t-^y'"-
GESAMMELTE SCHRIFTEN
VON
THEODOR MOMMSEN
ACHTER BAND
EPIC4RAPHISCHE UND NUMISMATISCHE SCHRIFTEN
ERSTER BAND
BERLIN
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG
1913
EPIGEAPHISCHE UND NUMISMATISCHE
SCHRIFTEN
VON
THEODOR MOMMSEN
ERSTER BAND
BERLIN
WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNa
1913
IS
Vorwort.
Der vorliegende erste Band der epigraphischen und numis-
matischen Abhandlungen Mommsens enthält nur Epigraphisches: die
beiden Serien der „Epigraphischen Analekten'' und der „Obser-
vationes epigraphicae", jene aus Mommsens frühester, diese aus seiner
reifsten Zeit; den Observationes ist der gleichzeitig mit den jüngsten
von ihnen entstandene und an derselben Stelle, in der Ephemeris
epigraphica erschienene Kommentar zu den Akten der kaiserlichen
Säkularspiele angeschlossen worden. Ausgeschlossen wurden von
den Analekten ganz oder fast ganz einige Nummern , die durch
spätere Arbeiten Mommsens überholt sind (3. 5. 27); von den Obser-
vationes diejenigen, die bereits an andern Stellen dieser Sammlung
(n. XXVII. XLY) oder im Corpus inscriptionum Latinarum (n. XYIII.
XXXIII. XXXIV. XLII. XLIII) unverändert wieder abgedruckt
sind; wesentlich verkürzt ist Observatio XXXVIII, durch Weglassung
von Tabellen, die zur Wiedergabe ungeeignet schienen.
Ganz veraltet ist von den hier wieder abgedruckten Stücken
kein einziges; anregend und belehrend wirken auch die wenigen,
deren direkte Ergebnisse jetzt als großenteils oder ganz verfehlt
bezeichnet werden dürfen (Anal. 17; Observ. XIII. XVII. XXII.
XXIII). Die Palme gebührt wohl den Untersuchungen über ältere
Sammlungen und Sammler, in denen Mommsen Fälschungen oder
Fälscher entlarvt (Anal. 18. 19. 23; Obs. III) und verschüttete oder ent-
stellte wertvolle Reste des Altertums zutage gefördert und in benutz-
baren Stand gesetzt hat (Anal. 13 — 16); sowie den Kommentaren zu
merkwürdigen, eben gefundenen Inschriften, die, rasch hingeworfen,
um den neuen Funden zur Einführung zu dienen, sich fast durchaus als
VI Vorwort.
endgültig richtig und als erschöpfend herausgestellt haben, so um
von kleineren Stücken zu schweigen, die Kommentare zu der numi-
dischen Gerichtsordnung aus dem 4. Jahrhundert (Obs. XL) und zu
der Rede über das Gladiatorenwesen aus Marc Aureis Zeit (Obs. XLI),
und vor allem der zu den Akten der Säkularfeier des Augustus.
Die Bearbeitung dieses Bandes bot eigenartige Schwierigkeiten.
Wenn die hier vereinigten Abhandlungen weiter Nutzen stiften sollten,
so war es notwendig bei jeder einzelnen auf die wichtigsten neueren
Erscheinungen auf demselben Gebiete aufmerksam zu machen und
die Zitate aus veralteten Werken durch solche aus neueren zu
ergänzen oder zu ersetzen. Auch in den früheren Bänden dieser
Sammlung ist dies geschehen, nur war es hier viel häufiger und in
ganz andern! Umfang als in jenen nötig, infolge der gänzlichen
Umgestaltung der lateinischen Epigraphik seit Mommsens ersten
Arbeiten und infolge der regen Tätigkeit, die auf allen hier berührten
Gebieten teils von Mommsen selbst in weiteren Jahren, teils von
anderen auf seine Anregung hin, ausgeübt worden ist. Manches,
was in den bereits erschienenen Bänden in Mommsens Text ein-
geschoben ist, ist hier, um den Text nicht zu sehr zu belasten, in
Anmerkungen zusammengefaßt. Ich hoffe, daß der Reiz der Frische
und Ursprünglichkeit, durch den insbesondere die Analekten so viele
frühere Leser entzückt haben, ihnen trotz aller Zusätze in der neuen
Ausgabe geblieben ist.
Wenn in den anderen Bänden die Regel befolgt worden ist,
Inschrifttexte nicht immer so abzudrucken, wie Mommsen sie gegeben
hatte, sondern in der oft erst später festgestellten richtigen Form, so
mußte hier vielfach davon abgegangen werden , da oft gerade die
Texte mit ihren Fehlern, mitunter die Fehler selbst, den Gegenstand
von Mommsens Erörterungen bilden. Indes habe ich mich nicht ent-
schließen können, wichtige und umfangreiche Texte, wie das Senatus-
consultum von Thisbae (Observ. XY) und die sogenannte Inschrift
von Thorigny (Anal. 22) mit allen alten Fehlern wieder abzudrucken.
Zur Übung eigentlicher Textkritik boten zwar nicht die Ana-
lekten, wohl aber die lateinisch geschriebenen Observationes vielfach
Anlaß. Oft war es, bei der eigenartigen Gedrängtheit seines lateini-
Vorwort. VII
sehen Ausdrucks zweifelhaft, ob Mommsen so hatte schreiben wollen,
wie in der Ephemeris epigraphica gedruckt ist. Manuskript, auf das
ich hätte zurückgehen können, war nicht vorhanden, würde auch in
vielen Fällen nicht entschieden haben, da Mommsen wenigstens in
seinen späteren Jahren seinen kleinen Aufsätzen die definitive Form
erst bei der Druckkorrektur zu geben pflegte. Nicht weniges von
dem, was Druck-, Schreib-, Gedächtnis- oder auch Konstruktions-
fehler schien, ist stillschweigend beseitigt worden; in wichtigeren
Fällen habe ich in Anmerkungen meine Änderungen gerechtfertigt
oder meine Bedenken gegen den überlieferten Text dargelegt.
Überwacht hat die Arbeit, die er mir übertragen, von Anfang
bis Ende und mich bei jeder großen und kleinen Schwierigkeit be-
raten Otto Hirsch feld; bei der Korrektur hat außer Hirschfeld
mich auch Dr. Martin Bang in dankenswerter Weise unterstützt.
Charlottenburor, im November 1913.
O 5
H. Dessau.
Inhaltsverzeichnis.
Seite
I. Epigraphische Analekten 1
(1. 2. Pompejanische Kleinigkeiten. — 4. Municipalfasten von Ostia.
— 5. Lucilius Gamala. — 6. Griechische Inschrift aus Puteoli. —
7. Verres als Gentilname. — 8. Festverzeichnis aus Capua. —
9. Inschrift aus Hispellum. — 10. Arval- Inschriften. — 11. Fasti
Venusini. — 12. Tribus - Inschriften. — 13 — 15. Der Anonymus
Einsiedlensis. — 16. Inschrift des Bogens von Pavia. — 17. Inschrift
des Pons Fabricius. — 18. Rottenburger Fälschungen. — 19. Aegidius
Tschudi. — 20. Die Provinz Numidien, — 21. Zur Verv^'altung
Germaniens. — 22. Inschrift von Thorigny. — 23. Ligoriana im
Corpus inscriptionum Graecarum. — 24. Inschrift bithynischer Städte
in Rom. — 25. Fragment eines Municipalgesetzes. — 26. Praetor
tutelarius.)
II. Observationes epigraphicae.
I. Ursus togatus vitrea qui primus pila 189
II. De luniis Silanis 191
III. De fide Leonhardi Gutenstenii 205
IV. Grammati ca ex actis Arvalium 215
V. De Diocletiani collegarumque nominibus erasis 220
VI. Quinquefascalis titulus Cirtensis 227
VII. De titulis C. Octavii Sabini cos. a. p. Chr. CCXIV 229
Vm. Titulus Atticus Frugi et Pisonis 246
IX. Alphabeta Etrusca reperta Clusii 256
X. Flamonium. Flaminium 257
XI. ZxQaxr^yog vjiarog 259
XII. Analecta de Pisonibus et Crassis Frugi 255
XIII. De titulo reginae Pythodoridis Smymaeo 264
XIV. CoroUaria de Cleopatra lubae domoque Archelai regis Cappa-
dociae 271
XV. S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV 274
XVI. S. C. de Thisbaeis recognitum 297
XVII. Reges Thraciae inde a Caesare dictatore . 297
[XVIII. Dedicatio facta ob victoriam de Tacfarinate 312]
XIX. Album ordinis Thamugadensis 312
MOMMSEN, SCHR. VHI. II
X Inhaltsverzeichnis.
Seite
XX. Tribus imperatoriae 321
XXI. Cyriaci Thracica 327
XXII. Tituli Ostienses P. Lucilii Gamalae 329
XXIII. Senatus consultum Adramjtenura 344
XXIV. Titulus Hierocaesareensis 355
XXV. Formula voti fratrum Arvaliura 359
XXVI. Nomina et gradus centurionum 360
[XXVII. Libertini servi 384]
XXVIII. Crescens auriga 384
XXIX. Alpes Poeninae .390
XXX. Cognomina Africana 395
XXXI. Vexillatio legionis XI Claudiae 400
XXXII. Principalium recensus secundurn praepositos 408
[XXXIII. Titulus Venetus vindicatus 415]
XXXIV. Officialium et militum Romanorum sepulcreta duo Cartha-
giniensia 415
XXXV. Protectores Augusti 419
XXXVI. Evocati Augusti 446
XXXVII. lusiurandum in C. Caesarem Augustum 461
XXXVIIL Militum provincialium patriae 466
XXXIX. Princeps officii agens in rebus 474
XL. Ordo salutationis sportularumque sub imp. luliano in pro-
vincia Numidia 478
XLI. Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum
minuendis factum a. p. C. 176/7 499
[XLII. Constitutiones duae Cretenses 531]
[XLIII. Spicilegium titulorum Latinorum ex Greta et ex Aegypto . 531]
XLIV. Titulus Apamenus 531
[XLV. Titulus Plinii Hispellas 541]
XLVI. Titulus Foroclodiensis 541
XLVII. Aquaeductus Alexandrinus 544
XLVIII. Civium Romanorum libertinorum appellatio Graeca .... 547
XLIX. Laterculus cohortis I Lusitanorum a. CLVI 553
III. Commentaria ludorum saecularium quintorum et septimorum . . . 567
Epigraphische Aiialekten.^)
1. 286
In den neueren Schriften über das römische Bühnenwesen ist
öfters von einer pompejanischen Theatermarke die Rede, welche
folgende Inschrift zeige ^:
CAV . n^
CVN . III
GRAD • VIII
CASINA
PLAVTI
«Repertae feruntur Pompeiis tesserae theatrales nomine comoediae
inscriptae» sagt Becker mit Beziehung auf diese in seinen quaest.
de com. Rom. fab. p. 89; «sed ut fuerit hie mos Caesarum aetate,
antiquiore tempore non videtur factum.» Mehr Gewicht legt Ritschi
in den Parerga Plaut. I, p. 204. 219 auf diese Tessera; er benutzt
sie sowohl zum Beweise dafür, dass man die Zuschauer zu bestimmten
Stücken einlud, als auch für die Construction des Theaters und die
Anweisung der Sitzplätze. Es wird daher nicht überflüssig sein zu
bemerken, dass diese Tessera nicht bloss im Museo Borbonico sich
nicht findet, sondern überhaupt nicht existiert und nie existiert hat.
Gefälscht ist sie indess auch nicht. Die deutschen Philologen ent-
lehnten sie aus Orelli 2539, dieser aus Romanelli's viaggio a Pompei
(Nap. 1817) T. I p. 216. Sieht man bei diesem nach, so findet man,
dass dessen Cavaliere (der Verfasser tractiert die Antiquitäten Pom-
peji's dialogisch) dort bemüht ist der Madama auseinanderzusetzen,
*) (Berichte über die Verhandlungen der König!, sächsischen Gesellschaft
der Wissenschaften zu Leipzig, Jahrg. 1849—1852. — Nr. 1—5: Jahrg. 1849
S. 286 — 298.)
1) (Erwähnt, nicht wiederholt, C. I. L. IV zu n. 140* — 142* (fals.).)
MOMMSEN, SCHR. Vni, 1
2 Epigraphische Analekteu N. 1. 2.
wie das Publicum im antiken Theater vermittelst der Theaterbillette
in der schönsten Ordnung sich niedergelassen habe und dass er zu
mehrerer Erleuchtung seiner Zuhörerin ihr mit Bleistift ein antikes
Theaterbillet skizziert — io ve ne formo col lapis un paradigma.
Das ist unsre Theatermarke, deren grosse Aehnlichkeit mit den
heutigen Schauspielbilletten sich somit sehr natürlich erklärt^.
287 2.
Die pompejanischen Inschriften sind grossentheils nicht so correct
publiciert, wie sie sein könnten und sollten, da die Originale fast
alle vorhanden und leicht zugänglich sind; man begnügte sich
meistens die fehlerhaften Drucke seiner Yorgänger auszuschreiben,
so dass arge Irrthümer sich Jahrhunderte fortpflanzten. Ein Beispiel
sei die Inschrift des in Herculanum gefundenen Brotes. Sie lautet
bei Gori symb. dec. II vol. 2 p. 139 (den ich nicht vergleichen kann),
bei Gell Pompeiana 1821 p. 191, bei Orelli 4314 und gewiss noch
bei andern also:
SELIGO . C . GRANU
E . CICER(E)
Wie man aus Kichererbsen feines Weizenmehl verfertigen und
wie Jemand bei gesunder Vernunft dazu kommen kann seine Brote
zu stempeln: «Weizen des C. Granius aus Kichererbsen,» wwde
schwierig zu erklären sein. Zum Glück bedarf es dessen nicht; auf
dem Brote steht nach meiner Lesung ^r
288 cELERIS • Q • GRANI
VERL SER3
Es ist der Abdruck eines der so häufigen Metallstempel, welcher
dem Geier, dem Sklaven des Q. Granius Verus gehörte. Man kann
1) (Es folgten Bemerkungen über eine im Amphitheater von Frusino ge-
fundene Tessera aus Elfenbein (Bull. delF Inst. 1830 p. 265), „die einzige mir
bekaunte, welche wirklich einen cuneus nennt." Indes die Inschrift, jetzt Eph.
ep. 8 n. 807, war verlesen, und hat eine ganz andere Bedeutung; der richtige
Text C. I. L. X 8069, 4; Dessau n. 8625, 6.)
2) Man las nämlich:
cELERIS. Q- GRANI. VERI. SER
SELIGO- C- GRANU. ECI CER
Besser wenigstens als jener ältere Berichterstatter (Martorelli?) las Guarini sugg^
ant. p. 45, obwohl auch irrig:
. . ELERIS. Q. CR.\NI
SER. L. S.
Aus VERI ist SERL geworden, ER am Schluss übersehen.
3) (S. jetzt C. [. L. X 8058, 18.)
i
Epigraphische Analekten N. 2 — 4. 3
hieraus schliessen, dass diese Metallstempel mit Handgriffen, welche
einen mehr oder weniger abgekürzten Namen, häufig den von servi
actores oder a rationibus zeigen, keineswegs Siegel sind, wie man
gewöhnlich sie nennt, obwohl sie zum Siegeln sich durchaus nicht
eignen; sondern vielmehr Stempel um die Brotlaibe, die man zum
Bäcker schickte, zu marken, wie es in ähnlicher jedoch unvollkomm-
nerer Weise auch heute noch überall geschieht i.
3.
(Beitrag zur Lesung der 'Mancipationsurkunde des T. Flavius Syntrophus^
0. I. L. VI 10239 = Bruns fontes iuris ed. 7 p. 337, aus den Scheden Castellinis,
durch C. I. L. erledigt.)
4. 290
Emiliano Sarti, einer der Wenigen, die in Kom auf den Namen
eines Gelehrten Anspruch hatten, ist vor kurzem gestorben, ohne
von dem vielen Fleiss, den er der Aufspürung antiker Denkmäler
zugewandt hat, und von dem Scharfsinn seiner Erklärungen dem
Publicum die Resultate vorgelegt zu haben 2. Dies veranlasst mich
eine mir von ihm kurz nach meiner Abreise von Rom unterm 1 2. Juli
1847 gewordene Mittheilung zu veröffentlichen; da er nicht mehr im
Stande ist, das darin enthaltene merkwürdige Fragment zu publicieren,
soll es wenigstens mit seinem Namen und seinen Bemerkungen ge-
schehen.
«Le mando con questa mia l'impronta e la copia del frammento da lei
veduto presso il Sig. Conte Borghesi. Proviene esso da Ostia, e sono molti
anni da che lo acquistai, 0 per meglio dire lo salvai dalla distruzione, a cui
era destinato. Sarebbe gia stato da nie pubblicato nella Illustrazione delle lapidi
Vaticane, se le cattive circostanze dei tempi e le angustie del pubblico erario
non avessero fiuora impedito al Governo di somministrarmi i mezzi necessarii
alla stampa dell' opera. Qualunque abbia ad essere l'esito di una impresa, per
la quäle vi e ora qualche speranza che possa riuscire a buon fine, non mi dispiace
che intanto ne faccia ella uso nell' opera che intende di dare in luce ^.
. . . i^CESSVM • C . .
_ P LtClLlVS . C
Il VIR.
M . SVELLIVS . M . . • .
M VÄLERIVS MESSALL A M AVR • • • .
V. K. IVN. DRVSVS
1) (Vergl. Mommsen C. I. L. X p. 915.)
2) (Vergl. jetzt 'Emiliano Sarti ed alcuni frammenti postumi degli studi
di lui' (Bologna 1881), von Gaetano Pelliccioni, der aber von Sartis Beziehungen
zu Mommsen keine Kenntnis gehabt zu haben scheint.)
3) (Jetzt C. I. L. XIV 244.)
1*
4 Epigraphische Analekten N. 4.
TRIVMPHAVIT EXILL ....
VII. IDVS. IVN. NERO TO . . . .
SVMPSIT . GONG • D •
M . VALERIVS
IT VIR .
C . AVIAN
TI CAESAR IV
L' iscrizione e in una tavola di marmo lunense, rotta inegualmente da tutti
291 i lati, grossa digiti 2, lunga 16, alta 12. La superficie e scabra, ed alquanto
logora per la natura palustre del terreno, in cui il marmo e stato sepolto.
Appartiene ai fasti della colonia ostiense, e ne da i duumviri degli anni di
Roma 772. 773. II cognome di P. Lucilius deve essere GAMALA^ Di un P.
Lucilio Gamala (diverso da questo, benche della stessa famiglia) deve esserle
ben cognita una insigne iscrizione trovata giä presso la porta ostiense, tras-
portata agli orti Carpensi, ed ora certamente perduta^. II giorno del trionfo
di Druso, e quello della toga virile presa da Nerone figlio di Germanico, rendono
pregevole questo piccolo frammento. Del congiario dato in quella occasione
si aveva giä notizia da Suetonio in Tiberio cap. 54. Per la qualitä del marmo,
per la grandezza delle lettere, e per la distribuzione del testo e simile il mio
frammento al seguente che si conserva (come ella ben conosee) nel Museo Vaticano ^
Colonna sinistra Colonna destra
VOLVSIANÖ . ARI
MINE- ICTA. CONI
ON AEDILICIOS
IT VIR. C- P. Q*C. CVPERIV. . . .
VS C . ARRIV
. . . ABIN DOMITIANVS . TVl- Q • VOLVS
.... NOC IDIB . lAN . L . VENVLEIVS . A . . . .
. . . . N K- MAI. L- STERTINIVS. AVITVS- TI- . . . .
. . . OEST K- SEPT. C- IVLIVS- SIL ANVS. Q- AR
IT VIR. L. TERENTIVS. TERTIV
Questo fu edito con alcune piccole mende dal Fea nei frammenti dei fasti
consolari e trionfali pag. XLIV num. 19 *. Da i duumviri degli anni di Roma
1) (Die Zulässigkeit dieser Ergänzung ist kürzlich von C. Mancini bezvp^eifelt
worden. Der Stein, der, mit andern von Sarti gesammelten Stücken, im capito-
linischen Museum war, scheint jetzt verschollen; s. Eph. epigr. 9 p. 335.)
2) (C. I. L. XIV 375, s. unten S. 8.)
3) (Text jetzt, mit unbedeutenden Veränderungen, C. I. L. XIV 245 mit
Eph. ep. 7 p. 355 n. 1190.)
4) und vorher im viaggio ad Ostia p. 62. (Die von Mommsen gegebenen
Varianten sind weggelassen.)
Epigraphische Analekten N. 4. 5
844 e 845, e potrebbe forse in principio supplirsi IN VOLVSIANO ARBOR
FVLMINE ICTA CONFLAGRAVIT ^ Della colonna sinistra poche lettere 292
rimangono; ma il cognome ABIN (Sahiniis), che sta in dirittura della linea dei
consoli ordinarii dell' anno 845, dimostra chiaramente che quivi erano scritti i
consoli deir anno 837.»
1) Lieber möchte ich ergänzen:
fulgur in fmido
VOLVSIANO. ARBore ful
MINE. ICTA. QO^J)est'per
AEDILICIOS
Auch in der Colonne links könnte DEST, wie Fea liest, ein üeberrest sein
von COND. EST. — Solche Blitzgräber werden öfters erwähnt, bei den Schrift-
stellern (Plin. h. n. 15, 18, 77 am Ficus Ruminalis in Rom, der über Blitzgräbern
stand) und besonders auf Inschriften. Ich finde folgende :
1. de caelo tactuni et conditum (Opitergii, .Mur. 129, 3. Orell. 2482 (C. L L.
V 1965. Dessau 3056)).
2. fulgur conditimi (Messanae Grut. 132, 9 = Panormi Mur. 129, 4 (C. I. L.
X 6990) ; ein anderer Stein in Rom bei Fassionei inscr. p. 8 (C. I. L.
VI 30877)).
3. . . . ONDITVM . . . auf einem Blitzgrab in Vulci, Atti dell' Acad. Rom.
. . F7LC . . . t. IX p. 443 (C. I. L. XI 7394/6). —
Jp. Q F. C scheint nicht fieri curavit, sondern wieder
fulgur conditum.
4. FVL in Frigento bei Aeclanum (C. I. L. IX 1047) , d. i. fulgur
CON conditum publice, nicht wie Lupoli will (it. Venus, p. 124):
P Fulvius coniugi posuit.
5. fulgur divom (in Nimes, bei Grut. 132, 8 (C. L L. XII 3049) fulgur con-
ditum divom, ohne conditum bei Mur. 129, 5 (C. I. L. XII 3047)) ; oder
fulgur dium, so in Florenz (Gori I. E. I, 62 (?). Mur. 129, 2 (C. I. L.
VI 30878)) und in Rom (Atti dell Acad. di Cortona T. V, p. 160 im
Stich; danach Maffei art. crit. lap. p. 430 (C. I. L. VI 205. 30714)).
6. fulgur sum. condit., ein schöner alter Stein, den ich im Palast Ronda-nini
in Rom sah, gedruckt bei Marini Arv. p. 687 (C. I. L. VI 206).
Dium ist das fulgur diunium, nach Fest. ep. 75: Dium fulgur appelläbant
diurnum, quod putabant lovis, ut nocturnum Summani; wonach Marini a. a. 0.
auch fulgur sum. richtig als fulgur summanum gefasst haben wird, — Bemer-
kenswerth ist die Inschrift von Frigento, weil nach ihr die Expiation des Blitzes
von Staatswegen {publice) erfolgte — genau wie luv. 6, 587 von einem alten
Zeichendeuter spricht, qui publica fulgur a condit. Dadurch wird das fulgur cond.
est per aedilicios der Inschrift von Ostia gerechtfertigt. Uebrigens fand nur bei
den Blitzen, die ein öffentliches Gebäude berührten, eine öffentliche Procuration
statt (C. Th. XVI, 10, 1).
üeber zwei dieser Blitzgräber existieren genaue Fundberichte, über das von
Vulci und über das römische mit fulgur dium. In Vulci fand sich vor dem
Winkel, den die Mauern zweier anscheinend öffentlicher Gebäude bildeten, eine
dritte später zugefügte Mauer gezogen und dieser kleine Raum mit paarweise
6 Epigraphische Analekten N. 4.
293 Vom J. 772= 19 n. Chr. hat das Fragment der Municipalfasten
von Ostia ausser den Namen der städtischen Duumvirn nur die Worte
erhalten :
. . ECESSVM . C . . oder vielmehr . . XCESSVM • C . .
vielleicht: inferiae actae oh c?ECESSVM oder besser eXCESSVM Ger-
manici , der nach dem Kai. Antiat. (C. I. L. X 663S) (INFER.
GERMANIC unter YI Id. Oct.) am 10. (nicht, wie die Ausgaben des-
selben haben, am 9.) October dieses Jahres starb.
Dagegen verzeichnet das Fragment unter dem folgenden Jahre 773
= 20 n. Chr. die Consuln M. Yalerius Messalla und M. Aurelius Cotta,
die das ganze Jahr im Amte blieben, die Duumvirn von Ostia und zwei
historische Facta, deren genaue Daten hierdurch zuerst bekannt werden.
Der jüngere Drusus, Sohn des Tiberius ^, ward nach Chr. 17
nach Illyricum gesandt (Tac. Ann. 2, 44 cf. 53), wo nach Chr. 19
durch Bleiklammern verbundenen Peperinquadern gedeckt. Auf einer dieser
deckenden Quadern stand die Inschrift. Dies von allen Seiten geschlossene
(keineswegs oben offene) Blitzgrab war in späterer Zeit (vermuthlich bei der
eiligen Flucht der letzten Heidenpriester) benutzt worden um den Körper und
den Helmbusch einer bronzenen Statue nebst der Basis derselben darin zu ver-
bergen, während Kopf und Helm von den Flüchtenden mitgenommen wurden.
— Genauer berichtet der Pater Danzetta, der Verfasser des Aufsatzes in den
Saggi dell Acad. di Cortona T. V p. 160. In der Nähe der Thermen Diocletians
in einer Vigne der Jesuiten fand sich 15 röm. Palm unter der Oberfläche ein
grosser Sarg so zu sagen, jedoch ohne Bodenfläche ruhend auf einem Fundament
von durch Mörtel verbundenen Steinen. Der Sarg war aus sechs Steinen ge-
bildet; an den kürzeren Seiten durch zwei Steine, die in einen dreieckigen
Fronton endigten, 6 Palmen lang; an den längeren durch zwei andere von
8 Palmen Länge und 4 Palmen Höhe, auf denen wieder zwei oben eine abge-
stumpfte Kante bildende Steine ruhten. Die Aussenseite war ganz schmucklos; auf
der nach Osten gerichteten kürzeren Seite las man in guter römischer Schrift
FVLGVR. DIVM. Im Innern fand sich nichts als Schutt und Steine. Auf dem
Sarg erhoben sich vier Mauern, die in dem äussern Umkreis einen dem des
Sarges gleichen Umfang hatten; sie umschlossen einen Raum gleich dem Halse
eines Schornsteines (come gola di cammino), welcher sich verschüttet fand, aber
ursprünglich offen gewesen war. Obwohl also der Sarg selber geschlossen war,
bedeckte man denselben nicht mit Erde, sondern Hess über ihm eine Oeffuung
gleich einer Brunnenmündung {semper forami[ne ibi aper]to caelum patet, Fest. v.
Scribonianum p. 333), das sogenannte puteal. Bei dem Blitzgrab von Vulci war
dies nicht nöthig, da dasselbe sich ohnehin über der Erde befand. (Vgl. Mar-
quardt Röm. Staatsverw. III ^ S. 262 ft'., mit Wissowas Zusätzen.) — Es ist nicht
ohne Interesse zu sehen, wie die Römer jene ebenso grossartige als poetische
Idee vollständig durchführten, dass den himmlischen Feuerzeicheu, die auf Erden
endeten, dort eine Grabstätte geweiht werden müsse und eine Expiation wie
bei Todesfällen erforderlich sei.
1) (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. II p. 176, 144.)
Epigraphische Analekten N. 4. 7
Marbod sich ihm unterwarf und der Senat ihm dafür die Ovation
zuerkannte (Tac. 1. c. c. 63. 64). Nach einer kurzen Anwesenheit in 294
Rom, um an dem Leichenbegängniss des Germanicus (im März oder
April des J. 20 n. Chr.) theilzunehmen (Tac. 3, 2. Foggini fasti
p. 132) kehrte er nach Illyricum zurück (c. 6), kam aber bald wieder
nach Rom wegen des Prozesses gegen Piso, den Mörder des Ger-
manicus, indem er die Feier des ihm zuerkannten Triumphes noch
verschob (c. 11). Is^achdem dieser Prozess entschieden war, ent-
fernte er sich wieder aus Rom (jedoch nur so weit als erforder-
lich war um das militärische Imperium wieder zu nehmen) und kam
sofort zurück und triumphierte (Drusiis urhe egressus repetendis
ausjnciis mox ovans introUt Tac. Ann. 3, 19). Dass dieser Triumph
den 28 Mai (V- K- IVN) gefeiert ward, lehrt unsre Inschrift. —
Das zweite historische Factum, dessen Datum unsre Inschrift erhalten
hat, betrifft den ältesten Sohn des Germanicus, Nero^. Kurze Zeit
nach seines Yaters Tode (10. Oct. 19), am 7. Jun. (YII • IDVS • IVN)
20 w^ard er mündig erklärt und der Tag, wo er die Toga virilis
nahm, bei ihm wie bei andern Prinzen (so Cäsar ^r mon. Ancyr.
tab. III. 17 und das. die Ausleger^; Suet. Nero 7; bei Caligula unter-
blieb es ausnahmsweise, Suet. Calig. 11) durch eine Geldspende an
die römische Plebs gefeiert: i^er idem tempus (20 n. Chr.) Neronem
e liheris Germanici iam ingressum uwentam commendavit patrihiis iitque
munere capessendi vigintiviratus solveretur et quinqtcennio maturms
quam per leges liceret, quaesturam peteret Additur pontificatus et
quo primum die forum ingressiis est congiarium plebi, admodum laetae,
qiiod Germanici stirpem iam ptiherem adspiciebat (Tac. Ann. 3, 29). —
Cum ( Tiber ius) ex Germanico tres nepotes, Neronem et Drusum et
Gaiiim, ex Druso unum Tiherium haheret, destltiitus morte liherorum
maximos natu de Germanici fdiis Neronem et Drusum patrihiis con-
scriptis commendavit diemque utriusque tirocinii congiario plebi dato
celebravit (Suet. Tib. 54). Nero's Geburtstag ist sonst nicht bekannt;
war er, wie Tacitus sagt, am 7. Juni 20 = 773 schon pubes (iam
ingressus iuventam)^ so musste er damals das 15. Lebensjahr ange-
treten haben, also um die Mitte des J. 6 n. Chr. = 759 geboren sein,
als sein Yater Germanicus, gestorben 10. Oct. 19 n. Chr. = 772 im
34. Jahre seines Alters, geboren also zwischen dem 10. Oct. 16 vor
1) (Vergl. den fast 30 Jahre später geschriebenen Aufsatz Mommsens „die
Familie des Germanicus", Ges. Sehr. IV S. 271 ff.; auch Prosopogr. imp. Rom. II
p. 181 n. 149.)
2) (Gaius und Lucius Caesar.)
3) (Mommsen im Commentar zum mon. Ancyr., ed. 2 p. 62.)
8 Epigraphische Analekten N. 4. 5. 6.
Chr. = 738 und dem 10. Oct. 15 v. Chr. = 739^ weoig über 20 Jahre
295 alt war. Doch wäre es möglich, dass am 7. Juni 20 Nero noch
nicht volle 14 Jahre alt war, ebenso wie der spätere Kaiser Nero
vor seinem 15. Geburtstage die männliche Toga empfing (Tac.
Ann. XII, 41); die Absicht des Kaisers, dem grollenden Volke für
den vielbeklagten grossen Yater in dem mündigen Sohn desselben
eine Art von Ersatz zu bieten, konnte eine Beschleunigung des
Termins der Pubertät herbeiführen 2.
5.
Die Inschrift des P. Lucilius Gamala, auf die Sarti verweist,
ist die bekannte Orell. 3882, gefunden in Ostia, deren Text beruht
auf Don. 2, 4 ex adversariis Achillis Statu (aus Doni liederlich wieder-
holt bei Mur. 135) und den Berichtigungen bei Marini iscr. Alb. p. 58
n. 5 aus dem cod. Yat. 5253. Ein Fragment -hat auch Fabretti 529, 384
aus Autopsie. Den interpolierten Text des Ligorius geben Gud.
ms. 201 (ohne Angabe der Quelle und nicht unter den übrigen
Ligorianis), ed. 70, 1 und Yulpi Lat. vet. T. YI p. 1 54 (ex Ligorio).
Da Orelli Marini's Ergänzung übersehen und den Text überhaupt
nicht ganz richtig constituiert hat, werde ich die Inschrift hier ein-
rücken, mit zu Grunde Legung der donischen Abschrift. — — ''.
57 6.*)
1. 2 I "EmoroXrj ygacpeCoa rfj jioXei | TvQimv, rfjg legäg y.al äovXov
3 xal avTOvojuov jwrjTQOJtöXecüg ^oivEixrjg xal äXXcov 7i6Xe\(ov xal vavag-
yjdog. ["'Aq/ovoi ßovXfj örjijLw xal^ irjg xvQiag^ Ttazoidog ol ev
4 IlouöXoig I xaxoLXOvvTeg xalgeiv.
5 I Aiä Tovg 'ßeovg xal rrjv rov xvQiov yjucbv avroxQdroQog Tvyjjv,
6 El xal Tig äXXr] OTaTi\a)v eorlv ev IIoTiöXoig, oooi (sehr, (hg oi)
1) Gennanicus war also einige Monate älter als Drusus, dessen Geburtstag
durch das feriale Cunianum (C. I. L. I ed. 2 p. 229 = Dessau 108) auf den 7. Oct.,
vermuthlich 15 v. Chr. = 739 bestimmt wird. (Vergl. Ges. Sehr. IV 262.) Bullett.
deirinst. 1846 p. 80. (Germanicus war am 24. Mai 789 geboren, den Geburts-
tag hat ein Fragment der Arvalaeten vom J. 38 n. Chr. kenneu gelehrt. S. Ges.
Sehr. IV S. 271.)
2) (Vergl. Ges. Sehr. IV 273.)
3) (Text und Kommentar veraltet durch die neue Behandlung dieser In-
schrift durch Mommsen observat. epigr. n. XXII; s. weiter unten in diesem
Bande.)
*) (Epigraphische Analekten, Nr. 6 — 8: Berichte der sächs. Gesellsch. d.
Wiss., Jahrg. 1850 S. 57—72.)
4) Für Hat 8t]jucp latinisierend.
5) Der Stein hat jetzt THCi^, Grut. TYPIAC, Bianch. THC
Epigraphische Analekten N. 6. 9
TrXeiovg vjucov Toaoi, xal [fj] i^juerega eorlv xal Koofxw xal \ jueye^ei i
Tcov äXXcov öiacpeQovoa. Tavrrjg ndkai jukv enefxeXovvTo ol ev Uotio-
loig >ca\TOiy.ovvT£g Tvqlol *oi*^ noXXol övrsg xal nXovoioi' vvv öe 8
elg oXiyovg i)/.iäg Tiegteorrj röv \ ägid^juov, xal dvaXioxovreg sTg re 9
ßvoiag y.al d'Qiqoxeiag rcbv naxQicov fjfjLwv ßecbv ev§d\ds acpcooimfjLe- lo
vcov ev vaoTg^ ovk evrovovjuev röv juio&ov zfjg oraiiojvog Tiageyeiv
xa\i erog X ov '^, fiaXiora fj y.al rä ävaXcojuara elg röv aycbva xov ii
h IIoTioXoig trjg ßov&voiag {ßov&ovolag der Stein) \ ^jueTv noooe- 12
Te^t]. Aeof^ieda ovv jzoovofjoai vjuäg rov dia/ueveiv äel t}]v OTarlojva. 58
deiajuev\eT de, edv jioovoiav tcov y.ar exog didojuevcov eig Tr]v fiio^cooiv 13
X ov^ noitjoao&e (so; sehr. Jioirjorjo'&e)' td ydg erelga^ dvaXcojuaia u
y.al rd yeivo/Lieva elg ejzioyevrjv xfjg oiaricovog elg rdg legdg fjjuegag
xov I xvgiov avxoxgdxogog ovvjieoovorjg^ eavxoig eXoyiodjue^a, Iva 15
juf] xTjv TioXiv ßagcbfiev. \ 'Yjiojuijuvijoxojuev de vjuäg, öxi ovöejuia le
jigöooöog yeivexai ovxe nagd vavxXijgcov \ ovxe nagd ejujiogcov xfj n
hßdöe oxaxLCOvi, cbg ev xfj ^ßaoiöi'*' ßaoiXidi 'Pcojui]. Ilagay.aXovjuev \ is
ovv y.al öeojLie^a vjucbv xfjg xvyrjg (pgovxtoaoxe (so) xov jigdyjuaxog.
''E[yg]dq:)r] ^ ev IIoxi\6Xoig jtoo i y.aXavbow Avyovoxojv FdXXco y.al i»
^Xdy.y.cp Kogv}]Xiava) ImdxoLV.
I \An6 äy.xojv ßovXijg'^ dyßeioijg y.a Aiov xov exovg x, e(p)]^ue- 20
g[ei^ovxog \ KaXXixgdxovg üavoaviov jzgoedgov^. 21
I 'Aveyva)0&7] ejiioxoXi] Tvgicov oxaxicovagiojv dvado§eToa vtzo 22
Ädyjjxog \ evog avxcöv' ev f] f]^io[v\v Tigövotav 7iou]oao'&ai avxoig 23
X ov ^ ei'g xe ßvoiag \ xal dgrjoxeiag xcbv Jiaxgtatv i]iucbv d^ecbv exel 24
1) Ol ist wohl Gemination, wie Z. 17 BACIAI.
2) (X CN hat der Stein hier u. Z. 13. 23, X CN Z. 33, was Mommsen in
der Umschrift mit denarium centum milium nummum wiedergab, s. u. S. 13 A. 1;
Gruter irrtümlich bald ^CN, bald CKN.)
3) (S. A. 2.)
4) {EPrA (für ETEPA) Gruter, hier und Z. 27.)
5) CYMnECOYCHC Grut. Man sollte hier u. Z. 29 owjieoovoav erwarten;
die Verbindung mit oraricovog ist hart. (S. jetzt Mommsen bei Kaibel zu der
Stelle der Inschrift.)
6) (E0A0H Gruter, der den Schluß dieser Zeile allein erhalten hat; ver-
mutlich war rP ein Monogramm (Kaibel).)
7) AnOAAIÜN TOY AHZ (für AHOAKTÜN BOYAHS) Gruter.
8) E^HMEPO^TOS F. OYAAEPIOY nPOEAPOY Grut, (der Ende von
Z. 20 allein erhalten hat). Ich folge Scaligers (canon. chrouolog. Amst. 1658
p. 304) Verbesserung, die Iguarra anführt. (Kaibel zweifelt an der Richtigkeit
von Efpri(.iEoevovxog.) Ignarra p. 303 liest: e(p tj^ueg" övxog.
9) ^CN, (wo der Stein jetzt abbricht), fehlt bei Gruter. Dahinter scheint
uva/.ioy.eiv avxovg auf dem Stein ausgefallen.
IQ Epigraphische Analekten N. 6.
25 äqocooiojfiEVCov £v vaoTg, \ xal jui] evxoveXv xbv juiodov rfjg oiaTicovog
26 Ttageyeiv xar erog X [ov]' \ xal rä ävakmixaTa elg xbv äycbva xbv
sie
27 £v UoxicoXoig xYJg ßov^voiag av\xoTg nQOOxed^fjvai. xcbv yoLQ exeqcov
28 ävaXoj lÄOLxmv yeivojuevcov eig £7ii\oxevr]v xrjg oxaxlcovog elg xäg legdg
29 fijj^EQag xov xvQiOv avxoxQOLxoQog o\y iJi^TiEoovorig avxdig EXoyioavxo
30 'iva jUT] xi]v Tiohv ßagcboiv. Kai v7iEfiifxvr}\oxov öxi ovÖEjuia tzqoo-
31 odog yEivExat avxoTg ovxe Tiagä vavxArjooyv ovxe \ Tiagd EjUTtogcov cbg
Ev xfj ßaodidt 'PcbfjLrj.
32 i\fei9' i]v ävdyva)oiv ^iloxXfjg Aio\d(hQov eIjiev: Ol ev "Pcojut]
33 oxaxicovaQioi s&og Eiyov glei jzoxe e^ ojv avxol Xaju\ßdvovoi TiaQs/Eiv
59 3i xoTg EV UoxioXoLg X ov . "Ä^iovot xal vvv oi ev Uoxiokoig \ oxaxioj-
vdgioi avxd xavxa avxdig x7]QEToßai ^ ' i) ei jui] ßovXovxai ot ev "Pcojurj
3:. av\xoTg TzagE/Eiv, avxol dvaÖE/ovxai xdg ovo oxaxUovag etzI xfj avxfj
aigEOi.
36 "ElTiEcpcovrjoav'^: KaXayg eIjiev ^ikoxXfjg. Aixaia d^icboi (so) ol
37 EV IloxioXoig. ''AeI I ovxcog EyEivExo, xal vvv ovxcog yEivEO^p). Tovxo
38 xf] TIoXeI OVjLiq^EQEl. 0[v]XaX&7]\xa)^ fj OVVYj'&ELa.
39 'AvEyvcoo^f] Jiixxdxiov do^kv xb vnb * Ädy7]xog JlgEiuoyEvsiag ^
xal ''Aya'&ojiodog vlov avxov, Tvglojv oxaxiojvagmv oxaxiwvog Tv-
40 gia\x7}g xfjg ev xoXcovia I^sßaoxfj UoxiöXoig^, ev m EdrjXovv"' nagEyELv
41 xtjv f]fiEXEgav \ Ttaxgiöa^ oxaxlcovag ovo' xi]v juev ev xfj ßaoiXiöi
'P(6ju[r], xfjv dk EV xoXcovla ^Eßaoxfj IToxiöXoig]
Gebrochen ist der Stein unten nicht; die Fortsetzung stand wohl
auf einer andern Tafel.
Die vorstehende Inschrift ist gedruckt bei Gruter 1105, 3 mit
der Ueberschrift: reperta Puteolis in S. Euphemia, und der Unter-
schrift: Grutero Pighius qui habuit a Cardinale Bernardino Mapheo.
Der Stein kam später, jedoch etwas weniger vollständig als Gruters
Kopist ihn sah, in das (ältere) Museum Albani, aus dem Bianchini
zum Anastasius vol. II (1723) praef. p. CCXXIII ihn correcter publi-
1) THPHCOAI AYTOIC Grut. 2) Eni0QNHCAC Gruter.
3) ^lAAXeHTÜ Grut. (hier allein erhalten).
4) AOSENTO der Stein, AOOEN YnO Grut.
5) Vielleicht der Name des Vaters des Laches, den der tyrische Schreiber
corrumpiert haben mag.
6) TYPIAKHC EYKOAQNIAC EBACSH Gr. (THC und HOT. fehlt).
7) rOIC EN nOTIOAOIC schaltet Gr. hier noch ein, was der Raum nicht
zulässt, der mit HAPEXEIN THN HMETEPAN ausgefüllt ist.
8) Grut. schliesst mit TIATPIAA und fügt hinzu: quatnor dictiones desnnt,
quae absumptae erant vetustate in extremo marmore. Bl. liest UATPIAA CTI , . .
AC A YCTHNMEN . . . AIPQN.
Epigraphische Analekten N. 6. 11
eierte. Ignarra, der in der Palaestra Neapolitana (Neap. 1770)
p. 280 — 314 einen weitläuftigen und nicht unbrauchbaren Kommentar
darüber geschrieben hat, kannte den Stein nur aus Gruter, und auch
sonst scheint niemand den Blanchinischen Text genutzt zu haben,
was freilich verzeihlich ist. Ich fand den Stein selbst in Rom im
capitolinischen Museum wieder auf und glaubte, da der Grutersche
Text sehr schlecht, der Blanchinische auch nicht fehlerfrei und fast
unbekannt geblieben ist, durch einen neuen korrekten Abdruck der
Inschrift kein überflüssiges Werk zu thun^. Die vollständigen Vari-
anten von Gruter habe ich beigefügt 2; die von Bianchini, der den
Stein nicht vollständiger sah als ich, konnten wegbleiben. Ein 60
Oommentar wird weniger nothwendig sein; die Inschrift giebt uns ein
-anschauliches Bild des Handelsverkehrs, wie sich vielleicht in der
Art kein zweites im Alterthum findet.
Tyrus, das noch in der römischen Zeit durch seinen Handel und
«eine Purpurfärbereien blühte (Strabo 1. XYI p. 757 PUn. H. N. 19.
17, 76. Dig. 50, 15, 1), wie dies vor allem seine zahlreichen in Silber
bis auf Nero herabgehenden Münzen (Eckhel 3, 383)^ beweisen, Tyrus
hatte nach Ausweis unsrer Inschrift zwei Factoreien (stationes)* in
Italien, die eine und bedeutendere in Rom, die zweite in Puteoli.
Dass Puteoli das bedeutendste Emporium in Unteritalien war, ist be-
kannt; aus Turdetanien gingen die grössten Schiffe nach Puteoli und
Ostia (Strab. III, 2, 6 p. 145) und von Alexandria scheint der meiste
Export nach Puteoli gegangen zu sein (Strab. XVII p. 793 Suet.
1) (Jetzt, nach eigener Abschrift der Herausgeber, C. I. G. 5853 (Franz) und
I. G. XIV 830 (K'aibel). Der obigen Umschrift ist der Kaibelsche Text zu Grund
gelegt; der von Mommsen beigegebene Text in Majuskeln ist weggelassen.)
2) (Jetzt weggelassen, außer einigen wenigen, die für die ungenaue Art
der alten Abschrift kennzeichnend sind, sowie denjenigen, die sich auf die jetzt
verlorenen Stellen der Tafel (Z. 1—7 Mitte; Z. 15—25. 32 ff. Schluß) beziehen.)
3) (Vergl. Hill Greek coins in the Brit. Mus., Phoenicia p. CXXXIV. 253.)
4) Solche kommen zuweilen vor, z. B. die ItaUceis quei negotiantur Argeis
auf zwei Inschriften der republikanischen Zeit (Grut. 377, 5 = Ross inscr. Gr.
ined. 1, 59 (C. 1. L. III 531 = Dessau 867) ; C. I. G. n. 1137, restituiert von Cave-
doni Bull. 1846 p. 185 (C. I. L. III 532 = Dessau 868)) und die cües liomani qiii
Mitylenis negotiantur (Grut. 474, 8, gesichert durch den codex Redii und Buchel.
Saxii peric. p. 38 (von Cyriacus abgeschrieben: C. I. L. III 455. 7160 = Dessau 891.
— Über die stntiones der fremden Kaufleute in Rom vergl. jetzt Cantarelli bullett.
della comissione archeologica di Roma 1900 p, 132. Hinzugekommen sind beson-
ders eine Anzahl Inschriften vom Forum, Kaibel I. G. XIV 1064. 1066; Cagnat
inscr. Gr. ad res Rom pert. I n. 111. 132, welche letztere man auf Tyrus selbst
bezogen hat, aber mit Unrecht, da sie sich auf Tiberias bezieht, s. Kubitschek
österr. Jahreshefte 1903, 80)).
1 2 Epigraphisclae Analekten N. 6.
Aug. 98), wie auch die folgende oft, aber niemals genau publicirte
Inschrift bestätigt (Orelli 4236)1;
L . CALPVRNIO . L • F C • CALPVRNIO • L • F
CAPITOLINO ////////// radiert
MERCATORES QVI- ALEXANDR • ASIAI- SYRIAI- NEGOTIANT^////;
Hier sind die Kaufleute, die nach Syrien handeln, schon mit
erwähnt; auf sie bezieht sich auch offenbar ein Yotivstein für Trajan
Orell. 1246, errichtet von den cultores lovis Heliopolitani Berytenses
qiii Puteolis consistunt^ (vgl. Orell. 2393. Grut. 323, l)^.
Unsere Inschrift nun besteht in ihrer ersten Hälfte aus einem
Schreiben der Factorei vom 23. Juli 174 n. Chr. = 927 d. St., also
unter Marc Aurel an die Stadt Tyrus, welche ähnliche Titel wie hier
auch auf den Münzen führt (Eckhel III, 385. 386. Ignarra p. 283 f.)*.
Die tyrischen Kaufleute in Puteoli beklagen sich, dass ihre einst so
zahlreiche und glänzende Innung in Abnahme und Verfall gerathen;
dass sie genug zu thun hätten die Kosten für den Kult der in Puteoli
61 geweihten tyrischen Götter aufzubringen^; dass sie ausserdem noch
theils bei dem Agon in Puteoli^ die Kosten der Buthysie, des Stier-
opfers, zu tragen, theils an den Festtagen des Kaisers (dem Geburts-
tag, dem Tage des Regierungsantritts) die ihnen zugefallene Factorei
aufzuschmücken hätten; dass sie von den tyrischen Kaufleuten und
Schiffern, die nach Puteoli kämen, durchaus keine Abgabe erhielten^
was doch in Rom geschehe. Man möge daher für die jährliche
1) (C. I. L. X 1797 = Dessau 7273.)
2) <C. I. L. X 1364 = Dessau 300.)
3) (C. I. L. X 1579 = Dessau 4291 ; C. I. L. X 1578 = Dessau 4290.)
4) (Auch auf der damals noch unbekannten Inschrift von Puteoli selbst
C. I. L. X 1601 heißt Tyrus isoä xal äovXog x\ai avrovofiog fÄ7]TQ6]n:o/ug ^oiveixrjg.
Über die Münzen s. jetzt Greek coins in tlie Brit. Mus., Phoenicia S. 255 ö.)
5) wie z. B. des lupiter Heliopolitanus in den angeführten Inschriften, des
lupiter o. m. Damascenus (Murat. 159, 4 (C. I. L. X 1576 = Dessau 4326)), viel-
leicht auch des lupiter Fiazzus (so hat der Stein; Grut. 21, 2 (C. I. L. X 1571
(= Dessau 3852), wo aber Fiazzus vorgezogen wird. — Hinzuzufügen ist jetzt
Cagnat inscr. Gr. ad rer. Rom. pert. I n. 420)).
6) Dieser Agou scheint der von Antoninus Pius zum Andenken an Hadrian
in Puteoli gestiftete zu sein (Artemidor. Onir. 1, 26; Orell. 2544 (C. I. L. X 515
= Dessau 340); quinquennale certamen Spart. Hadr. 27), der bald unter dem
Namen der Evoeßeia vorkommt (Artemid. 1. c. C. I. G. 1068 (Inscr. Gr. VII 49).
1720 (Delphi). Grut. 314, 1 (Inscr. Gr. XIV 1102)), bald als sacrum certamen
iselasticum (Orell. 1. c). (Vergl. C. I. L. X p. 183*.) Einen besonderen agmi
Buthysiae möchte ich nicht mit Ignarra daraus machen (vgl. Suet. Ner. 12); um
so weniger als der Ausdruck eig xov dywva zrQoateßfjvai nicht den Agon selbst,
sondern nur die den Tyriern auferlegte Buthysie dabei als eine neue Last er-
scheinen lässt.
Epigraphische Analekten N. 6. 13
Miethe der statio von 100000 ^ Denaren anderweitig Rath schaffen.
Hiebei ist wahrscheinlich die Miethe für Speicher, Verkaufs- und
Budenplätze u. dgl. ra. gemeint, die vermuthlich grösstentheils in die
Stadtkasse von Puteoli floss.
Ueber dieses von dem Tyrier Laches aus Puteoli überreichte Ge-
such wurde im tyrischen Senat verhandelt am 21.Dios des Jahres 300,
nach tyrischer Datierung. Der 21 Dios der Tyrier entspricht dem
römischen 8 December (Ideler Chronol. I, S. 435), so dass also ehe
der Brief vom 23 Juli von Pozzuoli nach Tyros und dort zur Yor-
lage im Senat kam, 107 Tage verflossen. Da das tyrische Jahr be-
ginnt mit dem 1. Hyperberetäus oder dem 19 Oktober (Ideler a. a. 0.),
so entspricht der römische 19 Okt. 174 n. Chr. = 927 d. St. dem
tyrischen 1 Hyperberetäus des J. 300 ; also beginnt die tyrische Zeit-
rechnung mit dem 19 Oct. 126 v. Chr. = 628 d. St. Denselben An-
fang hat schon Norisius aus Hieronymus Chronik und aus Concilien-
schlüssen mit völliger Sicherheit ermittelt 2. — Das Schreiben wird
verlesen und der Inhalt den Acten einverleibt. Darauf bemerkt
einer der Buleuten, Philokles, der Sohn des Diodoros : die römische
Factorei habe bisher immer aus den Abgaben, die sie erhebe, der
puteolanischen die 100 000 Denare^ gewährt; die Puteolaner wünschen,
dass dieser Gebrauch gesetzlich festgestellt werde und sind bereit,
wenn die Homer nicht die Zahlung übernehmen wollen, beide
Stationen unter derselben Bedingung zu übernehmen. — Philokles 62
Vorschlag findet Beifall; es folgen die aus den römischen Senats-
protokollen wohlbekannten kurzen Acclamationen. Es wird alsdann
«ine weitere Eingabe der Puteolaner Station verlesen, welche damit
anhebt, dass gesagt wird, Tyrus habe zwei Stationen, eine in Rom ....
hiemit bricht der Stein ab; es ist aber nicht zu zweifeln, dass in
Gemässheit des Antrags von Philokles der Beschluss ausfiel, da
sonst derselbe von den Stationariern in Puteoli nicht wäre in Stein
gehauen worden.
^
C . VERRES
LVCRIO
■ A . XXX
1) CN kann 100 und 100000 Denare bezeichnen; doch ist die erstere Summe
offenbar zu gering. (Es ist unmöglich, in dieser griechischen Inschrift die Ziffern,
so wie Mommsen es getan hat, lateinisch zu verstehen; X öv ist vielmehr
250 Denare; so auch Kaibel a. a. 0.)
2) (S. jetzt Kubitschek, Pauly-Wissowa I 647.)
3) (S. Anm. 1.)
-[4 * Epigraphische Analekteu N. 7. 8.
Yon mir abgeschrieben in den Magazinen des Yaticans^; womit
zu vergleichen Mazoch. 146 r. 4 = Grut. 601 , 1 : C • YERRES. EROS •
DESIGNATOR- CAESARIS. AVGVSTP. — In diesen beiden Inschriften
ist Yerres sicher Nomen; und zwar nicht bloss des Sklaven, sondern
auch des Herrn; denn dass das Cognomen des Herrn als Nomen
auf die Sklaven übergieng, dafür finde ich wenigstens keine Beweise.
Labus hat allerdings im Nuovo ricoglitore 1S31 p. 428 eine lari-
natische Inschrift ^ : M. Drusi M. l. Philodami sihei et sueis: veivont
— auf einen Freigelassenen des M. Livius Drusus gedeutet, allein
ich vermag hierin nur einen M. Drusius Philodamus zu erkennen.
Ygl. den Q. Drussius Fabrett. 619, 162*. Es dürfte danach auch der
bekannte C. Yerres den letzteren Namen nicht als Cognomen, sondern
gleichfalls als Nomen geführt haben. Drumann Y, 264 vermuthet.
dass er C. Cornelius Yerres geheissen, weil mehrere Griechen in
seinem Gefolge in Sicilien, die Bürger zu sein behaupteten, sich
Cornelier nannten, und (was Drumann hätte hinzufügen können) sein
Lictor ein Cornelier war (Yerr. L. I, 26, 67); allein beides beweist
nicht viel, da Yerres wahrscheinlich zu Sulla's Creaturen gehörte,
also von dessen dienten umgeben sein musste.
Bei jedem Heiligthum befanden sich ohne Zweifel Aufzeich-
63 nungen über die in Bezug auf dasselbe erforderlichen gottesdienst-
lichen Handlungen, welche die Tage derselben und das an jedem
zu beobachtende Ritual namhaft machten. Alle die zahlreichen
Grabschriften, welche eine Todtenfeier an bestimmten Gedächtniss-
tagen, dem Geburts- oder Todestag, dem Tag der Yeilchen, der
Rosen, der Weinlese vorschreiben, gehören hieher: ferner enthalten
die Ordnungen der sacralen Kollegien, wie die von mir heraus-
gegebene des lanuvinischen coUegium Dianae et Antinoi^, die des
römischen collegium Aesculapii et Hygiae (Orell. 2417)^, die des
lucanischen conlegium Silvani (Guarini var. monum. 1835 p. ^2:
1) (Die Inschrift scheint verschollen; hat auch im C. I. L. noch keine Auf-
nahme gefunden.)
2) (C. I. L. VI 8846, 1. DISSIGNATOR (so lucundus).) Der «Verres Urbini»
Murat. 833, 7 beniht auf einer Corruptel oder Interpolation des Soldatenverzeich-
nisses Kell. vig. 101 (C. I. L. VI 2379b = 32520 b), woraus (und zwar aus col. 1
V. 18 fg.) jene muratorische Inschrift entlehnt ist. (S. jetzt C. I. L. XI 806* d.)
3) (C. I. L. IX 752.) 4) (C. I. LAX 505.)
5) (C. I. L. XIV 2112 = Dessau 7212.)
6) (C. I. L. VI 10234 = Dessau 7213.)
Epigraphische Aualekten N. 8. 15
Avellino opusc. III p. 305; meine colleg. p. 113)^ regelmässig auch
ein Yerzeichniss der Feiertage. Dasselbe gilt von dem berühmten
Xarbonner Stein Grell. 2489-, der die an der ara Augusti zu feiern-
den Festtage vorschreibt, und von der folgenden Inschrift einer nicht
näher zu bestimmenden kleinasiatischen Stadt (Dubois catal. des anti-
quites de la collection Choiseul— Gouffier Paris 1818 p. 85 und daraus
K. F. Hermann griech. Monatskunde Gott. 1844 S. 14) ^i
fiijvog Asiov 6'
7} dvdßaoig rfjg dsov rf) C'
^ vÖQOTcoota fitjvög 'lovkaiov vov(.irjvia
Tj n:ofimj ex TiovxavEiov i
xä vscofiara fitjvog 'Ajio?J.coviov le
t] övoig zrjg deov /ntjvog "Hcpaiozlov ö'
tj xaTäy.lr}otg fitjvog IJootdeiov le
y.arä y.eAevoiv xfjg deov 'Agioxiji.-iog "Aqioxititiov STieygaxpa.
Verwandt, aber nicht identisch sind die Festverzeichnisse, die
nicht auf einen einzelnen Tempel berechnet sind, sondern auf eine
Stadt, eine Provinz oder ein ganzes Land. Ein solches ist jedes
Kalendarium publicum populi Romani; wir wollen uns hier indess
nicht mit diesen allgemeinen Kalendern beschäftigen, sondern mit
den Festverzeichnissen von particulärerem Charakter, von denen die
zwei mir bekannten beide nach Campanien gehören. Das eine von
ihnen ist das in 0. Jahns specim. epigraph. mit Kellermanns Commen-
tar herausgegebene und später von mir (Rhein. Mus. N. F. IV, 629.
BuUett. deir Inst. 1846 p. 78) ergänzte, zwischen 735 und 767 ent-
standene sog. Kalendarium Cumanum *, es ist ein Verzeichniss der
städtischen Opfer der augusteischen Colonie Cumae, jedoch nicht
aller, sondern nur der auf August und dessen Familie bezüglichen.
Auf einen einzelnen Tempel bezieht es sich nicht, sondern verordnet
an den verschiedenen Tagen bald ein Opfer der Spes und luventus,
bald eines der Vesta u. s. f. — Gleichartig, allein aus weit späterer
Zeit ist eine in der Hauptstadt Campaniens Capua bei Ausräumung 64
des Amphitheaters gefundene Inschrift, welche der zuletzt erwähnten
an Interesse nicht nachgiebt. Herausgegeben ist sie von Avellino
(opuscoli t. III p. 215 — 307) mit einem ausführlichen und vortreff-
lichen Commentar; in Deutschland ist sie wohl noch nicht gedruckt,
und da ich abgesehen von Kleinigkeiten in einem wichtigen Punkte
die Lesart nach dem im Museo Borbonico zu Neapel befindlichen
1) (C. I. L. X 444 = Dessau 3546.)
2) (C. 1. L. XII 4338 = Dessau 112.)
3) (C. I. Gr. 6850; erwähnt von Paton I. G. XII 2 p. 154.)
4) (S. Ges. Sehr. Bd. IV S. 259 ff.)
\Q Epigraphische Analekten N. 8.
Original zu berichtigen im Stande bin. möge der folgende auf einer
sorgfältigen Yergleichung des Druckes von Avellino mit dem Stein
beruhende Text hier eingerückt werden^.
ADMINISTRANTE ROMANO IVN- SACERDOTE
FERIALE . DOMNORVM SIC
III. NONAS lAN- VOTA
III- IDVS- FEBR. GENIALIA
5 KAL- MAIS- LVSTRATIO AD FLVMEN
CASILINO
III. IDVS- MAI ROSARIA. AMPLIE AFRE^
VIII. KAL. AVG. LVSTRATIO. ADFLVMEN
AD ITER- DIANAE
10 VI. KAI. AVG. PROFECTIO. AD- IFER» AVERNi
IDVS. OCT. VENDEMIA- ACERVSAE
IVSSIONE. DOMNORVM. FELIX. VOTVM
SOLLICITE. SOLVIT. X. KAL- DECEMBR
u VALENTINIANO. III. ET- EVTROPIO
Wir lernen hier zuerst die technische Bezeichnung derartiger
Aufzeichnungen; es ist diese ein Feriale, ein Festverzeichniss, kein
Kalendarium, da es bloss die dies feriati aufführt (Avellino p. 221 —
224). Unser Feriale ward geschrieben am 22. Nov. 387 n. Chr. unter
den Kaisern Yalentinian II für den Occident und Theodosius für den
Orient. Der Tag ward gewählt (was Avellino übersehen hat) als
der Jahrestag der Thronbesteigung des occidentalischen Kaisers (fasti
Idat. ad a. 375, p. 94 Rone, (chron. min. ed. Momms. I p. 242)). —
Weiter fragen wir, von wem und für wen dies Festverzeichniss er-
lassen w^ard. Zunächst ist offenbar, dass es mit kaiserlicher Con-
firmation (feriale domnorum) und auf kaiserlichen Befehl {iussione
domnorum) publiciert ward; passend vergleicht Avellino Cod. lust. III,
12, 3 (4), wo die imperiales feriae den von einem administrator ohne
kaiserliches Geheiss {auctoritate sua) edicierten entgegengesetzt
werden; nur irrt er darin, dass er die Ferien unsers Feriale zu den
65 letzteren rechtlich ungültigen rechnet, während es offenbar feriae
imperiales sind, d. h. kaiserlich bestätigte.
In dem sacerdos Romanus dem jüngeren, unter dessen Admini-
stration dieses Feriale eingehauen w^ard, hat Avellino p. 231. 2S2 f.
wohl richtig einen der geistlichen Vorsteher ganzer Provinzen er-
1) (So auch Inscr. Regn. Neap. 3571 ; dann, mit einigen wesentlichen Ver-
besserungen, C. I. L. X 3792 (mit der Bemerkung: 'commentarium meum hoc loco
non repeto, nee habeo quod addam'); Dessau 4918.)
2) (1. AMPITEATRI, s. S. 19 A. 4.)
3) (1. ITER, s. S. 20 A. 5.)
Epigraphische Analekten N. 8. \ 7
kannt, die in der späteren Kaiserzeit öfter vorkommen, Yergl. über
diese sacerdotes provinciae Gothofred im Paratitlon zu Cod. Th. XYI,
10 de paganis^, und besonders Julians ep. 49 Hgoaxico ägyiegei
FaXaTiag und ep. 63 SeodcoQcp äoyieoei (der Provinz Asien), aus
denen der Geschäftskreis dieser kaiserlichen Beamten sich ergiebt.
Auf Inschriften kommen sie bald unter diesem Namen vor: sacerdos
trium 2>rovinciarimi GaUiarum (Grell. 1S4 = 185)^, bald ?i\^ coronaÜ
(Nachbildung der griechischen oTucpaviicpoooi^ über die vgl. Eckhel
D. N. 4, 212): sacerdos arae Aug. n. coronatus Dac(iarum) III {OveWi
2171)^ oder kürzer coronahis Tusciae et Umhriae (Grell. 2170= 3866) *.
Es ist nicht unwahrscheinlich, dass die mrati ad sacra Etruriae
(Grell. 2182, von mir in Arezzo gesehen) ^ und die praetores Etruriae
XV poimlorimi (Gori I. E. II, 408. Grell. 97. 3149«; in 97 ist für
CVRIAE oder YMBRIAE offenbar ETRVRIAE zu schreiben) auch nichts
andres sind als solche Provinzialpriester. Ein solcher kann Romanus
für Campanien gewesen sein, obwohl ich nicht im Stande bin aus 66
campanischen Inschriften dergleichen sacerdotes nachzuweisen; Felix
dagegen, der den Stein auf Befehl der Kaiser errichtete, mag irgend
ein Untergebener des Kaisers gewesen sein. Allem Anschein nach
bezieht sich der Stein nicht auf die Stadt Capua allein, wie Avellino
anzunehmen scheint, sondern auf die ganze Provinz Campanien; die
Plätze^ wo die Festlichkeiten stattfinden, passen vortrefflich für Feste
der ganzen Provinz, aber keineswegs für die Feste einer einzelnen
1) (Vergl. Marquardt de provinciarum Romaiiarum conciliis et sacerdotibus
(Eph. epigr. I p. 200-214).)
2) (C. I. L. XIII 5353; Beispiele von sacerdotes Galliarum bei Dessau 7013 ff.,
und über diese Würde überhaupt Hirschfeld C. I. L. XIII p. 228 f.)
3) (C. I. L. III 1433 = Dessau 7129.)
4) (CT. L. XI 5283 = Dessau 6623; s. auch unten S. 41.) Die Benennung
klärt auf die Urkunde von Cumae (Haubold mon. leg. p. 266) vom J. 289 n. Chr.
(C. I. L. X 369^= Dessau 4175.) Diese besteht in dem Decret des cumanischen
Oi-do über die Wahl des Licinius Secuudus zum sacerdos matris deae Baianae,
welchem angehängt ist das Bestätigungspatent der römischen Quindecemviri
sacris faciundis, das dem Secundus die Ausübung seines Amtes gestattet: secini-
dum voluntatem vestratn permisimus ei occavo et coi'ona dumtaxat intra fines coloniae
vestrae uti. Es ergiebt sich hieraus, dass der Priester die Abzeichen seiner Würde-
Armspange und Kranz, nur innerhalb seines Sprengeis tragen durfte; der
sacerdos provinciae also innerhalb der Provinz, und desshalb heisst er coronatus
pyrovinciae. (Irrtümlich wird hieran, als „vielleicht unediert'*', die lateinische
Übersetzung einer längst bekannten griechischen Inschrift (Kaibel epigr. Graec. 823
= I G. XIV' 1020) angefügt, auf welche Mommsen weiter unten (S. 43 A. 1)
zurückkam.)
5) (C. I. L. XI 1848 = Dessau 5019.)
6) (C. I. L. XI 2115. 1941 = Dessau 6611. 6615; IX 3667.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 2
\ § Epigraphische Aualekten N. 8.
Stadt. Da Capua die Hauptstadt Campaniens war (Avellino p. 2S5)^
konnte auch die Provincialverordnung in Betreff der öffentlichen
Feste nirgends anders aufgestellt werden. Demnach ist unser Feriale
eine kaiserlich bestätigte Fest- und Ferienordnung für die Provinz
Campanien aus dem J. 387 n. Chr. — Die einzelnen Festtage sind
folgende :
3. Jan., wo nach altem Gebrauche von allen Priestern (Tac. Ann. 4,
17) Vota pro salute principis suscipiebantur. Die Formel, welche
die Arvalen hierbei anwandten, findet sich bei Marini tav. XXIY; ^;
über die zahlreichen anderen Erwähnungen dieses Tages s. Marini
p. 56. Avellino p. 233— 240 2. Dass diese Solennität sich noch
bis in sehr späte Zeit erhielt, beweist das Vorkommen derselben
in dem Rechtsbuche Justinians Dig. 50, 16, 233, 1. Cod. Th.
7, 24, 1 = cod. Just. 12. 48 [49], ja noch in dem canon 62 des
zu Constantinopel in Trullo im 7. Jahrh. unter Justinian II ge-
haltenen Concils (Bevereg. Pand. canonum T. I. p. 230 ^. Gotho-
fred. ad C. Th. de pag. XVI, 10 1. 8).
1 1 . Febr. die genialia, die auf den älteren Kalendern nicht, wohl aber
auf dem constantinischen unter dem 1 1 . und 1 2. Febr. vorkommen * :
III, Idus, [ludij genialici c{onstant?) m(issihiis) XXIIII^.
prid. ludi genialici,
wo in der ersten Zeile offenbar ludi ausgefallen und nicht mit
Avellino p. 242 genialici in genialia zu ändern ist. Wahrscheinlich
hat man hierin den Gegensatz zu den öffentlichen inferiae, also-
ein öffentliches Dankfest für alles Geborene zu erkennen ^.
^^ X 1- r fanden zwei Lustrationen am Fluss, natürlich am Vol-
2o. JuliJ
turnus statt. Zu der ersten begab man sich aus der ganzen
Provinz nach dem von Capua auf der appischen Strasse 3000
<37 Schritt entfernten Casilinum, an die Stelle des heutigen Capua
(das alte Capua lag bekanntlich bei dem heutigen S. Maria di
Capua) ; die zweite erfolgte an der Dianastrasse, über die Avellina
p. 297 zu vergleichen ist. Sie ist auf der peutingerschen Tafel
verzeichnet und kommt auch in der Inschrift des Duumvirs von
Capua G. Lart .... Gabinius Fortuitus (Gud. 71,4. Pellegrino
1) (Henzen act. Arv. p. CXXIX u. überhaupt das. p. 100.)
2) (Marquardt Staatsverw. III 2 S. 267.)
3) (Mansi act. concil. XI 972.)
4) (C. I. L. I ed. 2 p. 258.)
5) (Vielmehr circenses, missüs XXIIII.)
6) (Eine andere, wahrscheinlichere, Erklärung C. I. L. I ed. 2 p. 309.)
Epigraphische Aualekteu N. 8. 19
Camp. fei. p. 155)^ vor, der viayn Dian{ae) a porta VoUurniJ)
ad vicum usq{ue) sua pec{iinia) silice strav{it); sie führte von
Capua in nordöstlicher Richtung aus dem Volturnusthor heraus
zum Yolturnus und zum Tempel der Diana auf dem Berge
Tifata, dem heutigen S. Angelo in Formis. — Die Beziehung
beider Feste hat Avellino richtig erkannt: das des 1. Mai ist
das Saatfest (segetes lustrantur hat auch das Kai. rust. im Mai.
Orelli II p. 380)2, ^j^s des 25. Juli das Erntefest, das in dem
warmen Campanien in dieser Zeit schon gefeiert werden konnte
(Pallad. VII, 2. VIII, 1. Colum. XI, 2. Avellino p. 268). Da,
wie wir unten sehen werden, das in unserm Kalender aufgeführte
Weinlesefest mit dem Schluss der römischen Weinleseferien in
Campanien zusammenfällt, so ist es nicht unwahrscheinlich, dass
in Campanien die Ernteferien mit dem 25. Juli zu Ende giengen.
Die römischen Ernte- und Weinleseferien währten jede einen
Monat (cod. Th. II, 8, 19); die Anfangspunkte indess waren
nicht für das ganze Reich geregelt, sondern praesides provin-
ciarum ex consuetudine cuiusque loci solent messis vindemiarum-
que causa tempus statuere (Dig. II, 12, 4). Einen Anhalt giebt
die Bestimmung in Alarichs Interpretation zur 1. 19 cod. Th. II, 8
(woraus die falsche 1. 2 cod. lust. III, 12 entstanden ist)^, dass
die Ernteferien vom 24. Juni bis zum 1. Aug. dauern sollten;
was ohne Zweifel zum Theil auf älterer Sitte beruhte. Vereinigt
man den Anfangstermin der Interpretation mit dem Schlusstermin
unsrer Inschrift, so erhält man als übliche Epoche der campani-
schen Ernteferien den Monat vom 24. Juni excl. bis 25. Juli incl.
13. Mai fiel das Rosenfest, dessen Kosten aus dem Vermächtniss
einer gewissen Amplia Afra abgehalten wurden, weshalb das
Fest auch nach ihr benannt ward (Avell. p. 267)*. Es war
eine öffentliche Sommerfeier, wie denn auch um diese Zeit
(9. Mai, Colum. XI, 2; 14. Mai, Ovid. fast. V, 601.) Sommers-
anfang gesetzt wird; ohne Zweifel dasselbe Sommerfest, das
nach dem für das nördlichere Rom bestimmten constantinischen 68
Kalender am 23. Mai stattfand 5. Privatfeste der Art kommen
1) (C. I. L. X 3913 = Dessau 5380.)
2) <C. I. L. I ed. 2 p. 280== Dessau 8745.)
3) (S. jetzt Krügers Anmerkung zu Cod. lust. 3, 12, 1.)
4) (Dies hat sich als irrig herausgestellt, da erneute Prüfung des Steins
AMPITEATRI anstatt AMPLIEAFRE ergab.)
5) Macellus rosa sumat hat die Handschrift; das Einfachste scheint, zu
trennen: /^lace/Zws = Fleischmarkt, und rosa sumat(ur), (S. jetzt C. I. L. I ed. 2
p. 264, vgl. p. 818.)
2*
20 Epigraphische Analekten N. 8.
in einzelnen Collegienordnungen und Grabschriften vor, so in der
des oben (S. 14) erwähnten conlegium Silvani am 20. Juni, in der
des collegium Aesculapii etHygiae am 11. Mai^, in dem Regulativ
für die Grabstätte des T. Flavius Syntrophus^ am 21. Mai; man
sieht aus der Ordnung des coli. Aesc, dass sie bestanden in
einem Schmause, wobei Rosen an die Gäste vertheilt wurden,
und ähnlich wird man sich das öffentliche Rosenfest zu denken
haben. Vergleiche besonders Marini Arv. p. 580. 581. Avellino
p. 254 f. und Huschke inst. Fl. Syntrophi p. 29. Interessant sind
die I*s'achweisungen, die Avellino p. 257 nach Mazochi über die
Fortdauer des' Rosenfestes bis in späte, ja bis auf unsre Zeit
gegeben hat^.
27. Juli, profectio ad i(n)fer(ias) Averni. Avellino las irrig ITER für
IFER* und konnte somit auch die richtige Erklärung nicht finden:
er hielt diese profectio für eine Fortsetzung der am 25. Juli
stattfindenden Lustration. Die Lesung ist nicht zweifelhaft und
wenn man die Inschrift des C. lulius Barnaeus (Fabrett. 109,
269. Gori Etr. 1, p. 343 n. 20; sched. Castellinii) vergleicht 5, wo
es heisst: AD. IFEROS- NON- RECIPIATYR, wird auch die Auf-
lösung wie ich sie vorgeschlagen gerechtfertigt sein. Averni
für ad Avernum lacum rechtfertigt sich durch das später folgende
Acerusae für ad pahidem Acheriisiam. Es ist der Allerseelentag,
der in Rom als feralia dis inferis am 21. Febr. begangen ward.
Es ist begreiflich, dass die Campaner ihre Inferien am Aver-
nersee bei Pozzuoli feierten, der dem Pluto heilig war, wo die
Todten weissagend aus der Erde stiegen und von dem aus ein
Weg in die Unterwelt führte (Cluver p. 1126—1136).
15. Oct. Weinlesefest am acherusischen See bei Cumae. Avellino
p. 278 hat schon bemerkt, dass in der S. 19 angeführten west-
gothischen Interpretation die feriae vindemiales angesetzt werden
vom 23. Aug. bis zum 15. Oct.; man darf danach in Verbindung
mit unsrer Inschrift annehmen, dass in Italien die Provincial-
vorsteher die Weinleseferien vom 15, Sept. bis 15. Oct. anzu-
69 setzen pflegten, und dass namentlich für Campanien diese
Termine festgestellt w^aren, so dass der 15. Oct. der Schluss-
1) (C. I. L. VI 10234 (= Dessau 7213) v. 15.)
2) (S. oben S. 3.)
3) (Vgl. jetzt Marquardt Staats verw. III ^ S. 311.)
4) (Es ist vielmehr ITER richtig, wie Mommsen selbst spiiter anerkannt
hat, s. C. I. L. ai a. 0.) ,
5) (Jetzt C. I. L. VI 19873.)
Epigraphische Analekten N. 8. 21
und wie bei allen mehrtägigen Feiern zugleich der Haupttag
des Traubenfestes war.
Das hauptsächlichste Interesse unsrer Inschrift besteht indess
nicht in der Kunde, die sie uns über die einzelnen campanischen
Provinzialfeste der letzten heidnischen Zeit erhalten hat; am merk-
würdigsten ist sie als eine 3S7 unter dem allerchristlichsten Kaiser
Theodosius (denn Yalentinian II war damals ein Kind) mit dessen
Einwilligung und auf dessen Geheiss erlassene nicht christliche Fest-
ordnung. Es drängt sich die Frage auf, in welchem Yerhältniss
dieses Factum stehe zu den zahlreichen gleichzeitigen Prohibitiv-
gesetzen gegen den heidnischen Kult^; offenbar ungenügend ist es, wenn
man mit Avellino p. 287 darauf antwortet, dass die Toleranz gegen
die Heiden bei den Kaisern mit dem Bestreben für die Ausbreitung
des Christenthums Hand in Hand gegangen sei. Niemand bezweifelt
es, dass trotz aller Prohibitivgesetze der heidnische Cult noch lange
fortbestand; allein im höchsten Grade seltsam w^äre es, wenn eine
kaiserlich confirmirte Festordnung selbst von der Nichtbefolgung
jener Prohibitivgesetze ausgegangen wäre. Yielmehr wird man
zeigen müssen, wie ohne sich gegenseitig aufzuheben beide Gesetz-
gebungen neben einander hergehen konnten. Zunächst fällt es auf,
dass in unsrer Festordnung für die Provinz Campanien die gestatteten
Feste einen ganz eigenthümlichen Charakter tragen. Entweder sind
es Naturfeste: das Saatfest am 1., das Rosenfest am 13. Mai, das
Erntefest am 25. Juli, das Weinfest am 15. Oct.; oder auf Geburt
und Tod bezügliche: die genialia am 1 1. Febr., die inferiae am
27. Juli; oder endlich politische, wie die Gelübde für den Kaiser
am 3. Januar. Nicht ein einziges darunter hat einen specifisch
heidnischen Charakter; sie konnten sämmtlich gefeiert werden ohne
dass man einen Tempel betrat und einem Gott opferte. Vergleichen
wir hiemit die kaiserliche Gesetzgebung dieser Periode, so finden
wir einerseits in der Verordnung von Valentinian vom J. 389, also
zwei Jahre nach Erlass unsrer Festordnung (C. Th. 2, 8, 19) einen
Theil dieser Feste direct als feriae publicae anerkannt, nämlich das
Saatfest, das Fest der Weinlese und das der Vota — in allem diesem
konnten Christen und Heiden sich zusammenfinden. Andrerseits aber
sehen wir, dass die zahlreichen Prohibitivgesetze der Söhne Con-
stantins und der folgenden Kaiser gegen das heidnische Wesen die
Ferien unsrer Festordnung keineswegs treffen. Zweierlei fordern sie:
einmal die Schliessung der Tempel (cod. Theod. XYI, 10, 4. 7. 70
1) (Vergl. unten S. o7.)
22 Epigraphische Analekten N. 8.
10. 11. 13. 15. 19), was später geschärft wird in Zerstörung der
ausserhalb der Städte befindlichen (das. 1. 16) und zuletzt sogar
sämmtlicher nicht in christliche Kirchen verwandelter Tempel (das.
1. 25); zweitens die Einstellung der sacrificia (das. 1. 1.4. 6. 7. 8.
9. 11. 18. 23. 25), wobei speciell verboten wird die Verehrung der
Götterbilder (1. 6. 10. 19, 1) und die Darbringung von Opfern, so-
wohl blutiger (1. 10. 12) als auch der Opfer an Wein, \Yeihrauch
und Kränzen (1. 12); die Feuer sollen erlöschen (1. 12) und die Altäre
zerstört werden (1. 19, 2). Dagegen sollen nicht bloss die heidnischen
Tempel, von welchen Spiele oder Wagenrennen oder Wettkämpfe
ausgehen, conserviert werden (1. 3), sondern es bleiben auch die
öffentlichen vota erlaubt (1. 8 omni votorum celehritate s&t'vata) und
1. 17 vom J. 399 verordnet: Ut profanos rihis imn saluhri lege
summovimiis^ Ha festos conventiis civhim et communem omni tan
laetitiam non patimiir summoveri, Unde ahsque tillo sacrificio atqtie
tdla su2)erstitione damnabili exhibere populo voluptates secundum veterem
consuetudinem , inire etiam festa convivia si qtiando exigunt pidjlica
vota, decernimus. Diese Verordnung passt genau auf das campanische
Feriale vom J. 387, welches nicht eigentlich religiöse Feierlichkeiten
verordnet, sondern nur festos conventiis civium und Christen und
Heiden gemeinschaftliche Lustbarkeiten und Schmause; es ist in der
That weder christlich noch heidnisch, sondern steht auf neutralem
Boden, und ohne Zweifel haben an diesen Festen weder die eifrigen
Christen noch die eifrigen Heiden, dagegen aber die sämmtlichen
confessionell indifferenten Bewohner Campaniens, sowohl die zum
Heidenthum als die zum Christenthum sich hielten, theilgenommen.
Nur sehr uneigentlich heisst der mit der Oberleitung dieser Feste
Beauftragte sacerdos; es war das ähnlich, wie auch noch christliche
Kaiser sich pontifices maximi nannten als Festordner für das ganze
Reich. Wie dieser Titel ohne eigentlich sacrale Bedeutung gebraucht
ward, war auch Romanus ein Civilbeamter, freilich ein solcher, den
aus den Christen zu wählen indecorum (wenn auch nicht gerade
iUicitum) schien (C. Th. XII, 1, 112).
Durch diese höchst eigenthümliche Beschaffenheit unsrer Fest-
ordnung wird dieselbe ein wichtiges Monument der merkwürdigen
LTebergangsepoche vom Heidenthum zum Christenthum, wie das
71 vierte Jahrhundert unsrer Zeitrechnung sich uns darstellt. Ob Con-
stantin der Grosse sich zum Christenthum bekannt hat, ist zweifel-
haft; allein ausgemacht ist es, dass mit ihm das Heidenthum auf-
hörte, Staatsreligion zu sein: nulU omnino facidtatem abnegandam
putavimus qui vel ohservationi Christianonim vcl ei religioni mentem
Epigraphische Analekten N. 8. 23
suam dederet quam ipse sihi aptissimam esse sentiret, sagt er in seinem
Edict bei Lactant. de mort. persec. c. 48. Es trat eine Epoche der
völligsten Glaubensfreiheit ein, indem der Staat sich den streitenden
Secten gegenüber passiv verhielt und keine Religion zur officiellen
erklärte^, wenn gleich die Confession, zu der sich die Kaiser per-
sönlich bekannten, natürlich die jedesmal begünstigte war und nur
wenige Regenten — am consequentesten Yalentinian der erste —
einen wahrhaft neutralen Standpunkt zu gewinnen vermochten. Die
Prohibitivgesetze, die gegen einzelne AusAvüchse des Heidenthums
schon Constantin gerichtet hatte (Beugnot I, p. 79. 100 ff.), wurden
allmählich von seinen Nachfolgern auf das Heidenthum selbst aus-
gedehnt, die Tempel geschlossen und die Opfer untersagt; allein
dessenungeachtet und ungeachtet die Kaiser mit Ausnahme Julians
persönlich sich zum Christenthum bekannten, scheute man sich doch
eine Staatsreligion wieder einzuführen, und es hat eine gute Weile
gewährt, ehe die christlichen Feste Staatsfeste und der christliche
Glaube gesetzlich vorgeschrieben wurde. Wir haben die Schwan-
kungen in diesem wunderbaren Kampfe der alten und der neuen
Götter hier nicht zu verfolgen; aber sehr interessant ist das Be-
streben der Staatsregierung, wovon unsre Inschrift Zeugniss ablegt,
ausserhalb des confessionellen Gebiets für die Feste und Ferien des
Staats einen neutralen Boden zu gewinnen, auf dem die Bürger
aller Culte sich begegnen könnten.
So aufgefasst erhalten nun auch andre Ueberreste des Alter-
thums erst ihr rechtes Licht; vor allem der constantinische Kalender
vom J. 354. Dass dies ein Kalendarium publicum populi Romani
sei, ist evident; um so auffallender ist bei einem solchen in dieser
Zeit das Vorkommen so vieler heidnischer Bezeichnungen. Indess
dürfte sich bei genauerer Untersuchung herausstellen, dass alle Be-
ziehungen auf den eigentlichen Kultus fehlen^; theils scheinen die
alten ^N^amen der Festtage nur als Benennungen des Tages beibehalten
zu sein, theils sind die auf Götter bezüglichen Feste Avohl nichts als
Gedenktage, die vielleicht mit Schmausen verbunden waren (so ver-
muthlich die natales). Ganz besonders oft aber kommen die Götter-
namen vor wegen der ludi, ähnlich wie ja auch wegen dieser die
1) Manches Gute hierüber findet sich bei Beugnot histoire de la destruction
du paganisme (Paris 1835), besonders vol. I eh. III. Allein unmöglich kann man
ihm darin beistimmen, dass noch unter Constantins Söhnen die heidnische
Religion Staatsreligion gewesen sei; C. Th. 16, 10,4. 6. geradezu für falsch zu
erklären (Beugnot I, p. 141) geht denn doch nicht an.
2) (Vergl. Ges. Sehr. VII S. 543.)
24 Epigrapliische Analekten N. 8. 9.
Tempel sollen erhalten bleiben (cod. Th. XYI, 3, 3). Ich verkenne
keineswegs das Schwankende in den Angaben unsres über dreissig
Jahre vor dem Capuaner Reglement abgefassten Kalenders, der
ohne Zweifel noch manchen vollkommen heidnischen Ritus mit
aufführt; allein dennoch scheint er hervorgegangen aus einer Ueber-
arbeitung des alten heidnischen Kalenders, welche die eigentlichen
sacrificia und die Tempelfeste zu entfernen und den Kalender dem
Aufgeben der Staatsreligion und dem passiven Verhalten des Staats
gegen Christen thum und Heidenthum anzupassen bemüht war. Ganz
ähnlich ist das Gedicht des Christen Ausonius de feriis Romanis, wo
auch der natalis Herculeus, das sacrum Opis u. dgl. eine Rolle spielen.
Doch dies genauer zu erörtern würde den Umfang dieser Blätter
weit überschreiten. jSTur das sei noch bemerkt, dass auf diese Be-
schränkung der pagani auf Festlichkeiten von nicht eigentlich reli-
giösem Charakter auch manche Grabinschriften sich beziehen. So
z. B. verfügt eine Inschrift bei Marini Arv. p. 639^, dass dem Ver-
storbenen viermal im Jahre eine Gedächtnissfeier gehalten werden
soll, die iiatalis siä et rosationis et violae et parentalih.; ausserdem
soll ihm an allen Kaienden, Nonen und Idus eine brennende Lampe
hingesetzt und Weihrauch darauf gestreut werden. Dies scheint ein
Heide gewesen zu sein, der den Gesetzen sich conformierte und für
seine Grabstätte nur erlaubte Festlichkeiten begehrte, die so ziemlich
denen der campanischen Inschrift entsprechen, namentlich der natalis
den genialia, die parentalia den inferiae. Genau dieselben vier Tage
nennt die Urkunde des T. Flavius Syntrophus (s. Huschke S. 29).
Aehnliche Inschriften giebt es in grosser Zahl (vgl. die Zusammen-
stellung bei Marini p. 562. 563. Orelli 4414— 4420.) ^ und meistens
aus später Zeit; sie gehören wohl grösstentheils Nichtchristen nach
Constantin an, die sich den Gesetzen fügten und nur solchen Kult
für ihre Gräber vorschrieben, wie er ohne jene zu verletzen statt-
finden konnte.
J99 9.=*)
Ueber die Provinzialpriester, von denen in der achten Nummer
dieser Analekten (oben S. 16 ff.) gesprochen ward, existirt noch eine
1) (C. I. L. VI 10 248 = Dessau 8366.)
2) (S. jetzt Marquardt Staatsverw. III ^ S. 311 ff.; Beispiele bei Dessau 646(3.
6711. 7258. 7267. 8342. 8366 — 8374. Doch stammt ein erheblicher Teil dieser
Inschriften wohl aus dem 3. oder gar aus dem 2. Jahrh. n. Chr.; eine inter-
essante aus dem Jahr 323 n.Chr. ist kürzlich in Feltre gefunden worden, s.
Notizie degli scavi 1907, 482.)
*) (Epigraphische Analekten, Nr. 9 — 12: Berichte der sächs. Gesellsch. d.
Wiss., Jahrg. 1850 S. 199 — 238.)
Epigraphische Analekten N. 9. 25
Urkunde, die nicht benutzt, ja nicht einmal angeführt zu werden
pflegt, weil Muratori an ihrer Echtheit Zweifel ausgesprochen hat,
die doch wenigstens eine w^eitere kritische Prüfung nicht überflüssig
machen. Ich meine das constantinische Edict, das in Spello, dem
alten Hispellum in Umbrien am 12. März 1733 in einem Grundstück
der Compania della morte in vocabolo Colonna, neben den Trümmern
des alten Theaters und an der dem Amphitheater benachbarten
Strasse, bei der Anlage einer Baumpflanzung zugleich mit zwei Leich-
namen entdeckt und theils von Adami (storia di Yolseno vol. II.
J 734, p. 48), theils von Muratori in der Sammlung von Calogera vol.
XI. (1734) p, 319 (daraus in dessen opere Arezzo 1767 tom. 3.,
p. 3 — 24, wonach ich eitlere) und in der Inschriftensammlung p. 1791 —
1794 herausgegeben und commentiert ward. Später wiederholte das-
selbe Pococke in seinen inscr. ant. 1752, p. 75 nach eigener Ab-
schrift. Ich gebe zunächst die Inschrift nach den Texten von
Pococke, Adami und Muratori (der zwei Abschriften, die eine von
dem Peruginer Giacinto Yincioli, die andre von einem Römer er-
hielt), nebst den im Ganzen unwesentlichen Varianten. In der
Zeilenabtheilung stimmen Muratori's Text bei Calogera und Pococke
überein ^.
e. s. r.
Imp. Caes. Fl. Constantinus | max. Germ Sarm. Got. victor |
triump. aug., et Fl. Constantinus, | et Fl. lulius Constantius, et
tetn
Fl. ! Constans. 1 Omnia quidem, quae humani genejris societate 5
arum
tuentur, pervigilium cui^ae cogitatione conplectimur; sed pro|vi- 200
um
sionum nostrarum opus maximus | est, ut universae urbes, quas lo
ac
in luminibus provin|ciarum hac regionum omnium species et
guH tem
forma dis|tinguitur, non modo dignitate pristinam teneant, | sed
etiam ad meliorem statum beneficentiae nos|trae munere pro-
rehantur
beantur. Cum igitur ita vos Tuscijae adsereretis esse coniunctos, ir.
ut instituto | consuetudinis priscae per singulas annorum vi|ces
a vobis quoque praedictis sacerdotes creentur, \ qui aput Vul-
tem
sinios Tusciae civitate ludos | scaenicos^ et gladiatorum munus
1) (Der Text des C. I. L., Bd. XI n. 5265 (Bormanns Abschrift) = Dessau
705, weicht nur in Kleinigkeiten ab. Die Varianten sind jetzt weggelassen.)
2) (S. S. 29 A. 2.)
26 Epigraphische Analekten N. 9.
20 exhibeant, | sed propter ardua montium et difficultates iti nerum
SOS
saltuosa inpendio posceretis, ut indulto 1 remedio sacerdoti
vestro ob editiones celejbraridas A^ulsinios pergere necesse non
25 esset: | scilicet ut civitati, cui nunc Hispellum nomen | est
quamque Flaminiae viae confinem adque con|tinuam esse me-
moratis, de nostro cognomine | nomen daremus, in qua tem-
plum Flaviae gentis | opere magnifico nimirum pro amplitu-
ne y^t is
30 dinem [ nuncupationis exurgere, ibidemque bis | sacerdos,
quem anniversaria vice Umbria de|disset, spectaculum tarn
ret
scenicomm ludorum | quam gladiatori muneris exhibere, ma-
semper
nente | per Tusciae^ consuetudine, ut indidem crejatus
85 sacerdos aput Yulsinios ut solebat | editionum ante dictarum
ret ae
spectacula fre|quentare: praecationi hac desiderio vestro | faci-
201 lis accessit noster adsensus. Nam civi|tati Hispello aeternum
vocabulum nomenq. | venerandum de nostra nuncupatione con-
40 ces|simus : scilicet ut in posterum praedicta Urbs | Flavia Constans
vocetur. In cuius gremio | aedem quoque Flaviae hoc est nostra e
gen|tis, ut desideratis, magnifico opere perfici | volumus, ea obser-
45 vatione perscripta, ne ae|dis nostro nomini dedicata cuiusquam
con|tagiose superstitionis fraudibus polluatur. | Consequenter etiam
a
editionum in prae|dicta civitate exhibendorum vobis | licentiam
60 dedimus: scilicet ut, sicuti | dictum est, per vices temporis
tis
solem|nitas2 editionum Yulsinios quoque non de|serat, ubi creati e
Tuscia sacerdotibus memo|rata celebritas exhibenda est. Ita quippe
55 nee I veteribus institutis plurimum videbitur | derogatum, et vos,
qui ob praedictas causas | nobis supplices extitistis, ea quae in-
penjdio postulastis, impetrata esse gaude|bitis. |
Diese Inschrift ist keine von denen, deren Unechtheit in die
Augen fällt; es muss daher befremden, dass man, seitdem Muratori
gleich bei ihrer Entdeckung sie nicht etwa für falsch, sondern nur
für verdächtig erklärt hat, auf seine Autorität hin die Inschrift aus-
drücklich (so Orell. 2170) oder stillschweigend ohne weitere Prüfung
1) (Vielmehr per Tuscia(m) ea.) 2) (sollemnitas.)
Epigxaphische Aualekten N. 9. 27
als eine Fälschung behandelt. Wenn man etwa meint, dass Muratori,
weil er falsche Inschriften zu hunderten leichtsinnig unter die echten
aufnahm, nicht auch umgekehrt mit demselben Leichtsinn echte In-
schriften zu den falschen gestellt hat, so vergleiche man nur bei ihm
z. B. 1807, 1^ und 1811, 9 2, die blos wegen der Namen Fabius
Maximus und Yalerius Publicola angezweifelt werden; oder gar 1799.
2^, wo die Inschrift der Caecilia Metella zu lesen ist mit der Note
*spuriam censeo." — Dass man bei Muratori's Ausspruch sich mit so
seltener Einmüthigkeit beruhigte, dürfte w^ohl weniger in dem Respect
vor seiner epigraphischen Kritik begründet sein, als in dem vor
Constantin des Grossen Christenthum , welches allerdings mit dem
Tempel des flavischen Geschlechts in Hispellum einen starken Gegen-
satz bildet: 'comparisce il presente indulto si forte contrario alla 202
storia, ed alla pietä di Constantino, che io non saprei trovare pun-
tello per qui sostenerlo' (Murat. p. 16). Dagegen Hess sich freilich
von einem gewissen Standpunkte aus nicht viel einwenden. Die
unbefangene Kritik hat sich mit der Inschrift noch nicht beschäftigt.
Dass der von Pococke und Muratori's Freunden gesehene Stein
«xistirt oder existirt hat, steht über allem Zweifel fest; es ist eine
Marmortafel, 8 röm. Palm lang, 2 P. 4 Unzen breit, 1^/2 Unzen
dick, zwar in drei Stücke zerbrochen, aber ohne dass die Schrift
verletzt wäre (Mur. p. 4; Adami 1. c). Die Schrift, die Adami als
sehr schlecht und ungleich beschreibt, obgleich die einzelnen Zeilen
durch Interlinearstriche getrennt sind, gab Muratori's Correspondenten
keinen Grund zum Verdacht (p. 6) und das bestätigen die Yarianten,
w^onach E und I, E und F, N und Y u. a. m. auf dem Stein sehr
ähnlich sind. Diese Angaben, so wie die ganz unverdächtigen Fund-
berichte von Adami und Muratori müssen das günstigste Yorurtheil
erwecken. In Rom ist es einzeln vorgekommen, dass gewandte
Fälscher ihre Fabrikate vergraben haben, um sie wieder zu entdecken:
aber in Spello sollten die Zeiten des Annius von Yiterbo wieder-
gekehrt sein? Falsche Steinschriften, die nicht rein auf Speculation
verfertigt sind, knüpfen sich fast immer an einen bestimmten Ent-
decker, der seinen oder seiner Stadt Ruhm damit fördern will, der
die Inschrift publiciert und patronisiert. Hier geschieht von allem
das Gegentheil. Der Stein wird ausgegraben und wie unzählige
andre von verschiedenen Personen an Muratori geschickt; da dieser
ihn verdächtigt, beruhigt man sich dabei und es ist weiter nicht
1) (C. l. L. IX 2337 = Dessau 1247.) 2) (C. I. L. IX 1591.)
3) (C. I. L. VI 1274 = Dessau 881.)
28 Epigraphische Analekteu N. 9.
davon die Rede. Muratori bemerkt ausdrücklich , dass durchaus
Niemand ihm bekannt sei, zu dem man sich dieses Betruges ver-
sehen könne ^ (die von Giacobilli in Foligno^ und vielleicht auch
von Taddeo Donnola lange vor 1733 auf dem Papier gefälschten
Inschriften hätte er hiebei nicht einmal erwähnen dürfen); wäre
Jemand diesen grossartigen Betrug so geschickt auszuführen im
203 Stande gewesen, so würde Muratori's Kritik unzweifelhaft nicht ohne
Antwort geblieben sein.. Aeusserlich ist vielmehr diese Inschrift
vollkommen beglaubigt und nur die stärkste innere Evidenz könnte
uns zwingen, über alle diese Unwahrscheinlichkeiten hinwegsehend,
dennoch eine Fälschung anzunehmen.
Muratori stützt sich zunächst auf die zahlreichen Sprachfehler
im Texte der Urkunde, die in einem kaiserlichen Rescript der con-
stantinischen Zeit nicht vorkommen könnten. Dass das constantino-
politanische Latein nicht das reinste ist, ist bekannt; vgl. z. B. in
dem unserer Urkunde am nächsten verwandten, aber erst nach deren
Auffindung bekanntgewordenen Schreiben Constantins an den Senat
von Orcistus in Phrygien vom J. 331 (Pococke p. 9. 10. Orelli3120)^
u. A. folgende Stelle: Ita conseruenmt^ enim vicum suuni spatüs
prioris aetatis oppidi splendore floruisse ut — esset curialihus ceJehre
et popido civium pleniim. Dass indess die orthographischen Fehler
unsrer Urkunde nicht von dem kaiserlichen Kanzleipersonal her-
rühren, kann man gern zugeben ; warum aber nicht von dem hispella-
tischen Steinmetz, der die Urkunde auf Stein übertrug, in einer Zeit,
wo mit andern Künsten auch die einst so meisterhaft geübte in
Stein zu schreiben seltener angewendet ward und im raschen Sinken
sich befand? Der bei weitem grösste Theil der Fehler findet sich
am Ausgang der Wörter (M fehlt: 7. 12. 18 — S fehlt: 21. 52 —
T fehlt: 29. 32. 36 — M zu tilgen: 28 — YR zu tilgen: 12 — VS
für VM: 9 — AE für ARVM: 8) und konnte ungemein leicht entstehen,
indem der Steinmetz mechanisch seine Minuskelvorschrift mit ihren
1) Doch darf es nicht verschwiegen werden, dass die auf dem Stein ge-
fälschte Properzinschrift von Spello einige Jahre früher dort zum Vorschein
kommt. Passerini gab die angeblich am 6. Juni 1722 entdeckte Inschrift zuerst
heraus (s. die Wiederabdrücke Montfaucon suppl. III, p. 17. Burmann Propert.
p. 3); ob er Betrüger oder Betrogener war, weiss ich nicht zu entscheiden. (S.
jetzt C. I. L. XI 5308 und unter den falsae: n. 678*; der Schuldige scheint
Donnola zu sein, s. a. a. 0. p. 764.)
2) (Vergl. C. I. L. XI p. 75:3.)
8) (C. I. L. III 352 und besser, nach Ramsays Abschrift, 7000 = Dessau
6091. S. auch Ges. Sehr. V 546 ff.)
4) (Vielmehr adseruerunt.)
Epigraphische Analekten N, 9. 29
Abkürzungen und Buchstabenverschlingungen in Majuskel übertrugt.
Die Fehler gegen die Rechtschreibung in der Aspiration (HIS für IS
29, HAC für AC 11. 36, vermuthlich hervorgegangen aus der noch
heut zu Tage gleichartigen toscanischen Aspiration; dagegen PRO-
BEANTVR = PROVEHANTVR 14), in den Diphthongen (E für AE 46),
sind sämmtlich der Art, dass sie, wie Muratori auch anerkennt, die
Echtheit der Inschrift eher bestätigen als zweifelhaft machen. Es
verdient wohl bemerkt zu werden, dass die beiden auffallendsten
Fehler, SCHENICOS Z. 19 und YOCABOLVM Z. 38 2, der pocockeschen
Abschrift zufolge blos Versehen des muratorischen Copisten sind.
Dagegen sind Eigenthümlichkeiten der antiken Orthographie, wie
inpendio, conplectimiir, gladiatori (für rii)^ ^jraeca^iow/, scaenicos, aput
von einem Fälscher des XTIII. Jahrhunderts nicht zu erwarten;
ebenso wenig ist es wahrscheinlich, dass er ganz in antiker Weise 204
die ersten 9 Zeilen der Inschrift mit grösserer Schrift geschrieben
haben würde. — Auch der gespreizte, aber noch leicht verständliche
Stil ist durchaus der constantinischen Zeit angemessen.
Die Formulatur der Urkunde hat gleichfalls zu manchen Ein-
würfen Veranlassung gegeben. Dass das Kescript nach einer kurzen
Einleitung in seinem Vordersatze die Petition wiederholt und im
;N"achsatze die Antwort giebt, ist durchaus dem römischen Curialstil
gemäss und hätte nur von einem sehr gewandten Kenner so geschickt
nachgeahmt werden können. Wenn dagegen Muratori p. 19 das
Datum vermisst, dessen Mangel in kaiserlichen Verordnungen nach
Constantins eigenem Gesetz von 322 (C. Th. I 1, 1) dieselben kraftlos
machte, so zeigt Gothofreds Anmerkung a. a. 0., dass Constantin
nicht einmal selbst dies Gesetz streng befolgte. Üeberhaupt aber
fragt es sich gar sehr, ob das Datum wirldich fehlte. Unsere
Inschrift, wenn sie acht ist, kann nur unter oder neben der Dedication
des templum gentis Flaviae aufgestellt gewesen sein, in der ver-
muthlich die vom Kaiser erlangte Concession im Allgemeinen schon
erwähnt war; sehr wohl kann hier das Datum gestanden haben. —
Was Constantins Titel betrifft, so stimmt die Bezeichnung Germano-
rum Sarmatarum Gothortim ^ vicior trhmipliator mit den Münzen
1) (Das Gesetz vom Schwund der Endkonsonanten in der Aussprache und
in der ungeregelten und plebejischen Schreibung war Monimsen damals noch
nicht bekannt, hat sich ihm erst im Verlauf seiner eigenen und Ritschis For-
schungen ergeben.)
2) (SCHENICOS steht in der Tat auf dem Stein, ist aber keineswegs Ver-
dacht erregend; für vocaholnm hat der Stein vocabulum.) .
3) (Vielmehr Germanicus Sarmaticus Gotliicus.)
30 Epigraphische Analekten N. 9.
(Eckhel VIII, p. 84: ALAMANNIA FRANCIA; ib. p. 87: SARMATIA •
DEVICTA; ib. p. 90: VICTORIA- GOTHICA cf. p. 83) im Wesentlichen
überein und nicht minder mit der Geschichte. Nach den Siegen
über die Franken und Alamannen 320, über die Sarmaten 322, über
die Gothen und Licinius 323 legte Constantin sich den Titel victor
bei (Euseb. vita Constantini II, 19) und so heisst er z. B. in einer
Urkunde (S. Optati opp. Paris. 1631. p. 287 (ed. Ziwsa p. 213)) Con-
stantinus Victor maximus ac friumphator semper Äug. (ebenso auf
den Inschriften Orell. 1088. 1089)^ und Nixi^rr^g KcovoravrTvog fieyiorog
oeßaoTog fast in allen seinen Urkunden bei Eusebius. Am meisten
nähert sich die Formel des Steins von Spello der Eingangsformel in
dem erwähnten Schreiben Constantins an den Ordo der Stadt Orcistus:
Imp. Caes. Constantinus maximus Gutli. victor ac trium[f\ator Aug. ;
eine Urkunde, die mehr als die bei Schriftstellern erhaltenen für das
Kanzleiformular massgebend ist, und die, was sehr zu beachten, noch
gar nicht gedruckt war, als der Stein von Spello zuerst bekannt
gemacht wurde. In mannigfachen Variationen kehren diese vom
205 Kaiser gewählten Titel auf den Münzen {victor Eckhel 1. c. p. 79 ;
victor oder debellator gentium harhararum; victor oder exuperator omnium
gentium; liherator orhis) und den Inschriften^ seiner späteren Jahre
mit einer bei aller Verschiedenheit in der Fassung auffallenden Ueber-
einstimmung wieder (vgl. Eckhel 1. c. p. 90); dass die Formel, die
der Stein von Spello giebt, nirgends genau ebenso sich findet, kann
durchaus kein Bedenken erregen, um so weniger, als es historisch
feststeht, dass Constantin diesen Namen eben wegen derjenigen Siege
annahm, die jener Stein namhaft macht. — Die Namen der 3 Söhne
sind richtig bezeichnet; Constantius pflegt sich Fl. lul. zu nennen
(Orell. 1098. 1101. 1103)^, wenn auch diese Namen allen drei Brüdern
1) (C. I. L. VI 1144. 1146.)
2) Beispiele sind überflüssig; man wird selten eine Inschrift aus den späteren
Jahren Constantins finden , die ihn nicht direct oder umschreibend als victor
bezeichnete. Lieber mache ich darauf aufmerksam, dass auf den Inschriften
seiner früheren Regierungsjahre , wie auf dem Triumphbogen in Rom , der im
J. 312 erbaut ward (s. die Abhandlungen der sächs. Ges. Bd. II S. 602) (vergl.
Ges. Sehr. VII S. 559 A. ***. Jordan Topographie der Stadt Rom II S. 9) und
auf Inschriften des J. 317 (Orell 1076. 1077) (C. I. L. V 536*, 1 fals.; VI 1155
= Dessau 716) Constantin nicht victor heisst. Man kann danach mit Wahr-
scheinlichkeit (denn die alte Strenge in den Titulaturen ist freilich der constan-
tinischen Zeit nicht mehr eigen) die Inschriften und Urkunden, wo Constantin
nicht victm' heisst, vor, dagegen die, wo er dies oder ein ähnliches Beiwort fuhrt,
nach 323 setzen.
3) (C. I. L. III 2771 (gehört dem Constans); C. I. L. VI 1158. XI 4781 =
Dessau 731. 739.)
Epigraphische Analekten N. 9. 31
gemein sincP. Dagegen ist es Muratori mit Recht aufgefallen, dass
überhaupt die Söhne Constantins neben dem Vater genannt werden.
Unter Constantins des Grossen Erlassen in unsern Gesetzbüchern
finden sich nur äusserst wenige, bei denen neben dem Vater einer
der Cäsaren genannt wäre, nirgends mehrere, wie die in der An-
merkung- gesammelten Beispiele beweisen. In dreien der fünf Jahre, 206
wovon ich einigermassen sichere Beispiele dieses Zusatzes gefunden
habe, w^aren die in der Inscription mitgenannten Cäsaren zugleich
Consuln (319 Licinius der Jüngere; 321 Crispus und Constantinus
der Jüngere; 326 Constantius der Jüngere) und als solche in der
Subscription erwähnt; das mochte den Concipienten veranlassen, diesen
und gerade nur diesen einen Cäsar auch in die Ueberschrift aufzu-
nehmen. Indess sind die Gesetzsammlungen, in denen die Inscrip-
tionen offenbar willkührlich verkürzt worden sind, in solchen Dingen
trügliche Führer; es kann auch der Redacteur des Gesetzbuchs die
Cäsaren regelmässig in der Inscription gestrichen haben und sie nur
da zuweilen haben stehen lassen, wo er sie in der Subscription zu
nennen hatte. Der oben erwähnte Brief an die Orcistaner recht-
fertigt auch hierin die Urkunde von Spello; neben Constantin sind
hier genannt ET- FLAVI[VS] CONSTANTIN[VS] A[h]AMA^normn Yidor
ET- FLAVIYS- CONST[ANT]IVS. NNBB- CAESS.3 — Bedenklicher ist
ein anderer Einwurf, auf den Muratori mit Recht Gewicht legt. Man 207
sollte meinen, dass die Söhne Constantins in den Inscriptionen nur
genannt werden, weil und in soweit sie Cäsaren sind. Entweder also
hätten, wie ihr Vater Augustus , auch sie Cäsaren genannt werden
sollen, w^enn sie zur Zeit der Abfassung dieses Rescripts diese Würde
schon bekleideten, oder, wenn sie sie nicht bekleideten, konnte gar von
ihnen nicht die Rede sein. — Allein hiebei ist die Veranlassung dieses
Rescripts übersehen. Wenn dem Geschlecht der constantinischen Flavier
ein Tempel geweiht ward, so war es passend das Antwortschreiben in
dem Namen der kaiserlichen Prinzen mit abzufassen, mochten sie Cäsaren
sein oder nicht. War der jüngste, als diese Urkunde abgefasst ward,
1) (Nur den beiden jüngeren.)
2) (Diese Anmerkung, in welcher die in den Rechtsbüchern enthaltenen
Verordnungen Constantins aufgezählt waren, in denen auf seinen Namen der
Name eines Caesar oder das Wort Caesar folgt, ist jetzt durch die Prolegomena
zum Cod. Theod. p. CLX, sowie durch die zu den 'Fragmenta Vaticana' (collect,
libr. anteiust. III p. 12) erledigt.)
3) (Nach Ramsays Abschrift (s. S. 28 A. 3) vielmehr : ET FLadus CLAu-
dius CONSTANTINVS ALAMANN ET r[L I]VL CONSTANTIVS NNBB
[C]AESS.)
32 Epigraphische Analekten N. 9.
noch nicht Cäsar (er wurde erst 333 dazu ernannt), so lag es nahe
diesen Titel bei allen drei Brüdern wegzulassen, da bei dieser Ge-
legenheit die amtliche Qualität der älteren keinen Unterschied
begründete. Weit entfernt also in dieser abweichenden Inscription
einen Grund für die Falschheit zu finden, zeugt dieselbe vielmehr
für die Echtheit der Inschrift^.
Ich übergehe mit Stillschweigen andre Bedenken Muratori's,
die Jeder sich selbst erledigen wird, wie z. B. die «unschickliche»
Wendung Z. 42: aedes Flaviae, hoc est nostrae gentis, die gerade
sehr passend ist; denn bei der aedes gentis Flaviae musste jedem
Römer zunächst ein Tempel Yespasians und seines Sohnes Titus ein-
fallen. Es wird noch zu zeigen sein, wie dies Rescript seinem ganzen
Inhalte nach in unsre sonstige Kunde passend eingreift und überall
einleuchtend aufklärt.
Die Siglen E • S • R der ersten Zeile weiss ich nicht zu erklären ;
Muratori's Einfall: Exemphim Sacri Bescripti ist nicht übel, allein
keineswegs bewiesen^. Ygl. C. Th. XYI, 5, 20, überschrieben:
exemphim sacrarum litterariim. Jedenfalls ist die Urkunde ein Re-
script, dessen Abfassung später fällt als die Annahme der oben
besprochenen Titel durch Constantin (323) und später als Crispus
Tod (Sommer 326), da dessen IN'ame fehlt und auch nicht ausradiert
ist, das dagegen wahrscheinlich vor Constans Erhebung zur Cäsaren-
würde 25. Dec. 333 ^ jedenfalls vor dem 22. Mai 337, dem Todestage
Constantins entstanden ist. Es war gerichtet nicht an die Stadt
Hispellum, sondern offenbar an die Yolksgemeinde der Umbrer.
Während in der früheren Kaiserzeit im römischen Reiche und
namentlich in Italien der Municipalverband die Provinzialverfassung
überwogen hatte und, wenn gleich Zusammenkünfte und gemein-
^08 schaftliche Feste der Provinzialen stattfanden, das eigentliche Com-
munalleben doch auf die städtischen Gemeinden angewiesen war,
wurde in der diocletianisch-constantinischen Epoche das Yerhältniss
umgekehrt. Die Provinzen wurden von Diocletian verkleinert (Lactant.
de mort. persec. c. 7) und regelmässige Landtage angeordnet, welche
1) (Die Weghissuntr von Caes. kommt auf Rechnung des Steinmetzen, der
ja auch die Adressaten weggelassen hat.)
2) (Muratoris Erklärung ist zweifellos richtig, wie Mommsen z. B. zu C. I. L.
III 459 und p. 2243 anerkannt hat. — Ähnlich E • E = exemplum einstiikie: C. I. L.
III suppl. 13750 V. 13. 32. 31. 44. 48; 14165» = Dessau 6987.)
3) (Diese Vermutung, gebaut auf die Annahme, dafa die Weglassung des
•Caesartitels ihren Grund habe in dem niederen Rang des einen der Brüder, ist
hinfällig; s. A. 1.)
EpigraphiscHe Analekten N. 9. 33
sich jährlich in der Hauptstadt der Provinz {jLü^rQOJtohg, urhs, was
hiefür im spätem Latein technisch ist, C. Th. XIY, 1, 3 und dazu
Goth.; vgl. C. Th. XII, 12, 12. 13. XY, 5, 1) versammelten, theils
um den von dem Provinzialpriester (sacerdos provinciae) zu gebenden
Fechter- und Schauspielen (Gothofred im paratitlon C. Th. XY, 5)
beizuwohnen, theils um über die gemeinschaftlichen Angelegenheiten
der Provinz zu berathen, namentlich die an den Kaiser zu richtenden
Bitten und Beschwerden der Provinz wie der einzelnen Städte zu
formulieren und die an ihn abzusendenden Deputationen zu ernennen,
woran der Provinzialvorsteher sie nicht hindern durfte (Gothofred im
paratitlon C. Th. XII, 12). Diese allgemeine Anordnung regelmässiger
Provinziallandtage hauptsächlich zur Controle der kaiserlichen Ober-
beamten scheint durch ein Gesetz Constantins erfolgt zu sein, das im
C. Th. XII, 12, 4 erwähnt wird und wahrscheinlich die ausführliche Yer-
ordnung vom J. 331 ad universos provinciales war, von der besonders
die Fragmente im C. Th. I, 16, 6. 7 (vgl. Grell. 3648 (C. I. L. YI 31904))
hieher gehören, doch ist es möglich, dass ältere Yerordnungen
Constantins oder Diocletians schon ähnliche Bestimmungen enthielten
und jedenfalls ist die ganze Anordnung zum grossen Theil im An-
schluss an ältere, namentlich im Orient längst bestehende Institutionen
erfolgt und nur in ihrer x\llgemeinheit und gesetzlichen Ordnung
neu. Seit diese Einrichtung bestand und die Provinzialdeputationen
an den Kaiser gingen, gab dieser auch Bescheide an dieselben, die
an die ganze Provinz adressiert sind. In der vorconstantinischen
Periode wird ein derartiger directer Yerkehr zwischen dem Kaiser
und den Gemeinden der Provinzialen nicht häufig stattgefunden
haben ; seit Constantin werden solche Erlasse und Bescheide ad Äfros,
ad Ltisitanos u. s. w. sehr häufig (vgl. das Yerzeichniss bei Hänel
praef. ad C. Th. p. XXXIX i. Euseb. vita Const. II, 24. 48 u. s. w.),
der älteste uns erhaltene ist vielleicht C. Th. YIII, 4, 2: Imp. Con-
stantinus A. edicto siio ad Afros vom J. 315. Es scheint, dass die
Kaiser für derartige Erlasse die von Constantin aufgebrachte Form
der leges edictales, wenn nicht ausschliesslich, doch gewöhnlich an-
wandten (vgl. C. Th. I, 1, 6), während bei Erlassen an Einzelne oder 209
an Corporationen die frühere Briefform beibehalten ward (Hänel 1. c.
not. 234. 235. 239); womit es zusammenhängen mag, dass auch die
Beschlüsse der Provinziallandtage seltsamer Weise edicta heissen
(Hänel 1. c. n. 237 und Goth. zu den dort angef. Stellen)^. Ein solches
1) (S. jetzt Mommsen iu den Prolegoineua zum Cod. Theod. p. CLXIII.)
2) (S. jetzt Mommsen a. a. 0. p. CLUI not. 2 und zu XI 16, 3.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 3
34 tpigraphische Analekten N. 9.
rescriptähnliches Edict scheint hier vorzuliegen. Dass die Namen der
Adressaten fehlen, ist auffallend, um so mehr, da die Urkunde selbst
Z. 17 deren Nennung voraussetzt; ohne Zweifel ward derselbe in der
Copie weggelassen, weil die Beziehung des Gesetzes auf die Umbrer
sich aus der Dedicationsinschrift und dem Aufstellungsort von selbst
ergab.
Wie in formeller Beziehung die vorliegende Urkunde den Insti-
tutionen der constantinischen Zeit gemäss erscheint, so ist das auch
in Betreff ihres Inhalts der Fall. Tuscien und Umbrien waren zwei
seit langer Zeit verbundene und einem gemeinschaftlichen Ober-
beamten, der in der constantinischen Periode corrector, später con-
sularis Tusciae et Umbriae hiess, untergebene Provinzen. Wir lernen
hier, dass sie auch einen gemeinschaftlichen Landtag hatten, an
welchem zweien , resp. von den Etruskern und den Umbrern beson-
ders ernannten, aber für den gemeinschaftlichen Landtag fungieren-
den Provinzialpriestern (den coronatis Tusciae et Umbriae) Circus-
und Theaterspiele zu geben oblag. Die gemeinschaftliche Metropole
war das tuscische Yolsinii, urbs moribus et legibus ornata, Etruriae
Caput (Yal. Max. IX, 1, ext. 2), aQ/aioiaioi TvQorjvöjv (Zonar. YIII, 7.
p. 51 Wolf, vgl. Müller, Etrusker I, 346 (P 321)). Diese Stadt heisst
nicht blos in einer Verordnung von 364 urbs (0. Th.XII, 1, 61), sondern
es wird ebendaselbst ihren principales, die zugleich patroni sind, die
Immunität von Leibesstrafen gegeben — ein Privileg, das in noch
ausgedehnterer Weise im J. 436 den Primaten der Metropole Alexan-
dria verliehen ward (C. Th. XII, 1, 190), und wodurch sich also auch
Volsinii als Metropole Tusciens charakterisiert^. Bei den Etruskern
210 beruhte dies Metropolitanrecht auf der uralten Sitte, dass die zwölf
Städte jährlich einen Bundespriester wählten, dem, wie es scheint,
die Ausrichtung der Bundesspiele oblag (Liv. Y, 1. Müller, Etrusker
I, 355 (I^ 330)). Wenn in Yolsinii von Alters her diese Bundesspiele
gefeiert wurden, nimmt die Erzählung nicht Wunder, dass die Römer
dem etruskischen Delphi wegen seiner zweitausend Statuen den^'Krieg
erklärt hätten (Plin. h. n. 34, 7, 34). Ohne Zweifel ist das Bundes-
1) Warum Gothofred z. j. St. gerade das Gegeutheil hieraus folgert, ist
nicht abzusehen. Es sei wahrscheinlich, meint er, dass die Principales der
Metropolen in Italien dies Privileg ohnehin gehabt hätten; die Stadt, wo es
mit Beschränkung ertheilt werde, könne also keine Metropole gewesen sein.
Allein es ist vielmehr äusserst unwahrscheinlich, dass die Hauptstadt Tusciens
im J. 364 ein Privileg unbeschränkt gehabt haben sollte, das Alexandria erst
sechzig Jahre später erwarb. (Jebrigens mache ich darauf aufmerksam, wie
unglaublich es ist, dass ein Fälscher so richtig die nicht eben sehr evidenten
Spuren des Metropolitanrechts von Volsinii erkannt und benutzt haben sollte.
Epigrapliische Analekten N. 9. 35
heiligthum der Etrusker, der Tempel der Yoltumna, dessen Lage
bisher noch nicht hat bestimmt werden können (Cluver p. 563.
Müller Etr. I, 354 (I^ 329)), hiernach in der nächsten Nähe von Volsinii
zu suchen, um so mehr, als die Sage von dem Ungeheuer Yolta, die
doch wahrscheinlich mit dem Tempel der Yoltumna in Yerbindung
zu bringen ist, in der Gegend von Yolsinii localisiert war (Plin. h. n.
II, 53, 140)^. — Da indess für die Umbrer der \Yeg nach Yolsinii zu
weit und zu beschwerlich war, ersuchten sie den Kaiser, ihnen einen
besonderen Landtag, besondere Spiele und eine eigene Hauptstadt
zu verleihen, unbeschadet der Gemeinsamkeit des Oberbeamten, bei
der es nach wie vor blieb. Der Kaiser, geneigt den Provinzial-
hauptstädten (iirhes, qiias in liiminibus provinciarum ac regiomim
omnkim species et forma distinguit) seine besondre Gunst zu beweisen,
gewährt die Bitte. Hispellum, im Herzen Umbriens gelegen 2, mitten
1) Auf mehreren etruskischen Sarkophagen steigt ein Ungeheuer, bald
wolfsähnlich (Mus. Guarnacci tab. X), bald löweuartig (Lasinio Campo santo
tav. XLVIIJ), bald als Greif (Uhden, Abh. der Berl. Akad. 1828, p. 242), oder
Stier (Raoul Kochette mou. inedits p. 222), bald als Mensch mit Wolfskopf
(Dempster Etr. reg. I. tab. XXV), aus einem Puteal und wird von Kriegern oder
Amazonen bekämpft. Es ist klar, dass dieser Vorstellung eine etruskische auf
die ßlitzlehre bezügliche Sage zu Grunde liegt; Buonarroti's Vermuthuug (ad
Dempst. §. XVIll, p. 24), dass die Volta hier dargestellt sei, ist mindestens
ungemein ansprechend. (Mehr über diese Gruppe etruskischer Urnen-Reliefs bei
Ducati Rendiconti della R. Accademia dei Lincei 1910 S. 161 ff.; das vollständige
Material bei Körte Rilievi delle urne etrusche Bd. III Taf. VIII — X (in Vor-
bereitung). Körte ist nach brieflicher Mittheilung durchaus derselben Meinung
wie Momnisen, und sucht dies im Texte näher zu begründen. Der Name des
Ungeheuers ist nach den besten Hss. bei Plinius h. n. 2, 140: Olta. Die älteren
Angaben über die Gestalt des Ungeheuers sind ungenau und Urne etr. III be-
richtigt.)
2) Umbrieu begreift im eigentlichen Sinne nur das Binnenland, während
der Küstenstrich mit den Städten Sena gallica, Fanum, Pisaurum, Ariminum,
Ravenna nebst Ostra und Suasa (Ptolem. III, 1, 22. 23. 51) den ager Gallicus
oder die regio Flaminia ausmacht^ und zwar in der augusteischen Regionen-
eintheilung und noch unter den iaridici (Grut. 1093, 3 (C. I. L. XI 377). Marini
Arv. p. 779 (gemeint C. I. L. XIV 3586 = Dessau 1158)) mit Umbrien verbunden,
aber nicht zu Umbrien geschlagen ward. Die Grenze zwischen Umbrien und
der Flaminia macht der Apennin (Paul. Diac. gesta Langob. II, 18). Bei der
Einsetzung der Correctoren wurde diese Verbindung wieder gelöst; Umbrien
ward (ganz oder grösstentheils) mit Tuscien verbunden (Trebell. Poll. trig. tyr. 23
und zahlreiche Inschriften), die Flaminia bildete eine eigene Provinz mit der
Hauptstadt Ravenna (libellus provinc. Schonhovii hinter dem Eutrop. ed. Verheyk
p. 762 (s. Ges. ^Schr. VII 652)). (Die folgenden Bemerkungen über die Provinz
Flaminia et Picenum und deren Teilungen sind durch Ges. Sehr. V S. 194 ff.
überflüssig geworden.)
3*
36 Epigraphische Analekten N. 9.
inne zwischen Asisium, Mevania und Fulginium, in geringer Ent-
211 fernung von der Hauptstrasse des Landes, der Flaminischen i, die
von Mevania nach Forum Flaminii unter Hispellum weg führte, war
sehr passend hiezu gewählt und wäe man sieht, versäumten die
Umbrer nicht, die günstige Lage der Stadt in den Motiven ihres
Gesuchs geltend zu machen. Der Kaiser erklärt sie demnach zur
Metropole und verleiht ihr nach seinem eigenen Namen die Bei-
namen, so dass Hispellum künftig JJrls Flavia Constans heissen soll 2.
In ähnlicher Weise wurde die benachbarte colonia lulia Fanestris in
dieser Zeit zur Flavia Fanestris (Cod. Th. H, 9, 5), Augustodunum,
das alte Bibracte, zur Flavia Aeduorum (Eumen. grat. act. Const.
c. 14), Cirta in Numidien zur Constantioa Cirtensium (Aur. Vict.
Caes. 40, 28 C. Th. XH, 1, 29 und dazu Goth.). Yon dem neuen
Beinamen Hispellums scheint noch eine Spur vorhanden beim geogr.
212 B-av. 4, 33: Eitgube (Gubbio) quae dicitur interhio vel Constantiniana
atqiie lulia Perusia Petona (Vettona) Tader Ämeria. Die Corruptel
weiss ich nicht zu heben, allein dass in den Worten quae dicitur
interhio vel Constantiniana atque lulia die Rede ist von Hispellum
(wovon vielleicht vel ein Rest ist), der colonia lulia ^ und Flavia
1) Flaminiae viae continua, d. li. ihr Gebiet reicht bis unmittelbar an die
Strasse. Muratori's Aenderung contigua ist überflüssig.
2) Eine blos zufällige Namensgleicbheit ist es, wenn Aventicum colonia
Pia Flavia Constans Emerita Helvetiorum foederata heisst (Orelli n. 363. 364 =
inscr. Helvet. n. 179. 175 (C. I. L. Xill 5093. 5089 = Dessau 2697. 1020));
diese Namen führt die Stadt lange vor Constantin. Die grosse Schwierigkeit,
dass die erste Inschrift sogar über die Zeiten der Flavier hinaufzureichen scheint,
ist bisher nicht gelöst, böchsteus oberflächlich beseitigt. (Die Schwierigkeit
besteht darin, dafs Claudius in dieser Inschrift noch nicht divus genannt ist;
aber deshalb kann sie doch nach seinem Tode gesetzt sein, wie Mommsen
später durch sein Stillschweigen anerkannt hat: Ges. Sehr. V S. 400 A. 5, CLL.
XIII 2 p. 5.)
3) Schon Plinius nennt Hispellum Colonie (h. n. 3, 14, 113); colonia lulia
heisst sie allein bei Orelli 3885, einer Inschrift, deren Echtheit Pococke p. 75
beglaubigt (C. I. L. XI 5278 = Dessau 6624). Seit sie Colonie war, stand sie
unter den Duumvirn; den wenigen echten Inschriften der hispellatischen Quat-
tuorvirn, die alle augusteisch oder noch älter scheinen, ist folgende von mir in
Spello abgeschriebene beizufügen, in der auch der Municipalprätor zu bemerken
ist (CLL. XI 5281):
L. FALIVS. L. F. TINIA
GENS. PR. BIS. IIIIVIR
Später ward der Stein umgekehrt und wieder als Grabstein benutzt:
ViAH
Ä '1 ' Via7AdSAH
Epigraphische Analekten N. 9. 37
Constans, ist der Lage der vor- und nachgenannten Ortschaften nach
nicht zu bezweifeln^. — In Hispellum sollen also künftig die um-
brischen Spiele gefeiert werden. Dadurch ward es nothwendig dort
einen neuen Tempel zu bauen: 'nam ludorum celebrationes deorum
festa sunt, si quidem ob natales eorum vel templorum novorum dedi-
cationes sunt constituti\ sagt der gleichzeitige Lactantius (inst. YI, 20,
34), — Wenn man daran, dass dieser Tempel dem flavischen Ge-
schlechte nuncupirt wird, Anstoss genommen hat, so geschah dies
nur, weil man Constantins eigenthümliche religiöse Stellung verkannte
(s. oben N. 8, S. 21 ff.)^, der vielmehr die Anordnungen unsres Edicts
so gemäss sind, dass man nicht begreift, wie ein Italiener des vorigen
Jahrhunderts dergleichen hätte erfinden können. Constantin war
nicht mehr Heide, aber noch nicht Christ; wie er heidnische Beamte
anstellte, aber ihnen die Opfer verbot (Euseb. vita Const. II, 44),
wie er die Haruspices befragen Hess, aber die Sacrificia ihnen unter-
sagte (C. Th. XYI, 10, 1), so schloss er die Tempel nicht (was seine
Söhne zuerst befahlen), die von nun an hauptsächlich für Schau- und
Fechterspiele gebraucht wurden (C. Th. XYI, 10, 3), aber die Dar-
bringung von Opfern wurde streng verboten (C. Th. XYI, 10, 1. 2.
Euseb. vita Const. lY, 23). Die Errichtung eines Tempels, die haupt- 213
sächlich stattfand, um für die jährlichen Festspiele der Umbrer einen
Mittelpunkt zu gewinnen, musste er also gestatten, aber streng schloss
er aus die contagiosae superstitionis fraiides. Dass man den Tempel
dem constantinischen Geschlechte dedicierte, dafür giebt Aur. Yict.
Caes. 40, 28 die beste Analogie: *^tum per Africam sacerdotium
decretum Flaviae genti^, woran die Umnennung der Stadt Cirta in
Constantina angeknüpft wird. Offenbar errichtete auch die Provinz
Africa ein templum gentis Flaviae, vielleicht in ihrer Urbs, der neuen
constantinischen Stadt, genau so wie die Provinz Umbrien in der
neuen Flavia Constans. — Das angebliche Yerbot der Gladiatoren
unter Constantin (C. Th. XY, 11, t und dazu Goth. ; Euseb. vita
Const. lY, 25) wird sich darauf beschränken, dass er römische Bürger
nicht mehr zu dem Kampf zuliess (Gothofred z. d. St.) und scheint
überall mehr eine Missbilligung als eine Prohibition gewesen zu sein;
in Italien namentlich bestanden die Fechterspiele noch viel später.
Das Cognomen Tinia (auch Grut. 467, 9 (C. I. L. YI 3537» wieder in Umbrien
zu finden, wo auch ein FJuss diesen Namen führt (der Topino bei Foligno), ist
bemerkenswerth , da bekanntlich der etruskische Zeus Tinia heisst (Müller,
Etr. 1, 420 (vergl. V- 476. IP 42)).
1) (Bormann C. I. L. XI p. 855 bezieht die Worte quae dicitur Interhio auf
Iguvium.)
2) (Vergl. de Rossi bull. arch. erist. 1866 S. 53 ff., 1867 S. 69.)
3S Epigraphibche Analelsten N. 9.
Auf dieses Verbot kann man sich nimmermehr stützen, um das Edict
von Spello zu beseitigen.
So scheint alles sich zu vereinigen, um die Authenticität des
constantinischen Edicts zu sichern. Wenn eine Inschrift, die auf Stein
existiert hat, bei der der Yerdacht und der Zweck der Fälschung
nirgends haftet, die von unverdächtigen Personen mitgetheilt und
einzig aus inneren Gründen auf eine Abschrift hin von einem nicht
allzu kritischen Gelehrten verworfen worden ist, die in die religiöse
und politische Lage der Dinge im 4. Jahrhundert vollständig hinoin-
passt und eben weil sie dieselben bei weitem richtiger darstellt als
die vulgäre Meinung, von jenem Antiquar bestritten ward, wenn eine
solche Inschrift verworfen werden soll, so werden wahrlich wenige
künftig die Censur passieren. — Indess ist freilich noch eine Unter-
suchung übrig, von deren Resultat die Frage über die Aechtheit
abhängt. Eine andre mit dem constantinischen Edict sehr verwandte
Inschrift, die ich im Palazzo publice von Spello gesehen habe und
die herausgegeben ist von J. Rycquius nach eigener Abschrift (pri-
mitiae epistol. cent. I, p. 69), Taddeo Donnola (apologia di Fuligno
1643, nicht von mir gesehen), Fabretti (105, 250) aus einer Hand-
schrift der Bibliothek Chigi, alsdann mehrfach nach der Abschrift von
Passerini (Mur. 155, 3 = 1795, daraus Orelli 2170; Archaeologia
T. II, p. 26, daraus Orell. 3S66), endlich in kaum kenntlicher Gestalt
von Pococke p. 75 lautet folgendermassen ^:
214 C-MATRINIO.AVRELIO
C- F. LEM. ANTONINO. V- P
CORONATO.TVSC- ET-YMBR
PONT. GENTIS-FLAVIAE
f, ABUNDANTISSIMI. MVNERIS- SED- ET
PRAECIPVAE- LAETITIAE- THEATRALTS- editori
AEDILI. QVAESTORI- DVVMVIRO
ITERVM . QQ . I . D • HVIVS . SPLENDIDISSIMAE
COLONIAE. CVRATORI. R- P- EIVSDEM
luCOLONIAE. ET- PRIMO. PRINCIPALI- OB
MERITVM. BENEVOLENTIAE- EIVS- ERGA
SE-VRBS. OMNIS.VRBANAE
FLAVIAE- CONSTANTIS
. PATRONO. DIGNISSIMO
Diese Inschrift, wird behauptet, habe die Yeranlassung zu der
Erdichtung unsrcs Edicts gegeben und es erhelle dessen Unechtheit
1) (S. jetzt den nur an wenigen Stellen (bes. Z. 12), s. u. S. 39 A. 1, ver-
änderten Text des C. I. L. XI 5283 (= Dessau 6623). — Die Variauten sind jetzt
weggelassen.)
Epigraphiscbe Aiialekten N. 9. 39
dls aus der Uebereinstimmung, theils aus dem Widerspruch der
beiden Inschriften. — Die Uebereinstimmung beider Inschriften ist
an sich nicht entscheidend, da sie für und gegen die Echtheit
sprechen kann; mir scheint sie eine ganz natürliche und unverdäch-
tige, besonders weil sie mehr in den Sachen als in den Worten
hervortritt und jede der beiden Inschriften sehr Yieles enthält, was
keineswegs aus der andern entnommen werden konnte. Ein Fälscher
würde schwerlich die coronati sich haben entgehen und dieselben blos
als das, was sie waren, als sacerdotes provinciarum haben auftreten
lassen; er würde schwerlich den pontifex gentis Flaviae bei Seite
gelassen und daraus blos auf ein templum Flaviae gentis in Spello 215
geschlossen haben, obgleich der Schluss ganz richtig ist; er würde
endlich den Hauptinhalt des Edicts, die Trennung Umbriens von
Tuscien in sacerdotaler Beziehung, aus dem Stein des Matrinius
keineswegs, sondern eher das Gegentheil gefolgert haben. Dass
daoreoren die Stadt auch hier urhs omnis Urhanae Flaviae Constantis.
die ganze Gemeinde der flavisch-constantischen Metropole sich nennt^,
stimmt zwar vollkommen mit dem Edict, allein wie konnte das anders
sein bei derartigen Titeln? — Der angebliche Widerspruch, dass die
Inschrift des Matrinius Antoninus, die jedenfalls jünger ist als das
Edict, welches für Tuscien und Umbrien besondre coronati bestellt,
dennoch von einem coronatus Tusciae et Umbriae spreche, ist gar
nicht vorhanden. Abgesehen davon, dass ja möglicherweise der
gemeinsame Name auch nach der Trennung den Priestern geblieben
sein könnte, da die Provinzen sonst vereinigt blieben, so ist ja
nirgends gesagt, dass Antoninus, nachdem die Yerordnung erlassen
war, coronatus Tusciae et Umbriae gewesen sei; vielmehr ist es
äusserst wahrscheinlich, dass er diesen sowde die meisten übrigen
Posten bekleidete, ehe das Edict erging, wobei man auch beachte,
dass er aed. q. II vir curator coloniae heisst, während die Unterschrift
die urhs nennt. Es hat ganz den Anschein, als ob Antoninus, der
vornehmste Mann von Spello, nachdem er alle Municipalposten
bekleidet und in Yolsinii Spiele gegeben hatte, das Gesuch der
Umbrer bei dem Kaiser mit veranlasste, vielleicht die Kosten der
«prachtvollen Errichtung des flavischen Tempels» grossentheils trug
und dafür denn bei der Einweihung desselben zum ersten Priester
ernannt und mit diesem Ehrenstein bedacht wurde, dessen Setzung
mit der Aufstellung des Edicts gleichzeitig stattgefunden haben kann.
1) (Der Stein scheint hier vielmehr [pr\ehs omnis urhana Flaviae Constantis
gehabt zu haben.)
40 Epigraphische Aii^lekten N. 9.
— Unter allen Bedenken, die gegen das Edict vorgebracht sind, ist
dagegen das stärkste dasjenige, dass die Inschrift des Antoninus der
auf ihr vorkommenden Tribus wegen vor Constantin entstanden sein
müsse; wo dann freilich die Namen Hispellum's Urbana Flavia
Constans nicht von Constantin herrühren und das Edict nicht echt,
das Zeugniss des Anonymus Ravennas^, dass Hispellums Beinamen
lulia und Constantiniana gewesen, nicht gültig sein kann. Im dritten
Jahrhundert fangen die Tribus an von den Inschriften zu verschwinden;
die jüngsten mir vorgekommenen Beispiele fallen in die Zeit Maximins
235—238 (Letronne Journal des savants 1847, p. 622. 736)^, in die
Jahre 244 (Soldatenverzeichniss , das der nomina cum tribus (sie) et
216 jmtriis inserta^ gedenkt, bei Fabretti 339, 511)^, 248 (Card. dipl. mil.
XXYII)*, 251 (? Borghesi Bullett. 1834, p. 73 (oeuvr. 7, 44). Mur.
158, 1^ Marini iscr. Alb. p. 49) ß, um 259 (? Maffei M. Y. p. 252, 3^
vgl. Borghesi dipl. di Trajano Decio p. 50 (oeuvr. 4, 59)), nach 261
(Orell. 3100)8 und nach 265 (Marini Arv. tav. LXII, p. 794) 9. L. Cae-
sonius L. f. Quirina Bassus (Marini 1. c.) ^^ heisst pontifex maior, ein Titel,
der seit Aurelian aufkommt (Borghesi Bull. 1 842, p. 140 (oeuvr.7, 379))^^
Allerdings ist an keine gesetzliche Aufhebung der Tribus zu denken, wie
denn noch Amm. Marc. XIY, 6, 6 von den otiosae tribus spricht (vgl.
meine Tribus p. 204 f.), sondern nur an ein factisches Zurücktreten,
w ovon nach individueller Willkühr immer Ausnahmen gemacht werden
konnten; schlechthin entscheidend ist also dies Argument nicht. Es ist
auch wohl zu beachten, dass mit dem Unheil, welches unter Gallien
über das römische Reich und namentlich Italien hereinbrach, die Masse
der Inschriften überhaupt auffallend abnimmt, namentlich aber die-
jenigen seltener werden, welche der Municipalämter Erwähnung thun.
Dem Kaiser, dem Provinzialstatthalter setzte man wohl noch die unver-
meidlichen Bildsäulen; allein bei der ganz veränderten Stellung der
Municipien, deren Aemter jetzt Lasten statt Ehren wurden, ist der
Mangel an Municipalinschriften sehr erklärlich. Natürlich aber w-ar
1) (S. S. 36 und S. 37 A. 1.) 2) (C. I. L. YlII 2675 = Dessau 4194.)
3) (C. I. L. VI 793 = Dessau 505.)
4) (C. 1. L. III p. 897 dipl. n. LIV.)
5) (C. I. L. XIV 352 = Dessau 6149.) 6) (C. I. L. XI 4086.)
7) (C. L L. VI 1422 = Dessau 1171.)
8) (C. I. L. XI 1886 = Dessau 1332.)
9) (C. I. L. XIV 3902 = Dessau 1186. Die auf Panvinius zurückgehende
Beziehung dieser Inschrift auf den Consul Lucillus des J. 265 ist unrichtig.)
10) (C. I. L. X 1687 = Dessau 1206.)
11) Vgl. Orell. 2204 (C. I. L. XIV 373 = Dess. 6141). Orell. 1065 ist wohl
ligorisch (C. I. L. IX 534*).
Epigraphische Analekten N. 9. 41
eben auf diesen die Nennung der Tribus am häufigsten, während der
vornehme Mann senatorischen Ranges kaum einen Grund hatte seines
Distrietrcchts zu gedenken; bei dem Militär wirkten andre Gründe,
vor allem die Ueberzahl der jetzt darin dienenden Peregrinen. Doch
sollen diese Bemerkungen keineswegs das wohlbegründete Bedenken
beseitigen, sondern nur darauf aufmerksam machen, dass der In-
ductionsbeweis, den man für das Yerschwinden der Tribus führt, bei
weitem nicht so stark ist als man gemeiniglich annimmt und eine
Ausnahme keineswegs zu den unglaublichen Dingen gehört. Es ist
mit der Tribus ähnlich wie mit der trib. pot., die unter Constantin
regelmässig fehlte, aber dennoch hin und wieder in der früheren
Weise erscheint ^ — Wie aber, wenn sich nachweisen Hesse, dass
die Inschrift des Antoninus ihrem anderweitigen Inhalte nach nicht
ins dritte Jahrhundert gehören kann? Manches darin passt allerdings
für das dritte Jahrhundert ebenso wie für das vierte: so der Per-
fectissimat, der zwar in der constantinischen Zeit häufiger erwähnt 217
wird, aber schon seit dem Anfang des 3. Jahrhunderts auf Inschriften
vorkommt (Marini Arv. p. 627)2; ^[q sacerdotes oder coronati provin-
ciarum, die schon unter Gordian erscheinen ^ (Orell. 2171)*, und
unter etwas veränderten Namen in vielen Provinzen, z. B. in Spanien,
Asien sehr alt sind; die Municipalchargen, die zwar, wie bemerkt,
auf den Steinen des 4. Jahrhunderts seltener vorkommen, aber nichts
desto weniger unverändert fortbestanden; die cura rei publicae coloniae
(woran Orelli nicht hätte Anstoss nehmen sollen), über die Gothofred
zum C. Th. XII, 1, 20, Marini Arvali p. 780 zu vergleichen sind.
Doch ist es bemerkenswerth, wie genau unser Antoninus das con-
stantinische Gesetz vom J. 331 (C. Th. XII, 1, 20) erfüllt hat: 'Xullus
decurionum ad procurationes vel curas civitatum accedat nisi omnibus
omnino muneribus satisfecerit patriae.' Dasselbe findet statt in Bezug
auf eine andere Bestimmung der constantinischen Zeit (C. Th. XII,
1, 5. 26. 41. 42), dass der Perfectissimat von den Lasten des Decu-
rionats keine Exemtion begründe. Auch das Cognomen Antoninus,
das in der besseren Zeit schwerlich einem Privatmanne zu führen
gestattet war, und der technische Gebrauch von urbs als Provinzial-
1) (Über das vereinzelte Erscheinen der Tribus im 4. Jahrh. hat Mommsen
Staatsrecht III S. 214 gehandelt; wo allerdings der Stein aus Thamugas nicht
anzuführen gewesen wäre, da seine Vorderseite älter ist.)
2) (S. jetzt Hirschfeld Sitz.-Ber. d. Berl. Akademie 1901 S. 585.)
3) Vgl. noch über diese Hagenbuch bei Orelli 2172, der aus Tertullian de
idololatria c. 18 die coronae aureae sacerdotum provincialium anführt. (S. auch
Mommsen Eph. epigr. V S. 637 (observat. epigr. n. XL, unten in diesem Bande).)
4) (C. I. L. in 1438 = Dessau 7129.)
42 Epigraphische Analekten N. 9.
Hauptstadt scheinen gegen das dritte Jahrhundert zu sprechen. Dass
die principales und der primus principalis der Sache nach seit alter
Zeit in allen italischen Senaten vorkamen, bezweifle ich nicht; die
Fixirung dieser Namen aber als technischer und die damit zusammen-
hängende Feststellung ihrer Lasten und Immunitäten (vgl. darüber
Gothofred im Paratitlon zum C. Th. XII, 1 . p. 356 Ritter) finde ich
jenseit der constantinischen Zeit nicht, wohl aber bei Callistratus
(unter Sever und Caracalla, Dig. 48, 19, 27, 1. 2) die 2^^^'^(^^pci'^^s
civitatis neben den deciiriones bloss als angesehene Bürger ohne
jene technische Bedeutung. — Vor allem aber lege ich Gewicht
auf die Erwähnung des pontifex geniis Flaviae. Es liegt im Wesen
des Pontificats, dass dasselbe sich nicht nuf einen bestimmten Cult
bezieht, sondern die Oberaufsicht über das ganze Sacralwesen enthält;
deshalb giebt es nur Ein collegium pontificum mit Einem pontifex
maximus für Rom und eben so für jede andre Stadtgemeinde, wie
z. B. für Alba den pontifex Albanus, und wie deren die Inschriften
fast einer jeden Stadt nachweisen. Daher findet sich daneben wohl
218 der Zusatz publicorum populi Romani sacrorum oder sacrificiorum
(Orell. 643. 2157)^, aber niemals in der guten Zeit eine Beschränkung
auf den Cult einer einzelnen Gottheit^. Zuerst scheint Aurelian
1) (CLL. XT 1421 (v. 43) = Dessau 140; C. L L. YI 29718 (bezieht sich
auf Nemausus).)
2) Der pontifex Volcani et aedium saerarum in Ostia (s. diese Analekten.
Berichte 1849, S. 295 (vergl. oben S. 8 A. 3)) ist keine Ausnahme ; er hatte die Ober-
aufsicht über alle, namentlich aber über den Haupttempel in Ostia. Der pontifex
d. Augusti Mur. 151, 6 beruht auf einer falschen, aus Don. II, 197 zu berichtigenden
Lesart (s. C. L L. V 7670 v. 4) ; der pontifex minor dei Liberi invicti Orell. 2152 ist
falsch (C. I. L. X 732*): der pontifex sacrarius Junonis Quiritis Orell. 1304 (C. I. L.
XI 8125 = Dessau 3111) ist pontifex und Priester der luno Quiris in Falerii. —
Auf spanischen Inschriften finden sich pontif. perpetuus domus Aug. (Grut. 101, 3
(C. L L. II 1663 = Dessau 5080)), pont. dorn. Aug. (Orell. 2158- (C. I. L. II 2105 =
Dessau 6910)), pontif. Augg. (Grut. 418, 7, wohl falsch (C. I. L. II 2342 genügend
beglaubigt)), pontifex Caesarum (Orell. 616. 617. vgl. Don. III, 2 (C. L L. II 2038);
von Marini Arv. p. 385 bezweifelt), pont. perp. divi Aug. (Grut. 321, 6, verdächtig
(C. I. L. II 3862, wo aber pontifex perp. divo[r. et] Aug. aufgenommen ist));
sacrata domus Augusto M. Clodius pont. desig. (Grut. 244, 1, verdächtig (C. I. L.
II 1570, echt, aber schwer korrumpiert)), was gegen die oben aufgestellte Regel
verstösst. Viele dieser Inschriften sind sicher falsch; wenn echte darunter sind,
was ich nicht in Abrede stelle, so gehört dies zu den Irregularitäten des Cults
der consecrirten und der regierenden Kaiser in Spanien, ebenso wie die spani-
schen flamines Divorum et Augustorum (vgl. Marini Arv. p. 386). Es mag der
Umstand, dass derselbe Mann häufig, an manchen Orten vielleicht regelmässig
pontifex sacrorum und flamen Romae et Divorum et Augustorum war (vgl. Grut.
305, 8 = Mur. 1102, 2 (C. I. L. II 1475 = Dessau 6907). Grut. 345, 6 (C. L L.
Epigraphische Analekten N. 9. 43
hievon abgewichen zu sein, als er um's J. 274 seinen neuen Sonnen-
tempel nicht unter das Collegium der Pontifices stellte, sondern
einen eigenen pontifex Solls dafür ernannte^. Seitdem nannten ^ich, -1^
wie Borghesi Bull. 1842, p. 140 (oeuvr. 7, 379) dargethan hat, die
Pontifices älterer Stiftung entweder pontifices maiores, oder nach
dem Haupttempel, der unter ihrer Aufsicht stand, pontifices Yestae
matris oder Yestae^, oder auch Beides zugleich: pontifices Vestae
maiores. Keines der Zeugnisse, welche ihrer gedenken, geht über
die constantinische Zeit zurück (s. die Yerzeichnisse bei Borghesi
1. c). — Hiernach kann es keinem Zweifel unterliegen, dass auch
die pontifices Flaviales^ oder gentis Flaviae (nur auf der Inschrift
II 1534)), Yeranlassung gegeben haben zu dem widersinnigen pontifex domus
Aiigustae, der jedenfalls auf Spanien zu beschränken ist. — Marini Arv. p. 708
meint zwar, dass pontifex für sacerdos gesagt werden könne und nimmt deshalb
Scaliger's pontifex fetialis Grut. 396, 5. 397, 5 (C. I. L. Y 4829 = Dessau 940)
in Schutz, gewiss mit Unrecht; P. Scipio war vielmehr Pontifex und Fetialis.
Die von ihm angeführten Beispiele beweisen durchaus nicht, dass man jemals
sacerdos und pontifex verwechselt hätte.
1) Yopisc. Aurelian. c. 35; templum Solis fundavit et pontifice roboravit
(so ist zu schreiben; pontifices roboravit ist sinnlos (weniger elegant, aber
richtiger, Scaligers Konjektur: porticibus roboravit: vergl. (Jordan -) Hülsen
To^DOgr. d. Stadt Rom 3, 454)). Die auf Inschriften vorkommenden pontifices
Solis hat Borghesi im Bullett. 1842, p. 141 (oeuvr. 7, 379) zusammengestellt.
Hinzuzufügen ist Caelius Hilarianus, der in einer Inschrift von 377 P • S •, d. h.
pontifex Solis heisst (Mur. 388, 1 (C. I. L. VI 500 = Dessau 4148; es ist aber
p(ater) s(aci'oi'um) zu lesen)), Crescens aus einer Inschrift, die in diesen Analekten
(N. 8, oben S. 65 (s. S. 17 A. 4 Ende)) schon erwähnt ward. Ich habe zu spät
gesehen, dass der dort gedruckte lateinische Text entlehnt ist aus Bianchini's
Vorrede zum Anastasius (tom. I. §. 28) und nichts ist als die lateinische Ueber-
setzung eines griechischen Epigramms, das Bianchini dort ebenfalls giebt . . .
(es folgen Varianten zum Text dieser Inschrift aus Bianchini und Fabretti). —
Gefunden ist sie an der Stelle der heutigen Peterskirche, dem alten Phrygianum
(Preller Regionen S. 59), an welcher Hauptstätte des katholischen Cultus bekannt-
lich in alter Zeit die wüste Verehrung der Göttermutter ihren Sitz aufgeschlagen
hatte. — Demnach bezieht sich diese Inschrift nicht auf einen sacerdos Apolli-
nis XV viralis, wie die mangelhafte Uebersetzung (durch die übrigens auch
Borghesi Traj. Decio p. 50 (oeuvres 4, 307 A. 1) sich hat täuschen lassen) anzu-
deuten schien, sondern auf einen XYvir sacris faciundis, der zugleich pontifex
(oTe(pavrj(p6Qog) Solis war — zwei Aemter, die z. B. auch Orelli 3184. 3185 (C, 1, L.
VI 1741 (= Dessau 1243). 1742, vergl. 1739 ff.) neben einander vorkommen.
2) Ueber die ganz besondere Verehrung, die im 4. Jahrh. der Vesta in Rom
zu Theil ward, s. Gothofred z. C. Th. XIII, 3, 8 und zahlreiche Inschriften der
Vestalinnen Orell. 2233 sq. (Dessau 4935 ff.).
3) Das einzige Beisjnel dafür geben die Inschriften des L. Aradius Valerius
Proculus Consul 340: Orell. 3672. Grut. 360, 4. 363, 2 (jetzt 0. I. L. VI 1690. 1691.
1694 vergl. Dessau 1240). Für den Gebrauch des Flavialis ist zu vergleichen,
44 Epigraphische Analekten N. 9.
von Spello) nicht in die bessere Kaiserzeit gehören. Dass sie mit
den flamines D. Yespasiani et Titi oder Flaviales und mit den sodales
Flafiales^ nichts gemein haben, ist höchst wahrscheinlich. Da es
feststeht, dass Constantius (Eckhel YIIT, 32) ^ und Constantin (Eutrop
X, 8. Eckhel YIII, p. 92^. Orell. 1091. 1092)* nach ihrem Tode
220 consecrirt und also vermuthlich auch ein Tempel •" und Priester ihnen
beigelegt worden sind; da ferner unmittelbar nach Constantins Tode
diese pontifices Flaviales in Rom erscheinen, um sofort wieder zu
verschwinden, so liegt nichts näher als die Annahme, dass sie sich
auf das jüngere Kaisergeschlecht dieses Namens beziehen, mögen sie
nun nach Constantius Tode (306) oder, wie ich eher glaube, nach
Constantins (337) eingeführt worden sein. Dass man die Benennung
änderte und den Priester der flavischen Divi nicht sacerdos oder
flamen nannte, hatte seinen guten Grund; der heidnische Senat wollte
den christlich gesinnten Kaisern kein Aergerniss durch Einsetzung
heidnischer Priester geben und doch auch die Riten der Consecration
nicht verabsäumen — pontifices aber zu ernennen w^ar nicht anstössig,
so lange der Kaiser sich selbst noch pontifex maximus nannte.
Ueberdies gelang es dadurch, die Yorgänger noch an Servilität zu
überbieten; die neu creirte flavische Priesterschaft ward nicht unter,
sondern neben die pontifices maximi gestellt, und erhielt wie die
Priesterschaft des Sonnentempels Exemtion von der geistlichen Ober-
aufsicht, die dem römischen Oberpriester oblag. Dass der pontifex
Flavialis vom pontifex maior ganz verschieden w^ar und nicht etwa
ein Mitglied des Collegiums der letzteren, beweisen die Inschriften
des Proculus, welcher beide geistliche Aemter bekleidete. — Sonach
dass Mavortius Lollianus Consul 355 auf einer Inschrift (Fabrett. 689, 110) comes
dd. nn. Aug. et Caesaruni, auf einer andern (Grut. 431, 4) comes intra Palatium,
auf einer dritten (Orell. 3162) comes Flavialis genannt wird (die Inschriften jetzt
C. I. L. X 4752. VI 1723. X 1696 = Dessau 1223. 1225. 1224).
1) Orell. 2375 (C. I. L. XI 1430 = Dessau 1009): C. Bellicus Natalis Teba-
nianus cos. XV vir Flavialium, d. h. XV vir s. f. und einer der Flavialen, vgl.
Grut. 1025, 2 (C. I. L. VI 1333 = Dessau 1077): sodali Flaviali, XVviro s. f. und
Oderici p. 188 (C. I. L. XIV 2502): L. iS'cribonius Libo cos. ni virum epulonum. —
XVviri Flaviales giebt es nicht.
2) (Cohen VIP S. 58ff. n. 2 — 6. 26 — 28 usw.)
3) (Cohen VIP S. 231. 265. 318.)
4) (C. I. L. VI 1151 (= Dessau 707). 1152.)
5) Die Münze mit MEMORIA • DIVI • CONSTANTI und einem runden
Tempel, über dem ein Adler, stellt denselben vielleicht dar. Eckhel 1. c. (Cohen
VIP S. 73 u. 169 ff.) — Die gens Flavia des Curiosum reg. VI scheint indess
das Grabmal Vespasians und seiner Kinder gewesen zu sein. (Über dieses
temjplum Flatiae gentis s. Hülsen Topogr. der Stadt Korn 3, 425 f.)
Epigraphische Analekten N. 9. 10.
45
ist es auch sehr wahrscheinlich, dass der pontifex gentis Flaviae in
Hispellum keineswegs auf die älteren Fla vier sich bezieht, deren
Cultus diese monströse Mischform nirgends gehabt hat noch gehabt
haben kann. Dagegen war es sehr natürlich, den Priester, der das
umbrische Nationalheiligthum unter seiner Aufsicht hatte ^, dem
Pontifex von Hispellum nicht unter-, sondern nebenzuordnen und
deshalb ihn selbst zum Pontifex zu erheben. Um den inneren
Widerspruch in der Bestellung eines pontifex für einen einzelnen Cult
bekümmerte die constantinische Zeit sich wenig mehr und ebenso
wenig darum, dass vor Constantins Tode eigentlich nur von einem 221
templum Divi Constantii, nicht gentis Flaviae die Rede sein konnte;
wie denn auch schon in früheren Zeiten ausserhalb Rom den Kaisern
bei ihren Lebzeiten sehr häufig göttliche Ehre erwiesen ward und wie
es von Africa gewiss ist, dass das sacerdotium gentis Flaviae noch bei
Constantins Lebzeiten eingeführt worden ist. — Wenn also der ponti-
fex gentis Flaviae die Inschrift des Antoninus positiv in die constantini-
sche Epoche verweist, so muss die bisherige Annahme, dass auf den
Inschriften dieser Zeit die Tribus nicht erwähnt wird, aufgegeben oder
vielmehr dahin beschränkt werden, dass seit Sever die Erwähnung
der Tribus immer seltener wird. Damit wird der letzte Grund be-
seitigt sein an der Echtheit des Edicts von Hispellum zu zweifeln.
10.
Auf Bl. 98 der pighischen Inschriftensammlung in der K. Biblio-
thek zu Berlin findet sich folgendes «fragmentum tabulae marmoreae
apud Gentilem Delphinium:»
DOMITIANO . rv
LLVSTIO • BLAESO . COLLEGI • FBAi
P. VESPASIANI . CAESARIS •//////
ANI. COS. VI- VICTIMIS/// «
IIT- lOVI. 0. M. BOVES//
VAS- S ALVTI. PVBLIC
II
C- SALLVSTIO. BLAESO
1
Auf den ersten Blick sieht Jeder, dass dies ein Fragment
der Arvalakten ist^, und zwar ein unediertes, das vor Marini's
1) Es lässt sich nicht entscheiden, ob der jährlich zu ernennende umbrische
Bundespriester eben der pontifex gentis Flaviae war oder noch von ihm ver-
schieden. Ersteres halte ich für wahrscheinlicher; ein jährlicher Pontifex ist
für diese Epoche nicht undenkbar.
2) (Wiederholt von Henzen C. I. L. VI 2055, act. fratr. Arv. p. C, der die
1. Zeile mit Domitiano IV streicht und den Text, abweichend von Mommsen,
auf die regulären Januar- Vota des J. 77 bezieht.}
46 Epigraphische Analekten N. 10.
tav. XXII ^ aus dem J. 78 einzuschalten sein wird. Das Jahr wird
bestimmt durch die erste und vierte Zeile, da Domitians viertes und
Vespasians sechstes Consulat beide in 75 fallen, während im folgenden
Jahre Domitian zum fünften, Yespasian zum siebenten Mal Consul
war. Die Veranlassung der Zusammenkunft war, wie aus Z. 3 klar
hervorgeht, ein Votum für Vespasians W^ohlergehen ; wobei indess
222 nicht an die bekannten vota annua III non. lan. gedacht werden
kann, theils weil diese auch auf Titus als Mitregenten seit dem
I.Juli 71 sich hätten erstrecken müssen, wie sich von selbst versteht
und wie zum Ueberfluss Marini's tav. XXII^ beweist; theils w^eil am
3. Jan. 75 nicht Domitian, sondern Titus der College seines Vaters
im Consulat war, für den erst später, vermuthlich am 1. Juli, sein
jüngerer Bruder als suffectus eintrat. Dagegen könnte es wohl sein,
dass dies Votum an dem Geburtstage des Kaisers, 17. Nov. (XV Kai.
Dec.) stattfand; an diesem Tage war Domitian Consul und es ver-
steht sich, dass dabei Vespasian allein genannt wird. Die Götter, die
genannt werden, sind dieselben, welchen an den Geburtstagen Nero's
geopfert ward (Marini tav. XIII. XV. p. 91 cf. 427)2. Wenn eine
ausserordentliche Veranlassung, eine Krankheit oder Reise des Kaisers
das Gelübde veranlasst hätte, würde davon vermuthlich in dem
erhaltenen Fragment irgend eine Spur sich finden. Danach ist
folgender Ergänzungsversuch abgefasst, wobei im Einzelnen noch zu
bemerken, dass der Sallustius Blaesus der letzten Zeile ohne Zweifel
derselbe Arvale ist, der am 1. März 78 magister ward (acta Arv.
XXII, 30) und auch sonst öfter vorkommt (tav. XXIV— XXV) -^
Danach ist C in P zu ändern; wie denn der Ueberrest eines offenen
P sehr leicht für das Fragment eines C angesehen werden kann.
Im Einzelnen schliesst die Ergänzung sich zunächst an tav. XV und
XXII, namentlich an die letztere fast gleichzeitige an.
iinp. caesare vespaslano aug. ui
caesare aug f DOMITIANO • IV ^^^
magisterio promag. p. saLLVSTIO • BLAESO • COLLEGI • YRktrum arva
llum nomine ]wo salute mP • VESPASIAN I • CAESARIS angusti trihuni
da potestate patris t.caesaris etdomitik'^l' COS- VI- VICTIMIS immolatis in capitolio,
quas superioris anni mag. twIT • lOVl • 0- M- BOVES mares duos iunoni
raccaa duas minervae vaccas dVAS • SALVTI • PVBLlCac vaccas diias genio
ipsins tanrum, vota solverunt et p SALLVSTIO • BLAESO praeeimte vota in
proximum annuvi nuncupaverunt.
1) (Henzen C. I. L. VI 2056, act. Arv. p. CII = Dessau 5027.)
2) (S. jetzt Henzen act. Arv. p. 57.)
3) (S. jetzt Henzen C. I. L. VI p. 588, act. Arv. p. 19G.)
Epigraphische Analekten N. 10. 47
Ich füge eine andere kürzlich bekannt gewordene Arvalinschrift
bei, die ich Jac. Kennedy Baillie's fasc. (I) inscr. Graec. (Lond. Dublin.
184*2, 4, p. 86. 192) entnehme, ohne die seltsamen Verbesserungsver-
suche des übrigens genauen Abschreibers weiter zai berücksichtigen ^i
«YAON lOYAlON xO^M^Parov 223
Y n ATON nPeoßevTi]H
KAI ANTIZTPATHrON
AYTOKPATOPOZ NEPOYA
-, TPAIANOY KAIZAPOZ ZEBAZTOi-
TEPMANIKOY AAKIKOY ZYPIAs
4>0INEIKHZ KOMMArHNHZ ZEHt
fMOYlPA EnOYAßNOYM c|>PATPE/f
aPOYAAEM ANTIOXEfiN TßN Em
10 rß XPYZOPOA TßN HPOTEPON
7£PAZHNftN H BOYAHKAI O AHM
og ^\^ AnOAAfiNIOY AlONYZIOY
ToY KAI MAAXIßNOZ KAI KE<t>AA^
o)voT APTEMlAftPOYKAI AlONYZ^
15 ov d)] MHTPIOY TOY AMYNTOY
Die Inschrift ist Genossin von Marini's tav. LVII = C. I. Gr.
3548'^, die demselben C. Antius A. Julius Quadratus^ gesetzt ist vom
Senat und Volk der Pergamener. Auch diese ist von Baillie iu
Pergamus gefunden worden und da der demselben Magistrat ge-
hörende Stein C. I. Gr. 3549 ebendaselbst, ein anderer C. I. Gr. 3532
in der Nähe, vielleicht in den Ruinen von Elaea gefunden ist, wird
Quadratus wohl aus dieser Gegend gebürtig gewesen sein (vgl. auch
3549 cit.: Kovadgärov dlg vjiarov fj Tiarglg) und sind ihm nach der
bekannten Sitte der Römer von den Communen, die ihm verpflichtet
waren, die Ehrendenkmäler in der Heimath errichtet worden. Aus
dem Fundort also lässt sich die Lage der dedicierenden Stadt nicht
schliessen; wohl aber giebt ein anderer Umstand einigen Aufschluss.
Während die übrigen Basen zahlreiche andere von Quadratus in
Asien bekleidete Aemter aufführen (er war Proconsul von Asien,
leg. pro pr. von Pontus und Bithynien, Legat in Asien zweimal,
Proconsul von Greta und Cyrenaica, und zugleich, wie es scheint,
von Cypern)*, von denen die meisten unzweifelhaft früher von ihm
1) (Text hier nach Fräiikel Inschr. v. Pergamon S. 301 n. 437; nur Z. 1 Ende
sind einige von Baillie mehr gelesene Buchstaben berücksichtigt.)
2) (Fränkel a. a. 0. S. 305.)
3) (Über C. Antius A. lulius Quadratus und seine Denkmäler s, jetzt Pros-
opogr. imp. Rom. II p. 209 n. 338; Dessau inscr. sei. n. 8819. 8819*.)
4) (Cypern wird nur in der offenbar inkoiTekt geschriebenen Inschrift C. I. G.
8548 genannt; s. Fränkel a.a.O. S. 305.)
48 Epigrapliische Analekteu N. 10.
bekleidet wurden als das Proconsulat^ von Syrien, nennt die Basis
der Antiochier blos das letztere; unzweifelhaft deshalb, weil diese
Ehrenbezeugung beschlossen ward, während und weil er dieses Amt
verwaltete, das sich also auf Antiochia bezogen zu haben scheint.
Demnach ist die fragliche Stadt wahrscheinlich in der römischen
Provinz Syrien in der Ausdehnung, die dieselbe unter Trajan hatte,
224 zu suchen. In dieser Provinz führt uns der Name Chrysoroas in die
Dekapolis, wo Damaskus an dem Steppenfluss dieses Namens liegt
(Strab. XYI, p. 755. Ptol. Y, 15, 9. Plin. IL N. 5, 18, 74) und die
Stadt Leukas, vielleicht das alte Abila^, auf ihren Münzen einen
schwimmenden Knaben mit der Aufschrift XPYCOPOAC zeigt (Eckhel
III, 337). Unter den Städten der Dekapolis findet sich nun wirklich
eine, auf die das fragmentirte . , PAZHNftN (nicht mehr als ein oder
zwei Buchstaben fehlen zu Anfang) vortrefflich passt: Gerasa zwischen
Damaskus und Jerusalem. Dass dieselbe nicht in der unmittelbaren
Nähe des Flüsschens liegt, wird nicht abhalten dürfen ihr den Bei-
namen £7zl Xqvooqöci oder (wenn man eine Landschaft verstehen
will) ev Xqvooqöci beizulegen ^, Dass auch diese Stadt, wie so viele
andre, den Namen Antiocheia geführt habc^, wird sonst nicht über-
liefert; wohl aber ist eine Tradition vorhanden, dass dort Alexander
eine Kolonie gegründet habe (Droysen, Hellenismus II, S. 599) und
passt die Lage von Gerasa auf das fünfte Antiochia bei Stephanus
von Byzanz: jueratv y.oih]g ZvQiag xal "ÄQaßiag, I^ejuiQdjuiöog. Auch
sind Münzen vorhanden, deren Typen mit Bestimmtheit in die
Dekapolis führen mit der Aufschrift : ANTIOX- HR. IH- leP- ACYAOC
(Eckhel III, 347); es ist sehr auffallend, dass diese offenbar nicht
unbedeutende Stadt bei den Geographen nicht vorkommt. Wie,
1) (Lies: die Statthalterschaft.)
2) (Dagegen Jiiaillard num. Zeitschr. Wien 26, 1894 S. Iff.; vergl. Greek
coins in the Brit. Mus., Galatia Cappadocia Syria S, LXXIX.)
3) ('Nach dieser erschöpfenden Darlegung ist nur zu bemerken, daß man
XgvooQÖa wegen des männlichen Artikels von einer Landschaft nicht verstehen
kann' Fränkel a. a. 0. S. 302; ferner, daß der Chrysorrhoas nicht der von Damas-
kus ist, sondern der die Ruinen von Gerasa durchströmende Wadi Kerawan oder
W. Dscherasch, dessen griechischer Name so gelautet haben mufa; s. Benzinger
Pauly-Wissowa VII 1243.)
4) (Mommsens Vermutung hat glänzende Bestätigung erhalten durch
Inschriften aus den Ruinen von Gerasa (Dscherasch) selbst, in der die Stadt
i) Jiohg 'Avxioyjcov tmv jiQog zw X^voogöa xwv jigöregov rsoaoi]va>v oder einfach
'AvTLÖyua heißt; s. Lucas Mitth. u. Nachrichten des deutschen Palaestina- Vereins
1901 S. 57. 68. 75 n. 17. 54. 82), sowie durch Münzen mit der BeiscWiit'AvixioyJcov)
xoj{v) JiQ{dg) XQ{vooQÖa) röj{v) -Tß(oTfooy) rs{gao7]vwi') (Imhoof-Blumer Revue suisse
de numisraatique 8, 1898 S. 48.)
Epigraphische Analekten N. 10. 11. 4ü
wenn dies die Münzen von Gerasa wären ^, das eine blühende und
reiche Stadt war und in der Numismatik äusserst schwach vertreten
ist? Eckhols gewöhnlich angenommene Erklärung der nicht voll
ausgeschriebenen AYorte HPog IPI.to)' kann gar wohl mit meiner
Annahme bestehen, denn die Stadt und das Gebirge dieses Namens
waren nicht allzuweit von Gerasa entfernt.
11.
Schon in der ersten allgemeinen Sammlung lateinischer In-
schriften, in dem sogenannten Apian (1534) findet sich p. 315 (daraus
Smet. 163, 9. Grut. 299, 2) ein Bruchstück von Municipalfasten ^ mit
Angabe der gleichzeitigen römischen Consulate, das die späteren
Forscher um so mehr beschäftigt hat, als der überlieferte Text die
Consuln des J. 723 zwischen die von 720 und 721 einschob, also
offenbar eine Zeilenversetzung enthielt, die bei Smet. 64. Grut. 299, 1
mehr bemerkt als beseitigt ward. Wichtiger war es, dass, als man
auf die epigraphischen Manuscripte wieder aufmerksamer ward, die 225
Inschrift sich in mehreren derselben wiederfand — so in der vor-
trefflichen Handschrift des Cardinais di S. Croce, des bekannten
Marcellus Cervinus, der als Papst Marcellus II. 1555 starb, aus der
dies Fastenfragment in die Berliner Handschrift des Pighius f. 203
und corrigiert in dessen Annalen (ITT p. 494) überging, in der um
1730 dem Cav. Marmi gehörigen Handschrift des Jucundus^ (daraus
Gori bei Doni V, 4; v. 1. Murat. 294, 1; Donat. 155, 3); in der des
Thomas Scandianus vom J. 1505 (die schedae Farnesianae anti-
quiores Muratoris), aus der Mur. 294, 1 diese Inschrift, jedoch
offenbar mit willkührlichen Yeränderungen namentlich in der Zeilen-
folge, wiederholte*, und endlich in der Pergamenthandschrift des
1) (Dies hat sich nicht bestätigt, vielmehr gehören diese Münzen der Stadt
Hippus in der Dekapolis, vergl. Greek coins in the Brit. Museum, Galatia Cappa-
docia Syria, S. LXXXllI. 801, während Gerasa- Antiochein durch die S. 48 A. 4
erwähnten Münzen vertreten ist.)
2) (Über die venusiuischen Munizipalfasten hat Mommsen wenige Jahre später,
in einer Duplik wider Zumpt (s. S. 58ff.), Rhein. Museum 9, 1854 S. 481— 496:
„die venusiuischen Fasten", und abschließend C. I. L. IX n. 422 gehandelt.
Diese späteren Ausführungen sind in den folgenden Anmerkungen berücksichtigt.
— Vergl. außerdem de Rossi i fasti municipali di Venosa restituiti alla sincera
lezione (Giwnale arcadico Bd. 133, Rom. 1853j; Henzeu C. I. L. I ed. 1 p. 467 ff.)
3) (Jetzt in der Nationalbibliothek in Florenz, s. Mommsen CLL. III
p. XXVII; de Rossi inscr. christ. II p. 397.)
4) (Unter schedae Farnesianae versteht in der Tat Muratori meist das von
Th, Scandianus im J. 1505 geschriebene Exemplar der Sylloge des Ferrarinus,
aber das kann hier nicht gemeint sein; vermutlich meint Muratori schedae
Ambrosiana e, und zwar den S. 56 A. 1 angeführten Cod. Ambros. A 55 inf.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 4
50 EpigraphisclieAnalektenK.il.
Cardinais Canale^, deren von Marini zu dem Text Grut. 299, 2
angemerkte Yarianten ich Borghesi verdanke. — Es zeigte sich
indess, dass keiner dieser Texte (mit Ausnahme natürlich der will-
kührlich corrigierten wie der gedruckte von Pighius und der Mura-
tori's) von jener Versetzung frei war und dass also die Kritik eine
doppelte Aufgabe hatte : einmal aus den überlieferten Abschriften die
ursprüngliche Copie des ersten Abschreibers und alsdann aus dieser
das Original wiederherzustellen.
Ehe hierauf eingegangen wird, muss noch die Vorfrage auf-
gew^orfen werden, welcher italischen Stadt diese Fasten angehört
haben. Apian und Gori schweigen ganz; Muratoris Handschrift
setzte die Inschrift 'apud ducem Calabriae in Castro Capuano" und
ebenso (nur mit dem Schreibfehler Capuae für Capuano) ^ der Codex
des Marcellus. Sehr richtig bemerkte Avellino opusc. II, p. 286, dass
hiemit keine Localität in Capua bezeichnet werde, sondern ein Palast
in Neapel. Es ist auffallend, dass er sich nicht bestimmter hierüber
aussprach; castello de Capuana oder castel Capuano ist der auch
heutzutage noch gebräuchliche Name des palazzo della Vicaria in
der strada de' tribunali, der bis zum J. 1540 eine der königlichen
Residenzen in Neapel war und jetzt Sitz der höchsten Gerichte ist
(Giustiniani diz. geogr. del regno di Napoli vol. VI, p. 291, 334. 383).
In Neapel also in der Sammlung des Kronprinzen befand sich diese
Inschrift wie andere^, woraus sich für den Fundort höchstens das
226 ergiebt, dass die Inschrift dem heutigen Königreich Neapel angehört.
— Ein ausdrückliches, bisher übersehenes Zeugniss über den wahren
Fundort findet sich in einem Briefe von Pomponius Latus an Politian
vom 17. März 1488 (Politian. epist. I, 15; auch in Pomponius opp.
Argent. 1510, S. 64). Mit diesem Briefe übersendet Pomponius
seinem Freunde das Kai. Venusinum (Mur. 150, l)-^ mit folgenden
Worten: «Serius quam opinabaris ab amicissimo fieri, distuli ad te
mittere quod summopere legere optabas. Causa fuit nescio quis qui
1) (Jetzt in Toledo, s. de Rossi a. a. 0. p. 398.)
2) (Pighius hat nicht, wie es nach Mommsens Worten aussieht, 'in Castro
Capuae', sondern *Capuae in castro' geschrieben. Diese unbedeutende und
unwesentliche Ungenauigkeit in Mommsens Referat (hier und in den Inscriptiones
Neapolitanae) wird von Zumpt in seiner 'defensio' S. 13 als eine "^insignis frans'
bezeichnet.)
3) So Mur. 1172, 5 (C. I. L. X 1803): in Castro Capuano apud ducem Cala-
briae e schedis Fr. lucundi niisit Gorius. Es ist danach mehr als wahrscheinlich,
dass die Handschrift des Jucundus auch für die Fasten denselben Ort angab, wie
für diese Sepulcralinschrift (s. jetzt Eph. ep. IX p. 312), und Gori nur denselben
dort mitzutheilen vergass. 4) (C. I. L. I ed. 2 p. 220, IX n. 421.)
ßpigrapbisclie Analekten N. 11. 5l
se intra paucos dies datunim Quinctilem et Sextilem mihi pollicitus
est remque is longius mea opinione traxit. Ipse tandem ut creditori
qui vel praecipuus es satisfacerem, quae apud me erant diligentissime
oxscripsi. A Yenusia Apulorum adlata sunt marmorea in tabula:
obscuro loco ibi latebant. Fragmenta aliarum tabularum ubi annus
integer erat coniungi nequiverunt, quod multa deerant illinc translata
Arianum; summa cura quae superest tabula servatur. Mitto et quae-
dam monimenta rerum eodetn in loco reperta et placitura tibi ut
existimo, amatori vetustatis. Romae fere idem, sed multo ante,
verum fine caret. Si habere cupis (nämlich die römische Inschrift)
rescribe. Quamquam quid hoc dixerim, cum facile intelligam te
plurimum id quaerere? sed videtur optabilius si poposceris. Scias
omnia quae apud me sunt tua esse.» Politian antwortet (ep. 16):
«Semenstre (richtiger bimenstre) calendarium mire fuit gratum et
quam ais tabidam hello Marsico fadam^ quae si eadem est quam
Romae obiter legerim, vereor ut satis ex fide sit exscripta : siquidem
AIMILIYS, non AEMILIYS erat in saxo, quam eandem diphthongum
etiam super ipsa Panthei testudine^ notaveram.» Unzweifelhaft sind
die monimenta rerum eben unsre Fasten, die ja die Ueberschrift
tragen TABELLA- FACTA- A- BELLO • MARSICO und den Consul des
J. 720 PAYL- AEMILIVS nennen. Die römische Inschrift, mit der
Pomponius und Politian sie zusammenstellen, sind natürlich die
Fragmente der capitolinischen Fasten, soweit sie schon vor 1546
bekannt waren, in welchem Jahr die berühmten farnesischen Aus-
grabungen bedeutendere Ueberreste ans Licht zogen. Die zu Latus
Zeit bekannten Stücke (sie finden sich bei Mazoch. f. 121.122. 145.
146) gehören viel älteren Zeiten an als die venusinischen Fasten 227
(multo ante) und gehen nicht auf die Jahre hinab, die diese betreffen
(fine caret); AIMILIVS findet sich bei den Jahren 437. 438.443. Poli-
tian hatte sie gesehen und sich dieses Wort seiner Schreibart wiegen
daraus angemerkt, aber er besass davon keine Abschrift, da er sonst
natürlich nicht hätte auf den Gedanken kommen können, dass die
von Latus ihm gesandte Inschrift ein andres Fragment oder gar ein
zweites Exemplar derselben Fasten sei. — Da nun diese monimenta
reinim zugleich mit dem venusinischen Kalender gefunden wurden, so
sind sie ein Theil der Fasten von Yenusia; was sich noch dadurch
bestätigt, dass in der ältesten Ausgabe des venusinischen Kalenders
von 1509 2 es von diesem heisst: apud illu. ducem Calabriae est haec
1) (Gemeint ist, wie de Rossi i fasti di Venosa (s. S. 49 A. 2) p. 20 gesehen
hat, die Inschrift C. I. L. VI 1272 cf. 31583 = Dessau 51, in der CVRAI
vorkommt.) 2) (Yergl. C. I. L. I ed. 2 p. 205.)
4*
ä^ Epigraphische Analekten N. li.
pars calendarii quae reperta fuit in agro Venusino. Auch gehören
Kalender und Fasten bekanntlich zusammen, wie aus der Inscription
des maffeischen Kalenders und aus den Kalendern und Fasten des Steins
von Anzi und der Handschrift des Philocalus bekannt genug ist. Es sind
ferner die Municipalmagistrate jener Inschrift — II viri aediles quae-
stores — genau die sonst in Venosa vorkommenden (alle zusammen z. B.
in der Inschrift des P. Ennius Bassus Lup. it. Yen. p. 315)^, und wenn
es nicht überflüssig wäre, Hesse sich leicht zeigen, dass auch die Gentil-
namen der Municipalmagistrate unseres Fragments nach Venosa führen.
Wir erfahren ferner aus jenen Briefen, dass die Inschrift um
das J. 1488 zuerst bekannt ward. Dazu passt es vortrefflich, dass
dieselbe den älteren Sammlern , z. B. dem Kiriacus unbekannt blieb
und dass sie zuerst in der Sammlung des Jucundus auftaucht, der
auch Neapel und die Umgegend besucht und vor 1492 wahrscheinlich
in Rom seine Sammlung vollendet hat; er könnte wohl der nescio
quis sein, von dem Latus seine Abschrift empfingt. Der duca di
Calabria, in dessen Palast in Neapel er die Inschrift sah (S. 50
A. 3) war also der nachmalige König Alfonso II., der 1494 zur
Regierung kam und in der That gleich seinem Vater und Grossvater
Interesse für gelehrte Forschungen hegte. Alle jene oben auf-
geführten Inschriftensammlungen, in denen die venusinischen Fasten
sich finden, die des Scandianus von 1505, die 1534 gedruckte
apianische und die der Zeit nach unbestimmteren der Cardinäle
Marcello Cervino und Canale können die venusinischen Fasten sehr
wohl der viel verbreiteten Sammlung des Jucundus entnommen
haben, und da es nach den ersten Grundsätzen der Kritik feststeht,
228 dass alle unsre Texte auf eine Abschrift zurückgehen, wird diese
Möglichkeit zur Gewissheit, und wir können sagen, dass die Fasten
und der Kalender von Venosa einzig durch die eine Abschrift des
Jucundus auf unsre Zeit gekommen sind.
Wir kommen zu der Feststellung des Textes, wobei es das
kürzeste sein wird die Ordnung, die ich vorschlage und die, um
dies beiläufig zu sagen, von Borghesi gebilligt worden ist, an die
Spitze zu stellen und daran deren Rechtfertigung zu knüpfen^.
1) (C. I. L. IX 441.)
2) (Jucundus stand im J. 1489 im Dienste des Herzogs von Calabrien, s.
Ziebarth P]ph. epigr. IX p. 232, und hat seinen Aufenthalt in Neapel zum
Kopieren zahlreicher Inschriften in der Stadt und Umgegend benutzt, s. die
Übersicht bei Ziebarth a. a. O. p. .'ilO— 313.)
3) (Jetzt, nicht unwesentlich verändert, C. I. L. IX 422 (daraus C. I. L. I
ed. 2 p. 66 = Dessau 6123).)
Epigraphisclie Aiuilekten N. 11.
53
I <
V^ <
III
TA13ELLA» • FACTA • A • BELLO • MARSICO
P. PETINIVS- P. PVBLILIVS. AED
L- SEMPRONIYS. L- SCRIBONIYS
K. IVL. PAVL- AEMILIYS
C- M E M M IVS
K- NOVExM. M- HE RENN IVS
BELLYM- ILLYRICVM2
EX. K. IVL. AD. K- IVL
Q. LARCIVS. C. RVMEIVS. iTVIR
M- METILIVS. L- ANNAEVS. AED
C. SVLPICIVS. C- SALVIVS. BVBVLCVS • Q
u. c. 720
35
IMP . CAESAR
K . lANVAR
K . MAI .
15
2i
30
II . L • YOLCATIYS «• c 721
P. AVTRONIVS
L . F L A VIVS
C- FÖNTE IVS
M^ A C I L I V S
L . V I N V C l V S
L. LARONIVS
K . IVL .
K • SEPTEMBR •
K . OCT .
EX. K. IVL. AD- K. IVL
AEMILIVS. Q. PONTIENVS. Fl VIR
VALERIVS. C TVRPILIVS. AED
LIVIVS.LIGVS-L.CORNELIVS.Q
CN . DOMITIYS . C . SOSIYS
K. IVL- L. CORNELIVS
K. NOV- M . VALERIVS
EX. K- IVL. AD- K. SEPT • PRAEFECTI
LICINIVS- L. CORNELIVS
EX . K . SEPT . AD . K . FEBR
PLOTIVS. C- ANNAEVS. IIVl R
EX. K. IVL. AD. K. FEBR
SEXTIVS. Q. LVCCIVS. AED
EX. K. IVL. AD. K- IVL
u. c. 722
229
L. SCVTARIVS. M-
IMP . CAESAR . m
K. MAI.
K . OCT .
BELLYM
EX. K. FEBR
CALPVRNIVS Q.
M. YALERIYS «c.723
M • T I T I V S
CN . POMPEIVS
. ACTI
AD. K. IVL
SEX. TITIVS. L- GEMINIVS. 11- VIR
1) (Einige Handschriften haben nicht TABELLA, sondern blüi3LLA; es ist
zu ergänzen ... [et he]lla facta a hello Marsico.)
2) (Die Mailänder Handschrift, s, S. 56 A. 1, hat, ohne Zweifel nach dem
Stein, HILLVRICVM, Peutinger HILVRICVM.)
54
Epigraphiselie Analekteii N. 11.
II 40
IV I
45
Vi ^
50
ANNIVS . SEX • VETTIYS • A E D
HOC. ANNO- QVAESTORES. CREATl
EX • K . IVL . AD • K . IVL
EX. K- IVL- AD. K. lAN
L. SCVTARIVST. SEPVNIVS. JIVIR
T . ANTONIVS . M • VALERIVS • MESS • AED
L. ANNIVS C. VALERIVS. Q
TMP . CAESAR • ITII • M . LICINIVS
C . ANTISTIVS
ALEXANDREAE
M. TVLLIVS
L- SAENIVS
lAN. AD. K. lAN
L. CORNELIVS- Q- VETTIVS. Fl VIR
C-CASSIVS. C. GEMINIVS . NIGER. Q
K • IVL .
BELLVM
EID . SEPT .
K. NOV.
EX. K.
CORNELIVS
CASSIVS- C
u. c. 724
i/c" l'idi. u\>
IMP . CAESAR . V . SEX . APPA^LEIVS " t n:.
L- OPPIVS . L- LIVIVS . n . VIR. Q
M. NARIVS. C. MESTRIVS. AED
Q. PLESTINVS. SEX. FADIVS. Q.
IMP . CAESAR . Yl . M . AGRIPPA • Tl u. c 72«
0 IDEM. CENSORIA- POTEST- LVSTRVM- FECER
EX. K. lAN. AD. K- IVL ^
L- GAVIVS- C- GEMINIVS- NIG- UVIR
Q- CETRONIVS- C- CLODIVS- AED
Die durch die römischen Ziffern am Rande bezeichnete Ordnung
ist die handschriftlich überlieferte, wie sie sich am reinsten in der
Handschrift des Pighius findet. Genau in derselben Ordnung fand
sich die Inschrift in dem Codex des Jucundus, den Gori benutzte;
wenn in dessen Druck Z. 1 . 28. 29 fehlen, so sind die beiden letzten
sicher durch Versehen ausgefallen, die erste Zeile wohl absichtlich
weggelassen, weil Gori sie fälschlich für Zusatz des modernen
Copisten hielt. Die, abgesehen von diesen zufälligen Abweichungen
230 vollkommene Uebereinstimmung der beiden am besten bekannten und
dem Jucundus am nächsten stehenden Handschriften stellt es ausser
Zweifel, dass dies die Ordnung in Jucundus Autograph war. Dass
dem apianischen Druck dasselbe Exemplar zu Grunde lag und die
bei ihm sich findenden seltsamen Transpositionen bloss auf der miss-
verstandenen Ordnung der diesem Druck zu Grunde liegenden Hand-
schrift beruhen, lässt sich gleichfalls nachweisen durch folgendes
Schema, wobei der grösseren Deutlichkeit wegen die Zeilen nicht nach
meiner, sondern nach der handschriftlichen Ordnung gezählt sind:
Epigraphische Analektcii N. 11.
55
1. tabelhi ftu-lii a
bcllo Marsico
10. M. Metilius L.
19. Sex Titius L.
2. r.Petinius P.Pu-
11. C. Aiinius Sex.
Aiuiaeus aed.
Geminins ITvir
bliliiis aed.
Yettius aed.
20. hoc anno quae-
43. ex k. lul. ad k.
bis
bis
stores creati
Jan.
y. Q. Larciiis C. Ru-
18. ex k. Febr. ad k.
bis
bis
meius ITvir
lul.
42. P. Sextius Q.
63. Q. Cetroiiius C.
Luccius aed.
Clodius aed.
.wobei auf die beiden von Apian aus<^elassencn Zeilen 17 und 60
keine Rücksicht genommen ist. In der Handschrift, die demselben
vorlag, war die Inschrift offenbar in vier Columnen geschrieben,
wovon die beiden ersten je 9, die dritte 24, die vierte 21 Zeilen
einnahm, vermuthlich auf der Rückseite eines Blattes, dessen untere
Hälfte von andern Inschriften eingenommen war, und auf der Vorder-
seite des folgenden. Der Schreiber hatte, als er die erste Columne
schrieb, die vielleicht mit Majuskel geschriebene Anfangszeile weit
in den Raum der zweiten Columne hineinlaufen lassen, wovon die
Folge war, dass die erste Zeile der zweiten Columne grösstentheils
über der dritten, die erste Zeile der dritten Columne grösstentheils
über der vierten und die erste Zeile der vierten Columne neben der
zweiten Zeile der dritten zu stehen kam. Daraus machte der Setzer,
was wir jetzt lesen, indem von der ersten Zeile der ersten Columne
die erste Hälfte wegfiel (wahrscheinlich weil man sie als eine Vor-
bemerkung des Abschreibers ansah), die zweite Hälfte aber zwischen
Col. 1 und 2 und ebenso die Anfangszeilen von Col. 2 zwischen
Col. 2 und 3, von Col. 3 zwischen Col. 3 und 4 geriethen^. Es ist
also das apianische Exemplar keineswegs von dem Stein unmittelbar
abgeleitet, sondern aus derselben Abschrift des Jucundus geflossen,
die Pighius und Gori reiner überliefert haben 2. — Die Ordnung
endlich der farnesischen Handschrift (die des Codex Canale ist 231
unbekannt) lässt sich aus dem muratorischen Abdruck nicht mit
Sicherheit erkennen, da dieser unzweifelhaft auf willkürlicher Cor-
rectur beruht. Wahrscheinlich ist es indess, dass Muratori sich
begnügte Z. 14 — 22 (nach der überlieferten Zeilenzählung) zwischen
Z. 46 und 47 und Z. 11 zwischen 19 und 20 zu versetzen. Letzteres
halte ich für richtig, und es könnte allerdings auf einer von Scan-
dianus aufbewahrten Notiz des Jucundus beruhen; viel wahrschein-
licher ist es aber, dass dies eine richtige Verbesserung Muratori's
1) (Eine einfachere »klärung des Sachverhalts s. S. 56 A. 1.)
2) (Apianus hängt durch Vermittlung der Peutingerschen Sammlung von
Jucundus ab.)
5(*, Epigraphische Analekten N. 11.
ist, sowie die wichtigere Versetzung sicher von ihm herrührt, der ja
immer nicht nach dem besten, sondern nach dem nächsten Ilülfs-
mittel griff. Nimmt man dies an,j so stimmte die Reihenfolge seines
Manuscripts mit der sonst überlieferten zusammen.
Die von mir vorgeschlagene Aushülfe beruht auf der Annahme
einer doppelten Versetzung, die dadurch entstanden zu sein scheint,
dass Jucundus, getäuscht durch die sehr ähnlichen Zeilen 32 und
42. 43, von Z. 31 gleich auf 43 übersprang. Die ausgelassenen
Zeilen 32—42 wurden bei nochmaligem Vergleichen ergänzt, wobei
indess die Z. 40 wieder übersehen und nach der Hand nachgetragen
ward. So war ein doppelter Nachtrag entstanden, Z. 32 — 39. 41. 42
und Z. 40, welche in umgekehrter Ordnung an eine falsche Stelle
zwischen Z. 10 und 11 eingeschoben wurden^ Dass dies in der That
so stattgefunden hat, wird theils durch die Reihenfolge der Consulate,
welche für jede Restitution einen im Allgemeinen untrüglichen Leit-
faden gewährt, theils durch die der Municipalmagistrate festgestellt,
welche bisher nicht genug beachtet worden ist. Im J. 720 traten
dieselben, wie das in den Municipien gesetzlich war (Avellino opusc.
II, 254ff.)2, am I.Juli an. Schon hier beginnt die Verwirrung,
1) (Die definitive, viel einfachere Lösung der Schwierigkeit hat Mommseu
erst später gefunden. Die Inschrift war, soweit erhalten, in 2 Kolumnen von
82 oder 33 Zeilen, abgesehen von der Überschrift, geschrieben, die Abschrift
auf 2 Seiten eines Blattes (oder wahrscheinlicher auf 2 Teilen eines gefalzten
Blattes) eingetragen, auf der einen Hälfte des Blattes standen außer der Über-
schrift die 9 ersten Zeilen einer jeden Kolumne, der Rest stand auf der zweiten
Hälfte ; bei Vervielfältigung der Abschrift hat man (und hat schon Jucundus selbst
bei der Herstellung der Ausarbeitungen seiner Inschriftensammlung) den Fehler
begangen, die 9 ersten Zeilen der zweiten Kolumne direkt an das obere Stück
der ersten anzuschließen ; ein Kopist machte den Sprung von der ersten zur
jiweiten Kolumne schon nach 8 Zeilen und zog außerdem die zweite Hälfte der
Überschrift mit den Worten hello Marsico, die über der zweiten Kolumne standen,
in diese selbst hinein. So erklärt es sich, daß die Zeilen 34 — 37 mit den Konsuln
des .T. 723 vor Z. 11 ff. mit den Konsuln der Jahre 721. 722 stehen; ferner,
daß bei Apianus, der von der Peutingerschen Sammlung abhängig ist, die Worte
hello Marsico in die Namensliste nach Z. 9 eingesprengt erscheinen. Die Lösung
ergab sich mit Hülfe einiger Mommsen erst später bekannt gewordener hand-
schriftlicher Inschriftensammlungen, insbesondere der Augsburger des Conrad
Peutinger und einer anonymen in Mailand (cod. Ambros. A 55 inf.), die auch im
Text an einzelnen Stellen das Richtigere (in getreuerer Wiedergabe der Original-
abschrift des .Jucundus) bewahrt haben, s. S.53 A. 2. Die Mailänder Handschrift
hat die Inschrift in der oben angegebenen Weise auf Vorder- und Rückseite eines
Blattes verteilt. Im Ergebnis unterscheidet sich die neue Restitution von der
älteren dadurch, daß Z. 41. 42 der älteren Fassung hinter Z. 11 treten, und Z. 30
und 40 ihren Platz wechseln.)
2) (Vergl. Mommsen C. 1. L. X p. 90.)
Epigraphische Aiialekten N. 11. 57
indem offenbar nach den Aedilen in Z. 10^ nicht die andren Aedilen
in Z. 40 folgen konnten ; deshalb ist nach Z. 1 0 abzuschneiden und,
da jetzt die Quästoren von 720/1 und die Consuln von 721 folgen
mussten, bei Z. II wieder anzuknüpfen^. Die venusinischen Magi-
strate von 721/2, die nun folgen, sind die gewöhnlichen; dagegen die
Wahlen für 722/3 ergaben sehr irreguläre Eesultate, die wahrscheinlich
mit der durch Octavians Rüstungen in Italien verursachten Gährung
— es ist das Jahr vor der Schlacht von Actium — zusammenhängen.
Da man zum 1. Juli 722 sich über die Wahl der Duumvirn nicht
hatte einigen können, wurde das Amt zAvei Monate durch Stell-
vertreterversehen; die am 1. Sept. eintretenden Duumvirn, sowie die
wie gewöhnlich am 1. Juli ernannten Aedilen legten ihr Amt am 232
1. Febr. 723 nieder^. Was nun bei Jucundus folgt, schliesst hieran
nicht an; es mussten die Quästoren von 722/3 und die Consuln von
723 folgen, und eben mit diesen Angaben beginnt das früher zwischen
Z. 10 und 11 ausgeworfene Stück, wenn man die Aedilen der ersten
Zeile davon lostrennt*. Hiernach stand für 723 die Sache so, dass
für die Duumvirn und Aedilen zum I.Febr., für die Quästoren zum
1 . Juli neue Wahlen noth wendig wurden ; es passt genau, dass nach
den folgenden Zeilen eben am 1 . Febr. neue Duumvirn und wahr-
scheinlich auch neue Aedilen in's Amt traten ; letztere, die ausgefallen
sind, scheinen die nach Z. 10 ausgew^orfenen zu sein^. Man wählte
aber die Duumvirn und Aedilen nur bis zum 1. Juli, wo auch die
722 gewählten Quästoren abgingen; darauf gehen wohl die dunklen
Worte 6: HOC • ANNO • QVAESTORES fuerunt anno praecedente CREATI •
EX- K- IVL a. 722 AD- K« IVL a. 723. Hiemit geht das eingeschaltete
Stück zu Ende ; richtig knüpft daran der handschriftliche Context an,
indem er die Neuwahl sämmtlicher Beamten am 1. Juli 723 und die
Consuln des J. 724 meldet. Nach dieser Restitution erscheinen auch
diejenigen Personen, die mehrere Aemter bekleidet haben, in den
ihrem Avancement angemessenen Plätzen: L. Cornelius q. 721, praef.
722, nvir 724; C. Geminius Niger q. 724, Ilvir 726; L. Livius Ligus
1) (Der Originaldruck hat: 11.)
2) (Aber vorher noch Z. 41. 42 einzuschieben, die auch in allen Hand-
schriften Z. 11 ff. vorausgehen.)
3) (Vergl. Mommsen C. I. L. IX p. 44; meine Inscr. sei. 6123 not 6—13.)
4) (Sie sind nicht loszutrennen, sondern an ihrem Platze, vor Z. 32 — 39, zu
belassen; und das ganze Stück, Z. 40 + 32/39, ist nicht nach Z. 31, sondern nach
Z. 30 einzuschieben, womit Z. 31 an den Anfang von Abt. VI, vor Z. 43 rückt.)
5) Man kann sie allenfalls auch zwischen Z. 53 und 54 einschalten; es
kommt wenig darauf an, wohin man diese lose Zeile stellt.
6) (Über den Sinn dieser Worte s. S. 59.)
58 Epigraphischc Analekten N. 11.
q. 721, Ilvir 725; L. Scutarius q. 722, Ilvir 723, woraus sich zugleich
ergiebt, dass ein bestimmtes gesetzliches Intervall zwischen der
Quästur und dem Duumvirat in Venusia nicht gefordert ward ^.
Was die erste Zeile anlangt, die Pighius allein aufbewahrt hat,
obwohl bei Pomponius Latus und Apian sich die Spuren davon
finden, so dürfte deren Echtheit keinem gegründeten Zweifel unter-
liegen; wie hätte ein Abschreiber dazu kommen sollen diesem
Fastenfragment der augusteischen Zeit die Ueberschrift zu geben:
TABELLA- FACTA- Ä- BELLO • MARSICO? Auch der Accent über dem
A in Pighius Handschrift spricht für die Echtheit. Unzweifelhaft
gehören diese, sowie die folgende Zeile zu dem über alle Columnen
233 hinlaufenden Titel der Fasten, welche von den Aedilen P. Petinius
und P. Publilius aufgestellt wurden und mit dem marsischen Kriege
begannen. Einen geeigneteren Anfangspunkt konnte man nicht
wählen, da Venusia, eine uralte latinische Colonie, erst in Folge des
Socralkriegs das Bürgerrecht erhielt und natürlich auch erst seit
dieser Zeit dort nach den römischen Consuln die Zeit bestimmt
wurde. — Auf die mannigfachen Varianten in den einzelnen ]N^amcn
und auf die weiteren an unsre Urkunde sich knüpfenden Unter-
suchungen einzugehen, liegt ausserhalb meines Planes.
Die vorstehende Untersuchung war zur Veröffentlichung bereit,
als die Abhandlung A. W. Zumpt's: fastorum municipalium Campa-
norum fragmentum restitutum et explicatum (in dessen Comment.
epigraph. p. 1 — 09) in meine Hände kam. Der Verfasser hat sich
das Verdienst erworben die pighische Abschrift aus dem Berliner
Codex bekannt zu machen; ich füge hinzu, damit sich nicht täuschen
lasse wer die Handschrift nicht selbst untersucht hat, dass die Ueber-
schrift des Steines in der Handschrift nicht S t lihro^ wie Zumpt p. 5
angiebt, sondern S -\- lihro ist, d. i. libro del cardinal di S. Croce,
und dass dieser Cardinal Sanctae Crucis eben der bekannte Marcellus
Cervinus ist, auf dessen Handschrift Pighius sich in den Annalen
beruft: so dass es über allen Zweifel gewiss ist, dass Pighius für
seinen gedruckten Text keine andere Quelle benutzt hat als eben
seinen handschriftlichen. Es ist ferner anzuerkennen, dass Zumpt
durch genauere Beachtung des Wechsels der Municipalämter im
Wesentlichen auf das richtige Ergebniss geführt worden ist; nur der
Irrthum von ihm ist hervorzuheben, dass er die Zeilen 4t. 42
zwischen Z. 10. 11 einsetzt und die Worte hoc anno quaestores creati
1) Merkwürdig ist es, dass keiner der Aedileu später als Ilvir vorkommt;
üb der C.Valerius aed. 721, q. 723 dieselbe Person sei, ist zweifelhaft.
Epigraphisclie Aualekten N. 11. 59
p. 19 dahin erklärt, dass die Stadt im J. 720 zuerst Quästoren
gewählt habe^ Ich verkenne die Schwierigkeit dieser Stelle nicht;
allein die Meinung Zumpts ist nicht haltbar. Einmal sind keine
Analogien dafür beigebracht, dass in den Fasten die Jahre, wo die
Magistraturen begannen, durch eine besondere Bemerkung aus-
gezeichnet worden seien, die sehr überflüssig und also dem tabella-
rischen Stil wenig angemessen war; es genügte ja, dass von da an
die IS^amen der neuen Magistrate in den Fasten sich fanden. Ferner
können diese Worte den Sinn nicht haben, den ihnen Zumpt beilegt 2;
es müsste offenbar lioc anno quaestores primmn creati oder coepti
creari heissen, wie in den capitolinischen Fasten: consules e plehe
primi creari coepti und anibo primi de plehe. Die Kürze des tabella-
rischen Stils entschuldigt es nicht dass gerade die Hauptsache weg- 234
bleibt. Endlich ist es äusserst unwahrscheinlich, dass die Stadt
Venusia vor 721 keine Quästoren gehabt haben soll. Dass die
Aedilen in Z. 2, aus deren Erwähnung am Schluss des J. 719 (wie
Zumpt meint) die damalige Nichtexistenz der Quästoren gefolgert
wird, wahrscheinlich zur Ueberschrift der Tafel gehören, ist oben
bemerkt worden, wie es denn auch wenig wahrscheinlich ist, dass
man eine neue Columne mit der letzten Zeile eines Jahres begonnen
haben soll. Quästoren werden zu keiner Zeit in den Municipien
gefehlt haben; wenn Zumpt daraus, dass die Fasten von Nola bloss
Duumvirn und Aedilen nennen, folgert, dass es in den betreffenden
Jahren keine Quästoren in !N'ola gab, so kann man mit demselben
Grunde aus den capitolinischen deducieren, dass die römische
Republik weder Prätoren, noch Aedilen, noch Quästoren gehabt hat.
Für Venusia endlich steht es durch das directe Zeugniss zweier weit
über die Zeit dieser Fasten hinaufreichenden Inschriften Lupoli it.
Ven. p. 297^ über allen Zweifel fest, dass die Quästur dort uralt ist.
— Folgenreicher als dieser Irrthum ist es gewesen, dass Zumpt der
gemeinen Meinung gefolgt ist, welche diese Fasten nach Capua setzt ;
obwohl er selbst bemerkt, dass Capua im marsischen Kriege und bis
auf Cäsar gar kein städtisches Gemeinwesen bildete, woraus unwider-
leglich folgt, dass die Inschrift nach jeder andern Stadt gehören kann,
1) (In beiden Punkten hatte Zumpt das Richtige getroffen, s. oben S. 5G
A. 1 a. E, und die folgende Anmerkung.)
2) ('Das war vielleicht zu viel gesagt' Mommsen ßh. Mus. 9, 1854 S. 490;
und in der Einleitung zu den Inschriften von Venusia C. I. L. IX p. 45 heißt es :
'Quaestores inde ab a. demum 720 quotannis creatos esse fasti adnotant'.)
3) (C. I. L. IX 439. 440. Die Inschriften gehören der Zeit der latinischen
Colonie an, a. a. 0. p. 44, und beweisen nichts für die Einrichtungen des römi-
schen Gemeinwesens Venusia.)
60 Epigraphische Analekten N. 11.
nur eben nicht nach Capua. Avellino's verständige Bemerkungen
über den Fundort, die ihm nicht unbekannt geblieben sind, hätten
ihm überdiess die völlige Grundlosigkeit der üblichen Bezeichnung
dieser Inschrift als Fasten von Capua klar machen müssen^. Seit-
dem ein ausdrückliches Zeugniss über den Fundort dieser Tafel
vorliegt, wird es nicht nöthig sein die weitläufigen Untersuchungen,
mittelst deren Zumpt diese Inschrift in die Geschichte von Capua
hineinzuziehen bemüht ist, weiter zu beachten. Am auffallendsten
ist in der zumptischen Untersuchung die eigenthümliche Art, in der
die epigraphische Kritik gehandhabt wird. Es wird angenommen,
dass die vier Abschriften bei Apian, Pighius, Gori und Muratori^
235 nicht auf eine gemeinschaftliche Quelle zurückgehen, sondern unab-
hängig von einander aus dem Steine selbst geflossen sind. Dass die
vier Copisten also sämmtlich übereingekommen sein sollen, die Con-
suln von 723 zwischen die von 720 und 721 einzuschieben, ist nicht
blos ein wunderbares Ereigniss, wie der Verfasser selbst bekennt,
sondern eine Supposition gegen die Fundamentalsätze der Kritik.
Die Consequenz dieser perversen Annahme war, dass Zumpt es ver-
säumt hat, aus den auf uns gekommenen Abschriften das Archetypen
des Jucundus herzustellen und statt dessen mit missbräuchlicher An-
w^endung der Abw^eichungen unsrer erhaltenen Abschriften, namentlich
des fehlerhaften apianischen Textes die Zeilenfolge in einer grenzen-
los willkührlichen Weise constituirt. Es versteht sich, dass der auf
solchen Irrwegen gefundene Text die Spuren seines Ursprungs an
sich trägt. Bis jetzt wenigstens sind noch keine Fasten zum Vor-
schein gekommen, welche die Magistrate in drei Partien, jede zu
zwei Columnen geordnet darstellte, und den Leser dreimal von links
nach rechts, dreimal von oben nach unten bemühte. Bei diesem
Stande der Sache wird es keiner Entschuldigung bedürfen, wenn ich
auch nach dem Bekanntwerden der Zumpt' sehen Untersuchung es
versuche über Fundort und Anordnung der Tafel endlich die alten
und neuen Irrthümer zu beseitigen.
1) (An diesem Irrtum hat Zumpt hartnäckig festgehalten, auch nach den
späteren Ausführungen de Rossis und Mommsens selbst (s. oben S. 49 A. 2).
S. seine C. I. L. I ed. 1 p. 467 angeführten Streitschriften.)
2) Gruter 1087, 2 wiederholt Z. 3 — 6 unsrer Inschrift «in antiquissimo
marraore, ex Erizzo.» Erizzo, der 1559 schrieb, hat in gewohnter Weise diese
Zeilen aus Apian ausgeschrieben, wie zum Ueberfluss die Lesarten beweisen.
Zumpt indess schliesst daraus p. 11, dass der Stein zerbrochen war und Erizzo
ein Fragment davon sah. Wenn das gelten soll, dass überall, wo die Aelteren
ein paar Zeilen einer Inschrift für sich anführen, sie diese auf einem Steinfrag-
ment selber gelesen haben, so werden wenig Steine unversehrt bleiben.
Epigraphische Analekten N. 12. 61
12.
Das spärliche Licht, welches die Inschriften der Kaiserzeit über
die ältere Tribusverfassung verbreiten, ist dennoch bei dem Dunkel,
in dem die directen Quellen uns lassen, so sehr erwünscht, dass icli
es nicht für überflüssig halte, zu dem in meinen Tribus S. 7 7 fg. und
später in der Ztschr. für Alterthumswissenschaft 1847, Sp. G Mit-
getheilten noch einige epigraphische Nachträge hinzuzufügen. Die
einzige Inschrift, in der eine Landtribus als Dedicantin vorkommt
(Marini giorn. Pis. XII, p. 73. Kellermann vig. p. 56. meine Tribus
S. 14, A. 15) habe ich im vaticanischen Museum genau und wieder-
holt untersucht^; die erste halb verlorne Zeile, die Marini gar nicht,
Kellermann nur zum Theil las,' lautet: DIVI TRANI (sie) PARTHIC F
Idivi nervae nepoti, wonach die Inschrift also auf Hadrian sich bezieht.
— Uebersehen ist die römische Inschrift Fabrett. 109, 266^, ein Grab-
stein des M. Quintilius M. f. Pol. Yibianus, der immunis, honoratus 23G
und sechzehn Male curator war und dem seine Verwandten einen
Grabstein (ara) setzen permissti pientissimorum tribuUum. Sie ist
merkwürdig, weil hier dieselbe corporative Verfassung, die wir bei
den Stadttribus kennen, mit curatores an der Spitze und mit den
Auszeichnungen durch Immunität und Ehrenmitgliedschaft (vgl, Orell.
3062)^ in einer Landtribus erscheint und weil die Gewährung der
Grabstätte Seitens der Tribus darauf deutet, dass dieselbe ausserhalb
der Stadt ein Grundstück besass, das hauptsächlich wohl zu gemein-
schaftlichen Versammlungen (vgl. Orell. 3094)^ und nur ausnahmsweise
als Bestattungsort diente. — Ungedruckt sind, so viel mir bekannt,
die folgenden beiden Inschriften, wovon ich die erste von einem
schwer zu lesenden und verkehrt übermalten Cippus im Belvedere
des Vatican abgeschrieben habe (C. I. L. VI 10216):
vir in lecto stratus
M. BLOSSI. FELICIS
VIATORI . TRIB. PAL
CORPORE. AVGVST
urc. PACVVIA.SOTERIS pat.
CON IVGl . SVO . ET
M. BLOSSIVS- SPERATvS
PATRI • PATRONO
B- M- FECER
1) (C. I. L. VI 980.)
2) (C. I. L. VI 10214 = Dessau 6056.)
3) (C. I. L. IX 5823 = Dessau 0048.)
4) (C. I. L. VI 10215 = Dessau 6057.)
(52 Epigraphisclie Analekten N. 12.
die zweite von einer im J. 1S46 im Museo Borbonico aufgestellten
TafeU (C. I. L. X3676):
D- -M.
M A N T 0 N I • I V L I
A N T A A^ Cx V S T A T. T
I iM M V N . M 1 S E N
ITEM- AVGVST- CVM
ADLECT- TRIB- PALAT
VIXIT- ANN- XXV
A
MXDV . VAL . REDEMPTMT ''^
237 Ein adlectiis trihui Falatinae ist neu, obwohl nicht aufftillend;
seit in allen politischen Körperschaften vom römischen und den
Munieipalsenaten an bis auf die Tribus und Collegien die Erblichkeit
eingeführt worden'-^, war es natürlich, die ausserordentlicher Weise
durch Wahl eingetretenen Mitglieder zu unterscheiden als adlecti.
So wie solche Adlectionen in den Senat, unter die Decurionen
u. s. f. nicht selten vorkommen, fanden sie auch bei den Tribus statt;
unser M. Antonius lulianus, der seinem x^amen nach vermuthlich ein
Freigelassener der Gordiane und Augustale in Misenum und Cumä
war, ward in dieser Weise in Rom in die Palatina aufgenommen. —
Der Stein des M. Blossius Felix ist zu vergleichen einerseits mit dem
des P. Aelius Aristo Orell. 3094 \ der wegen seiner Zuverlässigkeit
und Thätigkeit a tribulibus tribus Palatinae corporis seniorum clien-
tium erwählt wurde zum perpetuus scriba et viator; andrerseits mit
Orell. 3091*, der Grabschrift des M. Salin vius Felicissimus Heracli-
tianus tribu Esq. corpore Aug. und Orell. 3092 ^: M. Fulvio M. f. Pala-
tina Augustali. Hagenbuchs sonst von mir angenommene Meinung,
dass dies corpus Augustale nichts mit den Tribus zu thun habe, ist
durch die neue Inschrift widerlegt; wie es denn auch schwer sein
1) Zugleich ward die Inschrift der Mutter aufgestellt, die also lautet (C.
I. L. X 3C77):
D- M
VALERIAE REDEM
PTAE • T • AELIVS
A?]L1ANVS. MATRI.
PIENTISSIMAE-
2) Körperschaften, die nur aus gewählten Mitgliedern bestehen, wie das
commune scaenicorum mit seinem ordo adlectorum Orell. 262e5 (C. I. L. XIV 2408
^= Dessau 5196) sind selbst unter den nicht politischen selten.
3) (S. S. 61 A. 4.) 4) (C. I. L. VI 10217 = Dessau 6060.)
5) (C. I. L. VI 18654. In dieser Inschrift ist Augnstalis wohl einfaches
Cognomen.)
Epigraphische Aualekten N. 12. 63
möchte eine selbstständige Corporation der Augustalen in der Art,
wie sie in den Municipien durchgängig vorkommt, unter der römi-
schen Plebs nachzuweisen. Es scheint vielmehr, als seien in den
vier städtischen Tribus neben den beiden ursprünglichen corpora der
seniores und iuniores von je acht Centurien in der ersten Kaiserzeit
noch andere Genossenschaften eingerichtet worden: ein corpus lulia-
num in der Suburana (Orell. 3097) \ ein corpus Augustale in der
Palatina und Esquilina, deren Organisation der der älteren corpora
nachgebildet w^ard — so kommen curatores (Orell. 3097. Ztschr. für
Alterth. Wiss. a. a. O.) und viatores (Inschrift des M. Blossius) in
diesen iulischen und augustischen Körperschaften vor und erfahren
wir, dass das corpus lulianum in der Suburana in sechs Centurien
getheilt war 2. Es ist sehr wahrscheinlich, dass die Bildung dieser
iulisch-augustischen Körperschaften in den vier Tribus der Stadt Rom 238
denselben Grrund und denselben Zweck hatte wie die der Augustalen-
collegien in den Municipien und dass eben dadurch einerseits das
Nichtvorkommen solcher corpora luliana oder Augustalia in den
Landtribus, andrerseits das so auffallende Fehlen der Augustalen in
der römischen Plebs sich erklärt; wie es dadurch auch erst in seinem
rechten Zusammenhang erscheint, warum der M. Antonius lulianus
der neapolitanischen Inschrift, vermuthlich ein kaiserlicher Frei-
gelassener, in den Municipien durch Aufnahme ins Collegium der
Augustalen, in Rom durch Aufnahme in die Palatina geehrt ward.
Dio's Angabe 51, 20, dass der Senat zu Ehren August's im J. 725
beschloss (pvXi]v 'lovXlav en avrov sTzovojudCso&aiy dürfte nichts Anderes
sein als ein nicht ganz genauer Bericht über die Einsetzung eben
dieser von Augustus benannten besonderen Körperschaften in jeder
städtischen Tribus; um so mehr als er ja ausdrücklich nicht auf die
Umnennung einer Tribus, sondern auf die Annahme eines neuen
Beinamens (ejiovo/bidCsoßai) lautet. — Wenn mehrere Körperschaften
derselben Tribus gemeinschaftlich handeln, bezeichnen sie sich als
corpora foederata; so Grut. 78, 3 (= Orell. 3096). 4^: TRIB • SVC •
1) (C. I. L. VI 198 = Dessau 6052.)
2) meine Tribus S. 86. Die Annahme, dass dieses corpus lulianum denen
der seniores und iuniores ein- und untergeordnet gewesen, ist irrig; da die
sämmtlichen Inschriften der iulischen und augustischen Körperschaften sie als
Theile der Tribus, nicht der Halbtribus darstellen, müssen dieselben den corpora
seniorum und iuniorum coordiniert gewesen sein. (Über die KoriDorationen inner-
halb der Tribus der Kaiserzeit hat Mommsen später Staatsrecht. TU S. 276 if. 445
gehandelt.)
3) (C. I. L. VI 196 (= Dessau 6051), 197.)
64 Epigraphische Analekten N. 12. 13.
CORP • FOEDER. Auch von diesen ist in Rom , und zwar nicht weit
von dem Orte, wo die anderen Inschriften der tribus Suburana
gefunden wurden (am Severusbogen), nämlich auf einem 1835 in der
porticus der XII dii consentes (Becker, Top. S. 318) aufgefundenen
Epistyl eine neue Inschrift zum Yorschein gekommen, die ich nach
Kellermanns Abschrift mittheile. Litterae (heisst es bei diesem) in
parte interiori sitae sunt neque inscriptionis iustae speciem prae se
ferimt, verum leviter et velnt ad lusum incisae sunt. Kellermann las
Folgendes ^ :
TRBS CORP SENIO S . .
FEBERATO
was zu lesen sein wird: TRiB(tis) Suc(usana) CORF(oris) SENIOWS et
iunioris FoEdEUATOi'um. Es könnte wohl ein wegen der Versehen
des Steinmetzen später cassirter Entwurf von der Inschrift Grut. 78, 4
(C. I. L. YI 197) sein, die ich in meinen Tribus S. 88 so ergänzt habe:
TRIB • SVC . CORP senior et iunior
FOEDERat.
287 13.'^)
Die Inschriftensammlung, welche ein dem Namen nach un-
bekannter Mönch aus der Schweiz im frühen Mittelalter angelegt
und eine Handschrift des Klosters Einsiedeln ^ (früher dem Kloster
288 Pfeffers'^ gehörig) uns aufbewahrt hat*, ist seit Mabillon sie in den
Analectis (Paris 1675, dann 1723 p. 358 ff.) zuerst bekannt machte,
allerdings nicht selten benutzt und namentlich in der neuesten Zeit
wegen der angehängten Itinerarien der Stadt Rom öfters genannt
1) (C. I. L. VI 10212, aus Sartis Scheden, ohne Berücksichtigung der Keller-
mannschen Abschrift.)
*) (Epigraphische Analekten, Nr. 13—17: Berichte der sächs. Gesellsch. d.
Wiss., Jahrg. 1850 S. 287—326.)
2) (Die Inschriftensammlung der Einsiedler Handschrift, deren absoluten
Wert und deren Wichtigkeit für die Wiederbelebung der epigraphischen Studieu
im 15. Jahrhundert Mommsen von Anfang an klar erkannt hat, ist außer von
Mabillon und von Hänel jetzt abgedruckt bei Henzen C. I. L. VI 1 praef.
p. IX— XV (nicht ganz ohne Fehler) und bei de Rossi inscr. christ. urbis Rom.
II 1 p. 18—33 (dessen Zählung der einzelnen Inschriften von der früher üblichen
etwas abweicht); Abbildungen einer Seite (f. 68r) bei de Rossi a. a. 0. Taf. (I)
vergl. S. 465, zweier Blätter (der beiden letzten (f. 77^'— 79 r) bei Huelsen la
pianta di Roma deU'Anonimo Einsiedlense (Rom 1906. 4«, aus den Atti della
pontificia Accademia rom. d'Archeol.) Taf. X. Genaueste Beschreibung der Hand-
schrift bei de Rossi a. a. 0. S. 9; vergl. auch Mommsen Ges. Sehr. VII 499.)
3) (Pfäfers bei Ragaz (monasterium Fdbariensc) .)
4) Nach Hänel fehlen zu Anfang vier oder mehrere Quaternionen, woran
ich zweifeln möchte. (Über diesen augeblichen Verlust s. de Rossi a. a. 0. S. 9.)
Epigraphische Analekten N. 13. 65
worden. Indess ist die ganze Wichtigkeit dieser Handschrift für
epigraphische Kritik und namentlich ihre Einwirkung auf die in-
schriftlichen Forschungen bei der Wiederbelebung der klassischen
Studien noch nicht aufgedeckt worden : es wird nicht unzweckmässig
sein diese älteste durch Jahrhunderte von den späteren Nachfolgern
getrennte Inschriftensammlung in ihre vollen kritischen Rechte wieder
einzusetzen. — Ich eitlere nach den Nummern bei Mabillon, da dessen
Text nicht unbrauchbar und der genauere Abdruck von Hänel (Jahn
und Seebode Archiv für Phil, und Pädagogik Bd. Y. Heft 1) nicht
so allgemein zugänglich ist; doch ist natürlich der berichtigte Text
(ich habe die eigene Abschrift Hrn. Hänels mit dessen Erlaubniss
einsehen können) überall zu Grunde gelegt.
Die Handschrift setzen Mabillon und Hänel ins Ende des
9. Jahrhunderts; später also kann die Sammlung nicht entstanden
sein, wohl aber früher, denn es ist nach manchen Spuren — ich
rechne dahin das Hineinziehen der offenbar nicht zur Ueberschrift
gehörenden Worte halineum luliorum Ahariorum in die Ueberschrift
von n. XXn (s. S. 87) und die ungeschickte Vermischung einzelner
Itinerarien n. LXIX. LXX. LXXII^ mit den Inschriften — das uns
aufbehaltene Exemplar nicht das Original des Sammlers, sondern
eine spätere aus den nicht ganz geordneten ^ Reisepapieren desselben
besorgte Copie ^. Unter den christlichen mittelalterlichen Inschriften,
die mit den heidnischen gemischt erscheinen, sind ausser verschie-
denen Stücken aus den bekannten Yersen des Papstes Damasus zu
erwähnen die der Päpste Cälestinus (423, n. XXV), Hilarus (461,
n. XXII), Pelagius II (577, n. XI)^ Gregor des Grossen, von dem
der Sammler anführt dass er in dem monasterium Clivi Tauri seine
Dialogen geschrieben habe (590, n. LI) und Honorius (626—638,
n. XXYI)^; letztere ist meines Wissens die jüngste Inschrift in der
Sammlung. Wahrscheinlich steht indess die Abfassung der Samm-
lung näher an 900 als an 600; der Sammler verstand eine
griechische Inschrift correct zu copieren und wer wäre im 7. oder 289
8. Jahrhundert dazu in jenen Gegenden im Stande gewesen? Man
darf unsre Sammlung wohl unbedenklich als ein Resultat und ein
1) (C. I. L. VI, 1 p. XIV, de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 31 n. 73aif. Vergl.
Hülsen in der S. 64 A. 2 angeführten Abhandlung S. 384.)
2) Daher auch die Bemerkung: in alio loco plenius scripsi, bei V.
3) (De Rossi a. a. 0. S. 14 will verschiedene Bestandteile der Sammlung
unterscheiden.)
4) (De Rossi a. a. 0. p. 24, 27. 25; p. 21, 11.)
5) (De Rossi a. a. 0. p. 28 n. 55 ; p. 24 n. 28.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 5
66 Epigraphische Analekten N. 13.
Symptom des Aufschwungs betrachten, den die klassischen Studien
unter Karl dem Grossen nahmen. Die genauere Bestimmung des
Alters der Sammlung kann nur ein Kenner der mittelalterlichen
Topographie Roms geben ^: sie würde in mancher Beziehung inter-
essant und dankenswerth sein. Die Abschriften sind übrigens
vortrefflich; sie zeigen dieselbe Genauigkeit wie die guten Hand-
schriften jener Zeit. Das Innehalten der Zeilenabtheilung wird man
nicht erwarten; mehr zu tadeln ist die Gedankenlosigkeit, womit
fragmentierte oder in Columnen geschriebene Steine ohne irgend
welchen Absatz oder Andeutung der Lücke copiert worden sind.
Uebrigens ist Buchstab für Buchstab copiert und selbst die Abbre-
viaturen sind regelmässig nicht aufgelöst.
Als diese Sammlung etwa acht Jahrhunderte nach ihrer Ab-
fassung zuerst gedruckt ward, hätte man erwarten sollen viele bis
dahin ganz unbekannte Inschriften daraus kennen zu lernen; denn
wie hatte Rom sich verändert von den Zeiten Alcuins und Eginhards
bis auf die von Kiriacus Anconitanus und Poggio! Die Erwartung
wurde getäuscht; man fand neben manchem Neuen sehr vieles
Bekannte, welches mit den Anfängen der Epigraphik aufgetaucht
war man weiss nicht woher, und seitdem in den Sammlungen seinen
Platz behauptet hatte. Man darf sonach wohl die Frage aufwerfen,
ob Mabillon den Codex von Einsiedeln nicht etwa bloss wieder ent-
deckte; ob nicht sei es dieser sei es ein ihm ganz ähnlicher schon
einem der nach Handschriften spürenden Italiener des 15. Jahr-
hunderts in die Hände gefallen und von ihm excerpiert worden war.
Diese Yermuthung wird zur Gewissheit, wenn man genauere Yer-
gleichungen der einzelnen Texte und der älteren Sammlungen über-
haupt anstellt. Natürlich finden sich in dem Eins, nicht wenige
Inschriften, deren Originale noch jetzt oder doch noch für die
Copisten des 15. und 16. Jahrhunderts existierten und wo die
Späteren aus diesen unmittelbar, nicht aus der Einsiedler Hand-
290 Schrift ihre Texte entlehnten; allein bei einer ganzen Reihe von
Inschriften haben alle Sammler weder eine Ortsangabe noch eine
Lesart, die nicht aus dem Eins, sich mit Leichtigkeit ableiten Hesse,
und wenn man in einzelnen äusserst seltenen Fällen darüber schwanken
kann, ob den Späteren die Einsiedler Abschrift vorlag oder der Stein
1) Vgl. Fea in der Uebers. von Winckelmann III, 326, wonach Cassio corso
delle acque (Bd. I) p. 268 die Schrift ins J. 875 setzt f circa Fanno 875'). Dieses
Buch steht mir nicht zu Gebote. (S. jetzt Jordan Topographie der Stadt Rom II
S. 332 ; de Rossi a. a. 0. S. 14. Den Kern der Inschriftensammlung weist de Rossi
(S. 16. 17) dem sechsten Jahrhundert zu.)
Epigraphische Analekten N. 13. 07
•selbst^, so ist in zahlreichen anderen das Verhältnis derselben zum
Einsiedler evident das schlechter Copien zum Original. Um Kleinig-
keiten wie z. B. dass in n. XXIX^ aus POS • (für COS •) VIII des Eins,
-der Riccardianus das unsinnige PONT • VIII gemacht hat, zu über-
gehen (es werden im folgenden Abschnitt deren genug vorkommen),
will ich hier nur vorläufig des evidentesten Falles gedenken, der
mich zuerst auf die Spur des wahren Verhältnisses geführt hat. Die
Inschrift der Diocletiansthermen sah der Schweizer Mönch ganz; als
man sorgfältig die römischen Steine abzuschreiben anfing, fanden
Smetius und Andre von ihr nur Fragmente, die uns aber in den
Stand setzen zu erkennen, dass der Anonymus drei Zeilen aus-
gelassen hat, indem die Augen von dem Worte DIOCLETIANAS Z. 5
ihm abirrten zu DIOCLETIANI Z. 8. Mit dieser selben Lücke, sonst
aber vollständig findet sich nun der Stein in der mazochischen u. a.
Sammlungen; was vernünftiger Weise nur durch eine directe Deri-
vation ihrer Texte aus dem Einsiedler erklärt werden kann.
Es lassen sich aber auch noch in den älteren Sammlungen
selbst die aus der einsiedler geflossenen Bestandtheile erkennen.
Die nächst dem Codex von Einsiedeln ältesten, von denen wir
Kunde haben, sind die von Poggio vor 1431^ und die von Kiria-
1) Die einzige lüschrift, die wirklich Bedenken erregt, ist die vom Bogen
des Arcadius Honorius und Theodosius n. VII (s. S. 82), wo der mazochische Text
aus dem Einsiedler geflossen scheint und doch wieder Vorzüge vor ihm hat, die
kaum auf Conjectur beruhen können. Desshalb ist vielleicht anzunehmen, dass
die Italiener des 15. Jahrh. nicht die Einsiedler Handschrift selbst, sondern ein
zweites Exemplar derselben Sylloge auffanden. (Wenn auch die Überlieferung
der angeführten Inschrift keineswegs zu diesem Schluß nötigt (S. 83 A. 3), so hat
Mommsen doch mit seiner Vermutung vollkommen recht gehabt. De Rossi hat
nachgewiesen, daß der Florentiner Poggio, an den auch schon Mommsen gedacht
hatte, vom Konzil von Konstanz aus ein Heft (Quaternio oder Quinternio) mit
Inschrift -Abschriften, das die ersten 47 Nummern der Einsiedler Sammlung
enthielt, nach Florenz gebracht, seinen Freunden mitgeteilt und zur Grundlage
einer eigenen Inschriftsammlung gemacht hat; s. de Rossi le prime raccolte
d' antiche iscrizioni compilate in Roma tra il finire del secolo ^XIV e il comin-
ciare del XV (1852, aus Giornale arcadico 127. 128) S. 105 ff., inscr. ehr. urb.
Rom. II 1 p. 11 ; über Poggios Inschrift-Studien überhaupt de Rossi a. a. 0. S. 338 ff.)
2) (C. I. L. VI, 1 p. XXXI n. 18; de Rossi a. a. 0. p. 25 n. 31.)
3) Poggio erwähnt sie in seinem Dialog de fortunae varietate urbis Bomae
(Sallengre thes. I p. 503), der kurz vor Papst Martins V Tode 1431 gehalten wird.
Die Sammlung umfasste öffentliche und Privatinschriften von Rom und vielen
andern Orten (tum publicorum tum privatorum operum epigrammata intra urbeni
et f&ris quoque multis in locis conquisita) und ward förmlich publiciert (in parvum
Volumen coacta litterarum studiosis legenda tradidisti). Auch Coluccio gedenkt
ihrer in einem Briefe an Poggius; s. Orell. II p. 377.
5*
()g Epigraphische Analekten N. 13.
29 1 cus ^ von Ancona, welche zehn bis zwanzig Jahre später abgefasst zu
sein scheint 2. Beide sind in ihrer ursprünglichen Gestalt verloren, wahr-
scheinlich hauptsächlich desshalb weil sie in die folgenden übergingen..
Was Poggios Sammlung enthielt, lässt sich nur aus den Inschriften
schliessen, die er in dem Dialog de fortunae varietate urbis anführt;
merkwürdiger Weise schliesst er dort, nachdem er sämmtliche zu
seiner Zeit noch in Rom vorhandene Triumphbogen aufgezählt hat,,
mit folgender Notiz: Legi quoque titulum eins arcus, quem devictis-
ludaeis et Hierosolymis deletis Vespasiano in circo maximo, ubi nunc
horti sunt, gentilitas dicavit. Den Bogen selbst sah er offenbar nicht
mehr; es fragt sich, wo er die Inschrift hernahm. Dass er dieselbe-
vom Bogen getrennt gefunden, ist äusserst unwahrscheinlich, da die-
Inschriften der Triumphbogen über die ganze Fagade hinlaufen und
die Zerstörung des Bogens nothwendig die des Titels mit sich bringt;
auch hätte er aus der Inschrift selbst keineswegs schliessen können,
dass sie einem Triumphbogen angehört habe. Wenn es sonach
höchst wahrscheinlich ist, dass er die Inschrift in einem Manuscript
und nicht auf dem Stein las, so kommt uns schon hier die Handschrift
von Einsiedeln entgegen, welche n. (XXIX) eben dieses Epigramm mit
der Ueberschrift in arcu in circo maximo enthält. Wenn, wie man
annehmen darf, uns in den gleich zu erwähnenden Sammlungen
Poggios Text dieser Inschrift aufbewahrt ist, so kommt noch hinzu,
dass dieser genau mit dem Text des Einsiedler Manuscripts stimmt und
selbst offenbare Fehler mit ihm gemein hat (s. unten S. 82). Bekannt-
lich durchreiste Poggio die Schweiz und forschte in den Klöstern
nach Handschriften ; es ist äusserst wahrscheinlich, dass ihm entweder
das Einsiedler Exemplar selbst oder ein gleiches etwa in Sanct
Gallen^ in die Hände fiel und dass er Einiges daraus abschrieb, was-
ihm von Interesse war. Wie viel er daraus copierte, würde nur durch
Wiederauffindung seiner Sammlung sich feststellen lassen. — Was
1) (Diese gräzisierende Schreibung seines Vornamens hat der vielgereiste-
Anconitaner zeitlebens bevorzugt.)
2) Allerdings sammelte Kiriacus schon 1424 römische Inschriften (Tira-
boschi storia VI, 1, p. 141 ed. Modena 1776 (s. jetzt de Rossi inscr. ehr. II 1
p. 357)), allein ich glaube Gründe zu haben zu der Annahme, dass er seine
Sammlung manches Jahr später (er starb gegen 1457) fortgesetzt hat (vergl. de
Rossi p. 374. — Über andere Inschriftensammlungen aus den Jahrhunderten
zwischen der Karolinger- und der eigentlichen Renaissancezeit s. Henzen C. I. L..
VI 1 p. XV ff.; de Rossi a. a. 0. p. 299 ff.)
3) (Seine Vermutung, daß das von Poggio nach Italien entführte Heftchen
mit Inschrift - Kopien aas S. Gallen stammte, hat Mommsen einige Jahre später
(s. Ges. Sehr. VII 504) zu erweisen gesucht; de Rossi inscr. christ. II 1 p. 13.
(a. E.) zweifelt.)
Epigraphische Analekten N. 13. 69
die Sammlung des Kiriacus anlangt, so ist der Rom betreffende
Theil zwar verloren^, aber die unter dem Namen des Michael
Eerrarinus oder Regiensis bekannte ur^gedruckte Sylloge, von der ich
•eine Abschrift besitze 2, ist allem Anschein nach, so weit sie Rom, 292
den Orient und Neapel betrifft im Wesentlichen nichts als ein Auszug
aus Kiriacus Papieren^. Es finden sich darin nur zwei Inschriften,
welche aus dem Einsiedlensis herrühren können, nämlich die eben
erwähnte vom Titusbogen im Circus und das die Mühlen am Janiculus
betreffende Edict (Eins.XLYIP; Grut. 1114, 6; Fabrett. 529, 382, vgl.
Preller Region. S. 215). Dass auch letzteres aus dem Eins, herstammt,
bestätigt sich dadurch, dass alle Abweichungen der sonst vor-
kommenden Texte auf Schreibfehler ungenauer Handschriftencopisten,
nicht auf eine neue Abschrift vom Original hinführen; dass in dem
Satze consueta fraudihus licentia (quo modo) possit amoveri^ wo das
unentbehrliche quo modo im Eins, fehlt, auch die spätem Kopieen
denselben Fehler zeigen; dass endlich die Ortsangabe in diesen (in
laniculo ante ecclesiam S. loannis et Pauli) wörtlich die des Eins,
ist, was um so mehr auffällt, als von einer Kirche S. Giovanni e Paolo
in Trastevere in den mir zugänglichen Schriften sich gar nichts
weiter findet und es unzweifelhaft feststeht, dass es eine solche im
15. Jahrh. überhaupt nicht gab^. Dagegen kann nicht eingewendet
1) (Über Handschriften mit Auszügen aus den römischen Sammlungen des
'Cyriacus s. jetzt de Rossi a. a. 0. S. 359, Ziebarth eph. epigr. IX p. 189; über
•die Aufnahme dieser Excerpte in neue Sammlungen Henzen Monatsber. d. Berl.
Akademie 1866 S. 758 ff.; Ziebarth a. a. 0. S. 191ff. 250 ff)
2) (Gemeint ist eine Handschrift der Hamburger Stadtbibliothek: 'Michaelis
Regiensis (d. h. des Michael Ferrarinus aus Keggio) Inscriptiones\ die aber nur
-eine junge Abschrift der Utrechter Handschrift dieses Autors ist; vergl. C. 1. L.
IX. X p. XL not. 1. Die Kopie der Hamburger Handschrift, die Mommsen sich
für die Inscriptiones Neapolitanae hat anfertigen lassen (s. dort praef. p. XIX
Sp. 1), befindet sich jetzt im Besitze der K. Akademie d. Wissenschaften zu Berlin.)
3) Vgl. auch Burmanns epist. dedic. vor dem 1. Bd. der Anthologie p. X,
■dessen angeblich eigenhändiger Kiriacus indess auch nichts andres gewesen ist als
•ein etwas älterer Codex von Michaels Sammlung. (Es war der ütrechter Kodex.
8. A. 2; Mommsen inscr. Neap. p. XIX Sp. 1; vgl. de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 394.)
4) (C. I. L. VI 1 p. XIII n. 47, p. XXXIII n. 34.)
5) Ein Kloster S. Giovanni e Paolo, dessen Mönche den Dienst in der
Peterskirche mit versehen, kommt in Urkunden aus der Zeit Gregors III. vor:
die Lage desselben scheint schon Panvinius nicht gekannt zu haben. S. deus.
in Mai spicil. Rom. IX p. 2 2 und die Nachweisungen Zacagnis ebendaselbst
p. 410. 411, der die betreffende Kirche auf dem Janiculus ebenfalls nur, aus
unserm Anonymus anführt. (In der Tat scheint die Kirche sonst nicht bekannt;
•s. Armellini chiese di Roma (1887) S. 281. Vermutung über ihre Lage bei
Lanciani Mon. dei Lincei I p. 481.)
70 Epigraphische Analekten N. 13.
werden, dass in den späteren Copien der im Eins, vorhandene Schlus»
fehlt; es rührt dies daher, dass nach den Worten illud autem im
Eins, eine Corruptel — humapitatis für humanitas — folgt, an der
der Abschreiber Anstoss nahm und desshalb abbrach ^ Sonach darf
man diese zwei bei Kiriacus vorfindlichen Inschriften auf den Ein-
siedler Codex und zunächst ohne Zweifel auf die Sammlung von
Poggio zurückführen, die Kiriacus natürlich für die seinige benutzte.
— Ueber die Sammlung von Marcanova (vom J. 1465) lässt sich
ein ausreichendes Urtheil nach dem daraus einzeln Publicierten nicht
lallen, da sie im Zusammenhang mir nicht vorliegt 2; wohl aber erkennt
man, dass auch auf Marcanova der Einsiedler Codex eingewirkt hat.
293 So fanden sich in Marcanovas Codex das eben erwähnte Edict über
die Mühlen (Grut. 1114, 6 Sirmond, ex Marcanova), die Inschrift des.
Macellum derLivia (Grut.1080, 10 Sirmond. exMarcanova)^, wahrschein-
lich auch die der basis Constantini (Grut. 1 086, 5 ex schedis Sirmondi) \
ferner die Inschrift des Ceionius Rufius Albinus (de Turre mon. vet..
Antii p. 111, Zeno ex Marcanova)^, die unzweifelhaft sämmtlich aus-
dem Einsiedlensis herstammen. — Auf eine Reihe anderer Samm-
lungen, deren Entstehung ins Ende des 15. und den Anfang des-
16. Jahrh. fällt, ist die von Einsiedeln dagegen ohne alle Einwirkung
geblieben. Mit Bestimmtheit läs^t sich dies behaupten von der
römischen Sammlung, die unter dem Namen des Apian bekannt ist%.
so wie von dem in Reinesius Briefen abgedruckten piccar tischen
Codex''; wahrscheinlich ist es von den Sammlungen des Jucundus^
1) (Vielmehr hat offenbar mit diesen Worten der Inschrift n. 47 des Ein-
sidlensis die letzte Seite des von Poggio nach Italien gebrachten Heftchens-
geendigt, s. de Rossi le prime raccolte p. 111.)
2) (Über Marcanovas Sammlung s. de Rossi inscr. ehr. urb. Rom. II 1 p. 392;.
Hiielsen la Roma antica di Ciriaco d'Ancona (Rom 1907) S. 1. 44); speziell über
die Einsiedlensia oder vielmehr Poggiana in ihr Henzen Monatsber. der Berliner
Akad. 1866 S. 235; 1868 S. 375.)
3) (Vgl. S. 84 A. 3.) 4) (S. 77 A. 6.) 5) (S. 87.)
6) (Ursache ist die absichtliche Auslassung der bereits in der speziell
römischen Sammlung vom J. 1521, dem sog. Mazochi, gedruckten Inschriften.
Romanas editas . . iam pridem . . et )ws habemiis, sed hie non animus est denuo-
imprimere . . . .; vix dito volumina sitfßcerent, si simul omnes caniungei'e constituisse-
nuis, heißt es in der Vorrede des Apianus.)
7) (Vergl. jetzt Ziebarth eph. ep. IX p. 240.)
8) (Auch Jucundus hat die Schv\reizer Sammlung durch Vermittlung Poggios-
oder seiner Ausschreiber gekannt und eine Anzahl Stücke aus ihr, besonders die^
Gruppe Eins. 28. 29. 33. 35. 38— 44 in seine eigenen Kollektaneen , getrennt von
andern Abschriften, cod. Veron. f. 152 ff., cod. Magl. f. 175. 176, aufgenommen..
Vergl. Henzen Monatsber. d. Berl. Akad. 1866 S. 240, 1868 S. 388; Ziebarth Eph.
epigr. 9 p. 233 (Mitte). 248. 315. Über Jucundus überhaupt s. jetzt, nach den.
Epigraphische Analekten N. 13. 71
den alten Manuscripten die Pighius benutzte und anderen mehr. —
In grösserem Umfang als bei Poggio und seinen von ihm abhängigen
Nachfolgern findet sich die Einsiedler Sammlung benutzt in drei
Sammlungen, die wohl alle erst dem Anfang des XYI. Jahrhunderts
angehören. Die erste von diesen ist der von Osann^ syll. p. 502 — 519
herausgegebene E-iccardianus^, in dem man deutlich zwei Bestand-
theile erkennt: die erste grössere Hälfte (n. 1 — 29) scheint im Wesent-
lichen auf Kiriacus zurückzugehen, während die zweite (n. 30 — 37)
vollständig dem Eins, entlehnt ist und denselben mit grosser Treue
bis auf die Ueberschriften und die Schreibfehler, ja bis auf die im
Eins, getilgten und im Rice, gleichfalls als cassiert copierten Worte
(in n. 30 des Rice.) wiedergiebt; sogar die Ordnung ist dieselbe
(R.30 = E.YII; R.31=E.XV; R.32=-E.XVI; R. 33 = E. XXIX;
R. 34-36 = E. XXXV; R. 37 = E. XXXYIIL) und ohne Zweifel
würde dies noch deutlicher hervortreten, wenn Osann den Codex ganz
hätte abdrucken und nicht von einem Theil der Inschriften bloss im
Anhang die Varianten mitgetheilt hätte ohne ihre Stellung im Codex
anzugeben. Dass dieser ganze Abschnitt geradeswegs aus dem Eins. 294
abgeschrieben ist (und zwar ist von allen aus demselben geflossenen
Abschriften die riccardische die beste und reinste), ist hier so evident,
dass es müssig wäre dabei zu verweilen; ich will nur daran erinnern,
dass hienach die iVutorität, welche dem Rice, noch Becker Top.
S. 73. 316 gegenüber dem Eins, beilegte, völlig verschwindet. —
Xicht minder evident ist der Einfluss des Eins, auf die mazochische
Sammlung. Theils am Schluss der Abschnitte de arcuhus (6, 1. 2),
de foris (9, 2), de aquaediictihus (12, 1), im Abschnitt de thermis (14, 1)
und sonst bei den betreffenden localen Abschnitten, z. B. bei den
capitolinischen Inschriften 25, 7. S. 9. 26, l. 2. 3, sonst 33, 1. 52, 3
finden sich die durch den Einsiedl. allein erhaltenen Inschriften, theils
schon im Text als jetzt nicht mehr vorhanden bezeichnet, theils im
verschiedenen Funden der letzten Jahre, de Rossi inscr. Christ. II 1 p. 395; Zie-
barth a. a. 0. p. 221 ff.)
1) Zu der seltsamen Note Osanns S. 502, wo er die gelehrten Reisenden
auffordert den von Sigonius citierten Über epigrammatum antiquae urbis „auro
cedroqice in prhnis dignum" im Staube der italienischen Bibliotheken aufzusuchen
and der gelehrten Welt wiederzugeben, bemerke ich. dass Sigonius den Mazochi
meint, so wie der liber veter um inscriptionum der Apian ist. Ich würde dies mit
Stillschweigen übergehen, wenn nicht Becker Top. S. 73 A. 101 durch Osann ver-
leitet worden wäre auch nach diesem liber epigrammatum Nachforschungen an-
zustellen.
2) (Über diese Handschrift s. Benzen Monatsber. d. Berl.Akad. 1866 S. 236;
de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 392.)
72 Epigraphische Analekten N. 13.
Anhang unter denen aufgeführt, die der revidierende Gelehrte ^ nicht
sah^. Die Texte und die Ortsangaben stimmen genau überein; es
findet sich, dass bei Maz. 25, 8. 9^ der Schluss einer Inschrift des Eins,
mit dem Anfang der im Eins, folgenden falsch verbunden ist, ja
sogar einzeln trifft man auf Spuren der Reihenfolge des Originals
(Maz, 25, 7 = E. XXXYIII; Maz. 25, 8 = E. XXXIX; Maz. 25, 9 =
E. XL; Maz. 26, 1 = E. XLI; Maz. 26, 2 -- E. XLII; Maz. 26, 3 = E.
XLIII), wo der Redacteur der mazochischen Sammlung nicht durch
das von ihm gewählte System genöthigt war die Ordnung des Eins,
zu verlassen. — Die dritte epigraphische Sylloge, auf die der Eins,
stark eingewirkt hat, ist nur durch die Auszüge bei Gruter bekannt:
es ist der von Metellus benutzte Codex des Cardinais von
Carpi*. Ich finde aus diesem sechs Inschriften angeführt (Grut.
172, 1, Bogen des Gratian; 178, 6, Inschrift des Tiberinus; 179, 1,
der Diocletiansthermen ; 237,8, des Tabularium; 260, 4, Bogen des
M. Aurel; 287, 1, Bogen desArcadius% welche nothwendig aus dem
Einsiedler herrühren müssen, in jenem Codex aber in einer merk-
würdigen hauptsächlich durch falsche Lücken interpolierten Gestalt
erscheinen, die sehr zu beachten ist, weil an die Nachweisung einer
295 so alten höchst wahrscheinlich vorligorischen Fälschung vielleicht
künftig noch weitere kritische Resultate sich anknüpfen werden^.
