄTì  *  HTIH  y»  <a«*  e^i  cyfieitìia  gweledydd. 
Y  mae  y  ddaa  air  yn  agos  yr  nn  ystyr.  Ymae 
gair  arall  ^^yyr]  a  gyfieitbir  pwphwyd^  yn 
arwyddo  cyfaili^  nea  nn  cyfeUlgar  ;  un  yn  cael 
cyfeiUacb  à  Duw,  yn  gweddio  arno,  ac  yn  cael 
dadguddiad  o'i  ewyJlys.*  .  Felly  y  dywediram 
Abraham,  *  Propbwyd  ^*2V\  7"^  efe,  ac  efe  a 
weddia  drosot'  Gen.  20.  7.  *  Canys  y  pro- 
pbwyd (fci'tiain)  lieddyw,  a  elwid  gynt  yn 
HA'^rr  wUdydd!  1  Sam.  9.  9.-  Yn  llyfran 
Moses  y  mae  y  gair  èí'íìJ  prapkwyd  yn  cael  ei 
arferyd  mewn  ystyr  mwy  cyfiredin,  am  y  dnw- 
ioUon  yn  rbodio  gyda  £>aw,  ac  yn  cael  amlyg- 
iad  o'i  feddwl ;  yn  nyddiau  Samuel,  y  gair 
,  HÄ'ìn  pweZedy<W,  a  arferid  am  bropbwyd  wrtb 
ei  swydd,  yr  bwn  oedd  yn  cael  amlygrwydd  o 
ddirgelion  Daw  i'w  bysbysu  i  ddynion.  Wedi 
hyny  galwyd  ef  j^^n^j  Y  mae  yr  adnod  wedi 
ei  rhoddi  gan  Ezra,  neu  ryw  an  arall,  fel  eglnr- 
bad  ar  y  gwahaniaeth  yn  arferiad  y  geiriau  yn 
amser .  Samuel,  ac  yn  yr  oeeoedd  wedi  hyny. 
Yr  oedd  gweledydd  wrth  ei  swydd  i  fod  fel 
Uygaid  i  eraill,  i  bysbysu  yr  hyn  oedd  yn  ei 
weled  i  eraill,  i'rdyben  iddyntgyrchu  ato,  neu 
i'w  ocbelyd,  fel  y  byddai  natur  y  petb.  Gall- 
asai  yr  Arglwydd  bysbysu  i  bob  un,  yn  ol  ei 
amgylcbiad,  yr  hyn  oedd  yn  angenrh^idiol  iddo 
ei  wybod ;  yn  He  hyny  gwelodd  fod  yn  dda 
gyfodi  «n  i  fod  yn  weledydd  i  lawer^  yn  yr  am- 
rywiol  oesoedd — ^a  hyny,  yn  ddiammen,  i  gyf- 
eirio  meddyliau  yr  eglwys,  yn  mbob  oes,  at  y 
propbwyd  maẃr,  lesu  Grist,  trwy  ba  un  y  mae 
yr  holl  ddadguddiad  cyflawn  o  feddwl  Duw 
wedi  cael  ei  roddi  i'r  eglwys.  Y  niae  hyn  i'w 
weled  yn  amlwg  yn  boll  oruchwyliaetbau 
Daw  tuag  at  ei  eglwys  yn  y  cyn-oesoedd,  y 
mae  un  o  hyd  yn  cael  ei  gyfodi  i  fod  er  lies  i 
iaw<r— megys  yr  offeiriaid,  y  propbu^di,  barn- 
wyr,  y  breninoedd,  y  rbai  oeddynt  oil  yn  cyf- 
eirio  at  y  Gwaredwr  addewedig,  yn  mberson  yr 
bwn  byddai  yr  boll  swyddauyn  cael  eu  gwei- 

•  Qwel  Wittlui  de  ProphetlA  et  ¥rciptk«tí». 


nyddu;  ac  yn  awr  y  mae  yr  eglwys  wedi  ei 
cbyfiawni  ynddo  ef.  Y  mae  efe  yn  ben-bagail, 
yn  arcb-offeinad,  ac  yn  esgob,  neu  jn  olygwr 
ar  ei  dŷ.  Y  mae  un  yn  cyfrynga  yn  mhob 
oes,  fel  cysgodau  o'r  cyfryngwr  mawr,  yr  bwa 
oedd  i  gyflawni  a  pberffeithio  pob  petb. 

Llefarodd  Duw  tawer  nAddgyui  wrtb  y  tad- 
au,  trwy  y  pröpbwydi — trwy  ùûn — ^trwy  wel- 
edigaethau  nos. — ^Y  mae  ymddangosiad  Daw 
i  Moees  yn  y  berth  yn  cael  ei  alw  yn  weledig- 
aeth fawr.  Exod.  3.  3. — Mewn  trwm-gwsg 
cafodd  Abraham  ac  Isaac  weledigaeth.  Greo. 
XV.  a  46.  2.  Edr.  Esa.  1.  1.  a  29.  7,  8.  E«ea 
1.  1.  Dan.  2. 19,  28.  Nab.  1. 1.  Mat  17.  9. 
Luc  1.  22.  a  24.  23.  , 

Yn  nyddiau  cyntaf  yrefengyl  hefyd  yr  oedd 
yr  Arçlwydd  yn  llefaru  yn  ami  trwy  freaddwyd 
a  gweTodigaethau.  Act.  2. 17.  a  10. 11 — 17. 
a  16.  9.  2  Cor.  12.  1,  2,  3.  Dat  1.  10.  Ood 
'  yn  y  dyddiati  diweddaf  hyn  a  lefarodd  wrth- 
ym  ni  yn  ei  Fab  i'  y  mae  y  dadguddiad  dwj 
fol  yn  y  gair  yn  fwy  cyflawn,  ac  yn  fwy  eglur ; 
nid  oes  dun'  yn  eisiau  i  wneutbur  dyn  Duw  yn 
berffaith,  wedi  ei  berffeitbio,  neu  ei  gwbl  adJ- 
asu,  a'i  hyfforddi  i  bob  gweitbred  dda.  Gao 
hyny,  edrych  yn  awr  am  freiiddwydion  agwel- 
edigaethau  i  gael  amlygrwydd  o  feddwl  Dow 
trwyddynt,  yw  myned  yn  ol  at  yr  ben  oruch- 
wyliaeth,  neu  i  ddechreu  dyddiau  yr  efengyl, 
cyn  i'r  ysgrifeniadau  gael  eu  cyflawnL  &ih 
yw  hyny,  ond  synied  mwy  nag  sydd  ysgrifen- 
edig  Ì  yr  byn  a  waherddir  gan  yr  apostol.  I 
CJor.  4.  6. 

*  Y  gweledyddion  a  orchuddiodd  efe.'  Esa. 
29.  10.  Mygydodd  bwynt,  hyny  yw,  gadaw- 
odd  hwynt  beb  an  weledigaeth ;  nid  oedd  v 
gweledyddion  yn  gweled  dim,  ond  yr  oeddjDt 
ganol  dydd  goleu  fel  dynion  a'r  mwgwd  ar  eu 
hwynebau.  i  r  oedd  y  dcillion  yn  cael  eu  ty- 
wys  gan  ddeillion.  Y  mae  bon  yn  iam  drom 
ar  ddynion,  ond  nid  heb  ei  haeddu.  Esa.  30. 
10.    Edr.  Pbophwyd. 

GWELI-ATT,  (gwàl)  archoll,  briw.— *  Gweli- 
au  crawnllyd.'  Esa.  1. 6.  Y  gwliau  crawnlJyJ 
hyn  ocdH  pechodau  y  wladwriaeth,  a  barnedig- 
aethau  o'u  berwydd,  y  rbai  sydd  yn  di&  ac  yn 
dystrywio  dynion  a  theyrnasoedd. 

*  Beth  a  wna  y  gweliau  hyn  yn  dy  ddwylaw  T 
Zech.  13.  6,  Y  gweliau  hyn ;  scf  yr  archollion, 
y  clwyfau  byn.  *  Yna  efe  a  ddy wed,  Dyma  y 
rhai  y'm  clwyfwyd  à  hwynt  yn  nbỳ  fy  nghar- 
edigion.'  lesu  Grist  yw  y  person  sydd  a'r 
gweliau  yn  ei  ddwylaw ;  ei  garedigion,  ei  ger- 
aint,  ei  genedl  ei  bun,  y  rhai  oeddent  yn  pro- 
flfesu  eu  bod  yn  garedigion  i'r  Messiah,  yw  y 
rhai  a'i  clwyfodd.  Ond  trwy  y  clwyfau  byn 
yr  agorwyd  fFynon  i  bechod  ac  aflendid.  Adn. 
i.  Sabn  22. 16.  loan  18.  35.  a  19.  14— IC. 
Dîar.  27.  5,  6. 

QWELWLAS,j;gwelw-glas)glasgwan.  Liiw 
fel  glaswellt  wedi'eu  Hosgi  gan  wres  yr  haul, 
yn  y  gwledydd  poethion  deheuol,  neu  li  w  y  clai. 
<Ac  wele  farcb  gwelwlas ;  ac  enw  yr  bwn  oedd 


GWE 


617 


GẂE 


y n  estedd  arno  oedd  marwolfteth,  ac  nffsni  oedd 
yn  canlyn  gydag  ef.'  Dat,  6.  8,  '  March  a 
lliw  priddlyd.'  W.  S,  Ymyl  yddaUn,  melyn, 
llTrcnwni,  gwelw.  Dyma  ddrychiolaeth  athrist 
ddychrynllyd.*    Edr.  PiDTniRTDD  Sbl. 

GWELY-AU,  (gwàl)  Qr.  xXtvq',  glwth, 
nyth,  gorweddfa,  ^orweddle,  lie  i  orphwys,  i 
ddadlnddawy  nen  i  gysga  amo ;  nea  ddam  o 
dir  wedi  ei  godi  a'i  neilldu^  i  flodaa  a  pherlys- 
iaa.     2  Sam.  4.  5.    Can.  6.  2. 

Yr  oedd  amryw  &th  o  welyau  yn  y  gvted- 
ydd  dwyreiniol,  ac  jn  wabanol  iawn  yn  ea 
dull  a'u  gwnontbnriad  i'r  rhai  yn  yr  oesoedd 
byn  yn  y  gwledydd  gorllewinol.  Y  mae  dar- 
luniad  gwely  y  ddynes  anllad",  Diar.  7.  16.  yn 
liardd-odidog  a  cbostus.  *Mi  a  drwsiais  fy 
ngwely  â  lleni,  ac  &  cherfiadan,  a  Ilieiniau  o'r 
Aipht'  '  Mi  a  drwsiais  fy  ngwely  à  chortin- 
SLUy  ac  á  tbasselan,  a  Ilieiniau  llîn  jt  Aipbt* 
Dr.  M.  Yr  oedd  y  darluniad  yn  yr  iaith  Heb- 
racg,  diammen,  yn  ddigon  dealhis  yn  yr  oea- 
oedd  a'r  gwledydd  hyny,  er  nad  ydyw  felly  i 
nî.  Nid  oedd  gwely  xpaSSaroc  y  dyn  tiawd, 
claf  o'r  parlySy  ond  math  o  fatras  go  sal,  tèbyg- 
ol,  ac  yn  bawdd  iddo  ei  ddwyn  wcdi  ei  iacbau. 

Yr  oedd  i^wely  0g,  brenin  Basan,  yn  wely  o 
haiarn, '  naw  cufydd  o  byd,  a  pbedwar  cufydd 
o  led,  wrtb  gufydd  gwr,'  sef  yn  nghylcb  pym- 
theg  trocdfcdd  a  banner  ei  bŷd,  a  cbwecb 
troedfedd  a  deng  modfedd  o  led.  Pa  fath  wely 
oedd  gwely  y  cawr  bwn,  a^pba  fodd  yr  oedd 
wedi  ei  wneutbur  o  baiarn,  sydd  anbawdd  pen- 
derfynu  ;  ac  nid  ydynt  o  ganljmiad  mawr  i  ni 
wybod.  Yr  oedd  ei  wely,  fel  efo  ei  bun,  • 
faintioli  nodedig  o  fawr.  Ar  loriau  wedi  eu 
gorcbuddio  &  llawr-leni,  y  maent  yn  bresennol 
yii  gorwedd  yn  y  gwledydd  dwyreiniol ;  neu 
ar  ddam  o'r  llawr  wedi  ei  godi  yn  uwcb  na'r 
cwbl,  yn  ystlys  yr  ystafell,  a  matb  o  fatras  dan- 
ynt,  a  Ueni  arnynt.  Gwel  Fragment  to  CaU 
met's  Diet.  No.  13.  p.  28. 

Yn  mblitb  y  Rbufeiniaid  yr  oedd  lecttM  cub- 
iculariSf  ystafell  wely ;  lecttu  discubiiorius, 
bwrdd  wely,  sef  gwely  He  y  byddent  yn  gor- 
wedd arnynt  wrtb  fwyta.  Yr  oedd  ganddynt, 
iectus  lucubratçriuSf  gwely  i  astudio  amo ;  lee- 
tus  /unebriSf  ar  ba  un  y  byddent  yn  áwjn  y 

cyrpb  meirw   iV  Hosgi,  neu  i'w  claddu. 

'  Gwely  dibalog,'     Edr.  Dihaloo, 

*  Byracb  yw  y  gwely  nag  y  gellir  ymestyn 
ynddo.'  Esẁ  28.  20.  Edr.  Cwrud.— *  Wele 
fi  yn  ei  bwrw  bi  ar  wely,'  sef  i  gystudd  mawr.. 
Dat  2.  22.  Ei  bwrw  bi  ar  wely,  a  arwydda  ei 
cbystuddio  à'r  fatb  ofidiau  a  tbristwcb,  fel  nas 
galiai  ymgynnaJ,  ond  ymdreiglo  ar  wely  cys- 
tndd,  mewn  gofid  a  blinder  mawr.  Hwyracb 
fod  y  geinau  yn  cyfeirio  at  1  Bren.  21.  4. 
Wedi  son  am  Jezebel  o'r  blaen  (adn.  20.)  gali- 
ai gyfeirio  yn  naturiol  at  Ahab  ei  gwr,  yn  gor- 
wedd yn  ei  wely  yn  atbrist  ac  yn  ddigUon.  Ar 
eu  gwelyan  y  buont  yn  cyflawni  eu  chwantau 


*  Trlstla  «quldeni  Yaueo  tremendA  imftgo. 

78 


pechadnmfi ;  or  welyau  y  c&nt  eu  cystuddio  á 
bbytndd  mawr.  Yn  ami,  y  mae  y  moddion  a 
fo  eenym  yn  pechu,  yn  foddion  ya  Haw  ft 
Ai^wydd  i'n  cospi  am  ein  pecbod.  Job  83. 
19. 

*  Gorwedd  y  maen^  ar  welyau  ifori.'  Amos 
6.  4.  Y  Lectus  diseubitorius,  y  bunrdd  wely^ 
tebygol,  a  feddylir  yma ;  y  rhai  oeddynt  weoi 
eu  gwneuthnr  o  ifori,  neu  eu  gorcbuddio,  neu 
brith  addumo  àg  ifori.  Yr  oedd  y  gwelyau 
iddynt  orwedd  amynt,  yn  wycb  ac  yn  gost- 
iawr,  a  bwytbau  yn  treulio  eu  bamser  mewn 
segurdocl  a  moetbau  amynt ;  ac  yn  {i^Uhan  y 
dydd  drwg  mewn  esmwytbder  a  digrifwch 
cnawdol.  Y  mae  gwae  Daw  uwcb  ben  y  rhai 
byn  sydd  yn  esmwytb  amynt  yn  Seion. 

'Hebieihaiat  dy  wely,*  byny  yw,  cynnydd- 
aist  mewn  eilon-addobaetb  a  balogedigaetb. 
Eaa.  57.  8. 

<AH  nertba  ^  ar  ei  glaf  wely ;  cy weiri  ei  boll 
wely  efyn  eiglefyd.'  Salm  41.  3.  Maeygoreu 
o  ddynion  yn  ddarostyngedig  i  gleiydan  blin- 
ion  a  pbrofedigaetbau ;  nid  oea  grym  yn  neb 
i  ymgynnal  yn  y  cyfryw  amgylchiadau,  fel  y 
gweddai  iddynt,  yn  sanctaidd  ac  yn  dduwioi. 
Y  mae  gofai  yr  Arglwydd  am  danynt  yn  mbob 
amgylcbiad,  yn  fanwl,  ac  yn  ddiball ;  a  cb&nt 
wybod  mai  yn  ol  eu  dydd  y  bydd  eu  nertb.  Y 
mae  yr  Arglwydd  yn  eu  nertbu  ar  eu  claf  wel- 
yaa,  trwy  ddangos  iddynt  yr  byn  a  baeddent, 
a  pheri  iddynt  gydnabod  eu  gwaeledd,  trwy 
ddangos  ei  gariad  a'i  ddyben  tnag  atynt  yn  y 
cwbl ;  sef  eu  Uesad,  fel  y  byddent  gyfranog- 
ion  o'i  sancteiddrwydd ;  trwy  ystyriaetbau  mai 
byr  ac  ysgafn  ydynt,  a'u  diweddiad  boUol 
mewn  tragywyddol  bwys  gogoniant.  Y  mae 
efe  yn  cyweirlo,  neu  yn  trot  eu  boll  wely,  trwy 
roddi  iddynt  amynedd,  a  dyddanwcb  ysbrydoi 
ar  y  gwely,  er  eu  bod  mewn  clefyd.  Nid  rbaid 
i*r  A^lwydd  gyfiiewid  amgylchiadau  ei  bobl 


r  w  cysuro ;  ar 


y  mae  yn 
gweithredn  y  rhau  amlaf;  ac  yna  bydd  eu 
hamgylchiadaa  yn  esmwytb,  pa  âitb  bynag 
fyddiant.  Nid  yw  cyfnewid  amgylchiadau  un, 
heb  weitbredu  yn  sanctaidd  ar  ei  ysbryd  befyd, 
yn  ychwanegu  dim  at  ei  ddedwyddwcb.  Mae 
y  geiriau  yn  daogos  tiriondeb,  a  mawr  ofal 
Duw  am  ei  bobl,-  ac  effeitbioldeb  ei  ofal  am 
danynt  Qolygiadau  "ysbrydoi,  trwy  ffydd  ar 
gariad  Duw  yn  ei  Fab,  a  wna  bob  amgylcbiad 
gofidus  yn  dawel  ac  vn  esmwytb.  *  Yr  bwn  ni 
^rbedodd  ei  briod  Fab,  ond  a'i  traddododd  ef 
drosom  ni  oil ;  pa  wedd  gydag  ef  befyd  na 
ddyry  efe  i  ni  bob  petb  V     Kbut  8.  32. 

*.Ein  gwely  befyd  sydd  iraidd.'  Can.  1.  16. 
Y  mae  y  gair  hÍ)55^  *  gyiìeitbir  ir  ac  iraidd 
yma,  ac  yn  Salm  92.  10.  Hos.  14.  9.  yn  cael 
ei  gyfieitbo  gwyrddlas^  gvjyrdd.  Deut.  12.  2. 
Salm  37.  35.  a  52.  8.  "{  gair  a  arwydda 
ffrwytblonrwydd  ac  ireidd-dra  pren,  yn  bytrach 
na'i  liw.  Yn  y  fan  yma,  diammeu  fod  y  geir- 
iau yn  cyfeirio  at  ry w  ddull  o  addumo  eu  gwe- 
lyau à  blodaa,  neu  gangenau  per,  fifrwytblawn ; 


GWE 


618 


GWE 


ac  jrn  gyffeljbiaethol,  yn  ŷ^oaod  allan  hyfryd- 
wch  a  ffrwythlonrwydd  y  ffymdeithas  ysbrydol 
phwDg  Crist  a*i  ^Iwys.  £r  ibenthyca  y  pethaa 
mwySr  gwych  a  hyfryd  a  fedd  y  cnawd^  eto 
rhy  fach  y w  y  owbl  i  fyne^  natnr,  hyfryd^ch, 
a  ffirwythlonrwydd  cymdeithaa  Crist  a'i  bobl. 
Can.  8. 1.    Salm  110.  :i. 

GWELL-HAU,  (gw-ell)  rhagorach,  am- 
^enach ;  yn  well. — 1.  Mwy  ei  werth;  i'w  ddew- 
is  yn  flaenaf.  Pr^.  9.  4.— 2.  Mwy  derby oiol 
a  chymmeradwy.  1  Sam.  15.28. — 3.  Callach 
a  doethacb.  Dan.  1.  20. — 4.  Mwy  cyfleus. 
1  Cor.  7.  38. — Ö.  Mwy  manteisiol ;  cyflwr  mwy 
cysarus,  anrhydeddos,  a  gogoneddna  Phil.  1. 
23.-6.  Mwy  diogel.  Salm  118.  8.-7.  Rhag- 
orach, mwy  cysurus  a  boddlonol.  Diar.  15. 
16,  17.     Salm  84.  10.  a  63.  3. 

'Adgyfodiad  gwell.'  Gwell  nag  ymwared  o 
ofidiaa  corphorol  yma  yn  y  byd;  gwell  nag 
adgyfodiad  yr  annnwiolion,  sydd  yn  cael  mwyn- 
iant  pechod  dros  amser ;  gwell  nag  adgyfodiad 
gwyrthiol  i*r  bywyd  presennol,  a  gafodd  rhai. 
Heb.  11.  35. 

*  Gwlad  well  y  maent  hwy  yn  ei  chwenych.' 
Heb.  11.  16.  Gwell  na  Chaldea  o  ba  un  y 
daethant ;  a  gwell  na  Chanaan  i  ba  un  yr  aeth- 
ant;  gwell  nag  un  wlad  ar  y  ddaear,  sef  gwlad 
nefol.  Yr  oedd  hon  wedi  ei  dadguddio  a'i 
haddaw  iddynt ;  trwy  ffydd  yn  yr  aSdewid,  yr 
oeddynt  yn  canfod  ei  rhagoroldeb  ar  ddim  yn 
y  byd ;  yn  yr  olwg  yma  yr  oedd  eu  serchiadau 
yn  cael  eu  dwyn  yn  gryfìon  i'w  chwenych.  Y 
mae  ysbryd  nefol  yn  chwenych  pethau  nefol, 
fel  y  mae  syniad  daearol  yn  chwenych  pethan 
daearol.     Salm  119.  72.     Heb.  10.  34. 

GWELLT,  (gw-ell)  pob  math  o'r  lysieuyn; 
ir-wellt;  porfa;  ymborUi  anifeiliaid.  Gen.  24. 
26.     Bam.  19.  19.     Num.  22.  4.     Edr.  Glas- 

WSLLT. 

GWENCI-OD,  (flrwanc)  bronwen,  carlum. 
— *Y  wencLV  Lef.  11.  29.  Heb.  ^^f;  yw- 
Ins^o ;  Saes,  Weabxl  ;  math  o  ymluagiad  af- 
lan  dan  y  gyâraith. 

GWENDIÍ).    Edr.  Gwan. 

GWENIAITH-U-US-GAR,  (gwen-iaith) 
truth,  tmth-iaith,  ymoliaith,  teg-eiriau^  hud- 
iaith, — *Trwy  ymadrodd  teg  a  gweniaith  yn 
twyllo  calonau  y  rhai  diddrwg.'  Rhufl  16. 18. 
Geiriau  teg,  /^iÿtfrö^o^caç,  geiriau  cyweithas, 
caruaidd ;  yn  hòni  llesâd  arali  mwy  na'i  lesâd 
ei  hun.  Gweniaith,  svXoytacy  bendithion»  Yr 
oedd  y  gau  athrawon  gyd  ag  ymddangosiad  o 
"^  lawer  o  daerineb,  yn  gweddio  am  fendithion 
amynt  Dyma  ddull  ac  agwedd  dynion  yn 
ngweinidogaeth  yr  etengyl  yn  gwaaanaethu  eu 
hunain,  ac  nid  ein  Harglwydd  lesu  Grist. 
.  Ysbryd  gonest,  cywir,  diduedd,  yw  ysbryd 
gwir  genadau,  yn  ceisio  Ueaàd  eraill  a  gogon- 
iant  yr  Arglwydd,  ac  nitl  en  Uesàd  eu  hunain. 
'Ni  buom  ni,'  medd  yr  apostol,  'un  amser 
mewn  ymadrodd  gwenieithus,  nac  mewn  rhith 
cybydd-dod,  Duw  yn  dyst.'  1  Thes.  2.  6. — 
Edr.  Cajlon,  Dau-ddtbltg,  Rbaqbith. 


GWENITH,  (gwen-ith)  gwemithyd.*  Y 
mae  yd  gwenith  yn  galed,  ac  yn  fiaethlawn 
iawn.  Nid  oes  un  yd  a  wna  fara  mwy  hyfiyd 
ei  flaa,  mwy  magwriael^ol  na  gwenith.  Nid 
hawdd  penderfynu  yn  mha  ie  y  mae  gwenith 
yn  tyfn  yn  naturiol :  y  fam  gyffredin  y w,  mai 
Affrica  y  w  y  wlad :  oblegid  mai  yr  hanes  cynt- 
af  a  roddir  i  ni  am  wenitfa,  y  w  hanes  ei  dros- 
glWyddiad  o*r  wlad  bono  i  wledydd  eraill.  Si- 
cily yw  y  wlad  gỳntaf  yn  Ewrop  yr  hauwyd 
gwenith  gyntaf  ynddi.  Gan  ei  fod  yn  fwyaf 
angenrheidiol,  a  defnyddiol  at  gynaliaeth  dyn- 
ion, fe  dŷf  yn  mhob  gwlad,  sef  yn  y  gwledydd 
oeraf  a  phoethaf,  yn  gystaf  a'r  rhai  mwyaf  cy- 
medrol.  Y  mae  yn  tyfu  yn  Chily  a  Peru,  yn 
gystal  ag  yn  Ewrop,  He  nad  oedd  yn  adnabydd- 
us  nes  iV  Ewropivid  ei  gario  yno.  Cyfrifai 
Miller  bed  war  math  o  bono :  ond  y  mae  Lin- 
nffius  yn  cyfrif  an  math  ar  ddeg  o  bono.  Dy- 
wed^  ysgrifenwyr  luddewaidd  fod  y  gwenith 

foreu  yn  eu  gwlad  hwy  yn  tyfu  yn  Michmash, 
Eezonichah,  ac  Ephraim ;  ond  y  mae  yn  sicr 
fod  gwenith  Minnith  a  Phannag  yn  rhagorol. 
Ezec.  27.  17. 

Deo^ys  yr  Arglwydd  yr  angenrheidrwydJ 
oedd  iodo  &rw,  trwy  gyffelybiaeth  oddiwrth  y 
gronyn  gwenith,  yr  hwn  oni  syrth  i'r  ddaear  a 
marw,  a  erys  yn  unig;  ni  cheir  dim  cnwd  oddi 
wrtho,  na  chynnydd  amo,  oni  bydd  efe  marw. 
Felly  hefyd  yr  un  fath,  oni  byddai  i  Grist  farw, 
ni  byddai  un  enaid  cadwedi^:  ond^gan  ei  fod 
wedi  marw  a*i  fywhau  drachefn,  bydd  cnwd 
rhyfedd  o  bechadnriaid  i  gael  eu  by  whau  a  bod 
yn  ogoneddus :  'o  lafur  ei  enaid  y  gwel  ac  y 
y  diwellir.'  Os  bydd  efe  marw,  efe  a  ddwg 
ffrwyth  lawer;  a  ffrwyth  ei  iarwolaeth  fydd  yr 
boll  gynhauaf  i  gyd.  loan  12.  24.  Esa.  53. 
10.    Hos.  14.8.     1  Cor.  15.  8ü. 

Pan  y  cyffelybir  yr  annuwiolion  i'r  efìrau,  y 
mae  y  duwiolion  yn  cael  eu  çyffelybu  i'r  gwen- 
ith, oblegid  eu  rhagoroldeb,  eu  defnyddioldeb, 
a/gofal  Duw  am  danynt.  Mat.  3. 13.  a  13.  25. 
iuc  16.  7. 

Oblegid  ei  faethloŵwydd  cynnaliaethol  y 
cyffelybir  gair  yr  Arglwydd  i  wenith.  Jer.  23. 
28.  Nid  yw  pob  peth  arall  i  roddi  magwraetli 
a  dyddanwch  i  enaid  pechadur,  ond  fel  yr  us 
iV  gy mharu  iddo,     Edr.  Gair. 

GWENNOL,  (gwen-dol)  gwennol  y  gwe* 
bydd;  gwenfol;  adar  digon  adnabyddas.  V 
maent  yn  dramwyol,  (Jer.  8.  7.  .  Diar.  26.  2.) 
ac  yn  dyfod  i'n  gwledydd  ni  yn  y  gwanwyn, 
ac  yn  ein  gadael  oddeutu  diwedd  mis  Medi. 
Cyn  eu  hymadawiad,  y  maent  yn  tyrn  yn  heid- 
iau  ar  bonau  tai  i  ymgynghori  am  y  daitli  hir- 
faith  o'u  blaen.  Gwelir  hwynt  yn  mis  Hydref, 
ar  eu  taith,  yn  Affrica,  yn  mhen  saith  niwmod 
wedi  eu  cychwyniad.     Cyfeiriant  eu  ehediad 

*  Bama  yr  lelthyddwr  enwog,  Jacob  Ŵrimin,  Ibd  yr  env 
AUmAnaidd  am  yd,  aaf  wsteaidb,  yn  tarddn  oY  hen  sir  ffU- 
ragidi  nea  geiregede^  yr  hyn  a  arwydda  nor,  htwxdd.  '  Y 
ffrwyth  dof,  megya  ydyw,*  mdddal,  *r  sydd  w«di  syrthloi 
ddwylaw  dyn,  fel  y  slsradwn  am  anifeiUaid  dof,  mewn  eyfer 
byniad  iVrhal  sydd  wyllt.»  0wel  Hambolt's  Tiews  of  Ka- 
tore.   AiKníBBdfioh]i,tadál«n]S8,l&o.— a 


GWE 


619 


GWE 


tna  Congo,  Senegal.  Y  maent  yn  byw  ar  ed- 
Dogion,  ac  y  maent  yn  ehedeg  gyda  chyflymdra 
anghyáredin.  Y  mao  eu  traed  yn  fyrion  ac 
yn  eiddil ;  eu  hadenydd  a*a  cynffonan  yn  hir- 
ion  i  ehedeg,  a  throi,  a  chylchn,  gyda  a'r  cyf- 
iymdra  mwyaf  i  ddal  eu  hymborth.  Mae  eu 
nythod  yn  gywrain;  ond  nid  ydyw  nythod  y 
gwenoHaid  a  welir  yn  y  gwledydd  hyn,  ddim 
i V  cymharn  i  nythod  yr  esctäent  swall  owy  a 
geir  ar  dneddan  China  a  Ohoromandel.  Mae 
y  Chineaid  yn  casgla  y  rhai  hyn  oddiar  y  creig- 
iau,  ac  yn  eu  dwyn  i'r  India  Ddwyreiniol  i'w 
gwerthu ;  ac  y  maent  yn  eu  fhoddi  mewn  isgell 
cy  w,  &c.  ac  yn  ymborthi  arnynt  fel  danteith- 
fwyd  o'r  hyfrydaf     Gwel  BufFon's  Nat.  Hist 

*  Ader)  n  y  to  hefyd  a  gafodd  dŷ,  a'r  wenol 
nyth  iddi,  lie  y  gesyd  ei  chy wion,  sef  dy  allor- 
aa  di,  O  Arglwydd  y  Iluoedd.'  Salm  84,  3, 
Y  mae  y  gair  l^^T  a  gyfieithir  yma  gwenol, 
yn  cael  ei  gy fieithu  yn  y  rhan  fwyaf  o  gyfieith- 
iadaa  i  arwyddo  rhyw  fath  o  golomenod.  Beth 
bynag  am  hyny,  nid  yn  yr  allorau  yr  oed^isnt 
yn  nytbu,  ond  y»  agos  atynt,  yn  yr  adeiladau 
oddi  amgylch  iddynt.  Afae  rhai  yn  cyfíeithu 
y  geiriau  fel  hyn :  *  lë,  fel  y  cafodd  aderyn  y 
to  ei  dy,  a'r  wenol  ei  nyth  i  osod  ei  chywion, 
felly  y  caf  finau  dy  adlorau  di,  0  Arglwydd  y 
llaocdd,  fy  Mrenin  a'm  Duw.'  Fy  nyth  a'm 
gorphwysfa  innau  yw  dy  allorau  di,  lie  y  caf 
dawelwch  a  dyddanwch  hyfrydlawn.  Mae  y 
Salmydd  megys  yn  cenfigenn  wrth  yr  adar :  y* 
maent  hwy  yn  gilel  myned  yn  rhydd  i V  nyth- 
od, ac  at  eu  cy  wion ;  ond  yr  oedd  ef  yn  cael 
ei  gau  oddiwrth  addoliad  ac  ordinhadau  yr  Ar- 
glwydd, y  rhai  yr  oedd  ei  enaid  yn  hiraethu 
am  danynt  fel  yr  aderyn  am  ei  nyth.  Gweler 
Scott,  Parkhurst 

Arferyr  *  gwenol  gwehydd'  am  un  peth  tra 
chyflym,  megys  dyddiau  bywyd  dyn.  Job  7.  6. 

GWENWYN,  (gwân-gwýn.)  ^Mae  llawer  o 
lysieuau,  a  mŵn,  yn  wenwynilyd;  megys  cegid, 
arsenic,  dtc,  ond  yr  hyn  a  elwir  yn  yr  ysgryth- 
yrau  wrth  yr  enw  hwn,  yw  y  gwlybwr  hwnw  a 
deifl  aspiaid,  scirph,  a  dreigiau  allan,  trwy  en 
colynau  neu  eu  brathiadac,  i  ladd  creadnriaid 
craill.  Y  peth  sydd  yn  wenwynilyd  ac  yn 
farwol,  i  rai  creaduriaid,  sydd  hollol  ddiniwed 
ac  yn  feddyginiaethol  i  erailL  Gau  athraw- 
iaethau,  ac  ymadroddion  Hygredig,  a  gyffelyb- 
ir  i  wenwyn  aspiaid,  y  rhai  y  mae  pechaduriaid 
cyfeiliornus  a  Hygredig  yn  eu  tywallt,  er  mawr 
niwed  i  eraill  sydd  yn  gwrando  arnynt  Y  mae 
g wenwyn  gau  athrawiaethau  yn  ddinystriol,  oni 
chcir  meddyginiaeth  gwirjithrawiaeth  rhagddo. 
Dent.  32. 33.  Salm  58.  4.  Khuf.  3. 13,  lago 
3.  8.     Edr.  Asp. 

GWENYN-EN,  (ffwên)  ednogau  bychain  a 
ffarfìer  o  bryfed,  rhyledd  am  eu  cywreinrwydd, 
a'u  diwydrwydd  yn  casglu  mèl  a  chwyr,  o  flod- 
au  a  llysiau,  ac  yn  gwneuthur  eu  diliau.  Edr. 
DiL.  Y  peth  cyntaf  i  sylwi  arno  yn  y  gwenyn 
y w  y  duryn,  à  pha  un  y  maent  yn  sygno  y  mêl 
o  flodau  a  llysiau.    Mae  wedi  ei  ffhäo  fel  ys- 


gub  i  ysgnbo,  .neu  dauxl  i'w  lyfn  ymaith.  Mae 
ganddynt  ddanedd,  &  pha  rai  y  gwnant  y  cwyr, 
ac  y  gweiihiant  en  celloedd  ág  ef.  Y  mae  eu 
cyjph  wedi  eu  rhann  yn  chwech  o  gylchaa,  ac 
heblaw  y  perfedd,  y  mae  ganddynt  fèl-gwd, 
gwenyn-gwd,  a  cholyn.  Heb  y  colyn  byddai 
ir  creadur  diniwed  hwn  ormod  o  yspeilwyr 
segurllyd,  yn  di&  ei  drysorau  melus,  ac  heb 
weithio  am  dano.  Y  mae  gaoddi  guddfa  Vtk 
cwyr,  ac  un  aralK'r  mèl.  Y  mae  tri  math  o 
wenyn  yn  mhob  haid,  sef  y  gwenyn  Uafurus,  y 
gwenyn  diog,  segurllyd  {drone  bees)  a'r  fam 
wenynen;  y  gwenyn  gweithgar,  Uafurus,  yw  yr 
amlaf  o  lawer ;  ac  yr  ydys  yn  bamu  nad  ydynt 
na  gwrry w  na  bany w ;  ond  eu  defnyddioldeb 
yw  llaforio  yn  unig,  fel  y  byddo  i'r  rhai  bych- 
ain gaei  ymborth  pan  yn  anabl  llaturio  i  gynal 
en  hunain.  Y  drone  bees,  fel  eu  gelwir,  sydd 
fwy  na'r  Ueill,  ac  yn  dywyllach  eu  lliw ;  y  rhai 
hyn  ydys  yn  bamu  yw  y  gwrrywiaid.  Nid  oes 
dros  bump  neu  chwech  ohonynt  yn  mhob 
cwch.  Maent  yn  llechu  yn  nghylch  y  crwy br ; 
yn  gwneuthur  ychydig,  neu  ddim,  ond  bwyta 
y  mèl,  ac  yn  ami  y  maent  yn  cael  eu  raarwol- 
aethu  am  eu  seeurdod  a'u  diogi  gm  y  diwyd 
a'r  Uafarus.  Y  fam  wenynen  sydd  fwy  anaml  * 
fyth;  dywed  rhai  nad  oes  ond  un  yn  mhob 
haid ;  y  mae  eraill  yn  bamu  nad  yw  hyn  yn 
wir,  oujl  bod  tair  neu  bedair  yn  mhobowch. 
Y  tarn  wenynen  sydd  yn  dodwy  yr  holl  wyau, 
o  ba  rai  y  deorir  yr  haid.  Mae  y  wenynen  yn 
greadur  darostynsedig  i  drefn  a  chyfreithiau ; 
yn  fywiog,  yn  wjHÍiadwras,  yn  weithgar,  ac  yn 
hunan-ymwadol  iawn.  Nid  oes  gan  neb  drys- 
ordŷ  iddi  ei  hun,  ond  y  mae  pob  un  yn  Uafario 
er  rnwyu  y  cyffiredin.  Pan  byddont  yn  dech- 
reu  gweithio  yn  eu  cychod,  y  maent  yn  ymranu 
yn  bedair  o  ranan,  neu  gymdeithasau ;  y  mac 
un  yn  myned  i'r  meusydd  i  chwiiio  am  ddef- 
nyddian;  y  Hall  sydd  yn  ddiwyd  iawn  yn  trefnu 
ac  yn  gosod  syl&en  a  muriau  yr'ystafelloedd ; 
y  (fryded  sydd  yn  Uyfnhau  yr  ochreu  tufewnol, 
a'r  conglau ;  a'r  bedwerydd  sydd  yn  dwyn  ym- 
borth i'r  holl  weithwyr  hyn  i  gyd.  Ond  nid 
ydynt  yn  cadw  yu  gysDn  at  yr  un  gwaith ;  ond 
y  mae  pob  nn  yn  fedrus  yn  yr  holl  waith,  am 
hyny  y  maent  yn  newid  yn  ami;  y  inae  y  rhai 
sydd  yn  gweithio  yn  myned  allan  i'r  meusýdd, 
a'r  rhai  oedd  yn  y  meusydd  yn  cymeryd  etí  He 
yn  y  gwaith.  Ÿ  mae  ganddynt  arwyddion 
wrth  ba  rai  y  maent  yn  deaU  eu  gilydd ;  pan  y 
byddo  eisieu  ymborth  ar  un,  hi  a  estyn  ei  dur- 
yn (trunk)  at  yr  hon  sydd  yn  gweini  yr  ym- 
borth, a'r  Hall  a  egyr  ei  chwd-fèl,  ac  a  ddef- 
nyna  y  mèl  i  safh  agored  yr  hon  sydd  yn  galw 
am  dano.  Mae  eu  diwydrwydd  Vu  llafur  y 
fath,  fel  y  gorphenant  gelloedd  ddigon  mewn 
un  diwmod  i  dair  mH  o  wenyn.  Y  mae  gan- 
ddynt ddefnydd  neiUduol,  gwabanol  oddiwrth 
y  crwybr,  i  ddwbio  tu  fewn  i'r  llestr,  fel  byddo 
yn  hollol  ddiddos.  Wrth  edrych  amynt,  ar  yr 
olwg  gyntaf,  y  mae  y  cwbl  yn  ymddaogos  yn 
annhreûif  ac  afreolaeih;  ond  wrth  sylwi  amyn^ 


GWB 


680 


OWB 


yn  fwj  manwl,  ctinfyddir  fod  pob  m  yn  ddiw* 
yd  wrth  ei  gorchwyl  ei  hno,  ac  yn  dilyn  hwnw 
yn  anîg,  gyda  lUwn  fwriw).  A'n  daonedd  y 
maent  yn  s^weithio  en  oelloedd,  ac  nid  oes  diw- 
edd  ar  eu  llainr  wrthynt,  i'w  liyfhhan,  a'n  cyw- 
reinio.  Y  celloedd  iV  rhai  ieaaiac  a  áorfír  gyd 
aV  goial  mwyaf ;  y  mae  celloedd  y  drones  yn 
(wj;  ond  cell  y  fkm  wenynen  yw  y  fwyaf*  Gan 
fod  bywyd  y  fìun  wenynen  o  gymaint  canlyn- 
iad  i'r  holl  wladwriaeth,  y  nfte  pob  parch,  gof- 
al,  a  tbiriondeb,  yn  cael  en  dangos  iddi.  Dy- 
wedir  y  ceir  ynddi,  wrtb  agor  ei  cborph,  bom 
mil  o  wyau  ar  unwaith.  Yn  yr  ŵy  y  mae  y 
pryfyn  yn  cael  ei  ftnrfio,  ac  yn  òael  oi  daflu  all« 
an  yn  mhen  diwmod  nen  ddau.  Porthir  hwn 
gan  y  gwenyn  nes  delo  iV  gyflawn  íaintíoli  yn 
rahen  chwe  diwmod^  Wedi  hyny  cauir  ef  i 
fynn  mcwn  ystafell,  lie  mae  yn  myned  trwy  y 
dull-newidiad  diwedda^  oddentn  ngain  diwrnod 
wedi  deor  yr  ẃy.  Wedi  iddo  gyrhaeddyd  i 
nerth  digonoi,  y  mae  yn  agor  ei  charchar  &'i 
dannedd;  a  phan  ymddangoso  gyntáf  yn  en 
plith,  y  maent  yn  tym  oddi  amgylch  iddi,  rhai 
yn  Ú  glanban  al  sychu,  ac  eraill  yn  ei  phorthi, 
nes  y  byddo  hi  yn  addas  i  weithio  gydahwynt; 
yr  hyn  y  mae  yn  ymosod  yri  ei  gylch  gyd  â'r 
parodrwydd,  aV  medrasrwydd  perthynol  i'r 
creaduriaid  rhyiedd  hyn.  Pan  fyddo  y  cwch 
yn  rhy  lawn,  y  mae  yr  hen  rai  yu  peri  gorfod 
ar  y  rhai  ienainc  i  ymadel,  a  myned  allan  i  ed- 
rych  am  drig&nau  newyddion.  Wcithian  j, 
mae  annfqddHiod  yr  ienainc  yn  peri  rhyfel  of- 
nadwy ;  ond  yr  hynafiaid  sydd  bob  amser  yn 
fuddogoliaethus;  ac  y  mae  yr  ienainc  gwrth- 
fyfelgar  yn  gorfod  ymadael  wedi  eu  colledn,  ac 
yn  archoUedig.  Pan  fyddont  yn  ymadael  à'u 
hen  dng&nao,  y  mae  yn  foron  prysnr  iawn  ar- 
nynl;  wedi  dewis  y  fam  wenynen,  y  maent  yn 
myned  gyda  hi  yn  gwmwl  gyd  a'n  gilyd J  i  yra- 
ofyn  trigfan  newydd. 

Y  mac  dau  fath  o  g\vyr ;  un  yn  fan,  a'r  Hall 
yn  á-asach ;  â'r  bras  y  inacnt  yn  dwbio  y  llestr 
iV  wneyd  yn  sych  hc  yn  gynhes.  Mac  y  Hall 
mor  angenrheidiol  at  gynnaliacth  y  gwenyn  aV 
mel.  Mac  dau  fath  o  fef  hefyd,  sef  y  gwyn  a*r 
mclyn.  Y  mac  y  gwyn  iV%gFel  yn  y  diliaii 
heb  dan.  Mae  y  ìnelyn  i'w  gael  trwy  wres,  a*i 
wasgu  mcwn  cydau  dan  wasg.  Y  mac  y  mel 
gorcn  yn  newydd,  yn  dew  ac  yn  ronynog,  claer- 
wyn,  o  aroffl  peraidd,  ac  o  archwaethiad  melys, 
bywiog.  I  mae  mel  y  mynyddoedd  yn  rhag 
ori  ar  fòl  y  dy ifrynoedd ;  a  mel  y  gwanwyn  yn 
rhagori  ar  fbl  yr  hàf. 

Y  mae  colynau  g&n  y  gwenyn;  ond  nid  yd- 
ynt  yn  cu  harfer,  yn  gyffredin^  heb  en  cyffroi. 
Yn  Gaoadalopo,  y  ruac  gwenyn  llai  o.  faintioli 
na'n  gwenyn  ni,  heb  golynau;  y  mae  en  mel 
yn  wahanol ;  ei  liw  yn  ddui  nen  liw  amber, — 
nid  yw  byth  yu'caledu. 

Mae  byddynoedd  yr  Amoriaid,  yr  Assyriaid, 
a  gelynion  Dafydd,  yn  cael  en  cyffelybu  i  wen- 
yn,  oblegid  en  hamldra,  en  cyflymdn,  a'u  niw- 


eidioldeb.    Dent.  1.  44.     Eaa.  1.  14.    Sabn 
118.  12. 

GWER-EN,  (gwe-er^  braader,  mebin;  gwer 
manllwyn,  sef  gwer  de&id.  Exod.  39.  22.  Lef. 
3.  4.  Yr  oedd  yn  waharddedig  i  laniei  i  fwy- 
ta  dim  gwer,  na  dim  gwaed;  ond  yr  holl  wer 
oedd  eiddo  yr  Arglwydd.  Lef.  3. 16, 17.  £dr. 
Bbasd«il 

GWBRSYLL-FA-Ü,  (gwer-syU)  gwerayll- 
fa»  gorsaf ;  aroale  byddin.  1  Sam.  4."?.  Nid 
elHr  dychymy^  dim  yn  fwy  rheolaidd  nm  gwer- 
■yll  yr  laraeliaid  yn  yr  anialwch.  Yr  oedd  y 
babeU  yn  y  canol.  O  dn  y  dwyrain  yr  oedd 
Moees  ac  Aaion,  a*a  tenlnoedd,  yn  gwerBylla. 
O  dn  y  deban  yr  oedd  y  Cohathiaid ;  yn  y 
gorilewin  yr  oedd  y  Gersoniaid ;  ac  yn  y  |;og- 
ledd  yr  oedd  y  Meranaid.  Fel  hyn  yr  oedd  y 
babell  wedi  ei  hamj^lchynn  a'r  Lefiaid,  y  rhai 
oeddynt  yn  gweini  yn  ngwasanaeth  y  babell. 
O  flaen  y  babell,  ac  o  dn  y  dwyrain Jddi,  yr 
oedd  yn  gwersyllu  Iwyihan  Jndaii^  Ittacdiar,  a 
Zabnlon;  yn  cynnwys  186,400  o  wyr  addas  i 
ryfeL  O  dn  y  dehan  y  gwersyllai  Roobm,  Si- 
meon, a  Gad;  yn  cynnwys  151,400.  0  dn  y 
gorllewm  y  gwersyllai  Ephraim,  Mananeh,  a 
Benjamin;  yn  cynnwys  108,100.  O  dn  gog- 
ledd  y  gwersyllodd  Dan,  Aser,  a  Naphtali;  yn 
cynnwys  157,600.  Yr  oedd  y  Gr€>egiaid  aV 
Rhnfeiniaid  yn  ffurfio  en  gwersyiloedd  yn  deb- 
yg  i  hyn.  Yr  oedd  yr  udgym  arian  on  rhoddi 
iddynt  dn  larwm  pan  gychwynent;  nn  iV 
rhybnddio  i  ymbarotoi ;  y  Hall  iV  caagln  at  en 
Unmanan;  a  r  trydydd  i'w  cychwyn.  GwereyU 
Jndah  oedd  yn  cychwyn  gyntaf ;  wedi  hyny 
tynid  i  lawr  y  babell,  aV  Gersoniaid  a'r  Merar- 
iaid  a  gychwynent  a'n  beichian.  Ar  ol  yr  ail 
larwm  cychwynai  Reuben ;  wedi  hyny  y  Co- 
hathiaid^  &  dodrefn  y  babell  ar  en  hysgwyddao. 
Wedi  hyny  cychwynai  Uwyth  Ephraim,  Salm 
80. 1,2;  a  Dan  yn  olaL     Nnm.  1.  2.  a  4.  10. 