Beispielsweise stelle ich den Einsiedler und den carpensischen Text
der Inschrift der Diocletiansthermen einander gegenüber, da bei
dieser nach dem S. 67 Bemerkten die Derivation ausser allem
Zweifel ist.
1) (Accursius; s. Henzen Monatsber. d. Berl. Akad. 1868 S. 408, CLL.
VI 1 p. XLVI; Mommsen C. I. L. IX p. 397.)
2) Die capitolinische Serie 25, 7 fg. erklärte dieser sogar für falsch, offenbar
weil im XVI. Jahrh. seit Menschengedenken Niemand in Rom von diesen
Inschriften etwas wusste
3) (C. I. L. VI 472. 1708.)
4) Er wird auch wohl bloss unter dem Namen der schedae MetelUanae
citiert.
5) (C. I. L. VI 1184. 773. 1130. 916. 1014. 1196.)
6) (Hier war Mommsen ausnahmsweise einmal auf falscher Fährte. Es hat
sich später herausgestellt, daß diese Interpolationen auf einen der Korrespondenten
Gruters in Rom, Leonhard Gutenstenius, zurückgehen, der sich das eigentüm-
liche Vergnügen gemacht hat, Auszüge aus verschiedenen ihm in Rom zugäng-
lichen Papieren, besonders aus den damals bei Horatius dellaValle, jetzt im
Vatikan aufbewahrten Papieren des Burgunders Metellus dem Heidelberger
Professor in verfälschter Gestalt zu schicken; s. Mommsen de fide Leonhardi
Gutenstenii (observat. epigr. III, in der Eph. ep. I p. 67—75, weiter unten in
diesem Bande).)
Epigraphische Analekten N. 13.
73
Eins.
dd. nn. diocletianus
et maximianus
mvicti seniores augusti
patres imperatorum
thermas felicis^ diocletia-
ni aug. fratris sui nomi-
ni consecravit
coemptis aedificiis pro
tanti operis magnitudine
omni cultu j)erfectas
romanis suis dedicaverunt
Carp.
dd. nn. c. aurel. valer. diocletianus
et m. aurel. valer. ^naximianus
invicti seniores augg.
patres impp.
ei caesarum
tV VUtiöö. £>. JJ
£t dd. nn. constantius
dd. nn. fl. valer. constantius
et maximianus
et galer. valer.
invic. aug.
■et severus et maximinus
maximinus
nöbilissimi caesares
nöbilissimi caesares f. f. ... .
thermas
felices
aedificiis
diocletiano
coeptas aeaifici^s p^o
tanti operis magnitudine
omni cultu iam perfectas
numini eins consecrarunt
Wer die übrigen vergleicht, wird sie ähnlich wenn auch nicht so
unverschämt interpoliert finden. Es versteht sich hiernach, dass
diesem Codex gar keine Autorität zukommt, üebrigens ist er un-
zweifelhaft älter als Mazochi; ich vermuthe sogar, dass die schon
bei Mazochi sich findende Interpolation einer der Einsiedler
Inschriften Grut. 237, 8 ^ aus diesem Codex in Mazochis Buch über-
.^egangen ist.
Die in der Handschrift von Einsiedeln aufbewahrte Sammlung
von Inschriften ist sonach schon von den Gelehrten, die sich zuerst
um die römischen Inschriften im XY. und XYI. Jahrhundert wieder
bekümmerten, genutzt worden, und dem Anschein nach zu zwei ver-
schiedenen Malen. Zuerst hat Poggio daraus einige ihm besonders 296
wichtig erscheinende Stücke copiert, und es ist sehr möglich, dass
die Auffindung jener Sammlung ihn anregte selbst eine ähnliche ab-
zufassen und zu publicieren, und damit die Reihe der Sammlungen
1) (Vergl. S. 87 A. 8.)
2) (C. I. L. VI 916. Gemeint sind die Veränderungen von Bantium in Statius;
Ton Sedatum Metronium in Sex. Metrohius usw., die sich bei Mazochi finden, die
^ber auf Jucundus zurückgehen, vgl. C. I. L. VI 1 p. XXXII n. 31.)
74 * Epigraphische Analekten N. 13. 14.
lateinischer Inschriften wieder zu eröffnen. Die von ihm in der
Schweiz excerpierten Inschriften pflanzten sich durch die folgenden
Sammlungen fort, bis nach einer Reihe von Jahren abermals und
reichlicher, wir wissen nicht genau wann und von wem, aus jener
Quelle geschöpft ward^. Am deutlichsten liegt die Art der Ein-
wirkung des Einsiedlensis auf die italienische Epigraphik im Riccar-
dianus zu Tage, dessen erste Hälfte unter andern auch eine der
schon seit Poggio aus dem Einsiedl. bekannten Inschriften in der von-
den Abschreibern ihr gegebenen Entstellung enthält, die zweite da-
gegen aus den neuen Excerpten aus dem Einsiedl. besteht. — Wir
werden in den folgenden Nummern der Analekten die kritischen
Resultate dieses jetzt ermittelten Verhältnisses für die einzelnem
wichtigeren Inschriften festzustellen suchen.
14.
Die bedeutendsten Inschriften, die der schweizer Mönch unsi
aufbewahrt hat, sind die Titel der antiken Gebäude, welche zu seiner
Zeit noch aufrecht standen und in den wüsten Jahrhunderten des
spätem Mittelalters verschwanden. Dabei ist es auffallend und gewiss,
absichtlich, dass unter allen von ihm copierten Inschriften nicht eine
einzige direct an das Heidenthum erinnert, dass keine Grabschrift
mit DIS • MANIBVS vorkommt, keine Tempelinschrift, die einer
specifisch heidnischen Gottheit gedächte — nur personificierte-
Tugenden, wie Concordia, Libertas, Pietas oder Widmungen an den
Tiberinus pater fanden Gnade vor den Augen des frommen Christen,
dem auch die Benennung der consecrierten Kaiser als divi entweder
unklar blieb oder unverfänglich schien 2. Ein einziges Mal wird in
der Wegebeschreibung f. 77^^ das templum lovis wohl aus Yersehen»
297 genannt*. Man muss dies festhalten um die Sammlung richtig zm
beurtheilen und nicht aus dem Nichtvorkommen sacraler Dedicationen
voreilige Schlüsse auf das zu machen, was der Anonymus sah oder
nicht sah.
Was die einzelnen Inschriften anbetrifft, so lassen wir die-
christlichen, selbst diejenigen, welche der Kaiserzeit entweder ange-
hören oder doch anzugehören den Anspruch machen, wie z. B. n. YI
in arcu S. Petri:
1) Es ist namentlich zweifelhaft, ob Marcanova auch schon diese zweiteni
Excerpte genutzt hat.
2) (Vergl. de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 15.)
3) (Jordan Top. II S. 656.)
4) („Vulgärname", nach Jordan II 342, der templum MarceUi, templun^
Ravemmtum usw. vergleicht.)
Epigraphische Analekten N. 14. ' 75
Quod cluce te mundus surrexit in astra triumphans ,
Haue Constanünus uictor tibi dedicat aulam ^
sämmtlich bei Seite und unterwerfen nur die heidnischen einer
näheren Betrachtung, zunächst um die kritische Grundlage für eine
jede zu ermitteln und die Autorität auf der sie beruht festzustellen,
woran einzelne in die Sache eingehende Untersuchungen sich an-
knüpfen werden, wie die Natur solcher zwischen Kritik und Exegese
schwankender Forschungen und die Lässlichkeit der Form es eben
mit sich bringt. Eine bestimmte topographische Ordnung befolgt der
Eins, im Ganzen nicht, obwohl man im Einzelnen die auf demselben
Gange copierten Inschriften zusammengestellt findet; wir werden un»
an die überHeferte Ordnung nicht binden.
Brückeninschriften giebt der Anonymus drei: die der Anio-
brücke vor der Stadt von Justinian und Narses (LH; Grut. 161,
1. 2), die von Ponte S. Bartolomeo, pons superior trans Tiberim
beim Anon. (XXIT; Grut. 160, 4) und die vom pons Aelius, jetzt
Ponte S. Angelo, pons S. Petri beim Anon. (III, daraus Fabrett.
678,46. Mur. 232, 5)2. Die beiden ersten sind auch sonst oft ab-
geschrieben und wohl noch heute vorhanden, die dritte kennen wir
nur durch den Eins. — Von Wegeinschriften findet sich nur die jetzt
im Yatican aufgestellte vom clivus Martis in der appischen Strasse
(XXYIII; Grut. 152, 4, vgl. Becker Top. S. 5 12) 3.
Die wohlbekannten Inschriften der Wasserleitungen, der Aqua
Virgo, damals noch an ihrem ursprünglichen Platz in forma Yirginis
(IX; Grut. 176,5), und der Claudia an Porta maggiore (XVII — XIX;
Grut. 176,1)*, die der Anon. noch mit dem alten richtigen Namen
Porta Praenestina nennt (Becker S. 600), haben kein besonderes
Interesse.
Der Obelisk vom Circus des Caligula, dessen Inschrift der
Anon. (XXVII; Grut. 228, 6)^ giebt, ist derselbe, der jetzt vor der
Peterskirche steht.
An der Trajanssäule (XIII: Grut. 247, 4)^ dagegen ist der Ano- 29S
nymus der Einzige, der ihre Inschrift vollständig sah und die Worte
TANTIS. OPERIBVS in der letzten Zeile beglaubigt; TANTIS- VIRIBVS
1) (De Rossi inscr. ehr. II 1 p. 20 n. 6.)
2) (C. I. L. VI 1199 = Dessau 832; C. I. L. VI 1175 = Dessau 771; C. I. L.
VI 973.)
3) (C. I. L. VI 1270 = Dessau 5386.)
4) (C. I. L. VI 1252, 1256-1258 = Dessau 205. 218.)
5) <C. I. L. VI 882 = Dessau 115.)
6) (C. I. L. VI 960 = Dessau 294.)
76 Epigraphische Analekten N. 14.
haben die auf Kir. Ancon.^ zurückgehenden Sammlungen (Mich. Reg.
p. 70. Rice, bei Osann p. 506. Raph. Yolaterran. 1. XXIII p. 831),
die Lücke findet sich schon bei Poggio de fort. var. urb. Rom.
(Sallengre thes. I, 507); Mazoch. 9. (cf. add.); Apian. 269. Dass
TANTIS • OPERIBVS die richtige Lesung sei, hat Fabretti col. Trai.
p. 52 aus den Spuren des Steins nachgewiesen und schon früher
hatten es Tortelli (orthograph. um 1450 s. v. Roma) und der ver-
ständige Marliani (urbis Rom. topogr. 1. Y. p. 93) erkannt.
Auf dem T r a j a n s f o r u m copierte der Anonymus drei Inschriften
ohne sie zu trennen 2, die alle Spätere nur aus ihm haben und dess-
halb als eine und dieselbe Inschrift geben, oft noch mit andern ver-
mischt und ohne Angabe oder mit falscher Angabe des Fundortes
(XIY; Maz. 2, 1. 9, 2 =- Grut. 10, 6. Osann p. 519. Orelli 805). Wie
sklavisch die Späteren vom Einsiedl. abhängen, zeigt die Ueberschrift
in columna Traiani beim Rice, die sich daraus erklärt, dass der
Eins. n. XIII in col. Traiani lociert, n. XIY item ibidem. Die erste
der drei verbundenen Inschriften (s. p. q. R. imp, — securos) ^ bezieht
sich auf den Erlass der Steuerrückstände durch Hadrian und ist von
den Spätem verdorben, hauptsächlich weil der geringe Irrthum des
'Etins.prius im primus sie beirrte. — Die folgenden beiden Inschriften*,
in denen die Gemahlin Hadrians Sabina und die Mutter Caracalla's
Julia Domna matronis etwas dedicieren, lassen annehmen, dass auf
dem forum Traianum ein conventus matronarum ebenso wie auf dem
Quirinal (Becker Top. S. 589) stattfand ; nicht richtig denkt Orelli an
•ein Heiligthum der gallischen Mütter.
Yon einem Forum auf dem Palatin (XXIY; Mur. 264, 8)^ ist
allein durch den Anon. die Inschrift und die Kunde erhalten. Der
Stein war gebrochen: er wird so zu restituiren sein.
FORVM • POPVLO • ROMANO • SVO dorn dederunt
DOM INI • ET . PRINCIPES • NOSTRl imppp. auggg.
VALENTINIANVS • ET • VALENS • ET gratiamis
CVRANTE • FLAVIO • EVPRAXTo pr. urh.
V.Ö
299 Eupraxius war Stadtpräfect 374; s. Gothofred prosopogr. C. Th. s.
V.; Tillemont Y, 38. 67 ^
1) (In Wirklichkeit auf die aus dem 14. Jahrhundert stammende sog.
Signorilische Sammlung ; s. Henzen zu C. I. L. Yl 960.)
2) (Die zweite und dritte, s. A. 4, standen wohl auf einem Stein.)
3) (C. I. L. VI 967 = Dessau 309.)
4) (C. I. L. VI 997.) 5) (C. I. L. VI 1177.)
6) (Seeck bei Pauly-Wissowa VI 1237.)
Epigraphische Analekten N. 14. 7T
Das Fragment der Inschrift des Septizonium oder Septodium^
{Septem viae beim Anon. öfters, wahrscheinlich nicht von sieben über,
sondern von sieben neben einander gestellten Bogen benannt) unter
XXX, das in den Sammlungen zu fehlen scheint ^i
IMP. CAES. DIVI. M. ANTONINI- PII • GERM- SARM- FIL
DI VI. COMMODI. FRATER. DIVI- ANTONINI- PII . NEP
DIVI . HADRIANI . PRONEP . DIVI . TRAIANI . PARTH . ABNEP
DIVI. NERVAE
und verschieden ist von dem noch im 16. Jahrhundert vorhandene»
(Mazoch. 29. Marlian. p.68. Grut. 185,5)^, beweist, dass der Anonymus-
diesen Bau noch im Wesentlichen erhalten sah.
Von Interesse sind die Inschriften, die der Anonymus auf dem
Forum und am Clivus Capitolinus sah. Er beginnt mit der nur
durch ihn erhaltenen Inschrift in hasi Constantini (XXXIII)*, ohne
Zweifel die Basis des equus Constantini, den er in seiner Beschreibung ^
anführt und die Not. in reg. VIII nennt (Abhandlungen der Sachs.
Ges. Bd. II S. 602*5; Preller Region. S. 142) und der der Inschrift
zufolge im J. 334 dediciert ward. Durch reines Missverständniss
haben die Ausschreiber "^ des Anon. (Rice. p. 519. Maz. 33 = Grut.
100, 6. Grut. 1086, 5 ex sched. Sirmondi) die Inschrift in hasilica
(aus hasi!) Constantini oder in hasilica Lateranensi (die häufig bei
den Aelteren hasilica Constantiniana heisst) placiert und sie häufig
mit der Inschrift des Concordientempels, die beim Eins, später folgt,
zusammengeworfen, was bei den Topographen (Fea in der Uebers.
von Winckelmann III, 298. Becker Top. S. 362) zum Theil sehr arge
Irrthümer veranlasst hat. — Es folgen nach der Inschrift des
Severusbogens (XXXIV; Grut. 265, 1)^ die Inschriften der Tempel
am Clivus Capitolinus (XXXY; Mur. 455, 4. Orell. 4891— 4) V
1) (Septizodium. Diesen Namen erklärt E. Maaß die Tagesgötter (Berl. 1902)
S. 106 ff. für den richtigen. Hierüber, sowie über das Bauwerk selbst, s. jetzt
(Jordan-) Huelsen Topogr. d. Stadt Rom 18 S. 100 ff. und S.XX; Petersen Rom.
Mitt. 1910 S. 68ff.)
2) (C. I. L. VI 1032 a.)
8) (C. I. L. VI 1032 b.)
4) (C. I. L. VI 1141; de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 25. 35.)
5) (Jordan Top. II S. 692/3.)
6) (Vergl. Ges. Sehr. VII S. 559 A. ***.)
7) (Poggio, vergl. C. I. L. VI 1 p. XXXI n. 21.)
8) (C. I. L. VI 1088 = Dessau 425.)
9) (C. I. L. VI 987. 938. 89; de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 26, 37—39 (Dessau
3326. 255. 3781).)
78 Epigraphische Analekten N. 14.
ohne Absätze geschrieben mit der gemeinsamen Ueberschrift in Capi-
tolio. Mit willkürlicher Trennung sind sie aus dem Eins, übergegangen
in den Riccard. n. 34 — 36 p. 5 IS. 519 Osann; nur die Unkenntniss
des Verhältnisses , in dem der Rice, zum Eins, als Abschrift zum
300 Original steht, konnte dies den neuesten Topographen (Becker S. 310)
von irgend welchem Gewicht erscheinen lassen. Die richtige Ab-
theilung des einsiedler Textes hat Preller Regionen S. 146 gegeben^:
senatiis popuhisq. romanus incendio consumpttim resfUtiit \\ dito
vesxmsiano augusfo s. p. q. r. || im2)p)' caess. severus et antonimis pii
felic. atig. restitiierunt \\ s. p. q. r. aedem concordiae vetiistate collapsam
in meliorem fadem opere et ctdtii splendidiore restitiierunt
und möchte dabei noch daran zu erinnern sein, dass der Anon. keine
Inschrift aufnahm, die heidnische Gottheiten nannte, also die Haupt-
inschrift des Saturnustempel vielleicht bloss weggelassen hat-. —
Uebrigens ist von diesen vier^ Inschriften die erste noch jetzt er-
halten und von der dritten ein geringer Rest; mehr als wir jetzt
lesen sah schon Kiriacus nicht (Mich. Reg. p. 72. Apian. p. 294) *.
Die zweite und vierte kennen wir nur durch den Anonymus. In
der mazochischen Sammlung findet sich bloss die vierte (33 = Mar-
liani p. 28 = Grut. 100, 6) verbunden mit der Inschrift des equns
Constantini.
Es folgen die Inschriften der drei Bogen des Constantin
(XXXVI; Grut. 282, 2), Titus (XXXYII; Grut. 244, 3) und Marc
Aurel (XXXYIII; Rice. n. 37, Maz. p. 25, Grut. 260, 4 e Maz. et
Metelli schedis)^ Letzterer ist allein durch den Anon. bekannt; da
dieser hier offenbar die Triumphbogen dieser Gegend zusammenstellt,
1) (Die Inschriften haben bekanntlich die Benennung der Tempel am Clivus
Capitolinus ermöglicht; s. z.B. Bormann Epht ep. I p. 118; Henzen zu CLL.
VI 938; Jordan Top. I 2 S. 192 ff. 411 A. 128.)
2) (Mommsen scheint demnach damals (mit Bunsen, Beschr. d. Stadt Rom
IIS. 54) der Ansicht gewesen zu sein oder es wenigstens für möglich gehalten
•zu haben, daß die acht Säulen mit der erhaltenen Inschrift dem Opisthodomus
des Saturntempels angehörten und die Hauptinschrift auf der der via sacra
abgewandten Seite gestanden hat. Diese Ansicht ist längst widerlegt (Jordan
Herm. 4, 260, Topogr. II S. 483) und jetzt wohl allgemein aufgegeben (s. z. B.
Richter Topogr. 2. Aufl. S. 80).)
3) (Die zweite und dritte standen auf demselben Gebälk.)
4) (Den Rest der dritten hat auch Cyriacus nicht beachtet oder doch nicht
in seine Sammlungen aufgenommen.)
5) (C. I. L. VI 1139. 945. 1014. Daß diese letzte Inschrift auf einem Böge»
gestanden hat, ist nicht bezeugt.)
Epigraphische Analekten N. 14. 79
kann man nicht mit Becker S. 414 aus der Stellung desselben auf
seinen Platz schliessen.
Ibidem y d. h. in Capitolio, sah der Anon. folgende Inschrift
<XXXIX)
lihertati ab imp. nerva calari mig. anno ah tirhe condita
DCCCXXXXII. XXIIII, oci restitu s. p. q. r.
-welche mit geringen Abweichungen bei Maz. 25 (nur ist hier der
Schluss s. }}. q. r. mit der im Anon. folgenden Inschrift Grut. 38 7, 3
falsch verbunden worden) und willkürlich emendiert Grut. 246, 1 steht.
:ßie ist also zu restituieren^:
j LIBERTATI • AB • IMP • NERVA • CAesARe • AVG • ANNO • AB •
JVRBE. CONDITA. DCCCXXXXIIX • XIIII • k- OCt- RESTITV/^e
S . P. Q. R
Am 18. Sept. 848 (nach der catonischen Aera), 96 n. Chr. wurde
Nerva Kaiser. Was Plinius ep. IX, 13, 4 sagt: primis diehus redditae 301
libertatis und Tacitus Agric. 3 : Nerva Caesar res oUm dissociabiles
miscuit, principatum ac lihertatem, erhält durch die Dedication eines
Tempels der Libertas restituta auf dem Capitol seine bestimmtere
Beziehung. Wahrscheinlich zu demselben Tempel, wenn auch nicht zu
derselben Inschrift, gehört das bei der Kirche S. Martina gefundene
Fragment Grut. 99, 11 2:
?ENATVS • POPVLVSQVE • R
LIBERTATI \
Mit dem viel älteren atrium Libertatis bei Palazzo di Yenezia
(Becker S. 458. 625) dürfte dieser Tempel der von Nerva erneuerten
Freiheit nichts gemein haben, obwohl auch von diesem Atrium eine
Inschrift auf dem Forum in S. Adriano gefunden worden ist (Don.
II, 44) 3.
Ebenfalls in der Gegend des Capitols sah der Anonymus das
Heiligthum der Pietas, das bei der schweren Krankheit der
Livia im J. 22 n. Chr. vom Senate gelobt und vom Kaiser Claudius
43 n. Chr. errichtet ward (XLI; daraus corrupt Mazoch. 26)*. Die
Irrungen in den Zahlen, welche Orelli n. 1825 zu schaffen machten,
berichtigt die Handschrift von Einsiedeln; ob sie aber für diese In-
r^chrift die einzige Quelle ist, ist zweifelhaft. Grut. 101, 1 giebt sie
1) (C. I. L. VI 472.)
2) (C. I. L. VI 470.)
3) (S. jetzt Ges. Sehr. V 61; Hülsen Rom. Mitth. 1889, 240 f.; die Inschrift
<:. I. L. VI 1794 (Dessau 825).)
4) (C. I. L. VI 562.)
80 Epigraphische Analekten N. 14.
aus den Sammlungen von Jucundus (der sie gesehen haben soll) ^ und
Pighius^, und da auf beide der Eins, nicht eingewirkt zu haben
scheint, auch die Ortsangabe bei Grut. zwar aus Maz. entlehnt sein
könnte, nicht aber der Zusatz m marmore quadrato, so dürfte dieser
Stein wirklich noch im XV. Jahrhundert abgeschrieben worden sein.
— Der Ort wo dieser Altar stand, ist nicht bekannt ; vielleicht beim
Theater des Marcellus, wo sich andre Heiligthümer der Pietas finden
(Becker S. 603). — Ob die folgende Inschrift (XLII^; daraus Mazoch.
26; bei Grut. 387, 3 falsch verbunden mit einer andern Inschrift
des Einsiedl. n. XL): locus adsignatus ab Nigro et Cosconiano cur,
operum puhlicorum (vgl. Orell. 1506*) auf das Sacrarium der Pietas-
geht, oder auf ein anderes, dessen Hauptinschrift vielleicht dem
christlichen Abschreiber Anstoss gab, ist nicht zu entscheiden.
Die letzte Inschrift, die unser Gewährsmann in Capitolio ab-
schrieb (XLIII) wird folgendermassen herzustellen sein^:
302 TI- CLAVDIVS- DRYSI- F- CAESAR. AVG
GERMANICVS- PONTIF- MAX
TRIB. POTEST. V- COS- III • DESIG • IUI- TMP- X- P- P
EX. S- C
per C . CALPETANVM • RANTIVM • SEDATVM • METRONIVM ^
M . FETRONIVM • LVRCONEM
T . SATRIVM • DECIANVM
CVRATORES • TABVLARIORVM • PVBLICORVM
FAC. CVR
wobei nur Z. 5 IUI, wie der Eins, liest, in PER verändert ist"^. Die^
älteren Sammler, die den Eins, benutzten, stiessen natürlich hier
gleichfalls an, änderten aber in arbiträrer Weise (etwa der Urheber
des codex Carpensis? s. S. 72), indem sie IUI ausstrichen und den
Accusativ in den Nominativ umschrieben; so Mazochi 26, Marliani
p. 26, Boissard III tab. 96, Grut. 237, 8 ex Maz. et Metelli schedis,
1) ('Describebat Metellus e lucundi schedis, qui vidit'; aber das geht auf
Gutenstenius (S. 72 A. 4) zurück. Auch Pighius hat die Inschrift aus Jucundus,
dieser benutzte die Sammlung Poggios. Vergl. C. I. L. VI 1 p. XXXII n. 29;.
Ziebarth Eph. ep. 9 p. 248 (29).)
2) (S. A. 1.)
3) (C. I. L. VI 1472.)
4) (Fälschung des Gutenstenius: C. I. L. VI 5, 8240*.)
5) (C. I. L. VI 916 = 31201 ; de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 27 n. 47.)
6) (Wohl Dittographie für das folgende M. PETRONIVM, s. C. I. L. a. a. 0.)
7) (Über eine andere von Mommsen vorgeschlagene, später aber mit Recht-
aufgegebene Veränderung im Text dieser Inschrift s. Ges. Sehr. III 310 mit A.*.).
Epigraphische Analekten N. 14. 81
Mur. 685, 1 ^ Dabei wurden denn auch die Namen corrumpiert und
interpoliert: C. Calpetanus Status Sex. Metrorius (oder Metrohius)
M. Perpenna Lurco T. Satrius (oder Sartius) Decianus. Dass man
den C. Calpetanus Rantius in Statius veränderte, beruht auf den be-
kannten Inschriften Grut. 1 97, 3. 200, 6 2, wo ein Magistrat dieses
Namens unter Tiberius vorkommt. Man that aber Unrecht daran,
wie der curator alvei Tiheris im J. 73 und Legat von Lusitanien 79.
80 n. Chr. C. Calpetanus Rantius Quirinalis Yalerius Festus (Grut.
197, 4. 245, 2. Mur. 2007, 5. 2012, 7)^ darthut; vermuthlich ein Sohn
unseres cur. tob. puhl. unter Claudius. M. Petronius Lurco könnte
der Sohn des Präfecten von Aegypten P. Petronius M. f. Honoratus
(Reines. YI, 123)* sein^ — Die curatores tabulariorum publicorum,
eine senatorische Commission wie die curatores riparum et alvei
Tiber is (Grut. 197, 3^. Dio 57, 14)'' und die curatores locorum publi-
corum iudicandorum (Fahre tti 656, 482 = Grut. 200, 5; Grut. 200, 6)«
werden äusserst selten erwähnt^; ich finde sie nur wieder bei Orelli 303
3128*^, wo C. Ummidius Quadratus, der unter Tiberius, Claudius und
Nero thätig war, curat, tabular. publicar. heisst. Es ist nichts im
Wege, dass er diesen Posten auch unter Claudius bekleidet haben
könne. — Wahrscheinlich befand sich jene Inschrift am Tabularium
selbst und bezog sich auf den Umbau des Archivs und die neue
Ordnung der Urkunden, w^elche damals stattgefunden haben muss.
1) Bei Marliani 1. c. und nach ihm bei späteren Topographen so wie bei
dem ganz unzuverlässigen ßoissard findet sich die zweite Hälfte der Inschrift
von der ersten getrennt, ohne Zweifel bloss nach einer sehr nahe liegenden
Vermuthung. Bei Murat. 1. c. wird diese zweite Hälfte sogar als eine besondere
von Bocchi in Venedig gesehene Inschrift angegeben, was schlechterdings auf
Irrthum oder Fälschung beruhen muss; denn Muratori giebt nichts als den
mazochischen Text mit dessen Druckfehlern METRORIYS und SARTIVS. (Nach
dem C. I. L. YI 31201 angeführten Zeugnis des Franzosen Seguier handelt es
sich um eine moderne Kopie auf Marmor, die einem venetianischen Sammler
verkauft worden war.)
2) (C. I. L. VI 1237. 1266 (= Dessau 5925. 5939).)
3) (C. I. L. II 2477. V 531. VI 1238 (= Dessau 254. 989. 5927).)
4) (C. I. L. VI 1625b (= Dessau 1340).)
5) (Die Vermutung ist ungegründet; M. (nicht P.) Petronius Honoratus
lebte unter Antoninus Pius, U. B. M. 265.)
6) (C. I. L. YI 1237 (= Dessau 5925).)
7) (Yergl. Mommsen Staatsrecht II ^ S. 1047.)
8) (C. I. L. YI 1267a 1266 (vgl. Dessau 5939. 5940).)
9) (Yergl. Staatsr. II ^ S. 558.)
10) (C. I. L. X 5182 = Dessau 972.)
MOMMSEN, SCHR. VIIT. 6
82 Epigraphische Analekteu N. 14.
Nach der Inschrift wurde der Bau im Anfang des J. 46 n. Chr. be-
endigt; die Geschichtschreiber gedenken seiner nicht.
Ausser den vier Ehrenbogen auf dem Capitol ^ sah unser Bericht-
erstatter noch zwei andere, die beide jetzt nicht mehr vorhanden
sind. Der ältere ist ein zweiter Bogen des Titus (XXIX), der
im J. 81 vom römischen Senat im Circus maximus zur Erinnerung
an die Einnahme Jerusalems errichtet ward 2. Mit Unrecht haben
Scaliger und Orelli 759 die Inschrift für falsch erklärt: sie geht weit
über die Zeit der epigraphischen Betrügereien zurück und erregt in
keiner Hinsicht gegründeten Anstoss. Vielfach ist sie bei den Spätem
copiert: Mich. Reg. p. 68: Rice. n. 33 p. 518 Osann: Mazochi 26;
Marliani p. 47^; Boissard III t. 116; Grut. 244. 6 ex Panvinio. Dass
alle diese Abschriften auf den Einsiedler Mönch zurückgehen, beweist
die Gleichförmigkeit der unzweifelhaft corrupten Worte: praeceptis
patriae consiliisq. et aiispiciis, wo erst Panvinius patriae in patris
änderte. — Schwieriger ist es, über den Bogen des Arcadius
Honorius und Theodosius aufs Reine zu kommen (YII; Orell.
1135)*. Die Aufschrift wird folgendermassen zu constituieren sein:
IMPPP- CLEMENTISSIMIS- FELICISSIMIS • ^ TOTO- ORBE . VICTORIBVS.
DDD. Nww.6 II ARCADTO-'^ HONORIO • '^ THEODOSIO • AVGGpr • » AD-
PERENNE . IwDIClVM -9 TRIVMPHOmm ^^ \\ QVO -^^ GETARVM • NATIONEM •
304 IN- OMNE. AEVVM- DOCVERE • EXTIw^wP^ jj aRCVM • SIMVLACRIS •
EORVM- TROPHAEISQ- DEC0RA^^^mi3 !| S- P- Q- R- TOTIVS • OPERIS-
SPLENDORE d. d.'^^
1) (Richtiger: den drei Ehrenbogen am Forum.)
2) (C. I. L. YI 944 (= Dessau 264).)
3) in Circo nostris femporibiis effosmm, sagt dieser; allein der Augenschein
zeigt, dass er bloss den Mazochi mit Druckfehlern und Ortsangabe ausschrieb.
4) (C. I. L. VI 1196 (= Dessau 798).) 5) ET fügt Maz. hinzu.
6) D- D. D- NIS (vielmehr DDDNNIS) Eins.. D- D- D- N- N- N- S- Maz.
(Juc), D-D-D-NN-N- Rice.
7) ET fügt Maz. (Juc.) hinzu.
8) AVGGG- Rice. Maz. (Juc.) (so auch Eins.)
9) IVDICIVM Eins. Maz., INDICIVM Rice. Mur. (so auch Eins.)
10) TRIVMPHORVM Maz. (Juc.) (nicht Rice.)
11) QVI Maz. (Juc), QVOD Rice, wohl richtig. {quod hat auch der
Einsidlensis, aber verändert in quo. de Rossi inscr. christ. II 1 p. 20.)
12) DOM CERE EXTI (nicht EATI) Eins, (nach Hänel; DOM- EXTR nach
Mab.); die letzten acht Buchstaben sind durchstrichen. (S. jetzt die Abbildung
bei de Rossi inscr. ehr. II 1 Taf. (1) mit den Bemerkungen p. 20. 465.) DOCERE •
EXTI Rice. DOCVERE- EXTINGVI Maz. (Juc; vergl. S. 83 A. 3.)
* * 18) TROPOEISQVE • DECORAT Maz.
14) ET. TOTIVS. OPERIS. SPLENDORE- PERFEC • S- P- Q- R Maz.
(aehnlich Juc.)
Epigraphisclie Aiialekten N. 14. 83
Die Inschrift die sich auf Stilichos Sieg über Radagaisus im J. 405
bezieht (Tillemont Y, p. 542), findet sich wieder bei Maz. 6. Rice.
XXX. Grut. 287, 1 (e cod. card. Carpensis Metellus). Mur. 466, 1
(e schedis Älberti LoUii Ferrariensis) . Die Ueberschrift beim Eins, ist
in arcu intus Uomae: daher Maz. in armi quodam qui nunc non extat,
<jrut. Mur. bloss Bomae. Schon dies spricht sehr dafür, daß unsere
Texte auch hier alle auf dem Eins, beruhen^, und bei dem grute-
rischen, der aus dem durch Auslassung des nicht Verstandenen in
Lücken und sonst interpolierten codex Carpensis ^ entnommen ist, und '
<lem muratorischen, der geradeswegs aus Mabillon abgeschrieben zu
sein scheint, leidet dies keinen Zweifel. Auch bei Mazochi würde
man um so mehr dasselbe festhalten, als die Inschrift am Ende des
Abschnittes de arcuhus nach einer andern unzweifelhaft dem Eins,
entlehnten sich findet, wenn es nicht bedenklich w^äre anzunehmen,
-dass ein Corrector des Mittelalters in der halb ausgestrichenen
Oorruptel des Eins, das unzweifelhaft richtige docuere extingui erkannt
hätte. Man hat die Wahl entweder anzunehmen, dass Mazochis
•Gewährsmann den Eins, besser zu lesen verstand als die Neueren,
oder ihn richtig verbesserte^; oder aber dass die Handschrift, aus
der die Italiener des XVI. Jahrhunderts die Inschriften unsres Unbe-
kannten entlehnten, nicht die Einsiedler Abschrift, sondern irgend eine
andere ihr ähnliche war, die hier das Richtige gehabt hat (s. S. 67).
Die Inschriften vom Grabmal des Kaisergeschlechts der Aelier sind
I)ekanntlich von unserm Berichterstatter grossentheils allein erhalten.
Von den uns bekannten zwölf Inschriften dieses Mausoleums hat der
Anonymus elf abgeschrieben; es fehlt ihm nur die Hauptinschrift (1):
1) die Grabschrift Hadrians, die durch Maz. 12. Apian. 198.
■Grut. 252, 7 und sonst erhalten ist *. Poggio sah sie noch {de variet. 305
fort Urb., in Sallengre thes. I. p. 507), Smetius nicht mehr. Ich gebe
:sie hier nach der Abschrift in dem codex Rigazzianus der öffentlichen
Bibliothek von Rimini, die von den auf uns gekommenen bei weitem
die genaueste ist^:
1) (Durch Vermittlung Poggios oder Cyriacus', s. C. I. L. VI 1 p. XXIX, 2:
Xiebarth Eph. ep. 9 p. 248, 2.)
2) (Vergl. S. 72.)
3) (Die keineswegs unbedingt sichere Verbesserung des überlieferten
4ocere exti in docuere extingui rührt von Jucundus her, dessen Sammlung für
•den Mazochischen Druck benutzt worden ist.)
4) (C. I. L. VI 984 (= Dessau 322). Vergl. C. I. L. VI 1 p. XXXV n. 48.)
5) (Es ist dies der keineswegs genaue Text der sog. Signorilischen Samm-
lung, s. C. I. L. VI 1 p. XXII, 33; fast fehlerlos und vollständig ist die Abschrift
^es Cyriacus in einer Handschrift in Parma, s. C. I. L. VI 984.)
6*
g4 Epigraphische Analekten N. 14.
IMP-CAES-DIVI- TRAIANI.PARTHICI. F
DIVI- NERVAE- NEPOTI
TRAIANO h a dr ia no AVG
PONT • MAX . TRIB • POT • XXTl • ^ IMP • ll • COS • ÜT. P . P
ET. D' I V A E . S A B I N A E
IMP. CA Es. T- AELIVS- HADRIANVS
ANTONI NVS. AVG- PIVS. PONT- MAX
TRIB . POT . II • COS. DESIGN • III • P • P
PARENTIBVS • SVIS
Dagegen finden sich bei ihm die Grabschriften 2 — 12:
2) von Antoninus Pius (Eins. LIX; Yolat. 1. 23 p. 834; Grut
257, 4 ex Fanv.y. Ich gebe sie hier nach dem Codex Rigazzi:
IMP. CAES- TITO- AELIO
HADRIANO • ANTONINO
AVG. PIO- PONT. MAX
TRIB- POT. XXIIll. IMP-II
COS. iTT- P. P
3) von Antonins Gemahlin, der älteren Faustina, nur durch den
Eins. LX (Orell. 851) bekannt 3.
4) von M. Aurelius Fulvus Antoninus
(Eins. LXI. Orell. 852),
5) von M. Galerius Aurel. Antoninus
(Eins. LXTI. Orell. 853),
6) von Aurelia Fadilla (Eins. LXIII.
Orell. 854) ^
Kinder des Antoninus
Pius und der älteren
Faustina.
1) So lesen Maz. (die grutersche Anm. ist irrig) Apian., Mich. Reg. p. 78 (der
Hamburger Abschrift, s. S. 69 A. 2), Volaterr. comm. p. 834, überhaupt alle
Gewährsmänner ohne Ausnahme bis auf Panvinius. Ganz dieselben Zahlen finden)
wir in dem Militärdiplom Cardin. XVII (C. I. L. III p. 879). Auf Grut. 252, 1
= Mur. 452, 2 (C. I. L. VI 1240*) berufe ich mich nicht, da diese Inschrift aus
Grut. 198, 2 (C. I. L. VI 1240 b), zunächst aus Maz. 3, 1 entstanden und aus der
Grabschrift Hadrians interpolirt ist. Ich will übrigens den alten Streit, ob
Hadrian im 21. oder 22. Jahr seiner Regierung starb (Eckhel VIII, 414. Cardi-
nali dipl. p. 170) hier nicht wieder aufnehmen, sondern nur bemerken, dass
die beste von allen Autoritäten, die Grabschrift des Kaisers, der gemeinen
Meinung, entgegensteht und ohne allen Zweifel die tr. pot. XXII nannte. (Über
die Zählung der Jahre Hadrians s. jetzt Mommsen Staatsr. IP S. 801.)
2) (C. I. L. VI 986 (= Dessau 346).)
3) (C. I. L. VI 987 (= Dessau 349).)
4) (C. I. L. VI 988—990 (= Dessau 350-352).)
Epigraphische Analekten N. 14. 85
306
Kinder von M. Aurelius
und der jüngeren Fausti-
na, noch bei Lebzeiten
von Ant. Plus gestorben ^.
7) T. Aurelius Antoninus (Eins. LXIY.
Or. 870).
8) T. Aelius Aurelius (Eins. LXY.
Or. 871).
9) Domitia Faustina (Eins. LXVI.
Or. 872) K
Die sechs letzten Inschriften, die nur durch den Eins, bekannt
sind, fehlen in den grossen Sammlungen gänzlich.
An der Südseite gegen den Fluss die Grabschriften:
10) von Hadrians Sohn L. Aelius (Eins. Yb ^ LVIII; Orell. 830)^.
11) von L. Yerus (Eins. Y« = LYII : Orell. 875)*.
12) von Commodus (Eins. lY. = LYI; Orell. 887) ^
Diese drei Inschriften'' waren noch zu Smetius Zeit vorhanden.
Man kann sich danach ungefähr eine Yorstellung von der An-
ordnung der Inschriften an dem Mausoleum machen'^. Die Haupt-
inschrift, die das Grabmal als das des Hadrian bezeichnete, las man
supra portam introitus castri S. Angeli in pariete (Apian.), tituliis
supra portam extat integer (Poggio), in introitii castri S. Angeli (Mich.
Reg.), also unmittelbar über dem Haupteingange und tiefer als die
übrigen; als der Anonymus Rom sah, wird sie verschüttet gewesen
;sein. Die sämmtlichen übrigen Titel standen in einer höheren Reihe
und liefen um das ganze Gebäude; an der Tiberseite las man die
♦Grabschriften von L. Aelius, L. Yerus und Commodus in dieser Reihen-
folge, an der entgegenstehenden Südseite die des Antoninus Pius,
seiner Gemahlin und dreier Kinder und dreier Enkel desselben, so
dass die Inschrift des L. Aelius der des Ant. Pius am nächsten war.
Yon den Inschriften an der Südseite verschwanden die übrigen früh;
die des Pius sah noch der Urheber des Codex Rigazzi und Yolater-
ranus, zu dessen Zeit sie, wie er selbst sagt, bei einer Reparatur
(vielleicht der unter Alexander YI. 1 495) zerstört ward. Um dieselbe
.Zeit mag die Inschrift über dem Haupteingange verschwunden sein^.
1) (C. I. L. VI 993—995 {= Dessau 383-385).)
2) (Über diese Prinzen vergl. Ges. Sehr. IV 475 ff.)
3) (C. I. L. VI 985 (= Dessau 329).)
4) (C. I. L. VI 991 C= Dessau 369).)
5) (C. I. L. VI 992 (= Dessau 401).) 6) (Nur die zwei letzten.)
7) (Über die Anordnung der Inschriften am Grabmal Hadrians s. jetzt
Bülsen Rom. Mitt. 1891 S. 142 ff., C. I. L. VI (4, 2) p. 3076 n. 31220.)
8) Michael Reg. p. 78 (vergl. S. 84 A. 1) giebt nach der Grabschrift des
Hadrian die des Pius mit der Ueberschrift : ibidem versus flumen, die des
♦Commodus ibidem portam versus, die des L. Verus ii^xta praedictam, die des L. Aelius
86 Epigraphische Analekten N. 14.
307 Die Inschriften an der Nordseite hat Smetius noch gesehen; sie sind
wohl erst im XVII. Jahrhundert bei dem Umbau der Engelsburg
durch Urban YIII. ^ zerstört oder verbaut worden.
Der Denkstein des Tiberinus pater aus der Zeit Diocletians-
(Eins. XLIV ad Tiber. \ Mazoch. 12; Grut. 178, 6 e Mazoch. et Metel-
lianis)^ ist unstreitig bloss durch den Eins, erhalten. — Dasselbe
gilt von der Inschrift des Macellum der Livia auf dem Esquilin,
die der Anonymus unter XX mit der Inschrift der porta Praenestina
(maggiore) unmittelbar verbindet; alle Späteren (Rice. p. 519 Osann,
Mazoch. 52 und aus ihm Grut. 171, 9; Grut. 1080, 10 e Marcanovae
libro Sirmondtis)^ haben sie aus dem Eins., wobei der Schreibfehler
cello für macello vielfache Verwirrung bei ihnen gestiftet hat: cello-
Uviae hat der Rice, collunie Maz., collini Grut. 171, bis Sirmond die
richtige Lesart wohl durch Conjectur wieder herstellte. — Die In-
schrift vom Theater des Pompejus (Eins. L, daraus Fabrett. 678,,
45. Mur. 465, 4)* ist erst durch Mabillon wieder bekannt worden;
die Aelteren Hessen sie als unverständlich bei Seite ^ Sie ist also
zu lesen:
D- D. N- N. ARCADIVS- ET- HONORIVS- invlcti et
PERPETVI. AVGG- THEATRVM • POMPE! • collapso
EXTERIORE. AMBIT V- MAGNA- ETIAM • ex parte
INTERIORVIRTVTE.« CONVVLSVM ruderihus
SVBDVCTIS . ET • EXCITATIS • IN VICE m fdbricis
novis restituerunt.
Der Bogen, den die Kaiser Gratian, Valentin ian und
Theodos ius bei Ponte S. Angelo erbauten um die Bogenreihen zu
beiden Seiten abzuschliessen , wird zwar im ordo Roman, von
1143'' erwähnt, aber seine Inschrift erhielt allein für uns der Ein-
siedl. (XV); Rice. n. 31 p. 517, Maz. 6 (in antiquo arcu qui nunc
non extat)y Grut. 172, 1 e cod. Carpensi schöpfen aus diesem^, wenn.
item iuxta praedictam (alles nach der Signorilischen Sammlung, s. C. I. L. VI V
p. XXII D. 33—37).
1) (Schon im 16. Jahrhundert unter Gregor XIII., nach der C. 1. L. VI p. 184
abgedruckten Notiz des Severanus.)
2) (C. I. L. VI 773 (= Dessau 626).)
8) (S. C. I. L. VI 1178 (= Dessau 5592).)
4) (C. I. L. VI 1191 (= Dessau 793).)
5) (Der Grund ist vielmehr, daß das Exemplar des Poggio nicht so weit
ging, s. S. 67 A. 1.)
6) Für VIRTVTE wollte Fabretti EX- PARTE lesen; ich möchte eher
vorschlagen INTERIORI • (ambitu) RVENTE (so jetzt auch C. I. L. a. a. 0.).
7) (Vergl. Jordan Top. 2, 608 )
8) (C. I. L. VI 1184 u. 31254 (= Dessau 781).)
Epigraphische Analekten N. 14. 87
auch der letzte eine etwas andere Localität bezeichnet; vermuthlich
nach den Mirabilien. Vgl. Platner u. Bunsen Beschr. von Rom III, 3,
S. 85. — Den Stein des Petronius Maximus, den der Anon. in
theatro sah (XII), haben auch Spätere noch abgeschrieben: Apian. 223
(in theatro S. Petri alias Pauli — ? — ) S Grut. 1080, 6 (vidit Sirmond.)^.
— Dasselbe gilt von der Inschrift des nymfeum Philippi (VIII;
Grut. 181, 10 vidit Smet.)^. — Ob endlich das halineum luUorum 308
Äkariorum, das uns in der Ueberschrift von XXIII als prope pontem
belegen genannt wird, eine topographische Notiz oder, wie ich eher
glaube (s. S. 65), eine kurze Inschrift ist, lässt sich nicht ent-
scheiden*. — Ich schliesse mit der Inschrift, die den nächsten An-
stoss zu dieser Untersuchung über den Einsiedl. gegeben hat, der
Dedication der Diocletiansthermen^:
DD yy DIOCLETIjyVS ET M.4XliVIIANVS INVICTI
SENIORES. AVGG. PATMES- IMPP • ET- CAESS-« ET
i>D. NN. CONSTANTIVS. ET - MAXIMIA^^YS - INVICTI • AVGG • ET
SEVERVS' ET- MÄXm'iyVS- NOBTLISSIMI. CAESARES
5THERMAS. FELICe^s fZioCLETIANAS- QVAS
»j A X IMI AN VS .9 AVGa&sewS-'« EX- A ERICA- SVB
pr A E S E N T I A . M AI E statis D I S P 0 S V I T • A C
/iERI- IVSSIT. ET- DlOCLETIAXI AVG- FRATRIS- SVI
JVOMINI- C0NSECRA77T- CO^MPTIS- AEDIFICIIS
loPRO- TANTI- OPERIS MAGXITVDll^E- OMNI- CVLTV
FERFECTAS • R 0 31 A y I S • SVIS DEDICAVERVNT
Ich will nicht wiederholen, was ich über den Inhalt dieser Inschrift
in Gerhards arch. Zeitung Bd. 4, Sp. 229 ^^ gesagt habe; der Bau ward
angeordnet von Maximian, während er in Africa sich befand, und
das Gebäude dediciert zwischen dem l. Mai 305 und dem 25. Juli
306. Der Text beruht einestheils auf der Abschrift des noch voll-
ständigen Steins, die allein vom Eins, herrührt (XVI) und von der
1) (C. I. L. VI 1660.)
2) (Sirmond sah wohl ein andres Exemplar derselben Inschrift, s. C. I. L.
a. a. 0.)
3) (C. I. L. VI 1728» (vergl. Dessau 5733). Auch hier handelt es sich wohl
Mm verschiedene Exemplare derselben Inschrift.)
4) (S. jetzt C. I. L. VI 29764.)
5) (C. l. L. VI 1130 vergl. 31242 (= Dessau 64fi).) 6) CAES Don.
7j radiert Smet., was die Uebrigen nicht anmerken.
8) FELICIS Eins, (durch Korrektur, ursprünglich feliccs).
Ü) radiert Smet.
10) (Richtiger [redien]s, da C. I. L. VI 31242 fr. 9 re . . . erhalten ist.
11) (Ges. Sehr. V S. 57.)
88 Epigraphische Analekten N. 14. 15.
alle späteren mannigfach corrumpierten und interpolierten Texte
(Rice. n. 32 p. 518 Osann; Mazoch. 14; Grut. 178, 7 e Maz.; Grut.
179, 1 ex cod. Carpensi interpoliert: Grut. 178, 4 ex Panvinio im
Auszug) abhängen, da dieselben sämmtlich den gleichen durch das
Ueberspringen von DIOCLETIANAS Z. 5 zu DIOCLETIANI Z. 8 veran-
lassten Defect zeigen. Anderntheils beruht der Text auf zwei Frag-
menten, wovon das eine die Anfänge der Z. 2 — 10 enthaltende bei
Mazoch. 36. Smet. 9, 6. Grut. 178, 8 sich findet, das zweite die letzten
Worte aller Zeilen enthaltende bei Don. II, 28 (ex schedis Paschalini)
und in der Handschrift des Hieron. Aleander cod. Vatic. 7113 f. 29
aufbewahrt ist. Hienach ist mit Hinzufügung weniger Buchstaben
die Inschrift wieder hergestellt worden; was allein auf dem Eins,
beruht, ist cursiv gedruckt.
309 15.
Von weit geringerem kritischen Interesse sind die übrigen
von dem Anonymus aufbewahrten heidnischen Inschriften. — Von
der Verordnung des Stadtprä fecten Cl. Julius Edesius Dynamius
(vielleicht derselbe , der im J. 488 Consul war) ist schon S. 69 be-
wiesen worden, dass alle späteren Copien auf die Einsiedler zurück-
gehen. — Anders verhält es sich mit der Constitution über die
römische Octroi. die wir bei dem Anonymus n. XLVI und LII (daraus
Mur. 573,4)1 und sonst vielfach finden: Rice. n. 19; Mazoch. 175;
Apian. p. 274; Fabric. antiq. ed. 1549 p. 31; Grut. 199,6 (Cittad. ex
Japide), Marini iscr. Alb. p. 28. Diese Abschriften gehen auf drei
verschiedene Originale zurück; auch mussten ja nothwendig die
Steine zur Bezeichnung der Grenze, innerhalb welcher die für den
Verkauf in Rom importierten Waaren hin und her geschafft werden
konnten, ohne abermals an die Steuerpächter Abgaben zu entrichten,
vor allen Thoren Roms in gewissen Entfernungen aufgestellt sein,
weshalb auch die Inschrift selbst hos lapides nennt. Das eine der
auf unsere Zeiten gekommenen Exemplare, das in der üeberschrift
nur den Kaiser Marc Aurel nennt, n. XLVI des Anon., setzt dieser
item p**^, wo nach dem Titel der vorhergehenden Inschrift in via
Malaria zu verstehen ist item porta Salaria ; in der salarischen Strasse
befand sich auch nach der einstimmigen Angabe der Berichterstatter
das beim Rice Maz. Apian. Fabric. (diese drei Drucke gehen auf
1) (CLL. VI 1016 a&c;' ein viertes Exemplar C. I. L. VI 31227; ver^l.
Dessau 875.)
2) (Vielmehr ?fe>w in [via Sa1u\ria C. I. L.VI 1 p. XII, 46: de Rossi inscr. christ.
n 1 p. 27, 50.)
Epigraphische Analekten N. 15. S9
dieselbe Abschrift zurück) und bei Marcanova (daraus Waelscapple
f. 83) copierte und im Wesentlichen gleichlautende Exemplar. Dass
der Rice, und Maz. so wie Marcanova diese Inschrift aus dem Eins,
haben, ist möglich, obwohl dagegen dennoch Bedenken erregt, dass
diese Inschrift in dem ersten nur wenig vom Eins, berührten Ab-
schnitt des Rice, und bei dem vom Eins, gar nicht afficirten Apian
vorkommt. — Das zweite Exemplar, das die Namen von Marc Aurel
und Commodus an der Spitze trägt, ist das noch jetzt im Palazzo
Albani in Rom vorhandene von Gruter und Marini gedruckte und
auch von mir gesehene Exemplar: es soll früher gleichfalls in der
via Salara sich befunden haben ^ — Der dritte dieser Steine endlich,
der die Kamen von M. Aurel und Severus Alexander an der Spitze 310
trägt, ward vom Eins. n. LH ante j^ortam Flamineatn in via gesehen
und ist nur durch ihn bekannt — Das Schicksal dieser Steine ist
seltsam. Ursprünglich errichtet wurden sie von M. Aurel und seinem
Sohne zwischen 177 — 180; später ward auf zweien der auf uns ge-
kommenen Exemplare Commodus Name getilgt, während er auf dem
dritten der Yernichtung entging. Fünfzig Jahre später wurde auf
•einem dieser Steine die Lücke wieder ausgefüllt mit dem Namen
des regierenden Kaisers, schwerlich auf seinen Befehl, sondern wohl
als Compliment einer der Zollwachen ^. Zugleich musste man IVSSIT
1) Es ist eine äusserst schwierige Frage, ob die hier als zwei Exemplare
aufgeführten Inschriften identisch sind oder nicht. Der Unterschied besteht
hauptsächlich darin, dass die noch vorhandene Inschrift beginnt: Imp. Caesar
M. ÄureUus Antoninus Aug. Germanicus [Sarmat. et imp. Caesar L. Aurelins
Commodus Aug. Germanicus] Sarmatic. — iusserunt und der Eins, die ein-
geklammerten Worte weglassend iusserunt in iussit verwandelt. Sehr leicht
konnte er die fehlenden Worte auslassen, wenn das Auge von Z. 3 zu der gleich-
lautenden Z. 6 abirrte; allein sehr wohl konnte auch Commodus Name radiert
sein, und diese Annahme wird unterstützt durch das iussit, da der mechanischen
Genauigkeit des Schweizer Copisten nicht wohl eine willkürliche Aenderung
zugetraut werden kann. Wäre es sicher, wie es wahrscheinlich ist, dass die
bei Rice. Maz. u. A. aufbewahrten Exemplare, namentlich das correcte riccardi-
sche, nicht aus dem Eins., sondern aus dem Original herrühren, so würde die
Frage damit entschieden sein, denn auch hier erscheint derselbe Text. (Auch
diese Texte stammen zweifellos, durch Vermittlung Poggios oder Cyriacus', aus
der alten Sammlung.) Es möchte wieder dagegen sprechen, dass auch das
zweite Exemplar der Inschrift e via Salaria adductum heisst; allein wie leicht
konnten Gruter oder seine Gewährsmänner dazu kommen die mazochische Orts-
angabe über das erste Exemplar irrig auf das zweite zu beziehen! (In der Tat
ist das *e via Salaria adductum' für das von Gruter zuerst herausgegebene
Exemplar unbeglaubigt, s. C. I. L. VI 1016».)
2) Es kommt wohl vor, dass anstatt des getilgten Namens des einen Kaisers
■der seines Nachfolgers hingesetzt ward. z. B. Maximinus anstatt Severus Alexander
90 Epigraphische Aiialekten N. 15.
wieder in IVSSERVNT verwandeln und scheint, da vielleicht zu schmale-
Buchstaben von dem neuen Steinmetz gebraucht waren, um die
Lücke ganz zu füllen, noch das abgeschmackte MAXIME hineingesetzt
zu haben: hos lapides constitui iiisserunt maxime propter controversias,.
wovon das nicht retouchirte Exemplar keine Spur hat.
Yon Honorarinschriften findet sich im Eins, nur eine einzige,.
n. XL (Maz. 25. Grut. 387, 3. ex Maz. a Turre mon. vet. Ant. p. 111
e Marcanova. Mur. 375, 3 e Mab. Orelli 311 1), die überall ausser bei
den dem Eins, einen Grad näher stehenden Ausschreibern desselben
Mazochi und Marcanova falsch mit Eins. XLII verbunden erscheint.
Die merkwürdige, aber äusserst dunkle und (wahrscheinlich in Folge
der schlechten Schrift) mehrfach corrupte Inschrift lautet: Cemonium
(lies Ceionium) Rufitim Alhinum v. c. cons. filosophum Rufi Volusiani
31 1 bis ordinarii cons. finium (lies filium) senatus consulto suo, quod eins-
liberis post Caesariana tempora, id est post annos CCCLXXX et I
auctoritatem decreverit. Fl. Magnus leiunarius (lies lanuarius mit
Mab.) V. c. cur. stattcarum (statuendum?)^. Man hat seit Scaliger über
diesen Stein viel gesprochen, indem man diese oder jene Aera darin
suchte; allein gewiss mit Unrecht. Albinus war Consul 335 n. Chr..
(vgl. über ihn und seinen Vater Oderici diss. p. 238 sq.); rechnet man
hievon 381 Jahre zurück und zwar nach der gewöhnlichen Weise
der Römer mit Einschluss des anfangenden und schliessenden Jahres,
so erhält man das Jahr 708 d. St. = 46 v. Chr., in das die wesent^
liebsten organischen Gesetze Cäsar's fallen. Auf ein damals ver-
lorenes und jetzt zurückgegebenes Recht geht der Senat mit seiner
Rechnung zurück, keineswegs will er nach antiochenischer oder irgend
einer andern Aera datieren, wozu gar kein denkbarer Grund vor-
liegt. Es muss sich also hier handeln um ein Recht, welches im
J. 46 V. Chr. verloren und 335 n. Chr. wieder erworben ward, und
zwar um ein Recht, welches damit, dass der Senat Volusiani liberis^
d. h. Albino consuli auctoritatem decrevit zusammenhängt. Erinnert
man sich nun, dass in jenem Jahre dem Volke die Wahl der Con-
suln entzogen ward und die Designation derselben auf Cäsar und
dessen Nachfolger überging, so kann es wohl keinem Zweifel unter-
liegen, dass Volusianus in diesem Jahre dem Volke, welches jetzt
(Borghesi inemorie dell' Inst. p. 299 (oeuvr. 8, 435, mit Bezug auf C. I. L. VI 428));
aber von einer Ausfüllung der Lücke nach so langem Zwischenraum kenne ich
kein zweites Beispiel.
1) (C. I. L. VI 1708 (= Dessau 1222). Wie Seeck (Hermes 19, 1884 S. 188 ff.)
erkannt hat, war die Inschrift unvollständig ; über die von ihm vorgeschlagenen
Ergänzungen s. jetzt C. I. L. VI n. 31906.)
Epigraphisehe Analekten N. 15. 91
durch den Senat vertreten ward, die Restitution der Consulwahlen
beim Kaiser auswirkte, die ja jetzt durchaus ohne politischen
Charakter waren, und dass der Senat in dankbarer Erkennung dafür,
als er zum ersten Mal nach 3S1 Jahren die AYahlfreiheit des-
römischen Volkes wieder ausübte, dem Sohn seines Wohlthäter»
Rufius Albinus.das consularische Amt für 335 verlieh (auctoritatem
decrevif) und dem Vater eine Statue errichtete. Damit stimmt es
vortrefflich zusammen, dass während es in den Fasten^ noch u. d.
J. 308. 311. 317 heisst: consules quos iusserint d. d. n. n. (Dig.
48, 14, Ipr.), in Symmachus Zeit die Wahlen der Consuln wieder
dem Senat zustehen und der Kaiser nur die Bestätigung sich vor-
behalten hat (Symmach. in patres p. 14 ed. Mai Rom. 1823 2; epist.
X, 66 (54). Walter R. G. § 346). Dies erklärt sich, w^enn Constantin
zur Feier seiner Tricennalien 335 den Senaten der beiden Hauptstädte
dieses Scheinrecht zurückgab^.
Um die Grabschriften, welche der Einsiedler Codex enthält,
haben diejenigen, die ihn zuerst benutzten, sich nicht bekümmert. 312:
Sie sind sämmtlich erst durch Mabillon bekannt geworden mit Aus-
nahme einer einzigen Eins. n. XXXI (daraus Fabr. 93, 193. Mur.
1650, 17)*, die schon bei Maz. 165 und aus diesem Mannt. Orth.
530,6; Grut. 905, 9 und zwar nicht aus dem Eins, sich findet, wie
die verschiedene Ortsbezeichnung beweist^. Von den fünf übrigen
sind zwei werthlos, von denen die eine E. n. XLV daraus bei
Fabr. 93, 194 steht ^, die andre in den Sammlungen vielleicht fehlt'';
die drei andern sind nicht ohne sachliches Interesse, wenn gleich die
Kritik dabei wenig zu thun findet. Die Grabschrift des C. Dillius
Vocula^, des tapfern Legaten der 22. Legion, der beim Aufstand des
Civilis im J. 70 umkam (Tac. bist. IV, 59), hat Borghesi in den
Annali 1839 p. 167 (oeuvr. 4, 245) schon benutzt um darnach bei
Tacitus die Lesung c. 24 festzustellen. — Die Inschrift des Agitator
P. Aelius Gutta Calpurnianus (E. LIII. LIV. LV = Fabr. 276, 165.
1) (Verzeichnis der Stadtpräfecten von 354 Momms. chron. min. I p. 67.)
2) (Symmachus pro patre (p. 333 ed. Seeck). Über die Stelle vergl. Seeck
Hermes 19, 1884 S. 194.)
3) (Zurückgenommen von Mommsen Staatsrecht IP S. 731 A. 2.)
4) (C. I. L. VI 14313 (= Dessau 8205).)
5) (S. die Anmerkung C. I. L. a. a. 0.) 6) (C. J. L. VI 16963.)
• 7) Sie findet sich unmittelbar angeknüpft an die christliche Inschrift n. LI
in hibliotheca Sei Gregorii quae est m motiast. Clitauri: In fronte pedes XXV; in
agro pedes XXXIII. Item in tabernae: In fronte pedes XI; in agro pedes XXXI^
Es scheinen zwei Sepulcralinschriften (vergl. C. I. L.VI 30058; de Rossi inscr. ehr.
II 1 p. 29 n. 56. 56a). g) (C. I. L. VI 1402 (= Dessau 983).)
92 Epigraphische Analekten N. 15.
Mur. 623, 3. Orelli 2593) ^ verdiente wohl einmal mit andern ähnlichen
Inschriften, namentlich Grut. 337^ im Zusammenhang erörtert zu
werden^; hier sei nur bemerkt, dass die Zahl der von ihm ge-
wonnenen Palmen 1127 ist (Mabillons Lesung CCCXXYIT (für oo
€XXVII) ist richtiger als Hänels CCCCXXYII), wovon auf die
Albata 102 (83 -|- 7 4- 2; irgendwo ist X ausgefallen), auf die Russata
78 (42 + 32 + 3 + 1), auf die Yeneta 583 (334 -f 184+65) und auf
-die Prasina 364 (116+ 184 -|- 64) kommen. Diese 1127 Palmen
wurden mit vier Pferden der Prasina (Dandus* 19, Oceanus 209,
Yictor 429, Yindex 157) und vier der Yeneta (Germinator 96 oder
92^, Silvanus 105, Nitidus 52 oder 56^, Saxo 60) gewonnen; die
tausendste Palme fiel auf die Prasina, praemia maiora auf die Yeneta
59-51 — 47 (in XXXXXYII ist ein X zu tilgen), auf die Prasina
43-33. Mit Pferden, die zum ersten Mal liefen (equi anagones)
siegte Gutta zweimal. Andre Angaben, namentlich über die Re-
missionen, sind nicht recht klar. — Endlich finden wir in der Samm-
lung eine griechische Inschrift in via Ostiensi (n. LXXIII = Fahre tt.
198, 479. 679, 48. Mur. 2023, 2. C. I. Gr. 5900)«: äQx{e]Qs'rAle^avdQEiag
xal Al[y]vjiTOv 7idoi]g Äevxico 'Iov?u[co]i Ovrjorivicoi xal emoTanji rov
313 Mo[v]o£iov xal em rwv ev 'Pmju}] ßißX[i\o'&)]xd)v Pcojual'xoov re xal
'EXkfjvixcov xal em rfjg Jiaidelag ''Adgiavov, enioToXei tov avrov a[v]TO-
xgdzoQog. Dies ist die Grabschrift des Grammatikers, der in dem
Yerzeichniss der Grammatiker vor dem Suidas und in dessen Lexikon
u. d. W. angeführt wird als Omjouvog "lovXiog oocpiorijg^ Yerfasser
eines Auszugs in 4 Büchern aus den 95 Büchern der Glossen des
Pamphilus, von dem sonst wenig die Rede ist*^. Wir sehen hier,
1) (C. 1. L. VI 10047 (= Dessau 5288).)
2) (C. I. L. VI 10048 (= Dessau 5287).)
3) (Ist jetzt geschehen von Friedländer Sittengeschichte Bd. 2, 6. Ausg.
S. 498 ff. (8. Ausg. S. 505). Yergl. auch Mommsens eigene Abhandlung: Crescens
auriga (observat. epigr. n. XXVIII, weiter unten in diesem Bande).)
4) (Danaus.)
5) Die Summe giebt 1123 statt 1127, wesshalb statt Ixxxxii oder lii einmal
zu schreiben sein wird Ixxxxvi oder hi.
6) (Jetzt I. G. XIV 1085.)
7) Ein Scholion bei Montfaucon diar. Ital. p. 214: ex tov Jioysvcavov rrjg
sjiirofAfjg xMv Ovorjorivov (sie) 'Ellrjviy.iöv 6 6 (bei dem Schol. II. 5, 576 lautet
dasselbe Citat: ex ratv Aioysviavov rf}? eTiixofjLfjg 'Elltjvixcöv dvofxdrcov) hat mannig-
fache Erörterungen darüber veranlasst, ob und was für ein Verhältniss zwischen
^em Auszug des Vestinus aus Pamphilus und der bekannteren Epitome desselben
Buches von Diogenian stattfand (vgl. Welcker in den kleinen Schriften II, 561
und die dort Angeführten), ohne da.ss ein sicheres Resultat erreicht wäre. Aelius
Diogenianus soll gleichfalls unter Hadrian gelebt haben (Ranke de Hesychio
Epigraphische Analekten N. 15. 16. 9^
dass der Verfasser ein angesehener Gelehrter war, der in Rom und
Alexandrien die höchsten Aemter bekleidete, wozu die gelehrte-
Carriere unter den römischen Kaisern führen konnte. Er unterrichtete
den nachmaligen Kaiser Hadrian, war später sein Secretär, Ober-
bibliothekar der griechischen und lateinischen Bibliotheken in Rom
und in Alexandrien, Oberpriester von Aegypten und Yorstand des-
Museion; ganz ähnlich wie sein etwas jüngerer Zeitgenosse, der bei
Hadrian sehr beliebte Rhetor Avidius Heliodorus, erst Hadrians-
Secretär und dann Präfect von Aegypten war (Letronne recherche»
p. 250)^. An einem andern Orte (inscr. de l'Egypte I, p. 279. 359)
hat Letronne mit Bezug auch auf unsre Inschrift sehr fein nach-
gewiesen, welchen politischen Zweck die Lagiden und später die
römischen Kaiser damit verbanden, die obere Leitung der Cultus-
angelegenheiten in die Hände des Chefs der kaiserlich patentirten
Gelehrten zu legen 2.
16.
Wir haben bisher die römischen Inschriften des Einsiedlensis
geprüft: es sind indess nicht bloss römische durch ihn erhalten. Die
letzten Nummern LXXVI — LXXYIII in porta Papia (lies Papiae)^
LXXIX in foro Papiaö und wohl auch LXXX, eine griechische
christliche Inschrift in igona (icone) Sei Petri gehören offenbar nach
Pavia, und es ist eine von Muratori's Gedankenlosigkeiten, wenn er
diese bezeichnet: Romae in porta oder foro Pap., wodurch er mit 314
verschuldet hat, dass auch Aldini in seiner Sammlung der Inschriften
von Ticinum (Pavia 1831) die von dem einsiedler Mönch dort copierten
nicht beachtete. Die n. LXXIX, die Mur. 173, 3 wiederholt hat: Sex.
Sextilius Sex. f. Papiria Fuscus, flamen Romae et Divi Claudii^
Illlvir i. d.^ pontifex, augur, salius grat. d. d., praefect. fabri (lies
fahr.) ded.^ — ist augenscheinlich municipal, und die darin vor-
kommende papirische Tribus eben die der Ticinenser (Reines. YIII,
22. Mur. 846, 5. Hagenbuch bei Orelli II p. 20. Aldini lap. Ticin.
p. 74*). Es war ja auch sehr natürlich, dass der schweizerische
p. 51sq.), war also Zeitgenosse des Vestinus. (S. jetzt L. Cohn, Pauly-Wissowa.
Y 778.) 1) (Yergl. Prosopogr. imp. Rom. I p. 187 n. 1168.)
2) (Neuere Vermutungen und Kombinationen bei Wilcken Hermes 23, 1888
S. 601 ff.; P. Meyer Festschrift 0. Hirschfeld S. 157 ff.; W. Otto Priester und
Tempel im hellenistischen Ägypten I S. 58 ff. (über imatdtfjg roü Movoeiov das.
S. 166).)
3) (C. I. L. Y 6431 = Dessau 6743.)
4) (C. I. L. XIII 8287. VI 2924. V 6427. S. jetzt Kubitschek imp. Rom.
tributim descriptum S. 121.)
<)4 Epigraphische Analekten N. 16.
Mönch, dem wir die römische Sammlung verdanken, auf seiner Rück-
reise durch Pavia passierend dort einige Inschriften copierte. — Dass
die drei Nummern n. LXXYI — YIII. die wörtlich also bei Mabillon
und Hänel lauten^:
LXXYI. in 2^orta Fapia (scheint in den Sammlungen zu fehlen)
neroni iulio. d. fP- germanico. ti. caesari germanici augusti nepoti iulio.
ii. f. augusti f. aug. pronepot. divi. pron. caesari augusti nepot. diri
nepot. pont. caesari. pontifici. divi pron. caesari. cos. ter. imp. ter.
•augurique trihuniciae potestatis viii.
LXXYII. item ihi. (daraus Mur. 220, 2)
imp. caesari livia. i. divi. f. angusto drusi. f. pontific. maximo. uxori
caesaris aug. cos. iii. imp. iii. trihuniciae pot. viii. patri patriae aug.
XV. vir. s. f. vii. vir. epulon. cos. xiii. imp. xvii. tribimic. potest. xxx.
LXXXYIII. item ihi (daraus Mur. 227, 2. Orelli 641)
■caesari. i. caesari druso. iidio. ti. Claudio, augusti. f. augusti. f. ger-
manici. f. drusi germanici. f. divi nepot. divi nepot. au^. pronepot.
neroni germanico. pontific. cos. auguri. cos. design. germanico impera-
tori principi iuventutis.
zusammengehören und die heillose Yerwirrung durch Hinüberlesen
über verschiedene Columnen entstanden ist, ist offenbar und von
Muratori, Hagenbuch und Orelli a. a. O. bemerkt worden; für die
Restitution ist aber ausser einem ungenügenden auf die dritte Ab-
theilung sich beschränkenden Yersuch von Hagenbuch nichts geschehen.
Ich halte die folgende Anordnung für die richtige^:
1) (Abbildung der Seite der Handschrift mit dieser Inschriftengruppe bei
Hülsen an der S. 64 A. 2 angeführten Stelle.)
2) {p. f. hatte Mommsen nach Haenel drucken lassen, aber mit Anmerkung:
*d. f. Mab., richtiger'.)
3) (Danach sind die Inschriften des Bogens wiederholt bei Henzen Suppl.
2u Orelli III p. 60; C. I. L. V 6416; Dessau 107. — Eine zweifellose Verbesserung
der Mommsenschen Anordnung hat Seeck (nach brieflicher Mitteilung) mit den
Inschriften 3 und 4 (aus n. LXXVI der Handschrift) vorgenommen. Diese
beiden Stücke sind, wie Seeck gesehen hat, so abzuteilen:
3 4
GERMANICO TI- CAESARI
IVLIO. t 1 ' F AVGVSTI- F
AVGVSTI. NEPOT DIVI- NEPOT . PONT
DIVI. PRON. CAESARI COS- «TER. IMP • TER
AVGVRI- Q TRIBVNICIAE.POT.Vim
Germanicus war Augur (Prosopogr. imp. Rom. II p. 179) und hatte, als der Bogen
errichtet wurde, die Quästur, aber noch kein höheres Amt bekleidet (s. S. 98).
— Die irrtümliche Auflösung von Q in que, die man dann anzunehmen hat,
kann in einer Handschrift des 9. Jahrhunderts nicht befremden.)
Epigraphische Analekten N. 16. 95
5 315
IMP- C AES ARI
DIVI. F. AVGVSTO
PONTIFIC- MAXIMO
;£ PATRI- PATRIAE- AVG • XVVIR- S- F" VHVIR- EPVLON <
^ COS- xm- IMP- xvir- tribvnic- potest- xxx g
w
<j Qi
02
Iz; ^ eu w
o
o ^ . <
25 OS
W H >
:z; o <
< <
5 ■ ^ 2^ ^
♦- fe E^ > ^ ^ ^
^ ^ H & c •
h; > > 1 ^ 3 ä o ^^
o c
13 ^ 3^
(/; »-^ '^ —
t t>; C* >
^ S g s r ^ t>
<
^- <J • hI li; <: ^(^ ^ ^ »:
K > g g S5 ^^ -: -^ ^
o ^ < S
r^ ^ H- > Q O
H Ce _ <5 K PC
-" 1=^ K r- § g »3
•^ S ^ g H 2 i 2 -
S g £ £ ^ § ^ -^
Ö <J Q
i^ r-^ ^ '^
96 Epigraphische Analekten N. 16.
316 Die zehn Inschriften standen alle in einer Reihe, deren An-
ordnung sich daraus ergiebt, dass der Abschreiber in die fünfte-
Inschrift aus Versehen einen Theil der vierten wieder hineinzog, die
letztere also nothwendig unmittelbar neben und vor der ersteren
gestanden haben muss. Dass die Inschriften 7—10 an der andern
Seite von 5 und 6 standen, folgt namentlich daraus, dass dann der
Abschreiber die Ordnung auf dem Stein einhaltend und von links
anfangend nach rechts vorwärts ging. Die Abschriften sind, voa
jener Verwirrung der Columnen abgesehen, äusserst genau; die
geringen Aenderungen in 1, wo F ausgefallen ist; in 3, wo 11 • F
in TI • F, in 8, wo I • in L zu verwandeln ist, bedürfen keiner Recht-
fertigung; von andern wird unten die Rede sein. Nur die letzten
Zeilen in 4 machen einige Schwierigkeiten. Der Schreiber hat hier
einige Worte zweimal copirt, einmal an ihrer Stelle: COS- TER- IMP*
TER. AVGVRIQVE- TRIßVNICIAE. POTESTATIS - VlII, alsdann irrthüm-
lich zwischen 5 eingeschoben: COS- III- IMF- III- TRIBVNICIAE- POT-
VIII. Dass hier AVGVRIQVE einmal fehlt, einmal steht, wo es nicht
stehen kann, erkläre ich mir, wie die Tafel zeigt, daraus, dass das-
Wort in einer eigenen Zeile über einem freien Raum der folgenden
stand, so dass es möglich war beide Zeilen zusammenzulesen, obwohl
das eigentlich nicht geschehen sollte. — Nach dieser Restitution
ist die Inschrift dem August und seiner Familie gewidmet und be-
trifft folgende Personen:
1. Augustus selbst, dessen tr. pot. XXX zwischen den 27. Juni
760 und 761 fällt. Die übrigen Titel sind die in dieser Zeit ihm
zukommenden ; wenn gleich die Priesterwürden ausser dem Pontificat
und Augurat selten vorkommen und der Septemvirat Augusts viel-
leicht sonst nicht nachweislich ist, so ist es doch ausgemacht, dass
August und überhaupt seit Caesar alle Kaiser in den vier grossen
PriestercoUegien sich befanden (Mercklin Cooptation S. 125)^. Was-
die Bezeichnung imp. XVII betrifft^, so ist es sicher, dass August
im J. 751 tr. pot. XX imp. XIV, im J. 764/5 tr. pot. XXXIV imp.
XX war; eine Inschrift von Neapel Mur. 441, 1 verbindet tr. pot.
XXXIl imp. XVI, wonach in unsern Zahlen tr. pot. XXX imp.
XVII ein Fehler stecken muss, wenn nicht vielmehr jene Inschrift
selbst falsch gelesen^ und etwa tr. pot. XXV II imp. XVI zu schreiben
ist (s. Eckhel VI p. 14-1, wo aber die falschen panvinischen Inschriften
zu beseitigen sind).
1) (S. Mommsen Komm, zum Mon. Ancyranum ed. 2 S. 32 ff.)
2) (S. Mommsen a. a. 0. S. 16.)
3) (Sie ist gefälscht; s. C. I. L. X n. 282*.)
Epigraphische Analekteu N. 16. 97
2. Li via, neben ihrem Gemahl.
Es folgen die Söhne Augusts, rechts und links neben ihm und 317
Livia :
3. C.Caesar, adoptiert 737, Consul 754, gestorben 21. Febr.
757^. Seine Titel sind die gewöhnlichen; nur heisst er meines
Wissens sonst nirgends Imperator auf den Inschriften und Norisius
(cenot. Pis. p. 339) spricht ihm diesen Titel sogar ab, allein nach
dem später aufgefundenen Berichte Dios (55, 10 a) nahmen nach der
Eroberung von Artageira im J. 756 sowohl Augustus als Gajus, der
mit proconsularischem Imperium, also unter eigenen Anspielen den
Krieg geführt hatte, den Imperatortitel an^.
4. L. Caesar, adoptiert 737, zum Consul für 757 designiert,
starb 20. August 755. Die Titel sind die gewöhnlichen, dieselben
wie z. B. in einer bei der Basilica Julia (C. et L. Caesarum) gefun-
denen Inschrift (Orelli 637) ^.
5. Tiberius Caesar, adoptiert 27. Juni 757. Da mit August's
tr. pot. XXX Tiberius tr. pot. IX zusammenfällt (Eckhel YIII p. 406),
so ist hiernach TRIBVNICIAE. POT- VIII in Villi zu ändern. Offenbar
ist ferner COS- TER in COS- ITER- zu berichtigen. Schon 747 war
Tiberius imp. II (Orell. 599)*; 759 ward er wieder Imperator genannt
nach dem germanischen Kriege (Dio. 55, 28) und 763 nach dem
dalmatischen (Dio. 56, 17) und zwar den Münzen zufolge IMP-V
(Eckhel VI p. 185). Wahrscheinlich ward er IMP- IV 761 nach Be-
endigung des gefahrvollen pannonischen Krieges^, so dass er 760/1
richtig IMP • III heisst. — Was die Priesterthümer anlangt, so kommt
das Pontificat schon 747 vor (Orell. 599); für das Augurat fehlt es
an bestimmten Beweisen für die frühere Zeit®, ^ach Augusts Tode
erscheint Tiber als Mitglied aller vier Collegien (Orell. 688. 690)".
1) (S. jetzt Prosopograph. imp. Rom. II p. 174 n. 141.)
2) (Auch eine Anzahl Inschriften gibt ihm den Imperator - Titel , s. Proso-
pogr. imp. Rom. II p. 175.)
3) (C. I. L. VI 898 (= Dessau 132). Vergl. jetzt Prosopogr. imp. Rom. II
p. 180 n. 148.)
4) (C. I. L. VI 385 {= Dessau 95).)
5) (Mommsen mon. Ancyr. S. 16.)
6) Orell. 682, wenn der Stein acht ist, geht auf L. Caesar = Grut. 234, 7
(C. I. L. II 2109) ; die Lesart AVGVRI auf dem Bogen von Saintes Orell. 660.
661 (C. I. L. XIII 1036) ist mehr als zweifelhaft (von Hirschfeld gelesen, doch
wohl auf GermanicQS, nicht auf Tiberius zu beziehen); die goltzischen Münzen
hat Eckhel VI, 184 mit Recht beseitigt.
7) (C. I. L. II 2062. VI 903 (= Dessau 160).)
MOMMSEN, SCHR.Vm. 7
98 Epigraphische Analekten N. 16.
Der vierte Adoptivsohn Augusts Agrippa Postumus, adoptiert
mit Tiberius 27. Juni 757. fehlt deshalb, weil er im J. 76(1 von
Augustus abdiciert worden (Dio 55, 32).
Es folgen die beiden Enkel Augusts:
6. Germanicus, von Tiberius vor dessen Adoption durch
August adoptiert im J. 757. lulms wird er sonst wohl nirgends
genannt^, obgleich er als Adoptivsohn Tibers und Enkel Augusts
318 natürlich so geheissen hat und auch ausdrücklich zur gens Itdia ge-
rechnet wird (Tac. Ann. II, 83). Yon den zahlreichen Inschriften des
Germanicus ist die unsrige unzweifelhaft die älteste und die einzige,
wo ihm noch gar kein Titel beigelegt wird ^. Um die Zeit, wo ihm
diese Inschrift gesetzt ward, sandte ihn August obgleich er, damals
erst etwa 22 Jahre alt (s. diese Berichte 1S49, S. 294 (oben S. 8)),
bloss Quästor war (xalxoi rajuiEvovra) mit Hülfstruppen nach Pannonien
(Dio 55,31), wo er zuerst sich auszeichnete.
7. Drusus lulius (so heisst er Orell. 666 3. Maff. M. Y. 96, 1-^.
C. I. Graec. 2657), Tiberius leiblicher Sohn und nach dessen Arro-
gation durch August Augustus Enkel, kann in der Reihe nicht fehlen
und muss in der zweiten Inschrift verborgen sein, da im J. 760 keine
andern Enkel Augusts existierten, als Germanicus und der jüngere
Drusus. Auch von ihm wird diese die älteste Inschrift sein, bei
deren Abfassung er, wenige Monate nach Germanicus 7. Oct. 739
geboren (Berichte a. a. 0. (oben S. 8)), etwa 21 Jahre alt war. Obwohl
er erst im J. 764 die Quästur erhielt, erscheint er doch schon hier
als pontifex (denn nur zu seinem Xamen kann dieser Titel gehören),
wie auf seinen spätem Inschriften und auf den Münzen (Eckhel YI,
204. Orell. 660. Fabrett. 395, 276. Maff. M. Y. 478, 6) \
Endlich schliesst die Aufzählung mit den Urenkeln Augusts, den
Söhnen des Germanicus:
8. Nero Julius*^, der älteste Sohn des Germanicus, der am
7. Juni 773 schon die toga virilis erhielt und demnach um die Mitte
des Jahres 759 geboren war (s. diese Berichte a. a. 0.). Ihm ge-
hören die Inschriften Marini Arv. tav. XLYIII, Orelli 663 — 665.
1) (Auch in einigen griechischen Inschriften, s. Prosopogr. II p. 179.)
2) (S. jedoch S. 94 A. 3.)
3) (C. I. L. II 1553.) Orelli bezieht diese Inschrift auf den zweiten Sohn
des Germanicus, was nicht gerade unmöglich, aber nach den andern Inschriften
unwahrscheinlich ist,
4) (VI 908 (= Dessau 166). — Vergl. Prosopogr. imp. Rom. II p. 176.)
5) (C. I. L. XIII 1036. VI 910 (= Dessau 168). X 4573.)
6) (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. II p. 181 n. 149.)
Epigraphische Analekten N. 16. 99
Oud. ind. p. XLYIII. Grut. 236, 10. C. I. Graec. 3528 ^ — Bei ihm
und bei seinem Bruder ist nur der Yater und der Urgrossvater
genannt, da jener der leibliche Yater, dieser wenigstens Stiefur-
grossvater ist: der bloss adoptirte Grossvater Tiberius ist übergangen.
9. Drusus Julius Germanicus^, der jüngere Bruder des
Yorigen, vermuthlich 760 geboren. Er kommt vor in den Inschriften
Orell. 667. Grut. 236, 10^ und auf den Münzen Eckhel YI, 217, wo
er Drusus oder Drusus Caesar heisst.
10. Ti. Claudius Nero Germanicus, der spätere Kaiser 319
Claudius. Derselbe hiess ursprünglich Ti. Claudius Drusus*, allein
fratre maiore in luliani famüiam adoptato (im J. 757) Germanici
cognomen adsimrpsit (Suet. Claud. 2). Als Kaiser heisst er Ti. Claudius
auf den Münzen, Ti. Claudius Germanicus auf den Inschriften; Ti.
Claudius Nero Germanicus nennt ihn Dio 60, 2 (vgl. Reimarus das.)
und ebenso die wenigen Inschriften, die wir von ihm aus der Zeit
vor seiner Thronbesteigung besitzen: Orell. 716 ^ welche der Medul-
lina Ti. Claiidii Neronis Germanici sponsae gesetzt ist, und eine von
dem verdienten Kandier in der Zeitschrift l'Istria 1847 p. 35 publi-
cierte Inschrift von Pola^: [Ti. CJlaudio [Dru]si German. f. Neroni
Germanico augitri sodali Aug. soddli Titio cos'^. — Augur ward
Claudius zwar schon unter August (Suet. Claud. 4); im J, 760 aber
wo unsre Inschrift verfasst ward, war er noch ohne Priesteramt.
Nachdem die einzelnen Personen, w^elcher unsre Inschriften ge-
denken, festgestellt worden sind, macht es keine Schwierigkeit die
Bedeutung des ganzen Denkmals anzugeben. Es stellt August dar
mit seiner Gemahlin und seinen männlichen Descendenten, also seinen
Söhnen, Enkeln und Urenkeln, einerlei ob sie leiblich oder nicht, ob
sie am Leben oder verstorben sind; es fehlen nur die aus der
Familie ausgeschlossenen, wie Agrippa Postumus. Augustus selbst
1) (C. I. L. VI 913. XI 8336. VI 887. III 2808 (= Dessau 7156). VI 31274.
.Dessau 8788.)
2) (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. II p. 177 n. 145.)
3) (C. I. L. XIII 389 (= Dessau 186). VI 31274.)
4) (S. jetzt Prosopogr. imp. Rom. I p. 389.)
5) (C. I. L. X 6561 (= Dessau 199).)
6) (C. I. L. V 24 (= Dessau 198).)
7) Die jetzt recipierte Ueberschrift von Suetons fünftem Buch Ti. Claudius
Drusus Caesar ist also falsch und hat auch gar keine handschriftliche Be-
gründung. Ti. Cl. Nero hat die Handschrift von Viterbo, die übrigen haben
weder Nero noch Drusus, und erst Casaubonus hat letzteres in den Text gesetzt,
ohne Zweifel aus c. 2. (Die von Roth wiederhergestellte Überlieferung hat:
dimcs Claudius.)
7*
100 Epigraphische Analekteu N. 16. 17.
erscheint am Ehrenplatz in der Mitte, ihm zur Linken Livia; neben
beiden stehen die Söhne Augusts, zur Linken der Livia Gaius und'
Lucius, zur Rechten des Kaisers unmittelbar neben ihm sein Mit-
regent Tiberius. Neben Tiberius, dem einzigen Sohne Augusts der
Kinder gehabt hat, stehen Augusts Enkel, Germanicus und Drusus
der Jüngere und an den äussersten Enden der beiden Gruppen die
Urenkel Nero und Drusus. Endlich folgt Ti. Claudius, der ohne
eigentlich in die julische Familie eingetreten zu sein doch als Stief-
enkel Augusts und leiblicher Bruder des adoptirten Enkels Germa-
nicus zu den Prinzen von Geblüt gezählt ward. Die Aenderung
seines Beinamens Drusus in Nero Germanicus scheint gewissermassen
als eine Adoption betrachtet worden zu sein; man löste dadurch die^
320 Verlegenheit über die August mit Livia correspondierte (Suet. Claud. 4),
indem man ihn seinem Bruder Germanicus weder ganz gleichstellen
noch ihn völlig zurücksetzen wollte. So fand auch dieser Claudier
einen Platz, wenn gleich den letzten, auf dem Bogen der Julier in
Pavia. — Die meiste Aehnlichkeit mit diesem hat das Thor oder
der Triumphbogen von Saintes vom J. 774 \ wo Tiberius zwischen
Germanicus und Drusus erscheint (Orell. 660. 661)^; wonach man im-
stande sein wird das reichere Thor von Pavia mit der Gruppe von
zehn Statuen sich einigermassen zu vergegenwärtigen.
17.
Die jetzt Ponte quattro capi genannte Brücke, welche die Tiber-
insel mit der Stadt verbindet, trägt bekanntlich folgende noch heut
zu Tage sichtbare auf beiden Seiten gleichlautende Inschrift (Orelli 50'
und genauer bei Fabretti 240, 640)^: L. Fabricius C. f. cur. viar,
faciundum coeravit eidemque j:)rö6a?;ei^ (idemque prohavit auf der
andern Seite), die auf den Bau sich bezieht, dessen Dio 37, 45 unter
dem J. 62 v. Chr. gedenkt: kol fj ye(pvQa fj Xid^ivi] fj ig rö vrjoidiov
tÖ ev Tcp Tißegidi ov cpeQOvoa y.ateoxevdo^r] ^aßgiKia xlrf&eToa. —
Neben dieser erscheint bei den älteren Epigraphikern eine Inschrift,.
1) Auch der Bogen über der Brücke von Saint - Chamas , erbaut auf An-
ordnung eines Flamen Romae et Augusti (Grut. 320, 3. Miliin voyage IV, p. 89-
pl. 72 (C. I. L. XII 647)) ist ähnlich; sowie der Bogen des L. Pompeius Campanus
zu Aix in Savoyen (am besten in der besonderen Schrift darüber von Miliin Paris
1814. 8 (C. I. L. XII 2473)), der von allen am besten erhalten ist und die Familien-
glieder des Stifters in zwei Reihen von oben drei, unten acht Personen darstellte..
2) (C. I. L. XIII 1031. — Vergl. auch C. I. L. XI 3040 (= Dessau 106) r
Augustus zwischen Gajus und Lucius Caesar); C. I. L. VI 921 (= Dessau 222) r
Familie des Claudius auf einem Denkmal des Marsfeldes.)
3) (C. I. L. I ed. 1 n. 600 (ed. 2 n. 751), VI n. 1305 mit add. n. 31594. Ritsch?
Prise. Lat. mon. Taf. LXXXVII. Dessau 5892.)
Epigraphische Analekten N. 17.
die Fabretti trotz genauen Nachforschens nicht finden konnte^ un(
-die am besten von Maz. 2, 3 überliefert ist, wo sie lautet:
Q . LEPIDVS . Ml- F . M . LOLLIVS • M • F • COS
S • C . PROBAVERVNT.
a diese Inschrift nicht bloss im Text der mazochischen Sammlung
sich findet, sondern von dem vortrefflichen durchaus zuverlässigen
Urheber der Berichtigungen nach Autopsie verbessert ward (der Text
hat LEPI • M • F • und lässt S • C • aus), so müsste sie als vollkommen 321
beglaubigt gelten, wenn auch andere Zeugnisse fehlten. Zwar auf
Smetius berufe ich mich nicht, denn sein 'egomet legi et exscripsr
3, 1 (daraus Grut. 160, 3) dürfte sich nur auf die erste Inschrift
beziehen, die zweite dagegen aus Mazochi zugesetzt und die Aende-
rungen Q • LEPIDIVS und EX • S • C conjecturale Verbesserungen des
mazochischen Textes sein. Aber schon Poggio (vor 1431) erwähnt
die Inschrift de fort. urh. p. 503 Sali.: pontem siipra Tiberim quo ittir
in insulam, L. Fabriclum C. f. ciircitorem viarum faciendtim curasse
epigramma testotiir et 31. Lejyuhon M. f. M. Lollium M. f. coss.
approhasse, ziemlich richtig. Corrupt erscheint dieselbe Inschrift bei
Mich. Reg. p. 74^, d h. bei Kiriacus von Ancona; dort steht nach der
Inschrift des C. Fabricius mit der Ueberschrift: in arcu p>ontis ludaeorum
unsere Inschrift als befindlich m alio arcti dicti pontis:
Q • LEPIDVS • M • F • M • OVIVS • M • F • COS • IIL
Genau mit denselben Ueberschriften stehen beide Inschriften im
Riccard. n. X. XI p. 506. 507: der Text ist derselbe, jedoch noch
etwas stärker corrumpiert:
Q- LEPIDVS- M- F- OVIVS- M- F- CON- IUI
Von der zweiten Inschrift findet sich ein dem riccardischen fast
-gleiches Exemplar
Q - LEPIDIVS - M • F - OVIVS - M • F - COSS • IUI
.aus den farnesischen Papieren mit andern Inschriften gemischt als
anconitaner Inschrift (gewiss deswegen, weil sie aus Kiriacus ent-
lehnt war) bei Mur. 433, 5. Gleichfalls in falscher Verbindung ^ tritt
dasselbe Exemplar bei Maz. 2, 1 (daraus Grut. 10, 6) auf:
1) Piale in den atti dell' Accad. Romana IV p. 208 sagt von der Inschrift:
negli stessi archi vi si legge una seconda iscrizione in caratteii mincn'i: — sollte
sie doch noch sichtbar sein? (s. S. 102 A. 1). — Er liest Q- LEPIDVS- M- F und
CONS . EX . S . C. 2) (Ferrarinus, s. oben S. 69.)
8) Diese hat Preller Reg. S. 223 A. 1 getäuscht; die Ueberschrift in ponfe
S. Mariae (d. i. Ponte rotto) bezieht sich auf die Inschrift numini — suscepfo,
die ähnliche Schicksale gehabt und mit der unsrigen nichts zu thun hat. Vgl.
über diese Don. 1, 4. Mur. 131, 2. Orell. 760 (jetzt C. I. L. VI 425. 540).
102 Epigraphische Analekten N. 17.
Q- LEPIDVS- M- F- M- CVIVS- M- F- COS- III
und aus diesem aus dem verdorbenen OVIVS corrumpierten CVIVS
scheint Curius oder Currius bei Flavius Blondus (1431 — 1447) ent-
standen (Roma inst. II, 70) : Pontem qui ipsam insulam iungit urbi
indicat titulus marmore excisus Q. Lepidum et M. Ciirrium aediles
extruxisse, wofern hier nicht eine selbständige Corruptel vorliegt.
Jene Reihe von unzweifelhaft eine aus der andern hervorgegangenen
Corruptelen mag indess darthun, wie sehr schon die älteren Epi-
322 graphiker von einander abhingen und wie höchst nöthig es ist auch
auf sie die philologische Kritik anzuwenden.
Wenn es sonach ausgemacht ist, dass die Brückeninschrift,
welche den Namen des Lepidus an der Spitze trug, nicht weit von
der Inschrift des L. Fabricius in alio arcu derselben Brücke zu lesen
war\ so kann es wohl keinem Zweifel unterliegen, dass eben die
Brücke mit dieser Inschrift und keineswegs Ponte rotto der pons
Lepidi ist, den der sog. Aethicus (hinter dem gronovischen Mela
1696 p. 40)2 folgendermassen erwähnt: Tiheris per urhem sacram
geminatur et facit insulam regioni quartaedecimae , uhi duo pontes
appellantur. Post iterum uhi tiniis effecttis per pontem Lepidi qui
nunc abusive a plebe Lapideus dicitur iuxta forum hoarium quem
Cacum dicunt transiens adunatur. Ich gebe vollkommen zu, dass-
diese Beschreibung nur auf Ponte rotto passt; allein wiederum wird
der jjons lapideus für die fabricische Brücke erklärt bei schol. Hör.
Sat. II, 3, 36: pons Fabricius dictus est a Fabricio consule condi-
tore qui nunc lapideus nominatur, iunctus insulae Tiberinae^. Es-
kommt hinzu, dass schon Dio a. a. 0. den Bau des Fabricius als den
«der steinernen Brücke» charakterisiert, während wahrscheinlich bis
dahin nur eine hölzerne nach der Insel geführt hatte. Die Benen-
nung pons lapideus^ die wahrscheinlich alt, keinenfalls Corruptel aus
pons Lepidi ist, haftete also an der Inselbrücke und an deren Inschrift
dachte Aethicus bei dem pons Lepidi^ obwohl er beide Namen durch
eine ihm wohl zuzutrauende Verwechselung auf den naheliegenden
Ponte rotto versetzte*.
1) (Die Inschrift ist noch an ihrer ursprünglichen Stelle vorhanden, unter der
des L. Fabricius (S. 100 A. 3) , und zwar ebenfalls auf beiden Seiten der Brücke
(gleichlautend, nur wird auf der Ostseite der Consul M. Lollius vor seinem
Kollegen Lepidus genannt). Über die verderbte Gestalt, in der sie in den älteren
Sammlungen erscheint, s. C. I. L. VI 1 praef. p. XXI 28.)
2) (Geographi Lat. minor, ed. Riese p. 83.)
3) (Das Scholion ist aus zwei verschiedenen Notizen zusammeugestückt;:
s. Ps. -Acronis schol. in Horatium rec. Keller, vol. II p. 140.)
4) (Richtigere Ansichten über die ältesten Brücken Roms bei 0. Richter
Epigraphische Analekten N. 17. 103
Wie konnte man aber in Rom in einer Zeit, wo es an zahl-
reichen und prächtigen steinernen Brücken nicht fehlte, dazu kommen
eine derselben als paus lapideus zu bezeichnen? — Offenbar erklärt
sich das nur durch die Annahme, dass dies eben die Brücke war,
welche neben der uralten und nach Beckers trefflicher Beweisführung
S. 693 fg. bis in die constantinische Zeit hinab fortbestehenden Balken-
brücke (pons siiblickis) in späterer Zeit errichtet ward, da religiöse
Bedenken deren Abtragung verboten und die Bequemlichkeit und
Sicherheit der Passage eine steinerne Brücke forderten. Direct
beweist die Richtigkeit dieser Annahme Serv. Aen. 8, 646: per
Suhlicntm pontem, hoc est ligneum, qui nunc lapideus dicitur. Im
fünften Jahrhundert war mit dem Institut der pontifices selbst auch
die Fürsorge für die heilige Holzbrücke verschwunden und dieselbe
ohne Zweifel verfallen oder zerstört; aber der pons lapideus^ der
neben der Balkenbrücke erbaut war, bestand fort und wurde in der
Erklärung der Schulmeister für diese an die Stelle gesetzt. Aber 323
noch ein anderes und bedeutenderes Zeugniss ist hiefür vorhanden.
Aus Plutarch (Numa 9) steht es fest, dass die neben der Balken-
brücke angelegte steinerne erbaut war unter der Censur eines
Aemilius (Aijudiov riju.fjrevovTog nach Beckers unzweifelhafter Yer-
besserung für das sinnlose rajuievovrog) ^. Nun waren im J. 22 v. Chr.
L. Munatius Plancus und Paulus Aemilius Lepidus Censoren (Dio 54, 1
u. A.), die aber kein Lustrum errichteten, nicht weil Lepidus in der
Censur starb, sondern aus religiösen Gründen, wie es scheint (Bor-
ghesi in den atti dell' Acc. Rom. YII p. 234 (oeuvr. 4, 75)); wenn
diese den Bau der steinernen Brücke verdangen, — was ihnen nahe
genug gelegt w^ar, da die gew^altige Fluth im Jahre vorher die
hölzerne weggerissen hatte und man drei Tage mit Kähnen in der
Stadt gefahren war (Dio 53 a. E.) — so musste nach dem bekannten
Grundsatz, dass in Ermangelung der Censoren für sie die Co'nsuln
eintraten, der Bau an die Consuln abgeliefert werden. Eben das sagt
die Inschrift unsrer Brücke, dass die Consuln des folgenden Jahres 21
Q. Aemilius Lepidus und M. Lollius dies Werk approbierten.
Die Befestigung des Janiculum (Berlin 1882, Progr. des askanischen Gymnasiums)
S. 14ff'., und in desselben Topographie der Stadt Rom (2. Aufl.) S. 5lf.)
1) (Später (C. I. L. I ed. 1 n. 600) wollte Mommsen t-jr' Ai/ndtov vjiazsvovrog
schreiben, womit der eine der beiden auf dem Ponte Quattro capi genannten Consuln
des Jahres 21 v. Chr. gemeint sei (trotzdem sollte der Name pons Aemilius der
zweiten der Inselbrücken, dem Ponte S. Bartolomeo, eignen: 'pontis Aemilii
uonien probabiliter relatum ad pontem ex insula in laniculum ducentem' a. a. 0.).
Zuletzt hat Mommsen den Pons Aemilius mit Ponte Quattro capi gleichgesetzt
(C. I. L. I ed. 2 p. 325).)
1 04 Epigraphische Analekten N. 17.
Es werden danach in Bezug auf die Inselbrücken drei Epochen
zu unterscheiden sein. Die uralten und ursprünglich sehr ernsthaft
gemeinten heiligen Gebräuche, welche sich an die Erhaltung und
Reparatur der Balkenbrücke knüpften, vor allem die Einsetzung
eines eigenen Collegiums lebenslänglicher Brückenmeister beweisen,
dass die Anlage einer solchen Brücke zu ihrer Zeit keine Kleinigkeit
war und der Erbauer derselben von seinen Zeitgenossen gewiss nicht
minder bewundert ward als heutzutage der Ingenieur, der dem
Dampfwagen neue Wege bahnt. Natürlich Hess man sich den natür-
lichen Brückenpfeiler, den die Tiberinsel darbot, nicht entgehen; an
sich wäre die Localität bei Ponte rotte am Forum boarium passen-
der gewesen, aber die Stromschnelle, an der so manche neuere
Baumeister gescheitert sind, getrauten die alten Pontifices offenbar
sich nicht zu bezwingen. Die Brücke kam der Insel wegen fast
ausserhalb der Stadt zu liegen, wie das auch Polybios 6, 55 sehr
bestimmt sagt (i] xeirai ngo irjg 7i6leo:>g): deshalb kommt sie auch
unter den Endpunkten der Stadt vor App. b. c. 1, 58, wo Sulla seine
Truppen in drei Colonnen gegen die Stadt marschieren lässt und
die erste auf das cälimontanische, die zweite auf das collinische Thor,
die dritte auf die Holzbrücke dirigiert. Natürlich kann aber, wie
324 Becker S. 693. 697 sehr richtig bemerkt, die Brücke nur innerhalb
des Mauerringes geendigt haben. Keratins Codes Heldenthat wäre
sehr überflüssig gewesen, wenn die über die Brücke vorgedrungenen
Feinde noch ausserhalb der Mauern gewesen wären; man hätte dann
ja nur das Thor zuschliessen dürfen. Die Stadtmauer musste sich
nach der Brücke richten, wie dies auch die Sage bezeichnet, indem
sie diese dem Ancus, jene dem Servius beilegt; die Mauer wird
also vom carmentalischen Thor nicht, wie man jetzt annimmt, gerade
auf den Fluss, sondern an demselben hinauf so weit gegangen sein,
dass sie die Insel und den Brückenkopf mit einschloss. In der That
beruht auch die gewöhnliche Annahme rein auf Yermuthung, oder
vielmehr darauf, dass die Topographen wo sie keine Grrenzlinie
wissen eine gerade Linie zu ziehen pflegen ^. Ja wenn (was freihch
auch ungewiss ist) die ])orta Flumentana in der Mauer zwischen
dem Capitol und dem Fluss und nicht unter dem Aventin lag, so
ist guter Grund vorhanden, dieselbe in ziemlicher Entfernung vom
Capitol anzusetzen f Liv. 6, 20. Becker S. 1 56). — Sonach war der
pons suhlicius die Doppelbrücke, die von der Stadt auf die Insel,
1) (Es 'kann darüber kein Zweifel herrschen, daß sie (die Mauer) auf dem
relativ kürzesten Wege zum Flusse ging', bemerkt dagegen richtig 0. Richter
Befestigung des Jauiculum S. 12.)
Epigraphische Analekten N. 17. 105
von dieser auf den Janiculus führte, wovon die Insel später inter
duos i^ontes hiess. Ursprünglich, wo die Insel, wie die Sage andeutet
(vgl. Liv. 2, 5), nur ein niedriger und sumpfiger Polder war, mögen
Gerüste auch über diese geführt haben, um einen beständig gang-
baren Fusspfad herzustellen ; so dass damals die Brücke ununter-
brochen fortlief.
Lange Jahrhunderte hat Rom nur diese eine Tiberbrücke gehabt.
Wenn C. Gracchus, vom Aventin auf den Janiculus flüchtend (s. die
-Stellen bei Becker S. 144. 656), über die hölzerne Brücke passierte,
so kann kaum anders angenommen werden, als dass vom Aventin
bis zur Tiberinsel es nirgends einen andern Uebergang gab. Wenn
«der Censor M. Fulvius 1 79 v. Chr. jnlas pontis in Tiherhn und die
Oensoren des J. 142 fornices 2vlis imjjonendof: verdangen, so ist hier
offenbar nicht, wie Becker meint, von einem Brückenbau die Rede,
sondern von Wehren, Pfeilern und Bogen darüber zum Schutz der
hölzernen Brücke. Wenn Livius 35, 21 sagt: Tiheris diio pontes
aedificia multa maxime circa portam Flumentanam evertit^ so sind
die beiden Inselbrücken gemeinte — Erst 62 v. Chr. ward eine
zweite Brücke erbaut, die fabricische, und zwar neben derjenigen 325
Hälfte der sublicischen, die von der Insel in die Staidt führte. IS"ur
•dann ist die Angabe des Annalisten: xal fj yecpvga f] Xi^lvr] xaTsoy.evd-
odrj ganz correct, wenn es bisher nur eine einzige, die «hölzerne»
Brücke gab. Dabei hatte es wiederum vorläufig sein Bewenden. —
Erst nach der grossen üeberschwemmung im J. 23 verdangen die
Censoren im J. 22 den Bau einer steinernen Brücke neben der
ganzen sublicischen, wodurch Rom zum ersten Mal eine vollständige
-steinerne Brücke über die Tiber erhielt: darum Plutarch. IN'um. 9:
'f] de hßivi] jioXXoig voteoov e^eioydo^i] ygovoig, wobei wie es scheint
die fabricische Brücke wieder hergestellt und vielleicht breiter
igemacht, und jetzt auch neben der sublicischen Brücke von der
Insel auf den Janiculus eine Steinbrücke angelegt ward. Dass der
Bau vom J. 22 und 21 sich nicht bloss auf Ponte S. Bartolomeo,
sondern auch auf Ponte quattro capi erstreckte, beweist die an diesem
gefundene Inschrift der Consuln, denen im J. 21 der Bau abgeliefert
ward; allein der Neubau betraf nur die erste Brücke und es ist
nach Plutarchs Andeutung sehr wahrscheinlich, dass diese von dem
Oensor, der sie verdang, 2^ons Aemilius oder Aemilii genannt ward,
von dem in Kalendern der augusteischen Zeit vorkommt, dass an
1) Die Stelle des Obsequ. 16: Pmitis maximi tectum cum cohimnis in Tiberim
^äeiectum — ist offenbar verdorben; vermuthlich ist imuHficis maximi zu lesen.
106 Epigraphiscbe Aualekten N. 17.
ihm dem Portunus geopfert wurde ^. — Es fanden sich also hier*
drei Brücken neben einander, so dass sehr passend Ovid fast. 6, 471
vom Forum boarium sagt: jjontihus et magno iuncta est celeherrima
Circo area. Die alte hölzerne wurde wohl wenig mehr zur Passage
benutzt, weshalb dort die Reihe der Bettler sich postierte (Seneca
de vita heata 25, 1); neben ihm ging von der Stadt zur Insel der ].wns
Fahricius oder lapidetis^^ jetzt quattro capi, von der Insel zum
rechten Tiberufer der i^ons Aemilius^ später nach der Reparatur
durch Yalentinian Valens und Gratian ^wns Gratiani genannt (Grut.
160, 4. 6)^ jetzt Ponte S. Bartolomeo^
326 Ausser diesen drei Brücken, Suhlicius, Fahricius, Aemilius, die
noch das Curiosum alle neben einander aufführt, kennt dasselbe
noch fünf: Aelius, Aurelius, Mulvius, Cestius, Prohi. Yon diesen ist
der Aelius Ponte S. Angelo, der Mulvius Ponte Molle; unbestimmt
bleiben die pontes Aurelius, Cestius, Prohi. Brücken existierten unter
dem Aventin (der angebliche po7is Suhlicius^ daher auch j^ons Horatii
Coclitis^ vgl. Preller Reg. S. 224; die Inschrift des dabei befind-
lichen sog. arctis Horatii Cocl. ist Grut. 187, 4 (C. I. L. YI 1385))
bei Ponte rotto (pons senatorius^ oder S. Mariae genannt^, bei
ponte Sisto (pons Antonimis) im Mittelalter^ und S. Spirito gegen-
1) (Die Beziehung des Namens pons Aemilius auf die zweite der Insel-
brücken ist willkürlich, und von Mommsen selbst schließlich (vergl. S. 103 A. 1)'
aufgegeben worden.)
2) pons Lepidi hat er gewiss nie geheissen; der sog. Aethicus hat den.
Namen aus der Inschrift gemacht.
3) (C. I. L. VI 1175. 1176 (= Dessau 771. 772).)
4) Den Namen pons Cestius, den noch Becker S. 699 zugesteht, hat man
ganz willkührlich auf diese Brücke bezogen. (Der Name führt auf das Ende
der Republik oder den Anfang der Kaiserzeit, mußte also auf eine der älteren,,
dem Stadtzentrum nahegelegenen Brücken bezogen werden, folglich, da die
Namen der anderen Brücken (p. Aemilius und p. Fahricius) dieser Gegend
gesichert schienen, auf diese. Auch folgt in der Notitia urbis der Pons Cestius
direkt auf den Fahricius.) — Uebrigens scheinen sogar noch die Mirab. (Mont-
faucon diar. Ital. p. 284) eine Spur von dieser Doppelbrücke bewahrt zu haben:
pons Adrianus cpii dicitur ludaeoi'um, quia ibi ludaei habitant, pons Fabiani
iuxta ipsum. (Korrupter Zusatz zum Brückenverzeichniß in einer jüngeren
Rezension der Mirabilia, s. Urlichs codex urbis Romae topographicus p. 128-
(von Jordan Topogr. II S. 617 vergl. S. 192 nicht angeführt.) Der jjo;is ludaeo-
rtim ist Ponte quattro capi.
5) Bei Mich. Reg. heisst Ponte San Bartolomeo so (richtiger jjows senatoris,
nach de Rossi inscr. ehr. II 1 p. 321 Anm.) , wogegen Ponte rotto pons Neronis
genannt wird.
6) Die Inschrift bei Grut. 160, 6 (0. I. L. VI 1176), die dort aus dem inter-
polierten cal. Carp. nach Ponte Sisto gegeben ist, gehört wie 160, 4 (C. I. L.-
Epigraphische Analekten N. 17. 18. j 07
über im Marsfeld; wie jene Namen unter diese zu vertheilen sind,
wissen wir nicht, obwohl es wahrscheinlich ist, dass Ponte Sisto der
alte pons Aurelius ist, eine Anlage eines der aurelischen Kaiser ^.
IS.*) 18^
Die antiquarischen, vorzugsweise epigraphischen Entdeckungen
in Rottenburg am Neckar beschäftigen nun schon seit etwa zwanzig
Jahren unsre vaterländischen Alterthumsfreunde. Seitdem des Herrn
von Jaumann bekannte Schrift (Colonia Sumlocenne. Stuttgart,
Cotta, 1840) sie zuerst zur allgemeineren Kunde brachte, sind sie in
ihren w^esentlichen Resultaten nicht bloss in solche Bücher über-
gegangen, die gleich dem Quersack des Kapuziners alles mit gleicher
Liebe umfassen und zusammengezettelt werden ohne dass der Ver-
fasser auch nur einen Versuch machte zu denken, geschweige denn
Kritik zu üben; wie der sogenannte codex inscriptionum Danubii et
Rheni eines ist; sondern auch sehr achtbare Grelehrte — ich nenne
Stalin — haben unbedenklich aus der neueröffneten Quelle geschöpft.
AVer konnte auch zweifeln, wo das Resultat Satz für Satz und Schritt
für Schritt gestützt erschien auf römische gleichzeitige Urkunden!
Die Entdeckungen gehen dabei immer ihren Gang, wie die späteren
Berichte Jaumanns (Rhein. Jahrb. XY, 53 — 84) bezeugen. Es wird
endlich Zeit, gegen dieses Unwesen Protest einzulegen und den 189
groben litterarischen Betrug, der in liac luce litterarum unter unsern
Augen getrieben wird, dahin zu stellen wo er hingehört. Damit
soll weder die wirkliche Existenz der meisten fraglichen Inschriften
geleugnet, noch des Herrn von Jaumann redliche Ueberzeugung in
Frage gestellt werden, der vielmehr durchaus in gutem Glauben an
seine eigenen Entdeckungen zu leben und zu schreiben scheint.
Allein dass er und mit ihm nicht w^enige andere und tüchtigere
Alterthumsforscher das Opfer irgend eines Speculanten oder eines
Spassvogels sind, das lässt sich nach meiner Meinung, auch ohne die
Steine oder vielmehr die Ziegel gesehen zu haben, für jeden, der
in epigraphischen Dingen ein eigenes Urtheil hat, zur Evidenz dar-
thun. Ich weiss es wohl, dass deren Zahl klein und die Zahl derer^
welche, wo sie kein eigenes Urtheil haben, den Sachverständigen
VI 1175) dem pons Graüani oder S. Bartolomeo, wie aus der besseren Abschrift
Maz. add. ad 2, 4 hervorgeht.
1) (S. jetzt Richter Topographie der Stadt Rom, 2. Aufl., S. 68.)
*) (Epigraphische Analekten, Nr. 18 — 28: Berichte der sächs. Gesellsch. d.
Wiss., Jahrg. 1852 S. 188—282 )
108 Epigraphische Analekten N. 18.
glauben, nicht viel grösser ist: während es vermuthlieh nicht fehlen
wird an solchen, die sich verpflichtet halten werden, für ihren anti-
<iuarischen Altar und Herd hier die Lanze einzulegen. Die Achtung
aber vor den wahren Quellen der Wissenschaft macht es zur Pflicht
des Specialforschers, vor allen Dingen den öffentlich und eclatant
geübten Betrug, wo und wie er ihm entgegentritt, öffentlich und
rücksichtslos zu prostituieren, und in diesem Fall ist es wahrlich
hohe Zeit^.
Die bei weitem meisten und wichtigsten sumlocennischen Docu-
mente sind auf Ziegel geschrieben; wie das aus nahe liegenden
Gründen bekanntlich bei allen in grösserem Massstab angelegten
und nicht bloss auf dem Papier geübten Fälschungen sich wiederholt.
Prüfen wir diese Ziegel, so finden wir neben einer Anzahl der in
Obergermanien gewöhnlichen Ziegel der 8. und 22. Legion und
zahlreichen ebenso unverfänglichen als werthlosen Töpfermarken die
wunderbarsten Dinge.
Erstens. Die Ziegelinschriften sind bekanntlich theils mit
Stempeln eingedrückte, theils mit Messern oder dergl. eingeritzte.
Erstere sind durchgängig in der gewöhnlichen Quadratschrift ge-
schrieben, während die letzteren wie alle sogenannten graffite in der
Regel in Cursiv geschrieben sind oder doch dem Cursiv sich nähern;
reine Quadratschrift ist dabei selten. Der Grund und die Noth wendig-
keit dieses Unterschiedes liegt auf der Hand. Es ist daher höchst
190 befremdend, dass die sehr zahlreichen eingeritzten Ziegelinschriften
nirgends eine Spur von Cursiv zeigen, mit Ausnahme eines einzigen
Stückes (Suml. Taf. XXYI, 3) 2, das aber freilich, wie Figura zeigt
nicht im römischen Cursiv geschrieben ist, sondern im heutigen!
Ein angemessenes Seitenstück dazu ist der Yersuch Suml. Taf. XX, 1 ^
«eins der ältesten Documente nach der alten Schrift der Lateiner,»
wie der Herausgeber S. 76 es zierlich nennt, nämlich eins mit dem
eckigen ^ zu producieren. Man denke, eine in vorciceronischem
Alphabet geschriebene Inschrift aus Schwaben!
1) (Über die Rottenburger Fälschungen ist jetzt Zangemeister C. I. L.
XIII 2 p. 217 und p. 16* (fals.) zu vergleichen; s. auch Haug und Sixt röm.
Inschriften Württembergs S. 83 ff.)
2) (C. I. L. XIII 1120*.) 8) (ebenda 1199*.)
I
Epigraphische Analekten N. 18. lOd*
Zweitens. Den modernen Charakter der Schrift auf den meisten
sumlocennischen Ziegeln will ich nicht rügen, da derselbe möglicher
Weise dem Stecher zur Last fällt; obwohl es sonderbar ist, auf
denselben Tafeln paläographisch ganz unverdächtige Inschriften:
gleichgültigen Inhalts (z. B. Suml. Taf. XYIII, 1. 10. 13b. 15.
XIX, 6)^ neben äusserst schlecht geschriebenen sumlocennischen
Raritäten zu finden. Aber Falsarabkürzungen wie . . . LOCENE
(Suml. Taf. XY, 9. Rhein. Jahrb. XY S. 57, 8) ^ hat nicht der
Graveur zu verantworten, sondern der Fabrikant. Denn was schon
Marini Arv. 30. 37 andeutete, dass solche Geminationsstriche auf
alten Denkmälern nicht vorkommen, das dürfte jetzt allgemein und
noch weit bestimmter anerkannt sein als Marini es aussprach.
Drittens. Die Stempelinschriften der Ziegel und Gefässe enthalten
wie bekannt regelmässig den Xamen des Fabrikanten, sei es eines Pri-
vatmannes, sei es einer Staatsfabrik. Die weit seltneren eingeritzten
sind Arbeiternotizen, grossentheils ganz unverständlichen Inhalts, so
weit wir sie verstehen Angaben des !N'amens des Arbeiters, des Datums,
der Zahl der verfertigten Ziegel, auch blosse Spielereien z. B. Alphabete
(Steiner 1391)^ So las ich auf einer grossen Urne in Pompeji die
eingedrückte Marke A. Appulei Hilarionis und daneben eingeritzt
Finmis fec. (I. K 6307, 8 (C. I. L. X 8047, 3)); jenes der Xame
des Fabrikherrn, dieses der des Arbeiters. So finden wdr auf deut-
schen Ziegeln stratura tertia, latercli capitlares n. CCCLXXV 191
(Steiner 177 vgl. II p. 399); kal. Junis Quartus laterclos n. CCXIIII
(Steiner 1373); XVII Je. lun. DCLXXII (Steiner 1374)*. — Bei
den sumlocennischen Ziegelschriften kehrt sich erstlich das Zahlen-
verhältniss um; die eingeritzten sind weit häufiger als die Marken.
Freilich braucht es um diese herzustellen einiger Yorrichtungen ^,
während für jene jedes Taschenmesser ausreicht. Aber wie sonderbar
ist es erst, statt der bescheidenen Töpferscripturen auf den sumlo-
cennischen Scherben eingeritzt zu finden die Namen der Truppencorps
und der Stadt, die der Militär- und Civilbeamten, ja sogar Dedicatio-
nen an den höchsten besten Jupiter und den Genius loci — kurz
1) (Dies sind in der Tat echte Inschriften (Stempel) alter Tongefäße..
C. I. L. XIII 10011, 177 m-^; 182 t; 10010, 1283 z; 238 d.)
2) (C. I.L.XIII 1113*.) 3) (Brambach 110.)
4) (Brambach 1397. 114. 111.)
5) (Wirkliche Marken (Stempel) finden sich nach Zangemeister C. I. L.
XIII p. 16* unter den (falschen) Rottenburger Ziegelinschriften überhaupt nicht;
was danach aussieht, sind erhabene Buchstaben auf einer durch Schaben herge-
stellten tieferen Fläche.)
110 Epigraphische Analekten N. 18.
alles das, was man an jedem andern Orte, nur gerade nicht in oder
unter den Töpfen zu suchen gewohnt ist.
Viertens. Dass die Legionen ihre eigenen Staatsziegeleien
gehabt haben, ist notorisch und hat seinen guten Grrund; denn Stand-
lager lassen sich nicht anlegen ohne Ziegel. Das aber hat man
bisher nicht gewusst, dass sie auch Staatstöpfereien gehabt und
Krüge, Pfannen, Lampen verfertigt haben : man war vielmehr in dem
Irrthum befangen, dass auch die Soldaten dergleichen Geräth auf dem
Markt gekauft hätten. Wie haben wir uns getäuscht! Den sumlocenni-
schen Entdeckungen war es aufbehalten, uns die Namen der römischen
Corps und ihrer Officiere auch auf Schüsseln und Bechern zu offenbaren.
Fünftens. Dass ausser den Legionen auch einzelne Auxiliar-
«ohorten ihre eigenen Ziegeleien gehabt haben, ist bekannt und
begreiflich, da die letzteren nicht selten eigene dem Lager desjenigen
Corps, dem sie attachiert waren, benachbarte Standlager einnahmen.
So hat sich in Lambaesis kürzlich neben dem Lager der legio III
Augusta ein kleineres der Cohorten gefunden^, und dass in Vindo-
nissa neben der 21. Legion die rätischen Cohorten in einem beson-
deren Lager standen, geht theils aus Tacitus hervor (bist. I, 67),
theils aus den seltenen Ziegeln der 6. und 7. rätischen Cohorte neben
den häufigen der 21. Legion 2. Aber unerhört ist es und unerklärlich
auf denselben Ziegeln Legionen und Hülfscohorten genannt zu finden,
wie das auf dem sumlocennischen mit LEG. VIIT. CHE. I. HL (C. I. L.
XIII 1173') und zahlreichen ähnlichen geschieht.
J92 Sechstens. Es gab wohl einige occidentalische Communen, die
nach der Aera ihrer Gründung datierten (Interamna am Nar Orell. 689;
Puteolil. K2458)^; aber Rom gehört bekanntlich nicht dazu, denn bei
den Magistrats- und Sacerdotalfastenund den ganz einzelnen Inschriften,
auf denen die Aera ab urbe condita sonst vorkommt (Grut. 246, 1 (C.
I. L. YI 472); dieser Analekten ^o. 14 Berichte 1850 S. 300 (oben
S. 79)), walten specielle Yerhältnisse ob. Bei Falsaren dagegen ist
diese Datierungsart, bei der man sogar den Almeloveen sparen kann,
1) (Mommsen folgt hier einer irrigen Vermutung Reniers (Archives des
miss. scientif. 1, 1850 p. 656; 2, 1851 p. 172). Vergl. jetzt über das kleinere Lager
von Lambaesis: Wilmanns comment. Mommsen., S. 193; Cagnat Armee romaine
d'Afrique S. 502 ff. , les deux camps de la legion IlJe Augusta ä Lambese (mem.
de l'Acad. des inscr. et b.-l. 38, 1) 1908 S.IO (224); Barthel Bonner Jahrb. 120,
1911 S. 110.)
2) Bull. 1852 p. 101. 102 (Inscr. Helv. 344). Ich halte es für vollkommen
gerechtfertigt, überall wo eigene Cohortenziegel vorkommen, ein besonderes
Standlager der Hülfstruppen anzunehmen.
3) (C. I. L. XI 4170 (Dess. 157). X 1781 (Dess. 5317).)
Epigraphische Analekten N. 18. ]]]
-sehr beliebt. Es ist daher bedenklich auf den eingeritzten sumlo-
■cennischen Ziegelschriften dem a. u. c. recht oft zu begegnen (Jahrb.
XY, S. 61, 1. 2. 3. S. 62, 9. S. 63, 14. 15. 16. 17. 18) i. Das Schick-
^feal vertheilt die Gaben ungleich; es war mindestens eine seltsame
Laune im ganzen Umfang des römischen Reichs solche Denkmale
nur der einen Schwabenstadt, dieser aber neun Stück davon zu-
kommen zu lassen.
Siebentes. Aber die ßottenburger Ziegel datieren nicht bloss
nach Jahren der Stadt; es sind nicht wenige darunter, welche Consuln
nennen — sechs, wenn ich recht gezählt habe, von den J. 199
(Jahrb. S. 61,, 4); 200 (Jahrb. S. 57, 11); 204 (Jahrb. S. 56, 1); 207
(Jahrb. S. 62, 7); 209 (Jahrb. S. 62, 8); 227 (Jahrb. S. 60, 3) 2, Diese
entschädigen allerdings für Manches, was man sonst vermisst. Erstlich
zeichnen sie sich unter den germanischen Inschriften dadurch aus,
dass sämmtliche Consuln darin mit ihren drei Namen erscheinen;
während sonst vielleicht alle, gewiss die ungeheure Mehrzahl der
germanischen Inschriften sich mit den abbrevierten Fasten begnügen
und jedem Consul (mit Ausnahme der Kaiser) nur Einen Namen
geben. Zweitens ordnen sie sich sämmtlich ohne die geringste Mühe
ein, indem alle Namen ohne irgend eine Ausnahme (nur mit Weg-
lassung der etwanigen Iterationen) auf den sumlocennischen Scherben
und im — Almeloveen wörtlich gleich stehen. Wer dieses un-
kritischste aller Bücher kennt, wird wissen, was das heisst. Specielle
Aufmerksamkeit verdient der Consul M. Aurelius Pompeianus von
209^, da anerkannter Massen von diesen drei Namen nur Pompeianus
beglaubigt und M. Aurelius ein panvinischer Traum ist (Marini Arv.
p. 700): vor allen Dingen aber das «zarte schwärzliche Geschirr»
mit (D • C^)L • BALB • (M) CLo PVP • MX II Co SoLIC^ (Jahrb. S. 60, 3)*.
Die Consuln des J. 227 heissen allerdings bei Almeloveen D. Caelius
Balbinus, M. Clodius Pupienus Maximus; allein es ist dies nichts als
eine von Pagi herrührende und sicher irrige, ja von Pagi selbst 193
später zurückgenommene Hypothese. Die handschriftlichen Fasten
so wie eine Menge von Gesetzen und eine Mainzer Inschrift (Grut. 7, 3.
Steiner 377)^ kennen als Datum dieses Jahres nur Albino et Maximo
COS.; so dass jenes «zarte schwärzliche Geschirr» mit dem Balbinus
allerdings, wie der Herausgeber sagt, sehr interessant ist, aber freilich
in einem andern Sinn, als er gemeint hat.
1) (C. I. L. XIII 1137* ff.)
2) (C. I. L. XIII 1139*. 1116*. 1106*. 1140*. 1141*. 1185*.)
3) (ebenda 1141*.) 4) (1135*.)
5) (C. I. L. XIII 6716.)
112 Epigraphische Analekten N. 18.
Achtens. Wollte man auf alles eingehen, was in Abbreviatur^
Namengebung, in unerhörten Civil- und Militärchargen auf jenen
Rottenburger Scherben steht oder stehen soll, so würde das fast ein
eben so weitläuftiges Buch erfordern als das des Herrn von Jaumannb
ist. Vorläufig mag ein kurzes Yerzeichniss solcher Monstra genügen ;
etwanigen Yertheidigern würden bereitwillig die erforderlichen Aus-
führungen und weitere Analoga vorgelegt werden. Militärchargen
sind zum Beispiel:
praef. prae. (Jahrbuch S. 73, 33 (C. I. L. XIII 1194*))
praef. chor. I leg. VIII (Jahrb. S. 70, 9. Suml. Taf. XVHI, 7
(C. I. L. XIII 1171*); vgl. Jahrb. S. 73, 31. 32 (C. I. L.
XIII 1193*. 1169*))
Ilvi(r) legionis XXII c(oliortis) Il(elvetiorum) (Jahrb. S. 72, 22^
Suml. Taf. XXVII, 9" (C. I. L. XIII 1183*); vgl. Jahrb.
S. 71, 10. Suml. Taf. XV, 11 (C. I. L. XIII 1172*))
Civilchargen :
praef(ectKs) co(loniae) Stmi(locennensis) (Jahrb. S. 56, 1. 57, 5.
7. 9. 11. 58, 13)1
praes(es) c(oloniae) Sumlocen(nensis) (Jahrb. S. 57, 2. SumL
XVII, 8) 2
prae. cur. Sumlocen. (Jahrb. S. 58, 12)^
Illvir oder t. vir (Jahrb. S. 76, 5. 6. 7)^
Sumlocennische Namen sind:
C. Itdüts (Jahrb. S. 57, 5. 6)
lulius (Jahrb. S. 56, 1)
C. Äemiliani (Jahrb. S. 66, 15)
C.Dio (Jahrb. S. 63, 13)
Vitelus (Jahrb. S. 72, 19)
Arius et lov. (Jahrb. S. 73, 26)
Caius M. (Jahrb. S. 58, 21)
Ca. A. (Jahrb. S. 57, 9)
L. Cai (Jahrb. S. 62, 8)
Marc. (Jahrb. S. 58, 19)^
194 Für den ersten Anlauf dürfte dies genügen. Ich übergehe dabei
all die ebenso willkürlich erfundenen als gedeuteten Initialen, wie
1) (C. I. L. XIII 1106*. 1110*. 1112*. 1114*. 1116*. 1118*.)
2) (C. I. L. XIII 1107*.) 3) (C. I. L. XIII 1117*.)
4) <C. I. L. XIII 1124*. 1199* 1200*.)
5) (CLL. XIII 1110*. IUI*. 1106*. 1146*. 1144*. 1180*. 1187*. 1126* (?).
1114*. 1141*. 1124*)
Epigraphische Analekten K. 18. 113
z. B. den ni(agister) s(ignorum) l. XXII (Jahrb. S. 73, 25)^; der
bekannte FalsarknifF von einem beliebigen Satz die Initialen hin und
dann die «Erklärung» dazuzusetzen, fehlt natürlich auch hier
nicht. Erst in diesen Tagen haben wir in diesem Genre wieder ein
lächerliches Exempel erlebt in einer angeblich bei Pruntrut gefundenen
Inschrift mit Buchstaben en relief (!) und folgenden Inhalts ^i
LAB • L • IVL • CAES Labieno legato lulii Caesar is
TRIB . POTEST • IV tribunicia potestate quarta
H • P • II • C • L • XIV- P • S • C hoc posuit secunda cohors legionis XI V
post siipplicationes constitutas
I N V . I 0 V • S T A T imido lovi statori
welche ich hier hersetze, nicht um gegen solche Windmühlen zu
fechten, sondern um zu zeigen, dass es auch im neunzehnten wie in
den früheren Jahrhunderten an Fälschungen gar nicht fehlt — giebt
es doch schon falsche Inschriften von Algier! — und dass man sehr
irrt, wenn man dieselben nur in der Ferne sucht. Die Antiquitäten-
fabrik in Rheinzabern ist den Einsichtigen wohl bekannt. Ebenso
irrt man, wenn man in der Persönlichkeit des Herausgebers Garantien
für die Aechtheit zu finden meint; die pratillische Frechheit sich auch
litterarischen Ruhm auf diesem Wege zu erschwindeln ist selten und
in neun Fällen unter zehn sind die Herausgeber selber die zuerst
Betrogenen. Eine scharfe Polizei thut gegen Jeden, der nicht vom
Fach ist, zu allen Zeiten und an allen Orten Noth und kein Epi-
graphiker darf die goldene Regel je vergessen, dass vertrauen gut
ist, aber misstrauen besser.
Ich habe meine Kritik mit Bedacht auf die sumlocennischen
Ziegelschriften beschränkt, auf denen die antiquarische Aureole der
Stadt Rottenburg im Wesentlichen beruht. Yon den meisten Stein-
schriften ist die Aechtheit dagegen unzweifelhaft, z. B. von den durch
Apian erhaltenen, deren Abschriften von dem Tübinger Gelehrten
Andreas Ruttelius herrühren^ und dem ganz unverdächtigen jetzt im 195
Stuttgarter Museum befindlichen Altar der ala Yallensium (Steiner 80) *.
Was angeblich aus einer alten Chronik, deren Leidensgeschichte bei
1) (C. I. L. XIII 1186*.)
2) (C. I. L. XIII 1024*.)
3) S. den von Jaumann Suml. S. 172 citierten Brief Ruttels an Pirckheimer
(Tübingen 25. Sept. 1530 Pirckheimer opp. ed. 1610 p. 318) und die Dedication
der apianischen Sammlung. Möchten doch die Würtemberger Forscher uns
sagen können, wo der handschriftliche Nachlass dieses sorgfältigen Sammlers
hingerathen ist! (S. jetzt C. I. L. XIII 2 p. 208.)
4) (C. I. L. XIII 6361.)
MOMMSEN. SCHR. VIII. 8
H4 Epigraphische Analekten N. 18.
Jaumann Suml. S. 172 fg. zu lesen steht, an Steinschriften vorgebracht
wird, ist von geringem oder gar keinem Werth, und von den wenigen
von Jaumann in seinen Ausgrabungen entdeckten gilt ungefähr das-
selbe. Die meisten derartigen Bruchstücke sind wohl acht, eben
wegen ihrer Werthlosigkeit: mindestens Bedenken erregt dagegen
«das ganz kleine Altärchen» Jahrb. S. 65^:
ALI MVT
A/ERVNT
vslTm
Soll hier wirklich die ala I Mutinensium genannt sein, so ist
die Inschrift sicher falsch. Es ist überhaupt einleuchtend, dass unter
den obwaltenden Umständen vorläufig alles verdächtig ist, was von
«Sumlocenne» kommt und erst an Ort und Stelle eine strenge und
gründliche Sichtung gehalten werden muss, ehe die Wissenschaft
wieder von dem Gebrauch machen kann, was Gutes und Aechtes in
diesem Wust sich verbirgt.
Aus der Falschheit der jaumannschen Inschriften folgt natürlich
noch keineswegs, dass die Yermuthung irrig sei, der zu Liebe sie
erfunden wurden, das heisst die Identificierung des heutigen Rotten-
burg am Neckar mit dem Samulocenis der peutingerschen Tafel;
um so weniger, als diese Identificierung schon ehe die Fälschungen
begannen von einem sehr achtbaren Forscher (Leichtlen das röm.
Schwaben 1825 S. 107 fg.) ausgesprochen und begründet worden ist
und allem Anschein nach eben jene grossartigen Fälschungen ein
sehr wenig beabsichtigtes Resultat der leichtlenschen Schrift gewesen
sind. Um an jene widerwärtige Polemik eine erfreulichere Unter-
suchung anzuknüpfen, gehe ich auf diese historisch nicht uninter-
essante und keineswegs bloss local- topographische Frage hier ein,
um so mehr als dabei neue für die Würdigung der jaumannschen
Fälschungen nicht unwichtige Resultate sich ergeben 2.
Das Römerthum ist in das Neckargebiet nicht tief eingedrungen;
namentlich von Municipalverfassung begegnen wir nur geringen Spuren.
Wir finden eine verhältnissmässig beträchtliche Zahl Eingewanderter
196 von Gallien und den Rheinufern: so einen civ. Nem. (Stalin Würtemb.
1) (Die Inschrift war gänzlich verlesen, s. Abbildung C. I. L. XIII 6364
(leider ohne Lesung).)
2) (S. jetzt Zangemeister CLL. XIII 2 p. 215 ff., der Mommsens Urteil in
jeder Hinsicht beipflichtet. — Auch die neuesten Funde von Köngen (s, unten
S. 118 A. 4) haben die Ansetzung von Sumelocenna bei Rottenburg bestätigt,
8. V. Domaszewski Westd. Zeitschrift 1902 S. 202. ">
Epigraphische Analekten N. 18. 115
Oesch. I n. 226)^ aus Speier, einen civis Mediomatric. (Steiner n. 7)2
aus Metz, einen civis Brivines. (Stalin n. 196)^ wohl von Briva bei
Ronen*; ein anschaulicher Commentar zu Tacitus bekannten Worten:
levissimtis qtdsque Galhrum et inopia audax dubiae possessionis soluni
occupavere (Germ. 29). Dagegen einen jener grösseren städtischen
Mittelpunkte für ein ausgedehntes Gebiet, wie sie in diesen Grenz-
strichen sonst wohl vorkommen und namentlich kenntlich sind als
Mittelpunkte eines eigenen Strassennetzes, wie z. B. Speier {civitas
Nemetum)^ die civitas Tribocorum im obern Elsass, Baden (civitas
Aurelia Aqtiensium), Kempten und die meisten römischen Colonien:
Avenche, Nyon, Augsburg, Salzburg gewesen sind — einen solchen
Mittelpunkt scheint Würtemberg nicht besessen zu haben ; wenigstens
ist bis jetzt noch kein einziger sicherer Meilenstein (denn das Tübinger
Fragment Steiner 151^ kann nicht bestimmt dafür gelten) daselbst
aufgefunden worden^. Vici kommen ein paar vor: die vicani Mur-
renses in Murr bei Benningen (Steiner 27)'^ und in Wetzingen an
der Erms die den vicani offenbar gleichartigen confanesses Armisses
(Steiner 153. 154)^ Civitates finden wir anscheinend auf dem Stein
von Isny (Stalin n. 244)^, der aber augenscheinlich interpoliert ist;
femer in der schlecht überlieferten Inschrift Orell. 4973 = Stalin 238 ^^,
wo man das civi Canae aber nicht auf Cannstadt deuten, sondern
eher in civi Cananefati ändern sollte. Der einzige Ort, den die
peutingersche Tafel Samtdocenis nennt, und der, wo auch immer
sonst, doch gewiss in Würtemberg zu suchen ist, hat Anspruch darauf
als Stadt (wenn auch von untergeordneter Wichtigkeit) zu gelten,
da die Karte (aus der Zeit etwa von Severus Alexander, wie bekannt)
1) (C. I. L. 111 5902.) 2) (C. I. L. XIII 6460.)
3) (C. I. L. III 5878 p. 2828201. Dig Lesung ist zweifelhaft.)
4) DEC . C • A . G . PAR (Steiner 43) (C. I. L. XIII 6462) weiss ich nicht
mit Sicherheit aufzulösen. Ein Kölner scheint Steiner n. 899 (irrige Deutung
einer wie es scheint mittelalterlichen Inschrift, Brambach 1725 vergl. Zange-
meister C. I. L. XIII 2 p. 253) vorzukommen.
5) (C. I. L. XIII 6375; jetzt, nach der Auffindung des Meilensteins C. I. L.
XIII 9084, wohl mit Recht ebenfalls unter die Meilensteine gesetzt, s. C. I. L.
XIII 9083.)
6) (Dies ist nach der Auffindung des Meilensteins C. I. L. XIII 9084 in
Köngen im J. 1900, vergl. unten S. 118 A. 4, dahin zu modifizieren, daß eben
Sumelocenna der städtische Mittelpunkt der ganzen Gegend wai-.)
7) (C. I. L. XIII 6454.)
8) (C. I. L. XIII 6378. 6379; in der zweiten Inschrift ist die Erwähnung der
Armisses unbeglaubigt.) 9) (C. I. L. III 5770.)
10) (C. I. L. III 5914. Die Inschrift hat nichts mit Cannstatt zu tun , die
Jjesung ist gänzlich unsicher.)
8*
116 Epigraphische Analekten N. 18.
Thürme dabei angiebt. Aber wo lag er? Zur Beantwortung dieser
Frage combinierte Leichtlen die Rottenburger Inschrift (Steiner 67) ^^
welche eine Dedication enthält ^yr. iuventute c, Sum., theils mit
einer in Chatillon (im Bisthum Besangen westlich von Genf) gefun-
denen Grabschrift Reines. VIII, 55^, die einem veterano honestae
missionis leg. VIII elvi Sumlocennensi gesetzt ist, theils mit den
Resultaten seiner topographischen Untersuchung über die auf der
peutingerschen Tafel verzeichnete schwäbische Römerstrasse, indem
197 er Samulocenis in Sumlocenis änderte. Er schlug danach vor die'
civitas Sumlocennensis im heutigen Rottenburg oder vielmehr dem
benachbarten uralten Orte Sülchen zu erkennen. Daran knüpfte er
S. 64 fg. die Vermuthung, dass Ammians Solicinium, bei dem Yalen-
tinian 369 die Franken^ schlug, gleichfalls nichts andres sei als eine-
Entstellung des alten Sumlocenna. — Diese Combination ist kühn
und nicht in allen Puncten gleich sicher; im Ganzen aber halte ich
sie für ebenso glücklich als sie geschickt ist. Die Beziehung der
Inschrift von Chatillon auf das freilich weit entlegene Rottenburg-
wird dadurch unterstützt, dass sie einem Veteran der achten im
zweiten und dritten Jahrhundert in Schwaben stehenden Legion^
angehört. Der Name der Stadt heisst übrigens nach dieser Inschrift
nicht Sumlocenna, sondern wie der bessere Text Don. VI, 60 =
Mur. 870, 2 (CIVl- SYMEL- OCENNESI) zeigt, Sumelocenna oder Sume-
locennae, womit der Endung wegen Nemetocenna (Caes. bell. Gall.
8, 46. 52) zu vergleichen ist. — Bestimmter auf Rottenburg führt
die dort gefundene Dedication ^=* • lYVENTVTE- C- SVM, deren
Deutung durch Leichtlen mir die richtige scheint. Zwar wollte Grote-
fend' (Ztschr. f. Alt. wiss. 1838 S. 118) vielmehr corrigieren PRO •
SALVTE • SVA • ET • SVORVM ; aber diese sehr verwegene Verbesserung-
einer gar nicht schlechten Abschrift muss desshalb entschieden zurück-
gewiesen werden, weil gerade in diesen Gegenden die iuventus mchi
selten in einer eigenthümlichen Weise vorkommt; ich erinnere an
den genius iuventutis Vobergens. in Mainz (Steiner n. 298)^, den
genius colegi iuventutis Cons, (?) in Altenstadt bei Friedberg (Steiner
n. 216)% das colle[giu]m iuvent[ut\is in Oehringen (Steiner n. 59)%,
ganz besonders aber an den von Neuenstadt nach Heilbronn ge-
kommenen Stein (Steiner 45; Stalin 144)'^ mit folgender Inschrift
1) (C. I. L. XIII 6358 (= Dessau 7099).) 2) (C. I. L. XIII 2506.)
8) (Die Alamannen, im J. 368; vergl. Seeck Hermes 41, 520.)
4) (C. I. L. XIII 6689.) 5) (C. I. L. XIII 7424.) 6) (C. I. L. XIII 6549.>
7) (C. I. L. XIII 6468; Haug und Sixt Rom. Inschriften Württembergs n. 386.
Zangemeister liest die letzte Zeile co[l.] iuventut. [€x]s su[ö], (Haug u. Sixt d. su[ö]).)r
Epigraphische Analekten N. 18. 117
Varucius JRo
Aquimis Nataliu ....
Victorinnis Ursi ....
Maternms Aeterni . . .
iuventuf. Sti
in der ich gleichfalls \ex coli.] iuventut. Sti\melocennensis\ ergänzen
möchtet unzweifelhaft waren in diesem Militärgrenzgebiet auch
die Bürgerschaften militärisch organisiert — man erinnere sich der
hastiferi civitatis Mattiacortim (Steiner 239)^ — und so ist es kein 198
Wunder, wenn die 'streitbare Mannschaft', die Landwehr hier beson-
ders hervortritt^. — Ein vierter Stein, der unzweifelhaft Sumelocenna
erwähnt, ist erst nach Leichtlens Zeit in Köngen (Oberamt Esslingen)
aufgefunden worden (Steiner 14); es nennt sich darin ein dec(urio)
civi(tatis) Suma(locennensis)^. Der Wechsel des Yocals hat sehr
mit Unrecht Anstoss gegeben; man denke nur an Alamanni —
Alemanni, Aravaci — Arevaci, Kauraci — Raurici, Tarracina —
Tarricina, MaooaUa — Massilia, AvdvxiHov — Aventicum, rachana
— rachina, Yianna — Yiana — Yienna, Cannanefates — Cannena-
fates — Cannenifates — Cannenefates (Rhein. Jahrb. XY, 101)^,
Yindolici — Yindelici und hundert andere Beispiele von Abschwächung
•des starken Yocals im Inlaut. — Dass der schwäbischen civitas
ßumalocenna {-ae) oder Sumelocenna, welche leicht verschrieben mit
1) (S. S. 116 A. 7.)
2) (C. I. L. XIII 7281 {= Dessau 3805). Vergl. Ges. Sehr. VI 155 ff.)
3) Ob man damit die ala I Äug. gem. colonorum einer afrikanischen Inschrift
Journ. des sav. 1887 p. 658. Clarac musee pl. 74 n. 27 (C. L L. VIII 8934 =
Dess. 1400)) vergleichen darf?
4) (C. I. L. XIII 6384.) Herr A. Haakh in Stuttgart hat die Güte gehabt
mir einen Papierabdruck der letzten zweifelhaften Zeile zukommen zu lassen.
Der Stein ist sehr zerstört; indess glaube ich erkannt zu haben
DECV
\TVI. SVMA. EX. IV- V. S- L. M
Man sieht, der provinziale Concipient verstand die Abkürzungen nicht zu machen
lund verletzte durchgängig die Regel nicht mit den die Silben schliessenden,
sondern mit den sie beginnenden Consonanten abzubrechen. Ex iu. kann ex
iussu sein, aber wahrscheinlicher dünkt mich — eben wegen dieser irregulären
Brechung — ex iuventute; wodurch für die im Text erörterte iuventus von
ßumelocennae ein neuer Beleg gewonnen wäre. Indess möchte ich weder meine
Deutung noch meine Lesung als sicher bezeichnen. (Die Lesung ist sicher, s.
jetzt C. 1. L. a. a. 0. und die Abbildung bei Hang und Sixt Römische Inschriften
Württembergs n. 184, desgl. Obergerman.- rät. Limes, N. 60 (Köngen) Tafel VII
Fig. 11 vergl. S. 40 n, 7; die Deutung ex iu(ssii) zu bevorzugen.)
5) (Bemerkungen J. Beckers zu der Inschrift C. I. L. XIII 7227. VergL
jetzt Ihm bei Pauly-Wissowa III 1484.)
l J 8 Epigraphische Analekten N. 18.
versetzten Yocalen als Samulocenis auf der peutingerschen Tafel'
vorkommt^, alle diese Denkmäler angehören, halte ich für aus-
gemacht 2. Mcht völlig so sicher ist das topographische Resultat..
199 Sumalocenna war in einem weiten Umkreis das einzige städtisch
organisierte Gemeinwesen; es ist daher natürlich, dass die Spuren
ihrer Municipalverfassung weit herum zerstreut sind: nachweislich in
Rottenburg, Neuenstadt, Köngen (?). So finden wir bei Aventicum,
unter ganz ähnlichen Yerhältnissen , die Spuren seiner Colonial-
verfassung ausser in Aventicum selbst in Genf (Orelli inscr. Helv.
ed. 2 n. 80), Lausanne (Orell. n. 128), Moudon (Or. 145), Yverdun
(Or. 150), bei Pierre -Pertuis (Or. 214)^. Es ist deshalb grosse
Yorsicht nöthig bei der Benutzung von derartigen Inschriften zur
topographischen Fixierung von Ortschaften sonst unbekannter Lage.
Der Stein von Köngen kommt dabei keinesfalls in Betracht, so wenig
wie der von Chatillon, da beide bloss Decurionen oder Bürger von
Sumalocenna nennen, welche anderswo incolae sein konnten*; der
Stein von Neuenstadt ist wenigstens zweifelhaft^. Dagegen ist aller
1) Jaumanns Annahme, dass Sumlocenna und Samulocenis zwei verschiedene
schwäbische civitates gewesen seien, verdient keine Widerlegung.
2) Das untere Neckargebiet gehörte wahrscheinlich nicht nach Rottenburg ;
vielmehr scheint Ladenburg der Mittelpunkt einer eigenen civitas gewesen zu
sein, nach der daselbst 1848 gefundenen dem Kaiser Severus von der dvi . . . Ulp.
S. . . gesetzten Inschrift (Steiner n. 929 (C. I. L. XIII 6420 = Dessau 7104.
S. jetzt Zaugemeister C. I. L. XIII 2 p. 230.) Auf eine andere civitas führt
wieder der neuerlichst bei Heilbronn entdeckte Stein (Gerhard arch. Anz. 1852
S. 202): In h. [d. d.] geniiim c. Alisin. L. Aventinius Maternus d. c. S. T. don.
(C. I. L. XIII 6482 = Dessau 7103.) Hiemit zu verbinden ist die Strassensäule
von Dieburg (Steiner 181 (C.J. L. XIII 9121) vgl. 169 (6517)), der d. c. c. sn.
eines ungenügend entzifferten Heidelberger Steines (Steiner 920 (s. jetzt C. T. L.
XIII 6404 = Dessau 4607)), der honoi' dec. et flam. einer Inschrift von Bürg
bei Neckarsulm (Steiner 36 (C. I. L. XIII 6467)) und die Sevirn einer Heidelberger
(Steiner 921 (C. I. L. XIII 4192 (=:= Dess. 4610))) und einer Mannheimer Inschrift
(Steiner 931 (C. L L. XIII 6425 (= Dess. 4589). Von :diesen beiden Inschriften
gehört übrigens die erste nicht in die Neckargegend, die zweite enthält keine
Nennung von Sevirn)). Dadurch wird es auch zweifelhaft, ob auf dem Stein
von Neuenstadt (s. S. 116 A. 7) wirklich Sumelocenna gemeint ist.
3) (C. I. L. XII 2597. XIII 5026. 5042. 5063. 5166. — Über die Verfassung
der Kolonie Aventicum oder vielmehr der colonia Helvetiorum hat Mommsen
später wiederholt gehandelt, s. Ges. Sehr. V 377 und besonders 422 ff.; auch
CLL. XIII 2 p. 6.)
4) (Inschriftfunde des Jahres 1900 (Hang und Sixt Rom. Inschriften Württem-
bergs n. 497. 498 = Dessau 7101. 7101^) haben ergeben, daß Köngen, im Alter-
tum Grinario, ein Vicus von Sumelocenna war; s. Mettler u. Barthel Obergerm.-
rät. Limes N. 60 (Kastell Köngen 1907) S. 23. 30. 39.)
5) (Auf diesem Stein scheint, wie oben S. 116 A. 7 bemerkt, Sumelocenna gar
nicht genannt gewesen zu sein.)
Epigraphische Analekten N. 18. 119
Grrund vorhanden zu der Annahme, dass die Gelübde pro iuventute
civitatis Sumalocennensis am Hauptort abgelegt wurden; ebenso wie
die zahlreichen Dedicationen an die dea Aventia nur in Avenche
selbst vorkommen. Es kommt hinzu, dass in Rottenburg noch ein
zweiter Stein sich gefunden hat, der einen Sevir nennt ^; dass dort
beträchtliche römische Ruinen aufgedeckt worden sind und das nahe 200
Sülchen, Hauptort eines uralten Gaus, dem römischen Namen ziem-
lich nahe kommt. Von dem Strassenzug der peutingerschen Tafel
sehe ich ab, w^eil ich hierüber kein eigenes Urtheil habe; die besten
Autoritäten aber sind darüber einig, dass die Identificierung von
Samulocenis oder vielmehr Sumalocennis mit Rottenburg am Neckar
ein völlig befriedigendes Resultat gewährt. — Die Identificierung
endlich von Solicinium und Sumalocenna ist zwar nicht unmöglich,
da die römische Niederlassung an diesem Ort im J. 369 längst nicht
mehr bestand und Ammian den Namen aus dem Munde der Barbaren
aufgezeichnet haben kann, w^elche Sumalocenna in dieser Art ver-
dorben haben können; aber es ist das doch nicht mehr als eine
sogenannte semplice congettura, d. h. eine auf die blosse oberfläch-
liche Namensähnlichkeit gestützte willkürliche Hypothese^.
An diese Yermuthungen Leichtlens schliessen die durch Jaumann
bekannt gew^ordenen Fälschungen in. einer beinahe komischen Weise
sich aufs engste an, indem jede einzelne Yermuthung dadurch ihre
Bestätigung, jede der stereotypen Fragen des Antiquars ihre Be-
antwortung erhalten sollte. Zuerst (1835) wagte man sich hervor
mit ein paar Scherben, die den älteren Namen der Stadt Sumloc
und . . Jocenne darboten (Suml. p. 120; Steiner n. 3 der altern Aus-
gabe). Und wie sonderbar! Leichtlen kannte jenen Namen ausser
in der entstellten Form Samulocenis der peutingerschen Tafel (deren
richtige Yerbesserung in Sumalocenis er scharfsinnig errieth) nur so,
wie der reinesische Stein ihn gab, als Sumlocenna oder Sumlocenne.
Diese Form , wie wir jetzt wissen, bloss Schreibfehler des Reinesius
oder seines Gewährsmanns, findet sich getreulich wiederholt auf allen
Ziegeln! — Aber die Ziegel gaben bald weitere Orakel. Es folgten
(183S) die Scherben mit dem zweiten Namen der Stadt: Solicinium.
Die Frage über das Alter der Stadt ward erledigt durch eine Reihe
1) Steiner 70; der Text beruht auf Apian. 462, 1, da auf die einer alten
Chronik entlehnte Abschrift bei Jaumann (Suml. Taf. II, 1 vgl. S. 172) wenig zu
geben ist. (S. jetzt C. I. L. XIII 6366. — Es folgt ein Restitutionsversuch der
Inschrift, der jetzt durch C. I. L. a. a. 0. erledigt ist.)
2) (Später ist Mommsen auf diese Vermutung zurückgekommen; s. Ges.
Sehr. V S. 467 A. 2.)
120 Epigraphische Analekten N. 18.
von Scherben mit den Consulaten von 1 99 — 227, welche sich um den
ächten Stein von 225 gruppieren, und den Jahren ab urbe condita
850 — 1056. Die Legionen — die 8. und 22. — und die Gehörten,
die in dieser Gegend gelegen haben, waren zur Genüge bekannt;
aber die Ablösung der einen Legion durch die andere ward an-
schaulich erläutert durch einen Ziegel, der den Stempel der 22. Legion
trug und daneben die eingeritzte Inschrift L • VIII • MILESAII (Suml.
201 p. 52. Jahrb. S. 68, 1)^. Den Etat der sumlocennischen Civil- und
Militärbeamten haben wir schon kennen gelernt, wenigstens in einigen
erbaulichen Proben. Ueberhaupt aber wird, wer diese naive Fabri-
cation und deren zwanzigjährigen allgemeinen Credit noch einmal
schliesslich überdenkt, diese Blätter hoffentlich nicht ohne die mora-
lische Satisfaction aus der Hand legen, dass die gelehrten Antiquare
ein gar gutmüthiges und frommes Geschlecht waren, sind und ohne
Zweifel auch bleiben werden.
Dieser Aufsatz war im Wesentlichen geschrieben, ehe die neuesten
Rottenburger Funde von 1850 fg. (rheinl. Jahrb. XVI, 134. XYIII,221)
mir bekannt waren. Dieselben sind von so ganz verschiedener Be-
schaffenheit als die bisher bekannt gemachten, dass es zweckmässig
schien, die Ergebnisse dieser Nachgrabungen nicht in die vorstehende
Untersuchung einzumischen. Jetzt sind nämlich nicht wie bisher
vorwiegend Ziegel-, sondern grösstentheils Steinschriften zum Yor-
schein gekommen, gegen deren Aechtheit nicht bloss im Allgemeinen
kein anderes Bedenken besteht als die Quelle, aus der wir sie
empfangen, sondern von denen auch wenigstens eine und zwar bei
weitem die wichtigste noth wendig acht sein muss, nicht bloss weil
sie viel zu gut gemacht ist, um von den unwissenden Urhebern jener
Fälschungen herzurühren, sondern auch weil der mir vorliegende
Abdruck einiger Buchstaben derselben den augenscheinlichen Beweis
der Aechtheit giebt^. Die Inschrift lautet (s. jetzt C. I. L. XIII 6365):
1) (C. I. L. XIII 1150*).
2) Es war wiederum Herr A. Haakli, dessen zuvorkommende Gefälligkeit
mich mit diesem Abdruck überraschte. Die vierte Zeile , welche Hr. Jaumann
SAEETXVCSVME in erster oder in zweiter Ausgabe SALETXVC SVMTE las
und mit senatus ampUssimi hibenter et ex voto coloniae oder saliiti et ex voto
coloniae angemessen erläuterte, lautet danach einfach SALTVSSVME in grosser
schöner deutlicher Schrift, welche — wie die Kenner, denen ich den Abdruck
vorgelegt habe, einstimmig mir bezeugen — schlechterdings keinen Zweifel an
der Aechtheit lässt. — Wenn das CI//7/ (die erste Ausg. C) am Ende richtig
gelesen ist, wird chntatis zu ergänzen sein (s. jetzt C. I. L. a. a. 0.).
Epigraphische Analekten N. 18. 19. 121
IN HONOREM
DOMVS DIVI^E
EX DECRETO ORDINIS
SALTVS SVMELOCENMN
SIS CVRAM AGENTIB
IVL DEXTRO 1^ C TVRRAN
• MARCIANO (1IVIRI&) CI/////'
Durch diesen neuen Fund, worauf — zur grossen Yerwunderung des 202
Herausgebers — der wirkliche IS^ame der Stadt und nicht der
reinesische Schreibfehler erscheint, ist Leichtlens Yermuthung in
•einer so glänzenden und so unwiderleglichen Weise bestätigt, wie
•es selten einem Forscher zu Theil wird. Es erhellt daraus ferner,
dass Sumalocennae nicht, wie die Ziegel wollen, Colonie war, sondern
yielmehr eine gewöhnliche Civitas in dem Sinn, wie diese Civitates
so häufig in Gallien vorkommen. — Dass eine organisierte Bürger-
8chaft mit einem Ordo und Duumvirn sich als saltus, Markgenossen-
schaft bezeichne, dafür ist mir ein zweites Beispiel nicht bekannt;
indess ist diese Bezeichnung an sich so natürlich und der Localität
des bergigen Grenzdistricts so angemessen, dass über ihre Zulässig-
keit wie über ihren Sinn kein Zweifel bleiben wird, selbst wenn es
nicht gelingen sollte, dafür entsprechende Analogien beizubringen 2.
19.
1. Leider müssen wir gegen einen weit bedeutenderen Mann
eine ähnliche Anklage erheben. Aegidius Tschudi oder, wie er sich
selbst schrieb, Gilg Schudy von Glarus (1505 — 1572) geniesst als
Yater der schweizerischen Geschieht?- und Alterthumsforschung so
-allgemeinen Ansehns, dass Orelli die gegen die Aechtheit eines Theils
der bekannten Constanzer Inschrift (inscr. Helv. ed. 2 n. 275) -"^ laut
^gewordenen Bedenken mit der einfachen Verweisung auf die Autopsie
eines Mannes, « cui nemo unquam malam fidem exprobravit,» mit
Erfolg zurückweisen konnte. Indess eine sorgfältige Untersuchung
der von ihm mitgetheilten Inschriften hat gezeigt, dass seine epi-
graphische Sammlung im AYesentlichen nichts ist als eine Wieder-
holung der in Johann Stumpffens gemeiner loblicher Eyd-
,gn ose h äfft Chronick (Zürych 1548) mit einer in dieser Zeit
vielleicht beispiellosen Sorgfalt und Sachkenntniss mitgetheilten
1) (Jetzt verbessert C. I. L. XIII 6365.)
2) (S. jetzt Mommsen bei Zangemeister C. L L. XIII 2 p. 216»^; Fabricius
'Obergerman.-rät. Limes N. 66» (Kastell Urspring) S. 32.)
3) (C. I. L. XIII 5249.)
122 Epigraphische Analekten N. 19.
Inschriften, mit geringen Zusätzen und starken Interpolationen. Iclr
lege die Resultate derselben hier vollständig vor, ohne den Yorwurr
der Kleinkrämerei zu befürchten; handelt es sich doch um die
203 Antastung einer bisher allgemein anerkannten Autorität, deren richtige
Würdigung, ebenso wie die PratiHis, vielleicht für andere wissen-
schaftliche Gebiete von weit tiefer greifender Bedeutung sein wird, als
sie für das epigraphische ist^. Ich benutze dabei für Stumpf ausser
dem oben angeführten Druck eine die Schweizer Inschriften ent-
haltende Originalhandschrift desselben in der Zürcher Stadtbibliothek
L fol. 47 (Haller Bibl. der Schweizergesch. IV, 397), da Tschudi
diese handschriftliche Sammlung (wenn gleich nicht eben in diesem
Exemplar), nicht den Abdruck bei seiner Arbeit zu Grunde gelegt
hat; für Tschudi theils den Brouillon seiner Sammlung der Schweizer
Inschriften, den er wenige Jahre vor seinem Tode an Josias Simler
mittheilte (Zürcher Stadtbibl. A 105 f. 1 — 16), theils den nach der
Originalhandschrift seiner Redaction letzter Hand veranstalteten
Abdruck derselben (Gallia comata Costantz 1758)^.
2. Die bei weitem grösste Anzahl der von Tschudi mitgetheilten
Inschriften, nämlich bei Orelli n. 7. 9. 10. 12. 113. 149. 161. 162.
171. 173. 176. 177. 178. 180. 181. 182. 185. 186. 205. 207. 215.
221. 222. 248. 249. 250. 256. 264. 276 (älterer Text) 3, sowie die
beiden Inschriften frühen Mittelalters von Chur Gall. com. p. 298*
1) (Schon 1838 hatte Jos. Eut. Kopp, der Verfasser der „Geschichte der eid-
genössischen Bünde", geschrieben, daß mau Tschudi „auf die Finger schauen"
müsse, S.Meyer von Knonau, Allg. Deutsche Biographie 16, 685. — Über die
Fälschung mittelalterlicher Urkunden (im 'Chronicon Helvetiae') durch Tschudi
s. Aloys Schulte Jahrb. f. Schweiz. Geschichte 18, 1893 S. 6 ff. Die schweizerische
Befreiungssage hat Tschudi durch willkürlich erfundene Eigennamen und Daten be-
reichert, vergl. Job. Dierauer Gesch. der schweizerischen Eidgenossenschaft I S. 145.)
2) (Als Mommsen dies schrieb, kannte er noch nicht die Sankt Galler
Handschrift 1083, die Tschudis Schweizer Inschriftensammlung in ihrer frühesten
Form enthält. Aus dieser ergiebt sich, daß abgesehen von den Inschriften des
Wallis, das Stumpf bereist hat, und einigen wenigen andern für die bei Stumpf
und Tschudi sich gleichmäßig findenden Inschriften Tschudi die Quelle ist; s.
Yoegelin: Wer hat zuerst die römischen Inschriften in der Schweiz gesammelt
und erklärt? (Jahrb. f. schweizerische Geschichte 11, 1886 S. 29— 164). Dagegen
hat sich durchaus bestätigt, daß Tschudi nicht nur die Inschriften willkürlich
ergänzt, sondern, besonders in seinen späteren Jahren, diese Ergänzungen aus-
drücklich als aus verlorenen Steinfragmenten stammend bezeichnet hat. S. jetzt
Mommsen C I. L. XIII 2 p. 8. — Über die von Tschudi im J. 1536 in Südfrankreich
abgeschriebenen Inschriften s. Hirschfeld C. I. L. XIII s. p. 258 n. XIII.)
3) (C. I. L. XII 156. 150. 157. 158. XIII 5012. 5066. 5137. 5138. 5092. 5089.
.5079. 5073. 5072. 5136. 5097. 5107. 5129. 5112. 5113 (Z. 3. 4). 5142. 5170. 5179.
5181. 5228. 10001,53«. 5229. 9075. 5233. 5256.) 4) (C. I. L. XIII 5253. 5251.)
Epigraphische Analekten N. 19. 123^
stimmen in Lesung, Zeilenabtheilung mid Ortsangaben buchstäblich*
überein mit Stumpf, namentlich mit der Handschrift desselben, di&
z. B. n. 122 PRO statt des P . . . RO der Ausg., n. 180^ CENSORINAE
statt CENSORIANAE, n. 181* LXXXXII statt LXXXXI, n. 182^ z. A.
D- M, was die Ausg. weglässt, n. 186 « MARTIOLE statt MARTIOLAE,
n. 250 "^ 0- I statt I- 0, in der zweiten Inschr^^ von Chur LABIDE
statt LAPIDE der Ausgabe hat und das in dieser fehlende Bruchstück
n. 205^ aufführt. In allen diesen Abweichungen der Handschrift
Stumpfs vom Druck stimmt Tschudis Text mit der Handschrift.
Dass diese Uebereinstimmung keinesweges durch das blosse Zusammen-
treffen zweier genauer Abschreiber entstanden ist, beweist theils die
gleichförmige Lesart so arg zerstörter Inschriften wie n. 10. 12. 162
(vgl. Scheuchzer it. Alp. p. 501). 207. 250^^, theils das Zusammen-
stimmen Stumpfs und Tschudis in offenbaren Fehlern. So fehlen
in n. 177-^ beiden die zwei letzten Zeilen; in n. 178*^ haben beide 204
P . L • POSVER, während der von mir gesehene Papierabdruck deutlich
PVBL POSVER hat, wie denn auch Hagenbuch P^ . . L POSVER las;
in n. 185^^ z. A. lesen beide AELIAE, während Hagenbuch und ich
nur . . . LIAE lasen und ohne Zweifel schon Apian nicht mehr sah,
dessen L- AELIAE das Supplement verräth; in n. 264^* lesen beide
VIR AQVENSIS für das VIK- AQVENSES^s des Originals; in der zweiten
Inschrift von Chur Mur. 425, 6 ^^ stimmen sie überein in dem falschen
FACTIS QVI PETIT (statt PETIT) ASTRA BONIS. Dass hier einer den
andern ausgeschrieben hat, ist augenscheinlich^'^; dass es aber Tschudi
war. der den Stumpf abschrieb, geht nicht bloss aus dem Zeit-
verhältniss hervor, sondern auch aus andern Spuren, z. B. der Ver-
wandlung des ganz richtigen DECVMML = Decumi fil. n. 9^^ Stumpfs
1) bis auf geringe und wenig zahlreiche Schreibfehler, wie in n. 149 (C. L-
L. XIII 5066) Z. 1 MAX für M.
2) (C. I. L. XII 158.) 3) (C. L L. XIII 5136.)
4) (a. a. 0. 5097.) 5) (a. a. 0. 5107.) 6) (a. a. 0. 5112.)
7) (a. a. 0. 5229.) 8) (Vielmehr in der ersten: C. I. L. XIII 5258.)
9) (C. I. L. XIII 5118.) 10) (C. I. L. XII 157. 158. XIII 5133. 5142. 5229.)
11) (a. a. 0. 5073.) 12) (a. a. 0. 5072.)
13) (C. I. L. XIII 5129.) 14) (C. I. L. XIII 5233.)
15) (vielmehr AQVENSIB.) 16) (C. I. L. XIII 5251.)
17) Damit soll nicht gesagt sein, dass nicht einzelne Steine von beide»
unabhängig abgeschrieben sein könnten; z. B. der Meilenstein n. 256 (C. I. L.
XIII 9075), den Tschudi selbst auffand. Aber warum sollte er nicht auch diesen,
als er dreissig Jahr später sein Buch schrieb, aus Stumpf genommen haben?
Und auf jeden Fall sind dies nur einzelne Ausnahmen.
18) (C. I. L. XII 150.)
124 Epigraphische Analekten N. 19.
in DECVM • FIL bei Tschudi, und dem Fehlen der von Stumpf mitge-
theilten Inschriften 8. 1 12a ^ bei Tschudi, der sie offenbar wegen ihrer
Aehnlichkeit mit 7. 1 1 2 b^ wegliess. Uebrigens war das stillschweigende
kompilieren der Yormänner in jener Zeit so gäng und gebe, dass
das Ausschreiben Stumpfs kaum zu einem Vorwurf, geschweige denn
zu einem Zweifel an Tschudis Glaubwürdigkeit berechtigt ; höchstens
das erregt Befremden, dass derselbe eine in der Zeit, wo er schrieb,
nicht mehr vorhandene Inschrift im Jahr 1536 'eigentlich abgeschrieben'
haben will, während doch sein Text buchstäblich mit dem stumpfischen
übereinstimmt.
3. Weit bedenklicher sind die Correcturen und Ergänzungen,
die Tschudi in den folgenden Steinen, immer mit Zugrundelegung
des stumpfischen Textes, vorgenommen hat.
n. 3 (S. Maurice) (C. I. L. XTI 146).
Stumpf: Tschudi:
IMP.CAESARI-AVGVSTI.F L- CAESARI- AVGVSTI • F
divi i- nepOTl • PRINCIPI DIVI- I- NEPOTI- PRINCIPI
iuventut- COS- DESIG IVVENTVT • COS- DESIG
205 wo also Stumpfs Supplemente^, darunter das unmögliche I für luli^
in den Text gesetzt sind und (übrigens mit Recht) aus IMP gemacht
ist L •
n. 18 (Martigny) (C. I. L. XII 141) lautet bei Stumpf:
JRI. AVGVSTI- Fi
Spi . ivenTvtV
CJ. COS^IAy
wofür Tschudi ausser IVVENTVTI in Z. 3 besonders in Z. 4 ändert
COS • DESi^., während in lA offenbar IMP • verborgen ist. Die Inschrift
gehört dem C. Cäsar, der auch bei Dio (55, 10 a) und auf dem Bogen
von Pavia (s. diese Analekten Berichte 1850 S. 317 (oben S. 97))
Imperator heisst, was freilich zu Tschudis Zeit noch nicht bekannt
war und darum von ihm herauscorrigiert ward. Eine so gelehrte,
wenn auch irrige Aenderung wird keinen wundern, der von Tschudis
1) (C. I. L. XII 151. 2614 linke Hälfte. — Die erste der beiden Inschriften
fehlt übrigens auch in Tschudis Gallia comata (ed. p. 370) nicht, vergl. Voegeliu
a.a.O. S. 77, die zweite ist dort wohl versehentlich ausgelassen, vergl .Voegelin S.84.)
2) (C. I. L. XII 156. 2614 rechte Hälfte.)
3) (Vielmehr Tschudis eigene Supplemente. S. Voegelin a. a. 0. S. 79.)
Epigraphische Analekten N. 19. 125
ungemeiner Belesenheit in den Alten und überraschender Kenntniss-
der römischen Epigraphik unterrichtet ist.
n. 21 (Martigny), Meilenstein (C. I. L. XII 5521), bei Stumpf:
I M P • C A E S A R I V A L •
CONSTA KT 0- PIO
FEL- INVICTO- AVG
DIVX . CONSTANTI • PII • AVG
FILIO . FOR • CL • VAL • BONO
REIPVBLICE . NATO
wo Tschudi den offenbaren Fehler der Handschrift verbessernd schrieb
FL . VAL . CONSTANTIO und DIVI- CONSTANTIN- PII, während der Druck
von Stumpf bloss CONSTAlsTlO statt CONSTAJnTO gab \ Allein eine
zweite der vorigen correspondierende Strassensäule von St. Pierre
Mont-Jou n. 22 Orell. (C. I. L. XII 5519) hat gezeigt, dass in Stumpfs
Abschrift CONSTAISTO in CONSTANTINO und weiter nichts zu ändern ist.
n. 50 (Sitten) (C. I. L. XII 136) Z. 6 lasen Stumpf und neuer-
dings F. Keller AS SEDVNORVM; Tschudi schrieb . . IVITAS.
n. 112 (r. Hälfte) (Genf) (C. I. L. XII 2614 r. Hälfte) haben
Tschudi und Stumpf in ganz gleicher Weise, nur dass diesem die in
Klammern eingeschlossenen Buchstaben fehlen:
C . PLINIO • M . F . C[OR] 20^
FAVSTO
AED . PL . I . TIVIRO [COL]
IVL. EQ. FLAMIN[I]
C. PLINIVS. FAV[STVS]
VIVOS . P .
C-
deren Nichtexistenz ich nach eigener xA^nsicht des Steines versichern
kann. Dagegen das sinnlose AED • PL • I für das AEDILI des Steins
behielt Tschudi bei, schrieb also ab und ergänzte stillschweigend.
n. 113 (Versoix) (CLL. XIII 5012) am Schluss lesen Stumpf
und Tschudi EX • T und so hat auch der von mir in Genf gesehene
Stein; in Tschudis Handschrift, wo die Inschrift dreimal vorkommt,
ist aber einmal EX • durchstrichen und daraus D • gemacht.
1) (Über die verschiedenen Verbesserungsversuche, die Tschudi mit dieser
von Stumpf abgeschriebenen Inschrift gemacht hat, s. Voegelin S. 70 ff.)
126 Epigraphische Analekten N. 19,
n. 1 16 (Yersoix) (C. I. L. XIII 5006) sind gleichfalls theils Fehler
Stumpfs von Tschudi wiederholt, wie Z. l RESPECTO, wofür ich
REPERTO, Spon LIBERTO las; Z. 3 VALINSAE statt VALLINSAE; theils
ist Z. 5 richtig, aber stillschweigend lOVISTRI in EQVESTRI corrigiert,
welche Correctur über die alte Lesart gemacht man in seinem
Brouillon f. 13 noch sehen kann.
n. 175 (Avenche) (C. I. L. XIII 5076) lasen
Stumpf: Tschudi:
PATERNVS PATERNVS
//////// CVR . COL . ET
SCRIBONIA S C R I B 0 N I A
und hier haben einmal die späteren Abschreiber, z. B. Scheuchzer
(it. p. 503), Wild (apol. p. 224) und Hagenbuch (cod. C. 286 p. 231)
Tschudis Ergänzung bestätigte
n. 187 (Avenche) (C. I. L. XIII 5084) lasen
Stumpf: Tschudi:
IMP . CAESAHI VESPASIANO IMP • CAESARI VESPASIANO
E AVG. PONTIF.MAX-TR.POT.m
s iMp.vm. COS. in. desig- im. p-p
L
j207 Andere Abschriften existieren nicht; der Stein ist verloren. Obwohl
die tschudische Form nichts Unzulässiges enthält 2, macht doch das
sonstige Verfahren desselben es sehr wahrscheinlich, dass die beiden
letzten Zeilen nichts sind als (etwa aus Grut. 243, 2 (C. I. L. VI 931)
entlehnte) Supplemente, wenn gleich Tschudi versichert, dass der
Stein «anno dni 1536, da ich diss abschreib, noch gantz was, und
sidhar uf den grund geschlissen worden».
arut. 567, 2 (Windisch) (C. I. L. XIII 5215) haben Stumpf und
Tschudi übereinstimmend, nur hat der letztere den «enzwey zer-
spaltenen» auf der Erde liegenden Stein wieder vollständig:
1) (Wie Mommsen bald darauf selbst gesehen hat (im Nachtrag zu diesen
Analekten S. 282), haben die späteren Abschreiber fast ausnahmslos sich durch
Tschudis Ergänzung täuschen lassen, und sie unbesehen in ihre eigene Abschrift
aufgenommen, s. jetzt zu C. I. L. XIII 5076.)
2) (Dei* Stumpfsche Text ist der ursprüngliche Tschudis, den dieser selbst
später ergänzt hat.)
Epigraphische Analekten N. 19. 127
L ■ VE CN A[TIO]
POL MAXIM[0 DO]
FOR. COR. MIL. [LEG]
XT.G.P.F.7GVS0R[1V.]
ANN.XLVIII-STIP[XX]
H. S- E
G. ROSCIVS OM[PHA]
LVS-HER. FAC.CLVR]
Avobei das am Schluss der vierten Zeile eingeschobene vixit die
•Construction stört und überhaupt die Ergänzungen nicht glaubwürdiger
sind als die von n. 3 und n. 112.
Yon n. 260 (Zurzach) (C. L L. XIII 5239) gilt dasselbe. Stumpf
sah nur ein auch jetzt noch vorhandenes Fragment^; Tschudi dagegen
-erzählt: «Der stein ist enzwey gebrochen. Ist das grösser stuck
ussert by der thür der pfarrkirch in die muren gesezt, das kleiner
lag anno dni 1535 als ich dero zitt landtvogt zu Baden was, uff der
erden by herr Jacob Edlibachs dero zit propst zu Zurzach hussthür,
ist bald darnoch uss unachtung und Unverstand des volcks vermuert
oder zerschlagen worden. Yon mir eigentlich abgeschriben, also
lutende».
[M. IVNIO] M. F. VOLT. CERTo
[DOMO] VIEN . VETERAN.
[MIL. LEG.] XÜI GEMINAE
[CERTVS] ET AMIANTHVS
[PIX . HA]EREDES . FECER
Trotz der Trivialität der Supplemente enthalten sie doch einen 208
orthographischen Fehler.
n. 276 (Burg am Rhein) (C. I. L. XIII 5256) steht in Tschudis
Entwurf aus Stumpf; nachher indess hat im J. 1565 Tschudi den
Stein, wie er an Simler schreibt (Archiv für Schweiz. Gesch. Bd. 4
S. 168), eigentlich besehen und gefunden, was er vormalen, da ers
nicht eigentlich besah (d. h. da er aus Stumpf abschrieb), nicht be-
merkt hatte. Die Abweichungen laufen indess auf Zusetzen oder
Wegnehmen )veniger zusammenhangloser Buchstaben hinaus.
1) (Die Abschrift rührt von Tschudi selbst her, in dessen ältesten Auf-
zeichnungen (s. oben S. 122 A. 2) die Ergänzung zunächst als solche bezeichnet
■war und erst nachträglich zu einem zweiten Fragment des Steins gemacht
worden ist, s. C. L L. a. a. 0.)
128 Epigraphische Analekten N. 19.
In der dritten Inschrift von Chur bei Stumpf X, 17, Tschudii
p. 299 (C. I. L. XIII 5252), liest der erstere in Z. 7. 8:
HIE REQVIESEIT
ELARESIMVS
nach der Handschrift; die Ausg. hat ELARISSIMVS. Tschudi machte^
daraus in seinem Brouillon ^ p. 1 :
HIE REQVIESEIT
ELARESIMVS lAETAT
dagegen in der spätem Bearbeitung:
HIE REQVIESEIT
ELARESIMVS VIETOR
und zeigt durch sein Schwanken deutlich, dass er nur ergänzt.
4. Es ist noch eine Inschrift übrig unter den von Stumpf und
Tschudi gemeinschaftlich referierten, iind zwar die wichtigste von
allen, welche von jeher und mit Recht in der Untersuchung über
die diocletianisch-constantinische Provinzialtheilung und über die
Grenzen der gallischen und germanischen Provinzen eine Hauptrolle,
gespielt hat. Der stumpf- tschudische Text lautet ^r
IMP . CAES • G . AVRE • VAL • DIOCLETIAN[VS • AVG • PONT • MAX]
SAR . MAX . PERS • MAX • TRIB • POT • XI • IMP • [X • COS • V- P ■ P • ET]
IMP. CAES. M. AVR-VAL. MAXSnMIAN[VS. AVG- PONT- MAX- SAR]
MAX. PERS. MAX. TRIB- POT- X. IMP.VIIII. COS- [IIIE P. P. ET. IMPP]
FL . VAL . CONSTANTIVS • ET • GAL . VAL • M[AXIMIANVS . FILII]
CAESS . MVRVM . VITVDVRENSEM . A . S[OLO . INSTAVRARVNT]
CVRANTE . AVRELIO • PROCVLO • V. C • PR . [PROV- MAX . SEQ]
209 nur dass Stumpf Z. 3 MAXIMIAN . . . , Z. 5 NVAL , Z. 6 CVR • hat.
«Das grösser stuck» erzählt Tschudi <ast inwendigen in Sant Blasius-
Cappel, so nechst bim thum ist, in die muren gesetzt, da es noch
stat, das kleiner stuck ist noch anno dni 1 520 an der Cappel uf der
erden gelegen, und sidhar durch die steinmezen oder murer hinweg-
kommen, vermuret und sonst zu grund, beide stuck hab ich des.
gemelten jars in meiner jugent eigentlich abgeschriben.» — Sehen
wir uns sonst um, so wissen von dem grössern Stück ältere und
jüngere Zeugen genug zu berichten. Schon Leonardus Aretinus
1414 (epist. IV, 3), dann Beatus Rhenanus 1531 (rer. Germ. L III
ed. BasiL 1531 p. 128) geben den Inhalt der Inschrift so an, dass-
1) (In der Handschrift von Zürich, s. oben S. 122 ; aber in der von S. Gallen,
s. oben S. 122 A. 2, steht die unverfälschte Lesung. S. C. I. L. a. a. 0.)
2) (S. jetzt C. I. L. XIII 5249 (= Dessau 640).)
Epigraphische Aualekten N. 19. t29
nur dies sie gesehen zu haben scheinen; Apian 1534 (p. 454), Stumpf
1548 und dessen Ausschreiber, der räthselhafte Paulus Gulielmus^
des Lipsius (p. 30), geben nur das grössere Fragment, und vor
kurzem habe auch ich dasselbe noch am alten Orte gesehen 2.
Schlechterdings Niemand kennt das zweite Stück als Tschudi, der
noch im Knabenalter — er war 1505 geboren — es abgeschrieben
haben will. Das wäre möglich ; allein unglücklicher Weise ist er
mit sich selbst im Widerspruch. In der stumpfischen handschriftlichen
Sammlung, welche, wie gezeigt, an Tschudi mitgetheilt sein muss,
finden sich bei dieser Inschrift dieselben Supplemente, wie sie nach-
her in Stumpfs Ausgabe erschienen:
aug • pont • max
X cos • V p • p • et
aug • pont • max • sar •
IUI p • p • et imp •
aximianus
olo restaur
oc- in helvetiis
mit der Randbemerkung Stumpfs: «Defectum huius fragmenti Aegi-
dius Tschudi ex coniecturis literis minusculis adiecit. » Also derselbe 210
Mann, der um 1544, um welche Zeit die stumpfische Handschrift
geschrieben ward, den Stein vermuthungsweise ergänzte, trat zwanzig
Jahre später mit einer vor angeblich mehr als vierzig von ihm
genommenen Abschrift des fehlenden Bruchstücks hervor!
5. Prüfen wir nun den Text des noch vorhandenen Stückes.
Nach meiner Abschrift, in welcher alle Abweichungen von dem
stumpf- tschudischen Texte auf wiederholter Prüfung des Steins
beruhen und welche daher auf Zuverlässigkeit Anspruch hat, lautet
die Inschrift, so weit sie noch vorhanden ist, also:
1) Kann uns denn kein Philologe sagen, wer dieser Mann ist? (Momnisen
hat bald darauf, in der letzten Nummer (28) dieser Analekten (S. 277, vergl. unten
S. 188) diese Frage selbst beantwortet. Es ist Paulus Gulielmi f. Merula aus
Dordrecht (1558 — 1607), der Herausgeber der um eine Anzahl falscher Verse
bereicherten Annalen des Ennius, der auch Lipsius einige falsche Inschriften
mitgeteilt hat, s. jetzt C. I. L. XII p. :329 c. iv, XIII 2 p. 9 c. IX; Vahlen Ennian.
poes. reliquiae ed. 2 p. CXXXII.)
2) Herrn Rappeneggers Erzählung (die röm. Inschriften des Grossherzogthums
Baden, Mannh. 1845 S. 1), dass der Constanzer Stein aus der Kirche heraus-
genommen und zur Erbauung eines sogenannten Oelberges im Garten verwendet,
dann aber mitsammt besagtem Oelberg spurlos verschwunden sei, ist von Anfang
MOMMSEN, SGHR. VIII. 9
1^0 Epigraphische Analekten N. 19.
iMP . CAES ■ G • AVRE • YAL • DIOCLETIAIS^
SAR. MAX- PERS- MAX- TRIB • POT • XI • W)
TMP . CAES • M • AVR • VAL • MAXSIIMUJ
MAX. PERS- MAX. TRIB. POT- X- IMP- VIIIL C0<
ET . VAL . CONSMNTIVS • ET . GAL . VAL>
/////////VESS . MVRVM . VITVDVRENSEM . As5
AVRELIO PROCVLO .V- P PR:
Die Abschriften von Stumpf und Tschudi sind also aus einer Quelle
geflossen, wie sich zeigt in dem Uebereinstimmen in der letzten
Zeile, wo auf dem Stein von CVR • nicht bloss keine Spur vorhanden
ist, sondern auch derselbe hier soweit intact ist um erkennen zu
lassen, dass der Raum vor AVRELIO nie beschrieben war; und wo
ferner V-P, nicht V- C gestanden hat, da der zweite wenn auch sehr
beschädigte Buchstab doch deutlich eine perpendiculäre, keine krumme
Linie zeigt. Nicht unwahrscheinlich ist es, dass ausnahmsweise
Stumpf diese Inschrift von Tschudi entlehnte, da dieser in der dritten
Zeile den Text richtiger hat als Stumpf, auch die Interpolation des
CVR diesem nicht, wohl aber Tschudin zuzutrauen ist und Tschudi
in der Nähe von Constanz zu Hause war, auch nach Stumpfs eigener
Angabe diesem wenigstens die Ergänzungen mittheilte. — Doch sei
dem wie ihm wolle, wichtiger ist es, dass zu Anfang der fünften
Zeile die beiden ersten wenn gleich unten verletzten Buchstaben
doch unverkennbar weder N noch FL, sondern ET sind. Wenn also
hier ET steht, so kann dies Wort auf dem jetzt fehlenden Bruchstück
am Ende der vierten Zeile niemals gestanden haben. Wenn also
die angebliche Abschrift des fehlenden Bruchstücks dennoch ein
211 solches ET enthält, so muss sie interpoliert oder ganz gefälscht sein,
und der Verdacht steigert sich, wenn diese Abschrift von demselben
Mann vorgebracht wird, der am Anfang der fünften Zeile statt ET
gelesen hat N und daraus FL emendiert hat.
6. Und wie ist nun dies zweite Bruchstück beschaffen? — Ich
will nicht geltend machen, dass die Maxima Sequanorum sonst nicht
vor dem Ende des vierten Jahrhunderts vorkommt, und nur diesem
Stein zu Gefallen die Einrichtung dieser und der ihr gleichartigen
Provinzen ins dritte zurückverlegt wird ; darüber lässt sich wenigstens
streiten. Aber nicht streiten lässt sich darüber, dass die Titulatur
der Kaiser und Cäsaren voll der gröbsten Schnitzer ist. Vergleichen
bis zu Ende mythisch. Der Stein ist noch am alten Platz und nie versetzt
worden.
Epigraphische Analekten N. 19. 131
wir andere Titel derselben (Maff. M. V. 455 K Cardinali dipl.XXYIII2.
C. I. G. 4892. Orell. 1046 fg. 3), vor allen Dingen aber das dio-
cletianische Edict de pretiis rer. ven., so wird man finden, dass der
Curialstil in dieser Zeit pius felix invictus Augustus erfordert statt
des einfachen Augustus; dass filii Caesares schlechterdings unerhört
ist; dass Germanicus maximus bei Diocletian und Maximian nicht
fehlen darf, vielmehr an der Spitze der Siegestitel stehen muss;
endlich dass es ein grober Fehler ist Chlorus und Galerius, so lange
sie noch Cäsaren waren, als imperatores zu bezeichnen, da sie nicht
zu den imp. Caesares gehören (Eckhel YIII, 354), sondern auf
Münzen und Inschriften einfach nobilissimi Caesares tituliert werden.
Dieses Stück ist demnach so beschaffen, dass man es für unächt
erklären müsste selbst wenn Smetius es copiert hätte, und Schöpflin,
der nicht selten weit klarer sah als sein epigraphisch gelehrter Freund
Hagenbuch in seiner Citatenbefangenheit, hat mit vollem Recht darin
ein Falsum erkannt. — Ist dies aber unwiderleglich festgestellt, so
kann man auch nicht umhin Tschudi eines consummierten litterari-
schen Betrugs für überführt zu achten. Stillschw" eigen d wirkliche
oder vermeintliche Emendationen in den Text zu nehmen und das
Ergänzte von der Ueberlieferung nicht zu scheiden haben viele ältere
Gelehrte sich gestattet, die man deswegen noch keines Betrugs
zeihen darf; aber die tschudischen Berichte, dass er vor langen Jahren
vier jetzt defecte Inschriften weniger verschlissen oder vollständiger
gesehen habe, bezwecken offenbar directe Täuschung.
7. Es bleibt noch übrig die Inschriften zu prüfen, welche Stumpf
noch nicht, wohl aber Tschudi giebt. Im Ganzen sind ihrer nur 212
sehr wenige: Orellis n. 110. 114. 118. 121. 203. 204. 214. 257. 276.
278. 284*, von denen Tschudi die meisten von Basel her erhalten
zu haben scheint. Ausgemacht ist dies von dem Augster Stein
n. 284 (C. I. L. XIII 5295) , von dem (wie ich einem Briefe Ilubers
an Hagenbuch in dessen Correspondenz 1739 Brief 17 entnehme)
der Rathsherr Bernhard Brand eine noch jetzt auf der Baseler Biblio-
thek vorhandene Copie am 10. März 1565 nahm, mit welcher die
tschudische p. 223 im Funddatum, in der Beschreibung und den
Fehlern genau übereinstimmt. Nur der Zusatz ist ihm eigen, dass
1) (C. I. L. 111 22 (= Dessau 617).)
2) (C. I. L. 111 p. 900 (dipl. u. LVIll).)
3) (Orell. 1046 ist falsch (C. T. L. VI 386*; Orell. 1047 = Dessau 621, usw.)
4) (C. I. L. XIll 5004. 5013. 5021. 5009. 1002=^ 1003*. 5166. 5236. 5256. 5247.
5295.)
9*
132 Epigraphische Analekten N. 19.
Grraf Ulrich von Montfort den Stein nach Tettnang habe bringen
lassen. — Die vier Inschriften von Nyon n. HO. 114. 118. \2\^ und
die von Pierre-Pertuis n. 21 4 ^ (von der Stumpf nur eine traditionelle
Verstümmelung in leoninischen Versen kannte) scheinen aus einer
Quelle zu stammen. Als Gewährsmann bezeichnet Tschudi für die
letztere n. 214 selbst den Peter Pithou'^; desselben an Amerbach
mitgetheilte Copien von n. 114. 118, welche Huber (Brief an Hagen-
buch 1739, 14) auf der Bibliothek zu Basel fand, sind mit den durch
Tschudi bekannt gewordenen identisch. Verfälschung hat hier nirgends
stattgefunden; doch ist es wünschenswerth, um so weit möglich
Tschudi controlieren zu können, dass die Baseler Gelehrten die er-
forderlichen Nachsuchungen anstellen*. — Die Inschrift von Baden
n. 257 scheint Tschudi von Jos. Simler erhalten zu haben ^; wenig-
stens wird in dessen Papieren (Zürcher Stadtbibl. A 102 f. 25 cf.
f. 68) die Entdeckung mit Umständen berichtet, die Tschudi nicht
erwähnt. — Die Inschrift von Jonen n. 278 (C. I. L. XIII 5247) hat
Tschudi wohl selbst abgeschrieben, jedoch wieder nicht ohne Inter-
polation. Hagenbuch sah sie später und giebt sie in zwei verschie-
denen Abschriften:
Tschudi: Hagenbuch I: Hagenbuch II:
C- OC. PROVIN-
S. L. D. D. D
COC PROVIN COC PROVIN
CIALIS SIGNO CIALIS
so dass also Tschudi die in dieser von allen römischen Städten weit
entlegenen Gegend äusserst befremdliche Schlussformel gefälscht hat.
— Ausschliesshch auf Tschudis Autorität beruhen nur die zwei aventi-
213 censischen Fragmente n. 203 VESPASIAN und n. 204 VESPAS, welche
wohl der colonia Flavia ihren Ursprung verdanken ^. Ueberhaupt
aber ergiebt sich, dass Tschudis epigraphische Thätigkeit im Compi-
1) (C. I. L. XIII 5004. 5013. 5021. 5009. Mit der zuerst bezeichneten Inschrift
(110) dürfte Orell. 117 = C. I. L. XIII 5007 gemeint sein, da 110 zwar nach Nyon
gehört, aber in Genf abgeschrieben ist.)
2) (C. I. L. XIII 5166.)
3) (Irrtum, wie Mommsen selbst, im Nachtrag (S. 282 A.) bemerkt hat.)
4) (Aus Briefen Pithous an Simler, die Mommsen bald nachher auf der
Zürcher Bibliothek fand und die er in N. 28 dieser Analekten (S. 278 — 282;
unten nicht wiederholt) herausgegeben hat, geht hervor, daß die Abschriften dieser
Inschriften in der Tat auf Pithou zurückgehen; s. jetzt C. I. L. XIII 2 p. 8 c. VII.)
5) (Das Umgekehrte ist der Fall, s. C. I. L. XIII 5236; Voegelin a. a. 0.
S. 110.)
6) (C. I. L. XIII 1002*. 1003*.)
Epigraphische Analekten N. 19. 20. 133
lieren und Interpolieren bestand und dass die Quellen seiner Kunde
schweizerischer Inschriften, mit Ausnahme der Nummern 175. 276.
278, handschriftlich oder gedruckt wahrscheinlich noch heutzutage
sämmtlich vorhanden sind.
201.
Das nordafricanische Reich, welches einer der Häuptlinge der
eingebornen libyschen Hirten- und Reiterstämme, der Nomaden oder
Numidier, Massinissa, während des Sinkens der karthagischen Macht
unter römischer Suprematie mit nomineller Souveränetät gebildet
hatte, wurde nach der Schlacht von Thapsus 708 als eine eigene
Provinz dem römischen Reich einverleibt 2. Augustus gab nach der
Schlacht bei Actium (723) dem Sohne des letzten Königs Juba sein
väterliches Erbe wieder zurück (Dio 51, 15); da indess ein grosser
Theil der Einwohner dort das römische Bürgerrecht bereits gewonnen
hatte, so erhielt Juba einige Jahre später (729) statt des numidi-
schen Reiches^ die Gebiete der mauretanischen Könige Bogud und
Bocchus und einige im innern Africa den Gätulern abgenommene
Striche (Dio 53, 26. Tacitus ann. 4, 5) als das Königreich der beiden
Mauretanien, welches im J. 40 n. Chr.)* in die beiden Provinzen
1) (Im wesentlichen identisch, nur etwas kürzer gefaßt, ist der ungefähr
gleichzeitig erschienene Aufsatz Mommsens: Sui governatori della Numidia e
sui sexfascales e quinquefascales (Bullett. dell'Instituto di corr. archeol. 1852
S. 165— 175.)
2) Auct. belli Africae c. 97. Dio 43, 9. Appian, b. c. 2, 100; we'gen des
Namens Africa nova vgl. Dio a. a. 0. Appian b. c. 4, 53. Plin. h. n. 5, 4, 25. —
Dass in der römischen Revolutionszeit die karthagische Provinz und das ehe-
malige Reich des Juba durchaus getrennte Administrationsbezirke bildeten,
beweist ausser den oben angeführten Stellen besonders Dio 48, 21. 22; die
Annahme Marquardts (Handb. III, 1 (1851) S. 229 A. 1680), dass Africa und Numi-
dien eine Provinz bildeten und in Numidien ein vom africanischen Proconsul
ernannter Unterbeamter sich befunden hätte, wird widerlegt durch den Auct.
belli Afr. a. a. 0.: ibi Sallustio pro consule cum imperio relicto, und App. 4, 53:
tijv aQxtjv Jiagä rrjg ßovlfjq Xaßcov (bezieht sich auf den Statthalter der alten
Provinz). Die sofort im Text zu erwähnende Verfügung von Augustus ist hierbei
übersehen worden.
3) (Hierzu vergl. jetzt: W. Barthel Zur Geschichte der römischen Städte
in Afrika (Greifswald 1904) S. 12 ff.)
4) Die auf den mauretanischen Inschriften häufig angewandte Aera der
Provinz ist, wie eine kürzlich bei Sitifis entdeckte Inschrift beweist (Revue
arch. VII, 124. 312 (C. I. L. VIII 8426 = Dessau 6890)), so zu bestimmen, dass
das J. 40 n. Chr. das erste Jahr der Provinz ist, also das Jahr 213 n. Chr. gleich
dem annus provinciae CLXXIIII. Danach ist Marquardts Angabe Handb.
III, 1, 230 zu modificieren. (S. jetzt C I. L. VIII p. 1062.)
1 34 Epigraphische Aualekteu N. 20.
214 Mauretania Tingitana und Caesariensis verwandelt ward. Numidien
ward nicht wieder zu einer eigenen Provinz gemacht, sondern unter
dem Namen Africa nova mit der karthagischen Provinz vereinigt,
• weshalb der Zeitgenosse Strabon am Schlüsse seines grossen Werkes
bei der Aufzählung der senatorischen Provinzen Äißvrjv oorj vno
'Pwjuaioig voranstellt, wobei zu bedenken, dass Mauretanien als Strabon
schrieb noch Königreich war. In der ersten Kaiserzeit war die
Statthalterschaft von Alt- und Neu -Africa, die bekanntlich zu den
senatorischen gehörte (Dio 53, 12), der erste unter allen nicht vom
Kaiser besetzten Beamtenposten und der einzige, bei dem noch ein nicht
vom Kaiser abgeleitetes, sondern gleich dem kaiserlichen selbst unmittel-
bar vom Yolke ausgehendes Militärcommando bestand; weshalb auch
hier allein noch die Ertheilung des Imperatorentitels an Unterthanen
vorkam (Tac. ann. 3, 74). Bald indess wurde die Concentrierung
des militärischen Imperiums in der Person des Kaisers vollständig
durchgeführt und die africanische Statthalterschaft von Caligula
37 n. Chr. in der Art getheilt, dass der senatorische Proconsul und
ein kaiserlicher Legat neben einander fungierten (Dio 59, 20. Tac.
bist. 4, 48. Borghesi ann. XXI p. 58 (oeuvr. 5, 208)). Indess war
dies nur eine Theilung des Amtes, nicht der Provinz Africa, welche
nach wie vor als eine administrative Einheit betrachtet ward (Tac.
bist. 1, 11. Ptolem. 4,3); nur dass ihr nicht mehr wie bisher ein
einziger Statthalter vorstand, sondern zwei von verschiedenen Behörden
ernannte und von einander unabhängige Beamte, von denen der eine
auf die Civilverwaltung beschränkt war und daher nur in den
Districten fungierte, in welchen regelmässig keine Truppen standen:
während der andere die sämmtlichen Truppen befehligte und in den
Districten, wo sich die Standquartiere befanden, auch die Civil-
verwaltung versah (heQM rd rs oTQaTicorixdv xal rovg Nofiddag rovg
Tiegl avzo ngogeza^sv ^ Dio). Dem Resultat nach lief dies allerdings
auf die Theilung der Provinz Africa in zwei Yerwaltungssprengel
hinaus ; allein die Fiction der Einheit der Provinz war doch insofern
auch von praktischer Bedeutung, als sie dem kaiserlichen Legaten
gestattete seine Truppen nöthigenfalls durch und in das Gebiet des
Proconsuls ohne vorherige Anfrage zu führen, was nach dem geo-
graphischen Yerhältniss der beiden Districte unvermeidlich war, und,
215 wenn in dem Sprengel des Proconsuls militärische Hülfe nothwendig
schien, die Truppen ohne die Aufforderung, ja gegen das Verbot des
senatorischen Statthalters einrücken zu lassen; während sonst natürlich
keinem Beamten gestattet war, ausserhalb seines Sprengeis Amtshand-
lungen vorzunehmen und Truppen marschieren zu lassen (Tac. ann. 1 3,53).
Epigraphische Analekten N. 20. 135
Aus diesem eigenthümlichen Verhältniss der Provinzen Numidien
und Africa erklären sich manche sonst sehr auffallende Erscheinungen.
So zuerst die Grenzbestimmung Numidiens, wobei man sich übrigens
zu hüten hat vor der Verwechselung des Numidiens, welchem der
kaiserliche Legat vorstand, mit dem Numidien des Massinissa und
des Julius Cäsar einer- und dem Numidien der diocletianischen
Provinzialverfassung andererseits. Da die Truppen in Africa standen,
um die Südgrenze gegen die freien Eingebornen zu schützen, so
mussten natürlich die Küstenstädte und die ackerbauenden Districte
unter dem Proconsul, das Binnenland und die unterworfenen Hirten-
stämme unter dem Legaten stehen und von der Kyrenaike bis an
Mauretanien sich dies Numidien um das eigentliche Africa als Militär-
grenze herumziehen. So stellt es in der That der in dieser Hinsicht
vor Allen zuverlässige Ptolemäus dar (4, 3), welcher in der Provinz
Africa zuerst die ganze Seeküste von Mauretanien bis zur Kyrenaike
beschreibt, alsdann im Binnenland unterscheidet das Gebiet von
Cirta, das nur die nächste Umgebung dieser Stadt zu umfassen
scheint, und Novjuiöia vea oder (§21) Novjiudia fj xal Nea Inaqiia^
der wie es scheint das gesammte übrige ungeheure Gebiet angehört.
Ich möchte allerdings nicht behaupten, dass des Ptolemäus Auf-
zählung der Küsten- und Binnenstädte einfach als Aufzählung der
africanischen und resp. numidischen gelten kann; es ist gewiss, dass
auch ein Theil der Küste zu Numidien gehörte (was auch Ptolemäus
keineswegs ausschliesst), und es ist leicht möglich, dass der Geograph
im Detail sich nicht durch die administrative Eintheilung beschränken
Hess, sondern einfach den physischen Verhältnissen folgte. Aber der
Grundsatz, dass die Küste dem Proconsul gehorchte, das Binnenland
dem Legaten und jenem nur wo vorliegende Militärstationen das
Vorschieben der Friedensgrenze gestatteten ein Theil des Binnen-
landes gegeben ward, diesem von der Küste nur was nöthig war,
um direct und vom Proconsul unabhängig mit Rom verkehren zu
können — dieser Grundsatz wird durch die sichersten Zeugen,
die Inschriften, je weiter die Entdeckungen vordringen, immer mehr 216
bestätigt. Einer der merkwürdigsten Belege dafür ist die bei Bond-
schem, in der Wüste zwischen Tripolis und der kyrenäischen Grenze
an der Nordgrenze von Fezzan, entdeckte Inschrift eines der be-
kanntesten Legaten von Numidien Q. Anicius Faustus vom J. 201
(Lyon travels in northern Africa p. 66) ^, deren Vorkommen an dieser
1) (C. I. L. VIII 6; vergl. Mommsen a. a. 0. praef. XV. Im Westen erstreckten
sich die vom Legaten von Numidien abhängigen Posten bis nach Aflou im Süden
der Provinz Oran (C. I. L. VIII suppl. 21567).)
] 36 Epigraphische Analekten N. 20.
Stelle beweist, dass der Sprengel des Legaten von Numidien weit
in östlicher E-ichtung über Karthago hinausreichte. Künftige Ent-
deckungen werden die römische Postenkette, die von dem Haupt-
quartier Lambaesis aus den Karavanenzug durchs Binnenland bis
nach Kyrene und Alexandria sicherte, ohne Zweifel uns vollständig
aufrollen und damit zugleich die Grenzen des römischen IS'umidiens.
Für jetzt, und ohne in die Mysterien africanischer Topographie ein-
zugehen, beschränke ich mich auf die Bemerkung, dass die Inschriften
der Proconsuln und der Legaten, so weit unsere bisherige Erfahrung
reicht, nirgends gemischt vorkommen und dass sie z. B. Cirta mit
seiner Hafenstadt, der colonia Rusicadensis (Philippeville), eben so
entschieden dem Legaten zuweisen als z. B. Calama (Gelma) dem
Proconsul; wie es denn auch begreiflich ist, dass die letztere Stadt,
obwohl im Binnenland gelegen, doch durch das vorliegende Theveste
(Tebessa) hinreichend geschützt war, um keiner Besatzung zu bedürfen.
Es kann hiernach ferner nicht befremden, wenn die Chaussee
von der numidischen Stadt Theveste nach der Hauptstadt der Pro-
consularprovinz auf Befehl des Legaten von Numidien und durch
seine Soldaten gebaut wird^ und wenn in Africa die Offiziere der
in Numidien garnisonierenden Legion diejenigen Civilcommissionen
versehen, welche regelmässig von Offizieren der Besatzung besorgt
zu werden pflegen (Kellermann vig. 256)^. Wahrscheinlich erstreckte
sich die Militärgewalt des Legaten nicht bloss über die Proconsular-
provinz, sondern auch über Mauretanien; wenigstens erklärt es sich
so am einfachsten, wie der Legat von Numidien D. Fonteius Fronti-
217 nianus^ dazu kam in Sitifis einen Tempel einzuweihen (Hefner in
den Abh. der bair. Akad. der Wiss. V, IL 195)*.
1) Marini arv. p. 773. Letronne revue arch. 1844 p. 825. (C. I. L. VIII 10048.
S. jetzt C. I. L. VIII p. 865, suppl. p. 2092.) Dies ist auch die Ursache, warum
die Meilensteine dieser Strasse von Theveste gezählt wurden, nicht von Karthago;
wofür Letronne den Grund vergebens suchte. (Die Zählung begann mit Karthago,
wie die jetzt zahlreichen an Ort und Stelle gefundenen Meilensteine beweisen;
C. I. L. VIII 10048 ist offenbar verschleppt.)
2) (C. I. L. III 388 = Dessau 1395.)
3) Inschrift von Lambaesis: Donat. 252, 2, besser de la Mare in den mem.
des antiquaires de France vol. 21 p. 105 (C. I. L. VIII 2738); von Verecunda:
Renier archives des missions scientifiques 1851 p. 181. (C. I. L. VIII 4205 (=
Dessau 5752). S. jetzt Prosopogr. imp. Rom. II p. 86 n. 313.)
4) (C. I. L. VIII 4582. Die Inschrift ist aus Diana in Numidien, und nur
versehentlich Sitifis zugewiesen worden. Tatsächlich haben die Befugnisse der
Legaten der afrikanischen Legion sich niemals auf diese Gegend Mauretaniens
erstreckt.)
Epigraphische Analekten N. 20. 137
Der Titel des Legaten ist eigenthümlich und hat mehr geschwankt
als vielleicht der irgend eines andern römischen Statthalters. In
Numidien selbst, wo übrigens lateinische Inschriften aus dem ersten
Jahrhundert so gut wie gar nicht vorkommen, ist der gewöhnliche
Titel legatus Äugusti legionis III Augustae pro praetore oder auch
leg. Aug. pro pr. leg. III Aug., oft auch bloss leg. Aug. pr. pr..^
seltener bloss leg. leg. III Aug. Jenen vollständigen Titel führen
z. B. Sex. lulius Maior aus der Zeit Hadrians (Letronne journ. des
sav. 1847 p. 624 = de la Marc explor. scient. de l'Algerie pl. 49,4)^
und M. Valerius Maximianus auf zweien seiner drei Inschriften (Hefner
a. a. 0. S. 238 = mem. des ant. de France 21, 107. Revue arch.
VIII, 489 = mem. des ant. 21, 109)2. — P. Metilius Secundus, der
in einer italienischen Inschrift [%.] imp. Caesaris Traiani Hadriani
Aug. [pr. pr.] leg. III Aug. et exercitus Africani genannt wird (Orell.
3382)^, heisst auf den schon erwähnten (s. S. 136 Anm. 1) africani-
schen Meilensteinen und auf einer kürzlich bekannt gemachten Sacral-
inschrift von Lambaesis (mem. des ant. de France 21, p. 110)* leg.
Aug. pr. pr. — P. lulius lunianus Martialianus heisst auf einem
Stein von Lambaesis leg. Aug. pr. pr. (Hefner S. 247 = revue arch.
YIII, 493 = mem. des ant. de France 21, 108)^, auf einem von
Cirta (Hefner S. 234 = Renier rev. arch. YIII, 493)^ legatus leg.
III Aug. Severianae Älexandrianae. Die Provinz wird niemals hin-
zugefügt, denn in der Inschrift des Legaten L. Matuccius Fuscinus'^
vom J. 158 ist statt des LEGAVCPRIV der älteren Abschrift (revue
arch. 1849 p. 9), was auf PR- N führen konnte, jetzt LEG- AVG- PR- PR
hergestellt (arch. des miss. 1851 p. 442)^ und ebenso muss die
folgende von einem Araber in Tecoult auf dem Dschebel-Acores
abgeschriebene und mir von Prof. Gerhard mitgetheilte Inschrift:
1) (C. I. L. VIII 10296 = Dessau 5872.)
2) (C. I. L. VIII 2749. 2621 (= Dessau 3024).)
3) (C. I. L. XI 3718 = Dessau 1053.)
4) (C. I. L. VIII 2591 = Dessau 3229.)
5) (C. I. L. VIII 2742.)
6) (C. I. L, VIII 7049 = Dessau 1177. Dagegegen heißt er auf einer
Inschrift von Thamugas (C. I. L. VIII 2392 = Dessau 1178) leg. [Aug.] pi: lyr.
pi'ovinciae Numidiae.)
7) Es ist nach Reniers richtiger Bemerkung derselbe, der Dig. 37, 5, 7 als
legatus Numidiae Tuscius Fuscianus vorkommt (s. Prosopogr. imp. Rom.
II p. 355 n. 283).
8) (C. I. L. VIII 2501.)
138 Epigraphische Analekten N. 20.
218 lies:
IMPCAESIAELIO IMP • CAES • T • AELIO
HADRIANOANTON HADRIANO- ANTON
AVGPIOPPHFIM AVG. PIO- P- P- IUI- M
AVRELIOCAESAREII AVRELIO- CAESARE- II
COSPERPPASIQNA COS- PER- PRASTINAM
MESSALINVMLEG MESSALINVM • LEG
VC- R. PV- VEXIL AVG • PR ■ PR • VEXILL
ICVIFERR. VIA LEG- VI- FERR- VIAM
FECIT FECIT
wie angegeben verbessert und nicht VC . R • PV ■ in AVG • PR • N
geändert werden^. — Das Verschweigen der provincia und das
Hervorheben des Militärcommandos ist ungewöhnlich bei den Pro-
vinzialstatthaltern ^ und hängt offenbar damit zusammen, dass, während
in den übrigen kaiserlichen Provinzen die Statthalterschaft die Haupt-
sache und das Commando der Garnison nur eine Folge davon war,
in Numidien sich dies Verhältniss umkehrte. — In den ausserhalb
Numidien errichteten Denkmälern kommt diese einfache Bezeichnung
nur selten vor; ich finde nur einen gewissen Priscus^ leg. leg. III Äiig.
(Mur. 69 1 , 7) * und einen . . . talis ^ [leg. divi Trai]ani Parthici leg.
III Äug. (Grut. 498, 5) ^ ; gewöhnlich ward eine Hinweisung auf
Africa hinzugefügt, jedoch in sehr verschiedenartiger Weise. In
vier Inschriften, die sämmtlich in die vespasianische Zeit fallen,
heisst L. Calpetanus Rantius Quirinalis Valerius Festus — der Legat
von Numidien, der den Proconsul L. Piso im J. 71 umbrachte (Tac.
bist. 4, 48) — leg. pro praet. ex[erc. Afri]cae'^; Cn. Pinarius Cornelius
Clemens, der im J. 74 Legat von Germanien war, legat. pro pr.
exercitus qu[i est in Africa] ^ ; Domitius Tullus ^ praetorius legatus
1) (C. I. L. VIII 10230 = Dessau 2479.)
2) Ein Legat von Rätien heisst Orell. 1399 (C. I. L. III 5793 = Dessau
3203) leg. Aiig. pr. pr. leg. III Ital. 3) (Javolenus Priscus.)
4) (C. I. L. III 2864 = 9960 vergl. p. 2168 (Dessau 1015).)
5) (L. Minieius Natalis, Prosopogr. imp. Rom. II p. 378 n. 439.)
6) (C. I. L. II 4509. 6145 = Dessau 1029.)
7) Kandier Istria 1849 p. 31 cf. p. 26 (C. I. L. V 531 = Dessau 989). Die
Ergänzung rührt von Borghesi her (Bull. Nap. IV p. 34 (Brief an Minervini,
nicht in den 'Oeuvres completes')); sie ist um so sicherer, da man den Stein
auf dem alten Platz und unter ihm Münzen von Vespasian fand.
8) Cardinali dipl. mil. p. 84 n. 122 (C. I. L. XI 5271 = Dessau 997), gleich-
falls von Borghesi ergänzt (richtiger ergänzte flenzen exercitus qu\i est in Ger-
mania; vergl. die Inschrift desselben Mannes C. I. L. XII 113 = Dessau 5957:
leg. propi'. exercitus Germanici).
9) (Domitius Lucanus; s. Prosopogr. imp. Rom. II p. 17 n. 107.)
Epigraphische Analekten N. 20. 139
provinciae Africae impe^^atoris Caesaris Augusti (Grut. 403, 1 ; vgl.
Marini Arv. p. 756. 765. 768) V; Domitius Afer 2, Bruder des vorigen,
praetor designatus missus ah imp. Vespasiano Augusto legatus pro
praetor e ad exercitum qui est in Africa (Mur. 766, 5 ; vgl. Marini
p. 765)^. P. Metilius Secundus, leg. [imp.] Caesaris Traiani Hadriani
Aug. [pr. pr.] leg. III Aug. et exercitus Africani (Orell. 3382) ward 219
schon angeführt. Auch hier wird vorzugsweise das Commando der
Truppen bezeichnet, und in der einen Inschrift, die eine Provinz
nennt, ist dies Africa und nicht Numidien; wo es recht deutlich
hervortritt, dass Africa noch eine Provinz und der Legat vielmehr
Militärgouverneur des ganzen Districts ist als Statthalter eines Theiles.
Indess findet sich doch auch die Angabe des Theils; so heisst
A. Egnatius Proculus, dessen Zeitalter ich nicht näher zu bestimmen
weiss, legatus Augusti provinciae Africae dioecesis Niimidiae (Grut.
404, 7. Gud. 122, 3. Marini Arv. p. 765)* und Sextus Varius Mar-
cellus in der bekannten Grabschrift (Orell. 946. C. I. Gr. 6627) ^
legatus leg. III Aug. praeses provinciae Numidiae. Dass Numidien
als Diöcese der Provinz Africa bezeichnet wird, ist charakteristisch.
Dioecesis ist technisch der kleinere Yerwaltungs- und Gerichtsbezirk
als Unterabtheilung eines grösseren; daher steht es theils, wie bekannt,
für die Sprengel der Untergerichte (Marquardt Handb. III, 1, 137),
theils bezeichnet es den Amtsbezirk eines der Legaten, welche den
Proconsuln von Asia und Africa mitgegeben wurden und die man
bekanntlich mit den kaiserlichen Legaten nicht verwechseln darf
(Marini Arv. p. 742). So heisst L. Ranius Optatus, der nach Borghesis
Annahme um die Zeit des Severus Alexander lebte, in einer Inschrift
legatus provinciae Asiae (Grut. 463, 4) *^, in einer andern legatus dioe-
ceseos (Borghesi Burbuleio p. 32 (oeuvr. 4, 133))'^. So finden wir für
Africa einen 31. Accenna Ilelvius Agrippa leg. provinciae Africae dioe-
cesis Carthaginensium, item quaestor provinciae Africae (Mur. 665, 3) ^
und L. Minicius Quadronius Yerus nennt sich in einer Inschrift q. Aug.
et [eodem tempore leg.] pr. pr. patris provinc. Africae (Ann. dell'Inst.
1) (C. 1. L. XI 5210 = Dessau 990.)
2) (Domitius TuUus; s. Prosopogr. IT p. 23 11. 148.)
3) (C. I. L. XI 5211 = Dessau 991. Hinzugekommen ist der Grabstein
eines in Afrika verstorbenen Bedienten von ihm, Dessau 7395.)
4) (C. I. L. VI 1406 (= Dessau 1167).)
5) (C. I. L. X 6569 (= Dessau 478).)
6) (C. I. L. VI 1507.) 7) (C. I. L. XII 3170.)
8) (C. I. L. II 1262.)
j4(l Epigraphische Analekten N. 20.
21 p. 225) S in einer anderen jüngeren quaestor candidatus divi
Hadriani et eodem tempore legatus prov. Afric. dioeceseos Carthaginien.
proconsulatu ptatris sui (1. c. p. 223) ^. — Schwierig ist es über den
legatus provinciae Africae dioeceseos Hipponensis oder Hipponiensis
zweier fragmentierter Inschriften, wovon die eine aus Commodus
Zeit ist (I. K 1433. 4237) ^ aufs Reine zukommen; doch wird ver-
muthlich die Diöcese von Hippo regius eine zweite der in dem
Amtsbezirk des karthagischen Proconsuls begriifenen gewesen sein*.
220 — Sei dem wie ihm wolle, die Diöcesen Karthago (und Hippo) und
die Diöcese Numidien standen sich gleich als Kreise derselben Provinz,
mit dem einzigen Unterschied, dass den Kreisvorsteher für jene der
Proconsul unter Yorbehalt der kaiserlichen Bestätigung (Dio 53, 14),
für diese der Kaiser unmittelbar ernannte. — Geradezu als Provinz
finde ich Numidien im officiellen Sprachgebrauch (denn die Schrift-
steller freilich nehmen es nicht genau; vgl. übrigens Appian. b. c. 4, 53)
vor Septimius Severus nicht bezeichnet; die Bezeichnung dieses
Bezirks als eines Theils der Proconsularprovinz verschwindet gleich-
zeitig. Die ältesten Denkmäler, auf denen jene neue Bezeichnung
vorkommt, sind die Grabschrift des Marcellus legatus leg. III Aug.
praeses provinciae Numidiae, welches Amt er unter Septimius Severus
bekleidet haben muss, und ein Soldaten verzeichniss vom J. 198,
1) (C. I. L. II 4509 = Dessau 1029.)
2) (C. I. L. XIV 3549 = Dessau 1061.)
3) (C. I. L. IX 1592 (= Dessau 1126). X 5178.)
4) Ich habe sonst gemeint, dass dieser Legat von Hippo und der numidische
identisch seien; namentlich weil, so weit die verstümmelten Inschriften schliessen
lassen, der Posten des ersteren zwischen Prätur und Consulat steht, was besser
für den kaiserlichen als für den Proconsularlegaten passt (Versehen; der Be-
treffende war vor Bekleidung der Prätur legatus provinciae Africae dioeceseos
Hipponiensis), und weil Hippo in der constantinischen Zeit zu Numidien gerech-
net wird. Allein keiner dieser Gründe ist entscheidend; dass dagegen in der
ersten Inschrift (die zweite ist hier defect) der Beamte bloss legatus, nicht
leg. imp. heisst, und dass Hippo, nicht Cirta oder Lambaesis dem District den
Namen giebt, macht mir jetzt die im Text geäusserte Meinung wahrscheinlicher.
Die wenigen Inschriften von Hippo (bei Bona) geben keinen Aufschluss; stand
aber Calama unter dem Proconsul, so konnte auch Hippo nicht wohl dem kaiser-
lichen Legaten untergeben sein. (Nach Mommsen eph. epigr. I p. 133 (observ.
epigr. VII: de titulis C. Octavii Sabini, s. weiter unten in diesem Bande) hatte
der hipponensische Bezirk der Provinz Afrika seinen Namen von Hippo Diar-
rhytus. — Über die dem Proconsul von Afrika untergebenen Legaten s. jetzt
Mommsen C. I. L. VIII praef. p. XVI ; hinzuzufügen sind für das 3. Jahrhundert
leg. Karthaginis C. I. L. VIII auct. 23831 und leg. Numidiae C. I. L. VIII suppl. 11338
= Dessau 1198, für das 4. Jahrhundert verschiedene Inschriften, in denen neben
dem Proconsul ein Legat erscheint (z. B. Dessau 5907).)
Epigraphische Analekten N. 20. 141
worin ein M. Geminius M. f. Num(idia) Matutinus Rtisicas genannt
wird^.
Nicht lange nach dieser völligen Trennung Numidiens von Africa
hören die Legaten von Numidien von senatorischem Rang auf. Unter
den auf Inschriften vorkommenden, deren Alter festzustellen mir
gelungen ist, sind die jüngsten M. Valerius Senecio des folgenden
in el Kantara von Renier abgeschriebenen Steins (arch. des missions
1851 p. 443)^: imp. Caes. M. Aurelio Severo Antonino Aug. hurgimi
speculatorum Anto(mnianorum) M. Vol. Senecio leg. eins pr. pr. c. v. 221
fieri iussit c(uram) a(gente) C. lulio Aelurione leg. 111 Aug. Anto-
(ninianae) prae(fecto)^, der zwischen 211 und 217 fällt, und die beiden
S. 137 angeführten Inschriften des Martialianus aus der Zeit von
Severus Alexander (222 — 235). Aber auch Capellianus, der Statt-
halter Numidiens. der gegen die Gordiane 237 (238) die Waffen ergriff,
befehligte die Truppen und hatte senatorischen Rang (Herodian 7, 9),
war also nicht praeses, sondern leg, Aug. pro pr.* und auch Dio,
der um diese Zeit schrieb^, sagt ausdrücklich, dass zu seiner Zeit
noch die alte Einrichtung bestand (59, 20) *^. — Dagegen später be-
gegnet uns statt des legatus Augusti vir clarissimus ein praeses pro-
mnciae vir perfectissimus. Allerdings heissen auch die Legaten wohl
praesides; so nennt sich Marcellus legatus leg. III Aug. praeses
provinciae und ebenso wird Martialianus auf seinen beiden Inschriften
von einem seiner Untergebenen praeses iusfissimus, von den Cirtensern
praeses et patronus geheissen ; praesidis nomen^ sagt Macer (Dig. 1, 1 8, 1),
generale est, eoque et proconsules et legati Caesaris et omnes provincias
1) Kellermann vig. 105 (C. I. L. VI 2384). Dies Beispiel und das ähnliche
Kellermann vig. 108 a (C. I. L. VI 2382 b) 23: M. Pompon. M. f. Nuc. Storianus
Cons., wo offenbar Nuceria Constantia in Campanien gemeint ist, sollte doch
endlich dem Gerede über die sogenannten Militärtribus ein Ende machen, welche
gar nichts sind als zweiwortige Heimathsbezeichnungen, bei denen das erste
Wort der Heimath an die Stelle der Tribus gesetzt ist. Vgl, noch die Inschrift
von Ksour-el-Granaia: L. Aurelio L. filio Aurelia Lambaese Tertio (arch. des
miss. 1851 p. 60; mem. des ant. 21, 69 (C. I. L. VIII 4306)).
2) (C. I. L. VIII 2494 {= Dessau 2636).)
3) (Der Schluß ist zu lesen : T (centurione) leg. III Au^. Anio(ninianae.) ^
prae(posito) n(umero) Il(erculis) Ant(omniano).)
4) Der alte Irrthum, dass er Statthalter von Mauretania Caesariensis
gewesen, ist in directem Widerspruch mit Herodians ausdrücklicher Angabe
und von Borghesi (giorn, Arcad. VII, p. 376 (oeuvr. 3, 66)) längst, kürzlich auch
von Renier (rapp. adresses au min. p. 52) berichtigt worden. (S. jetzt C. I. L.
VIII praef., S. 20 A. 2; Prosopogr. imp. Rom. I p. 301 n. 344.)
5) Das 53. Buch ist vor 238 geschrieben : Eckhel VIII, 383.
6) (Kaiserliche legati Numidiae lassen sich bis auf Gallienus nachweisen,
s. Pallu de Lessert fastes de l'Afrique I p. 448 — 453.)
142
JEpigrapiaische Analekten N. 20.
regentes, sciUcef si senatores simt^, praesides ai^pellantur. Aber das
Charakteristische in dieser Aenderung ist nicht so sehr dass die
Beamten praesides, sondern dass sie nicht mehr legati heissen^ und
besonders die niedrige Rangklasse, der sie angehören. Ich kenne
drei Inschriften solcher praesides provinciae Numidiae^ die erste
vom J. 286, gefunden in Cirta, publiciert in Temples und Falbes
excursions en Afrique n. 72^:
222 / / / / / / / / / / / / / /
I ! I ! I I I I ! I I I I I
FELICI AVG PONTIFICI
MAXIMO GERMANICO
5MAXIM0 TRIBVNICIAE PO
TESTATIS BIS CONSVLI FAT
RI PATRIAE CONSVLI PROCON
SVLI M AVRELIVS DECIMVS
V P P P N EX PRINCIPE PEREGRI
loNO DEVOT I I I I I I I I I I I
die zweite gleichfalls von Cirta und wenig jünger
de la Mare (explor. scient. de l'Alg. pl. 127 n. 4)*:
op0\m ET PllSsmIIS. AC PACATORIBVS
^ioc/JETI ANO V P / / / / / / MAXIMIS
://THICIS PERSl'cis SARMÄTI
^mAXIMIANVS V P P P N NVMI
ni et maiestattmOKVM. DICATISSIMVS«
publiciert von
1) So muss gelesen werden ; licet senatores sunt ist sinnlos. Die Procuratoren
nannten zu Macers Zeit sich noch nicht praesides. (Diese Änderung, von
Mommsen im Text der größeren Ausgabe der Pandekten aufgenommen, ist später
von ihm aufgegeben worden, s. die Note zu Borghesi oeuvr. 5, 405, die
'Emendanda' der größeren Pandekten-Ausgabe vol. I p. LXXXIII, und besonders
Staatsrecht IP S. 240 A. 2; außerdem Hirschfeld Verwalt. (2. Aufl.) S. 386.)
2) Doch kommt es mitunter vor, dass Legati sich mit dieser allgemeinen
Bezeichnung begnügen. Kellermann vig. 285 (C. I. L. VI 1451). Mur. 397, 4
(= C. I. L. VI 1450; es ist aber eine andere Inschrift desselben Mannes,
Mur. 719, 2 = C. I. L. VI 1451, gemeint).
3) (Verbesserter Text C. I. L. VIII 7002 (= Dessau 607), durch den Momm-
sens Bemerkungen zu dieser Inschrift (frühere Anmerkung 15) hinfällig geworden
sind. Die Inschrift war nicht, wie Mommsen meinte, dem Maximianus, sondern,
nach Spuren in Z. 1. 2, dem Carinus gewidmet; M. Aurelius Decimus, der sie ge-
setzt hat, wird in noch vielen andern Inschriften aus den Jahren 283 und 284
v(ir) p(erfectissimus), pfraeses) p'ovinciae N(umidiae) genannt , s. Prosopogr. imp.
Rom. I p. 204, 1238.) 4) (C. I. L. VIII 7003.)
5) Auch hier (vergl. jedoch A. 3) sind die Spuren der Rasur von Maxi-
tepigraphische Analekten N. 20. 143
die dritte ein geringes Fragment von Madaura, das ich Prof. Gerhard
verdanke ^ :
ANVS VICTORIA...
vi-p.
P.PROMISIT...
TVAM.
POSVIT.IDEM...
Hiezu kommt ein Rescript vom J. 295 (Cod. lust. 9, 9, 28 (27) , das
in den guten Handschriften an den Concordius praeses (nicht pro-
consul) Numidiae adressiert ist. — Diese Aenderung, wodurch der 223
leg. leg. III Aug. praeses provinciae vir clarissimus zu einem blossen
praeses provinciae vir perfectissimus wird, ist unzweifelhaft nicht bloss
eine im Titel, sondern es sollte damit bezeichnet werden der Verlust
des militärischen Commandos, also des bei weitem wichtigsten Theils
der Functionen des bisherigen Legaten. Unzweifelhaft steht damit
im engsten Zusammenhang das Aufkommen der duces limitum, das
eben in diese Epoche fällt; so kommt schon unter Gallien ein dux
limitis Lihyci vor (vit. trig. tyr. 29). Es ist nicht möglich diese folgen-
reiche Aenderung, die keineswegs sich auf Africa beschränkte, hier
zu verfolgen und die Epoche und Veranlassung derselben sorgfältig,
wie sie es verdient, zu ermitteln.
Schon in der constantinischen Zeit finden wir indess wieder
einen Statthalter senatorischen Ranges in Numidien, das übrigens bei
der neuen Eintheilung des Reiches in kleinere Kreise, wie oben
bemerkt, vermuthlich beträchtlich engere Grenzen erhielt. Die
Denkmäler dieser Zeit erwähnen theils einen legatus pro praetore
provinciae Numidiae^ den L. Aradius Valerius Proculus consul Ordi-
narius im J. 340 ^, der im Beginn seiner langen Carriere diesen Posten
bekleidete; theils und viel häufiger den consularis Numidiae. Der
mians Namen unverkennbar. (Vergl. Mommsen observ. epigr. V: de Diocletiani
collegarumque nominibus erasis, Eph. epigr. I p. 123 ff. (s. weiter unten in diesem
Bande), wo diese Inschrift S. 124 erwähnt wird.)
1) (C. I. L. VIII 4684b. Das Fragment gehört nicht hierher; in Z. 2 ist
Iflamoni s]ui p(er)p(etui) zu ergänzen.)
2) Grut. 361, 1. 2. 3. 363, 2. Orell. 3672, dessen Druckfehler 390 statt 340
grosse Confusion gemacht hat. (S. jetzt C. I. L. VI 16900"., vergl. Dessau 1240;
Proculus war übrigens, trotz provinciae Numidiae der Inschriften, nicht Statthalter
der Provinz Numidien, sondern Legat des Proconsuls von Afrika für den zu
dieser Provinz gehörigen Bezirk desselben Namens, s. Mommsen C. I, L. VIII
p. 468.)
144 Epigraphische Analekten N, 20.
älteste, den ich finde, ist der Consular Zenophilus von 320 oder 329^;
auf ihn folgen M. Aurelius Yalerius Yalentinus Consular von Nu-
midien 330 (Cod. Th. XYI, 2, 7. Inschrift von Assisi, de Costanzo
n. 56 (C. I. L. XI 5381)) und Alfenius Ceionius lulianus Kamenius
Consular von Numidien wahrscheinlich 332 (Orell. 2351. Oderici
diss. p. 141)2, endlich Clodius Celsinus zwischen 333 und 337 der
folgenden Inschrift von Constantine, die ich wie so manche andere
meinem Freunde Gerhard verdanke:
224 pErPETVAE VICTORIAE
DDD NNN CONSTANTINI
MAXIMI TRIVMPHATORTS
SEMPER AVG ET CONST
hanüni ET CONST ANTI ET
CONSTANTISNOBILISSI
MORVM AC FLORENTISSr
MORVM CAESARVM
cLODIVS ceLSINVS V c COwS
loP n DEVOTVS SEMPER
NVMINI MAIESTATI
QVE EORVM»
um die nachconstantinischen Consulare (Böcking not. dign. occ. p. 455.
1205) zu übergehen. — Constantin gab also dem Statthalter von
Numidien den früheren Rang, obwohl natürlich nicht die frühere
Macht zurück; er blieb auch unter dem neuen Namen nach wie vor
bloss Civilgouverneur. Um die Stellung des legatus (Aug.j pro praetore
und des consularis zu einander richtig zu verstehen, ist an das Ver-
hältniss dieser beiden Titel zu erinnern. Die vom Kaiser ernannten
1) Es ist der Magistrat, vor dem die sogenannten gesta purgationis Cae-
ciliani (hinter dem Optatus Milevitanus (ed. Ziwsa p. 185)) stattfanden. Das
Datum Constantino Maximo Augusto et Constantino iunim'e nöbilissimo Caesare
kann eben so gut auf 329 (Constantino Äug. VI 11 et Constantino Caesare IV cos.)
als, wie man gewöhnlich thut, auf 320 {Constantino Äug. VI et Constantino
Caesare cos.) bezogen werden. (Man wird vielmehr mit Duchesne Bulletin critique
1886 S. 129 A. 1, melanges de Tecole frauQ. de Rome 10, 1889 S. 637 vergl. Pallu
de Lessert fastes de TAfrique II p. 38 an der Beziehung auf das J. 320 festhalten
müssen.)
2) (C. I. L. VI 1675. Nach der später gefundenen Inschrift Dessau 1264
lebte Alfenius Ceionius lulianus Kamenius gegen Ende des 4. Jahrhunderts.)
3) (S. jetzt C. I. L. VIII 7011 (= Dessau 715).) Die Abschrift hat Z. 1
. . EPETVAE, 9. 10 LODIVS GLLSINVS V L COVS P M. Es ist wahrschein-
lich der Clodius Celsinus corrector duarum regionum einer Inschrift von Benevent
(I. N. 1423 (C. I. L. IX 1576 = Dessau 1239».
Epigraphische Analekten N, 20. 145
Statthalter senatorischen Ranges, sowohl die gewesenen Consuln
als die gewesenen Prätoren, führen wie bekannt ohne Unter-
schied das Amtsprädicat legati Augusti pro praetore. Da hierin
für diejenigen Personen, die schon das Consulat bekleidet hatten,
eine Rangverminderung lag, so erklärt es sich leicht, dass
dieselben ihrem Amtsprädicat das Rangprädicat vir consularis
beifügten und im gewöhnlichen Verkehr regelmässig mit diesem
angeredet wurden. Bei den senatorischen Beamten, die sämmt-
lich das Amtsprädicat proconsul führten, mochten sie Consuln
gewesen sein oder nicht, kam eine derartige Rangminderung nicht
vor, weshalb sie auch in zuverlässigen Quellen niemals consulares
genannt werden (Marini Arv. p. 765); dagegen haftet diese Benen-
nung in der vorconstantinischen Zeit an jedem kaiserlichen Statt-
halter, der nach dem Consulat die Statthalterschaft bekleidet. So
finden wir den corrector vir consularis in Campanien, über den ich
in der lachmannschen Ausgabe der Gromatiker II S. 205 gesprochen 225
habe^; so den legatus consularis von Syrien und Obergermanien
(Mur. 691, 7. Marini Arv. p. 769 n. 65) ^ Allmählich verdrängte das
Rangprädicat gänzlich den Amtstitel; zuerst im gemeinen Leben, wie
z. B. auf den deutschen Inschriften die stratores consularis, bene-
ficiarii consularis ungemein häufig sind, während stratores legati,
beneficiarii legati nur selten vorkommen. Charakteristisch ist für
diesen Sprachgebrauch die Mainzer Inschrift Steiner 309^: Cl. Äelio
Pollioni leg. Äug. pr. jjr. G(ermaniae) s(uperioris) praesidi integerrimo
h(ene)f(iciarii) co(n)s(ularis) G(ermaniae) s(uperioris). Allmählich
ging dies über in den officiellen Stil, namentlich seit Constantin,
unter dem der eitle Titelprunk recht eigentlich beginnt; wobei noch
hinzukommt, dass mit ihm die Codicillarconsulate ihren Anfang
nehmen, d. h. die Ertheilung des Titels vir consularis an Personen,
die die Fasces nicht geführt hatten. Dadurch ward es möglich auch
mit solchen Aemtern, welche in der Beamtenhierarchie vor dem
Consulat bekleidet zu werden pflegten, also z. B. mit der Statthalter-
schaft von Numidien, welche in der vorconstantinischen Zeit vor
dem Consulat verwaltet wurde, aber eine sichere Anwartschaft auf
dasselbe gab und häufig mit der Designation zum Consulat verknüpft
ward, das Consularprädicat zu verbinden. Aehnlich wäe in Campanien
und der Aemilia die Statthalter bis gegen 315 correctores viri con-
1) (Ges. Sehr. V 192.)
2) (C. 1. L. III 2864 = Dessau 1015.)
3) (C. I. L. XIII 6807.)
MOMMSEN, SCHR. Vril. 10
j 46 Epigraphische Analekten N. 20.
sulares, wenigstens seit 321 aber bloss consulares heissen, führte
auch der Statthalter von Numidien anfangs noch den Amtstitel
legatus pro praetore vir consularis, dagegen wenigstens seit 330 bloss
das Rangprädicat consularis ^
Die letzte Aenderung des Titels unsres Statthalters lernen wir
kennen aus zw^ei Inschriften von Constantina, die beide zwischen
367 und 375 abgefasst sind. Die erste entnehme ich dem Stich von
de la Mare in der exploration scient. de l'Algerie pl. 125 n. 7, die
zweite verdanke ich Herrn Gerhard^.
226 AVREO SAECVLO • DDD NNN m INVICTISSIMORVM PRIN
CIPVM VALENTINIANi VALENTIS ET GRATIANI • PORTI
CVM A FVNDAMENTIS COEPTAM ET CONsTRVCTAM
ANNIVS ////MIINVS V C- C- S F P N C DEDICAVIT
ET D ¥ GRATIANI ^HNcIPIS NOMINE NVNCVPAVIT
CVRANTE AC SVA PEC?^wIA PERFICIENTE IIJEYIO NVMI
DIANO ///TT//T I I I I I I IB D Q
PRO BEATITYDINE PRINCIPYM MAXIMORYM
BDd NNw VALENTINIANI VALENTIS ADQ GRATIANI PERPETV
seMPER AYgg FL SIMPLICIVS VC CONSVLARIS SEXfASCALIS P N
CONSTANTINAE NVMINI MAIESTATIQ EORVM SEMPER DEDITVS BASI
LICAM DEDICAVIT RVTILIVS VERO SATVRNINVS V C PRO EDITIONE vni
NERIS DEBITI A SOLO FACIENDAM EXAEDIFICANDAMQ CVRAVIT»
womit noch ein kleines Bruchstück von Philippeville (expl. scient.
pl. 29, 2 (C. I. L. Vm 7979))
...PNC A FVNDA
zu vergleichen ist. Der Statthalter heisst in diesen Inschriften, von
denen die eine die andere verbessert und diese wieder jene auflösen
hilft, vir clarissimus consularis sexfascalis provinciae Numidiae Con-
stantinae. Wir lernen daraus einmal, dass der Kaiser Constantin
nicht bloss, wie bekannt, der Hauptstadt den Namen gab, den sie
noch jetzt führt {cimtas Constantina Cirtensium C. Th. XII, 1, 29
1) Es ist ziemlich gleichgültig, ob dieses bloss eine Vereinfachung der
Titulatur war (was für die italischen Beamten feststeht) oder zugleich eine
Rangerhöhung, indem erst jetzt mit der Statthalterschaft von Numidien das
Codicillarconsulat verbunden ward. Dass Proculns sich bloss leg. pro praetore,
nicht kg. pro praetore vir consularis nennt, kann nicht entscheiden, da er ja
später das ordentliche Consulat erhielt, also jenen Titel füglich verschweigen
konnte (s. jetzt S. 143 A. 3).
2) (C. I. L. VIII 7015. 8324 (die zweite Inschrift ist aus Cuicul).)
3) Die Abschrift Z. 2 DD NN, 3 AMPER AVGCC, SEXPASCALLS 5 VE||NERIS.
Epigraphische Analekten N. 20. 1 47
vom J. 340 u. s. f.), sondern dass auch die Provinz Numidia Con-
stantina benannt ward. Zweitens ist das Beiwort sexfascalis sprach-
lich und sachlich für uns neu und in hohem Grade merkwürdig.
Dass bis in die spätesten Zeiten hinein die Fasces den Beamten
consularischen Ranges vorgetragen wurden, beweist das Verbot vom
J. 416 consularitatis fasces aut vexüla praesidalia iterare (C. Th.
9, 26, 4), wonach also dem Präses nur das Yexillum, dem Consular
immer noch die Fasces zustanden. Um aber über die Zahl derselben
aufs Reine zu kommen, ist es nothw^endig weiter zurückzugehen.
Ueber die Fasces der vom Senat ernannten Beamten sind wir
völlig im Klaren. Die wirklichen Proconsuln, also die Statthalter
von Asia und Africa, hatten zwölf Lictoren, die Titularproconsuln,
welche in der That Proprätoren waren, nur sechs; wie ausdrücklich 227
Dio (53, 13) berichtet und wie Spanheim (de usu et praest. n. II, 104 f.)
weiter ausgeführt hat unter Beibringung der bestimmten Zeugnisse von
Cyprian (-j- 258; ep. 37, 2 (p. 577 Hartel)) und von Josephus (bell. Jud.
II, 16,4), von denen jener dem Proconsul von Africa zwölf, dieser dem
von Achaja sechs Fasces giebt. Für diese bestand also die Sitte der
repubhcanischen Zeit unverändert fort. - Ueber die kaiserlichen
Beamten sagt uns Dio in der angeführten Stelle: Qaßdovyoig dk dij
jievTS jidvTsg ojLiokog oi nvTiorgdrrjyoi ygcovrai' xal öooi ye ovy. ex rcbv
vjiarevxoTCOv eioi, xal övojud^ovTai In avrov tov aQidjuov tovtov.
Sämmtliche kaiserliche Legaten, sagt der Schriftsteller, der selbst
solche Posten mehrfach bekleidet hatte, haben nicht mehr als fünf
Lictoren, und diejenigen von ihnen, welche nicht das Oonsulat be-
kleidet haben, entnehmen diesen fünf Fasces auch den Namen. —
So nach dem handschriftlichen Text; aber sämmtliche Herausgeber
seit Xylander (1557), sogar I. Bekker ändern jievze in ei, und ihnen
folgend beweisen sämmtliche Antiquare, selbst Spanheim (a. a. O.
p. 114) und Borghesi (BuUett. 1843 p. 194 (oeuvr. 7, 447)), mit ein-
ziger Ausnahme, so viel mir bekannt, von Justus Lipsius (exe. ad
Tac. ann. I, 75). aus dieser Stelle, dass die kaiserlichen Legaten
sechs Lictoren hatten. Fragt man nach den Gründen, so sieht man
wohl, dass Xylander an die sechs Lictoren der republicanischen
Proprätoren und die e^anelexeig gedacht hat; allein dass diese mit
den legati Augusti pro praetore nichts zu thun haben, sollte man
nachgerade wissen. Da kein anderweitiger Beleg dafür beigebracht
ist, dass der kaiserliche Legat sechs Lictoren hatte und dass irgendwo
ein solcher e^anelexvg genannt wird, kann man jene Aenderung nur
als eine völlig grundlose Textverderbung bezeichnen; grundlos selbst
dann, w^enn es in der That nicht gelingen sollte, für die fünf Fasces
10*
148 Epigraphische Analekten N. 20.
der Legaten andere Beweise beizubringen oder den Namen zu
ermitteln, den Dio im Sinn hat. In der That passt jene Anordnung
vortrefflich zu dem Geist der augusteischen Politik, der für seine
Beamten die reelle Macht und die bescheidenen Namen nahm,
während er denen des Senats die Machtlosigkeit und den Titelflitter
überwies. Wie die senatorischen Statthalter alle Proconsuln heissen,
auch die blossen Prätorier, die kaiserlichen alle Proprätoren, auch die
Consulare, ebenso führen jene nie weniger als sechs Fasces. diese nie
mehr als fünf^; aber den Degen tragen nur die kaiserlichen Beamten.
22S Es ist übrigens nicht wahr, dass Dios Zeugniss allein steht;
vielmehr findet es seine Bestärkung und Erläuterung in einer be-
rühmten und oft be- oder vielmehr misshandelten Inschrift; ich meine
den Stein von Thorigny-. In dieser Inschrift, die vom 16. Dec. 23S
datiert, also zu einer Zeit abgefasst ist, wo Dio (cos. II 229) wahr-
scheinlich noch an seinem grossen Werk arbeitete, heisst es von
dem T. Sennius Sollemnis, dem zu Ehren sie gesetzt ist: Fiiit cUens
prohatissimus Aedini Iidiani leg. Aug. provinc. Lugd., qtii postea
praef(ectus) praet(orio) fuit, sicut epistula, quae ad latus scripta es[t\,
declaratur. Dieser Brief des Julianus beginnt: In provincia Lug-
duness(i) quinquefascal[is] cum agerem, plerosque bonos vires per-
spexi u. s. w. Quinquefascalis also ist das gesuchte Wort^, das
ebenso wie sexfascalis in den Wörterbüchern nachzutragen ist, und
es bestätigt sich vollkommen, was Dio sagt, dass wie die legati Aug.
pro pr. consularischen Ranges in der gewöhnlichen Sprache consu-
lares genannt wurden, so die legati Aug. pro pr. prätorischen oder
geringeren Ranges, wie deren einer eben der Legat der Lugdunensis
war, im gemeinen Leben quinquefascales hiessen. — Verwandt,
obwohl nicht identisch ist das Amt des Ti. Severus, das in zwei
Inschriften von Ancyra (C. I. G. 4033. 4034)* bezeichnet wird mit den
1) (S. jetzt Mommsen Staatsr. 1 ^ S. 385, wo übrigens die verminderte Zahl
der fasces der Legaten schon auf die republikanische Zeit zurückgeführt wird.)
2) Da der einzige einigermassen zuverlässige Text dieses Steines in einem
nur Wenigen zugänglichen Sammelwerke steht, glaube ich denjenigen Collegen,
welche ausnahmsweise die Berichte unserer Gesellschaft lesen, einen Dienst zu
erzeigen durch die in Nummer 22 dieser Analekten gegebene kritische Behand-
lung der Inschrift. (S. unten S. 158 ff. (hier nach dem berichtigten Text
0. Hirschfelds C. I. L. XIII 8162.)
3) (Hinzugekommen ist ein \qiiin]quefasc(alis) rcg[ni JSWici?] C. I. L.
VI 1546 vergl. Mommsen Staatsr. I ^ S. 888 A. 5 (der auch den leg. Äug. vice quin-
que fascium prov. Belgicae der Inschrift C. I. L. VIII 18270 = Dessau 1196 hier
anführt, und neuerdings aus einer griechischen Inschrift ein [ji€]vTdQaß8og 'Paniag
(Dessau 8834 b).
4) (Cagnat inscr. Gr. ad res Rom. pert. III 174. 175, die erste auch Dessau 8826.)
Epigraphische Aualekten N. 20. 1 4\)
Worten: .-igog Tzerie Qcißdovg Jtejuqjß'ek dg Beidvviav diOQ0ojTi]g xal
Äoyiorijg imo &eov 'Adgiavov; womit Borghesi (Bullett. 1843, H)5
(oeuvr. 7, 447)) passend die Sendung des M. Aletus (Ateius?) nach
x\sien im J. 17 n. Chr. verglich, den der Kaiser nach dem gewaltigen
Erdbeben hinsandte, um der zerstörten Städte sich anzunehmen:
man wählte, sagen die Berichte, einen Prätorier, damit nicht in der-
selben Provinz zwei Magistrate gleichen Ranges wären, und gab ihm
fünf Lictoren (Tac. ann. 2, 47. Dio 57, 17)^ Es ist von Borghesi
richtig nachgewiesen, dass diese beiden Beamten ausserordentliche
sind; aber er irrte, wenn er annahm, dass die fünf Fasces den
Magistraten, welche in die Provinz eines andern gesandt werden,
eigenthümlich sind und andeuten sollen, dass die ausserordentlichen
Beamten den ordentlichen Proconsuln an Macht und Rang nach- 221)
standen. Es ist nicht bewiesen und wenig wahrscheinlich, dass ein
Proconsul mit sechs Fasces in Bithynien neben Ti. Severus fungierte;
und dass überall von der Zahl der Fasces der concurrierenden
Magistrate ihre Competenz keineswegs abhängig war, beweist die
Stellung des kaiserlichen Legaten und des Proconsuls von Africa zu
einander. Vielmehr ist es einleuchtend, dass man, um einen im
Rang geringeren Beamten dem Proconsul von Asien zur Seite zu
stellen, nicht etwa dem Gewählten weniger Lictoren gab, sondern
einen Prätorier und nicht einen Consular abordnete. Die fünf Fasces
aber erhielten M. Ateius und Ti. Severus nach der allgemein für
kaiserliche Beamte geltenden Regel und das Ausserordentliche bei
ihrer Sendung bestand nur darin, dass neben oder statt des senatori-
schen Statthalters ausnahmsweise ein kaiserlicher eintrat; denn Asien
war immer und Bithynien wenigstens noch unter Hadrian (Borghesi
Burbuleio p. 23 (oeuvr. 4, 124)) senatorische Provinz 2.