Tu  aUan  i'r  gwersyll  byddai  trigia  y  gwahan- 
glwyfns  a'r  aflan — byddai  heiyd  y  drwg-weitb- 
redwyr  yn  dyoddeí^  y  rhai  a  gyfrifid  yn  aflan; 
feHy  Crist  hefyd,  fel  y  tynai  ymaith  bechodau, 
ac  y  sancteiddiai  y  cyfryw,  a  ddyoddefodd  y 
tn  allan  i  berth  Jemsaiem ;  ac  y  mae  yn  ddy- 
ledswydd  arnom  ninnao,  fynedy  tn  allan  i  bob 
cymdeithas  gnawdol,  gan  ddwyn  ei  waradwydd 
of  yn  ewyllysgar,  a  dyoddef  pob  peth  fer  ei 
fwyn.  Cymh.  Dent  23.  10.  Nnm.  19.  3. 
Ezod.  29.  14.    Heb.  13. 12,  13, 14, 

*  GwersyU  y  saint,  a'r  ddinas  anwyl,'  yr  un 
ydynt ;  sef  eglwys  Dduw  yn  ei  hiawn  drefb; 
yn  barod  i  j^oladd  a  thywysogaethan  ac  aw- 
dnrdodan.  Dat  20.  9.  Mae  cyfeiriad  y  geir- 
iau  at  y  gwersyU  yn  yr  anialwcL  yr  hwn  oedd 
yn  gwbl  yn  ol  trefìiiad  Daw,  aiiian  ei  Ijnprodr- 
aeth,  ei  arweiniad,  aU  nmddiffyniad.  Sidm  87. 
2.    Dat,  21. 1, 10. 

'  Dyma  wersrll  Dnw :  ac  a  alwodd  enw  y  He 
hwnw  Mahanaim,'  nen  y  gwersyliwyr.  Geo. 
32.  2.  Deallwn  wrth  hyn  fod  yr  angelion  a 
ymddangosaaant  i  Jacob  yn  liooaog,  a  bod  jr 


OWE 


«21 


CFWE 


olwg  «mjnl  jn  ddychrynllyd,  a  g&Uiiog  i  am- 
ddiffjn  nea  i  ddjstiywio.  Tebygol  en  bod  fel 
bydcün  oddi  amgyicb  iddo,  i'w  amddifiyn  rhag 
Esaa  o^r  blaen,  a  Laban  ar  ol.  *  Angei  jr  Ar- 
glwydd  a  gastella  (nea  Hl^H  ^  w^rsylla)  oddi 
amgyleh  y  rhai  a'i  hoaiaot  eV  Salm  34.  7^  a 
103.  21.  a  148.  2.  Log  2.  13.  2  Bren.  9. 17. 
Jpel  2.  11. 

GWER'SHr-U-WYRr-FAWR,  (gwôr)  Saes. 
Worth;  pris;  briar  beth;  pridwcrth. — 1.  Y 
bri  a  roddir  ar  beih,  neu  yr  iawn  am  dano. 
Exod.  20.  30. — 2.  Dymunol,  llesol  ac  anwyi, 
Diar.  31.  10.  Y  mae  rhai  pethau  a  gwerth 
ynddynt  i  ryw  ddybenion,  a  throa  amser ;  folly 
niae  fírwyth  y  ddacar.  lago  6.  7.  Y  raae 
pethau  eraill  yn  werthfawr  ynddyot  ea  hunaio, 
ac  a  barhant  felly  byth ;  raegys  gwaed  neu  ab- 
erth  Crist ;  trogaredd  ao  addewidion  Dew.  1 
Pedr  1,  19.  Salm  36.  7.  2  Pedr  1.  4.  Y 
mae  ffydd  yn  werth&wr,  am  mai  trwyddi  yr 
ydym  yn  cyfranogi  o  Grist  gwerthiawr,  ac  yn 
derbyn  sylwedd  yr  addewidion  gworthfawr,  ac 
y  mae  ei  firwythan  yn  dra  gwerth&wr.  Ueb. 
3.  14.     2  Pedr  1. 1.     1  Pedr  3.  4. 

Mae  gwertha  weithian  yn  arwyddo  gwneuth- 
ar  cyfrif  bycban  o  un  petli  mewn  cymhariaeth 
i  beth  arall,  a  pharodrwydd  i  ymadael  yn  gwbl 
á'r  naill  i  gael  y  Hall.     Mat  13.  46. 

*  Er  gweitii  y  nrynwyd  chwi.'  1  Cor.  6.  20. 
Mae  y  gair  rijEny,  gwerth^  yn  arwyddo  y  gwerth 
a  roddid  am  gaeth-weision  i'w  rbyddhau.  -  Tip-yi 
avapwicunff  gwerth  dym;m^  hyny  y w,  caeth-weis- 
ion.  Xenoph.  de  Vectipal  iv.  18.  Wedi  eu 
pryBU  er  gwerth,  yr  oeddyyt  o  ran  ea  personau 
a'u  boll  waaanacthy  yn  eiddo  y  gwr  a'u  pryn- 
odd.  Felly  mae  yr  apostol  yn  rhesyma  yma : 
^Gogon^ddwch  Dduw,  yn  eich  corph  ac  yn 
eich  ysbryd,  y  rhai  sydd  eiddo  Duw.'  Pa  fodd 
y  raaent  yn  eiddo  Daw  f  Ateb,  Er  gwerth  y 
prynwyd  chwi  ganddo,  a  hwnw  yn  wertli  di- 
gymhar.  -Y  mae  iawn  Crist  yn  ei  aberth  yn 
werth  am  danynt,  ac  yn  iawn  drostynt  Gclwir 
ef  rtfAtij  gwerth — Xurpov,  pridwerth,  pryniant, 
gwerth  yn  prynu— iouvac  nyv  ^^/y)^  aoroo 
AuTpov  avrt  itoXXoiv,  Ei  einioes  yw  y  ptidwerth: 
rhoddodd  ei  einioes  ei  hun,  ayrt,  yn  lie  eu  hein- 
toes  hwy,  Cymaint  ag  a  dàl  ei  borson  a'i  fyw- 
yd  ei  hun  yw  y  gwerth  a  roddwyd  am  danynt 
iV  rl^ddhau:  lAoffn^ptov,  tmgareddfa,  iawn, 
cymmod,  cysyliad  trwy  ba  an  y'n  cymmodir  a 
Daw.     Mat  20.  28. 

*  Wedi  fy  ngwerthn  dan  bechod.'  Rhuf.  7, 
14.  Y  mae  wedi/y  ngwerthu  yma  yn  arwyddo 
bod  o^i  mifùdd  mewn  caethiwed,  ac  y n  gwneuth- 
ur  yr  hyn  Dad  oedd  yn  foddlon  ganddo.  Nid 
oedd  yn  foddlon  i  un  pechod,  yn  y  gradd  llei- 
af ;  mor  belled,  gan  hyny,  •  ag  yr  oedd  yn  ei 
wneothar,  yr  oedd  yn  gaeth,  hyny  y  w,  wedi  ei 
wcrthn  dan  bechbd.  Gwerihodd  Adda  ei  hun 
o'i  wirfodd  dan  bechod ;  yn  ganlynol,  yr  ydym 
oil  yn  cael  ein  geni  yn  weision  pechod ;  mor 
belied  ag  ydyw  y  rhyddhad  heb  fod  yn  gyf- 
Uwn,  ac  yn  ber&ith,  y  mae  effeithiaa  y  gwerih- 


iad  hwn  yn  pnhan.  Fod  gwerthu  yn  arwyddo 
caetiiitmd,  gwel  Deut  32.  30.    barn.  2.  14.  a 

3.  8.  a  4.  2.    1  Bren.  21.  20,    Ksa.  60. 1. 
Pan  y^riodolir  gwertha  i'r  Arglwydd  mewn 

perthynas  i'w  bobl,  y  mae  yn  arwyddo  yr  eflf- 
aith  o  bono,  sef  caethiwed  ;  yr  un  modd  yma 
hefyd  y  mab  effaith  yr  hen  werthiad  heb  ddar- 
fod,  a'r  rhyddid  a  brynwyd  gan  Grist  ^eto  heb 
ei  gyflawn  fwynhaa,.yn  ei  boll  effeithiaa  gwyn- 
fydedig. 

*  Pryn  y  gwir  ac  na  werth ;  felly  doethineb, 
ac  addysg,  a  deall.'  Diar.  23.  23.  Nid  oes 
dim  yn  ormod  i'w  roddi  am  dano;  nid  oes  dim 
yn  ddigon  i'w  dderbynam  dano.  Y  mae  yn 
fwy  ei  wertíi  na  phob  peth  arall,  ac  a  ateb  i 
rag^rach  dyben  i'r  neb  a'i  meddianno.     Diar. 

4,  5,  7.  a  2.  3,  &c.  Ueb.  12.  16:  PhiL  3.  7, 
8.  Mat  16- 26.  Act  20.  23,  24.  Dat  12. 
11. 

Gwerthwyd  Joseph  gan  ei  frodyr  yn  gaeth-  ^ 
was ;  yn  hyn,  fel  pethau  eraill  o'i  fywyd,  yr 
oedd  yn  gysgod  o  Grist,  yr  hwn  a  *werthwyd 
gan  an  o'i  genedl^  a  chaniynwr  iddo,  sef  Judas. 
Fel  yr  ỳmostyngodd  i  bob  iselder  a  gwarad- 
wydd,  ni  chafodd  fod  heb  y  diystyrwch  hwn 
amo ;  cymerodd  amo,  yn  hyn  hefyd,  agwedd 
gwas  neu  gaethwas  ;  un  wedi  ei  werthu  i'r  He 
isaf  a'r  gwasanaeth  caletaf.  Deg-ar-hagain  ar- 
ian  oedd  gwerth  y  caeth-was  gwaelaf  cyffredin 
yn  mhlith  yr  luddewon :  a  thytna  werth  per- 
son anfeidrol  y  Messiah  yn  eu  golwg, — *  Pris  y 
prisiedig,  yr  hwn  a  brynasant  gan  feibion  Is- 
rael.'— *  Gwerth  y  gwerthedig,  yr  hwn  a  bryn- 
aSont  gan  blant  'r  Israel.'  W.  S.  a  Dr.  M. 
Neu,  yn  hytrach,  gellir  cyfíeithu  y  gciriau  fel 
by n  :  '  Cymerais  y  deg^ar-hugain  arian  (gwerth 
y  gwerthedig,  yr  hwn  a  werthasant)  gan  feib- 
ion Israel  (ahwy  a'u  rhoisant  am  faes  y  croch- 
enydd)  megys  y  gosododdyr  ArgJwydd  i  mi.' 
Salm  105.  17.  Zech.  11.  13.  Mat- 27.  0. 
Act  7.  9.  Gwèl  KnatchbuU,  Doddridge,  Camp-  < 
bell. 

GWERTlIYD,  (gwarth)  echcl,  chwaif, 
chwarfan ;  Heb,  nTO'iQ  pin,  neu  ryw  bctli  vn 
perthyn  i'r  cogel,  nas  gellir  ei  ddeall  yn  bcn- 
jderfynolheb  ddeall  gwneuthuriad  yr  hen  bcir- 
ánt  at  nyddu.     Diar.  31.  19. 

GWERYRIAD-U,  (gwer-gyru)  gwneuthur 
llais,  neu  sŵn,  fel  march  neu  asyn. — *  Yr  oedd- 
ynt  fel  meirch  porthiannus  y  boreu,  gweryrent 
bob  un  ar  wraig  ei  gymydog.'     Jer.  5.  8. 

GWESTFA,  (gwèst).  gwledd,  cyfeddach, 
llettywriaeth. — 'AV  lleoedd  pennaf  yn  y  gwest- 
vae.'     Luc  20.  46.     W.  S. 

GWEWYR,  (gwew)  gwayw,  gofid,  dolur; 
dolur  llym-dost,  megys  dolur  gwraig  wrth  cs- 
gor.     Esa.  21.  3.  a  26.  16.  a  66.  7,  Jer.  50.  43. 

GWEYDD-ION,  (gwe)  un  yn  raedru  y  gel- 
fyddyd  o  wan.  Job,  7.  6.  Edr.  Gwau,  Gwen- 
NOL.  *  Torais  ymaith  fy  hocdl  megys  gwëydd  ; 
À  nychdod  (oddiwrth  yr  eddij  yniyl  y  ddalcn) 
y]m  tyr  ymaith.'  Esa.  38.  12'.  *  Torais  ym- 
aith fy  hoedi  m^ys  y  gwëydd,  gan  gulni  efe 


GWI 


622 


GWI 


a'm  drjliia.'  Dr.  M. — 'Torwyd  ymaith  fj 
hoedl  megys  gan  j  gwëjdi} ;  tyr  fi  oddiwrth  y 
y  gwŷdd.'  Gwel  Lowtb,  Tcbygol  fod  yr  an 
gyffelybiaeih  yn  cael  ei  dwyo  yn  mlaÿn  yn  ni- 
wedd  yr  sdnod  ag  oedd  yn  y  dechren.  Tor- 
wyd  edau  fy  mywyd,  fel  y  tyr  y  gwëydd  edan 
yn  y  gwŷdd,  cyn  gorphen  y  dernyn.  Torais, 
Bef  peraÌB  i'r  Arglwydd  ei  dori,  trwy  fy  mhech* 
odan. 

GWG,  (wg)  dig,  llidiogrwydd,  broch,  sor- 
lant:  dal  gwg,  bod  yn  anfoddog;  cnchiog, 
ffyrnig  ei  oiwg ;  trwyn-sar.— ^Herodias  addu- 
iodd  wg  iddo.  Marc  6.  19.  Mae  y  geiríaa  yn 
amlygn  ymlyniad  cryf  y  ddynes  anilad  hon 
wrth  ei  pbechod,  a'i  chreulondeb  gwaedlyd  o*r 
acnos 

GWIAL-EN-OD,  (gw-ial)  blwir,  tẃf 
blwyddyn ;  gwialen-ffon ;  fflangelL  £dr.  Mo- 
BS8,  Blaourtn,  Uaiarn. — ^Tair  gwaîth  y'm 
carwyd  &  gwiaiL^  2  Cor.  11.  25.  Coepedig- 
aeth  Rnfeinaidd  oedd  y  gwiail — à  fflàngell  y 
carai  yr  luddewon,  Cawn  banes  yn  Act  16. 
22.  am  fin  garûi  a  gafodd  ef  a  Silas  yn  Pbilippi 
yn  Macedonia. 

'  Gan  yr  Inddewon  bumwaith  y  derbyniais 
ddeagain  gwialenod  onid  vlu.\  2  Cor.  11.  24. 
Deug^in  gwialenod  oedd  y  rhifedi  yn  ol  cyf- 
raitb  Moses.  Dent  26.  3.  Byddai  y  gwi/il- 
enodau  yn  cael  eu  rboddi  ar  y  drygionns  yn  ol 
ei  ddryganiaetb,  à  fflangell  deircainc;  byddai 
pob  ergyd  â  hon  yn  dair  gwialenod.  Yr  hwn 
a  fernid  i  gael  again  gwialenod,  ni  chai.  ond 
deanaw,  sef  chwe'  ergyd ;  a'r  hwn  a  fernid  i 
gacl  deagain,  ni  cLai  ond  39,  sef  13  o  ergyd- 
ion.  Nid  oedd  iddynt  ychwanegu,  ond  ((allent 
leihsu.  Fel  drwg-weithredwr,  yn  ami,  yr 
oedd  yr  apostol  yn  cael  ei  drin,  ac  yr  oedd 
gwg  a  creulonder  luddewon  a  Chenedloedd  yn 
cael  ei  ddangos  to  ag  ato. 

'  Erailia'i  tarawsant  ef  à  gwiail.'  Mat  26. 
67.  *Eraill  a'i  cernodiasant  ef.'  Dr.  M. — 
*  Eraill  y  trawsant  ef  a  ei  gwiail.'  W.  S. — 
'  Rhai  ^  i  tarawsant  ar  ci  ben,  ac  eraill  a'i  tar- 
awaant  ar  ei  gernau.'  Dr.  Campbell.  Yn 
Pen,  5.  39.  y  mae  yr  nn  gair  pam^ia  yn  cael  ei 
gyfieithu  taro.  Y  mae  yn  arwyddo,  yn  ami, 
taro  â  chledr  y  Haw  ar  y  wyneb,  heb  fod  y 
dwrn  yn  gauad ;  ac  felly  y  mae  yn  y  cyfieith- 
iad  Saesoneg,  ^Others  smote  him  with  the  palms 
of  their  handsJ*  Arferir  y  gair  yn  yr  ystyr 
hwn,  medd  Weteteinŷ  Kypke  a  Schlensner,  gan 
Plutarch,  Achilles,  Tatios,  Josepb.  Ant,  Lib, 
viii.  15.  a.  ColL  Y  mae  y  gair  xoXa^iZto  a 
gyfieithir  cernodio^  yn  arwyddo  taro  á'r  dwm 
yn  gauad,  a  paTzif^w  a  gyfieithir  taro  a  ÿwiailj  yn 
arwyddo  taro  à  dwrn  agored.  Dangoswyd  pob 
atimharch  ^  chrealondeb  i'r  lesu,  yr  hwn,  er 
na  haeddodd  hyny,  o  ran  ei  berson  ei  ban,  a 
roddodd  ei  hun^  fel  mechniydd,  dros  rai  a 
haeddasant  y  cwiL 

Grwialen,  weithiau,  a  arwydda  etifeddiaeth, 
am  y  byddent  yn  mesor  etiföddiaethan  à  gwi- 
ail.   Salm  74.  2. — ^Waithiau  ceryddon,  neu 


igaetnaa;  am  y  byddent  yn  en  dcf- 
nyadio  i  geryddu  neu  gospi.  Mic.  6.  9.  a  7. 
14.    Diar.  29.  15.     1  Cor.  4.21.     Edr.  Ffon, 

JLH  X  RV  WI  AIjK  N 

GWIBER,  (gwib)  LUid.  Vipkra  ;  F/r,  Vi- 
pers; Saes.  Viper:  sarph ;  sarph  ehcdog, 
draig. — 'O  genedlaeth  gwiberod;'  sef  had  y 
rhai  drygionns,  neu  blant  y  diafol,  yr  hen 
sarph.     Mat  3.  7.  a  12.  34.  a  23.  33.     Luc  3. 

7.  Cymh.  Gen.  3.  15.    loan  8.  44.     Act  13. 

8.  Edr.  Asp,  Dodwy. 
GVyriB-IO-IAD-IOG,  (gwib)  crwydro,  an- 

sefydlog,  bwhwman,  didrigias,  ar  ddigrain. 
Edr.  CRwrDRiAiD. — *  Sèrgwibiog.'  Jhóms  13. 
ŵ.  €urr£peç  rtXavi^Tai,  Y  sèr  a  elwir.y  planed- 
au,  oddiwrth  -nXavriTai ;  sef  Mercber,  Gwener, 
Mawrth,  lau,  a  Sadwro.  Gwel  Parkhurst 
Galwai  yr  luddewon  eu  hathrawon  yn  fà\ ;  gel- 
wir  hwy  felly  gan  yr  Ysbryd  Glan.  Dat  1.  16. 
a  2.  1.  A  chan  fod  y  planedan  nchod  yn  ym- 
ddangos  yn  afreolaidd  yn  éu  hysgogiadaa; 
weithiaa  yn  ymddangos  yn  sefydlog,  weithiau 
yn  myned  yn  ol,  y  mae  yr  apostol  yn  eu  hys- 
tyried  yn  arwydd-lun  addas  o'r  gan-athrawon, 
y  rhai  oeddynt  yn  ansefydlog  yn  eu  hegwydd- 
orion,  ac  yn  afreolaidd  yn  eu  bywydau ;  i> 
rhai  y  cadwyd  niwl  ty wyllwch  yn  dragywydd. 
Y  mae  yr  hoU  gan-athrawon  yn  gyffredinol  à> 
nod  hwn  amynt,  sef  en  bod  yn  gwibio ;  macnt 
yn  gwibio  o  gyfeiliomad  i  gyfeiliomad,  ond  yn 
y  cyfeiliornadau  y  maent  yn  arcs.  Yr  an  jw 
y  gwirionedd ;  a'r  rhai  sydd  yn  derbyn  y  gwir- 
ionedd,  sydd  yn  sèr  sefydlog  yn  Uaw  Crist. 

GWIBED-YN,  (gwib)  gwyddhedyn,  ednog- 
yn,  cilionyn,  dyryn.  Dosparthir  creadnriaid  y 
byd  yn  dri  math,  sef  creadnriaid  rhesymol,  di- 
reswm,  a  difywyd. — Mae  gwibed  o'r  ail  fath  :* 
am  hyny  y  dy  wedodd  Awstin  fod  gwibedyn  yn 
odidocach  creadnr  na'r  hai|l,  am  fod  bywyd 
^anddo,  Gellir  darlunio  gwibed,  ea  bod  yn 
greaduriaid  bychain,  heb  waed  coch,  esgyrn, 
na  chnawd,  na  chroen,  a  safhau  ganddynt,  a 
llygaid  heb  orchadd,  ac  ysgy faint  yn  agor  yn 
en  hystlysau.  Y  mae  ganddynt  fath  o  orchadd 
caled  drostynt  sydd  yn  gwasanaethu  yn  lie  cig, 
croen,  ac  esgym.  Mae  y  darluniad  hwn  yn 
briodol  iddynt  i  gyd.  Mae  llygad  gwibed  yn 
hynod  yn  ea  gwneathuriad.  Math  o  rwyd- 
waith  yw  pob  llygaid,  ac  y  mae  yn  mhob  un 
0  honynt  gasgliad  o  amryw  filoedd  o  lygaid 
bychain,  etò  perffaitíi.  Cyfrifwyd  gan  y  Dr. 
Hook,  LeeweuhoBck,  a  Mr.  Paget,  saith  neu 
wyth  mil  o'r  man  lygaid  hyn,  yn  rhwyd- 
waith  llygad  na  gwybedyn.  Y  mae  pob  darn 
yn  ddysglaer-loy  w,  yn  grwn,  ueu  yn  grythog,  i 
gasgla  a  gwrthdori  y  goleuni ;  ac  y  mae  i  bob 
nn  o  honynt  ei  gieuyn  briodoL  Y  mac  y 
llygad  wedi  ei  amgylchu  a'i  ddarnau,  neu  fan' 
lygaid,  yn  sefyll  tu  allan  fel  twyn  orwn,  fel  y 
gallo  ganfod  o  bob  tu ;  hefyd  y  mae  yn  galed, 
ac  yn  ddideimlad,  am  nad  oes  dim  cloriau  i'w 
guddio  a'i  ddiogelu.  Gmi  mor  fychain  yw 
llawer  o  honynt,  rhaid  bod  rhanan  a  phibellaa 


•     GWI 


623 


GWI 


eu  cyrph  yn  fan  rhyfeddol.  Y  mae  iddynt 
fath  o  gyrn  yn  eu  penau  a  elwir  antenn<e  ;  y 
mae  dwy  o  bonynt.  Heblaw  yr  antennce^  y 
mae  iddynt  y  pcUpij  neu  y  teimlwyr;  y  maent 
yn  fyrach  na's  antennm^  ac  yn  wastad  wrth  y 
safn — ^y  mae  pedair,  weithiau  chwech,  o  hony  nt 
Mae  yr  antennae  yn  ddefnyddiol  i  lanhau  y 
llygaid.  Gan  nad  nad  allent  bell&a  a  nesâa  en 
ilygaid,  fel  ereadariaid  eraill,  i'r  dyben  i  wejed 
yn  mhell  ac  yn  agos,  mae  y  rhai  hyn  yn  ateb 
dyben  i  deimlo  o'u  blaen,  He  na  welant.  Y 
raae  Mr.  Bay  yn  dy  wedyd  nad  oes  dim  llai  nag 
20,000  o  fathau  o  honynt.  Rhai  o  honynt, 
rhoddir  achlysnron  yn  nghorph  y  gwaith  hwn 
i  syiwi  yn  fwy  neillduol  arnynt.  Gwel  Ency- 
clopedia, Buffon's  Nat  Hist,  Abridged,  Dr. 
Paley's  Nat.  Theology. 

*  Y  rhai  ydych  yn  hidlo  gwibedyn,  ac  yn 
llyncu  camoL'  Mat,  23,  24.  Sef .  yn  hidlo  y 
gwin  i  gael  y  g.wibedyn  allan,  rhag  iddynt 
lyncu  dim  oedd  yn  waharddedig  iddynt  dan  y 
gyfraith,  Diareb  yw,  yn  cael  ei  dywedyd  am 
y  rhai  hyny  fyddent  yn  ddiwyd,  ac  yn  ofalus, 
am  betfaaa  bychaiD,  tra  byddai  y  pethau  trym- 
af  yn  cael  en  hesgealuso. 

'  Ohwibanu  am  y  gwibedyn.'     Edr.  Chw]b- 

GWIG-OEDD,  (gw-îg)  ebach,  cilfkch,  col- 
fan,  lloches,  ystryd  dinas,  tref. — *  Dos  allan  ar 
ffrwst  ir  heolyad  ar  gwigoedd  v  ddinas.'  Luc 
14.  21.     W.  S. 

GVVILiO,  (gwil)  gofalu,gochelyd.— «Gwilied 
yr  Arglwydd  rhyngof  fi  a  thithau.'  Gen.  31. 
49. — *  Edryched  yr  Arglwydd.'     Dr.  M,     Edr. 

GWYL. 

GWILLIAD,  (gwill)  crwydryn,  gwib-ddyn, 
godechydd,  dydachwr,  seguryn. — *A'r  gwilliad 
lydd  trech  nag  ef.'    Job  18.  9.    Mae  yr  un 

fair  Qi)2X  yn  cael  ei  gyfieithu,  y  sychedig^  yn 
^en.  5.  5.  Mao  yu  arwyddo  creadur  truan 
newynllyd,  yn  barod  bob  amser  i  ysglyfaethu 
meddiannau  eraill.     Diar.  23.  29. 

GWIN,  (gw-în)  Heb,  pn  Gr,  otvoc  ;  Llad. 
ViNuM.  Diod  wedi  oi  gwneuthur  o  rawn  y 
winwydden.  Gellir  gwneuthur  gwin  o  bob 
math,  agos,  o  lysiau,  flfrwythaù,  ha<hiu,  gwreidd-. 
ian,  <fec.,  megya  grawn  o  flodau  ysgaw,  grawn 
cerinth  {currants)  morwydd,  ceiros  (cherries,) 
afalau,  ŷd-rawn,  pys,  ffa,  maip,  rhuddygl  {rad- 
ishes}  ie,  hyd  yn  nod  gwellt-glas  ei  hun.  Ond 
o  bob  peth  sug  grawn  y  winwydden  sydd  yn 
gwneuthur  y  gwin  goreu.  Gwesgir  y  sypiau 
íçrawn  mewn  gwin-wryf  i  gael  y  nodd  allan,  ac 
wedi  hjmy  rhoddir  ef  i  eplesu.  Mae  amryw- 
iaeth  rhinwedd  gwin  yn  tarddu  oddiwrth  rag- 
oriaeth  y  grawn,  a'r  gwahanol  dduU  o'i  wneuth- 
ur  Vi  gadw.  Mae  rhai  grawn  yn  fwy  liielys  a 
godidog  na'u  gilydd.  Mae  yr  un  fath  rawn 
mewn  amrywiol  sefyllfaoedd  yn  gwahaniaethu 
oddiwrth  eu  gilydd.  Yn  mhlith  bryniau  To- 
kay yn  HuDgari  mae  un  yn  wynebu  y  dehau 
a'r  haul  ganoi  dydd,  ac  o  herwydd  melusder  y 
grawn  yn  tyfu  yno,  a  elwir  bryn,  y  siwgr.  Hwn 


sydd  yn-  rhoddi  y  gwin  mwyaf  peraidd  a  god- 
idog yn  Hunffari,  a  theula  yr  Ymerawdwr 
sydd  yn  ei  gael  i  gyd.  Hen  win  wedi  ei  buro 
ar  y  gwaddod  yw  y  goreu ;  mae  yn  dra  def- 
nyddiol  i  adfywio  a  chryfhau  natur;  ac  yn 
feddyginiaethol  rhag  amry  w  glefydau  marwol, 
a'i  gymeryd  mewn  dulladdas.  Diar.  31.  4,  5, 
6.  Yn  yr  anghymedroldeb  o  hono  ef,  fel  pob 
peth  araU,  y  mae  yn  niweidiol  i  natur,  ac  yn 
bechadnros. 

Am  fod  gwin,  yn  ei  efifeithiau,  yn  adfywio, 
yn  cryfhau,  ac  yn  lloni  natnr,  y  mae  cyfiwr  o 
hawddfyd,  neu  lawenydd  ysbrydol,  yn  cael  ei 
alw,  *  llawenydd  trwy  win.'  Zeeh.  10.  7.  Can. 
ii«  Edr.  Cariad.  Am  fod  gwin,  yn  y  gor- 
modedd  o  hono,  yn  meddwi,  yn  s^^danu,  ac 
yn  gwneuthnr  dynion  yn  aflpnydd  ac  afreol- 
aidd,  y  mae  pob  peth  a  baro  yr  un  effeithiau 
3m  cael  ei  alw  yn  win,  megys  digo&int  a  bam- 
edigaethau  ì>uw,  &c.    Jer.  25.  15.    Salm  75. 

8.  Dat.  14.  10. 

Yn  HelboD^,  yn  agos  i  Damascus,  yr  oedd 
gwin  rhagorol,  yr  hwn  a  elwid  Ghaliboniwfn 
vinum^  yr  hwn  a  werthwyd  yn  ffeiriau  Tyrus. 
Ni  byddai  breninoedd  Persia  yn  yfed  un  gwin 
arall.    Ezec.  27. 18. 

Yr  oedd  gwin  Libanns  hefyd  yn  nodedig,  yn 
enwedig  gwin  Tripolis,  Tyrus,  a  Beretus,  lle- 
oedd  wrth  droed  Libanus.* — '  Bydd  ei  goffad- 
wriaeth  fel  gwin  Libanns.'  Hos.  14,  7.  *  Ths 
scent  thereof  J  ei  arogl,  Saes.  Newoome;  *A  ' 
bod  yn  gloidfawr,  fel  gwin  Libanus.'  Horsley. 
^He  should  have  as  gw)d  a  TUtme  as  the  wine  of 
Lihoaiius?  Goverdale.  fivrfftoiroinf^v  aurooy  ei 
goffadwriaeth.  LXX.  Priodol  ystyr  y  gair 
^Dt  y^  coffadwriaetK  Fel  y  mae  cotfad  wr- 
iaeth a  chlod  gwin  Libanus  yn  rhagori  ar  bob 
gwin  arall,  felly  y  mae  yr  A^lwydvl  yij  addaw 
y  byddai  enw  a  choffiidwriaeth,  a  chlod  yr  eg- 
Iwys  yn  rhagori  ar  bawb  eraill.  Wedi  ei 
meddyginiaethu  a'i  ffirwythloni,  bydd  yn  glod- 
fawr.  Adn.  4,  6,  6.  *  Goffadwriaeth  y  cyf- 
iawn  sydd  fendigedig ;  ond  enw  y  drygionns  a 
bydra.'    Diar.  10.  7. 

Gan  fod  gwin  Canaan  yn  frwysgawl,  bydd- 
ent  arferol  o'i  gymysgu  â  dwfr  i'w  yfed  yn  gj- 
ffredin ;  weithiau  hetyd,  byddent  yn  ei  bèr-ar-  . 
oglu  à  myrr,  thus,  calamus,  a  phèr-lysian.  Diar. 

9.  2,  5.     Can.  8.  2. 

Yr  oedd  gwin  yn  ddiod-offirwm  yn  cael  ei 
offrymu  gyda'r  rhan  fwyaf  oV  bwyd-offrymau. 
Exod.  29,  40.  Num.  15.  5,  7.  a  28.  7.  Lef. 
23.  18.  2  Cron.  29.  36.  Ond  nid  ydym  yn 
darllen  am  ddiod-offrwm  wedi  rhoddi  y  gyf- 
raith, ond  gyd  âg  aberthau.  Yn  yr  ystyr  hwn 
dywedir  fod  y  melys-win  yn  llawenhau  Daw  a 
dyn ;  sef  yn  yr  Aberthau  i  Dduw.  Edr.  Dion,  • 
CiwPAw. 

Dywedir  gan  yr  efengylwyr  iddynt  roddi  i 
Grist  dri  math  o  ddiod. — *A  phan  ddaethant  i 
le  a  elwid  Golgotha,  hwy  a  roddasant  iddo  i'w 

«  Le  Tin  du  xnont  Llbaa  dont  le  .prophete  Oaee  o  iUt  doja 

1»  eloge,  eat  encore,  ezoeUeot  **-»-*—  ■" 

ley. 


iLle.proph        __  _   _ 

Hiebhsr,  Voyage.  Gwel  Hon- 


GWI 


694 


QWl 


f, 


yfed  wiaegr  jn  gymyagedig  á  biutl ;  ac  wedi 
iddo  ei  brofi,  ni  fynodd  ^e  yfed.'  Mat.  37. 
33,  34r— *  Gwin  myrllyd  ;  eithr  efe  nû  cym- 
ertii.'  Marc  15.  23.— 'A  dywedodd  (ar  y 
groes)  Y  mae  syched  arna£  Tr  oedd  gaí^ 
hyny  lestr  wedi  ei  oaod  yn  llawn  o  winegr ;  a 
bwy  a  la&wasant  yspwng  o  winegr^  ac  a'i 
rhoddasant  yn  Hffbylcb  isop,  ac  íì  dodasant 
wrtb  ei  enan.  Yna  pan  gymerodd  yr  leau  y 
pwinegr,  efe  a  ddywedodd,  Gobphbvwtd,' 
oan  19.  28,  29,  30,  Y  mae  yn  amlwg  oddi- 
wrth  yr  banes  fod  yn  arferedig'rboddi  i  ddrwg- 
weitbredwyr  wrth  fyned  i V  dienyddi'o  ryw 
fatb  o  gymysgedd  o  win  a  gwinegr,  i'r  dyben 
i'w  gwneutbur  yn  ddideiml»L  i  naae  ibai  yn 
meddwl  fod  y  gwin  a'r  myrr,  a'r  gwinm  a'r 
bastl,  yn  ddwy  ddiod  wahanol.  Y  cynuiwedi 
ei  barotoi,  bwyracb,  gan  nd  Vr  gwragedd 
dnwiol  a  chyfoetbog,  iV  gysoro  ^r  yr  acbos 
atbriat  bwn;  a  bod  y  wln^  a'r  buBtl  ẁedì  ei 
roddi  iddo  gan  ei  elynion,  er  ycbwan^  o  ddi- 
ystyrweb  a  cbrenlondeb.  Dr.  Edwardfl'  Exer, 
part  IL  No.  2.  Dr.  Doddridge  m  loe.  Ond 
Did  ydwyf  yn  gweled  dim  angbysondeb  i  famu 
m^  yr  un  ddiod  oedd,  ac  mai  ar  yr  nn  am- 
ser  y  cynnygiwyd  hi  i'r  lachawdwr.  Yr  oedd 
gwinegr  yn  cael  ei  wneyrf  yn  gyffiredin  o  win, 
neu  o  Bodd  grawn  y  winwydden ;  am  hyny 
gallai  Marc  yn  briodol  ei  alw  yn  win.  Y  mae 
yn  dra  thebygol  befyd  fod  bnstl  a  myrr  yn  gy- 
myagedig á'r  ddiod  bon.  Tebygol  mai  rhyw 
gyfeillion,  neu  gyfeillesau,  caredie  a  gynygias- 
ant  bwn  iddo,  i  leihan  ei  deimkdrwydd  o'i 
boen ;  ond  ni  fynai  hyny ;  canys  yr  oedd  yn 
rhaid  iddo  ddyoddef.  Ni  fynai  Crist  ddim  i 
brysoro  ei  farwolae^h,  nac  i'w  wneyd  yn  ddi- 
deiroiad;  gweitbred  o'ieiddo  ei  ban  o^àdodi 
i  lawr  ei  mdoes;  nid  3m  nnig  yr  oedd  yn  ew- 
yllysio  marw,  ond  ei  weithrid  ei  Kun  oedd 
marw.  Luc  24.  46.  Gwel  Calmet,  Mackni^t, 
Hammond.  Y  gwinegr  a  roddwyd  iddo  gan 
un  o'r  milwyr  ar  y  groes  oedd  gwinegr  y  mil- 
wyr  en  bnnain,  tebygol.  Y  mae  ya  ddigon 
bysbys  mai  gwin^  a  dwfr  yn  gymysgedig  &'u 
güydd  (a  elwid  posca)  oedd  diod  gynredin  y 
milwyr.  Dywedir  fod  yno  *  lestr  wedi  ei  osod 
yo  llawn  o  winegr.'  Yr  oedd,  y  mae  yn  am- 
lwg, wedi  ei  barotoi  i'r  acblysnr  hwnw,  naill'ai 
i'r  milwyr,  neu  i'r  dienyddedig.     Edr.  Gwin- 


BGR. 


<  Ni  ddodant  win  newydd  mewn  costrelan 
ben.'     Edr.  Costrel,  Brethtn. 

'  Hi  a  ddiododd  yr  boll  genedloedd  à  gwin 
Hid  ei  godineb.'  Dat  14.8.  Y  mae  y  geiriau 
hyn  yn  cyfeirio  at  Jer.  51.  7.  'Pbiol  aur  oedd 
Babilon  yn  Haw  yr  Arglwydd  yn  meddwi  pob 
gwlad ;  yr  boll  geuedloedd  a  yfasant  o'i  gwin 
hi;  am  hyny  y  cenedloedd  a  ynfydasant' 
Gwin  Hid  (oivoc  Oofioty  gwin  yn  poethi)  Babilon 
angbristaidd,  sef  Eglwys  Rhufain,  y w  ei  gan- 
atl&awiaethau,  sydd  yn  poethi  dynion  o  blaid 
ei  gau-grefydd  a'i  beilun-addoliaeth,  ac  yn  cu 
Uenwi  &  Hid  yn  erbyn  pawb  a'u  gwrthwyneb- 


ant  £i  gwin  sydd  yn  ennyn  yr  boU  genedl- 
oedd i  bnteinio  yn  ysbrydol  CTdabi,aef  eigaa- 
athrawiaetban  a'i  cbelwydcuui,  yn  •  en  d^a 
oddiwrth  y  gwir,  a'r  gwir  addoliad,  at  gyfeil- 
iornadan  dinystriol  ac  eilon-addoliaeth.  Mae 
zel  pob  gan*^efydd  yn  gynddeiri<^,  yn  Synag 
ac  yn  grenbn.  Let  18.  21.  a  20. 2,  3^  4.  2 
Bien.  23.  10.  Jer.  32.  35,  Gwel  Yitringa, 
Cowper,  in  ioc. 

'Gwin  dirwyol.'  Edr.  Dirwtol. — «Gwin 
traisy'  y  w  gwin  a  gafwyd  trwy  drus  a  gor- 
thrymder,    Diar.  4.  17. 

GWINAU,  (ewin)  cetbin-liw.  Mae;  y  pro- 
pbwyd  Zecbamb  (pen.  6. 1,  2,  3.)  mewngwel- 
edigaetb  yn  canfod  pedwar  o  gerbydaa  yn  dy- 
fod  aHan  oddi  rbwng  dan  iynydd  o'  bras.  Y 
cerbydau  a  arwyddant  gonidiwyliaetbaa  rhag- 
loniaetb  Duw  tn  ag  at  ei  efflwys  (cymb,  2 
Bren.  6. 17.  Hab.  3.  8.)  yn  dyfod  aUan  oddi- 
wrth ei  gyngborion  rbagderfynedig  ac  angbyf- 
newidioL  *  in  y  cerbyd  cyntaf  yr  oedd  meirch 
cocbion :  yn  yr  ail,  meirdi  dnon ;  yn  y  tryd- 
ydd^  meirch  gwynion ;  yn  y  pedwerydd,  meirch 
brithioQ  a  gwineuQ^'  Mae  lUwiao  y  meirch 
yn  cyfeirio  at  ainrywiaeth  ymddygiad  yr  ym- 
erodraethan  mawrion  y  byd  tu  ag  at  yr  ^Iwys 
yn  mbHth  yr  luddewon.  Y  BabHoniaid  yn 
waedlyd,  fel  y  meirch  cocbion :  y  Persiaid  jn 
gystuddiedig  ac  yn  orthrymedig  fel  y  meirch 
doon :  bynawsedd  Alexander  ta  ag  atynt  yn 
cael  ci  arwyddo  wrtb  y  meirch  gwynion ;  y 
tiriondeb  bwn  a  estynwyd  iddynt  gan  }  Ptol- 
omiaid,  olynwyr  Alexander  yn  yr  Aipht ;  ond 
nid  heb  frychau  erledigaethaa  a  gorthrymder- 
an,  yr  hyn  a  arwyddir  wrth^  meirch  britbion. 
Olynwyr  Alexander  yn  Syria  a  arwyddoceir 
with  y  meirch  gwineaon ;  Uiw  yn  agosàu  iV 
coch,  neu  Uw  cochddn,  yn  arwyddo  en  berled- 
igaethau  mawrion  dan  Antiochns  Epiphanes  ÿ 
Demetrius  Soter.  Gwel  Prideaux's  Conneetion, 
part  i.  6.  7.  és  part  ii.  ò.  2.  Esgob  Newton  on 
the  Prophecies.  Guthrie's  Gen,  Hist  Ancient 
Universal  Hietory^   VoL  IIL 

«A'r  gwineuon  a  aethant  allan,  ac  a  geisiasast 
fyned  i  gynniwair  trwy  y  ddaear ;  ftíUy  bwy  a 
gynniweiriasant  trwy  y  ddaear ;'  (Zocb.  6.  7.) 
Bef  trwy  wlad  Judea,  fel  y  gellir  gweled  yn  eu 
banes  yn  Prideaux,  ac  eriuH.  G^riau  sydd  yn 
dangos  manylrwydd  rhagluniaeth  Duw,  a'i  ofsl 
mawr  am  ei  eglwys.  Nis  gall  neb  fyned  heb 
ganiatad :  ac  ni  roddir  caniatad  i  neb  gynni- 
wair trwy  un  man,  heb  olygu  diogelwcb  a  Ues- 
bad  ei  eglwys. 

GWINEGR,  fewin-egr)  Ffr.  Vihaigrb. 
Gwneir  gwin^  o  win,  cwrw,  cyder^  neu  ryw 
ddiod  arall.  Yr  oedd  gan  yr  bynafiaid  amryv 
fatb  o  winegr  a  arferent  yn  ddiod  gyfiPredin. 
Gwinegr  oedd  diod  y  mUwyr  Rhufeinaidd.  Yr 
Ymerawdwr  Prescennins  Niger  a  roddodd  or- 
chymyn  i'w  filwyr  nad  yfent  ddim  ond  gwin- 
egr ar  eu  teitbian.*"     Cystenyn   Fawr  a  gan- 


*  Nominem  In  expldltfoM.Tiniim  bibere  ;  Bed  aoew  uafTer- 
0<M  eiM  oontantos.   8paiU&  in  Begeeniuo. 


GWI 


635 


GWI 


iatai  iV  filwyr  win  a  gwinegrbob  yn  ail  ddydd. 
Yr  oedd  y  cyuauafwyr  yn  ci  yfed  wrth  eu  gor- 
chwyl  er  eu  hadfywiad.* — *Gwlyoh  dy  datnaid 
yn  y  gwinegr,'  inedd  Boaz  wrth  Ruth.  Pen. 
2.  14.  Nid  oedd  eu  gwinegr  hwy  yr  nn  fiith 
a'r  on  a  arferir  genym  ni,  ond  math  o  win 
gwan  a  alwent  pesca  neu  sera,  Gwneir  arfer- 
iad  mawr  o  hono  hyd  heddyw  yn  yr  Yspaen 
a'r  Ital  yn  atoser  cynhauaf. — Gwaherddid  i'r 
Nazareaid,  •yfed  gwinegr  gwin,  na  gwinegr 
diod  gref,'  neu  Shecar^  am  ei  fod  yn  peri 
ineddwdod.  Num.  6.  3.  Luc  1. 15.  T  mae 
yn  amlwg  hefyd  fod  math  o  winegr  cryf,  an- 
addas  iV  yfed ;  neu  na  byddai  neb  yn  ei  roddi 
ond  I'r  gwaekf  o  ddynion.  Fel  arwydd  o 
ddirmyg  ac  angharedigrwydd  y  prophwydir 
am  Gris^  i'w  elynion  *  roddi  iddo.  fasti  yn  ei 
fwyd,  sA  ddiodi  yn  ei  syched  &  gwinegr.'  Edr. 
Gwin.  Yr  oedd  y  gwinegr  hwn  yn  anhyfryd  i'r 
dannedd,  medd  Solomon,  a  thebyg  i  hyny  yw 
y  diog  i'r  neb  a'i  gyro.  Diar.  10.  26.  Ýmae 
gwinegr  yn  dda  yn  mhob  afiechyd  hointus  ag  a 
fyddo  yn  tueddu  at  falldod  a  braenedigaeth. 

GWINLLAN-WR-YDD,  (gwin-Uan)  llan, 
neu  lanefch  gauedig  i'r  gwinwydd  i'w  diogelu 
rliag  i  anifeiliaid  eu  niweidio  Noah  yw  y 
cyntaf  sydd  à  hanes  am  dano  iddo  blanu  gwin- 
llan.  Gíen.  9.  20,  Nid  ydyw  yn  anhebyg  fod 
gwin  yn  ddiod  gyffredin  yn  y  cynfyd  ;  yn  y 
(iyddiau  o  flaen  y  diluw, '  yr  oeddynt  yn  bwyta 
ac  yn  yfed ;'  sef  yn  foethus  ac  yn  anghymedrol. 
Mat  24,88. 

Byddai  yr  hen  Frytaniaid  yn  gwneuthur 
gwin  o  sudd  neu  rawn  amrywiol  goedydd  ;  o 
herwydd  hyn,  gelwir  rhai  manau,  Gwinllan  hel- 
yg,  planigfa  helyg.  Yn  Sir  Fôn,  Gwinllan 
laip  sydd  enwad  cyffredin  ar  gae  o  faip.  Yr 
oedd  yn  Palestina  amryw  winllanoedd  rhagor- 
ol ;  rhai  o'r  gwinllanoedd  goreu  oedd  yn  Jazer, 
Sibmah,  Ëngedi,  neu  Baal-Hamon.  Esa.  16. 
8,  9.  Can,  1.  14.  a  8,  li:  Y  mae  amryw 
awdwyr  Paganaidd  yn  rhoddi  canmoliaeth  i 
win  Giaza,  Sarepta,  Libanus,  Saron,  Ascelon,  a 
►  Tyrus.t 

Yr  oedd  gwaith  gwinllanydd  yn  waith  trwm, 
aQyn  cacl  ei  gyfrif  yn  ami  yn  waith  gwpel  a  dir- 
mygus.  2  Bren.  25.  12.  Esa.  61.  5.  ŵn. 
1.  6.  Byddai  gwinllaqoedd  yn  cael  eu  gosod 
weithiau  i  winllanwyr  am  ardreth  fawr,  sef  mil 
o  arian,  neu  siclau ;  a  dau  gant  ychwaneg  i'r 
rhai  a  gadwent  ei  flfrwyth  hi.  Esa.  7,  23. 
Can.  8.  12.  .  * 

Nid  oedd  yn  gyfrcithlawn  wrth  gyfpaith 
Moses  i  neb  a  blanoddwinllan  fwyta  ei  ffrwyth 
lii  cyn  y  bummed  flwyddyn.  'Tair-  blynedd 
y  bydd  ci  ffrwyth  megys  dienwaededig,'  sef  yn 
aflan :  y  bedwaredd  flwyddyn  bydd  ei  holl 
tfrwyth  yn  sanctaidd  i  foliannn  yr  Arglwydd 
k£r  ef,'  nen  yn  sancteiddrwjdd  moliant  i'r  Ar- 
Vriwydd.     Lef.   19.23,24.     Nid  oedd'iddynt 


^  Aoeto  Samroa  via  In  refrlgerendo.    Pliny,  lib.  28.  c.  1. 

t Dalci  Bacchi 

Maiwn,  qoiD  SArcepta  fenuc,  qo»  6aza  oieaimU 

79 


dori  y  winllan  na  ch»^ln  ei  chnwd  y  seithfed 
flwyddyn ;  Sabboth  gorphwysdi;^  y  tir  oedd  y 
flwyddyn  hono.  Yr  oedd  ÿ  ffrwyth  i'r  tlawd, 
yr  amddifad,  a'r  dyeithr.  Yr  oedd  rhyddid  i 
deithiwr  fwyta  grawawyn  ei  wala,  ond  nid  i 
ddodi  dim  yn  ei  lestr  i'w  ddwyn  gyd  ag  ef. 
Nid  oedd  iddynt  hau  y  winllan  ag  amryw  h&d. 
Lef  25.  3,  4.     Dent,  22.  9.  a  23.  24. 