Diese Ordnung, dass die Proconsuln von Africa und Asia zwölf
Lictoren hatten, die übrigen Proconsuln sechs, die Legaten oder,
wie sie später gewöhnlich heissen, die Consulare fünf, während die
Procuratoren oder nach der späteren Benennung die Pra/esides bloss
das Yexillum führten, bestand durch die ganze Kaiserzeit; mit der
einzigen Modification, dass wenigstens zu Justinians Zeit die zwölf
Lictoren ganz weggefallen waren und alle Proconsuln nur sechs
1) (Vergl. Mommsen Staatsr. PS. 386, 1, wo den oben angeführten Beispielen
außerordentlicher Beamter mit fünf Fasces noch der ordinatus in Gallia at quin-
qiic fasces der Inschrift C. I. L. VIII 7044 = Dessau 1163 hinzugefügt wird, über
welche Inschrift Mommsen observ. epigr. VI (Ephem. epigr. I p. 128, s. unten in
diesem Bande) gehandelt hat.)
2) (Marquardt, Staatsverw. II 352. Brandis bei Pauly-Wissowa III 529.)
150 Epigraphische Analekten N. 20. 21.
führten: proconsules non amplius quam sex fascihus utuntur, sagt
Ulpian oder vielmehr Tribonian (Dig. I, 16, 14). Es ist das begreif-
lich, denn das Proconsulat von Africa war mit der Provinz selbst
verschwunden und das von Asien war durch wiederholte Theilung
so' klein geworden, dass es seltsam gewesen w^äre, dasselbe so aus-
zuzeichnen. Dagegen gehen auch noch in dieser Zeit die Proconsuln
im Rang den Consularen vor (Gotliofred in der notit. dign. c. Th.
p. 22 Ritter) und dies giebt denn auch Aufschluss über den Titel
consularis sexfascalis: es ist dies ein Statthalter consularischen Ranges,
der, sei es durch persönliches Privilegium, sei es als Auszeichnung
des Amtes, das Recht erlangt hat die sechs Fasces der nächstfolgenden
Rangklasse oder der Proconsuln zu führen. In anderer Form wird
ungefähr dasselbe Privilegium auch so ertheilt, dass der Consularis
230 den Titel Proconsul erhält; so der Consularis von Palästina um 383
(Böcking not. dign. or. p. 511) und um dieselbe Zeit der Statthalter
von Campanien Anicius Auchenius Bassus praef. urb. 383 n. Chr.
(Böcking not. dign. occ. p. 1174), der sich auf seinen zahlreichen
Inschriften proconsul Campaniae nennt, während seine Vorgänger
wie seine Nachfolger bloss consulares heissen. Daher kann es auch
nicht befremden, wenn der Statthalter von Numidien in einer Ver-
ordnung von 401 (c. Th. XI, 1, 29) proconsularis Numidiae heisst,
wo Gothofred ändern wollte ^: in der That ist er zwar nicht Proconsul,
aber Consularis mit proconsularischem Rang. Die Statthalter von
Numidien scheinen also die Sexfascalität nicht bloss als persönliche,
sondern als eine mit ihrem Amte verbundene Auszeichnung gehabt
zu haben.
21.
Ein ganz ähnliches Verhältniss wie zwischen Africa und Numidien
bestand zwischen Gallia Belgica und Germanien, auf welches hier
in der Kürze hinzuweisen nicht überflüssig sein wird, obwohl schon
Fechter 2 in einer musterhaften Untersuchung dasselbe im Wesent-
lichen richtig dargestellt und auch die auffallende Analogie der
1) (In seiner Ausgabe des Theodosianus hat Mommsen den Ausfall mehrerer
Worte hinter pi'oconsularis angenommen und damit den proconsularis Numidiae
beseitigt, vorher (C. I. L. VIII praef. p. XVI) hatte er in dieser Stelle die Erwäh-
nung einer provincia proconsularis Numidia finden wollen, die in der Tat in den
Akten eines Konzils vom J. 419 erscheint (Mansi 4,436), hier vielleicht durch
einfachen Schreibfehler.)
2) Helvetien in der vorconstantinischen Provinzialeintheilung Galliens (in
Gerlachs, Hottingers und Wackernagels Schweiz. Museum für hist. Wiss. Bd. 3.
Frauenfeld 1839. S. 308 — 341). Nur wo die Untersuchung in die Geschichte
der Legionen eingreift, ist sie mangelhaft,
Epigraphische Analekten N. 21. 151
africaiiischen Institutionen mit den gallisch-germanischen nicht unbe-
merkt gelassen hat^. Gallia comata wird, wie Fechter a. a. 0. ent-
wickelt, ethnographisch eingetheilt in das Land der Aquitanier
zwischen den Pyrenäen, der Narbonensis und der Garonne, das der
Kelten zwischen der Garonne, der Narbonensis, dem oberen Rhein
etwa bis Basel und Strassburg und der Seine, endlich das der Beigen
zwischen der Seine und dem Rhein. An diese Eintheilung schliesst
die politische sich im Allgemeinen an; doch wurde die keltische
oder lugdunensische Provinz verglichen mit dem keltischen Yolks-
gebiet zwiefach geschmälert, indem die Kelten zwischen Garonne und
Loire zu Aquitanien, die keltischen Stämme der Lingones, Sequani,
Raurici, Helvetii zwischen Seine und Rhein zu Belgica geschlagen
wurden. Dies ist die Eintheilung, welche alle wohlunterrichteten
Geographen, Plinius 4, 17, 105. 106, Ptolemäus 2, 9 vgl. 8, 5, Dio 231
53, 12, Ammian 15, 11, ja noch Orosius 1, 2 und Isidor orig. 14, 4
befolgen 2. Mehr als drei (oder mit Einschluss der Narbonensis vier)
galhsche Provinzen kennt kein alter Geograph und keiner weiss von
germanischen Provinzen; vielmehr grenzt nach Orosius a. a. 0. Rätien
1) (S. jetzt 0. Hirschfeld Die Verwaltung der Rheingrenze in den ersten
drei Jahrhunderten der römischen Kaiserzeit (Commentat. in honorem Mommseni
S. 432 ff.))
2) Strabos Irrthum, wonach die Lugdunensis bis zum Rhein gereicht und
die Districte der Lingonen, Sequaner, Rauriker, Helvetier zu dieser gehört hätten
(IV, 1, 1 p. 177; 3,1 p. 191), ist von Fechter richtig beseitigt worden. Die
Autorität dieses sonst vortrefflichen Gewährsmannes, die schon dadurch sehr
geschwächt wird, dass er die politische Eintheilung vernachlässigen zu wollen
erklärt (IV, 1, 1) und dass er Lugdunensis und Belgica in der Beschreibung zu-
sammenwirft (IV, 3, 1) wird völlig erschüttert durch die richtige Einsicht, die
ich bei Fechter nicht finde , in das arge Missverständniss , das er sich bei
einer seiner Hauptquellen, den von ihm ausdrücklich angeführten Commentaren
Cäsars zu Schulden kommen Hess. Nach ihm nämlich theilt Cäsar das Land
in drei Theile : das Land der Aquitanier, das der Gelten um Narbo und Massilia,
und das der Beigen; Augustus dagegen in vier, indem er aus dem letztern
Lugdunensis und die eigentliche Belgica bildete (IV, 1, 1). Augenscheinlich
beruht dies auf einem groben Missverständniss des Gallia est omnis divisa in
partes tres ; was Cäsar von Gallia comata sagte, bezog er auf das ganze Gallien
und verwechselte desshalb Cäsars Celtenland mit der Narbonensis. Zur Erklärung
und Entschuldigung des Irrthums gereicht der Umstand, dass die administrative
Trennung von Belgica und Lugdunensis in der That wahrscheinlich erst von
August herrührt. Nach Cäsars Tode finden wir Narbonensis (und ohne Zweifel
auch Aquitanien) mit Hispania citerior vereinigt unter Lepidus, Gallia comata
unter Plancus. — Noch ärgern Unsinn hat Lydus de mag. 8, 32 aus Cäsars ein-
fachen Worten herausgelesen. — (Vergl. jetzt A. Klotz Caesarstudien (1910)
S. 73ft-. 90.)
152 Epigraphische Analekten N. 21.
an Gallia Belgica und scheidet der Limes am linken Donauut'er
dieses von Germanien, und grenzt Gallia Narbonensis gegen Nord-
osten an Belgica. Ebenso werden die germanischen Städte z. B. bei
Plinius und Ptolemäus in Belgica aufgeführt, bei letzterem in der
Art, dass er der Provinz Belgica Grenzen anweist, welche Ober-
und Untergermanien einschliessen und dann diese beiden Bezirke in
der Aufzählung der einzelnen Districte der Provinz als solche auf-
führt; ganz ähnhch, wie er Numi'dien zu Africa rechnet. Wenn
dennoch schon im J. 28 n. Chr. (Tac. ann. 4. 73) und seitdem sehr
oft eigene Legaten von Ober- und Untergermanien auftreten, so hat
Fechter richtig erkannt, dass dieselben im Wesentlichen als Militär-
commandanten betrachtet werden müssen, wie denn auch Tacitus
(ann. 1,8) in der Uebersicht der Provinzen wie von Numidien so
232 auch von Germanien schweigt, dagegen wie bei Africa die daselbst
stationierten Truppen, so bei Gallien die Germanici exercitus erwähnt,
und wie ein Legat von Untergermanien sich leg. pr. pr. exerc. Germ,
infer. (daneben leg. pr. pr. provinciae Aquitanicae Mur. 763, 2) ^, ja
noch unter Pius ein Legat von Obergermanien sich leg. Äug. pr. pr.
Germaniae superioris et exercitus in ea tendentis nennt (Grut. 457, 6
= Kellermann vig. 247) 2. Fechter geht indess zu weit, wenn er
die beiden Germanien überhaupt als geographischen Begriff nicht
mehr gelten lassen will und es für ein vergebliches Bemühen erklärt
die germanischen Grenzen gegen Westen zu bestimmen. Es genügt
dagegen zu verweisen auf die Inschriften eines natus in Germania
superiore (Orell. 3528 = Kellermann vig. 213)^, eines Trihocus ex
Germania superiore Luco Äugusti (Grut. 850, 10 = Fea indicaz. della
villa Albani p. 97)*; auf den Rechtssatz, dass der in Germania
superior Domicilierte in Germania inferior als Fremder zu betrachten
sei (Dig. I, 22, 3); auf die Protestation des Legaten der Belgica, als
der Legat von Obergermanien einen Canal zwischen Mosel und
Saone anlegen wollte, gegen das Einrücken der Truppen in eine
fremde Provinz (Tac. ann. 13,53)^. Augenscheinlich waren dem
germanischen Legaten so gut wie dem belgischen festbestimmte
Sprengel angewiesen. Auch umfasste dieser Jurisdictionsbezirk der
beiden Legaten Germaniens später wenigstens keineswegs ausschliess-
1) (C. I. L. XII 1354 = Dessau 979.)
2) (C. I. L. XIV 3610 = Dessau 1071.)
3) (C. I. L. VI 3290.) 4) (C. I. L. VI 22981.)
5) Uebrigens bietet diese Canalanlage durch die germanischen Truppen in
Gallien eine interessante Parallele zu der Chausseeanlage von Theveste nach
Karthago durch die nuroidische Legion (S. 216 (oben S, 136)),
Epigraphische Analekten N. 21. 153
lieh diejenigen Gegenden, in denen römische Truppen lagen. In
der Blütezeit der römischen Kaisermacht standen die Truppen vor-
wiegend auf dem rechten Rheinufer (Bull. 1852 p. 103)^ und das
Gebiet der Sequaner und Helvetier war zu Ptolemäus Zeit, der es
ausdrücklich zu Obergermanien rechnet, wahrscheinlich ohne Besatzung,
so gut wie Belgica und Lugdunensis. Endlich kommt zwar ein
besonderer Procurator für Germanien nicht vor (worauf Fechter
S. 328 Gewicht legt), aber gewiss nur, weil den in die Gouvernements
der Legaten und Proconsuln gesandten Procuratoren überhaupt ein
sehr ausgedehnter mehrere Provinzen umfassender Amtsbezirk ange-
wiesen zu werden pflegte. Dagegen findet sich ein T. Yisulanius
Crescens cens. Germ, inferior. (Schiassi guida al mus. di Bologna
p. 72)^. Beide Germanien waren also im officiellen Sprachgebrauch 233
keine Provinzen^, sondern regiones oder dioeceses der Provinz Belgica
1) (In dem Aufsatze: suUe iscrizioui della Svizzera, wo aber nur von der
Schweiz die Rede ist.) 2) (C. I. L. XI 709 = Dessau 1394.)
3) Die Schriftsteller nehmen es indess nicht genau damit, und die Inschriften
machen es nicht viel besser. Zwar wird man im Ganzen finden, dass bei keinem
District die Bezeichnung provincia so häufig fehlt wie bei den beiden Germanien ;
charakteristisch ist z. B. eine Base noch aus der Zeit von Severus Alexander
Marini Arv. p. 793 (C. I. L. XIV 3900 = Dessau 1182), auf der unter sieben
darauf genannten Districten nur bei Germania superior der Beisatz provincia
fehlt. Aber minder genaue Concipienten fingen schon früh an die beiden Ger-
manien als Provinzen zu bezeichnen. Die ältesten Inschriften der Art, die ich
finden kann, sind zwei aus der Zeit Hadrians , die sehr confuse des A. Platorius
Pollio (Orell. 822 (C. I. L. V 877 = Dessau 1052)) und eine vielleicht ungedruckte
des Q. Lollius Urbicus aus Algerien (C. I. L. VIII 6706 = Dessau 1065), dann
die des L. Dasumius Tullius Tuscus unter Pius (Kellermann vig. n. 259 (C. I. L.
XI 3365 = Dessau 1081)). Im dritten Jahrhundert wird es häufiger, so Mur.
897, 4 = 719, 2 (unter Sever und Caracalla Borghesi Burb. p. 61 (oeuvr. 4, 162));
Orell. 485; Grut. 402, 6. 493, 3. 539, 7. Mur. 691, 7 (C. I. L. VI 1450 (Dessau 2935).
1451. III 5212 (Dessau 1362 a). II 4115. VI 1641. 2514. III 2864 (diese letztere
aus dem 1. Jahrhundert, s. Dessau 1015)). In Orell. 3574 ist provincia durch
den besseren Text bei Kellermann vig. 42 beseitigt (s. C. I. L. VI 1599 =
Dessau 1326). Dass, während der officielle Sprachgebrauch Numidia ver-
mied und den Commandanten des africanischen Heeres als Legaten der Legion
oder Legaten von Africa bezeichnete, Germania auch im officiellen Stil von
Anfang an gebraucht ward, hat seinen Grund darin, dass man die Commandanten
der deutschen aus mehreren Legionen bestehenden Heere als Legionslegaten
nicht bezeichnen konnte, und als legati pro praetore von Belgica deswegen
nicht, weil der Gouverneur der Provinz auch kaiserlicher Beamter war und des-
halb selbst schon so hiess, während der senatorische Gouverneur von Africa
den Titel Proconsul führte. Ueberhaupt mochten die Kaiser, so lange sie noch
dem Senat gegenüber den Schein der getheilten Souveränetät bewahrten, ihre
Gründe haben den numidischen Legaten den Titel als leg. pr. pr. prov. Africae
beibebalteu zu lassen, um ihn gelegentlich von Rechtswegen gegen den Proconsul
154 Epigraphische Analekten N. 21.
im weitern Sinn, welche genau wie Africa unter mehreren von ein-
ander unabhängigen Gouverneuren stand ^. Dass man früh anfing
234 Belgica in einem beschränkteren Sinn zu brauchen und den beiden
Germanien entgegenzusetzen, ist begreiflich und wiederholt sich bei
Africa ebenso; schon Plinius scheint, während er Belgica in der
Aufzählung der dazu gehörenden Districte im weitern Sinn fasst, in
der voraufgeschickten Grenzangabe, wo er nur das Land von der
* Scheide bis zur Seine zu Belgica rechnet, die engere Bedeutung im
Auge zu haben: wie denn solche Widersprüche in seiner Compilation
nicht selten sind. — Waren also beide Germanien nichts als die
Militärgrenze, die Limites von Gallia Belgica, so erklärt es sich,
derselben Provinz verwenden zu können. In Belgica, wo alle Beamten kaiserlich
waren, war kein Grund vorhanden die Fiction der Einheit der Provinz festzuhalten.
1) Fechter S. 327 meint, dass Ammian 15, 11, 6, wo er von den dtiae iuris-
dictiones spricht, welche supmorem et inferiorem Germaniam Belgasque iisdetu
rexere temporihus, dieses Doppelgouvernement im Sinne habe und die «Civil-
jurisdiction» der Belgica der «militärischen» der beiden Germanien sich gegen-
überstelle. Allein die Entschuldigung reicht nicht aus, denn es handelt sich
hier um die Angabe der Gerichtssprengel, und deren waren jedesfalls drei,
mochten auch die Normen des Rechtssprechens in den beiden Germanien gleich-
artig und andere sein als in Belgica. Ferner aber ist dieser Unterschied der
Civil- und Militärjurisdiction selbst nicht richtig aufgefasst. Die Jurisdiction
aller Statthalter über die Provinzialen ist formell eine militärische [iudicia
impcrio contineiitur) und in dieser Beziehung ist es ganz gleichgültig, ob sie
Truppen commandieren oder nicht; die Jurisdiction über Militärpersonen {ius
gladii) ist davon ganz getrennt und steht keinem Statthalter von selbst zu,
sondern wird vom Kaiser besonders übertragen, kann aber dann auch jedem
Statthalter, selbst dem senatorischen und dem blossen Procurator oder Präfecten
gegeben werden (Dio 53, 13) und stand ganz gewöhnlich auch solchen Beamten
zu, die keine Truppen commandierten (Marquardt Handb. III, 1 S. 228 Anm. 1673.
Orell. 3888 (C. I. L. IX 5439 (= Dessau 1368). — S. jetzt Mommsen Staatsr. 11»
S. 270)). — Es ist der Fehler bei Ammian also wohl nicht zu leugnen und in
der That hängt er auch mit einem tiefer greifenden Versehen zusammen.
Megebantur Galliae omnes, sagt Ammian, iam inde uti crdnitate bellorum urgenti
cessere lulio dictatori, potestate in partes divisa qiiattuor: quarum Narbonensis una
Viennensem inter se continebat et Lvgdunensem, altera Aquitanis p^'aeerat universis,
superioi'em et inferiorem Germaniam Belgasque duae iurisdictiones iisdem reocere
temporibus. Offenbar zählt Ammian, der hier von längst vergangenen Dingen
spricht, als die vier Sprengel Galliens Narbonensis (wozu er verkehrt die Lug-
dunensis zieht), Aquitania und die beiden belgisch-germanischen Jurisdictionen;
was ein verfehlter Ausgleichungsversuch ist zwischen der Notiz, dass Gallien
aus vier Provinzen bestand, und der von dem Bestehen mehrerer Gerichtssprengel
in Belgica. Einen Beweis für die Einheit Belgicas und der beiden Germanien
kann ich darin nicht finden; iisdem temporibus heisst hier nicht «gleichzeitig»,
sondern bloss «damals». (Über die Aramianstelle auch Mommsen Ges. Sehr. VII
Ö. 408; vergl. A. Klotz Caesarstudien S. 80ff.)
Epigraphische Analekten N. 21. 22. 155
dass die gallischen Institutionen auch auf jene sich erstreckten, wovon
sich zahlreiche Spuren finden. So zählen unter den germanischen
Meilensteinen einzelne, z. B. ein bei Yverdun gefundener von Sever
und Caracalla (Orell. 352)^ und ein kürzlich bei Baden in der Nähe
von Zürich ausgegrabener von Tacitus (Bull. 1852, 106)'^, nach Leugen,
obwohl Milien häufiger sind^. So triumphierte L. Munatius Plancus
Statthalter von Gallia comata 708 nach den Triumphalfasten ex
Gallia, nach seiner Grabschrift ex Raetis, und wird in eben derselben
Raurica bezeichnet als in Gallia gegründet. Ebenso erklärt es sich,
dass Hebestätten des gallischen Eingangszolls (quadragesima Galliarum)
in Zürich (Orell. 495) * und bei Maia, wahrscheinlich Maienfeld nörd-
lich von Chur (Orell. 3343) ^, also theils an der gallischen Grenze 23;
gegen Rätien, theils sogar in Rätien selbst bestanden ^. Es ist danach
auch wahrscheinlich, dass die Völkerschaften der beiden Germanien
an den jährlichen Landtagen der drei gallischen Provinzen in Lyon
so wie an der damit verbundenen religiösen und politischen Gemein-
schaft theilgenommen haben werden; doch ist es mir bisher nicht
gelungen unter den zahlreichen auf diese Yerbindung bezüglichen
Inschriften eine zu finden, welche eines germanischen Yolkes gedächte'^.
22.
Da die Inschrift von Thorigny in den epigraphischen Samm-
lungen, wie gesagt, nirgends in unverfälschtem, geschweige denn in
lesbarem Zustand sich findet und die einzige zuverlässige Abschrift
in einem grossen nicht Jedem zugänglichen Sammelwerk steht, so
glaube ich den Collegen einen Dienst zu erweisen, wenn ich hier
1) (C. I. L. XIII 9067.) 2) (C. I. L.X III 9076.)
3) (S. jetzt Hirschfeld Sitzungsber. d. Akademie Berlin 1907 S. 186, C. I. L.
XIII 2 p. 645.)
4) (C. I. L. XIII 5244 = Dessau 1562.) 5) (C. I. L. V 5090 = Dessau 1561.)
6) Die Station ad publicanos. bei Conflans an der Isere zwischen dem kleinen
8t. Bernhard und Chambery, gehört auch hieher; sie lag an der Grenze zwischen
Gallia Narbonensis und den Alpes Graiae et Poeninae. (S. jetzt 0. Hirschfeld
C. I. L. XII p. 218 und zu n. 2348.) Auffallend ist das Bureau in Cathirigis
(Orell. 4965), einem kleinen Ort an der Strasse von Metz nach Rheims. an der
Grenze von Obergermanien und Belgica. Ob dies daher rührt, dass die Lenker,
an deren Grenze das Bureau bestand, liheri waren (Plin. H. N. 4, 17, 106)? (Die
Beziehung der Inschrift, jetzt C. I. L. XIII 4291, auf ein Zollbureau war nicht
gerechtfertigt.)
7) (Auch Hirschfeld C. I. L. XIII 1 p. 228 kennt keine solche Inschrift und
ist geneigt, den lugdunensischen Landtag für eine Vertretung der rein gallischen
Nationen zu halten (s. seinen Aufsatz: le conseil des Gaules, in 'Recueil de
Memoires publie par la Societe des Antiquaires de France a I'occasion de son
ceutenaire', 1904, S. 211. 215).)
156 Epigraphische Aualekteii N. 22.
einen leidlich beglaubigten und lesbaren Text davon gebe. Der
Stein, eine viereckige Basis von rothem bretagnischem Marmor, fast
fünf Fuss hoch, an der Vorderseite 2 F. 2 Z., an den Seitenflächen
20 Zoll breit-und auf diesen drei Seiten beschrieben, ward angeblich^
in Yieux zwei Lieues von Caen, der alten Hauptstadt der Yidu-
casses im lugudunensischen Gallien, unter Franz I. gefunden und
von da im J. 158(1 durch den Marschall Matignon nach seinem
9 Lieues entfernten Schloss Thorigny gebracht, von w^o er neuerdings
in das Stadthaus von Saint -L6, der Hauptstadt des Departements
der Manche transportiert worden ist. Unter den mir zu Gesicht
236 gekommenen drei älteren Abschriften 2, der von Spon 1685 heraus-
gegebenen (misc. p. 282) des Herrn de Sainte-Preuve, der von Maifei
1733 (ant. Gall. p. 77 vgl. p. 160) mitgetheilten und von Lebeuf
(mem. de l'acad. des inscr. vol. XXI p. 495 fg.) so wie mit beispiel-
losser Nachlässigkeit von Muratori (575, I) wiederholten des Abbe
Franchini, endlich der livarotschen, welche Bimard prol. ad Mur. I
p. 10 hat abdrucken lassen, ist die erste äusserst schlecht und mangelt
der ganzen Vorderseite, die dritte noch unbrauchbarer, weil sie die
Supplemente und den ächten Text nicht unterscheidet und die Zeilen-
abtheilung des Originals verlässt. In Maffeis Copie sind wenigstens
die längern Supplemente durch andere Schrift unterschieden und
die Zeilen abgetheilt wie auf dem Original, doch ist auch dieser
Text voll von Fehlern und Interpolationen. Erst die Bemühungen
des Baron Ladoucette verschafften der societe des antiquaires de
France durch Vermittelung des Herrn Clement, Maire von St. Lo.
dem auch die Versetzung der Inschrift an einen zugänglicheren Ort
verdankt wird, gute Papierabdrücke, nach denen Boileau de Maula-
ville im siebenten Band der memoires dieser Gesellschaft p. 278 — 307
einen lithographierten Text (nebst Facsimile der Schrift in der Grösse
des Originals) herausgab. Dieser Text ist sehr gewissenhaft, aber
ohne Sachkunde gemacht, und enthält daher nicht bloss zahlreiche
1) suivant la tradition du ipSLjs. Bist, de l'acad. des ißscr. I, 291. Vgl.
das. XXI, p. 500. Ich will nicht bestreiten, dass Vieux die civitas Vidacassium
sei; aber dass der Stein von Thorigny sich dort ehemals befunden habe, ist
wohl nur Vermuthung. • (So auch Besnier Histoire des fouilles de Vieux (Memoires
de la Societe des Antiquaires de France 69, 1910) p. 247: 'On peut dire seule-
ment que le monument de Sollemnis, d'apres son caractere, devait avoir ete eleve
sur le Forum de la ville des Viducasses'.)
2) Ich habe die von Huet (origines de Caen 1702 eh. III), die eines Un-
genannten im Mercure de France 1728 Mai und die des Abbe de Longuerue
Merc. de France 1733 Avr. nicht gesehen, glaube indess nicht Ursache zu haben
es zu bedauern.
Epigraphische Analekten N. 22. [57
Lesefehler, wie sie ein nicht ganz geübter Inschriftenleser bei der
Abschrift einer schwierigen und zerstörten und überdies von Ligaturen
erfüllten Lischrift nie vermeiden kann, sondern ist auch nicht frei
von dem Einfluss der alten Interpolationen. Dennoch ist nicht bloss
die mühsame Arbeit des Herrn Boileau aller Anerkennung werth,
sondern es ist auch damit so viel geleistet, dass sich aus seiner
Abschrift ein fast ganz befriedigender Text herstellen lässt und nur
die Nachbesserung einzelner Stellen dem Epigraphiker, welcher zu-
nächst Gelegenheit haben wird, das Original oder gute Abdrücke
zu studieren, aufbehalten bleibt. Meine Bemühungen mir solche zu
verschaffen sind ohne Erfolg geblieben; ich würde mich freuen, wenn
unsere Mitarbeiter jenseit des Rheins sich durch diesen vorläufigen
Versuch angeregt fänden, den Text des wichtigen Denkmals definitiv
festzustellen. — Man hätte erwarten dürfen, dass die Arbeit des
Herrn Ed. Lambert sur un piedestal antique de marbre. trouve dans
le XYl"''^ siecle ä Vieux pres de Caen et connu sous le nom de
marbre de Thorigny (in den memoires de la soc. des antiq. de la
Normandie t. VII p. 319 fg. atlas pl. l) die Lesung ein für allemal 23"
feststellen würde. Icli habe sie selbst einzusehen keine Gelegenheit
gehabt; allein aus der mir durch Gefälligkeit meiner Freunde mit-
getheilten Durchzeichnung der Tafeln und den Auszügen aus der
Abhandlung hat sich ergeben, dass Herr Lambert wohl nach dem
Original seine Zeichnung hat machen lassen, aber an allen schwierigen
Stellen, wie es scheint, sich begnügt hat die currente Copie zu wieder-
holen, wie denn auch seine Umschrift die alten monströsen Inter-
polationen sämmtlich aufgenommen hat.
Ich gebe den Text in doppelter Gestalt: zunächst denjenigen,
den ich für den richtigen halte, wobei die mir unverständlich ge-
bliebenen Stellen durch Majuskel ausgezeichnet sind. — — — Die
besonders auf der rechten Seite äusserst zahlreichen Ligaturen wieder-
zugeben, so wie die gleichfalls oft vorkommenden kleineren Zwischen-
buchstaben, wie z. B. in EGLaRatvR, welches sonderbarer Weise
immer Vocale sind, zu bezeichnen schien mir, da meine Arbeit über-
haupt nur eine vorläufige sein kann und soll, für diesen Zweck nicht
erforderlich, ausgenommen wo die Lesung und Erklärung unsicher
ist. Gegenüber ist der maffeische Text wiederholt, dem ich die alten
Supplemente in Klammern beigefügt habe. — — — ^
1) (Es schien nicht richtig, die umfangreiche Inschrift nochmals in doppelter
Gestalt, interpoliert und in Mommsens naturgemäß noch unvollkommner Wieder-
herstellung abzudrucken; es ist dafür der berichtigte Text 0. Hirschf'eld.s C. 1. L.
l58 Epigraphische Aaalekten N. 22.
238 I. Vorderseite.
T. Sennio Sollemni Sollem-
nini fil. II vir ^ quater, [ajug.^,
[o]mnib. honorib. [et] miin(eribus)^, i[t]em leg. Yid.
[functo] in
5 [s]ua c[i]vitate eodem tein[pore] sacerdo[s
omn]e geniis spec-
taculorum e[did]it; [fuerjunt gladia[to]-
ru[m ce]rtamfina) n. XX . . II, ex quibus per qua[dj-
riduum YI [paria? si]ii[e] mission|e| edider(unt).
10 [Balnjeum quod .... u[s]ibus colonia[e] s[uae]
pr[ofut]urum s ribus
funda[me]ntis inst[auratis reli]querat,
consumm[av]i[t, item legav(it) .... [fjructum, unde
in perpetuuin instauraretur. S(enniu8) Sollemnis
15 amicus Tib. Claud. Paul[inji leg. Aug. pr. pr. pro-
vinc. Lugd. et c[li]ens fuit, cui postea
[l]eg. Aug. p. p. in Br[i]t. ad legionem sext[ani]
adsed[i]t cuique* salarium militiae
in auro aliaque munera longe pluris miss[it].
•20 Fuit cliens probatissimus Aedini luliani
leg. Aug. prov. Lugd., qui postea praef. praet.
fuit, sicut epistul[a] quae ad latus scripta es[t]
declaratur. Adsedit etiam in provincia N"um[id.]
Lambense (sie) M. Valerie Floro trib. mil. leg. III Aug. :
•i.'i iudici arcae ferrar.^;
tres prov. Gall.
primo umquam in sua civitate posuerunt.
Locum ordo civitatis Viducass. liber(ae) dedi[t].
P. XVII k. lan. Pio et Proculo
30 COS.
XIII 3161 gesetzt (Schriftprobe bei Huebner exempl. scriptur. epigr. 603). Aller-
dings mußten damit nicht nur manche von Mommsens Bemerkungen, die gegen-
standslos geworden waren oder sich als unrichtig herausgestellt hatten, wegfallen ;
sondern es ist auch das Vergnügen, Mommsens fester Hand bei Beseitigung der
Interpolationen zu folgen, wesentlich geschmälert. — Ungefähr gleichzeitig mit
Mommsen hatte auch Renier in den Memoires de la Societe des Autiquaires de
France 22, 1855 S. 38 ff. sich mit der Inschrift beschäftigt, und ist in einigen
wesentlichen Punkten mit Mommsen zusammengetroffen.)
1) (Z. 2 — 13 zum Teil unsicherer Lesung. Unzusammenhängende Reste, und
ungewisse Wiederherstellungen solcher, sind nicht aufgenommen.)
2) (Hier hatte Mommsen, mit Beseitigung der Interpolation non sine solido
marmore, die Erwähnung des sacerdotium ad aram Bomae et Äugusti zu finden
Epigraphische Analekteii N. 22. 159
IL Linke Seite. 24(1
[E]xemplum epistulae Cl.
[Pa]ulim leg. Aug. pr. pr. prov.
[B]ritanniae ad Sennium Soll[em]-
nem a Tampio^.
h Licet plura merenti tibi h[aec]
a me pauca tarnen, quonia[m]
honoris causa ofFeruntu[r],
velim accipias libente[r]:
chlamidem Canusinam,
10 dalmaticam Laodiciam, fibulam
auream cum gemmis, rachanas
duas, tossiam Brit., pellem vit[uli]
marini. Semestris autem epistulam
ubi propediem vacare coeperift]
15 mittam, cuius militiae salarium,
[i]d est IS XXY n., in auro suscip[e],
dis faventibus et maiestate sanct[a|
imp., deinceps pro meritis
adfectionis magis digna
20 consecuturus. Concordi[t.?]2
geglaubt, ebenso wie Kol. II Z. 4; und ergänzte bei dieser Gelegenheit seine oben
S. 17 gemachten Bemerkungen über dieses Priestertum; vergl. Hirschfeld an der
S. 17 A. 2 angeführten Stelle.)
3) (Die richtige Lesung dieser Stelle wird Villefosse verdankt.)
4) ("Debuit esse: quique ei' Hirschfeld.)
5) (Vergl. S. 162 A. 6.)
1) ('Verbis a Tampio locus Britanniae aliunde band notus, unde Paulini
litterae datae sunt, significatur' Hirschfeld zu der Stelle der Inschrift (C. I. L.
XIII 1 p. 500), Mommsen (s. S. 158 Ä.2) hatte hier eine Erwähnung des sacer-
dotium ad aram Bomae et Awfusti vermutet.)
2) {^ Concord%[i(er)] videtur supplendum esse. . Videtur eoncorditer pro
amicitiae formula, quali Cicero nonnumquam in epistulis utitur, accipiendum
esse' Hirschfeld a. a. 0. Mommsen hatte an die lusitanische Stadt Concordia
gedacht.)
160 ^Jpigraphische Analekten N. 22.
242 IIL Rechte Seite.
Exem[p]lum epistul. Aedinp]
Iul|i]ani praefecti praet[or.]
ad Badium Comnianum p[ro|-
cur. e[t] vice praesidis agen[t.].
5 Aedinius lulianus Badio
Comniano sal. In provincia
Lugduness. qiiinquefascal[is]
cum agerem, plerosq. bono[s]
vires perspexi, inter quos
10 Sollemnem istum oriundum
ex civitate Viduc. sacerdote[m],
quem propter sectam gravitat[emj
et honestos mores amare coep[i].
His accedit, quod, cum Cl. Paulin[o|
15 decessori meo in concilio
Galliarum instinctu quorund[am],
qui ab eo propter merita sua laes[i]
videbantur, quasi ex consensu provin[c.]
accussationem instituere temtar[ent],
L>o Sollemnis iste meus proposito eor[um]
restitit, provocatione scilicet inte[rpo-
s]ita, quod patria eins cum inter ce[ter.]
legatum eum creasset, nihil de ac|cus-
sajtione mandassent, immo contra laud[as-
25 se]nt, qua ratione effectum est, ut o[mnes
a]b accussatione desisterent. Que[m ideo?]
magis magisque amare et compro[bare]
coepi. Is certus honoris mei erg[a se]
ad videndum me in urbem venit [atque]
30 proficiscens petit, ut eum tibi [com]-
mendarem. Recte itaque feceris, [si|
de[si]derio illius adnueris. Et r.
Epigraphische Analekten N. 22. 161
Einen Commentar zu diesem wichtigen Actenstück zu schreiben 245
ist nicht meine Absicht; nur einige Bemerkungen zur Kritik und
Erklärung desselben lasse ich hier folgen^.
I. 23 — 25. Von den grossen Eisen^Yerken in Gallien, deren Cäsar ge- 246
denkt (bell. Gall.YII, 22), zeugen auch die gallischen Inschriften, auf
denen ein vir egregius proc(iirator) fen^ariarum (Spon misc. p. 172
=^ Mur. 678, 3)^, ein kaiserlicher Freigelassener tahul(arnis)
ration(is) ferrar(iae) unter Pius (Journ. des sav. 1837 p. 661)^,
ein cond(uctor) ferar(iarum) ripae dextrae (Grut. 426, 4)* vor-
kommen; ferner auf einem kleinen Steinkegel folgende aus
Maffei (ant. Gall. p. 67) von Mur. 356, 2 schlecht abgeschriebene
Inschrift vom J. 226 ^i
imp seVERO ALE:raNDRO PIO Feiice aug. ii
ET AVFIDIO MARCELLO II COS MAncipes
SPLENDIDISSIMI VECTI GALIS MASSAE FERRARIARVM
MEMMIAE SOSANDRIDIS C F QVOD AGITVR SVB CVRA
AVRELI NEREl SOG// VECTIGALIS
Wo dieselben zu suchen sind, lässt sich nicht mit Bestimmtheit
sagen; gewiss aber in der Lugdunensis, denn Sollemnis wird
doch in seiner Provinz^ Beisitzer gewesen sein'^; überdies führen
Cäsars Worte auf die Gegend von Bituriges (Bourges) und be-
weisen die Inschriften, von denen die erste, zweite und vierte
in Lyon gefunden sind (die dritte ist von Narbonne), und unter
ihnen namentlich die vierte ursprünglich wohl bei einer Nieder-
lage oder dgl. des Eisenwerks angebrachte, dass die Bureaus
und die Niederlagen desselben in Lyon sich befanden^. Der 247
Fluss, an dessen rechtem und linkem Ufer sie bestanden, kann
also wohl nur die Loire sein. — Dass das Eisenwerk kaiserlich
1) (Ein Teil der Bemerkungen mußte wegfallen, s. oben S. 157 A. 1.)
2) (C. 1. L. XIII 1797.)
3) (C. I. L. XIII 1808 (= Dessau 1454).)
4) (C. I. L. XII 4898 {= Dessau 6971).)
5) (Verbessert von Allmer und Hirschfeld C. I. L. XIII 1811; wonach hier
wiederholt.)
6) (Mommsen hatte I 23. '24 in jyi'ovincia [L]ii[gd]u[ne\nse lesen wollen.)
7) Das Verbot, dass Niemand in seiner Heimathprovinz als Assessor fun-
gieren dürfe (Dig. I, 22, 3. Spart. Fese. Nig. 7) , bezieht sich auf die besoldeten
und bestallten Beisitzer (vgl. Bethmann-Hollweg Gerichtsverfassung S. 153), was
Sollemnis nicht war. (Vergl. Mommsen Strafrecht S. 141 A. 5.)
8) (Vergl. Desjardins Geographie de la Gaule I S. 415; Hirschfeld Verw.
(2. Aufl.) S. 158 A. 4.)
MOMMSEN, SCHR. Vni. 11
1 62 Epigraphische Analekten N. 22.
war und unter einem kaiserlichen Procurator (wohl demselben,
der als proc. Augg. ad vectig. pr. Gallic. bei Mur. 695, 1 ^, als proc,
cd praedia Gallicana bei Cyriacus n. 124 = Orell. 2952*-^ und
als praepositus vectigalium in einer Lyoner Inschrift, Notice du
musee p. 5^, vorkommt) und einem kaiserlichen Bureau stand,
die Exploitierung selbst aber verpachtet ward, zeigen die In-
schriften. Die arca ferraria war die Kasse, welche der Pro-
curator unter sich hatte (vgl. Orell. 3346)*. Den iudex arcae
ferrariae halte ich nicht für einen Beamten, sondern für einen
gewöhnlichen Civilgeschwornen, der über die Ansprüche der
Bergwerkskasse an die Pächter entschied; denn auch nachdem
den Procuratoren die Gerichtsbarkeit übertragen war, hatten sie
— rechtlich wenigstens — nicht die Befugniss zu entscheiden,
sondern nur die einen Richter zu geben (Plin. paneg. 36), und
so mag Alexander, in dessen Regierung vermuthlich diese Judi-
cation gehört und der gegen das «nothwendige Uebel», die
Procuratoren, sehr streng war (Lamprid. Alex. 46), es in der
That gehalten haben. Aehnlich ist der iudex arcae Galliarum
(Orell. 3650) ^ gleichfalls ein Kriegstribun •^ ; vgl. den tahularms
Galliarum (Mur. 713, 3)'^. — Dass adsidere technisch von denen
gebraucht wird, die von dem rechtsprechenden Beamten oder
Geschworenen mit berathender Stimme zugezogen werden, ist
bekannt. Yermuthlich hatte schon in jenem Prozess, bei dem
die Interessen der kaiserlichen Kasse und die der Provinzialen
in Conflict kamen, Sollemnis seine Loyalität bewährt.
I, 26. Die tres provinciae Galliae sind nicht, wie die ligorische
Inschrift Orell. 3178^ glauben machen will, Lugdunensis, Aqui-
1) (C. I. L. X 7584 (= Dessau 1359).)
2) (C. I. L. III 586 (= Dessau 1575). — Doch hat der pi-ocurator at praedia
Galliana — so ist zu lesen — nichts mit den gallischen Eisengruben zu tun.)
3) (C. I. L. XIII 1799.)
4) (C. I. L. III 3953 {= Dessau 3049).)
5) (C. I. L. XIII 1686 (= Dessau 7017).)
6) (Mommsen hatte Z. 25 iudice gelesen und dies auf M. Valerius Florus
bezogen (so auch noch Strafrecht S. 139 A. 2); in Wirklichkeit war Sennius
Sollemnis selbst iudex arcae ferrariae, wie Hirschfeld in dem S. 155 A. 7 ange-
führten Aufsatz S. 212 A. 4 bemerkt. — über den iudex arcae Galliarum s. jetzt
Hii-schfeld Verw. 2. Aufl. S. 158.)
7) (C. I. L. XIII 1725.)
8) (Die Inschrift ist echt : C. I. L. XIV 170 = Dessau 1483 ; sie bezeugt die
zeitweilige Vereinigung der Lugdunensis, Narbonensis und Aquitaniens in der
Postverwaltung (s. Hirscbfeld Verw. 2. Aufl. S. 196 A. 2).)
JEpigraphische Analekten N. 2^. 163
tania, Narbonensis , sondern vielmehr Lugdunensis , Aquitania,
Belgica, die alte Gallia comata, wie schon Grut. 13, 15. 375, 3.
425, 1 ^ beweisen, wo belgische Sequani und Veromandui auf
dem Landtag oder als Priester der drei Provinzen erscheinen.
I, 27. Da regelmässig die von ganz Gallien dedicierten Bildsäulen
in Lugdunum (so wie die von Hispania citerior decretierten in
Tarraco) gesetzt werden, bei Sollemnis aber eine Ausnahme 248
gemacht ward, so dürfte hier eine Phrase gestanden haben wie
ex voluntate eins in sua cimtate posuerunt.
I, 28. Dass die Yiducasses liberi waren, kann iqh nicht weiter
belegen.
I, 29. Der geringe Lesefehler XVJIIIANPIO^ anstatt XVIIKIAN PIO
ist Ursache geworden, dass der Consul Plus in hundert Büchern
Annius Pius heisst ^. — P • ist wohl posita.
II, 5. Der Brief des Paulinus ist das Begleitschreiben zu den Ge-
schenken, die derselbe, nach bekannter römischer Sitte, den
Freunden bei Gelegenheit der Standeserhöhung eine Verehrung
zu machen, dem Sollemnis bei Gelegenheit seiner Ernennung
durch den Kaiser zum Kriegstribun (honoris causa) übersendet,
zugleich mit der Besoldung. Die nächste Parallele dazu bieten
die beiden Schreiben des Kaisers Yalerian, worin er den zu
Kriegstribunen ernannten nachherigen Kaisern Claudius und
Probus ihr Salarium anweist und sie beschenkt (vita Claud. 14.
vita Probi 4). Es ist wie gewöhnlich ein vollständiger und
standesmässiger Anzug, der dem neuen Beamten verehrt wird.
II, 9. Die canusinischen Tuche und Obergewänder sind bekannt.
Wenn Martial (XIV, 127) Recht hat mit seinem Distichon über
die Canusinae rufae,
Roma magis fuscis vestitur, Gallia rufis
Et placet hie pueris militibusque color,
so war die Gabe gut gewählt für den bretagnischen Offizier.
Birri Canusini als Geschenk auch im Leben des Carinus c. 20.
II, 10. Die Hemden (delmaticae , s. diese Berichte 1851 S. 71)*
aus dem feinen Linnen von Laodicia in Syrien kommen in dem
1) (C. I. L. XIII 1674. 1688 (= Dessau 7013. 7021). 1695.)
2) (So haben die früheren Drucke.)
3) (Vergl. Borghesi oeuvr. 8, 170.)
4) (Bemerkungen zum diocletianischen Edikt. Ges. Sehr. II nicht wiederholt
(s. das. S. 292 A.); vergl. jetzt Blümner S. 169.)
11*
164 Epigraphische Analekten N. 22.
diocletianischen Edict (XVII, 4 (XXYI, 42) und öfter) vor: vgl.
diese Berichte 1851 S. 61 (Ges. Sehr. II 310),
249 II, 10. 11. Hadrian, der einfache Mann, trug sine gemmis fibulas
(vita 10), der prachtliebende Carinus dagegen eine gemmata
fibula für alltäglich (vita 17).
II, 11. 12 rachina oder rachana (dioclet. Edict VII, 60) bezeich-
net wie sagum, birrus, chlamys das Obergewand (Berichte a.
a. O. S. 71)1.
II, 12. 13. Das Seehundsfell ist nach dem diocletianischen Edict
VIII, 37. 38 das kostbarste unter allen Pelzwerken. — Berechnen
w^ir die Preise der Geschenke nach dem diocletianischen Edict,
so erhalten war mit Weglassung der Spange, für die uns keine
Data vorliegen, und das canusinische Gewand in Ermangelung
eines bessern Anhalts den tossiandrischen ^ gleich gerechnet:
3 Oberkleider (nach XVI, 1 (XIX 60) Lat.) 24000 dioclet. Denare
l laodicen. Hemd (nach XVII, 4) 7500 „ „
I Robbenfell 1500
zusammen 33000 dioclet. Denare;
w^elche nebst der Spange nach I, 19 also w^eit mehr sind als
250 aurei oder 25 000 alte Sesterzen.
II, 13. Die Verwandlung des halbjährigen Seehunds^ in ein Kriegs-
250 tribunat wird wohl keinen Widerspruch finden: die interpolierte
Lesung ist in der That ein schreiendes Beispiel, wie willkürlich
die Gelehrten gerade mit inschriftlichen Texten verfahren sind
und wie wenig man sich scheut den flagrantesten Unsinn drucken
zu lassen unter Schirm und Schutz der Uncialen und der Nicht-
interpunction. Dass mit dem semestris das Militärtribunat und
zwar vermuthlich das in einer Legion gemeint sei, zeigen theils
die Spuren in I, 17, wo wenigstens die Erwähnung der Legion
erhalten ist, und die Besoldung (s. zu II, 15), theils Plinius ep. 4, 4:
hunc rogo semestri tribunatti splendidiorem et sibi et avunculo suo
facios und Juvenal 7, 88
1) (Vergl. jetzt Blümner S. 116.)
2) (Momrasen hatte für das 'rätselhafte', aber sichere tossiam Brit. (11 12)
lesen wollen Tossiandr. et, und diese Vermutung eingehend zu rechtfertigen
gesucht. 'Tossia fortasse non diversa est a toxa, i. e. sago vel veste, cf. Ducange
s. V.' Hirschfeld.)
3) (Man hatte früher meistens pellem rituli marini semestris und dann aUeratn
epistulam gelesen.)
Epigraphische Analekten N. 22. 165
ille et militiae multis largitur honorem
semenstri, vatum digitos circumligat auro:
denn so, denke ich, ist mit den Handschriften zu lesen und zu
interpungieren^. Man hat theils largitus geändert, theils semen-
siris; welcher letztern Conjectur allerdings die richtige Einsicht
zu Grunde liegt, dass semenstre aurum unmöglich ist. Wer den
goldenen Reif einmal erhalten hat, trägt ihn, wie bekannt, für
immer, wenn er ihn nicht zur Strafe wieder verliert, und nament-
lich ist mit der Erlangung des Tribunats die an demselben
haftende Ritterwürde (App. Pun. 104, vgl. Herod. 3, 8, 5) so noth-
wendig verbunden, dass der Titel equo publico oder eques
Romanus auf Inschriften unzählige Male von Municipalmagistraten,
praefecti fabrum, cohortium u. s. w. gebraucht wird, von solchen
aber, die das Kriegstribunat oder die diesem im Allgemeinen
gleichstehende (Paul. s. r. Y, 26, 2) Präfectur einer Flotte oder
einer Ala bekleidet haben, nur sehr selten, eben weil er bei
geringeren Leuten eine Auszeichnung war, hier aber sich von
selbst verstand 2. Nimmt man semenstri absolut, wie auf der 251
1) (So Mommsen auch im Staatsrecht III S. 550 A. 3. Die Herausgeber
des Juvenal halten an der herkömmlichen Interpunktion (hinter honorem) fest, s.
Friedländer zu d. St. Hirschfeld (bei Friedländer) vermutet semestris.)
2) Aus demselben Grund heissen Männer kriegstribunicischen oder gar
senatorischen Ranges auf den Inschriften niemals iudex selectus, ausser wenn
etwa einem modernen Ergänzer (A. W. Zumpt) zur unglücklichen Stunde dieser
beifällt statt des sevir equitum Romanorum (s. C. I. G. 6763 (C. I. L. V 6974
vv. 12. 18)). — (Mit der Behauptung, daß gewesene Kriegstribunen niemals iudex
selectus hießen, befand sich Mommsen im Irrtum; s. z. B. Dessau 1397. 1419.
Die Senatoren standen aber überhaupt nicht in den Richterlisten der Kaiserzeit,
s. Mommsen Staatsr. III 535.) — Ausnahmen sind sehr selten. Die sichersten,
die mir bis jetzt vorgekommen sind, sind Grut. 466, 5 = 562, 2: A. Seius Zosimianus
eq. B., praef. coh. III Bi'acar. Aug., trib. mil. leg. XI Cl. (obwohl die Lesung dieser
Inschrift sehr unsicher ist (jetzt gesichert: C. I. L. VI 3536)), Orell. 813 (C. I. L.
XIII 5007) und M. Maenius Agrippa Tusidius Campestris, p^'aef. alae, praef.
classis Britannicae, equo publico (Don. VI, 19. Orell. 804 (C. I. L. XI 5632 =
Dessau 2785)). Gegen den Stein des C. Veratius Italus Marini Arv. p. 159 be-
stehen so zahlreiche und wichtige Bedenken, dass es nicht erlaubt ist, sich auf
ihn zu berufen (die Inschrift ist falsch; s. C. I. L. V 40*). Eine Ausnahme, welche
die Regel bestätigt, ist C. I. G. 4029: yevofxevov jiqcötov fzsv nsvxexaidexavÖQOv rcov
ixöiHaCövTcov zä 7iQa.yf.iaxa iJtTicp 8T]/j,ooiq) riiiir]&svTa, was der Herausgeber nicht
verstanden hat; es heisst qui cum esset equo publico honoratus, primus factus
est XVvir (falsch für Xvir) litibus iudicandis. Er war aus dem Ritterstand,
wurde aber doch von Anfang an zur gewöhnlichen senatorischen Carriere zuge-
lassen ; während man sonst erst in einer spätem Altersstufe in den Senat aufge-
150 Epigraphische An^lekten N. 22.
Inschrift^, so ist die Stelle klar; denn es ist in der That das
Militärtribunat, durch dessen Bekleidung der honor militiae, die
den gedienten Stabsoffizieren zukommende höhere Rangstellung
für immer gewonnen wird. — Die epistula ist die Bestallung:
tribunus maior (?) per epistulam sacram imperatoris iudicio desti-
natur (Yeget. 2, 7). Dass die Ernennung und die Zahlung des
Gehalts früher erfolgen als die erst mit dem wirklichen Antritt
erfolgende Ausfertigung der Bestallung, kann nicht auffallen;
ähnliches hat Casaubonus zur vita Hadr. 10 für die Centurionen
gezeigt. Wie Paulinus dazu kommt, die Uebersendung des
Diploms und der Besoldung zu vermitteln, lässt sich nicht an-
geben; er selbst hatte keine Truppen unter sich, denn die ein-
zige Legion, welche in dieser Zeit auf der Halbinsel sich befand,
die YII gemina stand in Hispania Tarraconensis. Vielleicht befand
sich Sollemnis damals in Lusitanien^.
II, 15. Als Jahresgehalt weist Valerian (vit. Cl. 14, 3) dem Tribun
Claudius 150 + 47 + ^«0/3, d. i. 250 (Va) Goldstücke* an, wofür
25 000 Sesterzen nur ein anderer Ausdruck sind, denn, wie ich
in diesen Berichten 1851 S. 243. ^92 A. 1 ^ zeigte, bestanden
bei allen Schwankungen der geprägten Sorten Denar und Sesterz
als Rechnungsmünze unverändert fort. Dass die ganze Zahlung
in Gold erfolgt und darauf Gewicht gelegt wird, selbst im Referat
(I, 19), ist ein neuer merkwürdiger Beweis dafür, dass in dieser
Zeit, wenige Monate nach dem Tode Maximins und nach Gordians
252 Regierungsantritt, das schlechte Geld im Curs beträchtlich verlor.
nommen zu werden pflegte, nachdem man die Carriere als Nichtsenator begonnen
hatte. (Über diese Inschrift und eine andere eines Senator equo publico s. Momra-
sen Staatsrecht III S. 470 A. 4. Dagegen sind Kriegstribunen , denen ausdrück-
lich der equus publicus beigelegt wird, keineswegs so selten, wie Mommsen
glaubte; s. z.B. Dessau 1013. 1391. 1415. 2730. 2739.)
1) (Ebenso erscheint semestris absolut für tribunus semestris in den Inschriften
von ' Beneficiariern , z. B. C. 1. L. VIII 2586 (= Dessau 2381). Über den tribunus
semestris s. Marquardt Staatsverw. W S. 368; Mommsen Staatsrecht III S. 550.)
2) (Vergl. Mommsen Staatsrecht IP S. 266 A. 1.)
3) (Mommsen hatte Paulinus für einen Statthalter von Lusitanien gehalten.)
4) Wahrscheinlich sind auch die 100 aurei, 1000 argentei Aureliani und
10000 aerei, die Probus erhielt, ebenso viel, wo die aerei Sesterzen zu sein
scheinen und, wenn dies richtig ist, der argenteus Aurelianus V20 aureus oder
5 Sesterzen gilt.
5) (In der Abhandlung: Über den Verfall des römischen Münzwesens in
der Kaiserzeit.)
Epigraphische Analekten N. 22. 167
— Schwierigkeit macht es, dass hier als Gehalt für den tribu-
natus semenstris vorkommt, was Valerian als Jahresgehalt be-
zeichnet. Die Ausgleichung diesen scheinbaren Widerspruchs
liegt wohl darin, dass Yalerian von einem wirklich activen Offizier
spricht, während die Sechsmonattribunen nicht beim Militär
bleiben, sondern nur die Ehrenrechte des gewesenen Kriegs-
tribuns gewinnen wollten. Dazu mussten sie wohl nominell ein
Jahr, das heisst faktisch mehr als sechs Monate (maiore parte
anni) dienen und zogen dann wieder heim, natürlich mit Jahres-
besoldung. So dürften die halbjährigen Tribunate richtiger zu
erklären sein als nach Lipsius Hypothese (de mil. Kom. Y, 10).
III, 4. Die interimistische Verwaltung der kaiserlichen Provinzen
ward, wie bekannt, gew^öhnlich dem Procurator derselben über-
tragen (Marini Arv, p. 547), wonach schon Marini (p. 623 n. 254)
diese Zeile richtig ergänzte.
III, 7. Hierüber oben S. 148.
III, 12. Besser wäre sectae gravitatem et honestos mores; und viel-
leicht steht in der That SECTAE auf dem Stein, nicht SECTAV,
wie die Lithographie hat^.
III, 15. Yen den Provinziallandtagen, über welche für den Orient
die Quellen reichlich fliessen (Marquardt Handb. III, 1, 267 fg.)^,
ist im Occident selten die Rede, obgleich sie unzweifelhaft auch
hier bestanden; wie denn schon früher in diesen Aufsätzen von
den campanischen in Capua (Berichte 1850 S. 65 (oben S. 17)),
dem tuscischen in Yolsinii, dem umbrischen in Hispellum^ die
Rede gewesen ist. Yon dem concilium (trium) Gralliarum, zu 253
welchem unsrer Inschrift zufolge jede Commune von Gallia
comata Deputierte sandte (III, 23), finde ich sonst eine directe
Erwähnung nicht*; indirect zeugen dafür die Provinzialpriester
des Bundesheiligthums (s. zu I, 2) und die nicht seltenen Basen,
welche gleich den unsrigen verdienten Mitbürgern von den tres
provinciae Galliae gesetzt sind (z. B. Orell. 3650. Spon misc.
p. 172. Grut. 375, 3)^
1) (SECTAA. auf dem Stein, aber wohl Irrtum des Steinmetzeu.)
2) (Vergl. Marquardt an der oben S. 17 A. 1 angeführten Stelle.)
3) Das. S. 209 (oben S. 34).
4) (Vergl. Hirschfeld C. I. L. XIII 1 p. 228.)
5) (C. I. L. XIII 1686. 1703. 1688.)
168 Epigraphische Analekten N. 23.
23.
Die Trennung der auf uns gekommenen Inschriften nach den
Sprachen ist vielleicht ein nothwendiges, aber gewiss ein Uebel. Die
Arbeit wird damit erschwert, die Kritik gehemmt und der Ueberblick
des Gewonnenen dadurch zum Theil wieder aufgehoben. Die Inschriften
gehören mit geringen Ausnahmen nicht der Litteratur an, sondern
dem Leben; die Beschäftigung damit ergiebt für unsere Kenntniss
des Alterthums einen ähnlichen Gewinn wie für die Kunde eines aus
Büchern bekannten Landes uns das Reisen in demselben bringt. Wir
erfahren, was die Schriftsteller, namentlich die einheimischen nur
selten schildern, den gewöhnlichen und alltäglichen Gang des Lebens;
unter dem vielen Langweiligen und Unnützen tritt das Charakteristische
von Zeit und Land doch auch hervor; die Sprache trifft unser Ohr
nicht bloss wie sie sein soll, sondern wie sie wirklich ist in zahllosen
individuellen Modificationen; wir erfahren sehr viel Gleichgültiges, aber
auch vieles, was man eben darum gern hört, weil es nicht bestimmt
war auf die Nachwelt zu kommen; kurz es ist dieser Inschriftenschatz
richtig gebraucht noch etwas mehr als ein Notizenvorrath, er ist
neben dem Bilde, welches die antike Litteratur uns von jener wunder-
baren Epoche überliefert hat, der treue Spiegel derselben, der ohne
Ansprüche zu machen auf Ordnung und Kunst, das Platte und Tri-
viale so gut zeigt wie die Simplicität und die Grösse des Alterthums
und mit seiner Unmittelbarkeit auf die stilisierte oder manierierte
Ueberlieferung nicht selten erst das rechte Licht wirft. Darum ist
auch, da die chronologische Ordnung nun einmal nicht ausführbar
ist, die topographische die einzig richtige und ist es zu bedauern,
dass durch die Sprachtrennung uns z. B. das anschauliche Bild des
hellenisch-römischen Wesens in Campanien entzogen worden ist. —
254 Indess was uns hiedurch entgeht, lässt sich nicht wohl liquidieren.
Bestimmter treten die nachtheihgen Folgen des Umstandes hervor,
dass während für die Inschriften verschiedener Sprachen die Quellen
und die Arbeitsregeln wesentlich dieselben sind, regelmässig nur für
die eine Abtheilung mit der der Einzelne gerade sich beschäftigt, die
Quellen ausgenutzt und die Regeln festgestellt werden. Sollte man
einmal daran gehen, die lateinischen Inschriften des Orients zu sam-
meln, so wird man ungefähr eben so viel Bücher und Handschriften
dazu durchsehen müssen, wie dies für die griechische Sammlung
nothwendig war, und das Resultat wird dabei ausser allem Verhält-
niss stehen zu der aufgewandten Mühe. Umgekehrt zeigt sich jetzt
schon, dass für das lateinische Sprachgebiet die griechische Inschriften-
Epigraphische Analekten N. 23. 169
Sammlung weit ungenügender sowohl der Vollständigkeit als der
Behandlung nach ausgefallen ist als für die eigentlich griechischen
Länder. Ich sage das nicht um zu tadeln; es konnte gar nicht
anders sein, wenn einmal die griechischen Inschriften für sich ge-
sammelt werden sollten. Die Sammler und die Abschreiber der
Schriftsteine, auf welche doch am Ende alles zurückgeht, kehren
sich an die Sprachgrenzen nicht und es folgt also, dass für die Kunde
der wirklichen Quellen, für die Beurtheilung der Zuverlässigkeit der
Abschriften und der Ehrlichkeit der Abschreiber, endlich für die
Erklärung eigentlich die sämmtlichen Inschriften der betreffenden
Gegend zusammengefasst werden sollten; wie es mit richtigem Blick
für Aegypten Letronne gethan hat. Aber es wäre die höchste Un-
billigkeit, die gleichmässige Durchführung solcher in thesi unbestreit-
barer Sätze bei einem so kolossalen Werk wie die Sammlung der
griechischen Inschriften ist zu begehren; zu erwarten, dass zum
Beispiel um der paar griechischen Inschriften aus Spanien willen der
Herausgeber die noch immer völlig schwankenden Autoritätfragen
in der spanischen Epigraphik entscheiden solle. Der grösste und
wichtigste Theil dieser Sammlung betrifft Gegenden, in denen eine
einheimische Litteratur nicht oder doch nur in den ersten Anfängen
existiert und man sich also angewiesen sieht auf die Berichte von
Reisenden. In den romanisch- germanischen Ländern ist umgekehrt
die locale Litteratur, so elend sie grösstentheils ist, doch überall
die Grundlage. Dass die Herausgeber die letztere für Italien durch-
aus nicht durchgreifend benutzt haben, ist nicht zu leugnen, aber
auch nicht zu schelten; wenn auch etwas mehr wohl hätte geschehen 255
können ^, so würde doch mit einer kritischen Bearbeitung des in den
Schriften nicht localer Natur zerstreuten Materials jeder Billige sich
zufrieden gegeben haben.
Aber leider gerade die Kritik wird in dem Italien gewidmeten
Abschnitt gänzlich vermisst und mit einer Gutmüthigkeit referiert
und geglaubt, wofür die Parallele zu finden man bis auf Muratori
zurückgehen muss. Ich will nichts davon sagen, dass der Sammler
sich hat täuschen lassen durch weniger notorische oder erst kürzlich
1) So z. B. hätte ein Buch wie Pellegrinis discorsi wohl benutzt werden
können, aus denen man unter andern die Inschrift n. 5875 d um zwei Zeilen
KOMMArHNH AAYHE (so)
XAIPE
vollständiger erhalten haben würde (s. jetzt Inscr. Gr. XIV (= Inscriptiones
Graecae Siciliae et Italiae ed. Kaibel. 1890) n. 885).
1 70 Epigraphische Aualekten N. 23.
aufgedeckte Fälschungen, z. B.' den Stein der Papenbroekschen '
Sammlung n. 6188 (vgl. Maffei M. Y. 449. Orelli I p. 59. Janssen
mus. Lugd. Bat. inscr. p. 4)^ und den gallettischen n. 6707^; aber
die Grabschrift von Vespasians Yater (Suet. Yesp. 1) in n. 5897^ aus
Boissard, das aus der vita trig. tyr. c. 11 ins Griechische (und in
was für Griechisch!) zurückübersetzte Epigramm auf den Kaiser
Aureolus unter n. 6761 als in Pontiroli (= pons Aureoli!) bei Mailand
gefunden und zwar ex Gaudentio et schedis Ursini zu lesen* erregt
gerechtes Befremden. Auch die Fälschungen von Lanciano (n. 5878)^
konnten bekannt sein. Wahrhaft unbegreiflich aber ist das unbe-
dingte Zutrauen, das der Herausgeber dem Ligorius schenkt. Es ist
doch eben kein epigraphisches Arcanum mehr, dass Ligorius Bände
über Bände von falschen Inschriften produciert hat: aber aus dem
corpus inscr. Graec. wird man nichts davon erfahren, vielmehr wird
ein etwaniger Zweifel an seiner Autorität gelegentlich derb abge-
fertigt (n. 6010)^ und gleich allen andern Abschreibern wird er ex-
pliciert und emendiert, dass der Leser seinen Augen nicht traut.
Es geht in der griechischen Sammlung zu als hätten diejenigen
Gesetze, die in der lateinischen Epigraphik seit einem Jahrhundert
und länger allgemein anerkannt sind, mit der griechischen so wenig
256 zu schaffen wie die Axiome der Kritik der Bibel. — Ich gebe hier
ein Verzeichniss der auf Ligorius alleinige Fides hin in die Samm-
lung aufgenommenen Inschriften; wobei natürlich die notorisch von
Ligorius abhängigen Quellen, z. B. Reinesius schedae Holstenianae,
Donius schedae Manutianae nebst den donischen Kupfertafeln, Gruters
schedae Ursini, wozu jetzt auch die von Duperac 1578, also zu einer
Zeit, wo die ligorischen Producte seit dreissig Jahren in Umlauf
waren, in Italien angelegte Sammlung kommt, gleichfalls als ligorisch
angesehen werden.
1) (S. jetzt I. G. XIY n. 279*.)
2) Ueber Galletti s. meine I. N. p. 9 und n. 468* (C. I. L. X 331*; vergl. jetzt
C. I. L. VI 1 p. LXIII); diese Inschrift scheint fabriciert über Grut. 874, 5 (C. I. L.
VI 10242). Uebrigens hielt auch Marini (Arv. p. 697) sie für acht und die Sache
bedarf allerdings noch weiterer Untersuchung (die Inschrift ist echt, der Stein
in S. Paul vorhanden; s. Kaibel I. G. XIV 2090).
3) (Inscr. Gr. XIV 123*.)
4) (Vergl. a. a. 0. 355*.)
5) (a. a. 0. 73*; vergl. C. I. L. IX p. 278 (g. E.).)
6) (Vergl. I. G. XIV 999.)
Epigraphische Analekten N. 28.
171
*58756 (70*) 1
*5875e = I. N. 483* (71*)
*58776= I. K 451* (61*)
*5877c = I. N. 829* (106*)
*5887 (124*)
? 5892 2
'*5934 (112*)
*5935 (115*)
*5940 (82*)
*5943 (83*)
*5949 (121*)
*5968 (94*)
*5969(111*)
*5976 (89*)
*5978 (90*)
*5979 (87*)
*5981 (122*). Diese und die
folgenden Nummern
5986. 6003. 6012
(100*. 103*. 998) soll
Donius gesellen ha-
ben; was gewiss nur
Versehen von Gori
ist, wie auch Franz
einsah.
?5982 (118*)
*5983 (117*)
*5986 (100*)
*5992& (97*)
*5995 (145*)
*6003 (103*)
*6004 (104*)
*6008 (98*)
*6010 V. 5—8 (vergl. 999).
*60123
*6013 (114*)
*6014 (85*)
*6106 (233*:>
*6145 (142*)
*6146 (140*)
*6147 (141*)
*6161 (144*)
*6164 (146*),Winckelmannmuss
sie aus ligorischen
Handschriften ha-
ben *, vgl. 61 47(1 41*) .
?6333 (890)
*6378 (303*)
?6385 (1530), aus den barberin.
Scheden.
*6421& (336*)
?6428 (1779)
?6444 (304*)
?6453 (1897)
?6456 (1933)
?6476 (2045), aus den barberin.
Scheden.
*6479 (2011)
?6480 (338*)
?6486 (2103)
?6490 (345*) 257
?6497 (1510)
?6498 (332*)
?6511 (1829)
*6531 (1333)
*6540 (68*)
?6546 (1447)
*6550 (292*)
1) (Die eingeklammerten Nummern beziehen sich auf I. G. XIV (s. S. 169
A. 1 Schluß).)
2) (Diese ist wohl echt, s. I. G. XIV 926.)
3) (Von Kaibel (I. G. XIV 998) zu den echten Inschriften, doch von Cumont
mysteres de Mithra II p. 179 n. 585 wohl mit Recht zu den Fälschungen gestellt.)
4) (Durch Vermittlung von Scheden des ürsinus.)
1 72 Epigraphische Analekten N. 23.
?65506 (285*) *6662 (275*)
*6569 (291*) *6665 (280*)
*6573 (311*) ^6669 (305*)
*6587 (306*) ^ *6671 (335*)
='=6589(307*) *6672(316*)
*6592 (310*) *6675 (323*)
*6593 (312*). Vgl. 6498 (332*). =^6676(294*)
?6594 (315*) *6677 (276*)
*6596 (313*) *6678 (855)
?6600 (1778) *6679 (326*)
*6606 (317*) *6682 (325*)
*6608 (320*) *6683 (295*)
*6609 (318*) *6684 (319*)
*6612 (321*) *6686 (314*)
?6621 (1854) *6687 (290*)
?6629 (1912) *6688 (334*)
*6655 (278*) *6689 (334*)
*66562> (283*) *6693 (324*)
*6659ö (287*) *6696 (289*)
* 6659c (288*) *6698 (281*)
Diejenigen, deren Unächtheit mir evident scheint, habe ich mit *,
diejenigen, welche vielleicht und zum Theil wahrscheinlich acht sind,
mit ? bezeichnet; denn es versteht sich, dass nicht gerade alle ligori-
schen Inschriften falsch sind, namentlich nicht alle aus der von
Muratori benutzten ligorischen Handschrift herrührenden, und an der
Aechtheit z. B. von n. 6336. 6562. 6565. 6566 1 kann nicht wohl
gezweifelt werden. Aber auch der mildeste Kritiker wird nicht
leugnen können, dass Ligorius auch von griechischen Inschriften eine
Fabrik im Gang gehabt hat, die zwar nicht so reichlichen Ertrag
geliefert hat wie die der lateinischen, aber doch immer siebzig bis
achtzig sicher falsche Steine aller Art, mit Ausnahme von metrischen,
mit deren Anfertigung er sich aus sehr zureichenden Gfründen nicht
abgab. Der Herausgeber scheint davon schlechterdings gar nichts
gemerkt zu haben, ja er verschweigt sogar mitunter den Namen des
258 Ligorius oder der ligorianischen Quellen und lässt es bei der Ver-
weisung auf Donius, Reineöius u. s. f. bewenden (z. B. bei n. 6682.
6698); wie er denn überhaupt auch nur das kritische Material, welches
die älteren Sammlungen darboten, keineswegs vollständig aufgenommen
1) (I. G. XIV 1368. 1488. 1477. 1775. Die Inschriften sind auch durch andre
Autoren bezeugt und größtenteils noch im Original vorhanden.)
Epigraphische Analekten N. 23. 1 73
hat und mau stets genöthigt ist, wenn die Aechtheit einer Inschrift
in Frage kommt, auf jene älteren Ausgaben zu recurrieren. Dass
diese Inschriften falsch sind, sollte eigentlich keines Beweises be-
dürfen; vielmehr gilt es bei den lateinischen Inschriften jetzt als
ausgemacht, dass jede bloss auf Ligorius Autorität stehende Inschrift
die Vermuthung der Unächtheit für sich hat. In der That wimmeln
aber auch seine griechischen von Unmöglichkeiten aller Art: von Götter-
namen wie &eav MayaQoiöa (bSl^h) ^, ajÄJteXocpvTrjg Kgovog (5877c), d^eco
TTioTicp Zayxcp (5934, was nicht in oayxro) zu ändern war); i%cp ^tquielco
(5935); AnokXcovq) oooTrjQcp (5940); AnoXXwvoy oitooxvqco Mid^Qa (6013) ;
2!i]X{i]vrj) oiTooxvga (6013); Agrejuidog eXlocpovog (5943); ÄQTtujzaaa
(6014); EvvÖQir] (5968); jiavaQfjrj] xgrjvrj (5969); von Eigennamen
wie Äajivvoj Ovaygco (5875 e); Efxfxo'Qvy.og (5940); A. Kogvovrog (5983);
KoojuojiXoxog (5986); UsXoiy.avog (5992 ?>); Q. Tißegiog Movxiavog
(64216); AovxLva Avra (6540); M. AXxvvoog AijuiXiavog (6656 6);
A. AvTiog Bvovijuog (6665) ; von Standesbezeichnungen wie oTQari^yixog
xocogg d' oviyd. Pcojurjcov (6662) ; loigiovog (6659 c) ; y.wgavX. (6689) ;
XOQOTioiog xar avXscog (Tänzer zur Flöte ! 5940) ; ajzeXev. Mag. OvXn.
Tgaiav. Seovao. (6014); von Sprachformen wie Aovxu (5968) und
TgcoiXi (5995) ; ajzoXXcovco ocorrjgco (5940) und AjioXXcovco oixooxvgm
(6013); T?;g Xajungaoiag jioXecog (Interpolation des ächten THZ
AAMnPAZI.. .ßZ in 5904)^; ayari] (6145) und ajisXsvtegog (5934.
5968. 6675) oder gar aneXecpxegog (59926), ave^ixer (5940. 64216)
und Zeovig, (6589) und das schöne Imperfectum etioloi dreimal
(6145. 6147. 6161), was vermuthlich aus enoiovv (vgl. 6164. 6174)
ganz regelmässig gebildet ist Das ist alles ganz in der Ordnung;
Kunde des Griechischen kann man billio-er Weise von einem Manne
nicht verlangen, der ungefähr so viel Latein verstand wie heutzutage
ein italienischer Münzhändler. Es ist freilich nicht schwer, in solchen
Fällen A7i6?do)v[i\, äjT,EXEv['&]egog^ e7zoi[e]i zu restituieren; aber ist das
Kritik? ist es Kritik zur Entschuldigung des Cognomens IJXcoxiog
6609 auf nXcoxiog 6684, des Triphthongs in UaovXXiva 6665 auf 259
ßgaovo[T]og 6669, der Formel ju7]xog jtoö. i] jtXn. X 6677 auf fxi]xog
jioö. irj TzXnr. u] in 6679 zu verweisen, wenn in allen diesen Fällen
die eine wie die andere Inschrift von demselben berüchtigten Falsar
herrührt? ist es Kritik zu dem schönen Text Favvjnfjdi^g TgmiXi viog
(5995) als Commentar zu setzen: Quum TPftlAI diserte dicatur esse
in lapide, quadratarius formam genitivi Latini expressisse videtur?
1) (Die entsprechenden Nummern der Inscriptiones Graecae XIV s. S. 171 fi.)
2) (Scheint auf Muratoris Rechnunj^ zu kommen ; s. Inscr. Graec. XIV 1091.)
174
Epigraphische Aualekten N. Ö3.
und zu den halsbrechenden Worten oTganjyixog xocogg d' oviyd.
PcojUfjMv (6662) gutmüthig zu bemerken : nota etiam usum oTQaT7]yixov
pro tribuno? und ist es endlich Kritik in den folgenden Fällen das
antike Original und die moderne Nachahmung unbedenklich neben
einander abdrucken zu lassen:
Lochte Steine:
Ligorische Texte:
C. I. G. 65061
C. I. G. 5983 2
KOPNOYTOY
YTEIA GEA ANEG
lATPOY
A- KOPNOYTOS:- lATP
KAI P0Y4)INHC
OZ- nOY4)IN05:
GYrATPOC
C. I. G. 62213
C. I. G. 6596*
e K
TAH NUl
TN . lOYNIß 8^ CIA
NirPINOC
Iß 8^ TN- lOYNI
nAlAl
OC nPIMITENI
KAI NGKYN
OC HAIAI- KAI
crepruN
NEKYN- ZTEP
rßN
Einen dritten wichtigeren Fall der Art werde ich in der folgen-
den Nummer vorlegen. Wie Recht hatte Olivieri von den ligorischen
Inschriften zu sagen, che sono esse per lo piü un centone; non era
egli capace d' inventarle di nuovo! Ich erspare mir das undankbare
Geschäft, weiter diese bettelhaften und albernen Betrügereien aufzu-
2()() decken; das Gesagte, meine ich, genügt. Sollte ich mich irren, und
sollte wirklich ein zweiter deutscher Gelehrter für Ligorius in die
Schranken treten, so wird es zu weiterer Discussion an Stoff nicht
mangeln. Das Urtheil ist hart, aber es ist wahr und nothwendig,
dass in dem italischen Abschnitt, auf welchen zum Glück mit geringen
Ausnahmen die ligorischen Fälschungen sich beschränken, der Heraus-
geber die Scheidung der ächten und der falschen Inschriften nicht
einmal begonnen und selbst das Material dazu nur unvollständig mit-
getheilt hat. Ich möchte namentlich noch in dieser Beziehung hin-
weisen auf die Inschriften, welche auf Boissards Autorität stehen.
Man darf diese freilich nicht so wie die ligorischen ohne W^eiteres
bei Seite werfen; sie enthalten Gutes und Wichtiges, aber unleugbar
1) Die Inschrift steht auch bei Smetius 96, 13 (was im Corpus fehlt) und
daraus, nicht aus Boissard. nahm sie Gruter. (S. jetzt I. G. XIV 1786.)
2) (I. G. XIV 117*.) 3) (I. G. XIV 1520.) 4) (I. G. XIV 313*.)
Epigraphische Analekten N. 23. 24. 1 75
auch eine Menge ligoriseher und anderer falscher Inschriften. Unter
den ziemlich zahlreichen griechischen sind sicher falsch n. 5897 mit
dem xaXcog leÄcov/joavii (oben S. 170) und n. 5960^, sehr bedenklich
n. 5932. 5938. 5947. 5954. 5971. 5987. 5990. 6006. 6086: 6360.
6363. 6406. 6461 ^^ das heisst bei weitem die meisten, welche bloss
durch Boissard überliefert sind, namentlich alle mit Statuen und
Reliefs in Verbindung gesetzte, bei denen Ligorius Bilderbücher dem
Boissard besonders gute Dienste geleistet haben. Tolles Licht kann
hier erst eine umfassende Untersuchung über die boissardsche Samm-
lung liefern, welche dringendes Bedürfniss ist, und deren Resultat
vermuthlich sein würde, dass von ächten Inschriften Boissard sehr
wenig allein hat. Doch sind in der römischen Epigraphik wenig-
stens schon jetzt alle Stimmberechtigten darüber einig, dass Boissards
Werk nur mit der grössten Vorsicht benutzt werden darf.
24.
Von der fragmentierten Inschrift, welche mehrere bithynische
Städte einem vornehmen Römer, . . . . L. f. Rufus, in Rom errichteten,
besitzen wir eine zuverlässige Abschrift in der vaticanischen Hand-
schrift 5253^, wonach Marini Arv. p. 767 und aus ihm das C. I. G.
5894, A den Text gegeben haben, den ich hier wiederholet
1) (Inscr. Graec. XIV 102*.)
2) (Die Inschriften sind sämtlich falsch: Inscr. Graec. XIV 96*. 76*. 119*.
92*. 120*. 101*. 77*. 74*. 228*. 297*- 298*. 277*. 129*. - Mommsens Verdacht
hat sich vollauf bestätigt; durch seine Manuskripte in Paris und Stockholm ist
Boissard als raffinierter Fälscher entlarvt, vergl. Mommsen C. I. L. IX u. X praef.
p. XXX und besonders Huelsen Comptes rendus de I'Academie des inscriptions
1905 p. 544 ff.; der Versuch Benzens C. I. L. VI 1 praef. p. LV, LTX, Boissard
persönlich zu entlasten, ist fehlgeschlagen.)
3) Manutius Originalhandschrift (Borghesi lap. Gruter. p. 2 (oeuvr. 3, 464;
zum Teil ist der Inhalt der Handschrift allerdings aus Cittadinis Papieren ent-
lehnt, s. C. I, L. VI 1 praef. p. LI)) und wohl zu unterscheiden von Donis schedae
Manutian'ae bibl. Vat. (cod. Vat. 5241 , der ebenfalls eine Kopie des Hauptteils
der Inschrift enthält).
4) (S. jetzt Henzen C. I. L. VI 1508; Kaibel Inscr. Graec. XIV 1077; an
diesen beiden Stellen ist das Mommsen damals noch unbekannte eigenhändig
geschriebene Werk des Ligorius in Neapel . benutzt.)
1 76 Epigraphische Analekten N. 24.
: > : : •
> [> > > ? •
l> O «^ -^ -
-< M -
[30 -
_i r^
-zg'Oö^ ■<o»3
K) ^ ^ T O
z O -^ m M
3q"
o ■< >
•e- rn m -o
— "D f^ 7)
;d > M ^ O
9 I ro o [;
> O >
^ 2: H
t> H ;S
=3 o o »
> < M £.
ZI TJ
5 ;:$ "D H z >
lEpigraphische Analekten ^.24. 177
Ausserdem werden ein paar Worte derselben — flPOVEAEIZ AflO 262
OAYMnOY und HPOYZAEIZ (so) AHO YHIOY — von Sirmond zum
Sidon. ep. II, 2 angeführt , ferner von Donius Y, 177 aus einer vati-
canischen Handschrift die griechische Hälfte des zweiten Abschnitts,
und von Gudius ich weiss nicht aus welcher, aber aus keiner ligori-
schen Quelle der dritte und ein Theil des zweiten in folgender
Gestalt 32, 4 = 874, 4 der Handschrift:
RVFO- L- F- r.
PRVSAIS
PRVSAIS AB OLYM PRVSAENSES AB HYPIO
PATRONO
Ylß
nPOYZAEIZ Ano
welche etwas verdorben, indem nach OLYM abgesetzt und aus den
beiden letzten Zeilen gemacht wird
npoYZAEiz Ano
Yniß
in der Handschrift 275, 1 und der Ausgabe 138, 2 wiederholt sind.
Offenbar sah dieser Abschreiber den zweiten und dritten Abschnitt
der Inschrift, die der Schreiber der vaticanischen Handschrift noch
ganz gesehen hatte, zerbrochen und getrennt und fügte sie falsch
zusammen; die zweite Zeile scheint irrthümlich wiederholt:
RVFO \ \ L- F- r
;PRVSAIS AB OLYM; \, PRVSAENSES AB HYPIO
\ PATRONO ^ --- '
pOYZAEIZ AUOj
Das ist begreiflich, denn die Inschriftsteine waren zum Pflastern der
Kirche S. Lorenzo in Lucina verwandt, wie Donius und Ligorius
berichten. — Endlich existiert davon eine ligorische Abschrift, welche
Muratori 1073,5.6. 1074,7.8.9.10.11.12 aus seinen ligorischen
Scheden herausgegeben und Marini Arv. p. 767 aus den barberinischen
berichtigt hat. In dieser werden zuerst die drei ersten Absätze
referiert, so dass der dritte Abschnitt (Mur. 5. 6) beginnt wie bei
Sirmond und Gudius, alsdann der erste (Mur. 7) und zweite (Mur. 8)
folgen. Die Abschriften der vollständig erhaltenen Absätze sind sehr
gut, wie denn Ligorius, wenn er wollte, gut sah und copierte; unter
den oben mit angegebenen Yarianten ist bemerkenswerth, dass auch 263
er nach L- F- die Reste eines Buchstabens sah, wie er meinte von H.
Den fragmentierten ersten Absatz dagegen hat er interpoliert,- indem
MOMMSEN, SCHR. YIII. 12
178 Epigraphische Analekten N. 24.
er den Rest der ersten Zeile zu dem zweiten Absatz zog und für
diesen einen falschen Anfang erfand:
PRVSIENSES. AB ... .
PATRONO
Ylßl
NOI n ATPßNI KAI
EYEPrETHI AIA nPEZBEY
ONTOZ APTEMlAßPOY TOY
APTEMlAßPOY
mit Unterdrückung des offenbar richtigen . . . Nl, vielleicht o/jameNI,
während er ...NOI nicht änderte, weil er es nicht verstand. — Der
vierte Absatz erscheint in dieser Gestalt bei Ligorius nicht, sondern
dafür folgende zwei Abschnitte:
Mur. 9:
PRVSIENSES • AB ... . i
PATRONO
npoYZiEiz Ano . .
HATPßNI KAI EYEPrETHI HPEZBE . . .
AHMHTP . . .
ANAX
Mur. 10:
PRO
PRVSIENSES- AB- MARE
PATRONO
P0Y4>ßl
npoYziEiz- Ano- gaaazzhz- ha
TPßNI- KAI- EYEPrETHI- HPEZ
BEYONTOZ- AfPIA- TOY ZfilAOY
Von diesen ist der letzte, obwohl nur Ligorius für ihn zeugt, den-
noch sicher acht; er ist tadellos in Sprache und Zeilenabtheilung,
schliesst sich genau den übrigen Absätzen an und enthält nicht bloss
einen acht griechischen Namen, wie Ligorius ihn nie erfinden konnte,
sondern auch einen Stadtnamen, der ausserdem nur bei Photius und
auf Münzen vorkommt, und so weit her nahm Ligorius seine Weis-
heit nicht. Nur kleine Ergänzungen können hier von ihm herrühren,
wie z. B. er wahrscheinlich nur MAR . . . auf dem Stein las. Allem
264 Anschein nach ist dies, wie auch Franz zuerst meinte, nachher aber
wieder verwarf, nichts als eine vollständigere Copie des vierten
Abschnitts der vaticanischen Abschrift; nimmt man dies nicht an.
so muss in Bithynien ein sonst gänzlich unbekanntes viertes Prusia
1) (Ligorius Neap. hat hier PKYSIENSES AB HYPIO.)
Epigraphische Analekten N. 24. 179
angenommen werden, was mir sehr gewagt scheint. In der That
passt auch alles vortrefflich (denn dass dort flATPßNI, hier TPftNI
steht, will nichts bedeuten) bis auf Z. 1 PAT. . ., wofür PRO... be-
fremdet. Aber gerade hier ist Ligorius Lesart unzweifelhaft richtig:
denn mit der andern lässt sich nicht wohl etwas anfangen, während
die ligorische eben das giebt, w^as man erwartet, PROcos. ponti et
Bithyniae, oder, wenn etw^a jemand die Inschrift der republicanischen
Epoche zuschreiben sollte, PRO praetore-, nur ja nicht mit Franz
PRO meritis in commune Bithynorum , denn der Amtstitel darf nicht
fehlen. — Weit bedenklicher dagegen ist das Fragment 9; die vierte
Zeile ist viel zu lang und am Anfang und zwischen Z. 2 und 3 fehlen
zwei; endlich sollen wir auf Ligorius hin nun doch ein viertes Prusia
annehmen? Ich glaube deshalb, dass dasselbe zwar nicht ganz falsch
ist — die letzten beiden Zeilen scheinen vielmehr acht: jroeoßevovTcov
AHMHTP/oiJ Tov . . . ANA^ddov tov ... — aber dass der Anfang hier
so gut wie bei dem Fragment 7 ligorisches Fabricat ist^. — Endlich
schliesst Ligorius mit folgenden zwei Stücken, die Marini a. a. O. besser
giebt als Muratori 11. 1 2, wo sie im Druck durcheinandergeworfen sind:
APAMENI AB...
PATRONO PATRONO ...
AnAMElZ nATPßNI KAI EYERFETHI NIKOMlAlEEIZ 2. n. . .
nPEZBEYONTOZ MAPKOY AYPHAIOY EYERFETHI HPE... .
NIKOMHAOYZ YIOY KAEOXAPOZ TAY
und einem dritten, das Marini nicht hat:
PATRONO
ANTIOXIEEIZ^
gegen welche sich sehr gegründete Bedenken erheben *. Ihnen allen
fehlt nicht bloss die Anfangszeile, sondern auch die Zeile, in der der
griechische IS'ame stand; ein Antiocheia in Bithynien, das nie zum
syrischen Reich gehört hat, kennt man nicht, und ebensowenig einen
Beinamen Apameas, wie er hier vorausgesetzt wird; der Beiname, 265
1) (Wie die Lesung der Neapolitaner Handschrift zeigt, ist das Stück eine
Wiederholung von h.)
2) NIKOMHAIEEIZ Mur. (NIKOMH AlEZlS die neapolitanische
Handschrift.)
3) (Die Neapolitaner Bandschrift hat ANGIOXIESIZ, worin Henzen mit
Recht den Anfang von kUQvTiazco erkannt hat. — Übrigens hat dieses dritte
Stück als solches niemals, auch bei Ligorius nicht, existiert, sondern ist die
erste Zeile des zweiten (PATRONO), die in Muratoris Druck (1074,11), mit
der dritten Zeile des ersten (ANTIOXIEEIZ ) vereint, etwas zur Seite zu stehen
gekommen ist.)
4) (Henzen und ihm folgend Kaibel halten diese Stücke für acht (vergl.
S. 180 A. 2), wenn auch stark interpoliert.)
-" ' ' 12*
180 Epigraphische Analekten N. 24. 25.
den diese Stadt auf lateinisch führt, darf im griechischen Text nicht
fehlen; dass in Bithynien, worauf die vielen Prusiae führten, es ein
Nikomedien gab und ein Apamea, konnte selbst Ligorius wissen:
Nixojuiöiesig mit dem Itacismus ^, ÄTiajuEig statt "Anajuieig, Avrioyjseig,
KXeoxaQog sind fehlerhaft; endlich ist es sehr seltsam neben den
sonst rein griechischen Namen der Gesandten hier einen dreinamigen
römischen zu finden, der auch das vlog nicht verschmäht und sogar
auf die spätere Kaiserzeit hinzuweisen scheint 2. Es mag sein, dass
auch diese Bruchstücke einiges Aechte enthalten ; aber es kann auch
sein, dass Ligorius nach dem mühseligen Abschreiben sich mit ihrer
Verfertigung einen Spass gemacht hat, und auf alle Fälle sind sie
so interpoliert, dass sie zu nichts zu brauchen sind. — Die Inschrift
selbst aber, welche hiernach gesetzt ist einem
. . . O • L • F -^^ RVFO • PRO COS. ponti et hithyniae
gehört vermuthlich den ersten Zeiten des Kaiserreichs an und es ist nichts
im Wege, sie mit Eckhel auf C. Cadius Rufus unter Claudius zu beziehen.
Der Herausgeber des C. I. G. ist zu sehr verschiedenen Resultaten
gekommen. Indem er hier wie immer Ligorius Abschriften gleich
denen aller andern ehrlichen Leute behandelt, erhält er als Resultat
eine Dedication von acht Städten, Astakos, den vier Prusiae, Apamea,
Nikomedia und Antiochia. Bei solcher Verschiedenheit in den Grund-
sätzen lässt sich über das Einzelne nicht rechten; es kommt auch
darauf nicht an. Aber es schien nicht überflüssig, an einem Beispiel
zu zeigen, wie es mit dem Pro und Contra bei ligorischen Inschriften
steht. _^
2o.
In Florenz im Hofe des Palast Riccardi findet sich eine 3 röm.
Fuss lange, 4 Zoll hohe Bronzeplatte mit schöner Schrift, welche
von Gori (inscr. Etr. I, 88, 17) ganz schlecht, besser von Blume (iter
Ital. TI, 87), jedoch auch nicht ganz richtig herausgegeben worden
ist. Da mir durch Zufall von meiner Abschrift nur eine flüchtige
Notiz geblieben war, hat Julius Friedländer auf meine Bitte die
Tafel sorgfältig abgeschrieben; diese Abschrift, die mit der meinigen
wesentlich übereinstimmt, lege ich hier vor mit Blumes Varianten*.
1) (Kann auf die barberinischen Scheden zurückgehen, da die Neapolitaner
Handschrift NIKOMHA- hat.)
2) ('Neque obstat nomeu M. Aurelii Cleocharis, quippe quod possit
derivatum esse ab homine prioris aetatis, ut a M. Aurelio Cotta, qui in Bithynia
contra Mithridatem pugnavit' Henzen.)
3) Der in dem zweiten Fragment folgende Buchstabenrest F oder H kann
nur ein Theil des R von RVFO gewesen sein.
4) (Wiederholt C. I. L. I ed. 1 p. 263 (zu n. 1409). — ßruns- Gradenwitz
Fontes iuris R. p. 158.)
Epigraphiscbe Aiialekten N. 25.
181
w w j, r'
<=>>
o
ixi
iSä
[QO
O
o pq
fe
H
3 -5^
O Ö
Ö o
cß
ü
ce
•S
rTn
(U
S
a>
><1
>
CO
f3
CS
o
s
f-^
o-
a>
a-
^
f-i
OJ
05
o
ÖD 'TS
O
o»
266
o
5ß
O
o
CQ p
.5 er
'S ?
> Ol
O ^
o) er
J I
S>
o
5q <35 S
OD 02 i^
TS
03
OD
n3
■+J
^ ^
O
Ol
a>
;-l
c;=r'
Co
"cT
^
C3
;-i
-M
SIIh
h
1— 1
5
s
o
.
u
o
s
g
O
•<s>
§£
¥ ö
~ CO
?^ s
s2,
<1 Ä
00 o ,
°2 I
.2 ^
> ^
^ s
r-l CO -«^ lO
5
I
■1^
\ 82 Epigraphische Analekteii N. 25. 26.
'267 Allem Anschein nach liegt uns hier das Fragment eines Municipal-
gesetzes vor, sei es des Stiftungsbriefes dessen, der die Commune
constituierte, sei es eines Beschlusses der Stadtbehörden. Wenigstens
glaube ich nicht, dass in den Siglen C F C (oder C I C) und EIVS 0
etwas anderes enthalten sein kann, als die Bezeichnung einer Colonie:
coloniae F colonis (oder conscriptisy und eins coloniae. Da der
Fundort nicht bekannt ist, so bleibt die Attribution freilich sehr
unsicher; die colonia lulia Augusta Florentia^ (Spon misc. p. 167)
kann allerdings gemeint sein. Ebenso wenig lässt sich aus dem
geringen Ueberreste erkennen, was der Inhalt des Gesetzes im Allge-
meinen war. Die erste Columne dürfte den Schutz des der Commune
der Colonie oder auch des im Weichbild derselben dem Staat gehörigen
Grrundes und Bodens betreffen, namentlich wohl der öffentlichen Wege.
Dort sollen keine Gräber angelegt werden; wie Cicero de leg. 2, 23,58
erzählt: cum multa in eo loco sepulcra fuissent, exarata sunt; statuit
enim coUegium (pontificum) locum publicum non potuisse privata religione
obligari. Auch nach Pandectenrecht darf auf öffentlichem Grund nicht
beerdigt werden und besteht zu dessen Schutz die Popularklage ne
quid in loco puhlico fiat (Dig. XI 7, 8, 2. XLIII 7, 1. 2). Hier wird^
noch ausserdem für jeden Contraventionsfall eine Geldstrafe verordnet.
Das Verbot auf öffentlichem Grund Bienenstöcke zu halten finde ich
sonst nicht, es ist aber mit den allgemeinen Regeln in vollem Ein-
klang. — Welches Vergehen in der zweiten Columne mit Strafe
belegt wird, und ob die lex Aelia (nicht Aemilia), welche darüber
die Normen gab, die bekannte Aelia Sentia ist oder irgend ein anderes
älisches Gesetz, weiss ich nicht. Dagegen scheint aus den Fragmenten
hervorzugehen, dass hier die Competenzfrage zwischen dem römischen
Prätor und dem magistratus iure dicundo der Colonie geregelt ward
und zwar dass in dem gegenwärtigen Fall der letztere die Strafe
dictierte und dann dem Prätor darüber berichtete. Bekanntlich ist
dies eine der dunkelsten Partien des römischen Gerichtswesens, über
die wir fast nichts wissen, als was das Fragment des rubrischen
Gesetzes uns lehrt, und worüber wir denn auch durch das Florentiner
Bruchstück nicht wesentlich aufgeklärt werden.
268 26.
Die Ernennung der Vormünder steht, so weit sie überhaupt nach
römischem Recht den Gerichten zukommt, in Italien bekanntlich nach
1) (Wahrscheinlicher C E C = colonis eins coloniae.)
2) (Nicht Florenz, sondern Vieuna; s. Ges. Sehr. V S. 222 A. 1; C. J. L.
XII 2327 (= Dessau 6995).)
Epigraphische Analekten N. 26.
älterem Reclit im Wesentlichen dem Stadtprätor zu, obwohl zum
Tb eil unter Mitwirkmig der Yolkstribunen und seit Claudius der
Consuln. So war es noch, als kurz vor Antoninus Pius Tode (7. März 161 )
Gaius das erste Buch seiner Institutionen herausgab. Aber bald
nachher wurden dem städtischen Prätor diese Geschäfte entzogen
und für Italien von Marc Aurel eigene Vormundschaftsbeamte ernannt:
der praetor tutelaris (vita M. Antonini 10) für Rom und die städtische
Diöcesis (Tuscien und Campanien), die iuridici für Italien^. — Es
musste daher Anstoss erregen bei Paulus in den vaticanischen Frag-
menten (§ 244) ein Citat zu lesen ex epistula divorum Hadriani et
Antonini et fratrum ad Caerellium Priscum praetorem tutelarem, und
in der That wunderten Buchholz (z. d. St.) und Zimmern (R. G-. I, 885)
sich über diesen seltsamen Widerspruch, ohne indess einen erträg-
lichen Erklärungsversuch beizubringen. Nur Borghesi in seiner vortreff-
lichen, in Deutschland, wie es scheint, ganz unbekannt gebliebenen
Recension der maischen Ausgabe der vaticanischen Fragmente (Giornale
Arcadico April 1824 XXII, 64, p. 48—95 (oeuvr. 3, 99—142)) versuchte
auf eine äusserst scharfsinnige Weise das Räthsel zu lösen, indem er
zugleichauf eine Parallelstelle Dig. 49, 1 4, 1 3, 1 0 (divus Hadrianus et divus
Pius et fr atr es rescripserunt) hinwies. <^Dieser Brief» sagtBorghesi a.a.O.
(oeuvr. 3, 130) «kann nicht vor dem 25 Febr. 138 geschrieben sein,
c<an dem Antoninus Pius von Iladrian zum Mitregenten angenommen
«ward, noch nach dem 10 Juli desselben Jahres, wo Iladrian starb.
«Demnach wurden in diesem kurzen Zeitraum die Urkunden der
«kaiserlichen Kanzlei gestellt auf den Namen des alten Kaisers Hadrian,
«der allein Augustus war, des neuerwählten Antoninus Pius, der den
«Titel Imperator Caesar führte, aber nicht Augustus war, wie seine
«Münzen und die merkwürdige Inschrift vom 1 5 Mai d. J. Grut. 256, 269
«4. 5^ beweisen, und der beiden jungen Prinzen M. Aurel und L. Yerus,
«die nur den Titel Caesar hatten. So muss es sein; denn wie kämen
«sonst alle diese Personen in die Ueberschrift? und wenn es so ist,
«so ist auf einmal eine der bestrittensten chronologischen Contro-
«versen entschieden, nämlich über das Jahr der Adoption der beiden
«Brüder, und zwar durchaus zu Gunsten Tillemonts, der behauptet
1) Ich habe an einem andern Ort (im zweiten Bd. der gromatici veteres
von Lachmann S. 193 (Ges. Sehr. V 188)) gezeigt, dass die specielle Competenz
der letzteren in der Oberleitung der Fideicommiss- und Vormundschaftssachen
bestand und dass sie für Italien dasselbe sind , was die praetores tutelarii und
fideicommissarii für Rom und die dioecesis urbica. Daher bemerkt Ulpian (Vat.
fr. § 232}, dass der praetor tutelaris keine Ernennungen vornehmen dürfe für die
in den Bezirken der iuridici und den Provinzen domicilierten Pupillen.
2) (C. 1. L. VI 998 (= Dessau 831); das Datum ist gefälscht.)
) §4 PJpigraphische Analekteu N. 26.
«hatte, dass die Adoption der letzteren an demselben Tage erfolgte
«mit der ihres Adoptivvaters T. Antoninus durch Hadrian, also am
«25 Febr. 138.» Danach hätte also der Biograph geirrt, wenn er
von M. Aiirelius sagt: praetorem tutelarem- primus fecit; und allerdings
ist seine Autorität bekanntlich nicht die beste. Bedenklicher ist es,
dass Gaius kurz vor 161 von dem Yormundschaftsprätor noch
gar nichts weiss; noch mehr, dass die beiden neuen Aemter der
iuridici und des praetor tutelaris in innerem Zusammenhang stehen
und die ersteren doch sicher nicht von Hadrian, sondern erst von
M. Aurel datieren. Aber alle Controverse wird abgeschnitten durch
die folgende kürzlich in Concordia in Yenetien entdeckte Inschrift,
deren Mittheilung ich Borghesi verdanke, von dem auch die geringen
Supplemente herrühren^;
I I I I I I I I I I I I I I I ! I I I I I I I I I I
I I I I I I I I I I I I I I I l I I I I I I I I I I
I I I i I I I I I I l I I I I I I I l I I I I I I I
I I I I I I I I I l I I IT" I I l I I I I I I ! I I
///////N////NO. PRAE/-
AERARI SATVRN/
IVRIDICO PER ITALIAM r e
GIONIS TRANSPADANAE Vri
MO. FRATRI ARVALI PRAETOR!
CVI PRIMO IVRIS DICTIO PVPILLA
RIS A SANCTISSIMIS IMP MANDATA
EST AEDIL CVRYL AB ACTIS SENATVS SE
VIRO EQVESTRIVM TYRMAR q TRIBVNO
LATICLAYIO LEG UlfSCITHICAElm
VIRO YIARVM CVRANDAR QVI PRO
VIDENTIA MAXIMOR IMPERAT MIS
SVS VRGENTIS ANNONAE DIFFICVL
TATES IVVIT ET CONSVLVIT SECVRI
TATI FVNDATIS REIP- OPIBVS ORDO
CONCORDIENSIVM PATRONO OPTmo
OB INNOCENTIAM ET LABOREm
1) (Die Borghesi von Labus gesandte Kopie, die ungefähr gleichzeitig mit
Mommsen auch Borghesi selbst in den Annali dell' Instit. arch. 1853 S. 188—227
mit Kommentar (= oeuvres 5, 383 — 421) herausgegeben hat, war oben unvoll-
ständig ; in Wirklichkeit ist auf dem Stein oben noch erhalten : c ARRIO . . f. \
(/VIR- ANTOjNINO- PRAE/. | AERaRI SATVRN usw. So jetzt (mit Be-
richtigung auch einiger anderen Einzelheiten) C. I. L. V 1874 (= Dessau 1118).
Epigraphische Analekten N. 26. 185
Wenn die Hungersnoth, wie Borghesi wohl mit Recht annimmt, 270
diejenige ist, welche um 166 erwähnt wird (vita M. Antonini 13), wie
sie denn auf jeden Fall vor 169, wo Verus starb, fällt, so war
der iS^amenlose, dem dieser Stein gesetzt ward, etwa um diese Zeit
Präfect des Staatsschatzes, also wenige Jahre früher erster Yormund-
schaftsprätor und erster Juridicus der Transpadana. so dass die Ein-
setzung beider Aemter in die ersten Jahre von M. Aurel und L. Verus
(161 — 169) fallen muss. Die gleichzeitige Einrichtimg beider Magistra-
tiu'en bestätigt sich also vollkommen; denn es wdll nichts bedeuten,
dass eben nach unserer Inschrift diese Gleichzeitigkeit keine ganz
vollständige war und die transpadanischen Juridici w^enigstens ein
Jahr später begannen als die Tutelarprätoren. Die Behauptung des
Biographen ist also durch diese Inschrift vollkommen und unwider-
leglich gerechtfertigt ^.
Damit sind freilich die Worte des Paulus noch nicht erklärt
und ohne eine Nachlässigkeit anzunehmen wird man sie überhaupt
wohl nicht erklären können. Zufällig besitzen wir diese Stelle
zweimal:
Modestinus 1. II excusationum Paulus libro singulari de officio
(Dig. 27, 1, 6, 18. 19) praetoris tutelari (Yat. fr. § 244).
ygacpei 6 UavXog ovxcooi,
Mediocritas et rusticitas inter- Mediocritas et rusticitas et do-
dum excusationempraebentsecun- mesticae lites interdum excusatio-
dum epistulas divorum Hadriani nes merentur ex epistula divorum
et Antonini. Hadriani et Antonini et fratrum
ad Caerellium Priscum praetorem
tutelarem.
Erinnert man sich nun, dass Paulus eine andere vielleicht mit
der unsrigen zusammengehörige Schrift über die Vormundschaft zwei-
mal herausgab — das erste Buch edltionis secundae de mrisdictione
tutelari'^ wird Yat. fr. § 247 angeführt — so ist es einleuchtend, dass
Eine zweite ausführliche Ehreninschrift desselben Mannes wurde 1874 in Con-
stantine gefunden, C. I. L. YIII 7030 (= Dessau 1119). Vergl. jetzt Klebs Proso-
pogr. imp. Rom. I p. 139. 894.)
1) (S. jetzt Mommsen Staatsrecht II » S. 226.)
2) (Die Handschrift hat de mrisdictione tutelaris, was vielleicht beizubehalten
und zu de iurisdictione [praetoris] tutelaris zu ergänzen ist (so Mommsen in seiner
Ausgabe der 'Fragmenta Vaticana' 1890); wonach die Schrift mit der de officio
praetoris tutelari wohl identisch wäre.)
1 ^(5 Epigraphische Analekten N. 26.
uns hier dieselbe Stelle aus zwei verschiedenen Ausgaben erhalten
ist, indem Modestin die ältere, der Redacteur der vaticanischen
Sammlung die neuere brauchte, und dass Paulus in der letztern ein
ihm erst später zur Kunde gekommenes Rescript der kaiserlichen
Brüder, welches eine Excusation wegen häuslicher Zwistigkeiten betraf,
271 mit der vollen Adresse nachtrug; wodurch allerdings die Worte, wie
sie jetzt stehen, ungeschickt gefasst erscheinen. Ebenso erwähnt
Paulus in der gleich folgenden Stelle derselben Schrift de off. pr. tut.
(fr. Yat. § 245) gleichfalls ein Reskript der fratres imperatores. Es
ist also hier von drei, nicht von einer Verordnung die Rede und
Buchholzens auf den Digestentext gestützter schon von Rudorff
(Vormundschaft I, S. 347) stillschweigend gebilligter Vorschlag ex
epistnlis zu lesen erweist sich als schlechterdings nothwendig. Für
die juristische Litterargeschichte geht hieraus hervor, dass Modestin
sein Werk de excusationibus früher schrieb als Paulus die zweite
Auflage seiner Tutelarschriften bekannt machte^.
Ich gebe schliesslich ein Verzeichniss der mir bekannten Tutelar-
prätoren^, womit keineswegs gesagt sein soll, dass es ein vollständiges
ist. Mit Ausnahme des unsrigen, welcher sein damals neues Amt
durch eine Paraphrase bezeichnet, heissen sie im officiellen Stil immer
praetores tutelarii oder tutelares ^, häufig mit dem Beisatz candidatus
Augusti, woraus erhellt, dass dem Kaiser in Bezug auf sie das Vor-
schlagsrecht zustand, obwohl sie wie alle andern Prätoren formell
vom Senat ernannt wurden.
1) (Das ist unmöglich; Modestin schrieb sein Werk de excitsationibas nach
dem Tode Caracallas, während Paulus' editio secunda de iurisdictione tutelaris
unter der Regierung des Septimius Severus und Caracalla geschrieben ist, vergl.
Fitting, Alter und Folge der Schriften der römischen Juristen 2. Aufl. 1908, S. 92.
129; Lene], Paling. I 707. 1119. — In Wirklichkeit wird die Sache sich so ver-
halten, daß das Zitat bei Modestinus (in den Digesten) verkürzt ist.)
2) (Gleichzeitig mit Mommsen hat Borghesi in der S. 184 A. 1 angeführten
Abhandlung (jetzt oeuvr. 5, 388 ff.) ein Verzeichnis der bekannten Tutelarprätoren
gegeben (darin der bei Mommsen fehlende Q. Ranius Terentius Honoratianus
Festus C. I. L. XI 6164). Neuerer Auffindung sind die Inschriften Dessau 1147.
1153. 1155. 1283. 8979 = Eph. ep. TX 593.)
3) Die Inschriften kennen beide Formen: tutelarius Orell. 3134. Grut. 363, 2.
465,5 (CLL. VI 14-22. 1691. 1511; dazu Dessau 1147. 1172 (?)) und tutelaris
Orell. 3672. Gud. 114, 1 (C I. L. VI 1690. 1679; dazu Dessau 1283); ähnlich wie
alarius und alaris wechseln. Die erstere wiegt vor. Man sollte daher dieselbe
wenigstens nicht herauscorrigieren , wie z. B. fr. Vat. § 244 in der Inscription
geschehen ist.
Epigraphische Anulekten N. 26. 187
n . . nus^, cui primo iurisdictio pupilUms a sanctis-
simis imperaforibus mandata esf^, nämlich von M. Aurel und
L. Yems (oben S. 184).
Caerellius Priscus praetor tutelaris (Yat. fr. § 244) unter M. Aurel
und L. Verus.
Terentius Gentianus v. c., pr. tut. (Grut. 312, I)^ im J. 215 (Grut.
312, 2)^
C. Yalerius^ Gratus Sabinianus pr. k. tutelar. (memorie dell' Ist.
p. 290) ^ der Consul des J. 221 (Borghesi a. a. O. (oeuvr. 3, 426)).
Ser. Calpurnius Dexter c. m. v., praet. tutel. (Annali XXI,
p. 228)"^, Consul im J. 225 (Borghesi Bullett. 1833 p. 68 (oeuvr.
6, 487)).
Balbinus Maximus pr. k. tut. (Orell. 3151. Marini Arv. p. 672)*^,
vermuthlich einer der cos. ordinarii Maximi 232. 233. 234 (Marini
a. a. 0.)^
L. Fulvius L. f. Ouf. Gavius Numisius Petronius Aemilianus, praetor 272
tutelarius candidatus Augg. (Orell. 3134) ^^ vielleicht der Consul
des J. 259, auf jeden Fall um diese Zeit zu setzen (Borghesi
Trajano Decio p. 54 f. (oeuvr. 4, 309 f.)). Ob der Fulvius
Aemilianus, an den in Tutelarsachen rescribiert ward (Vat. fr.
§ 189), der unsrige ist, ist sehr zweifelhaft; Borghesi (oeuvr.
3, 118) setzt ihn in der angeführten Recension in die Zeit von
M. Aurel wegen Vat. fr. § 210^^
C. Sallius Aristaenetus c. v., praetor k. tutelarius (Grut. 465, 5. 6)^^,
unbestimmter Zeit, aber vor Aurelian, da er auch iuridicus war ^^.
L. Aradius Yalerius Proculus v. c, praetor tutelarius oder tutelaris
(Orell. 3672. Grut. 360, 4. 363, 2) i^ Consul im J. 340.
1) (C. Arrius Antoninus, s. S. 184 A. 1.)
2) (In der zweiten Ehreninsclirift desselben Mannes: [praet.] curatoribus et
tutoribus dandis pi'imus constitutus.)
3) (C. I. L. VI 2144 (= Dessau 4927).)
4) (C. I. L. VI 2130; die Jahreszahl bezieht sich nicht auf die Prätur des
Terentius Gentianu.s, der im J. 211 Konsul gewesen zu sein scheint, s. Proso-
pogr. imp. Rom. III p. 301 n. 55.)
5) (Richtiger Vettius.) 6) (C. I. L. VI 1529.)
7) (C. L L. VI 1368 = Dessau 1175.)
8) (CLL. VI 1532. 1531 = Dessau 1191. 1190.)
9) (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. III p. 376 n. 121.)
10) (C. L L. VI 1422 = Dessau 1171.)
11) (Vergl. jetzt Prosopogr. II p. 93 n. 367.)
12) (C. L L. VI 1511 (= Dessau 2934) 1512.)
18) (Er scheint in die Zeit des Septiraius Severus zu gehören; vergl. Proso-
pogr. III p. 158 n. 55.) 14) (C. I. L. Vi 1690 (- Dessau 1240). 1694 1691.)
1S8 Epigraphische Analekteu N. 26. 27. 28.
(C.j Anicius Auchenius Bas«us v. c, uno eodemque tempore praetor
tutelaris proconsul Campaniae praefectus urhi (Gud. 114, 1 ;
defect Reines. YI, 4. Fabrett. 100, 225) i, der Consul des J. 408^.
Andere Inschriften desselben Orell. lOö^. 1. K 1418. 1419*.
C. L G. 2597 5.
Dass von der zweiten Hälfte des dritten Jahrhunderts an so
wenige Magistrate der Art auf Inschriften vorkommen, ist ohne Zweifel
nur daraus zu erklären, dass von Gallienus an überhaupt Ehren-
denkmäler seltener werden. Dagegen ist es unmöglich Zufall, dass,
während im dritten Jahrhundert solche praetores tutelarii ziemlich
häufig vorkommen, in früherer Zeit dieselben gänzlich fehlen^; sie
werden sich bis auf Caracalla einfach praetores oder praetores candi-
dati genannt haben und die Beifügung des Epitheton erst seit dem
dritten Jahrhundert üblich geworden sein. Zur chronologischen
Fixierung der Inschriften ist es nicht überflüssig hierauf aufmerksam
zu machen.
27.
(Text zweier Senatsbeschlüsse aus der Zeit des Claudius und Nero zum
»Schutz der städtischen Gebäude, mit einigen Bemerkungen; erledigt durch
C. I. L. X 1401 (mit Anmerkungen).)
28.
(Nachträge zu N. 19 dieser Analekten, vergl. oben S. 126 A. 1; S. 129 A. 1,
mit unedierten Briefen Pithous (s. oben S. 132 A. 1).)
1) (C. I. L. VI 1679 (= Dessau 1262).) 2) (Nicht unbedingt sicher.)
.3) (C. I. L. XIV 2917 (= Dessau 1263).)
4) (C. 1. L. IX 1568. 1569. Andre Inschriften desselben Mannes Dessau 1292.
5702. 8984 (= Notizie degli scavi 1892, 166). Vergl. Seeck Einl. zu Symmachus
p. XCIII.)
5) (Gehört vielleicht einem andren Anicius Bassus.)
6) (C. Sallius Aristaenetus (s. S. 187 A. 13) scheint in die Zeit des Septimius
Severus zu gehören, in dieselbe gehören mehrere der neuerlich gefundenen
Inschriften (S. 186 A. 2) von praetores tutelarii.)
IL
Observationes epigraphicae.*)
I. Ursus togatus vitrea qiii primus pila. 55
(Orelli 2591)^
Nuper perlegenti mihi elegantissimum anthologiae epigraphicae
Latinae specimen editum a Buechelero^ denuo se obtulit Carmen
Ursi pilicrepi pulcherrimum quidem. certe pro poesis epigraphicae
consuetis sordibus, sed cum ab aliis tum ab ipso anthologiae conditore
futuro nee totum intellectum nee recte relatum. Et primum quidem
'Verus', Buechelerus ait, 'patronus sine dubio imperator dicitur
'L. Aurelius Yerus cos. III a. 167, mortuus a. 169 itaque intra hos
'annos titulus est inscriptus\ At opinioni ei tralaticiae ante viginti
annos Borghesius (Bull. Nap. N. S. 2, 44) -^ et nuper Henzenus (Bull,
deir Inst. 1866, 175) opposuerunt primum plerasque vocales longas
in titulo distingui apicibus, quos a Marci inde aetate exolescere
periti non Ignorant*; deinde Augustum perperam designari solis con-
sulatibus; denique Verum imperatorem cum ürso male coniungi
propter aetatem. Ille enim cum obierit annos natus duodequadraginta,
quomodo cum eo homine, qui ante mortem Yeri Carmen conscribens
senem se dicat, pila ludere potuit? Reperiuntur autem praeter Yerum
imperatorem aut duo viri aut certe unus eins nominis post Traiani
aetatem ad tertium consulatum evecti, nimirum ipse Marcus, quo
tempore nominabatur M. Aelius Aurelius Yerus Caesar, factus cos. III
a. 161, et avus eins M. Annius Verus cos. III a. 126. At de priore
non recte cogitari neque Borghesium fugit et omnes opinor consen-
tient. Nam non solum ea ipsa, quae in Yero cos. a. 167 ofFendunt,
hie quoque similiter redeunt, sed praeterea includimur ita in angustias
*) (Ephemeris epigraphica, Bd. I— VII (1872 — 1892). — N. I — IV: Bd. I
p. 55-80.)
1) (C. I. L. VI 9797 = Dessau 5173.)
2) (Jetzt auch bei Buecheler carm. epigr. n. 29.) 3) (Oeuvres 8, 358.)
4) (Die Apices zur Bezeichnung der Vokallänge finden sich vereinzelt bis
in die Mitte des 3. Jahrhunderts: Dessau n. 547 not. 2; n. 3733. Vergl. .Tac.
Ohristiaasen de apicibus et I longis (Diss. Kiel 1889) S. 10.)
1 90 Observationes epigraphicae N. I. II.
fere bimestres. Plus enim temporis non interfuit inter Marcum con-
sulem factum tertium et imperatorem nomine Verl abiecto, si quidem
umquam vere id habuit; nam optima quaeque eorum annorum monu-
menta sola nomina M. Aelii Aurelii Caesaris enuntiant^ lam qui
solus in scaena lemanet M. Annius Verus cos. III a. 1 26 (cf. de eo
Borghesius in opp. 5, 352 seq.) non hoc tantum nomine locum suum
tenet, quod solus petit, sed etiam aptus est propter aetatem. Nam,
ut optime monuit Borghesius, Verus is qui socer fuit imp. Pii. avus
imp. Marci, in senatum adlectus c. a. 75 (vita Marci c. 1), a. 12(5, quo
tertium fasces suscepit, grandaevus admodum fuit, id quod confirmant
quae narrantur in vita Pii c. 4; eumque si collusor pilicrepus post
56 tertium consulatum celebravit, is et ipse senex eo tempore fuerit
necesse est. Recte igitur Borghesius Henzenusque titulum hunc ad
extrema tempora Hadriani revocaverunt.
Adhuc recte ab aliis observata rettuli; restant alia, ubi meo
mihi Marte procedendum est. Quicunque tituli meminerunt, Ursi
cuiusdam Togati eum esse dixerunt eumque Ursum Togatum condi-
cionis libertinae hominem crediderunt. Atqui duplex cognomen ita
positum aliquam oifensionem habet, quamquam talia reperirinon nego.
Deinde Togati cognomen mihi quidem inauditum est et plane sine
exemplo, ut similia quoque Pilati, Hastati, Sagati inter nomina aut
inveniuntur rarissime aut omnino non inveniuntur. Contra ubi prae-
dicative vocabulum acceperis, difficultates omnes evanescent et sen-
tentia optime procedit, nimirum hunc primum fuisse ex togatis, id
est ex civibus Romanis 2, qui vitreis pilis publice luserit. Eum lusum,
cuius praeterea quod sciam mentio non fit, consentaneum est coeptum
a praestigiatoribus condicionis peregrinae postea demum propagatum
esse ad eos qui non propter stipem publice luderent Sed non satis
est quod Urso togam vindicavimus pro cognomine male ei obtruso;
liberandus est praeterea a macula libertinitatis. Hanc ei indiderunt
propterea quod Verum ter consulem, quisquis fuit, patronum appellat;
at si Volteius Mena apud Horatium (ep. 1, 7, 92) Philippum, cuius
cliens fuit, non libertus, patroni nomine adloquitur, quidni similiter
Ursus loqui potuit de Vero sene ditissimo et potentissimo ? Quod si
libertinitatis documenta nulla in carmine inveniuntur, ingenuitatem
arguit ipsum cognomen. Nam Ursos tam senatoriae quam equestris
condicionis non ita paucos repperi; libertinum ita appellatum non
1) (Vergl. Klebs, Prosopogr. imp. Rom. 1 p. 72; v. Rhoden, P.-W. I 2284.)
2) (Nach 0. Hirschfelds Meinung bedeutet togatus hier den Advokaten,
in späterer Zeit öfters, vergl. auch schon Juvenal. 8, 49; Apulei. met. 10, 88.)
wie
Ursiis togatus vitrea qui primus pila. — De luniis Silunis. \\)\
inveniri quamquam minime contendo (neque enim ab hesterno demum
die in hoc aequore navigo), hoc dico vocabuhim neque Grraecanicum
esse neque ex Latinis iis quae usus Graecanicis aequavit et omnino
nomen esse, ut ait Tacitus (hist. 1, 13), equestre. Denique ut M. Annius
Verus splendidis natalibus ortus in gregem quocum hidere solebat
etiam inferioris ordinis homines admiserit, cum sphaeristica inter
senatorias artes certe non numeretur, tarnen inter libertinos eum
socium sibi quaesivisse christianae magis humilitati convenit quam
gravitati Romanae.
Unum superest, quod scnipulum moveat, apotheca dominica, qua
appellatione sane libertus patroni cellam vinariam significare potuit:
etsi ita non satis intellegitur, cur libertum honoraturi patroni maxime
amphoras ebibant. Quod si Ursus non libertinus fuit, sed ingenuus,
apotheca dominica ei nulla dici potuit nisi imperatoris: cuius quam-
quam claves penes eum fuisse ostendere nequeo et. ut verum fatear,
ad Hadriani Falernum Ursum non faciliorem aditum habuisse persuasum
habeo quam reliquos cives urbanos praeter paucos beatos ad auditorii
et cellarii communionem admissos, tarnen hoc scio amphoras cellae
imperatoriae etiam ab iis celebrari potuisse, qui numquam ne odorem
quidem earum olfecissent. 'üg sv ^Pcoßx)], Galenus ait (^jtsqI ävTidoTon'
1, 4 vol. 14 p. 25 Kühn), rcbv äglorcov (paQi.idx(i)v ändvxmv evnoQrjom
fjiäXXov eoTiv 7] xax äkXo ycogiov, ovrcoc; er avrfj rfj '^Pcojurj Kaioagi
oxevd^ayv rig eri jLiä/J.ov evnoQEi ndvTCOv rwv elg äxgov äQSTfjg fjy.ovrmv,
oivov jukv Tov 0a/,eoivov xal ju^Xirog ''Yju7]ttiov et quae sequuntur.
Narrat deinde medicus propter medicamina Caesari facienda se vino- 57
rum Falernorum cellae imperatoriae recensum fecisse lectis titulis
primum, ut par erat eruditum facere, deinde, ut decebat virum pru-
dentem et cautum, ne tituli fallerent, gustatione instituta, videturque
non sine idonea causa sancte asseverare optima quaeque undecunque
ad imperatores afferri. Huius expeditionis etsi comitem Ursum fuisse
nullum indicium est, non minus recte amicos iubere potuit statuam
sibi factam hilare celebrare vinis cum genere optimis tum depromptis
ox rolla ea quae omnium laudatissi^a fuit.
II. De luniis Silanis.
luniorum Silanorum domus per duo saecula liberae reipublicae
extrema splendida et sub imperatoribus luliis per affinitatem cum
ipsa familia im})eratoria etiam magis nobilitata licet enarratorem
nncta sit summum Borghesium in commentario (opj). vol 5 p. KU — 233)
19^ Observationes epigraphicae N. tl.
scripto a. 1849, retractatione id stemma vel maxime indiget, cum
neHcio qua fati invidia ex locis auctorum depravatis titulisque male
lectis in hunc quidem commentarium plurimi gravissimique errores
se insinuaverint non omnes adhuc deprehensi sublatique. Nam de
Silanis quidem qui vixerunt ante Augustum quid non recte posuerit
Borghesius, satis demonstratum est cum ab aliis tum maxime ab
egregio inscriptionum Lebasianarum enarratore Waddingtonio ad titu-
lum Mylasenum n. 409 et iam in summa re in adnotationes receptum
ad alteram Borghesiani commentarii editionem operibus eins insertam
adiectas; at quae emendanda sint in parte ea, quae spectat ad
Augustum eiusque successores, cum nemo docuerit, communi opinione
recepta redeunt adhuc apud omnes, qui tempora ea illustraverunt
auctoresve eorum temporum adnotaverunt, tamquam certissima et
extra omnem dubitationem posita. Quod si in vivis esset Borghesius.
ipse dudum telam retexuisset; erat enim ex iis qui dum vivunt addis-
cunt. Iam ad nos id spectat, neque veremur convellere quae posuit;
novi enim ego virum sanctum et hoc scio ipsum pro ingenuo yeri.
non sui studio magis plausurum fuisse iis, qui monumentis postea
repertis edocti sua emendarent, quam qui compilarent. Sed de ipsa
re videamus
Tota quaestio ab eo pendet, quinam maritus fuerit Aemiliae
Lepidae proneptis Augusti natu maximae, cuius maiores posterique,
quos quidem certis et indubitatis auctorum testimoniis traditos habe-
amus, hi sunt.
Augustus
I
M. Agrippa ^-^ lulia nata a. 715, nupta a. 733
L. Aemilius Lepidus -^ lulia nata c. a. 735
cos. a.u.c. 754 = p.Chr. 1 j
^ Aemilia Lepida nata c. a. 751
I
M. Silanus L. Silanus
natus a. 767 = p, Chr. 14 sponsus Octaviae Claudii imp. filiae.
58 Sane haec vera magis sunt quam veri similia; habemus enim
mulieres per tres generationes quae partum ediderint ante vicesimum
annum. Nota praeterea luliae Augusti filiae primogenitum fuisse
Gaium natum a. 734 filiamque luliam propterea nasci non potuisse
ante annum sequentem; nam si gemellos peperisset, id non taceretur.
Vere igitur Plinius ibi (h. n. 7, 13, 58j, ubi testatur divuni Augustum
De luniis Silanis. 193
neptis suae nepotem vidisse genitum quo excessit anno M. Silanura,
hoc addit ad 'reliquam in eo exemplorum raritatem\ — Mater abne-
potis Augusti natu maximi natique a. 767 quaenam fuerit, diserte non
traditur: sed fuisse Aemiliam Lepidam, quam proneptem Augusti
Suetonius (Claud. 26) appellat, dudum intellectum est. Nam cum
Augustus habuerit neptes duas tantum luliam et Agrippinam, proneptes
autem quattuor, Lepidam illam ex lulia, Agrippinam Drusillam
Livillam ex Agrippina. harum trium nuUam in Silanorum domum
deductam esse constat. Contra Aemilia Lepida desponsata ante teste
Suetonio nepoti Liviae Ti. Claudio nato a. 744 ei qui postea imperavit,
cum is ei propter offensas parentium eins adversus Augustum optime
illustratas a Borghesio p. 187 ante nuptias nuntium remisisset, nihil
obstat, quo minus mox nuptias fecerit cum Silano aliquo. Hactenus
igitur omnia certo stabilita sunt neque dissensionis causa ulla.
Ut ipsius Aemiliae Lepidae Augusti proneptis auctorum qui
supersunt unus Suetonius diserte meminit^, ita maritus Silanus quinam
fuerit, solus memoriae prodidisse videtur, scribens (Claud. 29) Clau-
dium inter alios occidisse Ap. Silanum consocerum suum. Consoceri
enim si fuerunt imp. Claudius et Ap. Silanus cos. a. u. c. 781 = p.
Chr. 28, ut ille Octaviae, ita hie L. Silani pater fuerit necesse est;
L. Silanum autem cum M. Silani Augusti abnepotis fratrem appellet
Tacitus ann. 13, 1, res decisa est nupsitque Augusti proneptis natu
maxima Ap. Silano. Et in hac quidem opinione et alii plurimi
adquieverunt et ipse Borghesius, acrius, quam solet vir ut doctissi-
mus ita mitissimus, reprehendens Brotierium pro Ap. Silano cos. a. p.
Chr. 28 substituentem M. Silanum cos. a. p. Chr. 19. Mihi tamen,
ut verum fatear, sola Brotieriana opinio probatur, eiusque meae
opinionis argumenta iam declarabo.
1. Ap. Silanum cum consocerum Claudii imperatoris Suetonius
dicat, e contrario Apotheosis auctor, sive Seneca is fuit sive aequalis
alius, eum imperatoris socerum appellat (c. 11), et recte omnino, etsi
satis invidiose. Nam uxoris Claudii Yaleriae Messalinae matrem
Domitiam Lepidam auctore ipso Claudio c. a. 41 nupsisse Ap. Silano
Dio (60, 14) refert itaque ab eiusmodi scriptore omnino socer dici
1) Aemilia Lepida quae nupsit Druso-Germanici filio diemque obiit a. p.
Chr. 36 omnino diversa est (vergl. Klebs, Prosopogr. I p. 38 n. 294); hnius enim
pater proxime ante ipsam defunctus est (Tac. ann. 6, 40), cum Lepidae Augusti
proneptis patrem obiisse ante ipsum Augustum acta Arvalium anni p. Chr. 14
(Henzen act. Arv. p. XXIX = Dessau 5026) demonstrent. (Den im J. 14 verstor-
benen Arvalen hält Klebs Prosopogr. I p. 35 n. 269 für verschieden von dem
Schwieger -Enkel des Augustus.)
MOMMSEN, SCHTt. Vin. 13
194 Observationes epigraphicae N. II.
potuit, qui vere non pater esset uxoris, sed vitricus. Neque id
Borghesius non intellexit; sed utrumque admisit Appium et socerum
59 et consocerum imperatoris fuisse, minus recte. Nam cum utraque
affinitas diverso teste nitatur eoque singulari, vel ob eam causam
verendum est, ne alter uter erraverit. Deinde Apotheosis auctor cum
sie scripserit: 'quandoquidem divus Claudius occidit socerum suum
Ap. Silanum, generös duos Magnum Pompeium et L. Silanum, socerum
filiae suae Crassum Frugi' et sie deinceps, si fuit duplex illa affinitas,
addere debuit ad invidiam augendam 'socerum et consocerum suum'.
Ego etiamsi alia nulla indicia accederent, vel bis locis inter se com-
positis non dubitarem aut librarios Suetonii erroris arguere aut ipsum
Suetonium; nam aequalis Apotheosis auctor in tali re errare non
potuit. Fieri potest, ut Suetonius cum in ipsa Apotheosi similive
Scripte Appium socerum imperatoris appellari vidisset, inter patres
autem uxorum Claudii ei locum nullum esse recte intellexisset, con-
socerum pro socero substituerit patrem eum reputans generi Claudii
L. Silani; sed sive ita res evenit sive librarius peccavit, consocerum
Claudii Appium fuisse nego.
2. Appium virum et gratiosum et nobilissimum (Dio 60, 14) iusto
tempore ad consulatum pervenisse dubitari non potest; eumque cum
occideretur a. p. Chr. 42 florida etiamtum aetate fuisse vel ex iis
intellegitur, quae de causis ruinae eins rerum scriptores tradiderunt
(Dio 60, 14). Quare credibile non est eum natum esse ante annum
eum, quem leges annales requirunt in consule a. u. c. 781 = p. Chr. 28,
annum u. c. 748 ; ita enim obiit annos natus XLVII. Etiam proba-
bilius aliquot annis post natus habebitur, cum eiusmodi vir facile
ante iustam aetatem duodecim fascibus potiri potuerit. Sed sit natus
ipso anno 748 : ita si fuit pater M. Silani nati a. 767, filium genuerit
necesse est annos natus nondum viginti, certe parum probabiliter.
3. Ap. Silanus is de quo agimus cum duo praenomina habuerit
Appii et Gai (Dio 60, 14; Reines. 19, 13^; Borghesi 1. c. p. 186), neu-
trum comparet inter praenomina Silanorum abnepotum adnepotumque
Augusti, quorum natu maximum dictum esse Marcum supra vidimus,
alios infra reperiemus nomina habentes Lucii et Decimi. Qui novit
1) Titulum Sex. Titiani Erotis, cuius huc pertinent verba C-IVNIVS'AP-
C- L- SENO, servatum hodie in museo Oxoniensi, inspexit ibi Huebnerus
lectionemque comprobavit. Nihilominus rogaraus qui studiis bis favent doctos
Britannos denuo lapidem examinent, num extra omne dubium sit praenoraen
patroni duplex; nam singulorum patrouorum singula tantum praenomina libertini
ponere solent, nee memini alibi me legisse in eins generis hominum titulis prae-
noraen unius patroni duplex. (Die Inschrift jetzt C. I. L. VI 27454.)
De Tuniis Silanis. 195
consuetudinem Romanam noii negabit id vel solum sufficere ad opinio-
nem receptam convellendam.
4. Titiilum iirbanum hodie custoditum in museo Yeronensi hunc:
Suri Lepidae M. Silani; lociim et ollds cluas accepit ab Seleuco Lepidae
M. Silani (Mur. 1750, 6: Borghesi 1. c. p. 213)^ qui defendunt opinio-
nem receptam, negant pertinere ad Lepidam proneptem Augusti,
iidem confessi aliam Lepidam nuUam reperiri, quam constet nupsisse
Silano. lam postquam demonstravimus proiieptis eius maritum Sila-
num non fuisse Appium, nihil obstat, quominus in titulo hoc nomi-
netur ipsa illa Lepida: immo cum filius eius natu maximus Marcus G(l
dictus sit, admodum probabile est eodem nomine etiam maritum
usum esse.
5. Simile quid usu venit in lunia Calvina Augusti abnepte.
Titulus Tibure olim servatus luniae cuiusdam Sp. f. Tyrannidis, quae
ibi dicitur Calvinae M. Silani fil(iae) delicium (Grut. 1024, 2^; Bor-
ghesi 1. c. p. 203), a Borghesio tribuitur nescio cui luniae Calvinae
praeterea ignotae propter eam solam causam, quod pater ibi dicitur
non Appius, sed Marcus. lam postquam vidimus abnepotum Augusti
patrem hoc ipso nomine fuisse, hunc quoque titulum abnepti tribuere
non dubitabimus.
Vidimus Aemiliam, Lepidam proneptem Augusti natam c. a. 751
nupsisse c. a. 766 M. Silano filiumque eiusdem nominis edidisse ipso
anno 767 antequam diem Augustus obiret (Aug. 19). lam ut mariti
eius locum parentelamque determinemus, recensebimus aetatis Augustae
Silanos, quorum ad nos memoria pervenit.
1. M. lunitis Silanus cos. a. u. c. 729 (Borghesi 1. c. p. 180). De
patre non satis constat; nam qui in senatus consulto a. u. c. 737 (Grut.
328, l ^= VI, 877^) inter eos qui scribundo adfuerunt primo loco nomi-
natur M. lunms M. f. Si\laniis\, eum hunc ipsum fuisse Borghesius
statuit probabiliter quidem, sed defiicientibus argumentis certis*.
2. L. lunius Silanus candidatus cos. in a. 733 (Dio 54, 6) nomi-
natur item inter heredes C. Cestii una cum M. Agrippa (f 742) in
titulo Orell. 48^ (Borghesi 1. c. p. 181)«.
3. C. lunius C. f. Silanus cos. a. u. c. 737 (Borghesi 1. c. p. 182)''.
Patri, quem Gaium appellat Dio in indice (cf. I p. 547 (C. I. L. I.
ed. 2 p. 163)), Marci nomen fuisse contendit Borghesius propterea
1) (C. I. L. VI 27034.) 2) (C. I. L. XIV 3661 (= Dessau 6239).)
3) (Jetzt auch C. I. L. VI 32324.)
4) (S. jetzt Prosopogr. imp. Rom. II p. 246 n. 549, und unten S. 204 A. 2.)
5) (C. I. L. VI 1375.) 6) (S. jetzt Prosopogr. II p. 245 n. 547.)
7) (Das. p. 244 n. 543.)
13*
196 Observationes epigraphicae N. II.
quod consul a. 763 in fastis Capitolinis appellatur C. Iiinius C. f. M.
n. Silanus; at eum huius filium esse nemo scribit.
4. C. lunius C. f. M. n. Silanus cos. a. u. c. 768 = 10 p. Chr.,
flamen Martialis. Patrem avumque fasti Capitolini prodiderunt illum-
que confirmant tituli luniae G. Silani f. Torquatae virginis Yestalis
(Orell. 696. 2238 i; Borghesi opp. 3, I2seq.; Henzen ann. inst. 1855 p. 5);
eam enim huius sororem dicit Tacitus (ann. 3, 69). Repetundarum ex
Asia damnatus a. p. Chr. 22 in exilium abiit (Tacitus 1. c.)^.
5. M. lunius C. f. Silanus cos. a. u. c. 768 = 15 p. Chr. Dixi
de hoc apud Henzenum in relatione de actis Arvalium p. 11 ibique
quae de duobus M. Silanis consulibus a. p. Chr. 15 et 19 tradita
accepimus antea male perturbata ordinavi. Patri nomen fuisse Gai
primum patefecerunt acta Arvalium a. 38'^ (nam huius anni esse, non
sequentis iam constat), ubi agi de hoc certum est, cum successorem
ibi accipiat, eo autem anno hunc interiisse constet. Aequalem fuisse
Grermanici nati a. u. c. 739 inde coUigitur, quod falsus Drusus Ger-
manici f. fraudem confessus deinde M. Silano se genitum esse con-
tendit (Tacitus ann. 5, 10). Consul fuerit necesse est M. Silanus suffectus
a. p. Chr. 1 5 (I p. 475 (ed. 2 p. 72) cf. n. 762. 763) ; nam M. Silanus M. f.
cos. ord.a. p. Chr. 19 iam excluditur cognito praenomine patris. Multum
valuit sub Tiberio nee rara eins in actis eins temporis mentio est
61 (Tac. ann. 3, 24. 52. 6, 2. Dio 59, 9). Filia eins lunia Claudilla a. p.
Chr. 33 nupsit Gaio nepoti Tiberii ei qui postea imperavit (Tacitus
ann. 6, 20). lussu eiusdem Gaii consiliorum soceri impatientis periit
in ipso imperii eins principio iam senex (Dio 1. c.) a. p. Chr. 38
(Dio 1. c. : Tacitus Agric. 4; Suet. Grai. 23: Philo leg. ad Gaium 8. 9:
Seneca apoth. 11 ; acta Arval. a. 38)*.
6. D. lunius Silanus frater praecedentis propter adulterium
cum Augusti nepte commissum cum Roma fugisset, eo rediit a. p.
Chr. 20 neque honores obtinuit (Tacitus ann. 3, 24)^.
7. M. lunius M. f. Silanus cos. a. u. c. 772 --= p. Chr. 19.
Perraro commemoratur. Inscriptiones duae, qui eum consulem cient
cum L. Norbano Balbo (Borghesi 1. c. p. 216, item bull, dell' inst.
1856 p. 60)®, patris nomen addunt, quod ideo fieri, ut distinguatur
a consule eiusdem nominis a. p. Chr. 15, inde intellegitur, quod in
integra (nam altera fracta est) ab altero consule patris praenomen
abest. Extreme tempore Tiberii primoque Gai (c. 33 — 38 p. Chr.) per
1) (C. I. L. VI 2128 (= Dessau 4923), 20788. Vergl. Prosopogr.II p.258 n.579.)
2) (S. jetzt Prosopogr. II p. 245 n. 545.) 3) (C. I. L. VI 2028 c v. 35.)
4) (Vergl. Prosopogr. imp. Eom. II p. 247 n. 551.)
5) (Das. p. 245 n. 546.) ß) (C. I. L. VI 1437. 1496.)
De luniis Silanis. 197
sex minimum annos eum Africae praefuisse proconsulem intellegitur
ox titulo Orell. 3443 praefecti fabrum M. Silani M. f. sexto Gartha-
(finis (cf. Borghesi 1. c. p. 208. 217)^ collatis iis quae scribuntDio 58, 23
Tiberii aetate extrema senatorias consularesque provincias per sexen-
iiium sub eodem proconsule fuisse et Tacitus bist. 4, 48 C Caesarem
M. Silani Africam obtinentis metu legionem ei abstulisse misso in eam
rem legato, quod non recte convenit in alterum M. Silanum degentem
Romae, quo tempore Gaius imperare coepit, et paullo post inter-
emptum^. Alibi non memoratur, nisi quod inter Silanos qui in
senatu fuerunt a. p. Chr. 32 (Tacitus ann. 6, 2) eum quoque compre-
hendi consentaneum est. Inter Arvales eum nominari quamquam
olim credidi, iam praetulerim opinionem Borghesii (1. c. p. 192)
M. Silanum eum, qui nominatur in iis imperantibus Gaio et Claudio,
consulem esse a. p. Chr. 46 ^.
Hi sunt quos novimus lunii Silani aetatis Augustae ; quibus addi
poterunt aetatis Tiberianae magis quam Augustae homines C. Appius
Süanus COS. a. u. c. 781 = p. Chr. 28, de quo ante egimus, et
L. Süanus flamen Martialis qui consul fuit cum C. Vellaeo Tutore
circa a. 27 (Borghesi 1. c. p. 204)*, quamquam ex hoc ipso anno,
cuius secundum semestre Borghesius ei tribuerat, eum nuper depule-
runt fasti Ar Valium (v. Henzenus relat. p. 97).
De bis quae accepimns etsi ad parentelam certa ratione determinan-
dam meo quidem iudicio non omnino sufficiunt, sufficiunt opinor ad quae-
stionem dirimendam, quinam eorum fuerit pater abnepotum Augusti.
Nam reliquos praenomen , ex Marcis autem tribus consulem a. 729
aetatis rationes excludunt. Duo qui remanent Marci consules a. 768.
772 cum propter aetatem ambo apti sint (nam alter sie generavit
primogenitum filium annos natus circiter triginta duos, alter annos
natus duodetrigintaj , de consule a. 15 socero imp. Gai propterea
cogitari non potest, quoniam numquam mentio fit affinitatis huius cum
domo imperatoria, cum saepissime nominetur eaque affinitas maxime
a Tacito summam potentiam eins enarrante omitti non debuerit. 62
Quapropter mihi constat Aemiliam Lepidam proneptem Augusti
c. a. 766 nupsisse M. Silano M. f. ei qui fasces post sexennium gessit,
cuius obscuritate ipsam affinitatem eam obscuratam esse mirum non est.
Procedimus ad tempora Claudii Neronisque, de quorum Silanis
in summa re recte disputavit Borghesius. Floruerunt ea aetate ab-
nepotes Augusti filii M. Silani M. f. et Aemiliae Lepidae, de quibus
1) (C. 1. L. XIV 3665 = Dessau 6236.)
2) (Prosopogr. 11 p. 247 n. 552.) 3) (Das. p. 248 n. 553.)
4) (Das. p. 245 n. 548.)
198 Observtitiüue!; epigraphicae N, IL
qiiae dicenda «unt ita enarrabimns, iit nota et certa per indicem
tantummodo repetantur.
1. M. lunius Silamis, quem filiorum horum primogenitum vidi-
nius natum esse vivo etiamtum Augusto a. p. Chr. 14, abnepos Augusti
dictus apud Plinium (v. p. 192) et Tacitum ann. 13, I, ad consulatum
pervenit a. 46, veneno sublatus est proconsul Asiae in ipso principio
imperii Neronis a. 54 (Plin. 1. c; Tac. ann. 13, 1; Dio 61, 6; Borghesi
1. c. p. 192). Eundem videri intellegi in Digestis 16, 1, 2, 1 observavi
in adnotatione ad 1. c. et in Hermae vol. 4 p. 105 ^
2. L. lunius Silanus^, quem abnepotem Augusti dicit Seneca in
Apotheosi c. 10, Marci consulis a. 46 fratrem Tacitus ann. 13, 1, cum
praetor factus sit a. 48 (Tac. ann. 12, 4) quinquennio ante iustum
tempus (Dio 60, 5, 31), id est annum agens vicesimum quintum, natus
sit necesse est a. p. Chr. 23. Claudius imperator ei despondit filiam
minorem Octaviam anno, ut ait Dio 60, 5, p. Chr. 41, ut hoc accedat
ad rationes alias, propter quas Octaviae natalis ad a. 42 referri non
potest (cf. Nipperdey ad Taciti ann. 14, 64), quamquam sine dubio
desponsata est infans etiamtum. Gener futurus imperatoris in triumpho
Britannico a. 44 accepit ornamenta triumphalia annum agens vicesimum
primum, ut qui eum ea accepisse scribunt nondum puberem (Sue-
tonius Cl. 24; ev naiol Dio 60, 31) rem per se inhonestam exaggerasse
videantur. Quod si non errarunt, Silanus ad praeturam admissus
sit necesse est ante annum vicesimum quintum adaucto fortasse
postea privilegio; nam si vere a. 44 septendecim fere annos natus
fuit, anno non vicesimo quinto, sed vicesimo primo fasces suscepit.
Reperitur etiam inter Arvales (Marini tab. IX (C. I. L. VI 2032
v. 13. 22)). Vigintiviratu functus et praefectura urbis feriarum
Latinarum (Dio 60, 5) anno 48, ut diximus, praeturam gessit inter
cives et peregrinos (eam enim provinciam obtinuisse Eprium Mar-
cellum in eins locum suffectum ostendit titulus Henzeni n. 5425)^:
at Agrippinae dolo et magistratu et sponsa privatus principio a. 49
mortem sibi ipse conscivit (Tacitus ann. 12, 3. 4. 8; Sueton. Claud. 27.
29; Seneca apoth. 8. 10. 11; auctor Octaviae v. 150). Huius est
titulus Atticus (C. I. Gr. 369; "Ecp, ägx- 2305)* a Borghesio (1. c. p. 178)
male ad fratris eius filium revocatus, quem iam apponam emendatum
1) (Ges. Sehr. IV S. 296 A. 6. — Vergl. Prosopogr. II p. 248 n. 553.)
2) (Prosopogr. II p. 249 n. 559. — Auf ihn bezog Mommsen später ('Bruch-
stücke der saliariachen Priesterliste' Hermes 38, 1903 S. 126) die 4. Zeile einer
im J. 1902 gefundenen Liste (Dessau 9389) , wonach er im J. 37 oder doch kurz
vor 40 Salier geworden wäre.)
3) (C. I. L. X 3853 = Dessau 992.) 4) (C. I. Att. 111 612.)
De Iiiniis Silanis. I99
ad üxemplum exccptum perite ab Ulrico Koehlero, mihi autem sub-
ministratum beneficio Dittenbergcri Rudolstadensis: [Aevyuov 'Iovv]iov
Mdgxov 2^eUa[vov vlov \ 2^€dav6\v ToQxovärov, iegea 'd'[eov] "lovXiov
xal iegea deov Ka[ioagog 2eßa]\oTov, ejiagyov 'Pcofxi^g, igiöjv [ävdgmv] \
}iaTaox[ev]fjg ;^^[vJaov xal dgyvgov [xal )^aX\x]ov, TafjL\iav Tißegt]ov
KXa[vdi]o[v Kaloagog] \ 2Jeßa[oTov regjua]vixo[v] Extrema
ctsi maiore ex parte perierunt, tarnen quae remanent recte Ditten-
bergcrus ait satis ostendere quaestorem hunc fuisse non Neronis,
sed Claudii. Unde excluditur cui Borghesius titulum dedit L. Silanus 6»
adnepos Augusti, Marci consulis a. 46 filius; nam pater natus a. 14
non potuit habere filium quaestura fungentem a. 54 vel etiam antea.
Contra in abnepotem Augusti omnia recte conveniunt, pater Marcus,
praefectura urbis, vigintiviratus, quaestura imperante Claudio, quam
iani videmus non remissam ei esse, sed ante tempus extra ordinem
datam; neque obstat, quod nomen Torquati auctores non habent^
solo Silani nomine contenti. Nam luniis Silanis omnibus in id nomen
ins fuisse neque ignotum est et infra de eius usurpatione quaedam
monebuntur. — Ad eundem nullo negotio revocabis reliquias tituli
Tiburtini '■^, quas tractavit Borghesius 1. c. p. 229:
[L. lunius M.J f. M. n. Silanu[s TorquatuöJ
[honoratus an]n. XVII [triumphalib. ornam.]
[q. pr. inter c]ivis e[t peregrinos gener]
[Ti. Claudi] Caesaris Augus[til ....
Y. 4 traditur . . N • XVTII In fine erunt qui praeferant \ahnepos]
Caesaris Augusti.
3. D. lunius Silanus Torquatus'^ (quattuor haec nomina habet
Phlego fr. 36, cum apud Tacitum dicatur modo D. lunius 12, 58,
modo Torquatus Silanus 1 5, 35) ad consulatum pervenit a. p. Chr. 53,
Neronis iussu caesus est a. 64 (Tac. 1. c. cf. 16, 8). Hunc Tacitus
(15, 35) dicit divum Augustum atavum tulisse neque ubi eius caedem
enarrat, respicit, ut expectes, ad duos fratres antea interfectos Lucium
et Marcum. Nihilominus nisi ipse Tacitus erravit, peccarunt librarii
fuitque vere frater Lucii et Marci, Augustus autem ei non atavus,
sed abavus; nam recte post alios demonstravit Borghesius (1. c. p. 194)
per rerum naturam fieri non posse, ut vel Marcus, qui fuit primo-
genitus abnepotura Augusti, filium procrearit ad consulatum septimo
post ipsum anno evectum.
1) (Doch hat Mommsen später (s. S. 198 A. 2) aus diesem Grande die attische
Inschrift dem Bruder, D. Silanus Torquatus gegeben.)
2) (Vielmehr: Tusculani C. I. L. XIV 2500 = Dessau 957.)
3) (Vergl. Prosopogr. II p. 249 n. 558.)
200 Observationes epigraphicae N. Tl.
4. lunia Lepida^ secundum narrationem Taciti (16. 7 seq.) amita
fuit L. Silani interfecti a. 65, id est soror trium eorum de quibus
modo egimus Marci, Lucii, Decimi, uxor C. Cassii Longini consiilis
a. 30, a. 65 incestus accusata cum fratris filio et damnata. Huius
nuper prodiit Atheni« titulus editus in ^E(p. ägy. n. 1054 2, quem
apposui lectum a Koehlero, restitutum a Dittenbergero : ['Ilovvlav
Aeneöav \ ZeiXavov Toqkovolxov ^vyax^Qa ie[Q£ia] \ 'Aßijväg IIoXli]ddog \
['I\ovvia M[eyioTrj] Zr}vo)\vog Z\ovvL\e(Dg \ dv\ydTi]\Q. Addit idem eius-
dem Megistae tres alios titulos inventos esse, in bis certe duos i^Ecp.
OLQX. 79. 3724) dedicatos imperante Claudio =^. Cum frater primo-
genitus Lepidae natus sit a. 1 4 , sorori honorem eum habitum esse
inter a. 41 et 54 recte convenit. Patri verum est praeterea nomen
Torquati nusquam tribui; sed cum duo* certe ex filiis eo usi esse
inveniantur ipsique quoque ius in id tuisse constet, magis id ei
impertiemus quam excogitabimus luniam Lepidam nescio quam
alteram ab ea cuius certa memoria superest diversam. Neque id
fieri potest, nisi ut fingas item Silanum Torquatum aliquem huius
Lepidae patrem praeterea ignotum; ii enim, quorum id nomen
testatum habemus, aut orbi diem obierunt aut certe recentiores sunt,
quam quorum filia imperante Claudio honoraretur.
64 5. lunia Calvina^ unde cognomen duxerit, ignoratur; crediderim
avum eius M. Silanum, cuius ipsius nuUa memoria superest, uxorem
habuisse Domitiam Calvinam liliam cos. a. u. c. 701. 714 eam, cui
probabiliter tribuit Borghesius (1. c. p. 197) titulum urbanum (Mur.
1785, 26)^ hunc: Domitia Calviniae [immo Calvinae] l. Natalis
V. a. XX"'. Titulum ipsius, in quo dicitur Calvina M. Silani filia,
supra p. 1 95 attulimus. Ea secundum narrationem Taciti ann. 1 2, 4
soror fuit L. Silani sponsi Octaviae festivissima puella (Seneca
Apoth. 8). Nupta deinde L. Vitellio consuU a. 48 mox incestus cum
tratre illo accusata a socero repudiata est et a. 49 in exilium acta.
Rediit sub Nerone a. 59 (Tac. ann. 14, 12) vitamque protraxit ad
extrema tempora Vespasiani, id est ad a. c. 78; nam cum eo tempore
maesoleum imperatorum repente patuisset, Yespasianus iis, qui id
ipsi exitum portendere dicerent, respondit id prodigium ad luniam
Calvinam e gente Augusti pertinere (Suet. Vesp. 23). Eam igitur
circa ea tempora vitam finivisse probabile est.
1) (Das. II p. 252 n. 575.) 2) (C. I. Att. III 872.)
8) (Alle drei — C. I. Att. III öl5. 616. 652 (wozu danu noch C. 1. Att. 111
461» p. 496 gekommen ist) — gehören in diese Zeit; vergl. Dittenberger eph.
epigr. I p. 110.) 4) (Vergl. jedoch S. 199 A. 1.)
5) (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. II p. 252 n. 570.)
6) (C. I. L. VI 16990.) 7) (Vergl. Prosopogr. II p 25 n. 150.)
De luuiis Silanis. 20 1
6. L. lunius Silanus Torquatus^ {L. Silamis apud Tacitum
ann. 15,52. 16,7; Torquatus ib. 16,12; lunius Torquatus apud
Dionem 62, 27) änöyovog tov 'Avyovorov (Dio 1. c.) post patris mortem
immaturam educatus apud amitam Tuniam Lepidam C. Cassii uxorem
(Tac. ann. 15,52) et a. 60 adlectus in collegium aliquod sacerdotum
(Marini Arv. p. 86; Mercklin Coopt. p. 226; Borghesi 1. c. p. 198;
superest ibi L. lunius Silanus . . . .)^ sub Nerone a. 65 incestus
accusatus est cum amita illa commissi et propterea interfectus. Ex
tribus fratribus, quos recensuimus, cum Decimus patruus eins dicatur
(Tac. 1. c), Lucius diem obierit antequam uxorem duceret, Marcum
patrem eius fuisse dudum intellectum est. Titulus urbanus, in quo
non legitur nisi L. Silano Torquato (Grud. 331, 6)^, probabiliter a
Borghesio ad hunc relatus est, quippe qui ad honores non videatur
pervenisse. L. Silanus is, cui imperante Nerva Titinius Capito statuam
Romae in foro posuit (Plinius ep. 1,17), eidem idem creditur eam-
que opinionem ego quoque secutus sum in indice Pliniano; ceterum
ubi ad severum examen eam revoces, fatendum est idoneam causam
nullam proferri, cur hie potissimum intellegatur. Potuit sane Capito
sie honorare ultimum marem ex posteris Augusti.
Stemma subieci supra dictis enarrationibus accommodatum.
M. Silanus 55
M. Silanus C. Silanus ^ Claudia?
cos. 729
M. Silanus ^^ üomitia C. Silanus M. Silanus D. Si- lunia C.
I Calvina? C. f. M. n. C. f. cos. lanus Silani f.
COS. 763= 10 768=15 Torquata
I I I
Aemilia ^-^ M. Silanus M. f. C. Appius lunia -^ C. Caesar
Lepida
proneptis
Augusti
Torquatus Silanus Claudilla imp.
008.772=19 COS. 781 =28
M. Silanus L. Silanus Tor- D. lunius lunia Lepida lunia M. Silani
natus767=14 quatus M. Si- Silanus Silani Tor- f. Calvina
COS. 46 lani f., natus Torquatus quatif. nupta nupta L. Yi-
a. aut 23 aut 27, cos. 53 C. Cassio tellio
sponsus Octaviae Longino
Claudii imp. f.
L. lunius Si-
lanus Torqua-
tus f 65
1) (Das. p. 250 n. 560.) 2) (C. I. L. VI 2002; nach Mommsen Hermes 38,
1903 S. 128 ein Fragment der Salier - Liste.) 3) (C. I. L. VI 1438.)
202 Observatioiies epigraphicae N. II.
Noii recepimuR C. lunium C. f. Silanum cos. a. 737 \ non aiisi cum
Borghesio praenomen patris ex Gaio in Marcum mutare, nee magis
L. Silanos duos consulatus petitorem a. 733 alterum, alterum consulem
c. a. 27. Praeterea Q. Caecilius M. f. Metellus Creticus consul a. u.
c. 760 = p. Chr. 7 aetate provectus iam et consularis adoptatus sit
necesse est a lunio quodam Silano, unde ipse postea dicitur Silunus
Creticus, filia eins, cuius elogiura nuper optime restituit Henzenus
(in actis acad. Berol. minoribus 1866, 247)^, defunota c. a. 19, cum
sponsa esset Neronis Germanici f., Tunia Silani f. (vide quae dixi
in Hermae vol. 2 p. 1 26 (Ges. Sehr. Y S. 349)) ; at cum ne de praeno-
mine quidem constet, frustra quaerimus, quinam ex Silanis cum
adoptarit. Denique de Silanis Gaetulicis non habeo quod addam
enarrationi Borghesii (1. c. p. 214) probabiliter eos repetentis a
D. Silano fratre consulum a. 10 et 15. Eum liberis carentem ad-
optasse videri filium Cn. Lentuli Gaetulici consulis a. 26 (v. stemma
Corneliorum quod dedimus I p. 14)'* dictum propterea D. luuium
Silanum Gaetulicum, anno p. Chr. 63 receptum in collegium aliquod
nobile sacerdotum; ab hoc natum esse M. lunium Silanum Lutatium
Catulum, cuius defuncti anno aetatis vicesimo primo titulus repertus
est in sepulcro Scipionum (Orell. 560)*. Silanos certe Gaetulicos
inter patricios adlectos esse inde colligitur, quod hie saliare sacer-
dotium habuit. Stirpem eam ad Traiani aetatem durasse Borghesius
recte effecit ex loco luvenalis 8, 26; ad Augusti autem progeniem
ea non pertinuit.
Restant duae observationes, altera de coniunctione quae inter-
cessit inter lunios Silanos et Manlios Torquatos, altera de affinitate
quam volunt fuisse inter illos et Claudios patricios. Et illius quidem
66 coniunctionis origo clara est et indubitata; nimirum D. lunius Silanus
praetor a. 612 naturalem patrem habuit T. Manlium Torquatum con-
sulem a. 589, a quo in adoptionem datus luniorum Silanorum nomen
propagavit. Deinde extinctis Manliis Torquatis aetate Caesariana
(neque enim ullum novi eins gentis posteriorem T. Torquato T. f. et
L. Torquato L. f. praetore a. 705, quorum ut mortuorum meminit
Cicero in Bruto scripto a. 708 c. 70, 245. 76, 265) secundum usum
eins temporis lunii Silani, naturaliter oriundi ab illis, non solum
imaginibus gentis extinctae pompas suas decoraverunt, quemadmodum
Tacitus (ann. 3, 76) ait in funere luniae filiae D. Silani consulis a. 692
1) (Prosopogr. II p. "254 n. 543.)
•2) (C. I. L. VI 914 = Dessau 184.) 3) (Ed. 2 (im Druck) p. 376.)
4) (C. I. L. VI 1439 = Dessau 959.)
De luuiis Silauis. 203
(iefunctae a. demuiii u. c. 775 = p. Chr. 22 Manliomm quoquo imagines
antclatas esse, sed ipsa nomina revocavemnt. Plane eadem ratione
Fabii Maximi aetate Augusta extinctis Aemiliis Pauliis cognomen id
adsciverunt, quoniam saeculo sexto ex maioribus eorum unus ex
Paulli domo in Fabiam venerat. Ita in Silanis Torquatorum nomen
emergit primum in lunia Torquata virgine Vestali sorore consulum
a. U> et 15, deinde in consule a. p. Chr. 19, quamquam huic id cog-
nomen non datur nisi in unico titulo filiae^; denique abnepotes ad-
nepotesque Augusti eo passim usi esse inveniuntur. Eodem rettulerim
quod ait Suetonius (Gai. 25) Gaium, cum vetera familiarum insignia
nobilissimo cuique adimeret, etiam Torquatum torque privasse; nam
Xonii Asprenates, de quibus plerique haec intellegunt propter narra-
tionem eiusdem auctoris in Augusti vita c. 43, minus recte quam
Silani vetustis familiis adnumerantur nee satis apte iunguntur Magnis
Cincinnatisque ^. Perperam autem Borghesius loco corrupto Taciti
ann. 3, 68 separanda Silani (agitur de consule a. 10) materna bona
qui^ype alia parente geniti reddcndaque filio pro alia scribi iussit
3Ianlia.^ Nam perversae sententiae ita medela nulla affertur; ad
Torquati autem nomen Manliis^ tributum explicandum neque opus
est affinitatis demonstratione, cum adoptio rem conficiat, neque si
opus esset, haec relata ad consulem a. p. Chr. 10 sufficeret, cum id
nomen latius pateat in Silanis quam ut ab eins aetatis matrimonio
repeti possit. Miror autem Nipperdeium, qui Fundamente opinionis
recte reiecto et absurditate commatis optime perspecta nihilominus
secure premens Borghesii vestigia Yestalis matri Manliae nomen
fuisse asseveret indeque filiam Torquatam appellatam esse contendat.
Coniunctos fuisse Claudios patricios cum luniis Silanis tantum
abest ut negem, ut duorum consobrinorum C. Appii Silani cos. a. 2b
et luniae Claudillae nomina Claudiana ducant ad coniecturam com-
munem eorum aviam Claudiam ex gente patricia fuisse. Sed hoc 07
nego, quod et Borghesius (1. c. p. 188} et alii omnes admiserunt,
apud Suetonium Claudii c. 4 agi de affinitate Claudii eins qui postea
1) Non super vacaneum erit monere cautos admodum nos esse clebere in
eiusmodi cognominibus hereditariis ab iis, quibus ius in ea sit, abiudicandis
propter usurpationem eorum omissam. Ita Taeitus in annalibus a. 64. Qb D. Silano
cognomen Torquati dare solet, Lucio negare, ut adeo scribat 16, 8: ipsum clehiuc
Silanum increpuit iisdem quibus patruum eius lorquatum; at nihilominus paullo
post c. 12 eosdem homines complectitur appellatione duorum Torquatorum.
2) Q. Volusii consulis a. 809 = 56 uxor Torquata (vide quae adnotavi ad
Borghesium opp. 3, 338. 834) ex qua gente fuerit, nescimus. (Prosopogr. III
p. 331 n. 218.)
3) (Zu lesen: Silanis.)
204 Observationes epigraphicae N. II. 111.
regnavit cum Silanis. Scribit ibi Augustus paucis ante mortem annis
ad Liviam uxorem sie de Claudio: curare eum ludis Martialibus
tricUniiim sacerdotum non displicet nobis, si est passurtis se ah Silani
fllio homine sibi adfini admoneri, ne quid faciat quod conspici et deri-
deri possit. Quiiiam is esse posset Silani filius, difficile dictu foret,
si omnino de ea re quaerendum esset. At quod editur non est nisi
coniectura Beroaldi parum felix; in libris omnibus est Silvani, cumque
Claudio uxor prima fuerit Plautia Urgulanilla filia M. Plautii Silvani
consulis a. 752, soror Plautii Silvani praetoris a. 22 p, Chr. memorati
apud Tacitum ann. 4, 22 aliorumque Plautiorum enumeratorum apud
Nipperdeium ad h. 1. Taciti, intellegitur omnino herum aliquis Claudii
Liviae nepotis cognatus.
151 Occasione oblata additamenta duo subieci ad commentariolum
de luniis Silanis.
Admonuit Dittenbergerus tituli prostantis Athenis in domo Bar-
banis cuiusdam Jigög tö ßoQsiov rfjg floixUrjg, editi non sine mendis^
a Pittacio 'E(p. äg^. n. 3765, huius: ro xoivöv Boicorcbv | Evßoeojv
AoTiQcbv I 0a)yJcov Aeogiecov Mägxov 'Iov[v]iov \ Molqxov vtöv Aexjuov
vl[oj]vöv Zedavbv \ ävniajuiav oonfJQa | xa\ evegyhfjv. Silanus hie
vixerit necesse est temporibus aut extremis liberae rei publicae aut
certe Augusti; nam post hunc proquaestores nulli inveniuntur. lam
postquam ex titulo Mylaseno edito apud Lebasium vol. 3 n. 409 et
optime explicato a Waddingtonio didieimus praetorem, qui Asiam
rexit a. u. c. 678, dictum esse M. lunium D. f. Silanum, probabile est
ex eo natum esse hunc de quo agimus M. lunium M. f. D. n. Silanum.
Secundum aetatem potest esse M. Silanus is qui legatus Caesaris
in Gallia fuit a. 700 (Caes. bell. Gall. 6, Ij, item pater consulis a. 729
M. Silani, si quidem vere is patrem habuit Marcum (v. supra p. 195.
201)2.
De Manliorum Torquatorum interitu dixi (p. 202) oblitus A. Manlii
Torquati eins, qui in turbis a. 696 Ciceroni affuit (Cic. de fin. 2, 22, 72),
1) Legitur in exemplo v. 4 lOYAlON errore typographi sine dubio, cum
iu transscriptione sit 'lovviov, v. 6 YIONON. (S. jetzt C. 1. Att. 111 568 (Köhler).)
2) (Die in Athen gefundene Inschrift bezieht sich vielmehr anscheinend
auf den Consul des Jahres 729 selbst, s. Prosopogr. imp. Rom. 11 p. 246 n. 549.
Er ist auch wohl in der euboeischen Inschrift \id^t]vä 11, 1899 S. 221 gemeint,
in der ein legevg M. 'lovviov Zeilavov vorkommt. Unsicher ist, ob ihm die Inschrift
von Thespiae I. G. VII 1851/2 gehört.)
De luniis Silanis. — De fide Leonhardi Gutenstenii. 205
(leinde quaesitor de ambitu a. 702 Milonem condemnavit (Ascon.
p. 40. 54), postea a. 705 cum Pompeianis Italiam reliquit (Cic. ad
Att. 9, 8, 1), Pompeio caeso aliquamdiu Athenis exulavit (Cic. ad
fam. 6, l — 4), mox a. 709 reditiim in Italiam impetravit (Cic. ad
Att. 13, 9), denique post proelium Philippense a. 712, cui item inter-
fuisse videtur, Samothraciae Attici amici copiis sustentatus est (Nepos
Att. II cf. I5j. Plura de eo quod sciam non traduntur, nee certum
est eum ultimum gentis suae obiisse; sed hoc posteriorem Manlium
Torquatum adhuc non inveni.
III. De fide Leonhardi Gutenstenii. 67
Inter eos, qui privatim sibi profuerint in copiis epigraphicis con-
gerendis, . Gruterus nomen posuit Leonhardi Gutenstenii iure consulti
eiusque hominis aliunde mihi ignoti in praefatione de sua sylloge
merita accuratius enarrat. luvenes duos Gutenstenium illum et
Gasparum Scioppium Romae degentes pro amore in se Yelserumque ^
■^quicquid marmorum quotidie per Romam hinc inde erueretur, eorum
delineationem septimanatim fere secum communicasse ipso Guten-
stenio adhibente manum suam accuratissimam'. Ab lohanne Metello
adscripta ad corpus Mazochianum, quae ut et alia domi suae servata
obtulerat Horatius a Yalle iure consultus, eos descripsisse et misisse;
item Smetianum codicem ex Farnesiana bibliotheca a Fulvio Ursino
sibi impetratum eos contulisse cum Smetianis editis et misisse quae
ibi plus aliterve legerentur. Denique cum addat Gruterus Fulvium
Ursinum schedas suas plerasque aut ipsas per Yelserum transmisisse
aut Romae obtulisse describendas, dubium non est describendi officio
in his quoque functos esse iuvenes illos et maxime Gutenstenium,
cum quae accepta feruntur Ursino in corpore passim per Gutenstenium
venisse dicantur. Huic praefationis expositioni ipsa sylloge satis
respondet, titulos quosdam referens in urbe descriptos a Gutenstenio
(nam Scioppii nomen in corpore rarius memoratur), in compluribus
autem Gutenstenii nomen adiungens Metello Ursinove, ut etiam ea,
quae solum Metelli nomen subscripta habent, omnia eorumque, quae
sub Ursini nomine proferuntur, partem aliquam Grutero a Guten-
stenio subministrata esse recte conicias. Quare aliquid momenti
habebit ad titulos maxime urbanos recte aestimandos iudicium de
fide ipsius Gutenstenii, quam adhuc quod sciam nemo in dubium
1) (Diesem (Marcus Velser aus Augsburg) hat er auch direkt im J. 1600
eine (falsche) Inschrift (angeblich aus Tibur) geschickt; s. C. I. L. XTV n. 886*.)
206 Observationes epigraphicae N. III.
vocavit. Sane in multis illis et variis, quae misit Grutero, etiam
interpolata et falsa reperiri constat iieque id per se ipsi vitio verti
debet. Volumen Ligorii quod fiiit Ursini, nunc est in bibliotheca
Vaticana n. 3439, dudum notum est allegari apud Gruterum sub
68 titulo Ursinianorum, ipsumque propterea hominis doctissimi et sanctis-
simi nomen iam apud nostrae artis homines merito infamatum est:
similiterque ante hos viginti annos in actis societatis Saxonicae minoribus
a. 1850 p. 294 (oben S. 72) monui citari apud Gruterum excerpta ex
codice aliquo cardinahs Carpensis facta a Metello homine item accura-
tissimo et rebgiosissimo formata illa ex lucundianis perpetua foeda-
que interpolatione. Coepimus igitur diffidere aliquatenus Gruterianis
bis, sive Ursiniana dicuntur sive Metelliana sive Gutensteniana; sed
cum ipsa interierint (nam in paucis schedarum Gruterianarum reliquiis
quae supersunt in bibbotheca Lugdunensi Gutenstenianae nullae
comparent), perierint item cum summo artis nostrae damno Ursiniana
fere universa, Meteibana denique pleniora esse potuerint ante tria
saecula apud Vallaeum quam nunc sunt in Vaticana (cod. 6034.
6037 — 6040. 8495), post iudicatam de fraude quaestionem altera de
fraudis auctore remansit sub iudice. Iam vero opere procedente
intellegi coeptum est ipsum Gutenstenium tam in titulis quam in
schedis describendis mala fraude nou raro usum esse, id est alia
quidem iideliter eum ita ut acceperat rettulisse, alia vero neque ea
pauca aut interpolasse aut confinxisse^ Id ita esse iam demonstrabo.
sed breviter: neque enim postulamus, ut taedia quae nos devoravimus
omnia qui haec legunt item perpetiantur neque iustae in tali quae-
stione studiosorum impatientiae obliviscemur.
1. Urbanarum, quas Gruterus ait visas esse Gutenstenio. plerae-
que genuinae^ sunt et recte et probe descriptae, maxime servatae
tum apud Gutenstenii patronum Horatium Vallaeum, ut Grut. 1083, 8
(= VI, 851) L. Valerio Voleso cet. , nuper custodita apud Feam, et
Grut. 1013, 10 (c== VI, 170) numini Fortis Fortune cet., prostans
hodie in museo Neapolitano; item quae tum fuit in.ecclesia S. Mariae
ad Aram caeli, nunc est in museo Capitolino ara Isidi sacra Grut.
83, 10 (= VI, 351). Sed tres quae sequuntur item a Gutenstenio
qui viderit relatae neque ab alio quoquam vel ante visae vel postea
difficulter patronum nanciscentur ; sunt autem hae^.
1) (Dies hat sich bei weiterer Durcharbeitung des Inschriften materials
durchaus bestätigt; s. Henzen Eph. epigr. 3 p. 54 flF., C. T. L. VI 5 p. 222*; vergl.
auch C. I. L. Bd. IX u. X praef. p. XLIV; Bd. XIV praef. p. XV.)
2) (0. I. L. VI 5 n. 3207*. 3208*. 3201*.)
De fide Leonhardi Gutenstenii. 207
Romae basis inter alia marmora quae ad fabricam D. Petri in Vaticano
secantur.
Imp. Caes. L. Septimio Severo | Pio Pertinaci pout. max. trib. pot. VllI
imp. IX COS. III I p. p.; imp. Caes. M. Anrelio Antonino | trib. pot. IUI
COS. II principi ( pio felici .... nat | luliae Aug. matri Aug. '
et castror. et | senatus | coUegium augur. | p. p.
Grut. 264, 5. ' Grutero Gutenst. qui vidit'.
Romae inter marmora, quae aptantur fabricae D. Petri in Vaticano.
DDD. nnn. | Valentiniano | Valenti et | Gratiano Auggg. | piis felicibus
ac I semper triumfator. | signum Herculi vict. | ob prov rect. , . .
ampli . . . , I votis X | . . . . is XX
Grut. 1013, 5. ' Grutero Gutenstenius qui vidit'.
Romae inter lapides qui in usum fabricae D. Petri secantur basis mar-
morea fracta.
Felicitati [ domus August. | . . . . | officiorum o . . . . | T. Aelius Aug.
1 I T. lulius Aug. 1. . . i . . . US
ab altero latere: f)9
I libertor. et servor. | domus August | imp. Caes. Titi divi | Vespa-
siani f. Aug. | in . . . n . . ui {seqmiyitur nomina septendecim).
Grut. 10, 5 'Grutero Gutenstenius qui vidit exscripsitque'.
Primae honores honoruraque iterationes tarn facile explanabis quam
Geryoni aptabis petasum; in secunda imperatores tres intemeratae
Christianitatis signumque Herculis victoris simul splendent tamquam
in eodem caelo Sol et Luna; tertia denique merum miraculum est
proponens in eadem scaena imperatores Titum et Pium. Quartam
reperies et praescriptione et absurditate parem Grut. 1014, 6^ Prae-
terea vide mihi hominem callidum, qui importuno amico de titulis
istis aliquando sciscitanti responsurus sit tum eos denuo visum iri
cum ruat basilica S. Petri. Sane nos quoque persuasum habemus
antea certe neminem eos visurum esse.
2. Inter ea, quae ex Metellianis desumpta Gutenstenius Grutero
submisit, non multa sunt, quod quidem sciam (nam urbana aliaque
complura ibi relata equidem pro mei officii finibus non ad amussim
pervestigavi) . quae redeant in Metellianis iis quae hodie supersunt.
Sed hoc non urgemus, cum fieri potuerit, ut post Gutenstenium pars
Metellianorum casu interierit. At ex iis quae ibi redeunt, suspicionem
fraudis movent certe Brixianae duae a Gutenstenio ex Metellianis
descriptae Grutero. Nam reperiuntur quidem in corporibus ßrixianis
1) (C. I. L. VI 5 n. 3205*.
208
Observationes epio^raphicae N. 111.
duobus servatis adhuc inter Metelliana bibliothecae Vaticanae, sed
ut in bis legantur intemeratae, apud Gruterum auctae additamentis
falsis Utramque subscripsi^.
Ibidem (legituriu snmmo folio'Burni\
sed 'ibidem' illud pertinet ad id^iuod
proxime praecedit'in Faustini mona-
sterio'). Minervae
August
Sex. Dugius
Valeutio VI
vir Aug.
Metellus cod. Vat. 6039 f. 403'. Paullo
diverse cod. Vat. 6038 f. 154.
Orut. 81, 5
stenius'
Burni extra Brixi;
Minervae
August
Sex. Drunius
Valens
VI vir Aug.
d. d.
' ex ms. Metelli Guten-
Ibidem.
d. m.
Pan tino
ret riri iario
qui vi imago xit an
nos XX 111
m. IUI natio
Fryx pugnar
ura V Ingenua
posuit coniugi
karo cum quo
vixit an. V m. II
Metellus cod. Vat. 6039 f. 405. Paullo
diverse cod. 6038 f. 158.
Extra Brixiam.
Pan hie ex- tino
reti pressa ario
qui vi est viri xit an
nos imafjo XX III
m. IUI d. VU
natio Fryx
pugnar. V
Ingenua posuit con
iugi karo cum quo vix.
an. V m. II d. VII
Grut. 333, 9 'Gutenstenius e cod. \m
Metelli'.
70 Evidenter Gutenstenius haec descripsit ex ipso illo qui adhuc extat
codice Metelli n. 6039; nam alter n. 6038 ab exemplis Gutenstenianis
etiam longius recedit. Descripsit autem ita, ut praeter minora in
altera adderet formulam dedicatoriam, in altera duobus locis numerum
dierum, quorum neutrum in ullo horum titulorum apographo com-
paret praeter Gutensteniana. Ea igitur commentus est per se inno-
cua et vilia, sed ad fraudem detegendam non minus apta quam
Hercules victor honoratus ab imperatore Yalentiniano.
3. Tituli non ita pauci leguntur apud Gruterum cum subscripti-
onibus formae diversae, modo 'ex Metelli schedis Gutenstenius', modo
'Metellus e codice fratris lucundi', modo * Metellus e manuscripto
codice cardinalis Carpensis', quas subscriptiones dudum intellectum
est plerumque certe idem significare, id est titulum ex codice fratris
1) (S. jetzt C. I. L. V 4282. 4506 vergl. das. p. 432.)
De fide Leoiihardi Guienstenii. 209
Iiicundi servato tum apud cardinalem Carpensem Metellum descrip-
sisse, Gutenstenium rursus misisse ex Metellianis. Versavit igitur
Gutenstenius excerpta Metelliana iam inserta codici Yaticano 6039
p. 242. 309 — 328. 369 sie inscripta *^ex libro epigrammatum manu
scriptorum recens cardinalis Carpensis\* quae cum olim perlustrabam
iudicavi excerpta esse ex exemplari aliquo nequaquam eximio corporis
lucundiani. Velim tamen accuratius examinentur, non quo per se
utilitatem habeant, sed ut intellegatur Gutenstenius quid inde trahere
potuerit^, Praeterea corpus Mazochianum adnotatum a Metello. eo
tempore servatum apud Horatium a Yalle, quem id 'ut et alia"*
Gutenstenio obtulisse Gruterus scribit, sine dubio id ipsum est, quod
hodie pariter custoditur in eadem bibliotheca Yaticana (cod. 8495),
ubi ipse Metellus in adnotatione ad praefationem adiecta^ tam lucundi
meminit quam libri illius Carpensis. Iam igitur cum Metelliana ea
quae apud Horatium a Yalle Gutenstenius vidit adhuc supersint in
Yaticana, ex bis quae Grutero rettulit exigere possumus ad ipsas
schedas. Mihi cum Carpensium excerptorum exemplum praesto non
sit, Metellianarum autem ad Mazochium adnotationum notitia quae
sufficiat suppetat, interim experimentum facere volui^ inter Guten-
steniana Gruteri et Mazochianum corpus a Metello adnotatum quaenam
ratio intercedat, et vel sie deprehendi illa ex hoc profieisei videri,
sed ut interpolatio simul late grassata esse inveniatur. Exempli causa
titulorum eins generis sex in urbanorum parte adhuc typis impressa
a me deprehensorum herum:
YI, 89 = Maz. 33 = Grut. 100, 6 'e Metelli schedis Gutenstenius'.
'e Mazoehio et ms. Metelli'.
'describebat Metellus e lucundi
schedis qui vidit'.
Gutenstenius e ms. Metelli'.
35, 10 'Metellus describebat e ms. cod.
Card. Carpensis'.
1 'Metellus ex fr. lucundi auto-
grapho qui vidit describ.'.
exempla Gutensteniana comparatione instituta visa sunt omnino pro- 71
fecta esse sive ex Mazochianis editis sive ex adnotationibus Metelli.
Nam duo eorum n. 719. 885 in libro Yaticano notas habent a manu
„234 =
?7
23' =
)■)
109, 3
„ 562 =
51
26 =
»
101, 1
„ 563 =
J1
69 =
11
246, 4
„719 =
n
23' =
»
35, 10
„885 =
J?
60' =
»
236, 1
1) (S. jetzt Henzen Eph. ep. III p. 54.)
2) Ex ea adnotatione quae olim exscripsi Romae, cum ne hodie quidem
lectu indigna sint, dedi in appendice (p. 76). (Ein Wipderabdrnck diesor Bo-
merkungen des Metellus schien nicht nötig.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. J4
210 Observationes epigraphicae N. III.
Metelli adscriptas, quas in suam rem convertit Gutenstenius. Scilicet
n. 885 cum sie referatur apud Mazochiiim: ossa TL Caesaris divi
Aug. f. Augusti pontificis maximi cet.. Metellus emendavit Atig. pont.
max. versuumque divisionem de more a Mazochio neglectam restituit;
iam apud Gruterum 1. c. inscriptio et in compendiis et in versuum
divisione formata est ad exemplum Metellianum. Deinde in n. 719 sie
relata apud Mazoehium 1. c.: lulius Caesar deo Soli invicto altare
Metellus pro altare reposuit aram; unde sie legitur apud Gruterum
1. e.: deo Soli invicto aram C. lulius Caesar d. d. . . . Reeepit igitur
in hac Gutenstenius emendationem Metellianam, praeterea de suo
verba transposuit, praenomen et elausulam addidit, hiatum indicavit,
omnino sui similis.
In Universum collatis inter se Gutenstenianis et Mazochianis
deprehendes indicationes locorum aut easdeni esse aut simillimas,
leetionem saepe non differre nisi in minutis, ubi autem differat,
Gutenstenianam interpolatam esse. Earum interpolationum praeter
supra allatam alias quasdam subscripsi.
Maz. 33 (C. I. L. VI 89): Grut 100, 6 'e Met. sched. Gut.'^-
S. p. q. R. aedem Concordiae vetustate Aedem Concordiae vetustate collapsam
collapsam in meliorem faciem opere et ampliorem opere cultuq. splendidiorem
cuitu splendidiore restituerunt. restituit s. p. q. R.
Maz. 69 (C. I. L. VI 563) : Grut. 246, 4 'Gut. e ms. Metelli' :
Pietatis imperatoris Caesaris divi Ner- Pietati et Felicitati imp. Caes. divi
vae Traiani et rel. Nervae Traiani et rel.
Grut. 179,1 'e ms. card. Carpensis ac
Ma.. 14 (G.I.L.YI im): Metelli Gutenst-
Dd. nn. Dioclitianus et Maximianus Dd.un. C. Aurel. V^al.Diocletianus et M.
invicti seniores Augusti patres impera- Aurel. Val. Maximiauus invicti seniores
torum et Caesarum Augg. patres impp. et Caes. p. p
Constantius et Maximianus invicti dd. un, Fl. Valer. Constantius et Ga-
Augg. et Severus et Maximianus nobi- 1er. Valer. Maximinus nobilissimi Cae-
liss. Caesares sares ff.
thermas felices Dioclitiani Aug. fratris thermas felices Diocletiano coeptas
sui nomine consecravitcoeptisaedificiis aedificiis pro tanti operis magnitudine
pro tantioperismagnitudine omni cultu omni cultu iam perfectas numini eins
perfectas Romanis suis dedica. consecrarunt. ...
Grut. 178,3 "e ms. Metelli atque Ursini
Maz. f. 127'^: Gutenstenius'.
Imp. Diocletia. Cesar Aug. Imp. Diocletia. C. Aug. pius felix
plurimibus operibus in colle hoc plurimibus operib. in colle hoc
1) (C. T. L. VI 5, 3228*.) 2) (C. 1. L. VI 5, 3231*.)
3) Cum apud Mazoehium collocetur 'in domo To. Dominici de Fidelibus
sive in vinea eius prope S. Maviam maiorem', Metellus adscripsit 'est Nepete in
civitate, ut dicitur in codice Carpensi', verba non mutavit.
De fide Leonhardi Gutenstenii. 21bl
excavato saxo quesitam aquam exeavato saxo quaesitam aquam
iugi profluvio ex tofo hie scatentem iugi profluvio ex tofo hie scatentem
invenit invenit
Martia salub. Tib. levior. Mar. salubriorem Tiber, leviorem
curatis aegritu curandis aegritudinibus
et statera iudicatam statera iudicat
eius receptui putheum ad prox. tricl. eius reeeptui puteum ad prox. triclin.
usus in hoc spheristerio usum in hoc sphaeristerio
ubi et imperatoriam dictylotecam pos. ubi et imperat. nymfeum f. c.
Hic titulus relatus apud Orellium n. 57 mihi quidem ipse falsus vide- 72
tiir esse; certe male dicitur imperator Diocletianus Caesar Augustus
et male cohaerent omnia^. Sed ut eam quaestionem ulteriori examini
reservemus, hoc dubium non est Gutenstenium et imperatoris nomina
temere emendasse et sublata, quae thermis parum convenire videretur,
dactyliotheca substituisse nympheum.
Hoc interpolationum genus cum primum agnovi, non satis id
distinguens ab interpolationibus antiquioribus, id est iis, quae pro-
fectae ex syllogis scriptis saeculo XY tum cum scribebam adhuc
latentibus primum publice editae sunt in corpore Mazochiano, erravi
non de fraude, sed de fraudis origine et aetate ^. lam cum syllogas
illas cognoverimus perscrutati bibliothecas, videant ii qui titulos
urbanos recognoscunt, num fieri possit, ut demptis interpolationibus,
quas a Gutenstenio profectas esse mihi videor demonstrasse, Guten-
steniana ea de quibus agimus redeant ad Carpensia illa excerpta
itemque Mazochium editum cum supplementis scriptis Metellianis: ut
tandem aliquando quiescat umbra molesta codicis istius cardinalis
Carpensis, sub quo nomine quae hodie circumferuntur , ea equidem
persuasum habeo aut vulgaria esse aut meras nugas a Gutenstenio
excogitatas. Eos autem titulos, qui prolati cum eiusmodi auctoritate
nihilominus absunt a schedis scriptis Metellianis, quas secundum ea
quae diximus iam satis constat tam plenas esse hodie in bibliotheca
Yaticana quam fuerunt apud Yallaeum, totos fictos esse arbitror a
Gutenstenio, idque quidam certe eorum absurditate insignes egregie
confirmant. Exempli causa selegi hunc"^.
Romae in domo lulii Matthaei.
Pro Salute reditus divi Titi Caes. divi imp. Vespasiani Aug. f. Q. Laberius
Rufus sac. dei Herculis p. s. p.
Grut. 113,4 'Grutero Metellus e ras. cod. Franc, [immo fratris] lucnndi
qui vidit\
1) (S. jetzt C. I. L. VI 5, Gl--.; 2) (S. oben S. 72 A. 6.)
3) <C. I. L. VI 5, 3244*.)
14"
212 Observationes epigraphicae N. IIT.
Nonne is, qui hie venditat vota nescio quae pro divi imperatoris reditu
suscepta quique gemmulam perraram invenit saluteni non imperatoris,
sed reditus, plane idem est, quem supra vidimiis genetivo Pietatis
pro Pietati offendi, imperatorem Caesarem divum Nervam Traianum
secure concoquere? Addo monstrum gemellum et taceo ^•
Romae in palatio cardinalis Genuensis.
Felicitati aug. et providentiae divi Titi imp. Vespasiani Aug. f. sublatis
pop. Rom. hostib. perniciosissimis C. Aelius Successus L. Cocceius Felix
s. p. f. c.
Grut. 244,8 'Gutenst. e ms. Metelli'.
4. Smetii sylloge scripta, unde excerpta supra diximus Gruterum
accepta referre cum Scioppio tum praesertim Gutenstenio, cum adhuc
extet servata hodie in bibliotheca publica Neapolitana (cod. Y. E. 5 fol.)
et tota nostra causa excussa sit, nee mihi nee quod seiam operis
sociia umquam in excerptis Gruterianis interpolationes se obtulerunt^.
73 Yidetur igitur Gutenstenius in hac opera a mala fraude abstinuisse,
fortasse ab ea ineipiens et progressu studiorum demum ad fallacias
delatus, ut Oetavius Rossius Brixianus ille Ligorii aemulus in iis
quae Grutero submisit satis honestum se exhibuit, decennio post ipse
librum edens nugatorum omnium levissimum et stultissimum.
5. Ursini collectanea cum non extent^, quae ei accepta refert
Gutenstenius pleraque ad schedas Gutenstenio exhibitas iam exigi
nequeunt. Sed est inter ea sylloge quaedam praeter Gutenstenium
nobis nota per auetorem alterum hominem probum Nicolaum Floren-
tium, qui ut eam syllogen sive ex ipso Ursini exemplo sive ex
gemello descripsit, ita leguntur inscriptiones non in schedis quidem
1) (C. I. L. VI 5, 3229*.)
2) Monuit Bormannus tituli VI, 1025 = Grut. 261, 5 divo Commodo cet. cum
tria extent de lapide excepta exempla Smetii in ms. illo Neapolitano, Budaei
apud Metellum, Cittadinii, omnia finire in vocabulo Phüiimenus et abesse ab
iis clausulam d. d., eam autem legi in codice illo adiectam manu ignota atra-
mento diverso itemque apud Gruterum auctores laudantem Smetium et Guten-
stenium. Collatis reliquis fraudibus Gutenstenianis non sine causa id codici
adscriptum suspicabimur ab ipso Gutenstenio. (Ähnliche Fälle C. I. L. XIV
n. 338 V. 2; n. 2996 v. 4.)
3) Romae Codices bibliothecae Vaticanae pervestigans adnotavi in Manu-
tiano n. 5241 excerpta legi 'ex libro F. Ursini' inde a p. 47' ad p. fortasse 74;
nam quatenus is titulus perveniret, non satis mihi constabat. Haec cum ad
meas partes non spectarent, non excussi; sed rogatos velim collegas Romae
degentes, ut ea inspiciant et certiora nos de iis edoceant. (Vergl. Henzen
C. I. L. VI praef. p. LV.) Etiam in cod. 6040, qui complectitur multa diversaque,
ürsiniana quaedam reperiuntur praescripto nomine Latini Latinii (I p. 49 (=
Ges. Sehr. I S. 4).)
De Hde Leonhardi Gutenstenii. . 213
Bruxellensibiis Torrentii, qiiae pleraquc Florentiana servanint, sed
in Lipsianis editis. Sylloge ea cum Spoletinam se esse velit, Spala-
tina, id est Saloiiitana plura recepit quam vere Spoletii reperta, et
alias quoque perturbata est et corrupta, a fraude tamen aliena.
lam ex Florentianis illis quid effeceritL Ursinus personatus, intellegetur
ex exemplis quae apposui.
Liimas p. 86. Ursinus (in corrig. cd. 2 Grat.).
Consentio deorum Consentio deorum
Marian. Asozomeue Marianus Sozomenus
imperio fecit iuiperio .... e. m. ex voto fec,
Titulus adhuc extans Spalati ibique a me descriptus (III, 1935) a Lipsio
recte refertur, nisi quod in lapide est Marcana Sozomene.
Lipsius p. 32. Spoletii. Grut. 1008, 7 = 1009, 2. Ursinus per
Giitenstenium. Spoleti.
I. 0. m. T. 0. m.
Q. Raonius Q. Varonius
Dodorus ex Philocalus
voto posuit V. s. 1. m.
libes merito posuit
iii idus Maias VI id. Febr.
. . proniano et Aproniano et
pp. du. cos. Nigro cos.
Exempla meliora (v. III, 1945) versu ultimo dant, quod etiam in corruptela
Florentiana inesse quivis videt, Ikadiia cos.
Lipsius p. o2. Spoletii. Grut. 1016, 4 ex Ursinianis. Spoleti. 74
Dis Syris Dis Syris
C. Albicius Q. Albinius Q. 1.
C. 1. Restitutus Restitutus
ex iussu
I. o. m. D.
posuit
1. m.
In lapide et ipso Spalati mihi viso (III, 1961) vere sie est: dis Syris | C. AI-
bucius I C. l. Restitutus.
Possum addere eius generis alia; sed haec quem non edoceant, ne
is difficulter sapiet.
6. Restant Ursini urbanae numero multae, sed dubitationibus
magis obnoxiae quam sunt fraudes supra tractatae. Primum cum
Metelliana, quae leguntur apud Gruterum, omnia ad eum per Guten-
stenium videantur pervenisse, Ursinianorum partem supra vidimus
eum accepisse non interveniente Gutenstenio. Quare ubi, ut oportet,
ad ea tantum attendimus, quae Gutenstenii nomen adscriptum habent,
214 Observationes epigraphicae N. III.
inveniuntur in iis inedita eo tempore et bona, ut titulus hodie musei
Vaticani VI, 235 = Grut. 109, 7 *a Gutenstenio ex Hör. Vallaei et
Fulvii Ursini autographis'', quam quam hie quoque versu paenultimo
pro Caesare Vespasiano VJ, Tito Caesare imp. Uli cos. male legitur
imp. Vespas. VI, Caisare Tito IUI cos. ; alter hodie musei Florentini VI,
551 = Grut. 93, 6 'e schedis Ursini Gutenstenius", descriptus ex ipso
illo codice Ursini Ligorianorum Vat. 3439, etsi etiam ibi pro Nymp. sanc.
Gutenstenius dedit Nymf. sacr.; tertius VI, 622 = Grut. 63, 4 'aFulvio
Ursino, descriptore Gutenstenio"*, in quo tamen etiam audacius praeter
alia minora post verba Signum Silvanl idem inseruit et Herculis.
Etiam titulus imperio domini Silvani dedicatus k. Martis F. Calvisio
Uusone L. Caesennio Paeto cos. a Grutero primum editus 64, 9 cum
subscriptione 'ex Ursini schedis Gutenstenius' non sine causa in suspi-
cionem vocatus est; sed recte iam in Corpore VI, 597 locum tuetur
defensus praeter Gutenstenium et testibus fidei indubiae Pighio et
Winghio et ipsis consulum nominibus ab iis quae traduntur apud
Tacitum ad a. 61 p. Chr. ann. 14, 29 ita diversis, ut alterius voca-
bulum lapide recte corrigatur, alterum, qui apud Tacitum diversus
est, ante tempus successorem habuisse eodem auctore c. 39 constet.
Denique acta Arvalium a. 87 ante hos paucos annos eruderata cum
inter quattuor pueros ordinis senatorii nominent Rusonis P. Calvisium^
omnem de illo titulo scrupulum exemerunt, cum praeter ea titulum-
que eum de quo agimus id nomen nusquam adhuc inventum sit.
Ceterum ne in hoc quidem Gutenstenius sui dissimilis fuit; nam
praeter alia minora ubi in lapide est marmoravit vocabulo rariore
offensus caute dedit marmor . . . . , bis repetitam particulam item
altero loco delevit. Sed cum vel haec ostendant ne genuinis quidem
hominem pepercisse, alii tituli ipsius sola auctoritate muniti nugac
sunt merae. Exempla pauca adieci forte arrepta inter multa non
meliora vel etiam peiora:
75 Romae in vinea quondam card. Carp. in marmore grandi.
Imp. Caes. divi Hadriani fil., divi Traiani Parth. nep., divi Nervae
pronep., Ti. Aelio Hadriano Antonino Aug. Pio pont. max. trib. pot. IUI
COS. III p. p. ob ampla beneficia ab optimo maximoq. principe in se
conlata colonia Aelia Hadria uo
Grut. 1022, 3 'per Gutenstenium Fulvius ürsinus' (C. I. L, VI, 5, 3262*).
Romae in aedibus Marii Mellini.
Pro salute luliae Veneriae filiae dulcissimae deliciae suae tabellam
hanc marmor. cum signo Aesculapi in somno admonitus L, Valerius
Capito aed. ann d. s. p. 1. m. d. d. d.
Grut. 1014, .5 'Gutenstenius ex Ursinianis' (C. I. L. VI 5. 3251*).
De tide Leouliardi Gutenstenii. — Grammatica ex actis Arvaliuui. 215
Komae in aedibu« Caesaris Albertini.
Herculi pacifero et Musis L. Fab. Valerianus pr. pr. prov. Gala . . . ,
proc. prov. Afr vis . . . admonitus .... rediens v. s. d. s. 1. m.
Grut. 1013, 4 'Gutenstenius ex Ursinianis' (C. I. L. VI 3256*).
Summam disputationis ut paucis verbis complectar, cum dudum
dit'fidere didicerimus iis quae apud Gruterum leguntur auctoribus
laudatis Gutenstenio Metello Ursino, iam stabilivimus a Gutenstenio
visa quae dicuntur tum damnanda esse, cum descripta esse dicuntur
ex lapidibus ad secandum destinatis; Metelliana exigenda esse ad
schedas Metelli adhuc superstites et quidquid ibi aliter est vel ab
iis abest, abiciendum; Ursiniana denique per Gutenstenium Grutero
missa suspecta esse omnia et adsertore idoneo deficiente ex titulorum
probatorum numero eximenda. Idem pertinet etiam ad ea quae
proponuntur apud Gruterum sub altero utro sive Gutenstenii sive
Ursini nomine; nam haec quoque ex trium illorum ordinum aliquo
aut sunt aut esse possunt. Proprietas denique fraudis huius ex supra
allatis exeraplis facile deprehendenda ea est, ut non raro ipsa se
coarguat. Interpolat Gutenstenius passim, rarius confingit. Titulis
genuinis non raro addit levia et per se tolerabilia, ut dierum nume-
rum ad menses et annos formulasve sollemnes dedicatorias, vel
immutat tradita similiter, ut in Salonitano pro die III id. Mai. maluit
scribere YI id. Febr. et sie deinceps. Omnium maxime autem
delectatur pingendis hiatibus modo temere et quasi ludibunde ad-
missis, modo callide ad interpolationes tegendas excogitatis. Hactenus
sapit supra Ligorium, ut Latini sermonis aliquem usum prae se ferat
et Diocletiani Maximianique praenomina recte adscribere didicerit;
praeterea hie quoque artis nostrae Bonus Eventus fecit, ut fraudes
comitarentur inscitia et infantia. A Ligorianis autem Gutensteniana
qui artem callet non minus certo nee difficilius separabit quam qui
poetis Latinis operam dederunt Vergiliana ab Ovidianis distinguunt.*)
IV. Grammatica ex actis Arvalium. 77
Quamquam grammatistae ii, qui ad inscriptiones quoque atten-
dunt, fortasse plus damni Latinis litteris attulerunt quam utilitatis
(solent enim propter instrumenti epigraphici ignorantiam male lecta
et plebeia et omnino inutilia potissimum excerpere et ut medici
imperiti nocere ipsis remediis), cura adhibenda est, ne propter eorum
errores inscriptionum in eiusmodi disquisitionibus auctoritas contem-
*) (Es folgte: 'Ex adnotatione Metelli manu ad corpus editum Mazochianum
f. ir (cod. Vat. 8495) adscripta'; vergl. oben S. 209 A. 2.)
216 übservationes epigraphicae N. IV.
iiatur vel infametur. Id autem in eo vertitur, ut primum gencra
iiiscriptionum recte aestimentur, id est reiectis titulis corruptis et
dubiis, qui in omnibus syllogis, etiam receritibus et ad artis leges
expolitis abundent necesse est (nam in deperditis vel qui sunt acces-
sus difficilioris pendemus ab auctoribus plerumque nee notis satis nee
satis peritis), qui restant leetionis certae et exploratae ad genera
aetatesque distribuantur. Nam alia ratio est auctoritasque diversa
titulorum publicorum et privatorum, urbanorum et Italicorum et
provincialium, profectorum a nobilibus eruditisque hominibus et
plebeiorum, in his longe diversa rursus eorum, quos dietaverunt
homines ex plebe urbana Grraecanicis ut moribus ita locutionibus
affecta quosque rustici in villis saltibusque Italiae degentes vel cam-
pestres litterati vel semibarbari in provinciis remotis vel etiam Grae-
cae partis imperii homines, qui Latini sermonis ius magis quam usum
impetrassent, incidendos curaverunt. Denique cum tituli Latini anni
certi nota plerumque destituantur et saepissime in eo adquiescendum
sit, ut titulos ante Diocletianum scriptos a saeculi quarti et deinceps
monumentis separes (nam ad eos fines longe plurimi certo redigi
possunt), cura adhibenda est, ut ex ingenti turba corpora quaedam
deligas, quae et aetatem habeant definitam et propter originem argu-
mentumque recte et apte inter se comparentur. Ita procedentibus
duo contingent perquam optabilia, primum ut in locum ingentium
78 voluminum, quae hodie conscribere solent omnem lapidem moventes
imperite, libelli breves succedant; deinde ut per gradus perveniatur
ad Latinae litteraturae vices secundum aetates et regiones accurate
definiendas et quasi dixerim unicuique soloecismorum et barbaris-
morum generi suos fines adsignandos. Exempli causa per Rossii
praeclarum opus inscriptionum christianarum urbanarum saeculi quarti
et quinti iam assequemur eins temporis sermonis urbani plebeii satis
uberem notitiam; similiterque tractari poterunt etiam Africani tituli,
postquam eos ab Renierio recognitos habemus. Fortasse ipsa haec
ephemeris eiusmodi commentariolis publicandis aliquando inserviet.
Sed iam a longo exordio veniamus ad quaestiunculas grammaticas
eas, de quibus in animo est dicere. Acta fratrum Arvalium dum
percurro, id corpus visum est ut ad alia ita etiam ad res grammaticas
utilissimum esse; similiter enim ut ante aliquot annos de diplomatis
veteranorum docui (Hermae vol. I p. 460 seq.^), ita hoc quoque corpus
habet acta annorum plus ducentorum ab extremis Augusti temporibus
ad Gordianum Romae publice conscripta et ita comparata, ut quo-
tannis si non iisdem, certe similibus formulis sollemnique earundem
1) (Ges. Sehr. VII S. 754 fi.)
Grammatica ex actis Arvaliuiii. 217
rerum repetiüone perscriberentur. Quamquam diplomatis, id est
legibus imperatoris iussu ab iis qiiibus id negotium publice datum
esset conceptis et satis diligenter deinde ex aere palam proposito
descriptis et recognitis, acta liaec longe inferiora sunt, in lapide
incisa a servo publice collegio ad id ipsum attributo neque opinor
propter usum tractandi ea et describendi, sed ut quomodocunque
perscripta extarent propter religionem nescio quam. Sane vel sola
litteratura utriusque generis documentorum eam differentiam clare
proponit: nam cum diplomata ostendant quadratam et iustam et
maxime primo saeculo longe pulcherrimam, acta Arvalium, quorum
scripturae specimen accurate selectum tabulae Henzenianae relationi
adiectae proponunt^, ipso primo saeculo ad antiquariorum scripturam
aliquatenus declinant nee multum recedunt a titulis scriptis in parieti-
bus Pompeianis carbone vel rubrica, quorum elementa nuper vir in
hoc quidem studiorum genere hodie facile princeps Carolus Zange-
meister in voluminis quarti tabula prima accurate repraesentavit.
Comparetur inter alia elementi ii figura in scriptura quadrata iusta
semper exiens in angulum acutum, in actis autem titulisque parietariis
per gradus declinans ad figuram subrotundam ^ talem fere, qualis
pingitur in papyro carminis Rabiriani Herculanensi ^ ; unde deinde
antiquarii aetatis labentis, ut qui scripserunt Digesta Florentina,
fecenint figuram li. Similiter n littera cum in diplomatis melioris
aetatis sie fere ])iiigatur x, in titulis pictis Pompeianis et in actis
Arvalium et in papyro illo sie fere cernitur Ai. — Ut litteratura, ita
grammatica in utrisque differt. Xam diplomata, quae quidem ante
Severum scripta sint, a barbarismis immunia sunt, ut tertio demum
saeculo vitia in iis comparere incipiant; ita pos quod est pro post
sequente denuo littera t^ quem soloecismum hodie multi religiöse
magis colunt quam erudite. diplomata ad Marcum usque ignoi-ant.
at ab a. inde 216 perpetuo scribunt postempliim, ut hoc scribendi
Vitium appareat monumenta publica invasisse aetate Severi et Cara- 79
callae. In actis Arvalium barbarismi ad Marci tempora usque rara
quidem sunt, neque tarnen absunt; exempli causa in actis a. 89
lan. 24 sie est: in CapyltoUo saenatus turae et vino sup[plicavii\,
Similiter quod grammatici scribunt adiectiva gradus comparativi sexto •
casu e terminari oportere, non /, id diplomata perpetuo custodiunt,
acta ad aetatem Domitiani. Scilicet cum in actis a. 86. 87. 90 legatur
1) ('Scavi nel bosco sacro dei fratelli Arvali, relazione pubblicata da
G. Henzen', Rom 1868. Mehr jetzt bei Hübner, Exempla scripturae epigraphicae
Lafcinae n. 983 — 1032.)
2) (S. jetzt z. ß. Arndt Schrifttafeln zur lat. Palaeographie Taf. 31 b.)
218 Observationes epigraphicae N. IV.
meliore, in actis a. 101. 118 melior i mYemtnr, item maiori. Nihilomi-
nus haud spernenda est horum actorum auctoritas ipsaeque differentiae
et barbarismi adeo nequaquam inutiles sunt. Inde nos pauca deli-
babimus^.
Nullum in actis vocabulum cum saepius redeat quam id quod
est collega et collegium^ experimentum facere volui, quid de elementis
huius vocabuli adsimilatione exaequatis vel non exaequatis inde effi-
ceretur, num confirmarent necne quod ait Priscianus 1,39: transit n
in l ut . . . collega colligo illido collido^ provocans alibi (14, 47) ad
analogiam Graecorum vocabulorum qualia sunt ovXXeyco eX/^eiTzo)^ cum
Graecorum auctoritatem in omnibus paene sequi solemus. Inveni autem
haec. Inscriptiones exaratae aetate liberae rei publicae omnes habent
conlegium sirailiaque, in bis lex repetundarum aetatis Gracchanae
(I, 198 V. 10. 20. 25), tituli annorum certorum 642 (ut videtur, I, 563),
660 (I, 571), 683 (I, 593)^, item I, 806. 1107. 1108 3, etiam diio post
primum volumen absolutum eruderati editique apud Ritschelium
suppl. y p. XI* et apud Henzenum in relatione de actis Arvalium
p. 100^; nam unus in primum volumen admissus formam babens
coUegii (1,1130)^ et male descriptus est et potest fortasse retrahi
ad aetatem posteriorem. Etiam imperante Augusto illa forma adhuc
locum suum tenuit; ita in fastis Capitolinis publicatis c. a. u. c. 720
ad a. 578 legitur posteaquam sibi conleg(am) subrogiavit)^ similiterque
in laudibus Turiae propositis c. a. u. c. 752"^ 2, 13 invenitur conlega.
Denique in monumento Ancyrano conlega vel conlegium legitur quin-
quies, semel collegium (v. ed. meae p. 146 (ed. 2 p. 192)). lam in
actis Arvalium ab a. c. p. Chr. 32 (anteriora vocabulum non ponunt)
novicia forma perpetuo reperitur, ut tam acta scripta Tiberio et
Gaio imperatoribus in ea sibi constent, quam pleraque sub Nerone
exarata omniaque scripta post Neronem. Sed exceptionem faciunt
tabulae duae^, altera scripta imperante Claudio inter a. 50 et 54
1) (Vergl. auch Observ. epigr. N. XXV: Formula voti fratrum Arvalium
(weiter unten in diesem Bande).)
2) (C. I. L. I ed. 2 (im Druck) n. 672. 682. 744.)
3) (C. r. L. I ed. 2 n. 1005. 1225. 1224.)
4) (Ritschi, Opusc. phil. IV p. 567; die Inschrift C. I. L. VI 10413 = I
ed. 2 n. 1238.) 5) (C. I. L. VI 167. 30707 = I ed. 2 n. 978.)
6) (Bessere Abschriften haben in der Tat conleg-, C. I, L. I ed. 2 n. 1450
= XIV 2878.)
7) (Die Bezeichnung dieser Inschrift als Lobrede auf Turia scheint nicht
richtig zu sein, vergl. Ges. Sehr. I S. 395 Anm.; Dessau 8398.)
8) Interpolatam, quae octava est apud Marinium, consulto praetermisi.
(Der bereinigte Text, s. jetzt C. I. L. VI 32347, gibt cmil- schon im J. 40.)
Grammatica ex actis Arvaliuni. 219
(Henzen syll. n. 7419)^, altera imperante Nerone a. 59 (ideni ann.
1867 p. 247)2. Xiaec aiitem hoc peculiare habet, quod vocabulum
id de quo agitur et in actis a. 58 eidem lapidi inscriptis, in quibus
invenitur terdecies, et in ipsis actis a. 59 inde a die Mart. 5 scriptum
est forma solita: ut in ea parte tantum quae continet acta a. 59 Ian.3 —
Mart. 4 ccnilegium sit septies repetitum. Adiungemus his notos
nummos (Eckhel 6, 261) cusos imperante Claudio a. p. Chr. 51, in
quibus Nero dicitur sacerd{os) coopt{atus) in omn(ia) conl{egiä) supra
num{erum) ex s{enatus) c{onsulto), lam intelleg-itur antiquam formani
conlegii immutatam esse sub finem imperii Augusti vel principia
Tiberii, Claudium autem, ut erat vetusti sermonis amator, ad illam
rediisse. Nam acta primorum mensium anni p. Chr. 59 Claudiana
ratione scripta tantum abest, ut ei coniecturae obstent, ut eam lucu- 80
lente confirment. Redit enim in iisdem etiam notum elementum a
Claudio ad alphabetum Latinum additum anno p. Chr. 47, sicut
demonstravit Buechelerus (de Ti. Claudio grammatico p. 23) ita, ut
scribatur in actis lan. 3 saljivs, Febr. 25 minerjae, deinde in ea parte,
ubi iam pro conlegio rursus legitur coUegium^ lun. 23 DidAe, praeterea
plurimis locis, ubi item scribi debuit j, solitum v adsit. Notum
autem est monuique ego quoque tum, cum tabula ea primum ede-
batur (Herm. vol. 2 p. 63)^, hanc esse primam et adhuc solam inscriptio-
nem id elementum habentem, quam constaret exaratam esse post
excessum inventoris. Quare qui haec scripsit adsuetus litteraturae
Claudianae tam in forma elementi iam abolita quam in coUegii voca-
buli orthographia ad pristinam consuetudinem rediit. Regulae autem,
quas de vocabuli orthographia alio tempore alia posuimus, et gram-
maticis fortasse aliquo modo utiles erunt et nobis qui in rebus antiquis
explicandis versamur. Ita quod alibi (Staatsrecllt 1 , 268 n. 4 (1 ^, 342 n. 5))
monui unicum titulum, qui nominet conl{egmm) viatorum (Orell. 3256)*,
scriptum esse videri aut libera re publica aut primis annis Augusti,
cum viatorum corpus non decuriam appellet, sed collegium, id per
orthographiam etiam magis stabilitur.
Addo alteram observationem ex iisdem actis petitam. Notum
est vocabulum quod est suus meliore aetate ibi tantum addi, ubi ad
eum de quo agitur rem pertinere intentione cum aliqua contendimus,
omitti autem, ubi orationis nervös non augeat; ut exempli causa
dicimus procuratorem errore fundum, qui ipsius sit, procuratorio
nomine venum dantem fundum suum vendidisse, cum fundus quem
1) (C. I. L. VI 2034.) 2) (C. I. L. VI 2041 = Dessau 229.)
3) CBemerkungen zu der neuen Arvaltafel' (nicht wieder abgedruckt).)
4) (C. 1. L. VI 1942 = Dessau 1918.)
220 Observationes epigraphicae N. IV. V.
procurator vendit eius plerumque sit qui eiim vendendum mandavit,
dominum aiitem fundum vendidisse, non fundum suum. Sed qui ad
labentis sermonis vices attenderunt item sciunt hanc severitatem
paullatim exolevisse et vel Romana aetate fmidamenta iacta esse
consuetudinis eins quae nunc apud Latinae stirpis propaginem obtinet,
ubi dominus iam vendit sa proj^riete, il suo podere^ ut earum nationum
homines parum eruditos Latina quae ipsis videntur conscribillantes
persaepe ex hoc sermonis vitio agnoscas. Iam ubi evolvimus acta
Arvalium, quod epistulis imperatorum ad coUegium datis semper, id
est imperante Gaio et sie deinceps, praescriptum legitur: imperator
ille collegis suis salutem^ recte se habet, cum pertineat ad necessi-
tudinem declarandam. At in formula indictionis, ubi est sie fere:
magister sacrificium cum collegis indixit^ apertum est nudum collegarum
vocabulum satis sufficere , et vere scribitur ita ad aetatem usque
Traiani. At in actis anni 118 quod primum legitur cum collegis suis,
id deinde perpetuo retinetur pertinetque omnino ad eam sermonis
degenerationem, quae ad consuetudinem qualis hodie obtinet procli\ i
itinere perduxit.
123 V. De Diocletiani collegarumque nominibus erasis.*)
Doctor I. G. Wetzstein notus propter itinera felici successu in
Syria olim suscepta, iam collega in hac universitate titulum mihi
misit a. 1870 a se exceptum Tingi (hodie Tange, vulgo Tanger),
ubi marmor, in quo legitur, hodie in vestibulo deversorii Europaei
scamni loco est. Is titulus haec habetur
1 1 1 1 IJJ^rTSi/G AVREL. VAL
IIIIIIIHIII! GERMANICO
// MAX. pio 'felici invicto avg
/// JA TRIBVNICIAE POTEST- VIIL
- ^ IUI nun • PATRi patriae^!
Yirgulas tot adieci, quot litteras ad summum loco indicato deficere
posse Wetzstenius iudicat. Titulus cum recte et probe descriptus sit
(nisi quod v. 1 in. restituendum est AES, v. 4 in. fortasse M pro lA),
tacile explicatur sie: [Imp. C]aes. G. Aurel. Val. [Diocletiano]
Germanico max. pio felici invicto Aug. [p. m.J tribuniciae
polest. VIII (vel Villi), [cos.] IUI, patri patriae, pr[ocos.], et
*) (Observationes epigraphicaeV— VIII: Ephemerisepigraphical p.l23— 150.)
1) (Jetzt C. I. L. VIII 9989.)
De Diocletiani coUegarumque nominibus erasis. 221
anni est aut 291 (tr. p. YIII) aut 292 (tr. p. Villi). Memorabilis
aiitem est cum propter monumentorum Romanorum provinciae Maure-
taniae Tingitanae summam adhuc raritatem tum propter nomen Dio-
cletiani erasum; nam initio v. 2 lituram cerni diserte testatur Wetz-
stenius. De ea erasione quamquam lohannes Baptista Rossius nuper
(Bullettino dell' Instituto 1871 p. 167) ita egit, ut non multa habeam
copiis ab eo collectis addenda, tamen cum temporum illorum memoria
confusa et saepe perplexa magnopere illustretur, ubi ad liquidum
perduci possit, quo tempore quibus locis qui aetatis Diocletianae
Augusti Caesaresque damnationem subierint, utile visum est exempla
quae in promptu habeo hac occasione oblata proponere coniuncta^,
ut augeantur ab aliis et quaestio adhuc implicata tempore progre-
diente plenius solvatur.
1. Magno et invicto imp. Gaes. G. Val. Aurel. /////////no 124
pio fei. invicto Aug. pontif. max. trib. potest. cos. 111 p. p.
proc. d. n. corpus corariorum magnariorum solatariorum
devoti numini maiestatique eius. In latere: dedicatae kal.
lan. dd. nn. Diocletiano III et Maximiano coss. curante
Thessio Secundo p(atrono) c(orporis) corariorum. Ibi ubi
fuit Diocletia(no) , iam legitur Gonstanti(no). Romae reperta.
Orelli 4074 = Rossi Bull, dell' Inst. 1871 p. 162 (C. I. L. VI 1117).
Anni est 287. In simili basi nuper eodem loco reperta ibidemque
edita a Rossio (C. I. L. VI 1118) primis quattuor versibus erasis
superest clausula sola a verbis inde d. n. ; in litura illa postea in-
1) Omitto titulum Renierii n. 1437 (C. I. L. VIII 4225) Verecundensem propter
lituram coniectura non satis certa expletam nominibus Maximiani; item Midi-
tensera ex provincia Africa (Guerin voyage ä Tunis 1, 401) sie incipientem:
felicissimo saeculo dominorum nostroi'um C. Aureli Valeri viai{?)
Valeri Constanti et C. Valeri m noUlissimorum Caess. et consnlum,
cum qui descripsit non addat hiatus hos litura eff'ectos esse (s. jetzt C. I. L. YMI
G08); item Equizetensem ex proA'incia Numidia (vielmehr Mauretania) editum sie
male omnino (Recueil de la soc. arch. de Constantine 1864 p. 98): ......
rdius . . . ! anus pius f. | .... | ... . | .... Maximian\us felix Äug. et Flavius
Valerius Con\stantinus et ... . | Valerius Maximi anus nobilissimi \ Caesares
propter eandem causam (s. C. I. L. VIII 10430). Aphrodisiensem C. I. Gr. 2743
ad Diocletianum Maximianumque pertinere recte negavit Waddington n. 1624.
Denique Renierianos titulos n. 103. 104 praesidis Numidiae M. Aurelii Decimi
probabilius ad Carinum et Numerianum revoeavit Henzenus (annali dell' inst.
1860 p. 36) quam ad Diocletianum et Maximianum Renierius (s. jetzt C. 1. L.
VIII 2529. 2530); nam in titulis aliis duobus praesidis eius n. 1433. 1843 nomen
Carini superest (C. 1. L. VIII 4221. 7002; vergl. oben S. 142 A. 3).
i222 Observationes epigraphicae N. V.
scriptum est: d. n. Fl. G[L] Const[a]ntino nobb. Caes. , quae
inscriptio non ante a. 317 incidi potuit.
2. D. n. imp. Caes. | G. Valerio Aur. | /////// | invicto
pio fei. Aug. ! pontif. max. trib. | p. V cons. III p. p. | procos.
Flavius Pecu arius v. p. praelses prov. Maur. | Caes. devotus |
numini maiestatique eius. — Sitifi. — Renier 3283 ^ — Anni est 288.
3. Aquaeductum | leg. III Aug. Diocletüani et Maximiani
Augg. I nn. multorum incurila dilapsum et per longam an-
norum seri em neglectum invicjtissirai ac restitutolres et pro-
pagatores | orbis sui Diocletianus | et Maximianus Augg., |
carante Aurelio | Maximiano v. p. p. p. N. | et Clodio Hono-
rato I V. e. praef. leg. eiusd., | in melius reformatum ad
integri|tatem restituerunt. — Lambaese. — Renier n. 109 2.
Nomina quamquam erasa tamen leguntm*. Eiusdem praesidis est
titulus Cirtensis ibidem n. 1 844 ^, ubi item Maximiani nomen in litura
videtur periisse, item Verecundensis n. 1436*, ubi Diocietiani nomen
remansit.
4. Genio leg. Uli F. f. [et] dd. nn. Dioc[let]iani //////// Augg.
cet. Ex Viminacii ruinis. III, 1646.
125 5. Piissimo ac | fortissimo | principi nositro M. Aurelio
Valerio | Maximiano | M. Aurelius | Diogenes | v. p. p. p.
N. ! devotus numini | maiestati|quae eius. — Lambaese. Renier
n. 112 (C. I. L. VIII 2573). Nomen Maximiani legitur licet erasum.
Eiusdem praesidis sunt tituli duo n. 110. 111 (C. I. L. VIII 2574.
2575), quorum ille Diocietiani nomen illaesum servavit*', hie idem
videtur habuisse, sed rasura amisisse.
6. [Hercjuli Aug. | conservatori | d. n. imp. M. Aureli j
Valeri//// | ////////|per felicis Aug. | Valerius Florus | v. p.,
p.p.N(u)m(idiae?) numiini maiestatique | eorum dicatisisimus
posuit I curante | lul. Lambesio | curatore rei p. — Thamugade.
1) (Mit geringen Veränderungen C. I. L. VIII 8474; der Eigenname Dio-
detiano ist trotz der Rasur noch zu erkennen.)
2) (C. I. L. VIII 2572 = Dessau 5786.)
3) (Das. 7003; vergl. oben S. 142.) 4) (Das. 4224.)
5) (Irrtum Reniers.)
De Diocletiani collegarumque nominibus erasis. 223
Reniern. 1514^. Similes sunt tituli n. 1513 dedicatus 1. o. m. et n. 1515
dedicatus genio viriiitum Marti Ätig.^^ quorum in illo erasum est
nomen Diocletiani Augusti, in hoc alterius utrius ex Caesaribus.
Eiusdem praesidis titulum dicatum Diocletiano Maximiane Constantio
reperies Annuaire de Constantine 1869 p. 653 (C. I. L. YIII 4324),
casu mutilum, litiiram nullam perpessum.
7. Imp. Gaes. M. Aurelio | Ijjjjlljl pio felic[i] Aug. pont[i-
fic] maxiin[o] c[o]s. . . . prOCO[s.]; quae sequuntur
corrupta sunt. Columna miliaria ad Hodnam in Numidia reperta.
Recueil de la soc. arch. de Constantine 1864 p. 105 ^
8- II.IIIIH I ////.// I /// et imp. Gaes. | M. Aur. Valerio
Maximiano /// irivict. | Aug. p. m. Irib. pot. VIII cons. VI
[immo IV] p. p. | procons. et Fiavio Valerio | Gonstantio et
Galerio Va'lerio Maximiano nobi[liss. Gaess.] | nostri con-
sti[tuti]. — Ostippone in Hispania. Anni est 293. II, 1439.
9. Multis XXX vestris, dddd. nnnn. Diocletiane [ et
Maximiane aeterni Augg. et Gonstanti | et /////////e nobb.
Gaess.! Ob felicissimum diem XX vestrorum Victorias fecit
ordo I mun. nostri, regente p(rovinciam) N(umidiam) ve-
stra(m) Aurel{io) Quin|tiano v(iro) p(erfectissimo) arcum
Pompeus Donatus fl(amen) p(erpetuus) et Sit|tius Frontini-
anus p. f. de SUO fecerunt. — Ksür el Ahmar prope Ain Beida.
Annuaire de Constantine 1867 p. 238 (cf. Renier comptes rendus de
l'Academie 1867 p. 110)*. — Vicennalia Diocletiani et Maximiani
celebrata sunt a. 303 d. Nov. 20.
10. Dd. nn. Diocletianus et Maximianus in vidi seniores
Augg. patres impp. et Gaess. et dd. nn. Gonstantius et
Maximianus invicti Augg. et Severus et Maximinus nobilissimi
Gaesares thermas felic[e]s [Dio]cletianas, quas [MJaximianus
Aug. [absen]s^ ex Africasub [pr]aesentia maie[statis] dispo- 126
1) (C. I. L. VIII 2346 vergl. suppl. p. 1693 ; der Name Maximians hat zum
Teil noch gelesen werden können ; für p. p. N(u)m(idiae) scheint p. p. N. M. gelesen
werden zu müssen.)
2) (C. I. L. VIII 2347. 2345 vergl. suppl. p. 1693.)
3) (CLL. VIII 10432; gehört dem Severus Alexander.)
4) (Der Text hier nach Wilmanns Abschrift C. 1. L. VIII 4764; die auf die
alte Abschrift sich gründenden Bemerkungen Mommsens mußten wegfallen.)
5) ^Vielmehr [rexlien]^, vergl. oben S. 87 A. 10.)
224 Observationes epigraphicäe N. V.
suit ac [fi]eri iussit et Diocletiani Aug. fratris siii nomirii
consecravit, coemptis aedificiis ... dedicaverunt. — Römae
olim in thermis Diocletiani. Orelli 1056 cum nota Henzeni^. In-
scriptio incisa est inter Mai. 1 a. 305 et lul. 25 a. 306. Erasiones
tarn leviter factae fuerunt, ut nomina nihilominus facile legerentur,
nee descriptores ad eas attenderunt praeter unum Smetium^, qui non
vidit nisi parteni tituli. Eo teste rasa fuerunt nomina Maximiani^,
Severi, Maximini, illaesa Diocletiani et Constantii*.
pp. dd. nn. C|ostantio ] et Maximi|[an]o iiivictis Augg.//// j
HilH^ llllli^ I .//.'//SS. — Ain-Schabru inter Thevesten et
Lambaesem. Annuaire de Constantine 1858/9 p. 35^.
12. Imp. Caes. i Fl. Val. : Gonstantino | p. f. Aug. | ?/////]
///// I nepoti, div. | Constanti | Aug. pii | fi[l]io. — Grignani
in prövincia Narbonensi. Allmer Bull, dell' Inst. 1869 p. 24^. Similis
est Orelliana 1095, sed Interpol ata''. Incisa est inter a. 306, quo
Constantinus Augustus factus est, et a. 308, quo periit Maximianus
Herculius.
Ex titulis bis duodecim, quibus decimus tertius accedit Tingi-
tanus is quem edimus, duo ad urbem pertinent (n. l. 10), singuli ad
Moesiam (n. 4), Narbonensem (n. 12), Hispaniam (n. 8), octo reliqui
(n. 2. 3. 5. 6. 7. 9. 11. 13) ad Mauretanias Numidiamque. Ad
imperatores quod attinet, Maximiani Herculii nomen in titulis omnibus,
qui quidem scalprum subierint, erasum cernitur cum in urbe tum in
provinciis omnibus. — Diocletiani nomen publice deletum est similiter
in Africanis omnibus unoque quem eins generis habemus ex Hispania;
at in urbe remansit illaesum (n. 1. 10) similiterque in Moesia (n. 4).
Verum est in titulis urbanis n. 1 non solum Maximiani nomen sublatum
esse, sed etiam pro Diocletiani substitutum Constantini: sed recte
1) (C. I. L. VI 1130, 8. oben S. 87.)
2) (Auch Cittadini hat die Rasuren vermerkt, Petrus Sabinus die radierten
Worte überhaupt nicht lesen können.)
3) (An der zweiten Stelle.)
4) (Auf einem zweiten Exemplar derselben Inschrift, von dem sich neuer-
dings Bruchstücke gefunden haben, war der Name des Maximinus verschont,
der des Severus gänzlich beseitigt, s. C. I. L. VI 31242.)
5) (C. I. L. VIII 10171; verbesserter Text das. 22286.)
6) (C. I. L. Xll 5555.)
7) (Jetzt nach Hirschfelds Abschrift, C. I. L. XII 5470, daraus Dessau 684,
wo die anderen gleichlautenden Inschriften der Gegend aufgezählt sind.)
De Diocletiani collegarunique nouiinibus erasis. 225
observavit Rossius hoc factum esse non eo tempore, quo deiecta est
statua Maximian!, sed postea, nempe quo dedicatae sunt statuae
Constantinorum duorum patris et filii. Omnino Maximiani memoriam
aboleverunt, Diocletiani aspernabantur. — lam ex Caesaribus Con-
stantii nomen nusquam inveniiur deletum^. Galerii deletum est in
Africanis duobus n. 6 (nam Caesar deletus non potest non esse
Galerius) et 9 una cum Diocletiano etMaximiano; illaesum remansit 127
una cum Chloro in Africano n. 1 1 , ubi sublata sunt nomina tam
Diocletiani et Maximiani quam Severi et Maximini, et in Hispano
n. 8, ubi excisa sunt nomina Diocletiani et Maximiani. Denique
Severi et Maximini nomina perierunt in titulis duobus urbano n. 10
et Africano n. 11.
Erasa sunt nomina ea de quibus agimus in Numidia Mauretaniis-
que non ante a. 305; nam rasura pervenit non solum ad titulum n. 9
dedicatum a. 303 exeunte, sed etiam ad alterum n. 11, quem apparet
positum esse post abdicationem seniorum Augustorum et creationem
Augustorum Constantii et Galerii, Caesarum Severi et Maximini, quae
facta est a. 305 k. April. — In urbe idem accidit certe non anteriore
tempore; nam titulus n. 10, qui lituram perpessus est, dedicatus est
a. 305 vel 306. Denique Gallicus n. 12 similiter erasus positus est
inter a. 306 et 308.
Causa harum liturarum quaenam fuerit, quaerendum superest.
Renierius quod coniecit (1. c. ad n. 9) non auctoritate publica nomina
illa deleta esse, sed odio Christianorum quod post Constantini victo-
riam in Africa efferbuit contra religionis antiquae sectatores et recentis
persecutores, recte Rossius reiecit; nuUam enim novimus eiusmodi
memoriae damnationem nisi publice iussam neque probabile est simile
facinus perfici potuisse privato consilio Christianorum. Ego quod
proposui titulum Ostipponensem adnotans abdicationem Diocletiani
1) In ephemeride Annuaire de Constantine 1862 p. 11 proponitur titulus
hie repertus in vico Ain-el-Bey piope Cirtam Lambaesem versus: D. n [
Caes. ... I Fla . . . | Con .... | et Galeri|o Yalerio | Maximiano | r. p. brsrta \
villi, adiecta nota: les quatre premieres lignes ont suhi, dans Vantiquite, un marte-
lage apparemment fait ä la häte et avec une teile negligence, que le commencement
des noms de Ihm des empereurs demeure lisible. Haec si vera sunt, aliquando
accidit, ut Chlori nomen eraderetur relicto Galerii; at id cum et per se parum
probabile sit et iis quae supra posuimus contrarium, videndum, ne consilio
tribuerint qui titulum exceperunt damnum casu factum. Nos donec certiora de
hac litura edoceamur, in rerum gestarum memoria explicanda ea non utemur.
(Die Inschrift jetzt C. I. L. VIII 10293 (vergl. das. suppl. 22354) nach Wilmanns
Abschrift, aus der hervorgeht, daß der Stein dem Severus und Maximinus gesetzt
war und des ersteren Namen radiert ist.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 15
226 Observationes epigraphicae N. V. VT.
et Maximian! in his partibus longinqiiis ita percrebuisse, ut vi depositi
magis crederentur quam honesta specie remoti. iam intellego refutari
erasione nominum Galerii Severi Maximini, quam simul factam esse
nemo facile negabit. Sane Herculii nomen cur abrasum sit et sponte
patet et narrat Lactantius de mort. persec. c. 42: eodem tempore
(scilicet post caedem Maximiani senioris a. p. C. 310) senis Maximiani
statuae Constantini iussii revcllehantur et iniagines, ubiciimqiie (cod.
imagines cum quo) pictus esset, detrahebantur : et qiiia senes amho
simtd plerumque picti ernnt, et imagines simul dejwnehantur amhorum.
Itaque (immo idque) cum videret (Diocletianus) vivus, quod nuUi
umquam imperatorum acciderat, moriendum. sihi esse decrevit. Etiam
Eusebius sie scribit^: tiqcotov tovtov (Maximiani) rag em rijuf] ygaqpdg
ävÖQidvTag xe xal ooa xoiavxa en ävadeoei vevojuioxai cbg ävooiov xal
övooeßeoxdxov xa&fJQovv. At ad Africanos titulos proprio liaec non
perveniunt; eo enim tempore quo Constantinus Maximiani senioris
statuas revelli iussit, Africa non ipsi parebat, sed aut Maxentio aut
Alexandro (Zosim. 2, 12. 13. 14 j. Huius ipsius Alexandri iussu
Diocletiani Maximiani Galerii statuas sublatas esse conicit Rossius,
Chlori relictas utpote ante mortui. Sed non satis intellegitur, quam
ob rem Alexander tam infenso animo persecutus sit imperatores eos,
qui aut regnare desiissent aut certe cum ipso rem non haberent.
128 Quare magis crediderim statuarum earum per Africam deiectionem
ad eandem causam redire, propter quam alibi deiectae sunt, eamque
factam esse non sub Alexandro, sed cum Africa Constantino parere
inciperet. Is quo tempore quoque modo Africa potitus sit, etsi
auctores quos habemus non rettulerunt, sine dubio devicto demum
Maxentio (312 Oct. 28) Africam occupavit, tum fere cum inter Maxi-
minum et Licinium bellum exarsit. Eodem igitur tempore, scilicet
per a. 313. crediderim qui Africae iussu Constantini praeerant et
Maximiani statuas deiciendas curasse et simul tam Diocletiani quam
Galerii quoque et Severi et Maximini, ut ab uno Constantio patre
victoris peraeque abstineretur^. Yerum est neque Galerium neque
Severum aperte bellum gessisse cum imperatoribus domus Flaviae;
at ut Maximiani damnationem ad Diocletianum quodammodo perve-
1) Hist. eccles. 8, 13, 15 iisdemque fere verbis vit. Const 1, 47. Confundit
auctor imperite Maximianum senioreni et Maximinum Dazam; sed ad illum
pertinere quae narrantur satis constat. Eadem Licinium fecisse in partibus
Orientis devicto Maximino fuse narratur hist. eccl. 9, 11, 2.
2) (Auch in Afrika sind die Fälle, in denen man bloß den Namen des
Maximianus tilgte, dagegen den des Diocletianus beließ, nicht selten; s. außer
der bereits oben angeführten Inschrift C. I. L. VIII 7003 noch 9041. 10245.
suppl. 21975.)
De Diocletiani collegarumque nominibus. — Titulus Cirtensis. 227
nisse vidimus, multo magis Caesares illos tres idem incendium ambu-
rore potuit partes Flavianis adversas in re publica secutos omnes.
Sed haec in coniectura posita sunt nequaquam certa; ad liquidum
rem aliquando perducent felix casus et fortunatus ligo, quos in hac
nostra arte multo plus posse quam ingenium nostrum non ignoramus^.
YI. Quinquefascalis titulus Cirtensis.
Cirtae. quae nunc est Constantine. nuper prodiit titulus is qui
sequitur editus a diligentissimo ruinarum illarum exploratore A. PouUe
•in ephemeride Annuaire de Constantine 1869 p. 687 (jetzt mit einigen
kleinen Yerbesserungen C. I. L. YIII 7044, wonach hier wiederholt) :
MFLAYIOTFIL
QYIR ■ POSTYMO
PRAEF . AERARI • MILIT
ORDINATO . INGAL
5LIA . AT . QVINQVE FASCES
LEG . LEG . VI . FERRATAE ■ PRAE
TORI • ADLECTO INTER • TRI
BVNICIOS AB
TMP . ANTONINO • AVG • CY
loRATORI . COLONIAE • ARDE
ATINORYM QYAEst pAT IUI
COL ■ M PACCIVS RYFINYS
Q AEMILIVS . POlSllANYS P NO
NIVS SILVANYS • A • PYBLICIVS • POlJl
15 ANVS-C-IYLIVS.GARGILIANYS.PATR OP
TIMO __^J T^TTT
Quocum iungendus est titulus dudum notus Minturnensis (I. R. IS".
n. 4061 (C. I. L. X 6008)): M. Flavio Postu[mo\ c. v. patr. col[on.] ordo
et popii\lus\ Mmturnen[s.]. — M. Flavio Postumo, origine ut videtur
Cirtensi propter tribum Cirtensium Quirinam, titulus ille dedicatus
est a filiis quinque^, qui cum nomina gerant alius aliud neque ullus
1) (Völlige Klärung haben auch die Funde der neueren Zeit nicht gebracht.
Bemerkenswert ist der Stein von Alatri, auf dem der Name Diocletians belassen,
der des Maximianus getilgt und dafür später eine Weihung an den divus Maxi-
mianus eingetragen ist (C. I. L. X 5805 vergl. Dessau 647 Anm.); ferner die ober-
italischen Meilensteine mit den Namen der vier Herrscher und Tilgung bloß des
Namens des Galerius (C. I L. Y p. 1160, Dessau 636).)
2) (Es ist vielmehr Z. 15 patr(ono) zu verstehen, wie z. B. C. I. L. XIII 8271.)
15*
228 Observationes epigraphicae N. VI. VII.
129 paternum, naturales videntur fuisse et ex matribus suis Postumi con-
cubinis nomen duxisse. Imperator Antoninus Augustus qui uominatur
V. 9 num sit Pius an Marcus an Caracalla an Elagabalus, certa ratione
definiri non potest, cum quae praeterea in titulo leguntur omnium
horum tempori recte conveniant. — Cursus bonorum satis expeditu»
est. Tribunatum militarem Postumus aut omisit aut reticuit^. Post
qnaesturam curam coloniae Ardeae accepit, quae curationes quam-
quam plerumque praetoriis permittuntur, non deficiunt exempla ante
praeturam datarum^. Tribunatum plebis omisit adlectus inter tribu-
nicios ab imperatore. Mox gesta praetura legioni YI ferratae, quae
eo tempore in ludaea erat, legatus praefuit. lam vero quae sequuntur
verba ordinato in Gallia at quinque fasces quid significent, explicandum
est. Sine dubio non hoc enuntiatur imperatorem in Gallia morantem
Postumo munus aliquod impertivisse cum quinque fascium iure
coniunctum, cum eiusmodi interpretatio et similibus locutionibus-
contraria sit^ et ipsa absurda; neque enim ad rem pertinet, utrura
in Gallia an in urbe beneficium ab imperatore conferatur. Hoc posito
sequitur verba de quibus agimus non coniungenda esse cum iis quae
praecedunt praef. aerari milit.. cum ea praefectura in urbe admini-
strari debuerit, multo minus cum iis quae sequuntur de legatione
legionaria administrata in ludaea, sed seorsum accipienda, ut signi-
ficent munus inter legationem legionis et praefecturam aerarii inter-
positum. Nee munus illud plane ignotum est, immo post ea, quae
de quinquefascalibus olim docui*, hoc unum qiiaerendum superesty
utrum intellegantur hoc loco legati Augusti provinciarum praetorii^
magistratus re certe ordinarii, an legati Augusti extra ordinem in
provincias senatorias missi; nam tam illis quam his quinque fasces
tribui solebant. Yidetur autem Postumus ex hoc genere magis
fuisse quam ex illo ^. Nam legatus Augusti sive quinquefascalis-
1) Cf. Staatsrecht 1, 449 (der 1., vergl. 1, 525 A. 2 der 2. Aufl.). Omisi ibi
locum vitae Severi c. 2 nuper egregie emendatum ab Hirschfeldio (Hermes 3, 230),
ubi narratur Severum quaesturam accepisse omisso trihunatu militari.
2) Henzen in ann. inst. arch. 1851, 25 (Staatsrecht IP 1083 A. 5).
3) Intellego titulum Orell. 3456 = Bull, dell' Inst. 1845 p. 137 (cf. ibidem
p. 132 (C. I. L. XI 5693 = Dessau 2666)) : Sex. Aetrio . . . Feroci centiirioni
legiionis) II Traianae fortis: huic primo omnium ex cornicul{ariö) praef{ecti)
mgil{um) imp. Caesar- Antoninus Aug. Pius p. p. ordinem Alexandriae dedit. Nimi-
rum legionem illam notum est constitisse Alexandriae. Conferendus est etiam
titulus Henzeni n. 6773 (C. I. L. VI 3603 = Dessau 2668) : ex leg. VII Cl. ordi-
natus 1 in leg. IUI Scyt. similesque n. 6772. 6774 (C. I. L. V 7865 (= Dessau
4664). VI 207 vergl. 30715).
4) Berichte der sächs. Gesellsch. 1852 p. 227 (s. oben S. 147 ff".). Staats-
recht 1, 308 (P S. 385). 5) (S. oben S. 149 A. 1.)
Quinquefascalis titulus Cirtensis. — De titulis C. Octavii Sabini cos. 229
provinciae Lugdunensis mire diceretur ordinatus in Gallia ad quinque
fasces', contra ea significatio satis accurate respondet Graecae ngog
jievre gdßdovg 7T£jU(p§elg eig Bei^vviav^. Itaque talis muneris primum
«xemplum Latine scriptum titulus Cirtensis subministrat.
VII. De titulis C. Octavii Sabini cos. a. p. Chr. CCXIV. 130
lulius Minervinius , quocuni amicitia mihi vetusta est ex ipsa
horum studiorum communione orta, in actis academiae archaeologicae
Neapolitanae^ Aquini nuper repertum titulum honorarium edidit ab
abbate Philippe Ponari sibi exhibitum eum quem subieci. Eiusdem
ectypum deinde misit mihi intercedente Henzeno Coluccius praefectus
Oasertanus, quo liberal! officio et me sibi devinxit et hisce litteris
profuit. Ectypi ope enim et alia emendare potui et v. 10 explere
scriptum litteris hodie dimidiatis et ideo in apographo Ponariano
COCTAVIOAPPS//
TRIO. SABINOCYPOn
TIF . ET . AYGVRI • COS • ORDINar
LEGATO . AVG • PR • PR • PANNON Inf
5 ELECT . AD CORRIG • STATVM • ITA?
PRAEF • ALIMENT • IVDICI • EX DELR/
COGNITION . CAESARIAN • LEGATO aug
PR • PR . PROV. RAET • PRAEPOSIT • VEXIZ?
GERM • EXPEDIT- COMIT • A VG • N • LEGAT Ug ü
10 ET VICENSIM PRmIG lYRidlCO • PER Am
ET LIGVRIAM • CVRAT • YIAE LATINAE Now
CVRAT . REI . PVßLICAE • OCRICVLANOr
PRAET . DE LIßERALIB CAVSIS • TRlBVn
ET . QVAESTORI • CANDIDATO
15 P L E B S . A Q Y I N A T I Y m
i^T ROJS^ORARISSIM
1) C. L Gr. 4033. 4034 (vergl. oben S. 148). Similiter Dio 57, 17: xaTg iv
xfj 'Joi'a noXsoi zaig vjio rov osiofxov xay.oideloaig avrjo soxQarrjyr^y.cog ovv nevrs
Qaßdovxoig ::Tgoosrdx§T] . Cf. Tacitus ann. 2, 17.
2) Di un' antica iscrizione scoperta in Aqiiino. Neapoli 187L 4. pp. 11
(estratto degli Atti delV accademia di archeologia, letterafura e helle arti).
3) (Die Inschrift, in der Z. 1. 2 Si*6|TRI0 zu ergänzen ist (s. S. 237 A. 4),
jetzt C. I. L. X 5398 (daraus Dessau 1159). Yergl. Prosopograph. imp. Rom. II
p. 425 n. 19.)
230 Observationes epigraphicae N. YII.
Non optimae aetatis titulum esse vel ex solo sermone perspicitur;
recedunt enim a soUemni lege cum copula, qua coniunguntur v. 3
sacerdotia duo et v. 14 magistratus duo candidatura impetrati, tum
consulatus sacerdotiis postpositus, quod ibi, ubi tarn consulatus quam
sacerdotia ex ordine exempta praescribuntur. soloecismis adriumeran-
dum est. At eximia tituli utilitas non imminuitur eo quod labenti&
saeculi est, sed e contrario crescit; nam quidquid pertinet ad tempora
inter Severum et Diocletianum interiecta, illustrat statum antiquae
rei publicae formae in novam transeuntis per se infelicem, sed
felicioribus multo magis memorabilem, Ita eum titulum explicandum
nobis sumpsimus; quod ut recte perficiatur, ante omnia dispiciendum
est, num eiusdem hominis alibi memoria supersit. Neque ea deficit.
131 Eiusdem hominis nimirum titulus est Casinas hodie dimidiatus,
editus I. N. 4237, apud Henzenum n. 6482 ^, quem subscripsi suppletum
ex titulo modo relato vicini oppidi Aquini.
[C. Octavio App. S//trio Sabino c. v. cos. ordinajrio, pontifici,
[auguri, comiti Aug. n., electo a]d corrig[end]um statum Italiae,
[praef. alimentorum, iudici ex] delegatu [pjrincipum in provincia
[Dalmatia?, item Pannonia] inferiorfe], leg. Aug. pr. pr. provinciae
5 [Raetiae, praeposito vexilla]ris Germ[a]nicae expeditionis, legato
[leg. XXII primigeniae p.f.,] iuridico per[A]emiliam etLiguriam, curatori
[viae Latinae, legato prov. Afjricae regionis Hipponiensis, praetori,
[trib. pl. cand., q. cand., sevijro turmarum equestrium
[patrono a]manti[s]simo
Officia rarissime memorata vel potius hac aetate singularia electi ad
corrigendum statum Italiae et iudicis sacrarum cognitionum, item
cursus honorum per utrumque titulum idem, abunde probant quod
posui Casinatem titulum eins ipsius viri esse, cuius est Aquinas. Quae
differunt haec sunt. Primuni legatio Pannoniae inferioris a Casinati
afuerit necesse est, cum v. 2 in. spatium (quod per v. 2 — 7 capax
est litterarum a 22 ad 25) ei recipiendae non sufficiat; sed cum in
Aquinati id officium omnium postremum sit, nihil obstat quominus
Sabinus id acceperit post dedicatum titulum Casinatem. Comitis
Augusti officium cum Casinas ibi, ubi locum habet in Aquinati, non
admittat, recte ibi inseritur v. 2 incipiente, neque ignotum est id
1) (C. I. L. X 5178.) Egit de fragmento eo Borghesius opp. 5, 395, qui in
ipso principio verum supplementum feliciter assecutus titulum recte dixit perti-
uere ad tempus Caracallae vel Alexandri. Minus feliciter Henzenus I.e. et ego
(Feldmesser 2, 193 (Ges. Sehr. V 182)) eum rettuleramus ad aetatem Marci.
De titulis C. Octavii Sabini cos. a. p. Chr. CCXIV. 231
officium modo in ipso ordine bonorum ad tempus digestorum collo-
cari, modo extra ordinem ante honores minores ad exemplum consu-
latus maiorumque sacerdotiorum^. Denique quod scriptor Casinas
omisit curam rei publicae Ocriculanorum, Aquinas legationem Africa-
nam et seviratum equitum Romanorum, honores hi ex numero eorum
sunt, qui in cursu bonorum describendo, maxime tertio saeculo, modo
ponuntur modo omittuntur. Praeterea omnia respondent nee raro
alter titulus alterum illustrat.
Addo his duobus titulis tertium nondum editum, scriptum in
frusto tabulae marmoreae repertae ad urbem Romam in coemeterio
aliquo, servatae bodie inter reposita musei Lateranensis, ubi descripta
est a Rossio et Henzeno (C. I. L. YI 1477).
Ot^c^culafior. leg. pi-ou. africae
PR-DE LIBE raZiö, causis tr.p1. Tc. q. h.
SEVIRO • T urmar. equestr. xuiro
STLIT ibtis iudicandis
C . IV
L E O Is|
Nam munera et per se rarissima nee alibi ita iunctim redeuntia hunc
quoque eidem homini adiudicant.
Denique titulum urbanum editum a Marinio Arval. p. 262, nobis 132
autem accuratius descriptum a Kiesslingio (C. I. L. YI 1476), Miner-
vinius eiusdem familiae alii cuidam viro tribuit consuli suffecto anni
incerti, ego huic ipsi^:
[C. Octavijo Appio
[S//trio] Sabine
[ordin]ario cos.
[pontif. ajuguri
[procos. pr]ov. Afric.
. . . . t. patrono.
Nam Ordinarius constil pro eo quod est consul Ordinarius etiam alibi
reperitur (ut in Orelliana n. 3111)^, neque obstat, quod abest a titulis
duobus supra relatis proconsulatus provinciae Africae, quippe quem
Sabinus post reliquos honores adeptus esse et possit et quodammodo
debeat. Minores honores solito eins aevi more in hoc praetermissi sunt.
1) Yide quae dixi Hermae vol. 4, 126 (Ges. Sehr. IV 317).
2) Vide de hoc titulo disputantem Borghesium opp. 5, 53.
3) (C. I. L..V1 1708 = Dessau 1222.)
232 Observationes epigraphicae N. VII.
C. Octavius Appius S//trius Sabinus quosnam maiores habuerit,
ignoratur; nisi quod Appiorum Sabinorum aliqua, licet pertenuis
memoria superest^. De honoribus eius quae ex titulis supra relatis
efficiuntur, iam declarabimus, secundum ordinem temporis a minoribus
ad maiora procedentes, quae commentariis non indigent, recensentes,
quae indigent illustrantes.