*  Chwi  a  bonuoch  y  winllan ;'  hy^jr  y w,  ys- 
peiliasoch  ddynion  yn  anghyfiawn  o  ffrwyth 
eu  Uafur ;  anrhaith  y  tlawd  oedd  yn  eu  tai. 
Esa.  3. 14. 

^Gosodaf  Samaria  yn  gamedd-faes  dda  i 
blanu  gwinllan';'  sef^  mi  a'l  hollol  ddystrywiaf, 
fel  y  byddo  yn  faes  addas  i'w  aredig.  Mic.  1. 
6.  Mae  yr  eglwys  yn  ami  yn  cael  ei  chyffel- 
ybu  i  winllan.  Esa.  5..  1 — 7.  Mat.  20.  1 — 16. 
a  21.  2«,  46.  Luc  13.  6,  7.  Yr  Arglwydd 
sydd  yn  ei  phlanu — ei  chadw — ac  yn  ei  dyfr- 
hau,  ac  y  mae  yn  dysgwyl  cael  ffrwyth  ar  y 
preuau  oil  ynddL  (Gwel  yr  amrywiol  eiriau.) 
I  rhai  sydd  yn  gweini  yn  y  gair  a'r  athraw- 
iaeth  a  «Iwir  yn  '  winllanwyr  ;'eu  gwaith  yn  ei 
chadw  rhag  i  ddim  fod  yn  niweidiol  iddi,  ei 
dyfrhau;  glanhau  y  canehenan;  cloddio  o 
amgylch  ei  flagysbrenau,  a  bwrw  tail,  i'r  dyben 
i'w  gwneyd  yn  ffrwythlawn. 

*  Yn  y  dydd  hwnw  ceowch  iddi,  gwinllan  y 
gwaith  coch,'  Esa.  27.  2. — *  Yn  y  dydd  hwnw 
cenwch  i'm  hanwyl  winllan,  gàn  ymateboL' 
Lowth.  Y  mae  llawer  q  gopiau^  a  rhai  argraff- 
iadau,  medd  ef,  yn  darllen  njJH  J^  ^^^  ^JaH 
Gwel  hefyd  Parkhurst — *Yn  y  dydd  hwnw 
cenwch  iddi,  gwinllan  ffwin  eplesedig.  Yitrin- 
ga. — Mae  Vitringa  yn  barnu  fod  y  gair  yn  gos- 
od alian  natur  a  rh^^oroldeb  y  gwin.  yn  llawn 
gwaith  wrth  eplesu,  pan  y  byddai  ei  liw  ef 
gocha;  ac  yn  arwyddo  yr  eglwys  yn  llawn  o 
wresogrwydd  ysbryd,  a  zel  dros  Dduw,  ac  hef- 
vd  yn  nghanol  erledigaethau  a  phrofedigaeth- 
ku.  Act.  18.  25.  Rhuf.  12.  11.  1  Pedr  1. 
22, 

Gwinllan  a  blanodd  ddeheulaw  Duw  oedd  j 
genedl  luddewig ;,  efe  a'i  dygodd  o'r  Aipht,  ac 
a'i  planodd  yn  Nghanaan,  mewn  bryn  tra 
ffrwythlawn,  sef  cyflawn  o  freintiau.  Gwnaetfa 
holl  waith  gwinllanydd  tu  ag  ati — fel  y  mae  yn 
gofyn,  *  Beth  oedd  i'w  wneuthur  ychwaneg  i'm 
gwinllan  nag  a  wnaethum  iddi  V  Eto  grawn 
gwvlltion  a  ddygodd  yn  llegrawnwin.  *Esa.  6. 
I-I4.     Salm  80.  16. 

*  Ni  thry  ei  wyneb  ^t  ffordd  y  gwinllanoedd.' 
Job  24.  18.  Ni  bydd  byth  o  berchen  gwinllan- 
oedd, ac  ynganlynol  ni  chyfrnnoga  o'i  ffrwyth- 
au ;  ond  bydd  byw  mewn  tlodi  ac  angenns. 
Neu,  ni  thry  at  alwedigaeth  gyfreithlon  i  fwyta 
ei  fara  trwy  lafur  a  chyfiawnder. 

*  Gosodasnat  fi  i  ga,dw  gwinllanoedd  eraill ; 
fy  ngwinllan  fy  hun  nis  cedwais.'  Can.  1.  6. 
*  Gosodasant ;'  set  meibion  ei  mam,  brodyr  gau, 
y  rhai  a  aned  yn  ol  y  cnawd,  ac  sydd  bob  am- 
ser  yn  casau,  ac  yn  erlid  y  rhai  a  enir  yn  oi  yr 
Ysbryd.    GaL  4.  23.— 'I  gadw  gwinllanoedd 


GWI. 


626 


GWI 


eraill ;'  hwy  a*i  hudasant  oddiwrth  Dduw  a'i 
addoliad  pur,'  yn  ol  eiair;  oddiwrth  bethaii 
ysbrydol  pertbynol  i'w  cliyflwr,  at  gau  grefydd, 
neu  "at  bethau  oddi  isod,  er  mawr  niwed  iddi 
ei  hun, — *  Fy  ngwinllan  fy  hun  nis  cedwaia ;' 
yr  oedd  ganddi  winllan  ei  hun  ;  yr  oedd  llawn 
waith  iddi  ya  nghylch  bono,  ac  yr  oedd 
ffrwyth  iddi  o'i  llafur  yn  ei  chylcb.  Ond  bu  y 
gau  frodp"  hyn  yn  fawr  niwed  iddi,  tra  bu  yn 
brysur  yn  ngnylch  pethau  nad  oeddent  yn  per- 
thyn  iddi,  hi  esgeulusodd  yr  hyn  oedd  yn  per- 
thyn  yn  fawr  iddi ;  a  hyn  oedd  un  aöhos  ei  bod 
yn  ddu. 

GWINWYDIX-EN,  (gwin-wydd)  ygwŷdd, 
sydd  yn  dwyn  y  grawnwin.  Y  mae  ynghylch 
ugain  math  o  honynt,  ac  i  gyd  yn  Uwyddo  oreu 
raewn  gwledydd  cynhes,  a  daear  sych,  ac  yn 
hawdd  eu  niweidio  gan  oerfcl  %  rhew.  Maent 
yn  gofyn  Uawer  o  lafur  wrthjmt  i'w  trin  a'u 
hamaethu.  Y  mae  eu  ceinciau  yn  weiniaid,  a 
rhaid  eu  hattegu'wrth  fariau,  coed,  neu  bolion, 
&c  Ilhaid  cu  glanhau  yn  fanwl,  fel  y  dygont 
ffrwyth.  Nid  y  w  y  gwỳdd  dda  i  ddira  ond  yn 
danwydd  os  bydd  yn  ddiffrwyth.  Yr  oedd 
llawer  o  honynt  yn  ngwlad  Canaan  gynt ;  yn 
enwedig  yn  rhandir  Judah,  Geo.  49.  11.  £dr. 
GwiN,  GwiNLLAK.  Y  maent  yn  bresennol  yo 
ami  yn  yr  Ital,  Firainc»  Yspaen,  Portugal,  ac 
y  mae  rhai  yn  Lloegr.  Y  mae  un  ragorol  yn 
ugardd  y  brenin  yn  Hampton  Court ;  by ddant 
weithiau  yn  cynnull  èddi  ami  rawn  yn  pwyso 
i  gyd  1100  o  bwysau.  Y  swp  grawnwin  a 
ddygodd  yr  yspiwyr  o  Escol,  a  ddygasant  ar 
drosol  rhwng  dau,  gau  ei  bwys.  Num.  13. 23. 
Ceir  galwyni  o  win  oddiwrth  un  swp  yn  rhai 
partnau  o'l  byd ;  ^  rhai  sypiau  i^  bwysant  25 
pwys  neu  ragor.  Y  mae  gwinwydd  gwylltion, 
yn  tyfu  o  honynt  eu  hunain  ar  fin  ffyrdd,  ac 
yn  dwyn  grawn  gwylltion,  aurllyà,  a  chwerw. 
£sa.  5.  5. 

*  Gwinwydden  Sodom,'  y w  y  rhai  sydd  yn 
tyfu  yn  agos  i'r  môr  marw,  a*u  grawn  raor 
chwerw  a  bustl.     Deut.  32.  32. 

*  Eiatedd  dan  ei  winwydden,'  <fec,  a  arwydda 
diogelwch,  llwyddiant,  a  digonolrwydd.  Mic. 
4.  4.    Zech.  3.  10. 

'  Gwinwydden  wag  yw  Israel :  efe  a  ddwg 
ffrwyth  iddo  ei  hun.'  Dr,  Horsley:  Y  gair  p^ 
a  arwy.dda  gwagìiau,  Gwinwydden  yn  ymwag- 
hau  yw  gwinwydden  yn  ymdywallt  ei  grym 
raewn  llawer  o  ffrwyth;  nid  ffrwyth  gweith- 
redoedd  da  a  fcddylir,  ond  cynnydd  mewn  Uu- 
osogrwydd  nifer,  amldra  cyfoeth,  <fec.  *  Yn  ol 
amldcr  ei  ffrwyth  a'i  gyfoeth  yr  amlhaodd  efe 
allorau ;'  scf  y  cynnyddodd  mewn  eilun-addol- 
iaeth,  a'i  wrthgiliad  oddiwrth  Dduw.  Neu,  fel 
Jiym  y  cyfieitha  rhai  y  geiriau  :  *  Gwinwydden 
yn  gwaghau,  neu  yji  gwywo,  y w  Israel,  yn  bw- 
rw  ei  ffrwyth ;'  neu  dwg  ffrwyth  cyfatebol,  sef 
dim  ffrwyth.  Y  mae  hyn  yn  cyfateb  i  pen.  9. 
11— lY.  Cymh.  Nah,  2.  2,  3,  Gwel  Esgob 
Newcombe,  Parkhurst 

Wrth  *  winwydden  y  ddaear,'  y  deallir  pobl- 


oedd  y  ddaear,  gelyniaethol  i  eglwys  Crist  yn 
y  byd;  yn  enwedig  y  pendefigion  a'r  gwyr 
mawrion.  Neu  yr  eglwys  aughristaidd,  yrhon 
«ydd  winwydden  Sodom,  a'i  grawnwin  yn  fnstl- 
aidd,  a'i  grawn-sypiau  yn  chwerwon :  sef  ei 
holl  gyfeiliomadau,  ei  heiIun;addoiiaeth,  a'i 
íBeidd-dra.  Mac  yr  amser  yn  nesan  iddi  gael 
ei  medi,  a'i  bwrw  i  gerwin  fawr  digofìdnt  Daw. 
Diar.  14. 18,  19. 

Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  cyffelybu  ei 
hun  i  winwydden ;  *  Myfi  yw  y  winwyddeo, 
a'm  Tad  y w  y  Uaftirwr,'  a'i  ddysgyblion  yw  y 
cangenau.  loan  15.  1,  &c;  Y  mae  Crist  yn 
galw  ei  hun  yma  y  *  wir  winwydden,'  yn  bcnaf, 
oblegid  ei  ffrwythlonrwydd.  Pren  gwan,  gwatl 
yr  oiwg  arno  y w  gwinwydden,  ond  y  mae  ei 
ffrwyth  yn  rhagorol,  yn  llawer,  ac  yn  felus  od- 
iaeth ;  fe!ly  Crist,  nid  oedd  ond  fel  gwreiddyn 
o  dir  sych,  heb  na  phrya  na  thegwch  iddo ; 
ond  y  mae  arno  ffirwythau  heb  eu  bath ;  y  mae 
yn  cyfiawnhau  yr  annuwiol — ^rhoddi  heddwcb 
— ac  yn  iachan  ei  bobl.  Bsa.  liii,  Y  *  wir  win- 
wydden,' scf  y  winwydden  sylweddol,  ragorol, 
Ŵ  ffrwythlawn,  yn  llawn  nódd.  loan  1. 9.  a  6. 
32.  Heb.  8.  2.  a  9.  24.  Y  mae  cyflawnder 
rbyfeddol  ynddo  fel  Cyfryngwr,  gan  fod  cang- 
enau mor  ddiffrwyth  a  pbechaduriaid  yn  cacl 
eu  gwneuthur  yn  ffwythlawn  ynddo.  Y  mae 
y  gy ffelybiaeth  yn  hynod  o  addas  ac  addysg- 
iadol,  yn  gosod  allan  beth  yw  Christ  fel  Cyfryng- 
wr, a'r  angenrheidrwydd  i  enaid  pecbadur  gad 
ei  uno  kg  efi  a  derbyn  o'i  gyflawnder ;  ac  onid 
Ô,  nis  dichon  byth  ddwyn  ffrwythau  da,  mwy  na 
changèn  heb  fod  mewn  nndeb  a'r  pren.  Mae 
pawb  sydd  yn  ivirioneddol  mewn  undeb  âg  cf 
yn  dwyn  ffrwyth,  a  than  driniaethaa  y  Tad  fel 
llafurwr,  fel  y  dygont  fwy  o  ffrwyth.  Y  maent 
mewD  undeb  agos  iawn  á  Christ ;  yn  debyg 
iawn  iddo ;  yr  un  modd,  sef  yr  un  ysbryd  yn- 
ddynt  hwy  ag  yntau,  ac  yn  dwyn,  mewn  raes- 
.ur,  yr  un  ffrwyíh ;  ond  efe  y  w  y  gwreiddyn ; 
efe  sydd  yn  cynnal  ac  yn  cyfranu  iddynt  hwy 
yn  wastadol.  Undeb  y  cangenau  a'r  pren  bob 
dydd,  bob  mynydyn,  y  w  eu  cynnaliaefch,  a  holl 
achos  eu  ffrwythlonrwydd  ;  felly  hwythau,  nid 
oes  dim  i'w  gael  iddynt  ond  oddi  wrtho,  na 
bywyd  mewn  un  ffordd  arall.  *  Hebof  fi,'  x^- 
piz  sfioUf  yn  wakatwl,  oddi  wrthrif  fiy  wrthych 
eich  huHy  ar  toahan — nis  gellwch  chwi  wneuth- 
ur  dim  ;'  sef  dwyn  dim  ffrwyth.  Nid  ydy w  yn 
dywedyd,  medd  Musculus  dduwiol,  heboch 
chwi  nis  gallaf  fi  wneuthur  dim ;  gall  y  win- 
wydden o  honi  ci  hun  ddwyn  cangenau -eraill, 
er  i'r  rhai  diffrwyth  gael  eu  tynu  yttiaith.  Nid 
ni  ellwch  wneuthur  ond  ythydigy  neu,  nid  yd- 
ych  yn  gwneuthur,  ond  ni  ellwch  wneutLnr 
dim.  Nid  ni  ellwch  wneuthur  ychwaith,  ond 
hebof  fi  ni  ellwch ;  ond  gyda  fi,  mewn  undeb  â 
mi,  chwi  ellwch  ^ddwyn  ffrwyth  lawer.  Nid 
yw  yn  gweddu,  medd  un  gwr,  i  ddysgyblion 
Crist,  y  gwir  gangenau  ynddo,  ddywedyd  nis 
gallaf  fi  wneyd  gweithredoedd  da ;  ond  o  hon- 
of  fy  bun,  heb  Grist,  nis  gallaf;  gyda  Phaul  y 


GWI 


627 


GWI 


macnt  yn  gallu  pob  peth  tl^y  Grist,  yr  hwn 
sydd  yn  eu  nertfiu.  Phil.  4.  13.  Pa  fodd  na 
ddichon  cangenau  Crist  wneuthur  dim,  pan  y 
niae  y  Tad,  yn  gweithio  ynddynt  i  ewyliysio  a 
gweitbredn  o'i  ewyllys  da  ef  ?  Phil.  2,  13.  Y 
mae  yn  gysur  anrheithol  i*r  mab-  beidio  byth 
anghofio  pwy  yw  ci  dad,  a  phwy  yw  yntau ;  i'r 
wraig  beidio  anghofio  pwy  yw  ei  gwr,  a  phwy 
jw  hilhau ;  iV  claf  gofio  pwy  yw  ei  feddyg,  a 
phwy  y  w  yntau  ;  i'r  ysgolhaig  gofio  pwy  y  w 
ci  athraw,  a.  phwy  y  w  yntau  ;  ac  i  gredadyn 
gofio  pwy  yw  e^  a  phwy  yw  Crist ;  y  winwydd- 
en  ffrwythlawn  ywCrist^  cangen  ddiffrwyth  yw 
yntau  hebddo,  ond  yn  dwyn  flfrwyth  lawer  yn- 
ddo.  Ni  ddichon  nel^  byth  ddychymygu  un 
fîordd  i  becbadur  fod  yn  sanctaidd  heb  Grist; 
ond  ynddo,  gwneir  y '  mwyaf  diffrwyth  yn- 
ddo  ei  hun  i  ddwyp  ffrwyth  lawer.  Yr  oedd 
Adda  yn  ymddangos  yn  winwydden  hardd,  or- 
uchel,  ac  yr  oeddyn^  ninnaa  oil  ynddo ;  ond 
pechod  '  a  marwolaeth  a  gafwyd  arno,  ac  nid 
tlrwyth  i  fywyd.  Yr  oedd  yr  Inddewon  yn 
ymffrostio  o -Abraham  a  Moses,  ond  nid  y  win- 
wydden oeddynt;  ond  cangenau  flfrwythlawn 
yn  y  wynwydden  ;  er  na  chawsant  farwolaeth 
o<Jdi  wrthynt,  eto  ni  chawsant  fywyd  ychwaith ; 
ni  wnaethant  o  honynt  eu  hunain  un  gangen 
ddiffrwyth  yn  ffrwythlawn.  Yr  un  peth  ellir 
ddywedyd  am  bawb  eraill,  hyd  yn  nod  yn  eg- 
Iwys  Dduw,  heb  son  dim  am  yr  holl  ddoethion 
Paganaidd.  Heblaw  hyny,  niwna  holl  drefn- 
iadau  a  defodau  allanol,  pob  manylrwydd  cref- 
yddol,  yr  egwyddorion  mwyaf  iachus,  a'r  eg- 
Iwys  fwyaf  pur,  byth  un  enaid  yn  ffrwythlawn, 
heb  nndeb  gwirioneddol  â  Christ.  Crist  y w  ein 
hunig  obaith,  ac  iddo  ef  y  mae  yr  holl  glod  yn 
perthyn  yn  mhob  dim. 

Mae  gwaith  yr  Arglwydd  lesu  yn  galw  y 
Tad  yn  LlafurwT,  yn  dangos  fod  yr  holl  drefn- 
iad  a'r  gweithfediad  mown  perthynas  i  Grist, 
fcl  y  winwydden,  a'i  holl  bobl  ynddo,  o'r  Tad, 
tan  olygiad  y  Tad,  ac  yn  ei  ofal.  O  Pduw  y 
mac  planiad  y  winwydden,  sef  gosodiad  Crist 
i  fynu  fel  Cyfifyngwr ;  ac  o  bono  ef  y  mae  imp- 
iad  yr  holl  gangenau  ynddo,  n'u  glanhad  wedi 
hyny,  fel  y  dygont  fwy  q  ffrwyth.  Mae  y  Tad 
yn  ei  holl  drefn,  a'i  ofal,  a*i  oruchwyliaethau, 
yn  cael  ei  ogoneddu  yn  ffrwythlondeb  y  cang- 
enau. Esa.  26.  12.  Jen  10.  23.  Hos.  14.  8. 
Phil.  1.  11.  Act  4, 12.  Eph.  2. 12.  lago  i.  26.' 

*  Nid  yfaf  o  hyn  allan  o  ffrwyth  hwn  y  win- 
wydden, hyd  y  dydd  hwnw  pan  yfaf  ef  yn  ne- 
wydd  yn  nheyrnasfy.Iíhad.'  Mat  26.  29.-^ 
*  Nid  yfaf  o  gynnyrch  y  winwydden.'  Dr. 
Campbell.  Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  rhag- 
fynegi  na  fyddai  iddo  fwyta  un  pasg  arall,  na 
bwyta  o'r  swper  sanctaidd  gyda  hwynt  ar  y 
ddaear.  *  Mi  a  chwennychaLs  yn  fawr  fwyta  y 
pasg  hwn  gyda  chwi,  cyn  dyoddef  o  honof.  Ni 
fwytaf  mwy  o  bono,'  sef  o'r  pasc,  *  hyd  oni 
chyfiawner  yn  nheyrnas  Dduw.'  Luc  22. 15, 
16.  Er  na  fẁytái  yma,  eto  y  mae  yn  sicrhau 
y  caent  wledda  gyda'u  gilydd,  yn  newydd  mewn 


amgylchiadau  newyddion,  mewn  dull  newydd 
a  mwy  rhagorol;  nid  ar  y  ddaear,  ond  yn 
nheyrnas  Dduw.  Chwenychodd  Crist  yn  fawr 
fwyta  y  pasc  kton  gyda'i  ddysgyblion ;  hwn 
oedd  y  pasc  rhyfeddaf  crioed,  pan  oedd  y  gwir 
oen  i  gael  ei  aberthu.  Nid  oedd  gwerth  yn  y 
lleill  ond  fel  yr  oeddynt  yn  rhagddangos  hwn. 
Yn  y  pasc  hwn  caent  yr  eglurhad  mwyaf  o'i 
garlad,  a  holl  drefn  yr  iechydwaiaeth,  a  dyben 
yr  holl  osodiadau  luddewig ;  am  hyny,  *  gan 
chwennychu  mi  a  chwennychais,'  sef  chwen- 
nychais  yn  Jawr^  ac  yn  wirioneddol  ;  geiriau 
sydd  yn  dangos  yn  rhyfedd  ansawdd  calon  Crist 
tuag  at  ei  bobl,  a  gwaith  yr  iechydwriaeth. 

GWINWRYF,(gwin-gwryf)  gwinwasg;  gwr- 
yf  i  wasgu  graẅnwin. — *Ac  a  drychodd  winwr- 
yi  ynddi — ac  a  gloddiodd  ynddi  winwryf — ac  a 
gloddiodd  le  i'r  gwin-gafn.'  Esa.  5.  2.  Mat 
21.  33.  Marc  12.  1.  Yr  oedd  y  gwinwryf,  a'r 
gwin-gafn  i  dderbyn  y  gwin  a  wasgesid  gan  y 
gwinwryf,  yn  perthyn  i'w  gilydd ;  am  hyny 
mae  yr  un  geiriau  yn  cael  eu  priodoli  i'r  naill 
a'r  Hall.  Cloddiodd  ynddi  winwryf,  sydd  yn 
arwyddo  yr  un  peth  a  chlòddiodd  le  i'r  gwin- 
gafn,  yr  hwn.  oedd  dan  y  gwinwryf  yn  y  ddae- 
ar, fel*  y  mae  y  gair  urcoXr^vtov  yn  arwyddocau, 
sef  llestr  dan  y  gwinwryf,  Y  mae  hivtov  yn 
cael  ei  gyfieithu  cerwin,  Dat  14. 19.  Yr  un 
ystyr  sydd  i'r  gair  Heh,  ^p^  gwin-gafn.  *A 
drychçdd,  neu  a  gloddiodd  ^win-gafn.'  Esa.  5. 
2.  Mewn  gwledydd  poethion  byddai  yn  ang- 
enrheidiol,  neu  o'r  hyn  lleiaf,  yn  addas,  er 
mwyn  oerfel,  eu  bod  yn  y  ddaear,  neu  mewn 
ogofeydd  creigiau.  *Y  mae  y  gwinwryfoedd 
yn  Persia,'  medd  Syr  John  Chardin,  *  yn  cael 
eu  gwneuthur  mewn  ceudwll  yn  y  ddaear,  a 
gwaith'  maen  oddi  amgylch  iddo.'  Yr  oedd 
hyn  yn  addas  rhàg  i  brmod  gwres  beri  iddo 
eplesu  yn  ormodol,  a  thrwy  hyny  iddo  egru. 
Gwcl  Lowth  a  Vitringa. 

Y  mae  sathru  gwinwryf^  yn  allegawl,  yn  ar- 
wyddo gelynion  eglwys  Crist  yn  cael  eu  sathru 
gan  famedigaethau  Duw.  '  Sethrais  y  gwin- 
wryf fy  hunan,'  (Esa.  63.  3.)  a  esbonir  yn  adn. 
6.  *  Sathraf  y  bobl  yn  fy  nig,  a  meddwaf  hwynt 
yn  fy  llidiogrwydd.'  Gan  nad  oes  neb  yn  cy- 
meryd  plaid  ei  bobl  a'i  achos,  yn  erbyn  eu 
gelynion,  y  mae  y  Messiah  mawr  yn  ymddang- 
os, ac  a'i  fraich,  sef  ei  allu  eu  hun,  yn  gweith- 
redli  gwaredigaeth  ei  waredigion,  ac  yn  sÄthru 
ei  elynion,  fel  yr  hwn  a  sathrai  mewn  gwin- 
wryf. Y  mae  y  geiriau  yn  odidog  iawn,'  yn 
dangos  mawredd,  gallu,  ac  eiddigedd  Crist,  yn 
achos  ei  bobl  gystuddiedig  yn  y  hyd,  a  dinystr 
sicr  a  thrwy adl  eu  holl  elynion  ;  a  hyny  yn  un- 
igs^m  fod  yr  lesu  mawr  yn  blaid  iddynt  Esa. 
25.  10.  Galar.  1.  15.  Mai.  4.  3.  Dat  14.  19, 
20.  a  19.  1?,  15. 

GWINGO,  (gwin)  ymdrechu ;  ymryson  ; 
ymystumid,  taflu'  ymwthio. — *A'r  union  a 
acth  yn  fras,  ac  a  wingodd.'  Deut  32.  15.  ^  Yr 
union  yw  cenedl  Israel.  Edr.  Jerusalem.  Yn 
ei  llwyddiant  a'i  llawnder,  fel  anifail  anhawdc| 


QWI 


628 


QWI 


ei  drÌD,  aeth  yn  anafudd,  ac  yn  ddiystyr  o 
Dduw  a'i  osodiadan,  ac  yn  el  sathrn  dan  ci 
thn^d*  Neh.  ih  25,  26.  1  Sam.  2.  29.  At 
hyn  y  mae  geiriau  Paul  yn  oyfeirio  pan  y  mae 
yn  dywedyd  am  rai  yn  '  mathru  Mab  Daw.' 
Heb.  10.  29. 

'  Caled  yw  i  ti  wingo  yn  erbyn  y  aymbyJau.' 
Act  9.  6.  Ymadrodd  diarebol  oddiwrth  ycb- 
ain  afreolaidd,  yn  cael  en  cymbwyso  at  ddyn- 
ion  yn  niweidio  en  hunain  trwy  en*cynddaredd 
egwan,  aneffeitbioL  Gwrtbsefyll  a  gwrtbwyn- 
ebn  un  trech  na  thi,  ni  wna  ond  niweidio  dy 
bun.  Yr  o^d  Saul  fel  rbyw  fwystfil  afreolaidd 
ac  ofnadwy ;  ond  yr  oedd  yr  Arglwydd  lesu 
yn  gryfacb  ac  yn  drech  nag  ef,  ac  yn  bwriadn 
ei  ddarostwgn  a*i  warhau ;  a  goren  po  gyntaf 
iddo  yntau  yniostwng,  gan  na  wnai  ond  ni- 
weidio ei  ban  with  wingo.  Mae  y  ddiareb  yn 
art'eredig  yn  gyffredin  gan  awdwyr  Groegaidd. 
Gwel  Poo'  Synopn,  a  Parkbufst.  Tebygol  fod 
yr  Arglwydd  leiiu  yn  cyfeirio  at  eirian  Moses, 
bent.  32.  15f  Yr  oedd  yr  Arglwydd  wedi 
decbreu  àg  ef  à'i  symbylaa,  ac  nid  oedd  iddo 
i  ddysgwyl  ond  rbai  mwy  llym  a  cbaletacb,  nes 
iddo  wareiddio  ac  ymostwng,  gan  ei  fod  yn 
bwriadn  ei  gael  yn  was  ufndd  iddo. 

GWIR-IONEDD,  (gwi-îr)  digelwyddog; 
diau,  didwyll,  sicr;  uniawn,  cyfiawn,  pi:r;  cy- 
wiredd.  Heb,  yjjij^  a  nJÖfc^  diysgog^  dmnwâd- 
al,  aefydlog^  gwastadoL — I.  Y  raae  gwir  yn  cael 
ei  briodoli  i  beth  sylweddol,  rbagorol,  didwyll, 
flfyddlon,  <fec.  telly  y  gelwir  Daw,  yr  uuig  wir 
Dduw,  yr  unig  un  y  mae  Dnwdod,  a  boll  ber- 
ffeitbiau  dwyfol  yr  banfod  yn  pertbyn  iddo. 
Felly  Crist  yw  y  gwir  fara — y  wir  winwydden 
— y  gwir  oleuni ;  y  mae  efc  y n  rhagori  ar  bob 
petb  a  elwir  felly,  yn  ei  ddefnyddioldeb  iV 
bobl.  loan  1.  9.  a  6.  32,  a  15.  1.  a  17.  3. 
— 2.  Gwirionedd  yn  groes  i  gelwydd  a  cbyfeil- 
iomadau :  yn  yr  ystyr  bwo  y  mae  y  gyfraitb, 
gair  Duw,  yr  efengyl,  yi'  wirioncdd.  Salm 
119.  151,  GaL  3.  l.~3.  Gwirionedd  sydd 
gyferbyn  a  cbyagod,  neu  y  cysgodau  luddewig; 
felly  gras  a  irwirionedd  a  ddacth  trwy  lesu 
Grist 

Y  mae  Duw  yn  banfod  gwirioueddol,  syl- 
weddol.  Gwir  Dduw,  nid  dycbymyg  y  w ;  gan 
ei  fod  yn  rhoddi  bod  i  eraill,  rbaid  wai  bod 
sylweddol  y  w  efe  ei  bun.  Y  mae  y  fatb  un  yn 
wirioncddol  ag  y  mae  dywedyd  ei  fod ;  gwir 
y  w  pob  petb  a  briodolir  iddo,  ganddo  ei  bun. 
Y  mae  ei  fawredd,  ei  allu,  ei  ddaioni,  ei  gyf- 
iawnder,  ei  sancteiddrwydd,  <fcc.  yn  wirioncdd- 
ol, ac  nid  yn  yraddangos  felly  yn  unig.  Gwir- 
ionedd pur,  perffaitb,  digymysg,  ydyw;  nid 
oes  dini  croes  i  wirionedd  ynddo.  *  Duw  gwir- 
ionedd beb  an  wired  d  yw.'  Y  mae  ynddo  am- 
gyfFred  cywir,  ac  y  mae  yn  gwybod  pob  pej.h 
yn  bollol  fel  y  maent  Nid  «ydyw  yoi  dywedyd 
am  ddim  ond  yn  gwbl  ac  yn  berifaitb  fel  y 
mae.  Y  mae  yn  addaw  yr  byn  y  mae  yn  ei 
fwriadn,  ac  y  mae  yn  gwneutbur  yr  byn  y  mae 
yn  ei  addaw,     Ei  air,  gan  byny,  ci  ddadgudd- 


iedigaetban,  ei  weledigaeibao,  ci  rag-ddywcd- 
iadau,  ei  addcwidion,  a'i  fygytbion — ^gwirion- 
edd ydynt  oil.  Y  mae  pob  petb  fel  y  mae  yn 
dywedyd  ei  fod ;  yr  byn  y  mae  yn  addaw  nea 
fwgwtb,  y  mae  yn  bwriadn  ea  gwneutbur,  ac 
feUy  y  gwna.  Y  mae  pob  celwydd  yn  tarddu 
o  nn  o  ddan  betb ;  naill  ai  o  wendid  ncn  o 
ddrygiòni ;  ond  y  mae  pob  nn  o'r  ddan  yn  an- 
feidrol  bell  oddiwrth  Dduw.  Y  mae  un  yn 
dywedyd  anwiredd  naill  ai  o  gamsyniad,  neo 
yn  wybodns  ac  yn  wirfoddol ;  yn  y  cyntaf, 
gwendid  ac  anmberffeitlirwydd  yw  yracbos; 
yn  yr  ail,  drygipni.  Y  mae  nn  yn  peidio  cyf- 
lawni  ei  addewid  naill  ai  am  na  a//,  yna  y  mae 
yn  wan ;  neu  am  na  /yn,  yna  y  mae  yh  ddrwi;. 
Ond  am  fod  y  ddan  yn  anfeidrol  bell  oddiwrtd 
Dduw,  y  mae  yn  anmbosibl  iddo  fod  yn  gel- 
wyddog.  1  Bren.  22.  23.  Ezec.  14.  9.  Heb.  6. 
18.  Mat  24.  35. . 

Dafydd  yn  gosod  allan  fawredd  difesur,  ac 
eangder  y  perflfeitbiau  dwyfol,  a  ddjwed,  *  Dy 
drugftredd,  Arglwydd,  sydd  byd  y  nefoedd,  a'th 
wirionedd  hyd  y  cymylau.'  ^Tis  gellir  eu  bam- 
gyffred  mwy  nag  y  gellir  .cyrbaedd  y  cymyl- 
aiv*  Salm  26.  7.  a  78.  1,  <kc.  Edr.  FFrnn, 
Crkdu,  Dadouddiad,  Tystiolabth.  Gwel  J. 
Zanchy,  De  Natura  Dei, 

Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  galw  ei  bun, 
oÀTjSeta^  Y  GwiRiOKKDD.  Ni  allasai  neb  oV 
pbropbwÿdi  na'r  apostolion  ddywedyd  hyn  am 
danynt  eu  hunain ;  er  eu  bod  yn  dywedyd  y 
gwir,  nid  'y  [gwirionedd'  oedd  «n  o  bouynt, 
nac  oil  yn  ngbyd.  Ond  *  Y  Gwirionedd  '  yw 
Crist,  Dicbon.  dynion  sanctaidd  ddywedyd 
weitbiau,  trwy  gamyyoiad  neu  wendid,*  yr  hyn 
ntd  yw  wir  ;  ond  nis  dicbon  Y  Gwirionedd.; 
Crist  yw  b*wnw,  ac  mae  pob  petb  crpea  i'r  gwir- 
ionedd yn  anfeidrol  bell  oddi  wrtho.  Y  raae 
yn  voir  Dduw  ac  yn  wir  ddyn.  Y  gwir  Fessiah 
addawedig ;  sylwedd  yr  boll  gysgodau  a'r  pro- 
phwydoliaethau.  Gwirionedd  a  ddysgodd  fel 
propbwyd;  gwirionedd  yw  ei  aberth,  feloffcir- 
lad,  sef  gwir  iawn  ;  ac  y  mae  yn  lly wodraethu 
mewn  cyfiawnder  a  ffyddlondeb.  Gwir  ffordd 
i  fy  wyd  y w,  yn  groes  i  bob  gan  ffordd  a  dycb- 
ymyg dynol.  Gwirionedd  ydyw  yn  ei  boll 
swyddau,  sef  yn  en  cyflawni  i'r  perffeitbrwy dd 
mwyaf.    Gwirionedd  yw  yn  ei  boll  deitlau— y 

•mae  yn  ateb  iddynt  yn  gwbl  gyflawn.  Gwir- 
ionedd yw  yn  ei  boll  bertbynasan.  Gwir  ben 
i'w  eglwys — gwir  gyfaill — gwir  frawd — gwir 
briod,  ac  yn  meddiannu  yn  gyflawn  bob  cym- 
hwysderau  addas  i'r  ctfryw  bertbynasan.  Y 
mac  pob  gwirionedd  yn  yr  lesu,  ac  yn  cael  ei 
ddangos  yn  ogoneddus  yn  ei  berson,  ei  swydd, 
a'i  waitb.  1  loan  6.  20.  Eph,  4.  21.  loan 
1.  14,  17.  a  3.  21.  a  5.  33,  40.  a  8.  32.  a  10. 
28.  a  11.25.  a  17.  2. 

Y  mae  gwir,  a  gwirionedd,  yn  arwyddo,  1. 
Geiriau  cywir  am  betb  neu  bersoo,  yn  ateb  i'r 


<  *  Constantia  tas  In  dileotìon«  &  vencliM  in  promistii  est' 
tanta,  ut  aestlmare  non  poasimuB;  'quemadmodam  altitodiit 
am  caelorum  aeatimare  non  poMimna.    Ooooctjas  In  loa 


GWI 


629 


GWI 


peth  vdyw  yn  gwbl.*     loan  10.  41.  a  19.  35. 
a  21/24.     Act.  12.  9.     Tit  1.  13.     1  Pedr  5. 

12.      2  Pedr  2.  22.     1  loan  2.  8.^ 2 'Bod  un 

yn  wirioneddol  yr  hyn  y  ijnae  yn  honi  ei  fod. 
loan  7.  18.  H  Cor.  6.  8.  Mat.  22.  16. — -3. 
Geirwir,  credadwy.  loan  3.33.  Rhuf.  3.  4. 
a  15.  8.  Eph.  5.  9. — 4.  Cadarn,  sicr,  yn 
rhwynao  yn  ol  y  gyfraitfi.  loan  8.  14,  1 1. — 
5.  Athrawiaeth  yr  efengyl,  yr  hon  a  elwirgyd 
âg  enwogrwydd,  *y  gwirionedd — gair  y  gwir 
ionedd — ffordd  y  gwirionedd — gwirionedd  yr 
efengyl — gair  gwirionedd  vr  efenpfvl.*  2 
Pedr  2.  15.  '  2  Cor^  6.  7.  Eph.  1.  13.  lago 
1.  18.  Gal.  2.  5,  14.  Col.  1.  6.  Tystiolaeth 
gy  wyir,  a  dadguddiad  eglur  yw  yr  efengyl,  b 
sylwedd  y  pethan  cysgodol  dan  oruchwyliaeth 
Moses,  a'r  cyflawniad  o  bròphwydoliaethau  yr 
"  hen  brophwydi. — 6.'  Mae  gwirionedd  hefyd  yn 
arw}ddo  duwioldeb  diragrith,  sancteiddrwydd 
diffuant,  cywirdeb  ac  uniondeb  ysbryd  a  raedd- 
wl  an  toag  at  Ddaw,  ac  yn  ei  rodiad  tuag  ;^t 
ddyniOD)  yn  gross  i  bob  twyll  ac  ymddangos- 
iad  rhagrithiol  allanol.  Salm  51,  6.  loan  3. 
21.  a  8,  44.  Rhuf.  2.  8.  1  Cor.  5.  8.  Eph. 
4.  22.  a  6.  14.     lago  5.  19,     1  loan  3.  8,  18. 

'  Wele,  Israeliad  yn  wir,'  sef  un  heb  dwyll, 
diragrith,  àg  ysbrvd  uniawn  oddi  mewn  iddo. 
loan  1.  47. 

*Addoli  mewn  ysbryd  a  gwirionedd,'  sydd 
yn  arwyddo  addoli  Duw  a'r  ysbryd,  ac  a'r 
rueddwl,  ac  nid  mewn  agwedd  gorphorol  yn 
unig;  a  hyny  mewn  gwirionedd  difFuant  a  di- 
ragrith, â  chalon  uniawn,  gy wir.  Hefyd  y  niae 
yn  arwyddo  addoliad  addas  i  oruchwyliaeth  yr 
efengyl,  heb  y  cysgodau,  heb  wyddorion  y  byd, 
a  gorchymyn  cnawdol,  heb  olŵg  ar  ryw  le 
neillduol,  na  rhyw  ddefodau  neillduol.  loan 
4.  23.  Yr  oedd  y  cyntaf  yn  addas  ac  vn  ofyn- 
ol  bob  araser ;  ond  y  diweddaf  yn  addas  i  or- 
uchwyliaeth yr  efengyl  yn  unig.  Wit«iusj  De 
OraU  Rhaid  i  Dduw  gael  addoliad  cyfatebol 
iddo  ei  hun,  i'r  hyn  y  w  ynddo  ei  hun  ;  *  Ys- 
bryd yw  Duw,'  sanctaidd,  cyfiawn,  a  da ;  âg 
anfeidrol  fawredd,  gallu,  a  gwybodaeth  yn  per- 
thyn  iddo ;  rhaid  iddo  gael  addoliad  ysbrydol, 
sanctaidd,  parchus,  cyfatebol  i'r  hyn  ydyw  ef 
ynddo  ei  hun. 

*  Trugaredd  a  gwirionedd  a  ymgyfarfnant.' 
Salm  fiS.  10.  Trugaredd  a  drefnodd  wareçlwr 
— rhoddodd  addewidion  am  dano,  a  chysgod- 
au  o  bono  ;  pan  ddaeth  Crist  lesu,  y  Gwared- 
wr  addewedig,  cyfarfu  gwirionedd  yn  nghyf- 
lawniad  yr  addewidion  â  thragaredd,  yr  hon 
a'u  rhoddodd.  Trugaredd  â  chysgodau  ac 
addewidion  oedd  gan  yr  eglwys  cyn  i'r  gwir- 
ionedd, sef  Crist,  darddu  o'r  ddaear;  ond  wcdi. 
hyny  y  mae  trugaredd  a  gwirionedd  wedi  yni- 
gyfarfod  yn  mherson,  gwaith,  ac  aberth  Crist. 
Y  mac  y  cysgodau,  yr  addewidion,  a'r  proph- 
wydoliacthau,  yn  wirionedd  i  gyd  ynddo  «f. 
Sahn  89.   14.    -Exod.   34.  6,  7.     Mic.  7.  20. 


*  Veritaa  est,  per  qnam  Immiitata.  qnae  sant,  quae  fner< 
uut,  ot  quae  fütara  annt  di'cuntar.    Oioero. 


Luc  1.  54,  55,  56.     loan  1.  17.     Edr.  Fftdd- 

LON,  GWREGYS. 

GWIRFODD,  (g?vir-bodd)  yn  ewyllysgar ;' 
yn  hollol  foddlon  :  o  ewyllys  da. — *  Oflfrwm 
gwirfodd ;'  sef  o  ,wir  ewyllys  da,  a  pharod- 
rwydd  meddwl,  heb  fod  yn  orchymynedig.  , 
Exod.  36.  3.  Dent.  16.  10.— 'Os  o'n  gwirfodd 
y  pechwn,  ar.ol  derbyn  gwybodaeth  y  gwir-  ' 
ionedd,  nid  oes  aberth  dros  bechodau  wedi'ei 
adael  rawyach.'  Heb.  10,  26. — *Canys  os  yn 
ewyllysgar  y  pechwn.'  W,  S. — *  Os  o'r  gwaith 
dioddef  y  pechwn.'  Dr.  M. — Y  mae  y  gair  exot»- 
<n(oq  yn  arwyddo  rhydd,  diorfod,  digymhell. 
^  pechod  a  feddylir  yma  yw  h  oUol  ymwrthod- 
iad  à  Christionogrwydd,  a  phob  proffes  o  bono, 
ac  ymarferiadau  perthynol  iddo  ;  a  hyny  wedi 
derbyn  gwybodaeth  y  q;wirionedd,  sef  athraw- 
iaeth  yr  efengyl.  Nid  trwy  anwybodaeth,  na 
thrwy  ryw  brofedigaeth  ddisyfyd,  na  thrwy 
ofnau,  a  bygythion,  yn  peri  rhagrith,  ac  argel- 
iad  dros  yr  amser  presennol,  a'r  galpn  yn  glynu 
wrth  y  gwirionedd  ;  ond  yn  vrybodusj  yu  toir- 
foddol^  ac  o  gasineb  at  y  gwirionedd,  yn  ei 
wrthod,  ac  yn  ymadael  &  phob  proffes  o  bono. 
*  Nid  oes  un  aberth  dros  bechodau  wedi  ei  ad- 
aei  mwyach,'  yn  nhrefn  Duw,  nac  iddo  ef  i'w 
gael.  A  chan  ei  fod  yh  gwrthod  yr  aberth  a 
roddwyd,  mae  yn  rhaid  iddo  ymddangos  yn  y 
farn  heb  un  aberth  dros  ei  bechodau ;  a  chan 
na  fedd  aberth,  nid  oes  iddo  ond  rhyw  ddys- 
gwyl  ofnadwy  am  farnedigaeth,  ac  angerdd  Ian, 
yr  hwn  a  ddifa  wrthwynebwyr  y  gwir  aberth. 
Yr  oedd  y  darluniad  hwn  yn  addas  iawn  o  ym- 
ddygiad  y  wan  aralaf  g'r  luddewon  yn  yr  am- 
ser yr  ysgrifenodd  yr  apostol  yr  epistol  hwn. 
Y  mae  yn  addas  hefyd  i  bawb  yn  mhob 
oes  ;  OS  by w  ydynt  hab  aberth  Crist,  beth  fydd 
ganddynt  rhyngddynt  ag  angerdd  tan  digofaint 
Duw  yn  y  diwedd  Ì 

GWISG-0-OEDD,  (gw-isg)  dilledyn,  trws- 
iad,  archeniad,  achre.  Edr.  Dillad.  Dwy 
wisg  yn  gyffredin  oedd  gan  yr  Hebreaid ;  un 
tÙly^  *  gyfieithir  i^^^j  Exod.  28.  4,  39.  Lef. 
8.  13.  Gen.  3.  "ilr-siacedy  Gen.  37.  3,  23,  30, 
^ì.^gwisg,  Esa,  22.  21.  Y  wisg  isaf  oedd 
hon,  nesaf  at  y  croen.  Byddai  hon  yn  ami,  ac 
y  mae  eto  yn  y  gwledyd^l  dwyrciniol,  yn  ddi- 
wniad,  wedi  ei  gwau  o'r  gwr  uchaf  drwyddi  oil, 
megys  yr  oedd  pais  Grist,  loan  19.  23.  Y 
Hall  oedd  ^15)2  *  gyfieithir  mantell,  cocìil^ 
loan  13.  4.  Exod.  28.  4.  1  Sam.  15.  28. 
Ezec.  27.  16.  Yr  arwisg  oedd  hou,  sef  y  wiser 
ut'haf,  ar  y  Hall.  At  hon  y  mac  geirimi  yr  f^p- 
ostol  yn  cyfeirio,  pan  y  mae  yn  galw  gogoniant 
y  nefoedd  yn  arwisg. —r*  Ein  harwisgo.'  2  Cor . 
5.  2,  4.  Y  ddwy  wisg  hyn  oedd  yn  cynnwys 
yr  hyn  a  elwir  '  par  o  ddillad.'  2  Bren.  5.  22. 
Defnydd  y  bais  y  rhan  amiaf  oedd  llian ;  a  dcf- 
nydd  y  fantell  oedd  o  wlaq.  Yr  oedd  y  bais 
yn  llaes  at  eu  traed,  ond  pan  fyddent  yn  ei 
thyn-fyru  i  gerddud  yn  fwy  rhydd  a  chyfleus. 
Yr  oedd  yr  ysgrifenyddion  yn  caru  rhodio 
mewn  dillad,  sef  peisiau  Uaesion,  mwy  nag  ar- 


GWI 


630 


GWL 


ferol,  cr  rnwyn  ycbwaneof  o  yrnddangosiad  o 
sobrwydd  a  sancteiddrwydd.  Lac  20.  46.  Gair 
Reb, .  arall  a-  ddefnyddir  am  tffissf,  y^*Q  madoj 
ac  a  arwydda  cymhescredd,  gwisg  ^ymhosnr- 
edd  â'r  corpb.  ^J^  ^^)^  LUein-msg  las  amain. 
Lef.  6.  10.  Edr.  Pais,  Mantbll,  Golbuni, 
CwMWL,  Haitl,  Sachlian. 