1. [Decemvir] stlit[ibus iudicandis].
Habet solus urbanus prior, omittunt reliqui. Similiter ex titulis
duobus L. Yalerio Poplicolae Balbino Maximo consuli ordinario
anni 232 aut 233 aut 253 ab eodem diente dedicatis Orelliano 3183
et Mariniano Arv. p. 672^ triumviratum capitalem alter ponit, alter
omittit.
2. Sevir turmarum eqaestrium.
Aquinas omittit. Similiter legitur in titulo scripto imperante
Marco (Henzen 6485) : seviro eqnestriiim turmarum ^, item in titulo
Africano (Guerin voy. a Tunis 1 , 410) in equestres turmas adlecto
a divo Alexandro^. Meliore aetate turmae sevir adscribitur, non
turmis. — Tribunatum legionis Sabinus omisit; vide quae supra
diximus p. 228.
3. Quaestor canclidatus.
4. Tribunus plebis candidatus.
Copulae adiectione hoc significari candidati yocabulum ad utrum-
que magistratum trahendum esse supra iam monui. Candidati impera-
toris qui dicuntur aetate meliore, a saeculo inde secundo exeunte in
133 titulis appellantur candidati tantum per ellipsin; errant enim meo
iudicio, qui hunc loquendi usum immutatum ad rerum institutorumque
mutationem referunt^.
1) Borghesius opp. 5, 53, agens de titulo supra rebito urbano, attulit locum
tabulae alimentariae aetatis Traianae 3, 40 (C. I. L. XI 1147): fund. Baebianum
Flavianum, qui est in Placentino pag. Yercellense, adf{inibus) Appio Sdbino et M.
Minicio et p(yp{ulö), et titulum Veronensem V, 3352 = Grut. 359, 6: r. f. L. Appius
Sahini Hb. Cinnamus, [ßc]tor ponti[ficu]m Bomae, [sexü]ir Äug. sibi, quem ne huic
nostro Sabino adscribamus, praenomen irapedit. Oppiura Sabinum aetatis Domi-
tianae ducem ad Appios Sabinos hos non pertinere hodie constat. (Vergl. Proso-
pogr. I p. 117 n. 766 ff., II p. 435 n. 77.)
2) (0. 1. L. VI 1531. 1532 = Dessau 1190. 1191.) 3) (S. oben S. 184.)
4) (C. I. L. VIII 627 = Dessau 1315.)
5) Haec est opinio Stobbii (in eph. Philologo vol. 29 p. 685) in commen-
tario praeterea diligenter facto et utili de candidatis Caesaris, de qua coniectura
dicendi alibi opportunior locus dabitur (Staatsrecht IP S. 927 A. 1).
De titulis C. Octavii Sabiiii cos. a. p. Chr. CCXIV. 233
5. Praetor de liberalibus causis.
Ut centumvirales causae ad praetorem hastarium spectabant,
üdeicommissaria iurisdictio ad praetorem fideicommissarium, papillaris
ad praetorem tiitelarium, ita etiam liberales causas suum praetorem
habuisse inscriptionibus ante has inventas tacentibus noramus praeser-
iim ex rescripto dato a. 226 ab imp. Alexandro^, in quo legmitur haec:
mhertate competentc (praefectus urbi) perduci eam ad praetorem, cuius
de liherali causa iurisdictio est, ut ibi lis ordinetur, mhehif. Ea iuris-
dictio fieri potest ut introducta sit circa hanc ipsam aetatem, sicut
praeturam tutelariam constat institutam esse a divo Marco eundemque
«etiam alio nomine causis liberalibus providisse (cf. vita c. 7); sed
magis crediderim praetorem de liberalibus causis creari coeptum
esse ab Augusto^. Nam non Ignorant iuris prudentes causas liberales
ab antiquissimo inde tempore suum forum suosque magistratue habuisse,
scilicet decemviros litibus iudicandis; quos cum Augustus ad centum-
Tiralia iudicia transferret, ne tanti momenti res adulescentulis com-
mitteretur, simul causas liberales uni ex duodecim qui tum erant
praetoribus eum attribuisse crediderim.
6. [Legatus provinciae Afjricae regionis Hippo-
niensis.
Omittit Aquinas. Egi de legatis proconsulis Africae dioeceseos
darthaginiensis et dioeceseos sive regionis Hipponiensis (cf.I. N. 1433)'^
in actis societatis Saxonicae a. 1852 p. 219*. Sed non attendi ibi
ad locum Plinii epist. 9, 33, ubi qui nominatur Octavius Avitus legatus
proconsulis consistens in Africa in colonia Hipponiensi aperte eodem
loco fuit atque is de quo agimus; Hipponem autem ibi intellegi non
Begium in ^umidia, sed Diarrhytum provinciae proconsularis efficitur
•collato loco Plinii maioris bist. nat. 9, 8, 26.
7. Gurator rei publicae Ocriculanorum.
Omittit Casinas. Curatores civitatium praetorios composuit
Henzenus in ann. inst. 1851 p. 23.
8. Gurator viae Latinae n[ovae].
N litteram quae sequitur in titulo Aquinate (nam ita ibi est,
non ET, ut legitur in exemplo Ponariano) ita explevimus propter
1) Cod. lust. 4,56, 1. Cf. constitutiones Constantii Cod. Theod. 6, 4, 16 =
•Cod. lust. 1,39, 1 et lustiniani novell. 13, 1, 1: praetores sialv h xfj ovyah'jxo)
ßovXfj Ol Twv i?.Evdsotcbv y.al twv ijiirgojicov y.al rojv roiovrcor jiooxa'drjfievoi.
2) (Vergl. jetzt Staatsrecht IP S. 226.)
3) (C. T. L. IX 1582 = Des.sau 1126.) 4) (S. oben S. 140 A. 4.)
234 Observationes epigraphicae N. TU.
titulum, quem nuper Tomis repperit Ernestus Desjardins publicique
iuris fecit in annalibus inst. arch. 1868 p. 97, L. Annii Italici
Honorati cur{atoris) viae Lavicianae) et Lat{inae) veter{is) imperante
134 Alexandro^ Itaque tertio certe saeculo ineunte (aequales enim fere
fuerunt Sabinus et Honoratus) viae Latinae duae fuerunt vetu&
et nova; ceterum mihi de neutra constat videautque de iis docti
Italiae periegetae^. — Curatores viae Latinae eo tempore notos com-
posuit Borghesius opp. 4, 133. Observandum est curam viae Latinae
et praefecturam alimentorum sive eiusdera regionis sive diversae
(provincia enim non enuntiatur, ut saepe fit in hoc officio) in hoc
titulo ita separari, ut Sabinum primum illam gessisse appareat, deinde
post complnra alia munera provincialia hanc aecepisse. Unde colli-
gendum est ea officia sua natura seiuncta et fuisse et semper man-
sisse, et cum saepe coniungantur^, tarnen qui dicitur praefectus
alimentorum per Aemiliam^ eum nequaquam inde sequi viae quoque
eins curam simul egisse et vice versa. Reiciendum igitur, quod ante
hos multos annos Henzenus* posuit, utrumque munus pro uno eodem-
que habendum esse^
9. luridicus per Aemiliam et Liguriam.
Yide quae composui in gromaticorum editione Lachmanniana
2, 193 (Ges. Sehr. V 182).
10. Legatus l[egionis duo]etvicensim[ael pr[im]i-
geniae.
Haec non legit Ponarius. In ectypo satis certo apparent reli-
quiae hae: LEGATy | ET VICENSIM. x/'.^; fuit in lapide LEGAT LEG 11
ET VICENSIM PRIMIG.
11. Praepositus vexi[lla]ris Germanicae expeditionis.
Cum et de anno consulatus Sabini constet et ipsum paullo post
hanc expeditionem ad eum pervenisse certum sit, recte omnino
1) (C. I. L. in 6154 = Dessau 1174.)
2) (S. Jordan Top. I 1 S. 365 A. 87.)
3) luxta poimntur honores meliore aetate forma non mutata, ut L. Minicius
Natalis cos. c. a. 127 (— vergl. Prosopogr. II p. 379 n. 440 — ) dicitur curat, viae
Flamin., praef. allmentm'. (Henzeu n. 6498 (C. I. L. XIV 3599 = Dessau 1061)^
similis est n. 6502 (C. I. L. V 865 = Dessau 1069)), sequiore aut coniunguntur
inserta copula, ut C. Luxilius Sabinus vir aetatis Gordianae dicitur cur. viar.
et praef. aliment. Clodiae et coherent. (Orell. 3143 (0. I. L. XI 6338 = Dessau 1187))
aut ita confunduntur, ut cara viae etiam ad alimenta porrigatur, quo pertinent
curat, viae Salar. et alimentorum (Henzeu 7420 (C. I. L. VI 1509 = Dessau 1123»
similesque (Henzen ann. inst. 1844 p. 41).
4) Ann. inst. 1844 p. 42. 1846 p. 226 seq.
5) (Vergl. Staatsrecht IP S. 1080 A. 1.)
De titulis C. Octavii Sabini cos. a. p. Chr. CCXIV. 235
Minervinius intellexit expeditionem Germanicam Caracallae a. 213
nuper illustratam actis Arvalinm proxime repertis (Henzen relaz.
p. 75) ^. Inde didicimus eo anno die Aug. 1 1 fratres vota fecisse,
quoä dominus .... per limitem Raetiae ad hostes extir2)andos barba-
rorum [fifies]'^ introHiirits est^ item die Oct. 6 immolavisse ob salutem
victoriamque Germanicam imperatoris. Ab eo inde anno demum
imperatori Germanici nomen tribuitur^, neque scriptores de ea ex-
peditione plane tacent*. Huic expeditioni interfuit Sabinus prae-
positus vexillariis nescio quibus ad eani missis et comes ipsius Augusti.
Ex corpore aliquo militum, maxime e legione aliqua lectos ad ex- 135-
peditionem suscipiendam appellari vexillarios notum est ^, item prae-
positos fere et diices appellari eos, qui vexillariis illis pro tempore
praesunt, sed ut ducis appellatio honorificentior de senatorii ordinis
viris frequentius usurpetur, praepositi minus splendida plerumque ad
equestris ordinis homines referatur^.
1^. Gonies Augusti nostri.
Hoc pertlnere et ipsum ad expeditionem Germanicam modo
1) (C. I. L. VI 2086. Henzen act. Arv. p. CXCVII, Dessau 451.)
2) Fines vocabulum simileve scriptor omisit.
8) Eckhel 7, 209. Quod opposuit Henzenus relaz. p. 78 ab Arvalibus iam
a. 213 Mai. 20 imperatori acclamari Germanice maxime d{i) t{e) s(ervent)! mihi
creditur ominis loco factum esse propter bellum mox patrandum et fortasse
iam tum coeptum.
4) Victor Caes. 21, 2: Alamannos gentem popidosam ex equo mirißce pug-
nantem pivpe Moenum amnem deficit. Vita c. 5 : circa Raetiam non paucos harba-
ros interemit militesque suos quasi Sullae milites et cohortatus est et donavit^
Dio 77, 18.
5) Orell. 3569 = 4952 (C. I. L. XIV 8612 = Dessau 1025) : trib. mil. leg. IX
Hispan. vexillarior. eiusdem in expeditione Germanica. Tacitus bist. 2, 100: una
et vicensima rapax et prima Italica cum vexillariifi trium Britannicarum legionum
et electis avxiliis. Similiter ponitur etiam vexillum (Tac. bist. 1, 31. 2, 89, 100)
et vexillatio (Henzen 5456 (C. I. L. X 5829 = Dessau 2726): praepositiis vexilla-
tionibus milliariis tribus expeditione Brittannica leg. VII getnin. VIII Aug. XXII
primig.).
6) Cf. titulus L. Fabii Cilonis (Marini iscr. Alb. p. 50 (C. I. L. VI 1408 =
Dessau 1141): duci vexill. per Italiam exercitus imp. Severi .... prasposito vexil-
lation. Perinthi pergentib. Similiter alter dux Severi Ti. Claudius Candidus in
equestri ordine constitutus praepositus fuit copiarum expeditionis Germanicae
secundae, deinde inter senatores relatus dux terra marique (II, 4114 = Orell. 798
(Dessau 1140)). In titulo Viruniensi III 4855 (Dessau 2772) reperio primipilarem
ducem leg. III Ital, ducem et praep{ositum) leg. III Aug. De praepositi appellatione
egit Henzenus in ann. inst. 1850 p. 40 seq., de ducis ego apud Salletum die
Fürsten von Palmyra (1866) in appendice (Ges. Sehr. VI 204) et Henzenus relaz.
degli Arvali (1868) p. 102.
236 Observatioues epigraphicae N. VIT.
vidimus. — Quae de comitibus et melioris aetatis ^ et Constantinianae-
^libi exposui, non repetam: hoc addam iam tertio saeculo inveniri
comitem domesticiim oräinis primi L. Nummium Albinum consulem
ordinarium a. 246 et 263^, in titulo tarnen, qui aliquantum post
mortem dedieatus esse videatur et aliquid traxisse ex locutionibus
aetatis sequioris*. Sane trium ordinum distinctio per se satis antiqua
cum legitima facta sit per Constantinum demum, in titulis illo solo
excepto tres ordines a quarto demum saeculo enuntiantur. Comitis
•domestici autem appellatio haud scio an in hoc solo titulo legatur^
crediderimque magis condicionem viri potentissimi et ad intima se-
creta a principibus adhibiti ita a posteris eius significari quam pro
vocabulo legitimo id usurpari.
13. Legatus Augusti pro praetore provinciae
Raetiae.
Raetia provincia cum antea sub procuratoribus fuisset, postea,
et quidem ni fallor a Marco, legionem legatumque accepit (III p. 707).
136 Sabinus autem aut eo ipso tempore, quo legatus Raetiae praefuit,
praepositus est vexillationi legionis ibi consistentis III Italicae et
iussus pergere ad expeditionem Germanicam, aut post eam expeditio-
nem, quam e Raetia profectam esse supra vidimus, in provincia
legatus remansit ad belli reliquias extirpandas. Illud fortasse prae-
ferendum est propter temporis rationes; nam expeditio coepit autumno
a. 213, consulatum autem Sabinus iniit a. 214 lan. l. Raetiae legatio
denique quamquam praetoria fuit, tamen ut legatus alius eius provin-
ciae Ap. Claudius Lateranus in titulo III, 5793 = Orell. 1 399 ^ con-
1) Vide Hermae vol. 4 p. 120 seq. (Ges. Sehr. IV 311 ff.)
2) Vide raemoriarum inst. arch. vol. 2 p. 302 seq. (Gemeint ist die Abhand-
lung: 'De C. Caelii Saturnini tikilo', s. den folgenden Band dieser Schriften.)
3) Fabretti 100, 228 (C. I. L. VI 1748 = Dessau 1238): Triturrii. \ M. Ntwi-
mio Albino v. c. \ quaestori candidato, \ praetwi urbano, comiti | doniesUco ordinis
primi et \ consuli ordinario iterum \ Nummius Secundus eins. Titulus, qui adhuc
prostat Romae in domo Barberina, integer est.
4) Etiam signum casu seeundo legitimo nomini praescriptum quarto saeculo
magis proprium est quam tertio. Vide Borghesium opp. 3, 502 seq. (Mommsen
selbst hat später (Eph. ep IV p. 186 = C. I. L. III suppl. p. 2000) anerkannt,
•daß die Inschrift ins 4. Jahrhundert gehört.)
5) Cave confundas eum cum comite domesticorum, ad quem pertinent
-tituli Orell. 3188 (Subskription der Horaz-Handschrifteu). 3194 (C. I. L. VI 32003)
ab Henzeno in indice p. 114 ad comitem domesticum relati. Orellianus autem
1154 cuius indolis sit, patebit ei qui inspiciet exemplum Muratorianum 467, 4.
<S. jetzt C. I. L. VI 1794 (= Dessau 825).)
6) (Dessau 3203.)
De titulis C. Octavii Sabini cos. a. p. Chr. CCXIV. 237
sul desiißmtus appellatur, ita Sabinus qiioque dura eo officio fungitur
consiil (lesignari potuit.
14. Consul Ordinarius.
Consulatum in iitroque titiilo extra ordinem collocatum loco
primario cur hoc potissimum loco inserara, supra explicui. Annum
consulatus esse p. Chr. 214 iam Minervinius satis demonstravit. Nam
ut mittam saeculi primi quartique consules ordinarios Sabinos, quibus
hie locum non esse apparet, per secundum saeculum eius nominis
nullus reperitur, tertio autem tres a. 214. 216. 240. Ex his consulis
a. 216 tria nomina P. Catii Sahini nuper explevit diploma veterani
eius anni^; ei autem, qui anno 240 nomen dedit, et Yettii nomen
fuisse probabile est^ et, ut haec coniectura fallat, iterationis nota ei.
propria^ in Sabinum tituli Aquinatis non convenit. De uno consule
a. 214 collega Messallae, quem eodem tempore et primum et ordi-
narium consulem factum esse constat, adhuc nihil omnino noramus
praeter cognomen^; huic igitur quominus titulum Aquinatem cum
similibus tribuamus, nihil obstat. — Iam vero ubi titulos hos, de
quibus agimus, componimus cum reliquis, in quibus consules distin-
guantur appellatione ordinariorum , cum eorum antiquissimus hucus-
que notus sit C. Yettii Grati Sabiniani cos. a. 221^, hunc Sabini
1) III p. 891. Similiter leguntur II, 2221. 2663 et in Orelliana n. 930-
(C. I. L. XIV 2596 = Dessau 453).
2) Videtur enim esse Vettius Sabinus ex familia Ulpiorum princeps senatus
et praefectus urbis sub Maximo et Balbino (vita Max. et Balb. c. 2. 4). (Vergl..
Prosopogr. imp. Rom. II p. 414 u. 340.)
3) Habent eam cum fasti quidam scripti et rescripta pleraque (Relandus
fast. p. 189) tum tituli (III, 3474 et Mur. 361, 2 = Grut. 309, 6; quem genuinum.
esse ne dubites (s. C. I. L. VI 2131. Vergl. Prosopogr. a. a. 0. p. 153 n. 22)).
4) (Die im J. 1884 auf dem römischen Forum gefundene Inschrift C. I. L..
VI 31338a = Dessau 452 hat für den Konsul des Jahres 214 den Namen C.
Suet[rius\ Sabinus ergeben; wodurch über allen Zweifel festgestellt ist, daß ihm.
die Inschrift von Aquinum gehört und in deren Z. 1. 2 S?*e TRIO zu ergänzen ist.)
5) Borghesius opp. 4, 426. 5, 396 (C. I. L. VI 1529). Cf. etiam Lebas -Wad-
dington inscr. vol. 3 n. 1839 expl. p. 438. — Sequuntur tituli Ser. Calpurnii
Dextri cos. a. 225 (Henzen n. 6503 (C. I. L. VI 1368 = Dessau 1175)); Armenii
Peregrini cos. a. 244 (Marini Arv. p. 531 (C. I. L. VI 1531)) ; M. Nummii Albini.
cos. ord. II a. 246 et 263 (Fabrett. 100, 228 (C. I. L. VI 1748 = Dessau 1238; s.
jedoch S. 236 A. 3. 4)); Balbini Maximi cos. a. aut 232 aut 233 aut 253 (vide supra
p. 232); T. Petronii Volusiani cos. a. 261 (Orell. 3100 (C. I. L. XI 1836 = Dessau.
1332)). Eiusdem aetatis tituli consulum ordinariorum, in quibus adiectio ea
deficiat, sunt L. Marii Maximi cos. II a. 223 (Borghesi opp. 5, 456. 480 (C. I. L..
VI 1430 ff. Dessau 2935 ff.)) et L. Ti. Claudii Aurelii Quintiani (I. N. 3597 (C. I^
L. X 3850 = Dessau 1181)), si quidem vere est consulis a. 235.
238 Observationes epigraphicae N. VII.
omnium liuius generis antiqiüssimum esse apparet ipsiusque titulis
eam appellationis immutationem referri ad saeculimi Caracallae.
Crediderim autem eam coniunctam esse cum eo, quod circa id ipsum
tempus annus publice notari coeptus est nominibus consulum ordi-
nariorum. Kam suft'ectorum nominibus quamquam dudum antea vulgo
137 substituuntur ordinarii, tamen in actis publicis populi Romani ad
finem usque saeculi secundi mos videtur perdurasse enuntiandorum
consulum eorum, qui tum fasces gererent. Gerte in diplomatis vete-
ranorum suffecti continuantur ad tempora usque Marei et Veri; contra
diplomata a. 247 et 249 (nam medii temporis quae quidem huc
pertineant nulla babemus) praeteritis suffectis ordinarios ponunt
(III p. 913)^. Item in actis Arvaüum cum vel Commodi aetate, ubi
opus est, nominentur suffecti, anno certe 214 pro suffectis leguntur
ordinarii^. Omnino haec suffectorum ex legitima anni designatione
expulsio et consulum, a quibus annus incipit, aucta honorificentia et
re et tempore coniunctae fuerunt'^.
15. Pontifex.
16. Augur.
Sacerdotia haec quo tempore Sabinus adeptus sit cum ignore-
mus, hie iis locum dedimus post consulatum.
17. Iudex ex dele[g(atione)] cognitioii(um) Caesaria-
n(aram) = [Iudex ex] delegatu^ [pjrincipum in
provincia [Dalmatia?, item Pännonia] inferior[e].
Sic hoc officium perscriptum videtur fuisse in titulis duobus
Aquinati et Casinati, nisi quod provinciarum nomina quae in hoc
perierunt (nam duas nominatas fuisse ex spatio colligitur) certa
ratione recuperari nequeunt. Principes qui in hoc nominantur cum
esse non possint Augusti duo simul regnantes (nam Caracallam et
-Oetam expeditio Germanica a. 213 praecedens excludit, Balbinum et
Pupienum anni plus viginti interpositi), Borghesius coniecit eum de
1) (S. jetzt C. I. L. III suppl. p. 2030.)
2) Haec colliguntur maxime ex tabulis Arvalium Marinianis n. 32 a. 186
et n. 39 a. 214 (C. I. L. VI 2100. 2103& = Henzen act. Arv. p. CXCI. CC) inter
se collatis. Fortasse suffecti iam praetereuntur in actis a. 200 (cf. Henzen
ann. 1867 p. 288 (C. I. L. VI 2115, besser daselbst n. 32398; Zeit unsicher)). —
In epistulis duabus pontificum et XVvirum a. 155 (Orell. 4370) et a. 289
<Orell. 2263 (Dessau 8880. 4175)) et ordinarii adscribuntur et suffecti.
3) (S. jetzt Staatsrecht IP S. 92.)
4) Cf. Ulpianus Dig. 44, 4, 4, 26 : ex delegatu pupilli.
De titulis C. Octavii Sabini cos. a. p. Chr. CCXIV. 239
«quo agitiir hoc officio funetum esse et imperante Macrino et impe-
rante Elagabalo ^ At cum in legatione Sabini Pannonica gesta, ut
infra videbimus, imperante etiamtum Caracalla titulus Aquinas finem
faciat, Casinas ne eam quidem habeat, uterque titulus dedicatus sit
Tiecesse est imperante Caracalla nee quae in eo leguntur ad Macrini
Tel Elagabali tempora trahere licet. Quam ob rem de hac iudi-
<jatione non video quo confugiamus nisi ad excusationem necessariam 138
magis quam optabilem scriptorem tituli Casinatis usum vulgarem
secutum delegatum principum posuisse absolute pro principali^. —
De ipso officio cum dixerim in memoriis inst. arch. 2, 313^, pauca
liabeo quae addam. In titulis Diocletiano anterioribus praeterea
adhuc quod sciam bis tantum repertum est, nempe in titulo L. Cae-
sonii Macri Rufiniani (Orell. 30-12)*, qui imperante Gordiano III
electus est ad cognoscendas vice Caesaris cogyiitiones^ duobusque Bal-
bini Maximi consulis a. 232 aut 233 aut 253 (v. p. 231), qui dicitur
^ognoscens ad sacras appellationes ^ ut hie quoque, pariter atque in
consulatu ordinario, ii de quibus agimus ordinem ducant et reliquos
tempore praecedant. Cognition em eam ita dari solitam esse, ut ad
certam dioecesin restringeretur, etsi hi quos posui tituli non enun-
tiant, certe sub Diocletiano invenitur Aelius Dionysius, is qui postea
a. 301 praefectus urbis factus est, iudex sacrarum cognitionum iotius
Orientis (Orell. 60)^, poteritque adeo quodammodo comparari quod
ait Suetonius (Aug. 33) Augustum quotannis appellationes provincia-
lium litigatorum delegavisse consularibus viris, quos singulos cuiusqtie
provinciae negotiis praep>osiässet . Ceterum cognitiones appellationes-
que Caesarianae quomodo ante Diocletianum exercitae sint, adhuc
parum notum est, nee de quaestione ea omnium maxime implicata
hoc loco disputabitur ^.
1) L. c. (v. p. 230 n. 1): Legatus principum si riferirehbe ai brevi imperi di
Macrino e di Elagahalo, ch'essendo ambedue di dannata memoi'ia, non potevano
indicarsi se non oscuramente. Exempla plurativi numeri ita de imperatoribus
alio post alium imperantibus usurpati Borghesius nulla attulit nee mihi praesto
sunt; nam diversum est quod est in titulo Orelliano 3128 (Dessau 972): q{uaestor)
divi Äug{usti) et Ti. Caesaris et multo magis quod est in Henzeniano 6483 (Des-
sau 1067): legato eiusdem (divi Hadriani) in Cilicia, consuU, legato in Cilicia imp.
Antonini Aug. Graeca autem locutio similis, de qua supra (Eph. epigr. I)
p. 110 exposuit Dittenberger, ad Latinum usum comprobandum non facit.
2) Cf. verba edicti praetorii Dig. 43, 8, 2 pr. : pi-aeterqiiam quod lege senatus
consuUo edicto decretove principum tibi concessum est.
3) (S. S. 235 A. 2.) 4) (C. I. L. XIV 3902 = Dessau 1186.)
5) (C. I. L. VI 1673 = Dessau 1211.)
6) (Vergl. Staatsrecht II' S. 982 ff., bes. S. 986 A. 1.)
240 Observationes epigraphicae N. VII.
18. Praefectus alimentorum.
Yide quae dicta sunt p. 232 sq. Fieri potest, ut ea praefectura.
Sabinus functus sit simul atque munere correctoris Italiae.
19. Electus ad corrigendum statum Italiae.
Officium electi ad corrigendum statum Italiae iisdem verbis-
praeterea nusquam enuntiatum, eapropter diligenter considerandum
est, quod ex hoc tamquam germine enati sunt correctores aetatis
posterioris^ neque eius instituti ulla memoria extat bis titulis anti-
quior. Nam legatus Augusti pro praetore regionis Transpadanae
aetatis Traianae (Orell. 2273) ^, quem cum correctoribus Italiae compo-
suit Borghesius (opp. 5, 408), hodie postquam innotuit titulus Cirtensis
T. Caesernii Macrini, qui tribunicius missus est ad dilec[tu]fn iuniorum
a divo Hadriano in regionem Transpadanam ^, probabilius referetur
inter legatos dilectatores*. Yidentur autem, ut in provincias sena-
torias a Traiani inde aetate praeter proconsules mittebantur subinde
139 legati imperatoris ad corrigendum statum civitatium liberarum a
proconsulis imperio lege exemptarum, ita ad corrigendum statum
Italiae, quae et ipsa praesidi nulli pareret, certe inde a Caracalla
magistratus quidam creati esse, initio extra ordinem sine dubio et
ut certo nomine carerent, deinde translati in magistratus quodammodo
ordinarii et legitimi formam correctoris Italiae. — Proxime autem
et tempore et re ad id de quo agimus Sabini officium accedit quod
enuntiat titulus nuper repertus Romae in coemeterio Callisti hic^:
1) Vide quae de correctoribus diximus Borghesius in ann. inst. 1853 p. 221 seq..
= opp. 5, 415 et ego röin. Feldmesser 2, 19G. 198 (Ges. Sehr. V 185).
2) (C. I. L. X 6658 = Dessau 1540.)
8) Renier melanges p. 75; inscr. Alg. n. 1817 (C. I. L. VIII 7036 = Dessau'
1068). Cf. röm. Feldmesser 2, 191 (Ges. Sehr. V 180). Eodem fortasse referendus-
est titulus Campanus I. N. 3604 (C. I. L. X 3856 = Dessau 1173) L. Fulvii Aemi-
liani : electo ah op[timo imp. Severö] Alexandro ad [dilectum habendum] per regionem
Tra[nspadanam]; ubi quod olim proposui ad [ius dicendum] ideo minus proba-
bile est, quod Alexandri aetate iuridici appellatio recepta iam fuit et sollemnis..
Alibi est electus iudicio sacro ad [census] acceptandos per provmciam Velgicam
(Henzen 6512 (C. I. L. XIV 3593 = Dessau 1185)).
4) Cf. Renier melanges p. 73 seq.
5) loh. Bapt. Rossius titulum edidit ligno expressum Roma sotterranea
2, 282 adiectis supplementis perite factis, quae retinui ; explicuit idem Bullettino
cristiano ser. 2 a. 2 (1871) p. 45. (S. jetzt C. I. L. VI 31747; Kaibel I. G.
XIV 1076.)
De titulis C. Octavii Sabiui cos. a. p. Chr. CCXIV. 241
B • noMn • BACcL
/TTOY reNOYC AAr/lr^o
i^afTO AlC CJPA • enao/M
POJMHC nPOMAr [\,ovTi(p
enANOPO • UACHgirak
KOM • BAölA • aN0\
noMn • kpötIaV
4> I A A N (3 o og T CJNl
^^"-^ — -^ £V8\pre]Ti]
Eiim titulum Rossius tribuit Basso consuli ordinario a. 258 et rursus
a. 271 probabiliter. Nam primum inter consules ordinarios Bassos
nullus est, ciii iteratio consulatus conveniat, praeter eum, qui a. 271
fasces gessit^. Deinde cum reliquis Bassis aliis alia nomina fuisse
argumentis aiit certis aut saltem probabilibus Rossius demon-
strarit, solis iis qui fasces gesserunt a. 258 et 271 tantum abest,
ut Pompouiorum nomen tribuere quicquara impediat, ut huic
dudum id adscripserint fastorum ordinatores propterea quod impe-
rante Claudio a. 270 Pomponius Bassus primum in senatu locum
tenuisse dicitur in epitoma Yictoris (c. 34, 3; cf. Yictor Caes. 34, 3).
Denique splendor natalium, quem praedicat titulus supra relatus, in
€um hominem optime quadrat, quippe quem satis constet descendere
a Pomponio Basso interfecto ab Elagabalo (Dio 74, 5) et sie genus
rettulisse ad ipsum imperatorem Marcum. — Obstat tamen prae-
fectorum urbis laterculus, qui cum ab a. 254 ad a. 354 perveniat,
Bassum nulluni recenset praeter Septimium a. 317. 318 certe huc
non pertinentem; nee facile admittendum est eum laterculum hiatibus
laborare, cum iustam auctoritatem sibi yindicet neque adhuc quod
sciam de ullo praefecto constet in eo praetermisso. Mhilominus non
reperio quo praeterea confugiamus ^, nee videtur repperisse Rossius,
de inopportune silentio laterculi in commentario tacens. Quare cum 140
satis constare videatur Bassum eum, qui fasces gessit iterum a. 271,
1) Ei Dumerum II adscribunt et fasti q. d. Florentiiii maiores (v. Relandus
ad h. a.) et titulus Orell. 1856 = I. N. 5473 (C. I. L. IX 3314 = Dessau 5056).
2) Fortasse quis dixerit Fomponii Bassi nomina in titulo Graeco secundaria
esse, primaria ioteriisse v, 1 extr. et 2 incip., exempli causa lunio Tiberiano,
qui consul fuit Ordinarius a. 281 et 291, praefectus urbi a. 292 et 803, nomina
fuisse Fomponii Bassi Tunii Tiberiani. Sed temptanti mihi talia inter paucos
eos, qui consulatum ordinarium iteraverunt, nullus se obtalit ad id quod requi-
ritur satis aptus, cum praesertim quae in titulo leguntur munera, maxime cor-
rectoris Italiae totius, non conveniant nisi aetati Diocletiano anteriori.
MOMMSEN, scHR. vm:. 16
242 Observationes epigraphicae N. VIT.
antea enavoQ^wxrjv ndorjg 'IraXlag^ id est totius Italiae correctorem
fuisse, eodem sine dubio munere. sive extraordinarium id eo tempore
fuit sive legitimum iam et sollemne, item imperante Caracalla Sabinu&
fuiictus est. Accedit ad hos duos titulos, quae scriptor vitarum
triginta tyrannorum c. 14 de Tetrico narrat eum ab Aureliano post-
quam devictus esset factum esse correctorem totius Italiae, id est
Campaniae Samnü Lucaniae Bruttiorum Apuliae Calabriae Etruriae
atque Umhriae Piceni et Flaminiae omnisque annonariae regionis.
Quae narratio auctoris sane levis adhuc reiecta est propterea quod
et plures et meliores scriptores^ e contrario asserunt Tetricum ab
Aureliano correctorem factum esse Lucaniae et quod corrector Italiae
universae munus erat inauditum tum et praeterea plane ignotum.
Iam post Sabini Bassique titulos repertos magis probabile est cor-
recturam initio pertinuisse ad Italiam universam, postea demum
divisa Italia partium correcturas institutas esse, illos autem scriptores
vel potius eorum auctorem communem Institute suae aetatis deceptum
pro correctura Italiae totius male substituisse regionis cuiusdam. In
paucis documentis quae habemus pertinentibus ad tempora Taciti et
Probi correctores adhuc nulli comparent. Imperante Caro qui nomi-
natur apud Yictorem (Caes. 39, 10. 11) lulianus Venetos correctura
agens et ipse suspectus est; venit enim ab eodem auctore, quem
Tetrico pro totius Italiae correcturam Lucaniae vidimus tribuisse.
Contra in titulis, qui ad haue aetatem pertinere videntur, cum cor-
rector Italiae inveniatur^, ad a. usque 282 universa Italia sub uno
correctore mansit. Denique etiam sub Diocletiano et Maximiane
correctores Italiae inveniuntur cum in rescripto a. 290^ tum in titulo-
1) Victor Caes. 35, 5. Eutrop. 9, 13. Vita Aureliani c. 39.
2) Grut. 387, 5 (cf. memor. inst. 2, 303 (C. I. L. VI 1707 = Dessau 1213)).-
.... religiosissimoque C. Ceionio Rufio Volusiano v. c, corr. Italiae per annos octo,.
proconsuli Africae, comiti domini nostri Constantini . . . ., pi'aefecto urbi (a. 310),
iudici sacrarum cognitiomim, consuli (a. 311). Dedicatus est titulus antequam
praefecturam urbis iteravit a. 313 et consulatum ordinarium accepit a. 314^
Correcturae tempus definit titulus alter Puteolanus I. N. 2497 = Henzen 6481
(C. I. L. X 1655): fortissimo et piissimo principi suo M. Aurelio Carino Rufius
Volusianus v. c, eorum iudicio beatissimus, Herum corrector; nam eiusdem viri
utrumque esse admodum probabile est. Obstat tertius titulus I. N. 6328: Buffio
Volusiano v. c. coirectori Campaniae; at hie de iuterpolatione vel maxime suspectus
est nee rem decidit. (S. C. I. L. X 304* (fals.). — Vergl. Klebs Rh. Mus. 47, 1892 S. 14.)
3) C. lust. 7, 35, 3 inscripta Numidio correctori Italiae. Quod olim tene-
bamus (vergl, Ges. Sehr. V 186 A. 3) Italiam hie accipiendam esse ea significatione^
quae quarto saeculo aliquoties invenitur, nempe de sola dioecesi vicarii Italiae^
post repertum titulum Bassi et expletum Sabini vix erit qui defendat.
De titulis C. Octavii Sabiiii cos. a. p. Chr. CCXIV. 243
Patavino anni incerti^. Qiiibus fortasse adiungere licebit corredorem
utr iusqiie Italiae in\ent\im in uno titulo aetatisDiocletianae^; nam cum 141
divisio Italiae in dioeceses duas vicarii Italiae et vicarii iirbisRomae circa
haec ipsa tempora coeperit^, corrector qui universae Italiae praeesset
hoc respectu fortasse dici potuit statum corrigere Italiae utriusque *. At
siib iis ipsis imperatoribus incipiunt correctores regionum certi et
indubitati, scilicet Italiae Transpadanae '" (quae regio mox esse desiit
divisa in Yenetiam Histriamque et Liguriam Aemiliae adiunctam),
item Yenetiae et Histriae ^, item Campaniae'', ut eas solas ponam,
quas titulis eins aetatis testatas habemus. Apparet igitur quod de
Diocletiano collegisque eius in Universum perhibet auctor aequalis
provincias ab iis in frusta concisas esse, ad Italiam quoque pertinuisse
et inter a. 290 et 300 pro correctore totius Italiae qui fuerat eos
substituisse correctores regionum tales fere, quales deinde manserunt.
1) V, 2817 = Grut. 279, 4: Paetus Honoratus v. [c] corrector ltali[ae]. Lectio
minus certa est fierique potest, ut post ITALI . . . pluies litterae desint.
2) Fabrett. 209, 517. 700, 215 = Don. 5, 60 = Orell. 60 (C. 1. L. YI 1677
= Dessau 1211): L. Aelio Helvio Dionysio c. v., iudid sacrarum cognitionum totius
Orien., praesidi Syriae coele, correctori utriusq. Italiae, curatori aqu. et Mimiciae
cet. Cf. de eo homine Borghesius opp. 3, 106 quaeque adnotavi ad Yat. fr. § 41.
Praefectus urbi factus est a. 301, ante quem correctura functus sit necesse est.
— In titulo Formiano lectu difficili I. N. 4087 = Henzeni 6909 (C. I. L. X 6084
= Dessau 142) quae sie excepi P HELYI AFiL DIONYSI CONS A'IRI CORR
CAMPAN cum viderentur pertinere posse ad eundera hominem, adii per litteras
virum eximium Tulium de Petra, ut mea causa lapidem diligenter examinaret;
rescripsit is vere in lapide esse AELl, ut conieceram, praenomen autem uon L
esse videri, sed P. Itaque diversus sit necesse est.
3) Vide quae observavi in ed. auctorum gromaticorum 2, 198 (Ges. Sehr.
V 186) et in memoriis inst. arch. 2, 316 ('de C. Caelii Saturnini titulo', s. den
folgenden Band).
4) Adquievimus adhuc in coniectura Maffeiana, quae nititur titulo mox
adferendo memorante correctorem Italiae Transpadanae, utramque Italiam signi-
ficari Transpadanam et Cispadanam. At Cispadanae Italiae et vocabulum in-
auditum est neque iusti fines eius ulli hac certe aetate indicari possunt.
5) T. Flavius Postumius Titianus teste titulo Orell. 1194 (C. I. L. VI 1418
= Dessau 2941) corrector fuit Italiae Transpadanae, item corrector Campaniae
antequam gessit consulatum alterum ordinarium a. 301.
6) Isteius Tertullus v. . . . corr. Venet. et Histria[e] Patavii titulum Y, 2818
= Orelli 1050 dedicavit M. Aur. Valerio Maximiano. Eidem Tertullo positus
titulus urbanus Henzeni n. 6476 (C. I. L. YI 1696) in loco tue faciente hiat.
7) Praeter Titianum (not. 5) nominandus est C. Vettius Cossinius Rufinus
corrector Campaniae, corrector Tusdae et JJmhriae, corrector Venetiae et Histriae
(I. N. 4550 = Orell. 2285 (C. I. L. X 5061 = Dessau 1217» antequam factus est
praefectus urbis a. 315, et Campaniae quidem corrector sub Maxentio, cum ea
correctura teste titulo illo saevissimam tyrannidem incurrerit.
16*
244 Observationes epigraphicae N. VII.
20. Legatus Augusti pro praetore Pannoniae in-
ferioris.
Legationem lianc a Casinati titulo afuisse videri supra p. 229
observavimus. Puto ad eam pertinere quae scribit Dio 78, 13 ad
a. p. Chr. 217 agens de Macrino: ä^oycorara Mdgxiov re 'AyQiTiJiav
jzQOTSQOv juev eg Uavvoviav, elx ig Aaxiav fjyefxovevoavxa ejtEixipev
rovg yoLQ äg/ovTag amcov löv xe Zaßlvov xal lov KaoxTvov Xoyco juev
c6? xal xijg ovvovoiag ocpöjv deojuevog, egyco de x6 xe ndvv (pQ6v7]jua
142 xal xfjv q)diav avxcbv x}]v jzQog xov KaQOLxaXXov cpoßrj^elg, evßvg
juexejiejuyjaxo. Haec enim cum videantur ita accipienda esse eo tem-
pore, quo Caracalla caesus est, Sabinum praefuisse Pannoniae sive
superiori sive inferiori, Castinum autem Daciae ^, probabiliter ad hunc
nostrum Sabinum applicabuntur.
!21. Proconsul provinciae Africae.
Yide titulum supra p. 230 relatum.
Supersunt tituli tres, quos nee praeterire volo nee cum certis
Sabini miscere, nempe Aquincenses duo hl vol. III n. 3428. 3429 a
me descripti in museo Pestinensi^:
lOVI ACCIONI DIS REDVCIßVS
ijaTRIO SVETRIVS PATRIIS
sa&iNYS LEG SVETRIVS SABINVS
LEG.AVG.PR-PR./EC«T
tertius autem repertus in Britannia in oppido Lancaster (YII, 287
ad exemplum Huebneri; Henzen 6725):
//////////////////////////
II I III 1 1 1 II I [ob] balneum refect
[et b]asilicam vetustate conlabsam
a solo restitut[a]m eqq. alae Sebussia
5 I I I I 1 1 ! I I sub Octavio Sabino v. c.
praeside n. curante Fla. Ammu-
sio praef. eqq. d. d. XI kal. Septem
Censore II et Lepi[d]o II cos.
1) Verum est in titulo Aquiucensi III, 3480 iiominari C. lulium Castinum
legatum Augusti pro praetore, scilicet Pannoniae inferioris. Sed cum aut is
ipse aut eiusdem nominis alius legatus Daciae praeesse potuerit a. 217, non
cogimur propter eum titulum Dionem insimulare Pannoniae Daciaeque voca-
bulorum male traiectorum. (Castinus, von dem sich inzwischen mehrere andre
Inschriften gefunden haben (s. Dessau 1158), war sowohl Statthalter von Pan-
nonia inferior als von Dacia; s. Prosopogr. imp. Rom. II p. 213 n. 368.)
2) (Hinzugekommen sind, ebenfalls aus Aquincum, C. I. L. III suppl. 10405.
10491.)
De titulis C. Octavii Sabini cos. a. p. Chr. CCXIV. 245
Hi tituli ita comparati sunt, nt eiusdem hominis vix esse possint,
cum alterum ovo/iia y.voiov clifferat, contra nihil impediat, quominus
aut Aquincenses illos Suetrii Sabini aut Britannicum Octavii Sabini
referamus ad eum de quo agimus C. Octavium Appium S//trium
Sabinum, ut rettulit ad eum Minervinius Britannicum. Nam hreviu&
nomen recte effici tam ex primo nomine postremoque cognomine docui
inHermae vol. 3 p. 77 (Ges. Sehr. IY411). Ad munera quod attinet, cum
legatio Pannoniae inferioris, quam Suetrium Sabinum gessisse tituli illi
testantur, in Aquinati titulo redeat, non improbabiliter quartum nomen,
quod Satrium esse Minervinius voluit, Suetrium statuemus fuisse et
Aquincenses titulos ad hunc nostrum Sabinum revocabimus ^. —
Octavius Sabinus tituli Lancastriensis quo tempore vixerit, nescimus;
nam consules, quos adscriptos habet, praeterea ignoti sunt 2, nee magis
determinari potest, cuiusnam imperatoris nomina ibi v. 1 et 5 erasa
sint. Quod si quis contendat hunc titulum pertinere ad ipsum virum
honoratum Aquini, cum de Macrino propter ea quae diximus cogitari
nequeat, ei eo confugiendum est, ut Sabinus aetate provectus aut
sub Elagabalo (a. 218 — 222) aut sub Alexandrq^ (a. 222—235) Bri- 143
tanniae praefuerit; mihi tamen haec coniectura parum probatur^.
Addo locos quosdam auctorum, qui ad hunc Sabinum referri
possint. Narrat qui vitam Elagabali scripsit c. 16 sie: Sabinum con-
sidarem virum, ad queyn libros ÜJpiantis scripsit^, quod in urbe
remansisset (nam iusserat imperator senatum urbe decedere) vocato
centurione moUioribus verbis iiissit occidi: sed centurio aure surdiori
imj)erari sibi credidit, ut urbe pelleretur: sie viÜKm centurionis Sabino
saliiti fuit, neque quicquam obstat, quominus eam narratiunculam
ad Sabinum nostrum referamus; sed pari iure pertinere potest ad
P. Catium Sabinum consulem a. 216. — Quod Dio scribit 76, 9
Pollenium Sebennum delatorem sub Severe postea Noricis, quos male
administravisset, ad poenam sumendam deditum esse a Sabine-
{ey.dodelg vjio ^aßivov roig NcoQixoIg, cbv äo^ag ovdev yot^oröv ehetiol-
tjy.ei, aioyiora jieTTOv&e)^ neque satis intellego nee magis ad quemnam
Sabinum pertineat perspicio. — Denique Sabinus is qui praefecturam
urbis post munera complura consularia administrans a. 237 in tumultu
1) (Diese Vermutung ist zur Gewißheit geworden durclT die Auffindung
einer Inschrift, auf der der Consul des J. 214 das Gentilicium Snet[rius] führt,
s. oben S. 236 A. 4.)
2) (Sie erscheinen auch in der Mainzer Inschrift C. I. L. XIII 6779, und
dürften von einem der gallischen Gegenkaiser ernannt worden sein.)
3) (Diese Vermutung ist jetzt beseitigt, vergl. A. 1. 2.)
4) Scilicet confudit scriptor iuscitus cum Sabino hoc Masurium Sabinum
iuris auctorem aetatis Tiberianae.
246 Observationes epigraphicae N, VII. VIII.
civili periit ^, potest is ipse esse, de quo agimus; quaraquam hie
quoque item de P. Catio Sabine cogitari potest. Sane sicut nobis
successit, ut ope titulorum nuper repertorum herum temporum cali-
ginem quibusdam luminibus illustraremus, ita sperandum est fore, ut
posterioribus quoque, modo curiosi esse pergant, simiHter contingat
ab his temptaminibus pervenire ad ulteriora et certiora.
Yin. Titulus Atticus Frugi et Pisonis.
Yiginti abhinc annis ex parietinis Athenarum quae emersit basis
marmoris Pentelici prostans hodie ad Parthenonem occidentem versus ^
O AHMOe
AEYKION KAAnOPNION MAPKON AIKINNION
AEYKIOY YION HEI^ßNA MAPKOY YION 4>P0Yn
EYNOIAe ENEKA THC El^ E EYNOIAC ENEKA THe EIC
ATON EATON
eo nomine insignis, quod duos duarum nobilissimarum familiarum
Romanarum vires coniungit, etsi non semel prodiit descripta tam a
144 Pittacio {'Ecp. ägy^. n. 2764. 2765) quam a Bursiano (Bull, dell' Inst.
1 855 p. XXX) , collata denique nuper a Koehlero , nee latuit vires
doctos, qui per hos annos de familiis illis egerunt, tamen ad quos
proprie pertineat, in tanta turba tam Liciniorum quam Calpurniorum
nondum exploratum est. Quaerenti de ea Dittenbergero quae
Tespondi, licet ne mihi quidem successerit, ut omnia ad liquidum
perducerem, tamen non indigna visa sunt, quae hie proferrentur.
Titulum optimae aetatis esse cum inde colligitur, quod honores
non ponuntur, tum maxime ex forma, quae est Kalnogviog, prae-
habita ei quae postea obtinuit expressa per ov. Nam demonstravit
nuper Dittenbergerus in Hermae vol. 6 p. 284 Latinum ov pro anti-
quiore o in talibus a Tiberii fere aetate incipere, antiquiorem scri-
bendi rationem post primum nostrum saeculum non amplius ocurrere^,
1) Herodianus 7, 7: egya noXe^ov ifi(pv/Jov iyivsro, dtg y.ai rov zijg JiöXecog
sjiaQxovxa ixeza Jigd^eig TioXXag vjtarixdg (2!aßTvog ök rjv övofxa avrcö) ßovXö/nsvov
y.(oXvaai xa yiyvöftsva ^vXq) Jiaio&evra xaxä xov xgaviov rsX^evxfjoai. Vita Gord. 13:
tunc et praefectus urbi Sabinus cmisularis iam vir fuste percussus occisus et in
puhlico det'elictus est, unde supplendus est locus hiaus vitae Maximiui c. 15.
2) In postica parte eiusdem basis quae scripta sunt / / / IONIAH^
ANE0HKEN a primaria inscriptione aliena sunt. (C. I. Att. III 607. 608. —
Dessau 8813.)
3) (S. jetzt Th. Eckiüger Orthographie lat. Wörter in griechischen Inschriften,
Züricher Diss., S. 58ff.)
Titulus Atticus Frugi et Pisonis. 247
ut Tel ex hoc solo argumento constet titulum de quo agimus Traiano
anteriorem esse.
Duae statuae eidem basi impositae cum non inveniantui' nisi in
«oniunctis personis, maxime in coniugibus, inter basis illius L. Piso-
nem et ]\I. Frugi necessitudo aliqua intercesserit necesse est. Yide-
amus igitur, qui extiterint Crassi Frugi, et inde profecti quosnam ii
aequales habuerint L. Pisones.
Frugi cognomen aetate liberae rei publicae proprium fuit Cal-
purniorum Pisonum, quorum primus id accepit et ad posteros propa-
gavit L. Calpurnius L. f. Piso Frugi tr. pl. a. 605, cos. a. 621 ^, idem
rerum Romanarum locuples auctor. Yidentur autem Pisones Frugi
et Pisones Caesonini, quorum princeps est L. Calpurnius C. f. C. n.
Piso Caesoninus consul a. 606, profecti esse ab eadem stirpe, scilicet
communes maiores habuisse C. Pisonem C. f. C. n. consulem a. 574
et C. Pisonem praetorem a. 543, qui primi, quantum quidem nos
comperimus, gentem Calpurniam nobilitaverunt; nam et propinqui
sibi dicuntur^ et praenomina Gaii et Lucii utrique stirpi communia
sunt et extinctis Pisonibus Frugi cognomen hoc ad Caesoninos tam-
quam gentilicio iure videtur transiisse. Nam cum Pisonum Frugi
ultimus, quem quidem norimus, Graius quaestor a. 696 gener Ciceronis
adulescens obierit anno sequente^, cognomen mox redit in L. Cal-
purnio L. f. Pisone Frugi consule a. 739*, quem constat auctore
Tacito (ann. 6, 10) natum esse ex L. Pisone Caesonino consule a. 698. 145
Eundem probabile est ultimum suorum diem obiisse octogenarium
a. p. Chr. 32 (Tacitus 1. c); nam etsi filios duos eum habuisse constat
ex Horatii ad ipsum filiosque epistula^, vix eos post se reliquit.
Alter enim eorum et maior quidem, cum praenomen paternum gerat,
secundum probabilem coniecturam Borghesii (opp. 5, 312) L. Piso
1) Cf. Drumannus 2, 81 seq. (2. Ausg. S. 66). Patris nomen rescivimus ex
monumentis I, 198 (p. 62) v. 74 (Repetundengesetz: s. Ges. Sehr. I 43) et I, 642
(2. Aufl. (im Druck) n. 847 (Schleuderblei)). Gai nepos vulgo appellatur sine
auctore. Cognomen, quod ponunt ipsi fasti Capitolini (I p. 488 (ed. 2 p. 26)),
eum primum meruisse diserte ait adnotator Ciceronis Bobiensis p. 233 (p. 37 ed.
Hildebrandt). Diligenter de eo dixit nuper Herrn. Peter hist. Rom. reliq.
p. CLXXXVllI seq.
2) L. Piso Caesoninus consul a. 696 propinquus dicitur Pisonis Frugi viri
Tulliae apud Ciceronem cum sen. gr. eg. 15, 38 et pro Sest. 31,68, affinis Cice-
ronis apud ipsum pro Sest. 8 fin.
3) Drumann 2, 83 (2. Ausg. S. 68).
4) Nam A. KaXnovgviog A. vi. Iliaoiv ^ovgnog dicitur in Indice Dionis,
nbi hoc corruptum esse apparet ex ^govyc. Praeterea solo Pisonis cognomine
appellatur, neque umquam Caesonini ei tribuitur.
5) (Vergl. jedoch Ges. Sehr. YIl 185.)
248 Observationes epigraphicae N. VIII.
est is qui legatus Hispaniae citerioris periit a. p. Chr. 26 (Tac. ann.
4, 45). Ad minorem autem quod attinet, ne reperitur quidem Pisa
alter, quem praefecti illius filium credere liceat, ut item patre vivo
aut diem obiisse videatur aut adoptione ex familia exiisse. Gerte
Frugi cognomen apud Calpurnios amplius non invenitur, neque um-
quam eo usa est altera stirps Calpurniorum Pisonum, cui proprium
est praenomen Gnaei, cum Lucii et Gai communia habeat cum
Caesoninis et Frugi. Princeps eius stirpis, qui quidem nobis notus
sit, Cn. Piso cos. a. u. c. 615 quomodo ad communem originem appli-
candus sit, latet. Duravisse eam extinctis Caesoninis et Frugi et
notum est et infra de Pisonibus iis dicetur.
Sed quo tempore Calpurnii Pisones Frugi esse desinunt, eodem
fere in scaenam veniunt Licinii Crassi Frugi. Scilicet primum eius
stirpis hoc cognomine distinctum invenimus M. Licinium Crassum
Frugi consulem a. p. Chr. 27^, cuius qui pater fuisse videtur consul
a. 740 = a. Chr. 14 M. Licinius Crassus, cognomine Frugi abstinet^.
Cognomen illud in Liciniam gentem illatum esse non potest nisi aut
a stirpe materna aut per adoptionem, illamque sententiam viri docti
hodie fere amplectuntur. At ei opinioni hoc obstat, quod Pisones
Frugi nulli inveniuntur post consulem a. 739, quem vidimus stirpis
suae fuisse videri ultimum; eius autem filiam nupsisse M. Crasso
consuli a. 740 et in domum eam cum hereditate Pisonum Frugi etiam
cognomina intulisse, aetatis rationibus non satis aptum est^. Magis
crediderim M. Licinium Crassum Frugi consulem a. 27 natura filium
fuisse minorem L. Pisonis cos. a. 739, fratrem igitur minorem L.
Pisonis legati Hispaniae a. p. Chr. 26 alterumque iuvenum eorum,
ad quos Horatius de poesi epistulam dedit; eundem adoptatum postea
a M. Crasso antiquum cognomen retinuisse. Ita enim et tempora
1) M. Licinius G-assus Frugi: fast. Arv. (Henzen Bull. 1869 p. 123). M.
Licinius Crassus: Orell. 156 (C. I. L. II 2683). M. Crassus Frugi: Grut. 200, 6.
Orell. 3056. 3796. Mur. 802, 2 (C. I. L. VI 1266. V 4919. VI 251. V 4920). M.
Licinius: Tacitus ann. 4, 27. Crassus Frugi: Sueton. Claud. 17; Seneca apoth. 11.
M. Crassus: Tacit. hist. 1, 14. M. Cras...: fast. Arv. (Benzen Bull. 1869 p. 122).
Crassus: Seneca apoth. 11; Plut. Galb. 23; fasti Iclat. aliique. (Hinzugekommen
ist hauptsächlich die Grabschrift C. I. L. VI 31721 = Dessau 954, in der er
M. Licinius M. f. Men. Crassus Frugi heißt. Vergl. Prosopogr. imp. Rom. II
p. 276 n. 130.)
2) I p. 546. 547 (ed. 2 p. 162. 163. Vergl. Prosopogr. II p. 276 n. 127).
3) Ita enim haberemus socerum generumque eodem plane tempore consules.
Etiam minus probabiliter Lehmannus (Claudius und Nero I) in tabula adiecta
quinta filiam consulis a. 758 opinatur nupsisse consuli a. 740. Borghesius opp.
5, 322 item existimat uxorem Crassi consulis a. 740 nomine Calpurniani fui.sse,
quaenam vero fuerit, non definit.
Titulus Atticus Frugi et Pisonis. 249
apte ordinantur et mirum de altero illo filio silentium explicatur et
consuetudini clararum faniiliarum eius aetatis convenit, ut qui plus
uno filio habere t, alterum liberis carenti nobili in adoptionem daret.
Crasso consuli a. 27 nupsit Scribonia nominata apud Senecam (in 146
apotheosis c. 11) et Tacitum (bist. 1,11) et Plutarchum (Galb. 23),
cuius stemma subieci emendatius opinor eo quod proposuitBorghesius^;
ab eo enim stemmate haec disputatio vel maxime pendet.
Cn.Pompeius Magnus L.ScriboniusL.f. Libo Scribonia -^Caesarpostea
f 706 cos. 720 I Augustus^
Sex. Pompeius Magnus --- Scribonia lulia nata 715
L. Scribonius Libo ^-^ Pompeia Agrippina -^ Germa-
I nicus
L.Scribo- M.Scribo- Scribonia^ M.Crassus]N'eroCae-Drusus C Caesar
nius L. f. nius Libo Frugi cos. sarn.760 Caesar n. 765 =
Libo COS. Drusus^ 780 = 27 =7 12
769= 16 pr. 769
= 16
In Scriboniam Crassi uxorem cum item conveniat quod de fratre
praedicat Tacitus (ann. 2, 27) proavum ei fuisse Pompeium, amitam
1) Opp. 5, 301 et apud Nipperdeium ad Taciti ann. 2, 27. Eura secuti sunt
Nipperdeius 1. c. et Lehniannus in tab. V. Differentia in eo vertitur, quod Pom-
peiae maritum Borghesius statuit fuisse M. Livium Drusum Libonem consulem
a. 739, natum ex Seribonio Libone aliquo, adoptatum a M. Livio Diuso Claudiano
patre Liviae Augusti. At primum Drusus Libo ille ab adoptione alienus est,
cum Marcus ipse item L. f. appelletur; nam filius adoptivus ut noinen ita prae-
nomen a patre adoptivo mutuari solet. Deinde quos filios eius posuit Borghesius
L. Libonem consulem a. 16, M. Libonem Drusum praetorem eodem anno, Scribo-
niam Crassi, omnes constat non Livios fuisse, sed Scribonios. Equidem crediderim
con.sulem a. 739 Libonis cognomen traxisse a matre, quae soror fuisse potest
Scriboniae Augusti, praetorem autem a. 16 heredem fortasse iustitutum a consule
a. 739 propterea Drusi cognomen alterum adscivisse. (Prosopogr. 11 p. 290 n. 205.)
2) Cf. Drumann 4, 303. Adde ibi locos Senecae ep. 70, 10 et Taciti ann. 2, 27,
quorum ille ostendit Scriboniam superfuisse ad a. 16 p. Chr. = 769, cum a. 714
eam duxisset Caesar 'nuptam antea duobus consularibus, ex altero etiam matrem'
(Suet. Aug. 62). (Hinzugekommen vornehmlich die Inschrift ihrer Mutter Sentia,
C. I. L. VI 31276 = Dessau 8892. Yergl. Prosopogr. III p. 186 n. 70.)
3) M. Libo in fastis Amiterniuis ad id. Sept. (I p. 402 (ed. 2 p. 329)), Libo
Bnisus 'e familia Scriboniorum apud Tacitum ann. 2, 27 (cf. c. 32 : ne quis Scri-
bonius cognomentum Drusi adsumeret), Drusus Libo apud Yelleium 2. 130 et
Senecam ep. 70, 10, L. Scribonius Libo apud Suetonium Tib. 25 et Dionem 57, 15
in praenomine falsos. (Prosopogr. HI p. 185 n. 214.)
250 Observationes epigraphicae N. VIII.
(nempe amitam maiorem, proavi sororem) Scriboniam Augusti, con-
sobrinos (scilicet latiore significatione, qua vocabulum complectitur
etiam natos ex parentibus inter se sobrinis) Caesares, nimirum Agrip-
pinae filios Neronem Drusum Gaium, vix ulla domus eo tempore
fuit aeque, ut Tacitus ait, imaginibus plena. Id quod etiam magis
obtinet de domo in quam ipsa deducta esset cum suis imaginibus
Liciniorum Crassorum Frugi; nam praeter ipsos Licinios Crassos
trium stirpium nobilissimarum Pisonum Frugi, Pompeiorum Magnorum,
Scriboniorum Libonum post virilem propaginem extinctam quae
ultimae superfuerant filiae matrimonii iure in eam domum transierant
147 potuitque vere filius ex illo matrimonio natus diel Cn. Pompeil et
M. Crassi suboles (Tac. bist, l, 15).
lam videamus de filiis et filiabus ex M. Crasso Frugi consule
a. 27 et Scribonia natis.
1. Cn. Pompeius Magnus^ Crassi filius testibus Seneca et Tacito
nomina traxit non a paterna stirpe, sed a materna, ut reviresceret
quodammodo in eo non adoptionis iure (neque enim quisquam fuit
eo tempore eins nominis, a quo adoptaretur, et mansisse eum in
domo Licinia Seneca significat), sed patris arbitrio. Haec nomen-
clatura paternae domus nobilissimae ne vestigium quidem servans
iure offendit, maxime in eo filio, quem natu maximum fuisse mox
videbimus. Sed talia hac aetate ferenda sunt neque fortasse adeo
miranda in homine tam fatuo, ut ait Seneca 2, ut etiam regnare
posset. Sane Claudius quoque, huic Crasso, ut ait idem, tam similis
quam ovo ovum, non absimili ratione filiabus nomina imposuit
Antoniae et Octaviae^. — Magnus periclitatus ob id ipsum cognomen
sub Gaio (f 41) propter teneram aetatem ita evasit, ut cognomine
tantum ei interdiceretur *. Claudius deinde et id ei reddidit et filiam
1) Cn. Pompeius Magnus: Suet. Gai. 85. Claud. 27; Dio 60, 5. Cn. Pompeius:
Suet. Claud, 29. Magnus: Tac. bist. 1,48; Senecaapoth.il; Dio 60,21. (Hinzu-
gekommen ist die Grabschrift C. I. L. VI 31722 = Dessau 955, in der er Cn.
Pomp[eius] Crassi f. Men. Magnus heißt. Vergl. Prosopogr. III p. 69 n. 477.)
2) Apoth. 11 : occidit in una domo Crassum, Magnum, Scriboniam, tristionias
assarionem, nobiles tarnen, Crassum vero tam fatuiim, ut etiam regnare posset.
Verba attuli, ut monerem in corruptela non latere nomina propria, quae est
opinio et priorum et Buecheleri, sed vituperium aliquod oppositum ei quae mox
praedicatur nobilitati. Potest fuisse tale quiddam (ut sumamus as male gemi-
natum esse a librariis): tris di boni assarios, item nobiles tamen. Assarius potuit
dici homo unius assis, ut diipondiarius et sestertiarius homo legitur apud Petro-
nium. (S. unten S. 255.)
3) (Es scheint, daß wenigstens Octavia das Gentilicium Claudia geführt
hat; vgl. Dessau 222 A. 5; Klebs Prosopograph. imp. Rom. I p. 409, 871.)
4) Dio 69, 5: y.axaffQovi^oa? d>g y.al Jittiöiov ex' avrov övxog.
Titulus Atticus Frugi et Pisouis. 251
maiorem Antoniam ei a. 41 in matrimonium dedit, postea vero eum
interfecit. Natus igitur sit necesse est ante a. 27; nam minor XIIII
annis uxorem ducere non potuit.
2. M. Licinius Crassus Frugi ^ natus esse videtur c. a. 3 1 , cum
<jonsul factus sit a. p. Chr. 64. Quare cum propter nomina, quae
eadem sunt atque patris, filiorum natu maximus fuisse videri possit,
-coniectura ea in hoc fallit. Periit imperante Nerone (f 68) accusante
M. Aquillio Regulo (Tac. hist. 1, 48. 4, 42; Plin. ep. 1, 5, 3). Uxorem
duxit Sulpiciam Praetextatam et quattuor ex ea liberos sustulit
(Tac. hist. 4, 42).
3. Crassus Scribonianus'^ (reliqua nomina non accepimus tradita)
fratre Pisone natu maior post eum interfectus est (Tacitus hist. 1, 48),
quo tempore et quam ob causam, ignoratur. Cognomen alterum
•cave referas inter ea, quae post adoptionem factam antiquae familiae
xnemoriam servent; imrao simili Ucentia, qualem in primogenito filio 148
deprehendimus, pater ei Scriboniani' cognomen indidisse videtur ad
maternam originem declarandam.
4. L. Piso Frugi TAciniamis^ quod gentilicium habuerit, ante-
■quam ab imperatore Galba adoptatus est, non traditur; crediderim
tamen pleno eum appellatum esse L. Calpiirnium Pisonem Frugi
Licinianum^^ non quod adoptione ex Licinia domo in Calpurniam
transierit, quae est opinio hodie recepta, sed eadem illa patris in
nominibus imponendis gloriosa licentia, de qua supra diximus. Nam
primum cuinam Pisoni Frugi in adoptionem dari potuerit, tantum
a,best, ut demonstrari possit, ut eam stirpem satis constet aliquantum
antea finiisse in ipsis Liciniis Crassis. Deinde credibile est Tacitum
adoptionem eins in gentem Sulpiciam referentem praecedente altera
1) Plenum nomen legitur in veterani diplomate apud Henzenum n, 6858
(C. I. L. 111 p. 846). M. Licinius: Tac. ann. 15, 33. Crassus Frugi: Frontin. aq. 102.
. . . ssns Frugi: Marini* Arv. p. 61 (C. I. L. XIV 2814). Crassus: Tac. hist. 1, 48.
4, 42; Plin. ep. 1, 5, 3 et in fastis chronogr. a. 354, Idatianis, aliis. (S. noch
unten S. 255. — Prosopogr. II p. 277 n. 131.)
2) Scribonianus Crassus: Tac. hist. 4, 39. Scribonianus : Tac. hist. 1, 47
<Prosopogr. 11 p. 277 n. 132).
3) Piso Frugi Licinianus: Suet. Galb. 17. Biso Lieinianus: Tacitus hist.
1, 14. Piso: Plut. Galb. 23; Plin. ep. 2, 20, 2. L.Li ; act. Arv. a. 69 (Ballett.
1869 p. 73 (C. 1. L. VI 2051,1 v. 24)), ubi cum propter spatii angustias sex
septemve tantum litterarum capacis supplementum, de quo cogitaram, L. IJ[cini
Pisonis] admitti nequeat (vidi enim eins tabulae ectypum), subsistendum est in
€0 quod proposuit Henzenus: L. Li[ciniani], quamquam mirum est ab eiusmodi
actis gentilicium nomen abesse. (Hinzugekommen ist seine und seiner Gattin
Grabschrift, C. I. L. VI 31723 = Dessau 240. — S. auch unten S. 255.)
4) (So nennt ihn in der Tat die Grabschrift, s. A. 3 Ende.)
252 Observationes epigraphicae N. VIII.
eam non silentio praeteriturum fuisse. Denique ut filio natu maximo
pater indidit nomina proavi materni Cn. Pompeii Magni, ita hunc
natu minimum appellare potuit nominibus avi paterni naturalis L.
Calpurnii Pisonis Frugi, item ut tertio filio a materna gente Scribo-
niani, ita huic a sua addere cognomen Liciniani. — Natus Piso a. 3S
(Tac. bist. 1, 48) a Galba primum testamento in bona et nomen
adscitus (Suet. Galb. 17), deinde a. 69 inter vivos adoptatus factusque
ita Ser. Sulpicius Galba ^ post paucos dies cum patre adoptiyo periit.
Uxorem habuit Yeraniam^ (Tacitus bist. 2, 47; Plut. Galb. 28; Plin.
ep. 2, 20, 2); filios num post se reliquerit, ignoratur.
5. Licinia Magna tituli urbani notissimi editi et alibi (Marini
Arv. p. 13; Orell. 697) et apud Ritschelium (priscae Lat. mon. tab. 897^
collata eiusdem enarratione p. 78)^: dis manibiis Liciniae, Crassi
Frugi pontificis f(iliae), Magnae, L, Pisonis poniificis uxorijs) ^ non
recte creditur filia consulis a. 740*, cum neque Frugi cognomen huia
usquam tribuatur et cognomen a Pompeia stirpe ductum non filiae
eins conveniat, sed nepti demum ex Marco filio marito Scriboniae
proneptis Pompeii Magni ^. Maritum L. Pisonem pontificem viri
docti adhuc intellexerunt consulem anni u. c. 739^, propterea quod
149 tarn apud Tacitum (ann. 6, 10) quam in actis Arvalium a. p. Chr. 14
(tab. I Marinii)'' pontificis sacerdotio adiecto ab aliis aequalibus eius-
dem nominis distinguitur. Id autem temporis rationes cum non
patiantur (nam fratres Liciniae Magnae nati sunt c. a. 27 — 38, Piso
pontifex ille obiit octogenarius p. Chr. 32), maritus Magnae alius
fuerit necesse est. nee quemquam repperi propter aetatem satis
aptum praeter L. Pisonem consulem a. 57, natum igitur circa a. p.
Chr. 24, quem et ipsum pontificatu ornatum fuisse certe nihil vetat^.
1) Acta Arval. 1. c: {pro adjoptione [Sa\ Sulpicii Gal]hae C[aesaris].
2) (Verania Gemina, nach dem Zeugnis der Grabschrift, s. S. 251 A. 3.)
3) (C. I. L. VI 1445 = Dessau 9:6.)
4) Quae est opiuio Nipperdeii ad Taeiti ann. 6, 10, neque longe discedit
Marinius Arv. p. 13. Viri docti antiquiores ab hoc citati modo consulis a. 64
filiam eam iudicaverunt, modo, et recte quidem, ut mea fert opinio, consulis a. 27.
5) Non nego etiam proueptem abneptemve consulis a. 740 similiter appellari
potuisse; sed titulus tarn propter scripturam quam propter simplicitatem ad
tenipora Nerone posteriora vix ablegari potest.
6) Marinius Arv. p. 12. Drumaun 2, 81 (2. Aufl. 2, 66 gestrichen). Nipper-
dey ad Tac. ann. 6, 10. 7) (C. I. L. VI 2023 = Dessau 5026.)
8) Hoc si verum est, tituli duo urbanus Mur. 153, 2 hodie in Capitolia
adservatus (C. I. L. VI 20743) : luUa (sie videtur esse in lapide male scripto)
L. Fisonis pontif.; Aemilia Helpis merenti fecit et Veleias apud Lamam iscr.
della scalaFarnese p. 60 (C. I. L. XI 1182 (Dessau 900)): L. Calpurnio L. f. Pisoni
pontif. COS. pari iure referri poterunt ad consules a. u. c. 739 et p. Chr. 57.
Titulus Atticus Frugi et Pisonis. 253
Uxorem eum duxisse filiamque ex ea genuisse Tacitus (bist. 4, 11.
59) scribit; nomen auctores quos babemus noii tradiderunt.
Ex posteris horum (quorum Crassiim Frugi quattuor liberos sustu-
lisse vidimus, possuntque etiam Scribonianus et Piso liberos post se
reliquisse) nomine unus tantum commemoratur Calpumius Crassus
Friigi^^ qui imperante Nerva cum regnum appetivisset Tarentum
remotus est, deinde cum ad eadem consilia rediisset sub Traiano, in
insulam relegatus, denique insula egressus sub Hadriano necatus.
Animos ad res novas moliendas ei fecit sine dubio ipsa nobilitas,
quo nomine sane eo tempore vix ullum habuit sibi parem. Quod
si natus est ex Pisone adoptato a Galba, quo ducere videtur Cal-
purnii nomen, repraesentabat in se Licinios Crassos, Calpurnios
Pisones Frugi, Pompeios Magnos, Scribonios Libones, Lutatios Catulos,
Sulpicios Galbas, ut sane poeta aetatis Domitianae^ non inepte
«elebrarit atria Pisomim cum stemmate toto.
Yidimus de Crassis Frugi; superest, ut recenseamus L. Pisones,
qui quidem propter aetatem ad hanc disputationem pertinere possint
et patrem habuerint praenomine aut Lucii aut incerto. Omittimus
igitur duos L. Pisones Gnaei filios cos. a. u. c. 753 et p. Chr. 27;
bunc enim licet ipsum propter patris memoriam damnatam praenomen
Gnaei abicere coactum (Tac. ann. 3, 17) postea quoque Gnaei filium
mansisse recte dubitari non potest; certe in indice Dionis lulius^
Antonius similiter appellatur Marci filius. Denique L. Calpumius
Piso Frugi Licinianus, si quidem recte supra docuimus Liciniani
nomen eum non ab adoptione traxisse, Marci filius fuit, non Lucii"'^.
Ita non restant nisi tres, de quibus cogitari possit, qui sunt hi.
1. L. Calpumius L. f. Piso (Frugi) consul a. 739, mortuus octo-
genarius a. u. c. 7S5 = p. Chr. 32, de quo supra diximus. Frugi
€Ognomen plerumque omittitur.
2. L. Calpumius Piso is qui legatus Hispaniae citerioris periit
a. p. Chr. 26, quem filium praecedentis fuisse videri supra observavimus.
3. L. Calpumius Piso consul a. 57, filius L. Pisonis consulis a. 27, 150
interfectus in Africa a. 69, de quo dixi in indice Pliniano p. 405.
1) Koäooog Kaljiovoviog rwv Kgaoacov ixsivcov k'yyovog apud Dionem 68, 3;
(Jalpurnius O'assiis in Victoris epitoma 12, 6; Frugi Crassus iu vitae Hadriani
c. 5; Crassus apud Dionem 68, 16. (Auf ihn bezieht sich wahrscheinlich die
Grabschrift C. I. L. VI 31724. Vergl. Prosopogr. I p. 276 n. 206. — Einen anderen
sonst unbekannten Angehörigen des Stamms nennt die Grabschrift C. I. L.
VI 31725: C. Calpumius Piso Crassus Frugi Licinianus.)
2) Martialis 4, 40. 3) (Vielmehr: Julius; vergl. Ges. Sehr. VII S. 187.)
4) (Die Grabschrift (s. S. 251 A. 3) nennt keinen Vatersnamen.)
254 Observationes epigraphicae N. VIII.
Hi tres ad Atticum titulum eum, de quo agimus, per se pari
iure admitti posse videntur; similiter ut cui simul statua posita est
M. Licinius M. f. Frugi potest fuisse et consul a. 27 et consul a. 64.
Videamus igitur, num inter has personas par aliquod reperiatur ita.
coniurictum, ut necessitudo dubitationem eximat. Sed ut de hae
necessitudine recte iudicetur, antea videndum est, num forte deter-
minari possit, uter eorum virorum in basi illa duplici locum hono-
ratiorem occupet. Id ex ipsa collocatione decidi posse negavit Dit-
tenberger; reperiri Athenis bases duas binas statuas habentes, quarum
altera patrem Eubioti cuiusdam habeat intuenti a sinistra, matreni
eiusdem a dextra^, altera intuenti a sinistra Claudiam Athenaidem
nescio quam, a dextra Ti. Claudium Herodem Atticum certe illa.
honoratiorem ^. At in hoc nostro titulo priorem locum obtinere
virum intuenti a sinistra positum inde colligo, quod praescriptio ad
utrumque titulum pertinens 6 df]/biog huic soli superposita est. Quam
ob rem quaerendi sunt duo homines arta necessitate coniuncti, quorum
prior et potior appelletur L. Calpurnius L. f. Piso, alter M. Licinius-
M. f. Frugi.
Mihi harum gentium cognationes affinitatesque expendenti duae-
coniecturae se obtulerunt'^, quarum licet alteram altera probabiliorem
iudicem, tamen ne fraudem fecisse videar reticendo minus proba-
bilem, proponam utramque. Primum supra vidimus M. Crassi Frugi
consulis a. 64 sororem nupsisse L. Pisoni pontifici eidemque, nisi
nostra nos fallit opinatio, consuli a. 57. Hi duo frater sororisque-
maritus non inepte potuerunt eidem basi imponi, nee sine causa,
praecedere is qui prior eorum ad consulatum pervenisset. — At si
vere supra posuimus L. Pisonem consulem a. 739 patrem naturalem
fuisse M. Crassi Frugi consulis a. 27, longe aptius ita iunguntur pater
et filius, eamque coniecturam iam praefero.
1) (C. I. Att. III 685. 686.)
2) (C. I. Att. III 664. 665. — Vergl. Prosopogr. I p. 406 n. 856.)
3) Nipperdeii (ad Tac. ann. 6, 10) coniectura intellegendos esse L. Pisonem^
COS. a. 739 et M. Crassum cos. a. 740, quos geuerum socerumque esse putat, cum
iis argumentis refutatur, quae supra attuli, tum quod ita praepostere gener
socero praeponitur. Si qui cogitet de fratribus M. Crasso Frugi cos. a. 64 et
L. Pisone adoptato a Galba, item obstabit, quod ita maior frater minori locum
cedit; praeterea Pisonem eum M. filium esse, non Lucii supra vidimus nee recte
omitti potuit cognomen quodammodo y.vQiov Liciuiani.
Analecta de Pisonibus et Crassis Frugi. 255
Analecta de Pisonibus et Crassis Frugi^. 22&
Ad ea quae supra p. 246 seq. exposui de Calpiirniis Pisonibus
et Crassis Frugi accreverunt quaedam cum ex mea lectione tum ex
admonitionibus Richardi Schoenii mei aliorumque amicorum, quae
ne pagina vacet, hie adicere placuit.
Titulus urbanus post alios relatus apud Orellium n. 3689^: hi
termini XIX positi sunt ah Scrihoniano et Pisone Frvgi ex depalatione
T. Flavi Vespasiani arhitri addendus est documentis iis quae de 227
duobus filiis natu minimis M. Crassi Frugi consulis a. 27 p. 251
composuimus. Est item eo nomine memorabilis, quod solus quod
sciam superest Yespasiani privati etiamtum, item solus praenomen
eins quod fuerit nos docet.
Crassorum Frugi titulos duos mihi indicavit Schoenius a me
praetermissos, Tarraconensem II, 4364: Fatistus Crassi Frugi ser.
et Pompeianum I. N. 2216 = Orell. 4326: thermae M. Crassi Frugi
aqua rnarina et hahi(eae) aqtia dulci. lanuarius l{ihertus)^. Ille ad
quemnam pertineat ex familia notissima, nemo facile dixerit. Hie,
quem nota repertum esse in opere positum in villa q. d. Ciceronis
extra Pompeios oppidum antiquo tempore ad ipsum litus situm,
componendus est cum loco Plinii h. n. 31, 2, 5, ubi laudes aquarum
in sinu Baiano scaturrientium ita finit: vaporant et in mari ipso quae
Licini Crassi fuere mediosque inter fluctus existit aliquid valetudini
salutare. Nam patet intellegi ab auctore ipsas illas thermas aqua
marina, quarum programma superest. M. Licinius Crassus Frugi
harum thermarum balnearumque dominus quamquam potest fuisse
consul a. 27, potius consul a. 64 videtur a Plinio intellegi, cum verba
quae Licini Crassi fuere magis conveniant filio ante decem annos
quam scripsit Plinius defuncto quam patri viginti circiter annis ante
filium occiso.
Postremo quam coniecturam proposui p. 250 n. 2 de Senecae
ludi loco corrupto c. 1 1 , eandem postea admonuit me amicus prae-
ceptam esse a Buechelero in editione eins ludi minore, quam inspicere
neglexeram : scilicet pro eo quod libri praebent tristionias assarionem
nohiles tarnen ego conieci scribendum esse tris di honi assarios, item
nohiles tarnen^ Buechelerus autem temptayit tris homines assarios,
nohiles tarnen. Quam alieni inventi ereptionem ut invitus commisi,
ita ipse noster fortuitus consensus in mea me de hoc loco opinione
confirmavit.
1) (Observ. epigr. XII, Eph. I p. 226. 227.)
2) (C. I. L. YI 1268.) 3) (C. I. L. X 1063 = Dessau 5724.)
256 Observationes epigraphicae N. IX.
220 IX. Alphabeta Etrusca reperta Clusii*)
Qui diligentissime et felicissime antiquae Etruriae parietinas
explorat et illustrat F. Gamurrinius Florentinus, nuper inde protulit^
lapides tofaceos duos repertos in sepulcro quodam Clusino inscriptos
alphabetis pluries repetitis stilo leviter exaratis, qualia etiam alibi
reperta sunt modo picta in parietibus cubiculorum sepulcralium, modo
vasculis cretaceis stilo inscripta^. Ea alphabeta cum et propria
quaedam habeant et cum origine vicibusque litteraturae Latinae
quodammodo coniuncta esse videantur, ab huius ephemeridis instituto
non alienum visum est repetere ea breviterque illustrare^.
In altero saxo cernuntur duobus versibus alphabeta duo (1. 2),
quorum posterioris principium periit. Alterum uno solo versu in-
scriptum incipere videtur ab alphabeti litteris duabus postremis (3),
quas quae praecesserunt in saxo huic olim contiguo perscriptae
videntur fuisse; sequitur continuo alphabetum (4) ita integrum, ut
trium postremorum elementorum non supersint nisi vestigia non satis
certa. Figurae litterarum neglegenter factae a vulgari consuetudine
non multum recedunt; nos eas iraitati sumus, quatenus typi per-
raiserunt. Sunt autem alphabeta quattuor haec:
1. AEriB<5>IK>| /V^/V ^<|>DT
2. / / / / / / / K l A/s^ A/ F M D I 0 V V 8
3. j ®
4. AE^IB^IK^/V\/N^1 //v*
Dubitari non potest plura hie perturbata esse culpa scriptoris, sive
discens is fuit sive operarius otiosus, maxime sub finem alphabeti,
221 quasi qui exaravit elementa non perdidicerit. K^am ad *p usque
exemplaria non differunt; deinde quae requiritur littera s adest in
secundo adfuitque fortasse in quarto; at in primo intrusa est eins
*) (Observationes epigraphicae IX— XI: Ephemeris epigraphica I p. 220—
226. — Observatio epigraphica N. XII angeschlossen an Obs, VIII, s, S, 2ö5.)
1) Annali dell Institato 1871 p. 156 seq. cum tabula adiecta.
2) Composui ea in libro de dialectis Italiae inferioris p. 1. 6. 8 seq. Latina
alphabeta siiTiilia visuntur passim in parietibus Pompeianis vol. IV n. 2514 —
2549 c (suppl. n. 5452 ff., 6904 ff), item in tegula Savariensi vol. III p. 962.
3) (Jetzt, mit nicht unerheblichen Abweichungen, bei Pauli C. I. Etr. 1373.
1872, dessen Text allerdings dem Mitarbeiter Paulis selbst, Danielsson, nach
freundlicher Mitteilung, jetzt in einigen Punkten zweifelhaft erscheint. — Vergl.
auch Deecke in der Neubearbeitung von K. 0. Müllers Etruskern II 529.)
4) Dopo la ^, Gamurrinius ait, apparisce la prima asta del M [in tabula
est W, dopo la quäle non potevano esser segnate piii di due o tre lettere. Credit
in lapide fuisse h M D T O.
Alphabeta Etrusca reperta Clusii. — Flamonium. Flamiuium, 257
loco littera 99 ab hoc certe loco aliena^. Deinde r t litterae in alpha-
betis aut sunt aut videntur fuisse. Denique quattuor extremae litterae
in solo secundo alphabeto comparent, sed ut u littera litteram q) non
praecedat, sed sequatur. Tria reliqua litteris ii \p f caruisse videntur
itaque finivisse in 99, nisi quod primum, cum id ipsum elementum
praeceperit loco litterae s, desinit in T.
lam cum viderimus, quattuor illa alphabeta quomodo ordinata
sint, ipsa confirmant, quae vel ex loco quo reperta sunt colligitur,
originem Etruscam. Desunt enim elementa b d 0 q x ab Etruscis
mature expulsa, adest elementum 8 sive f ab iisdem ad accepta a
Oraecis adiectum. Comparatione autem instituta alphabetorum Clu-
sinorum cum Etruscis reliquis haec inveniuntur propria et notabilia.
1. Alphabeta Etrusca vulgaria cum habeant litteram c, omittant Je,
hie e contrario Je adest, abest c. Quod quamquam novum est, tamen
recte componetur cum alphabeto Etrusco vasculi Nolani prioris 1. c.
a me editi, ubi c bis repetitur et suo loco et loco litterae Je. Deni-
que a titulis vetustioribus Etruscis ^ ut ab Umbris pariter atque ab
hoc alphabeto abest c, adest eins loco Je,
2. Cum elementum 5 in Etrusca litteratura duplex sit M post ^;,
S post r, in alphabetis his Clusinis hoc videtur desiderari.
3. In alphabeto secundo cernitur littera u loco mota, scilicet
ex quarto a fine loco translata in tertium; tria autem reliqua alpha-
beta carent litteris tribus u x f-, quae litterae in alphabeto secundo,
ubi u antepaenultima facta est, extremae sunt. Omissio haec sine
dubio redit ad solam scribentis neglegentiam ; nee video, quid aliud
subesse possit mirae illi litterae u transpositioni.
4. Scriptura quattuor alphabetorum a sinistra dextrorsum procedit
more Latino.
X. Flamonium. Flaminium.
Flaminis sacerdotium et flaminatum recte dici et flamonium
constat; flaminium autem, qua forma hodie vulgo utuntur, haud scio
an satis Latinum non sit. Nam tituli qui extant praeter flaminatus
yocabulum non agnoscunt, quod quidem sciam, nisi alterum flamonii,
quod legitur in titulis Dacico uno IIT, 1134 = Gfrut. 195, 5, Hispanis
quattuor II, 1936. 1939. 2195. 2221, Africanis quinque apud Renierium
1) (Q, nach C.Pauli C. I. Etr. (S. 256 A. 3), vergl. desselben altitalische
Forschungen III (1891) S. 1.49.)
2) Exempla suppeditat Conestabilius in splendido opere iscrizioni etrusche
e etrusco -latine della galleria di Firenze (Florentiae 1858) p. XCIV. (Vergl. C. Pauli
altitalische Forschungen I S. 61.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 17
258 Observationes epigraphicae N. X,
n. 1428. 1429. 1730. 1824 (= Henzen 5317). 3096i, fortasse etiam in
aliis. Apud auctores verum est flamonii vocabulum hodie paene
222 oblitteratum esse; certe quantum vidi, locum suum tenuit apud unum
Sidonium epist. 5, 7: invident . . . flamonia municipihus, propterea
quod ad eum locum prudentissimus Sirmondus in adnotatione haec
adscripsit: 'flamonii vocem pro flaminii agnoscunt veteres glossae^
et inscriptio Albae luliae', scilicet Dacica supra allata. In reliquis
auctoribus res aliter cessit^. Etenim apud Ciceronem in Philippica
13, 19, 41 cum legamus: Caesaris flaminium cur reliquisti? flamonitim
est in Tegernseeensi saec. XI, flamminium in deterioribus. Apud
Livium 26, 23 pro eo quod editur: flaminio ahiit, Puteanus suppe-
ditat flamonio. Apud expilatorem eins loci Yalerium Maximum 1, 1, 4
cum Bernensis über vulgatam sequatur, Paridis epitoma consentit
cum Puteano. Apud Tacitum ann. 4, 16 quod editur qui id flaminium
1) (C. L L. VIII 4196. 4197. 4597. 7041. 1888; einige andere Beispiele ebenda
p. 1110. — Mehr bei Ruggiero Dizionario epigrafico III 150.)
2) Glossas quas allegat vir multae lectionia (s. den Schluß dieser An-
merkung), aut ipsae eae sunt, quas tamquam auctarium Isidorianarum edidit
Almeloveenius (post Martini lexicon philologicum ed. Amstelaed. a. 1703 vol. II
in fine : flamonium honor qui datur flaminibus), aut similes earum. Illas monuit
Hauptius scriptas extare in codice Leidensi originum Isidori (catal. p. 374 n. 82),
quo codice sine dubio usus est Almeloveenius. Idem amicus, cuius copiosa et
accurata doctrina familiaribus rogantibus nullo tempore deest, adiecit similia»
reperiri in aliis glossariis compluribus saeculo nouo decimove perseriptis, scilicet
in Amploniano saec. IX (Jahn Jahrb. vol. 13 p. 333), Sangermanensi p. 145 Hildebr.,
Leidensi saec, X catal. p, 369 n. 24 (flammonium honorem ponteficalem apud
gentiles, qui datur fiamminihus) , Leidensi 67 E saec. IX vel X {flamoneum ponte-
ficales apud gentiles honm', quo qui functus fuerit, apicem obtenit dignitatis et
dicitur flaminalis), Leidensi Vossiano saec. IX catal. p. 369 n. 26 [flammonius honor
pontißcqlis apud gentib.), Leidensi 67 D (Geel p. 158 n. 498} saec. X {flammonius.
honoi' pontificalis) , bibliothecae S. Genovefae saec. X (apud Quicheratium add.
lexicis Latinis Parisiis 1862 p. 105: flamonium pontificalis honor apud paganos)»
Universa haec apparet redire ad eundem auctorem, qui potest fuisse scholasticus
aliquis non antiquior saeculo octavo nonove; nam libris scriptis testibus postea
demum grammatistae ignorare coeperunt Latine dici flamonium, non flaminium,
(Schon vor dem Erscheinen von Sirmonds Noten zu Sidonius Apollinaris (1614)
hatte Sirmonds Landsmann Savaron (über dessen Glossen -Material s. Loewe
Prodromus Corporis Glossar. Lat. p. 30) in seiner Ausgabe des Sidonius Apolli-
naris auf die flamonium -Glossen nicht nur Bezug genommen, sondern sie auch
veröffentlicht, auch die dacische Inschrift erwähnt (p. 317 ed. 1591). Allerdings
soll Savaron Sirmonds handschriftliche Aufzeichnungen benutzt haben. — Über
Almeloveens Glossen s. Loewe Prodromus p. 33; über flamonium in den Glossen-
Sammlungen überhaupt Loewe Glossae nominum p. 130; Goetz Corpus Gloss,
Latin. VI p. 456.)
3) (In den meisten der von Mommsen angeführten Textstellen haben die
neuesten Herausgeber flamonium wiederhergestellt.)
Flamonium. Flaminium. — ZrQarrjyog vjtazog. 259
apisceretur^ item ann. 13, 2 flaminium Claudiale^ editur refragante
libro Florentino, in quo est utroque loco flamonium. Apud Sueto-
nium in vita Augusti c. 31 etsi libri typis expressi omnes opinor
habent Diale flaminium, Memmianus codex testibus et Burmanno
et Rothio (cuius manu scripta eius libri recognitio apud me est)
suppeditat flamonium. Denique in codice Theodosiano 12, 1, 21
quod legitur post flaminii honorem, ei item adversatur unus liber
isque vetustissimus qui eam constitutionem servavit Yaticanus scribens
flamonii. Supersunt ex locis mihi notis duo, ubi vera forma non
adsit in ipso edito apparatu critico, scilicet Gellii 10, 15, (22): flaminio
decedit et Tertulliani de spect. 12: flaminia et sacerdotia. At et in
utroque auctore idonea adornatione destituimur et ut Codices in bis
flaminii formam retineant^, neutrum scriptorem ita traditum accepimus,
ut in eiusmodi quaestione eius libri in calculum venire debeant, ut
immo eorum tradita lectio sananda sit ad auctoritates potiores codicum
proborum scriptorumque lapidum, quibus sperandum est fore ut futuri
editores aliquando in hoc vocabulo obtemperent ad exemplum Sirmondi.
XI. ZTQaxriybg vTiaxog. 223
Magistratuum Romanorum vocabula credibile est mature Graecis
ita innotuisse, ut in eorum linguam converterentur non pro lubitu
cuiusvis, sed consuetudine recepta et usu sollemni. ]^am ut mittamus
auctores Cumanos et Neapolitanos, certe qui regis Pyrrhi res gestas
Siculumque bellum narrabant Graeci homines summi magistratus
apud Romanos certa denominatione carere non potuerunt. lam is
etsi testibus Scipionum elogiis ipso quinto saeculo consul appellabatur,
neque solum hoc eius vocabulum fuisse neque antiquissimum , sed
eundem aliquando dici solitum esse et postea quoque recte dici
potuisse praetorem maximum idonei auctores tradiderunt (Fest. v.
maximum praetorem p. 161; Liv. 7, 3). Graeci deinde si quaerimus
quomodo consulem appellarint in antiquissimis quae quidem super-
sunt documentis, T. Flamininus cos. a. 556 dicitur in epistala ipsius
scripta ad Cyretienses Thessaliae populum (C. I. Gr. n. 1770)^
OTQarrjyög vnaiog 'Pcojuaicov similiterque in titulo dedicato ei a
Gythiensibus (C. I. Gr. n. 1325)^, nisi quod hie non eidditur 'Pcojuaicov.
Eadem appellatione oTQarrjyov vjidrov ^Pcüjuaicov utitur magistratus
1) (Bei Tertullian hat die einzige alte Handschrift /?amm- ; auch bei Gellius
führt die Überlieferung nicht auf flamon-.}
2) (Inscr. Gr. IX 2, 338. Dittenberger syll. ed. 2 n. 278.)
3) (Dittenberger syll. ed. 2 n. 275. Dessau inscr. sei. n. 8766.)
17*
260 Observationes epigraphicae N. XL
is qui epistulam ad Heracleotas Cariae dedit insertam et in C. I. Gr.
n. 3800 et plenius in syllogen Lebasii et Waddingtonii III n. 588 ^,
cuius quamquam nomen periit, eum fuisse Cn. Manlium Yolsonem
consulem a. 565 Henzenus in ann. inst. 1852 p. 140 seq. probabiliter
conieeit probante etiam Waddingtonio. Quibuscum ubi componimus
titulum eiusdem aetatis, nempe anni 561 (C. I. Gr. n. 3045), in quo
M. Yalerius praetor appellatur oTgazrjyog, inde colligemus Graecos in
magiatratibus maioribus Romanis appellandis vocabula expressisse
praetoris maximi et praetoris, non consulis et praetoris, sive quod
consulis appellatio vix potest proprie Graece verti^, sive, id quod
magis crediderim, quod formularum Graecarum origo adscendit ad
id tempus, quo consulis appellatio vulgaris magis fuit quam sollemnis.
— Deinde cum brevitatis causa, tum ut consules praetoresque certius
distinguerentur, in praetore maximo substantivum omitti coeptum est
adiectivo solo retento ^. Brevioris eins locutionis in editis titulis non
repperi exemplum antiquius lapidibus miliariis consulis a. u. c. 625
M.' Aquillii vol. I n. 557 = III, 479. 6093 *, nee repperisse se scripsit
ad me peritissimus huius provinciae epigraphicae explorator Ditten-
berger. Ineditum autem adhuc pulcherrimumque monumentum, quo
consul a. 584 A. Hostilius vjiarog nude appellatur^, propediem ostendet
eam consuetudinem ante iam coepisse inde a saeculo urbis sexto exeunte.
— Saeculo septimo plenior appellatio rarescit. Ad est quidem in titulo
Thebano (Keil syll. inscr. Boeot. p. 83) consulis a. 608 ^: [J-jev^^to? Möju-
juiog Äevxiov [olxQarrjydg v7iaT[og'Pco]jual(ov roig ^^^[otg], item in Samio'^
1) (Dittenberger a. a. 0. n. 287.)
2) Consules vertere ov^ißov/.ovg Dionysius quidem potuit, non potuit Graecia
antiqua.
3) (So auch Staatsrecht TP S. 76. 194. — Anders, auf Grund reicheren
Materials, Foucart "^oTgarrjyog vjiarog, orgarr^yog äv&vTiaTog' ^ Revue de philo] ogie
1899 S. 254 ff. Derselbe sagt a. a. 0. S. 256: "^dans les actes officiels, les scribes
au Service des Romains n'ont jamais employe pour consul que le mot vnatog.
L'addition de otgarTjyog est faite seulement dans les monuments rediges en Grece
par les Grecs et dans ceux oü des generaux romains s'adressent directement
aux Grecs, sans exprimer d'abord leur pensee en latin'. Allerdings bildet dann
das Senatusconsult aus Priene (s. A. 7) ein ungelöstes Rätsel (Foucart S. 258.
259). — Vergl. auch Magie de Roman, vocabulis sollemnibus in Graec. sermonem
conversis (Lips. 1905) p. 74. 83.)
4) (Hinzugekommen sind III suppl. 7177. 7184. 7205 vergl. 14202*. —
Dessau 27. 5814.)
5) (Gemeint ist der Senatsbeschluß über Thisbae, s. unten S. 275.)
6) (Inscr. Gr. VII 2478; vergl. Dessau 8768, wo andre Inschriften des
orQarrjyog vjiarog L. Mummius angeführt sind.)
7) (Erhalten in Priene: Hiller v. Gärtringen Inschr. von Priene n. 41. —
Dittenberger sjU. ed. 2 n. 315.)
ZxQaxr}y6g vjiaxog. 26 J
eo, quem supra attulimus, a. 619^ et apud Polybiuin aetatis Graccha- 224
nae scriptorem , sed ut tarn in Samio titülo quam apud Polybium
plena denominatio oxQaTrjyov vjidxov breviorque vjidrov alternentur
et apud hunc quidem plena raro inveniatur, scilicet ter tan tum •
(1, 52. 5. 6, 14, 2, ubi cur nuperi editores oiQarrjyov vocabulum
induxerint, non perspicio; 18, 46 [29] 5 in edicto, quo Flamini-
nus Graeciae populos liberos esse iubet), cum vTzatog nude passim
legatur. Hoc proprium est Polybio et ab ipso ni fallor excogitatum
ambiguitatis omnis evitandae studio, quod praetorem non oiQaTrjyöv
nude dicit, sed aut oiQarrjyov e^aneXexvv (3, 106, 6) aut e^aneXexvv
nude (3, 40, 11 al.). Contra ubi oiQarrjyog nude legitur neque
appellative ponitur^, sed ad magistratum designandum, ibi non prae-
torem significari, sed consulem viri docti dudum intellexerunt ^ ; ita
in foedere Aetolico 21, 32, 13 [22, 15, 13]: im Aevxiov Koivtlov xal
Fvaiov Aojueriov OTQanjycbv, item 23 [24], 1, 8. Unde etiam proconsul
a Polybio non solum äv^vTiarog dicitur, sed item ävTLorQdxrjyog
(3, 106, 2. 28, 3, 1), quamquam hoc etiam de propraetore usurpavit
(15, 4, 1). Apud auctores posteriores eae locutiones ibi redeunt, ubi
Polybium compilarunt imitative sunt; ita Flamininus orQarrjyog vjzarog
dicitur apud Plutarchum Tit. 10 in eo ipso edicto de Graecia libe-
randa, vTiarog oroarrjyog P. Licinius consul a. 583 apud eundem in
apophthegmatis reg. et imp. p. 239 Duebn.*. Praeterea autem
praesertim in titulis ut praetor orQarYjyog^ ita consul constanter
appellatur tmarog neque amplius redit appellatio orQarfjyov vndxov.
Ab hac oTQaxrjyov vndxov interpretatione , quam mihi probatam
aliis comprobare studui, longo discedit ea, quam Waddingtonius ex-
posuit ad inscriptionem supra citatam syllogae suae n. 588. Scilicet
merito reiecta Boeckhii sententia illa locutione significari ducem
eundemque consulem ipse Yiscontio adsentiens contendit significari
1) Vide (Eph. ep. I) p. 156. (Bemerkungen zu einem im J. 1872 gefundenen
Fragment der capitolinischen Fasten; s. den folgenden Band dieser Schriften.)
Ipsi Waddingtonio postea (ad n. 588) in mentem venit pro Zz[E)laxiva v]7iaxog
etiam legi posse, quod supplevi ego, ox[Qaxr)yög v]7iaxog; illud tamen supplementum
retinuit propter ea quae mox indicabuntur.
2) Ita 1, 11, 3: Jigoxsigiodfisvog xov exeqov xöjv vjidxcov oxgaxrjyöv et alibi
passim. — Dictatorem Polybius semper appellat noraine Latino, quamquam,
ubi non nomen ponere vult, sed dictatoris potestatem ita definire, ut Graeci
lectores eam intellegant, utitur vocabulo oxgaxtjyov avxoxgdxoQog.
3) Perizonius animadv. bist. c. I p. 36 ed. Amstelaedarai a. 1685. Schweig-
haeuser vol. 9 p. 566.
4) Quod praeterea affert Perizonius C. Popillium consulem a. 622 secundura
Plutarchum C. Gracch. 4 Gracchanos ex civitate expulisse oxqaxrjyovvxa, rectius
opinor erroribus auctoris adnumerabitur.
262 Observationes epigraphicae N. XI.
ita ducem summum. ZxQaxiiybg vjiarog 'Pcojuaiojv, inquit, signifie
"general en cJief des Bomains''; les mots orQartjyog et vTtarog sont
em^üoyes ici dans le sens quHls ont dies les aiiteurs grecs, avant quHls
mnssent ä designer les fonctions romaines de preteur et de constil.
At primum nusquam, quod sciam, neque Polybius neque alius quis-
quam scriptor Graecus ozQartjyov vjidrov appellatione utitur, nisi ubi
consul significatur, ut neque dictator ita appellatus inveniatur neque
praetor is, apud quem summa imperii sit, neque denique äQ/joTQar^jyog
quisquam non Romanus. Porro ut concedamus summum ducem
Graece recte dici potuisse oTgaTf]ydv vnarov^ primum eam cogitatio-
225 nem iisdem plane verbis enuntiari et in titulis diversis diversarum
urbium et apud Polybium mirificum est et paene dixerim incredibile,
cum ii5 consensus recte se habeat in honoris significatione legitima
diuturnoque usu recepta. Deinde quae attulimus oTQarriyov vtioltov
lapidum testimonia tantum abest, ut appellativam summi ducis mentio-
nem admittant, ut propriam magistratus denominationem necessario
requirant. Neque enim video, quo iure posuerit Waddingtonius
Romanum magistratum in senatus consultis quidem legitima appel-
latione designari debuisse, at in titulis ei dedicatis ipsisque epistulis
ab eo datis sufficere quodvis non proprium vocabulum rei aptum.
Immo neque Graecorum usus et multo minus Latinorum admittit,
ut regem vel consulem vel quemlibet denique magistratum enunties
proprio honoris nomine suppresso substitutoque in eins locum voca-
bulo alio ad arbitrium electo. Quam ob rem cum haec explicatio
reicienda sit, redeundum est omnino ad supra propositam et defensam.
Sed restant dubitationes quaedam Waddingtonii , quibus iam
respondendum est; dignae enim sunt solida eins viri doctrina, a quo
etiam ubi dissentias, semper proficias. Primum quod monuit oTQaxi^yov
vTzdrov vocabulum non inveniri nisi in titulis proconsulum, non con-
sulum, itaque vices facere ävdvjidrov vocabuli postea demum intro-
ducti, id ipsa re refellitur, si recte supplevimus senatus consultum
de Prienensibus et Samiis a. 619 (p. 156^). Praeterea etsi äv^vTidrov
vocabulum recentioris originis est, sicut ipsum proconsulis nequaquam
vetustum est, dici potuit ut pro consule Latine, ita Graece ävrl
OTQaT7]yov vTidrov vel äv^' vjidrov. Quod qui improbabant tamquam
insolens et a Graeco usu abhorrens, eos credibile est non abstinuisse
propterea ab omni proprio vocabulo, sed confugisse potius ad usum
certe Ciceronis aetate vulgo receptum (Marquardt in enchiridio
3, 1, 277 n. 1909), ut qui pro consule vel pro praetore esset, consul
1) (Vergl. S. 261 A. 1.)
ZtgatTj-yög VTiarog. 263
praetorve diceretur. Quid quod ne de tempore quidem satis constat,
quo eius generis vocabula in sermonem Latinum ita reciperentur,
ut qui pro magistratu esset, is legitime magistratus dici non posset.
Sane etsi non licuit Ciceroni aequalibusque eius in epistulis inscri-
bendis consulem appellare qui pro consule esset, inde non recte
colliges idem non licuisse Grraeciae liberatori T. Flaminino.
Grayius est, quod praeterea opposuit Waddingtonius (1. c. et in
fastis proA^nciae Asiae p. 64 seq. ed. minoris), C. Fannium praetorem
a. 705 iaepistula ab ipso scripta relata apud losephum antiq. 14, 10, 15
(233) dici oxQaTiiybv vnazov^ item apud eundem 14, 10, 8 (213) lulium
Gaium nescio quem eiusdem aetatis hominem pariterque, ut videtur,
praetura fungentem in epistula sua appellari orQarrjydv vjiarov
^PcouaicDv. Adraisit Waddingtonius significari sie ducem exercitus
nulla honoris commemoratione facta; at id contrarium esse consue-
tudini Romanae supra ostendi. Denique qui epistulae praescripsit
sie: rdiog 0dvviog Falov vlog OToarijyog vTiaiog Kcocov ägy^ovoi yaigeiv,
cum in nummis eo ipso anno signatis appelletur C. Fan(nms) pont{ifex)
]}r{aetor)^ eum quis credet in illa praescriptione oToaxtiyov se dixisse
tamquam ducem, non tamquam praetorem? Sequitur, ut orQarrjydg
vTiajog in hisce epistulis scriptis ineunte saeculo octavo aliud significet
atque vidimus significare in titulis saeculi sexti ineuntisque septimi, 226
neque id per se offendere debet; nam ut praetoris maximi apud
Latinos, ita örgaTijyov vjidrov vocabulum apud Graecos illa aetate
plane exoleverat quique eo utebatur non doctus inter doctos, sed
magistratus magistratibus scribens, credendus est non tarn antiquatam
verbi significationem resuscitare voluisse quam hoc dicere praetorem
se esse, sed primarium et supra reliquos praetores eminentem. Quae
opinio praeterea eo commendatur, quod idem Fannius in epistula
publica alia eodem anno scripta appellatur äoyjoTQaT7]yög^. lam ubi
circumspicimus, qui fieri potuerit, ut C. Fannius praetor Asiae a. 705
supra reliquos praetores emineret, statim succurrit notissima liberae
rei publicae consuetudo praetoriis quibusdam provinciam regentibus
iura et insignia proconsularia tribuendi, de qua post alios egi ad I, 641
(ed. 2 n. 781); quod quominus etiam Fannio contigerit per difficillima rei
publicae tempora Asiam regenti, dubium esse vix potest. At is
Fannii honor quomodo enuntiari potuerit, minus facile est dictu;
1) losephus 14, 10, 13 (230): Tirog "AfiJiiog Tirov vlog BäXßog TtQsoßevTtjg y.al
avrtotodxrjyog 'Efpeoioiv äg^ovoi ßovXf] örj/xo) /aiQstv. Deinde ibi est sie: :iaoä
^aviov rov do/jozoartjyov x. r. L Duebnerus quod edidit, ex coniectura ut vide-
tur ( — die Änderung ist von Emesti — ), dvzcoTQazTJYov ferri non posse recte
docuit Wad dington; epistula euim scripta est mense Octobri a. 705.
264 Observationes epigraphicae N. XI. XIII.
nam non ut reliqui post praeturam in urbe actam pro consule pro-
vinciae praeerat, sed praeerat ei in ipsa praetura iungebatque cum
honoribus praeturae honores proconsulatus. Potuit recte appellari
praetor pro consule^ ad exemplum quaestoris pro praetore; sed videtur
aliter rem ordinavisse et Latine quidem continuisse se intra nudum
titulum praetoris, Graece autem dixisse se orQaxrjyov vTiarov sive
äQxioTQartjyov, id est praetorem maximum sive primarium, nempe
habentem fasces duodecim. lulium Gaium illum sive quo alio nomine
fuit, qui pauUo post Caesare dictatore Asiae praefuit oxQaxriybg
vTcarog^ nihil impedit, quominus item statuamus eo ivisse in ipso
praeturae anno iura habentem proconsulis, cum praesertim nequaquam
certum sit Caesarem dictatorem legem de biennio praeturae inter
urbem provinciamque distribuendo aequabiliter observasse.
270 XIII. De titulo reginae Pythodoridis Smyrnaeo.*)
Zenonis rhetoris Phrygii Laodiceni, qui patriam urbem fortiter
defendit adversus Parthos et Labienum, cum posteri sedem regiam
in Cilicia Ponte Bosporo Armenia occuparint, pertinet ad rerum eins
temporis cognitionem plena et accurata eins familiae notitia. Eam
adhuc imperfectam et parum certam nova luce illustravit titulus
repertus m. Dec. a. 1868 Smyrnae in fundamentis moenium urbis
antiquae, quem adservatum ibi apud Gonzenbachium edidit primus
Kichardus Bergmann (Bullett. dell' instituto a. 1871 p. 79), deinde
pro inedito Gelzerus (in musei Rhenani vol. XXYII a. 1 872 p. 463) sic^-
O AHMOe
ZHNßNA BA^IAAl^^He sie
nveOAßPlAOC 4>IA0MHT0P0e
KAI BAeiAEße nOAEMßNOe
5 YION evrATPlAH AE THe EY
EPTETIAO^ ANTßNIAC
ETEIMHCEN
Zeno is, quem Smyrnaei honorant, commemoratur apud Tacitum
ann. 2, 56 ad a. p. C. 18: regem illa tempestate non hahehant (Armenii)
1) Praetor p'O consule qui invenitur in titulis etsi item uno spiritu videtur
efferendus esse, non siguificat praetorem eodemque anno proconsulem, sed priore
anno praetorem, posteriore proconsulem (v. ad I, 641 (ed. 2 n. 781)).
*) (Observationes epigraphicae XIII — XV: Ephemeris epigraphica I
p. 270 — 298. — (Observatio epigr. XII oben S. 255).)
2) (Wiederholt von Dittenberger Orient, inscr. sei. 377, der Z. 2 (mit Geizer)
ßaodi'ooTjg gibt.)
De titulo reginae Pythodoridis Smyruaeo. 265
aniofo Vonone: sed favor natlonis indinabat in Zenonem Polemonis
regis Ponticl filhim, quod is prima ah infantia instltiäa et cidtum
Armeniomm aemulatus venatu epulis et quae alia harhari celehrant
proceres plehemqiie iuxta devinxerat, igitur Germanicus in tirhe
Artaxata ap)prohantibus nohilibiis circumfusa midtitudine insigne regium
capiti eins i^npostiit: ceteri vener antes regem Artaxiam consalutavere.
Obusse regem Artaxiam a. p. Chr. 35 idem scribit ann. 6, 31. Item
Strabo c. XII, 3, 29 p. 555: Tovg de Tißagrjvovg, inquit, xal XaXöaiovg
P'^xoc Koh/ibog xah 0aQvamag xal TQajie^ovvrog e^et Uv&oöcoQtg, yvvrj
ococpQCOv xal dwaif] jigoioTaa^ai ngay/udrayv: eoxi de d^vydxrjQ Ilvd^o-
dd)gov Tov TgulXiarov, yvvi] ö' eyevexo UoXejjLcovog xal ovveßaoiXevoev
exeivcp "/Qovov rivd, eha dieöe^aro t})v äQxi]v xeXevnjoavTog ev xoTg
AojiovgyiavoTg xaXovjuevoig xcbv Jiegl xrjv ^^ivdixrjv ßagßaQcov. dveiv 271
d' ex TOV UoXejucovog övxa>v vlcbv xal '^vyaxQog f} juev eöo^rj Koxv'C xco
Zanaiw, öolocpovrid^evxog de (ante a. p. Chr. 19 Tac. ann. 2, 65. 66)
ey^riQevoe nalöag eyovoa e^ avxov' dvvaoxevei (5' 6 jiQeoßvxaxog avxcbv,
xcbv de xfjg Uvd'odcoQidog vlcbv 6 juev Idicbrrjg ovvöicoxei rfj jurjxgl xrjv
aQyjjv, 6 de vecooxl xa^eoraxai xfjg jueyclXrjg Agjueviag ßaodevg' avxrj
de ovvcpxrjoev Agyeldco xal ovvejueivev exeivcp iieygi xeXovg (tangit
Archelai regis Cappadociae evocationem in m-bem a. p. Chr. 14
mortemque a. p. Chr. 17; cf. Tac. ann. 2, 42 et Clinton fast. Hell. 3
p. 438), vvv de yj]gevei, xd xe Xey^evxa eyovoa ycogia xal äXXa exeivcov
yagieoxega, Jiegl a)v ecpe^fjg egovjuev. Quae cum egregie conveniant
cum titulo Smyrnaeo, nunc demum addiscimus Pythodoridem natam
esse ex Antonia et ab hac ipsa Antonia generis splendorem potissi-
mum proficisci. Aliter enim explicari nequit, quod et Antonia illa
appellatur evegyexig agnomine regio et filia cpiXojurjxcog (quod agnomen
item gerit in titulo Attico edito post alios a Bergmanno Bullett. 1. c.
p. 82 hoc^: 6 d7]iu[og] ßaoiXiooav Ilvd^odcogida cpiXojutjxoga)^ et nepos
'&vyaxgidovg Antoniae praeteritis avis duobus aviaque paterna. Denique
quod in parentibus Zenonis enumerandis mater regina patrem regem
praecedit^, eo significatur opinor regnum Ponti ita coniuges simul
tenuisse, ut ad Pythodoridem potius spectaret quam ad Polemonem.
1) (C. 1. Att. III 547. DitteDberger Orient, inscr. sei. 376.)
2) {^do^ijrcoQ heißt die Königin Pythodoris auch in einer noch unedierten,
mir von dem Entdecker, R. Herzog, freundlichst mitgeteilten Inschrift von Kos
(vergl. Archaeol. Jahrb. 1903 Beibl. S. 193) und in der unten S. 302 erwähnten
Inschrift von Cyzicus (Curtius Monatsber. der Berliner Akad. 1874 S. 7 n. III
= Cagnat inscr. Gr. ad res Rom. pert. IV n. 144) an zweiter Stelle. — Auf die-
selbe Pythodoris bezog Mommsen später eine thrakische Inschrift, s. unten S. 304.)
3) (In der A. 2 angeführten allerdings erheblich später gesetzten Inschrift
von Cyzicus hat Polemo den Vorrang vor seiner Gattin.)
266 Observationes epigraphicae N. XIII.
Equidem certe aliam eius collocationis rationem idoneam nullam
perspicio ; nam quamquam fieri potest, ut quo tempore statua Zenoni
dedicata est, Polemone mortuo Pythodoris sola regnarit, propter
eani causam, quod pater mortuus erat, mater autem in vivis, pater
matri postponi non debuit. Contra generis splendor et ipsum quodam-
modo regnum si proficiscebatur ab Antonia Pythodoridis matre, et
hoc intellegitur, cur marito defuncto non filius ei successerit, sed
uxor etiam antea suo iure regnans postea sola regnarit, et marito
cur praeponatur. Quam ob rem haec Antonia quaenam esse potuerit,
Yideamus.
Aetatem Antoniae quodammodo definiunt quae de filia Pytho-
doride eiusque progenie tradita habemus. Filium Pythodoridis natu
minorem Zenonem supra vidimus a. p. Chr. 18 florentem iuvenem in
venationibus epulisque versari, filiam nuptam Cotyi regi Thraciae
circa idem tempus interfecto habentemque liberos a. p. Chr. 19 nondum
adultos, ut tutor eorum loco regnum Interim tractaret (Tacitus
ann. 2, 67). Quapropter cum filii Polemonis et Pythodoridis ante
annum certe 750 nati sint et numero tres fuerint, ipsius Pythodoridis
natales ante annum certe 727 reiciuntur, immo probabile est ad
annum C. 720 eos adscendere. Ita quo tempore Strabo scripsit quin-
quagesimum fere annum agebat vitamque protrahere potuit ad a. u.
c. 791 = p. Chr. 38, quo Polemo ultimus rex Ponti regnare coepit^.
272 — Quod si Waddingtonius^ Polemonis patris Zenonis mortem recte
ad annum rettulit u. c. 746, aetatis determinatio illa etiam magis
confirmatur. Pendet quaestio ea ab interpretatione monogrammatis
quod cernitur in aureis regni Bosporani cusis ab a. 746 ad a. 761
compositi ex elementis M et A et fortasse Y; quo monogrammate
1) Quamquam postquam Waddingtonius docuit hunc in uummis anni sui
tertii vultum gerere pueri aunorum fere quindecim ( — vergl. jedoch über diese
Münze Babelon und Reinach Recueil ge'neral des monnaies grecques d'Asie
mineure I p, 25 n. 37: 'la date a ete lue F par Waddington, mais il semble bien
y avoir un second chiffre' — ) itaque pro filio Pythodoridis haberi non posse,
fortasse inter eum ultimumque Polemonem interponendus est Polemo Pythodo-
ridis filius maior is, quem aliquamdiu cum matre regnum administrasse Strabo
scribit. At cum Strabo significet eum matre viva regnum cum ea admiuistrare
desiisse, magis crediderim eum propter aliquam causam, morbum fortasse, ab
administratione remotum matre viva obiisse et ita Pythodoridi pro filio nepotem
successisse. Nee satis id refutatur eo quod Dio (59, 12) scribit a. 38 Gaium
dedisse no?Jficovi xm tov Ilolefxoyvog vieT rrjv 7iatQq>av o-Qx^jv, nam paternum regnum
facile ponere potuit pro avito, (S. jetzt weiter unten observ. epigr. XVII
(= eph. epigr. 2, 259).)
2) melanges de numism. ser. 2 p. 115.
De titulo reginae Pj'thodoridis Smyrnaeo. 267
ego^ adsentiente fere Salleto^ conieci significari AvvajLuv et Mi&Qa-
Sdzrjv, sub hoc autem nomine latere Polemonem: contra Wadding-
tonius eam explicationem admitti posse negans contendit monogram-
mate eo excludi Polemonem. lam re denuo perpensa mihi quoque
videtur verum vidisse doctus Francogallus, maxime propterea quod
Dynamis prior Polemonis uxor ante mortua sit necesse est quam ei
nupsit Pythodoris, neque satis apparet, qui defunctae nomen in
nummis durare potuerit. E contrario cum satis constet Dynamin
Mithridatis Eupatoris neptem a Polemone in matrimonium ductam
esse a. 740 dotem ei afferentem ipsum regnum Bospori, Polemonis
cum Pythodoride matrimonium circumscribitur annis c. 742 — 746, ut
illo fere anno eam duxisse videatur, hoc diem obiisse. — Antonia
igitur mater Pythodoridis cum in matrimonio fuerit c. a. 720, natales
eins ad a. minimum 705 reiciuntur, ut post hunc annum poni omnino
non possint, recte possint decennio et amplius anticipari. Feniina
autem eins nominis eo tempore nata, quae postea in Oriente ad
regiam quodammodo condicionem pervenerit, vix alium patrem habere
potuit atque M. Antonium Illvirum.
lam igitur videndum est de filiabus M. Antonii triumviri, num
sit inter eas, quae Pythodoro nubere potuerit. Antonius natus c. a. u.
c. 671 uxores duxit quattuor Fadiam Antoniam Fulviam Octaviam,
denique uxoris loco habuit Cleopatram reginam Aegypti. Liberos
ex Fadia sublatos infantes amisit omnes ante a. 710^. Ex reliquis
uxoribus praeter quattuor filios, de quibus non est quod agamus,
filias habuit item quattuor, scilicet eam, quae desponsa est Lepido
triumviri filio a. 710, deinde duas ex Octavia, quae postea nupserunt
Ahenobarbo et Druso, denique quartam ex Cleopatra postea uxorem
lubae regis Mauretaniae. Ex his tres postremas temporum rationes
excludunt, nam cum Antoniam eam, quam quaerimus, modo viderimus
natam esse non post annum 705, non potest ea fuisse Antonia Ahe-
nobarbi nata a. 715 et mulfco minus sorores eins minores natae altera
Antonia Drusi a. 718, altera Cleopatra a. 719. Praeterea harum
omnium vita sati& patet, nee credibile est, si qua earum Pythodoro
nupsisset, auctores quos habemus omnes id praeterituros fuisse. Quid
quod Antonia maior Ahenobarbo infans etiamtum c. a. 717 desponsa
post obitum patris demum eidem nupsit nee brevi tempore in eo
matrimonio permansit, cum filius ex eo natus Ahenobarbus consul 273
1) (Gesch. des Rom. Münzwesens S. 702 A. 27.)
2) Beitr. zur Geschichte der Könige des Bosporus p. 63 seq.
3) Cicero Philipp. 2, 2, 3. 13, 10, 23; ad Att. 16, 11.
268 Observationes epigraphicae N. XIII.
factus a. p. Chr. 32 procreatus esse videatur c. a. 750. Sed in his
non morabimur, nee fortasse ea tetigissem, nisi Gelzerus parum
considerate titulum Smyrnaeuni rettulisset ad Antoniam Drusi.
Superest filia natu maxima, de qua quae traduntur haec sunt.
Pater post necem Caesaris a. 710 eam despondit M. Aemilio Lepido
triumviri filio^; deinde c. a. 717 curam egit aut certe agere se
simulavit, ut nuptiae eae perficerentur, antequam ipse profieisceretur
ad bellum Parthicum^. Unde cum appareat eam puellam a. 710
viripotentem nondum fuisse, a. 717 nubilem, sequitur eam natam esse
fere inter a. 700 .et 705, videlicet ex Antonia, nam ex Fadia liberi
obierunt infantes, Fulviam autem Antonius duxit c. a. 707 vel 708
dimissa paullo ante Antonia^. Matrimonium cum Lepido filio per-
fectum esse vulgo statuunt, auctore nullo et parum probabiliter; nam
post Tarentinum foedus stabilita denuo concordia inter Caesarem et
Antonium credibile non est hunc perfecta eiusmodi affinitate suspicioni
rursus occasionem dedisse, nee, si dedisset, scriptores id tacuissent.
Denique Lepidus filius, quo tempore propter coniurationem adversus
Caesarem interfectus est a. 724, uxorem habuit non Antoniam, sed
Serviliam*. Deinceps Antonia haec apud auctores non commemoratur.
Diem eam obiisse ante patrem (j 724) inde efficiunt viri docti, quod
Antonius post se reliquisse dicitur ex tribus uxoribus septem liberos^^
scilicet binos ex Fulvia et Octavia, tres ex Cleopatra, praeterita hac
natu maxima filia ex Antonia nata. Confirmat eam opinationem^
quod duae filiae ex Octavia vulgo dicuntur Antoniae maior et minor,
quibus nominibus recte appellari non potuerunt, si tertiam legitimam
sororem habuissent vivam; nam Cleopatrae, utpote natae aut ex:
adulterio aut certe ex matrimonio non iuris Romani, in nomen pater-
num ius non fuit.
1) Dio 44,53: ri]v -dvyaxeQa tm viel avxov (Lepidi) ovvcpxioe, unde postea
Antonium et Lepidum ovyyevsTg appellat (46, 38. 52). Sed recte observat Peri-
zonius animadv. histor. c. 3 (p. 134 ed. Amstel. 1685): 'aut leviter en-avit Dio
aut ila intellegendus est, ut eam tunc solummodo desponderit Antonius, non
vero nuptiis statira factis sponso collocatam tradiderit'. Nam nee propter
temporum rationes probabile est Antonium amissis ex primo matrimonio liberis
eo tempore filiam ijubilem habuisse, et obstat, ut videbimus, Appianus.
2) Appianus b. c. 5, 93: 6 ök (Caesar) röv jivzcoviov k'(pTj nal KalXiav ajis}>ev-
dsQov ig Äsjiidov sx7iE[i.xpai ovvxi-de/j,evov tm Aejitdo} xarä Kaioaqog , ij 8s (Octayia)
ovvsiöevai KalUav jieqI ydficov djieora?,fievov ßovlrj^rjvai ydg ^Avxoiviov nqo xcöv
Uagd^ixcöv exdsdöo^ai xrjv ^vyaxega xm jiaidl AsTiidov, xa^djisg (b/noköyrjxo.
3) Plutarch. Anton. 9. Recte de his exposuit Drumannus 1, 518 (2, Aufl.
1, 380).
4) Vell. 2, 88. 5) Plutarch. Ant. 87.
De titulo reginae Pythodoridis Smyrnaeo. 269
Yidimus supra Antoniam Zenonidum stirpis tamquam conditricem
nupsisse Pythodoro c. a. 720; modo vidimus Antonium triumvirunl
filiam habuisse nubilem c. a. 718, de qua quid factum sit, auctores
non tradiderunt. ]S"oniie probabile est eam ipsam fuisse? 'Aei rivsg^
Strabo ait 14, 1, 42 p. 649, e| avrfjg (Trallibus) eloiv ol JtQcorevovreg 274
xaru TrjV 87iaQyJav, ovg^Aoidoyag xaXovoiV cbv IIv^ödcoQog xe 7]v dvijo
Nvoasvg rö e| dg/fjg , iy.eiae de fxeraßeßrixcbg öiä rrjv em(pdvsiav xal
Iv rfj Jigog UofXTiriiov cpiUa diangencov uer dXiya)v. neQLEßeßXrjTO de
y.al ovoiav ßaoihyJ]v Jikeiovcov fj öioyiXicov xalavTCov, i]v vjzo Kaioagog
Tov -^eov TtgadeToav öiä t7]v ngög Uojujzijiov (pdiav e^covi^odjuevog ovy
-fjiTCO TÖig Tiaiol yareXiTie' tovtov ö' eorl d'vydxrjg Ilvd^oöcoglg rj vvv
ßaoilevovoa ev xco IIovicp. Sane quamquam eiusmodi matrimonium
a consuetudine nobilium Romanorum abhorret, ab Antonio apud
Oraecos Graecis moribus et imperium administrante et domum
minime alienum est, neque improbabile Cleopatram non invitam
homini gratiosissimo et ditissimo, sed peregrino privignam legitime
natam ducendam dedisse^.
Polemonis posterorumque eins res ita fere videntur posse con-
stitui. M. Antonius quo tempore res Asiae ordinavit, motus, ut videtur,
virtute Zenonis rhetoris Laodiceni, qua a patria urbe a. 714 Parthos
reppulerat (Strab. 14, 2, 25 p. 660), a. 715 filio eins Polemoni regi
appellato partem Ciliciae tribuit, scilicet Lycaoniam cum urbe Iconio 2.
Deinde a. 7 1 8 idem tamquam rex Ponti interfuit bello Antonii Parthico ^;
quod regnum cum a. 715 Antonius attribuisset Dario Pharnacis filio,
ad Polemonem translatum esse videtur propter res ab ipso fortiter
gestas ducibus Ventidio et Sossio. Similiter propter auxilium ipsi
Antonio in bello illo praestitum pacemque cum Medis conciliatam
a. 721 Armeniam minorem accepit*. Copiae ab eo missae ad Actium
1) (Es ist schwer zu glauben, daß Strabo, bei seinem wiederholten Eingehen
auf die persönlichen Verhältnisse des Pythodorus und der Pythodoris, es mit
Stillschweigen übergangen haben sollte, wenn jener der Schwiegersohn, diese
die Enkelin des Triumvir Antonius gewesen wäre. — S. jetzt Eph. epigr. IX Heft 4:
*de regina Pythodoride et de Pythodoride iuniore'.)
2) Appian. b. c. 5, 75: I'ott] de nr) xai ßaocXsag ovg doxifxdosisv im qyogoig äga
xExayfXEvoig. IJövrov ftev AageTov xov ^agvdxovg zov Mid^gaddrov xal Uols/iicova
/lEQovg Kihxiag. Strab. 12, 6, 1 p. 568: 'Ixöviov . . . rovto d' sl/s TIoleiAcov^ ubi recte
observavit Salletus p. 57 alium Polemonem intellegi non posse quam Zenonis
filium identidem in eodem libro a Strabone raemoratum. Eundem regem appel-
latum esse ab Antonio primum, deinde ab Augusto idem scribit 12, 8, 16 p. 578.
Errant autem, si quid video, qui hoc Lycaoniae regnum Polemonis cum dynastia
Olbensi confundunt, quam teste Strabone satis constat ea aetate ad Zenouides
non spectavisse.
3) Dio 49, 25. Plutarch. Ant. 38. 4) Dio 49, 33. 44.
270 Observationes epigraphicae N. XIII.
quoque pugnaverunt^. Devicto Antonio Ponti regnum eum nihilo
minus retinuisse inde colligitur, quod annales scribunt a. 728 Pole-
monem Ponti regem inter socios et amicos populi Romani relatum
esse 2. Postea a. 740 iussu Agrippae cum Bosporanos armis domuisset^
praemii loco ducta Pharnacis filia Dynami rex eorum constitutus est
ab Augusto ^. Uxore paullo post defuncta secundas nuptias contraxit
cum Pythodoride Antonii triumviri ex filia nepte c. a. 742 ita, ut
uxor cum eo et simul et adeo priore loco in Ponto regnaret, item
275 sine dubio liberis ex eo matrimonio nascituris successio regni eiua
daretur. Obtinuit id puella omnino propter matrem quamquam dudum
antea defunctam gratia domus Antoniae, quam eo ipso tempore
multum potuisse apud Augustum constat. Ita lulius * Antonius trium-
viri filius donec ob coniurationem periit a. 752, primum locum apud
eum tenuit post privignos uxoremque ducere potuit post a. 733 sororis
Augusti filiam Marcellam ^ ; Antonia minor soror eins nupsit c. a. 738
Druso Augusti privigno et quodammodo filio; Cleopatra adeo reginae
Aegypti Augusto infensae filia adulterina lubae Numidiae regis filio
in matrimonium data et ipsa regium honorem adepta est. Horum
non ignarus intelleget, cur alius sororis dudum defunctae filia Asiana
ad regium locum et ipsa pervenerit et posteri cur celebrarint matrem
eins Antoniam ttjv evegyeriöa.
Superest, ut pauca adiciamus de posteris Pythodoridis et Pole-
monis, maxime de iis, qui Marci Antonii dicuntur. Ea nomina adhuc
credidimus proficisci a civitate Polemoni tributa a M. Antonio trium-
viro, pariter atque Bosporani reges inde a Tiberio appellantur Ti.
lulii. At eiusmodi denominatio num ante stabilitum Romae Imperium
regi extero non infimi ordinis satis conveniat, dubitari potest; hodie
vero postquam apparuit Polemonis liberos ex Pythodoride nato»
descendere ex Antonia, nemo opinor negabit nomina illa non a civitate
proficisci®, sed a stirpis principe rij evs^yeriSi 'Avrcovlq. Id si ita
est, Zenonides ii qui dicuntur M. Antonii non possunt quaeri nisi
inter posteros Pythodoridis. Sane Polemo Pythodoridis maritus
ubicumque memoratur et apud auctores et in nummis titulisque,
aliud nomen non adsumit nisi in nummis suis Evoeßovg. Etiam liberi
1) Plutarch. Ant. 61. 2) Dio 58, 25.
3) Dio 54, 24. Quo pertinet quod ait Strabo 12, 8, 16 p. 578: IloXeixcov . . .
ßaodsc'ag i)^c(üßr] diä rag ävÖQayaßiag vji Hvtcoviov /usv jiqötsqov, vjio Kaioagog ös
zov ZeßaoTOv /nsra xavxa.
4) (S. oben S. 253 A. 3.) 5) Plutarch. Anton. 87.
6) (Vergl. jedoch Ramsay cities and bishoprics of Phrygia I S. 43 A. 2: 'the
frequent occurrence of the name Antonius at Laodiceia is against this'.)
De titulo reginae Pythodoridis Smyrnaeo. — Corollaria de Cleopatra etc. 27 1
eins in documentis certis nomine Romano abstinent; denique ultimus
rex Ponti Polemo, quem Pythodoridis nepotem potius quam filium
fuisse Waddingtonius docuit, in nummis hoc solum nomen posuit.
M. Antonii vel certe Antonii in hac familia qui dicuntur tres sunt,
primus cuius extant nummi sie inscripti: M. 'Avtmviov IJoU/ÄCovog
äg/jegecog dvvdoTOv 'OXßeojv Ti]g legäg xal Kevvaröjv xal ÄaXaooecov
e{Tovg) i vel ^a'^, qui quo tempore vixerit, ipsi non aperiunt^; deinde
is qui nominatur in nummis oppidi Laodiceae, in quibus ab una parte
legitur öTj^uog AaodiyJcov xal Zjuvovaicov^ ab altera em le^Qecog) [M.]
"Avxcoviov IIo{kejucovog) vtov Zrjvcovog ro (5', similibusque ^, quos proba-
bile est cusos esse imperantibus Claudio et Nerone; tertius sophista
Antonius Polemo aetate Iladriani clarus*. lam cum Claudius impe- 276
rator a. 41 Polemoni pro regno Bosporano ablato partem Ciliciae
dederit^, Nero autem a. 63 Pontum in provinciae formam redegerit,
credibile est nummos illos M. Antonii nomina inscripta habentes flatos
esse per tempora Claudiana et posteriora, Zenonides autem amissis
regnis rediisse ad statum primum dynastarum Olbae, quem princi-
patum acceptum a Claudio etiam amisso Ponte aliquamdiu videntur
retinuisse, deinde principalium civium Laodiceae.
XIY. Corollaria de Cleopatra lubae domoque Archelai
regis Cappadociae.
De Cleopatra Antoniae filia quae supra dixi cum in dubium
Yocari posse intellegam, praeterea comparatio condicionis eins et
1) (Über die Münzen des Polemo s. jetzt G. F. Hill Numism. chronicle 1899
S. 194 ff.)
2) Waddington 1. c. p. 121 eos refert ad a. 724. 725; sed praeter id quod
supra observavimus ea aetate nulluni adhuc esse potuisse M. Antonium Pole-
monem, eiusmodi temporis determinatio difficulter conciliatur cum iis, quae de
Olbensium dynastia Strabo scribit. (Hill a. a. 0. (vergl. A. 1) S. '201ff. , wie
schon vor ihm ßamsay Church in the Roman empire S. 427, hält ihn für den
von Strabo (s. oben S. 265) erwähnten älteren Sohn der Pythodoris und Polemo desl.)
3) Waddington 1. c. p. 131, qui eidem homini attribuit nummos alios Lao-
dicenos tres, in quibus nomen sie effertur: ijii is. Zijvcovog IIo. vi. x6 6' JJoXsfioivog
viov Z^vcovog. Horum duo nomina habent Claudii et Neronis, duos reliquos
litterarum forma et artis proprietate Neronianum tempus referre Waddingtonius
scribit. (Vergl. auch Ramsay cities and bishoprics of Phrygia I S. 43.)
4) Philostratus vit. soph. 1, 25, 3: 'Avzcoviog IIo?Jficov. Titulus Smyruaeus
C. I. Gr. 3148. (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. I p. 102 n. 685.)
5) Dio 60, 8.
272 Observatioues epigraphicae N. XIV.
Pythodoridis ad rem facere videatur. de ipsa pauca verba adiungam.
Liberos Antonius ex Cleopatra Aegypti regina suscepit non per
annos 712/14, quo cum ea fuit primum in Cilicia, deinde Alexandriae,
sed postquam eam a. 717 exeunte aut a. demum 718 in Syriam ad
se vocavit. Id satis aperte Plutarchus indicat (Ant. 36) requiritque
rerum ordo; neque enim liberi illi nati sunt quo tempore Antonius
Fulviae maritus erat, sed quo tempore maritus erat Octaviae. Non
recte igitur inde, quod Dio 49, 32 ad a. 718 trium Antonii et Cleo-
patrae liberorum mentionem facit, gemellorum duorum natu maiorum
Alexandri et Cleopatrae tertiique Ptolemaei, Drumannus (bist. 1, 28)^
collegit hunc eo ipso anno natum esse ; immo Dio paullo liberius
exspatiatus de Antonii et Cleopatrae liberis in Universum exponit.
Cleopatra igitur nata est aut a. 718 extreme aut probabilius anno
sequente. — Quo tempore lubae nupserit, aliquatenus produnt nummi
utriusque capite insignes adscripta habentes ad viri caput verba rex luha
regis Inhal f. r(egni) a{nnd) VI (L. Mueller num. de l'Afrique 3, 108).
Regnum Mauretaniae cum luba obtinuisse videatur a. u. c. 729
(L. Mueller 1. c. p. 114), nupsit ei Cleopatra non post a. 734, quo ea
annum agebat quintum decimum. Nummi extant tam argentei quam
aenei alii eins solius nomine inscripti, scilicet KleojidTQa ßaoüuooa,
et signati capite eins regio diademate ornato, alii iique plures nomina
rex luha et ßaoüuooa EJxondxQa eorumque capita ita coniungentes,
ut aperte coniuges sibi aequiparentur. On pourrait demander,
Muellerus ait p. 116, si les monnaies qui presentent le nom et la Ute
de Cleopatre, au moins Celles oü ne se trouvent pas le nom et la tete
de luha, n'ont pas ete frappees en vertu d'ime autorite souveraine ou
d\m droit monetaire accordes particiäierement ä cette reine, et licet
ipse id ins neget magis quam affirmet, mihi contraria sententia magis
277 placet. Scilicet cum in imperiis sui iuris is honor semper pependerit
a dominantium arbitrio eumque et reges Aegypti et imperatores
Romani et alii passim cum suis pro lubitu communicarint, reges
imperio Romano subditi iure constituto certisque legibus dictis cum
ita ius nummorum feriendorum retinerent, ut imperatores iis concesse-
rant, libero nominis alius quam sui nummis inferendi arbitrio videntur
caruisse. Certe praeter has de quibus agimus mulieres duae solae
in nummis regnorum imperio Romano subditorum comparent, Gepae-
pyris regina uxor Mithridatis III regis Bospori ab a. 42 ad a. 49,
quae et sola in iis invenitur et cum marito^, et Tryphaena regina
1) (Gemeint scheint 1, 523 (2. Aufl. 1, 384).)
2) (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. II p. 117 n. 101.)
Corollaria de Cleopatra lubae domoque Archelai regis Cappadociae. 273
uxor Polemonis II regis Ponti^, quae non invenitur nisi cum marito;
et ut harum iura facile ad privilegia revocari poterunt, ita summa
eiusmodi nummorum paucitas vix recte casui tribuetur. — Quod si
Cleopatrae hoc concessum est-, ut suo iure regnaret, fieri potest, cum
annales scribant lubam ab Augusto et partem regni paterni, id est
Numidiae, accepisse et praeterea regnum Mauretaniae (Strab. 17, 3, 7
p. 82S; Dio 53, 26), ut illud ipse habuerit, hoc uxoris nomine; sed
potest etiam utrique coniugi totum regnum communi nomine datum esse.
Cleopatram ante maritum obiisse inde constat^, quod auctore
losepho (ant. lud. 17, 13, 4 (349); bell. lud. 2, 7, 4 (115)) Glaphyra
filia Archelai regis Cappadociae defuncto primo marito Alexandro
Herodis filio nupsit lubae regi Mauretaniae i^loßa tmv Aißvcov ßaodei).
Interemit autem Alexandruni pater Herodes brevi tempore ante quam
ipse mortuus est a. u. c. 750; post a. 750 igitur Glaphyra secundo
matrimonio vacabat. Quocum convenit, quod nummi qui ad posteriores
lubae annos pertinent Cleopatrae nomen non ponunt. Scilicet nummos
eius annum regni enuntiantes cum non habeamus nisi anni VI et ab
anno XXXI ad XLYIII, illum anni sexti, id est a. u. c. 734, utriusque
coniugis nomen habere modo vidimus, in reliquis cusis anno regni
XXXI, u. c. 759 et deinceps solus luba nominatur, erravitque omnino
Muellerus, cum p. 108 losephi testimonio neglecto caput muliebre in
uno eorum anni XXXI propositum nomine nullo adscripto ad Cleo-
patram rettulit^. — Glaphyrae tribuendus est titulus Athenis in arce
repertus adhuc ineditus, quem ex collectaneis Koehlerianis mecum
communicavit Dittenberger*:
I//OYAHKAI/
^^lAIC^AfSl//
A/)/A\OY0Yr^
TYNAlKf
sie opinor restituendus:
1) (Tryphaena war die Mutter dieses Polemo, s. Eph. ep. 2, 254ff. 260
(unten S. 302).)
2) (Vergl. jedoch Regling Zeitschr. f. Numismatik 28, 1909 S. 12, der der
Meinung ist, Juba habe sich von Cleopatra bei deren Lebzeiten getrennt und
sie später nach der Scheidung von Glaphyra wieder als Gattin angenommen.)
3) Alfredus Sali et ad me scripsit caput hoc longe recedere ab imagine
Cleopatrae, qualem exhibeant nummi certi, sibique adeo virile magis videri
simile capiti Ptolemaei ei quod cernitur in denario n. 105 lubae et Ptolemaei.
(So auch Regling a. a. 0. S. 26 n. 65.)
4) (C. I. Att. in 549. Dittenberger Orient, inscr. sei. 863.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 18
274 Observationes epigraphicae N. XIV. XV.
278 ^ fi [ß\ovl}] xal [6 dfjiuiog]
\ß\aoLXLOoav \ria(pvQav\
'A[Q\y\e\ldov '&vy\aT£Qa 'loßa]
yvvdixla ägeTfjg evsxa]
Simul videntur dedicati esse tituli duo alii, alter patris editus 'E(p.
QQX' 1024, a Koehlero sie descriptus (C. I. Att. III 546 = Dittenberger
Orient, inscr. sei. 360):
v^ I r\ II H E E A P
XEAAON*IAO
E N E K ATH^ Eie
quem explent nummi apud Eckhelium 3, 201 et Mionnetum 4, 453.
7, 722 1 inscripti sie: BA^IAGßC APXGAAOY 4)|A0nATPlA0C TOY
KTICTOY, alter fratris editus apud Rangabium n. 4S et 'E(p. ägx- 94,
sie exceptus ab eodem Koehlero (C. I. Att. III 548; Dittenberger
a. a. O. 362) :
OAHMO^
BA^IAEßCAPXE
AAOYYION
APXEAAON
Nam rex Archelaus non potest esse nisi ultimus rex Cappadociae;
filius autem cognominis sine dubio is est, qui avito Cappadociae regno
in provinciae formam redacto Ciliciae aliquam partem retinuit, memo-
ratus Tacito ad a. p. C. 36 ^. Quod addit losephus Glaphyram defuncto
luba (jLieTaoidvTog rov Aißvog) ad patrem in Cappadociam reversam
tertium nupsisse Archeiao Herodis filio, fratri primi mariti, in eo
errorem inesse multi observaverunt (vide e. c. Carolum Muellerum
fragm. hist. Graec. 3, 466), nam Glaphyram idem losephus scribit
diem obiisse a. p. C. 7, lubam nummi comprobant vitam protraxisse
ad a. p. C. 23.
XY. S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIY.
Vicus est in Boeotia hodie dictus Kakosi, antiquis autem tem-
poribus Thisbae, prope quem in vinea quadam ante annos circiter
decem tabula marmorea reperta est descripta primum a Blondelio,
denuo a Foucarto egregio inscriptionum Lebasianarum Graeciae pro-
1) (Auch cat. Brit. Mus., Galatia Cappadocia p. 44.)
2) ann. 6,41: Clitarum (— vielmehr Cietarum, vergl. Wilhelm archaeol.-
epigr. Mitth. aus Oesterr. 17, 1894 S. 1 — ) natio Cappadoci ÄrcheJao suhiecta, ad
quem locum probabiliter coniecit Nipperdeius eum Archelaum natum esse ex
Archeiao ultimo rege Cappadociae. Cf. 2, 78. 80.
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV. 275
priae editore et continuatore. Is cum bis ipsum lapidem accurate
examinarit et exemplum ad ectypum identidem recognorit, titulus
ita integer, ut non desint nisi pauca elementa lapide hie illic exeso
vel effracto, sed lectu non facilis recte et plene exceptus est. Edidit 279
€um nuper idem in commentariolo senntiisconsulte inedit de Vannee 170
avant notre ere et inserto volumini septimo ordinis secundi syllogae
quae dicitur archives des missions scientifiques et litteraires et prae-
terea seorsum quoque publicato (Parisiis 1872 pp. 63). Documentum
inter pauca nobile et paene primarium cum editoris benificio aliquanto
ante cognovissem quam publice prodiit, mentionem eius feci in huius
ephemeridis fasciculo proxime praecedente (p. 260), ubi dixi antiquissi-
mum id esse omnium quae consulem appellent nomine quod postea
invaluit imdiov. lam cum communis iuris factum sit, placuit totum
ephemeridis lectoribus proponere eaque adicere quae in promptu
habeo ad explicandum id et illustrandum. Nam Foucartus quidem
et diligenter et perite id interpretatus est et pleraque recte ex-
planavit; sed de meo quoque quaedam addere mihi posse videor
observatu non indigna, ut meis alii addent quae me fugerunt. Yerba
senatus consulti ut tradita accepimus, ita repraesentantur in tabula
adiecta^; subieci exemplum restitutum et versionem meam Latinam.
Supplementa in illo admissa ubi taceo Foucarti sunt 2.
1 KöivTog MaivLog Tixov vlog otqü- Q. Maenius T. f. praetor senatum
2 Tfjyög ifj ovvxkr}\Tcp ovvsßov- consuluit in comitio a. d. YII
Xevoaxo ev xojueriü) tiqo i^jue- idus Octobres.
3 ^l[cü]i^ EJird eldvcbv 'Oxtcoju-
ßgicov.
4 rQacpofjihcp I Ttagfjoav Mdviog Scribendo adfuerunt M'. Acilius
'Axüdog Mavlov vlog 'Ohe[i- M\ f. Yoltinia, T. Numisius T. f.
1) (Vergl. die folgende Anmerkung.)
2) (Foucarts Lesung ist, nachdem der Stein ins athenische Central-Museum
gebracht worden war, zuerst von Lüders (bei Mommsen 'S. C. de Thisbaeis
recognitum', Observ. epigr. XVI), später von Johannes Schmidt (Mitth. des arch.
Instituts in Athen 1879 S. 235 ff., Zeitschr. der Savignystiftung für Rechtsgesch.,
rom. Abth. Bd. 2 S. 116 ff.), vielfach verbessert worden. Neuerdings hat Foucart
selbst eine noch unklar gebliebene Stelle mit Hilfe eines Abklatsches entziffert
"und die Urkunde mit ausführlichen Erläuterungen zum zweitenmal heraus-
gegeben: Memoires de l'Acadömie des inscriptions et heiles -lettres XXXVII 2,
1906 S. 809 ff. Dieser Text ist hier zugrunde gelegt. Die Tafel mit der ersten
Foucartschen Abschrift ist weggelassen worden. — Der Text wiederholt auch
bei Dittenberger Inscr. Gr. VII 2225, Syll. inscr. Graec. ed. 2 n. 300, und bei Viereck
Sermo Graecus p. 12 n. XI, wo Joh. Schmidts, und bei Gradenwitz in Bruns
Fontes iuris Rom. ed. 7 S. 166 n. 37, wo Foucarts neueste Lesungen benutzt sind.)
18*
276
Observationes epigraphicae N. XV.
5 ^'Oll^' Tlto(; Nojuiotog Tiröv
vlög.
6 Uegl a)v ßioß dg Xoyovg ettoi-
7 Yjoavzo jieqI tojv xad' av\TOvg
jiQayjudrcov, oiriveg ev rfj cpiXla
8 Tfj I fjiiezEQa ivejueivav, öjtcog
9 avTOig do&öjoiv, \ [o]Ig rd y.a^'
avTOvg Ttgdyjuara e^rjyrjocov'
10 rai'^ Jiegl rovl^ov tov Tigdy-
juazog ovrcog eöo^sv:
11 OTicog KoiVTog \ Maiviog orgarij-
12 yog Tcbv EX rfjg ovvxXrJTOv \
[ji]evte djzord^r) , oT äv avrcp
13 EX rcov drj^uooicov Jiga\\[y]iud-
rcov xal rfjg Idiag jzloTECog
(falvwvxai.
"Edo^E.
Quod Thisbaei yerba feceruiit de
rebus ad se pertinentibus qui
quidem in amicitia nostra per-
manserunt, iit sibi darentur,
quibus res ad se pertinentes ex-
ponerent, de ea re ita censu-
erunt:
ut Q. Maenius praetor ex senata
quinque delegaret, qui sibi e
re publica fideque sua esse
viderentur.
Censuerunt.
280 u [IlgoTEga eIövojv 'Oxrcojußgicov.
15 rgacpojUEVcp nagrjlpav IIoTihog
Movxiog KolvTov vlog, Mdag-
16 xog KXav\diog Madgxov vlog,
Mdvtog I^Egyiog Maviov vlog.
17 YQoavxoyg TiEgl wv ol avxol
18 Xoyovg EJtoujoavro JiEgl '/^cbgag \
[x^al TiEgl XifJLEvojv xal Jigooo-
do)v xal jiEgl dgicov'^ ä amcbv
19 EyE^y^ovELoav : xavxa rjjucov juev
20 EVEXeV E%EIV E^Elvai eöc^I^ev .
ÜEgl dgyjbv xal jiEgl hgcbv xal
21 Jtgooödwv ÖTzcog avxol \ [x]v-
giEVCOOl, TZEgl xovxov xov
Jigdy/uaxog ovxcog eöo^ev:
[Q. Maenius T. f. praetor senatum
consuluit in comitio] pridie idus
Octobres.
Scribendo adfu erunt P. Mucius
Q. f., M. Claudius M. f., W.
Sergius M'. f.
[I.] Item quod iidem verba fece-
runt de agro et de portubus
reditibusque et de saltibus, quae
eorum fuerunt, ea per nos
habere licere censuerunt.
[IL] [Item quod iidem verba fece-
runt] de magistratibus et sacris
et reditibus eorum ut ipsi ob-
tinerent, de ea re ita censuerunt:
1) (So die berichtigte, von Mommsen selbst Eph. ep. II p. 102 angenommene
Lesung; über den ersten Restitutionsversuch s. S. 291 A. 1.)
2) (Mommsen hatte ursprünglich jisqI [ie]fie[v]cöv xal hqoöoöcov xal siegt oß[t]ö)v
lesen wollen.)
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV.
277
22 loiTivsg €ig rrjv q)iUav tyjv f]f.iE-
regav^ ttqo tov f] Fdiog
23 Äoxge\Tiog ro orgazoTiedov Jigög
24 rrjv tioXlv Gioßag jigoo/]ya\yev,
OJicog ovToi er)] dexa T[d]
Eyyiora
xvgievcooiv.
25 \\IIegl ^(^(hgag, olyucbv xal rcov
26 vJiagxovTCOV amoig ov noxe \ t« ^
avTcbv yeyovev:
OTtcog [rd] eavrcov avzoig e/eiv
27 e^fj I edo^ev.
'Qoavrcog negl cbv ol amol AÖyovg
28 enoirjoavTO, Ö7i(D\g \ o]«* avTo-
juoXoi Ol i'dioi exel (pvyddeg
29 övTEg, TTjv äxgav amöig onojg \
leiyjoai t^fj xal ixei xaroixa)-
oiv ovTOi, xa^oTi eveqpdvioav:
so ovjJTCog edo^ev, ojicog exet xütoi-
x(7)oiv xal TovTO rsi^^iocooiv.
ti "Edo\^€v.
Tr]v jioXiv Tsiyjoai ovx edo^ev.
qui in amicitiam nostram [vene-
runt], ante quam C. Lucretius
castra ad oppidum Thisbas ad-
movit, ut ii decem annis proxi-
mis obtineant.
Censuerunt.
[III.] Item quod iidem verba [fece-
runt] de agro et aedibus et
bonis suis, cuiuscumque quid 281
eorum fuit:
ut sua sibi habere liceret, censuere.
[lY.] Item quod iidem verba fece-
runt, ut qui transfugae ipsorum
ibi exules essent, arcem iis ut
communire liceret et ibi iidem
habitarent, ut significaverunt :
ita censuerunt, ut ibi habitarent et
id coramunirent.
Censuere.
Oppidum communiri non placuit.
32 'OoavTwg Jisgi ojv ol avT[oi] \
Xoyovg ejioiijoavTo ygvoiov,
o ovvTjveyxav elg oxecpavov,
ö\\7i(o\g elg ro KanexmXiov
orecpavov xaraoxevdocooiv, xov-
xoig, xaid'\[6xi]ev£q)dvioav, ojiojg
avxoig äjzodod^fj ^, ©[jrcog] xovxov
33
34
[Y.] Item quod iidem verba fece-
runt aurum, quod contulerunt
in coronam, ut in Capitolio
coronam ponerent, sibi, ut signi-
ficaverunt, ut ipsis redderetur,
ut eam coronam in Capitolio
ponerent :
1) excidit y.axeortjoav vel simile vocabulum. Illud suggessit Hercherus
(Viereck: naQeysvovzo).
2) (tö s[g\ E\ji\eira die ursprüngliche Lesuug.)
3) (Hier hatte Mommsen ursprünglich o vno Te[Xeoiv\ avrcöv lesen wollen.)
4) (Von Mommsen ursprünglich angezweifelt, später (eph. ep. 2 p. 103) an-
genommen.)
5) iunge XQ^<^^ov xovxoig ojicog avxoig aiiododf], Id quod est xovxoig rectius
abesset. Kirchhoffius suasit, ut eins loco scribatur xovxo, scilicet aurum.
278
Observationes epigraphicae N. XV.
35 Tov orecpavov sig || [r]6 Kane-
Tcbhov xaraoxevdooooiv :
ovrcog anodovvai edo^ev.
282 37
38
36 ""i^aa?; |[t]cü? neQi (hv ol avzol
loyovg eTioiYjoavTO dv&Qeojiovg,
oirivsg v7ieva[v\Ti]a roTg dr]-
juooioig TtQayjuaoi roTg ^juere-
QOig xal ToTg eavxcov elolv^, \
[Ö7i\(jog ovTOL xarexcovrai^:
jisQi rovTOv TOV TZQdyjuarog,
39 xa§cbg dv Kotv\\Tcp\ Maiviq)
OTQarrjycp ex rcbv drjjLiooicov
TZQayjudrcov xal rfjg Idiag
40 ni\oTe(X)g öoTcfj, ovrcog noeiv
edo^ev.
41 OiTiveg sig dXXag jioXsig djiijX^o-
oav xal ovylnQogTov nag fj[jLcbv
42 OTQarfjydv ^ Jiageyevovro, ÖJicog \
firj sig rd^iv xarajzoQevcoviai:
neQi Tovxov tov JiQdyjuarog Jigög
43 ÄvXov\ ['0]oTLAiov VTittTOv ygdju-
juara dnooTeTXai edo^ev, öjicog
44 negl tovtov ttj di^av\oia tiqoo-
exYi^, xad'cog dv amco ex tcov
dtjjbiooicjov jigayjudTcov xal
II [T]fjg Idiag moTecog cpaivrjxai.
'Eöo^ev.
45
ita reddi censuerunt.
[VI.] Item quod iidem verba fece-
runt homines, qui adversum rem
publicam nostram ipsorumque
sint, ut ii detineantur:
de ea re, ut Q. Maenio praetori
e re publica fideque sua esse
videbitur, ita fieri censuerunt.
[VII.] Qui in alia oppida abierunt
neque ad praetorem a nobis
missum adfuerunt, ii ne in
ordinem regrederentur:
de ea re ad A. Ilostilium cos.
litteras dari censuerunt, ut de
ea re animadvertat, ut ipsi e
re publica fideque sua esse
videbitur.
Censuere.
46 I 'QoavTwg Jiegl wv ol avrol [VIII.] Item quod iidem verba
47 Xoyovg enoirjoavio 7ieg\l \ T]ci)v fecerunt de causis Xenopithidis
dixcöv EevomMöog xal Mva- et Mnasidis, ut Chalcide di-
oiöog, öjicog ex XaXxidog mitterentur, et Damocrita Di-
1) vjievavTia slvai si verum est, proficiscitur ex Latina locutione adversum
esse satis defensa opinor similibus adversum ire, adversus arma ferre (Nepos
Ages. 4). Sed praestat fortasse corrigere vjisvavuoc
2) dvß'Qcojiovs . . . oTtcog ovzot xarexiovrai cum detur, debuit dari dv^gcojiovg
. . . xar€xso§ai.
3) (Ursprüngliche Lesung: nPOZ TO KHPvy^ia tov StgarHrOY (vergL
S. 294 A. 1).)
4) (Ursprüngliche Lesung: HEPI TOYTÜN | NOvN nPOÜEXHI, 'ut in eos
animadvertat', nach Mommsens Übersetzung; vgl. S. 294 A. 3.)
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV.
279
48 äcpe^woi, I xal AajuoxQira Ai-
ovvoiov ex Srjßcov: ravrag ex
49 TOVTCOv Tcdv Tiolecov^ äcpeTvai
eöo^ev, xal ojzojg elg Oioßag
jui] xarel^cooiv edo^ev.
50 il 'QoavTCog ^legl ov ramag rag
yvvalxag vögiag ovv äQyvQiw[i
51 I eL\g Tov oxQax}]y6v evevxeXv
eikaoav ^, Jiegl tovtov tov Jigdy-
52 [/ia|To]g vaiegov evavri ratov
AoxQeTiov ßovXevoao&ai edo-
53 I ['Qo]avTCog Jiegl d)v ol avxol
Oioßeig eve(pdvioav negi ohov
54 yMi eX[al]ov eavxoTg xotvco-
viav JxQog rvalov ITavdooivov
yeyovevai:
55 Jiegl xov[x]ov tov Jigdyjuaxog
[e]dv ^ y.gixäg kaßeiv ßovXmvxai,
56 xovxoig xgixdg do[v\v]ai edo^ev.
'QoavTcog jiegl d>v ol avxol Xoyovg
57 enoiYjoavxo jzegl xov \ ygdjujuara
dovvai ßioßevoiv elg AixcoUav
xal 0(omda :
58 Tiegl xovxov | xov jigdyjuaxog Gio-
ßevot xal KogojvevoLv elg
59 AhcoUav xal 0a>xida xal edv
Tiov elg äXXag noletg ßovXcovxai,
60 ygdjLijuaxa (pddv['d'gco7ia dovvai
eöoiev.
onysii filia Thebis: eas ex iis
civitatibus dimittendas esse cen-
suerunt, et ut Thisbas ne redi-
rent, censuerunt.
[IX.] Item quod eas mulieres
iirnas cum pecunia ad prae-
torem tulisse dixerunt, de ea 283
re posthac coram C. Lucretio
deliberandum esse censuerunt.
[X.] Item quod iidem Thisbaei
significaverunt de frumento et
oleo sibi societatem cum Gnaeo
Pandosino fuisse:
de ea re si iudices accipere velint,
iis iudices dandos esse cen-
suerunt.
[XI.] Item quod iidem verba fece-
runt de litteris dandis Thisbaeis
in Aetoliam et Phocidem:
de ea re Thisbaeis et Coronaeis
in Aetoliam et Phocidem et si
quo ad alias civitates Yelint,
litteras benignas dandas esse
censuerunt.
Senatus consultum hoc ut reliqua in Graecia reperta non habe-
mus ut scriptum fuit Latine, sed Graece versum. Nam ipsa senatus
consulta certe sexto saeculo quin alio nullo nisi patrio sermone facta
perscriptaque sint, dubitari non potest. Sed iis, quae ad Graecos
1) (Ursprüngliche Lesung: AYTA HEPI TOYTQN TQN nPÄr^ia\TQN;
die richtige Lesung ist Foucart erst neuerdings geglückt.)
2) (So die berichtigte Lesung; Mommsen hatte, im Anschluß an Foucarts
ersten Text, geschrieben: 'üoavrwg jisqI ov xavxag jag yvvaXtcag vßglscog ahc]av
^[^f) I ^ßo]g TOV OTQartjyov iveyxeiv im d^iav, und dies p. 295 fP. , s. unten S. 294 ff.
(vgl. S. 294 A. 4) zu erläutern gesucht.) 3) (JL4iV der Stein (peav Ditt. Fouc.).)
280 Observationes epigraphicae N. XV.
pertinebant, non a Sullana demum aetate, ut antea opinabar (vol. I
p. 112)^, sed dudum antea adici coepta est interpretatio Grraeca
publice facta Romae et sine dubio publica quoque auctoritate munita.
Luculentum exemplum praebet s. c. de Asclepiade a. 676 Romae
propositum Latine adiecta versione Graeca^, quam Romae factam
esse cum ederem monui (vol. I p. 112)^ Similia documenta sicubi
in aes incidebantur in Graecia Asiave, Latinis verbis omissis Graeca
sola proponebantur sermone non eins de qua agitur civitatis, sed
communi Graecorum^ et subinde ita comparato, ut peregrinum
284 scriptorem prodat. Sine dubio ex quo Sicilia Romanis parere coepit
et fortasse diu antea iis qui tabulas publicas apud hos tractabant ad
manus fuerunt librarii utriusque linguae periti, quibus id negotium
recte committeretur. — Inde explicatur, ut Foucartus quoque apte
exposuit, qui factum sit, ut vocabula legitima iuris publici Romani
Graece reddantur in Universum verbis item certis et soUemnibus, Cum,
si interpretatio non publice Romae, sed apud Graecas res publicas
pro cuiusque lubitu facta esset, omnino alius aliter ea vertisset.
Exempli causa senatusconsulta duo Graece scripta a. 568 de Delphis
et 676 de Asclepiade, quae plus saeculo distant, easdem plane
formulas habent, ut senatiis est i) ovyxX7]Tog^ quo vocabulo Graece
comitia magis significantur*, ante diem Jiob ^^uegcbv^ scribendo adfue-
1) ((C. I. L. 1) ed. 2 p. 471.)
2) Similiter tbedus a C. Caesare dictatore cum ludaeis factum propositum
est et in Capitolio et Sidone Tyri Ascalone in tabula aerea inscripta Latine et
Graece {xaXxfjv dsXtov EyxsxaoayfA,€vt]v ygäfxfxaai 'PcojuaixoTg rs xal 'Ellrjvixoig) teste
losepho ant. 14, 10, 3 (197). Cf Liv. 45, 29, 3: Paulas Latine quae senatui, quae sibi
ex consilii sententia visa essent, pronuntiavü: ea Cn. Octavius praetor .. . inter-
pretata sermone Graeco referebat.
3) Ad nomiua id non pervenit; ea enim ut alibi ita in hoc quoque senatus-
consulto ponuntur non mutata, nimirum Mvaoig v. 47 et Aa/uoxQira v. 48. Aliae
autem formae Doricae, quas lapicidae Boeoto acceptas rettulit Foucartus, haud scio
au aliter explicaudae sint. Nam avzä v.48 et dcxav v. 50 non tarn Dorica sunt quam
corrupta (falsche Lesungen). 'AjirjX&ooav autem v. 40 pro äjifjl^ov, quod ad fabri
Boeoti errorem revocavit Foucartus p. 7, Hercherus me doeuit non solis Boeotis
proprium esse, sed item frequeutissime reperiri apud Alexandrinos, ut apud Lyco-
phronem, in versione bibliorum septuaginta interpretum passim, deuique apud
Byzantios auctores medii aevi, ut id vitium sermonis late patuerit necesse sit. Item
Evavxi V. 52 a recepto sermone abhorreus iisdem interpretibus Alexandrinis usitatum
esse. Non iuepte igitur cogitari de iuterprete huius senatusconsulti Romae
degente natione Alexandrino, vel certe a Graeci sermonis munditia ita alieno,
ut a vulgaribus erroribus non caveret. (Vergl. Dittenberger Syll.* n. 260 not. 2,
300 not. 19.)
4) Haec apti vocabuli cum parum aptö permutatio non tam ad infantiam
scribarum referenda est quam ad cönsiiium eorum qui Romae rebus praeerant,
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIY. 281
runt yQacpofxevw jiaQfjoav, censuere edo^e et sie deinceps, quarum
formularum aliae parura Graecae sunt, aliae ita comparatae, ut idem
multis modis diversis non minus apte enuntiari potuerit. Scilicet
oum a Graecae linguae communione Romani abstinere nequirent,
legitimum sermonem suum prudenter et fortiter magis quam apte et
perite ei quoque linguae intulerunt, quam suam alteram fecissent^.
Forma senatus consulti de Thisbaeis vel potius senatus consul-
torum (nam cum argumentum continuetur, vere sunt duo decreta
facta diebus diversis) in Universum eadem est atque facti de Baccha-
nalibus aliorumque antea notorum. Annus secundum usum Roma-
norum antiquioris temporis eo tantum indicatur, quod magistratus qui
senatus consultum fecerit nomen praescribitur. — De diebus, qui
senatus consultis omnibus praescribuntur, cum nuper egregie egerit
C. Bardt (Hermes 7, 14) adhibito etiam hoc documento etiamtunc inedito,
ad eam commentationem lectores remitto^. — Locus item ponitur,
solitus nempe in comitio, id est in curia Hostilia (v. vol. I p. 113 (ed. 2
p. 471)). — Sequuntur nomina eorum qui scribundo adfuerunt, qui in
priore senatus consulto duo sunt, ut bini tantum testes perscripti
inveniuntur in senatus consultis duobus apud losephum relatis^, in
posteriore tres. — Denique quod ad singula capita in fine adscribitur 285
Mo^ev per se positum, cum quae praecedunt regantur commate jzsqI
tovTov Tov nQayfAaxog ovxwg edo^ev , hoc respondet formulae de ea
re Ha censuerunt^ illud alteri, qua significatur post relationem dis-
cessione facta id de quo agitur maiori parti praesentium placuisse,
nempe censuere. — Eo autem nomine Graeca haec versio magnopere
differt a senatusconsultis quae habemus Latine scripta, quod cum
haec formulas sollemnes legitimasque suis locis accurate et plene
ponant, Graeci hominis eiusmodi sermonis impatientia vel in hoc
Instrumente quodammodo cernitur multis earum vel in compendium
redactis vel praetermissis et ita quidem, ut ad grammaticam qui
instrumentum exigat, saepe concinnitatem verborum adeoque iustum
nee sine idonea causa rfj ßovhj rcöv Zvgaxooicov respondet non »/ ßovli] rcov
'Pcojuaicüv, sed ^ ovyxXrjxog.
1) (Vergl. Ges. Sehr. V 494, Staatsrecht III 1006.)
2) (Vergl. Ges. Sehr. V 505 A. 5.)
3) Antiq. lud. 13, 9, 2 (260)* 14, 8, 5 (145). Non est simile quod comparavit
Foucartus relatum apud Ciceronem (ad Att. 4, 18, 2) consules a. 699 pactum
fecisse cum petitoribus daturos se duo consulares , qui se dicerent in ornandis
jaromnciis consulartbus scribendo adfuisse, cum omnino ne senatus quidem ea die
fuisset [cod. quidem adfuisset]. Nam quod duo consulares scribendo adsunt, inde
non recte coUigitur non plus duos senatores scribendo adfuisse.
282 Observationes epigraphicae N. XV.
sententiarum nexum desideret, Ita ipsa legitima praescriptio in
posteriore senatusconsulto omissa est sola die excepta, scilicet quod
reliqua verba eadem sunt atque in priore. Similiter v. 20 ante Tzegl
agxöjv ex praecedentibus v. 17 supplendum est jisgl d)v oi amol
Xoyovg ijzoujoavro. Item cum sollemnis ordo hie sit, ut post decer-
nendi causam et rationem {ji£qI wv 6 deiva loyovg enotrjoaTo, öncog:
cet.) sie pergatur: TieQi tovtov tov TtQayjuarog ovicog edo^sv äjzooreiXac
vel ojicog änoorelcDoiv' edo^ev^ scriptor brevitatis causa illud omcog
edo^ev passim omisit, ut iam anooreXlai vel öncog äjtooreXXcooiv pendeat
ab edo^ev eo quod sequitur neque sua vi hoc stet, ut seniper stat in
decretis Latine scriptis. Omnino senatusconsultum hoc ita legendum
est, ut in Graecis vocabulis sensus Latinos rimemur.
Latina eleraenta Graece ita fere redduntur, ut fit in aliis eins
aevi monumentis ^. Yocalis ti longa exprimitur per ov (Movxiog)^
brevis per o (Koivrog, AoxQeiiog, Nojuloiog, IlönXiog) secundum legem
eam, de qua nuper docte exposuit Dittenberger (in Hermae vol. 6
p. 282). Magis notabilis est forma eldv- pro Latino idii-^ rediens ea
(üt admonuit Dittenberger) in senatus consulto de Prienensibus a. 619
(vide supra (Eph. ep. 1} p. 156^: jtqo i)iJ.eQO)v tievte eldvicbv ^eßgoagimv),
cum postea vulgo scribatur non eidvwv vel eldvicov, sed eldwv ab eidoL
Item quod v consonans, ubi vocabulum ab eo incipiat, omittitur, eiu&
omissionis aliud exemplum nullum mihi praesto est praeter aequale
fere catalogi proxenorum Dephicorum ^ v. 16: Koivxog'OxÖQLog Koiviov
'Pcojuaiog^ quod est Latine Q. Votnrius sive Veturius Q. /!, ut mittam
286 Venetos 'Everovg similiaque^. Haec digammatis tractandi ratio cum
etiam in mere Graecis obtineat, fortasse reliquas formas, de quibus
1) (Auf die Frage der Umschrift lateinischer Worte in griechischen Inschriften
ist Mommsen Observ. epigr. n. XXIII: 'Senatus consultum Adramyttenum' (Eph.
epigr. IV p. 217), s. weiter unten in diesem Bande, zurückgekommen.)
2) (Vgl. oben S. 261 A. 1.)
2) Wescher et Foucart inscr. Delph. p. 20 seq. De tempore diligenter ex-
posuit A. Mommsen in Philologi vol. 24 p. 25seq. ; scriptus est catalogus a. u.
c. 557 et deinceps. (Vergl. jetzt Dittenberger syll. ed. 2 n. 268; Dessau n. 8764.)
— Qui in eo nominantur v. 112: Ti'rog KoiyxTiog Tixov viog 'PcofiaTog et v. 118:
MdaQxog Alfxvhog Asjisdog Madgxov viog 'Pco/uaiog , eos dudum intellectum est
consules esse a. 556 et 567. Tertius v. 115: Asvxiog 'Axüuog Katocovog viog pater
est consulis a. 604 M'. Acilii L. f. K. n. Balbi. De reliquis Romanis qui ibi nomi-
nantur mihi non constat.
3) 'Ovlr{ivia) scriptum est in titulo Attico vol. III n. 561.' [W. Dittenberger.]
Etiam in Latino III n. 5636 legitur ültinia perscriptum, quod haud scio an item
ad Graecam vocabuli pronuntiationem referendum sit, cum titulus sit hominis-
Philippensis. A Latina enim consuetudine haec litterae omissio abhorret.
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV. 283^
exposuit Dittenberger 1. c. p. 302, tempore praecessit, quamquam
non ignoro iam in epistula scripta a. 561 reperiri OvaMgiog pro
Valerio. — De KaTzeicoXicp et yMjueTiw pro Capitolio et comitio egit
ibidem Dittenberger p. 138. 142. — 'Oy.rcojußoicov^ quod bis reperitur
V. 3. 14, non magis offendit quam incumbere factum ex cubare et
Insubres "IvoojußQot Polybio dicti et Tampsitanus pro Tapsitano et
alia similia sescenta (v. Corssen Aussprache ed. 2 1, 263). — Paullo
diutius morabimur in eo quod est MdaQxog^ in qua forma ut hoc
senatus consultum sibi constat (v. 15. 16), ita alibi quoque cum in
hoc vocabulo tum in derivatis eins Marcio et Marcello non raro
reperitur, ut in catalogo illo proxenorum quater^; in nummo Apolloniae
Illyrici^; in titulo Attico ^ ; in alio reperto Heracleae Thessaliae*; in
bilingui Argivo a. u. c. 687^; in Tauromenitano^; in Gythiensi scripto
c. a. u. c. 7 1 5 '^, denique in urbano aetatis ut videtur imperatoriae ^. Ex
his exemplis apparet eam scribendi rationem apud Gfraecos obtinuisse
a hello Hannibalico usque ad Augustum, licet etiam vulgaris forma
Mägxog eodem tempore in usu esset ^. Iam cum vocalium longarum
apud Latinos geminatio adhuc certe testata non sit nisi ab aetate
Gracchana fere ad SuUanam, nuper G. Boissier^^ contendit Ritsche-
lium^^ quique eum secuti sunt non recte intra hos terminos eam
scribendi rationem conclusisse. At haud scio an Boissierius errarit.
!N'ara quod Graeci in hoc vocabulo Latino a litteram geminare solent,
cum praeterea quod sciam nusquam adhuc in uUo alio Latino voca-
bulo vocalis longa reperta sit Gaece per geminatam vocalem
1) Praeter v. 118 (p. 285 n. 1) adest v. 86: Mdagxog ^0)l*Qiog Ofiorrovrjg xal
rol vioi avTov UÖTiXiog Fdiog Mäaoxog Koivtog (über diese Valerier s. Dittenberger
Herrn. 15, 1880 S. 158; Dessau inscr. sei. 8764 not. 8).
2) Mionnet 2, 29, 14: Mäagxog.
3) C. I. Gr. 887: IlöV.a Ao)Ma Madgxov et Md[a]Qxog AoXXiog MadQxov
'Pco^aXog.
4) Lebas et Foucart II, 1139: Ze^oxco KoqvtjUco Madqxov 'Pcof.iaicp.
5) Vol. 1 n. 596: Q. Maarcium . . . Köivxov Madqxiov . . .
6) C. I. Gr. 5644 (Inscr. Gr. XIV 435): Fdiog Klavdiog Madgxov v!6g
MadQxeXXog.
7) Sauppe in actis minoribus Gottingensibus 1865 p. 461 (Dittenberger
syll.^ n. 330): Ne^sQLogxai Madgxog KXodxioi Ns/usqiov viol'Pco/naToi (sie bis simi-
liter), ubi editor non recte Mdaqxog in Mäoxog mutavit. (Die Inschrift ist
übrigens einige Jahrzehnte älter, s. Dittenberger a. a. 0. A. 15.)
8) C. I. Gr. 6155 (Inscr. Gr. XIV 1249): Mdagxog Koaoovxiog Madgxov dn-
£).EV-&eQog KsQÖcov ijxoiei.
9) In epistula M. Valerii ad Teios a. 561 scripta (C. I. Gr. II, 3045) bis est
Mägxog.
10) Kevue archeologique n. s. 20 (1869) p. 47 seq.
11) mon. tria p. 22 seq. (opusc. phil. 4, 142).
284 Observationes epigraphicae N. XV.
expressa (ut exempli causa in hoc decreto quater legitur Mdvtog),
id satis indicat id quod est Mdagxog sua vi niti nee tarn ad vocalium
gemiiiandarum consuetudinem pertinere quam ex proprietate quadam
sermonis antiqui originem trahere. Ea proprietas admittenda est,
licet explicatio probabilis adhuc nulla suppetat, poteritque iure
Mdagxog illud componi cum aliis praenominibus antiquissimis Italicis
apud Graecos ea forma receptis, quae a vulgari Romana aliquantum
287 abhorret, ut sunt Nsjuegiog et imprimis Aevxiog (cf. Dittenberger 1. c.
p. 310) factum non ex Lucio, sed ex Lovcio vel Levcio. Magis igitur
inde colligemus Romanos antiquissimo tempore pronuntiasse Ma{h)arciis
indeque factum esse Marcus^ ut ex ahala factum est ala'^,
Homines nominantur primum magistratus Romani tres:
AvXog 'OoxiXiog vjiarog v. 42. Est A. Hostilius L. f. Mancinus cos.
a. 584, quo tempore senatus consultum factum est in Macedonia agens.
KoivTog Maiviog Tixov vibg OToaT}]y6g v. 1 . 10. 3ö. Praetorem Q.
Maenium quae senatus a. 584 de Abderitis decrevisset, pro contione
edicere iussum esse in huius anni actis Livius 43, 4, 12 narrat,
item 43, 6, 10 eundem a senatu iussum esse Lampsacenos in socio-
rum formulam referre. Apparet igitur Q. Maenio praeturam urbanam
a. 584 obtigisse eumque consule A. Hostilio in Macedoniam pro-
fecto, altero A. Atilio in Ligures senatum coegisse et res urbanas
curavisse. Id ipsum requirit senatusconsultum quod habemus;
notissimum enim est absentibus consulibus non cui velit praetori
ius esse senatus cogendi, sed urbanum more maiorum consulare
munus sustinere (Becker enchir. 2, 2, 187. 403); ut vel ex eo, quod
Q. Maenius senatum consuluit, provincia eins colligatur. — Non
recte viri docti adhuc ei peregrinam provinciam dederunt, urbanam
autem Q. Raecio, quem Livius 43, 9, 6 ait ex senatus consulto in
parte Italiae Illyrico obiecta milites conscripsisse, deinde c. 11,4
ex alio senatus consulto senatores ex tota Italia Romara revocasse.
Nam ex hisce ipsis locis satis intellegitur Raecium in Italia egisse,
id quod praetori urbano ne licebat quidem, et res Italicas admini-
strasse. Proprio autem quaenam provincia Q. Raecio evenerit ubi
quaerimus, paullo altius res repetenda est. Scilicet cum seni tum
praetores crearentur, quorum bini in Hispanias ire solebant, hello
1) (Über Mäaoxog, Maägy-iog usw. hat inzwischen Th. Eckinger die Ortho-
graphie lateinischer Wörter in griechischen Inschriften, Züricher Diss. 1892
(München) S. 8 ff. gehandelt. Hinzugekommen sind besonders viele Beispiele aus
delischen Inschriften, s. Bull, de corresp. hellenique 23, 1899 S. 78. 33, 1909
S. 494. 496. 521.)
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV. 285-
Persico exorto singulis tantum praetoribus in Hispaniam missis-
extra ordinem sors facta est, ut is praetor cui evenisset iret quo
senatus censuisset. Haec sors cum a. 583 C. Lucretio obtigisset,
is Brundisium ad classem missus est (Liv. A2, 31). Deinde classis-
inter provincias eas, de quibus praetores sortirentur, recepta evenit
a. 584 L. Hortensio (Liv. 43, 4. 7. S), a. 585 C. Marcio Figulo-
Liv. 4o, 11. 15. 44, 1), a. 586 Cn. Octa^io (Liv. 44, 17). Sed provincia
ut iret quo senatus censuisset magis ab imperio maritimo seiuncta
est quam sublata; certe a, 586 praetor peregrinus simul iubetur
ire eo quo senatus censuisset (44, 17, 10 cf. c. 21, 4), et veri simile
est etiam annorum 584. 585 praetores peregrinos similiter duplicem
sortem habuisse. Ea sors opinor a. 584 M. Raecio evenit; censuit
autem senatus, ut urbe relicta provinciaque peregrina collegae
commissa orae maris Hadriatici custodiam susciperet. — Q. Maenius
T. f. praeterea ignotus est.
rdiog Aoy.oenog v. 21. 52 is de quo modo diximus praetor a. 583
classi praefuit.
Nominantur deinde senatorii ordinis viri quinque, qui duobus
senatus consultis bis scribendis adfuerunt:
Mdviog \iyJ/dog Maviov vlög '0/T£[m]a v. 4. Fuit ea aetate M'. 28&
Acilius M'. f. Glabrio duovir aedi dedicandae a. 573 (Liv. 40, 34),
consul a. 600. Sed duos tum Manios Acilios Manii filios in senatu
fuisse probabile est, cum quod per ea tempora praeter Acilios
Glabriones etiam Acilii Balbi floruerunt et ipsi Manii praenomine
saepe usi (ut a. 604 fasces gessit M'. Acilius L. f. Baibus) tum quod
in hoc uno homine tribus adscribitur, puto ut per eam duo eiusdem
nominis viri distinguantur, id quod etiam Foucartus recte intellexit.
Uter igitur significetur, Glabrio an Baibus, incertum est.
TiTog XoiÄioiog Tltov viog v. 5. Idem est, qui apud Livium 45, 17, 3^
nominatur inter legatos non consulares in Macedoniam missos-
a. 587 ad res ibi ordinandas T. Numisius Tarquiniensis.
IIoTiMog Movy.tog Koivxov vlög v. 15. Intellegitur F. Mucius Q. f. Scae-
vola consul a. 579, consularis igitur, quo tempore de Thisbaeis senatus-
decrevit et propterea primo loco nominatus inter eos, qui posteriori
consulto scribendo adfuerunt.
Mdagxog Klavöiog MaaQxov viog v. 16. Intellegitur M. Claudius-
M. f. Marcellus praetor a. u. c. 585 (Liv. 43, 11), consul a. 588. 599.
602, eo igitur tempore, quo senatus consultum factum est, prae-
turae proximus. Nam de alio M. Claudio M. f. Marcello consule-
a. 571, defuncto a. 585 (Liv. 43, 18) cogitari non potest, quoniam
hie ponendus fuit ante Q. Mucium consulem a. 579.
286 Observationes epigraphicae N. XV.
Mdviog Zegyiog Maviov vlog v. 16. Recte Foucartus negavit intellegi
posse M. Sergium Silum praetorem a. u. c. 557; is enim post
Marcellum hominem iion praetorium collocari non potuit, prae-
terea Marcus potius fuit quam Manius (cf. röm. Münzwesen p. 553).
De filio eius M. Sergio Silo quem Livius 40, 44, 5 scribit a. 586
legatum in Macedonia meruisse, cogitari licet; quamquam ne in
hoc quidem causa est cur praenomen Marci corruptum esse pute-
mus. Superest, quem item Foucartus attulit, Manius Sergius a. u.
<i. 591 cum C. Sulpicio legatus in Graeciam missus (Polyb. 31, 9, 6),
quem probabile est hunc ipsum esse. Qui pro consule Hispaniae
praefuit aetate liberae rei publicae M'. Sergium M'. f. (vol. I
n. 1486 = II n. 4956) quo minus pro eodem habeamus, obstat,
quod cum titulus is ex quo innotuit miliarius sit, parum credibile
est eiusmodi viarum determinationem cippis scriptis ad eam collo-
catis ad sextum urbis saeculum ascendere.
Quod vlog ad patris nomen ut non additur in Graecis (v. 48),
ita constanter adscribitur in Latinis, id fit non propter ignorantiam
usus Graeci, sed quod Romanis in talibus mature placuit suam con-
siietudinem tum quoque retinere, cum Graece loquerentur. Quam-
quam in ea re documenta antiquiora sibi non constant; ita catalogus
proxenorum Delphicorum a. 557 seq. itemque senatus consulta duo
a. 568 Delphicum (Lebas et Foucart II, 852) et a. 619 Prienense
(Lebas et Waddington III, 195) modo ponunt, modo omittunt^, epistula
M. Yalerii a. 561 scripta (C. I. Gr. II, 3045) omittit, hoc quod tracta-
289 mus senatusconsultum a. 584 semper ponit (cf. Dittenberger in Hermae
vol. 6 p. 140). — Cognomen in universo senatus consulto nullum
reperitur, et adhuc verum est quod olim posui (röm. Forsch. 1, 47)
in instrumentis publicis quae habemus cognomen non inveniri ante
a. 676, quo factum est s. c. de Asclepiade. — Contra quod ibidem
observavi etiam tribum tum primum comparere, id iam aliquatenus
reformandum est. Nam magistratibus ea nullo tempore adscribitur (v.
(Eph. ep. I) p. 156), quippe qui enuntiato magistratu satis deter-
minentur; senatoribus, qui scribendo senatusconsulto adfuissent, non
adscribitur quidem in duobus senatus consultis omnium quae habemus
antiquissimis, de Bacchanalibus facto et altero Delphico a. 568 utroque,
nee magis in nostro temporis ordine tertio anni 584, nisi semel ob
ambiguitatem vitandam. Sed adest tribus in testibus omnibus senatus
consulti de Prienensibus facti a. 619 (v. supra (Eph. ep. I) p. 156), item in
duobus relatis apud losephum 13, 9, 2 (260). 14, 8, 5 (145), quae
1) (Desgleichen das im J. 1911 in Delos gefundene Senatusconsult vom
J. 587 oder 588 d. Stadt (Mitteilung Holleauxs).)
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV. 287
<i. a. G20 — 630 facta esse videntur. Recte igitur Foucartus me repre-
hendit Ritsch eliumque laudavit, quod senatus consultum de Tiburtibus
{vol. I n. 201)^ sexti magis quam septimi saeculi esse dixit; abest enim
ab eo in testibus tribus.
Restant Graeci quattuor praeterea ignoti omnes:
Fvaiog Uavdooirog v. 54, id est Gnaeus ex oppido Pandosia^. Nam
quod Foucarto placuit Pandosinum nomen hominis esse manumissi
scilicet a re publica Pandosinorum, id etsi admitti potest, illa
explicatio simplicior videtur, cum praesertim praenomen Romanum
apud Graecos maxime in Italia degentes persaepe nominis vices
faciat, ut supra p. 2b3 n. 2 attulimus ex nummo Marcum Apollo-
niatem. Pandosia intellegitur non Epiri oppidum, sed Bruttiorum;
Onaeus enim is de quo agitur omnino fuit ex numero Italicorum
in provinciis consistentium, quorum tituli aetatis liberae rei publicae
non minus saepe mentionem faciunt (vol. I n. 533. 595. 596)^ quam
qui sunt aetatis posterioris civium Romanorum consistentium in
provincia illa vel illa.
AafAOXQLxa Aiovvoiov v. 48 |
Mvaoig v. 47 > mulieres tres Thisbaeae.
Xevom^ig v. 47 J
Thisbae* Boeotiae oppidum sub monte Helicone situm inde ab
Homero ^ passim memoratur. Quamquam in ipso litore non fuit ^,
ager ad mare usque pervenit, ut portum quoque maritimum Thisbaei
haberenf^. In belle Persico quas partes Thisbaei secuti sint quidque 290
per ea tempora et propter ea perpessi, iam ex senatus consulto eo
de quo agimus luculenter apparet, quo quae traduntur, cum hie in
media luce Polybiana versemur, facillime et planissime ad Universum
rerum gestarum ordinem applicantur.
Bellum Persicum coepit a Boeotis antiquis partis Macedonicae
1) (C. I. L. I ed. 2 p. 464 u. 586 mit Anm.; Dessau n. 19.)
2) (Anscheinend ein Sohn dieses Gnaeus war rdiog ITavdvoTvog Fvaiov vlög
"PcofiaTog, der, nach dem Zeugnis der Inschrift Inscr. Gr. XII 5, 917 = Dessau
8889, auf der Insel Tenos Weihegeschenke aufgestellt hat.)
8) (C. I. L. I ed. 2 n. 612. 746. 747; Dessau 864. 867. 868.)
4) Strab. 9, 2, 28 p. 411: t] Gioßr] Ocoßai rvv Uyovjai. lila forma videtur
Homerica esse, hac utitur Xenophon Hell. 6, 4, 3 et senatusconsultura hoc v. 23. 49.
5) II. 2, 502: noXvxQrjQOiva xs Gioßrjv.
6) Strab. 1. c: olxEixaL (xlxqov vjisq xijg ^a?.dxxrjg d/j,oQov Oeojiisvoi x6 x^^Q^ov
xai xfj KoQwveiay.fj.
7) Strab. 1. c. : etiivsiov syst jrsxQcöösg nsQioxeocöv fieoxöv. Stephanus Byz. s. v. :
xal 6 Xc/uTjv de xcöv 0coßscov, w? cprjoiv 'Ejia(fQÖdixog, xai x6 sjiivsiov jisqioxsqööv nXfJQeg.
288 Observationes epigraphicae N. XV.
sectatoribus et a Romanorura societate infesto eorum odio aversis.
Cum amicitiam Romanis suspiciosam Boeoti cum rege Perseo fecissenty
Romaui legati ob eam causam in Graeciam missi callide negaverunt
se de ea re cum Boeotorum concilio tractaturos esse, ut ad singulos-
populos ea res reiceretur ^. Quo facto cum et Thebani et Thespiense»
et alii plurimi Boeotiae populi Romanas partes amplecterentur, tres-
in regis Macedoniae amicitia permauserunt. Ueooevq^ Polybius ait
27, 5, Jiw&avöjuevog exi riväg rcov h t?] Boicoria TioXecov avrexeo^ac
rrjg JiQog avrbv evvoiag 'Avriyovov e^aTieoTsde xov 'Ake^dvögov ngeoßev-
TYjv , dg xal jiagaysvojuevog elg Boicorovg rag juev äkXag noXeig JiaQfjxe:
dtä 7.6 jur]dsjuiav äq?OQjiirjv kafißdveiv ejiiJikoxfjg , elg de Kogcoveiav xal
Stjßag exL ö' AUagrov eioe?Mcbv nageyAleoe rovg ävd^gcojiovg ävxexeo&ac
xrjg Ttgog Maxedovag evvoiag' xcbv de TtgodvfjLCog äjiode/ojuevayv rä
Xeyojueva xal ngeoßevxäg yjrj(pioajueva)v TiejuTieiv elg MaxeSovlav ovxog-
juev änenXevoe. In quo loco in verbis quae sunt xal ßrjßag erratum
esse dudum intellexit Casaubonus, cum statim addat auctor easdem
civitates praesidium petivisse a rege, quo se defenderent a Thebani»
eo tempore ducibus partis adversae. lam apparet verba illa non
delenda esse, id quod placuit Casaubono, sed Polybium recte con-
iungentem civitates duas finitimas (p. 287 n. 5) scripsisse xal Kogch-
veiav xal Oioßag. Nam neque Thisbae ab eo tacite praeteriri
potuerunt, et facillime inter se permutantur litterae IC et H. Sed
error est antiquissimus, cum ipsum Livium deceperit sie illa redden-
tem 42, 46, 7: Boeotiae quoqtie civitates (legati Persei) et Thebas et
Coroneam et Haliarttim adierunt, quibus expressiim invitis existima-
hatur, ut relicta regia societate Romanis adiungerentur. Thebani nihil
moti sunt, quamquam nonnihil et damnatis princijnbus et restitutis
exulibus succensebant Romanis. Coronaei et Haliartii favore quodam
insito in reges legatos in Macedoniam miserunt praesidi^im petentes,
quo se adver sus impotentem superhiam Thebanorum iueri possint. Id
igitur ipsum quod apud Polybium nos legimus, etiam Livius legit^
quod cum perversum esse perspiceret, ut aliquo modo sese expediret,
narrationem ita ut vidimus immutavit, usus vel potius abusus iis quae
de Thebanorum factionibus paullo ante exposuerat.
Haec facta sunt hieme a. u. c. 582/3. Bellum deinde cum exar-
sisset, classi praefectus C. Lucretius praetor mense lunio (Liv. 42, 35, 3)
ex Italia in insulam Cephalleniam profectus inde fratrem Marcum
cum navibus Chalcidem misit, unde is in Boetiam ingressus copias
Haliartum duxit ad oppidum oppugnandum. Ipse praetor cum una
triremi a Cephallenia breviore via per sinum Corinthiacum in Boe-
1) Liv. 42, 12, 5. c. 40, 6. c. 43. 44. Polyb. 27, Iseq.
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIT. 289
otiam ingressus Creusam venit in portum Thespiensium, qui manserant 291
in societate Romana (Polyb. 27, 1, 1). A Creusa et ipse Haliartum
se contulit, ubi fratrem repperit iam oppidiim oppugnare parantem
(Liv. 42, 59). Eo vi capto et diruto inde Thebas dtictus exercitus;
fjuihus sine certamine receptis urbem tradidit exulihiis et qui Bomano-
ru)H partis erant, adversae faetionis hominum faiitorunique regis ac
Macedonuni familias suh Corona vendidit. His gestis in Boeotia ad
mare et ad naves rediit (Liv. 42, 63, 12). Abest igitur ab auctoribus,
qui bellum Persicum enarrant, quod legimus in senatus consulto
(v. 22) C. Lucretium castra admovisse ad oppidum Thisbas. At
Polybius cum narrasset tria oppida a Romanis defecisse, sane ut de
Ilaliarto et Coronea ita etiam de Thisbis quid factum sit memoriae
tradidit; Livius id omittere potuit, quamquam videtur in universa
hac narratione Polybium presse secutus esse. At quaenam est illa
post Haliartum captam expeditio adversus Thebanos? Nonne modo
(42, 44. 46) audivimus eundem Livium narrantem Thebanos decre-
visse, ut tolleretur regia societas, auctores paciscendae eins Chalcidem
ad Romanos misisse, Romanos laetos id audivisse, Thebis per hiemem
a. 582/3 P. Lentulum legatorum unum cum praesidio militum Itali-
corum consedisse indeque vere a. 583 cum iisdem militibus et iuven-
tute Boeotorum Haliartum oppugnatum profectum esse (c. 37, 1.
c. 47, 12. c. 56, 3. 4), oppida autem quae cum rege starent praesidium
ab eo expetivisse, ut a Thebanis se defenderent? Quae ut Livius
ex Polybio sumpsit, ita ex ipsis Polybianis quae supersunt (27, 1)
quatenus perveniunt eadem referunt etiam luculentius et gravius; legatos
is ait a Thebanis missos esse, qui urbem Romanis permitterent exu-
lesque reducerent. lidem Thebani adversus Coronaeos C. Licinium
ex Thessalis arcessiverunt (Liv. 42, 67, 1 2). His omnibus cum refragetur .
quod supra rettulimus C. Lucretium exercitu adducto Thebas recepisse
et exulibus urbem tradidisse, nonne patet hie agi non de ipsis Thebis,
sed de Pseudothebis iisdem, quas supra vidimus coniungi cum Coronea
et Haliarto, quae Thebae vere sunt Thisbae? Accedit aliud. C.
Lucretium cum ex decreto nuper reperto constet exercitum adduxisse
Thisbas, ea expeditio ante Haliarti oppugnationem collocari non
potest; nam quamquam a Creusa Haliartum proficiscens Thisbas
adire potuit, Creusam profectus cum una triremi exercitum eo tempore
secum non habuit. Exercitus Chalcide expositus primum, ut par est,
Haliartum ductus est, qua expugnata cum Coronaeos Interim consul
P. Licinius ex Thessalia veniens aggressus esset (Liv. 42, 67, 12.
43, 4), nihil supererat nisi expeditio adversus Thisbaeos. Ita sie
quoque confirmatur quae hie apud Livium de Thebis narrantur, ea
MOMMSEN, SCHR. VIII. 19
290 Observation es epigraphicae N. XV.
Polybium de Thisbis rettulisse. — Quando expeditio adversus Thisbas
suscepta sit, accurate definiri non potest; sed cum Haliarti obsidio
non admodum diu protracta esse videatur nee quicquam eo ducat
Lucretium in hiemem usque bellum continuavisse , probabiliter ad
autumnum a. 583 referetur.
Quod inde a principio legati Romani postulaverant, ut omisso
Boeotorum concilio Boeotarchisque res tractaretur inter Romanos et
populos Boeotiae singulos, id cum secuti essent in pace confirmanda
292 cum populis iis qui in fide Romanorum remanserant (Polyb. 27, 1 ;
Liv. 42, 43, 44), multo magis in iis qui desciverant observari debuit,
itaque cum Coronaeis actum esse Livius ait (43, 4, 11). Quid actum
sit cum Thisbaeis, bona fortuna iam recuperavimus nacti senatus-
consulta duo de Thisbaeis facta alterum d. Oct. 9, alterum d. Oct. 14
a. 584, id est anno fere post deditas Thisbas. Yerba fecerunt in
utraque actione Thisbaei, scilicet Romanae partis principes Romam
profecti. Ulis igitur senatus, ut aiunt, datus est a Q. Maenio praetore.
Nam consulere senatum, id est cogere eum, et ad eum referre, id
est de singulis rebus sententias exquirere ut magistratus est, ita verba
facere possunt in senatu quicumque aut in senatu sunt aut certae
rei causa in eum vocantur, ut sollemniter legati regum populorum-
que exterorum in senatum introducuntur (Liv. 10, 45, 4. 40, 20, 1.
43, 2, l cet.). Similiter in senatus consulto de Tiburtibus (vol. I
p. 107) ^ verba fecerunt Tiburtes, itemque in senatus consultis duobus de
ludaeis factis (loseph. 13, 9, 2 (260). 14, 8, 5 (146)) verba fecisse dicuntur
legati populi ludaeorum, quorum etiam nomina ponuntur. Legati
autem cum populi regisve sui nomine verba faciant, id quod conceditur,
quamquam iis qui verba fecerunt concedi dicitur, vere conceditur
populo regive ei, qui illos legavit, ut hie universis Thisbaeis, qui
quidem remansissent in Romanorum amicitia. lidem sunt opinor,
qui V. 26 appellantur q^vyddeg et aviöjuoXoi, nam cum Thisbaei et
Romani bellum inter se gessissent, nemo illorum in amicitia Romana
permansit nisi qui exilii causa solum vertisset et sive ante bellum
sive per bellum ad hostes transfugisset.
Priore senatus consulto rogantibus Thisbaeis iis qui in Roma-
norum amicitia mansissent, ut Romani res ipsorum ordinandas in se
susciperent, decernitur, ut quinque legati eo mitterentur ad res This-
baeorum ordinandas. ISTam sie verba parum concinna sine dubio
intellegenda sunt. Uegl wv sollemnis interpretatio est vocabuli Latini
quod, quo posito ex Graecis sane perturbatis Tzegl cov Xoyovg enoi-
1) (Vergl. S. 287 A. 1.)
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIV. 291
Tf]oavxo JXEQt TMv jiQayudicov procedunt verba plane Latina quod ii
verba fccerunt de rebus. Similiter jzeqI bis positum parum Graece
redit postea v. 17 et 46 et alibi passim. Ad id quod praecedit
Sioßeig adnectenda sunt verba quae sequuntur olriveg ev ifj cpiXia
rf] fjfiezeQq ivejueivav^. — — — Ceterum quod eiusmodi legati 293
nominantur ab eo magistratu, qui senatus consultum id quo nominari
iubentur fecit, fit ex consuetudine Romana (Liv. 43, 1, 10).
Posteriore senatus consulto verba facientibus iisdem Thisbaeis
partis Romanae quinque viris iis, quos Interim a praetore nominatos
esse consentaneum est, a senatu praescribitur, quid in rebus This-
baeorum ordinandis sequi eos oporteat. Et de capite primo (v. 17 — 20)
verum vidit iam Foucartus. Thisbaeorum ager cum per deditionem
Romanorum factus esset secundum notam formulam (Liv. 1, 38, 2):
deditisne vos populumque Collatinum urbem agros aquam terminos
delubra utensüia divina humanaque omnia in meam popiäique Romani
dicionem? 'Dedimus^. At ego recipio, vel, ut est apud Polybium
36, 4 [2] : yd)Qav . . . xal noleig .... ävögag xal yvvaixag .... jiora-
juovg hjuevag tegd Tdq)ovg^ iam ager iis redditur, similiter atque Plara-
sensibus et Aphrodisiensibus conceditur, önmg i) nohg xal ol noXeXxai
.... xcofjicbv xcoQicov öy^vQcojudzcov öqcov TTQooödcov TiQog T}]v (pdiav
To [eq?' '^iu]iv xoaicboiv (C. I. Gr. 2737 (Dittenberger Orient. Graec.
inscr. 455)). Redditur autem ager ita, ut habere liceat, non ut
eorum sit, id est hoc Thisbaeis tribuitur, ut agrum quem ante bellum
habuissent, postea quoque haberent non dominorum loco, sed posses-
sorum; neque libertatem accipiunt, sed rediguntur inter civitates
stipendiarias (v. Marquardt enchir. 3, 1, 265). — Tarn [t4w£[>']c5)' quam
[^^^^H^^ Foucartus proposuit hoc praeferens — — — ^.
Capite secundo (v. 20—24) cavetur de magistratibus et sacer-
dotiis, item de vectigalibu^ publicis administrandis. Ut ea omnia
in suo statu maneant, id est ut suas leges Thisbaei retineant, non
tam enuntiatur quam tacite admittitur condicione imposita, ut per
decem annos proximos Thisbaei ii soll, qui ante oppugnationem
oppidi ad Romanos descivissent, in rebus et vectigalibus publicis
administrandis versentur, reliqui nee honores capessant nee publicos
reditus tractent. Haec poena est extra ordinem sociis Haliartiorum
et Coronaeorum imposita; illud autem etiam ad reliquas civitates
1) (Die weiteren Bemerkuugen über diese Stelle mußten wegfallen, da sie
die falsche Lesung öjicog avtol [ÖL6Q\d(i>o[iv s\i<; rä xad''' avxovg Jigayfiara e[io]t]-
yy)o(oviai zur Grundlage hatten. Zur Sache selbst s. Staatsr. III S. 1002 A. 1.)
2) (Das Folgende durch Feststellung der Lesung ?u/j,ev(ov, vergl. S. 276 A. 2,
erledigt. Vergl. Staatsr. III S. 687 A. 4, Ges. Sehr. V S. 501 A. 6.)
19*
292 Observationes epigraphicae N. XV.
stipendiarias videtur pertinere, quod iisdem suae leges non diserte
reddantur, sed pecario, nee raro fortasse in tempus tantum, relin-
quantur. Neque enim eo differunt civitates stipendiariae a liberis,
quod suas leges illae non habent (v. Marquardt 1. c), sed quod his
si non lege publica, certe senatus consulto confirmantur, illis ita
relinquuntur, ut liberum sit senatui eas cum velit iis adimere.
Caput tertium (v. 25 — 27) bona privata ita confirmat, ut maneat
item Stipendium antea iis impositum^ Aliter enim verba a Foucarto
294 non recte ordinata accipi posse nego, quaeque ibi legimus quamquam
primo adspectu ofFendunt, rebus accurate expensis recte plane se
habent. Nam quod adhuc credidimus sexto saeculo nullas civitates
Graecas Romanis Stipendium pependisse, id tantum abest, ut probari
possit, ut fortasse etiam contrarium possit demonstrari. Nam in
Isthmiis illis Flamininus plerosque quidem Graeciae populos liberos
et immunes suis legibus usuros esse pronuntiavit; at num hoc etiam
ad Boeotos pervenerit, admodum dubium est. Nam paullo ante cum
iidem nee pro quingentis militibus Romanis in Boeotia interfectis
impositam sibi multam quingentorum talentorum solverent nee noxios
traderent, ipse eos hello aggressus est vastatisque agris et Coronea
oppugnata cum tandem ei se permisissent, iussis tradere noxios et
multae nomine XXX conferre talenta pax data et ah oppugnatione
recessum (Liv. 33, 29). Triginta talenta post bellum exaeta esse
multae nomine vix credi potest, cum eodem nomine ante bellum
quingenta postularentur; immo tributum annuum hoc fuit Boeotis eo
tempore impositum id ipsum, cuius meminit senatusconsultum^, vide-
turque hie quoque Livius Polybiana male corrupisse. Quod si ab
a. inde 558 in universa Graecia Boeoti soli aut fere soli Romanis
stipendiarii erant, iam patet, cur quicumque hostes Romanis existerent,
socios Boeotos se habituros esse confiderent et plerumque haberent;
ut evenit in hello Antioehino (Liv. 35, 47. 36, 6. 20. Polyb. 20, 7, 3)
itemque in Persico, ut supra vidimus. — Stipendium autem impositum
esse populis non simul in provinciae formam redactis tantum abest,
ut offendere debeat, ut id ipsum paullo post in Illyrico (Liv. 45, 26)
et in Macedonia (Liv. 45, 29) item factum sit.
1) (Die Bemerkungen über diesen Abschnitt haben ebenfalls eine falsche
Restitution des Wortlautes (s. S. 277 A. 3) zur Grundlage; doch schien es richtig
sie beizubehalten.)
2) Eodem iam recte referemus, quod ait Cicero de d. n. 8, 19, 49: an Amphi-
araus erit deus et Trophonius ? nostri quidem publicani, cum essent agri in Boeotia
deorum immon'talium excepti lege censoria, ne/jabant immortales esse uUos, qui ali-
quando homines fuissent. (Vergl. jedoch Ges. Sehr. V 501. 504.)
S. C. de Thisbaeis a. u. c. DLXXXIY. 293
Capite quarto (v. 27—31) agitur de moenibus. Oppidi moenia
senatus iubet dirui, ut postea Mummius oppidorum quae Romanis vi
restitissent omnium moenia diruit (Pausan. 2, 1, 2. 7, 16, 9); arcem
tradit Thisbaeis iis qui ad Romanos transfugissent, ut soll ibi habi-
tarent eamque moenibus circumdarent. De summa re constat, quam-
quam verba impedita sunt propter hiatum y. 27 non satis certa
ratione explendum^. — Adnotat p. 41 Foucartus locorum gnarus
moenia arcis adhuc evidentissime cerni in colle super Kakosi vicum
Dombrenam versus facta ex saxis quadratis sine caemento commissis
et turribus olim munita. Idem ex hoc documento collegit ea moenia
post id perscriptum aedificata esse, haud scio an non recte. Nam
arcem eo tempore moenibus caruisse vix recte inde colligitur, quod
ut muniatur senatus iam permittit, cum hoc item significare possit
permittere eum, ut munita permaneat.
Capite quinto (v. 32 — 35) agitur de auro a Thisbaeis ante opinor
quam bellum exarsit collato ad coronam in Capitolio dedicandam.
Scilicet notum est sociis populi Romani ius fuisse sacrificandi in 295
Capitolio donumque ibi ponendi (v. vol. I p. 113, item n. 587. 588. 589
(ed. 2 n. 725. 727. 728); röm. Forsch. 1, 347) quo iure cum alii Boeoti
tum Thisbaei ante usi sint necesse est, cum socios Boeotos diserte
appellet Livius (42, 40, 6). Iam Thisbaei petunt, ut aurum ad eam
rem collatum, quamquam per deditionem et ipsum factum publicum
populi Romani, nihilominus sibi reddatur, ut dono perfecto denuo
sociorum ius illud usurpent et ea ipsa re societas denuo confirmetur.
Capitibus duobus quae sequuntur sexto (v. 35 — 40) et septimo
(v. 40 — 45) arte coniunctis cavetur de Thisbaeis partis Macedonicae
ducibus aut Romae detinendis aut certe a patria arcendis, sie fere
ut post bellum Persicum per universam Graeciam factum esse scribit
Polybius (30, 13 [10]; cf. Liv. 35, 31). Tota res permittitur praetori
urbano, neque alii ulli permitti potuit, cum et consules et praetor
peregrinus ab urbe abessent^. Apud eum nomina edita sint necesse
1) (Vergl. jetzt S. 277 A. 4.)
2) Foucartus p. 44 apte comparavit locum ex epistula proconsulis Q. Fabii
Maximi C. I. Gr. 1548 (Dittenberger syll. ed. 2 n. 316): Tif^w^sov dk NixUc ...
e[HeXEvoa\ Jigodysiv sig "Pcofiijv , ögxioag iq)'' co xfj vovfitjviq zov £v[eoxä>To\g {xov
h\dTOv (Är}vo\g Dittenberger) soxai kxeX xai s^i<pavioag xc^ im xa>v ^svcov oxQaxt][yq),
ojico]g dv i-ir] tiqÖxeqov ijidveto[iv ei]g oIhov , idv /ni] et iude effecit eam
curam ad praetoreui peregrinum maxime spectavisse. Etiaiu Boeckhius in
comraentario 1. c. monuerat praetorem peregrinum intellegendum esse apud
Polybium, ubi ait (82, 9 (31, 23 B.-W.), 5) ut sibi liceret in urbe manere Seipionem
et Fabium a praetore irapetravisse. Quae ut probabiliter posita sunt, ita non
impediunt, quominus Q. Maenio sors urbana obtigerit, quoniam supra vidimus
eum item vices fecisse praetoris peregrini.
294 Observationes epigraphicae N. XV.
est eorum, a qüibus adversarii sibi timerent; edita autem sunt omnino
a Thisbaeis Romae morantibus, ut in simili re diserte ait Polybius
1. c. Praetor, qui edicto^ eos adesse iubet, sine dubio is ipse est 2.
Recte autem Foucartus ex verbis senatusconsulti collegit plerosque
eorum, de quibus agatur, eo tempore Romae aut certe in Italia
egisse, scilicet adductos eo, postquam C. Lucretius oppido potitus est.
Hos igitur praetor urbanus pro re aut domum dimittet aut in urbe
Roma oppidisve Italiae detinebit, quoad ei successoribusve eins e re
publica esse videbitur. Qui eorum ex Italia domum rediissent vel
omnino in Italiam non venissent, eorum nequiquam citatorum nomina
senatus iubet eum praetorem edere consuli eo tempore Macedoniam
provinciam obtinenti, ut in eos animadvertat (hoc enim videtur signi-
ficari Graecis verbis tieq! tovtcov vovv Jigoosyr] Latine magis quam
Graece accipiendis) ^ et maxime curet, ne locum quem antea in patria
obtinuerunt recipiant.
Capite octavo (v. 46 — 49) et nono (v. 50 — 52) item coniunctis
statuitur de mulieribus tribus Thisbaeis, quas C. Lucretium apparet
in carcerem coniecisse duas Xenopithidem et Mnasidem Chalcide,
tertiam Damocritam Thebis» Eae iubentur dimitti, ut Thisbas ne
redeant. Deinde cum earum nomine postulatum esset, ut de iniuria
296 sibi illata* apud praetorem agi iis liceret, senatus eam rem ampliat,
donec de ea re C. Lucretium audierit, ut satis appareat feminas eum
ipsum in iudicium vocaturas fuisse. Res de qua queruntur Thisbaei
quamquam ignota est, in Universum quo pertineat satis perspicitur.
De Lucretio quae Polybius Liviusque exposuerunt, temporum iniuria
perierunt; sed summam rem hie comprehendit verbis his 43, 4: lenitas
praetoris . . . eo gratior plebi patribiisque fuit, quo crudelius avarius-
que in Graecia hellatum et ab consule Licinio et ab Lucretio praetore
erat. Lucretium trihuni plebis absentem contionibus adsiduis lacera-
bant, cum rei publicae causa abesse excusaretur : sed tum adeo vicina
etiam inexplorata erant, ut is eo tempore in agro suo Antiati esset
aquamque ex manubiis Äntium .... duceret. Post alia deinde c. 7. 8
1) (Gemeint das irrtümlich in Z, 41 hineingetragene xtjQlvyfxa xov] o\zQa]xt]yov -,
vergl. S. 278 A. 3.)
2) Ad C. Lucretium quomodo Foucartus hoc referre potuerit, non perspicio.
Immo res exulum, quatenus in Italia peragenda est, praetori urbano committitur,
quatenus in Macedonia, consuli.
3) (Es ist vielmehr animum advertere im Sinne von "achthaben' gemeint,
s. S. 278 A. 4.)
4) (Hier hatte Mommsen die falsche Lesung vßQ[so)g] Z. 50 (s. oben S. 279
A. 2) vor Augen. Der Hintergrund der Angelegenheit ist auch nach Feststellung
der Lesart nicht klar; vergl. Foucart a. a. 0. (S. 275 A. 2) S. 338 ff.)
le Thisbaeis a. n. c. ÜLXXXIV. 295
enarrat Chalcidensium de Lucretio querimonias, in his templa onini-
hus ornamentis spoUata, compilataque sacrüeyiis C. Lucrctium navihus
Antium devexisse, lihera corpora in servitutem ahrejyta, fortunas soci-
orum populi Romani direpta esse .... Accersere in senatum Lucretium
placuit, iit disceptaret cor am purgaretque se: ceterum Diulto plura
praesens audivit quam in ahsentem iacta erant. Denique tribuni plebis
duo diem ei dicunt eumque quinque et triginta tribus omnes decies
aeris condemnant. — Talia cum Chalcidenses passi essent, consenta-
neum est Thisbaeis eum non magis pepercisse, maxime qiii essent
partis Macedonicae; nam eius partis fuisse credo mulieres illas cum
Foucarto, quod Thisbas regredi vetantur, neque obstat, quod Thisbaei
qui in fide manserunt causam earum in senatu agunt, cum praesertim
mulieres sint. Praetor intellegitur omnino inter cives et peregrinos;
nam secundum ordinem iudiciorum civis Romanus eo tantum a pere-
grino in ius vocari potuit^ — — — . Ad C. Lucretium ut redeamus, 297
quo tempore hoc senatus consultum factum est, mense Octobri a. 5S4
dudum is ex Macedonia redierat; nam iusto tempore successorem
accepit nee probabile est post idus Martias a. 584, quo imperium fini-
tum erat, diu eum pro praetore classi praefuisse. Sed ipsum Livium
supra yidimus referre aliquamdiu eum latuisse Antii falso excusatum,
tamquam rei publicae causa abesset, et eapropter senatum causam
Chalcidensium ampliasse, donec adesset. Quae omnia etiam ad This-
baeorum querimonias recte referemus sine dubio simul fere tractatas.
Capite decimo (v. 53— 56) agitur de societate frumenti et, ut
videtur, olei, quae Thisbaeis fuerit cum Gnaeo homine Pandosino,
id est, ut supra p. 287 vidimus, Italico. Societas ea (nam alia res
vocabulo quod est xoivcjovia significari non potuit)^ talis fere fuit,
qualem describit Ulpianus (dig. 17, 2. 52, 2), ubi agrum politori damus
in commune quaerendis fructibus; quae politiones quomodo fieri
debeant, Cato de re rust. 136. 137 enarrat (cf. Plinius ep. 9, 37; 298
Dig. 19, 2, 25, 6). Easdera lex Solonica admittit, ut Pollux ait 7, 151 :
imjLiOQTog yfj Ttagd Zolo^vi fj im juegei yecoQyovjLievi] , y.al juoqtt] to
jU€Qog tö djio zcbv yecoQycbv t6 d' enl reo -lerdgrcp jLieQSi vejueo^ai
Tsrga/i^eiv. Eiusmodi contractum res publica Thisbaeorum cum
homine Italico ita facere potuit, ut fundos suos ei arandos traderet
ca condicione, ut frumenti oleique certa pars ad se pertineret. Yide-
tur igitur Gnaeus fuisse ex numero aratorum Italicorum in provinciis
versantium; qui quamquam solum quod arabant saepe suum fecerant,
1) (Das Folgende hat die falsche Lesung von Z. 48-50 (s. oben S. 279 A. 2)
zur Voraussetzung und mußte deshalb wegfallen.)
2) (Dagegen Foucart a. a. 0. S. 342.)
296 Observationes epigraphicae N. XV.
nihil impedit, quominus etiam conductiones eins generis vel si magis
placet societates inierint et sie in alieno ararint. lam post deditio-
nem cum ex contractu illo agendi ius summo iure ad Romanorum
rem publicam magis spectaret quam ad Thisbaeorum licet restitutam,
eo Gnaeus ne se defenderet, Thisbaeis ius de eo negotio iudicis
sumendi senatus hoc decreto confirmavit^. Sane haec non tarn dico
ita evenisse quam potuisse ita evenire; nam plus in talibus qui sibi
sumeret, ineptus foret.
Caput extremum (c. 56 — 60) explanavit Foucartus p. 57 collata
clausula similis senatus consulti de ludaeis (loseph. ant. lud. 13, 9,
2 (263)): öjtcog avxoig jiQÖg xe ßaoiXeig xal d}]juovg eXevd^EQOvg yga/u-
juara dcboiv etg äocpdleiav Ti]g sig olxov enavodov. Expectes sane v. 57
avToig pro ßioßsvoiv^ sed similia parum diligenter scripta etiam alibi
in senatusconsulto offendimus, et recte legati Thisbaei Roma domum
navi ita reverti potuerunt, ut appellerent Naupactum, quod oppidum
tum Aetolorum erat, et Anticyram in Phocide. Cum commendaticiae
non petantur nisi legatis Thisbaeorum, mire conceduntur et Thisbaeis
et Coronaeis, qui Coronaei praeterea in toto senatusconsulto non
nominantur. Accedit, quod teste Livio eo ipso anno, quo Coronea
capta est, eorum causa in senatu acta est, ut multo ante de iis quam
de Thisbaeis senatus decrerit^. Quare legati Coronaei, de quibus hoc
loco agitur, si sunt ipsi ii, qui post expugnationem causam eins rei
publicae in senatu peregerant, aliquamdiu post primum decretum in
urbe morati sint necesse est; at potest fieri, ut alii sint Romam pro-
fecti una cum Thisbaeis pro vicinis suis deprecaturi. Sed cum vera
causa inveniri nequeat, plus minus verisimilibus in re nullius momenti
lectorem non morabimur.
1) (Vergl. Staatsrecht III S. 1064 A. 3 Schi.)
2) Livius 43, 4, 11 ad a. 584: decreverunt eadem de Ahderitis, quae de Coi'o-
naeis decreverant iwiore anno. Foucartus p. 58 nescio quomodo sibi persuasit in
anno Livium errasse et anno demum 584 senatum tarn de Thisbaeis quam de
Coronaeis statuisse. At quamquam probabile est eodem fere tempore, scilicet
autumno a. 583, consulem Licinium Coroneam expugnasse et praetorem Lucretium
Thisbas recepisse, non mirum est de Coronaeis omni genere suppliciorum affectis,
ut res et Graecorum et ipsius senatus indignationem moveret, diu ante senatum
tractavisse quam de Thisbaeis mitiorem vel certe minus crudelem victorem ex-
pertis. Nee propter locum senatus consulti plane obscurum a Polybiana nar-
ratione optime cohaerente discedendum est. Verum est in periocha Livii libri 43
expugnationes complurium in Graecia urbium proconstdi Licinio adscribi; at ea
neglegeutissimi scriptoris narratio cedat necesse est iis quae ex ipsis Livianis
reliquiis universoque rerum ordine certissirae colliguntur, scilicet Crassum non
diu pro consule copiis praefuisse, Coroneam autem eum expugnavisse consulem,
non pro consule.
S. C. de Thisbaeis recognitum. — Reges Thniciae inde a Caesare dictatore. 297
XVI. S.O. de Thisbaeis recognitum.
(Supplementum ad obs. epigr. XY.)*)
(S. oben S. 275 A. 2.)
XVII. Reges Thraciae inde a Caesare dictatore.'*'*') 250
Rcgum Thraciae qui fuerunt aetate Romana ordinem cum decreta
duo Cyzicenorum in honorem Antoniae Tryphaenae Polemonis filiae
nova hice illustrarint nuper ab Ernesto Curtio in actis minoribus
academiae Berolinensis ^ primum edita, Curtius autem de decretis iis
commentans reliquum eorum argumentum magis quam res Thracicas
persecutus sit, regiam Thracum dynastiam a Caesare inde exphcare
in animo est. — Thracia quo tempore bellum inter Caesarem et
Pompeium exarsit quamquam pluribus regibus paruit, Odrysarum
reges ab Hebri fluvii ostiis ad Odessum usque dominantes ^ ita super
reliquos eminebant, ut universae Thraciae praeesse viderentur^,
nee dubitari potest id ipsum esse regnum Thraciae a. 46 p. Chr.
in provinciae formam commutatum. Nam hello a. u. c. 725,
quo maxime dextra ripa Danuvii inferioris Romanorum facta esse
videtur Moesia provincia constituta, a solis Odrysis Crassus abstinuit
iisque adeo agri Bessis adempti partem attribuit*. Quod infra
apparebit sedem eos reges habuisse non in regione Odrysarum, sed
in Bizye urbe regia quondam Astarum ^ ; item natione eos neque
Odrysis adnumerari neque Astis, sed diversae genti Thracum Sapaeis®, 251
*) (Ephemeris epigraphica II p. 102 — 104.)
**) (Eph. epigr. II p. 250-263. — Die meisten der hier behandelten Fragen
sind auf Grund verschiedener Inschriften neuerer Auffindung mit zum Teil anderen
Ergebnissen besprochen Eph. epigr. IX Heft 4 (S. 694 ff.): 'Reges Thraciae qui
fuerint imperante Augusto'.)
1) A. 1874 p. 1 seq. Apographa et ectypa, quibus ipse usus est, ego quoque
beneficio eins inspexi, neque tamen quicquam repperi quod editioni accurate
factae adiceretur. (S. jetzt Cagnat Inscr. Graec. ad res Rom. pert. IV n. 144.
145; die jüngere der beiden Inschriften auch Dittenberger syll. - n. 365.)
2) Strabo 7 fr. 48.
3) Ita Cotys is qui in bello Persico contra Romanos arma tulit Livio dicitur
modo Odrysarum rex 42, 29, 12, c. 51, 10, modo rex Thracum 45, 42.
4) Dio 51, 25. Praeses Macedoniae a. 732 iudicium, maiestatis opinor, subiit
propter bellum Odrysis sua sponte illatum (Dio 54, 3).
5) De ea re exposuimus infra p. 299.
6) Cotyn eum, qui periit c. a. 19 p.Chr., Strabo 12,3,29 p. 556 Sapaeum
ait: Köxvi xm Zajiaüo. Fieri potest, ut auctor scripserit Közvi zoj ^add/.a ( —
unmöglich, da dieser Cotys ein Sohn des R hoemetalces war — ) , sed coniuuctio-
298 Observationes epigraphicae N. XVII.
id quamquam mirum est, tarnen fieri potest, ut regiium univcrsae
Thraciae coeptum a regno Odrysarum reges habuerit stirpis Sapaeae^,
regiam eam quae fuit antea Astarum.
1. Cotys genti praefuit et a. 697 ^ et quo tempore Caesar in
Thessalia debellavit a. 706; nam Pompeio auxilia miserat Cotjs Thra-
ciae rex filium Sadalam cum equitibus quingentis^, fuitque Sadala
inter eos, quibus post victoriam Caesar ignovit*.
2. Sadala^ paullo post patri successisse videtur; obiit autem
c. a. 7 1 2 teste Dione ^ qui addit eum stirpem nullam post se reliquisse
et propterea testamento regnum legasse Romanis, idque occupasse
M. Brutum eo ipso tempore in Thraciam advenientem. Diverse
Appianus Polemocratiam ait uxorem cuiusdam ex regulis Thraciae,
cuius nomen auctor non ponit, caeso marito filio infanti etiamtum
metuentem eum attulisse una cum gaza regia ad Brutum; Brutum
filium Cyzici seposuisse, donec in regnum paternum reduci posset,
thesauros autem in suum ipsius usum convertisse '^. Utraque narratio
si Vera est et incorrupta, Polemocratiae maritus et Sadala, quamquam
rex Thraciae uterque fuit eodemque fere tempore uterque obiit,
diversi fuerint necesse est; nam ille obiit sine liberis (äjiaig)^ hie
filium infantem reliquit. At adest titulus ante hos viginti annos a
Kangabio^ editus, sed adhuc quod sciam a viris doctis neglectus hie:
nem regiae stirpis Sapaeorum cum ipsius Thraciae regibus tuetur nomen
Rhescuporidis utrisque commune.
1) (Es handelt sich um zwei verschiedene Dynastien, von denen die jüngere
unter Augustus die ältere verdrängte.)
2} Cicero in Pis. 34, 84. Anno autem 679 Sadala rex, pater videlicet Cotyis,
regnabat (Cicero Verr. 1. 1, 24, 63).
3) Caesar b. c. 3, 4. 36. Lucan. 4, 54. Dio 41, 51. 4) Dio 41, 63.
5) Nummum Mionneti S. 2, 555, 37, in quo legere sibi visus est Sestinius
nomina Cotyos et Sadalae regura Thraciae coniuncta, vere esse oppidi Hispaniae
Iptuci monuit Friedlaender.
6) Dio 47, 25.
7) Appianus b. c. 4, 75: äyeiQovxi de avzib (M. Bruto) orgarov erc xai ygru-iaxa
avvTVXiOi Ooqxiog rocdös yivszai. no).e[xoy.QaxLa yvvrj rivog rojv ßaoiUoxwv avaiQS-
■devtog avzfj xov avöqog vti k/ßgcöv dscoaoa JieQi xco Jiaidc sxi ovxi naiöico rjxev avxov
cpeoovoa xal svsxsiQtoe Bqovxm, ivsxEigios ds xal xovg xov avÖQog '&7]oavQovg. o öe
xov f.iev Jiaida Kv^ixrjvoXg dvaxQE(peiv jiagedoyxs, /nexQ'' oxoXdoeiev im xrjv ßaatleiav
xaxayaysTv, iv 8s xoTg ^tjoavQoTg svgs Jiagddo^ov yovolov xs jiXfj&og xai dgyvQov, xai
xovxo jiih EHojtxs xai vöjucofia ijioiei. Nummos ex gaza illa regia cusos eos esse,
in quibus nomen KO^ßN et monogramma LB cernitur, Eckhelius coniecit 6,23
adsensusque sum ego in libro de re monet. p. 693, in eo certe errans, quod mariti
nomen ab Appiano non enuntiatuui Koowv fuisse posui.
8) Autiquites Helleniques 2 p. 784 n. 1236. Eiusdem tituli dum haec scribo
ad me attulit Mordtmannus alterum exemplum, sed corruptum et ita hians,
Reges Thraciae inde a Caesaie dictatore. 299
BAeiAEYe KOTYe BA^IAEA ^AaAAA 252
KAI BA^IAI^eAN nOAEMOKPATEIAN
TOY^ EAYTOY TONEI^
GEOle nATPflIOlC
Unde cum efficiatur reginae Polemocratiae maritum nomen habuisse
Sadalam, nee recte cogitari possit de duabus reginis eiusdem nominis
praesertim in tanta yocabuii raritate, apparet Sadalam Polemocratiae
maritum non sine liberis decessisse nee regnum Romanis legavisse,
sed obiisse relicto infante filio vel potius, ut infra videbimus, filiis,
nee hereditatis nomine, sed tutelae Brutum regnum occupavisse. In-
ventus est titulus in oppido Thraciae Viza hodie, olim Bizye sito in
mediterraneis supra Salmydessum. Ea urbs cum apud scriptores
Graecos regia feratur Astarum Thraciae gentis, apud Latinos regum
Thracum^, universae Thraciae reges eos de quibus nos agimus ibi
potissimum sedem habuisse titulus supra propositus confirmat; nam
Cotys rex ubi parentibus memoriam posuerit, ibi eum habitavisse
consentaneum est.
Per bella civilia Romanorum gesta a morte Caesaris dictatoris
ad proelium usque x^LCtiacum qui commemorantur Thracici reges,
numero quattuor sunt Rhescuporis, Rhascus, Sadala, Rhoemetalces.
Ex his Rhescuporis et Rhascus fratres reguli fuerunt Sapaeorum
gentis in confiniis Thraciae et Macedoniae constitutae^, quorum ille
et antea Pompeium contra Caesarem adiuverat^ et Brutum adiuvit
ut lapidem interim diffractum esse appareat. Varia lectio haec est: 1 flu.
AeAAAAA deest. - 2 KAIBAeiAieeAllOAE omissis reliquis. — 3 TONEICJ
E0N. (Cagnat Inscr. Graec. ad res Rom. pert. I n. 775.)
1) Strab. 7 fr. 48: 'Aorcöv ök ßaoü.eiov ^v Bi'Qvrj. Steph. Byz.: Bi'Qvrj jiöXig
Ogaxrjg z6 rcov 'Aorcov ßaoiksiov. Pliii. 4, 11, 57 (cf. Solin. 10, 18): Bizye arx regum
Thraciae, a Tei'ei tiefasto invisa hirundinibiis. Astae habitabant in mediterraneis
a Perintho ad Apolloniam (Ptolem. 3, 1, 10, cf. Liv. 38, 40). Inter titulos quorum
Mordtmannus mihi copiam fecit hie est exceptus in oppido Tschorlü prope
Perinthi rudera (cf. C. I. Gr. n. 2023):
^»EPIOC'DYAlO^lOYAAOe
^TPATHro^AeriKH^nEPi
nEPINGONEYXAPieTHPION
id est [Ti]ßsQiog 'I[o]v/uog [T]ov/.[?.]og ('?) oxQaxt]ycg l4on?<fjg jisql TleQivdov sv/agi-
oTTjoiov. (Wiederholt von Cagnat a.a.O. n. 801.)
2) Haec plene iutelleguntur ex accurata narratione Appiani b. c. 4, 87.
3) Caes. b. c. 3, 4 : ex Macedonia CG erant, quibus Rhascipolis praeerat ex-
cellenti virtute. Lucan. 5, 55: gelidae dominus Rhascipolis orae. Sapaei cum iuga
Rhodopes occupent, quibus Macedonia et Thracia separantur, pari fere iure
utrique terrae tribui potuerunt. Gelida ora est litus ab Abdera ad ostia fluvii Nesti,
300 Observationes epigraphicae N. XVII.
Bessis bellum inferentem^ Bello autem Philippensi Rhescuporis Cassii
partes secutus, Rhascus Antonii suae uterque parti fortissimam operam
253 navavit^; quo suo merito Rhascus devicto Cassio a victoribus impe-
travit, ut fratri parceretur^. Sapaeos hosce regulos omnino differre
a Thraciae regibus qui dicuntur cum inde apparet quod in bello inter
Caesarem et Pompeium accurate distinguuntur, tum ex narratione
rerum Thracicarum ante proelium Philippense; nam cum per id
tempus rex Thraciae infans Cyzici degeret, Sapaeos regulos ei inter-
fuisse modo vidimus. — Post aliquot annos in exercitu Antonii contra
Caesarem rex quidam Thraciae fuit, quem Plutarchus altero loco *
Sadalam appellat, altero^ Rhoemetalcen, hoc addens eum ab Antonio
ad Caesarem defecisse. Si intellegitur rex Thraciae universae, ütroque
loco in nomine erraverit auctor necesse est; nam eum locum modo
demonstravimus tum tenuisse Cotyn Sadalae filium, qui adultus factus
interim quominus bello interfuerit nihil obstat. Quod si verum nomen
Plutarchus posuit utroque loco vel certe altero utro, reguli Thracici
hi fuerint oportet sive Sapaeorum sive alius cuiusvis populi.
3. Cotys Sadalae et Polemocratiae filius^, quem a. 712 infantem
fuisse vidimus, deinde regno potitum parentibus Bizyae memoriam
dedicavisse, obiit ante a. 738 morte immatura; nam liberos impuberes
reliquif^.
1) Dio 47, 25. 2) Appianus b. c. 4, 87. 103. 104. 129.
8) Appianus b. c. 4, 186. Dio 47, 48.
4) Anton. 61. Dio 50, 6 Thraces inter eos populos nominat, qui ab Antonii
partibus starent, regis nomen nulluni ponit.
5) Romul. 17; apopbthegm. Caes. Aug. 2.
6) Titulum Atticum C. I. Gr. n. 859 : ßaoiUa Kovxvv ßaodscog 'PaioxovjioQiöog
vöv huic Cotyi tribuit Boeckhius. Ad eundem deinde Cavedonius (di alcuue
monete antiche degli ultirai re di Tracia. Modenae 1846. 8.) p. 4 revocavit num-
mos inscriptos BA^IAEYC KOTY^) (BAClAEß^ PAI^KOVnOPlAOC
(Eckhel 2, 59) antea male omnino attributos Cotyi Rhescuporidique iis qui simul
regnarunt sub Augusto. Mihi dubium nou est Cotyn huue Rhescuporidis filium
vixisse aliquanto ante ea de quibus agimus tempora. (Die attische Inschrift
jetzt C. I. Att. III n. 553 ; die Münzen v. Sallet Beschr. d. ant. Münzen (Berlin) I
(1888) S. 835. Die Inschrift ist der auf S. 301 A. 1 abgedruckten eines Rhescu-
poris ungefähr gleichzeitig, da sie die gleiche Kunst lersignatur trägt. Eine
zweite Inschrift dieses Cotys hat sich kürzlich in Bizye (s. S. 299) gefunden
(Hasluck Annual of the British School at Athens 12, 1905/6 p. 178). Es dürfte
dieser Cotys ebenfalls zur Zeit des Augustus gelebt und Sohn des von Appian
b, c. 4, 87 (vergl. S. 299 A. 2) erwähnten Rhescuporis gewesen sein. Es ist
dies ferner wohl derselbe König Cotys, den einige Inschriften als Vater des
unter Tiberius umgekommenen Rhescuporis (S. 303 A. 4) erweisen.)
7) Dio 54, 20.
Reges Thraciae inde a Caesare dietatore. 301
4. Rhescuporis Cotyis filius necdum pubes rex factiis est
a. 738^ tutore ipsius et reliquorum Cotyis liberorum constituto patruo^
Rhoemetalca. Tum Romani eum a Bessis defenderunt; paullo post
a. 743 reguli eorundem Yologaesi insidiis interfectus est^ adiüescens
stirpe nulla relicta.
5. Rhoemetalces patmus* praecedentis^, filius igitur alter 254
Sadalae et Polemocratiae ^, cum fratris filio, cuius antea tutelam eum
gessisse modo vidimus, a. 743 successisset, a. 759 = p. Chr. 6 auspiciis
Tiberii hello Pannonico egregie pugnavif. Obiit imperante Auguste
ante a. p. Chr. 12 ^
1) Dio 1. c, cf. 54, 34. Huius est titulus a. 1838 repertus Athenis ad exempluQi
Rossii sie editus apud Adolfum Schoell archaeol. Mittheilungen aus Griechenland
p. 128 aliquanto correetius quam legitur in ephem. archaeol. Atheniensi 1839
p. 226 (jetzt C. I. Att. 111 n. 552) :
BAeiAEA PA^KOVnOPIN KOTYOe
APETH^ ENEKEN THe EIC EATON sie
ANTITNßTOe EnOH^EN
Artificem commemorat Plinius 34, 8, 86.
2) (S. A. 4.)
3) Dio 54, 34. L. Piso, qui eo tempore rebelles subegit, consul est a. u. c. 739.
Hie est Piso, quem Antipater pariter atque Cotyn (p. 302 adn. 1) in carminibus
passim eelebrat ob res fortiter gestas (vergl. Prosopogr. imp. Rom. I p. 286 n. 249).
4) {&eTog bei Dio 54, 20. 34 dürfte den mütterlichen Oheim bedeuten.)
5) Fratrem crederemnatu minorem proximi regis Rhescuporidis ('?), eum plures
liberos constet Cotyn reliquisse, nisi obstaret, quod Rhoemetalcae successit frater
Rhescuporis, nee duos eiusdem nominis fratres Rhoemetalces habuisse potest.
6) (Wie sein Bruder Rhescuporis (S. 303), scheint Rhoemetalces der Sohn
eines Königs Cotys gewesen zu sein, wohl des S. 300 A. 6 behandelten.)
7) Vellei. 2, 112. Dio 55, 30. Ovid. ex Ponto 2, 9, 45. 59. Nurami eins regis
extant non pauci, habentes ab una parte caput Augusti adscripto nomine,
adiunoto plerumque capite Liviae, ab altera caput regis adscripto item vocabulo
adiuuctisque capitibus cum uxoris tum filii infantis, Cotyis videlicet (Eekhel
2, 58). In titulo Amphipolitano C. I. Gr. 2009 qui uominatur ^döxEi^iog ßaoüJcog
' PoiiiTjxdlxa dovlog et quae titulum urbanum Orell. 631 (C. I. L. VI 20718 = Dessau
849) po.suit lulia Tyndaris C. Iidi regis Bhoemetalcaes l(iberta) aut ad huius
familiam pertinuerunt aut ad familiam eognominis fratris filii (infra n. 8); nam
qui sub Pio in Bosporo regnavit Rhoemetalces rex Ti. lulius fuit (C. J. Gr. 2108/*
(vergl. Prosopogr. imp. Rom. III p. 132 n. 53)).
8) Tacitus ann. 2, 64: omnem eam nationem (Thraecum) Rhoemetalces tenuerat;
qiw defuncto Ävgiistus partem Thraecum Rhascuporidi fratri eins, partem filio
Cotyi pei'misit. Cum libri seeundi epistularura ex Ponto nonam Ovidius scripsit,
Rhoemetalces mortuus fuit; scripsit autem eam a. fere 765 biennio ante obitum
Autrusti.
302 Observationes epigraphicae N. XVII.
6. Cotys Rhoemetalcae filius post patris mortem meliorem et
cultiorem regni eius partem obtinuit (p. 301 adn. 8), laudatus Tacito
ob "Ingenium mite et amoenum', Ovidio ^ ob studia poesis. Patrui
Rliescuporidis parte regni, quam ei Augustus adsignarat, non contenti
insidiis periit inter a. 14 et 19 p. Chr.^. Cotyn uxorem duxisse filiam
Polemonis regis Ponti et Pythodoridis neptis ex filia M. Antonii
Illviri antea compereramus'^; iam vero decreta duo Cyzicenorum
eidem tabulae incisa et nomina eius mulieris nos docuerunt et alia
complura scitu sane digna. Scilicet appellatur in priore 'Ävrojvla
TQvcpmva ßaodeojg IIoMjucovog xal ßaodloo7]g Uv&odcoQidog ^do/LiijroQog
255 '&vydTr]Q, in posteriore t] ßaodecov jukv ^vydxrjQ^ ßaodecov de ju7]T7]q
Tqvcpaiva^. Antoniae nomen repetitum esse patet ab avia filia natu
maxima Antonii Illviri in titulo Smyrnaeo appellata evegyeng, quae
quodammodo stirpis suae splendorem fundavit^. Prius decretum
factum est imperante Tiberio post Cotyis obitum opinor, cuius nulla
ibi mentio fit. Nam virgini nee sacerdotium Liviae satis convenit,
quod ei titulus tribuit, nee probabile est Tryphaenam post obitum
demum Augusti Cotyi nupsisse, nee necessitudo Tryphaenae ulla cum
Cyzicenis fuit nisi propter maritum. Cyziceni cum eam creassent
sacerdotem luliae Augustae, quoniam aeternam domum maximi
deorum Ti. Augusti Drusique fratris eius summa religione coleret,
matris herum, scilicet luliae Augustae imaginem Tryphaena publice
dedicavit ^. Drusum fratrem Tiberii eapropter ad.iectum esse apparet,
1) Ex Ponto 2, 9 : Cotyi regi. Ibi ait v. 49 : nee regum quisquam magis est
insiructus ab Ulis (artibus) mitibus aut studiis tetnpora plura dedit: carmina testan-
tur, quae, si tua nomina demas, Threicium iuvenem composuisse negem. Antipatri
Thessalonicensis aequalis ipsius in eum epigramma legitur in anthologia Planudea
4, 75 (2, 646 lacobs) hoc:
Z7]vl Hai 'ÄTiokXoivi Hai "Agst, xshvov dvänrcov,
sI'he/.ov evHtah] /mjieQog svroHcrj
Tiävza roi eh Moiqscov ßaodrjia, navta reXeia
fjX^sV ijioiijßrjg d'sgyov doidojioXcov.
Zsvg OHijjiTQOv ßaaiXeiov, "ÄQrjg Ööqv, naXXoovvrjv de
^oTßog £/ec ' jiaoä ool d' d&QÖa ndvia, Köxv.
2) Narrant rem Tacitus 2, 64-67 et Velleius 2, 129; cf. Sueton. Tib.37 et
Strab. 1. c.
8) Strab. 12,3,29 p. 556.
4) (Tryphaena wird auch noch in zwei anderen Inschriften von Cyzicus
genannt : Dittenberger syll. ^ n. 366 (= Cagnat inscr. Gr. Rom. IV n. 146); Hasluck
Journal of hell. stud. 1902 p. 128 (Cagnat n. 147), in dieser zusammen mit ihren
drei Söhnen, in jener mit dem ältesten.)
5) Yide huius eph. vol. 1 p. 270 seq. (oben S. 264 ff.; vergl. jedoch S. 269 A. 1).
6) Decretum sie incipit: etieI 'Avrcovia TQvq:aiva .... rov dicoviov rov fi£yioro[v]
dEcüv TißEoiov SEßaotov KaioaQog oThov [nal rov rov dÖElcpov avrov NEQCovog Aqovoov]
Reges Thraciae inde a Caesare dlctatore. 303
quod Tryphaenae aviae soror Druso nupserat itaque Drusus et Try-
phaena affinitate iiingebantur. Secundum decretum factum est im-
perante Gaio ipso illo opinor quo regnare coepit anno ^, quo tempore
Tryphaena cum filiis duobus natu maioribus Cyzicum advenit ad ludos
ibi edenclos deae novae Yeneri Drusillae. — Necessitudo quae inter
Antoniam eiusque liberos et Cyzicenos intercedit summa et ita com-
parata, ut Cyzicus iis tamquam urbs patria esset 2, sine dubio inde
repetenda est, quod puerorum illorum regiorum proavus Sadala^ ali-
quando infans a Cyzicenis receptus apud eos adoleverat. Ipsos enim
non tam Cyzici quam Romae educatos esse mox videbimus. — De
nummis Tryphaenae huius infra dicetur in Polemone.
7. Rhescuporis patmus praecedentis, Sadalae igitur et Pole-
mocratiae filius natu minimus*, cum regnante fratre in Pannonico
bello laudem sibi meruisset^, post fratris mortem parte regni impe-
trata totum sibi paravit captivitate primum, deinde caede fratris filii,
sed non diu tenuit a Tiberio regno primum, mox vita privatus
(p. 302 adn. 2).
8. Rhoemetalces Rhescuporidis filius eins de quo modo dixi- 256
mus patre everso, cum eins consiliis ipsum adversatum esse constaret,
partem regni ab imperatore Tiberio accepit^. Narrat Tacitus'^ ad
öia :Tavrdg svoeßovoa ovyy.aßieQcoo[e] rfj IJohddt 'J^r]va äyaX^ia xfjg firjiQÖg avrcov
[jiaQa/.aß]ovoa Tzagä rfjg jiÖAscog iSQtjxEiav avzii\g\. Mox dicitur IsQrja
Zeßaoxfjg Nsiy.^^cpoQov. Drusi nomen ut suppleatur, flagitant quae sequuntur verba
T^^ [.irjxoog avTcöv. (Die Inschrift hat rf/g fu]Todg avzov (nicht avicov), und an der
Stelle, an der Mommsen den Namen des Drusus ergänzt hatte, die Worte: xal
Tr]v dßdv[aTOV 7]y]8fioviav avzov.)
1) Eo ducit et quod ipse imperator hipparchi locum Cyzici obtinuit tum
cum decretum factum est et universus tenor eius. Drusilla quod Graecis dicitur
deä vsa 'AfpQoöelzrj tantum abest, at contrarium probet, ut vivae id magis con-
veniat quam defunctae. Obiit autem anuo Gaii secundo p. C. 38.
2) Mater, ut ait decretum alterum, zavzrjv (Cyzicum) rjyrjiievi] Jiazgida oixov
re zo icf eoztov y.al ßiov zö emv^sg dvsfisotjzocg ivsvöai^ov^oovoa zsxvoiv ßaoiXetaig
evzavda l'dovzai. Filii eo adveniunt ov/^ (bg eig (pü.tjv fxovov, d?dd y.al (hg sig yvrjoiav
Tiazqiba. Omnes rogantur löiav ijystadai jiazQida zijv Jiöhv.
3) (Vielmehr Cotys, Sohn des Sadala.)
4) (Eine neuerdings bekannt gewordene Inschrift aus Bizye (Hasluck Annual
of the British School at Athens 12, 1905/6 p. 175) zeigt, in Übereinstimmung
mit dem S. 304 A. 2 erwähnten Fragment aus Apollonia, daß Rhescuporis der
Sohn eines Königs Cotys war. Es ist dies vermutlich der S. 300 A. 6 besprochene
Cotys.)
5) Dio 55, 30.
6) Tacitus aun. 2, 67.
7) ann. 3,38. 39. Cf. 4, 5 ad a. 23: Thraeciam Rhoemetalces ac liheri Cotyis
, . . obtinehant.
304 Observationes epigfapbicae N.XVlI.
a. 21 ad versus hunc Rhoemetalcen, quod popularium iniurias inultas
esse sineret, Coelaletas Odrysasque et Dios Thraciae populos arma
sumpsisse eumque Philippopoli inclusum obsedisse, sed obsidionem
solutam esse Romanis adventantibus regisque item opportuna erup-
tione. Eam narrationem pulchre illustrat titulus ineditus, quem dum
haec scribo opportune ad me attulit Mordtmannus bonae spei iuvenis
exceptum in Bizyae ruinis^:
GEW AFI W YYI^T W I
YHEP TH^ POIMH
TA A K OY KAI HYG O
AftPlAO^ EK TOY KA
TA TON KOIAAAHTIKON
nOAEMON KINAYNOY
eWTHPIAe EYEAMENOe
KAI EniTYXßN TAlOe
lOYAio^ npoKoe xapi
eTimoN
Oecp äyicp vyiorco vneg rtjg 'Potjui]Tdkxov Tcal Tlvdodcogidog ex rov xarä
Tov Koila\X\i]TLxov JiokejLiov xivdvvov ocoT}]Qiag ev^diievog xal emrvycbv
Fdiog ^lovXiog Ugoxog [fort. Ugoxkog] xGiQioT\i^Qi]ov. Pythodoris, quam
patet una cum rege Rhoemetalca fuisse Philippopoli cum urbs obsideretur,
non Video cur non fuerit avia filiorum Cotyis et Tryphaenae; nam
a. certe 19 eam etiamtum in vivis fuisse aliunde constat, neque quic-
quam obstat quominus eo tempore ex Ponto in Thraciam profecta
sit ad filiam caede mariti afflictam nepotesque parvulos visendos^.
— Idem Rhoemetalces a. 26 Romanis adversus populäres rebellantes
auxilia misit^. Post eum annum amplius non commemoratur. Fieri
potest ut ad Gaium usque regnum protraxerit et simul regnarit cum
cognomine Cotyis filio; videtur tamen Gai principatu Thracia universa
sub uno rege fuisse eoque filio Cotyis, itaque magis crediderim
Rhoemetalcen Rhescuporidis filium imperante Tiberio aut diem obiisse
aut regno amotum esse nee quemquam ei successisse.
9. Rhoemetalces Cotyis filius natu maximus patri in parte
regni (nam altera pars data est ei de quo modo diximus Rhoeme-
1) (Cagnat inscr. Graec. ad res Rom. peit. I n. 777; Dittenberger Orient. Graec.
inscr. n. 378.)
2) (Eine neuerdings in dem thrakiscben Apollonia (Sozopol bei Burgas) ge-
fundene Inschrift (Kaiinka antike Denkmäler in Bulgarien n. 157) macht es
wahrscheinlich, daß diese Pythodoris die Gattin des Rhoemetalces war. S. jetzt
Eph. epigr. IX S. 692.) 3) Tac. ann. 4, 5.
Heges Thraciae iude a Caesare dictatore. ^05
talcae Rhescuporidis filio) successit c. a. 19 infans etiamtum tutore
T. Trebelleno Rufo ^. Sed eum fratresque dum vixit suspiciosiis 257
imperator Tiberiusin Italia retinuit, ubi educati sunt una cum imperatoris
nepote Graio eo qui postea regnavit^. Qui cum primum in contubernio
proaviae Liviae fuerit, deinde ea defuncta a. 29 transierit in contu-
bernium aviae Antoniae, mox a. 32 Capreas ad Tiberium accitus sit^,
probabile est Cotyis filios tres de quibus agitur et ipsos aut apud
Antoniam aviae suae sororem aut apud ipsum Tiberium in aula regia
moratos esse*. Tutela autem regni Thraciae ab hoc suscepta quo-
dammodo in occupationem verterit necesse est nee Tiberius Rhoeme-
talcae adulto facto eam restituerit; nam Gaius demum avo succedens
a. p. Chr. 38 paternum ei regnum reddidit^. Cordi enim novo Soli
fuit, ut ait titulus Cyzicenus, ut una cum ipsius sidere simul exore-
rentur comitantia principatum eius regna^. Scilicet Gaius filiique
Cotyis proxima necessitudine coniuncti erant, cum avia Gaii et herum
proavia sorores essent Antoniae duae'^, omnes autem communem
1) Strab. 1. c: rj [.uv (Polemonis filia) söod^tj Köxvt tm 2ajiaiq), dolocpovrjdevxoi;
de kyrjQevae TiaTdag exovoa i^ avrov (rgsTg ins. E. Curtius in actis minor, acad.
Berol. 1874 p. 10 probabiliter^ • dvvaorevei <5' 6 jigsoßviarog avxwv. Scripsit Strabo
hoc ipso tempore a. 19 vel paullo postea.
2) Hoc quoque docuit inscriptio Cyzicena verbis bis: rovg Köxvog öe jiaTdag
'Poifirjxd/.xrjv xai IToXificora xal Köxvv oi^vxQÖcpovg y.al haigovg savxoj (imp. Gaio)
ysyovöxag.
3) Sueton. Gai. 10. Tacitus ann. 6, 20.
4) Conferri potest, quod Agrippa rex ludaeorum Gaio imperatori taraquam
paedagogus adfuit (loseph. ant. 18, 6, 4 (166)).
5) Dio 59, 12 : Köxvi xt]v xe 'Agfzsviav xrjv o/ningoxigav xai (xsxä xovxo xal xijg
lioaßiag xivä xcö xs 'Pvfir]xd?.>i}j xä xov Köxvog xai Ilols/ncovt xw xov IloXefzcovog visT
xrjv Jiaxgcpav dgx^v y)Tjqptoafj,svr]g di] xfjg ßovXfjg ixagcoaxo ev xs xfj dyoga xai im
xGv ßr)f.iaxog h dicpgo) fiexa^v xcbv vjrdxcor xaßsCö/iisvog. Rhoemetalcen eum de quo
hoc loco agitur adhuc credidimus intellegi Rhescuporidis filium (apud nos n. 8),
cui altera Thraciae pars a Gaio data sit stirpe Cotyis ad Armeniam translata.
At postquam titulus Cyzicenus docuit Cotyis liberorum natu maximum eodem
nomine fuisse eumque regnare coepisse imperante non Tiberio, sed Gaio, collato
testimonio Strabonis (not. 1) id efficitur quod supra posuimus, nomine
Rhoemetalcen regnare coepisse post obitum patris, sed tutelam regni Tiberium
in occupationem vertisse. Sequitur item Cotyn eum, cuius regnum Gaius Rhoe-
metalcae tribuit, Rhoemetalcae patrera esse, non fratrem mox commemoratum;
quamquam fieri potest, ut Dio ipse crediderit de eodem Cotye utroque loco agi.
6) 'Ejisi 6 viog "Hhog Fdiog KaToag Zeßaoxog Fsgf^iavixog ovvavakdfitpai xaig
tdiaig avyaig xai Taff öogvrpogovg xfjg rjysfxoviag rj^eXtjosv ßaocXi^ag.
7) Vide quae in hac ephemeride vol. 1 p. 273 (oben S. 268) de Antonia
triumviri filia natu maxima nupta Pythodoro Tralliano exposui. (Yergl. jedoch
oben S. 269 A. 1.)
MOMMSEN, SCHR. Vm. 20
306 Observationes epigraphicae N. XVII.
parentem habereni M. Antonium Illvirum. Quapropter ut initio princi-
patus Gaius Antoniam aviam optime de se meritam omnibus officiis
fovit^ et omnino erga propinquos universos ad stultitiam usque pius
esse voluit^, ita Cotyis quoque filios tres utpote ex sobrina ipsiiis
natos omnes inter reges rettulit. — Eiusdem Rhoemetalcae Cotyis
filii ^ etiam nummi extant, in quibus ab altera parte caput Gaii cernitur
258 adscripto nomine ra[iq) Kaioagi reQJjuavixM SeßaoTO), ab altera sedens
in sella curuli imperator iuveni ante se stanti diadema porrigens ad-
scripto item nomine ßn[ode\vg'PoLfjirixdXKag Korvog^, plane ut sollemnia
illa Dio enarrat (p. 305 adn. 5). — Idem Rhoemetalces eodem anno,
quo regno potitus est, Athenis archon processit ^. — Periit rex Rhoeme-
1) Sueton. Gai. 15: Äntoniae aviae quidquid umquam Livia Awjusta honoriim
cepisset, uno senatus consulto congessit. Dio 59, 3. Eckhel 6, 179.
2) Sueton. 1. c. Dio 1. c.
3) (Dieser Rhoemetalces wird nicht nur in der Moramsen bekannten, sondern
auch in zwei später gefundenen cyzicenischen Inschriften zusammen mit seiner
Mutter Antonia Tryphaena genannt, s. S. 302 A. 4, ferner in der thrazischen
Inschrift Cagnat inscr. Gr. ad res Rom. pert. I n. 829.)
4) Huius nummi sola duo adhuc exemplaria innotuerunt, quorum altern m
ex museo de Tlsle edidit Gary (bist, des rois de Thrace I p. 79 tab. 2 n. 11;
pendent inde Eckhel 2, 60; Mionnet 1, 450, 155), alteruni ex museo Boschinii
Ferrari ensis Cavedonius p. 11 (commentarii citati p. 300 adn. 6, mecum autem
communicati a Friedlaendero). Neutrum totam inscriptiouem habet; in postica
Gary legit FAI Hill III lY^ POIMHTAAKA^, Gavedonius B///7///7/7M H-
TA AKA^ KOTYß^ (sie). (Ein Exemplar in London, cat. Br. Museum, Thrace
p. 210 n. 1, zwei in Berlin, auch eines von diesen hat deutlich KOTYßC) —
Eiusdem regis alter extat numraus habens ab una parte caput imperatoris, ab
altero regis; adscriptum est illi TA Iß KAICAPI ^EBACTß, huic BA-
^lAEY^ POIMHTAAKA,^. Eum ediderunt Viscontius icouographie
grecque 2 p. 153 ed. Mediol. tab. 6 n. 7 et Mionn. S. I, 557, 45 (auch hiervon ein
Exemplar in London, cat. p. 210 n. 2, zwei in Berlin). — Tertius quem quidam
ad eundem regem rettulerunt inscriptum TAIOY KAI^APOC TEPMA-
NIKOY et BA P, Bosporanus est regis Rhescuporidis (Mionnet S. 4, 493, 64;
Koehne musee Kotschoubey 2 p. 206). (Vergl. Prosopogr. imp. Rom. III p. 129 n. 43.)
5) In titulo Attico, quem sie de visu edidit Rossius in libro de demis Atti-
cis p. 35 (nach Koehlers Abschrift G. I. Att. III 1284):
EniPOIMHTAAKAIsT//
/////KAI^APAYTO
KRATßPANEAEIXGH
EYSIEBEI^nYAß///
adnotans 1 fin. deesse litteram unam duasve, 2 in. erasas esse litteras quinque,
monuit R. Neubauer legendum esse sm 'Poifirjtdkxa v(£(oJt(sqov) , [tV' ov Fäiog]
KaTouQ avzoxQÜxMQ djiedsi/ßt], svosßsTg jivkco[go(.]. Significari annum 37/.S8 p. Chr.
apertum est (in Zeile 1 vf;, nach Koehler, nicht n). Idem archon redire videtur
Reges Thraciae inde a Caesare dictatore. 307
talces a. p. Chr. 46, Claudii sexto, insidiis uxoris^. Quo mortuo Thraces 259
in provinciae formam redacti sunt^ et cum rebellarent, armis Roma-
norum devicti^. Eodem tempore Apros colonia deducta est Claudia*.
10. Polemo Cotyis et Antoniae Tryphaenae filius alter quin
et ipse a Gaio imperatore regnum pariter atque frater acceperit a
maioribus ipsius quondam obtentum, dubitari non potest post repertum
titulum Cyzicenum id ipsum disertis verbis enuntiantem ^. Nee de
in altero titulo item Attico (C. I. Gr. 265 (C. I. Alt. III 1077)) posito h xm em ßaoi-
U(og 'Poi/iit]Tdkxa [vfecojrfegov)] äg^ovrog iviavT^, nam recte observavifc idem Neu-
bauer aliunde constare eum aetate imperatorum, ante a. autem p. Chr. 50 scriptum
esse, item post regis vocabulum in apographis hiatum significari contignatione
illa liiterarum l^probabiliter expleudum. — Magis incertum est vEcbreQog addi-
tamentum quo pertineat. Rerum Atticarum periti ita id accipiunt, ut, cum
archontes duo in fastis inveniantur, qui eorum postea processit, ea nota adieeta
a priore distinguatur ; nee sane quicquam obstat, quominus duorum regum Thraciae
qui praeterea eo nomine fuerunt alter uter ante a 37 Athenis archon creatus
sit. Attamen cum fieri possit, ut eo tempore Thracia sub regibus duobus eius-
dem nominis fuerit (v. p, 304), Rhoemetalca Rhescuporidis f. Sadalae nepote et
Rhoemetalca Cotyis f. Sadalae pronepote, sie quoque recte distingui potuerunt
Rhoemetalcae duo senior iuniorque.
1) Syncellus p. 631 ed. Bonn.: Klavdiog . . . Kslrovg xal BQexxavovg ojikoig
dvögsioog vjirjydyexo, 6fA.oicog xai Oqäxag, dvaigeß^evxog avxwv xov ßaodecog '^PvfxrjxdXxov
vjio xfjg Idiag yafisxfjg. Eusebius ad a. Abr. 2062 (= p. Chr. 46) : 0Qaxi] dito xovöe
xov xQovov sTiaQxiciL ixQrjfidxcos ßaodsvovoa jiqiv. — Causa nulla est, cur Rhoeme-
talcen eum qui periit c. a. 46 non eum ipsum credamus qui c. a. 19 infans etiam-
tum patri successit. Si quis contendat aut hunc patrem esse, illum filium (?),
aut regem interfectum a. 46 fuisse Rhoemetaleen Rhescuporidis filium, aetatis
rationes minus recte conveniunt, quamquam tam hanc quam illam ratiocinatio-
nem admitti posse non nego.
2) A Vespasiauo demuni qui proviuciam Thraciam constitutam esse dicunt,
decepti sunt falsa lectione apud Suetonium Vesp. 8 Thraciam CiUciam pro eo
quod est trachiam CiUciam. Recte de ea re post alios nuper egit Marquardt
Staatsverwaltung 1, 157 (P, 313).
3) Armis libertatera defendisse Thracas Syncellus ait (1. c), ut antea fecerant
a. 26 (Tacitus ann. 4, 46). Tacitus ubi ad a. 53 (ann. 12, 68) ait Byzantios Thraecio
Bospwanoqiie hello recens fessos, intellegit Thraecium a. 46 (cuius anni res gestae
apud Tacitum desiderantur) Bosporanumque a. 49. Eam ipsam expeditionem
significat opiuor titulus Castulonensis II n. 3272 (cf. n. 2079) praefecti vexillariorum
in Trachia XV \ nam legiones duas, quarum vexillationibus bellum id gestum
esse traditur, [V Macejdonicam et VIII Augustam, Claudii Neronisque tempore
vicinae Moesiae praetendisse aut certum est aut probabile. — Anno 66 p. Chr.
Thracia obtinebatur praesidio Romano militum quattuor milium (Joseph, bell,
lud. 2, 16, 4 (368)).
4) Vol. III n. 386 = Grell. 512 (Dessau 2178).
5) 'Ejiei . . . rdiog KaXoag Seßaoxög FeQfxavixog xovg Koxvog . . .
nalöag 'PotiirjxdXxtjv xal IJo^J/ncova xai Köxvv . . . elg xdg ex jidvxcov xal (sie) (l.
EX TiaxEocov xai (Dittenberger)) jiooyövcor avxoTg oqEi?.ofiErag dnoxad Eoxaxev ßaodEiag,
20*
30B Observationes epigraphicae N. XVlI.
ea re auctores tacent, sed non recte eam tradiderunt; scilicet Dio
cum narrat (p.305 adn.5) Gaium simul Thraciam adsignavisse Rhoeme-
talcae et Polemoni Polemonis filio reg-num paternum Pontum Pole-
moniacum, ibi iam apparet vere agi de Polemone Polemonis regis
Ponti non filio, sed ex filia nepote, filio autem Cotyis regis Thraciae,
solvunturque ita felici decreti Cyziceni inventione quae de Ponti
regibus dubia adhuc manserunt. I^am constat hodie Polemonem
regem Ponti Pythodoridis maritum diem obiisse c. a. 746, eo autem
defuncto uxorem regnum tenuisse certe cum Augustus excessit^
scripsitque Strabo^, id est ad a. p. Chr. 19. Deinde de Ponti regno
quid factum sit ad a. p. Chr. 37, non traditur; eo autem anno regnare
coepisse Polemonem et Dionem tradere vidimus et nummi Polemonis
alterius confirmant annos regni habentes qui currunt ab anno aut 37
p. Chr. aut 38 ^ Praeterea in quibusdam eorum nummorum ab altera
parte caput cernitur muliebre cum adscriptione ßaodioor]g Tgvcpaivrjg^.
260 Eum Polemonem filium esse natu maiorem Polemonis et Pythodoridis,
Tryphaenam autem eins uxorem praeterea ignotam adhuc plerique
statuerunt; neque aliter statui potuit, si quidem Dio loco citato non
erravit. At opinionem vulgo receptam evertit Waddington eo quod
observavit Polemonem eum, qui a. 38 rex factus est, in nummis anni
tertii vultum prae se ferre pueri annorum fere quindecim^, cum
Pythodoridis filius natu maior eo tempore annos non potuerit habere
minus quinquaginta. Propterea ego ^ coniecturam proposui Pythodo-
ridi successisse non filium, sed nepotem, Dionem autem errore pater-
num regnum dixisse, quod esset avitum; idque si non verum, certe
a vero prope abesse iam apparet. Fuit enim Polemo alter vere
Pythodoridis nepos, ex filia tamen, non ex filio, filius autem Cotyis.
Nam postquam comperimus Polemonis matri nomen fuisse Antoniae
Tryphaenae, imperatores autem, qui ab Antonio Illviro originem
traherent, eius mulieris propinquae suae fihis summopere favisse,
Tryphaenam in nummis Polemonis repraesentatam iam nemo negabit
non uxorem eius esse (cum praesertim aliunde compertum sit uxorem
1) Sallet Beiträge zur Gesch. uüd Num. der Könige des Pontus p. 69.
Waddingtou melanges de numism. 2, 115.
2) Strab. 12, 3, 9 p. 555. Cf. Epbem. 1, 270 (oben S. 265).
3) Sallet 1. c. p. 71 seq. (Babelon et Reinach Recueil general des monnaies
d'Asie mineure I S. 22 if. n.29 — 37, vergl. p. 9.)
4) Sallet 1. c. p. 76. (Babelon u. Reinach a. a. 0. S. 21. 22 u. 24 — 28.)
5) Waddington 1. c. p. 117 (vergl. jedoch oben S. 266 A. 1 Zusatz).
6) Ephem. 1. c. p. 271 (oben S. 2G6 A. 1). Cf. Waddington 1. c. p. 120.
Reges Thraciae inde a Caesare dictatore. 309
Polemonem duxisse Berenicen regis Herodis filiam% sed matrem,
item vel propter solum Tryphaenae nomen nummis suis inscriptum
Polemonem alteriim omnino ad stirpem Cotyis referendum esse 2.
Ita hoc quoque intellegitur Tiberium in Ponti regno id ipsum fecisse,
quod fecit in Thracia, scilicet Pythodoride aut mortua aut a regno
remota non liberis eins id tradidit, sed sibi retinuit. Gaius autem
cum imperare coepit, deficiente videlicet stirpe Polemonis virili cog-
nomini nepoti eins ex filia consobrina regi Thraciae nupta regnum
Polemonis tradidit, id est Pontum et Bosporum; quorum Bosporum,
cum Claudius regnare coepit a. p. Chr. 41, Polemo cum Ciliciae parte
permutare coactus est^, Pontum retinuit ad a. p. Chr. 63, quo Nero
cum in provinciae formam redegit*.
11. Cotys Cotyis et Antoniae Tryphaenae filius tertius quo
tempore fratres maiorum regna adepti sunt, et ipse teste decreto
Cyziceno regnum obtinuit, quod sub maioribus suis olim fuisset
(p. 307 adn. 5). Adsentiunt auctores, cum eum eo tempore tradunt 261
factum esse regem Armeniae minoris^; ea enim et ipsa avo ipsius
Polemoni aliquando paruerat^.
Stemma subiecimus regum Thraciae et Bospori, prout ex ratioci-
natipnibus nostris iam constituendum est.
1) loseph. 20, 7, 3 (145).
2) Curtius in actis menstruis citatis p. 20 recte vidit Tryphaenam in num-
mis Polemonis memoratam eandam esse atque quae nominatur in titulo Cyziceno;
minus recte Polemonem iudicat sorori hunc honorem habuisse. Nam ut mittam
talia uxori matrive magis convenire quam sorori, accedit quod Polemo is cuius
extant nummi propter aetatem non potest fuisse filius Polemonis Pjthodoridis
mariti. Proinde Tryphaena non soror eins fuit, sed aut amita aut mater.
3) Dio 60, 8. loseph. 20, 7, 3 (145).
4) Suet. Ner. 18. Marquardt Staatsverwaltung 1, 202 {V, 360).
5) Dio 1. c. p. 805 adn. 5. Tacitus ann. 11, 9 ad a. p. Chr. 47: rex minoris
Armeniae Cotys. loseph. 19, 8, 1 (338).
6) Dio 49, 33: mots . . . ra> JToXsf^covi f^iio§6v rtjg xtjgvxecag rtjv fxixQoteQav
'AgiLieviav [xsiä ravta öovvai. c. 44.
310 Observatioues epigraphicae N. XVll,
2^2 Sadalai
rex Thraciae
a. 679
Cotys
rex Thraciae
a. 697. 706
Sadala ^— - Polemocratia
rex Thraciae,
t a. 712
Cotys Rhoemetalces Rhescuporis
rex Thraciae f ante rex Thraciae a. 743 rex partis Thraciae
a. 738 j. „„i.^ „ 765 ,.^„,^4.„c .. 7^2
t ante a. -r^ remotus a. ,.
I 1« I 19
I !
Rhescuporis Uberi Cotys ^Antonia Tryphaena Rhoemetalces
rex Thraciae rex partis Thra- rex partis Thraciae
impubes a. 738, ciae f ante .^\j .^ lÜ
t a. 743 „772 ' • 19 ^^g
* 19 ad a. certe -—
26
1) (Diese Stamuibänme, in wesentlichen Punkten, wie sich jetzt herausgestellt
hat (vergl. S. 269 A. 1; 298 A. 1; 301 A. 4. 6; 303 A.4), unrichtig, haben zum
Verständnis der vorhergehenden Ausführungen wiederholt werden müssen.)
Keges Tbraciae iiide a Caesare dictatorc.
311
Antonia
M. Antonius
Jllvir
Octavia 263
Zeno
rhetor Laodicenus
Polemo Eusebes
rex PontiCiliciaeBospori
Armeniae minoris factus
a. 715, t c. 746
Pythodorus ^ Antonia x^ero Drusus -^ Antonia
Pythodoris Phi-
lometor
iiata c. a. 720, su-
perstes a. ^
Archelaus Germa- Claudius
rex Cappa- nicus
dociae
Cotys ^-^ Antonia Tryphaena ßkis
rex Thra- natu
ciae
Zeno = Artaxia Gaius
rex Armeuiae raaio-
ris factus a. -— - ,
lo
obiit a.
788
lihoemetalces Polemo ^ Berenice Cotys
rex partis Thraciae rex Ponti et regis rex Armeniae mi-
iiifans sub tutore
Bospori ab
Herodis
noris ab a
772
regnat ab a. — -
a '^
37
ad a.— ,
filia
, 799
ad a. —-
deinde dominus
46
Olbae
M. Antonius Polemo
dominus Olbae
M. Antonius Zeno
sacerdos Laodiceae.
312 Observationes epigraphicae N. XVIII. XIX.
264 XYIII. Dedicatio facta ob victoriam de Tacfarinate.*;
(Wieder abgedruckt C. I. L. X (2) n. 7257 p. 748. 749.)
77 XTX. Album ordinis Thamugadensis.**)
Inter alia monumenta quae amicus et socius Gustavus Wilmanns
iter faciens in Africa indagavit, ad me misit id quod sequitur eden-
dum, ut speciminis loco id esset etiam post messem Renierianam non
contemnendum sibi remansisse spicilegium. Leges autem huius
ephemeridis cum in Universum non admittant nisi supplementa earum
corporis partium quae prodierunt, optimi amici iussis obtemperare
eo minus dubitavi, quod titulus dignus est qui seorsum prodeat cum
commentario si non iusto, certe pleniore quam adici potest in ordi-
nem relatis. Basis est reperta Thamugade, hodie Timgäd, in pro-
vincia Numidia, alta m. 1. 10, lata in antica 0. 26 et 0. 25 deficiente
parte media, in latere utroque 0. 57; litteris altis in antica a 0. 08
ad 0. 05, in lateribus 0. 02 non pulchris iis, sed lectionis certae.
Postica numquam scripta fuit. Tnscriptio praeter anticae litteras
quasdam in mediis versibus effractas integra ad nos pervenit abundatque
spatium in lateribus ita, ut quadratarius facile multo plura ibi per-
scribere potuerit. Ipsa inscriptio haec est^.
78
a. b.
10
IPIR
M 0
INI
T . Fdau
T-FILU
M 0 \ci
F L Am
P E RpelTYO
F L A/maJT FI
L I AjprCfClL
*) (Eph. epigr. II p. 264—269. — Die Inschrift jetzt C. I. L. X n. 7257 (das
noch vorhandene Fragment dort nach Mommsecs eigener Abschrift). — Dessau
inscr. sei. 939; Buecheler carm. epigr. n. 1525.)
**) (Eph. epigr. III (Heft 1, 1876) S. 77—84.)
1) (Die Inschrift jetzt C. I. L. VIII 2403 mit Nachträgen suppl. 17824 (im
Auszug Dessau 6122). Die Inschrift der Vorderseite ist übrigens älter als das
auf den Nebenseiten eingehauene „Album"; man hat im 4. Jahrhundert die
Basis des Flavius Mocimus in zwei Stücke gespalten, um zwei Platten für das
Album zu gewinnen, wie 0. Hirschfeld (Verw. * S. 453 A. 3) vermutet und sich
dann bestätigt hat. Das Album selbst war nicht vollständig, sondern fand seine
Fortsetzung auf einer dritten Platte, von der sich Bruchstücke gefunden haben,
Album ordinis Tharau«radensis.
313
latus sinistrmn:
ALBVS ORDINIS COL
THAMG VVCC
VVLCACIVS RVFINVS PTR
MARIVS DEGIANVS PTR
5 INSTEIVS LAMPADIVS PTR
s/cPOMPEVS DEVTERIVS PTR
CORNELIVS VALENTIN VS PTR
VALERIVS ERENIANVS
SESSIVS PVLVERIVS
10 VALERIVS PORPHYRIVS
CESSIVS TRIGETIVS
CESSIVS ANDANIVS
PLOTIVS FLORENTINVS VIR- P- FL P
ELIVS AMPELIVS VIR P •
15 SAGERDOTALES
IVL • PAVLVS TRIGETIVS • PTR
ANTONIVS VICTOR • FL P
CVRATOR
OGTAVIVS SOSINIANVS FL P
L'O DVOVIRI
SESSIVS GRESGONIVS AV(i
PAPIRIVS VITALIS • FL P
GORFIDIVS VALENTINIANVS • FL P
GRASIDIVS VIGTORINVS • FL P
25 ANTONIVS VINDIGIANVS • FL P
GRASIDIVS SADVNTIVS • FL P
CLAVDIVS LIGENTIVS • FL P
SENTIVS VIGTOR • FL P
AVFIDIVS OPTATVS • FL P
30 SESSIVS IVLIANVS • FL P
EGNATIVS FLORENTINVS • FL P
PLOTIVS GRESGEXTILIANVS • FL P
GLAVDIVS SATVRVS • FL P • EX GT
AVRELIVS MAXIMVS • FL P • EX GT
35 GINGIVS PORPHYRIVS • FL P
ELIVS IVLIANVS • FL P
FLAVIVS P ALMIN VS • FL P
FLAVIVS VIXGENTIVS • FL P
SVLPIGIVS INGENNVS • FL P
latus dextrum:
PLOTIVS PRETEXTATVS F • L • P
AGRIVS PRETEXTATVS F • L • P
GINGIVS INNOGENTIVS F • L • P
IVLIVS GVBERNIVS F • L • P
5 VALLIVS CANDIDVS F • L • P
FL • AQVILINVS F • L • P
FL • FAVSTINIANVS F • L • P
VIRIVS MANILIANVS F • L • P
FL • DONATIANVS F • L • P
10 OGTAVIVS FALAGER F ■ L • P
ANTONIVS PETRONIANVS F • L • P
ANNIVS VERISSIMVS F • L • P
sie AGILIVS GONGESSANVS F • L • P
GARGILIVS GALVENTIANVS F • L • P
15 SESSIVS lANVARIANVS F • L • P
PONTIFIGES
PLOTIVS ROMVLVS
VLPIVS PVRPVRIVS
HORATIVS MAXIMVS
■>0 ELIVS BIBIANVS
AVGVRES
IVLIVS VIGTORINIANVS
FL • PVLLENTIVS
PLOTIVS PAVLINIANVS
•>h EDILES
AVRELIVS RVFINVS
IVL • VALERINVS
QVAESTORES
VETILIVS SATVRNINVS
30 DVOVIRALIGI
FLAVIDIVS SVDIANVS
VATERIVS SAPIDVS
FLAVIDIVS PROGILIANVS
POMPEIVS RVFIXIANVS
35 AGILIVS VALERIANVS
IVL • FAVSTVS
VATERIVS DONATVS
LETORIVS LAERTIVS
VALLIVS HOSPES
40 VLPIVS ISTHEFANVS
FAVSTINIANVS GITHERI
VARIVS VIGTOR
s. C. I. L. VIII 17903 mit den Bemerkungen von J. Schmidt Rh. Mus. 1892 S. 123
und besonders von W. Barthel zur Geschichte der römischen Städte in Afrika
(Greifsw. 1904) S. 50ff., wo auch der um ein weiteres Stück vermehrte Text
dieser dritten Platte gegeben ist.)
314 Observationes epigraphicae N. XIX.
79 Album igitur tenemus ordinis Thamugadensis, quäle aliud imllum
ad nos pcrvenit praeter notissimum Canusinum scriptum a. Chr. 223 ^. De
hoc nostro ut recte iudicetur, ante omnia aetas determinanda est, quod
quamquam consules non habet, ut habet Canusinum, nihilominus certa
et facili ratione perfici potest. Tres enim homines ex recensitis ibi
aliunde noti sunt, Yulcacius Rufinus (1,3), qui inter patronos senatorii
ordinis primum locum obtinet, et flamines perpetui duo Flavius Aqui-
linus (2,6) et Antonius Petronianus (2, 11). Yulcacius Rufinus ^ avun-
culus est Galli Caesaris et imperatoris luliani, Gallae igitur matris
corum frater, cum Vulcacio Gallicano rerum scriptore aetatis Con-
stantinianae nescio qua parentela coniunctus, consul Ordinarius a. 347,
praefectus praetorio a. 349 (ad quam praefecturam spectat titulus eins
Savariensis vol. III n. 4180), praefectus praetorio iterum a. 368, in
quo honore obiit (Ammian. 27, 2, 2. c. 1 1, 1); nam diversum hunc a
praefecto a. 349 quominus habeamus, obstat quod ait Ammianus eum
hanc praefecturam obtinuisse velut apiceni senectutis honoratae. Ceterum
de Rufino hoc vide quae congessit Gothofredus in prosopographia
p. 81. 82; neque enim rebus gestis eins enarrandis hoc commentariolum
aptum est^. Alterum eins nominis virum quamquam nuUum fuisse de-
monstrari non potest, certe nullum novimus. — Duo autem flamines
illi* redeunt cum eo ipso sacerdotio in titulis duobus Thamugadensibus
altero apud Renierium n. 1519 et Wilmannsium ipsum n. 1088^: do-
niitori hostium, invicto imp., hididgentissimo principi^ d. n. Fl. Cl. Iidiano
invicto pio felici semper Äug. res p. et ordo coloniae Thamg. curante
Fl. Aquilino fl. p. curatore rei pub. posuit dedicavitque , altero apud
eosdem Renierium n. 1520 et Wilmannsium n. 757^: pro magnificenüa
saeculi dd. nn. Valentiniani et Valentis semper Augustorum [quat]tuor
porticus CapitoU seriae vetiistatis absumptas et usqiie ad ima funda-
menta c[oUapsas] novo opere perfectas exornatasque dedicavit Puhlilms
Caeionnis Caecm[a Albi]nus vir clarissimus consularis curantibus Aelio
Iidiano iterum rei ptd)licae [curatore], Fl(avio) Aquilino ff. pp.^^ An-
tonio Petroniano ff.x^p., Antonio lanuariano ff. pp. Prior titulus scrip-
tus est inter a. 361 et 363, alter inter a. 364 et 367, et hie quidem
certe post album quod edimus; nam tertius flamen perpetuus in titulo
1) (C. I. L. IX 338 vergl. Dessau 6121.)
2) (S. jetzt C. I. L. VI 32051 = Dessau 1237.)
3) (Nach der A. 2 angeführten Inschrift war Rufinus auch consularis
Numidiae, woher offenbar seine Beziehungen zu Thamugadi stammen.)
4) (Auf einen dritten Flamen perpetuus des Albums, EUus lulianas (1, 36),
bezieht sich eine kürzlich in Timgad gefundene Patronats - Tafel aus Bronze
(Mitteilung Cagnats).)
5) (C. 1. L. VIII 2387.) 6) (C. 1. L. VIII 2388 = Dessau 5554.)
Album ordinis Thaniusradensis.
315
nominatus ab albo abest et post id scriptum necesse est flamonium
acceperit. Album igitur scriptum est proximis annis ante 367 aut
extremis Constantii aut imperante luliano aut primis Valentiniani
fratrisque. Cui saeculo apta est cum reliqua tituli condicio tum
nominum ratio, quamquam notabile est in ipsa dedicatione vel hac
aetate praenomen tribumque adesse ^ Offendit sane in duoviralibus
repertus Faustinianus Citheri (2, 41) nomine aut Graeca ratione aut
ad servilem condicionem formato; sed ne talia quidem ab hoc sae-
culo abhorrent. Quantopere autem desiderandum fuerit, ut ordinis
qualis fuit saeculo quarto imago certa et plena existeret, id non ne-
gabunt nisi qui horum temporum memoriam aut ignorant aut con-
temnunt. Ego quae ex hoc titulo aut elucidantur aut addiscuntur
breviter explicabo; nam pluribus negotiis districto mihi otium defuit,
nee placet pro albi huius interpretatione rem municipalem post Dio-
cletianum universam retractare.
Primum et fortasse omnium maximum est. quod nunc demum 80
clare apparet duo genera eo tempore fuisse decurionum, scilicet alios
qui in curia sederent et ins haberent sententiae de rebus publicis
ferendae, alios qui munera decurionatus subirent, sufFragium autem
in curia non ferrent. Et illos quidem proprie ordinis vocabulo sig-
nificari titulus ostendit, quamquam ne hoc quidem nego aliquoties
latiore sensu usurpatum esse; decurionis autem nomen generale est
et ad alterum quoque genus pervenit. Neque diversitas ea recens
est, sed redit ad ipsam Augusti senatus Romani ordinationem. Scilicet
ex quo senatoria condicio tam Romae quam in municipiis hereditaria
esse coepit, necessario inde enatum est discrimen inter senatores
decurionesve qui essent et qui fieri possent deberentve, id est, ut
aiunt leges Yalentis et Gratiani (Cod. lust. 12, 1, 11) et Honorii (Cod.
Th. 16, 5, 52), inter senatores proprie dictos^ et clarissimos vel, ut
definitur in aere Canusino, inter decuriones C et praetextatos XXY.
De hoc non satis constat senatoris decurionisve filius qui ad aetatem
senatoriam pervenerit quo iure sit, et fieri potest ut alibi aliae leges
de ea re obtinuerint; videtur tamen non tam ipso iure propter aetatem
decurio ftictus esse, sed secundum legem publicam municipalemve
aut honore gesto, ut Romae obtinuit, aut in demortui locum a ma-
gistratu in album relatus (lex lul. mun. v. 83 seq.). Quamquam Canu-
1) (Die DedikatioDsinschrift der Vorderseite ist älter als das Album, s.
S. 312 A. 1. Vergl. auch oben S. 41 A. 1.)
2) Abusive senatores appellantur quicumque senatoriae eondiciouis sunt ii
quoque qui extra curiam essent (?), ut pariter in ordinis vocu.bulo variatur,
3 Iß Observationes epigraphicae N. XIX.
sini praetextati, cum praesertim non minus quam decuriones certo
mimero fuisse videantur ^, fortasse eo iure fuerunt, ut praetexta posita
statim locus iis daretur in curia. Sed meliore aetate hoc discrimen
quomodo tractatum sit, in medio relinquemus, eo contenti quod qua-
tenus pervenerit saeculo quarto certe in Africa, iam luculenter in-
tellegitur. Eo tempore cum satis constet decurionem non tam fieri
(quamquam potest etiam adlegi ex plebeiis) quam nasci (C. Th. 12, 1 ,1 18;
cf. Gothofredus ad h. t. p. 353) neque natum a decurione ipsum con-
dicionem sibi mutare posse, decurio eiusmodi in Africa obligatus fiiit
ad munera municipalia ei ordini iniuncta suscipienda honoresque
gerendos, sed in ipsum ordinem receptus non est nisi propter certos
honores gestos sacerdotiave. Decuriones eos sine suffragio, ut ita
dicam, intellegit Paulus cum ait (Dig. 50, 2, 7, 2) : is qui non sit de-
curio, duumviratu vel aliis lionorihus fiingi non potest, qui locus cum
ad antiquum statum aptari nullo modo queat (v. Kuhn städt. Ver-
fassung 1,231), rerum ordinem. aetatis sequioris accurate repraesentat.
Praeterea cum album decurionum antiquioris aetatis magistratus
proprie non recipiat et ad honores gestos solos respiciat, ut tarnen
honor qui geratur pro gesto habeatur^, in ordine saeculi quarti re-
censentur quibuscumque ius est in curia sedendi, maioreque ex parte
81 constitutus est ex magistratibus qui sunt sacerdotibusque; nee dubium
est his Omnibus ea aetate ius fuisse sententiae in ordine ferendae.
Ita factum est ut Universum statum municipalem eins temporis ex hoc
albo etiam plenius quam ex Canusino cognoscamus. Videamus igitur
de singulis generatim, id est de patronis, de magistratibus, de sacer-
dotibus, de curialibus reliquis.
I. In patronis recensendis (1,3 — 14) album Thamugadense vix
recedit a Canusino; scilicet nominantur primum v(iri) c(larissimi)
numero decem, deinde spatio interiecto vir(i) p(erfectissimi) numero
duo (accedit tertius item sacerdotalis 1, 16). Quorum quod solis
quinque primis adscriptum est p(a)tr(oni) vocabulum, ad neglegentiam
scriptoris referendum est^. Similiter in Canusino enumerantur primum
patroni cc. vv., deinde patroni ec, qq. RR.
II. Magistratus inveniuntur ii quibus ex antiquo instituto ius est
sententiae dicendae in senatu duoviri aediles quaestores, praeterea
curator.
1) (Vergl. Ges. Sehr. III S. 47 A. 1.)
2) Ita iu albo Canusino duo viri quinquennules qui id incidendum curaverunt
leguntur inter quiuquennalicios loco extiemo.
3) (Dagegen Barthel S. 53flF.)
Album ordinis Thamugadensis. 3 1 7
1. curator unus (1, 18) creatus omnino ab imperatore itaque
nominatus primo inter magistratus loco (Ulpianus Dig. 50, 3, 2: in alho
dectiriomim in municipio noniina ante scrihi oportet eorum qiii digni-
tates principis iudicio consecidi sunt, postea eorum, qiti tantum muni-
cipalibus honorihus functi sunt). — Defensor civitatis quod non no-
minatur, vel iiide explicari potest, quod ii instituti esse videntur a,
demum 364 (C. Th. 1, 29, 1), ante quem fieri potest ut album propo-
situm sit.
2. duoviri duo (1,20 — 22; nam Papirius Vitalis mihi est duovir
alter itemque flamen perpetuus).
3. aediles duo (2, 25—27).
4. quaestores (2,28. 29), quorum cur alter deficiat, noscio^
III. Sacerdotes observandum est ne post medium quidem sae-
culum quartum antiquum statum mutasse. Quod inveniuntur in ordine,
novum est, nisi quod flamini Diali ipsa liberae rei p. aetate Romae
ius fuit in senatum introeundi (Liv. 27, 8). Inde profecti hoc saeculo,
certe in Africa, sacerdotes maiores omnes in ordine locum habent,
scilicet provinciales, flamines perpetui, pontifices, augures, ut adeo,
cum praesertim sacerdotia haec omnia perpetua sint, ordo maiore ex
parte ex sacerdotibus compositus sit. Inde quodammodo explicantur
sacerdotum Afrorum in re publica gerenda partes et alias testatae
et maxime legibus Constantini Magni his a. 335 : quoniani Afri curialcs
conquesti sunt quosdam in suo corpore post flamonii honorem et sacer-
dotii vel magistratus decursa insignia praepositos compelli fieri man-
sionum, quod in singidis curiis sequentis meriti et gradus honiines
implere consuerunt cet. (C. Th. 12, 1, 21) et a. 337 data ad concilium
provinciae Africae: sacerdotales et flamines perpetuos atque etiam,
dunmvirales ah annonaru}n praeposituris immunes esse praecipimus
(C. Th. 12, 5, 2). Has leges apparet eos ipsos ordines respexisse quos
iam nobis proponit album Thamugadense.
1. sacerdotales duo (1, 15 — 17), omnino provinciae, de quibus con-
ferendi sunt Hirschfeldius (ann. inst. 1866 p. 69 seq.) et Marquardtius
(in hac ephemeride 1, 212 et Staatsverwaltung 1,372 (P, 506)). Hi
non solum inter sacerdotia primum locum obtinent, sed praeponuntur 82
ipsi curatori utpote electi non ab ordine, sed a concilio provinciae
accedente fortasse auctoritate praesidis provinciae. Dignitate eos non
multum fuisse infra senatores luculenter apparet etiam ex poenis in-
flictis Donati sectatoribus Africanis ab Honorio imperatore (Cod.
1) (' Vielleicht ein Beispiel von excusatio'' Barthel S. 59.)
31 § Observationes epigraplaicae N. XIX,
Th. 16, 5, 52. 54), nam exaequantur ibi senatorcs et sacerdotales, se-
quuntur longo intervallo principales et deciiriones vel, ut est in altera
lege, decem primi ciirkdes et reliqiii decurioncs. Quod si recte viri
(locti statuunt in singulis provinciis singulos sacerdotes annuos creatos
esse eoque sacerdotio functos sacerdotales appellari, casu factum est,
quod duo hie provinciae universae sacerdotes in ordine Thamugadensi
reperiuntur.
2. flamines perpetiii postponuntur duoviris, anteponuntur sacer-
dotibus magistratibusque coloniae reliquis omnibus. Sunt omnes nu-
mero XXXVI, ex quibus XXXII (I, 23 — 2, 15) alium honorem nuUum
enuntiant, quattuor reliqui praeter flamonium aut patronatum minorem
habent (1, 13) aut sacerdotium provinciae (1, 17) aut curam rei pu-
blicae (1, 19) aut (si recte vidi) duoviratum (1, 22). Accedit is cui
titulus dedicatur^ et ipse flamen perpetuus. Singulare est, quod ne
iis quidem flaminibus, qui uno ordine perscribuntur, flaminum per-
petuorum index praescribitur, ut fit in reliquis tribus sacerdotum
ordinibus, sed singulis hominibus sacerdotium adicitur. Recte id ni
fallor Wilmannsius in litteris eo revocavit, quod flamines singulis deis
divisve potissimum addicti sunt neque ita collegium efficiunt ut pon-
tifices auguresque, quamquam, si recte titulum (edendum aliquando
in vol. VIII n. 782) Wilmannsius explevit, [collegiu\ni flaminum pcr-
peiHoriUH Apisae maioris Valentiniano Theodosio Arcadioque statuam
dedicavit. Quod olim coniecimus Hirschfeldius (1. c. p. 54) et ego in
municipiis Africanis singulos flamines quotannis creatos esse eoque
flamonio annuo functi cum honores gesti sacerdotii in perpetuum
retinerent, eos appellatos esse flamines perpetuos, haud scio an hoc
titulo invento abiciendum sit; nam nisi admodum tenera aetate id
sacerdotium dabatur, ita numerus flaminum perpetuorum qualem hie
videmus vix effici potuit. Mihi iam magis placet de quo olim quoque
cogitavi (v. apud Hirschfeldium p. 47) singulis divis singulos flamines
perpetuos datos esse ; nam aetate Constantii vel luliani videntur fuisse
divi numero circiter XXXVII 2.
1) (S. jedoch S. 312 A. 1.)
2) Scilicet cum a. 224 divi publice colerentur numero viginti (Staatsrecht
2, 769. 780 (vergl. 2^ S. 818 A. 1)), postea accesserunt Domna, Maesa, Alexander,
Gordianus III, Decius, Saloninus, Gallienus, Claudius, Aurelianus, Probus,
Carus, Numerianus, Constantius I, Galerius, Constantinus I , ut fiant quinque
et triginta. Aliarum quarundam consecrationum memoriam in exilibus huius
aetatis annalibus desiderari conseutaneum est, nee desunt qui praeterea recte
consecrari potuerint, ut sunt Mamaea, Gordiani primus alterque, Tacitus, Dio-
detianua.
Album ordinis Thamngadensis. 319
Notae EX ct adscriptae flaminibus duobus (1, 33. 34) cum alibi
non compareant, componendae videntur cum notis titulorum duorum
repertorum Neapoli Africao (Guerin voy. 2 p. 248. 249 =: vol. YIIT 83
11. 969. 970), quorum in altero est Coclius Titianus v(ir) h(onestissumts),
ex t. et nav., ex mun(erarw) et ex cur(atore) r(ei) p(uhUeae), in altero
[Myu'ius llusticus [t\r. et nav. Ibi quem conieci significari trans-
vecturarium et navicularmm , is redit hie opinor sub Graeco nomine
c(a)t(dbolensis) , quo item utitur in rescriptis duobus a. 368 datis ad
praefectum urbis (C. Th. 14, 3, 9. 10). Immunitas autem a muneribus
civilibus naviculariis data (Cod. Th. 13, 5, 5. 7) nullo modo obstat,
cum hi duo non catabolenses dicantur, sed ex catabolensibus, plane
ut centurio cum equum publicum habere nequeat, si eum reddidit
ut centurio fieret, appellari solet centurio ex equite Romano (v.
vol. III n. 750. 1480; I. R. K n. 1072 (vol. IX n. 951)). — Diversa
commendaverunt quos de his rebus consului vires doctos, quorum alteri
ex c(en)t(urione) in mentem venit, alteri ex c(ura)t(ore). At illud
cum rei militaris ordinationi, qualis fuit aetate luliani, parum con-
veniat, hoc ut speciosius est, ita obstat lex syllabaria in eiusmodi
breviationibus constanter, ni fallor, retenta, ut exempli gratia scribitur
h(e)n(e) m(e)r(enti), p(a)tr(onus), p(er)p(etmis), m(ii)n(i)c(ipes) (vol.YIII
n. 779), ut adeo appareat huius generis compendia originem ducere
ex nota interpunctione syllabaria. Requiritur igitur vocabulum,
cuius secunda syllaba a littera t incipiat^.
3. poiitifwes quattuor (2, 16 — 20). Pontificatum minus honoratum
fuisse quam flaminatum iam Hirschfeldius (1. c. p. 53) demonstravit,
ut Romae quoque in ordine sacerdotum flamines maiores supra pon-
tifices erant. Numerus pontificum in municipiis qui fuerit alibi quod
sciam non traditur, nisi quod coloniae Capuam deducendae secundum
Rulli legem (Cicero de 1. agr. 2, 35, 96) pontifices sex destinati fuerunt,
quot Romae quoque olim videntur fuisse (Staatsrecht 2 3, 21).
4. augures quattuor (1, 21. 2, 21 — 24). Hoc quoque collegium
quot homines habuerit in municipiis parum notum est. Primitivus
numerus augurum publicorum populi Romani sex fuit; Capuae ex
Rulli lege dabantur augures decem (Cicero 1. c).
IV. Curiales reliqui sunt diioviralici soli (2, 30 — 42) numero
duodecim. Itaque quod olim obtinuit ut per aedilitatem quaestu-
ramve in curiam perveniretur, id hac aetate in Africa certe sublatum
est, ut aediles quaestoresque, dum fungerentur magistratu, in ordinem
1) (Die Fragmente der dritten Platte (vergl. S. 312 A. 1) haben gezeigt, daß
exc(usa)t(us) zu lesen ist.)
320 Observationes epigraphicae N. XIX.
admissi gesto eo extra curiam rursus essent, fere ut obtinuit Romae
antiquissima aetate. Vel de eo dubitari potest, utrüm ex duoviraliciis
omnes in curiam recepti sint an certus tantum numerus; mirum enim
est, cum bini quotannis crearentur, non plus duodecim in ordine re-
censeri. Sed hoc ne sequamur obstat, quod probabile est longe
plerosque ex sacerdotibus item fuisse duoviralicios, honorem tamen
hunc utpote minorem non adscripsisse. — Hanc Ordinationen! ad
Africam solam pervenisse crediderim, quippe ubi ea aetate ex sacer-
dotiis magis quam ex honoribus curiales adsciscerentur ; sane Ulpianus
quae habet de albo decurionum quaeque sua fecit Tustinianus (Dig.
50, 3, 1), ad antiquum ordinem solum respiciunt, qualem exhibet album
Canusinum, nee nego in Italia vel hac aetate mansisse, ut per quae-
84 sturam potissimum in curiam perveniretur adsciscerenturque praeterea
decuriones pedanei quoque, id est non ex honore gesto, sed ex lectione
facti. Sed ad ipsam Romanam curiam quod attinet, fieri potest, ut
talis fere ibi ordinatio obtinuerit, qualem in Africa obtinuisse iam
patet, scilicet ut in senatu praeter sacerdotes magistratusque non
essent nisi consulares. Nam praetores quaestoresque qui creabantur
potuerunt aut extra curiam in clarissimis mauere aut una cum magistratu
codicillos accipere consularitatis. Quod de praetoribus confirmatur
quodammodo Polemii laterculo ad lan. 9 (C. I. L. I^ p. 257): suff'ecü
consules designantiir sive praetores. Denique in senatum qui adlege-
bantur, eo tempore videntur adlecti esse inter consulares omnes
(C. Th. 6, 2, 2 ibique Gothofredus). At difficillimam quaestionem de
senatus Romani huius saeculi constitutione bis meis dubitationibus
non solvere volui, sed aliis commendare solvendam.
Numerum decurionum album, si recte id intelleximus, certum
nullum habuit, sed pendentem ex numero duoviralium qui adviverent.
Nominantur in albo homines LXXII numerato eo cui statua dedicatur^.
Sunt esseve debent in ordine sacerdotes XLYII (sacerdotales II, fla-
mines perpetui XXXYII, pontifices IUI, augures IUI), magistratus YII
(curator I, II viri II, aediles II, quaestores II), sed ut quidam et inter
magistratus et inter sacerdotes nominentur deficiatque ex quaestoribus
alter. Accedunt duoviralicii XII, denique patroni XIII.
1) (S. 312 A.l ist bemerkt, daß das Album nicht vollständig war, und
der in der Inschrift der Vorderseite Geehrte nicht herein gehört.)
Tribus imperatoriae. 321
XX. Tribus imperatoriae.*) 230
Postquam senatus consultiim de Cyzicenis^ nuper nos dociiit
domum imperatoriani oam, qiiae a Nerva cive Narniensi orditur.
censam esse in tribii Narniensium Papiria (v. supra (Eph. epigr. III)
p. 158^), circumspicienti mihi, num eius tribus aliae proprietates cum
imperatoria eins condicione coniunctae alicubi apparerent, placuit
examen instituere coloniarum deductarum a Traiano in qua quaeque
tiibu esset. Ita quae repperi, iam proponam.
1 . coLOxiA VLPIA TRAiANA in Germania inferiore. — Sex. Secund(i)o
Papiria Felici I Hill (vir o) Augustali c(olonia) ü(lpia) T(raiana)
(Brambach C. I. Rhen. n. 82 (C. T. L. XIIT 8742)).
2. COLOXIA VLPIA TRAiAXA POETOvio in Pannonia superiore. De
tribu eius Papiria v. vol. III p. 510.
3. COLOXIA VLPIA RATiARiA Moesiae superioris. Tribum, quae est
Papiria, didicimus ex urbana Henzeni n. 6721 (cf. vol. III n. 1641).
4. COLOXIA VLPIA OEScvs in Moesia inferiore. Tribum Papiriam
aperuit tinlus III, 6201 (cf. 6129 = 6140).
5. COLOXIA VLPIA TRAIAXA AUGUSTA DACIGA SARMIZEGETUSA. De tribu
Sarmizegetusensium Papiria passim testata v. vol. III p. 229. 1167.
6. Canabas legionis Dacicae eas, ex quibus postea evasit muni-
cipium Apulum, constitutas esse a Traiano docui vol. III p. 182.
Probabiliter igitur tribum Papiriam, quae Apulensibus deinde mansit,
cum primitiva illa oppidi constitutione coniungemus.
7. Ad eandem tribum pertinuisse videntur canabae castrorum
Aquincensium (v. vol. III n. 3357 et p. 439), quas et ipsas probabile
est redire ad Traianum.
8. COLOXIA COXCORDIA VLPIA TRAIAXA AVGVSTA FRVGIFERA HADRVMETVM
in Africa adscripta fuit tribui Papiriae testibus titulis Lambaesitanis
Renierii n. 218. 433 (C. I. L. Till 3334. 3062).
9. COLOXIA MARCiAXA TRAIAXA (sic Rcnicr n. 1479^; cf. vol. III, 1443) 231
sive VLPIA (Grut. 1090, 16*) thamvgadi in Numidia eiusdem tribus fuit
testibus titulis Renierii n. 1524. 1525^ aliisque, quos composuit Grote-
fendius in comm. de tribubus p. 160.
*) (Observationes epigraphicae XX. XXI: Ephemeris epigrapliica IlT (Heft 2,
1877) p. 230 — 236.)
1) (C. I. L. III S. 7060 = Dessau 7190.)
2) (Wiederholt C. I. L. III S. p. 1275.)
3) (C. I. L. VIII 2375 vgl. 17842. 17843 = Dessau 6841.)
4) (C. I. L. VI 1803b.)
5) (C. I. L. VIII 2407. 2405 vgl. das. p. 259.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 21
322 Observationes epigraphicae N. X5t.
Non solum autem septem coloniae (nam Apulum et Aquincum
non numero) quas recensui sine dubio Traianae omnes tribus Papiriae
sunt, sed item nulla colonia invenitur. quam Traiano auctore conditam
esse constet (enumerat eas Zumptius comm. epigraph. 1,400 seq., sed
multis aut temere receptis aut falso) quamque constet censitam esse
in tribu diversa. Sunt quidem quaedam, ut Tsierna Daciae (vol. 3
p. 248) et de qua infra dicetur Leptis Magna Africae, quarum tribus
adhuc ignoratur; sed quarum et auctor et tribus pateat, eae sunt
Papiriae omnes.
Quo patefacto etiam reliquos populos tribui Papiriae ita ad-
scriptos, ut ad Traiani aetatem eos civitate caruisse probabile sit.
non sine veri specie constitutos esse coniciemus aut a Traiano aut
certe ab alio eiusdem domus principe eadem tribu uso. 8ane ad
Italiae populos Papiriae adscriptos id non pervenit nee magis ad
provinciarum res publicas ante Nervam civitatem adsecutas; nam
municipium civium Romanorum propter coloniae ius a principe im-
petratum vel coloniam propter adscriptos novos Colones tribum mutasse
omnino negandum est, cum in tanta status mutationum frequentia
mutatae tribus certum exemplum nullum omnino suppetat. — Sunt
autem res publicae, quas hoc modo Papiriam tribum accepisse pro-
babiliter conicias, praeter eas, de quibus supra diximus, admodum
paucae. In aliis imperii Romani provinciis quae praeter colonias
Ulpias supra recensitas reperiuntur Papiriae adscriptae quattuor civi-
tates solae, Narbo Martins in Gallia, colonia Augusta Firma Astigi
in ßaetica (vol. II p. 201), colonia Augusta Emerita in Lusitania
(vol. II p. 52), denique colonia lulia Augusta Cassandrea sive Potidaea
in Macedonia (v. huius eph. vol. 2 p.475 n. 1048 (C.I.L.III7033)) multo
ante Traianum ad civitatem Romanam pervenerunt. Insola Africa e con-
trario Papiria regnat; scilicet secundum Grotefendium (imp. Rom. trib.
descr, p. 1 54 seq.) censebantur in ea Cillium, Cuicul, Diana, Thagaste.
Thelepte, Thibursicum Bure, Tubursicum ^ Haec igitur oppida civitatem
accepisse a Traiano probabile est; nee video quod obstet, nisi quod
CilliumFlavium dici videtur in tituloRenieriano n. 129 (C.I.L.YIII 2568)
(II, 2), Ulterius Africana haec non persequor ipse; nam Wilmannsium
nostrum Africanarum inscriptionum syllogen accuratamet plenamparan-
tem disquisitionemhancsuscepturum esse et absoluturum conlido. ünum
addo inter curias Lambaesitanas quae reperitur una cum Traiana,
Sabina, Antoniniana, Aurelia similibusque curiam Papiriam (Renier 185 =
VVilmanns ex. 2742 (C. I. L. YITI 3293 =- Dessau 6845)] aperte a tribu
imperatoria nomen duxisse.
1) (Mehr jetzt bei Kubitschek imp. Rom. tribiitim clescriptum ]). 137. 271.)
Tribus imperatoriae. 323
Hoc nobis rcstat quaerendum, qua ratione iinperatores reliqui
in eadem re versati sint, scilicet utriim siiae domus tribiim ad res
publicas a se ordinatas propagarint an aliam viam tenuerint. Licet
enim eins arg'umenüi iusta enarratio huiiisce commentarioli angustiis
nequaquam capiatur, certe prima fundamenta poni poterunt, a quibus
profocH qui in singulas provincias inquirunt rem plenius pervestigent. 232
Et hoc quidem statim patet consuetudinem eam, de qua agimus, ad
imperatores luliae gentis non pertinere. Augustum Suetonius (c. 40)
cum referat Fahianis et Scajjtiensihiis trihulibus suis dona dedisse.
efficitur inde lulios patricios in Fabia tribu censitos esse, Octavios
autem in Scaptia^; at in coloniis, quas Caesares pater et filius extra
Ttaliam condiderunt, tantum abest, ut eae tribus potissimum inveniantur.
ut coloniae luliae in Africa adscriptae fere fuerint tribui Arniensi
vel Quirinae, in Gallia Narbonensi tribui Yoltiniae, in Hispania Galeriae
j)otissimum, in Dalmatia aut Tromentinae aut Sergiae et sie deinceps.
Neque aliter esse potuit; nam cum hac aetate tribuum aliquae partes
in re publica essent, coloniae municipiaque quae ad civitatem Ro-
manam adsciscebantur aequabiliter inter rusticas tribus omnes di-
scribendae erant, nee sane gratiam apud Fabianos suos et Scaptienses
Augustus iniisset novis civibus ad suas tribus potissimum relatis.
Quid quod e contrario fieri potest. ut propter favorem factum sit,
quod hisce tribubus vix ulli provinciales adscripti inveniuntur.
Claudius cuius tribus fuerit licet diserte non tradatur, qui mo-
minit eum oriundum esse ex eins nominis antiqua stirpe patricia.
tribum autem Claudiam ab origine cum domo cognomine coniunctam,
Claudiae non minus tribus quam gentis eum fuisse non dubitabit^.
lam vero ea tribus ut non invenitur in oppidis, quae Claudius in
Mauretania coloniae iure vel civitate Latiove donavit teste Plinio 5,2,20,
quae sunt quattuor Caesarea, Oppidum Novum, Rusuccurium, Tipasa
omnia relata in tribum Quirinam (v. Grotefend 1. c. p. 161 seq.), nee
magis eadem comparet in colonia Claudia Aequo Dalmatiae adscripta
tribui Tromentinae (vol. IIT p. 360)^, ita adest in reliquis coloniis
inunicipiisque ab eodem constitutis, quae sunt Ära Agrippinensis in
Germania (v. Grotefendius 1. c. p. 123)*, Savaria in Pannonia su-
1) (Vergl. Staatsrecht III S. 788 A. 6.)
2) (Kaiser Claudius scheint vielmehr der Quirina angehört zu haben, s.
Kubitschek de Rom. tribuum origine (Wien 1882) S. 118; Mommsen Staatsrecht HI
S. 788 A. 5. Vergl. auch Eph. ep. lY p. 222 not. 1 (obs. epigr. XXIII), weiter unten
in diesem Bande S. 3.54.)
3) Eodem referendum erit, quod vir Hispanus viritim a (Uro Claudio ciritate.
iVmnluH adscriptus est tribui Quirinae, nisi loctio fallit tituli vol. II n. l.'")9.
4) (Kubitschek imp. Rom. p. 220.)
21^^^
324 Öbservationes epigraphicae N. XX.
periore (vol. III p. 525), Teiirnia (vol. III p. 593), Viruiium (ib. p. 597),
Celeia (ib. p. 631), luvavum (ib. p. 668) in Norico omnia, Apros in
Thracia (v. Grotefend 1, c. p. 140)^. Nam quamquam in horum oppi-
(lorum civibus plerumque dubium est, Clandia vocabulum cognomini
praescriptum utriim iungendum sit cum domo quae post cognomen
sequitur an tribum significet, haec explicatio in quibusdam sola ad-
mitti potest videturque in longe plerisque praeferenda, cum praesertim
nulluni indicium tribus diversae in ullo eorum oppidorum adhuc
apparuerit. Itaque consuetudo, quam supra vidimus sub posteris Nervae
obtinuisse, non obtinuisse aetate Augusti, ne tum quidem obtinuit,
cum Claudius regnare coepit. Nam Mauretaniae ordinatio coniuneta
233 sine dubio cum caede Ptolemaei regis a Gaio imperatore perpetrata
et ab hoc quodammodo incohata recte ad Claudiani imperii initium
referetur; Aequum autem quando colonia deducta sit, ignoratur. Sed
mox imperante Claudio recepta est gliscente in dies adulatione; neque
amplius tum obstabant quae obstitisse vidimus imperante Augusto,
comitiis Interim a populo ad senatum traductis.
Flavia domus ducta a municipe Reatino (Sueton.Yesp. 1) in tribu
Reatinorum fuerit necesse est, quae fuit Quirina. Eins igitur tribus
Usurpationen! per provincias latissime patentem ad Yespasianum po-
tissimum revocandam esse probabile est, eamque coniecturam monu-
menta aliquatenus certe confirmant.
Apud Hispanos cum tribus Quirina passim inveniatur^, coloniae
eae et municipia ea, quae ante Yespasianum ad civitatem pervenerunt,
non ea utuntur, sed adscripta sunt pleraque Galeriae, ut Barcino,
Carthago nova, Castulo, Clunia, Corduba, Gades, Hispalis, Nertobriga,
Olisipo, Saguntum, Tarraco, Urso (cf. huius eph. vol. II p. 236 n. 308'*),
alia Papiriae, ut supra rettulimus, alia denique Sergiae. Contra
Quirina obtinet in oppidis iis, quae per Yespasianum constat ad La-
tinitatem pervenisse, ut sunt Malaca (vol. II n. 1970. 1973. 1975) et
Salpensa (II, 1286), quarum extant leges Flaviae, item Iluro, cuius
civis habemus titulum civitatem Romanam per honorem dtioviratus
consecuti adscriptique ita tribui Quirinae (II. 1945). Eiusdem tribus
esse inveniuntur municipia Flavia Ebusus (II, 3659. 3661. 3662), Mago
1) Contra Emona etsi et ipsa iu Claudia tribu fuit (vol. III p. 488), cum
jDropter Tuliae nomen civitatem antea consecuta esse videatur, etiam Claudiam
tribum simul credenda est consecuta esse. Alboua (vol. III p. 390) et Nedinum
(vol. III p. 371) Dalmatiae Claudiae tribus et ipsa quo tempore ad civitatem
perveneriut, ignoratur.
2) (Kubitschek imp. Rom. tributim descriptum S. 168. 271.)
3) (C. T. L. 11 suppl. 5442. Vergl. jedoch Hübner das. S. 852.)
Tribiis iniperatoriae. 325
(II, 'MKVd. 3701). 3710. 371 Ij, Nescana (II, 201 1), Singilia (II p. 272);
item Flaviaugusta (II, 419b) et Aquae Flaviae (11,4204); denique per
universam Hispaniam oppida fere ignobiliora et ea, ad qiiae probabile
sit pertinuisse Constitutionen! Yespasiani de iure Latii tribuendo Ilis-
panis Omnibus adhuc peregrinis. Haec qui intellexerit, item intellegot
Yespasianum Hispanis ius Latii eo modo dedisse, ut quicumquo
secundum id per honorem ad civitatem Romanam pervenirent, tribui
Quirinae adscriberentur. Quam ob rem ubicumque ea tribus invenitur,
inde de condicione oppidi reete coniectura capi potest.
In Sardinia (Grotefendius 1. c. p. 92. 93)^ et in insulis Melita et
Gaule (1. c. p. 92)2 tribus Quirina item primaria est; quae hie quoquc
videndum est num proficiscatur a Yespasiano, pariter atque eam ad
eum redire vidimus in Baliaribus.
Ad Galliam quod attinet, unica quod sciam civitas Flavia ibi
dicta, nempe colonia Pia Flavia Constans Emerita Helvetiorum
Aventicum, item Quirinae adscripta est (Grotefend 1. e. p. 124)^. Tenuia
quae praeterea in Gallia inveniuntur eiusdem tribus indicia* num ad
eundem imperatorem pertineant, examinent ii qui eos titulos aliquando
recensebunt.
Idem obtinet in provinciis Danuvianis: certe in Quirina fuerunt
coloniae Flaviae ibi constitutae Sirmium in Pannonia inferiore (vol. III
p. 418), Siscia in Pannonia superiore (huius eph. vol. II p. 414 n. 838^),
Solva in Norico (vol. III p. 649). Itaque municipia earum partium 234
duo Andautoniam (vol. III p. 508) et Latobicorum (vol. III p. 496)
Quirinae adscripta et ipsa probabile est eodem tempore constituta
esse, ut e contrario municipium Flavium Neviodunum Pannoniae
superioris (vol. III p. 498), cuius tribus nondum innotuit, Quirinae
adscribere iam licebit.
In provinciis Africanis quantum novi, adhuc duae tantum civitates
innotuerunt a Flaviis imperatoribus constitutae, nempe colonia Flavia
Ammaedara (Renier 3194 = vol. YIII n. 302 et titulus adhuc ineditus
a Wilmannsio repertus et aliquando edendus ib. n. 308, ubi pleno
legitur colonia Flavia Augusta Aemerita Ammaedara) et Icosium teste
Plinio 5, 2, 20 a Yespasiano Latii iure donatum. Utramque rem
publicam Quirinae adscriptam fuisse testantur tituli a Grotefendio 1.
c. p. 156. 162« allati.
1) (Kubitschek a. a. 0. p. 126.) 2) (Kubitschek p. 131. 132.)
3) (Kubitschek p. 219.)
4) Augu.sta Raurica quamquam eiusdem tribus est, vix eam a Vespasiauo
abstulit, cum raulto ante colonia eo deducta sit. (Über die tribus Quirina von
Augustonemetum und Autricum s. Hirschfeld C. 1. L. XlII 1 p. 193 b. 473.)
5) (C. I. L. II l suppl. D. 10836.) 6) (Kubitschek p. 138. 164.)
32f) Observationes epigraphicae N. XX.
Deniquc et Miissiliae (Grrotefend 1. c. p. 1 W))^ ot in universu parte
imperii Gmeca tribus Quirina ita dominatur, iit qiii ex iis partibus
ad civitatem Romanaiii singulari iure i)ei'veiimiit, ei potiHsimum ad-
sci'ibantur. Contra coloniae civium Romanoi'um et siqua alia oppida
universa ad civitatem admissa inveniuiitur, in aliis fere tribubus cense-
bantui'. Quam ob rem lex fortasse bis provinciis data est similis ei,
quam in Ilispania obtinuisse vidimus. ut quicumque ibi personali
|)rivilegio civitatem Romanam adeptus esset, in Quirinam referretur:
quod si ita est, eius legis auctorem non sine causa cuniciemus fuisse
Vespasianum vel alterum utrum filiorum eius. Neque tamen haec
contendo ita fuisse, sed num ita fortasse fuerint, quaero ab iis, quibus
aetas et otium eiusmodi studiorum opportunitatem subministrant.
Dixi de imperatoribus luliis Claudiis Flaviis; superest ut dispi-
ciamus, num imperatores domus eius, cuius Nerva princeps est,
omnes substiterint in eiusdem tribu Papiria. Ipse Nerva sane aliam
nullam habuit, crediderimque propterea unicam coloniam ab eo nomi-
natam, nempe Nervianam Augustam Martialem veteranorum Sitifensium
in Mauretania^, in tribu Papiria potius fuisse quam in Arniensi, cum
utriusque tribus tituli aequo fere numero ex parietinis Sitifensibus
prodierint (v. Grotefend 1. c. p. 163)^. — At posteri eius quamquam
iure omnes in Papiria erant, cum omnes adoptionis iure filii locum
adepti essent, pariter atque Augustus et Fabiae fuit et Scaptiae,
praeter legitimam illam item, si verbo venia est, naturalem habebant,
et ut a nomine Cocceii abstinuerunt, sed Traianus Ulpium se esse
voluit, Hadrianus Aelium et sie deinceps, ita fieri potest, ut in hac
honorificentia tribum quoque naturalem pro legitima usurparint. Et
re vera cum Traianum reppererimus sola Papiria usum esse, Hadrianus
ea omissa aliam secutus est naturalem et sibi et ipsi Traiano utpote
oriundis ex Italica Baeticae adscripta tribui Sergiae (Grotefend 1. c.
p. 1 10) "^ (communem). Neque enim casu evenit, quod in ea censebantur
tam colonia Aelia Mursa (vol. III p. 423) quam municipium Aelium
Carnuntum (vol. III p. 550); quibus fortasse addi poterit Nicopolis ad
Tstrum, quam eidem tribui adscriptam fuisse iam constat (vol. III
n. 6144 cf. vol. VII n. 51) neque improbabile est ordinatam esse ab
Hadriano ^.
235 Ulterius progredi parum tutum est. Sane quaeri potest, num
1) (Kubitschek S. 209.)
2) (Auch Glevum (Gloucesterj in Britannien war eine Gründung Nervas und
trug seinen Namen (C. T. L. VI 3346); aber die Tribus ist unbekannt.)
3) (Kubitschek S. 165.) 4) (Kubitschek S. 177.)
5) Vergl. jedoch Kubitschek a. a. 0. S. 246; Pick Die antiken Münzen von
Dacien und Moesien I S. 329 A. 7.)
Tribu« iinperatoriae. — Cyriaci Thracica. 327
tribus iijitiinilis Pii, quae Voltinia fuit utpote Nemausensis, item
Mai'ci, cuius domiim ad Galeriam Hispanorum pertinuisse supra (Eph.
ep. III) p. 159^ coiüeci. praeter legitimam Papiriam in reruni piibli-
caruni civitate donataruiii ordinatione adhibitae sint. Similis quaestio
proponitur non tarn de imperatore Pertinace, qiü natus Albae Pom-
peiae in Camilia censebatur, quam de Severe eiunque posteris. Is
natus Lepti magna origine ad Papiriam pertinuisse videtur; nam
tribum Lepti tanorum, etsi diserte ea non traditur, cum colonia fuerit
Ulpia Traiana (Ali Bey travels 1 tab. 15 = vol. YIII n. 10 2). secuu-
dum supra dieta probabile est fuisse Papiriam. Td si ita est, tribus
Severi naturalis eadem erat atque Antoninorum, quorum stirpi ori-
ginem suam nescio quomodo inseruit. Potuit omnino propter adop-
tionem alteram non minus ficticiam ad Camiliam Pertinacis se trans-
ferre; sed magis crediderim Papiriam eum secutum esse. Commen-
dant eam opinionem municipia duo Africana alterum Aurelium
Alexandrianum Augiishmi Mcujnum Gntfitamim (vol. YIII, 866 =
Maffei M. V. 462, 4; Orelli 2548), alterum Aurelium Vina (vol. YIII, 958.
960 = Guerin voy. 2, 264. 265) utrumque adscriptum tribui Papiriac;
ca enim nomen Aurelium magis est ut a Caracalla traxerint quam
ab imperatore aliquo saeculi seeundi. Sed per liaec tempora, quibus
universus imperii Romani status dilabitur et eorrumpitur, res tribuaria
quoque tota pessum datur et quodammodo evanescit. Quam ob rem
satis habebimus florentis imperii a Claudio ad Hadrianum legem
tribuariam repperisse et declaravisse; ea enim prudenter adhibita
non dubito quin quaestio summae gravitatis, per quos gradus civitas
Romana ad provincias Latine loquentes propagata sit, praeter spem
nova luce illustretur. __^_______
XXL Cyriaci Thracica.
Ad libros scriptos oppido paucos, quibus Graeca epigrammata a
Cyriaco excepta continentur, nuper accessit beneficio cum amicorum
meorum Caroli Zangemeister et Henrici Oldenberg tum domini libri
viri magnifici, adhuc ignotus Ashburnhamianus Librianorum n. 1174.
is ipse quem Yincentius Borghinius in codice Florentino Maglia-
becchiano P, 10, 109 citat sub nomine libelli qui Francisci Pandulfini
fuit; nam praescriptum ei est * Francisci Pandulphini et amicorum^
redeuntque excerpta inde a Borghinio in Ashburnhamiano omnia^.
1) (C. 1. L. 111 p. 1275, 4.) 2) (Vergl. C. I. L. VIII auct. p. 2289.)
3) (Über den cod. Ashburnhamianus s. Mommsen C. 1. L. IX. X p. XXXYll;
de Kossi inscr. Christ, urb. Rom. II p. 360 Anm. VII, über die in ihm enthalteneu
griechischen Inschriften aus Thrazien das. S. 368.)
328 Observationes epigraphicae N. XXI.
Lcguntur Graeca illa f. 188 — 192. Praecedunt locus Ptoleinaei
3, 13, 47 de Lemno insula et epigramma in Brandae honorem Graece
a Cyriaco scriptum editum ab Oliverio p. 63. Sequuntur tituli de-
scripti Selymbriae et Perinthi ii fere, quos item habet über Cyriacanus
Manutianus 5250 Tdixi de eo vol. III p. 131) indeque nuper edidit
Albertus Dumont (inscriptions et monuments figures de la Thrace.
Parisiis 1876)^. Yaticamis liber cum longe plenior et in Universum
emendatior sit quam Ashburnhamianus, non multum ex hoc profici-
mus; ego suppressis erroribus inutilibus satis habui breviter indicare
qui tituli in hoc libro legantur et utilia si qua repperi afferre.
236 1. ^Ev 2!r]XvjußQia (?) jzaod rrjv 7ivh]v ev dgyakp ki'&cp evgtpai
ToiovTO emygajLijua vneQ Kvgiaxov rov e^ 'Ayxcbvog ävdgog cpiloXoyov
JE xal Tcbv naXai&v 'E/di]vixcdv xe xal 'PcojLiaixcov evovv)]Tixonu70v (^sic)
/i«^' fjibiäg yevojLievov. Dumont 626, sed AfßNOGETH^A^ pro
ArßNOGETHe.
2. 'Ev Ilsiglvdcp rf] vvv 'Hgaxkela yMÄovjuevj] änb 'HgaxXeiov
KcovoTavTivovTioXeiog äg^avrog. Dumont 72 e; sed non ponuntur nisi
tribuum nomina quaedam.
3. C. I. Gr. 2020.
4. Dumont 726'. — 2 NEIKHC — 3 KAI AlßNlOY — 9 KAI
AHMOY [PßMAIßN KAI BOYAHC KAI AHMOY] nEPINGIfiN;
ubi quae intra uncos posui ex Yaticano libro exciderunt. —
12TEIMHE: — 16 APXIMYETOYNTOC.
5. Xgijojuog 2!ißvXXf]g. Enav ro ßay.yog evaoag nh^ora (vel
TiarjOTo) TTove aijua xai nvg xm xovig j.ayrjoeTeai'^. — Wilamowitzius,
quem de hoc Sibyllae vaticinio interrogavi, rescripsit non ex auctore
aliquo id petitum esse, sed ex lapide descriptum^; videri sibi epi-
1) (Wiederholt in Melanies d'archeologie et d'epigraphie par A. Dumont,
S. 307 ff.)
2) Codex Vaticanus, unde huuc locum mihi excripsit Dessau, öo (pro ro)
et ßiyrjasrai, praeterea convenit.
3) (Dazu Nachtrag S. 332): Vaticinii Sibyllae quod ibi edidi monuit Dessau
praescriptionem quoque in libro Vaticano superesse loco suo motam. Scilicet
post vaticinium f. 2' sequi titulum Dumontii 12d, deinde haec: Aimd Perinthum
Thnuiiae olim metroixtlim, quam hodie Herucleam dicunt vetustam in Propontico
civitatem fatale et Sibyllinum hoc epigramma comperitnus ad ipsam metropoUtanam
beatae vlryinis aedem ad dextram arae partem in marmore Graecis Utteris et ex-
imiis consculptam ad prid. idus Auy. Eugenii pont. max. anno XIJIJ. Post eam
inscriptionem vacare versus sex, deinde sequi titulum Dumontii 72 <y. Liquido
apparet in spatio illo vacuo oraculum perscribendum fuisse, recte igitur de eo
iudicavisse Wilamowitziura.
Cyriaci Thracica. — Tituli Ostieuses l*. Lucilii Gamalae. 329
griimma incepisse a vocabulo evxvyeae (quod Diimontius habuit pro
clausula tituli praecedentis), deinde sequi haec:
XQrjojLiog ZißvXh^g:
orav ö 6 BäH^og evdoag JzXavijoerai^,
zore aljua xal tivq xal xovig jLuytjoerai
cum subscriptione hac. quam Dumontius traxit ad sequenteui n.l'ld:
^jTF?Mog Ev)]dig ägyißovy.olog "Hoaxleidov "AXe^dvÖQov äQ/ijuvoTOUvrog.
Observandum est evTvyeixe in codice scriptum esse minio, quod lieri
solet in titulorum principiis, post ägxi/^voTovvrog autem notam esse,
quae tituli finem indicare solet.
6. Dumont l'2d.
7. AYP ACKAHniOAOTH KATECKEYACA TO AA TO-
MI|o]K:YN Tß BU) MU) EMAYTH KAI TU | r[A]YKYTATCJ MOY
AN API AYP • I EniTY[j^/]ANCx) OJ KAI l CYNEZ-CA ETH • A OC
AN AE E-EPfoJN | [^]U)CEI TU T • X * KAI | TH ROAEI X 4> •
XAIPE nAPOAEITA. Traduntur AATOMIN (quod emendavi ad
simillimam C. L Gr. 2032) - TAYKYTATCJ — EniTYllANU —
I del. ante ETH — E"EPU)N i AUEEI. Haec opinor inedita est.
(Dumont mel S. 396 n. 743^)
8. Dumont 72^2. All ZiBEAEOYPAUl, non ZBEACOYPAU),
idque verum nomen puto numinis Thracici^.
9. C. I. Gr. 2024 imperfecte; deficit in medio vocabulo.
XXII. Tituli Ostienses P. Lucilii Gamalae.*) 319
Ä. Cippus sive columna stat. ; in columna quadrata alta 4 ped.
piGH.; in marmore quadrato hisp. In portu Ostiensi rep. stat.; ad
portum Ostiensem rep. ligor. (Vulp.); inventa in foro Portuensi ligür.
(gvd.). In hortis Carpensibus stat. ligor. pigh. citt. hisp. Partem
ad D. Silvestri Teatinorum in Quirinali vidit fabretti. Frustra quae-
siverunt utroque loco fea relasione di un viaggio ad Ostia p. 38 et
c. L. viscoNTivs ann. inst. 1857 p. 372.
1) 7i?.m'rjO£xai proposuit BormaDnus. (Vergl. A. Dieterich de hymnis Orphicis
(Marb.1891) S. 6tf.)
2) (Text auch bei Cagnat inser. Graec. ad res Rom. pert. I n. 781.)
3) (Widerlegt durch die in Rom gefundene Inschrift Kaibel 1. G. XIV 981,
in der derselbe Gott ^eo? Zßso^ovSgog heißt.)
*) (Ephemeris epigraphica III (1877) S. 319 — 332.)
p
. F .
P •
N
N
E V
.
A
E D
• s
A
a E
: ü I L 1
1
ij
U H A T
I s
.
P ^
nTiF
I c: I
.
W 1
A E
P 0
T
J X
• C 0
MiT
I s
t 0 .
rl • P E C V N I
A E
d X
E
E T
.
3g() Observafcioues epigraphicae N. XXII.
20 V . L V C I L 1 0
P . PRO
G A M A L A E
C R . Y 0 L K
ü • A L L E C T O
D E (_: V K I O N 1
Ti VIR • e: E N s 0
y V I N g V E N N A L
• F A c: T o • t: V R A
1' V B L I l; A E • E X 1 G E N
A D T R I B V E x\ U A E
/N • LVDOS • CVM • ACCEPISSeT • P V B L IC
/VCAR • REMISiT • ET • ÜE • SVO • EROUaTi
ONE M • F E C I T
ItEM • SVA • PECVNIA • VIAM • SILICE • sTrAViT
^ VAE • EsT • IVNcTa • FORO • AB • ARCV • AD • ARCVM
*7EM • EPVLVM • TRICHILINIS • CCXVII
coLoxis • dedIt
n'EM • PRANÜIVM • SVA • PECVNIA • COLUXIS
OSTIESIBVS • BIS • DEDIT
* ? E M • A E D E M • V 0 L C A X I • B V A • P E i: V
NIA • REsTiTviT
llEM • AEDEM • VENErIs • SVA • PECV
NIA • CONSTITVIT
?tem • aed • fortvnae • sva • pecv
xi a • constitvit
//em • aed • cereris • sva -pecvnia
constitvit
Item • pondera • ad • macellvm
cvm • m • tvrranio- sva -pecv
x i a • f e c i t
Ifeni AEDEM ■ SPEI • SVA • PECVNIA
CONSTITVIT
ItEU • TRIBVNAL • IX • FORO • MAR
MOREVM • FECIT
//VIC • STATVA • IXAVRATA • D • D
P • P • POSITA • EST
/TEM • AHEXEA • D • D • P • P ■ POSITA
jJliOXWUE • TRIBVXAL • QVAES
proptEREA • QVOD • CVM • RES • PVBLICA
^;RAEDIA • SVA • VEXDERET • OB • POL
/ I C I T A T I O N E M • BELLI • N A V A L l S
HS- XV CC • ReI • PVBLICAE • D OK AW it
h i(,}iC • D E C V R I O N E S • P V N E R E • P V
hhlCO • EF F ER eil d um C; E N S V E R V N T
Tituli Ostieuses P. Lucilii Gauialae. 331
Titulus prodierit nocesse est c. a. 1570, cum apud Manutium et Hl 9
aequales iion repeiiatur, adsit apud eos qui Manutio aetate proximi
sunt. Referiint Achilles Statius cod. Vallic. f. 172' (inde satis accu-
rate Don. de rest. salubr. agri Romani p. 45 et syll. 2, 4. ubi Gorius
in orratis locum uuum ex coniectura emendavit; ex Donio neglegenter
Mui". 135): CittadiniuH in cod. Manutiano Vat. 5253 f. 387 (inde quae-
dain affert Marinius iscr. Alb. p 38 n. 5); Anonymus Hispanus Chi-
sianus f. 1; Ligorius apud Gudium (non ex cod. Taur.) ms. 201,
ed. 70, l et in cod. Taur. vol. 14 s. v. Porto (inde A^ilpi Lat. vet.
VI. 154 1; Pighius cod. Berol. f. 61. Parteni (scilicet v. 25 — 38)
Pabrettius 529, 381 refert de visu. Orelli 3882. Recensui in actis
soc. Lips. minoribus a. 1849 p. 295^, unde repetiverunt C. L. Visconti
ann. inst. arch. 1857 p. 323 et Wilmanns 1724 2.
Variam lectionem adscripsi Statu Cittadinii Hispani Ligorii (Gud. 321
Vulp. consentientium ; Gudiani solius lectiones attuli nomine adiecto,
Vulpianas suppressi) Pighii Fabrettii. — ^
Jj. De origine non constat*. Extat Romae in museo Vaticano. 322
{Textum vide pag. seq.)
Examinavi ipse archetypum habuique Charta pellucida expressam. 323
Descripsit item accuratissime a nie rogatus Dresselius. Ed. C. L.
Visconti in ann. inst. arch. 29 (1857) p. 325. Inde Wilmanns n. 1724a^.
1) (Vergl. oben S. 8.)
2) (Jetzt, mit ganz geringen Veränderungen, auf Grund kaum vermehrten
Materials, C. I. L. XIV 375 mit Add. p. 482. - Dessau 6147.)
3) (Diese Variauten sind hier weggelassen.)
4) lam Ligorius hunc titulum novisse videtur, quoniam ipsum quidem non
refert, sed eommentus est hunc (syll. Taurin s. v. Ostia; Fabretti p. 680, 55 ex
schedis Barberinis (C. 1. L. XIV 18*)): NEPTVNO • CONSER ' EQVEST • ORDIN \ L •
COILIVS • L • F • PAI, • PRIJSCVS IT • VIR • CAPITAL | OSTIENS { NAV . . . | GAVSS . . .
.... CVRAVIT ; quem tingere non potuit nisi cui nota essent navalia Ostiensia
a L. Coilio aedifieata. Admonuit tituli Henzenus. Sane miraculi instar est euni
titulum a Ligorio non descriptum, sed lectum deinde per tria saeeula plane
latuisse. At miraculum tantum abest ut minueretur, si titulus saec. XVI in
raarmore fictus e.sset, ut etiam cresceret. Nulli denique in commentis Ligorianis
vel modice versato in mentem veniet Ligorium hominem Latini sermonis plane
ignarum auctorem esse tituli eins de quo agimus, quem equidem contendo neque
a Marinio uUo neque a Borghesio concipi potuisse. Invenient fortasse qui
aliquando lapidarium Ostiense elaborabunt, per quem Ligorio eius tituli copia
facta sit.
5) ("Wiederholt C. 1. L. XIV 376. Abbildung einiger Zeilen bei Hübner
Exempla scriptur. epigraphicae n. 1081.)
332 Observationes epigraphicae N. XX II.
322 P • L V G I L I 0 p /:
P . N • P . PRO . N . GAMALAö
A E D • SACK • V O L C A N J •
EIVSDEM • PR • TERT • DEC;-
5 AD • LEGT 6 • D • D • IxNFANTI
HVIR • PRAEFECTO • L • CAESAR
AVG • F • GENS • Q • A • PONTIF •
TABVLÄR • ET • LIBRORVM •
GVR ATORI • PRIMO • GONSTITV^
10 HIG • LVDÖS • OMNES • QVOS • FEGIT •
AMPLIFIGÄVIT • IMPENSA • SVA
IdEAV MVNVS • GLADIATORIVM • DED sie
IDEM • ÄEDEM • GASTORIS • ET • POLLVCIS • REST
IDEM • GVRATOR • PEGVNIAE • PVBLIGAE • EXI
15 GENDAE • ET • ATTRIBVENDAE • IN • GOMI
TIIS • FAGTVS • GELLAM • PATRI • TIBERINÜ
RESTITVIT •
IDEM • THERMAS • QVAS • DIVVS • PIVS • AEDIFi
GAVERAT-VMGNIS -GONSVMPTAS • REFEO'T
20 PORTIG VM • R EP ÄRA VIT
IDEM • AEDEM • VENERIS • ImPENSA • SVA
RESTITVIT
IDEM • PONDERA • AD • MAGELLVM • ET • MEN
SVRAS-AD-FORVM VINAR-S-P'FEGIT
25 IDEM • NAVALE • A • L • COILIO • AEDIFIGATVM
EXTRVeNTIBVS • FERE • GO L LA PSVM
REsTiTVIT
HVIG • sTaTVA • AENEA • PEQ • PVB -D-D • POSiT
EST
30 ^ -^TMII r\
323 Duorum titulorum, quos supra proposui, prior saec. XVI et inno-
tuit et periit; alter ante hos viginti annos primum publice editus
adhuc superest. Utrumque ut hie denuo ederem, movit me, quod
de prioris aetate quo tempore eum tricennio abhinc recensui ^ graviter
erravi eumquc errorem etsi explosum altero titulo postea in lucem
prolato nihilo minus hodie quoque complures viri docti retinent.
Scilicet cum priorem titulum maxime propter bellum navale, cuius
ibi mentio fit v. 42, ad aetatem Augusti revocassem, supervenisset
deinde alter eiusdem omnino hominis norainans v. 18 divum Pium,
qui hunc primus edidit Viscontius adsentientibus Henzeno Rossioque
partem eius posteriorem inde a v. 12 spuriam iudicavit; quam sen-
tentiam Cavedonius (Bull. Nap. N. S. 6, 193) impugnavit, Wilmannsius
1) (Epigraphische Analekten N. 5, vergl. oben S. 8.)
Tituli Ostienses P. Lucilii Gamalae. 333
(l. c. supra) secutiis est. Ego quid de ea re censeam cum breviter
significarim ad vol. VI n. 1565, iam explicabo ^
Priorem titulum cum descriptum habeamus integrum a quinque
viris doctis saec. XYI Statio. Pighii auctore, Cittadinio, anonymo
Hispano, Ligorio, praeterea partem a Fabrettio, de lectione satis
constat. de litteratura vero hodie iudicari non polest. Alterius qui
extat parti superiori inscripta antiqua esse extra dubium est; at a
V. inde 1 2 ita declinat, ut sui similis non sit. Apices, qui non solent
adesse nisi in titulis cum cura exaratis, multi sunt in parte superiore,
cum in inferiore unus solus v. 13 reperiatur. Litterae a v. inde 12
inaequales et magis magisque rüdes ad formam quam cursivam dicunt
declinant. ut als sie fere formentur \]is. Denique haec pars aut
tota aut fere tota scripta est in litura, sublata scilicet multo et
diutino labore primitiva scriptura cum ipsa lapidis superficie et in
spatio depresso et scabro repositis iis quae legimus, quo tempore
praeterea fortasse v. 6 fin. addita sunt elementa ar. Scripturae prioris
vestigia deprehenduntur in spatiis vacuis vv. 17. 22 (ubi post
PESTiTviT adhuc adgnoscitur s\ Item v. 12 ex parte antiquus esse
videtur, similiterque v. 13 quattuor primae litterae una cum apice
qui sequitur a prima manu videntur exaratae esse. Y. 15 in (;endae
sub littera c vel a manus posterioris apparet antiqua f vel e. Y. 23
M in iDEM olim fuit ar, fueruntque litterae eae duae in primitivo
titulo primae duae versus sui, quo versu caput novum non incipiebat.
Reliquae quoque litterae cuiusvis capitis primae, scilicet binae
ternaeve primae vv. IS. 21. 25. 28. 30, extra lituram sunt, sive
remanserunt ex scriptura primitiva, sive, id quod probabilius est,
scriptura primitiva cum versus haberet longitudine aequales omnes.
haec lapidis margo tum remansit non scripta. Denique v. 26 prima e,
fortasse etiam sequens x, superest ex scriptura primitiva. — Duplex
haec scriptura in eadem tabula ut sane notabilis est, ita meo iudicio
errant, qui propterea de fraude cogitant. Quod tituli pars aliqua a
manu diversa rescripta est, suspicionem non movet; immo antiquae
liturae factae vel ob errores a quadratario commissos vel ob causam
aliam supervenientem passim in lapidibus inveniuntur, et nuper adeo 324
tabulam aeream ex Hispania habuimus ((Eph. epigr. III) p. 166 2)
utrimque ita perscriptam, ut alteram scripturam appareret totam
1) (Vergl. jetzt Jer. Carcopino 'les inscriptions Gamalieunes' (Melanges
d'arch^ologie publies par l'Ecole fran9.de Roma XXXI 1911 S. 143-230), der
mit sehr beachtenswerten Gründen die Meinung verfochten hat, die zwei In-
schriften gehörten verschiedenen Personen und verschiedenen Zeiten an.)
2) (C. I. L. II suppl. n. 5181 p. 793.)
334 Observationes epigraphicae N. XXII.
reiectam esse propter mendas. Tibi autem eiusmodi emendationes
cernuntur, secundaria scriptura fere deterior esse solet, ut hie quoque
evenit. Ipsa litteratura partis posterioris ut pessima est, ita minime
suspecta.; immo scripturae utriusque partis diversitas talis fere est,
qualis iritercedit in privilegiis veteranorum aevi posterioris inter
scripturam partis exterioris vere destinatam lecturis et interiorem
scrij)tam magis ut non abesset quam ut legeretur. Quid quod in
ipsa parte superiore eiusdem litteraturae indicia quaedam deprehen-
duntur, ut e. c. 5 fin., ubi infaxts Yiscontius edidit, extrema littera
hanc formam habet ixFAXTy, item v. 6 s in caesar neglegentius ex-
arata est, ut prope accedat ad eam figuram quae in posterioribus
regnat. Tarn serrao autem quam orthographia partis inferioris plane
conveniunt cum su]>eriore, ut non sohim soloece et barbare scripta
plane absint, sed etiam in talibus, quäle est extruere sine s littera
similibusque, qui haec scripsit optimae aetatis consuetudinem secutus
esse inveniatur. Argumentum denique tituli doctum sane infra ex
ordine enarrandum omnino supra falsarium est licet eruditum ^. Itaque
mihi quidem constat Universum titulum scriptum esse antiquo tempore
neque fraudem in eum grassatam esse. Typum autem prae se fert
scriptura aevi non Augusti, sed Antoniniani, id quod A^iscontius quoque
cum recte intellexisset, priorem partem ea aetate ex aevi Augusti
archetypo restitutam.esse contendit. Nobis qui totum titulum ipsi saeculo
secundo vergenti adiudicaraus eiusmodi machinis artificiosis opus non est.
Eum de quo agitur P. Lucilium P. f. P. n. P. pronep. Gamalam
ipsa ea maiorum enumeratio hac praesertim aetate satis indicat ex
familia oriundum esse domi nobili: id quod confirmant tituh Ostienses
alii. primum fastorum fragmentum olim ad exemplum Sartii a me
in actis Lipsiensibus^ una cum hoc titulo publici iuris factum, iam
receptum in syllogen Henzenianam n. 0443 (C. I. L. XIV 244), ubi
a. 19 p. Chr. duovir procedit P. Lucilms G\aniala]: deinde Orellianus
n. 3970^, in quo legitur .... üius Gamala vir h. a. s. p.^^ Ilvir locnm
et (1 ; denique bases duae saeculi opinor secundi a Cn. Sentio
Lucilio Gamala Clodiano dedicatae patribus tarn adoptivo Cn. Sentio
Felici (Orelli 4109^) quam naturali F. Lucilio Gamalae (Mur. 1264, 7^).
Sed Gamala is de quo agimus ab his diversus fuerit necesse est:
1) (Vergl. Carcopino S. 146 ff.) 2) (Oben S. 3.)
8) (C. 1. L. XIV 840 = Dessau 6184.)
4) Praecedit XXrir h. a. h. s, ii ; eae litterac in hoc solo la])ido inventae
quid significent, adhuc ignoratur.
r>) (C. I. L. XIV 409 = Dessau 6146.)
6) (C. 1. L. XIV .877 = Dessau 6146«^.)
Tituli Ostieuses P. Lucilii Gamalae. 335
iiam priinum temporis rationes excludiint, secinidum honores diversi.
tertium quod honores niillos gessit, neque enim filius eos in patre
natiirali taciiisset. cum patris adoptivi honores copiose enarret. Yixisse
hunc ab extremis temporibiis Traiani ad extrema Marci ex infra
dicendis apparebit.
Priorem titulum post mortem Gamalae positum esse cum ex
capite extremo certo colligatui-, idem de posteriore probabile est:
honores enim et sacerdotia prioris tituli in posteriore omnes redeunt
accedentibus non paucis aut brevitatis studio aut sola neglegeutia in 325
priore praeteritis. Beneficiorum aut a Gamala in populum aut a
populo in Gamalam collatorum parum certa comparatio est, cum
posterior titulus in fine mutilus sit quaeque eorum prior solus habef
in posteriore quoque fieri possit ut non defuerint; praeterea facilo
admittemus ex longo illo ordine alio tempore alia selecta esse,
llonorarium esse utrumque titulum apparet; sed neque ubi olim
steterint nee quinam posuerint ex ipsis intellegitur, nam quae com-
memorantur statuae (A 36 — 43. B 28-30) titulos sine dubio habuerunt
ab bis diverses. Fortasse Gamalae effigies post obitum ])ublice
pluribus locis exposita est subscripto titulo alibi aliter concepto.
Ad dispositionem quod attinet, honores et sacerdotia praeceduiit.
sequuntur liberalitates et dona a Gamala in rem publicam collata et
vice versa. Honores recensentur sine dubio ad ordinem temporis;
sacerdotia qua ratione eaque diversa honoribus interponantur, parum
liquet. Largitiones magis ex re quam ex tempore dispositae esse
videntur maxime in titulo priore; ita ludi incipiunt, quoniam magi-
stratuum. fortasse etiam sacerdotiorum tamquam corollarium sunt,
iunguntur epulum et prandia, pondera et mensurae, aedes constitutao
restitutaeve , denique statuae a grato populo Gamalae dedicatae.
Sed dispositio si qua fuit, certe eam non anxie scriptores retinuerunt;
ita in priore aedibus interponuntur pondera, in posteriore aedes
separantur, item cura pecuniae publicae non in magistratibus collo-
catur, sed obiter memoratur propter sacrum aedificium per eam
curam a Gamala restitutum. Hoc solum satis certum est largitionum
harum temporis ordinem nequaquam recte effici ex ordine quo
enumerantur. Nos singula enarrabimus eo ordine, qui rebus aptissi-
mus esse visus est.
I. Sacerdotia.
1. aed(ilis) sacr(is) Volcani (A 4, B 3) ordinem ducit in utroque
titulo. Redit praeterea in Ostiensi hoc (Orell. I38J ^): dro patrio Cn.
1) (C. 1. L. XIV 3 = r)p.ssau 3299.)
336 Observationes epigraphicae N. XXII.
Turpilius Gn. f. Turpilianus aedü. et pr. sac(ris) Volk(ani) fac(iendis)
sigUI(iim) Volkani ex voto posuit arg(cnti) p(ondo) XV scr(i)p(idonim) IX.
2. Eiusdern (id est Yolkani) pr(aetor) tert(ms) additur in solo
titulo posteriore (B 4). Wem passim invenitur modo sine numero,
modo dictiis primus, secundus, tertius; subieci exempla reliqua praeter
hoc et quod modo attulimus Turpiliani:
C. Silio C. f. Vot. Nervae pr. sacr. Vol. fac, d. d. d. allect., aed.,
Ilvir. Henzen 7011 (C. I. L. XIY 415).
Cn. Sergio Cn. f. Vot. Prisco praetor i sacris Volcani, ex
d. d. aedili adlecto. Grut. 318, 7 (C. I. L. XTV 412 (Des-
sau 6142)).
L. Licinio L. fd. Pal. Herodi .... dectirioni, quinquennali,
duumviro, sacerdoti Geni col., flam. Rom. et Aug., curat,
oper. puhl., qimestmi aer., aedili, flam. divi Severi, sodali
Ärtdensi, praet. prim. sac. Volk, faciu. Orelli 2204 (C. I.
L. XIY 373 (Dessau 6141j).
326 M. Corneli Pal. Valerian. flamini, praetmi II sacra Volcani
Grut. 318, 6 (vidit Smetius^). Similis titulus, quem pro-
ponit Grut. 398, 7 (inde Wilmanns 1 723 ) acceptum refe-
rens Fulvio Ursino 2, vide ne sit idem a Gutenstenio inter-
polatus adhibito altero Orelliano 2204 (C. I. L. XIY 373).
3. Pont(ifex) utriusque tituli (A 7. B 7) non satis constat utrum
solito more accipiendus sit an intellegatur Ostiensi rei publicae pro-
prius pontifex Volcani et aedium sacrarum^ quem sacerdotem Ostiis
eum locum obtinuisse, quem in urbe tenebant curatores operum
publicorum et aedium sacrarum, id est in publice dedicare volentibus
locum attribuisse complures tituli ostendunt (Marini Arv. p. 357, C.
L. Yisconti ann. inst. 1868 p. 378. 379 (C. T. L. XIY 47. 324. 325)).
Ceterum huius sacerdotii dignitas inde intellegitur, quod in eo non
raro senatores pöpuli Romani inveniuntur (Wilmanns n. 1720^; Yis-
conti 1. c).
Ostiis igitur apparet Yolcanum eo quodammodo loco fuisse, quo
in urbe lupiter optimus maximus fuit; nam pontificis cum proprium
sit non certum aliquem deum colere, sed rei divinae praesidere,
Ostiensis quoque pontifex curam agit omnium deorum aediumque
eorum omnium, sed praecipue Yolcani. ünde item infra in aedibus
1) (S. C. I. L. XIV 341 Anm.)
2) (C. I. L. XIV 341 = Dessau 6144; echt, vergl. a. a. 0.)
3) (C. I. L. XIY 72 = Dessau 5451.)
Tituli Ostienses P. Lucilii Gamalae. 337
recensendis Yolcano primus locus datur. — Flaminis autem Yolcanalis
munia cum appareat Ostiis sustinuisse aedilem aedilesve et praetores,
quaestio surgit, quomodo factum sit, ut sacerdotibus Ins magistratuum
Yocabula indereutur. Non recte compararetur dictator Albanus
praetorque Lavinas, ne Etruriae quidem praetor aedilisque; hi enim
reliqui sunt ex re publica a Romanis ita sublata, ut magistratus ad
Sacra tantummodo manerent; at Ostiensium colonia maritima anti-
quiore aetate magistratus proprios nullos habuit. Nihilo minus simi-
lem certe originem etiam Ostienses hi sacerdotes habent sub nomine
magistratuum procedentes. Xam coloniae ei cum dubitari non possifc
Sacra propria aut ab ipsis eins initiis aut certe admodum mature
concessa esse et multo quidem ante quam ad rei publicae formam
eveheretur, item cum secundum consuetudinem Romanam sacra a
magistratibus potissimum facta sint, admodum probabile est una cum
sacrorum Yulcani Ostiensium constitutione Ostiensibus colonis aediles
praetoresque ita concessos esse, ut in saci'is Yolcani tantum modo
officio fungerentur; qui magistratus vel vere sacerdotes deinde re-
manserunt, cum coloniis civium omnibus ad rei publicae formam
promotis veri magistratus concederentur. — Ita id quoque ferri
potest, quod recte ex titulo Herodis supra relato Marinius (iscr. Alb.
p. 58) effecit, at si de veris magistratibus ageretur plane tolerari
non posset, praetores distingui primum secundum tertium. Nam ut
ea ordinatio a magistratu abhorret, ita in sacris comparari poterunt
ipse pontifex maximus et alia quaedam, ut sncerdos secundo loca
titulorum tauroboliacorum ßeneventanorum (I. R. N. 1399. 1401^). —
Denique si quaeritur, uter honoratior fuerit, aedilis praetorve, hi
tituli videntur secundum aedilem vindicias dare, certe ubi is com-
ponitur cum praetore tertio; aliter enim cur in altero titulo solus
aedilis ponatur, nullo modo explicari potest,
II. Honores.
1. Dec(uyio) adlectus d(ecurionum) d(ecreto) infans (B 5) sive 327
aedilis d('€C'urionum) decreto allectus gratis decurio (A 5) eodem redit.
Scilicetadlegendi vocabulum cum proprium sit de senatore decurioneve,
de magistratu autem non recte usurpetur, apud Ostienses usus vel
potius abusus obtinuit, ut qui inter decuriones ita adlegeretur, ut
simul referretur in ordinem aediliciorum, adlegi diceretur aedilis
testibus titulis item Ostiensibus Henzeni 701 1 (d. decreto aedili allecto)
et Gruteri 318, 7 (vide supra p. 336). Quid intellegatur, ostendife
]) (C. I. L. IX 1538. 1541 = Dessau 4185. 4184.)
MOMMSEN, SCHR. Vlll. 22
338 Observationes epigraphicae N. XXII.
tituli Cii. Sentii Felicis (Grell. 4 1 09 ^) curiosius scripti dec(iirionum)
decr(eto) aedilicius adl(ectus), d(ecurionum) d(ecreto) d(ecuno) ad-
l(ectus)^ imde item apparet bis de ea re ordinem decrevisse, ut
primum referret iiiter deciiriones. deinde novo decurioni locum hono-
ratiorem conferret. Propter eam ipsam causam in posteriore titiilo
aedilitas praeterita est: neque enim Gamala ea functus est. sed statim
loco aedilicio in ordinem venit. Quod infans vel, ut sollemni voca-
bulo utamur, praetextatus decurio factus est, eo confirmantur quae
supra exposuimus de generis nobilitate.
2. Ilvir praefectns L. Caesaris Aug(usti) f(ilii) legitur in solo
titulo posteriore (B 6) ; prior id officium utpote extraordinarium omisit.
Ambigi potest, utrum duo officia hie significentur duoviri et prae-
fecti an unum solum; nam etiam eum qui plerumque praefectus nude
dicitur recte dici Ilvirum praefeetum notum est (v. e. c. I. R. X. 4 195 2).
Hoc ut sequar, facit quod in altero titulo legitur Ilvir censoriae x>ote-
statis qiiinqiieiinalis; Gamala enim si bis duoviratu functus esset altero
vulgari, altero quinquennali. ibi iterationis nota adicienda fuisset. —
L. Caesar Augiisti f. accipi potest et de filio secundo imp. Caesaris
Augusti et de L. Aelio Hadriani f.; nam divum Verum excludit, quod
antequam Augustus factus est Caesaris nomine caruit. Sed quominus
ad Hadriani filium liaec referamus, recte Cavedonius (Bull. Nap.
N. S. 6, 194) monuit plane nihil obstare; similiter appellatur in titulo
n. 1262 Wilmannsii (C. I. L. VI 1598 = Dessau 1740) (L. Caesari
fuit a cuhiculo et divi Verl imp. mitritor) nee, si exempla deessent,
iis opus esset ad demonstrandum L. Aelium Caesarem item recte dici
L. Caesarem. Recte item L. Caesar non divi filius appellatur, sed
Augusti, quamquam titulus scriptus est post Hadrianum mortuum et
consecratum; nam in honoribus enuntiandis modo id tempus respicitur,
quo titulus scribitur. modo id quo gerebantur; quo tempore autem
Gamala L. Aelii praefectus fuit. Hadrianus supererat, et superstes
adeo fuit filio, ut divi filii appellatio omnino huic parum apta sit^. —
Caesaris loco cum L. Aelius non fuerit nisi per biennium a. 137
et 138, altero utro eorum Gamala ea praefectura functus sit necesse
est. Functus autem ea videtur esse adulescens ; nam primum locum
in ordine honorum praefectura obtinet neque a veri specie abhorret
eiusmodi honorem in municipiis adulescentibus potissimum splendide
natis et gratiosis attributum esse.
1) (C. I. L. XIV 409 = Dessau 6146.)
2) (C. I. L. X 5405 = Dessau 6125, wo es sich aber um außerordentliche
Quattuorviri (nicht Duoviri) praefecti zu handeln scheint.)
3) (Carcopino (vergl. S. 333 A. 1) S. 195 denkt an Commodus.)
Tituli Ostienses P. Lucilii Gamalae. 339
3. Ilvir censoriae pot(estatis) quinquemialis (A 7) sive cens(or)
(B 7) summus honor est coloniae Ostiensis. Illam appellationem
iegitimam faisse intellegitur ex fastis Ostiensibus (Henzen 6446 ^j, 328
«bi est llvir c. p. q. Alibi invenitiir qq. c. p. (Henzen 6029 2), duum-
mr quinquennalis (Henzen 6709 % quinquemialis (Orelli 2204 supra
p. 336).
4. q(iiaestor) a(erarn), qiiod non legitur nisi in B (7), redit in
^liis titulis duobus Ostiensibus, quorum alterum L. Licinii Herodis
haec vocabula perscripta habentem antea (p. 336) attulimus, alter
item supra p. 338 citatus Cn. Sentii Felicis in ordine bonorum enumerat
q. a. Ostiens. (compendium non admodum usitatum redit vol. Y n. 6428),
deinde post verba supra relata ita pergit: Mc primus omnium, quo
anno dec(urio) adl(ectus) est (scilicet inter aedilicios), et q(uaestor)
a(erarii) fact(us) est et in proxim(um) annum Ilvir designat(us) est.
L^nde item intellegitur quaesturam apud Ostienses muneris loco fuisse
gradum certum nullum obtinentis, cum aedilicio quoque conferatur
Tieque intervallum ullum requiratur inter eam et duoviratum. Itaque
neque mirabimur Gamalam eo munere functum esse post censuram
iieque quaeremus, cur in altero titulo quaestura praetereatur; nam
honores ordinarii tantum modo in titulis necessario requiruntur,
«xtraordinarii autem itemque munera recte omittuntur. — Ceterum
quaestores aerarii qui dicuntur sine dubio omnes Traiano posteriores
sunt; nam ante constitutam quaesturam alteram alimentariam causa
nulla fuit, cur non nudo quaestoris nomine solo uterentur.
5. tdbiäar(um) et lihrorum curator primus constitutus adest in
solo titulo posteriore (B 8). Curae eins in municipiis alterum exem-
plum nullum novi; expressa est ad curatores tdbidarum puhlicarum
urbanos numero tres, qui primum imperante Tiberio constituti sunt
ad tabulas tabularii public! instaurandas vel supplendas (röm. Staats-
recht 2 2, 545 (2 3, 558)).
6. curator pecuniae publicae exigendae et attrihuendae in comitiis
factus (B 14 loco parum apto) sive in comitis f actus curator pecuniae
piiblicae exigendae et adtrihuendae (A 9) ut item in municipiis prae-
terea sine exemplo est, ita non minus recte componetur cum tribus
viris quos Claudius creavit jzodxTooag töjv reo d^jjiiooiqj öcpedojuevcov
(Dio 60, 10; Staatsrecht 2 2, 545 (2 3, 559)). Quod adicitur in comitis
factus, id cum solum priorem titulum habebamus, proclive erat referre
1) (C. I. L. XIV 245 = Dessau 6126.)
2) (C. I. L. XIV 352 = Dessau 6140.)
3) (C. I. L. XIV 171 = Dessau 2741.)
22*
340 Observationes epigraphicae N. XXII.
ad censuram qiiae praecedit; quamquam cum censores in comitiis omnes^
creentur id additamentnm ei magistratui parum convenit. lam pro-
lato titulo posteriore sponte apparet ad curam id trahendiim esse^
quae curae cum maxime aetate imperatoria plerumque ab ordine
darentur, non sine idonea causa adici potuit hune curatorem populi
suffragiis lectum esse. — Ceterum quo ordine hie honor et proxime^
praecedens se exceperint, ambiguum est.
in. Liberalitates Gamalae in r. p. Ostiensem.
1. In ludos cum accepisset ijuhlic(e) lucar, remisit et de suo ero-
gationem fecit (A 1 2) sive ludos omnes quos fecit amplificavit hnpensa
sua (ß 10). Tituli duo diversa enuntiant neque tarnen contraria^
scilicet alter Gamalam rei p. lucar remisisse (cf. Staatsrecht 2 2, 59. 65
(2^, 61. 66)), alter eum plus in ludos impendisse quam oporteret.
329 2. idem mimiis (jladiator'ruia ded(H) est in sola tabula posteriore
(B 12), cum prior paullo neglegentius gladiatores sub communi nomine
ludorum comprehendere videatur.
3. ejndum tricliiUnis CCXVII colonis dedit (A 17). Xumerus
tricliniorum vix alibi in titulis invenitur; Caesarem post triumphum
populo epulum dedisse tricliniorum milibus viginti duobus Plutarchus
(Caes. 55) scribit.
4. x)randium sua x^aGunla colonis Ostiesibiis bis dedit {k. 19).
Aliud exemplum cum ex titulis nullum suppetat, suppeditat Suetonius
Caes. 38 : adiecit epulum ac viscerationem et post Hispaniensem victo-
riam duo prandia et Tib. 20: prandium popido mille mensis dedit.
5. siM pecunia viam silice stravit quae est iuncta foro ah arcit
ad arcum (A 15).
6. aedes constitutae restitutaeve enumerantur septem:
a) aedem Volcani sua pecunia rcstituit (A 21). Dixi supra
p. 336 de Yolcani cultu Ostiensi.
b) aedem Veneris siia p)ecuma constituit (A 23) sive aedem
Veneris im])ensa sua restituit (B 21). De Yenere Syriaca
sive Maiuma Ostiis culta videatur Preller in actis soc.
Lips. minoribus a. 1849 p. 24. Gamala cognomen Lucilii
cum item sit nomen oppidi Palaestinae, poterunt qui
volent haec componere; nos talia animosioribus relinquemus.
c) aedem Castoris et Pollucis rest(ituit) (B 13). De Castori-
bus diis marinis Ostiae vel praecipue cultis omnia nota
sunt. y. vol. I p. 385 (P p. 308) ad diem Tan. 27.
Tituli Ostienses P. Lucilii Gamalae. 341
^) aedem Fortunae sua peciinia constituit (A 25). Hoc numen
eaque quae sequuntur ut optime condicioni rei publicae
Ostiensis conveniunt. ita quod sciam alibi non memorantur.
e) aed(em) Cereris siia imcunia constihiit (A 27).
f) aedem Spei sua j)eciiniu [consjtittäf vel [resjtituit (A 32).
g) cellam patri Tiherino restittiH (B 16). Fecit eam quo
tempore curator pecuniae publicae fiüt.
7. ^;o?2f7^ra ad macelliihi ctini M. Tiirranio stia pcctmia fecit
(A29; paullo breviii« B 23). Hoc eum fecisse in magistratu aliqiio
adiectum collegae nomen ostendit, neque tarnen fecit in aedilitate,
<:)uam non gessit. Cum collega videtur honorem conimunicavisse,
impensam solus sustinuisse.
8. mensiiras ad fonini vinar(iiün) s(tia) p(ecunia) fecit (B 23).
Quadrigae fori vinari mentio fit in titulo Ostiensi Grell 4109 (C. I. L.
XIY 409).
9. tliermas, qtias divus Pitts aedificaverat , vi ignis consumptas
refecit, porticum reparavit (B 1 8). Non solum biographus (c. 8) inter
opera a Pio facta recenset lavacnim Ostiense, sed superest eins ipse
titulus (Visconti ann. inst. 1S57 p. 319 (C. I. L. XIY 98)): inip. Caesar
divi Hadriani fil., divi Traiani Farthici nep., divi Nfervae] pronepos
T. Aeliiis Hadrianus Antoninus Aug. Pitts jjontif. max. trih. potesft. II
/}os. 11] thermas, in quariim exiructionem divos pater sutis h* |xx|
ptollicfitiis erat], adiecta peciinia, quanta amplius desiderahatur , item
marmorihus ad omnem ofrnatam perfccit]. Anni nota excidit; sed 330
•cum tegulae annorum 138 et 139 magno numero neque posteriores
ullae ex thermarum ruinis prodierint (Visconti 1. c), item imp). ii,
quo honore ab a. 143 Pius nsus est, in titulo 'hoc non adfuisse spatii
rationes declarent, ut ne 2^- P- qnidem appellatio propter easdem
i'ationes commode admitti possit, qua appellatione uti coepit medio
anno 139, thermas dedicatas esse inter a. 139 et 143 certum est,
ipso a. 139 probabile; ad quam normam supra titulum explevi. —
Incendii, quo tliermae illae postea absumptae sunt, praeterea memoria
«on extat.
10. navale a L. Coilio aedificatum extrufenjtihus fere collapjsiim
restituit (B 25). Hiatum exiguum, quem priores quomodo explerent
frustra quaesiverunt, puto recte ita resartum esse; navale enim cum
duplicem significationem habeat veojooixov et rav7Z)]yiov certe usu
Yulgari (cf. Servius ad Aen. 11. 326: loca in quibiis naves fiimt Graece
ravTnjyia, Latine textrina dicuntur . . . navalia enim non esse ravjiijyia,
sed veojgia), commode distinguuntur navale extrtientihus factum et
342 Observationes epigraphicae N. XXII.
factum subducentibiis. Eiusmodi textrinum, ut loquamur cum doctis^
publice factum Ostiis fuisse ex hoc titulo discimus.
11. tribunal in foro marmoreum fecit (A. 34). Idem videtur esse
ad quod mox (A 39) scribitur Gamalae statuam positam esse, tribunal
quaes(itoris) ; ita enim puto vocabulum non perscriptum explendum
esse, quamquam non tacendum est tam quaes vocabulum quam ea
quae sequuntur parum certa ratione tradita esse. Cogitavi olim de
quaestore populi Romani eo, quem (3stiis sedem habuisse auctores tra-
dunt; at eum sustulit Claudius (Staatsrecht 2^, 558 (2^, 573)). Praeterea
et hunc et quaestorem coloniae Ostiensis excludit tam compendiaria
ratio, quae in fine syllabae ut subsistatur non admittit, quam tribunal
quaestori nequaquam conveniens. Contra cum iudicia publica, qualia
sunt inter sicarios et de vi, etiam in coloniis municipiisque reddita
esse mihi quidem constet (Staatsrecht 2^, 1 026 ^), is autem qui eiusmodi
quaestioni praesidet quocumque loco fuit recte quaesitor appelletur,.
item quaesitoris tribunal ibidem fuerit necesse est.
12. cum res publica praedia sua venderet ob pollicitationem belli
navalis ßiS XV CC rei publicae donavit TA 40); eodem pertinent in
altero titulo vestigia lineae extremae hie HS XV v (non fuit c:) i . . . .
Propter hunc locum cum ego olim cogitavissem de hello Siculo
contra Sex. Pompeium idque plerique comprobavissent. eam opinio-
nem iam dixi invento titulo altero defendi amphus non posse. Quare
nuper Cavedonius (\. c. p. 196) aut corrupta esse verba statuit aut
intellegenda de naumachia Ostiensibus promissa. At etsi admitti
posset. quod non potest, ludicrum navale belli navalis nomine recte
appellari, quis umquam credet eiusmodi spectacula ab ipsa re publica
ita curata esse, ut deiiciente pecunia praedia sua ludorum causa
venderet? De menda autem apographis quinque consentientibus non
magis cogitare licet. Sed verum est non exiguam difficultatem in
iis verbis inesse. Leviusculum est, quod pollicitatio belli navalis
paullo durius dicitur ea quae fit ob bellum navale; talia enim si non
laudanda, tarnen ferenda sunt. Neque in eo haerebimus quod polli-
citationes municipiis factae passim inveniuntur. rarae admodum sunt
331 factae a municipiis populo Romano. Nam exemplum adest id ipsum
quod olim attuli; scilicet classe Romana proeliis ventisque deleta
a. u. c. 716 Ol TS cpiloi Appianus ait (b. c. 5, 92), xai tmv TxoXewv
Tiveg avTM (C. Caesari) vavg vmoyvovvTo y.al enoiovv (cf. Dio 48. 49;
Drumann 4, 576 (4 2, 577)). Addo alterum desumptum ex Valeria
Maxime 9, 3, 8 (cf. Plutarchus SuU. 37) post incendium Capitolii bellor
1) (Vergl. Staatsrecht 3, 818. Strafrecbt 226.)
Tituli Ostieuses P. Lucilii Gamalae. 343
Siillaiio peciiniain a decurioiiibus Puteolaiiis promissam ad lefectionem
eins. Gravius est. quod aetate imperatoria vix belli iiavalis mentio
fit; quamquam ne haee qiüdem omnino deficit, cum Vespasiani victoria
navalis in ipsis niimmis celebretur lEckhel 6, 330), ubi constat intel-
legi proeliimi cum ludaeis in lacu Grenezareth commissum. Cuius
belli navalis cum casu memoria ad nos pervenerit, item in altere
bello ludaeieo Hadriani, cuius exigua notitia superest, simile quiddam
accidere potuit, et vere in lacero fragmento eins aetatis vol. YI
n. 1565 belli ludaeici mentio fit una cum Liburnicis et classis ornatu.
Denique classes Germanica et Pannonica et aliae multae quin in
Rheno et in Danuvio et alibi cum hostibus pugnaverint, quis propterea
in dubitationem vocabit, quod de eiusmodi pugnis auctores tacuerunt^?
Sed ut hoc concedas bella navalia etiam aetate imperatoria multa
geri potuisse adeoque gesta esse videri, hie agitur de bello gravissimo
et cum summis aerarii angustiis coniuncto ; nam sane propter proelium
illud Genezarethense similiaque reliqua Ostieuses praedia sua non
vendiderunt. Equidem hoc saeculo unum solum bellum novi, ad
quod talia recte referri possint, scilicet quod Marcus gessit cum
Marcomanis. ^am quo tempore ipse Imperator, cum aerarium ex-
haustum videret, civibus autem molestus esse nollet, per duos menses
Romae in foro divi Traiani auctionem ornamentorum imperialium
fecit (vita 17. 21 : Eutropius S, 13), ei tempori recte convenit colonos
Ostieuses ut pecuniam sponte sua ad bellum promissam exolverent
praedia sua vendere voluisse. Nee dubitari potest inter sumptus eins
belli naves quoque fuisse ad classem Pannonicam et Moesiacam
augendam. Denique Gamala, quem a. 138 adulescentem fuisse
vidimus. ad a. c. 170 advivere potuit. Quam ob rem mihi satis con-
stare videtur agi hoc loco de poUicitatione facta ab Ostiensibus
tempore belli Marcomanici-.
IV. Testimonia populi de meritis Gamalae.
1. huic statua aenea peq(unia) piib(lica) d(ecuriomim) d(ecreto)
posit(a) est (B 28) ; similiter A 38 : item ahenea (statua) d. d. p. p.
posita (est) proxume trihunal qtiaes(ltoris).
1) (Ein Inschriftfragnient aus Rom (Notizie degli scavi 1905 S. 119; Rom.
Mitth. 1905 S. 156) erwähnt den Kampf einer Flotte mit germanischen Völkern
(Bang).)
2) (Carcopino, der die Inschrift A für älter hält als B, versteht S. 209 ff.
unter hellnm ncivale die britannische Expedition des Claudius.)
344 Observationes epigraphicae N. XXII. XXIII.
2. liuic stahia indurata d(ecreto) d(ecurionum) p(ecunia) p(ublica)
posita est (A 36).
3. hunc deciiriones funere publico efferendum censuerunt (A. 44).
Siniili formula utitiir titulus alter Ostiensis Henzeni n. 7011 (CLL.
XIY415).
332 Orthograpbia titulorum sollemnis est, in adiaphoris autem solitae
ambiguitatis : ita reperiuntur aUectus k. 5, attribiiendae B 15, coUapsum
B 26 et adtribuendae A 11, adlectus B 5 — comitiis B 15 et comitis
A 9 — aenea B 28 et alienea A 38 — Volcanus A 21 B 3 et Vol-
kanus A 4. Magis memorabile est, qiiod archaica quaedam offen-
duntur, scilicet proxiime legitur A 39 , item cum passim scribatur
pecunia^ semel est peq. B 28, quae forma post Augustum rarescit
neque tarnen plane evanescit. Nam praeter titulos aetatis Flaviae
(vol. II n. 2041 : I. R. X. 2020. 2541 (C. L L. X 1302. 1789)) eandem
scripturam habent secundi saeculi duo Puteolani alter anni p. Chr. 161
(Henzen 7421 / (C. L L. X 1647)), alter (I. ß. N. 2517 (C. L L. X 1784))
anni p. Chr. 187. Yitia sermonis duo reperiuntur Ostiesibus A 20 et
irichilinium A 17; quaniquam haec orthograpbia Latine fortasse
defendi potest, certe redit tarn in titulo Henzeniano n. 7372 (C. I. L.
Yl 10332) quam in altero inedito, quem ante multos annos descripsi
Romae in columbario Campanae (C. I. L. YI 4885): Batus C. Ceioni
disp. at trichil'mium.
XXIII. Senatus consultum Adramytenum.*)
213 Senatus eonsulti ^ pars infra scripta legitur in tabula alta m. 0.70,
lata c. m. 0.30. litteris altis m. O.Ol, quae prostat, ut ait editor, er
TW Toiycp de^ajuerrjg x€ijnEri]g evTÖg tov xi)jiov tov "AhJ-Kaßdo)] er xo)
vvv "AdQa^uvTTeicp. Edidit G. Earinus primum in ephemeride q. d.
'Icovla n. 111, deinde in relationibus Smyrnaeis jlwvoeTov xal ßißXio§)]xi]
Tfjg evayye/jy.rjg oyoh'jg fasc. l (Smyrnae 1875; p. 137. denique emen-
datius in eph. "0/(?;^0s (1877) p. 396; quarum trium editionum duas
*) (Observationes epigraphicae XXIII — XXVII: Ephemeris epigraphica IV
p. 213 — 252.)
1) (Kein Senatuskonsult, sondern, wie Foucart Bull, de corresp. hellen. 9,
1885 S. 401 erkannt und Mommsen später (Staatsrecht III S. 968 Anm.) anerkannt
bat, der Anfang eines von einem römischen Beamten auf Grund eines Senatus-
konsultes gefällten Urteilsspruches in einer Streitsache zwischen römischen
Steuer Pächtern und den Pergamenern; s. S. 347 A. 2.)
Senatus consultum Adraniytenum. 345
postremas vidi. Repetivit iiide Th. Homolle in ephemeride Atheniensi
Bulletin de correspondance hellenique 2 (1S78) p. 128 seq. Descriptum
ad ectypum chartaceuin in museo Smyrnaeo adservatum misit mihi
■curator eins musei A. Papadopulus Kerameus^ — De loco Earinus
monet Adramytium quod nunc est non ibi situm esse ubi fuit Adra-
mytium vetus: t>]s do/aiag, ait, rd egeima ävey.dXvii^a xard ro 1870
2^/2 cog. jTeoiTTOv n^gog vorov rov vvv\AdQaavTTeiov xal ^U coq. jLiay.gdv
Tov emvelov tov Kejiieoiov, y.ard Tifv ßeoir Kagd-Tdg, itaque dubium
■esse senatus consultum hoc num ex ruderibus veteris Adramytii
venerit an ex aliquo oppido vicirio.
Apparet lapidem supra et infra fractum esse, quamquam supra
pauca deficere videntur; praeterea versus integri sunt a fine omnes
fere, a principio inde a v. fere 26. Litterae in singulis versibus sunt
fueruntve plus minus duodetriceni. Secutus sum potisssimum Papa-
dopulum; Earini subieci variam lectionem, scilicet piout in editione
eins tertia legitur secunda plerunique omissa. Haec autem sunt
<juae remanserunt-.
'ar . . or
(cor y.aÄardcov
ev]\y.ojneTio) fierd
emeyvwy.oTa öo-
jTov :Tegi ytogag i]
fjyta eoxiv di]juoouo
!r[egyajLi)]rovg er tco
vao). rga(po^u8vJco^ Tiagiioav KoivTog Kai-
y.iXiog Kjhivror vtog ''Avü]vo)]g, Fdi-
og] . . ^ log Faiov vlog Me\y>\)p'ia^, Md-
agyog] lUovmog Madgxov 2!yaji[r]ia^, Fd-
log Ko\ gv}]Xtog Madgxov 2!T)]?MTei-
va, Äo] vy.iog Me/mog Faiov Me\v^i]-
via, K] oivTog Ovdlyiog Madgxov
. . . ia, Aevxiog 'lovhog I!e^To[v]
. . . }'a, Fdiog Koi/uog Faiov Ahw-
10
1) (Die Lesung einzelner Stellen haben später Pottier und Hauvette-
Besnault Bull, de corresp. hell. 4, 1880 S. 376 (nach Abklatsch) und Wiegand
ath. Mittheilungen 1904 S. 267 berichtigt oder festgestellt.)
2) (Momnisens Text (Restitution) unverändert abgedruckt; Papadopoulos'
Abschrift und Earinos' Varianten sind weggelassen; verbesserte Ergänzungen
und Lesungen s. unten S. 346 A. 1. 3; S. 347 A. 2; S. 349 A. 2; S. 350 A. 3. 5. —
Der verbesserte Text jetzt auch bei Cagnat Inscr. Graee. ad res Rom. pert. IV n. 262.)
3) (S. unten S. 347 A. 2.) 4) (S. unten S. 348 A. 6.)
5) {ZKATIIA der Stein.)
215
346 Observationes epigraphicae N. XXIII.
Ua, II\67iliog "Alßiog IToji/Jov KvQe[i-
va, Md]aoy,og Kooxojviog Madoxov
T)]g]i]Teiva, Tloji/dog reooiog
20 IIo]7t?dov \4gvi]voi]g, Aevxiog 'Ae-
. . og^ ÄevyJov [Ov](p£VTeiva, Fdiog Pov-
ßoiogC^) rdiov ITo7i[h]Ua'^, Fdiog Aixiviog
^alo\v^^ Ti]Q)]Teiva, Mdagy.og <^aleoiog
Madoxov Klavdia, Mdviog Aevxe-
25 Äiog Madgy.ov IIoyjuevTeiva, Aev-
y.iog 0üuog AevyJ\ov 2!aß]aTSiva, rdio[g]
Aidiog Faiov Kvo[eiva\, Koiviog KXav-
[6\iog 'Ajimov UoVua, Aevyiog 'Avo-
yiog^ Paiov Meveivia, Z7i\6Q\iog Kago-
30 vi)dog Aevxiov 2^a\ßa\Teiva, II67iä[i]-
og ZeiXiog AevyJov Faleoia, Fdiog
AvvLog Faiov Agv)]vo}]g, Fdiog 2!ejU7ig[a)-]
[v]iog Faiov ^aXegva, Fvdiog "Oyravioyg]
[^i\evyAOv AijuvAia, Mdagxog AjtjzoXiji-
35 og Madgy.ov KajiiiVua, Aevxiog Acpeivi-
og Aevxiov Aejucovia, Fdiog Navziog
KoivTOv Overvgia, Fdiog Nejuetco-
giog Faiov Aejucovia, Aevxiog Kogv)]k[i]-
og Madgy.ov 'Pa)jiiv?Ja, Fvdiog IIo^u7n][i]-
40 og Fvaiov Kgoorojueiva, UoTihog TIo-
[ni^khog Uott/Jov Tt^gi^xeiva, Aevxi-
[og] eio
216 Exordium quäle fuerit, in summa re docent praescripta senatum
consulto de Asclepiade sie concepta: Köivrog Avrdriog Koivxov vlbg
KdrXog vjiaxog ovyyh]TCp ovveßovAevoazo Tigo rjj.iegwv t'vdey.a y.akavdwv
^lovviMv ev y.oLisTicp. Unde v. 2. 3 satis certo explebimus ad hoc
exemplum: [jzgo fj^uegwv Tgi]a)v y.alavÖMv [Favoagicov ev] xojuezico.
Ea autem quae sequuntur a solita forma senatus consultorum palam
est recedere. Nam coiisuetudo post diem locumque requirit, ut statim
nomina eorum qui scribendo adfuerint perscribantur et ita demum
exponatur, quaenam verba magistratus fecerint et senatui quid pla-
cuerit. Hie vero quae proxime sequuntur: juezd ^ [ejjzeyva)-
1) (Wahrscheinlich \4[(p]e [iri]og, nach Bull, de corr. hell. 4, 376 (vergL
S. 345 A. 1.)
2) {nOniAAIA der Stein.)
3) {'Avöziog hat Earinos gelesen, und haben Pottier und Hauvette-Besnault
(vergl. S. 345 A. 1) bestätigt.)
Senatus consultum Adramytenum. 347
y.öra So \ rov negl '/jogag, )) [ev äfjL(piX\oyia^ eonv d)]jUOOico \
.... JJegyajurjvovg ev Tip [vmp] quamquam parum intelleguntur, signi-
ücare videntiir senatus consultum factum esse postquam de agro in
controversia posito vir quidam in aede quadam cognovisset (ijzr/iyycoo-
y.eiv) eamque controversiam nescio quo modo pertinuisse ad Perga-
menos^.
De tempore senatus consulti ubi quaerinnis, parum credibile est
factum esse ante annum, quo Asia in provinciae formam redacta est
u. c. 621. Extant quidem epistula Cn. Manlii cos. a. 565 ad Hera-
cleenses Cariae (Lebas -Waddington n. 588 (Dittenberger syll. ed. 2
n. 2S7)) et senatus consultum pendens ex simili Manlii decreto de
Prienensibus lato a. 619 (ib. n. 195 — 198 (Dittenberger n. 315^)), sed
similem causam in hoc decreto inesse nullum indicium est.
Tribus, quam ad testium nomina adiectam invenimus inde ab
a. 619 (huius eph. vol. I p. 289 (oben S. 286)), in hoc decreto per-
petuo legitur. Cognomina autem, quae in testibus omissa sunt in
senatus consulto a. 676, adsunt in consultis a. 703 (röm. Forschungen l
p. 47), hie desiderantur; unde probabiliter decretum reiciemus ad
aetatem Cicerone anteriorem*.
Ex orthographicis haec fere aliquid momenti habent ad aetatem
determinandam.
l. Consonantes passim geminantur {Kajiu/Ma — TIoTidAia —
"Avviog — \47C7ioÄ}]iog — rtooiog) neque tamen perpetuo [Meniog —
<t>iAiog — ZTr]}MTEiva). Quod si decretum Latinum, id quod probabile
est, similiter variavit"", huc referemus legem a Ritschelio (priscae 21T
Lat. mon. p. 123) ita enuntiatam^': *geminatio consonantium nulla ante
'Ennium, ferme ex aequo fluctuans ab a. c. 580 ad 620, praevalens
'ab a. 620 ad 640, fere constans ab a. c. 640\
1) ev aacpiloyia proposuit HomoUius.
2) (Der Anfang scheint vielmehr, nach Analogie der Inschrift von Oropus
(Ges. Sehr. 5, 496), etwa so gelautet zu haben: S^Y^iäg eiöevai ßovÄojLiai xexgixsvac. ..
(Name) OTQ]aT[j]y]6v [jigo ij/uegcöv Tgi]öJv y.aXavdwv \ \ev\ y.of.iExio) fierä j [ovv^
ßov'/.iov e]:jeyvo)x6xa 86\[yuaTi <ivvy.lrj]rov :ieQi xcogag ^ \[TtQ «' dvTi]?.oyiq. eaxiv
örjuooico\[vaig .tooc] ITsgyajii)]vovg. ^Ev roj | [ovvßov]?uq) :iagfjoav Koivrog Kai [nshog
usw. Vergl. Momrasen Staatsrecht III S. 968 Anra.)
3) (Vergl. oben S. 260 A. 7.)
4) (Foucart fonnation de la prov. rom. d'Asie, Mem. de TAcad. des inscr,
87, 1, 1904 p. 839 setzt die Urkunde in die Zeit von 120—110 v. Chr., Cichorius
Untersuchungen zu Lucilius S. 4 um 110.)
5) Dittenberger Herrn. 6 p. 152 quae coUegit de Graecis aetatis labentis
quo modo in Latinis vocabulis consonantem aut simplicem geminariut aut ex
geminata simplicem fecerint, et tempore et ratione ab bis nostris longe recedunt..
6) (Vergl. Ritschi opusc. philol. IV p. 165.)
:348 Observationes epigraphicae N. XXIII.
2. Mdaoy.og perpetuo scribitur; sed eam formam a fine saeculi
sexti ad aetatis imperatoriae initia in usu fuisse alibi demonstravi
(Eph. 1 p. 286 (oben S. 284);.
3. II Latina sequitur leges consuetas. scilicet ubi vocalis est et
producitur, repraesentatur litteris ov: 'lovhog, Uovmog; ubi vocalis
est et corripitur, repraesentatur plerumque littera o^: ita, ut mittam
KoLVTog et Ilonhog, scribitur \A7i7Toh]iog et Kooorojueiva (cf. Ditten-
berger Herrn. 6 p. 282). Contrarium foret v. 21 Po[vßQi]og, sed quae
intra uncos posui Papadopulus non vidit nee satis fida sunt 2. Diversa
ratione pro // substituitur littera s in vocabulis Atvxiog et Aevxüuog.
•quas formas ad Latinorum Loiic- recte revocabinius (cf. Dittenbe^'ger
1. c. p. 310) et NejueTCDQiog (Dittenberger 1. c. p. 297), item littera v
in OvervQia et in altero 'Pmjuv^Ja, ubi respondet litterae it cum i
alternanti. Denique 11 consonans solito more^ redditur ov in Kagov-
IXiog [KaQo vhog Pap.; Ovdlyiog, Overvoia (Dittenberger 1. c. p. 303),
sed V est in "Oxtaviog (ibidem p. 306). Pro qiii- reperitur modo
xoi- in KoivTog similibusque , modo xv- in Kvgelva (Dittenberger
1. c. p. 299).
4. V Latina abit in e in xo/uetuo, NejiiETOjgiog (Dittenberger 1. c.
p. 130 seq.) solito more*. At et pro 7 in Ze'diog et constanter in
-veiva tribuum sane notabile est-^ in titulo septimi saeculi, neque
omnino eomponi potest cum exemplis similibus Graecitatis labentis.
Potius inde repetendum est, quod cum ipsum vocabulum Latinum ei
haberet, Graeci etsi debuerunt i substituere, si quidem ei Latinis i
longum significabat (cf. Corssen Yocal. 2 p. 71 6 seq.), tamen errore
in nominibus propriis facili diphthongum retinuerunt. — Meveivia 29,
cum sit Merip'ia 10. 13^, error magis est scribentis describentisve.
\4Qv/]voi]g pro Arnensi magis est declinatio ad Graecam con-
Tersa^.
Per haec cum ducamur ad aetatem C. Gracchi fere vel paulo
posteriorem, commode accidit quod senatus consulto anni c. 626
1) (Vergl. Eckinger in der S. 284 A. 1 angeführten Schrift, S. 98 ff.)
2) (Die Zweifel scheinen nach dem Stillschweigen der S. 345 A. 1 genannten
•Gewährsmänner unbegründet.)
3) (Eckinger a. a. 0. S. 82 ff.)
4) (Eckinger S. 29ff.)
5) (Eckinger S. 43.)
6) (An diesen beiden Stellen hat der Stein Mehipda.)
7) (Für einen Genetiv erklärt diese Form Mommsen Ges. Sehr. V 507.
Anders Kubitschek Gebrauch der Tribusnamen Arnensis und Aniensis, arch.-
•epigr. Mitth. aus Österreich 14, 1891 S. 136 ff.)
Senatus consultum Adramytenum. 349
(v. C. I. L. vol. T p. )5S (ed. 2 p. 515)) servato a losepho ant. 13,
9, 2 (260) qui scribendo adfuerunt duo testes redeunt inter eos quos^
hie invenimus, nempe C. Sempronius C. f, Falerna et M\ LiiciUus
31. f. Fomentina; nam hoc nomen oninino reddendum est losepha
pro eo quod traditiir Aovy.Log Mdviog AovyJov viog Mevxiva. Con-
firmat id litteratura, secuiidiim quam Earinus titulum iudicavit ex-
aratum esse per extremos XX vel XXX annos saec. ante Chr.
seeiindi, id est inter a. n. c. 625 — 655.
Superest ex senatus consulto solum exordium additamento aliquo
auctum. Xumerus autem senatorum qui scribendo adfuerunt plane
insolitus est, nam cum alibi duo, tres, septem, octo, ad summum duo-
decim compareant^, hie adfuerunt amplius triginta; nee satis intellegitur
qui factum sit ut in re non tanti momenti ita ab usu communi rece-
deretur. Possis adeo conicere hoc loco non enumerari qui [yQa(pof.iev\cp
-laoijoav, sed qui er reo \ßovAevT}]g]icp Traofjoav^ quod supplementum
proposuit Earinus^. Sed cum praeterea in senatus consultis eorum
qui adfuerunt numerus quidem ponatur, nomina autem non perscri-
bantur, a solita forma tam longe recedere nolui. Fieri tamen potest,
ut in senatus consulto more sollemni per relationem facto nomina
eorum qui decrevissent adscribenda fuerint, in senatus consulto facto 218>
per solam disccssionem numerus tantum ponendus, unumque hoc
senatus consultum sit adhue repertum factum per sententias latas
more sollemni -^
Utut est, sive enumerantur qui decreverunt sive qui scribendo
adfuerunt*, nominanturin decreto Adramyteno senatores^hi quos subieci.
Adscripsi e regione reliquos senatorii ordinis homines aetatis liberae
rei publicae, quorum de tribu constaret maxirae ex senatus consultis
a. 584 de Thisbaeis (huius eph. vol. l p. 278 (oben S. 274)); a. 619
de Prienensibus (Lebas-Waddington n. 195 — 198 (vergl. oben S. 260
A. 7)) ; eiusdem fere aetatis relato apud losephum ant. 1 3, 9, 2 (260) ;
a. 676 de Asclepiade (C. I. L. vol. I p. 110 (ed. 2 p. 468)); relatis
apud Caelium (Cicero ad fam. 8,8) a. 703; relato apud losephum
ant. 14, 8, 5 (145) anni 707 (v. Hermes vol. 9 p. 281 sq. (Ges. Seh. 4,
1) (Vergl. Staatsr. IH S. 1005.)
2) (Die richtige P]rgänzung ist sv tm [avvßov])uco ('Reste des A deutlich'
Wiegand) Jiagfjaav, vgl. S. 347 A. 2.)
3) (Durch die verbesserte Ergänzung (s. S. 347 A. 2) erledigt.)
4) (Es sind die bei dem Urteilsspruch zugezogenen Personen.)
5) ('Daß ein Konsilium dieser Art nicht aus Senatoren allein zu bestehen,
brauchte und- bei seiner zahlreichen Besetzung schwerlich allein aus solchen
bestand, leuchtet ein' Mommsen Staatsr. IIT S. 968 Anm.)
350 Observationes epigraphicae N. XXIIJ.
146 ff.}); relato apud eundem 14. 10, 10 (219) anni 710 (ubi lectionem,
si qua eratiusta causa dubitandi, rettuli secundum cod. Ambrosianuni ^);
incertae aetatis Aphrodisiensi (Lebas -Waddington n. 1027^).
M\Acilius M'. f. VoUinia SC. 584.
1 L.Ae ...^ L. f. [Ujfentina 20.
2 L. Afmhis L. f. Lemonia 35.
3 P. Alhms P. f. Quiri[na] 17*.
4 C. Arnims C. f. Arnensis 31.
-5 L.A nogius (?) ^ C. f. Menenia 2 S .
^6 M. Appideius (?; M. f. Ca-
millia 34.
C. Anniiis C. f. CameUia SC. 619.
L. Appiüekis ('AjioidTvog) L. f.
Sergia los. 14, 10, 10 (220).
M. AseJIlus ^ 31. f. Maecia los. 1 4,
10, 10 (220).
L. Ateius L. f. An. Capito SC. 703.
7 Q.Cae[ciliust] Q. f. AniensisS.
Q. Cae[cilius] Q. f. cum primum locum in laterculo teneat et probabile sit
.senatores ex ordine enuiuerari (nam etiam in senatus consultis a. 703 primi
nominantur consulaies duo L. Domitius cos. a. 700 et Metellus Pius Scipio cos.
a. 702), aut Macedonicus intellegitur cos. a. 611, qui obiit a. 639, aut filius eius
Baliariciis cos. a. 631.
Q. Caecilius Q. f. Fah. Metellus
Pius Scipio SC. 703.
L. Calpurnins Men. {Me^Tivia'^)
Piso los. 14, 10, 10 (220).
C. Caninius Ter. Rehihis los. 14,
10, 10 (220).
8 Sp) . Carvilius L.f.Sa[ba] tina 2 9 .
Carvilium fuisse hunc hominem, cuius in nomine exempla difFerunt, eo
magis verisimile est, quod Spurii dicuntur duo Carvilii relati in fastos consulares.
1) (Es ist jetzt auch der zum mindesten gleichwertige Codex Palatinus
berücksichtigt.)
2) (Vergl. auch Willems le senat de la republ. romaine I p. 6980"., dessen
Ansetzungen allerdings Mommsen Staatsr. (a. a. 0.) zum Teil verwirft, und
Oichorius Untersuchungen zu Lucilius (1908) S. 2 ff.)
3) (Wohl Afinius, vergl. S. 346 A. 1.) 4) (Vergl. Cichorius S. 246.)
5) {Anotius, vergl. S. 346 A. 3.)
6) (Der Codex Palatinus hat Süliog.)
7) (fisrrjviag cod. Pal.)
Senatus consultum Adramyteuum. 351
^ Q. Claudius Aj). f. Pollia 27.
Quamquani ex Claudiis patriciis nulluni alium novimus praenomine Quintum
:(cf. röm. Forsch. 1 p. 15), hunc ex ea domo oriundum esse ostendit praenomen
patris.
10 C. Coelhis C.f.AemiUa 16. 219
L, Coponius L.f. ColUna los. 14,
8, 5 (145).
1 1 C. Cornelius M. f. Stelatina 11.
Yix ex Corneliis patriciis; nam praenomen Gaius apud eos non reperitur.
12 L. Cornelius M.f. Romulia 38.
L. Cethegus qui accusavit a. u. c. 605 Galbam, lilius fortasse M. Cethegi
consulis a. 594, potest hie indicari, cum praeter Cethegos praenomen Marci hac
aetate Cornelii vix usurparint.
13 M.CosconiusM.f.[Ter]efina\S.
M. Cosconius (traditur cossonii(s) praetor a. 619 (Livius ep. 56) fortasse
idem est.
14 C.Bidius C.f.Qmr[ina] 26.
L. Bomitius Cn. f. Fab. Alieno-
harhus SC. 703.
M. Eppius M. f. Teretina SC. 703.
L. Erucius L. f. Sie. vel Ter.
{rt]Xf]Tiva^) los. 14, 10, 10 (220).
L. Faberius L. f. Sergia SC. 676.
15 M. Falerius M.f. Claudia 23.
16 L.Filius L. f. [Sa})\atina 25.
. FlaviusCi) L. f. Lern. los. 14,
10,10 (220).
17 P. Gessius P.f.Arnensis 19.
1 8 Z. lulius Sex. f. na 15.
Pater opinor consulis a. 664 L. lulii L. f. Sex. n. Caesaris (fasti cos.).
1 9 C. Licinius C. f. Teretina 22.
Liciniae C. f. virginis Vestalis eius, quae a. 631 sacrum quoddam dedicavit
(Cicero de domo 53, 136), deinde a. 641 ob stuprum condemnata est (Drumann
4, 59 (vergl. 4^^, 68)), hie potest fuisse frater is qui una cum ea causam dixit
(Dio fr. 87, 4).
C.Lucilius C.f. Pup.Hirrus SC. 703.
20 JSP. Lucilius M. f. Pomen- Äovxiog Mdviog Aovxiov vlog
Una 242. MevTiva loseph. 13,9,2 (260).
1) (Der Pal. hat ohne Zweifel mit Zrif/j^riva das Richtigere bewahrt).
2) (Diesen Lucilius hält Cichorius (vergl. S. 850 A. 2) für einen Bruder
•des Dichters.)
m nummis^
22 C. Nautius Q. f. Veturia 36.
352 Observationes epigraphicae N. XXIII.
21 L. Memius C. f. Menenia 13 ^
L. Memmi Gal.
L. a Memies C. f. Gal
(Rom. Münzw. p. 575. 597).
Cn. Nerias Ftip. Cicero ad Q..
fr. 2, 3, 5.
23 C. Numiforius C. f. Lemonia 37.
Poterit cogitari de C. Numitorio qui periit in proscriptione Mariana a. 663
(Appian. b. c. 1, 72; Fiorus 2, 9), cuius item esse possunt nummi inscripti C. Nu-
mitori (röm. Münzwesen p. 550).
24 Cn. Octavms L. f. Äemilia 33.
Omnino ex posteris Cn. Octavii cos. a. 589, a quo originem duxit stirps
Octaviorum aetate liberae rei publicae magis splendida, puto nepos eins ex
filio Lucio alibi non nominato.
SeQOviviog UajimvioQ Nejuoyvia
KvivTog Tos. 14, 10, 10 (220).
220 . . . Papirius . . . Quirma losephua
14,8,5 (145).
Q. Petülms T. f. Sergia SC. 676.
P. Plautms P. f. Papiria los. 14,
10, 10 (220).
25 Cn. Pompehis Cn. f. Cnistu-
mina^ 39.
Fortasse patruus Cn. Pompei Sex. f. Cn. n. Strabonis consulis a. 665.
26 P. Po[2n]Ums P. f. Teretina 40.
27 M, Ptiphis M. f. Scap[t]ia 10.
M. Quint'ms M. f. Pop. {UojiXiai)
Plancidus {UXdvxvXog) los. 14,
10, 10 (220).
28 C Riihriusil) » C. f. Popillia 21 .
29 C. Semx\ron]ius C.f. Falerna 32.
30 P. Silius L. f. Galeria 30.
C. Scribonius C. f. Pop. Curio
SC. 703.
C. Sempronius C. (?) f. Falerna
los. 13,9,2 (260).
C. Sepümius T.f. Quirina SC. 703.
L. Tremelius Cn. f, Camellia
SC. 619:
1) (Vielleicht der in einem Tebtunis- Papyrus vom J. 112 v. Chr. (Wilcken
Chrestomathie n. 3) erwähnte L. Memmius (Cichorius).)
2) (Derselbe, oder ein gleichnamiger Sohn von ihm, im Konsilium des
Konsuls Cn. Pompejus Strabo im J. d. St. 665 (Gatti bull, comunale 1908 S. 205-
= C. I. L. I ed. 2 n. 709 (Dessau 8888)).) 8) (Vergl. S. 348 A. 2.)
Senatus consultum Adraniytenum. 353
3 1 Q. Valgias 21. /'..... ia 1 1 .
Q. Verres Romulia Cicero Yerr.
act. 1,8,23.
L. Villius L. f. Potn. Annalis
SC. 703.
32 C. . . . ius C. f. Menenia 9.
Hie cum secundum locum in ordine teneat post Q. Caecilium Q. f., fortasse
ex consularibiis fuit. Tertium M. Pupium (n. 27) fasti consulares non habent.
33 i 41.
Velina Asprenas Aphrod.
. . L. f. Ofentina Baibus Aphrod.
.... Falerna Plautus Aphrod.
.../*. Claudia Thorus Aphrod.
Tribus reperiuntur hae^:
Aemilia AIMYAIA^ : Coelii — Octavii
Aniensis ANIHNZHZ : Caecilii
Arnensis APNHNZHZ^ : Annii — Gessii
Camillia KAMIAAIA* : Appuleii
Claudia KAAYAlA : Falerii
Crustumina KPOZTOMEINA^: Pompeii 221
Falerna 4)AAEPNA : Sempronii
Galeria TAAEPIA : Silii
Lemonia AEMßNIA : Afinii — Numitorii
Menenia MENHNIA : Anogii« (MENEINIA) — Memmii
(MEAIH...) — incerta gens (ME-
AIHNIA)
1) (Über die Namensformen der Tribus s. jetzt Kubitschek de Romanar.
tribuum origine ac propagatione (1882) S. 35 ff.)
2) AifivXiog similiter scribitur consul a. 567 in catalogo Delphico (Wescher
et Foucart inser, Delph. p. 20 seq. (Dessau 8764) v. 118) et alibi quoque per v
scriptum reperitur (C. I. Gr. 204. 2218). Cf. Plutarchus Paul. 2: MafisQxog
JIvßayÖQOv :^aTg . . öi' aijLivXiav köyov nai ;faßtv Ai/nihog Jigooayogevd'eig.
3) Ita scribendum esse, non ut vulgo faciunt obtemperantes libris Ciceronis
de 1. agr. 2, 29, 79 Arniensis, confirmaut tituli Latini vol. III n. 6185 et vol. VIII
n. 971 (= Guerin voy. en Tunisie II .p. 253). 1470 (= revue arch. 1848 p. 309) et
ßenieriani corporis n. 2864. 4247 (C. I. L. VIII 5280. 5281). Areniensis est in
Hispano vol. II n. 105. (Vergl. Kubitschek S. 37.)
4) KAMEAAIA est in alio senatus consulto Lebas -Waddington n. 195»
rectiusque opinor vocabulum per geminatam l scribitur quam per simplicem.
5) Similiter Crustumina perscriptum est vol. III n. 1188. Qui liaec exaravit
pronuntiationem magis secutus est quam scripturam memoria traditam; simili
ratione infra Veturia est, non Voturia. 6) (Vergl. S. 846 A. 3.)
MOMMSEN, SCHR. Vm. 23
354
OVjservationes epigraphicae N. XXIII.
Pollia
nOAAlA
: Claudii
Pomentina
nOMENTEINA^
: Lucilii
Poplilia
noniAAiA^
: Rubrii
Quirina
KYPE
: Albii —
Romulia
PßMYAlA^^
: Cornelii
Sabatina
ZABATEINA
: Carvilii
Scaptia
ZKAniA
: Pupii
Stellatina
ZTHAATE . .
: Cornelii
Teretina
THPHTEINA
: Cosconii
Yeturia
OYETYPIA*
: Is^autii
Ufentina
[OY]<t>ENTEINA
: Ae
Didii
Filii
Licinii — Popillii
Ex gentibus nova ni fallor est Anogia sive ea Anotia^ fuit; aliae com-
plures, ut Afinia, Albia, Faleria, Fil(l)ia, Gessia, adhuc inter sena-
torias domus liberae rei publicae non comparuerunt. Ipsi homines
fere ad unum omnes aut ignoti sunt aut certe satis certa ratione
determinari non potuerunt: perpauca quae siippetebant de singulis
eaque incerta omnia ad nomina adscripsi. Utiliora sunt, quae hinc
colliguntur de tribubus liominum nobilium: scilicet hac aetate fixas
et hereditarias nullas fuisse, sed ratione habita praediorum quae
222 quisque possideret homines in hac vel illa tribu suffragium tulisse.
Ita Claudios in Claudia tribu aliquando fuisse notissima narratio cum
satis demonsti'et, Q. Claudius Ap. f. propter praenomen patris sine
dubio ad patriciam gentem referendus invenitur in Pollia ^. — Octavia
1) Aeque in usu fuerunt Pometinus (Cato fr. p. 12 Jordan), quocum concinunt
Suessa Pometia (Plinius 3,5,68; Livius 1,53) et Pometii Vergilii Aen. 6,775;
Pomentinus hie de tribu, de populo apud Dionysium (4, 50 et alibi) et Strabonem
5, 3, 4 p. 231, quo item referemus gentilicium Pomentinus vol. III n. 622. 1748;
Pomptinus, quod ut de urbe raro (Festus ep. p. 232) , ita passim tarn de agro
quam de tribu usurpatur, neque iguobilis est C. Pomptinus praetor a. 691. Pomit.
tituli Traguriensis vol. III n. 2678 lectionis paruni certae puto corruptum ex
Potnpt.; Pomtinus, Pontimis idoneis testimoniis careut. Grammatici autem opinor
magni facient ex hoc certissimo exemplo iam coustare propter fugam quae est
inter litteras m et t modo inseri p consonantem, modo e vel en.
2) Publil est vol. V n. 911, Publi. vol. III n. 4478, Publ vol. III n. 5520;
Pob. et Pub. passim inveniuntur. In S. C. de Asclepiade a. 678 (vol. I p. 120
(ed. 2 p.469)) nOflAIAlA est pro nOflAIAIA. Diverso errore quadratarius
Adramytenus pro eodem nODIAAlA dedit.
3) Romul. item habet titulus Atestinus vol. V n. 2785; BomuJia Festus
p. 271; Romulea Cicero Yerr. act. 1, 8, 23 secundum Optimum librum; Romilia
Varro I. L. 5, ,56. 4) vide supra p. 553 adn. 5. 5) (Vergl. S. 346 A.3.>
6) Nimia igitur fiducia in hac eph. III p. 232 (oben S. 323) Claudium impera-
torem Claudiae tribui adscripsi. Ceterum ut ipse in alia fuerit, non minus recte
honoris ejus causa coloniae ab eo constitutae in Claudiam tribum referri potuerunt.
Senatus consultum Adramyteuum. — Titulus Hierocaesareensis. 355
gens cum propter originem Veliternam ad Pomptinam tribum referenda
«sset, si lex aetatis posterioris ad familias nobiles vetustiores recte
^pplicaretur, Augustus ante adoptionem aut in Fabia aut in Scaptia
fuerit necesse est, cum Suetonius c. 40 (cf. Eph. III p. 232 (oben S. 323))
Fabianos et Scaptienses tribules eius appellet. At quem hie habemus
•Cn. Octavius L. f. omnino gentilis eius suffragium tulit in Aemilia. —
Dictator Caesar secundum idem testimonium aut in Fabia fuit aut in
:Scaptia; L. lulius Sex. f. huius senatus consulti, quem item eiusdem
;gentis fuisse dubitari non potest, in tribu aliqua fuit nominis in na
-exeuntis. — Metellorum duorum, quorum tribum novimus, alter fuit
dn Aniensi, alter in Fabia; L. Memmiorum C. f. duorum, quos ex
■eadem domo fuisse consentaneum est, alter in Menenia census est,
:alter in Graleria; similia licet minus certa de Anniis, Appuleiis, Luciliis
ex elencho supra posito efficiuntur. — Confirmatur igitur bis testi-
moniis quod aliunde quoque intellegitur (Staatsrecht 2^ p. 356. 387
(vergl. 3, 178 ff.)) ad Gracchanam certe aetatem tribum fundis in-
haesisse, homines autem in ea tribu suffragium tulisse, in qua praedia
forte haberent. Id postea mutatum est, scilicet, ni fallor, Italia uni-
versa ad civitatem Romanam admissa; tum enim receptum est, ut
'Cives Romani ex municipiis oriundi duplicem quodammodo civitatem
et ipsi haberent et hereditario iure ad posteros transmitterent, alte-
ram publicam populi Romani, alteram municipalem et cum hac, id
-est cum domo origineve, tribus in perpetuum coniungeretur. Itaque
si qui civis Romanus ex Arpino oriundus fuit, cum origine Arpinate
•eius territorii tribum Corneliam et ipse in perpetuum habuit et ad
posteros propagavit. Haec quae efficiuntur ex tiibubus monumen-
torum nostrorum hoc senatus consulto reperto magnopere auctis licet
nova non sint, non inutile est in quaestione difficili et obscura ea
.quae iam tenebamus luculenter confirmari.
XXIV. Titulus Hierocaesareensis.
Kassabae, qui est locus inter Magnesiam ad Sipylum et Sardes,
foi-tasse antiqua Hierocaesarea (cf. C. I. Gr. II 3452; Lebas -Wad-
dington n. 617), in coemeterio Turcico titulum repperit idem vir
bene de his litteris meritus Papadopulus, a quo senatus consultum
Adramytenum accepi, eumque et edidit in ephemeride supra citata
musei Smyrnaei vol. I p. 118 et descriptum mihi misit. Quem
cum intellexissem quaedam habere non vulgaria, item hoc loco
edere constitui, maxime cum verendum esset, ne apud nos non
Tepetitus eos fugeret quorum interest eum cognovisse. Est autem hie; 223
23*
356 Observationes epigraphicae N. XXIV.
V. 17. 18 pro edita lectione EAYTHZ Papadopulus scribi iussit
TAYKVTATONi:
ir.
AZ AlO\_^
M HN HZE
HATßN ZTP
AIK AlO AOTHN
AlOIKHZEßZ TAPAKQV__
ZIAZ AIKAIOAOTHN AHO
AI AZ K A A A B P Z *AYKA
ONIAZ EniMEAHTHN
OAßN AABIKANHZ KAf
AATEINHZ AOnZTHN
TPftAAEßN ZTPATH
roN aHMAPXON TAMI
AN A Y K I AZ nAM4>YAI AZ
KYAIZTOPA BIOXOYPON
AOYKI A nOMnONIA
MEAITINH KPATIZTH
YHATIKH TON TAYK V
TATON ANAPA
Mariti, cui tituliim hunc puto in suo rure uxor dedicavit, nomen
aut plane desideratiir aut latent vestigia eins in tituli principio mihi
obscuro. — Uxoris nomen est Lucia Fomponia Melitina. Cognomen
redit in titulis quibusdam Smyrnaeis et regionis vicinae (cf. C. I. Gr.
n. 3299 cum adn. Franzii et vocabularia s. v.) ; in Latinis raro offen-
ditur (vol. II n. 2295. vol. III n. 2434. 5547. 6190). — Lucia prae-
nominis loco reperitur in titulis quibusdam nobilium feminarum
saeculi tertii, ut sunt L. Septimla Fatahiniana BaJbilla Tyria Nepo-
tilla Odaenathimm c. p. VI, 1516 ad gentem pertinens principuni
Palmyrenorum; L. Baehia Sallustia Crcscentilla c. f. YI, 139S; L. Pedii-
rea Iidiana uxor L. Xonii Veri noti ex titulo Mutinensi Grut. 447, 3
(XI 832).
Aetas tituli ut certo definiri non potest, ita evidenter tertii sae-
culi est et eins quidem ni fallor labentis; eo enim ducunt et Lucia
praenomen et xQarioTr} imaiix)] quaeque de quaestura dicemus, denique
quod honores cum re militari coniuncti plane deficiunt. Enumerantur
autem solito ordine inverso hi.
1) (Nach neuer Abschrift Buresch aus Lydien S. 4, der unter anderem zu
Anfang die Reste von zwei Zeilen mehr gelesen hat, vgl. unten S. 359 A. 1.)
Titulus Hierocaesareensis, 357
1. ßi6[x]ovgog is est qui aptius dicitur Illlvir viarum curanda-
rum, Graece d' dvdgcTjv ödcor EmjusXj^Tijg (C. I. Gr. 2638. 4238c ^;
Staatsrecht 2 2, 588 (2^, 603)). Yiocurus notus ex Yarrone I. L. 5, 158
titulisque ad vias secundi ordinis pertinentibus (Henzen 6514. 6515
(0. I. L. IX 3384. X 5714)) de illo magistratu alibi non repperitur.
2. xvaiorojg.
3. Tajuiag Ävxiag IIa/u(pvXiag.
Ostendi alibi (Staatsrecht 2 2, 248 (2^, 259)) aetate imperatoria quae-
stiiram quasi discidio quodam divisam esse in urbanam et provin- 224
cialem, ut 11011 raro post illam haec susciperetur non iterationis sigiii-
ficatione, sed distinctione quadam adiecta. Ut alibi invenitur qui fuit
quaest. iirhis, qtiaest. provinc. Narhonensis (I. R. X. 3913 (C. I. L.
X 4580)). item quaest.^ quaest. prov. Narhon. (Henzen 6048 (C. I. L.
XI 3961)), ita hie se excipiunt xvaiorcog, id est urbanus, et ra/uiag
Avxiag IJaiLKpv/uag , id est quaestor pro praetore provinciae Lyciae
et Pamphyliae.
4. d/j/uag/og, id est tribunus plebis.
5. 0TgaT}]y6g, id est praetor.
6. loyioTt]g Tgcoadecov. De curatoribus rerum publicarum datis
ab imperatore non opus est disserere (cf. Staatsrecht 2^, 1082).
7. E7ii^aeh]T))g odöjv Äaßixavrjg xai Aaxem]g. Officium item
notum. Cf. III, 6154: cttrator viarum Lahicanae et Latinae veteris;
Staatsrecht 2 3, 1078.
8. dixaiod6T7]g "AnoUag Kalaßg[ia\g Avxaoviag. Lyjcaoniam alibi
fortasse Lucaniae significatione nondum repertam qui titulum scripsit
utrum posuerit nimis docte an parum perite, ambiguum est. luri-
dicorum Italiae exemplis (Staatsrecht 2 ^ 1 085) hoc addendum est:
tres regiones ita coniunctas nondum habueramus.
9. diy.aiodoTi^g Z\7iavLag^ dioiy,i]oeojg Taggax€o[v}]]oiag. Intelle-
gitur is magistratus, qui aetate meliere appellatur legatus citerioris
Hispaniae nude (vol. Y n. 6974 seq. quaeque ibi adnotavi p. 785),
a consulari eo distinctus, quod praetorius est nee dicitur pro praetore,
tertio saeculo leyattis iuridicus provinciae Hispaniae Tarraconensis
(vol. II n. 3738 similiterque n. 4113), mridicus Hispaniae citerioris
Tarraconensis in titulo Xemausensi Henzeni n. 6490 (CLL. XII 3167),
iuridicus Hispaniae citerioris in Beneventano L R. X. 1420 = vol. IX
n. 1572 et in Sitifensi Recueil de Constantine 1873/4 p. 373 (CLL.
YIII 8421), ex quibus Beneventanus pariter atque noster ex iuridici
Apuliae et Calabriae officio ad simile «Hispanicum promotus est.
1) (Cagnat inscr. Graec. ad res Rom. pert. III 554. 991. Yergl. Magie de
Rom. vocabulis soUemnibus in Graecum sermonem conversis 1905 p. 98.)
358 Observationes epigraphicae N. XXIV.
Legatum eum non universae Hispaniae citeriori praefuisse, sed parti
tantum titulus is de quo agimus luculenter confirmat; nam dioecesis
provinciae pars est, ut provinciae Africae partes sunt dioeceses duae
Carthaginiensis et Hipponensis. Quo titulo duce iam reiciemus quod
vulgo ferunt Hispaniam citeriorem item appellari Tarraconensem.
Immo ubi ad Hispaniam citeriorem Tarraconensis vocabulum adicitur^
non universa provincia significatur, sed dioecesis Hispaniae citerioris-
ea in qua est Tarraco. Post Diocletianum autem, qui dioeceses in
provincias mutavit, quae fuit dioecesis Tarraconensis abiecto citerioris-
vocabulo apte dici coepta est provincia Hispania Tarraconensis'^. —
Similiter iudicandum est de legato Augusti per Ästuriam et CalUbe-
ciam (sie II, 2634) vel, ut saepius dicitur, legato Augusti iuridico (et
iuridico in titulo VI, 1507) per Ästuriam et Callaeciam, cuius menti-
onem faciunt tituli Lambaesitanus vol. VIII n. 2747 = Henzen n.7420a
scriptus a. 150; urbani vol. VI n. 1486. 1507; Nemausensis apud
225 Borghesium opp. 4, 133 (CLL. XII 3170). — Fuerunt igitur in pro-
vincia Hispania citeriore dioeceses certe duae, Tarraconensis altera^
altera Asturia et Callaecia, quibus singulis legati Augusti praefuerunt,
universae autem provinciae legatus Augusti pro praetore. Et illi
quidem sunt, qui posteriore aetate iuridici appellari coepti sunt^
cum re semper ei officio potissimum vacavissent. Nequaquam igitur
verum est quod viri docti nuper defenderunt (arch. epigr. Mitth.
aus Österreich 1 p. 169) iuridicos institutos esse ab Hadriano.
Immo si non nomine, certe re eos creatos esse ab ipso Augusto
plane confirmatur eo quod ait Strabo 3, 4, 20 Hispaniam citerio-
rem parere legato consulari, sub eo autem esse legatos tres-
(scilicet non ipsius, sed et ipsos Augusti), chv 6 jukv Ovo e'xojv xdy-
ßÄara naQaxpQovoeT ttjv negav rov AovQiov Jiäoav im rag ägxxovg fjv
. . KaXXaCxovg Xeyovotv ovvdnxei de xomoig xä JiQOOOLQxxia ÖQrj juexd
Tcbv AoxvQCOv xal xcov Kavxdßgcov . . . xrjv d' e^fjg jragdgeiov jue^QC
üvQrjVYjg 6 devxegog xcov JtQSoßevxojv juexd xov exeqov xdyjuaxog'
ijiioxojzel de 6 xgixog xi]v jLieoöyaiav, owE^st de xd xcbv xoydxcov ijöi]
2.eyojiievojv cbg äv eigijvixöjv xal eig x6 fjjiiegov xal xov UxaXixov xvnov
jLtexaxeijLievcov ev xfj xtjßevvixfj eo^fjxi. Herum legatorum primus est
is qui dicitur Asturiae et Callaeciae, tertius qui praeest dioecesi
Tarraconensi; secundus in titulis adhuc repertus non est, nee recte
ad eum potissimum trahuntur ii tituli, qui nominant legatum iuridicum
1) Hoc recte observavit Huebnerus vol. II p. 749, non recte negavit tria
haec vocabula ita coniuncta röperiri ante Diocletianum, cum adsint in titulO'
iuridici sub Probo scripti II n. 3738, nee causam mutatae appellationis satis
perspexit.
Titulus Hierocaesareensis. — Formula voti fratrum Arvalium. 359
Hispaniae dioecesi non enuntiata. Nam iuridicum Hispaniae citerioris
tituli Beneventani vol. IX n. 1572 = I. R. N. 1420 Tarracoiiensem
esse inde efficitur, quod eiusdem viri alter titulus, ubi dicitur legatus
luridicus determinatione non adiecta, Tarracone prodiit (vol. II n. 41 13),
quique restat legatus citerioris Hispaniae supra citatus potest et ipse
eodem officio functus esse. Secundi igitur legati dioeceseos nomen
adhuc ignoratur.
10. Tres primos tituli versus non intellego; hoc apparet de
oTQ[aTr}y(o\ cogitari non posse, cum is honor redeat v. 11, nee satis
commode introducitur supplementum ab editore propositum [dg?'
XXV. Formula voti fratrum Arvalium.
Accusativi exeuntes in am em um et ablativi qui finiunt a e o
cum sono vix differrent, mature accidit, ut inter se permutarentur
cum alibi, tum maxime in carminibus vetustis memoria ita traditis, ut
quid significarent qui ea recitabant saepe parum perciperent. Eins
abusus luculentum exemplum neque adhuc ni fallor satis intellectum
promam ex tabulis fratrum Arvalium. Voti Carmen sollemne com-
ponendum opinor cum nota precatione Catoniana (de r. r. c. 1 32) :
luppiter dapalis, macte hac illace dape poUucenda esto, item: luppiter
dapalis, niacte vino inferio esto in actis illis saeculo primo, scilicet
ab a. 27 (C. I. L. VI, 2024), ubi primum servatum est, ad a. usque 87,
formatur ad hoc exemplum: luppiter, tibi hove aurato voveo esse 226
futurum. Exinde vero, id est ab aetate inde Domitiana, perturbari
coepta est. Et legitur quidem secundum usum vetustum formata in
actis a. 90 v. 24. 41, item in actis a. 101 passim (v. 32. 34. 48. 51.
54. 60. 67. 70) adeoque sub Marco {C v. 10); sed simul scribitur
modo hovem aurato futurum (a. 91 v. 9; a. 101 v. 33. 58, item per
compendia a. 101 v. 53 hovem aur. f'utur.)^ hovem auratum futurum
(a. 91 V. 20), hovem. auratam futuram (a. 91 v. 13. 14. 16, item ut
videtur a. 90 v. 23; a. 91 v. 10; a. 101 v. 39. 58, ubi participium
aut perscriptum non est aut periit), quae omnia orta sunt ex prava
soni corruptela studioque emendandi carminis corrupti etiam deteriore.
Haec qui intellexerit, non tam fid enter quam hodie solent apud
Tertullianum unum ex auctoribus quos habemus formula illa usum
(de Corona c. 12), quod libri habent tum tihi, luppiter, hovem corni-
1) (Der Anfang ist, auf Grund der Bureschsehen Abschrift (s. S. 856 A. 1)
und mit Berücksichtigung eines Fragments von Thyatira, folgendermaßen zu
ergänzen: t6v ?.[aujiQ6razov V7ia]\Tix6v [nal Aoyiorrjv l4.oi\.ag öioi[xi^oeco5 IJsgyaW/Lirjvijg,
f[7iaQxov yoTjyidrcov oTgaTico[Ti>ca>v] (Keil u. v.Premerstein IL Reise in Lydien n. 39).)
360 Observationes epigraphicae N. XXY. XXVI.
hus aiiro decoratis vovemns esse futnriim pro accusativo ablativum
reponet. Nam quamquam laudandus est Ursinus. qiiod collatis
Arvali um tabulis intellexit scribendum ibi fuisse hove^ id ipsum dubium
est. num id quod debuit scripserit auctor doctus utpote inter christianos,
sed a perfecta arte grammatica sane alienus.
Occasione hac oblata adnoto in actis Claudii C = C. I. L.
YI, 2034 Y. 12 — 15 sie restitueiidos esse: [Iti\ppiter optime maxime,
quae [in verha tibi hove cmrato vovimus esse futurum], quod liodie
vovimus, astu ea it[a faxis, tum tibi donnm] quod conlegium fratrum
Ar[valium volet, p. XX V au\ri vovemus esse futurum ^ Simplex iteratio
bovis voti, quam admisit Henzenus, loco apta non est; augmentum
vöti adiecto donario item reperitur in actis a. 38 v. 3 — 6.
XXVI. Nomina et gradus centurionum.
Centuriones exercitus Roniani quibus nominibus distincti fuerint
et gradatim quomodo dispositi. adhuc ni fallor parum elucidatum est.
Quam ob rem post ea quae de ea re disseruerunt Henzenus (ann. 1 858
p. 30 seq.) et Marquardtius (röm. Staatsverwaltung 2, 361 (2 2, 368) seq.)
aliique 2, titulos, a quibus maxime in hac re pendemus, qui ad rem face-
rent et ad manus essent (nam quosdam fugisse nie in opere subitario
227 et prout res incidit suscepto consentaneum est), hoc loco composui
quaeque inde effici posse viderentur explicui. Dixi primum de cen-
turionibus legionariis, deinde de praetorianis. Reliqua enim corpora
militaria peditum, ut urbanorum. vigilum. statorum, cohortes auxiliariae.
centuriones quidem habuerunt omnia, gradu tarnen non propriis
vocabulis distincto sed quantum quidem nobis datum est intellegere,
solis centuriarum numeris ex ordine procedentibus, ut de his dispu-
tandi locus non detur.
Centuriones legionarios. qui et numero et dignitate omni aetate
reliquos antecesserunt, sexaginta in legione fuisse aetate liberae rei
1) <S. jetzt C. I. L. VI 32348.)
2) Eo ipso die , quo typothetae hunc commentarioium tradidi , adfertur
Philologi volumini XXXVIII (p. 126-148) inserta expositio Alberti Muelleri die
Bangordmmg und das Arancement der Centurionen der römischen Legion. Is
vir doctus ut de vetere quaestione reete iudicavit, proeessus centurionum utrum
ad decem cohortes an ad sex ordines legionis (dico pilos principes hastatos
priores posterioresque) institutus sit, et opinionem olim communem, nuper vero
in dubium vocatam solida doctriua et sano iudicio contra Marquardtium defendit,
ita in reliquis verum non invenit, sicut in adnotationibus breviter significavi. —
(S. jetzt V. Domaszewski Rangordnung des römischen Heeres. Bonner Jahrb. 117,
1908, S. 90ff.; Th. Wegeleben die Rangordnung der römischen Centurionen, Diss.
Berliu 1913.)
Nomina et gradus centurionum. 36 1
publicae certum est, eundemque iiumerum item enimtiant imperante
Augusto Cincius (apud Gellium 16, 4, 6) et de Tiberio scribens
Tacitus (ann. 1, 32). Sed eum numerum postea quoque mansisse non
tarn certum est quam plerique hodie credunt. Nam cum prima
jegionis cohors certe inde ab Hadriano duplicem militum numerum
habuerit^, iusta dubitatio surgit, annoii simul centurionum quoque in
ea cohorte numerus mutatus sit. Et mutationis quidem factae certum
indicium subministrat optionum laterculum Lambaesitanum ^ saeculi
opinor secundi exeuntis; nam LXIIII in eo enumerantur, scilicet
quot requiruntur, si in singulis centuriis singuli optiones fuerunt et
primae coliorti cum Vegetio (2, S) decem centuriae tribuuntur, reliquis
novem ex antiqua consuetudine senae. At idem auctor eodem loco
tantum abest ut cohorti primae decem centuriones adscribat. ut adeo
ad quinque eos restringat, neque in hac quidem re ariolatus est.
Extat enim Lambaesi altera inscriptio ^ eiusdem aetatis. quae nomina
recenset optionum cohortis primae sie*:
foBYLARiVM PR I N C I
D/omVS DIVIN AE O OPTION
O DE SVO O FECERV
pis cum imayinib
es coli, primae
nt
Q • .semp RO'SIVS FELI X • P • P c> P c> AELl US macrimis princ
L« \uale^m\^ lANVARlYS •HAS'C-lV/ms longinianus prino. post
g(?)-^ö«/0NIVS SILVJANVS • HAS • POS/
1) Cohortium primarum numerum duplicatum praeter Hyginum qui dicitur
auctorem saeculi tertii index militum aetatis Hadrianae Troesmensis (vol. III
n. 6178) arguit. Ante Hadrianum num idem obtinuerit , certis argumentis non
constat.
2) Renier n. 60 = C. VIII, 2554 = Henzen 6790 (= Dessau 2445).
3) Renier n. 1407 = C. V^lII, 2555 secundum exemplum Wilmansii nostri
optima factum. Supplementorum pars sumpta est ex titulo lateri inscripto.
quem antea saepius frustra temptavimus Henzenus et ego in syll. eins n. 6608
et in ann. inst. 1860 p. 71: tahidarium princ(ipis) [c\iim imagßnihus) domus divinae
r[e]novatiün ah Ulpio [Ä\ntoni}i[6\ principe) et option{ihiis\ co1i(ortis) _2>>-[?y«rte] et
adiu[toribus] de suo fecerunt. M. Aurelius Aurelianns p(rimi)p(ilus) (deest opinor
dedicamt). (Die Worte fanden ihre Fortsetzung auf dem später gefundenen
rechten Pfeiler der Nische, s. C. I. L. VIII 18072 rf.) Nomina expleta sunt ex
laterculo citato in adn. 2, ubi loco sexto et quattuor sequentibus iidem quinque
homines inter optiones receuseutur eodem plane ordine. Supplementa ut in
ijniversum certa sunt, ita notabile est in fine v. 4 alterum nomen nuUum recte
inseri; nam inter primipilum et hastatum unus princeps locum habet. (Bestätigt
durch die Auffindung der Enden der einzelnen Zeilen der Inschrift; vergl.
Mommsens Anmerkung zu C. I. L. VIII 18072.)
4) (Jetzt vollständiger C. I. L. VIII suppl. 18072 = Dessau 2446.)
362 Observationes epigraphicae N. XXVI.
228 Itaque secundum huiic titulum quoque in cohorte prima quinque-
centuriones fuerunt, nempe primus pilus, pvinceps, hastatiis, princeps
posterior, hastatus posterior, iidem autem quinque optiones habuerunt ^.
Cum ita in legione inveniantur fuisse quinquaginta novem centuriones
totidemque optiones, in illo autem laterculo sexaginta quattuor optiones
enumerentur, conicio cohortes reliquas senos centuriones senosque
optiones habuisse^, primae postquam aucta est quinque centuriones
praefuisse, quinque optiones, quinque adiutores, nam horum quoque
mentio fit in titulo ad restitutionem eiusdem tabularii pertinente
(p. 361 adn. 3), neque incongruum est adiutores eos inter LXIIII
optiones numerari^. — Ex quinque centurionibus cohortis primae^
Yegetio primus est centtirio primi pili^ praefectus hominibus CCCC,.
dXt^Y prinius hastatus praepositus ducentis, tertius quartusque^^rmceps^
et sectmdus hastatus praefecti hominibus centenis quinquagenis ;
quintus, qui excidit, necesse est fuerit secundus princeps^ regens
homines centum. In qua enumeratione Yegetius cum solito sibi
errore veriloquio vocabuli deceptus hastatum principi praeposuerit *,
eo errore emendato primae cohorti praefuerunt primus pilus CCCC
1) Hie numerus praeterea eo confirmatur , quod ut dixi quinque optiones
huius tituli in altero n. 2554 recensentur post quinque primos. Omnino tituli
n. 2554. 2555 scripti sunt annis duobus coutinuis, tenueruntque eorum annorum
priore quinque ii homines, qui primi sunt in laterculo n. 2554, eundem locum,
quem post annum habuerunt quinque homines in laterculo illo proxime sub-
sequentes.
2) Vegetius quidem quiuos centuriones omnibus cohortibus adscribit, sed
in ea re et ipse sibi contrarius est, cum legioni decem cohortium centuriones
det LV (2, 8 fin. c. 25; contra in computatione legionis 2,6 centuriones insunt
tantum modo L) et certis testimoniis refellitur, praesertim titulo infra p. 372
n. 51 laudato pili posterioris cohortis quartae. Hie enim et Lambaesitanus supra
relatus inter se collati evidenter ostendunt pilum posteriorem nulluni fuisse in.
cohorte prima, fuisse in reliquis.
3) (Zurückgezogen C. I. L. VIII suppl. 18072, Anm.)
4) Interpolatione deteriorum librorum is evasit pi'inceps secundum.
5) Inepte interpolator eius loeo inseruit triariiim prior em, qui nullus um-
quam fuit. Centurionem qui excidit loco quintum fuisse inde manifestum est,
quod qui restant milites centum infimo tantum dari potuerunt.
6) Cf. inter alia 1, 20: in prima ade pugnantes principes, in secunda hastati,.
in tertia triarii vocdbantur. Itaque uon plaudemus docto seriptori historiae rei mili-
taris apud Romanos p. 88 hoc nostro loco pro auctore librarios incusanti, praeterea.
pro triario priore sane inepto substituenti non magis aptum posteriorem. Apud
auetorem quem compilavit Vegetiu« verum invenerit necesse est, cum ipse sibi
contradicens eodem eapite recte scribat primum pilum promoveri solere ex primo-
principe legionis.
Nomina et gradus centurionum. 363
homines regens, princeps CC, hastatus prinius et princeps posterior CL,
hastatus posterior C, id quod plane convenit cum titulo Lambaesitano.
Porro videamus centuriones novem et quinquaginta, quot fortasse
inde ab Augusto^, certe inde ab Hadriano legioni praefuisse docui-
mus, quibus nominibus distincti fuerint et gradatim quomodo se ex-
ceperint. Antiqua aetate cum legionarii milites nondum in cohortes 22^
ordinati secundum stipendiorum numerum potissimum in tria genera
pilorum principum hastatorum distribuerentur, centuriones quoque
similiter divisos esse viri docti statuunt, scilicet post decem pilos
priorum centuriarum — ita enim tum appellabantur suppressa tarnen
ut in reliquis passim, ita semper in primo significatione centuriae —
secutos esse decem pilos centuriarum posteriorum, post pilos omnes
venire primum principem reliquosque principes, item post hos primum
hastatum et hastatos reliquos usque ad decimum ordinem hastatum
posterioris centuriae omnium infimum. Quod num recte ponant^,.
non disquiro: neque enim argumenta in alteram utram partem sup-
petunt certa et explorata neque ipsa quaestio huic loco satis apta
est. Sed ut vera sint, cohortibus institutis ut vocabula centurionum
mutata sunt, ita a cohorte potissimum dignitatem eorum determinatam
esse ostendam. Et ad vocabula quod attinet, mansit antiquus usus-
1) Nam quod ita sumendum est Tacitum sexaginta centuriones legioni
Tiberianae tribuisse, cum vere essent uno minus, non magnopere obstat. (Dagegen
Domaszewski Rangordnung S. 92 A. 1. — Auf die 1884 gefundene Inschrift
C. I. L. VIII 18065 , nach der die Legio III Augusta im J. 161 63 Centurionen
hatte, sei hier nur hingewiesen.)
2) Ordination em quam supra significavi commendat qui nuperrime rem accurate
pertractavit A.Mueller I. c. (v. p. 360 not. 2), cum Marquardtius (Staats Verwaltung 2*
p. 370) aliique pilos principes hastatos priorum centuriarum omnes praeponant
centurionibus centuriarum posteriorum. At fortasse neutra opinio vera est».
Reperiuntur scilicet apud auctores qui huius aetatis res gestas enarrarunt praeter
primos pilos primiis princeps prm'is centuriae (Liv. 42, 34) — primus princeps
(Liv. 25, 14. 26,6) — primus hastatus (Liv. 27,14; Oros. 4,1 accuratius quant
Florus 1, 13, 9 qui substituit ex suae' aetatis consuetudine hastatum nude) —
secundus hastatus (Liv. 26, 5) — decumus (yrdo hastatus (Liv. 42, 34). Sane mirum
est praeter primum pilum solos fere commemorari primum principem et primum
hastatum, siquidem primus princeps secundum Muellerum vicesimus primus,
secundum Marquardtium undecimus centurionum fuit, primus hastatus secundum
illum quadragesimus primus, secundum hunc vicesimus primus. Equidem magis
crediderim centurionum diguationem omni tempore derectam esse aliquatenus
certe ad ordinationem cohortalem, quam constat aliquo modo tum quoque fuisse,
cum a tribus militum generibus ordinatio legionis pendebat, et primum principem
eo quoque tempore secundum in legione centurionem fuisse, primum hastatum;
tertium.
■364 Observationes epigraphicae N. XXVI.
in solo centurione omnium primo, quippe qui tarn hac aetate quam
praecedente appellaretur priuius pihis. Secundus deinde et tertius,
olim dicti primus princeps prioris centuriae et primus hastatus prioris
eenturiae, hac aetate plerumque appellantur ille princeps praetorü
vel princex)s nude, hie hastatus primus vel hastatus nude, sicut iiifra
exempla doeebunt. Cohors in his enuntiatur apud Caesarem b. c. 3, 64,
ubi secundus centurio legionis primae cohortis princeps prior appel-
latur, in titulis autem \ix umquam reperitur^ et omnino in his cen-
turionibus imperatoria aetate cohors non solebat enuntiari. In reliquis
centurionibus inde a quarto antiqua vocabula etiani post cohortes
institutas aliquamdiu mansisse ostendunt tituli duo, infra n. 49 scriptus
aut libera etiamtum re publica aut sub initia Augusti, in quo est
princeps tertius^ et n. 56 scriptus non ante Hadrianum, ab Henzeno
(ann. inst. 1858 p. 34) probabiliter expletus in hunc modum: ceniurio
230 [legi]onis eiiisäem [oct\aus pilus prior^ ; ubi pro eo quod est prioris
centuriae substitutuni est brevitatis causa vocabulum prior. Sed
duobus his titulis exceptis centuriones quartus et posteriores semper
ita determinantur, ut primum cohors enuntietur, tunc ponatur ex sex
gradibus unus; ut (centurio) leg(ione) 111 Cyr(enaica), coh((/rte) V,
prfincepsj pos(terior) est in titulo Syriaco (infra n. 52), princeps
posterior co(horte) 1 in Dalmatico (infra n. 36), (centurio) in (secunda)
pr(inceps) p)ost(erior) in urbano (infra n. 47), nona pri(nceps) posteri(or)
in Syriaco (infra n. 59) et sie deinceps, ut satis constet, ubi omisso
cohortis vocabulo nota numeralis invenitur, ut Villi hast, post,, eam
non solvendani esse ad exemplum tituli Taurinensis nonus hastatus
posterior, sed ad communem consuetudinem nona hastatus posterior.
Cohorte praescripta dignitatem quoque determinari vel inde
€onstat, quod prima cohors certo inde ab Hadriano, probabiliter
multo antea reliquas antecellit; nam et duplicato numero est et habet
aquilam signaque legionis et honoratissimo loco excubias agit; ut
plane incredibile sit secundum eius centurionem totius legionis unum
et vicesimum fuisse. Idem etiam apertius inde efficitur, quod primus
princeps et primus hastatus primum pilum proxime subsequuntur,
scilicet ad primum pilum promoveri solet non secundae centuriae
1) Exceptionem facit unus titulus p. 367 n. 24 uec lectionis satis certae
neque interpretationis.
2) Cum non satis constet in titulo hodie deperdito utrum vvs fuerit an
AVS, possis illud praeferens supplere centurio [Jegi\onis eiusdem [septi\mus, pilus
'prurr, et intellegere centurionem primum cohortis secundae, scilicet antequam
sublatus est pilus posterior cohortis primae. Sed obstat cum quod ita abundat
id quod est pilus prior, tum quod nuUo exemplo certo defenditur loci centurionici
determinatio solo numero facta. Itaque in altero supplemento adquiescendum est.
Nomina et gradiis centurionum. 365'
pilus prior, sed primus princeps, et sie deinceps. lam vero si cohortis
primae centuriones omnes lociim tenuerunt ante honoratissimum
queinque cohortium subsequentium, item in cohorte ea si post primum
pilum vocatur primus princeps, post hunc primus hastatus et sie
deinceps, ratio suadet, ut similiter secundam cohortem tertiae
sequentibusque praeponamus et ad eam legem universam ordinationem
constituamus, id quod praeterea Caesar confirmat^ et Yegetii qualis-
eumque auetoritas^. Denique singuli tituli huius generis ita com-
parati sunt, ut rarissimi sint cohortium posteriorum, scilicet quod 231
eiusmodi locus ad centurionatum additus splendorem minuit magis
quam äuget; deinde in quibusdam (v. praesertira infra n. 50) stipen-
diorum ratio eam quam exposui gradationem evidenter flagitat. Sed
hoc melius intellegetur collectis ipsis quae mihi in promptu sunt
centurionum vocabulis et adiectis ad singulos locos quae requiruntur
observationibus ^.
I. PRIMVS PILVS.
II. PRIMAE COHORTIS PRINCEPS PRIOR.
1 . 'omnihus primae cohortis centiirionihtis interfectis praeter
principem priorem'. Caesar b. c. 3, 64.
[pRiMVS PRINCEPS, PRINCEPS PRIMVS uou repcritur in titulis sinceris-
(v. p. 375 not. 2)].
PRINCEPS PRAETORii (vido quae observavi ad C. III, 830).
2. Lupianus dupl. leg. X g. ex pr. pre.* — In Norieo. C. 111, 5293.
3. Q. Raecius Q. f. Cl. Rufus p. p. leg. XII fulm., trecenarius,
prinC. praet. lader; scripta imperante Vespasiano. C. III, 2917
= Henzen 6877 (Dessau 2647).
1) Recte viri docti (v. Marquardt 2 2, 372 not. 3) huius senteutiae patroni
provocaverunt ad Caesaris verba b. c. 3, 54: (Scaeram) Caesar ah octavis ordinibus
ad primipilum se traducere p'onuntiavit, id est ab octava cohorte ad primam;
nam si octavus pilus, octavus princeps, octavus hastatus dignationis tarn diversae
luissent quam fuisse eos adversarii statuunt, non octavos ordines Caesar ponere
pebuit, sed eum in quo Scaeva erat gradum. Hoc ipsum luculenter exposuit
Mueller 1. c. p. 132 contra Langium et Marquardtium tuens antiquam opinionem.
2) Vegetius 2, 21 : quasi in orhetn quendam per diver sas cohortes et diver sas
scholas milites promoventur ita, ut ex prima cohorte ad gradum quempiam promotus^
scilicet gregalis cohortis primae promotus ad centurionatum) vadat ad decimam
cohortem et rursus ab ea crescentibus stipe^idiis cum maiore gradu per alias recurrat
ad primam. Ideo primi pili centurio j)Ostquam in orbem omnes cohortes per diversas
administravei'it scholas, in prima cohorte ad hanc pervenit palmam. Recte hunc
locum interpretatus est Mueller 1. c. p. 140.
3) (Die wichtigeren neuerdings gefundenen Inschriften der Gattung sind
unten S. 373 A. 1. 2. 4; S. 374 A. 2 angeführt.)
4) (Vergl. Domaszewski Rangordnung S. 98 A. 2.)
:366 Observationes epigraphicae N. XXVI.
4. M. Vettius M. f. Ani. Valens mil. coh. VIII pr., benef. praef.
pr., evok. Aug., 7 coh. VI vig., 7 stat., 7 coh. XVI urb.,
7 cho. II pr., exercitator equit. speculatorum , princeps
praetor! leg. XIII gem. ex trec, [p. p.] leg. VI victr.,
trib. coh. V vig., trib. coh. XII urb., trib. coh. III pr., [trib.j
leg. Xini gem. Mart. victr., proc. imp. Caes. [Neronis] Aug.
prov. Lusitan. — Arimini anni p. C. 66. Henzen 6767 (C. I. L.
XI 395 = Dessau 2648). Unicum exemplum superest a mendis non
immune; praeter alia ante leg. VI victr. videtur excidisse p-p, cum
ob alias causas, quae infra exponentur, tum quod sine exemplo est
e caliga ad militias equestres aliter atque per primipilatum perveniri.
PRINCEPS.
5. C. Acilius Marcianus cent. priiic. leg. XIIII gem. — Veli-
tris. Orell. 3459 (C. I. L. X 6574).
•6. P. Aelius P. f. Papir. Marcellus cent. frum., subprinceps pere-
grinorum, astatus et princeps et primipilus leg. VII gem.
pie fei., adlectus ad munera praeff. legg. VII Claudiae et
primae adiutricis. — Fulginü. Henzen 6747 (C. I. L. XI 5215 =
Dessau 2650). Wem in alio titulo C. III n. 1180 appellatur ex praef.
leg. VII Claud. et I adiut., sub principe peregrinorum.
7. Aurel. Longinianus 7 leg. III Aug. princ. leg. S. S. —
Lambaesi. Recueil de Constantine 1866 p. 251 = C. VIII, 2676.
8. Ti. Cl. Firmus prln. leg. III Aug. — Lambaesi. C. VIII, 2841
= Henzen 7420 a?? (Dessau 8097).
9. T. Elupius (?) Galer. Praesens [Cljunia^ pri. leg. XX V. V. —
Devae in Britannia; anni p. C. 168. C. VII, 168 = Orelli 2054.
10. Ti. lul. Masculus prin. leg. II adi. p. f. — Aquinci. c.ili,B50l.
11. Q. Mattius Quartus Ficino (Ticino?) princ. leg. III Aug. —
Lambaesi. C. VIIT, 2941 = Henzen 7420 a?/ (Dessau 2450). Eiusdem
hominis ad primipilatum eiusdem legionis promoti alter titulus extat
C. VIII, 2768 = Renier n. 983 (Dessau 2450»).
232 12. equites (legionis) votum ponunt per Proculo pr[ijnc. et [Gjaio
opt. — In Daeia. C. III, 1590 a (berichtigt das. suppl. 8029) *.
13 Rufus Stel(latina) Be(nevento) 7 princ. leg. XXII
primig. — Pfope Beneventum. I. R. N. 1467 = C. IX, 2092.
14. . . . lius Sabinus [Velijna (?) princeps [leg. ei]usdem, sci-
licet X Fretensis. — Hierosolymis. Eph. epigr. II p. 292 n. 345
(C. L L. III 6638).
1) (Vergl. Kubitschek imp. Rom. tributim descriptum S. 192.)
2) (Gemeint ist vielmehr der princeps (equitum) einer Auxiliarcohorte,
Tergl. Domaszewski Rangordn, S. 57.)
Nomina et gradus centurionum. 367
15. L'lpius Antoninus princeps et optiones cohortis primae et
adiutores. — Lambaesi (supra p. 361).
16 bidius C. f. Pap. prim. pil. [7 le]g. V et leg. X et leg. VI ita,
ut in [leg.] X primum pil. duceret, eodem tempore princeps
esset leg. VI. — 1» Aequiculis; aetatis Tiberianae. I. R. N. 5712
= Henzen 6779 (C I. L. IX 4122 = Dessau 2644).
ADivTOR PRiNCiPis (vide supra p. 362).
1 7. L. Sentius Valerianus vet. ex adiutore princ. leg. III Aug. —
Lambaesi. Reuier 1371 = Wilmanns n. 1556 (C. I. L. VIII 4332 =
Dessau 2448).
LIBRARIVS PRINCIPIS.
18. C. Amandius Finitus opt. priiici[pis] et T. Celsius Victorinus
libr. principis anno 201 ; C. Q. Catulus opt. pr. anno 202. —
Argentorati. Henzen 6778 (C. I. L. XIII 5970 = Dessau 2444).
OPTIO PRAETORII.
d9. P. Sempronius Victor optio praetor!. — Carali. Henzen 6940
(C. I. L. X 7583).
19a. C. Maximius lulianus optio praet. leg. V Mac. — Apuli
C. III, 1094 secundum emendationem propositam ibi in
indice p. 1158, iam stabilitam codice Verantiano (supra
(Eph. ep. IV) p. 66 n. 149 (C. III suppl. 7765)).
OPTIO PRINCIPIS^.
HO. P. Aeli[us Macrinus] (optio) [principis]. — Lambaesi supra
p. 361.
21. C. Amandius Finitus opt. prmci[pis]. — C. Q. Catulus opt.
pr. V. n. 18.
22. [Optijones ordinatorum su[b Cae]cilio Aeliano [et s]ub
Aurel[i]o lulpano] princip(ibus) pos(uerunt). — In Dada.
C. III, 830. Lectio parum certa est.
23. Munatius Renuntiatus optio pr. — Prope Lambaesim. Renier
n. 1587 = C. VIII, 4294. In ectypo quod vidi deprehendere
mihi Visus sum pr ^, ubi Renier edidit Sig. : sed certa lectio
non est.
24. L. Sentius Bellicanus op(tio) leg(ioDis) I It(alicae) 7 pri-
(mae) pri(ncipis) pri(oris). — Romae. C. VI, 3628, ubi
pro eo quod traditur lextito restitui leg t it 7. Cf. tamen
p. 364 n. 1.
1) OPTIO • PRI • M . . . [leg • ll] PARTHICAE in titulo mutilo urbano C.
VI, 3409 magis fuit optio primipili quam quod ibi dubitans proposui optio primus
(vergl. Domaszewski Rangordnung S. 225). Optio principis non videtur recte
posse suppleri.
2) (Bestätigt von Schmidt C. I. L. VIII suppl. 18518.)
368 Observationes epigraphicae N. XXVI.
25. L. Yolumius Cresces Öp. pri. — Gemellis in Numidia; anni p.C.25B^
C. I. L. VIII, 2482 = Wilraanns n. 1472.
Ad principem legionis quod ait Vegetiiis 2,8 m legione prope-
omnia quae ordinanda essent pertinuisse, id tarn tituli confirmant
233 supra relati, qui huic soll ex centurionibus praeter optionem
etiam adiutorem et librarium tribuunt, quam quod hie unus ex
centurionibus cum optione suo a praetorio appellantur. Denique
eodem ducit status officialium aetatis labentis. Nam quod in
singulis officiis eins rei publicae status tres primos gradus obti-
nere solent princeps^, corniciäarms , commentariensis (videantur
forma Notitiae editioni Seeckianae adiuncta p. 336 et Bethmann-
Hollweg Civilprozess 3, 143), id recte omnino scholiasta ad
Yerrinas (1.1,28,71 p. 179 Orell.) inde derivavit, quod nomina
de legionaria militia sumpta sunt. Scilicet meliore aetate in
legione scribendo vacabant ex centurionibus princeps, ex gre-
galibus principalibus cornicularii et commentarienses ; unde cum
civilia munera formam militarem induerunt et militia quae dicitur
palatina instituta est, ad hanc formam officium ordinatum est.
in. HASTATVS PRIMVS.
26. M. Aur. M. f. Pap. Lucillus Poetovion. ex singularib. imp.,^
7 leg. I adiut., leg. II Tr., leg. YIII Aug., leg. XIIII gemin.^
leg. VII Cl., leg. VII gemin. hast, pr., annor. LX, stipen-
diorum XXXX. — Tarracone. C. II, 4147 = Orell. 3592.
27. Sal. Frebranus T. f. Quir. Baculus has. pri. leg. XX. — Bumi
in Dalmatia; aetatis Augustae. C. III, 2836 (= Dessau 2651).
28. 'Q. Fulginius ex primo hastato legionis Xllir — Caesar
b. c. 1, 46. Praepositio quomodo defendi possit, equidem non perspicio'^
vereorque ne ab interpolatore adiecta sit propter ea quae sequuntur
qui propter eximiam rirtiitem ex inferioribus in cum locum pervenerat,
29. Q. lulius L. f. Ser. Scaena decurio eq., centurio hastatus
primUS leg. IUI. — Tucci. C. II, leSl = Henzen 6782.
HASTATVS.
30. P. Aelius P. f. Marcellus astatus v. n. 6.
31. M. Aurellius M. f. Pal. Sextianus Ostia 7 frumentarius, exer-
citator singularium imp., hastatuS leg. III Aug., vix.
ann. XL VIII. — Lambaesi. Eenier 4077 = C. VIII, 2825.
32. L. Purtisius Firmus hast. — Lambaesi. C. VIII, 2640 = Henzen
7420 a/.
1) Invenitur tarnen etiam meliore aetate princeps tabularius in statwm
(vicesimae) hereditatium (Orelli 3332 (C. I. L. VI 8446 = Dessau 1551».
2) Vix quisquam opinor a Muellero p. 181 persuaderi sibi patietur primunx^
hastatum ita significari posse, ut in centuria primi bastati militare dicatur.
Nomina et gradus centurionum. 369
33. Silius Hospes hastatus leg. X geminae, strator (legati). —
Tarracoue. C. II, 4114 = Orell. 798 (Dessau 1140).
OPTIO HASTATI.
34. M. lul. Yitalis optio hastati leg. (1 adi). — Brigetione. C.
III, 4328.
35. L. [Yale]rius lanuarius (optio) has. — Lambaesi v. p. 361.
[COH. I PILVS POSTERIOR Iiullus fuit].
lY. COH. I PRIXGEPS POSTERIOR.
36. fines derecti per A. Resiiim Maximum 7 legionis XI prin-
cipem posteriorem co[r].I et per [Q.] Aebutium Libe-
ralem 7 eiusdem leg. astatum posteriorem chor. I^. —
Corinii in Dalmatia. C. III, 2883 = Orell. 8452.
OPTIO Eivs. 234
37. C. Iu[lius Longinianus (optio) p]r. pos. — Lambaesi v. p. 361
(m. Anm.).
Y. COH. I HASTAT VS POSTERIOR.
38. Q. Aebutius Liberalis 7 leg. XI astatus posterior chor. I.
Vide n. 86.
39. Coh. I 7 Na. Bassi has. p. — In Britannia ad Valium.
C. YII, 597. Interpreter de liastato non primo, sed poste-
riore, propterea quod in illo cohors enuntiari non solet.
HASTATVS L\ COH. I.
40. M. Titius M. f. Cl. Ti. Barbius Titianus 7 leg. II adiutric, item
leg. X fretens., hastatus in coh. I leg. 11 Traiaii., ex
cornicular. pr. pr. — Emonae. C. III, 3846. Hastatus in coh. I
mihi est posterior, quod, cum in hastato primo cohors hac
aetate non enuntietur, posterior cohortis eiusdem eo voca-
bulo adsumpto locum recte et plene significat.
OPTIO COH. I HASTATI POSTERIORIS.
41. C. (?j[Ant]onius Silvanus (optio) has. pos[t.]. — Lambaesi v.p. 361.
Subiuncti sunt duo qui dicuntur hastati posteriores coh orte non
adiecta, quamquam vix recte referuntur ad cohortem primam;
nam ut primae cohortis hastatus prior qui est recte appellatur
hastatus primus, non pari iure primae cohortis hastatus posterior
dicitur hastatus posterior nude. Mihi alter ex his titulis parum
accurate scriptus esse videtur, alter spectare ad rem militarem
saeculi quarti.
1) (So berichtigt nach der später in derselben Gegend gefundenen Inschrift:
[e\x edictu P. Cm-neli Dolabel. leg. pro pr. determinav. S. Titius (so nach österr.
Jahresh. Iß09 Beibl. p. 82) Geminus pri. posterior, leg. VII...,restituti per A. Resium
[M]aximum 0 leg. XI C. p. f. pr. . . posterior, et Q. Äehntium Liberalem astat.
dosteriore leg. eiusdem (C. I. L. III s. 9973 -^ Dessau 5953).
MOMMSEN, SCHR. VIII. 24
370 Observationes epigraphicae N. XXVI.
42. 7 M. Alpini Agrippae has. po. — Canmnti 111, 4454.
43. Aurelius lustinus eqiies e leg. XI Cl. provitu (= probatus)
annoro XVII et militavit munifix annis YII, eiqus annis IUI,
militavit in corte statu posteriore. — Aquileiae. C. V, 89G.
In hoc titulo, qui cum propter sermonem inconditum tum ob alias
causas ante quartum saeculum scriptus esse nequit, si vere significatur
hastatus posterior, inde intellegitur id vocabulum vel ea aetate in
militia Romana locum aliquem tenuisse; et fuisse certe tum quoque
in exercitu hastatos nescio quos ostendit etiam Amraianus 16,12,20:
Dostrorum diictores steter mit vestigiis fixis, antepilanis hastatisque et
ordinwn primis velut insolubili muro fundatis. 20, 4, 18: Maurus
nomine quidam . . . Petulantitim . . hastatus abstractum sibi torquem,
quo ut draconarius utcbatur, capiti luliani imposnitK Sed omnino
haec pertinent ad statum militiae plane mutatum , neque admittit
antiqua ordinatio cohortem uUam hastati posterioris.
VI. COH. II PILVS PRIOR.
VII. COH. II PRIXCEPS PRIOR.
44. miles ex centuria: M. Titurius Gai f. mil. leg. II Traianes
chor. II pri. C. (id est pri[n\c[ipis\ potius quam pr[inciins\
c[enturiae]) prior.^ — Alexandreae. Eph. II p. 290 n. 338.
VIII. COH. II HASTATVS PRIOR.
45. signifer in centuria: Aurel. Alexandrus signifer leg. II Traianae
for. Ger. COhor.IIhastatl pr. — Alexandreae. Eph. II p. 287
n. 827 (C. I. L. 111 s. 6592).
46. . . [leg.] VII Cl. 7 II has[tatUS] prior.— Ancyrae. cm, 263.
235 Meruit annos XXI, id quod recte conveuit lOco octavo, parum bene
conveniret loco vicensimo secundo.
IX. COH. II PILVS POSTERIOR.
X. COH. II PRINCEPS POSTERIOR.
47. Ti. Claudius Ti. f. Gal. (?) Vitalis ex equite R. ordinem acee-
pit in leg. V Mac, successione promotus ex leg. V Mac. in
leg.I Ital., successione promotus ex leg.I Ital. in leg.I Miner.,
successione promot. ex leg. I Miner. in leg. XX vict., item
prom.in leg. ead., item successione promotus ex leg. XX vict.
in leg. IX Hisp., succ. promot. ex leg. IX Hisp. in leg. VII
Cl. p. f., item successit in leg. ead. Milit, 7 in II pr. post.
annis XI, vixit annis XLI. — Romae, aetatis Traianae. C. VI, 358 i
= Orell. 3454 (Dessau 2656). Vitalis hie unus ex tot quos novimus cen-
turionibus, cuius de gradibus plane constet, octies centurio factus in
extremo centurionatu mansit annos undecim, reliquos septem annis fere
1) (Über diese Stellen s. A. Müller Philolog. 64, 1905 S. 611.)
2) (Vielmehr chor. III pil primis (C. I. L. III S. 6611), wonach die Inschrift
zu XII. gehört.)
Nomina et gradus centurionum. 371
tredecim absolvit, citius solito omnino, utpote qui ex equite Romano
ad centurionatum pervenerit. Sed septies provectus functusque
stipendiis centurionicis plus XX nullo modo substitisse potest in loco
quadragesimo altero, cum decimus recte ei conveniat.
48. miles in centuria: Ulpius Victor imaginifer (?) leg. VIT ex 7
II pr. pOSt. — Cyrrhi in Syria. C. III, 195.
XI. COH. II HASTATVS POSTERIOR.
Xn. COH. III PILVS PRIOR.
XIII. PRINCEPS TERTIVS slVG COH. III PRINCEPS PRIOR.
49. L. Papiiis Sex. f. Yol. priiiceps tertius l. XXXIII. — In
agro Boviani veteris. C. I, 127S (IX 2770 = Dessau 2234).
Titulum scriptum esse inter bella civilia vel post confecta
ea sub initium imperii Augusti praeter alia legionis numerus
ostendit. Xomina versum primum occupant, gradus secun-
dum, legio quae semel tantum ponitur tertium. luxta hunc
titulum, qui integer superest, positus fratris mutilus c • papivs •
SEX • F • PRiMvs . . . iMvs • L • xxxiH similis fuit, sed certa ratione
expleri non potest.
XIY. COH. III HASTATVS PRIOR.
XY. COH. III PILVS POSTERIOR.
XYI. COH. III PRINCEPS POSTERIOR.
XYII. COH. III HASTATVS POSTERIOR.
50. Sex. Pilonius Sex. f. Ste. Modestus Benevento 7 leg. IUI F. f.
III hast, post., ann. XXXYII, ordine accepit ex equite
Romano, militavit in leg. YII C. p. f. et YIII Aug., XI C. p. f.,
I Miner. p. f. stipendis centurionicis XYIIII. — Sarmizegetusae.
C. III, 1480 == Orell. 3455 (Dessau 2654). Modestus equum publicum
quem puer acceperat cum reddidissetS post centurionatus minimum
quattuor stipendiaque undeviginti centurionica - potuit tenere locum 236
septimum decimum, non potuit subsistere in quinquagesirao tertio.
1) In ordine merere et ad ordinem promoveri cum non liceret neque senatori
neque equiti Romano, non ita raro qui centurionatum cuperent equum publicum
reddiderunt , sed reddiderunt fere pueri nuUis etiamtum honoribus equestribus
functi. Unicus quod seiam qui exceptionem faciat est T. Pontius Sabinus tituli
Ferentinatis aetatis Traianae (Henzen 5456 (Dessau 2726)), post militias equestres
duas, praefecturam scilicet cohortis et tribunatum legionis, centurio factus et
inde solita via per primipilatum alterum ordinem equestrium militiarum adeptus.
Id potuisse fieri non abs re erit hoc loco monuisse.
2) Nam ut Yitalis p. 370 n. 47 sexies cum centurionatu legionem mutavit,
bis in eadem legione promotus est, ita qui in quinque legionibus vitem tenuit,
potest plus quater incrementum dignitatis accepisse. Sed imperatores Romanos
hoc opinor secutos, ne in eodem corpore centuriones inveterascerent, in centurioni-
bus provehendis plerumque cum ordine legionem quoque mutavisse praeter Vitalis
titulum inde confirmatur, quod perraro in centurionatu iteratio adnotatur
24*
372 Observationes epigraphicae N. XXVI.
Nam oiimino constat militiam ita ordinatam fuisse, ut ad primipilatum
perveniretur ante annum vitae quinquagesimum, post centurionatus
plerumque sex septemve^ Scio multos hodie in ea opinione esse,
quasi centurioni sexaginta giadus omnes ex lege scilicet percurrendi
essent. At id et tituli eorum refutaut, qui multo minore numero
centurionatus enumerant, nee ratio patitur; nam in singulis loeis
semestre fere tempus centurionem mansisse quis est qui persuaderi
sibi patiatur? Ne id quidem quod Yegetius (v. p. 365 n. 2) tradit
centurioni cohortes omnes percurrendas esse aliter defeudi potest, nisi
ut sumas eius legis plerisque vel adeo omni bus partem remissam esse;
nam ex titulis clare intellegitur primipilares fieri solere longe minore
quam decem centurionatuura numero perfunctos.
XYIII. COH. IV PILYS PRlOPw
XIX. COH. IV PRINGEPS PRIOR.
XX. COH. IV HASTATVS PRIOR.
XXI. COH. IV PILVS POSTERIOR.
51. miles in centuria: Aureliiis Yictoriiius mil. leg. II Parth. Seve-
rianae p. f. f. aeternae, 7 IUI pil. post. , qui bixit aiinos
XXX, mil. annos VIII. — Romae; scripta iraperante Alexandro.
C. VJ, 3404.
237 XXII. COH. IV PRINCEPS POSTERIOR.
XXIII. COH. IV HASTATVS POSTERIOR.
XXIV. COH. V PILVS PRIOR.
(C. 111, 186 Aradi ter; Orelli 749 (C. I. L. XI 390) Arimini; C. VIII, 2627 =
Renier n. 142 Lambaesi). Et ne ea quidem mutationem legionis plane excludit;
nam ut in titulo Salonitano C. III, 2079 centurio reperitur qui ordinem accepit
in legione Traiana tarn primo loco quam sexto, item in Lambaesitano C. VIII,
2877 = Wilmanns 1590 qui ordinem accepit in legione XX et secundo loco et
quarto, item in Lambaesitano altero C. VIll, 3001 = Renier 1313 qui centurio
meruit tertium et octavum in legione VI! Claudia, ita qui bis in eadem legione cen-
turio factus esse dicitur, potest nihilo minus iisdem temporibus legionem mutasse.
1) Octo centurionatus enumerat titulus urbanus supra citatus p. 235 n. 47,
decem legiones Lambaesitanus C. VIII, 3001 = Renier n. 1313, quattuordecim
Cillitanus (C. VllI, 217 = Maffei M. V. 461, 2), quorum centurionum primus meruit
annos c. XXllI. secundus annos XLVIll, tertius annos L et ex bis IV gregalis in
principalibus, reliquos centurio factus, ut additur, ex suffragio legionis suae (nach
einer alten Abschrift scheint der Stein gehabt zu haben: ex suffragio leg(ionis)
eiu[sdem], C. I, L. VIII auct. p. 2353). Plura stipendia non memini me repperisse.
— luvenalis 14, 191 seq. ubi pingit iuvenem qui ab imperatoie vitem petierit,
id est centurionatum non gregalis meruerit, sed statim codicillis adeptus sit,
ait sie eum fortasse perventurum esse, ut sexagenarius raittatur primipilaris :
dirue Maurorum attegias, castella Brigantum, ut locupletem aquilam tibi sexagesimus
annus adferat; nam aquila proprie ad primum pilum spectat (Wilmanns n. 1471
(Dessau 2296)) eiusque commoda nota sunt (Marquardt 2- p. 376). Unde intelle-
gitur non iure, sed re hac quoque aetate sexagesimum annum terminum fere
militiae fuisse.
Nomina et gradus centurionum. 373
XXY. GOH. V PRIXCEPS PRIOR.
XXYI. COH. V HASTATVS PRIOR.
XXYII. COH. V PILVS POSTERIOR.
XXYIII. COH. V PRIXCEPS POSTERIOR ^
52. M. lulius M. f. Sab. Maximus Mantua 7 leg. III Cyr. coh. V
pr. pOS. — Bostrae. C. III, 102.
XXIX. COH. V HASTATVS POSTERIOR 2.
53. miles in centuria: Aurelius Bitus inil. leg. se(cundae) Par. 7
Y (?) h. pOSter. — Romae^ C. VI, 3372.
XXX. COH. VI PILVS PRIOR*.
XXXI. COH. VI PRINCEPS PRIOR.
XXXII. COH. VI HASTATVS PRIOR.
54. Chor. YI hast. pri. 7 Roesi Modera(ti). — Iscae in Britannia.
C. VII, 112.
XXXIII. COH. VI PILVS POSTERIOR.
XXXIY. COH. VI PRINCEPS POSTERIOR.
55. miles in centuria: Aur(elius) Auluzanus mil. leg. II Par. . . .
mil. an. XX 7 YI pri. post. — Romae». C. VI, 8397.
XXXY. COH. VI HASTATVS POSTERIOR.
XXXYI.j
l COH. VII
XLI. J
XLII. OCTAVVS PILVS PRIOR sivc COH. VII PILVS PRIOR.
56 ovius L. f. [St]e. Peregrinus [mil.] leg. XXII pr. p. fid. [bf.?]
legat., a comment. [prae]f.^, optio, centurio [leg]ionis eiusdem
[octjaus pilus prior, [an]nor. XXXIX, stip. XX. —
Tauriuis. Vix scripta est ante Hadrianum, a cuius inde aetate (vide-
vol. V n. 877; vol. VI n. 1383) legio XXII piae fidelis agnominibus
utitur". C. V, 7004. De supplementis dixi supra p. 364. Peregrinus
cum gregalis non paucis annis meruerit, defunctus autem sit post
stipendia viginti, parum credibile est eum ad nonum locum inter
centuriones legionis ascendisse, probabile vero eum diem obiisse in
quadragesimo secundo.
1) (Hinzuzufügen: C. Octarnis Q. ftl. Cm-neh Honoratus y leg. X Gem. p. f. V
princ. posterior C. I. L. VIII 14698 = Dessau 2655.)
2) (Hinzugekommen ist: M. Herennius Tromentina Valens Salona, y leg. IUI
Fl. coh. V h[a]st. post. C. I. L. III suppl. 13360.)
3) (Aus dem Lager der Legio II Parthica bei Albano, wie auch n. 55: C. I. L.
XIV 2280. 2279.)
4) (Vergl. Pais C. I. L. V suppL n. 190: sexto pilo priore leg. II Particae,
armigustm'.)
5) (S. Anm. 3.)
6) (Von Domaszewski Rangordnung S. 31. 215 bezweifelt.)
7) (Die Legion erhielt die Beinamen pm ftdelis unter Domitian.)
374
Observationes epigraphicae N. XXVI.
238
XLIV.
XLV.
XLYI.
XLYH.
XLYIIL
XLA^im
L.
LI.
LH
XLIII. OCTAVVS PRINCEPS sivG GOH. VIII PRIXCEPS PRIOR.
57. (C. Nasennius Suessanus) Cretensi bello Metello imperatore
OCtaVUm principem duxit. — Cicero ad Brutum 1, 8.
COH. VIII HASTATVS PRIOR.
COH. VIII PILVS POSTERIOR.
COH. VIII PRINCEPS POSTERIOR.
COH. VIH HASTATVS POSTERIOR.
COH. Villi PILVS PRIOR.
COH. Villi PRINCEPS PRIOR.
COH. Villi HASTATVS PRIOR.
58. L. Maiitius L. f. Gal. Hispanus 7 leg. VJII geminae fei., 7 leg.
in Aug. IX h. pr., V. a. XXX. — Larabaesi. C. VIII, 2938 =
Annuaire de Constantine 1858/9 p. 173. Homini mortuo adulescenti
in secundo centurionatu rectius convenit locus quinquageyimus quam
undevicesimus.
COH. VUII PILVS POSTERIOR.
COH. Villi PRINCEPS POSTERIOR.
59. Septiniius Zeno Strato(nicea?) mil. leg. II Part. Severianae [p.]
f. f. aeter. 7 nona pri[n]. posteri., vixit ann. LIIII, milita-
vit ann. XXII. — Apameae ad Orontem. C. III, 187 (cum add.
p. 972). Hie meruit non centurio princeps posterior, sed in centuria
principis posterioris; nam quamquam expectes collocationem verborum
talem: cohorte nona, centuria principis posterioris, eam quae supra est
centuria cohorte nona pi'incipis posterioris solle mnem, fuisse intellegitur
collatis titulis supra n. 24. 48. 51. 55. Itaque huius hominis stipendia
ad processum centurionicum non pertinent.
GOH. Villi HASTATVS POSTERIOR.
T. Flavius Yirilis 7 leg. II Aug.. 7 leg. XX Y. v., 7 leg. YI vic,
7 leg. XX Y. v., 7 leg. III Aug., 7 leg. III Parth. Seve.
YIIII hast, poster., vixit annis LXX, stip. XXXXY. —
Lambaesi. C. VIII, 2877 = Henzen 7420a;i. Titulus sane mirus; nam
si secundum solitam consuetudiuem is centurionatus qui enuntiatur
tempore ultimus fuit, Yirilis post tot stipendia pervenit ad locum aut
quinquagesimum tertium secundum nostram gradationem, aut ad unde-
sexagesimum secundum vulgarem. Ad rem autem non facit, nam utro
loco ponas, non multum interest. Equidem crediderim praeter cousuetu-
dinem non ultimum, sed primum centuriouatum in titulo enuntiari^
Lin.
60
LIY.
LIX.
COH. X —
1) (Sehr unwahrscheinlich; s. Domaszewski Rangordnung S. 96; Dessau
Journal of Roman studies 1912 S. 23; Wegeleben (vergl. S. 360 A. 2) S. 33.)
2) (Zwei 'decimi pili' der Legio III Augusta: C. I. L. VIII 2968 suppl. 18239
(= Dessau 2451).)
Nomina et gradus centurionum. 375
^011 recepi titulos aut ita mutilos, ut locum iion agnoscas^, aut
suspectus 2 aut qui Imc non recte referrentur ^. — primos ordines, quo-
rum mentio fit apud auctores passim Caesarem (b. G. 5, 30. 6, 7), Livium 239
(30, 4, 1. 44, 33, 4. c. 36, 6), Velleium (2, 112), Frontinum (strat. 1, 5,
12.0. 11,2: imperavit trihunis et primis ordinibus et centurionihus)
aliosque (Quintilianus decl. 3 c. 9; Ammianus 19, 6, 3), probabile est
pariter 2iU\\xQ p)rimonim ordinum centuriones (Caes. b. G. 1, 41, Tacitus
h. 3, 22; primi ordinis centurio Tacitus ann. 1, 29), primores centurio-
num (Liv. 26, 5, 12; Tacitus h. 5, 20), primos centurionum (Tacitus
h. 2, 89) meliore aetate non ad gradum aliquem lege determinatum
referri. sed eos ordines significare, qui loco et virtute prae ceteris
eminerent, fere ut alibi super iores ordines et inferiores inter se op-
ponuntur (Caesar b. G. 6, 40 cf. b. c. 1, 46). Sed certe inde ab Ha-
driano *^primi ordines^ certa quadam significatione accipiuntur. Nam
1) .... princeps II leg. XIIII gem., an. LXIIII, stip. XL VI, milit. XVJ,
curatoria Veteran. IUI, evocativa III. — Boppard. Orelli 3460 = 4368 = Bram-
bach n. 717 (C. I. L. XIII 7556 = Dessau 2649). Hie militavit gregalis in prae-
torio ann. XVI, curator veteranorum evocatiisve ann. VII, centurio annis XXIII ;
itaque credendus est obiisse aut princeps posterior in cohorte I aut, si non licet II
notam accipere de posteriore, quod mea fert opinio nequaquam licere? princeps
bis fuit in duabus legionibus, quod ut sine exemplo est, ita per se non offeudit.
(^Princeps secundus' Domaszewski Neue Heidelb. Jahrb. 10, 1900 S. 225, Rang-
ordnung S.90.)
. . Coel[io] . . . Inge[nuo 7 leg.'\ hastato .... — In Moesia superiore. C. III, 6293.
. . . XI Claud. . . . XIII gemin III Scythic .... [has]tat. pi'ioi' ... —
Lugduni. Henzen 6783 (C. I. L. XIII 1859).
Aurelius . . . [m]il. l II P. Sev. . . . pr. pos. — Romae (am Albaner See, vergl.
S. 373 A. 3) C. VI, 3370. Similiter hiat titulus siraul repertus n. 3374.
.... coh. IV . I — Renier n. 1374 = C. VIII, 3006.
2) Falsi sunt opinor tituli Resendianus Eborae attributus C. II, 115 C, An-
tonii Vini hast. leg. II Aug. et Apulensis, in quo est lul. Fort. pri. pri., C. III, 54*
= Orell. 3451.
3) Ex eins generis titulis placet adnotare etiam in cohorte auxiliaria certe II
Tungrorum in Britannia tendente reperiri principem (VII, 879. 880. 882. 888 cf. 802)
id quod adnotans C. II, 2585 adhuc ignorabam (vergl. Dessau zu inscr. sei. 2595;
Domaszewski Rangordnung S. 56); item ben(eficiarium) leg(ati) pf(ovinciae) C. VII,
156 non recte ab Huebnero inter principes referri; item plane obscuros principes
tituli Hispani C. II, 2585. Vocabulum hast, quod legitur in catalogo Lambaesitano
Renieri n. 135 = C. VIII, 2562 adscriptum gregali, parum recte ad hastatum
referri scio, quid significet nescio. Denique in titulo Africano C. VIII, 4333
= Recueil de Constantine 1869 p. 656 quod legitur militia(m) leg(ionariam) pi'in-
c(ipalis) sig(nifer) explevit; honeste miss(us) vicsit cet. sie explendum esse videtur
ut indicavi; nam nee principis signifer recte se habet praesertim propter gene-
tivuni praepositum, nee princeps signifer cum ordinatione militiae Romanae facile
conciliatur. Contra inter principales notum est signiferos eminuisse.
376 Observatioues epigraphicae N. XXVI.
in oratione Lambaesitana (Renier 5 = AYilmanns 1519^) ipse ille Im-
perator ait: primi ordines et centuriones agiles [et fortes m6\re suo
fuerunt^ similiterque Hyginus fp. 176 Lachm.): (legioncs) cum signis et
aguila et primis ordinihns ac trihunis deducehantur. Eodem aperte
redit, quod hac aetate optimi iuris centurio tarn apud auctores
quam in titulis appellari solet modo centurio Ordinarius:
61. 'saepe etiam ordinarios centuriones ... in crucem sustulif.
Vita Albini c. 11.
62. Claudius lustianus 7 ordinär, leg. II adi. salarior. XII,
vi[xi]t annos XXXYIII. — Aqaileiae. C. V, 8275, ubi in adnota-
tione monui salaria iiidicare militiam honestiorera equestri proximam.
63. Yal. Longinianus vixit annos XLY, militavit optio leg. XI Clau.
ann. XY, centurio Ord. ann. YI. — Aquileiae. C. V, 942.
modo Ordinarius^ nude:
64. Ap. Lupus ord. — lu tegula Pannouica Eph. II p. 402 n. 781a et
supra (Eph. ep. IV) p. 131 n. 445 (C. I. L. III suppl. 10679).
240 65. Florius Baudio vir ducenarius, proteetor ex ordinarlo leg.
II Ital. Divit. Spoletii saeculi omnino quarti. Orelli 3391
(CLL. XI 4787 = Dessau 2777).
66. lul. Yalentinus ord. cerisvi (?). — in Britannia. C. YII, 422.
Lectio Septem postremarum litterarum incerta est^.
67. L. Marinus ordin. — Uxelloduni. C. YII, 404, ubi editor propter
titulos n. 365. 421 *. 1078 ^ parum recte exceptos cogitavit de ordinato
perperam. Nam ordinatus est centurio factus, ut legitur in Cemene-
lensibus vol. Y n. 7865. 7866 (Dessau 4664): 7 leg. III Itolicae ordinatus
ex eq. Moni, ab domino imp. M. Äur. Antonino Aug. ,
68. Mat. Yitalis ord. — Eburaci. C. VII, 231.
adeoque secundi ordinis invenitur:
1) (C. I. L. VIII 2532 = Dessau 2487.)
2) Id cave eonfundas cum iis locis, ubi ad officium aliquod non proprie
militare idem vocabulum additur, ut siguificetur eum de quo agitur sfcipendia
facere et, ut olim dicebant, in ordine meiere. Eo pertinent ord(inarius) custos
vivari C. VI, 130 et medicus Ordinarius legionis C. III, 4279. 5959. Similiter
vocabulum pristina significatione, quae est manipularis, usurpatur in vita Bonosi
c. 14: militavit jyrimum inter ordinarios , deinde inter equites, duxit o^'dines, tribu-
natus egit. — Inter officiales ducis Arabiae Notitia Orientis c. 37 quos inter
cornicularium et commentariensem interponit ordinarios quo referara nescio.
3) (Der Stein hat, nach Haverfields Lesung, m'd. Ger. sii[p]. (Eph. epigr. 9,
1131); vergl. Eph. epigr. 9, 1132 (C. VII 421): [ord]inatus [Germ]an. super.)
4) (Vergl. die vorige Anmerkung.)
5) (Der Stein hat ordinatus coli. II . . . (Eph. epigr. 9 p. 615). — Vergl.
Domaszewski Rangordnung S. 60. 97. 197.)
Nomina et gradus centurionum. 377
69. Secundinius Serotinus secundi Ordinis. — Abudiaci in Raetia.
C. III, 5779.
Quatenus perveniant primi ordines ii sive ordinarii, in coniectura
positum est; Yegetii enim quod fertur de ea re testimoniiim ^ vere
iiulliim est. Cum primi vocabulum tarn primo omnium quam tertio
legionis centurioni quodammodo inhaereat et tres primos legionis
centuriones reliquis cum aliarum tum eiusdem cohortis apertum sit
dignitate longe praestitisse, primos ordines sive ordinarios probabile
est fuisse primum pilum, principem praetorii, hastatum primum. Res
tamen in coniectura posita est neque de vocabuli explicatione adhnc
constat.
CENTVRioNEs DEPVTATOs notos ex tituUs his^:
70. [centuriones] deputati et supernufmerari et fjrumentari. —
Romae in basi dedicata uxori Gallieni. C. Yl, 1110 = Henzen 6785.
71. Aiirelius Silvius centurio deputatUS. — Ronme. C. VI, 3557.
72. L. Petronius L. f. Sab. Taurus Volusianus v. c. consul Ordinarius
. . . . pp. leg. XXX ülpiae, centurio deputatas, eq. pub.
— Arretii; fcisces gessit a. 261. Orelli 3100 (C. I. L. XI 18.S6 = Des-
sau 1332).
73. L. Pullius Peregrinus 7 legion. deputatus . . . eq. R. — Ro-
mae. C. VI, 3558 (Dessau 2669).
legionarios esse ex quarto eorum apparet. Recte autem opinor
Henzenus (ann. 1S50 p. 45) non tarn proprium officium sie determi-
nari iudicavit quam significationem centurionis propter legionis negotia
in urbe morantis.
Praetoriani quamquam et numero suo et distributione cohortali
legionem quodammodo imitabantur, formam legionis quominus iis
daret Augustus ut in aliis omnibus diligenter evitavit. ita centu-
rionum nomina legionaria ad praetorianos non transtulit, fortasse ne
centurias quidem praetoriae cohortis ad normam legionariae formavit. 241
Sed de centuriis praetorianorum quominus certa ratione iudicemus,
obstat quod adhuc ignoratur, quot centuriones in singulis cohortibus
fuerint. Auetores et tituli^ tacent; latercula quae extant militum
1) Scilicet quod ait decem centurias cohortis primae regi a quinque ordi-
nariis, eo elevatur, quod ordinarii alibi (2, 7. 15) aperte ei sunt ii qui ordiues
ducunt, id est centuriones sive ordines quotcumque sunt. Ceterum ordinarium
pro centurione qui posuerit praeter Vegetium, non repperi.
2) (Andre Beispiele C. I. L. VI 32415 = Dessau 4932; C. 1. Gr. 3711.)
3) Marquardt Staatsverwaltung 2, 462 (2^,477). Langius bist. mut. rei
mil. p. 61 septimam centuriam cohortis praetoriae ait reperiri in titulo Patavino
C. V, 2832; sed ibi iam restitutus est sjpec. cm', prae. sublata falsa lectione sep.
378 Observationes epigraphicae N. XXVI.
praetorianorum etsi centurias ponunt, omnia ita mutila sunt, ut hoc
unum ex laterculis C. YI, 2375 et 2379 c efficiatur in cohorte prae-
toria non minus quinque centurias fuisse, sed is numerus utrum plenus
sit necne, parum constat. Neque quae tradita non habemus liic com-
paratione certa supplere licet; nam ex reliquis cohortibus miliariis,
quae solae apte cum praetoriis componuntur, legionariae primae denas
centurias habent sub centurionibus quinis, vigilum septenas, sub septenis,
auxiliariae denas sub denis, ut certam regulam in ea re observatam
esse negandum sit. Sane quod hodie receptum est in singulis cohor-
tibus praetoriis ut in auxiliariis miliariis denas centurias fuisse per
se vero simile est^.
Ad gradum vocabulaque centurionum praetorianorum ubi nos
convertimus. primi pili instar est primvs ordo gohortivm praetoriarvm
notus ex unico titulo hoc ^ :
74. L. Ovinius L. f. Ter. Rufus prim. ordo cohortium praet.
divi AugUSti, prim. pil. leg. XIIII gem., trib. mil. cohort.
XI urb., trib. mil. coh. III praet. — Venafri, aetatis Tiberianae.
I. R. N. 4641 = Henzen 6776a (C. I. L. X 4872).
Sed ut hinc constat Augusto imperante primae cohortis praetoriae
primum centurionem eum fere locum in praetorio tenuisse, quem
primus pilus in legione tenet, ita vix probabile est id deinceps quo-
que obtinuisse. Nam primus ordo ille si mansisset, vix de eo
auctores silerent et praetorianorum tituli illa aetate rari, postea ad-
modum copiosi. Neque incredibile propter ipsam praetorianorum
militum periculosam potentiam postea institutum esse, centurio primus
primae cohortis ne prae ceteris primis emineret. Intellegitur autem
ex eodem titulo primum ordinem illum iure primo pilo legionis post-
habitum esse et illo functum ad hunc promoveri potuisse.
Ex centurionibus praetorianis item fuit prixceps castrorvm, qui
innotuit ex titulis Ins tertii saeculi omnibus:
75. M. Tillius M. f. Ter. Kufus 7 leg. XX Yal. vict. ex CCC coh.
IUI pr. p. V., princeps castror., 7 coh. XII urb. et I vig.,
evoc. Augg. — Atinae, anni 208. I. R. N. 4551 = Orell. 3457 (C.I. L.
X 5064 = Dessau 2667).
76. Yalerei ... et Dalmateus princ. kk. — Romae in basi dedicata
fortasse Caiino. C. VI, 21G (30718).
1) (Die prätorische Cohorte hatte 6 Centurien, s. Hülsen Bull, della Com-
missione archeologica di Roma 1894 S. 11. 21 ; v. Domaszewski N. Heidelb. Jahrb.
10, 237.)
2) (Ein anderer 'primus ordo' der Prätorianer unten S. 383.)
Nomina et gradus centurioniim. 379
77. 7 lulitliii pr* in ^oli. 11 praetoria nomiuatur in recensu praetoria-
norum. — Romae; a. 227. C. VI, 2799'.
7S. [7] Primi pr. in cohorte aliqua nominatur in reeensu fortasse prae-
toriauorum. — Romae. C. VI, 2415 ^
Eum aliquando (C. III ad n. 830) credidi non differre a principe
praetorii legionis; sed obstat tarn secundus titulus, cuius notas vix 242
recte alio modo solvas, quam ipse primus. Scilicet Rufus is cum
principatu castrorum perfunctiis dicatur factus esse centurio legionarius,
principatus castrorum diversus fuerit necesse est a principatu legionis
eoque dignitate inferior, nam princeps legionis cum sit centurio legionis
ordine secundus, promoveri non potest nisi ad primipilatum. Locus
autem dandus est principi castrorum inter centuriones praetorianos;
nam fuisse eum supra centurionem cohortis urbanae, infra legionarium
idem titulus declarat. Eo officio duos simul fungi intellegitur ex
titulo secundo. Secundum haec saeculo certe tertio ex centurionibus
praetorianis duos electos esse crediderim^ quibus cura castrorum in
Universum committeretur, eosque appellari principes castrorum. Prin-
cipatum castrorum cur officium non proprium iudicem, sed centurio-
nibus duobus selectis ex decem primis iniunctum, infra ostendam
agens de trecenariis.
Maiore numero inveniuntur centuriones praetoriani trecexarii.
Eorum scriptores qui extant cum non meminerint. tituli adhuc inno-
tuerunt hi^:
79. P. Aemilius L. f. Gal. Paternus p. p., praef. fabr., 7 leg. YII g.,
7 leg. I M., 7 leg. VII Cl., 7 leg. XIIII g., 7 coh. V [urb.],
7 coh. IUI pr. CGC, [7] leg. II Au[g.] et pp. — Aesone
in Hispania; aetatis Traianae. C. II, 4461 = Benzen 6853. Titulus
semel tantum de lapide descriptus est; post CCC Optimum apographum
ponit hastam a reliquis omissam, reliquam opinor ex nota 7-
80. P. Alfenus Yarus trecenarius AugUSti n. — Tabella Pompeiis
rep. aetatis Neronianae. Hermes 12 p. 136 (Ges. Sehr. III 269). Idem
post intervallum, quo eum primipilatu functum esse probabile est,
a. 69 praefectus castrorum fuit (Tacitus bist. 2, 29. 48), deinde praefectus
praetorio (lib. 3, 36. 61; 4, 11).
81. C. Arrius C. f. Cor. Clemens miles coh. IX pr., eques coh.
eiusdem, singularis praefectorum pr., tesserarius, optio, fisci
curator, cornicul. tribuni, evocatus Aug., 7 coh. I vigil., 7
1) {pr. in diesen Inschriften bedeutet j97-iom; s. Mommsen Eph. ep. V p. 126, 1
(weiter unten in diesem Bande}.)
2) (Einige weitere Beispiele Dessau n. 9188 ff. — Über die trecenarii vergl.
jetzt Vaglieri bull. arch. comunale di Roma 1899 p. 47ff. ; Domaszewski Rang-
ordnung S. 99 ff.)
380 Observatioues epigraphicae N. XXVI.
statomm, 7 coli. XIIII urb., 7 coh. VII pr. trecenariuSy
7 leg. in Aug., primipilaris. — Matelicae; scripta imp. Ha-
driano. Henzen 6771 (C. I. L. XI 5646).
82. M. Aurelius lustus ex GCG p. p. (scilicet legionis I Italicae).
— In Moesia inferiore. C. III, 6224.
83. C. Cetius C. f. Stel. Sabinus trib. coh. XIII urb., p. p. leg. I
adiiitricis p. f., 7 leg. 7III Aug. ex trecenario, 7 coh.
Villi pr., 7 coh. XIIII urb., 7 leg. II adiutric. pia fid. et
leg. VI Claud. p. f. — Urbini, scripta imperante Antonino, puto
Pio. Orelli 3444. Dedi secundum exemplum Ferrarini, a quo reliqua
pendent (C. I. L. XI 6057).
84. G. lul. Caninus pre. leg. II ad. p. f. [Severianae] extrec[ena]-
rio. — Aquinci; a. p. C. 233. C. III, 3427.
85. A. Xumisienus Gallus trecenarius, primop. leg. XIV gem. —
Roniae. C. VI, 3618 = Orelli 3450.
86. Q. Raecius Q. f. Gl. Rufus p. p. leg. XII fulm., trecenarius^
princ. praet. — Scripta imperante Vespasiano. Vide supra
p. 366 n. 3.
87. M. Stabius Verus ceiiturlo coh. II pr. trecenarius. —
Surrenti. I. R. N. 2120 (C. I. L. X 686).
243 88. M. Tillius M. f. Ter. Rufus 7 leg. XX Val. vict. ex GCC COh.
IUI pr. p. V., princeps castror. Anni p. Chr. 208. Vide n. 75»
89. Q. Trebellius Q. f. Fab. Maximus Roma 7 leg. \ Mac, tre-
cenarius coh. III pr. Tomis. Eph. 11 p. 297 n. 357
(0. I. L. III 7534 = Dessau 4063).
90. M. Vettius M. f. Ani. Valens . . . princeps praetori leg. XIII
gem. ex trec, [p. p.] leg. VI victr. — Anni p. Chr. 66.
Vide supra p. 366 n. 4.
91. Sex. Vibius Gallus tricenarius^ primopilaris, praef. kastror.
leg. XIII geminae. — Mytilenis. C. III, 454.
Omisi titulos lectionis interpretationisve plane incertae C. III, 6150.
6180, 3, 1. 6452 2.
Appellatur is de quo agitur modo centurio cohortis illius prae-
toriue trecenarius (n. 79. 81. 87), modo trecenarius cohortis iWius prae-
toriae (n. 88. 89), modo trecenarius Augusti (n. 80), saepissime trece-
narius nude (n. 82. 83. 84. 85. 86. 90. 91). Tercenarttis, quod solet
edi in n. 83, menda est exemplarium secundariorum ; item corruptum
1) (Das wieder aufgefundene Original scheint trecenarius zu haben (C. I. L.
III 13648), ebenso eine andre Inschrift desselben Vibius trallus (C. I. L. III 14187*
= Dessau 4081.)
2) (Die erste und dritte der drei Inschriften (s. jetzt C. I. L. III suppl. 7437.
10496} gehören in der Tat nicht hierher.)
Nomina et gradus centurionum. 381
est trkenarius tituli n. 91 paruin bene traditio Notatur CCC n. 79. S2.
88, quae nota redit in procuratore trecenario (Orell. 946 (Dessau 478)).
Proprium est huic officio, quod qui eo fuiicti sunt ad centurionatum
legionis quem postea suscipiunt (n. 83. 88. 90) adeoque ad primipi-
latum (n. 82) praefecturamve legionis (n. 84) addunt ex trecenario, —
Antiquissimi titulorum, in quibus centurionatus hie nominatur, quan-
tum quidem aetas eorum determinari potuit, sunt n. 80 et 90 aetatis
Neronianae, recentissimus n. 84 anni p. C. 233; unde probabile fit
trecenariatum una cum ipsis praetorianis institutum esse et mansisse,
donec cohortes praetoriae abolerentur. — Trecenarios cohortibus
praetoriis proprios esse neque ullos fuisse trecenarios legionis equi-
dem persuasum habeo ; nam cum ex tredecim titulis supra relatis
cohortem praetoriam sex enuntient, quinque admittant, duo n. 79. 90.
quibus insistentes trecenarios legionis posueramus^, cum utrumque
constet parum recte descriptum esse, mendosi videntur esse. —
Quo loco trecenarii fuerint, optime intellegitur ex officiis ante et post
trecenariatum administratis. Scilicet fiunt trecenarii qui fuerunt cen-
turiones cohortium urbanarum (n. 79. 81) vel principes praetorii
legionis (n. 86). Centurio praetorianorum ad trecenariatum promotus
non invenitur, scilicet quod trecenarius ipse centurio est praetorianus;
in titulo n. 83 quod legitur 7 leg. VIII Äitg. ex trecenario.^ 7 coli.
Villi pr., ita interpretandum est hominem centurionem fuisse
coliortis nonae praetoriae trecenarium et ex eo officio factum esse
centurionem legionis. Qui trecenariatu functi sunt, fiunt modo cen-
turiones legionarii (n. 81. 83. 88. 89), qui centurionatus ubi determi-
natur, aut secundus in legione est, scilicet principis praetorii (n. 90),
aut primus (n. 80? 82. 85. 91), modo praefecti legionis (n. 84; cf.
Wilmanns in hac eph. I p. 101). Itaque trecenarius praetorii ut primo
pilo legionis cedit, quod in ipsum primum ordinem cohortium prae-
toriarum cadere modo vidimus, secundo legionis centurioni ita 244
aequiperatur, ut tam ab hoc ad illum quam ab illo ad hunc pro- •
cessus recte fiat. Solent autem ad trecenariatum promoveri qui
antea in urbe loco honoratiore meruerunt, quam quam non sine
exemplo est centurionis legionarii ad trecenariatum processus. lam
vero cum trecenariis cohors adscribi soleat neque quicquam indieet
in singulis cohortibus plus quam singulos trecenarios fuisse, admodum
probabile est singularum cohortium praetoriarum centuriones primos
hoc nomine appellatos esse. Principes autem castrorum et ipsos
1) (Vergl. S. 380 A. 1.)
2) Itaque quae de trecenariis legionariis disputavit Muelleius l. c. p. 144 seq.,
fundamento carent neque iis nos immorabiniur.
382 Observationes epigraphicae N. XXVI.
trecenarios fuisse cum ex titulo n. 88 effici videatur (nam secundum eum
aut Processus statuendus est a principatu castrorum ad trecenariatum
parum probabilis aut principem castrorum simul fuisse trecenarium colior-
tis IUI pr.), probabile est. ut supra praecepimus, ex decem trecenariis
duos electos eo munere functos esse. — Reliqua posita sunt in
coniectura difficili et impedita, scilicet quid vocabulum significet et
cur trecenarius in bonorum ordine ex trecenario appelletur contra
consuetudinem et omnino propter aliquam causam certam et idoneam.
Trecenarii vocabulo significari cui ius sit in trecena sestertium milia con-
stat in procuratore trecenario (Orell. 946 (Dessau 478}), scilicet qui
salarium annuum accipiat CCC milium, confirmaturque similibusvocabu-
lis, ut centenarius libertus is est qui possidet centum milia sestertium;
sed haec significatio quomodo ad centurionem illum recte applicarem.
frustra quaesivi. Nam cum tribuni militum annuum salarium constet
fuisse sestertium centenorum milium nummum, ne optimi quidem iuris
centurioni praetoriano triplex datum esse potest. Quod si ad prae-
mium referas cum honesta missione eiusmodi centurioni solvendum,
ne hoc quidem satis apte conciliabitur cum praemiis ]n*imipilatus
omnino magis honorati ; praeterea parum placet optima aetate eum
in ipsa militia trecenarium dici, cui post absolutam eam trecena
destinata sint. Itaque aut ratio quaedam subest nobis plane ignota
fortasse cum arca cohortali coniuncta, aut eo confugiendum est.
quod potuerunt fortasse ii quoque trecenarii recte appellari, qui
trecenis militibus praeessent. Nam si primo pilo legionis quadringenti
homines parebant, sicut supra p. 362 vidimus, item primo ordini
cohortis cuiusvis praetoriae treceni dari potuerunt. — Formula autem
ex trecenario fortasse ideo recepta est. quod trecenariatus universae
militiae urbanae summus gradus fuit, maxime si recte statuimus
primum ordinem praetorii universi mature abolitum esse. Itaque
trecenario praetorii pariter atque primopilo legionis iam in sua militia
Processus nullus supererat et ut promoveretur transeundum ei erat
ad militiae genus diversum, scilicet legionarium^. Sane quattuor qui
1) Similiter centurio legionarius n. 40 cum post centurionatus adscribit ex
cornicular(io) pi'aef(ectoi'um) pr(aetorio), hoc significat ante stipendia centurionica
gregalibus se ita functum esse, ut ad summos eius militiae gradns perveniret,
inter quos est corniculariatus. Conferri poterit item titulus Firmanus (Orell. 3157
(Dessau 1325)) dedicatus praefecto praetorio cuidam a primipilari ex corniculario
ixmus. Denique unicus qui innotuit ex classiaria militia ad primipilatum pro-
motus (Henzen 0875 — vol. X n. 3348) ait eum se adeptum esse ex n(avarclio)
pi'inc(ipe) cl(assis), ita enim iam iudico notas has interpretandas esse et navar-
chum principem fuisse primum centurionum classiariorum et classis tamquam
primipilum. — In summa re quasi pro lege hoc videtur custoditum esse, ut qui
Nomina et. gradus centurionum. 383
formulam illam exhibent titiili omnes ita eomparati sunt, iit nominent 245
centurionem aliquem praefectnmve legionis ex trecenario. Quod si
ponimus, id quod institutis rei militaris aetatis imperatoriae satis
convenit, praemia quaedain militiae perpetua tarn cum trecenariatu
coniuncta fuisse quam fuerunt cum primipilatu, a trecenario eo, qui
ad legionariam militiam sese transferret, iure exigebatur, ut praemiis
illis renuntiaret ; neque enim aequum erat, cum plerumque ex ipso
trecenariatu ad primipilatum promoveretur, utraque praemia eum
auferre. Itaque sie ut is qui equum publicum reddit, ut centurio
fiat, passim appellatur centurio ex eqiiHe Romano^ ita qui prinii pili
adipiscendi causa trecenarii praemiis renuntiat, potuit sese dicere
primipilum ex trecenario.
Absolute commentario incidi in titulum ineditum, qui aliquando
prodibit in Corporis vol. IX n. 2983, repertum Palombari in Frentanis,
servatum schedis non optimis Bucachii cuiusdam hac forma:
H • VII • PR • PRIMVS • ORDO • PR • A
PR • TI • CAESARIS • AVGV3TI • A
. R • SVNT • VETVSTATE • CONLAPS
REFECIT
Yenafrani supra p. 378 n. 74 primi ordinis coJiortium lyraet(orianim)
clivi Ätignsti hie et similis est et aequalis ; confirmat autem quod ex
illo demonstravi sub primis principibus primae cohortis praetoriae
primum centurionem supra ceteros lege eminuisse. Cum de lectione
parum constet, supplementa quoque incerta sunt; potest fuisse [7 co]-
h(ortis) VII 2w(aetorine), pri)mis ordo pra\et(oria7mm) coho\r{tmm) Ti.
Ca esa r is A ugusü ^
Dum in eo sum ut fasciculum emittam, affertur mihi titulus a
Dario Bertolinio optimo amico repertus Portogruari in pavimento
quodam hie (C. I. L. suppl. Ital. I n. 412):
/=i o o M I L
/^Tg O XI O C t/ A^ D
CO • VI • GE • P • MILITA
VIT • AN • V • VIX • AN
5 X X V
in certo quodam officiorum cnrsu ad extremum terminum locumque principem
pervenisset, si deinde ad alterum eumqne honoratiorem cursum se transferret,
ad eum enuntiaret se accessisse ex prioris cursus gradu summo.
1) (Anders Domaszewski Rangordnung S. 102.)
384 Observationes epigraphicae N. XX VI. XXVII. XXVIII.
ubi apparet legendum esse miViti) [l]eg(ionis) XI Glaud(iae) co(horte)
VI ce(nturia) p(rima) ; nam de ce(nturia) F(rimi) vel similis nominis
viri vix recte cogitabitur. Centuriam nomine centurionis indicari
vulgare est, loco eo quem centurio occupat non ita rarum; numero
eam significatam numquam praeterea repperi.
246 XXYII. Libertini servi.
(Wiederholt Ges. Sehr. III S. 21- 22.)
247 XXVIII. Crescens auriga.
Amoeiiiora ingenia abstinere a monumentis nostris non minus
horridis quam aridis ut non reprehendimus, ita si qui tituli hominesque
exceptionem faciunt, gaudemus. Eiusmodi favore singulari cum uti
soleant tituli per se neque docti neque iucundi aurigarum urbis Romae
unique eorum fortuna ita arriserit, ut poetarum qui hodie apud nos
sunt facile princeps^ eum suo commentariolo illustrarit, collegae eius
Crescenti nomine adeo successit, ut titulum eius nuper Romae
eruderatum prima ederet interpretatione addita non solum eleganti,
sed etiam subtili mulier imprimis et lepida et docta eaque descendens
fortasse ex aliqua puellarum illarum, quae ipsae ipsi Crescenti ante
saecula plauserunt. Is titulus repertus Romae d. 20. Mai. a. 1878 in
cloaca ad viam Pacis, editus autem a comitissa Hersilia Caetani
Lovatelli in ephemeride BuUettino della commissione arclieologica
comimale in Koma a. 6 (1878) p. 164 seq. ^, sie conceptus est.