Nid  oedd  yr  Hebreaid  bytb  yû  nçwid  dull 
eu  gwisgoedd  ;  y  liiwgwyn,  neu  borpbor,oedd 
yn  IVyaf  cymcradwy  yn  eu  piitb. — Y  wisg  bri- 
odas  oedd  y  wisg  fyddent  yn  ci  gwisgo  ar  y 
.cyfryw  acbosion,  wedi  ei  pbarotoi  gan  yrhwn 
oedd  yn  gwncuthnr  y  wledd  briodasol,  ac  yn 
ar.rbcga  ei  waboddcdigion  &  bi  fel  arwydd  o^i 
ifafr,acfcl  y  byddentwedi  en  gwÌ8go)yn  addas 
iV  cyfry w  rwysg^-fawrcdd.  Fod  gwyr  mawrion 
yn  y  dwyraio  yn  dangos  cu  raawredd  trwy  y 
cyfry  w  anrhegion,  sydd  eglur  oddiwrtb  anrheg- 
ion  Joseph  i*w  frodyr,  Gen.  46.  22.  ac  oddi 
wrth  Barn.  12.  14.  Diammen  gan  byny  mai 
gwrtbod  y  \Wsg  a  ddarfu  y  gwr  hwnw  oedd 
beb  y  wisg  briodas ;  ac  yr  oedd  hyny  yn  aoes- 
gasodol,  ac  yn  anmharcb,  a  dirrayg  mawr  ar  y 
gwr  a'i  gwaboddodi  Gwisgoedd  gwynion, 
tebygol,  oeàd  yn  arferedig  yn  y  cyfryw  wledd- 
ocdd.  Y  llian  main  gwyn  a  glàn  yw  cyfiawn- 
der  (  ra  dixatofiaTo^  y  cyfiawnderau)  y  saint 
Dat  19.  8.  Nid  rbaid  dadien  pa  un  ai  cyf- 
iawnder  cyfrifol  ai  cyfryngol  a  feddylir  wrth  y 
wisg  briodas,  gan  na  ellir  gwabanu  mo  bonynt, 
a  bod  angen  anbebgorol  am  gyfiawnder  yn 
mbob  ystyr  o  bono,  i  addasn  i'r  wledd  nefol. 
Y  raae  cyfiawnder  ym  ami  yn  yr  ysgrythyrau 
yn  arwyddo  y  cwb!  o  wir  grefydd.  Cyfiawn- 
der Crist  yn  gyfrifol  sydd  yn  cyfiawhau  ger 
bron  Duw,  sef  cyfiawnder  Duw,  dadgnddiedig 
yn  yr  éfengyl ;  cyfiawnder  .y  w  boll  waitb  yr 
Ysbryd  Glan  yn  yr  enaid ;  petb  cyfiawn  yw 
cdifarhau  am  bechod,  credit  yn  Nghrist,  earn 
Duw,  ac  ufuddban  iddo;  ac  angbyfiawnder 
mawr  yw  peidio  a  gweithredu  felly.  Ond  syl- 
faen  y  cwbl  yw  cyfiawnder  mawr  y  Cyfryngwr, 
yn  gyfrifedig  trwy  ffydd  i  bccbadur  euog; 
hwnw  ydyw  y  wisg  oren  sydd  i'r  gweision  iV 
dwyn  allan,  ei  ddangos  yn  ei  boll  wertb  aM  go- 
goniant,  a'i  gwisgo  arfi  hoi  I  afradloniaid  dycb- 
welcdig  edifeiriol.  Rbaid  cael  bon  er  edifeir- 
wcb,  cyfaddef,  a  dychwelyd  adref ;  er  y  cwbl, 
y  maent  yn  rhý  anaddas  i  fyned  i'r  tŷ  i  wledda 
beb  y  wisg  oreu.  Gwisg  barod,  gyflawn,  i 
roddi  am  Y  pechadur ;  ac  yn  bon  ý  mae  y  wisg 
dufewnol  o  sancteiddrwydd  yn  cael  ei  gweith- 
redu gaft  yr  Ysbryd  Glao.  Nid  oes  dim  Ilai 
na'r  wisg  oreu  a  foddlona  galon  y  Tad  iV  rhoi 
i'r  afradloniaid  dychwcledig ;  a'r  gweision  byny 
sydd  yn  eu  rhesymau  cnawdol  yn  anufuddbai\ 
iV  Hàrglwydd,  ac  yn  ei  chuddio  beb  ei  dwyn 
allan,  a'i  gwisgo  am  danyut,  a  gànt  ateb  am  eu 
banufudd-dod  i'w  Harglwydd,  a'u  creulondeb 
tuag  at  afradloniaid  trucnus..     Mat.  xxii.    Luc 

XV. 

'Gwisgwcb  am  danocb  yr  Arglwydd  Icsu, 
ac  na  wnewch  rag-ddarbod  dros  y  chawd,  er 


mwyn  cyflawni  ei  chwantaa  e€'^  Rhuf.  13. 14. 
Edr.  Darbod.  Y  cyffelyb  ymadrodd  a  gawn 
yn  Barn;  6.  34.  *  Ysbryd  yr  Arglwydd  a  ddaeth 
ar  Gideon.'  Heh.  a  wisgodd  am  Gvdeoru  Y  mae 
gwisg  er  diogelwcb  ac  er  barddwcb ;  felly  y 
mae  Crist  yn  ddiogelwcb  ac  yn  barddwcb  i 
becbadur.  Ei  wisgo  yw  ei  ddcfnyddio  i'r  dy- 
ben  y  trefnwyd  eU  sef  yn  ddoetbiùeb,  yn  gyf- 
iawnder, yn  sancteiddrwydd,  ac  yn  brynedig- 
aetb.  Nid  cly wed  son  am  dano ;  nid  gwybod 
am  dano ;  na  gwneathur  proffes  o  bono,  yn 
unig,  a  wna  ein  diogelu  na'n  barddu,  ond  ei 
wisgo ;  ymddan?os  ger  bron  Duw  yn  ei  gyf- 
iawnder, a  choc  oron  dynion  yn  ci  ddelw  a'i 
Ysbryd.  Y  mae  yr  apostol  yn  annog  y  Rhnf- 
einiaid  i  ofalu  am  ymdrecbu  am  byn,  yn  benaf 
o  bob^th,  ac  nid  rhag-ddarbod  dros  y  cnawd 
er  mwyn  oi  chwantauw  Golwg  bardd  yw  gwel-  • 
ed  pechadur  wedi  ei  wisgo  a'r  Arglwydd  Icsu ! 
Gal.  3.  27.  Eph.  4.  22,  24. .  CoL  3.  10,  12. 
Dat.  16.  16.     1  loan  3.  3.    Dat  19.  8.    ' 

Y  mae  gwisgo  yn  ami  yn  arwyddo  un  peth 
a  fyddo  yn  glynu  wrth  ddyn,  ac  y  mae  yn 
rhodio,  ac  yn  ymddangos  ynddo ;  ei  agwedd- 
iad  gyffredin ;  felly  y  mae  yr  Arglwydd  yn 
'gwisgo  gogoniant  a  barddwcb — yn  gwisgo 
goleuni  fel  diliedyn;'  sef  yn  ymddangos  yn 
bardd,  yn  ddysglaer,  ac  yn  ogoneddus  yn  ei 
holl  weithredoedd,  ei  orucbwyliaetbau,  a'i  faro- 
edigaetbau.     Salm  104.  1,  2. 

Felly  y  dywedir  fod  y  saint  yn  gwisgo  iech- 
ydwriaeth,  moliant,*  gbstyngeiddrwydd,  &c 
Esa.  61.  3. — ^Eraill  yn  gwisgo  trawsder.  Salm 
73.  6. 

*  Gan  ddeisyfu  cael  ein  gwisgo  à'n  tŷ  sydd 
o'r  nef.'  2  Oor,  5.  2.  Y  gair  Gr.  e:re^íünjç, 
sydd  yn  arwydddo  amwisg  neu  arwisg^  loan 
21.  7.  Arwisgo  yw  gwisgo  hono  am  un,  sef  y 
wisg  ucbaf  yr  bon  oedd  i  fod  am,  neu  ar,  yr 
boll  ddillad  eraill.  Mae  gogoniant  yn  cael  ei 
gyffelybu  i  arwisg ;  y  rhai  sydd  eisoes  wedi  eu 
cyfiawnhan,  a'usancteiddio,  yn  unig,  a  arwisgir 
â  hi.  Arwisgo  à  thy  sydd.  yn  ymddangos  fel 
ymadrodd  anmhriodol :  geilw  Macknigbt  yn 
ymadrodd  ffol ;  am  byny  cyfieitha  efe  y  geir- 
iau,  my  Tied  i  aros  yn  wastadol  yn  ein  ty  nefol  : 
ond  nid  mwy  anmhriodol  ydyw  na'r  ymad- 
rodd. Try  sort  sail  dda,  yn  1  Tina.  6.  19.  Y 
gwirionedd  yw,  y  mae  y  cyfryw  amrywiaeth 
geirian  cyffelybiaetbol,  yn  gyflFredin,  yü  yr  ys- 
grifenwyr  towyaf  enwog  yn  mhlitb  y  Groeg- 
laid.  Y  mae  *  ty  a  gwisg  yn  ateb  i  gyffelyb 
ddybenion;  sef  er  barddwcb,  clndwcb,  a  diog- 
elwcb.    Gwel  Merrick  ar  Salm  68.  8,  9. 

GWIW,  (gwi)  Gwydd,  Fiw ;  teilwng,  addas, 
cymbwys,  cyn^hesur. — *Dyn  gwiw  iawn,'  sef 
dyn  cymbwys  iawn  ; — ni  wiw  ceisix),  sef  ni  lew 
ymgais — y  mae  gwaitb  gwiw  arno,  sef  gwaith 
rhagorol.  2  Sam.  14. 19.  Nid  gwiw  troi,  &c, 
l.Cor.  17.27. 

^  Choito  anr  i  «H  darper.    Dior. 

GWLAD,  GWLEDYDD,  (gw-llad)  Meb. 
nil  ffoleh  ;  Ar.  Bbo  ;  (hoydd.  Tib,  Ban  ;  ar- 


GWL 


631 


GWL 


dsJ,  bro,  brodir,  taedd,  goror. — 1.  Teyrnasneu 
dalaeth.  Gen.  14.  7. — 2.  Y  measjdd,  neu  y 
rhan  o'r  vlad  ta  alian  Tr  dioasoedd.  Esa.  1. 
7.-3.  Preswylwyr  y  wlad.     Mat.  3.  5. 

Mewn  cyfeiriad  at  yria^  Canaan  y  mae  y 
nefoedd  yn  cael  ei  galw  yn  wlaa — ^un  nefol — 
gwlad  well— a  gwlad  bell.  Hob.  11.  14, 16. 
Mat.  21.  33.  a  25. 14.  Luc  19-  12.  Y  mae 
yn  wlad  well  na'r  byd  hwn,  yn  ei  hamgylch- 
iadan  a'i  rhagorfreintiau ;  yn  nedwyddweh  a 
gwaitb  y  trigolion  ;  yn  ei  haitffbyfnewidioldeb 
a'i  pbarbad.  Yn  anghymarol  well  yn  mbob 
pëtb.  Etifeddiaetb  plant  Daw  ydy w,  wedi  el 
pharotoi  iddynt  ganddo,  er  seiliad  y  byd ;  mae 
bawl  ganddynt  iddi  trwy  en  hundeb  á  Christ ; 
y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn  eu  ibagbarotoi  iddi ; 
a  than  ei  ddylanwadan  y  maent  hwytban  yn  ei 
cbeisio  yn  benaf,  ac  yn  dangos  yn  eglur  eu  bod 
yn  «i  cbeisio,  y|i  eu  bymarweddiad  sanctaidd, 
nefolaidd.    Rhuf.  8.  17. 

GWLADEIDDIO,  (gwlad)  gwneutbur  ar 
ddull  y  wlad  ;•  cywilyddio,  gwridio,  cochi.  *  Cy- 
wilyddio,  a  ^wladeiddio  a  wnaetbant,  a  chudd- 
io  eu  penau.     Jer.  14.  3.     Job  6.  20. 

GWLADWRIAETH,  (gwlad)  sefydliad 
gwladol  llywodraeth. — *Wedi  e'ch  dyeithrio 
oddiwrth  wladwriaeth  Israel.'  Eph.  2. 1 2.  Yr 
oedd  yn  firaint  allanol  fwyaf  yn  y  byd,  dros 
amryw  oesoedd  fod  yn  perthyn  i  wladwriaeth 
Israel.  Yr  oedd  eu  cyfreithiau,  yn  eu  hunion- 
der  a'u  cyfiaẅnder,  yn  rbagori  ar  bob  gwlad- 
wriaeth  aralf  dan  y  nefoedd.  Eiddynt  hwy 
faefyd  oedd  y  cyfamroodau,  y  gwasanaeth,  a'r 
addewidion.  Ymddiriedwyd  iddyot'bwyam 
ymadroddion  Daw.  Rhut  3.  2.  a  9.  4. — Trwy 
y  pethau  hyn  yr  oedd  gwladwriaetb  Israel 
wedi  ei  dyrchafu  mewn  breintiau  yn  mhell 
uwcb  pawb  eraill ;  bod  wedi  dyeithrio  oddi- 
wrth y  wladwriaeth  hon,  gan  hyny,  oedd  radd 
mawr  o  isclder  a  thrueni. 

GWLAN-OG,  (gw-llan)  Ŵ.  /liyyoc,  Dorice, 
Xavoc ;  Llad.  Laka  ;  Otoydd,  Olan  ;  gwisg  y 
ddafad.  Byddent  yn  yr  hen  oesoedd  yn  tynu 
y  gwlan  oddiar  y  ddafad,  yn  lie  ei  gneifio,  a'r 
ddafad  yn  fyw ;  am  hyny  galwai  y  Rnufeiniaid 
gnu  o  wlan,  vellus,  tyniad.  Yr  oedd  gwlan 
Damascus  yn  hynodoL  Ezec.  27.  18.  Yn 
rahlith  yr  hynafiaid,  gwlan  Attica,  Laodicea, 
Apulia,  Tarentum,  Parma,  ac  Altino,  oedd  fwy- 
af ei  T^erth.  Haera  Tavemier  fod  gwlan  Asia 
yn  rbagori  llawer  arwlan  Ewrop  yn  ei  feiiidra. 
Y  gwlan  mwyaf  ei  fri  yn  bresenol  yw  gwlan 
Lloegr  ac  Yspaen.  Mewn  gwledydd  heb  fod 
yn  rhy  oer  nac  yn  rhy  boeth  y  mae  y  gwlan 
goreu  a  roeinaf. 

'  Na  ddod  api  danat  ddilledyn  cymysg  6  lin 
a  g  whin.'  Let  19. 19.  Edr.  Amrtw,  Dillbd- 
YN.— *  Byddant  fel  gwlan,'  sef  yn  wyn.  Pech- 
odau  wedi  eu  cwbl  fadden,  a'r  pechadur  wedi 
ei  lanhau  oddiwrthynt,  a  feddylir.  Esa.  1.  18. 
Edr.  EiRA.»— *  Gwlanog,'  sef  â  gwlan  arnynt  2 
Bren.  3.  4. 

*'  Efe  la  ddisgyn  fel  gwlaw  ar  gnu  gwlan.' 


Salm  72.  6.  Nid  yw  y  gwlaw  a'r  cnu  gwlan 
yn  ymddangos  yn  briodol  i'w  gilydd*  •  Ar- 
wydda.y.gair  Heb,  y^k  ^^»  '^  ymaitk,  Cyf- 
ieithir  efeneifio^  Ge'n.  38.  13.  Dent  15.  19. 
Fel  enw  cadam,  C7aa^,Deut.  18.  4. — cnti,  Barn. 
6.  38.  Job  31.  20.  JN^ew  movm grass.  Saes. 
Pe  butoent  yn  lladd  gwair  yn  y  gwledydd 
byny,  buasai  y  cyfîeithLäd  hwn  yn  dra  addas  i 
ddisgyniad  y  swlaw.  Ond  gan  yr  arwydda  tpri 
yn  gyffredinol,  geill  arwyddo  yn  y  fan  hon 
glaswellt  wedi  ei  dori  à  dannedd  anifeiliaid ; 
ac  felly  y  gellir  cyfieithn  y  geiriau :  *  Efe  a 
ddisgyn  îel  gwlaw  ar  laswellt  newydd  ei  dori,' 
Dywedir  yma  am  ^olomon  yn  gysgodol,  ond 
am  Grist  yn  benaf,  y  gwrth-gysgod,  y  byddai 
ei  athrawiaeth  a'i  lywodraetb  yn  fendi  thiol  ac 
yn  gysurol  iawn,  yn  peri  i  bob  rhinwedd  flag- 
uro,  Tebygol  i'n  cyifieithwyr  dysgedig  ni  ol- 
yffu  y  çeiriau  yn  cyfeirio  at  gnu  gwlad  Gideon 
aT  gwhth  amo.    Bam.  6.  38. 

GWLAW-IO-OGYDD,  (gwl-aw)  y  dwfr  a 
ddefìiyna  o  gymylau  yr  awyr  ar  y  ddaear.  Mae 
y  dwfr  yn  drymach  na'r  awyr ;  ac  eto  pe  na 
byddai  i'r  dwfr  gael  ei  godi  í  fynu,  yn  gymylau 
yn  yr  awyr,  a  defnynu  oddiyno  yn  wlaw  ar  y 
ddaear,  byddai  i  bob  peth  ar  y  ddaear  wyi^o, 
treogu,  a  darfod ;  am  hyny  mae  y  Creawdwr 
wedi  trefnu  i  hyny  fod,  Mae  y  deddfau  can- 
lynol  i'r  dwfr : — 1.  Y  peth  fyddo  dryipach  na 
chymaint  ag  ef  o  ddwfr  a  ddisgyn  ac  a  sawdd 
yn  y  dwfr,  2.  Y  peth  fyddo  ysgafnach  na 
chymaint  ag  ef  o  ddwfr  a  esgjji  ac  a  nofía.  3. 
Y  peth  fyddo  gy*d-bwys  â  chymaint  ag  ef  o 
ddwfr  a  saif  mewn  dwfr,  ac  a  nofia  lie  y  rhoddir 
ei?  Yn  ol  y  deddfau  hyn  y  mae  y  dwfr  yn  es- 
gyn  i'r  awyr,  ac  yn  disgyn  oddi  yno  yn  wlaw. 
Mae  y  dwfr  gan  wres  yn  cael  ei  droi  yn  dartb, 
ac  yn  bledienau  by  chain  ysgafnach  na'r  awyj, 
canys  y  mae  yr  awyr '  yn  ysgafnach  i  fvnu  yn 
uchel  Hag  i  waered  yn  isel;  a  rhai  prydiau  yn 
ysgafnach  na'u  gilydd.  Dodwch  arian  byw  a 
dwir  mewn  llestr  gwydr,  à  yr  arian  byw  yn  isaf 
a'r  dwfr  yn  uchaf;  yna  pwriwch  ddemyn  a 
haiarn  i  mewn,  sndda  yn  y  dwfr,  ac  a  saif  ar  yr 
arian  byw,  am  ei  (bd  yn  drymach  na'r  dwfr, 
ond  yn  ysgafnach  na'r  arian  byw.  O  herwydd 
achosion  naturiol,  cyffelyb  y  nofia  y  cymylau 
yn  yr  awyr.  Edr.  Dwfr.  M^  pob  ail  ^chos 
yn  dibynu  yn  hoUol  ar  yr  achos  cyntaf ;  nid 
yw  ail  achosion  ddim  ond  yr  hyn  y  gwnelo  y 
cyntaf  hwynt  Duw  y w  yr  achos  cyntaf  o  bob 
peth ;  o  bono  ef,  a  thrwyddo  ef,  ac  iddo  ef  y 
mae  pob  peth.     Y  mae  efe  *vn  irwncuthnr 


pethau  mawrion  ac  anchwiliadwy ;  rhyfeddol 
heb  rifedi.'  Yn  mhlith  y  *  pethau  mawrion, 
anchwiliadwy,  rhyfeddol  heb  rifedi,'  nn  yw, 
*  rhoddi  gwlaw  ar  y  ddaear,  a  danfon  dyfroedd 
ar  wyneb  y  meusydd.'  Job  5.  9,  10.  Duw 
sydd  yn  rhoddi  gwlaw  ar  y  ddaear,  a  Duw  yn 
unig,  *A  oes  neb  yn  mhlith  oferedd  conedl- 
oedd  y  ddaear  a  wna  iddi  wlawio  ?  neu  a  rydd 
y  nefoedd  gawodau.'  Jer.  14. 22«  Sef  nidoes 
neb  ond  Duw  a  bar  iddi  wlawio.    £r  mai  ben- 


GWL 


692 


GWL 


dith  gyffredin  y  w,  eto  7  mae  Haw  neillduol  gan 
Dduw  yn  rhoddi  y  fendith  gyffredin  lion,  Ocw- 
trelaa  y  nefoedd  yw  y  cymylau,  ac  ni  ddichon 
neb  ond  Daw  lenwi  y  costrelaa  hyn,  nen  beri 
iddynt  roddi  nn  dafh  o  wlaw,  nes  rhoddo  Duw 
y  gorchymjn, 

*  Pan  wnaeth  efe  ddeddf  i'r  gwlaw!'  Job  28. 
^6.  Mae  y  gwlaw  yn  djrfod  o'r  nofoedd  trwy 
d4eddf  Duw.  Efe  sydd  yn  trethú  yr  amser  pa 
bryd  y  mae  i  ddechren  gwlawio;  Gen.  7,  1. — 
dro8  ba  hyd  y  mae  i  barhan  gwlawio  ;  Gren.  7. 
12.— pa  faint  i  wlawio;  1  Bren.  18.  46.— a 
pha  le,  ac  ar  bwy.  Amos  4. 7. — ^Dy  wedElias, 
*  Fel  mai  byw  Ajglwydd  Dduw  Israel,  ni^bydd 
na  gwlith  na  gwlaw  ond  yn  ol  fy  ngair  i.'  1 
Bren.  17.  1,  Nid  ei  air  ef  oedd,  ond  gairDuw 
trwyddo;  ni  bydd  gwlaw  ond  fel  y  myneg* 
wyf,  nen  fel  y  mynego  Duw  trwyddof  fi,  fel  ei 
brophwyd.  • 

Mae  y  gwlaw  yn  un  o  dystion  Duw,  am  ei 
fody  ac  am  ei  ragluniaetk  dyner  dros  y  byd,  yn 
yr  amseroedd  a'r  lleoedd  mwyaf  tywylL  Act 
14.  17.  Mat  6.  /45.  Jer.  6.  24.  a  10.  13.  Job 
37.  6,  11,  12.  Salm  68.  9,  10.  Yn  yr  Aipht 
Uchaf  nid  yw  yn  gwlawio  ond  yn  bur  an  ami ; 
ond  y  maent  yn  dyfrhau  y  ddaear  trwy  amryw 
ffosydd,  neu  rygolau  à'u  traed,  i  ddwyn  dwfr 
o'r  afon  Nilus  ar  hyd  y  wlad.  Dent  11.  10. 
Yr  oedd  gwlad  Canaan  yn  yfed  dwfr  o  wlaw'  y 
nefoedd,  ddwy  waith  yn  y  flwyddyn,  a  elwir  y 
cynnar  a'r  diweddar  wlaw.  Yr  oedd  y  cynnar 
wlaw  oddeutu  mis  Medi,  a*r  diweddar  wlaw  yn 
nechreu  Mawrth  o  flaen  y  cynhaoaf.  Joel  2. 
23.  Zech.  10.  1.  Deut  11.  10,  11.  Mçwn 
rhai  partbau  o  ymerodraeth  Persia  nid%yw  yn 
gwlawio  ond  ycbydig  dros  wyth  mis  }ti  olynol. 
Yn  Syria  a  Barbari  nid  oes  ond  ycbydig  wlaw 
dros  yr  boll  hâf.  Yn  agos  i'r  cyhydedd  y  mae 
yn  gwlawio  yn  ddwys  iawn  yn  yr  hàf  ;^  pe  am- 
gen  dihoenai  y  trigolion  gan  y'gwres.  Mewn 
rhai  manau  yn  agos  i'rmoroedd,  mynyddoedd, 
neu  lynau  mawrioo,  y  mae  y  gwlaw  yn  dra 
helaeth. 

Dyfnder  y  gwlaw  y  naill  flwyddyn  gyd  a'r 
Hall,  pe  bai  yn  aros  ar  y  ddaear,  sydd  wahanol 
mewn  gwahanol  fanau.  Yn  Townley,  yn  Sir 
Lancaster,  42^  o  fodfcddi ;  yn  Upminster,/  yn 
Essex,  19J;  yn  Zurich,  yn  ngwlad  y  Swiss, 
82 J;  yn  Pisa,  yn  yr  Ital,  43^;  yn  Paris,  yn 
Ffrainc,  19 ;  ac  yn  Lisle,  yn  Fflanders,  24  o 
fodfeddi. 

Beth  bynag  sydd  yn  hyfryd,  yn  adeiladol, 
yn  fsgwriacthol,  ac  yn  gweini  cysur  a  dyddan- 
wch  i  ddynion,  a  gyffelybir  yn  yr  ysgrythyrau 
yn  ami  i  wlaw ;  megys  athrawiaeth,  gosodiad- 
au  sanctaidd  yr  efengyl,  a  dylanwadau  yr  Ys- 
bryd  Glan  trwyddynt.  Deut.  32.  2,  Job  29. 
23.  Esa.  .5.  6.  Salm  6*8.  9.  Diar.  16.  15. 
Mic.  5.  7.     Edr.  Dwfr. 

Barnedigaethau  dinystriol  a  gyffelybir  i  gur- 
wlaw.  Ezec.  13. 1 1.  Beth  bynag  a  ddisgyno 
o'r  nefoedd  yn  helaeth,  megys  t&n  a  brwmstan, 


manna,  &c.,  a  ddywedir  ei  fod  yn  cael  ei  wlawio 
o'r  nefoedd.    Gen,  19.  24.     Salm  78. 24,  27. 

*A'r  Arglwydd  a  rydd  yn  lie  gwlaw  dy 
ddaear,  Iwch  a  lladw.'  Dent.  28i  24.  Yr 
banes  canlynol  yw  jrr  eglnrhad  goreu  o'r  geir- 
iau  a  welais  mewn  unrhyw  awdwr :  '  Weithian 
yno  (sef  India)  y  mae  y  gwynt  yn  chwythu  yn 
uchel  yn  y  tymhorau  sychlyd,  poethion,  jd 
dyrchafu  yn  uchel  yn  yr  awyr  gymylan  tewion 
o  Iwch  a  thy wod. — Mae  y  cawodydd  sychion 
hyn  yn  niweidiol,  ac  yn  dra  blin  i'r  rhai  y 
syrthiant  amynt ;  yn  ddigon  i' w  taro  &  daUin- 
eb  yn  y  fan ;  yn  llenwi  eu  llygaid,  eu  ffroenan, 
a'u  genau  à'u  llwch^  nes  y  byddont  yn  agos 
methu  ag  anadlu.  Y  mae  y  llwch  yn  chwilio 
pob  man  mewn  ac  allan  yn  y  pebyll  a'r  tai ;  fel 
nad  oes  gymaint  a  thwll  clo  neb  ei  lenwi  a'r 
^Iwch,  OS  na  bydd  caead  amo.  Y  mae  yn  cael 
ei  yru  gan  erwindeb  y  ffwyntoedd,  fel  mae  y 
llwch  yn  treiddio  i  bob  man  ac  i  bob  peth.^ 
Gwel  Syr  T.  Roe's  EmJbaasy.—'Y  rhan  fwyaf 
o'r  nos  neithiwr  buom  yn  croesi  rhyw  anialwch 
gwag.  erchyll,  yn  mha  le,  yma  a  thraw,  yr  oedd 
y  ddaear  wedi  ei  gorchuddio  à  thywod  m&n,  a 
garier  weithian  gan  wyntoedd  cryfion,  nes  gor- 
cbuddiq  a  mygu  teithwyr.  Nid  oes  na  meireb, 
na  mulod,  na  chamelod,  neu  aniteiliaid  erailli 
er  cryfed  ac  er  C3rflymed  y  byddont,  a  ddichon 
wrthsefyll  y  cawodydd,  ac  ymachub ;  ond  a 
drengant  yn  ddiymwared.  Mae  y  tywod  hp, 
pan  gynhyrfer  ac  y  carier  hwynt  gan  wyntoedd 
cryfion,  yn  tebygu  fwy  i  gynhyrfiadau  y  môr, 
nag  i  dir,  ac  yn  gwnenthur  y  ffordd  yn  ddy- 
chrynllyd,  ac  yn  enbydus  iawn  i  deithwyr.' 
Gwel  Herbert     Hefyd,  Toumefort,  p,  IL 

*  Y  cynnar-wlaw  a'r  diweddar-wlaw.'  Joel 
2.  23.^  Nid  oes  i  ni  gasgln,  fel  y  gwnaeth  rha]\  ^ 
nad  oes  dim  gwlaw  dros  yr  hoU  auaf  rhwng  y 
gwlaw  cynnar  a'r  diweddar,  Yn  wrthwyneb  i 
hyny  y  mae ;  heblaw  yr  aü  wlaw,  yr  hwn  a 
ddaw  ar  ol  y  cyntaf^  wedi  yspaid  o  dywydd 
teg  dros  amryw  ddyddiau,  y  mae  y  misoeclJ 
gauaf  yn  fwy  neu  llai  gwlawog  yn  gyffiedÌD, 
fel  y  gellil:  casglu  oddiwrth  amryw  fanau  o'r 
ysgrytìiyrau  yn  gystal  ag  hanesion  teithwyr  a 
fuant  yn  y  partbau  hyny.  Eto,  er  hyny,  y  cy- 
nar  a'r  diweddar  wlaw,  nen,  fel  y  gellir  eu  galw, 
gwlaw  Hydref*a  Owanwyriy  a  wahaniaethir  yn 
hynod ;  o  herwydd  fod  cnydiad  hehietb  y  tir 
yn  dibynu  ar  ddygwyddiad  rheolaidd.  y  rhai 
hyn : — y  cyntaf  yn  angenrheidiol  anhebgorol  i 
amser  hau ;  <ŵ'r  diweddaf  i  lenwi  y  tywyseoan 
yd  cyn  y  cynhauaf.  1  amser  hau,  meddaf; 
canys  y  mae  Uarmer  yn  gwrth-ddywedyd  y 
rhai  hyny  sydd  o'r  farn  nad  yw  y  cynai^wlaw 
yn.dyfod  nes  ar  ol  hau,  i  berìiî'r  had^irreiddio; 
canÿs  yn  Barbari,  medd  eti  maent'yn  aredig 
y  tir  ar  ol  y  gwlaw  cyntaf  i  hau  gweoith ;  ac  y 
mae  haidd,  &c.y  eto  yn  ddiweddarach ;  ac  yn 
Aleppo  nid  ydynt  yn  dechreu  aredig  nes  Jar- 
fod  y  tymhor  gwlawog.  Gellir  yn  addas  medd- 
wl/ci  bod  felly  vn  Judea,gan  fod  angen  i'r 
ddaear  wrth  wlychiad  blaenorol  ar  ol  hir  sycb- 


GWL 


633 


GWL 


iÌGTy  cyn  y  dichon  iddi  fod  yn  addas  i  dderbyn 
yr  Lad.  Heblaw  y  byddai  i'r  palldod  o'r 
fçwlawogydd  cylchol  byn  efifeitbio  ar  y  cnydau 
>^d,  effeithiai  befyd  ar  y  glaswellt,  ar  y  flfynon- 
au  a'r  pydewau  dwfr,  i  sychu  y  rhai  h^n  i 
fynn,  fel  y  byddai,  trwy  hyny,  berygl  clemio 
trwy  sycbed  neu  newyn.  Qwel  Harmer's  Ob- 
serv.  on  tlie  Weather  in  the  Holy  Land,  Vol. 
I.  f.  1. 

GWLEDD-A-OEDD,  (gw-lledd)  Ueb.  "^yy 
gwcstfa,  cyfeddach.  Edr.  Gwyl. — *Arglwydd 
y  lluoedd  a  wna  i'r  boll  bobloedd  yn  y  myn- 
ydd  hwn  wledd/  &c.     Esa.  25.  6, 

'  iBHorAH,  Bu^  y  llaoedd,  %  wna, 
Yt  hoU  bobloedd.  yn  y  xnypydd  hwn, 
Wledd  o  ddantcithlon,  gwlodd  o  hon  win  : 
O  ddaotolthion  brelelonf  o  hen  win  pnredig. 

Lotoih. 

Y  mac  y  geiriau  yn  odidog  ragorol,  ac  yn  ar- 
wyddo  llawnder  mawr  o*r  petbau  goreu,  i  gyd 
o  drefbiad,  parotoad,  ac  arlwyad  Iehofa,  Daw 
y  lluoedd ;  ac  y  mae  i'r  boll  luoedd,  ac  ar  fyn- 
ydd  Seion,  sef  yn  yr  eglwys.  Gẁledd  sanct- 
aidd  ac  ysbrydol  yw,  gan  mai  ar  Seion  y  mae 
yr  arlwy,  lie  yr  oedd  Daw  yn  mblith  ei  bobl 
yn  cael  ei  addoli.  Gwledd  a  arwydda  bedd- 
wch  rhwng  y  pleidiaa  yn  gwledda,  a  pbob 
plaid  wrtb  ei  bodd  yn  cyd-lawenbaa ;  befyd 
llawnder  o  fendithion ;  a  cbyda  byny  rbyddid 
ac  iecbyd  i'w  mwynhan.  Effeitbiau  trefn  Duw 
yn  Nghrist  er  iechydwriaetb  pecbaduriaid  yw 
bon.  Y  mae  y  drefn  a'r  parotoad  mor  gyflawn 
fel  y  parba  y  wledd  bytb.  Yr  oedd  y  bobl  dan 
orcbudd  a  gwartbrudd,  yn  llawn  tristwcb  a 
wyloftdn,  ac  angeu  yn  buddagoliaetbu  arnynt ; 
ond  fel  y  gallont  fwynban  y  wledd,  y  mae  y 
gorcbudd  yn  cael  ei  ddifa,  y  gwaith-  yn  ^ael  ei 
dynu  ymaitb,  y  dagrau  yn  cael  en  sycbu,  ac. 
angou  yn  cael  ei  lyncu  mewn  buddagoliaetb. 

Y  mac  yma  addewid  am  symud  ymaitb  bob 
pcth  gofldus,  i'r  dyben  i  gael  cyflawn  fwynbad 
o'r  boll  betbau  gwycb  a  drefnwyd  iddynt ;  a 
chan  fod  angeu  wedi  ei  lyncu,  nid  oes  dim  iV 
ddÿsgẃylond  bywyd,  ac  anllygredigaetb,,neu 
anfarwoldeb^  Nid  rbyfedd  fod  y  bobl  yn 
gwaeddi,  'Dyma  ein  Duw  ni ;  gobeitbiasom 
ynddo,  ac  efe  a'n  ceidw  ;  gorfoleddwn  a  Uaw- 
enycbwn  yn  ei  iecbydwriaeth  ef,'  Y  Duw  yr 
liwn  y  pecbodd  y  bobloedd  yn  ei  erbyn  yw 
awdwr  y  cwbl,  o'i  gariad  a'i  ras  ei  brfn.  Trwy 
ei  ras  y  mae  y  bobloedd  yn  cael  eu  dyrcbafu 
o'r   ideldcr   a'r  traeni   mwyaf,  i'r  eangder,  y 

•  llawnder,  y  gorfoledd,  a'r  gogoniant  mwyaf., 
Mewn  amryw  fanau  yn  yr  ysgrytbyrau,  cry- 
bwyllir  am  y  wledd  bon  i'r  boll  bobloedd,  meg- 
ys  Salm  22.  26.  a  23.  5.  a  36.  8,  9.  Esa.  65. 
13.  Zecb.  14.  18.  Mat.  8.  11.  a  26.  29.-  Y 
mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  y  dammegion  yn 
gosod  allan  yr  un  mater,  ac  mewn  cyflFelyb  eir- 
iau.  Mat.  22.  1,  &c.  Luc  14.  16.  a  1^.  27.  a 
22.  29,  30.     Dat.  19.  9. 

*  Gwledd  wastadol  yw  calon  lawen.'     Galon 
lawen  y  w  calon  newydd,  calon  sanctaidd,  calon 
a.  hcddwch  Duw  ynddi,  y  pecbod  wedi  ei  fadd- 
80' 


eu,  y  gydwybod  wedi  ei  pburo,  a  Duw  y  tang- 
nefedd  yn  trigo  ynddi.  Diar.  15.  15. — *  Gar- 
iad wleddoedd.'     Edr.  Brychau,  Cariad. 

GWLITH-0,  (gwl-ith)  arien.  Tarth  yn 
disgyn  ar  y  ddaear,  yn  benaf  pan  byddo  yr 
baul  oddi  tan  y  terfyn-gylcb.  Mae  y  gwlitb 
yn  gyntaf  yn  esgyn  o'r  ddaear,  gan  wres  yr 
haul ;  pan  yr  elo  yn  drymacb  na'r  awyr,  y  mae 
yn  disgyn  yn  ei  ol.  Wan  ei  fod  yn  esgyn  cyji 
disgyn,  y  cyrpb  nesaf  i'r  ddaear  sydd  yn  cael 
eu  gẅlycbu  gyntaf  ganddo,  a'r  wyneb  nesaf  i'r 
ddaear.  Nid  oes  dim  gwahaniactb  rbwng 
gwlitb  a  gwlaw,  ond  bod  un  yn  disgyn  yn 
ddefnynau  mwy  na'r  llaîl.  Edr.  Gwlaw,  Dwfr. 
Mewn  gwledydd  poetbion,  a  lleoedd  na  bydd 
yn  gwlawio  ond  ycbydig,  y\mae  gwlitb  y  nos 
yn  rbagorol  o  lesol.  O  berwydd  byny  y  mae 
rboddi  gwlitb  yn  fenditb  fawr,  a'i  attal,  yn  y 
gwrtb wyneb,  yn  fellditb.  Dcut.  33.  .13.  2 
Sam.  1.  21. 

*  Dy  bobl  a  fyddant  ewyllysgar  yn  nydd  dy 
nertb,  mewn  barddwcb  sancteiddrwydd  o  groth 
^y  wawr:  y  mae  gwlitb  dy  enedigacth  »i  ti.' 
Salm  110.  3. — *Dy  bobl  (a  ofirymant)  yn  ew- 
yllysgar, yn  nydd  dy  nertb  mewn  barddwcb 
sancteiddrwydd:  o  grotb  y  wawr  (y  mac) 
gwlitb  dy  enudigaetb  i  ti.'  Dr.  M.  ^TfiSb*^ 
5ü  ìb  *^nìBä  tDìl^Ü  -^^^  uteroauroWwtibi 
ro8  p*rolîS  tuce  :  hoc  est,  prce  rore,  qui  ex  utero 
aurorce  prodit^  ros  tibi  erit  prolis  iuce,  Lowtb, 
Prcel.  10.  RhagoT  croth  y  bore  bydd  gwlith  dy 
enediyaethj  neu  dy  enediyion,  i  tiy  Y  mae  ellip- 
8ÌSy  neu  air  wedi  ei  adael  allan,  i  wneutbur  ys- 
tyr  y  geiriau  yn  gyflawn ;  yr  byn  sydd  arferol 
iawn  yn  yr  iaith  Hebraeg.  Y  geiriau  yn  gyf- 
lawn ydynt  fel  byn,  ^Rhagor  y  gwlith  sỳdd  yn 
dyfod  ogroth  y  boreu,  bydd  gwlith  dy  enedig- 
aeth  i  tiy  sef  dy  enedigion  di.  Y  mae  y  cyfry w 
goll-ymadrodd  ynaml,  megys  Job  35,  2.  *  Fy 
ngbyfiawndcr  i  rhagor  Duw.'  ÌJì^ü  '^DÌS 
byny  yw,/y  nghyfiawnder  i  rhagor  cyfiawnder 
Duw.  Cym,  Job  35.  2.  a  40.  8.  Lef.  19,  32. 
Esa.  49.  24.  Felly  yn  y  lie  bwn,  *  rbagor  crotb 
y  boreu,'  a  arwydda  rbagor  gwlith  crotb  y  bo- 
reu.  Nis  gallaf  ymfoddloni,  medd  Mr.  Hervey, 
yn  ein  cyfieithiad  ni,  yn  gwabanu  croth  y  'bor- 
eu  oddi  wrtb  gwlith  dy  enedigacth.  .  Y  mae 
crotb  y  boreu  yn  cael  el  briodoli,  gyda'r  addas- 
rwydd  mwyaf,  i  ddygiad  y.jfwlitb,  ac  yn  cyf- 
ateb  i'r  geiriau  yn  llyfr  Job  38.  28.  *Pwy  a 
genedlodd  ddefnynau  y  gwlitb  V  Gencdigion 
o  grotb  y  boreu,  mewn  rhifedi  yn  aneirif,  ac  yn 
eu  beflFeithiau  yn  rbagorol ,ac  yn  byfryd;  mwy 
Uuosog  fydd  genedigion  yr  lesu  trwy  yr  efeng- 
yl ;  yn  ewyllysgaryddion  i  gyd ;  ac  wedi  eu 
prydferthu  à  barddwcb  sancteiddrwydd.  Mae 
genedigaeth  yma  yn  cael  ei  roddi  yn  He  gemd- 
igion ;  yr  abstract  yn  He  y  concrete,  fel  y  dy- 
wed  yr  arbwylleb^^yr  (logicians)  fel  y  mae  pen- 
wyni  yn  cael  ei  roddi  yn  He  penwynion^  (Lef. 
19.  32.)  caethiwed  yn  Ho  caethion.  Salm  68. 
18.  Diammeu  fod  crotb  y  boreu  i'wbuno  cfo 
gwlith  dy  enedigaeth^  ac  nid  efo  harddwch  sanct- 


GWL 


684 


OWN 


eiddrwyddy   fel  yn   ein   cyíìeithìad  nL    Gwcl 
Hervey's  Afeditatians.     Lowth's  ProeUcL 

*  Llanwyd  fy  mhcn  à  gwlith.'  Edr.  DBrNYN. 
Y  mae  Uüsai  yn  cyfìfelybu  byddin  yn  rhuthro 
ar  y  gelyn  i  ddisgyniad  y  gwlith  «'r  ncfoedd. 
2  Sam.  17.  12. 

*Byddaf  fel  gwlith  i  Israel'  Hos.  14.  5. 
Yr  hyn  yw  y  gwlith  i'r  ddaear  wedi  ei  golosgi 
aM  sychu  i  fynu  gan  bocthder  yr  hani  y  dydd, 
byny  yw  yr  Arglwydd  lesu  i  cneidiau  ci  bobl, 
a  llawer  mwy.  Fel  y  gwlith  y  mac  yn  dyfod 
atynt  yn  en  hangon,  a'u  sychdcr,  pan  nad  oedd 
cysnr  o  un  man  arall ;  y  mae  vn  dyfod  atynt 
yn  rhad,  yn  rasol,  a  chydag  amldra  o  fcndith- 
ion,  fel  y  dcfnynan  gwlith  sydd  yn  aneirif ;  ac 
y  mae  ei  ddyfodiad  yn  en  hadfywio,  en  cysnro 
a'u  ffrwythloni  yn  rbyfodd  iawn,  fel  y  gwlith, 
lysiao  y  ddaear,  wedi  itldynt  wywo  a  dihocni. 
— *.Efc  a  flodcua,'  pan  ddisgyno  yr  Arglwydd 
fel  gwlith  arno;  *fel  y  lili,  ac  a  leda  ei  wraidd 
megys  Libanus.'  2  Sam.  23.  4.  Job  29.  19. 
Salm  72.  6.  Diar,  19.  12.  Esa.  IH.  4.  a  44. 
3.     Mic.  5.  7. 

*  Dy  wlith  sydi.fcl  gwlith  llysian.'  p}sa.  26. 
19,  Y  mae  yn  dra  hysbys  fod,  yn  y  gwledydd 
dwyreiniol,  He  nad  yw  yn  gwlawio  yn  yr  haf 
ond  yn  anaml,  y  gwlith  lluosog  y  nos  yn  lies- 
ol  iawn  i  bob  math  o  lysiau  a  choo<l ;  y  gwlith 
yw  y  moddion  achosol  rawyaf  o'n  tyfiant  a'ti 
ffrwythlònrwydd.  .Gwcl  Russell's  JVai.  IlisLof 
Alejppo.  Shaw's  Travels,  Harmcr's  Observa- 
lions,  Vol.  i.     Hassdquist's  Traveh. 

Y  mae  ymweliadau  grasol  Duw  &'i  cglwys 
yn  cael  cu  cyffclybu  i  wlith  ar  lysiau  ;  fcl  y 
awna  y  gwlllh  i'r  llysian  marwaidd  darddii  oV 
ddaear  a  blaguro,  fel  y  gwna  yr  Arglwydd  i'w 
cglwys  adgyfodi,  adfywio,  a  blaguro  trwy  cff- 
eithioldeb  ei  air  a'i  Ysbryd  arni.  Pcth  nefol 
yw  y  gwlith ;  yn  disgyn  oddi  nchod  ar  y  ddae- 
ar ymaisod,  cr  ei  lleshàd  ;  yn  cs«nwyth*yn  ir- 
eiddio  gwraidd  y  llysiau  yn  y  ddaear,  ac  yn 
peri  iddynt  darddu  a  thyfu  i  fynu ;  y  mac  yn 
gorchnddio  yr  hyn  y  mac  yn  syHliio  arno :  yn 
dyfod  gyd  a'r  goleuni ;  ac  yn  ddcfnynan  anei- 
rif; tcbyg  i  hyn  yw  defnyniad  neu  dywalitiad 
yr  Ysbryd  Glan  ar  yr  eglwya.  loan  0.  03, 
Rhuf.  8,  11.  E2ec.*37.  12.  13.  Saim  104. 
30.  " 

Un  pcth  a  fydi^p  yn  gysurus  ac  yn  adfywiol 
a  gvffelybir  i  wlitb,  mcgys  ffafr  brcnin  a  char- 
iad'brawdol.    Diar.  10. 12,     Salm.  133.  3. 

<  Fel  gwlith  Hermon,'  Salm  133.3.  *  De- 
all  asora  trwy  brofiad,'  racdd  Manndrcll,  *  bcth 
ocdd  y  Salmydd  yn  ei  feddwl  wrth  wliUi  Her- 
mon ;  yr  ocdd  ein  pcbyll  raor  wlyb  ganddo  a 
phc  bnasai  wedi  gwlawio  trwy  y  nos.'  Gan 
rod  y  wlad  yn  boeth,  mac  gwlith  lluosog  Ilcr- 
mon  yn  hyfryd  ac  yn  llesol  iawn.  Arddangos- 
iad  tra  addas  o  fendith  Duw  ar  ci  bobi  yu  cu 
hnndcb  a'u  cymdcithas  ysbrydol  á'u  gilydd. 
*  Fcl  gwlith  Ilcnnon,  acfel  gwlith  yn  disgyn  ar 
fynydd  Scion.' — *  Fel  gwlith  Ilcrmon,  yr  hwn 
bwn  sydd  yn  discyn  j^r  fynydd  Scion.'     Dr,  M. 


Y  mae  ellipsis^  neu  goU-jmadrodd  yn  y  gcir- 
ian,  medd  Lowth,  Fralect  p,  25,  a'r  gair  5t2D 
fnegyis  gwlith^  o  flacn  y  gair  disgyn,  wedi  ei  ad- 
ael  allan,  yn  ol  priodoledd  yr  iaith  Hebrat-^, 
ac  yn  addas  wedi  ei  roddi  i  mewn  gan  ein  cyf- 
ieithwyr  ni,  ond  wedi  ci  adael  allan  gan  y  l)r. 
M.  Yr  ocdd  Ilcrmon  yn  rhy  bell  oddiwitli 
Scion,  i  wlith  Ilormonjidugyn  ar  fynydd  Scion. 
Gwcl  Ainsworth. 

GWLITII-WLAW,  (gwlidi-gwlaw)  gwla* 
man  yn  disgyn  yn  dew  ac  yu  araf. — 'Fcl 
gwlith-wlaw  ar  îr-wellt,  ac  fcl  cawodydd  ar 
laa-wellt.'  Deut  32.  2.  i^'flj^  n^j  tDB'^Su- 
guflaw  man  tew  ar  ir-wellt  :*  gwlaw  tyner  naiJ 
yw  yn  niweidio  dim,  ac  yn  dev  i  wlycliu  y 
ddaear,  i'w  ffrwythlonL  Cyflelybiacth  hauM 
iawn  a  ddefnyddir  i  osod  allan,  1.  Dwyfoidcl» 
athrawiaeth  yr  efengyl :  fcl  gwlith  y  mac  yn 
dyfod  o'r  ncfoedd.  Y  mac  yn  gwbl  o  I)duw\ 
fel  y  gwlith ;  wedi  ei  pharotoi  yn  y  nefoedJ. 
ac  yn  disgyn  oddi  yno,  trwy  aufoniad  Duw,  ar 
y  ddaear,  ar  ddynion  sychion,  diifrwytb.— 2. 
Ei  hyfryd wch,  ei  ddefnyddioldcb,  a'i  ffrwytli- 
lonrwydd.  Y  mae  mor  addas  dysgwyltfrwyth- 
an  o'r  ddaear  heb  wlaw,  a  dysgwyl  ffrwythau 
sanctciddrwydd,  a  chysuron  ysbrydol,  a  fyddi» 
cr  gogoniant  i  Dduw  a  lies  i  ddynion,  heb  yr 
efengyl. — 3.  Ei  ^laddasrwydd.  Yn  nhreln 
Daw  yn  y  greadigaeth,  y  maeyn  ci  ddoetliincL 
mawr  wedi  addasu  pethau  yn  rhyfedd  i'w  i(il- 
ydd  ;  y  mae  ar  y  naill  bcth  cisiau  help  y  llali 
cr  ei  gynnaliaeth ;  fel  y  mac  '  y  ddaear  yn 
gwaeddi  ar  y  ddaear  am  gawodydd  ffrwythloii 
i'w  ffrwythloni ;'  felly  yn  yr  un  raodd  y  mac  ar 
enaid  pechadur  angco  am  athrawiaeth  rasol  a 
ffrwythlou  yr  efengyl ;  y  qiae  yn  gwbl  adila^^ 
iddo ;  y  mae  yn  sychedu  ac  yn  gwaoddi  am 
dani,  OS  yw  dcimladwy  o'i  gyflwr,  ac  nid  uos 
dim  a'i  digonaaca'i  ffrwythlona  ond  hi. — 4.  Y 
mae  y  gwaith  yn  raddol  yn  treiddio  i'r  ddaciir, 
ac  yn  niyned  at  wreiddiau  y.gwellt  a'r  llysiau, 
ac  fcl  yn  dwyn  magwraoth  iddynt  a  ffrwytL Ion- 
rwydd ;  yn  y  cyffelyb  fodd  y  mae  athrawiaeth 
y  gair,  dan  ddylanwadau  yr  Ysbryd  Glan,  yo 
effeithio  yn  raddol,  ac  yn  treiddio  trwy  holl 
gynneddfau  yr  enaid,  ac  yn  dwyn  magwraoth  i 
bob  gras,  er  cynnydd  a  dyddanwchannhraothol 
iddo. 