248 C R E S C E N S -AGIT
F A G T I O \ I S • V E X •
N A T I O N E • M A V R V S
A X N O R V M • XXII
n Q V A D R I G A • P R I M V M
V I C I T • L • V I P S T A X I O • a. 115 Nov. 8
M E S S A L L A • C O S • X A T A L E
DI VI NERVAE MISS • XX IUI
EQVIS • ins • CIRCIO • ACCEP
10 TORE • DELIGATO • GOTYNO
EX MESSALLA • IN GLABRI a. 124 Mai. 10
O X E M G 0 S IN • N A T A L E
1) (G. Freytag Sportbericht eines römischen Jockeys, Gesammelte Schriften
XVI S. 398 ff.)
2) (Mit geringen Veränderungen wiederholt E. Caetani - Lovatelli Antichi
monumenti illustrati (Rom 1889) S. 1 ff. — Die Inschrift jetzt auch C. I. L. VI
10050; Dessau 5285.)
Crescens auriga. 385
DIVI • CLAVDI • MISS • OST •
-B-CLXXXVI • VICIT • XXXXVII
Inter sing vic: • xix • binar
XXIII • TERN • V • PRAEMISS • I
OCGVP VIII • ERIPVIT • XXXVIII
SEGVND • TVLIT • CXXX • TERT • CXI
QVAEST • RET • ÜB | XV | LVIII
20 CCG XXXX VI •
Id est:
Crescens agit(ator) factionis ven(etae), natione Maiirus, annorum
XXII.
Quadriga primum vicit L. Vipstanio Messalla cos. natale divi Nervae
miss(u) ^ XXIIII equis his: Circio, Acceptore, Delicato, Cotyno.
Ex Messalla in Glabrionem cos. in natale divi Claudi miss(us)
ost(io) DCLXXXYI vicit XXXXYII.
Inter sing^ularum) vic(it) XIX, binar(iini) XXIII, tern(arum) Y;
praeiniss(u) - I, occup(avit) YIII, eripuit XXXYIII. Secun-
d(as) tulit CXXX; tert(ias)_CXI.
Quaest(um) ret(ulit) EB |XY| LYIII CCC:^XXXYI.
Ad egregias de similibus titulis disquisitiones imprimis Ludovici
Friedlaenderi (Sittengeschichte Roms 2^ p. 482 seq. ^) ex hoc titulo
quae accedant, paucis explicabo.
Certaminum numerus in novo titulo Crescentis indicatur ita:
miss(zts) ost(io) DCLXXXVI; sequitur numerus victoriarum. Inde
explicatur simile comma tituli Dioclis* v. 6. 7: missus ostio IUI
CCLVIl: [pedibus ad quadri]g(ain) LXII^, a pompa CX; sequitur
item numerus victoriarum. Is locus interpretes adhuc vexavit neque
explicationem accepit, quamquam si quid video ex ipso suo titulo
satis illustratur. Diocles enim cum non solum enumeret quot praemia 249
rettulerit, sed etiam quoties frustra exierit, summis iis coniunctis cer-
taminum numerus efficiatur necesse est, et vere efficitur sie:
1) Recte opinor Lovatellia ita legit, non missibus; neque enim probabile
est Omnibus missibus eius diei Crescentem euperiorem evasisse. Cf. p. 387.
2) Scilicet ut alius auriga praemitteretur ; ut est in Muratoriana p. 624
(C. I. L. VI 10053) pi-aemisit et [c\i[ci\t
8) (In den späteren Auflagen der 'Sittengeschichte' (von der 5. ab, S. 452 ff.)
hat Friedländer Mommsens Ausführungen verwertet und auch die Inschrift des
Crescens abgedruckt.)
4) (C. I. L. VI 10048 = Dessau 5287.)
5) (Vielmehr [vicit M6'CC]CLXII, wie 0. Hirschfeld archaol. - epigr. Mitteil.
aus Oesterr. 2, 1878 S. 188 Anm. erkannt hat.)
MOMMSEN, SCHR. VIII. 25
386 Observationes epigraphicae N. XXV^IIT.
vicit 1462
secundas tulit 861
tertias tulit 576
quartas 1
frustra exit 1351
bigas vicit 3
ad albatum 1
ad prasinum 2
4257
Haec extrema, dico locum tituli : praeterea higas k vicit III, ad dl-
hatu /, ad jyrasinu II, verum est parum intellegi, ut item quae prae-
cedunt de quadrigarum certaminibus post verba frustra exit ooCCCLI:
ad venetum vicit X; ad albatum vicit LXXXXI quid significent incertum
est. Errat tamen sine dubio Friedlaender p. 497 ad alhafum non
differre iudicans ab eo quod est in (actione alhata. cum hoc postea
demum sequatur (prasinis CCXVI, venetis CCV, albatis LXXXI^
ut reliquum victoriarum mmierum. qui est DCCCCLX, *^agitator fac-
tionis russatae' russatis reportavisse intellegatur). Immo cum prae-
cedant certamina sine praemio peracta, probabile est hoc significari
decem eorum Dioclem ita perdidisse, ut reliquos agitatores post se
relinqueret. venetorum autem solus eum superaret et sie deinceps^.
Hoc in dubium vocari non potest, cum praecedant stimmae quadrigae^
quae dicuntur certamina, loco qui incipit vocabulo praeterea quae de
bigis dicuntur non referenda esse inter certamina ante dicta, sed
seorsum computanda. Significatur autem secundum ea quae diximus
bigis eum certasse sexies, vicisse ter. ter victum esse ab agitatoribus
factionum aliarum. Quod non saepius bigis cucurrit, ideo fortasse fecit,
quod aut non licebat aut parum honestum videbatur ei qui quadriga
cucurrisset ad bigam redire: nam a bigis aurigas incepisse et ratio
suadet et quod legitur in Dioclis titulo v. 1 3 quo anno xwimimi qua-
drigis victor exstitit^. — Friedlaender p. 497 cum non intellexisset
numerum certaminum m ipso Dioclis titulum perscriptum esse, hoc
reete vidit eum effici posse ex numeris reliquis, summam autem
1) (Anders Friedläuder 5. Aufl. S. 466.)
2) Ita significari ipsum Dioclem non dubitabit qui summam rudern compara-
verit. Cf. Friedlaender p. 495. (Es ist vielmehr Summa: quadriga agitavit zu
verstehen.)
3) Friedlaender (3. Aufl.) p. 497 quod est in titulo bigas miliarias Dioclem
vicisse ter, ita accepit ter milia victoriarum bigis eum reportasse iDarum pro-
babiliter. Mihi miliarii vocabulum ad praemium videtur pertinere (v. p.
Crescens aiuiga. 3S7
collegit VCCLI, scilicet reliquos numeros recte posuit, non compu-
tavit sex certamina bigarum, computavit quod Diocles (v. 8) ^ad ho-
norem venit co'^, quasi mille haec certamina in reliquis non compre-
henderentur. At evidenter haec verba id ipsum significant, quod
Outta in suo titulo ^ enuntiat verbis mille palmas complevi^ scilicet
Dioclem ad honorem pervenisse miliarii, ut litteris perscriptum legitur
in eodem titulo v. 18. 23.
Diocles postquam numerum certaminum posuit, duo genera 250
insigniora ita adscribit, ut in numero universo ea quoque compre-
hendantur, scilicet, si recte supplevi, [pedibus ad quadri\g(am) LXIl ^,
a pompa CX. plane ut ad numerum certaminum sine praemio sus-
«eptorum ea adiciuntur, quibus victoriae proximus fuit. De certa-
minibus a pompa non habeo quod addam iis quae Friedlaenderus de
iis exposuit p. 488 (^p. 457), nisi quod, cum ex Crescentis titulo
didicerimus, id quod etiam ratio suadet, honoratissimum fuisse inter
missus eiusdem diei quartum et vigesimum, id est postremum (nam
eum numerum non adscripsissent, nisi honor ita augeretur) iam for-
tasse conici potest postremos missus esse ipsos illos a pompa, si
quidem sumere licet pompa aliqua circenses finiisse. Sed id quod
Friedlaendero placuit significari ita missum primum cum verbis rectius
conveniat, adhuc poterit ita defendi, ut tarn primus quam postremus
inter reliquos eminuerint. Etiam de certaminibus pedibus ad qtia-
drigam factis idem vir doctus satis dixit p. 489 (^ p. 458). Hoc
loco ea inserui propter reliquias quae ita traduntur: C. ZXJJ collato
tituli Guttae commate hoc: in f actione prasina vici CCOLXIV:
XXX I, XL II (id est ad sesterfium XXX milia semel^ ad sestertiutn
XL milia bis) : pedibus ad quadrigam LXI, a pampa VI^ quae verba
si quid video, Friedlaender non recte interpretatus est pedibus ad
quadrigam ad sestertium LX milia. semel, a pompa sexies, cum sit
potius pedibus ad quadrigam sexagies semel, a pompa sexies.
Quaest(um) ret(ulit) Crescens Sß |XF) TÄlTl CCC XXXXVI,
id est sestertium 1,558,346. Ad haec commode supplebimus (lineolis
ad perpendiculum derectis nostra coniectura additis) Dioclis titulum
V. 10 sie: [rettidit quaest\um HS \CCCLVni\ LXIII CXX, id est ses-
tertium 35,863,120. Cum illa summa recte composuit Lovatellia
nostra luvenalis locum (7, 113), ubi russati lacernae aequiperat centum
X>atrimonia causidicorum. Illa enim summa ad nostram rationem
1) (fm C. I. L. VI 10048 p. 1311. 1312 wird ad Jionorem venu oo| [ooDCCCC]
ergänzt, vergl. Dessau inscr. sei. 5287 Anm. 25.)
2) (C. I. L. VI 10047 = Dessau 528S.)
3) (S. jedoch S. 385 A. 5.)
25*
38g Observationes epigraphicae N. XXVJII.
monetariam translata est paiilo minus marcarum 300,000, haec mar-
carum c. 6,000,000. — Tantae peciiniae quomodo effectae sint, minu»
certum est; constat tamen praemia distingui alia maiora, quorum
etiam summas tituli, quibiis in his insistimus, maxime Dioclis enun-
tiant, alia ordinaria, quorum summas non ponunt, quaestus autem
partem longe maximam ex his effectam esse. Diocles enim cum
accurate indicet, quantam pecuniam ex maioribus praemiis primis
victoriis suis ceperit, scilicet
singularum sest. 60000 x 3 := 180,000
sest. 50000 X 29 = 1,450,000
sest. 40000 X 28 = 1,120,000
sest. 30000 X 32 = 960,000
binarum^ sest. 15000 x 4 = 60,000
effieiuntur sest. 3,770,000
251 quibus ab illa summa deductis apparet ex praemiis ordinariis eum
redegisse sest. 32,093,120. Ordinaria praemia quae fuerint, tituli, ut
dixi, non enuntiant; hoc apparet prima praemia sive victorias (eo
enim vocabulo prima praemia sola significantur) singularum fuisse
infra sest. 30000, prima praemia binarum infra sest. 15000; quartum
praemium solum, cum id rarissime daretur, sestertium mille fuisse
Diocles adscripsit (v. 9). Praemia ordinaria rettulit Diocles prima
omnia 1462, ordinaria igitur deductis 96 maioribus illis 1366 et ea
quidem trium generum: singularum^ 972 (1064—92), binarum 343
(347 — 4), ternarum 51; secunda 861, tertia 576, quartum l, quibus
accedunt victoriae tres quas bigis reportavit quae si dicuntur miliariae
(neque video quomodo aliter m post bigas interpretemur) , praemium
habuerunt sest. millenorum. Crescens, qui de praemiis maioribus
tacet, in summa rettulit praemia prima 47 et singularum quidem 19,
binarum 23, ternarum 5, secunda 130, tertia 111. Primum praemium
singularum fuisse sestertium XV milium non sine aliqua probabilitate
efficiemus ex notis versibus Martialis 10, 74, 5: cum Scorpus una
1) In Dioclis titulo quod legitur trigas ad RS XV IUI in capite quo
agitur de certaminibus binarum eo loco collocatum est, quo in capite de cer-
taminibus singularum collocata sunt praemia maiora. In altero Guttae similia
trigas XV II, triga XXV I (cod. XXVI, unde Friedlaender (5. Aufl. S. 454)
fecit trigas XX VI) collocantur inter victorias iDsiguiores factionis venetae
post praemia maiora victoriasque a pompa.
2) Scilicet aut singulae singularum factionum quadrigae certabant aut binae
aut ternae. Primum genus et frequentissimum et houoratissimum fuit, ideo opinor
quod pluribus quadrigis missis praemium idem mansit inter victores binos
ternosve dispertiendum.
Crescens auriga. 389
quindecim graves hora fei^entis auri Victor auf erat saccos, scilicet ut
sumanius ex consuetudine praemia data esse saceulis qui singuli
sestertios milleiios sive aureos denos haberent; certe poeta quindecim
numerum non sine iusta causa posuit nee facile opinor alia excogita-
bitur. Haec si ita se habuerunt eademque tarn imperante Domitiano
quam secundo saeculo praemia victoribus data sunt, ex primis praemiis
singiilarum ordinariis effecta sunt Diocli sest. 14,580,000, Crescenti
sest. 285,000. Hoc si conceditur, Crescentis certe quaestus aliqua
ratione explicari potest praemiis reliquis ad modum summarum illarum
coniectura formatis, puta ad hoc exemplum:
prima singularum 19 x 15000 = 285,000
binarum 23 x 10000 = 230,000
ternarum 5 x 7000 = 35,000
secunda 130 x 5000 = 650,000
tertia 111 x 2000 = 222,000
1,422,000
At e contrario Dioclis praemia simili ratione computata: 252
prima singularum 972 x 15000 = 14,580,000
binarum
343 X
10000 =
3,430,000
ternarum
51 X
7000 =
357,000
secunda
861 X
5000 =
4,305,000
tertia
576 X
2000 =
1,152,000
quarta
1 X
1000 =
1,000
bigarum
3 X
1000 =
3,000
23,828,000
non satis explent summam ab eo ex praemiis ordinariis effectam
sestertium c. 32,000,000. Sed ut alia in bis calculis fallere possunt
propter causas quas hodie ignoramus, ita fieri potest, ut sola ratione
temporis res explicetur primis praemiis interim auctis. Martialis enim
Carmen illud scripsit a. c. 98; Crescens agitavit ab a. 115 ad a. 124
imperantibus Traiano et Hadriano; Diocles primam victoriam cepit
a. 124 titulusque quem habemus positus est c. a. 150 (Friedlaender
p. 494 (^ 463)). Quod si aucta sunt interim praemia aurigarum, puta
ut victori pro auri saceulis illis XY darentur XX et reliqua quoque
praemia pro portione augerentur, summae calculi secundi ita crescunt,
ut quaestum Universum satis expleant. Sed ut singula in bis plane
incerta sint et meris coniecturis in rationibus illis necessario locus
datus sit, hoc certe demonstrabunt, quantam pecuniam aerarium
profuderit in ludis circensibus, perniciemque illam rebus Romanis
insitam numeri hi luculentius opinor illustrant quam quae tam rerum
390 Observationes epigraphicae N. XXVIII. XXIX.
scriptores quam morum reprehensores de eius saeculi vitiis nobis scripta
reliquerunt. Nam summae illae omnes ex aerario publice populi
Romani numeratae sunt, erravitque Friedlaenderus p. 486 (^ 470) praemia
maiora ratus proficisci ex pecuniis studio factionum collatis, propterea
quod Diocles in titulo v. 21 dicitur eminere novis coactionibus et
numquam ante titulis Script is. Coactiones enim argentarias, quas
hie significari Friedlaendero visum est, et veriloquium et usus ostendit
non ad pecunias sponte collatas pertinere, sed ad pecuniarum debi-
tarum exactionem. Coactionis autem vocabulum hie usurpatur ita
fere ut apud aequalem scriptorem Gaium 4, 1 5 legitur cmisae coniectio
quasi causae suae in hreve coactio, intellegunturque ipsae illae com-
parationes victoriarum Dioclis et aliorum clarorum aurigarum, quibus
sub praescriptione 'insignia eins' extrema tituli pars continetur. Pro-
prium hoc quoque fuit ludorum apud Romanos, quod amatores plau-
sibus et rixis magis quam nummis adiuvabant quibus favebant et
longe facilius eorum causa pugnabant quam numerabant.
516 XXIX. Alpes Poeninae.*)
Yallem Poeninam in provinciarum ordinatione Augusti cum Raetia
contributam esse ostendi C. I. L. vol. III p. 707 (cf. vol. Y p. 757). Cui
meae demonstrationi cum nuper contradixerit G, Zippel {die römische
Herrschaft in lllyricum. 1877. p. 286), Alpes eas partem fuisse pro-
vinciae Germaniae superioris contendens, non abs re erit argumenta in
alteram utram partem prolata denuo expendere.
Ex auctoribus qui unus considerandus est Ptolemaeus (reliqui
enim quae huc faciant non afferunt) vallem Poeninam duplici nomine
Raetiae adiudicat. Primum cum in finibus determinandis proficiscatur
a monte Adula, apud quem ait confinia esse Belgicae (2, 9, 5), Nar-
bonensis (2, 9, 6. c. 10, 1), Raetiae (2, 12, 1), Italiae (3, 1,1), aperte
intellegit montes ad lacum Lemannum; nam eo solo loco Belgica
(scilicet Helvetii a Ptolemaeo ad Belgicam relati) et Xarbonensis et
* Italia conterminae sunt et contermina item vallis Poenina, quam sie
cum Raetia contribui apparet. Adula monte igitur sequitur Alpes
ad dextram Rhodani superioris ad Lemannum usque a Ptolemaeo
comprehendi, quod utrum recte fecerit an vocabuli usum iusto latius
extenderit, ad nostra non pertinet. Zippelius certe cum miratur, qui
factum sit, quod Ptolemaeus Poeninas Alpes ab Oriente Adulae col-
*) (Observationes epigraphicae n. XXIX— XXXII : Ephemeris epigraphica IV
(1881) p. 516— 537. - Über Obs. epigraph. n. XXXIII, vergl. S. 415.)
Alpes Poeninae. 391
locet, rem parum intellexit. — Miilto magis autem erravit de oppidis
apiid Ptolemaeum ad Raetiani relatis. Scilicet geographus Raetiae
oppida enumerans (2, 12) post sita prope laciim Brigantinum Tax-
gaetium et Brigantium cum ita finiat: i^iexä de xavxag Ovixog 'Eßo-
öovQov Agovoojuayog 'Exroöovoov^ ut legitur in codicibiis plerisque,
at secundum Optimum Yaticanum 191, cuius lectiones liberaliter, ut
solet, mecum coramunicavit Car. Mueller, ita: Ovixog ^EßoöovQov
'OxToöovoov Agovoojuayog^^ quod olim contendi has esse vallis Poeninae
civitates iam extra dubium est. Xam quod tertio loco nominatur
Octodurum vallis Poeninae oppidum esse notissimum lectio reformata 517
stabilivit, nee quisquam opinor Zippelium audiet conicientem alterum
nescio quod eiusdem nominis oppidum alicubi in ßaetia esse potuisse.
— Confirmatur ita, quod item olim conieci, pro Olhxog^ reponendum
esse Ovtovioxog notum ex itinerariis, hodie Yevey. — Ebodurum
cum legatur interpositum inter Octodurum et Yiviscum, quaerendum
esse apparet ad caput lacus Lemanni. At pendet quaestio haec de
loco Xotitiae Dignitatum Occidentis c. 42, 15 adhuc parum recte
tractato, ubi cum nominetur praefectus dassis harcariorum Ehrtiduni
Sapaiuliae^ is ubi sedem habuerit considerandum est. Enumerantur
ibi praepositurae quinque constitutae Yiennae, Arelate, Ebruduni
Sapaudiae, Massiliae Graecorum, Sapaudiae Calaronae sub praescrip-
tione, ut est in libris, in provincia Gallut niparensi. Quae verba cum
aperte corrupta sint, riparensem pro niparensi qui restituerunt id
coniectando creaverunt, quod si traditum esset, crux interpretum
foret; nam cum distributio Galliarum notissima sit, riparensis Gallia
nusquam redit. Contra tres urbes clarae Yienna Arelate Massilia
cum omnes Yiennensis provinciae sint sequanturque statim simili
loco Xovempopulana Lugdunensesque et prima et Senonia et locus
omnino flagitet mentionem tam dioecesis (id quod pervidit Seeckius)
quam provinciae, praescriptio quomodo emendanda sit, extra dubium
positum est, scilicet scribendum in Gallia: in provincia Viennensi.
Itaque etiam Sapaudiae Calaro sine dubio Cidaro est sive Gratiano-
polis (Grenoble) ^ urbs et ipsa Yiennensis provinciae finibus compre-
hensa, nee quicquam obstat, quominus Sapaudiae vocabulum eatenus
porrigamus. Postquam quattuor urbes demonstratum est ad Yiennen-
sem provinciam pertinere, idem de quinta quoque obtineat necesse
est. Ebrudunum igitur iam intellegitur neque Eburodunum Caturigum
1) (S. jetzt Ptolemaeus geogr. ed. Müller 1 p. 281.)
2) Quod in uno libro non optimo Vaticano 178 legitur Ovioxog auctoritate
caret.
3) (Anders Hirschfeld C. I. L. XII p. 273.)
392 Observationes epigraphicae N. XXIX.
(Embrun) esse neque Eburodunum Helvetiorum (Yverdun); illud enim
in provincia Alpium maritimarum fuit, hoc in Maxima Sequanorum.
Accedit quod Sapaudiae finibus neutrum recte comprehenditur^ Alio
quoque nomine Ebrodunum Xotitiae oppidorum eorum neutri aptum
est, sed magis quaerendum in ripa laciis Lemanni. Nimirum classis
nullo modo referri potest ad Ebrudunenses Caturiges et parum apte
ad Eborudunenses Helvetios; lacus enim is cui hi adiacent classem
armatam non requirebat. Immo eiusmodi classis ea aetate in bis
partibus cogitari nulla potest nisi in lacu Lemanno. Ebrudunum
518 igitur cum fuerit et in provincia Yiennensi et in Sapaudia et ad
lacum Lemannum, iam videndum est, quam partem ripae eius pro-
babiliter attribuamus provinciae Yiennensi. Ita, cum Noviodunum
et Aventicum finibus Maximae Sequanorum comprehensa fuerint.
exclusa ripa ad septentrionem ad alteram reicimur, ubi Genavam
constat in Yiennensi fuisse nee quicquam impedit, quominus universam
ripam ad influentem Rhodanum usque cum eadem provincia contri-
buamus. Kam conterminae provinciae Alpium Grraiarum et Poeni-
narum Xotitia Galliarum non adiudicat nisi duo oppida Tarantasiam
Ceutronum (Moutiers en Tarantaisc) et Octodurum Yallensrum (Mar-
tigny) et facile fieri potuit, maxime post Genavam ex viel condicione
ad rei publicae statum translatam, ut tota haec ripa ei attribueretur
et propterea fines provinciae quoque augerentur imminuta contermina
Alpium. Statio autem classis, cum praesertim regio media alpestris
portubus destituta sit, commodior alia nulla reperitur quam ubi Rho-
danus in lacum influit ad Yilleneuve. — Iam ubi redimus ad Pto-
lemaeum, quod apud eum nominatur oppidum Ebodurum vidimus
situm fuisse inter Yiviscum et Octodurum, id quod ei loco, quem ex
Notitia effecimus, plane convenit, nisi quod nomen recte opinor in
Notitia traditum apud Graecum auctorem corruptelam subiit. —
Drusomagus denique cum alibi non nominetur, vero ordine Ptolemaei
patefacto quaeri poterit apud Sedunos vel, si magis placet, apud
Uberos Lepontios: certe non invenietur qui dicto audiens sit Zippelio
1) Locos de Sapaudia composuerunt Boeckingius ad Xot. Dign. Occid.
p. 1015 eumque secutus Binding Geschichte des burgundisch- romanischen König-
reichs p. 5, sed Notitiae loco parum intellecto decepti sunt. Qui primus Sapau-
diae meminit Ammianus 15,11: Rhodanus ... paludi sese ingurgitaf nomine
Lemanno, nnde ii&i' Sapaudiam (über pej'pewsa patidium) fertur et Sequa)ios longe-
qae pi'ogressns Viennensem sinistro perstringit, dextro Lugdunensem, si ita scripsit,
male scripsit; crediderim paullo aliter atque fecit Valesius locum sanandum
esse scribendo praeter Sapaudiam et hoc significari Rhodanum a Genava inde
finem facere primum inter provinciam Maximam Sequanorum et Sapaudiam,
deinde inter Lugudunensem et Yiennensem provincias.
Alpes Poeninae. 393
nescio quomodo neganti extra Raetiam suam a Druso oppidum
nominari potuisse. Itaque quattuor civitates, quas extremo loco in
Raetia Ptolemaeus recenset, cum praesertim is vallis Poeninae oppida
aut hoc loco rettulerit necesse sit aut omiserit, nos iam tenebimus
esse Yiviscum, hodie Yevey: Ebodurum vel Ebroduniim prope Yille-
neuve ad Lemanniim^; Octodurum, liodie Martigny; Drusomagum
ibi fortasse ubi nunc est Sitten-.
Hactenus de Ptolemaeo. Iam videamus, num in titulis expli-
candis Zippelius meliore fortuna usus sit quam in interpretando
geographo.
Titulus Interprominus vol. IX n. 3044 sive apud Henzenum
11. 6939 (Dessau 2689) aetatis Tiberianae inter honores, quos equestris
ordinis vir Sex. Pedius Lusianus Hirrutus consecutus est, cum verba
ponat prim. pil. leg. XXI, pra[ef.] Baefis VindoUcAs vaUi[s P]oenmäe
et hvis armahir(ae), inde confirmari dixi tres illas regiones sub eodem
praeside fuisse. Contra quae protulit Zippelius, hoc tantum probant
eum nee titulum intellexisse nee constitutionem militarem eins aetatis
satis didicisse. Nam quod statuit Hirrutum eodem tempore et primum
pilum in legione XXL duxisse et praefuisse levi armaturae eiusdem
legionis itemque Raetis et Yindolicis in vallem Poeninam deductis.
et cum legio ea eo tempore fortasse in Germania superiore con-
stiterit, vallem Poeninam ita tecte cum hac provincia contribui, quot
verba, totidem errores sunt. Scilicet nee legio huius aetatis levem
armaturam sibi propriam habuit, nee qui primum pilum ducebat
simul auxiliariis praeesse potuit, nee de mirifica illa deductione
Raetorum Yindehcorumque in Poeninas Alpes quicquam traditum
habemus. Denique primipilus legionis ad equestres militias quae
sequuntur nequaquam pertinet, sed hoc ait titulus Hirrutum cum in 519
caliga ad primum pilum pervenisset, transitu facto ad militias ordinis
maioris duas praefecturas suscepisse, alteram Raetorum et Yindo-
licorum et vallis Poeninae, alteram levis armaturae. Id enim linguae
ratio flagitat hac aetate copulam non admittens solo ultimo ex pluri-
bus loco, nee minus flagitat res; nam praefectus levis armaturae per
se in eiusdem aetatis titulis aliquoties reperitur^. lungi autem duo
1) (Vergl. jetzt C. I. L. XII p. 27.) 2) (S. daselbst p. 22.)
3) Venafri vol. X n. 4868 = Orell. 8426 (Dessau 2688): Sex. Aulieno Sex. f. Ani.
prhnopü. II, tr. mih, praef. levis armat., iwaef. castr. imp. Caesar. Aug. et Ti. Caesaris
Augusti, praef. classis, praef. fahr., II vir Venafri cet. Gaetae vol.X n. 6098 == Henzen
6735: .... rius C. f. Aem. Gallu[s xtrae]f. levis armaturae p[rovinciae?] Hispaniensis.
Intelleguntur opinor milites extra ordinem in provincia conscripti, quales ali-
quoties memorantur apud Tacitum (bist. 1, 68: Raeticae alae cohortesque et ijoswum
394 Observationes epigraphicae N. XXIX.
officia diversa interposita copula non admodum rarum est, quamquam
plerumque vocabulum commune repetitur; in hoc titulo cum prae-
fectus in priore parte tertium casum adsumat, in posteriore secundum^
id est illic participii loco sit, hie substantivi, eo magis certum est
non de eodem officio haec omnia accipi posse. — Praefectus Haetis,
Vindolicis, vallis Poenmae (incolis) elliptice dicitur, quoniam Poeninae
vallis incolae non appellantur Poenini suoque vocabulo carent^. lam
vero cum provinciae procuratoriae quae dicuntur eodem iure prae-
fectoriae dici possint et Inalpinis praesertim qui praesunt saepenumero
praefecti appellentur, qtiod ex hoc titulo effeci vallem Poeninam cum
Raetia et Yindelicia imperante Tiberio sub eodem praeside fuisse,
manet inconcussum.
Altero loco quem citavi, titulus Yeronensis vol. V n. 3936^ Q.
Caecilii Cisiaci Septicii Picae Caeciliani procur(at(jris) Aiigustor(um)
<it pro leg(ato) provinciai Raetiai et Vindelic(iai) et vallis Poenin(ai)
tam aperte loquitur, ut quod ei opponeret hoc solum Zippelius invenit
uni testi male credi^ vallemque Poeninam eo tempore cum Raetia
Vindeliciaque extra ordinem coniunctam esse potuisse. Nam quod
addit: ausser dem Jcommt der Titel procurator pro legato für die Statt-
halter procuratorisclier Provinzen meines Wissens nie vor^ si memor
fuisset adulescens eruditus titulorum duorum notissimorum Orellia-
norum* n. 3570 proc(uratoris) pro leg(ato) provinc(iae) Mauretaniae
Tingitanae et n. 732 praefecti pro legato ins(idartim) Baliaritim^ certe
non scripsisset et multo minus demonstratum ivisset pro legato officium
ei soll provinciae convenire, quae legitimo statu sub legato esset.
Immo quod de Tiberii aetate titulus Interprominus docuit, id Yero-
Raetmum iuventus. 2, 58: deccm }iovem cohortes, qiiinque alae, ingens Maurorum
numerus. 3, 5 : cum ala Auriana et octo cohortihus ac Nm'icorum iuventute). Post
primum saeculum eiusmodi officium non memini memorari (vergl. Ges. Sehr. 6,
146 A. 2); quod si abolitum est, fortasse auxiliorum eins generis condicio mutata
est aucta adversus subditos imperatorum diffidentia.
1) Hoc ut apertum est, ita quod posuit Zippelius: die Dative können nur
als abhängig ron dem folgenden Genetiv verstanden iverden, das heisst Pedius war
Präfed über die Raeter und Vindeliker in dem poeninischen Thale, ipsius verbis
adscripsi, nani intellego quidem iungi ab eo praefectum vallis Poeninae, sed
quid ita de dativis fiat pendentibus si deo Priscianoque placet a genetivo,
equidem ignoro.
2) (Dessau 1348.)
3) (Neuerdings ist noch ein anderer procurator Caesaris Aiigiisti in Vinda-
licis (so) et in Raetis et in valle Poenina bekannt geworden : Dessau 9007 = Notizie
degli scavi 1902 p. 124.)
4) (CLL. VIII 9990 XI 1831 = Dessau 1352. 238. — Vergl. über den Titel
pro legato auch Hirschfeld Verwaltungsbeamte (2. Aufl.) S. 384. 390.)
Alpes Poeiiinae. — Cognomina Africana. 395
nensis, qiii propter mentionem duorum Augustorum non ante divos 520
fratres scriptus esse potest^, de herum aetate confirmat. Demonstrant
igitiu" tituli id ipsum, quod ex Ptolemaeo collegimus, ab Augusto
inde certe ad vergens saeculum secundum vallem Poeninam procura-
tori Raetiae paruisse.
Hoc non negamus testium contemptum, cuius Zippelium reum
facimus, aliquatenus eo excusari, quod testimonia rem demonstrant
per se parum probabilem; scilicet administrationem civilem militarem-
que eandem pervenisse a Yevey et Yilleneuve ad Augsburg et
Regensburg oppida. Xihilominus quod Zippelius Augusto suppeditavit
imperii distribuendi consilium , ut vallem Poeninam cum Germania
superiore contribueret, imperatori ni fallor parum probavisset. Sci-
licet imperii ordinatio Augusti eo vel maxime nititur, quod ab Italia
arma removit, non ignarus nimirum viae ad imperium paternae; ita-
que ita rem administravit, ut Italiae provincia nulla contermina esset,
a cuius praeside sibi timeret, regiones autem Inalpinae cum armis
plane vacare non possent, ne senatorii quidem ordinis praesidem
ullum iis praefecit. Hanc esse originem provinciarum exiguarum,
quae a septentrione Italiam circumdant, constitutarum sub procura-
toribus praefectisve, quamquam nee Maecenas nobis neque Agrippa
narravit, nihilominus certum est, neque egregium documentum artia
imperatoriae nescio quibus auctorum locis titulisque parum recte
intellectis eripi nobis patiemur.
Sed fortasse coniunctionis vallis Poeninae cum Raetia praeterea
altera causa accedit. Xeque enim Caesar pater solus fuit, qui civi-
tates vallis eins vinceret, sed filius quoque Augustus in tropaeis suis
(Plinius h. n. 3,20, 136 = vol. V n. 7817) inter populos Alpines a.
se devictos Uberos, Nantuates, Sedunos, Yaragros adnumerat. Id
quando fecerit cum rerum auctores non tradiderint, admodum proba-
bile est Raeticum bellum a. 739 etiam ad vallem Poeninam pertinuisse.
Id si ita fuit, consentaneum est legem provinciae constituendae
quodammodo a victoria illa dictatam esse. Quid quod Drusomagi
oppidi vocabulum non sine specie veri ad id ipsum bellum revocabitur.
XXX. Cognomina Africana.
Nobis, quibus non in votis quidem, sed in fatis fuit, ut aetatem
exigeremus in parando magis quam utendo apparatu epigraphico,
cum nuper indicis cognominum Africanorum conficiendi munus impo-
1) (Dagegen Domaszewski Westd. Korr.-Bl. 1898 S. 82; Hirschfeld a. a. O.
S. 390 A. 6.)
396 Observationes epigraphicae N. XXX.
situm esset, admirationem movit eorum quae in -osus vel -osa finiimtur
condicio et proprietas^ Missa facimus praeter ea quae corruptelae
suspeeta sunt et adiectiva in nominum locum adsumpta, ut sunt^
•\Exitiosus — Fnictuosus (2)^ Fructuosa {2)^ Fnicfosa, Frutosa —
Generosus, Generosa (2) — f Gratiosns — Gidosus (3) — Imperiosus
521 — Ingeniosiis, Ingeniosa — Luchiosa — Musculosiis — Fomposa —
Pretiosa — Btigosus — Vinosa — Vitiosa^ quibus addi potest Gaudiosa
Christianorum, ea quoque, de quorum origine parum liquet vel certe
veriloquium ulteriore examine indiget, ut sunt Cehosus — Cucosa —
Didosa — Faosa (2), Fausa — Fedosus — Libosus^ (4), Lihosa (4)
— Lülosa — Murosa — Miissiosa — Mussosa — Nicrosa (2) —
Pocosa — Potosa (3) — Veter iosa. Demptis bis quae restant haec
sunt :
Aeliosa
Bonosus (2) — Bonosa (6)
Carosa
Datosus
Feliciosa
Flaviosa
Gallosus, Galosus
luliosa (17)
Luciosa (15)
Maniosa
Marciosa (4)
Maurosa
Maxim osa
Monnosus (3) — Monnosa (2)
Mustiosus — Mustiosa (Mustius, Mustia passhn)
Xampulosa (Nampulus, Nampula passbn)
N^onnosa
Primosus (5) — Primosa (12)
Proculosa
Quetosus — Quetosa
Quintosus (3) — Q(u)intosa (2)
Yaleriosa
Veneriosa
Urbanosa.
1) (Vergl. Lattes Archiv f. lat. Lexikographie 8, 1893 S. 495 ff.)
2) Numeros titulorum uon adscripsimus petendos ex ipso illo indice; ad-
,scripsimus si qua vocabula saepius redeunt. Crux ante nomen Christiauum
distinguit.
3) Adde indici u. 401.
Cognomina Africana. 397
De Africanis eiusmodi cognominibus iit recte iudicari posset, in
indicibus voluminum syllogae nostrae II (Hispaniammj III (Orientis-
et lllyrici) Y (Italiae superioris) quae reperiuntur eiusdem termina-
tionis similiter componi iussi. Inventorum ibi (^missis Graecis, ut sunt
Drosus, Tryplwsa) ad primum ordinem pertinent Fructuosus, Fnicüiosa
— Generosus — Gaudiosa — Ponclerostcs — Pretiosa,' ad seciindum
Caritosiis, Caretosa^ — Colosiis (Y, 7194) — Variosus (Y, 8744), ad
tei'tiiim. id est eum, de quo agimus, sola duo haec:
Bonosits III. 919. 6150, 32. Bonosa III, 805. 1474. 2264.
t Y, 1639. 2274. 2283. 3539.
Carosus III, 2027.
Italia reliqua et imprimis urbs Roma eiusmodi cognomina maiore 52*2
numero suppeditabit^, at non ab aliam causam ni fallor quam quod
labente aetate Afri homines permulti in Italiam commigraverunt.
Sed de bis viderint quibus datum erit uti syllogae nostrae indicibus
futuris: nos satis habebimus imum nomen afferre repertum in lamina
Arretina (edidi eam in Hermae vol. 4 p. 282 (C. I. L. XI 1823))
SaUiisti[es Ven]eries sive Ven[e]rioses ^ quoniam inde intellegitur hoc
nominum genus apud Italos peregrini quiddam habuisse et fortasse
pro signis ea magis ibi fuisse quam pro legitimis cognominibus.
In Africa igitur non solum a cognominibus usitatis, ut sunt Felix^
Maximus, Primus. Proculus, Urbanus, sed item a praenominibus, ut
sunt Lucius et Quintus, gentiliciisque, ut sunt lulius, Marcius, Yalerius,
formantur nomina in -osus et -osa^ cui terminationi non eam vim
tribuendam esse, quam meliore aetate in adiectivis obtinet, sed
hypocoristicis potius eam adnumerandam inde colligitur, quod mulierum
ita denominatarum numerus quater tantus est quam virorum. Ea
autem terminatio ut extra Africam rara est, ita ne ad hanc quidem
universam pervenit; nam in partibus ad orientem perraro invenitur
(scilicet in Africa proconsulari cum Tripolitana et Byzacena quinquies
solum n. 165. 581. 917. 1534. 10572), frequenter adest in Numidia
1) lUud legitur in christiana Y, 1680, hoc in pagana lectionis parum certaell,
3307. Fortasse est vocabulum hybridum; cf. Xagnäjoa tituli item Christiani
C. I. Gr. n. 5850 (Inscr. Graec. XIV 824).
2) (Auch die jetzt gesammelt vorliegenden Inschriften Roms (0. I. L. VI
1 — 4,2), Latiums und Unteritaliens geben außerordentlich wenig Cognomina^
dieser Art; es hat sich z. B. in dem ganzen genannten Gebiet nur eine Luciosa
(C. I. L. VI 13343), nur eine Primosa (20227), keine luliosa, Marciosa, Quintosa,
auch kein Quintosus gefunden (für Rom nach Mitteilungen Dr. Baugs). Aller-
dings liegen die christlichen Grabschriften Roms noch nicht vollständig ge-
sammelt vor.)
398 Observationes epigraphicae N. XXX.
-et etiam magis in Mauretania Caesariensi. Temporis notam cum ex
titulis supra relatis tenuiorum fere et plebeiorum hominum perpauci
habeant, antiquissimi quos ofFendi sunt Auzienses duo n. 9014. 9065
annorum 224 et 227, recentissimus Pomariensis n. 9926 anni 545,
crediderimque intra hos fere terminos reliquos quoque comprehendi,
certe nulluni inveni, quem probabile sit ante tertium saeculum exa-
ratum esse.
Cognomina mulierum in -Uta exeuntia collegerunt olim Otto lahn
in Hermae vol. 3 (1869) p. 170, nuper losephus Klein in mus. Rhenani
vol. 31 (1876) p. 297. Sed ut ille non omnino sibi cavit ab alienis,
ita hie iis quae composuit quaestionem non tam elucidavit quam
obscuravit. Nam cum agatur de linguae Latinae nominum forman-
dorum consuetudine, primum procul habenda sunt tam Graeca, ut
Carite III, 2163 pro Charite est^ Carito vol. YIII n. 3200 pro
Charito, quam barbara, ut ürchail Atitta f. tituli Hispanici vol. II
n. 1087, Loiicita Messori Norici vol. III n. 5289, Ptissitta civis Raeta
vol. YII n. 972 2, LoJiitto tituli Aquitanici Grut. 764, 1 (C. I. L. XIII
268*). Removendum item Frunita utpote fruendi verbi participium
miro errore a Kleinio ita emendatum, ut fieret Frunitta. Removenda
pariter Bonita et Monnita utpote vere in -ita exeuntia, non in -itta *.
523 Removenda gentilicia, ut Suavittins et quod ex cognomine quod est
Livittiana effici videtur Livittiiis; neque enim inde recte colligitur
etiam Suavittam et Livittam cognomina in usu fuisse. Denjque
1) Cf. Charitae tertio casu vol. "V n. 3831.
2) (Lesung bestätigt Eph. epigr. IX p. 610.)
3) His, quae attulit Kleinius, similia vocabula tarn virorum quam mulierum
finientia in -itto vel -ito plura innotuerunt, ut virorum Atifo, Atitto — Bito, Bitto —
Brito, Britto — Citto — Clito — Itto — Mosgaito — Stritto, mulierum Dito —
MelUto — Titto in indicibus nostris reperientur. Eadem alibi redeunt formata
in -ittus et -itios, ut inter alia leguntur Bitus et Bito, Brittus et Britto, Cittus et
Citto, Ditus et Dito, Mosgaitus et Mosgaito. Ab hac tamen disquisitione aliena
sunt utpote non Latina.
4) Nonnita est et in titulis a Kleinio citatis omnibus et vol. V n. 1691.
6252; Bonita in titulis Kleinianis duobus, cum in tertio (VIII, 2906) sit Bonitta.
Fortasse haec vocabula aetatis Christianae fere similiter inteipretandae sunt
atque quae in -osa exeunt supra explicata; neque enim videntur separari posse
a bona et nonna vocabulis, nee magis, ut monuit doctus amicus Adolfus Tobler,
ab hypocoristoricis linguarum recentiorum qualia sunt Teresita et Criulietta.
Reliqua in -ita finientia, quatenus certae interpretationis sunt (id quod non cadit
in Caesita vocabulum titulorura Zavaitanorum vol. VIII n. 4544. 4545) alio perti-
nent, ut sunt praeter Frunitam Avita — Crinita — Cupita — Finita — Mellita
— Popita. Nomina similia masculina perrara, ut Marcita V, 1179 — Beita V,
3743 — Popita V, 7456 sine dubio barbara sunt, componenda cum Fravitta,
JSfevitta, Tzitta (V, 7793).
Cognomina Africana. 399
«lirainanda sunt corrupta vel corruptelae suspecta, ut in titulo urbano
Marinii Arv. p. 233 (C. I. L. YI 17780) non Favita est, sed teste
Detlefseno Fattsta; ut Casinitto, quod ponit Kleinius citans ex Templio
Casinitio Honorati, vere est Cassia Honmati filia vol. YIII n. 1 559 ;
ut Senecita tituli Britannici parum bene traditio vol. YII n. 932. Nam
in quaestionibus eius generis grammaticis et orthographicis multo
minus peccant, qui titulos omnes procul habent quam qui temere
iis utuntur nullo delectu nulloque iudicio adhibito. Immo in hac
<]uaestione ea fere sola cognomina in censum veniunt, quae et pluri-
bus testimoniis fulciuntur, cum unicus titulus plebeii ordinis ob id
ipsum auctoritatc semper careat, et etymon habent evidenter definitum.
Purgata area quae restant vocabula sunt quattuor tantum numero
haec: Gallitta, Iiditta, Pollitta sive Politta, LiviUtta, quorum tria
prima multis et certis testimoniis nituntur, in bis optimae aetatis
quibusdam. quartuin unico titulo Africano vol. YIII n. 6777, ubi pro
Vilitta Renierii [L]mlitta Wilmannsius de lapide excepit. lam in
bis cur lingua ad vjioxogionxdv minus sollemne confugerit, in aperto
est: nam a Galla, lulia, Polla sive Pola, Livilla sollemni declinatione
quae efficerentur Gallilla, lulilla, Pollilla, Livililla propter liquidae
repetitionem aures offendissent.
Epicoeni generis adiectiva ubi in cognomina abeunt, plerumque
viris reservari novit quicumque nominum rationem apud Romanos
perpendit. Hoc fortasse observatione non indignum est in titulis
Africanis cognomina quaedam muliebria reperiri ex epicoenis formata
legitima declinatione ita immutata, ut genus certo indicio significaretur.
Sic inveniuntur 3Iaiorica — Minorica — Natalica — Vitalica —
Spenica'^. Sunt tamen item cognomina similiter formata necessitate
uulla cogente, ut Matronica — No7inica — Primulica — Vidoriciis.
Ad eiusmodi usum insularum Baliarium nomina quae nunc sunt
redeunt^.
Ut generis differentiam certam cognomina sectantur, ita hoc
quoque usum curare, ne cognomina et ethnica confundantur ea certe
quae ab urbibus derivantur, alio loco {röm. Forsch. 2, 290) de homi-
num patriciorum vocabulis exposui. Similis lex in Africanis quoque
obtinet. Nam Äfrkanus, Mauriis, Numidiciis, Gaetidus, Norims,
Lacaena, Aurasius similiaque passim adsunt; contra in universo volu-
1) {Senecita steht auf dem Stein, s. Eph. epigr. IX p. 606.)
2) (Nuptialica VIII 24:031 — f [T]riumfalica 13976.)
3) (Vergl. die Bemerkungen Schuchardts Vokalismus des Vulgärlateins
II 279 Anm. (aus dem J. 1867).)
400 Observationes epigraphicae N. XXX. XXXI.
mine Africanarum , nisi quid me fugit, haec tantum reperiuntur
524 cognomina oppidana : Aqtiüeiensis {\)^ Lamhesitanus (1), Larensis {\)y
Putiolanus vel -fia (4), Süifensis (1), Tlievestinus vel -na (5), T'ibur-
tina (1), id est quattuordecim numero in corpore milium undecim
fere titulorum. Etiam certius fugam, iit ita dicam, veri ethnici inde^
deprehendimus, quod passim pro cognominibus adhibentur formal
illud evitantes, ut sunt lolitamts, lolitana et Carcliedoniiis^ item Cir~
tesia (4), Lamhesms (3), Madaiirius, Thngaslus. Causa sine dubia
est quod, cum hominis nomini domus adici soleret, cavendum erat,
ne cognomen et domus confunderentur.
XXXI. Yexillatio legionis XI Claudiae.
Inter Almum in ripa Danuvii castellum Moesiae superioris ex-
tremum ad orientem ^hodie Lom Palanka) et Serdicam (hodie Sofia)
vicus est Kutlowitza. Ibi nuper prodiit titulus is qui sequitur, quem
cum rustici in opus conicere vellent, forte per eas partes transiens^
princeps Bulgariae nuper constitutus servavit et in museo quod condit
in regni urbe primaria Sofia collocavit^. Altus est cent. 78, latus c. 50,
crassus c. 25; supra cum ipse integer esse videatur, deficit principium
in epistylio opinor perscriptum; extrema abrupta sunt. Descriptum
eum cum Kieperto nostro communicavit Constantinus Jirecek Sofiensis
curator antiquitatum novi regni, cuius industria et eruditione fore
speramus, ut harum regionum adhuc fere clausarum antiqua monu-
menta in communem utilitatem proferantur. Apographum hoc est^i
[permissu? T. Flavi] Longini leg(ati) Aug(usti) pr(o) pr(aetore)
vexillat(io) leg(ionis) XI Cl(audiae)
sub cura Fl(avi) Maximi (centurionis) leg(ionis) eiusdem
Severo et Sabiniano cos. p. chr. iss.
b(eneficiarius) co(n)s(ularis):
1 Ulpius Alexander
principales:
tes(serarius) :
2 lul(ius) Aeternalis
tubicen :
3 Aurelius Postumus
1) (Dort anscheinend nicht mehr vorhanden; s. C. 1. L. III p. 2316".)
2) (Hier Umschrift nach der in verschiedenen unbedeutenden und einem
wesentlichen Punkte (s. S. 403 A. 1) abweichenden Abschrift v. Domaszewskis-
C. I. L. III 7449. Der Majuskeltext ist weggelassen.)
Vexillatio legionis XI Claudiae. 401
cormce[n] :
4 Yalerius Rufus
med(icus):
5 Aurel(ius) Artemo
im(in)unes ven(atores): 526
6 lulius Longinus
7 et Fl(avms) Valerius
chor(ti8) I:
8 Calpurn(ius) Tertianus
9 Yal(erms) Felix
10 Fla(vius) Valens
11 Aurel(ius) Pedo
12 Fla(vius) (H)eracl(a)
13 Aurel(ius) Tiberiniis
14 lul(ius) Marcus
15 Aurelius Cerfonius
chor(tis) II:
16 Aurelius Appianus
17 Fla(vius) Reginus
18 Aurelius C(h)aireas
19 Val(erius) Fronte
20 lulius Claudianus
chor(ti8)III:
21 Iuliu[s] Horte(n)sis
22 Aelius Martial[i]s
23 Val(erius) Valens
24 Anton(iu)8 Valens
25 Ponti(us) Pontianus
26 Val(erius) Antonius
27 Val(erius) Rufus
28 Clau(dius) lanuarius
chor(tis) IUI:
29 Ael(ius) Paulus
30 Aurel(ius) Germanus
31 Aur(elius) Sanctus
32 Val(erius) Maximus
33 Anto(nius) Valens
34 Iul(iu8) Valens
35 Valer(ius) Longus
MOMMSEN, SCHR. Vlll. 26
402 Observationes epigrapliicae N. XXXI.
36 Ulp(ius) Bassus
37 Fl(avius) Primus
chor(tis) Y:
38 Ael(iu8) Apollodoru[s]
39 Aeli(us) Sabinus
40 lul(ius) Flaccus
41 Aurfelius) Helenus
42 Aur(elius) Artemo
43 Cocceius Long(us?)
44 Atil(ms) Crispus
527 45 Aur(elms) Quadratus
46 Ael(ms) Apelles
47 Fl(avius) Alexander
48 lul(ius) Kigrinus
49 Ael(ius) AntuUinus
50 Ael(ius) Victorinus
51 Cervius Maximus
52 Yal(erius) Firmus
53 A.el(ius) Flavinus
54 Petro(nius) Valens
55 [Au]r(eliu8) Longinus
56 Yal(erius) Yalens
57 lul(ius) Alexander
58 Aur(elius) Agatho[c]les
59 lu(lius) C[a]pito
60 Umi(dius) Quadratus
61 Mum(mius) Celer
62 Tri Yalen(s)
63 [F?]l(avius) Tertius
64 Aur(elius) [Te]rtullinus
65 Fl(avius) Po[n]tianus
66 Mu[m(mius)] Niger
67 Yal(erius) Yalens
68 Fl(avius) Lon[g]inus
69 lul(ius) Y . . . .
70
71 Aur(elius) Yindex
72 Aur(elius) Decimus
73 [Qjuintus
74 Yal(erius) . . .
Vexillatio legionis XI Claudiae. 403
75 decurio Pomponpus HJerculanus
ex eq(uite) leg(ionis) XI Cl(audiae)^.
In ingeiiti lapidiim militarium turba cum hie primus sit, qui
vexillationis legionariae milites cum officiis eorum recenseat indidem-
que quaedam addiscantur scitu omnino digna de principalium condi-
<jione, quam in hoc ipso fasciculo (Eph. epigr. lY p. 355 — 481) dili-
gentissime pertractavit Eduardus Cauer, titulum ad me adlatum eo
ipso tempore, quo fasciculum editurus eram, ei pro Corona addere
placuit et simul de argumento quaedam adnotare.
Loci unde prodiit nomen antiquum ignoratur^; castellum ibi
fuisse cum praesidio perpetuo probabile est. Yexillationes sane
pleraeque, quarum in titulis mentio superest, ad tempus dimissae
esse inveniuntur aut expeditionis causa aut ob alia quaecumque, ut
habemus missas ad saxa caedenda in Grermania, ad fenum secandum 528
in Africa^. Sed stationes (eas nimirum quibus Hadrianus imperator
in contione ait legionarios Africanos distineri multis et diversis)
-occupantia praesidia legionaria, ea scilicet, a quibus burga aedificantur
«t custodiuntur, item eodem nomine utuntur (vol. YIII n. l. 3. 2482.
8796). Ea enim ut re stabilia erant, ita ad ordinationem militarem
non pertinebant, nee qui eis praeerant certum in bonorum gradu
locum obtinebant nee milites praesidiarii propter ea numerum muta-
bant. Praesidium hoc octoginta fere militum (nam quamquam lapis
infra abruptus est, non multa interierint necesse est, cum pedites
legionis adsint omnes) consistebat in confinio Moesiarum duarum,
pertinens, ut ostendit tam legatus quam legio, ad exercitum provinciae
inferioris. Quam ob causam titulus dedicatus sit, non intellegitur
deficiente prineipio; fortasse numinis cuiusdam sacrarium vel impera-
toris Pii statuam aliquando ornabat.
Legionem XI Claudiam imperante Traiano noramus Germaniae
superiori praesedisse*, imperante Marco Moesiae inferiori^. Quo
1) (Die Mommsen vorliegende Abschrift hatte hier nach dem Namen des
Pomponius das unverständliche PX und dann EQVES-XI'CL, was zu dem
S. 407 A. 3 berührten Mißverständnis Anlaß gab.)
2) (Montana oder civitas Montanensium nach C. I. L. III 7451. 12376. Des-
sau 9275.)
3) Brambach n. 672 (= C. I. L. XIII 7703). Vol. YIII n. 4322. Cf. Marquardt
Staatsvenv. 2, 449 (2\ 464).
4) Brambach n. 1666 (C. I. L. XIII 6298 = Dessau 2286).
5) Laterculus legionum urbanus vol. VI n. 3492 (Dessau 2288) scriptus inter
Hadrianum et Marcum (nam legiones tres a Severe additae, fortasse etiam duae
additae a Marco extra ordinem in fine adiectae sunt) legiones enumerans secundum
26*
404 Observationes epigraphicae N. XXXI.
tempore castra mutasset cum adhuc ignoraretur, alii de bello Marco-
manico Marci cogitavermit ^, alii de Dacicis Traiani^. Illam coniec-
turam iam redarguit titulus quem edimus legionem a. 155 imperante
Pio in Moesia collocans; haec probabilis est.
Castra legionis XI saeculo tertio exeunte et deinceps fuisse
Durostori constat^. Sed secundo cum in iisdem castris legionem I
Italicam constitisse auctor sit Ptolemaeus, sub Pio alibi in Moesia
tetenderit necesse est. Iam cum in ea provincia terna castra legio-
naria fuerint Novensia Durostorensia Troesmensia, hie titulus in ex-
529 tremo castello ad occidentem inventus eo ducit, ut legio ad quam
pertinet eo tempore proxima castra obtinuerit, quae sunt Novensia,
Probabile igitur est imperante Pio legionem XI Claudiam constitisse-
Xovis, I Italicam Durostori, deinde castra ita commutata esse, ut
tertio saeculo undecimani Durostori essent, primani Novis.
Legati, sub quo a. 155 provincia fuit, titulus Tomitanus vol. III
n. 767 plena nomina subministrat dedicatus T. Flavio Longino Q,
Marcio Tiirhonl^. Quo tempore is Moesiam rexisset, adhuc ignora-
bamus; vixisse eum sub Pio cum iam appareat, probabile est filium
eum esse aut adoptivum aut naturalem Q. Marcii Turbonis praefecti
praetorio imperante Hadriano^.
Centurio legionis aliquis cum curam agat vexillationis huius, si
quidem recte titulum rettulimus ad stationem perpetuam militarem
ordinem provinciarum, in provinciis autem secundum numeros, udo tenore recenset I
Italicam, V Macedonicam, XI Claudiam Moesiae inferioris omnes. Nam quod
nuper proposuit Pfizner (Gesch. der ,röm. Kaiserlegionen 1881 p. 80. 163. 253^
legiones duas has una cum ea quae sequitur XIII gemina secundo saeculo in-
Dacia castra habuisse, quamquam ob alias quoque causas reiciendum est (Daciae
enim legato ante Marcum praetorio tres legiones parere non potuerunt, neque
inter tot titulos Dacicos ullus est, qui legionem XI Claudiam ibi castra habuisse-
monstret), iam ita redarguitur hoc ipso de quo agimus titulo, ut refutationis is
nobis otia fecerit Concidunt simul quae idem auctor de legione V Macedonica.
contra me scripsit contendentem eam ad Severum usque in Moesia inferiore
tetendisse. Nam postquam extra dubium est tam legionem quae in laterculo
praecedit quam subsequentem secundo saeculo in ea provincia castra habuisse,.
item decisum est de interposita quinta. Itaque de titulis Troesmensibus III,.
6162. 6166 idem auctor quam graviter erraverit, demonstrare supervacaneum est.
1) Brambach C. I. Rhen. p. XII.
2) Pfizner 1. c. Eiusdem errorem legionem ad ipsam Daciam trahentis
modo notavimus.
3) Testes sunt itinerarium Antoninianura et Notitia dignitatum. Cf. vol. III
p. 997.
4) (S. jetzt Prosopogr. imp. Rom. II p. 70, 199.)
5) Videatur de eo Hirschfeld Verwaltungsgeschichte (1. Ausg.) I p. 225. (S,.
jetzt Prosopogr. II p. 339, 179.)
Vexillatio legionis XI Claudiae. 405
provinciae Moesiae, probabiliter inde colligemus praesidia ea ita
ordinata fuisse, ut singula centurio regeret, habentque tituli indicia
quaedam quae eiusmodi ordinationem confirmant, ut Cidamensi prae-
sidio in penetralibus Africae centurio legionis Africanae videtur prae-
fuisse ^. At utrum ita praefuerit, ut cum iis eodem loco consisteret,
an pluribus stationibus simul praepositus curam earum ita gesserit,
ut praeses curam gerebat provinciae, iure dubitari potest, cum
praesertim laterculus is quem edimus magis ad haue ordinationem
ducat. Sed universa quaestio, centuriones tam legionis quam cohor-
tium itemque decuriones alarum quomodo extra praetorium agentes
sub nominibus diversis, sed eodem redeuntibus omnibus significantibus-
qua omnibus officium extraordinarium ^ curam egerint vexillationum
numerorumque certis locis constitutorum , cum per hanc occasionem
expediri non possit, omnino digna est, quae testimoniis quae super-
ßunt non paucis collectis et coniunctis diligenter pertractetur.
Beneficiarios praesidis provinciae^ quod supra (Eph. ep. lY)
(p. 400) * docuimus referri potissimum ad stationes militares, laterculo
hoc egregie confirmatur: neque enim obscure indicat praesidiarios
numero fere octoginta paruisse beneficiario consularis. Plane eadem
ratione heneficiarius considaris legionis III Aiigiistae cum suis titulum
dedicat exacta statione Yazaivitana in Numidia (1. c. n. 424 similiter-
que n. 426. 427 ^). Unde iam clara luce illustrantur arae quibusdam
locis, ut Xovis in Dalmatia (vol. III n. 1906 cet.), Sisciae in Pannonia 530
superiore (vol. III n. 3942 seq.), Celeiae in Norico (vol. III n. 5154 seq.),
a beneficiariis praesidum ita consecratae, ut eos inde colligas ibi
1) Vol. VIII n. 1. Conferri potest item titulus Rhenanus (Brambach n. 672
{C. I. L. XIII 7703)): HercfiiU saxano vexillatio leg. XXII pr., qui sunt sub cura
[FL] Aprili [s] (centurionis) m (?). Similes tituli complures ad Rhenum eruderati
sunt dedicati a centurionibus legionis cum vexillariis sive commilitonibus suis,
(C. I. L. XIII 7695 ff.; vergl. Domaszewski Rangordnung S. 108.)
2) Plerumque appellantur praepositi vel cwatores. Sirailis est (anders
Domaszewski Rangordn. S. 59) magister cohortis miliariae Hemesenwtwi huius eph.
vol. II n. 598 (C. I. L. III S. 10307 = Dessau 2540). — Curatores nee turmarum
nee veteranorum (composuit utrosque Cauer supra (Eph. epigr. IV) p. 485. 436)
huc pertinent.
3) £o pertinent qui supra p. 379 seq. referuntur beneficiarii consularis omnes
opinor; nam legatum legioni, non provinciae imperantem ne tum quidem, cum
per exceptionem post consulatum eo honore fungeretur, consularis vocabulo
usum esse crediderim. Ubi autem muueri subiungitur legio, puta scribitur hene-
ficiarius consularis legionis I Italicae, sine dubio uterque genetivus a nominativo
pendet, non posterior a priore.
4) (Gemeint ist die S. 408 erwähnte Abhandlung Cauers.)
5) (C. I. L. VIII S. 17628 (= Dessau 2400). 17634. 17626.)
406 Observatioues epigraphicae N. XXXI.
quodammodo sedem habuisse ^ Scilicet praesidia militaria ibi fuerunt
posita sub beneficiario consularis, qui cum ad aliud munus avocaretur^
stationis feliciter expletae gratias numini referret. Beneficiarii autem
si non omnes, certe longe plerique eorum extra praetorium agebant
rebus agendis ita praefecti, ut id per se peragerent a castrensibus
officiis eius rei causa liberati. Quocum recte convenit, quod Bithyniae
praeses Plinius tam procuratori eiusdem provinciae quam praefecta
orae Ponticae denos beneficiarios adsignat^.
Principalium vocabulum^ in titulis rarum similiter usurpatur in
notissimo urbano vol. VI n. 221 anni 113. Eum dedicarunt principales
centuriae cuiusdam vigilum numero duodecim, scilicet heneficiarius
suhpraefecti. vexillarius in cenhiria, optlo in centuria, tesserarms in
centuria, heneficiarius trihuni, librarius ur(hicorimi?) suhpraefecti,
lihrarius cohortis, seciitor trihuni, hucinator in centuria aliique duo,
de quibus non satis constat; cui ordini quinque principalium praesidii
Moesiaci satis respondet, quatenus conveniunt. Discordant autem
duo tituli eo, quod antiquior beneficiarium subpraefecti principalium
primum facit, recentior beneficiarium consularis a principalibus eximit
iisque praeponit. Illud sine dubio antiquam et legitimam ordinationem
recte reddit; hoc inde explicandum est, quod primus inter pares
facile par esse desinit.
Tesserarios composuit Cauer 1. c. p. 452 seq. et singulos in singulis
centuriis esse ostendit. Praesidium hoc ad centuriae numerum prope
accedens eo officio non caruisse consentaneum est.
Tubicines et cornicines idem exhibuit p. 374 seq. Utriusque
ordinis quot in legione fuerint, parum constat, nisi quod in titulo
Lambaesitano YIII, 2557 enumerantur cor(nicines) legionis Africanae
numero sex et triginta*. In ordine officiorum tubicines cornicinibus
honoratiores fuisse aliunde quoque intellegitur.
Medicos legionis^ vere militiam meruisse et ex laterculo apparet
et antea iam satis constabat; id ipsum enim significant qui se dicunt
1) (Vergl. Domaszewski Religion des römischen Heeres (Westd. Zeitschrift
XIV 1895) S. 98; derselbe, die Beneficiarierposten und die römischen Straßen-
netze, Westd. Zeitschr. XXI 1902 S. 158 ff.)
2) Plinius ad Traian. 21. 27.
3) Quid significet, iustius quam rerum perturbator sollemnis Vegetius 2, 7.
15. 19 indicat Macer (Dig. 49, 16, 13,4): inreverens miles non tantiim a tribuno
vel centurione, sed etiam a pi'incipali coercendus est.
4) (39 tubicines derselben Legion in der ganz ähnlichen Inschrift aus Lam-
baesis Cagnat Klio 7, 1907 S. 184 = Dessau 9096.)
5) Cf. Marquardt Staatsvenv. 2, 536 quique ibi citantur, praesertim loh.
Droysen in commentariolo inserto eph. deutsche militärärztliche Zeitschrift vol. I
a. 1874, indicem exhibens medicorum militarium adhuc notorum.
Vexillatio legionis XI Claudiae. 407
medicos ordinarios legionis, scilicet merere se in numeris ^. Droyseni,
qui reliquis diligentius de iis egit, dubitatio, principalibus utrum
medici recte adnumerentur iiecne, iam tollitur invento titulo Moesiaco.
Immunes habes supra (Eph. lY) recensitos p. 409 seq. Quod 531
adicitur vocabulum explicat Tarrutenus Paternus in libro de re militari
(Dig. 50, 6, 7) inter reliquos immunes recensens venatores. Eins loci
militem adhue tituli nulluni dederunt, ut adeo primus hie sit qui ad
immunis vocabulam immunitatis causam adscribat; sed cum legio
pecuarios suos habeat, venatores quoque recte ei conveniunt, maxime
praesidiariis constitutis in deviis partibus et venationi sine dubio aptis.
Sequuntur gregales solito more dispositi secundum cohortes,
electis, modo omnia recte et plene tradita sint, ex cohortibus I. II.
IIL lY hominibus a quinis ad nonos, ex quinta hominibus XXXYII,
ex quinque reliquis nullis. Hi numeri possunt sane casu ita proces-
sisse, cum in praesidiis constituendis aequabilis inter cohortes distri-
butio minime requiratur. Yidendum tarnen, num praesidia ex legione
ita constituta sint, ut alteram partem cohortes quinque priores darent,
alteram posteriores, quoniam etiam in Notitia Dignitatum occidentis
in legione distinguuntur praefecti legionis, coJiortium quinque, partis
(vel 2)edatiirae) superioris et partis (vel pedaturae) inferioris^.
Agmen claudunt equites legionis, nempe decurio et eques unus^;
plures enim in praesidio non fuerunt. Nee mirum id, cum praefecto
cuidam manu militari indigenti dati esse reperiantur beneficiarii decem,
equites duo*. Equites legionarii ut noti sunt, ita qui in laterculo
nominatur decurio eorum, primus ni fallor eins loci est qui innotescat^.
Similiter vexillarius quoque equitum legionis adhuc stat uno titulo
Africano vol. YIII n. 10629 (= 16549) addendo supra (Eph. lY) p. 356
compositis®. — Quod equites recensentur extra cohortes, cum laterculi
adhuc noti, maxime urbani, equites intra cohortes recenseant ad-
1) Vide quae exposui supra p. 376 not. 2. Droysenus in commentario citato
negat sibi compertum esse, quid intersit inter medicum et niedicum ordinarium.
2) Logos composuit Seeck in indice editionis p. 332. Quod pro cohortium
qtänque perpetuo traditur cohortis quintae, natum crediderim ex compendiis male
solutis.
3) (So nach der Mommsen vorliegenden Abschrift, in der man eques anstatt
ex eq(uite) zu erkennen glaubte. In Wirklichkeit handelt es sich um einen ein-
zelnen Legionsreiter, der durch Beförderung zum Decurio (wohl einer Ala) nun
aus der Legion ausgeschieden war; vergl. Domaszewski zu C. I. L. III 7449 (p. 1346),
Religion des römischen Heeres S. 22 A. 41.)
4) Plinius ad Trai. 21 : ut contentus esset beneficiariis decem, equitibus duobus,
centurione uno. 5) (Vergl. jedoch A. 3.)
6) (Dessau 2329. Yergl. Domaszewski Rangordnung S. 48, 77.)
408 Observationes epigraphicae N. XXXI. XXXII.
notatione distinctos similiter atque principales, rationem habet; nara
in hoc recensu etiam principales praemittuntur ex ordine exempti.
Nomina militum cum solita sint huius aetatis, non abs re videtur
esse observare, quod recensentur lulii X, Claudii II, Flavii IX,
Cocceius I, Ulpii II, Aelii YIII, Aurelii XYII, praeterea Yalerii XI,
aliorum gentiliciorum XI. Medio igitur saeculo secundo nomina
imperatoria et castrense antiqiium Valerium reliqua in provinciis
certe iam fere expulerant.
XXXII. Principalium recensus secundum praepositos.
Commentarii Caueriani de principalibus ((Eph. ep.IY)p.355 — 481)
diligentissime elaborati cum utilitatem eo impediri intellexissem, quod
auctor non addidit recensum secundum praepositos digestum, supple-
532 menti loco indicem eum subieci adiectis observationibus quibusdam,
quae ad imperii militaris naturam et condicionem aetate imperatoria
facere videbantur.
Principalium officia in Universum in duo genera diduci poterunt,
quorum alterum a militum corpore pendet, alterum a praeposito.
Et illius quidem generis, ut in his fere, de quibus Cauer exposuit,
nos contineamus, sunt optiones, speculatores, tesserarii, custodes armorum,
signiferi, vexülarii, aqiiiliferi, imaginiferi^ aeneatores, hiicinatores, tuhi-
cines, cornicines, fisci curatores, carcerarii, medici^, candidati^, quibus
1) Cf. p. 406 adn. 5.
2) Candidatos quoniam Cauer non admisit, cum apud Vegetium 2, 7 extremo
loco inter principales recenseantur idque tituli confirment, quae de eo officio ad
manus habeo adscripsi. quamquam praeter nomen vix quicquam de iis traditum
accepimus. Scilicet et in laterculis militum legionariorum inter reliquos j^rinci-
pales adsunt VIII n. 2569 candidati numero duo, VIII n. 2568 numero quinque,
III n. 1190 numero sex, item VIII n. 2618 inter veteranos tres ex candidato (nisi
quod in uno praepositio neglegenter omissa est), et inveniuntur tituli quidam
candidatorum legione adscripta II adiutrice III n. 3308. 3398, III Augusta VIII
n. 2866 (cf. VIII, 2801). Praepositi nomen nusquam adsumunt, adsumunt fortasse
nomen imperatoris; certe candi(datus) d(omini) n(ostri) vol. III n. 3503 ab iis de
quibus agimus candidatis non videtur diversus esse. Plures numero in legione
fuisse et ex laterculis illis intellegitur et inde quod apud Vegetium 1. c. recen-
sentur candidati duplares et simplares. — Diversi sunt candidatus L. Annü Italici
Honorati legati Moesiae inferioris vol. III n. 6154 (Dessau 1174) idem decurio
alae ; item xavSiddroi T. Aelii Naevii Autonii Severi consularis nescio cuius pro-
vinciae iidem alter frumentarius, alter ceuturio legionis, qui posuerunt titulum
Graecum nuper Romae repertum (Laiiciani Bull della comm. arch. comunale a. 1881
(Dessau 8837)) ; item candidatus L. Fabii Cilonis iwaef. urbi cos. II (a. p. C. 204)
vol. VI n. 1410 idem a militiis, id est eques Romanus, non tam propterea quod
praepositi nomen adsumunt quam propter gradum equestrem equestrive proximum
Principalium recensus secundum praepositos. 409
ut saepe adiungitur numerus, apud quem occupati esse inveniuntur
(ut tesserariis adscribitur in centuria vel centtiriae)^ ita praepositus
sub quo militarint numquam enuntiatur. Contra in altero genere,
-quo pertinent potissimum cmmiciüarii, commentarienses, codicillarii,
librarii, actarii, exacti, exceptores, a quaestionibus, stratores, Singular es,
secutores, heneficiarii, immunes, non semper, sed ibi fere, ubi officium 533
pleno et diligenter determinatur , praepositus adscribitur. Causa ni
fallor non in omnibus eadem fuit. Quaedam genera ex supra dictis
ita coniuncta erant cum praepositi persona, ut pleno enuntiari non
possent nisi eo vocabulo adsumpto; ut singulares (p. 401) et stratores
(p. 406) raro inveniuntur nude ita positi, similiterque apud vigiles
tam secutores (p. 404) quam codicillarii qui creduntur (p. 420) tribu-
norum vocabulum sollemniter adscribunt, etsi vix dubium est eins
-ordinis milites nullos in eo corpore fuisse nisi tribunis attributos.
Alibi probabile est praepositum addi ad honoris gradum determinandum,
id quod potissimum cadit in beneficiarios; eos enim cum constet
minime circa praepositum versatos esse, e contrario certum est diversis
praepositorum generibus attributos beneficiarios pro portione diversum
locum obtinuisse^. Itaque in bis dux ut saepe enuntiatur, ita etiam
•saepius praeteritur; neque enim ut enuntietur ita ad rem pertinet,
ut in singulari et stratore.
et supra principales. (Vergl. Staatsrecht II ^ S. 266 A. 3.) — Item diversi sunt,
ut pervidit Valesius ad Ammianum 15, 5, 16, candidati saeculi quarti et dein-
ceps, scilicet ipsi ii qui in Notitia Dignitatum Orientis c. 11 n. 6. 10 recen-
sentur tamquam scholae duae gentilium seniorum et iuniorum; id enim
■efficitur praesertim ex Cod. lust. 12, 83, 5, 4 et Chronico Paschali ad a. 243 et
a. 251. Ex eo genere est Antiochos candidatus ]y)'em€ceri[us] tituli Christiani
a. 450 (Rossi inscr. ehr. I n. 748 (C. I. L. VI 32953)). — Haec tria genera
•candidatorum, licet re temporeque diversa, nihilo minus probabile est ab
eadem causa nuncupatos esse, scilicet insignes fuisse vestimento quodam sibi
proprio, id quod item cadit in candidatos sacerdotes lovis Dolicheni titulorum
urbanorum vol. VI n. 406. 409. Nam quamquam chronici Alexandrini auctor de
■origine candidatorum suae aetatis fabulosam uarrationem proposuit, eatenus ei
fidem habere poterimus lectos esse candidatos propter speciem et j^roceritatem
((og TE/.eiovg xal EvoßevsTg xal ^isydltjg ovrag '&sag). — Contra centurio cohortis VII
vigilum Rom(anorum) candidatus Ti. Caesaris vol. VI n. 2998 (Fälschung auf
Stein, 8. C. VI 5, 3613*) sine dubio unus est ex centurionibus beneficio Tiberii
factis (Sueton. Tib. 12) imperante Augusto, de quibus egi Staatsrecht 2*, 1101
(vergl. jetzt 2 M159 A.2).
1) Quod dixi Staatsrecht 2, 254 (2. Aufl.; vergl. 2», 265) beneficiarios bene-
ficium accepisse videri ab eo praeposito, apud quem merere se profitentur, redar-
guit Plinius ad Trai. 22. 27, procuratori praefectoque beneficiarios testaus ad-
signari a praeside. Beneficii vocabulum latiore siguificatione usurpatum maxime
aetate meliore cf. Staatsrecht 2-, 1070 (2^ 1126) et heneficiarii qui dicuntur non
.plane aequabili sermonis lege reguntur.
410 Observationes epigraphicae N. XXXII.
lam videamus, quibus ducibus qui principales attribuantur et
primum quidem in exercitibus provinciarum:
1. Legatis Augusti provinciarum tarn consularibus quam prae-
toriis^ itenique procuratorihus et praefectis provinciarum rectorihus,
qui in imperio militari eodem loco fuerunt, additi sunt
cornictdaritis consularis (Eph.IV) p. 412 n. 1 — 6; legati pro pr.
p. 412 n. 7—12.
commentarieitsis \e\ a commentariis con^uisiris p. 424 n. 1 — 5;
legati p. 424 n. 6. 8.
librarius consularis p. 426 n. 1 — 8.
actariiis legati p. 430 n. 1.
notarius legati (provinciae?) p. 433 n. 10.
exceptor praesidis p. 432, 2.
exactus consularis p. 431 n. l — 5.
strator consularis p. 406 n. l — 18; legati p. 407 n. 19 — 21.
24. 25; procuratoris praesidis p. 407 n. 28—30.
singidaris consularis p. 401 n. 1 — 20.
a rufo praefecti (Aegypti?) vol. III n. 54.
heneficiarius legati consularis p. 381 n. 63; consularis p. 401
n. 1 62. 64 — 162; legati p. 385 n. 163 — 169. 172-188;
procuratoris praesidis p. 388 n. 216. 219. 234. 236. 237.
239; praesidis p. 398 n. 384. 38S.
immunis consularis p. 409 n. 1 — 6; legati p. 410 n. 7. 8.
534 2. Legatis legionum non simul praesidibus provinciarum^:
cornicidarius p. 413 n. 13. 14.
commentariensis p. 424 n. 7 (probabiliter).
librarius p. 426 n. 9 — 1 1 .
strator p. 407 n. 23. 26.
heneficiarius p. 386 n. 170. 171. 190. 196.
Longe rarius legatorum legionis beneficiarios reperiri quam legato-
rum provinciae inde potissimum explicandum est, quod eiusmodi
additamenta honoris causa adscribuntur itaque ibi ubi minuunt
plerumque omittuntur. Hoc autem non casu factum est, quod
singularem legati legionarii nullum habemus, cum praesertim singu-
lares nude dicti pauci admodum inveniantur. Immo cum singulares
exercituum provincialium quodammodo praetorianorum locum teneant
1) Huc ut par est rettuli eos quoque titulos qui legatum legionis enuntiant
simul provinciae praesidem.
2) (Vergl. Domaszewski Rangordnung S. 38. 73.)
Principalium recensus secundura praepositos. 411
(v. quae adnotavi p. 404), causa in aperto est, cur summis dueibus
reservarentur.
3. Fraefedis castrorum sive legionis^ (cf. Wilmanns huius Eph.
vol. I p. 100):
cornicularkts p. 414 n. 42 — 45.
a commentariis p. 425 n. 14.
lihrarius p. 426 n. 14 (C. I. L. XIII 8619).
heneßciarius p. 393 n. 290 — 295.
Praefectus legionis a legato legionis ita differt, ut legatus provin-
ciae a procuratore praeside; honor minor est, vis imperii eadem.
4. Tribunis legionum fortasse solis laticlaviis (vide quae adnotavi
p. 394):
cornicidarius p. 415 n. 46 — 52.
commentariensls p. 424 n. 6.
heneficiarms p. 394 n. 302 — 326.
5. Trihunis et praefectis'^ cohortium auxillarium^:
heneßciarius p. 394 n. 300. 301 p. 398 n. 381—383.
6. Procuratoribus Augusti provinciarum non praesidibus*:
cornicidarius p. 413 n. 18. 19. 21. 22.
heneficiarius p. 388 n. 217. 218. 220—233. 235. 238. 240. 241.
Plinius quoque in epistula ad Traianum 27 procuratori solos decem
beneficiarios datos esse significat, nee dubium est praeter hos et
comicularium nullos milites procuratoribus adsignari solitos esse.
Principales militiae urbanae inventi sunt attributi bis:
1. Fraefectis 'praetorio'^:
cornicidarius p. 413 n. 18 — 31.
a commentariis p. 425 n. 9 — 11.
a quaestionibus p. 421 n. 4.
strator p. 407 n. 27.
singidaris p. 403 n. 23 — 25. 535.
heneficiarius p. 390 n. 244 — 259.
1) (Domaszewski a. a. 0. S. 40.)
2) Alarum praefecti adhuc desunt, casu puto. (Jetzt C. I. L. III 11811;
Domaszewski Rangordnung S. 55.)
3) Cornicularii (v. p. 414 n. 45) his non recte tribui videntur, multo minus
singulares (v. p. 403 n. 27).
4) (Domaszewski a. a. 0. S. 66.)
5) (Vergl. Domaszewski a. a. 0. S. 20 ff. 74.) Exceptorem p. 432 n. 1 (C. I. L.
XI 6168 = Dessau 9075) non recepi, cum non sit huius aetatis, sed componen-
dus cum officialibus Codi eis Theodosiani et Notitiae Dignitatum.
-412 Observationes epigraphicae N. XXXII.
2. Fraefecto urhi (cf. Staatsrecht 2 2 p. 1020 (2 3, 1067))i:
[cornictdarius? p. 413 n. 32]
a qiiaestionihtis p. 422 n. 5. 6.
3. Praetori urhano (cf. quae adnotavi p. 392) ^i
heneficiarius p. 391 n. 260 — 265.
4. Praefecto annonae:
cornictdarius p. 414 n. 41.
5. Prociiratori annonae Ostiis:
cornicularius p. 413 n. 20.
heneficiarius p. 389 n. 242.
Praefecto procuratorique annonae principales attributos esse inde
explicandum, quod mature officia annonaria militarem formam
induerunt.
7. Praefecto vigilum^:
cornictdarius p. 414 n. 33 — 38.
a quaestionihtis? p. 422 n. 7 — 10.
exce]}tor p. 432 n. 3. 4. 8.
heneficiarius p. 392 n. 266 — 284.
8. Suhpraefecto vigiltim:
cornictdarius p. 414 n. 39 — 40.
lihraritis ur(hicorum?) p. 427 n. 15.
heneficiarius p. 393 n. 285 — 289.
9. Trihunis cohortium lyraetoriaruni^:
cornicularitis p. 415 n. 53 — 59.
singularis p. 403 n. 28. 29.
secutor p. 404 n. 3. 4.
heneficiarius p. 397 n. 327 — 343.
Notabile est singulares, quos summis ducibus reservatos esse supra
vidimus, defuisse tribunis legionis, adfuisse tribunis praetorianis.
10. Tribunis cohortium urhanarum^:
cornicularius p. 415 n. 60 — 62.
singularis p. 403 n. 30. 31.
1) (Vergl. Domaszewski a. a. 0. S. 17.)
2) (Diese Rubrik zu streichen; der vermeintliche henef. praet, urh. der
iDeneventanischen Inschrift C. I. L. IX 1617 = Dessau 2117 ist, wie erneute
Prüfung des Steins (durch Hula und Preger im J. 1893; Abklatsch) ergeben hat
und wie nicht anders zu erwarten war, ein henef. praef. m-h.; vergl. 0. Hirsch-
feld Kl. Schriften S. 581 A. 4.)
3) (Vgl. Domaszewski a. a. 0. S. 15.) 4) (Domaszewski a. a. 0. S. 22.)
5) (Domaszewski a. a. 0. S. 18.)
Principalium recensus secundum praepositos. 413
secutor p. 404 n. 3. 4.
heneficiarius p. 397 n. 344— 346.
11. Tribunis cohortmm ukjilum:
cornicularius p. 416 n. 63 — 65.
codicillarius (?) p. 420 n. 1 — 26.
exceptor (?) p. 432 n. 5. 6.
secutor p. 405 n. 5 — 41.
heneficiarius p. 397 n. 347 — 368.
12. Tribunis equitum singularium^ :
beneficiarius p. 397 n. 371 — 374.
Haec puto non iniucunda fore iis qui in vim et potestatem
imperii militaris aetatis principum inquirunt; nam ut multa restant
incerta et ambigua, ita in administratione Eomana explananda horum 536^
munerum consideratio iiistum locum iam in futurum sibi vindicabit.
In summa re hoc intellegitm* principales adsignatos esse cuivis
militiam senatoriam equestremve ab imperatore adsecuto, demptis
tamen fortasse tribunis legionum angusticlaviis, quippe quibus bene-
ficiariis certe opus non esset 2. Procuratio provinciarum cum prae-
sidatu coniuncta cum et ipsa militia esset, reliquis quoque procura-
toribus non praesidibus ideoque ab imperio militari per se alienis
nihilominus principales attribuebantur eodem favore, quo praeterea
per omnia utuntur utpote creati ad administrandam imperatoris rem
privatam. Ceterum ut constat milites attributos esse procuratoribus
iis qui provincias imperatorias administrabant, ita missis in senatorias
provincias inermes num idem ius fuerit, dubium est.
Ut nulli fuerunt principales ab imperatore nuncupati (cf. p. 400
n. 423), ita qui infra equestrem militiam positi sunt centuriones ipsi-
que principales non magis principales habent sibi adsignatos (nam
optio centurionis et re et tempore diversus est) et si qui iis attri-
buuntur inferioris gradus milites, adiutores dicuntur vel discentes;
nisi quod unum titulum habemus lihrarii principis^ de quo dixi
supra p. 232.
Proconsules, utpote qui honore utantur non ab imperatore sibi
tributo, nee milites nee principales suos habere potuisse olim intel-
lectum est, quamquam quae inde moventur difficultates nequaquam
satis sublatae sunt et fortasse admittendum erit armatis, quos finium
tutandorum causa civitates sibi constituebant, etiam praesides iure
1) (Domaszewski a. a. 0. S. 51.)
2) Yide (Epb. ep. IV) p. 394 adn. Hos quoque creatos esse ab imperatore-
extra dubium est (vol. III n. 335; cf. Staatsrecht 2, 254 {2\ 265)).
414 Observationes epigraphicae N. XXXII. XXXIII.
militari carentes uti potuisse. Hoc enim genus militiae, quod supra
p. 393 tetigimus, sine dubio late patuit. De eo fortasse cogitavit
Ulpianus (Dig. 1, 16, 4, 1), ubi: nemo ])roconsiilimi j inquit, stratores
suos habere potest, sed vice eorum milites ministerio in provinciis
funguntur. Sed nee haec obiter explanari possunt nee hie tracta-
bimus de proconsulibus duobus, qui exceptionem faciunt, Sardiniae
et Africae. Nam Sardinia quamquam a Nerone ad Commodum a
proconsulibus administrabatur , nihilominus etiam eo tempore iustus
exercitus in insula fuit; Africae autem proconsul ut ante Gaium
imperio militari usus est iustae legioni auxiliisque eins non aliter
imperans atque legati Syriae et Germaniarum legionibus suis im-
perabant, ita postea quoque testibus tam Tacito quam imperatore
Hadriano in oratione Lambaesitana partem aliquam exercitus Africani
secum habuit. ''Aequatum imperium' inter proconsulem legatumque
Africae, cuius Tacitus meminit, cum tituli militares qui adhuc ex
Africa innotuerunt non satis elucidarint, prodiit nuper ad Simitthu
(hodie Schemtu) oppidum provinciae proconsularis is qui sequitur,
quem missum ab optimo curarum nostrarum adiutore Carolo Tissot
quoniam syllogae nostrae inserere non potuimus volumine iam ab-
soluto, hoc loco publice edimus dignum sane, qui non lateat^:
537 L • FLAMINIVS • L • F • ARN
MIL • LEG • m • AVG
7- IVLI LONG* DILEGTO
LEGTVS • AB • M • SILANO • MIL
ANNIS • XIX • IN • PRAESIDIO
VT • ESSET • IN • SALTV • PHILOAV
SIANO • AB • HOSTEM • IN • PVGA^
OGGISVS • VIXIT • PIE
ANNIS • XL
H • S • E
M. Silanus, de quo diximus in hac eph. vol. 1 p. 61 (oben S. 196),
Africam pro consule rexit a. p. C. 33 — 3S ultimus eorum, quibus legio
pareret. Eo igitur tempore proconsuli vel ius fuit dilectus in sua
provincia instituendi (militem origine Karthaginiensem fuisse etiam
tribus ostendit), ut ius ei fuisse donorum militarium tribuendorum
auctores scribunt^. Sed cum miles in praesidio saltus Philomusiani
(quem Tissotus iudieat fuisse a Simitthu 4 chiliom. Thabracam versus)
1) (Jetzt C. I. L. VIII S. 14603; Dessau 2305.)
2) Tacitus ann. 3, 21. Suetonius Tib. 32. Stmts^'echt 2, 255 (2^ 266).
Titulus Venetus vindicatus. — . Officialium et militum Romanorum etc. 415
per annos imdeviginti permanserit occisiis deinde extremis annis
Claudii primisve Neronis, idem titiilus confirmat quod aliunde nora-
inus, vel post a. 38 proconsuli milites quosdam mansisse, de quibus
disponeret.
XXXIII. Titulus Yenetus vindicatus.
(Wieder abgedruckt C. I. L. III S. n. 6687 p. 1222 ff. (= Dessau inscr. sei. 2688.)
XXXIV. Officialium et militum Romanorum sepulcreta 105
duo Carthaginiensia.*)
*¥:'\
Tituli militares simul prodierunt quinque, duo veteranorum 117
Tiude {Ä n. 237 et B n. 24 (C. I. L. YIII S. 12591. 12878)); tertius
(B n. 58 (C. I. L. YIII S. 12877)) militis legionis I adiutiicis,
quam cum parum verisimile sit umquam in Africa castra habuisse^,
casu is in Africam videtur advenisse ibique diem obiisse; quartus A
n. 115 (C. I. L. YIII S. 12590) militis legionis YII geminae felicis,
quam cum constet per-aliquod tempus tetendisse Lambaese^, tum
fortasse miles is Carthaginem missus naturae debitum solvit; denique 118
quintus Ä n. 25 (C. I. L. YIII S. 12592) militis cohortis I urbanae,
de qua cohorte cum pauUo diligentius agendum sit, primum compo-
nentur qui memoriam eins servarunt tituli^.
*) (Observationes epigraphicae n. XXXIV— XXXVIII; Ephemeris epi-
graphica V (Heft 1, 1884) p. 105—249 (zu Obs. XXXV Nachträge: p. 647. 648. s.
unten S. 422 A. * ; S. 445 ff.). — Obs. XXXIV: erweiterte Umarbeitung des kurz vorher
in den 'Melanges Graux, Recueil de travaux dedie ä la memoire de Charles Graux'
(S. 505 — 513) erschienenen Aufsatzes: 'Officialium et militum Romanorum sepul-
cretum Carthaginiense'; die neue Bearbeitung später wieder abgedruckt C. I. L.
VIII suppl. p. 1301. 1335 — 1338, mit geringen Veränderungen, und mit Weg-
lassung des Schlußabschnitts über die in Karthago residierende Kohorte, der
allein hier wiederholt wird.)
**) (Vergl. den Schluß der vorigen Anmerkung.)
1) Caesareae in Mauretania tituli duo militum eins inventi sunt (C. VIII,
9376; Schmitter Bull epigr. de la Gaule 2 p. 279 (C. I. L. VIII S. 21049. — Vergl.
Cagnat l'Armee romaine d'Afrique, 2. Ausg. S. 220)).
2) C. VIII p. XXII (Cagnat a. a. 0. S. 112).
3) Quinque eorum Marquardtius recensuit Staatsverwaltung 2 p. 467 (der 1. Aufl. ;
vergl. 2 ^ 482 A. 2) ; ceterum quam graviter errarit eandem iudicans primam
decimamque urbanam, ex infra dictis apparebit. Ipsum quo nititur argumentum
decimae cohortis milites honoris augendi causa primanorum vocabulum adsump-
sisse, rationem non habet; neque enim magnopere militaris dignatio ab huius-
xjemodi numeris pependit.
416 Observationes epigraphicae N. XXXIV.
1. L. Licinius Licinianus [tri]h. coli, primae urhan(ae). —
Capuae. I. R. N. 3623 = C. X, 3889.
2. Papirius Sporns p(rimi)p(ilaris) trihiinus coh. I urhanae
Antoninimiae. — Romae. C. VI, 2861.
3. M. Carantius Macrinus centurio coh. lyrinme urhanae,
f actus miles in ead(em) cohorte Domitiano II cos. [a. 73],
heneficiar(ius) Tettieni Sereni leg. Aug. Vespas. X [sie]
cos. [a. 77?], cornicular(iiis) Corneli Gallicani leg. Aug^
equestrih. süpendis Domit(iano) VIII cos. [a. 83], item
Minici Rufi legati Aug., evocatus Aug. Domit. XIIII cos.
[a. 88] , centurio imp. Nerva II cos. [a. 90] t(estaniento)
p(oni) iussit. — Carouge prope Genavam. Inscr. Helvet.
n. 78 = Henzen n. 6770 (C. I. L. XII 2602; Dessau 2118).
4. Apertius Xanifamo miles coh. I urh. — Satafi in Maure-
tania Sitifensi. C. VIII, 8395 (Dessau 2122).
5. M. Curvelius M. fd. Aniens. Rohustus mil. cohor. I Faviae
[sie lapis ; scr. Flaviae ^] urhan(ae centuria) Herenni. —
Lugduni. Gmt. 539, 8; Boissieu p. 354 (C. I. L. XIII 1853).
6. Cirtensi C. lulio Quadrato monumentum ponunt fratres-
tres lulius Bassus centurio legionis III Augustae et lulia
Anueella et lulius Modestus mil(es) coh. I urhan(ae). —
C. VIII, 2890.
7. . . [Iu\liiis I)o[nat'\us mil. [coh. p]r. urh[d\nae; iuxta legitur
titulus militis legionis III Augustae. Sra Wartan prope
Siccam. Descripsit ad eetypum loh. Sehmidt (C. I. L.
VIII S. 16333).
8. Q. lulius Victorinus miles coh. I urhan(ae). — Carthagine..
De la Vigerie n. 25 (C. I. L. VHI S. 12592).
9 coh(ortis) I urh(anae, centuria) Clodi Rufi
C. Regilius C. f. Volt. Priscus Vienna veteran(us) coh(ortis)
eiusd(em). — Carthagine. C. VIII, 1024.
10. L. Sommius Datus mil. coh. I urh. Siccae. Bulletin de
VAcademie d'Hippone d. 6. Oct. 1883 (C. I. L. VIII 15875).
11. C. Cadienus lustiis veteranus coh. primae urhanae. —
Arimini. C. XI, 389.
12. L. Caelius Sahinu[s fl(amen) p(er)]p(etuus) , veter(anus)
coh(ortis) I urh(anae), fisc[i curator, mis]sus honesta-
mis[sion]e. — Madauris. C. VIII, 4679.
13. 31. ülpius lulianus veter. cho(rtis) I urhane. — Romae-
C. VI, 2862.
1) (Der Stein hat in der Tat Flaviae, s. C. I. L. a. a. 0.)
Officialium et militum Romanorum sepulcreta duo Carthagiiiiensia. 417
Cohors igitur I urbana teste titulo n. 5 Flavia fiiit, id est in- 119
stituta imperantibiis Flaviis, cumque teste titulo n. 3 iam a. 73 ex-
titerit. Yespasianiis necesse est eam crearit. Eum cum ex rerum
memoria coustet devicto Yitellio cohortes tam praetorias quam urbanas
ab hoc conscriptas exauctorasse et totum hoc militum genus nova
ratione ordinavisse ^. eius ordinationis sine dubio pars fuit cohors I
ab eo instituta. Mansisse eam certe ad saeculi III initium coUigitur
ex titulo n. 2, ubi cognomine utitur Antoninianae. — Castra ubi
habuerit si quaerimus, extra Romam ea fuisse inde intellegitur, quod
tribuni quidem et veterani, sed ne unus quidem militis eius titulus
ibi repertus est. Immo indicia alia Lugudunum ducunt, alia Cartha-
ginem. Nam Luguduni prodiit titulus militis n. 5, quique monumentum
sibi fecit prope Genavam in provincia Xarbonensi extrema centurio
n. 3, is ipse ait meruisse se sub legatis Augusti, provinciae scilicet
proximae Lugudunensis 2. Carthagine autem prodierunt tituli duo
n. 8. 9, in Xumidia n. 7. 10, in Mauretania n. 4. Accedit quod duo
milites n. 6 domo Cirtensis et n. 4 cognomine utens Punico originem
prae se ferunt Africanam; mature enim in provincia qui mererent
ex ipsa delecti sunt; item quod veterani n. 9 et 12 post missionem
Madauris vel Carthagine vitam exegerunt, nam saepenumero veterani
post missionem in provincia ubi militarant sedem stabiliverunt.
Cadit igitur in cohortem primam urbanam id ipsum, quod de
tertia decima urbana pariter monumenta aperuerunt. Eam enim cum
olim demonstravissem non Romae meruisse, sed Luguduni, ubi non
minus decem lapides memoriam eius servarunt^, postea eiusdem
cohortis militum trium tituli in^Africa prodierunt, duo Carthagine,
tertius Musti*, quorum unus scriptus est imperante Domitiano neque
1) Vide quae nuper exposui in Hermae vol. 16 p. 647 (Ges. Sehr. VI S. 15flf.).
2) Borghesi BulleUino deW Inst. 1844 p. 127 = opp. 7, 452. Cf. Hermae
vol. 3 p. 124 (Ges. Sehr. IV S. 456 A. 2). Privilegium veteranorum nuperrime
repertum in Pannonia (supra (Eph. ep. V) p. 93 (C. I. L. III S. p. 1963 = Dessau
1997)) docuit C. Cornelium Gallicanum fasces tenuisse non a. 85, ut adhuc crede-
bamus, sed a. 84 die Sept. 3.
3) Annali delV Instituto 1853 p. 74 (in der Bespreehung von Boissieu
Tnseriptions antiques de Lyon, s. im folgenden Bande). Titulorum, quos eom-
posuit Boissieu p. 354 seq. (C. I. L. XIII 1829. 1833. 1836. 1845. 1852. 1857. 1863. 1867.
1870. 1875), cum plures ita eomparati sint, ut nullo modo primo p. Chr. saeculo
tribui queant, coneidit quod Marquardtius Staatsveriv. 2 p. 467 (1. Aufl.) posuit
magis quam probavit cohortem XIII circa Traiani tempora esse desiisse. Quod
in missione a. 216 (C. I. L. III p. 891 = Dessau 2007) solae cohortes urbanae X.
XI. XII. XIIII nominantur omissis I et XIII, satis inde explicatur, quod hae
extra urbem castra habuerunt.
4) C. VIII, 1025. 1026. 1583. Q. Aelii Primi mil(itis) coh. XIIII urb(anae)
MOMMSEN, SCHR. VHI. 27
418 Observationes epigraphicae N. XXXIV,
ab ea aetate duo alii abhorrent. Kon sine causa igitur Wilmannsius
eam coniecit sub Flaviis castra habuisse Carthagine^.
Yespasianus igitur cum cohortes urbanas denuo ordinaret, non
solum urbis Romae curam egit, sed etiam Luguduni et Carthaginis,
in illa vetus institutum secutus (nam suam cohortem Lugudunenses
vel sub Augusto habuerunt), huic quantum nobis constat tum primum
similiter prospiciens. Scilicet duas cohortes urbanas, primam et
120 tertiam decimam non cum reliquis in urbe collocavit, sed in Gallia
et Africa, ita fortasse, ut primam Lugudunum mitteret, tertiam deci-
mam Carthaginem; certe eo ducunt tituli duo saeculi primi exeuntis
Genavensis supra n. 3 cohortis primae et Cartliaginiensis cohortis
tertiae decimae. Eae deinde sedem ita videntur mutasse, ut secundo
tertioque saeculo prima in Africa praetenderet, tertia decima Lugu-
duni; id enim flagitant utriusque provinciae tituli aetatis posterioris.
— Prospexit autem Vespasianus hac militiae Africanae ordinatione
fortasse non tam urbi magnae Africae capiti ibique degenti pro-
consuli quam vectigalibus Africanis procuratoribusque suis. Scilicet
proconsuli notum est postea quoque partem aliquam legionis Africanae
praesto fuisse^, neque verisimile imperium eins in milites ea aetate
auctum esse. Sed etiam vectigalia Africana non sine militum adiu-
torio administrata esse et sponte intellegitur et confirmarunt duo
monumenta nuper reperta, titulus ad Simitthu effossus aetatis Tibe-
rianae militis legionis Africanae, qui cum in praesidio esset in saltii
Fhilomusiano, ah hoste in pugna occisus est^, et epistula supra* citata
colonorum Burunitanorum apud Commodum querentium de procuratore,
quod eos vexasset niissis militibtis in saltiim Btirunitannm. Qui
milites quinam essent, adhuc ignorabamus; nam legionarios sine dubio
numero paucos ad officium proconsulis missos eis negotiis suffecisse
probabilitatem nullam habebat. lara vero postquam rescivimus co-
hortem miliariam Carthagine sedem habuisse, quaestioni illi habemus
elogium prodiit in provincia procousulari ad Avittam Bibbam (Poinssot Bull,
d' Oran fasc. 5 p. 310 (C. I. L. VIII S. 12262)).
1) (Vergl. über diese Besatzung Karthagos jetzt Cagnat l'Armee romaine
d'Afrique, 2. Ausg. (1912) S.212fF. — Neueste Funde: Bull, archeol. du Comite
des travaux historiques, Proces-verbaux 1912 Febr. p. XX; 1918 Febr. p. XIX.)
2) Hadrianus in adlocutione ad legionem Africanam (C. VIII, 2532) inter
difficultates militiae hoc quoque ponit, quod omnibus annis per vices in officium
pi'[ocon]suUs mittitur. Cf. Staatsrecht 2 p. 252 (2' p. 263).
3) Eum edidimus Carolus Tissot apud Florianum Vallentin Bulletin epi-
graphique de la Gaule vol. I (1881) p. 99 et acceptum ab eodem Tissotio ego in
hac Epliem. 4 p. 537 adiecta interpretatione (s, oben S. 414).
4) (Eph. 5 p. 105; s. jetzt C. I. L. VIII 10570 = Dessau 6870.)
Officialium et militum sepulcreta etc. — Protectores Augusti. 419
responsionem paratam, eoque magis paratam, quod reditus Africani
imperante Xerone magnopere creverant et vectigalium curam nullus
imperatoriim diligentius egit quam Yespasianus. Praeterea cum ex
titulis militum urbanicianorum in Africa repertis alii Carthagine pro-
dierint, alii Musti et Siccae in provincia proconsulari et Satafi in
Mauretania, hosce milites in promptu est missos esse eo ad eustodiam
saltuum Caesaris. Denique quod supra vidimus in monumento Cartha-
giniensi nullos homines qui quidem officia habeant sepultos esse nisi
aliqua ratione sub procuratore constitutos, iam apparet fortasse etiam
ad legionarium militem, certe ad militem cohortis I urbanae pervenire
inter reliquos ibidem sepultum.
XXXY. Protectores Augusti. 121
Protectores Augusti cum inter instituta militaria aetatis labentis
iocum non ultimum obtineant, in originem eorum vicesque nemo
adhuc quod sciam inquisivit^ Quam ob rem non supervacaneum
Tisum est disceptare de iis titulis eorum compositis. Incipient qui ad
Oonstantinum usque scripti sunt esseve videntiu*. ut post aetatis plus
minus certae sequantur quorum tempus accuratius definiri non potuit^.
1. L. Petronio L. f. Sab. Tauro Volusiano v(iro) co(n)-
s(ulari) ordinario praef. praet. em(inentissimo)
v(iro), praef. vigul. p(erfectissimo) v(iro), trib.
coh. primae praet., protect. Augg. nn. , item trib.
coh. im praet. cet. — Dedicata inter a. 261 , quo Taurus
fasces gessit, et a. 267, quo ad praefecturam urbis pervenit
in titulo non memoratam. Arretii. Orell. 3100 recognovit
Bormann (C. I. L. XI 1836. Dessau 1332).
2. Genio imp. P. [Lic. Galljieni .... Clementius Silvias
V. e. a(gens) v(ices) p(raesidis) et Val{erius) Marcellinus
praef(ectus) leg(ionis), prot. Aug. n., a(gens) v(ices) Ke-
gati), municipes ex provincia Raetia. Anni 267. —
Aquinci. C. III, 3424 (Dessau 545).
1) (Ungefähr gleichzeitig hat C. Jullian de protectoribus et domestieis
Augustorum, Paris 1883, mit Nachtrag in den Annales de la Faculte des lettres
4e Bordeaux 1884 p. 59 ff. das Thema behandelt. — Vergl. jetzt v. Domaszewski
Rangordnung S. 188 ff".)
2) (Nachträge unten S. 445; einige wichtigere neuerdings gefundene In-
schriften unten S. 420 A. 8; S. 421 A.3; S. 426 A. 3; S. 427 A. 3; S. 488 A. 1.
Papyri S. 426 A. 4; S. 440 A. 1.)
27*
420 Observationes epigraphicae N. XXXV.
3. [p]ro Salute . . . Gallieni (f 268) Aug. et militum
vexill(aiionum) leg(ionum) Germanicia[r(um) eJtBrit-
tanicin(arum) [cu]m auxilis [e]arum [VJitalianus
[prot]ect(or) Aug. n. — Sirmii. C. III, 3228 (cf. p. 1155
(Dessau 546)).
4. pro Salute itus ac reditus d. n. sanctissimi G[alli]e[ni
invic]ti Aug. . . . Aurelius Faustus prot. divini lateris-
Aug(usti) n(ostri). — Ocriculis. Orell. 1869. Nominis
imperatoris erasi quae deprehendit vestigia Xissenus, Bor-
manno suggesserunt supplementa siipra proposita^.
5. imp. Caesar[i] M. Aur. Claudio .... vexillatlones ad-
que equites itemque praepositi et ducenar(ii) pro-
tect(ores) tendentes in Narb(onensi) prov(incia) sub
cura lul(ii) Placidiani v. p. praefect(i) vigil(um). —
Anni 269. Gratianopoli. C. XII, 2228 (Dessau 569).
6. Glaudi Herculani protectoris Aureliani Augusti
(a. 270 — 275) .... Claudius Dion[y]sius protector
Augusti. — Mcomediae. C. III, 327 (Dessau 2775).
7. Aur. Firminus pref. leg. II a[di.] ex prot. — Anni 287,
Aquinci. Eph. ep. II n. 678 (C. I. L. III suppl. 10406).
8. M. Aur. Valerius V. p.^ ducen[ari]us ex protectorib(us)
lateri[s] divini. — Anni 280. Naronae. C. III, 1805.
122 9. Aelius Aelianus praefectus leg(ionis) s(upra scriptae)
— II adiutricis — protector Aug(usti)^ — Aquinci.
C. m, 3529.
10. Aur. Muci[anus projtector* aeq. [praejtorianorum. —
Romae. C. YI, 2773.
11. M. Aurelius Processanus v. e. ex cent(urione) pi;aet.
cohort.VI, prot(ector) ducenarius. — Mutinae. CXI, 837.
12. Aur. Sabinianus v. e. proc(urator) duc(enarius) pro-
1) (S. jedoch C. I. L. XI 4082, Dessau 4002.)
2) (Kubitschek C. I. L. ÜI (mantiss.) p. 23281^9 i^g v. e.)
3) (Nicht unmöglich, daß auf denselben Aelius Aelianus sich eine in Pho-
tike in Epirus gefundene Inschrift bezieht: r(o Hgarioup AlUco Alhavco , öovx(r)-
vagicp) ex jifQjorrjHiögcov, ijiitQÖJKp rrjg 'Hjieiqov xal Ilavvoviwv usw. (Bull, de corr.
hell.' XXXI p. 39).)
4) (Es ist vielmehr ein tector equitum praetorimiorum gemeint , s. Dessau
inscr. sei. 2090 not. 1.)
Protectores Augusti. 421
v(inciae) Dalmat(iae), trib(unus), protec[tor Augusti],
pater Sabiniani c(larissimi) pueri trib(uni) laticl(avi).
— In agro Salonitano. C. III, 1985 = Eph. ep. IV n. 256
(C. III 8571). Post Constantinum scribi non potiiit propter
egregiatum (Hirschfeld VerivaltungsgescJi. p. 273 (^ 453));
tribunus laticlavius ad tertium saeculum titulum revocat.
13. T. Fl. Constans (centurio) protec. titulum facit fratri
(centurioni) leg. XXX. — Coloniae. Bhein. Jalirh. vol. 57
p. 81 (CLL. XIII 8291).
14. Florio Baudioni viro ducenario protectori ex ordinario
leg. II Ital. Divit(ensium), vix. an. XL, mil. an. XXV.
— Spoletii. Orell. 3391 (C. I. L. XI 4787). Titulus quam-
quam legioni II Italicae Divitensium agnomen tribuit a
meliore aetate alienum (redit C. VI, 3637, conferendique
sunt exploratores JDivitienses titulorum Mogontiacensium C. I.
Rh. 991. 1237^ et Divitenses seniores, Bivitenses Gallicani,
equites Dalmafae Divitenses Notitiae Dignitatum^), protectoris
officium ita enuntiat, ut ad antiquiores necessario referendus
sit scriptus opinor sub Constantino.
15. Superinius Romanus (centurio), protect. d. n. —
Coloniae. Henzen 6728 = C. L Rh. 318 (C. L L. XIII 8273).
Huic aetati adsignavi propterea quod adiectum est domini
nostri (vide p. 426)^.
16. T. Tor[i] Gemellian[i] quondam [d]oc(toris?) fabr(um)
leg. II a[di.] . . . prot(ectoris) Aug. n. A / / / / — Saec. III
omnino. Aquinci. C. III, 3566*.
17 [trib. coh.] XI urb., trib. coh. VI praet. et
protector Auggg. nun. — Curictis. C. III, 3126.
Accedit protector unus praefectorum praetorio:
1 8. Aurel(ius) Severus protect. pr. pr. — Sine dubio saec. IIL
Romae. C. VI, 3238.
Qui sequuntur tituli, eos aut post Constantinum constat scriptos
•esse aut certe indicia desunt aetatis antiquioris.
1) (C. I. L. XIII 6814. 7054 = Dessau 2754. 2632.)
2) (Über die von Divitia (Deutz) benannten Heeresabteilungen s. jetzt C.
I. L. XIII 2 p. 587.)
3) (In die Übergangszeit scheint auch die Inschrift eines ]yrotector defii[ncttis]
hello civile in [It]alia C. III S. 9835 = Dessau 2776 zu gehören.)
4) (Nach C. III S. 10516 ist PROT in dieser Inschrift unrichtige Lesung.)
422 Observationes epigraphicae N. XXXV.
19. Ael.Titus ex protectore. — InBosnia. CHI, 2760« (9861).
20. Albinus ... ex si .... betranus [ex] protectore
Nicomea CO. — Christiani est. In agro Friulano. C.V, 1796.
21. [M.] Aurelius [Majximianus ex prote —
Mutinae. C. XI, 835.
123 22. Aurelius Romanus protector ducenarius. — Annemasse-
in Sabaudia. C. XII, 2576.
23. Eareter protector domesticus vixit annus XXV. —
Christiani. Romae. Eph. ep. IV n. 913 (C. I. L. VI 32939).
24. EvyvcojLioviog jtqotixtoq tojv yevvaioxdxwv ägißuov MaQxrjoioyv^
— Anni 518. Ex Asia minore fortasse translata Parisios.
C. I. Gr. n. 9449.
25. Fl. Aurelius prot. domesticus vixit annis L. — Mediolani.
C. V, 6226.
26. Fl. Dalmatius v. p. ex pro[tect.], qui vixit an. XL.
— Savariae. C. III, 4185.
27. Fl.Fandigil[u]s protector de numero armigerorum. —
Christiani. Concordiae. C. V, 8747.
28. Fl. Gabso p[ro]tector domestic[us e]x tribu[no]. —
Christiani. Trevii'is. Leblant inscr, ehret, de In Gaule n. 252
(CLL. XIII 3681)1.
29. Fl. Marcus protector , natus in Dacia provincia . . . ►
militavit in vexillatione Fesianesa (?) annis XXIII, unde
factus protector idequi {^ indeque?) militavit in scola
protectoru[m] annis [q]uin[q]ue; manumittit presentibus
COllegibus. — Cyzici. CHI, 371 (Dessau 2783).
1) Scriptus est, ut nuntiavit quem de eo consului Hettnerus museo Treve-
rensi praefectus, litteris optimis et meliore saeeulo dignis; sed id fabri meritum
est, non aetatis. ßossius, quem ut de tituli aetate iudicium ferret rogavi, re-
spoudit litteris omnino iisdem scriptum esse Trevereusem alterum sacris virginibus-
positura a Clematio v. c. (auu. Rhen. 55/6 p. 136) sine dubio saeeulo IV posteriorem
(gemeint ist die falsche Kölner Inschrift C. I. L. XIII 1813*, über die zuletzt
A. Riese Bonner Jahrb. 118, 1909 S. 239 gehandelt hat); monogramma sie
formatum j^ (non forma Treveris vulgari -P) frequentari coeptum a medio
saeeulo V*) recte convenire epochae Constantii II, certura autem aetatis indicium
peti non posse ex litteratura. Supplementum [e]x tribu[no] vel ex tribu[nis] verum
esse patet; quod Borghesius apud Leblantium p. 606 proposuit [mo]x tribu[misl
a pedestri sermone abhorret.
*) (saeeulo IV? — Die Eph. ep. V p. 647 zu diesem Satze gegebene Be-
richtigung scheint selbst auf einem Irrtum zu beruhen.)
Protectores Augusti. 423
30. Fl. Memorius milit. int(er) lovianos annos XXVIII,
pro(tector) dom(esticus) an. VI, prae(fectus) lanciaris
sen[ioribus] rib(us) an. III, coines ripe an. I,
conies Mauret. Ting(itanae) an. IUI, vix. an. LXXV. —
Arelate. C. XII. 673 (Dessau 2788).
31. FL Pomentius . . . maritus et A5;CT0RXAM (?) et pro-
teclor. — Savariae. C. III, 4186. In cormptela quid lateat
nescio; in menteni venit decurio ornamentarms^.
32. Fl. Valens protector . . . vixit annos XLVIII civis Con-
co[rdiensis]. — Romae. Eph.ep.IV n. 912 (CLL. VI 32941).
33. Fla. Viator protector. — Romae. C. VI, 1595.
34. Fl. Vitalis v. c. protec. et notarius. — Mutinae. C. XI, 830.
35. Hariulfus protector domesitigus (sie) [fjilius Hanha- 124
valdi regalis gentis Burgundionum quivicxit annos XX
et mensis nove et dies nove. Reuglo^ avunculu[s]
ipsius fecit — Treviris. Ann. Rhen. 61 (1877) p. 86; re-
cognovit a me rogatus Hettner Trever et paenultimum voca-
bulum emendavit. Litteras idem iudicat saeculi esse fere
quinti incipientis (C. I. L. XIII 3682).
36. Martinianus ex protectoribus; . . germen Dacisqus...
anus militavit XLV. — Christiani. Mediolani. C. V, 6244.
37. Martinus . . vixit ann. XXXVIII , in prima Minerbes
mil. ann. V, in und(ecima) ann. IUI, inlanciaria ann.V,
in pr(otectoribus) ann. V. — Christiani. Romae. Eph.
ep. IV n. 91 1 (C. I. L. VI 32943). Formulae christianae et
nominis forma cum ad tempora ducant Constantino posteriora
itaque pr(aetorio) ut solvatur vix tolerari possit, magis com-
pendium insolitum admisimus.
38. Md^ifjLog tzoot. — Anni 478 epochae Bostrenorum, id est
p. C. 583. In Batanaea. Lebas et Waddington n. 2294.
39. Raus . . . Hatena pro(tector) duc(enarius) potius quam
pro(curator) duc(enarius). — Sirmii. 0.111,3249 = 6439.
40. Sabinus decessit de seculo annorum quinqua[gi]nta
ex [p]rotictoribux. — Christiani. Aquileiae. C. V, 8282.
1) (Mindestens ebensogut beglaubigt ist das allerdings ebenfalls unverständ-
liche LECTOR NAM, s. C. I. L. III p. 1751.)
2) (Nach C. I. L. a. a. 0. Revi . . lo.)
524 Observationes epigraphicae N. XLT.
paratus; quam ob rem proprie non tarn in harenam mittuntur quam
in ludum. Praeterea saucii facti neque secundum leges eiusmodi
pugnis praestitutas interempti in ipsa harena eodem loco sunt atque
reliqui homines et licet ins domini de servi vita et nece sane in
gladiatore non cesset. nihilominus vel servi qui sunt, plerumque et
diligenter curantur et inhabiles facti dimittuntur. Praeterea opera
fortiter praestita et adiuvante fortuna condicione illa eximi possunt
adeoqüe, si non sunt liberi, per eam operam ad libertatem pervenire^
410 Iure igitur damnatio in ludum ab auctoribus iuris collocatur inter
poenas mediocres aequiparata fere poenae metalli^,
Causae Gladiator ad condicionem eam pervenit triplici ratione, aut sen-
giadiaturae iQ^itlsi publica aut voluutate domini aut sua. Sententia illa cum et
de servo et de libero Homine pronuntiari possit, tam servus sublato
iure domini quam liber qui fuit per eam servi poenae efficiuntur^.
Servum cum olim dominus suo arbitrio in ludum mittere posset,
modo ab ludi domino reciperetur, ab Hadriano hoc quoque ins ut
vitae et necis aliquatenus temperatum est: scilicet ut in ludum venire
potuit servus ipse consentiens, fortasse etiam barbarus a venaliciario
emptus, in reliquis iam requiritur culpa noxave aliqua et quoddam
iudicii domestici instar*. Aliquo modo eam rem non inter dominum
et lanistam solos transactam esse, sed huic lege de gladiatoribus
suis magistratui cuidam causam probandam fuisse verisimile est; certe
1) ülpianus coli. 11, 7, 4 post verba adlata p. 523 nota 4: sed etiam inlleari
et rüdem accipere possunt post intervalla, si quidem post quinquennium pilUari, post
triennium autem rudern induere eis permittitur, scilicet ad ludum damnatis ; eadeni
intervalla num ad eos quoque pertinuerint, qui non ex sententia publica gladia-
tores facti sunt, dubium est. TertuUianus de spect. 21 (p. 522 not. 8). Titulos
aliquot gladiatorum ita liberatorum , in bis unum, qui ad reliquos adscribit
vocabulum öovßog), nuper composui ad commentarium editum inter supplementa
annalium instituti archaeologici a Bohnio et Schucbhardto Alterthütner von
Aegae p. 67. (Vergl. Dessau inscr. sei. 5086 not.)
2) Paulus sent. 5, 17, 2: mediocrium delictorum poenae sunt metallum ludus
, depoHatio. TertuUianus de spect. 19: qui damnantur in ludum, quak est, ut leviore
delicto in homicidas emendatione proficiant, id est 'quomodo defendi potest, quod
per poenam levioris delicti ad bomicidium adiguntur?' Cf. Paulus sent. 5,23, 4.
Ex rescripto Hadriani Coli. 11, 7, 4, quod recte sine dubio ülpianus accepit de
condemnatione ad ludum, intellegitur adeo poenam metalli graviorem fuisse
quam ludi.
3) ülpianus Dig. 48, 18, 8. 11. 12.
4) Hadrianus teste vitae scriptore 11, 8 lanistae servum vendi vetuit causa
nmi pi'aestita. Causa ut in criminatione posita esse potuit, ita dubium non est
etiam consensum servi pro iusta causa fuisse, cum vel liberum hominem voluntas
gladiatorem efficiat, et alia quoque ratione condicionem servi talera esse potuisse,
ut dominus recte eum in ludum dare posset licet non noxium et invitum.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 525
hoc nisi accessisset, Hadriani constitutio parum iuvisset. Sed cum
sententia haec neque de damnato ad ludum neque de vendito gladia- Auctoratus
turae causa verba faciat, de libero homine qui sponte in ludum se
tradit sive de auctorato agit capite extremo (v. 62. 63). lam confir-
matur nulli certe civi Romano (nam professio haec num ad pere-
grinum quoque pertineat, iure dubitabis) in harenam procedere licuisse
nisi ex auctoritate publica, scilicet professione facta apud tribunum
plebi aliquem ^. Yidentur autem qui dimicare cuperent non nomen
solum dedisse, sed simul facta examinatione aetatis et roboris in-
habiles reiecti esse; hoc nisi factum esset, certe sacerdoti provinciae
non licuisset auctoratum quemcumque pro gladiatore admittere. Ei 411
quoque, cui quis se auctoraret, crediderim cum auctorato suo tribu-
num adeundum fuisse, ut de pretio legitimo, quod fuisse nunc demum
innotescit, tribunus certior fieret et re ordinata auctoratus praestito
notissimo iureiurando lanistam vitae necisque quodammodo dominum
sibi constitueret 2. Pretium illud cur lege finitum sit ad summam
admodum exiguam sestertium duorum milium, causa in promptu est:
scilicet cives originis honestioris fortunarumque perditarum ne nimia
facilitate lanistis se traderent auctorandos^, hi vetiti sunt pretium
iis offerre nisi gladiatoris gregarii. Auctoratus cum über maueret
nee manumitti posset, consentaneum est similibus condicionibus, quibus
gladiator servus ad libertatem pervenit, illo tamquam dominio lanistae
eum liberari.
Superest ut de ipsius orationis argumento videamus; nam quae ^^^^
adhuc exposuimus, obiter tantummodo in ea tanguntur neque per- ante edi-
veniunt ad cautelas a Marco additas ad crudelem consuetudinem gt^büitL
1) Apud luvenalem sat. 11 in. eiusmodi iuvenis luxuriosus narratur, non
cogente quidem, sed nee prohibente tribuno, in eo esse ut scribat lecjes et regia verba
lanistae, ubi recte scholiasta: id est se auetoraturiis : aut haec scripluriis, quae iuris
et consuetudinis erat ab his describi, qui accepio pretio in ludos se distrahebant.
Ulis verbis poeta innuit certis casibus eiusmodi horaines sese auctoravisse coactos
a tribunis, minis opinor carceris et vinculorum hac aetate fortasse ad eiusmodi
casus applicitis (cf. Staatsrecht 2, 324. 327). — Similes professioiies alias recensui
Staatsrecht 2, 328 seq.
2) De condicione auctorati inter liberum et servum media quae exposui
alibi (JuristiscJie Abhandlungen, Festgabe für Beseler p. 262 (= Ges. Sehr. III 8»
non repeto.
3) Seneca pater controv. 10, 4 (33), 11: lanista . . iuvenes cogit ad gladium.
Seneca filius ep. 99, 13: adspice illos iuvenes, quos ex nobilissimis domibus in
harenam luxuria proiecit. Tacitus bist. 2, 62: cautum severe ne equites Eomani
ludo et harena polluereniur : priores id piinäpes pecunia et saepius vi perpulerant
ac pleraque municipia ac coloniae aemiüabantur corruptissimum quemque adules-
centium pretio inlicere.
426 Observationes epigraphicae N. XXXV.
52. lunius Mariniis v. e. ex ducenario. — Apud Nantuates.
C. XII, 149^
53. Attonius Quintianus men(sor?) ex CG^ imp. — in
Britannia. C. YII, 420.
1 26 Protectorum duo genera fuerunt, Augusti ipsius et praefectorum
praetorio. Illorum plenum nomen, quod servavit unus titulus n. 4,
fuit protedor divini lateris Amjusti nostri^ vel, iit intellegitur ex n. 6.
16, Augusti illius nomine enuntiato. A protegendo latere imperatoris
nomen sortitos esse ait etiam constitutio a. 416 (C. Th. 6, 24, 9).
Breviatae formae sunt protedor lateris divini^ n. 8, protedor Augusti
similiterve n. 1.2. 3. 6. 9. 17*, protector domini nostri n. 15. In titulis^
ante Diocletianum scriptis cum Augusti vocabulum adici soleat, poste-
riore aetate nusquam adscriptum reperitur. — Frotexit loco protectori&
ordini bonorum insertum est n. 43. — Protedoris pr(aefectorum)
pr(aetorio) memoriam servavit unus titulus n. 18. — Ducenarii pro-
tectores appellantur in titulis septem, sie ut vir ducenarius protector
sit n. 14, ducenarius protector n. 5, 41, protector ducenarius n. 11. 2*2
et fortasse n. 39, ducenarius ex protectorihus lateris divini n. 8. Hoc
quoque additamentum tertio saeculo usitatum non diu postea mansit*
nam titulus n. 14, qui inter hos recentissimus esse videtur, scriptus
videtur imperante Constantino. Ablatum esse videri protectorihus a
Constantino infra exponetur.
Protectores ante tertium saeculum nullos fuisse ut ex silentio
tam auctorum quam lapidum iure colligitur, ita quando coeperint in
coniectura positum est. Qui vitas imperatorum scripserunt protecto-
rum mentionem faciunt cum ubi agitur de Gordiano primo (vita
Maximini c. 14: Carthaginem pervenit cum 2)ompa regali et protectorihus
et fascibus laurcatis^ quibus quae respondent apud Herodianum 7, 6, 2,
haec sunt: einero de avtcp näoa fj ßaoiMxr] jiojuth], töjv juev oTQaxico-
Tcjv oiriveg rjoav exel xal tcov y.axä rrjv noKiv ejiijjirjxeoxeQOW veavioxcov
ev oxrifJLaTi tcov xaTU ri^v 'Pcojurjv öoQvcpoQcov jiqoiovtcov al' re Qaßöoi
iSacpvTjcpoQovv) tum Antonini Severi f. res enarrantes (Carac. 5:
naufragii pericidum adiit antemna fracta, ita ut in scapliam cum
protectorihus descenderet. c. 7: occisus est in medio itinere . . cum
1) {Ducenarius hier kein militärischer Titel, nach Hirschfeld Sitzungs-
berichte 1893 S. 480 A. 1 (Kl. Sehr. S. 634 A. 1).)
2) (Lesung mit Recht angezweifelt von Hirschfeld a. a. 0. S. 432 A. 1 (Kh
Sehr. S. 635 A. 3.)
3) (Ein iwotector divinoncm laterum C. I. L. XI 6222 = Dessau 9204.)
4) (Einige andre Oxyrhynch. Pap. u. XLIII (Kol. 2. 4), vom J. 296.)
Protectores Augusti. 42T
levandae vesicae gratia ex eqiio desccndisset atqiie inter protectores
suos conmratos caedis ageret). Sed his ad quaestionem decidendam
periti non utentur; solent enim scriptores illi suae aetatis cöloribus
antiquiora depingere. Titulos ubi inspicimus, eorum qui protectorum
certam memoriam subministrant ^ antiquissimus est Tauri (n. 1) eius
qui fasces suscepit a. 261 et circa idem tempus praefecturam prae-
torii administravit ; is cum ante eam praefecturam alteram vigilum
gesserit, ante hanc tribunus praetorianus protectoriam dignitatem
obtinuerit, recte inde efficietur protectores institutos esse ante Yaleria-
num (253—260). Itaque circa saeculum tertium medium a Philippo
fortasse vel a Decio protectores instituti sunt; cui aetati ut caedes
principum a comitibus perpetratae propriae sunt, ita divini lateris
singularis custodia fidei deficientis aperta confessio egregie convenit.
Protectoratus quo loco fuerit primo tempore, tacentibus scriptoribus 127
ex titulis solis aliquatenus elucidatur. Videtur autem ita coepisse,
ut non tam per se concederetur, quam tamquam cumulus et officio-
rum et praemiorum adiceretur ad officia militaria diversa, quorum
quae in titulis inveniuntur liaec sunt:
1. Fraefectura legionis: n. 2. 9. Praefectura praecedit, sub-
iungitur protectoratus.
2. Tribunatus cohortis praetoriae: n. 1. 17, item n. 12, ubi est
tribunus nude. Tribunatus item praecedit.
3. Tribunatus legionis num ita cum ducena coniungi potuerit,
incertum est, verisimile tamen propter n. 51^. Nam quod
ducena praecedit, sequitur tribunatus, exemplis defenditur
quäle est C. X, 5336 (Dessau 1443): vir dticenarius, proc.
rat. castr.
4. Centiirionatiis praetorianus: n. 11. 13. 14. 15. Praetorianum
intellegi centurionem in primo eorum extra dubium est; de
secundo idem inde intellegitur, quod centurio protector oppo-
nitur centurioni legionario; similiter iudicandum esse de
centurione protectore n. 15 verisimile est^. Recedere videtur
1) lu laterculo militum praetorianoriim a. 227 (C. VI, 2799 v. 12) et altero
anni incerti (VI, 2415) quae leguntnr 7 Jidiani pr. et [7] Primi pr. non recte
traxisse me ad protectores monuit Borniannus adlegans quod legitur in titulo
Pisano (C. XI, 1485) ipsi viso: M. Aiir. Instianus mil. coli. IUI pr. 7 Flori prio.
Neque iam dubito in cohortibus illis centuriones binos fuisse lulianos Primos
Floros ita distinctos, ut alter prior appellaretur, alter posterior. (S. oben
S. 379 A. 1.) 2) (Die Inschrift ist falsch ergänzt, s. S. 425 A. 4.)
8) (Hier ist die in Stara Zagora in Thracien gefundene, von Domaszewski
Rangordnung S. 185 zuerst herausgegebene und «rläuterte Inschrift eines
Tgacavög Movxiuvög , dov>c(t]vdQiog) zu erwähnen; dieser war nach verschiedenen
428 Observationes epigraphicae N. XXXY.
a communi lege titulus Baudionis n. 14, sed potest Baudio
ex ordinario centurione legionario factus esse centurio prae-
torianus itemque protector ducenarius et hoc officium enun-
tiasse illo omisso.
-5. [D]octor fdbrum legionis: n. 16 ^ Officium alibi non memo-
ratum neque certissimum si recte restitutum est, doctor liic
aliquatenus accedit ad campidoctores; eos autem dignitate
«minere inter alia inde intellegitur, quod in titulo Tarra-
conensi C. II, 4083 (Dessau 2416) invenitur centurio legio-
narius praep(ositus)^ scilicet equitibus singularibus exercitus
Hispanici, sintul et camx>(idoctor). Cf. item C. YI, 533. 3239«.
6. [Pro]tector equUum \prae]torianorum si recte effectus est ex
lacero fragmento n. 10^, significatur sine dubio exercitator
equitnm praetorianoruni idem protectoria dignitate ornatus
et propterea abusive ita appellatus, fere ut ex legato Ger-
maniae viro consulari efficitur consularis Germaniae.
7. Btix ducenarüis si adest in titulo n. 49 a. 265, qui iubente
imperatore Yeronae tum ducatum snscepit extra ordinem
(nam ordinarii duces tum nulli fuerunt), item ducenae hono-
rem stipendiaque a principe accepisse potest. Protectoris
utrum vocabulum omiserit an protectoratu caruerit, non liquet.
In uno ex titulis his n. 17 inter utrumque officium copula ponitur,
id quod non fit nisi in muneribus aliquo vinculo coniunctis. Semper
praecedit praefectura tribunatus centurionatus, subiungitur protectoratus
statim, nisi quod in n. 16^ hie auctarii loco post alia adscriptus est,
item n. 10*, si verum vidi, perversa ratione utrumque coniunctum est.
Adsunt eiusdem aetatis tituli quidam protectorum alteram dignitatem
nuUam enuntiantium, potestque fieri, ut is honor etiam sine alio delatus
sit; sed magis crediderim in his alterum honorem tantummodo sup-
pressum esse et vere Philippum vel Decium*) ita rem instituisse, ut
128 eminentes in militia viri, maxime centuriones et tribuni praetoriani,
sed item praefecti legionum aliique in adeundo imperatore prote-
gendoque, ut ipsi dicunt, divino latere praecipuum ius et officium
niederen Dienstleistungen der Reihe nach Centurio in der legio XIII Gemina,
bei den vigiles, bei den cohortes urbanae und in der 5. prätorischen Kohorte,
und in jeder dieser Stellungen wird er als X (= exaxövxaQyog) TiQorr^xTcoQ be-
zeichnet, zuletzt war er auch TiQivy.sxi^ tiqox.)
1) (Als nicht hierhergehörig zu streichen, s. S. 421 A. 3.)
2) (Gleichfalls zu streichen, s. S. 420 A. 4.)
3) (Vergl. A. 1.) 4) (Vergl. A. 2.)
'^•) (So nach Nachtrag Eph. X p. 648; der Text hat hier: Severum.)
Protectores Augusti. ' 42D'
eminens haberenf reliquis militantibus licet in praetorio denegatum,
et propteiea protectoria dignitate et stipendio aiicto cumularentur.
Itaque in exercitu illo extraordinario, quem ad Gallias recuperandas^
Claudius a. 269 in Xarbonensem provinciam niisit sub duce praefecto
vigilum urbis Romae (n. 5), recte post numeros non solum praepositi
honorifica mentione afficiuntur, sed item ducenarii protectores, scilicet
qui in eo exercitu erant praesertim ex praetorio viri non duces, sed pro-
tectoria dignitate super reliquos eminentes. — Praefectis autem prae-
torio ut consiliarii et commentarienses proprii adfuerunt (Staatsrecht
2, 1066 (2^, 1122)) et aetate posteriore notarii praetoriani fuerunt pariter
atque imperatorii, ita illi suos quoque protectores habuerunt^. li
sine dubio esse desierunt, cum imperante Constantino rerum militarium
administratio a praefectis praetorio ad magistros militum translata est.
Stipendium protectoribus omnibus idem datum esse sestertium
ducenorum verisimile est; certe protectorem qui stipendii mentionem
faciat nulluni adhuc invenimus nisi ducenarium. Dignitate non exae-
quatos fuisse consentaneum est, cum protectoratus reperiatur modo
ad maiorem modo ad minorem militiam adiunctus; et vere inveniuntur
protectores alii viri perfectissimi n. S^, alii viri egregii n, 1 1 , item Taurus
n. 1 ad perfectissimatum per praefecturam vigilum demum evectus.
Hoc protectorum institutum quando mutatum sit, inveniri non
potest nisi definitum erit, quomodo ab antiquis protectoribus novi
differant: praecipientes igitur quod infra demonstrabitur hos proprium
corpus effecisse a suo duce rectum iam videamus, quando incipiant
protectores propter protectoratum antiquum officium deponere, item
quando incipiant protectorum praepositi.
Prior quaestio pendet rursus quodammodo a graramatica, scilicet
praepositionis ex cum condicionibus et honoribus coniunctae quaenam
vis sit. Ea autem duplex est. Nam ubi sequitur pluralis vel plura-
tivae significationis vocabulum, potest ita significari eum de quo
agitur aut eo nuraero comprehendi aut eo loco olim fuisse. Illud
ut communi sermone obtinet (nam tmiis ex amicis, alter ex censoribus
optima aetate receptum fuit), ita a legitime eoque quem tituli idonei
repraesentant abhorret; is enim in eiusmodi locutionibus a prae-
positione abstinet soletque ad legionarium in antiquioribus titulis
adscribi leglone illa^ aetate imperatoria mües legionis illius, nequaquam
vero mlles ex legione illa. Exceptionem faciunt tituli classiariorum
et equitum singularium. In illis miles classis quidem dicitur esse^
1) (Vergl. Doraaszewski Rangordn. S. 21.)
2) (S. jedoch S. 420 A. 2.)
430 Observationes epigraphicae N. XXXV.
raro ex classe. sed ex navi usus requirit, non navis (C. X p. 1131);
in 'his formulae quae sunt ex nimiero equitum singidarmm, ex numero
singularium , ex equUihus singtilarihus , ex singularibus ut veteranis
(C. YI, 3178. 3216. 3231. 3242) ita militantibus etiam tum (C. YI,
3259. 3294. 3305) adscribuntur nullo discrimine facto, saepenumero
praeterea adicitur ex turma. Idem praepositionis usus fortasse ad
collegia quoque aliquo modo pervenit, ut ex tabiüaris C. YI, 9072. 9074.
29 9075, ex tabellaris in titulo Carthaginiensi supra (Eph.Y) p. 1 1 3^, videntur
esse non qui eo loco fuerunt, sed qui eorum numero comprehenduntur.
— At castrensis usus praepositionis diversus est, significans, ut dixi,
eo modo officium transactum et depositum. Praepositio ita usurpata
cum a vetustiore sermone abhorreat nee reperiatur in melioris aetatis
monumentis, invaluisse videtur saeculo secundo ex laterculis militum^
propagata in titulos eorum et quarto saeculo cum aliis plebeii ser-
monis proprietatibus ad auctores quoque transiisse tales, quales sunt
imperatorum qui vitas scripserunt et Ammianus. Omnino quae sunt
ex centurione, ex consule et sie porro licet grammaticum offendant,
brevitate et perspicuitate commendantur; nam quae requirit pura
lingua adiectiva magna ex parte deficiebant, ut in centurione, aut
propter significationem diversam usu receptam sie amplius adhiberi
non poterant, ut in consule. Sed ut illam utilitatem praeberent,
adhibenda erant cum singulari, et vere per aliquod tempus is videtur
in ea re sollemniter obtinuisse et praefectus qui fuit appellatus esse
ex praefecto, evitato plurali plurativaeque significationis vocabulis; ex
praefecto enim ut barbarum fortasse, ita significationis certae est, ex
praefectis autem praeterea ambiguum, poterat enim ita quoque prae-
positio accipi, ut accipitur in uno ex amicis. Nihilominus pluralis
quoque ita usurpatur, ut verba biographi Gordiani c. 22 : a Gallicano
ex consuUbus et Maecenate ex ducihus interempti sunt respondent
Graecis Herodiani 7, 11, 3: ävijg änb vjiaxeiag vecoorl Fakkinavog övofxa
.... xal ersQog OTQarfjyixdg xo ä^icojua Maix^vag xaXovjusvog^ reperiturque
in titulis saeculi quarti optima e notae v(ir) c(larissimus) ex praefectis
tirbi (C. YI, 1712; Eph. lY n. 800 (Dessau 769)); ad quod exemplum
explicandus erit non solum veteranus ex legione, id quod non semel
legitur (C. YIII p. 1081 cet.), sed etiam veteranus ex centuriombus
(C. X, 3370) et ex trierarcMs (C. XI, 86; cf. adn. ad X, 3348). Eum
usum Seeckius, quem de bis rebus cum fructu consului, iure eo
revocat, quod Graeci pro ex consule dicere solent äjid vTtdrcov.
1) (C. I. L. VIII S. 12625 vergl. p. 1337.)
2) Laterculus militum dimissorum c. a. 134 C. III, 6178 officia omnia recenset
adiecta praepositione.
Protectores Augusti. 431
Secundum haec cum de eo quod est ex profedore (n. 19, modo lectio
Vera sit) et hetranus [ex] protecfore (n. 20) ambigi nequeat, etiam
ex protectorihiis qui dicuntur (n. 8. 36. 40. 46) videntur esse officio
functi. Nee recte opponetur ii. 8 ducenarius ex protectorihiis lateris
divini^; nam protectoris officium est non perpetuum, ducena dignitas
perpetua pariter atque perfectissimatus et egregiatus^. Denique
castrenses illi homines cum scribunt modo ex protectore^ modo ex
protectorihiis^ modo per compendium ad utramque formulam pari iure
explicandum, non quaesitam diversitatem enuntiare voluerunt, sed
eandem rem paullo diverse significaverunt.
Hinc descendit usus praepositionis ad distinguendam militiam
administratam et codicillarem. Scilicet cum iam Constantinus (C.
Th. 7, 21, 1) sanxerit iis, qui ex protectorihiis vel ex praepositis vel ex 130
trihunis^ epistulas repoiiassent neque aciem vidissent, non eadem
privilegia esse atque iis qui ordine müitiae decurso ad eandem con-
dicionem pervenissent, inde colligitur, quod alibi quoque saepe
apparet, honores eos per codicillos ita datos esse, ut tamquam
peractis iis dimitteretur non tarn tribunus et sie deinceps factus quam
ex tribuno. Inde postea bonorum illa duo genera ipso vocabulo
■differre coeperunt, scilicet ita ut qui tribunus meruisset, etiam tribu-
natu deposito tribunus appellaretur, honorarius tribunus ex tribuno
vocabulo contentus esset. Eins usus in comitibus exemplum illustre
proponit ordo salutationis Thamugadi nuper eruderatus*, de quo
fortassse alibi disserendi locus erit*^, in tribunis autem titulus Trevi-
1) Eadem ratione est in titulo Sidensi (C. I. Gr. 4346) dovxrjvaQiog d.To ejti-
TQÖ:;icov JtQifiimldQiog.
2) Constantinus a. 817 (C. Th. 8, 4, 3) : primipilaribus post emeritam militiam
perfectissimatus vel ducenae vel centenae vel egregiatus dari dignitas potest.
3) Ex tribunis locutio praeter titulum codicis Theodosiani supra citatum
ihscriptum de testimoniali ex tribunis et pi'otectoribus (ubi nota vocabulum ex
tribunis usurpari pro substantivo singulari numero) in legibus non invenitur,
Rossiusque noster, quem de ea consului, respondit sibi non repertam esse nisi
in titulis tribus urbano (Crescimbeni stato della basilica di S. Maria in Cosmedin
Romae 1719 p. 30 (C. I. L. VI 31979)): Flavius bulicus v(ir) d(evotissimus) ex tri-
bunis et Aquileiensi vol. V n. 1652: Fl. Äparenta . ... ex tribunis et Lugdunensi
apud Leblantium n. 41 (C. I. L. XIII 1855): Flavius Flori . . . ex tribunis qui
vixit amws octoginta et Septem, niilitavi(t) ann. triginta et novem .... et iwdbatns
annorum dedm et octo; praeterea in libello precum a Marcellino et Faustino
•dato ad Theodosium seniorem (Sirmondi opp. 1 p. 154 ed. Venet. (epist. imperat.
Avellana q. d. collectio II § 104 p. 37 ed. Günther)) nobilis domus . . . Severi ex
■ tribunis.
4) (C. I. L. VIII suppl. 17896 v. 3: comites et ex comitibus.)
5) (Observat. epigr. XL (s. weiter unten in diesem Bande).)
432 Observationes epigraphicae N. XXXV.
rensis supra relatus n. 28; nam protector ex tribtmo cum nuUo modo
accipi possit de tribuno deinde facto protectore, cum vel infirai
ordinis tribunus supra protectorem sit (cf. C. Th. 8, 5, 49), recte ita.
vocabitur protector dimissus cum tribunatu epistulari^. Ceterum hie-
loquendi usus non videtur pervenisse nisi, ut ait Constantinus, ad
honores militares: ex consule non est consul codicillarius, sed consu-
latu functus et sie deinceps. Multo minus transferri debet ad officia
minora numquam ita per codicilJos permissa imaginarie, itaque ex
protectore sive ex protectorihuf^ omnino is dicitur qui protector cum
fuisset, esse desiit. Ne in militia quidem contenderim severe eam
legem observatam esse neque usquam usurpari ex tribuno sive ex
tribimis vocabulum de eo qui tribunatum gesserit; sed legitimum
usum vocabulorum ea aetate recte mihi videor definiisse.
Haec ubi sequimur, inter titulos supra relatos primum novorum
protectorum indicium, quod sit anni certi, Aquincensis (n. 7) praebet
anni 287, qui quartus est Diocletiani; ibi enim invenitur praefectus
factus legionis antea protector. Sed fortasse anteriora his suppeditant
scriptores. Constantius Constantini magni pater, qui videtur militare
coepisse imperante Aureliano, secundum Anonymum Yalesianum c. 1
protector primum , exin trihuniis, postea praeses Dalmatiarum fuit;
itaque nisi scriptor suae aetatis vocabulis anteriora enarravit, iam sub
Aureliano protectores ad tribunatum promovebantur. — Diocletianum
auctores cum scribant imperatorem creatum esse domesticos tum
131 regentem (vita Xumeriani 13; Victor Caes. 39) vel adeo comitem
domesticorum (Zonaras 12, 31: ä}J.oi de xopitpa dopeoTixcov avrdv
yev€o{^ai cpaoi)^ non recte inde colligetur eo tempore fuisse milites
Palatinos domesticos dictos, cum id nomen, ut infra dicetur, quarto
demum saeculo medio incipiat, nee magnopere offendit protectorum
vocabulo eo tempore usitato a posterioribus Substitutes esse domesti-
cos; sed sub domesticorum vocabulo antiquos praetorianos latere
eorumque puta tribunatu Diocletianum tum functum esse, parum
verisimile est. Immo haec eo ducunt ante Diocletianum corpus
quoddam extitisse a praetorianis diversum custodiae imperatoris
destinatum et habens ducem suum. Constitutio Diocletiani anni
incerti Cod. List. 10, 48, 2, quae sola jnter eins leges protectorum.
1) Tribunum codicillarem sive houorarium cave confuudas cum tribuno
vacante. Tribunus vacans, ut ex Ammiano potissimum apparet, quamquam
numero non praeest ut praeest non vatans, nihilominus militat; tribunus hono-
rarius aut numquam militavit aut militavit loco diverso et codicillos accipiens
militare desinit. (Vergl. Ges. Sehr. VI S. 274 A. 1 ; A. Müller Philol. 64, 1905-
S. 595.)
t*rotectores Augusti. 433
ineminit, immunitatem confirmans iis qui aiit ex protectoribtis sunt
aut ex pruepositis^ cum proxime accedat ad inscriptionem Gratiano-
politanam a. 269 (n. 5), potest omnino ad antiquos protectores trahi,
sed non minus ad novos ex Ulis ita enatos, ut multae ordinationes
utrisque pariter conveniant. Contra quod in libro de mortibus per-
secutorum (c. 19 cf. c. 18) scripto a. 313/4 Lactantius narrat Maximi-
num vulgo Dazam ab avunculo Galerie primum scutarium factum
esse, deinde protectorem, mox tribunum, denique a. 305 adulescentem
etiamtum Caesarem, ad protectores saeculi tertii parum se accom-
modat, recte omnino ad instituta posteriora, nisi quod in transitu ex
schola scutariorum ad protectores aliquid gratiae dandum est.
Itaque tam titulis quam scriptoribus testibus ab Aureliano inde
corpus fuit protectorum sub duce suo custodiae imperatoris potissimum
destinatum et eminens supra praetorianos. In legibus tamen horum
protectorum mentio certa nulla reperitur ante annum 325^. —
Domesticorum vocabulum non offendi ante Constantium ^, neque ab-
simile veri est utrosque non simul Institutes esse, sed protectoribus
reformatis fortasse ab Aureliano post intervallum, non magnum tamen,
domesticos adiectos. — Protectores et domesticos vere differre et
tam hos quam illos laterculum proprium et sie decem primos suos
habuisse declarant leges duae Honorii C. Th. 6, 24, 8. 9 aperte
coniunctae. Differunt autem ni fallor eo nomine, quod protectores
proprio appellantur qui stipendiis emeritis, domestici proprio qui
nobilitate et gratia ad eum locum perveniunt, qua de re infra dicetur.
Sed diffej?unt ita, ut re omnis diversae originis effectus tollatur et
non solum officia et privilegia, sed ipsa illa vocabula inter nobiles
iuvenes veteranosque ad hunc honorem pariter admissos quodammodo
communicentur. Scilicet qui praesunt iis comites duo appellantur
domesticorum equitum et domesticorum peditum, cum comitis pro- 132
tectorum appellatio perraro inveniatur (C. Y, 8120, 7), praesuntque
hi pariter tam domesticis quam protectoribus; neque de quo cogitavi
domesticos equites nobiles illos esse, domesticos pedites veteranos,
ullo certo argumento fulcitur. Protectorum nomen generale esse et
1) Eius anni est Cod. Th. 7, 20, 4: coniüatenses et ripenses milites atque iwo-
tectores. Anni sequentis sunt ib. 7, 22, 2 et 8, 7, 2 (diese Verordnung wohl
jünger, s. Mommsens Anm. in seiner Ausgabe des Theodosianus) ; anni 328
C. Th. 7, 20, 5. Constitutio a. 313/5 C. Th. 7, 21, 1 memorans eos, qui ex pro-
tectoribus rel ex praepositis vel ex tribunis dignitatem non militia , sed codieillis
impetrarint, etiam antiquiori ordinationi apta est. Id ipsum valet de constitutione
a. 333 C. Th. 7, 22, 5 praeterita potissimum respiciente.
2) C. Th. 12, 1, 38, sine dubio Constantii , fortasse anni 346. Ad eandem
aetatem pertinet locus Ammiani 14, 10, 2.
MOMMSEN, SCHR. YIII. 28
434 Observationes epigraphicae N. XXXV.
domesticis quoque ita tribui, ut soUemniter appellentur protectores
domestici, praeter alia ipsa lex modo citata 6, 24, 9 declarat pro-
tectoribus eadem concedeiis quae paucis ante diebus protectoribus
domesticis concessa essent; sed inde ne colligas protectori veterano
domestici nomen denegatum esse, refragatur tam ducum vocabulum
quam titulus n. 30 protectoris domestici omnino veterani, ut haue
vocabulorum differentiam fortasse initio receptam, sed certo postea
abiectam esse necesse sit. Constitutiones quoque praeter leges aliquot,
quae primum domesticis, deinde veteranis eadem privilegia tribuunt
(C. Th. 6, 24, 6. 8. 9) , promiscue fere appellant modo protectores
domesticos, modo domesticos aut protectores, modo protectores, modo
domesticos solummodo ^, idemque promiscuus usus utriusque vocabuli
testibus tam titulis quam scriptoribus ad sextum saeculum et fortasse
ulterius quoque mansit^. Similiter vocabula adhiberi in titulis recensus
quem dedimus declarat^, neque discedunt auctores, ut Ammianus et
Symmachus*. Quid quod cum in constitutionibus inter has anti-
quissimis inveniatur domesticorum seu protectorum consort'mm a. 34G
(C. Th. 12, 1, 38 cf. 12, 1, 88 et sie fere Ammianus 16, 10, 21. 25, 10, 9)
similiterque j^^otectorum domesticorum scliola a. 364 (C. Th. 6, 24, 3),
utroque loco, maxime hoc aperte uno corpore comprehenduntur tam
1) Protectores domestici a. 364 (C. Th. 6, 24, 3). 366 (C. Th. 8, 7, 9). 416 (C. Th.
6, 24, 9) ; domestici irrotectores : a. 389 (C. Th. 8, 5, 49). — Protectores mit (velj do-
mestici: a. 382 (C. Th. 12, 1, 88). 396 (C. Th. 7, 21, 3). 397 (C. Th. 12, 1, 153). 406
(C. Th. 7, 4, 27); domestici et (ac, atque) lyrotectores : a. 387 (C. Th. 6, 24, 4). 416
(C. Th. 6, 24, 7) et inscr. tituli C. Th. 6, 24 et C. Iust.12,17; domestici se^i (cmt)
protectores: a. 346 (C. Th. 12, 1, 38). 386 (C. Th. 8, 8, 4). — Protectores nude praeter
constitutioQes a. 346 anteriores omnes (vide p. 433 n. 1): 353 (C. Th. 7,21, 2). .364
(C. Th. 7, 20, 8). 368 (C. Th. 8, 5, 30). 369 (C. Th. 13, 1, 7). 382 (C. Th. 9, 27, 3).
385 (C. Th. 13, 1, 14). 390 (C. Th. 10, 22, 3). 416 (C. Th. 6, 24, 9). 420 (C. Th. 7, 10, 3).
426 (C. Th. 4, 10, 3). — Domestici nude: a. 362 (C. Th. 6, 24, 1). 364 (C. Th. 6, 24, 2).
393 (C. Th. 6, 24, 5). 395 (C. Th. 6, 24, 6). 416 (C. Th. 6, 24, 8; 6, 25, 1). 432 (C. Th.
6,24,11). 433 (C. Th. 8, 1, 17). Theodosii II (Nov. eins 21; C. Tust. 12,17,3).
lustini a. 519 (C. Just. 2, 7, 2.'), 3). lustiniani (C. Tust. 12,17,4). Quibusdam loeis,
ubi domestici soli appellantur, iure ambigitur, utrum protectores veterani item
comprehendantur, ut 6, 24, 2, ubi domesticorum filii referri inter domesticos
iubentur. Sed ii pauci sunt et ut eos demas, quod supra posuimus in suo statu
nihilominus manet.
2) Leges Theodosiano codice posteriores quae horum mentionem faciunt
numero paucae domesticorum vocabulo solo utuntur; sed protectorum quoque
aetate lustiniana et post eam in usu mansisse Procopius et auctores Byzantii
alii declarant, idemque habent tituli n. 24 anni 518 et n. 38 anni 583.
3) Protector domesiicus quater reperitur n. 23. 25. 28. 30, protector passim.
4) Vegetius protectores non nominat, nominat domesticos 3, 10: quis comes,
quis iribiinus, quis domesticns.
Protectores Augusti. 435
nobiles quam veterani. Itaque unum genus hoc fuit officialium ex 133
parte adsumptum propter natales, ex parte propter militiam Vete-
ran am.
Consortium protectorum (hoc vocabulo deineeps significabimus
universos tam veteranos quam nobiles) quomodo constitutum fuerit,
parum constat. Duo fuerunt genera militantium infra palatium
(C. Th. 16, 5, 42), alterum scholarum sub magistro officiorum constitu-
tarum scutariorum gentilium armaturarum, alterum hoc domesticorum
comitibus oboediens, et propterea opponuntur hi scholari militiae in
legibus a. 346 (C. Th. 12, 1, 38) et 366 (C. Th. 8, 7, 9) et in Xotitia
Dignitatum, significaturque universitas, ut modo vidimus, vocabulo
consortii similibusque. Sed mox scholarum vocabulum ad hoc quoque
genus porrigitur usurpatum ab Ammiano (26, 5, 3: domesticorum
praefuit scholae; 14, 7, 9: scholis palatinis et protectorum cum scutariis
et gentilibus) et in constitutionibus luliani (C. Th. 6, 24, 1 a. 362:
domestici per singidas quasque scJioIas), Yalentiniani (C. Th. 6, 24, 3
a. 364: protectorum domesticorum schola)^ Theodosii II (C. Th. 6, 25, 1 :
ex devotissimis domesticorum scholis), Bipertiti, scilicet equites alii,
alii pedites cum protectores ab ipso initio videantur fuisse, duae
scholae equitum altera, altera peditum certo testatae non sunt nisi
in constitutionibus saeculi sexti (Cod. lust. 2, 7, 25, 3. 12, 7, 4. 5).
Eodem num spectet pluralis in legibus supra citatis luliani et Theo-
dosii II usurpatus, dubium est, cum singulari utantur Yalentinianus
et titulus Cyzicenus n. 29; rectius fortasse eam sermonis inconstantiam
inde e:xplicabis, quod propter instituti condicionem vere gemellam
protectores proprio et domestici proprio et pro uno consortio haberi
potuerunt et pro duobus. — Protectores collegas se appellant in titulo
supra n. 29 et apud Ammianum 15, 3, 10. c. 5, 22. 18, 8, 11. —
Actuarium protectorum nominat titulus n. 44 (cf. Cauer in hac Eph. IV
p. 430).
Ad protectoratum pervenitur, ut ait constitutio Yalentiniani (C.
Th. 6, 24, 3), variis itinerihus^ id est, ut ibidem innuitur, aut propter
emerita stipendia aut favore praesertim nobilitatis. Illam causam
Constantinus enuntiat in lege a. 328 (C. Th. 7, 20, 5) memorans vete-
ranos protectoria dignitate cumulatos, et diserte Symmachus ep. 3, 67
Firmum domesticum suum militiae stipendiis cum honestate perfunctum
commendans amico legitima praemia desiderantem: huiusmodi quippe
veteranis p-aerogativa dehetur, ut Ulis protectorum dignitas tamquam
jn-etium lonxji lahoris accedat. Alia plura composuit Gothofredus ad
C. Th. 1. c. Certa exempla et scriptores suppeditant et tituli. Ita
Gratianus pater imperatoris Yalentiniani (nati a. 321) natus apud
28*
436 Öbservatiönes epigraphicae K XXXV.
Cihalas ignobili stirpe oh validi corporis rohur post dignitatem pro-
tectoris atque trihuni c^mes praefuit rei castrensi per Africam (Ammia-
nus 30, 7, 2. 3; cf. Yictor epit. 45). Item Antonius memoratas apud
Ammianum (18, 5, 1) ad a. 359 ex mercatore opulento ratmiarhis
apparitor Mesopotamiae diicis, tunc jirotedor^ miles est ex duciano
ad protectoratum evectus, nee dubium est a regeneratoribus imperii
134 Diocletiano Constantinove ducibus omnibus permissum esse, ut ex
officialibus suis principem crearent eundem militem ^ et transacto officio
cum protectoria dignitate dimittendum. Sed eins instituti Notitia
dignitatum scripta sub Arcadio et Honorio^ tantummodo rudera mon-
strat. Scilicet postquam Constantius ni fallor* agentes in rebus instituit
constitutos sub magistro officiorum, plerisque magistratibus maioribus
principes officiorum ex agentium schola deputati sunt, et quo tempore
Notitia scripta est, ut in Occidentis partibus nulli duci permittitur
principem scholae ex suo officio adsumere, imminuto scilicet iure
ducum Stilichonis potentia, ita in Oriente quoque cum reliquarum
dioecesium duces principem accipiant de schola agentium, in bis
Mesopotamiae, quem sub Constantio antiquo iure usum esse vidimus,
mansit antiqua ordinatio in solis dioecesibus Thraciarum et Illyrici,
ut ibi princeps scholae ex duciano officio profectus comphta militia^
ut ait Notitia, adoret protector^. Herum protectorum ex militia pro-
fectorum exempla tituli quoque suppeditant, rari ii, cum hac aetate
cursus bonorum perscribi fere desierint, sed luculenti:
n. 14 ordinarms leg. II Italicae Dmiensnim — protector^
n. 43 miles leg. XI Gl. — (miles leg.) lanciarionim — protexit
a. V — misstis — pracf. leg. II Herculiae annos II menses VI
1) Non recte Marinius iscr. Alb. p. 70 eumque secuti alii hinc effecerunt eo
tempore ducem Mesopotamiae protectores suos habuisse.
2) (Vergl. hierzu und zum folgenden die unten abgedruckte Abhandlung:
Trinceps officii agens in rebus' (Observ. epigr. XXXIX).)
3) (Vergl. Ges. Sehr. IV S. 558 ff.)
4) (Vergl. jedoch Hirschfeld Sitzungsberichte der Berl. Akademie 1893 S. 422
(Kl. Sehr. S. 625).)
5) Protectorem quod traditur (Not. dign. Orient. XXXIX 37. XL 38. XLI 41.
XLII 45) constat aut ita emendandum esse aut fortasse scribendum pi'o protectore.
Ad antiquam Ordinationen! hoc quoque aliquatenus redit, quod secundum Notitiam
dignitatum princeps officii ducis deputatus ex schola agentium in rebus trans-
acto officio *ducenariu8 adorat'; scilicet post Institutes agentes in rebus ducenariatus
a protectoria dignitate divulsus tum fere iis datus est cum qui eos praecesse-
rant ad protectoriam dignitatem admissi essent. — Vitalianus, quem Ammianus
25, 10, 9 ait militem e numero Herulorum (qui in Notitia dign. iuter auxilia
Palatina comparent) domesticorum consortio adiunctum esse, non tarn pro
veterano quam speciali gratia promotus est, fere ut Daza (vide p. 433).
Protectores Augusti. 437
— vixit a. XLV. In legione hunc memisse per aiinos c. XX
in adnotatione demonstravi,
n. 30 (miles leg.) lovianorum a. XXVIII — protedor domesticus
a. VI — praefectus lanciariis seniorihus — (sequuntur ho-
nores alii) — vix. a. LXXV,
n. 37 miles leg. I Mincrviae a. V — niiles leg. XI a. IV — miles
leg. lanciariae a. V — protedor a. V — vixit a. XXXVIII,
n. 29 eques vexülatimiis Fesianesae (?) a. XXIII — proteetor a. V.
Hoc nomine protectoratus duobus modis coniunctus est cum in-
stitutis militaribus saeculi melioris. Primum quod demonstravi cum
secundum illorum titulorum edebam militiam legionariam saeculo
secundo tertioque ita factam esse annorum quinque et viginti, ut
milites stipendia mererent ordinaria XX, immunia Y, aperte in pro-
tectoribus bis quodammodo duravit, quamquam iidem tituli ostendunt
spatia non anxie retenta esse, sed pro saeculi labentis licentia modo
aucta inveniri, modo imminuta. Potest etiam per gradus res pro-
cessisse; fortasse cum protectores novi primum fierent selecti tantum
veterani, praesertim qui ordines duxissent, eum locum ceperunt,
postea vero honor vulgatus est. — Deinde quod praetorianos Dio-
cletianus imminuit, Constantinus abolevit, aperte fecerunt, quoniam 135
praetorianis carere poterant propter protectores; nam pari loco utrique
sunt non solum eo nomine, quod corporis custodia principis tam
praetorianis incumbebat quam protectoribus, sed item propter originis
paritatem. Scilicet cum a Severo inde milites lecti ex legionibus in
praetorium transferrentur , id ipsum in protectores quoque cadit.
Itaque inter titulos praetorianorum quos habemus qui fortasse recen-
tissimus est C. VI, 2759 militis cuiusdam cortl X pretorie, qai militahit
legione Mesiaca (XI Claudia?) ann(i)s V, inter lanciarios annis XI,
in Pretoria ann\is\ . . . , eum non mirabimur proxime accedere ad
supra recensitos protectorum. Quid quod fortasse non casu accidit,
quod eaedem fere legiones, quae in hoc titulo comparent, etiam
protectores illos dederunt, ut ex iis praecipue Constantinum conicias
primum praetorianos, deinde protectores adscivisse. Hoc solum igitur
mutavit praeter nomen, quod cum antea legionarii paucorum stipen-
diorum in praetorium transferrentur ^, iam stipendia plus minus viginti
1) Tituli legionariorum saeculi tertii in praetorium translatorum, quos com-
posuit nuper Oscar Bohn {über die Heimat der Prätoi'ianer. Berolini 1883 p. 13),
stipendiorum numeros adscriptos habent hos (urbani sunt omnes et sexto volu-
mine comprehensi): X: n. 2697; IX: n. 2437; VI: n. 2605. 2672. 2772; V: n.2673;
IV: n. 2785. 2977; II: n. 2601 (cf. n. 2758). Ipsara translationem Bohnius censet
post Severum raro tantum usu venisse sine causa; nam qui ex militia minus
438 Observationes opigraphicae N. XXXV.
requirebantur. — Ita quod supra posui sublatum praetorium a Con-
stantino coniunctum esse cum institutis vel potius reformatis pro-
tectoribus, videor mihi satis comprobavisse et rei militaris reformatio-
nem Constantinianam ita aliquatenus elucidavisse.
Restat altera causa protectoris creandi in lege Valentiniani,
quae varia itinera ad protectoratum ducentia ingenue admodum
declarat, ita significata, ut protectoribus veteranis opponantur
protectores facti vel suffragio vel potentia vel gratia. Potuit addi
vel natalihus) certe a. 364 lege (C. Th. 6, 24, 2) sanctum est,
ut domesticorum filii et propinqui impuberes statim inter domesticos
referrentur itaque iusta aetate impleta hoc loco militarent. Ad id
genus supra rettulimus Maximinum Galerii Caesaris sororis filium.
A Constantio inde exempla abundant, propterea tantum opinor,
quod eius aetatis res gestas longe accuratius et plenius traditas
habemus quam per tempora Diocletiani et Constantini. Qui nominatur
^ab Ammiano 14, 10, 2 ad a. 354 Herculanus protector äomesticus,
Uermogenis ex magistro eqiiitum filius nequaquam ex veterano pro-
tector factus est, nee magis lovianus comitis domesticorum Yarroniani
filius, qui natus a. 331 et a. 361 etiamhim protector domesticus (Ammia-
nus 21, 16, 20) post triennium primum in eorum consortio locum
tenens (Amm. 25, 5, 4), miles tamen etiamtum (Themistius ad lovianum
136 p. 66: aixjuoqpÖQog) Imperator creatus est. Ipse Ammianus ingenuus.
ut ipse ait (19, 8, 6), natus c. a. 330 protector domesticus (15, 5, 22)
per a. 353—357 officia publica executus est.
Quos supra adlegavi nobiles sunt originis Romanae. Pari modo
alienigenas, Germanos maxime labente saeculo militiam Romanam
suscepisse insigni exemplo declarat titulus Treverensis n. 35 ^. Is
enim quinto fortasse saeculo, certe non ante quartum positus est
adulescenti ex gente regia Burgundionum oriundo^ Hariulfo, qui
honorata ad altioiem gradum pervenerunt, saepenumero de illa silent, ut cen-
turiones facti de gregalibus stipendiis; item evocatos cum constet omnes in
ordine meruisse, longe plurimi eorum evocationem solam ponunt. Sane verisimile
est gratiam multum in translatione valuisse, neque omnes praetorianos antea in
legione meruisse contendo; sed iure id mansisse Constantiniana quoque refor-
matione confirmatur.
1) (Vergl. auch Mommsens Bemerkungen zu der britannischen Inschrift
Eph. epigr. 9, 1030: memoria Voteporigis protectoris in 'Chronica minora' III p. 727.)
2) Regalis gentis Burgundionum, id quod in titulo legitur, respoudet locis
Ammiani 16, 12, 23 seq.: ductabant populos (Alamannos) Chnodomarus et Serajno
eoßcdsiores ante alios reges . . hos sequebantur potestate j^roximi reges numcro quin-
que regaksque decem et optimatum series magna armatornmque milia triginta et
quinque (similiter 17,12,9: Zizais etiam tum regalis. 18,2,13: reges omnes et
regales et regulos. 27,10,1: Alamannus regalis Batuio nomine; cf, 17,13,24).
Protectores Augusti. 439
defunctus est protector domesticus annum agens vicesimum primum.
Miilti sine dubio ex Germanis in re publica Romana eorum temporum
summos honores militares adsecutis simili modo per protectoratum
cursum bonorum ingressi sunt.
Hoc modo ad protectoratum evecti cum iam Valentiniani lege
illa pro loco quinquagenos 'solides solvere iuberentur protectoribus
veteranis gratis creatis^, consentaneum est tempore procedente vete-
ranos protectores exolevisse et protectoratum venalem factum non
tam nobilitate et gratia parari quam pecunia. Res quo pervenerit
saeculo sexto, diserte explicat Procopius bist. arc. 24: eioi de xal
exEQOi Tcbv Ev jiaXajUp noXXcb äiicoregoi, ejiel xal TiXeico rö drjjuooiov
avToig /0Q7]yeTv sToßer, äre xal jueiCco xaran&eToi zov rfjg orgaTeiag
övojuaiog rd Tijuijjuara, oi di] dojueorixoi re xal nQOTrjXXogeg ejiixalovv-
rai xal dvexa^ev djueXhrjroi elot jioXejuicov egycov rd^ecog ydg xal
jTQOowTiov evexa /uovov ev jiaXaiiq) elco&aoi xaxaXeyeo^ai. Id cum a
calumniatore proferatur licet non pro vituperio (lustinianum enim
non ob corruptam militiam reprehendit, sed ob debita militibus illis
stipendia fraude intercepta) , verum esse ipsae leges declarant. Tta
Tustinus Imperator (C. lust. 2, 7, 25, 3) beneficii causa fisci patronis
ius tribuit singulis annis singulorum domesticorum equitum peditumque
nominandorum, ut pro singulis bina solidorum milia 'nihilque amplius'
comitibus eorum dependant.
Stipendium protectori multo largius datum esse quam militibus
reliquis ex supra dictis colligitur et ex ipsa re satis patet. Antiquum
Stipendium sestertium ducenorum et ipsum fortasse aliquamdiu duravit
ut durare potuit re nummaria tota mutata, scilicet in dignitatis voca-
bulum conversum. Diu tamen ne hoc quidem mansit; nam posteriore
aetate protectores ducenariorum vocabulo amplius non utuntur. Id
redit opinor ad institutionem fortasse Constantii scholae agentium in
rebus, cui et pars officiorum tradita est antea a protectoribus ad- 137
ministratorum et proprium quodammodo factum vocabulum ducenario-
rum (p. 425 adn. 1).
Dignitatem protectores in Universum perfectissimatus videntur
habuisse, qui adscribitur in titulo n. 26. Decem primi tamen utrius-
que ordinis ex lege a. 414 (C. Th. 6, 24, 7 cf. 8. 9) et alii quidam
Explicat vocabulum grammaticus de difFerentiis apud Hagenuni auecd. Helvet.
p. 277: inter regem et regalem hoc interest, quod ref/ius pner est '^regalis, 'rex^ qui
regit regnum (sie enim verba legeuda et distinguenda esse apparet ab editore
parum intellecta). Cf. Waitz deutsche Verfassiingsgeschichte 1 ' p. 305.
1) Redit idem, cum protectores ad officium promoventur: veteranis datur
immune, a promotis gratia (ii enim aperte intelleguntur) sportulae exiguntur
(C. Tb. 7, 20, 13).
440 Observationes epigraphicae N. XXXV.
(6, 25, 1) clarissimatum obtinuerunt, qui adscriptus est in titulo n. 34.
— Ut notariatus maioris dignitatis cum tribunatu, ita inferioris ordinis
notariatus cum protectoratu legitime coniunctus fuit; id quod et
titulus n. 34 testatur et constitutiones anni 381 C. Th. 6, 10, 2. 3.
Ibi enim cum notariatus tres gradus enumerentijr, scilicet qui exeant
cum honore aut proconsulatus aut vicariatus aut consularitatis, primo
et secundo loco constituti trihimi et notarii dicuntur, tertio domcstici
et notarii.
Officio protectorum quamquam hac quoque aetate divini lateris
custodia comprehendebatur et saepenumero tamquam speciale pro-
tectorum Privilegium memoratur ius purpuram sacram adorandi, id
est ipsum imperatorem adeundi, magis custodia ea scholaribus com-
missa est, et vere ob aliam causam protectores instituti esse videntur,
scilicet ut munera publica capesserent, Interim autem, donec caperent,
publica negotia secundum iussa principis exequerentur. Utrumque
egregie explicat qui ipse protectorium locum tenuit Ammianus 16,
10, 21: provectis e consortio nostro ad regendos milites natu maiorihus
adulescentes cum (ürsicinum magistrum militum per Orientem) sequi
iubemur, quidquid pro re publica mandaverit impleturi; addi potest
alter locus 15, 5, 22 de eodem Ursicino misso magistro militum in
Gallias trihunis et protectoribus domesticis decem, ut postularat, ad
iuvandas necessitates publicas ei coniunctis. Eiusmodi mandata exe-
quentes protectores cum passim reperiantur, quaenam ea mandata
fuerint exponere nihil attinet. Promotos autem esse protectores
domesticos Ammianus ait ad regendos milites'^. Scilicet fiunt alii prae-
fecti legionis, ut facti sunt duo in titulis n. 30. 43 memorati, alii tribuni,
ut qui nominatur apud Ammianum 18, 3, 5 ad a. 359 Valentinus ex
primicerio protectorum tribiinus (cf. item 30, 7, 3) , itemque ait lex
a. 432 (C. Th. 6, 24, 1 1 = C. lust. 12, 17, 2) primicerium eorum tri-
bunatum accipere solere. Accuratius ne haec quidem persequemur,
cum pendeant a quaestione non facili de cursu bonorum militarium
qui fuit saeculo quarto.
Hoc autem non praeteribimus, quamquam intellegenti per se
patet, totius instituti Constantiniani causam et rationem hinc pendere.
Scilicet postquam senatores et omnino nobiliores a temporibus inde
Gallieni militare desierunt, duces fere ex gregalibus sumebantur; et
passim ea aetate primipilares similisque condicionis veterani inveniun-
tur provecti ad honores maiores. Eorum igitur seminarium protectores
1) (In neuerdings gefundenen Papyri wird von zwei Kommandanten einer
in Ägypten lagernden Ala der eine als ex protectoiibus, der andre als i| djio (so)
TiQoxrjicTÖQcov bczeichnet (Wilcken Chrestomathie I S. 407 A. 5 und N. 464).)
Protectores Augusti. 441
sunt veterani, nimirum destinati, ut ait Ammianus militibus regendis.
Alterum autem genus protectorum, sive id Constantinus ipse adiecit
sivc filii eius, eo redit, quod Constantiniana aetate nobiles rursus
admissi sunt ad militiam interdictione Gallieniana ita temperata, ut
tarn veteranis ex gregalibus quam nobilibus hominibus milites regendi
permitterentur. Et quamquam postea res eo deducta est, ut pro-
tectores natalibus claris potissimum crearentur fisci ditandi causa, 138
graviter errabit qui eorum admissionem ipsis vocabulis ducum militum-
que testatam ad abusum solum trabet neque in ea agnoscet consilium
vere imperatorium et cum rei publicae reformatione perficienda
coniunctum, ut nobiles homines neque soll eam administrarent neque
ab ea arcerentur. Tenemus igitur in hoc instituto rem gravissimi
momenti et rerum scriptori, scilicet eo nomine digno, utilissimam;
ipsam ut exequamur, tenuitas commentariorum horum epigraphicorum
non admittit.
Protectoratus ex castrensi aulicus factus sui dissimilis ita fere
evasit, ut dissimiles fuerunt Zeno et Anastasius Diocletiani et Con-
stantini. Sed ea rei militaris mutatio, cuius haec protectorum pars
est, utrum etiam protectorum vocabulis et institutis vestigia sua im-
presserit, quaeritur. Tituli tres duo ex sepulcreto Concordiensi
saec. Y incipientis^ eruderati n. 27 protectoris de numero armigerorum
et n. 59 (vide infra) domestici de numero Batavorum seniorum tertius-
que ex Asia n. 24 protectoris numeri Mar tensium anni 518 quos pro-
posuerunt protectores domesticos non comitibus domesticorum parentes,
sed relatos ad numeros certos, de iis auctores legesque huius aetatis
tacent, quodque dixi duos illos edens (C. Y p. 1050) protectores hos
longe discedere a notis praeterea neque satis de iis liquere, adhuc
verum est. Fortasse ad hos respiciens lustinianus in legibus C. lust.
2, 7, 25, 3 et 12, 17, 4 protectores domesticos vulgo notos nominat
domesticos praesentales.
In regno Italiae quod Theodericus formavit ut pleraque alia
instituta Romana etiam protectores domesticos mansisse auctor est
Procopius^ confirmantque epistulae Gassiodorianae; nam et comitum
1) Gerte eo ducunt quicumque tituli in eo sepulcreto reperti sunt cum anno
adscripto (C. I. L. V p. 1058), neque adsentior Rossio {Bnll. cristiano 1874 p. 142)
titulos tribuenti epochae posteriori.
2) Hist. arc. c. 26, (27): 'haXlav Oevdsgixog iXcov rovg iv xm Tm^rjg nalaTiq)
azQaxevo{i.evovg avtov eiaos, ojicog xi diaoco^oixo xrjg jioXixeiag xfjg naXaiäg ix^og, (liav
oLTiohjiMv ovvxa^iv ig rjfxegav (= singulas annonas diurnas) eho-oxm' ^oav dk ovxot
7ia^iji/.t]&sig äyav , oc xe yäo oiIevxkxqioi y.a?.ovf.ieroi xal öof.i£oxixoi xai oxoXaQioi iv
avxoTg rjaav, otg dt] ä/do ovöev vjieW.eiJixo i) x6 xfjg oxQaisiag ovofia fwvov, y.al ^
442 Obscrvationes epigraphicae N. XXXV.
domesticorum eo tempore inter illustres numeratorum in iis adsunt
formulae^ et primicerii eorum, qui iam domesticus appellatiir xax
139 e^oxrjv item ad illustrissimatum evectus^, et ipsarum scholarum duaium
mentio fit equitum et peditum Stipendium ex publice accipientium'^
Appellantur solo domesticorum vocabulo; protectorum apud Gothos
non reperitur.
E contrario apud Vandalos domestici qui certum in re publica
locum obtineant nulli repcriuntur*. — Francici regni domestici^ si
quidem expressi sunt ad rem publicam Romanorum, ad protectores
domesticos imperatoris redigantur necesse est; poteruntque aliquo
modo comparari militibus illis aut propter stipendia emerita aut propter
genus insignibus selectis ad regia iussa exequenda. Sed quidquid
instituto Romano proprium est et formae certae, ut sunt comites
domesticorum et equitum peditumque scholae aliaque plura cum apud
Francos non inveniantur, e contrario cura villarum praediorumque
regiorum tarn Francicis domesticis propria sit quam a protectoribus
domesticis Romanis alicna, equidem crediderim hos originis esse Ger-
manicae et vocabulo tantum Latinos.
Domestici de quibus egimus cum propterea ita appellentur, quod
versantur in domo imperatoris (C. Th. 6, 24, 8), de domesticis priva-
torum quaedam addenda sunt, quoniam ii et ipsi inter officia certa et
ovvia^ig avtrj ig xo äjio^rjv djio/QMoa [xöhg avxolg, äjieg eg rs Jiaidag xai djioyöj'ovg
OevÖEQixog avTovg nagaTieixnEiv sxelevas. Hoc ita vidctur accipieuduin esse pro-
tectoris filio in idem corpus recepto secundum legem a. 364 (snpra p. 438) non
suum Stipendium datum esse, sed successionem solam paterni.
1) Fonnula comitivae domesticorum est var. 8, 12, comitivae domesticorum
vacantis var. 2, 15, 6, 11 (vergl. Ges. Sehr. VI S. 403).
2) Var. 10, 11,3 (cf. 12,2): primiceriatus qui et domesticatus nominatiir ab
indictione XIV tibi conferimus dignitatem. Vide supra p. 440.
3) Var. 1, 10, 2: domestici j)atres equitum et peditum, qid nostrae utdcie cidentur
iugiter excubare .... 7iobis sappUcatione conquesti sunt, ab illo arcario praefectoruni
pro emolumentis sollemnibus nee integri ponderis solidos percipere et in numcro
gravia se dispendia sustinere. Patres vocabulum varie teniptatum ideo adiectum
est, quod domestici filii salario carent.
4) Nam quod rex Geisericus cum quodam ex proceribus loquitur in'aescntibus
episcopis atqiie domesticis suis (Victor Vitensis 1, 6, 19) , aperte aulici saeculares
ita significantur, similiterque accipiendi sunt domestici ibidem 1, 11, 35 et 2,
7, 24. Mio loco 3., 27 = 5, 4 idem vocabulum iam sublatum est utpote inter-
polatum.
5) De iis plcuc exposuit Waitzius deutsclie Verfassungsgeschichte II ^, 2
|). 45 seq.
Protectores Augusti. 143
publica rccepti ambiguitatem gonerant, cuius qui fortasse haec cura-
biint videntur admonendi esse^.
Officia publica qui administrant, iis praeter officialcs mercede con-
ductos adsunt comites ordinis honestioris, qui licet opcram dent in
re publica administranda et propterea iam liberae rei publicae aetate
de publice salarium accipiant, vere neque officiales sunt neque magi-
stratus, unde Xotitia Dignitatum utrosque recensens hoc gcnus plane
omisit. Propius tarnen ad magistratus accedunt; unde corpora iuris
(Dig. l, 22; Cod. Theod. 1, 35; Cod. lust. 1, 51) de iis agunt in fine
tractatus de magistratibus publicis populi Romani. Inter adiutores
eos cum per multum tempus nuUus emineat et certum in re publica
locum teneat praeter adsessorem, postea duo alii ad hunc accedunt
domesticus et cancellarius; quo pertinent tituli modo citati utriusque
codicis de adsessoribus, domesticis et cancellariis. Et ut cancellarium
omittamus, domestici huius^ ex matriculis quae supersunt una meminit
ab imp. Anastasio ad ducem Libyae Danielem data^) his verbis: xad^ 140
exaoTov eiog [jiaQEXovTai] . . , ex Jidvxcov töjv äQi^^cbv . . . diacpOQOig
xaxä Ttjv ä[^l]a[v] ji[Qoo](ji)7i[o]ig . . . ovrcog' ovvxa'&edQM lov jieql-
ßXejiTOv dovKog vofjuiojuara) god' ' dojueoTi?(q) tou avrov vo(juiojuaTa) Qxg'
(vel Qxy')' xavKelXaQicp xov avzov vo(fXLo^aTa) kö' (vel Q^')^- Quem
locum tenuerit, non facilis indaginis est; crediderim tamen eum pro-
prium fuisse eorum qui milites regunt. Sane domesticos sensu latiore,
familiäres dico in domo versautes, potentior quivis habuit nee statim
ubi domesticorum ita mentio fit legitima vocabuli significatio ad-
mittenda est^. Certa autem exempla domestici illius adsessori com-
parandi quantum vidi continentur in re militari^. Habuerunt domesti-
1) (Vergl. Seeck 'Domesticus' in Paulys Realenzyklopädie, 2. Bearb. V 1'296.)
2) Egit de domestico hoc Gothofredus ad C. Th. I, 12 (iam 35) et iu paratitlo
et ad 1. 3 solita doctrina, non solita felicitate. Conferri poterunt item iuterpretcs
ad Ammianum 15, 6, 1.
3) C. I. Gr. 5187; Paulus Krueger Kritik des Justinianischen Codex p. 191;
optime Z. a Lingenthal in actis acad. Berolinensis minoribus 1879 p. 137. (141/2). —
Aetatis lustinianae matriculae quotquot supersunt (composuit eas Krueger 1. c.
p. 138) tarn praefectorum praetorio et praesidum quam ducum domesticum non
habent.
4) (Vergl. Ges. Sehr. VI S. 444). -
5) Ita quem domesticum suum supra p. 435 vidimus appellare iSymmachum,
Firnius sine dubio ita accipiendus est (cf. idem ep. 2, 71); neque aliter accipiemus
in lege a. 380 (C. Th. 3, 6, 1) administrantiiim filios nepotes propinquos participes
domesticosque, item fortasse in coniuncta lege C. Th. 8, 15, G et in tertia 6, 28, 3.
6) Inveniuntur sane constitutiones quae cum ad domesticos hos videantur
reterendae esse, ut C. Th. 1, 35, 3 = Cod. lust. 1, 51, 8 et C. lust. 1, 51, 3. 4. 9,
generaliter eos iudicibus, id est praeßidibus adscribunt. Titulum corporis Theq-
444 Observationes epigraphicae N. XXXV.
cos magistri militum, ut Silvanus a. 355 apud Aramianum 15, 6, 1;
Aspar a. 431 apud Procopium bell. Vand. 1, 4, (7): 6 de xCov änoQQrjrmv
"AojiaQi ecprj xoivcovbg elvar dojueonxov de romov rfj ocpetega yXcbxxj]
xaXovoi 'Pcojuaioi; Belisarius Solomonem ib. 1, 11, (5): I^oXöjucov, og
Ti]v BeXioagiov enexQoneve oxQaxrjylav öojbLeoxixov xovxov xaXovoi 'Pco-
judioi. Plures domesticos magistrorum militum adiutores apud Byzan-
tios scriptores inventos composuit Ducangius in glossario Graeco s. v.
Item habuerunt domesticum magister officiorura (Ammianus 30, 2, 11);
comes domesticorum (Nov. Theodosii II 21 = C. lust. 12, 29, 1); dux
Libyae (Daniel supra citatus et Yitalianus, de quo mox); dux Sardi-
niae (C. Th. 9, 27, 3 a. 382). Addi poterunt opinor ex institutis
Theoderici domestici comitis Gothorum nee non et vice domini (var. 5, 1 4),
domestici comitum accipientes praeter annonas sex annuos solides
ducentos auctoque deinde stipendio ducentos quinquaginta (var. 9, 13);
certe et salarium eo ducit et vice domini appellatio recte convenit
domestico nostro^ Commendat praeterea eam coniecturam, quod
constitutionis a. 417 (C. Th. 8, 1, 16 = C. lust. 1, 51, 6) ad Yitalianum
ducem Libyae datae verba nemo de numerariis tili officii seu domesticis
vel scriniariis sive adiutorihus lustinianus commutavit ita: tiemo de
domesticis ditcum vel comitum militarium^ officiis eorum connumeratus ;
nam ut scripturae primitivae domestici nullo modo accipi poterunt
de domestico constitutionis Anastasianae, ita quae Tribonianus inter-
polavit et recte ad eum referuntur et id ipsum quod supra posui
141 enuntiant. — Sed ut haec video ulteriore examine indigere neque
fortasse domestici privatorum iidem fuerunt aetate Constantini et
aetate lustiniani, ita quae exposui sufficient ad declarandam diversi-
tatem quae intercedat inter imperatoris protectores domesticos et
domesticos magistrorum ducumque. Sed tarnen tituli solum domestici
nomen habentes, quorum quos collectos habui subieci:
54. Agrecius domesticus vixit annos XXXIII. — Christiani.
Yiennae. C. XII, 2103.
55. Evoxd^iog dojueoxixog. Cyrrhi. C. I. Gr. 8897.
56. ^lörjXiog dojLt(eoxixog). — Smyrnae. Anni 533. C. I. Gr. 9276.
57. Fl. Alatancus dornest. — Christiani. Concordiae. C.
V, 8738.
dosiani qui huc pertinet si integrum haberemus, certius omnino de domesticis
iudicaremus. — A matrieulis ducum, quos per Africam lustinianus constituit
(C. lust. 1, 27, 2), quod domesticus abest, factum esse potest ad impensas ofticioium
minueudas.
1) (Vergl. Ges. Sehr. VI S. 443 A. 5.)
Protectores Augusti. 445
58. Flabius Abus domesticus. — Christian!. Masculae. C.
VIII, 2272.
59. Fl. Garpilio domesti(cus) de num(ero) Bal(avoriim)
sen(iorum). — Christiani. Concordiae. C. V, 8743.
GO. FI. Faustinianus v(ir) d(evotissimus) dom(es)t(icus). —
Anni 423. In agro Florentino. CXI, 1731.
61. 6 XajLiJiQforaTog) doju(eoTixog) 'Icodvvi]g. — In Galatia. C. I.
G. 9253.
62. Leo ex domestico. — Anni fortasse 411. Salonis. C.
III, 2656.
63. em'Iavovagiov rov evöo^ordrov najQiy/iov IxTiodrj y.al Uavlov
Tov /.a/Li7iQ0T(dT0v) öojusoTixov. — Corintbi. C. I. Gr. 8824.
64. oijjLia [d]ojLieaTixov ^lUnnov (natusin Galatia, vixit a. XXXIII).
— Christiani. Romae. C. I. Gr. 9579.
ita comparati sunt, ut ad utrum genus referas plerumque ambigas.
Nam domestici nomen ubi subiunctum est alteri hominis maioris
dignitatis, ut n. 63, intellegitur sine dubio is de quo modo egi; e
contrario domcstknm de ntimero Batavoriim senioriim n. 59 vix erit qui
secernat a in'otectore de numero armiyerorwn. Itaque de reliquis anceps
iudicium est.
(Additamentum ad obs. XXXY). In laterculo quem dedi 647
p. 419 seq. protectorum Augusti ad n. 4 addi debuit supplevisse
Borghesium opp. 8 p. 138 [Maxen]ti Äug. Sed praefero supplemen-
tum inventum a Bormanno.
Addendi sunt ad laterculum eum tituli hi:
54. Fl. Gaudentius v(ir) d(evotissiraus) p(ro)t(ector) l(ateris)
d(ivini) et Honorata coniux d(e)p(osi)t(a) n(onis) Sep-
t(enibribus). — Romae ad viam Salariam rep. non loco
antiquo. Edidit lapide expressum Rossius noster huU. della
comm. arch. munic, l (1873) p. 51 tab. 3, item hiälettino
cristiano a. 1873 p. 32 (C. I. L. VI 32940). Titulus, cuius
idem amicus me admonuit, cum sit saeculi fere quarti, notabile
est plenam vocabuli formam etiamtum reperiri (v. p. 426).
55. Fl. lulianus ex protectore et ex praepositis. — Salonis
arca rep. a. 1880. Glavinic hüll. Balmato 6 (1883) p. 83 (inde
Frankfurter apud Hirsch feldium arcli.-epiyr. Mitth. 8 p. 117
(C. I. L. III 8741}). Mira est numerorum inconstantia, cum
446 Observationes epigraphicae N. XXXV. XXXVI.
pariter scribi potuerit aut ex protectorihiis et ex praepositis
aut ex protectore et ex praeposito.
Commemorari item debuit titulus urbanus adservatus in museo
Yaticaiio (Mur. 372, 1 = Borghesi opp. 8 p. 409), iam mea causa
recognitus ab Ilueiseno, qui ectypum misit, hie (C. I. L. YI 32946):
nüravili benignitate 1 adquae innocentiae
cum I M. Aur. Val. Surule Antonin . . . |
lulius lason maritus et Val. . . . [protector] | d. n.
Maxenti Aug. et Val. Antoni
quamquam neque tituli tenor satis elucidatus est nee certum quod
supra posui supplementum a Borghesio (1. c. p. 438) commendatum.
648 Ad domesticos, quos composui p. 444, accedunt quos papyri
Ravennates (quarum admonuit collega Brunnerus) saec. sexti septi-
mique nominant certis numeris adscriptos, ut in n. XCII Marinii
nominatur lohanncs dom(esti)c(us) num. Dac(orum?) (in fine scribitur
(linc); n. CIX Sergius domestic(us) num(eri) Ärmemorum; n. CX
. . .tiniis V. c. dom(estieus) niim(eri) fel(icium) Let(orum?); n. CXI
Apolenaris v. c. dom(esti)e(us) num(eri) inv(ictoriim).
142 XXXYL Evocati Augusti^
De protectoribiis qui disputat, cogitatione necesse est perpetuo
recurrat ad evocatos ; protectores enim et evocati etsi nullo modo re
coniuncti sunt nee minus diversi quam Augustus dissimilis Constantini,
nihilo minus eo nomine recte comparabuntur, quod utrique medii sunt
inter militiam gregalem et ducatum et ita medii, ut tam evocati quam
protectores non tam certa munera subeant quam iussa principis quae-
cumque sunt pro re exequantur. Ita non inepte illi commentariolo
observationes quaedam adiungentur de evocatis Augusti. Sed cum
de protectoribus post lacobum Gothofredum nemo paullo diligentius
disseruerit, de evocatis autem nuper data opera in ephemeride Ilerma
vol. 14 (1879) p. 321 seq. egerit lohannes Schmidt noster, hunc locum
diversa ratione tractabimus. Is enim cum pleraque perite et diligenter
explanarit, satis habebo exponere, si quid mihi deficere visum est
vel aliter se habere, in plerisque ad eum remittens. Laterculum
evocatorum Schmidtius non adiecit, sed quae composuit adsumptis
iis quae singillatim infra adnotabuntur pro re sufficere videntur.
1) (Vergl. V. Doniaszewski Rangordnung des römischen Heeres S. 75 ff.)
Evocati Augusti. 447
Evocatorum condicio quae fuit ante Augustum cum iitulis parum
illustretur ^ , tota praeteriri non potest , quoniam si quid video
Schmidtius eam non recte definivit et ita instituti fundamenta per-
vertit. Nimii'um tria genera militiae quae antiqui auctores fuisse
tradunt, sacramentum tumultus evocatio^ rectius redigentur ad duo,
militiam scilicet legitimam iussu publice susceptam et susceptam sponte
eins qui militat. Legitime ad militiam cives vocantur aut dilectu,
quo sacramento rogantur^, aut tumultu, quo coniuratio fit; differunt
autem duo genera eo, quod miles factus sacramento militia non solvitur 143
nisi missione, miles factus coniuratione solvitur militia ipso iure
tumultu finito. lussis militare his opponuntur qui arma capiunt rogati,
scilicet in subitis periculis qui evocantur, id est ad arma vocantur
a cive cui animus est et auctoritas* verbis *^qui rem publicam salvam
esse velint se sequantur'. Haec fundamenta ut per universa liberae
rei publicae tempora aequabiliter manserunt, ita militia rogata, olim
angustis finibus circumscripta et aliquando fortasse non admissa nisi
1) Spectat ad eos ex titulis quos habemus, praeter notum Campanum X, 3886
(Dessau 2225) legionarii Caesariani leg(ione) VII evocati, Minturneusis X, 6011
(Dessau 2490) : Q. Ancharius C. f. Pol. Narhone(n)s(is) eqiies evocatus annor.
nat. XXIII dla Scaevae, uullo modo is aptandus ad evocatos institutos ab Augusto,
Caesarianus miles fortasse et ipse (cf. b. G. 3, 20: multis viris fortibus Tolosa et
Narbone nominatitti evocatis), ut Scaeva quoque, sub quo praefecto meruit, fortasse
est M. Caesius Scaeva notae fortitudinis centurio (Caesar b. c. 3, 53; Valerius
Maximus 3, 2, 23 cet.) et propterea magnis donis donatus (Caes. l. c; Cicero ad
Att. 14, 10), fortasse etiam equo publico et praefectura alae. — Ala autem in
hoc titulo id signifieat, quod deinde significare solet, ueque habemus opinor eius
usus testem hoc titulo antiquiorem.
2) Tradunt haec commentatores Yergiliani ad Aen. 2, 157. 7, 614 et Teren-
tiani ad Eun. 4, 7, 2 et Isidorus orig. 9, 3, 53 — 55, hie illic errantes, sed in summa
re pendentes ex tralaticia divisione optimae auctoritatis.
3) Dilectui utrum sponte se ofFerant milites an mereant coacti, perinde est;
nam iubentur militare illi quoque sacramentoque rogantur tarn ultro milites
facti quam coacti. Itaque voluntarii qui dicuntur nullo modo confundendi sunt
cum evocatis; immo ex dilectu hoc sensu veniunt quicumque merent in legione
aliove corpore militari iure recepto. — Utrum Romae dilectus fiat an regionatim
per conquisitores, ad ins militiae nihil facit, nee recte Schmidtius evocationem
rettulit ad dilectum per conquisitores iustitutum.
4) Magistratus ut sit iure non requiritur, immo magistratus ubi similiter
ad arma vocat, plerumque evocationi substituitur tumultus. Inde maxime pendet,
quod evocatus dicitur non miles esse, sed pro milite. In pristina evocatione
iusiurandum nullum requiri ex his colligitur; eo quoque nomine evocati a militare
iussis differunt, quod nullum iis ins est in Stipendium certum neque in legione
vel cohorte aliqua merent neque certos duces habent. Stipendium tarnen extra
ordinem sine dubio semper acceperunt idque saepe auctum, neque improbabile
etiam iusiurandum ab iis aliquando exactum esse iubente ita imperatore.
448 Observationes epigraphicae N. XXXVl.
extrema necessitate, posteriore tempore eo potissimum crevit, quod
coeperunt duces non tarn ex causa publica, quam private nomine ad
militiam invitare, ut modo nominatim amicos et necessarios compel-
larent, modo per edictum certa hominum genera, maxime qui apud
se aliumve sibi coniunctum ducem antea meruissent, ad militiam
recipiendam vocarent. Ex eo genere militum ut per bella civilia
magna ex parte exercitus omnium partium constituti sunt, ita princi-
patu instituto eiusmodi evocationes exoleverunt. Yetustam legem,
quae ut id fieret periculum publicum t-antummodo requirebat, cum
ipsa libera res publica quodammodo sustulisset, militia private rogante
suscepta sub principatu nullo modo mauere potuit; scilicet qui eum
fundavit etsi primas legiones, quibus praefuerat, hoc ipso quasi iure
privatus compararat evocatis veteranis paternis, eo minus permittere
potuit id ipsum alii ut facerent. Potuit sane princeps cives ut iubere
militare, ita rogare, et vere reperiuntur duo triave exempla invita-
tionum eius generis ad milites qui fuissent a principe derectarum ^
Sed rarissime id factum est cum ob alias causas tum fortasse quod
secundum antiquam consuetudinem evocati ita ad certum corpus redigi
144 non potuerunt neque legiones cohortesve per evocationem ullo modo
effici; a qua formatione cum res militaris magis magisque penderet,
in subitis belli aliae viae quaesitae sunt et inventae.
Sed evocati antiquae rei publicae cum sub principibus raro in-
veniantur , inter nova instituta rei militaris quae fecit Augustus locum
suum obtinet corpus urbanum evocatorum Augusti. Utrumque genus
recte a Langio et Marquardtio distinctum quomodo Schmidtius con-
tendere potuerit iure non differre, non perspicio. Recte sine dubio
Dio significat ex evocatorum manu, quam secundum antiqua instituta
1) Tn exercitu Tiberii a. 759 bello Pannonio meruerunt plura quam decem
veteranorum milia, quibus cum opponantur et legiones alae cohortes et voluntarii,
sine dubio iutelleguntur evocati. — Claudius quod ad bellum Britanuicum certos
viros evocavit, ut tribunura militum Aventicensem inscr. Helv. 179 (C. I. L. XIII
5093 = Dessau 2697) , fortasse fecit aemulans liberae rei publicae consuetu-
dinem. — Praetorianos a Vitellio missos Vespasianus invitavit ad militiam
reciperandam (Tacitus bist. 2, 82) et extat titulus unius eorum urbanus C. VJ, 2725
(egi de eo Herrn. 14 p. 32 (Ges. Sehr. VI S. 8)), qui postquam missus est honesta
missione ex cohorte IX praetoria revoc(atus) est ab imp(eraloi'e). — Denique Lugduni
extat titulus (Orell. 3580 (C. I. L. XIII 1837 = Dessau 2312)) secuudi saeculi, ut
recte ait Schmidtius p. 331, veterani legionis XXII, qui missus honesta missione,
castris intei' ceteros conveteranos suos revocitus bello inter fectus obiit. Haec omnia
ad evocatos Augusti nullo modo pertinere et per se patet et inde confirmatur,
quod in titulo modo citato urbano revocatio haec in castra et evocatio proprie
sie appellata una nominautur tamquam diversae. — Evocati Galbae (Suet. c. 10)
sui tantum similes sunt.
Evocati Augusti. 449
Caesar filius post patris caedem ad arma vocaverat, profectos esse
evocatos qui Augusto postea adfuerunt et ad eius exempliim prin-
cipibus Omnibus; nam invitabantur ad militiam tarn hi quam illi, et
mansit nomen. Sed evocati antiqui certum bellum suscipiunt, quo
finito ipso iure solvuntur, evocati Augusti militant sine termino certo.
Illi exti-a ordinem merent et causa finita esse desinunt; horum militia
ordinaria est corpusque perpetuum. Illi proprie rei gerendae destinati
sunt, lii officia quaedem civilia potissimum administrant. Ad illam
militiam invitantur quoscumque imperatori placet invitare, ad hanc
certa aliqua militia honeste perfuncti. Itaque iam videamus, novos
evocatos quibus legibus principes formarint.
Evocati Augusti ^ instituti sunt ab Augusto ^ ut reliqua fere corpora
militaria quae consistunt in urbe Roma.
Miles ut evocetur, requiruntur stipendia legitima expleta in corpore
militari urbano vel suburbano ^. Comprehenduntur eo nomine corpora
haec.
1) Cohortes praetoriae utpote et ordine et numero primum inter
corpora militaria urbana longo maximum numerum evocatorum
dederunt. Ita ex militibus CXCI, qui in praetorium recepti
sunt a. 143/4, militia finita evocati facti sunt XIIII; ex mili-
tibus CXIII, qui militia eadem videntur soluti esse a. 209,
evocati YIII *.
2) Ex cohortibus urbanis qui profecti sint evocati longo minore
numero reperiuntur; scilicet inter milites qui in iis militare
1) De vocabulo recte exposuit Schmidtius p. 352. Nomen Augusti perraro
adsumunt (Orelli 153 (C. XIV 2954 == Dessau 2684). C. X. 5064); is enim bonos
reservatur fere maioribus, praesertim legatis provinciarum. Graece vocabulum
retinetur (Epb. II n. 352 (C. III S. 7299» idque ipsum significat Dio 45, 12, quam-
quara addit posse Graece appellari äva>ch)Tovg eoque nomine deinde utitur 55,
24. 78, 5.
2) Praeter Dionis testimonium 55, 24 id comprobat titulus Praenestinus
evocatorum qui extant facile antiqijissimus Orell. 153 (= C. I. L. XIV 2954)
(cf. vol. X p. 777): Sex. lulius S. f. Pol. Rufus evocatus divi Augusti, praefectus 1
cohortis Corsorum et civitatum Barbariae in Sardinia. Possis tarnen dubitare annon
hie (pariter atque Scutarius Suetonii Aug. 56) ad evocatos antiquiores pertineat,
cum praesertim et vocabuli forma (v. not. 1) et promotionis ordine (v. p. 460 not. 3)
ab evocatis Augusti aetatis posterioris aliquatenus recedat. Sed tarnen cum
titulus scriptus sit sub Tiberio, magis credo recentiorum unum esse, institutum
autem evocatorum fortasse primo tempore paullo diverse ordinatum fuisse.
.S) Quae sequuntur egregie exposuit Schmidtius.
4) C. VI, 2379 (= 32520). Eph. IV n. 896 (Fragmente zweier verschiedener
Listen, C. VI 32533 und 32536). Numeravi, ut debui, eos homines solos, quibus
aut officium adscriptum est aut nuUum constat adscriptum fuisse.
MOMMSEN, SCHB. Vm. 29
450 Observationes epigraphicae N. XXXVI.
145 coeperunt per biennium 197. 198 numero CXCIX, militia
finita evocati facti sunt tres^, nee praeter eos huius originis
evocati plus tres adhuc innotuerunt^.
3) Misenates cum castra in urbe habuerint, et ipsi ad evocatio-
nem admissi sunt, sed raro; nam unum adhuc novimus evo-
catum ex classe^.
4) Id ipsum fortasse dicendum est de militibus legionis II Par-
thicae a Severo inde tendentis in monte Albano*.
Praeter hos qui in urbe tendebant equites singulares non videntur
admissi esse ad evocationem. In provincia autem constituti exer-
citus nullum umquam evocatum dederunt neque alae cohortesque^
nee legiones civium Romanorum ^. — Ita qui stipendia sui quisque
ordinis legitima emeruerunt, si ita placet et ipsis et principi (hoc
enim sine dubio mansit, ut evocatus nemo fieret nisi invitatus, nemo
item invitus), non mittuntur, ut evocati fiant, sed pro missione evo-
cationem accipiunt '^. Invitatos esse consentaneum est eos potissimum,
1) C. VI, 2384 + 3884 (= 32526).
2) C. VI, 2870. 2893 (cf. infra p. 457). Inscr. Helv. 78 (C. I. L. XII 2602 =
Dessau 2118). 3) C. X, 3417.
4) C. VI, 793 (.-= XIV 2258. Dessau 505, vergl. Anm. 7) anni 244.
5) Huebnerianum supplementum tituli Britannici C. VII, 435 Schmidtius
p. 335 recte reiecit.
6) Nam raero errore tarn meo quam aliorum Nonius Datus veteranus legionis III
Augustae relatus est inter evocatos propterea, quod in epistula C. VIII, 2728
(Dessau 5795) procurator Numidiae (Mauretauiae Caesariensis) ad eiusdem pro-
vinciae (Numidiae) legatum sie scribit: misisti ad nie Nonium Datum evocatum
uti tractarem cum eo de operibus, scilicet non condicionem hominis enuntians,
sed hoc significans se invitasse eum , quem iubere venire non posset. Evocati
ex legione nuUi inveniuntur; de evocatis legionis infra dicetur.
7) Ita qui railitare coeperant in legione II Parthica a. 218 militia finita
a. 244 titulum C. VI , 793 dedicant h(onesta) m(issione) missi et evok(ati). Ita
restituendum esse videri quod traditur hshisjo et evok ibi adnotavi; qaod recepe-
runt editores in his [v]et(e7-anij evdk(ati) quid significare possit nescio (es ist viel-
mehr, ohne Änderung der überlieferten Zeichen, zu lesen: in his centuriones et
evok(atus), vergl. die Bemerkung zu C. I. L. XIV 2258). Similiter a. 166 Lambaese
aram (recueil de Constantim a. 1882 p. 382 (C. I. L. VIII S. 18067 = Dessau 2303))
dedicarunt centuriones et veterani leg. III Aug. qui militare coei^erunt a. 140. 141,
scilicet qui post expleta stipendia aut missionem accipiebant aut centuriones
interim facti missione non utebantur. Non obstat titulus supra p. 448 n. 1 citatus
praetoriani a Vitellio missi, revocati a Vespasiano et deinde evocati facti ; nam
missio cum sublata sit revocatione, evocationi locus est. Veteranus evocatus
non magis est quam qui stipendia emeruit centurio; veteranus evokatus quod
semel legitur (X, 3417), abusive dictum est pro veterano ex evocato, ut veteranus
signifer, veteranus centurio in titulis male conceptis aliquoties invenitur.
Evocati Augusti. 451
qui merito vel gratia in gregali militia eminuissent et inter principales
locum sibi fecissent; unde saepissime inveniuntur beneficiarii praefec-
torum praetorio vel signiferi qui fuerunt deinde facti evocati^. Sed
certa lex in ea re non apparet neque obtinuisse verisimile est. Digni-
tate evocatus gregalem praecedit, infra centurionem est, sed proximus 146
ei, ut et vitis insigne utrique commune sit et adeo abusive ipse centurio
appelletur^. — Stipendia quoque vel potius salaria (nam stipendiorum
vocabulum evocati evitant) ad centurionica proxime accessisse dubitari
non potest. — Pro praemio militari evocato datur Corona aürea ^ pariter
atque centurioni; torquium armillarum phalerarum, sine quibus centu-
rioni Corona dari non solebat, in evocatis exemplum nuUum inveni;
cuius differentiae causa infra (p. 459) explicabitur. — Corpus evocati
effecerunt proprium, ovoT7]jua i'diov, ut diserte ait Dio, confirmatque
auctor de castris metandis c. 6 evocatis in pedatura quidem cohortium
praetoriarum locum adsignans, sed ut item appareat eos iis iure non
comprehendi. Confirmat denique egregie titulus C. VI, 1 009 * M. Aurelio
Caesari tum dedicatus ab exercitu urbano civium Romanorum, ubi
evocati suo loco collocantur post centuriones praetorianos et urbanos
et statorum, ante milites centurionibus illis parentes. Qui obstare
videbantur laterculi cohortium praetoriarum et urbanarum enumerantes
inter reliquos milites evocatos, tanquam et ipsi pariter atque signi-
feri et optiones in ipsis cohortibus militarint, ab iis iam Bormannus
nos liberavit, postquam in hac Ephemeride lY p. 317 egregie docuit
laterculos eos certe plerosque spectare ad missionem^; ita enim si
1) Praeter ea quae composuit Schmidtius p. 340 conferri poterunt quae
Cauerus luculenter exposuit Eph. IV p. 466 de priiicipalium promotione.
2) Haec omnia recte Schmidtius p. 341 exposuit, nisi quod p. 345 (cf. p. 338)
in titulo VI, 2662 (Dessau 2147) : Valerius Taurus miles cm'tis VII pretarie cen-
turio evocatus iusto profundiora quaesivit, cum aperte homo nationatu Panonius
balbutiat.
3) Henzen 6767 (C. I. L. XI 395 = Dessau 2648). Evocatus Augusti donis
donatus bis Corona aurea torquibiis phaleris armillis ob triumphos belli Dacici a
Traiano (C. III, 6359 (Dessau 2665)) sine dubio priore hello Dacico gregalis merens
donatus est torquibus phaleris armillis, altero evocatus donatus Corona aurea.
4) (Dessau 2012.)
5) Difficultatem faciunt tituli duo pariles C. VI, 212. 213 (Dessau 2100. 2099),
quos a. 181 geniis centuriarum duarum praetorianarum dedicaverunt centurio,
item evocati et milites, quorum nomina adscripta esse dicuntur, iam vero desi-
derantur. Eos Bormannus 1. c. p. 320 rettulit ad milites qui tum in ea centuria
essent omnes, idque flagitat praeter verba ipsa etiam anni imparilitas (cf. Bor-
mann 1. c. p. 318); sed ita evocati quoque ad centurias illas rediguntur, in quibus
numerari iam desieraut. At potest responderi milites, qui centuriae eins olim
fuissent et ita ex ea exiissent, ut neque militare desinerent neque urbem relinquerent,
non absurde in re sacra ad milites adiungi in eadem centuria eo tempore merentes.
29*
452 Observationes epigraphicae N. XXXVI.
qui pro missione ad militiam maiorem transibant, eam consentaneum
est et ipsara adscriptam esse, intellegiturque iam non solum cur
evocatio in iis diligentius perscripta esse videatur quam officia princi-
palium ^ , sed etiam cur centurionatus legionarius similiter adscriptus
inveniatur^. Idque ipsum quamquam intervidit et quodammodo
praecepit Schmidtius p. 351, invento ad hunc scrupulum eximendum
non est usus. Quod res requirit et vere aliter esse non potuit, ut
147 evocati ex antiquis numeris tollerentur redacti ad proprium sibi, id
quae in titulis observatur evocatorum ad cohortes relatio confirmat,
modo universa testimonia coniuncta recte expendas, id quod non fecit
Schmidtius (p. 347). Scilicet inter titulos evocatorum, quorum mihi
praesto sunt centum fere et quinquaginta, longo plerique aut evocati
nomen solum ponunt aut, ubi et evocationem et cohortem enuntiant,
eas separant modo ad hoc exemplum: militavit cohorfe illa annos
tofy evocatus fuit annos tot^, modo et etiam frequentius ad hoc:
evocahis, niiles cohortis illius. ütrumque ubi iungitur, aliquoties simul
significatur militiam praecessisse, evocationem secutam esse*; cohortis
autem vocabulum genetivo casu ad evocatum adiungentes titulos qui
expendit numero paucos et labentis linguae omnes, non dubitabit
ad abusum referre ^. Itaque hinc quoque stabilitur, quod supra
1) Nam in laterculo VI, 2386 (= 32625) tribus hominibus evocatio adscripta
est, officium nuUi.
2) In laterculo cohortium urbauarum VI, 3884 (= 32526) II, 1 adscriptum
est: 7 leg. XVI F. f. Adscriptum VI, 2381 (= 32522) (a III, 2) c. hg. significabit
cornicularium legionis simileve officium.
3) C. VI, 2440. 2530. 2725 (Dessau 2077. 2141. 2034) cet. Haec sollemnis
et optimae aetatis formula sola sufficit ad definiendum locum evocati; nam
evocatus si in cohorte mansisset, ita scribi non debuit.
4) Evoc(atus) Äugusti sal(ariorum) VI . , . pro fecit ex coh. V pr. (Romae
C. VI. 2589 (Dessau 2142)). — [Ev]ok(atus) ex sp[e]clato[re] eqq. jyraet. (Aquinci
Eph. ep. II n. 618 (nach Domaszewski C. I. L. III S. 10378: {ev\dkatus exse[r]citator
eqq. praet.).) — Similis est, sed perturbatus VI, 3419, cui nollem Schmidtius (p. 347)
tantum tribuisset: Aw. lulmnus evok(atus) ex b(e)n(e)f(iciario) salarior(um) Villi
chor. III . . . nat. Dada; bonus Hungarus scribere debebat evocatus salarioi'um
Villi ex heneficiario cohortis 111 praetoriae. — Evocatus Äug. ex praetor (io) (Tralli-
bus III, 446); evoTc. ex coh. II pr. p. v. (Romae VI, 2462); emc. Aug. ex coh. IUI
pr. (Romae Orell. 6775 (C. I. L. XIV 4007)); veter. evoJca. ex cl. pr. Mis. (Miseni
X,3417). De usu praepositionis vide quae supra p. 429 observavimus. — (Ein
evocatus ex cohoi'te VI pretoria C. I. L. XI 6107 = Dessau 509.)
5) Quos inveni hi sunt : urbani quinque VI, 2495 (evk., nat. Dacus). 2526 (pi'et.).
2626 fcho. VII pre. p. v.). 2870 (Christian!). Eph. IV n. 902 (C. I. L. VI 32677) (coh.
llllpre. p. V.); Salernitanus X, 115 (evocatus cortistertie pretorie) ; Tergestinus V, 543
(evok. Aug. n. coh. Villi praet. p. v. Sev&rian., scriptus igitur sub Alexandro^;
Evocati Augusti. 453
posuimus, evocatum non in cohorte meniisse, sed extra eam in corpore
separate.
Quo numero evocati fuerint, Dio (55, 24) ait nescire se, neque
nos coniectura eum adsequi potuimus; nam ex supra positis etsi intel-
legitur ex missiciis praetorianis, quos solos fere in computum venire
dubium non est, decimum tertium quemque evocatum factum esse,
non solum ignoramus, quot homines ex corpore illo ad missionem
pervenire soliti sint, sed ignoramus item id, a quo tota res pendet,
per quot fere annos evocati in sua condicione manserint. Non ita
paucos fuisse suadet titulorum multitudo comparata exempli gratia
cum raris titulis duarum centuriarum statorum; sed copia illa rursus
non ex numero solo pendet, sed ex officiorum genere quoque et
condicionibus vitae.
Evocatos paruisse praefectis praetorio inde potissimum colligitur,
quod quidam eorum iique honoratiores adscribunt apud praefectos
eos se militavisse ^ , et eorum quoque, qui officium non enuntiant,
aliquot aiunt meruisse se in castris praetoriis^. Signum autem evo- 148
catorum et dux et proprio principales nusquam comparent, nisi quod
unus invenitur optio evoc(atorum), solar (iorum) curat(or) ab indicih(us)^
Collipponeusis anni 167 (Eph. ep. I p. 44 n. 139 (C. I. L. 11 S. 5232 = Dessau 6898)).
Praeter ultimum in provincia longinqua scriptum saeculi tertii omnes sunt et
soloecismis abundant.
1) Sunt hi evocatus Augusti a quaestionibus praefectorum praetorio et evocatus
maioriarius praefectorum praetorio, de quibus infra dictum est; plane certus
nenter est.
2) C. VI, 2772: Aur. Mestro ex evok. qui mil. in l(egione) an. VI; in cast. pi'aet.
an. XXI . . . V. ann. XXXVI (immo XXXXVI). Anni XXI omnino comprehen-
dunt tam stipendia gregalia in praetorio quam evocativa. Sed ei titulo sui generis
unico nee aetatis bonae non multum tribuendum est. Magis huc pertinet dedi-
catio supra p. 451 citata; nam cum in ea post praefectos praetorii enumerentur
tribuni militesque tam praetoriarum cohortium quam urbanarum itemque statores
et evocati, absint autem vigiles, classiarii urbani, equites singulares, verisiraile
est illos uumeros eo nomine coniungi, quod parebant praefectis praetorio. Id
etiam ad urbanas cohortes quodammodo pervenire vel inde colligitur. quod iure
unum corpus cum praetorianis faciebant ; crediderimque fere ut in Africa, ubi
legio III Augusta legato ita parebat, ut certum numerum hominum ad procon.
sulem deputaret, ita in urbe Roma cohortibus civium Ronianorum praefectos
certum numerum earum dei)utasse praefecto urbi.
3) Titulus Ravennas Bormanno visus (C. XI, 19 — Orell. 3464) sie est:
M. Apicio T. f. Cam. Tirojii p(rimi)p(ilari) leg(ionis) XXII primig(eniae) p(iae)
f(idelis), praef(ecto) leg(ionis) XIII gem(inae, centurioni) leg(ionis) XV Apoll(hiaris),
evoc(ato) a comment(ariis) cust(odiarum) , optioni evoc. salar. curat, ah indicib., patron.
mun. Raven., pontif. Alterum evoc. deleri iussit Schmidtius p. 342 not. 344 not.,
fortiter magis quam prudenter. Idem tarnen recte me reprehendit ob reiectam
454 Observationes epigraphicae N. XXXVI.
sive (idem enim officium videtur significari) evocatus Augusti ah in-
dicibus^, iieque tarnen is inter evocatos summum locum obtinuit, cum
post optionatum ad aliud officium item evocatorium promotus esse
inveniatur, et sie recte comparari poterit fisci curatori praetorianorum
et urbanicianorum creatus sine dubio ad salaria collegis pernumeranda.
In tanto titulorum numero tantaque in his rebus ambitione defectus
ille cum casui tribui nequeat, iure inde colligemus neque signum
evocatis Augusti commune ullum fuisse neque ducem communem,
id quod fere retinuerunt ex evocatis antiquis^ et est sine dubio inter
causas, cur evocati potissimum et ipsi vocitentur. In castrorum forma
quoque iunguntur cum primipilaribus imperatorem comitantibus, quos
pariter duce et signo suo caruisse verisimile est.
Quam ob causam evocatos Augustus instituerit et quibus officiis
149 functi sint, auctores non tradiderunt, ut quidquid de ea re statui
possit, aut ex universi instituti condicione et proprietate coUigendum
sit aut ex auctorum locis paucis titulisque item non multis, qui in
singulis evocatis officium enuntiant vel indicant. Cum constet saepe-
numero evocatos promotos esse ad centurionatus^, adhuc credidimus illud
corpus tamquam seminarium fuisse centurionum; sed haec ut alia
tralaticia multa de re militari Romanorum vere fundamento carent,
possisque pari iure contendere tribunos militum Institutes esse propter
procurationes. Immo obstat non solum, quod praeter evocatos etiam
ex principalibus optiones et magis etiam cornicularii legitime ad
interpretatioDcm Orellianam salaHi vel potius salariorum curatoris defensam
omnino comparatione fisci curatoris apud praetorianos. Sed quod gravissimum
est, Optio neque uude procedere potest neque inter evocatorum vocabulum bis
repetitum interpositus ab iis recte separari; praeterea ipsa vocabuli repetitio
ita optime explicatur, ut non evocatus bis ponatur, sed distinguatur evocatus
cum adiecta determinatione ab optione evocatorum.
1) C. VI, 3414: L. Äntistio L. f. Sab. Quieto evoc. Äug. ab indices.
2) Appianus b. c. 3, 40 enarrans evocatiouem veteranorum paternorum post
dictatoris caedera a filio institutam ^ysv, inquit, ig /nvgi'ovg ävögag ovzs wjiXiofisvovg
Evrsl&g ovzs ovvtSTayjuivovg tico xar ikag , dAA' (bg ig f.i6vr]v zov oco/nazog cfvXaxrjv
v(p' EVI orjfxetcp. Antonium praefectum evocatorum suorum memorat Cicero Ciliciae
proconsul ad fam. 3, 6, 5. Evocati quales tum erant ut nee signis nee ducibus
plane carere poterant, ita re magis habebant quam iure et quidquid de iis tra-
ditum accepimus, luculenter ostendit ordinationem legitimae militiae ad eos nullo
modo pertinuisse.
3) Schmidt p. 845; cf. Cauer in hac Eph. IV p. 480. Dio 78, 5 inter con-
iuratos in Caracallae caedem nominat lulium Martialem sr ze zoTg ävaxlrjzoig
ozQazevojusvov xai oQyrjv oixeiav xm lAvzcovivco e^ovza, ozi exazovzagyjav alzrjoavzi
ovx ideötoHEi.
Evocati Augusti. 455
centurionatum promoventur ^, sed multo magis, quod ita nulla causa
apparet, cur urbani milites soli ad evocationem admittantur. Nam
quamquam centuriones certe legionarii maxime labente aetate magna
ex parte ex militia urbana provenerunt, qui .in legione in ordine
merebant a centurionatu nullo tempore arcebantur^, nee facile rerum
peritus admittet Augustum seminarium centurionum legionariorum
ita condidisse, ut urbanae militiae soli pateret. Quam ob rem etsi
evocatorum corpus multos dedit, qui centurionatum in legione caperent,
ipsum sine dubio ob alias causas institutum est. Eae ut intellegantur,
coUigenda sunt quae de singulis evocatorum officiis supersunt testi-
monia, videndumque num inde aliquid efficiatur quod ad ipsum corpus
perveniat ^.
1) Evocatus Augtisti ah actis fori repertus est in titulis Auxi-
matibus duobus C. IX, 5839. 5840, evocatus in foro ab actis
in Atellano X, 3733.
2) Evocatus a comment(ariis) cust(odiarum) invenitur in titulo
supra p. 453 n. 3 relato invento Ravennae; conferri potest
C. Th. 9, 3, 5: ad commentariensem receptarum personarum
custodia ohservatioque pertineat cum adnotatione Gothofredi. —
Yononi regnum Parthorum adfectanti et rege eorum Artabano
petente Pompeiopolim in Cilicia relegato custodiae causa
Remmium evocatum appositum esse Tacitus narrat (ann. 2, 68
cf. 61).
3) Evocatus Augusti a quaestionibus praefectorum praetorio est
in titulo urbano, si quidem recte utrumque coniungitur *, evo- 150
kattis Augusti a questionibus in Clusino Orell. 3503 (C. I. L.
XI 2108 =z Dessau 2146).
1) Cauer 1. c. p. 471. 475. Optiones tarnen num sollemniter ita promoveantur,
non sine causa in dubitationem vocavit. Qui ad centurionatum ex loco inferiore
perveninnt, ut signiferi et beneficiarii, eos saltu promotos esse verisimile est.
2) Magnopere desiderandum est, ut colligantur documenta de condicionibus
centurionatus , dico de origine stipendiisque ante factis quaenam leges apud
Romanos per diver^ß, tempora in usu fuerint ut explicetur. (Einiges bei W. Baehr
de centurionibus legionariis quaestiones epigraphicae. Diss. Berol. 1900.)
3) Notae VI, 2379 (32520) III. 57: evo b et IV, 51: evoc * quid significent,
ignoratur. Evocatus beneficianus defendi non potest nisi ut id abusive scriptum
sit pro evocato ex beneficiario; sed cum in eodem laterculo recte scriptum sit
evoc(atus) ex sig(nifero), in hunc certe id non cadit.
4) C. VI, 2755: militamt y coh. II vig. evoc. Äug. a quaestion. pr. pr. speculatoi'
Aug. in coh. X pr. Potest, ut fecit Cauer p. 421, comma a quaestionibus pr. pr.
iungi cum eo quod sequitur in hoc. X pr. ; sed simplicius referetur ad comma
praecedens commendatque id maxime titulus Clusinus.
456 Observationes epigraphicae N. XXXVI.
4) Architectus armamentarii Imperator is evocatus eo officio per
annos XXIII functus nominatur C. VI, 2725; hoc enim signi-
ficant verba: fact(us) evoc(atus) Aug(usti), arcitect(its) arma-
nient. imp., evoc(atiis) ann(os) XXIIL
5) Evocatus Palatinus tituli Britannici C. YII, 953 Huebnero et
Schmidtio creditur idem atque solitus evocatus Augusti, mihi
occupatus aliquo modo in cura palatii custodiendi vel reficiendi.
6) (Agri) mensor evocatus memoratur in sententia, qua proconsul
Macedoniae Q. Gellius Sentius Augurinus (C. III, 586) fines
terminavit inter Lamienses et Hypataeos adhibito lulio Victore
evocato Augusti mensore^. Item apud Hyginum gromaticum
p. 121 Lachm. refertur quidam evocatus Augtisti, vir militaris
disciplinae, professionis quoque nostrae capacissimus quid fecerit,
cum in Fannmiia agros ex voluntate et liheralitate imp. Traiani
Augusti Germanici adsignaret.
7) Evocatus maioriarius et supra (Eph. ep. V) p. 27 n. 38 legitur
in titulo Tyanensi (C. I. L. III S. 6775) et in altero urbano
C. YI, 3445: [M. Ujlpio M. f. [Ma]rciano evoh. [mai]oriario
prae[f. ^jr.] mesorum^ ubi cum spatium vix admittat substantivum
aliud ante ultimum vocabulum, fortasse nominatus fuit maioria-
rius mensorum. Agri mensores utrum significentur an annonarii,
dubium est, illud tamen probabilius. Ex maioriario dicti qui
inveniuntur C. IX, 1095. 3350, et ipsi fortasse evocati fuerunt.
8) Evocati legionis norainantur vel certe possunt significati esse
in titulis qui sequuntur^.
a) In laterculo C. VI, 2379 (-= 32520) militum in praetorio
probatorum a. 143 et 144 duobus hominibus (VI, 27. 36)
adscriptum est evoc. leg.
b) P. Tarrutenius Siel. Proculus Taurinis evocatus leg(ionis) II
adi(utricis) stip(endiorum) XLVI. Aquinci (C. III, 3565).
c) T. Vibius Rufinus evo(catus) in leg(ione) XVI F. f. Romae^
1) (Zu vergleichen ist C. I. L. VIII auct. 23395 = Dessau 5966: [termin]i
Augu[st(ales)] positi ex auetoritate rationalium per Fabium Celerem ev[oc(atum)]
Ätig(usti) n(ostri).)
2) His scriptis nuntiavit Poullius Constantinensis Lambaese repertum esse
laterculum positum M. Aurelio a primis ordinibus et centurionibiis et evocato
legionis III Augustae, qui deinceps enumerantur; evocatus perscriptus est omnium
postremus. Intellegitur inde singulis legionibus singulos evocatos attributos esse.
Laterculus prodibit in proximo annali societatis Constantinensis. (S. jetzt C. I.
L. VIII S. 18065 = Dessau 2452. - Ein evocatus leg. XIII C. I. L. XI 5275 =
Dessau 6619».)
3) C. VI, 627: Silvano s. T. Vibius Bufinus coli. IIII[2Jr.] y Log. al-po-f-g-
Evocati Augusfci. 457
d) Faonio Paterno titulus positus est in urbe C. VI, 2893 ex
evokat(o), qui se prohavit ann. XVII, militavit coli. XI urh.
ann. XIII, pavit leg. X gem., vixit ann. L Villi. Itaque 151
is miles factus annorum XVII in cohorte XI urbana meruit
a. XIII, deinde evocatus factus pavit legionem X geminam,
donecmissus est; deinde exevocatoobiit annosnatusLVIIIP.
Haec quamquam eo nomine a solitis recedunt, quod Pa-
ternus non post XX demum legitima stipendia, sed post
XIII ad evocationem admissus videtur esse, nihilo minus
ostendunt eum evocatum frumentum legioni cuidam sub-
ministravisse.
e) Mar. Marcellus med(icus) stib c(ur)a(gente? ) P. Va\l(erio)]
Pra£sent(e) evok(ato). Aquinci (C. III, 3413).
f) Marti et Minervae Ätigg. sacriim Aiir. Gakis evok(atus)
scolae suae v(otum) s(olvit) l(ihens) a(nimo). Lambaese
(C. VIII, 2636).
g) Fortasse addi poterunt salariarii legionis duorum titulorum
Brigetionensium, C. III, 4308 -= Eph. II n. 877 (C. I. L.
III S. 11011): Aur. Eutyche(s) sal(ariarius) leg(ionis) s(upra)
s(criptae), scilicet I adiutricis, et Eph. II n. 886 (C. I. L.
in S. 10988): Ulpius Celerinus salariarius leg(ionis) I
adi(utricis) p(iae) f(idelis) Äntoni(nianae).
Postquam supra ostendimus ex legione nullum evocatum pro-
cessisse, iam intellegitur evocatos quosdam in administratione
rerum legionis versatos esse. In vocabulo formando etsi evo-
catus legionis meliore auctoritate nititur quam evocatus cohortis^
tamen genetivum hunc quoque evitant qui diligentius loquuntur
et aut evocatum dicunt in legione aut alio modo sententiam
formant, scilicet quod vere evocatus is qui res legionis curat
non est legionis ipsius ut miles et centurio. In iis negotiis
fuisse curam frumenti titulus Paterni diserte enuntiat, potest-
que fortasse comparari, quod in libello de castris metandis
praeter evocatos etiam primipilares similem stationem in ca-
stris habent, eos autem notum est a quarto inde saeculo fru-
mentum ad castra transmittendum curavisse. Reliqua fere
posita sunt in coniecturis incertis. Scholam aliquam legionis III
Augustae cur suam appellet evocatus Lambaese consistens,
eoo. in leg. XVI F. f. vo. I. s. m. Post centurionis nomen, sub quo meruit Rufinus
in cohorte IUI, quid significetur, parum constat, nee satisfaeit quod ibi proposui
a KbelKs praefecti, optio, fisci curator.
1) Schmidtius p. 336 titulum non recte interpretatus est.
458 Observationes epigraphicae N. XXXVI.
adhuc explicari non potest, nee magis cur medici legionis
dicantur sub cura evocati legionarii fuisse. Salaria cum evo-
catorura quodammodo propria sint et stipendiis railitum cen-
turionumque opponantur, qua de re statim dicetur, salariarius
autem recte appelletur qui salarium accipit ut mercennarius
qui mercedem, iure opinor cum titulos eorum edebam salaria-
rios legionis evocatis aequiparavi, eaque coniectura iam post-
quam intellectum est legionibus singulis evocatos singulos
attributos esse aliquantum firmatur.
Haec fere sunt quae de evocatorum muneribus ad nos pervene-
runt. Ut officia diversa sunt et sine dubio magna ex parte pendent
ex iussis pro re iniunctis, ita unum haben t commune, scilicet nullum
in iis reperiri vere castrense et ad rem gerendam quod pertineat;
152 immo versantur omnia in rebus forensibus et civilibus, nimirum
quatenus eae militarem vel quasi militarem operam aut requirunt^
aut certe admittunt, ut in carcere custodiendo et quaestionibus exer-
cendis, in negotio mensorio, in alendis exercitibus. Neque casu
evenisse, quod singula ad civilem administrationem potissimum ducunt,
inde comprobatur, quod hoc sumpto proprietates corporis eins recte
explicantur.
Anni evocationis quamquam non raro cum annis tarn militiae
caligariae quam centurionatus connumerantur et diversis illis militiis
functus dicitur militavisse annos tot, stipendiorum vocabulum legitime
ad evocationem non pertinet^ quique annos evocationis numerat, aut
ait evocatum se fuisse annos tot^ aut numerat stipendia evocativa*
aut denique salaria^. Hoc cum observabam, erravi inde id repetens,
quod salarii verbum honestius sit quam Stipendium; nam centurioni
1) (Bemerkenswert der evocatus ex cohorte VI pretmia, agens ad latrunculum
auf der Höhe des umbrischen Appennin im J. 246 n. Chr. , C. I. L. XI 6107 =
Dessau 509. — Der eoocatus gesatorum DC Raetoriim casteUo Ircavio C. I. L.
XIII 1041 = Dessau 2531 (s. Mommsen Ges. Sehr. VI S. 145 A. 1) gehört viel-
leicht noch der älteren Ordnung an).)
2) Duos titulos repperi C. VI, 3411 et X, 3417 infimi ordinis utrumque
stipendia gregalia et evocativa communi stipendiorum vocabulo connumerantes,
annos evocationis qui stipendia nude appellet nullum.
3) C. VI, 2440. 2448. 2530. 2725. Orell. 3547 (= C. I. L. XI 5935).
4) C. VI , 2578 (Dessau 2143) , ubi opponuntur stipendia militaria. Bram-
bach 717 (C. I. L. XIII 7556 = Dessau 2649): stip(endia) XL VI, müit(aria) XVI,
curatoria veteran(orum) IUI, evocativa III, praeterea centuriouica. — Stipendia
post missionem, quae contraria sunt, non recte Schmidtius p. 334 effecit ex titulo
Africano C. VIII, 2961, annos vitae cum stipendiis confundens.
5) C. VI, 2495. 2589. 3419.
* Evocafci Augusti. 459
quoque, qui evocato honoratior est, non salaria dantur, sed stipendia
scilicet centurionica. Inimo explicatio inde petenda est, quod salarii
vocabulum hac certe aetate civile est ut stipendii militare, et usur-
patur fere de adsessoribus et professoribus et medicis. Itaque certum
id indicium est evocatos ut iure milites, ita re versatos esse in officio
non militari.
Quod de stipendiis obtinet, fortasse ad caligam quoque pervenit.
Sane caligati gregales sunt; at militia in caliga^ quantum vidi, nus-
quam opponitur centurionatui, sed soli evocationi^, neque inepte
statuetur centurionem et ipsum caliga usum esse, evocatum calceo
communi et inde eam locutionem derivari.
Neque aliam ob causam opinor evocato, cum dona militaria
accipit, Corona sola datur (p. 451), non adduntur quae ob rem mani-
bus gestam tarn gregali quam centurioni dari solent torques armillae
phalerae.
Duce quoque cur evocati caruerint, id quod factum esse supra
vidimus, iam explanatum est.
Denique cum origo evocatorum ex exercitu urbano supra ex-
posita sit, nunc eius rei causa reddi potest. Nam cum aetate im-
peratoria permulta negotia vere indolis civilis et olim a cingulo aliena
per milites administrarentur 2, res ita temperata est, ut arcerentur
ab iis milites provinciales; itaque versantur in iis fere milites militiae 153
urbanae et omnium maxime ex praetorio. Quae autem supra ex-
posuimus de officiis per evocatos administratis , eorum pleraque ita
comparata sunt, ut non tam proprie evocatorum videantur quam
communia militiae urbanae universae. Egregie Schmidtius animad-
vertit (p. 341) evocatum quendam (C. VI, 2454) in caliga etiamtum
libratorem meruisse, ut in hoc evidenter officium non ab evocatione
coeperit, sed per evocationem stipendiis expletis continuatum sit.
Similiter evocatus ille vir militaris disciplinae, cuius gromaticus auctor
meminit, artem suam non evocatus didicit, sed per militarem dis-
ciplinam ad eam institutus in eodem loco stipendiis emeritis permansit.
Et ut uno verbo'rem complectar, haec mihi videtur causa esse in-
stituti evocatorum Augusti, ut qui per militiam urbanam ad rerum
publicarum partes per militares vires tum potissimum administratas
1) C. VI, 2440. IX, 5840. Orell. 1646 (C. I. L. XI 3057). Supra (eph. epigr. V)
p. 57 n. 148 (= Dessau 2077. 2085. 2152. 2149).
2) Quaenam ea fuerint hoc loco ego non exequar; sed ipsa res digna est
quae diligenter tractetur, exponatur scilicet, exempli causa in re mensoria vel
frumentaria principes quos adiutores adhibuerint et quatenus militare officium
ad negotia illa sua natura nequaquam castrensia translatum sit.
460 Observationes epigraphicae N. XXXVI.
instituti et formati essent, vel post stipendia expleta in eadem con-
dicione, loco tarnen ut par erat honoratiore, aucto quoque salario et
insignibus centurionicis exornati retinerentur. Inter privilegia militiae
urbanae et maxime praetorianorum (nam ad reliqua genera evocatio-
nem iure magis vidimus quam re pertinuisse) hoc sine dubio non
ultimum fuit; nam in legione qui merebat vel in auxiliis neque ad
vitem pervenerat, stipendiis expletis, quantum apparet, cum vellet
militiam continuare non poterat, sed praemiis veteranorum contentus
esse debuit; veterani condicionem ut aliquatenus evitare possent, solis
praetorianis concessum est^. Centurionatum eos fere eiusmodi con-
dicioni praetulisse^ nee raro etiam post pauca stipendia evocativa
vitem obtinuisse monumenta testantur**; sed non desunt evocati qui
per multos annos, quot in vera militia vix umquam offenduntur, in
evocatione permanserunt*. Legitimum finem ut militia habet, ita
non habet evocatio; scilicet qui cum possit mitti, invitatus sponte sua
remanet, non ad certum aliquem numerum annorum se obligat (certe
eiusmodi militiae apud Romanos nullum indicium reperitur), sed in
154 perpetuum ita, ut tam promotionis quam missionis arbitrium apud
imperatore'm sit^. Itaque qui non promoventur, manent evocati,
1) Vexilla veteranorum milites comprehendunt dimissos et praemia ex-
pectantes, neque ullo modo cum evocatis recte comparari poterunt; nam evocatio
est missionis recusatio et continuatio stipendiorum itaque evocatus contrarium
veterani.
2) Hoc quoque sine dubio saepe accidit, ut qui in praetorio merebat et
instante raissione non ad ordinem quidem pervenerat, sed ab ordinis spe prope
aberat, interim evocatus fieret, donec locus ei fieret vitis impetrandae. Militi
legionario, quantum nobis scire datum est, nisi ante missionem ad centurionatum
pervenerat, annis impletis nuUus locus patuit, quo eum expectaret. Hoc respectu
aliquatenus defendi poterit recepta opinio evocatorum corpus seminarium quod-
dam fuisse centurionum.
3) Supra p. 454 n. 3. Per saltum promoti evocati inveniuntur ad tribunatum
cohortis C. VII, 953. 974, ad praefecturam supra p. 449 n. 2. Id cur ueget fieri
potuisse Schmidtius p. 845, non perspicio; sane raro evenit.
4) Nominatur C. VI, 3424 evocatus qui militavit a. LI, obiit a. LXXVII,
fortasse in officio. Parem stipendiorum numerum alibi vix reperies; quamquam
centuriones stipendiorum XLVIII et L (v. buius Eph. IV p. 286 (oben S. 372 A. 1))
ad evocatum hunc prope accedunt. Addi poterunt evocati salariorum XXIII
(C. VI, 2725) et XXVII (C. VI, 2495). Cf. item p. 456 sub 86 et p. 458 n. 4.
5) Id ad centuriones quoque aliquatenus pervenit. Scilicet cum missionem
iure postulent quicumque per certum annorum numerum in ordine militarunt, is quo-
que qui per eos annos centurionatum adsecutus est cum reliquis dimitti potest, nee
desunt in missionum documentis quae pertineant ad centuriones (cf. C. III p. 914.
915). Sed ubi invitante principe centurio a missione abstinebat, id quod saepe
factum esse apparet, condicio similis fiebat evocati, videturque militia ita sus-
Evocati Augusti. — lusiuranduni in C. Caesarem Augustum. 461
donec officio solvantur iubente ita imperaiore. Veterani vocabulum
ad evocatum ita missum raro et vix legitimo usu^ refertur, sed
appellatur fere ex evocato^ non tarn quod hoc vocabulum magis honori-
ficum est (nam veterani etiam centuriones recte, quamquam non
frequenter appellantur) quam ob eandem causam, propter quam
stipendiis salaria substituuntur et caligae opponitur evocatio, quod
civile officium potius sustinuit quam castrense. Ne in praemia quidem
veteranorum evocato dimisso ius fuisse verisimile est, cum in eorum
locum quodammodo succederet officii perpetuatio cum spe ordinis
coniuncta; quamquam sine dubio sive lege sive gratia effectum est,
ut evocatus dimissus aliquod militiae praemium et vitae reliquae
adiumentum auferret.
Evocati cum fere ex praetorianis eligerentur, iis sublatis anti-
quum locum in re publica retinere non potuerunt, neque tamen, ut
censet Schmidtius p. 353, cum iis interierunt, sed manserunt ali-
quatenus, lecti scilicet ex cohortibus urbanis, etiam post urbem
Romam factam Christianam^. Negotia tamen olim per eos curata
quarto saeculo ad officia potissimum praesidum et ducum translata
sunt.
XXXVII. lusiurandum in 0. Caesarem Augustum.
Novantiqua componentur hoc commentariolo non tam illustratione
indigentia quam iunctura; ipsa enim pro illustratione erit. Tabellae
aeneae prodierunt duae, altera a. 1659 in Lusitania ad Tagum amnem
supra Olisiponem extracta ex ruderibus oppidi raro memorati Aritii,
altera a. 1881 Assi in Troade, dum Americani ibi antiqua rudera
explorant; illa Latina, haec Graeca; illa notissima et saepe edita
(C. II, 172 cet. ^), haec publici iuris facta in America anno praeterito 155
a Lawtono*, in hoc nostro hemisphaerio nondum quod sciam typis
cepta iure perpetua fuisse, ut non solveretur nisi aut promotione aut arbitraria
missione. Hinc omnino originem cepit corpus illud quod supra tetigimus j^rimi-
pilarium vacantium in comitatu imperatoris constitutorum. Nimirum centurio
in officio manens missione omissa cum solito ordine ad primipilatum pervenisset,
saepenumero videtur neque eum locum diu obtinuisse neque statim promotus
esse, sed interira in comitatu priucipis retentus.
1) Duo exempla mihi nota veterani ex evocato C. VI, 3430 et veterani evocati
(supra p. 450 n. 7) aetatis infimae sunt et auctoritate destituta.
2) C. VI, 2870.
3) (Dessau 190.)
4) RejJoH an the incestiyations at Assos 1881 hy Joseph Thatcher Clarke {Papeis
of the Archaeological Institute of America. Classical Series I). Boston 1882 p. 133.
462 Observationes epigraphicae N. XXXVII.
repetita et paucis hodie nota^. Latina haec sunt^ scripta a. 37
d. Mai. 11:
G. Ummidio Durmio Quadrato \ leg(ato) C. Caesaris Germanici
imp. I pro praet(ore) \
hisiurandum Aritiensium. \ \
Ex mei animi sententia, ut ego iis inimicus \ ero, quos C. Cae-
5 sari Germanico inimicos esse \ cognovero, et si quis periculum ei
salutiq(ue) eins \ in[f]er[t] in[f]er[e]tque ^, armis hello internicivo^ \
terra mariq(ue) per sequi non desinam, quoad \ poenas ei persolverit:
ncq(ue) me [neqtie]^ liheros meos \ eins sdlute cariores hdbebo,
eosq(ue), qui in f eum hostill animo fuerint, mihi hostes esse |
10 diicam: si s[c]i[e\ns fa\ll\o fefellerove, tum me \ liberosq(ue) meos
luppiter optimus maximus ac \ divus Augustiis ceteriq(ue) omnes
di immortales \ expertem patria incolumitate fortunisque \ omnibiis
faxint.
[Ä. d.] V idus Mai[as] in \ Aritiense oppido veteri Cn. Acerronio |
15 Froculo, C. Petronio Pontio Nigrino cos. , \ mag(istris) \ Vegeto
Tallici, . . ihio . . . arioni.
Graeca scripta eodem anno haec sunt, retenta litterarum maio-
rum minorumque quae in aere cernitur diversitate:
'Em vnccTWP Fvaiov 'AxtQQwriov | IlQÖxkov xccl Fatov
Ilovxiov lhTQw\Piov Nty^ipov \
^^Y\(piGiiia ^Aaalwp ypw^rj rov dt]^ov, |
5 ''Enel 7] yMr" evyj]v jzäoiv ävßQCOTioig EXnio^eioa raiov \ Kaloagog
I'egjLiavixov Zeßaoxov ^ye/uGvia xaDJvyeXrm^ \ ovdev de pezQov
Xagäg svgrjxrjv (sie) 6 xoojuog, jiäoa dk jioXig | xal näv Mvog
im Tfjv rov d^eov öipiv eojtevxev, cbg äv xov \ fjöioTov dv§Qa)7ioig
at(bvo[g]^ vvv eveoicoTog, |
10 eöo^sv rf] ßovXfj xal roTg jiQaypaievojuevoig TtaQ^' fjfMV \ 'Pco/uaioig
1) (Sterrett Papers of the Amer. School of classical studies at Athens I
p. 50 mit Abbildung; wiederholt bei Dittenberger syll. ed. 2 n. 364; Cagnat inscr.
Graec. ad res Rom. pert. IV n. 251.)
2) (Eine ausführlichere lateinische Fassung desselben Treu-Eides haben, wie
es scheint, die Bewohner von Sestinum in Urabrien in Stein einhauen lassen, C. I. L.
XI 5998 a.)
3) IN tEERii iNPERiTQVE exemplum melius; emendavi ego apud Huebnerum.
Pro que requiritur ve.
4) Sic exemplum melius, non internecivo, noruntque periti internicivum
formam genuinam esse.
5) NEQ • ME • LIBEROS traditur. Apud Huebnerum emendavi tieque liberos;
iam magis crediderim errore fabrili alterum neqne excidisse.
6) Traditur AIÜNOY.
lusiurandum in C. Caesarem Augustum. 463
xal TCO ÖTJjbicp tq> 'Aooicov xaraora^fjvai 7iQeo\ßeiav ex rcbv tiqcotcov
xal dgioTCov ^Pojjualcov re xal 'EXXij\vo)v tyjv evrev^0juev7]v xal
15 ovvr]o&t]ooiH8vr]v avTco \ öer]di]oof.iev}]v re ey^eiv diu. juvj^/urjg xal
xi]defA.ovLag \ ii]v jioXiv, xai^wg xal avrdg jueid rov naxQog Feq-
juavixov I EJiißäg JiQCorojg rfj ejiaQy^eiq ifjg i^fieregag JiöXeojg |
^'OQ}cog 'Aoaiwp. | - I5ß
20 "Ojuvvjuev Aia owrrJQa xal d^söv Kaioaga ^eßaoxbv xal irjv \ tkxtqiov
äyv)]v TiaQ^evov evvorjoeiv Faico Katoagi 2!eßao\Tcp xal reo ovfx-
Tiavii oi'xcp avToVy xal (piXovg re XQiveiv, \ ovg äv avrdg Jigoaigi]-
rai, xal ex^govg ovg äv amog 7TQoßd[A\\?j]Tai. Evogxovoiv jukv
tjjuiv £v sTr], ecpiOQxovoiv de rd evav\Tia. |
25 llQhößhVTal mYivyükai^TO tz twv ISiwv :
rdiog Ovdgiog Paiov vtog OvoATivia Kdorog \
'EQjuoq)dvi]g Zcoikov \
KrfJTog UioiOTQdTov \
Aioygicov KaXki(pdvovg |
30 'ÄQTejuiSojQog ^iXofiovoov, |
oiTiveg xal vjieg Trjg Faiov Kaioagog ^eßaoTov FeQfxavixov \ ocoTiq-
Qiag ev^df^ievoi Ad KajziTokicp (sie) e&voav xco rfjg 7i6le\a)g
övö/uaTi,
Iuris iurandi Gaio praestiti auctores quoque meminerunt, sed
aliqua diversitas est inter relationes eorum et tabulas supra relatas.
Scilicet Dio postquam Gai res gestas in Universum adumbrans quantum
sororibus dederit exposuit, ut et in votorum formulam reciperentur
et per eas quoque iuraretur (59, 3 : xal rovg ögxovg rovg ig rtjv dQxi]v
avTOv (pegovrag xal vjieg exeivmv öjuolcjog yiyveo'&ai)^ mox ad secundum
annum Gai adnotat solitum iusiurandum excluso Tiberio in acta
Augusti Gaiique praestitum esse (59, 9): Jiegl de d)) rov Avyovoiov
Tov re Faiov rd re älXa ajoTieg ei'&ioro xal ort xal ocpcov avröjv xal
rcov jexvoov xal exeh'ov xal rdg döeXcpdg avrov jzgorijurjoovoiv ojjLiooav.
Similiter Suetonius (Gai. 15): de sororibus, ait, audor fuit, ut Omni-
bus sacramentis adiceretur: neque me liberosque meos cariores habebo
quam Gaium Jiabeo et sorores eins. At sorores, propter quas rerum
auctores iuris iurandi meminerunt, a tabulis absunt, neque non abesse
poterant; nam cum Tiberius obiisset a. d. XVII k. Apr., interpositis
diebus duobus et quinquaginta in angulo illo Lusitaniae oppidani ad
sacramentum hoc adacti sunt, eodemque fere tempore, certe ante
k. lul., cum consules adscripti sint semestris prioris, etiam Assii iura-
runt. Illud autem de sororibus adiciendis eo minus per primos novi
464 Observationes epigraphicae N. XXXVlI.
imperii dies a Gaio institui potuit, quod aperte redit ad eins aliquod
decretum edictumve, ab iis autem in imperii initiis eum abstinuisse
Dio (59, 3) auctor est, tarn populärem eum scribens fuisse, wore juijre
TCO Si]juq) fj rf] ye ßovlf] ygaipai ii jurjiE rcbv övojudrayv rcbv äg^iKcbv
TlQOO^EO'&ai Tl.
Ex ea ipsa re iuris iurandi Gaiani condicio et proprietas de-
scendunt. Scilicet sacramentum in acta principum qui fuerunt eiusque
qui nunc est et in ipso imperii principio et quotannis k. lanuariis
exactum a militibus, praestitum ab omnibus\ quamquam auctores
non tradiderunt quomodo adactum sit principe mutato, dubium esse
non potest communi iure novum principem id exegisse sive per
157 edictum publice propositum sive litteris datis ad magistratus Italiae
praesidesque provinciarum. Ab iis cum secundum Dionis locum
supra relatum Gaius abstinuerit, nihilominus autem statim sacramentum
per Universum orbem terrarum Romanum praestitum esse tabulae
supra relatae declarent, necessario sequitur Gaio imperatore facto id
sponte susceptum esse; id quod item egregie convenit publicae laeti-
tiae, qua illa imperii translatio omnes antea posteave factas longe
superavit, ab aequali Philone luculenter enarrata et similiter item
enuntiata in exordio tabulae Assiorum. Ita cum formulam iuris
iurandi non princeps dictarit, sed qui sacramentum illud primi prae-
stiterunt, id est, ut ait Tacitus in Tiberio, Roniae consules patres
eques, in Gaio facile immutari potuit et augeri, idque vere factum
esse verisimile est, quamquam certo id demonstrari non potest, cum
sollemnis formula sacramenti qualis fuerit ignoretur. — In sacramento
utroque distinguenda sunt communia sacramentorum, quaecumque Aritii
et Assi publice adigerentur, et propria sacramenti imperatorii. Clau-
sula sacramenti tam Latina quam Graeca ad communia pertinet;
illam olim observatum est redire in annalibus belli Hannibalici 2, haec
iisdem verbis reperitur in titulis aliis Graecis^. Numina quoque
1) Staatsrecht 2 p. 768 (2^ p. 792). (Zu vergleichen ist jetzt der von den
Paphlagoniern dem Augustus im J. 3 v. Chr. geleistete Treueid, dessen Text
Cumont in Vezir Küprü aufgefunden hat: Dessau iuscr. sei. 8781.)