G.WLYCU-U,  (gwl-ych)  Heb.  nb  Heithi^' 
gwlybhan,  gwlyddciddio,  mwydo.  Dan.  4. 15. 
1  Sam.  14.  27.     Mat.  26.  23.     loan  13.  20. 

GWN,  (gw-wn)   Gr.  fijiucxm,     Edr.  <jwy- 

BOD,  GWYBODABTH. 

GWN,  GYNAU,  (gw-wn)  gwisg  lacs,  ysgin, 
hug,  twyg.  Mae  y  gair  Or.  (ftoXij,  yr  hwn  yn  ^ 
y  rhif  luosog  a  gyieithir  gynau  yn  Dat  6. 11. 
a  7.  9,  13,  Ì4.yn  cael  ei  gyfieitha  gwUgoeddyii 
dillad  llaesion.  Marc  1 2.  38.  a  1 6.  5.  Lnc  15. 
22.  a  20.  4C.     Edr.  Golchi,  Dillad,  Gwiso. 

GWNA-AET1IJÎ?WYD,  (gwn)  gweithrdo, 


*  'Plavia  tonnÌB  danM  saper  gramen  ;*  vl  gnttiD  tenutv, 
eaciiles,  donso  cadentM,  companun  poAslnt  earn  pluvU  dcn^- 
Vltring 


fr  tenalter  cadento. 


ng». 


GWN 


.     635 


GWR 


cwblhau,  cyâawBÌ,  vcdi  gwcithreda.  Salm 
119.  35.  a  126.2.     • 

(iWNAWN.  God.  1.  26.  a  11.  3,  4.  2 
Cron.  20.  12. 

GWNEWCII,  berf  orchjnijnol,  jn  mynegi 
iaith  nchol-radd,  ac  awdurdodo],  wrth  ddcil- 
iaid.     loan  13,  17.     Col.  3.  23. 

GWNEUTnUEr-WYR. — *  Gwncuthurwyr 
y  gair '  y w  y  rhai  sydd  yn  dcfnyddio  y  gair, 
bob  rhan  o  bono,  i'r  dybe^ion  y  mae  yr  Ar- 
glwydd  yn  rhoddi  y  gair ;  sef  croda  yr  athraw- 
iaetbaUy  ac  adciladu  arnynt  fel  ar  sylfeini  cod- 
y rn ;  derbyn  yr  addewidion,  a'u  boll  fendithion 
rhad,  cr  ein  c}  sur  a'n  cynnaliaetb ;  nfàddbau 
i'r  gorchymyn  yn  ewyllysgar  ac  yn  ddiragritb. 
Maegwnenthar  y  gair  yn  groes  iV  esgeuluso  a'i 
ddiystyru,  a  byw  yn  groes  iddo  ;  befyd  yn  groes 
i'w  gamddefoyddio,  a  rboddi  y  naill  betb  yn 
lie  y  Hall,  yn  groes  i  drcfn  y  gair :  megys  ym- 
craia  am  gyiiawnhad  ger  bron  Duw  trwy  weith- 
rcdoodd  y  ddedd^  ac  nid  trwy  ffydd  yn 
Ngbrist ;  nid  gwneuthur  y  gair  y w  hyny,  end 
ciwnentbur  cin*  dychymygion  ein  hanain;  y 
mac  yn  eglur  yn  y  gair  na  cbyfiawnheir  neb 
trwy  Y  ddeddf.    Gal,  3.  10,  11. 

Y  mac  yn  ddyledswydd  ar  bawb  sydd  á'r 
içair  ganddynt  wrando  y  gair;  ond  ei  wrando 
iicb  ei  wneutbur  sydd  anmbarch  mawr  i'r  Duw 
yr  hwn  a'i  llofarodd,  ac  yn  bollol  anfaddiol  i 
ninnau,  Y  mae  gẁir  gredu  y  gair  a  gwcith- 
reda yn  cydfyned  à'n  gilydd ;  yr  hwn  sydd 
hob  wneutbur  y  gair,  sydd  heb  ei  gredu  cto  yn 
«Idilys.  Nid  oes  neb  wedi  adciladu  ar  Grist, 
fel  sylfaen,  trwy  ffydd,  ond  y  rhai  sydd  yn 
gwncuthuiy  y  gair ;  ac  y  mac  pawb  sydd  yn 
wirioncddol  yn  wnentburwyr  y  gair,  wedi  en 
hadeiladn  ar  Grist,  ac  ni  ellir  eu  siglo.  Mat.  7. 
24,  291  Luc  6.  47.  Rhuf.  2.  l|.  lago  I. 
22,  23,  24.  a  4.  11.  Dout  6.  32.  a  6.  3.  Edr. 
Gair,  Sixfaen,  Craig. 

GŴNELYD,  (gwna)  gwneuthur,  gweithrcd- 
yd<L  Yr  amscr  ammodpdwy,  a'r  amser  daw- 
odadwy  yn  nnig  a  arfcr  y  dull  hwn. — *  Fel  y 
cjwnelyd  felly  i  mi.'     1  Cor.  9. 15. 

A  vmelo  dyn  Duw  a'l  baiu    Diar. 

GWNIO,  (gwni)  pwytho,  cysylltu  yn  nghyd. 
— *A  wniasant  ddail  y  fligysbren.'  Gen.  3.  7. 
Yn  hytrach,  a  gydiasant,  ncu  a  gyd-blethasant, 
hob  bcnderfynu  pa  fodd. — *A  gyd-wniasant  (sef 
a  gydiasant)  y  sylfaenau.'  Ezra  4.  12. — *A 
wuiaist  i  fynufy  anwircdd.'  Job  14. 17. — *Fy 
nghamwcdd  a  selied,  mewn  cod ;'  nid  yi\  unig 
y  mae  wedi  ei  selio,'ond  y  mae  y  god  wedi  ci 
gwn'io  hefyd — sef  wedi  ci  gadw  iV  ddwyn  yn 
fy  erbyn.  Yr  oedd  Job  yma  yn  bamu  yn  rliy 
jralcd  am  yr  Arglwydd  yn  ei  driniacthau  o 
iiono.  Os  ocdd  yn  ci  gcryddu  am  ci  anwircdd, 
îìi<l  ocdd  yn  ymddwyn  tii  ag  ato  fel  barnwr, 
ond  yn  hytrach  fol  Tad,  ac  mewn  cariad  at  ei 
onaid.  a  hyny  gafodd  yntau  ci  adnabod  yn  y 
diwcdd  Job  21.  19.  Dcut  32.  34.  IIos. 
la;  12. 

(iWNlADYDDES-AU.-*Gwae  y  gwniadydd- 


esaa  clostogau  tan  boll  benelinoedd  fy  mhobl.' 
Ezoc  13. 18.  Y  mae  y  prophwyd  yn  cymbaru 
y  gau-bropbwydi  yn  propbwydo  celwyddau  i 
esmwythan  y  drygionus,  i  wniadyddesau  yn 
gwneilthur  clustogau  tan  benelinoedd,  neu  gcs 
eiliau.  Y  mae  y  geiriau  yn  cjfeirio  at  y  dull 
o  eistedd  yn  y  gwledydd  dwyreiniol,  sef  ar  cu 
lied  orwc'dd,  ac  iV  gwneutbur  yn  esmwyth  yn 
y  cyfryẃ  agwedd,  yr  oedd  clustogau  tan  y  pen- 
elin,  neu  y  gesail  yn  angenrheidiol.  Gwneuthur 
tan  boll  benelinoedd,  ydyw  eu  gwneutbur  yn 
addas  i  bob  gradd,  boneddig  a  gwreng ;  ac  i 
bob  oedran,  ieuanc  a  hen.  in  y  cyffelyb  fodd 
yr  oedd  y  gau  brophwydi  yn  propbwydo  petb- 
au  esmwyth  i  bawb,  i  gadambau  dwyKw  yr 
annuwioi,  fel  na  ddychwelai  o'i  ffordd  ddryg- 
ionus ;  a  hyny  er  dyrncidiau  o  baidd  a  tbam 
Qidian  o  fara;  ond  yn  tristàu  calon  y  cyfiawn 
trwy  gelwydd.  Y  gwirionedd  yn  unig  sydd 
yn  cysuro  y  cyfiawn;  y  mac  cclwvdd  yn  ei 
dristâu.  Gwae  y  byd  o  berwydd  y  cyfiryw 
feddygon*twyllodrufi ! 

GWOBR.  Edr.  Gobr. 
-  GWOBRWYWR-WYR,  (gwobrwy-gwr) 
ad-dalwr,  pwythwr,  budr-wobraeth,  dobrw^wr. 
— *Tân  a  ysa  Incstai  gwobrwyr.'  Job  15.  34. 
Y  budr,  y  llygredig,  y  dobrwywr,  y  budrwòbr- 
w\  wr.  Gall  arwyddo  yr  hwn  sydd  yn  rhoddi, 
neu  yr  hwn  sydd  yn  derbyn  gwobr.  Yr  un 
ysbryd  anghyfiawn  sydd  yn  rahob  un  o'r  ddau. 
*  Tan  a  ysa  eu  lluestai,'  sef  eu  cyfoeth  a'u  boll 
feUdiannau.  Pechod  echryslon  y  w,  ag  sydd  yn 
tynu  bam  Duw  ar  ddynion  yn  drwm. 

GWR-RYW-IAID-OL-DEB,  GWYR, 
(gw-wr)  Heb.  'n^J  Llad.  ViB.  Y  gwrryw. 
Gwr  dewr,  gwrol-wych,  pybyr ;  gwr  priod,  gwr  ^ 
gẃraig;-gwr  wrth  gerdd,  cerddor;  gwr  pwys, 
priod-fab;  y  gwr  drwg,  y  diafol ;  gwr  y  gyf- 
raitb,  cyfreitbiwr  :  gwr  Duw,  prophwyd  Duw  ; 
gwr  i  Dduw,  sef  gwr  i  wasanaeth  Duw.  Felly 
y  gelwir  Moses,  Samuel,  Dafydd,  ŵc.  Dout 
33.  1.  1  Cron.  23. 14.  1  Sam.  2.  27.  a  9.  6. 
2  Cron.  8.  14.  Dyled  gwyrtu  agat  eu  gwrag- 
edd  yw  eu  cam  megys  eu  cyrph  cu  hnnain,  ac 
megys  y  carodd  Crist  yr  eglwys ;  glynu  wrth 
eu  gwragedd,  ac  wrthynt  hwy  yn  unig :  rhoddi 
parch  iddynt  megys  i'r  llostr  gwana^  ac  nid  eu  , 
diystyru  am  eu  bod  felly  ;  cyd-gjfanncddu  ft 
hwynt,  a  chyflawni  yn  ffyddlon  eu  bammodau 
priodasol.  Eph.  5.  24^  28.  Gen,  2.  24.  1 
Pedr  3.  7.  Col.  3.^19.  1  Cor.  6.  9.  Diar.  5. 
18,  19.  Mai.  2.  14,  15.  Edr.  Adda,  Efa, 
Dyn,  Priodas, — 'Gwrryw-gydwyr,*  Sodomiaid. 
1  Cor.  6.  9.     1  Tim.  1.  10. 

GWRACH-IAIDD,  (gwr)  yn  perthyn,  ncu 
yn  arfercdig  gan  hen  wrach,  ueu  hen  ddynes 
ddisynwyr  ac  annuwioi: — *Eithr  gad  heibio 
halogedig  a  gwrachiaidd  chwedlau,'  1  Tim.  4. 
7,  Chwediau  croes  i  eiriau  y  ffydd,  athraw- 
iaeth  dda,  ac  ymarfer  o  dduwioldcb.  Adn.  6. 
Chwodlau  anwir,  dychymygol,  disylwedd,  dUes, 
a  halogedig:  y  cyfrjfW  yw  yr  boll  chwediau 
anghriataidd  yn  nghylch  addoliad  saint  ac  ang- 


GWR 


G36 


GWR 


elion  ;  gwyrthiaa  a  chrciriaa  y  saint,  gwahardd 
priodi,.  ac  jrmattal  oddiwrth  fwydydd,  &c. 
J>yma  y  pethau,  a'a  cylfelyb,  aydd  gan  y  diafol 
i  lygru  meddyliau  dynion,  a'a  cadw  oddiwrth 
y  gwirioncdd — pothau  i'w  gwrthod  a'u  fficidd- 
io  ydynt. 

GWRAGEDDOS.  (gwraig)  bychanig  o'r 
gair  gwraig,  ac  a  arwydda  diystyrwch  :  cjwraig 
wan,  ffol  {nlly  tooman,) — *  Yn  dwyn  yn  gaeth 
wrageddos  yn  llwythog  o  bechodau.'  2  Tim. 
3.  6.  Anhawdd  cael  geiriau  addasach  i  osod 
allan  ffolincb  a  pbcchadurusrwydd  crcaduiiaid 
Ilygredig  a  thwylledig,  nag  a  arferir  yma  gan 
yr  apostol ;  y  mae  ymi^  rith  o  grefydd,  a  llwyth 
6  bechodau  hcb  eu  tynu  ymaitb,  yn  cael  en 
harwain  gan  amryw  chwantau.  Y  maent  yn 
cad  ca  twyllo  gan  gyfciliomwyr  âg  athraw- 
iacthau  gaa  i  foddhau  on  calonau  Ilygredig. 

GWRAIDD-ION,  GWREmDYN,  (rhaidd) 
Or.  piZii^  rise;  Llad.  Radix:  bôn;  dechren- 
ad ;  gwaelod  ;  cyfF  cenedl ;  paladr  âçh.  Mae 
gwraidd  llysiau  a  chood  yn  ateb  i'r  un  dyben 
iddynt  hwy,  a'r  cylla  a'r  coluddion  i  gyrph 
dynion  ac  anifeiliaid  :  y  mac  y  naill  yn  cael  en 
magwracth  o'r  gwraidd,  yr  un  fath  a'r  lleill  o'r 
cyila.  Mae  y  gwraidd  yn  taiddu  o  bwynt 
by  Chan  yn  yr  hedyn,  a  elwir  radicle,  Pcth 
rliyfedd  fod  y  gwraidd  bob  amser  yn  myned  i 
lauT  i'r  ddaear,  a'r  paladr  yn  tyfu  i  fynu ;  gan 
wrth  haa  y  bydd  y  radicle  yn  uchaf  yn  ami, 
a'r  plumulcy  fcl  y  gelwir  y  pwỳnt  o  ba  un  y 
tardd  y  paladr  yn  isaf.  Llysiau  yn  tyfu  yn 
ngwaelod  y  môr,  sydd  heb  wraidd  iddynt,  a 
bcrnir  eu  bod  yn  derbyn  mawraeth  trwy  dyllau 
bychain  yn  mhob  rhan,  oddiwrth  y  dwfr  sydd 
yn  cu  haingylchn.  Un  peth  a  fyddo  yn  cyn- 
nalf  ncu  yn  rhoddi  tarddiant  atbyfìant,  a  elwir 
yn  wraidd  y n  yr  ysgrythyrau ;  megya  gwraidd 
mynyddoedd,  sef  eu  sylfcini ;  ariangarwch 
sydd  wroiddyn  pob  drwg,  am  fod  Uawer  o. 
ddrygioni  yn  tarddu  oddi  wrtho,  ac  yn  tyfu  ar- 
no,  fel  gwreiddyn ;  dyn  drwg,  halogedig,  cyf- 
ciliornus,  a  elwir  yn  wreiddyn  chwerwedd,  yn 
dwyn  gwenwyn  a  wermod ;  yn  raddol  ac  yn 
ddirgclaidd,  y  mae  yn  gwenwyno  ac  yn  llygru 
craiU  à'i  wenwyn  pcchadurus.  Deut  29.  18. 
lleb.  12. 15.  Gelwir  Crist  yn  *  wreiddyn  Jesse,' 
a  *  gwreiddyn  Dafydd,'  ^m  mai  efe  oedd  ei 
Greawdwr;  amo  ef  yr  oedd  yn  byw,  ac  yn 
derbyn  raagwraeth  ysbrydol  oddi  wrtho  i'w 
enaid;  ac  efe  oedd  gynnaliaeth  dragywyddol  a 
gogoniant  ei  deulu.  Yr  oedd  yn  fab  Dafydd, 
ac  yn  Arglwydd  Dafydd,  sef  yn  Dduw  ac  yn 
ddyn  o  had  Dafydd  yn  ol  y  cnawd.  Esa.  11. 
10.     Dat.  5.  5.  a  22.  16.     Edr.  Blaouryn. 

*  Os  sanctaidd  y  gwreiddyn,  y  mae  y  cang- 
cnau  hefyd  felly.'  Rhuf.  11.  16.  Gwaeiddyn 
y  genedl  luddewig  oedd  y  patrieirch  Abraham, 
Isaac,  a  Jacob.  Yr  oedd  y  rhai  hyny  yn  sanct- 
aidd, am  eu  bod  yn  bobl  gyfamodol  i  Dduw ; 
yr  oedd  y  cangonau  yn  gystal  a'r  gwreiddyn  yn 
nghyfamod  Duw;  am  hyny  rhaid  cael  o'u  plant 
at  wasauaeth  yr  Arglwydd,  ac  nid  eu  bwrw 


ymaitli  yn  dragywydd. — ^^edi  cidi  gwrciddio 
a'ch  adeiladu  ynddo  ef.  ^1.  2.  7.  GwreiiM 
io  yn  Nghrist,  y w  bod  mewn  nndeb  ag  ef,  a 
derbyn  eu  holl  gynnaliaeth  a'u  magwraeth  dldi 
wrtho.  Efo  y w  y  gwreiddyn^  a  hwythau  y w  y 
cangenan ;  nid  hwy  sydd  yn  ei  gynnai  ef,  on«i 
efe  sydd  yn  eu  cynnal  hwy,  ac  yn  cyfranu  idd- 
ynt o'i  gyfiawnder. — 'Gwreiddyn  y  mater  a 
gaed  ynof.'     Edr.  Mateu. 

*  Am  nad  oedd  ganddynt  wreiddyn,  hwy  ^ 
wiwasant.'  Mat  13.  6.  Am  nad  oeild  y  gair 
a  giy wsant  wedi  gwreiddio  trwy  ffydd  ynddynt, 
gwiwodd  eu  holl  ymddangosiad  crefyddol.  Yr 
oedd  y  llygredigaethau  yn  aros,  yn  gwreiddio, 
ac  yn.tyfu;  ond  am  nad  oedd  y  gair  wedi 
gwreiddio  trwy  ffydd  yn  en  calonau,  a  thrwv 
hyny  yn  wreiddyn  o  fywyd  cyfatebol  iddo  ei 
hun,  diflanodd  y  gair,  a'r  llygredigaethau  oedd 


yn  aros  yn  unig. 

,  GWREICA,   (gwi 

benyw,  bun,  rhian,  gwreig-nim;  gwraig-bwys, 


GWRAIG,  GWREICA,   (gwr-aig)  merch, 


priodas-fcrch ;  gwraig-wriog,  gwraig  briod.— 
Edr,  Adda,  Efa,  Godineb,  Gweddw,  Priodas. 

Traogcl  ddwyn  gwraig  atatynonw  ei  hugryflycx^Mi'i: 
gwaddo].— Cato  CritKASG. 

Dyledswydd  gwraig  y  w  ufuddhau  a  pharcha  ei 
gwr;  bod  yn  ffyddlon  i'w  hammodau  priodas- 
ol ;  bod  yn  bwyllog ;  gofyn  a  derbyn  addyst; 
ganei  gwr;  gwarchod  gartref.  Eph.  5.  22, 
24,  33.  Tit  2.  5.  1  Pedr  3.  1.  2,  3,  <kc.  1 
Tim.  5.  14.     Diar.  19.  14. 

*  Yn  gwreica,  yn  gwra.'  Luc  17.  27.  Mat 
22.  30.  Marc  12.  25.  eyaftouv  xat  £^e/afííQov7o, 
ni  phnodant,  ac  ni  roddant  i  hriodas,  Gwrcica 
y w  cymeryd  gwraig ;  a  gwra  y w  cyraeryd  gwr. 
Nid  oedd  hyn  yn  bechadurus  yn  nhrigolion  yr 
hen  fyd,  mwy  nag  yn  bresennol ;  ond  eu  pech- 
od,  eu  hynfydrwyd,  a'u  dinystr,  oedd  gofalu  yn 
unig,  neu  yn  benaf,  am  hyny;  ac  esgeasuso 
pethau  mwy,  sef  eu  diogelwch  rhag  bam  Duw| 

*  Y  rhai  hyn  yw  y  rhai  ni  halogwyd  à  gwraír- 
edd ;  cany 8  gwyryfon  ydynt'  Dat.  14.  4,— 
Halogi  à  gwragedd  a  arwydda  ymgysylitu  a 
ffwragedd  yn  anghyfreithlon  ac  yn  odinebu>. 
Y  mae  yr  Arglwydd,  yn  ami,  yn  yr  ysgrythyr- 
au, yn  galw  eilun-addoliaeth  yn  odineb,  neu  yn 
buteindra;  dynion  yn  tori  eu  hamod  a  Duv», 
ac  addoli,  ac  yn  gwasanaothu  eilunod.  Jcr.  3. 
8.  Ezec.  23.  2,  3.  Eos.  1.  2.  Hyny  a  fcdd- 
ylir  yn  y  lie  hwn:  *Gwyryfonydynt;'  y  maent 
yn  bur  ac  yn  ddiwair  fel  gwyryfon :  yn  derbyn 
ac  yn  cadw  athrawiaeth  bur;  addoliad  pur, heb 
ddefodau  dynol  yn  gymysgedig  ag  ef ;  cariad 
diragrith,  a  bywydau  sanctaidd.     Morwynion 

0  ran  cymdeithasu  a'r  byd  a'r  cnawd,  cr  eu 
bod,  ac  am  eu  bod  yn  briod  â  Christ.  Eph.  5. 
27.  Can.  4.  7.  Mae  y  rhan  fwyaf  o  awdwyr 
ar  y  llyfr  hwn,  yn  priodoli  y  darluniad  o'r  ped- 
air  mil  a'r  saith  ugain  mil,  yn  brophwydoliaeth- 

01  am  y  Waldenesiaid;  ond  y  mae  yn  addas  i 
bawb  yn  mhob  oes,  sydd  yn  gwir  ofni  Duw,ac 
yn  ei  addoíi  yn  ol  ei  air.    Gwol  Vitringa. 

*  Tawed  cich  gwragedd  yn  yr  eglwysi;'  ni 


GWR 


637 


GWR 


chaniatawyd  iddynt  lefaru,  &c.  *oblegid  an- 
weddaidd  yw  i  wil^edd  lefaru  yn  yr  eglwys.' 
1  Cor.  14.  34,  36.     Edr.  Anwbddaidd 

*  Yn  yr  adgyfodiad  nid  ydynt  nac  yn  gwr- 
cica  nac  yn  gwra;  eithr  y  ma,eDt  fel  angclion 
Duw  yn  y  nef.'  Mat.  22.  30.  Ni  bydd  aml- 
hau  had  yno ;  o'r  ddacar  y  mae  y  nefocdd  yn 
cael  ei  phobli,  ac  nid  yn  y  nefoedd  ci  hun. — 
Mae  y  drefn  yma  a'r  dreiQ  yno  yn  hoUol  wa- 
lianol.  Derfydd  hefyd  y  perthynasaa  yma,  o 
ran  en  bundeb  a'u  gily dd,  fel  y  cyfry w ;  ond 
bydd  pawb  yn  Nghrist  yn  aelodad  o'u  gilydd, 
fel  vn  perthyn  i'r  un  corph  ysbrydoL 

GWRAÍÍDAW-WYR,  (gwr-andaw)  Or, 
fixpoafiai :  andaw,  dyglywed,  clustfeinio,  ystyr- 
ied,  deall,  ufuddlxau.  Edx.  Clust,  Cltwkd, 
Mac  Duw  yn  gwrando  gweddi.  Edr.  Gwkddi. 
Gwrando  a  arwydda  mwy  na  gwaitb  y  glust  yn 
unig ;  mae  yn  waith  y  glust,  ac  yn  walth  rbes- 
wm ;  yn  waith  natur,  ac  yn  waith  gras  hefyd. 
Arwydda  credn  yr  hyn  a  glywir;  cydsynied 
a^r  peth;  ac  nfuddhan  iddo.  loan  9.  27.  Gen. 
3.  17.     Esa.  Ö6.  3.  / 

*  Gwrandewch,  a  bydd  by w  eich  enaid.'  Esá, 
55.  3.  -Nid  pob  math  o  glywed,  neu  wrando, 
sydd  yn  bywhau  enaid :  oid  y  cyfryw  wrando 
ag  sydd  yn  dwyn  crediniaeth  ac  ufudd-dod  i'r 
liyji  a  wraudewir,  ac  yn  eíFeithio  yn  rasol  ac 
yn  sanctaidd  ar  yr  boll  enaid.  Y  mae  dammeg 
yr  hanwr  yn  dangos.yn  amlwg  iawn  y  gwran- 
do anfuddiol  a  phechadarus,  a'r  gwrando  budd- 
iol  a  sanctaidd.  Y  gwrando  anfuddiol  a  gy- 
ffolybir  i  dri  math  o  dir  yn  derbyn  had,  ac  eto 
heb  ddwyn  dim  ffrwyth ;  sef  min  y  fFordd,  y 
creigle,  a  thir  dreiniog ;  a'r  gwrando  buddiol  a 
gyflfelybir  i  dir  da  yn  derbyn  yr  had.  Yn  y 
cynta^  nid  yw  y  gair  yn  aros  dim,  nac  yn  cael 
dim  cfifaith ;  y  maent  yn  gwrando  ac  heb  dde- 
all ;  ac  y  mae  y  4rwg,  sef  Satan,  yn  dyfod  yn 
ebrwydd,  ac  yn  cipio  yr  hyn  a  hauwyd  yn  ei 
galon  cf.  Yn  yr  ail  dir,  y  mae  y  gair  yn  cael 
ychydig  cffaith  arwynobol,  a  thfos  amser;  ond 
y  mae  heb  ddyfhder  daear,  heb  wreiddyn,  ac 
heb  wlybwr  :  hwn  *  dros.  amser  y  mae,  ac  yn 
amser  profedigaeth  yn  cilio.'  Yn  groes  i'r 
(Idan  hyn  y  mae  gwrando  bnddiol :  y  maent 
yn  deall  y  gair,  y  mae  ynddynt  ddyfndcr  dae- 
ar,— y  mae  yn  gwreiddlo, — ac  y  mae  yn  cael 

.  jTwlybwr  oddiwrth  ddylanwadau  parhaol  yr 
Ýsbryd  Glan.  Y  trydydd  math  o  wrandawyr 
y  w  y  rhai  y  mae  gofal  y  byd  hwn,  a  thwyll 
cyfoeth,  hudoliaeth  golud,  a  chwantau  am  beth- 
au  eraill,  yn  ei  dagu — *  hwy  a  dagwyd  gan  of- 
alon,  a  golud,  a  meluswedd  buchedd,  ac  y  mae 
yn  myncd  yn  ddiflfrwyth.'  Y  pedwcrydd  math 
yw  y  rhai  sydd  yn  ei  wrando,  yn  ei  ddeall,  yn 
ei  gadw,  ac  yn  dwyn  Ôrwyth.  Nid  gwrando 
heb  ddeall,  na  thros  amser,  ydy w  hwn ;  nid  y 
drain,  ond  y  gair;  yr  had  da,  sydd  yn  tyfu,  ac* 
yn  dwyn  ffrwyth.  Mae  y  galon  yma,  a'r  gair 
ynddi  yn  gwreiddio,  yn  tyfu,  yn  llywodracthu, 
ac  yn  ffrwytho.  Mat  xiii.  Marc  vr.  Luc  viii. 
Y  mae  gwrando  gair  Duw  yn  ddyledswydd  ar 


bawb ;  aa  y  mae  yn  fraint  fawr  fod  Duw  wedi 
ymostwng  i  lefaru  wrthym ;  ond  gwrando  diof- 
al,  anystyriol,  anghofus,  heb  ymgais  ci  ddeall, 
ei  ddefiayddio,  a  gwneuthur  yn  gyfatebol,  sydd 
wrando  anmharchus  a  phechadurus  iawn ;  fel 
pe  na  byddai  yr  hyn  a  lefarodd  y  Duw  mawr 
yn  dôilwng  o'n  sylw.  Dylem  wrando  yn  ddy- 
fal,  Diar.  8.  34.  lago  1.  24,  25. — yn  astud, 
Luc  10.  39.  a  21. 38.  Act,  10. 33.— -yn  barch- 
us,  Salm  89.  7. — mewn  ffydd,  Ileb.  4,  2. — 
gyda  gofal  am  ei  ddal,  rhag  un  amser  ei  oilwng 
i  golli.     Heb.  2. 1,< 

Y  mae  yr  Arglwydd  lesu  yn  cynghori,  nid 
yn  unig^pa  fodd  y  gwrandawom,  ond  hefyd  pa 
beth.  Marc  4.  24.  Gair  yr  Arglwydd,  sef  yr* 
iioll  aiTy  ac  yn  ddigymysg,  yn  unig  sydd  i  ni 
wrando  amo  a'i  gredu.  Mae  efengyl  arall — 
philosophi  a  gwag  dwyll — ^heresiau  dinystriol 
— ymadrodd  yn  ysu^  fel  cancr,  eto  yn  y  byd; 
pethan  i'w  gochel  ydynt  fel  gwenwyn  marwol. 
Trwy  glywed  gair  Duw,  yn  unig,  y  mae  ffydd 
yn  cael  ei  chenedlu ;  a  didwyll  laeth  y  gair  yn 
unig,  sydd  yn  peri  cynydd.  Rhuf.  10.  17. 
1  Pedr  2.  2.     Edr.  Gair,  Gwnkuthub, 

GWRDD,  (wrdd)  cryf,  cadam;  awchns, 
pybyr,  tanbaid,  poethlyd. — *Gwrdd  deirw  Bas- 
an  'a'm  hamgylchynasant.'  Salm  22. 12.  Pri- 
odolir  y  gair  Heh.  tî'i'ì*^^^^  i  deirw,  Salm  68. 
30. — i  fárchy  ac  a  gyfieithir  cryfion.  Barn.  5i 
22.  Jer.  47.  3. — c&iym,  Jer.  8. 16.  i  arwyddo 
cryfder  y  creaduriaid  hyn.  Arwydda  hefyd 
adenydd  aderyn,  o  herwydd  bod  ei  gryfder 
yn  ei  adenydd.  Deut,  32.  11.  Edr.  Baqan, 
Tkirw^ 

GWREGYS-U,  (gwrag)  gwasg-rwym.  Yr 
oedd  yr  luddewon,  a'r  Cenedloedd  (Jwyrciniol,  . 
yn  gwisgcy  dillad  llaesion  rhydd  am  danynt; 
am  hyny  yr  oedd  yn  rheidiol  iddynt  wrth  wVeg- 
ysau  i'w  hamdynhau,  i'w  haddasu  at  waith,  neu 
i  rod'io.  loan  13.  4.  Act.  21.  11.  1  Bren. 
18.  46. 

*A  rydd  wregysau  at  y  marsi^ndwr.'  Jleb.^ 
^55535  Canaaneaid,  Diar.  31.  24.  Yr  oedd* 
math  o  wregysau  costus  iawn,  wedi  eu  gwncith- 
ur  yn  gywrain,  ac  o  ddefnyddiau  gwerthfawr, 
ac  yn  cael  eu  prynu  a'u  gwerthu  gan  farsiand- 
wyr. 

*  Gwregysais  di  â  llian  main.'  Ezcc  IB.  10. 
Mewn  amser  o  alar,  byddent  yn  lie  y  gwregys- 
au  gwcrtlifawr  hyn,  yn  ymwregysu  â  sach-lian, 
Esa.  3.  24.  a  22.  12.— Elias  a  loan  Fedyddiwr 
a  ymwregysent  â  gwrcgys  croen  am  eu  Uwyn- 
au.  2  Bren,  1.  8.  Mat.  3,  4. — Gweision  a'u 
llwynau  wedi  eu  hamgylch-wregysu  yw  gweis- 
ion pared  at  eu  gwaith,  ac  nid  yn  gysglyd,  yn 
segur,  ac  yn  afreolaidd.  Luc  12.  35,  36t  a  17. 
10. 

Yn  eti  gwregysau  y  byddent  yn  dwyn  eu 
harian.  '  Na  feddwch  aur,  nac  arian,  nac  efydd 
i'ch  pyrsau.'  Gr,  ecç  raç  t^atvaq  ofnav^  yn  eich 
^  gwregysau,  W.  S.  *  Casglu  cyflog  i  god  dyll- 
og.'  Heh.  gwregys  tylhp.  Hag.  1.6.'  Felly 
I  byddai  hefyd  y  KJiufeiniaid  gynt,  Horace,  Ep. 


GWR 


638 


GWR 


2.  Lib.  2.  1.  30.  Ac  felly  gwna  yr  Aiabiaid  yn 
Barbari  hyd  héddyw.     Shaw's  Travels. 

Yf  oedd  gwregys  yr  offeiriad  i  fod  am  yi 
ephod;  *o  aor,  sidan  glas,  a  phorphor,  ysgar- 
lad  hefyd,  a  llian  main  cyfrodedd.'     £xod.  28. 

8.  Yn  cy&tcb  i  hyn  ymddangoBodd  yr  Ar- 
glwydd  lesa  mown  gweledigaeth  i  loan,  *Wedi 
ymwifigo  à  gwisg  laes  hyd  ei  draed,  ac  wedi 
ymwregysu  â  gwregys  aur.'  Dat.  1.  13.  Fel 
y  mac  gwregys  am  y  Iwynau  yn  arwyddo  par- 
odrwydd,  a  chrjrfder,  a  chadernid,  yn  y  rhai 
mcwn  swyddaUf  at  cu  gwaith;  felly  mae  Grist, 
ac  felly  y  gẃcddai  i  hoU  weision  Duw  fod.  Y 
mae  i  Grist,  a'i  wregys  am  dano,  yn  nghanol  y 
«aith  ganwyllbren  aur,  yn  arwydd  o'i  flyddlon- 
deb  a  i  gyflawnder  yn  ei  swydd.  Esa.  11.  5. 
Dan.  10.  5.  6yd  à'r  parodrwydd  a'r  fiyddlon- 
deb  mwyaf  y  mae  yn  gweinyddn  ynddi,  ac  ni 
ddiosg  ei  wregys  nes  y  byddo  ei  waith  wodi  ei 
gwblhau  yn  berffaith,  ac  yn  ogoneddus.  Y 
mae  ffyddpiondcb  a  cliyfiawnder  fel  gwreys  aor 
yn  harddny  gwisgoedd  eraill,  yn  ei  orydferthu 
yn  ogoneddns  yn  ei  holl  weinyddiad  tn  ac  at 
ei  bobl,  a  thu  ag  at  ei  elynion  hcfyd,  fel  plaid 
ei  bobl.  *Efô  K  wiftorodd  ardderchogrwyJd, 
gwisgodd  yr  Arglwydd  nerth,  sc  ymwrcgys- 
oAi:  Salm  03.  1.  a  45.  3,  4.  a  72.  12.  Esa, 
69.  17.     Hos.  2.  20.     Ueb.  2.  17.     1  loan  1. 

9,  Dat.  3.  14. 

*  Wodi  aragylch-wregysu  eich  Iwynan  â  gwir- 
ionedd.'  Eph.  6.  14.  At  y  gwregys  milwr- 
aidd  y  mae  y  cyfeiriad  yma.  Byddai  y  gwreg- 
ysau  yn  gyiffredin  yn  harddwych  a  gwerthfawr, 
ac  yn  cael  en  rhoddi  weithian  fel  gwobr  i  fil- 
wyr.  2  Sam.  18.11.  Rhoddodd  Jonathan  ei 
wregys  i  Dafydd.     1  Sam.  18.  4. 

*  Efc  sydd  .yn  datod  rhwym  breninoodd,  ac 
yn  rhwmo  gwregys  am  eu  Uwynan  hwynt.' 
Job  12.  18.  Y  mae  breninoedd  yn  ei  law;  y 
mae  yn  en  diarfogi,  ac  yn  en  hiselhau  fel  y 
gwelo  yn  dda :  yn  dated  en  rhwym  milwraidd, 
ac  yn  eu  gwisgo  â  gwregys  caethwas.  Y  mae 
yn  eu  harfogi  an  yn  eu  hiarfogi,  yn  eu  cryfhau 
ac  yn  eu  gwanhau,  wrth  ei  cwyjlys,  ac  i  gwbl- 
hau CÎ  amcahion. .  Y  mae  dau  ben  y  corph  yn 
cyfarfod  yn  y  Iwynau ;  cryfhan  y  Iwynau  y  w 
cryfhau  y  corph  i  gyd.  Os  bydd  y  Iwynau  yn 
weiniaid  nis  dichon  y  chmiau  na'r  breichiau 
fod  yn  grỳfion.  Yr  hyn  yw  y  Iwynau  i'r  corph, 
hyny  ydyw  y  meddwl  i'r  cnaid;  os  bydd  y 

'  meddwl  yn  wan,  bydd  y  dyn  yn  mhob  peth 
yn  wan  hefyd ;  rhaid  cryfhau  y  meddwl  i  gryf- 
liau  y  dyn.  Achos  gwendid  meddwl  dyn  yw 
cuogrwydd  cydwybod,  a  llygrcdigaethau  y  ga- 
lon  ;  yn  yr  cfongyl,  yr  hon^ydyw  gwirionedd 
Duw,  y  mae  mcddyginiacth  oddiwrth  y  pethau 
hyn  yn  cael  ei  ddaclguddio  ;  tystiolacth  y  gair 
am  danynt  yn  grediniol  yn  y  meddwl,  yn  unig 
a'i  cryflia.  Gwirionedd  Duw,  fel  gwregys,  yn 
wirioncddol  yfi  y  meddwl  a'i  cryfha  yn  effcith- 
iol,  yn  erbyn  pob  peth  o'i  du  ei  hun  a  fyddo 
yn  ei  wanhaa,  Gwirionedd  Duw  am  yr  iech- 
ydwriaeth  yn  wirioncddol  yn  y  meddwl  trwy 


ffydd,  y w  yr  unig  beth  a  ddichon  gryfhau  y 
meddwl.  Duw  sydd,  fel  hyn,  yn  en  gwregysu 
à  nerth  i  ryfel ;  ac  yn  eu  gwregysu  A  llawcn- 
ydd  am  y  fuddugoliaeth,  yn  rhoddi  nerth  Tr 
diflpygiol,  ac  yn  amlhau  crvfder  i'r  rhai  dirym. 
Salm  18.  23,  39,  a  30.  ll/ 

GWREICmON-EN-I,  (gwraich)  tcnyn, 
tàncn,  marwydoa,  ulw. — ^*Yn  eich  ai)}gylchn 
eich  hanain  á  gwreichion.'  Esa.  50. 11.  Cyn- 
neu  t&n,  ac  amgylchynu  eu  hunain  à  gwraich- 
ion,  a  rhodio  wrth  .lewyrch  eu  tan,  a  arwydda 
dilyn  eu  dychjrmygion,  eu  cyfiawnder,  eu  doeth- 
ineb,  a'u  nerth  eu  hunain  am  ddiogelwch  a 
chysur,  yn  Ue  byw  trwy  ffydd  ac  ymddirid  yn 
yr  Arglwydd ;  eu  siomi  a  gànt,  ac  mewn  gofid 
y  gorweddant  yn  y  diwedcL  Neu  ynto,  cyneu 
tan  a  arwydda,  cyffroi  crledigaethau,  fel  darfn 
yr  Inddewon  yn  erbyn  Crist  a'i  apostolion,  yr 
hyn  a  ddiweddodd  yn  eu  dinystr  on  hunain. 
Gwol  Vitringia,  Lowth. 

GWRENG,  (gwr-cng)  dyn  cyffredin ;  un  oV 
werin. — *  Yn  gystal  gwreng  a  boneddig.'  Salm 
49.  2.  *Yn  gystal  gweryn  a  boneddigion.' 
Dr.  M.  Ileb.  Q^ij^  ih;^  «^w*^»  Adda.  XU'^^ 
•ìjj^  »wîi^ŵ>»  ^^.  Y  mae  pawb  yn  gyfrifedig 
i  Dduw,  ac  y  .mac  cf  yn  ddigon  mawr  i  alw 
pawb,  ac  nid  y  w  efe  yn  edrych  heibio  y  gwacl- 
af.  Y  mae  ein  cyfieithwyr  ni,  a'r  Saesonacg 
hefyd,  wedi  gwahaniaethu  rhwng  ystyr  y  gcir- 
iau  ü^iì^  nj^  Beni  Adam^  a  ^''IÄ  "^"Á  ^^'!' 
Akhy  fel  pe  arwyddai  y  cyntaf  isafiaid,  a'r  di- 
weddaf  uchafiaid,  Amlwg  yw  yr  arwdda  Q^^ 
*i5^  Beni  Adam,  *mab  y  dyn,'  urddasrwydd  a 
mawrhydi,  yn  Salm  80.  17.  G^lwir  Daniel, 
yr  hwn  oedd  o  doulu  offeiriadol,  Qlfc^  "^U 
mab  y  dyn,  Dan.  8,  17. — 'Ar  yr  orsedd  yr 
oedd  û^iì^  niA^^OD  ^f^gys  gwelediad  dyn.' 
Ezcc,  1.  26. — ^Yr  aogel  a  lefarodd  wrth  Daniel 
oedd  tn^  Hi^^UD  f^^  ^«^^  {^^^  gioelediad) 
dyn.  Dan.  10.  18.  Yn  y  llcoedd  hyn  nid  yw 
y  gair  yn  arwyddo  un  gradd  o  isder.  Yn  y 
rhif  luosog  y  geiriau  tDHì^  ^y^  *  arferir  am 
ddynion  yn  gyfíredinol  yn  anwahanredol,  yn 
Salm  67.  4.  a  68.  l.^ic  yn  arwyddo  yn  hytrach 
uchafiaid  nag  isajiaid.  Yn  Salm  146.  3.  j 
mae  hyn  yn  ymddangos  yn  fwy  cadam.  Q^ij^ 
^"2^  tD'^d^^'^Dll  -^*  hyderwch  ar  fab  y  dyn. 
'Pan  y  cydunir  hwynt,  Ql^  a  «ajn^  ydynt  or 
un  yst/t  yn  Esa.  13. 12.  Folly  Ql|i^  a  Vi'U^ 
yn  Salm  144. 3.  tD^ífc^  »  tDlfc^  lí  7^7"*-  ^''^ 
un  ystyr  yn  Job  25.  G.  Salm  8.'5,  Esa.  51. 
12.  a  50.  2.  «0*11^  ^  Ûlì^  15  yájnt  felly  yn 
Num.  23.  19.  Job  35.  8.  '  Jer.  49.  18.  a  51. 
43.  Eto  yr  un  ystyr  sydd  i  'flj'ífc^  a  Dl^^  "^51 
yn  Esa.  5)i.  14.  Jer.  32,  19.  Mic.  5.  7.  Eg- 
lur  yw,  oddiwrth  y  cynUuniaji  hyn,  nad  ydyw 
y  geiriau  o  angeurheidwrydd  yn  dynodi  gradd- 
au  yn  mhlith  dynion ;  end  yn  arwyddo  plant 
elynion  yn  gyffredinol,  wrth  ba  cnw  b>nag  y 
gelwir  hwynt.  Nid  oes  dim  yn  ansawdd  y 
geiriau  Ilcbraog  i  arwyddo  yn  neillduol  y  gwa- 
haniaeth  yn  y  cyfieithiadau  a  grybyllwyd  uch- 
od.    Geilir  cyfieithu  y  geiriau,  gan  hyi^,  fel  y 


GWR 


639 


GWR 


canlyn.  '  Clywch  hyn  chwi  feibion  Adda^  a 
chtoi  hlan^  dynion,  cyfocthog  a  thlawd  yn 
ngbyd; 

Yn  darhnio  eilun-addoliaeth  cyfFrcdin  y 
wlad,  dywed  Esaiah,  *A'r  gwreng  sydd  yn  ym- 
grymui  sef  i'r  eilnn,  *  a'r  boneddig  yn  yraos- 
twng/  Pen.  2.  9.  Bydd  y  tarn  mor  gyflredin 
a'r  pecbod.  'A'r  gwreng  a  grymir  tani,  a'r 
galluog  a  ddarostyngir.'  Pen.  5.  15. 

Ö WRES-0G--T,(Ô8)  twyinyn,  angcrdd,  bryd 
aniaetb :  brydio,  poetbi.  Rlr.  Anoerdd,  Dio- 
TKR,  Llosoi,  Llid,  Tan. — *  Yn  wresog  yn  yr 
Ysbryd.'  Act  18.  25.  Rbuf.  12.  11.  Ezec. 
3.  14.  Ilea,  f^^n  Jnön  (í^ff^dd  fy  yshryd. 
Dat,  3.  15,  16.  Or»  Cs<rro<;^  hnod-  Gwresog, 
hrwd,  fel  y  priodolir  bwynt  i  ysbryd  Cristion, 
u  arwydda  ysbryd  cftro,  bywiog,  egniol,  ac  ym- 
drcchgar  yn  ngwaitli  yr  Arglwydd ;  yn  ci  was- 
anaethu  o'r  galon,  ac  a'r  boll  galon  yn  egniol. 
Apolos-  *  yn  wresog  (6V.  yn  berwi)  yn  yr  ys- 
bryd a  Icfarodd  ac  a  athrawiacthodd  yn  ddi- 
wyd  y  pctbau  a  berthynent  i'r  Arglwydd.' — 
'Ac  a  ymddiddaiiawdd  yn  vrwd  yn^T  Yspryt, 
ac  a  ddyscawdd  yddwynt  yn  ddiyscaclus  beth- 
ao  yr  Arglwydd,'  W.  S,  Vr  oodd  poethdcr 
ei  ysbryd  yn  ennyn  wrth  olwg  ar  ddysgleirdeb, 
gogoniant,  dwysdcr,  a  gwerthfawrogrwydd 
poikhan  yr  Arglwydd,  neu  y  pebhau  atn  yr  Ar- 
glwydd ;  yr  oedd  hyn  yn  peri  diwydrwydd  i 
addysga  eraill  ynddynt  Yr  oedd  ei  wresog- 
rwydd  yn  oleu  ac-yn  ddiwyd;  Y  mac  bod  yn 
wresog  yn  yr  ysbryd  yn  groes  i  farweidd-dra, 
cysgadrwydd,  difaterwch,  diofalwcli,  a  diegni- 
ad,  yn  ngwaitb  Daw.  EfFaitb  gweithrcdiadan 
tanllyd  yr  Ysbryd  Glan,  yr  hwn  a  gymharir  i 
dan,  ar  yr  cnaid,  y w  y  gwres  sanctiiidd  hwn. 
Y  peth  mwyaf  addas  a  rbesymol  yn  y  byd  yd- 
y w ;  a  hollol  anaddas  ac  afrcsymol  yw  bod  yn 
oerllyd  yn  nghylch  pethau  o  gymaint  pwys  a 
gogoniant.     Salm  39.  3.  Luc  24.  32, 

GWRHYD,  (gwr-hŷd)  hŷd  gwr;  cbwc' 
troedfedd'i  Gwrbyd  Aberystwyth,  pum'  troed- 
fedd  chwe*  modfedd.  Or,  opyvta^  hŷd  y  ddwy 
fraich  yn  estynedig,  a  lied  y  ddẁyfron.  Schleus- 
ner. 