2) Scipio apud Livium 22, 53 cives patriam deserturos cogit ut iurent in
verba haec: ex mei animi sententia, ut ego rem puhlkam populi Romani non
deseram neqne alium civem deserere patiar: si sciens fallo, tum me luppiter optimus
maximvs domum familiam remque meam pessimo Mo adficiat.
3) Proxirae accedit ad haue formula pacto Latiorura et Olontiorum Cretae
insulae subiecta (C. I. Gr. 2554, 175): ojuvvo} zav'Eoxiav cet. svoqxsovxl /nh' 7j/lisv jibUä
xal dya^d, icpoQHsovri de rd ivavTia. Similia reperiuntur ibidem u. 1688. 2555.
3187; egit de his, etiam de f ormsi eq^coQxsTv vel ecpoQxsTv i^ro imogneTv, Boeckhius
ibidem vol. 1 p. 808.
lusiurandum in C. Caesarem Augustum. 465
communia sunt, ea scilicet per quae secundum unius cuiusque civitatis
leges publice iuratur. Nam quod Assii iurant per numina suo more
Graeco, Lusitani more Romano peregrini utrique, id cum eo coniunc-
tum est, quod illi Graeca lingua utuntur. hi Latina et omnino quod
imperium Romanum non ita ut Graeca barbarorum quoque quos
dicunt instituta publica admisit et sua aliquatenus fecit. Gaiani
sacramenti propria haec non sunt. Sed ipsum quod iuratur in utro-
que instrumento ita parili modo procedit, ut aperte ex formula pen-
deat tarn Lusitanis quam Asianis ex urbe transmissa et Gaii causa
concepta. Potuerunt omnino verba eadem tum usurpari quibus ante
Gaium et post eum cives subditique imperatoribus sacramentum prae-
stiterunt; sed magis crediderim in Gaianam proprium quiddam novi
imperatoris Studium intulisse ; neque verisimile in verba Tiberii vel
Traiani per Universum imperium ita iuratum esse, ut amicos hostesve
omnes sibi fore sponderent qui eodem animo in principem essent.
Accedit quod formulam eam auctores referunt tamquam singularem
et insolitam fortasse non solum propter sororum adiectionem, sed
etiam propter ipsa verba. Hoc ut in coniectura positum est, illud
certum videtur esse cum coniuratione illa sponte suscepta coniunctum
fuisse, ut sacramentum non solum in tabulas publicas referretur, id
quod communi iure obtinebat, sed praeterea ad legis formam in
aere perscriptum publice proponeretur. Hoc enim si iure ad omnia 158
eins generis sacramenta pervenisset, sine dubio alia plura similia in-
strumenta superessent; quod duo quae extant Aritiensium et Assiorum
ad unum Gaium pertinent, significat proprium id fuisse sacramenti
Gaiani. Itaque iam statuemus formulam quam tenemus sacramenti
Gaio praestiti pertinere ad primum sacramentum post mortem Tiberii
succeptum, scriptores autem quae referunt ad sacramenta posteriora
k. lan. a. 38 et deinceps, ita tamen ut formula anni primi maueret
adiectis sororum vocabulis.
Praeterea quae in tabula Assia leguntur interpretis operam non
requirunt. Gaius natus a. 12 (Aug. 31) parentes sexennis in Syriam
comitatus (Suetonius c. 9) Asiam quoque provinciam tum adiit; ii
enim ab Euboea Lesbum profecti sunt, ubi Agrippa luliam enixa
est, et inde, ut ait Tacitus ann. 2, 54, extrema Asiae Perinthimque
ac Byzantium Germanicus lustravit cupidine veteres locos et fama
celebratos noscendi. Ita Assum quoque adierit necesse est, quo appellit
a Xesbo continentem petens; filius tamen cum matre Lesbi remansit
neque Assum venit, cum Assii tantum dicant eum adiisse provinciam,
jiQcorcog addentes adulatione, scilicet spem ita significantes futuri
itineris Asiani alterius.
MOMMSEN, SCHR. Vni. 30
466 Observationes epigraphicae N. XXXVJL XXXVIII,
Unum addam diversum. sed coniunctum. Sorores Gaii cur absint
ab bis tabulis, supra expb'cavi; sed iussi eius de earum nominibus
suo addendis in sacramentis et in votis (Dio 1. c.) et in consulum
relationibus (Suetonius c. 15: qiwd honum felixqiie sit C. Caesari
sororibnsquc eins) et omnino ubicumque sollemniter imperatoris nomen
sie ponebatur, monumenta item vestigium servamnt adhuc non agnitum.
Scilicet acta Arvaliuni a. 38 niensis lanuarii indictionis reliqiüas ex-
bibent^ sie explendas:
Q^ honum faust:y^ fdix forUniatum sahdareq. sit c. caesari aug
GEswanico ipsi so'noBihnsq. eins p. r. quiritihm fratrilnisq. arualihns
Mm\m(e s«crmcivM • in Ikco domoque
c • CAEs ö'kis avgvsti GERMANiCt wagistvi erit
A • D • V • K • iVNiAS domi
A • D • IUI • K • IVXIAS • IN hico
A • D • III • K • ivNiAS domi
A • D • III • K • FEBRVAr
TAVKVSSTATlLivs-coRvTNvS'PROMAGisTEr colhgH fvatrum amaUum
NOMINE • IN CAMPO AI) ARAM PACIS immolaiiH
Confirmatur ita quod Dio tradit de adiciendis sororibus Gaium
edixisse primo imperii anno et iam a. 38 incipiente secundum eam
159 formam vota reliqiiaque simiba instituta esse.
XXXYIII. Militum pro vincialium patriae.
Quod multi ex multo tempore desideraverunt, ut patriae militum
componantur, cum inde tarn in dilectus formam aetatis imperatoriae
quam in ius personarum rerumque publicarum aliquantum lucis redun-
daturum esse fortasse non sine causa speretur, id laterculis subiectis^
non perficitur quidem, nee recte perfici poterit nisi sylloge inscrip-
tionum Latinarum, a quibus baec disquisitio tota fere pendet. aliquando
absoluta. Sed donec publici iuris factae erunt quas adhuc aegre
1) C. VI. 2028 b = Henzen Arval. p. XLTI. Fragmentum in quo sunt priu-
cipia vv. 1. 2. 3. 4 q j ger | mih ! c cabs bodie desiderari nuntiavit a nie interpellatus
Christianus Huelseu; fragmenti maioris idem ectypum subministravit , in quo
clare apparent v. 4 litterae in editione omissae ris. Supplementa ab Henzeno
proposita referre nolo inventis veris. (S. jetzt C. I. L. VI 32344.)
2) (Diese für ihre Zeit außerordentlich vollständigen Listen bedürfen, nach
der Auffindung so vieler neuer Militärinschriften in den meisten Provinzen des römi-
schen Reichs, einer gänzlichen Umarbeitung. Durch Korrekturen und Ergänzungen
würden sie unübersichtlich und schwer benutzbar, unverändert abgedruckt heut-
zutage wertlos sein; sie sind deshalb hier nicht wiederholt. Von bleiben-
dem Wert sind dagegen die hier folgenden einleitenden Bemerkungen. Hinzu-
zuziehen ist der ungefähr gleichzeitig entstandene Aufsatz: „die Conscrii^tions-
ordnung der römischen Kaiserzeit'' (jetzt Ges. Sehr. 6, 20 — 117).)
Militum proviucialium patriaf
467
desideramus, Italiae mediae et Germaniarum praesertim inscriptiones
et liis superstmcti indices meliores et pleniores elaborabuntur, interim
ex bis quoque proficietur. Adbibui ad coiificiendos eos subsidia et
communia omnium et ea quorum mibi copia per amicos facta est,
praesertim eos apud quos schedae adservantiir paratae ad perficien-
das partes syllogae nostrae nondum piiblici iuris factas, Eugenium
Bormann, Hermannum Dessau, Ottonem Hirschfeld. Eorum adiutorio
potissimum debetur quod, ut dubium non est quaedam omissa esse,
quae addi potuerunt et debuerunt, ita non multa confido desiderari
eorum quae hodie nota sunt. Patrias militum paucis exceptis non
recepi nisi diserte in titulis enuntiatas ; nam licet saepenumero locus
tituli inventi pro patria defuncti accipi possit, cum in tali re facile
errori locus sit neque huius commentarioli forma disputationem ad-
mittat, eins generis titulos excludere malui quam dubiis certa turbare.
Proponuntur collectanea forma simplici laterculorum : quos ut diluant
verborum ambagibus et libellos librosve inde efficiant nomine specioso
magis quam iusto historiae legionum auxiliorumve classiumve ornatos,
aliis relinquo. Ego quomodo rem ordinarim, breviter explicabo.
Ad Italiam indices hi eatenus tantummodo perveniunt, quod in
altero milites legionarii tam Italici quam provinciales recensentur;
eiusmodi enim laterculo qui in dilectum militum aetatis imperatoriae
inquirit nullo modo carere potest. Italicos ex praetorio, item colior-
tium urbanarum yigilumque equidem non collegeram; nam ut testi-
moniorum eins generis numerus maior est, ita utilitas minor neque
eadem disputandi forma. De iure enim tam personarum quam popu-
lorum, quod ad Italiam attinet, eatenus tantum ambigitur, quod quo
tempore et quatenus in legione Itali merere desierint restat quae-
rendum ; cui indagationi quae in altero indice composui sufficere visa
sunt. Sed tamen cum Oscarus Bohn haec parata haberet non inserta
nuper ab ipso edito commentario supra p. 437 not. 1 citato, non
committendum duxi ut occasione ne uterer, et facile ab eo impetravi,
ut laterculos eos meis adderet (infra^ p. 250). In indicem autem
primarium patrias militum tantummodo provinciales admisi, in pro-
vinciis recensendis secutus ordinem enchiridii Marquardtiani.
Militum patrias collegi, omisi ducum et praepositorum cum
senatorii et equestris ordinis tum centurionum peditum et equitum
decurionum; nam dilectus, ad quem universa quaestio redit, ad illos
non pervenit, ad centuriones et decuriones etsi eo nomine pervenit,
quod plerique eorum ex gregalibus ad locum honoratiorem adscen-
160
1) (D. h. Ephemeris epigraphica V.)
30^^
468 Observationes epigraphicae N. XXXVIII.
derunt, nihilo minus genera militiae originesque in honoratis his ita
tolluntiir, iit ad hanc quaestionem centuriones decurionesque ii soli
admitti possint, quorum statum ante locum illuni adeptum traditum
habemus. Sane praepositorum infimos gradus. iit centuriones cohor-
tales et magis etiam decuriones alarum hoc noraine tum cum gre-
galibus recte aequiparabimus, cum apparet vocatos esse ad eum
ipsum numerum regendum, in quo in ordine meruerant. Itaque eins
generis quorum mihi copia erat numero perpaucos admisi; eos autem,
quos patebat aliunde profectos militibus his vel illis praepositos esse,
procul habui. Quanta diversitas autem, praesertim ubi de origine
agitur, intercedat inter centuriones legionarios reliquosque loci insig-
nioris et milites gregales, inde intellegitur, quod, cum Italici imperante
Yespasiano (ut alibi ostendam^) militare desierint, id ad centuriones
j61 nullo modo pervenit^. Habebit omnino harum quoque domuum
1) (Vergl. jetzt Ges. Sehr. 6, 37 ff.)
2) Non abs re est diversam centurionum et militum legionariorum originem
aliquatenus ilhistrare exemplis petitis maxime a legione Africana titulisque
Lambaesitanis. Perveniebatur ad centurionatum legionarium triplici via, aut
per stipendia in provincia facta, maxime legionaria, rarius per alaria vel cohor-
talia, aut per stipendia urbica, aut nulla militia gregali peracta favore et natalibus.
Hoc probabile est abusu potissimum invaluisse, pertinuitque fortasse praesertim
ad eos, qui ex equestri ordine venientes reddito equo publico centuriones facti
sunt. Ad ea, quae de bis adnotavi in hac Eph. IV p. 235 (oben S. 371) iam
addo titulum nuper repertum in Africa prope Simitthu a Cagnato et insertum
uberrimae eius relationi alteri p. 88 (C. I. L. VIII S. 14698 = Dessau 2655):
C. Octavio Q. fil Cornel. Honorato 7 adlectn ex eq(uite) 'R(omano) a divo Pio in
leg. II Aug., 7 %• VII Claudiae picie fidel., 7 leg. X VI F/aviae flr(mae), 7 leg. X
gern p. f. (cohorte) V princfyn) posteriori. — Urbica militia ad vitem perduxit
fere per gradus duos, aut corniculariatum apud praefectos praetorii administratum
(v. Cauer in hac P]ph. IV p. 475) aut evocationem (v. Schmidt in Hermae vol. 14
p. 345 quaeque supra dicta sunt p. 450); ab utroque enim loco proximus gradus
centuriouatus legionarius esse solet. Haec promotio cum ad praetorianos potissi-
mum pertineat, inveniuntur etiam centuriones legionarii profecti ex corporibus
militum in Italia consistentium loci inferioris, ut cornicularium vigilura primus
Marcus (Pius) ita promovit (Orell. 3456 (C. I. L. XI 5693 = Dessau 2666)), item
sie promoti sunt navarchus classis Misenensis (C. Vllf, 1322) et qui meruerant
inter equites singulares (C. II, 4147. VIII, 2817). — Denique quod olim solum
obtiuuit, ut in ordine qui meruisset, deinde ordinem duceret, id in provinciali
quoque militia etiam postea mansit, ut inter alios ostendunt centuriones exercitus
Africani C. VIII, 217. 2354 et Germauici tituli Brambachiani n. 1752 (C. I. L.
XIII 6646) anni p. C. 191. Itaque in militum originem qui inquirit, ei centurio-
uatus legionarius procul habendus est, cum ad eum locum ex diversis generibus
militiae perveniatur. Provinciarum autem diversitas si qua obtinuit in militum
dilectu, ad centuriouatum ea non pervenit. Primum cum soleant centuriones
ab una legione ad aliam transferri, plerumque non omnes centuriouatus enumerant,
Militnm prpvincialium patjiae. 469
collectio suam utilitatem, eo maxime quod aliquatenus declarabit,
quaiido imperium Romanum ab Italis administrari desierit et pro-
vinciales quomodo per gradus Italis hoc respectu aequiparati sint
vel adeo praelati; nam ut cardinales papae Romani ex mundanis
facti sunt Itali, ita e contrario imperii Romani magistratus ex Italis
evaserunt, ut utar verbo apto niagis quam Latino, imperiales. Sed
alia res est neque recte finibus militiae circumscribenda; complectatur
necesse est honores universos. cum praesertim tarn civilia quam militaria
officia et senatoria et equestria ab iisdem fere hominibus suscepta sint^.
Hinc oritur ambiguitas quaedam in veteranis. Missio cum per-
veniat ad omnes qui per annos legitimos militaverunt, mittuntur
quidem tam centuriones quam milites; sed qui ante missionis tempus
vitem adsecutus est, saepe a missione abstinet et militare pergit. id
quod militi. quantum scimus, non permittitur. Propterea titulum
Lambaesitanum a. 166 de dicant [cejituriories) et veteranileg. III Atig.,
qui militare coeperunt a. 140 et 141 (ann. Const. IS83 p. 382)^. Sequi-
tur inde numerum centurionum post missionem defunctorum pro por-
tione aliquanto minorem fuisse quam militum. Etiam magis inde
imminuitur, quod centuriones post aunos coactae militiae expletos
sed eum quem forte gerunt vel quem postremum obtinueruut solum ponunt; itaque
de plerisque centurionibus a qua legioue inceperint dubium est. Dein de ibi
quoque, ubi de centurionatu primo edocemur, giegalis militiae condicio inde tuto
colligi nequit; nam qui ordinem accipit, saepenumero simul legionem mutat.
Illustrabunt haec quae aecepimus de centurionibus legionis Africanae. Inter eos
qui patriara enuntient tredecim repperi, quae patriae sunt Campania (n. 2801
fortasse), Clunia Hispaniae (u. 2807', Ära Agrippina Germaniae (n. 2785. 2907),
Aquincum Pannoniae m. 2826). Moesia (n. 2786), item Yiminaeium (n. 3001) et
Ratiaria (n. 2871), Pelagonia Macedoniae (n. 2865), Traiana Thraeiae (n. 2964),
denique in Africa Theveste (n. 2878), Larabaesis (n. '2980), Cirta (n.2890 ut videtur).
Itaque ea aetate, qua milites legionis Numidicae origine omnes fere Afri erant,
centuriones maiore ex parte aliunde in Africam venerunt. Ad quodnam genus
ex tribus supra relatis centuriones hi referendi sint, in eoniectura positum est,
cum praesertim centuriones facti plerumque de gregali militia taceant; multos
probabile est ex praetoriauis proficisci. De primo centurionatu ubi constat,
interdum susceptus est in provincia, in qua miles ortus est et gregalem meruisse
eum verisimile, ut Moesiacus n. 2786 ordinatus est in legione 1 Italica, similiter-
que n. 2354 (aetatis Traianae) miles legionis III Augustae et sine dubio origine
Afer postea in ala Africana meruit sesquiplicarius et duplicarius, deinde centurio
factus est legionis III Augustae; sed e contrario tam Viminacensis u. 3001 quam
Agrippinensis n. 2907 vitem primum gesserunt in legione VI victrice Britannica,
miles legionis III Augustae n. 217 in legione II Italica, quae Norico prae-
sidebat. Haec similiaque de centurionum origine et promotione ut non inutile
erit coUigere et comparare, nostra tota turbarent sine discrimine admissa.
1) (Vergl. jetzt meine Bemerkungen Hermes 45, 1910 S. 8 ff.)
2) <C. I. L. VIII S. 18067 = Dessau 2303.)
470 Observatlbnes epigraphicae N. XXXVIII.
sub signis retenti legitimo cursu ad primipilatum perduci solent nee
facile mittuntui" nisi post adeptum eins ordinis gradum summum.
Haec qui considerat minus mirabitur, quod tarn exiguo numero tituli
suppeditant centuriones honesta missione dimissos et quod in iis lingua
Latina melioris aetatis proprio vocabulo caret respondenti primipilari,
ut commune veterani etiam centurionem qui fuit complectatur. Cas-
trensi demum sermone postquam invaluit officii depositi significatio
per praepositionem ex, dici coeptum est non tarn ex centurione
(C. VIII, 9600) parum concinnum , sed veteranus ex centurione sive
ex centurione veteranus (C. III, 225. 1471. 5820. V, 2831. VIII, 9236.
X, 3365; rarum est veteranus ex centurionibus X, 3370, de qua
locutione dixi p. 429 in tractatu de protectoribus) vel ex centurione
missus honesta missione (III, 6234. VIII, 26186 2. 7080), cum soloe-
162 cismus veteranus centurio adhuc opinor in classiariis solus testatus
sit (X p. 1130). Sed cum quae in re militari regnat ambitio hie eo
se prodat, quod qui centurio fuit non sibi satisfacit communi veterani
vocabulo, nihilominus aliquoties eins condicionis homines communi
veterani nomine contenti fuerunt, ut extra dubium est in trihuno ex
vet(erano) C. III, 3237. Itaque veteranos nude dictos omnes qui-
dem admisi, cum non multos inter eos esse confidam qui sint ex
centurione; cautione nihilominus in his utendum est. Ita C. Amar-
lius Saturninus veteranus Augg. nn. ex legione secunda Parthica post
missionem decurio factus apud Ligures Baebianos (C. IX, 1459) magis
ordinem duxisse videtur quam in ordine meruisse.
Sed alio quoque nomine veteranorum tituli ambiguitate laborant :
scilicet domum quam enuntiant non raro quaeri potest utrum habuerint
tum cum probati sunt an cum missione vel post missionem adqui-
sierint. Ita veterani duo tituli Lugudunensis (Boissieu p. 306)^, qui
sie coneeptus est: 31. Aiirel. Primus veteranus leg. 1 M. missus honest,
mission. civis Remus sihi fecit et C. Modestin(io) Peregrino veterano
leg. eiusd. misso honest, mission. civ. Agrijjp. contuhernal(i) mihi
carissim., milites facti esse possunt dilectu Durocortorensi et Agrip-
pinensi, sed item post missionem originem antiquam mutavisse accepto
praedio in civitatibus memoratis^. Veteranos eins generis quos repperi
etsi adscripsi omnes, patria eorum maxime, qui eam non cum nomine,
sed post condicionem enuntiant, non tuto ad dilectum referetur.
Laterculus qui sequitur primarius (I)^ milites enumerat quadri-
pertito.
1) (C. I. L. XllI 1844 = Dessau 2463.)
2) (Vergl. Ges. Sehr. 6, 42 A. 3.)
3) ('Milites provinciales' (Eph. epigr. V p. 164 — 200).)
Militum provincialiuni patriae. 471
1. Praetoriani provinciales incipiunt, quibus interposui paucos
provinciales repertos inter urbanicianos et vigiles Separavi in illis
qui fuerunt ante Severum (AJ et posteriores eo (B), id quod quatenus
pendemus ex laterciilis facile perficitur, cum de eoruni aetate in Uni-
versum constet. Sepulcrales tituli utrius saeculi sint, saepe ambi-
guum est, nee tamen errores eius generis a nie commissi multum
nocebunt, cum leges dilectus ex solis laterculis satis eluceant. —
Huius ordinis milites provinciales Severo anteriores desumpsi ex
commentario nuper edito Oscari Bohn über die Heimat der Prätorianer
(Berolini 1 883)paucis additis mutatisve. In praetorianis Severo posterio-
ribus secutus sum, ut dixi, potissimum laterculos editos alios in C.
vol. YI n. 23S5 (emendatius Eph. lY p. 327 n. 896 i; anni est 209) et
deinceps, alios compositos a Bormamio Eph. lY p. 324.
2. Legionarios provinciales, qui originem adscriptam habent,
secundum legiones composui in laterculo altero (II)-, secundum
origines in hoc remissione facta ad alterum.
3. Auxiliariorum index bipertitus est.
A. Alarum et cohortium vocabula, quae quidem a dilectu pri-
mario derivata sint^, ita composui, ut pro fundamento sumerem indi-
cem corporis maxime voluminis III, in quo privilegia militum collecta 163
exhibentur, adiunctis postea repertis in Ephemeride hac editis, item
indices voluminum reliquorum huc pertinentium adhuc editorum II.
Y. YII. YIII. IX. X, plerumque non repetens numeros titulorum,
sed in sola voluminis adlegatione subsistens. Adsumpsi quae scrip-
tores memorant, ut Tacitus et Arrianus, quatenus mihi constabat
propria vocabula apud eos referri. Xotitia dignitatum aevi Theo-
dosiani cum multas alas cohortesque nominet, longo plurimas earum,
scilicet quas aut certum aut verisimile esset institutas esse post Dio-
cletianum, ab his laterculis procul habui, vetustioris originis quae
viderentur, recepi. Eminent inter has quae recensentur in Britannia
(Occ. c. 40) 2jer lineam vcdli; nam cum sint numero tres et viginti
omnes, undeviginti adscendunt ad saeculum secundum*, ut cum prae-
1) (Jetzt C. 1. L. VI 32533.)
2) ('Legionarii Italici et provinciales' (Eph. ep. V p. 200 — 233).)
3) Intellego quae ethnicum enuntiant per substantivuin genetivo plu-
rali; adiective formata nomina notuni est aliam originem aliamque expli-
cationem habere. Horum non recepi nisi quae per exceptionem adiectivum pro
substantivo admiserunt; nam sunt quaedam exemrpla licet rara eius usus vel
potius abusus.
4) Quattuor reliquorum numerorum, qui sunt cohors prima Cornorioriim —
numerus Mauroriim Anrelianorum — cunens Sarmatarum — ala prima Hercula
(sie), cum tres aperte quarti saeculi notam habeant, de Cornoviis dubitari polest;
472 Observationes epigraphicae N. XXXVIII.
terea per totum Imperium castra per tertium quartumque saeculum
subinde mutata auctaque reperiantur, ad vallum illud immota fere
steterint necesse sit. Propter eandem causam non magis admisi
numeros, ut sunt Brittonum, Delmatariim, Treverorum, similes alios;
nam ante Marci tempora vix locum in militia Romana habuerunt
(invenitur n. Brif. et explorat. Nemaning. in titulo anni 178 Bram-
bachii n. 1751^: numerus exploratoriim Batavoriim m altero aetatis
Severianae apud eundem n. 7 2; n. Cattarensium in tertio a. 225
apud eundem n. 1317)^, et expendendi sunt una cum institutis, quae
militiae reformationem Diocletianam quodammodo incohabant. —
Alae et cohortes cum praeter numerum vocabulis pluribus nominari
soleant, frequenter autem non omnibus utantur, nos non in eo elabo-
ravimus, ut hae diversitates pleno recenserentur et curiose distin-
guerentur, sed formam maxime plenam potissimum repraesentavimus,
breviatione indicata plerumque additis uncis rotundis. Omittitur autem
aut ethnicum alterum Tut Hispani Astures plerumque dicuntur Astures
nude, Astures et Callaeci modo hoc, modo illo vocabulo solo utuntur),
aut, ubi nomen primarium duplex est ethnicum et personale, alterum
utrum (ut ala Tungroruni Fronfoniana plerumque hoc solo vocabulo
appellatur) aut cognomen honorarium fut sunt ethnica adiective formata
Maeedonica, Dacka, item torquatn) aut quod militarem formam enun-
tiat (ut sunt miliar ia, quingenaria, equitata, peditata) vel militum
condicionem civilem (ut civium Romnnornm, fortasse etiam civiwn
Latlnorum); denique ipsi numeri, maxime in priniis alis cohortibusque
iis quae secundam nullam habent, sed etiam in aliis, non raro breviando
praetereuntur. Yocabula imperatoria in perpetuum adsumpta, respon-
dentia scilicet Flavio legionum lY et XVI, Traiano sive Ulpio legionum
II et XXX, omnia posui vel certe ponere volui, cum ad institutionem
singulorum auxiliorum pertineant: abieci autem quae gerebant tertio
saeculo desumpta a principe modo regnante, item quae tum obtine-
164 baut piae fidelis similiaque agnomina ab huius elenchi consilio aliena.
— Alas cohortesque ex eodem populo lectas eundemque numerum,
praesertim primum habentes plures passim in exercitibus reperiri
non minus certum est quam ambigua saepe iusta earum distinctio;
ut Alpinorum duae cohortes primae equitata altera, altera peditata
in lege publica anni p. C. SO iuxta positae inveniuntur cognomine
at si sunt, ut esse credunti;r, Cornavii Ptolemaei populus Britannus, cohors
posterioris origiuis et ipsa est; nam Britannicus dilectus meliore aetate non per
populos factus est. (S. jetzt Ges. Sehr. VI 117.)
1) (C. I. L. XIII 6629.) 2) (C. I. L. XIII 8825 = Dessau 9186.)
3) (C. L L. XIII 7268 = Dessau 2626.)
Militum provincialium patriae. 473
nullo addito similiterque alibi cohortes duae primae Thracum (vide
ad C. III, 109). Eiusmodi difficultates iibi adsunt vel possunt adesse,
cum ad hanc nostram disquisitionem eae nou magnopere pertineant
neque in transitii queant elucidari, in hoc indice satis habuimus iuxta
ponere quae accepimus, eandem esse alam vel cohortem similis nominis
neque affirmantes neque negantes. Ita ex hoc indice cognoscetur
Gallorum exempli causa cohortes ad quem numerum adscendant et
quinam inter numerum primum et summum aut defuerint aut hodie
ignorentur; notorum numerorum aliquot num duplicati vel adeo tri-
plicati extiterint, ex indice cognosci certo non potest. — Alae et
cohortes quae ethnico caruerunt aut certe appellantur eo omisso neque
certa ratione supplendo, quamquam ad hos laterculos ipsae non per-
veniunt, nihilominus de iis quae parata habebam appendicis loco
composui, alis recensitis in laterculo YI, cohortibus in laterculo YII^,
ideo praesertim quod propter breviationem modo significatam haec
quoque aliquatenus cum nostris coniuncta sunt.
B. Auxiliares provinciales, qui originem adscriptam habent,
seorsum composui, equites singulares in laterculo III, alarios in later-
culo IV secundum alas, cohortales in laterculo Y secundum cohortes 2;
ad quos laterculos remissione facta in laterculo primario (A) in-
veniuntur distributi secundum patrias.
4. Classiarii, qui quatenus origo eorum traditur omnes fere
provinciales fuerunt (Italici pauci compositi sunt C. X. p. 11 28), digesti
sunt secundum patrias ita, ut quatenus veniunt ex corporis volumine
X, solus voluminis numerus ponatur, cum nationes classiariorum ibi
in indice peculiari p. 1128 recenseantur. Reliquos titulos classiarios
citavimus adiecto numero, etiam qui comprehenduntur in corporis
volumine XI nondum edito; nam classiarias inscriptiones Ravennates
ex voluminis eins plagulis a Bormanno missis repetivit Hermannus
Ferrero in libro Vordinamento delle armate romane edito Taurinis a.
1878 ■'*, poteruntque donec ipsum volumen publici iuris fiet qui Ins uti
cupiunt Ferrerianam compilationem adhibere*.
1) ("Alae Don receptae in iudicem I', 'cohortes nou receptae in iudicem I'
(Eph. epigr. V p. 246-249).)
2) ('Equites singulares adscripta origine', 'alarii adscripta origiue', 'cohor-
tales adscripta origine' (Eph. epigr. V p. 233 — 246).)
3) (Nachträge desselben Verfassers 1884 und 1900.)
4) (Über die Fortsetzung vergl. S. 466 A. 2.)
474 Observationes epigraphicae N. XXXIX.
625 XXXIX. Princeps officii agens in rebus.*)
lacobiis Gothofredus, qui labentis rei piiblicae Ronianae notitiam
ita fimdavit, ut nobis omnibus adhiic sit summus magister, quae de
principibus officiorum exposuit^ ab eo inde tempore ut alia pleraque
in enchiridiis repetuntur. Sed vel optimo duce adsumpto passim
;eiTai'i hoc quoque exemplo confirmatur, neque res indigna est quae
diligentius consideretur; id enim quod difficillimum fuit tanti imperii
administrationem ab ana sede contineri et regi, eins rei non minima
pars fuit principum institutum licet ad officiales solos pertinens. Nam
quod nunc usus ostendit rebus gerendis non raro magis praeesse qui
magistratibus parere dicuntur quam ipsos magistratus, id apud Ro-
manos quoque obtinuit; inter officiales autem longe primum locum
principes officiorum tenuerunt^.
Administratio imperii Diocletiana cum in aliis aequabiliter in-
stituta fuit et ad eandem formam exacta, tum quicumque secundum
eam aut civilia negotia administrant, sive per partes imperii, scilicet
praefecti praetorio et urbium duarum regiarum, sive per dioeceses,
scilicet vicarii, sive per provincias, scilicet proconsules praesidesque,
aut praesunt rebus militaribus, scilicet per gradus magistri militum,
comites, duces, hoc commune habent universi, ut singulis magistratibus
qui attribuntur officiales regantur a principe uno ^. Contra reliquorum
magistratuum officia, magistri officiorum, comitum sacrarum largitio-
num et rerum privatarum, comitum domesticorum, principem non
habent Princeps ille unde veniat et a quo constituatur si quaeris,
quid de ea re disposuerint Diocletianus quique eum proxime secuti
sunt, ignoramus, nisi quod praesidum parti principem missum esse
a praefecto urbis Romae et imperante Constantino et rursus sub
626 Valentiniano primo, denique imperante Gratiano declarat constitutio
(C. Th. 1, 6, S) huius imperatoris data Mediolani d. 22 Nov. a. 382
ad Bassum praefectum urbis haec: appar'dorihus tiiis stationes, qiias
hahiiere antiquittis, statainms esse reddendas: igitur prlstino more
*) (Observationes epigraphicae n. XXXIX. XL: Ephemeiis epigraphica V
(Heft 3, 1884) p. «525 - 646.)
1) Praesertim ad C. Th. 8, 4, 10. Eum sequuntur et alii et Bethmann-
Hollweg Cirilprocess 3, 143.
2) (Über verschiedene hier behandelte Punkte hat Mommsen in den wenige
Jahre später geschriebenen „Ostgothischen Studien"* (Ges. Sehr. V'I 362 ff.) sich
wesentlich anders geäußert, ohne dieser Ausführungen zu gedenken, vergl. unten
S. 475 A. 2. A. 7 Ende.)
3) Mero calami errore magistro militum per Orienten! alteri adscribi prin-
cipes duos Not. Or. 6, 72 extra dubium est.
Princeps officii agens in rehüa. 475
servato ad omnes provincias , quas vd divi Coiistcuithii constitutio
dederat, vel Prohus vir illustris (intellegitur Sex. Petronius Probus
praefectus praetorio Italiae a. 368 — c. 375) pennissa sibi a patre
nostro (Valentiniano I a. 364 — 375) potestate reddiderat, praecelsa
sinceritas tiia principes destinabü. Eae provinciae quaenam fuerint
cum in coniectura positum sit, non inepte cogitabitur de iis, e quibus
appellationes ad praefectum urbi (Jeferebantur, cum praesertim in
iis deiiniendis item admodum leges variarint \ modo constituentes ad
praefectum urbis Romae et rursus Constantinopolitanae appellationes
non pertinere, modo illum appellandum esse aut ex Italia sola aut
praeterea ex certis provinciis transmarinis, similiterque disponentes
de praefecto Romae novae — Posteriore aetate aliquamdiu ni fallor
res ita aequabiliter administrata est, ut magistratus qui imperii partes
administrarent principem haberent de suo quisque officio 2, contra
magistratibus dioecesium et provinciarum princeps deputaretur ex
schola agentium in rebus, quae parebat magistro officiorum. Coepit
id fortasse sub Constantio; nam agentes in rebus quamquam fuerunt
iam sub Constantino^, sub filio demum ad eam potentiam videntur
crevisse, quam deinceps obtinuerunt; certe cum scripta est Notitia
Dignitatum incipiente saeculo quinto, is Status obtinuit in partibus
Orientis* eundemque antea etiam in Occidente obtinuisse ex ipsa
aliquatenus effici potest.
Priore loco quod adseveramus, Notitia Dignitatum eo demonstrat,
quod praefectis praetorio, praefectis urbis Romae et Constantinopolis^,
magistris militum ^ princeps additur nude, pariter atque fit in reliquis
officialibus, quos constat in suo quemque officio per gradus adscen-
dere. Praeterea neque indicia suppetunt eins loci principes ex
agentibus in rebus lectos esse", nee reruni ordo qui tum fuit recte 627
1) Bethmann-HoUweg Civilprocess 3 p. 63. 67.
2) (Anders in den ^Ostgothischen Studien^ Ges. Sehr. VI 413 ff.)
3) AJemorantur in lege a. 319 C. Th. 6, 35, 3 (vergl. Hirschfeld Kl. Sehr.
S. 625.)
4) (So für: Occidentis eingesetzt.)
5) Laterculus huius praefecti excidit ex Notitia Orientis; sed adest gemellus
in altera Occidentis.
6) De magistro equitum per Gallias infra dieetur.
7) Non obstat opinor constitutio a. 368 (C. Th. 1, 29, 4), qua constitutione
ad id quod paullo ante sanxerant imperatores defensorem civitatis creari posse
qui principatum gessisset apud praefectum praetorio vicariumve, additur item
eligi licere cpii ex schola agentum in rebus sedi (traditur sedü) calminis restrl
(scilicet praefecto praetorio) munere principatas nostro quodammodo nomine parae-
rint. Yerba haec interpretationis parum certae et sine dubio mendosa spectant
476 Observationes epigraphicae N. XXXIX.
patitur, ut dignitates illae supra magistrum officiorum eminentes
Caput officii ab hoc acceperiiit. Itaque quatenus secundum legum
tenorem princeps constitiütur fnam defiiiitis singulorum officiorum annis,
definito item ordine officiales vere fiebant magis quam creabantur),
in hisce officiis constitutus sit necesse est a magistratu cui apparebat.
Principes reliquos quominus constitueret magister officiorum ex
schola sibi subdita agentium in rebus, dignitas non impediebat, cum
exceptis supra dictis magistratus omnes ipse praecederet. Favent item
ei coniecturae constitutiones. ubicumque eiusmodi principum originem
commemorant, hanc ipsam enuntiantes ^. Denique Notitia Dignitatum
passim significat principem sumi de scJiola agentinm in rebus et cum
ad reliquos officiales nulla similis nota usquam adscripta reperiatur,
eam electionem principibus propriam esse, reliquos officiales ex ipso
officio proficisci non obscure indicat. Nee quisquam opinor dubita-
yisset ad liuius generis principes omnes eam originem pertinere. nisi
obstare visa esset formula de eodem officio passim in Notitia qbvia.
Eam scilicet viri docti maluerunt ita interpretari. ut bis verbis signi-
ficetur origo ex ipso eo de quo modo agitur officio, quam referre
ad praecedentia, ut sie origo principis proxime memorati ad sequen-
tem porrigatur, neque sine causa; nam quibusdam locis aut nulla'
originis indicatio praecedit^ aut ei quae sequitur parum apta^.
opinor ad principes praesidum provinciae, qui non inepte dicuutur praefecto
praetorio paruisse, cum ipsi praesides sub eo essent. Eadem interpretatio vide-
tur posse admitti item ubi constitutio a. 449 (nov. Yalent. III tit. 27, 1, 1) memorat
eos qui ex schola agentium in rebus ad ohseqina praefecturae praetorianae post
infmita discrimina et consnmpta aetatis parte meliove perveniunt, nee minus in
epistulis Cassiodorianis 6, 6: officium eins (magistri officiorum) tatita genii prae-
rogativa decaratur, ut militiae perfuncttis munerihns ornetur nomine principatus
miroque modo inter praetoiianas coliortes et urhanae pi'aefecturae militcs videantur
mvenisse pi'imainm, a quihus tibi humik solrebaiur ohsequinm, et 11, 35: agentium
in rebus miles ofpcii .... ideo prindpis nomen habere promeruit, qiiia militiae sacra-
mentis ceteros antecellit .... et ut reverentiam praeforianae sedis extolleret, tunc
ad eins renit obsequium quando rocabulum coepit habere praeci2nium. Verum est
sub dispositione praefecti urbis proprie praesides nullos esse, sed quatenus a
praeside praefectus urbis appellatur (v. p. 474), recte opinor eiusmodi praesidis
apparitores militibus praefecturae urbanae adnuraerantur. Conferendus item
Lydus de mag. 2, 10 = 3, 40. (Andere Auffassung der Verordnung vom J. 449
und der Stellen Cassiodors: Ges. Sehr. VI S. 414 A. 1; S. 415 A. 3.)
1) C. Th. 6, 28, 3 a. 386: agentes in rebus post pahnam laboris emeriti princi-
p>atus honore mimeramus. Idem efficitur ex constitutionibus aliis, ut 6, 28, 2
a. 380; 6, 29, 6 a. 381; 6, 28, 6 a. 399; 6, 28, 7 a. 410; 6, 28. 8 a. 435 cet.; item ex
Cassiodorio var. 11, 35.
2) Scilicet Or. 20, 10 princeps officii proconsulis Achaiae dicitur esse 'de
eodem officio'; magistratus autem qui praecedunt principe carent.
3) Ita Occ. 32, 61 duci Pannoniae.secundae datur 'princeps de eodem officio'
Princeps officii agens in rebus. 477
Nihilominiis iiiterpretatio haec neque verbis recte convenit neque re
probabilis est. Priraum cum in Universum ad locum in officio emi-
nentem ex eiusdem officii locis inferioribus perveniatur, paene ineptum
est id enuntiari, plane non ferendum autem id enuntiari in principe
solo, cum reliquorum cohortalinorum condicio plane eadem sit. Accedifc
quod principibus magistratuum summorum, quos dubitari non potest
vere ex ipsis officiis ad eum locum pervenisse, eiusmodi adnotatio nus- 62&
quam adscribitur. Immo verba eo ducuntpeculiarem quandam neque cum
reliquis officialibus communem originem principis iis significari. Deinde
qui ita interpretantur videant quemnam principum creandorum ordinem
efficiant. Scilicet ita de schola agentium in rebus principem acciperent
vicarii omnes, proconsules Achaiae et Africae, comes Aegypti, duces
plerique; de siio autem officio proconsul Asiae, praesides omnes^
comes Isauriae, ex ducibus octo, ut nulla certa lex usque quaque
deprehendatur. Deinde praemium*quod subiungitur^ modo *adorata
dementia principali cum insignibus exit transacto biennio^ modo
'completa militia adorat protector\ aperte idem est, et apte omnino
agens in rebus per principatum ad protectoriam dignitatem adscendit
(vide supra p. 436); at prior formula coniuncta invenitur cum principe
'agente iu rebus', posterior cum principe 'de eodem officio', nee puta
quisquam admittet eundem honorem haberi tarn principi profecto ex
agentibus in rebus quam sumpto ex cohortalinorum ahquo infimi
honoris corpore. Itaque statuendum est formula *de eodem officio'
in Notitia Dignitatum relatione facta ad ea quae praecedunt id ipsum
significari quod significant verba 'de schola agentium in rebus' et hoe
quoque addendum ad alia multa perturbationis et emendationis in-
dicia per Xotitiam dispersa, quod formula 'de eodem officio' tribus-
locis iam non habet quo apte referatur.
Hoc admisso Notitia Dignitatis Orientis quod ad principem attinet,.
plane aequabiliter decurrit. Secus est in Occidente: ibi enim magi-
stratus militares provinciarum, scilicet magister equitum per Gallias,^
comites omnes, duces exceptis tribus Pannoniarum duarum et Yaleriae\
(eum excipiunt 33, 67 'princeps de eodem officio' ducis Valeriae et 34, 48 'prin-
ceps de eodem corpore' ducis Pannoniae primae); item 38, 11 duci Belgicae
secundae 'princeps ex eodem corpore', cum ei qui praecedit duci priuceps tri-
buatur 'ex officiis magistrorum militum praesentalium'.
1) Locos indicat index Seeckii p. 307.
2) Vide p. 476 n. 3. In bis formula antiqua consulto videtur retenta esser
contra qaarto loco 38, 11 in duce Belgicae secundae remansit non dubio errore.
Nam quae obtinebant de reliquis ducatibus Germaniarum et Britanniarum , ad
huDC quoque pertinuerit necesse est.
478 Observationes epigraphicae N. XXXIX. XL.
principem accipiunt non a magistro officiorum, sed 'ex officiis magi-
strorum militum praesentalium , uno anno a parte peditum, alio a
parte equitum'^. Hanc administrationis mutationem ante a. 398 in-
stitutam esse eins anni constitutio declarat^, coniunctam verisimiliter
€um dominatu Stilichonis^; non porrigi eam ad tres ducatus Pannoniae
fortasse inde explicandum, quod eas partes eo tempore Gothi tene-
bant. — Ad magistratus civiles mutatio ea non pervenit. Immo de
vicariis, item de proconsule Africae mansit antiqua lex, ut principem
acciperent agentem in rebus. Ex praesidibus qui primi nominantur
consulares dicuntur accipere principem 'de officio praefecti praetorio
Italiae', eos qui excipiunt correctores et praesides reliqui 'ex eodem
629 officio'. Itaque in partibus Occidentis magister officiorum et agentes
in rebus tum cum iis principatus militares eriperentur, etiam in civili-
bus aliquam potestatis imminutionem videntur subiisse. Sed fatendum
est quae iam leguntur perturbata esse et fortasse emendata imper-
fecte. Nam cum Notitia Occidentis duos praefectos praetorio recen-
seat Italiae et Galliarum, parum credibile est praesidibus vel certe
consularibus Galliarum principem missum esse a praefecto praetorio
Italiae; nee magis placet, quod vicario septem provinciarum a ma-
gistro officiorum princeps datur agens in rebus, praesidibus sub eo
vicario constitutis a praefecto praetorio. Sed ultra reprehensionem
traditorum nobis non datum est ut procedamus. — Gothorum aetate
antiquam Ordinationen! rediisse et plerosque certe principes ex schola
agentium in rebus sub magistro officiorum cönstituta profectos esse
formulae Cassiodorianae (v. p. 475 adn. 7) docuerunt*.
XL. Ordo salutationis sportularumque sub imp. luliano
in provincia Numidia.
Thamugadensis fori rudera relicta eo fere statu, quo forum illud
fuit saeculo quarto medio, cum antea iam et monumenta alia prae-
clara et album ordinis (C. YIII, 2403) ^ protulerint conscriptum circa
tempora luliani, nuper bis addiderunt statuta consularis Numidiae de
1) Brevius pauUo 29, 7 et deinceps. Bis 28, 23. 36, 7 verba quaedam defi-
«iunt supplenda omnino ad reliquos locos, nee corrigendum , ut fecit Seeckius.
2) C. Th. 1, 7, 3 data a. 398 Sept. 13 ad Stilichouem magistrum militum:
Slciit clarissimis viris comitilnis diversarum prorinciarum et Kmitum, ita et viro
spectabili comiti per Africam principes et numerarii ex officio magisteriae potestatis
mittantur. Hac constitutione ordinatio de qua agimus ad Africam prolata est
devicto paullo ante Gildone.
3) (So auch Ges. Sehr. lY 552 ff.)
4) (Vergl. Ges. Sehr. VI 415.) 5) (Vergl. oben S. 313.)
Ordo salutationis sportularumque sub iiiip. luliaiio in provincia Nuniidia. 479
ordine salutationis et de sportulis iudiciorum plena egregiae et novae
plane eruditionis, edita primum ab indefesso veterano explorationum
Africanarum A. Poulle {recueü de Cmistanfine \o\. 22 a. 1882 p. 401;
repetivit supra (Eph. Y) p. 386 Schmidtius). Ea editio cum ad me
perlata esset, etsi videbam hunc quoque lapidem solita diligentia
exceptum esse neque ullam pleraque offensionem habebant, tanien
versus sex (9 — 14) admodum male habiti non solum ipsi parum in-
tellegebantur, sed etiam universi monumenti natura et condicio propter
eum defectum non satis perspiciebatur. Quapropter per litteras
Poullium rogavi, ut ectypum mihi conficiendum curaret. iVdnuit ille
adeoque nuntiavit se ipsum cum fieri posset eins rei causa Thamu-
gadi profecturum esse, et per aliquot menses temporum inclementia
retentus, nuper licet ventis et pluviis etiamtum contrariis comite et
adiutore Victore Reboud quod promisit summa industria et sollertia
perfecit. Ectypis, quae tria Poullius misit, adiutus, quamquam sie
quoque hiatus aliquot admodum incommodi remanserunt et in futurum
quoque remanebunt (superficies enim lapidis ibi tota decidit), in Uni-
versum lectionem ut expedirem mihi successit. Grrati animi sensum
ita profiteor, ut Poullio Reboudioque scio maxime placiturum esse:
scilicet edo quam primum fieri potuit monumentum recognitum
adiecto commentario ^.
t. ^^ n
/ / / T A T E V L P I M A R I S C I A ß^Q
XI • VC • C O X S V L A R I S S E X F A S C A L K*f
PROiMOTI PRIMOA DOMINO NOSTRO
INVIGTO PRINCIPE IVLIANO ORDO SA a. 361 — 363
5 LVTATIONIS FACTVS ET ITA AT PERPETVl
ATIS MEMORIAM AERE INCISVS PRIMO
SEXAT0RE3 ET COMITES ET EX COMITIBVS
ET A D M I x/Z/r ATORES SECVNDO PRIX
CEPS CORXIC//a«///// LATINI TEr/iO Co
10 R O X A T I / / / / / / I n / / / / / / O P R O M O T I O F
FIGIALES /////////////OTVS CVM ORDI
N //n l/ ////// /CI A L E S EX O R D I X E ITEM
QVaJ/t/////M0D A COXSEQVI DEBEAT PRIX
CEPS AD 0FF////7iEA\ INTRA CIVITATEM DAX
1) (Der Text jetzt mit geringen Veränderungen (s. S. 482 A. 1. 2) C. I. L. YlII
suppl. 17896, wo J. Schmidt einen Auszug aus Mommsens Kommentar gegeben
hat. — Auf diese Inschrift bezieht sich auch Mommsens Aufsatz in der Nation
(Wochenschr. für Politik usw., herausg. von Th. Barth) vom 15. Dez. 1883: 'Für
den Studirtisch des Hrn. v. Kardotf' (gegen den Bimetallismus, dem der Verfall
■des römischen Münzwesens in der Kaiserzeit zugeschrieben wird).)
631
480 Observationes epigraphicae N. XL.
15 DVM ITALIC// TRITICI MODIOS QVINQVE
AVT PRETIVM FRVMENTI INTRA DEGI
MVM MODIOS SEPTEM AVT PRETIVM MO
DIORVM SEPTEM ETIAM PER DENA MI
L I A B I N I MODI V E L E O R V M P R A E TI A
20 S V B G R E S C A N T S I M I T T E ?i D V S S I T T R A
NS MARE CENTVM MODI • VEL MODIO
RVM CENTVM PRAETIVM SVFFICIET
CORNICVLARIVS ET CONMENTARIEN
SIS MEDIETAT EM HVIVS SVMMAE COM
25 MODI NOMIxNE CONSEQVENTVR SCO
L A S T I C I IN P O S T V L A T I 0 N E S I M P L I CI
Sic QVINCVE MODIOS TRITTIGI VEL QVIN
QVE MODIORVM PRAETIA GONSEQVEN
TVR IN GONTRADICTIONE DEGEM MODI
30 OS TRITICI VEL DECEM MODIORVM PRAE
TIVM CONSEQVANTVR IN VRGVENTI
QVI FINIENDA SIT QVINDECI MODIOS VEL
QVINDECI MODIORVM PRAETIA GONSE
QVANTVR EXGEPTORES IN POSTVLATIO
35 NE QVINQVE MODIOS TRITICI VEL QVIN
QVE MODIORVM PRAETIVM CONSEQVAN
TVR IN GONTRADICTIONE DVODEGIM
DIOS TRITICI VEL DVODEGI MODIORVM
PRAETIVM CONSEQVANTVR N DEFINITA GAV
40 SA VIGINTI MODIOS TRITTIGI VEL VIGINTI
MODIORVM PRAETIA CONSEQVANTVR GAR
TA IN POSTVLATIONE SINGVLIIVMI SVFFIGI
/NT MAIORES IN CO NT R A DICT I ONIB VS
QVATERNOS MAIORES IN DEFINITO NEGO
45 TIO NVMQVAM AMPLIVS QVAM SEX A LITI
GATORE EXIGI OPORTEBIT LIBELLENSIS IN LI
BELl^O VxNO DVOS MODIOS TRITICI VEL DVORVM
MODIORVM PRETIVM DEBEBIT ACGIPERE OF
FICIALIS MISSVS INTRA CIVITATE DVOS MO
50 DIOS TRITTIGI VEL DVORVM MODI/RVM
PRETIVM GONSEQVATVR
Littera a semper sie est a . — 6 in. spatium litterae unius vacat,
scilicet pictae, non incisae. — 9 utrum latini an latoni in lapide sit,
dubitabamus ; sed antepaenultimo loco magis cavum est casu factum.
Oi'do salutationis sportularumque sub imp. luliano in provincia Numidia. 481
quam o littera, legitque Poullius quoque in ipso lapide atini. —
1 0 inter ronati et o litterae interciderunt fere quattuordecira, quarum
septima octavaque mihi esse visae sunt in, Rossio Gattioque, quibus
ectypa diversa praesto fuerunt eaque fortasse meliora, nc; supplet
Rossius CORONA^* prouiiaciae quarto. — l'S post Qv videor mihi videre
reliquias litterae a, deinde post hiatum litterae unius a aut a, mox t
(hasta certa); nee quicquam repperi quod reete quadraret praeter
QVAMTA (non qvanta) commoda. — 14 A\ faber errore pro m. —
(16 fin.: vergl. S. 482 A. 1). — 37. 38 dvodegim|dios lapis; scilicet
cum in exemplari esset dvodecimodios, ut solet qui haec concepit
in talibus alteram m omittere, quadratarius eins usus ignarus o
litteram praeteriit. — 39 pro in lapis non ^ , sed n errore. —
42 siXGVLiiYMi lapis ^; in exemplari videtur fuisse vel certe esse
debuisse slnplici i, quadratarius autem numerum litteris perscribens
locum perturbavisse. — 44 qvaternos lapis; apparet lui fuisse in
exemplari a quadratario item litteris expressum non sine errore 2.
1. L' Ex au[ctori]tate Ulpi Mariscia jni v(iri) c(larissimi) consularis
3. 4 sexfascalis, | promoti primo a domino nostro | invicto prin-
ö. 6 cipe luliano, ordo sajlutationis factus et ita at perpetuij-
[tjatis memoriam aere incisus.
Primo
7 I senatores
et comites
et ex comitibus
8 I et admin[ist]ratores.
Secundo
9 prinjceps,
cornic[ul]ar[ius],
[Pa]latini.
Ter[t]io
10 co|ronati
[Quartjo
11. 12 , promoti oflficiales tus cum ordi [ . . ni.
[Quinto?]
[offijciales ex ordine.
13. 14 Item I qu[a]mt[a com]moda consequi debeat prin|ceps. 632
15 Ad off[icia]lem intra civitatem dan|dum Italic[o8] tritici modios
16 quinque aut | pretium frumenti;
1) (Im wesentlichen richtig; vergl. unten S. 482 A. 2.)
2) (S. ebenda.)
MOMMSEN, SCHR. VIIT. 31
482 Observatioues epigraphicae N. XL.
17. 18 intra decimum^ modios septem aiit pretium mo diorum septem.
19. 20 Etiam per deiia railia bini modi vel eorum praetia i subcrescant.
21. ■2-2 Si mitte[n]dus sit tra'ns mare, centum modi vel modiojrum
eentum praetium sufficiet.
23. 24 I Cornicularius et commentarien sis medietatem huius siiramae
25 comlmodi nomine consequentur.
26. 27 Sco lastici in postulatione simplici | quinciie modios trittici vel
28. 29 quin que modiorum praetia consequentur;
30. 31 in contradictione decem modi os tritici vel decem modiorum prae|-
tium consequantur :
32. 33 in urguenti | qu[e] finienda sit, quindeci modios vel | quindeci
34 modiorum praetia conse|quantur.
35. 36 Exceptores in postulatio ne quinque modios tritici vel quin|que
37 modiorum praetium consequan|tur;
38 in contradictione duodeci m[o]!dios tritici vel duodeci modiorum |
39 praetium consequantur:
40. 41 [i]n definita cau|sa viginti modios trittici vel viginti | modiorum
praetia consequantur.
42. 43 Carjta in postulatione sifmplici singulae]^ sufficijunt maiores;
44 in contradictionibus | quatern[ae] maiores;
45. 46 in definito nego|tio numquam amplius quam sex a liti|gatore
exigi oportebit.
47. 48 Libellensis in li|bello uno duos modios tritici vel duorum | modio-
rum pretium debebit accipere.
49. 50 Ofjficialis missus intra civitate duos modios trittici vel duorum
51 modi[o]rum | pretium consequatur.
TJlpius Mariscianus v. c. consularis sexfascalis provinciae Numidiae
innotuit primum ex titulo Macomadensi C. YIII, 4771 : d. n. Fl. Claudio
hiliano p(io) f(elici) invicto Aug. Ulpms Mariscianus v. c. cons(ularis)
p(rovinciae) N(umidiae) numini eins dicafissimus offerente ordine.
Inter consulares Numidiae sex fascium honore ornatos cum adhuc
tempore reliquos praecederet Publilius Ceionius Caecina Albinus
officio functus a. 364/7, iam eum Mariscianus loco depulit, primus
scilicet, ut est in titulo, quem lulianus Numidiae consularem fecerit
1) (Nach der von mir im J. 1887 vorgenommenen Revision des Steins scheint
hier nicht decimvm, sondern pn mvm gestanden zu haben.)
2) (Es ist vielmehr, in engem Anschluß an die auf dem Stein stehenden
Schriftzeichen, zu lesen: carta in postulatione singuli tumi sufficiunt maim'es;
in cmitradictionihus quaternos maiores, in definito negotio usw.; s. C. I. L.
a. a. 0.)
Ordo salutationis sportularumque sub imp. luliano in provincia Numidia. 483
(cuius praedicationis similem legisse me alibi noii memini), verisimi-
liter, ut fata voluerunt, etiam solus, creatus inter a. 361 extremum
et 363 medium, praeterea quod sciam ignotus.
Praescriptio quae est ex auctoritate . . . constdaris . . . m'do
salutationis factus et ita at 2)er2^ettiitatis memoriam aere incisus non
ad id quod habemus exemplum pertinet incisum lapide, sed ad arche-
typum id ex quo hoc descriptum est. Tabulam aeneam dubitari non
potest et ipsam publice propositam fuisse, verisimiliter Cirtae ad 633
tribunal praesidis, inde curante ordine Thamugadensi, sive iussu
praesidis sive decreto ipsorum, haec descripta esse et Thamugadi in
foro proposita. Quod si quaeris, ad quod genus iussionum haec
pertineat, mihi videtur edictis magistratuum adnumerari debere vel
certe ad ea proxime accedere. Nam ut solebant meliore aetate, ita
labente quoqne magistratus, maxime antequam inirent, de admini-
stratione edixisse intellegitur ex lege lustiniani quae epitomata super-
est^: Ol rd diardyixaxa xojuiCovreg x&v jusIXovtcov aQ^^eiv Jiohrixijv f]
OTQaTi(jOTixr]v ägyi]!' öexaTievTe juovovg 'x^Qvoovg ex xfjg enaQylag xojui-
^eo^ojoav. lam cum ipsa verba significent ordihem salutationis a
Marisciano factum esse et iubente eo publice propositum in tabula
aerea , quomodo id perficere potuerit nisi edicendo , equidem non
perspicio, quamquam verum est non verba in edictis sollemnia (ille
dicitj praescripta esse , sed quem eam rem praeses curare iusserat
id quod legimus praescripsisse. Sane quae in administratione secu-
turus erat cum in sportulis litium et advocatorum honorariis * consti-
tuendis, tum de ordine salutandi quamquam ad officiales potissimum
pertinent (id enim etiam de salutatione obtinere vel inde intellegitur,
quod propter commissa eo nomine officium potissimum multatui-^,
item civium omnium intererat nosse ; quapropter non sine idonea
causa haec et ipse publice proponi iussit et per civitates Numidiae
magistratus similiter publicaverunt ^. Ceterum tantum abest, ut suo
arbitrio Mariscianus haec omnia constituisse existimandus sit, ut sine
dubio pleraque certe ad ius commune ordinarit, cum praesertim ipse
adiciat at perpetuitatis memoriam haec incidi.
Olim quod receptum est apud Romanos non promiscue provin-
ciales admittendos esse ad praesides complexu scilicet et osculo
salutandos * et, quod cum ea re coniunctum fuit, ad introductionem in
1) C. Just. 3, 2, 2. Conferantur Ulpianus Dig. 1, 16, 4, 3; Cassiodorius var. 11, 8.
2) C. Th. 6, 18, 1. 6, 26, 5 = C. lust. 1, 48, 3 et 12, 19, 2. C. Th. 6, 27, 10.
3) (Zu gleicher Zeit scheint Mariscianus auch eine Gefängnis -Ordnung
publiciert zu haben: C. I. L. VIII S. 17897.)
4) Tacitus ann. 15, 31 : ne . . Tiridates . . . com'plexu pi'orincias ohti^wntium
31*
484 Observationes epigraphicae N. XL.
cubiculum eorum consessumque ^, id postea quoque mansisse constitu-
tiones plures testantur 2. Quomodo autem quarto saeculo res administrata
sit, ordo salutationis Thamugadi repertus clara luce illustrat, quam-
quam ei luci non pariim hiatus officiunt tenorem praescripti inter-
rumpentes neque ullo modo certa ratione explendi; est enim edictum
suo genere unicum et inter antiquitatis reliquias sui tantum simile.
634 Salutatores admittuntur per gradus, quorum tres certo cognos-
euntur, de quarto et quinto minus constat, videntur tarnen quinque
gradus facti esse. Aliquot gradus homines continent diversae ad-
modum dignitatis ita exaequatos, ut qui eodem gradu essent ab
officiali admissionibus praeposito simul ad praesidem introducerentur.
In primo gradu quod primum locum senatores tenent, explicatione
non indiget; nude id vocabulum poni, ut comprehendantur clarissimi
omnes, legis argumento aptum est, potestque comparari constitutio
a. 364 (C. Th. 9, 30, 1) de simili privilegio data: exceptis senatorihus
atque honoratis, sed et his qid provincias adniinistrant.
Qui sequuntur comifes, intelleguntur omnino praesertim loci in-
ferioris, cum comites primi ordinis senatoribus comprehendantur.
Comitiva autem secundi tertiique ordinis ad quasnam administrationes
iure pertinuerit si quaeris, respondebimus secundum constitutionem
a. 397 (C. Th. 6, 14, 2) inter comites rei militaris fuisse primo ordine
inferiores, qui sunt sine dubio comites minores (C. Th. 7, 11, 1 a. 406)
sive inferiores (C. Th. 7, 11, 2 a. 417) cum tribunis simul nominati^.
Praetei'ea comitibus secundi ordinis vel cubiculariis cum quoddam
Privilegium tribuatur (C. Th. 6, 27, 8 a. 396), iure inde colligemus
eam comitivam cubiculariis omnibus concessam esse. Item proximis
arceretnr foi-ibusce eorum adsisteret. Vita Severi c. 2: in legatione (apud pro-
consulem Africae) ciiyn eum qiiidam municipum sum'um Leptitanus praecedentibus
fascibus ut antiquum contubernalem ipse plebeius amplexus esset, fustibus eum sub
elogio . . . eimdem (scr. eiusmodi) praeconis cecidit: 'legatum populi Bomani homo
plebeius temere amplecti noli\
1) Significat id Tacitus, enuntiant constitutiones (adn. 2).
2) C. Th. 6, 23, 1 : in salutandis administratoribus. 6, 26, 5 : in sacris scriniis
nostris militantes ordinarii iudices a salutatione non arceant. 6, 28, 8 : in salu-
tationibus iudicum consessibusque priores eos ... esse praecipimus. 12, 1, 109 ;
osculum quoqite his in provincia iudicantium et consessus indultus sit. Cod. lust.
1, 48, 3. er. Gothofredus ad C. Th. 6, 8, 1.
3) Etiam in regno Theoderici qui singulis civitatibus praeponuntur , comi-
tivam secundi ordinis accipiunt (Cassiodorius var. 7, 26; cf. Hegel Geschichte der
Städteverfassung von Italien 1, 122). Sed horum institutorum quaenam vere
Eomana sint ad Gothos translata, quaenam origine Gerraana Romano vocabulo
appellata, neque facile dictu est et ab hac nostra disputatione alienum. (Über
den Comes -Titel im Gothenreich s. Mommsen Ges. Sehr. VI 451 ff.)
Ordo salutationis sportularumque sub imp. Tuliauo in provincia Numidia. 485
scriniorum lege a. 416 (C. Th. 6, 26, 17), cum antea tertiae comitivae
gradu essent, secundi ordinis codicilli concessi sunt, indeque et his
-et comitibus dispositionum pro novo gradu vestis attributa (C. Th. 6,
26, 18 a. 426). In Universum denique in lege a. 412 ^ inter eos, qui
a tironum praebitione excusantur, recensentur post honores maiores
proximi scriniorum (quos modo vidimus eo tempore comitivam tertii
gradus habuisse) et scrinia, comites dispositionum, decuriones (aulici),
magister admissionum et ceterac siniiles comitum Idbor'ihus nostris
sociae dignitates. Haec quamquam ad luliani aetatem non omnia
perveniunt, satis declarant, a quibusnani comitibus Mariscianus una
cum senatoribus salutari voluerit.
Sequuntur ex comitibus qui dicuntur sive comites honorarii. Ita
secundum legem a. 371 (C. Th. 12, 1, 75), huic igitur decreto fere
aequalem, sacerdoti provinciae et principali curiae muneribus expeditis
Jionor ex comitibus additur, quem ii consequi söhnt qui fidem diligen-
tiamque siimn in administrandis rebus j^Micis approbarint. Tertii
gradus comitivam intellegi ut ipsa constitutio significat gradu non
adiecto, ita alia enuntiat: quicumqtie decursis . . . officiis pr/wt<m öb-
tinuerit in sua curia . . . Jocum, comitivae tertii ordinis liabeat digni- 635
tatem ^. Comites hi honorarii aliquoties memorantui-, ut in lege a. 395
(C. Th. 12, 1, 150): curiaJes qui honorariam adepti sunt comitivam,
et similiter atque hie factum est opponuntur ipsis comitibus a Con-
stantio a. 353 ordini Carthaginiensium sie rescribente (C. Th. 12, 1,
14): ex comitibus et ex praesidibus universi ceterique, qui sine ad-
ministratione adumbratarum dignitatum codicillos hmiorarios meruerint
. . . fungafitur oneribus et honoribus universis. Constitutio a. 385
(C. Th. 12, 1, 109) etiam agonothesia perfunctis promittit, ut in perpe-
tuum ex comitibus dignitate laetentur; sequuntur quae supra rettuli
de iure osculi et consessus. Appellatio ex comite vel, ut hac aetate
frequentius dicitur, ex comitibus (vide supra p. 430), quamquam etiam
comiti convenit qui administrare desiit, hac aetate tamquam propria
fuit comitis honorarii, et ita omnino usurpatur in titulo Thamugadensi.
— Id ipsum etiam ad tribunos pertinere et in summa ad honores
militares omnes neque tamen ad civiles in commentariolo de protec-
toribus (supra p. 431 seq.) nuper demonstravi.
Duo comitum genera tam qui in administratione et propter ad-
ministrationem comitivam accipiebant quam honorariis codicillis creati
1) C. Th. 11, 18, 1. Confereuda constitutio Valentiniani III (nov. 6, 3, 1):
tribunos racantes sive comites secu'näi vel tertii ordinis omnesque clarissimos tertiam
partem tironis agnoscei'e (opwtet). *
2) C. Th. 12, 1, 127 anni 392. Similia disponuntur C. Th. 14, 4, 9. 10.
486 Observationes epigraphicae N. XL.
hac aetate plerumque comprehenduntur vocabulo honoratoruni, de
quo quae tradita habemus, admirabili doctrina composuit Gothofredus
ad C. Th. l, 8, 1 suae editionis. Adlegabitur solummodo coiistitutio
a. 401 (C. Th. 1, 1 5, 16) utpote ad nostrum argumentum proprie spectans:
nulluni x^^'^ii'^s honoratoruni publica salutatione sine chlamydis indu-
mento vicariam potestatem adire oportet.
Sequitur in primo gradu quartus ordo administratorum,, quo voca-
bulo quid hoc loco proprie significetur, ambigi potest. Administrant
certe quicumque publicum officium gerunt, praeses provinciae et
rationalis summarum et sie deinceps, videturque vocabulo adminis-
tratoris recte opponi alterum officialis, ut ille publica negotia gerat,
hie gerenti pareat et appareat. Sed eins dignitatis administratores
hie si significantur, vix intellegi potest, cur vocabulum adiectum sit;
hi enim administratores comprehenduntur omnes aut senatoribus aut
certe comitibus. Neque obliviscendum est, cum agatur de salutando
praeside Numidiae, salutatores potissimum quaerendos esse inter pro-
vineiales ei subditos et hoc loco administratores recte intellegi eos
praesertim, qui sub ipso administrant. Ita ducimur ad magistratus
municipales, quippe quos constet et ipsos administravisse et suos
habuisse officiales. Etiam in titulo codicis Theodosiani 'de iis quae
administrantibus vel officium publicum gerentibus distracta vel donata
sunt' quae sanciuntur, vel ad pagorum praepositos trahuntur (C. Th. 8,
15, 1), et modo vidimus ex comitibus honorem sacerdoti provinciae
et principali curiae tribui solere propter rem publicam recte adminis-
tratam. Principalis autem curiae si administratione recte finita primo
gradu vocatur propter comitivam, admodum probabile est id quod
sequitur pertinere ad eundem etiamtum administrantem ; nee facile
abesse possunt ab eiusmodi ordine salutandi civitatium ^umidicarum
vel universae provinciae qui res gerunt sub consulari. li quinam eo
636 tempore fuerint, hoc loco non quaeremus^; cogitandum erit potissi-
mum de curatoribus rerum publicarum, quos constat hac aetate certe
in provinciis Africanis magistratuum municipalium locum obtinuisse
et suae quemque civitatis negotia administrasse.
Secundo gradu salutant praesidem primum officiales ipsius
primores. Scilicet cum praeses provinciae officium habeat, secundum
Notitiam Dignitatum 2, hoc: l.principem; 2. cornicularium; 3. commen-
1) Videantur quae exposuimus Marquardt Staatsverwaltung (ed. 2) vol. 1
p. 164 et ego interpretans album ordinis Thamugadensis (in hac Eph. vol. 3
p. 79 seq. (oben S. 814 ff.)) huic edicto aequale.
2) Secutus sum schema Or. c. XLIII. XLIV (nisi quod c. XLIV, errore Hb-
rarii ut videtur, deficit qui est a libellis). In altero Occ. c. XLIII. XLIV tertio
Ordo salutationis sportulammque sub imp. luliauo in provincia Numidia. 487
tariensem; 4. adiutorem; 5. numerarium; 0. ab actis; 7. a libellis;
8. exceptores; 9. ceteros cohortalinos, hoc gradu vocantur pnmi diio
princeps et corniculariiis.
Simul vocantur Palatini ; aliter enim Hiatus expleri neqiiit Offi-
cialium scilicet duo genera sunt magistratuum maiorum, quorum potestas
non continetur unius provinciae finibus, et praesidum provinciarum ; hi
cohortalini appellari solent, illi Palatini i; et habet rationem Pala-
tinos omnes admissos esse una cum primatibus duobus cohortalinorum.
Tertia vice qui introducuntur coronati, de iis difficile est statuere,
cum quae sequebantur in lapide oblitterata sint. Yidentur tamen
redire in constitutione a. 407 (C. Th. 16, 2, 38) emissa ad procon-
sulem Africae , ut ita satisfieret precibus episcoporum eo ipso anno
Carthagine congregatorum, quae sunt hae (coli, concil. ed. Mansi
tom. 3 p. 802 = tom. 4 p. 501): 2)/ac^<i^ . . . ut petant ex nomine pro-
mncianim onmium legnti . . . a ghriosissimis iinperatoribus, ut dent
facultatem clefensores constituendi scholasticos qui in acht sunt vel in
munere defensionis causarum^ ut more sacerdotum provinciae iidem
ipsi^ qui defensionem ecclesinrum susceperint, habeant factdtatem pro
negotiis ecclesiariim .... ingredi iudicum secretaria. Adnuunt impera-
tores: (ecclesiis et clericis) hoc . . praecipuum et singidare deferi-
mus, ut quaeciimqtie de nobis ad ecclesiam tantum pertinentia specialiter
fuerint impetrata, non per coronatos, sed ab advocatis, corum arbitratu,
et iudicibus innotescant et sortiantur effectum. Sacerdotes vero pro-
vinciae erunt soUiciti, ne sub liac scilicet privilegii excusatione etiam
contra eorum utilitatem cdiquid his inferatur incommodi. Inde iure
colligemus ante eam legem datam qui ecclesiae nomine quiddam a
praeside peteret, per coronatum rem ad praesidem detulisse, iam
vero lata ea advocatum ecclesiae defensorem constitutum non inter-
veniente coronato cum praeside agere potuisse. At quinam hie 63'
intellegantur coronati, non magis exploratum est^. Cogitaram de
loco nominantur tabnlarii clno, cum deficiat quinto numerarius, et pro (eo) qui
est a libellis pouitur subadinva. Praeterea c. XLIII, enore omnino, adiutor prae-
cedit commentariensem.
1) De re nota sufficit remitiere ad Gothofredi paratitlon C. Th. 6, 30. Verum
est Palatinos potissimum intellegi officiales comitum sacrarum largitionum et
rerum privatarum iteraque castrensem sacri palatii; utrum is qui ordinem
salutationis seripsit de illis potissimum cogitarit, quos saepissime in provinciis
versatos esse notum est, an etiam officiales praefectorum praetorio, qui proprie
sunt praefectiani , et comitum ducumque rei militaris latiore sensu Palatinos
vocarit, definiri non potest.
2) Clericus coronatus buius constitutionis esse non potest, nee verum est
hac aetate clericos eo vocabulo sie appellatos esse.
488 Observationes epigraphicae X. XL.
sacerdotibus provinciarum tertio quartoque saeculo coronatorum voca-
bulo usis^; sed deterrebant obstacula gravia. Primum cum in Africa
tarn constitutiones actaque ecclesiastica quam lapides saepissime pro-
vinciarum sacerdotes nominent, ex ea coronatum testatum non habe-
mus. Deinde preces et constitutio supra prolatae advocatos eccle-
siarum Christian orum ut exaequant sacerdotibus provinciarum paganis,
ita nequaquam innuunt ante eam legem latam Christianorum desideria
a sacerdote provinciae ad praesidem delata esse; immo ita nominan-
tur in lege primum coronati, deinde sacerdotes provinciarum, ut vix
credas utroque vocabulo eosdem significari. Sed aliter censet quem
de ea re consului Rossius: mi semhra , inquit ille, che prima del
rescritto del 407 gli interessi della cJtiesa dinansi aigmdici dovevano essere
0 trattati o almeno introdotti in giudizio dai coronati, come incaricati di
tutte le vertenze di cose spettanti alla cura rerum sacrarum. Per
quanto cih paja strano rispetto alla cliiesa, mi semhra risuUare dal
confronto predetto ; e poi non si dimentichi, che i sacerdotes nel tempo
del rescritto impieriale citato aveano in gran parte perduto il carattere
religioso, conservando solo quello degli interessi di imhhlico tifßcio;
che i Christiani non rifiiggirono daW onorarsi del titolo sacerdotales,
con tutto giiello che ho spiegato nel Bullettino crist. 1878 a lyroposito
del fl(amen) p(er)p(etuus) Cristianus di Ammaedara (C. YIII, 10516).
Mi conferma nelV interpretasione la convenienm, che i sacerdotales
non Steno dimenticati nelV ordo salutationis africano; c se non stanno
nelV articolo terzo, sono fuori di esso. Haec quae ad me scripsit
amicus quamquam scrupulos supra propositos non omnino sustulerunt,
tamen meliora quae proponam non liabeo et in hac explicatione ad-
quiescendum esse existimo^. Admissa ea extremo capite legis impera-
tores hoc significant Christianis in posterum quoque licere per sacer-
dotem provinciae cum praeside agere neque propterea, quod iam
per advocatum eum adire possunt, sacerdotem provinciae auxilium
suum iis recte negare.
Ea quoque quae sequuntur sie ut lacera iacent certam inter-
pretationem non recipiunt. Promoti officiales, si quidem recte haec
duo vocabula coniunguntur, aut intelleguntur qui primum salutant
promotione accepta aut certum quoddam genus officialium hoc voca-
1) Sacerdos arae Augfiisti) nfostri) coronatus DacfiarHui) III reperitur in
titulo Sarmizegetusensi CHI, 1433 (Dessau 7129) aetatis Gordiauae, coronatus
Tusc(iae) et Umbfriae) in Hispellate Orell. 3866 (s. oben S. 38) aetatis Constan-
tinianae. Causam appellandi aperit decretum Baianum C. X, 3698 (Dessau 4175).
2) (Für eine Art von Officialen des Statthalters hält diese coronati Hirsch-
feld arch.-epigr. Mitth. aus Oesterreich 9, 1885 S. 24 (Kl. Schriften S. 981).)
Ordo salutationis sportularumque sub imp, luliano in provincia Numidia. 489
bulo significatur. Huic opinioni patrocinantur quas Alfenio Ceionio
luliano Camenio consiilari Xumidiae defuncto a. aetatis XLII a. 385
(vide supra (Eph. Y) p. 542 n. 1238)^ officiales ipsius Romae dedi-
«averunt duae bases gemellae. Earum alterani (C. YI, 1675) posuerunt
. . Gentilis 2)(rinceps), M(arcius?) JRestutus cornicularius cum cartularis
officii, alteram nuperrime repertam neque editam, mihi auteiii missam
B. Rudolfo Lanciani, lanuarius i/Z^idivs et i///// promoti cum [c\ollegis 638
llllllll officii'^. Sed certi quiddam ne ex hac quidem efficitur. — Minus
dubitationi obnoxium est, quod postremi omnium salutant [offi]ciales
ex ordinc.
Sequitur edictum alterum, quo quae de ordine iudiciorum saeculi
quarti noramus non uno nomine augmentum accipiunt. Agit enim
de iis quae partes litis causa praestare debent, id est de commodis ^
sive sportulis officialium et similium personarum. Quos abusus hoc
«dictum respiciat, in Universum declarat lex aequalis fere, anni sci-
licet 370, C. Th. 1, 29, 5, forensis iurgii fremdes recensens, dum
aut avarior instruitur advocaUts aut ohses[sor] Uminis* maiorihus
princeps praemüs exoratur, dum acta ab exceptoribus distrahuntur,
dum commodi nomine amplius ah eo qui vicerit intercessor (= executor;
cf. C. lust. 1, 40, 8) exposcit quam redditurus est ille qui fuerit supe-
ratus. Nam omnes hi, advocati, princeps, exceptores, executor
redeunt in edicto Marisciani. Agitur autem in eo de emolumentis
praestandis bis personis:
1. principi (v. 13—22)
2. corniculario (v. 23—25)
3. commentariensi (v. 23 — 25)
4. scholasticis (v. 25 — 34)
5. exceptoribus (v. 34 — 46)
6. libellensi (v. 46 — 48) '
7. officiali executori (v. 48 — 51).
1) (Gemeint ist Eph. epigr. VIII 648 = Dessau 1261)
2) (S. jetzt CLL. VI 31940.)
3) Athalaricus apud Cassiodorium var. 9, 14, 4: si nostra conveniunt dea'eta
pulsatos, tantum commodi percipiat executor, quantum gloiiosus domnus avus noster
pro honoribus personarum debei'e saiones accipere expressa quatititate constituit:
commodum enim dehet esse cum modo. Sportularum vocabulum post luliani tem-
pora demum ita coeptum videtur essse usurpari.
4) öb'ses II j liminis codex secundum Kruegerura (in actis maioribus acad.
Berol. a. 1879 p. 20); supplevi ita ut significetur princeps a litigatore propter
ingressum ad praesidem sportulas exigens. Mox et post distrahuntur sustuli.
(So auch in der Ausgabe des Theodosianus.)
490 Observationes epigraphicae N. XL.
Ex his qui siiigulari numero efferuntur officiales sunt, non offi-
ciales tarn scbolastici , id est advocati^, quam exceptores. Advocati
enim ex publice salarium vel, ut huius aetatis loquendi usum sequa-
mur, annonam nullo tempore accipiebant, nee magis hac quidem
639 aetate accipiebant exceptores 2; sed utrique pariter atque officialium
scrinia ad certum numerum publice creati et disciplinae praesidis-
similiter subiecti recte officialibus adiunguntur. Ita in lege a. 344
derecta ad vicarium Africae (C. Th. 8, 10, 2) sie est: praeter sollemnes
et canonkas pensitationes niulta a provincialihus Afris indignissime
postidantiir ah offwialibus et scholasticis. Commoda autem litis cum
a partibus tam exeeptoribus et advocatis praestentur quam officiali-
bus quibusdam, de utrisque similiter edici potuit. — Officialium qua-
tenus memorantur ordo convenit cum forma, quam proponit ^otitia
dignitatum (supra p. 486).
Advocatorum honoraria dudum ante haec tempora legitime ad-
missa esse notum est; apparitoribus ut partes pro opera quiddam
solverent adhue statuerunt viri docti medio demum saeeulo quinto
reeeptum esse^. lam vero non solum discimus aliquas eiusmodi
praestationes certe saeeulo quarto medio legitime obtinuisse, sed
etiam quaenam eae fuerint aliquateniis intellegimus.
Causa sportularum diversa est; scilicet tria capita officii, item
officialis executor remunerationem accipiunt pro eo quod mittunt
mittunturve, contra scholastieus exeeptor libellensis eo nomine quod
operam navant orans ille, hi scribentes.
Prius sportularum genus quamquam sine dubio ad omnia itinera
pertinuit officiali praesidis propter litem privatam intra vel extra
1) Bethmann- Hollweg Cirilprocess 3 p. 162.
2) C. Th. 8, 7, 17 anni 385: Exceptores omnes iudicibus obsequentes qui nee
militiam sustment. neque a fisco uUas consequnntur annonas . . . navare coeptis
operam etiamsi deciiriones sint minime proliihemus. Mox condicionem mutarunt
enumerati iam in Notitia Dignitatum inter officiales. Ita rem explicat Bethmann-
HoUweg Civ.ilprocess 3 p. 154, fortasse recte. Videndum tamen, annon in iudiciis
duo fuerint genera exceptorum, alterum occupatum in actis publicis et admissura
ad annonas, alterum quod partibus quae eorum intererat habere ex actis suppe-
ditaret mercede accepta; si ita erat, hoc loco hoc intellegitur. (Vergl. auch
Kubier Archiv f. Stenographie n. F. 2, 1906 S. 180.)
3) Bethmann- Holl weg Civilp)'ocess 2 p. 159. 3 p. 200. Quod tradi solet
Constantinum Magnum sportulas omnes vetuisse , ex constitutione a. 331 C. Th.
1, 16, 7 non recte effeceruut; nam etsi apparitori eo tempore non licuit pecuniam
exigere pro ingressu ad praesidem nee magis propter tradendam sententiam a
praeside datam, inde non sequitur nuUas omnino sportulas eo tempore exactas
esse. Neutrum sportularum genus luliani aetate licitum fuisse ex hoc edieto
iure colligemus ; postea utrumque admissum est.
Ordo salutationis sportularumque sub imp. luliano in provincia Numidia. 49 1
civitatem iniuncta, id qnod niultis ex causis evenire potest, duas res
potissimum complectitur, petitionem reo insinuandam ^ et appella-
tionem ad iiidicem maiorem imperatoremve traiismittendam ; hanc
adeo aperte significant quae leguntiir v. 20 de ofliciali mittendo trans
mare^. Res autem ita perficitur, iit princeps executorem aliquo ire
iubeat; nam nemo officialium, imperatores aiunt^, in miinus aliquod
nisi principe ordinante mittatur. Cornicularius quoque iit post prin-
cipem secundus est, ita in executore mittendo eius aliquae partes
esse potuerunt*. Contra de commentariensi aliter videtur statuendum
esse, cum causas civiles, de quibus hie agitur, is non tractet^. Omnino
sportulae tribus bis officii primatibus ^ magis solvuntur propter locum 640
quem tenent quam propter operam quam impendunt. — Ad hos
accedit executor ipse (v. 48 seq.). — Sportulae autem sie dividuntur,
ut pro simplici itinere facto intra civitatem, in qua iudicium redditur,
principi solvatur pretium modiorum tritici quinque, corniculario pre-
tium modiorum duorum semis, commentariensi tantundem, executori
modiorum duorum. Augentur sportulae pa riter atque itineris spatia
crescunt, ut per dena milia" bini modii principi, singuli corniculario
et commentariensi adiciantur; denique pro itinere trans mare suscepto
princeps centum modios accipiat, duo primates sequentes dimidium.
Executori quoque simile augmentum attributum esse aucto labore
verisimile est, sed id caput aut neglegenter omissum est aut lege-
batur in lapide alio hodie deperdito. — Haec utilissima sunt ad
sportularum litis primordia cognoscenda; adhuc quae de ea re habe-
bamus commodorum quidem maxime principis mentionem iniciunt*
et hoc quoque monstrant sportulas inter diversa officialium genera
distributa esse^, sed accurata et plena rei notitia destituebamur,
1) Res nota. Bethmann -Hollweg 3 p. 201.
2) C. Th. 11, 30, 29 a. 362 ad vicarium urbis: appellatioms . . . cum refuta-
ixyt'iis precibus ... ad nostrum comitatum mittantur strenno fidelicet officiali ex
his qiii tibi parent ad hanc sollicitudinem electo, ita nt . . dies quo gerulis gesta
tradantur fideliter designetur. Cf. 1. 31 eiusdem tituli et 8, 11, 4.
3) C. Th. 6, 28, 1 a. 379. Idem constituitur 1. 3. 4.
4) Bethmann -Hollweg 1. c. p. 145.
5) Idem l. c. p. 147.
6) Similiter secundum legem a. 409 C. Th. 16, 5, 46 officium iudicis (id est
praesidis) plectitur viginti libris auri punitis tribus primatibus. Cf. Cod. Just
1, 51, 8. 12, 19, 2. 12, 59, 10 pr.
7) (Schon innerhalb des ersten Meilensteins sollte diese Erhöhung eintreten,
nach der verbesserten Lesung, s. S. 482 A. 1.)
8) Gothofredus ad C. Th. 6, 28, 3.
9) Perturbata sunt ut reliqua omnia eius etiam quae de sportulis tradit
Johannes Lydus de mag. 3, 24. Secundum eum pertinet ad principem jJ twv
492 Observationes epigraphicae N. XL.
quoniam quae de sportulis postea latae sunt leges potiores perierunt.
Quod postea obtinuit, ut ad litis summam sportulae crescerent,
exempli causa ut ad centum solidos usque dimidium solidum execu-
tor acciperet, propter maiorem summam sportulas maiores^. luliani
tempore apparet nondum receptum fuisse.
Scholasticis sive advocatis et exceptoribus, item pro cliarta quae
solvenda sunt, pendent a genere actionis; distinguuntur enim tria
postulatio Simplex (v. 26 et fortasse v. 42)^ sive postulatio nude (v. 34);
contradidio (v. 29. 37. 43;; accedit in scholastico (causa) in urgnenti
quae finienda sit (v. 31), in exceptore et cbartario nomine causa
definita (v. 31) sive definitum negotium (v. 44).
Postulationem simplicem^ quod ita videmus fieri apud acta (id
641 enim ostendit exceptoris chartaeque commemoratio), convenit cum
iure ea aetate recepto. Demmtiari, constitutio ait Constantini magni*,
vel apud provinciarnm rectores vel apud eos quihus actorum confi-
ciendorum ins est decernimus , ne prlvata testatio . . . falsam fidem
rebus non gestis adfingat. Postulatio sive litis denuntiatio utrum fiat
partibus praesentibus an absente reo, viri docti ambigunt^: hoc edic-
tum cum propter postulationem honorarium solvi iubeat non advocato,
sed advocatis, illi sententiae magis favet. quamquam verum est, cum
lxovo[A,sQ&v ivrv/iMv sloaycoy^, quibus ex sportulis corniculario singulis mensibus
singulas auri libras solvit, item reliquis officialibus quibus in eas ius est partes
suas tribuit (^räöt roTg ex rd^ecog xaza ovvri&eiav ?.af^ißdvovot fioigdv riva rtov :i6Q0iv
. . didövai To. etoid^oxa). Cornicularii autem est fisxd xijv in zov ßa^fiov xai xcöv
clXXwv Pisgöcov :toovofiim' xo :nh]oovv dc^ oixsiag vjTooi]iusi(oo£cog rd :;ioaxx6/iisva, unde
redigere solet mille libras auri annuas. Haec narratio ut distributionis sportu-
larum inter officiales aliquam notitiam suppeditat. ita a nostro edicto non tem-
pore solum, sed re quoque abhorret : spectat enim ad officium praefecti prae-
torio et ad commoda non litium sola, sed alia quoque diversa.
1) Theophilus inst. 4, 6, 24.
2) (Hier steht vielmehr, wie Z. 34 (s. oben S. 482 A. 2), bloß postulatio.)
3) Postulatio Simplex legitur etiam in constitutione Severi (Cod. Just. 3, 9, 1):
res in iudicium deducta non videtur, si tantum postulatio simplex celebrata sit vel
actionis species ante iudicium reo cognita. inter liteni enim contestatam et editam
actionem permultum interest: lis enim tunc videtur contestata, cum iudex per nar-
rationem negotii causam audire coeperit aliaque Leonis Zenonisque (Cod. Just. 12,
25,4,2) et Zenonis (Cod. lust. 12, 21, 8, 4); etiam /iwrofuorjg evxvyla Lydi (vide
p. 491 n. 9) eadem esse potest. lUa quid signifieet disputat Wiedingius der
justinianische Lihellpi'ocess p. 197. 209. Hoc edictum cum requirat quod simplici
postulationi opjjonatur et vere praeter hanc alteram postulationem liabeat,
scilicet comprehensam causa in urguenti finienda, verisimile est hanc postulatio-
nem simplici opponi.
4) C. Th. 2, 4, 2. Bethmann- Hollweg 1. c. 3 p. 235.
5) Bethmann -Hollweg Civilprocess 3 p. 235.
Ordo salutationis sportularumque sub imp. luliano in provincia Numidia. 49^
partibus liceret plures causidicos advocare, etiam altern m opinioneni
cum plurali numero posse conciliari. In postiilatione quod advocati
actoris partes necessario potiores fuerunt, reus adesse potuit aut
tacente advocato ipsius aut adeo sine advocato, id non impedit, quo-
minus advocato rei, si adfuit, in idem honorarium ius sit atque actoris;
nam magis temporis respectu quam operae honorarium aestimatum
esse consentaneum est. Gesta cum sollemniter duobus exemplaribus^
fierent, quorum alterum actori traderetur. alterum reo. pluralis in
exceptores quoque recte quadrat.
Contradictione ^ apparet comprehendi quae defensionis causa
reus item apud acta edit. Similiter in edicto Diocletiani de pretiis^
rerum c. 7, 12. 13 praestantur advocato sive iuris perito mercedis in
postulatione (deuarii) CCL, in cognitione denarii mille , neque enim
nisi nomine differunt contradictio et cognitio. Ut secundum Diocle-
tianum advocatus propter cognitionem quadruplum accipit eins summae^
quae postulationis causa exigitur, ita ex edicto consularis [N'umidiae
advocatus propter contradictionem duplum (5 : 10), exceptor plua
duplo (5: 12) accipit eins quod datur propter postulationem ; chartae
autem requiruntur in illa singulae^, in hac quaternae. In contra-
dictione cum advocati rei partes potiores sint. nihilo minus propter
eandem quam supra tetigi causam actoris advocatus idem honorarium
accipit.
Causa in iirguenti finienda cum ipsa interpretationem non requirat^
quaenam eae causae fuerint, edictum non significat; sed cum propter
eas semel tantum advocato retributio detur summis auctis (scilicet
pro modus 5 -f- 10 accipit m. 15), verisimile est in his postulationem
et contradictionem ita coniungi, ut una audientia lis finiatur.
JDe finita causa quid significet, ambigi potest; nam etsi in promptu
est intellegi sententiam a praeside latam, id quomlnus admittamus
plura obstant. Primum non video, cur, si de sententia Mariscianus
cogitavit. sollemne vocabulum evitarit et bis aliud posuerit non ad- 642:
modum obvium^. Nee magis perspicio, cum quae pro tribunali in
postulatione et contradictione gesta sunt, partes antea iam ab excep-
toribus descripta acceperint, quomodo ob sententiam solam, ut admit-
tamus huius quoque describendae sumptum ad litigatores pertinuisse,
1) Contradictorii lihelli memoiantur in constitutione a. 400 (C. Th. 2, 14, 1);
narrationem iwopositam et contradictionem obiectam habet alia a. 530 (C. Tust. 3,
1, 14, 4).
2) (Verbesserte Lesung (vergl. S. 482 A. 2): carta in postulatione singuli
tumi sufficiant maiores.)
3) C. Th. 1, 6, 2. 1, 27 fin. 1 , 29, 5 pr. 10, 1, 13.
494 Observationes epigraphicae N. XL.
impensae tantae exigi potuerint, quantas edictum ponit. Sed omnium
maxime me movet, quod ita in edicto plane desideratur, quid excep-
tori pro labore chartaque solvendum sit in causa urgenti. Quam ob
rem crediderim verbis v, 39 in definita causa similibusque v. 44 respici
ad ea quae praecedunt v. 31 in urguenti quae finienda sit et supplen-
dum esse cogitatione id quod est in urguenti. Ita et defectus recte
expletur et summae aptae efficiuntur; nam ut advocato in causa
urguenti tantumdem datur quantum accipit propter postulationem
contradictionemque , ita exceptori pro modus quinque et duodecim
solvuntur modii viginti chartaeque ei attribuuntur pro una et quattuor
sex. Sententiae exemplaria ea aetate crediderim confecta esse sumpti-
bus publicis; sane advocatorum honoraria et gestorum partium causa
describendorum impensae magis proprie ad partes pertinent quam
sumptus sententiae gratis redditae itaque meliore aetate etiam publico
nomine gratis pei^criptae.
De officio advocatorum exceptorumque causa nulla est cur hoc
loco agamus. Chartam apparet exceptores litigantibus ^ ita suppe-
ditavisse, ut earum quoque praeter operae pretium exigerent; quo
iure ne abuterentur, edictum chartarum quae ad tria iudiciorum genera
sufficerent numerum definit. Eins consuetudinis Lydus quoque meminit
de mag. 3, 14, ita tamen, ut meliore aetate neget officiales misera-
bilia haec curavisse, immo lucidissimam chartam gratis suppeditavisse
(rohg TidvTCDV dieideordrovg yoLQrag im roTg jiQaTTOjuevoig äva)doy.eodai,
dvaXoycog e^ujTQejiovrcov roTg xvreoi rcöv ygacpecDv) ; iam vero non solum
chartae pretium a litigatoribus exigere officiales (ydQrrjv änaireTv ol
T:fjg rd^ecog vtiojusvovoi rovg TigdTTOvrag) neque erubescere ipsos egenos
1) Chartam quae ad publicos usus requireretur cum hac, quam exceptores
litigantibus privatis suppeditaut, cave confundas. Illam ex autiqua ordinatione
officiales quibus ea opus erat suis sumptibus videntur comparasse, ut aut propter
id onus certam summam acciperent aut, quod magis crediderim, respectu sump-
tuum his officialibus merces congruenter aucta attribueretur. Ita beneficii causa
si qua pecunia publica sie ad praesidem pervenisset, ut libere de ea disponeret,
poterat chartiaticum qmbusdam officialibus inde suhscribere (Dig. 48, 20, 6), id est
beneficii causa eam ad chartam inde comparandam officialibus erogare. Posteriore
aetate eo nomine officiales sportulas ab iis exigere solebant, quorum causa
maxime acta publica fierent; ita in lege imp. Anastasii (Z. a Liugenthal in
actis acad. Berol. minoribus a. 1879 p. 134 seq.) numerario et primiscrinio officii
ducis Libyae singula castra militum castrensianorum Xöyo) xaQxarixoiv numerare
iubentur annuos solidos VI, numeri alii ab eo onere immunes esse (pag. 1 v. 16—18,
pag. 3 V. 20 — 28). Similiter Nicephorus Logotheta tributa ita auxit, ut ad sin-
gulos solidos vjisQ yaQTiaxixov adicerentur siliquae binae (Theophaues ad a. m. 6302
(p. 486 ed. de ßoor); Zonaras 15, 14; Z. a Lingenthal in parte III iuris Graeco-
Eom. sive Novellis p. 386 seq.).
Ordo salutationis sportularumque siib iiup. luliano in provincia Numidia. 495
factos miniitas sportulas flagitare (yaXxbv y.aQxa j.utoiov y.al aloyoov 643
dongdriovoiv e^ dy.sgjuiag) , sed etiam chartam pessimam praebere
(yogrov — fenum — drrl ydgrov ygaLi^Liaoi q)avXoig y.al neviav ö^ovoiv
iy.öidovoi). Eiulanti exceptori qui fuit et temporis acti vel potius
sportularum exactarum laudatori ne fidem liabeas, edictum Maris-
■ciani ostendit per duo certe saecula ante cantilenas illas scriptas
«hartarum partibus traditarum ab exceptoribus pretium exactum esse.
— Chartae maiores ut hoc loco certiim genus significant^, ita apud
Martialem 14, 10. 11 inter alia quae ibi alternant meliora et viliora
duo quoque genera chartarum iuxta ponuntur maiores et epistulares.
Latitudo paginae cum in papyris ita differat, ut duo genera sola per
«am effici nequeant, papyri autem quae supersunt altae sint aut cent.
20 — 25 aut cent. 30 — 35-, recte appellabuntur minores illae, hae
maiores. In generibus pretiisque papyrorum quamquam auctores ad
latitudinem solam attendunt, ratio requirit, ut altitudinis quoque
diversitas tam ad vocabula quam ad pretia non minus pertinuerit.
Yenimus ad libellos. Libellensis cum idem et subscribendarius
appelletur et regerendarius ^, omnino id potissimum curat, ut libellis
quos privati magistratui tradunt subscribat se eos accepisse die illo;
et convenit. modica duorum modiorum in uno libello retributio. Hoc
€ave statuas qui haec scripsit iudiciorum eum duo genera distinguere
voluisse. alterum per postulationem, quae verbis fit apud acta orante
advocato, scribente exceptore. alterum per libellum scriptum a privato
praesidi exhibitum et a libellensi subscriptum. Nam hanc iudicii
ordinandi formam cum constet lustiniani tempore obtinuisse*, ad
luliani aetatem num adscendat admodum dubium est, et edictum id
ut statuamus nullo modo cogit. Sane Mariscianus vix cogitavit de
1) (Nach der richtigen Lesung (S. 482 A. 2) spricht das Edikt nicht von
<;artae maiores sondern von tomi maioi'es. Vergl. Birt die Buchrolle in der Kunst
S. 35.)
2) Birt das antike Buchwesen p. 272. Idem vir doctus opportune admonuit
me epigram matum Martialis supra adlegatorum, de quibus ipse egit 1. c. p. 74.
3) Bethmann-HoUweg Cirilpi'ocess 3 p. 153. Is non video cur fidem neget
Notitiae dignitatum Or. 37, 50 duci Arabiae attribuenti a Uhellis sire regerendarium ;
accedit quod nuUi magistratui Notitia tribuit tam libellensem quam regeren-
darium, sed ubi hunc ponit, id quod facit in praefectis praetorio et urbis et in
raagistris militum, ducibus, comitibus partium Occidentis, ibi deficit qui est a
libellis.
4) Bethmann- Hollweg 1. c. p. 198. 243. Illo loco quae adlegantur ex aetate
anteriore exempla, vix recte huc trahuntur; exempli causa constitutio a. 412
C. Th. 13, 9, 6 = C. lust. 11, (?, 5 cognitores memorans libelli datiane rel planaria
interpeUatimie commonitos, non agit de lite privata, sed de publico aliquo iudicio
ob navem submersam.
496 Observationes epigraphicae N. XL.
libellis in Universum praesidi exhibitis, sed hoc quoque Caput ut
reliqua omnia ad lites privatas pertinet; at etiam secundum vetus-
tiorem formam earum non raro libelli offeruntur praesidi, ut appella-
torii et refutatorii, neque quicquam impedit, quominus de his auctor
edicti cogitarit.
Restat sportularum definitio non pecuniaria, sed frumentaria^
primo adspectu raira nee rediens quod sciam in ullo documenta
simili, sed rerum condicioni quae tum fuit legibusque plane con-
644 veniens. Postquam labente aevo pecunia publica ex argentea aerea.
facta est nee denarius iam quid et adeo an valeret quisquam ampliua
norat. eins mali duo remedia invenit Diocletianus pecuniae re abolitae
substituens modo pondus auri argentive, modo medium frumenti^.
Scilicet ab eo inde tempore in publicis reditibus et largitionibus
regnare incipiunt librae auri vel argenti, quae re ipsa multo latius
patent quam vocabula perveniunt; nam solidus quoque et argenteus
Yerus eins saeculi non sua forma valent, sed ad libram appenduntur
et expenduntur^. In stipendiis autem et mercedibus publice solvendis
altero praeterea remedio imperatores usi sunt, ut militi omnis ordi--
nis quidquid debebat tam aerarium quam publice nomine privatus^
non ad denarium determinaretur, sed ad annonam et capitum, id est
ad frumentum et fenum. Id cum ipsum non ignorent ii certe qui
huius saeculi instituta discere maluerunt quam aspernari, tam late
rem patuisse, ut ex ipsis privatorum sportulis pecunia tolleretur,
sane novum est et scitu omnino dignum^. Tempore quoque inter
documenta, quae frumentum pecuniae loco subditum esse ostendunt,.
nullum quod sciam superest quod hoc edictum praecedat, videmurque
accuratam imaginem hie tenere observantiae annonariae, qualem
Diocletianus Constantinusque instituerunt. Scilicet eligit is cui sol-
vendum est, utrum ipsum frumentum sibi dari velit an frumenti_
1) Sciscitanti mihi per Boeckhium nostrum, annon apud Francogallos mo-
neta vera per turbas eorum civiles pariter sublata similes dispositiones aliquam-
diu obtinuerint, M. Block hodie Parisiis degens respondit vere per aliquod tempus
salaria ad frumentum numerata esse, citans inter alia constitutionis anni III
c. 173: Le traitement de chacim d'eux (agitur de quinqueviris rei publicae ad-
ministrandae) est fixe, pour chaque annee, ä la valeur de cinquante mille myria-
grammes de froment.
2) Rom. Münzivesen p. 835.
3) Die Vortheile, ait Bethmann- Hollweg Civilprocess 3 p. 140, die die Offi-
cialen der Magistrate für ihre Bemühungen zogen, bestanden theils in öffentliclier
Besoldung, das heißt in zu Gelde angeschlagenen Naturalien (annona und capitus),
tlieils in sehr bedeutenden Sportein. lllud verum est; iam autem apparet sportulas.
quoque aliquamdiu eodem modo persolutas esse.
Ordo salutationis sportularumque sub imp. luliano in provincia Numidia. 497
pretium, id nimirum, quo frumentum tempore solutionis Romae in
foro rerum venalium aestimabatur ^ Nam a foro eo pretii deter-
minationem vel, ut proprio huius saeculi vocabulo utar, adaerationem
pependisse leges complures ostendunt^. Valentinianus et Valens,
moti opinor eo quod ita Stipendium singulis militibus officialibusque
solvendum quotidie mutabatur et annonae urbanae vicissitudines hoc 645
modo ad universas provincias propagabantur, generali lege militum
gregalium annonas capitusque ita adaerarunt, ut vere ad pecuniam
rursus redigerentur^; id quod ad sportulas quoque pervenisse credi-
bile est. Eae autem annonae, quae maioris gradus militibus prae-
sidibusque solvebantur, vetusto more, scilicet ad pretia fori urbani*,
adaerabantur usque ad Theodosium secundum. Omnibus, edixit is
a. 439 ^, tarn viris spectdbilibus quam viris clarissimis qui per pro-
mnciam sive militarem sive civüem administrationem gerant ... in
praebendis solaciis annonarum hie fixus ac stabilis servabihir modus,
ut ea pro annonis et capitu dignitati suae debitis pretia consequantur.
quae particularibus delegationibus soleant contineri. Ab eo inde tem-
pore delegationibus particularibus, scilicet formis ad singulas provincias
derectis, unicuique magistratui officialive non solum certus numerus
annonarum et capituum adscribi coeptus est, sed item eorum adaeratio
1) Neque in hoc edicto neque in altero Diocletiani de pretiis rerum (c. 1, 1)
frumento determinatio adicitur, sed unum pretium apponitur. Itaque intellegitur
frumentum mediae, non eximiae bonitatis.
2) C. Th. 7, 4. 10 a. 364: Protectores fori rerum cetmlium iuxta veteris moris
obseri'cmtiam in annonarum suarum commoda pretia consequantur (ubi iunge fori
pretia). L. 32 eod. a. 412: per cornicularium cuiuscumque provincialis officii hanc
soUicitudinem impleri conveniet, da ut . . . aurum ex titulo manifesto eidem dele-
gatum . . . suscipiat, etiam pi'etium his qui adaerare voluerint depensurus iuxta
nundinationem , quae aut foro rerum venalium continetur aut amplissiniae prae-
fecturae est eulmini deputata. Similiter ibidem 1. 28. 36 et 8. 4, 19.
3) C. Th. 7, 4, 22. 23. 29. 36. Haec lex anni 424 optime illustrat statum
diversum qui tum obtinuit adaerationis in militibus et in praesidibus ducibusque:
annonae quae a dignitate non pendent adaerantur secundum formam perpetuam
annonarum universis militibus sollemniter attributarum, eae autem quae a digni-
tate pendent adaerantur secundum pretia fori rerum venalium. ünde item in-
telligitur cur protectoribus (C. Th. 7, 4, 10 a. 364) et primipilaribus (C. Th. 8, 4, 19
a. 396) ius tribuatur annonarum ad pretia fori urbani adaerandarum ; scilicet
exaequantur ita dignitatibus.
4) Abusum, ut pro certo numero capituum certum pondus auri exigeretur,
modo pro CXX, modo pro LX, modo pro XIII capitibus solidi singuli, reprimit
constitutio a. 412 C. Th. 7, 4, 32.
5) C. Just. 1, 52, 1. Post clarissimis delevi vocabulum iudicibus.
MOMMSEN, SCHR. VIII. '^2
498 Observationes epigraphicae N. XL.
solidis expressa^; id est restituta Interim moneta iam universa ad-
ministratio retentis vocabulis re ad solutionem pecuniariam rediit
frumentaria sublata. Haec qui recte intellexit, dico adfrumentationem
(si venia est verbo) pecuniae et rursus adaerationem frumenti, simul
monetae Romanae et ruinam et restitutionem animo comprehendet.
Modii ubi primum nominantur, significatur intellegi Italicos; nam
Italicfos] tritici modios in lapide fuisse, non, ut proposuit Schmidtius
noster, Italicp], efficitur ex constitutione a. 445 (nov. Talent. III tit.
18, 4) : iuhenms inferri . . tritici ad singidos solidos Italicos modios XL
et carnis pondo CCLXX, vini sextarios CG. !Xeque adiectio abundat;
nam praeter vulgarem apud Romanos hac aetate castrensem modium
in usu fuisse ostendit edictum Diocletiani non semel ad eum pretium
646 determinans. Italicum autem modium eum esse, qui apud Romanos
generaliter obtinuit, periti omnes norunt^.
Sportularum taxationem ipsam aestimare arduum est, nee inter
nostri commentarii fines ea res continetur. Diocletianus in edicto
de pretiis rerum venalium operario rustico pasto solvi iubet diurnos
denarios XXV ^, aävocato, ut supra vidimus, pro postulatione de-
narios CCXXY; idem speltae mundae, cuius pretium probabile est
a frumenti non multum recessisse*, castrensem modium, qui videtur
1) De his documentis optime exposuit Paulus Krueger Kritik des justiniani-
schen Codex p. 150 seq. ; sed quae de vicibus generibusque adaerationis scripsit,
mihi Don probavit. In forrais relatis in codicera lustihianum annonae singulae
quinis solidis aestimari solent; at in constitutione Valentiniani III de Numidiä
et Mauretania Sitifensi (novell. Valent. III tit. 13 [18], c. 3) quaternis, nee dubium
est secundum tempora et loca adaerationem diverso modo factam esse. In
edicto lustiniani de duce limitis Libyae (edict. 13 = const. 96 ed. Lingenthalianae
c. 18 pr.) distinguuntur annonae et capitus iv siSsi et iv xgvoco et diversa ratione
utrique adaerantur; sed cum summae proponantur coniunetae, de taxationis
modo parum liquet, neque ipsa diversitas satis elucidata est.
2) Errat Doerpfeldius {Mittli. des arcli. Inst, in Athen vol. 8 p. 352) censens
Italicum pedem, eum scilicet quem auctores aetatis imperatoriae maxime Graeci
eo nomine appellant, diflferre a Romano. Africanus negl /hstqcov xal aza^/uwv-ex
recensione Duchesuii {meinoires sur une mission au mont Athos p. 185) (= P. de
Lagarde Symmicta I S. 168) cum ait: rfj 'Atxixfj fdgaxiuf]) yQrjoxsov . . enscjisQ
iooövvajiiög ionv xal loooxdoiog ri] 'Irahxf] , ij y.aleXxai öi]v6.Qiov , vix cogitavit de
stateribus Campanis. (Vergl. den Aufsatz „der römische oder italische Fuß"
(Hermes 21, 1886 S. 411 ff.) S. 412 A. 2.)
3) Operarius rusticus hodie in Italia in proviucia Comensi accipere solet
aestate liras 2, hieme liras 1.50 diurnas. Apud nostrates operae rusticae raro
ad marcas singulas diurnas adscendunt.
4) (Der Preis war in der Tat derselbe, wie das aegiratische Fragment C. I. L.
III auct. p. 232858 gezeigt hat.)
Ordo salutationis etc. — Senatus consultura de sumptibus ludorum etc. 499
aequare modios vulgares duos, emi iubet denariis C. Hi numeri
cum taxationibus Africanis comparari poterunt. Comparari item
potest, quod coUega optimus Richardus Boeckh quaerenti respondit,
modium Italicum {= litr. 8. 75) ut aestimes nostra pecunia marca
1. 94 ad 1. 31 ^, pro postulatione advocato solutas esse m. 9. 69 ad
6. 56. E contrario quod modo memoravimus in constitutione anni
445 tritici modios XL solido aequiparari, si ad haec referre licebit,
solidus (pendens gr. 4. 55) cum faciat fere pecuniae nostrae marcas
1 2. 7, pro postulatione soluta est marca fere una cum dimidia. Quod
significat Ammianus (28, 1, 18) in narrandis rebus gestis in Africa
a. 368 modium tritici in vilitate emi solidi parte tricesima, in cari-
tate solidi parte decima, eo parum adiuvamur; fit autem pretium
quinque modiorum secundum illam computationem marcarum fere
duarum, secundum hanc marcarum circiter sex.
XLI. Senatus consultum de sumptibus ludorum gladia-
toriorum minuendis factum a. p. c. 176/7.*)
[Die XIX. mensis Octobris a. 1888 tabula aenea reperta est prope Hispalim, 385
ut is qui servabat Antonius Maria Ariza Hispalensis primum affirmabat, cum
nollet locum accuratius designare propter certas quasdain causas; nunc Italicae
prodiisse profitetur. De loco quamquam adhuc dubitari potest, tarnen iam licebit
tabulam breviter dice'i-e aes Italicense. Exempla et ectypa Ariza inde a mense
Decembri a. 1888 submisit officiose; sed cum parum eis. proficerem in lectione
constituenda, mense Maio a. 1889 iussu academiae Hispalim profectus textum
descripsi curiose ex tabula apud Arizam in pessima luce collocata et ectypa
varia sumpsi propter spissam robiginem, qua tabula multis locis tecta est, parum
perspicua. Deinde me suadente atque Antonio Canovas del Castillo v. cl. inter-
cedente tabula empta est ab eis, qui in Hispania praesunt institutioni publicae,
et inlata in museum archaeologicum Matritense; ubi iam prostat. Exemplum
meum interim communicatum cum viris aliquot doctissimis, quorum nomina infra
scripta sunt, a me rogatus Emmanuel Berlanga Malacitanus itinere Matritum
1) Der Preis des Doppelcentners schtveren Weizens, scribit Boeekhius,
schivankte 1875 bis 1881 in Berlin zivischen 18.28 und 26.68 Mark; nimmt man für
das Gewicht des Hektoliters durchschnittlich 83 Kilogramm, so ergiebt sich für den
Modius dn Preis von 1.31 bis 1.94 Mark. Nach den mir von der statistischen
Generaldirection in Rom gefälligst mitgetheilten Angaben schivankte in denselben
Jahren der Hektoliter Weiten (frumento gentile) in Verona zwischen 26.17 und
19.25, in Florenz zwischen 30.08 und 22.84 Lire Gold ; danach stellt sich für den
Modius der Pi'eis nach den Veroneser Ansätzen zwischen 2.29 und 1.66, nach den
Florentiner zivischen 2.63 und 1.97 Lire Gold oder dort zwischen 1.85 und 1.34,
hier zivischen 2.12 iind 1.68 Mark.
*) (Observationes epigraphicae n. XLI— XLIII: Eph. epigr. VII (Heft 3, 1890)
p. 388— 428.)
32*
500 Observationes epigraphicae N. XLT.
suscepto mense Octobri anni proximi denuo cum aere iam in optima luce posito
contulit et lectionem meam variis locis correxit; ita ut iam perpaucae tantum
litterae incertae maneant. Ectypa vero vel chartacea vel gypsea vel stanuea
.sumi posse idem negat. Antonii Canovas et Emmanuelis Berlangae spectatae
liberalitati et araicitiae etiam illud debetur, quod monumentum insigne iam
prodit in Germania primum.
AEMILIUS HÜBNER.]
388 Textus^
1 I tantam illam pestem nulla raedicina sanari posse. Necpoterat:
2 verum nostri principes, quibus omne Studium est quanto lijbet
morbo salutem publicam mersam et enectam refovere et integrae
3 valetudini reddere, in primis anima adverterunt, quae | causa^
illi morbo vires daret, unde foeda et inlicita vectigalia ius habe-
4 rent, quis auctor et patronus esset usurpandis quasi | legitimis^
quae omnibus legibus et divinis et humanis prohibentur.
b I Fiscus dicebatur: fiscus non sibi, set qui lanienae aliorum
praetexeretur, tertia vel quarta parte ad licentiam foedae rapinae
6 invi|tatus. Itaque fiscum removerunt a tota harena. Quid enim
7 Marci Antonini et [Luci Commodi] cavendum fisco cum hare|na?
omnis pecunia herum principum [p]ura est, nulla cruoris humani
8 adspergine contaminata, nullis sordibus foedi quae|stus inquinata,
et quae tarn sanctae paratur quam insumitur. Itaque facessat
389 i» sive illut ducentiens annu[u]m seu trecenties | est; satis amplum
patr[imo]nium imperio parat [l]ex parsimonia vestra. Quin etiam
10 ex reliquis lanistarum, quae (sestertium) quingenties su|pra sunt^
pars lanistis condonetur. Ob quae, oro vos, merita? Nulla sane.
1 versus eminet, etsi incij^it in capite medio; similiter in codice Gai Vero-
nensi (v. apographi Studemundiani praef. p. XXVII) et fragmentorum Vaticanorum
(v. praef. meae ed. maioris p. 385) paginae singulae incipiunt a littera eminenti
— 6 a ante tota supra v. additum — lvci (sie Berl., makci Huebner) commodl
licet erasum cernitur non in ectypo, sed in aere — 7 pura] Bnecheler, cvra
aes — 8 avnuuni] annvm aes — 9 Patrimonium] patkocinivm aes — parat hx\
scripsi, paratI • ex aes {parati[s\ ex Buecheler) — sestertium] ffS aes hie et dein-
ceps
1) (Jetzt C. I. L. II S. 6278. Dessau 5163. — Ein kleines Bruchstück einer
zweiten hierher gehörigen Inschrift haben J. Keil und A. v. Premerstein in
Sardes gefunden; s. ihren ^Bericht über eine Reise in Lydien 1906" (Denkschr.
d. Kais. Akad. d. Wiss.LHI) p. 16 n. 26 (daraus Dessau 9840). Vergl. S. 503 A.*;.
S. 506 A. 6.)
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 501
11 inqiiiunt, merita, set prohibiti talibus grassaturis sola|cium ferant
et in posterum tanto pretio invitentur ad opsequium humanitatis.
12 I Omagni impp., qui scitis altius tundari remedia, quae etiam
malis consulunt, qui se etiam necessarios fecerint! Et iam fructus
13 tan|tae vestrae providentiae emerget. Legebatur etiam nunc
apud nos oratio: sed ubi rumore delatu[m ejst questus lania-
14 tarum recisos, fis|cum omnem illam pecuniam quasi contaminatam
reliquisse, statim sacerdotes fidelissimarum Galliarum vestrarum
15 I concursare, gaudere, inter se loqui.
16 I Erat aliquis, qui deploraverat fortunas suas creatus sacerdos,
qui auxilium sibi in provocatione ad principes facta constituerat.
17 Sed I ibidem ipse primus et de consilio amicorum: 'quid mihi
'iam cum appellatione? Omne onus, quod Patrimonium meum
18 'opprimebat, sanc|tissimi impp. remiserunt ; iam sacerdos esse et cupio
'et opto et editionem muneris, quam olim detestabamur, amplector.'
19 I Itaque gratiae appellationis non solum ab illo, verum et a
«eteris petitae; et quanto plures petentur! Iam hoc genus cau-
20 sarum diversam formam | habebit, ut appellet qui non sunt creati
sacerdotes, im[mo] populus.
21 I Quae igitur tantis tam salutarium rerum consilis vestris alia
prima esse sententia potest, quam ut, quod singuli sentiunt, quod
22 universi | de pectore intimo claman[t], ego censeam?
23 I Censeo igitur in primis agendas maximis impp. gratias, qui
salutaribus remedis, fisci ratione post habita, labentem civitatium
24 statum et praejcipitantes iam in ruinas principalium virorum
fortuna[s] restituerunt : tanto quidem magnificentius, quod, cum
25 excusatum esset reti|nerent quae ali instituissent et quae longa
consuetudo confirmasset, tarnen olli peraeque nequaquam sectae
26 suae congruere arbi|trati sunt male instituta servare et quae 390
turpiter servanda essent instituer[e].
13 emerget] emergit Hirschfeld — delatvm est apographa; in ectypo
cernitur delatv/st videturque fuisse aut delatv est aut delatvmst —
18 SACERDO^ • aes — 20 immo] aut im aes aut postea factum imo — 21 sen-
tententia fuit, sed emendatum est — 22 clamante factum ex clamans; potest
fortasse ferri quod corrector dedit, scilicet censere senatorem secundum id quod
pectus intimum clamet, sed secutus sum Buechelerum emendantem clamant —
24 fcyrtwias] foktvna aes — mm excusatum esset (= liceret) retinere [e]t quae cet.
Hirschfeld. Sed tradita recte a coniecturis defendit Buecheler: hoc significatur
senatores postulavisse ab imperatoribus, ut a rebus novandis abstinerent et ita
excusasse se ab adsentiendo. — 26 instituere] institveret aes; possis reteuto hoc
vocabulo de hiatu cogitare, cum sententia quoque parum apta sit, ut fuerit sie
fere: servare et [id qui faceret eodem loco esse atque qui] quae turpiter servanda
essent institueret
502 Observationes epigraphicae N. XLI.
27 I Quarnquam autem non nulli arbitrentur de omnibus, quae
ad nos maximi principes rettulerunt, una et succincta sententia
28 censendum, | tarnen, si vos probatis, singula specialiter persequar,
verbis ipsis ex oratione sanctissima ad lucem sententiae trans-
29 latis, ne qua ex parte pravis in|terpretationibus sit loc[u]s.
Itaque censeo, uti munera, quae assiforana appellantur, in
30 sua forma mane[a]nt nee egrediantur sunip|tu (sestertium) XXX
(milia). Qui autem supra (sestertium) XXX (milia) ad LX (milia)
usque munus edent, is gladiatores tripertito praebeantur numero
31 pari. Summum pre tium sit
primae parti quinque milia,
seeundae quattuor milia,
tertiae tria milia.
A (sestertium) LX (milibus) ad C (milm) usque trifariam coetus
32 gladiator(um) divisus | sit.
Primi ordinis gladiatoris summum pretium sit YIII (milia),
mediae classis YI (milia),
deinde quinque.
33 Porro a centum milibus ad CL (milia) quinque sint mani|puli,
cuius
primi pretium sit XII (milia),
secundi X (milia),
terti YII (milia),
quarti YI (milia),
postremo quinque.
lam hinc porro a CL (milibus) ad CG (milia) et quidquid supra
34 susum versum | erit,
infimi gladiatoris pretium sit YI (milia),
super eum YII (milia),
terti retro YIII (milia),
quarti XII (milia),
ad usque XY (milia).
SÄ Et haec sit summo ac formonso gladiatori definita quan-
titas. Utique in omnibus muneribus, quae generatim distincta
391 36 sunt, lanista dimidiam copiam universi numeri promisque multitu|-
dinis praebeat exque bis, qui gregari appellantur, qui melior
[l]acertat[u]s erit, duobus milibus sub signo pugnet, nee quisquam
29 locus] Locis aes — maneant] manent aes XXX (milia)] xxx aes et sie
deinceps — 34 formonso] famoso Hirschfeld , et sane illud displicet — 36 vielior
Ifvcertatus] meliori • acektatis Huebner et Berlanga: melioris acertatis (ab aeer
ductum) quod posuit Buecheler mihi non probatur; quod proposui ego melior
39
40
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 503
ex eo nuinero | mille nummum minore. Lanistas etiam promo-
vendos vili studio questus: [sibi] copiam dimidiae partis prae-
benda[e negantes] esse ex nu|mero gregariorum uti sciant inposi-
tam sibi necessitatem de ceteris quos meliores opinabimtur
transferre tantisper plendi nu|meri gregariorum gratia. Itaque
is numerus universae familiae aequis partibus in singulos dies
dispartiatur, [nejque ullo die minus quam | dimidia pars grega-
riorum sit ibi, qui eo die dimicabunt. Utque ea opservat[i]o a
41 lanistis quam diligentissime exigatur, iniungendum | bis qui pro-
vinciae praesidebunt et legatis vel quaestoribus vel legatis legio-
num vel iis qui ius dicunt c(larissimis) v(iri8) aut procurato-
42 r[ibus] maximorum | principum, quibus provinciae rector manda-
verit; is etiam proeurator[ibusJ,*j qui provinciis praesidebunt.
43 Trans Padum autem perque omnes Italiae | regiones arbitrium
iniungendum praefectis aliment[orum], si aderunt, vel viae cura-
44 tori aut, si nee is praesens erit, iuridico vel 1 tum classis prae-
toriae praefecto.
45 j Item censeo de exceptis ita opservandum, ut praecipuum
mercedis gladiator sibi quisqu[is] paciscatur, eins pecuniae, quae
46 ob hanc causam excipi|ebatur, quartam portionem liber, serv[u]s
autem quintam accipiat. De pretis autem gladiatorum opservari
47 paulo ante censui secundum praescrip'tum divinae orationis, sed
ut ea pretia ad eas civitates pertinea[n]t, in quibus ampliora
48 gladiatorum pretia flagrabant. Quod si quibus civitatibus | res
publica tenuior est, non eadem serventur, quae aput fortiores
civitates scripta sunt, nee supra modum virium onerent, sed
49 hactenus in eundem, | ut qu[a]e in-publicis privatisque rationibus
lacertatus idem eo nomine reprehendit, quod requiritur ita melius lacertatus, erunt-
que fortasse qui praeferant melior lacertis — 37 pkomovendos dubitans Huebner,
PROMONENDOS Berlanga, ectypa deficiunt; praemonendos Hirschfeld — vin Ber-
langa, vtili Huebner, v"t ectypa; nli Hirschfeld repperit — sibi copiam
d. p. praebendae negantes esse'] scripsi, negem sibi copiam dimidiae partis prae-
BENDAS ESSE aes, ne neijent Hirschfeld — 38 ^plendi formam vetustam huic
aetati recte convenire monuit Buecheler — 39 itaque] utique malim —
neqiie] atqve aes — 40 opservatio] opservato aes — 41 procnratoribus] procvra-
TORES aes — 42 procnratoribus] procyrator aes — 43 alimentorvm • dandis aes ;
hoc expunxi (vide p. 511 not! 1) — 45 quisqiiis] Buecheler, qvisqve aes —
46 servus] servs aes — 47 pertineant] pertineat aes — 48 apvt videtur esse in
ectypis, apvd apographa — onerentur malim — 49 ut quae] Buecheler, vtqve aes
*) (Keste der den Zeilen 42 — 46 entsprechenden Worte der kaiserlichen
Botschaft haben sich auf dem S. 500 A. 1 erwähnten Fragment in Sardes ge-
funden.)
504 Observationes epigraphicae N. XLI.
392 repperientur pretia summa ac media ac postrema, siquidem pro-
50 vinciarum eae civitates sunt, ab eo | qui praesidebit provinciae
opserventur, ceterarum autem iuridico vel curatori provinciae
51 vel classis praetoriae praefecto vel procuratori | maxumorum
principum, uti cuiusque civitatis potestasque ibi prima erit. Atque
52 ita rationibus decem retroversum annorum inspectis, exemplis |
munerum in quaque civitate edito[rum] consideratis, conserventur
63 ab eo, cuius arbitrium erit de tribus pretis: vel, si melius ei
videbitur, | ex eo modo quem persequitur effici[a]t et trifariam
pretia deducantur eaque forma etiam in posterum servetur.
54 Sciantque v(iri) c(larissimi) , qui procon|sules paulo ante profecti
sunt, intra suum quisque annum it negotium exsequi se oportebit,
55 ii etiam, qui non sortito provincias | regant, intra annum.
56 Ad Gallias sed et princeps , qui in civitatibus splendi-
dissimarum Galliarum veteri more et sacro ritu expectantur, ne
57 ampliore pretio | lanistae praebeant, quam binis milibus. Cum
maximi principes oratione sua praedixerint fore, ut damnatum
58 ad gladium | procurator eorum .... nisi plure quam sex aureis
et nisi iuraverit.
50 cvEATORi provixciae] imuio curatori viae — 51 qve ante ibi in ectypis
apparuit, qvi apographa (vielleicht: qu(a)e ibi j^rivia erit) — 52 editorum] edito •
ERVNT aes. Oratio perturbata sie aeeipienda est: per singulas civitates rationes
publicas privatasque decem retroversum annorum inspiciendas esse et exempla
munerum in quaque civitate editorum consideranda : deinde pretia tria summa
ac media et postrema, si provinciarum eae civitates sint, ab eo qui provinciae
praesidebit, ceterarum a iuridico vel curatore viae vel classis praetoriae prae-
fecto vel procuratore principum, uti cuique in unaquaque civitate ius primaque
ibi potestas est, determinanda et in futurum servanda — 53 efficit aes — 54 re-
quiritur exsequi se opm'tere: eos etiam — 56 sedet apographa, nee discedunt
ectypa; ad Gallias s[i] edet jf>nwceps Buecheler, ad Galli[c]as [e]d{i]t[io]n[e]s qu[ae]
Hirschfeld. Sed aperte aere hoc loco integro oratio hiat neque quomodo eam
expleam habeo, cum praesertim constet munera in Galliis nulla umquam ab
imperatoribus edita esse et nisi de ea re constaret, vel sola gladiatorum horum
condicio infima satis ostenderet non agi hoc loco de muneribus imperatoriis.
De Galliis Marcus in oratione nominatim constituere fortasse potuit, in ludis
sacris ibi sollemnibus non a sacerdotibus provinciae editis, sed municipalibus
ne gladiatores exhiberentur nisi minimi pretii — 57 cum licet in aere praece-
dentibus continuetur, ad aliud caput quae sequuntur pertinere videntur —
58 haec quoque hiant neque resarta quisquam facile praestabit. Ad senten-
tiam fere expectes noxium (nam de hoc agitur) non tradendum esse editori
muneris privato nisi cautione interj^osita, quae sex aureos superet et iureiurando
praestito; cautio et iusiurandum quo pertinere potuerint, tractavi in com-
mentario p. 524
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 505
59 I Sacerdotes quoque provinciarum, quibus nullu[m| cu[m]
^0 lanistis nego[tium eri]t, gladiatores a prioribus sacerdotibus sus|-
ceptos vel sibimet auctoratos recipiunt. at post editi[o]ne[m 393
eod]e[m] p[re]tio in succedentes tra[mi]t[t]unt; neque singulatim
€1 aliquem | rei gladiatoriae causa vendat plure. quam lanistis est
pretium persolutum.
€2 I Is autem, qui aput tribunum plebei ci^larissimum) (virum)
sponte ad dimicandum profitebitur, cum habeat ex lege pretium
68 duo milia, liberatus si discri|men instauraverit, aestimatio eius
post hac (sestertium) XII (miliar non excedat. Is quoque qui
senior atque inabilior operam suam denuo \
Tabula haec aenea a. 1888 alicubi prope Italicam Hispaniae xabuiae
Baeticae urbem primariam eruderata quibus viris doctis accepta
feratur, supra p. 499 exposuit Aemilius Huebner: scilicet et ipse
aes descripsit et postea descriptum accepit ab Emmanuele Berlanga
Malacitano, qui quibusdam locis medelam egregiam attulit, et ectypa
duo chartacea quae reportavit mihi et Ottoni Hirschfeldio subminis-
travit, in quibus quamquam locis evanidis non omnia apparebant ab
oculatis testibus enotata, nihilo minus adiumentum egregium mihi
fuerunt potuique eorum ope et corrigere quaedam et addere. In
enarrando aere magnopere nie adiuvit Fransisci Buecheleri amicitia,
qui qua est doctrina perspicaci pluribus locis egregiam lucem primus
attulit.
Ipsum aes accedit ad legalia ea, quae insigni numero Baetica
provincia nobis obtulit. Ut eleganter exarata est tabula et praeter
Caput unum temporis iniuria evanidum factum lectu facilis, ita textus
passim corruptus est caecis hiatibus et corruptelis evidentissimis,
quorum mendorum cum alia facile emendentur, alia nulla coniectura
certa ratione sanabit. Nee desunt soloecismi: confunduntur ae et e
{sandae 8 — e contrario promisque 36 — que 49 — questus 13. 37)
et scribitur formonsiis, non forniosus 34, item inabilior 63 suppressa
adspiratione, nee 29. 36, ubi neve purior sermo requirit, quibus addi
condicio
59 c^ /lanistis Berl., cc///// Huebn., c//////s ectypa — nego/7/////t ectypa, ne-
Gotiiim esT Berlanga, negotivm /////t Huebner — 60 vel] \Il Berlanga, vl/ Huebner, v//
ectypa — AT . POST et ectypa et apographa — editi///////////////In ectypa, et.it//ne/
//iExr//io . IN Berlanga, ettt'^/7lf///n/////licIn Huebner, editionem si ex pi'etio pro-
posuerunt Berlanga et Huebner, sed vix Latine dicitur ex pretio; videtur fuisse
ad hanc formam post editionem eodem pretio, modo spatia haec non excedant;
post editimem extemplo proposuit Hirschfeld — tramittunt] scripsi, tka///tivnt
ectypa, tra//ti/vnt Berlanga, TiN////TdvNT Huebner.
506 Observationes epigiaphicae N. XLI.
poterit nota impp. (12. 18. 23), quae pluralis significandi ratio a
meliore aetate abhorret^, denique praenomina contra consuetudinera
pei'scripta (6). Archaismos redivivos bis temporibus proprios Biiecbeler
394 adnotavit hos: eavendum cum aliquo 6 — enecta 2 — facessat 8 —
plendi 38 — plure 58. 61 — sibimet 59 non addito ipsis vocabulo.
Olli quoque v. 25 pro Uli scriptum esse videtur non errore, sed
consilio. Flores autem et ampullae locutionis^ propriae sunt, ut cum
ipso aere loquamur, rei publicae wersae et enectae (v. 2). Quod alibi
monui ^ documenta publica populi Romani ante Severum a mendis
fere immunia inveniri, id fortasse ita temperandura erit, ut cum aliis
Omnibus lingua quoque labi coeperit per infausta tempora belli Mar-
comanici et imperii Coramodiani.
Pars se- Quod gouus mouumeuti recuperaverimus, statim apparet: partem
consuid t^nemus senatusconsulti facti Romae et deinde per provincias publi-
cati. Forma ea est, quae obtinuit in senatus decretis inde ab
Hadriano* cuiusque etiam antiquius exemplum extat hactenus opinor
non animadversum : dico orationem Claudii imperatoris Lugudunensem.
Eam partem esse senatus decreti ad hanc formam perscripti colligitur
ex capite in media oratione interposito hoc: tempus est iam, Ti. Caesar
Germanice, detegere te patribus conscriptis, quo tendat oratio tua, iam
enim ad extremos fines Galliae Narbonensis venisti, quae verba non
sunt imperatoris qui ipse se interpellet, sed senatorum acclamantium *
et simul oratorem prolixum irridentium, perscripta, ut fit in accla-
mationibus, loquentium nominibus nullis adiectis. Secundum eam
formam ad relationem (v. 27: quae ad nos maximi principes rettu-
lerunt)^ vel, ut hac aetate cum refert imperator plerumque dicitur,
ad orationem (v. 13: legebatur oratio: 28; ex oratione sanctissima;
46: praescriptum divinae orationis) adiunguntur sententiae eae, qui-
bus senatus adsensit adscriptis auctorum nominibus. Iam intellegimus
haec omnia, qualia a notariis excepta in commentarios referebantur,
retenta oratione directa senatus consulto publicato inserta esse. Jm-
peratorum .relatio® periit nee magis superest senatus decretum; tene-
1) Offenditur ea geminatio iam in senatus consulto a. 138, sed scripto in
Africa (C. VIII, 270); iuvaluit postea demum, ut procc. scribitur passim in de-
creto Burunitano (C. VIII, 10570) jDaucis annis hoc nostro aere posteriore.
2) Anacoluthon v. 53 et ordo sententiarum vitiatus raaxime v. 48 seq. inde
explicantur, quod orationem tenemus a notario exceptam.
3) C. 1. L. III p. 919. Herraae vol. 14 p. 71 (= Ges. Sclir. VII 798).
4) Staatsrechts, 1009.
5) (Mit Berufung auf Plinius paneg. 75 mit Recht zurückgewiesen von
Th. Reiuach Bulletin de corresp. helleuique XX 1896 p. 342 A. 3.)
6) (Dem Text der kaiserlichen Botschaft gehörte das in Sardes gefundene
Senatus consultum de sumptibus ludoruui gladiatoriorum minueüdis. 507
mus tabulam mediam vel ex mediis unam, qua continetiir sententia Sententia
prima (v. 21) et ipsa tarn principio quam fine mutila, ut quis de ea p"""*
re ita censuerit ignoretur. Fortasse Senator fuit ex Galliis oriundus,
cum et ubi agit de provinciamm sacerdotiis (v. 14 seq.) et ubi men-
tionem facit municipalium (v. 56) quae de omnibus obtinent ad Gallias
convertit; sed verum est id satis explicari cum ex oratorum consue-
tudine tum ex Galliarum splendore, cum praesertim gladiatorum
Studium in Occidente longe magis flagrarit quam in provinciis Graecis.
Adloquitur auctor modo collegas (10: oro vos; 28: sl vos prohatis),
modo ipsos imperatores (12) et ait ipse se praeter consuetudinem
orationi principum non adsentiri una et succincta sententia (27), sed
licet probet illam et pleraque inde ad verbum repetat, placere sibi
latius exspatiari et addere adeo quaedam, quibus principis propositum
adiuvetur. Aliquot dies intercessisse inter orationem recitatam et
sententiam dictam inde colligitur, quod in hac verba fiunt de favore, 395
quo oratio illa in Gallia excepta sit eo tempore quo legebatur etiam
mmc aptid nos oratio (13); quae verba cum inepta forent de ipsa
recitatione accepta, eo ducunt orationem post recitationem ex actis
senatus in libellos translatam et publice quoque vulgatam esse, ut
non solum senatori, sed cuivis ex populo eins copia esset, antequam
de ea ad sententias iretur, neque id probabilitate caret. Ceterum
quamquam proprie tam relatio quam sententiae et suffragia uno
eodemque die perficienda erant, omni tempore et maxime hac aetate
fieri potuit, ut de re aliqua alio die ad senatum referretur, alio sena-
tores censerent^.
Cuiusnam aetatis sit, aes ipsum indicat imperatores nominans, Tempas
ad quos oratio directa est, Marcum Antoninum et Lucium Commo- s*^"**"^'
dum. Xam Commodus cum vivo patre hoc praenomine solo usus
esse inveniatur eodemque appelletur in ipso sui imperii principio neque
praenomen paternum adsciverit nisi aliquot mensibus post patris
mortem^, eodem sine dubio in hoc quoque aere vocatus fuit, hodie
oblitterato propter memoriae damnationem. Commodum cum aes
patri iure aequiparet, incisum sit necesse est postquam Augustus
factus est, id est aut anno 176 exeunte autsequenti^ antequam obiit
pater a. 180 Mart. 17. His igitur finibus continetur oratio; tamen
Stück (vergl, S. 500 A. 1) an, in dem unter anderm die Worte neun procurator
nostcfi' . . . erhalten sind.)
1) Staatsrecht 3, 919 cf. p. 979.
2) Eckhel 7, 109. Nullus quod sciam nummus titulusve niedio anno 180
anterior Marci praenomine Commodum appellat.
8) Staatsrecht 2, 801 n. 2.
508 Observationes epigraphicae N. XLI.
quamquam ex adlocutione imo loco ad imperatores directa nequa-
quam sequitur eos Romae tum fuisse, nedum adfuisse eos in curia,
probabile est Marcum de ea re ad senatum rettulisse, dum Romae
moraretur, itaque senatusconsultum factum esse ante mensem
Augustum a. 178, quo cum filio ad bellum Germanicum profectus
est Rom am vivus non rediturus.
Sumptus Pertinuit senatusconsultum ad munerum gladiatoriorum sumptus
giadiato- minuendos, cui rei et alii imperatores iique optimi quique, scilicet
munerum Tiberius ^ et Pius Antoninus^ operam dederant et operam dedisse
imminuti ;^jarcuin quoque quae nobis de eo suppetit memoria licet tenuis non
reticuit^. Non sine aliqua difficultate id eum perfecisse oratio signi-
ficat, scilicet fuisse in senatu, qui exhortarentur eum vetera instituta
et prioribus probata ne mutaret, sed persistentem eum in proposito
ludos coercuisse sibi invisos* (24 seq.). Id quomodo fecerit, nunc
demum aliquatenus ex hac oratione intellegitur.
396 Sumptibus munerum verisimile est exhaustas esse fortunas priva-
Munera torum magis in Ttalia et in provinciis quam in urbe Roma. Hie
urbana . .,. ii-ii
et muni- cnim qui soli ea edere lege lubebantur quaestores non solum pauci
cipaiia eraut, sed etiam magna ex parte ex ditissimis quibusque domibus
oriundi^; extra ordinem autem ut imperatores saepenumero eiusmodi
voluptatibus populum urbanum sibi devinciebant, ita raro admodum
magistratibus permissum esse videtur, ut pro scaenicis et circensibus
1) Suetonius Tib. 34: ludorum ac munerum impensas corripuit mercedibus
scaenicorum recisis paribusque gladiatorum ad certum niimerum redactis.
2) Vita Pii 12,3: sumptum mimerihus gladiatoriis instittiit {imminuit Hirsch-
feld). In titulo Pollentino C. V, 7637 (Dessau 5065) scripto sub Pio munus
gladiatorium fundatur adiecta cautela dum ea, qnae legibus plebisve scitis senatus-
que consultis cauta comprehensaqne sunt serventur.
3) Vita Marci 11, 4: gladiatoria spectacnla omnifariam temperarit et in narra-
tione iterata 27, 6: gladiatorii muneris sumptus modum fecit.
4) Marcum, qualis erat, ab hisce ludis abhorruisse consentaneum est (cf.
comm. 6, 46: coajisQ TTQoocozarai ooi rä iv äfiq^idedxoq) y.al rolg roiovroig ycogioig,
(hg aei rä avrä oQco/neva, xal ro 6/iiosidsg jiQooxoQfj rip> ■&eav jioisT; vita 4, 8:
fuit autem multae düigentiae, ut cogei'etur nonnumquam vel in venationes pergere
ml in theatrum descendere vel spectaculis inferesse) et testatum a Dione (71, 29) et
clare inde apparet, quod cum gladiatores publicos ex urbe ad bellum avocasset
(vita 21,7), fuit sermo quod populum sublatis voluptatibus vellet cogere ad philo-
sophiam (vita 23, 5). Quod alt Dio 1. c. gladiatores eum in urbe vetuisse uti
armis acutis, fortasse restringendum est ad munera ab ipso edita; ad omnia
id si extendisset, ludos sustulisset.
5) Quamquam ex bis quoque non paucis onus molestum fuisse inde colli-
gitur, quod Alexander quaestores eos, qui deinceps arcarii nominantur, ita libe-
ravit, ut munera ederent de arca fisei et parciora (vita Alex. 43; Staatsrecht 2, 534).
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum ininuendis. 509
gladiatorios ederent^, etiam rarius a privatis munera in iirbe Roma
edita esse; certe quod in municipiis saepe factum est, ut populus a
divite cive ludos flagitaret adeoque extorqueret^, in plebe urbana
qui rebus praeerant nequaquam toleravissent. Denique nemo non
videt quantopere principum interfuerit, ut in urbe Roma privatos
arcerent a gladiatorum gregibus alendis, id quod a Domitiano per-
fectum esse videri Romaeque postea neque gladiatorum privatorum
titulos neque lanistarum reperiri alibi ostendi^. Certe hoc senatus
consultum ad munera urbana non pervenit; nam cum diligenter et
plene enumerentur magistratus, qui ut ei pareatur curare iubentur,
inter eos neque praefectus urbi nominatur neque ullus magistratus
urbanus et laudantur imperatores (23), quod labentem civitatium statum
et praecipitantes iam in minas principalium virormn fortunas hoc
remedio invento restituerint. Itaque senatus consultum, cuius partem
habemus, totum municipale est, ita tarnen, ut non de Italia pro-
vinciisque gcnatoriis solis disponat, sed excepta urbe Roma ad Uni-
versum imperium perveniat; est igitur ex senatusconsultis iis, quae
posteriore aetate in legum publicarum populi Romani locum succes-
serunt.
Magistratus, quos senatusconsultum animadvertere iubet, ne quid 397
contra fiat, hi sunt. cura ma-
1. In provinciis, quibus aut proconsules praesunt aut legati "^ in pro-
Augusti, primaria cura his ipsis iniungitur: nam verbis v. 41 his qui ^incns.
provinciae praesidehunt non comprehendi nisi senatorii ordinis viros
colligitur ex sequentibus v. 42. Permittitur tarnen praesidibus, si
velint (nam verba quibus provinciae rector mandaverit ad omnes hos
pertinere apparet) ut rem iniungant eorum cui quibus imperare pos-
sunt*, scilicet his
a) legatis, nimirum pro praetore proconsulum;
h) quaestorihus pro praetore proconsulum. Quaestorem pro-
1) Augustus id fieri vetuit nisi ex senatus consulto (Dio 54, 2) neque talium
munerum alia exempla certa inveni praeter id quod ait Tacitus bist. 2, 95 a
consulibus celebratum esse natali die Vitellii vicatim et quod Marcellus Dig. 35,
1, 36 pr. raemorat editum a consule designato. Nam quae narrantur de ludis
Albini praetoris (vita Alb. G, 7) et Gordiani aedilis (vita 3, ^), parum fida sunt,
et versus qui legitur apud luvenalem 8, 194 cum aliis ex causis insiticius videtur
esse tum quod praetores bac aetate constat munera nulla edidisse.
2) Suetonius (Tib. 37) narrat Pollentinam plebem funus cuiusdam primi-
pilaris non prius ex foro misisse quam extorta peciinia per vim heredihus ad gla~
diatm'ium mnnus.
3) Hermae vol. 21 p. 274. Staatsrecht 2^ p. 1071 n. 3.
4) Staatsrecht 2\ 246. 852.
510 Observationes epigraphicae N. XLI.
praetore hac aetate legato proconsulis item pro praetore
locum cedere utpote quaestorio iam aliunde cognoveramus ^ ;
c) legatis legiomim, qui in provinciis imperatoriis legatorum
Augusti tamquam adiutores fuerunt etiam in rebus civilibus
administrandis ^ ;
d) iis qui ius dicunt clarissimis viris, scilicet iuridicis provin-
ciarum imperatoriarum,certeHispaniae citerioris etBritanniae^.
Legatorum nomine quamquam non omnino abstinent, et in
hoc senatusconsulto et alibi plerumque solo iuridici vocabulo
appellantur, puto quod legati appellatio militari officio magis
apta esset;
e) procuratoribtis Atigustorum.
2. In provinciis procuratoriis eadem cura procuratori praesidi
iniungitur (v. 42). Id ad Aegyptum quoque pertinere crediderim,
etsi proprie neque provincia ea fuit et fuit sub praefecto.
in itaiia 3. Tvaiis Padtwi regio cum omnihus Italiae ita aequiparetur, ut
item opponatur, aliquid inter illam et has interfuisse probabile est. Id
ita fuisse et fortasse medium locum inter Italiam propriam et provincias
Transpadanam tum obtinuisse confirmatur aliis indiciis licet tenuibus nee
certis. M. Appuleius Sex. f. a. 731 Tridenti opus faciendum curavit
legatus Augusti^. L. Piso is omnino qui consul fuit a. 739 pro con-
sule Mediolani de caede iudicavit ^. C. lulius Proculus legatus Augusti
pro praetore regionis Transpadanae fuit imperante Traiano ^. Fortasse
Transpadana una cum Histria et Liburnia etsi plerumque Italiae ad-
398 censetur'^, secundo saeculo iure magis provinciae loco fuit, quae
plerumque praesidem non acciperet, quam regionis Italiae, quo legi-
time praeses mitti non posset. Gerte ex hoc ipso senatusconsulto
intellegitur eo tempore Transpadanae praesidem nullum praefuisse.
— Magistratus quibus in his partibus cura munerum gladiatoriorum
iniungitur, sunt hi
1) C. X, 7852 (Dessau 5947). Staatsrecht 2, 248. 686.
2) Staatsrecht 2, 700.
3) Staatsrecht 1 =*, 231 n. 5. Inscriptiones composui Eph. epigr. 4, 224 (oben
S. 357). luridicum vice legati provinciae fuugentem habes C. VI, 1336 aetatis
Severianae (vide supra (Eph. VII) p. 355 n. 1191 (Dessau 1151)).
4) C. I. L. V, 5027 (Dessau 86) ; cf. Staatsrecht 2, 1075 n. 3.
5) Suetonims de gramm. 30; cf. Staatsrecht 2, 239.
6) C. I. L. X, 6658 (Dessau 1040); cf. Staatsrecht 2, 850 n. 3, ubi eum inter
legatos dilectatores rettuli, vix recte.
7) Ex testimoniis, quae abundant, non affero nisi titulum dedicatum im-
perante Marco C. V, 1874 (Dessau 1118) Arrii Antonini iuridici per Italiam
regimiis Transpadanae piimi.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorura ininuendis. 511
a) Praefecti alimentm'um, quae locutio sollemnis ^ hie (43) reperitur
adiecto vocabulo dandis male pertiirbata.
h) Ctiratores viarum^.
Magistratus hos differre, sed plerumque viae curam et alimentorum
per municipia ei viae vicina eidem homini iniungi quod alibi demon-
stravi ^, iam utrumque confirrnatur, illiid testimonio directo, hoc eo
quod in recapitulatione v. 50 curator solus adest omisso praefecto.
Curatoribus hisce ut alia quoque negotia mandantur*, ita etiam hoc
officium apte convenit. Sed cum ei vacare iubeantur si aderunt,
inde iure colligemus per partem demum anni eos lege iussos esse
morari in ea quam curant regione, et respondet ei coniecturae locus
sensatusconsulti anni u. c. 743^ licet perturbatus hie: itcmque, cum
viarum citratoresque frumentique ])arte quarta anni puhlico fungebantur
ministerio, tit nuratores aquarum iudicits vaeent privatis puhlicisque.
Legem igitur videtur haue curator aeeepisse, ut per tres menses
sive lege definitos sive ab ipso determinatos in regione sua versare-
tur, reliqua parte anni Romae degens solitis officiis senatoriis vacaret.
e) Iitridici, quos post Hadrianum per Italiam Marcus et Yerus
instituerunt, ut curam agerent potissimum tutelarum et fideicommis-
sorum ^, in muneribus regendis in locum praefectorum curatorumque
subire iubentur, si hi non aderunt.
d) Fraefecfi classium praetoriarum Misenatis et Ravennatis cur
et ipsi Yocentur. inde videtur explicandum esse, quod cum inter
regiones a iuridicis administratas Campania adhuc non comparuerit"^
et iurisdictionem de tutelis et fideicommissis per eam regionem
magistratus urbani retinuisse videantur. iusta causa erat praefecti
Misenatis adsumendi. Aemiliae sane ea ratio applicari non potest.
Oeterum militaribus viris talia quoque negotia iniungi ne quis miretur,
legati quoque Augustorum praefectusque Aegypti et exercitibus prae-
«unt et civilem administrationem moderantur.
Iam videamus de causis munerum; nam in bis recte intellegendis 399
«t distinojuendis tota quaestio vertitur. Causae
^ ^ munerum
1) Cf. Staatsrecht 2, 1080. Praefectus alimentis dandis nusquam quod seiam
reperitur.
2) Sic recte v.43; male curator proünciae est v. 50.
3) Staatsrecht 2, 1080 u. 1.
4) Vita Marci 11, 9: dedit curatoribus regionum ac riarum potestatein, ut
rel pmiirent vel ad pi-aefectum urbi imniendos remitterent, qui ultra rectigalia
quicquam a quoquam exegissent.
5) Frontiuus de aq. 101. 6) Staatsrecht 2, 1084.
7) Staatsrecht 2, 1085 n. 9.
512 Observationes epigraphicae N. XLI.
Munera Causa muneris triplex est, quaestus, liberalitas, lex. Primae
quaestua- xneminit Tacitus^ narrans anno p. C. 27 Atilium quendam libertinum
hominem Fidenis munus edidisse non abundantia pecuniae nee muni-
cipali ambitione, sed in sordidam mercedem eo negotio quaesito et
amphitheatrum propter editoris avaritiam parum solide structum cum
ruisset cum hominum strage ingenti, senatum decrevisse in futurum^
ne quis gladiatorium mumis ederet, eui minor quadringentorum milium
res esset. Etiam in ludis non propter quaestum editis praeter loca.
certis ordinibus personisve honoris causa reservata et ea quae plebi
gratis permittebantur alia publice venisse luculenter ostendit statua.
Cirtae posita a viro quodam honesto ex reditihus locorum ampitheatri
diei muneris quem de liheralitate sua edidit^. Eo pertinent sine dubio
tam munera assiforana huius sententiae (29) quam cuius Suetonius*
meminit circumforaneus lanista: scilicet talia munera edebat lanista
qui vellet per oppidorum fora asses a spectatoribus pro locis exigens *.
Non magnum sumptum in eiusmodi munera factum esse consen-
taneum est et plerumque infra sestertium XXX milia (= marc.
6500) eum stetisse iure ex hac sententia colligemus. Eiusmodi
muneribus cum non verendum esset, ne fortunae honestiorum exhauri-
rentur, munera quaestuaria haec ordinatio proprio non apprehendit;
attamen ut sententia scripta est, ad causam muneris non attenditur^
sed ad solas impensas quaestuariis muneribus ea tantum ratione ex-
clusis, quod plerumque illam summam non excedebant, ut pariter
excluduntur ludi ex liberalitate editi sumptus exigui et propterea.
menti legis non adversantes. Fortasse quaestio interdum difficilis,
qua ex causa quis ludos ederet ut evitaretur, ad solum sumptum
ludorum dispositio referebatur.
Munera Ex largitiouo, qua divites cives populi favorem sibi conciliarent^
originem ducere munera tritum est et pervulgatum neque de ea re
nos acta agemus. Sed hoc considerandum , quomodo eo nomine
differat condicio privatorum eorum, qui ad editionem moveantur ex
causa publica nulla, et magistratuum sacerdotumque, quos ad eius-
modi liberalitatem honor invitet.
A privata editione licet munera proficiscantur, hac aetate id
rum genus editionis secundarium factum est et fortasse legibus quoque
circumscriptum. Publica auctoritate verisimile est in ludis publicis
1) Ann. 4, 62.
2) C. VIII, 6995 (Dessau 411). Alia composuit Friedlaender apud Mar-
quardtum Handh. 3, 492. 3) Vi teil. 12.
4) Assiduns vocabulum cum antiquis grammaticis, sane perperam, credatur
declinatum ab asse dando, hanc Interpretation em aliquatenus tuetur.
ex libera-
litate
pnvato-
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 513
Omnibus opus fuisse itaque nulluni munus edi potuisse nisi ut Romao
ex senatus consulto, ita in municipiis ex decurionum decreto, cum
ludorum dominus quodammodo pro magistratu esset ^ Id etsi facile 400
impetrabatur, libertini homines ut ab ipsis magistratibus, ita ab hoc
magistratuum simulacro lege prohibebantur^, neque credibile est
eiusmodi hominibus negatorum sibi bonorum vel maxime cupidis
edendi ius tribui potuisse decreto ordinis. Procedente certe tempore
et harenae pravo studio ingravescente de ea re non municipali aucto-
ritate decisum est, sed principis auctoritas passim in ea intervenit,
et quamquam quatenus ea opus fuerit accurate et pleno determi-
nari non potest, verisimile est eam in privatis potissimum requisi-
tam esse^. Omnino quod testatur auetor fere aequalis Tertullianus '•^
transiisse hoc genus editionis ab honoribus mortuorum ad honores
viventium, quaesturas dico (urbis Romae) ei magistratus (nimirum muni-
1) Stacdsrecht 1, 391. In titulo Carmonensi C. I. L. II, 1380 adeo invenitur
quidam quattuorvirali pot£state muneris edendi causa. Eius modi decretorum,
quae ad quaestuaria quoque munera pertinuerint necesse est, exempla non sup-
petunt, sed rerum ordo ea requirit neque miram est, cum non difficile obtineren-
tur, mentionem eorum nullam ad nos pervenisse.
2) Spectacula intellego publica, qualia Romae a magistratibus edebantur;
ludi tales, quales Romae fuerunt Arvalium et sevirales, in municipiis a sex viris
Augustalibus inde ab ipso principio edebantur {Staatsrecht 3, 457). lUa inter-
dictio duravit certe imperante Claudio, quippe qui libertino cuidam ius tribuerit
spectacula, in municipiis scilicet, publice edendi (Suetonius Claud. 28). Nihilominus
non ita raro libertini homines, Augustales potissimum gladiatores dederunt
(Henzen n. 7165 (C. VI 29681); C. I. L. IX, 1703. 1705. 2249. X, 4760).
3) Ita conieci C. I. L. X p. 1161 motus potissimum titulo Minturnensi C.
I. L. X, 6012, secundum quem a. 249 statua posita est P. Baebio lusto, quod
munus glad(iatoiium) post honor(em) II vir(atus) [splen]didiss(i7num) , postul(ant€)
populo qfuandü) process(us) editio ceJehrata est, ex indulgentia, paria tria cum ursis
[et] herbanis licenter suscep€rli]t; nam videntur ibi distingui editiones duae, altera
ob processum, altera per id munus postulata facta post honorem II viratus, et
indulgentia ad hanc referri. Item honores nulli adscribuntur homini Abellano
ei, qui a. 170 obliterato muneris spectac(ulo) impetrata editione ab innidgen(tia)
max(imi) principis diem gladiatorum et omne apparatum pecunia sua edidit (C.
X, 1211), neque inter honoratos numerari potuit Augustalis Suessanus is qui
a. 193 pro salute et indulgentia imp. Antonini pii felicis Aug. et ex voluntate
populi munus familiae gladiaforiae ex pecunia sua diem privatum edidit (C. X, 4760).
Nee refragatur inscriptio Panormitana, quae item indulgentia^ sacrae meminit
C. X, 7295. Sane eadem memoratur in titulis duobus magistratuum Aeclanensi
C. IX, 1156: hie (II vir quinq.) cum ageret aetat(is) ann(um) XX, in colon(ia)
Aeclan(ensi) munus edidit impetrata editione ab imp. Antonino Aug. Pio, in quo
honore sepultus est et Bergomate C. V, 5124: [e]x indulg(entia) d/omini) n(ostri) . .
Gordiani . . edente M. Mamilio Eutychiano IUI v(iro) i(ure) d(icundo).
4) De spect. 12. Flammiia reposui pro flaminia. (Vergl. oben S. 259.)
MOMMSEN, 8CHB. Vni. 38
514 Observationes epigraphicae N. XLI.
cipales secundum iuris auctorum usum) et flamonia et sacerdotia, id
confirmant tituli munera ita fere memorantes, ut cum magistratibus
et sacerdotiis coniungi aut debeant aut certe possint. Neque dubium
est principales viros, quoruni fortuuas tutari hoc senatus consulto
Marcus sibi proposuit, intellegi primarios municipiorum per honores
a civibus sibi delatos ad munera edenda adductos. De Ins igitur
iam videamus.
401 Qui ludi in singulis municipiis coloniisque a magistratibus sacer-
dotibusque edendi essent et quatenus aut publica pecunia in eos
impendenda aut privata editorum, non lege communi imperii Romani
determinabatur, sed suis quaeque legibus civitas in ea re regebatur.
Attamen quam quam de muneribus leges civitatium in minoribus sine
dubio differebant, non magna in hac re diversitas videtur obtinuisse,
cum ad formam municipiorum Italicorum, qualis post Italos omnes
in civitatem receptos extrema aetate liberae rei publicae stabilita
erat, provinciae quoque propagata ad has civitate vel certe Latinitate
magis magisque sese accommodarent. Licebit itaque in commune
quaestionem haue pertractare.
magistra- De ludis publice a magistratibus municipiorum edendis quid ob-
tuiim mu- ^jjj^ßj,j^ Caesaris aetate , documento insig-ni lex coloniae Genetivae
nos docuit, Ibi ex aerario quotannis duoviris singulis bina milia
sestertium, aedilibus singulis singula milia attribuuntur eroganda in
ludos itemque iidem magistratus non minus bina milia in eosdem
ludos de suo impendere iubentur^. Edunt autem munus ludosve
scaenicos aut in circo aut in foro ^. Ita cum lege obligentur ad ludos
faciendos, quosnam faciant, ipsis ita permittitur, ut gladiatores quo-
que edere possint, eatenus hoc ludorum genere inter publicos recepto.
— Idem ins in magistratibus postea quoque mansit^. Pecuniarum
1) C. 70. 71. Pompeiis II viri opus faciunt ex ea pequnia, quod eos e lege
(coloniae) mit in ludis aut in monutnento consumere oportuit (C. I. L. X , 829
(Dessau 5706)). Plura nou addo de re saepe tractata.
2) Circenses ludi, quorum alibi (c. 12S) in lege diserte mentio fit, utrum
casu hie exciderint an praeter eonsuetudinem muneris vocabulo comprehen-
dantur, non liquet; ludi gladiatoresqiie nominantur c. 66. Quae de his locis
scripsit Nissen in Pompeianis p. 695, rem non expediverunt.
3) Agones quoque Graeco more edere lege non prohibentur; ut quos duumvir
Pompeianus C. X, 1074 (Dessau 5053) primos edidit, ad agonem certe prope
accedunt. Ad vocabula quod attinet. distinguuntur omnino agonotlieta et
munerurius iuxta positi in titulis Antiochenis Pisidiae C. III , 296. 297 (= III
S. 6835. 6837) nee nisi defectu proprii vocabuli factum est, ut in glossis Philo-
xenianis quae dicuntur (Corp. Gloss. Lat. II p. 218, 9) ayoyvo^Exrjg vertatur viune-
rarius. Aptius munus in iisdem glossis redditur lenovQyia eodemque vocabulo
utitur Libanius ep. 458 agoni eam opponens.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 515
publicarum summas lege determinatas hac quoque aetate continuatas
esse in ludos erogari quamquam dubium non est, extra ordinem ut
in eos pecunias ordines decernerent vix municipiis permissum est;
certe deficiunt documenta^ et ludorum sumptus hie quoque ut in
urbe Roma spectabant fere ad magistratus. Saepenumero ob ho-
norem munus gladiatorium dant^, aliquando munus seeundarium 402
venationis^, sed id genus ludorum ut expetitum esse, ita non requisitum
lege cum inde intellegitur, quod magistratus ii, qui desiderio illi
satisfecissent, passim ad augendum honorem* adsciscunt vocabulum
1) Allifis quod magistratus munus edidit acceptis u re p(ublica) XIII (milihus)
n(ummum) (C. IX, 2350), referri potest aut ad summas legitimas aut ad pecunias
ludorum causa rei publicae legatas, cuius generis legatorum et Paulus meminit
(Dig. 30, 122 pr.) nee indicia desunt in titulis.
2) Munera edita sunt Tibure a. 184 honore quinquennalitatis ohlato (C.
XIV, 3663), item Peltuiui (C. IX, 3437) et Corinthi (Appuleius met. 10, 18);
Cirtae sub Severo oh hmiwem Illviratus (C. VIII, 6995); in duumviratu Allifis
(C. IX, 2350) et Pompeiis (C. X, 1074). Cumanus quidam (C. X, 3704) et honorem
aediUtat(is) laudahüiter administravit et diem felicissim(iim) III id. lan. natalis
dei patri n(ostri) venatione pass(iva) denis hestis et IUI feris dent(atis) et IUI
parihus ferro dimicuntih(us) ceteroq(ue) honestissim(o) apparatu largitur exliihuit.
Alia munera aedilicia memorantur Boviani (C. IX, 2565), Surrenti (C. X, 688),
Superaequi (C. IX, 3314 : primus liuic loco venationem edidit, deinceps ludos soUem-
nes), Megaris (C. I. Gr. 1058 (Inscr. Gr. VII 106): äyoQavöfxov (pdoreif.ajodfA.svov
/u,ovofidxo)v Csvyi] x). Dati ob honoi'em decurfionatus) mentionem facit titulus
Allifanus (C. IX, 2350). Quaestorium munus municipale nullum repperi, ea-
propter opinor quod quaestura in municipiis plerumque non pro honore est,
sed pro munere. Haec exempla sufficient.
3) Gladiatores qui dabat, venationem quoque addere solebat; certe pro-
granimatum gladiatoriorum Pompeianorum (C. I. L. IV, 1177 seq.) nullum venatio-
nem omittit. Venatio sola reperitur C. 1. L. IX, 3314. X, 1491. Muneris vocabulo
cum tam gladiatorium comprehendatur quam venatorium, idonei auctores vena-
tioni opponunt munus gladiatorium (Cicero de ofF. 2, 16, 55 et Imitator eius
Ambrosius de offic. 2, 21, 109), non munus nude. Apud Paulum Dig. 30, 122 pr.
quod iam legimus ad munus edendum venationemre ludos scaenicos ludos circenses
inde explicandum est, quod ludis gladiatoriis abolitis lustiniani compilatores
vocabulum gladiatorium solum sustulerunt, cum item expuugere deberent munus;
nam post gladiatores sublatos munus et venatio non differunt. Lactantius inst.
6, 20, 35: renationes quae rocantur munera Saturno sunt attrihutae. Constantius
cod. Theod. 6, 4, 4: eum impensis, [qua]s (sie explendum) ludi scaenicorum vel
circensium rel muneris ratio poscit. Titulus Salernitanus aetatis infimae C. I. L.
X, 539 : editor muneris sui cum ferarum Lihycarum (sie). VIII, 8324.
4) lungendum esse honorem et munus ibi potissimum apparet, ubi copula
adest: duumvir et munerarius Beneventi C. IX, 1540 et Philippis C. III, 659;
IUI vir quinq. et curator muneris 2>iibUci Teate C. IX, 3025; aedilis et munerarius,
item duoi'iru(m) et munerarius Thisiduone in Africa C. VIII, 1270 (Dessau 6831).
Sed re non differunt II rir munif(icus) Puteolis C. X, 1795 (Dessau 1461): II vir
83*
516 Observationes epigraphicae N. XLI.
curatoris muneris publici, munerarii^, munifici, tum eo, quod muneri»
editio modo ad aedilitatem, modo ad duumviratum vel quattuorviratum
adicitur cum nullo magistratu lege coniuncta, sed cuivis applicanda^.
Denique in tanta monumentorum et mentionum copia non omittendum
est praeter quaestores urbanos nullum magistratum reperiri, quem
403 demonstrare possis munus edidisse lege obligatum. Quapropter ut
ludorum editio legitima, ita muneris in magistratibus voluntaria et
fuit et mansit.
sacerdo- Sacerdotes pariter atque magistratus ut Romae ita per municipia
kraHim ^^^^^ faciunt iubenturque lege coloniae Grenetivae magistri fanorum
suo quique anno ludos edere circenses, quemadmodum decuriones
censuerint^; sed ludi sacerdotales prae honorariis ut illic ita hie
secundarii et fuerunt et manserunt. In Italia certe cum abundent
tituli munerum honorariorum testes, equidem ne unum quidem inveni,
unde colligas sacerdotem municipalem ob eam causam munus edi-
disse*. Ex provincialibus autem quem unum eins argumenti inveni
Africanum positum ob flamonium annuum, is consuetudinem contra-
riam confirmat; hoc enim munus qui edidit, fecit id primus a con-
dita civitafe^.
Munera ex Sed id nou pervenit ad sacerdotes regionum et provinciarum.
lege edita XJnicus eius coudicionis quem in Italia novimus sacerdos sive coro-
mimerarius Augustae Praetoriae C. V, 6842 et Cemeneli C. V, 7915; aedilis mime-
rarius Aquis Sextiis C. XII, 522.
1) Eo vocabulo primus usus est Augustus teste Quintiliano inst. 8, 3, 34
videnturque id evitasse ii, qui curatorem muneris dicere maluerunt.
2) Imperante Augusto Pompeiis duovir ter factus primo duoviratu venatio-
nem dedit, secundo gladiatores, tertio ludos scaenicos (C. X, 1074). Cumis
(C. X, 3704) et Surrenti (C, X, 688) idem vir in aedilitate gladiatores dedit, in
duoviratu ludos diversos. Qui in titulo Herdoniensi C. IX, 690 honoratur aedilis
iure dicimdo. quaestor bis, IUI vir i. d. bis quinquennalis cum item dicatur ciira-
toi' muneris bis, quibus duobus honoribus munus ediderit, non enuntiat. Similiter
scriptus est titulus Hadrianus C. IX, 5016 plures honores adepti et curatoris
muneris publici bis, item duo inventi Antiochiae Pisidiae honorati cuiusdam et
munerarii II et agonothetae (C. III, 296. 297 (= 6835. 6837; Dessau 5081)).
3) C. 128.
4) Dico nullum me inveniase honoris capacem, qui munus ediderit propter
sacerdotium; nee desunt tituli, ut Surrentinus C. X, 688, honores et sacerdotia
ita enumerantes, ut in illis solis mentio fiat ludorum. Augustales sane et
magistri pagi ob id sacerdotium, qualecumque fuit, munera aliquoties ediderunt.
5) C. VIII, 1888 (Dessau 6838) Theveste. Flamen et curator muneris
gladiatori Villiani apud Vocontios (C. XII, 1585 (Dessau 6992)) quamquam
etiam de suo pecuniam impendit laudatus oh praecipuam eius in edendis spectaculis-
liberalitatem, in summa re munus edidit ex reditu legativo.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 517
natus Tusciae et Urabriae teste Constantino quotannis apud Vulsinios sacerdotum
ludos scaenicos et gJadiatoriim niunus exhihtiit^. Umbriae civitates p'"*'^'^"
, . j .... ciarum
postquam eiusdem principis lussu separatae ab Etruscis proprium
commune efficiunt, sacerdos, quem anniversaria vice Umbria dedisset,
apud Hispellum. iubetur spectacidum tarn scaenicorivm ludorum quam
gladiatorii mwieris exhihere^. Flamini cuidam provinciae Baeticae
statua dedicatur edito oh honorem flaminatus munere gladiatorio et
duabus lussionih(us)^. Muneris editi a sacerdote provinciae Africae
meminit Augustinus*^. Ancyrae inter perscriptas in anta Augustei
complures voluptates editas tribus populis Galaticis munera gladia-
toria et venatoria passim recensentur^. Denique de muneribus editis
^b Asiarchis testimonia complura ad nos pervenerunt^. Per longa
1) Benzen n. 5580 (C. I. L. XI 5265, vergl. oben S. 25). Sacerdoti ei gratiae
aguntur abundantissimi muneris, sed et praecipuae laetitiae theatraUs (Hispelli
Grell. 3866 (C. I. L. XI 5283, vergl. oben S. 88».
2) Henzen n. 5580 (s. die vorgehende Anm.).
3) Cordubae Eph. III p. 37 n. 16 (C. I. L. II S. 5523 = Dessau 5079).
4) Appuleius cum ipse narret Carthagine se summum ^cerdotium obti-
nuisse (flor. 16 p. 73), Augustinus ep. 138, 19 (2 p. 418 ed. Maur. (3 p. 146 Gold-
bacher)) ad eum locum respiciens eum ait esse voluisse sacerdotem pi'ovinciae, ut
muneo'a ederet venatoi'esque vestiret. Venatores nominavit, non gladiatores
scilicet tum sublatos (v. p. 515 not. 3).
5) C. I. Gr. 4039 (cf. Perrot vmj. en Galatie vol. 1 p. 261).
6) Galenus de compos. medicam. 3 (vol. 13 p. 599 Kuehn): 86^av . . . tq)
aarä xrfv noXiv rjfA&v (Pergamum) aQxisQet ttjv ^SQOuisiav iyxsiQ^oai /not fiövq) xGtv
fxovo/ndxcov y.airoi vsco rrjv rjXixlav ovri' rov yaQ svdrov xai sixooxov srovg i]Qxdf^V'
(a. p. C. 159) 6 fxexä xov iyxsigioavxd (j,oi xöxe xrjv ■&eQ<xjietav dsvxegog olq^is-
(jevg ojuoccog y.al avxog smaxevoe xtjv sjti^sXsiav xcov fiovo/.id/cov fisxd (.irjvag ijixd
fteoovg' 6 /iiev yäo :iQa>xog Ttegi xrjv (p-&ivojicoQcvi]v cor/fi6Qiav, 6 dk Sevxeoog dy.f-id^ovxog
xov TjQog tjQyiEOEvoaxo. jtdXiv <5' sjii xovxq> oco'&svxwv djidvxcov 6 xoixog y.al 6 xsxaoxog
xal TiEfxJixog (baavxcog ivs/eigiadv fioi xrjv ^eganeiav xcöv fiovofidxcov. Idem de
fracturis 3 (vol. 18, 2 p. 567) : yai (xdXioxa sv ^eqsc, xa&' ov xatgov del jtag' i^fiTv sv
JlEQydf.iü) xcöv dgxisQEcov rd? y.aX.ov^svag fiovo/iiaxioig e7iixb).ovvx(üv xovg xdxiaxa xgco-
■&svxag E^EgdiiEvoa. Eusebius bist. eccl. 4, 15, 27 : ETCEßöcov xai rjocoxcov xov Hocdgxijv
^ih:x7iov (acclamabant PhiUppo munerario vertit Rufinus^, Iva £7ia(pfi xm IIoXv-
xdgjico Xsovxa' 6 ds Ecpr} f.u] slvai e^ov avxco, ijiEidi] TCEJiXrjQOiXEi xd xvvtjyiota. Deni-
que complures per Asiam tituli reperti sunt sie inscripti: qpafidia fiovo/ndxo)v xal
vjtöfxvrj^a {= memm-ia ut in sepulcralibus C. I. Gr. 3383. 3689. 3690) xwrjyEoioiv
illius 'Aoidgxov xal illius yvvatxog avxov (in Co C. I. Gr. 2511), <pa^idia illius
aQYJEQEoyg (xovofidxoiv xal xaxadixcov xal xavQoxa[^ajixcl)v] (Aphrodisiade C.I.Gr. 2759 b
(p. 1109)); ^ovo/^dxo)[v] . . . xvv^ycov xa .... Tidvxag xov[g] ivxo[jiiovg] (Ilii Lebas-
Waddington n. 1743i); (pa^uXia (xovofA.dx(ov q^doxEijuiag illiüS 'Aoidg xov xal illius
dgxisQEiag (Cyzici C. I. Gr. 3677); similes reperti sunt Parii C. I. Gr. 3650, Smymae
C.I.Gr. 3213, Trallibus Lebas-Waddiugton n. 615, Mytilenis C. I. Gr. 2194^
Asiarcharum vel archisacerdotum Asiae omnes (nisi quod in Tralliano dignitas
518 Obswvationes epigraphicae N. XLT.
404 saecula munera haec sacerdotalia manserunt ^ licet gladiatoribus sub-
latis ad venationes solas redacta. Theodosius prior postquam con-
stituit, ne id onus cuiquam imponeretur invito ^, imperante demum
Leone privatorum editionibus sublatis Antiochiae certe sumptus ex
reditibus quibusdam a fisco huic rei attributis praestantur, praesident
autem ludis iam pro Alytarcha comes Orientis, pro Syriarcha con-
sularis Syriae^. — His edocti dudum viri docti intellexerunt inter
munera gladiatoria et venatoria primum locum tenere edita cura et
405 sumptu sacerdotum regionum et provinciarum. Iam vero hoc aes id
non solum confirmat, sed etiam äuget. Nam quamquam ad omnia
munera gladiatoria pertinet memoranturque diserte v. 56 spectacula
quae in civitatibiis splendidissimarum Galliarum veteri more et sacro
ritte expectantur sine dubio municipalia, nihilominus sacerdotiis pro-
vinciarum locum dat primarium et peculiarem. Ex capite paenultimo
V. 59 — 61 licet corrupto intellegitur sacerdotes provinciarum omnes
munera edidisse et propterea sacerdotio eo qui abiret gladiatores sibi
relictos succedenti tradere solere, quocum iure componemus, quod
Asiarchas Pergamenos novimus per aliquot annos ad gladiatores suos
^uemque curandos eundem medicum adhibuisse. Item quod novae
legis beneficia laudibus extollens orator sacerdotem Galliarum inducit,
scilicet eum qui proprie dicebatur ad aram Caesaris apud templum
nulla enuntiatur), neque praeter hos adhuc ludorum domini alii ulli ex titulis
Asianis emerserunt. Videntur tituli hi fuisse ludorum privatorum, in quibus
Asiarchae gladiatores suos exercerent et qui eorum decederent sepelirent et
eatenus sepulcralibus accensendi esse, licet vere magis ponerentur ad memoriam
muneris dati servandam. Gladiatorum in harena occisorum quominus monu-
menta esse statuamus, id impedit, quod inter oppida, uude tituli prodierunt,
quaedam sunt, in quibus Asiarchae munera nulla ediderint. (Dagegen Ramsay
cities and bishoprics of Phrygia I p. 76.)
1) Alexander cod. Just. 10, 63 ubi de muneris editione sacerdotis rescribit,
sine dubio intellegit sacerdotem provinciae, idemque statuendum de magistratus^
et sacerdotum editionibus constitutionis anni 372 (C. Th. 15, 5, 1). Constitutio
quoque anni 395 (C. Th. 12, 1, 148 cf. 140) cum iubeat sacerdotem provinciae
eum eligi, qui et meritis et facultatibus aptissimus inveniatur ad subeunda
patriae munera, ad munera venatoria potissimum respexit.
2) Libanius in Tisamenum 2 p. 248 Reiske (3 p. 173 Foerster) : ov yäg rif.uv
TOVTOV (tov vöfxov) JiQOJieQvoiv sd'Tjxag ttjv ^sv aväyxi]v rrjg rocavrt]? öaTidvi-jg dvaiQcov,
yvdifiYjg 8k x6 :!iQäy(xa jioicöv. Sed duravit nihilominus munerum forma antiqua;
certe constitutio Theodosii II a. 409 (C. Th. 15, 9, 2) cum magistratus publicos
ludiis supra duos solidos donare vetat, idem permittit alyiarcliis, SyriarchiSy
agonothetis et ceteris, quorum nomen votiva festivitatis soUemnitas dedicavit.
3) Cod. lust. 1, 36, 1 a. 465 sie finiens: mdliqne penitus ciirialium ivec si
voluerint idem munus vel honm'em subeundi licentia permittatur.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 51 9
Bomae et ÄugusÜ inter confhientes Araris et Bhodani^, ita facile
explicatur, qiiippe qui unus ex eiusmodi sacerdotibus pluribus pro-
vinciis sacro iure praeesset et in altero Occidentis capite ludis splen-
didissimis praesideret. Omnino cum municipiorum et magistratibus
et sacerdotibus in ludis legitimis edendis liceret pro circensibus
scaenicisve substituere gladiatores vel venatores, hoc illi saepe, hi
raro facerent, sacerdotes regionum et provinciarum, pariter atque
Romae quaestores, lege obligati fuerint necesse est ad munus edendum.
Itaque moderatio gladiatorio muneri a Marco imposita etsi illorum
quoque intererat, qui possent a munere edendo abstinere, multo magis
hos iuvabat ad id edendum coactos. Denique facile intellegimus,
quomodo id evenerit. Yetustas bonorum et sacerdotiorum leges cum
mutare difficile esset, hoc sacerdotiorum genus sub Augustis demum
institutum et ut eorum numinibus dedicatum, ita totum ab iis pen-
dens aut ab initio ita constitui potuit, ut gravi ei oneri sacerdotes
hi subderentur aut, ubi id non placuerat, procedente tempore sub
honorandi principis specie ita immutari.
Restat ut videamus de appellatione ad principem eins qui sacer- Appeiiatio
dos creatus esset, id quod v. 16 significatur fieri posse. Lites de^'^^^ejg ^
honoribus et muneribus iuste datis negatisve , item num liceret ea edendo
recusare vetusto iure ad ipsius municipii magistratus et ordinem
pertinere et per se intellegitur et confirmatur lege coloniae Geneti-
vae, secundum quam si quis decurio indignus esse dicitur, de ea re
iudicat duovir^. Sed hac certe aetate appellari potuit tam ab eius-
modi decreto quam si quis munus aliquod vel honorem sacerdotiumve
cum oneribus coniunctum in civitate aliqua contra ius sibi impositum
esse decurionum decreto quereretur, licet quatenus eae appellationes
pervenerint et quomodo fines recti sint inter municipii ius et magi-
stratuum publicorum populi Romani, certa ratione determinari non 406
possit. Ad Italiam quod attinet, hoc unum traditum habemus de
decurionis indignitate iudicavisse antea et adhuc sub Pio prae-
fectum urbi, deinde post iuridicos a divis fratribus Institutes ad
eos translata esse haec iudicia^, ratione omnino; nam qui civitatibus
1) Sic plene in Lugdunensi Henzeni n. 5968 (C. XIIl 1702 = Dessau 7016);
[a tjribus provincis Gall[is ornatiis sacerdot]io videtur appellari in altera item
Lugdunensi Henzeni n. 5967 (etwas anders C. XIII 1698), sacerdos III procinciarum
Galliarum in Sequana Orell. 184 = 185 (C. XIII 5353; vergl. Hirschfeld daselbst
1. Tb. p. 228). Hoc sacerdotium solum in aere significari, non municipalia
Galliarum, inde colligitur, quod contra eins sacerdotis creatiouem appellare
posse populum statuitur v. 20; id enim in sacerdotem luunicipalem non cadit,
cadit in sacerdotem electum a sexaginta quinque civitatibus Galliarum.
2) C. 105. Cf. Ephem. epigr. 2 p. 133 (= Ges. Sehr. I S. 222).
3) Fronto ad amicos 2, 7; Staatsrecht 2, 1076 n. 2.
520 Observationes epigraphicae N. XLI.
praesunt apud Romanos aequiparantur fere tutoribus et cum tutonim
datione iuridicis permissa iisdem permissum est, ut de magistratu
municipali decurioneve statuerent. quatenus ea res ad summum im-
perium pertineret. Sed tarnen inde, quod de creatione contra legem
facta praefectus urbi vel iuridicus adiri poterat, nequaquam colligitur
magistratu sacerdoteve in municipio Italiae finibus comprehenso rite
creato a praefecto urbis aliove quo magistratu urbis Romae confir-
mationem petitam esse neque ullum talis confirmationis testimonium
extat, quo, si ea obtinuisset, sane non careremus^. Aliter res se
habet in provinciis. Ordo civitatis, quae sub praeside esset, fortasse
inde ab ipsis liberae rei publicae temporibus^, certe hac aetate^
nullum decretum facere potuit. quod praeses, si vellet, non infirmaret.
Propterea et confirmatio eorum decretorum perpetuo ab eo requiritur
et si cui ab ordine munus aliquod honorve iniungitur invito, pariter
atque tutor datus apud praesidem provinciae se excusat* et pro re
potiorem quoque nominat^.
1) Non satis opinor adhuc attendimus ad iusigne boc Privilegium civitatium
Italicaruni.
2) Qui provinciae praesidet, iure neque civitatis iuris peregrini decreti
rationem habere cogitur {Staatsrecht 3, 750) neque decreti coloniae municipiive
civium Romanorum (1. c. p. 810); contra civitatis liberae decretum infirmare
nequit utpote quae ipsi non oboediat (1. c. p. 688). lus Italicum num eundem
locum tribuat coloniae civium Romauorum in provincia constitutae (1. c. p. 807),
quaeritur.
3) Decreta legatorum Lyciae complura, quae perscripta in monumento
Opramoae nuper egregia cura doctorum Austriacorum, Loewyi maxime inno-
tuerunt (Petersen et Luschan Reisen in Lykien p. 77 seq. (Heberdey Opramoas,
Wien 1897)), omnia fere in eiusmodi confirmationibus versantur et cum pleraque
ad honores extraordinarios a civitatibus commuuive Opramoae decretos pertiue-
ant, una certe epistula scripta ad Corjdallenses legatus confirmat electum archi-
phylacem provinciae (1. c. p. 103 (p. 11 Heberdey) III A: 'ÖJiQafxoav . . . ysysvrjfxevov
aQxiq)vlay.a .... xai avrög a.:rcodEyof^iai (vergl. Ges. Sehr. V S. 534)).
4) Ulpianus Dig. 49, 4, 1, 2: Qui ad aliquod munus vel honorem vocantur,
cum dicant se habere excusationem, . . non aliter adlegare possunt causas immunitatis
suae, quam si appellationem inter postier int. Quaerit deinde, si praeses ordini
aliquem creandum nominatim proposuerit et ordo ita decreverit, a quonam factus
esse videatur: magis consilium dedisse praeses videtur quam ipse constituisse : deni-
que ipse erit appellandus, non ab eo pi'ovocandum. Idem Dig. 49, 1, 12: si constet
nulh actu ex lege habito duumvirum creatum, sed tantiim vocibus popularium
postulatum eisque tunc proconsulem, quod facere non debiiit, consensisse, appellatio
in re apei'ta superracua fuit.
5) Antoninus cod. lust. 10, 67, 1 : si ipse vocatus ad munera civilia potiorem
alium nominandum putaveris, age causam tuam.
Senatus consultum de sumptibus ludonim gladiatoriorum minuendis. 521
Haec est cuius sententia meminit appellatio sive provocatio. 407
Quod si in ea pro praeside^ appellatm* ipse imperator, id non eo
redit, quod apud praesidem victus imperatorem adire non prohibetur^,
sed a decreto concilii trium Galliarum praesides earum tres neque
omnes neque singuli recte appellari potuerunt. Fortasse adeo de
sacerdotibus provinciarum oranibus eiusmodi appellationes principes
sibi reservaverunt utpote ad ipsorum cultum institutis; certe quarto
saeculo eae nominationes a principe confirmabantur ^.
Appellatio cum fiat sub poena, scilicet qui appellat necesse sit Appeiu-
oertam pecuniam aut deponat aut de ea caveat, quam si vincitur perdit*,*^*^°^^^'"**^*
praeterea ei, contra quem appellavit, sumptura quadruple restituat^,
recte inde colligitur appellationi qui renuntiaturus est, a poenis iis non
liberari nisi gratia impetrata magistratus eins qui appellatur, etsi
eiusmodi gratiae haec mentio sola sit opinor quae ad nos pervenerit.
Male sane orator etiam sacerdotes futuros facit similes gratias peti-
turos esse, ubi dicendum fuit simpliciter eos ab appellatione absten-
turos; est id inter vitia orationis non optime dictatae.
De condicione gladiatorum quam quam sententia non tractat dataGiadiatorum
opera, quaedam inde discimus nova nee contemnenda, ut operae ^°°^^"^
pretium sit paucis nota complecti et quae accedunt iis inserere.
Damnatos ad mortem ita , ut in harena interficiantur, cave con- j^q^ü a
fundas cum gladiatoribus ^. lUud damnationis genus duplex est, giadiato-
alterum ad bestias, quod genus mortis cum cruce et crematione erat
inter taeterrima supplicia '', alterum paullo mitius, quo mittebantur in
harenam, ut aut invicem se occiderent aut inermes ipsi a gladiatori-
1) Concilium provinciae sacerdotem eius creat, non praeses; neque contra-
rium probat titulus Dacicus Apulensis (arch.-epigr. Mitth. aus Oesterreicfi 9, 246
{C. I. L. III S. 7751 == Dessau 7139)) hie: [H]ercuU Aug. . . Eegmus s[ac]ei'doii
[co]n[s]titutns ab Hel(vio) Pertinace [c]o(n)s(ulari), eo scilicet qui postea imperavit,
etsi recte fortasse ad provinciae sacerdotem refertur; ea creatio si ad legatum
legitime pertinuisset, vix id enuntiaretur.
2) Id significat Ulpianus loco priore citato p. 520 not. 4.
3) Eo pertinent cum notae talium sacerdotum nominationes in odium
Christianorum factae a Maximino et luliano (Marquardt Staatsverw. I - 505 n. 6)
tum Libanii ep. 459: reo avexpifö rtjv XeixovQyiav (venationem: cf. ep. 458), s(p' Tjv
xsxXrixai, Sei ßaoc?Jcog ßeßaicoi^fjvai vsvfxaxi.
4) Paulus sent. 5, 33.
5) Paulus sent. 5, 37.
6) (Vergl. Rom. Strafrecht S. 925fF.: „Volksfest -Hinrichtung".)
7) Eo supplicio non afficiuntur honestiores, ut decuriones (Dig. 49, 18, 3) et
veterani filiique veteranorum (Dig. 49, 18, 1. 3). Cruci aequiparatur apud
Paulum 5, 23, 1. 15. 17, cremationi apud eundem 5, 29, 1 et Eusebium bist,
«ccl. 5, 1, 38. 52.
522 Observationes epigraphicae N. XLI.
408 bus armatis interficerentur^. Hi si aliquo casu mortem evasissent^,
aut reservabantur in diem alium^ aut alio modo interficiebantur*;
nam capitalis sententia intra annum exequenda est^ et iure neque
populo spectanti neque praesidi licet ita damnatum dimittere^.
Attamen noxii hi non solum aliquoties cum gladiatoribus
componuntur'^, sed editores munerum privati Studium quoque in eo
ponebant, ut eiusmodi homines praesertim famosi et, ut huius
aetatis auctor Appuleius alt, generosi, scilicet in crimine, ad
suos ludos*) sibi a praesidibus concederentur^. Ad hos quod spectat
1) Distinguit hanc poenam ab altera accurate sola constitutio Constantini
a. 315 C. Th. 9, 18, 1: (plagii convictus) servus quidem rel libertate donatus bestiis
primo quoque munere ohiciatiir, Über auteni sub hac forma in ludum detur gladia-
torium, ut antequam aliquid faciat, quo se defendefix possit, gladio consumatur.
Sed ad eosdem pertinet Senecae (ep. 7) horribilis narratio de intervallo meridiano
inter gladiatorum pugnas huiusmodi caedibus inermium expleto, item quod
legitur in vita Macrini 12, 10: servos qui dominis fugissent repertos ad gladium
ladi deputarit. Cave confundas eam poenam cum poena gladii ordinaria. In
narratione de martyribus Lugdunensibus apud Eusebium bist. eccl. 5, 1, 47 cum
ex iussu Marci imperatoris oooi ^ukv iööy.ow jiohxeiav 'Pcofiaiiov koyrjxevai, xovxcov
CLTihe/xve (praeses) rag xe^aläg, rovg de loiTiovg sjie/njiev eig ^rjgia, lictor rem agit
neque in harena illi pereunt. Minus accurate rem tractavit Paulus sent. 5, 17, 2.
2) Solebant ad bestias damnati iis obici inermes, saepe etiam ligati; sed
verisimile est aliquoties iis arma data esse, non ut occisionem effugerent, sed
ut populi voluptatem resistendo aliquamdiu augerent. Item noxii ita in ludum
dati ut interficerentur interdum inter se committebantur armati (ut in notissimis
ludis Claudianis apud Tacitum ann. 12, 56). Ut prope accedunt pugnae hae ad
speciem gladiatoriarum, ita iure omnino diversae sunt.
3) Ita Eusebius h. e. 5, 1, 42. 56.
4) Ita Eusebius h. e. 5, 1, 38. 52.
5) Ulpianus coli. 11, 7, 4. Paulus sent. 5, 17, 2.
6) Modestinus Dig. 48, 19, 31 pr.: ad bestias daumaios favore populi dimiitere
non debet, sed si eins roboris vel artiftcH sint, 2it digne populo Romano exhiberi
possint, prindpem consulere debet. Consulitur igitur non de eo, an mortis poena
eximendi sint, sed an Romam mittendi et ibi denuo in harena exhibendi. Sane
noxio a principe, maxime si sub oculis eins depugnaverit, mortis gratia fieri
potest, id quod usu venit in notis casibus narratis a Tacito ann. 12, 56 et Gellio
5, 14, 17. 19.
7) C. I. L. IX, 3437 (Dessau 5063): hie spectaculum glad(iatorum) tridtio
dedit et noxeos quattor. C. I. Gr. 2759 & (supra p. 517 not. 6): cpa/udia . . . jiiovojiid/(ov
xal Haradiy.cov xai ravQoy.a[&a:jxon']. Vita Hadriani 17, 12: cum a Pharasmane . . .
dono accepisset . . . auratas . . chlamydes, trecentos noxios cum auratis chlamydtbus
in harenam misit ad munera eius deridenda.
*) (Den anscheinend durch Dittographie verderbten Text der Ephemeriä
habe ich hier leicht geändert.)
8) Appuleius met. 4, 13 describens apparatum, quem ad munus Plataeis
edendum Demochares quidam comparabat, sie ait: gladiatores isti famosae manus.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 523
Caput sententiae v. 57. 58 si integrum .esset, novum quiddam inde
addisceremus; iam caecis hiatibus interruptuin pauca nos docuit.
Damnatum ad gladium intellego non ad bestias, sed ad gladium ludi,
sie ut modo exposuimus. Procuratores prineipis ii, de quibus hie
agitur, videntur esse non tam ludorum urbanorum vel familiarum 409
gladiatoriarum prineipis per Italiam et provincias constitutarum ^
quam procuratores Augusti provinciarum , quibus traditos esse ibi
damnatos ita, ut in harena interficerentur, ut testatum non accepimus,
ita a probabilitate non abhorret^. In Italia et in provinciis cum
munera publica populi Romani imperatoriave nulla ederentur-^, ita
traditi aut Romam mittendi erant aut munerum municipalium et
provincialium editoribus tradendi, id quod ab bis modo vidimus cupide
expetitum esse et flagitatum; de hac traditione, qua editori privato
committuntur, aperte hie agitur, cum tradantur cautione praestita et
pecuniaria et iuratoria. Quid ita promiserit editor, in aere non super-
est; res requirit, ut promiserit sententiam se plene executurum esse,
id est curaturum ut noxius perimeretur.
Gladiatoris,^item venatoris sive harenarii condicio diversa est: (Hadiaton»
opus faciunt fere ut miles cum periculo vitae *, sed tantum abest, ^^^^^^^°
ut morti destinentur, ut e contrario ad eam condicionem non ad-
mittatur nisi viribus par^ et diligentissimo exercitio ad id opus
venatores Uli probatae pernidtatis, alibi noxii perdita securitate suis epulis bestiarum
saginas instruentes praecipuo studio forensi {forinsecus Heiiisius) etiam
advexerat generosa illa damnatoi'tim capitum fiinera. Tertullianus de spect. 21 :
eve7iit ut . . qui insigniori cuique homicidae leonem poscit, idem gladiatori atroci
petat rudern et pilleum praemium conferat.
1) Staatsrecht 2», 1071 n. 2.
2) Simile quiddam evenit in plagio: post sententiam, Ulpianus ait Coli.
14, 3, 2, de Fabia latam procuratoris partes succedunt. Eius criminis convicti
cum ea aetate, si humiliores essent, in metallum darentur aut in crucem tolle-
rentur, si honestiores, adempta dimidia bonorum parte in perpetuum relegarentur
(1. c. 14, 2, 2), apparet ad procuratorem spectare tam bonorum confiscationem
quam translationem damnatorum in metalla.
3) Tacitus ann. 13, 31: edixit Caesar, ne quis magistratus (cf. Staatsrecht
2, 935 n. 1) aut procurator in provincia quam obtineret spectaculnm gladiatorum
aut ferarum aut quod aliud ludicrum ederet.
4) Ulpianus coli. 11, 7, 4: qui in ludiim dantur, non utiqiie consumunfnr.
Tryplioninus Big. 11, 4, 5: si in harena m fiigitivus servus se dederit, ne isto quidem
periculo, discriminis ritae tantum, sibi irrogato potestatem domini elitäre poterit.
Callistratus Dig. 38, 1, 38pr.: harenarius manwnissus tales opcras (praestare non
dehet), quia istae sine periculo vitae praestari non possunt.
5) ulpianus Dig. 48, 18, 8. 11 : quicnmque in lud um venatorium fmrint dum-
nati, videndum est an servi poenae efflciantur: solent enim iuniores hac poena adfici.
Gladiatorii muneris mentionem vides a compilatoribus sublatam esse.
524 Observationes epigraphicae N. XLT.
paratus; quam ob rem proprie non tarn in harenam mittuntur quam
in ludum. Praeterea saucii facti neque secundum leges eiusmodi
pugnis praestitutas interempti in ipsa harena eodem loco sunt atque
reliqui homines et licet ins domini de servi vita et nece sane in
gladiatore non cesset. nihilominus vel servi qui sunt, plerumque et
diligenter curantur et inhabiles facti dimittuntur. Praeterea opera
fortiter praestita et adiuvante fortuna condicione illa eximi possunt
adeoqüe, si non sunt liberi, per eam operam ad libertatem pervenire^
410 Iure igitur damnatio in ludum ab auctoribus iuris collocatur inter
poenas mediocres aequiparata fere poenae metalli^.
Causae Gladiator ad condicionem eam pervenit triplici ratione, aut sen-
giadiaturae ^gjj^jg^ publica aut voluntate domini aut sua. Sententia illa cum et
de servo et de libero Homine pronuntiari possit, tam servus sublato
iure domini quam liber qui fuit per eam servi poenae efficiuntur^.
Servum cum olim dominus suo arbitrio in ludum mittere posset,
modo ab ludi domino reciperetur, ab Hadriano hoc quoque ius ut
vitae et necis aliquatenus temperatum est: scilicet ut in ludum venire
potuit servus ipse consentiens, fortasse etiam barbarus a venaliciario
emptus, in reliquis iam requiritur culpa noxave aliqua et quoddam
iudicii domestici instar*. Aliquo modo eam rem non inter dominum
et lanistam solos transactam esse, sed huic lege de gladiatoribus
suis magistratui cuidam causam probandam fuisse verisimile est; certe
1) Ulpianus coli. 11, 7, 4 post verba adlata p. 523 nota 4: sed etiam pilleari
et rüdem accipere possunt post intervalla, si quidem post quinquennium pilleari, post
triennium autem rüdem induere eis permittitiir, scilicet ad ludum damnatis ; eadem
intervalla num ad eos quoque pertinuerint, qui non ex sententia publica gladia-
tores facti sunt, dubium est. TertuUianus de spect. 21 (p. 522 not. 8). Titulos
aliquot gladiatorum ita liberatorum, in bis unum, qui ad reliquos adscribit
vocabulum öovßog), nuper composui ad commentarium editum inter supplementa
annalium instituti archaeologici a Bohnio et Schucbhardto ÄlteHhümer von
Aegae p. 67. (Vergl. Dessau inscr. sei. 5086 not.)
2) Paulus sent. 5, 17, 2: mediocrium delictorum poenae sunt metallum Indus
depoHatio. TertuUianus de spect. 19: qui damnantur in ludum, quäle est, utleviore
delicto in homicidas emendatimie proficiant, id est 'quomodo defendi potest, quod
per poenam levioris delicti ad homicidium adiguntur?' Cf. Paulus sent. 5,23, 4.
Ex rescripto Hadriani Coli. 11, 7, 4, quod recte sine dubio Ulpianus accepit de
condemnatione ad ludum, intellegitur adeo poenam metalli graviorem fuisse
quam ludi.
3) Ulpianus Dig. 48, 18, 8. 11. 12.
4) Hadrianus teste vitae scriptore 11, 8 lanistae servum vendi vetuit causa
non praestita. Causa ut in criminatione posita esse potuit, ita dubium non est
etiam consensum servi pro iusta causa fuisse, cum vel liberum hominem voluntas
gladiatorem efficiat, et alia quoque ratione condicionem servi talem esse potuisse,
ut dominus recte eum in ludum dare posset licet non noxium et invitum.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 525
hoc nisi accessisset, Hadriani constitutio parum iuvisset. Sed cum
sententia haec neque de damnato ad ludum neque de vendito gladia- Auctoratus
turae causa verba faciat, de libero homine qui sponte in ludum se
tradit sive de auctorato agit capite extremo (v. 62. 63). lam confir-
matur nulli certe civi Romano (nam professio haec num ad pere-
grinum quoque pertineat, iure dubitabis) in harenam procedere licuisse
nisi ex auctoritate publica, scilicet professione facta apud tribunum
plebi aliquem^ Yidentui- autem qui dimicare cuperent non nomen
solum dedisse, sed simul facta examinatione aetatis et roboris in-
habiles reiecti esse; hoc nisi factum esset, certe sacerdoti provinciae
non licuisset auctoratum quemcumque pro gladiatore admittere. Ei 411
quoque, cui quis se auctoraret, crediderim cum auctorato suo tribu-
num adeundum fuisse, ut de pretio legitimo, quod fuisse nunc demum
innotescit, tribunus certior fieret et re ordinata auctoratus praestito
notissimo iureiurando lanistam vitae necisque quodammodo dominum
sibi constitueret 2. Pretium illud cur lege finitum sit ad summam
admodum exiguam sestertium duorum milium, causa in promptu est:
scilicet cives originis honestioris fortunarumque perditarum ne nimia
facilitate lanistis se traderent auctorandos^, hi vetiti sunt pretium
iis offerre nisi gladiatoris gregarii. Auctoratus cum liber maueret
nee manumitti posset, consentaneum est similibus condicionibus, quibus
gladiator servus ad libertatem pervenit, illo tamquam dominio lanistae
eum liberari.
Superest ut de ipsius orationis argumento videamus; nam quae ^^^
adhuc exposuimus, obiter tantummodo in ea tanguntur neque per- ante edi-
veniunt ad cautelas a Marco additas ad crudelem consuetudinem gtabuitus
1) Apud luvenalem sat. 11 in. eiusmodi iuvenis luxuriosus narratur, non
cogente qiiidem, sed nee prohibente tribuno, in eo esse ut scribat leges et regia verba
lanistae, ubi recte scholiasta: id est se auctoraturus : aut haec scripturus, quae iuris
et consuetudinis erat ab lüs describi, qui accepio pretio in ludos se distrahebant.
Ulis verbis poeta innuit certis casibus eiusmodi homines sese auctoravisse coactos
a tribunis, minis opinor carceris et vinculorum hac aetate fortasse ad eiusmodi
casus applicitis (cf. Staatsrecht 2, 324. 327). — Similes professioues alias recensui
Staatsrecht 2, 328 seq.
2) De condicione auctorati inter liberum et servum media quae exposui
alibi (Juristische Abhandlungen, Festgabe für Beseler p. 262 (= Ges. Sehr. III 8»
non repeto.
3) Seneca pater controv. 10, 4 (33), 11: lanista . . iuvenes cogit ad gladium.
Seneca filius ep. 99,13: adspice illos iuvenes, quos ex nobilissimis domibus in
harenam luxuria proiecit. Tacitus hist. 2, 62: cautum severe ne equites Romani
ludo et harena polluerentur : priores id principes pecunia et saepius vi perjrulerant
ac pleraque mimicipia ac coloniae aemulabantur corruptissimum quemque adules-
centium pretio inlicere.
526 Observationes epigraphicae N. XLI.
severius restringendam. Eae autem tarn biographo teste quam
secundum aes nuper repertum totae versantur in sumptibus ludorum
minuendis. Eo pervenire sibi proposuit non, ut alii imperatores
fecerunt, numero munerum in eodem oppido edendorum lege deter-
minato^, nee stabilito parium numero aliquo quem excedere non
liceret^, nee magis summam finivit, quam muneris impensae non
superarent, immo diserte in sententia admittuntur munerum sumptus
ducentorum milium et quidquid supra susum versum erit. Haec sen-
tentia cum ita de muneribus tractet, quasi certae summae omnia
fuerint, aliquo modo effectum sit necesse est, ut de impensis ludorum
ante editos eos constaret ; id quod requiritur tam in muneribus ex lege
editis, cum verisimile sit non nudam editionem, sed definitam summa
enuntiata munerario impositam esse, quam in muneribus ex liberalitate
susceptis, propter promissionem publicam summae certae ad munus
edendum aliquatenus testatam^. Et omnino cum antequam munus
412 publice nuntiaret determinatis gladiatorum paribus et reliquis quae ad
rem facerent*, editor gladiatores omnes suos faceret necesse esset ^, con-
1) Ita siugulis annis plus bina munera in urbe Roma edi Augusto imperaute
seuatus vetuit (Dio 54, 2).
2) Ita Romae ne plus LX paria darentur eodem tempore cautum est (Dio
1. c). Tiberii constitutio similis (supra p. 507 not. 1) ad municipia videtur per-
tinuisse; certe posteriore aetate singulis civitatibus numerus parium statutus
erat, supra quem qui munus edere vellet, senatusconsulto lege solvendus erat,
(Tacitus ann. 13,49; Plinius paneg. 54; Staatsrecht 2^ 827 n. 7).
3) C. IX, 1175 Aeclani: cww ex (sestertnim) C (milibus) bidui [iiiunus ex
testamento fecisset, impendio?] suo alis (sestertium) C (milibus) tertium [diem edidit].
4) Quamquam programmata munerum num publice edita sint pleniora quam
sunt notissima Pompeiana, dubium est. Obstat locus Senecae patris exe. con-
trov. 4 praef. in. : viunerarii . . . ad expectationem popuK detinendam nova paria
per omnes dies dispensant, et tam gladiatorum compositiones relatae in acta urbana
(Cicero fam. 2, 8, 1) quam inscriptio parietaria Pompeiis reperta (C. I. L. IV
n. 2508, ubi Zangemeister non recte opinor eam pro programmate habet) post
pugnas editas videntur perscriptae esse.
5) Gladiatores emi ab editore et eins fieri tam servos quam auctoratos et
ex hac sententia (v. 59) intellegitur et ex titulis Asiarcharum (p. 517 not. 6)
aliisque. Quod ait Gaius 3, 146 gladiatoribus ea lege traditis, ut in singulos qui
integri exierint pro sudoi'e denarii viginti darentur, in eos vero singulos, qui occisi
aut deUlitati fuerint, denarii mille, eorum, qui integri exierint, magis locationem
factam videri, scilicet sub condicione, quam emptionem, iuris rationi recte
respondet, sed haec contrahendi forma recedit a solita; nam gladiatores muneri
superstites non lanistae fuisse, sed editoris ostendit et Galeni locus p. 517 not. 6
et quae in hac sententia leguntur v. 59 — 61 et quae de auctione reliquiarum
Suetonius Gai. 38 et Dio 59, 14 inter Gai principis turpitudines narrant. For-
tasse ipsa illa controversia iude nata est. quod alii iuris auetores eiusmodi con-
Senatus consultum de sumptibus ludoruiu gladiatoriorum minuendis. 527
stabat ei de pretiis, sive nullo cum lanistis negotio habito homines
ab editore proximo certo pretio reciperet vel auctoramento dato eos
compararet (59) sive a lanista eos sumeret singulatim pretiis definitis^,
id quod sine dubio plemmque factum est, cum sententia de lanistis
queratur utpote 7nalis, qui se etiam necessarios fecerint et passim rem
ita tractet, quasi munus sine lanista parum procedat. Studiis autem
eorum temporum plane convenit munera non aliter edita esse nisi
promulgata summa ab editore impensa.
Ad haec Marcus nova quae addidit duo sunt, utrumque adhuc
ignotum: scilicet vectigal gladiatorium sustulit et, annalium verbis ut
utar de Diocletiani edicto re non absimili, gladiatorum vilitatem esse
iussit. Utrumque moderamen pariter pervenit tam ad munera ex
legis necessitate edenda quam ad ea quae eduntur ex consuetudine
vel ex spontanea liberalitate.
De vectigali (ita appellatur v. 3) res perspicua est, modo teneas y^^j^jj
non editori id impositum esse, sed lanistae itaque non pervenisse ad giadiato-
munera edita nullo cum lanistis habito negotio. lam cavit fiscus cum g^^i^^
hare'iia (v. 6), id est publice admissus est lanista ad quaestum exer-
cendum, modo illarum summarum partem tertiam quartamve (v. 5)
iisco inferat. Id utrum ad verbum accipiendum sit, scilicet ut cum
singulis lanistis fiscus ita transegerit, an fiscus partem hanc tertiam
quartamve similiter exegerit atque centesimam exigebat in rebus
publica auctione divenditis, non definio. Hoc vectigal Marcus abolevit
motus turpitudine societatis ita factae inter principem et lanistam et
sane editorum quoque impensas simul sie minuit; nam ad eos specta-
bant omnino, licet fiscus eas a lanistis exigeret. Ex eo vectigali
per singulos annos in fiscum illatum esse sestertium ducenties 413
(4350000 marc.) et trecenties (6526000 marc.) cum orator contendat,
munerum excepta urbe Roma per Universum Imperium adhibitis
lanistis editorum sumptus annuus adscendit ad marcarum miliones
circiter viginti. Addit oratio reliqua lanistarum tum cum senatus
consultum factum est pervenisse ad sestertium quingenties (10S76000
marc), sed summae eins ingentis partem iam eis remitti in solacium
quaestus hac lege aliquantum infracti.
Pretium gladiatoris plerumque solvitur lanistae, scilicet cum in praemia
harenam mittitur ex ludo, neque eo nomine differmit gladiator servus
victorum
tractum magis ita interpretabantur, ut essent emptiones duae, altera editoris a
lanista nulla condicione suspensa, altera lanistae ab editore sub condicione facta.
1) Id factum esse colligitur ex v. 60: ne . . rendat phtre quam lanistis est
jyi'cthim persoli(tum.
528 Observationes epigraphicae N. XLI.
et auctoratus. Nunc demum discimus aliquando praecipuum merccdis
(ut appellatur v. 45) ad ipsum gladiatorem pervenisse. Intellegi
videtur pactum interpositum, ut pretium. de quo inter editorem et
lanistam convenerat, in gladiatore ita excepto augeatur, si vicerit et
quinta quidem pretii accederet, si servus esset, quarta in libero^
nimirum auctorato^. Explicabitur ita, quomodo in gladiatore, licet
editor eum non conduceret a lanista, sed emptione suum faceret,
nihilominus merces locum habuerit; nam si ita lanista cum editore
contrahit, ut decem homines puta ei vendat pretio binorum milium,
pro victoribus quinque accedant singula milia, pactum venditioni
adiectum prope accedit ad locationem talem, qualem de gladiatoribus
Gaius commemorat (p. 526 not. 5). Hi videntur esse quorum Sue-
tonius^ meminit ohlati victoribus aurei, quos spectatores voce digitis-
que numerarent. Qui non ex ludo venit gladiator, is ut non emitur
ab editore, sed conducitur, ita ei ipsi merces solvitur; sed cum in
harenam gladiator nullus mittatur nisi in ludo exercitatus solummodo
id evenit in rudiariis. Itaque de pretio ita solvendo specialiter cave-
tur V. 62 : liberattis si discrimen instauraverit. Cum id caput ad
solum auctoratum liberatum pertineat^, gladiatoris autem ex Servitute
propter victoriam liberati eadem condicio sit, credendum est sequenti
capite, quod deficit, de hoc cautum fuisse.
Pretia gia- Impcusas muncris consentaneum est vel maxime eo auctas esse,
diatorum q^od in gladiatoribus notis et amatis aut lanistae, si erant ex ludo,
aut ipsi liberati ingentia pretia exigebant, novimusque a Tiberio
414 rudiarios quosdam in harenam revocatos esse auctoramento centum
milium* (marc. 21750). Huic malo Marcus quam medelam afferre
1) Eodem spectare videtur locus mutilus Ulpiani Vat. fr. 72 sie fere supplen-
dus : [lidem (Sabinus et Cassius) fructum oper]ae gladiatoriae eins (servi usufructua-
rii) us[qiie ad praemia fructuario puta]nt competere posse : ut uro pugn[et, cogi non
posse]. Scilicet fructuarii non solum pretium fit ab editore numeratum, sed
praemia quoque victoris.
2) Claud. 21. Lances donaque, quae fortiter pugnantibus Domitianus misit
(Martialis spect. 26, 9), omnino dantur extra ordinem poteruntque componi cum
donis iis, quae praesides qui ludis interveniunt ludiis tribuere solent secundum
constitutionem a. 409 supra p. 518 not. 2 citatam.
3) Verba extrema abrupta: is quoque qui senior atque in\h'\ahilior operam suam
denuo . . . nequaquam ad gladiatorem ex Servitute liberatum et in harenam
revocatum referri possunt, sed videtur gladiatori liberato propter victorias opponi
exemptus propter aetatem vel debilitatem. Id quo spectet non perspicio; missio
certe huc non pertinet, cum condicio gladiatoris per eam non mutetur (C. I. L.
X, 7297 (Dessau 5113)).
4) Suetonius Tib. 7. Livius 44, 31, 15 ait Genthium pro Ferse rege arma.
Senatus consultum de sumptibus ludorum gladiatoriorum minuendis. 529
voluerit, sententia fiise explicat. Seciindiim pretia, quae in ipsa
harena ita videntur proposita esse, ut quanti singuli pugnantes aesti-
mati essent spectatores cognoscerent (id enim videntur significare
verba v. 36: qui melior . . . erit, duohus milihus sub signo^ pugnet)^
distinguuntiir genera duo gladiatorum, promisctiae muUitudinis (v. 35)
sive gregarn (v. 36. 38. 40)^ et meliores. Gregarii pretium sententia greganorum
ait (v. 36) neque infra mille niiramos descendere oportere neque duo
milia excedere; eodem referendum erit, quod in certaminibus sacris
civitatium Galliarum lanistae vetantur giadiatorem praebere ampliore
pretio quam binis müibus (v. 56) et quod auctorato, ut vidimus (p. 525),
e lege pretii nomine eadem summa a lanista solvitur. Pecunia sane
exigua; in exemplo quod posuit auctor aequalis Gaius pro gladiatore
occiso vel debilitato duplum solvitur^. Sed pretia haec sunt ser-
vorum extra urbem Romam et id egit princeps, ut sumptus minueret
quantum posset vel fortasse non posset. — Meliores generatim distin- meiiorum
guuntur (ut dicitur v. 35) secundum ordines (v. 32) qui vocantur sive söcundum
classes (v. 32) sive coetus (v. 31) sive manipulos (v. 32), ita ut unicui- dasses
que ordini adscribatur summa maxima in eo non excedenda. Ordi-
nes autem fiunt modo tres iique bifariam:
A I 5000
B
I 8000
II 4000
II 6000
III 3000
ITT 5000
modo quinque rursus bifariam:
C I 12000
D
I 15000
II 10000
II 12000
III 7000
III 9000
IUI 6000
im 7000
V 5000
Y 6000
cepisse rix gladiatorio (= auctoramento) accepto decem taUntis, quae faciunt
sestertium CCXL milia.
1) In commate eo quid significent verba suh signo, parum perspicitur. Sub
vexillo gladiatores in harenam processisse quamquam quod sciam non traditur,
pompae convenit; sed id cum necessario ad omnes gladiatores pertineat, verba
illa ita accepta non tantum abundant, sed turbant. Propterea explicationem
praefero supra propositam sane et ipsam incertam.
2) Alibi non memorantur. Venalidarius graegarius tituli Nemausensis
(C. I. L. XII, 3349 (Dessau 7534)) adhuc mihi creditur esse, ut dixi ibi, raaguanus;
nam in tali negotio non venisse nisi gregarios idque honoris causa enuntiatum
esse rationem non habet.
8) Gaius 8, 146 (v. p. 526 not. 5). Alia servorum pretia diligenter com-
posuit Marquardt Privatl. d. Rom. 178 seq.
MOMMSEN, SCHE. VHI.
530 Observationes epigraphicae X. XLI,
Itaque iie pro summo quidem ac formoso (vel famoso) gladiatore
pretium lanistae solvi potest supra quindecim milia; quocum satis
415 convenit, quod auctorato post liberationem in harenam revocato non
plus solvi licet sestertium duodecim milia, quae est octava auctora-
menti a Tiberio dati.
De hisce generibus gladiatorum ita disponitur, ut nihil novetur
in muneribus assiforanis, quibus supra p. 512 vidimus quaestuaria
significari, et sine dubio ne in honorariis quidem sumptum sester-
tium XXX milium non superantibus (v. 29), id quod fortasse significat
in bis gregarios solos pugnasse. Diserte id cavetur de civitatium
Gallicarum muneribus sacris (v. 56); scilicet municipalia haec erant
inferiora editis a sacerdotibus provinciarum. Hoc ut perficiatur,
lanistarum quoque avaritia adhibetur; scilicet cum lege constitutum
esset, ut singulis diebus qui pugnarent, eorum dimidia pars aut ex
gregariis esset aut pro gregariis, deficientibus gregariis lanista sub-
stituere iubetur meliores, damno scilicet suo, cum summa cum editore
stabilita propterea non augeatur.
Pretia per Altera pars gladiatorum generatim distinguitur, sed alia ratione
civitates jj^ civitatibus fortiorihus (v. 48), in quibus per annos proximos ampliora
gladiatorum pretia flagrarint (v. 47), alia in tenuioribus. In illis
munerum quattuor classes fiunt secundum sumptus, prima a sest. XXX
milibus ad LX, secunda inde ad C milia, tertia inde ad CL milia,
quarta^ summae liac maioris, et quattuor illae gladiatorum aestima-
tiones ad eos gradus applicantur. Classes praehebunt homines numero
pari (v. 30) adeoque, si munus per plures dies continuabitur, in
singulös dies aeqiiis partibtts (v. 39). Ita cum munus editur biduo CX^
milium et parium gladiatorum XXX, pugnabunt gregarii XXX, ex
quinque autem ordinibus schematis tertii seni, et singulis quidem
diebus gregarii quini deni, ex quinque ordinibus terni^. — At in
civitatibus minus frequentibus permittitur praesidi provinciae vel in
Italia ei magistratui ad quem ea res pertinet retentis tribus gladia-
torum generibus schematis scilicet primi (nam eo spectant verba
V. 49 pretia summa ac media ac postrema) alio modo pretia in fu-
turum definire: scilicet aut rationihiis decem retroversum annorum
inspectis (v. 51) tam publicis quam privatis (v. 49) eadem quae
1) (So für: quinta eingesetzt.) 2) (Vergl. die folgende Anmerkung.)
3) (Die Rechnung stimmt nicht. Nach einer mir freundlich mitgeteilten
Vermutung Dr. M. Bangs hat Mommsen mumis editur biduo CXL milium (anstatt
CX milium) schreiben wollen, und diese Summe nicht für die beiden Tage zu-
sammen, sondern für jeden einzelnen in Ausatz gebracht, so daß insgesamt
280000 Sesterzen zur Verwendung gekommen wären.)
Senatusconsultum de sumptibus ludorum. — Titulus Apamenus. 531
fuerunt pretia in futurum observari iubebit. aut alia ratione rauneris
proxime futuri pretia trifariam definiet et ita factos tres gradus item
in perpetuum stabiliet^.
Denique singulare quiddam constituitur v. 59 — 61 de pretio
gladiatorum a sacerdotibus provinciarum emptorum non augendo.
obscuratum sane eins capitis hiatibus et fabrilibus quoque erroribus
(nam et praesentia offendunt et at vocabulum), sed quod intellegatur.
Hi quamquam non vetantur emere gladiatores a lanistis, id quod
neque fieri potuit et cum loco v. 13. 14 tum extremis verbis v. 61
diserte refellitur, tamen magis placet principi, ut gladiatores aut a
sacerdote qui fuit recipiant aut auctoratos comparent: utrumque genus
deinde successori tradere iubentur eodem quo eos adquisiverunt 416
pretio ^ Gladiatorem a lanista emptum non vetantur quo velint
pretio successori vendere, vetantur ita eum vendere singulatim.
XLII. Constitutiones duae Cretenses. 4iß
(Wiederholt C. I. L. III suppl. p. 2041 seq. n. 12043. 12044.)
XLIII. Spicilegium titulorum Latinorum ex Greta 423
et ex Aegypto.
(Wiederholt C. I. L. II-I suppl. n. 12011. 12042. 12036. 12037. 12038. 12039.
12066 — 12069.)
XLIY. Titulus Apamenus.*) 436
Apameae in Phrygia titulum quem edimus descripsit Ramsay
a. 1890 cum sociis Hogarth et Headlam, contulit a. 1891. In summa
parte saxi quae cernuntur foramina ostendunt tabulationem aliquam
ei superpositam fuisse, in parte ima incisa lacunaria pilas fuisse sub
eo; positum igitur fuit in porticus parte superiore extrinsecus sub
statuis duabus eam coronantibus. luxta sine dubio utrimque coUo-
cati fuerunt lapides similes item inscripti statuisque suppositi^.
1) Ita accipiendus videtur esse locus v. 53 corruptus et parum perspicuus.
2) Eodem pretio etsi ex coniectura venit, re certum est; nam dato pretio
similiave si suppleas, facis imperatores donationem interdicere et vere nihil
agere. Extemplo vel simile quiddam qui supplet, pretium non auctum cogitatione
suppleat necesse est; sed id ipsum enuntiari debuit. Omnino in hoc quoque
capite tenendum est Marcum id curare, ut sumptus ludorum minuantur.
*) (Observationes epigraphicae XLIV— XLIX: Ephemeris epigraphica VII
(Heft"4, 1892) p. 43'3 — 467.)
3) (Von Ramsay selbst herausgegeben: eitles and bishoprics of Phrygia I
<2, 1897) p. 462 n. 296. 297. — Cagnat inscr. Graec. ad res Rom. pert. IV n. 789. 788.)
34*
532
Observationes epigraphicae N. XLIV.
'HßovXrj xal 6 dfjjuog xal ol xa-
TOixovvreg 'PcofULoloi hsijufj-
oav TißeQLOV KXavdiov Ti-
ßegiov KXavdiov n[sioa)]vog
Mi^Qiöanavov vlbv Kvgei-
va Fgaviarbv yvjuvaoiag-
yovvra öi' äyogatag ex tcbv
löicov rfj oejuvordirj nargidi
biya xov jzoqov tov ex rov ör]-
juooiov diöojUEVov dfjvagi-
cov juvQicov Tievraxigyei-
Ikov TYjv ävdoraoLv
Jioifjoajuevcov ex xcbv l-
dicov xcbv ev xfj ßeQjuala
TiAaxeia oeTtijueXrjd^ev-
TCOV MoLQXOV MoLQXOV XOV
OvixxLov xal Aajuä 'Aßaoxdv-
xov xal Tgvcpojvog 'ÄXe^dv-
Sqov xcbv ävÖQidvxwv.
'H ßovXfj xal 6 bfjjuog xal ol xaxoixovvxeg 'Pcofialot
heijufjoav TißeQiov KXavdiov Tißeglov KXavdiov Mi-
'&Qibdxov vlbv Kvgeiva Ueiocova Mt^gidaxiavbv legea
bid ßiov Aibg KeXaivewg, yv iJLvaoiagyrjoavxa bi^ äyo-
5 gaiag xal äyogavojuijoavxa öi äyogaiag xal ecprjßagyrjoavxa
xal vjioo'/bjuevov vneg KXavdiov Fgaviavov xov vlov
yvjuvaoiagxiav di" äyogaiag ex xcbv Idicov xal xagiodjuevov
xfj TiöXei xbv e^ e&ovg didojuevov vn' avxfjg xco yvfxva-
oiagyovvxi nogov dipdgia juvgia TievxaxigyeiXia xal xfj juev
10 ngcbxrj e^ajuijvcp, ev f] xal r] äyögaiog ijx^^> '&evxa xb
eXaiov, vTieg de xcbv Xouicbv fj\rj\vcbv e^ dedcoxoxa,
xa^cbg fj TtöXig fj^icooev, dt^vdgia juvgta evaxigyei-
Xia, Soxe ngooxe'&evxa xal xovxov xbv nogov
xoTg juvgioig jtevxaxigyeüJoig di]vagioig oco^eiv
15 xoxov dgayjuialov elg xb xcbv xovgaxogcov ejii-
^^juiov xb xaxä exog vn avxcbv didojuevov, ojo-
xe xov XoiJiov ygövov jurjxexi elvai xovgdxo-
gag, xa^cbg fj jcöXig iyjrjcpioaxo, dt oXov
xov aicbvog o xijv dvdoxaoiv jzoirjoajuevcov
L'O ex xcbv Idicov xcbv ev xf] Oegjuaicx jiXaxeicx.
437 Eoi'undem duorum virorum alteros titulos similiter dispositos et
sine dubio olim iuxta positos descripsit idem Ramsay ediditque
revue archeologique ser. 3 vol. 12 (1888) p. 221 et denuo revue des
ettides grecques vol. 2 a. 1889 p. 30, qui sunt hi^.
['H ßovXrj xal 6 dfjjuog xal ol xaxoixovvxeg "Fcojualoi exeijurjoav] \
Tl. KXavdiov Ti. KXavdiov [Mii^gi] \ ddxov vbv Kvgeiva Ueiocova \ Mi^gi-
daxiavbv legea did ßiov \ Aibg KeXaivecjog, ecprjßagyrjoavxa \ xal yvjuva-
oiagyiioavxa xal äyoga\vojui]oavxa did äyogaiag xal v7teo\yj]juevov vjteg
xov vov KXavdiov \ Fgaviavov yvjuvaoiagyiav di^ äyo\gaiag ex xcbv
idicov diya nogov xov j didojuevov ex xov drjjuooiov d7]va\gicov juvgicov
nevxax. yeiXicov | xrjv ävdoxaoiv noujoajuevcov \ ex xcbv idicov xcbv ev
xfj 2xvxixfj I nXaxeicL xeyveixcbv.
^H ßovXf] x[al o dfjjuog xal \ ol] xaxoixov[vxeg Fcüjuai] \ oi exei^urjoa[v
T]ißegiov \ KXavdiov Tißegiov KXav\diov IJeiocovog Mi^gi\daxiavov vbv
Kvgeiva \ Fgaviavbv yvjuvaoiag\yovvxa di'' äyogaiag ex \ xcbv idicov xfj
yXvxvxd\xrj naxgidi diya xov nö\gov xov ex xov dijjuooiov \ didojuevov'
xfjv ävdoxaoiv noujoajuevcov \ ex xcbv idicov xcbv ev xfj \ Zxvxixfj nXaxeici
xeyvei\xcbv.
1) (Ramsaj a. a. 0. S. 461 n. 294. 295; Cagnat a. a. 0. n. 790.)
TituluR Apamenus, 533
sub utroque titulo:
F.mjneh]d^evTO)v IJajziov Aeiöa tov Atdovyov y.cA TvQdvvov Mvra
xal Äovxiov Movvariov "Avßov xai Tgvcpcovog Aioyä.
Statuae patri et filio positae sunt decreto populi Apameni civium-
que Romanorum Apameae consistentium vicatim, ita ut singuli vici
singulas statuas facerent suis sumptibus et curatoribus suis; supersunt
duae collocatae a vico sutorio per curatores quattuor altera, altera
per curatores tres a vico Thermaeo appellata a Seq . . . fluvio fonteve
Apameno^ Tertii vici Apameni sanctissimi (rf] 'legcoidri] nXaxeia)
nomen servavit titulus C. I. Gr. n. 3760 Z^. Eiusmodi dedicationis
statuarum plurium vicatim factae et scriptores meminerunt in ipsa
urbe Roma aetate liberae rei publicae (Seneca de ira 3, 18; Plinius
h. n. 33, 6, 132. 34, 6, 27) et exempla plura supersunt, ut Alexandriae
Troadis prodierunt statuae complures similiter inscriptae diversae
subscriptione sola vic. II — vic. VII — vic. VIII — vic. IX (C. I. L.
III, 386^), item Antiochiae in Pisidia subscriptae aliae vic. Velahriis
— vic. aedilicius — vic. patricius (C. I. L. III S, 6810 — 6812^), aliae
vic. Ccrmalus — vic. Saluiaris — vic. Tuschs decreto deciirionum
(1. c. III S, 6835—6837). Decretum statuarum vicatim dedicandarum
non a vicanis vicorum singulorum factum esse, sed ab ordine osten-
dunt tarn tituli nostri quam Antiocheni posteriores, et Plinius quoque
Romae ait in omnibus vicis tribiis titulos illos decrevisse et altero
loco tam iucundam fuisse plebi legem, ut vicatim totas (sie recte
Bambergensis, scilicet tot quot erant vici) statuas dicaverit. Plebi-
scitum igitur de ea re factum est. Similiter civitas Helvetiorum cum
qua pagatvm qua pid)lice statuas decrevit (inscr. Helv. n. 192*), ordo
eodem decreto et publice statuam posuit et pagos singulos statuas 433
ponere iussit. Itaque quod aliunde apparet vico ius decernendi non
fuisse, id eiusmodi dedicationibus non infringitur.
Aetatem titulorum certo determinare non potui. Tiberium
Claudium Mithridatem, quem significant nostrorum herum patrem
avumque fuisse et ad quem probabiliter refertur titulus dudum notus
(C. I. Gr. 3960) item Apamenus ^•
1) Nummum expressit Barclay Head manual p. 558, legens obp pro eep,
explicuit Hogarth Journal of liellenic studies 9 (1888) p. 348. Cf. Ramsay geogr.
of Asia minor p. 403. (Ramsay eitles and bishoprfcs I S. 399 mit Münztafel I
Fig. 1. - Head manual, Netv edition (1911) p. 667.) 2) (Dessau 2718.)
3) (Dessau 7198. Hinzugekommen eine vierte demselben Mann vom vic(us)
Venerius gesetzte Dedikation (Calder Journal of Roman studies II 1912
p. 101 n. 33).) 4) (C. I. L. XIII 5110. Dessau 7008.)
5) (Cagnat IV a. a. 0. n. 787.)
534 Observationes epigraphicae N. XLIV.
'O dfjjuog 6 ^AnoXXcoviaTcbv xwv äno 'Pvvödxov heifx^oev Tiße-
Qiov KXavÖLOv TißsQiov vlbv KvQeiva Mn^Qiddrrjv aQxisQso. rfjg
'Aoiag, Tov eavrcbv jtgoordTrjv xal evegyhi^v did re t)]v ex
Xoycov xal lydei aQerrjv y^al diä t}]v Jigog amov evvoiav Trjv
ejitjueXeiav JioujoajLievov xrjg tov ävÖQidvzog ävaordoecog Eevco-
vog "AjioXXcoviov ävÖQog xQarioiov rcov jioXeircdv
civitatem Romanam habuisse non ante imperatorem Claudium pro-
babile est. Itaque hi de quibus agimus vix scribi potuerunt ante
finem saeculi primi aerae nostrae, possunt recte referri ad saeculum
secundum, cum laudes contineant verbosas et diffusas,
"H dyogaiog conventus est, ut apud Strabonem 13, 4, 11 p. 629:
Tovg 'Pcojuaiovg jui] xard cpvXa dieXeXv avxovg, aXX^ ersgov tqotzov öia-
rd^ai rag dioixrjoeig, iv alg rdg äyogaiag noiovvxai xal xäg dixaiodoolag
et in actis apostolorum 19, 38: äyogaioi äyovxai xal äv^vnaxoi etoi,
scribitque proconsul apud losephum ant. 14, 10,21 (245): Ugvxavig
. . . jigooeX^cov juoi iv TgdXXeoiv äyovxi xfjv äyogaiov. Conventus tem-
pore quantus hominum numerus Apameae confluxerit, vividis colori-
bus adumbravit Dio Chrysostomus in oratione 35 ibi in contione
habita (2 p. 69 R. (1 p. 335 ed. Arnim)): al diy.ai nag" hog äyovxai
Tiag' vjuTv xal ovvdyexai jiXfji&og ävd^gdjTKOv äneigov di'/ca^ojuevcov, öixa-
^6vxo)v, gtjxogcov, ^yejudvcov, vjirjgexcbv, oixexcov, juaoxgojtcbv, ogeoxojuayVf
xanrjXwv , haigcbv xe xal ßavavocov, ojoxe xd xe Svia xovg e^ovxag
jiXeioxrjg djiodiöoo^ai xijufjg xal ju7]dev dgyov elvai xfjg jioXecog, fjLrjxe
Tct I^evyr] ii'i]XE xdg olxiag /uirjxe xäg yvvaixag. Eo tempore magistra-
tuum curae et impensae simul auctae sint necesse est.
Gymnasiarchum et ephebarchum titulus Sesti repertus Ditten-
bergeri n. 246 (Orient, inscr. sei. 339) ita distinguit, ut hunc appareat
loco inferiore fuisse, illum cum totius negotii curam habuisse tum
epheborum quoque {yvjuLvaoiagxog alge^elg xfjg xe evxa^iag xöjv e(pr}ßo)v
xal xcov veoiv ngoevorj'&i'} et post alia (v. 76) : ejxejLieXijd^r] de xal xfjg
XÖJV ecprjßojv xal vecov jiaiöeiag, cf. Arrianus diss. Epict. 3, 7, 19: xlg
avxovg — cives — natöevoei ; xig ecprißag^og; xig yvjuvaolagxog;).
Confirmant id tituli alii^ repertus Berrhoeae Macedoniae C. I. Gr. 1957^
dedicatus äg^ovxog xov yvjuvaotov Ti. KXavöiov 'lovXiavov , ecpr}ßag-
yovvxog Ti. KXavöiov TIagiavov et alter Apollonide in Lydia (mus.
Smyrn. 1886 p. 65 n. cpvy'): oxecpavr](pogovvxog xal yvjuvaoiagyovvxog
'ÄTtoXXcoviov xov ^AtioXXqjviöov , xov de avxov xal äXig?ovxog xov eviavxbv
ex xcbv idlcov, e(pi]ßag'/ovvxog 'AjioXXcovidov xov "'AjioXXoyviov . Apameae
cum eundem magistratum videamus appellari modo utroque vocabulo,
modo solo gymnasiarchi, verisimile est eum utrumque officium simul
1) (Wohl zu schreiben: alii duo, alter.)
Titulus Apamenus. 535
administravisse, id quod item pervenit ad Teios. cum apiid eos Aristo-
bulum Tharsynontis filium popiilus honoret yvjuvaoiagyijoavra^ ephebi
et iuvenes yvjLivaoiagy^oavra xa[l eqi]ßaoyj]oavTa\ (C. I. Gr. 3086
cf. 3085). Officio cum sacrificia certaminaque multa comprehenderen-
tur (vide inter alios titulum modo laudatum Sestium et alterum Ceium 439
Dittenbergeri n. 348 (ed. 2 n. 522)), ad eas impensas sustinendas vel
certe minuendas gymnasiarcho Apameae ex aerario publice quotaunis
numerata esse denariorum XV milia hinc discimus similiterque alibi
quoque gymnasiarchiam publice adiutam esse dubium non est, quam-
quam talis numerationis alterum exemplum non suppetit. Eam
Mithridatianus ^ aerario remisit.
Altera liberalitas in titulo nunc prinium edito solo memorata
pertinet ad oleum praebendum non in gymnasio solo ni fallor, sed
raulto magis lavantibus civibus; nam olei gratuito dati cum passim
mentio fiat tam in urbe Koma (Dio 37, 51 ; vita Severi 18 cet.) quam
per municipia complura, semper agitur non de palaestrico usu sese
exercentium, sed de balneario civium omninm. Olei publice prae-
bendi etiam lavantibus curam gymnasiarcho impositam fuisse, sed
ita ut pretium exigeretur, inde confirmatur, quod quamquam et alii
suis impensis oleum gratuitum praebere poterant, a gymnasiarchis
locupletibus eiusmodi liberalitas potissimum exercita est testibus
titulis Plirygio, quo honorant civem yvjuvaoiaQyj^oavza y.al älixpavxa
rov dfjjLioy ex Aotmjowv y.al Xovoavxa ex tcov löicov (C. I. Gr. 38476
= Le Bas-AYaddington n. 1011 (Cagnat inscr. Gr. lY 555)), et llien-
sium honorantium civem yvjuvaoiaoyjjoavra /MjLiJiQcog xal (piXoreijucog
xal TiQcoxov T(ov aicbvog xal jueygi vvv juovov eXaiojueTQ^oavra rovg re
ßovXevräg xal Tcokeixag TidvTag xal äXelxpavxa ex XovxrjQmv 7iavÖ7]^uet
(C. I. Gr. 3616. 3617). De formula ex Xovxi]0(Dv similibusque egit
AYaddington ad Le Bas n. 1602, sed errore ni fallor de palaestrico
oleo magis cogitavit quam de balneario. — Itaque cum per prius
semestre Mithridates populo oleum gratis praestitisset, secundo ro-
gantibus civibus liberalitatem ita mutavit, ut aerario summam nu-
meraret denariorum milium undeviginti, quam impensis olei per id
tempus comparandi non inferiorem fuisse ex re apparet.
Populus summas duas a Mithridatiano remissas numeratasve de-
nariorum milium XY et XIX in sortem collocavit, ut xoxog ögay/uiaiog
inde in futurum aerario solveretur. Ea locutione significari pro
centum denariis singulis mensibus solvendam esse drachmam pro-
vinciae Asiae duodecim assibus Romanis aequiperatam, id est nostra
consuetudine pro centum denariis novem annuos docuit titulus Ephe-
1) (Hier und im folgenden irrtümlich Mithridates genannt.)
536 Observationes epigrapMcae N. XLIV.
sinus C. Yibii Salutaris (Hicks inscr. of the British Mus. vol. 3 n. 481 ^),
ut ostendi numismatische Zeitschrift 14 (1887) p. 40 2. Editor Britannus
discrimen denarii Romaiii et drachmae Asiaticae parum intellexit
nee magis intellexit utriusque assem quoque in titulo comparere:
scilicet ubi summa iubetur collocari etzI töxco äooaQiow dexaövo dgyv-
Qcov^, computus ostendit *^assem argenteum' esse denarii partem
decimam sextam. Contra doodgia quae in divisionibus iubentur
numerari (v. 146. 373. 377) cum et nude nominentur et respiciant
omnino pecunias eo tempore Ephesi usitatas. referenda sunt ad
440 drachmam Asiaticam, idque confirmant capita duo quae sola satis
integra ad nos pervenerunt v. 370 — 377*; öjuotojg dojoei (d yga/ujuarehg
Tfjg Tioleojg) dno zov JigoyeyQajLijUEvov [röxov] y.al loig deoficodöig eig
öiavojurjv dt]. ^', öjoie lavßdvsLV amovg ev reo Ieqcö Tfjg ^Agrejuidog Tjj
ysveoicp rfjg -^eov dvd doodgia '&'. öjuoicog dcooei duib tov ngoyeygafjifjievov
Toxov y.al roTg dxgoßdiaig irjg '&eov elg diavojU7]v drj. le, coore ?.avßdveiv
amovg i/y ysveoicp rfjg '&[e]ov dvd doodgia dey.axgia fjjuiov. Denarium
ubi sumimus secundum supra dicta aequare asses Asiaticos 2IV3 ^^
numeri cantorum et acrobatarum, quos titulus non enuntiat, certe pro-
babiles ita efficientur. Nam cum cantoribus singulis asses dentur noveni,
erogentur in summa denarii septem sive asses 149^/3, numero fuerunt
sedecim; acrobatis singulis cum asses dentur deni terni cum dimidio,
erogentur in summa denarii quindecim sive asses 320, numero fuerunt
viginti quattuor ^. Summa minuta quae in illa divisione superat assiuni 5 ^s
et altera quae in hac deficit assium 4 aliquatenus sese compensant.
Acceperunt igitur cives Apameni sorte a Mithridatiano praebita
ita collocata reditum annuum denarium 3060 sive drachmarum pro-
vinciae 4080. Eo ita utuntur, ut quod in omne aevum tollendum
esse decreverant curatorum officium, tollatur sine damno aerarii,
quod inde quotannis multam perceperat a curatoribus numeratam:
verba enim ocoi^eiv toxov . . . elg t6 tojv xovgaxogoiv ejTi'Qr]fxiov t6 xaxd
1) (Neue Bearbeitung von Heberdey: Forschungen in P^phesos II (Wien
1912) S. 127 ff. 188 ff.)
2) (In dem Aufsatz : Provinzialcourant der röm. Provinz Asia im Verhältnis
zur Reichsmünze (s. den nächsten Band).)
3) V. 197 (bei Heberdey S. 134 Z. 801). Locus mutilus v. 25 xal [rs\).sXv
r6x\ov övoibey.aTotox'] äooaQiaiov restitutionis incertae est; quod Hicksius posuit
x6}i[ov öga/juaTor] äooapiaZov quid significare possit ignoro (gehalten von Heberdey
S. 192). ' 4) (Bei Heberdey S. 140 Z. 532-539.)
5) (Dagegen Kubitschek Quinquennium der ant. Numismatik 50 und bei
Pauly-W. II 1743, dem sich Billeter Gesch. des Zinsfußes 104 und Heberdey
a. a. 0. anschließen.)
6) (Es scheinen vielmehr 14 ^sofKodoi und 20 dHQoßdrai gewesen zu sein
(Heberdey 197).)
Titulus Apamenus. 537
etog t'jr' avxojv Sidö/nevov aliter non videntur accipi posse^. Hoc ut
intellegatur, quinam curatores significentur videndum est. Fueruiit
autem in urbibus Graecis duo tantum eorum genera, scilicet alii
ab imperatoribus dati ordinis senatorii equestrisve, alii incolarum
«uratores civium Romanorum. At de illis cogitari non posse
multa persuadenfc, cum ipsum nomen, quod apud Graecos Xoyioxrjg
-est {Staatsrecht 2^, 10S2), tum multo magis, quod eiusmodi cura licet
sine dubio civibus saepenumero molesta et gravis decreto decurionum
nullo modo tolli potuit. Reicimur ita ad curatores civium Romano-
rum per oppida consistentium. Fuisse tales certe in quibusdam
urbibus probant tituli Thyatirenus (Bull, de corr. hell. a. 1886 p. 422),
quo sutores honorant T. Flavium Metrophanis f. Quirina Alexandrum
xovQazoQevoavra tov twv 'Pcojuakov xovßevrov'^, et Trallianus C. I.
Or. 2930, quo gerusia et iuvenes et ol er Tgdlhoi Pco/ualoi honorant
Ti. Claudium Pannychum praeter alia xovQaioQsvoavra rcbv ^Pcojualcov,
■et prope Magnesiam Lydiae repertus (mus. Smyrn. 1886 p. 66 n. (pvd')
quo nominatur . . . Aelianus quidam xovQarogevoag, et repertus Phi-
ladelphiae in Lydia C. I. Gr. 3418, in quo est P. Cornelius Priscus
xexovQarogevxojg (fdoreijucog et Gortynaeus supra (Eph.YII) p. 425^, quem
a. p. C. 195 imperatori Severo posuerunt c(ives) R(omani) q(uij G-(orty-
nae) c(onsistunt) ex summa, quam intulit pro decurionatu suo Fl(a-
vius) Titianus sacerdos designatus divi Traiani curante L. Naevio
Exacesta sacerdote divi Äug(tisti) et c(uratore) c(ivium) R(omanorum)
G(ortynae) c(onsistentium). Alii curatores eiusdem generis latent
fortasse in mari magno inscriptionum Asiae minoris indigestarum, sed
certe rari sunt prae magna copia titulorum eiusmodi incolarum Ro-
manorum universitates commemorantium , videturque ipsa ea raritas
componenda esse cum decreto Apamenorum de curatoribus in omne
aevum toUendis. Causa repetenda est ab incolarum condicione secun- 441
dum eorum temporum instituta. Iure cum incolis in rebus publicis .
civitatis eins in qua consistebant administrandis locus nullus esset,
aetate imperatoria eos videmus admissos esse aliquatenus ad com-
munionem bonorum et fortasse etiamsufFragiorum (Staatsrecht 3, 804 seq.);
sed cavisse res publicas summo studio ab incolarum universitatibus
constituendis ex alto titulorum silentio efficitur. Civis Campanus
Neapoli degens ut decurionis et magistratus locum ibi obtinere potuit
■et in comitiis suffragium ferre itaque quodammodo ibi pro cive esse,
1) (Eine andre Auffassung bei Ramsay a.a.O. S. 464; vergl. auch Korne-
mann Pauly-W. IV 1191.)
2) (Anscheinend ein Fragment einer zweiten thyatirenischen Inschrift des-
selben Mannes: Keil und v. Premerstein zweite Reise in Lydien (Denkschr. d.
kais. Akad. der Wiss. (Wien) 54. 1911 p. 31 n. 57.) 3) (C. L L. III S. 12038.)
538 Observationes epigraphicae N. XLIV.
cives Campaiii Neapoli consistentes corpus ut formarent praefectos-
que et magistros suos haberent, nequaquam permissum est. Ta
TtoXiTsv/ua Tcbv ev Begevixt] lovdalcov^ et cuUores lovis Heliopolitani
Berytenses qui Puteolis consistunt (C. I. L. X, 1634) sive qui in cultu
corporis Heliopolitanorum sunt (1. c. n. 1579) et Galatae consistentes
mimicipio Napocae (C. I. L. III, 860) quaeque cum bis componi poterunt
Corpora peregrinorum originis eiusdem et ad rem sacram potissimum
pertinent et rarissima sunt et ipsa. Recedunt ab hac ordinatione
soll quodammodo cives Romani. Eos enim videmus ubivis in civi-
tatibus iuris peregrini non solum communi nomine agere, sed etiani
in rebus municipalibus administrandis non tarn pro civibus agere quam
iuxta cives collocatos cum iis aliquam communionem sibi vindicare;
neque enim aliter accipi potest, quod in decretis municipalibus civi-
bus eins civitatis adiunguntur, ut exempli causa Assi in honoribus
Gaio imperatori offerendis edo^ev rrj ßoidfj y.al rolg jiQayjuaTevojuevoig
442 Tiao" fjfjlv ^Pcojuaioig xal tw dijjnM tmv 'Aoolcov'^. Id ipsum pertinere
ad Apameam quoque praeter nostros tituli ostendunt, quos subieci.
1. Arjfxov töv^ÄTiajuecov | xa^iegcooav \ Äevxiog Mowariog Aev\xiov
vlov [sie, scr. vtög] KafiiXia TeoTLo\g\, \ Aevyuog "Arihog Aevxiov
1) C. I. Gr. 5261. Eversa ludaeorum re publica eiusmodi incolarum ludaeo-
rum universitates esse desierunt vel certe ad solam caerimoniarum sacrarum
communionem redactae sunt (vide quae dixi apud Sybelium historische Zeitschrift
" 64, 422 (Ges. Sehr. 3, 416)).
2) Huius eph. vol. 5 p. 155 (oben S. 462). Alia exempla similia collegi ad
C. I. L. III S, n. 7240 collegitque nuper data opera diligentissime Emestus Korne-
mann in dissertatione inaugurali de civibus Romanis in provinciis imperii cou-
sistentibus edita Berolini a. 1891. Sed caveudum est, ne formulis quibus Romani
hi utuntur nimium tribuamus; exempli causa quod est in titulo reperto Isauris
{Bull, de Corr. hell 1887 p. 67 (Caguat inscr. Graec. ad res Rom. pert. III 294))
[7oa.]vgEcov tj ßovXi] xal 6 öfjfxog oi' re ovfiJio?.sir£vöjii£voi 'Pco^kccoi, eo nihil aliud
enuntiatur nisi in civitate ea de qua agitur cum civibus eins Romanos quosdam
versari; iura quae incolis Omnibus concessa superarent nusquam diserte Romanis
incolis adscribuntur. Aliquoties tamen incolae cives Romani reliquis incolis
opponuntur. Ita saeculo ut videtur primo honoraverunt Isidorum Nicarchi filium
medicum Halenses vicani ex insula Co, scilicet ro[i] xaxoixavvxEg ev reo da.f.iq) roiv
'J/.£vri(Ov Hai To[t] ivsxrij/iisvoi xal roi ys(OQyevvxE\g\ ev "AXevxi xal :zeX^] (?) twv xe
.'zo?.snäv xal 'Pw/biaicov xal fxexoixcov (Paton et Hicks Inscriptions of Cos n. 844).
Praeter possessores cum degentes in vico tum extraneos dedicant titulum coloni
agros colentes et civium et Romanorum et (reliquorum) incolarum. Similiter
secundum titulum repertum Pagis prope Megara (Kumanudes in Athenaeo 2 p. 481
= Dittenberger inscr. graec. sept. 1 n. 190) vinum distribuitur xoTg rs ji[o]/uxaig
xal Tiagoixoig xal ''Pcof^iai[oig xoTg :ja]goixovoi xal dovloig jrct[a«']. Comparari poterunt
Cyrenarum incolae ludaei separat! ab incolis reliquis secundum Strabonem apud
losephum ant. 14, 7, 2 (115): rexxages ö^ rjoav iv tf) nöXei rcöv Kvgt]vaio)v, rj xe
xwv TiohxoJv xal rj rcöv yewgycöv, xgixt] 6' ij xcöv jxexoixoiv, zexagxt] 6' rj xwv 'lovöaimv^
Titulus Apamenus. 539
vtog IlaAaTiva HgoHAog, \ Uotimos Kagoväiog MdQy.o[v] i vlög
Ko/Mva Ucü/Mcov, MäQxog Oviy.y.tog MaQxov vlög | Tt]Qr)ziva
'Pov(pog, ! Mägy.og Tlögyiog 'Ovrjoijuicov \ aQ^avxeg ev reo X xai
g hfeji 'Pco fiaXoi Jigcorojg, iy. tcTjv Idicov \ ävEox^]oav. Descripsit
Ramsay; prima verba prodierunt atlien. Mitth. 1891 p. 148^
— Annus CXXX aerae Sullanae, qua Apamenos usos esse
non dubitatur^, nostrae est 45/6.
2. 'H ßovXtj yal 6 örj^uog \ y.al ol yMxoixovvieg \ 'Pcojudioi heijurjoav \
'lovL Aiyvv xov xgdxioxov jzjc, evegyexfjv xfjg \ nolecog' emjueXr]-
^evxog I xfjg ävaoxdoecog \ M. AiL Zegyia 'AnoA }dvagLov ygaju-
jLia xecog xov öi^juov. Ramsay reuue des etudes grecques 1. c.
p. 33; Athen. Mitth. 1891 p. 147 (Cities of Phrygia I p. 466
n. 301; Cagnat IY n. 7S6).