GWRID-O-OG-COCil,  (gwrid)  cochi,  dy- 
goch,  cywilyddio,  yswilio,  gwladciddio  ;  dyn- 
dod,  gwroldeb.  Gwridcoch,  harddwych,  glan- 
dcg, — *  Ni  igdrcnt  wrido,'  Jer.  6.  1 5.  Yr 
oeddynt  yn  galed,  yn  hyf,  ac  yn  ddigywilydd 
yn  pecbu.  » 

*Öydd  wyn  a  gwridog.'  Can.  5.  10.  Ilardd, 
ieuanc,  iachus ;  *  tecach  na  meibion  dynion.' 
Salm  45.  2.  Perffeithrwydd  tegwch  yw,  yn  ei 
berson,  yn  ei  swydd  gyfryngol,  yn  ci  waith,  ac 
yn  ei  boll  bertbynasan.  *  Y  mac  cfe  oil  yn 
bawddgar.'  Can.  5.  16.  Y  mac  cyfeiriad  yn 
y  geiriau,  tebygol,  at  1  Sam.  16.  12.  *Efe,' 
sef  Dafydd,  *  oedd  wridgoch,  a  thog  yr  olwg,  a 
bardd  o  wedd.'  Felly  Crist,  yr  hwn  yr  oedd 
J^afydd  yn  ci  gysgodi,  gwreiddyn  a  biliogaeth 
Dafydd-  Nid  harddwch  cnawdol  a  briodolir  i 
Grist,  oud  harddwch  dwyfol ;  harddwch  sanct- 


eiddrwydd ;  harddwch  graslonrwydd  a  thirion- 
deb  ;  harddwch  ei  ddoniau  a'i  fFyddlondeb  yn 
ngweinyddiad.  ei  swyddau ;  harddwch  ei  gyf- 
iawnder,  a  gwerlh  ei  aberth — yn  y  pethau  hyn 
y  mae  '  yn  rbagori  ar  ddeng  mil.' 

•  *  Can  ys  pwy  pycac  a  wrido  o'm  pleit  i,'  &c. 
Marc  8.  38.  W.  S. 

GWRIOGAETn,  (gwriawg)  gwardhog- 
aeth,  ymostyngiad.— *Ar  y  rhai  liyny  y  cyfod- 
udd  Solomon  drcth  wriogaoth.'  1  Lren.  9.  21. 
Arwydda  y  gair  Heh,  QQ  a  gyficithir  gwrioy- 
aetkj  bob  amser  cyllid  o  wyr,  wedi  cu  neilldno 
joddiwrth  eraill  i  wneyd  rhyw  gaeth  waith. 
Cyfieithir  ef  yn  ami  treih,  Deut.  20.  11.  Jos. 
16.  10.  Barn.  1.  30.  1  Brcn.  5.  13,  14.  2 
Cron.  8.  8.  Esa.  31.  8. 

GWRTEITIIIO,  (gwr-taeth)  teilo,  amacthu, 
diwyllio  tir,  llafurio,  trin. — *Ti  a'i  gwrtcithiaist 
wedi  ci  blino.'  Salm  68.  9.  Y  geiriau  a  gyf- 
ciriant  at  ddaioni  yr  ^Arglwydd  tuag  at  ei  bobl 
,  yn  yr  anialwch,  yn  gwlawio  manna  iddynt  wrth 
cu  hangcn,  ac  fel  hyn  yn  cu  diangenu,  ou  cryf- 
hau,  a'u  cysuro,  yn  nghanol  eu  boll  lafur  a'u 
blinder  ar  eu  taith  yn  yr  anialwch.  Ond  fol  y 
mac  y  Salm  yn  llefara  yn  brophwydoliaethol 
am  esgyniad  Crist  i'r  nef,  diammeu  fod  y  geir- 
iau yn  rhagfynegiad  o  dywalltiad  yr  Ysbryd 
Glan  ar  ddydd  y  Pentecost,  a'r  adfy wiad  rhy- 
fodd  wedi  hyny  ar  .yr  eglwys.  Yr  oedd  w-cdi 
ei  blino,  ac  yn  isel  lawn  cyn  hyny  ;  ond  weJi 
dyhidlo  y  gwlaw  graslawn,  neu  ^^5  (/tvirfodd- 
oly  helaeth^  adfywiodd,  cryf haodd,  a  chynnydd- 
odd  yn  ddirfawr.  Mac  gofal  neillduol  Duw 
am  ei  eglwys  wedi  cael  ei  amlygu  yn  mhob 
oes;  ac' y  mae  ganddo  ddigon  o  fodd  i'w 
chynnal  a'i  hymgeleddu,  pan  byddo  isolaf 
arni. 

GWRIIBAN,  (gwrth-ban)  rycan,  torset, 
tcisban.  Edr.  Cwrlid.  2  Bren.  8.  15.  Barn. 
4.  18. 

GWRTH-DDYWEDYD,  (gwrth-dywedjjd) 
gwrthebrn,   dywedyd   yn   erbyn.  — *  Nid    yn   . 
gwrtb-ddywedyd.'     Tit.  2.  9.     Y  mac  hyn  yn 
anaddas  i'r  parch  a'r  ufudd-dod  dyledus  oddi- 
wrth  weinidogion  i'w  meistriaid. 

GWRTHDRO-FEYDl),  (gwrth-dro)  gwrth- 
gilio,  encilio ;  troad  yn  olỳ  tynu  vn  ol.  Jer.  2 . 
19.  a  5.  6.  ". 

GWRTHEB,  (gwrth-cb)  croes-ateb,  gwrth- 
ddadl. — *Ac  ni  allasent  wrthcb  iddo  am  y  peth- 
au hyn.'  Luc  14.  0.  W.  S. 

GWRTH-GLAWDD,  amglawdd,  amglodd- 
iad,  amgaer;  amddiffynfa.  Deut.  20.  19,  20. 
Esa.  29.  3. 

GWRTIIGYROII,  (gwrth-cyrch)  ^yrchiad 
gwrthwynebol,  gelynol.  *Gwrthgyrch  blaid,' 
plaid  elynol.    Salm  3.  2,  E.  Pryjs. 

.  GWRTHNYSIG-RWYDD,  (gwrth-naws) 
cyndyn,  anhydyn,  afrywiog,  ystyfnig,  anhyd- 
rin,  anhywedd,  anystwyth,  cildyn.  1  Sam.  20,  . 
30.  Diar.  14.  14.  Jer.  3.  0,  22.  Deut  31. 
27.  Esa.  19.  14.  Edr.  Anhydyk,  Cildyiî, 
Cyndyk.  / 


GWR 


640 


GWR 


GWRTHOD,  (gwrth)  Jlysa,  Aoi  teibio, 
bwrẁ  ymaith.  Yr  ydys  yn  gwrthod  peth  o 
herwydd  ci  anfnddioldeb,  ci  anaddasrwydd ; 
neu  o  blegid  nad  yw  y  meddwl  yn  ei  gymer- 
adwyo,  ac  yn  synied  yn  dda  am  dano.  Dichon 
y  bai  fod  yn  agwedd  a  synied  y  tncddwl,  ac 
nid  yn  y  gwrthddrych.  Pan  y  byddo  dynion 
yn  gwrthod  Duw,  ci  addoliad,  a'i  ddeddfan,  yn 
y  meddwl  tywyll,  annuwiol,  y  mao  y  bai.  Y 
mac  Duw  yn  liollol  addas  a  buddiol,  ac  yn  dei- 
Iwng  o  bob  derbynjad ;  ond  y  mac  dynion  o 
svnicd  cnawdol,  tywyll,  ac  annawiol,  yn  ei 
wrtbod ;  a  thrwy  hyny  yn  gwrthod  cu  dedr 
wyddwch  cu  hunaio.  £zod.  16.  28.  1  Sam. 
10.  19.  2  Cron.  24.  20,  24.  Jer.  2.  17.  a  5. 
19.     Ezec.  5.  C. 

*  Gwrthod wyd  Crist  gan  ddynion.'  1  Pcdr 
2.  4,  Yr  ocdd  ci  angcu  amy nt ;  yr  oedd  yn 
hoUol  addas  iddynt;  yr  oedd  tystiolaethan 
hollol  ddigonol  am  dano,  pwy  oedd ;  nid  oedd 
neb  a  aliasai  en  hachub  ond  efe ;  eto,  er  hyn  i 
gyd,  gwrtiiodwyd  ef  gan  ddynion,  sof  gan  yr 
luddcwon  yn  nyddiau  ei  gnawdoliaeth,  ac  wedi 
ei  esgyniad  i'r  nefoedd.  Marc  8.  31.  Luc  17. 
25.  Act.  13.46.  Y  mac  yn  cacl  ci  wrthod 
eto  gan  bawb  sydd,  er  clywed  am  dano,  beb 
wir  gredu  ynddo,  ac  nfuddhan  iddo.  Hob.  12. 
25.  Gwrthod  Gwaredwr,  lachawdwr,  ycariad, 
ý  tiriondeb,  a'r  ded wyddwch  mwyaf !  Dyma 
ynfydrwydd  na  fedd  un  iaith  enw  digon  hyll 
ac  atgas  i  roddi  arno. 

*  Ni  wrthododd  Duw  ei  bobl,  yr  hwn  a  ad- 
nabu  efe  o'r  blaen.'  Rhuf.  11.  2.  Mae  y  geir- 
iau,  *  ni  wrthododd,'  yn  arwyddo  fod  ei  feddwl 
yr  un  tuag  atynt,  a  bod  ci  hoil  oruchwyliaeth- 
au  mewn  amser  yn  cyfateb  i*w  arfaeth  mewn 
perthynas  iddynt  er  tragywyddoldeb.  *  Y  rhai 
a  ragwybu,  a  ragluniodd  efe  hefyd  i  fod  yn  un 
fFurf  a  delw  ei  Fab.'  Nid  yw  Duw  wedi  newid 
ei  feddwl  yn  ei  arfaeth,  ond  ei  gwblhan  y  mae, 
trwy  alw,  cyfiawnhau,  a  gogoneddu  y  rhai  a 
ragwybu  ac  a  ragluniodd  cfo.  Rhn£  8.  29.  Er 
iddo  cu  cystuddio,  a  chuddio  ei  wyneb  oddi 
wrthynt,  eto,  nid  yn  dragywydd  y  gwrthyd  yr 
^rglwydd  hwynt;  ond  efe  a  dosturia  yn  ol 
amlder  ei  drngareddau.     Galar.  3.  31. 

GWRTHOL,  (gwrth-ol)  o'r  tu  ol,  o'r  tu  cefn, 
vB  wysg  ci  gefn,  yn  ei  wrthgefn.     Salm  56.  9. 

GWRTlIRYFEL-A-GARr-WYR,  (gwrth- 
rhyfel)gwrthluydd,  gwrthin,afreolaeth;  codiyn 
crbyn^  llywodraeth  a  fyddomi  dani.  Num. 
xvi.  2  Saui.  XV.  Gen.  14.  4. — Y  mae  dynion 
yn  gwrth ryfela  yn  erbyn  yr  Arglwydd  trwy 
ddiystyru  ei  awdurdod,  a  gwneuthur  yr  hyn  y 
mac  yn  ci  warafun.  Salm  5.  10.  a  107.  11. 
Dan.  9.  5.  Deut  32.  61.  Esa.  63.  10.  Yr 
wyf  yn  gweled  *  deddf  arall  yn  fy  aelodan,  yn 
gwrthryfela  yn  erbyn  deddf  fy  meddwl.'  Rhuf. 
7.  23.     Edr.  Deddf,  Tad,  Ymddarostwnq. 

G\VRTIISEFYLL,  (gwrth-sif)  gorsafu, 
gwrthwynebu. — *  Fel  y  g^lloch  wrthsefyll  yn  y 
dydd  drwg ;  2^c  wedi  gorphen  pob  peth,  sefylL' 
Eph,  6,  13.    Yn  y  dydd  drwg  y  mae  pethau» 


sef  cynllwjniion  y  diafol,  bydol  lywiawdwyr, 
drygau  ysbrydol,  i'w  gwrthsefyll ;  ond  geUir 
en  gwrthsefyll  oil,  ond  cael  yr  holl  arfo^ih 
am  danom.  Ynfydrwydd  yw  rhoddi  hebi(« 
gwrthsefyll  nes  gorphenir  pob  peth ;  sef  hyil 
ne«  byddo  y  gelyn  diweddaf4¥edi  ei  orchfygo, 
Wedi  gorphen  pob  peth,  nid  gwrthsefyll  fjdd 
y  pryd  hwnw,  ond  sefyll  yn  fuddugoliaethü>, 
yn  orfoleddna,  ac  yn  ogoneddus,  heb  un  gelyu 
i'w  wrthsefyll  am  byth.  Y  rhai  syddjm  gwrth- 
sefyll yn  y  dydd  drwg,  a  gànt  sefyll  yn  eu 
rhan  yn  nydd  Crist.     Yn  y  dydd  drwg  y  mae 

fwrthwynebwyr  lawer  {aa^Ttx^ifxtvot  tcoXXoi)  am 
yny  rhaid  {avrttmivat)  ffwrthseft/ll,  neu  golll 
y  dydd  dros  byth.  Nid  oes  amser  i  roddi  arf- 
au  i  lawr  tra  byddom  yn  mhlith  gwrthwpeb- 
wyr  lawer;  -ond  (avruarcimyTe)  gwrihwyruhu 
a  gwrtiisefyll  hyd  at  waed,  sef  hyd  atgolli 
by  wyd.  Os  yw  Duw  {wztp)  trosom,  pwy  all 
fod  (xa{f*)  yn  ein  herbjm  Î  pa  ddyn,  pa  gytli- 
ranl,  pa  dywysogaethau  ac  awdnrdodau  a  ddi- 
chon  Iwyddo  yn  ein  herbynt  Rhnf.  8.  31. 

GWRTIIYN-I,  (gwrth-un)  dybryd,  anffnrf- 
iol,  anwymp;  anaddfwynder,  anharddwch, 
hagrwch.  Deut  17.  1.  2  Sam,  14.  25.  Dan. 
1.  4. 

GWRTHWYNEB-U-WRr-WYR,  (gwrth- 
wyneb)  yn  erbyn ;  gwrthsefyll ;  chwyd-ducdd: 
alariad  ;  cyfogiad.  Y  mae  dynion  yn  rh<Klio 
yn  wrthwyneb  i'r  Arglwydd  trwy  ei  wrthod  ef 
a'i  ordinhadau,  ac  anufudd-dod  i'w  air ;  y  mac 
yntau  yn  rhodio  yn  ngwrthwyneb  iddynt  hwy 
yn  ei  farnedigaethau  cospedigaethol  am  eu 
pechodau.  Lef.  26.  24,  25. 

'A'r  rhai  hyn  (sef  y  cnawd  a'r  ysbryd)  a 
wrthwynebant  eu  gilydd.'  Gal.  5. 17.— *A'r 
ei  hyn  a  gyverbyniant  y  gylydd.'  W.  S.  V 
gair  avTtxecTaty  a  arwydda  ymosod  yn  erbyacu 
gilydd,  fel  y  gwna  dwy  fyddin  o  elynion,  neu 
ddwy  wersyllfa  yn  agos  gyferbyn  a' a  gilydd, 
yn  barod  at  ymladdnfeydd  beanyddiol.  Min- 
tert.  Felly  y  mae  y  cnawd  a'r  j^sbryd,  deddf 
yn  yr  aclodau,  a  deddf  y  meddwl,  mewc  cred- 
adyn.:  y  rhai  hyn  a  wrthwynebant  eu  gilydd 
yn  mhob  petb,yn  anghymraodol.  Y  macntyn 
wersylloedd  gwrthwynebol,  ac  agos  iawn ;  sef 
yn  yr  un  meddwl,  yn  yr  un  galon,  yn  yr  un 
ewyllys,  deall,  a  serchiaídan ;  y  mac  y  naill  yn 
gweithredu  yn  wrthwyncbol  i'r  llall  yn  mhob 
dim,  a  chyd  a'i  holl  gryfder.  Dwy  anian  yd- 
ynt,  crocs  yn  eu  tarddiad,  eu  hansawdd,  c^ 
natur,  a'u  heffeithian ;  ond  y  mae  y  cnawd  i'w 
groeshoelio,  ei  farwciddao,  a'i  ddyosg ;  aV  ys- 
bryd i'w  fy  whau,  a'i  adnewyddu  o  ddydd  i 
ddydd.  Mat  26.  41.  Rhu£  7.  15,  18.  a  t?. 
6,  7,  13.  Can.  6.  2.    Col.  1.  21.     Edr.  Dkddf. 

*  Oblegid  y  mae  eich  gwrthwynebwr  diafol 
megys  Hew,'  &c.  1  Pedr  6.  8.  Mae  y  cnawd 
yn  wrthwynebwr  oddifewn  yn  y  tŷ,  ac  y  mao 
y  diafol  yn  wrthwynebwr  oddi  allan  i'r  cfed- 
adyn ;  yr  hwn  y  gorchymynir  iddo  ci  wrtL 
wynebu  (avrionyre)  yn  gadam  yn  y  fiydd. 
Adn,  0,     lago  4.  7.    Y  gair  a'/r<J«oç,  ^  gyf- 


GWR 


641 


GWY 


ieîthir  yma  gy/rthwynebwry  a  arwydda  gwrth- 
wynebvsr  mewn  llÿs,  aea  dy^t  yn  erbyn  tm. 
•  Grelwir  y  diafol  *  Cyhnddwr  y  brodyr.'  Dat 
12.  10.  Oymh.  Job  1.  9.  a  2.  5.  Zech.  3.  1. 
Edr,  Cthuddo,  Satan.  Y  mae  y  gwrthwyn- 
ebwr  hwn  yn  cael  ei  gyflfelybu  i  lew,  o  ran  ei 
gryfdery  ei  greolonder,  a'i  ddiwydrwydd.  Mae 
yn  ddibaiJ  yn  myned  oddi  amgylch  yn  gren- 
lon,  ac  yn  ei  holl  nerth ;  rhaid  ei  wrthwynebu 
a'i  orchfyga;  nid  oes  byth  heddychn  kg  ef 
heb  gael  ein  llynou  ganddo.  Nid  oes  orphyryS" 
fa  iddo,  na  heddwch  ganddo.  Oo  dtdoKrtv  ava- 
-jzaomVf  oo^e  vtxwVy  oode  yixwfievoc.  Plant,  in 
VikL,  Marcel.  Ond,  oM  wrthwyneba  yn  gad- 
am  yn  y  fiydd,  fe  ffy.  Trwy  offeryna|),  yn 
gyffredinol,  y  mae  y  gwrtbwynebwr  hwn  yn 
gweithredn.  Y  mae  y  byd  a'r  cnawd  tano,  ac 
yntau,  fel  penllnyddwr,  yn  en  Uywodraetha,  ac 
yo  gweithredn  vnddynt  a  thrwyddynt  Weith- 
iaa  yn  bwgwth,  w^thian  eraill  yn  hndo  a 
maglu.  Weithiau  y  maent  yn  ilewod,  brydian 
eraill  yn  seirph  tano.  Y  mae  pecbadnriaid  an- 
nuwiol  yn  addas  offerynan  iV  ddybenion,  gan 
fed  yr  nn  anian  ynddynt  hwy  ac  yntaQ ;  ei 
had  ydynt  Ond,  medd  yr  Arglwydd  lean 
wrth  ei  ddysgyblion,  *  Myfi  a  roddaf  i  chwi 
enaii  a  doethineb,  yr  hon  nis  gall  eich  hoU 
wrthwynebwyr  na  dywedyd  yn  ei  herbyn,  na'i 
gwrthsefjll,'    Loc  21.  15. 

GWRTHWYNEB-WRAIG,  (gwrthwyneb- 
wraig)  gwraig  wrthwynebol,  elyniaethol,  fel 
yr  oedd  Peninnah  i  Hannah.     1  Sam.   1.  6. 

QWRYCH-OEDD,  (rhych)  cae,  bid,  gwi- 
ddi,  perth ;  rhawnyn, — Òodi  gwrych,  ymhyllu, 
gerwino.  'Alaethwch,  a  gwibiwch  gan  y 
gwrychod.'  Jer.  49.  3.  *  O  amgylch  y  mur- 
oedd,'  Dr.  M. — *  O  fewn  y  gwrychoedd.'  Dr. 
Blayney,  Wrth  fjl^^Ti  J  ™*®  ^  ^î  ddeall  y 
gwrychoedd,  neu  yr  amddiffynfaoedd  oddi  am- 
gylch y  pentrefydd,  nen  ddinasoedd  bychain, 
er  en  diffyniad  rhag  Uadfoi),  &c.  y  rhai  na  an- 
rhydéddent  àV  enw  mar,  nea  furiau,  addas  i 
gadw  golynion  allan,  a  ymosodai  arnynt  yn 
rheolaidd,  yn  ol  trefn  rhyfel.  Gwahaniaetha  y 
Salmydd  y  rhiil  hyn  oddiwrth  amddiffynfaoedd 
dinasoedd:  *Drylliaist  ei  holl  (l^ifl^^l^)  ffo^r- 
au  ef,  gwnaethost  ei  (n'^'^S-lO)  cLrndSiffynfa- 
oedd  yn  adwyau.'  Salm  89.  40.  Trigolion  y 
pentrefydd  *  merched  Rabbath,'  a  wibient  fel; 
dynion  yn  wallgof  ^an  ofn,  o  fewn  y  gwrych- 
oedd hyn,  heb  feiddio  dyfod  alian,  rhag  ofn  y 
"gelyn  yr  hwn  yr  oeddynt  yn  ei  ddysgwyl. 

GWRŸF-AU-OEDD,  (rhvf)  tynlefiiyn, 
gwasgar.  Gwryfau  cwch,  gwryf  \)asged ;  gwryf 
caws,  nea  gwasg  caws. — *Ni  sathr  sathrydd 
gwin  yn  y  gwryfoedd.'  Esa.  16.  10.  Am 
Moab  y  llefara  y  prophwyd,  ac  y  mae  yn  cwy^ 
fan  iddi,  ac  yn  galara  trosti  am  ei  hanrheithiJS 
trwm,  fel  yr  oedd  yr  boll  wlad  a'i  chynnyrch 
wedi  en  dyfetba :  ni  byddai  casglu  grawnwin, 
na  sathm  gwin  yn  y  gwryfoedd.  Gwnaed  y 
difrod  hwn  ar  y  wlad^an  Salmanezer,  (yn  ol 
barn  Vitringa)  pan  v  daeth  i  fynu  yii  erbyu 
81 


Samaria.    2  Bren.  18.  9, 10.     Vitringa  in  loe, 
GWKYM,  (rhym)  nerth,  cademid;  gwni, 
cysylltiad^  cydiad;    gwrym,  ymyl    dilledyn; 
godre^    Exod.  39.  23. 

GWTH-IO,  (wth)  Or.  w^eto ;  cilgwth,  ys- 
gwd ;  hwrddio,  dirio. — *Ac  yr  oeddynt  ill  dan 
mewn  gwth  o  oedran.'  Lnc  1.  Y.  'Mewn 
swm  ^a  .0  oedran.'  W.  S.  Exod.  11.  1. 
Nam.  86.  20.  Dent,  13.  5.  Job  30.  12.  Salm 
118.  13. 

GWYBOD- AETH,  GWYBEDYDD,  (gwyb) 
deall,  dimad^  adnabod ;  dealltwriaeth,  adnab- 
yddiaeth :  nn  yn  deall.  Edr.  Dball,  Dobth, 
Adkabod.  Y  mae  gwybo4f  a  gwybodaeth  yn 
briodol  i'r  Arglwydd,  yn  hanfodol,  ac  yn  an- 
feidrol,  ac  yn  y  modd  mwyaf  perffaith.  Nis 
gall  fod  heb  wybod  mwy  ta  bod  heb  alia,  heb 
fywyd,  heb  sancteiddrwydd.  Y  mae  gwybod- 
aeth Daw  yn  gydradd  à'i  hanfod,  ac  aT  priod- 
oliaethaa  eraill  yn  yr  hanfod,  sef  yn  anfeidrol, 
ac  yn  anfesnredig.  Darlnnir  cantan  yr  olwyn- 
ion  yn  ngweledigaeth  Ezeciel  (pen.  1.  18.) '  yn 
Ilawn  Uygaidoddi  amsylch ;'  felly  y  mae  Daw 
yn  llygaid  i  gyd,  yn  ^astian  i  gyd,  ac  yn  dde- 
all i  gyd.  *Dnw  gwybodaeth  yw  yr  Ar- 
glwydd.' 1  Sam,  2,  3.  Y  mae  Duw  yn  Holl- 
wybodol;  yn  gwybod  pob  peth  sydd  mewn 
bod,  a  fydd,  neu  a  allai  fod,  â  gwybodaeth 
berffaith,  fanw),  neilldnol.  Y  maeyn  ei  adna- 
bod ei  kuny  ei  hanfod  ei  ban,  a  tknoyddo  ei 
ban,  yn  y  modd  mwyaf  cyflawn  a  pherfiaith. 
1  Cor.  2.  10.  Salm  147.  5.  Yr  ydym  ni  yn 
adnabod  Duw  yn  ei  greaduriaid,  trwy  ei  weiUi- 
redoedd,  neu  ddadguddiad ;  ond  y  mae  Duw 

En  adnabod  ei  bun  ynddo  ei  ban,  a  thrwyddo  ei 
an ;  a  hyny  yn  berflfaith,  yn  an  weithred  dra- 
gy wyddol  y  deall  dwyfol,  heb  ddim  ychwaneg- 
iad  ati.  '  Nid  ilygad  o  gnawd  sydd  iddo  ef ; 
ac  nid  fel  ÿ  gwel  dyn  y  gweli  di.'*  Job  10. 
4.  Y  mae  y  wybodaeth  hon  yn  perthynn  i'r 
Personan  Dwyfol  yn  gydradd,  ac  y  mae  y  naill 
yn  adabod  y  Hall  à  gwybodaetb  berffaith  gyf- 
lawn.  *  Nid  edwyn  neb  y  Mab  ond  y  Tad : 
ac  nid  edwyn  neb  y  Tad  ond  y  Mab,'  sef  yn 
gyflawn,  ac  yn  hanfodol,  ac  nid  trwy  ddad- 
gnddiad,  gweithrediadan  nac  effeithiaa.  Mat. 
11.  27. 

Rhoddit  amryw  enwau  ar  wybodaeth  Daw 
yn  yr  ysgrtthyrau,  yn  ol  amrywiol  bertbynas- 
au  y  gwrtbiddrychau.  Am  bethau  presennol, 
gwybodaeth  nen  edrychiad  yw ;  am  bethau 
aetbant  heibio,  coffadtoriaeth  yw ;  am  bethan  i 
ddyfod,  rhaytoybodaeth  y w ;  mewn  perthynas  i 
drefhiad  dull  o  weithredu,  doethineb  a  deall 
yw.  Rhaid  i  an  fod  yn  wybodns  cyn  y  gallo 
fod  yn  ddoeth ;  gwreiddyn  doethineb  y w  gwy- 
bodaeth, a  blodeuyn  gwybodaeth  y w  doethin- 
eb.    Am  fod  ei  wybodaeth  yn  cyrhaedd  at 

*  Oognosoit  80  perfeete,  ei  samme  petfeote,  it»  qnod  nUiil 
perfeouoB  poBSit  cognocerOf  vel  cogüoaci.  CognoBoit  ergo  se 
seonnanm  euam  .eesMitiam,  et  seenndum  onmes  snas  condi- 
tionM^elationea,  et  oiroamataotlaa  anÌTersas.— Nor  est  res 
qiiam  i>ea8  non  cognosolt  proprie  et  dlstincta;  heo  enim  oog- 
Ditio  perfeoUor  eat  oonitiBa.   Bradwardln,  1.  L  o.  L-  sec  9. 


GWY 


643 


GWY 


wrthddrychau  yn  gyffredinol,  aéf  pob  gwrih- 
ddrych,  y  mae  yn  boUwybodol.  Y  mae  yn 
adnabod  pob  gwribddrych,  pob  gwrthddrych 
yn  gyflawn,  ar  an  olwg,  yn  wahaniaethol  heb 
gymyagedd.  Nid  ydy w  amlder  gwrthddrych- 
Ao,  na  phellder  amser,  na  lie,  yn  gwaeathur 
dim  gwahaniaetb.  Y  mae  pob  petb  gydag  ef 
yn  brosennoly  ar  unwaith,  bob  amser,  sydd 
gyda  ni  yn  cael  eu  cyflawni  mewn  amser.f 
Dan.  2.  21,  22.  1  Cor.  3. 19,  20.  Ësa.  44.  7. 
Rhnf,  11.  33.  Ueb.  4.  13.  Salm  47.  4.  a  66. 
8.  a  94.  9,  10,  11.  a  czlvii.    Mat  10.  30, 

1.  Y  mae  yn  adnabod  yr  hoU  ffreadnriaid, 
pob  creador  yn  neilldnol,  ac  yn  en  boll  amryw- 
iol  natoriaethao,  megyB  angelion,  dynion,  an- 
ifeiliaid,  planigion,  &c.  yr  nn  fath  a  phe  na  b'ai 
ond  un  creadar  yn  bod.  '  Gwelodd  Duw  bob 
peth  a  wnaethai.'    Gen.  1,  31.     Mat.  vL — 2. 

Y  mae  yn  adnabod  hoU  amffylchiadau  a 
gweithredoedd  ei  greadariaid*,  pa  le  a  pha  fodd 
y  maent ;  a  pha  beth,  a  pha  fodd,  ac  i  ba  ddy- 
ben  y  maent  yn  gweithreda.  •  Y  mao  calonan, 
arenan,  meddyliaa,  geiriao,  gweithredoedd,  i 
dybenion  boll  blant  dynion  yn  noeth  ac  yn  ag- 
ored  iV  lygaid  ef.  Ueb.  4.  13.  Salm  50  11. 
a  90.  8.  a  94.  11. a  139.  4.  a.  119.  168.  a  147. 
4.  Job  84.  21.  Diar.  15,  11.  2  Bren.  6. 12. 
Rhuf.  8.  27.  Dat  2.  23,— -3.  Y  mae  gwybod- 
aeth  o  bob  peth  yn  gyflawn,  yn  sicr,  ac  yn  wir- 
ioneddol,  *heb  bosiblrwydd  o  ^amsyniad. — 4. 

Y  mae  yn  gwybod  pob  peth  o  bono  ei  ban,  ac 
nid  y  naill  wrthddrych  trwy  wrthddrych  arall, 
na  thrwy  ddy  wediad,  na  thrwy  ddadgaddiad, 
na  thrwy  ymresymiad. — 6.  Er  bod  creadoriaid 
yn  myned  ac  yn  dyfod,  o  ran  en  dull  o  ban- 
fodi,  ond  nid  ydynt  yn  ei  wybodaeth  ef  .o  hon- 
ynt ;  y  mae  ei  wybodaeth  yn  presennoH  pob 
peth  iddyntar  unwaith ;  nid  oe«  myned  a  dy- 
fod, na  chynnyddn  na  lleihan  yn  ei  wybodaeth 
mwy  nag  yn  ei  hanfod.  *  Y  mae  yn  mynegi  y 
diwedd  o*r  dechreuad,  ac  er  cynt  yr  hyn  ni 
wnaod  eto.^  Esa.  46.  10.  Mae  yr  boll  bro- 
phwyddliaethaa  yn  amlygu  hyn. — 6.  Y  mae 
noli  amrywiaethan  a  chyfnewidiadan  petbau 
cyfnewidiol,  jn  anghyfnemdiol  adnabyddas 
iddo  ef,  ar  nnwaith  dros  byth.  *  Hysbys  i 
Dduw  ei  weithredoedd  oil  eriocd.'  Act  15, 
18.  Yn  myfyrio  ar  y  petbau  hyn  gwaeddai 
Dafydd,  *  Dyma  wybodaeth  rhy  ryfedd  i  mi ; 
nchel  yw,  ni  fedraf  oddi  wrtbi.V  Salm  186.  6. 
Uchel  yw  ac  addas  yn  uoig  i'r  Duw  mawr.  Nis 
medrwn  ei  pharchu  mewn  modd  addas  am  na 
fedrwn  ei  hamgyffred — rhy  ryfedd  i  mi — mae 
fy  meddwl  vn  soddi  gan  fawredd  rhyfeddol  y 
gwrthddrych. 

Yn  mhlith  dynion  y  mae  gwybodaeth  o  am- 
ryw  fath,  megys,  1.  Naturiol,  sef  y  wybodaeth 
0  Dduw  a'i  berffeithiau,  a  geir,  neu  a  ellir  gael, 
trwy  ystyried  y  petbau  a  welir,  crèedig,  a'u 
naturiaethau.  Rhuf.  1.  21,  28.  Judas  10. — 
5.  Gwybodaeth  gelfyddydol,  i  addasu  dynion 

t  Blmul  et  Bemd  imo  Mta  et  nno  ictn. 


^at  ryw  waith  neu  gelfyddyd.  Oddiwrth  Dduw 
y  mae  pob  gwybodaeth  or  fath  non  yn  dyfod. 
Exod.  36.  31. — 3.  Gwybodaeth  goruwchruat- 
uriol  i  ddeongli  breuddwydion,  ac  Dan.  5. 
12.^-4.  Gwybodaeth  hancsio),  a  dysgeidiaeth 
ddynol,  yn  Uffhylch  ieithoedd,  hanesiaeth  wlad- 
ol,  cenedlaethau  a  theyrnasoedd  y  byd,  dull  a 
threfn  goaodiadau  a  llywodraetbau  y  byd;  Act 
7.  22. — 6.  Gwybodaeth  o  ddeddfan  Duw,  a 
ilythyren  ygair.  Ezra  7.  12,  26.  Rhufl  2. 
18. — 6.  Gwybodaeth  ysbrvdol,  efengylaldd,  a 
iachusoL  2  Cor.  2. 14.  RhuC  16. 14.  1  Cor. 
1.  6.     1  loan  2.  20.    Edr.  B^bguddio,  Enw, 

GOROHVDD,  DXCHRKUAD. 

*  Fy  ngwas  cyfiawn  a  gyfiawnha  lawer  trwy 
ei  wybodaeth.'  Esa.  63.  11.  Efe  yw  gwrth- 
ddrych y  wybodaeth  bon  sydd  yn  cyfiawnhau. 
Cawn  y  cyfielyb  eiriau  yn  Rhuf.  3.  26.  '  Fel 
y  byddai  efe  yn  ffyfiawn,  ac  yn  cyfiawnhau  y 
neb  sydd  o  fiydd  lesu ;  hyuy  yw,  y  ffydd  sydd 
a  lesu  yn  wrthddrych  iddi.  Y  gwrthddrych, 
sef  y  gwas  cyiawn,  ac  nid  y  wybodaeth,  yw 
defnydd  y  cyliawnhad ;  oud  yn  y  wybodaeth 
bono,  a  thrwy  ei  ffydd  ynddo,  y  roae  y 
pechadur  yn  cael  ei  gyfiawnbam  Nid  oes  neb 
beb  ei  gywir  adnabod,  b,  ehrediniaeth  ynddo, 
yn  cael  ei  gyfìawnhau  trwyddo.  Y  mae  bon 
yn  wybodaeth  oruchei  o  Grist  lesu,  a*i  osodiad 
dwyfol,  ei  addasrwydd,  ei  gyfiawndcr,  a'i  werth-  , 
fawrogrwydd,  ag  sydd  yn  effeithio  ymorphwys- 
iad  cyflawn  arno,  cariad  gorucbel  ato,  ymlyn- 
iad  wrtho,  ac  ufndd-dod  iddo.  Vitringa  in 
loc, 

Tywyllwch  a  gau  grefydd  sydd  gan  mwyaf 
wedi  toi  y  ddaear  byd  yraa ;  a  mawr  yw  ty- 
wyllwch hyd  yn  nod  y  rhai  eydd  a  meddion 
gwybodaeth  ganddynt;  a  llawer  yn  cael  eu 
dyfetha  o  eisiau  gwybodaethf  trwy  eu  hesgeui- 
usdra  a'u  diystyrwch  o  wybodaeth ;  hefyd,  o 
ran,  ywia,  y  gwyr  goreu.  Ond  y  mae  addew- 
idion  gwerthfawr  am  gynnydd  gwybodaeth  yr 
Arglwydd  ar  y  ddaear  cyn  diwedd  amser.  *  Y 
ddaear  a  fydd  yn  llawn  o  wybodaeth  yr  A^ 
glwydd.'  Esa.  11.  9.  Hab.  2.  14.  Prysnred 
vr  amser  hyfryd  I 

'  GWYCH-ION-Ü,  (gwy)  Beb.  njS  Ov^dd, 
Glan,  Gluair  ;  peffr,  percus,  tlws,  dillyo,  hoy w, 
pine,  trwsiadus;  dewr,  glew. — '  Bellach,  frod- 
yr,  byddwch  wych.'.  *  Ewch  yn  iach.'  W.  S. 
2  Cor.  18.  11.—*  Dillad  gwychion,'  sef  diilad 
dysglaer,  claerwynion.  lago  2.  2. — *  Helaetii- 
wych,'  holaethrwydd  oV  goreuon.'  Luc  1Ô. 
19. 

GWYCHR,  (gwych)  dewr,  gwroL  hyf.— *  Y 
mae  ef  yn  y  hannoc  hwy  y  vynd  rhacddjn 
yn  wychr.'  Argument  yr  Epistol  cyntaf  i  Pedr. 
W.  S. 

GWYDD,  (gw-ydd)  presennoldeb,  cynwedd, 
cynnrychioldeb.  -  Yn  ngwydd,  ger  bron.— 
*Allan  o  wydd  yr  Arglwydd,*  sef  oddi  ger  bron 
ei  wyneb,  neu  ryw  arwydd  gweledig  o'r  pres- 
ennoldeb dwyfol.  Gen.  4.  16.  -Salm  139.  V. 
Luc  13.*  26. 


GWT 


643 


GWY 


OrWYDDf  (gw-ydd)  coed;  prjBgoed;  peit^ 
iant,  neu  ermyg  gweydd,  aderjn  o'r  enw.  God. 
21.  15,     Mat  21.  8.     Marc  11.  8. 

GW  YDR,  (gwyd)  Llad.  Vitrum  ;  Gwyddel 
Glaiks.  Edr.  Drtch.  Corph  caled,  djsglaer, 
brau,  celfydd-weithiedig  o  halen  a  thy'wod,  neu 
geryç,  trwy  wrcs  tan ;  nid  halen  cyfFredin,' 
ond  nalen  a  geir  o  ludw  rbyw  lysiau,  megys 
rhedyo,  &c.  ceryg  filint,  nea  gallestr,  a  arferir 
yn  gyffredîiì.  Mae  gwybedyddion  naturiaetli 
6*T  farn  nad  oes  un  corph  na  ellir  ei  wydfoli ; 
hyd  yn  nod  aur  a  wydrolir  gan  belydr  yr  hanl 
trwy  losg-wydr :  ac  ni  ellir  trwy  y  sradd  mwy- 
af  o  wres  tan  weithreda  ar  un  corph  yn  mhell- 
ach  na'i  wydroli.  Yr  oedd  y  gelfyddyd  o 
wneathnr  gwydr  yn  adnabyddufl  yn  foreu  i'r 
bynafiaid.  Sidon  yn  Syria  y w  y  lie  cyntaf  o 
hynodrwydd  am  wneathnr  gwydr,  ac  am  wydr- 
dai.  Nid  oes  son  am  ffenessn  gwydr  cyn  tua 
diwedd  y  drydedd  ganriû  Celfyddwyr  gwydr 
a  ddfgwyd  i'r  ynys  hon  gjrntaf  oddeutn  a.  d. 
674,  gan  Abad  Benedict,  i  wydro'eglwys  a 
monach-dŷ  Wearmonth;  neu^an  Wilfrid,  Es 
p^ob  Ca^rwrangon  ( Worcester^  Ni  arferwyd 
ffehestri  gwydr  mewn  tai  yn  gyffredin  cyn  a. 
D.  1180.  Yn  yr  Ital  yr  arferwyd  hwy  gyntaf ; 
oddi  yno  i  Ffrainc,  ac  oddi  yno  i  Loegr.  Am' 
lawer  o  flynyddoedd  yr  oedd  Venice  yn  rhag- 
ori  ar  holl  Ewrop  yn  en  gwydrau ;  ac  yn  -hir 
nid  oedd  neb  ond  hwy  a'r  gelfyddyd  ganddynt 
o  wneuthur  drychau.*  ^Eu  gwydr- weithiau 
mawrion  oeddynt  yn  Mnran,  neu  Mnrano,  pen- 
tref  bach  yn  agos  i'r  ddinas  bono.  Yn  y 
flwyddyn  1567  y  dechreuwyd  gwneuthur 
gwydr  yn  Lloegr,  yn  Llandain.  Y  drychau 
cyntaf  yn  Lloegr  a  wnawd  yn  a,  d.  1673,  yn 
Lambeth.  Yn  bresennol  y  mae  y  Ffrancod  a'r 
Saeson  yn  rhagori  ar  y  Venetiaid  yn  y  gelfydd- 
yd'bono.     Gwel  .Encyclopaedia. 

*  O  flaen  yr  or^eddfainc  yr  ydoedd  môr  o 
wydr,  yn  debyg  1  grystal.'  Dat.  4.  6.  ^  Mae  y 
darlleniad  yn  Hawer  o  argaffîadan  Groeg  wç 
^cLAXaffffOj  neu  megys  mor  o  wydr,  fel  yn  Pen. 
15.  2.  Gwel  Mintert  a  Vitringa.  Beth  bynag 
am  y  darlleniad,  hyny  yù  ddiammeu  ydyw  ys- 
tyr  y  geiriau.  Yr  oedd  o  flaen  yr  orsedd- 
fainc  balmant,  neu  wastad-lawr  yn  deb}^  i  for 
o  wydr,  gloy w-ddysglaer,  ar  ba  un  yr  oedd  gor- 
sedd-fainc  Duw  a'r  Oen,  gorsedd-feinciau  y 
pedwar  hennriaid  ar  hngain,  a'r  pedwar  anfiail, 
a  thyrfa  yr  etholedigion,  yn  sefyU.  Dat  15. 
2.  Mae  y  geiriau  yn  cyfeirio,  wrth  bob  tebyg- 
olrwydd,  at  ddau  le  yn  yr  Hen  Destament. 
Ezeciel  yn  darlunio  gorsedd-fainc  Duw,  sydd  a'r 
geiriau  nodedig  caniynol  ganddo :  'Ar  yr  oedd 
ar  benau  y  pethau  byw  ddull  y  ffurfafen,  fel 
lliw  grisial  ofnadwy,  wedi  ei  hestyn  dros  eu 
penau  hwy  oddi  arnodd.  Pen.  1.  22.  Mao  y 
pethau  byw  i'w  gweled  yn  cynnal  gwaelod,  neu 
wastad-lawr  yr  orsedd,  yr  hwn  oedd  i  edrych 
amo  fel  lliw  grisial  ofnadwy  ;  yma  megys  mor 
o  wydr  tebyg  i  risial.  Y  mae  y  darluniadau 
hyn  yn  cyfateb  i'rolwg  a  welodd  Moses,  ahen- 


uriaid  Israel,  ar  orsedd-faioc  Duw.  Exod.  24, 
10.  'A  gwelsantDduw  Israel,  a  than  ei  draed 
megys  gwaith  o  faen  saphir,  ac  fel  corph  y  nef- 
oedd  o  ddysgleirdeb.'  Y  mae  lliw  awyr  las,  a 
mor  o  wydr,  yn  tebygfu  i'w  gilydd ;  felly  y 
saphir  a'r  grisial  hefyd,  Gan  hyny.  y  mae  cyf-"' 
eiriad  y  'geiriau  yn  dra  amlwg.  Ond  beth  y 
mae  yn  ei  arwyddocau  Î  Wrth  yr  orsedd  mae 
i  ni  ddeall  y  deyrnas,  y  llywodraeth ;  sef  teym- 
as  Dduw  wedi  ei  sylaenu  yn  Nghrist  y  Cyf- 
ryngwr,  Cynghor,  ewyllys,  ac  arfaeth  Duw  yn 
Nghrist  yw  gosail  yr  orsodd  gyfryngol  a'r 
deyrnas,  yn  mha  un  y  mae  yr  hoíl  briodol- 
iaethau  dwyfol  yn  cyd-ddysgleirio  ac  i'w  gwel- 
ed fel  mewn  gwydr  gloyw.^  *Cyfiawnder  a 
barn  yw  trigfa,  neu  Eeb.  ì^^ö  sicrhad  ei  or- 
sedd-fainc'  Salm  80.  14.'  a  97.  2,  Y  mae 
gorsedd-fainc  y  gras  wedi  ei  sylfaenu  mewn  cyf- 
iawnder ;  cafiawnder  Crist .  y w  ei  sylfaén.  Ni 
fyn  Duw  gyfranu  gras  heb  yr  amlygrwydd 
mwyaf  dysglaer  ger  bron  dynion  o'i  ^rfiawn- 
der.  Gwelir,  gan  hyny,  ewyllys,  cynghor,  ac' 
arfaeth  Duw  yn  sefydlog,  ac  yn  ddigyfnewid, 
fel  tnôr  wedi  ei  galedu  yn  wydr ;  a  chyfiawn- 
der,  gwirionedd,  a  heddwch  wedi  cỳd-gyfarfod, 
ac  yn  cyd-ddysgleirio.  Dŷma  for  fel  gwydr 
gloyw,  i'w  ddangos  ger  bron  pa^  a  thros 
byth.  Gwydr  gloyw  yw  y  drefh  fawr  yn 
Nghrist,  yn  dangos  yn  y  modd  dysgleiriaf  og- 
oniant  y  Duwdod  yn  nghadwedigaeth  eibobl ; 
y  mae  efe  yn  eistedd-  ar  ei  orsedd  arno,  a  hwy- 
thau  i  gyd  yn  sefyll  arno  à  thelynau  Duw  gan- 
ynt.  Dat.  15.  2.  Hwy  yw  yw  y  rhai  sydd 
yn  cael  y  maes  ar  y  bwystfil ;  a  hwy  yn  unig 
yw  y  rhai  sydd  yn  addoli  ac  yn  moliannuDuw 
a'r  Oen.  x  mae  arfaeth  gadarn  Duw,  ac  ar-  ' 
faeth  ddysglaer  Duw,  yn  dangos  ei  ogoniant, 
ac  yn  eu  Uenwi  â  syndod  a  gorloledd.  Mae  yr 
arwydd-lun  yn  odidog,  a'c  darlnniad  yn  ar- 
dderchog.  Nid  oedd  yr  eglwys  dan  yr  Hen 
Destament  yn  ymddangos  yn  sefyll  ar  yr  un 
Uawr  a'r  orsedd  ;  rhoddwyd  iddynt  ddagudd- 
iad  gweledigaethol  ofnadwy  o  honi.  Ond  dan 
y  Testament  Newydd  rhoddwyd  goleuni  mwy, 
a  dygwyd  yr  eglwys  i  agosach  çymdeithas,  ac 
yn  nes  at  yr  orsedd.  Yr  un  yw  arfaeth  a  threfn 
Duw  tan  bob  goruchwyliaethau,  a'r  un  yw  syl- 
faen  yr  eglwys  ;  ond  y  mae  ei  goleuni  yn  fwy ; 
a'i  phrofiad,  yn  ganlynol,  wedi  yehwanegu.  Y 
mae  cynghor  ac  arfaeth  Duw  yn  fwy  dysglaer 
yn  ei  golwg,  a  hithau  yn  sefyll  ac  yn  ymgyn- 
nal  arnynt  yn  fwy  sefydlog,  buddugoliaethus,  a 
gorfoleddus. 

'A'r  ddinas  oedd  aur  pur,  yn  debyg  i  wydr 
gloyw.'  Dat  21.  18.  Y  ddinas  yw  yr  eglwys; 
yr  adeiladau  ynddi  ydyw  y  credinwyr,  wedi 
eu  galw,  a'u  sancteiddio;  y  rhai  ydynt  yn 
werthfawr,  yn  sylweddol,  ac  yn  ddysglaer,  fel 
aur  a  gw^ýlr  gloyw. 

GWYDDOR— ION,  (gwydd)  cynreol ;  eg- 
wyddorion  cyntaf  gwybodaeth, — *  Gwyddorion 
dechreuad  ymadroddion  Duw.'  Heb.  6. 12. 
Y  petUin\  cyntaf  i'w   dysgii  a'u  gwybod  o'r 


ÖWY 


644 


Gwy 


athrawiaetìi  GristioBOgol ;  nea  yn  hy traoh  eef- 
ydliadaa  j  ffyfraiih  yn  yr  Hea  Destameiit 
oeddjot  ddecnreaad  jmadroddìoD  Duw,  Dj- 
ben  yr  holl  osodÌAdaii  y  rhoddîr  hanes  am  dan- 
yn^  yn  yr  ymadroddion  hyn,  oeddyot  gyagod- 
oL  Y  {>eth  cyotaf  oedd  yr  laddewon  i'w 
ddyagu  trwyddynt  oedd  Críst,  ei  hereon,  ei  ab- 
erth,  a'i  swyddan ;  am  dano  ef  yr  yagrifeoodd 
Moses  a*r  prophwydi;  a'r  pethaa  am  daDo 
ef  oedd  yn  cael  eu  darianio  a'u  dangos. — 
Ilyn  oedd  gwyddorion ;  ymadroddion  Daw  a 
ymddiriedwyd  i'r  luddewon.  Y  gwyddorion 
byn,  aef  dyben  ac  ystyr  gOBodiadau  ea  hadd- 
oliad  oedd  yr  Hebreaid,  ac  y  dywed  yr  apoatol 
wrthynt,  bod  amynt  eisian  eu  dy^a  drachefn. 
Am  ea  bod  heb  wybod  y  pethaa  hyn,  yr  oedd- 
ynt  yn  glynu  wrth  yr  ben  grefydd  laddewaidd, 
a'i  gosodiadau — y  rliai  oeddyiit,  wedi  i'r  syl- 
wedd  mawr  ddyfod,  ond  gwyddorion  lleeg  a 
tblodion.  Gal.  4.  9.    Edr.  Eowtddor. 

*  Gwyddorion  y  byd,'  y  w  hoU  ddefodau  cref- 
yddol  y  byd,  o  ddychymyg  dynion  y  Byd,  ac 
nid  o  Ddaw ;  y  rhai  a  eilw  yr  apostol  *  philos- 
ophic gwag  dwyil,  traddodiadaa  dynion.'  CoL 
2.8. 

GW  YDD-WALCH,  (gwydd-gwalch)  yr  heb- 
og  gwjllt.— *A'r  wydd-walch/  Lef.  11.  13. 
Deut,  14.  12,  Heb.  Q'ng  dryUio,  Arwydda 
y  gair,  tebygol,  math  o  eryr,  a  alwai  y  Rhaf- 
einiaid  Ossifiaga^  sef  iOTwr  aêçwm,  am  ei  fod 
nid  yn  unig  yn  dyfctha  y  cnawd^  ond  ye  dryll- 
io  JT  esgyn  hefyd,  ac  yn  ymborthi  arnynt 
Bochart,  VoL  III.  p.  186.  Yr  oedd  yn  aderyn 
aflan  dan  y  gyfraith« 

GWYFYN,  (gwyf)  meisgyn,  pryf,  pryfyn 
dillad.  Math  o  bryf  sydd  yn  ddiarwybod  yn 
Ilygru  ac  yn  difwyno  yr  hyn  y  trígant  ynddo. 
Y  mae  thai  yn  trìgo  mewn  diUad,  ac  eraiU 
mewd  blodan,  dail,  &c.  Y  mae  LinnsBOs  yn 
cyfrif  460  o  rywo^ethau  o  honynt.  Melidith, 
a  bamedigaeüiaa  Daw  ar  ddynion,  a  gyÇelybir 
i  wyfyn ;  yn  faan  ac  yn  ddiarwybod  yr  ysant 
ac  y  Hygrant  holl  ardderchogrwydd  dynion  a'u 
meddianBaa.  Esa*  50.  9.  a  61. 8.  Mat.  6. 19. 
HoiL  6.  12,  . 

*A  adeiladodd  ei  dŷ  fel  gwyfyn.'  Job  27. 
18.  Fel  y  mae  y  gwyfyn  yn  difa  y  diliedyn 
y  mae  yn  trigo  ynddo,  felly  mae  tai  y  rhai  a'n 
hadeilado  trwy  drais,  gorthrymder,  ac  anghyf- 
iawnder.  Y  maent  yn  dwyn  dystryw  ar  eu 
meddiannaa  ea  hunain,  trwy  draws-feddiannu 
eiddo  eraiii. 

GWYL-EDD-EIDD-DRA,  (gw-yl)  gwlad- 
aidd,  gorchwylus;  mnlder,  lledneisrwydd. 
Dyma  un  agwedd  hardd  y  mae  yr  Ysbryd 
Gian  yn  ei  weithreda  ar  Ysbryd  gwir  Gristion, 
sydd  yn  gweddn  iddo  yn  ei  holl  ymddygiad 
yn  mhlìth  dynion,  yn  ei  wisgoedd,  ei  eirian, 
ŵc,  yn  neillduol  yn  addoliad  Dnw.y-*  Gwylder 
a  pharchedig  ofn,  sydd  yn  gweddn  yno,  ac  y 
mae  y  diffyg  o  hyny  yn  ffiaidd  ac  yn  bechad- 
uros  iawn.     1  Tim,  2.  9.    Heb.  12.  28. 

GWYL-IAU,  (gwel)  gwelediad,  ymddang- 


ofliad ;  dyddiaa  gwyUoiú  Gwyl  arbenig,  nchel- 
wyl,  prif-wyl.  iün  y  gwyliaa  laddewìg,  edrych 
yr  amrywioì  enwaa,  Pabo,  Psntxcoot,  Peb- 

TLL,  NlWTDD-LBITAD,  SàBBOTHOU 

GWYL-IO-IADWRUS-IEDYDD,  (gwêl) 
dwyn  anhanedd,  bod  yn  effro,  heb  gyagn,  bod 
yn  dysgwyl,  cadw  gwylnos.  Pan  brìodolir 
gwylio  i*r  Arglwydd,  arwydda  ei  sylw  maowl 
o  ddynioR  a*a  gweithredoedd ;  Job  10.  14.  a 
14. 16.  a  33.  11.  ei  barodrwydd  yn  yr  amser 
gorea  i  gysaro  a  Uesàa  ei  bobl.  Jer.  31. 28.— 
Priodolir  gwyiio  i  ddynion  mewn  swyddaa, 
megys  gwyliedyddion,  bageiliaid,  a  gweinidog- 
ion.  Esec  33.  2,  6i  Esa.  21.  11.  Lac  2.  8. 
a  12.  37. — ^Y  mae  gwir  weinidogion  Grist  fel 
gwyliedyddion,  nea  fageiliaid,  yn  gwylio  dros 
eneidiai\  fe|  rhai  sydd  raid  iddynt  roddi  oyf- 
rif.  Heb.  13,  17.  Arwydda  ea  mawr  ofal, 
ea  diwydrwydd,  a'a  fiyddlóndeb  Uafaroa.  Y 
mae  eneidiau  dynion  mewn  peryglon  oV  mwy- 
af  oddiwrth  bechod  ynddynt  ea  hunain ;  oddi- 
wrth  y  byd  mewn  amrywiol  ffyrdd ;  ac  oddi- 
wrth Satan,  ei  g^llwynion,  a'i  ddicheUioo. 
Gwylio  dros  eneidiaa  y  w  y  gwaith  mwyaf  llaf- 
aras  a  phwysfawr  a  ellir  mädwL  am  dano,  i*w 
cadw  rfaag  cael  ea  niweidio  ^an  y  gelynion 
hyn,  i'w  coledda,  iV  hyflforddi,  a^a  maga  yn 
mhob  da\oni.  Gwyliedyddion  deillion  sydd 
felldith  ar^  ddynion,  ac  yn  arwydd  trwmea  bod 
yn  addfedd  i  ddinystr  bnan.    Esa.  66. 10. 

Annogaethaa  tampon  ac  ami  a  roddir  i  ui 
wylio  gao  yr  Arglwydd,  ac  a  arwydda  ein  de- 
ffroad  oddiwrth  anystyria^h  a  diofisdwch 
cnawdol ;  ein  sylw  manwl  arnom  ein  hanaio, 
ar  y  profedigaethau  a  ddichon  ein  hamgylcfan, 
rhag  i  ni  gael  ein  denn  a'n  llithio  oddiwrth  yr 
Arglwydd  a'i  Iwybraa,  gan  bechod  a  Satan ;  a 
.dysgwyliad    hiraethlawn   am  ei    ymweliadaa 

Sasol,  a*i  ail  ddyfodiad.  Mat.  -24. 42.  a  26. 13. 
arc  13.  36.  a  14.  38.     Luc  12.  37.     1  Cor. 
16.13.     Dat.  16.16. 

'  Parhewch  mewn  gweddi,  gan  wyUed  ynddi 
gyda  diolchgarwch.'  Col.  4.  2.  Gwylied 
mewn  gweddi,  a  arwydda  fod  hyn,  fel  gwasan- 
aeth  i'r  Arglwydd,  yn  gorphwys  yn  ddyfal  ar 
ein  hysbrydoedd  ;  ein  bod  yn  edrych  am  amser 
a  ch^e  addas  i  weddio ;  ac  yn  gwylied  rhag 
pob  agwedd  anaddas  arnom  mewn  gweddi; 
megys  ffarfîoldeb,  ânwylder,  honan-cy&wnder, 
anobaith  anghrediniol ;  a'n  bod  hefyd  yn  dys- 
^wyl  am  wrandawiad  ein  gweddiao. 
'?  Welc  wyliedydd,  a  sanct  yn  disgyn  o'r  nef- 
oedd. — ^O  ordinhad  y  gwyliedyddion  y  mae  y 
peth^hyn,  a'r  dymaniad  wrth  j^adiodd  y  rhai 
sanctaidd.'  Dan.  4. 13, 17.  Y  mae  rhai  yn 
barnn  mai  yr  angelion  a  feddylir  wrth  y  gwyl- 
iedyddion, a'r  rhai  sanctaidd,  y  rhai  sydd  yn 
gwylied  dros  achosion  plant  dynion  jn  y  byd, 
yn  enwedig  yr  eglwys ;  eraill  a  famant  mai  y 
do^wiolion  sanctaidd  a  feddylir,  yn  ateb  i  wedd- 
iau  pa  rai  y  gwnawd  yr  ordinhad  am  y  breoin ; 
ond  eraill  a  famant  mai  Person  DWyfol  a  fedd- 
ylir wrth  y  gwyliedyddion  (neu  ttf  y)  sanct, 


GWY 


646 


GWY 


adn.  13,  ac  mai  y  Drindod  San^taidd  a  feddyl- 
ir  with  y  gwyliedyddioD,  a'r  rhai  aanctairdd.  Y 
mae  debongliad  Daniel  yn  gadarnhad  i'r  gol- 
ygiad  hwD,  gan  ei  fod  yn  fly wedyd,  'Dyma  or- 
dinhad  y  Goruchaf.'  Adn.  28,  24.  Trwy  ei- 
drefniad  byddai  hyn  yn  cael  ei  wneuthnr,  fel  y 
gwybyddai  y  rhai  byw  mai  y  Groruchaf  á  lyw- 
odraetha  yn  mreniniaethaa  dynion.  *  Gwal  Dr. 
Uorsley's  Sermon^  The  Watchers  and  the 
Holy  Ones^ 

GWYUADWRIAETH,  GWYLFA,  (gwyl) 
swyddy  neu  waith  gwyliedydd;  amser  i  nn 
wylio;  lie  gwyliedydd.  Ymddengys  fod  y 
nos  unwaith  wedi  ei  rhana  yn  dair  gwyliadwr- 
iaetb,  pob  un  yn  cynnwys  pedair  awr ;  sef  y 
wyiiadwriaeth  gyntaf^  y  ganol,  aV  wyliadwr- 
iaeth  foren.  Enod,  14.  24.  B|irn.  7.  19. 
Wedi  hyny  y  Groegiaid  aV  Rhnfeiniaid  aM 
rhaaasant  yn  bedair  gwyliadwriaeth,  yn  cyn- 
nwya  tair  awr  bob  nn.  Mat.  14.  25.  Marc  6. 
48.  Luc  12.  38, — 'A  gadwant  wyiiadwriaeth 
yr  Arglwydd.'  Num:  9.  19,  Edr.  Cwmwl. 
— Yr  oedd  y  wyiiadwriaeth  gyntaf  yn  dechreu 
(oipe)  yn  yr  hwyr,  sef  machludiad  haul,  ae  yn 
diweddu  am  naw,  sef  o  chwech  hyd  naw  o*r 
gloch : — yrail  addiweddai  (fisffovuxnov)  banner 
no9,  nea  ddeg  o^r  gloch  y  nos : — y  drydedd  a 
ddiweddai  {aXexrpo^wvia)  ganiad  y  ceiliog,  sef 
tri  o'r  gloch  y  borea : — y  boreoddydd  (irpioc) 
oedd  y  bedwaredd  wyliadwriaeih,  yn  parhau 
hyd  chwech.     Marc  13.  35.     Mat.  14.  25. 

'Â  gwyliadwriaeth  y  gfcinbad.'  Neh.  12.  45. 
Yr  oeddynt  yn  cadw  yr  holl  drefniadan  a'r 
gorchymynion  yn  nghylch  y  glanhad,  heb 
oddef  nn  dyn  na  dim  aâan  i  ddyfod  i  dŷ 
Ddaw. 

GWYLL-ION,  (gw.yll)  tywyllwch,  mwr- 
Uwch  ;  ellyll ;  gwydklones.  Yn  ngwyll  y  nos, 
sef  yn  nhywyllwch  yr  hwyr. — *  Yr  wyli  a  or- 
phwys  yoo,'  &c  Esa.  34.  14.  Rdyw  adar  y 
nos  a  feddylir  wrth  y  gair  Heb.  fí^])^'^  y  dy- 
llnan  mdd,  nen  aderyn  y  corph,  3ec. 

GWYLLT-ION,  (gwvll^)  annof,  anwar,  an. 
hywedd,  anwarddof,  anlfy wodraethus ;  cyflym ; 
didriniaeth.  Gwinwydd,  olew-wydd,  a  grawn 
gwylltion,  ydynt  y  cyfry w  sydd  yn  tyfu  heb 
fod  dan  offld  a  thriniaeth  llafurwr,  ac  yn  ^an- 
lynol  â'a  flfirwyth  yn  liai  peraidd  a  chryfion 
na'r  lleill  2  Bren.  4.  39.  Esa.  5.  2.  Amos 
7.  14.  RhnC  11. 17.— Mel  gwyllt  yw  y  cyfryw 
a  geir  mewn  mensydd,  creigiau,  a  choedydd. 
Mat  3.  4. — ^Dyn  gwyllt,  dyn  anifeilaidd,  di- 
lywodraeth,  yn  llawn  nwydau  a  thrawsder. 
Gen.  16.  12. 

GWYLLTFILOD,  (gwyllt-mih  milod,  neu 
anifeiliaid  annof,  anwar.  Pechaauriaid  yn  eu 
cyflwr  anufudd,  anlly wodraethus,  a  gy ffblybir 
i'r  gwylitfilod,  a'a  hymddygiad  yn  afresymol 
ac  yn  ansanctaidd.  Tit.  1.12.  Act  10.  12,  a 
11.  6. 

GWYN-ION,  (gwy)  can,  canaid,  cain,  claer- 
wyn,  hynaws,  dymunol,  dedwydd.  Un  o  liw- 
iaa  cyrph  natarioL    Nid  ydyw  y  iliw  gwyu 


yn  gymaint  yn  un  Uiw  agydyw  yngymyi^ad, 
neu  gydnndeb,  o  bob  Iliw.  Y  mae  Syr  Isaac 
Newton  wedi  profi  ac  arddangos  yn  eglur  mai 
y  cyrph  hyny  yn  unig  sydd  yn  ymddangos  yn 
wynion,  pa  rai  sydd  yn  adiewyrchu  pob  math 
o  belydr  Uiwiedig,  a  bod  golennl  yr  haul  yn 
wyo,  am  ei  fod  yn  cynnwys  pob  Iliw. — Hevel- 
ins  a  haera,  fel  peth  diammheiüol,  fod  yn  y 
gwledydd  gogleddol  greadunaid,  megys  ysgyf- 
amogod,  llwynogod,  arthod,  &c.  yn  myned  yn 
wynion  yn  y  gauaf,  ac  yn  yr  haf  yn  dychwcl- 
yd  iV  lliwiau  priodol. — Y  mae  cyrph  duon  yn  ' 
poethi  yn  gynt  na  rhai  gwyniôn,  am  fod  y  du- 
on yn  cymeryd  iddynt  belydr  o  bob  math  o\ 
liwiau,  a'r  gwynion  yn  eu  hadlewyrchu  i  gyd. 
O'r  achos  hwn  yr  ennyn  papyr  du  yn  gynt  na-r 
gwyn. 

Am  fod  y  gwyn  y  Iliw  mwyaf  dysglaer  ac 
ysplenydd,  yr  arferir  ef  yn  ami  i  osod  allan  tcth 
bynag  sydd  yn  bur,  ac  yn  ddysglaer  ogonedd- 
U8.  Dywedir  am  yr  Hen  Ddihenydd,  fod  *  ci 
wisg  cyn  wyned  a*r  eira,  a  gwallt  ei  ben  fel 
gwlan  pur,'  i  ddangos  ei  gynawnder  a'i  sanct- 
eiddrwydd  perffaith,  ei  ddoethineb  aM  fawr- 
hydi.  Dan.  7.  9.  Y  mae  Crist  a'i  wallt  yn 
wyo,  yn  march(^aeth  ar  gwmwl,  ac  ar  farch 
gwyn,  yn  eistedd  ar  orsedd-fainc  wen  fawr,  yn 
arwyddocan  ei  burdeb,  ei  ddoethineb,  ei  dirion- 
deb,  a  chyfiawnder  a  sancteiddrwydd  ci  holl 
ornchwyliaethau  a'i  farnedigaethao.  Onn.  5. 
10.     Dat  1.  14.  a  14.  14,  a  20.  11. 

Mae  y  saint  yn  wynion,  a'u  gwisgoedd  yn 
wynion,  wedi  eu  glanhau  odd i wrth  euogrwydd 
ac  anmhuredd  pechod,  wedi  eu  cyflawnhau  a'n 
sancteiddia,  a'n  rhodiad  yn  ad  das  i'r  efengyl ; 
a  bydd  eu  cyflwr  yn  y  nefoedd  yn  dra  gogon- 
eddus,  gorfoleddns,  ac  ardderchog.  Dat  3. 4, 
5,  a  4.  4.  a  7.  14.  a  16.  16.  ^ 

GWYN,  GWYNFYD-AU,  (gwy-yn)  cyn- 
ddaredd,  cynddeiriogrwydd.  gwylltineb,  ang- 
erddol ;  cynhwrf  meddwl ;  chwant ;  gofid;  ar- 
taith. — *Cynhenau,  gwynfydau,'  &c*  Gal>  6. 
20.  Mae  yr  un  gair  (^r)Xo<;  yn  caol  ei  gyfieithu 
cenfipen,  ynUhni.  13.  13,  1  Cor.  3.  3.  2 
Cor.  12.  20,  lago  3.  14,  16.  ^Y  gair  Groftpr  a 
arwydda  angerddol  gynhwrf  meddwl^  pá*un 
by  nag  ai  sanctaidd  ai  pechadiirus  fyddo  y  cy- 
nhwrf aV  poethder  hwnw.  Y  mae  yn  ami  yn 
cael  ei  gyneithu,  neu  yn  hytrach  yn  cael  ei  ad- 
ael  heb  ei  gyfieithu,  zel^  loin  2.  17.  2  Cor.  7. 
7, '11.  a  9.  2.  Un  o  ffrwythau  yr  Ysbryd  yw 
y  poethder  hwn  pan  fyddo  yn  sanctaidd ;  ac 
un  o  ffrwythau  y  cnawd  yw  pan  fyddo "  yn 
bechadurus  ac  yn  anaddas. 

*A  baraf  i  chwi  wynfydu.'  Rhuf.  10.  19. 
7tapa!^7)Xa)(Tw^  gyraf  eiddigedd  amoch,  tìeu  para/ 
i  chwi  eiddigeddu,  fel  y  cyHeithir  y  gair  yn 
Rhuf.  11,  11,  14.  1  Cor.  10.  22.  *  Gwynfyd- 
af  droB  fy  enw,'  neu  eiddigeddaf,  neu  byddaf 
yn  llawn  eiddigedd  dcos  fy  enw,  fy  mbarch, 
a'm  hanrhydedd  dyladwy.     Ezec.  39.  25, 

GWYNFYD-EDIQ--RWYDD,  (gwyn-byd) 
byd  y  dedwyddwch ;  cyflwr  dedwydd ;  gwyn- 


6WT 


646 


GWY 


fydedig,  bendithgael;  dedwyddwch,  llwydd- 
iant  Dent  36.  20.  Salm  41.  2.  a  72.  17. 
Lnc  1.  48.  Bat  20.  6.  JSdr.  Bkmdiosdio, 
Dedwtdd. 

Hdr  oolofh  gwynfyd:  goAàeí  o  foddlonrwydd,  gobaStb  y 
daw. «  ohi«d  y  bydd.    Barddai. 

Gwneir  amryw  sylwadau  ychwaneg  ft  y 
gair  hwn  dan  amiywiol  eirian  eraill,  sydd  yn 
darlanio  y  dynion  y  mae  gwynfydedigrwydd 
yn  perthyn  iddynt 

GWYNT-OEDD,  (gwy)  Llad.  Vkntus; 
Owydd.  Chwtth  ;  chwa,  awel,  chwyth,  anadl; 
arogl  a  garier  yn  yr  awyr.  FTrwd  o  awyr  yw 
y  gwynt*  Edr.  Awtb.  Mae  gwyntoedd  yn 
ein  gwlad  ni,  a  gwledydd  eraill,  yn  dra  chyf- 
newidiol,  ac  yn  chwythu  o  bob  cwr  i'r  nefoedd. 
Y  mae  math  o  wynt  a  clwir  trade-winds  yn 
chwythu  yn  agos  yr  un  fibrdd,  sef  o'r  clwyrain 
i'r  gorllewin ;  ncu  ynte  yn  chwythu  dri  neu 
chwech  mis  o  nn  pwnc,  a  chyhyd  oV  pwnc  ar- 
all  i'r  nefoedd.  Y  mae  y  gwyntoedd  h\  n  yn 
ami  yn  moroedd  yr  India,  ac  a  e]wir  y  Mon- 
soons. Rhwng  troadan  yr  haul  (tropics)  y  mae 
y  gwynt  yn  chwythu  yn  wastad  yr  nn  ffordd, 
sef  o'r  dwyrain  i'r  gorllewin.  Y  mae  y  gwynt 
mewn  gwledydd  poethion  yn  chwythu  o'r 
môr.  Gwyntoedd  oddiar  y  môr  ydynt  gynhes- 
af  yn  y  ganaf,  ac  oeraf  yn  yr  haf;  a  gwynt- 
oedd oddiar  y  tir  yn  y  gwrthwyneb.  Gwynt- 
oedd yn  dyfod  droa  wledydd  oerîon  nen  fyn- 
yddoedd  wedi  en  gorchnddio  &g  eira,  ydynt, 
drwy  hyny,  yn  oerach.  Ck)rwynt,neu  drowynt, 
y w  gwynt  cryf,  nerthol,  yn  cylchynil  neu  yn 
cylchdroi.  Y  cyfryw  sydd  yn  ami  yn  dyfod  o 
anialwch  Arabia ;  yn  y  môr-deheuol,  tua  Siam, 
&c.,  yr  hyn  sydd  yn  gwneuthur  mordwyo  y 
moroedd  hyny  yn  dra  pheryglus.  Edr.  Oor- 
WTNT,  Dbhau,  Dwyraist,  Goolsdd,  Gorllew- 
in. 

I  ddangos  hollol  lywodraeth  Duw  ar  y 
gwyntoedd,  a'r  defn}  dd  a  wna  o  honynt,  dy- 
wcdir  ei  fod  yn  gwneyd  pwt/s  i'r  gwynt,  ac  yn 
marchoíiÇíieth  ar  adenydd  y  gwynt.  Efe  sydd 
yn  peri  iddo  chwythu,  lie  my  no,  yn  y  gradd.  y 
myno,  hyd  y  my  no,  ac  i'r  dyben  y  my  no.  Er 
ei  fod  yn  gweithio  trwy  ail  a  thrydydd  achos- 
ion,  eto  efe  yw  yr  achos  cyntaf ;  ac  ni  buasai 
ail  na  thrydydd  achos,  ac  nid  efieithiant  mewn 
un  gradd,  oni  b'ai  y  cyntaf  yn  gweithredu  ar- 
nynt ;  ac  raao\efe  yn  gweithio  ynf  ami  yn  groes 
iddynt,  ac  hebddynt  Job  28.  25.  Salm  18. 
10.  a  48.  7.  a  78.  26.  a  107.  23,  24,  25,  26,  29. 
a  148.  8.  a  104.  3.  Amos  4.  13.  Jonah  1.  4, 
a  4.  8.  Jer,  4. 11,  12.  1  Bren.  18.  45.  Diar. 
25.  23.     Gen.  8.  1.     Exod.  14.  21,  24. 

Yr  Ysbryd  Glan  yn  ei  weithrediadau  yn  yr 

*  Greadar  oadarn,  heb  g\gj  l)eb  asgwrn  ; 
Heb  wythlen,beb  waedf  heb  beo,  heb  dimed; 
Ao  ef  ni  sned,  ao  ef  nl  weled ; 
Ef  4^r  for,  ef  ar  dir,  Di  wyl,  nl  welir : 
Ac  ef  yn  anghywir.  nl  ddaw  pan  ofynlr  ; 
Ef  yù  anamlwg,  canrs  nis  ffwyl  golwg ; 
Ef  yn  ddnrg,  ef  yn  dda,  ef  nwnt  ao  yma. 

TiMeHn  i'r  Choynt, 


ail-enediga^th,  yn  atgyhoeddi  ac  yn  adfywio  ei 
eglwys^  a  gyffelybir  i  wynt,  loan  3.  8.  C«d. 
4.  16.  Mae  y  gwynt  yn  wybyddns  wrth  ci 
effeithiau,  ei  fod,  a'i  fod  yn  chwythu ;  eto  nid 
oes  nn  gallu  genym  ni  i'w  attal,  na  rlieswrn  i 
wybod  o  ba  le  y  mae  yn  dyfod,  nac  i  ba  le  y 
maó  yn  myned :  felly  y  mae  yr  Ysbryd  Glan  yn 
gweithredu  i  gyiiiewid  eneidiau  ei  bobi,  yu 
rhydd,  ac  yn  uBrthol,  pa  bryd,  ac  ar  bwr,  y 
gwelo  y n  dda ;  y  mae  y  cyfnewidiad  yn  ^lar, 
er  nas  gellir  amgyfired  y  modd  y  gweithred- 
wyd  ef.     Edr.  Anadl,  Awbl. 

Rhnthriadan  gelynion,  profedigaetbau,  a  gor- 
tbrymderau,  yn  euro  ar  un,  yn  ei  ikeddu,  a'i 
ddwyn  gyda  hwynl,  a  gyfelybir  i  wynt  crvf, 
uerthol.  Mat  7.  27.  Esa.  27.  8.  Hos.  4. 19. 
Jer.  23.  If,  a  25.  32.  a  30.  23.     Edr,  Gabw. 

'  Gwynt  sych  yr  uchel-leoedd  yn  y  difiaeth 
wch  tua  merch  fy^mhobl,  nid  i  nithio,  ac  nid  i 
buro ;  gwynt  llawn  o'r  lleoedd  hyny  a  ddaw 
ataf  fi.'  Jer.  4.  11,  12.  Gwynt  yw  hwn,  nid 
i  nithio,  sef  i  ddwyn  yr  us  ymaith  oddiwrth  y 
gwenith,  ond  gwynt  cryf  i  ddwyn  y  cwbl  ym- 
aith; nid  oedd  nemawr  ond  us  ar  y  Jh>wr 
dyrnu,  am  hyny  y  mae.  y  gwynt  i  gario  y 
cwbl  gyd  ag  ef.  Y  mae  teithwyr  wedi  rhoddi 
hancsion  dychrynllyd  am  adwythigrwydd 
gwynt  y  dehau  yn  chwythu  dros  leoedd  anial 
Arabia.  Y  mae  nid  yn  unig  yn  poethi  yr 
awyr,  ond  hefyd  yn  ei  llenwi  à  tbarth  gwen- 
wynllyd,  mygedig.  Y  stormydd  mwyaf  oedd 
gwlad  Jndea  yn  ddarostyngedig  iddynt  a  ddea- 
ent  o'r  tueddau  hyny.  *  O'r  dehau  y  daw  cor- 
wynt — ac  wele  gwynt  mawr  a  ddaeth  oddiar 
yr  anialwch.'  Job  37.  U.  a  1. 19.  Felly  Ne- 
buchodonoBor  a'ifyddinoedd,  er  iddynt  ddyfod 
o'r  gogledd,  a  gyffely bir  i  ^orwjvtoedd  debeo- 
ol,  o  ran  eu  lluosogrw^idd,  en  cyflymdra,  en 
hanorchfygblrwydd,  a'u  heffeithiau  niweidiol 
ar  y  wlad ;  gwynt  nid  i  buro,  ond  i  ddystrywio. 
Nid  hawdd  goddef  y  gwynt  sydd  yn  nithio  ac 
yn  puro,  pa  fodd  y  goddefir  gwypt  llawn  y  lle- 
oedd hyn,  sydd  yn  dystrvwio  yn  gwbl  Ì  Jer. 
61.  2.     Esa.  41.  16.     Mat.  3.  18.     Lnc  3.  \1. 

'A  phan  gododd  haul,  bu  i  Dduw  ddarpara 
poethwynt  y  dwyrain  ;  a'r  haul  a  darawodd  ar 
ben  Jonah  fel  y  Jlewygodd.'  Jonah  4,  S. 
Rhydd  teithwyr  hanes  dychrynllyd  am  fath  o 
ddwy rein- wynt  dinygtrioí,  a  eilw  y  TTyrdaid 
Samiel^  sydd  yn  chwythu  yn  y  parthau  hyny 
o'r  byd,  lie  yroedd  Ninifeh  yn  sefyll.  Mae  yn 
taro  yn  farw  y  sawl  a'i  hanadlant,  ac  yn  difa  j 
rhanau  tufewnol  yn  lludw ;  try  y  cnawd  yn 
ddu  fel  gloyn,  a  syrth  ymaith  oddiar  yr  esgyrn. 
Dwg  gydag  ef  dan  yn  ymddangos  fel  edef  sid- 
an.  Y  mae  yn  chwythu  yn  ddinystriol  fel 
hyn  o  Lychlyn  Oambaya  i  fynu  i  Mosul.  Y 
gwynt  hwn  hwyrach  a  ddarparodd  Daw  y 
pryd  hyny  i  chwythu  yn  ofidus,  er  nad  yn  ddi- 
nystriol, ar.  Jonah.     Gwel  Campbell's  Travels, 

Yr  oedd  yr  Arglwydd  yn  dyrchafu  Job  i'r 
gwynt  o  brofedigaethau  a  gofídìau,  ac  yn 
gwneyd  iddo  farchogaeth  amo,  heb  wybod  i 


GWY 


647 


GWY 


ba  le  y  c^ai  ef,  fel  y  gwna  un  yd  i'w  nithio, 
iV  brofi,  a'i  buro.    Job  30.  22. 

Tin  peth  gwag,  dkylwedd,  ac  anfuddiol,  a 
gyffelybir  i  wynt,  megys  dyiiionbeilchion,flFol; 
gaa  brophwydi ;  eilanod ;  by wyd  dyn.  Salm 
7a  39.  Diar.  25,  14.  Jer.  6.  13.  Esa.  41. 
29. — ^Pob  gau  hyder  ar  fraich  o  gnawd  yw 
ymborthi  ar  wynt^  a  dilyn  y  dwyrein-wyut. 
Hos.  12.  1. 

GWYNTYLL,  (gwynt)  awyren,— '  Yr  hwn 
y  mae  ei  wyntyll  yn  ei  law.'  Mat.  3.  12.  *Yr 
hwn  sydd  aei  wogr  ya  ei  law,  ao  a  garth  ei 
lawr.'  "W.  S.  Tzroov  nid  gwyntyll  i  wnirathnr 
gwynt  y w  ystyr  y  gair,  ond  Haw-raw  i  godi  yr 
yd  i'r  gwynt,'yli  ateb  yr  un  dyben  a  gogr  gyda 
ni.  Nid  oedd  y  wyntyll  yn  arferedig  yn  ngwled- 
ydd  y  dwyrain  yn  yr  hen*  oesoedd  mwy  na'r 
dyddiau  hyn.  Tri  pheth,  medd  Scultatua,  eliir 
feddwl  wrth  y  wyntyll,  1.  Athrawiaeth  y  gair, 
sydd  yn  gẁahaniaeüiu  rhwng  dawiolion  ac  an- 
nawiolion  yn  y  fam  a  roddir  yno  ar  gyflyrau 
pawb. — 2.  Profedigaethau,  sydd  yn  dwyn  rhag- 
rithwyr  ymaith  o  With  gwir  ddawiolion,  fel  us 
a  chwal  y  gwynt  ymaiüi.  Salm  1.  4.*^3.#Y 
farn  ddiweddaf,  pan  yr  ysgarir  hwyut  oddiwrth 
CQ  gilydd  dros  bytb.  Mat.  xiii.  a  xxv.  Y 
wyntyll  yn  ei  law  a  arwydda  ei  barodrwydd  at 
ei  waith,  y  sicrwydd  iddo  gael  ei  gyflawni,  a'i 
ofal  mawr  am  ei  wenith,  i'w  gael  yn  bur,  ac  na 
chollir  dim  o  bono,  Yn  ei  law  ef  y  mae, 
ac  nid  yn  Haw  neb  arall.  Y  mae  Satan  yn 
ceisio  nithio,  ond  am  nithio  y  gwenith  i  flfwrdd 
y  mae  efe ;  ond  caiff  ef  yr  us  ac  nid  dim  o'r 
gwenith.     Crist  bia  y  gwenith,  ac  a'i  ceidw. 

*  Yr  hwn  a  nithiwyd  à  \gwyntyll  ac  &  gogr.' 
Esa.  30.*  24.  *  A  gwyntyll ;'  gan  nad  oes  banes 
fod  y  wyntyll  yn  offeryn  arferedig  yn  y  dwy- 
rain i  nithio  yn  yr  hen  oesoedd  nac  yn  bresen- 
no),  hwyrach,  medd  Parkharst,  y  dylai  y  gair 
tin*^  gael  ei  gyfieithu  gwynt — *  à  gwynt  ac  à 
gofi:r.'     Edr,  Ebran,  Goaa. 

iaWYR-AWG,  Llad.  Curvus  ;  cam,  crwm, 
gwneuthnr  yn  gam,  camu,  crymu,  gogwyddo. 
Y  mae  o  ystyr  croes  i  nniawn,  uniondeb,  cyf- 
iawn ;  megys  gwyro  barn,  sef  gwnenthur  cam 
faro,  bam  anghyfiawn,  anuniawn.  Yr  oedd 
penaethiaid  Israel  yn  fBeiddio  barn,  sef  barn 
gyfiawn,  ac  yn  gwyro  pob  uniondeb  i  anghyf- 
iawnder:  Mic.  3.  9.  Exod.  23.  6.  Deut,  16. 
19.  1  Sam.  8.  3.  Yr  hyn  tn  wna  Duw.  Job 
8.  3. — *  Gwyro  geiriau  Duw — a  gwyro  uniawn 
fíyrdd  yr  Arglwydd,'  yw  eu  cam-ddeall,  eu 
cam-ddarlunio,  a'u  cam-ddefnyddio,  a  thrwy 
hyny  wyro  dynion  pddi  wrthynt.  Jer.  23.  36. 
Act  13.  10.  Yr  oedd  Elymas  yn  cam-ddar- 
lunio uniawn  ffyrdd  yr  Arglwydd  i'r  dyben  i 
wyro  y  rhaglaw  oddiwrth  y  ffydd ;  ac  felly  y 
gwna  gweision  y  diafol  yn  mhob  oes. — *  Gwvr- 
asant  oil.'  Rhuf..3.  12.  «Wy  aethant  oil 
oddyar  y  ffordd.'     W.  8. 

GWYR-DRAWS,  (gŵyr-traws)  lleddf,  gwyr- 
awg, — *  Dynion  yn  llefaru  pethau  gwyrdraws.' 
Act  20.  30.  Pethau  anghytun  àg  atkrawiaeth 


yr  efengyl ;  gwyro  geiriau  Duw  i  ystyr  croes  i 
athrawiaeth  iachus;  a  thrwy  hyny,  gwyr-droi 
y  bobl ;  a  gwyro  eneidiau  dynion  oddiwrth  y 
gwirionedd.  Y  mae  pethau  gwyr-dríiẁs  i'w 
golygu  yn  bethau  croes  i  bethau  gwir,  cywir,  • 
nniawn ;  ac  am  eu  bod  yn  bethau  groes  i'r 
gwir,  J  maent  yn  denu  dynion  oddiwrth  y 
gwir.     2  Pedr  3.  16, 

GWYR-DROI,  (gwyr-troi)  croes-droi,  cam- 
droi,  gwyro,  troi*  ar  ẃyr.  Paul,  yn  dangos  y 
fath  un  yw  heretic,  neu  gyfeiliomwr,  a  ddywed 
mai  un  wedi  ei  wyr-droi  ydyw,  sef  oddiwrth 
wirionedd  athrawiaeth  iachus.  Tit  3.  11- — 
*Yddym  chwelwyth.'  W.  S. — *Gan  wybod 
fetiu  y  cyfryw.'  Dr.  M.  Dywed  Estius  fod 
y  g^r  e^earpanrai  yn  caei  ei  arferyd  am  adeil- 
adau  wedi  eu  dyxnchwelyd  o\  sylfaen.*  Neu^ 
fel  y  barna  eraill^  arwydda  troi  allan  o'r  ffordd. 
Un  ydyw  heb  obaith  ei  feddyginiaethu ;  am  • 
hyny  y  mae  i'w  ochelyd.  Luc  23.  2.  2  Pedr 
3.  16. 

GWYRDD-ION,  (gwyr)  Gwydd.  Glab; 
gwpdd-liw.  Un  o  brif  liwiau  pelydr  goleuni. 
Gwyrdd  yw  Uiw  pob  llysiau  a  phlanigion  yn 
tyfu  He  y  delo  awyr  a  goleuni  yn  rhydd  atynt; 
a  He  na  ddelo  yr  awyr  atynt,  gwyn  a  melyn 
yw  eu  Uiwiau.  Gwenith,  neu  rvw  rawn  aiall. 
yn  tyfu  tan  y  ddaear,  fyddai  a  i  liw  yn  wyn. 
Edr.  GoLKUin,  Glab.  Y  Hiw  mwyaf  esmwyth 
a  hyfryd  i*r  Hygaid  yw  o  bob  Hiw :  am  hyny 
mae  y4daear  a'i  thyfíant  wedi  ei  s^wisgo  âg  ef. 
Gen.  1.  30.  a  9.  3.    Exod.  10.  15. 

*  Gwyrddion,'  Est  1.  6.  0Ô13  carbasus.  . 
Vulg, — Castell  a'i  cyfieitha  cotwn,  neu  ceden. 
— Taylor,  callicc^  Yr  oedd  y  cyntaf  yn  addas 
i  wyehder  ac  ardderchogrwydd  y  brenin  Ahaa- 
ferus.  Barna  Scheuchzer  yn  ei  Fhysica  Sacra 
mai  y  maen  ystinos  (ascestos)  a  feddyHr  wrth  y 
gair  hwn,  yn  yr  hwn  y  ceir  defnydd  edafedd 
nas  gaU  y  tan  ei  ddifa.  Os  teflir  llian  wedi  ei 
wneyd  o  bono  yn  y  tàn^fe  losga  heb  ei  ddifa, 
ac  a  ddaw  aUan'  yn  fwy  hardd.  Gal  went  ef 
llian  byw  {vivum  id  vocant)  neu  anfarwoL  Dy- 
wedir  fod  ymlyniad  anarferol  yn  rhanau  y  maen 
ystinos  wrth  eu  gilydd,  fel  y  mae  yn  peri  Haw- 
er  o  lafuf  i'r  mwnyddion  ei  ddadgysylltu.  Er 
hyny,  weithiau,  ceir  ef  mor  neillduol  o  feddal, 
ac  mor  gyffelyb  i  groen  dafad  wedi  ei  drin,  fel 
y  gelwir  ef '  lledr  y  mynydd.'  Brydiau  eraiU, 
gelwir  ef  oddiwrth  er  ymddangosiad  a'i  gyffel- 
ybrwydd  i  gig,  'cig  y  mynydd.'  Y  mae 
weithiau  mor  ysgafu  fel  y  nofia  ar  ddwfr,  ac 
mor  gyffelyb  igorcy  fel  y  gelwir  ef  ^eorc  y  myn- 
ydd.' Gellir  nyddu  edafedd,  a  gwneuthur  def- 
nydd o  bono  na  effeithia  y  tan  amo ;  y  ffordd 
o^  lanhau  y  delnydd  yw  ei  roddi  y n  y  tan  ;  pery 
yn  y  tan  poethaf  heb  ei  ddifa.  Nid  yw  y  tan 
yn  cael  un  effaith  arall  amo  ond  í4  gànu ;  nid 
y  w  yn  ei  ddifa  nac  yn  ei  galch-losgi.  Dywed 
Pliny  iddo  ef  ei  bun  weled  napcynau  o  bond, 
y  rhai,  wedi  eu  Uychwino,  a  daflant  i'r  tan,  yr 

•  Metaphora  ab  ffidefldo  Ainditiu  dlnito,  at  instaontlonl 
non  Bit  Ibona. 


Gwr 


648 


GWY 


hwn  a'a  hysgwriai  yn  well  na  phe  golcbent 
hwynt  mewB  dwfr.  Bjddent  gynt  yn  amdoi 
cjrph  breninoedd  e  phendefigioa  iV  Uoagi  yn- 
ddynt,  iV  dyben  i  giulw  ea  Uadw  yn  wiSianoi 
oddiwrth  ludw  y  tanwydd.  Dywedir  fod  y 
maen  rhyfedd  hwn  i*w  gael  mewn  amryw 
l>arthaa  oV  byd,  ac  befyd  yn  Tnys  Mon^  lie  y 
gelwir  ef  maen,  nen  gareg  sidan.  Olanheir  ef 
yn  y  tan  yn  well  nag  yn  y  dwir  goreo.  C^r 
ef  yn  y  parthan  anial  poetblyd  India»  lie  cad 
ydy w  byth  yn  gwlawio,  a  lie  y  mae  llawer  o 
eeirph;  cynnydda  trwy  boethder,  y  mae  yn 
anaml  i'w  gael,  ac  yn  anhawdd  iV  wan  o  her- 
wydd  byr(&á  yr  edafedd,  Y  mae  ei  liw  coch 
yn  troi  yn  ddya^aer-wyn  trwy  dan.  Pan'  y 
ceffir  ef  y  mae  gymaint  ei  werth  a'r  perlau 
mwyaf  gwerthfawf .  Y  Uian  mwyaf  gwerthfawr 
y w  yn  yr  boll  fyd. 

•  GWYRNÍ,  (gŵyr)  gwyredd,  trawa-wyredd, 
gwyrogrwydd.    Diar,  8.  8.    Edr.  Gair. 

OWTRTH,  (gwyr)  rhinwedd;  pybyrwch; 
peth  bollol  newydd ;  rhyfeddod  aml^redd,  en- 
rbyfeddod.  Y  mae  y  gair  ffeb,  f^jgi  a  gyf- 
icitbir  gioyri\  oen  gwyrihiau^  Ezod.  7.  9.  1 
Cron.  16,  12,  24.  fisa.  29.  14.  yn  cael  ei  gyf- 
ieitbu  rhyfeddod^  Exod,  7.  3.  a  11,  9, 10. — ar- 
wydd,  Esa.  20.  3.  Ezec  12.  é,  11.  a  24.  24, 
27.  Zecb.  3.  8.  Y  mae  y  gair  Gr,  ouvafutc, 
a  gyfieithir  gwyrthian  yn  Mat.  7.  22.  Marc  6. 
5.  a  9.  39.  ac  yn  ami  yo  y  Testament  Newydd, 
yn  arwyddo  gallnog,  cadarn ;  rbyfeddodan  a 
cffeitbir  trwy  allnoedd  gorawch  natnriol  a 
dwyfol.  Effaith  yw  gwyrth,  croes  i  drefn  a 
gosodiad  pethan,  neu  gwrthwyneb  i  bob  deddf 
natnr  adnabyddns  i  ni.  Y  mae  yn  amlwg  fod 
boll  natariaeth  yn  cael  ei  Uywodraethn  gan  y 
Creawdwr  mawr,  trwy,  nen  yn  ol,  deddfim 
gosodedîg,  fel  y  mae  a'cbosion  ac  efeithian  yn 
gweitbredu  yn  ol  deddfaa  gosodedig  trwy  boll 
patnriaetb.  '  Y  mae  trefn  a  deddŵin  gosodedig^ 
i  bob  petb.  Yr  hyn  oil  a  weitbredir  yn  un  à'i 
drefn,  sydd  effeithiau  Tutturiol,  nen  effeitiiian  yn 
ol  trefh  natur;  á  Duw  ydyw  yr  acbos  blaenor- 
ol  o  bonynt,  fel  mai  efe  yw  awdwr  y  drefn  a'r 
gosodiad,  ac  befyd  sydd  yn  gweitbredu  ami  a 
thrwyddi.  Pob  pgth  gwrtbwyneb  i'r  sefydliad 
aV  drefn  bon,  aV  effeitbiaa  a'r  gweitbrediadau 
ynddi,  sydd  wyrtbiol.  Nid  rbyfeddodan  anar- 
ferol  yn  unig  ydyw  gwyrtbian  ;  oblegid  gall- 
ant fod  felly  i  ni,  ac  eto  yn  gwbl  unol  &  tbrefn 
a  sefydliad  acbosion  ac  effeitbiaa  yn  natnriaetb  ; 
ond  eâfeitbiaa  gwrtbwyneb  i'r  drefn  bono.  Os 
felly,  y  mae  yn  «rbaid  i'r  Arglwydd  fod  yn 
awdwr  o  bonynt ;  canys  nid  oes  neb  a  ddicbon 
attal  ncu  weitbredn  yn,  groes  i  drefn  natnr- 
iaetb, ond  y  Duw  yr  bwn  a'i  sefydlodd. 

Gellir  befyd  benderfynu,  na  weitbreda  awd- 
wr trefn  natur  yn  wrtbwyncb  i'r  drefii  ddoetb 
bono,  ond  pan  byddo  dyben'cyd-bwys  i'w  ateb 
trwy  byny,  ac  na  bnasai  un  ffordd  arall  mor 
addas  i  gyflawni  y  dyben  pwysfawr  bwnw. 
Pfrwytb  anfeidrol  ddoetbineb  y  Creawdwr  yw 
treûi  naturiaetb  i  ateb  y  dybenion  goreu;  i 


Imadael  a'r  drefo,  nen  i'w  battal,  rbaid  i  ddy- 
en  mwý  gael  ei  gyflawni,  er  amlygiad  gogon- 
iant  Daw,  a  daioni  dynolryw.  Os  bydd  dyD- 
ion  wedi  syruiio  i'r  fatb  dywyllwcb  o  anwy- 
bodaetb,  fel  y  maent  beb  ganfod  Daw  yn  y 
petbau  a  weUr,  bwyracb  y  bydd  g^eithrediad 
croes  i  drefti  natoriaeth  yn  en  deffro  i'wgaaibd 
yn  well.  Yr  oedd  mynediad  yr  haul  a'r lleuad 
yn  en  cylcboedd  yn  myn^ra  galla  Daw  gy- 
maint a'u  gwutb  yn  sefyU ;  ond  yr  oedd  en 
gwaitb  yn  sefyll  wrtb  air  Josnab  yn  peri  i 
ddynion  ei  ganfod  yn  fwy,  a  bod  Josuab  yn 
rbyfela  rbyfeloedd  yr  Arglwydd  a  tban  ei  aw- 
dordod.  Yr  oedd  boll  wyrtbiaa  yr  Aipht, 
trwy  law  Moses  ac  Aaron,  yn  wyrtbiaa  amlwg, 
a  bollol  groes  i  drefn  natnriaetb,  yn  profi  mai 
bys,  neu  alia.  Daw  oedd  yn  en  gweitbredo,  a 
bed  Moses  ac  Aaron  yn  genadan,  neu  yn  weis- 
ion,  wedi  en  hawdnrdodi  ganddo  i  byny.  Pa 
gysylltiad,  yn  ol  ixeia  natariaeth,  oedd  rhwng 
gwaitb  Aaron  yn  taro  y  dyfroedd,  aV  dyfroedd 
vn  troi  yn  waedf  yn  taro  llwch  y  ddaear,  a'r 
ilwcb  yn  myned  yn  Han  ar  ddyn  ac  anifelf  jr 
nn  lath  y  pl&aa  eraill,  y  maent  yn  groes  i  sef- 
ydliad Daw  yn  natnriaetb.  Yr  oedd  y  gwyrth- 
ian a  wnaetb  Moses  yn  fi^adamhad  diammhenoi 
o'i  anfoniad  gan  Dduw,  a'i  fod  yn  llefam  ac  yd 
gweitbredu  dros  Ddnw ;  yr  oedd  mawredd  y 
gwyrthiau,  a  natur  y  dadguddiad,  yn  dangos 
byn  yn  dra  eglur.  Yr  nn  modd  yr  oedd 
gwyrtbian  yr  Arglwydd  lesu  yn  amlygu  ac  yn 
sicrhau  dwyfoldeb  ei  berson,  gan  ei  fod  yn 
gweitbredu  yn  ei  ento,  a  tbrwy  ei  alio  ei  bnn ; 
natur  ei  swydd  a'i  waitb,  gan  en  bod  oU  yn 
weitbredoedd  o  drugaredd,  ac  nid  o  faro.  Yr 
oedd  y  gwyrtbian.  o  ran  en  rbifedi  a'u  mawr- 
edd, y  fatb  fel  nas  gellid  dymnno  na  meddwl 
am  ddim  yn  rhagori  amynt.  '  Pan  ddelo  Crist, 
a  wna  ele  fwy  o  arwyddion  na'r  rhai  hyn  a 
wnaetb  bwn!'  loan  7.  31.  Y  mae  yr  Ar- 
glwydd lesu  yn  cyfeirio  yn  ami  at  ei  weithred- 
oedd,  fel  y  prawf  mwyaf  sicr  o'i  anfoniad.  loan 
6.  36.  a  7.  37,;38.  a  10.  37.  a  16.  24.  Pan  an- 
fonodd  loan  ei  ddysgybiion  i  ofyn  iddo,  'Ai 
tydi  yw  yr  bwn  sydd  yn  dyfod,  ai  on  arall  yr 
ydym  yn  ei  dd/sgwyl  V  nid  yw  yn  rboddi  dim 
artdl  yn  sylfaen  i'w  gredioiaetb  am  dano,  ond 
ei  weitbredoedd  rhyfedd,  yn  gwbl  yn  ateb  i'r 
darluniad  a  roddwyd  o'r  Messiah  gan  y  pro- 
pbwydi.  Mat  11.4,6.  Esa.  36.  4,  5.,  Yr 
oedd  y  Messiah  i  fod  (i^bS)  J^  rhyfeddoly  nid 
yn  unig  yn  ei  berson,  ond  ei  weitbredoedd  hef- 
yd.  Ea.  9,  6.  Yr  oedd  ei  weitbredoedd  mor 
lluosog,  fel  ped  ysgrifenid  hwy  bob  yn  un  ac 
an,  ni  cbynnwysai  y  byd  y  llyfrau  a  ysgrifenid. 
loan  21.  26.  Mae  yn  gwnentbar  ei  wyrthiaa 
ar  wrthddrycbaa  yn  gyffredinol  yn  amlwg  yn 
ngolwg  pawb ;  ar  y  cytbreuliaid,  Mat.  8. 28— 
34.  a  12.  22.  a  17.  28.— «r  y  mor.  Mat  14.26. 
— ar  y  gwynt,  Mat  8.  26. — ar  y  pysgod,  loan 
21.  6.  Mat  17.  27.— ar  y  bara,  Mat  14.  15 
— 20.— ar  y  moch,  Mat  8.  28. — ar  y  flSgys- 
bren,  Mat  21.  19. — ar  y  dwfr  yn  ei  droi  yn 


iGWY 


649 


GWY 


win,  loan  2.  1,  «fee. — ar  bob  aficchyd  a  éh!ef- 
ydan,  Mat  8.  16.  ic,  ar  aogea  ei  huo.^  Mat. 
9.  24,  25.     Luc  7.  14.     loan  11.  43,  44.    . 

Y  0iao  hoU  ^natnr  tan  ei  arglwyddiaoth,  ac 
wrtb  ei  orchyniyn:  ac  y  mac  yn  llefaru  wrthi 
fel  ei  Cbreawdwr  <i'i  Harglwydd.  Heblaw 
hynj,  J  mae  boll  bläau,  afìecbyd,  ac  annbrefn 
Daturiaetb,  wrtb  ci  awdurdod,  yn  ufnddbaa,  sef 
pechod,  aM  boll  effeitbian.  Mae  yn  ymddang- 
OS  nid  yn  unig  tel  ei  bawdwr  a'i  Harslwydd, 
ond  befyd  fel  ci  meddyg,  yn  iacbâu  clefydao, 
pob  clefyd,  bwrw  allan  gytbreuliaid,  adwytb- 
wyr  Daturiaetb,  ac  yn  adferyd  bywỳd  iV  meirw. 
Am  yr  amrywiol  wyrtbiau,  Edr.  Dall,  Bitdd- 
AR,  Cloffion,  Dropbi,  Faelts^  &c. 

Yr  oeild  gwyrtbiau  yr  apostolion  yn  enw  yr 
Ârglwydd  lesa  yn  cadarnbau  dwyfoldeb  ei 
bcrson  a'u  banfoniad  bwytban  ganddo  i  gy- 
hoeddi  ei  efengyl,  a  scfydia  ei  :grefydd  yn  ỳ 
byd.  Dros  ba  ^byd  y  parbaodd  y  doniau 
i^,.vyrtbiol  yn  yr  cglwys  nid  yw  yn  gwbl  eglur : 
rhai  a  famant  iddynt  ddarfòd  yn  nyddiau  yr 
apostolion ;  eraill  ydynt  o'r  farn  iddynt  barbaa 
yn  bwy,  Ymddengys  yn  o  amlwg,  wrtb  ban- 
esion  CristioDogol,  iddynt  ddarfod  cyn  amaer 
St.  Chrysostom.  Bu  cryn  ddadi  ytigjiylcb  am- 
ser  parhad  y  doniau  gwyrtbiol  yn  yr  eglwys 
Gristionogol  rbwng  y  Dr.  Middleton,  Mr.  Y^ate, 
a  Mr,  Toll,  y  rbai  oeddynt  yn  barnu  iddynt 
ddarfod  gyd  a'r  apostolion,  neu  gyd  a'r  oes 
apostolaidd;  a  Dr.  Stebbing,  Dr.  Cbapman, 
Mr.  Parker,  Mr.  Brook,  ac  eraill,  y  rbai  oedd- 
ynt o'r  farn  iddynt  barbaa  yn  bwy. 

Am  wyrtbiau  Eglwys  Rbufain,  nid  ydynt 
dcilwng  cofiàu  am  danynt^  canys  cbwedlau  di- 
sail  yw  y  cwbl.  Gŵel  Fleetwood,  Limborcb, 
TheoL  ChrUt,  Claparede,  Conybere,  CampbeU, 
Lardner,  Farmer,  Adams,  Leland,  Huron  ar  yr 
Ysbryd,  CyclopoBdia, 

Y  mae  gwyrtbiau,  arwyddion  a  rbyfeddodau 
angbristaidd  yn  cael  eu  galw  yn  nodedig  gan 
yr  apostol,  *  rbyfeddodau  gau.'  *Yr  hwn  y 
mae  ei  ddyfodiad  yn  ol  gweitbrediad  Satan, 
gyda  pbob  nertb  ac  arwyddion,  a  rbyfeddodau 
jiau.'— 'Arutbroedd  gauoc'  W.  8..  2  Tbes. 
2.  9.  Or,  repast  ipeuôooç,  lying  wonders,  rby- 
feddodau celwyddog,  neu  gau.  Nid  gwir 
wyrtbiau  mo  bonynt  wedi  eu  gweitbrcdu  tr^  / 
allu  dwyfol;  i  gadambau  y  gwirionedd  i'n  «cred- 
iniactb  a'u  parcb.  Ni  wnaetb  neb  wyrtbiau 
gwirioneddol  ond  cenadon  Duw.  loan  9.  16, 
33.  Am  fod  Crist  yn  cadarnbau  ei  anfoniad  a'i 
wirionedd  trwy  wir  wyrtbiau,  y  jnae  gan  An- 
ngbrist,  i  sefydlu  celwyddau  a  cbyfeiliornadau, 
rbyfeddodau  ^u,  celwyddog.  Ni  roddodd  Duw 
erioed  ei  allu  dwyfol  i  weithredu  i  gadambau 
ceiwydd.  Celwydd  yw  atbrawiaeth  Angbrist» 
H  gau  yw  ei  boll  ryfeddodau.  Dat  13.  13.  a 
IC.  14.  a  19.  20.  Gwel  Vitringa  ar  Dat  13. 13. 

G  WYRYF,  (gwyr)  pur,  croyw,  beb  ei  lygru; 


*  Batlooe  obiecti^lioa  fueroDt  êignapartio^laria,  give  cer- 
to)  rerum  apoolel  adstrieta  aed  UfẃcerèoUa  poteetatem  ejus 
ac  imi)eriam  In  omneg  creaturaa  testantla  in  coelo,  in  ten  a 
lnaqttlB,)ndfiemonlbaa,in  homlnibns,  in  panibaa,  tn  arborl- 
bua,.&o.    Tmatun.    Vol  11.  819. 


morwyn  beb  adnabod  gwr;  morwyn-fercb, 
gwyrf-fercb,  genetb,  Y  gair  Heh,  f^Ja^y  am 
wyryf,  a  arwydda  cuddiedig,  celedig,  oddiwrtb  . 
y  cyflwr  neillduedig,  cauedig,  yr  oeddynt  yn 
byw  ynodo;  neu  oddiwrtb  ei  bod  beb  ei  dy- 
noetbi  gan  ddyn,  fel  ei  gwr.  Amlwg  yw  nad 
oeddynt  yn  cael  en  cau  i  fynu  oddiwrtb  banes 
Rebecba,  Rabel,  Miriam,  ^c.  Arferir  yr  un 
gair  )2bS  cuddiedigy  mewn  cyferbyniad  i'r  gair 
}^^5  dynoethû  Dent.  22.  30.  *A'r  gwyryfon 
y  rbai  a  gauesid  i  mewn.  2  Mac.  3.  1 9.  Mae 
yr  un  gair  yn  cael  ei  gyfîeitbu  llanceaau,  Exod. 
2.  8.  Salm  68.  25.  Can.  1.  3.  a  6.  %.  Yn  y 
lie  diweddaf  y  mae  y  llancesau,  neu  y  gwyryf- 
on, yn  cael  eu  gwabaniaetbu  oddiwrtb  y  breu  • 
inesau  a'r  gorddercb-wragedd.  Yr  oedd  y 
gwyryfon  yn  byw  mewn  ystafelloedd  o'r  neill- 
dn  oddiwrtb  wyr:  a  pban  rodient  allan  yr 
oeddynt  bob  amser  yn  gorcbuddio  eu  bunain. 
Hyn  oedd  yn  peri  yr  anbawsdra  i  Amnon,  mab 
Dafydd,  weled  Tamar  ei  cbwaer..  2  .Sam.  13. 
2,  Ganed  Crist  o  wyryf  bur,  am  byny,  gelwir 
Mair,  mam  yr  lesu,  y  wyryf,  neu  j/orwyn,  mewn 
flfordd  o  enwogrwydi  Esa.  Y.  14.  Edi*.  Gen- 
BoiOABTH,  Mair,  Ibsu,  Morwyk. 

*  Os  yw  neb  yw  tybied  ei  fod  yn  anweddaidd 
tuag  at  ei  wyryf/  sef  ei  fercb  yr  bon  sydd  wyr- 
yf, *  od  â  bi  dros  flodau  ei  hoedran  ;  gwnaed  a 
fyv)  hi  (ŵeAcí  TTütcíToi)  nid  y w  yij  pechu,  priod- 
ant.  Ond  yr  bwn  sydd  yn  sefyll  yn  sicr  yn  ei 
galon,'  sef  nad  y w  yn  becbod  iV  wyryf  beidio 
priodi,  *  ac  yn  afraid  iddo^.'  neu  /jlt)  e^tov  avay- 
x^y,  heb  fod  un  angenrheidrwydd  amo  oddiwrth 
ei  hewyllySy  naH  thueddiad,  na'i  kamgylchiad- 
au  hi  ;  '  a  cbanddo  feddiant,'  neu  awdudod  ar, 
neu  (îTc/ofì  mewn  pertbynas  i'w  ewyllys  ei  bun 
vn  yr  acbos  bwn,  *  ac  a  roddodd  ei  fryd  ar 
byny  yn  ei  galon,  ar  gadw  o  bono  ei  wyryf,' 
beb  briodi,  yn  un  a'i  tbueddiad  a'i  Irewyllys  ei 
bun,  *  da  y  mae  yn  gwneutbur,'  neu  y  mae  yn 
gwnentbur  yn  dda.  'Am  byny,'  neu  felly  ynte, 

*  yr  bwn,'  Dad,  *  sydd  yn  eirboddi,'  sefeiferchy 

*  yn  briod,  sydd  yn  gwneutbur  yn  dda,'  sef  yr 
hyn  sydd  gyfreithlawn  yn  mhawh,  ac  yn  mhob 
amgylchiad  ;  *  ond  yr  bwn  nid  yw  yn  ei  rboddi 
yn  briod  sydd  yn  gwneutbur  yn  well,'  o  ran'ei 
cbysur  hi  yn  yr  amgylcbiadau  presennol.  1 
Cor.  7,  36,  37.*  Hyn,  tebygaf  yw  ystyr  y  geir- 
iau  yn  mha  rai  y  mae  yr  apostol  yn  rboddi  at- 
eb  i  ymofyniad  a  anfonodd  y  Corintbiaid  ato 
yn  ngbylch  yr  acbos  bwn.  Yr  oedd  yr  ludd- 
ewon  a'r  Groegiaid  yn  barnu  gwyryfdod  yn 
ddianrbydeddus ;  yr  oedd  yr  Esseniaid  a  rbai 
gwybedyddion,  yn  ei  gymeradwyo  fel  bywiol- 
iaetb  mwy  pur  a  sanctaidd  ;  y  mae  yr  apostol 
yn  gosod  yr  aobos  o  flaen  y  Corintbiaid,  a'r 
eglwys  yn  mbob  oes,  yn  ddoetb  ac  yn  csrawytb 
o  bob  tu. 

GWYSG,  (gwys)  tueddrwydd  i  waered,  pen- 
dramwnwgl,  penchwidr.  — *Aent  bob  un  yn 
wysg  ei  wyneb.'  Ezec.  1.  9.  Dr.  M.  Sef  rbag 
ei  wyneb. — *  Hwy  a  aethant  yn  wysg  en  ocfn- 
au.'     loan  18.  6.     1  Sam.  4.  18.      ^ 


GRO 


652 


GWA 


OH  cymerid  pryd  pur  lawn  o.gig  mochyn  hallt, 
ni  tlirculiai  cyn  pen  chwe'  awr.  Gwel  sylwad- 
au  dyddorol  ar  y  pwnc  liwn  yn  Chamber's  Ed- 
ucational  Course — Rudiments  of  Aiiiinal  Phf/s- 
iolofj(j^  hij  Dr.  G.  Hamilton.  Gwel  hefyd  Dr. 
Uo;L(ot\s  Bridfjewater  Treatise;  a  Dr.  Smith's 
J*hiif*sophy  of  Jicaltk, 

ÍtOSIÍN.  Ymddcngys  inai  dyfroed(^  yr  afon 
Nihis  ydocdd  yn  dyfrhau  gwlad  Ooscn.  *Mac 
dwfr  y  Niliis/  modd  y  Dr.  Robinson,  *  yn 
mwydo  y  ddacar  i  gryn  belidcr  o  dan  y  tractb 
tywotllyd,  a'  chcir  of  yn  mliob  man  trwy 
^loddio  pydewau  tua  deunaw  neu  ugain  troed- 
füd«l  o  dlyfndcr.  Codir  y  dwfr  o'r  pydewau 
hyn  drwy  olwynion  a  droir  gan  ychain,  a  def- 
nyddir  of  i  ddyfrhau  y  raeusydd;  a  phan  y 
cymer  hyn  lo,  yr  anialwch  a  droir  yn  ddoldir 
tlVwythlawn.  Gŵolsom  amryw  o'r  cyfryw 
liViddocdd  yn  gwbl  ymddibynol  ar  y  dull  yma 
o'u  dyfrhau.' — Researches  in  Palestine. 

GOSTEG.  Mao  y  *gostog  yn  y  ncf  yma 
(Oat,  8.  1.)  neu  ddystawrwydcl  yn  y  deml  nef- 
ol,  yn  cyfateb  i'r  yspaid  arferol  yn  addoliad  y 
cvAcgr  liiddewaidd,  prvil  y  byddai  yr  otfoiriad, 
yii  ci  dro,  yn  myiifd  i  niewn  i  oft'rymu  arogl- 
<Iarili,  tra  yr  o^'dd  yr  addolwyr  yn  aros  mown 
(lyatawnvijdd  yn  y  cyntodd  oddi  allaa;  torid  y 
dyslawrwydd  hyn  trwy  udi^aniad  udgyrn. 
((iwcl  Ksgob  Newton  on  the  Prophecies  ;  Con- 
dor's Jliirmomj  of  History  toith  Proplucy,) 
]>arna  Conii(;r  fo<l  yr  *  banner  awr  gostcg'  yn 
cyfoirio  at  yr  adoi^  bono  o  lonyddwch  a  tha- 
wolwcb  anghyilVcdinol  a  gynicrodd  lo  dros  14 
blynodd  ar  farwolaotb  yr  Ymorawdwr  Theod- 
OHÌus,  o.  c.  3i)5. 

GUOEG.  Rbcnid  gwlad  Groeg  gan  y  Rhuf- 
einiaid  i  ddwy  dalacth ;  yr  un  o^^leddol  a  el- 
wid  Macedonia,  a'r  ddoheuol,  Achaia,  niegys  y 
cyfoirir  yn  2  Cor.  D.  2,  etc.  ac  yr  ydym  yn 
doall  oddiv/rth  Act.  xviii.  fod  rhaglaw  Uhufoin- 
iaid.l  y  daiaotli  ddehouol  yn  preswylio  yn  Cor- 
inlli,  fol  y  brif-ddinan.  Trigai  yr  E/lrf^nrot  yn 
gytlVcdiu  yn  yr  Aipht,'  Syria,  Asia  Leiaf,  a 
gwhid  (irocg;  ymddengys  hefyd  fod  y  Galilc- 


aid  yn  siarad  cymaint  o  Roc^  ag  o  H)^  r  . 

GWAED.     Beth  yw  yr  achoM  o'l  ŵ 
— Oddiar  ymcbwiiiadaa  diweddar,  b»  ii  ir : 
y  sur  ulwin  {carbonic  acid)  a  ffarfir  yn  yr  y: 
faint   yw  achos  tvrymdra  y  gwaed.    M . 
awyr  a  anadlir,  pan  yn  myned  i  mewü  : :  . 
gyfaint,  yn  gynnwysedig  o  bedair  rhan  (j  •  • 
(gus)  a  elwir  blorai  {nitrogen)  ac  un  rjv 
nwy  gwabanol  a  elwir  ufel^  (oxifyen ; )  v\.  i : 
y  w  yr  awyr  wrlh  ddyfod  allan  o'r  ysgyfiiv 
un  o  ran  cy nnwys  ag  yr   oedd  wnh  \\  \ .  \ 
mewn,  yn  gytnaint  a 4iod  rhywfaiot  or  i.- . 
[oxygen)  wcdi  ei  goUi,  ac   y  ceir  nwy  an^:!,  - 
sur  ulwin,  yr  hwn  a  gynnyrchir  trwy  î'^i  r: 
ran  o'r  ufelai  yn  ymano  a'r  ulwin  (corW  \ 
yn   gwneuthur  rhan  fawr   o  gyfanso iiii ; 
gwaed  yn  gystal  a'r  corph  yn  gyffreiÌL.)-   i 
mac  y  cyfnewidiadau  a  gymer  Ic  pan  y  .1  ^ " 
golosg  {charcoal)  yn  yr  awyr,  yi  dra  thcl.}^- .. 
hyn  a  ddygwydd  wrth    chwythiad  anai,  . 
cban  y  cynnyrcbir  gwres  trwy  y  naill,  i**.  i 
hyny  hefyd  trwy  y  Hall.     Y  mac  wedi  ci  1 . 
derfynu  trwy  brawf,  fod  y  golosg  a  gvLrj^T « 
y  sur  ulwin  a  ffarfir  trwy  anadla  am  ryn  ,' 
maint  o  amser,   yn  ddigonol,  pe  llosjr  i  ■  • 
gynnyrchu  fwy    na   banner    boil  dwnj  Ir.. 
corph  yn  y  cyfamscr.     Bern ir  gan  hyiiv  í  1 
hyn,  yn  .nghyd  a'r  ufelai  a  sugoir  ì'fl'm 
yn  achos  o  naw   rhan  o  ddoc  o  dwym.r» 
gwaed,  a  bod  piiugledd    {friction)  gwaii^ 
ranan  y  corph,  yn  nghyd  a'r  amrywioi  j.l' 
widiadau  yn  mhcirianwaith  y  cyfansodiia.  > 
achos  o'r  ddegfed  ran. —  O  barth  i  I'vr  ^" 
gwaed. — Mao  y  gwelliant  mawr  syd<J  w^hj 
meryd  llo  yn  ngwneuthuriad  chwyid-w}   * 
{microscopes)  yn  ein  galluogi  i  ganfoi  i^ 
cryngnau  by  chain  sydd  yn  ancirif  yn  i.  •:' 
y  scrum  dyfrllyd,  yn  goch  eu  lliw,  a  thy;:- ; 
Dr.  Ure  fod  cochni  y  cryngnauhyn  yn  uiì: 
oddiar  brescnnoldeb   sulpitocyante  of  \r.-u.v^ 
hwn  sydd  o  liw.coch,  ac  yn  ffurfio  rh.m  •»:• 
ansoddiad  y  gwaed.  GwelBrande's  Ck'nt* 
lire's    Chemistry;    Dr.   Roget's   Bri'ir' - 
Treatise. 


8 


8 


8 


8 


8 


8 


6WY 


660 


GYR 


GWSTL,  (gwyst)  roach,  erues,  adnea,  prid. 
Gen.  38.  17,  20.  Exod.  22.  26.  Deut.  24.  6. 
Job  24.  3.     Diar.  2Ô.  16.     Edr.  Ernes, 

GWYSTLORIAETH,  (gwystlawr)  rhoddi 
gwystl;  gwystledigaeth,  gwystleidiaetb,  gwystl- 
eiriaetli,  gwystliad. — *  Na  chymer  ar  wystlor- 
iaeth  wisg  y  weddw.'  Deot  24.  17.  Y  maa 
tnigarogrwydd  a  thiriondeb  yn  holl  gyfreith- 
iaa  yr  Arglwydd.  Nid  oedd  neb  i  fyned  i  dỳ 
ei  gyraydog  i  gyracryd  gwystl,  ond  yr  oodd  i 
gacTei  ddwyn  allan  ato;  oa  tlawd  oedd,  nid 
oedd  i  ^ysgu  á'r  gwystl  gydag  ef,  ond  i'w 
roddi  yn  ol  cyn  machlud  haul.  Nid  oedd  neb 
i  gymeryd  meini  mclin  un  yn  wystl ;  canys  cy- 
meryd  bywyd  dyn,  neu  gynnaliaeth  ei  fywyd, 
oedd  liyny.  Deut  xxiv.  Pob  peth,'ncu  offer- 
yn  a  fyddo  er  cyanaliaeth,  neu  er  cysnr,  nid 
ydy  w  i'w  gadw  yn  wystl  am  arian  a  fentbyea  y 
tlawd. 

G^VYTHEN,  (gwyth)  gwythien;  inwn- 
Cjlawddi  Gwythenau  yw  y  llestri  yn  nghorph 
dyn  ac  anifai!,  sydd  yn  dwyn  a  dychwelyd  y 
gwaed  yn  ol  i'rgalou,  wedi  iddo  gacl  ei  ddwyn 
oddi  yno  trwy  y  rhedwelion.  Edr.  Gwako. — 
'  Diau  fod  gwythen  i'r  arian.'  Job  28.  1.  Mwn- 
gloddiaa  arian,  yn  rhedeg  yn  rhanau  bychain 
trwy  'y  ddaear,  a  gyflfelybir,  o'r  berwydd,  i 
wythenau  yn  nghorph  dyn.  Mae  gwythen  i'r 
arian,  a  mawr  i'w  llafur  a  thraffertb  dynionVw 
gaei ;  oDd  y  mae  doethineb  yn  werthfawracach, 
ac  yn  fwy  teilwng  o'n  hymofyniad. 

GWYW^-EDIG-ION,  (gwy)  edwi,  crino, 
diflanu,  ediflanu.  Y  mae  dynion  yn  g\vy wo  fcl 
gwyrdd-lysiau,  pan  gollont  holl  hoywder  ac 
egiii,  Jby  wyd  a  llwyddiant,  ac  y  syrthiont  i 
nychder,  tlodi  a  chyfyngder.  Salm  96.  6/  a 
102.  4.  Ezec.  17.  9, 10. — Neu  pan  gollont  eu 
holl  fywiogrwydd  ysbrydol  mewn  crefydd,  neu 
y  syrthiont  ymaith  oddiwrth  y  brofifcs  o  honi. 
Mat.  13.  6.     Judas  12. 

*Ac  wele,  yr  oedd  dyn  a'i  law  wedi  gwy  wo.' 
Mat.  12.  10. — *A'  nycha,  ydd  oedd  yno  un  a  ei 
law  wedi  dyàychy.'  W.  S. — *Wedi  diflfrwytho.' 
Dr.  M.  Llaw  ddehau  y  dyn,  medd  Luc,  oedd 
,wedi  diflfrwytho ;  yr  oedd  hyny  yn  gwneyd  cyf- 
Iwr  y  dyn  yn  fwy  truenus,  Parodd  yr  Ar- 
glwydd iddo  sefyll  i  fynu  «yn  y  canol,  yn  am- 
Iwg  i  bawb  ei  weled,  ac  a  barodd  iddo  estyn  ei 
law.  Ac  efe  a  wnaeth  felly;  a'i  law  ef  a  wnaed 
yn  ihch  Jel  y  llalL  Mat.  xii.  Marc  iii.  Luc  vi. 
Yn  y  wyrth  hon,  fcl  yn  holl  ẁyrthiaa  eraill  yr 
lachawdwr  mawr,  y  mae  dwyfoldeb  a  mawr- 
hydi  ei  berson,  ci  diriondeb,  a'i  alln,  yn  ym- 
ddangos  yn  eglnr.  Yr  hwn  a  ^chaodd  law 
wedi  gwywo  a  ddichon  hefyd  feddyginiaethu 
cnaid  nychlyd,  llesg,  a  digysur  ;  a  hyny  a'i  aivy 
yn  ddioed. 

Gwywedigion,  aef  rhai  gwywedig,  egwan, 
llesg,  loan  6.  3.  Y  gair  Gr,  ^fipa<:  a  arwydda 
yn  mhlith  y  meddygou  Groegaidd,  arpofpta,  di- 
fagwraeth,  y  corph  heb  dderbyn  magwraeth 
oddiwrth  ymborth,   ac  o  berwydd  hyny  yn 


llesg,  a  nychlyd,  a  divmadferth ;  nid  annhebyg 
i'r  parlys.  Gwel  Schleusner, 

UYNT,  (cynt)  yn  gyntaf^iiyd  yn  hyn,  yr 
amser  a  aeth  heibio. — *Clywsoch  ddywcdyd 
gan  y  rhai  gynt'  Mat.  5.  21. — *  Ys  clywsoch 
mal  y  dywetpwyd  wrth  yr  ei  gynt.'  W.  S.  a 
T)r.  M.  felly  Coverdale.  Y  mae  y  rhao  amlaf 
o  lawer  o'r  cyfieithiadau  yn  yr  arorywiol  ieitb- 
oedd  yn  cyduno  â  W.  S.  a  Dr.  M.  yn  nghyf- 
ieithiad  y  geiriau  hyn.  Beza  oedd  y  cyntaf 
a'i  cyfieithodd  yn  wahatol,  yr  hwn  y  mae  cin 
cyfieithwyr  ni,  yn  ami  wedi  ei  ddilyn.  Epps- 
»Vij  rotç  apxaiot<;y  wrth  yr  hynafiaidy  yû  neill- 
duol  wrth  eu  tadau  ar  tynydd  Sinai.  Gwel 
Grotias,  Whitby,  Doddridge,  Campbell,  Pool, 
Synap.  in  lac,  Yr  oedd  yr  hyn  a  ddywedwyd 
wrth  yr  hynafíaid  yn  ei  le ;  fforchymyn  Duw 
ydoeiU :  ond  esboniadau  y  Phariscaid  mae  yr 
Ariçlwydd  lesu  yn  bcio  arnjnt,  fel  pe  na  buas- 
ai  y  gorchymyn  ond  yn  gwahardd  y  weithrcJ 
allanol  yn  nnig,  heb  olygn  agwedd  y  galon  yn 
dufewnol ;  ond  y  mac  yr  Arglwydd  lesu  vn 
dangos  ysbrydolrwydd  a  gwîr  ystyr  y  gorchy- 
myn.— *Oeddvch  gynt  yn  ftihell — yn  dywvll- 
wch.'     Eph.  2.   13.  a  5.  8.     Edr.  Pell,  Tt- 

WYLLWCII. 

GYR-U-FA,  (yr)  Heb.  ©^3  gwthio.ymlid; 
rhcdcgfa.     Y  mae  gyru  yn  arwyddo  gweithred 
awdardodoI,*alluog,  ar  un  i'w  yralid.    *Efea 
yrodd  allan  y  dyn.'     Gen.  3.   24.     *  Yr  Ar- 
glwydd Dduw   a'i  hanfonodd  ef  allan  o  ardd 
Eden,  i  lafurio  y  ddaear,  yr  hon  y  cymersid  ef 
o  honi.'     Adn.  23.     Nid  yn  yr  ardd  y  crewyd 
y   dyn  ;  ond  planwyd  yr  ardd,  a  posodwyd  y 
dyn  ynddi  wedi  eigreu.    Q'r  ddaear  gyfFredin 
y  cymerwvd  ef,  ac  yn  yr  ardd  y  gosodwyd  cf ; 
sef  yn  y  lie  goreu,  mwyaf  flfrwythlawn  a  hyf- 
ryd.     Cafodd  ddyrchafiad  wedi  ei  greu,  ond  ei 
bechod  a'i  difeddiannodd  o'r   cwbl.     Y  mae 
trugi*rodd  a  barn  yn  y  weithred  hon  o  eiddo 
yr  Ari^lwydd  tuag  atynt    Gyrodd  hwynt  allan 
o  baradwys,  dyna  y  farn  ;  nid  i  uflfern  i  ddy- 
oddef,  ond  i'r  ddaear  i'w  llafnrio,  dyna  y  dm- 
garedd.     Ilaeddasant  eu  gym  i  uffem  i  farw 
byth  ;  ond  i'r  ddaear  y  gyrwyd  hwyot,  lie  y 
daeth  iachawdwriaeth  yr  Arglwydd  o  hyd  idd- 
ynt,  i'w  cyfnewid  a'u   haddasu   i'r  baradwys 
nefol,  o'r  hon  nis  gyrir  byth. 

Yn  ami,  yn  yr  ysgrythyrau,  cyflPelybir  byw- 
yd Cnstion  i  yrfa^  Ayiuvoy  ymdreck,  sef  ym- 
drech  o  bob  math,  yn  cyfeirio  at  y  chwareu- 
yddiaethau  yn  mhlith  y  Groegiaid  ar  fynydd 
Olympus. — *  Trwy  amynedd  rhedwn  yr  yria  a 
osodwyd  o'n  blaen  ni.'  Ileb.  12.  1. — *  Rhed- 
wn yn  oddefuB  yr  yrfa  a  osoded  i  ni.'  W.  S,— 
'  Mewn  amynedd.'  Dr.  M.  Y  mae  cyfeiriad 
y  gair  yn  arwyddo  bod  anhawsderau  miiwrion 
ar  y  flfordd ;  bod  yr  ymdrech  mwyaf  yn  ofynol 
i'w  gorchfyngu  ;  ac  nad  ydy w  o  ddiin  dyben  1 
ddechreu  heb  barhau  hyd  y  diwedd ;  heb  hyn 
â  y  llafur  i  gyd  yn  ofer.  Ond  gan  fod  y  cyf- 
eiriad hwn  wedi  helaethu  arno  dan  y  gair 
Akobtmxradwt  nid  rhaid  ychwanegu  yma. 


ATDDODIAD. 


ABADON.  Cyfarfyddir  à'r  gair  Abadon 
jimryw  weithiau  yn  yr  ysgrythyrau  Ilebreig 
fic  jn  mhob  raan  arwydda  dinystr^  nea  lie  di- 
iiystr^  yn  cyfateb  i'r  gair  hadeSy  sef  y  byd  an- 
weledig,  neu  annvmy  rnegya  yn  Job  20,  6.  lie  y 
cyficithir  ef  dystryw ; — Job  28,  22.  colledig- 
aeih; — Salm  88.  11.  dystryw; — Diar.  16,  11. 
dinystr  ; — Job  31.  12.  anrKeithio» 

ABEL-BETHMAACA.  Wrth  gymharu  2 
Sara.  20.  14,  15,  18.  1  Brcn,  15,  20.  a  2  Cron. 
IC.  4.  ymddengys  roai  yr  un  lie  oedd  hwn  ag 
Abel  ac  Abelmaim,  Mae  yn  debyg  fod  y  gair 
Abel  yn  arwyddo  glasiüellty  a'i  fod  yn  cael  ei 
rag-ddodi  fel  enw  ar  leoedd  ffrwythlawn  a  glas- 
welltog;  felly  gall  Abelbethmaaca  arwyddo, 
man  ffrwytblawn  yn  agos  i  dŷ  Manca. 

ADEN.  Tybia  Esgob  Newton  ag  eraill,  gan 
mat  yr  eryr  a  ddefnyddid  ar  faner  y  Rbufein- 
iakl,  mai  wrth  y  *  ddwy  aden  a  roddwyd  Vr 
wraig,  (Dat  12.  14.)  y  meddylir  y  rhanau  gor- 
llewinol  a  dwyreiniol,  i  ba  rai  yx  yrnranodd 
y inerodraeth  Rhufain  yn  arascr  Cystenyn  Fawr; 
end  y  inae  amrywiol  o  farnau^raill  ar  y  mater 
hwn.  Gwel  Elliot,  Keith,  Moses  Stuart,  Con- 
der,  &c.  ar  y  Dadguddiad. 

APLADD,  (Uadd)  ail-ladd,  lladd  drac  hefn ; 
aethwellt;  athrodi,  enllibiaw. — 'Ac  wele  ad- 
Indd  wedi  lladd  gwir  y  brenin  oedd.  Amos 
7.   1. 

ADOLWYN,  (awl)  erfyn,  attolwg,  ymbil, 
deisyf. — *  Megys  pe  b'ai  Duw  îch  adolwyn  try- 
worn  ni.'  2  Cor,  5.  20. — *  Adolwyn  ywch,  vro- 
der.'     1  Thes.  4. 10,  W.  S. 

ADRIA.  Ymddengys  fod  y  môr  hwn  yn 
amser  Paul  yn  cynnwys  yr  holl  ranau  hyny  o 
For  y  Canoldir  ag  sydd  rhwng  ynysoedd  Crete 
a  Sicily.  Gwel  Ptolemy,  iii.  16.  a  Strabo,  ii. 
a  vii.  Oddiwrth  hyn  profa  Dr.  Falconer  mai 
yr  ynys  a  elwir  yn  awr  Malta  oedd  y  Melita  ar 
ba  un  y  taflwyd  Paul.     * 

ARTAXERXES.  Mae  yr  enw  Hebraeg  yn 
llygriad  o'r  gair  Pcraiaeg  Artackshatr,  deillied- 
ig  o  arta^  mawr,  a  khshetkrOf  brenin,  ac  yn  ar- 
wyddo brenin  mawr,  neu  (yn  ol  Herodotus) 
rhyfeVwr  cadarn,  Sonir  am  y  cyntaf  o'r  enw 
hwn  yn  Ezra  4.  7,  &c.  yr  hwn  mao  yn  debyg, 
oedd  Smerdis,  y  twyllwr  Magiaidd.  Yr  ail  yw 
yr  un  y  crybwylliram  dano  yn  Ezra  7. 11,  &c. 
Mae  dadl  yn  bod  pa  un  ai  Xerxes  neu  ei  iab 
Artaxerxes  Longimanns  ydoedd;  gelwir  ef 
Xerxes  gan  Josephus,  "  Y  try dy dd  y w  yr  un  y 
softir  am  dano  yn  Neh.  2.  1,  &c.  a  5.  14,  &c. 
yr  hwn  oedd,  yn  dra  thcbygol,  Artaxerxes 
Longimanus. 

ASIA.  Tybia  Bochart  ac  eraill  fod  yr  enw 
Asia  o  darddiad  Pheniciaidd,  ac  yn  arwyddo  y 


canol,  gan  y  bernir  fod  y  cyfandir  hwn  yn  gor- 
wedd  niwng  y  ddau  aràU  ag  oedd  yn  wybydd- 
us  yn  y  cyn-oesoedd.  'Golyga  eraill  mai  o'r 
iaith  Sanscrit  y  tárdda,  a'i  fod  yn  arwyddo,  y 
dwyrain,  Defnyddid  yr  enw  Asia  mewn  dau 
ystyr  o  leiaf,  heblaw  am  gyfandir  Asi»;  sef  yn 
laf,  am  Asia  Leiaf,  yn  cynnwys  Bithynia,  Pon 
tus,  Galatia,  Cappadocia,  Cilicia,  Pamphylia, 
Pisidia,  Lycaonia,  Phrygia,  Mysia,  Troas,  Lyd- 
ia,  Ionia,  ^aiolis,  Caria,  Doris,  a  Lycia — yr  hyn 
a  arwydda  yn  yr  ysgrythyr^  canlynol : — Act 
19.  26,  27.  a  20.  4,  16,  18.  a  27.  2,  &c.;  ac 
yn  2Î1,  am  Ionia  yn  unig,  neu  yr  arfordir  gor- 
llewinol  hyny  o'r  wlad,  o  ba  un  yr  oedd  Eph- 
esns  yn  brif  ddinas,  ac  yn  mha  nn  yr  oedd 
saith  eglwyg  Asia,  yr  hyn  sydd  i'w  ddeall  yn 
yr  ysgrythyrau  canlvnol : — Act.  2,  9.  a  G.  9, 
a  1».  10,22.  2  Tim."  1,  15.  1  Çedr  1.  6.  Dat. 
1.4,  11. 

Ymddengys  oddiwrth  y  mesuriad  diweddar- 
af  fod  cyfandir  Asia  yn  7,600  o  fillitiroedd  o 
hŷd,  ac  yn  5,166  o  fiUtiroedd  o  led,  Dywedir 
fod  y  t^iogaethau  helaeth  yn  India  sydd  yn 
perthyn  i  Brydain  yn  bresennol  yn  cynnwys 
dros  180,000,000  o  drigolion.  Gwel  Bell's 
Geography  J  <jtc, 

CYLLA.  Cafodd  un  Dr.  Beaumont,  o'r  Am- 
erica, gyfleusdra  hynod  i  sylwi  ar  natur  y  gas- 
tric juice,  yn  nghyda  a  dull  treuliad  y  bwyd  yn 
y  corph  dynol.  Dygwyddodd  i  ẃr  ieuanc  o'r 
enw  Alexis  St.  Martin,  gael  ei  saethu  yn  ei 
ochr  aswy,  yr  hyn  a  adawai,  v/edi  iddo  iachau 
o  effeithiau  yr  archoll,  dwll  gyferbyn  a'r  cylla, 
trwy  ba  un  y  gellid  gweled  a  sylwi  ar  yr  hyn 
oedd  yn  myncd  yn  mlaen  oddi  mewn,  Fe  gyf- 
lOgodd  Dr.  Beaumont  y  dyn  ieuanc  hwn  i  fod 
yn  was  iddo,  ac  a  wnaeth  amryw  o  brofiadau 
amo,  Dywed  y  Dr.  mai  nôdd  tryloyw  yw  y 
gastric  juice,  ei  fod  yn  ddiarogledd,  braidd  yn 
hallt,  a  surni  yn  bur  amlwg  i'w  ganfod  arno. 
Yn  un  o'i  brofiadau,  ciniawai  St.  Martin  am  un  - 
o'r  gloch  ar  gig  eidion  rhostiedig,  yn  nghyda 
bara  a  phytatws.  Mewn  banner  awr  yr  oedd 
cynnwys  y  cylla  wedi  ei  droi  i  ryw  beth  tebyg 
i  gawl  tew,  ac  erbyn  chwech  o'r  gloch  yr  oedd 
y  cwbl  wedi  ei  dreulio  a'i  ddwyn  ymaitli  o'r 
cylla.  Trwy  brofiadau  eraill,  cafodd  y  Dr. 
Beaumont  fod  llysiau  yn  treulio  yn  gynt  na 
chig,  a  rhyw  fath  o  gig  yn  gynt  nag  arall. 
Treuliai  tripa  (tripe)  wedi  ei  fírio  n;ewn  yspaid 
un  awr;  cod  wedi  ei  ferwi,  mewn  dwy  awr,  ac 
felly  hefyd  baraallaeth;  cig  eidion  rhostied- 
ig, ac  heffd  wyau  wedi  eu  berwi  yn  feddal, 
mewn  tair  awr ;  cig  mochyn  wedi  ei  halltu, 
mewn  pedair  awr  a  banner;  wyau  wedi  eu 
berwi  yn  galed,  mewn  pum'  awr  a  banner ;  ac 


GEO 


652 


GWA 


OS  cyincrid  pryd  pur  lawn  o,gig  mochyn  hallt, 
ni  threuliai  cyn  pen  chwe'  awr.  Gwel  sylwad- 
au  dyddorol  ar  y  pwnc  hwn  yn  Chamber's  Ed- 
ucalional  Course-^- Rudiments  of  Aniiiial  Phys- 
iolngtj^  by  Dr.  G.  Jlaniilton.  Gwel  hefyd  Dr. 
Uo<rct's  Bridgcwater  Treatise ;  a  Dr.  Smith's 
Phiiosophy  of  Healthy 

(tOSEN.  Ymddengys  mai  dyfroedd  yr  afon 
Nilus  ytloedd  yn  dyfrhan  gwlad  Gosen.  *Mac 
dwfr  y  Nilus,'  modd  y  Dr.  Robinson,  *  yn 
rawydo  y  ddaear  i  gryn  belldor  o  dan  y  traeth 
tywodlyd,  a*  cheir  ef  yn  rahob  man  trwy 
pjloddio  pydewaa  tua  dcunaw  neu  ugain  troed- 
fedd  o  ddyfnder.  Codir  y  dwfr  o'r  pydewau 
hyn  drwy  olwynion  a  droir  gan  ychain,  a  def- 
nyddir  ef  i  ddyfrjiau  y  meusydd;  a  phan  y 
cymcr  hyn  lo,  yr  anialwch  a  droir  yn  ddoldir 
fFrwythlawn.  Gẃelsom  amryw  o'r  cyfryw 
tìfriddocdd  yn  gwbl  ymddibynol  ar  y  dull  yma 
o'u  dyfrhau.' — Researches  in  Palestine, 

GOSTEG.  Uaq  y  *  goatcg  yn  y  ncf  yma 
(Dat,  8.  1.)  neu  ddystawrwydd  yn  y  deml  nef- 
ol,  yn  cyfateb  i'r  yspaid  arferol  yn  addoliad  y 
cysegr  luddcwaidd,  pryd  y  byddai.  yr  offeiriad, 
yn  ei  dro,  yn  niyned  i  mown  i  offryrau  arogl- 
darth,  tra  yr  oodd  yr  addolwyr  yn  aros  mewn 
dystaxonoydd  yn  y  cyntcdd  oddi  allaa;  torid  y 
dystawrwydd    hyn    trwy    udiT^iiniad    udgyrn. 

Surwcl  Esgob  Newton  on  the  Prophecies  ;  Con- 
era  Harmony  of  History  with  Prophecy,) 
]>arna  Condor  fod  yr  *  banner  awr  gostcg'  yn 
cyfeirio  at  yr  adej^iiono  o  lonyddwch  a  tha- 
welwch  aDghyffrcdinol  a  gymorodd  le  dros  14 
blynedd  ar  farwolaeth  yr  Ymerawdwr  Thcod- 
osius,  o.  c.  395. 

GKOEG.  Rhenid  gwlad  Grocg  gan  y  Rhuf- 
einiaid  i  ddwy  dalaeth ;  yr  un  oj^leddol  a  el- 
wid  Macedonia,  a'r  ddeheuol,  Achaia,  megys  y 
cyfeirir  yn  2  Cor.  9.  2,  <kc.  ac  yr  ydym  yn 
deall  oddiwrth  Act.  xviii.  fod  rhaglaw  Khufein- 
iaidd  y  dalaeth  ddeheuol  yn  preswylio  yn  Cor- 
inth, fel  y  brif-ddinas.  Trigai  yr  ElXriviffTot  yn 
gytiVcdin  yn  yr  Aipht,'  Syria,  Asia  Lciaf,  a 
gwlad  Groeg;  ymddengys  hefyd  fod  y  Galile- 


aid  yn  siarad  cymaint  o  Rocg  ag  o  Äbraeg. 

GWAED.  Beth  yw  yr  ackos  o^i  dÊ>ymilra. 
— Oddiar  ymchwiliadau  diweddar,  bcrnir  mai 
y  sur  ulwin  {carbonic  ojcid)  a  ffarfir  yn  yt  ysgy- 
faint  yw  actios  twymdra  'j  gwaed.  Mae  yr 
awyr  a  anadlir,  pan  yn  myned  i  mewn  i'r  ys- 
gyfainf,  yn  gynnwysedig  o  bcdair  rhan  o  nw y 
(gas)  a  elwir  blorai  {nitrogen)  ac  an  rhin  o 
nwy  gwahanol  a  elwir  ufeUi  (oxi^en;)  ond  ni'I 
y  w  yr  awyr  wrth  ddyfod  allan  o'r  ysgyfaint  yr 
un  o  ran  cynnwys  ag  yr  oedd  wrth  lyncd  i 
mewn,  yn  gymainta-fcod  rhywfaint  o'r  ufelai 
(oxygen)  wodi  ci  goUi,  ac  y  ceir  nwy  aralt,  set 
sur  ulwin,  yr  hwn  a  gynnyrchir  trwy  fod  cyf- 
ran  o'r  ufelai  yn  ymuno  â'r  ulwin  (carbon)  sy 
yn  gwneuthur  rhan  fawr  o  gyfansoddiad  y 
gwaed  yn  gystal  a'r  corph  yn  gyffredinoL  Ý 
mae  y  cyfnewidiadau  a  gymer  le  pan  y  llosgir 
golosg  (charcoal)  jrn  yr  awyr,  ya  dra  thebyg  i'r 
hyn  a  ddygwydd  wrth  chwythiad  anadl,  a 
chan  y  cynnyrchir  gwres  trwy  y  naill,  gwneir 
hyny  hefyd  trwy  y  Uall.  Y  mae  wedi  ei  bcn- 
dcrfynu  trwy  brawf^  fod  j  golosg  a  gynnwysa 
y  sur  ulwin  a  fiurfir  trwy  anadia  am  ryw  gy- 
maint  o  am^er,  yn  ddigonol,  pe  Uosgid  cf,  i 
gynnyrchu  fwy  na  banner  hoi  I  dwjrmdra  y 
corph  yn  y  cyfamser.  Bernir  gan  hyny  fod 
hyn,  yn  .nghyd  a'r  ufelai  a  sugnir  i'r  gwat'd, 
yn  achos  o  naw  rhan  o  ddeff  o  dwymdra  y 
gwaed,  a  bod  liiugledd  (friction)  gwahanol  I 
ranau  y  corph,  yn  nghyd  a'r  amrywiol  gyfnc- 
widiadau  yn  mhclrianwaith  y  cyfansoddiad,  yn 
achos  o'r  ddegfed  ran. — 0  barth  i  liw  coch  y 
gwaed. — Mac  y  gwelliant  mawr  sydd  wedi  cy- 
meryd  lie  yn  ngwneuthuriad  chwydd-wydraii 
(microscopes)  yn  ein  galluogi  i  ganfod  fod  y 
cryngnau  bychain  sydd  ynaneirif  yn  notio  yn 
y  serum  dyfrllyd,  yn  goch  eu  lliw,  a  thybia  y 
Dr.  Ure  fod  cochni  y  cryngnau'hyn  yn  tarddu 
oddiar  bresennoldeb  sulphocyante  of  iron,  yr 
hwn  sydd  o  liw  .coch,  ac  yn  ffurfio  rhan  o  gyf- 
ansoddiad y  gwaed.  Gwel  Brande's  Citeinislry; 
lire's  Chemistry ;  Dr.  Roget's  BridgexcuUr 
Treatise, 


This  book  should  be  returned  to 
the  Library  on  or  before  the  last  date 
stamped  below. 

A  fine  of  five  cents  a  day  is  incurred 
by  retaining  it  beyond  the  specified  time. 

Please  return  promptly. 


i 


■^