3. 'H ßovXi] xal 6 [örnÄog xal oi] \ y.axoiyovvxeg 'Pü)[juäioi] \\l\ \
exeijuijoav Aevxiov 'Povxe[iXiov^ Aevxlov vlöv Oveleiva ^g6xXo[v^
ävdga xaXbv y.al äya^ov , ^7]oav[xa] yoojukog y.al oa)(pg6v<x>g
y.al I eju navxl xaigo) Jigbg xtjv TzaxgiSa \ cpiXodö^cog. Descripsit
Ramsay (Cities of Phrygia I p. 464 n. 298; Cagnat IY n. 794).
4. ^O Sfjjuog I y.al ol y.axoiy.ovv reg 'Pcojiialot exeijLii]oav Mvxav
Aioy.Xeovg legea Pcojurjg \ y.al ygajLi^uaxea drjfjLOv \ yvjuvaoiag-
yjjoavxa \ y.aXcog y.al (pdoöö^cog. Descripsit Ramsay. Athen. Mitth,
fS91 p. 148 (Cities of Phrygia I p. 467 n.302; Cagnat lYn. 793).
5 [cives Romani] qui Apameae negotiantur Ji(onoris)
c(ausa). C. I. L. III, 365.
Praepotentiae dominorum orbis hoc cum sit documentum evi-
dentissimum, civitates Graeci iuris et reliquae non Romanae ordi-
nationi ei adversatae sint necesse est tenemusque, ni fallor, hoc titulo
Apameno eins odii testimonium disertum. Ad idem instituti illius
odium referemus cum quod in civitatibus peregrinis splendidissimis
et numero quoque titulorum primariis, ut est Ephesus, tales incolarum
Romanorum universitates nullae reperiuntur, tum quod cum ipsae in
plurimis oppidis inveniantur, praefecti earum admodum rare nominan-
tur. ^am eiusmodi universitas sive oppidi unius incolas cives Ro-
manos comprehendit sive, quo ducit potissimum titulus supra laudatus
Thyatirenus, ad conventum unum qui pertinent cives Romanos omnes,
quo propius ad rei publicae formam accedebat recta a magistris
quotannis nominatis et sie deinceps, eo magis municipii administrationem
impedierit necesse est et vincula ei imposuerit. Quam ob rem ut
1) (S. jetzt Ramsay cities and bishoprics of Phrygia I p. 459 n. 290; Cagnat
inscr. Graec. ad res Rom. pert. IY n. 792.)
2) Epitaphium Apamenum C. I. L. III S. n. 7056 positum est anno 170/1
{hei ove)', plura alia saeculi p. Chr. tertii eclidit Ramsay in ephemeride remie
des etudes gi-ecques 1. c.
540 Observationes epigraphicae N. XLIV.
pro magistratibus qui sint admodum raro inveniuntur, ita plane de-
ficiunt eiusmodi corporum tamquam decuriones. Nam decuriones
Gortynaei tituli equidem persuasum habeo non magis quam flamines
fuisse civium Romanorum ibi consistentium, sed Gorfcynaeorum ipsorum,
443 hoc autem incolas cives Romanos pro suo fastigio obtinuisse. ut ex
summa ab uno suorum pro eo decurionatu in aerarium civitatis more
solito inlata non res publica statuam collocaret, ut fieri debuit, sed
ipsi eum honorem imperatori ofFerrent. Nusquam autem civium
Romanorum universitas, quatenus nobis datum est iudicare, propius
ad rei publicae formam accessit quam in conventu Apameno. Nam
ägiavieg quinque tituli supra relati positi a. p. Chr. 45/6 nullo modo
ad ipsam Apamenorum rem publicam reterri poterunt, cum sint cives
Romani omnes neque eiusmodi magistratus Apamenae rei publicae
conveniat nee jiQojrojg quod additur ad hanc probabiliter referri
possit; comparandi erunt potius quinqueviri illi cum tituli Ohio (C.
I. Gr. 2 p. 1031 n. 2221c): [äQyiov]vdycoyot ol äg^avTeg [e7z]l UvQodv-
ÖQOv (sequuntur nomina sex et scriba) et quod sunt Romani omnes,
suadet ut referamus eos ad cives Romanos Apameae consistentes et
habeamus pro ipsis illis curatoribus, quos postea aboleri iussit civitaa
Apamena^ Ut corpus efficerent iis videtur concessum esse ea con-
dicione, ut certam summam quotannis aerario inferrent; multa ea
appellatur invidiose omnino, ideo fortasse, quod cum lege Apameno-
rum corpus eiusmodi nullum formari liceret, ab ea lege cives Ro-
manos non tam lege lata excepti sunt quam multa quotannis exacta
corpus eorum toleratum.
Curatores similes etiam in Occidente admodum raro inveniuntur ^ ;
composuit plerosque Kornemannus (in libello citato supra p. 538
not. 2) p. 108. Ad curatores conventus Helvetici dudum notos^ accesse-
runt nuper similes ex oppidis Aquitaniae, inter quos notabiliores sunt
duo repertus in oppido Auch C. Afranii Clari lib. Graphici cur, c. R.
(Allmer revtie epigr, n. 333*) et quem posuit in urbe Bourges im-
perante Gaio C. Agileius Primus HIHI vir Aug. c. c. R. (Huebner
exempla n. 193 5). Maioris momenti est, quod ad titulum adhuc in
suo genere unicum stimmi curatoris civium Romanorum proviticiae
1) (Dagegen Ramsay a. a. 0. S. 459.)
2) Egit de bis civium Romanorum universitatibus Mitteis Reichsreeht und
Volksrecht p. 149 et de bis quoque egregie, quamquam ad rairam paucitatem
-exemplorum non satis attendit et solitaria instituta paullo incautius ad normam
generalem revocavit.
3) (Gemeint: Ad curatorum conventus Helvetici titulos dudum notos.)
4) (C. I. L. XIII 444 = Dessau 7752.)
5) (C. I. L. XIII 1194 = Dessau 197.)
Titulus Apamenus, — Titulus Foroclodiensis. 54 t
Lugdunensis (Boissieu inscr. de Lyon p. 168^) nuperrime accesserunt
similes duo Aquitani, scilicet repertus in ea provincia in oppido
Saintes [C. lulii] C. lulii Ricoveriugi f. Vol. Marini primi c. c. R.
(Allmer revtie epigr. n. 780 2) et eruderatus Ijugduni, quem dedicavit
Sex. Yagirius Martianus summns cAirnt(or) c(ivmm) Il(omanonim)
provinc(iae) Äqui[t(aniae)'\ (Allmer et Dissard musee de Lyon 2, 366^).
In Galliis tribus igitur quamquam curatores per singulos conventus
constituebantur, fuit inter eos super reliquos eiusdem provinciae
eminens summns sive primus^ id quod in Asia certe non obtinuit.
XLY. Titulus Plinii Hispellas. 444
(Wieder abgedruckt Ges. Sehr. 4 S. 444—446.)
XLVI. Titulus Foroclodiensis*. ^^^
Effossiones ad S. Liberati prope Bracciano oppidum a principe
Odescalchi institutae inter alia monumenta non spernenda dederunt
titulum qui sequitur editum a Pasquio in eph. Romana Notisie degli
scavi 1889 p. 9 itemque in actis Lynceorum a. 1889 Febr. 17 cura
Gamurrinii, hoc loco recognitum ad ectypum ab eodem Gamurrinio
subministratum^.
C N . P V L L I Cl / /•. / / /
POLLIONI FE Tuali q? X uiro
sTliT • ivd • ex s c • Tr pl praeVoW / /
PRO cos ^rOVlNClAE • NARb/%. imp. caes.
5 AVGVS^* *N GALLIA GOMAT fa^ ifemque
I N A Q V I T A r^m A T H E N hfsiuit ab imp . caes.
AVGVSTo LEGATVS mackaiam missus?
II'V1R-QVINQVENNA&
CLAVDLEWses
Viri huius praeterea quod sciam ignoti cursus bonorum non una
nomine a forma sollemni recedit, nee quae deficiunt elementa v. 2
et V. 4 non minus octo, deinceps cum ipsa fiant minutiora et hiatus
latiores, etiam plura, satis certa ratione suppleri potuerunt. Aetatem
1) (C. I. L. XIII 1921 = Dessau 7024.)
2) (C. I. L. XIII 1048 = Dessau 7040.)
3) (C. I. L. XIII 1900 = Dessau 7025.)
4) Repetitur commentariolum ex eph. Farisina Ttevue de philologie a. 13 (1889)
p. 129 (von diesem älteren französisch geschriebeneu Kommentar zur Inschrift von
Forum Clodii ist der hier wieder abgedruckte Aufsatz eine erweiterte Bearbeitung.)
5) (Jetzt C. I. L. XI (add.) 7553 nach der in wenigen Einzelheiten ab-
weichenden (s. S. 542 Anra. 1) Abschrift Bormanns.)
542 Observationes epigraphicae N. XL VI.
tituli definit Augusti vocabulum bis perscriptum, id quod magis primo
imperatori convenit quam secmido; accedit praeter ea quae infra ex-
ponentur formula ex s. c, sie ut hie usurpatur adhuc quod seiam non
inventa nisi in titulis aetatis Augustae. Forma litterarum quamquam
non est propria et luculenta aetatis eius, non impedit quominus
titulum ad ea tempora referamus.
Quaestura aut deficit aut administrata est ante vigintiviratum ;
hoc ideo praetuli. quod extraordinarium quiddam flagitat adiecta ad
vigintiviratum formula ex senatus consuUo {Staatsrecht 2^, 674) poterit-
que ita comparari titulus eiusdem aetatis P. Paquii Scaevae (C. IX,
2845) decemviri stlitihus iudicandis ex s. c. post quaesturam.
Tribunatus plebis, praetura (cuius videtur periisse determinatio^),
proconsulatus provinciae Narbonensis recte procedunt.
[Legati imp. Caes.] Äugus[ti i]n Gallia Comat[a itemque] in
Aquita[nla] alterum exemplum non novi. Praepositio ad legati offi-
cium adiecta pro solito genetivo reperitur semel certe in notis titulis
Casinatibus (C. I. L. X, 5180. 5182) C. Ummidii Quadrat! leg. divi
Ciaudi in lllyrico, eiusdem et Neronis Caesaris Augusti in ^ria;
at in hoc de quo agimus similiter accipi non potest, cum vir prae-
torius nullo modo praeesse potuerit eiusmodi provinciae. Itaque
Pollio magis est ut legatione functus sit secundaria, qualis est ad
census accipiendos, cui, ubi enuntiatur determinatione omissa, recte
447 convenit praepositio. Hoc quaeritur, quando Pollio hoc simileve
negotium (posse item de comite cogitari pro legato monuit Hirschfeld^)
administrarit et quid significet Galliae comatae vocabulum adhuc in
titulo alio nullo repertum. Comata Gallia apud scriptores Augusto
anteriores non reperitur nisi bis, scilicet apud Catullum in epigram-
mate 29, 3 et ubi Cicero Antonium loquentem inducit Philipp. 8, 9, 27,
usurpaturque omnino comatae vocabulum aetate liberae rei publicae
pariter atque bracatae ludibrio magis et vulgi sermone quam iusto
et civili. Imperante Augusto qui scripsit Nicolaus Damascenus (vita
Aug. c. 28) Galliam Narbonensem dicit Kehovg lovg yeirvicovrag rfj
ävco ßaXdrrt]^ reliquam Galliam Transalpinam rovg Kojudiovg^, et
Imperator Claudius deinde in oratione de statu Galliarum, postquam
provinciae Narbonensis meminit, destricte, inquit, iam comatae Galliae
causa agenda est (inde pendet Tacitus ann. 11, 23). Inter geographos
primus Mela aetate Claudiana terminos tres Galliae togatae bracatae
1) (Nach Bormann scheint am Ende von Z. 3 pb • ad Acrar zu lesen zu sein.)
2) (Diese Ergänzung zieht auch Bormann (s. S. 541 Anm. 5) vor.)
3) (Konjektur Dübners; vergl. Exe. de insidiis p. 51 de Boor.)
Titulus Foroclodiensis. 543
(2, 5, 74) comatae (3, 2, 20) adhibuit, ut ita distiiiguerentur Gallia
Oisalpina et Gallia Narbonensis et tres Galliae quae dicuntur, id
■quod secutus est qui eiim compilavit Plinius (h. n. 4, 12, 105. IS, 9, 85.
33, 3, 54. 36, 6, 48), feceruntque item Lucanus (1, 442), Suetonius
(Caes. 22, ubi errore comata ad Narbonensem extenditur; Tib. 2;
apud Hieronymum chron. ad a. Abr. 1992), Dio 46, 55, eo moti
omnino, quod trium Galliarum vocabulum sollemne parum commode
opponebatur Narbonensi et Cisalpinae. Sed eiusmodi vocabuli usui--
patio ut commoda, ita parum propria fuit; nam cum sumpta sit, ut
ait Lucanus, a crinibus effusis nationis Gallicae, pariter atque quae
ei respondet a bracis ei propriis, antiquiore aetate vix applicari
potuit ad populos nationis diversae. Propterea quamdiu propriam
significationem retinuit neque geographi eam in suos usus verterunt,
sequitur Aquitaniam non comprehensam esse Gallia comata. Eam
coniecturam iam firmat titulus Foroclodiensis Galliam comatam oppo-
uens Aquitaniae, neque mirabimur proprium vocabuli usum in in-
scriptione potissimum deprehendi. Sed tempore quoque propius ea
accedit ad aetatem Catulli et Antonii quam ad Melam et Plinium:
nam si recte eam restituimus, Galliae comatae vocabulo ibi appellan-
tur provinciae Lugdunensis et Belgica, id quod vix potuit fieri post-
quam Augustus morans in Galliis per a. 738—741 tres provincias
illas constituit (v. quae dixi in Hermae vol. 15 a. 1880 p. 111 (Ges.
Sehr. 7 S. 183)). Quod Gamurrinius coniecit Lugdunensem solam
aliquamdiu comatam appellatam esse, neque probabilitatem habet
neque auctoritate ulla defenditur; certe Lugdunensis appellatio reperitur
iam imperante Tiberio (C. I. L. YI, 5197 (Dessau 1514)). Verisimiliter
igitur per ipsos illos annos, quibus Augustus Galliarum statum ordinavit,
Pollio imperatori adfuit tam per Aquitaniam q'uam per regiones
populorum Gallicorum. Hoc si recte posuimus, cum provincia
Narbonensis senatui tradita sit anno demum 732, inter primos eius
proconsules Pollio fuit.
Pariter sine exemplo est officium extreme loco memoratum,
«cilicet quod Pollio Äthena[s ivit ah imp. Caes.] Ätigust[o] legatus in
[Achaiam missus] vel, quod commendat Hirschfeldius . Athena[s ab
imp. Caes.] August[6\ legatus in [itinere ohiit]-, ubi supplementa ut 448
incerta, ita ad sententiam probabilia videntur esse. Foederis, quäle
obtinuit inter Romam et Athenas, cum ratio postulet aequalitatem,
potuerunt legati ut a populo Attico ad Romanum, ita a Romano ad
Atticum mitti; sed pro fastigio rei publicae Romanae vel libera
etiamtum ea legationes eiusmodi populi Romani in desuetudinem
vidontur abiisse. Cum deinde sub imperatoribus foederatae urbes
544 Observationes epigraphicae N. XLVI. XLVJI.
magis magisque subditis aequiperarentur {Staatsrecht 3, 697. 744)^
ut eum honorem Atheniensium civitati Augustus habuerit, ita post
eum simile quiddam evenisse parum probabile est.
XLYII. Aquaeductus Alexandrinus.
Voluminis nostri tertii dum supplementum paratur, ad eius primam
partem iam factam iuris public! , qua continentur tituli Latini pro-
vinciarum imperii Romani Graecarum, succrevit auctarium non sper-
nendum, unde ut antea (supra (Eph. VII) p. 416—428)^ Cretenses et
Aegyptiacarum lapicidinarum, ita nunc Alexandrinum et Achaicos
aliquot praelibavi, ne iusto diutius in scriniis nostris lateant.
Ex Alexandrea Aegypti nuper inlatus est in museum Yindo-
bonense cippus insignis mecum liberaliter communicatus ectypo sub-
ministrato a R. Schneidero inscriptus ita^:
IMP . CAESAR . DIVI • F AVGVST • PONTIF
MAXIM . FLVMEN • SEBASTON • Ä SCHEDIÄ . INDVXIT
OVODPER SE TOTO-OPPIDO-FLVERET PRAEFECT-AEGYPTI
p.Chr.io/u C-IVLIO-AOVILAANNO-XXXX- CAESARIS
5 AYTOKPATßP KAI^AP GEOY YlOe ^EBA^T APXIEPEYC
nOTAMON eEBA^TON AHO ^XEAlA^ HTArEN
AI OAHC THe nOAEß^ PEONTA EHI EHAPXOY
THe AITYRTOY TAIOY lOYAlOY AKYAAI
LM KAieAPOC
Annus Caesaris XL respondet aerae nostrae anno 10 (Aug. 29) / 11
(Aug. 28). Quod Augusti honores non enuntiantur excepto pontificatu
maximo, fortasse referri poterit ad Aegypti separationem ab imperio
Romano proprio ita appellato; certe excepto titulo patris patriae, quem
nummi quidam Alexandrini Augusto tribuunt, meliere aetate in
Aegyptiacis monumentis imperatores solis nominibus nuncupantur.
Praefectum Aegypti hie titulus utpote bilinguis etiam in parte
Graeca appellat vocaculo stzolq/ov^ cum tituli aequales mere Graeci
(C. I. Gr. 4711. 4715) ^yejuova praeferant. Ipsius C. lulii Aquilae,
449 in cuius nomine efferendo vitio hac aetate non raro pro a longa
1) (Vergl. oben S. 530.)
2) (Jetzt C. I. L. III S. 12046 = Dessau 5797. Später hat sich ein zweites
Exemplar der Inschrift gefunden, das nach induxit noch die Worte a miUiario XV
und an der entsprechenden Stelle des griechischen Texts (nach iiyayey) im otaötovg^
öiay.ooiovg hat: Breccia bull, de la societe archeol. d'Alexandrie 7, 1905 p. 61 =
Cagnat inscr. Gr. ad res Rom. pert. I n. 1056 = Dessau 9870.)
Aquaeductus Alexandrinus. 545
scriptum est a ^, mentio antea extabat in edicto ab imperatore Claudio
proposito Alexandreae (apud losephum ant. 19, 5, 2 (283)) verbis bis:
x(r&' bv xaiQov (scilicet tempore Augusti) ''AxvXag rjv ev 'AXeiavdgeia.
Nomen expletur et annus definitur titulo hoc invento. Cognominem
virum C. lulium Aquilam equitem Romanum Tacitus (ann. 12, 15. 21)
scribit a. p. Chr. 49 praefuisse cohortibus Romanis in regno Bosporano
ad auxilium regi Cotyi praestandum collocatis et propter res bene
gestas exornatum esse ornamentis praetoriis, neque mirabimur ab
hoc imperatore eiusmodi honorem habitum esse homini adulescenti
et in equestri militia constituto; fuit enim Aquila sine dubio tum
praefectus cohortis alaeve. Idem deinde procurator fuit Ponti et
Bithyniae tarn sub eodem Claudio (C. I. L. III S. 6983) quam sub
]Nerone a. p. Chr. 57/8 (1. c. 346). Eundem esse qui in titulo Nea-
politano (Kaibel inscr. Graec. Ital. et Sic. n. 716) nominatur F. 'lovviog
'AxiXag vecoieoog oxQaxevodfievog emrgojtevoag drj jjLaQ'/rjoag lavxeXaQ'/rj-
oag non improbabiliter coniecit Cavedonius (C. I. L. vol. 3 p. 976;
C. I. Gr. vol. 3 p. 1255); neque enim lectio tituli eius ita explorata
est, ut non liceat cogitare de errore in gentilicio commisso. Hunc
hominem equestris nobilitatis filium esse praefecti Aegypti verisimile est.
Schediae oppidi ad Nilum siti canalisque inde ducti ad suburbium
Alexandreae et lacum Mareotin unus fere Sti-abo (17, 1, 16 p. 800 seq.;
cf. Maccab. III 3 c. 4, 11) meminit: iv de^ia de rrjg Kavcoßix^g nvXrjg
e^iövTi '^ öicoQv^ eoTiv fj im Kdvcoßov owaTtTOvoa xfj Xijuvrj' ramr) de
xal im H')(^EdLav 6 nXovg im röv jueyav jzorajuov xal im xdv Kdvcoßov,
TiQÖJxov de im xf]v 'EXevoTva ' eoxi ö' avxrj xaxoixia nkrjoiov xfjg xe
'AXe^avÖQEiag xal xfjg NixoTtöXecog in avxfj xfj Kavcoßixfj öicoQvyi xeijuevt]
.... äjio de xfjg 'EXevotvog ngoeX.'&ovoi juixgdv iv öe^iä ioxiv fj öicbgv^
ävdyovoa im xrjv Sy^ediav öiexei de xexQdoyoivov {= XV m. p.) xfjg
HXeiavdgelag v} Z^eöia xaxoixia noXecog , iv fj xb vavoxa^fxov xcbv
'&aXaiJirjy(bv nXoimv, i(p' olg ol fjyefioveg eig xr]v äv(o '^cogav dvanXeovoiv
ivxav'&a de xal x6 xeXcoviov xcov ävco^ev xaxayojiievcov xal ävayojuevcov,
ov '/dgiv xal o%ebia eZevxxai im xco Jioxajucp, ä(p fjg xal xovvojua xa>
xojzw. Canalis igitur Canobicus ad Eleusinem bifurco facto sinistra
iuxta litus Canobum ducebat, dextra Schediam et ad hunc titulus
noster pertinet, sed ut ex hoc demum intellegatur per eum canalem
aquam ductam esse in ipsam urbem adeoque, ut ait titulus, in totum
oppidum. Ante Augustum unde Alexandrini aquam duxerint, quae-
ritur, et sunt quae persuadeant ut antiquissimo tempore (cf. Scylax
1) Ut 'AxvXq pro 'AxvXa^ ita alibi reperitur onloqi, yvfivaaiqg (Meisterhans
Grammatik der attiscJien Inschriften p. 53). Monuit Diels.
MOMMSEN, SCHB. Vni. 35
546 Observationes epigraphicae N. XLVIL
c. 107: SV de ^dgco hjLieveg nolloi' vÖojq de ex rfjg Magelag )dfxvi]g
vögevorrai' ean ydg jioTijuog) ita postea quoque eam eos traxisse
potissimum ex lacu Mareotide. ^am auctor belli Alexandrini c. 1
narrat Caesarem ad paludem a meridie interiectam oppido aditum
sibi paravisse, ut aqua päbtdoque ahimdaret, quarum aUernis rei copiam
exiguam, alterius nullam omnino faciätatem habehat, quod utrumque
large xmIus praehere poterat. Sane quod subiungit c. 5: Älexandrea
450 est fere tota siiffossa specusque habet a Nilo pertinentes, quibus aqua
in privatas domos indücitur, quae paulatim spatio temporis liquescit
ac subsidit: hac uti domini aedificiorum atque eorum familiae consue-
runt. nam quae flumine Nilo fertur, adeo est limosa ac ttirbida, ut
multos variosque morbos efficiat. sed ea plebes ac multitudo contenta
est necessario, quod fons urbe tota nullus est. hoc tarnen flumen in
ea parte erat urhis quae ah Älexandrinis tenehatur eo ducit, ut aquam
quae flumine Nilo fertur de lacu illo accipiamus , quem implebant
aquae Niloticae (Strabo 17, 1,4 p. 789. c. 1, 17 p. 793) corruptae ibi
admixtis palustribus. Augustus autem canalem sive fecit sive purgavit
et ampliavit, eo opere effecit, ut oppidani omnes iam aquam Niloticam
2)er se potarent, id est opinor non per lacum mixtam palustri. Strabo
quoque cum fluminis Sebasti nomen non ponat, fieri potest, ut quae
de canali Eleusine Schediam habet non ad Augusti opus pertineant,
sed ad statum eum qui obtinuit tum cum ipse Aegyptum adiit prae-
fecto Aelio Gallo (cf. Niese in Hermae vol. 13 p. 43), id est anno
ante Chr. 25 vel 24. Augustum fossarum Niliacarum egregiam cm-am
egisse ut tradunt auctores (Suetonius Aug. 18: Aegyptum . . . ut
feraciorem . . . r edder et, fossas omnes, in qiias Nilus exaestuat, ohli-
matas longa vetustate militari opere detersit; Dio 51, 18: to^ did)gvyag
rag juev e^eyA'&i^ge, rag de ex xaivfjg did)gv^e ; cf. C. I. L. III S. 6627
praesertim adn. p. 1211), ita Alexandrini aquaeductus memoria apud
eos non reperitur.
Haec Interim sufficient, ne insignis titulus sine aliqua adnotatione
in lucem prodeat. Recte de eo cum agere nequeat nisi topographiae
Alexandrinae probe gnarus, quae in hac mea adnotatione deficiunt,
brevi, ut spero, explebit Puchsteinius noster situ suis oculis exami-
nato de aquaeductibus Älexandrinis peculiari commentario acturus.
1) (S. jetzt Puchstein bei Mommsen C. 1. L. III suppl. 12046 (p. 2045).
Weiteres ist von der Veröffentlichung der Sieglinschen Ausgi*abungen in Alexan-
drien zu erwarten, bei denen man im J. 1900/1 auf den augustischen Aquaedukt
gestoßen ist; s. einstweilen Schiff in Festschrift 0. Hirschfeld S. 379 A. 4.)
Civium Romanorum libertinorum appellatio Graeca. 547
XLVIII. Civium Romanorum libertinorum appellatio
Graeca.
Alexandrino titulo bilingui adiunxi bilingues sepulcrales tres
nuperrime repertos omnes propterea quod libertinorum nomenclaturam
illustrant.
1. in insula Co.
GNPAGONIVS
A L DIONYSIVS
TNAIO^ nAKßNtO^
AvXOV AIONY^IO^
Paton et Hicks inscriptions of Cos n. 188 (C. I. L. III S. 12264), ubi
traduntur 3 HAKßNO^ — 4 AIAIOY.
2. tabulae duae Anthedone in Boeotia. 451
a M • ARELLIVS • Q • F • POM
MARKOS APEAAlOe KOINTOY
YIO^ nßMENTINA
h Q • ARELLIVS • M • L • XSENO
KOINTOY APEAAIO^ MAPKOY
lENßN
C. D. Bück American Journal of archeology 5 (1889) p. 460 (C. I. L.
m S. 12291. 12292).
3. Orei in insula Euboea.
G • DVDISTIVS • G • L
TAlOe ZiOYAl^TIOe
TAIOY TIMOGEO^i
XAIPE
Ect^^um misit Wilhelm (C. I. L. III S. 12290).
Addimus ex titulis antea editis hos item bilingues:
4. Deli (CHI S. 7212)
L. Caecilius A. 1. = [Aevmo]'; Kaiy/diog Avlov.
5. Deli (CHI S. 7218)
A. Plotius M. 1. = AvXoi; ÜXcoTiog Madgxov.
C. Sehius C. 1. = Fdiog Zriiog Faiov.
C. Claudius C. 1. = rönog K}.avd[L]og Fdiov.
1) Cognomen in solo titulo Graeco admissum inde explicandum est, quod
vetustior usus etiam in libertinis id ignorabat {Staatsrecht 3 p. 425 not. 1).
35*
548 Observationes epigraphicae N. XLVTII.
Supra recensitorum hominum condicio libertina cum enuntietur
in exemplari Latino, eandem qui sequuntur cives Romani significant
cognomine Graecanico; id enim quamquam, ubi de civitate publice
donata cogitari potest, ingenuus quoque civis Romanus habere potuit,
in tenuioribus bis ad libertinitatem recte referetur.
6. Deli dedicata anno u. c. 680. HomoUe Bull, de corr. Hell. 1 884
p. 146
Mdagxog KaXoviog AvAov vlog
AvXog KXavdiog Baxyiov vlog
Av?^og 'Porlhog Aevxiov vlog,
AevHLog ZoXmxiog Avoijudxov vlog
Mdagxog ÜAaircoQiog MaaQxov 0Xdxxog
AvXog KaoTQixiog Aexjuov 'Aj^aiög
AvXog ZoXnixLog ^eqovlov 'Ovrjoäg
Aexjuog KXchöiog Aexjuov ArjjuiJTQiog
Aioyevrjg TlQCoroyev I j j 'HgdxXeiog
Ze^Tog "ÖTuiiog Nejuegiov Zev^ig
UoTiXiog ZeQoviXiog AvXov ^Endya&og
Tixog KXcbÖLog Faiov Tgvcfcov.
452 7. Deli (Kumanudes Athen. IV p. 462 n. 17)
Fdiog Zrjiog Fvalov ^PcojuaTog 'Agtorojuaxog.
8. Athenis (C. I. Att. III, 1863)
Aevxiog Avcpidiog Nixlag Aevxiog Aevxiov MeXixevg,
9. Athenis (C. I. Att. III, 2872)
'Agrejuioiog 0Xajuiviog Aevxiov 'Pü)juaTog.
10. Athenis (C. I. Att. III, 3045)
IJojzXiog KogvrjXiog üojiXiov Bagvaiog.
11. Athenis (C. I. Att. III, 3354)
Mägxog Ilaxcoviog AvXov Zx&pavog.
Haec exempla, quibus non dubium est similia plura addi posse,-
aliquatenus declarant, quomodo Graeci civium Romanorum libertino-
rum nomina tractarint.
Gentilicia Romana abhorrent a consuetudine Graeca et offen-
duntur aliquoties in titulis sexto urbis Romae saeculo Graece con-
scriptis Romani homines solo praenomine appellati, ut in laterculo.
anathematum Deliaco (Dittenberger syll. n. 367 (ed. 2 n. 588)) T.
Quinctius Flamininus cos. a. 556 et frater eins Lucius et A. Atilius-
Civium Romanorum libertinorum appellatio Graeca. 549
Serranus, item in decreto Lampsaceno (Dittenberger n. 200 (ed. 2
n. 276)) iidem Quinctii. Sed vel hac aetate longe frequentius genti-
licia reperiuntur enuntiata, ut gentilicium habent in eodem laterculo
Deliaco qui simul nominantur C. Livius et P. Cornelius Scipio et in
laterculo proxenorum Delphico eiusdem aetatis (Dittenberger n. 198
(ed. 2 n. 268)) quotquot reperiuntur cives Roniani unico excepto qui
appellatur forma mere Graeca Nlxavögog MevexQdreog "PiojuaTog, homo
opinor Graecus civitate Romana donatus et enuntiatus hybride nomini
antiquo addita civitate recens adsumpta. Ipse T. Flamininus gentilicio
utitur et in laterculo eo proxenorum (Thog Koiyxriog Tkou vlög
'Pcojudiog) et in titulo honorifico Gytheatarum (Dittenberger 199 (ed. 2
n. 275) : TiTog Tirov Koiyxxiog) et in ipsius decreto Graece scripto
(Dittenberger 202 (ed. 2 n. 278) : Tirog KoivxTiog). Libertini civis
Romani, qui Graece scribens gentilicium Romanum omittat, certum
exemplum nullum repperi; nam tituli Attici C. I. Att. III, 2876 resti-
tutio admodum dubia est et quem supra octavo loco posui cum nomen
bis enuntiet, ut recte vidit Dittenberger, et ad Latinam consuetudinem
dictus Aevxiog Avcpidiog Nixiag et Graeco more Aevxiog ÄevxIov,
gentilicium non tam suppressit quam in alteram formam transtulit.
Praeterea ne bilingues quidem tituli in Graeca forma genfciliciuni
Romanum omittunt. EfPecit id Romanorum apud Graecos prae-
potentia et quasi dominatio. Quod si haberemus eiusmodi inscriptiones
dominatione ea anteriores, sine dubio ostenderent haec quoque nomina
ut peregrina reliqua ad Graecam formam redacta. Sed a bello inde
Philippico cives Romani non solum nobiles, sed etiam infimi ordinis
ipsique libertini hoc obtinuerunt, ut a Graecis distinguerentur retenta
nominis forma patria. Pervenit hoc quoque Privilegium item ad
cives coloniarum Latinarum, ut inter proxenos Delphicos invenitur ita 453
appellatus homo Brundisinus (rdiog ^^tarcogiog Faiov vlög BoevreoTvog),
in titulo Deliaco Fregellanus {Mdagxog Zeoxiog Madgxov ^geyeXXavog:
Bull, de corr. Hell. 1884, 89); Apulorum tituli variant, scilicet Arpanus
reperitur appellatus Italice {Zdloiog TayvXXiog Tayilov vlög 'AgyvQin-
jiiavog inter proxenos Delphicos), Canusini duo more Graeco {BXdtTog
MaxovQov Kavvoivog inter proxenos Delphicos; Bov^og 'Ogreiga Kavv-
civog in decreto Deliaco Bull, de corr. Hell. 1884, 81).
Quod de gentilicio obtinet, ad filii vocabulum similiter pervenit.
Graeca consuetudine cum excludatur, requiratur Romana, in titulis
civium Romanorum Graece scriptis ut non ita raro omittitur, ita longe
frequentius adest et procedente tempore magis magisque invalescit.
Ipsi Tito Graeciae sive liberatori sive dominatori modo vidimus in
altero titulo Graeco id negari, in altero dari, Tituli Attici Romanis
550 Observationes epigraphicae N. XLVIII.
viris mulieribusque positi excepto uno omnium antiquissimo, scilicet
saec. sexti^, ubi patrem ponunt, filii filiaeve vocabulum constanter
adscribunt; reliqui Grraeci ante epocham imperatorum scripti id modo
ponunt modo omittunt (Dittenberger syll. n. 236 seq. (ed. 2 n. 310));
aetate imperatoria cives Romani Grraece scribentes ubi patrem enun-
tiant; filii vocabulum perraro omittunt^.
Liberti vocabulum ut nomini inseratur cum item Romanae leges
requirant^, Graeca consuetudo melioris aetatis id ne in civibus quidem
Romanis admittit*, sed solum probat patroni nomen nudo genetivo,
454 adeo ut inter titulos supra recensitos duo secundus et sextus ^ ingenuis
Romanis viog vocabulum adscribant, libertinis solum genetivum. Id
factum est propterea, quod vocabuli vlög adiectio honorem äuget,
libertinae condicionis enuntiatio hominem ut a servis, ita ab ingenuis
quoque secernens, magis eum minuit, cum praesertim apud Graecos
ingenui quoque patrem enuntient nudo genetivo. Eapropter in titulis
Graece scriptis qui inveniuntur cives Romani adiuncto ad nomen
1) C. I. Att. III, 561: AExi^wg Koooovriog ITo.-iUov TojfiaTog. Alter n. 868 dedi-
catus Calvisiae Flaccillae KaXoveioiov Zaßeivov non hoc solo nomine dubitationibus
obnoxius est.
2) Bilinguis titulus Roraae repertus (inscr. Gr. Ital. et Sicil. n. 1674) Graece
ita conceptus: [Tmog 'Iov\hog Faiov 0aß. [l4QTaßdodT]]g i'iog , ßaoüJxog
^AQioßaq^äv\ov vicovog multis nominibus singularis est ; singularis item miles prae-
torianus Graece appellatus 'Id/uovg 'Aodjuov Svgög (1, c. n. 1661). Etiam a titulis
Latine scriptis legionariorum aliquoties abest vocabulum ßUits (exempla congesse-
rtint 0. Hirschfeld arcli.-epigr. Mitth. aus Oesterreich 4, 128 et Domaszewski
I.e. 5,203; adde titulos 1. c. 10, 236 et 15,47 (C. I. L. III 10877. 10881, vergl.
auch das. p. 2598 (Index) und Dessau zu Inscr. sei. 2246)).
3) In titulo Atinae in Lucania reperto (C. I. L. X, 388 = inscr. Gr. Ital. 666)
qui nominatur L. Manneius Q., item dictus tpvosi de MevexQdrrjg Arj/nTjrgiov Tgcd-
?uav6g quem locum tenuerit, quaeritur. Formula q^vasi de cum adoptioni propria
sit, peregrinus autem a cive adoptari non potuerit, fortasse hie accipienda est
de ingenuo Graeco redacto in servitutem civis Romani et ab eo manumisso.
Quod si per servitutem talem quodammodo fiduciariam et imaginariam civitas
Romana a peregrino adquiri potuit, formulae illi g)vosi Ö8 iusta excusatio paratur.
Videtur igitur titulus spectare ad gravissimam quaestionem, utrum apud Romanos
iure gentium civi Romano licuerit liberum hominem iuris peregrini suum facere,
de qua disputavimus ego Berliner Festgaben für Beseler p. 256 seq. (Ges. Sehr. 3, 2)
et nuper egregio acumine Mitteis Reichsrecht und Volksrecht p. 358 seq.
4) Exceptionem facit titulus Deliacus {Bull, de corr. Hell. 1884 p. 146):
, . . log Zsoovsihog Ai . . . [dji]eX£V&SQog xai Av?.o[g 2\£Qoveüuog JIo7i?.[iov dji]e?.€vi&s-
Qog [av]vjiAooi. Eiusdem fere aetatis est titulus urbanus hybridus (C. I. L. VI, 8247
= insc. Gr. Ital. et Sicil. 1781): Zä^ozog KXtodcog Asxöfxov XißeoxTvog.
5) Quamquam qui ibi quinto loco nominatur utrum ingenaus fuerit an
libertinus dubium est; nam huic condicioni cognomen Flacci parum convenit.
Civium Romanomm libertinorum appellatio Graeca. 551
genetivo solo quamquam possunt esse ex ingenuis, fortasse maiore
ex parte libertini fuerunt.
Sed consuetiido haec quamquam testibus titulis Deliacis ad ex-
tremum usque urbis saeculum septimum obtinuit, ad imperatoria
tempora non pervenit. Caesarum liberti Graece noii aliter appellari
potuerunt atque appellantur Latine^, et etiam in privatorum libertis
qui Romanas res tum moderabantur curam egisse videntur, ne liber-
tini laterent sub nominis forma apud Graecos ingenuos usurpata.
Gerte in titulis eins aetatis Graece scriptis quamquam libertini more
plane Romano nuncupati non admodum frequenter reperiuntur^, et
molestum additamentum in Graecis titulis plerumque omittitur,
nihilominus patroni civis Romani per genetivum solum expressi cer-
tum, quod ad hanc aetatem pertineat, exemplum nullum repperi.
Nam "lovXiog Aiadovuevdg 'lovXiov KovaSgäror äiieXEV'&eoog tituli
Messanensis (inscr. Graec. Ital. et Sic. 408) quamquam sine dubio
idem est atque Aiadot\uEvbg Avkov 'lovkiov Kovadodiov tituli Perga-
meni nondum editi mecum a Fraenkelio communicati *, nihil obstat
quominus hunc statuerit etiamtum servus.
Egimus de civium Romanorum apud Graecos appellatione;
Graeci ipsi quomodo nomina forment, explicabunt aliquando ad quos
ea res pertinet, nam quod sciam adhuc non satis explicuerunt. Hoc
apparet diversam admodum rationem Graecos Latinosque in nomini-
bus formandis secutos esse, scilicet ut uno verbo dicam, Romanos
curam egisse, ut hominum condicio civilis intellegeretur ex ipso
nomine pleno enuntiato, apud Graecos e contrario eam inde agnosci
non potuisse, fortasse adeo id eos egisse, ne inde pateret. Servorum
vocabula utraque natio differre voluit reditque omnino ad radicem
eandem, quod Graeci nomina servilia sumpserunt a vocabulis pere-
grinis Getae, Manii*, Midae similibusque ^, Romani autem libertos,
scilicet servos et ipsos, Graecanicis solis cognominibus uti voluerunt;
spirat ea consuetudo origine sua tempora praedatorum Antiatinorum
et sacrificia Argeorum, id est Argivorum. Sed neutra natio ita ad
1) Athenis (C. I. Att. III, 1434): 'Ag^eßtog Ueigaievg Kaioaoog &sov Hsßaatov
ojis/.svi&sQog. Roinae (inscr. Gr. Ital. et Sic. 1761) : Tt. KL 'Otpi^co ojisX. Kala,
Neapoli (1. c. 721) : M. Koy.xrjlog 2e[ßaoxov\ äjie/.ev^eoog Kak . . . Similia exempla
abiindant.
2) Athenis (C. I. Att. III, 1437 = C. I. L. III S. 7292): P. Annins P. l Saiyrus
II6nXiog''Avviog IIoji/uov djie/>ev&egog ZäzvQog. Puteolis (inscr. Gr. Ital. et Sic. 856):
'OxTaovia Faiov äuiE/.Ev&EQa Olxov^ievrj, Uovßkiog ^ovXoviog IJox'ßkiov a^sksv^egog
BldoTog. Plura cumulare nolui.
3) (Inschriften von Pergamon n. 290.) 4) (Manis?)
5) Strabo 7, 3, 12 p. 305.
552 Observationes epigraphicae N. XLVIII.
455 certam legem pervenit propter necessariam nominum varietatem et
mutabilitatem. Adsecuti id sunt Romani per genetivum ad nomen
adiunctum secundum leges ita certas et fixas, ut rei publicae spiritus
in ipsis vocabulis vivat et vigeat. N^udum genetivum admiserunt vel
retinuerunt Romani in solo marito, puto ad denotandum non tam
matrimonium quam manum. unde cum ea haec quoque genetivi
usurpatio mature in desuetudinem cessit. In viris nomine recte et
plene prolato distinguuntur servi, libertini, ingenui adiectis notis
s^ — L — F, praeterea spurii adiectis ad tertiam litteris sp, quae nota
deinde ex spurio filio per pudorem abiit in Spurii filium. E con-
trario apud Graecos civilis hominum diversitas cum eadem sit,
nominum ratione nequaquam declaratur. Genetivus nude adscriptus
ad nomen muliebre num possit de marito accipi, nescio; certe sol-
lemnis usus uxoris vocabulum enuntiat nomine formato ad hoc
exemplum (C. I. Att. III, 1474): Koivoj 'AgTe^uojvog A^)]vala, yvvi] de
Ar}valov. Hoc extra dubium est apud Graecos vel potius apud
omnes imperii Romani incolas iuris peregrini in servis dominum, in
libertis manumissorem, in ingenuis patrem pariter efferri per nudum
genetivum. neque ea consuetudo a lingua pendet: nani etiam in
peregrinorum titulis Latine scriptis frequenter invenitur genetivus ita
usurpatus et filii vocabulum additum a legitimo sermone etiam
Latino in peregrinis abhorret. Errant igitur qui ubicumque Graecum
nomen offenditur eo additamento instructum, id de ingenuo acci-
piunt, nani cum abunde constet etiam apud Graecos manumissionem
admodum frequentatam esse 2, nominum Graecorum forma eadem est
1) Intellego nomina servilia, ut scribuntur plene in titulis vetustioribus,
quäle est Phüodamus Völusi C. s., ubi extrema in scripto nomine respondent ei quod
in sermone est Gai por {Staatsrecht 3, 207). Aetate imperatoria ea in desuetudi-
nem abiit et servi plerumque ad nomen suum solum domini nudo genetivo ad-
scribunt. (Vergl. Oxe zur älteren Nomenklatur der römischen Sklaven, Rh.
Museum 59, 1904 S. 108 ff.)
2) Libertinorum ordinem distinguunt tituli Graeci complures. Ita exempli
causa Pergameni mortuo Attalo tertio libertatem adepti ut Jiagoiy.oig civitatem
tribuunt, ita rovg ex [t<5v] s^ehv&sQcov sub certis condicionibus pariter atque
servos regios {ßaodixovg) inter paroecos adscribi iubent (Fränkel pergam. In-
schriften n. 249 (Dittenberger Orient, inscr. 338)). Ulis ipsos libertinos compre-
hendi dubium non est, cum hi neque omitti potuerint neque servis regiis post-
haberi. In hac igitur civitate et libertini et ex libertinis oriundi non solum
civitate carebant, sed ne metoecis quidem accensebantur. Paullo diversa ratione
Ephesii post bellum Mithridaticura cives esse iusserunt tovg looxsXeTg y.ai jiaooi-
xovg y.al isoovg y.ai i^s?.sv&EQovg xal ^evovg qui contra regem arma cepissent,
omnes (Dittenberger n. 253 (ed. 2 n. 329)). Denique sie est in titulo eruderato
Cei vel potius Coressi (Dittenberger n. 348 (ed. 2 n. 522)): £oxim> xovg xe Tiolixag
€ivmm Romanorum libertinonim appellatio Graeca. — Laterculus cohortis etc. 553
in ingenuis et in libertinis, Quocum recte compones, quod Graeca
lingua patroni vocabulum ex Latino sermone adscivit, quamquam
aliqua manumissi hominis tuitio etiam Graeco iure sine dubio obtinuit.
Etiam condicio servitutis ficticiae ex manumissione sacra derivatae^
-et nothorum nota^, num apud Graecos aliquatenus determinatae 456
fuerint nomine, quaeri potest, neque opinor operam perdet, qui in
•eam rem data opera aliquando inquiret.
Denique Latinam et Graecam nominis formam qui comparat,
non dubitabit hanc pronuntiare longe vetustiorem neque exolevisse
^pud Graecos condicionum civilium discrimina externa, sed e con-
trario Romanorum sive prudentiam sive superbiam abiecta pristina
rerum ambiguitate cum civilitatis diluculo arte coniuncta ad deno-
tationem eam pervenisse, cuius partem supra tractavimus; nam
indolem eandem spirant in tribubus cognominibusque similia com-
plura alibi explicata. Hie quoque ut in aliis institutis non paucis,
exempli causa in exheredatione, Graeci antiquum usum retinuerunt,
Romani quae propria haben t ipsi invenerunt.
XLIX. Laterculus cohortis I. Lusitanorum a. CLVI.
Inter papyros nuper in museum nostrum ex Aegypto inlatas
cum Latinae perpaucae inveniantur, primarium inter eas locum tenet
ea quam photolithographice (infeliciter sane) expressam in tabula
adiecta proposuimus ^, infra subiecimus redactam ad formam solitam,
scripturarum duarum quadratae et usus quotidiani servata diversitate,
<ie qua infra dictum est*. In legenda papyro tam Carolus Zange-
meister me adiuvit confecto ad ectypum apographo quam Otto
Hirschfeld, quocum ipsum archetypum diligenter recognovi. Praeter
militum nomina quaedam reliqua quae quidem extant satis videmur
nobis expedivisse.
xai ovg -^ JiöXig XExXf}xev xal tovg /nsroixovg xai rovg djis?.sv^sQOvg öooi xa xsXij
Kpioovoiv slg Koorjoiav. Philippam regem Macedoniae temporibus Hannibalianis
notum est inter causas potentiae civitatis Romanae posuisse, quod apud Romanos
libertini cives fierent aliter atque apud Graecos (cf. Hermae vol. 17 p. 480 (Ges.
Sehr. 4 S. 52».
1) Hi sunt IsQoi in decreto Ephesiuo modo citato ante libertinos nominati.
A. Castricius tituli Deliaci lEQodovlog (C. I. Gr. 2327) rectius componetur cum iis
de quibus Franzius egit C. I. Gr. 11 1 p. 306.
2) 'Ajidrojo ad nomen adscriptum proprium est Aegyptiorum.
3) (Die Tafel ist hier weggelassen. S. jetzt Wessely Schrifttafeln zur
älteren lat. Paläographie (1898) n. 6 Taf. III.)
4) (Text jetzt auch Ägypt. ürk. aus den K. Museen zu Berlin II n. 696.)
554 Observationes epigraphicae N. XLIX.
458 I, 1 PRIDIANVM COH. I AVG. PR. LVS. EQ.
2 MENSIS AVGVSTI SILVANO ET AVGVBIXO COS. a. I5ft
3 QVAE HIBERNATVR CONTRA POLLO-
4 NOSPOLI MAIORE THEBAIDIS EX VIII
5 IDVS IVLIAS PONTIANO ET RVFi[no] COS. 131
6 PRAEFECTVS M. IVLIVS M. F. TRIBV
7 QVIR. SILVANVS DOMO THVBVRSI-
8 CA MILITARE GOEPIT EX IX KAL. MA-
9 lAS GOMMODO ET LATERANO COS. 154
10 LOCO AELI PVDENTILLI
11
12
13 PRIDIE KAL. SEPTEMBRES
14 SVMMA AD [pr] x KAL. -B-V
l.-^ IANVARIA[s ijx IS 7 VI DEC. III
16 EQ. CXIV DROM. XVIIII
17 PEDITES CCCLXIII
18
19 ET POST KAL. lANVARfAS ACCESSER.
-'0 FACTVS EX p[a]gAN0 A SEMPRO-|i
21 NIO LIBERALE PRAEF. AEGVPT.
22 Silvano et Augurin o cos. iss
23 Sextus Sempronius Candid[us] ex V kal.
24 Maias
25 REIEGTVS AB ALA e7 THRAC. DEC. I
26 MAVRETANIAE AD VIRCAM CHOR-
27 TIS
28 Yibio Yaro cos. 134
29 A. Flavius Vespasianus ex YI nonas
30 [MJartias
31 TIRONES PROBATI v[o]lVN- Villi
32 TARI A SEMPRONIO LIBERALAE
33 PRAEF. AEG. IN IS EQ. I DROM. I
34 in y Herculani Silvano et Augurino cos. i56
35 [Ap]olloni[u]s //is ex // nonas Maias
36 A[po]llo//// min////idibus ////
37 in 7 Marci^ eodem cos
38 Anubas^ Am -//i nonas
40 in 7 Gaiani [eodem] cos.
41 C. Sigillius Yal[e]n8 [
42 in 7 Semproniani eodem [cos.
43 Ammonius [
vacat pagina ima capax vv. 4.
1) (So, nicht Marsici, hat der Papyrus.) 2) (So, nicht Anuhis.)
Laterculus cohortis I. Lusitanorum a. CLVI. 555
II, 1 in 7 Gai[ani 459
2 C. lulius [
8 lanfuarias
4 Silvano et Afugurino cos. ise
Heraclammon Us[
6 nonas M[
7 in turma Artemid[ori
8 / i Hermacisapynif
9 Apriles [
10 in turma Salviani eode[m cos.
11 / ccinius Barbaiatis ex XY[
12 . kal. Maias
13 A(X.EPTI EX LEG. U TR. FORT.
14 DATI AB EODEM PRAEFECTO
15 AEGVPTI
16 in 7 Lappi Condiano et Maximo cos. 151
17 Valerius Tertius ex Villi [kja[l.]
18 Apriles
19 in 7 Candidi Torquato et luliano cos. us
20 Horatius Herennianus ex lY idus
21 !Xovembres
22 TRAXSLATVS EX COH. I. FL. CIL.
23 in 7 Candidi Comm[odo] et Pompeiano co[s.] ise
24 Mae^'us Marcellu^ [
25 ITEM TRANSLAt[
26 in 7 Lappi Severo [et Stloga cos. 141
27 C. Longinus Apoll[o
28 idus Feb[
29 in 7 8emproni[ani
30 Commodo et [Laterano? cos. 154?
31 Eros E[
32 ITEM FACTI [
33 in turma Arte[midori
34 Severo e[t Stloga cos. ui
35 /süon Petsireof
37 in turma S[alviani
38 Glabr[ione et Ilomullo cos. 152
deficiunt rersiis c. 3.
556 Observationes epigraphicae N. XLIX.
456 Litterarum deficientium ubi numerus determinari potuit, virgulis
// repraesentantur; praeterea ubi litterae videntur evanuisse, spatia
explevimus lineis curvatis — ~__. — I, 6 litterarum prae
et LI (in ivLivs) exigua vestigia supersunt. — 8 exIx papyrus; littera
I maior postea videtur inserta esse. ^14 inter ad et x formae minoris
(quod videtur pro interpunctione usurpari) intercidisse videntur litterae
duae, quae possunt fuisse pr. — fin. post -B- vestigium videtur adesse
litterae v — 15 de litteris 7 vi licet evanidis factis tamen nobis satis
constabat. — 20 sempro et numerus i separantur signo tali p. —
29 litterae ve parum certae. — 25 ei papyrus: corrigendum esse U
et linea supra notas ducta ostendit et res. — 26 virgam papyrus. —
29 litterae ve parum certae. — 36 versus postea adiectus. — II, 8
457 primae duae notae quid significent, parum apparet: speciem prae
se ferunt i (vel t) et fortasse vs contignatarum. Quod sequitur
HERMACiSAPYNi nou est dubium.
Cohortis I Augustae praetoriae Lusitanorum equitatae, cuius
laterculum papyrus haec exhibet. praeterea habemus titulos duos,
alterum Britannicum (C. I. L. YII, 1054 (Dessau 1425)) praefecti eins
cuiusdam, cuius nomen periit, castrorum collocationis nullum indicium
suppeditantem, alterum (C. I. L. III, 12 cum add. 6626 (Dessau 617))
ipsorum castrorum cohortis eins extructorum ad Hieraconpolin The-
baidos a. p. Chr. 288 imperante Diocletiano. Ibidem (nam in theracon
quod traditur nomen oppidi illius latere dudum intellectum est) ean-
dem constitisse sub duce Thebaidos imperante Arcadio ostendit
Notitia dignitatum (Or. 31, 58). lam edocemur papyro hac cohortem
eam inde ab a. 131 lul. 8 castra habuisse item in Thebaide, sed loco
longe ab illo remoto inter Thebas et Syenen ContrapoUonospoU maiore,
ut hie legitur, rectius contra Apollonospolin maiorem, ubi secundum
eandem Notitiam quarto p. Chr. saeculo exeunte castra habuit ala
prima Francorum (contra Äpollonos 31, 51^, cum in ipso oppido
(ApoUonos superioris) tenderet legio secunda Traiana. Anno p. Chr. 130
cum Hadrianus Thebaidem peragrarit^, castra illa tum fieri iusserit
necesse est. Mansisse cohortem in iisdem ad a. certe 156 item
papyrus declarat, neque inde translata videtur esse ante Diocletia-
num. Papyrus utrum ex his partibus prodierit an casu aliquo delata
sit Arsinoen, unde veniunt nostrorum museorum papyri pleraeque,
ignoratur.
1) Memnonem audivit imperator cum comitibus suis a. 130 mense Novembri.
Dürr Hadrians Beisen p. 63. (Wilh. Weber Untersuchungen zur Geschichte
Hadriane p. 256.)
Laterculus cohortis I. Lusitanorum a. CLVI. 557
Cohortem I Flaviam Cilicum equitatam, quam item tum in
Aegypto castra habuisse papyrus (II, 22) ostendit, novimus ex titula
C. I. L. IIL 6025 (Dessau 2615) circa annum 140 stetisse ad Syenen,
non longe igitur ab Apollonospoli maiore. Cohortis eiusdem tribunus ^
a. 118 institit metallis montis Claudiani (C. I. Gr. 4713/') eiusdemque
praefectus secundum papyrum Arsinoiticam ineditam, cuius copiam
mihi fecit Wessely, a. p. Chr. 123 de hereditate quadam a praefecto
Aegypti iudex datus sententiam tulit^. Cohors I Cilicum quae
amio 134 pars fuit exercitus Moesiaci (C. I. L. III p. 877 D. XXXIV;
cf. C. I. Gr. 3497 (Dessau 8853)) diversa fuerit necesse est.
Tertiae cohortis item Aegyptiacae nomen periit II, 25.
Legionem II Traianam fortem, cuius papyrus II, 13 meminit,
secundo saeculo solam praesedisse Aegypto notum est.
Extra Aegyptum quae consisteret papyrus nominat alam II Thra-
cum Mauretaniae ; haec enim sine dubio significatur I, 25. 26, quam-
quam librarius pro numero 0 errore posuit e1. Eins alae et tituli
potissimum reperti in Mauretania non pauci meminerunt^ et quae
prodiit ibidem in urbe Caesarea nuperrime lex de veteranis data a
Traiano a p. Chr. 107 inter alas in ea provincia consistentes recenset 460
II Thracum Attgustam p(iam) f(idelem)^. Augustae vocabulo ante
numerum collocato utitur etiam in titulis C. I. L.YI, 1625 a. VIII, 9358
(Dessau 2738).
Militum nomina perscripta haberi apud duces hrevibus vel hrevi-
culis qui dicuntur testantur biographus Alexandri c. 21: milites suos
sie uhique scivit, ut in cvhiculo haheret breves et numerum et tempora
militantum [continentes?] et Rufinus adv. Hieron. 2, 36: si quis accepto
hreviculo, in quo militum nomina continentur, nitatur inspicere, quanti
ex militibus super sint, quanti in hello ceciderint et requirens qui in-
spicere missus est propriam notam ... B ad uniuscuiusque defuncti
nomen adscribat et propria rursus nota superstitem signet. Vegetius
cum idem vocabulum latiore significatione usurpet (2, 19: cotidianas
. . . vigilias . . . vicissim milites faciunt . . . nomina eorum qui vices
suas fecerunt brevibus inseruntur; qu^ndo qui commeatum acceperit
1) (Centurio, s. Dittenberger Orient, inscr. 678.)
2) (S. jetzt Ges. Sehr. 1 S. 446 ff.)
3) Cf. huius Eph. vol. 5 p. 187. Ex titulis in Mauretania repertis numerum
habent C. VIII, 9358. 9390, Bull, de la Gaule ^ p. 91 et 4 p. 63 (C. I. L. VIII
S. 21024. 21030); multi alii eum omittunt. Flavia cum in nullo reperiatur, non
ita litterae papyri ei corrigendae sunt.
4) Legem eam nondum factam iuris publici missam sibi a professore Alge-
riens! Waille et ab eo mox edendam mecum communicavit socius noster Renatu»
Cagnat. (S. jetzt C. I. L. III S. p. 1973 (dipl. n. XXXVI) = Dessau 2003.)
558 Observationes epigraphicae N. XLIX.
vel quot dierimi, adnotatur in hrevibus)^ indicem militum sie ut ad
numerum accesserunt institutum matriculam appellat (1, 26: produ-
cendi . . tirones sunt semper ad campum et secundum matrictdae
ordinem in aciem dirigendi. 2, 5: victuris in cute punctis milites
scripti cum matriculis inseruntur iurare solent. 2, 7: principalium
militum .... nomina ac dignitates secundum praesentes matriculas
indicahö) memineruntque matricularum militarium etiam constitutio-
nes (C. lust. 6, 21, 16). Eius matriculae tamquam supplementum est
index is quem tenemus, scilicet proficiscens a statu cohortis qui fuit
k. lan. a. 156, sed respiciens item ad eum qui fuit k. Sept. amii
praecedentis, recenset milites qui accesserunt ad mensem Maium
usque anni illius; dies enim postremus qui nominatur est I, 35
. . nonas Maias. Quadrimenstre tempus, quod ita significatur, pendet
omnino a stipendio militari a Caesaris inde tempore ter in anno
numerato (Marquardt Staatsverw. 2, 96), scilicet k. lan. et k. Mai. et
k. Sept. A stipendii quadrimenstri solutione pendent rursus tributo-
rum illationes per menses quaternos (C. Th. 11, 1, 15 ibique Gotho-
fredus) et quadrimenstrui hreves (C. Th. 11, 25) cum erogatione mili-
tari coniuncti etiam ea aetate, qua in re militari annona pecuniae
substituta tres numerationes illae stipendiariae fieri desierant.
De universa ordinatione cum liqueat, in singulis ad coniecturas
redigimur. Indicem militum in cohortem adsumptorum incipere a
k. lan. consulibus Silvano et Augurino ostendit I, 19, itaque iidem
consules I, 2 non sunt iungendi cum eo quod praecedit pridianum
coJiortis mensis Augusti^ sed pertinent haec ad exordium statum
cohortis definiens. Vocabulum illud sie usurpatum novum est;
signifieat opinor matriculam cohortis stipendii solvendi causa quinto
quoque mense ita perscriptam, ut demerentur dimissi mortuive, ad-
derentur adlecti. Ita singulis annis matriculae ternae fiebant appel-
latae ut videtur pridianum mensis Ap)rilis, pridianum mensis Augusti,
pridianum mensis Decembris; habemus auctarium ad pridianum mensis
Decembris adscriptum. Status cohortis quod non repetitur, ut ex-
461 peetamus, ex pridiano proxime praecedenti, sed ex pridiano mensis
Augusti anni non enuntiati, eo opinor explicatur vel certe excusatur,
quod locus et praefectus iidem fuerunt inde a pridiano mensis Augusti
facto anno 154, scilicet mutato tum praefecto. Nam index factus
a. 154 Apr. 30 aliter concipiendus fuit, at inde ab a. 154 Aug. 31
idem mansit, itaque librarius hanc exordii partem ex eo libello in
posteriores totidem verbis transtulit ipsa inscriptione retenta. Indicem
scriptum esse non secundum temporis ordinem, sie ut milites singuli
in numerum referebantur, sed uno tenore mense Maio anni 156 vel
Laterculus cohortis I. Lusitanorum a. CLVI. 559
paiillo post inde efficitur, quod primo loco positus miles tempore fere
«xtremus est receptus Y k. Mai. (I, 23) et confirmat universus libelli
habitus et duarum quoque manuum diversitas, scilicet alterius rubricas
scribentis maiusculis, alterius in spatiis vacuis relictis scribentis sin-
gulorum hominum nomina diesque militiae coeptae. Tenemus igitur
indicem tironum aliove modo in cohortem receptorum paratum ad
recensum eorum faciendum praefecto mox fortasse adventuro et sie
«xpletiim tum opinor, cum cohortales novos inspiciebat tironesque ad
sacramentum adigebat.
Praefectum Aegypti Sempronium Liberalem praeterea quod
sciam ignotum papyrus passim nominat (I, 20, 32. II, 14^). Milites
omnes tam lecti quam voluntarii probantur non a cohortis praefecto,
sed ab ipso, et ipse quoque ex alio numero in alium milites transfert.
Praefecti cohortis duo nominantur et ipsi pariter praeterea ignoti,
Aelius Pudentillus et qui die Apr. 22 a. 154 ei successit et ad Maium
<3erte a. 156 in officio mansit M. luUus M. f. trilni Quir. Silvanus
domo Thuhursica^. Tam tribus vocabulum adiectum quam domus
enuntiata scriptorem produnt Latini sermonis non satis gnarum.
Nam tribus ita expressae unicum praeterea exemplum reperitur inter
^a quae solita diligentia composuit Kubitschek (de Rom. tribuum
origine p. 30), scilicet tituli Africani C. I. L. YIII, 1224; reliqua enim
eo excusantur, quod in iis tribu collocata loco insolito ellipsis legi-
tima excluditur. Domus autem ut saepissime ponitur in titulis mili-
tum centurionumque , equester ordo senatorium utpote municipiis
-exemptum in nomine formando domum tacentem (Staatsrecht 3
p. 887^ in ea re plerumque imitatur^. Potest quidem opponi causa
1) (Jetzt auch aus mehreren anderen Papyri (vergl. Prosopogr. imp. Rom. III
p. 196 n. 269; Cantarelli serie dei prefetti d' Egitto p. 53) und einer Inschrift
{Lefebvre bull, de la soc. archeologique d'Alexandrie II n. 11, 1909 p. 296)
bekannt.)
2) lulius Silvanus Mdanio proc. Aug. nominatus in titulo Lugdunensi
(Boissieu inscr. de Lyon p. 17 (C. I. L. XIII 1729)) sine dubio diversus est.
8) Leges de praemiis veteranorum ut in gregalibus domum constanter
«nuntiant, ita tribunis praefectisque rarissime eam adscribunt. Inter titulos
urbanos ordinis equestris in sexto corporis volumine compositos unicus qui
■domum adscriptam habeat est n. 1622 eques Romanus annorum XX domo lulia
Concordia. In titulis provincialibus equites Romani plures reperiuntur domum
enuntiantes, ut sunt in Britannicis Q. Fetronius Q. f. Fab. Urhicus ex Italia domo
Brixia (C. I. L. VII, 704) et Aemilius Cnspinus natus in prov. Äfrica de Tusdro
(ib. n. 344) et duo quos mihi suppeditavit Hirschfeldius , L. Cominius Vipsanius
Salutalis domo Borna Ilipae (C. I. L. II, 1085) et Tih. Aniistius Fausti fil. Quirina
Marciamis domo Cireina Lugduni (Boissieu p. 269 (C. I. L.XIII 1680)); sunt tarnen
rari et ipsi.
560 Observationes epigraphicae N. XLIX.
legitima deficiente equiti Romano domum recte adscribi et eam
462 omissionem in abusu potissimum versari; sed tarnen huiusmodi
librarium magis crediderim contra consuetudinem receptam pecca-
visse quam legitima severitate nomen praefecti enuntiavisse. —
Thubursicum quoque indigenis oppidum potius dicitur quam Thubur-
sica. Eius nominis oppida duo fuerunt; sed Thubursicum Bure pro-
vinciae proconsularis cum in tribu Arnensi censeatur (Kubitschek
imp. Rom. trib. discr. p. 148) neque rem publicam habuisse videatur
ante Severum (CLL. VIII p. 173), praefectus is de quo agitur ortus
sit necesse est ex Thubursico Numidarum, quod utrum Papiriae an
Quirinae adscriptum fuerit cum ambigatur (Kubitschek 1. c. p. 158),
iam papyrus litem decidit.
Cohors de qua agimus quingenaria fuit et equitata; homines
quot in ea fuerint k. lan. a. 1 56 et quomodo distributi, explicatur ita.
I, 13—17:
centuriones
VI
dec(uriones)
III
eq(uites)
CXIV
drom(edarii)
xvmi
pedites
CCCLXIII
summa
DVi
Centuriones sex in cohorte fuisse inde confirmatur, quod tot deinceps
nominantur, scilicet Candidus II, 19. 23 — Gaianus I, 40. LT, 1 —
Herculanus I, 34 — Lappius 11, 16, 23 — Marcus I, 37 — Sem-
pronianus I, 42. II, 29. Decuriones praeter eum qui est inter ad-
lectos I, 25 nominantur duo Ärtemid[orus] II, 7. 33 et Salvianus
n, 10, 37.
In titulis cum eiusmodi enumerationem nuUam habeamus, auetor
de munitionibus castrorum c. 27 de eadem ita exponit: habet cohors^
equitata miliar ia centurias X peditum, equites CCXL (traditur 77 X
aequites ped. ccxl.)^ turmas decuriones .... et post alia: cohors equi-
tata quingenaria habet centurias F/, reliqua pro parte dimidia, Nu-
merum qui excidit turmarum sive decurionum conieci esse VIII (ia
hac ephemeride (epigraphica) vol. 5 p. 31 sive C. I. L. III S, 6760)
propter titulum Ancyranum, in quo post verba [e]t decuriones legun-
tur nomina quattuor, sequitur deinde coh. II Hispanor.; nam cum.
copula ostendat praecessisse centuriones, necesse est ibi intellegatur
cohors equitata eaque propter numerum decurionum non miliaria.
1) Elementi V post -B- vestigium adest evanidum; reliqui numeri omnes
satis certi sunt.
Laterculus cohortis I. Lusitanoium a. CLVI. 56 {
Ttaque quingenariae cohorti hie tribuuntur decuriones IUI isque
numerus recte convenit equituui numero CXX; uaui turma equitum
tarn in legione quam in ala quingenaria hominum est XXX^ neque
quod sciam usquam minor eins numerus reperitur. Oblocutus his
Domaszewskius in editione libelli pseudohyginiani p. 50 numerum
supplevit X2, propterea quod papilionum numerus CXXXYI cohorti 463
miliariae adscriptus ita conveniat cum numero peditum DCCLX
tendentium per denos homines papilionibus LX et equitum CCXL
tendentium per homines senos et centurionum decurionumque haben-
tium papiliones singulos (76 + 40 -j- 10 -f 10); sed papilionum distri-
butio tota in coniectura posita est (cf. c. 28). lam papyrus haec
meam ordinationem confirmat; nam tres decuriones cum scribat fuisse
k. lan., quartum locum vacantem explet adlectus ex ala II Thracum
(I, 25).
Xumeri tarn equitum, si dromedarios comprehendimus, quam
peditum legitimos non multum, sed tamen exceduut; cohors quin-
genaria cum habeat pedites CCCLX, equites CXX non computatis
centurionibus sex et decurionibus quattuor, veri numeri cohortis
huius k. lan. a. 156 fuerunt peditum CCCLXIII, equitum et drome-
dariorum OXXXIII. Aucti numeri ad adcrescentes in castris natos
etsi possunt referri, magis crediderim hac aetate eos nondum matri-
culis insertos fuisse et cogitandum esse de supernumerariis, quales
per omnia corpora passim offenduntur.
Dromedarios paucos in cohorte Aegyptiaca equitata turmis equi-
tum insertos esse (dromedarius is cuius mentio fit I, 33 in turma fuit
aut Artemidori II, 7 aut Salviani II, 10) non mirabimur et facile id
conciliabitur cum improbatione usus bellici camelorum apud Vege-
tium 3, 23. Alas dromedariorum tres, quas in Thebaide Xotitia
recenset (Or. 31, 48. 54. 57), cognomina ostendunt constituta esse
aetate Diocletiana.
Leges exercitus supplendi, quales obtinuerunt apud Romanos
raedio saeculo p. Chr. secundo, hoc indice vivida luce illustrantur.
Qui adleguntur cum originem adscriptam non habeant, ad
Aegyptum ducunt et nomina quorundam, ut Anuhis (I, 38), Ammo-
nius (I, 43), Petsireo . . (II, 35) coniunctum sine dubio cum noto
vocabulo Aegyptiaco Uerooigig, et ipsum de origine silentium; deni-
1) Marquardt Staatsverw. 2^, 348. 471. Accedit turma equitum singularium
(CLL. VI, 225). Turma alae miliariae maior fuit hominibus mille (quem
numerum diserte auctor enuntiat) distributis in turmas quattuor et viginti.
2) (In der Schrift 'die Anlage der Limeskastelle' (Heidelberg 1908) S. 6 hat
Domaszewski seinen Widerspruch aufgegeben.)
MOMMSEN, SCHR. Vm. 36
562 Observationes epigraphicae N. XLIX.
que cam milites imperante Marco receptos in legionem Alexandreae
castra habentem ad unum omnes origine Aegyptios fuisse ostenderit
titulus C. I. L. III S, 6580, niulto magis cohortes in Aegypto consi-
stentes supplementis indigenarum solis usae sint necesse est. Milites
auxiliarii cum solum ethnicum adsumant itaque ad omnes hoc later-
culo comprehensos eadem origo natione Aegyptiiis perveniat^, perae-
que omissa est.
Ad militum condicionem civilem quod attinet, quatenus nominum
forma de ea edocemur, ne tirones quidem omnes peregrini im-is
fuerunt, exempli causa qui primo loco nominatur (I, 29) miles factus
ex pagano, tribus nominibus civilibus appellatur A. Flavius Yespasia-
nus; accedunt translati in cohortem ex legione II, 13 — 21. Itaque
vetusta ordinatio, secundum quam civis Romanus non merebat inter
464 auxilia^, medio saeculo secundo certe aliquatenus infracta fuit.
Respondet id omnino mutationi formulae in missionibus usurpatae ei,
quae coepit inter a. 138 et 145, id est a primis annis imperatoris
Pii, redit autem, ut recte monuit Hirschfeldius, ad instituta Hadriani;
nam post quinque et viginti stipendia emerita demum mutatio illa in
missionibus effectum habere potuit. Scilicet cum auxiliariis ad illum
usque annum omnibus civitas Romana tribueretur, inde ab anno
certe 145 clausula inseritur qui eorum non haherent, et erravi ego,
cum dixi licet dubitans posse id fortasse restringi ad solos auxiliarios
post probationem ante missionem civitate Romana donatos. Immo
iam videmus Hadrianum constituisse, ut cives Romanos non solum
qui sponte se offerrent, in auxilia recipere liceret, sed etiam legere;
is enim quem supra attulimus ad hoc genus militum pertinet^.
Milites qui accesserunt per quinque menses primos a. 156, alii
tirones sunt lectus unus (I, 20 — 24), voluntarii novem (I, 31—11, 12),
alii translati ex corporibus militaribus aliis, scilicet militia mutata
poenae causa unus (I, 25 — 30), translati ex legione duo (II, 13 — 21),
ex cohorte alia unus (II, 22 — 24), ex numero qui excidit duo
1) Militem alarium vel cohortalem Aegyptium quamquam adhuc nullum
habeamus originem enuntiantem, classiariorum tituli (Eph. V p. 196) id ethnicum
solum fere agnoscunt. Auxiliarii si qui fuerunt ex Alexandria Paraetonio Ptole-
maide oriundi, ne bis quidem civitatis vocabulum adscribi debuit, cum in auxiliis
ethnicum requiratur (Hermes 19, 25 (Ges. Sehr. 6, 43) seq.).
2) Exposui de ea in Hermae vol. 16 p. 461 seq. (cf. vol. 19 p. 40) (Ges. Sehr.
5, 404. 6, 57).
3) (So auch C. I. L. III S. p. 2014^. Aber der später gefundene Papyrus
Oxyrhynchus VII n. 1022 bezeugt die Einstellung von Rekruten, die römische
Bürger waren, in eine Auxiliarkohorte schon für das J. 103; vergl. Wilcken
Chrestomathie S. 536.)
Laterculus cohortis I. Lusitanorum a. CLVI. 563
(11, 25—31): extreinum genus ite^n facti . . . (II, 32—38) quo per-
tineat, nescio. Militibiis ex ipsis castris oriundis, quorum ea aetate
numerum non exiguum fuisse constat^ formula parum convenire
videtur, potueruntque ii aut inter voluntarios recenseri aut inter
lectos. — Ad singulos milites adscriphis est annus et dies, quibus
factus sit, quos dies in tironibus supra dixi comprehendi anni 156
mensibus quinque primis; translatis adscribitur dies anni cuiusdam
praecedentis. Cetemm in hisce diebus cum propter litteras hie illic
evanescentes tum propter neglegentiam scribentis (ut II, 4 repetuntur
consules praeter consuetudinem) minora quaedam dubia remanserunt.
Inter tirones unum reperiri lectum, voluntarios novem confirmat
quod ait qui de re militari scripsit imperante Severo Arrius Menan-
der (Dig. 49, 16, 4, 10): plerumque voluntario milite numeri supplentur,
ubivis in commentariis eis distinguens inter lectos et voluntarios 2.
Pagani vocabulum opponitur militi in papyro ita ut apud Tacitum^
et Plinium* aliosque auctores passim.
Militiae mutatio inter poenas militum et alibi memoratur (Mar-
quardt Staatsverw. 2^, 572) et ponitur ab Arrio Menandro^. Reiectus 465
quod item fit decurio quamquam mirum est, recte sumi poterit eum
etiam in ala illa eodem loco fuisse et poenam ei inflictam eo se
continuisse, ut decurionatum retineret, sed ex ala transferretur in
€ohortem. Alarii equites quantopere eminuerint super cohortales,
ostendit quod ait Hadrianus in oratione Lambaesitana (C. YIII, 2532)
adloquens equites cohortis YI Commagenorum: dif fidle est cohmiales
equites etiam per se placere, difficüius post alarem exerdtationem non
displicere: dlia spatia campi, alius iaculantium numerus, frequens
dextrator, cantahricus densus, eqtwrum forma, armorum cultus pro
stipendi modo. Potuit addi alia disciplina. Scilicet quod iam in
papyro legimus alarium reici ex ala ad virgam cohortis explicant
Livius ep. 57: (Scipio Africanus minor) quem militem extra ordinem
1) Hermes 19 p. 10 (Ges. Sehr. 6, 29).
2) Dig. 49, 16, 4, 1 : ad bestias datus si profugit et militiae se dedit, . . . capite
puniendusest, idemque observandum est in eo qui legi se passus est. 2: In insulam
deportatns si effugiens militiae se dedit lectitsve dissimidavit , ca/pite puniendus est.
3 : tempoi'arium exilium voluntario militi insvlae relegationem adsignat dissimidatum,
lecto (sie videtur seribendum pro dissimulatio) perpetuum exilium. 9: qui post
deseiiionem in aliam militiam nomen dederunt legive [se\ passi sunt . . . militariter
puniendos. Similiter Traianus apud Plin. ep. 30: refert voluntarii se obfulerint
an lecti sint vel etiam vicarii dati.
3) bist. 1, 53: inter paganos corruptioi' miles cet.
4) ad Trai. 866: et milites et pagani.
5) Dig. 49, 16, 3, 1. 16 (Modestinus, nicht Menander).
36*
5(54 Observationes epigraphicae N. XLIX.
dej^rehendit , si Romamis esset, vitihus, si extraneus, mrgis cecidit et
qui vitam scripsit Alexandri c. 5 1 : si quis (militum) de via in alicuius
possess'ionem deflexisset, pro quuUtate loci aut fustibus subiciebatur in
compectu eius aut virgis; ubi qiialdas loci ipsum est opinor discrimen
inter militem legionarium vel alarium vite fusteve castigandum et
cohortalem virgis subiectum. Mansit igitur quae observabatur libera
etiamtum re publica militis civis militisque peregrini in castigatione
diversitas, sed ita, ut alarius legionario aequiperaretur et solus
cohortalis servili flagellationi ^ subiaceret. Idem discrimen obtinuit
Alexandreae inter Graecos et Aegyptios^. Traxerunt igitur Romani
consuetudinem eam a disciplina Macedonica; scilicet imperatores
Romani postquam auxiliaribus talibus uti coeperunt, quales secundum
instituta Alexandri servilibus verberibus afficiebantur, in iis casti-
gationem eam retinuerunt, a civibus procul habuerunt.
Translatio denique, qualis in papyro hac reperitur, plane nova
procedit. Translationem ex numero altero in alterum saepissime
memorant lapides in centurionibus, quippe qui in processu plerum-
que cum loco numerum mutent. Gregales e contrario quamdiu
merent caligati, in eodem numero permanere non solum ostendunt
silentio suo tituli permulti, sed ubi mutant, id extra ordinem fieri
indicat fere formula in sollemni centurionum mutatione non usitata^
translatits ex numero illo in illum. Exempla numeri mutati ante
acceptam vitem quae mihi praesto sunt (neque enim data opera con-
quisivi) subieci.
1. Legionarios translatos in praetorium composuit Bohnius
466 {Heimath der Prätorianer p. 1 1 seq.). Eiusmodi processus cum post
Severum legitimus factus sit, translatus vocabukmi in titulis iis raro
usurpatur.
2. Alarios relatos inter equites singulares composui ego in
Hermae vol. 16 p. 462 (Ges. Sehr. 5, 406).
3. Legionariorum translatorum in legionem aliam exempla ali-
quot reperiuntur exauctorata imperante ut videtur Elagabalo legione
1) Macer Dig. 48, 19, 10 pr,: ex quihus causis Über fustibus caeditur, ex his
servns flagellis caedi . . . iiibetur. Callistratus Dig. 49, 14, 12: verberibus sermlibus.
Constantinus C. Th. 9, 12, 1: si virgis aut loris serviim dominus adflixerit cum ad-
DOtatione Gothofredi.
2) Philo in Flaccum 10: twv f^iaoxlycov eioi diacpogal öiaxexQifxsvai xaza zip^
jio/uv JiQog rä xibv xvmeodai f^is/J.ovrcov d^icbfiaza' zovg fiiv yaQ Alyvnziovg hsgaig
/iiaoziCso&ai ovußeßtjHS xai Jtgog izsQcov, tovg Sk 'J/.s^avögeag ojidd^aig xai vjiö ojia-
ßrjfjpÖQCDv 'Jls^m'ÖQswv,
8) Exceptionem facit fortasse titulus C. I. L. VI, 2899, nisi praeferimu^
centurionis notaui superscriptam esse ad emendandum vocabulum tralati.
Laterculus cohortis I. Lusitanorum a. CLVI. 565
III Gallica militibusque eius receptis in III Augustam (C. I. L. YIII
p. 1074, cf. III n. 208 et Henzen bull. deW Inst. 1865 p. 52). Accedit
titulus Alexandreae in Aegypto repertus (Bevtie arch. ser. 3 vol. 18
a. 1891 p. 339^) militis legionis II Traianae Gertnanicae fortis Antoni-
nianae tralati ex legione III Augusta pia vindice et alter Tarraconensis
(0. 1. L. II, 4154) miliris jwohati in leg. VI ferrata, translati frum(en-
tari) in leg. VII g. p. f.
4. Cohortalem auxiliarium translatuni in legionem non inveni
nisi unum C. Y. 898 ex (cohorte) Claudia tniliarense translatuni in
l(egionem) Au(giistam ?).
5. Cohortales urbanicianos translatos in praetorium composuit
Bohnius 1. c. p. 12 not., adnotans militum eorum numero quattuor
duos ''C. IX, 5839. 5840. X, 3733) promotos esse imperante Hadriano
eundemque secundum sententiam servatam a Dositheo c. 2 similem
promotionem tironem sperare iussisse, tertium quartumque (C.IX. 5650.
XI, 20) nihil obstare quominus ad eadem tempora referantur.
6. Militem ex cohorte urbana una translatum in urbanam alte-
ram reperies C. IX, 5839. 5840 (Dessau 2084. 2085).
7. Yigil translatus in praetorium est C. YI, 2780 (Dessau 2087)
(cf. Staatsrecht 2^, 1057).
8. Yigil translatus in cohortem urbanam est C. X, 3880 (Dessau
2171), de quo titulo non recte iudicavit Cauer eph. ep. 4, 469.
Haec mutati numeri exempla quamquam sine dubio qui data
opera quaeret aliis additis augebit^, de ipsa re iam satis constat.
Scilicet manet gregalis communi iure in numero suo. donec aut ex-
auctoratur aut vitem accipit; numerum mutat nonnisi extra ordinem
et ita fere. ut transeat in militiam ordinis superioris. At in laterculo
de quo agimus Aegyptiaco milites recensentur pro re complures
translati alii ex cohorte auxiliaria in auxiliariam alteram , quae
numeri permutatio componi poterit cum ea quam supra tertio quin-
toque loco recensui, alii adeo in cohortem auxiliariam e legione,
cuius translationis similem nullam praeterea repperi; neque enim recte
comparabuntur rari et ipsi gregales legionarii in cohortem alamve ita
translati, ut ibi fiant sesquiplicarii decurionesve vel centuriones^, nam
1) (C. I. L. III S. 12057 (14130) = Dessau 2319.)
2) (Ein ovEToavög, f^israre&eig eig ä).a(v) BovxovxUor: Aegypt. Urk. des Berlin.
Mus. I 4; zu welchem Korps er früher gehörte, gibt der Veteran nicht an. —
Eine Versetzung aus einer Auxiliar-Kohorte in eine andre, die aber anscheinend
einen Centurio betrifft, in der numidischen Inschrift Cagnat Annuaire 1900 n. 197
(Revue archeol. 1900 II p. 510) = Dessau 9173.)
3) Composuit eos Domaszewskius arch.-ex>igi\ Mitth. aun Oesterreich 10 p. 21.
Ita M. Annius M. fil. Quir. Martialis imperante Traiano ex milite legionis III Aug.
566 Observation es epigraphicae N. XLIX.
467 legionarios duos translatos in cohortem Lusitanorum ibi quoque gre-
galium locum tenuisse inde colligitur, quod utrique adscribitur cen-
turia. Minuitur aliquantum difficultas eo quod supra vidimus hae
aetate cives Romanos tarn in auxiliis meruisse quam in legione;
nihilominus legionariorum et auxiliariorum condicio ne sie quidem
exaequata est. Itaque fortasse eiusmodi translatio propria fuit exer-
citus Aegyptiaci non uno nomine a reliquis recedentis.
In usu militari Latinam linguam per Universum imperium solam
admissam esse^ papyrus haec in extrema Thebaide conscripta con-
firmat. Scripsit eam sine dubio cohortis illius librarius usus pulcher-
rimis litteris quadratis; nomina militum deinde inseruit praefectus-
Aegypti aut sua manu aut, quod magis crediderim, apparitoris cuius-
dam, minusculis non minus certis et claris. Neque tarnen desunt vitia
cum orthographica (ContrapoUonospoli I, 3 — Sextiis praenomen per-
scriptum I, 23 — Liheralae I, 32^ tum sermonis, ut sunt hibernatur I, 5
pro deponenti usurpatum, et formula eodem cos. I, 37. 40. 42. II, lOy
ubi requiritur pluralis, item de quibus supra p. 560 dixi additum tribu
praeter consuetudinem et domus enuntiata in viro ordinis equesti'is.
factus est dupliciarius et mox deeurio alae Pannonioruui, deiude centurio legio-
narius (Dessau 305). Titulus Carnuntinus (Dessau 4311), quem 1. c. intei-pretatus
est Domaszewskius, non magis recte eomparabitur; nam inter mil. leg. XIIII
g. et optionem o[cta]v[a] pr(incipis) pr(ioi'is) quae interponuntur officia Ulrrarius
numeris, ciistos armornm, signifer recte Domaszewskius negavit ad auxilium ali-
quod trahenda esse.
1) Cf. Hermes vol. 19 p. 22 (Ges. Sehr. 6, 40).
III.
Commentaria ludorum saecularium Cjuintoriim
et septimorum.*)
I. 225
Commentarium ludorum saecularium quintorum
a. u. c. DCCXXXYIIi.
Ludorum saecularium imperante Augusto anno u. c. 737, ante
Chr. 17 C. Furnio C. f., C. lunio C. f. Silano cos. celebratorum notitiam
subministraverunt adhuc nobis oraculum Sibyllae, ad quod facti sunt,
servatum apud Phlegontem (macrob. 4) eiusque compilatorera Zosimum
(bist. 2, 6), deinde Carmen tum cantatum factum ab Horatio, tum
actorum fragmenta quaedam (C.I. L. YI, 877&), item nummi quidam
*) (Ephemeris epigraphica VIII (Heft 2, 1891) p. 225-301. — Von dem
Kommentar zu den Akten der Säkularfeier des Severus ist hier nur ein kleiner
Teil wieder abgedruckt, s. unten S. 626 A. *; über das *Auctarium' eph. ep.
p. 303— 309 s. ebenda.)
1) Commentarium acta saeculana quinta illustrans prodiit primum iussu
academiae regiae Lynceorum, quae est Romae, in raonumentis antiquis cura
eorum editis vol. 1 fasc. 3 (1891) p. 617—672 forma eadem fere, qua hie
repetitur.**) De effossionibus a m. Sept. a. 1890 ad Martium sequentis factis,
quae tani haec acta quam Severiana nobis restituerunt, ibidem exposuerunt
F. Bamabei et D. Marchetti. lidem adiecerunt imaginem actorum typis maius-
culis expressam ad archetypum accurate. Octo horum actorum fragmenta item-
que nonum olim eruderatum servatumque hodie in museo Vaticano (C. I. L.
VI, 8776) quem locum in cippo integro tenuerint, ostendit tabula ibidem p. 607
et intellegitur item ex ea quae sequitur textus editione.
**) (Von diesem ersten Druck des Mommsenschen Kommentars zu den
Säkular-Akten des Jahres 737 unterscheidet sich der hier wiederholte zweite in
der Tat nur durch eine verschiedene Fassung der auf die Auffindung der Inschrift-
reste bezüglichen Bemerkung S. 569, die durch die Weglassung des dort voraus-
gehenden Berichtes Barnabeis veranlaßt war, und durch den wiederholten
Hinweis auf die Nachvergleichung Hülsens und Vaglieris. — Auf die Säkular-
Akten des J. 737 bezieht sich auch der unten S. 602 A. 2 erwähnte Vortrag
Mommsens.)
508 Acta ludorum saecularium.
in eorum ludorum memoriam proximis annis cusi^, denique quae de
iis rettulerunt Augustus ipse in monumento Ancyrano (4, 36. 37) et
fasti Capitolini in parte extrema adiecta imperante eodem^ et serip-
tores Zosimus 1. c. in relatione plena et fida omnino petita ex auc-
tore egregio et ipsorum actorum inspectione edocto, Censorinus 1 7, 1 1
226 item pendens ex scriptore optimo, Suetonius Aug. 31, Dio 54, 18^.
Uberrima haec monumentorum relationumque copia cum suppeteret
eaque ut augeretur vix crederemus fieri posse, nihilominus faventibus
dis, quibus Septem placuere colles, hisce diebus apparuit nobis heata
jÄeno Copia cornu resuscitans actorum illorum, quorum antea reliquias
exiguas habebamus, partem non brevem et conspicuam. Acta haec
cum me edere iussisset academia regia Romana Lynceorum, man-
dato ut honorificentissimo ita gravissimo ut debui posthabitis negotiis
aliis Omnibus illico obtemperavi; sed cum amici Romani nuntiassent
simul eruderata esse acta saecularium celebratorum imperante Severe
a. p. Chr. 204. commentarium publice proponi non debuit ante exa-
minata acta Severiana. lam postquam haec descripta accepi, man-
datum perfeci. Hanc autem mihi legem in exequendo eo posui, ut
in iis me continerem quae res requirebat, scilicet nota antea, quae
pro re sunt admodum multa, in actis his redeuntia breviter signi-
ficarem. nova quae accedunt quantum in me fuit explicarem, quae
ut interpretarer mihi non successit ingenue profiterer, quaestiones ad
saecularium sollemnia pertinentes, sed actis his redivivis non eluci-
datas ab hoc meo commentario procul haberem, denique id agerem,
1) Aureus L. Mescinii Kufi Illviri cum inscriptus sit imp. Caesar tr.pot. IIX.
(Babelon munn. de la rep. Rom. 2, 221; Cohen monn. des emp. 1 p. 180 n. 466
ed. 2), emissus est a. 738/9. Eiusdem denarius inscriptus est Caesar Augustus
tr.pot. (Babelon 1. c), non, ut ait Eckhel 6, 202, August^i^tr. pot. FI! (emendavit
errorem Arnetli in actis minoribus acad. Vindobon. a. 1853 p. 923). Denarius
alter M, Sanquinii (Babelon 1. c. 2, 417) annum non magis enuntiat. (Die auf die
Säkularspiele des Augustus und die auf die des Domitianus bezüglichen Münzen
hat Dressel in einem Anhang zu der Abhandlung Mommsens im selben Heft der
Ephemeris epigraphica Bd. VIII S. 310—315 mit Taf. I behandelt. Die hier
genannten drei Münzen des Augustus s. auf Dresseis Tafel Fig. 1. 6. 11 vergl.
S. 311. 315. 314.)
2) Quae de ludis iis in fastis leguntur, scripta sunt non ipso eo anno, quo
editi sunt, sed ante Augusti obitum (v. quae exposui in Hermae vol. 9 p. 268
= rmn. Forsch. 2, 61. (Vergl. C. I. L. I ed. 2 p. 12.)
3) Vergilium, qui obiit biennio ante editos ludos hos, non absimile veri
est de celebraudis iis cogitavisse loco notissimo Aen. 6, 792: Augustus Caesar
divi gemis aurea condet saecida. Ad saeculum id quod celebrat egloge quarta,
haec saecularia non pertinent (v. p. 581 not. 2).
Acta ludorum saecularium. 5ß9
iit ipsa monumenta quam celerrime publice ederentur. Nam quam-
<juam monumentum insigne optimo consilio academia noluit publicari
ita nudum et deforme, ut urbis aeternae solum id nobis restituit,
rerum Romanarum notitia non meis commentariis, sed ipsis vetustis
reliquiis augebitur, quique primus talia edit cum posterioribus ne-
cessario multa relinquat addenda, quaedam etiam emendanda. longe
utilius est reperta cito proferri quam in interpretatione pauciora
•desiderari.
Acta quae supersunt sive [comme\ntar'mm [ludomm saecu]lar[m]m^
quae est praescriptio actorum Severianorum, senatus secundum con-
sultum ipsis insertum v. 59 — 63 inscribi iussit in columnam aheneam
et alteram marmoream eo loco collocandas, ubi ludi futuri essent,
a quo is, quo fragmenta nostra eruderata sunt, distat non plus m. 500.
Itaque frusta nobis restituta inter se composita cura praesertim Bar-
Tiabei nostri*) cum appareat superesse ex pila quadrata maximae
molis, haec est ipsa illa coUinina marmorea; eandemque columnam
sine dubio repraesentat nummus ad ludos hos commemorandos cusus
a triumviro monetali L. Mescinio Rufo, qui reperitur infra in appen-
dice nummaria inter ceteros nummos ad ludos saeculares pertinentes
cura Dresselii compositos ^. In illa columna quae legebantur, in for-
mam breviorem redacta nummus repetit: imp • caesar • avgvstvs ....
LVDOS • -SAECVLARES (fECIT).
Textum tabulae recensuerunt Christianus Huelsen et Dante
Yaglieri; iidem huiusce alterius editionis causa lapides denuo (signi-
ficati in adnotatione litteris H. Y.) diligentissime recognoverunt '^.
*) (Vergl. F. Barnabei i comnientarii dei ludi secolari Augustei e Streriani
scoperti in Borna suUa sponda deJ Tevere presso S. Giovanni dei Fiorentini (Mo-
mnnenti antichi pubblicati per cura della R. Accademia dei Lincei I p.601— 616J.)
1) Similes Domitiani cum ex argento tum ex auro habent eippum iuscriptum
LVD-SAEC'FEc- (Cohcn, MM. des emp.l p. 475. 476 n. 69 — 75). (Dressel (vergl.
5. 568 A. 1) Fig. 12. 14. 15. 17 vergl. S. 314. 315.)
2) (Jetzt (unverändert, abgesehen von Z. 91 und 92 Ende und einigen kleinen
neuen Ergänzungen: Z. 8. 11. 123. 138) C. I. L. VI (4,2 p. 3237) n. 32323; von
Z. 90 ab: Dessau inscr. sei. 5050; Abbildung von Z. 85— 168: Diehl tab. in usum
Ächolarum, inscr. Lat., tab. 9. 10.)
570
Acta ludorum saecularium.
1 — 'i_z_ S CO
Z:: 1^ ^ =0
"TT «5 «.s» .«ii
^ "1 Ö
^ ^ ^ , ,
s e
IV5
— '^ §
o 2
g s ^
§
g
-^
^ i
§
1-^
CO ^
'^
g e ^
s :^
J
S S
Acta ludorum saecularium.
571
i
o
e
CO lii
's» «to
o> "Vi.
3
1
?5
s
'ä
I
>-
V
§
i
6
.?
^
V5
i
■-;—'
•S
^
1
^
. ,
^
2i
.^
"S
^
1
"S*
1
^
•<>»
^
1
s
§s
2J
*^
•.*
•<;>*
^
VD
•<ri
^
%«.
g
^
^
S CO
1 1
^572
Acta ludorum saecularium.
1 §
^ •" ^ i
^
•■**
s:
."g f^' '^
5S
« g
^
^ iS
^
-V ^ ^
1 vi **^ r$
v '^ ^
^* §^is
^ CO O
^ § .^'
s IS >.
^ -i «
f^ fS "*^
^ ^ '^
cc »^.i ^
.Sgl.
*^ ^ ?^
2
s o
, , ^ ^ s
(;2j
'
;i,
>l^N
^
^
§:
^
Qu
g
^
>»>
^
•td
Ö
-St
FT' ^
§ -
O
sS S cc
S J2 . ^ ^
;j >g
S s: ^
•Sog
s g I:
^ « ö
cc § I
t:
cc
CO r^
^ I CO :
'^ S CO*
' s -^ «ig
"^ r cc
SS V! r$
«^ CO
5s "li
<;5
§
c
1
ti
^
5
CO
<;:>
•^ ^ r^r^
CO ^ CO ^,^. ;^
c/3
•2 .§ >^
§H ^,^ P^
Ss 5
ii
CO
N
>^ -^
■ '^
1^ li
CO
^ CO ^
1 2 §
^1
5H
S CO >+i
^ ?§ s
cc ^ ^
g § Ö
1 ^ '^
^ 5^ «
?2
CO § ^
"+$
.^
^
^
• 2
'"<<<
CO
K
•**i
?ü
CO
Sj
^
§
<:d
'>i
S
^
5
■^ <s
PS?*
1 §^
fe^
6
^ Xn C r>^
^'1
<;i CO
I §
CO
Acta ludorum saecularium.
57»
S s
^ ^
rs ?
•<s>
CO
o
I
5
§..1
r^ 'Cr»
Cr» s*
cc §
<^^
11
■5S< CO
.5§ ;^
00
^
CO ;$
o
§ CO
- 1
CO g
"♦^ -o , ''^
S § CO
^ -S ^
'S !^
s s
i.s
S I .
- e g
I J ^
r^
;s .s
^1
ii> -.O CO
g CO 'I
-S S "'S»
.^^ i
1 i
8 I,
^SS CO
<ü 's*
X
S 5
s^^
-I
^
O
03 CO
o
I
<s «^ S
> ^
cö ja
Of O)
H >
^ o
^C5
s
u
i w
n "^ «j
■^ I p
^ > ä
^W CO
a
3 ^ g
CO -*J G
^ d) o
<v
CÖ 3
5 CO a
3
•1 «
9i
bo
-574
Acta ludorum saecularium.
CO
CO
CS
Acta ludomm saecularium.
575
'i
.1 i
er O
■^ f^ .S i
§ ^ -"g C;
c 5 ^
S
o*
.5S §
2s =^-
.^
cc
CC
5g
•S
-O
•<s>
"Ki
cc
??
<li
cc
^ ß^
cc «
<2S -^
.0 ^P
3 I
C >-=£ cc
I "
S 1^
§s
ec
-Ö
<ii
^
e
?«»
S
^
rO
Qi
"1
.§
cc cc
•s £^
S <=> 55
5 C5 ^
§S cc
■^ cc cc
■I
cc
5
I
1 i
*> "^ r^
• S w CC
cc ^ '?^
cc J^
S S^ ^^
Si' ^ §
5: '^ ^
S ^ .
5S ^
to CL
^ C $
S -S
Se cc CO
<o
g i
cc
"i
cc
"■^
X
cc
s. i
6^6^
.1 S
^ cc
^:;s-r=:: •'■^ rs;
1".
a
SS ^
cc
•- 1::!
^^
S i
i .=£
SS
o
^ -^ ^
.^ cc c^ cc
^ i 'i :■!
-S ^ o^
^ ^ cc
"^ ^ *"^ -^
'^ -^ ^ i
C ^
l <
I i
s
3
576
Acta ludorum saecularium.
O
I
'S
SU
CQ CO
ii
•<s>
tu
r^
.CO ^
«
5§
CO
■Ji
CO
^
•^
^
§
5D
CO -Ci
5^
•*Ä CO
^
g ^ "^^ o^ g
§
S
^
5s P
SS s- .5^
CO
e
•g -*^ S
§ §^ CO
^
p^
r5S
^ CO
^ g
^ §
i .b J ^
3 S
CO ~ö
s a
.1-1'
^
e
^ .s
CO
§
H
. CO
•<s> ^
• :<» ;s
S
:5sq
.;^fi
^ ^ ^ ^
Qi ^
CO ^
•2^
5
o
S :»
'S a
'^ 'S
2 hH
V^ i
■^ "^ o
N "1
O
Qi
s S
^ ^
§ H
^ ^
^
^ ^
.1
o — ••
^^^^^
Acta ludorum saecularium. 577
Ludoriun Augusti saecularium origo. 234
Ludos saeculares celebravit Augustus, ut supra dixinius, ob-
temperans carmini Sibyllino quod extat; id quando editum sifc et quo
spectet primum explicandum est. Traditur apud Phlegontem macrob. 4
et inde repetitum apud Zosimum 2. 6. Phlegontem carmina duo de
longaeva Sibylla, quorum hoc uuura est, adlatum, ut dcmonstretur
yevea Sibyllam significare spatium annorum CX, item tertium de
androgyno relatum in mirabilibus ^ aperte ex eodem auctore sumptum
non ex annalibus traxisse dubitari non potest, cum tradantur forma
primitiva Graeca; unde ea traxerit, quaeritur. Et Dielsius quidem
in egregio commentario nuper edito qui inscribitur sibyllinische Blätter
(Berolini 1890) p. 24 ea iudicat proficisci ex historia Posidonii. At
longe probabilius Wilamowitzius existimat et tria illa carmina et quae
cum tertio coniunctae sunt narrationes de androgynis aliis fr. 33 — 38
et alia plura his tractatibus inserta sumpta esse ex Graeci cuiusdam
collectaneis de miraculis iis ipsis, quae adhibuit in naturalis historiae
libro septimo Plinius^. Utut est, oracula illa ut sine dubio redeunt
ad auctorem aliquem idoneum, ita cuius aetatis sint ex ipsis tantum-
modo determinari poterit. Hermaphroditicum vel potius Hermaphro-
ditica duo Dielsius rettulit ad tempora belli Hannibalici rationibus
usus speciosis magis quam veris^; hoc de quo nobis agendum est, et
sententiarum argutia et linguae metrique elegantia illo longe prae-
stantius * Phlegon scribit twv ovjujudxcov amöjv xal xoivcovcTyv jar) ejUjLie- 235
1) Fr. 39 Müll. De consulatu ita in codice scripto: Mdgxov nXavxlov xat
Ze^xov Kao/aiviov 'Y^paiov xal Mdgxov ^ovlßiov 0. Hirschfeld et Diels I. c. p. 3
eatenus recte iudicaverunt, quod verba Se^xov Kag/mviov viderunt esse loco mota
et inserenda verbis quae praecedunt spectantibus ad consules anni 116: Aovniov
Aafiia Hai Alhavov xal Ovexegog, sed in eo erraverunt, quod collegam L. Lamiae
Aeliani crediderunt appellatum esse L. Antistium Veterem: immo plenum nomen
eius nuper inventum in titulo ex castris equitum singularium in urbe eruderato
(Fiorelli Not. degli scari 1885 p. 52G (C. I. L. VI 31149 = Dessau 4833)) ipsum
est quod requiritur Sex. Carminius Vetus.
2) Intellegitur locus eius de longaevis 7, 48, 153 — c. 50, 164. Communem
auctorem produnt inprimis quae et Plinius et Phlegon afferunt de Arganthonio
laudantes uterque Anacreontem, et quae excerpsit uterque ex tabulis censoriis
aetatis Vespasianae.
3) De hac quaestioue gravi et difßcili hoc loco disputare nolo: extrema
Tgwg 8f}x' ExXvoei os xaxöJv , äfj.a d"EUdöog ex yfjg qui legit, non poterit non
cogitare de Troianae gentis vivo ex Hellade adventuro ad salutem rei publicae
conquassatae ferendam et significari Sullae reditum ex partibus orientis.
4) ludicium hoc est Wilamowitzii. Idem monet v. 3 scribendum esse:
^lefiv^od^ac , 'Pwf^aTs, xai sl /idla Ir'josat avxög et hoc significari nulluin quidem
MOMMSEN, SCHR. VIU. 37
57 S Acta ludorum saecularium.
vovTOJV ralg ovvd}]xaig, d//a TxvyA'ä jLieraßa/dojuevow xal TioXefjiovvToyv
avToig Sibyllam cecinisse ejiixeAeodeioon' tow ßeojQiwv tovto}v vjioxayrj-
oeoßai Tovg ä(peoTa)Tag Äarlvovg, id quod confirmatur ipso carminis
fine : xal ooi Tiäoa yßcbv 'lTa?J] xai näoa Äaxivoov aikv imb 0x1)71-
TQoioiv inav'/Jviov ^vyov e^ei^. Ducimiu* ita ad belli Italici exordia.
lam ubi circumspicimus quae de ludis saecularibus sive veris sive
ficticiis tradita liabemus, Carmen id nuUis eorum convenit nisi iis qui
dicuntur editi esse anno 11. c. 628. qui proxime praecessit eum quo
Italicorum urbs primaria Fregellae captae sunt et dirutae. Quocum
iungendum est, quod alterum supra citatum oraculum editum esse
dicitur propter androgynum natum anno ipso captarum Fregellarum.
Ab eo igitur anno qui Carmen illud composuit saeculum suum an-
norum CX deduxit et, si id cum palingenesia annorum CCCCXL
coniunxit et saeculum illo anno incipiens eins periodi quartum fecit,
cardinem periodi annum esse voluit u. c. 298. ante Chr. 456: quae
opinio ut aetate imperatoria obtinuit-, ita probabile est ad ipsum
huius commenti auctorem redire. Nee recte opponetur, quod anni
illi in reruni gestarum memoria nuUo modo eminent'^, nam quid se-
cutus sit qui eiusmodi ariolationes excogitavit Chaldaeus Graecae
magis originis quam Latinae. id bodie ignorari nemo mirabitur nisi
et ipse seetae Chaldaeae. Palingenesia illa et saecula annorum cen-
Romanum eiusmodi ludos alteros visurum esse, sed civitatem Romanam eorum
memorem semper futuram. Y. 9 requiri em xaToi 6' 'Eleidviag OLQsoaodai pro im
zdtg 6' Eü.ei&viag äg. ad caesuram recte ordinandam. De v. 11 vide quae ad-
notavi p. 609 not. 4; de v. 18 p. 609 not. 6.
1) Haee quae plane respondeut Sallustianis (lug. 40, 2) Iwmines nominis La-
tini et socii Italici (cf. Staatsrecht 3, 661) post bellum sociale non habent quo recte
referantur, habent adeo offensam : nam Italiam Latinosque sub iugo Romanorum
esse tum neque verum erat neque civile. Neque perspicio, quibus rationibus
motus Dielsius 1. c. p. 14 Phlegontis exordio fidem deneget. Omnino Carmen scribi
non potuit nisi ab eo qui aut viveret ante civitatem Italis omnibus concessam
aut eo tempore vivere se simularet.
2) Censorinus, qui scripsit a. 238, loco mutilo 17, 10: histitutos esse
ad XVmrorum comnientarios anno CCXCVIII M. Valerio Spurio Verginio
COS. Vere in commentarii Severiani exordio item mutilo remanseruht verba
haec (fr. 1 (C. I. L. VI 32326) v. 14): .... [per] tnagistros colJegi M. Valerio
Spurio Ve[rg]in[io cos. i]nst[ituti(])u.
3) Gerte expectanda fuit de horum saeculorum origine narratio aliqua fabu-
losa comparanda ei, quam vivis coloribus adumbratam annales proponunt de sae-
cularibus Diti et Proserpiuae sacris. Sed ne reliquiae quidem actorum Severia-
norum talia habent, quamquam XVviri apud senatum de origine ludorum agunt
leguntufque ibi inter alia haec (fr. 1 (C. I. L. VI 32326) v. 15) : [teni]poribus [ab]
origine sescenten[sinii et s]exagensimi anni, quot'intercedunt inter a. u. c. 298 con-
ditorum horum ludorum et u. c. 957 ludorum Severianorum.
Acta ludorum saecularium. 579
tenorum denoium quando nata sint, nescimus, nee determinari potest
pseudopropheta ille, cuius hoc est commentum, utrum id in vulgus
emiserit ipso anno belli civilis Fregellani, caeca fide sperans ludia
illis edendis mala publica averti, an posteriore tempore scribens Si-
byllam finxerit ita cecinisse ante bellum Fregellanum, ut credulis 236
persuaderet mala belli Italici evitari potuisse ludis recte celebratis.
quamquam haec opinio magis probabilis est. Gerte aliquantum ante
Augustum Carmen prolatum est. Nam saeculum CX annorum, in quo
versatur, Yarroni notum fuit neque Augustus id excogitavit, sed opi-
nione tum vulgo sparsa usus ad eos computos ludos suos formavit.
Scilicet celebrans eos non inspectis denuo libris Sibyllinis. cuius in-
spectionis nullum indicium extat, provocare debuit ad carmen Sibyllae
de ludis eiusmodi ante annos CX aut celebratis aut certe celebrandis ^.
Itaque ludos saeculares a. 628. quos teste Censorino constat per-
scriptos fuisse in commentariis XY virum, ut dubitari non potest et
infra confirmabitur numquam esse celebratos, ita certissimum est aut
ante Augustum fictos esse aut ab ipsius in re sacra adiutoribus felici
casu inventos, nee perspicio, quomodo recentiores quidam contendere
1) Coniecturis acutis, sed cura traditis parum conciliandis, quas de compu-
tationibus saecularibus Otto Hirsclifeld ( Wiener Studien 1881 p. 97 seq. (Kleine
Schriften S. 438 ff.)) protulit et pluribus viris eisque optirais probavit (Diels 1. c.
p. 14), equidem non adsentior. Augusti ordinatio et in clara luce posita est et
a posterioribus ita retenta et confirmata, ut perspicuum sit eos pendere a car-
dine anni 738 et ne novisse quidem altenim ab Hirschfeldio substitutum a. 731.
Sane Domitianus ludos celebravit sexennio ante tempus, sed ipse Augustus quos
a. 738 edere debebat, edidit anno praecedente, et cum Suetonius diserte scribat
Domitianuni Augusti Ordinationen! sccutum esse, ita eam secutus est, ut similem
anticipationem admitteret, cum praesertim ea quoque quae de ludis a. 605 auc-
tores tradunt ostendant eos post tempus edi potuisse et post Domitianum
sexennio illo insuper habito reditus factus sit ad computationem ab Augusto
institutam. Praeterea Augustus si saeculum finire voluisset a. 731 et propter
Marcelli mortem consilium deposuisset, quid vetabat ludos post annum ita edere,
ut computatio maneretV Denique cum Marcellus diem obierit post brevem
aegritudinem non ante mensem Augustum (Plin. h. n. 19, 1, 24; Dio 53, 31), ludi
hi primis diebus mensis lunii edendi eo luctu impediri non potuerunt. Sed non
opus est bis ratiocinationibus immorari; quaestionem diserto testimonio decidunt
fasti Capitolini additamentis quae habent de ludis saecularibus adscriptis im-
perante etiamtum Augusto (supra p. 568 not. 2) non ad annos Hirschfeldianos,
sed ad eos quos requirit saeculum CX annorum. Nam deperditi quidem sunt (ut
docuit me de ea re interrogatus Huelsenus) loci, in quibus ludi a. 298. 408. 628
inscribendi fuerunt, at quae superest adnotatio pertinens ad a. 518 ita collocata
est, ut nuUo modo cum Hirschfeldio ad a. 505 retrahi possit. Habemus igitur
testimonium aequale de saecularium superiorura ordine non vero, sed quem
Augustus pro vero admisit.
87*
580 Acta ludorum saecularium.
potiierint eam tictionem in commentarios illos relatam esse aetate
demum Severi. Carmen autem a Phlegonte servatum ut aliquanto
ante Augustum conscriptum, ita ab Augusto pro lege et norma lu-
dorum saecularium admissum est, idque qui cum actis nostris com-
paraverit, utraque egregie inveniet conspirare. Redeunt potiora
omnia in actis memorata in ipso carmine et quae differunt, continentur
intra terminos executionis necessario iis permissae, quos Augustus ad
Carmen illud festum ordinäre iussit.
237 Ludi saeculares Augusti et antiquiores rei p. liberae.
Saecularia antiquitus edita esse diis inferis Diti et Proserpinae
ad aram XX pedibus sub humo constitutam immolatis hostiis furvis,
scilicet bove nigro et vacca nigra sollemnibusque per tres noctes con-
tinuatis cum testatum habeamus^, bis celebrata sub Augusto, de
quibus nobis agendum est, similia magis fuerunt quam eadem. De-
scendunt utraque ex carminibus Sibyllae ^ et communia habent cum
' locum tum trinoctii ludos et sellisternia ^. Sed differt saeculum in
priore ordine annorum centum*, in Augusto annorum centum et de-
cem^, et ipso saeculo ita differente, diverse quoque principio, sae-
cvüaria utraque incidant necesse est in annos dispares. Differunt item
hostiae: bos furvus et vacca furva, qui soli immolantur in antiqui-
oribus, in sacris Augustis non comparent; immolantur in bis e con-
trario hostiae nocturnae porca et agnae et caprae furvae omnes,
diurnae boves albi. Differunt similiter numina. Dis pater et Proser-
pina, quibus illa eduntur^, neque in oraculo nominantur neque in
1) Praesertim agunt de iis Val. Max. 2, 4, 5 et Zosimus 2, 1—4. Auetor
communis sine dubio Varro est, quem nominatim citat Censorinus 17, 8.
2) lussu Sibyllae celebrata sunt saecularia a. u. c. 505 (Varro apud Censo-
rinum 1. c), antiquioris ordinis vere prima: quae praecessisse dicuntur edita ex
oraculis domesticis, sine dubio nulla fuerunt.
3) Sellisternia apud Valerium Maximum bis praebet Paridis epitome, ubr
lectisternia libri integri: illud verum esse acta nostra declarant et potuit intellegi
ante ea inventa; nam utra lectio pro interpolata habenda sit, peritus nemo
ambiget.
4) Varro apud Censorinum 1. c: cum . . , libros Sibyllinos Xviri adissent^
renuntiarunt, uti Diti patri et Frosei'pinae ludi . . . ceniesinio quoque anno fierent.
5) Sibylla: dAA' ÖjiÖt' av [xrjHimog l'xj] XQ^^^^ ölv^qmjioioi ^wfjg , slg itecov
enarov bkxa xvxlov öösvcov. Acta v. 25: [s]acriflcium saecnlare ludosque qui cen-
iesinio et d\ecimo anno recurrunt], Horatius 21: certns undenos deciens per annos-
orbis ut cantiis referatque ludos.
6) Varro (1. c. adn. 4); Festus v. saeculares p. 329 et v. tarentum p. 351.
Acta ludorum saecularium. 5§1
actis neque in carmine sollemiii, et quod nominantiir apud Zosimuni,
omnino procedit ex utrorumque saecularium quae apud antiquos auc-
tores obtinet perturbatione ^ quaeque vere causn primaria est errorum
has quaestiones insidentium. Centenarium illud saeculum liberae rei 238
publicae cum celebrari debuisset anno libertati fatali, quo erupit
bellum civile inter Caesarem et Pompeium, cum ipsa sepultum est
neque per eos annos celebratum neque postea sub imperatoribus ullo
tempore resuscitatum. Omisso nimirum hoc saeculo Augustus alterum
et annorum spatio et terminis et sacrorum ratione diversum substituit
secutus oraculum illud, de quo supra diximus, Sibyllae applicatum
palingenesiae annorum quadringentorum quadraginta iam a Varrone
Yergilioque ^ memoratae. Ita in re publica imperante eo restituta
ex integro quoque natus est magmis ordo saectdorum. Scilicet cum
saecularia omnia ab eo pendeant, quod certo aliquo anno Sibyl-
linis libris inspectis publice vota sunt credebanturve vota esse in
perpetuum ita. ut post saeculum demum repeterentur, eiusmodi
vota plura et diversa antiquitus facta esse vix veritatem, sed certe
rationem habet potuitque in eiusmodi sacris ordinandis Capito po-
tentium voluntati ita obtemperare, ut decebat virum tarn antiqui-
tatis gnarum et iuris sacri peritum quam obsequentia sua florentem.
Quid quod praeter bina haec saecularia tertia quoque inveniuntur
cardinem habentia non annum voti facti, sed urbis conditae. Nam
secundum id saeculum et Claudius ludos saeculares edidit ^ et postea
^) Zosimus scribens sie: d^vovoi ds ßsoTg Ad xai"HQu xai'AjiolXoivi xal ÄrjxoX
y.al 'AoTSjucöc xal jroooezt ye Moigaic xai Etlei'&viai'; xal "Aiöi] y.al Usooecpov}} cum
praeterea egregie conveniat cum carmine actisque retenta adeo distributione
sacrorum diurnorum nocturnorumque et in utrisque iusto ordine, eo nomine inde
discedit, quod in fine addit Ditem et Proserpinam. Sed cum secundum narra-
tionem ipsius ludi saeculares sub imperatoribus celebrati repetantur ab anti-
quioribus, scilicet votis male neglectis et ludis intermissis, dii horum praesides
necessario ad elenchum addendi fuerunt.
2) Vergilius cum eclogam quartam scripsit, id ip.sum carmen, quod nos
legimus, cum sua CX annorum periodo rettulisse videtur ad saecularia celebrata
secundum annales anno urbis 605 vel 608; nam per hanc computationem sae-
cularia referri potuerunt ad a. 714, quo PoUio fasces gessit. Quod computus
vere uno anno differt et, id quod gravius est, quod saecula ceutenaria ita cum
saeculis annorum centenorum denorum confunduütur, satis excusabunt blanditiae
clientis et poetae.
3) Haec opiuio olim a me defensa et simplicitate sua opinor commendatur
et eo quod scribit Suetonius Claud. 21 : fecit et saeculares quasi anticijtatos ab
Aiigusto nee Jegitimo tempoi-i reservatos, simul indicans eundem imperatorem in
historiis suis Augusti rationes probasse. Potuit facere utrumque, et rationes
palingenesiae illius CCCCXL annorum admittere et magis probare saeculum
5S2 Acta ludorum saecularium.
Philippus anno urbis millesimo 'saecularia vera' celebravit. Hoc-
quaeritur, uti'iim Augustus ludos saeculares suos ad antiquiores ita
applicuerit, ut eos videri vellet esse eosdem, an omisso ordine anti-
quo alterum substituerit. lila opinio eo commendatur, quod aequalis
Augusti Livius de ludis eins saecularibus ita rettulit, tamquam sae-
cuhim centenarium continuarint ^, et eum secutus Censorinus de lu-
dorum annis ita disputat, quasi ludi exempli causa tertii facti sint
aut a. 505 secundum Antiatem et reliquos liberae rei publicae rerum,
scriptores aut a. 51^8 secundum commentarios XVvirum. Zosimum
quoque supra vidimus similiter narrare. Nihilominus Livii haec opi-
239 natio reicienda est et altera explicatio sola probabilis; immo, si quid
video, mera Liviana inconsiderantia, quod ludos saeculares Augusti
centenariis illis secure adiungit, posteriores in errorem eundem in-
duxit. Nam ineptam temeritatem, ut ludi celebrati sollemniter a. 505
et 605/8 Omnibus veteribus annalibus abunde testati in alios annos
traicerentur, Capito certe non commisit, a quo Augusti iussu sacra
ordinata esse traduntur^. Scilicet cum Augustum omnes consentiant
ludos saeculares restituisse tamquam intermissos et quodammodo abo-
litos^, certe qui proxime praecedere debebant ludi nulli fuerint ne-
pendens ab origine urbis adeoque addere melius facturum fuisse Augustum, id
si expectasset. Utriusque jirincipis rationes (verba sunt Taciti ann. 11, 11) di-
versae magis fuerunt quam contrariae. Recte igitur Severiana saecularia in
actis septima appellantur, non octava, ut numerantur apud Censorinum compre-
hensis Claudianis.
1) Livius 1. CXXXVI apud Censorinum 17, 9 : eodem anno liidos saeculares
Caesar ingenti apparatu fecit, qiios ceniesimo quoque amio — is enim ter minus
{his enim terminari cod.) saeculi — fieri mos est {ut cod.).
2) Vide adn. 3. Capito consul factus a. u. c. 758 = p. Chr. 5 fascibus, ut ait
Tacitus ann. 3, 75, acceleratis, mortuus a. u. c. 775 = p. Chr. 22 tum cum editi
sunt ludi saeculares iuvenis fuerit necesse est. Quod si ex Taciti verbis hoa
efficiendum esset eum ante annum suum consulem factum esse, id est ante annum
natalem tricesimum, in saecularibus ordinandis partes eins nullae esse potuerunt.
Sed vere Tacitus hoc tantum dicit Augustum, cum Labeo Capitone aetate maior
in ordine praetorio hunc praecederet, Capitoni fasces antea dedisse, quam con-
suetudo requireret in viro nequaquam summae nobilitatis. Itaque nihil obstat,
quominus Capito natus sit Caesare dictatore.
3) Ludos eos enumerat Suetonius Aug. 31 iuter paulatim aholita ex caeri-
nioniis antiquis: item ait (Claud. 21) Claudium in historiis suis tradere intermissos
eos Augustum multo post diligeniissime annorum ratione subducta in ordinem rede-
gisse. Similiter Zosimus: ravx^^g im /gövor rfj? ßvoiag dfie/.i]ßeiot]g av&tg tivmv
ovfXjiEOÖviwv d:Joßv/Lii(ov dvsvEcooazo rrjv iogrrjv 'Oxxaßiavog 6 ^sßaorög, rov d^so/nov
'Arijiov Kajiicoivog i^tjyijoa/nevov, rovg pfßoVot'g, ;<ai9^ ovg edei rrjv dvolav '/evEod-ai xai
Ttjv dewoiav dyßrjvai, zwv n^Evzsxaiösxa dvögcöv, oi xd Zißv/J.rjg ^eocpaxa q)vkdxxeii'-
hdx^oav, dveQsvvijodvxcüv.. Haec ipsa recte tradita sunt nee coniecturis temptanda t
Acta ludorum saecularium. 583
cesse est. At ludi a. 737 si sunt ita celebrati, ut quinti essent post
quartos editos a. 605/8, id ne contendi quidem potuit: contra si
collegium de aevo illo CCCCXL annoruni cogitavit, hoc se tueri
poterat, quod ludorum secundum norniam eam in annos 298. 408.
518. 628 incidentium memoriam annales nullam habebant, Carmen
autem Sibyllae de saeculo CX annorum, quod circumferebatur, editum
dicebatur anno 628 pia fraude ut videtur (supia p. 578). Secundum
haec poterat narratio ita formari, ut carmine illo Sibylla crederetur
ludos anno 628 edi iussisse, sed ei iussioni non esse obtemperatum,
itaque iam saeculo CX annorum alio finito editionem iusto tempore
redintegrari. Sane ludorum saecularium antiquis substitutorum diver-
sitatem non ita Augustus proclamari voluit, ut de ea errari non posset
et vix aegre tulit Imperator vulgi errorem talem, qualem commisit
Livius commiseruntque eins vestigiis insistentes Censorinus et Zosimus;
sed sacerdotes eins aetatis, ut decet aulicos, mentiti sunt cum aliquo
pudore.
Personae in actis nominatae. 240
Yiri qui in actis nominantur quinam fuerint cum quaerimus, eo
impedimur, quod ubi recensentur sacerdotes, non ponuntur tria nomina
sollemnia, sicut certe plerumque fit in actis Arvalium, sed ita nomina
breviantur, ut non satis agnoscantur. Inveniuntur autem in iis hi
adsumptis quinque magisti'is, quos plenis nominibus recensent fasti
Capitolini.
Consul a. 737;
a Silamis 52. 59.
Senatores qui scribendo adfuerunt:
. . Aemilius Lep[id]us in senatus consultis Mai. 23 v. 51 (fortasse consul
a. 733, vide infra).
C. Asinius Cn. f. [Pollio] in senatus consulto Febr. 1 7 v. 9 ; consul
videtur significari a. 714, quamquam offendit, quod nomen eins
legitur post Silanum.
inter eoQz^v et tov &eofi6v quod codex interpouit vttüxcov ovtojv Aovxiov Krjvaoi-
Qivov xal Mdoxov Ma?j.iov IJovrj/.iov ex margine intrusa et pertinentia ad sae-
cularia a. 605 videntur pars esse eorum quae paullo ante post xaOr'iytoav exci-
derunt. Scilicet ita Zosimus uarravit oraculum Sibyllae de ludis saecularibus
celebrandis editum esse a. 505 et secundum id tarn eo anno ludos editos quam
a. 605, adnotans iam a. 406 similes ludos esse celebratos, illis deinde successisse
rebus interim turbatis ludos Augusti a. 737.
584 -^cta ludorum saeculariuni.
L. Cestiiis in senatus consultis Mai. 23 v. 51, fortasse C. Cestii L. f.
eius, cuius extat monumentum C. YI, 1375, fratris filius.
M. lunius M. f. Si\lßnus] in senatus consulto Febr. 1 7 v. 8. fortasse
consul a. 729.
L. Petronius Rufiis in senatus consultis Mai. 23 y. 51.
.... rinus in senatus consulto Febr. 1 7 v. 9.
XYviri sacris faciundis:
1. imp. Caesar Augustus 53. 103. 107. 115. 135. 139. 150. item in
fastis Capitolinis ex magistris quinque primus.
2. M. Agrippa 44. 53. 104. 107. 120. 132. 139. 150. 165. Sacerdotium
habet item titulus Grnathinus. C. IX, 262: [J/.] Ag\iippae L. /".]
imp., X\Vviro\ sacr. fa\ciimd.'\.
3. Q. (Aelius?) Tuhero 152, fortasse consul a. 743.
4. Q. (Aennlius) Lepidus 150, omnino consul a. 733.
5. L. Arrtintius 45, 151. Consulenl a. 732 (nam eum intellegi iam
constat) item fuisse quindecimvirum ostendit titulus eius repertus
Atinae Latii (C. I. L. X, 5055); L. Arnmtius L. f. cos., XVvir
sacrieis (sie) faciundis viam semitas faciimdimi^ clovacam refi-
clundam d(e) s(ua) p(ecunia) curavit.
6. C. Asiniiis Gallus 107 (ubi Asinm\s Gyülus). 151 (ubi C. Asinms),
consul a. 746. Ex his actis nomen eius non est sublatum, nisi
forte tertio loco v. 168 nominatus fuit.
7. C. (Caninius) Rebiliis 107. 152, fortasse consul a. 742.
241 8. M. Claudius M. f. M. n. Marcellus 151. 168 et fast. Cap., ubi
magister est tertius (plene hie, M. Marcellus acta), consul a. 732.
9. M. Cocceius (Newa?) 151. Eius nominis vir qui consul fuit cum
C. Vibio Rufino (cf. C. I. L. VI, 1539. 9005) ab hoc nostro di-
versus fuit: nam collegam iam constat legatum praefuisse Ger-
maniae superiori a. p. Chr. 43 (vide quae dixi Korrespoiidenzhlatt
der ivestdeutschen Zeitschrift a. 1888 p. 58 (C. I. L. XIII 6797)).
10. M. Fufitis M. f. Strigo 151 et fast. Cap , ubi magister est quartus
(plene hie, M. Strigo acta). Praeterea ignotus homo.
11. B. Laelius B, f. B. n. ßalbus 151 et fast. Cap., ubi magister est
quintus (plene hie, B. Laelius acta), consul a. 748.
12. C. (Licinius) Stolo 150. 167. Potest esse C. Licinius Stolo is,
quocum Varro a. u. c. 717 de re rustica (I, 2, 9) fertur sermones
habuisse. Hirschfeldio iudice non diversus a C. Calvo Stöhne
tituli urbani C. I. L. VI. 9699.
13. M. Lollius 45. 107. 151. fortasse consul a. 733.
Acta ludorum saecularium. 5^5
44. L. (Marcius) Cmsorimis 44, si est coiisul a. 715. 0(» tempore
minimum septuagenarius.
15. C. (Miicms) Scaevola 107. 150; C, S... 167 aut liit- est aut
C. Sentius aut C. Sosius.
16. C. Norhamis 151, fortasse consiil a. 730.
17. Cn. Fompeins 167, fortasse consul a. 723.
18. C. Sentnis C. f. C. n. Saturninus 107. 151 et in fastis Capitolinis
magister secundus (hie plene, C. Sentius vel Sentius acta) consul
a. 735.
19. C. Sositis 150, fortasse consul a. 722. In nummo eins, quem ex
Riccii tabula repetivit Babelon monn, de la rep, Itom. vol. 2
p. 464, tripodem cerni monuit me Wissowa.
20. (M. Valerius) Fotitus Messalla 150. 154, consul a. 722^
21. (M, Valerius) M[ess]alla Messallinus 152, consul a. 751. Hunc
ut intellegamus, requirit Carmen notissimum. quo eum ante
a. 735 Tibullus celebravit factum quindecimvirum. Accedit
cognomen duplex eidem similiter tributum in titulo nuperrime
in urbe Roma invento^, cum auctores varient {Meooaläg T]
MeooaXivog index Dionis. ubi iam crediderim t] delendum
1) A. 722 k. Nov. consulem factum M. Valerium nominant fasti Venusini et
Ticoroniani (C. I. L. I p. 471 n. VI et VII (ed. 2 p. 66. 68 n. IX. X)), M. Messal(lam)
nuper inventi Cuprenses (Fiorelli Not. dec/H sc. 1888 p. 563 (C. I. L. 1 ed. 2 p. 62)).
Eundem Valerium Potitiim nominat Dio non recensens in indice, sed memorans
in textu 51,21, adscribens eum ad a. 725 errore, quem refutavit Borghesius
opp. 1, 412 nee debuit defendere Waddington in elencho proconsulum Asiae n. 52.
Cf. Eph. epigr. 3 p. 4 (vergl. C. I. L. I ed. 2 p. 201. — Prosopogr. imp. Rom. III
p. 370 n. 94; hinzugekommen ist die stadtrömische Inschrift Notizie degli scavi
1908 p. 175 = Dessau 8964, nach der Potitiis sein Vorname gewesen zu sein
scheint.)
2) Eum repertura ad thermas Diocletianas edidit Gattius noster in academiae
Tegiae Romanae excavationum notitia a. 1890 p. 214 scriptum a parte utraque
^etzt C. I. L. VI 31772). In altera nomiuantur consules a. 751 sie:
m. nies salla • messal/
l. lentnl VS • FLAM • 3IAET
cos
ex S. C • REFIC • CVR
L. Lentulum hunc flaminem Martialem fuisse praeterea testatur denarius cusus
ab eo triumviro monetali inter a. 7-34 et 739 (videantur quae dixi ego Zeitschrift
für Numismatik vol. 11 a. 1884 p. 80 dixitque Babelon moim. de la rep. Rom. I
p. 431). Ab altera parte incisus est titulus a. p. Chr. 41 hie: ex • AVCTORiYa^e |
TI • CLAVDI CaeS. I AVG • GERM ; PONTIF SlOX. CK • SENTIVS • SA.TYRninUS COS. j
jBEFiciEKD • c\rauit.
586 Acta ludorum saecularium.
242 esse, Messalinus fastorum indices Chronograph! a. 354 et Hy-
datianus, item Tibullus 2, 5, 17. 115^ Ovidius ex Pento 1, 7,
2, 2, Velleius 2, 112, Tacitus ann. 3, 18. 34; Messalla mon.
Ancyr. 3, 29, tituli C. IV, 2450 et VI, 10395, Suetonius Aug.
58. 74^, Galb. 4, Tacitus ann. 1, 8). In cognominibus iis cum
adhuc crediderimus duas formas perturbatas esse, iam intelle-
gitur eum usum esse simul utroque.
Anno igitur u. c. 737 quindecimvirum collegium numeravit sacer-
dotes viginti unum et fortasse etiam plures, nam indices duo pleni
non nominant nisi praesentes. Confirmatur ita quod refert Dio ^
a. u. c. 725 imperatori permissum esse, ut publicos sacerdotes quot
vellet etiam supra numerum crearet et illustratur eo, quod post annos
duodecim in hoc certe collegio inter maiora quattuor non summo
minimum sex sacerdotes invenimus supra numerum creatos, quo-
rum locorum numerum postea etiam magis crevisse Dio significat^.
— Sacerdotes ego supra recensui ordine alphabetico: in actis cum
enumerentur quinquies, scilicet primo loco qui eo die in decreto
faciendo adfuerint, tribus sequentibus qui adfuerint ad sacra diurna
terna, postremum in ipso actorum fine, ubi omnes nominatos fuisse
verisimile est, ex bis quinque indicibus integro secundo et quarto-
solis, ordo hie est:
243
16. 9. 13. 18. 10. 5. 6. 8. U. 3.
1) Dubitavi aliquamdiu, Messalla is, de quo poeta v. 119. 120: tmn Messalla
mens jna det spedacula tiirbae et plaudat curru praetereunte 'pater, utrum pater
sit an filius, postquam hunc didicimus eodem nomine et ipsum usum esse; nam.
non sine aliqua molestia pater praedicative accipitur videnturque adeo Messalla
et pater sibi opponi, ille ex curru triumphali oculos ad patrera convertens, hie
praetervehenti filio plaudens. Sed simplicior certe est opinio vulgo recepta.
2) (Diese Stellen beziehen sich vielleicht auf den Vater, s. Prosopogr. III
p. 366. 368.)
3) 51, 20: lEQeag rs avzov xal vjihg xbv ugidi-iov ooovg av äei sd^Elrjorj TiQoaiQsl-
odm. Id principem ita effecisse, ut quos creari vellet senatui commendaret, ex-
posui Staatsrecht 2, 1110. Etiam in Arvalium collegio numerum sacerdotum ex-
cessisse legitimum Henzenus praef. p. III adnotavit.
4) L. c: Ö71EQ :^ov i^ ixsivov jiagaSodh h dÖQiozov imjv^iidi], oioxe liiijdsv hi
XQfjvai fjis megi rov Tiirjdovg avzcöv äxQißoloyElodm. Quot fuerint imperante Severo,
acta altera non magis determinant; qui nominantur ad numerum nostris actis^
testatum prope acceduut.
V. 44. 45
2.
14 13. 5 . .
V. 107
1.
2. 15. 18. 13. 6. 7.
V. 132
: 2
V. 150—152
: 1.
2. 4. 20. 12. 15. 19
7. 21.
V. 167/8
.. . 17. 12. 15(?) .
Acta ludorum saecularium. Sgy
In his indicibus ad honorificentiae gradum respectum esse vel inde
intellegitur, quod Augustus et Agrippa ubi nominantur praecedunt^
extremus est Messallinus, quem constat adulescentulum in collegium
receptum esse et eo tempore, quo ludi celebrati sunt, honoribus
etiamtum caruisse. Sed ad certam legem recensus eos non esse in-
stitutos item inde efficitur, quod C. Sentius cos. 735 secundo loco
praecedit, quarto sequitur M. Lollium cos. fortasse a. 733. Item qui
aetate consulari inter privatos tertio loco fuisse videtur Potitus Mes-
salla consul suffectus a. 722 (praecedunt eum L. Ccnsorinus consul
a. 715 et C. Sosius Ordinarius a. 722) quique ludis quoque circensibus
praesedit, in recensu quarto locum obtinet post Q. Lepidum consulem
omnino a. 733. Denique in actis Arvalium eorum qui adfuerunt cer-
tum ordinem non observari ostendimus in auctario huic commentario
subiuncto ^. Itaque ut in Universum sacerdotes natu maiores et hono-
ratiores praecedunt, ita ad legitimam normam id proferri non potest
et quae restant ambigua non pauca de personis, ordinis ope parum
determinantur.
Magistros, quos quinque numero fuisse fasti Capitolini ostendunt,
acta haec semel tantum nominant v. 29 in formula isdem cos., isdem
mag. s. f. praescripta decreto collegii, qua videtur indicari eos annuos
fuisse pariter atque collegii Arvalium ^. Praeterea in senatusconsulto
V. 57 magistri XVvirum ludos edere dicuntur. In ipsis actis partes
eorum nullae memorantur; Augustus et Agrippa cum pro coUegio
sacrum faciant, hie non est inter magistros; non magis est eorum
unus Potitus Messalla is qui ludis circensibus praesidet; denique quid-
quid fit pro collegio ediciturve, XYviri faciunt edicuntve (cf. v. 40:
[a] collegio edicti), non magistri eorum.
Saecularia decreta et ordinata.
Sacra publica populi Romani et si qui cum his coniuncti sunt
ludi fiunt aut per magistratus aut per sacerdotes, publicos populi
Romani utrosque, praesertim per collegiorum publicorum magistros.
De ipso discrimine pluribus exponere non est huius loci (cf. Staats-
recht 2, 133); cernitur praesertim in eo quod ludis aliis praesident
magistratus, ut Romanis »t plebeiis similibusque, aliis sacerdotes, ut 24^
fit et in sacris Arvalium et in saecularibus nostris-^ Publica auc-
1) (S. den nächsten Band.)
2) Confirmatur id actis Severianis; ibi a. 208 magister est Manilius Fuseus,
a. 204 Pompeius Rusonianus.
8) Reperiuntur etiam sacra inter sacerdotes et magistratus ita divisa, ut
illi hostias imraolent, hi ludis praesint. Ita in carmine Marciano, seeundum
5§S Acta luclorum saecularium.
toritate tarn hi ludi liunt quam illi, et cum ad vota ludi omnes fere
redeant tam semel facti quam in perpetuum faciendi, ipso eo voto
statutum sit necesse est, per quos votum solveretur. In faciendis
votis excepto summo veris sacri populi partes nullae sunt, sed de
minoribus decidunt magistratus soli, de maioribus et maxime de sacris
perpetuandis iidem adsumpto senatu {Staatsrecht 3, 1058). Itaque
collegium aliquod sacerdotum cum ex voto sacra ludosque facit, prae-
^esserit necesse est, ut acta Arvalium alicubi enuntiant, iussus con-
sidum et senatus consuUum^. Ludi saeculares cum voti aut essent
aut esse fingerentur anteriore aetate in perpetuum ita, ut quindecim-
viri eos facere iuberentur, iam ut suo tempore recte ederentur horum
-cura est. Id quomodo executi sint, acta aetatis Augustae quae
habemus non patefaciunt, quoniam prior pars eorum hodie desideratur.
Sine iussu publico eos fieri non potuisse manifestum est: nam quam-
quam aut voti erant olim libris Sibyllae inspectis publice in perpe-
tuum in annum certum aut esse simulabantur, ut supra exposui, certe
voti erant in diem incertum et in edendis bis adeo ab anno illo discessum
est ludis anno uno anticipatis, qua de re infra dicetur. XVviri autem
etsi secundum acta haec de ludis more exsemploqtte maiorum edendis
€ontionem habuerunt^ et saepius de iis edixerunt^, non solum edictis
^uis plerumque homines commonefaciunt (v. 65) et nuntiant magis
quam iubent, sed etiam ubi iubent, id fecerint necesse est muniti
auctoritate aliqua vere publica, sine qua fieri non potuit, ut triduo
illo, quo ludi facti sunt, feriae publicae essent * et lites quiescerent
(v. 13. 14). Item cum denuntiant matribus familias CX puerisque et
puellis septenis vicenis, id vocabulum omnino ita accipiendum est ut
accipitur in testibus; cogunt igitur legitime, at non sua sola auctori-
tate. Auetor autem in ea re XYviris cum esse non potuerit nisi aut
quod Apollinaria instituta sunt, ordinantur sie: Ms ludis faciendis pi-aeerit lyraetor
is qui ius populo plebeique dabit summum; decemviri Graeco ritu hostiis sacra
fadant (Liv. 25, 12, 10).
1) Acta a. 37 Jan. 23; cf. altera a. 89 lan. 17. Staatsrecht 2^ 135.
2) Actorum v. 26; cf. Festus ep. p. 38: contio signißcat conventum, non tarnen
alium quam eum qui a magistratu vel sacerdote publico per praeconem convocatur.
Jus eontionandi edicendique sacerdotum ego Staatsrecht 1, 200. 204 terminis
•nimis angustis conclusi soli pontifici maximo id attribuens.
3) Praescriptio servata est actorum v. 64 et 154: XVvir(i) s(acris) f(axiiundis)
dicunt; memorantur edicta v. 24. 40. 46. 162; v. 80 adest exordium 'b(onum)
f (actum), de quo infra p. 600 not. 1 dictum est. — In actis Severiauis edictis
quod praescribitur: imp. Caesar . . . Severus . . et imp. Caesar . . Antoninus [et
Geta Caesar] cum ceteris XVviris s. f. dicunt (C. I. L. VI 32327 v. 14—17, 32328
V. 26 — 28; 32332 v. 5 — 11) cum formulis temporum quoque mutationem lucu-
Jenter declarat.
4) Actorum v. 39. Cf. Staatsrecht 2, 135 not. 5.
Acta ludorum saecularium. 5S9
senatus autprinceps, decrevisse de ludisedendis senatum iam patefaciunt
acta Severiana ordientia ita f'ere (C. I. L. VI 32326) : prid ias 24^
(vel .... tas) in curia lulia XVv[i]r(i) s(acris) f(nciundis) an[te s\uq-
gestiim a[m]plissim[orum consuhun consti]ferimt; sequitur relatio magistri
et quae decreti loco est sententia senatoris qui primus censet. Accedit
quod peciinia ex aerario ad ludos eos edendos attribui non potuit nisi
per senatum, item quod Domitianus testibus tastis Capitolinis ludos
saeculares fecit ex s. c, potestque addi anticipationem ludorum tam
Augusti quam Domitiani eo ducere, ut senatus de ea re decreverit,
nam et illi anno et hi sexennio ante iustum tempus celebrati sunt.
In commentario Ancyrano IV, 36 quae leguntur: [pr]o conlegio XVvi-
ronim magis[fer conl]egii coUeg[a\ M. Agrippa lud\os s\aecul[are\s
C. Fiirnio C. [S]ilano cos. [feci] nulla senatus mentione facta, iam
cedunt, aliter quam antea existimavi Ancyrana edens, actorum testi-
monio diserto, cum praesertim pro conlegio sie quoque ludi fiant non
solum ab eo editi, sed etiam cura eins a senatu impetrati. Impera-
toris autem in hac actione partes propriae videntur nullae fuisse,
quamquam utpote ex quindecimviris unus tam collegii deliberationibus
quam relationibus eins ad senatum interesse potuit. — Senatus ita
aditus quid decreverit, in ipsis actis non superest; partem decreti et
diem, qui est Febr. 17, servavit fragmentum dudum notum (CLL.
VT, S77a) actorum tertiorum similium, Claudianorum opinor vel Do-
mitianorum ^, quod subieci (s. jetzt C. I. L. VI 32324):
[Quod ] COS. V. f. de lucari ludorum sa\ecidarium
qui senatus]
\decrevit iiti] fierent, q. d. e. r. f. p., d. e. r. i. c. : uti^
quoniam ant[e .... annos]
[cum ideni decreti essent ludi] saeculares, XVvir(is) sacr. faciund,
in summa constitu[enda senatus]
[secutus est sacerdotihus lyro ludis,] quos pro salute Caesaris fece-
runt, lucaris nomine cons[tittitam,]
5 [cos. iis qui aerario praesun]t inperent, uti eam pecnniam dandamr
adtribuendam \ludorum]
[redemptoribus curent, qua eo] anno C. Silano C. Furnio cos. a. d,
XIII k. Mart. senat[us decrevit]
I uti ludi tum edendl propter sac]rificium saeculare locarentur in oa
verha qu[ae i. s. stmt:]
1) Ad acta Severiana id non pertinere manifestum est.
;590 Acta ludorum saecularium.
[A. d. XIII k. Mart. in curia I]ul[i]a. Scrihtmdo adfuer(unt) M. lunius
M. f. Si[lamis
]rinus, C. Asinius Cn. f. [Pollio . .
546 Yides actis his posterioribus. cum in lucari ludorum saecularium con-
stituendo placuisset sequi id quod de eo constitutum erat sub Augusto,
exemplum senatus consulti tum facti insertum esse, cuius et argu-
mentum refertur et principium superest. — Sed praeter pecuniam
veri simile est de aliis rebus ad editionem pertinentibus simul sena-
tum tum decrevisse, fortasse de caerimoniis quinam ex XYviris eas
perficerent non tam collegii decreto decisum esse quam eo senatus
■consulto. Scilicet cum magistratuum partes in iis nullae essent, cae-
rimonias eas iure credideris spectavisse ad magistros, ut apud Arvales
caerimoniae omnes perficiuntur per magistrum in annum eum decreto
collegii constitutum. In saecularibus ludis autem secus est: vide-
bimus ordinari eos ab Augusto, immolare et precari pro collegio
Augustum et Agrippam, circensibus quadrigas mittere Petitum Mes-
sallam, quorum inter eius anni magistros unus Augustus est. Augustus
et Agrippa quamquam dubium non est honorem eum obtinuisse
propter principatum et ob eam causam utrique in senatusconsulto
adscribi tribuniciam potestatem, non pro ea potestate sacra fecerunt,
sed, ut ipse Augustus ait in commentario, pro conlegio XVvirum.
Itaque decreto ad id opus erat, quod quamquam fieri potest ut fecerit
Kollegium, pari iure et fortasse meliere referri poterit ad senatum.
Deficit praeter senatus consultum de ludis edendis in actis quae
habemus ludorum edictio commemorata v. 89. 40: loedi . . . \qui d\
collegio edicti sunt, nam in iis quae praecedunt id non reperitur. Prae-
conis, quem ludos eos adnuntiantem nummi et Augusti et Domitiani
videntur repraesentare ^, si qua mentio in actis facta fuit, et ipsa periit.
1) Hominem veste succincta, capite tecto galea pinnata, tenentem dextra
caduceum alatum in nummo Augusti, in Domitiani baculum, sinistra clipeum
rotundum exhibent nummi duo, Augusti cusus a M. Sanquinio (Babelon monn.
de la rep.2 p. 417) et Domitiani (Eckhel 6, 385; Cohen med. des emp. I p. 476
n. 72), hie una cum cippo eo, de quo supra p. 569 diximus, et turibulo.
Similes sunt nummi Augusti ipsius, Cohen tned. des emp. I p. 79 n. 112 et p. 89
n. 188. (S. jetzt die Beschreibung dieser Münzen bei Dresse! Eph. epigr. VIII
p. 314. 315 n. 11. 12. 13.) Quodnam officium ita repraesentetur, quaeritur. Carolus
Robert a me consultus respondit eandem figuram redire in anaglyphis duobus, altero
servato in codice Coburgensi (edidit Ernestus Schulze in programmate gymnasii
reformatorum Petropolitani a. 1873 : alte Handzeichnung eines Reliefs mit Darstellung
des Salierumzv ges, p. 15. 8, ubi citatur plenior imago data apud Casalium in
libro de veteribus ritibus a. 1644 edito), altero Anagnino (edidit Benudorf ann.
inst. arch. a. 1869 tab. add. E); in hoc tres micimum eiusmodi homines pingi or-
Acta ludorum saecularium. 7,91
Incipiunt acta quae supersunt ab epistula (v. 1 — 23) ab Augusto
opinor data ad collegium XVvirum, qua ludorum tuturorum dies et
ordo determinantur. Keliquiae ut nee de forma dubitare sinunt^ nee 247
de argumento, ita praecesserit necesse est decretum id de quo dixi-
mus senatus. quod Augustum iubebat ordinationem sacrorum susei-
pere. Secundum id decretum Augustus hac epistula ad collegium
scripta ludis formam et normam dedit. Eodem recte referetur, quod
teste Zosimo sacrificia ordinavit iussu Augusti Ateius Capito iuris
saeri peritissimus. — Dies opistulae deficit, sed quod sequitur edictum
cum scribitur eodem die propositum esse, propositum autem est a. d.
YIII k. Apr.2, scripta sit necesse est inter Febr. 17 et Mart. 24.
Sequitur edictum v. 24 — 28 eodem die^ ut dixi. propositimi, quo
cum populus doceatur quomodo ludi celebrandi sint, ea autem quae
sequuntur suam praescriptionem habeant neque ad edictum illud per-
tineant, doctrina illa magis ex epistula venit quam ex edicto statuen-
dumque erit praecessisse diem non epistulae scriptae, sed sessionis
collegii, in qua epistula ea recitata est, et decrevisse collegium. ut
epistula cum subiecto collegii decreto publice proponeretur.
Decretum collegii v. 29 — 36 quod sequitur cum babeat annum
praescriptum isdem co(n)s(ulihus), isdem mag(istris) XVvir(um) s(acris)
f(aciendis), dies videtur casu aut positus fuisse loco non suo aut
omissus; qui dies fuerit necesse est inter Febr. 18 et Mart. 24. De-
cernit collegium de distributione suffimentorum et acceptione frugum.
Decretum hoc excipit v. 37 — 45 alterum collegii factum die VIII
k. Apr. = Mart. 25, quibus subscribuntur nomina eorum qui adfuerunt.
Sed in sessione ea quid additum sit antea decretis, parum apparet
propter reliquiarum exilitatem. Locus indicatur, ubi ea certe die
collegium convenit, sed pro aede . . . quod superest non habemus
quomodo expleamus. Conferendum est quod ait Cicero Philipp. 3,
11, 77: sedens pro aede Castoris dixit^ et quod Arvales sacra indi-
dine gradientes, in illo duos praecedentibus tubicinibus duobus et duobus modi-
orura portatoribus ; agi igitur de collegio aliquo. Salios non significari, id quod
multi statuerunt, praeter alia inde coUigitur, quod salio cum saecularibus ludis
nulla communio est. Magis crediderim repraesentari ita praecones ad res sacras
adhibitos, scilicet Isgox/jovxag vel Latiue lictores curiatios; nam eos XVviris
quoque apparuisse probabile est et in collegii formam ii redacti fuerunt. Sed rem
obscuram et meam provinciam egredientem alii spero fore ut elucident. (Vergl.
Petersen Rom. Mitth. 1892 S. 259 ff.)
1) 1. 5 ros — 6. 8 iubeatis — 13 memineritis. Senatus consulti forma, qualis
ea aetate observabatur, eiusraodi locutiones non admittit.
2) (Gemeint ist: ante eum diem qui fuit a. d. VIII k. Apr.)
3) Parum recte ad hanc locutionem Festus p. 246 rettulit praepositionum
pro et in usum promiscuum.
592 Acta lucloruai saecularium.
ciint et alibi et in pronao aeclis Concordiae. Cogitari potent de area
ante aedem Apollinis Palatini, in qua Sibyllae carmina eo tempore
custodiebantur et ubi Severi tempore convenisse XY vires acta altera
testantur; sed sedem lege fixam collegium XYvirum aetate Augusti
non magis videtur habuisse quam habuerunt Arvales. Agitur deinde
de triduo ludorum, quod tamen in ipsa indictione nuntiari debuit nee
tum demum stabilitum est. Edictum XVvirum quod sequitur v. 46 — 49
cum diem suum non habeat, probabile est die sessionis illius propo-
situm esse. Itaque cum edictum pertineat ad ordinandam distri-
butionem suffimentorum, ad eam etiam acta aliquo modo videntur
pertinuisse. De ipsa re infra videbimus.
His subiuncta sunt senatus consulta duo maiore ex parte iam
antea nota, pertinentia ad ludos instantes et propterea cum collegio
248 ita communicata, ut in eins acta referrentur. Praescribitur priori:
a. d. X k. lun. in saeptis [lulis: scribendo adfuerimt . .] ÄemiUus Le-
pidus, L. Cestius, L. Petronms Riifus . . ., secundo: eodemque die
ibidem; sc(ribendo) id[em] adfuer(unt) et senatus consultum factum
es[t]. Facta igitur sunt X k. lun. = Mai. 23 in saeptis luliis paullo
ante aedificatis, quo iam discimus senatum quoque vocari potuisse.
Prius senatus consultum v. 50 — 57 pendet a lege anno ante lata
de maritandis ordinibus. Eam hinc intellegimus tam viris quam
mulieribus intra annos fere XXV (vel XX) et LX (vel L) constitutis
(cf. Ulpian. re^. 16 cet.) nee maritatis praeter alias caelibatus poenas
hanc quoque imposuisse, ne ludos publicos spectarent: a qua poena
in saecularibus ludis utpote religionis causa institutis neque ulli vi-
ventium postea redituris caelibes hoc decreto solvuntur. Poena illa
aliunde nobis non cognita et a recentioribus fere neglecta inter-
pretatione non eget. Legibus solvere senatus fuisse notum. Ipsum
decretum ita poterit non redintegrari, sed reliquiae ut intellegantur
effici :
52 Quod C. Silanu[s co(n)]s(ul) v(erba) f(ecit) ludos saecularis post
h?y complur[es annos eo qui nunc est, facientibus (?) imp. Caesare] \
August(o) et M. A[grip]pa tribunic(ia) potestate, futuros, quos [quod
u spectare quam plurimos convenit] \ propter rel[igione]m atqu[e] ^
etiam quod tali spectacuh [nemo iterum intererit, permittendum
55 videri Iu]\dorum eo[ru\m [diebu\s qui nondum simt maritatiy sin[e
fraude sua ut adsint, q(uid) d(e) e(a) r(e) f(ieri) p(laceret), d(e)
1) In lapide, quem amici Romani diligenter inspexerunt, et in ectypo quo-
que ab iis misso est ket/////v (potius quam i) matqvi (non e) • et. Lapicida erra-
verit necesse est. ^
Acta ludoram saecularium. 593
j.ß e(a) r(e) i(ta) c(msueruntj, iit quoniam Itidi iei] j religio[nis] causa
sun[t m]stitiiti neque ultra quam semel ulli mor[tdlium eos spec-
hi iare licet, luclos], \ quos [m]ag(istri) XVvir(um) s(acris) f(aciundis)
[ed]ent, s(ine) ffraude) s(ua) si^ectare Uceat ieis nui lege de mari-
ta[ndis ordinihus tenentur].
Secundum alterum decretum v. 58 — 63, quod sie licebit explere:
59 Quod C. Silanus co(n)s(id) v(erha) f(ecit) pe[rti\ne^'e ad conser-
vandam memoriam tantae h[enevolentiae deorum^ commentarium
60 ludorum] \ saecularium in cohim[n]am aheneam et marmoream
61 inscrihi st[atuique ad futuram rei memoriam utramque] \ eo loco,
tibi ludi futu[ri s]int, q(uid) d(e) e(a) r(e) f(ieri) p(laceret), d(e)
e(a) r(e) i(ta) c(ensuerunt), uti co(n)s(ules) a(Uer) a(mho)v(e) ad
62 f[uturam rei memoriam columnam] \ aheneam et alteram [m^ar-
moream, in quihiis commentari[um ludorum eorum inscriptum sit,
63 eo loco statuant et id opus eidem] \ locent praetoribusque, q(ui)
[a(erario)] p(raesunt), inperent, uti redemptoribus ea[m summam
qua locaverint solvant.]
acta collegii de ludis saecularibus publice incidi iubentur tarn in aere 249
quam in marmore et eo loco ubi ludi futuri essent collocari. Ea
quoque res pertinet ad senatum propter sumptus ex aerario prae-
standos: quod ut perficiatur, solito more (v. Staatsrecht 3, 1132) con-
sules iubentur opus faciendum locare et iis qui aerario praesunt im-
perare, ut quantae pecuniae locarint, tantam redemptoribus solvant.
Aerarium eo tempore pro quaestoribus praetores administrabant
(Staatsrecht 2^, 558), itaque qnod ad id vocabulum adscriptum est
Q / p explendum est q • a • p, scilicet q(ui) a(erario) p(raesunt). Co-
lumnam marmoream ita inscriptam et expositam supra iam diximus
ipsam esse, cuius reliquias edimus.
Senatus consultis duobus subiungitur edictum XVvirum v. 64 — 75
propositum a. d. VIII k. lun. = Mai. 25 pridie quam inciperent cae-
rimoniae (cf. v. 67). Collegii decretum cum nuUum praecedat, videntur
hoc edicto non tam nova praescribi quam stabilita a collegio accu-
ratius determinari. De singulis infra agetur.
Suffimentorum distributio.
Incipit sacri tractatio a suffimentis dandis, quo spectant ex nostris
reliquiis haec potissimum:
1) Supplementum debeo Dielsio.
MOMMSEN, SCHK. VIII. 38
594 Acta ludorum saecularium.
ex epistula Augusti:
7 ... lun. heve afque diUgen[ter] ...
s ... OS petere iubeatis ieisqn[e\ ...
9 , , .n in Capitolium ante aed[em Iovis\ . . .
10 [et in Äventino ante D]ianae hene frequentesque a[desse] ....
11 . . s deisque milicheis frugmn . . .
ex decreto collegii:
30 purgamenta dari et fniges accipi collegio .... [placere, ut in Capi-
tolio ante aram lovis optimi]
31 maximi et ante aedem lovis tonantis et
[in Palatio ante aedem]
32 Apollinis et in porticu eins, fruges autem i[bi tibi supra scriptum
est accipiendas esse et ad aedem Dianae in Äventino et]
33 in porticu eins
ex edicto:
47 quo minore molestia ....
48 a. d. V h. hin. suffim[enta] . . .
ex edicto altero:
65 Commonefaciundos homin[e]s existumavimus, ut omnes lihe[ri . . .
qui suffimenta]
250 ^^ peterent ne amplius quam [semeY iei coniugesque ....
67 a. d. VII aut VI aut V Je. lun. a . . . .
68 suffitique ad ludos venire[nt]
In actis Severianis tribunalia ad suffimenta danda per urbem
constituta sortitione decemviris, quaternis fortasse singula, attribu-
untur; ea sortitio fit a. d. YIII k. lunias, divisio, ut sub Augusto, die
sequenti^. — In carmine de suffimentis dandis cavetur sie: änaoi de
Xvjuara dovvm ävögaoiv fjde yvvai^l, judkioza de di^XvTSQi^oiv. Expli-
catius Zosimus: y^arä ök xijv a)Qav rov ^egoug, tzqö fifjLSQmv öXiycov
xov Tfjv d^eojQiav äyßrjvai, ev reo KamroyXiq) xal ev reo veq> rat xaxä
To Ualdtiov Ol dexanevTE ävögsg em ßi^juarog Ha^rjjuevoi reo dijjucp
öiavEfiovoi xä yMdoLQOia. xavxa de eoxiv däöeg xal d^eTov xal aocpaXxov.
Ipsam distributionem repraesentant nummi duo aureus Augusti ipsius ^
et aeneus Domitiani: sedet imperator XYvir ante aedem in tribunali
et ex vase apposito civibus quiddam porrigit: adscriptum estinillo:
1) (C. I. L. VI 32327 = Dessau 5050 ».)
2) Supra p. 568 not. 1. Nummi rarissimi ectypum gypsaceum benigne mihi
subministravit Babelon praefectus nummophylacii Parisini. (S. die Abbildungen
bei Dressel im selben Heft der Ephemeris (VIII) Taf. 1 Fig. 1—3 vergl. p. 310. 311.)
Acta ludorura saecularium. 595
lud(os) s(aeculares) et Ang(ustus) suf(fimenta) p(opulo), in hoc imp.
€aes. Doniitiamis cet. cos. XIIII hid(is) saec(tilarihiis) suf(fimenta)
p(opulo) d(edit). De tempore et loco distributionis eius convenit fere
inter acta et relationem Zosimi. Initio ei fortasse destinata fuit una
dies Y k. lun. = Mai. 28, deinde, ut minme molestia perageretur, per
triduum videtur facta esse Mai. 26. 27. 28. Pluribus locis cum simul
distributio fieret, in his actis indicantur in Capitolio duo, area ante
aedem lovis optimi maximi et altera ante aedem levis tonantis, quem
notum est ante illius introitum collocatum fuisse tamquam pro iani-
tore, item in Palatio aedes Apollinis porticum habens insignem et
spatiosam. Acta Severiana tribunalia plura recensent posita ad Romam
quadratam mium, alia alibi. Qui petunt suffimenta, iubentur semel
tantum sacerdotem adire una cum coniugibus liberisque; quocum
-confem poterit, quod supplicatum quoque cives eunt cum coniugibus
ac liberis ^. Suffitio ipsa aperte domestica fuit, facta facibus accensis
et combusto sulfure et bitumine; perfici debuit ante coeptos ludos,
ut ad eos homines venirent suffiti (v. 68).
Frugum acceptio.
Ad frugum acceptionem quae sequitur ex actis nostris praeter
modo relata v. 7 — 11. 30 — 33 spectant haec:
•ex decreto collegii: 251
34 Censuerunt autem, ut singuleis tr[ihunalihus XVviri] ....
35 fruges acciperent hini itemqu[e] ....
36 omnes convenirent, deinde ter , . . .
ex edicto:
[a. d.]
49 IUI aut a. d. III aut p[ridie h. hm.] ....
■ex edicto altero:
69 generatim conferrent tr[ihunalihus?\
70 Capitolium ad aedem lovis [optimi niaximi]
acta:
77 rt. d. IV h. quihiis edictum erat loci[s\
acta:
82 a. d. III Je. lun. eodem modo fruges [acceperunt] ....
acta:
89 prid. h. lun. ut super iore hiduo f[ruges acceperunt].
1) Liv. 22. 10, 8.
38*
596 Acta ludorum saecularium.
Acta Severiana quae certo ad frugum acceptionem pertineaiit non
habent nisi lacera haec (V, 14): Inde XVvir. m trlhtmali ad-
[scenso f]ruges quae a 2)o\pulo plehe m .... Ex actis nostris quae
supra composita sunt si recte huc traximus, frugum acceptio ut purga-
mentorum divisio per triduum facta est Mai. 29. 30. 31. Loci iidem
sunt qui supra accedente (vide v. 10) aede Dianae in Aventino, ut
Zosimus quoque significat: ovveXdovrog de xov dijjuov jiavTog ev xe
toXq Q7]d^eToi ronoig xal ev reo legco rrjg 'Agrejuiöog, o ev rcp 'Aovev-
xivco X6(pcp Tiad^iÖQvxai. Quinam fruges dent et qui accipiant, declarat
potissimum nummus Domitiani^ inscriptus imp. Caes. Domitianus cet.
COS. XIIII lud(is) saee(ularibus) a populo frug(es) acc(epit) : sedet ibi
imperator in tribunali pateram manu tenens, infra se vasculum Habens;
stant ante eum togati duo, quorum unus ex patera quam tenet quid-
dara, grana fortasse, in imperatoris pateram versat, accepta rursus
imperator in vasculum videtur immissurus esse. Litigant eruditi^
utrum fruges a civibus imperator vel potius quindecimvir accipiat, an
cives a quindecimviro, sed et imago priorem interpretationem solam
admittit, et quod inscriptum est a pop. fruy. ac. aperte respondens in-
scriptioni nummi gemelli suf(fimenta) p(opulo) d(edU). Sibylla quae
de ritu hoc habet (quorum rectum intellectum debeo Wilamowitzio)
sübiungit suffimentis distributis: ndvxeg d' e^ oi'xoio (peQeod'Cov öooa
xojul^eiv eorl &ejbiig &v7]toJoiv cmagx^ojuevoig ßioroio daljuooi jueih^toioiv
Udojbiaxa xal ^aaxdgeooii' ovgaviöaig' xd de ndvxa Te&}]oavgiojueva
252 xeio^co, öcpga xelrj d^vjueh]oi xal dvdgdoiv edgioöjoiv evd^ev nogovvrig
jbiejbiv7]juevog. Scilicet aTxagxai ipsae sunt fruges: eas Sibylla iubet
conferri et adservari diligenter, ut inde debita solvantur thymelicis
et adsidentibus, id est ludiis et spectatoribus. Zosimus quae de fru-
gibus tradit, in plerisque concinunt. Nam antequam incipiunt sacra,
locis supra indicatis oTxov xal xgi&rjv exaoxog (peget xal xva^uov^ recte
omnino. Deinde postquam primi diei caerimonias enarravit, ita finit:
xofJii^ovxaL de ol ravxa Jioiovvxeg juio&ov xdg dnagydg tcov xagncbv
oixov xal xgi§fjg xal xvdjuwv avxai ydg cbg eigijrai juoi xal xcb ö^juqy
navxl öiavefjLOvxai. Ita quod significat dnagxdg illas distributas esse
iis qui caerimonias ludosque executi sint, item cum carmine convenit,
sed extrema refragantur aut ab auctore male adiecta aut, quod magis
crediderim hiantia corruptave culpa librariorum; exempli causa post
IJiol excidisse possunt verba nagd xov öijjuov navtbg ovjiKpegovxai.
1) Coheu med. des emp. vol. 1 ed. 2 p. 477 n. 82. Inspexi ipse in museo
nostro; alia exemplaria duo Londiniensia Barclay Head mihi misit gypso ex-
pressa. (S. Dressel eph. epigr. VIII p. 310. 311 n. 8^. 3^. )
Acta ludorum saeoularium. 59'
Dies et locus saerorum.
Secundum computos a XYvirum collegio probatos ludos saecu-.
lares celebrari debuisse anno u. c. 73S, celebratos esse anno praece-
dente cum testes omnes consentiant, eius anticipationis causa ex actis
nostris cum exordio eorum excidit neque quicquam quod eo pertineat
apud auctores reperitur. Probabile autem est Augustum iam tum
•de itinere Gallico cogitavisse anno sequenti suscipiendo, quod quam-
quam adceleravit nuntius de clade Lolliana. non propter eam suscep-
tum esse vel inde colligitur, quod a vere anni sequentis ad aestatem
a. 741 princeps in Gallia permansit^. Religio non obstabat: nam
civile quoque saeculum tarn centum annorum quam annorum centum
et decem retinuit aliquatenus inconstantiam saeculi naturalis, quod
est spatium vitae hiimanae Jongissimum (Censorinus 1 7, 2), et semper
«um aliqua latitudine acceptum est et celebratum, aequiparatum
magis tribus generationibus quam temporis spatio ad dies horamque
dimenso. Id quod vel inde colligitur, quod ludorum dies testibus
actis tam Augustis quam Severianis ^ non status fuit. sed pro arbitrio
singulis annis constitutus est ^ ; quapropter etiam in anno eligendo
tam Augustus quam Domitianus aliquid putaverunt sibi licere. —
-Quando de ludis saecularibus celebrandis agi coeptum sit, actis nostris
non edocemur utpote exordio eorum intercepto. Acta Severiana,
quorum exordium aliquatenus superest, ostendunt XYviros de ludis 253
iis edendis senatum adiisse anno praecedente (p. Chr. 203) inter Jan. 12
et Aug. 12; de ludis Augusti hoc tantum ex actorum tertiorum frag-
raento (supra p. 589) rescivimus anni eius, quo ludi celebrati sunt,
die Febr. 17 senatum de pecunia in ludos eos impendenda consultum
•esse. — De ipsorum saerorum ludorumque diebus non solum acta
nostra confirmant quod ait Zosimus aestate saecularia celebrata esse
fxara ttjv ojgav rov 'degovg), id quod item requirunt fruges divisae,
item, quod idem refert, iv tqioIv -^jusoaig .... y.a) raig Tomg vv^iv,
1) Ad decennalia sua celebranda annum eum Augustum praetulisse coniecit
Gasto Boissier {revue des deiix mondes 1892 Mart. p. 80); sed neque indicia ulla
€0 ducunt neque per se id probabilitatem habet.
2) Ostendunt id locus ex senatus consulto (I (C. I. L. VI 32326). 28): uti
ludi saeculares qui so[li\ti sunt inter centum et decem an[nos] /?m, faciant sequenti
•anno iis diehu[s , et alter ex epistula imperatorum ad XVviros (II (C. I.
L. VI 32327), 5): si de is dielnis ac noctibus consuMtis, quibus ludos saecidares
ad
3) Id probe agnovit Otto Hirschfeld (Wiener Studien 1881 p. 103 (Kl. Sehr.
S. 444)), quamquam sine iusta causa, ut mihi videtur, a ludorum diebus saeculi
änitium distinguit, quod ei est solstitium aestivum.
598 -^cta ludorum saeciüarium.
sed etiam qui essent dies ii patefecerunt. Triduum illud est dierum
k. lun. et IUI et III non. lun. = lun. 1. 2. 3^, primo die incipiente
ab noctis, quae est inter Mai. 31 et lun. I, hora secunda:
ex epistula:
4 [nocte quo]i dies inlucis[cet k, hm.]
ex edicto:
40 [a nocte ea]
.41 quo dies inlticiscet h. I[uniarum ad a. d. III]
42 nonas lun.
acta :
90 nocte insequenti (praecedit prid. Je. lun.) in campo ad Tib[erim].
De loco sacrorum nocturnorum acta haec habent:
90 vide supra.
108 in the\a]tro ligneo, qiiod erat constitutum in campo s[ecu]ndum
Tiherim
11 ö ad Tiherim
134 ad Tiherim
V. 156. 157:
in theatro j ligneo, quod est ad Tiherim.
Sibylla autem quem locum designet verbis iv Tieduo nagä ßvjLi-
ßgiöog äTtlexov vöcoq, öjzm] OTetvorarov, ambigunt topographi ^. Alir
(Urlichs Beschr. Roms III, 3 p. 5; röm. Topogr. in Leipzig p. 96) oreivo-
rarov iungentes cum jisöim verterunt *in campi parte angustissima\
indeque Tarentum situm fuisse crediderunt aut sub Capitolio prope
forum boarium, aut sub Pincio monte prope mausoleum Augusti
(Becker topogr. p. 628), alii (ut Preller Regionen p. 241, cui praeivit
254 lo. M. Gesner de annis ludisque saecularibus p. 34) vda>Q oTeivörazov
de Tiberis parte angustissima interpretati sunt: recte hi, ut edocemur
1) Dies igitur ludorum saecularium nihil commune habent cum die tribu-
niciae potestatis Augusto permissae, contra quam coniecit Otto Hirschfeld 1. c.
p. 104 (Kl. Sehr. 445). Severiani ludi quibus diebus facti sint, ex reliquiis actorum
alterorum non perspicitur; hoc apparet aut iisdem diebus eos celebratos esse aut
proximis. (Die Nächte hatten Mondschein — am letzten Mai damaliger römischer
Zählung war Vollmond eingetreten — und dies dürfte für die Wahl der drei
Tage zwar nicht ausschlaggebend , aber doch mitbestimmend gewesen sein ; s.
meine Bemerkungen Klio 10, 1910 S. 360 ff.)
2) Quae sequuntur, debeo Huelseno discipulo quondam, iam amico.
Acta ludorum saecularium. 599
novis his inventis. Tiberim enim, quatenus quideni uno defluit alveo,
angustissinmm fiiisse inter S. lohannis Florentinorum et pontem lani-
culensem tarn iiostrae aetatis quam superiorum saeculoriim formas
inspicienti patet. Quid quod non longe ab eo loco, ubi fragmenta
actorum in opus coniecta emerserunt, in platea scilicet S. Mariae in
Yallicella, paucis abhinc annis repertae sunt reliquiae arae ingentis
et optimi artificii (Gatti Bull, comim. 1887 p. 276. 277; Huelsen Mit-
theilimgen des röm. Instituts 1889 p. 263), quam sacris his destinatam
fuisse facile suspicias. Sed ea de re mox uberiora edocebimur a viro
Romanae topographiae supra ceteros perito Rodulfo Lancianio ^.
Lustrationem Tarenti post suffimenta data et fruges acceptas,
ante ipsa sacra enarratam in actis Severianis (C. I. L.YI 32328,15—28)
Augusta non videntur habuisse.
Sacra diurna tam prima lovi quam secunda lunoni oblata fiunt
in Capitolio (v. 18. 79. 81. 103. 119), scilicet ad aedem lovis optimi
maximi lunoni quoque dedicatam. Prope eam ad aedem Opis in
Capitolio 2 congregantur separatim a ceteris matronae puerique in
sacris faciendis occupati. Quod ad sacra utriusque diei in fine ad-
scriptum est v. 107. 132 ad atallam fuerimt sequentibus nominibus
virorum praesentium, ei in sacris diei tertii Palatinis v. 150 respondet
subnotatio haec: XVvir(i) adßierunt, neque dubium est locum signi-
ficari adstantium ad sacra illa Capitolina sacerdotum. Ipsum voca-
bulum quid significaret cum frustra quaesivissem, admonuerunt per
litteras et Buecheler et Zangemeister vocabuli in re sacra apud Ro-
manos antiquitus usurpati quod est atana ^, a quo atalla derivatum
sit ut corolla a Corona, femella a femina. Significatur eo vasculum
quoddam in re sacra usurpatum poteritque non sine probabilitate
conici ab eo locum quendam in lovis aede nomen traxisse. — Tertio
die cum sacra fiant in Palatio (v. 139) ad aedem Apollinis, ea quoque
in Capitolium aliquatenus perveniunt (v. 148), qua de re infra dicetur.
1) (Vergl. jetzt Hülsen Topogr. 1, 3, 478.)
2) Conferatur de ea Jordan Topogr. 1, 2, 43. Arvales d. 9 Dec. 80 in Capi-
tolio in aedem Opis convenerunt.
3) Nigidius apud Nonium p. 40: ex re in saliaribus '^attanus {adtanus libri)
tintinnaf, id est sonat. Festus ep. p. 18 : athumdnm {athanuaium libri) est poctdi
fictilis geniis, quo in sacrificiis utebantur sacerdotes Bomani. Glossae Philoxeuianae
(Corp. Gloss. Lat. II) p. 22 Goetz: atena elÖog :;iort]giov oorydxov, m oi jiQvxävsig
iv raig d'voiaig xQcövrai et mox: athanulus {atnamdus liber) äyiov legecog oxevog,
xeitirjhov. Descendere videtur a Graeco cuius meminit Hesychius: äztava xä
xriyava (= sartago) xal :i?MHovg 6 eti avxiov oxevaCöjLievog. Glossae illae nisi fal-
lunt, et atana et atanus et atamim olim in usu fuerunt itemque deminutiva tam
atall- quam atamd-, ut pariter reperitur et catillns et catinnhis.
600 Acta ludorum saecularium.
Adfuisse sacerdotes reliquos sacrificantibus collegis adscribitur
ad Sacra terna diiirna. In sacris ternis nocturnis adnotatio' praesen-
tium sacerdotum aliorum similis nulla reperitur, quamquam Augusto
in bis quoque adfuisse collegas et per se probabile est et testatur
Zosimus diiexä xon> dexajtevTS ävÖQmv).
255 Matronae pueri puellae aenatores ad sacra adbibiti.
Ad Sacra peragenda leguntur matronae tot quot saeculum habet
annos. De iis haec habemus in actis:
ex epistula imperatoris:
15 \ut conveniant ad e]a sacrificia. denuntiatum [erit]
16 [/:. hin. et a. d. IUI] non. lim. et a. d. III non. lun. iioct[u]
17 maiores ami. XXV natae, qui\bus\
18 [conveni]re in Caintolhmi, iä)i et res divina fi . , .
19 Yidsint
ex edicto XYvirum:
71 Midieres quoque qiiae seUist[ernia hahebunt]
72 sterner e oportere ab ea pr
73 Qiiae feminae et qiti pueri sibi
74 rent, eos separatim a cetera [turba ad aedem]
75 Ojns in Capitolio positum erit
ex edicto altero eorundem :
78 Matronas, quibus denuntiatum e[rit
79 in Capitolium convenire
80 B(onum) f(acfmn) ^. Matres famüiae, quibus con \id in]
81 Capitolio ab h(ora) I sint, ut so[Uemnia
ex actis noctis primae v. 101. 102:
centumque et X [m]atronae^ quibus denuntiatum erat, XVvirorum
verbis sellisternia liabuerunt \ lunoni et Dianae dua\bns\ sellis
positis.
1) Idem exordium est in edicto praetoris urbani quod edidit Lanciani Bull,
della comm. arch. comunale 1882 p. 159, 1884 p. 58 (C. I. L. VI 31614. 51615) (inde
(Dessau 8208) Bruns fontes ed. 7 p. 190), explicantque notas Suetonius Caes. 80,
Vitell. 14 et Tertullianus de pudic. 1, item Probus de notis 4,11 et Isidorus
etym. 1, 23. Eaedem notae in titulis provinciarum Graecarum (vide C. I. L. III
p. 1185 (2559. 2675)) et in urbanis graecissautibus (C. I. L. VI, 406) inter-
pretandae sunt ad normam formulae Graecae dyadij rv/jj, bona foHuna.
Acta ludoruin saecularium. 501
^x actis notis secundae v. 109:
eodemqiie modo sellist[e\rnia matres familiae hdbucrimt.
ex actis diei secundi v. 123. 124:
deinde CX matrihns famil[ia\s nuptis, quihtis demm[tiatum fuit ut
convenirent, imp. Caesar Augustusiy \ jwaeit in haec verha (sequi tur
precatio).
ex actis noctis tertiae v. 13S:
Matronae sellisternia h[ahuertmt, id pjridie] runf^.
Sibylla de sellisterniis nocturnis tacuit neque quicqiiam habet
de matribus familias his praeter lunonia sacra diei secundi, de quibus
infra ubi de precationibus agitur exponemus. De sellisterniis habendis^ 256
omnianota: etiam in saecularibus ludis antiquioribus ea obtinuisse testis
est secundum libros incorruptos Yalerius Maximus (supra p. 580 not. 3).
Sufficiet apposuisse de iis locos duos, alterum Valerii eiusdem 2, 1,2:
lovis eptdo ipse in lectum, Inno et Minerva in sellas ad cenam in-
vitabantur^ alterum Taciti ann. 15, 44 de incendii urbis Romae ex-
piatione imperante Nerone : mox petita diis piaciila aditique Sihyllae
lihri, ex quibus supplicatum Vidcano et Cereri Proserpinaeque ac p^'o-
pitiata luno per matronas primum in Capitolio, deinde ad proximum
mare .... et sellisternia ac pervigilia celebravere feminae quibus
mariti erant. Inno et Diana, quibus a matronis sellae ponuntur,
sine dubio sunt Lucinae duae.
De pueris puellisque septenis vicenis in actis praeter locum
modo adlatum v. 73 — 75 reperiuntur haec (nam 2^^^^^ quoinim mentio
fit V. 1Ö4 vix sunt iidem):
ex epistula imperatoris:
3 ... [bi]ni cJiori qu . . .
20 ... x^ueros virginesque patrimos matrim[osque]
21 [ad Carmen canjendum cliorosque Jiabendos frequentes ii\t adsint
22 ite]mqiie ad ea sacriflcia atque ad eos ludos paran[dos]
23 \diligen\ter meminerint.
ex actis diei tertii v. 147 — 149:
sacrificioque perfecto pueri [X\XVII, quibus denunfiatttm erat,
patrimi et matrimi et puellae totidem | Carmen cecinerunf,
1) (Hier stand wohl Agrippas Name, da nach Z. 132 Augustus abwesend
war (Wissowa im C. I. L. a. a. 0.))
2) {sellisternia h[oc die eodem modo ut pridic 1iahiie]nint ergänzt Wissowa.)
3) Vocabulum de lectisternio et sellisternio soUemne est. Livius 22. 10, 9:
lectisternimn per tri<hmm hahitiim decemviris sacrorttm curantibits.
gQ2 Acta ludorum saecularium.
eo[de]nique modo in CapitoUo. \ Carmen composuit Q. Hor[at]iu9
Flaccus.
Sibylla postquam dixit de sacro Apolliiii faciendo pergit: xal dsiSo'
juevol re Äauvoi Jiaiäveg xovgoioi xoQtjoi re vi]dv eyoiev äd^avaTCOV
XoygtQ Se xoqw yoQOv avrat eyotev y.al ycoglg Tialdwv ägmjv oxdyvg^
äXlä yov)]OJv jzdvreg ^coovrcov olg äfx(pidalr]g hi (pmlrj. Item Zosimus:
'^jitega de rgm] ev tm xard ro UaldTiov "AnoXXcovog legco rglg evvea
Tialdeg sTiKpaveTg juerd Jtagi^evojv tooovtoov, ol Jidvreg dfAcpi^aleig^ öneg
iorlv djucpoTegovg rohg yoveig eyovzeg Ttegiovrag, vßvovg aöovoL xfj re
'Elhjvoiv y.al ^Pcojualcov qpcovfj xal naiävag, Öl mv al vnb 'Pojualovg
oM^ovxai noXeig. Carmina cantata esse lingua utraque Zosimus posuit
errore, quem iam redarguit actorum silentium. Hoc novum addiscimus
Carmen quod composuit Q. Horatius Flaccus non solum in Palatia
cantatum esse, sed item in Capitolio. Id quominus accipiamus de
eodem carmine non brevi bis repetito, argumentum obstat: nam^
ineptum foret lovem lunonemque ita celebrari, ut neque in principia
carminis neque in fine ipsi comparerent. At cum ab Apollinis Dia-
257 naeque laudibus Carmen et incipiat et in eas desinat, media habet
quae non conveniunt nisi diis Capitolinis. Eos enim, quos hobus vene-
ratur albis Augustus, esse Capitolinos etsi poeta non dixit, ideo quod
eorum propriae sunt victimae illae ^ ab iis nominandis abstinuit, sub-
lataque est de ea re dubitatio omnis actis patefactis. Itaque et
actorum de loco testatio et ipsa poetae sollertia aut admittunt
aut adeo requirunt, ut carmen statuamus cantatum esse a choris
sollemni pompa ex Palatio ad Capitolium pergentibus et inde-
redeuntibus ad aedem Apollinis Palatinam. Carmen qui legit, deos,
qui pro Romula gente invocantur in medio eo, quominus habeat pro-
x\polline et Diana, qui proxime praecedunt, obstabat certe apud lectorem
peritum proprietas victimarum; praeterea qui audiverunt cantatum,
quinam essent illi nullo modo dubitare poterant, modo sta tuas hos-
versus cantatos esse in conspectu aedis lovis et lunonis in Capitolio ^.
Äenatores in funere canere [solitos] ad caerimonias sacras ad-
hibitos esse acta ostendunt v. 88. Significantur cornicines, scilicet
1) In actis Arvalium bos albus nuUi numini immolatur nisi lovi et ad ex-
emplum lovis cultis divis imperatoribus. Sane alibi exempla non desunt boum
numinibus aliis immolatorum.
2) (Erweitert zu einer Kritik der Horazischen Dichtung in dem in der
archäologischen Gesellschaft zu Berlin gehaltenen Vortrage: Die Akten zu
dem Säkulargedicht des Horaz {Reden und Aufsätze S. 351 if., s. besonders S. 357).
— Widersprochen haben Vahlen Sitzungsberichte der Akademie der Wissen-
schaften zu Berlin 1892 S. 1017 und andre; vergl. Wissowa Ges. Abhandl. zur
röm. Religionsgesch. S. 206 A. 1.)
Acta ludoriim saecularium. (503^
collegium appellatum in titulis urbanis modo liticinwn cornicimim,
modo aeneatonim ^, diversi omnino a tibiciiiibus et fidicinibus, quara-
quam horiim quoqiie in hisce sacris partes aliqnae fnerunt, cum num-
mus Domitiani proponat imperatorem sacrificantem adstantibus tibicine
et citharoedo. Plerumque illi dicti aeneatores sie ut in actis aena-
tores etiam alibi appellantur'^.
Numina invocata.
Sacra saecularia Augusti, ut reliqua fere ad Sibyllae iussa in-
stituta et propagata, Graeco ritu iieri diserte enuntiatur v. 91 in ipso
sacrorum enarrationis exordio, ubi quod est Acliivo ritu^ convenit
cum verbis oraculi Sibyllini de androgyno v. \i6'Ayaioxl xdd'' egösiv, 25^
egregie nuper defensis a Dielsio sibpll. Blätter p. 55. Potest adeo
Iieri, ut ad sacra haec non cives tantummodo urbani admissi sint
sed item Graeci et peregrini omnes in urbe degentes: invitantur enim
in edicto (act. v. 65) omnes Uheri^ id quod redit apud Zosimum :
dovÄof de rovTCOv ov fxexeyovoi, älXä eXevd^eooi juovoi. Id si ita se
habuit, certe non pervenit ad saecularia liberae rei publicae sine du-
bio inter cives solos peracta, induciturque ita sociis ad sacrorum
summorum participationem admissis vere novus saeculorum ordo domi-
nationem provinciarum per gradus mutans in civitatis communionem.
Quibus numinibus Augustus saecularia fecerit, iam videamus.
Non editos esse sicut anteriores ludos liberae rei publicae Diti et
Proserpinae ut supra vidimus, ita Carmen ibi, ubi numina omnia
1) Egi de eo collegio ad Servianum exercitum pertinente ^^aaisrecM 3, 288,
ubi collecta invenies quae de eo traduutiir. Henzeni opinatio aeneatorum collegium
(C. VI, 10221) derivandum esse non ab aeneatoribus, sed ab aeneatis et significari
homines frumenti publici accipiendi causa in aere iucisos quamquam nuper
resuscitata ab Hirschfeldio nostro (act. min. aead. Berol. 1891 p. 853 (Kl. Schriften
585)) probataque etiam Huelseno {Bullett. municip. Rom. 1891 p. 351) et linguae^
contraria est et rerum notitiae. Nam homo in aere incisus non magis aeneatus
dici potest quam qui in lapide marmoreve incisus est lapidatus vel marmoratus.
Deinde cum in titulo C. VI, 10220 (Dessau 6064) habeamus puerum qui reli-
querit tri[hu]m. imjenuam frumentum [publ]ici(m et neneatorum [coUeffium?], aperte
boc distinguitur a frumento publico (cf. VI, 2584 (Dessau 2049): frumento publico,
collegio tibicinum), quocum id idem esse contendit Henzenus, efficiemusque inde
liticines cornicines publicis emolumentis similiter usos esse atque plebeios ad
frumentum publicum admissos, nequaquam hos dictos fuisse aeneatos.
2) Apud Ammianum 16, 12, 36 et secundum libros scriptos (teste Huelseno)
apud Festum ep. p. 20 et apud Senecam apocol. 12, ubi codex senatoi'um, , et
epistul. 84, 10, ubi libri uenatorihus. Editores formam traditam oblitteraverunt.
3) Acta quoque Severiana habent fr. \IB^ (C. I. L. VI 32329) haec verba
mutila: [I]unoni reginae vaccam alb(am) Graeco Achim rit[u].
*>^04 Acta ludorum saecularium.
-complectitur, sollemnia haec celebrari ait dai/ÄOoi juediyloioiv xal {.laKo.-
oeooiv ovQavldaig, id quod vel vocabulo Graeco retento redit in
epistula Augusti v. 11 ... deisque milicJieis friigum Hoc voca-
bulo proprie significari deos inferos et aliunde commendatur^ et
aperte hie dii milichei opponuntur caelestibus, videbimusque infra
Sacra terna nocturna et propter numina et propter hostias pertinere
ad solos deos inferos. Sed ut hoc admittimus, ita condicio et proprietas
sacrorum tota mutatur eo, quod triduanum sacrificium accedit ovqq-
viöaig oblatum iubetque Carmen ipsum lovi sacrum fieri rifjLaxi jüi]d'
ijzl vvxri' deoToi ycLQ ovQavid}]oiv f]jueQiog Tielexai d^vemv xQonog. Sin-
gula numina quae invocantur ita enumerabimus, ut priore loco ponantur
quae coluntur sacris nocturnis, sequantur sacra diurna.
1. Moeris sacra est prima nox: nam Graeco vocabulo appellantur
non solum in carmine: ev&a ov oeQeiv iegd jzavroyövoig Motgaig et
apud Zosimum, sed item in ipsis actis nostris, cum Parcae sint poetae
Latino. Numero fuisse tres et aliunde constat et inde coUigitur,
quod auctore Zosimo tres iis arae constituuntur : hoc tamen notan-
dum neque in actorum precatione neque apud Horatium eas invocari
nisi coniunctas. Apud Zosimum quod Moerae non solum adsunt suo
loco in recensu numinum (supra p. 581 not. 1), sed praemittuntur
haec : raig Moigaig äyovoi Jiavvvyiöag fxexä oejuv6x7]xog ev vv^iv om-
nino hiantia et corrupta, inde vix licebit colligere sacra haec Moe-
rarum inter saecularia primarium locum tenuisse, quamquam verum
est victimis iis immolatis vinci aliquatenus quae offeruntur Ilithyiis
et Terrae matri.
2. Ilithyiae adorantur nocte secunda: etil xaig, Carmen pergit,
^EXei'&vLag aQeoaodai naidoxoxovg eodemque nomine appellantur in
actis, cum Horatius Graeco Ilithyiae vocabulo addat Latina duo
Lucinae traditum et a se ut videtur formatum Genitalis. Hoc nunc
demum intellegitur patefactis actis llithyiam herum sacrorum quam-
quam ab Horatio post Apollinem nominatur, nequaquam intellegendam
esse Dianam Lucinam, id est "Agxe/uii' Xoyelav, sed hie ut per totum
Carmen numina invocari a poeta ordine sacrorum insuper habito. —
Ilithyias invocari numero tres probabile est propterea quod novenario
:259 numero his pariter atque Moeris sacra fiunt et alibi quoque compo-
nuntur cum Moeris praesidentque geniturae utraeque ^ : sed invocantur
cum in precatione actis inserta tum apud Horatium numero singulari.
1) De love /nsdr/Jco chthonio numine exposuit Robert -Preller griech. Myth.
I * p. 130.
2) Plato sympos. c. 25 p. 206 d : MoTga xal Eiksldvia t) xallov^ soti rj] ysvsasi.
Pindarus Nem. 7, 1: ^EXsl&via jidgeöge Moigäv ßadvq^QÖvcov. Olymp. 6, 41: ta fxhv
Acta ludorum saecularium. ()()5-
o. Terrae matrl tertia nox sacra est, in actis sie appellatae,
Fala in carmine, Ceres apnd Horatiura, d^jLujri^g apud Zosimum.
Sacra haec nocturna omnia fieri vidimus in campo Martio in
ipso saecularium antiquiorum vetusto sacrario. Contra sacra diurna
non ibi offeruniur, sed ad aedes deonim caelestium primarias.
4. lovi optimo maxlmo primo die sacrum fit in Capitolio. In
carmine item ex sacris diurnis primum est quod fit Aiog jiaga ßcojLiov.
Apud Zosimum quae huc pertinent: t/J de jlistcl javnjv (post primam
noctem") f]fjieoa eig rö Kajincbhov ävaßdvreg xävrav^a zag vevojuiojuevag
ßvoiag Jioooayayövreg hxev^ev je em x6 xareoxevaojuevov ^earoor
i?M6vTsg rag ßecogiag enireXovoiv 'Änoklcovi xal 'Aoiejutöi corrupta sunt
male insertis tribus vocabulis postrefnis culpa librariorum potius quam
auctoris.
5. Iiwoni reginae, nimirum Capitolinae lovi ovvvdco ^ sacer est
dies secundus: ut in carmine "Hgi^g vrjög post lovis aedem iubetur
honorari.
6. Äpollinl et Dianae sacrum fit die tertio. Illius meminit Car-
men post lunonem sie: y.al 0oTßog 'AjioXkcov öote xal rje?dog y.ixh]o-
xETfu. Sibylla si cecinit, ut certo feeit, ante Augustum, sacra haec
numini sibi proprio fieri voluit ad theatrum Marcelli, eoque potest
referri, quod Dianae non meminit, eam enim ibidem cum fratre cultam
esse non habemus traditum. At Capito sacra ea fieri iussit in aede
ante decennium fere dedicata ab Augusto Apollini Palatino. Diana
quae seeundum acta Horatiumque invocatur simul. videtur adiecta
esse a Capitone. Latonae, quae una cum filio colebatur certe in
aede ad theatrum Marcelli 2, solus Zosimus meminit. In aede Pa-
latina cum Apollo coleretur medius inter sororem matremque^, ad
eandem aedem sacra Dianae facta referamus necesse est, coniunguntur-
que omnino sacra Apollinaria et Diania cum in actis tum apud
poetam ita, ut ad Aventinensem aedem haec nequeant facta esse.
Nihilominus inde quod ad eam quoque aedem fruges aeeipiuntur
6 x9^'<^o>c6f^ag jigavftijTiv r 'Ekst&viav jiaQeozaoev re Moigag. Conferendus de Moeris
et Ilithyiis Wilamowitz in commentario de Isyllo philo!. Untefrsuch. 9 p. 15. 186.
1) Arvales aliquoties coiiveniunt in Capitolio ante cellam Innonis reginae
(cf. Henzen act. p. 82. 106).
2) Cf. fasti Urbinates C. I. L. I p. 380 (ed. 2 p. 252, 11): Apollini Laton(ae)
ad tlieatr(iun) Marc(elli) et ara arbana C. I. L. VI, 32 dedicata [Apolli\ni Dianae
Latonae.
3) Propertius 2, 31 fine : dände inter matrem deiis ipse interqne sorm'em Pythiiis
in longa carinina veste smiat. Dianam hanc quod Eckhelius 6, 93 et Preller
Rom. Mytli.l^ p. 309 scribunt appellari victricem , nititur titulo Orell. 2626 =
C. IX, 256* ficticio.
ßOß Acta ludorum saecularium.
(v. 1 0) et quod apud poetam invocatur Diana qtme tenet Aventinum
260 Älgidumqtie, ei numini colligemus parem atque fratri honorem XVviros
eatenus tribuisse, quatenus fieri potuit propter locorum intervallum.
Haec saeculi Augusti numina qui comparabit cum antiquioris
saeculi liberae rei publicae numinibus, id ipsum deprehendet quo
res publica ab Augusto restituta ab instituta regibus exactis ita rece-
dit, ut nihilominus quodammodo eadem sit. Manserunt saeculares
feriae numinum inferorum, sed exempto taetro inferorum domino
eiusque coniuge deae, quas venerantur novi saeculi mulieres, omnes
reverendae magis sunt quam horrendae. Adiunguntur autem ad in-
ferorum ordinem superi dii almi lupiter et luno summi rerum Ro-
inanarum patroni, dein de principis civitatis et rei publicae custodis et
tutoris deus domesticus Apollo Palatinus. Laetum restitutae rei
publicae statum et ex bellis infelicissimis splendide resurgentem haec
-quae recuperavimus acta non minus clara luce illustrant quam spirat
«armen quod com^wstiit Q. Horatius Flaccus.
Sacra et precationes.
Sacra et precationes diis deabusque oblata per ludorum saecu-
larium trinoctium triduumque iam composita recensebuntur. Sacra
fecit precesque recitavit per tres noctes Augustus, per tres dies et
Augustus et Agrippa, et eo proprio continetur quod ait senatus ac-
torum V. 53. 54 ludos futuros esse [facientihus? imp. Caesare] Äugtist(o)
et 31. A[grip]pa trihunic(ia) potestate, similiterque in monumento
Ancyrano Augustus ludos saeculares fecisse se conlega M. Agrippa.
Ex auctoribus Zosimus scribit Augustum Moeris victimas immolavisse
fiignificatque Horatius boves lovi lunonique oblatas esse ab eodem,
de Agrippa tacens: Carmen Sibyllae quod non habet quae huc trahas,
favet opinioni supra defensae scriptum esse libera etiamtum re pu-
blica. Ceterum in sacris his locus primarius Augusto attributus, sum-
mus item, sed tamen secundarius Agrippae, principatus condicionem
quae tum fuit viva imagine repraesentant. Severiana quoque sacra,
quantum ex reliquiis apparet, fecit potissimum ipse Severus, sed ut
partes quoque in iis essent filio Antonino adeoque coniugi luliae,
privato autem nuUi.
Precationum formulae cum omnes sibi responderent, scriba
XVvirum satis habuit plenam ponere primam, quae admodum mutila
ad nos pervenit; in sequentibus sola exordia perscripta sunt adiecta
clausula cetera uti supra (v. 106. 137. 142), nisi quod in invocatione
Apollinis praeter prima verba etiam postrema enuntiantur.
Acta ludorum saecularium. 607
Exordia.
nocte prima Moeris v. 90. 91:
node insequenti in campo ad Tih[erim Moeris imp. Caesar
August US inmolar it kostias] | prodigivas Ac/iivo
ritii eodemq{ue
[Hostias\ jyyodigivas explicat Festus p. 250: prodigtuie hostiae 261
vocanhir, ut ait Veranius, quae consumunhir : tmde homiiies
qiioque hixuriosi prodigi. Ad vocabulorum formas prodigus
2)rodigivtis comparari poterunt festus festivtis, status sta-
tivus. tempestus tempestivus, votus votivus, item ad formas
prodigivtis et prodiguus similia nocivus nocuus, vacivus
vocuus. Intellegi victimas novem agnas et totidem capras
colligitur ex iis quae sequuntur in actis: in carmine iubetur
civitas immolare ägvag re y.al alyag }cvaveag, furvas scilicet,
numero non enuntiato, quem XVviri videntur determina-
visse. Quod scribit Zosimus: o avroxgdrcDQ . . . rgicbv
Tiaoaoxevao^evTOJv ßojjuöjv TQEig ägvag dvei . . . xal Tovg
ßcojuohg xaß^aijud^ag oXoxavTei xä ^vjuara, imperfectum est
culpa epitomatoris ^. Sacrificium agnae et caprae factum
a Domitiano repraesentatum habemus in nummo eius^.
ÄcJiivo ritu: v. p. 603.
'die primo lovi v. 103. 104:
k. lun. in Capitolio hovem m{a]rem lovi optimo maximo
proprium iwmolavit imp. Caesar Aiigustus, ibi-
dem I aJterum M. Agrippa: p{re'\cati autem sunt
ita.
Sibylla iubente ad aram lovis immolantur jididevxoi ravgoi
numero non magis definito. Quod apud poetam in car-
mine biduo postea cantato v. 43 Augustus dicitur deos
venerari bobtts albis, iam vidimus (supra p. 602) per-
tinere ad Tovem lunonemque, quorum propria invocatio
apud Horatium nulla fit. Hoc quoque bovis sacrificium
repraesentat nummus Domitiani ^. — Propria cum victima
dicitur et hie et v. 136, vocabulum similiter usurpatum in
1) Dielsius existimat rgeTg male versum esse ex latino ternas.
2) Eckhel G, 386. Cohen ed. 2 vol. 1 p. 478 n. 87. (Dressel Eph. VIII Taf. I
Fig. 4 p. 311.)
3) Eckhel G, 386. Cohen 1 p. 478 n. 89. (Dressel Fig. 5 p. 312.)
()()g Acta ludorum saecularium.
re Sacra reperitur apud Vergilium egl. 7, 31 post dedi-
cationem factam: si proprium hoc fiierit et Aen. 6, 872::
nimium vobis Romana propago visa potens^ superi, propria
liaec si dona fuissent. Comparari possunt item precatia
apud Gellium 13, 23 [22], 9 relata: uti liceat nuptiis pro-
jjriis et prosperis uti quaeque ^onius composuit p. 361
Merc. Mihi visa est victima propria dici iiumini ei, cui
immolatur ideo, quod dono ei datur. Sed Fridericus
Schoell comparato loco Plauti capt. 860 seq. (seeundum
libros scriptos): iube vasa tibi ptier adparari ad rem, di-
vbiam cito atque agnum adferri proprium pinguem, item
locutionibus quales sunt victoria propria (auctor belli
Afric. 32. 82), proprium gaudium (1. c. 61), existimat voca-
262 bulo significari qualitatem victimae perfectam et numini
cui offertur omnimodo accommodatam, id quod fortasse
praeferendum erit.
nocte secunda Ilithyiis v. 115. 116:
noctii aiiteni ad Tiberini s[a]crificiiim fecit deis [I]litliyis
liheis Villi popan[is\ Villi ptlioilms Villi
imp. Caesar | AufjusUis : precatus est [h]oc modo.
Ilithyiis seeundum Carmen sacrum fit ^veeooLv öjirj &ejLug.
Sacra ita cum non requirant victimas, sed tantummodo rd
&m]^ satis habuerunt XYviri placentas diversi generis ad-
dito omnino thure et vino iis offerri. Libum Latinorum
notum est et quomodo ex caseo et farina fiat Cato docuit
(de re rust. 75). ndnavov proprie Graecum panificii genus
est placentae opinor Catonianae simile in sacris potissimum
usitatum, ut ostendunt lexica; conferri poterit lanus IIo-
ndvmv dictus did rd h toXq xaXdvdaig dvaq^egeodai jiojzava
(Lydus de mens. 4, 2). Graecus item cpi^oig^ sacrarum
placentarum species alia est, ut eadem lexica docent, quem
si quis sibi confici cupiat, paratum habet culinae doctorem
Athenaeum^. — Reliqua sacra omnia cum repraesentata
habeamus in nummis Domitiani, hoc ibi ne desit, proba-
1) Opportune admonuit Otto Hirschfeld: dixit de eo Lobeck in Aglaophamo 2
p. 1074.
2) Athenaeus 14 p. QAld: 6 de (p^oig ovxco ylvezar tvqov sxmsoag rglße xal
efißalcdv ig xöoxivov yaKxivov dnf]det, slz liißals jiiüi xal osUyvscog y^iivav xal ovfi-
liala^ov etg hv.
Acta ludorum saecularium. ß()9
biliter Dresselius existimat cerni in nuiiimo eo, qui sacri-
ficium sistit ante aeclem quattuor columnarum sine victima
adpicto fluvio Tiberi^.
die secundo lunoni v. 119. 120:
IV nonas lim, in CapüoIi[o i\nmolavit lunoni reginae
hovem femin[am imp. Caesar Äugiistiis, ibidem
alter ajn] \ M.Ägrippa etprecatus es[t] ^ hoc modo.
lunoni Carmen iubet ofFerri dajudktjg ßoog dejuLag äyXaöv. Boves
albos Horatii huc quoque trahendos esse supra monui. —
Ad hoc sacrum pertinet, ut monuit Dressel, nummus Do-
mitiani exhibens ante imperatorem stantem mulieres tres
genibus nixas^.
nocte tertia Terrae matri v. 134. 135:
nodu ad Tiherim [stiem plenam Terrae matri imnolavit
imp.] I Caesar Augustus precat[usque est hoc modo].
Victima esse debet secundum Carmen jiXrj^ojuevr] yolgoig vg 263
jueXatva, quae cum libri habeant x^^Q^^ ^^^ ^^^ xcogocg öig,
Mendelssohn! est emendatio egregia, Dielsio quoque pro-
bata et iam confirmata actorum v. 136. Scilicet plena sue
Telluri sacrificatur*. Ne huius quidem sacrificii pictura
desideratur inter nummos Domitiani ^.
die tertio Apollini et Dianae v. 139. 140:
a. d. III non. lun. in Palatio [Apollini et Dianae] sacri-
ficium fecerunt imp. Caesar Augustus M. A[grippa
liheis Villi] \ popanis Villi pthoihus VI[II
preca]tique sunt ita.
Carmen de Apolline hoc tantum habet: loa dedeyßco ^vjuar
"EXei^vfioiv ^ ^ quod XYviri similiter interpretati sunt atque
1) Eckhel 1 p. 386; Cohen 1 p. 479 n. 91. Similis est nummus alius (Eckhel
I.e.; Cohen n. 85), nisi quod aedes est columnarum sex et abest Tiberis. (S«
Dressel Eph. ep. VIII p. 312.)
2) Errore scriptum pro precati sunt: Augustus ut inseratur, spatium requirit.
3) Eckhel 6, 386. Cohen 1 p. 479 n. 80. (Dressel a.a.O. Taf.I Fig. 8 vgl. p. 313.)
4) Festus p. 238 et Arnobius 7, 22 : Telluri matri scrofa inciens immolatur
et feta et alii.
.5) Eckhel 6, 385. Cohen 1 p. 479 n. 84. (Dressel Fig. 9 p. 313.)
6) Quod traditur apud Zosimum loa öeöeyßoi ßv/.iaTa Arjtoiörjg {xal a libro
scripto abest) Wilamowitzius sie emendavit, ut supra dedi; nam Aijroidijg super-
MOMMSEN, SCHK. VIII. 39
610
Acta ludorum saecularium.
264
xä dm] Ilithyiarum. — In nummo Domitiani ante impera-
torem stantem cernuntur pueri duo et inter eos puella
canentes ^.
Precationes.
nocte I 92 Moerae!
die I 105 luppiter optime maxime !
nocte II 117 Ilithijia!
die II 121 Inno regina!
nocte III 136 Terra mater !
die III 141 Apollo!
146 eisdem verbis Dianam.
92
105
117
121
136
141
iiti vohis in illeis libri[s scriptum est]
%d\i ti]hi in illeis lihreis scriptum est
tdi tihei in ille[is] lihreis scriptum est
uti tibi in illi[s l]ibris scriptum est
uti tibi in ill[is libns scriptum est]
uti tibi in Ulis lihri[s sc]riptum est
Uli lihri sunt Sibyllini, respondetque exordium hoc Horatiano
de carmine quod Sibyllini montiere versus eo tempore di-
cere. Coepit fortasse recitatio a formula aliqua Sibyllae
libros significante ; certe Carmen patris patrati apud Li-
vium 1, 24: ut illa pa?«w2 prima postrema ex Ulis tahulis
cerave recitafa sunt et quae sequuntur, item alterum simile
1, 32, pronomen ita ponunt, ut praecesserit vocabulum quo
referatur.
92
105. 106
quarumque rerum e[rg]o quodque melius siet populo
B. j Quiritibus
quarumque verum e[rgo quodque melius si]et p. B.
Quiritibus
vacaneuDi est, ha nudum ferri non potest, cum praecedat vacca lunoni oblata
et longius distent ^mj oblata Ilithyiis. ( Vergl. Wilamowitz Hermes 27 , 1892
S. 648.)
1) Eckhel 6, 386. Cohen 1 p. 477 n. 79. Tres pueri qui dicuntur Eckhelio,
puellae Coheno, vere sie determinandos esse, ut supra factum est, monuit
Dressel, quem vide infra de nummis bis aliisque disserentem. (Eph. ep. VIII
p. 313 n. 10.)
Acta ludorum saecularium. 611
121 quarumque verum
136
141 quarumque verum ergo quodque melius stet p. B. Qui-
r[itibus]
92. 93 [vohis Villi] I agnis feminis et IX capris femi[ms
sacrum fiat]
106 tibi hoc hov[e] mare pulcJiro sacrum fiat
118 tibi Villi popanis et VI[III] liheis et Villi ptJio-
ibus sacrum fiat
122 tiU bove femina pulchra s[a]crum fiat
137 titi tibi sue plena prox)n[a sacrum fiat
142 uti tibi Villi popanis et V[IIII] libis et Villi
pthoibus sacrum fiat
93
106
te quaeso precorque
118
te quae[so precorque]
122
te quaeso precorqu[e]
136
142
te quaeso precorque
93 uti imperium maie-
94 statemque p>opuli Bomani] \ Quiritium duelli domique
au[xitiSy utique semper Latinwn nomen tueamini, in-
95 coluynitatem sempiter'Wnam victoriam valetudine[m po-
pido Bomano Quiritibus tribuatis faveatisque populo B.
96 Quiritium legionibusque popidi Bomani] \ Quiritium 265
remque p. popidi B[omani Quiritium salvam servetis,
97 idi sitis] volentes pr[opitiae populo Bomano] \ Quiri-
tibus, XVvirum collegi[o, mihi, domo, familiae et uti
huius] sacrifici acceptrices sitis Villi agnarum \ femi-
98 narum et Villi capraru[m feminarum propi'i]arimi^
inmolandarum
1) pulchrarum Diels ad v. 106.
39^
(312 Acta ludorum saecularium.
98. 99 liarum reriim ergo macte hac agna femina \ imnolanda
estote fdote v[olente]s propitiae p, B. QtdritibuSy.
XVvirum coUegio, mihi, domo, familiae
143-145 Apollo, uti te popanis dat[i\s hona prece precatus suMy
eiusdem rei ergo macte Jieis lihis lihandis esto \
fito volens propitius. \ Item in ptlioilms^
Precationum formulas imperfectas quomodo satis expleam non
habeo. Nam acta Severiana quamquam easdem fere habuerunt, ita
lacera ad nos pervenerunt, ut nostra inde vix suppleantur^; alibi
autem vere similes extant nullae. Proxime ad has accedunt Cato-
nianae in libro de re rustica sub finem positae. — Quod in exordio
est uti vobis (vel tibi) in illeis libreis scriptum est respondet Cato-
niano c. 139: uti tibi ins est porco piaculo (fortasse scr. piaculumj
facere, — Sequitur causa precandi: quarumque (id est quariimcum-
que) rerum ergo quodque melius siet populo Romano Quiritibus (uti)
tibi bove (vel alia victima) sacrum fiat, componenda cum Catonianis
c. 141: quoius rei ergo . . . suovetaurilia circumagi iussi. Extrema
prope accedunt ad oraculum Apollinis: si ita faxitis, Romani, vestrae
res meliores facilioresque erunt (Liv. 23, 11, 8) alterumque Marcianum:
fiet res vestra melior (Liv. 25, 12, 10) et ad Carmen censorium, quo
dii immortales ut populi Romani res meliores amplioresque facerent
rogabantur (Yal. Max. 4,1,10). — Appellatur deinde numen : vos (vel
te) quaeso precorque, ut est apud Catonem ibidem post ipsum numinis
vocabulum: te precor quaesoque. — Sequuntur petita, quae ita fere
266 restitui poterunt adsumptis precationibus matronarum infra relatis ex
actis utrisque: [uti imperium maiestatemque populi Romani] Quiritium
duelli domique^ au[xitis, utique semper Latinum nomen tueamini, in-
columitatem sempiter]nam victoriam valetudine[m populo Romano Quiri-
tibus tribuatis faveatisque populo R. Quiritium legionibusque popuU
1) Haec perturbata sunt: pro popanis nominanda fuerunt liba, a quibus
precatio inceperit necesse est.
2) Exempli causa ex preeatione ad Moeras directa, quae quinque versus
litterarum fere centenarum quinquagenarum implebat, haec supersunt eorum
principia (V, 52 — 56) (C. I. L. VI 32328):
Moerae uti v[obis
p. E. Q. XVr[iris
((dditis in
ssacrificl [estote
fitote ('o[lentes
3) Cf. Plautus A sin. .559 Ritschi: ([uae domi duelliqne male fecisti.
Acta ludorum saecularium. ßj[3
Momani] Quiritnim remqtie 2^0*^^^cam) ijopidi B[oniam Quiritmm
salvam servetis. uti sitis] volentes pr[o2)itiae populo Bomano] Quiri-
tibus, XVvinun coUegi[o, mihi, domo, familiae, et uti }iuiu\s sacri-
fici acceptrices sitis (designantur victimae). Similiter formiila apud
Catoiiem c. 141 : utique tu fruges . . . hene . . . evenire siris . . . duis-
que honam salutem valetudinemque mihi domo familiaeque nostrae,
quibus quae hie subiunguntur ea Cato praemisit : uti sies volens pro-
pitius mihi domo familiaeque nostrae. Imperator quod in bis formulis
non nominatur, inde explicandum, quod verba haec facit ipse Augustus.
Finit precationem protasi illi quarumque rerum ergo respondens apo-
dosis: harum rerum ergo macte hac agna femina inmolnnda estote fi-
tote v[olente]s propitiae populo Romuno Quiritihus XVvirum collegio,
mihi, domo, familiae, plane ut apud Catonem c. 141: harumce rerum
ergo .... macte hisce suovetaurilihus lacfentihiis inmolandis esto. Vides
macte vocabulum hie non adieetivi locum obtinere, sed secundum usum
magis probatum pro adverbio usurpari ^. Duplicis locutionis esto fito
alterum exemplum mihi non suppetit: fite mihi volentes projntiae
Plautus habet (Cure. 89 Ritschi). Formula de Apolline usurpata
paullo diversa prope aecedit ad Catonianam e. 134: lane pater, uti
te strue commovenda honas preces hene precatus sum, eiusdem rei ergo
macte vino inferio esto.
Simili, sed non eodem earmine matronae die seeundo praeeunte
nescio quo XVviro, fortasse ipso Augusto, lunonem reginam invocant:
123 CX matribus fa7ml[ia]s miptis, quibus denun[tiatuni fuit
124 nt convenirentj imp. Caesar Augustus .^] | praeit in haec
125 verba: \ Inno regina, ast'^ quid est qu[o\d meU[us stet
126 populo Romano Quiritibus, . . . matres famiJias] \ nuptae
genibus nixae tc u\ti faxis quaesumus precamurque, uti
127 Imperium ?] \ maiestatewque p, R, Quiriti[um duelli do-
ptique aiixis, idique semper Latinum nomen tueare, in-
1) Exempla composuit Neue Foi'menlehre 2-, 99 (2^ 178). Unicum adieetivi
apud iustum auctorera inventum, nimirum apud Catonem de re rust. 134, 2 mactns
hoc ferto videtur corruptum esse eorrigendumque sie fere: macte esto hoc f'eiio.
2) Particula hoc loco evidenter idem valet atque si, ut apud Ciceronem
de leg. 3, 4, 11: ast quid turhassitur in agendo, fraus actoris esto. Disputaverunt
de ea R. Schoell ad legem XII tabb. praesertim p. 110 et lordan krit. Beitr.
praesertim p. 300. 305. Hie quod contendit audacter sane Ciceronem particula
antiquo sermoni propria parum recte usum esse, iam eo redarguitur, quod plane
«ödem modo usitata adest in actis aetatis Augustae.
614 Acta ludorum saecularium.
267 128 columitatem] \ sempüernam vidorimn [valetudinem po-
pulo Romano Quiritihus trihuas faveasque populo Bo-
129 mano Quiritihus legionihusque populi Romani] \ Quiritium
remque puhli\cam populi Romani Quiritium salvam serves^
130 ttti sies volens propitia populo Romano] \ Quiritihus^
XVvir. s. f., no\l7is domilms familiis: haec matres fa-
131 milias CX populi Romani] \ Quiritium mtptae geni[hus
nixae quaesumus precamurque].
Sacrum lunoni factum die secundo sie enarratur in actis Severi-
anis (ly (C. I. L. YI 32329), 8 — 1 2) : [Imp^J. cet. cum reliquis X Vjviris ante
cellam lunon[is regina]e vener unt ihique Severus Aug. luliae Aug. matri
castror. con[iugi] (desunt multa) [adstantibus? Numisia] Maximilla^ et
Terentia F[la]vola'^ [v]irg. Vest. praeit in haec verha: luno regina, ast
quid est [quod melius siet p. R. Q., permitte, uti oremus te matres fami-
liae CXp. R^ Q.nitpt[ae ohse]cremusquae^ uti tu im[peri]um maiestatem-
[que p. R. Q. dii\elli domique auxis ^ utique semper Latinu[m nomen tueare
faveasque] ])•. R' Q- legionibu[sque] p. R. Q. remque puhlicam
p. R. Q. salvam serve[s] ////// faxis sisqtie volens propitia p. [R. Q.,
XVviris s,f. nobis domihus familiis: haec matres familias CX] p. R. Q.
nuptae genib[us nixae] precamur o[r]amus obsecr[a]?nusgue.
Perficitur ita quod fieri iubet Sibylla v. 23 — 25: al de ydjuov
^evyXaig dedfjLi^ixevai rjjuaii xeivco yvv^ {= genibus nixae) "Hqi^g jiagd
ßcojuöv äoidijuov eÖQioojom daijuova haoeod^cooav. Diem editores ad-
notarunt parum convenire programmati, scilicet quod praecedunt sacra
tertii diei: sed XVviros iam videmus, et rectius quidem opinor, Car-
men ita interpretatos esse, ut verba jjjuari xeivco referrent ad ea quae
praecedunt de eodem numine: da/m?^rjg re ßoog dejuag dyXaov "Hgrjg
öe^do^o) vTjdg Tiagd osv et propterea precationem matronarum fieri
iuberent die secundo sacro lunoni. Numerum matronarum deter-
minaverunt omnino XYviri. Apud Zosimum eadem sie enuntiantur:
T^ de juerd Tavzfjv (post diem primum) '^jLteoa yvvaixeg emorjjuoi xard
1) Virgo vestalis maxirna a. 201 (C. I. L. VI, 2129; Lanciani Not. degli scavi
1883 p. 448 (C. I. L. VI 32411)) et sine dubio tum quoque cum ludi saeculares
edebiantur.
2) Virgo vestalis a. 215 maxima (C. I. L. VI, 2130; Lanciani l. c. (C. I. L,
VI 32412. 32413)), tum cum ludi edebantur maximae ut videtur proxima.
3) Similiter Livius in precatione Scipionis 29, 27: eaqiie ros omnia bene
iuvetis, bonis auctibus mixitis.
Acta ludorum saecularium. 615
tfjv cogav {= eo tempore, nisi scriptor errove memoriae pro die posuit
horam), i]v 6 xQtjojuog imrjyoQsvoev, eig to KanvtmXiov ovveX'&ovoai
Xiravevovoiv xbv (immo rriv) d^ebv y.al vjuvovoiv cbg de/xig.
Ludi scaenici et circenses et venatio. 268
Ludi in actis commemorantur sie
in epistula:
22 . . [ite\mqtie ad ea sacrifieia afqtie ad eos liidos paran[dos
in edicto:
25 [s]acrificnim saectdare ludosque qui centensimo et d[ecimo anno
recurrimt quomodo cives celehrare deherent, de ea re\
26 quae more exsemploque maionwi in contione palam e[diximus, iit
scripsit ad nos imp. Caesar Aiigusius, item in albo i^roposui]-
27 mus, titi, si qui a contione afuissent aut non sat[is intellexissent,
28. cognoscerent, quid qiiemque eorimi quoqiie d[ie facere oporteret.
ludi sollemnes indieuntur:
39 loedi feriae selUsternia pe\r noctes tres et dies totidem, ....
qtii a]
40 collecjio edicti sunt, ie[i celebrabuntiir
a nocte]
41 qtioi dies inluciscet Je. l\uniarum
ad a. d. III]
42 nonas lun. quod que[mque
ludos Latinos saecidares comm[ittemus\
84 h. lun. noctis h. II
85 item ludos Latinos committe[mus]
fiunt lun. l — 3:
nocte prima v. 100. 101:
ludique noctu sacrificio [co]nfccto sunt commissi in scaena, quoi
theatrum adiectum non fuit, nidlis positis \ sedilihus
die primo v. 108. 109:
deinde ludi Latini in the[a]tro ligneo, quod erat constitutum in
cami)o s[ecu]ndum Tiberim, sunt commissi | . . . . neque sunt
l[udi] intermissi iei qui noctu coepti erant.
Q{Q Acta ludorum saecularium.
nocte secunda dieque secundo :
133 ludi ut pridie facti sunt.
269 nocte tertia dieque tertio v. 153. 154:
ludis scaenicis dimissis h. . . iuxta eum locum, ubi sacrificium erat
factum superioribus noctibus et \ theatrum positum et sc[ae]na,
metae positae qziadrigaeq. sunt missae et desuUores: misit
Potitus Messalla.
indicuntur ludi honorarii v. 156 — 158;
ludos, quos honorarios dierum VII adiecimus ludis sollemnibus,
committimus nonis lun., Latinos in theatro \ ligneo, quod
est ad Tiberim, h. II, Graecos thymelicos in theatro Pom-
pei h. III, Graecos asti[cos in] thea[tro quod est] \ in circo
Flaminio h. I . . .
intermisso die lun. 4 fiunt lun. 5 — 11:
160 nonis lun. ludi sunt com[missi - .
Latini in]
161 theatro ligneo, Graeci th\ymelici in theatro Pompei, Graeci astici
in theatro quod est in circo Flaminio].
indicitur venatio Tun. 1 1 :
16-2 a. d. III eid. lun. edictmn propo[situm est in haec verba. XVviri
s. f. dicunt]
163 ^;r. eid. lun. venationem dahim[us.
fit lun. 12:
164 pr. eid. pompa praelata puer
leri
M. Agrippa qnadrigas [misit]
Ludos Carmen tangit in fine sie: ij/uaoL d' eoxoj vv^l x ETiaoov-
TEQrjOi ^sojiQejiTOvg y.axä dojxovc 7iaa7ihjdi]g äyvgig' ojzovdi] de ye).om
IxEfxiyßm. Quo aperte respiciunt verba actorum v. 109 ludos per
noctes diesque onines non esse intermissos.
Ludi Q,oed% dicuntur in formula sollemni v. 39) de quibus agitur
duplicis generis sunt, sollemnes alii, alii honorarii. Uli aperte legitimi
sunt cum sacrificiis coniuncti, quales sacrorum Arvalium die secundo
sacrificia excipiunt; hos XVviri edunt sponte sua. Impensas quoque
illorum dubium non est ad aerarium pertinuisse, scilicet ex lucari
illos, hos factos esse sumptu sacerdotum. Ludorum honorariorum alibi
Acta ludorum saecularium. ()17
mentio reperitur bis, apud Festum epitomatum p. 102: honorarios
ludos, quos et liheralia dicehant et apud Suetonium Aug. 32: triginta
amplins dies, gut honornriis Indis occupahantiir, actui rerum accommo-
davit^ qui loci iustam interpretationem nunc demum ex actis accipiunt.
In priore cum pateat intellegi non posse diem festum Liberi patris
(cf. Marquardt Staatsverw. 3-, 363), iam videmus agi de ludis ex liberali- 270
täte editis ^. Item apud Suetonium nequaquam significantur ludi propter
honorem aliquem impetratum a magistratibus editi oppositi sacer-
dotalibus, neque enim sie explicatur. cur id auctor addiderit neque
ullum alibi indicium reperitur ludorum sollemnes dies ab Augusto
esse imminutos. Immo hoc opinor scriptor ait, cum adhuc consuetudo
obtinuisset, ut magistratus sacerdotesve sponte sua ludos ederent
certo numero dierum, id Augustum fieri vetuisse. — Ludis honorariis
ita explicatis simul explicata est quae in sacris Arvalium die secundo
immolari solet post porcas piactdares vacca honoraria^. Eam cum
adhuc diximus ^ inde appellatam videri, quod diis sacra fiunt honoris
ergo*^ verba dedimus, nam quod omnibus commune est, ad speciem
distinguendam non potest usurpari, quasi ei proprium esset. At quid
subsit, significatur ipsis actis Arvalium, quae victimis honorariis oppo-
nunt piaculares. Nam piaculum qui facit, debitum solvit; contra
vacca illa ideo honoraria appellatur, quod sponte donata deae immo-
latur ^.
Ludi scaenici Latini sollemnes fiunt per noctes tres diesque
totidem sine intermissione ibi, ubi sacra quoque peraguntur, in campo,
prima nocte ritu vetusto in scaena sola sine spectaculis^ (recte igitur
1) Eadem significatione accipiendum est vocabulum ubi usurpatur de vino
frumentoque. Isidorus orig. 20, 3, 8: hmiorarimn vinum quod regibus et potentihus
honoris gratia defeHur. Cato de innocentia sua: cum essem in provincia l€<j(dus
quamplures ad jrraetores et consules, vinum honorarium dahant (ef. Staatsrecht P
p. 300 not. 2) numquani accepi ne pricatus quidem. Cicero in Pison. 35, 86: qui
modus tibi fuit frumenti (scilicet in cellam, quod magistratus requirit legitime)
<iestimandi'^ qui honm-arii'^ si quidem potest vi et metu extortum honorarium nominari.
2) Henzen Arval. p. 20.
3) Venit interpretatio a Marinio Arval. p. 310: eum secuti sunt Henzen
Arval. p. 22 et Marquardt Staatsrtrw. 3 ^ 185.
4) Arnobius 7, 13 seq.
5) (Ähnlich Mommsen schon bei Oldenberg de sacris fratrum Arvalium
quaestiones (diss. Berol. 1875) p. 13: 'tamquam voluntaria adiectio eis quae debe-
bantur addita'.) — Eodem pertinere videtur quod ad Vergilii verba Aen. 1,632:
divum templis itidicit honwem Servius adnotavit: indictiva sacnficia dicebantnr,
quae subito ad praesens tempus indicebantnr : dicebantnr sacra et limioraria, quod
^itriiuique hoc loco compkxus videtur.
6) Populum Romanum notum est antiquiore tempore ludos stantem specta-
618 -^cta ludorum saecularium.
Zosimus 2, 5: y.araoy.evaodeioijg oxtjvrjg öiya ßedrgov, ubi perperai»
substituerunt recentiores dixrjv)^ deinde theatro extructo et sellis po-
sitis. Scaenici honorarii adiecti a sacerdotibus ex liberaliiate et
continuati intermisso die lun. 4 per dies septem a non. lun. ad III
id. lun. = lun. 5 — ^11 fiunt cum Latini tum Graeci et hi alii thyme-
lici sunt, alii astici. Rem explicat Vitruvius 5, 7, 2: tragici et comici
actores in scaena peragunt, reliqui autem artifices suas x>er orcliestram
praestant actiones: itaque ex eo scaenici et thymelici Graece separatim
nominantiir. Ulpianus quoque (Dig. 3, 2, 4 pr.) thymelicos iis opponit
271 qui artem ludicram faciunt: unde hie priore loco nominantur ^ Astici
e contrario (cf. Suetonius Tib. 6: ptraesedit et asticis liidis; Gai. 20:
edidit in Sicilia Syracusis asticos ludos cet.) sunt scaenici soliti. —
Theatrum in circo Flaminio intellegitur Marcelli coeptum a Cae-
sare dictatore, dedicatum quadriennio fere post editos ludos saecu-
lares (Becker topogr. p. 603 2).
Ludi circenses in sollemnibus tertio die ab hora nescio qua (nam
numerus periit in hiatu) solito more scaenicos excipiunt. Ad eosdem
pertinent equi qttadrigarü in ludis saecularibus apud Festum (v. Ta-
rentum p. 351) coramemorati. li ut fiant, metae positae sunt (v. 154):
quocum conferendum, quod imp. Claudius in ipso circo maximo metas
auratas fieri iussit quae ligneae antea faerant (Suetonius Claud. 21).
Ipsi ludi circenses XVvirales plane respondent iis. (juos collegium
Arvalium celebrare solet: ita in actis eins a. 81 haec leguntur: ma-
gister C. Iiinius Mcfitanus coronatus riciniattis de querceribus (sie)
Signum quadrlgaris et desultoribus misit, quos coronis argenteis ornavit.
Ludos honorarios scaenicos sequi tur venatio, sed indicta edicta
altero, neque, ut ludi soUemnes constant scaenicis et circensibus, ita
scaenicorum ludorum et pugnarum publice editarum legitima com-
munio fuit. Venationem ubi XVviri ediderint actorum reliquiae non
visse et a. 599 senatum decrevisse, ne qtm in nrbe prop'iiisve p. milk subsellia
posuisse sedensve hidos spectare reUet (Val. Max. 2, 4, 2).
1) In oppidis Graeeis non raro inveniuntur thymelicorum collegia; ita in,
ci vi täte certe semigraeca Nemauso fuit isgä ßvins/uni] ovvodog (Kaibel inscr. Graec.
Ital. et Sicil. p. 751) similesque extiterunt Neapoli et Romae et alibi (1. c).
Latine scriptos lapides raro eorum mentionem facere consentaneum est ; cf. C. I.
L. VI, 10161: Athenodorns xysticus Paridi thymelico hene uwrenti fecit. Aetate
lustiniani quintum processum consularem rijv sjii x6 deazqov äyovoav. yv 8rj jiögvag
xa/.ovoiv novella eius CV ita enarrat: h&a roTg im oxrjvfjg ys?.coTo:TOioTg eoxai x^QC-
rgaycoSoTg rs xal zdtg im zijg dv^ii/.rjg yoQolg, ßedf.iaoi re jiavzodajtoTg xal dxovo/naoiv
dvscpy/nivop iozi z6 diazgov.
2) ((Jordan) -Hülsen Topogr. 1,3, 515.)
Acta ludorum saeculariuni. 61^
enuntiant; Augustus scribit (Ancyr. 4, 39) venationes edidisse se iu
Circo mit in foro aut in amplütheatris. Pompae ut passim mentio
fit in ludis circensibus scilicet sacrorum publicorum causa editis, ita
in gladiatoriis venationibusque a sacris publicis alienis apiid scriptores
certe non memoratur: nam quod gladiatores pompaliter ornati in
harenam introeunt^, nihil opinor commune habet cum pompa prae-
lata. Id ipsum minus proprie dictum videtur esse: proprie dicuntur
tituli simulacraque pompa praeferri'^ vel ipsa pompa dicitur ferri^.
XVviri tamen in circensibus de pompa tacentes pompam venationis
in acta rettulerunt. Ad quid in ea pompa ferri iusserint, cum de-
orum simulacra, quae in pompis his potissimum solent portari ferculis
imposita, ab hac laetitia abhorreant, definire non audeo. Fortasse
anaglyphum repertum Pompeiis, quod ad Kidos gladiatorios funebres
sive amphitheatrales spectare viri docti consentiunt, eiusmodi pompam 272
repraesentat, cum habeat fercula*: sed de his aHi iudicabunt. —
Pueri, quos deinde acta habent, quinam intellegantur pariter obscurum
est: ad canentes XXVII locum pertinere vix crediderim^, sed non
magis sie videntur recte significari venatores. — Denique quod in
venatione M. Agrippa quadrigas [misit], eo ducit, ut v. 163 ita ex-
pleamus: venatiotiem dahi[mus et ludos circenses committemus\ quae
circensium et venationis coniunctio aliquatenus defenditur eo quod
Claudius Imperator circenses com misit nonnumquam interiecta per
quinos missus venatione^. Similiter ludos gladiatorios cum circensibus
coniunctos invenimus in scholico quodam colloquio Latino Graeco,
quod nuper ex codice Harleiano pro nuntio lectionum aestivarum
a. 1 S92 universitatis lenensis edidit Georgius Goetze : eav ndvxa xa-
Awg, T}]v Toirtjv i]U€oav Ititiixoc, eotlv xal jLieid Tavia ßmroa (= ludi)
1) Friedlaender apud Marquardtiutu Handbuch 6 p. 561.
2) Sueton. Tit. 2: statnam . . ex ebore equestrem, quae circensi pompa hodieque
praefertur. Caes. 37: Pontico triumpJio inter pompae fercula tnum rei'hoi'um prae-
ttdit titulum 'reni vidi vici.
3) Varro de 1. Lat. 5, 153: circum metas fertur pompa.
4) Edidit anaglyphum Avellinius BuUett. arcJteoI. Napol. 4 (1846) tab. I;
dixerunt de eo Henzen Bullett. delV Inst. 1846 p. 89 et Jahn Berichte der saedis,
Gesettschaß 1861 p. 315 not. 91.
5) (An die den ludus Troiae aufführenden Edelknaben denkt A. v. Premer-
stein Festschrift für 0. Benndorf (Wien 1898) S. 262 A. 1. — Ein Verzeichnis
von Knaben vielleicht in den Akten vom J. 204 C. I. L. VI 32334, vergl. Groag
Wiener Studien 22 (1900), 148.)
6) Sueton. Claud. 21.
■j620 Acta ludorum saecularium,
Tcbv juovojudyojv^. Pompam quoque fortasse ita licebit referre ad cir-
censes potius quam ad venationem.
lustitium. Lucius minutus.
Restant capita duo singillatim interpretanda.
Ludorum saecularium dies ut reliquorum ludorum feriatos esse
debere Augustus monet in epistula v. 13. 14: [dili]genterqtie memi-
neritis litibu[s per eos dies non esse praestandam] audientiam. Res
nota ex Cicerone Yerr. act. 1, 10, 31 aliisque. Abolitionis accusati-
•onum ita determinatae, ut accusatori finitis ludis intra dies triginta
proximos reum repetere liceat, acta Severiana^ neque tamen haec
meminerunt.
Edictum de luctu omittendo per ludorum saecularium dies,
quod proposuerunt XYviri (vi 111 — 114):
Cum bono more et promd[e c]elehrato frequentihus exsemplis,
quandociimq[i(e i]usta laetitiae puhlicae caussa fuit, \ mimii
luctus matrona[r\imi placuerit, idque tarn sollemnium sacroru[m
l]tidortimqtie tempore referri \ düigenterque opservar[i] pe^'tinere
videatur et ad honorem deorum et ad [in\emoriam cuUus
eoriim, statuimus \ offici nostri esse per edictum deniintiare
feminis, uti luctum minuant
ut ipsum indicat, sollemne fuit. Mimütur populo luctus, ait Festus
p. 154, aedis dedicatione, cum censores lustrmn condiderunt, cum votum
publice susceptum solvitur: soivitur autem etiam ludis saecularibus
Votum factum in perpetuum. Errore sine dubio coUegium edictum
proposuit^ post ludos coeptos primo demum eorum die.
-273 Ortho graphia.
Lingua et orthographia culta est et compta ea, quae perfecta
imperante Augusto deinceps obtinuit. Archaismi veri nulli inveni-
untur nisi in formulis retenti duellum v. 94, siet v. 105. 141. loedi
V. 39, cum praeterea constanter acta utantur forma recentiore. Pro-
prietates sermonis has observavimus.
1) (Corp. Gloss. Lat. III 642, 22.)
2) (C. I. L. VI 32327 v. 20. — Vgl. Mommsen R. Strafrecht S. 456 A. 3.)
3) (Gemeint ist wohl: proposnisse didtnr.)
Acta ludorum saecularium. 02 1
vocalium geminatione perpetiio evitata neque tm admittitur neque ü
(genetivo oftici v. 114, Pompei v. 157, sacrifici v. 97, ablativo isdem
*v. 29. 37, item praeit v. 124).
ei diphthongus ubi postea cessit i simplici, rara iam facta non in-
venitur nisi in dativo singulari tihei semel v. 117, cum passim scri-
batm- tibi (118. 136. 137. 141. 142) — in dat. abl. plur. heis v. 143,
ieis V. S. 57, illeis v. 92. 105. 117, libei^ v. 118, lihreis 105. 117,
singuleis v. 34, cum simplex i passim vel in iisdem vocabulis {Ulis
V. 141, lihis V. 112. 143) reperiatur — in vocabulo eidus v. 162.
il63. 164, ubi diphthongus sub tutela opinor compendii diutius re-
mansit. In genetivo singularis decl. 2 et nom. plur. decl. 2 nus-
quam comparet diphthongus excepto uno vocabulo iei v. 40. 66,
109, quoniam ii scribi non potuit et displicebat simplex i.
II pro e vel i: existumavimus v. 65 — faciundum v. 38.
abl. sing. 3 insequenti v. 90.
acc. plur. 3 saecularis v. 52, at saeculares v. 83, certiores v. 87 cet,
adsimilatio compositorum adest inter alia in coUegiitm v. 29. 30. 40.
97. 98, committere v. 83. 95. 100. 108. 155, commonefacere v. 65^
compoficre v. 149, non adest in inperare v. 63 (quamquam scribitur
im}).), inmolare v. 98. 99. 103.
Praeterea notabimus haec:
aheneus v. 60. 62, non aeneiis,
aenator v. 88, non aeneator (vide supra p. 603).
centetisimus v. 25 inserta littera n ut in Ancyrano.
domo dat. sing. v. 99.
exsemplum v. 27. 111, cum praeterea xs non reperiatur.
inhiciscere v. 4. 41, non inlucescere.
macte v. supra p. 613 not. l.
matres familiae v. 80. 109, matres famil[ia\s v. 123.
Messalla, MessaUinus v. 152.
opservari v. 113.
pthois V. 118. 140. 112. 145 substituta tenui pro aspirata Graecorum,
Tuentur igitur acta quod habent libri Giceronis Tuscul. 1, 10, 21
Pihiotam senem et Yergilii Aen. 1, 283 Pthiam similiaque.
saecular- constanter, non saeclar-.
XVvirorum v. 101 ut est in Ancyrano, non XVvirum,
quoi V. 4. 41. 100.
valetudo v. 95 ut in monumento Ancyrano, non valit\ido. 274
ut V. 65. 76. 81. 133, uti passim.
.^22 Acta ludorum saecularium.
Apex uno loco ubi adest v. 115 in pthoibus offendit, cum vocalis
sit brevis.
Litterae singulares notabiliores reperiuntur hae:
aßter) a(mho)v(e) v. 61.
h(onum) f (actum) v. 80: vide supra p. 600 not. 1.
q(ui) a(erario) p(raesunt) v. 63: vide supra p. 593.
■s(ine) f(ratide) s(tia) v. 57.
Uli V. 49, IV V. 77.
IX uno loco V. 1 3 pro sollemni Villi.
II.
Commentarium ludorum saecularium septimorum
a. p. Chr. CCIVi.
Ludorum saecularium editorum a. u. c. 957 = p. Chr. 204 testes
supersunt nummi hi in tribus metallis pariter cusi:
Severns Pitts Äug. p. m . tr. p. XIIJ (cos. III lud. saec. fec. ;
in aheneis additur s. c. In antica protome Augusti lori-
cata. In postica Augustus stat ad d. velatus more Ro-
^75 mano sacrificans in ara ornata; contra eum Hercules stat
cum clava et pelle leonis, item victimarius porcum addu-
cens. Pone aram tibicen stans et Bacchus item stans
cantharum et thyrsum tenens (in quibusdam adiacet pan-
thera). Ante aram Tellus quae videtur iacens ad corbem
et spicas tenens (Cohen descr. 4 p. 14 n. 105 — 110;
Eckhel 7, 185; minora quae differunt omisi).
1) Acta Severiana, quorum frusta maiora minora ve numero CV in effossioni-
bus supra p. 567 memoratis una cum actis ludorum quintorum eruderata sunt,
diligenter et perite composita curam agente una cum Barnabeio praesertim Dante
Vaglieri adsumptis in laboris societatera losepho Gatti et Huelseno nostro,
adiutore item fabro soUerti Dardano Bernardini, prodierunt primum in actis
Lyneeorum una cum actis aetatis Augustae typis maiusculis in tabulis expressa
commentario adiecto nullo. Pleraque fragmenta ut aliquatenus ad antiquum
ordinem revocari potuerunt, ita universa caerimoniarum ordinatio ex actorum
reliquiis nou satis elucidatur, nee puto ad eorum qui ipsa marmora tractaverunt
laborem indefessum et egregium ab iis, quibus non suppetunt nisi tabulae typis
expressae, multa additum iri.
Acta lu^orum saecularium. (523
Antonmiis Pius Atig. pont. tr.p. VII) (cos. lud. sciec. fec; in
aheiieis additiir s. c: aut praecedenti similis aut eo diffe-
rens quod ara et imperator absunt et repraesentantur
Hercules et Bacchus soli sie ut supra diximus ornati (Cohen
1. c. p. 147 n. 48—52).
Severtis Pius Aug.) (sacra saecularia. Antica ut supra. In
postica Augustus stat ad s., librum tenens, sacrificans in
ara ornata accensa; contra eum Antoninus puer stans;
pone aram Concordia stans, ad sin tibicen, ante aram
Tiberis(?) urnae innixus; ad d. femina plectrum tangens:
retrorsum vela (Cohen 1. c. p. 65 n. 623 — 626).
M. Aurel. Antoninus Pins Aug.) (sacra saecularia: praece-
denti similis (Cohen 1. c. p. 201. 555. 556).
P. Septimius Geta Caes.) (saecularia sacra: s. c. Filii duo
sacrificant ad aram; pone eos pater stat; pone sacrificantes
aedes ornata velis; adstant in quibusdam tibicen et tibi-
cina et adiacet Tiberis (Cohen 1. c. p. 272 n. 179. 180).
Idem fere numiuus reperitur cum inscriptione Geta Caes.
pontif. COS. (Cohen 1. c. n. 177. 178\ cusus igitur non ante
a. 205, quo Geta fasces sumpsit.
Meminerunt eorum Censorinus c. 17 : octavos (liidos saecidares fecerunf)
imperatores Septimius et M. Aurelius Antoninus Cilone et Lihone cos.
anno BCCCCLVII et Zosimus 2, 4 (cf. c. 7): 6 ZeßfJQog twv dexa
xal exarov hojdvToyv ho)v äjua roTg naiolv 'Avtcdvivoj y.al Fha Ti]v
amrjv iogri^v xarsorijoaTO XiXoovog xal Aißcovog ovtojv vTidxcov, deni-
que aequalis Herodianus 3. 8, 10: eXdo^ev de en aviov (sub Severe)
xal d^eag xivwv navTodancbv dea/uaTOJv ev Jiäoi ^edxQOig öjuov, hgovQ-
yiag re y.al Jiavvvyidag eTineXeodeioag eg juvoTi]giojv i^ijXov alcoviovg de
avrdg exdXovv ol loxe, dxovovxeg xoicov yevecbv diadgajbtovocov ejiixe-
XeTo^ai. xYjgvxeg yovv xaxd xe xijv "Pcojlojv xal xijv "IxaXlav diecpoixoyv
xalovvxeg fjxeiv xal dedoaoßai ndvxag ä pyxe elöov jiiijxe öifovxai.
Commentarii, quo feriarum harum acta continebantur, propositi
ibi ubi saecularia celebrata erant, earura pariter atque similium testis
perpetui futuri, in urbe Roma in Tarento reliquiae nuper ibidem
inventae sunt una cum actis Augustis. Sed ingentis cippi quam
exiguae reliquiae supersint, declarabit quam composuit Huelsenus
noster earum quasi quaedam tabella :
(Siehe jetzt C. I. L. VI p. 8246.)
t)24 Acta ludorum saecularium.
295 Ludi saeculares celebrati a. 204 cum Censorino c. 1 7 sint octavi,.
in actis (I, 1. 17) appellantur septimi^ recte omiiino exclusis quos
Censorinus admisit Claudianis iitpote ab alio cardine ductis fsupra
p. 581). Institutio illorum ludorum in relatione XVvirum refertur
solita ratione ad annum urbis [CCL]XXXXVII M. Valerio Sxmrio
Ve[rg]in[io cos.] (I, 14), quae est computatio Yarroniana, eandemque
secuti XYviri annum, qui ludos praecessit, appellant nwigentensimum
quinquagensimum sextum (I, 13). Ab institutione ludorum ad septirao*
hos item numerant annos DCLX (I, 15).
His in Universum praemissis videamus, (|uantum admittit reli-
quiarum exilitas, de singularibus et primum quidem de exordio eo
magis memorabili, quod cum deficiat in actis Augustis, hie quam-
quam pessime truncatum tarnen aliquatenus superest.
Ut fiant ludi, collegium postulat a senatu, ad quem rem perti-
nere supra p. 588 declaravi. Decernit is de ea re anno qui ludos
praecedit 203 (nam anno sequenti edi iubentur I, 28) ante diem
Aug. 14 (id requirunt quae supersunt ex die senatusconsulti facti I, 5
2yrid IJIIJIIJI ias vel tas).
Senatusconsulti forma longe recedit ab ea, quae etiam sub im-
peratoribus ad Pium usque obtinuit, quamquam quae facta sunt sub
Hadriano de saltu Beguensi (C. Vni, 270) et sub Pio de Cyzicenis
(C. III S 7060) iam ad hanc declinant; id quod nuper ad Italicam
repertum est factum de gladiatoribus extremis annis imp. Marci (Eph.YII
p. 385 seq. (oben S. 499 if.)) quatenus pervenit (desunt enim et prima
et postrema) tam ad formam sub Pio usurpatam applicari potest
quam ad hanc in senatusconsulto de ludis saecularibus obser-
vatam. Scilicet absunt a nostro testes ad scribendum adhibiti, quos
habent duo senatusconsulta illa; absunt formulae sollemnes: quod
verba facta sunt et quid ßeri placeret, de ea re censuerunt item ibidem
retenta; abest adeo, nisi omnia fallunt (neque enim I, 48 quicquam
fuit post extrema verba sententiae), ipsum senatus decretum. Quae
remanent relatio et sententia perscribuntur utraque verbis directis:
illi praescribitur (I, 5. 6): XVv[ir]i s. f. an[te] suggestum a[m]2)lissi-
m[orum consulum consti]terunt, ex q[uibus Maniliu]s Fus[cu]s mag,
collegii ex lihello [l]egit, huic (I, 25) : adque (= atque potius quam
= ad quae) ita Calpurnius Maximus [v. c. ?] ex manuario (= iyxeiQi-
dicp) legit, Yiam ad hanc scribendorum decretorum formam parat
iam senatusconsultum illud de saltu Beguensi descriptum scilicet ex
lihro sententiarum in senatu dictarum, quamquam ipsum non senten-
296 tiam proponit, sed decretum; parat etiam magis alterum de Cyzi-
cenis, quippe in quo post testes pergatur: sententia dicta ah Appio-
Acta ludorum saecularium. g25
Gallo COS. des., quam verisimile est (nam sequentia desiderantur) per-
scriptam fuisse verbis directis, sicut perscripta certe est in Italicensi
non habenti nisi partem sententiae. Solam sententiam, eam sci-
licet, quam senatus secutus est, referri inde confirmatur, quod inter
se respondent loci duo de feriis servandis nominibusque reorum
abolendis, prior I, 29. 30 pertinens ad causarum expositionem (cum
res ita se haheant), posterior I, 44—46 ad.decreti postulationem (v. 47
censeo), quorum cum prior in primae sententiae principio positus sit,
secundus extremum fere locum in eadem teneat, adsensui ceterorum
enuntiando locus nuUus remanet.
Collegiis sacerdotum ius fuisse nuntiandi in senatu et verba ibi
faciendi alibi exposui (Staatsrecht 3, 959). Faciunt id stantes ante
consulem (1. c. 3, 960 n. 2).
Calpurnius Maximus, quem apparet primum sententiam dixisse,
praeterea opinor ignotus quo iure id fecerit, ex iis quae habemus
non apparet. Verisimile est ea aetate ex consularibus eum primam
sententiam dixisse quem consuli praesidenti primum rogare placuisset
(Staatsrecht 3, 976); fieri potest, quo ducit senatus consultum de Cyzi-
cenis, ut is secundum antiquam consuetudinem primum rogarit po-
tissimum consulem aliquem designatum et hac designatione iam quo-
dammodo receptum inter consulares. Sed post nomen utrum in la-
pide fuerit v. c. an cos. des., ignoratur.
Legit de scripto tam is qui verba facit quam qui sententiam
dicit. Id quamquam in sententia certe non raro libera etiamtum
re publica evenit (Staatsrecht 3, 980), hac aetate fortasse legiti-
mum factum est itaque supersederi potuit aliquatenus opera
notariorum.
Quamquam meliere aetate in curia sellae curules consulum ut
ipsae supra subsellia eminebant, ita in piano videntur collocatae
fuisse, certe neque alibi neque in narranda caede Caesaris dictatoris
tribunalis intra curiam ulla mentio fit, iam ex hisce actis intellegitur
aetate imperatoria consulum sellas duas collocatas fuisse in stcggestu,
idemque nunc videmus significari ubi Tacitus ait ann. 16, 30 reos
stetisse ante tribunal consulum-, quae verba antea non recte inter-
pretatus sum (Staatsrecht 3, 932). Eodem item referemus quod
Florus 2, 13 inter honores extraordinarios Caesari dictatori tributos
suggestum in curia nominat ; nam quamquam de Caesare erravit, cum
Suetonius Caes. 76 in simili loco sedem auream in curia nominet,
recte consuetudinem liberae rei publicae opposuit ei quae in usu
fuit aetate imperatoria. Gaium itaque cum reprehendit Dio 59, 26
MOMMSEN, SCHK. Vm. 40
626 ^^^^ ludorum saecularium.
propter ßrjiua vipr]Xöv ev rcb ßovXevxrjQicp, moie jur]deva e^ixveXo^ai^
non tribunal ipsum ei exprobrat, sed tribunalis altitudinem.
__: *)
*) (Der nunmehr folgende Kommentar zu den einzelnen Stellen der Acta
des Jahres 204 ist, weil fast ganz wörtlich wiederholt in den Noten zu C. I. L.
VI 32326 — 32336 (p. 3247 — 3261), hier nicht wieder abgedruckt (Mommsens
Bemerkungen über die einzelnen in den Akten genannten Personen finden sich
daselbst p. 3257. 3261 ; Nachträge dazu gibt Groag Wiener Studien 22, 1900, 144 ff.)-
Ebensowenig habe ich den äußerst lückenhaften Text der severianischen Akten
selbst wiederholen wollen, der jetzt besser im C. I. L. (a, a. 0.) zu benutzen ist,
wo nicht nur Gestalt der Fragmente und Ausdehnung der Lücken klarer hervor-
tritt, sondern auch manche kleine Verbesserungen aufgenommen sind. — Die
Eph. epigr. VIII p. 302 behandelten 'Fragmenta incerta' stehen jetzt C. I. L.
VI 32325. 32336. — Das 'Auctarium de sacerdotum in actis sacrorum collegiorum
ordinatione' (Eph. VIII p. 303 — 309) folgt im nächsten Bande.)
"Weimar. — Hof -Bachdruckerei.
DG
15
Bd. 8
Momrasen, Theodor
Gesammelte Schriften
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY