Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing tcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laigc amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offcr guidancc on whclhcr any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite seveie.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at |http : //books . qooqle . com/|
HARVARD
COLLEGE
LIBRARY
^ 1^'li "
^.1^?^
A?>
HARVARD
COLLEGE
LIBRARY
Preservation facsimile
printed on alkaline/buffered paper
and bound by
Acnie Bookbinding
Charlestown, Massachusetts
2003
A // ^^
iAicAAA. >^iA iM^y^
^ ' fi/^J f^i^HtA.
YI/MA p/\,i,/J /f^Ai
IH. ^'^'^
GESTA
DOMNI ALDRICI
CENOMANNICiG URBIS EPISCOPI
A DISGIPULIS SUIS
GESTA
DOMNI ALDHICI
i:knomannic« urbis ewscopi
A DISCIPULIS SUIS
TEXTE PUBLIll: ET AXNOTft
l'AI; LAIlliK li i;IIAI-!l.l':s l-;'l I.AIilil- I. FliiiiiKI;
MAMERS
M.KIHV KT A HAMIIN I Mn-ilMKIHs-KiinKIH-->
M U CCC LXXXIX
F^ 70S^, 4,5-. ^SS
INTRODUCTION
I
VIE DE SAINT ALDRIC
Saint Aldric naquit le 21 juin^ de Tan 800^. Sion, son p^re, ^tait sa^on;
sa m6re, G^rildis, 6tait bavaroise ; tous deux 6taient nobles et apparent^s,
semble-t-il, klafamille imp^riale. IIs conduisirent leurfilstout jeune encore k
r^cole du palais; Tenfant y rcQut sous la direction des clercs, cett^ ^du-
cation litt^raire qui pr6parait indirectement leurs 6I6ves au maniement des
afTaires et aux pratiques administratives. Les qualit^s aimables d'AIdric atti-
r^rent un instant Tattention du vieil empereur Charlemagne. Son successeur,
Louis-Ie-Pieux, s'attacha plus encore k radolescent dont Theureux caractfere
Tavait s^duit^. Cette facilit^ dans les relations avait sans doute IBrapp^ ses con-
temporains, car les disciples qui nous ont laiss^ le r^cit de sa vie, nous
parlent k tout propos de sa douceur et de sa bienveillance*. Cette 6galit6
d'humeur avait pour fondement et pour base, une pi6t6 vive et tendre, par laquelle
1. Voir plus loin^ p. 17.
2. Bis quadringentOB dum mundus volveret annos
Instabili currens nocte dieque gradu,
£x auo Salvator terras invisere venit
Virginis intactae viscera casta petens,
Funditur in lucem proprisB tunc matris ab alvo
Temporibus Raroli principis eximii,
Aldricus magnse Cenomannis episcopus urbis,
Quem servet nobis omnipotens Dominus.
Poemata de sancto Aldrico episcopo cenomanensi. D. P. Piolin. Histoire de V£glise du
Matw, t. II, p. 54D.
3. Voir plus loin, p. 5 et 6.
4. Voir plus loin, p. 12,
I
vi
Aldric 86 distmguait de tous ses condisciples. Tout lui souriait ; il allait sans
doute prendre rang parmi les hauts fonctionnaires de Tempire, et nul ne se
fut ^tonn^ de cette prompte dldvation, mais Dieu avait parI6 k cette &me et
Fappel fut entendu. Int^rieurement press6 de se donner k T^lise, craignant
cependant que ce mouvement ne provlnt d'une sensibilit6 trop vive, ii
demandait k Dieu de Tdclairer. Un jour qu'il priait dans la cbapelle du palais
imp^rial d'Aix-Ia-Chapelle, une assurance extraordinaire se flt sentir en son Ame
et dissipa ses doutes ; il comprit que ses goCits naturels ^taient rindice d*une
v6ritable vocation. Tranquille de ce c6t6) il s'inqui6tait encore de Timpression que
ressentiraient ses parents, lorsqu'il viendrait k s'ouvrir de ses projets, jusque-l&
confi^ k un seul ami. Ge n'6tait point ainsi assur6ment que la pr^voyance d'un
p6re, Tamour d'une m^re, les av^ent conQus pour Favenir de leur en£auit ; ils ne
&'oppos^nt pas ntonmoins k son dessein. L'empereur rdsista plus longtemps ;
il lui permit enfin de se faire agr^ger au clergd messin. Saint Gondulphe qui
gouvemait alors T^glise de Metz, le recut avec bont^, lui conf6ra la tonsure et lui
assigna une pr^bende dans le chapitre fond6 par saint Clirodegand. Pendant deux
ans, le nouveau chanoine s'adonna k r6tude du chant romain, de la Sainte £criture
et des belles-lettres^ Ce temps d'6preuve s'6tant 6coul6 sans modifier ses r^so-
lutionsy il fut ordonn6 diacre par le m6me saint Grondulphe, qui mourut peu
aprte, en 825. Un fils naturel de Charlemagnei Drogon, abbd de Luxeuil, lui
succ^da^.
\jB TiO\3L\e\ fe^feqoLe, daanxife ^^s YicyMevsi^^ flis50«\\iotka eX 4.\x 2fe\o tf Ki4r\c,
voulut raever k la pr6trise ; ce demier, malgr6 son humilit^, n'osa s'y refuser.
On Favait d^jk chargd de F^ducation des jeunes clercs ; les clercs Taim&rent
comme Tavaient aimd les lalcs. Pour ne pas lui dSplaire, on accomplissait ce que
peut-^tre, on etit refusd k ses commandements, et ce maltre de moins de trente
ans se trouva jouir d'une autorit^ que Ton accorde k peine aux vieillards. Aussi,
du consentement unanime du clerg6 et du peuple, il fut alors, et malgr6 lui,
nomm6 successivement chantre, puis primicier de T^glise de Metz. L'empereur
qui ne Tavait point perdu de vue, ne tarda gutoe k Tappeler k la cour ; il le prit
pour son confesseur. Telle 6tait Testime en laquelle il tenait son nouveau direc-
teur, qu'il lui permettait k grand peine de s'61oigner du palais, fftt-ce pour un
temps tr&s court^. n consentit n^anmoins k le laisser sacrer dv6que du Mans^.
1. Voir plos loin, p. 6, 7, 8.
S. Gf. GdOia ChrisHana, t. Xn, col. 711.
a Voir plus loin^ p. 8 et 9.
4. /dim, p. 14 et 90.
Tij
A la mort de Francon-Ie-Jeune, arriv6e en 832, les suffrages du peujple et du
comte du Maine, Rorigon, s'6taient en effet port^s sur Aldric. L'6v6que de Metz,
Drogon, heureux de rendre tSmoignage des qualit6s du nouvel 6Iu, lui demandait
de ne jamais oublier les relations amicales qui les unissaient Tun k Tautre. II
informait en m6me temps rarchevSque de Tours, Landramne, que rien ne s'oppo-
sait k ra^vation d'AIdric h T^piscopat*. Seul, celui que tous demandaient pour
6v6que, essayait, mais en vain, de se soustraire aux hoimeurs dont il ^tait si
digne ; il dut n^anmoins se r^signer, et, le 22 d6cembre 832, il recevait dans
r^Iise cath^drale du Mans, la cons^cration ^piscopale des mains de son m6tro-
politain, Landramne. Trois jours aprfes, Louis-Ie-Pieux arrivait de Tours ; il passa
huit jours au Mans, confSrant avec les pr^Iats que le sacre d'AIdric et les fi&tes de
Noa y avaient amenfe*.
Aprte le d6part de Tempereur, le nouvel 6v6que du Mans se mit au travail sans
retard et sans h^sitation. II s'6tait form6, nous Tavons dit, k T^cole du palais ; il
avait vu k roeuvre les missi. En quittant ce que nous pourrions appeler les
ministferes imp6riaux, et en entrant dans la cl^ricature, il n'avait rien oubIi6 de
ce que son 6ducation premi^re lui avait appris. Aussi, lorsque pourvu d'un
important dioc6se, il dut redevenir administrateur tout autant qu'6v6que^ on le vit
sans surprise gdrer les affaires temporelles et spirituelles de son 6v6ch6, avec
cette main ferme et ces proc6d6s r^guliers, od Ton reconnaissait Tancien ^l^ve de
la cour imp^riale.
Les 6v6nements politiques qui se produisirent pendant son 6piscopat, Font
divis6 en deux p6riodes trfes distinctes, d'in6gale 6tendue et d'importance plus
in6gale encore. Pendant la premifere, de 832 k 840, fort de Tappui de Louis-Ie-
Pieux, dont il 6tait rest6 le directeur spirituel, il reconstitue le patrimoine de son
6v6ch6, reI6ve les 6glises et les 6difices religieux, fonde des monastferes, r6tablit
la discipline eccl6siastique dans son clerg6, cr6e des exploitations agricoles sur
les domaines qu'il avait recouvr6s, et, dans sa ville 6piscopale^ 61&ve des 6ta-
blissements d'utilit6 publique.
Pendant la seconde p6riode, qui va de 840 k 856, le cr6dit dont il avait joui,
disparait ; ses oeuvres p6riclitent. Heureux s'il arrive k soutenir celles qu'il avait
d6]k 6tablies, il essaie vainement d'en cr6er de nouvelles. L'6tude attentive des
Gesta nous permettra de d6velopper ce r6sum6 succinct dans lequel nous avons
essayg d'esquisser les lignes principales de T^piscopat de saint Aldric.
1. Voir p. 160, 161.
2«Idemp.lO.
viij
Deux causes avaient contribu^ k la ruine du patrimoine de Tdglise du Mans ;
d'une part, Thabitude prise par les princes Garolingiens de saisir les biens du
clergd pour les distribuer k leurs compagnons d'armesy et de Tautre, rincurie,
pour ne rien dire de plus, de r^vdque GauzioISne. Louis-Ie-Pieux avait suivi les
errements de ses aleux, mais sur les observations de son confesseuri il s'empressa
de r^parer les injustices qui avaient &t& commises. II rendit purement et simple-
ment les domaines dont le flsc imp^rial s'6tait empar6 et qu'il conservait encore^ ;
quant k ceux qui 6taient pass^s en main tierce, il les laissa aux d6tenteurs, mais k
titre on6reux et viager*. La villa de Neuville-sur-Sarthe avec ses d^pendances re-
vint la premi&re au I6gitime propri^taire ^, qui reprit successivement possession des
terres de Loudon^ et de Bannes-en-ChamieS, restitudes, la premi6re, par le marquis
du Sonnois, Banzlegbus, la seconde, par le comte Adalbert. Celles que les vassaux
de Tempereur tenaient indilment de ses libSralit^Sy furent grev6es d*un cens
annuel^y habituellement exigible soit au jour de la fkte du saint sous le patronage
duquel ces 6tablissements avaient 616 plac^s, soit k la Saint-Martin d'hiver ; elles
devaient faire retour k F^glise du Mans^ au plus tard k la mort des usufiruitiers'' ;
ceux-ci restaient d'ailleurs charg6s des frais d'entretien et des r^parations.
Quelques fonctionnaires trop jaloux, ce semble, des pr^rogatives de rstat,
ayant insinuS k Tempereur que rabbaye de Saint-Yincent du Mans ^tait un bien
d'empire^ le prince chargea Tun de ses missiy Vuidon, d'examiner ce qu'il y avait
d'exact dans ces alldgations. Saint Aldric, r^cemment arrivS dans sa ville 6pis-
copale et n'ayant pas eu le temps de prendre connaissance des titres qui auraient
pu £Bdre pencher la balance en sa faveur, n'6tait pas sans inqui6tude sur les
rteultats de cette enqu^te. EUe lui fiit n6anmoins favorable, les t^moins interrog6s
ayant 6X6 unanimes k d^clarer, que le monast^re dont on contestait la possession
aux Sv^ques du Mans, leur avait toujours appartenu, ce que Louis-le-Pieux
conflrma aussitdt par un dipldme dat^ du Mans, et donn^ le 29 d^cembre 832 ^.
H reconnut en mdme temps leurs droits sur les abbayes de SaintrOuen et de
1. Voir plus lioiD, p. 30.
3. Idem^ p. 34.
8. Idem, p. 10, 30.
4. Idem, p. 119.
5. Idem, p. 197.
6. Idem, p. 37.
7. Idem, p. 43.
8. Idem, p. 20.
9. Idem^ p. 28.
ix
Saint-Aubin, situSes, celle-ci, k rintSrieur de la ville, celle-l&, prte des remparts.
n ne paralt pas qu'& cette occasion, les religieux qui habitaient ces maisons,
aient gt6 consult^s, et le d^bat semble avoir 6t6 limitd entre les agents imp^riaux
et r6v6que du Mans. II n'en fut pas de m6me quand ce demier voulut entrer en
possession du monast^re fond6 par saint Calais. P6pin-Ie-Bref, Gharlemagne et
Louis-le-Pieux lui-m6meS avaient d61ivr6 des dipldmes qui donnaient aux moines
le droit d*61ire librement leur abb6. Une fois d6jk n6anmoins, on avait m6connu
leurs privilfeges, et rabbaye avait 6t6 conf6r6e k titre de b6n6flce, viager il est vrai,
k r6v6que du Mans, Francon-le-Vieux. Samt Aldric se crut sans doute autoris6
par ce pr6c6dent k r6clamer pour lui le gouvemement de Tabbaye. Nous ne
croyons pas en eflfet qu'il ait trouv6 dans les archives de son 6v6ch6, les documents
sur lesquels, en 863, son successeur Robert s'appuya, pour maintenir les m6mes
pr6tentions, et que les p6res du concile de Verberie, d6clar6rent alors inauthen-
tiques *. On a dtl les composer k cette derai6re 6poque et r6crivain qui a r6dig6
les Actus pontificum Cenomanensium en est vraisemblablement Fauteur respon-
sable. II est k remarquer en eifet que la relation dans laquelle ils sont ins6r6s, est
un extrait de ces Actus ^. Or il est certain que saint Aldricne connaissait pas cette
compilation, puisque, ayant k d6montrer la 16gitimit6 de ses droits sur les
monast6res de Saint-Aubin et de Saint-Ouen, au lieu de produire les titres que
cet ouvrage renferme^ il consentit k s'en rapporter aux d6positions de t6moins
qui lui furent favorables *. En outre, il y a dans le r6cit qui nous a 6t6 conserv6
de cette aflfaire, telle phrase qui suppose saint Aldric d6jk mort^. S'il etit 6t6
6crit de son vivant, au lieu de nous donner une narration d6taill6e, Tauteur se
serait probablement content6 de produire les documents ofiBciels, dipldmes
imp6riaux et d6crets des plaids d'Aix-la-Chapelle et de Quierzy-sur-Oise.
1. Cf. Cartulaire de Vdbhaye de Saint-Calais, p. 13, 18^ 21.
2. Idcm, p. 96.
3. c Complacuit etiam in hac schedula, quas de quibusdam actibus porUificum CenomanrUca
in urhe degentium usque ad Aldricum eiusdemurbis episcopimi conscripta esse dinosdtur, inse-
rere relationem sive memoriale qualiter praedictus Aldricus antedictse urbis episcopus monaste-
riolmn Anisolse, in quo sanctus Karilephus confessor prsecipuus corpore requiescit, ante dom-
num ffludowicum imperatorem legibus conquisivit >. Voir plus loin, p. IdO.
4. a. MabiUon. Vetera Analecta, Ul, p. 192^ 211, 218.
5. Voir plus loin, p. 28.
6. Nous citerons la suivante : c Tunc domnusimperatorcoram illis reddidit Aldrico praefixo
episcopo per eorum iudicium plena auctoritate monasterium Aaisolae, in quo domnus Karilephus
corpore requiescit, ad ius Genomannicae matris ecclesie, cui prsefatus episcopus praerat ». Vour
plus lohi, p. 143.
z
Les rapports intimes qui existaient entre rempeieur et rgvdque, ne pennettent
pas de sapposer que ce demier ait dti beaucoup insister pour obtenir du princey
ce que Francon avait obtenu de Cbarlemagne^ L'abbd Sigemond et ses moines se
d^fendirent r^lilment. L'exil auquel quelques-uns d'entre eux furent condamn6s ;
la mission dont furent charg^s r^v^que d'0rl6ans, Jonas, et Fabb6 de Saint-
Mesmin, Henri, attestent T^nergie de leur r6sistance ; ceux qui restaient dans
Tabbaye finirent n^anmoins par se soumettre k rautorit6 de saint Aldric.
Ceiui-ci, par les bons proc^^s dont il usa k T^gard des religieux, s'efforca
de leur fedre oublier qu'il ^tait devenu leur sup^rieur, malgrd eux. II 6Ieva dans
leur ^lise abbatiale, un autel qu'il consacra le 11 mai 838 *, et obtint pour eux un
dipldme (^'immunit^ qui mettait leurs terres h Tabri des vexations de radminis-
tration imp^riale'.
S'il agissait avec cette rigueur dans ses revendications, il n'y 6tait point
pouss^ par des vues d'int6r6t, mais se consid6rant comme T^conome des biens
de son ^v6ch6y il ne permettait pas que la moindre parcelle en fdt distraite.
L'usage qu'il en fit, atteste son d^sintSressement personnel. Ayant trouv6 la
cath6drale trop ^troite, pour contenir la foule des fid6Ies, il commenca par jeter
les fondations d'une nouvelle abside dont le chevet ne devait pas d^passer le
milieu du choeur actuel. En effet, les substructions de Tenceinte gallo-romaine se
trouvent sous le pav^ de T^glise en cet endroit. Ck)mme la partie des anciennes
fortifications du Mans situ^e derri^re la cathSdrale ne fut d^molie qu'en 1217,
pour faciliter la construction du vaste choeur gothique, il est dvident que le sanc-
tuaire b&ti par saint Aldric n'6tait pas tr^s 6tendu. Le nouveau chevet ^tait entour6
d'un d^ambulatoire dont Texistence est int^ressante k signaler dans une g^ise
du IX« si^Ie*. Le maltre-autel fiit surmont6 d'un ciborium' obsaint AIdricd6posa
les corps de saint Julien, de saint Turibe, de saint Pavace et de saint Romain^.
1. cTunc domnus rex interrogando adjuravitWenilonem SenonensemetHelmeradiim Ambia-
nensem et Herpuinum Silvanectensem episcopum^ qui temporibus piissimi imperatoris ffludo-
yid fuerant : Adalardum quoque illustrem comitem, secretorum ejus conscium el administrum
qui veraciter testati sunt, ipsum monasterium prsescripto Haldrico non restitutionis, sed
beneficii iure largitimi i. Sentence du concile de Verberie. Gf. CartuUUre de Vabbaye de SaxtU^
Caiaii, p. SS.
3. Voir plus loin, p. 122.
3. Jdeniy p. 117.
4. a. Revue hUtorique et archdologique du Maine, 1889, t. XXV, p. 25 & 61, rarticle de M. E.
Lef&vre-Pontalis, intitul6 : Etude histarique et archiologique eurlanefdela eaihidrale du Mam.
5. Voir plus loin, p. 57.
6. Idem, p. 124.
Le 22 novembre 834, il consacra Tautel du sanctuaire et les cinq autels du
ddambulatoire^. II entreprit ^galement de reb&tir la nef. Gr&ce k lui, la cath6drale
fut pourvue de plusieurs clochers qui renfermaient une sonnerie de douze
cloches '. n c^I^bra une nouvelle cons^cration de la nef, le 21 juin 835 ^, le souve-
nir de la dMcace £edte par saint Julien s'6tant effacd compl&tement de la m^moire
des fld^Ies^. Apr^s avoir 6Iev6 rgdifice, saint Aldric roma^ ; il enrichit le tr^or
d'un crucifix de grand prix. Afin de rendre les ofBces publics plus soIennelSy il
eut soin de d^terminer quelles r6gles on aurait h suivre, dans remploi de rencens
et du luminaire^.
n restaura ^galement le monastfere de Sainte-Marie, fondd au Mans par
sainte T^nestine, sous T^piscopat de saint Innocenf. Tous les bAtiments 6taient
ruin^s, ils furent reconstruits ; la chapelle fiit agrandie. EUe fut consacr^e le
12 octobre 835, sous le vocable du Sauveur, de la Sainte Yiergo et des saints
martyrs, Etienne, Gervais et Protais. Tout ^tant ainsi dispos6, il amena dans cette
mai^n, de& teAigiexxses soxlies d\x moxiasl^Te d^Entrammes, el \es astreignit k
suivre la r&gle b^n^dictine. Pour les mettre d68ormais k Vabri du besoin, il assi-
gna k cet ^tablissement les revenus de difiSrentes terres d6pendant de r6v6ch6®.
L'abbaye de Saint-Vincent eut part, elle aussi, aux largesses de rSvdque. II
fit recouvrir r^Iise abbatiale, y ajouta un cloitre et diverses constructions propres
k la vie conventueUe^.
Mais son oeuvre de prSdilection, celle k laquelle on reconnalt le grand chantre
et le primicier de Saint-Chrodegand de Metz, ce fut Tinstitution d'un coll^e de
chanoines, non qu'il n'y en eti ddjk d'attach6s k sa cath^drale, mais s'ils prenaient
leurs repas en commun, ils n^habitaient pas ensemble, et vivaient k peu pr&s
comme des prfitres s^culiers ^^. Pour les grouper sous un mdme toit, saint Aldric
fit b&tir sur des terrains dgpendant de Y6\&ch6, plusieurs corps de cellules avec
cloitre et ^lise. Celle-ci fiit plac^e, comme k Metz, sous le vocable de saint
Etienne. Elle se composait de trois nefs, termin^es par une abside, dans laqueUe
1. Voir plos loin, p. 14.
S. Idem, p. 125.
3. Mem^ p. 16.
4. Jctem, p. 18.
5. Idem, p. 57.
6. Idem^ p. 128.
7. Idem, p. 68.
8. Idem, p. 45, 47,
9. Idem, p. 73.
10. Idem, p. 11, 86.
il plaoa deux autels. n en flt la d^cace le 9 novembre 835 ^ Ayant ainsi tout
pr£par6 pour permettre aux membres du Ghapilre de mener aisSment lavie
commune, il leur en imposa robligation. D'autre part, illeur enIevatoutepr6occu-
pation d*avenir, en leur c6dant des biens-fonds dontlajouissanceleur fut garantie
par Tempereur*.
Non content de revivifler ce qui languissait avant lui, r6v6que du Mans eut
k coeur de fonder de nouveaux monast^res. II envoya une colonie de moines dans
la condita de Cormes ^ ; un second essaim sortit de Tabbaye de Saint-Calais et
alla se poser sur les bords du Rdne, dans la paroisse actuelle de TelochS^. On ne
sait rien de plus sur ces deux fondations qui, d'ailleurs, disparurent de bonne
heure. Une troisi^me se maintint plus longtemps ; elle 6tait 6Ioignde d*une lieue
k peine de la ville du Mans. L'emplacement que choisit saint Aldric, s'6tend sur
la rive gauche de la Sarthe, k Tendroit oii se trouve maintenant T^gUse de Saint-
Pavace. C'6tait, au moment oh il en prit possession, un mauvais lieu fr6quent6 par
les voleurs et par les femmes de mauvaise vie^. li y construisit une 6glise d6di6e
au Sauveur ; ce fut le centre autour duquel les bdtiments claustraux s'6Iev6rent.
Quatre mois et demi sufiBrent k saint Aldric pour mener k bonne fln son entre-
prise. Le 16 septembre 836, il consacra la basilique k laquelle il donna ce m6me
jour^ un 6vang6Iiaire, un calice d'or et la pat6ne<^. II assurait en mdme temps aux
religieux, des revenus assis sur des terres qu'il d^tacha de la dotation de T^Iise
catb^drale ; il eut soin de iaire ratifier ces difliSrentes dispositions par Tempereur''.
En m6me temps qu'il relevait les ^glises et les monast^res, il les enrichissait
de pr^cie jses reliques. Comme roffice divin n'6tait plus r^guU^rement c&6hT6
dans la basilique des Saints-Ap6tresS oti reposaient les corps des premiers
6v6ques du Mans, saint Aldric couQut la pens^e d'exhumer ces restes v6n6rables,
pour les r^unir en un lieu o(i ils seraient tout k la fois, et plus en stlret6 et mieux
honor^s. Une fois d^j^, en 836, lorsque F^v^que de Paderbom Tavait pri6 de lui
conc^der pour son ^lise r6cemment fond^e, les d^pouilles mortelles de quelque
1« Voir plus loin, p. 12.
2. Idenif p. 17, 86.
3. Jdem, p. 70.
4. Idem, p. 71.
5. Idenij p. 57.
6. Idem, p. 60.
7. Idem, p. 88, 96.
8. Longtemps desservie par un coll^ de religieux et de religieuses, oette ^i^jae, qui 6tait
situde bors de la viUe, sur la rive gauche de la Sarthe, avait 6t6 abandonnte k la suite des
trouhles survenus dans le Maine, au milieu du VIII* sidcle.
• ••
XU]
pieux confesseur, il lui avait accordS la majeure partie des ossements de saint
liboire, ne s'en rfiservant que le bras droit^ Quatre ans aprfes, en 840, il fit la
translation solennelle des reliques des saints Julien, Turibe, Pavace, Hadouin et
Romain, et des saintes T6nestine et Adrehilde^ II les d^posa sous le ciborium de
r^glise cath6drale, k Texception du bras droit de saint Liboire et du corps de
saint Pavace qui furent attribuds k rabbaye du Saint-Sauveur^.
Pour rehausser T^clat des f6tes auxquelles donnait lieu la cons6cration de
tous ces 6difices religieux, saint Aldric r6unissait un nombreux clerg6 et les
6v6ques de sa province sous la pr6sidence de leur m6tropoIitain, rarchev6que de
Tours. Les repr^entants de Tautorit^ civile assistaient 6galement k ces soIennit6s.
D6sirant en conserver le souvenir, r6v6que du Mans 6tablit en faveur des clercs
de son ^lise, tant r6guliers que s^cuhers, certaines fondations dont devaient
b6n6ficier, sous charge de s'acquitter des obligations prescrites, ceux d'entre eux
qui, aux jours anniversaires de ces cons^crations, se r6uniraient pour c616brer
un office solennel dont le fondateur eut soin de d6terminer la nature et les parti-
cuIaritSs^^ Ges fondations se composaient de subsides en nature; les pauvres
aussi en eurent leur part, h la condition de venir prier pour leur bienfaiteur.
Si saint Aldric s'est occup6 plus spdcialement du clerg6 r^gulier, et cela n'a
rien d'6tonnant, car, par sa formation religieuse, il se rattachait k cet ordre, il
n'oubIia pas le clergS s6culier. Cest vraisemblablement pour son instruction
qu'il composa un recueil de canons*, extraits des d6cr6tales des papes, des sen-
tences des p^res et des d^crets des conciles. II y avait ajout6 quelques capitulaires
du roi P6pin-le-Bref, et des empereurs Gharlemagne et Louis. La pi^te n'est pas
moins n6cessaire au sacerdoce catholique que ne Test la science, aussi T^v^que
qui cultivaitcelle-ci, s'appUquait-il ^galement k d^velopper celle-lSi. Dans ce but, il
^tablit, en 840, entre tous les eccWsiastiques de son dioc^se ime association de
pri^res dont nous poss^dons encore les statuts^. Le mercredi et levendredide
chaque semaine, tous les clercs devaient c616brer la messe pour leur premier
pasteur, ou, Iorsqu'ils en 6taient empfech6s, r^citer pour lui, cinquante psaumes ;
saint Aldric contracta vis-Si-vis d'eux, la m6me obligation. De plus, une fois par mois,
ils oflfraient le saint sacrifice pour tous leurs confrferes, et lorsque Tun d'eux venait
1. Voir plus loin, p. 124.
2. Jdemf p^ 127^
3. Cf. plus loin, p. 18, 59, 61, 66, 70, 79.
4. Voir plus loin, p. 57.
5. Idem, p. 165 et seq.
xiv
k mourir, les survivants Staient tenus de c^l6brer k rintention du ddftint, un
nombre de messes d^terminS.
On ne peut sans ^tonnement voir notre 6v6que su£9re k tous ces travaux, et
cependant ce n'est l^ qu'une partie de son oeuvre. Tandis qu'il transforme son
dioc^se, son action continue de s'exercer k la cour. n prend part aux conciles et
son influence s'y fait sentir. On le dSpute avec r6v6que de Paris, Erchenrade, vers
le roi d'Aquitaine, Pepin, pour obtenir de ce prince qu'il laisse aux ^lises les
biens dont il s'^tait injustement empar^^ Les ambassadeurs r^ussirent dans leur
mission.
Presque au mdme temps, saint Aldric 6tait invit6 k se prononcer sur Futilitd
d'une rSforme liturgique dont Amalaire, prdtre de T^lise de Metz et ancien
chor6v6que de Lyon, avait pris Tinitiative ; elle dtait combattue par Tarchevdque
de cette mdme ville, Agobard, et par Tun de ses diacres, Florus^. Les Gesta ne
nous ont rien conserv6 sur ces difT^rents 6pisodes.
Ce ne fiit pas assez pour saint Aldric d'avoir pourvu aux int6r6ts spirituels
de son ^Use, il n'en n^gligea point les int^rfits temporels. On a rSnum^ration
des ^tablissements agricoles qu'il eut soin de fonder et d'am61iorer'. Lorsqu'il
r^digea son testament, il n'exag6rait rien en disant qu'il laissait plus dans une
seule des m^tairies par lui restaur6es, qu'il n'avait trouv6 dans toutes celles qui
ddpendaient de son 6vteh6, quand il en avait pris possession*.
A son arriv^e dans sa ville ^piscopale, ayant reconnu que les habitants qui
demeuraient dans la partie haute de la cit^, manquaient d'eau potable, il Ty
amena par un aqueduc^ dont on croit avoir retrouv6 les restes. II obtint aussi
pour lui et pour ses successeurs, le droit de battre monnaie^'.
Lnpuissant k tout surveiller lui-m6me, puisqu'il ^tait forcd d'6tre souvent
absent de son dioc&se, il prit un auxiliaire ou ^conome, sur lequel il se dSchargea
de celles de ses fonctions qui avaient un caractfere purement mat^riel^.
II ^tait dans la force de T&ge, lorsque toujours soucieux d'assurer ravenir
des maisons qu'il avait relev6es ou fond^es, il d^termina par dispositions testa-
1. Gf. Labbe, Ckmcilia, t. VII, col. 1728, et D. Bonqaet, Recueil de$ hiitariens de$ GanOeB, VI,
p. 854.
2. Cf. D. Martdne, AmplisHma coUectio, t. IX, col. 641.
3. Voir plus loin, p. 74.
4. Idemf p. 102.
5. Idem, p. 11. Cf . Notice sur les aqueducs et fontainee de la inlle du Man$, par (Ricliard).
Le Mans, 1851.
6. Idem, p. 115.
7. Idem, p. 195.
XV
mentaires quelle part de ses biens leur reviendrait aprfes sa mort. Les pauvres ne
furent pas oubliSs^. Pour rendre plus certaine rex6cution de ses demigres
volont^s, il eut soin de les faire confirmer par un dipl6me de l'emperear^.
Parmi les vassaux de Tempire, plusieurs sans doute, k Texemple du comte
AdaJbert et du marquis du Sonnois, Banzlegbus, rendirent spontan6ment les
domaines eccl6siastiques qu'ils tenaient de la lib6ralit^ du prince ; ce serait toute-
fois mal connaltre la natiu*e humaine que de leur supposer beaucoup dUmitateurs.
La plupart de ceux qui, pour conserver la jouissance des biens enlev6s aux
^lises, furent astreints k payer un cens annuel k r6v6que, durent consid^rer
cette redevance comme une charge on^reuse et chercher k s'y soustraire. A la
mort de Louis-le-Pieux, roccasion se pr6senta. Dans les dissensions intestines
que provoqu^rent les comp6titions des trois souverains, Lothaire, Louis-le-Ger-
manique et Charles-le-Chauve, saint Aldric ayant pris parti pour le demier,
quelques seigneurs manceaux se rang^rent du c6t6 de Lothaire, et traitant le
pr^lat en adversaire poUtique, le chass^rent k main arm6e de son dioc^se. Quand
il y rentra, en 841, il trouva ses oeuvres ruin6es, ses terres pill6es, et celui pour
la cause ducjuel il s'6tait expos^ k ces maux, se d^clarait impuissant k lui faire
rendre justice '. Leurs ennemis communs ayant offert de se soumettre si Ton
consentait k les laisser jouir de tout ce dont ils s'6taient empar^s, Charles, trop
heureux d'obtenir k ce prix leur soumission, sacrifla son d6vou6 partisan*.
Profitant de ces circonstances, *Sigemond avait repris possession de rabbaye
de Saint-Calais ; il s'y maintint jusqu'^ sa mort. Ses religieux 61urent alors pour
abb6, Rainald, malgr6 les r^clamations de F^vdque du Mans ^.
Ce fut probablement pendant ces ann6es troubl6es que le pape GrSgoire IV
fit don k saint Aldric des v6tements 6piscopaux dont lui-m6me s'6tait servi k la
f6te de PAques. Par une lettre qui accompagnait renvoi, il invitait le destinataire
k aller le rejoindre, rinformant que toute demande venant de sa part serait favo-
rablement accueillie ^. Au milieu des revers et des disgr&ces qui atteignaient le
1. Voir plus loin, p. 98.
2. Idem, p. 109.
3. J(2em, p. 163. 164.
4. Idemj p. 159.
5. Cf. Cartulaire de Vabbaye de SaifU-Calais, p. 33.
6. Voir plus loin, p. 125. .n est possible que ce passagede Gesta ait donn6 TidSe de composer
plus tard, la lettre attribute au pape Gr^ire IV. (Voir Mabilion, Vetera Analecta, UI, p. 277.) Elle
nous a 6t6 conservte par un manuscrit transcrit au XVI* si^de et qui, de la bibliothdque d'Andr6 Du
Ghesne, est passS dans celle de Ck)lbert, pour arriver k celle du roi. Le copiste k qui nous devons
XVI
pieux pr^lat, ce lui fut une consolation singuli^re de se sentir Tobjet de ces
marques d'estime et de sympathie.
Elles lui 6taient d'autant plus n6cessaires que tout semblait alors conjur6
contre lui. Dans une p^riode de moins de dix ans, son dioc^se fut ravag^ trois fois
par les Bretons du duc Nom6no6. Mais ces mis^res provoquaient sa charit^ et la
vue des victimes de la guerre lui inspira la penste de consacrer les ressources
qui lui restaient, k la cr^ation d'h6pitaux od les malheureux trouveraient un abri.
D en ^tablit sept ^ ; le malheur de temps ne lui permit pas de les voir prosp6rer.
On ne sait oii ils 6taient situ6s. II avait ^galement ^lev^ dans sa ville ^piscopale
deux ^tablissements hospitaliers, Tun aux portes de la cit6, oii les seigneurs
eccl^siastiques et laKques trouvaient le vivre et le couvert ; Tautre pr6s de la
cath6drale et dans lequel il entretenait douze pauvres >.
Craignant pour Tavenir du monastfere qu'il avait fond6 sur les bords de la Sarthe,
en rhonneur du Sauveur, il le plaQa, en 845, sous la d^pendance de Tabbaye de
Saint-Maur-des-Foss^s, esp6rant sansdoute luiassurerainsiunpuissantpatronage^.
Les 6v6ques s'efforcaient alors, mais en vain, de mettre un terme aux hosti-
lit^s qui d^solaient la Gaule. Saint Aldric s'unit dans ce but k ses coll^ues
auprte desquels il si6gea dans les conciles tenus k Paris, en 846, en 847 et
en 849*. Quatre ans plus tard, la maladie ne lui permit pas de se rendre k
Soissons oii se tenait une nouvelle assembl^e. Les infirmitds arrivaient avant la
vieillesse ; frapp6 de paralysie, il ^tait emp6ch6 de s'acquitter de ses fonctions
^piscopales. Les p^res du concile auxquels il en avait 6crit, charg^rent Tun d'eux,
Amaury, archevfique de Tours et m^tropolitain de saint Aldric, d'aller le visiter
et de mettre ordre aux affaires du dioc6se ^ ; le malade languit plus de deux ans
encore et mourut le 7 janvier 856. Dans les vingt-quatre anndes de son ^piscopat,
il avait ordonn6 sept 6v6ques, huit cents pr6tres et mille quatre cents diacres ; le
chroniqueur n'a pas j ug6 k propos d'indiquer le nombre des ministres inf6rieurs
qu'il consacra. II avait impos6 le voile k cent vingt religieuses dont soixante-cinq
entr^rent au mouast^re d'Entrammes, et trente-huit dans Tabbaye de Sainte-Marie,
au Mans ^.
le texte des Gesta. ne la connaissait pas selon toute apparenoe, autrement il Teikt insdrte dans
rouvrage qu*il transcrivait.
1. Voir plus loin, p. 164.
2. Idem, p. 123.
3. Gf . Baluze, Capitularia f*egum Francorum, Paris, 1677, t. II, col. 14&5.
4. a. Labbe, Concilia, Paris, 1671, t. VII, col. 1851, t. Vni, col. 58.
5. a. Labbe, Canciliay t. VIII, col. 82, 92.
6. Voir plu8 loin, p. 126 et 127.
XVlj
L'autorit6 que lui donnaient sur rempereur les d6Iicates fonctions dont on
Tavait charg^ ; rimportance et le nombre des ceuvres dont il prenait Tinitiativey
attir^rent sur lui Tattention de ses contemporains, et longtemps aprds sa mort,
on disait encore que jamais avant lui, le dioc^se du Mans n'avait connu pareille
prosp6rit6^. De bonne beure on voulut en perp^tuer le souvenir ; de Ik Torigine
des Gesta Aldrid.
II
LES GESTA ALDRICI
LEUR RiDACTION, LE MANUSCRrr, LES £DITI0NS.
Ce que Ton est convenu d'appeler de ce nom, ne forme point un ouvrage
homogtoe ; c'est une compilation dont le principal 616ment est une vie de saint
Aldric, ^crite longtemps avant sa mort; nous rechercherons tout k Theure k
quelle ^poque. A diverses reprises on y ajouta, tant6t des documents officiels,
tantdt des extraits de chroniques , tant6t des r^cits destin^s k compl6ter la
biographie du saint 6v6que. Tous ces passages n'^tant ni du m6me temps, ni du
m6me auteur, il est ais6 de relever des r6p6titions dans cette seconde section des
Gesta. Cela seul sufQrait k prouver que plusieurs ^crivains y ont collabor^. Bien
que le classement de tous ces firagments soit ditficile, nous avons tent6 de T^ta-
bUr, et si nous ne sommes pas arriv6 au degr^ de pr^cision que nous aurions
d6sir6 atteindre, nous croyons du moins avoir rangS dans un ordre relatif, ces
morceaux d'^poques diiKrentes ; ce sont ces conclusions que nous allons main-
tenant d6veIopper.
Les trente-huit premiers paragraphes de TSdition donn6e par Baluze,
— ils occupent dans la n6tre les cent douze premi&res pages, — constituent ce
que nous tenons pour le noyau prhnitif des Gesta. Cest le travail d'un disciple de
saint Aldric, et s'il n'a pas fait oeuvre d'historien, il a suivi du moins, dans la
biographie qu'il nous a Iaiss6e, un plan plus ou moins bien conQu. II n'a pas 6crit
au hasard ; Tordre chronologique est ordinairement respect6 et cela nous am^ne
k reconnaitre TSpoque k laquelle il a compos6 son ouvrage. Comme il ne dit rien
des fiaits qui sont postSrieurs k rannSe 840, on en doit conclure qu'^ cette date, il
Tavait d^j^ achevS. II en a pris les 6I6ments dans certains documents auxquels il
i. Voir plos loisy p. 164.
xvm
se rSfi^reS et qui sont ajout^ h son dtude, sous forme de pi6ces justificatives. A sa
fagon de narrer les ^v^nementSy on devine qu'il en est le t^moin^ ; il ^ sous les
yeux les objets dont il nous donne la description. Gertaines pbrases ^parses Qk et
Ik pourraient donner k penser que les copistes ont ins^r^ apr6s coup quelques
remarques particuli^res '. H se peut aussi qu'on y ait ajout^ des dipldmes
falsifi6s«.
Nul indice ne permet de discerner qui complSta la premi6re partie des Gesta ;
il y eut des adjonctions successives, dont t^moignent les redites que nous signa-
lons '. Quels que soient au reste les compilateurs k qui nous les devons, ce que
nous avons surtout int^rdt k connaitre, ce sont les sources ofx ils ont puis6 , les
mat^riaux dont ils ont fait usage.
Hs ont emprunt^ le r^cit des revendications qui replac6rent un moment
Fabbaye calaisienne, sous la juridictien ^piscopale, au recueil publi6 par Mabillon
dans ses Vetera Analecta et que Ton a pris Thabitude de citer sous cette ru-
brique : Gesia episcoporum Cenomanermumy quoique en r6alit6 on le doive
intituler : Actus pontificum Cenomanensium ^.
1. « De pn&fixa videlicet yilla censuit, atquesuis successoribiis contestando in suoprivikgio
quod de eadem villa pnedictis canonicis suis fecit > p. 17-18.
c Sicut in eius testamento quod de eadem re fecit, continentur inserta i • p. 19.
« Ut monachi dent plenam refectionemi qua et in tubsequentilnu commemorabitur »
p. 61.
c Sicut in testamefUo de ipsa villa fratribus a iam dicto Aldrico episcopo prsBflato et in eo
scripto atque fiimato a multis episcopis constitutum est » p. 64.
3. Parmi les passages qui attestent que cette premi&re partie des Geeta a 6t6 torite du
vivant de saint Aldric, nous choisissons de prdf^nce la phrase suivante : Decretum et consi-
deratum est a iam dicto Aldrlco episcopo et a prsedictis sanctis coepiscopis et suis sacerdotibus
et canonicis universis ut transferatur (refectio) in diem depositionis eiusdem, quando eum Do-
minus de hoc seculo vocare voluerit >, p. 64.
3. Voir plus loin, p. 14, 50, 65.
4 Voir plus loin, p. 45, 50, 110.
5. n suffira de relire plus loin les pages 7, 8 et 9, et ia paga 196 pour avoir un exemple de
cet r6p6titions. Cf. encore p. 158 et 163.
6. Gf. plus loin p. 130, le passage suivant : c Placuit etiam in hac scedula, quas de quxbuM"
dam actibue pontifieum Cenomannica in urbe degentium usque ad Aldricum eiusdem urbis epis-
copum conscripta esse dinoscitur, inserere relationem sive memoriale qualiter praedictus
Aldricus antedict» urbis episcopus monasterium Anisolffi ante domnum Hludowicum impe-
ratorem legibus conquisirit >. M. P. Foumier, Nouvelle Ret>ue historique du droU franoais^ 1887,
p. 89, admet que cette relation ^tait composte dds 843 ; fl n'a pas pris garde, ce nous semble, &
la phrase suivante : Tunc domnus imperator coram illis reddidit Aldrico prafixo episoopo per
eorum iudicium plena auctoritate monasterium AnisohBy in quo domnus Karil^us corpore
Deuz paragraphes ont 6t6 r^digSs longtemps apr6s la mort de saint Aldric.
Dans le premier, qui a pour titre : De eieccione Aldricij les annales des rois
carolingiens sont cit6es. II faut entendre par Ik le livre des miracles de saint
Benolt^ Dans le second, Tauteur renvoieauxarchives de la chancellerie ^piscopale^.
Nous reporterions au contraire k une ^poque tr^s rapproch^e des faits
qu'elles mentionnent, deux narrations que nous consid6rons comme la troisifeme
des sources de nos compilateurs, et dans lesquelles sont relat^s d'une part, la
lutte que soutint, en 840, r^v^ue du Mans, et Texil auquel il dut se condamner
momentan^ment ' , de Tautre les d^cisions que prit le clerg^ manceau dans
un synode tenu la m6me ann6e^. La mSme remarque s'applique h deux passages
ayant rapport, celui-ci, k la cons^cration d'un autel dans T^Iise abbatiale de
Saint-Calais^^ celui-I^, k une translation de reliques dans rabbaye du Saint-
Sauveur^.
Les documents ofBciels, lettres d'6v^es, dipldmes imp6riaux, polyptique,
dispositions prises par saint Aldric relativement au luminaire dont on devait se
servir dans son ^glise, forment un appoint consid6rable dans la composition de
la seconde partie des Gesta. Ce groupe forme le quatri^me des 6I6ments qui ont
€i& mis en oeuvre ; Tauteur a dt les trouver dans les archives de T^glise du Mans.
Quant au cinqui^me, il se compose des pr6caires. EUes ont 6td reproduites non
point d'apr6s les documents originaux, mais d'apr&s un manuscrit tr^s d^fec-
tueux, et ce qui nous permet d'insister sur cette affirmation, c'est TidentitS des
lautes dans les mdmes formules '^. Plusieurs de ces titres sont ant^rieurs k T^pis-
copat de saint Aldric.
requiescit, ad ius Cenomannicse matris ecclesie, cui praefatus episcopus praeratf futuris
temporibus possidendum >. Le r^cit ne doit avoir 6t6 terit qu'aprte 856, et probablement sous
rinspiration de r^vdque du Mans, Robert, successeur de saint Aldric.
1. Voir plus loin, p. 163, 164. Cf. Les miracles de saint Benoitf publito pour la Soci^t^ de
THistoire de France, par E. de Gertain, p. 70.
2. Voir plus loin p. 123-127. Le r^cit de Texhumation des corps des anciens ^v^es du
Mans a 6t6 ^rit longtemps apr^ rSvSnement, ainsi qu'en t^moigne la phrase suivante:
quatenus ez eorum memoriis et apertis intercessionibus maiorum cultus cresceret divinus, et
laus Dei in melius etmultis modis multiplicaretur, sicut in posterie actum esse, Domino
annuente, probatur ». Ge passage des Gesta a 6t6 ajout^ aprds coup aux Actus pontificum Ceno-
manensium. Voir Mabillon, MisceUanea. T. III, p. 60, 61.
3. Jciem, p. 18B.
4. Idem, p. 165.
5. Idem, p. 122.
6. Jdem, p. 127.
7. Voir plus loin, p. 178, 179, 180, 181, 182, 184.
Tous ces matSriaux ne sont pas d'6gale qualitS et parmi les dipldmes de
Fempereur, il en est plusieurs dont on suspecte h bon droit rauthenticitS^. La
relation du diffiSrend qui surgit entre les moines de Saint-Calais et rdvfique du
Mans, sans 6tre inexacte de tout point, ne laisse pas d'6tre r6dig6e dans un sens
avantageux k ce demier ; c'est ce que reconnurent, et les pr61ats r^unis au concile
de Verberie en 863, et le pape Nicolas I, dont la sentence d^finitive fiit favorable
aux religieux*.
On pourrait s'attendre k rencontrer une assez grande varidtd de style dans
tant de morceaux d'origine diverse, il n'en est rien ; c'est que chez ces ^crivains
de basse ^poque, la pens6e souvent banale est jette dans un moule dont ils ne
s'inqui6tent pas de varier la forme ; ils n'ont rien de personnd '.
Le seul manuscrit actuellement connu qui nous ait conserv6 le texte complet
des Gesta Aldrici, dtait, avant la r^volution, conserv^ dans les archives du cha-
pitre Saint-Julien du Mans. Maintenant il appartient k la bibliothfeque de la mdme
ville ; il y est inscrit sous le n^ 99. Cest un volume de 60 feuiUets de parchemin,
pr^c^d^s de six feuillets pr^liminaires, dont trois en parchemin, cot^s A, B, C, et
trois en papier, cot^s D, E, F, hauts de 232 millimetres et larges de 170. Le titre,
Gesta Aldrici episcopi cenomannensis, se lit en caractdres du XIII* si^Ie sur les
folios A v« et 60 v<». Sur le folio B v<>, on trouve la gSn^ogie d'une partie de la dynas-
tie mSrovingienne, depuis les fils de Clotaire I, jusqu'aux enfiants de Thierry 11, roi
de Bourgogne ^ ; elle est 6crite en caract^res du XI< sitole. Les folios D-F sont occu-
1. Voir plus loin, p. 112, 115, 149.
2. Cf. Cartulaire de Vabbaye de Saint-Calau, p. 86 et 44.
3. On pourra n^anmoins observer que le mot jircBfixus, souvent employd dans la premidre
partie et dans la relation du procte intent^ k Tabbaye de Saint-Calais, ne se retrouve plus dans
la seconde partie des Gesta.
4. Voici ce tableau g6n6alogique :
Siebertus. Ghilpericas
Huius uxor BnmichUtofl^ FratresftieruntetChilpericuBSiebertumoccidat.
Childebertus, GhloUiarius.
mortuus in iuventute. Iste Brenichildem necavit et Siebertnm et
quinque filios eius.
Teodebertus Teodericus,
ffiduobellumgeiweruiit "»0««»» Mettis.
inter se et victus est
Teodebertus et tonsoratus.
Siebertus. Hic occasus est a Chlothario cum V flliis.
xxi
pte par une note sur les Gesta Aldriciy emprunt6e k la prdface du tome in des
MisceUanea de Baluze. On lit au folio i^ le catalogue des ^vfigues du Hans
intitul6 : Nomina epiBCoporum Cenomannica inurhedegeniium. Nous le publions
ici pour la premi&re fois^.
Domnus lulianus episcopus, sed. annis XLYII, menses 111, dies XX.
Donmus Turibius episcopus, sed. annis V, dies XVI.
Donmus Pavatius episcopus, sed. XLIU.
Domnus Liborius episcopus, sed. annis XLVniL
Donmus Victurius episcopus, sed. annis XXnil, menses VII, dies XIII.
Domnus Victurius episcopus, sed annis XL, menses VII, dies XVI.
Donmus Severius episcopus, sed annis VIIII, mensem I, dies XXI.
Domnus Innocens episcopus, sed. annis XLV, menses X, dies XXV.
Domnus Domnolus episcopus, sed. annis XLVI, menses XI, dies XXIIII.
Domnus Hadoindus episcopus, sed. annis XXX, menses XI, dies XXini.
Donmus Berarius episcopus, sed. annis XXV, menses IIII, dies XVIII.
Donmus Bertigrannus episcopus, sed. annis XXXVII.
Domnus Aiglibertus episcopus, sed. annis XXXIIII, menses VI, dies XI.
Domnus Berarius episcopus, sed. annis III et dim.
Domnus Herlemundus episcopus, sed. annis XXVI, menses VIUI, dies XIIL
Donmus Gauziolenus episcopus« sed. annis L.
Domnus Herlemundus episcopus, sed. annis VIHI.
Donmus Hodingus episcopus, sed. annis H«
Donmus Merolus episcopus, sed. annis XXX.
Domnus loseph episcopus sed. annis VIIII.
Domnus Franco prior natus episcopus, sed. annis XXII, menses III, dies XHL
Domnus Franco posterior episcopus, sed. annis XVI, menses V, dies Y.
Donmus Aldricus episcopus, feliciter multavivat per tempora, sed. annis
XXIin, menses IH, dies U.
Domnus Rotbertus episcopus, sed. annis XXVI.
Domnus Lambertus episcopus, sed. annis. Isti sunt corepiscopi.
Domnus Gunherius episcopus, sed annis XXHI. Petrus corepiscopus.
Domnus Hucbertus episcopus, sed annis XXXVH, men-
868 X, dies XI. Seut&edus.
i. Une copie incompldte de cette liste, donn^ d^aprds les manuscrits de dom Housseau,
Bibliothdque nationale, cart. XXVDI*, a 6t6 publi6e par dom P. Piolin, au tome I de VHistoirg de
VigUu du Mansy p. c zxv.
n
Domnus Hainardus episcopus, sed. annis XX, menses V, dies VI. Desideratos.
Domnus Siginfridus episcopus sed. annis XXXm, menses XI,
dies XVI. Bertodus.
Domnus Avesgaudus episcopus sed. annis. David.
Domnus Gervasius, sed. annis.
Ge catalogue s'arr6tait primitivement k la mention d' Avesgaud qui mourut en
1096. Le nom de rSvdque Gervais a dt6 ajoutd aprto coup, et par la m6me occa-
sion, on inscrivait les noms de cinq chor6v6ques.
La liste sur laquelle ce catalogue a 6iA copi^, devait avoir 6i6 dresste sous le
pontificat de saint Aldric ; ce qui le prouve, c'est la r6daction de Farticle consacr6
k ce prdlat : Domnw Aldricusj episcopus ; felicUer muUa vivat per iempara.
Du folio l^ au folio i^^ prennent place des pitees de vers compostes en
rhonneur de saint Aldric. Elles ont 6t6 publi6es pour la premi6re fois par dom
P. Piolin ^ Wattenbach en a donn6 une nouvelle ddition, dans laquelle il suit plus
scrupuleusement le texte manuscrit*. Ges podsies, copides sur deux colonnes,
sont de la mdme main que le corps du volume et que lecatalogue du folio 1. Elles
paraissent avoir 6t6 transcrites d'apr&s un exemplaire ddfectueux ou mal conserv^ ;
c'est ce qui explique comment la place de plusieurs mots a 6td laisste en blanc,
comment aussi quelques passages que le copiste n'avait pu lire, ont 6X6 r^tablis
apr6s coup.
Au folio 4^ commence la pr^face des Gesta ; elle 6tait jusqu'& ce jour restde
in^dite. Elle pr6c6de imm6diatement le texte des Cresta qui occupe le reste du
volume, le folio 60 except^ ; il n'a pas 6t6 utilisd. On y lit au verso, nous Tavons
d6}k dit, Gesta Aldrici episcopi CenomannermSy et un peu au dessous. c Hic liber
est de ecclesia CenomanenH >. Ges demiers mots ont 616 6crits au XVI« sifede.
Le cahier qui r6pond aux folios 41-47 du manuscrit, a 6i6 copi6 aprte coup, et
probablement pour remplacer des pages perdues. Le scribe qui s'acquitta de ce
travail, orthographiait c ecclesia » et c Hludovicus » au lieu de c secclesia » et
c Hludowicus » forme sous laqueUe ces deux mots sont terits partout ailleurs.
Nous remarquerons que ces feuilletB renferment le texte de la revendication du
monast^re de Saint-Galais par saint Aldric. Le copiste, pour arriver k feire
colncider sa copie avec le folio 48>^, a dft serrer son texte dans les demi&res
lignes.
La bibIioth6que de la ville du Mans possdde encoroi inscrit sous le numdro
1. a. Hiitoire de V£gUie du Mam, U, S35.
2. Gf. Poeta latini 8Bvi caroL t. n, p. 683-636.
zxiij
5SA^ un manuscrit transcrit au XIII^ si6cle et dans leque^, au milieu des Actus
pontificum Cenomanensiumy se trouve intercal^ du folio 84^ au folio 90^, un
fragment important des Gesta Aldrici. Ge texte 6crit sur deux colonnes corres-
pond k ce qui, dans notre Sdition, va de la cinqui^me page h la trenti&me, et
finit brusquement sur ces mots: < et futurorum industrice gualtter cum 9. n
difi&re peu de celui que nous avons suivi^ et sur lequel il a probablement ^t^
^tabli ; nous en avons n6anmoins relev6 les rares variantes. Le mfime manuscrit
contient encore : 1» du folio 31"^ au folio d&^y une copie des deux donations faites
par saint Domnole k Tabbaye de Saint-Yincent ; elles proviennent d'une source
que n'a point connue Fauteur des Gestay et nous ofilrent des le^^ons meilleures que
les siennes ; nous les avons reproduites dans nos notes ; 2^ du folio 78^ au folio
79^0 la liste des titres qui auraient 6t& produits k Aix-Ia-Cbapelle^ en 838, et qui
sont 6num6r6s dans notre 6dition aux pages 114, 115, 116 et 117. Les diffSrences
qui existent entre les deux versions, portent sur rorthographe de quelques noms
propres ; nous les avons aussi indiqu^.
Les Gesta Aldricij dont Jean Moreau s'6tait servi pour la r^daction de la
l^ende dor^e des Svftques du Mans^, furent aussi mis h contribution par Le
Ck)rvai8ier de Courteilles^ et par Jean Bondonnet^. Nul n'avait encore song6 k les
livrer k Timpression, lorsque Baluze, qui en avait regu une copie d6fectueuse, les
jugea n^anmoins trop importants pour attendre plus longtemps k les 6diter. IIs
parurent en 1680, dans le tome III de ses Miscellanea, 0(1 ils occupent les
pages 1 k 178. L'^diteur put corriger certaines fautes k Taide de firagments du
m6me ouvrage, plus correctement transcrits et qu'il tenait de la Iib6ralit6 d'un
6rudit dont il ne nous fait pas connattre le nom ^. II admit malgr^ tout,
mainte lecon mauvaise ; pour s'en rendre compte, 11 sufSra de rapprocher le texte
qu^il donne du polyptique de F^lise du Mans, de celui que nous avons repro-
duit^. Les dates de plusieurs dipldmes imp6riaux avaient 6t6 modifi6es^. II laissa
1. Le titre exactde cette compilation est sdnsi fonnul^ : Nomenclatura seu Legenda aurea
ponHfteufn CenamanenHum. Elle a 6t6 publi^e partiellement par les BoUandistes, k la date du
IGaTril.
2. Histoire des dvesques du ManSy Paris, Sdbastien Gramoisy, 1648, in-4«, p. 293.
3. Les vies des Svesques du Mans, Paris, Edme Martin, 1651, in-i», p. 380.
4. c Sed nos menda bene multa sustulimus ope quorundam fragmentorum ex iisdem gestis ab
erudita manu exceptorum,quad ante hos annos in manus nostras inciderunt ». Pr^face des Gesta
Aldricif par Baluze. Gelui-ci se tait ^galement sur la provenance de la copie qui lui fut commu-
niqnte. Nous indinons k croire qu'elle avait 6t6 prise sur le ms. du Mans, dont nous nous servons.
5. Voir plus loin^ p. 162. <
6. Gf. Gesta Aldridf 6d. Baluze, p. 26,72, 82, 96.
zxiv
de ctiA la prSfiace, soit qu'on ne la lui edt pas communiqufe, soit que n'y voyant
aucun fait historique mentionnd, il Tait estim6e trop peu intdressante.
Telle qu'elle 6tait, cette 6dition servit jusqu'en ces demiers temps k tous
ceux qui avaient k consulter les documents de Tdpoque carolingienne, quand
rteemment, les dditeurs de la collection intitul6e : Manumenta Germanisd hMo-
rica^ 9 ayant cru devoir y ins^rer les Gesta Aldricij se sont pr6occup6s d'en
pr6senter un meilleur texte. Waitz s'dtait charg6 de ce travail ; il a utilisd les
corrections qui lui ont 6td signal^es par M. A. Molinier, et que celui-ci avait
obtenues, en collationnant le manuscrit conserv^ k la biblioth^que de la ville du
Mans. La rdvision cette fois ne laissait rien k d6sirer, et il n'y aurait pas eu lieu
de la reprendre en sous-osuvre, si r^diteur allemand avait publid int^gralement les
Gesta. II s'est contentd d'en donner ce qu'il tient pour la partie la plus ancienney
c'est-&-dire les vingt-neuf premiers paragraphes de Baluze ; encore dans cette
section a-t-il omis tout ce qui n'a pas directement trait k rhistoire d'AIIemagne.
Gette publication est donc toute fragmentaire. Celle que M. rabb6 R. CSiaries
prdparait avant sa mort et que nous avons terminto depuis, contient au contraire
le texte complet du mfime ouvrage.
Le manuscrit du XI* si6cle sert de base k cette nouvelle Mtion ; on nous
reprochera peut-dtre de Tavoir trop servilement reproduit. Nous n'avons adopt6
d'autres le^ons que Ik ob nous nous trouvions en pr^sence d'une transcription
manifestement incorrecte. Les variantes nous ont 6\A foumiesy soit par T^tion
de Baluze, et sont alors dfeigndes par la lettre B, soit par le manuscrit n* 224 de
la bibIioth6que de la ville du Mans, et bont, dans ce cas, signaI6es par la lettre A«
Bien que rorthographe du manuscrit du XI* si6cle ne repose point sur des prin-
cipes flxes^, nous Tavons cependant suivie, c'dtait encore le meiUeur moyen de ne
point tomber dans Farbitraire. La ponctuation reste ordinairement telle que
Favait 6tablie Baluze. Nous Tavons parfois modiflte, lorsqu^elle nous a para
&utive.
L'identiflcation des noms de lieux pour une ipoque anssi floignde de nous,
est une oeuvre difflcile, sinon impossible. Les modifications que le temps am6ne
dans Tonomastique des domaines, hameaux ou villages ; la r^pitition fMquente
du m6me vocable pour dteigner des localitds distinctes ; Fabsence d'accident8
gtegraphiques servant de points de rep6re, toutes ces drconstances rendent
presque toujours incertaine la traduction du nom ancien par un nom modeme.
1. Uomunenta Gmmanim hitioriea, i. XV, p. 305-997.
S.Notoii8en paasanlcette parUcularitd orthcgr^hiciae da maniiserit n* 99 ; !*£ tiflDl aoiif
▼tnt la plaee de ri, on a ainai eivitatet pour dvUaiitf genetrkit pooriJfeNilridf» etc*
Ges difficultds n'avaient pas arr6t6 un grudit manceauy Th. Cauvin, Dans sa
Giographie ancienne du diocise du ManSy publi^e en 1845, il n'est presque aucun
vocable ancien sous lequel il n'ait voulu d^couvrir rappellation d'une localit6
modeme. En lui laissant toute la responsabiIit6 de ces rapprochements, nous
avons cru pouvoir utiliser son travail, et nous avons d6sign6 par la lettre G, les
identifications qui s'appuient sur sa Giographie. La division du texte en para-
grapbes n*existait pas primitivement dans le manuscrit dont nous nous sommes
servi. Au XV* siMe seulement un scribe ajouta dans les marges, et en chiflBres
romainSy les numSros qui de Ik sont pass^s dans la publication de Baluze, aprte
avoir 6t& probablement inscrits dans le texte m6me de la copie dont il rcQUt
communication. Nous les avons omis, mais on trouvera plus loin, un tableau qui
permettra d'6tablir la concordance entre les deux dditions.
m
LES GESTA ALDRICI ET LES FAUSSES DfiCRfiTALES
Un professeur h runiversit6 de Fribourg-en-Brisgau, M. Bemhard Simson^
a r6cemment 6mis Tavis que les Faussea Dicritales et les Gesta sont Toeuvre d'un
seul et m6me 6crivain, ou du moins d'un groupe de clercs ^rivant au Mans,
pendant T^piscopat de saint Aldric et sous son inspiration. M. rabb6 Duchesne et
M. JuUen Havet ont adopt6 cette hypoth^se et Tont exposSe, le premier, dans le
BuUetin critiquej 1886, p. 445, le second, dans les Questions mdrovingiennes^ III,
p. 11. M. Paul Foumier la fiaisant sienne, Ta d^velopp^ dans la Nouvelle Rewie
historique du droit franQais et dtrangevy 1887, p. 70 et seq. 1888, p. 103'. Sans
vouloir aller au fond de la question, ni rechercher en quel lieu les Fausees Dicri-
talea ont pu se produire, nous nous proposons de rappeler bri^vement sur quelles
raisons s'appuient les auteurs prteit^s pour Stayer leur syst^me, et d'indiquer en
m6me temps ce qui nous emp6che d'y donner notre adh6sion^.
Le premier motif mis en avant par M. B. Simson pour attribuer la patemit6
1. Die Entstehung der Pseudo-Isidorischen Falschungen in Le Mans, Leipsig, 1886, in-8».
3. M. P. Foumier, dans Tune des sessions du Ciongrds catholique, tenu & Paris, en 1888, a
ezpos^ de nouveau la mSme thtoe. Cf. Congrhs sdentifique ifUemational de$ CiUholiqueSf U II,
p. 403419. M. Paul Viollet adhdre k Thypothdse pr6conis^ par M. P. Foumier. Ct. Biblioth^ue
de VMU dea Chartes, 1888, p. 658-660.
3. Nous nous occuperons seulement.des Gesta Aldrici, et laisserons de c6t6 les Actus ponH^
fieum Cenmanensium.
zxvi
des deux ouvrages au mdme dcrivain, est Temploi de certains mots caract^ris-
tiques, communs aux deux recueils. Nous citerons aprte iui, prwfixus, schedulay
enudeatimj oppidOy quanto magis ou muUo magis^ demum^ supradicto prsetextUy
tyranni ^ M. P. Foumier a d^jk fait remarquer que pour deux de ces vocables au
moinsy schedula et tyranniy l'argument n'est pas tr6s probant, parce qu'ils sont
d'un fr^ent usage dans la littdrature carolingienne^. Nous ajouterons encore
que ces mots se voient ^alement dans des parties des Gesta qui sont d'^ et
d'auteurs diff^rents. Gette demi6re remarque s'applique h Tadverbe oppido\
L'empIoi de demum^ de supradicto prsetextUj d!enucleatimy de quanto magisj
n'est pas assez fr^quent pour qu'il soit possible d'en rien conclure. L'auteur de la
premi^re partie des Gesta a souvent eu recours au participe prcefiamSy lui donnant
la signification de c mentionn^ auparavant » ; c'est une expression qu'il affec-
tione. On ne saurait en dire autant du pseudo-Isidore, cars'il s'est servi du m6me
terme, c'est avec une certaine r^serve, et ajoutons aussi, sous une forme particu-
li&re, puisque sur les treize exemples cit^s par M. Simson, on trouve sept fois,
ut prsefixum est K Gette formule, sans 6tre inusit^e dans les Gesta^ ne s'y ren-
contre pas fr^quemment.
On sgoute encore que les vocables ne sont pas seuls communs aux deux
ouvrages, mais bien aussi les mat^riaux. Les tableaux dress^s par M. Foumier
prouvent que le r^dacteur des Gesta, aussi bien que celui des Fausses D6cr6tales,
utilisait la coUection des canons, form6e par saint Isidore. Nous ferons observer
seulement, pour reprendre une comparaison que cet Smdit a employde, que si
Ton a taiII6 les documents dans la m6me ^toffe, Tauteur des Gesta Aldrici n'a pas
dissimul^ oti il la prenait, car si dans ses dtations il y a deux erreurs commises^,
cela ne doit gu^re nous ^tonner pour une ^poque qui se piquait fort peu d'exacti-
tude, tandis que le r^dacteur des Fausses Dter6tales s'essayait k donner le change
et attribuait k tel personnage, ce qui revenait I6gitimement h tel autre. Si pour le
droit civil, les deux recueils prSsentent Fun et Fautre, des extraits du BrMaire
1. B. Simson, op, dt. p. 65-73.
S. P. Fournier, NowMe Revue historique du droitf 1887, p. 83.
3. Voir plufi loin, p. 21 et 126.
4. P. Hinschius, DecretaUs pseudo-IsidorianoBy p. 97, 97-38, 70, 80, 165, 513, 700. Les six
autres exemples cii&s sont les suivants, p. 78, qu8B prseflxa sunt ; p. 91, prsfixo tenore; p. 473,
in iam praflza synodo ; p. 480, in prseflxa Nicena synodo ; p. 506, contra praeflxos fratres ;
p. 695, praefixi emuli.
5. Ces deux erreurs visent deux phrases ajout^, Tune k la dter6tale du pape C^estin, yoir
p. 138, l*autre k la d6cr6tale du pape Innocent, yoir p. 139. n ne nous semble pas inutile d*i4ou«
ter que cette partie des Gesta, paratt avoir M rddigde aprte la mort de saint AMric ; voir plos
haut, p. xix.
xxvjj
d^Alaric, cette colncidence n'a rien qui doive surprendre, car c la plupart du
temps lorsqu'apparalt dans les premiers sifedes du moyen-Age, une citation de la
Lai romainej c'e8t k la Loi romaine des Wisigoths qu'il faut songer et non au
Code de Thdodose proprement dit ; ce Code n'est vis6 qu'indirectement par Finter-
m6diaire du Brdviaire ^ ».
1. P. VioUet, Pr^ de VEiBto^re du droU francai$, p, 99.
Nous avons plus loin, p. 140/141, 157, rapproch6 des citations ins^r^ dans les Gesta, le
tezte authentique du code ThMosien ; nous r^unissons id dans un tableau, le texte de la Lex
romana Wisigothorum et les extraits qui en ont 6t6 fiBdts, et par Fauteur des Gesta, et par celui
des Faustea Dicritales.
GBSTA ALDRICI. LSX ROMANA WiSIOOTHORUM. DECRSTALES PSEUDO-ISIDOiaAlf JB
Hssnel, p. 348. Hinschius
QusBCumque contra ius con- Ciontra ius rescripta non va-
scripta lUerint non valebunt, leant, quocumque modo itie-
quocumque modo fUerint impe- runt impetrata.
trata.
Qui folso prindpum prsecep- Qui falsa principum rescrip- QUi fiedsa principum rescrip-
ta detulerint, puniantur. ta detulerint, ut &l8arii pu- tadetulerint,utfSBl8ariipunian-
niantur. tur. Benedictus Levita. Lib.
vn, n. cxGVi.
p. 53.
Dolus malus est, si per falsi- Dolus malus est, si per falsi-
tatem Toluerit quis prius defl- tatem chartarum voluerit quis
nita convellere. prius definita conveUere.
p.d44.
Redintegrandum est a prae- Redintegrandum est a prae- Redintegranda sunt omnia
sentibus iudicibus et in eius^ sentibus iudicibus et in eius, expoliatis vel eiectis episcopis
unde abscessit, iKytestate revo- undeabscessitpotestaterevo- prsesentialiter ordinationepon-
candum, quod quacunque con- candum, quod quacunquecon- tificum et in eorum unde abs-
ditione temporis aut dolo, aut ditione temporis aut dolo aut cesserunt loca fUnditus revo-
captivitate autvirtutemaiorum, captivitate, aut firaude, autvir- canda quacumque conditione
timore fadente deperierit. tute maiorum aut per quam- temporis aut dolo aut captivi-
cunque iniustam necessitatem tate aut virtute maiorum aut
substantiam suam aut statum per quascumque iniustas cau-
ingenuitatis perdidisse nos- sas res ecdesise vd proprias
cuntur. aut substantias suas perdidisse
noscuntur ante accusationem
Quicquid vera seu falsa peti- Quicquid non vera sed falsa aut regularem ad sinodum vo-
do a prindpe ootinuerit^ quia peticio a prindpe obtinuerit, cationem eorum, et reliqua.
Iraus intercessit, non valebit. quia fraus intervenit, non va- Hinschius, p. 237-238.
lebit
zzTiij
M. Simson compare encore les prologues en vers de Benoit le Diacre, aoz
Carmina Cenomannensia qui prSc^dent ou accompagnent les Gesta Aldrici^.
S'il est exact de dire . que les auteurs de tous ces petits po6mes se sont
inspir6s des m6mes mod^les, il faut avouer aussi que le fait ne leur est point
particulier et qu'on en pourrait dire autant de presque tous les po6tes de cet ftge.
Selon le m^me 6crivain, ridentit6 ne s'arr6terait pas k la langue et aux sour-
ces, elle 8'^tendrait encore aux tendances. L'6tat g6n6ral de TEglise de France au
milieu du IX® sifecle, explique cette similitude. Parce que, dans le Maine, comme
dans toute autre province, il failait prot^er les 6v6ques menacds dans leur
ind^pendance, mettre les biens eccI6siastiques k Tabri des spoliations syst^ma-
tiques, assurer le paiement des dimes, souvent peu garanti par les prScaires,
Tauteur des Gesta Aldrid s'est rencontrd sur un terrain oix se placaient, k un
point de vue beaucoup plus g6n6ral, et Benoit le L6vite et le pseudo-Isidore et le
r^dacteur des Capitula Angilramni.
Mais arriverait-on h rendre 6vidente une ressemblance compl&te entre la
langue, le faire, si j'ose le dire, et les tendances des Gesta et des Fausses D^cri^
talesy que Ton serait simplement en droit d'en conclure selon nous, k la simple
possibilit^ d'une communaut^ d'origine. En effet, de ce que deux 6crits offirent le
m6me style, tendent au mSme but, ils ne sont pas n6cessairement pour cela,
Tceuvre du m6me ^crivain; aussi, apr^s avoir constat6 les similitudes qui
permettent de comparer Tun k Tautre, les deux ouvrages pr6cit6s, M. P. Foumier
a-t-il conQu la pens^e de nous prouver que Tauteur des Gesta, ayant d6}k r6dig6
la biographie de saint Aldric, eut aussi Toccasion de composer le recueil pseudo-
isidorien. S'imaginer, nous dit-il, que les incidents de la vie de cet 6v6que expli-
quent Tentreprise du faux Isidore, serait donner k son oeuvre une base trop
^troite ^. Partant de Iky il rechercbe quel est, parmi les 6v6nements de ce temps,
le £Edt assez consid^rable pour avoir ^mu les clercs du Mans et les avoir portSs k
mettre en circulation ces livres apocryphes. 11 le trouve dans la lutte que soutint
rarchev6que de Tours contre les tentatives s^paratistes du duc breton Nom^no^.
Ce demier s'6tant taiU6 dans sa presqu'ile, une principautS ind^pendante de
Tempire franc, n'entendit pas que, m6me au point de vue religieux, les ^vdques
de ses domaines d^pendissent d'un pr^Iat soumis k Fempereur. II entreprit donc
de fonder un archevdch6 k Dol, dont le titulaire aurait eu pour sufiDragants tous les
6v6ques bretons. Ne croyant pas pouvoir compter sur la fiddlitd de ceux qui
1. B. Simson, op, cU. p. 76^ 77.
3. P. Founiier. Nouvelle Rsime historique du droit franfais, 1887, p. 93 et seq.
avaient 6\A intronisds avant sa rdbellion, il les accusa de simonie, les traduisit
devant le pape L6on IV, et demanda qu'ils fussent d6pos6s. Ge serait pour leur
porter secours, alors qu'ils dtaient menac6s d'dtre d6poss6d6s de leurs si6ges, et
pour soutenir leur m^tropolitain, dont la province aurait 6i6 du mdme coup
d^membr6e, que Ton aurait inventdles Fatisses Bicriiales. A cela, on peut r6pon-
dre qu'une circonstance aussi sp^ciale cadre mal avec le dessein trfes g6n6ral que
se proposait le Caussaire, c de d6veIopper Tesprit religieux, d'6purer les moeurs,
de r^Iementer le culte, de raffermir la discipline 6branI6e^ ». Or, nous ne
voyons pas que saint Aldric ait eu jamais de si hautes prStentions. Quand il
8'occupait de r6formes, c'6tait pour son dioc6se, et rien ne nous permet de croire
qu'il ait jamais pens6 k 6tendre plus loin son influence, ni k grandir son r6Ie.
Sans doute il fut Tadversaire de Nom^no^ dont les bandes arm6es avaient piI16 les
fid^Ies confl^s k sa garde, et c'est pour prSvenir de nouveaux malheurs, qu'il
souscrivit la lettre ^ dans laquelle les ^vdques du concile de Paris enjoignaient au
prince breton de cesser ses ravages, mais on ne voit pas qu'il Tait combattu
autrement.
Les Fau^ses Ddcrdtales auraient du reste 616 r6dig6es au Mans, qu'elles
eussent 6t6 promptement fi^app^es de discr^dit, et voici pourquoi. Apr6s la mort
de saint Aldric, son successeur, Robert, essaya de reprendre possession de
Tabbaye de Saint-Galais. A Tappui de ses pr6tentions, il exhibait, et ses manda*
taires produisirent, en 863, au concile de Verberie, des actes et des dipldmes dont
les ActtM pantificum cenomanensium nous ont tr6s probablement conserv6 le
texte. Or, apr^s examen, les membres de TassemblSe, ayant reconnu que ces
documents ^taient supposSs, en ordonn^rent la suppression. Parmi les prSIats qui
6taient alors r^unis, et k leur t6te, se trouvait rarchev6que de Reims, Hincmar.
On Favait pr6c6demment combattu, en s'autorisant du recueil du pseudo-Isidore.
Mais s'il a discem6 Ferreur dans une cause qui n'6tait pas sienne, comment
s'est-il montr6 moins perspicace, quand ses int^rSts personnels Staient en jeu.
D'ailleurs les religieux calaisiens, dont il s'6tait d6clar6 le protecteur, 6tant
placds en bon endroit pour savoir ce qui se passait parmi le clerg6 manceau,
ne lui auraient pas laiss^ ignorer une supercherie dont il courait risque d'6tre
la victime. S'ils ont gard6 le silence, c'est qu'ils ne soupQonnaient nuUement
Torigine mancelle des Fausses DicritaleSj et de plus, qu'ils les tenaient pour
authentiques.
1. Ad. Tardif, cit6 par P. Viollet, Pricis de Vhistoire du droit fran^, p. 49.
2. a. Sirmond, Qmcilia antiqua GaUiae, m, 69.
Nous ne saurions clore cette introduction sans insSrer id la conclusion k
laquelle s'e8t arr6t6 sur la mdme question, le docte auteur de VHistoiredessaureei
du droit canoniquey H. Ad. Tardif. c L'6tude attentive des textes de cette dpoque
6tablira vraisemblablement que les alt^rations de THispana, les fieiusses dterStales,
les £auz capitulaires de Benoit Levite, les £aux capitulaires d*AngiIramne, les
pseudo-canons dlsaac de Langres ne sont que les manifestations les plus connues
d'une r^tion juridique qu'on a A6}k retrouvde et qu'on retrouvera encore dans
d'autres 6crits du mdme temps. Mais il n'en est pas moins permis de supposer
que cette lutte du droit contre la force a pu commencer dans la province ob le
conilit avait 6X6 le plus gravement engag^, et les droits dpiscopaux les plus
mdconnusy c'est-&-dire dans la province eccl^siastique de Reims^ >.
1. Gf. Histoire de$ tourcea du droU canonique, p. 156.
CONCORDANCE
DE UfiDITION BALUZE AVEC LA PRfiSENTE.
Baluze. R. Gharles et L. Froger«
PlfW. Pi^.
S I. Domnus Aldricus 1 5
§ n. Praedictus quoque Pontifex 6 H
§ ni. Anno siquidem incamationis 9 13
§ IV. Dedit quippe prse&tus Aldricus. ... 13 17
§ y. In ipso ergo ordinationis 15 19
§ YI. Antedictus enim donmus Aldricus. . . 16 20
§ VII. Exemplar privilegii 18 22
§ Vni. Item exemplar quod 20 ..... 26
§ IX. Exemplar supradicti praecepti 22 28
§ X. Similiter in hac scedula 23 30
§ XI. Insuper in hoc opusculo 26 33
§ Xn. Placuit etiam in hoc scripto 32 44
§ XIII. Exemplar praecepti prioris 34 45
§ XIV. Exemplar secundi prascepti 36 ..... 47
§ XV. Hic est inserendum 37 49
§ XVI. Praedicta quoque praecepti 44 56
§ XVn. Predictus quoque Aldricus 44 57
§ XVm. In prsedicto itaque monasterio. ... 46 58
§ XIX. Consecratione igitur 47 60
§ XX. In die namque consecrationis 49 61
§ XXI. Constituit etiam . 49 62
§ XXn. Similiter ergo 50 63
g XXni. Sanxit quoque antedictus 51 63
§ XXIV. Similiter etiam 53 65
% XXV. Constituit enim praefatus 53 66
• •
ZXXIJ
BaloM. R. GharUf «t L. Froger.
S XXVI. Fecit igitur antedictus 55 68
§ XXVII. Prafiatus ergo Aldricus. ..... 57 ..... 70
S XXVIIL Sffipedictus igitur Aldricus. ... 58 71
S XXIX. Commemoratus namque 59 ..... 73
S XXX. Commemoratio de mansionibus. . . 61 74
S XXXI. Placuit quoque 63 78
S XXXII. Exemplar privilegii quod fecit. . . 63 79
S XXXin. Exemplar prsecepti domni. ... 70 86
S XXXIV. Sequitur exemplar privilegii. ... 72 88
S XXXV. Sequitur exemplar prsecepti. ... 80 96
S XXXVI. Sequitur descriptio 82 98
S XXXVII.. Sequitur exemplar praecepti domni. 93 109
S XXXVni. Exemplar immunitatis 94 110
S XXXIX. Item exemplar prsecepti 96 112
S XL. Exemplar prsecepti domni Hludovici. .99 115
S XLI. Item exemplar prsecepti immunitatis. . 101 117
S XLn. Item exemplar prsecepti domni. . . . 103 119
S XUII. De dedicatione 106 122
S XLIV. De hospitalium constitutione. . . . 106 122
S XLV. De translatione corporis 112 127
S XLVI. ConsUtuUo Aldrici 112 128
S XLVII. Placuit etiam in hac scedula. ... 113 130
S XLVIII. Exemplar epistolae 130 148
S XLIX. Item exemplar alterius 131 149
S L. Notitia de monasterio. . 132 150
S LI. De responsione Hludovici. ..... 137 155
S IH. Memoriale qualiter 140 158
S Lm. Vertente autem tempore 141 159
S LIV. Exemplar epistolse formatae 142 160
S LV. Exemplar formatfie epistolae. .... 143 161
S LVI. Summa de polecticis 144 162
S LVn. De eiectione Aldrici. ...... 145 163
S LVin. Synodus habita 146 165
S LIX. Hsec est missa 148 166
S LX. Exemplar prsecarise 154 174
zxdij
Balnie. R. ChatlM «1 L. Frogar.
Pllflfa Plfil*
S LXI. Ezemplar pracepti domni Hludovici. . 155 175
S LXII. Exemplar pracari» de Frazinedo. . , 158 177
S LXm. Exemplar prsecarisB quam Franco. . 159 179
S LXIV. Exemplar prsBcariae de villa. ... 161 181
S LXV. Exemplar praecarise quam Merolus. . 162 182
S LXVI. Exemplar prsecarise quam Herolus epis-
copus 163 183
S LXYn. Exemplar epistolse quam domnus. . 165 . . . 185
S LXVni. Exemplar prsecepti domni Hludovici. 166 186
S LXIX. Concordia Bethtfle 168 188
S LXX. Precaria de villa CaUsamen 170 191
S LXXI. Exemplar prsecepti domni 171 . . . . . 192
S LXXn. Exemplar prsecepti domni Hludovici. 173 194
S LXXin. Exemplar prsecepti domni Hludovici. 176 197
ERRATA
Page. 16y ligne 28, au lieu de: insupra dicto, lirt: in supradieto.
— 45, au Iteu de : 16 avril, lire : 17 mars.
— 46, ligne 13, au lieu de : reliquae, lire : reliquiae.
— 51,-4, au lieu de: meiaciorato, Ure: memorata.
— 54,-3, au lieu de : matris, Ure : matri.
— 77, note 24, lire : Ghampsegret.
— 80, — 10, lire : p. 31.
— 138, — •^ col. 687, Ztre .- col. 681.
— 197, ligne 4, au lieu de : calumpnium, Ure : calumpniam.
INCIPIT PREFATIO
GEST^ DOMNI ALDRICI
CENOMANNIC^ URBIS EPISCOPI
OADIUVANTE divinitatis gratia scribere conor. Pn-
mitm quasi ad discipulos Ipquens, hortor ne. parva
fastidiendo despiciant ut ad maiora utilius ac sagatius
consce^idcre valeant. Nam revera universa qua; oriun-
tur de terra , a parvo seinine germinantur, ex quo ad
florem vel fructum pervenire dinoscuntur. Et mcLgna scripturarum
misteria, a parvis apicibus litterarum indagata panduntur. Sic etiam
milites fortissimi in tirocinio, prius cum virgulis et scutulis parvuHs
ad prmlia publtca erudiuntur, et infans balbuciendo ad plcnariam
claramque locutioncm perducitur, sic et discipulus dubitando, studio-
sus tamen, pervenit ad cerlam intellegentiam, tta et nos coepimus a
timore et conamur, opitulante Dornino , ad veram pertingere sapien-
tiam. Timor enim Dei princtpium est sapientia' ' . Ergo non despicia-
mus Utterarum nomina et figuras, ut sillabas congrue comprehendere
valeamus, ct per easdem <id vei'ha sive sentencias competenter profe-
rendo vcnire racionabiliter possimus. Nec tantum, ut sola hisioria vel
* Cf. Lib. psalm. CX, v. 10.
2
occidentem^ lUteram, ut ludaei, utamur, sed multo magis vivificanfe
spiritu, Domino demonstrante , perscrutari conemur, ut spirilalibus
spiritalia comparemus et per ea quce videmus intellccta conspi-
ciamus^ . Licet enim sensvs prior sit quam liltera, qui et ipsas
litteras et artes omnes adinvenit, et ex quo universa concilia vel
cogitationes oriuntur, Domino tamen inspirante bona necnon ct
adversario persuadente mala, manente quidem libero arbitrio ,
omnia a creatore concessa ut declinet in partem quam vclit con-
sensu; et quidem cum sensus prior ad veniendum, dispensante
gratia supema unicuique quantum voluerit, vel magis minusve
tribuere et aliis velocius atque tardius aliis repperire ingenia, quia,
ut libet, concesserit, tam in camalibus quam in spiritalibus rebus;
sensus enim invenit, ut diximus, et studium sive usus magistrum
reddit ingenii rei inventce et quantum Deo largiente assiduitas
magis adquirit, tantum negligentia sive desidia scientia^ plenitu-
dinem admittit. Apparuisset enim ad maxima pertingitur^ sicut flos
ad fructum vel sonus ad cantum, labor ad consolationem aut inicium
ad perfectionem, sic et labor merorque discipuli proficit ad hono'
rem ma^istriy si non neglegat scientice artem, si probaverit sibi vel
coeteris esse utile. Dicit enim lacobus^ apostolus : Omnis quidem
scientice labor imprimis non videtur esse gaudii sed meroris, sed
^ L*auteur faitallusion au texte de saint Paul qu'il citera plus loin, II Corinth.
III, 6.
* II est fait ici allusion, croyons-nous, h ce texte de saint Paul : Invisibilia
enira ipsius, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, inlellecta, conspiciuntur.
Rom. I, 20.
3 Le texte est tr6s certainement fautif en cet endroit, nous n'osons hasarder
une restitution qui serait purement hypothetique.
♦ L*auteur attribue k tort h l*ap6tre saint Jacques ce que saint Paul a ^crit
dans son ^pltre aux H^breux, ch. XII, v. H. Voici le texte de laVulgate: « Omnis
autem disciplina, in pra^senti quidem videtur non esse gaudii sed moeroris :
postea autem fi*uctum pacatissimum exercitatis per eam reddet justiti.e y>.
3
postea fructm pacatissimos reddit iusticice. Ita et vos seniores, vel
mei condiscipuli, non neglegamus percurrere parvulm sive minimas
scedulas et prohare ubi tanquam apes discurrentes per flores inve-
niemus forte nectarem illic dulciorem qui cellulam mentis nostrce
iocundius repleat atque delectet suavius. Hoec enim dicendo et me
pariter vobiscum admoneo ne torpor aut negligentioe fastidium men-
tis nostroB aciem obnubilet, et dum a foris vanas fabulas intendimus,
intrinsecus ad perquirendam sapientice dulcedinem tepescamus, et si
parva despicimus, quia nobis vilia nonnumquam videntur a foris, ad
magna et interiora leticioeque mysteria intrinsecu^ non pervenimus.
Neque enim prius nuclei dulcedinem gluttire fauces nostrce prcevalent
antequam duricia testis dentis firmatas conterat. Ita et nos, confir-
mato cum fiducia sensu, petendo, querendo, atque pulsando , deinteU
ligentia litterce ad misticam altegorice perveniemus intelligentiam.
Neque enim ita violenter extorquendus erit setisus ut historice simpli-
citas postposita negligatur et iterum si tam culta politaque in verbis
apparuerit historia negligendus erit interior intellectus velut in anti-
quos philosophos. Sed magis ordo est conservandtis , ut salvo historico
fundamento et per racionem discusso, ad interiorem ac spiritualem
intellectum gradatim conscendatur. Est utique et exterior magister
requirendus, quia nulla ars absque magistro discitur, sed vere et sine
ulla dubitatione ille magis magister sollicite inquirendus cotidieque
deprecandus est, qui sine mora sensum tangit et ita velociter docet ut
ipse qui priu^ videbatur discipulu^, per acceptam gratiam et iam
magistrum praecedit, et ea postea excogitando ex ore profert, quce
ab exteriore magistro minime didicit. Et servanda quidem in aliqui"
bus congrua est locutionibu^ regula latinitatis et nonnunquam prae-
termittenda velut antiqui interpretes ipsam postposuerunt ut et de
sanguinibus ; unde et Agustinus de hoc ait : Non timeamus ferulas
grammaticorum , cum teneamus^ congruam et oportunam locutionem
^ Notre manuscrit offre la leQon € teneam », nous y substituons c teneamus >.
4
%crxiduTaTum. De quo et heatus papa Gregarhu icrijmt : Qmi artem
iM/ruUi $ertare cwderftpiat, quia, inquid % indigman tehementer eztf-
lirnari ut verha easiegtii araadi 9ub reguUs restringam Danati. £i
genera quidem et numero atque omgruas coniunctiones et modos
rerb&rum et temporum, nomina enim sive pronomina et reHquce
dietifmes ad $ensum casumque congruentes consertandie sunt^ sed
magis semper ad interiorem magistrum percurrendum est, sicut et
Paubis dicit aprjstolus : Regnum Dei non est m sermone sed m
rtrtute^, et littera quidem occidit spiritus autem ririficat^ sieut et
exterior scientia infiat, caritas vero perfecta Utteris edificat^ quam
Spiritus Sanctus in corda fidelium gratuB diffundit, qui est unus H
rerus.
* Inqoid poiir inqiift.
* a. L Cormth. C, IV, v. 20.
* (A. IL Corinth. lU, 6.
WZL&iriirth. \in,i.
GESTA
DOMNI ALDRICI
CENOMANNIC^i URBIS EPISCOPI
A DISCIPULIS SUIS
OMNUS ALDRICUS Cenomannicse urbis episcopus,
natione patris ex parte Francus sive Saxho', matris
quoque es parte Alamannus atque Baiuvarius. Pater
quoque' eius nominabatur Syon*, mater enim' eius
Gerildis. Predictus ei^o episcopus regia ex proienie
ortus, atque aliis nobilissimis ex** parentibus est procreatus. Ab
infantia autem cum episcopis enutritus atque ab'' eis nobiliter
eruditus* et sapienter est instructus ; ecclesiasticis quoque disci-
plinis voluntarie se submittens, ordinabiliter congruenterqueconexus
est" . lam enim duodecim annorum " habens a iam dicto patre suo ad
• Genomanicx, B ; iious ferons remarquer une fois pour toutes que Baluze
a toujoura ainsi orthographle ce mot. — ' Saxo, B. — ^quoque, manque B.
— * Sion, B. — ^ Au linu de enim, B donne quoque. — b ex, manque B. — '^ acl,
B. — * eruditus, manque B. — • est inconnexus, B. — •<• annos, B.
6
palatium deductus est, et glorioso Karolo Francorum rege^ atque
denuo- Hiudowico'^ eius filio honorifice commendatus, et ab eo est
decenter susceptus. Ipse videlicet omnibus bonis moribusque dul-
cibus ornatus, omnia omnibus factus est, et tam regi quam et*
omnibus suis ^ obtimatibus et* regi famulantibus, Domino annuente,
placere meruit. Per diem itaque regi et fidelibus suis amabiliter
militans, Deo'' autem nocte et secrete totis nisibus® vigiliis et^
orationibus serviens, gratiam divinam adsequi meruit*®. Sed solli-
citus enumerat** ut quandocumque ei locus eveniret, in a^cclesia
sanctae Mariae que est constructa in Aquisgrani palatio regio** secrete
psalmos decantaret et orationes faceret^^. Quadam autem die in
praedicta aecclesia sancta^ Mariae, in Aquisgrani palatio**, in sinistra
parte altaris secretc psalmos suos decantans**, instinctu Dei^**' cordo
ammonitus*^ cst ut miliciam secularem dimitteret et Domino
solummodo famulari studeret. Ipse quoque tenere adhuc a^tatis
erat atque pubc tenus. Tunc primo is se incipiebat, timens valde ne
hoc illi diabolica ex parte suggereretur, obnixe Deum deprecatus
est ut intercessione beatae Marise, in cuius aecclesia orabat, si divi-
nitus iam dicta voluntas in eius corde versaretur*®, manifestum ei
pro sua misericordia faceret; sin autem diabolica inmissio esset,
similiter et hoc illi notum faceret. Totis itaque nisibus et flcctendo
ienua^^, pectusque tundendo, ante predictae sanctae Maria3 aram
deprecatus est ut Domini ex hoc meruisset facere voluntatem , et ^
diabolus eum seducendi nuUum haberet locum. Ipse enim divinitus
in antedicta voluntate bona confortatus et firmius subiugatus est et
* Regi, B. Domno, B. — ^ Hludovico, Baluze a remplac^ le w par le v ;
nous nc nolcrons plus desormais cette variantc. — ♦et, manque B. — ^Au lieu de
suis, B donne ejus. — ^ vel, A. — '^Domino, B. — « Ap'es nisil)us, A eiB placent
ot. — atque, B. — ^^ meruit assequi, B. — ** sollicite evenerat, B. — *- regio,
inanque B. — *3 Notre manuscrit donne la leQon faulive « decantare ot orationes
facere », h laquelle nous substituons le texte de Baluzo. — >* in Acjuisgrani
palatio, manque B. — ^^ cantans, B. — ^^ divino, B. — ^'^ admonitus, B. — ^^ Nolre
manuscrit donne la lecon fautive « verseretur ». — *» genua, B. -— *> ut, B.
7
plenius corroboratus. Deinde coepit toto corde rogare Deum ut si
diaboli esset exhortatio, recederet ab eo, et si divinae maiestatis*
esset gratia, pleniter eam secundum Domini* voluntatem adimplere
meruisset. In hac tamen^ intentione ferme dimidium annum corde
angens , angelica et divina confortatione suffultus , ad regem depre-
caturus accessit ut militiam secularem dimittere ei liceret et militiae
spirituali se coniungere atque eum Domino famulari permitteret.
NuUo tamen nisi tantummodo uno Deo* timenti amico suo et
karissimo familiari hoc confessus est ; timens quippe ne si hoc sui
intelligerent parentes et^ amici , ei hoc facere minime permitterent.
Rex autem haec audiens, oppido tristatus est; promittensque ei
duodecim et® eo'' amplius comitatus se daturum® si hoc dimitteret
et in sua perseveraret militia. Ipse quoque^ a rege haec*® audiens,
inquiens", ait, etiamsi dimidium regnum suum ei daret, ipsam
voluntatem propter hoc non dimitteret. Videns autem rex se ilium a
sua intentione non posse avertere, concessit ei" licentiam et locum
ubicumque in suo eligeret regno. Tunc ergo ipse, inspirante divina
gratia, petiit locum sibi dari in quadam civitate cuius vocabulum
est Mediomatricis quae et aUo nomine Mettis *^ vocatur ; sibique cum
suis** duobus clericis tantummodo postulavit dari praebendam. Rex
autem et hoc concessit, et quantum volebat sibi dari*^ spopondit.
Tali enim conditione Ucentia accepta, a rege osculatus*®, et ad iam
dictam urbem festinando profectus est ; ibique amabiliter et devote
ab omnibus susceptus, et clericus ab episcopo eiusdem ci^dtatis et
cuncto clero divinis benedictionibus decantantibus et hymnis spi-
ritualibus modulantibus tonsoratus" est, et vestibus*® clericalibus
* divina esset gratia, B. — * Dei, B. — ^ autem, B. — * Deum, B. — * yel, A.
— ^ vel, A. — "^ eo manque B. — ^ Notre manuscrit donne la leQon fautive
€ daturos ». — ^ vero, B. — ^® hoc, B. — ^* inquiens, manque B. — ^* et licentiam, •
A. — *3 Moetis, A. Metz, ancien chef-lieu du d^partement de la Moselle, mainte-
nant capitale de la Lorraine allemande. — ** suis, manque B. — *5 dare, B.
— *<5 osculatus est, B. — *^ confortatus, B. — ^^ vestimentis, B.
inrlutuH, et manuum impositionibus ab episcopo et a cunctis sacer-
(lotlbuH clfiricali benedictione consecratus, inter seniores fratres est
colIocatUH. Deo igitur ibi totis nisibus die noctuque deserviens omni-
liUH* factuH* est ut muitos Deo' lucrifacereposset*. Cantum quippe
romuuum atr|ue grammaticam sive divinae scripturae seriem humi-
IlUu' (liHcere mctuit, quibus et donante^ omnium Domino pleniter
ul(|U(3 doctiHHime instructus est. Post duos quoque clericatus sui
(iUUOH ub (3pi8copo eiusdem civitatis nomine Gundulfo* in ecclesia
Naucli SUiphani diaconus est ordinatus. In ipso igitur gradu tres
tmm ufuioH militanH mirabiliter et docte cotidie'' diaconatus sui
UilluiphiHJ (^ertavit officium. Mortuo quoque iam dicto Gundulfo
|irii(llcJ.o ordinatore suo, alius episcopus in eadem civitate nomine
|)ronn" (lliuH Karoli piissimi imperatoris subrogatus et ordinatus
iml ; (|ui videns praedicti Aldrici levitae intentionem et studium
Imiuuu), (piod tam in ministerio suo quam et erga omnes habebat,
(Mnpll (nirn (jxhortare^ ut sacerdos efficeretur. Noluit autem iam
(lli^lUH (lluconuH Aldricus neque ausus est divinam repellere benedic-
lloutuu, u(l (juam saepissime vocabatur a Drogone eiusdem civitatis
t»plH('.opo (3t Huccensore iam dicto ordinatore*® suo, dum nobihter
do^lt^liut iii diaconatus officio, eligente eum clero et" populo presbyter
imt ordliiutuH. Ipse autem melius ac melius virtutum pollens in**
m^tlliUH, inultosquc crudiens suis praedicationibus , sive bonis exorta-
UoulhuH luultos et innumerabiles Deo et sanctae aecclesiae lucrari
tut^rull. Oomum quoque eligentibus fratribus, et suadente sive exo-
iH^nlt^** (j[ilHCopo suo Drogone, licet coacte, senior cantor ibi subli-
MmlUH^*. lu scolis in quibus vero iam magister erat constitutus
< oinnlbuH, manqne B. — * factum, B. — ^ Domino, B. — * lucrifaceret, B.
wi ^ Nntrt) innnuscrit donne € donato », leQon fautive k laquelle nous substituons
ll^ IfKto do Daluzo. — ^ Samt Gondulphe, dv^que de Metz, 819-825. — "^ quoti-
^ju H, — * Drogon, n6 en 807, abb^ de Luxeuil, ^v^que de Metz en 826, mort le
i HOYtmbre 855. -— ® exhorlari, B. — ^^ ordinatori, B. — ** vel, A. — ^* in,
mmillH B, — fs cxhortante, B. — ^^ subUmatur, B.
9
sapienter multos et innumerabiles in supradictis artibus erudiens,
magnum lucrum in sancta Dei aecclesia facere meruit, immo * innu-
merabiles in iam dictis artibus doctissime erudivit. Videns^ igitur
eum antedictus pontifex domnus Drogo et^ cunctus clerus sive
populus in iam dictis ministeriis et doctrinis* magnum habere
studium et multos doctores et magistros nobiles fecisse, in maius
eum ministerium, quamvis coacte, sublimaverunt, et primicerium
secundum romanum ordinem eum esse constituerunt totumque
clerum tam civitatis quam et monasteriorum sive tocius illi ^ civi-
tatis parrochiae ei subditum essepraeceperunt, et magistrum omnium
eum constituerunt. IUe enim in his studiosissime Domino serviens,
omnibus bonis hominibus amabiliter famulari meruit; eumque
cuncti boni ita amabant quasi semetipsos ; et quicquid eis impe-
rabat, hbenter faciebant. Audiens autem Hludowicus imperator
Francorum eius opinionem, ad se eum vocavit et in suo palatio,
volente vel nolente, eum seniorem sacerdotem suumque confessorem
inesse instituit^. Qui et ibi omnibus palatinis bonis placens, ut
soHtus erat, omnibus omnia factus, ab omnibus honorabatur atque
venerabatur. Ita quoque omnes eum diligebant, si fieri potest, quasi
semetipsos, eiusque iussionibus in omnibus quasi senioris volontarie
et bono animo obtemperantes erant. Quatuor autem menses cum
imperatore in suo palatio nobiliter degens , eique amabiliter serviens,
nec ad unum diem licentiam exinde evadendi et in patriam pergendi
impetrare valebat. Episcopatum quippe ei quoddam, cuius voca-
bulum est Genomannis, eligente eum eiusdem provinciae archie-
piscopo Landramno'', atque comite eiusdem parrochiae Morigone^,
sive omnibus praefixae parrochiae nobilibus hominibus, atque cunctis
palatinis, et clero et® populo, per bacculum Landramni Turonicae
civilatis et praedictae parrochiae metropohtani iam dictum episco-
* quoniam A. — * Videntes, B. — 3 yel, A. — * et doctrinis, manque A.
— 5 illius, B. — praeesse constituit, B. — "^ Landramne I, archev6que de Tours,
de 815 i 836. — 8 Rorigone, B. — » vel, A.
40
patum est * in sua praesentia et eo instigante a Hludowico gloriosis-
simo imperatore ortantibus* cunctis cura pastorali commissum;
qui et hoc refugiens, et nolens praedictum episcopatum suscipere,
omnibus tamen, licet coactus, hortantibus, ipsum sacrum suscepit
ministerium. Ordinatus quoque a praedicto suo metropolitano et
ceteris nobilibus et sapientibus episcopis in idipsum convenientibus ,
eligente eum clero et^ populo in praedicta civitate et in ipsa matre
aecclesia die XI. est* kal. ianuariarum, anno igitur incarnationis
Domini nostri Ihesu* Ghristi D GCG XXX II* episcopus est conse-
cratus. Tertio autem die post ordinationem suam iam dictus domnus
imperator in suam adveniens civitatem, gratias agens Deum'' lau-
davit quod iam ordiuatus erat episcopus. Praedictus ergo pontifex
domnum imperatorem Hludowicum cum silentio® et hymnis et
canticis sive crucibus et ceteris divinis oraculis benigne et sapienter
suscipiens, eumque ad aecclesiam manu tenens et deducens per
altaria orando, suis precibus eum Domino commendavit. Supra-
scripto igitur imperatori® omnibusque suis nobiliter et dulciter
famulari studuit, ibique domnus imperator Hludowicus nativitatem
Domini nostri Ihesu Ghristi, praefato Aldrico episcopo et suo clero
sapientissime ct honorifice officium peragente, soUempniter cele-
bravit. Octo quoque dies in eadem civitate domnus imperator
residens, villam quandam que Brogilus ^® vel Novavilla nuncupatur
cum omnibus ad se pertinentibus , quae dudum inde abstracta et in
beneficium data fuere^*, per suum praecegtum ei atque aecclesiae suae
sedis sive clericis et Dei** servis inibi Domino famulantibus iure
firmissimo perhennis*^ temporibus possidendo** reddidit.
^est, manqueBy et est reportd plus loin devant commissum. — ^ hortantibus,
B et A. — 3vel, A. — * est est reportd apres ianuariarum, B. — ^jesu, B ; ce nom
est loujours ainsi orthographi^ dans B. — ^Cf. Annales de Saint-Bertin, annde 832,
^dition de la Soci^t^ de rhistoire de France, p. 9 et H. — ''Dominum,B. — ^psal-
lentio, B. — ® Notre manuscrit donne la leQon fautive c imperatore >. — *®Progi-
lus, A. Neuville, coramune du 1«' canton et de rarrondissement du Mans (Sarthe).
— "fuerat, B. — ^^Domini, B. — ^^perpetuis, B. — ** possidendum, B.
41
Predictus quoque pontifex in primo pontificatus sui anno aquam
per aquaductum in praedictam civitatem Cenomannicam , quam
nuUus hominum ibi antea venire viderat, suo opere et bono ingenio
adducere meruit, omnibusque qui antea valde aqua indigebant, nec
etiam* nisi per magnum laborem eam^ habere poterant, sufficien-
ter^, auxiliante Domino, habere fecit. Unum siquidem vel duo modia
aquae infra civitatem antea emere nemo valebat nisi unum denarium
afferentibus eam de Sarta, vel de ahquo fonte dedisset, quoniam nec
puteum inibi aliquem habebant. Ideo tam kara erat. In ipso quoque
anno claustrum ubi canonici sui conversare* regulariter et canonice
possent aedificare coepit, qui antea numquam, utfertur, claustrum
habere meruerunt, sed per civitatem huc vel illuc^ vagantes et®
dormientes et discurrentes tam in nocte quam in die per diversa
domiciha manere solebant, et propter hoc impedimentum ad officium
divinum occurrere, ut decebat, minime valebant; eisque suam
domum, in qua manebant"^, et solarios sive cellaria et alia aedificia,
quae ad suum opus habebat, tradidit. Et non in hoc sufficiens erat,
sed etiam alias domus® per circuitum nobiliter, sicut ad hoc opus
decebat, construere nobihter^ certavit. Praefatus ergo pontifex fuit
vir mitissimus et sapiens valde, Ungua eruditus, psalmos omnes per
ordinem memoriter retinens, et in eorum sensibus subtilissima exer-
citatione limatus, lingua quoque in lectione polita*^, et exortator
omnium bonorum operum, plebique florentissime salutaria praedi-
cans fidei cathoUcae et apostoUce, inmutilate** conservare perhen-
niter sua monita salutaria praedicans, corda fidelium corroborans,
ortodoxae fidei aemulator ac defensor fortissimus, paupertatis amator,
et in erga inopem provisionem non solum mentes^pietatem sed studii
sui laborem solhcitus*^, captivorum etiam redemptor, orphanorum
* eam, B. — ^ eatenus, B. — ^ sufficientem, B. — * conversari, B. — * et
illuc, B et A. — 6 vel, A. — "^ manerent, B. — ® domos, B. — ^ nobiliter, man'
qne B. — ^^ posita, B. — ** immaculate, B. — ^* Au lieu de cette p/ira»e, B
donne erga inopes non solum mitis sed etiam sollicitus.
12
quoque etviduarumlargitor, necessariatribuens, amator religiositatis
christianae normae , et religiose volentibus vivere et Dei timorem * habere
in suis praecordiis dilecto* residens. Vir vero erat mitissimus atque
suavis omnique bonitate ornatus, amator cleri omni^ populi christiani,
tardus ad irascendum, et velox ad miserandum, nuUi pro malo malum
reddens, neque vindictam secundum meritum tribuens, sed pius et
misericors omnibus erat, cunctos attrahens, neminemque dissipans.
Magnum gregem adunare in unum et ingens lucrum amminiculante
Domino infra sinum sanctae Dei aecclesiae tam infra suam* parrochiam
quam et extra facere meruit, et multos Domino lucrare certavit*^.
Fecit igitur praedictus Aldricus pontifex in praescripto claustro tecta*
nova et dupla, in quibus et diversas mansiones ad opus fratrum et
ad eorum necessitates procurandas mirabiliter et nobiliter construxit.
Insuper et in iam dicto claustro fecit aecclesiam in honore sancti
Stephani a novo, quam et in honore praefixi sancti Stephani et
omnium sanctorum quinto iduum novembrium soUempniter conse-
cravit; in qua et in ipso die consecrationis eius signum apparuit
mirabile. Quidam enim sacerdos inibi suos mantes'' perdidit dum
praedictum sacrabatur® templum, quos quidam clericus inveniens,
furtim de ipsa aecclesia nova exportare cupiens, de praedicta sancti
Stephani et omnium sanctorum aecclesia exire non potuit, nec ipsos
mantes secum deferre valuit, antequam eos in ipsa aecclesia viden-
tibus multis eiecit, et fuga lapsus evasit. Fecit namque in praedicta
aecclesia altaria sex; quorum unum sursum posito® in media absida
collocato*^ in honore sanctae Sophiae sacravit et reliquias Domini
nostri Ihesu Christi, tam de spongia quam et de sandaliis eius
propriis, in confessione in eo facta collocavit. Fecit quoque atque
sacravit iam dictus pontifex in superiori et in dextera*^ parte ipsius
^ Notre manuscrit donne la lecon « timore ». — ' dilectio, B. — ^ omnisque,
B. — * Notre manuscrit donne la leQon tf sua ». — * lucrari meruit, B. — ® recta,
B. — "^ wantos, B. — ® sacraretur, B. — ^ positum, B. — ^® coUocatum, B.
— ** dextra, A.
43
aecclesiae aliud altare in honore sancti Sebastiani * , et sancti Vin-
centii, ac sancti Gervasii, sanctique Privati, sive sancti Quirini,
atque sancti Naboris , necnon et sancti Nazarii martyrum Ghristi , et
in eo decenter eorum reliquias coUocavit. Fecit namque in superiori
et in sinistra parte ipsius aecclesiae tertium altare, atque sacravit in
honore sanctae Dei genitricis Mariae sive sancti Clementis romanae
aecclesiae apostolici*et^martiris, et sancti Albini , sanctique*Amantii,
ac sancti Amulfi seu sancti Martini, atque sancti Clementis proti-
metensis*^ urbis episcopi, atque sancti Audoeni, necnon et sancti
MarciaUs, ac sancti Benedicti, sanctique® Patemi, et sancti Sil-
vestri confessorum Domini, et in eo propriis manibus decenter
praedictomm sanctorum rehquias in confessione ipsius* altaris coUo-
cavit. In subteriori ergo parte et in absida ipsius aecclesiae fecit et
consecravit quartum altare in honore sancti Stephani et omnium
sanctomm, et in eo sancti Stephani atque aUorum muUorum sanc-
torum reUquias propriis manibus decenter coUocavit atque conclusit.
In dextera igitur et in'' subteriori parte ipsius aecclesiae quintum
fecit altare, quod et consecravit in honore sancti PauU et sancti
lacobi apostoU et sancti Mathei apostoU et evangelistae, et in confes-
sione ipsius altaris praedictomm sanctomm apostolomm reUquias
propriis manibus decenter composuit atque conclusit. In sinistra
sciUcet® et in subteriori^ parte ipsius aecclesiae sextum fecit altare,
quod et consecravit in honore sancti Theodori et sancti luUani atque
sancti Lamberti martymm Christi, et in confessione ipsius altaris
eorum pignora propriis coUocavit manibus.
3 Anno siquidem incarnationis Domini nostri Ihesu Christi
D CCC XXX IIII, indictione vero XIII, et anno imperii domni
Hludowici piissimi imperatoris XXII, anno vero ordinationis prae-
scripti Aldrici episcopi III , predictam aecclesiam iam dictus pontifex
* Stephani, B. — * episcopi, B. — ^ ac, A. — ♦ sancti, B. — ^priini, B. — ®et
sancti, B. — ''in, manque B. — ^ scilicet, mdnque B. — ® subteriore, A.
14
soUempniter et decenter dedicavit. In praescripto namque kalendarum
die Turonis metropolis civitates * per consensum et electionem Lan-
dranni praedictae Turonicae urbis archiepiscopi sive aliorum episcopo-
rum atque multorum abbatum atque* comitum necnon et aliorum
innumerabilum prudentium virorum a Hludowico praescripto impera-
tore cura Cenomannice urbis et soUicitudo tocius ipsiusurbisparrochie
Aldrico praefato episcopo commissa est ; cui omnipotens Deus , sup-
pliciter oramus , una nobiscum tribuat requiem sempiternam et vitam
aeternam. Prescripto videlicet anno incarnationis Domini nostri Ihesu
Christi, undecimo quoque kalendarum decembrium^ die* soUempni-
ter consecravit iam dictus Aldricus pontifex absidam matris et senioris
civitatis aecclesiae, quam a novo fundavit et mirabiliter ornavit atque
fabricavit, in qua et altare mirabiliter fabricatum et compositum
construxit. lam dictam quippe absidam una cum praefato altari
consecravit in honore sancti Salvatoris et sanctae Dei genitris Mariae
et sanctorum martirum Gervasii et Prothasii, sed etsancti Stephani;
in quo et reliquias Domini^ Salvatoris et® sanctae eiusdem Dei geni-
tricis Mariae atque de proprio corpore sanctorum martirum Gervasii
et Prothasii sive sancti Stephani in sepedicto altari propriis manibus
decenter coUocavit et mirabiHter composuit. Aliam quoque partem
praescriptae matris et civitatis ecclesiae cuius consecrationis dies
poenitus ab omnibus ignorabatur, in praedicto Domini'' Salvatoris
nostri Ihesu Christi nomine et sanctae Dei genitricis Mainae sanc-
torumque martirum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani
reconciliavit atque® soUempniter dedicavit. In praefata namque
aecclesia seniori altaria construxit et a novo fundavit atque in supra-
dicta die sacravit numero* X ; et nominasuper ea eorum sanctorum
in quorum memoriis ea consecravit, desuper ascribere iussit; quae
* civitatis A, civitate B. — * ac, A. — 3 decembris, B. — * Aprbs die, existe
dans le manmcrit un renvoi d la marge^ mr laquelle se lisent ces motSy en
caracttres du XIV^ sitcle : hoc est vigilia S*« Cecilie. — ^ sancti, B. — ® et,
manque A. — "^ Domini, manque A. — ^ et, A. — ® numero, manque A.
15
et adhuc per singula altaria inserta singillatim et distincte ac diii-
genter investigantibus repperiri hodiema die queunt. Deambulatoria
sequidem* sursum per totum in circuitu ipsius aecclesiae fecit, in
quibus et altaria quinque nobiliter construxit atque sacravit. Pri-
mum enim in dextera et in orientali parte altare in praedictis deam-
bulatoriis positum sacravit in honore sancti Martini et sancti Hilarii
ac sancti Germani sanctique Vedasti, sive sancti Domnoli atque
sancti Karilephi^ et sancti Rigomeri confessorum Christi, et pignora
praedictorum sanctorum in eo propriis manibus decenter et aeccle-
siastico more collocavit. Aliud vero altare in supradicta dextera
parte et in eodem deambulatorio in medio positum sacratum in
honore sancti Petri et sancti lohannis apostoli et evangelistae atque
sancti Andreae, necnon et omnium apostolorum, et reliquias eorum
in ipso collocavit altari. In occidentali quippe parte ipsius aeccle-
siae, in ipso solario fecit atque sacravit altare in honore omnium
sanctorum, in quo et multorum sanctorum pignora propriis collo-
cavit manibus. In sinistra autem parte ipsius ecclesiae et in sinistro
deambulatorio in orientali parte fecit et consecravit altare in honore
sancti Dionisii et sancti Laurentii, ac sancti Remigii sanctique
Medardi, seu sancti Bonefacii^ et sancti Rustici necnon et sancti
Eleutherii martirum et confessorum Christi, et eorum reliquias in
ipso propriis manibus coUocavit altari. In praedicto videlicet sinistro
solario* et deambulatorio in medio aliud fecit et sacravit altare in
honore sanctae Dei genitricis Mariae ac^ sanctae Anastasiae ac sanc-
tae® Ceciliae, necnon et omnium sanctarum virginum, et pignora
sanctarum virginum in eo multa propriis collocavit manibus. Deor-
sum quoque et in dextera sive orientali parte praefatae aecclesiae fecit
et consecravit altare in honore sancti Ambrosii et sancti Benedicti,
sanctique Gregorii, ac sancti Augustini sive sancti luliani atque
* siquidem^ B. — * Carilefi, B. — ^ Bonifacii, B. — ♦ solari, B. — ^ et, A.
— ® sanctaeque, B.
16
sancti Hieronymi, necnon et sancti Vigoris Ghristi confessorum, et
eorum in eo decenter et ecclesiastico more coUocavit reliquias.
Extra chorum sciiicet et in dextera* parte ipsius aecclesiae fecit et
consecravit altare in honore sancti Georgii et sancti Felicis , ac sancti
Symphoriani sive sancti Syxti atque sancti Tiburcii, sanctorum
quippe Marcellini et Petri, et eorum in eo decenter coUocavit reli-
quias. In sinistra namque et in orientali parte ipsius aecclesiae fecit
et sacravit altare in honore sanctae Scolasticae et sanctae Agnetis ac
sanctae Luciae, atque sanctae Hlodesindae ' , sive sanctae Afrae, sanc-
taeque Geretrudis et sanctae Aldegundis virginum Ghristi, et in eo
earum reliquias propriis decenter coUocavit manibus. Extra chorum
autem in sinistra parte ipsius aecclesiae fecit et consecravit altare in
honore sanctae Agathae et sanctae FeUcitatis ac sanctae Sabinae sanc-
taeque Eufemiae sive sanctae Perpetuae atque sanctae Brigide necnon
et sanctae Genovefae virginum Ghristi, et earum in eo decenter pro-
priis manibus collocavit reliquias. In media quoque aecclesia fecit
altare, in quo et Grucifixum Domini nostri Ihesu Ghristi auro et
argento mirabihter fabricatum erexit, et ipsum altare in media
aecclesia positum in honore sanctae^ Trinitatis in eo decenter pro-
priis collocavit manibus. Antedictus igitur Aldricus Genomannicae
praefatae urbis episcopus anno incarnationis Domini nostri Ihesu
Ghristi D GGG XXX V, et anno imperii piissimi Hludovici impera-
toris XXIII, anno siquidem ordinationis suae III, indictione XI III,
undecimo vero kalendarum iuHarum die soUempniter consecravit
occidentalem partem saepedictae matris et Genomannicae civitatis
senioris aecclesiae, quam et a novo fundavit et mirabiliter omavit,
ad effectum quoque usque perduxit : in qua et altare fecit in honore
sancti lohannis Baptistae, quod et insupra* dicto kalendarum die
et* in honore sancti lohannis Baplistae sollempniter consecravit, et
* dextra, A. — « Hlodeumde, A. — ^ sanctissimae, B. — * insuper, B. — * et,
manque B.
17
praedicti sancti lohannis Baptiste sive aliorum multorum sanctorum
reliquias propriis manibus in eo decenter coUocavit. Aliud ergo in
dextera parte ipsius occidentalis partis aecclesiae fecit altare et in
praescripto die consecravit in honore sancti Ghristophori et sancti
Yppoliti* atque sancti Saturnini martyrum Ghristi, et eorum reli-
quias in confessione ipsius altaris propriis decenter coUocavit mani-
bus. In sinistra namque parte ipsius occidentaUs partis senioris
aecclesiae in suprascripto kalendarum die tercium consecravit altare
in honore sancti Victuri* et sancti Victurii' ac sancti Briccii* sanc-
tique Arvei^ atque sancti Baumadi® seu sancti Almiri seu sancti
Ulfacii et sancti luliani primi ipsius urbis episcopi, atque sancti
Turibii et sancti Pavatii, necnon et sancti Libbrii confessorum
Ghristi, et eorum reliquias propriis manibus decenter in supradicto
coUocavit altari. Prescripto namque XI'' kalendarum iuliarum die
antedictus Aldricus pontifex est de utero matris suae natus, cui
omnipotens Deus assidua intercessione predictorum sive omnium
sanctorum tribuat vita aetemaliter una cum eis frui sempitema.
Amen.
V Dedit quippe praefatus Aldricus pontifex villam quandam cano-
nicis suis cuius vocabulum est Buxarias®, cum omnibus ad se
pertinentibus , una cum silva cuius vocabulum est FoHcionis®, de
qua et plenius praedicti canonici eorum mererentur habere stipendia,
et delectabilius Domino famulari sive pro imperatore iam dicto Hlu-
dov^ico et coniuge sua ludith sed et proHbus*® regaUbus, sive pro
universo exercitu eorum, atque pro sepedicto Aldrico ipsius urbis
episcopo orare certatim studerent, et delectabiUus sive studiosius eis
Domino militare" delectaretur^*. De praefixa videlicet villa censuit,
* Hippolyli, B. — 2 Victurii, B. — 3 Victuri, B. — ♦ Brixii, B. — ^ Amei, A.
— ^ Basmadi, A. — "^ undecimo, A. — ^ La Boissi^re ? domaine que Cauvin n*a
pu identifier. — ®LaFolie?C. Serait-ce FoUeton en Ass6-le-Boisne? — *<>pro
liberis, B. — ** militari, A. — ** delectarer, B.
18
atque suis successoribus contestando in suo privilegio quod de
eadem villa praedictis canonicis suis fecit adiuravit ut fratres et
canonici Cenomannica in urbe degentes haberent plenam refec-
tionem in XI kalendarum ianuariarura die, quando mater et civitatis
ecclesia senior Cenomannica in honore sancti Salvatoris et sancte
eiusdem Dei genitricis Mariae et sancti Gervasii et Prothasii sive
sancti Stephani est a iam dicto Aldrico episcopo soUempniter dedi-
cata . Similiter censuit ut de praefala villa plena praedictis fratribus
et canonicis Xlmo* kalendarum ianuariarum die fieret plena refectio;
in quo die et saepedictus Aldricus in praescripta civitate et in prae-
fata aecclesia est canonice et soUempniter a nobiUssimis et doctis-
simis atque sanctissimis episcopis pontifex est* ordinatus. Similiter
censuit ut in undecimo kalendarum iuliarum antedictis canonicis et
Dei servis de praefata villa fieret plena et optima refectio , in quo die
et praefixus Aldricus episcopus est de utero matris suae natus ,
atque' occidentalis pars prescriptae matris et civitatis aecclesiae
ab * eodem pontifice est sollempniter dedicata * . Similiter in Assump-
tione sanctae Dei genitricis Marie, quae est XVIII kalendarum sep-
tembrium die, in cuius honore praefata aecclesia a sancto luliano
sacrata fuit, cuius consecrationis dies, ab omnibus penitus ignora-
batur, sed modo renovata et reconciUata sive consecrata est in
honore praedictae sanctae Dei genitricis Mariae seu sanctorum Ger-
vasii et Prothasii sive sancti Stephani soUempniter et canonice in
praescripto kalendarum die a praefixo Aldrico episcopo, constituit
fieri et plenam refectionem iam dictis Dei servis ministrare. In his
quoque praedictis festivitatibus censuit ut praedicti canonici et Dei
servi acciperent de praefata viUa de pane obtimo per singulos
praedictarum festivitatum dies modios IV, arietes obtimos VI, et
de vino optimo modios II, et de potione optima modium I, et
* in undecimo, A. — * est, manque B. — 3 Notre manuscrit donne la
lecon fautive t at qua >. — ^ ad, B. — ^ dedicato, B.
19
cetera sicut in eius testamento quod de eadem re fecit, continentur
inserta.
In ipso ergo ordinationis atque consecrationis praescriptae matris
et Cenomannice civitatis aecclesiae anno primo virtutes in supra-
scripta aecclesia apparuerunt multae, videntibus, Domino insigniter
tribuente, multis. Quidam enim claudus et utrisque pedibus debilis in
praefata aecclesia ad vespertinale* sinaxin adveniens, dum fratres
inibi* Domino vota persolverent et officia vespertina peragerent,
utrisque pedibus restauratus ac sanatus multis videntibus fuit, ita
vero pristinum recipere meruit gressum quasi nunquam claudus^
ac debilis fuisset. Alius siquidem ad matutinaie* sinaxin veniens,
qui mutus ab ortu nativitatis suae et surdus erat, dum canonici ac
Dei servi in iam dicta sancti Salvatoris et sanctae Dei genitricis
Mariae et sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii atque sancli
Stephani*^ devotissime matutinale® peragerent sinaxin, tam auditum
quam et locutionem inibi pleniter recepit, et ita loqui atque'' audire
meruit ceu numquam surdus aut^ mutus fuisset. Sequenti namque
tempore quidam cecus venit® in iam dictam aecclesiam, dum missa
a saepedicto Aldrico episcopo et a suis consacerdotibus sive rehquis
ministris devotissime peragebatur , visum , Domino largiente , recipere
in supradicta aecclesia meruit plenum et ita videre veluti numquam
cecus fuisset. Alius ergo plenus demonio, qui graviter a diabolo
vexabatur, et saepe tam in ignem quam et in aquam sive in rehqua
pericula se demergere volebat, qui et multis funibus constrictus
atque conligatus*® erat ne aliquem ledere posset, in supradictam
aecclesiam ad matutinale^* sinaxin adveniens, dum ibi a Dei ser^is
ibidem constitutis et a iam dicto episcopo divina peragebantur**
* vespertinaleni, B. — ' inibi, manque B. — 3 clausus, A. — * matutinalem,
B. — ^Stephaniecclesia, B. — <^matutinalem, B. — ''ac, B. — ^ac, B. — ^veniens,
B. ^ *® coUigatus, B. — ** matutinalem, B. — ** peragebatur, B.
20
intensissime* officia, inibi* a demonio curatus et pleniter saciatus^
est ceu numquam a diabolo* vexatus esset. Alia quoque innumera-
bilia signa in suprascripta aecclesia et in antedicto primo ordinationis
atque* consecrationis , sive reconciliationis suae anno, necnon et in
subsequentibus annis, innumerabilia multis apparuerunt* videntibus
signa, quae propter prolixitatem sive propter tedium lectoris atque
auditoris hic non inseruimus; quae tamen tanta sunt in eiciendo''
demoniis; in recipiendo® gressibus, in reddendo® auditibus, et
reparando*^ visibus sive in reliquis Dei beneficiis quanta, ut reor,
duo vel tres quatemiones minime capere valerent". Alii autem
infirmi tam de febribus quam el" de aliis infirmitatibus in supra-
scripta aecclesia innumerabiliter multi, Domino largiente, sunt
sanati, atque pristinam sanitatem recipere et plenam meruerunt
adipisci salutem.
Antedictus enim domnus Aldricus prefate urbis episcopus quando
in praedicto quinto iduum novembrium die a largitione domni
Hludowici piissimi imperatoris, per consensum et electionem mul-
torum nobilium virorum, sicut supra dictum est, accepitiam dictum
episcopatum, quidam aemuli sanctae Dei aecclesiae et sui intimave-
runt atque firmiter protestati sunt praefixo domno Hludowico impe-
ratori quod abbatia sancti Vincentii non esset de iure antedicti
episcopi, sed fiscus sepedicti domni Hludowici imperatoris esse
debebat Domnus igitur Hludovicus imperator ad hoc inquirendum
atque veraciter investigandum suos strenuos et fideles misit missos ,
qui hoc inquirerent si fiscus esse debebat, an de iure et dominatione
antedicti episcopi esse deberet. Aldricus vero in hoc valde angebatur,
tristabaturque quod tali occasione a iure et dominatione sepedicti
* inlentissime, A. — * inibi, manque B. — ^ sanatus, B ; cette lecture est
pr6f<6rable. — * daemonio, B. — ^ atque, manqtie B. — ® apparuerent, B.
— "^ eiciendis, B. — ® recipiendis, B. — ^ reddendis, B. — ^^ reparandis, B.
M» 1 M. * »a _A T>
— • d^ic;iiui9, jj, — - tc^i^ic^iiuio,
— ** valent, A. — ** et, manque B.
21
episcopi* iam dicta abbatia sancti Vincentii perdicta* et iniuste
ablata fieret. Non enim habebat ibi cognitos homines, neque^ ipsam
rem cognoscebat ; sed Dominum obnixe deprecabatur ut sua negli-
gentia ipsa abbatia sancti Vincentii de iure praedictae aecclesiae
perdita nec alienata fieret. Quem nempe Dominus in hoc exaudivit,
et oppido illum consolatus est ; et ipsas res amminiculante* Domino
evindicare meruit, et ad ius suae sedis aecclesiae iure firmissimo
retinere, licet in ipso die introitus sui, quando primo in festivitate
sancti Martini in ipsam civitatem Cenomannicam est ingressus, ipsa
inquisitio facta fuisset, ubi et testes habuit qui ad ius praefixi sui
episcopii^ ipsam abbatiam testificaverunt atque confirmantes dixe-
runt quod sub dominatione et iure praefati episcopii esse deberet.
Privilegium ergo quod domnus Domnolus de praefata abbatia fecit
quando praefatum monasteriolum et iam dictam aecclesiam de rebus
suae sedis aecclesiae ditavit^, ipso tempore minime invenire quivit,
quod ei tunc absconditum fuit. Sed posteaquam illud iam evindi-
catum et per praeceptum confirmatum monasterioium habuit, ipsum
privilegium Domino amminiculante'' invenire et adipisci meruit.
Idcirco in hoc opusculo praedictum privilegium nobis inserere pla-
cuit ; ut si, quod absit, futuris temporibus de sepe iam dicta abbatia
aliqua quaestio orta fuerit, et praefatum privilegium aliqua machi-
natione aut malo ingenio aliquis occultare vellet, in hoc opusculo
exemplar eius inveniretur, cum quo et solatium fideles eiusdem
sanctae Dei aecclesiae haberent, qualiter ipsa abbatia numquam a
iure et dominatione praefatae aecclesiae perdita fieret^. Similiter ec
privilegium quod iam dictus domnus Domnolus de Colonica ad
aecclesiam sancti Vincentii et ad opus fratruin ibi degentium cum
* episcopii, B. — ^ perdita, B. — ^ nec, B. — ♦ adminiculante, B. — ^ epis-
copatus, B. — ^ dictavit, A. — "^ adminiculante, B. — ^ jout ce paragraphe jus-
qu'au mot « fieret » a 6t6 ins6r6 dans le Cartulaire de Vabbaye de Saint-Vincenty
col. 12, publie par MM. R. Charles et S. Menjot d*Elbenne.
22
consensu canonicorura suorum atque aliorum tam episcoporum
quam et aliorum nobilium virorum fecit, hic inserere placuit.
EXEMPLAR PRIVILEGII ET TRADICIONIS QUAM DOMNUS DOMNOLUS DE VILLA
TRICIONE* ET DE FRAXINIDO*, SIVE DE VILLULA NOMINE BUSC^,
ATQUE DE ALIIS VILLULIS SIVE REBUS AC TERRITORIIS SUiE SEDIS
iECCLESIiE IN DIE DEDICATIONIS S^PEDICTiE SANCTI VINCENTII iECCLE-
SliE AD IPSAM iECCLESIAM FECIT*.
6 mars, 573.
Domino venerabili aecclesiae Cenomannice clero Domnolus * epis-
copus. Gongruum nobis fuit ui votum desiderabile in caritatis
vestrae noticiam poneremus; quia si consensus vester desiderium
cordis nostri decreta adnecterit^, credimus nuUius uUo umquam
tempore contrarietate a riobis pariter firmata posse convelli. Cum
pro salutem® populi yeV custodiam® civitatis, reliquias Domini
ac venerabilis sancti Vincentii martiris intercedente praesumptione
ausi fuerimus deferre, cum Dei adiutorio et® vestro, eidem loco*®
dignitatis ereximus in culmine, ita petimus ut nostro** pariter dite-
* Tresson, com. du canton de Bouloire, arr. de Saint-Calais (Sarthe). C. M. de
Ponton d'Am6court, Recherche des moimaies merovingiennes du Cenomannicumy
p. 206, place en ce lieu un atelier mon6taire m^rovingien. — * La Fr6naie, ferme
de la commune d*£vailI6, identification propos6e par Tabb^ Voisin dans ses Notes
historiqi^s sur le jBos- VencWmois, Saint-Calais, 1855. — ^ Debuc, B. Peut-6tre Buis,
fief situ6 entre TufT^ et Saint-C^lerin ? — * Saint Domnole, 6v6que du Mans, mort le
1"' d^cembre 581. — * adverterit, B ; adnectere se voluerit, A. — ® salute, A et B.
— "^ velut, B. — 8 custodia, A. — ® vel, A. — *® eisdem locum, A. — ** vestro, A.
* Cf. Mabillon, Vetera Analecta, UI, p. 100, Paris, 1682. Cauvin^ G4ographie ancienne du
dioc^ du ManSj p. xn. R. Charles et S. Menjot cTElbenne, Cartulaire de Vabhaye de Satnl-Fm-
cent du Mans, col. 4. Nous avons trouv^ dans le ms. latin, conservS k la biblioth^ue de la ville
du Mans, sous le n« 97, et intitul^ Vitm episc. cenom,^ le texte de cet acte et du suivant. U suf-
flra de mentionner oe fait, les deux copies ayaift 6t^ prises au commencement du XVII* sidcle
sur le ms. des Actua epi$c, cenom.
23
tur et munere ; et si sensus vester in nos* contulerit claritatem, hanc
paginolam donationes* vestro quesumus ut firmetur robore. Dono ergo
in ipsius domni Vincentii honorem^ donatumque esse volumus villa
cognominante Tricione, quem* Abundantius quondam visus est
tenuisse per loca designata de Confluentes usque Brivas ^ defluit in
Vidua^ usque termino ProUacense, subiungente ad se adiacentia Satur-
niacinse , inde per via Satumiacense pervenit ad Vuacta usque campo
Daulfo, deinde a broialo Censurio usque ad domum Mere, inde ad
campum Locogiacinse'' pervenit ad ipso Tricione ®, cum id quicquid
Mallaricus diaconus noster tempore vitae suae usufructuario possidere
videtur cum agris, pratis, pascuis, silvis, aquis aquarumve decursi-
bus, cum mancipiis his nominibus ; Leudomado® cum uxore nomine*®
Leudomalla et infantulum" Litomeri, Xeudulfo**, item Leudulfo?
Chariobaudi*^, Vinoflede, etMogiane, gregi equino quem AJlomeris
intra termino ipso** commanens*^ custodire videtur*^. Idemque et villa
* nobis, A. — * donationis, A et B. — 3 honore, B. — ♦ quam, B. — ^ Bucias,
B. Brives, hameau au sud-ouestdeCourdemanche, surlarive gauchede FEtangsort,
au confluent de ce ruisseau et de la Veuve. G. — ^ Indua, B, la Veuve, ruisseau
afiluent du Loir, C. — '^ Logiacinse, A, f» 89 v®. — ^ Depuis ces mots : Dono ergo,
A donne les variantes suivantes : Damus ergo ipsius domni Vincentii aecclesiae,
donatumque esse volumus villam cognominatam Tritionem, quam Habundantius
quondam visus est tenuisse, per loca designata ; sicut Tritio usque Brivas defluit
in Viduam et usque terminum Proliacensem, subjungente ad se adjacentia Satur-
niacense ; inde per viam Satumiacensem pervenit ad Waota usque Campum
Daulfum ; deinde a Broialo Censurio usque ad domum Mere : inde a Campo Loco-
giacensi pervenit ad ipsum Tritionem. Proliacense, Pruill6-rEguill6, com. du
canton de Luc6, arr. de Saint-Calais (Sarthe). Satumiacense, localit^ que C. n'a
pu identifier. Vuacta, id. Campus Daulfus^ id. Broialo Censurio, id. Locogiacinse,
id. — ® Leudomadum, A. — ^^ nomine, manqu^B. — ** etinfantulam, A. — ^^j^^.
dolfo, C. — *3 Chariobandi, B. — ** terminum ipsum, B. — *5 Depuis ce mot
Leudulfo, A donne les variantes suivantes : Leudulfum, item Leudulfum Chario-
baudum, Vinofrede et Mogiane. Damus etiam gregem aequinum, quem Allomeris
intra terminos ipsos commanens. — - *8 videretur, B. •
24
Fraxeneto*, quem* bonae memoriae Aper^ presbyter tenuit, cum
broialos*Marcelliacensis^, cum vineis, silvis, pratis, pascuis, aquis,
aquarumque decursibus, cum accolas® X commanentes'' in rem
aecclesiae. Quicumque oportuni ad domum ipsam fuerint, quos per
adsignatione ® Leudorico defensorem® ecclesiae perceperit possiden-
dos*®, cum mancipiis his nominibus Launoveto, Foedulo" cum uxore
Taligia , Sesulfo , Castino ** cum uxore Leudomalla et filio Leudoghisilo,
cum filia Childegunde, Pupa cum filios, Ppopulonio cum porcus
Leudomado mundo faeda, et Leudomanda*^ cum hbertos omnes prae-
dicti** presbyteri. Pari modo et locello ad Bucus*^ quem de Eutelio
presbytero accepimus ; cum mancipia*® qui ibidem excolere videntur,
pratum intra vivario" supra ripa Sartae situm quem Abundantius vel
auctores^® aecclesiae visi sunt tenuisse, Chyldisilo puero, cum armen-
tum*® peccorum quem ipse custodire videtur, et campo adiacentem*®
ad memorato prato*^ quem nostro opere fecimus , Sescismundo^^cum
uxore suaWiUare. Haec omnia quod^^perhancpaginam donationes^,
quem*' Aunulfo diacono praefato unanimiter rogavimus conscri-
y Fraxnetum, A. — * quam, B. -r- 3 Ap. B. — ♦ broialis, B. — - ^ Broialos Mar-
celliacenses, A. — ® accolis, B. — "^ commanentibus, B. — ^ adsignationem, B.
— ® defensore B, aecclesiae, manque B. — *® Depuis les mots : cum accolas X com-
manentes, A donne les vaHantes suivantes : in ea commanentes. Haec omnia damus
in rebus secclesiae et usu eorum quicumque oportuni ad domum ipsam serviendum
fuerint, quos per adsignationem Leuderici defensoris vestrae ecclesiae possidendos
precepimus. — ** Lanvoneto, Fredulo, B ; Launovethum, Foedulum, A.— ^^Sesul-
fum Cartinum, A. — ^^ Childegunda, Pupa, cum filiis, Pupilonio cum porcis quos
custodit, Leudomadum, Mundofaedam et Leudomandam, A ; Puppa cum filio suo
Populonio, cum Leudomundo et Leudomanda, B. — **jamdicti, A. — ^^Buccis,
B; locellum ad Bucus quem de Eutherio, A; Buccus, lecture de dom Piolin,
Histoire de Vtlglise duMans, I, 263. -— *^mancipiis, A. — ^*' vinarium, B. — *8 acto-
res, B ; ripam Sartae situm, quem Habundantius vel actores, A. — *® armento, B ;
Childigisilum puerulum, cum armento pecorum, A. — ^o adjacente, B. — *^ cam-
pum adjacentem ad memoratum pratum, A. — ^ Sescimundum, A. — ^ quidem,
B. — ** donationis, B. — ^ quam, B.
25
benda*, constat delegasse, nuncupata basilica habeat, teneat, possi-
deat, quicumque loci ipsius dignitatem perceperit, iure hereditario
perpetualiter sibimet vindicet possidendum. Si ullo* umquam tem-
pore aut pontifex civitatum^ aut quilibet* persona a nobis donata
vel tradita de dominationem * basilicae ipsius abstrahere voluerit,
induat^ maledictionem pro benedictione, et Domini nostri Ihesu
Ghristi vel omnium sanctorum martirum incurrat offensa "^ , et volun-
tas nostra perpetim, auxiliante Domino, capiat firmitatem, Aquiliani
legis indeta mentione®. Actum Cenomannis in® civitate anno XI,
regnante domni nostri Chilperici regis pridie nonas marcias. Dom-
nolus peccator subscripsit. Germanus peccator rogante clero Ceno-
mannis subscripsit. Dinamius*® peccator consensi et subscripsi".
Drauscio** presbyter subscripsi. Iniuriosus peccator subscripsi*^.
Meterius presbyter, consensum nostrum subscripsi. Populonius,
presbyter, consensi et subscripsi. Alloveus presbyter, concensum
nostrum subscripsi. Setrius, peccator, consensi et subscripsi. Leu-
doneus** presbyter, subscripsi. Dauvaredus*^ presbyter concensum
nostrum subscripsi. Frigimodus*^, presbyter, Ursicinus", diaconus,
consensum nostrum subscripsi*^. Geusus^®, diaconus, consensum
* conscribendam, B; omnia per hanc paginam donationis, quam Aunulfo dia-
cono unanimiter rogavimus conscribendam, volumus ut, A. — ' si vero ullo, A.
— 2 civitatis, B. — * quaelibet, B. — ^ dominatione, B. — ^ inducat, A. — "^ offen-
sam, B et A ;• offensa, manque A f° 89 vo. — 8 Henschel, le demier ^diteur de
Ducange, a tr^s heureusement propos^ cette restitution d'un passage mal compris
par le copiste et que notre manuscrit nous donne sous la forme suivante : Ausi
luliani legis indementationem. B avait lu Aus, au lieude Ausi, — ^in, manque B.
— *o Dinamus, B. — ** consensit et subscripsit, B. — ^^ Drautio, A. — ^3 sub-
scripsit, B. — ** Leudoveus, B. — *5 Daunaredus, B. Dauvaredis, A, f> 89 v».
— *8 Frigimodis, A, f> 89 v». — «'^ Ursicius, A, f> 89 v«. — « subscripsimus, B.
— *o Census, B. De ce mot^ jusqu^d la fin des smcriptians, A donne les variantes
suivantes : Gaeunus, diaconus, consensum nostrum subscripsi ; Romolus diaconus,
consensi et subscripsi ; Datdus, diaconus, consensum nostrum subscripsi ; Nox,
diaconus, subscripsi ; Sennovethufe, diaconus, consensi et subscripsi ; Teodulfus,
26
nostrum subscripsi. Romolus , diaconus , consensi et subscripsi-
Daddus diaconus, consensum nostrum subscripsi*. Noxus, diaconus,
subscripsi. Sennovechus ', diaconus, consensi et subscripsi.
ITEM EXEMPLAR QUOD DOMNUS^ DOMNOLUS DE VILLA CANON PER CONSEN-
SUM CANONICORUM SUORUM AD iECCLESIAM SANCTI VINCENTII FEGIT
ANNO XX REGNI DOMNI* NOSTRI GHILPERICI GLORIOSISSIMI REGIS,
PRIDIE NONAS SEPTEMBRIS*.
4 septembre, 581.
Ego Domnolus, in Christi nomine episcopus, cum evocassem
domno et fratri meo Audoveo episcopo Andecavae^ civitatis visitare
sanctis hminibus patroni pecculiaris mei Victori^ episcopi, immo et
sollempnitatem ipsius celebrassem "^ , cum consensu omnium fratrum
meorum presbiterorum , quia ante tempus testamentum meum con-
didi et in ipsum® voluntatem meam adhuc non complevi, quod in
eum® conscriptum videtur*^ volo in omnibus conservetur, et haec
paginola plenam^* capiat opto robore^*. Dono*^ basihcae sanctorum
peccator, consensi et subscripsi ; Affar, presbiter, consensi et subscripsi ; Dorus,
presbiter, consensum nostrum subscripsi.
^ A, P 89 v<> omet deux souscripiionSy celles de Romolus et de Daddus.
— * Seuvovechus, B. — ^ Dominus, B. — * domini, B. — ^ Andegavae, B et A,
f» 30. L'6v6que d'Angers dont il est ici question est saint Audoin, mort le 15
janvier 584. — ^ Victorii, B. — "^ Depuis le mot domno, A donne les variantes
suivantes : domnum et fratrem meum Audoveum, episcopum Andegave civitatis,
visitare sancta limina patroni peculiaris mei Victoris episcopi, immo et soUemDi-
tatem ipsius celebrare. Saint Victeur ou Victor II, 6v6que du Mans, dont il est id
parl6, fut consacr6 en 449, et mourut le 1««' septembre 490. — ^ipsam, B.
— ^ quod meum, B. — ^^ videtur bonum, A. — ** plenum, B. — ** robur, B ; acci-
piat opto roborem, A. — ^^ Dono igitur, A.
* Cf. Mabillon, Vetcra Analectaf III, 102. Pardessus, Acla, etc„ 1. 1, p. 148. Cauvin, Giogra''
phie, p. XIII. R. Charleslet S. Menjot d'Elbenne, Cartulaire de Vabbaye de SaitU-VincetU, col. 9.
27
Vincentii etLaurentii, quem* meo opere construxi et edificavi pro
salvationem* civitatis et populi conlocavi coloneca cognominante
Canonno^ cum agris, pratis, pascuis, silvis, aquis, aquarumve
decursibus, et mancipiola duo Waldardo* cum uxore sua vel infan-
tibus eorum qui ibidem nunc commanere videntur, ab hodierno die
praedictus abba*, antedicti loci ad stipendia fratrum nuncupante®
basilicae faciat revocare "^ , et tamen ut ® post meum , quando Deus
iusserit obitum^, qui praesens fuerit ordinatus de**^ loco praefato,
commemorationem meam annis singulis adimplere procuret. Ideo
tibi, Niviarde diacone ac defensor" nostrae aecclesiae, indico atque
iubeo ut hoc tua traditione, sicuti nunc ab** ecclesia possidetur,
cum omni soliditate vel adiacentia sua Leuso*^ abbate facias consig-
nari. Hoc vero inserendum rogavi, ut qui voluntati meae obvius esse
voluerit, maledictionem illam incurrat quem prophetainpsalmoCVIIII
decantavit**, et praesens pagina maneat inconvulsa, quam pro rei
firmita*^ manu propria subcripsit*^ et domnis et fratribus meis
minuendam*'' rogavi. Domnolus peccator subscripsi. Audoveus pec-
cator, rogante domno Domnolo episcopo, subscripsi. Teodulfus *
* quam, B. — 2 salvatione, B. — 3 colonicam cognominatam Cannono, B ;
populi, pater Colonitam cognominatam pontificira Canon, A. Canon, aujourd'hui
Coulong6, com. du canton de Mayet, arr. de la Fl^che (Sarthe), C. — * Wadar-
dum, A. — 5 abbas, B; ut ab hodierno die abbas, A. — ^ nuncupaUe, B. —
■^ Apres revocare, A ajoute : et sub jure memoratae Cenomannensi aecclesiae juste
et legitime esse debere censeo. Et peto ut post obitum meum. — ® ut, manque
B. — B place obitum apres meum. — ^® jn loco, A. — ** defensore, A. — ^^ hoc
tua traditione sicut nunc ab ecclesia, A; a dicta ecclesia, B. — ^^ Suolevoo abbati,
B. On ne sait rien de plus sur cet abb6 de Saint-Vincent. — ** Psalmo C VIII
Jude cantavit: « Fiant dies ejus pauci, et episcopatum ejus accipiat alter. A.
Ce verset est le huiti^me du psaume 108« et saint Pierre, Actes des apdtres, I,
20, en fait Tapplication k Judas. — ** veritate, B. — *« subscripsi, B. —
^^ muniendam, B.
* Cf. sur Theodulfus, Gregorius Turonensis, Histoi^ia Francorum, L. X. C, XIV. £dition
Migne^ col. 543.
28
peccator, subscripsi. Aunulfus * , presbiter, subscripsi. Leudoricus,
presbyter, scripsit et subscripsit* .
Placuit etiam inserere^ hoc in opusculo exemplar precepti
quod iam dictus Aldricus prefatae urbis episcopus* a domno Hiu-
dowico piissimo imperatore, quando res de saepedicta sancti Vin-
centii abbatia et ipsam abbatiam evindicare^ et adipisci meruit.
EXEMPLAR SUPRASCRIPTI® PRiECEPTI DE ABBATIA SANCTI VINCENTII,
SIVE DE CELLULIS SANCTI ALBINl'' ET SANCTI AUDOENI® INFRA ET
SECUS URBEM POSITIS, QUAM^ DOMNUS ALDRICUS PRiEFIXiE URBIS
PONTIFEX*® CAUSA lUSTICIiE ET FUTUIUE QU^STIONIS EXCLUDENDA
MALICIA PERCIPERE STUDUIT*.
29 d^cembre, 832.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi.
Hludovs^icus divina ordinante providentia imperator augustus. Omni-
bus fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris praesentibus scilicet et
futuris notum esse volumus qualiter ad noticiam nostram de tribus
cellis perventum est, quae una earum intra muros Genomannis
civitate** sita est et dicata in honore sancti Albini, rehquae vero duae
* Aimulfus, B. Annulfus, A. — - subscripsi, B ; scripsi et subscripsi, A. —^ inse-
rere, manque B. — * prefatae urbis episcopus, manqxie B. — ^ adjudicare, B.
— ® supradicli, B -- "^ Saint-Aubin, monast^re fond6 pr6s du Mans par F^vftque
Aigilbert, 680-707. — « Saint-Ouen, du Mans, prieur^ fond6 par r^vftqueHerle-
mond, 710-725. — ^ quas, A, f> 90 r». — ^® prefixae urbis pontifex, manque B.
— ** civitatis, B.
* Cf. Le Cointe, Annales ecclesUulici Francorum, VIII, 344. Tentzel, app. 55, ad ann. 831.
Bouquet, Recueil de$ historiens des Gaules, VI, 584. Br^quigny, ad ann. 832. Bohmer, 432, ad
ann. 832. Canvin, Geographie, p. lh. Migne, Patrologia, av. col. 1217. H. Cbarles et S. Menjot
d'Elbenne, Cartulaire de Vabbaye de Saint^ Vincent, col. 13. Sickel, Acta regum et imp, Karol,
p. 178, n» 307. Muhlbacher, Die regesten etc, p. 327.
29
in suburbio memorate civitatis constructae, et altera earum in honore
sancti Vincentii, altera vero in honore sancti Audoeni dicata habetur
quas praesenti tempore Aldricus episcopus sub iure praescriptae urbis
possidebat, quod non iuste ad eandem urbem sed ad publicum
nostrum pertinere deberent, ad quam causam diligenter per meliores
et veratiores homines circumquaque memorate urbis consistentes
inquirendam nobisque renunciandam destinavimus fidelem nostrum
Vuidonem nomine, qui cum ad nos reversus esset, retulit nobis,
sicut relationem* bonorum hominum circa fines memoratae civitatis
consistentium cum sacramenti assertione invenerat, quod praescriptae
cellae non ad publicum nostrum pertinebant, sed sub iure memorate
Cenomannis aecclesiae iuste et legitime esse deberent. Cumque ex
memorati fidelis nostri Vuidonis relatione per omnia ita verum esse
cognovissemus, propter futuras occasiones et resultationes poenitus
repellandas et abiciendas, complacuit nobis hoc nostrae auctoritatis
atque memoriae conscriptum super huiuscemodi factum conscribere,
per quam praecipimus atque iubemus ut repulsa omnis* pubhca et
iudiciaria potestas^, praefatae cellae perpetuo in* iure memorate Ceno-
mannis aecclesiae consistant, easque memoratus Aldricus praesul
suique successores iure ecclesiastico habeant, teneant, atque possi-
deant, et inde faciant quicquid pro commodo vel utiUtate memoratae
Cenomannis aecclesiae faciendum esse decreverint. Et ut haec nostrae
auctoritatis conscriptio firmior habeatur et a fidelibus nostris melius
credatur et dihgentius conservetur, de anulo nostro subter^ eam
iussimus sigillare^.
Hirminmarus notarius ad vicem Theotonis recognovi et sub-
scripsi.
Data IIII kal. ianuar. anno Christo propicio XVIII imperii
Hludowici piissimir augusti, indictione X. Actum Cenomannis civi-
tate in Dei nomine feliciter. Amen.
* relatione, B. — ^ omnino, B. — 3 potestate, B. — * in, manque A f» 90 v®.
— 5 subtus, B. — « sigillari, B.
90
Similiter in hac scedula vel in hoc hbello inserere placuit exem-
plar praecepti quod supradictus domnus Aldricus antedictus epis-
copus* de villa quae Brogilus vel Novavilla nominatur cum omnibus
ad se pertinentibus tam villulis quam mancipiis, sive reiculis atque
forestibus, necnon et omnibus ad eas iuste pertinentibus accipere
meruit ; ut si necesse fuerit, hoc exemplar futuris appareat fidelibus
praescriptae aecclesiae, quahter omnibus notum sit supradicta causatio.
EXEMPLAR PRiECEPTI* SUPRASGRIPTI*.
8 janvier, 833.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu-
dowicus divina ordinante providentia imperator augustus. Si preci-
bus^ sacerdotum, quando pro suisvel ecclesiarum sibi commissarum
necessitatibus aliquid nobis intimare voluerint, aurem benigniter
et* libenter accommodamus^, eorumque iustas et rationabiles peti-
ciones ac postulationes^ ad optatum effectum pervenire facimus, non
solum regiam atque imperialem consuetudinem in hoc exercemus;
sed etiam eosdem sacerdotes ad Domini misericordiam pro nobis
exorandam promptiores atque devociores effecimus*^ . Idcirco notum
fieri volumus omnium fideUum nostrorum tam praesentium quam
et® futurorum industriae qualiter cum nos de Aquitania reverteremur
et in urbe® Genomannis pervenissemus , Aldricus eiusdem urbis
venerabihs episcopus accedens, ad aures nostras retulit nobis de
quadam villa quae Brogilus vocatur et Novavilla nominatur quae^®
* antedictus episcopus, manque B. — * subscripti, B. — 3 supplicationibus,
B. — ♦ atque, B ; vel, A. — ^ accommodatus, B. — ^ ac postulationes, manque B.
— "^ facimus, B ; fecimus, A. — ^ et, manque B. -— ® urbem, B. — *o Notre manu-
scrit donne la legon fautive c quos >.
' Cf. Le Cointe, VIII, 223. Bouquet VI, 587. Br^quigny, ad ann. 833. Bohmer, 434, ad ann.
833. Migne, CIV, 1218. Gauvin^ p. Lni. Sickel, p. 179, n» 309. Muhlbacher, p. 328.
31
ante hos complures annos de iure eiusdem aecclesiae cum appenditiis
et omnibus ad se pertinentibus subtracta* atque ad publicum nostrum
redacta, modemo tempore ab Heremberto vasallo* nostro in bene-
ficium data possideretur, et sic procedenti tempore de manibus
rectorum praedictae urbis eandem villam cum appendiciis et omnibus
ad se pertinentibus elapsam esse. Sed cum hoc^ nos rei* veritatem
dihgentius investigandam ^ fideles nostros Simeonem® presbyterum
et venerabilem abbatem et Hildemannum vasallum '^ nostrum mitte-
remus, renunciaverunt nobis per omnia ita verum esse. Gumque
ex® eorum relatione memoratum beneficium Heremberti non ad
pubhcum nostrum sed ad ius praedictae Cenomannis aecclesiae prae-
fatum beneficium® iuste pertinere cognovissemus, complacuit cle-
mentiae nostrae praefatum beneficium Heremberti , id est forestem illam
quae Gauciacinsis^® dicitur, cum duabus foresticuUs" quae Dovera**
et Tulpiacus*^ nominantur**, cum aedificiis in eadem constructis
quae Brolius*^ nominatur, necnon et Novamvillam cum omnibus ad
se pertinentibus, id est Solnariam*^, Golonicam*'^, Ganaveriolas*®,
curtem Herilanam *® , Ferrarias*^ , villarem Saviniacum ** , Buxarias ^ ,
et ^ Monticeliis ^ capellam unam cum omnibus ad se pertinentibus et
* substracta, B. — ^ vassallo, B. — ^ hoc, manque B. — * ad rei, B. — ^ yes-
tigandam, B. — ® Simonem, B. — "^ vassallum, B. — ^ ex, manque B. — ® praefa-
tum beneficiura, manque B. — ^^ Jauz^, com. du canton de Bonn^tabie, arr. de
Mamers, G. — ** forestulis, B. — ** Douvre, for^t situ6e pr6s de Chateau-rHermitage,
cant. de Pontvallain, arr. de la F16che, C. — ^^ Teloch^, com. du canton d'Ecommoy ,
arr. du Mans C. — ** vocantur, B. — ^^Le Breuil, ferme, en Coulaines. — *® Sal-
variam, B. La Sauni^re, domaine situ6 pr^s du Mans^ sur la rive droite de la Sarthe,
paroisse N.-D. du Pr6, C. — ^*' Colonicam, Couiaines, com. du i^' canton et de
Tarrondissement du Mans, C. — ^® Cauqueriolas, B. C. dit n^avoir pu identifier cette
localit6. Nous proposerions ChevrenoUes, ferme de la commune de Neuville. —
*® Herilavam, B ; localit6 non identifi^e par C. — ^ Fetrarias, B. Les Ferri^res, k
Lavardin, cant. de Conlie, arr. du Mans, C. — ** Savign6-r£v6que, com. du3« canton
et de Tarrondissement du Mans, C. — ^ Les Boissi^res, en Sarg^, pr6s Savign^. —
^ in au lieu de et, B. — ^4 Monc6-en-Belin, com. du canton d'Econmioy, arr. du
Mans, C.
32
in Galiniaco* dimidium mansum, et in Vincariis* mansum unum,
et in Cipido^ atque Belino* eos quos inmunitarios '^ dicunt, cum
redditione census quem annis singulis solvere noscuntur, id est, mel
et ceram, et in Cahanido^ eos quos porcarios vocant, et eos qui in
illa ruha quae est contra orientem manere noscuntur, necnon et illos
qui supra fluvium qui dicitur Sarta consistere noscuntur, similiter
et medietatem thelonei'' quod de illo porto annis singuhs persol-
vitur, et quemadmodum saepedictus Herembertus memoratum bene-
ficium cum omni integritate, sicut illa die sub iure nostrae dona-
tionis® erat quando a largitione nostra ipsum beneficium accepisse
constat, pro emolumento animae nostrae memorato venerabili Aldrico
episcopo ad partem praescriptae aecclesiae suae reddere, ut in perpe-
tuo® in utilitates et usus eiusdem aecclesiae Deoque in ea*® deser-
vientium permaneat^*. Idcirco suggerente atque rogante praedicto
venerabili episcopo hanc nostrae confirmationis atque redditionis
praeceptionem ei vel ad partem iam dictae urbis fieri iussimus per
quam decernimus atque iubemus ut nullus fidelium nostrorum de
praedicta villa vel de his omnibus quae ad praefata loca pertinere
noscuntur , memorato venerabili Aldrico episcopo sive successoribus
eius ullo umquam tempore inquietudinem facere aut quamlibet
calumpniam^* ingerere praesumat; sed liceat ei et successoribus
eius quieto ordine memorata loca cum omnibus ad se pertinentibus
iure ecclesiastico tenere et possidere, et quicquid pro oportuni-
* Peut-6tre Chaunay, en Saint-C^lerin, Sarthe. — * Localit6 non identifi^e
par C. — 3 Spay, com. du canton de la Suze, arr. du Mans, C. — * Belinois,
pagus situ6 au sud du Mans, renfermant sept paroisses, Saint-Bi^, Ecommoy,
Saint-Gervais, Laign^, Monc^, Saint-Ouen et Teloch^, C. — ^ jumentarios, B.
— ^ Cabanido, B. Chahaignes, com. du canton de la Chartre, arr. de Saint-
Calais (Sarthe), C. — "^ telonei, B. — » dominationis, B. — ® perpetuum, B.
— *<* Notre manuscrit donne la lecon fautive c eo ». — ^* pertineat, B. —
** calumniam, B.
33
tate et commoditate praefate aecclesiae exinde facere decreverint,
liberam in omnibus habeant potestatem faciendi. Et ut^ haec aucto-
ritas nostra perpetuam obtineat firmitatem, de anulo nostro iussimus
sigillare *.
Hirminmarus notarius ad vicem Theothonis recognovi et sub-
scripsi .
Data VI. id.^ ianuarii anno Christo propicio XVIIII* imperii
domni^ Hludowici piissimi augusti, indictione XI.
Actum Bes® villa in Dei nomine feliciter. Amen.
// Insuper libuit in hoc opusculo inscribere exemplar praecepti
quod sepedictus domnus'' Aldricus praefixe urbis episcopus^ de
nonis et decimis vel restaurationibus aecclesiarum sive de censibus
tam monasteriorum quam et® cellularum sive^^ villarum quae regia
largitione vasalli dominici adipisci , licet iniuste et contra canonicam
auctoritatem , meruerunt. Nam oblatio fideUum ab episcopis et minis-
tris eorum secundum canonicam institutionem dispansanda et guber-
nanda est, et" non a laicis vel** secularibus hominibus; quoniam
qui hoc facere ex secularibus vel laicis hominibus aut agere" prae-
sumpserint, sub anathematis nomiiie a sanctis patribus distiicte
feriuntur. lUis quoque hoc valde cavendum est, ne pro temporaUbus,
quod absit, aeternam vitam perdant et pro secularibus negotiis vel
dignitatibus** huius secuU a deUciis caelestis regni perpetuis aUenati,
quod absit^ fiant.
< Utautem, B. — «sigiUari, B. — ^idus, B. — ♦XVni,B. Bouquet, t. VI,
p. 587, avait d^jSi fait remarquer qu'il £allait lire XVIin. — ^ domini, B.
— ^ Notre manuscrit donne la leQon < Accumbes » k laquelle nous substituons
le texte de Baluze. — "^ domnus, manqtie B. — ® praefixe urbis episcopus, man-
que B. — ® et, manque B. — *<> et, B. — <* et, manque B. — ** et, B. — ^^ aut
agere, manqi^ B. — ** quod absit, aeternam vitam perdant et pro secularibus
negotiis vel dignitatibus, manque B.
34
EXEMPLAR PRiEDICTI PRiECEPTI ITA CONTINETUR*.
91 d^cembre, 832.
In nomine domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hlu-
dowicus divina ordinante providentia imperator augustus. Si his qui
Deo debitum exhibent famulatum quiddam honoris conferimus , et ad
ministerium suum liberius exsequendum^ opem ferimus, hoc nobis
procul dubio ad statum terreni regni corroborandum et ad aeternae
vitae beatitudinem capessendam profuturam* esse confidimus. Notum
igitur esse volumus omnibus fidelibus nostris praesentibus scilicet et
futuris quia nos deAquitania revertentes, cum in urbe^ Cenomannis
pervenissemus, quam Aldricus venerabiUs episcopus regere videtur,
clerici ac* Dei servi inibi consistentes in nostram advenerunt prae-
sentiam, ac^ conquesti sunt quod nonas et decimas, unde necessarios
sumptus habere debebant, fideles nostri, qui res sancti Gervasii®
beneficiario munere possidebant, aut neglegentes'' persolverent, aut
poenitus reddere differrent; petieruntque ac® suppUciter deprecati
sunt nos ut nostra imperialis potestas efficeret qualiter secundum
antiquam consuetudinem et iussionem domni^ et genitoris nostri
Karoii praestantissimi augusti** ac nostram pleniter de eisdem rebus,
decimae et nonae partibus praescriptae aecclesiae sancti Gervasii et
fratrum inibi consistentium pleniter et absque ulla dilatione persol-
verentur, et edificia eiusdem aecclesiae sive domus episcopalis ac
* exequendum, B. — * profuturum, B. — ^ urbem, B. — * et, B. — ^ et, B.
— ® n s'agit ici de T^glise cath^drale du Mans, C. — "^ negligenter, B. — * et, B.
— ® Domini, B.
* Cf. Le Cointe^ VIH, 346. Douquet, VI, 584, n« 181. Br^igny, ad ann. 832. Bohmer, 433, ad
ann. 832. Gallia christiana, XIV, 124. Migne, CIV, 1219. Cauvin, Geographie, p. Liv. Sickel,
179, n* 308. Ce dernier auteur regarde cette charte comme interpol^ : c Charta addimentia
suspecta i». Mtihlbacher, p. 327.
** Cf. Capit. col. ab Ansegiso abbate, Lib. I, capit. CLVII, et Lib. II, capit. XXI et XXII. Edit.
Baluze, Paris, M D C LXXXVII, 1. 1, coL 731 et 742.
35
fratrum inibi Deo* degentium refactae* et restauratae fierent. Insuper
humiliter flagitantes postulaverunt^ ut villarum nomina ex quibus
nonae et decimae ad supradictam aecclesiam persolvi debent in nostrae
auctoritatis praecepto nominatim adscribi praecipissemus*, ne aliquo
malo ingenio aut qualibet calliditate aut potentia alicuius divitis vel
potentis hae villae vel hae res a iure eiusdem aecclesiae alienate futuris
fierent temporibus aut nonae et^ decimae sive census vel restaura-
tiones iam dictae aecclesiae ablate fieri possent. Quorum deprecationes
propter amorem Dei Hbenter audivimus et sicut depraecati sunt,
monasteria vel cellulas seu vicos vel villas quas nostra largitione ex
iure praefixae aecclesiae nostri fideles habere dinoscuntur nominatim
in hoc praeceptum® inserere iussimus, ut futuris temporibus in iure et
dominatione iam dicte aecclesiae cum omni integritate permaneant, id
est, monasterium sancti Petri quod Bertramnus'' episcopus edificavit,
cum monasteriolo vel sinadochip® sancti Martini, in Ponteleuva^,
et monasterii*^ sancti Victurii**, in quo ipse domnus Victurius^'
requiescit in corpore*' et monasterium** sanctae Mariae*^ quod est
constructum intra murum civitatis et fluvium Sartae, cum monaste-
riolo sancti Ricmiri**ultra fluvium Sartae ad eum pertinente, et
* Deo, manque B. — ' refectae, B. — ^ postularunt, B. — * praeciperemus, B.
-— 5vel, B. — ^praecepto, B. — "^ Bertrannus, B, saint Bertrand, 6v6que du Mans,
mort le 30 juin, 623. Le monast^re dont il est fait ici mention, est Saint-Pierre-de-
la-Couture, dont le cailulaire a 6t6 publi^ en 4884 par les P6res b6n6dictins de
Tabbaye de Solesmes, vn vol. in-4<>, Le Mans. Edm. Monnoyer. — ^vel sinado-
chio, manque B. — ® Ponteleuve, B. Saint-Martin de Pontlieue, au Mans,
monast^re fond6 ou plut6t restaur^ par saint Bertrand. — *^ monasteriolum, B.
— " Saint-Victur, monast^re fond6 dans la ville du Mans, sur la rive droite de
la Sarthe, pr6s du tombeau de saint Julien, G. — ** Les deux 6v6ques du Mans
qui ont port6 ce nom, furent ensevelis dans Fenceinte de ce monast^re.
— *3 corpore reqiiiescit, B. — ** raonasteriolum, B. — *5 Sainte-Marie, monast^re
fond^ au Mans par sainte T6nestine, sous T^piscopat de saint Innocent, 532-545.
n occupait Templacement oti s'61eva depuis, T^glise de Gourdaine, C. — ^® Ric-
meri, B. Saint-Ricmire, monast6re 6tabli sur la rive droite de la Sarthe, en Fhon-
neur de saint Aubin par V^vftque Aigilbert, 670-705, C,
36
monasterium sanctae ScolasticaB*, et monasteriolum sancti Germani*
ultra fluvium Sartae, et monasteriolum vel sinadochium ^ sanctae
Mariae* in quo domnus Paduinus* requiescit in corpore, et mona-
steriolum sancti luliani in quo ipse requiescitin corpore^ et cellulam
sancti Victuri'' infra civitatem, et monasterium sancti Karilephi^,
in quo ipse domnus requiescit in corpore, et monasterium sancti
Georgii® eV^ monasterium lUidi", et monasterium Tufiaco**, et
monasterium sancti lohannis et sancti Trechii in Buxiolo": et
monasteriolum sancti Martini in Diablentico**, et monasterium sanc-
tae Mariae in Aurionno*^, et monasterium Buxido^^, et celiulam Scivi-
^ Scholastic®, B. Sainte-Scholastique, monast^re fond6 par r^vdque saint
B^raire, 653-679, sur remplacement de T^glise actuelle de Saint-Benott, au Mans, G.
— * Monast6re fond6 au Mans par saint Bertrand, 586-623, C. — ^ synodochium,
B. — * Sainte-Marie, monast^re fond6 au Mans par T^v^que saint Domnole^ 560-
581, sur Templacement de T^glise actuelie de Saint-Pavin-des-Champs, C.
— * Saint Pavin, abb^, mort le 5 novembre 580. — ^ et monasteriolum sancti
luliani in quo ipse requiescit in corpore^ cette phrase dans B est repart4e un
peu plus loiny immMiatement avant et monasterium sancti Georgii. Le monast^re
de Saint-Julien porta plus tard le nom d'abbaye du Pr6. — '^ Victurii, B. Saint-
Victor, monast^re 6tabli sur Templacement ou s'61eva depuis la coll^ale Saint-
Pierre. — ^ Carilefi, B. Abbaye fond^e par saintCalais, autour de laqueUe s'^tendit
plus taixl la ville du mdme nom, (Sarthe). Le cartulaire de cette abbaye a 616 publi^
en 1888. — ® II s'agit probablement du monast^re de Saint-G.eorges qui eut pour
fondateurs au V[« si^cle, le roi Childebert et la reine Ultrogothe ; ils r^tablirent
dans la paroisse actuelle de Saint-Martin-des-Bois, cant. de Montoire, arr. de
Venddme, (Loir-et-Cher). — *^ et, manque B. — ** Le Teil, monast^re que C. h^ite
k identifier. — ^^ TufiQaco, B. TuffiS, monast^re fond^ sur la conunune de ce nom,
(Sarthe), par une femme nomm^e Loppa^ sous le pontificat de saint B^raire, 654-
670, C. — ^^ Boiss6 pu la Boisseli^re, monast^re ^tablisurlaparoisse de Saint-Jean-
sur-Mayenne, arr. de Laval, C. — **Saint-Martin, monast^refond^sousT^piscopat
de Turibe II, 490497 et probablement dans la ville de Mayenne, C. — ^^ Evron,
abbaye fond^e dans la \\\\e du m^me nom, (Mayenne), par T^v^que sainl Hadoin,
vers 640, C. — ^^ La Boissch^re, nom du lieu oii saint L^onegisile ou Longis fonda
un monast^re sous T^piscopat de saint Hadoin ; C. Saint-Longis, com. du canton
et de rarrondissement de Mamers, (Sarthe).
37
liaco* et monasterium Caladon*. Haeft omnia, sicut diligenter inqui-
situm habemus, cum omnibus ad se pertinentibus et in scriptis
autenticis^ sancti Gervasii invenimus, ad praedictam aecclesiam
sancti Gervasii iuste et legaliter pertinent. Ex quibus iubentes praeci-
pimus ut* festivitatibus illorum sanctorum in quorum memoriis
ipsa ccenobia dicata esse noscuntur, per singulos annos ad praefixam
matrem et civitatis aecclesiam census ab ipsi* qui eadem cenobia
nostro beneficio tenent libenter ad opus episcopi vel fratrum ibi
degentium et ad ipsam ecclesiam restaurandam et nunc et futuris
temporibus persolvantur , et refectio canonicis sancti Gervasii optima
ab eodem abbate, qui ipsum coenobium tunc temporis habere vide-
tur, in praedicta festivitate libenti animo fiat, sic ut nostram gratiam
et ipsa beneficia habere voluerint ; ut nobis seu decessoribus vel
genitoribus nostris propter ablationem vel minorationem harum
rerum iam dictae aecclesiae aliquod detrimentum aut pericuium regni
adcrescat® , sed perhennis'' temporibus sub iure eiusdem aecclesiae
permaneant. Divitis® enim canonicis omnibus et aecclesiis baptisma-
libus in praedictae urbis parrochia consistentibus, cuiuscunque iuris
sint ®, census cunctos tam in oleo quam in cera sive denariis pleniter
partibus praefatae aecclesiae sicut in plenariis et breviariis eiusdem
matris aecclesiae continetur^^, per singulos annos absque ulla contra-
dictione aut mora persolvi praecipimus. De vicis vero publicis ac
propriis vel villulis iam dictae aecclesiae quas fideles nostri nostra
largitione habent, omnino praecipimus ut nonae et decimae partibus
praescriptae matris aecclesiae ab eisdem fideUbus nostris iibenter et
pleniter persolvantur, et aedificia eiusdem aecclesiae sive domorum
ad eam infra civitatem pertinentium reedificare vel restaurare faciant,
* Semiliaco, B. Localit^ que C. h6sile k identifler. Peut-^tre est-ce Sevill6, sur la
commune de Sainte-Sabine, (Sarthe). — * Chalon, monast^re fond6 sur la paroisse
de ce nom, arr. de Laval, (Mayenne), par r6v6que du Mans, B6raire II, 705-710, C. —
3 authenticis, B. — * Notre manuscrit donne la legon fautive in. — ^ad ipsis, B. —
^ non adcrescat, B. — "^ perennis, B. — ^ En reproduisant ce mot, B ajoute en note vox
corrupta. Nous proposerions d'y substituer Dictw. — ^sicut, B. — *<>continentur, B.
39
ricoS Luciaco*, et monte, et de Comnis^ cella sancti Leodegarii*,
Angor^, et Bonlir^, de Vinogabron''^ cum suis appendiciis, et
Ailino ® vico publico , et Bruslor ® et Sogonna *® vicis publicis , et
Silviaco", et de villa luliaco*^ et Triciono*^, et Silgiaco** et Sabo-
lolio^^, et Vivonio** vico publico, et devillalonguaAqua", et de villa
Campaniaco*®, et de Conedralio*®, de Geneda^ vicis publicis, et de
villa Didas**, et de Tredento**, et Vitlena*^, Tauriniaco^, Calsano*^,
* Champsegret, com. du canton et de rarrondissement de Domfront, (Orne),
C. -— 2 Luc6, chef-lieu de canton, arr. de Saint-Calais, C. — 3 Commis, B.
Cosmes, com. du canton de Coss6-le-Vivien, arr. de ChAteau-Gontier, C.
— * Saint-L6ger, monastfere que C. n'a pu identifier. — ^ Auvers-le-Hamon, C.
— 6 Boulir, B. Bouloire, C. — "^ C. restitue vico Gabron et identifie avec Javron,
com. du canton de Couptrain, arr. de Mayenne; M. de P. d^Am^court, Recherche^
etc, p. 220, place en ce lieu un atelier mon^taire m^rovingien. -— ^ c. restitue
Belino et identifie avec Saint-Ouen-en-Belin, com. du canton d'Ecommoy, arr.
du Mans. — ^ BrCilon, chef-lieu de canton de Tarrondissement du Mans, C. M. de
P. d'Am6court Recherche etc, p. 174, attribue k cette localit6, un atelier mon6-
taire m6rovingien. — *<>Saosne, com. ducanton et de Tarrondissement deMamers
C ; atelier mon^taire m^rovingien, id. p. 410, — ** Sill6-le-Gaillaume, chef-lieu
de canton de Tarrondissement du Mans, C ; atelier mon^taire m^rovingien, id.
p. 247. — *2 Viliaco, B. Juill^, com. du canton de Beaumont, arr. de Mamers,
C. — *3 Tresson, C. — ** Soug6-le-Gannelon, com. du canton de Fresnay, arr. de
Mamers, C. — *5 Sabl6, chef-lieu de canton de Tarrondissement de la Fleche, C.
— *6 Vinonio, B. Vivoin, com. du canton de Beaumont, arr. de Mamers, C.
— ^*' Aqua, manque B. Evaille, com. du canton et de Farrondissement de Saint-
Calais, C. — *® Champagn^, com. du canton de Montfort-le-Rotrou, arr. du Mans,
C. — *o Tonedralio, B. Connerr^, id. C. — » Pont-de-Gennes, id. C. — «* C.
restitue Clidas et identifie avec Celle, com. du canton de Savigny-sur-Braye, arr.
de Venddme, (Loir-et-Cher). L'6v6que du Mans, Robert, 856-885, permit aux
moines de Tabbaye de Corbion de fonder en ce lieu un prieur^. Cf. Fondatum du
prieure de CelU^ par Tabb^ L. Froger. Mamers, 4876. — ^ Trans, com. du
canton de Bais, arr. de Mayenne, C. — ^ Villaines-la-Juhel, cbef-lieu de canton
de Tarrondissement deMayenne, C. — ^4 Taurimiaco, B. ThorignS, com. du can-
ton de Bouloire, arr. de Saint-Calais, C. — ^^ Chailland, chef-lieu de canton de
Tarrondissement de Laval, C.
40
et Villare* et Adillavitae* et Vigra^, et Fontanas*, et Sanmuro*^,
et Brafialo^, Felcaria'', Domnoiorio® et partem de Fraxinido®,
Mandaria*®, Droigeto", villare de Vemo", Gleviricio *^ et Gamiliaco**,
de Taxinarias*^ et Gocciaco*® vico publico, et villa Autoniaco*'', de
villa Bonalfa", et de omnibus villis quae ad cellam sancti Martini*^
infra murum civitatis pertinent, et Gangiaco *^ vico publico, et de
villa Limbriaco**, et Verincella^, et Verniaco*', et de Ham**, de Fer-
^ Villiers-Charleinagne, com. du canton de Grez-en-Bou6re, arr. de Ch&teau-
Gontier, C ; d Villare, B ajoute de Verno. — * Adillanit» B ; localit6 que C. n'ose
identifier. — 3 Rouess6-Vass6, com. du canton de Sill6-le-Guillaume, arr. du Mans,
C. — * Fontaines-en-Beauce, com. du canton de Savigny, arr. deVend6me, (Loir-et-
Cher), C. — 5 Semur, com. du canton de Vibraye, arr. de Saint-Calais, C. — * Ber-
fai, id. C. — "^ Folcaria, B, Loupfoug^res, com. du canton de ViUaines-la-Juhel, arr.
de Mayenne, C. — ^ Dangeul, com. du canton de MaroUes-les-Braults, arr. de Mamers,
C. M. de P. d'Am6court, Recherche^ etc, p. 102, attribue k cette localit6, un atelier
raon^taire mSrovingien. — ^ Fr^snay-le-Vicomte, chef-lieu de canton de Tarron-
dissement de Mamers, C. — ^^ Localit^ que C. n'ose identifier. — " Dirigeto, B.
Degr^, com. du canton de Conlie, arr. du Mans, C. — ** Saint-Cosme-de-Vair, com.
du canton et de Tarrondissement de Mamers, C. M. de P. d'Am6court, Reclierchej
etc., p. 493, place en cette localit6, un atelier mon^taire m6rovingien. — *3 Qeri-
nicio, B. C. restitue Viricio et identifie avec Vir6, com. du canton de BrCdon, arr.
de La Fl^che. — ** Chemill6-sur-D6me, com. du canton de Neuvy, arr. de Tours,
(Indre-et-Loire), C. M. de P. d*Am6court, Recherchey etc, p. 444, attribue k cette
localit^ un atelier mon^taire m^rovingien. — ** Traximarias, B. C. h6site dans
ridentification de ce lieu. — *® Coviaco, B. Coss6-le-Vivien, chef-lieu de canton de
Tarrondissement de Ch&teau-Gontier, C. — ^'^ Antoniaco, B. AntoignS, com. du
canton de la Fert^-Mac^, arr. de Domfront, (Orne), C. — *® Dom Piolin, Histoire de
VEglise du Mansy 1. 1, p. 323, identifie cette localit^ avec Bonelles, d^partement de
Seine-et-Oise, arr. de Rambouillet. — <o Saint-Martin, monast^re fond6 au Mans, de
560 k 580 par le prStre Eulalius et par une pieuse chr^tienne, Bodamalla, C. — ^Cau-
giaco, B, Chang6, com. du 3« canton et de Tarrondissement du Mans, C. — ** C.
hteite k identifier cette paroisse avec Saint-Ouen-de-Mimbr^, com. du canton de
Fresnay, arr. de Mamers. — ^ Vemiette, ancienne paroisse, actuellement r^unie
k celle de Conlie, C. — '^ Vemiaco, Vemie, com. du canton de Beaumont, arr. de
Mamers, C. — ^ De Ham, manque B. et est remplac6. par villa, le Ham, com. du
canton du Horps, arr. de Mayenne, C.
41
ciacoS et de Ponciaco', de Cariiiaco^, Priliaco*, de Vigra^, et de
beneficio Hadingi, et de Villare^ et de valie Bovonis^ et de Bre-
niaco®, et de Carbonariis®', et de Ruiliaco*^, et de Sidrego", et de
Paciago portum super Garonnam**, et de Gaureco*^, et de cella" Lon-
goiin*^ vocatur, et de Gavireco*®, et de Floreco", et de vico Diablen-
tico*^, et de cella Arcacias*®, et de villa Camariaco^, et Eviriaco ®* , et
Calla**, et Commoriaco*', et de villa Andoliaco^, et de villa Griviaco*^,
* Ferc^, com. du canton de Briilon, arr. de La Flfeche, C. — * Ponc6, com. du
canlon de La Chartre, arr. de Saint-Calais. — ^ Cherr6, com. du canton de la Ferte-
Bernard, arr. de Mamers, C. — * Pruill6-le-Ch6tif, com. du 2® canton et de Tarron-
dissement du Mans, C. — ^ C. h6site h identifier cette localit6 avec Vouvray, com.
du canton de TuiK, arr. de Mamers. — ^ Nous avons d€]k vu ce nom que C. iden-
tifie avec Villiers-Charlemagne. II est difficile de supposer qu*il s'agit ici de la m6me
localit6 ; ne serait-ce pas Villaret; ferme situ6e sur la route du Mans k Bonn^table,
commune de Coulaines. — ^ Vaubouan, hameau situ6 pr6s de Beaumont-la-Chartre,
arr. de Saint-Calais, C. — * Breviaco, B. Bernay, com. du canton de Conlie, arr.
du Mans, C. — ^ La Charbonni^re, lieu que C. n'ose identifler ; peut-6tre Char-
bonnieres, domaine de la commune de Coulaines. — ^® Ruili6-sur-Loir, com. du
canton de laChartre, arr. de Saint-Calais, C. — ** S^rie, com. du canton de Beau-
mont, arr. de Mamers, C. — ^^ Paciaco, portu super Garronam, B. — *3 Gesvres,
com. du canton de Villaines-la-Juhel, arr. de Mayenne, C. — *♦ cella quae B. —
^^ Monast^re situ6 dans la for^t de Longaunai, pres Mezeray, canton de Malicorne,
arr. de La Fl^che, C ; on ignore par qui il fut fond6. — *^ Gajureco, B ; locaUt6 que
C. n'a pu'identifier. — *^ Forc^, com. du canton d'Argentr6, arr. de Laval, C. —
*8 Jublains, com. du canton de Bais, arr. de Mayenne, C. M. de P. d'Am6court,
Recherchej etc, p. 2S22, place en ce lieu un atelier mon^taire m6rovingien. On sait
par ailleurs quelle fut Timportance de cette localit6 pendant la p6riode gallo-
romaine. Cf. Barbe, JuhlainSy Notes sur ses Antiquites. Le Mans, 1865, in-8<' ; et
Congres arclieologique de France, XLV« session, p. 520-545. — *® Nom que C.
traduit par les Arcis, sans oser ridentifler. — ^ Commerveil, com. du canton et de
Tarrondissement de Mamers, C. Ne serait-ce pas plut6t Chemer6-le-Roi, com. du
canton de Meslay, (Mayenne), ou Chemir6, com. du canton de La Suze, (Sarthe). —
** Yvr6-r£v6que, com. du 3« canton et de Tarrondissement du Mans, C. —
^ Challes, com. du 3" canton et de Tarrondissement du Mans, C. ^ ^ Chemer6-
le-Roi, com. du canton de Meslay, arr. de Laval, C. — ^ Andouill6, com. du canton
de Chailland, arr. de Laval, C. — ** Griniaco, B. Grez-en-Boufere, C.
42
et Martiniaco*, et Linerolas*, etSisciaco^, et de cella Domo* regis,
et de pago Ardunense^ in quo sunt manentes mille® sancti Ger-
vasii'', et de Curte Busane® et de Noviomo®, et Scomoiaco*^, et
Camiliaco**, et Comiaco**, et Corma*^ et Noviomoo", et Hosti-
liaco*^ vicis publicis . Haec autem omnia quae nominatim supra inserta
sunt, ut iam dictum est, evidenter et diligenter*^ investigatum habe-
mus, et in autenticis eiusdem aecclesiae scriptis ipsis clericis nobis
* Martign^, com. du canton et de rarrondissement de Mayenne, M. de P.
d'Am6court, Recherchey etc, p. 153, place en ce lieu un atelier mon^taire m6ro-
vingien. — * Liverolas, B. LigneroUes, terre avec manoir fSodal, le tout situ6
sur la commune de Ligni^res-la-Carelle. canton de La Fresnaye, aiT. de Mamers,
C. — 3 Souc6, com. du canton d'Ambri6res, arr. de Mayenne, C. Ne serait-ce
par plut6t Ciss6 , fief situ6 pr6s de Saint-Martin-du-Vieux-Bell6me , Ome. —
* C. n'ose identifier cette localit^ qu'il appelle Domroi. — ^ Le pagus Ardunensis
dont il est ici question, ne doit pas probablement 6tre distingu6 du domaine
d'Ardunum, situ6 au diocese de Poitiers, dont le roi Chilp6ric confirma en 705,
la possession k T^lise du Mans. Cf. Mabillon, Analecta^ III, 209. — ^ villae, B. —
■^ L'6glise cath^rale du Mans. — ^ Courceboeufs, com. du canton de Ballon, arr. du
Mans, C. Ne serait-ce pas Corbusain, fief en Soug6-le-Gannelon, Sarthe. — ® Noyen,
com. du canton de Malicorne, arr. de La Fl^che, C. M. de P. d'Am6court, Recherchey
etc, p. 458, attribue k cette localit^ un atelier mon6taire m6rovingien. — *o Ecom-
moy, chef-lieu de canton de Tarrondissement du Mans, C. — ** Chemill6-sur-D6me?
C. Nous avons d6jk vu ce m6me nom plus haut. — ** Comaco, B. Couesmes, com.
du canton d'Ambri6res, arr. de Mayenne, C. — *3 ciormes, com. du canton de La
Fert6-Bemard, arr. de Mamers, C. M. de P. d'Amecourt, Rechercliey etc, p. 194,
attribue k cette localit^ un atelier m6rovingien. Cf. L. Charles, Antiquit^ (Ucou-
vertes d Cormesj Le Mans, 1866, et Ruines gallo-romaines et restes dCun idifice
carlovingien^ Caen, 1866. — *♦ Noviomor, B. C restitue Novivico et identifle avec
Neuvy-en-Champagne, com. du canton de Conlie, arr. du Mans. M. de P. d'Am6-
court, RecherchCy etc, p. 163, place en ce lieu un atelier monetaire m^rovingien.
On y a r^cemment d^couvert des antiquit^s gallo-romaines. Cf. Revue historique et
arcMologique du Maine, 1888, t. XXIII, p. 450, et t. XXIV, p. 239. — « Bostiliaco,
B. Saint-Mars-d'0utill6, com. du canton d'Ecommoy, arr. du Mans, C. — *® eviden-
tius et diligentius, B.
43
ostendentibus* reperimus, sive alias villas quae propter prolixitatem
vel propter ignorantiam villarum nominum in hoc praecepto non
sunt insertae , ad iam dictam ecclesiam iuste et legaliter pertinere ;
super quibus has nostrae auctoritatis litteras* fieri decrevimus, per
quas statuentes omnibus qui in praesenti tempore aut futuris tempo-
ribus ex memoratae matris aecclesiae rebus' beneficia assecuti sunt
aut assequi potuerint*, precipimus ut de omnibus conlaborationibus
terrae, tam foeni quam et^ annonae omnium generum, tam de sua
dominicata® quam et de vasallorum suorum, de vinericiis'' quoque
et perdonato, de pastionibus et pascuariis, de erbaticis® et pullis, de
piscationibus et pastionaticis, id est, de glandaticis®, de melle, et
conlaborationibus quae in ortis fiunt*®, de nutriminibus animalium et
caseis qui fiunt, de vecaritiis *Mominicatis ; ac de omnibus reddi-
bitionibus quae ** ab hominibus memoratae matris aecclesiae reci-
piuntur, excepto hostilense, id est, de bubus et coniecto ad carros
construendos. De his autem omnibus praecipimus ut *^censum legi-
timum et nonas et decimas annis singuHs partibus praescriptae matris
aecclesiae absque uUa marritione vel dilatione reddere, insuper res-
taurationes tam in praefixa ecclesia quam in domibus iuxta eam
adiacentibus in tegumentis et restaurationibus pro possibilitate rerum
quas in beneficium exinde possidet facere non negligatis, si gratiam
nostram et eadem beneficia unusquisque vestrum habere voluerit.
Prescripta vero beneficia volo ut fideles nostri supradicto censu cum
consensu et benivolentia" eiusdem aecclesiae episcopi teneant usque
dum illa cum eis qui ea*^ nostra datione habere videntur mutuare
possimus et sepedictae aecclesiae cui*® iuste et legitime, ut inquisitum
habemus, debentur, auxiUante Domino, restitui atque reddere mer-
* B. donne nonobstantibus au lieu de nobis ostendentibus. — * Notre manuscrit
donne la le^on fautive « littera ». — 3 rebus, manque B. — * potuerunt, B. —
5 et, manque B. — ® dominatione, B. — "^ vivericiis, B. — ^ herbaticis, B. —
® glandeticis, B. — *o hortis sunt, B. — ^* vaccaritiis, B. — ** redditionibus quae,
B. — *3 et, B. — ** benevolentia, B. — *5 qugg ex, B. — ** quae, B.
44
eamur. Et hoc omnibus vobis notum sit quod* si aliquis vestrum
extiterit qui hanc iussionem nostram aut contempnendo* aut negli-
gendo adimplere distulerit, quia volumus atque praecipimus ut
praescriptae urbis episcopus in iure eiusdem aecclesiae suae in suam
vel canonicorum suorum potestatem vel dominationem easdem res
revocare faciat usque dum illi qui iam dictae aecclesiae res vel bene-
ficia nostra largitione habebant, in nostram veniant praesentiam pro
eadem negligentia atque contemptu, rationes reddere. Et hoc^ prae-
videat unusquisque ne illam ibi audiat sententiam : Qui negligit
censum, perdat agrum *, et per hanc auctoritatem, sive pro eorum
negligentia vel contemptu , ipsa perdant beneficia^. Et ut haec iussio
nostra verius credatur et diligentius conservetur, atque per omnia a
vobis perficiatur et firmius futuris temporibus teneatur, de anulo
nostro subter has litteras nostras iussimus sigiilare*.
Hirminmarus notarius ad vicem Theotonis recognovi et sub-
scripsi.
Data II kal. ianuar. anno Christo propicio xviiij imperii domni
Hludowici pissimi augusti, indictione X.
Actum Cenomannis civitate in Dei nomine feliciter. Amen.
/7 Placuit etiam in hoc scripto inserere exemplaria praeceptorum
quae praefatus domnus Aldricus saepedictae urbis episcopus de mona-
steriolo sanctae Mariae^ quod est situm intra murum civitatis et
fluvium Sartae, accipit^, quod etiam domnus Ludovs^icus'' piissimus
imperator propter amorem Dei et reverentiam sanctorum sive prop-
ter dilectionem el amorem praedicti Aldrici suprascriptae urbis
episcopi ad matrem et civitatis seniorem aecclesiam potestative et
legaliter tradidit. Quam antedictus domnus Aldricus in honore
* Nolre manuscrit donne la lecon faulive « qui ». — ^ contemnendo, B. —
3 hoc, manque B. — * sigiUari, B. — - ^ Monast^re de Sainte-Marie, fond^ par sainte
T^nestine. — * accepit, B. — "^ Hludovicus, B.
• a. Capit. Caroli Calvi, Tit, VII, Ed. Baluze, Paris^ 1677. Tome U, col. 37.
45
Domini nostri Salvatoris Ihesu Christi et eius Dei* genitricis Mariae
sive sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani
renovavit sollempniterque consecravit atque reconciliavit, congre-
gatis scilicet episcopis atque sacerdotibus multis nobilibus sive
reliquis Christi et sanctae Dei ecclesiae ministris, Cum consensu
videUcet absentium multorum et innumerabilium nobiUum episco-
porum praedictam matrem aecclesiam in supradictorum memoriis
consecrare soUempniter ac studiosissime meruit. Primo siquidem hoc
accepit praeceptum , quoniam putabat quod praedictum monasteriolum
donatio regum et fiscus esset imperatorum. Sed postquam invenit tra-
diciones et precarias sive privilegia et strumenta multarum cartarum *
in vestigario sive armario praedictae aecclesiae, qualiter praefatum mo-
nasteriolum sanctae Mariae ad iam dictam matrem et civitatis aecclesiam
a Deo devotis et liberis atque nobilibus utriusque sexus hominibus
traditum fuerat, aliud inde accepit praecepit^praeceptum, sicuti in eo
continetur insertum. Idcirco hoc faCere studuit ut si, quod absit, futuris
temporibus aUqua ex hoc causatio orta fuerit, et praedicta praecepta
aUquo ingenio ablata vel perdita fuerint, exemplaria amborum in his
repperiantur sceduUs* praeceptorum , et in hoc inveniantur inserta
UbeUo , quatenus ex hoc procuratores iam dictae sedis aecclesiae , si
necessitas fuerit, adiutorium et recuperationem habere valeant.
EXEMPLAR PRiECEPTI PRIORIS*.
16 avril 836.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
wicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si iUius
* ejusdem, B. — ^ chartarum, B. — ^ praecipit, manque B. — * reperiantur
schedulis^ B.
* Cf. Le Cointe, Annales, VUI, 424. Tentzel^app. 58. Bouquet, VI, 607. BrSquignyad ann. 896.
Bohmer, 465> ad ann. 896. Sickel, p. 3OT, range cette charte f inter spuria ».
46
amore cuius munere caeteris mortalibus praelati sumus , loca divino
cultui consecrata congruis munificentiae nostrae beneficiis ad divinum
cultum uberius exequendum substollimus, digne retributionis prae-
mio nos a Domino remunerari * fideliter credimus. Quapropter
omnium fidelium nostrorum benivolentiae * tam praesentium quam et
futurorum, episcoporumque^ videlicet, abbatum, ducum, comitum,
•
domesticorum , et eorum quae* superioris et inferioris ordinis tam
aecclesiasticae quam reipublicae administratorum, notum esse volumus,
quia complacuit celsitudini nostrae quandam cellam sitam in pago
Genomannico in suburbio ipsius civitatis, id est, intra fluvium Sartae
et murum praefatae urbis, quae est constructa et dicata^ in honore
sanctae Dei genitricis Mariae^ et sancti Petri apostoli atque aliorum
sanctorum quorum reliquae, et memoriae inibi venerantur, sub inte-
gritate cum omnibus rebus, appendiciis, et terminis suis, et cum
omnibus ad se pertinentibus , id est, basilicis, domibus caeterisque
aedificiis, vineis, terris, pratis, silvis, campis, pascuis, aquis, aqua-
rumque decursibus, molendinis, cultis locis'' et incultis, mobilibus,
rebus et immobilibus ac seipsas moventibus, mancipiis diversi
sexus®, aetatis, matris et civitatis aecclesiae Cenomannicae senioris,
quae est fundata et dedicata in honore sancti Salvatoris et praefixae
sanctae Mariae semper virginis et sanctorum martyrum Gervasii et
Prothasii atque sancti Stephani , ubi praesenti tempore vir venerabilis
nobisque fidelis Aldricus episcopus pastor et rector esse dinoscitur,
nostra largitione tradere atque concedere et® nostro iure in ius ac
potestatem illius soUempni donatione transferre, ea videlicet ratione
ut famulis servisque Dei inibi consistentibus et stipendia necessaria
uberius ministrentur et necessitates eiusdem aecclesiae tam exterius
quam et interius facihus procurentur. Per hanc quoque auctoritatem
nostram, per quam memoratam cellam cum omnibus ad se perti-
* Notre manuscrit donne la lecon c remunerare ». — * benevolentiae. — ' que,
manque B. — ♦ quae, manque B. — ^ dedicata, B. — ® Sainte-Marie, monast^re
fond^ par sainte Tdnestine. — '^ locis cultis, B. — ^ sexus et, B. — ® et de, B.
47
nentibus, sicut superius dictum est, praescriptae matris et civitatis
aecclesiae ac praefati Aldrici eiusdem sedis episcopi delegamus, pre-
cipientes interdicimus ut nuUus aut nostris aut successorum nostro-
rum temporibus eandem cellam inde abstrahere, usurpare, aut inva-
dere praesumat, sed in saepedictae ecclesiae, et in antedicti Aldrici
eiusdem aecclesiae pontificis successorumque suorum pontificum dic-
tione* iure perpetuo consistat ad ea quae supra diximus exsequenda *
et perficienda. Et ut haec nostrae concessionis traditionisve auctoritas
sui vigoris perpetuam obtineat firmitatem, manu propria subter eam
firmavimus et anuli nostri impressione adsignari iussimus.
Signum Hludowici serenissimi imperatoris.
Hirminmarius ^ notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub-
scripsi.
Data XVI. kal. aprilis anno Christo propicio XXHI. imperii
domni Hludowici piissimi augusti, indictione XIIII.
Actum Aquisgrani* palatio regio in Dei nomine fehciter. Amen.
EXEMPLAR SECUNDI PRiECEPTI QUOD ANTEDICTUS*^ DOMNUS ALDRICUS
EPISGOPUSACCIPERESTUDUIT, POSTQUAM CARTULAS^ ET PRIVILEGIA IN
CARTELARIO'' SUiE SEDIS iECCLESIiE^ INVENIT QUALITER PRiESCRIPTUM
MONASTERIOLUM SANCTiE MARLE ® A BONIS ET DEO DEVOTIS AC *® LIBERIS
HOMINIBUS AD SUPRADICTAM MATREM iECCLESIAM TRADITUM FUIT*.
22mar8 836.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
* ditione, B. — * exequenda, B. — ^ Hirminmarus, B. — * Aix-la-Chapelle,
actuellement chef-lieu d'une des cinq pr6sidences ou circonscriptions de la Prusse
rh^nane. — ^ supradictus, B. — « chartulas, B. — "^ chartulario, B. — « aecclesiae,
manque B. — » Sainte-Marie, monast^re fond^ par sairite T^nestine. — *o at, B.
* Cf. Lecointe, VIII, 424. Bouquet, VI, 606. Br6quigny, ad ann. 836. Bohmer, 466, ad ann. 896.
Migne, CIV, 1256. Sickel, p. 190, n» 344..Muhlbacher, p. ?m.
48
vicus divina repropicianle clementia imperator augustus. Si sacer-
dotum servorumque Dei iustis et rationabilibus peticionibus aurem
accomodamus, easque ad optatum effectum perducimus, non solum
regiam et imperatoriam exercemus consuetudinem, sed etiam eosdem
pro excessibus nostris Domini misericordiam exorando* devotiores
promptioresque facimus, atque per hoc inmensam* Dei misericor-
diam facilius nobis conciliandam esse confidimus. Idcirco notum
esse volumus cunctis fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris prae-
sentibus scilicet^ et futuris quia Aldricus venerabilis Cenomannicae
urbis episcopus suggessit nostrae excellentiae monasterium sanctae
Mariae et sancti Petri situm extra muros memorate urbis, a decessore
suo Innocente* quondam episcopo in rebus et ex rebus sui episcopii *
fundatum atque constructum, deinceps quibusdam intervenientibus
causis a iure iam dictae suae sedis subtractum®, et ab illius domina-
tione actenus'' fuisse dilatum. Utquoque® quod asserebat veraciter
nobis patesceret, detulit obtutibus maiestatis nostrae quaedam carta-
rum monimenta, regumque, decessorum videlicet nostrorum auctori-
tates quasdam; quibus inspectis atque . . . .® evidenter ostenditur
praedictum monasterium iuris saepedictae sedis Genomannicae sibi
commissae esse et in ipsius dominatione debere persistere, humiliter
nostram implorans mansuetudinem ut quod tam evidentibus indiciis
declaratur, nostra quoque assensione immo auctoritate denuo robo-
retur. Quae ita liquidius cognoscentes eique ob amorem Dei et
eiusdem sanctae sedis reverentiam favorem nostri culminis adhibere
dignum iudicantes, hanc auctoritatis nostrae praeceptionem ei sufsque
per tempora successoribus fieri ac dari iussimus, per quam decer-
nimus atque sanccimus^® ut memoratum monasterium sanctae Mariae
* Notre manuscrit donne la lecon c exorandos ». — ' immensam, B. —
3 scilicet, manque B. — * Saint Innocent, 6v6que du Mans, de 532 k 543. —
5 episcopis, B. — « substractum, B. — '^ hactenus, B. — 8 Utque, B. — • Un mot
a 6t6 efTac^ en cet endroit. — *^ sancimus, B.
49
ac sancti Petri, quod aliquandiu ab eorum iure et ditione subtrac-
tum* fuerat, abhinc in posterum habeant atque possideant, et quic-
quid more ecclesiastico de eo disponere voluerint, liberam habeant
potestatem, neque uUo deinceps tempore a iure praescriptae sedis
eiusque* rectorum qualibet occasione aut violentia segregetur, sed
semper in illius rectorumque eius potestate et dispositione ac volun-
tate, ad divinum cultum propensius exsequendum^ cum omnibus ad
se pertinenlibus integerrime sincerissimeque* perpetuo consistat.
Et ut haec nostrae redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmi-
tatem, manu propria subter eam firmavimus, et de anulo nostro
iussimus sigillare ^ . Hludowicus.
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub-
scripsi.
Data XI. kal. aprilis anno Christo propicio XXIU imperii
domni^ Hludowici piissimi augusti, indictione'' XIIII.
Actum Aquisgrani® palatio regio in Dei nomine feliciter.
Amen.
Hic est inserendum item exemplar praecepti quod sepedictus
domnus Aldricus de rebus et de monasteriolis sive cellulis atque
vicis, necnon et villulis singillatim® nominatis sub emunitatis tui-
tione et gubernatione suae sedis aecclesiae, quam reedificavit, et quasi
a novo restruxit atque inmelioravit , inmaioravitque , et in honore
sancti Domini Salvatoris et beatae eiusdem Dei genitricis Mariae
atqUe sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii sive sancti Stephani
soUempniter consecravit, et praeceptum istius exemplaris a domno
Hludowico piissimo imperatore percipere meruit, sicut in eo conti-
netur insertum. Ita etenim in eo habetur scriptum.
* substraclum, B. — ^ seu ejus, B. — ^ exequendum, B. — ♦ sincerrime, B.
— * sigillari, B. — « domni, manque B. — "^ indectionQ, B. — ^ Aix-la-Chapelle.
— ® sigillalim, B.
4
50
20f6\Tier840*.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
wicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si peticio-
nibus sacerdotum pro quibuslibet ecclesiasticis necessitatibus aures
nostras libenter annuimus*, et eas cum Dei auxiiio ad effectum
percurrimus * , id nobis ad aetemae remunerationis pnemia capes-
senda profuturum^ liquido credimus. Igitur notum esse volumus
sagacitati fidelium nostrorum praesentium videlicet el futurorum
necnon successorum nostrorum, quia adiens serenitatem nostram
Aldricus Cenomanicae urbis episcopus innotuit nobis, qualiter olim
peccatis praepedientibus, sancta mater ecclesia, quae in eadem urbe
in honore sanctas Dei genitricis Mariae et sanctorum Gervasii et
Prothasii martirum Christi Deo est dicata*, ubi multae res dudum
erant, adeo humiliata ct rebus suis sit exinanita ut et thesaurus
ipsius aecclesiae a christianissimis principibus Deo^ ablatus, et quaj-
dam stinimenta cai^tarum^, per quae res et mancipia eidem aecclesiae
fuerant delegate, diversorum casuum eventibus magna ex parte ibi
deperierint "^ , necnon paupertatis causa prepcdiente , divini cultus
officium miserabiliter fuerit destitutum, et in eadem miserabiii
conlapsione immo destitutione tamdiu ipsa perstiterit ecclesia, doncc
inspirantc Deo * , domnus et genitor noster sanctae memoriae Karolus
nobiHssimus orthodoxus imperator aliqua monasteriola et villas
quasdam iuris eiusdem episcopii cum rebus aliis per intercessionem
nobilium multorum et obtimatum® suorum eidem reddiderit aecclc-
siae, quibus ipse sanctus adminiculatus locus libere atque inexsecra-
biliter^® divinae nunc famulatur potenciae. Postulavit itaque" nos
^ accomodamus, B. — ^ perducimus, B. — ^ profuturam, B. — * II s'agit de
r^glise cath6drale du Mans. — ^ de ea, B. — ^ chartarum, B. — '^ deperierunt, B.
— 8 Domino, B. — ^ optimatum, B. — *® inexcusabiliter, B. — ^* atque, B.
* Cr. Bouquet, VI, 630. Brequigny, ad ann. 840. Bohmer, 503, ad ann. 8i0. Migne, CIV, 1257.
Cauvin, Giographie^ p. LXII. Sickel, p. 398, range ce dipl6me c inter spuria ». Miihlbacher, p.309.
51
praedictus pontifex ut de eisdem celiulis et rebus, sive quas memo-
ratus genitor noster et nos postea eidem* reddidimus secclesiae,
necnon et de his* quas ante ipsam redditionem iure et legaliter
memorato tenebat aecclesia, nostrae auctoritatis atque inmunitatis ^
praeceptum circa ipsum sanctum locum firmitatis gratia fieri decre-
vissemus, per quod firmius et securius memoratas res modernis
futurisque temporibus ipsa teneat et possideat atque defendat aeccle-
sia. Ostendit etiam nobis praeceptum bonae recordationis beati
genitoris nostri domni Karoli, in quo et eadcm continebantur singil-
latim nominata quae et in nostro, nisi tantum ea quae nos postea ex
iure praefatae aecclesiae propter amorem Dei et reverentiam sanctorum
praedicto vencrabili Aldrico episcopo et suprascriptae matri per
nostrae auctoritatis praecepta reddidimus aecclesiae. Cuius peticioni
ob amorem Dei et reverentiam ipsius sancti loci * libenter annuimus,
et hoc praeceptum auctoritatis nostrae circa ipsum sanctum locum
facere censuimus; per quod iubemus ut ipsas cellulas et res et
mancipia cum omnibus ad se pertinentibus et^ aspicientibus, quae
moderno tempore iuste et legaliter ipsa tenet aecclesia, sive eas quas
idem^ genitor noster et nos eidem reddidimus aecclesiae, necnon et
eas quae antea in iure ipsius episcopii consistebant, firmiter atque
inviolabiliter per hanc nostram auctoritatem ipsa teneat atquc defen-
dat aBCclesia : id est, cellulam sancti Vincentii'' cum omnibus ad sc
pertinentibus, et celhilam sancti Albini®, scu cellulam sancti
Audoeni^, et cellulam sancti Rigomeri^®, et cellulamsancti Altmiri^*,
et cellulam sancti Ulfacii^-, et cellulam sancti Baumadi^^. Haec
^ eidem, manque B. — - iis, B. — 3 emunilatis, B. — ♦ loci, manque B. — ^ vel,
B. — ^ idem, manque B . — "^ Abbaye de Samt-Vincent du Mans, C. — ^ Saint-
Aubin, abbaye situ6e dans la ville du Mans. — ^ Saint-Ouen, du Mans. — *o Dom
Piolin, Histoire de L'£glise du Mans^ t. II, p. 211, identifie ce lieu avec Soulign^-
sous-Vallon ou saint Rigomer s'^tait retir^. — ^* Almeri, B ; monast6re fond6 par
saint Almire ii Gr6ez-sur-Roc, canton de Montmirail, arr. de Mamers. — ^^ Saint-
Ulphace, G. — ^^ Saint-Bomer, monastere fond6 sur la commune actuelle du
m6me nom, canton d*Authon, arr. de Nogent, (Eure-et-Loir), C.
52
omnia cum omnibus ad se pertinentibus, cum* vicis canonicis, id
est, Salicam^, Montiniacum ^ , Gociacum*, Placiacum^, et Oxel-
lum^, Auci^cum'' quoque, et Ariinis^, uria cum illis vicis quorum
nomina in plenariis prsefatae matris aecclesiae habentur inserta, cum
villis senioribus et aliis villulis ad eas pertinentibus , sicut in plenariis
iam dictae matris aecclesiae continetur^ id est, Rupiacum^^, Cava-
niam**, Culturas**, Baliau*', Alancion**, Colonicam**, Vetusiacum *® ,
et Celsiacum *^ vicum canonicum, et viliam eiusdem episcopii, Alo-
niacum*® quoque, et Asinarias*®, atque Vodebris^, Callemartium**
* dum, B. — * Saulges, com. du canton de Meslay, arr. de Laval, C. — ^ Mon-
tenay, com. du canton d'Ern6e, arr. de Mayenne, C. — ♦ Cocciacum, B ; Coss6-le-
Vivien, C. — * Plac6, com. du canton et de rarrondissement de Mayenne, C.
M. de P. d'Am6court, Reclxerche^ p. 182, place en ce lieu un atelier mon^taire
m6rovingien. — ^Le Petit-Oisseau, com. du canton de Saint-Paterne, arr. de
Mamers, C. — "^ Anciacum, B. Oiz6, com. du canton de Pontvallain, arr. de La
Fl^he, C. M. de P. d'Am6court, Recherche^ p. 123, attribue k cette localit6 un
atelier mon^taire m6rovingien. — ^ Artins, com. du canton de Montoire, arr. de
Vend6me, (Loir-et-Cher), C. Dans le bourg, on a d^couvert sur plusieurs points
des d^bris de tuiles k rebords, de meules ^ moudre le bl6, de T^poque gallo-
romaine. Cf. Guide du tourisie dans le Venddmois. Vend6me, 1888, p. 394.
— - ® continentur, B. — ^^ Les Roches-r£v6que, com. du canton de Montoire, arr.
de Vend6me, (Loir-et-Cher), C. — ^* Cananiam, B ; Chevaign6, com. du canton de
Couptrain, arr. de Mayenne, C. — ** Coutures, com. du canton de Montoire, arr.
de Vend6me, C. — ^^ Baillou, com. du canton de Mondoubleau, arr. de Vend6me,
C. M. de P. d'Am6court, Recherclie^ etc, p. 199, attribue k cette localit^ un ate-
lier mondtaire m^rovingien. — ^^ Baliavalancion, B a r^uni ces deux noms en un
seul. Montsort, pr6s AlenQon, (Ome), C. — ^* Coulaines, pr6s Le Mans, C.
— *® Vieuvy, com. du canton de Gorron, arr. de Mayenne, C. — ^'^ Ceaulc^, com.
du canton et de Tarrondissement de Domfront, (Orne), C. — *^ Allonnes, com. du
2« canton et de rarrondissement du Mans, C. M. de P. d'Am6court, Reeherchey
etc., p. 73, place en ce lieu un atelier mon^taire m^rovingien. — *®Asni6res,
com. du canton de Sabl6, arr. de La F16che, C. — *® Vodebeis, B ; Vouvray-sur-
Loir, com. du canton de Ch^teau-du-Loir, arr. de Saint-Calais, C. — ^* Fay ou
Chaufour, communes du 3« canton et de Tarrondissement du Mans, C.
53
scilicet, sive alias villulas quarum* nomina in promptu non haben-
tur, sed in plenariis iam dictae sanctae matris aecclesiae tenentur
inserta*, et census omnium vicorum in eadem parrochia consis-
tentium, sicut in plenariis et breviariis eiusdem aecclesiae habetur
inscriptum, insuper et monasterium sancti Karilephi^, situm in
condita Labricense* cum omnibus ad se pertinentibus et monaste-
riolum quod est^ situm intra murum praefixae civitatis et fluvium
Sartae, et est constructum atque dicatum in honore sancti Salvatoris
et sanctae Dei genitricis Mariae et sanctorum apostolorum atque
aliorum ® sanctorum "^ . Haec autem duo monasteriola propter amorem
Dei et dilectionem iam dicti Aldrici episcopi praefatae cum omnibus
ad se pertinentibus reddidimus matri ecclesiae perpetualiter possi-
dendum atque tenendum. Reddidimus etiam praescriptae aecclesiae et
Conedralium® vicum publicum cum omni integritate et villam quae
Brogilus vel Nova Villa^ nuncupatur cum forestibus et villulis sive
omnibus ad se pertinentibus. Reddidimus ei et Lucdunum*® et Cali-
samen** et Tridentem^^ ac Bonallam^^ atque Balad^nJ** et beneficia
quinque vasallorum nostrorum, id est, Be^thadighef *^ , Mundi, Vuol-
fardi, Bodonis et socii eius cum omnibus ad se pertinentibus eV^
aspicientibus sicut in praeceptis nostris quaB*"^ de iam dictis monaste-
riolis et villuhs ad praescriptum episcopium*®pertinentibus iamdicto
* Notre manuscrit ddnne « quorum ». — * incerta, B. — ^ Carilefi, B. Saint-
Calais. — * Circonscription territoriale dont le village actuel de Lavardin, pr^s
Montoire, paratt avoir conserv^ le nom. Elle correspondait dans Tancienne d^limi-
tation du dioc^se du Mans, aux trois doyenn^s de Tr6o, de La Chartre et de
Saint-Calais, C. — ^ et, B. — ® Notre mailuscrit donne la legon fautive « allo-
rum ». — "^ II s'agit ici du monastfere de Sainte-Marie, fond6 par sainte T6nestine,
sous r^piscopat de saint Innocent, 532-543. — ^ Connerr^, C. — ® Neuville-sur-
Sarthe, C. — *o Loudon, C. — ** Calisam, B. Chammes, com. du canton de Sainte-
Suzanne, arr. de Laval, C. — ^* Trans, C. — *3 Bannes-en-Chamie, com. du
canton de Meslay, arr. de Laval, C. — ^* Ballon, C. — *5 Vestadighei, B. — *^ vel,
B. — ^*' Notre manuscrit donne « ^quod i>. — ^® Au lieu de ad prsescriptum
episcopium, B donne adscripta sunt veL
54
Aldrico pontifici facere et scribere iussimus, continetur insertum. Haec
vero omnia propter amorem Dei et reverentiam sanctorum, venerabili
Aldrico praefixo episcopo et antedictae matris aecclesiae quam praedic-
tus Aldricus immaioravit et quasi a fundamento reedificavit nobili-
terque ornavit et in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem
Dei genitricis Mariae atque sanctorum martirum Gervasii et Prothasii
sive sancti Stephani soUempniter consecravit et reconciliavit , causa
iusticiae in nostra elemosina* reddidimus et confirmavimus et iure «
eiusdem aecclesie et^ dominatione rectorum eius tenendum et aeccle-
siastice gubernandum esse censuimus. Memorata igitur monasteriola
et memoratas cellulas et villulas cum rebus* et mancipiis omnibus
ad se pertinentibus , quas modo iuste et legaliter memorata tenet
aecclesia, per hanc nostram auctoritatem eidem sub nostrae immu-
nitatis^ tuicione iterum confirmamus aecciesiae. Precipientes ergo
iubemus ut nuUus iudex publicus, neque quislibet ex iudiciaria
potestate, nec aUquis cx fidelibus nostris in ecclesiis aut® locis,
vel agris seu reliquis possessionibus memoratae aecclesiae, quas
moderno tempore in quibuslibet pagis et territoriis infra ditionem
regni nostri iuste habere ac'' possidere cognoscitur, quaeque etiam
deinceps in iure ipsius sancti loci divina voluerit pietas augeri,
nemo ad causas audiendas, vel inferendas requirendas, aut tributa
vel freda exigenda, aut mansiones vel paratas faciendas aut thelo-
neum® exigendum, nec fideiussores tollendos aut homines ipsius
aecclesiae tam ingenuos quam et servos qui super terram eiusdem
residere videntur iniuste distringendos , nec uUas redibitiones aut
illicitas occasiones requirendas ullo umquam tempore ingredi au-
deant, et exactare praedicta ex praefatis rebus quodam in loco praesu-
mant, et quicquid ex rebus iam dictae aecclesiae fiscus sperare poterat,
* eleemosyna, B. — * in jure, B. — ^ ac, B. — * omnibus rebus, B. — * emu-
nitatis, B. — ^ Au lieu de in ecclesiis aut, B donne in dictis villis. — "^ et, B.
— * teloneum, B.
55
totum nos memoratae aecclesiae concedimus. Insuper et illud in hoc
praecepto inserere, deprecante iam dicto episcopo, iussimus, sicut et
in bonae memoriae domni* et genitoris nostri Karoli imperatoris
praecepto insertum repperimus^, ut nuUus iudex aut comes aut
quislibet homo vel quaehbet persona praedictae aecclesiae ministros vel
advocatos in mallo ^ publico accusare praesumat, antequam conveniat
ministros rerum et iudices villarum atque hominum a quibus lesus
est, ut ab eis familiarem et iustam accipiat iusticiam, et si a prae-
dictis ministris suam iusticiam accipere non valuerit, tunc conveniat
episcopum iamdictae aecclesiae, ut ab ipso suam iusticiam familiarem
et bonam atque iustam accipiat. Et si ab ipso episcopb neque a suis
ministris suam iusticiam accipere nequiverit, postmodum licentiam
habeat ut in mallo publico suas querelas iuste et rationabiliter atque
legaUter quaerat. Sed si anteaquam hoc fecerit*, iam dictae sedis
aecclesiae episcopum et suos ministros et advocatos in mallo et cuius-
dam conditionis publico placito accusare aut pulsare praesumpserit,
quia nostram iussionem atque nostrum indictum et praeceptum* et
contempsit sive praevaricavit, bannum nostrum ex hoc nobis com-
ponat, et praedictae aecclesiae episcopo vel suis ministris solidos G
argenti componat, et suam iusticiam postmodum absque lege aut
aliqua compositione recipiat. Praedictas enim causas memoratae
ecclesiae pontificibusque atque servis Dei inibi Domino famulantibus
pro Dei amore et reverentia sanctorum concessimus, concessumque
futuris temporibus esse volumus. Iterum iterumque iubentes praeci-
pimus ut nuUus ex fideiibus nostris, aut iudex publicus, vel aetiam
quselibet inmissa« vel subrogata persona, aliquam inquietudinem
aut iniustam contrarietatem de praedictis monasteriolis sive cellulis
et rebus et mancipiis ac censibus, necnon et de his quae sive a nobis
sive a successoribus nostris vel a reliquis Deum timentibus eidem
* domini, B. — 2 reperimus, B. — ^ Notre manuscrit donne « malla ».
— * antequam fecerit illud, B. — * praeceptum et indictum, B. — ® inmodssa, B.
56
aecclesiae* divina pietas deinceps augeri voluerit, nostris futurisque
temporibus memoratae aecclesiae facere praesumat ; sed sub hoc nos-
trae confirmationis et tuicionis* praecepto in iure eiusdem episcopii
omni tempore in nostra elemosyna^ quiete ac pacifice et iuste possi-
deri* et legaliter tueri valeant, ita videlicet ut quicquid rectores et*
ministri ipsius aecclesiae pro oportunitate et utilitate de praefatis
rebus facere voluerint, libero in omnibus perfruantur arbitrio
faciendi, quatinus® pontifices ipsius sedis cum grege sibi commisso
pro incolomitate'' nostra, coniugis, ac prolis, et stabilitate imperii
a Deo nobis collati sua gratissima miseratione per inmensam^ conser-
vandi iugiter Domini implorent misericordiam. Et ut haec auctoritas
per curricula annorum inviolabilem atque inconvulsam obtineat
firmitatem, manu propria subter eam firmavimus, et anuli nostri
impressione sigillari iussimus.
Signum ® Hludowici piissimi imperatoris.
Maginarius notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi.
Data X*® kal. mart. anno Christo propicio XXHI imperii domni
Hludowici piissimi augusti, indict. HI.
Actum Pictavis civitate publica, in Dei nomine feliciter. Amen.
' r, Praedicta quoque praecepta in hoc opusculo ideo inserere placuit
ut, sicut dictum est, si futuris aut modernis de supradictis rebus
aliqua quaestio orta fuerit, exemplaria antedictorum in hoc hbello
inveniantur inserta praeceptorum ; quatinus" per ea fideles supra-
scriptae aecclesiae et rectores atque gubernatores eiusdem ex his
exemplariis adiutorium habere queant. NonnuIIa etenim alia praecepta
praefatus domnus Aldricus iam dictae urbis episcopus accipere pro
firmitalis causa studuit, quae in his scedulis ** propter prolixitatem
* aecclesia, B. — * tuitionis, B. — ^ eleemosyna, B. — * possiderit, B. — 5 vel,
B. — ® quatenus, B. — "^ incolumitate, B. — ® immensum, B. — ^ Dans notre ma-
nuscrit le monogramme de Tempereur esl reproduit entre « signum » et c Hludo-
wici ». — *o X, manque B. — ** quatenus, B. — ** schedulis, B.
57
vel fastidium audientium vei legentium sive tedium scribentium
inserere minime libuit.
Predictus quoque Aldricus sepedictae urbis episcopus coUegit
quaedam capitula canonum valde utilia et necessaria, quae a suis
consacerdotibus saepissime legenda sive memoriae commendanda
tribuit. Ex quibus enim canonibus atque edictis patrum praefata
capitula strictim coUigere curavit, in suo proemio* continetur inser-
tum. Primo vero coliegit- capitula nonnuUa ex duodecim conciliis
sive ex decretis romanae sedis apostolorum^ quorum praefacionem
in primo* fronte predicti operis valde utilem posuit. Demum quoque
quae secuntur^ ex aliis coUegit^ canonibus atque edictis'' patrum
diversarum provinciarum , atque nonnuUa ex his quae cum aliis
sanctissimis et doctissimis episcopis in sinodis pariter sancxit^, sive
ex capitulis christianissimorum imperatorum in sinodis episcoporum
decretis tam tempore Pipini quam et Karoli sive Hludowici, sicut in
praefationibus ipsius libeUi a diligenter investigantibus inveniri
potest. Sepedictus quoque Aldricus episcopus fecit tugurium, quod
et ciborium nominatur, super altare seniori, quod est sacratum ut
praefixum est, in honore Domini Salvatoris et sanctae Dei genitricis
Mariae atque sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii sive sancti
Stephani necnon et simul in veneratione et honore omnium sancto-
rum. Ipsum enim cyborium^ auro et argento mirifice, sicut hodie
apparet, fabricare studuit; in quo et kannas*® argenteas et deauratas
desuper configere praecepit, sicut actenus" a conspicientibus prae-
dictum opus intuetur*^ Hic namque fecit in loco in quo olim canes
et meretrices sive latrones habitare solebant, monasterium supra
fluvium Sartae mihario et semis a iam dicta urbe distante in honore
^ prooemio, B. — 2 Notre manuscrit donne « coliexit ». — 3 episcoporum, B.
— * prima, B. — ^ sequuntur, B. — ^ Notre manuscrit donne « collexit ».
— '^ dictis, B. — Sganxit, B. — ^ciborium, B. — ^^ cennas, B. — ** hactenus, B.
— ^^ videtur, B.
58
sancti Salvatoris * et sanctae Dei genitricis Mariae et sanctorum mar-
tyrum Stephani, Gervasiij et Prothasii, atque omnium sanctorum,
in quo et dormitorium novum decenterque* compositum fecit, et in
ipso dormitorio absidam in orientali parte mirifice construxit, et in
ea altare erexit^: ipsam vero absidam, una cum praedicto altare in
die IIII. iduum septembrium una cum suis reliquiis in honore sancti
Benedicti confessoris praecipui sollempniter consecravit ; et ubi antea
latratus canum et ululatus pauperum qui a latronibus inibi inhabi-
tantibus expoliabantur, resonabant, ibi hymnos angelicos et prophe-
ticos sive ceterarum divinarum scripturarum laudes decantare et
resonare die noctuque Domino constituit. Fecit quoque in ipso
monasterio refectorium novum et nobiliter compositum, et cetera
officina fratrum, tam cellaria quam et alia officina mirabiliter et
decenter construxit et regulariter ordinavit, monachisque ad inhabi-
tandum contradidit. In ipso ergo loco kalend. maias* fundamenta
aecclesiae et claustri ccepit ponere et construere in quo opere mira et
magna virtus Dei est declarata, quum* quae in duos aut tres annos
minime putabant esse consuramata, in quatuor et quinto dimidio men-
sibus, Domino amminiculante °, consummatum est, id est, a kal. mai.''
usque XVI kal. octobris ; in quo kalendarum die et ipsa aecclesia est
consecrata, et ipsi monachi in dormitorio inibi novo ceperunt dormire
et in refectorio inibi novo manducare, quae nuUo modo fieri potuissent
nisi Domini misericordia et eius magna virtus hoc operata esset. Unde
et ipse laudatur , qui hoc praestare et concedere atque divinitus operari
dignatus est; cui est honor et gloria in saecula saeculorum. Amen.
In praedicto itaque monasterio ecclesiam mirifice et ordinabiliter
compositam a novo construxit, in quaet quatuordecim altaria erexit,
< Monast^re fond6 sur la rive gauche de la Sarthe, h 5 kilom^tres du Mans,
\k ou s'616ve actuellement reglise paroissiale de Saint-Pavace, C. — * que, maiV'
que B. — 3 construxit et erexit, B. — * maii, B. — * quia, B. — ^ adminiculante,
B. — "^ maiis, B.
59
et ea in memoriis et nominibus atque honoribus* eorum sanctorum
dedicavit et consecravit , et eorum pignora in eis coUocavit , quorum
nomina super ea actenus* adscripta esse videntur. Ipsam ergo eccle-
siam, ut praefixum est, in honore Domini Salvatoris et sanctae eius-
dem Dei genitricis Mariae sive sanctorum martyrum Gervasii et
et Prothasii atque sancti Stephani, necnon et simul in honore
omnium sanctorum sollempniter decenterque in die XVI kalendarum
octobrium consecravit. Dum ergo consecratio praedictae aecclesiae a
iam dicto episcopo et a suis ministris praeparabatur, mira res et
minime celanda accidit. Venit quoque quidam homo, nemine
monente^ hominum aut vocante, sed divina clementia inspirante,
compunctus, nomine Salahardus, nobihs genere, ad praefatum locum
et ad iam dictum episcopum, et ad ipsam congregationem , qui
dixit se velle suum tradere proprium ad eandem devotionem et ad
praefixum locum et suos filios binos ad supradictam aecclesiam
tradere servituti, ut et ibi, si Dotnino placuerit, monachi fierent, et
cunctis diebus vitae illorum inibi Domino deservirent. Quod ita, post
consecrationem supradictam peractam, Domino annuente, factum
est. Tradidit itaque praefixus vir, multis nobilibus coram astantibus,
praefixo episcopo una cum suis sacerdotibus et monachis supra
praescriptum altare sancti Salvatoris votum eius suscipientibus de
proprio suo quantum, ut reor, cum mille soHdis argenti preciosi
nemo emere poterat. Unde praedicto episcopo et suis sacerdotibus
atque monachis inibi Domino famulantibus cartam* legalem fecit,
et fideiussores ex eodem proprio nobiles et electos condonavit. Ista
igitur miracula, nisi instinctu Dei, nuUo modo fieri possent. Idcirco
et ea hic inseruimus ut cuncti servi Dei pro eis qiii haec legerint,
orent, qui suis votis Domini famulatum amplificare magnificareque
atque adimplere cupiunt sive cupierint.
^ memorias et nomina atque honores, B. — * hactenus, B. — ^ movente, B.
— * chartam, B.
60
Consecratione * igitur soUempniter et canonice peracta, ad
ipsam aecclesiam sive ad ipsum altare quod in praedictorum honore
sanctorum consecravit, et ad fulciendam fratrum necessitatem ibidem
Domino servientium, una cum suis consacerdotibus et clericis sancte
viventibus, cum consultu et consensu videlicet universi cleri et
populi contradidit quatuor evangelia mirifice conscripta et calicem
aureum una cum patena sua. Per ipsum enim* evangelium et prae-
dictum calicem aureum, Deoque sacratum, una cum caeteris epis-
copis et consacerdotibus manus' eorum desuper imponentibus, et
cunctis reliquis consentientibus ac exortantibus * , ibidem de rebus
suae sedis aecclesiae cum consultu omnium contradidit, multis testi-
bus coram adstantibus^ nobilibus et liberis hominibus videntibus,
id est, villam Apiacum^, in qua sanctus Ulfacius confessor Christi
requiescit in corpore, cum omni integritate, et villam Luciacum''
cum omni integritate, et medietatem de villa Canon®, et medietatem
de villa Beruis^, et illas culturas duas iuxta praefatum monasterium
infra illam silvam coniacentes, una cum prato ex alia parte mona-
sterii consistente, sicut termini ipsorum monachorum dividunt et
illa molina duo iuxta monasterium supra fluvium Sarta^ constructum,
et villam Salnariam^® cum aliis villuUs iuxta eam adiacentibus, cum
manentibus XXX, et illam vineam indominicatam quae iuxta ipsum
monasterium consistit. Hoc totum praefixae aecclesiae et praedicto
altai'i in dotem sive" monachis ibidem Domino regulariter famulan-
tibus cum consensu piissimi Hludowici imperatoris et episcoporum
multorum, maxime comprovincialium et consacerdotum suorum,
monachis ibidem degentibus perpetualiter ad possidendum contra-
didit, deprecans ac ^* contestaiis humiliterque implorans ut nemo ea
* Notremanuscritdonne « consecrationem». — * Etenim ipsum, B. — ^ Notre
manuscrit donne « manibus ». — * exorantibus, B. — ^ circumastantibus,
B. — ® Apilli, C. — "^ Le Grand-Luc^, C. — ^ Canon, Coulong^, C. — ® Bemis,
B. B^rus, com. du canton de Saint-Pateme, arr. de Mamers, C. — *® Savariam,
B. La Sauni^re, C. — ** sive, manque B. — ** et, B..
61
inde auferat, sed plura adaugeat, et sicut vult unusquisque ut ea*
pia facta stabilia permaneant, ita et nostra, licetpauca, perpetualiter
manere inconvulse* permittat. In quo die et in qua sollempnitate
constituit ut monachi in ipso monasterio degentes et regulariter
viventes fratribus canonicis matris et senioris civitatis aecclesiae
famulantibus dent plenam refectionem, quae et in subsequentibus
commemorabitur. Ipsam ergo refectionem clericis matri et civitatis^
aecclesiae famulantibus dare censuit ; quae etiam similiter in honore
Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei genitricis Mariae sive sanc-
torum martirum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani necnon
et simul in veneratione et nomine omnium sanctorum noscitur a
praedicto Aldrico episcopo reconciiiata et soUempniter, ut praefixum
est, sacrata esse, ad cuius simiUtudinem et imitationem et hanc
aecclesiam in iam dicto monasterio consecravit. Quae igitur quoniam
subiecta est matri et seniori civitatis ecclesiae, idcirco et in ipsorum
memoria quorum praedicta mater ecclesia est consecrata, et hanc
consecrare disposuit. Quod et ita ordinabiUter et soUempniter, Domino
adiuvante, factum est.
In die namque consecrationis praescriptae aecclesiae, ut superius
commemoratum est, censuit supradictis canonicis et Dei servis matri
et seniori civitatis aecclesiae famulantibus dari* de iam diclo mona-
sterio sancti Saivatoris de pane optimo modios IIII, et de vino optimo
modios III, et quartum de potione optima, friscingas vero verve-
cinas II, et porcinas simiUter II. Gonstituit etiam ut iam dicti cano-
nici pleniter et decenter venirent cum silentio^, id est, cum crucibus
et reUquis divinis obsequiis et ornamentis, ut decet, nobiUbus, ad
vesperas et vigiUas iam dictae festivitatis et dedicationis Domini
Salvatoris et ipsius monasterii aecclesiae, in qua tam vespertinale
^ sua, B. — 2 inconvulsa, B. — ^ et seniori civitatis, B. — * Notre manuscrit
donne « dare ». — ^psaUentio, B.
62
quam et matutinale seu missale officium dedicationis aecclesiae, sicut
in sacramentorio et lectionario sive antifonario* atque in ceteris
sanctorum patrum institutis et rationabiliter ordinatis a prudentibus
sanctae Dei aecclesiae cultoribus invenitur, agatur, et pleniter de-
centerque et rationabiliter atque sollempniter una cum monachis
ibidem degentibus et Domino famulantibus devotissime ab omnibus
perficiatur*, et post vesperas in ipsius dedicationis vigilia, praedicti
canonici in refectorio cum ipsis monachis talem refectionem sicut
ipsis monachis^ una cum eis habeant. Missa vero crastina in die
ipsius soUempnitatis canonicc et soUempniter peracta, faciant ipsi
canonici utrum episcopus vel magistri eorum melius et racionabilius
iudicaverint, aut in ipso monasterio reficiant pleniter, aut praedicta
stipendia ad eorum refectorium famuli eorum deferant, in quo et
ipsi pleniter et decenter reficiant, letantes quippe et gaudentes de
praedicta soUempnitate.
Gonstituit etiam predictus Aldricus iam dictae civitatis episcopus
et humiliter deprecatus est ut in praefixae sollempnitatis die unus-
quisque tam civitatis sacerdos quam et suburbanus sive praefati
monasterii presbyter unam decantaret, dum in praesenti peregrina-
tione vixerit, pro eo vivente missam, post obitum quoque eius,
quando Dominus voluerit, simiUter constituit et suppUciter depreca-
tus est, atque una cum eis pariter sanxit ut pro anima eius praedicti
sacerdotes in iam dicta die decantent devotissime unusquisque
missam unam, et reUquus clerus, cuncti videUcet monachi et cano-
nici, unusquisque psalmos L devotissime decantet, orantes namque
Dominum coeU ut vilam habere praedictus Aldricus mereatur sempi-
temam. Amen*. Porro simiUter constituit ut in die XI kal. ianuaria-
rum dedicationis matris et senioris aecclesiae civitatis, sacerdotes et
^ antiphonario, B. — * perficiantur, B. — 3 ipgi monachi, B. — *Anien,
manque B.
61
clerici missas et psalmodia sicut et in dedicatione aecclesiaB sancti
Salvatoris iam dicti monasterii pro Aldrico episcopo studiosissime
decantent, id est, unusquisque sacerdos missam unam vel eo
amplius, si libuerit, et unusquisque clericus psalmos vel* eo amplius,
si placuerit, orantes et deprecantes Dominum coeli ut anima ipsius
vita sempiterna perfrui et requie aetema mereatur. Amen.
Similiter ergo et in dedicatione aecclesiae sancti Stephani , quam
infra claustrum canonicorum iam dictus Aldricus episcopus a novo
construxit, decretum est ut praedicti canonici et ipsius civitatis Dei
servi et suburbani omnes presbyteri et clerici ad ipsam soUempni-
tatem dedicationis aecclesiae sancti Stephani mane prima revestiti
convenientes, unusquisque sacerdos in ipsa aecclesia pro anima prae-
dicti Aldricis pontificis cantet missam unam ; et si amplius voluerit,
in ipsius erit benignitate et potestate ut faciat. Et unusquisque cleri-
cus psalmos L ; et si amplius voluerit, in ipsius erit benignitate et
misericordia sive* remuneratione et potestate, orantes autem^ et
deprecantes Domini misericordiam obnixe ut anima ipsius Aldrici
episcopi quiete aeterna frui valeat, et requiem sempiternam una cum
sanctis et electis Dei habere mereatur. Amen.
Sancxit* quoque antedictus domnus Aldricus episcopus una
cum fratribus et coepiscopis ac canonicis suae sedis aecclesiae conside-
ravit ut in die ordinationis eius omnes presbyteri tam urbani quam
et suburbani sive monasteriales, reUquusque * clerus ad vesperas
et vigiUas ipsius festi vitatis , sicut in natahciis® episcoporum consti-
tutum est soUempniter agere, pariter et soUempniter convenirent, et
ipsa'' officia soUempniter cum ipsis, canonicis et devotissime pera-
* Au lieu de vel, B donne et avec raisony quinquaginta. — ' sine, B. -— ^ au-
tem, manque B. — * Sanxit, B. — « 5 Notre manuscrit donne « reliquias », lecon
6videmment fautive k laquelle nous substituons le texte de Baluze. — ® natalis, B.
— "^ in ipsa, B.
64
gerent et post vesperas peractas, in refectorio una cum ipsius aeccle-
siae canonicis ter biberentj et ad nocturnas vel ad matutinas pleniter
postea venirent, et matutinale sinaxin* una cum ipsis canonicis
soUempniter et decenter peragerent. In ipsius quippe soUempnitatis
die constituit atque sanxit una cum sapientissimis episcopis et*
sacerdotibus ut mane prima omnes sacerdotes tam urbani quam
et suburbani revestiti infra ipsam matrem et seniorem aecclesiam
conveniant^ , et reliquus clerus una cum eis adveniat, et unusquisque
presbyter pro iam dicto Aldrico pontifice missas devotissime decan-
tet III, et unusquisque clericus pro se psalterium decantet unum,
aut simul omnis clerus versa vice unum decantet in choro psalte-
rium ; haec vero officia et missarum soUempnia pro Aldrico venera-
bili episcopo devotissimc completa, simul omnes ad legitimum et
canonicum tempus in publicum et sollempne introeant officium, sicut
in nataliciis* pontificum facere constitutum est. Post actum quoque
publicum et^ soUempne officium simul, tam ipsi canonici quam et
omnes clerici, ad praedicta officia paragenda convenientes in refec-
torium pariter et sufficienter sollempniterque reficiant de praebenda
quae eis ad praedicta officia peratgenda et ad ipsam sollempnitatem
complendam a praefixo Aldrico dare de villa cuius vocabulum est
Buxarias^ decretum cst, sicut in testamento de ipsa villa fratribus a
iam dicto Aldrico episcopo praefato et in eo scripto atque firmato a
multis episcopis constitutum est. Praedicta vero festivitas et antedicta
refectio fratrum quae modo agitur in XII kalendarum die ianuaria-
rum'', quae et una die anticipatur propter dedicationem praefixae
matris et senioris civitatis ecclesiae, decretum et consideratum est a
iam dicto Aldrico episcopo et a praedictis sanctis coepiscopis et suis
sacerdotibus et canonicis universis ut transferatur in diem deposi-
tionis eiusdem, quando eum Dominus de hoc seculo vocare voluerit,
* matitunalem synaxim, B. — * atque, B. — ^ convenirent, B. — * natalitiis,
B. — 5 atque, B. — ^ La Boissi6re, C. — "^ lanuariarum die, B.
66
et in ipsa die agatur tam refectio praedicta quam et antedicta
soUempnitas, tantum enim ut hoc quod modo pro vino in missis et
psalmodiis et ceteris orationibus et cerimoniis* agitur, tunc pro
defuncto similiter, et praedicto numero adimpleto, id est, unusquis-
que sacerdos missas' et unusquisque clericus psalterium unum,
in die depositionis eius agatur pro defuncto episcopo, et tunc unus-
quisque devotius et sollempnius agere certet, quia maior necessitas
est tunc quam nunc ; quoniam non est amicus in vita qui post mor-
tem animam illius non diligit, et pro ea orare non certat, atque pro
requie eius orare et certare negligit^ et dedignatur. Est namque a
praefixis sacerdotibus et Dei servis consideratum et decretum , ut quis-
que haec praeterierit, aut cuius negligentia praetermissum* fuerit, sive
in danda praedicta praebenda, seu in peragendis iam dictis^ officiis,
ut ante tribunal districti® iudicis reddat ex hoc rationem, et ibi
sententiam suam accipiat. Videte, fratres et sancti successores ante-
dicti episcopi, ut hoc'' decretum non neglegatis®, sed magis adim-
plere studeatis ; qualiter non dampnationis® poenam, sed retributionis
praemium in aeternum percipere valeatis. Amen.
Oremus, fratres, ut Dominus animae praedicti pontificis Aldrici
tribuat primae resurrectionis partem , et vitam ei habere concedat in
coelis , ubi et gloria aeterna perfinii una cum sanctis Dei aeternaliter
mereatur , ipso dispensante et tribuente qui vivit et regnat cum Deo
patre in unitate Spiritus sancti Deus*®, per infinita seculorum secula.
Amen.
Similiter etiam in festivitate dedicationis occidentalis partis
* ceremoniis, B. — * missas tres, B. — ^ Kotre manuscrit donne la lecon feu-
tive c neglegitur ». — * Notre manuscrit donne par erreur c prsemissum ».
— 5 praedictis, B. — ® Notre manuscrit donne h, le^^on « districtis ». — "^ Notre
manuscrit donjie « haec ». — « negligatis, B. — <> damnationis, B. — *® Deus,
manque B.
66
matris et senioris civitatis decclesiae, in qua^ altare sancti lohannis
construxit et alia altaria tria, facere censuit, id est, ut unusquisque
presbiter tam urbanus quam et suburbanus, sive cuncti monaste-
riales sacerdotes ad ipsam festivitatem ^ , quse est XI kalend. iulia-
ruin, mane prima revestiti conveniant, et ibi pro iam dicto pontifice
Aldrico venerabili episcopo missam unam decantent, et si amplius
voluerint^, in eorum erit potestate et misericordia sive* retributione,
et unusquisque clericus psalmos L vel eo* amplius decantet pro
anima Aldrici iam dicti episcopi , orantes quoque Dominum coeli et
deprecantes misericordiam eius, ut anima praedicti Aldrici episcopi
vitam setemam habere valeat, sive requie sempiterna, una cutii
sanctis et electis Dei aeternaliter frui mereatur , per infinita seculorum
secula. Aihen.
^ Constituit eriim praefatus Aldricus venerabilis episcopus ut
omnes presbyteri tam urbani quam et suburbani, sive monasteriales
iuxta urbem degentes et omnes sacerdotes infra illam quintam*
commanentes, ad praedictas sex festivitates decenter et revestiti
convenirent, id est, XVIII kalend. septembrium, quando festivitas
Assumptionis sanctae Dei genitricis Mariae celebratur "^ , et in festi-
vitate consecrationis occidentalis partis matris et senioris civitatis
aecclesiae, quae estXI kalendarum iuliarum, et in festivitate dedica-
tionis aecclesiae sancti Salvatoris infra monasterium monachorum
quod Aldricus sepedictus® episcopus supra fluvium Sartae a novo
fundavit, et in quo monachos habitare et regulariter vivere constituit,
et in festivitate sacrationis aecclesiae sancti Stephani quam iam dictus
Aldricus episcopus intra claustrum canonicorum a novo fundavit,
* Notre manuscrit donne par erreur « quo ». — * solemnitatem, B. — ^ Notre
manuscrit donne € voluerit ». — ♦ sine, B. — * et eo, B. — ® Quintam, manque B.
La Quinte ou les Quintes du Mans, division eccl^siastique de rancien dioc^se du
Mans, laquelle rayonnait autour de la ville de ce nom ; elle renfermait 37 paroisses,
C. — ^ Notre manuscrit donne « celebrabatur ». — ^ supradictus, B.
&1
quae est V iduum novembrium, et in festivitate natalicii* praefati
Aldrici episcopi, quae est XII kal. ianuariarum propter anticipationem
unius festi diei, id est, matris et senioris ecclesiae consecrationis
celebratur, et in festivitate consecrationis matris et senioris civitatis
secclesiae quae est XII kal. ianuariarum. Ad has ergo festivitates
consideratum et decretum est, ut praedicti sacerdotes revestiti mane
prima conveniant, et in iam dictis aecclesiis oblatas et vinum a
custodibus ipsarum aecclesiarum accipiant, et supradicta officia pro
Aldrico episcopo mane prima ante horam terciam faciant, orantes
humiliter et supplicantes flexisque poplitibus Domini misericordiam
obsecrantes tam sacerdotes cuncti quam et reliqui clerici omnes, ut
absolvat Dominus animam Aldrici peccatoris* episcopi ab omni
vinculo delictorum, quatinus^ in resurrectionis gloriam* inter sanc-
tos et electos Dei resuscitari mereatur, et vita sempitema una cum
eis perfruatur per infinita secula seculorum. Amen. Hec ergo officia
pro Aldrico sepedicto* episcopo devotissime et bono animo peracta,
hora tertia in publicum et sollempne ipsius diei officium omnes
introeant, et officium soUempne decenter soUempniterque peractum
in refectorio una cum praedictae sanctae matris ecclesiae canonicis in
praedictis VI diebus et festivitatibus plenam et condecentem refec-
tionem sicut ipsi canonici habeant, gaudentes et letantes plauden-
tesque in praedictis festivitatibus persistant ^ laudantes et benedicentes
Dominum qui eis tanta bona tribuere non dedignatus est, orantes
quoque et supplicantes Dominum coeli praecibus incumbant, ut hanc
vitam pacifice et decenter, sancteque et pie degere valeant, et post-
modum, quando Dominus'' voluerit, vita aetema sedibus in coelestibus ®
una cum sanctis Dei frui mereamur, quod ipse praestare dignetur cui
est honor et gloria in secula seculorum. Amen. Hanc quicumque
* nalalitii. — * praedicti, B. — ^ quatenus, B. — * gloria; B. — * praedicto, B.
— ^ persistunt, B . — "^ Deus, B. — ^ in ccelestibus sedibus, B.
68
cupit dissolvere sectam rabula* membris^ secclesiae dissociatus
eat \
Fecit* igitur antedictus Aldricus episcopus monasterium in
loco ubi dudum monasterium fuerat in honore sanctae Mariae
constructum, quod et ipse legibus et per strumenta kartarum^ a
domno imperatore Hludowico ad ius sepedictae ecclesiae adquisi-
vit®, sed pene destructum atque dirutum et absque ulla regione^'-
neglectum. In loco vero supradicto ubi illud praedictum monaste-
rium® fuarat, id est, inter murum civitatis et fluvium Sartae, mo-
nasterium praedictus Aldricus episcopus, ut dictum est, funda-
vit, et a novo prout melius potuit, construere studuit. Ecclesiam
namque inibi fecit maiorem quam ibi destructam invenisset,
eamque in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei
genitricis Mariae sanctorumque martyrum Stephani, Gervasii et
Prothasii, quarto idus octob. canonice atque sollempniter sacravit. Et
propterea hoc illi visum fuit agere, quia in eorum sanctorum nomine
et honore, in quibus caput ipsius monasterii, id est, mater aecclesia
civitatis sacrata erat, ut in ipsorum memoria et honore et® membrum
constructum sacratumve foret, et sicut praedicta mater aecclesia in
honore Domini Salvatoris et sanctae Mariae sanctorumque martyrum
Gervasii et Prothasii dedicata erat, ita*® et ipsa in eodem mona-
sterio ecclesia fuisset qualiter eorumdem sanctorum memoria ab
omnibus, ut decet, inibi futuris veneratur** temporibus. Porro claus-
^ sectam rabula, manqiie B. — ^ a membris, B. — ^ Cette phrase dans notre
manuscrit, est transcrite en caract^res plus gros que le reste du texte.
— ^ Cauvin, G^ographie etc, p. LVi, a ins6r6 ce paragraphe, du commencement
jusqu*& c studuit >, reprenant ensuite & c In ipso quoque monasterio 9 jusqu'li
c appellatur ». — * instrumenta chartarum, B. — ® acquisivit, B. — "^ ratione, B.
Cette correction est pr6f<SrabIe au texte de notre manuscrit. — ^ H s'agit du
monast^re de Saint-Sauveur fond^ par sainte T^nestine, C. -^ ^ et, manque B.
— *o Notre manuscrit donne la leQon fautive c ipsa ». — ** veneretur, B.
69
trum iuxta ipsam ecclesiam fecit, id est, refectorium, dormitorium,
cellarium , et cetera officina quae ad monasterium pertinent, nobiliter
composuit, et ita constituit ut in medio claustro* fons vivus et
bonus surgeret, et inde per eorum officina aquam eis ministrando
discurreret. In ipso quoque monasterio monachas instituit secundum
regulam sancti Bfenedicti degentes quas, per licentiam domni impera-
toris Hludowici et domnae imperatricis ludit, ab Intramnis monasterio
primitus * ibidem. Et hoc decrevit atque sanxit pariter cum suo
metropolitano et suis comprovincialibus et aliis multis episcopis,
auctoritate praedicti imperatoris Hludowici, ut futuris temporibus
semper monachag^ regulariter viventes et secundum regulam sancti
Benedicti degentes inibi permanerent, et si quis haec destruere aut
infringere nisus, quod absit, fuerit, ante tribunal aetemi iudicis inde
tremebundam redderet rationem. Ipsis quoque sanctis monialibus et
monachis villas dedit, ut inde eorum stipendia et vestimenta atque
cetera suplementa* per singulos annos pleniter haberent, ut absque
uUo impedimento aut indigentia regulariter vivere possent, id est,
villam Macerias*^ in condita Gonedralinse® cum omni integritate,
et aUam in condita Vivoniense^ cum omni integritate quae Tau-
miacus® nominatur, et est sita super fluvium Sartae, tercium® vero
super eundem fluvium Sartae quae Monasteriolus*® vocatur, et quar-
tam in condita Gabrojiense " , quae Gambionis" appellatur. Gonstituit
* Notre manuscrit donne « claustrum ». — • primitus misit, B. — ^Notre ma-
nuscrit porte € monachas » ; nous restituons avec B c monach» >. — ^ supple-
menta, B. — ^ Mezi^res, hameau d6pendant de La Chapelle-Saint-R6my, com. du
canton de TulK, arr. de Mamers, C. — ® Connerr^, C. — "^ Vivoin. C attribue k
cette circonscription les doyenn^s de Beaumont et de Fresnay, de Tancien dioc6se
du Mans. — ^ Teiil6, com. du canton de Ballon, arr. du Mans, C. — ® tertiam, B.
— *o Montreuil-le-Ch6tif, com. du canton de Fresnay, arr. de Mamers, C.
— ^i Javron, C attribue h cette circonscription les doyenn6s de Javron et de
Lassay, de Tancien dioc^se du Mans. — ^^ Cambronis, B. Champ^on, com. du
canton du Horps, arr. de Mayenne, C. M. de P. d'Amecourt, RecherchCj eic,
p. 228, place en ce lieu un ateller mon^taire mdrovingien.
70
namque ut de praefato monasterio et de supradictis villis, ministri et
monachde ipsius monasterii canonicis matris et civitatis ecclesia*
degentibus unam refectionem per singulos annos in sollempnitate
praedictae dedicationis aecclesiae, id est, quarto idus octobris plenam
et bonam facerent, et ipsi canonici ad officium dedicationis ipsius
ecclesiae revestiti veniant, et illud inibi per singulos annos, sicut in
libris officiorum continetur , soUempniter celebrent, atque pro prae-
dicto Aldrico episcopo inibi missas et psalmodia devotissime cantent,
id est, unusquisque presbyter missam I aut II, et unusquisque
clericus sive monacha psalmbs C decantent, pro eo orantes* Domi-
num coeli ut vitam aetemam habere in coelestibus mereatur, insuper
orantes et devotissime supplicantes ut requiem aeternam donet ei
Dominus , et lux perpetua luceat ei. Amen.
Supradicta enim refectio canonicorum talis debet esse, id est,
ut accipiant per singulos annos de pane obtimo^ modios IIII, et
friscingas porcinas optimas IIII, et de vino obtimo modios IIII, tam
in vita ipsius Aldrici quam et post eius obitum , ita fiat qualiter
ambobus congregationibus delectet semper pro eo orare tam in ipso
die quam et in reliquis diebus, et memoria ipsius nominis ab eis
devotissime celebretur, qualiter cum sanctis Dei in coelestibus laetari
et beata requie frui mereamur*. Amen.
Prefatus* ergo Aldricus episcopus ingressus villa® sui episcopii,
in condita videlicet Cormense ^, monachos regulariter degentes insti-
tuit, ubi et monasteriolum , prout tunc temporis ratio dictavit et
ipse melius potuit, ecclesiam et claustrum edificavit, et futuris
temporibus habitationes monachis regulariter viventibus praeparavit
^ senioris civitatis ecclesise, B. — ^ Au lieu de pro eo orantes, B donne pero-
ranles. — ' optimo, B. — * mereatur, B. — ^ Cauvin, G^ographiej p. lvu, a
ins^r^ ce paragraphe depuis le commencement jusqu'& « orarent ». — « villam,
B. — "^ B donne d tort Conedralinse. Cormes, C.
71
Et hoc constituit, ut semper ibi monachi essent, et pro domno
imperatore et pro eo sive pro universa ecclesia die noctuque orarent,
suasque animas inibi salvarent et aliorum lucrarent, bonamque
vitam perpetualiter regulariter viventes ducerent. Ipsis enim mona-
chis ex rebus suae sedis aecclesiaB sibique divinitus commissis ad
eorum varias necessitates suf&cienter fulciendas atque supplendas
dare abundanter^ proiit tunc temporis exposcebat necessitas, non
distulit. Unde et scriptum quoddam sua ceterorumque venerabilium
auctoritate episcoporum reliquorumque ordinum Deo servientium
necnon et laicorum religiosorumque pariter ac nobilium manibus
roboratum futuris temporibus habendum et custodiendum propriis
manibus tradidit, ut ex rebus in eo insertis eorum necessitates supple-
rent, et Domino suique successoribus regulariter militarent, atque
multos Domino lucrarent, et pro regni nostri* principibus et pontifici-
bus, quibus subiecti esse debebant, atque pro cunctis sanctae Dei
aecclesiae fidelibus futuris temporibus exorarent , quatenus eorum et
aliorum servorum Dei precibus remissionem omnium peccatorum
et vitam perpetuam habere mereamur^ in coelis. Amen.
Saepedictus * igitur Aldricus Cenomannicae matris aecclesiae
episcopus quoddam monasterium monachorum in condita Aucia-
cinse* in loco qui dicitur Talipiacus® super fluviolum Rodani'
construxit, prout melius tunc temporis ratio permisit. In ipso enim
monasterio Taiipiaco aecclesiam in honore sancti Petri, una cum
claustro monachorum et molendinis et ceteris ofQcinis quae ad
curam et regulam monachorum pertinent, proutmelius potuit, prae-
dictus pontifex construere et ornare nobiiiterque et sapienter compo-
* abondanter, B. — ' regni nostri, manque B. — * mereantur,B. — ♦ Cauvin,
G^ographie^ p. LVii, a ins6r6 ce paragraphe jusqu'au mot c constituit ». — * Du-
ciacinse, B. Oiz6, C. — ® Teloch6, C. — "^ Rhodam, Le Rone, ruisseau qui se
jette dans la Sarthe au-dessous de Gu6c61ard ; il sort de lafontaine du m6me nom,
situ6e au nord de Marign^, C.
72
nere studuit In praefato enim monasterio Talipiaco monachos de
monasterio suo quod Anisola nominatur, in quo sanctus Earilephus ^
corpore requiescit^ misit, ut regulariter in eo^ viverent et multos ad
Dominum attraherent, suasque atque aliorum multorum^ animas
inibi Domino multipliciter lucrarent, et pro domno Hludowico
imperatore seu pro filio eius Earolo atque pro praefixo Aldrico
episcopo sive pro omnibus sibi commissis necnon^ et universis
sanctae Dei aecclesiae fidelibus die noctuque fideliter exorantes roga-
rent, ut Dominus omnipotens^ nobis omnibus suam semper tribuat
facere voluntatem, vitamque concedat degere felicem, et insuper
requiem tribuat sempitemam. Amen. In memorato ergo monasterio
Talipiaco praepositum suum nomine lacob archipresbyterum abbatem
constituit, qui monachorum curam ibi gereret, eosque monachos
iuxta regulam sancti Benedicti regulariter regeret, suamque atque
aliorum animas inibi salvaret, atque ad supernam patriam, id est
cxBlcnie regnum, Domino adiuvante, deduceret, ut celestibus in
iM5dibuH una cum sanctis et electis Dei perpetualiter vivere cum eis
r^gnarc et gloriari , praestante Domino nostro Ihesu Christo , merean-
tur. Amcn. Has ergo villulas et res iam dictus Aldricus episcopus
\}r»iilxo monasteriolo et monachis inibi Domino degentibus per suum
privilegium confirmavit, una cum licentia domni Hludowici piissimi
imfieratori» et una cum sensu* Ursmauri^ sui metropolitani et cete-
ronim Huorum comprovincialium sanctorum episcoporum, assensum
#5tiam prsebente universo ordine ^ et clero sibi commisso sive cuncto
cetu fJ^Eenomannico* in parrochia Domino^^ militantium sacerdotum
ac levitarum atque reliquorum sacrorum ordinum ministrorum^
^ Caril^hus, B. — < in eo, manque B. — ^ multorum aliorum, B. — ^ necnon,
maruiue B. — * Dorointis omnipotens, manque B. — ^ consensu, B. — ^ Ursmari,
II, IJnirnare, archev6que de Tours f 846. — « Notre manuscrit donne t ordini i.
— • Ceiiomanicae, B. — <• Domino, manque R
73
Idem memoratus* namque Aldricus CenomannicaB matris aeccle-
siae episcopus divino honore fervens pariter et amore, monasterium
sancti Vincentii iuxta Genomannicam urbem situm quasi a novo
reedificavit et' renovare studuit, ipsamque aecclesiam sancti Vincentii
teguminibus et aliis edificiis ornare interius exteriusque non distulit,
et iuxta eum in aquilonali parte claustrum monachorum una cum
aliiB edificiis quae ad curam et regulam eorum pertinere videntur,
prout mehus potuit, construere et ornare nobiUterque et sapienter
atque decenter componere studuit. In praefato quippe monasterio
praefixi sancti Vincentii , quod pene dirutum et quasi adnullatum*
invenit, iam magna ex parte reedificato, monachos posuit^, ut regu-
lariter in eo viverent, et multos ad Domini Salvatoris servitium et
ad decorem sanctae Dei aecclesiae attraherent, et ad lucrum anima-
rum et corporum sive ad salvationem et exaltationem christiani
populi multos adquirerent *, suasque atque aUorum innumerabiUum
animas muitipUciter inibi sancte et iuste ac pie et regulariter viventes
Domino lucrarent, et pro domno Hludowico imperatore sive pro eius
coniuge ludith imperatrice atque pro nobiUssima prole eorum Karolo
glorioso rege, quorum Ucentia et auxiUo fuUus hec agere cepit, et pro
omnibus sibi commissis gregibus et popuUs fideliter et incessabiUter
die noctuque implorarent, seu pro omnibus sanctae Dei aecclesiae
filiis incessanter exorarent^, ut Dominus Salvator noster, qui nos
proprio sanguine redemit, die noctuque in suo servitio et ad suam
paragendam voluntatem ubique custodiat, semperque feUcem vitam
ducere concedat, et ad societatem sanctorum, int^rcedentibus servo-
rum et sanctorum Dei meritis, perducere dignetur.
* Au lieu de idem memoratus, B donne commemoratus. Cauvin, Giogra-
phie^ p. Lvii, a ins6r6 ce paragraphe jusqu'^ ces mots « monachos posuit >.
Cf. R. Charles et S. Menjot d'Elbenne, Cartulaire de Vahhaye de Saint-Vincent
du Mans^ col. 13.-2 annulatum, B. — 3 posuit monachos, B. -— * acquirerent,
B — 5 orarent, B.
74
COMMEMORATIO DE MANSIONILIBUS * ET NOVALIBUS QUiE PRfiFATUS
ALDRICUS CENOMANNICE URBIS EPISCOPUS, AD UTILITATEM SANCTJS
DEI ^CCLESIiE SUORUMQUE SERVORUM ET SUSTANTATIONEM * PAU-
PERUM SIVE OMNIUM ^ INDIGENTIUM ATQUE SUPPLEMENTUM SIBI
FAMULANTIUM, ET AD ALENDA SIVE NUTRIENDA OMNIS GENERIS *
PECORA, CONSTRUERE ET EXTIRPARE STUDUIT *.
luxta monasterium sancti Salvatoris unam^ sibi ad inhabitan-
dum fecit mansionem, et in monte Sedoveris* octo fecit mansionilia,
et in rebus de villa Vodebis''' tria, in Caterniaco® tria, in Ruiniaco*
tria, super fluviolum Miliciae*® tria, inter Agniacum" et silva Briscia**
tria, in Drimniaco" duo, in Mantula de ratione sanctae Mariae** duo,
in Mantula sancti Albini*^ et fratrum unum, in Novavilla*® duo, in
* mansionibus, B. — * sustentationem, B. — ^ omnium, manque B. — * omnis
generis, manque B. — ^ Notre manuscrit donne « unum ». — ® Sedoneris, B. C se
hasarde k identifler cette colline avec la chalne des Coevrons, (Mayenne). — '^ Vou-
vray-sur-Loir, C. Voivres, com. du canton de La Suze, arr. du Mans, d'apr^s
D. Piolin, Hisioire de VlSglise du Mans^ t. II, p. 227. — ^ Couteme, com. du can-
ton de La Fert6-Mac6, arr. de Domfront (Ome), C. — ® Ren6, com. du canton de
MaroUes-les-Braults, arr. de Mamers, C. — *® La Milesse ; ce ruisseau, nommd
aussi Lantonni^re, arrose Aign^, Milesse et se jette dans le Vrai k Sainl-Satumin,
pr^s Le Mans, C. — ^^ Aign6, com. du 3« canton et de Tarrondissement du Mans.
M. de P. d'Am6court, Recherchej p. 77, place en ce lieu un atelier mon^taire md-
rovingien. — ** C se hasarde k identifler cette for^t avec celle de Lavardin, canton
de Conlie. — *' Dmmniaco, B. C place ce domaine prfes de Saint-Pavace, sans
ridentifler autrement. — ^^ La Mue de Sainte-Marie, terre situ6e sur la commune
de Saint-Pavace, pr6s Le Mans, C. — ** La Mue de Saint-Aubin, terre situ6e sur
cette commune, pr6s Le Mans, h laquelle d'apr^s C la seigneurie de paroisse 6tait
annex^ ; D. Piolin, Histoire de F^glise du ManSj t. II, p. 228, identifie ce demier
^tablissement avec une fondation situ^e k Saint-Aubin, ancienne paroisse rSunie
actuellement k Saint-Pierre-de-la-Po6t6, (Mayenne). — *® Neuville-sur-Sarthe, C.
* Cf. Cauvin, GSographie, p. Lvm. Waitz, MonumerUa C^manim historica, t. XV, pars
prima, ins^re 4 propos de ce document et des suivants, cette note : c Quse sequuntur, ab allo
discipulo postea addita videntur ».
75
Rivo petroso* unum, in Golonica* secus urbem, in loco qui dicitur
Vivariis ^ unum, in Pucit * duo, in illa rua ultra fluvium Sartae duo,
in illa rua sancti Vincentii* unum, in Laudemauro * unum, in
Bellasilvia "^ tria, in silva Landesinde® duo, in villa Tricionis® V,
super fluvium Liti *^ iuxta Gulturas" duo, in monte ipsius villae, ubi
vinea antiqua fuit, unum, in silva Vuastina** septem, in Monciaco*^ III,
in Ganon ** duo, in Noiolio ** I, hoc est, in Vuastina, in Vindoninse*®
pago I, in villa Gipeti*'' super fluvium Sartae I, in Paiciaco*® I, in
Gasiliaco*® duo, in Aciaco*^ I, in Rupiaco** III, in Asinariis ^ villa
fratrum II , in Golonica *^ II , in Vetus vicum ** I , in Gelsiaco ^ II , in
Stauriaco ^ in pago Baiocassino *^, II , in silva Blavau ^ in pago Oxo-
* Rino petroso, B. Rouperroux, commune du canton de Bonn^table, arr. de
Mamers, C. — * Coulaines, C. — ^ Viviers, prfes Coulaines, C. — * Puscit, B.
Poulai, commune du canton du Horps, arr. de Mayenne, C. — ^ Abbaye de
Saint-Vincent du Mans. — ® Lord, com. du canton de Juvigny-sous-Andaine ,
arr. de Domfront (Orne), C. D. Pioliii, Histoire de Vtlglise du ManSy t. II,
p. 228, identifie cette localit^ avec le lieu dit Lande-Moreau, situ6 k Coulaines,
prfes Le Mans. — "^ Belle-Sauve, terre, situ6e k Courceboeufs , canton de
Ballon, C. — ^ Laudesinde, B. C d^clare ne pas connaitre Templacement de
cette forfet. — ® Tresson, C. — ^® Le Loir, qui a sa source prfes de Saint-Eman,
en amont d'Illiers (Eure-et-Loir), se jette dans la Sarthe un peu au-dessus
d'Angers. — ** Coutures, C. — ** La forftt de Gastine se trouve entre les villages
des Ermites et de Montrouveau (Loir-et-Clier), C. — *3 Mouciaco, B. Monc6-en-
Belin, C. — ^* Coulongd, C. — *5 Neau, com. du canton d'Evron, arr. de Laval, C.
— *® Le Vend6mois, circonscription qai a form6 Tarrondissement de Vend6me, C.
— ^^ Cipetra, B. Spai, C. — ^^ Parciaco, B. Pez6-le-Robert, com. du canton de
Sill^, arr. du Mans, C. — *^ Chassill6, com. du canton de Lou6, arr. du Mans, C.
— ^ Ass6-le-B6ranger, com. du canton d'Evron, arr. de Laval, C. — ** Les Roches-
rEv6que, C. D. Piolin, Hiatoire de V£gli$e du Mans, t. II, p. 229, identifie ce lieu
avec le domaine du Rochart, k Saint-Gemmes-le-Robert, pr6s Evron. — ** Asniferes,
C. — 23 Coulainea, C. — «* Vieuvy, C. — «s Ceaulc^, C. — » Torigni-en-Bessin,
chef-lieu de canton de Tarrondissement de Saint-L6 (Manche), C. — ^^ Baio-
cassimo, B. — *8 Blanau, B. Blavou, for6t situ^e dans le d^partement de rOme et
dont la commune de Saint-Quentin-de-Blavou a conserv6 le nom, C.
76
minse * II, in Spelteriis * villa fratrum II, in Durno ^ I, in Cavania *
tria, et in Culcanna* sive ad sanctum lulianum II, iuxta monaste-
rium sancti Karilephi * super illud magnum vivarium I , ad monaste-
riolum'' aliud^ ad Belmont® tercium, iuxta Maceriolas® iuxta illam
silvam quod Godfredus*® fecit V, in Panitiariis** VI et VII, in
campo Caballorum" VIII et VIIII, in Mont Camp*^ X, in Bovonis
villare" I, in Villam novam" II, in Warinnas *® II, ad Rucia-
cum"I, in luco Aldi-ici*® I, in Cipetum*® super fluvium Liz^
in Belsa'* unum, in Pertica** ad illam cellam unum, in Rumi-
* L'Hi6mois, pagus normand, dont le chef-lieu ^lait Hi6mes. — * Epiers, an-
cienne paroisse du dioc^se du Mans, r^unie k Saint-Brice, com. du canton de Grez-
en-Bou6re, arr. de CMteau-Gontier, C. — ' Ourne, terre sur la commune de Flde,
canton de Chdteau-du-Loir, arr. de Saint-Calais, C. — ^ Canania, B. Chevaign6, C.
— 5 C n'ose identifler cette localit6 qu'il suppose situ6e en Touraine. D. Piolln,
Histoire de Vtglise du ManSy t. H, p. 229, propose Saint-Julien-de-Chedon,
canton de Montrichard (Loir-et-Cher). — ® Abbaye de Saint-Calais, C. Carilephi,
B. — "^ monasterium B, D. Piolin , op. cit. propose Saint-Calez-en-Sonnois,
— * C dtelare ignorer la position de ce lieu. — ® C traduit ce mot par MaroUette,
com. du canton et de Tarrondissement de Mamers, mais il fait remarquer qu*il
pourrait tout aussi bien se rapporter aux autres localit6s du d^partement qui
portent le nom de MaroUes. — ^® quam Godefredus, B. — ** Pannecifere, ce nom
d^signe un bois situ6 h quatre kilom^tres du Mans, sur la route de cette ville
k Laval, C. — ^* C qui traduit ce nom par la Chevalerie, n'ose ridentifier.
— ^3 C indique Montchamp, maison importante situ6e entre Gr^ez et Montmirail
(Sarthe), comme pouvant 6tre ddsign^e par ce nom. — ** Vaubouan, C. D. Piolin,
op. cit. t. II, p. 230, propose Villerbon-en-Beauce, pr6s Blois. — ** C traduit par
Villeneuve et n'identifie pas ; D. Piolin, op. cit. t. II, p. 230, propose Neuville-au-
Bois, chef-lieu de canton de Tarrondissement d'0rl6ans (Loiret). — *• Les Varen-
nes, territoire situ6 entre Tro6 et Montoire (Loir-et-Cher), C. — ^'^ Rouessd-Fon-
taine, com. du canton de Saint-Pateme, arr. de Mamers, C. — *8 Le bois Aldric,
for^t dont C dtelare ignorer la position. — ^® Les Haies, com. du canton de Mon-
toire, arr. de Vend6me (Loir-et-Cher), C. — ^ Lizi, B. — ** C traduit ce nom par
la Beauce, ancienne circonscription territoriale, comprise dans les d^partements
d'Eure-et-Loir et de Loir-et-Cher. — **, Le Perche, ancienne province, comprise
dans les d^partements de FOme et d'Eure-et-Loir, C.
77
niacum* unum, in Stiviale* I, ad mansiones iuxta furcam Burgast^ I,
in Fraxnido* in Belsa in Vuodebris M , iuxta Vuodebris ® in loco
qui dicitur ad sanctum Paternum I, in Flaciaco ' I, in Rufiaco ® super
Sartam I, ad Curtunvelt® I, in Brimo^® I, in villa Maurane** I, in
Breniaco **, in Bruslondinse I, in Brinnaico *^, in Oxominse ** IIII, ad
Cervias** I, ad Curt Cardrici*® I, ad Piscosam*^ I, ad Gaure" I, in Sar-
cinaco *^ super fluvium Meduanam I, in Cambion*^ I, in Bosingas **,
in Autlingua Saxoniae" I, in Alona^ I, iuxta campum Sigilaici** I,
^ Runciviacum, B. Maign^, com. du canton de Brdlon, arr. de La F16che, C.
D. Piolin. op. cit. t. II, p. 231, identifie avec Romigny, hameau d^pendant de
Baillau-le-Pin, com. du canton d'Illiers, arr. de Chartres (Eure-et-Loir). — * Etival,
com. du canton de La Suze, arr. du Mans, C. — ^ c et D. Piolin, op. cit. t. II,
p. 231, identifient ce lieu avec La Fourche, entre Yvr6 et Chang^, com. du 3« can-
ton et de Tarrondissement du Mans. — * Fraxinido, B. D. Piolin, reconnatt en ce
lieu Fresnay-en-Beauce, cant. de Janville (Eure-et-Loir) ; C n'ose identifier.
— 5 Vouvray-sur-Loir, C. — ® C. propose encore pour ce lieu, Vouvray-sur-Loir ;
D. Piolin, op. cit. t. II, p. 231, traduit « apud sanctum Paternum », par Saint-Paterne,
com. du canton de Neuill6 (Indre-et-Loir). — "^ Flac^, ancienne paroisse du diocdse
du Mans, r^unie k celle de Yallon, com. du canton de Lou^, arr. du Mans, C.
— ®Roez6, com. du canton de La Suze, arr. du Mans, C. — ^ Courtalvert, manoir,
situ6 k Mont-Saint-Jean, com. du canton de Sill6, arr. du Mans, C. D. Piolin, op. cit.
t. II, p. 231, identifle avec Chdteau-Vert, pr^s Roez6. — *® Brains, com. du canton
de Lou6, arr. du Mans, C. — ** C identifie avec le chateau de Maurane, com. de
Saint-Georges-sur-Erve (Mayenne), et D. Piolin, op. cit. t. II, p. 231, avec La Mauri-
ni^re, pr6s Brains. — ** Bemai, C. — *3 Bemai-sur-Orne, d^partement de ce nom, C.
— **Exominse, B, THi^mois, C. — ** Sarg^, com. du 1«'' canton et de Tarrondisse-
ment du Mans, C. — *^ Courgains, com. du canton de Marolles-les-Braults, arr. de
Mamers, C. MM. R. Charles et S. Menjot d'Elbenne, Cartulaire de Vahhaye de Saint-
Vincenty col. 322 et 340, reconnaissent en ce lieu, la Cochardi^re, fief k Saint-Calez-
en-Sonnois (Sarthe). — ^*' Pescoux, terre situ6e sur la commune de Louzes, cant.
de La Fresnaye, arr. de Mamers, C — ^® Gesvres, C. — *® Sac6, com. du canton et
de Tarrondissement de Mayenne, C. — *> Champ^on, C. — ** Les landes de Botz,
territoire situ6 entre la Mayenne et le Barb6, C. — ** La petite Saxe, territoire ren-
ferm^ entre rOrne et la Dive et limit^ au nord par la mer, C. — ^ Allonnes, C.
— ^ Sigelaici, B. Champsegr6, C.
78
in Brisciola* unum, in Molindarelingres * I, in Montmercantin ' I, in
finibus Culturensibus iuxta Truecto * sursum in illo monte e contra
Montcuc I, in silva Camida*^ V, in Novayilla® in Andecavo'' I, in
campo Sentdom ^ una cum sua ecclesia I, in Cuitura quse Monasterio-
lus* vocatur I, in illo monte ad Archas*^ I, iuxta Sabonarias " I, iuxta
Proliacum latronum"!, in Contiliaco*^ 1, in Contrelia** imum, ad
villam Hulduminum *^ ad Fraxino in finibus Baliau *^ unum.
Sunt in summa CLII mansionilia a novo fundata et reedificata
non minima.
Placuit quoque hocinopusculo*'' inserereexemplariaprivilegiorum
praefixi *® episcopi et praeceptorum ab imperatoribus et regibus supra
ipsa privilegia, firmitatis studio, a praescripto domno Aldrico episcopo
itnpetrata, ne aliqua machinatione prefata privilegia quassentur *^
imperatorum et regum auctoritatibus confirmata, quae suis monachis
et canonicis de quibusdam rebus et villulis fecit, ut eorum stipendia
pleniter haberent, et absque indigentia Domino servirent, et mater
* Brette, com. du canton d'Ecommoy, arr. du Mans, C. — * Molindareslingres,
B. Les Malingres, landes situ6es entre Niort et Melleray, com. du canton de
Lassay, arr. de Mayenne, G. — ^ Mont-Margantin, G. — * Tr6het, com. du canton
de Montoire, arr. de Vend6me (Loir-et-Gher). — * La Gharnie, for^t qui s'^tend
dans le canton actuei de Lou6 (Sarthe), G. — ® Grez-Neuville, com. du canton du
Lion-d'Angers (Maine-et-Loire), G. — "^ Audecavo, B. — ^ Seutdom, B. ; G n'ose
identifler ce nom. — ® Monlreuil-sur-Sarthe, G. — *o G n'ose identifler ce nom.
D. Piolin, t. II, p. 232, y reconnait les Arches, pr^s de Saint-Jean-d'Ass^.
— ** Savonniferes, villa, sise k Saint-Georges-de-la-Gou6e, canton de Luc^, sur les
bords d'un ruisseau du m^me nom. Rabigaud, abb6 de Saint-Galais, Tavait c^d^e le
49f6vrier 774, k T^v^que du Mans, Mdrole. Gf. L. Froger, Cartulaire de Vabbaye
de Saint-Calai$y p. 46. — ** G identifie ce nom avec Pruill6-le-Gh6tif, et D. Piolin,
op. cit. t. 11, p. 232, avec Pruill6-rfiguiil6, com. du canton de Luc6. — *3 Gontilly,
com. du canton et de Tarrondissement de Mamers, G. — ^* Gontres, com. du can-
ton et de Tarrondissement de Mamers, G. Gontidla, B. — ** L^Homme, com. du
canton de La Ghartre, arr. de Saint-Galais, G. — *® Le Fresne, k Baillou, G. — ^*' in
hoc opusculo, B. — *8 praefati, B. — ** quassarentur, B.
79
aecclesia suum privilegiutn pleniter retineret, sicutin subsequentibus
haec scire et investigare volentibus inveniri poterit.
EXEMPLAR PRIVILEGII QUOD FECIT MEMORATUS PONTIFEX FRATRIBUS
SUIS DE QUINQUE FESTIVITATIBUS ANNI ET DE VILLA BUXARIIS.
In nomine sancti Salvatoris et veneratione sanctae Dei genitricis
Mariae sanctorumque martyrum Stephani, Gervasii et Prothasii
quorum aecclesiae titulatus *, licet indigne, esse videor, ego Aldricus
Cenomannicae urbis indignus et peccator episcopus, primo anno
ordinationis meae oppido mestus * de conservatione fratrum et cano-
nicorum nostrorum, quadam nocte in ratione positus, ut credo,
divinitus inspiratus, cepi cogitare ut rationabilius et canonice viverent,
atque quod multo seu, ut fertur, nullo transacto tempore habuere,
haberent^, in quo canonice et regulariter conversarent *, et rehgiose
ac canonicaUter * Domino devote famulantes , praesentibus scilicet
atque futuris temporibus, inhabitarent. Memorato ergo in tempore
per consensum Landramni venerabilis nostri archiepiscopi, seu et
per exortationem ® comprovinciahum nostrorum omnium episcopo-
rum, dedi praedictis canonicis nostris domum in dextera et australi
parte constructam nostrae sedis et matris aecclesiae, quae est consecrata
in honore sancti Salvatoris et in nomine ac veneratione praedictorum
sanctorum, id est, sanctae Dei genitricis Mariae, sanctorum martyrum
Gervasii et Prothasii sive sancti Stephani, simulque in veneratione el
nomine omnium sanctorum ; qua etiam in domo ego et antecessores
mei dudum inhabitare solebamus. Praedictam ergo domum nostram
atque praefatum locum cum omnibus edificiis superpositis et edificatis,
dedi canonicis nostris secundum ordinem canonicum ad inhabitan-
dum. Ipsum quoque locum demum in modum claustri iuxta virium
* titularius, B. — * moestus, B. — ^ claustrum haberent, B, reclification
ndcessaire. — * conversarentur, B. — ^ canonialiter, B. — ® exorationem, B.
80
mearum imbecillitatem restaurare curavi, et ibidem secundum cano-
nicam institutionem ac sanctorum patrum ordinem canonicaliter Deo
et praedictae aecclesiae servientes, pariter institui degere vitam et ad
canonicas pari modo cunctos devotissime concurrere oras * , ac tem-
pore refectionis, ut sanctus canonicalis * ordo docet, ad eorum refec-
torium^ nostri operis studio noviter edificatum, ad reficiendum
occurrant, et omnia quae ad corporis sustentationem pertinent,
secundum ordinem canonicum pleniter percipiant. Haec ergo ita
peracta, accessi humiiiter ad clementiam domni et senioris nostri
Hludowici piissimi imperatoris, petens ab eo, ut pro sua lar-
gissima aeleemosina* aiiquid de rebus nostrae sedis ac matris
aecclesiae, quas vassi dominici per eius beneficium tenebant, mihi
reddidisset. Quam petitionem, Domino annuente, non renuit, sed
sicut deprecatus sum, adimplevit, et per praeceptum suum suo
quippe anulo sigillatum , confirmavit. Haec autem taliter peracta et a
sua clementia impetrata, petii, ut mihi licentiam daret, ut aliquid
de ipsis rebus ad necessaria fratrum et canonicorum nostrorum
quas mihi reddidit, tribuerem. Quod ita et fecit. Tunc ergo gratu-
lanti animo in eleemosina * et memoria iam dicti domni mei Hlu-
dowici piissimi augusti dedi sana mente et promptu ® animo prefixis
fratribus et canonicis nostris, una cum consensu praefati domni''
Lamdramni Turonensis aecclesiae archiepiscopi et aUorum omnium
scilicet comprovinciaUum coepiscoporum nostrorum , ad supplemen-
tum memoratorum frg^trum et canonicorum® nostrorum in pago
Cenomannico infra Quintam ^ praefixae civitatis villam unam nomine
Buxarias*^ cum omnibus ad se pertinentibus , et silvam aliquam
quae FoUicitionis " vocatur cum omni integritate, atque futuris
temporibus, ad eorum supplementum augendum per hoc testamentum
* horas, B. — * canonialis, B. — ^ refectionem, B. — ♦ eleemosyna, B.
— 5 eleemosyna, B. — ^ prompto B. — "^ Domini, B. — ^ fratrum nostrorum atque
canonicorum, B. — » La Quinte. Ci, p. 66. — «» La Boissi6re. Cf. p. 32. — *« Fol-
licionis, B. Cf. p. 17.
81
confirmavi*. Ita sane hoc feci ut per singulos annos habeant memo-
rati fratres de praefata villa, in festivitate dedicationis occidentalis
partis matris et senioris aecclesiae, quae est* XI kalendarum iuliarum
die, in qua etiam parte occidentali, est in suprascripto die sacratum
allare in honore sancti lohannis, et alia duo in honore aliorum
sanctorum quorum nomina super ipsa altaria sunt conscripta, et
quartum altare desuper in solario constructum in honore omnium
sanctorum dinoscitur in iam dicto die a nobis esse sacratum. In
memorato itaque XI kal. iuliarum die, in veneratione iam dictae
dedicationis et sollempnitatis, de praedicta villa Buxarias statuentes
per hoc testamentum censemus , et censentes consultu et exhortatione
multorum episcoporum ac sacerdotum devotissime statuimus, ut
accipiant suprascripti canonici et fratres nostri de frumento optimo
modios VI, et de vino optimo modios IIII, et insuper potione quae
vulgo alixona dicitur modium I, et arietes optimos IIII, et porcos
optimos II. Et in festivitate Assumptionis sanctae Dei genitricis
Mariae, quae est XVIII kalendarum septembrium ad refectionem
predictorum fratrum, de frumento optimo habeant iam dicti fratres
similiter modios VI et de vino optimo modios IIII et insuper de
alixona modium I et arietes optimos IIII et porcos optimos II ^. Et in
dedicatione aecclesiae sancti Stephani quae est infra claustrum con-
structa, cuius festivitas dedicationis est V idus novemb. similiter
habeant fratres de frumento optimo modios VI et de vino optimo
modios IIII et insuper de potione quae dicitur silvia modium I, et
friscingas porcinas perbonas II, et arietes IIII. Et* in anniversario *
ordinationis nostrae , quae celebratur XII kalendarum ianuariarum ® ,
quae tamen anticipatur una die propter dedicationem matris et senio-
ris nostrae sedis ecclesiae, quaeest XI kal. ianuarii'', habeant praedicti
fratres ad eorum refectionem de frumento optimo modios VI, et de
* confirmavit, B. — * est, manque B. — ^ Cette phrase manque B. — * Et,
manque B. — ^ anniversario etiam, B. — o kal. januarias, B. — "^ januarias, B.
6
82
vino optimo modios IIII, et insuper potionem de finiculo modium I,
et ad pisces emendos de argento solidos V, de caseo autem modium
unum, et de ligumine* optimo similiter modium unum. In dedica-
tione vero abside matris et senioris nostrae urbis aecclesiae et recon-
ciliatione ipsius ecclesiae quam noviter aedificavi atque reedificare
studui , quam et in honore sancti Salvatoris et in nomine sanctae Dei
genitricis Mariae sanctorumque martyrum Stephani, Gervasii, et
Prothasii , simulque in honore et veneratione omnium sanctorum ,
XI kal. ianuariarum die, cum aliis episcopis et sacerdotibus multis
soUempniter dedicavi, et multorum sanctorum reliquias in ea pro-
priis manibus coUocavi, sive de corpore proprio sanctorum marti-
rum* Gervasii et Prothasii^ in confessione senioris altaris reliquias
dedicando decenter composui. In ipsa ergo festivitate habeant iam
dicti fratres de frumento optimo modios VI, de vino autem optimo
modios IIII, insuper et de costo optimo modium I, et ad pisces
emendos soUdos V, de caseo vero I modium, et de ligumine* simi-
liter modium I. Haec autem omnia de praefata villa Buxarias memo-
ratis fratribus, veluti praefixum est, devotissime ministrentur. Ea
scilicet ratione haec illis dare censuimus, ut proedictas V festivitates
sepedicti fratres soUempniter et devotissime celebrent, adiunctos sibi
omnes monasteriales ^ , sive suburbanos sacerdotes et reUquos cleri-
cos, qui in supradictas festivitatum vigiUas devotissime veniant, et
tunc mane prima revestiti in aecclesia cuius festivitas celebratur,
devotissime adesse procurent, ministrante autem eis custode ipsius
aecclesiae oblatas et vinum sufficienter inibi per singula altaria; pro
me peccatore, dum advixero, unusquisque sacerdos missam decantet
unam et ampUus si Ubuerit et karitas® ministraverit , et unusquisque
clericus psalmos L et ampUus quantum dilectio et amor Dei instiga-
verit. Ipsos autem psalmos tam ipsi canonici quam et suburbani vel
* legumine, B. — * martyrum, B. — ^ Protasii, B. — ♦ legumine, B. — * mo-
nasteriales omnes, B. — ^ caritas, B.
83
monasteriales clerici alterius chori^ in praefata «cclesia vicissim
decantare studeant. Post obitum vero meum, quando Deus voluerit,
in praedictis festivitatibus futuris temporibus similiter pro defuncto
faciant tam in missis quam et psalmodiis humiliter precamur. Haec
ergo omnia dihgenter peracta, hora tertia in publicum introeant
officium, ipsius diei festivam peragentes sollempnitatem. Peracto
autem soUempniter praedictae festivitatis officio, tunc in refectorio
una cum praedictis monasterialibus et suburbanis sacerdotibus ac
clericis* reUgiose lectionem continuo audientes et intendentes reU-
giosissime et cum silentio reficiant. Hoc ergo sumopere' supphciter
obsecro sanctos successores meos et praepositos ac magislros seu
ministros canonicorum praedictorum , sive ipsos canonicos praesentes
scilicet et futuros , ut praedictos suburbanos seu monasteriales sacer-
dotes et clericos qui ad praedictam festivitatem venerint, et supra-
scriptas orationes pro me miserrimo peccatore fecerint, a memorata
refectione et ab eorum refectorio a se non excludant, sed si ahqua
necessitate factum fuerit, tunc statuentes imploramus ut unus cano-
nonicorum bene fideUs, de praedictis stipendiis quae de memorata
viUa Buxarias tribuuntur, accipiat unum modium panis et aUerum
vini, insuper et de iam dicta potione sistaria* HH, et unam friscin-
gam qualem meUorem invenerit, et ex his, iUis praeparet infra
praefixum ciaustrum in optimo loco devote et reUgiose et refectionem
plenam, sed magis opto et supplex deprecor ut cum sepedictis
canonicis nostris in refectorio cum iUis reUgiosissime reficiant,
soUempniter quoque praedictas dies ducentes et de tantis festivita-
tibus laetantes, Deumque in omnibus laudantes ac deprecantes ut
tranquiUam hanc degere valeant vitam, et praemia aeternae vitae
percipere mereantur. Insuper de praedictis stipendiis deprecans sanc-
tos successores meos atque ministros praefatae matris aecclesiae
* Notre manuscrit donne c choris ». — * cleris, B. — ^ summopere, B
— * sextaria, B.
84
contestor et* contestans humiliter deprecor, ut unum modium de
praefixo pane per singulas iam dictas festivitates et alium de praedicto
vino, et de praefatis frinscingis* unam XL pauperibus in singulis
memoratis festivitatibus tribuant, et in optimo loco ex his eis refec-
tionem praeparent : qui inde refectionem habentes Dominum Salva-
torem mundi coUaudent, et pro me miserrimo peccatore vivo atque
defuncto orare studeant, qualiter cum sanctis et electis Dei aetema-
liter laetari valeam, et vita frui perpetua merear. Amen. Quicquid
autem in iam dicta villa amplius elaboratum et acquisitum quam
superius in festivitatibus praedictis^ ministrandum insertum est, de
qualicumque iusto ingenio vel arte, hoc ipsum veniat ad communem
utilitatem praedictorum fratrum et ad eorum refectorium* in* aug-
mentum proficiat, et nihil eis de sumptibus praefate villae a quoquam
subtractum vel minoratum fiat, ut magis ac magis Domini omni-
potentis servitium adimplere valeant, et® perpetuitate imperii^ domni
et senioris nostri Hludowici praescripti piissimique imperatoris et
sospitate coniugis et prolis eius atque invictissima exercitus sui^
victoria exorare Dominumque® humiliter delectetur, et quasi ad
vestigia pedum eorum provolutus deprecor universos*® in hac sede
succedentes , ut hanc firmitatem quam pro amore Domini Salvatoris
et veneratione sanctae Dei genitricis Mariae sanctorumque martyrum
Stephani, Gervasii, et Prothasii, atque omnium in veneratione sanc-
toinim, et elemosyna" sepedicti domni Hludowici imperatoris, ac
per eius Ucentiam pro pondere peccaminum meorum fieri decertavi",
in perpetuum conservent esse mansuram. Quam devotionem si quis-
piam violare praesumpserit, ante tribunal Christi, pro cuius amore
hoc factum esse dinoscitur, tremebimdam in iudicium deducat
rationem. Ego Aldricus Cenomannicae urbis indignus et peccator
* atque, B. — ' friscingis, B. — ^ praedictis festivitatibus, B. — * refectionum, B.
— 5 in, manque B. — ^ et pro, B. — "^ imperii et, B. — ^ sui exercitus, B. — ® Do-
minum que, manque B. — *^ universis, B. — ** eleemosyna, B. — ** decer-
tavit, B.
85
episcopus hoc testamentum a me factum subscripsi. Ursmarus*
indignus Turonice urbis archiepiscopus huic testamento annuens,
subscripsi. Dodo' humilis Andecavensium antistes huic testamenti
decreto assensum praebui et subscripsi. lonas^ indignus episcopus
huic testamento annuens , subscripsi. Ego Autcarius * Magontiae urbis
archiepiscopus subscripsi. Ebroinus^ indignus episcopus huic testa-
mento annuens, subscripsi. Guntardus® indignus episcopus huic tes-
tamento annuens, subscripsi. Ego Erchinradus'' Parisiace urbis
episcopus hoc testamentum, deprecante Aldrico episcopo, subscripsi.
Warnarius® indignus episcopus huic testamento subscripsi. Ego
Echardus^ episcopus hoc testamentum, deprecante Aldrico episcopo?
subscripsi. Teodricus*^ Camerecensis" urbis episcopus hoc testamen-
tum subscripsi. David** chorepiscopus subscripsi. Ansteus" decanus
subscripsi. Godenus archipresbyter subscripsi. Ricandus** presby-
ter subscripsi. Deduunus *^ archipresbyter subscripsi. Emardus *®
licet indigne ^*' presbyter subscripsi. Geraldus subscripsi: Gausuinus"
presbyter subscripsi. Ascaricus presbyter subscripsi. Alexander pres-
byter subscripsi. Gerihaus*® presbyter subscripsi. Wineboldus presby-
ter subscripsi. Flodoinus presbyter subscripsi. Flodebertus presbyter
subscripsi. Avisachar*^ diaconus subscripsi. Rodricus diaconus sub-
scripsi. Regnogardus medicus subscripsi. Vinaldus** subdiaconus
subscripsi. Datum^* kalend. april. in die sanctum*^ Paschae anno
1 Ursmare, archev^que de Tours, 836-846. — * Dodon, 6v6que d'Angers.
— 3 Jonas, 6v^que d'0rl6ans, 825-843. — ♦ Autcaire, archev^que de Mayence,
826-847. — 5 Ebroin, ^v^que de Poitiers, 837-851. — « Saint Gohard, 6v^ue de
Nantes, 835-843. — ^ Erchenrad II, 6v6que de Paris,831-857. — « Gamier, on
ne sait quel sifege occupait cet 6v6que. — ® Echard, 6v6que de Noyon? 830-839.
— *<> Theodoricus, B. Thierry, 6v6que de Cambrai, 831-863. — ** Camera-
censis, B. — ** David, chor6v6que de T^glise du Mans. — *3 Cauvin, G^o-
graphiej p. 159, orthographie « Austeus ». — ** Ricardus, B. — ** Dedivinus, B.
— *6 Eruardus, B. — ^"^ indignus, B. — *» Gansuinus, B. — *o Gerihanus, B.
— 20 Anisacharus, B. — «* Vivaldus, B. — « Data, B. — » sancto B.
86
incarnationi« «lorninirff? I) CGG XXXVII, indictione vero XV,
quoque XXI 11 irnp^jrii «lomni nostri Hludowici gloriosissimi impoft-
torin, iii arnio orrlinutioniH nostrae V. Actum ergo Cenomamiica in
ui-Jxi pul)lica, in lUti noinino fcliciter. Amen.
KXKMfM.Aii i*m:K\nt oomni iiMJnowici imperatoris super prescripto
IMIIVIUCOIO OK VILLA BUXARIAS*.
In noiniiMt Dotnini hni (»1 Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu-
<lowir,uH< flivinu iM|iropii.iant(^ chnncntia imperator augustus. Omni-
liiiH H;uirl;i? |iri iiuw.h^.Huv ri nostrls fideiibus praesentibus et futuris
jiolurn Hit, (juia vir vi^nMnihiliH AlchicusCenomannicaeurbisepiscopus
ijoHlr?ij HUKK^iHHit intinHiinUidini, (»o ciuod primordiis ordinationis suae
confuHurn cjinonirioruin inalriH incclosioe sibi commissorum ordinem
Htatinn<l"*' iiivnnnril, «^irJaiiHlrum, (lui canonice vivere debent, eatenus
inilhnn lial)ui»ranl, nnd ipnn clivini cultus fcrvens amore', exdomibus
qiiiis (»[UHcopi iint(ir,(*HHor(m niii propriis usibus habere soHti fuerant',
moni<>i'Jil^>i'*nn c-anonicoriiin liahlUuiuUs ac variis usibus attribuerit,
iUic<luc (U)nHtriH:liH cl H^MMindmn oporlunitatem* cuiusque usibus
aHlificalis ac (hjcoratis, (»oh Hccunduin uuctoritatem canonicam fecerit
habitaro. RctuUt (^iain H(u*(^nilali noslno, oo quod iam dictae matry^*
a3cclesiie quihusdain additis oraloriis ahisque forinsecus aecclesiis,'
soliempnitor rcligiosc^pKi (»oruin din'otioncm adimplere curaverit,
easdem dedicationuni f(JHtivitaloH propriis temporibus sollempniter
memorati canonici, conv(uncntihuH tum sucerdotibus quam religiosis
laicis rehquociue populo, Kolltunpnihu colebrare valerent, eisdem
* Ego Hludovicus, B. — * ainon^ f(n'V(^nH, B, — « Bolerent, B. — * opportuni-
tatem,* B. — ^ Nolre manuscrit cloniK^ « nialro ».
* Cf. Lecointe, VUI, 492. nouquot Vl« OU. nr^|ulgiiy , ml ami. 837. Bohmer, 475^ ad ann. 837.
Migne, Pairologia, CXV, 59. Sickel, 101, u« IftV. MiUilbacher, p. 3».
87
canonicis quandam eiusdem villam, Buxarias vocabulo, per testamenti
conscriptionem propria ceterorumque episcoporum venerabilium
manibus roboratam proprie delegaverit, quatenus in saepedictis
dedicationum festivitatibus , praefixis etiam quibusdam codicibus*
dignam ac necessariam refectionem habere valerent. Quae sua insti-
tutio perhennibus* temporibus inviolabilis persistere posset^, nostrae
suplicavit* celsitudini ut super idem devotionis suae* religiose insti-
tutum® nostram firmitatis gratia auctoritatem percipere mereretur,
per quam futuris temporibus inconvulse atque inviolabile'' perma-
neret. Cuius supplicationibus annuentes, per hoc nostrae auctoritatis
scriptum statuentes decernimus ut quod studio divini honoris et
cuitus rehgiose patrasse atque instituisse dinoscitur, et iam dicta
inscriptionis suae serie conscribi ac roborare non distulit, cunctis
temporibus maneat inconvulsum, neque® quispiam successorum
suorum de conditionibus in ea comprehensis quicquam audeat
immutare aut memoratam villam a iure eorundem canonicorum
abstrahere, sed quicquid de ea secundum institutionem eius, ut
dictum estj ordinare atque disponere voluerint sepedicti canonici,
liberam in omnibus habeant potestatem ; quatinus® pro nobis, con-
iuge, proleque nostra, ac stabilitate tocius imperii a Deo nobis
concessi Domini misericordiam iugiter valeant exorare. Et ut haec
nostrae confirmacionis auctoritas nostris successorumque nostrorum
temporibus inviolabilem et inconvulsam obtineat firmitatem, de
anulo^^nostro subter eam iussimus sigillare".
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi-
Datum Xnn kal.** iul. anno Christo propitio XXHH*^ imperii
domni**Hludowici piissimi augusti, indictione*^
* conditionibus, B. — ^xxt perennibus, B. — 3 possit, B. — * supplicavit, B.
— 5 devotissime, B. — ® institutam, B. — "^ inviolabiliter, B. — 8 nec, B. — ® qua-
tenus, B. — *o annulo, B. — ^* sigillari, B. — «« kalendas, B. — «3 XXIII, B.
— ** domni nostri, B. — ^^ k<L indictione », B ajoute XV ; notre manuscrit laisse
un blanc.
88
Actum Theodonis villa, palatio regio, in Dei nomine feliciter.
Amen.
SEQUITUR EXEMPLAR PRIVILEGII QUOD FECIT PRENOMINATUS ALDRICUS
EPISCOPUS iECGLESIiE SANCTI SALVATORIS SUPER FLUVIUM SARTiE ET
MONACHIS IBI DOMINO FAMULANTIBUS *.
In nomine sanctae Trinitatis et unicae divinitatis. Ego Aldricus
Cenomannicae urbis indignus et peccator episcopus, iliustratione
divinae pielatis provocatus, una cum consensu et licentia domni
Hludowici piissimi imperatoris seu omnium sanctorum conprovin-
cialium^ episcoporum atque aliarum multarum provinciarum nobi-
lium ac sapientium pontificum, sive cum omni nostrae curae com-
missae Deo devotae congregationi matri quoque* et nostrae sedis
aecclesiae famulanti, pertractans ego casum fragilitatis humanae,
pavescensque ultimum vocationis diem, ne multo mole peccaminim
oneratus, sine fructu aliquo, quod absit, boni operis repertus inve-
niar, confortatusque alloquio praedicatoris praecipui, Pauli scilicet
apostoli, ubi ait: Si cuius opus manserit, mercedem accipiant,
idcirco, ut dictum est, cum consensu et licentia suprascripti prin-
cipis atque praedictorum sanctorum praesulum sive praeflxorum
servorum Dei, promtissimo^ animo, divina inspirante clementia,
nostrae devotionis decrevit compunctio ut ad augendum cultum
divinum sive matris et nostrae sedis aecclesiae atque parrochiae nobis
commisse , ac cumulandum honorem atque lucrum multarum anima-
rum, ut monasteriolum aliquod in nostra parrochia nostro labore
ad perpetuam omnipotentis Dei laudem fundare et construere debe-
* comprovincialium, B. — * matrique, B. — ^ promptissimo, B.
* Cauvin, Giographie, p. Lix, a reproduit en partie cet acte ; 11 le donne depuis < tradidimus
simulque delegavimus »^ jusqu*^ c ornatum donamus ».
89
remus, quod ita, annuente Domino, et facere studuimus, in quo et
aBCclesiam, prout valuimus, ad invocandum perpetualiter nomen Dei
aetemi in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei genitricis
Mariae sive sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii atque sancti
Stephani, necnon et in honore et memoria simul omnium sanctorum
construere et soUempniter XVI kalendarum octobrium die, cum aliis
episcopis et sacerdotibus sive reliquis* sanctae Dei aecclesiae minis-
tris, decenter et racionabiliter canoniceque atque insigniter, Domino
auxiliante, curavimus consecrare, in quat et XV altaria erigere et in
honoribus et memoriis eorum sanctorum quorum nomina super ea
inserta sunt* esse praesentis temporis momento videtur^, eorumque
atque aliorum multorum sanctorum patrocinia et reliquias in eis*
propriis manibus coUocari, soUempniterque ea et decenter adiunctis
nobis prefatis sanctissimis sociis ordinabiliter sanctificantes conse-
crare, Domino miserante, meruimus, quorum intercessionibus nos
adiuvari misericorditer confidimus, eorumque perpetuis tueri praesi-
diis, largiente Domino, humiUter petimus. In memorato itaque kalen-
darum die et in dedicatione praefatae aecclesiae, cum Ucentia et exorta-
tione^ iam dicti principis sive praescriptorum sanctorum patrum
videlicet episcoporum ac nobihum et sancte viventium sacerdotum,
per Ubrum quatuor evangeUorum nobiUter ornatum et auro ex parte
conscriptum , seu per caUcem aureum unum cum patena sua desuper
episcopis et sacerdotibus manus eorum imponentibus, multis sciUcet
nobiUbus coram adstantibus® et videntibus, tradidimus simulque
delegavimus una cum iam dicto evangeUo et memorato aureo caUce
de nostrae sanctae sedis aecclesiae rebus, ad supradictum sanctum
locum, qui vocatur monasterium sancti Salvatoris, oUm vero Brogi-
lus a priscis vocabatur, et ad opus monachorum inibi regulariter
viventium et Domino famulantium, donatumque in perpetuum
* Notre manuscrit donne « reliquiis ». — * sunt, manque B. — 3 videntur, B.
— * Au lieu de in els, B donm meis, — ^ exhortatione, B. — ® astantibus, B.
90
ibidem ob mercedem et stabilitatem praedicti domni* nostri Hlu-
dowici piissimi imperatoris, cuius largitione et praefatum locum
adquirere* meruimus, sive futurorum dominorum regum videlicet
Francorum, seu et nimio^pro pondere peccatorumnostrorum,dona.
mus et per hoc testamentum confirmamus, confirmatumque futuris
temporibus esse volumus, tam oportunitatem* eiusdem cenobii*
quam et pro stipendio fratrum ibidem Domino servientium, necnon
et consolationem peregrinorum , atque receptionem hospitum adven-
tantum^. Primo vero omnium delegavimus ibidem villam Salnarias''
cum manentibus XXX, et illas culturas duas iuxta illud monaste-
riolum sitas, seu illam silvam quae intra fluvium Sartae et inter
praedictas culturas et praefatum monasteriolum consistit, atque illam
vineam dominicam que inter Salnarias® et iam dictum monaste-
riolum coniacet , et illa molina duo iuxta illud monasteriolum supra
fluvium Sartae sita, necnon et illud pratum ex alia parte praefati
monasterioli situm una cum silva, sicut termini praedictorum mona-
chorum dividunt. Delegavimus etiam ibidem villam nostrae sedis
aecclesiae Apiacum® cum omni integritate, in qua sanctus Ulfacius
preciosus Christi confessor corpore requiescit ; simulque tradimus*®
ibi medietatem de villa Canon" ; parique modo confirmamus ibidem
villam Luciacum ** cum omni integritate ; simulque inibi largimur"
et medietatem de villa quae Beruas** vocatur, de ratione sanctae
Mariae, quam redditione domni*^ nostri Hludowici excellentissimi
imperatoris adquisivimus ; et illam precariam quam Frideradus**
per precariam de rebus sanctae Mariae et sancti Gervasii tenet, tradi-
mus totam similiterque donamus, et in villa quae vocatur villa sancti
* Domini, B. — * acquirere, B. — ^ nimis, B. — * opportunitatem, B.
— 5 eiusdem cenobii, manque B. — ® hospitum advenientium receptionem, B.
— ^ Salvarias, B. La Sauni^re, C. — ® Salvarias, B. — ® Apilli, C, maintenant
Saint-Ulphace. — ^^ tradidimus, B. — " Coulong^, C. — ** Le Grand-Luc^, C.
— *3 dedimus, B. — ^* B^rus, C. — ** Domini, B. — ^^ Friderardus, B.
91
Autleni* manentes III cum vineis tribus et campis aliis, et quantum
pars sanctae Mariae ibi habere videtur *. Et illas res quas Salehardus ^
in die dedicationis ipsius aecclesiae eidem sancto loco et nobis sive
ipsis monachis legaliter tradidit inibi per hoc testamentum conflr-
mamus. Haec autem omnia in pago Cenomannico sunt sita. Supra-
dictas igitur villas omnes et res cunctas superius nominatas et ad
praedictas villas iusle* pertinentes una cum terris', domibus, aedi-
ficiis, mancipiis, vineis, silvis, campis, pratis, pascuis, aquis,
aquarumve decursibus, farinariis, mobilibus et immobiUbus, omnia
et ex omnibus ad praefatum sanctum locum pro lucrandam sanctam
mercedem et augmentum« nostrae sedis' aecclesiae atque nostrae
congregationis ornatum® donamus, tradimus, simulque delegavimus,
et omnia quae eidem sacrosancto loco et fratribus et monachis inibi
Domino famulantibus et regulariter viventibus divina pietas deinceps
augeri voluerit, et a bonis hominibus ibidem condonatum atque
traditum fuerit, ita ut ab hac die ibidem perpetuaUter Domino
auxiliante in augmentis proficiant. Unde constitui ob hoc pie devo-
tionis amore venientem® iam dictae sancti Salvatoris aecclesiae conse-
crationis festivitatem*® omni anno fratribus matri et nostrae sedis
aecclesiae famulantibus, consolationem ministrandam ab abbate et
monachis in praefato monasterio Domino famulantibus, id est, de
pane optimo modios VI, et friscingas porcinas III, berbicinas vero
similiter III, et de vino optimo modia** IIII, et de potione optima
quintam^*. Ea vero ratione hec^' illis dare censuimus, ut supradictae
matris aecciesiae iam praefati canonici pleniter ad memoratam dedi-
cationis aecclesiae cum silcntio et ceteris divinis ornamentis veniant
^ Saint-Aullene, C traduit ainsi ce nom sans oser Tidentifier. — * Au lieu de
habere videtur, B donne habetur. Videhcet et. — » Saleardus, B. — * jure, B.
— 5 ceteris, B. — ^ pro lucranda sancta mercede et augmento, B. — "^ sanctse
sedis, B. — « ornatu, B. — ® veniente, B. — ^^ festivitate, B. — ** modios, B.
— ^2 quinque, B. — <3 hggc, B.
92
festivitatem , cum ceteris suburbanis sacerdotibus et reliquis clericis,
et tunc mane prima inibi pro me peccatore, dum advixero, unus-
quisque sacerdos cantet missam unam* et amplius, si libuerit et
caritas ministraverit, et unusquisque clericus psalmos L et amplius,
quantum dilectio et amor Dei instigaverit. Post obitum vero meum,
in praedicta die similiter pro defuncto faciant. Haec ergo omnia
diligenter peracta , hora tertia in publicum introeant officium et una
cum monachis ibidem Domino famulantibus, soUempniter ipsius diei
festivam peragant soUempnitatem ; et tunc utrum eligerint' faciant,
aut inibi cum ipsis monachis pariter reficiant, aut si ibi non refe-
cerint, tunc accepta praedicta' stipendia in refectorio infra domum
et claustrum canonicorum una cum praedictis suburbanis clericis et
sacerdotibus reficiant. Hoc sane humiliter obsecro sanctos successores
meos atque abbates vel monachos praefati monasterii et praepositos
ac magistros seu ministros canonicorum nostrorum sive ipsos cano-
nicos praesentes scilicet atque futuros, ut* praedictos suburbanos seu
monasteriales sacerdotes et clericos qui ad praedictam festivitatem
venerint, et suprascriptas orationes pro me miserrimo peccatore
fecerint, a memorata refectione vel ab eorum refectorio a se non
excludant; sed si aliqua necessitate factum fuerit, tunc statuentes
impploramus* ut unus canonicorum bene fidelis de praedictis stipen-
diis que iam dicti monachi tribuerint, accipiat unum modium panis
et alterum vini, insuper et® potione sextaria HH, et unam friscingam
qualem meliorem invenerit, et ex his illis praeparet devote et reli-
giose refeclionem. Sed magis opto et supplex'' deprecor ut cum
sepedictis canonicis nostris in refectorio cum illis religiosissime
reficiant, sollempniter quoque illum diem ducentes, et de tanta festi-
vitate letantes, Dominumque in omnibus iaudantes ac deprecantes
ut tranquillam hanc degere valeant vitam^ et praemia aetemae vitae
* unam missam, B. — ' Notre manuscrit donne « elegerit ». — ^ prsedicta,
manque B. — ♦ et, B. — * imploramus, B. — <^ ex, B. — "^ suplex, B. — ® vitam
hanc degere valeant, B.
93
percipere mereamur*. Insuper de praedictis stipendiis deprecans
sanctos successores meos contestor et contestans humiliter deprecor
atque ministros eiusdem secclesiae , ut unum modium de praefixo pane
et alterum de iam dicto vino et de praefatis friscingis unam , XL pau-
peribus in memorata festivitate tribuant, qui inde refectionem
habentes Dominum Salvatorem muiidi conlaudent* et pro me miser-
rimo peccatore orare studeant, qualiter cum sanctis et electis Dei
laetari aetemaUter mereamur. Amen. Porro quod multas episcopales
sedes et matres aecclesias diversa monasteria sub se habere videmus '
constructa, quaeso ne quidam superflue hoc me fecisse asserant,
presertim cum magis pro honore aecclesiae nobis commissae et pro
lucro animarum quam pro facinore humano hoc me fecisse profiteor.
Nec mirum si praefatum locum de rebus nostrae sedis aecclesiae ditta-
verim * , cum multos sanctos episcopos iam talia fecisse et legimus et
cognovimus. Idcirco precor cunctos fideles sanctae Dei aecclesiae ut
non hoc me superflue fecisse putent^, sed magis pro me peccatore
orare non dedignentur; ut si quam pro hoc mercedem adipisci
meruero, eiusdem fieri mereantur participes. Denique humiliter
precor Dominum nostrum Ihesum Christum, beatum successorem
meum mox futurum, et post eum in sede nobis commissa succe-
dentes cunctos episcopos, atque quasi ad pedes eorum provolutus
suppUciter flagito, omnesque principes ac nobiles et ignobiies, cunc-
tosque christianos obsecro, ut parvula a nobis facta ad divinam
omnipotentis Dei laudem et incrementum praedicti monasterioli
sancti Salvatoris conservent, et in eorum eleemosina sive ob amorem
praedicti Domini nostri Salvatoris^, in cuius honore iam dictum
monasteriolum aedificatum et dedicatum esse dinoscitur, augere
* mereantur B. — * coUaudent, B. — ^ Notre manuscrit donne « haberi
vidimus ». — ♦ ditaverim, B. — * Notre manuscrit donne «c putant ». — ® ob
praedicti Domini Salvatoris amorem, B.
9^
inibi plura dignentur*, et de ea* quae fecimus atque inibi delega-
vimus inbminuere^ aut subtrahere non praesumant; quatenus et
bona illorum facta in praesenti et in futuro, sicuti et nostra fecerint,
Deo auspice, conserventur ; quatinus* si aliquam mercedem pro pio
praefixo facto, Domino annuente, habere meruerim * , ipsius mercedis,
auxiliante ipso Domino Salvatore nostro , pro cuius et amore hoc
fecimus, effici mereantur^ consortes. Precor etiam cunctos sacer-
dotes ac Dei servos sive monachos omnes, ut praedictas orationes iu
praefata die pro me peccatore pie et studiosi&sime adimplere procu-
rent, qualiter absolutionem omnium peccatorum meorum eorum
precibus adipisci valeam, et sanctorum consorcio perpetualiter,
Domino largiente, frui mereamur. Similiter precor obnixe abbates et
monachos cunctos in praefato sancti Salvatoris monasterio degentes ,
ut praedicta stipendia canonicis et fratribus nostris sive suburbanis
sacerdotibus et clericis ministrare in iam dicta die non neglegant ^' ;
quatinus® ipsis ministrantibus nobisque humiliter famulantibus et
ceteris fratribus ac® Dei servis orantibus per sufifragia omnium
sanctorum nos et illos Ihesus Christus Dominus noster in aetema
laeticia una cum sanctis suis fovere dignetur. Amen. Porro ut hoc
testamentum sive privilegium a me pia voluntate factum per rationem
supradictam omni tempore maneat inlibatum*® atque firmissimum,
manu propria illud pro firmitatis studio roboravimus, sive sanctos
patres nostros episcopos atque fratres nostros sacerdotes et levitas
seu reliquos clericos ceterasque personas quorum nomina subter
habentur inserta firmare humiliter postulavimus.
Ego Aldricus Caenomannicae urbis indignus et" peccator epis-
copus hoc testamentum a me factum subscripsi. Ursmarus indignus
* Nolre manuscrit donne « dignantur ». — * eis, B. — ^ delegavimus inibi
imminuere, B. — ♦ quatenus, B. — * meruerimus, B. — ® mereamur, B. — '^ ne-
gligant, B. — 8 quatenus, B. — ® et, B. — *o iUibatum, B. — ** et, manque B.
95
Turonicae urbis archiepiscopus huic testamento annuens, subscripsi.
Dodo humihs Andecavensium antistes huic testamento decreto assen-
sum praebui * , subscripsi. Warnarius indignus episcopus huic testa-
mento annuens, subscripsi. Ebroinus indignus episcopus huic testa-
mento annuens subscripsi. Ego Autcharius* Magontiae urbis archi-
episcopus hoc testamentum, deprecante illo Aldrico praedictae urbis
episcopo, subscripsi. Guntardus indignus episcopus huic testamento
annuens, subscripsi. Ego Erchinradus Parisiae urbis' episcopus hoc
testamentum, deprecante Aldrico episcopo, subscripsi. Ego Hechar-
dus episcopus hoc testamentum, deprecante Aldrico episcopo, sub-
scripsi. Teodricus Camearecensis* urbis episcopus hoc testamentum
subscripsi. David chorepiscopus subscripsi. Ansteus* decanus sub-
scripsi. Deduius archipresbyter subscripsi. Ernaldus indignus pres-
byter® subscripsi. Ricandus'' presbyter subscripsi. Godenus archi-
presbyter subscripsi. Geraldus presbyter subscripsi. Floduinus licet
indigne® presbyter subscripsi. Gauszuinus ® presbyter subscripsi.
Ascaricus presbyter subscripsi Flodebertus presbyter subscripsi.
Alexander presbyter subscripsi. Ansbaldus presbyter subscripsi. Ger-
baus presbyter subscripsi. Avisacar^® diaconus subscripsi. Rodricus
diaconus subscripsi. Vinaldus subdiaconus** subscripsi. Regno-
hardus** medicus subscripsi. Leodaldus diaconus scripsit. Data
kal. aprilis in die sanctum*^ Paschae, anno incarnationis dominicae
D CCC XXXVII, indictione vero XV, anno quoque XXIII imperii
domni^* nostri Hludowici gloriosissimi imperatoris, et anno ordina-
tionis nostrae V. Actum ergo Cenomannica in urbe publice, in Dei
nomine feUciter. Amen.
* praebens, B. — ^ Autcarius, B. — ^ Parisiae urbis, manque B. — * Ego
Theodoricus Gameracensis, B. — ^ Austeus, B. — ® Erauldus Presbyter
indignus, B. — "^ Ricaudus, B. — ^ indignus, B. — » Gantzuinus, B.
— ^^ Anisacar, B. — ** diaconus, B. — ^^ Reginhardus. B. — *' sancto, B.
— ** domini, B.
96
SEQUITUR EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI IMPERATORIS SUPER
MEMORATUM PRIVILEGIUM SANCTI SALVATORIS ET MONACHORUM QUOD *
EIS lAM DICTUS ALDRICUS EPISCOPUS PIO AFFECTU FECIT*.
15 juin 837.
In nomine Domini* Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu-
dowicus divina repropitiante clementia imperator augustus. Omnibus
fidelibus sanctae Dei ecclesiae ac nostris praesentibus et futuris notum
sit, quia vir venerabilis Aldricus Cenomannicae urbis episcopus,
divino honore fervens pariter et amore , monasteriolum in sua parro-
chia novo opere proprioque sudore^ et labore, in honore Dei et
Salvatoris nostri ac sanctae eiusdem genetricis* Mariae beatorumque
martyrum Gervasii et Prothasii^ atque Stephani cunctorumque gene-
raliter sanctorum, in loco qui prius vulgo Broialus® vocabatur,
construere studuit, et ad optatum dignumque decorem atque perfec-
tion^m summo studio perducere procuravit, congruoque tempore
dedicavit soUempniter, et rebus'' iam dictae sedis sibi divinitus
commissae sufficienter necessitates® varias monachorum in ea^
Domino miUtantium habunde^® fulciendas atque supplendas ditare
non distulit. Unde et scriptum quoddam sua ceterorumque venera-
bilium episcoporum reliquorumque ordinum Deo servientium, necnou
laicorum religiosorumque pariter ac nobilium manibus roboratum
nostrae maiestatis obtutibus ofTerens, humiliter nostrae supplicavit
clementiae , ut quod ipse divino tactus amore pia religiosaque devo-
tione, supemo fultus auxilio, fecerat, nostra imperiali auctoritate
roborare atque in perpetuum absque cuiuslibet convulsione aut
* Notre manuscrit donne « quam ». — * Domini, manque B. — 3 suoque pro-
prio sudore, B. — * genitricis, B. — ^ Protasii, B. — ^Le Breil, maintenant
Neuville-sur-Sarthe, C. — "^ de rebus, B. — « ad necessitates, B. — ® eo, B.
— <o abunde, B.
* Cf. Le Cointe, VIU, 492. Bouquet, VI^ 612. Br^quigny, ad ann. 837. Bobroer, 473, ad ann.
837. Migne, Patrologia, OV, 1271. Sickel, p. 192, n* 350. MOhlbacher, p. 365.
97
tergiversatione firmissimum permanere deberet decemere studere-
mus, et ut monachi inibi degentes una cum consensu suo successo-
rumque eius licentiam inter se eligendi haberent abbates, qui eos
secundum regulam sancti Benedicti regerent. Cuius piissimis Deo
amabiUbus et nobis admodum amplectendis supplicationibus aurem
favoris libentissime accommodantes , hanc nostrae auctoritatis con-
scriptionem ei fieri ac dari praecepimus, per quam decernimus atque
sanccimus^ ut memoratum opus religiosissimis ab eo patratis studiis
omni tempore firmum et stabile permaneat, quemadmodum in
memorato devotionis suae scripto, quod nobis obtulerat ad relegen-
dum, ipse complexus est, neque de rebus quas ad idem monasterio-
lum contulit, a quoquam uUo umquam tempore quippiam minuetur*,
aut conditiones inibi studio eius inditas quaUbet occasione convellere
aut ullatenus quisque negligere praesumat, sed quemadmodum ab eo
pie religioseque sanccita^ sunt, ita- per hanc nostram auctoritatem
inconvulsa perhenniter* maneant. Quandoquidem autem divina voca-
tione abba* qui praesenti tempore praefectus est, aut qui futuris
temporibus subrogandi sunt, ab hac luce migraverint, una cum
consensu eiusdem Aldrici episcopi successorumque eius, praesulum
videlicet memoratae sedis, licentiam habeant ex ipsis® eligendi abba-
tes , si tales inter eos reperiri poterint qui eis merito vitae et sancti-
tatis'' secundum regulam sancti Benedicti praeesse et prodesse possint.
Et ut haec nostrae confirmationis auctoritas perpetuam nostris
successorumque nostrorum temporibus obtineat firmitatem , de ^ulo
nostro subter eam iussimus sigillare ®.
Hirminmarus * notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi,
Data XVn kal. iuhi , anno Christo propicio XXHH ^^ imperii
domni nostri Hludowici piissimi augusti, indictione XV.
Actum Gundulfi villa in Dei nomine feliciter. Amen.
* sancimus, B. — *minuatur, B. — ^sancita, B. — ^perenniter, B. — - * Abbas, B.
— - 6 seipsis, B. — "^ scientiae, B. — ^ sigillari, B. — ^ Hincminmarus, B. — ^^ XXIII, B.
7
98
SEQUITUR DESCRIPTIO DE ELEMOSINA* PREFATI ALDRICI PREFIXiE CENO-
MANNICiE URBIS EPISCOPI QUALITER SIBI CREDITA SINGILLATIM DISPO-
SUIT ET DISCRETE CHRISTI FAMULIS EIUSQUE FAMULABUS PER HOC
SCRIPTUM DARE CONSTITUIT.
In nomine sancti Salvatoris et veneratione sanctae Dei genitricis
Mariae sanctorumque martirum Gervasii et Prothasii atque sancti
Stephani, quorum aecclesiae, licet indigne, titulatus esse videor,
Aldricus Cenomannicae urbis et praedictae aecclesiae indignus et pec-
cator episcopus, omnibus in nostra diocesi et parrochia consisten-
tibus, episcopis, sacerdotibus, diaconibus, subdiaconibus , etreliquis
sanctae Dei aecclesiae ministris, seu cunctis fidelibus notum esse cupio
quia pertractans casum humanae fragilitatis , una cum licentia domni
Hiudowici piissimi imperatoris et consensu eius' metropolitani
Ursmari Turonicae urbis archiepiscopi seu ceterorum comprovin-
cialium episcoporum atque multorum aliarum provinciarum sancto-
rum episcoporum considerare coepi cum canonicis et ceteris parro-
chianis nostris tam sacerdotibus quam aliis divino cultui famulantibus
atque nobilibus laicis tam nostris quam et ahis liberis et bonis
hominibus, qualiter mea facultaticula et inibi commissa post meum
obitum utiliter et racionabiliter foret in utihtatem sanctae matris
aecclesiae et meam elymosinam^ dispensata, ne forte, quod absit,
aliquis sibi ea rapere aut furari* aut in suos usus converti faciat,
sicut in multis iam factum cognovimus, sed omnia in utilitatem
sanctae aecclesiae et sustentationes^ nobis famulantium seu suple-
menta^ nostrorum clericorum tam monachorum quam et canoni-
corum sive amminicula'' laicorum qui nostrae aecclesiae et nobis
* eleemosyna, B. — * etiam, B. — ^ eleemosynam, B. — ♦ Notre manuscrit
donne «c futuri », ce qui n*a aucun sens; nous avons r^tabli la lecon de Baluze.
— * substentationes, B. — ^ supplementa, B. — "^ adminicula, B.
99
famulari videntur, necne in alimonias p&uperum, per consilium
predicti metropolitani et per manus fidelium sacerdotum sive diaco-
norum atque fldelium laicorum qui ad hoc peragendum a me
denominati et constituti fuerint, fideliter et racionabiliter in supra
nominatas utilitates et necessitates , sicut in subsequentibus dicemus,
distribuantur, id est, quicquid tunc tempore* in nostro ergastulo de
pecuniis diversi generis et vestimentis inventum fuerit, tota decima
pars tribuatur* aecclesiae quam fecimus supra^ fluvium Sartae in
loco qui dudum Broilus Casalis* nominabatur, quam et in honore
Domini Salvatoris et sanctae Dei genitricis Mariae sive sanctorum
martyrum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani indigni sacra-
vimus, et monachis ibi Domino famulantibus fldeliter et cum kari-
tate^ tribuatur, nona vero pars aecclesiae quam fecimus intra^ fluvium
Sartae et murum civitatis, in qua et monachas coUocavimus , et sub
regula sancti Benedicti vivere decrevimus, quam et in honore prae-
dicti Domini Salvatoris et sanctae Mariae eiusdem Dei et Domini
genitricis sive sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii sed et
sancti Stephani, quae matri aecclesiae subiecta esse videtur, indigni
canonice sacravimus, et monachis, sanctimonialibus, sive cunctae
congregationi ibidem Domino famulanti fldeliter et cum karitate '^
absque uUa dilatione aut prohibitione et® impedimento attribuatur.
De reUquo vero, tantum quod in ergastulo inventum fuerit, iuxta
decreta canonum quatuor porciones fiant tam de auro quam et de
argento, sive de ceteris metaliis vel utensilibus et diversi generis
vestimentis et subpellectilibus® omnibus ; una quae remaneat aeccle-
siae nobis commissae, alia vero in nostra elemosina*® detur fideliter"
pauperibus, tercia autem clericis capellanis et vasalUs** nostris,
quarta presbyteris urbanis et monasteriaUbus sive suburbanis atque
reliquis parrochianis et diaconibus seu subdiaconibus necnon et
* lemporis, B. — * distribuatur, B. — 3 super, B. — * Neuville-sur-Sarthe, C.
— 5 caritate, B. — o jnter, B. — "^ caritate, B. — ^ vel, B. — ^ suppellectilibus, B.
— *^ eleemosyna, B. — " fidelibus, B. — ** vassallis, B.
100
reliquis ministris et clericis, ut melius fieri potuerit. Nam et hoc
summopere videndum est, ut omnia cum caritate fiant. Similiter et
de vino solummodo quod tam in civitate quam et in eius ruis tunc
inventum fuerit faciendum est, id est, omnis decima praedicti vini
detur monachis viris, et nona funditus detur monachis feminis in
praedictis locis degentibus ; reliquum autem in quatuor partibus * di-
vidatur et ut praescriptum est, partiatur fideliterque et cum caritate per
praefixas turmas , ceu de peccuniis * in nostro inventis ergastulo dic-
tum est, racionabiUter distribuatur. De vino quoque quod in civitate
et eius ruis tunc temporis inventum fuerit ^, fiat ut dictum est. De reli-
quo autem vino cuncto, et de annonis omnibus diversi generis, et
leguminibus sive fenis per diversa loca et in omnibus villis nostris
nobisque commissis reconditis, volumus atque praecipimus supplici-
terque flagitamus ut decem partes fiant aequa lantia * divisas, una
videUcet fideUter servetur matri aecclesiae et beato successori nostro
quem Dominus elegerit, et aUa detur vasaUis et capeUanis*^ sive ser-
vientibus qui Domino nobisque in nostra mansiuncula miUtare ®
videntur, ut non ipsi quique, quod absit, in aUquo pericUtentur ino-
pia, sed habeant unde sustentari queant usquequo se cum sancto
successori "^ nostro mox futuro coUocari® Domino adiuvante utiUter
valeant. Tercia tribuatur canonicis et famuUs sanctae matris ecclesiae
et nonnanis quae in ea cotidie oblationes Domino ofiferunt , ut et pro
me peccatore futuris temporibus Domino offerre eis delectet eorum
oblationes. Quarta largiatur monachis qui sunt in monasterio sancti
Karilephi ® et ingressive in Savonariis *^ atque sanctimoniaUbus mona-
chis quae sunt in" Intramnis monasterio. Quinta detur monachis quae
sunt in monasterio sancti Salvatoris** paulo minus miUario ab urbe
* partes, B. — * pecuniis, B. — ^ fuerit inventum, B. — * lance, B. — * vas-
sallis et cappellanis, B. — ® Notre manuscrit donne « militari ». — ^ succes-
sore, B. — ® coUocare, B. — ® Carilephi, B. — *^ Savbnniferes, maintenant Saint-
Georges-de-Lacou6e, C. — ^* in, manque B. — ** Saint-Sauveur ; r^lise de
Saint-Pavace, pr^s Le Mans, marque le lieu od se trouvait ce monast^re.
101
distante supra * fluvium Sartae , et illis monachis qui* sunt in sancto
Vincentio^ iuxta urbem, seu sanctimonialibus monachis quae sunt in
monasterio sancti Salvatoris* et sanctae Mariae sive sancti Gervasii,
intra^ fluvium Sartae et murum civitatis coUocato. Sexta congre-
gationibus quae per cetera diversa monasteria tam in Cenomannica
parrochia quam et in pago Andecavo sive Turonico atque Oxomense •
et per ceteros pagos Domino militantibus fideliter, in quantum posse
et esse facultas tribuerit, cum omni discretione racionabiliter tribua-
tur. Septima presbyteris et diaconibus ac reliquis clericis nostra in
parrochia Domino per diversas ecclesias mihtantibus discrete et
racionabihter tribuatur^ ut eis semper pro me miserrimo peccatore
delectet orare et sacrificia Domino assidua off^erre , et flexis poplitibus
precor ut eis haec® assidue agere suadeatur. Octava, utdiximus,
tam de vino quam et de annona diversi generis et legumina sive
feni® racionabiliter et discrete detur funditus famihis in nostris villis
nobisque commissis commanentibus, quae ea suis sudoribus labora-
verunt, ut et eis pro me peccatore orare delectet; et hoc eis agere
precor sepissime suadeatur. Nona et decima pars omnis annonae,
vini et feni et Jeguminis pauperibus, viduis, etorphanis fideUtercum
omni discretione et caritate funditus tribuatur. Omnes enim precor
ut pro me orare dignemini, ut remissionem cunctorum valeam
percipere peccatorum, et vitam habere, annuente Domino, merear
sempiternam. Fiat, fiat. Greges autem iumentorum una cum eorum
amissariis *^ , et vaccarum ac boum seu porcorum , et ovium sive
caprarum, qui sunt in Breim" in condita Novicense", et in Pro-
liaco*^ infra villam quintam, seu in Novavilla** super fluvium Sartae,
* super, B. — * quae, B. — 3 Abbaye de Saint-Vincent du Mans, C. — * Saint-
Sauveur, monast^re de femmes, fond^ au Mans par sainte T^nestine, C.
— 5 inter, B. — « L'Hi6mois, pagus de Normandie, voir p. 76. — "^ tribuetur, B.
— 8 haec, manque B. — ^ foeno, B. — *® Notre manuscrit donne « amisseriis ».
— ** Bernai, C. — ^* Noviacense, B. Neuvy-en-Champagne, C. — *3 Pruill6-le-
Ch^tif, C. — ** Neuville-sur-Sarthe^ C.
102
sive in Cavania^ et in Cepeto* supra Sartam, et in Bovonis villare •
in Belsa, et in altero Proliaco* super fluviolum Viduam , aecclesiae
nobis commissae et nostro successori cum omni integritate possi-
dendos et utiliter lucrandos et gubernandos reliquimus ^. Ego autem
in toto episcopio non inveni XX iumenta. Modo, Deo gratias, VII ei
relinquo greges una cum eorum amissariis ; neque in toto episco-
pio nobis commisso ex omnibus peccoribus et peccudibus® tantum
inveni quantum modo, Domino auxiliante, in una ex supradictis
villulis relinqiio ex his quae meo precio comparavi et meo labore
adquisivi*^. Ideo supplex flagilo ne alicui durum aut contrarium sit,
si ea quae meo sudore adquisivi, et meo precio comparavi, meis
benefactoribus tribuo et mihi servientibus dono, atque Domino
offerendo in mea elemosina® fideliter distribui praecipio, et pro
redemptione muitorum et innumerabilium peccatorum meorum
dari^ Dei servis et pauperibus humiliter supplico. Illi ergo greges
iumentorum una cum eorum amissariis et vaccarum ac boum
seu porcorum et ovium atque caprarum qui sunt in Alamanis-
cas ^^, et illi greges iumentorum una cum eorum amissariis et
boum utriusque sexus et porcorum sive ovium atque caprarum
qui sunt in Drimiaco iuxta Mantulam**, et in Paciaco**, in illa*^
videlicet parte quam David modo praevidet**, fratribus et cano-
nicis nostris cum omni integritate absque ulla dilacione seu**
diminutione fideliter et cum omni karitate *® dentur. IUi namque
greges iumentorum una cum eorum amissariis et boum utriusque
generis, seu porcorum et ovium atque caprarum, qui sunt infra
monasterium sancti Karilephi ^'^ , et in villa Floriaco *® , et in
* Chevaign6, C. — * Spay, C. — 3 Bruonis villare, B. Vaubouan, C. — ♦ PruiU6-
rfiguill^, C. — 5 relinquimus, B. — ^ pecoribus vel pecudibus, B. — '^acquisivi, B.
— ® eleemosyna, B. — ® Notre manuscnt donne « dare ». — *® Almen6ches, com.
du canton de Mortr^e, arr. d^Argentan (Ome), C. — ** Terre situ6e pr6s de Saint-
Pavace, C. Voir p. 74. — « Pez(§, C. — « >iiiae, B. — ** providet, B. — « sive B.
— *» caritate, B. — «^ Carilephi, B. — « Forc6, C.
103
Conflentio *, et in villa Mauri* et in Comnis^, et in villare Martis ^
et Rusciaco ^ et in campo Sigalaici ^ et in illa cella sive in Cater-
niaco '^, atque in diversis mansionilibus ® circa monasterium cons-
tructis , omnes integerrime monachis qui in monasterio sancti
Karileffi ® et in cella que Savonariis ^® vocatur Domino militan-
tibus ** absque uUa minoratione aut tarditate dentur **. Ternos autem
greges iumentorum una cum eorum amissariis ac boum et vacca-
rum sive caprarum et ovium qui sunt in Haliau *^, et quatuor
porcarias quae in eadem villa tam in mansionilibus quam et in
aiiis locis esse videntur, et illos greges qui sunt in Curte Qua-
drici**, in Sagonense*^, omnes tam iumentorum quam et boum et
vaccarum seu porcorum et ovium atque caprarum illis monachis qui
Domino in aecclesia sancti Salvatoris supra fluvium Sartae ubi ille
abba*^ praeesse videtur, cum omni integritate et cum karitate ^*'
absque ullo scrupulo aut contradictione sive dilatione fideliter
tribuantur. IUi quoque greges iumentorum una cum eorum amissa-
riis et boum utriusque generis seu porcorum et ovium atque capra-
rum qui sunt in villa Colonica*® iuxta urbem in illa curtae *^ quae
dicitur VilJa, quam Gundoldus modo praevidet*®, et in Corariis**
supra^fluvium Sartae, et in Canon^, dentur monachis integerrime
qui Domino in monasterio sancti Vincentii militant. IUi ergo greges
iumentorum una cum amissariis et boum utriusque generis seu
^ Conflans, com. du canton et de rarrondissement de Saint-Calais, C.
— * Maurane, voir p. 77, note 11.. —- ^ Coesmes, C. — * Villemardy, com. du
canton de Selommes, aiT. de Vend6me (Loir-et-Cher), C. — * Rouess^-Fontaine, C.
— ^ Champsegret, C. — "^ Cantarnaco, B, Couternes, C. — * mansionibus, B.
— ® Carilephi, B. — ^^ Saint-Georges-de-Lacou6e, C. Savonarias, B. — ** mili-
tanti, B. — ** detur, B. — *3 Hellou, com. du canton et de rarrondissement
d'AlenQon (Orne), C. — ** La Cochardi^re en Sonnois, arr. de Mamers. — ** Saxo-
nense, B. Sonnois, pagus du comt6 du Maine, C. — *® Abbas, B. — ^*' caritate, B.
— *8 Coulaines, C. — ^^ curte, B. Curtis villa, Courbeveille, com. du canton et de
l'arrondissement deLaval, C. — ^ providet, B. — ** Carrariis, B ; localit6 que C
dit ne pouvoir identifier. — 22 super, B. — • ^^ Coulong^, C.
105
qui nobis in nostra mansiuncula serviunt et clericis qui Domino in
nostra capella famulantur cum omni integritate disposite et rationa-
biliter largiantur. Reliquos namque greges iumentorum et boum
utriusque generis et ovium seu porcorum atque caprarum', omnes
qui sunt in culturis et in silva Vuastina* in diversis mansionilibus
et locis tam supra* fluvium Liz quam et in silva Vuastina , et in
Tricione in diversis mansionilibus , et in locis diversis, et in Tau-
riaco ^ in * Baiocassino, et in Vetusvico * , sive in Gelsiaco * , ac in
Narcas'', seu in Cadariis®, et in Colonica® ultra Meduanam, et in
Culcanna*® ultra fluvium Ligeris, et in Callemarcio", sive in monte
Sodeuris**, in omnibus mansionilibus in eo constructis, et in Ruo*'
petroso, et in Villa nova in Belsa**, et in villa Macunen^*, et in
Briscia*® super fluvium Brisca*'', et in Villena*® in Parisiaco, in
nostra elymosina presbyteris et Dei servis sive pauperibus fideliter
et racionabiliter cum omni timore et reverentia distribui disposite
imploramus atque rogamus, et omnia cum karitate fieri*® optamus.
De equis namque nostris et secmariis sive mulis et asinis ac pole-
dris, quibus adhuc fruimur , et sine quibus regale et commune
servitium explere nequimus, de illis qui antea dati minime fuerint*^,
praecipimus duos, quales meliores inventi fuerint, praedicto domno
* La for^t de Gastine, C. — * super, B. — ^ Torigny-en-Bessin, C. — ♦ et in, B.
— 5 Vieuvy, C. — ® Ceaulc^, C. — "^ Nascas, B. — ® Cadarus, B. Cerans, com. du
canton de Pontvallain, arr. de La Fidche, C. — ® Qu^laines, com. du canton de
Coss6-le-Vivien, arr. de ChAteau-Gontier, C. — *® Culcamia, B ; localit6 que C place
en Touraine, sans ridentifier. — " Callemars, C. — ** Montsurs ? C. — *' rivo, B,
Rouperroux, C— ** Villeneuve-en-Beauce, localit^ que C n'identifle pas. — *5 Magny-
le-D6sert, com. du canton de La Fert^-Mac^, arr. de Domfront (Ome). — *® Biocia, B.
Vibraye, chef-lieu de canton de Tarrondissement de Saint-Calais, C. Dom P. Piolin,
Histoire de V£glise du Afans, t. II, p. 224, identifle au contraire ce m^me lieu
avec les Brisses, hameau d^pendant de la commune d'Aign6, pr^s Le Mans.
— ^'^ Brica, B. — ^^ Dans Tancien Parisis, il y a plusieurs localit^s portant le nom
de Vilaines; nous ignorons quelle est celle qui est ici d^sign^e. — *®fieri cum
caritate, B. — ^ Notre manuscrit donne « date minime fuerit ».
106
metropolitano nostro bene paratos et ornatos dari ; et alios duos ,
quales post hos meliores inventi fuerint, Didoni* Andecavensis urbis
episcopo bene ornatos tribui iubemus. Ipsos enim sanctos episcopos,
si mihi superstites, Domino miserante, fuerint, ad obitum meum
venire deprecor, et animam meam per eorum sanctas orationes
Domino devotissime commendari suppliciter flagito, et* corpusculum
meum eorum precibus Domino una cum anima commendari et cum
orationibus eorum sepeliri humiliter postulo ; et in omnibus summo-
pere illos et quasi ad pedes eorum provolutus deprecor ut de me et
pro me sic faciant, sicut volunt ut de illis tam in vita quam et post
obitum fiat. Insuper quatuor equos bonos meae sepulturae loco et
fratribus inibi Domino famulantibus dari iubeo. De ceteris ergo equis
volo ut causa benedictionis , singulos accipiant singuli qui praescripti
et praeordinati ad nostram elymosinam^ faciendam fuerint, ut
melius iilis delectet pro me orare et commissum sibi negotium
peragere. De reliquis quippe equis et poledris et mulis atque asinis
tres iubemus fieri porciones. Una pars remaneat aecclesiae nobis
commissae et sancto successori nostro ; alia vero largiatur disposite
et rationabiliter clericis et vasallis* et servientibus et ministerialibus
nobis famulantibus. Tercia autem pars distribuatur fideliter et racio-
nabiliter in nostram elymosinam^ prout melius scierint et potuerint
quibus hoc commissum fuerit. Taliter quoque ilUs hoc praecipio et
deprecor agere et tam fideliter et racionabiliter dispensare qualiter
inde rationem non metuant reddere in conspectu Domini nostri
Ihesu Christi, et ex hoc non recipiant, quod absit, dampnationem • ,
sed praemium sempiternum. Illa vero omnia quae in praefato tempore,
ut dictum est, in praedictis locis et agris tam interius quam exte-
rius"' inventa fuerint, Domino Deo devota mente et sano corpore pro
ingenti et nimio pondere peccaminum meorum supplex et devotus
* Didani, B. Dodon, 6v6que d'Angers. Cf. p. 85. — * et ad, B. — ^ eleemo-
synam, B. — * vassallis, B. — ^ eleemosynam, B. — ® damnationem, B. — "^ tam
internis quam externis, B.
107
offero , et per hanc cartulam * , quam sana mente dictavi et supradicto
praBtextu scribere iussi, atque propria manu subter firmavi, ad
suprascripta*, sicut haec paginula testamenti commemorat, explenda
et fideliter peragenda Domino Deo sponte et devote trado ; ut si quis
aliter, quod absit, ex praefatis rebus, in quantum melius praevaluerit
ac poterit, agere praesumpserit , ipso Domino Deo meo et Salvatore
nostro Ihesu Ghristo reddat inde rationes, cui haec praescripta pera-
genda et explenda devote oblata et tradita sunt, et ante tribunal
ipsius aeterni iudicis^ ex hoc tremebundam deducat rationem. Con-
testor enim sanctum successorem meum mox futurum, quicumque
fuerit, et quasi ad vestigia pedum eius provolutus humiUter deprecor,
ut sic de me et pro me miserrimo peccatore faciat sicut vult ut sui
successores post obitum eius de eo faciant, et sic mea facta integra
conservet, sicut sua vult post se servari. Hanc ergo paginolam
testamenti suppliciter flagito ut per omnia conservet, et si quis aUter
ex his quae hic inserta sunt facere voluerit, supplico ut eum corrigat,
et eis quos ad hoc peragendum de nomine vero, sive quibus hoc
negotium comissum fuerit, auxiUum per omnia prestet, ut haec
absque uUo impedimento perficere queant. Si autem, quod absit,
aUter fecerit , ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi tremebundam
ex hoc reddat rationem. Obnixe quoque deprecor sanctum successo-
rem meum, quemcumque Dominus fore voluerit, et omnes sacer-
dotes tam monachos quam et canonicos sive cunctos ciericos et
laicos in nostra diocesi et parrochia commanentes et conversantes
ut in anniversaria obitus mei per singulos annos diUgenter tractent
et fideUter in eis pro me orare studeant, et vigiUas et missas devote
decantent, ut, Domino annuente, remissionem omnium peccatorum
meorum et indulgentiam misericorditer percipere merear, et vitam
insuper habere sempiternam valeam. Amen. Precor etiam dominum
successorem meum per Dominum omnipotentem , cunctosque fratres
* chartulam, B. — * ad supradicta et scripta, B. — 3 judicis aeterni, B.
106
et consacerdotes nostros contestor, quatinus* ei fideliter suadeant
ut si facultas permiserit, et illi placuerit, per singulos annos in die
obitus et anniversarii mei de suo faciat praedictis sacerdotibus tam
monachis quam et canonicis et reliquis clericis atque pauperibus
plenam et* bonam refectionem. Et si illi hoc durum, quod absit,
aut difficile fuerit, tunc de villa Buxarias, quam fratribus et cano-
nicis nostris per testamentum firmiter corroboratum et per praecep-
tum domni^ Hludowici piissimi imperatoris confirmatum, sponte et
devotissime tradidi, atque perpetualiter possidendam et perfruendam
reliqui, illa refectio quae modo et sicut modo praeparatur et agitur
in die natalis et ordinationis meae , precor ut convertatur funditus in
die obitus et anniversarii mei , et sicut in praedicto testamento conti-
netur per omnia ita agatur, et sicut in eo scriptum est devotissime
et fidelissime perficiatur, ut refectionem et consolationem habeant in
illa die tam sacerdotes et clerici quam et pauperes et indigentes qui
pro me miserrimo peccatore oraverint, ut omnes devota mente inibi
requiem aeternam habere exorent suppliciter. Insuper supplico prae-
dictum successorem meum ut praefatum testamentum * , quod de
praefixa villa Buxarias feci, fratribus et canonicis nostris per omnia
conservet, et sicut in eo continetur insertum de quinque refectio-
nibus eorum et aliorum sacerdotum ac clericorum atque pauperum
diligenter adimplere faciat, ut omnes per singulas festivitates exorent
et dicant : Aldrico pontifici nostro da , Domine * , requiem aeternam
et vitam sempitemam. Amen. De iam dictis ergo rebus nemo aliquid
meum putet esse nisi ad inmeliorandum® et canonice dispensandum ,
quoniam Domino omnia quae in hac cartula'' memorata et conscripta
sunt per hoc tcstamentum presens taliter tradidi, et ad praedicta
explenda ac ® peragenda firmiter delegavi , et sicut in hac paginula
distinctum et insertum est summopere deprecando fieri iussi et
* quatenus, B. — * atque, B. — ^ Domini, B. — ♦ testamentum meum, B.
— * Aldrico, Domine, Pontiflci nostro da, B. — * immeliorandum, B. — "^ char-
tula, B. — 8 et, B.
i09
postulavi ; et si quis aliter, in quantum facultas fuerit, aut deterius
de praescriptis rebus Dominoque oblatis ad praefixa peragenda egerit,
ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi de sua praesumptione
tremebundam deducat rationem. Obnixe quoque omnes precor ut
taliter ex omnibus in hac* chartula conscriptis agant qualiter in
conspectu Domini, quod absit, non ad dampnationem sed remune-
rationem percipiant* et vitam aetemam, Domino tribuente, una cum
sanctis et electis Dei habere mereantur. Amen.
7SEQUITUR EXEMPLAR PR^CEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI AUGUSTI
SUPER PRESCRIPTAM DESCRIPTIONEM DE ELYMOSINA^ ALDRICI EPISCOPI
CAUSA FIRMITATIS ET INCONVULSIONIS FACTI*.
7 septembre 838.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi.
Hludowicus divina repropiciante clemencia imperator augustus.
Notum igitur esse volumus omnibus fidehbus nostris praesentibus et
futuris quia Aldricus Cenomannicae urbis venerabilis episcopus obtu-
lit ad relegendum maiestatis nostrae obtutibus quoddam devotionis
atque dispositionis suae scriptum quo statuerat atque religiosa distri-
butione disposuerat quahter res quae* tempore suae decessionis in
episcopio sibi commisso invenirentur, in sua elymosina*^ secundum
voluntatem modumque a se ecclesiastice descriptum fideliter largi-
rentur, petens humiliter ut quod a se pia devoiione votoque reUgio-
sissimo constabat dispositum, nostra imperiali auctoritate fieret
* Nolre manuscrit donne « ac ». — * non ad dampnationem sed remunera-
tionem percipiant, manqiie B. — ^ eleemosyna, B. — * Notre manuscrit offre la
legon « quas », ^videmment feutive. — ^ eleemosyna, B.
* Cf. Le Gointe, VIII, 495. Bouquet^ VI, 620, n* 227. BrSquigny, ad ann. 838. Bohmer, 485, ad
ann. 838. Migne, CIV, 1273. Sickel, p. 197, n» 363. MuhU^cher, p. 359.
410
inconvulsum. Nam* venerabilibus supplicationibus annuentes hanc
nostrae auctoritatis conscriptionem ei fieri iussimus, per quam
decernimus atque sanccimus* ut quemadmodum ab eo per memo-
ratum scriptum dispositum atque distributum constat, ita modis
omnibus observetur atque firmissime teneatur, neque cuiuslibet
cupida improbitas inprobaque^ cupiditas id uUo astu convellere
audeat, aut quippiam in suos usus retorqueat, sed sicut ab eo, ut
diximus, religiosissime statutum liquido cemitur, ita ab his quos
ad eandem distributionem impetrandam elegerit, incunctanter atque
intrepide perficiatur ; quatenus et ipse tantae dispositionis fructum in
aeterna beatitudine ab omnium retributore percipiat, et nos eiusdem
beatitudinis consorcium copiosius consequi mereamur. Ut igitur
haec nostra auctoritas imperialem* obtinere valeat vigorem, de anulo
nostro subter eam iussimus sigillare ^
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub-
scripsi.
Data VII idus septembris anno Christo propitio XXV imperii
domni Hludowici piissimi augusti, indictione prima.
Actum Carisiaco® palacio regio in Dei nomine fehciter. Amen.
EXEMPLAR INMUNITATIS "^ SANCTiE MARI^ ET SANCTI GERVASII® ET
ALDRICI EPISCOPI DE MONASTERIO SANCTiE MARI^E*.
23mars836.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu-
dowicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si sacer-
* Au lieu de Nam, B donne Cujus. — * sancimus, B. — ^ improbaque, B.
— * inviolabilem, B. — ^ sigillari, B. — ® Quierzy-sur-Oise, Aisne, — '^ immuni-
tatis, B. — 8 Gervasi, B.
* Cr. Le Cointe^ VUI, 427, Bouquet, VI, 610. Br^igny, ad ann. 836. Bohmer^ 468, ad ann.
836. Migne, CIV, col. 1273. Sickel, p. m, n* 346, doute de rauthenticit^ de cette charte. MOhl-
bacher, p. 352.
411
dotum servorumque Dei iustis et rationabilibus peticionibus* ad
optatum effectum perducimus, non solum regiam et imperatoriam
exercemus consuetudinem, sed etiam eosdem pro excessibus nostris
Domini misericordiam exorandos devotiores promptioresque facimus,
atque per hoc inmensam* Dei misericordiam facilius nobis conci-
liandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus cunctis fide-
libus sanctse Dei ecclesiae nostrisque praesentibus scilicet et futuris,
quia Aldricus venerabilis episcopus obtulit nobis quasdam auctori-
tates regum Francorum videlicet decessorum nostrorum erga mona-
sterium suum quod extra muros eiusdem urbis in honore sanctae
Dei genitricis Mariae et sancti Petri apostolorum principis aliorumque
sanctorum situm atque consecratum est, factas, per quas eum
immunem a quibuscumque ^ publicis functionibus statuentes sub
sua immunitate et defensione constituerent*, suppliciter postulans
ut pia facta antecessorum nostrorum consueta benignitate et man-
suetudine nostrae celsitudinis roboranda imperiali auctoritate sanc-
ciremus ^. Cuius precibus aurem favoris libentissime accomodantes ° ,
has auctoritatis nostrae litteras circa memoratum monasterium fieri
iussimus ; per quas praecipientes volumus atque iubemus ut nuUus
quisUbet maioris aut inferioris ordinis seu quisquam ex iudiciaria
potestate in curtes et villas seu loca aut agros eiusdem monasterii
ad causas iudiciario more audiendas et inferenda exigenda, aut
theloneos'^ requirendos, nec freda aut fideiussores toUendos, seu
mansiones aut paratas faciendas , aut homines ipsius monasterii tam
ingenuos® quam servos distringendos , nec uUas redibitiones requi-
rendas seu exigendas , uUo umquam tempore ingredi praesumat aut
exquirere® audeat ; sed quicquid exinde fiscus sperare poterat , totum
in luminaria eiusdem aecclesiae atque necessitates congi^egationis in
^ A peticionibus, B ajoutey aurem accomodamus, eorumque justas et rationa-
biles postulationes. — ^immensam, B. — ^ quibuscunque, B. — ♦ constituerunt, B.
— 5 sanciremus, B. — ® accommodantes, B. — ' teloneos, B. — « Notre manuscrit
donne « genuos ». — ® exigere, B.
112
eo Domino militantis sublevandas ac fulciendas perpetuo cedat atque
proficiat; quatenus memoratam congregationem pro nobis, coniuge,
ac prole nostra, et stabilitate totius imperii nostri Domini misericor-
diam attentius exorare delectet. Si quis autem iudiciarie potestatis
tam temerarius extiterit ut hanc nostram eorumque praeceptiones
violare conetur, noverit se, sicut in predecessorum nostrorum inmu-
nitatibus^ continetur, D G sol. esse multandum; ex quibus duas partes
rectores memorati monasterii, tertiam vero fiscus noster recipiat. Et
ut haec nostra auctoritas inviolabilem et inconvulsam obtineat firmi-
tatem^ manu propria subter eam firmavimus, et anuii nostri impres-
sione adsignari iussimus.
Signum Hludowici piissimi imperatoris *.
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovit * et subs.
Data X kal. april. anno Ghristo propitio XXIII imperii domni
nostri Hludowici piissimi augusti , indictione XIIII *.
Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen.
ITEM EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE
MONASTERIO ANISOLE ALDRICO EPISCOPO ET JSCCLESLS: SIBI COMMISS^
IMPERIALITER ACTUM QUANDO PREDICTUS DOMNUS HLUDOWICUS IMPE-
RATOR ILLUD CANONICE ET* LEGALITER REDDIDIT ECCLESI^ SANCT^
MARUE ET SANCTI GERVASII, MEMORATO ALDRICO EIUS® MATRIS ECCLE-
SIJE EPISCOPO*.
7 septembre 838.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu-
* immunitatibus, B. — « Le monogramme de Tempereur est reproduit dans
notre manuscrit. — ' Ce mot manque dans notre manuscrit. — ^ indictione IIII, B.
— * atque, B. — ® ejusdem, B.
* Gf. Le Cointe, VIII, 503. Tentzel, app. 62. Bouquet, VI, 021. Br^igny, ad ann. 838. Bohmer,
486, ad ann. 838. Migne CIV, col. 1275. Sickel, p. 398, range cette charte c inter spuria i. MOhl-
bacher, p. 360.
113
dowicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si peti-
tionibus sacerdotum servorumque Dei, iustis et rationabilibus postu-
lationibus* pro quibuslibet aecclesiarum sibi commissarum negotiis
et necessitatibus eorum aures nostras libenter annuimus, et eas cum
Dei auxilio ad effectum perducimus, quod* nobis ad aeternae remu-
ijerationis praemia percipienda profuturum liquido credimus. Idcirco
notum esse volumus cunctis fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris
praesentibus scilicet et f uturis , quoniam adiens serenitatem nostram
Aldricus venerabilis Caenomannicae urbis episcopus innotuit nobis
quod monasterium Anisolae situm infra terminos parrochiae suae,
in quo etiam sanctus Karilephus^ corpore requiescit, a iam dicto
praefato* domno Garilepho, concedente atque ordinante domno Inno-
cente praescriptae urbis quondam episcopo, in* rebus tam sui epis-
copii quam et de rebus aliorum bonorum hominum tam regum
quam et aliorum nobilium virorum memorato domno Carilepho
traditis, quas et ipse postea per strumenta cartarum® et per licen-
tiam sive permissum atque consensum Childeberti regis Francorum ,
ad matrem et civitatis aecclesiam, quae est constructa in honore
sanctae Marie Dei genitricis et sanctorum martyrum Gervasii et
Prothasii, instante et confirmante misso'' praedicti Ghildeberti regis
Francorum, et® tradidit atque canonice et legaliter confirmavit, in
quibus rebus praedictum monasterium fundatum a iam dictis sanctis
viris atque constructum est, et a praedictae sedis pontificibus cano-
nice legibusque longo tempore possessum atque dominatum, sed
quibusdam intervenientibus causis postmodum a iure praefatae matris
ecclesiae subtractum® et aliquo tempore iniuste fuisse alienatum.
Sed haec omnia, ut nobis a Drogone fratre et archicapellano nostro
et a reUquis fidelibus missis nostris , quibus hoc investigare et dili-
^ Ce mot manque dans notre manuscrit. — ^ A la place de quod, B donne
non solum regiam et imperatoriam exercemus consuetudinem, sed id. — 3 Cari-
lephus, B. — ♦ praefato, manque B. — ^ de, B. — ^ instrumenta chartarum, B.
— ^ jusso, B. — 8 Notre manuscrit donne < ut ». — ^ substractum, B.
8
114
genter inquirere praecepimus, veraciter renunciatum est et scriptis
manifestatum a bonae memoriae* domno et genitore nos^tro Carolo •
gloriosissimo rege Francorum ad liquidum oUm fuisse tam per se
quam per fidelissimos missos suos perscrutata et diligenter inves-
tigata, et post rei veritatem veraciter investigatam pleniterque per
omnia cognitam ad ius et dominationem praescriptae Cenomannice
matris aecclesiae et^ Franconi eiusdem aecclesiae episcopo Anisole
monasterium canonice et legaliter redditum, et per suum praecep-
tum, propria scilicet sua manu roboratum, et anuli sui impressione
signatum, futuris temporibus iure ecclesiastico possidendum; utvero
que * asserebat, veraciter nobis per omnia patesceret, obtulit obtutibus
maiestatis nostrae quaedam strumenta * sanctorum propriis manibus
roborata et aliorum multorum bonorum utriusque ordinis virorum •
subscriptionibus firmata, monumenta videlicet cartarum "^ , et praedicti
domni et genitoris nostri Caroli ® piissimi augusti inquisitionem atque
supranominatum praeceptum, per quod, ut iam dictum est, praescrip-
tum Anisolae monasterium memoratae matri aecclesiae sollempniter et
legaliter reddidit. Insuper detulit nobis nonnuUa aliorum regum prae-
cepta non pauca decessorumque nostrorum , regum videlicet Franco-
rum, propriis manibus corroborata, et sigillis eorum subter sigillata;
quibus inspectis atque relectis evidenter ostenditur praedictum monas-
terium iuris sepedictae sedis Cenomannice sibi commissae esse, et in
ipsius dominatione iure firmissimo debere persistere ; qua de re humi-
liter implorans nostram ut quod tam evidentibus indiciis declaratur,
nostra quoque assensione immo auctoritate denuo roboretur ®. Quae ita
liquidius cognoscentes, eique*^ ob amorem Dei et eiusdem sanctae sedis
reverentiam favorem nostri culminis adhibere dignum iudicantes, hanc
auctoritatis nostrae praeceptionem suis per tempora successoribus fieri
* Nolre manuscrit donne la leQon « bona memoria ». — * Karolo, B. — * et,
manque B. — * vere quod, B. — ^ instrumenta, B. — ^ manibus roborata et alio-
rum multorum bonorum utriusque ordinis virorum, manque B. — "^ chartarum, B.
— 8 Karoli, B. — ^ declararetur, B. — - *^ eisque, B.
ilS
ac dari iussimus, per quam decemimus atque sanccimus* ut memora-
tum monasterium Anisolae, quod aliquandiu ab eorum iure et dicione
subtractum* fuerat, abhinc^ in posterum habeant et possideant; ut
quicquid more ecclesiastico de eo disponere voluerint liberam habeant
potestatem, neque uUo deinceps tempore a iure praescriptae sedis eius-
que rectorum qualibet occasione aut violentia segregetur, sed semper
in illius rectorumque eius potestate et dispositione et voluntate ad divi-
num cultum propensius exequendum cum omnibus ad se pertinentibus
integerrime sincerissimeque perpetuo consistat. Et ut haec nostrae
redditionis auctoritas inviolabilem et inconvulsam perpetuamque
obtineat firmitatem , manu propria subter firmavimus , et anuU nostri
impressione adsignari iussimus.
Signum* Hludowici piissimi imperatoris.
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi.
Data Vn idus septemb. anno Christo propitio XXV imperii
domni Hludowici piissimi augusti, indictione prima.
Actum Carisiaco * palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen.
EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE MONETA
ALDRICO CENOMANNICiE URBIS EPISCOPO SUISQUE® SUCCESSORIBUS
CONCESSA*.
22 xnars 8B6.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu-
* sancimus, B. — * ditione substractura, B. — ^ Kotre manuscrit donne la
leQon « ad hinc ». — * Entre « Signum d et « Hludowici » le copiste a reproduit
le monogramme de Louis-le-Pieux. — * Quierzy-sur-Oise (Aisne). — ^ eiusque, B.
* Cf . Le Corvaisier de CourteiUes, Histoire des ^vesques du ManSy Paris^ S^b. Cramoisy, 1648,
p. 293. Le Cointe, VIII^ 425. Bouquet, VI, 609. Br^uigny^ ad ann. 836. Bobmer, 467, ad ann. 836.
Migne, CTV, col. 1276. £. Hucher, Essai aur les monnaies du Maine^ k la suite de la Giographie
ancienne du diocese du Mane, par Th. Cauvin, p. 730. Sickel, p. 190, n» 345, suspecte rautbenti-
cit6 de ce dipl6me. Miihlbacher, p. 352. Dom Liron, Singularitia hUtoriques et litliraires, t. L
p. 145 et seq. nie TauthenticitS de ce document.
116
dowicus dlnna repropiciante clementia imperator augustus. Si sacer-
dotum senorumque Dei iustis et rationabilibus petitionibus ad opta-
tum effectum perducimus^, non solum regiam et imperatoriam
exercemus consuetudinem , sed etiam eosdem pro excessibus nostris
Domini misericordiam exorandos devotiores promptioresque facimus,
atque per hoc inmensam' Dei misericordiam facilius nobis conci-
liandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus cunctis fide-
libus sanctae Dei aecclesiae nostrisque praesentibus scilicet et fiituris,
quia vir venerabilis et* Cenomannice urbis episcopus Aldricus
nomine nobis innotuit eo quod antecessores sui , Merolus scilicet el
Gauzciolenus, atque predecessores eorum in praedicta urbe monetam
publicam per praecepta^ bons memoriae domni et genitoris nostri
Caroli* el Pipini avi nostri sive Teoderici* regis atque anteriorum
regum plena eorum auctoritate concessam praedictam monetam
habuissent, que propter ablationem rerum praedictae sedis aecclesiae,
sive propter vastationem earum, aliquo tempore, licet parvo, nostro-
que sive in fine genitoris nostri tempore^ praedicta moneta dimissa
et propter praedictarum rerum inopiam atque desolationem cessata
esset ; quam neque nos neque domnus Karolus genitor noster neque
ullus missus noster nostra aut sua auctoritate prohibuit, sed solum-
modo pro praefata indigentia^ dimissa esset Obtulit etiam antedictus
episcopus obtutibus nostris praecepta regum praedecessorum nostro-
rum \idelicet Francorum, in quibus continebatur quod * praedicta
moneta antecessoribus praedicti Aldrici episcopi a praescriptis regi-
bus concessa antiquis et modemis temporibus fuisset. Que et nos
relegentes ita^^ invenimus, et signa atque sigilla regum praedecesso-
rum quoque nostrorum in eis inspicientes, vera ea quae dicebat
^ Au lieu de eflectum perducimas, B donne aurem accommodamus. — ' immen-
sam, B. — 5 el, manque B. — * Notre manuscrit domfie la le^n Caiutive c per-
cepta >, au lieu de c per praecepta » lecon de Baluze. — * Karoli, B . — • Theode-
rici, B. — ' tempore, manque B. — ® propter praefatam indigentiam, B. — • Notre
manuscht donoe c quod et de ». — ^^ tanta, B.
117
esse* cognovimus. Idcirco praecipientes iubemus ut nullus missus
noster et* comes ipsius provinciae aut quilibet ex iudiciaria potestate
ei successoribusque suis ex praefata moneta uUo umquam tempore
aliquam calumpniam^ aut molestiam aut iniustam pulsationem sive
causationem atque machinationem facere presumat, sed nostris
futurisque temporibus praescripta moneta in praefata urbe sepedicto
episcopo successoribusque suis concessa permaneat*; ita tamen ut
hoc praevideat tam prefixus Aldricus quam et sui successores, ut
aliqua falsitas in ipsa moneta non appareat. Et ut haec concessio
nostra de praedicta moneta futuris conservetur temporibus, quam
nos pro Dei amore et pro reverentia ipsius sancti^ loci fieri iussi-
mus, verius^ credatur et diligentius conservetur , manu nostra subter
firmavimus, et de anulo nostro sigillare"^ iussimus.
Signum Hludowci piissimi imperatoris \
Herminmarus^ notarius ad vicem Hugonis recognovi etsubscripsi.
Data XI kal. aprilis anno Christo propicio XXIII imperii domni
Hludowici piissimi augusti indictione XIIII.
Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen.
ITEM EXEMPLAR PRECEPTI EMUNITATIS*^ DOMNI HLUDOWICI IMPERATORIS
DE MONASTERIO SANCTI CARILEPHI " AB ** ALDRICO EPISCOPO IMPE-
TRATUM*.
7 septembre 838.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
* veraesse quse dicebat, B. — * vel, B. — 3 calumniam, B. — ♦ atque ejus succes-
soribus permaneat, B. — ^ sancti, manque B. — ® et verius, B. — "^ sigillari^ B.
— 8 Le monogramme de Tempereur est reproduit dans notre manuscrit. — ^ Hir-
minmarus, B. — *^ immunitatis, B. — ** sancti Carilephi monasterio, B. — ^* de, B.
* Cf. Le Cointe, VIII, 505. Bouquet, VI, 622. Brequigny, ad ann. 838. Bohmer, 487, ad ann.
838. Migne, CIV, 1278. Sickel, p. 197, n« 364, doute de Fauthenticit^ de ce dipl6me. MCihlbacher,
p. 360.
118
wicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si sacer-
dotum servorumque Dei iustis et rationabilibus petitionibus aurem
accomodamus * , eorumque iustas et racionabiles postulationes ad
optatum effectum perducimus, non solum regiam et imperatoriam
exercemus consuetudinem , sed etiam eosdem pro excessibus nostris
Domini misericordiam exorandos devotiores promptioresque facimus,
atque per hoc inmensam' Dei misericordiam facilius nobis conci-
liandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus cunctis fide-
libus sanctae Dei aecclesiae nostrisque praesentibus scilicet et futuris,
quia Aldricus venerabilis Cenomannicae urbis^ episcopus obtulit
nobis. quasdam auctoritates regum Francorum decessorumque* vide-
licet nostrorum erga monasterium suum quod infra terminos prae-
dictae urbis parrochiae in loco qui vocatur Anisola, in quo sanctus
Karilephus* corpore requiescit, in honore praedicti sancti Carilephi
aliorumque sanctorum situm atque consecratum est, factas, per quas
eum immunem a quibuscumque publicis functionibus statuentes sub
sua inmunitate® et defensione constituerent'', suppUciter postulans
ut pia facta antecessorum nostrorum consueta benignitate et man-
suetudine nostrae celsitudinis roboranda imperiah auctoritate sancci-
remus ®. Cuius precibus aurem favoris libentissime accomodantes,
auctoritatis ^ nostrae litteras circa memoratum monasterium fieri
iussimus ; per quas praecipientes volumus atque iubemus, ut nullus
quislibet maioris aut inferioris ordinis seu quisquam ex iudiciaria
potestate in curtes vel villas seu loca aut agros eiusdem monasterii
ad causas iudiciario more audiendas, et*® inferenda exigenda, aut
theloneos*' requirendos, nec freda aut fideiussores toUendos, seu
mansiones aut paratas faciendas, aut homines ipsius monasterii tam
ingenuos quam servos distringendos , nec ullas redibitiones requi-
rendas sive exigendas ullo umquam tempore ingredi praesumat, aut
* accommodamus, B. — * immensam, B. — ^ urbis Cenomanicae, B. — ♦ que,
manque B. — * Carilephus, B. — - ® immunitate, B. — "^ constituerunt, B. — « gan-
ciremus, B. — ^ accommodantes, has auctoritatis, B. — ^^ vel, B. — ** teloneos, B.
119
exquirere audeat ; sed quicquid exinde fiscus sperare ppterat, totum
in luminaria eiusdem aecclesiae atque necessitates congregationis in
eo Domino militantis sublevandas ac fulciendas perpetuo cedat atque
proficiat: quatenus memoratam congregationem pro nobis, coniuge,
ac prole nostra, et stabilitate tocius imperii nostri Domini miseri-
cordiam attencius exorare delectet. Si quis autem iudiciariae potes-
tatis tam temerarius extiterit ut hanc nostram eorumque praecep-
tiones violare conetur, noverit se, sicut in praedecessorum nostrorum
inmunitatibus* continetur, D C sol. esse multandum ; ex quibus
duas partes rectores memorati monasterii, terciam vero fiscus noster
recipiat^ Et ut haec nostra auctoritas inviolabilem et inconvulsam
obtineat firmitatem, manu propria subter^ firmavimus et anuli
nostri impressione adsignari iussimus.
Signum Hiudowici piissimi imperatoris *
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi.
Data Vn idus septembris anno Ghristo propicio XXV imperii
domni Hludovsrici piissimi augusti, indictione' prima.
Actum Carisiaco® palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen.
ITEM EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE
VILLA LUGDUNO ^ , QUOD FECIT PREDICTUS IMPERATOR CENOMANNICiE
MATRI ET iECCLESLfi ® ET ALDRICO iEGCLESIiE EIUSDEM ^ EPISGOPO *.
22mar8838.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hiu-
* immunitatibus, B. — * accipiat, B. — ^ subter eam, B. — ♦ Le monogramme
de rempereur est reproduit dans notre manuscrit. — * Notre manuscrit donne la
leQon « indictio ». — « Quierzy-sur-Oise( Aisne). — "^ Loudon, C. Voir plus haut
p. 38 — 8 matris aecclesiae, B. — ® ejusdem aecclesiae, B.
• Cf. Le Cointe, VIII, 523. Tentzel, app. 59. Bouquet,VI, 617. Br^uigny, ad ann. 838. Bohmer.
479, ad ann. 838. Migne, QV, col. 1279. Sickel, p. 19^, n* 357. MCihlbacher, p. 357.
420
dowicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si fide-
lium nostrorum iustas et rationabiles petitiones ac postulationes ,
quas pro utilitate et exaltatione sanctae Dei aecclesiae exposcunt, ad
optatum effectum perducimus, non solum regiam atque imperialem
consuetudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis promptiores,
ut credimus, atque devociores facimus. Idcirco omnibus fidelibus
sanctae Dei aecclesiae* et nostris praesentibus scilicet et futuris notum
esse volumus, quia Banzlegbus comes et Saxoniae patrie marchio
noster nobis innotuit quod quandam villam sitam in pago Cenoman-
nico nomine Lugdunum de iure canonice matris aecclesiae per nos-
trum beneficium possideret, de qua per singulos annos nonas et
decimas et legitimos census' partibus praefate matris aecclesiae et
eiusdem aecclesiae' rectoribus persolveret. Qua de re memoratus
Banzlegbus pertractans casum humane fragilitatis, et pavescens
ultimum vocationis diem, timensque ne prefata villa aliquo cupidi-
tatis suae stimulo et* quolibet ingenio a iure praescriptae matris
aecclesiae alienata fieret, ideoque divino fervens amore * , adiitclemen-
tiam nostram suppliciter deprecans, ut memoratam villam nomine
Lugdunum cum omnibus ad se pertinentibus , partibus praedictae
Cenomannicae sedis aecclesiae et Aldrico eiusdem urbis venerabili
pontifici, praesentialiter ® nostra imperiali auctoritate redderemus, et
hanc redditionem per nostrum praeceptum futuris temporibus firmius
eidem aecclesiae suisque rectoribus possidendam confirmassemus.
Cuius petitionem ob amorem Dei et reverentiam eiusdem sancti loci
servorumque Dei inibi Domino famulantium libenter audivimus, et
deprecationem ac pium desiderium eius ad optatum effectum adim-
plere dignum duximus. Quapropter per hoc nostrae auctoritatis
scriptum statuentes decernimus atque iubemus ut quemadmodum
sepedictus Banzlegbus fidelis noster memoratam villam cum omni
* sanclae Dei Ecclesiae fidelibus, B. — * et legilimos census atque decimas, B.
— 3 aecclesiae, mafique B. — * vel, B. — * fervens amore divino, B. — ^ praesen-
taliter, B.
121
integritate, sicut illa die sub iure nostrae potestatis erat, quando a largi-
tione nostra ipsum beneficium accepisse constat pro emoiumento ani-
mae nostrae et stabilitate imperii nostri memorato venerabili Aldrico
episcopo ad partem praescriptae* secclesiae praesentialiter reddidimus;
ut in perpetuo in utilitates et usus eiusdem aecclesiae Deoque in ea
deservientium permaneat. Idcirco suggerentibus atque humiliter pos-
tulantibus praedictis fidelibus nostris, memorato videlicet Aldrico vene-
rabili episcopo et Banzlaibo* iam dicto fideli nostro, hoc ^ nostrae con-
firmationis* atque redditionis praeceptum sepedicto Aldrico episcopo
vel ad partem iam dictae urbis fieri iussimus ; per quod decernimus
atque iubemus ut nuUus sub ditione * imperii nostri degens uUo
umquam tempore de praedicta villa vel de omnibus ad eam pertinen-
tibus in quibuscumque pagis vei locis sepedicto Aldrico episcopo
suisque successoribus uUo umquam tempore inquietudinem facere
aut quamlibet calumpniam ® ingerere presumat '', sed Uceat ei et suc-
cessoribus eius ® quieto ordine memoratam villam cum omnibus locis
et territoriis sive mancipiis et cum omnibus ad se pertinentibus
iure aecclesiastico tenere et possidere; et quicquid pro oportunitate et
commoditate praefatas sedis aecclesiae exinde facere decreverint, liberam
in omnibus habeant futuris temporibus potestatem faciendi. Et ut haec
nostrae redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmitatem, manu
propria subter eam firmavimus et de anulo nostro sigillare® iussimus.
Signum Hludowici serenissimi imperatoris *^
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi.
Data XI kalend. aprilis, anno Ghristo propitio XXV imperii domni
Hludowici piissimi augusti, indictione I.
Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen.
* Au lieu de praescriptae, B donne suae. — * Banzlegbo, B. — 3 Notre manu-
scrit donne la le^on « hanc ». — * confirmationis nostrae, B. — * Notre ma-
nuscrit donne « ductione >. — ® calumniam, B. — "^ presumat est plac^ dans B
apres facere. — ^ guis, B. — ^ sigillari, B. — *o Le monogramme de l'empereur
est reproduit dans notre manuscrit.
122
DE DEDICATIONE SENIORIS ALTARIS ANISOLfi MONASTERU.
Anno incarnationis Domini nostri Ihesu Christi D CCC XXXVUI *,
indictione vero prima, anno siquidem XXV imperii domni Hludowici
piissimi imperatoris^ anno VI ordinationis Aldrici Cenomannicae urbis
episcopi , quinto quoque iduum maiarum die , sollempniter seniore •
dedicatum est altare senioris aecclesiae monasterii Anisolae a praefixo
episcopo Aldrico in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem
Dei genetricis^ Mariae sanctique Martini confessoris praecipui. In
praefixo ergo kalendarum* die cum silentio* susceptus est iam dictos
Aldricus episcopus primo postquam ei redditum fuit memoratom
Aniso/ae monasterium a domno Hludowico imperatore, a monachis
et reliquis nobilibus hominibus in ipso monasterio ; cui Dominus
precibus praedictorum et omnium sanctorum aetemam tribuat vitam.
Amen.
Presul, ave, noster cuncti te Aldrice, rogamus®,
Nunc altus Dominus, nunc humiUsque pater.
En tua fama sacri vulgans preconia facti
Gallorum celsas venit ad usque domos.
Qui es pia spes patriae , solamen et optima virtus ,
Ast murus'' fortis, et cUpeus vaUdus.
DE OSPITALIUM® CONSTITUTIONE ET RECEPTIONE, ET DE SEX SANCTORUM
CORPORIBUS IN SINU MATRIS iECCLESLE DELATIS ET COLLOGATIS,
* Nolre manuscrit donne la legon fautive « XXXIIII », que nous avons rem-
plac^e par le texte de Baluze. — ' senius, B. — 3 genitricis, B. — ♦ iduura, B.
— 5 psaUentio, B. — « Notre manuscrit donne ce premier vers sous cette forme
d^fectueuse « Presul, ave, Aldrice noster cuncti te rogamus ». — "^ Notre ma-
nuscrit donne « munis > au iieu de « murus >. — ^ hospitalium, B.
rOj
123
QUORUM NOMINA HIC HABENTUR INSERTA, ET DE XII SIGNIS IN CLO-
CARIIS MATRIS iECCLESIiE COLLOCATIS PERSINGULAS HORAS* REBOANDIS,
ET DE CONSECRATIONE EPISCOPORUM ET SACERDOTUM AC RELIQUORUM
GRADUUM SIVE SANCTIMONIALIUM, ET* DE COMMEMORATIONE DEDICA-
TIONUM ^CCLESIARUM.
Memoratus igitur Aldricus episcopus in praefata Cenomannica
urbe duo hospitalia facere studuit. Unum itaque^ iuxta praefatam
Cenomannicam* urbem supra*^ fluvium Sartae a radice pontis sanctae
Mariae propter habundantiam ^ aquarum et pascuorum"' construere
certavit, ad receptionem videlicet episcoporum et comitum atque
abbatum sive cunctorum adventantium , in quo et aecclesiam con-
struxit, quam et in honorem® sancti® soUempniter dedicavit, et
alia edificia ad praedictum opus perficiendum*® racionabiliter et miri-
fice ordinabiliterque conslruxit et disposuit. Alterum ergo hospitale
iuxta matrem et senioris civitatis scilicet aecclesiam infra urbem
construxit, in quo pauperes et debiles, ceci" ac claudi, sive aliarum
debiUtatum subnixi et indigentes multi reciperentur, in quo constituit
ut duodecim pauperes condigne reciperentur**, quibus alimenta et
lectorum stramenta sufficienter et discrete ministrarentur. Prefixa
quoque hospicia iam dictus Aldricus venerabihs episcopus de rebus
suae sedis aecclesiae nobiUter dotavit, et viUulas seu decimas, sicut in
testamentis de eis factis continetur insertum, ima cum consensu
episcoporum muUorum et suorum consacerdotum ad memorata
hospitaUa et ad usus hospitum ac peregrinorum atque pauperum
sive reUquorum adventantium canonice rationabiUterque contradidit,
^ Notre manuscrit donne la lecon c per singulis choris », que nous rempla-
Qons par le texte de B. — * atque, B. — ^ idque, B. — ♦ Notre manuscrit donne
la legon fautive « canonicam ». — * super, B. — ® abundantiam, B. — "^ Notre
manuscrit donne la legon « pascuarum :». — ^ honore, B. — ^ A sancti, B ajoute
Stephani. — ^^ faciendum, B. — ** coeci, B. — ** in quo constituit ut duodecim
pauperes condigne reciperentur, manque B.
nt \M' U*>tUrutinUi ab ftpmyrjpm frt sacerdotibus sive reliqnis nobilibus
id UlpiiriH liouiinibtj)^ rolK^i-aUi wnfirrnavit Prescriptus quippe Aldri-
cii» iam iiU:Uft urbis epif!>rx>puB venerabiUs invenit quaedam corpora
»ancl(iriirn VI qua^ in d^^Hertis ^ecclesiis valde divinis officiis et lumi-
naribiib at/|u<j rcliquiK divinis cultibus negligebantur, quae una cum
':^inhilio conha/^^adoturn Kuorum in gremio suae sedis aecclesiae et in
ronlWhhion<; K^;nioriK eiiis^lem a^lesiae altaris decenter et rationabi-
libfr collocavit, id est, corpus sancti luliani praefatae urbis episcopi
i*i prafdicaU>riH prirni^ et sancti Turibii* praedicti episcopi luliani
Hiicr.iiKMoriH, Kanctique Pavatii* iam dictae urbis tercii' episcopi et
pr.fdicaUiriK obtirni*, Kr*ii sancti Romani sacerdotes^ praecipui et,
iit l*<?iliir, nitpotiK Kancti lulianiet^romanaeaecclesiaeministri, quem'
iftiain Karii^Uj* IiiJia* fratrem nonnulli esse testantur, atque sanctae
1Vnf*Hlina* pr'a'ci|)ija* vir*ginis, quae et monasteriolum sanctae Mariae
in r'itlMiH Kiaiior'iK aiCcieKia^ una cum adiutorio sancti Innocentis
pr'a*lixi* iii'biK i*piK(;opi construxit, sed ct sanctae Adae, quae et Adre-
liildiH iilio n(»inine norninatur, qua^, ut legitur, deprecante praedicto
Hanclo liinoi;i*nti^, di*. monastcTio sanctae Mariae quod est situm^ in
iirhi* SiniHiiuuK^ ad (li^nomaimicam urbcm venit, et ibi in suburbio
i:ciioniannii*i) in pi*a*rato monasterio sanctae Mariae regulam sancti
lti*iMMlii'li (l(M*uit, cl (»a!n inibi docentcr ordinavit, et partem corporis
Hini(*ii Liborii Hiipiadicta* ui*bis quaiti ^^ episcopi et confessoris optimi,
(«t inaxiinain pai*l(*in (U)i*poris sancti Iladuindi. Antedicta quoque
(*oipora Hun(*torum in a'ccU>sia quam praefatus Aldricus praefixae
urbiH (^piH(*(»puH in honon*. Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei
l^cnilriciH Mariu' atipu^ saiu^torum marlyrum Gervasii et Prothasii^*
sivt^ san(*li Slopluuii siinuhpu^ et in veneratione omnium sanctorum
I 'riuinhu, U. •-- * Prtvaoii, H. — ' Au Ueu de tercii, B donne eUam. — * opti-
uu, H. * sHooniotis. H, - - * v\ stu)ota\ B. — "^ Notre manuscrit (]onne la lecon
liuUixo * «|UiUu >. - **situ)u osl,B. ~ ^Suessionis, B. Soissons, chef-lieu d'arron-
(Iism^iiumU ^VisuoV i^Siuarti. iiuiMt/iK» H. — n Pn»tasii, B.
125
soUempniter consecravit, et in memorata eiusdem aecclesiae senioris
altaris confessione praedicta corpora sanctorum * , ut praefixum est ,
soUempniter decenterque et ordinabiliter collocavit, ea videlicet
ratione ut inibi officia et luminaria et cetera ad divinum cultum et
ad honorem sanctorum pertinentia pleniter haberent *, et postmodum
ubicumque necessitas construendorum poposcerit monasteriorum,
singillatim praefixa corpora in unoquoque monasterio coUocaret;
quatenus ex eorum memoriis et apertis intercessionibus maiorum ^
cultus cresceret divinus, et laus Dei in melius et multis modis mul-
tiplicaretur , sicut in posteris actum esse, Domino annuente, probatur.
Ipse ergo Aldricus in praefata seniore et matre aecclesia civitatis,
XII signa ex metallo optimo fundere et formare* studuit, quae et in
iam dicta seniore aecclesia decenter in clocariis coUocavit, et ad sin-
gulos cursus mirabiliter et ordinabiliter reboare et sonare disposuit,
quatenus et per ea populum ad aecclesiam decenter et soUempniter
convocaret, et ex eis plura et multimoda laus Domini exornaretur
et cresceret, ut et in cymbalis bene sonantibus cuncti assidue Domi-
num laudarent, et quandocumque dulcis eorum sonus in auribus
populorum reboaret, eorum* sceleribus omnes recordarentur, et pro
eis Domini misericordiam singulis horis ® invocarent, quatenus re-
missionem'' et absolutionem eorum percipere mererentur, et mundi
atque puri ab omnibus sordibus peccatorum fierent, atque ad sempi-
ternam pervenire gloriam mererentur. Praefatus igitur Aldricus
episcopus tante fuit dignitatis et honoris amorisque ut usque ad
romanam sedem eius rumor pervenerat ^ eique domnus Gregorius
romanae sedis aecclesiae venerabilis apostoUcus Roma in pago Ceno-
mannico suum vestimentum sacerdotale miserat®, illud sciUcet
* sanctorum, manque B. — ' haberentur, B. — ^ magis, B. — * firmare, B.
— 5 de eorum, B. — ® Notre manuscrit donne c oris » B. — "^ Notre manuscrit
donne « repromissionem ». — 8 pervenerit, B. — ® miserit, B.
126
vestimentum quo in Pasca* indutus fuerat. Misit etiam ei bacculum •
pastorale, quod' ferula nuncupatur, una cum sua epistola, vocans
cum ut, si possibile foret, usque ad eum perveniret, eique concessit
ut qualemcunque petitionem et benedictionem a sede sancti Petri
accipere vellet, aut per se ipsum aut per suum missum ei voluntarie
et libenti animo mitteret atque concederet. Fuit enim memoratus
episcopus consiliarius imperatoris et unus ex prioribus, quem tam
domnus imperator quam et sui optimates et regni priores* obtem-
perabant et oppido credebant atque in omnibus obedientes ei se esse
et benivoli* dicebant. Sed inde valde tristabatur quod sepissime eum
in palatio retinebant, et propterea suum ministerium ei ut deside-
rabat et volebat perficere, non licebat, quoniam erat persepe prope
unus annus® quod de palatio non absolvebatur , sed ibi, licet invitus,
morabatur; et ideo multa remanserunt tam in sua civitate quam et
in suis monasteriis sive in sua parrochia inperfecta'' sed et quaedam
nec inchoata quae ad divinum cultum explendum et ad laudem
omnipotentis Dei magnificandam atque ad utilitatem sanctae Dei
ecclesiae perficiendam facere prudenter disponebat et perfici deside-
rabat. Praedictus quoque Aldricus episcopus fecit ordinationes per
diversa et canonica tempora LX. Episcopos ergo sacravit VII ; sacer-
dotes vero D CCG ; levitas D CCCC ; subdjiaconos quoque et reliquos
ordines prout necessitas poposcebat^; quorum igitur® nomina hic"
propter prolixitatem et tedium scriptoris atque lectoris non inse-
ruimus, sed in alia scedula, in qua nomina eorum et testes et titulos
et tempora et reliqua quae ad hoc pertinent plenius inseruimus, ut
si quis haec plenius nosse voluerit, in ea repperire" valeat, ut"si
aliqua altercatio de eorum ordinatione futuris temporibus orta fuerit,
* Pascha, B. — ^ baculum, B. — ^ Notre manuscrit donne la legon c qui ».
— ♦ proceres, B. — ^ benevoli, B. — ^ unum annum, B. — "^ imperfecta, B.
— 8 poscebat, B. — ® igitur, manque B. — *® hic est rejet6 par B aprh lectoris.
— " reperire, B. — ** vel, B.
427
in ipsa scedula appareat pleniter declaratum qualiter aut qua ratione
sive ad quos titulos ordinati esse noscuntur. Ipsam enim scedulam
apud seniorem custodem matris * et civitatis aecclesiae repperire -
poterit si quis voluerit. Sacravit etiam praedictus pontifex virgines
inter monachas et canonicas per diversa et canonica tempora G XX.
In monasterio videlicet Intramnensi ^ monachas virgines canonice
sacravit LXV. Et in monasterio sanctae Mariae iuxta urbem supra *
fluvium Sartae, quod ipse a novo fundavit et ornavit, monachas vir-
gines consecravit XXXVTII et reliquas canonicas virgines per diversa
loca Domino militantes XVII.
DE TRANSLATIONE CORPORIS SANCTI PAVACII ET DEXTRI BRACHII
SANCTI LIBORII.
Anno incamationis Domini nostri Ihesu Ghristi D GGG XL,
indictione III, anno vero imperii Hludovsrici piissimi augusti XXVII,
et anno VIII Aldrici huius parrochiae episcopi atque huius cenobii
f undatoris , VII videhcet iduum iuliarum die , soUempniter translatum
est a prescripto episcopo et ab ahis episcopis et sacerdotibus et reli-
quis sacris ordinibus corpus sancti Pavatii* et brachium dextrum
sancti Liborii in hanc sancti Salvatoris aecclesiam, hucque in nobi-
lissima urna decenter a praefixis episcopis et sacerdotibus subse-
quentibus signis humatum ; quorum precibus ab omnibus petimus
Hberari malis et cunctis frui etemaliter bonis, ipso auxiUante, cui
est honor-et gloria in saecula saeculorum. Amen.
^ Notre manuscrit donne « matri >. — * reperire, B. — ^ Entrammes,
com. du canton et de Tarrondissement de Laval, C. M. de P. d'Am6court,
Recherche des monnaies m^rovingiennes du Cenomannicumj p. 149, attribue k
ce lieu un atelier mon^taire m^rovingien. — * super, B. — * Pavacii, B.
128
CONSTITUTIO ALDRICI CENOMANNICiE URBIS* EPISCOPI DE LUMINARIBUS
ET INCENSIBUS iECCLESIiE SENIORIS CIVITATIS.
Gonstitutum est ab Aldrico Cenomannicae civitatis episcopo ut
ardeant per cotidianas* noctes in seniori aecclesia luminaria' de oleo
a vespere per totam noctem usque mane tria, et de cera, quando
tempus dictaverit, una, et ad nocturaas sive matutinas ardeant lumi-
naria per cotidianas* noctes de oleo X et de cera V, tria ante
seniore^ altare, et quartum® ante altare sanctae Trinitatis vel cruci-
fixum , et quintum ante altare sancti lohannis. IUa vero luminaria
quae de oleo fiunt, ardeant per aitaria et loca destinata ; unum
inter seniore'' altare et sedem episcopalem, et aliud ante gradus
senioris altaris, et tercium in medio choro, et quartum in exitum*
chori , et quintum ante altare sancti Georgii et sancti Felicis atque
sancti Symphoriani et aliorum sanctorum quorum nomina super eo
adscripta adesse videntur, et sextum ante altare sanctae Agathae et
sanctae Felicitatis et sanctae Sabinae et aliarum sanctarum virginum
quarum nomina super illud scripta adesse videntur, septimum ante
altare sanctae Trinitatis, et octavum ante aram sancti lohannis Bab-
tistae ^ et nonum ante altare omnium sanctorum, et decimum anle
aram sancti Christophori et sancti Yppoliti*® atque sancti Saturnini
et reliquorum sanctorum quorum nomina super illud scripta esse
videntur, et undecimum ante altare sancti Victurii^* etsanctiBrictii"
atque sancti Araei" et reliquorum sanctorum in quorum honore
sacratum esse cognoscitur. In dominicis vero omnibus noctibus et in
festivitatibus XX sanctorum constitutum est ut ampHus incendantur
* urbis Cenomanicae, B. — * quotidianas, B. — ' luminaria, manque B. — ♦ quo-
tidianas, B. — * senius, B. — ® Notre manuscrit au lieu de la terminaison t um i,
donne la terminuison c a >, k cet adjectif num^ral et aux suivantSt. Nous avons
repris la leQon de B. — "^ senius, B. — ^ exitu, B. — ® Baptistae, B. — *o Hyppo-
liU, B. — " Victorii, B. — « Brixii, B. — " Arvei, B.
129
et ardeant luminaria XXX de oleo et quinque de cera, et in festivitate
sancti lohannis apostoli et evangeliste , et in festivitate sanctorum
Innocentium et in octavis dominicis *, sive in octavis Epiphaniae, et
in festivitate sanctae Agnetis, seu in festivitate sanctae Agathae, et in
festivitate apostolorum Philippi et lacobi, et in inventione sanctae
crucis, ac* in festivitate sancti Petri, simihter et in festivitate sancti
Pauli , seu in festivitate sancti Laurentii , et in decoUacione ^ sancti
lohannis Baptistae, sive in festivitate sancti Michahelis* archangeli,
atque in festivitate sancti Bartholomei apostoli, et in festivitate sancti
Mathei ^ apostoU et evangelistae, sive in festivitate apostolori^m Simonis
et lude, necnon et in festivitate omnium sanctorum kalendis novem-
bris, atque in festivitate sancti Martini, et in festivitate sanctae Ceciliae
virginis et^ martiris'' atque in festivitate sancti Andreae apostoli. In
his quoque festivitatibus amplius agatur, id est, in Epiphania et in
Purificatione sanctae Mariae et in Ascensione Domini, seu in Pente-
chosten® et in dedicatione occidentahs partis aecclesiae senioris et
altaris sancti lohannis Baptistae, quae est XI kal. iulii, et in Nativitate
sancti lohannis Baptistae, et in Assumptione sanctae Mariae, et in
Nativitate sanctae Mariae seu in natale episcopi, quae agitur in die
festivitatis sancti Thomae apostoli, atque in dedicatione matris et
senioris secclesiae suae senioris altaris. In his namque festivitatibus
constitutum est ut ardeant luminaria tripHcata, id est, de oleo XG et
cera X, hoc scilicet G vel eo amplius, prout oportunitas® et locus fue-
rit. Tamen nullo modo concessum est ut minus fiat*^ sed amplius. In
Nativitate autem Domini tamfestiveconstitutum est fieri sicut illos dies
decet ; et in festivitatesancti" Gervasii et Prothasii sivesancti Stephani
prout melius potuerit, fiat. Est etiam constitutum** apraedictoepis-
< Doraini, B. — «et, B. — ^decollatione, B. — *Micha^lis, B. — sMatthaei, B.
— ^ Notre manuscrit donne par erreur « vel >> Si la place de « et ». — "^ martyris, B.
— 8 Pentecosten, B. — ^ opportunitas, B. — *^ fiat, manque B. — ** sanctorum, B.
— *2 Notre manuscrit donne la leQon fautive « constructum ».
9
130
copo ut incensum boni odoris offeratur per singula altaria et defe-
ratur fratribus in aecclesiam convenientibus et populis ad aecclesiam
venientibus ad matutinas et ad missam sive ad vesperas atque com-
pletorium. Haec autem p^r singulos cotidianos * dies devotissime,
in dominicis vero diebus et in festivitatibus amplius et soUempnius
agatur.
Placuit etiam in hac scedula, quae de quibusdam actibus ponti-
licum Cenomannica in urbe degentium usque ad Aldricum eiusdem
urbis episcopum conscripta esse dinoscitur, inserere relationem sive
memoriale qualiter praedictus Aldricus antedictae urbis episcopus
monasterium Anisolae, in quo sanctus Karilephus* confessor praeci-
puus corpore requiescit, ante domnum Hludowicum imperatorem
legibus conquisivit ; ut si deinceps aliqua altercatio de eo orta fue'rit,
praefati mgmorialis exemplar in hac scedula conscriptum bonis
hominibus ad relegendum appareati Quod si aliquis ex hoc aliquam
pulsationem praedictae matri ^ et civitatis aecclesiae deinceps suisque
successoribus uUo umquam tempore facere temptaverit * , in hac
scedula repperiatur* qualiter evindicatum fuit®, ut quod'' repetierit,
evindicare non valeat, sed subter inserta evindicatio firma et stabilis
omni tempore permaneat.
INCIPIT RELATIO VEL EVINDICATIO SIVE MEMORIALE QUALITER MONASTE-
RIUM ANISOLiE AD lUS CENOMANNICiE MATRIS iECCLESLE ANTE DOMNUM
HLUDOWICUM IMPERATOREM AB ALDRICO EPISCOPO CANONICE ET LEGI-
BUS EVINDICATUM FUIT.
In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Temporibus Hludowici
* quotidianos, B. — * Carilephus, B. — ^ Notre manuscrit donne « matris >.
— * tentaverit, B. — 5 reperiatur, B. — o fuerit, B. — "^ et quid, B.
431
piissimi augusti subter inserta causatio vel evindicatio fuit de mona-
sterio Anisolae inter Aldricum episcopum et Sigimundum* abbatem,
qui illud tunc tenebat. Nam praefatus Aldricus dicebat et scriptis
ac* testibus approbabat quod de iure suae sedis aecclesiae praefatum
monasterium cum omnibus ad se pertinentibus esse debebat, et sui
antecessores illud ex rebus Caenomannicae matris aecclesiae magna ex
parte fundarant, et ad ipsam matrem aecclesiam subiectum esse
debebat, et hoc legibus aflirmabat. E contra Sigimundus^ dicebat
quod proprium domni imperatoris esse debebat, et non de praedicta
aecclesia , sed nuUam veram auctoritatem exinde ostendebat nisi
tantum unam epistolam quam Pipinus propter odium Gauzioleni
episcopi cuidam suo monacho fecerat ut sibi subiectus esset* et non
Gauzioleno ^ ; et hoc propter odium Gauzioleni factum esse perscru-
tatum est. Quia quando fuit Pipinus Genomannica in patria, et de
quadam persecutione inimicorum suorum reversus per Cenomanni-
cam patriam transibat®, tunc eum praefatus Gauziolenus et suus
frater Harivius non receperunt, sed infra Cenomannicam urbem cum
omnibus quos secum conducere potuerunt se recluserunt, et domnum
Pipinum regem illuc introire non permiserunt, sed dampnum'' ei de
suis hominibus facere nitebantur, et suum® pincernam coram eo
stantem , dum sua castra in vinea sancti Petri iuxta urbem Cenoman-
nicam posita erant, interf ecerunt , et alios homines vulneraverunt.
Videns autem domnus Pipinus quod ibi proficere non potuit, vastans
totam illam regionem, pergere cepit* ad Franciam. Tunc in ipso
itinere venit ad *® praedictum monasterium Anisolam, et precepit
iUis monachis ut nuUam obedientiam facerent iam dicto Gauzioleno ,
eo quod ei rebeUis esset, sed sub suo mundeburdo vel sub sua tan-
* Sigismundum, B. — * et, B. — 3 Sigismundus, B. — * illi subjectum esset,
B. — *^ Gauziolfene, 6v6que du Mans, 725-753. — ^ Notre manuscrit donne la lecon
« transiebat ». — "^ damnum, B. — ^ Notre manuscrit donne par erreur « suam ».
— ® coepit, B. — ^^ ad ipsum, B.
432
tummodo tuitione vel dominatione permanerent. Et tunc eis ac
Siebaldo eorum abbati * talem epistolam dedit * quod propter
odium, ut dictum est, Gauzioleni, et non propter ullam aliam
rem aut iusticiam ^, factum esse liquet. Tunc enim ipse Sie-
baldus non fuit ausus ibi remanere, sed una cum Pipino usque
in Franciam perrexit *. Postea vero cognoscens Pipinus quod iniuste
fecisset et propter odium Gauzioleni hoc egisset, praecepit filio suo
Karolo et iureiurando contestatus est ut praefatum monasterium
redderet Cenomannicae matri aecclesiae, cui* iuste esse debebat, ne
aliquod detrimentum sua anima ex hoc haberet. Et sic fecit postea
domnus Karolus®, et Franconi episcopo illud reddidit, atque per
preceptum suum praedictae matri ecclesiae confirmavit. Multi autem
actenus'' vivunt qui domno Karolo hoc dicere audierunt, qualiter
suus pater domnus Pipinus ei hoc contestando facere precepit. Et
quando iam diclum monasterium Franconi reddidit, multi vivebant
qui hoc domnum Pipinum Karolo praecipere et contestari audierunt.
Istam vero rationem pleniter praedictus Aldricus episcopus perscru-
tatam apud veridicos homines habebat, et hoc testibus veris et bonis
coram omnibus affirmabat. TaUter enim Aldricus et Sigimundus^
altercantes, per\^enit ipsa ratio usque ad domnum imperatorem, qui
hoc firmiter inquirere precepit, et veraciter sibi renuntiare iussit.
Sed antequam ipsa causatio ante domnum imperatorem veniret,
volebant eorum amici et boni homines eos inde paccare® et concor-
dare. Sed Aldricus episcopus obtemperabat eorum iustispeticionibus,
et Sigimundus*® non faciebat, sed quicquid ei iuste et rationabiliter
sui amici agere suadebant, praedictus Sigimundus spernebat. Offere-
bat enim ei memoratus Aldricus episcopus ut aUquem " censum ei ex
^ Une erreur du copiste a introduit dans notre manuscrit c et Gauzioleni » entre
« corum » ct « abbati ». — ^ « dedit > manquo dans notre manuscrit. — ^ injusti-
tiam, B. — * perexit, B. — ^ cujus, B. — ^ Carolus, B. — "^ hactenus, B. — ^ Sigis-
mundus, B. — ^ pacare, B. — *o Sigismundus, B. — - " Notre manuscrit donne
« aliquod ».
133
hoc solveret, sicut .sui antecessores praedicti episcopi antecessoribus
faciebant, et per suum beneficium illud teneret*, et nunquam ei
diebus vitae suae de illo aliquod impedimentum facere volebat, sed
quiete et pacifice una cum suis monachis eum inibi esse permittebat.
Offerebat etiam et aliam causam praedicto Sigimundo* , suadentibus
praedictis amicis et bonis hominibus, iam dictus Aldricus episcopus,
ut si hanc non vellet, saltem aliam faceret. Permittebat autem ei
duas aut tres villas, quales sibi eligeret, per suum beneficium
habere, et ex his ei^ nullum servitium aut aliqua dona requireret,
sed quicquid ex his vellet, faceret. His omnibus a Sigimundo*
spretis, cepit saepedictus episcopus suam iusticiam iuste et rationa-
biliter querere, quia plenam et iustam rationem sibi in hoc habere
videbatur. Precepit enim hanc iustitiam inquirere domnus imperator
Ebroino Pictaviensis urbis episcopo et Erchinrado Parisiace civitatis
episcopo et Rorigoni comiti et Altmaro seneschaldo* domne ludith
imperatricis et misso palatino una cum aliis vassis dominicis. Sed
dum hec res ad effectum tunc minime pervenit, propter alias neces-
sitates, et hoc domno imperatori renuntiatum esset, praecepitut ante
se in suo palatio ipsa altercatio finiretur. Tunc ergo iussit domnus
imperator ut haberent ambo eorum auctoritates et testimonia Aquis-
grani palatio ad suum placitum quod ibi quadragesimali tempore*
cum episcopis et abbatibus et comitibus et ceteris fideUbus nostris''
habebat, ut ibi pleniter praefixa altercatio finem perciperet. Sed
Sigimundus ® iam vocatus ad ipsum placitum minime pervenit. Qua
de re iterum domnus imperator per suam epistolam eum vocavit ut
post Pascha veniret. Qui et hoc renuens iam tertio vocatus minime
venit neque missum aliquem misit, cur hoc dimitteret. Tunccernens
domnus imperator suam inobedientiam et contumaciam, expectavit
* tenere, B. — * Sigismundo, B. — 3 ei, manque B. — ♦ Sigismundo, B.
— 5 seneschalcho, B. — o tempore quadragesimali, B. — ^ suis, B. — ^ sigis-
mundus, B.
134
tamen adhuc post tertium condictum placitum quindecim dies ut
veniret ; sed cernens eum iam venire non velle , neque suam ratio-
nem iuste diffinire, quia minime hoc rationabiliter et veraciter se
facere confidebat, et propterea venire ad placitum nolebat, tunc
domnus imperator interrogavit suos consiliarios et episcopos sive
abbates et comites et reliquos fideles suos, quid ex hoc facere debe-
ret , et quale consilium ex hoc ei darent, et quid de tam inobediente
suo praecepto facturus esset. Tunc respondentes dixerunt utriusque
ordinis omnes : Vidimus quod iste episcopus vester Aldricus habet
suas auctoritates et praecepta regalia tam genitoris vestri quam et
aliorum antecessorum vestrorum* videlicet regum Francorum, in
quibus, ut coram nobis relectum est, continetur insertum et sanc-
torum sacerdotum ac regum manibus propriis corroboratum , quod
monasterium Anisole, unde agitur hec iustitia, Cenomannicae matri
aecclesiae traditum fuit et ab episcopis eiusdem matris aecclesie
constructum et ornatum atque legibus possessum. Habet etiam
praefixus episcopus, quos videmus et audimus, suos testes veros et
bonos, qui has auctoritates firmas et veras esse testantur, et iure-
iurando que dicunt, affirmant Insuper testantur quod infra legitimo
tempore praedicta mater Cenomannicae civitatis aecclesia vestituram
legitimam habuisset de praedicto monasterio, et adhuc XXX anni
non sunt transacti, quod ex eo legitimam vestituram habuit, et
propterea inde fuit modo ahenatum quod Franco episcopus praedictae
aecclesie suo propinquo Adalghyso iliud impetraverit , ut pro illo
regalia servicia* et itinera faceret, quae ille pro sua infirmitate et
senectute facere non valebat. Affirmant etiam eundem Franconem
aliquas villulas et quosdam vassallos casatosque, ut^ nominant, ex
praefixo monasterio ad suum opus, dum advixit, retinere ; sed illis
ambobus defunctis, non fuit ad praesens episcopus eiusdem sedis qui
^ vestrorum anlecessorum, B. — ^ servilia, B. — ^ Notre manuscrit donne
« et ».
135
«
domnum iihperatorem Hludovicum ex hoc interpellaret ad tempus ;
et sic datum est alio, et tali occasione sublatum est de praefixa se.de.
Sed et hoc quod isti monachi dicimt, quod vestrum proprium sit*,
praedicti testes Aldrici episcopi per eorum auctoritates et per vestros
vasallos* et alios . veridicos et bonos homines affirmant non esse.
Dicunt etiam, si vestrum proprium esset, res ipsius monasterii
secundum legem Salicam aut Ribuariam tuerentur , sicut alia loca et
res quae de vestro sunt proprip, faciunt, et mancipia non partirentur,
sicut de aliis locis et rebus quae de vestro sunt proprio in illa regione
est consuetudo facere ; sed de istis causis in rebus sancti Karilephi ^
sicut in propriis domni imperatoris observare apud eos est consue-
tudo, nichil* umquam conservatum fuit ; et pro istis causis affirmant
et defendunt iam dicti testes sepedictum monasterium non vestrum
propriura aut alicuius esse , sed de iure Genomannice matris aeccle-
siae, de cuius rebus est fundatum, illud esse affirmant, quod et
rationabiliter et legibus, ut nobis* videtur, facere possunt. Testantur
etiam supra memorati testes quod omnes episcopi qui in praedicta
civitate et in iam dicta sede a tempore sancti Innocentis episcopi,
secundi successoris videlicet sancti Victurii, et a tempore sancti
Karilephi®, confessoris eximii, fuerunt, praedictum monasterium
subiectum habuissent, exceptis duobus, quod propter praedictum
odium et pro aliqua negligentia veraciter factum esse inquisitum est.
Testantur etiam quod plus ad ius et subiectionem praedictae matris
ecclesie praefatum monasterium pertineat quam ad vestrum proprium
aut ad aliam aUquam causam ; et hoc , si aliqui testes contra se
venerint, falsos eos, qualiter praeceperitis , facere posse testantur
firmiterque affirmant. Supradicta vero ratione hanc iusticiam'' diU-
gentissime ventilatam, rei veritatem cognoscentes, pleniter et ratio-
>
* esset, B. — * vassallos, B. — ^ Carilephi, B. — * nihil, B. -r- * Notre manu-
scrit donne <k vobis ». — ^ Carilephi, B. — "^ justitiam, B.
136
nabiliter legis divine et mundane nos utriusque ordinis vestri fideles
auctoritate instructi et plena ratione suffulti , iudicamus vosque hor-
tamur, ut ei auferatur qui vobis inobediens extitit et ad vestrum
placitum non solum semel aut bis vel ter vocatus , venire contempsit,
quia de sua absentia culpabilis et convictus esse cognoscitur, et ei
vestra auctoritate nostroque iudicio reddatur praefatum monasterium
qui vobis inobediens non fuit, nec ad placitum venire renuit, sed
semper praesens cum suis auctoritatibus et nobilibus testibus affuit,
et hoc pleniter et legaliter approbare est paratus quod sue sedis
ecclesie praefatum monasterium esse debet. Et propterea prefato
Aldrico episcopo firma auctoritate ad ius sue sedis ecclesie praefatum
monasterium cum omni integritate ut reddatur, iudicamus. Quidam
autem eorum dixerunt : De nobis ipsis aliter iudicare non possumus,
quod si ahquis nostrum, licet nemine quaerente, aut aliqua causa-
tione pulsante, vocatus ad vestrum placitum venire contempserit, ni
infirmitas aut legitima somnis^ eum detinuerit, et si aliqua somnis
aut infirmitas eum detinuerit, ni ipse suum advocatum aut suam
excusationem rationabilem ad vos miserit, iuste et plena ratione
perdere debet unusquisque nostrum quod de vestro habet. Et propte-
rea sicut et de nobis, sic et de illo iudicamus; quia neutrum fecit,
nec ipse venit, nec mandare studuit cur illud dimisit. Sed sicut isti
homines qui praesentes adstant, id est, Hagano et Benedictus et ahi,
dicunt et affirmare volunt qualitercumque vobis placuerit, sive si
aliquis ex vobis aliter dixerit, singulare certamen cum eo praeliari
sive in iudicio, si vobis placuerit, seu cum sacramento verum facere
nullam ob aliam causam praefatum Sigemundum*remansisse, neque
propter infirmitatem, neque propter aliam necessitatem , nisi quod
venire, ne convinceretur, noluit, quia nullam iusticiam® neque
aliquam iustam aut rationabilem causam in * praedicta questione se
* On Irouve plus souvent « sunnis ». — * Sigismundum, B. — ^justi-
liam, B. — * in, manque B.
137
habere confidebat Et haec praedicti homines cotidie* ante vos et ante
nos et reliquos fideles vestros clamant, et approbare, sicut praedic-
tum est, vel qualiter vobis* placuerit et eis praeceptum fuerit, voiunt.
Et hoc iam' sepissime pubiiciter in hoc palatio est acclamatum et
perquisitum, nobis et ceteris fidelibus vestris audientibus ; sed nemo
est qui eis contradicere aut resistere velit, sed plus dicunt omnes
eos veritatem dicere, quod et verisimile nobis esse videtur. Sic vos
iam XV dies plus* aliud placitum vel tercium* ei concessum
expectantes, neque suum advocatum aut suas auctoritates misit,
neque ullam excusationem de se vel de suo contemptu facere noliiit.
Idcirco de sua absentia vel contumacia iam convictum atque damp-
natum® eum esse legibus iudicamus, ita ut nec'' eius vox amplius
de hac causa audiatur. Et ut hoc quod dicimus et iudicamus aucto-
ritate canonum et legis plenius confirmemus, precamur ut nonnuUae
sententiae ad hoc pertinentes canonum et legum ante vos legere
iubeatis. Et tunc publice coram omnibus recitatae sunt hee ® sententiae
canonum et legum.
EXCERPTUM EX DECRETIS PAPE BONEFACII ®, CAPITULO III*.
Manifestum est confiteri eum de crimine qui indulto et dele-
gato iudicio purgandi se occasione non utitur. Nichil *® enim interest
* quotidie, B. — ^ vos, B. — ^ iam, manque B. — * ilu lieu de plus, B donne
per. — 5 tertium, B. — ® damnatum, B. — "^ Notre manuscrit donne « ne ».
— 8 hae, B. — 9 Bonifiacii, B. — <» Nihil, B.
* Cf. Capitularia regum Francorum ; capitulaires de Benoit le L^vite ; ^ition'.Baluze. Paris,
MDCLXXVII, T. I, col. 833 et 1037. Collectio canonum 5. IHdoro Hispalensi ascripta; 6dition
Migne, Patrologiee cursus completus, t. LXXXIV, col. 680. Ce passage a 6t6 utilis^ par Tauteur des
Fausses D^critdles, qui Ta attribu^, en le d^marquant k peine, au pape Jules. Cf. Decretales Pseudo-
laidorianss, ed. Hinschius, p. 467. Consulter sur tous ces textes et sur les discussions auxquelies
ils ont donn6 lieu : Nouvelle revue historique du droit francais et dtranger, 1887, n9 1 ; article de
M. P. Foumier, intituld : La questUm des Fausses DScretales.
138
utrum in praesenti examine omnia que dicta sunt de eo compro-
bentur, cum ipsa absentia pro confessione constet.
ITEM EX DECRETIS EIUSDEM PAPE * BONEFACII *.
NuUi dubium est quod ita^iudicium nocens subterfugit, que-
madmodum ut absolvatur qui est innocens querit. Confitetur enim
de omnibus quisquis se subterfugere iudicium dilationibus putat.
ITEM EIUSDEM CUIUS SUPRA**.
Praecavendum est^ ut si quis adesse neglexerit, dilationem
sententie de absentia non lucretur ; sed que male puUuIasse noscun-
tur, radicitus evellantur et emendentur.
EX DECRETIS CiELESTINI PAPE***.
Non caret enim suspitione * qui ad iudicium venire contempserit
* Bonifacii papae, B. — * reus, B. — ^ Cavendum, B. — * suspicione, B.
* Cf. Colleclio canonum S. Isidoro Hispalenai ascripta ; edition Migne, ubisupra, col. 677. La
prcmi^re phrase de ceUe citation a ^t^ utilis^e par Tauteur des Faxisses D^creiales, lequel I*a
inseree dans la lettre du pape Jules ; Hinschius, ubi supra^ p. 465.
*' Cr. Collcclio canonum etc. ; ^dition Migne, ubi supra, col. (TTO. La seconde partie de cette
phrase semble avoir 6t6 extraite d*une lettre du pape saint L^n. Collecliocanonum eic. ; ^tion
Migne, ubi supra. col. 762. Elle se trouve aussi dans les Capitulairee de Benoit le LMte,
publi^s par Baluze^ ubi supra^ T. I, col. 1038, et Tauteur des Faussea Dicritalee Fa ins^r^ dans
le d^cret du pape Damase sur les chor6v^ues ; Hinschius, p. 513.
*** Cf. Collectio canonum, etc. ; 6dition Migne, ubi supra, col. 687. L'auteur des Faussee
Decritales a ins^re ce passage dans ie ddcret du pape Damase contre les chorSv^ues ; Hins-
chius, p. 515 ; et la troisieme phrase se trouve dans les Capitulaires de Benoit le Livite; Mition
Daluze, T. I, col. 1088. Le passage qui commence k « sed astuta » cst attribud faussement au
papc Celestin ; on le retrouve dans la d^cretale du pape Boniface, CoUectio canonum, etc. ;
Mition Migne, ubi supra, col. 677.
139
et purgari se distulerit, quia ipsa absentia sua est comprobatio. Insuper
occureret* veritas, si falsitas displiceret *. Merito namque causa nos
respicit, si silentio faveamus errori. Ergo corripiantur qui huiusmodi
sunt modis omnibus, ut veritas eorum versutiis non sopiatur, sed astu-
ta eorum cavillatio aptissime et prudenter omnibus manifestetur et
emendetur, atque restituatur quod actenus ' occiiltum et neglectum fuit.
ITEM EXCERPTUM EX DECRETIS PAPE INNOCENTII*.
Veritas saepius examinata* magis splendescit ad lucem, et per-
nicies revocata in iudicium gravius condempnatur ^. Nam fructus
divinus est iustitiam sepius recenseri, et errata corrigere, ablata
restaurare. Nec otiosa ergo Dominus iudex noster in nobis esse
patitur, que exercenda, non negligenda, donavit.
Sequentia vero capitula ad eandem rationem pertinentia a
sapientibus comitibus et scabinis dominicis sunt prolata, et per
iudicium coram omnibus sunt recitata.
HMC CAPITULA QUE SUBSECUNTUR® DE LEGE ROMANA SUNT ASSUMPTA**.
Imperator Valeniinianus inier ceiera^ Firmino preposiio'^ et patricio data.
Si quis pulsatus in iudicio adesse noluerit, post secundam aut
* occurret, B. — * displicet, B. — ^ hactenus, B. — ♦ exagitata, B. — ^ con-
demnatur, B. — ^ subsequuntur, B. — '^ Au lieu de preposito, B donne PraBfecto
praetorio.
*Cf. CoUeclU) canonum, etc; ^tioD Migne, ubi supra, col. 655. La seconde phrase de ce
passage, attribu^ k tort au pape Innocent, doit dtre restitu^e au pape C^estin, Collectio caruy'
num, etc. ; col. 686. On la retrouve aussi dans les CapUulaires de Benoit le LSvite, ediUon
Baluze, ubi supra, T. I, col. 1038.
** Gette sentence est extraite de Fune des Novelies de rempereur Th6odose II ; elle a M mal
140
terciam* conventionem sciat se contumacis sententiam* subiturum,
id est, ut quicquid, si fuisset in iudicio, addicendus^ erat petenti
rogatori* quasi victus exsolvat*. Data VII kal. maii, Rome, Her-
colano viro c. consuli ®.
V capUula de effectu senientiarum et finibu^ lUiumy Pauli sententiarum
liber V\
Quicumque tribus auctoritatibus iudicis conventus , aut trinis
litteris vel tribus edictis ad iudicium fuerit provocatus, aut uno
pro omnibus peremptorio "^, id est, quod ® causam extinguit,
fuerit evocatus, et praesentiam suam apud eum iudicem a quo
ei denuntiatum est, exhibere non voluerit, adversus eum quasi
in contumacem iudicari potest. Quinimmo nec retractari per
appellationem negotia possunt, quotiens ® in contumacem fuerit
iudicatum.
* tertiam, B. — * Notre inanuscrit donne la lecon « contumaci sententia », k
laquelle nous substituons le texte de Baluze. — ^ Au lieu de € addicendus erat »
lecon de Baluze, notre manuscrit donne « advincendus ». — ♦ litigatori, B.
— 5 exolvat, B. ■— ^ Herculano V. Cons., B. — "^ Notre manuscrit donne
« proemptorio ». — ^ Notre manuscrit donne « que i». — ^ quoties, B.
transcrite par i'auteur des Gcsta; en voici le texte exact. c Nam si quis pulsatus in iudicio adesse
noluerit, post trinam convenionem sciat se contumacis sententiam subiturum ; id est, ut
quicquid si adruisset in iudicio addicendus erat, petenti litigatori quasi victus exolvat. »
Codex Thcodoaianus Jacobi Gothofredi, in scx tomoa divisus. Lyon, 1665, t. VI, in ilnem, p. 28.
Legum novellarum divi Tbeodosii, A. Liber secundus, tit. XIL Dc episcopali iudicio etc
Au lieu de la date indiquee par Tauteur des Gesia, celle que donne r6dition de Godefjroy est
ainsi formul^. t Data XVII kal. maii, RomaB, Herculano V. G. Gos. »
* Voici le texte exact de la loi cit^e par Tauteur des Gesta. c Trinis litteris vel edictis aut
uno pro omnibus dato, aut trina denunciatione conventus, nisi ad judicem a quo sibi denuncia-
tum est, aut cujus litteris vel edicto conventus est, venerit^ quasi in contumacem dicta senten-
tia auctoritatem rerum judicatarum obtinet ; quin imo nec appellari potest ab ea. » Gorpus juris
civilis, opera et cura G. M. Galisset. Paris, 1857. Julii Pauli receptarum sententiarum' ad filium
libri quinque.
141
ITEM THEODOSIUS, LIBRO QUARTO DE SENTENTIIS EX PERIGULO
RECITATUM*.
ImperatoresGratianuSyValentinianuSyet Theodositis AAA, Clearco * prsefecto.
Quicquid praesentibus partibus in causis fuerit ordinatum,
habebit plenissimam firmitatem, nec poterit immutari. Data kal.
april. Honorio octavo et Boetio conss.
SEQUITUR SENTENTIA DE EADEM LEGE ROMANA, DE LIBRO PAULI
ASSUMPTA.
Si enim iudicibus talia conceduntur, quanto magis regibus et
imperatoribus fraena et lora ampliora et latiora relaxantur, quoniam
de crimine maiestatis gravius iudicantur rei et incriminati quam
alterius alicuius generis sceleris ' : quia honor capitis decus est alio-
rum membrorum, et dedecus capitis ignominia est aliorum mem-
brorum. Porro quia omnia membra secuntur capud^, scilicet ut in
comparatione * praedecessorum nostrorum, more videUcet antiquo-
rum, loquamur, sicut ab illis non semel aut bis vel ter sed persaepe
firmatum et definitum esse legimus, deonoratio* et despectio senio-
rum et magistrorum et contumacia eorum contumeha est subditorum
< aearcho, B. — * secularis, B. — ^ sequuntur caput, B. — * Notre manuscrit
donne « compensatione ». — ^ dehonoratio, B.
* Cette loi extraite du code Thtodosien^ y est inscrite sous cette rubrique : « Mutari senten-
tiam semel dictam non posse y.
lidem AAA. Timasio comiti et magistro equitum.
Conditio prseceptorum partibus praesentibus habita^ non potest immutari. Dat. X kalend.
april. Constantinop. Honorio N. P. et Evodio coss. [386].
Interpretatio. Quicquid praesentibus partibus in causis fuerit ordinatum, plenissimam habe-
bit (irmitatem, nec poterit immutari. i
Codex Theodosianus Jacobi Gothofredi, in sex tomos divisus. Lyon, 1665. Lib. IV, tit. XVII.
Tome l, p. 395.
142
et iuniorum, et honor et exaltatio atque benivolentia et oboedientia ^
seniorum et magistrorum honor et exaltacio* est subditorum et
iuniorum, quia et ilU ab istis et isti ab illis mutuo foventur et exal-
tantur, et honor regni et populorum ampliatur, et vis atque iusticia'
eorum crescit, et populus salvatur et exaltatur. Si quis autem contra
haec inire aut aliqua machinatione aliquid agere praesumpserit,
damnatus in omnibus et ab omnibus interius exteriusque sententia
ultionis feriatur, ne in posterum quisquam taUa agere praesumat, et
si quis facere temptaverit, similiter dampnetur*, et ultionis senten-
tiam non evadat ^
ITEM UNDE SUPRA, SI QUIS AD PLACITUM VENIRE DISTULERIT.
Si quis subterfugiendo placitum huc illucque vadit, et ad placi-
tum venire distulerit, et maxime si vocatus a iudicibus fuerit,
omnimodis providendum est ne querens suam iustitiam pro taU
occasione perdat, sed quasi convictus iUe qui ad placitum venire
distulerit, item culpabiUs et convictus de sua absentia iudicetur, et
deinceps hoc recuperare non valeat, sed magis metaUis et aUis poenis
deputetur, ne ampUus quisquam taUa agere praesumat, et iUe de sua
versutia et absentia vicisse non lucretur, neque subterfugisse gaudeat,
neque . . . .® suam iustitiam perdat. Data VIIII kal. maii.
His et aUis auctoritatibus sanctorum patrum et canonum atque
legum rationabiUter instructi iudicavimus et iterum iudicamus ut
Aldrico sepedicto episcopo iam dicte res , qui semper pleniter instruc-
tus presens adfuit, et numquam ad suam iusticiam "^ compro-
bandam defuit , vestra auctoritate vestroque iudicio reddantur.
* benevolentia et obedienlia, B. — 2 exallatio, B. — ^ justitia, B. — * tenta*
verit, similiter damnetur, B. — ^ effugiat, B. — ® Cette lacune n*est pas indiqu6e
dans B. — "^ justitiam, B.
143
Et si talis firmitas ex hoc facta sit que in posteris* appareat, nun-
quam deinceps de hoc praedicta ecclesia sibi* commissa aliquod
dampnum^ aut scandalum aut uUam causationem patiatur, ut* si
aliquis, quod non credimus, ex hoc deinceps aUquam pulsationem
aut causationem ei facere voluerit aut suis successoribus , evindicare
non valeat, nec eius vox penitus audiatur qui hoc facere tempta-
verit^, sed hoc iudicium quod modo agitur, ratum futuris maneat
temporibus , et vestra redditio firma et stabiUs permaneat. His taUter
peractis, hoc dimisimus *. Tunc domnus imperator coram ilUs red-
didit Aidrico praefixo episcopo per eorum iudicium plena auctoritate
monasterium Anisolae, in quo domnus Karilephus'' corpore requies-
cit, ad ius Cenomannicae matris ecclesie, cui praefatus episcopus
praeerat, futuris temporibus possidendum, et missos ei dedit qui ei
inde plenam vestituram facerent, Fulconem sciUcet comitem palatii
et Arduinum et Gunfridum® comites et Folcradum vassum domi-
nicum qui postea, sicut domnus. imperator eis iussit, plenam et
legalem vestituram per cloccas et ostia^ senioris ipsius monasterii
ecclesie, in qua etiam sanctus Karilephus*^ corporaUter requiescit,
et per portas ipsius monasterii iam dicto Aldrico episcopo multis
coram testibus, in ipso monasterio soUempniter fecerunt. Hoc autem
factum est anno incarnationis dominicae D CCG XXXVHI, indic-
tione II, et anno imperii praefati domni Hludovici piissimi impera-
toris XXV, anno vero ordinationis sepedicti Aldrici episcopi VI.
Pridie quoque kalendarum maiarum Aquisgrani palatio praedictum
iudicium est actum, et in ipsa die, ipsa ratio a praefixo imperatore
legibus est adimpleta et plena ratione peracta. Propterea ergo hoc
memoriale conscribere Ubuit, ut si aUqua aUercatio deinceps exorta
fuerit quaUter haec res acta sit, per hoc memoriale declaratum
•
* quae in posterum, B. — ^ Notre manuscrit donne « in praedicta ecclesia
sibique ». — 3 damnum, B. — * Et, B. — ^ tentaverit, B. — ® divisimus, B.
— "^ Carilephus, B. — ^ Gaufridum, B. — ^ Notre manuscrit donne c hostia ».
— ^o Carilephus, B.
144
appareat ; ut si aliquis ex hoc aliquam querelam facere temptaverit* ,
evindicare minime valeat. Actum atque conscriptum est hoc memo-
riale Aquisgrani palatio kal. maii in sacrariura* ecclesiae' sanctae
Maride , regnante Domino nostro Ihesu Christo in perpetuum.
Hae vero chartae et haec praecepta publice relecta et recitata sunt
ante domnum imperatorem et Drogonem eius fratrem et archicapel-
lanum, sive etiam ante suos missos quos domnus imperator ad hanc
causam audiendam et discemendam constituit, seu ante conscriptos
episcopos et comites et ministros ac iudices, quando hoc iudicium
in praescripto palatio iudicatum est, et quando praefatum monaste-
rium ad ius praefixe Cenomannicae matris ecclesiae est legibus reddi-
tum et supradicto praetextu evindicatum, id est.
I. Traditio sancti Karilephi* quam fecit sancto Innocenti epis-
copo per licentiam et consensum Childeberti regis ^.
II. Carta^ commendationis qualiter se domnus Karilephus'' per
licentiam sui abbatis, exhortante domno Avito, una cum suis mona-
chulis® subdidit ecclesiae civitatis, et in manus sancti Innocentis
episcopi duabus vicibus se tradidit ^.
III. Precaria quam sanctus Karilephus^® accepit a sancto Inno-
cente de cadem re**.
IIII. Praeceptum Childeberti regis quod iussit facere super tradi-
tionem sancti Karilephi** et super precariam quam ipse sanctus
Karilephus" accepit a sancto Innocente**.
V. Carta*^ donationis de rebus et villulis, et auro et argento et
* tentaverit, B. — * sacrario, B. — ' ecclesiae, manque B. — ♦ Carilephi, B.
Karileffi, A. — * Ce document est ins6r6 dans les « Actus episc. cen. ». Cf. Mabil-
lon, Vetera Analecta^ III, p. 80. — <J Charta, B. — "^ Carilephus, B. Karileffus, A.
— 8 monaculis, A. — ® Le texte des Veiera Analeda^ III, p. 88, se r^fere k cette
charte. — *o Carilephus, B. Karileffus, A. — ** Le texte de cette pr^caire estrepro"
duit dans les Veiera Analecta, III, p. 84. — «« Carilephi, B. Karileffl, A. — " Cari-
lephus, B. Karileffus, A. — ** Le texte de ce dipl6me est reproduit dans les
Vetera Analecta, III, p. 86. — « Chai-ta, B.
145
vestimentis tam ecclesiasticis quam* et aliis, sive libris et crucibus
et capsis vel reliquiis sanctorum multorum que domnus Innocens in
adiutorium ad monasterium Anisole construendum et ornandum
domno Karilepho*et suis monachulis per scripturam tradidit^
VI. Garta* de conventionibus sancti Innocentis et sancti Kari-
lephi* mirae magnitudinis conscripta, et a XV episcopis firmata,
ut eorum conventiones nullo modo irrite fierent, sed per omnia
stabiles permanerent °.
VII. Precaria quam sanctus Domnolus episcopus abbati suo
Gallo fecit de monasterio sancti Karilephi ''.
VIII. Praeceptum quod Ghilpericus rex sancto Domnolo episcopo
fecit et suo abbati Gallo de monasterio Anisole ®.
VIIII. Praeceptum emunitatis quod fecit Ghilpericus rex sancto
Domnolo episcopo de monasterio Anisola® et de omnibus viliuHs
et rebus ad eum pertinentibus.
X. Precaria quam Hadoindus episcopus de monast^rio sancti
Karilephi*^ Sigramno** abbati fecit.
XI. Praeceptum quod rex Ghlotarius^* Haduindo^^ episcopo et
Sigramno**abbati de monasterio Anisola* fecit.
XII. Preceptum emunitatis quod fecit Ghlotarius** rex Hadoindo *®
episcopo de monasterio Anisola*'' et de omnibus villulis et rebus ad
eum *® pertinentibus.
* ecclesiasticis quam, manque A. — * Carilepho, B. Karileffo, A. — ^ Le texte
des yetera Analecia^ III, p. 88, se r6f6re k cette charte. — * Gharta, B. — ^ Carile-
phi, B. KarileflS, A. — <^ Le texte des Vetera Analecta^ III, p. 88, se rtf^re k cette
charte. — "^ Carilepbi, B. KarilefB, A. Le texte de ce document est ins^r6 dans les
Yetera Analecta^ III, p. 104. — ^he texte de ce dipl6me se trouve dans les Vetera
Analectay III, p. 406. — » Anisolae, A et B. — ^^ Carilephi, B. Karileffi, A. — " Si-
granno, A et B. Le texte de ce document se trouve dans les Vetera Analecta^ III,
p. 462. — « Hlotarius, A. — « Haduindo, B. — ^* Sigranno, A et B. — « Hlota-
rius, A. — *o Haduindo, B. — *'' Anisolae, A. — « illud, B.
40
146
XIII. Precaria quam domnus Berarius* episcopus de monasterio
sancti Karilephi' Ibboleno abbati fecit^.
XIIII. Preceptum Dagoberti regis super precariam* Ibboleni abba-
tis* quam a domno Berario** episcopo, de monasterio'' Anisola accepit® .
XV. Preceptum emunitatis quod fecit Dagobertus rex domno
Berario® episcopo de monasterio Anisola**^ et de omnibus villulis et
rebus ad eum** pertinentibus^*.
XVI. Precaria quam Gauziolenus episcopus de monasterio sancti
Karilephi *^ Didoni abbati fecit.
XVII. Preceptum Ghilperici regis quod fecit Gauzioleno episcopo
et Sicbaldo abbati super precariam eorum de monasterio Anisola**.
XVIII. Preceptum Ghilperici regis sub emunitatis tuicione** Geno-
mannicae sedis ecclesiae factum Gauzioleno episcopo. Simul et confir-
matio in hoc ipso praecepto continetur quam fecit super precariam
praedictus rex Gauzioleno memorato episcopo et Didoni abbati suo *•.
XVIIII. Preceptum emunitatis quod fecit Theodoricus" rex
Berario" episcopo de cellulis et viilulis sui episcopii et nominatim
de monasterio Anisola*®.
XX. Preceptum emunitatis quod fecit Dagobertus rex Herlemundo
episcopo*^ de cellulis et viilulis de suo episcopatu ; ubi et monaste-
rioium Anisola** commemorat, et sua sedis ecclesie esse affirmat*.
* Bercharius, A. — * Garilephi, B. Karileffl, A. — 3 Le texte de ce docament
est ins6r6 dans les Vetera Analecta, III, p. 181. — * precaria, A. — * Ibboleno
abbati, A. — ^ Berchario, A. — "^ monasteriolo, A. — ^ Le texte de ce dipl6me est
ins6r6 dans les Vetera Analectay III, p. 183. — ® Berchario, A. — *o monasteriolo
Anisolae, A. — ** illud, B. — <* Le texte de ce dipl6me est ins6r6 dans les Vetera
Analectay III, p. 184. — <3 Carilephi, B. Karileffl, A. — ** monasteriolo Anisol», A.
Le texte de ce dipl6me se trouve dans les Vetera Analectay III, p. 234. — ** tui-
tione, B. — *® Le texte de ce dipl6me est ins6r6 dans les Vetera Analectaj III,
p. 230. — " Theodericus, A. — ^® Berchario, A. — *^ monasteriolo Anisolse, A.
Le texte de ce dipl6me est reproduit dans les Vetera Analecta^ III, p. 184. — *> epis-
copo Herlemundo, B. — ** Anisolae, A. — ** Le texte de ce dipl6me est ins^r^
dans les Vetera Analectay III, p. 216.
147
XXI. Monimentum* de vita sancti Innocentis episcopi *.
XXII. Exemplar de vita et actibus sahcti Turibii^ episcopi.
XXIII. Preceptum quod fecit domnus Karolus Franconi episcopo
quando ei monasterium Anisole* per iudicium et plenam auctorita-
tem reddidit et suae sedis ecclesie confirmavit , sicut in eo continetur
insertum *.
XXIIII. Preceptum quod fecit domnus Hludovicus imperator
Franconi episcopo de mancipiis sanctae Marie et sancti Karilephi ®,
in quo continetur monasterium Anisolae subiectum esse debereCeno-
mannice matri ecclesie.
XXV. Preceptum quod fecit domnus Karolus Franconi episcopo
quando ei concessit ut hostes et itinera nuUa faceret, sed Adalghisus
suus propinquus omnia regalia servitia pro eo faceret, et per licen-
tiam Franconis aliquam partem abbatiae sancti Karilephi ' teneret,
et post obitum Adalghisi ad ius et regimen Cenomannice matris
ecclesiae absque uUa contradictione reverteretur ^ sicut in eo conti-
netur insertum.
Huic iudicio et redditioni interfuere subter inserti viri. ludith
imperatrix, Karolus gloriosissimus rex, Drogo archiepiscopus atque
archicapellanus , Autcarius archiepiscopus , Hadalboldus archiepis-
copus, Amaluuinus archiepiscopus, Aiulphus archiepiscopus, Ratal-
dus episcopus, Ecardus episcopus, Erardus episcopus, Ebruinus
episcopus, Vuiliricus episcopus, Albericus episcopus, Ghefridus epis-
copus , item Albericus episcopus , Symeon ® episcopus , Ercanradus
episcopus, lonas episcopus, Vuiladus episcopus, Ansigaudus episco-
pus, Adalardus comes, Radulfus comes, Bonefacius comes, Adal-
bertus comes, Vuarinus comes, Herbertus comes, Audulfus comes,
Stephanus comes, Rainaldus comes, Gislebertus comes, Landricus
* Monumentum, B. Commenlum, A. — ^ A episcopi, A ajoute exceptum de
vita et actibus sancti Turibii episcopi. — ^ Turibi, B. — ♦ Anisola, B. — ^ Le
texte de ce dipl6me se trouve dans les Vetera analectay III, p. 267. — ^Carilephi,
B. — "^ Carilephi, B. — « Notre raanuscrit donne « reverteret ». — ® Simeon, B.
148
comes, Gerardus comes, Abbo comes, Teoto comes, Poppo comes,
Eminus* comes, Anfredus comes, Adalgarius comes, Gebuinus
comes, Tetghildus comes, Troandus comes, Ardoinus comes, Rumal-
dus comes, Herloinus comes, Hungarius comes, Teodoricus^comes,
Ricboto abbas, Hludovicus abbas, Stolido abbas, Hilduinus abbas,
Burchardus abbas, Lantramnus abbas, Godolricus abbas, Daniel
abbas^ Georgius abbas, Elmeradus abbas, Vuaringarius abbas,
Aldricus abbas, Eribertus abbas, Tethaldus abbas, Marcoardus
abbas, Hunbertus^ abbas, Eginardus abbas , Fulco vassus dominicus
et comes palatii, Ragenarius vassus dominicus et comes palatii,
Teutfridus vassus dominicus, Adalelmus vassus dominicus, Hericus
vassus dominicus, Enghiscardus* vassus dominicus, Diso vassus
dominicus, Franco vassus dominicus, Teoto vassus dominicus, Fol-
cradus vassus dominicus, Bernuinus vassus dominicus, Evrardus
vassus dominicus, Salaman vassus dominicus, Egibertus vassus
dominicus, Vuinitmarus vassus dominicus, Vuitbaldus vassus domi-
nicus, Radulfus^ vassus dominicus, Gunzo vassus dominicus, Odor-
ricus vassus dominicus, Gadilo vassus dominicus, Letricus vassus
dominicus, Nantharius® vassus dominicus, Robertus vassus domini-
cus, Isaac vassus dominicus, Hugo vassus dominicus, Dagobertus
vassus dominicus, Ebruinus vassus dominicus, et reliqui innumera-
biles quorum nomina propter proHxitatem hic non inseruimus.
EXEMPLAR EPISTOLE QUAM DOMNUS IMPERATOR HLUDOVICUS lONE AURE-
LIANENSIS URBIS'' EPISCOPO ET HENRICO ABBATI FECIT, DE CAUSA
ALDRICI GENOMANNICiE URBIS EPISCOPI SUORUMQUE MONACHORUM DE
MONASTERIO SANCTI KARILEPHI®, QUANDO ILLUD EI DOMNUS IMPE-
RATOR PLENA RATIONE ECCLESIEQUE SIBI COMMISSiE REDDIDIT, ET
PROPTEREA QUIDAM MONACHI INCONSULTE CONTRA OMNEM AUCTORI-
' Erminus, B. — * Tbeodoricus, B. — 3 Humbertus, B. — * Engiscardus, B.
— ^Radulphus, B. — ^Nantarius^ B. — ^ urbis Aurelianensis, B. — ^ Canlephi, B.
149
TATEM CANONICAM ET REGULAREM EX EO SUNT EGRESSI, ET RES
ECCLESIASTICAS NON PAUCAS SIVE SACRATA VASA AUREA ET ARGENTEA
FURTIM INDE EXPORTAVERUNT*.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
vicus, divina repropiciante* clementia, imperator augustus. lone
venerabili episcopo salutem. Notum tibi esse volumus quia perven-
tum est ad nos, quod monachi ex monasterio sancti Karilephi* in
egressu praesumptivo idem monasterium expoliassent ornamentis
ecclesiasticis, tam in thesauro quamque in vasis seu vestimentis,
necnon et libris. Quapropter tibi praecipimus et Henrico abbati, ut
vos omni diligentia illud inquiratis, et cum omni integritate, res
ecclesiasticas eidem ecclesie restituere faciatis. Vale, ex hoc habeto
studium sicut per te^ bene confidimus, et sicut in hoc nostram
cognoscis voluntatem.
ITEM EXEMPLAR ALTERIUS EPISTOLiE DOMNI HLUDOVlCl IMPERATORIS DE
PR^DICTA RE, AD QUOS SUPRA**.
In nomine Doraini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
vicus divina repropiciante*clementia imperator augustus. lonae vene-
rabili episcopo salutem. Notum tibi esse volumus quia perventum
est ad nos quod monachi ex* monasterio sancti Karilephi® egressi
sunt de proprio monasterio, aliena loca querentes, immemores pro-
priae promissionis eorum, in qua promiserunt obedientiam etstabili-
* repropitiante, B. — * Carilephi, B. — ^ de te, B. — ♦ repropitiante, B.
— 5 monachi ex, manque dans notre manuscrit. — ® Carilephi, B.
* Cf. Le Cointe, VIII, 50». Bouquet, VI, 350. Br^igny, ad ann. 837. Migne, CIV, 1330 ;
CXV, 87. Sickel, p. 197, n« 362. Muhlbacher, p. 358.
*' Cf. Le Cointe, VIII, 500. Bouquet, VI, 350. Brequigny, ad ann. 837. Migne CIV, 1330. Sickel,
p. 398^ range cette charte « inter spuria ». Muhlbacher, p. 358.
d50
tatem loci *, atque renuntiaverunt propriis voluntatibus secundum
gulam sancti Benedicti, obliti etiam sententiam evangelicam, inqua
dominicum exemplar audivimus : Non veni, inquit, facere» voluntatem
meam, sed eius qui misit me^: oblitique apostolicae sententiae ita
dicentis: Subiecti estote omni creaturae sive regi quasi praecellenti ,
sive ducibus tanquam ab eo missis **. Et hoc non ob aliud fecerunt
nisi quod abbas eorum nobis inobediens apparuit, et nos eidem abbati
idem monasterium tulimus, et illud Aldrico episcopo ecclesieque sibi
commisse legaliter, sicut a suis pra&decessoribus possessum et cons-
tructum fuit, reddidimusj sicut lator eius epistolae tibi dicere poterit ,
[guia prolixum est nobis in hac epistola omnia inserere qualiter actum
et definitum rationabiliter fuit, et quia in nuUo senlimus contrarium
esse auctoritati canonum monachos subiectos episcopis fieri debere.
Quapropter volumus ut missus noster sis una cum Henrico abbate,
et eosdem monachos plena auctoritate canonum et regulari atque
nostra ad proprium monasterium redire compellatis. Si vero quis-
piam eorum vos non obaudierit, volumus ut compellatis eum venire
ad nostram praesentiam in proximo placito quod habituri sumus, Do-r
mino annuente , Garisiacum *. Bene vale , et ora pro nobis Dominum.
NOTICIA ^ DE MONASTERIO SANCTI KARILEPHI * IN GENERALI SINODO * W
CARISIACO PALATIO REGIO FACTA AB ALDRICO EPISCOPO PER lUDIGIUM
EPISCOPORUM ACCEPTA, SICUT IN EA CONTINETUR INSERTUM.
Cum in nomine Domine Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi,
< stabilitatem propriae promissionis loci, B. — * apud Carisiacum, B. — ' Noti-
tia, B. — * Carilephi, B. — * synodo, B.
* Cf. Evangelium secundum Joamiem, ch. VI, v. 38. Le texte est cit^ inexactement ; voici le
verset auquel se r^fdre Tauteur des Gesta. c Quia descendi de coelo^ non ut faciam voluntatem
meam, sed voluntatem ejus qui misit me ». Gette pens^ avait et^ pr^cMemment formulto au
cliapitre V, verset 90.
** Cf. Epistola primaB. Petri, apostoli, ch. U, v. 13.
151
domnus Hludovicus imperator anno incaraationis dominicae
D GGG XXXVIII, ad universorum causas audiendas vel recta iudicia
terminanda in Carisiaco palatio publice resedisset, et conventum
generalem tocius populi una cum Pipino et Karoio filiis suis, glorio-
sis videlicet regibus, et synodum episcoporum et reliquorum sacer-
dotum ibidem generaliter ad ecclesiastica sive mundana negocia *
tractanda, necnon et ad utilitatem sanctae Dei ecclesie fulciendam
coadunatum haberet, ibique venientes monachi de monasterio Anisolae,
in quo sanctus Karilephus* corpore requiesipit, ante praedictum
domnum Hludovicum imperatorem amplius quam viginti una cum
Sigemundo, qui dudum eorum abbas fuerat, qui se reclamaverunt
iniuste^ de eorum monasterio eiectos esse, quorum causam domnus
imperator in generali conventu ibidem habito diligenter discutere et
enucleatim inquirere praecepit. Gum autem in conspectu episcoporum
et abbatum ac* reliquorum sacerdotum se pro predicta causa adve-
nientes reclamarent, interrogatum est Aldrico eorum et Cenomannice
parrochie episcopo et eiusdem monasterii abbati si eos eiecisset ex
eorum monasterio, aut a quo eiecti taliter vagantes discurrerent ,
relicto loco in quo seculo renunciaverunt ^ , in quo etiam ecclesias-
ticis vel secularibus negociis® diebus vite eorum permanere deberent.
Qui respondens ait: Nec ego eos eieci'', nec scivi eos eiectos esse.
Tunc adlata est coram rege et optimatibus eius, traditio sancti
Karilephi®, quam fecit sancto Innocenti episcopo per hcentiam et
consensum Ghildeberti regis, et aliae multae auctoritates quas enu-
merare longum est, de quibus saepedictus pontifex coram omnibus
in eodem concilio consistentibus habuit suos testes tam sacerdotes
quam et veridicos laicos nobiies et bonos et legitimos sufficienter,
qui eadem strumenta cartarum® approbaverunt ; et ea infra legitimos
* negotia, B. — * Carilephus, B. — ^ injuste reclamaverunt, B. — * et, B.
— 5 renuntiaverunt, B. — ^ negotiis, B. — "^ ejeci eos, B. — ^ Carilephi, B.
— instrumenta chartarum, B.
152
annos canonice et legibus vestita viderunt, et pleniter atque legibus*
testificabantur plus per iustitiam et legem canonicam et mundanam
praedictum Anisolae monasterium cum omnibus ad se pertinentibus
ad ius Cenomannice matris ecclesie pertinere quam aliubi , aut fiscus
dominicus aut proprium domni* imperatoris aut alicuius hominis
esse debere. Sed nuUus inventus est qui contra hec aliquid dicere
aut approbare* voluisset. Tunc praefatus domnus Drogo archiepisco-
pus et senior capellanus et ceteri qui preterito tempore Aquisgrani
palatio fuerunt quando hec ratio ventilata est et ad liquidum per-
scrutata canoniceque et legibus definita, respondentes dixerunt: Non
est necesse hec modo iterum per omnia removere, neque singula
retractare, quia scimus te canonice et legibus memoratum monaste-
rium habere conquisitum et evindicatum : sed de istis monachis qui
modo se reclamant eiectos esse de eorum monasterio, quod domnus
imperator nobis inquirere precepit, modo agendum est. Sed postquam
perscrutatum est prescriptos monachos nullius eiectione , nec aliqua
indigentia, nec culpa aut facto praedicti Aldrici episcopi exisse ab
eorum monasterio, sed eorum hbitu et contumatia' hoc eos perpe-
trasse, et ut iam dictum monasterium predicto episcopo auferrent et
a iure sue sedis ecclesiae quoquo modo potuissent, subtraherent vel
alienarent sibique evindicarent, tunc eis preceptum est ut reverte-
rentur* ad eorum monasterium quo renuntiaverunt, ibique ieiuniis
et orationibus insisterent et Domino regulariter mihtarent. lili vero
e contra* stomachando responderunt, atque illuc reverti noUe dixerunt.
Tunc videntes eos omnes episcopi et reliqui sacerdotes tante stul-
ticie® esse et taliter domno imperatori et omni sancte synodo, atque
eorum proprio episcopo inobedientes existere eorumque iussionibus
et piis ac iustis consiliis resistere, praeceperunt aflferre reguiam sancti
Benedicti et in conspectu omnium sententias eius legere, quibus in
* Domini, B. — * probare, B. — ^ conlumacia, B. — * Notre manuscrit donne
€ reverterent >. — 5 contra, B. — « stultitiae, B.
153
omnibus repugnabant, et ad ultimum de humilitatis gradibus sen-
tentiam legere iusserunt, de quibus eis nullum tenere visum est, sed
magis propriis voluntatibus inservire et eorum libitu insistere quam
regule. Tunc considerantes* dixerunt, quoniam ea que leni* et blando
medicamine sanari non possunt, ferro abscindi necesseest. Et praece-
perunt afferre canones, e quibus in praesentia omnium in plenaria^
synodo relecta est sententia concilii Galcidonensis * de clericis qui
praesunt ptochiis vel monasteriis, capitulum VIII continens hec :
Clerici qui praeficiuntur in ptochiis * , vel qui ordinantur in monaste-
riis et basilicis martyrum, sub episcoporum qui in unaquaque
civitate sunt secundum sanctorum patrum traditiones potestate per-
maneant, neque per contumatiam® ab episcopo suo dissiliant. Qui
vero audent evertere huiusmodi formam quocumque'' modo, nec
proprio subiciuntur episcopo, si quidem clerici sunt, canonum
correptionibus subiacebunt ; si vero laici vel monachi fuerint, com-
munione priventur*. Perlecta autem hac sententia, iterum interrogati
sunt si adhuc essent ita inobedientes sicut® prius. IIU vero in eadem
pertinatia^ permanentes, tunc iudicio omnium episcoporum et uni-
versalis*^ sancti concilii secundum hanc sententiam ab omnibus
episcopis et reliquis sacerdotibus exclusi sunt ab omni sacerdotali
catalogo** et communione, et extorres", si inrevocabiles *' persiste-
rent, a catholica ecclesia facti sunt. Tunc ergo ab omnibus episcopis
et reliquis Dei servis sive a generali conventu iudicatum est ut reci-
peret praefatus Aldricus episcopus suos monachos, et faceret ex eis
* et eorum libido inservire et insistere. Quam regulam tunc considerantes, B.
— * levi, B. — 3 Notre manuscrit donne « plenari >. — * Chalcedonensis, B.
— * praeficiuntur ptochiis, B. — ^ contumaciam, B. — "^ quocunque, B. — ^ ut, B.
— ® pertinacia, B. — ^^ Notre manuscrit donne « universali ». — ** Notre manu-
scrit. donne « carlalogo ». — ** Notre manuscrit donne « exterres ». — *3 irre-
vocabiles, B.
* Cf. Labbe, Sacrosancta concilia, Paris^ 1671. T. IV, col. 774. Canones GalchedoneDses ex
interpretatione Dyonysii Exigui.
154
quicquid ei libitum fuerit, et aliqui ei per manus a sancto concilio
redditi sunt. Et iudicatum est ei ab universa sancta synodo quod
legibus evindicatam* habebat suam causam etprefatum monasterium
cum omnibus ad se pertinentibus canonice et legibus conquisitum,
et ecclesiae sibi commissae futuris temporibus suisque successoribus
lucratum, et quicquid inde ecclesiastico ordine facere et disponere,
Domino annuente, decreverit, liberam inomnibus habeat potestatem
faciendi. Idcirco necesse fuit, ut praefatus episcopus et ministri sue
sedis ecclesie, hoc evindicatum vel hanc noticiam* consiho et iudicio
omnium ad praedictam synodum convenientium episcoporum et
reUquorum sacerdotum acciperent ; ut si post hunc diem, quod fieri
minime credimus, de hac causa aUqua causatio vel repeticio' vel
quedam calumpnia^ instigantibus maUvoUs^ hominibus orta fuerit,
coram omnibus haec noticia vel evindicatio declarata appareat, ut
quod repetit evindicare non valeat, sed praesens conscriptio omni
tempore vel noticia® firma et stabiUs permaneat. His praesentibus
actum fuit. Drogo archiepiscopus et senior capeUanus subscripsit.
Autcarius archiepiscopus subscripsit. Agobardus archiepiscopus sub-
scripsit. Bernardus archiepiscopus subscripsit. Bernegarius'' Narbo-
nensis archiepiscopus subscripsit. Agiulfus Biturice urbis archiepis-
copus subscripsit. Notho Arelatensis archiepiscopus subscripsit
Abtadus Genevensis episcopus subscripsit. Harinbertus Baicensis^
episcopus subscripsit. Frethulfus Luxoviensis® episcopus subscripsit.
Teodoricus*® Cameracensis episcopus subscripsit. Erardus Tungrensis
urbis" episcopus subscripsit. Ragenarius Ambianensis episcopus
subscripsit. Ecchardus*^ Noviomacensis episcopus subscripsit. Ebroi-
* Notre manuscrit donne t evindicatum i. — * notitiam, B. — ^ repetitio, B.
— ♦ calumnia, B. — * malevolis, B. — « nolitia, B. — "^ L'6v6que qui gouvemait
alors r^glise de Narbonne se nommait Bartholomeus ; Terreur doit 6tre imputde
au copiste de notre manuscrit. — « Bajocensis, B. — ® Freculfus Lixoviensis, B.
— *<>Theodoricus, B. — **urbis, manqueB. — **Eccardus, B.
155
nus Pictavensis* episcopus subscripsit. Gundacher Limoticinensis
episcopus subscripsit. lonas Aurelianensis urbis episcopus subscrip-
sit. Moduinus Ostudunensis episcopus subscripsit. Heribaldus Altisio-
dorensis episcopus subscripsit. Adalbertus Tricacensis episcopus
subscripsit. Dodo Andegavensis episcopus subscripsit. Herchenradus
Parisiacae urbis episcopus subscripsit. Humbertus humilis episcopus
subscripsit. Fulcarius humilis episcopus subscripsit. Godofredus
Senlitensis episcopus subscripsit. Fawo Gavilonensis episcopus sub-
scripsit. Hildi Virdunensis episcopus subscripsit. Lupus Gadolonensis
episcopus subscripsit. Stephanus humiUs episcopus subscripsit. Vua-
lafridus diaconus rogatus recognovi et subscripsi. Data VHI idus
septembris anno Ghristo propitio imperii domni Hludovici piissimi
augusti XXV indictione I. Actum Aquisgrani palatio regio in Dei
nomine feliciter. Amen.
DE RESPONSIONE HLUDOVICI IMPERATORIS ET lUDICIO OPTIMATUM SUORUM
CONTRA PRECEPTA QUE MONACHI DE MONASTERIO ANISOLiE ATTULERUNT
CORAM EO, QUANDO CONTRA ALDRICUM EPISCOPUM DE PR^DICTO
MONASTERIO IN RATIONES VENERUNT.
Quando Aquisgrani palatio, anno imperii domni Hludovici
piissimi augusti XXV, coram eo et principibus suis tam ecclesiasticis
quam et secularibus, in generali conventu, querela de monasterio
Anisole et rebus suis, inter Aldricum Genomannice urbis episcopum
et Sigemundum eiusdem monasterii abbatem, agebatur, et diligen-
tius scrutabatur, atque iam dictus pontifex inter reliqua strumenta
cartarum * et precepta regalia, unum praeceptum quod domnus
Karolus facere iussit, sua videlicet propria manu roboratum et anulo
suo subter sigillatum, per quod ipse iam dictum monasterium Fran-
* Pictaviensis, B. — * instrumenta chartarum, B.
156
coni episcopo* ecclesieque sibi commisse reddidit, et monachi
praedicti Sigemundi quoddam praeceptum de electione eorum, ut de
semetipsis haberent licentiam eligendi abbatem, quod dicebant iussu
domni Hludovici piissimi imperatoris esse conscriptum. Ad quod
respondit domnus imperator : Si ego hoc praeceptum fieri iussi ,
nesciebam quod praedictum monasterium de episcopio Cenomannico
esset, et ignorabam quod pater meus illud ibi per suum praeceptum
redderet. Sed quia vos et pares vestri hec* mihi celastis, et per
fraudem et malum ingenium facere suasistis, idcirco ipsum praecep-
tum, quod mihi praecipere fieri dicitis, vestro mendacio infirmatur,
quia causa ubi fraus intercedit, non valet, sed magis reproba effici-
tur. Et ideo vestrum praeceptum stare non poterit, quia vestro
mendacio et vestra' fraude perit et* funditus destruitur. Sive si nos
unam vobis tantum electionem concessimus, ipsam cito finitam esse
cognoscimus, quia Sigemundus, quem vobis abbatem elegistis,
memoratum monasterium sua culpa perdidit, quia nobis inoboe-
diens* et infidelis extitit. Haec taliter praedictus domnus imperator
agens interrogavit cunctos circumstantes, quid super hac re eis
rectius videbatur. Qui respondentes dixerunt tam episcopi quam
abbates, sive comites et reliqui omnes : Haec posteriora praecepta,
quae isti monachi afferunt, non possunt destruere anteriora quae
Aldricus episcopus et aecclesia sibi commissa habet ; sed anterioribus
cedendum est, et posteriora, quae fraude et malo ingenio impetrata
fuerunt, infirmantur et stare non possunt, quia actio qua in quibus-
cumque® negotiis fraus intercesserit, non valebit. Et ut ratione et
lege firmentur ea quae testamur, ahqua ex autenticis'' nostris vobis
testimonia indicantes ® proferimus. Constitutum est a sanctis patribus
et bonis imperatoribus, et lege decretum, ut quicquid falsa peticio*
* episcopi, B. — * hoc, B. — ^ Notre manuscrit donne « nostra ». — * perit
et, manque B. — * inobediens, B. — <^ quibuscunque, B. — "^ authenticis, B.
— ® Notre manuscrit donne « iudicantes ». — ® petitio, B.
457
a principe obtinuerit, quia fraus intervenit, non valebit. Item alibi :
Quaecumque* contra ius conscripta fuerint, non valebunt, quocum-
que* modo fuerint impetrata. Item alibi : Qui falso^ principum
praecepta detulerint, puniantur. Item alibi : Dolus malus est, cum
aliter agitur, aliud simulatur*. Item alibi: Qui dolum et* metum
adhibuit, ut res ad alium transiret, uterque et de* . . . . et de doli
actione tenebitur**. Item alibi : Dolus malus est si per falsitatem
voluerit quis prius definita convellere***. Item alibi : Redintegrandum
est a praesentibus iudicibus et in eius unde abcessit potestate revo-
candum, quod quacumque® conditione temporis aut dolo, aut capti-
vitate, aut virtute maiorum timore faciente, deperierit. Item alibi:
Quicquid vera seu falsa peticio^ a principe obtinuerit, quia fraus
intercessit, non valebit. Magna fraus fuit, quando predicti monachi®
memoratum monasterium de iure Genomannicae sedis aecclesiae esse
sciebant, quia non sunt adhuc XXX anni quod a pontificibus memo-
ratae sedis possessum est; et haec celantes, vobisque mencientes®
praecepta sibi, sine consensu praedictae sedis pontificis, cui iuste
debetur, facere suadebant. Et hoc iustum esset, ut si aliquis laicorum
hoc fecisset, ut magnum detrimentum sustineret ; sed et pro certo
iudicaretur illi ut capitaU sentencia*® puniretur. Sed quia non laici
sed iam dicli monachi hoc fecerunt, dignum est ut ita cohercean-
tur" , ne aUi monachi deinceps talia agere praesumant. Propterea
nonnuUi praefati monasterii monachi, cum Sigimundo praedicto eorum
* Quaecunque, B. — ^ quocunque, B. — ^ falsa, B. — * vel, B. — * uterque
et de . . . . manque B. — ^ quacunque, B. — ^ petitio, B. — ^ quoniam monachi
praedicti, B. — » mentientes, B. — ^^ sententia, B. — ** co^rceantur, B.
*Cf. Julii Pauli receptarum sententiarum ad filium libri quinque. Lib. I, tit. VIU, §1. De dolo
malo.
** Cf. Julii Pauli rec. sent.... Lib. I, tit. Vm, § 2. Voici le texte exact : Qui dolum aut metum
adhibuit, ut res ad alium transiret, uterque de vi et dolo actione tenebitur.
*** Cf. Codex Theodosianus. Lib. II, tit. XV, de Dolo malo. Le texte exact est ainsi fur-
mul6 : Dolus malus est quoties per aliquam scripturam vel firaudem ea quse definita sunt, per
scripturae argumenta mutantur.
158
abbate, exilio dampnati sunt^ Et sic confirmatum est sepedictum
monasterium Aldrico episcopo et eius episcopio, sicut in eius noticis
et* praeceptis et aliis monimentis cartarum^ continetur insertum.
MEMORIALE QUALITER ANISOLiE MONASTERIUM . A lURE CENOMANNICiE
MATRIS iECCLESIiE POST OBITUM HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS
ALIENATUM EST.
Si quis nosse desiderat qualiter monasterium Anisolae una cum
rebus suis de iure Cenomannicae matris aecclesiae post obitum Hlu-
dowici secundi Francorum imperatoris elapsum est, in hoc memo-
riale breviter comprehensum aliquid invenire poterit. Defuncto
praescripto domno Hludowico piissimo augusto, anno incarnationis
dominicae D CCC XL, magna seditio orta est in imperio suo. Inter
cetera autem mala, surrexit quaedam tyrannica potestas in pago
Cenomannico, quae* resistere nitebatur Carolo* filio eius, cui prae-
dictus imperator inter ceteras regiones Nustriam® cederat, et suos
fideles valde infestabat. Prefate ergotyrannicae^^potestati se coniunxit
Sigemundus, qui dudum de praefato^ Anisolae monasterio abbas
fuerat, et Aldricus Cenomannicae aecciesiae® episcopus, qui illud
monasterium una cum rebus suis tunc tenuerat, fideliter Karolo
seniori suo adherebat, et licet memorata tyrannica potestas eum ad se
sepissime vocaret et firmitatem ei facere vellent, qui eam exercebant,
qualiter ipse quereret ut diebus vitae illorum suos honores non per»
deret nec imminutos**^ haberet,sed maiores et qualescumque " in illa
regione peteret, adipisceretur", si se illis coniimgeret. Sed ille propter**
* damnati sunt, B. — ' notum est, B. — 3 monumentis chartarum, B. — ^qua,
B. — * Karolo, B. — ® Neustriam, B. — "^ tirannicae, B. — « praefatae, B. — •aecde-
sisB Cenomannicae, B. — ^^ Notre manuscrit donne « inminerato », leQon d^pour-
vue de sens. — ** qualescunque, B. — ** Notre manuscrit donne « adipisceret ».
— *' Notre manuscrit omet « propter ».
159
haec omnia proposita a praedicto seniore suo se non subtraxit* ; sed
inconvulse fidelis et pro viribus illi adiutor* extitit, et propter illum
omnia sua dimisit, et eum secutus est per omnia. Gessante vero iam
dicta seditione , coepit ^ Karolus rex praedictus consilium ut memoratos
tyrannos aut a iam dictis finibus eiceret, aut eos sibi fideles faceret;
ad quos misit optimates suos, vocans eos ad se. Quibus responderunt:
Nec ad illum veniemus, nec illi fideles erimus, nisi nobis convictis
concedat omnibus vitam et membra et tales honores quales modo te-
nemus, quocumque* modo eos habeamus, inter quos praefatum Sige-
mundum et monasterium Anisolae cum rebus suis comprehenderit.
Videns domnus Karolus memoratus*^ rex, propter alias seditiones quae
undique grassabantur ® , sine magno discrimine aliter tunc non posse
fieri, consensit peticionibus'' eorum, et inter reliquos Sigemundo
concessit memoratum monasterium habere, et praedicto Aldrico et
suae sedis aecclesiae firmiter promisit illud cito reddere®: et tali
occasione memoratum monasterium alienatum est tunc a iure Ceno-
mannicae matris aecclesiae, non legibus evindicatum, sed tyrannice
alienatum.
Vertente autem tempore, et praedicto Sigemundo admemoratum
regem, domnum videlicet Carolum® filium Hludowici imperatoris,
minime veniente, et facto maximo praelio in pago Altisidiorense
inter Karolum et Hlotharium, in quo a Domino Deo et Salvatore
nostro data est iam dicto Karolo victoria, et eo domum in pace
partibus Cenomannis*® remeante, nec tunc memorato Sigemundo ad
eum veniente, redditur kal. augusti in villa cuius vocabulum est
Bona** super fluvium Liz in pago Cenomannico a praescripto domno
< substraxit, B. — « adjutor illi, B. -— » cepit, B. — * quocunque, B. — « prae-
fatus, B. — 6 Notre manuscrit donne « crassabantur ». — "^ petitionibus, B.
— 8 redditurum, B. — ® Karolum, B. — *o Au lieu de domum in pace partibus
Cenomannis, B donne per partes Cenomannicas. — ** Bannes, paroisse de rancien
dioc^se du Mans, r6unie en 1807, k celle de Dissay-sous-Courcillon, C.
160
Karolo legibus prdsfato Aldrico episcopo per iudicium multorum
nobilium et sapientium virorum praedictum Anisolae monasteriumy
cum omnibus ad se pertinentibus ; eique ibi missi boni et strenui
dati sunt qui eum et Cenomannicam matrem sibi commissam 88ccle-
siam legibus revestirent, et plenam ei atque legalem vestituram ex
eo futuris temporibus legaliter tenendam facerent Quod et supra-
dicto praetextu III nonas iam dicti mensis factum esse liquet. Et sic
falsitas subditur veritati, atque iniuste alienata iuste restituuntur ;
quae et actenus ^ a praefato episcopo et a suae sedis aecclesiae ministris
legibus possidentur, et canonice atque regulariter gubemantur.
EXEMPLAR EPISTOLiE FORMATiE QUAM DROGO ARCHICAPELLANUS ET
MEDIOMATRIOfi URBIS* ARCHIEPISCOPUS LAMDRAMNO^ TURONICE URBIS
ARCHIEPISCOPO CANONICE MISIT, UT ALDRICUM PRiEDICT^ MEDIO-
MATRIC^ URBIS* CARDINALEM PRESBYTERUM ATQUE EIUSDEM URBIS
PRIMICERIUM SUO PERMISSU ET lUSSU DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI
IMPERATORIS EPISCOPUM CiENOMANNICiE MATRIS iECCLESIiE ORDINARET,
SICUT IN EA HABETUR INSERTUM. TALIS ENIM EST PROLOGUS PRiEDICTiE
EPISTOLiE VENERABILI LAMDRAMNO ARCHIEPISCOPO.
Venerabili in Christo fratri et coepiscopo Landramno archiepis-
copo, Drogo in Domino salutera. Auditu comperi, quod domnus
imperator concessisset Aldrico presbytero consecrationis nostrae, qui
etiam et noster tonsus doctus et clericus fuit, episcopium Cenoman-
nicae urbis; sed ille postea ad nos mittens petiit, sicut debuit, ut ei et
ordinatoribus suis tibi atque suflfraganeis tuis, ad episcopatus culmen
ordinandi assensum praebuissem et licentiam tribuissem. Cuius peti-
cioni * ita consensi , ut si ipsum per Dei voluntatem et domni impe-
* hactenus, B. — * urbis Mediomalricae, B. — ^ Landramno, B. — * urbis
Mediomatricae, B. — * petitioni, B.
461
ratoris, dignum et utilem sanctae Dei aecclesiae ad hoc officium
inveneris, et ita decreveris, quia ipse apud nos probos mores
ostendit, licenciam a nobis concessantibus id perficiendi atque ipsum
consecrandi habere cognoscas. Oro te valere, o me frater * , et* memor
sis mei in sacris orationibus karitatis ' tuae.
EXEMPLAR FORMATiE EPISTOLiE, QUAM DROGO. ARCHICAPELLANUS ET
MEDIOMATRIC^ URBIS ARCHIEPISCOPUS , ALDRICO PRfiDICTE MEDIO-
MATRICiE URBIS CARDINALI PRESBYTERO ATQUE EIUSDEM URBIS PRIMI-
CERIO CANONICE MISIT, UT SUO CONSENSU ET DOMNI HLUDOWICI
IMPERATORIS PIISSIMI* lUSSU, CENOMANNICiE MATRIS iECCLESIiE A
SUO ARCHIEPISCOPO ET RELIQUIS COMPROVINClALIBUS EPISCOPUS ORDI-
NARETUR , IDEO QUIA POPULUS EUM SIBI ORDINARI EPISCOPUM PETIE-
RAT, ET AD EUM EPISTOLAM PRO HOC DIREXERAT, UT SUO AMMINICULO
ET PERMISSU ANTEDICTUS ALDRICUS EORUM ATQUE lAM DICTiE iECCLE-
SliE EPISCOPUS ORDINARETUR CANONICE , EIS DIREXIT EPISTOLAM
CONTINENTEM HUNC MODUM * .
Dilecto filio Aldrico vocato episcopo, Drogo indignus archi-
episcopus in Christo sempitemam salutem. Cognoscat dilectio tua
mihi placere ea que® tibi divina largitio honoris conferre per impe-
riaiem administrationem dignata est. Sed dilectio tua, ut debuit, ad
me misit ut tibi epistolam misissem ad metropoUtanum tuum
conscriptam, ut ei licentiam tribuissem te ordinandi. Nunc vero,
quamquam decentius atque honestius fuisset mihi et tibi, ut scripto
a te directo iterum scriptis respondissem , tamen ne forte occasio
per me differentem donum tibi divinitus, utcredo, concessum, ali-
* Au lieu de o me frater, B donne el omnes fratres. — * atque, B. — ^ carita-
tis, B. — * piissimi imperatoris, B. — ^hunc modum continentem, B. — ^quae, B.
11
m
quod tibi inferret impediraentum, karitate^ fretus, feci ut petisti.
Unde duas tibi misi epistolas ; quarum una ad metropolitanum tuum
est conscripta iuxta peticionem* tuam, ei^ retribuendo licentiam ;
altera vero ad te, ut et tu cognoscas licentiam a nobis tibi attribu-
tam et nos potius in augmento honoris tui gaudere quam uUo
modo iniuriam tibi aliquam inferre voluisse. Vale semper in Domino,
et confortare, memor semper nostri, et fidem quam semper erga nos
iure servasti inconvulsam deinceps per caritatem tuam esse roga-
mus *. Itemque * vale.
SUMMA DE APPOLEITICIS® VEL PLENARIIS'' FRATRUM CENOMANNICA IN
URBE DEO SERVIENTIUM, DE REBUS QUAS FRANCO SENIOR ET ALDRICUS
EORUM EPISCOPI EIS DEDERUNT, ET TESTAMENTIS ATQUE PRiEGEPTIS
REGALIBUS CONFIRMAVERUNT*.
Debent homines fratrum in summa de vinericia® vini modios
CCC IP; de paslione vini modios CC LXXI; de hostilense, argenti
solidos C XLVIIII, et denarios *® VII semis **; multones de pasquario"
cum lana, LXVI semis^^; sogales XLII semis** et denarios** II et
semis^®; de landatico" solidos*® V, et denarios*® X; de camatico
* caritate, B. — * petitionem, B. — ^ Notre manuscrit donne « et ». — * Notre
manuscrit donne « rogacitem ». — ^ iterumque, B. — ^ polecticis, B. — ' plena-
ris, B. — 8 Vmericia, B. — » CCCC II, B. — *o debentur, B. — " Nous interprd-
tons ainsi un sigle dont la forme se rapproche du chiffre 7. semis, manque B.
— ^* pascuario, B. — *3 semis, manque B. — ** semis, manque B. — ** debentur,
B. — <o semis, manque B. — *^ laudatico, B. — *» solidi, B. — *» debentur, B.
* M. Gu^rard, Polyptique d^Irminon^ p. 922, a reproduit ce passoge de notre texte, d*aprd8
rddition de Baluze, mais en rectiflant la plupart des erreurs que ce demier 6diteur a laissd
passer. Dans la r6impression r^cemment faite du mdme ouvrage, Tinattention du correcteur a
donne lieu k une faute singulidre, et ce texte ofTre « Aldricus comes episcopi » pour « eorum
episcopi ».
163
arietes LV, sine lana; de lignario solidos* XXVI et denarios' VIIII ;
de censo ^, solidos G I semis* ; de inferenda et de postiurno sive de
suisalico* solidos C LXXX et denarium I ; ® de pastione inter frumen-
tum et sigulo'' modios® XXXIIII et sextarios® VIIII sufuso; de
avena modios^^ GCGC XLIIII; axilios ad alium annum^* Illlm L"
et omni anno scindulas 1^ CCCC L*^
DE EIECCIONE** ALDRICI CENOMANNIC/E URBIS EPISCOPI, ET DE INVASIONE
ATQUE VASTATIONE CENOMANNICiE MATRIS iECCLESIiE UNA CUM
RERUM *.
Decedente domno Hludowico Francorum imperatore secundo,
filio videlicet Karoli magni imperatoris, anno incarnationis do-
minicae D CGG XL , indictione III , anno siquidem imperii
sui XXVII, surrexit quaedam tyrannica pravitas, inter cetera
mala, inter Ligerim et Sequanam ^^ , et maxime in pago Ceno-
mannico, in quo Aldricus tunc octavum annum in episcopatus
dignitate fulgebat. Et licet praedictus imperator inter tres filios
suos regna sua divideret, id est, inter Hlotharium et Hludowicum
atque Karolum, Hlotharium in media Francia, Hludowicum vero
* solidi, B. — 2 debentur, B. — 3 sensu, B. — ♦ semis, manqmB. — ^ sensa-
lico, B. — ^ debentur inde, B. — '^ sigale, B. — ® modii, B. — ® sextaria, B.
— ^^ modii, B. — }^ Au lieu de alium annum, B donne alvimannum. — ** IIII L, B.
— *3 scudulas I CCCC L, B. — ** eiectione, B. — ** Notre manuscrit donne
« Sequenam ».
* On tronve dans notre manuscrit au foiio 50^ la note suivante^ transcrite au XI* si^cle, sur
la marge et en face de la phrase, ou est relat^ le partage de rempire en 840. c In libro miracu-
lorum sancti Benedicti sic ista determinatur partitio. Maior natu Hlotarius Franciam cum Italia,
Hluduicus Saxoniam omnemque Germaniam, Carolus iunior Burgundiam cimi Aquitania acce-
pit ». Le livre des miracles de saint Benott dont il est fait ici mention, est celui que composa
Adrevalde ; M. de Certain en a donn^ une ^dition pour la Soci^td de Fhistoire de France, et le
passage cito, se trouve k la page soixante-dixidme.
d64
in Hostria , et Karolum in Nustria * et Aquitania coUocaret ,
cetera vero regna et ducatus inter eos, sicut in annalibus eorum
continetur, divisa* consensu principum suorum partivit. Prefatum
autem pontificem memorato Karolo filio suo minori per manus
commendavit. Cui iam dictus pontifex Aldricus fidem debitam
servans^, ab infidelibus sanctae Dei aecclesiae et suis, a praefata
tyrannica potestate, in supradicto anno, a praescripto episcopio et a
sua sede eiectus est ; et propterea multa quae in ecclesiasticis et in *
aliis rebus pro amore Dei facere ceperat, inperfecta* remanserunt,
Nam pcene praedictum episcopium tunc vastatum est ^t quasi ad
nihiium redactum. Habebat enim coeptum claustrum canonicorum
et matrem aecclesiam in media civitate a fundamento una cum suis
porticibus et paradisum inchoatam^, et maximam partem ex ea
factam, similiter et edificia monasteriorum quinque, una cum claus-
tris et ceteris eorum. Habebat quoque ad utilitatem eiusdem aecclesiae
f ulciendam et ad pauperes recreandos congregatos greges iumentorum
una cum amissariis amplius quam octuaginta "^ , vaccarum et ovium
atque caprarum sive porcorum ampUus quam CC , annonam et foenum
ac vinum tam ad opus congregationum , ospitumque® ac pauperum
quam et ad sibi aecclesiaeque sibi commissae servientium opus suffi-
cienter. Sed quid amplius dicam? Ita habebat fundatum tam in
aecclesiasticis quam et in aliis rebus praedictum episcopium et
res sibi commissas qualiter non fuerunt a diebus antiquis, vel a
tempore quo alicuius viventis® hominis memoria retinetur. Sed haec
et reliqua bona innumerabilia a praedictis tyrannis , sive hospitalia VII
quae ad pauperes et hospites recipiendos et recreandos fecerat, fun-
ditus vastata et diruta sunt. Propter has vero insidias et aiias multas,
haec et alia bona innumerabilia quae facere voluit et coepit in suo
* Neustria, B. — * Notre manuscrit donne « divise ». — 3 Qdem servans debi-
lam. — * in, ma^ique B. — ^ imperfecta, B. — ® inchoatum, B. — "^ octoginta, B.
— 8 hospitum, B. — ® viventis, manque B, et est remplac^par plusieurs potnte.
165
episcopio, non apparent, quae a Domino illis requirantur a quibus
haec subversa et vastata atque prohibita sunt, et non ab illo, qui haec
agere et adimplere voluit et prohibitus atque eiectus* dimisit.
Prescripti ergo tyranni de genere Herivei et Vuidonis superiorum
tyrannorum remanserunt.
In* nomine patris et filii et spiritus sancti. Aldricus indignus
Cenomannice matris aecclesiae episcopus omnibus nostrae curae com-
missis sacris ordinibus et cunctis fidelibus salutem et gloriam sempi-
ternam. Cum in Dei nomine, anno incarnationis dominicae D CCC X L,
indictione III, et anno imperii domni Hludowici piissimi impera-
toris XXVII, anno vero VIII ordinationis praedicti Aldrici episcopi,
IIII videlicet iduum maiarum die, sinodum' omnium sacerdotum
ac levitarum seu reliquorum servorum Dei Cenomanica in urbe
praedictus pontifex coadunaret, post allocutionem et ammonitionem *
sive inquisitionem eorum, coepit iam dictus Aldricus episcopus una
cum eis, illisque deprecantibus , tractare quid officii unusquisque
pro suis confratribus , tam pro vivis quam et pro solutis debite
mortis, diligenter ageret, et quid pro praefixo pontifice et grege
utriusque ordinis sibi commisso, fideliter adimpleret. Qua de re,
hoc instinctu divino pariter considerantes tractavimus, simulque
inter nos bono animo et pura voluntate decrevimus, ut dum advixe-
rit^, unusquisque nostri ordinis sacerdos pro prescripto domno
Aldrico episcopo et pro populo sibi commisso, in IIII feria, una cum
letania et oblationibus missam decantet I ® ; similiter et VI feria
faciat; et qui hoc facere non poterit, L psalmos decantet, orantes
ac"^ suppUcantes Dominum coeli ut Deus omnipotens praefixo ponti-
* dejecius, B. — * L'6dition de Baluze fait pr6c6der ce paragraphe du titre
suivant, qui n'existe pas dans notre manuscrit : c Synodus habita ab Aldrico in
urbe Cenomanica », — 3 synodum, B. — ♦ admonitionem, B. — ^ advixerit dans
B est entre crocheis. — ^ I., manque B. — "^ et, B.
166
fici nostro* secundum suam voluntatem, hanc tribual degere vitam,
et quando ei placuerit, finisque buius vitdB advenerit, coelestis ianua
ei pateat, et locus sanctorum consortii, nobis deprecantibus, detur.
Amen. Similiter et praefatus pontifex pro nobis omnibus, aut per se
aut per aliquem a se commissum est pollicitus agere. Insuper haec
tractantes in praescripto iduum* maiarum die et in iam dicta synodo
inter nos decrevimus ut unusquisque nostrum, dum advixerit, pro
suis confratribus in anno XII cantet missas cum oblationibus et
reliquis orationibus, et quando quisque^ nostrum obierit*, unus-
quisque decanus nomina de suis iunioribus conscripta in nostra, per
singula tempora, sinodo* deferat, et unusquisque nostrum pro illis
missas compleat XII cum oblationibus et reliquis orationibus et vigi-
liam cum VIIII psalmis et totidem lectionibus et responsoriis, una
cum matutinali sinaxi® fideliter pro defunctis fratribus peragat, et
sic hoc faciat, sicut vult pro se fieri, quando hoc idem ei advenerit,
et sicut ante tribunal districti iudicis rationem ex hoc reddere volue-
rit, quod hic coram Deo, et coram nostro pontifice, et coram nobis
omnibus se facere sponte promisit. Tribuat Dominus omnipotens, ut
sic inde faciamus ut non dampnationem "^ sed plenam retributionem
ex his a Domino Deo nostro percipere valeamus, et vitam habere
sempiternam valeamus, auxiliante Domino nostro Ihesu Christo, qui
cum patre et spiritu sancto vivit et gloriatur Deus per omnia secula
seculorum. Amen.
^j'l Hec est missa quae pro domno episcopo et pro omnibus sibi
commissis, bis® in unaquaque ebdomada®, id est, IIII et VI feria,
* nosiro pontifici, B. — * Notre manuscrit donne par erreur « kalendarum »,
au lieu de « iduum ». — ^ quandocunque, B. — ♦ obierit, manque B et est retn-^
plcLc4 par decesserit rejet^ apres unusquisque, et mis entre crocliets. — * synodo,
B. — ® matutinalem synaxim, B. — "^ damnationem, B. — ^ bis, manque B.
— ® hebdomada, B.
167
una cum letania adimpleri debet^ ; et post istam subsequitur illa,
quam pro nobis in invicem canere debemus; et post illam subse-
quitur illa quam* pro fratribus nostris defunctis cantare debemus.
MISSA COTmiANA^
.y. Intret oratio mea. Sanctae Dei genetricis* Mariae ac beatorum
apostolorum sive martyrum tuorum Gervasii et Prothasii atque
sancti Stephani, simulque reliquorum martirum*^ et confessorum
virginumque atque omnium sanctorum tuorum assiduis intercessio-
nibus, quaesumus, Salvator mundi, pontificem nostrum Aldricum
misericorditer protege, pariterque ei familiaritate atque consanguini-
tate coniunctos, et omnes sibi commissos utriusque ordinis viros et
feminas, ab omni pravitate defende, et secundum tuam voluntatem
eis vivere tribue, omnemque populum christianum misericorditer
custodi, et animabus famulorum famularumque tuarum omnium
sibi commissorum et commissarum atque cunctorum cunctarumque
in Ghristo quiescentium requiem tribue benignus sempiternam, et
sanctorum tuorum coetibus consociare digneris propitius. Per ®.
Epistola ad Colosenses ^. Fratres , non cessamus pro vobis orantes
et postulantes.
^. Domine exaudi.
y. Ne avertas.
Evangelium^ secundum lohannem. In illo tempore, sublevatis
Ihesus ocuhs in coelum, dixit: Pater ^ ut ubi ego sum, et illi sint
mecum, ut videant claritatem meam, quam dedisti mihi, quia
* debetur, B. — * Notre manuscrit donne « quae ». — ^ quotidiana, B.
•— * genitricis, B. — ^ martyrum, B. — « Per Christum etc., B. — ^ Colossenses,
B. — 8 Nous r^tablissons « Evangelium i> d'apr6s B ; ce mot manque dans
notre manuscrit. — ® Apres Paler, B donne quos dedisti mihi volo.
168
dilexisti me ante mundi constitutionem. Pater iuste, mundus te non
cognovit, ego autem novi te, et hii * cognoverunt quia tu m.e
misisti et notum feci eis nomen tuum , et notum faciam , ut dilectio
qua dilexisti me, in ipsis sit, et ego in ipsis.
Offert. Exaudi Deus.
Secreta. Oblationis huius, domine, placare muneribus, et inter-
cedentibus omnibus sanctis tuis, protege pontificem nostrum Aldri-
cum et omnes sibicommissoscommissasque, atque omnem populum
christianum a cunctis defende periculis, et animabus famulorum
famularumque tuarum omnium sibi commissorum commissarumque ,
atque cunctorum cunctarumque in Christo quiescentium , per haec
sancta sacrificia, remissionem omnium tribue peccatorum et vitam
habere concede sempiternam.
Prcefatio. Vere dignum etc. et tuam clementiam profusis preci-
bus implorare, ut* intercedente beata et gloriosa semper virgine
Dei genitrice Maria, sanctisque martiribus^ tuis Gervasio et Pro-
thasio, sive sancto Stephano, et omnibus sanctis tuis, cunctorum
peccatorum veniam pontifex noster Aldricus consequi mereatur, et
eos easque quos et quas ei cura regiminis consociasti , ac famiiiaritate
et consanguinitate iunxisti, et omnem populum christianum angelorum
omniumque* sanctorum tuorum tuere praesidiis^, et animas famu-
lorum famularumque tuarum omnium sibi commissorum et commis-
sarum atque cunctorum cunctarumque in Christo quiescentium , ut
in pacis ac lucis regione constituas, deprecamur. Per Christum
Dominum nostrum.
Infra actionerru Hanc igitur oblationem quam tibi pro pontifice
nostro Aldrico atque grege sibi commisso et propinquitate ac fami-
Haritate iuuctis ei atque pro salute cuncti popuh christiani suppli-
citer immolamus, quaesumus, Domine, ut benignus accipias, et tua
* hi, B. — * ut, manqxie B. — 3 martyribus, B. — * que, manqu^ B. — ^pr©-
sidiis tuere, B.
169
pietate concedas , ut et illis proficiat ad salutem huius pietatis afifec-
tus, et animabus famulorum famularumque tuarum omnium sibi
commissorum et commissarum atque cunctorum cunctarumque in
Ghristo quiescentium, impetret beatitudinem sempitemam, diesque
nostros.
Ad communionem. Amen dico vobis.
Ad complendum. Purificet, quaesumus, Salvator mundi, ponti-
ficem nostrum Aldricum divini sacramenti libatio, et gloriosa sanctae
Dei genitricis Mariae atque omnium sanctorum oratio, et gregi*
sibi commisso ac famiUaritate et consanguinitate iunctis ei et omni
populo christiano misericordiam tuam ubique praetende, et animabus
famulorum famularumque tuarum omnium sibi commissorum et
commissarum atque cunctorum cunctarumque in Christo quiescen-
tium, remissionem omnium tribue peccatorum, et vitam habere
concede sempiternam, per.
Alia. Omnipotens sempiterne Deus, sanctae Dei genitricis Mariae
et omnium sanctorum tuorum pia et assidua intercessione ponti-
ficem nostrum Aldricum ubique misericorditer protege et ab omnibus
adversitatibus corporis et animae tua potentia defende, commissum-
que sibi gregem cunctum ad regendum custodi, et omnem populum
christianum conserva, atque illi et omnibus in Ghristo quiescentibus
requiem tribue sempiternam, per.
ITEM ALIA MISSA QUAM MUTUO PRiEDICTI SACERDOTES INTER SE
GANTARE DEBENT.
Deus, qui karitatis* dona per gratiam sancti Spiritus tuorum
cordibus fidelium infudisti, da famulis et famulabus tuis diversorum
cenobiorum et titulorum atque locorum tam sacerdotum et levitarum
* Notre manuscrit donne « grege ». — ^ caritatis, B.
170
quam et reliquorum fidelium tuorum, quorum quarumque memoriam
agimus, et quorum quarumque his in titulis scripta continentur vo-
cabula, fratribus ac sororibus et familiaribus nostris salutem mentis
et corporis, ut te tota virtute diligant, et quae tibi placita sunt tota
dilectione perficiant, per*.
Lectio Hieremie prophetce. Si iniquitates nostrde contenderint
contra nos, Domine, libera nos, quaesumus, fac propter nomen
tuum, quoniam multae sunt aversiones nostrae. Tibi peccavimus,
expectatio Hisrael* Salvator noster, in tempore tribulationis. Tu
autem in nobis est, Domine, et nomen sanctura tuum super nos
invocatum est. Ne derelinquas nos, Domine Deus noster.
Secundum Mathceum ^. In illo tempore, dixit Ihesus discipulis
suis: Petite et dabitur vobis, querite etinvenietis, pulsate et aperietur
vobis. Omnis enim qui petit, accipit, et qui querit, invenit, et pul-
santi aperietur. Aut quis est ex vobis homo qui, si petierit filius suus
panem, numquid lapidem porriget ei; aut si piscem, numquid
serpentem porrigit. Si ergo vos cum sitis mali , nostis bona data dare
filiis vestris, quanto magis pater vester dabit bona petentibus* se.
Secreta. Munera, quaesumus, Domine, quae pro nostra et
omnium, quorum quarumque recolimus memoriam^, et quorum
quarumque his in diptitiis® nomina contmentur inserta, redemp-
tione oculis tuis tuae ofierimus maiestatis '', placatus suscipe, et ad
perpetuam nobis omnibus tribue provenire® salutem, per.
y. iEterne Deus, implorantes® tuae maiestatem misericordiae
ut nobis et omnibus quorum quarumque recolimus memoriam et
quorum quarumque nomina his in diptitiis *® continentur inserta,
veniam largiri digneris peccatorum, ut ab omnibus inimici vin-
cuUs liberati, tuis toto corde inhereamus mandatis, et te solum
* per Dominum, B. — * Israel es, B. — ^ Matthaeum, B. — * B remplacepar
etc. une pariie de Vdvangile depuis et qui querit, jusqu^a la fin. — * raemoriam
recolimus, B. — ® dipticiis, B. — "^ Notre manuscrit donne «maiestati :t. — ^per-
venire, B. — ® Omnipotens aeterne Deus, imploramus, B. — *o dipticiis, B.
^^s;^'!
471
semper tota virtute diligamus, et ad tuae quandoque beatitudinis
visionem pervenire mereamur, per Christum.
Hanc igitur oblationem , Domine , quam tibi pro peccatis atque
offensionibus nostris, et omnium quorum quarumque agimus memo-
riam et quorum quarumque hic continentur inserta vocabula, offeri-
mus, ut cunctorum delictorum remissionem consequi mereamur,
quaesumus.
Ad com,^. Divina libantes misteria*, quaesumus, Domine, ut
haec salutaria sacramenta illis proficiant ad prosperitatem et pacem
pro quorum quarumque dilectione haec tuae optulimus^ maiestati,
per *.
Alia, Da famulis et famulabus tuis, quaesumus, Domine, omni-
bus quorum quarumque memoriam agimus, et quorum quarumque
nomina his in diptitiis^ continentur conscripta, seu etiam ceteris
fidelibus utriusque sexus, in tua fide et sinceritate constantiam, ut
in karitate® divina firmati, nuUis temptationibus'' ab eius integritate
vellantur, per®.
ITEM MISSA. PRO DEFUNCTIS FRATRIBUS ET SORORIBUS NOSTRIS.
Deus, cuius misericordiae non est numerus, suscipe pro anima-
bus famulorum famularumque tuarum, quorum quarumque memo-
riam agimus, et quorum quarumque nomina his in diptitiis®
conscripta esse noscuntur, preces nostras, et lucis eis leticiaeque*®
regionem in sanctorum tuorum societate concede, per.
Alia. Deus, cui proprium est misereri et preces exaudire
supplicantium , propiciare " animabus famulorum famularumque
tuarum diversorum cenobiorum et titulorum quorum quarumque
* Ad com. manque B. — * mysteria, B. — ' obtulimus, B. — ♦ per Christum,
B. — 5 dipticiis, B. — ® caritate, B. — - "^ tentationibus, B. — * per Cliristum, B.
— » dipticiis, B. — *<> tetitiae, B. — ** propitiare, B.
172
memoriam agimus, et quorum quarumque hic assignata contiiientar
vocabula , ut te miserante a peccatorum vinculis absolute * , ad aeter-
nae beatitudinis requiem pervenire mereantur, per.
Ad Thessalonicenses. Fratres , nolumus vos ignorare de dormien-
tibus, ut non contristemini sicut et ceteri qui* spem non habent.
Si enim credimus quod Ihesus mortuus est et resiu*rexit, ita et Deus
eos qui dormierunt, per Ihesum adducet cum eo. Hoc enim vobis
dicimus in verbo Domini^ quia nos qui vivimus, qui residui sumus,
in adventu Domini non praeveniemus eos qui dormierunt, quoniam
ipse Dominus in iussu et in voce archangeli et in tuba Dei, descendet
de coelo, et mortui qui in Christo sunt, resurgent primi. Deinde nos
qui vivimus, qui relinquimur, simul rapiemur cum illis in nubibus
obviam Christo in aera et sic semper cum Domino erimus. Itaque
consolamini invicem in verbis istis.
Evangelium^ secundum lohannem. In illo tempore, dixit Ihesus
turbis ludeorum : Amen amen dico vobis, quia venit hora, et nunc
est, quando mortui audient vocem filii Dei, et qui audierint vivent*.
Sicut enim pater habet vitam in semetipso, sic dedit et filio vitam
habere in semetipso, et potestatem dedit ei et iudicium facere, quia
filius hominis est. Nohte mirari hoc, quia venit hora in qua omnes
qui in monumentis sunt, audient vocem fiUi Dei, et procedent qui
bona fecerunt in resurrectionem vitae.
Secreta. His quaesumus, Domine, placatus muneribus intendej
et quod ad laudem tui nominis supplicantes ofierimus, ad indulgen-
tiam omnium quorum quarumque memoriam agimus, et quorum
quarumque nomina hic continentiu* inserta, sive cunctorum fidelium
proficiat defunctorum , per.
y.^ Deus, qui nobis in Christo unigenito filio tuo Domino nostro,
^ vinculis peccatorum absoluti, B. — > qui etc. B. Tout le reste de VipUre
manque B. — ' Evangelium, manque B. — ♦ vivent etc. B. Le reste du texte de
V^vangile manque B. — ^ Ce sigle manque B.
173
spem beatae resurrectionis concedis, praesta, quaesumus, ut animae
pro quibus hoc sacrificium redemptionis nostrae tuae ofiferimus maies-
tati, ad beatae resurrectionis requiem, te miserante, cum sanctis tuis
pervenire mereantur, per Christum.
Hanc igitur oblationem quam tibi offerimus pro animabus
omnium quorum quarumque memoriam agimus, et quorum qua-
rumque nomina his in diptitiis* conscripta esse noscuntur, seu
cunctorum cunctarumque fidelium defunctorum et defunctarum * ,
quaesumus Domine, propiciatus^ accipias, et miserationum tuarum
largitate* concedas, ut quidquid* terrena conyersatione contra-
xerunt, his sacrificiis emundetur®, ac mortis vinculis'' absolutae,
transitum mereantur ad vitam ; diesque nostros ®.
Propiciare®, Domine, quaesumus, omnibus in Christo quiescen-
tibus, et animae famulorum famularumque tuarum, quorum quarum-
que memoriam agimus, et quorum quarumque nomina his in dipti-
tiis*^ conscripta", his purgate sacrificiis indulgentiam pariter et
requiem capiant sempiternam, per.
Alia. Deus cui possibile est omnes homines sine difficultate
salvare , tanto benignus animabus famulorum famularumque tuarum
diversorum cenobiorum et titulorum quorum quarumque memoriam
agimus, et quorum quarumque hic adsignata^'continentur vocabula,
misericordiam concede perpetuam, quanto eos ad fihi tui Domini
nostri pertinere gratiam tribuisti, per.
Alia. Deus vita viventium, spes morientium, salus omnium in
te sperantium , praesta propitius ut animae famulorum *^ famularum-
que tuarum quorum quarumque memoriam agimus, et quorum
quarumque nomina his in diptitiis" continentur inserta, a nostrae
* dipticiis, B. — * defunctarumque, B. — ^ propitiatus, B. — * miserationum
largitate tuarum, B. -- ^ quicquid, B. — « Notre manuscrit donne « emundentur ».
— ^ vinculis mortis, B. — ^ nostros etc, B. — ® propitiare, B. — *o dipticiis, B.
— ** conscripta esse noscuntur, B. — ** assignata, B. — *3 Notre manuscrit donne
« famulormnque ». — *♦ dipticiis, B.
474
mortalitatis tenebris absolute in perpetua cum sanctis tuis luce
laetentur, per *.
EXEMPLAR PRECARIE DE VILLA TRIDENTE, QUAM ALDRICUS EPISCOPUS
BAVONI, VASSO DOMINICO, FECIT TEMPORE HLUDOWICI PIISSIMI
AUGUSTI.'^
Domino sancto ac venerabili* basilicae sancti^ Gervasii et
Prothasii martyris^ quae est constructa infra urbis Cenomannis civi-
tate^ quam Aldricus episcopus in dominatione et regimine habere
videtur, eiusque congregationi ex ipsa consistenti basiiica^ Ego
enim in Dei nomine Bavo, dum et mea fuit peticio' et vestra decre-
vit voluntas, et per iussionem® domni nostri Hludowici gloriosi
imperatoris villas vestras de ratione ipsius basilicae, cuius vocabula
sunt Tredentus* et Vuitlena*®, cum omni integritate eorum, nobis
ad usandum tenere permisistis, in ea vero ratione dum" ego advivo,
tenere et dominare facere debeam, et post meum quoque, Deo
iubente, discessum, partibus sancti Gervasii revertere faciatis. Et
convenit nobis annis singulis, ad festivitatem sancti Martini hiber-
naticam" argenti^' solidos XXV transolvere debeam, aut decimam et
nonam pleniter persolvam de omni reditu; et si neglegens** aut
tatdus exinde apparuero , fidem exinde facere debeam , et ipsas villas
perdere non debeam ; et ut hae precariae imo tenore conscriptae
omnique tempore firmae et stabiles permaneant. Actum Cenomannis
civitate publice, anno XVIII, regnante domno Hludowico gloriosis-
* per Christum, B. — * Notre manuscrit donne « venerabile ». — ^ sancto-
rum, B. — * martyrum, B. — * Cenomanicae civitatem, B. — o Notre manuscrit
donne < congregatione ex ipsa basilica consistentem ». — "^ petitio, B. — ® per-
missionem, B. — » Tridentus, B. — ^^ Vintleva, B. — " ut dum, B. — *« Notre
manuscrit donne € inbematica ». — '^ Notre manuscrit donne c argento ».
— *^ negligens, B.
.r^'.
475
simo imperatore, VIIII kal. maias. S. Bavonis*, vassi dominici, qui
hanc precariam fieri rogavit. S. Widonis. S. Vul. S. Hervei. S. Seri-
lonis. S. Berilonis. S. Ebrulfi vicarii. Hercheus. S. Adalberti Gisla-
rius *. S. Adalgysi. S. Godofridi. S. lacob l Deusdet subscripsit.
Bobilo subdiaconus scripsit et subscripsit
EXEMPLAR PRfiCEPTI DOMNI HLUDOWIGI PIISSIMI IMPERATORIS DE VILLA
TRIDENTE, QUOD FECIT PRiEDICTUS IMPERATOR CENOMANNIC^ MATRI
iECCLESIiE ET ALDRICO EIUSDEM URBIS EPISCOPO*.
23 avril 838.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu-
dowicus divina repropiciante clemencia* imperator augustus. Si
fidelium nostrorum iustas et rationabiles peticiones^ ac postula-
tiones, quas pro utiUtate et exaltatione® sanctae Dei aecclesiae expos-
cunt, ad optatum effectum perducimus, non solum regiam atque
imperialem consuetudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis
promptiores, ut credimus, atque devociores'' facimus. Idcirco omni-
bus fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris praesentibus sciUcet et
futuris notum esse volumus, quia Bavo, vasallus ® noster, nobis
innotuit quod quandam villam sitam in pago Cenomannico, nomine
Tridentem, de iure Cenomannicae matris aecclesiae, per nostrum
beneficium possideret, de qua per singulos annos nonas et decimas
et legitimos census partibus praefatae matris aecclesiae et eiusdem
rectoribus persolveret. Qua de re memoratus Bavo, pertractans
casum fragilitatis humanae, et pavescens ultimum vocationis diem,
* Notre manuscrit donne c Ravonis ». — « Gislarnis, B. — ^ lacobi, B.
— * repropitiante clementia, B. — ^ petitiones, B. — ® exactione, B. — "^ devo-
tiores, B. — 8 vassallus, B.
* Cf. Tentzel, app. 60. Botiquet, VI, 619. Br^quigny, ad ann. 838. Bohmer, 481, ad ann. 838.
}Aiene,Patrologia, C IV, 1293. Sickel, p. 196, n» 359. Muhlbacher, p. 357.
.:i*-fri-L'?*-i»-'- 1- i-^^iLi
^^ l^... i.
• ^m .»*if ■? rS ■■ . ^«^^^^^.^^^ L
l_/-'^ll
t..
"Z ^ imt.^.
i^^
.o^
L'"
-'
:■*■
, «1.
-kZ^
• w^ T •' ■
, f . . •
* . . .
.* »
..... t
.-- • .f : _
1 ■ .
lhz: :&r lissrmst
*i .-^ ti
mm
f . - . ..■..
- -— ~ < ^ , ■
o..:.
• -
■ iS"-:-
•:. . y
*' . -^ ». .1
rL^ rr£T IliS
«■^-
"— .' >
3 - --
177
inquietudinem facere aut quamlibet calumpniam* ingerere praesu-
mat; sed liceat ei et successoribus eius quieta ordine memoratam
villam cum omnibus locis et territoriis sive mancipiis et cum omni-
bus ad se pertinentibus iure ecclesiastico tenere et possidere, et
quicquid pro oportunitate et commoditate praefate sedis aecclesiae
exinde facere decreverint, liberam in omnibus habeant, futuris tem-
poribus, potestatem faciendi. Et ut hec nostrae redditionis auctoritas
perpetuam obtineat firmitatem, manu propria subter eam firniavi-
mus, et de anulo nostro sigillare* iussimus.
Signum Hludowici serenissimi imperatoris ^.
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi.
Data Vnn kalend. maias, anno Christo propitio XXV imperii
domni Hludowici piissimi augusti, indictione I.
Actum Aquisgrani palacio* regio in Dei nomine feliciter. Amen.
EXEMPLAR PRECARI^ DE FRAXINEDO*^ ET SANCTO GEORGIO® IN CONDITA
SAGONENSE, VEL DE ALIIS VILLIS SANCTI GERVASII QUARUM VOCABULA
IN EA HABENTUR INSERTA , QUAS VULSINGUS TENET , QUAM EI GAUZIO-
LENUS EPISCOPUS FECIT PRIMO ANNO REGNI PIPINI REGIS.
Anteriorum episcoporum autentica et precarise infra scriptarum
villarum in archivo Cenomannicae matris aecclesiae conservantur, et
propter prolixitatem operis in hac schedula non sunt inserta ^
Domino sancto ac venerabili® basilicae sancti Gervasii et Protha-
* calumniam, B. — * sigillari, B. — ^ Notre manuscrit reproduit le mono-
gramme de Tempereur. — ♦ palatio, B. — ^ Fresnay-le-Vicomte, C. — ® C se
hasarde k identifier ce nom avec La Fresnaye, chef-lieu de canton de Tarrondis-
sement de Mamers, situ6 par cons6quent11ans Tancien Sonnois, et dont F^lise
fut consacr6e sous le vocable de saint Georges. — "^ Cette phrase dans B est
report^e k la fin du document, imm^diatement apr^s les signatures des t^moins.
— 8 Notre manuscrit donne « venerabile ».
12
470
rectores saticti Gervasii, sine uUa iudicis * consignatione, aut heredum
meorum contradictione * in vestra ^ faciatis revocare dominatione *
et potestate ad faciendum * quod volueritis, et hec precaria, ac
si semper per quinquennium® renovata fuisset, firma permaneat.
Actum Cenomannis civitate in anno primo regni domni nostri Pipini
gloriosi regis''. Signum Vulsingo, qui hanc precariam fieri rogavit.
S. Fulcoberto^. S. Sichardo®. S. Vuldono*^ Salomon^* rogatus sub-
scripsit. Aiglibertus subscripsit. S. Vuarnafredo**. S. Giboleno".
Bertobodus subscripsit. Beraldus scripsit et subscripsit.
EXEMPLAR PRECARIE QUAM FRANCO EPISCOPUS GERMUNDO FECIT DE
VILLA FRAXINEDO, FLEXOBRACHIALE, ACIACO, SANCTO GEORGIO IN
GONDITA SAGONENSE, CUM APPENDICIIS SUIS, ET ALAUNIACO, SEU
LONGUA FILCARIA ET CAMIACO, ATQUE MUNDARIAS, CUM OMNIBUS AD
SE PERTINENTIBUS.
Domino sancto ac venerabili** basilicae sancti Gervasii et Protha-
sii martiris*^ infra urbis Genomannis ci^itatem constructe*®, ubi
Franco episcopus preesse videtur, eiusque congregationi ex ipsa
aecclesia consistenti *''. Ego enim in Dei nomine Germundus, dum et
cognitum est quaUter domnus Karolus gloriosus rex villas sancti
Gervasii, Fraxinedo, Fiexobrachiale, Aciago*®, vel sancto Georgio
cum appendiciis suis, Aloniaico*®, Longua filgaria**, Camiaico**,
^ Notre manuscrit donne c uUo iudice >. — ^Notre manuscrit donne c contra-
dicente ». — ^ vestram, B. — * dominationem et potestatem, B. — * Notre ma-
nuscrit donne c fiBiciendi ». — ^ quinquiennium, B. — ^ Notre manuscrit donne
« Pipino glorioso rege ». — ^ Fulcoberti, B. — ® Sichardi, B. — ^® Vildeni, B.
— ** Salomono, B. — " Yuamafredi, B. — *5 Giboleni, B. — ** Notre manuscrit
donne « venerabile ». — ^^inartyris, B. — <® Notre manuscrit donne « Cenomannis
civitate constructa ». — *'' Notre manuscrit donne « congregatione » et « consis-
tente ». — « Aciaco, B. — *« Aloniaco, B. — » filcaria, B. — «* Camiaco, B.
180
Mundarias, ad ipsam decclesiam reddere iussit, et postea per ver-
bum* domno nostro Karolo glorioso regi* fuit peticio ', et vestra
decrevit voluntas , ut ipsa locella per vestra beneficia * usufr uctuario •
ordine mihi tenere permisistis, id est, cum mansis^, casis, domi-
bus, edificiis, mancipiis, accolabus, libertis, terris, vineis, silvis,
pratis et pascuis, et quantum ad ipsa loca aspectum esse videtur,
dum ego advivo , per vestra beneficia ® mihi liceat tenere et domi-
nari ' ; et spondimus vobis ut praeiuditiis ^ ipsius sancti Gervasii
vel vestro non sit^ annis singulis ad festivitatem sancti Martini
illam hibernaticam argenti libram unam vobis^ ad partem sancti
Gervasii et rectoris aecclesiarum transsolvere faciam, aut decimam
aut nonam ex omni reditu pleniter persolvam ; et si negligens aut
tardus exinde apparuero ad praedictum placitum fidem exinde facere
debeam, et ipsas res, dum ego advivo, perdere non debeam, et post
meum quoque, Deo iubente, discessum^ ipsa locella cum eorum
soliditate ad se pertinentis vel aspicientis^ vel quicquid ibidem attra-
here vel inmeliorare **^ potuero, et** quantumcumque tunc temporis
ibidem inventum fuerit, vos aut rectores" sancti Gervasii sine ullius
iudicis consignatione aut heredum meorum contradictione" in vestra
faciatis revocare dominatione et potestate** ad faciendum quod volue-
ritis, et haec precaria, ac si semper per quinquennium renovare
fuisset, firma et stabilis permaneat. Actum Cenomannis civitate in
anno XXXI regnante domno nostro Karolo glorioso rege, in mense
martio. S. Germundi, qui hanc precariam fieri rogavit. S. Fulco-
berto". S. Sichardo*®. S. Vjialdoni". Haifredus subscripsit. Salomon
^ Notre manuscrit donne c verbo ». — < Notre manuscrit donne c rege ».
— ' mea fuit petitio, B. — * pro vestro beneficio, B. — * ad usus, B.
— 6 pro vestro beneficio, B. — "^ Notre manuscrit donne c dominare ». — ® pro
indicio, B. — r 9 Notre manuscrit donne c illa hibernatica argenti libra una vos »•
— ^^ immeliorare, B. — " vel, B. — ** Notre manuscrit donne c rectoris ».
— <5 i^otre manuscrit donne c contradicente ». — ** in vestram faciatis revocare
dominationem et potestatem, B. — ^* Fulcoberti, B. — *® Sichardi, B. — *^ Vuil-
doni, B.
'•'t;
181
rogatus subscripsit. Aiglibertus subscripsit. Vuanafredus subscrip-
sit*. Gibolenus* subscripsit. Bertobodus subscripsit. Bavo subscripsit.
Ebcardus^ subscripsit. S. Vulfadi *. Salaardus subscripsit. Vual-
tarius subscripsit. S. Frumaldi. S. Leutberti^ Beraldus scripsit et
subscripsit.
EXEMPLAR PRECARIiE DE VILLA QUiE VOCATUR MANSIOI^ES^, IN CONDITA
DIABLENTICA, QUAM MEROLUS EPISCOPUS VENLIBERTO'' FECIT*.
Domino sancto ac venerabili basilice^ sancti Vincentii martiris®
quae est construcla extra muros Cenomannis civitatis^®, quam Meru-
lus** episcopus in dominatione et in regimine habere videtur. Ego
enim in Dei nomine Vuilibertus, dum** et mea fuit petitio et vestra
voluntas decrevit, et per iussionem domni nostri Garoli^' gloriosi
regis** villa vestra de ratione monasterii sancti Vincentii , quod situm
est extra urbem, cuius vocabulum est ad Mansiones, cum omni inte-
gritate et appendiciis in vicaria Diablentica^*, nobis ad usitandum
tenere permisistis, in ea vero ratione ut dum ego advivo, tenere et
dominari *® facere debeam et post meum quoque, Domino iubente,
discessum partibus sancti Vincentii monasterii revertere faciatis " ;
et convenit nobis annis singulis, ad festivitatem sancti Martini hiber-
naticam *® de argento solidos X transsolvere debeam , aut decimam et
* subscripsit. manque B. — * Gibolonus, B. — ^ Ebtardus, B. — * Vultadi, B.
— 5 Leuberti, B. — ^ Mezangers, commune du canton d'fivron, arr. de Laval
(Mayenne) C. -- "^ Vuiliberto, B. — « Notre manuscrit donne « venerabile basilica ».
— ^ martyris, B. — ^^ Notre manuscrit donne « civitate. » — ** Merolus, B.
— *2 dum, manque B. — ^^ Carolus, B. — <* Notre manuscrit donne « glorioso
rege ». — ^^ Le chef-lieu de cette vicairie ^tait Jublains, voir p. 41. — *« Notre
manuscrit donne « dominare ». — ^'^ Notre manuscrit donne par erreur « faciat >.
— *8 Notre manuscrit donne « hibernatica ».
* Cf. R. Charles et S. Menjot d'Elbenne, Cartulait^ de Vabbay^ de SairU-Vincent, coL 11.
182
nonam pleniter persolvam de omni reditu, et si neglegens^ aut
tardus exinde apparuero, fidem exinde facere' debeam, et iam dictam
villam perdere non debeam, sed hec precaria, ac si semper per
quinquennium renovata fuisset, firma et stabilis permaneat^ Actum
Cenomannis civitate in anno XXXII, regnante domno nostro Earolo
glorioso rege, in mense aprili. S. Vulliberti* qui hanc precariam
fieri et firmare* rogavit. S. Maginardi. S. Harivei^ S. Girberti.
S. Evigrimi''. S. Adalberti. Bavo subscripsit. Gedeon® subscripsit*
Ebtardus subscripsit. S. Raginfredi. lacob subscripsit. S. Harthaldi •.
S. Amalberti. S. loachim. S. Bosleni. Ursinus*®, diaconus, scripsit et
subscripsit.
EXEMPLAR PRECAWiE QUAM MEROLUS EPISCOPUS VUIUBERTO DE CELLA
SANCTI FRAMBAUDI FECIT.
Domino sancto ac venerabili basilicae sanctorum martyrum
Gervasi" et Prothasii quae est constructa infra urbem Cenomannis
civitatem" quam Merulus*^ episcopus in dominatione, et in regimine
habere videtur, eiusque congregationi in ipsa basilica consistenti".
Ego enim in Dei nomine Vuilibertus , dum et mea fuit peticio et
vestra decrevit voluntas, et per iussionem domini nostri Caroli
gloriosi regis*^, monasteriolum vestrum de ratione praedictae basilic9e,
cuius vocabulum est ad cellam sancti Frambaldi**, in vicaria Gabro-
* negligens, B. — < facere exinde, B. — ^ Notre manuscrit donne c renovata
fuissent firmae et stabiles permaneant ». — ♦ Vuiliberti, B. — ^ firmare ac fieri, B.
— ^ Barivei, B. — "^ Enigrimi, B. — ^ Notre manuscrit donne c Gedeoni ».
— ' Bartaldi, B. — *<> Versinus, B. — ** Gervasii, B. — ^* Notre manuscrit donne
c infra urbe Cenomannis civitate ». — *' Merolus, B. — ** Notre manuscrit donne
c congregatione in ipsa basilica consistentem ». — ^^ Notre manuscrit donne
c Carolo glorioso rege ». — *® Saint-Fraimbault-de-Pri6res, commune du cantcm
et de Tarrondissement de Mayenne, G.
183
nense * , cum omni integritate sua vel appenditiis nobis ad usandum
tenere permisistis, in ea vero ratione dum ego advivo, tenere et
dominari* facere debeam, et post meum quoque, Deo iubente, dis-
cessum, partibus sancti Gervasii revertere faciatis. Et convenit nobis
annis singulis ad festivitatem sancti Martini hibernaticam' de argento
solidos VI transsolvere debeam ; et si negligens aut tardus exinde
apparuero, fidem exinde facere debeam, et ipsum monasteriolum
perdere non debeam , sed hae precariae uno tenore conscriptae omni-
que tempore firmae et stabiles permaneant. Actum Cenomannis
civitate anno XXXII, regnante domno Karolo gloriosissimo rege,
VIIII kal. maias. S. Vuiliberti, qui hanc precariam fieri et firmare
rogavit*. S. Gedeonis. S. Gripponis. S. Gauzberti. S. Ragemberti.
S. Audulfi. S. Gheldulfi. S. Brucleni. lonas^ subscripsit. S. Vuaran.
S. Gulfaldi. Haico^ diaconus scripsit et subscripsit.
EXEMPLAR PREGARIiE QUAM MERULUS'' EPISCOPUS VUILIBERTO FECIT
DE BELFAIDO® IN CANONICO, ET DE SENMURO®, ET INGRANDA*®, ET
VUILLARE", ET FONTANAs", ET MONASTERIOLUM*^, ET BRAGOLIUM**,
CUM EORUM APPENDITIIS *^
Domino sancto et venerabili^® basilicae sancti" Gervasii et Pro-
* Javron, C. — * Notre manuscrit donne « dominare >. — ^ Notre manuscrit
donne « hibematica j^. — * rogavit manqite dans noire manuscrit. — * Notre
manuscrit donne « lonam ». — ® Bavo, B. — ^ Merolus, B. — ® Fy6, conmiune du
canton de Saint-Pateme, arr. de Mamers, C. M. de P. d'Ajn6court, RechercheeiCy
p. 107, attribue k cette Iocalit6 un atelier mon^taire m^rovingien. — ® Semur, C.
— io Ingrande, paroisse de Tancien dioc^se du Mans ; elle en fut s6par6e par le
concordat de 1801, et rattach^e au dioc6se de Tours, C. — ** VilHers-Charlemagne,
C. Vivillare, B. — ** Fontaines-en-Beauce, C. — *3 Montreuil-sur-Sarthe, C.
— ** Neuville-sur-Sarthe, C. — *5 appendiciis, B. — *® Notre manuscrit donne
« venerabile ». — ^*' sanctorum, B.
184
thasii martiris* infra urbem Cenomannis civitatem constructaB ' , ubi
Merolus episcopus prasesse videtur, eiusque congregationi' in ipsa
aecclesia consistenti *. Ego enim in Dei nomine, Vuilibertus, dum et
cognitum est qualiter domnus Earolus gloriosus rex viUam' sancti
Gervasii, Belfaidum, vicum publicum^ cum suis appendiciis, et Sen-
murum, et Ingrandam®, et Villare^, sive Fontanas, et Monasterio*
Jum, et Bragolium sive Auciacum vicum publicum*, cum omni
integritate vel eorum appendiciis ad iam dictam aecclesiam reddere
iussit, et postea per verbum ' domno nostro Karolo glorioso regi*®
fuit peticio ", et vestra decrevit voluntas ut ipsa locella per ves-
trum beneficium usufructuario ordine ^^ mihi tenere permisistis, id
est, cum mansis, casis, domibus, edificiis, mancipiis, accolabus,
libertis, terris, vineis, silvis, pratis et pascuis, vel quantum ad ipsa
loca aspectum essevidelur, dum ego advivo, pervestrum beneficium
mihi liceat tenere et dominari ". Et spondimus vobis ut praeiudiciis **
ipsius sancti Gervasii vel vestro non sit, annis singulis ad festivitatem
sancti Martini hibematicam ^^ argenti libram unam et dimidiam
vobis" ad partem sancti Ger^^asii et rectoris aecclesiarum transsol-
vere faciam , aut decimam et nonam ex omni reditu pleniter persol-
vam ; et si negligens aut tardus exinde apparuero ad praedictum
placitum, fidem exinde facere debeam, et ipsas res, dum ego advivo,
perdere non debeam, et post meum quoque , Deo iubente, discessum,
ipsa locclla cum eorum" soliditate ad se pertinentis vel aspicientis ",
^ martyrum, B. — ^ Notre manuscrit donne c infira urbe Cenomannis civitate
conslnicla ». — ^ ^otre manuscrit donne < congregatione ». — ♦ Notre manuscrit
donne € consistentem ». — ^ Notre manuscrit donne t villa >. — • Notre manu-
scrit donne « Ingranda >. — "^ Vivillare, B. — ® Notre manuscrit donne < Monaste-
riolo et Bragolio sive Auciaco vico publico ». Auciacus, Oiz6, C. — • Notre manu-
scrit donne « per verbo >. — *^ Notre manuscrit donne « rege >. — ** petitio, B.
— ** Notre manuscrit donne « ad usum fructuarium ordinem ». — ^^ Notre ma-
nuscrit donnc « dominare ». — *♦ pro indicio, B. — ^^ Notre manuscrit donne
« hibernatica ». — ^^ Notre manuscrit donne « nonamet dimidiavos». — ^*' omni,
B. — *^ pertinentes vel aspicientes, B.
185
vel quicquid ibidem adtrahere* et inmeliorare* potuero, et^ quan-
tumcumque tunc temporis ibidem inventum fuerit, vos aut rectores
sancti Gervasii sine uUius iudicis consignatione aut heredum meorum
contraditione* in vestra faciatis revocare dominatione et potes-
tate*^ ad faciendum quod volueritis, et hae^ precarie, ac si semper
per quinquennium'' renovatae fuissent, firme et stabiles permaneant.
Actum Cenomannis civitate publicae , anno XXVIIII regnante domno
Carolo glorioso rege, in mense maio. S. VuiUberti, qui hanc preca-
riam fieri et adfirmare rogavit. S. Hervich. S. Adalulfi. S. Osberti.
Boso subscripsit ®. S. Vuedramni ®. S. Troduini. S. Gehreri*^. S. Rames-
tani. Bavo subscripsit. Eptardus subscripsit. Salahardus subsciipsit.
S. Amalberti. Beraldus subscripsit. S. Pharamundi. Vinneradus dia-
conus scripsit et subscripsit.
Anteriorumepiscoporum autentica" et precariae infrascriptarum
villarum in archivio*^ Cenomannicae matris aecclesiae conservantur,
et^^ propter** proUxitatem operis in hac scedula non sunt inserta.
EXEMPLAR EPISTOLiE QUAM DOMNUS HLUDOWICUS IMPERATOR ELISA-
CHAR** ABBATI SUOQUE MISSO MISIT, UT BENEFICIA ET RES IN EA CON-
SCRIPTAS*^ ALDRICO EPISCOPO VEL SUIS MISSIS CONSIGNARET, ET SUUM
EPISCOPIUM IMPERIALI AUCTORITATE PLENITER EX EIS*'' REVESTIRET*.
Juin 834-835.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hludo-
* attrahere, B. — ^ vel immeliorare, B. — ^ yel, B. — *Notremanuscritdonne
« contradicente ». — * in vestram faciatis revocare dominationem et potestatem, B.
— 6 Notre manuscrit donne « hoc ». — "^ quinquiennium, B. — ® subscripsit man'
que dans notre manuscrit. — owedranni, B. — *® Gehreii, B. — " authentica, B.
— ** archivo, B. — ^^ atque, B. — ** propter manque dans notre manuscrit.
— *5 Elisacharo, B. — «« scriptas, B. — " ex eis pleniter, B.
* Cf. Bouquet, VI, 347. Br6quigny, ad ann. 835. Migne, Patrologia, CIV, 1326. Sickel, p. 185,
n« 329. Muhlbacher, p. 345.
186
wicus divina repropiciante* clementia iraperator augustus^ Aldrica
venerabili episcopo et fideli nostro salutem. Noverit tua industria
quia missus tuus nostram adiit prassentiam, innotescens quod ({ui-
dam vasalli* nostri, Ghermundus, Vulfardus, Berchadus, Hodo* et
socius suus, beneficia ex tuo episcopio haberent, quae olim per pre-
carias inde alienata fuerant. Qua de re volumus, ut tu nostra aucto-
ritate recipias usque ad nostram praesentiam, et de nostra fidelitate
magnam curam semper habeas, sicut actenus^ te habere cognovimus.
Nam memoratus missus tuus nostr^m deprecatus est pietatem, ut
aliquem missum tibi dederimus qui praedictas res tibi, aecclesiaeque
tibi commissae, consignaret, et vestituram legitimam faceret. Qua de
re Helisacharo misso nostro praecepimus, ut de supradictis beneficiis
tibi vestituram faciat, quando illas in partes a nobis directus fueriL
Volumus etiam ut quam cicius^ poteris missum tuiim bene fidelem
ad nos dirigas, qui nos certos faciat qualiter erga vos et reliquos
fideles nostros modo agatur, et quid de illis causis factum quas vobis
agere praecipimus. Bene vale, et ora pro nobis.
EXEMPLAR PRiECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE QUI-
BUSDAM BENEFICIIS VASSALLORUM SUORUM, ID EST, GHERMUNDI^,
VULFARDI, BERTHADl'', BOVONIS, ET SOCII EIUS, QUiE PR£DICTUS
IMPERATOR REDDIDIT ET CONFIRMAVIT CENOMANNIC^ MATRI JECCLEr
SliE ET ALDRICO EIUSDEM ^CCLESIJE EPISCOPO*.
24 juin 835
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
wicus divina repropiciante clemencia® imperator augustus. Si pre-
* repropitiante, B. — * vassalli, B. — ^ Bodo, B. — ♦ hactenus, B. — * citius,
B. -— « Germundi, B. — "^ Berchadi, B. — ^ repropitiante clementia, B.
* Cf. Le Cointe, Vm, 378. Bouquet, VI, 599, n«199. Br6quigny, ad ann. 835. Migne, G IV, iSH.
Sickel, p. 185, n* 330.
187
cibus sacerdotum , quando pro suis vel ecclesiarum sibi commissarum
necessitatibus, aliquid nobis* intimare voluerint, aurem libenter
accomodamus * , eorumque iustas ac rationabiies petitiones ac postu-
lationes ad optatum effectum pervenire facimus, non solum regiam
atque imperialem consuetudinem in hoc exercemus, sed etiam eos-
dem sacerdotes ad Domini misericordiam pro nobis exorandam
promptiores atque devotiores facimus. Idcirco notum fieri volumus
omnium fidelium nostrorum tam praesentium quam et futurorum
industrie, quia Aldricus venerabilis Caenomannice urbis episcopus,
accedens ad aures nostrae pietatis retulit nobis de quibusdam bene-
jBciis quae^ ante conplures* annos de iure suae sedis cum appen-
diciis eorum fuissent^ subtracta et ad publicum nostrum redacta
quae modo Ghermundus, Berthadus, Vulfargus, Bodo, et socii eius
vassalli nostri, in beneficium data possident®, et sic praecedenti
tempore de manibus rectorum praedictae urbis memoratorum vassal-
lorum beneficia'' cum appenditiis® et omnibus ad se pertinentibus
elapsa esse. Sed cum nos ad rei veritatem diligentius investigandam
fideles missos nostros HeUsacharem® venerabilem abbatem et Vui-
donem comitem mitteremus, renuntiaverunt *® nobis per" omnia ita
verum esse. Cumque eorundem relatione, praedictorum vasallorum^*
beneficia, non ad publicum nostrum sed ad ius praefatae Cenomannis *^
aecclesiae iuste pertinere cognovissemus , complacuit clementiae nos-
trae, suprascriptorum vasallorum** beneficia cum omni integritate,
quemadmodum ipsos *^ ea per singula loca a largitione nostra acce-
pisse constat, pro emolumento animae nostrae memorato venerabili
Aldrico episcopo ad partem praescriptae*^ aecclesiae suae reddere, ut
* nobis, manque B. — * accommodamus, B. — 3 Notre manuscrit donne c quod ».
— ♦ complures, B. — ^ Notre manuscrit donne t fuisse >. — ® Notre manuscrit
donne t possidentur ». — "^ Notre manuscrit donne c beneficiis ». — ® appendiciis,
B. — ® Helisacharum, B. — *<> renuntiaverunt, B. — ** Notre manuscrit donne
« pro ». — ** vassallorum, B. — *3 Cenomannicae, B. — *♦ vassallorum, B.
— *5 Notre manuscrit donne « ipsa >• — *® prsedictse, B.
188
perpetuo in utilitates et usus eiusdem aecclesise, Deoque in ea' desei^
vientium, permaneat. Idcirco, suggerente atque rogante prsedicto
venerabili episcopo, hanc nostrae confirmationis atque redditionis
praeceptionem ei vel ad partem iam dictae* urbis fieri iussimus ; per
quam decemimus atque iubemus, ut nullus fidelium nostrorum de
iam dictis beneficiis vel de his omnibus quse ad praedictorum vassal-
lorum nostrorum, quibuscumque in locis consistant, beneficia perti-
nere noscuntur, memorato Aldrico venerabili episcopo, sive succes-
soribus ^ius, ullo umquam tempore^ inquietudinem facere aut
quamlibet calumpniaih' ingerere praesumant, sed liceat ei et succes-
soribus eius, quieto ordine, memorata loca cum omnibus ad se
pertinentibus , iure ecclesiastico tenere et possidere, et quicquid pro
oportunitate et commoditate praefatae aecclesiae exinde facere decre-
verint, Uberam in omnibus habeant potestatem faciendi, et ut haec
auctoritas nostra perpetuam obtineat firmitatem, manu propria
subter firmavimus, et de anulo nostro iussimus sigillare^.
Signum Hludovici piissimi imperatoris.
Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub-
scripsi.
Data VIII kal. iulii^, anno Christo propicio* XXII imperii
domni Hludowici piissimi imperatoris indiccione'' XIII.
Actum Stramiaco® supra fluvium Rodani', in Dei nomine feli-
citer. Amen.
Dum * cognitum est quod Bethta Deo sacrata porcionem aliquam**
* Notre manuscrit donne « eo ». — * praedictaB, B. — ' calumniam, B. — * sigil-
lari, B. — * lulias, B. — ^ propitio, B. — "^ indictione, B. — « Stramiacum palai. Le
P. Menestrier identifle ce lieu avec Tramoye, commune du d^partement de TAin,
et Yalois et Mabillon, y reconnaissent Cremieu, chef-lieu de canton du d^parteme&t
de ris^re. — ® Rhodanum, B. — *® Notre manuscrit donne « porcione aliqua ».
* Cr. Mabillon, AnnaJea orcUnia S. BenedicU, t. I, p. 684. R. Charles et S. Menjot d'Elbeiiiie»
Cartulaire de 1'abbaye de Saint-Vinceni, col. 7. Le titre suivant : c Ck>ncordia Bethtse cum monft»
sterio sancti Vincentii 9, qui es^ reproduit dans B, manque dans notre manuscrit.
)
189
in locella noncupantia* Soliaco', Mansione^, villam Bariaco*, seu
et Briscino*^, quam® filius suus Ermenfredus quondam moriens
dereliquit^, et ad ipsam® legibus obvenit, per vindictionis® titulum
ad basilicam sancti Vincentii, Genomannis civitate vindidit*^, et
accipit exinde in precium", quod et bene complacuit atque convenit,
hoc est, auri solidos probos, optimos, atque pensantes** numero
ducentos*^ Qui** veniens venerabilis fraler Patuinus prepositus de
ipso monasterio una cum vindictione*'^ ipsa, in privata conlatione
ipsa protulit ad reiegendum, dum inter se intenderent, hi sunt,
Bertofridus ^^ , Dodo una cum coniuge sua Eudilane vel Bertolanda ^*'
cum infantibus suis, his nominibus Aclemaro" et lohanne, cartham
ambaginalem*® ibidem praesentabant quam Bethta*^ ad ipsos infantes
suos fecerat, ubi habebat insertum, dum advivebat, et in partes
duas** Leogihso condam*^ coniuge suo quam et suam terciam ad
usum*^ tenuerit, et post suum discessum ad iam dictos infantes suos
tam illas duas partes quam et suam tertiam** in eorum reciperent
dominatione, dum inter se intenderent, mediantibus** bonis homi-
nibus, ad pacis concordiam visi sunt eos revocasse. Gonvenit inter
ipsos quod illa quarta parte quam Ermenfredo quondam in Man-
siones debitum erat, memorati infantes Bertofredo *^, Dodo una cum
^ Notre manuscrit donne « noncupantis :». — ^ Souill6, commune du canton
de Ballon, arr. du Mans, C. M. de P. d'Am6court, Recherche^ etc, p. 85, attribue
^ cette localit^ un atelier mon^taire m6rovingien. — ^ Mezangers, C. — * Boudre,
commune du canton de Grez-en-Bou6re, arr. de Chftteau-Gontier, C. — ^ c n'ose
identifier cette localit^. — ® Notre manuscrit donne t quem ». — "^ Notre ma-
nuscrit donne « derelinquit ». — * Notre manuscrit donne « ipsas ». — ® vendi-
tionis, B. — ^^ vindicat, B. — ** pretium, B. — *' Notre manuscrit donne
« pensentis ». — *8 Notre manuscrit donne « ducentes ». — ** Quo, B. — ** ven-
ditione, B. — ^» Berthofridus, B. — ^^ Bertholanda, B. — <« Ademaro, B. — *» Telie
est la rectification que Mabillon, De re diplomaticaj liv. I, ch. 2, propose au lieu
de « cartha ambagibale », lcQon de notre manuscrit. — ^ Notre manuscrit donne
« Berta ». — ** Notre manuscrit donne < duos ». — ** quondam, B. — ^ Notre
manuscrit donne c sua tercia ad usu ». — ** Notre manuscrit donne « sua tercia >.
— 85 Notre manuscrit donne « mediantes >. — ^ Berthofiredo, B.
190
coniuge sua Eodilane vel Bertblanda* contra venerabile firatre Patniiio
praposito vel ipso monasterio, quantomcamqae ibidem habere irideii-
tur, omni tempore habeant evindicatum ^ , et reliquo vero fam in
Soliaco quam et' in Bariaco seu et in Briscino quicquid Ermenfiredo
quondam obvenire debuit, vel quantum per Tindictionis^ titoliim
memorata Bethta sive iam Noberta ad memorata basilica ddegafa
contra ipso Bertofiredo' et* Dodone una cum coniuge sua EodUane
necnon et Bertolandane ^ , tam terris, casis, mancipiis, domibiiSy
sedificiis, accolabus, pratis, pascuis, vineis, silvis, aquis aqaamm-
que decursibus, mobile et immobile, iunctis et subiunctis, et* omni
supraposito , quantumcumque in iam dicta locella Ermenfredo qimH
dam habere debuerat, pars monasterii sancti Yincentii vel eins
rectores contra ipsos homines superius nominatos* equali lanoe
dividere debent Unde convenit ut tres epistolas uno tenore conscrip»
tas inter se fieri et accipere deberent, quod et ita fecerunt, ut niillos
de ipsis^* contra parem suum de istis convenientiis^* se remutare
non posset; quod qui^^ hoc facere praesumpserit, partem soam
a pare suo amittat, et insuper fisco sociante auri libras X argenti
pondo XX coactus exolvat, et nec sic quod repetit*' vindicare non
valeat, et has epistolas, quas in invicem bona voluntate fecerant,
cum stipulatione intraposita firmas et inviolabiles omni tempore
valeant perdurare. Actum Soliaco in rem ipsam ^^ in anno XI regfd
domni Teodorici** gloriosi regis, quod fecit praesens mensis octohris
dies XIL Dodo subscripsit S. Eodilane coniuge sua. Bertofiredus^
subscripsit. S. Bertolandane germana eorum, qui hanc epistolam
^ Bertholanda, 6. — < Notre manuscrit donne c evindicato ». — ' et, manqum
B. — ♦ Notre manuscrit donne c pro vindictionis ». — * Berthofiredo, B. — • et,
manque dan$ notre rnantiscrit. — "^ Notre manuscrit donne c Uibertolandane »•
— • vel, B. — • commemoratos, B. — ^® de ipsis, manque B. — " Notremanusaril
donne c contra pare suo de istas convenientias ». — ^^ Au lieu de qui, B donnm
in. — *' reperit, B. — *♦ Notre manuscrit donne c ipsa ». — ** Theodericiy B.
A ce nom il convient de substituer c Chilperici ». — *<^ Berthofredus, B.
191
fieri rogaverunt. Derriccus* abbas subscripsit. Beoraldus in Dei
nomine abbas subscripsit. Aiglimannus subscripsit. lohannes sub-
scripsit. Salico subscripsit S.* Gadolo. Sidomanis' subscripsit. Ber-
tholandus* subscripsit. S. Vuitdoni. S. Turpaldo. Bavo subscripsit.
Landulfus subscripsit. Odricus subscripsit. Caldobertus recognovi et
subscripsi.
Anteriorum episcoporum autentica^et precariae infra scriptarum
villarum in archivo Cenomannicae matris ecclesiae conservantur, et
propter prolixitatem operis in hac scedula non sunt inserta.
PRECARIA DE VILLA CALISAMEN® QUAM FECIT ALDRICUS CENOMANNICiE
SEDIS EPISCOPUS ACBERTO'' VASSO DOMINICO, TEMPORE HLUDOWICI
PIISSIMI AUGUSTI.
Domino sancto ac venerabili® basilicae sanctae Mariae semper
virginis sanctorumque martyrum Gervasii et Prothasii quae est
constructa infra muros Cenomannis civitatis®, quam Aldricus epis-
copus in dominatione regimine^*^ habere videtur, eiusque congrega-
tioni ex ipsa basilica consistenti**. Ego enim in Dei nomine Acber-
tus^*, dum et mea fuit peticio, et vestra decrevit voluntas, viliam
vestram de ratione ipsius basiUce, cuius vocabulum est Calisamen,
cum omni integritate nobis ad usandum tenere permisistis, in ea
vero ratione dum*^ ego advivo tenere et dominari** debeam, et post
meum, Deo iubente, discessum, partibus sanctae Mariae et sancti
Gervasii sanctique Prothasii revertere faciatis ; et convenit nobis ut
annis singulis ad festivitatem sancti Martini hibematicam argenti **
* Derriceus, B. — ^ S. manque B. — ^ Sidonianis, B. — * Bertholaudus, B.
— 5 authentica, B. — ^ Chammes, C. — "^ Agberto, B. — ^ Notre manuscrit donne
« venerabile ». — ® Notre manuscrit donne « civitate ». — *® et regimine, B.
— ** Notre manuscrit donne « congregatione ex ipsa consistente ». — ** Agber-
tus, B. — *5 ut dum, B. — i* Notre manuscrit donne « dominare ». — ** Notre
manuscrit donne « argento >.
i92
solidos XXV transsolvere debeam, aut decimam et nonam pleniter
persolvam de omni reditu ; et si negligens aut tardus exinde appa->
ruero, fidem exinde facere debeam, et ipsam villam perdere n<m
debeam. Et ut hae precariae uno tenore conscriptae omni tempore
firmae et stabiles permaneant, manu nostra et aliorum nobilium
nostrorum subterfirmandas esse decrevimus. Actum Pictavis civitate
publica ^ , anno XXYII imperii domni Hludowrici piissimi augii8ti,
VIIII kal. februarias. S. Agberti qui hanc precariam fieri et* firmare
rogavit. S. Ragenarii comitis^ palatii. S. Gauzelmi^ mansionarii.
S. Ragenaldi comitis. S. Ramnulfi comitis palatii. Girbertus comes
signavit. S. Walfredi comitis. S. Vuazfredi^comitis. Ebrardus ® comes
signavit. Emino comes signavit. Rodulfus'' vassus dominicus signa-
vit. Gauziolenus vassus dominicus signavit. Rotgarius vassus domi-
nicus signavit. Isaac vassus dominicus signavit. Imo vassus domi«
nicus signavit. Wamarius diaconus scripsit et subscripsit.
EXEMPLAR PRJECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE VILXA
CALISAMEN * , QUOD FECIT PRiEDICTUS IMPERATORCENOMANNICiE MATRI •
^CCLESIiE ET ALDRICO EIUSDEM URBIS EPISCOPO*.
16 novembre 839.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
wicus divina repropiciante^® clementia imperator augustus. Si fidelium
nostrorum iustas et rationabiles petitiones ac postulationes quas pro
utiUtate et exaltatione sanctae Dei aecclesiae exposcunt, ad optatum
* Notre manuscrit et B donnent c publice ». — * ac, B. — ^ Notre manuscrit
donne t comes ». — ♦ Gauzelini, B. — » Walfredi, B. — ^ Eberardus, B. — "^ Rar-
dulfus, B. — 8 Chammes, C. — » Notre manuscrit donne c matris >. — *o repro-
pitiante, B.
• Cf. Tentiel, app. 63. Bouquet, VI, 627. Br^quiipiy, ad ann. 839. Bohmer, 409, ad ann.
Ifigne, C IV, 1295. Sickel, p. 202, n»377. Mahlbacher, p. 368.
193
effectum perducimus, non solum regiam atque imperialem consue-
tudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis promptiores, ut
credimus, atque devotiores facimus. Idcirco omnibus fidelibus sancta)
Dei aecclesiae et nostris praesentibus et futuris notum esse volumus,
quia Agbertus comes et hostiarius* atque consiliarius noster liobis
innotuit quod quandam villam sitam in pago Cenomannico, nomine
Calisamen , de iure Cenomannice matris aecclesiae per nostrum bene-
ficium possideret, de qua per singulos annos nonas et decimas et'
legitimos census partibus praefatae matris aecclesiae et eiusdem aeccle-
siae rectoribus persolveret. Qua de re memoratus Acbertus^ pertrac-
tans casum fragilitatis humanae, et pavescens ultimum vocationis
diem , timensque ne praefata villa aliquo cupiditatis sue stimulo et *
quolibet ingenio a iure praescripte matris aecclesiae alienata fieret ;
ideoque divino fervens amore, adiit clementiam nostram suppliciter
deprecans ut memoratam villam nomine Calisamen, cum omnibus
ad se pertinentibus, partibus praedictae Cenomannicae sedis aecclesiae
et Aldrico eiusdem urbis venerabili pontifici* praesentaliter nostra
itnperiali auctoritate redderemus , et hanc redditionem per nostrum
praeceptum futuris temporibus firmius eidem aecclesiae suisque®
rectoribus possidendam confirmassemus ''. Cuius petitionem ob amo-
rem Dei et reverentiam eiusdem sancti loci servorumque Dei inibi
Domino famulantium libenter audivimus, et deprecationem ac pium
desiderium eius ad optatum effectum adimplere® dignum duximus.
Quapropter per hoc nostrae auctoritatis praeceptum , statuentes decer-
nimus atque iubemus, ut quemadmodum sepedictus Agbertus fidelis
noster memoratam villam cum omni integritate, sicut illa die sub iure
nostre® potestatis erat, quando a largitione nostra ipsum beneficium
accepisfee constat, pro emolumento animae nostrae et stabilitate impe-
rii nostri memorato venerabih Aldrico episcopo, ad partem praescrip-
< Ostiarus, B. — * atque, B. — ^ Agbertus, B. — * vel, B. -— ^ episcopo, B.
— ^ ejusque, B. — ^ conflrmareinus, B. — « perducere, B. — ^ Notre manuscrit
donne c nostris ». 13
104
tae suae sedis aecclesiae praesentaliter reddidimus, ut in perpetuo, in
utiiitates et usus eiusdem ecclesiae Deoque in ea deservientium. per-
maneat. Idcirco suggerentibus atque humiliter postulantibus praedictis
fidelibus nostris, memorato videlicet Aldrico venerabili episcopo et
Agberto iam dicto fideli nostro, hoc ^ nostrae confirmationis atqife
redditionis praeceptum sepedicto Aldrico episcopo vel ad partem iam
dictae urbis fieri iussimus, per quod decernimus atque iubemus, at
nullus sub dictione' imperii nostri degens uUo umquam tempore de
praedicta villa vel de omnibus 'ad eam pertinentibus , in quibuscum-
que' pagis vel locis, sepedicto Aldrico episcopo suisque successo-
ribus, uUo umquam tempore, inquietudinem facere aut quamlibet
calumpniam ^ ingerere praesumat ; sed liceat ei et successoribus eius
quieto ordine memoratam villam cum omnibus locis et territoriis
sive mancipiis et cum omnibus ad se per tinentibus , iure ecclesiastico
tenere et possidere, et quicquid pro oportunitate^ et commoditate
pnefatae sedis ecclesiae exindefaceredecreverint, liberam in omnibus
habeant futuris temporibus potestatem faciendi. Et ut haec nostne
redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmitatem, manu propria
Bubter eam firmavimus, et de anulo nostro sigillare® iussimus.
Signum Hludovici serenissimi imperatoris ^.
Maginarius notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi.
Data XVI kal. decembris anno Christo propicio® XXVI imperii
domni Hludowici piissimi augusti, indictione H.
Actum Pictavis, civitate publica ® , in Dei nomine fehciter. Amen.
EXEMPLAR PRiECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI AUGUSTI QUOD, PRECANTK
ALDRICO EPISCOPO, FIERI lUSSIT, QUANDO EI CONCESSIT UT HABERET
* Notre manuscrit donne « hanc ». — * ditione, B. — ^ quibuscunqae, B.
— * calumniam, B. -^ * opportunitate, B. — ^sigillari, B. — ''Le monogrammede
rempereur est reproduit dans notre manuscrit. — ^ proptitio, B. — ^ Notre mana-
scrit donne c publice >.
L£.m
195
SUUM CECHONOMUM * , QUI PRO ILLO SECUNDUM lUSSIONEM SUAM GERE-
RET EXTERIORES CURAS ET REGALIA SERVITIA, ET ITINERA FACERET,
ET PRfiDICTUS PONTIFEX SUA IN PARROCHIA RESIDERET, ET SUUM
MINISTERIUM ABSQUE IMPEDIMENTO ADIMPLERE CURARET, ET RELIQUA
SICUT IN EO CONTINENTUR INSERTA*.
15 f^vrier 840.
In noraine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hludo-
wicus divina repropiciante * clementia imperator augustus. Si sacerdo-
tum Dei iustis et rationabilibus peticionibus ^ aurem libenter accomo-
damus * , easque ad optatum effectum perducimus, non solum regiam
et imperatoriam exercemus consuetudinem, sed etiam eosdem pro
nostris excessibus Domini misericordiam exorandos devotiores promp-
tioresque facimus, atque per hoc inmensam* Dei misericordiam faci-
lius nobis conciliandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus
omnibus fidelibus sanctae Dei aecclesiaeetnostris, praesentibus scilicet
atque futuris, quia Aldricus venerabilis Cenomannicae urbis episcopus
innotuit celsitudini nostrae quod multa ex his quae in sua parrochia
agere debebat, et ad suum ministerium pertinebat, propterea quod
iam assidue in nostro servitio et® etiam nobiscum detentus tamdiu
commorabatur, neglecta erant tam in praedicatione seu confirmatione
atque doctrinai quam et in restauratione aecclesiarum , vel pravorum
hominum correctione "^ , sive in aliis atque aUis® aecclesiae sibi com-
missae utihtatibus , et cleri vel populi necessitatibus. Innotuit etiam ,
quod mater aecclesia infra praedictam civitalem a multis temporibus
constructa, propter maceriarum inbecillitatem® cotidie*® ad casum"
* oeconomum, B. — * repropitiante. B. — 3 petitionibus, B. — ♦ accommoda-
mus, B. — 5 immensam, B. — ^ vel, B. — "^ Notre manuscrit donne « correctio-
nem ». — ® in aliis, B. — ® imbecillitatem, B. — *® quotidie, B. — ** Notre manu-
scrit donne « ad causam i».
* Cf . Le Cointe, VIII) 588. Bouquet, VI, 629. Brequigny ad ann. 840. Bohmer, 502, ad ann.
840. Migne, GIV, 1297. Sickel, p. 203, n» 381. MuhU)acher, p. 369.
196
se praeparabat, quam ideo a novo fundare et in meliorem statum et
locum edificare se velle dicebat. Lacrimabili* quoque vultu coram
nobis et fidelibus nostris asserebat, quod si aliter ad suum peragen-
dum ministerium otium a nobis impetrare non posset, magis vellet
honores sibi conlatos dimittere quam clerum et populum sibi com-
missum negligere, et propterea in perditionem, quod absit, incidere.
Quapropter humiliter deprecatus est nostram clementiam, ut liceret
ei iuxta canonicam auctoritatem habere eochonomum' qui pro illo
exteriores curas gereret, et nostra servitia atque itinera, prout melius
posset, sua vico faceret^ et praedictus episcopus ad ea quae Dei sunt,
intenderet, et ad suum ministerium perficiendum certaret. Depre-
catus est etiam, ut si in proprio clero et in sua parrochia talem
eochonomum' qualem volebat, aut qualem necesse erat, sibique
secundum canonicam* institutionem per omnia obedientem invenire
minime posset, ut haberet licentiam undecumque et quemcumque*
de nostris fidelibus vellet, tam infra palatium quam extra palatium,
sibi a3cclcsia*quc sibi commissae eligere adiutorem et defensorem , et
quotienscumque" necesse fuerit mutare, et meliorem vel utiliorem
statucre. Cuius precibus aurem favoris libentissime accommodantes,
pra^scriptis suis pctitionibus assensum praebuimus, et postulationes
eius ad cffectum usque perduximus. Concedimus quippe memorato
pontifici pcr has auctoritatis nostr» litteras, quas ei fieri iussimus,
concessumque in futuro csse volumus, ut praefatus episcopus quiete,
dum voluorit, in sua resideat parrochia, et pro nobis et pro com-
misso nobis a Deo populo Dominum exoret, suos vero homines cum
suo eochonomo'' vel quemcunque, ut® dictum est, elegerit, ubi-
cumque^ nostra fuerit iussio eV^ necessitas ingruerit, dirigat. Praeci-
pientes ergo per hoc nostrae auctoritatis praeceptum, volumus atque
* lacr)'mabili, B. — * oeconomum, B. — ^ oeconomum, B. — * canonumy B.
— 5 undecunquc et quemcunque, B. — ^ quotiescunquo, B. — "^ ceconomo, B.
— 8 el ut, B. — ubicunque, B. — *» vel, B.
497
iubemus quod si iam dictus episcopus nobis superstes fuerit, ut
nullus filiorum aut successorum vel fidelium nostrorum praescripto
pontifici aecclesia^que sibi commisse uUam perturbationem aut
calumpnium * ingerere praesumat, aut facere volentibus consen-
tiat, sed mundeburdum et* defensionem pro Dei amore et pro nostra
reverentia ei pleniter faciant, ut quiete et pacifice, ut praescriptum
est et ei a nobis concessum, in sua aecclesia absque uUius impedi-
niento ei residere^ et suum ministerium agere liceat; quatenus
memoratum pontificem pro nobis et liberis* nostris sive pro stabi-
litate et pace imperii nobis* Deo commissi attentius exorare delectet.
Et ut haec nostra auctoritas inviolabilem el inconvulsam obtineat
firmitatem, manu propria subter eam firmavimus, et anuli nostri
impressione adsignari iussimus.
Signum Hiudowici piissimi imperatoris ®.
Maginarius notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi.
Data XV kal. martias anno Christo propitio XXVH imperii
domni Hludowici piissimi augusti, indictione HI.
Actum Pictavis, civitate publica, in D^i nomine feliciler. Amen.
exemplar priecepti domni hludowici piissimi augusti de villa
bonalla'' quod fecit PR^DICTUS imperator quando illam reddidit
cenomannicie matri ^cclesle et aldrico eiusdem iecclesle
epjscopo*.
17 avrU 838.
In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo-
* (jalmnniam, B. — *vel, B. — ^Notre manuscrit donne c resedere >. — *pro
liberis, B. — ^ sl nobis, B. — ® Le monogramme de rempereur est reproduit dans
notre manuscrit. — "^ Bannes-en-Chamie, C.
* Cf. Le Cointe, VIII, 590. Tentzel, app. 65. Bouquet, VI^ 618. Br^uiguy, ad ann. 838. Boh-
mer, 840, ad ann. 838. Migne, G IV, 1298. Sickel, p. 195« n« 358. Miiiilt»acher, p. 357.
198
wicus divina repropiciante* clementia imperator augustus. Si fidelium
nostrorum iustas et rationabiles peticiones* et postulationes, quas
pro utilitate et exaltatione sanctaB Dei aecclesiae exposcunt, ad optatum
efTectum perducimns^ non solum regiam atque imperialem consue-
tudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis prompciores ' , ut
credimus , atque devotioces facimus. Idcirco omnibus fidelibus sanctaB
Dei aecclesiae et nostris, praesentibus scilicet et futuris, notum esse
volumus, quia Adalbertus comes et consiliarius noster nobis innotuit
quod quandam viUam sitam in pago Carimcense* nomine BonaUa
de iure Cenomannicse matris aecclesiae per nostrum beneficium possi-
deret, de qua per singulos annos nonas et decimas et legitimos cen-
sus partibus praefatae matris aecclesiae et eiusdem aecclesiae rectoribus
persolveret. Qua de re Adalbertus^ pertractans casum humanae fragi-
Utatis, et pavescens ultimum vocationis diem, timensque ne praefata
viila aliquo cupiditatis suae stimulo et® quolibet ingenio a iure prae-
scriptae matris aecclesiae alienata fieret ; ideoque divino fervens amore,
ad clementiam nostram suppHciter deprecans, accessit, \xV memo-
ratam villam nomine Bonallam cum omnibus ad se pertinentibus ,
partibus praedictae caenomannicae sedis® aecclesiae et Aldrico eiusdem
urbis venerabili pontifici praesentaliter nostra imperiali^ auctoritate
redderemus, et hanc redditionem per nostrum praeceptum, futuris
temporibus, firmius eidem aecclesiae suisque rectoribus possidendam
confirmassemus. Cuius peticionem*® ob amorem Dei et reverenciam"
ipsius sancti loci, servorumque Dei inibi Domino** famulantium,
libenter audivimus, et deprecationem ac pium desiderium eius ad
optatum effectum*' adimplere dignum duximus. Quapropter per hoc
nostrae auctoritatis praeceptum statuentes, decernimus atque iube-
* repropitiante, B. — * petitiones, B. — ^ promptiores, B. — ♦ Carmieense,
B. La Charnie, for^t du Maine, C. — * idem Adalbertus, B. — ® vel, B. — "^ Notre
manuscrit ne donne pas « accessit, ut ». — ^ matris, B. — ® Notre manuscrit
donne c nostram imperialem ». — *<> petitionem, B. — ^* reverentiam, B. — "Deo,
B. — *3 Notre manuscrit donne < perflceri ».
199
mus, ut quemadmodum sepedictus Adalbertus, fidelis noster, memo-
ratam villam cum omni integritate, sicut illa die sub iure nostrae
potestatis erat, quando a largitione nostra ipsum beneficium acce-
pisse constat, pro emolumento animae nostrae et stabilitate imperii
nostri memorato venerabili Aldrico episcopo ad partem praescriptae
suae sedis aecclesiae praesentaliter reddidimus, ut in perpetuo in utili-
tates et usus eiusdem aecclesiae, Deoque in ea* deservientium , per-
maneat. Idcirco suggerentibus atque humiliter postulantibus praedictis
fidelibus nostris, memorato videlicet venerabili' Aldrico episcopo
et Adalberto iam dicto fideli nostro, hoc^ nostrae confirmationis atque
redditionis praeceptum saepedicto Aldrico episcopo et ad partem iam
dictae urbis fieri iussimus, per quod decernimus atque iubemus, ut
nullus sub dictione* imperii nostri vigens^ uUo umquam tempore,
de praedicta villa vel de omnibus ad eam pertinentibus , in quibus-
cumque® pagis et locis sepedicto Aldrico episcopo, suisque successo-
ribus, uUo umquam tempore, inquietudinem facere aut quamlibet
calumpniam'' ingerere praesumat, sed liceat ei et successoribus eius
quieto ordine memoratam villam cum omnibus locis et territoriis
sive mancipiis, et cum omnibus ad se pertinentibus , iure aecclesias-
tico tenere et possidere, et quicquid pro oportunitate et commoditate
praefatae sedis aecclesiae exinde facere decreverint, liberam in omni-
bus futuris temporibus habeant potesiatem faciendi. Et ut haec
nostrae redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmitatem, manu
propria subter eam firmavimus, et de anulo nostro sigiilavimus.
Signum Hludowici serenissimi imperatoris ^.
Erminmarius® notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub-
scripsi.
* Notre manuscrit donne « eo ». — ^ venerabili, manque B. — ^ Notre manu-
scrit donne « hanc ». — * ditione, B. — ^ degens, B. — ® quibuscunque, B.
— ^ calumniam, B. — ^ Le monogramme de Tempereur est reproduit dans notre
manuscrit. — ® Erminmarus, B.
200
Data XV kal. mai. anno Christo propicio' XXVII imperii domni
Hludowici piissimi augusti, indictioiie I.
Actum Aquisgrani palatio, in Dei nomine feliciter. Amen.
) propitio, B.
INDEX
Abbas inobediens regi, depositus, 150,
156.
Abbatis eligendi licentia, 156.
Abbo comes, 148.
Absentia pro confessione constat, 138,
139 ; non debet prodesse reo, 139.
Abtadus, Genevensis episcopus, 154.
Abundantius, 23, 24.
Accolae, 24, 178, 180, 184.
Acbertus, vassus dominicus, comes et
consiliarius Ludovici pii, 191, 193.
Aciacus, Ass^^-le-B^rengeVy 75, 178,
179.
Aclemarus, 189.
Actio in qua firaus intercedit, non
valet, 157.
Ada, sancta, 124.
Adalardus, comes, x, 147.
Adalbertus, 175, 182.
Adalbertus, comes, viij, xv, 147, 198.
Adalbertus, Tricacensis episcopus,
155.
Adalelmus, vassus dominicus, 148.
Adalgarius, comes, 148.
Adalghisus, propinquus Franconis Ce-
nomanensis episcopi, 134, 147, 175.
Adalulfus, 185.
AdillavitSB, 40.
Adrehildes, sancta^ xiij, 124.
iEqua lantia dividere, 100, 190.
AiTar, presbyter, 26.
Afra, sancta, 16.
Agatha, sancta, 16, 129.
Agbertus, voir Acbertus.
Agiulfus, Biturice urbis archiepisco-
pus, 154.
Agnes, sancta, 16, 129.
Agniacus, Aign4j 74.
Agobardus, archiepiscopus, xiv, 154.
Aigilbertus, Cenomanensis episcopus,
xxi, 28, 35.
Aiglibertus, 179, 181.
Aiglimannus, 191.
Aign4j voir Agniacus.
14
202
AilinuSy vicus publicus, SainUOuen"
en-Belin^ 39.
Aiulphus, archiepiscopuSy 147.
Alamaniscse, AlmenieheSj 102.
Alamannus, 5.
Alancion, Montsorty pr&s Alengon^ 52.
Albericus, episcopus, 147.
AlbinuSy sanctus, 13, 35.
Aldegundes, sancta, 16.
Aldricus, abbas, 148.
Alexander, presbyter, 85, 95.
Alixona, 81.
Allomeris, 23.
Allonnes^ voir Aloniacus.
AUoveus, presbyter, 25.
AlmenecheSj voir Alamaniscse.
Almirus, sanctus, 17, 38, 51.
Alnidum, Lavenayy 38.
Alona, voir Aloniacus.
Aloniacus, 52, 77, 178, 179.
Altisiodorensis (autissiodorensis) epis-
copus, 155.
Altisidiorensis (autissiodorensis) pagus
159.
Altmarus, seneschaldus Judith impe-
ratricis, 133%
Amalaire, prdtre, xiv.
Amalbertus, 182, 185.
Amaluuinus, archiepiscopus, 147.
Amantius, sanotus, 13.
Amaury, archevdque de Tours, xvi.
Ambaginalis cartha, 189.
Ambianensis episcopus, 154.
Ambrosius, sanctus, 15.
Amissarii, 101 , 164.
Atnn^, voir Aniniacus.
Anastasia, sancta, 15.
Andecava civitas, 26.
Andecavensis episcopus, 85, 95, 106,
155.
Andecavus pagus, 101.
Andoliacus, villa, AndauUUy 41.
Andreas, sanctus, apostolus, 15, 129.
Anfredus, comes, 148.
Angonum, Auvers-le-Hamonj 38.
Angor, 39.
Aniniacus, iltnn^, 104.
Anisola, monasterium, xviij, 72, 113,
113, 122, 130, 134, 143, 145, 146,
147, 151, 155, 158, 160.
Annonse diversi generis, 99, 101.
Ansbaldus, presbyter, 95.
Ansigaudus, episcopus, 147.
Ansteus, decanus, 85, 95.
Antiphonarium, 62.
Antoign^y voir Autoniacus.
Aper, presbyter, 24.
Apiacus, voir Apiliacus.
Apiliacus, villa, Saint-Ulphacey 38,
60,90.
ApiUi, voir Apiliacus.
Appoleitici, 162.
Aquisgranum, Atx-la-CHopeUe, vi, ix,
xxiij, 6, 47, 49, 112, 117, 121, 133,
143, 144, 152, 155, 177, 200.
Aquitania, Aquitaine^ xiv, 31, 34, 164.
Arcaciae, vilia, les ArciSj 41.
Archse, les Archesy 78.
Archivus ecdesiae, 177, 191.
Ardoinus, comes, 148.
Arduinus, comes, 143.
Ardunensis pagus, 42.
Ardunum, 42.
Arelatensis archiepiscopus, 154.
i ii
Armarium ecclesiaa, 45.
Amulfus,, sanctus, 13.
AriiniSy vicus canonicus, ArtinSj 52,
104.
Arveus, sanctus, 17, 128.
Ascaricus, presbyter, 85, 95.
AsinariaB, AsnitreSj 52, 75.
Ass^-le-Biranger, voir Aciacus.
Auciacense condita, 71.
Auciacus, vicus canonicus, Oiz^y 52,
71, 184.
Auctores ecclesise, 24.
Audoenus,.sanctus, 13.
Audoveus, Andegavensis episcopus,
26,27.
Audulfus, 183.
203
Audulfiis, comes, 147.
Augustinus, sanctus, 3, 15.
Aunulfiis, diaconus, 24.
Aunulfus, presbyter, 28.
Aurionnum, Evron, 37.
Austria, 164.
Autcarius, Magontie episcopus, 85, 95,
147, 154.
Autlingua Saxonise, 77.
Autoniacus, villai Antoigni^ 40.
Auvers-le-Hamanj voir Angonum et
Angor.
Avesgaudus,^Cenomanensis episcopus,
xxij.
Avisacbar, diaconus, 85, 95.
Avitus, sanctus, 144.
B
Bacculum pastorale, 126.
Baillaiirle-Piny 11.
Baillou, voir Baliau.
Baiocassinus pagus, le Bessin, 75.
Baiocensis episcopus, 154.
Baiuvarius, 5.
Baladon, villa, Ballon, 38, 53.
Baliau, 52, 78.
BaUon^ voir Baladon.
BanneSy voir Bona.
Bannes-en-Chamiey voir Bonalla.
Banzlegbus, comes, Saxoni» patriae
marchio, viij, xv, 120, 121.
Baptismales ecclesise, 37-.
Bariacus, Bouerey 189.
Bartbolomeus sanctus, apostolus, 129.
Baumadus, sanctus, 17.
Bavo, 185, 191.
Bavo, vassus dominicus, 174,175,181,
182.
Beauce (la), voir Belsa.
Belfaidus, Fyd, 183, 184.
Belinum, le BelinoiSf 32.
Bellasilvia, Belleaauvey 75.
Belmont, 76.
Belsa, 76, 104.
Benedictus, 136.
Benedictus, sanctus, xix, 13, 15, 58,
69, 72, 97, 99, 104, 124, 152.
Beraldus, 179, 181, 185.
Berarius sanctus, Cenomanensis epis-
copus, xxi, 36, 146.
Berarius II, Cenomanensis episcopus,
xxi, 37.
ao4
Berfaij voir Brafialum.
Bercbadus, 186.
BerilOy 175.
JBemai-8tir-0me, voir Brinniacus et
Breim.
Bemardus, archiepiscopus, 154.
Bemay^ voir Breniacus.
Bemegarius, Narbonensis archiepis-
copus, 154.
Bemuinus, vassus dominicus, 148.
Bertholandus, 191.
Bertobodus, 179, 181.
Bertodus, chorepiscopus, xxij.
fierto&idus, 189.
Bertolanda, 189.
Bertramnus sanctus , Genomanensis
episcopus, xxi, 35, 36.
Bemae, B^rus, 60, 90.
Bes, villa, 33.
Besthadigheus^ vasallus, 53.
Bethta, 188.
Biturice urbis archiepiscopus, 154.
Blavau, sylva, 75.
Bobilo, subdiaconus, 175.
Bodo, vasallus, 53.
Boetius, consul, 141.
Bous^y voir Buxiolus.
Bdsselitre (^a), voir Buxiolus.
Bona, BanneSj 159.
Bonalfa, villa^ BanelleSy 40.
Bonalla, Bannes-en-Chamiey viij, 53,
197.
Bondonnet Jean, xxiij.
Bonefacius, comes, 147.
BoneUeSy voir Bonalfa.
Bonifiacius, papa, 137, 138.
Bonifacius, sanctus, 15.
Bonlidus, Bonliri Boulotre, 38, 39.
Bosingse, landes de JBoto, 77.
Boslenus, 182.
Boso, 185.
Botz {landes de), voir Bosingse.
fiou^e, voir Bariacus.
fioulotre, voir Bonlidus.
Bovo, 186.
Bovonis vallis, Vaubouanj 41.
Bovonis villare, ViUerbon-en-BeaUee^
76,102.
Brafialum, Berfaiy 40.
Bragolium, voir Nova villa.
BrainSy voir Brimum.
Breim, Bcmaj/, 101.
Breniacus, Bemay^ 41, 77, 104.
Brettey voir Brisciola.
Breviaria ecclesise, 37, 53.
Briccius, sanctus, episcopus, 17,
128.
Brigitta, sancta, 16.
Brimum, BrainSy 77.
Brinniacus, voir Breniacus.
Briscia, les BrisseSy 105.
Briscia, sylva, 74.
Briscinum, 189.
Brisciola, Brettey 78.
Brivse, BriveSj 23.
Brogilus, voir Nova villa.
Broialus, voir Nova Villa.
Bmclenus, 183.
Brulony voir Bruslor.
Bmnechildis, regina, xx.
Bmslondinse, 77.
Bmslor, BrCdon, 39.
Bucus, 24.
Burchardus, abbas, 148.
Burgast, la Faurche 9 77.
Busc, BuU f 22.
BuxariaB, la Boissiire ou les BoissitreSj
205
17, 31, 64, 79,80, 81, 82, 83, 86,87,108.
Buxidus, monasterium, 36.
Buxiolus, la JBoMseli^e, 36.
Caballorum campus, 76.
Cabilonensis episcopus, 155.
Cadariae, CiranSj 105.
Cadilo, vassus dominicus, 148.
Cadolonensis (Catalaunensis) episco-
pus, 155.
Cadolus, 191.
Cahanidus, ChahaigneSy 32.
Caladon, monasterium, Chalanj 37.
Caldobertus, 191.
Caliniacus, Chaunatfy 32.
Calisamen, ChammeSy 53, 191, 192,
193.
Calla, ChalleSj 41.
Callemartiimi, Fay ou Chaufour^ 52,
105.
Calsanum, Chaillandj 39.
Calumpnia, 32, 154, 177, 188, 194, 197.
Cambion, Champ^on, 69, 77.
Cameracensis episcopus, 85, 95, 154.
Camiacus, CouesmeSy 42, 178, 179.
Camiliacus, Chemilli-sur-D^ey 40,
42.
Campaniacus, Champagn^j 39.
Canaveriolse, Chevrenolles, 31.
Cangiacus, vicus publicus, Chang^,
40.
Canon, CoulongSj 27, 60, 75, 90, 103.
Canonicae, 127.
Canonicorum ministri, 83, 92.
Carbonariae, CharhonnibreSy 41.
Carilefus sanctus, voir Karilefus.
Cariiiacus, Cherri^ 41.
Carisiacum, Quierzy^sur^Oisej ix, 110,
115,119,150,151.
Carmicensis pagus, 198.
Camaticum, 162.
Camida* sylva, la Chamiej 78.
Carolus, voir Karolus.
Casati, 134.
Casiliacus, ChassilUj 75, 104.
Castinus, 24.
Catemiacus, CoiUemeSj 74, 103.
Cavania, Chevaigniy 52, 76, 102.
Ceaulc^j voir Celsiacus, vicus cano-
nicus.
Cecilia, sancta, 14, 15, 129.
Cellarium, 58, 69.
CelUj voir Didse.
Celsiacus, vicus canonicus, CiaulcSj
52,75,105.
Cennse, voir Kannse.
Cenomannicus pagus, 91.
Genomannum, Le Mansy vij, viij, xi,
xij, 9, 25, 28, 30, 34,44, 86, 95, 174,
178, 180, 181, 182, 183, 185, 187,
189,191.
Censurius broialus, 23.
Census, diaconus, 25.
CiranSj voir Cadarise.
206
Cerviae, Sarg^y 77.
Chaillandj voir Calsanum.
Chalcedonense concilium, 153.
Chalonj 37.
Challesy voir Calla.
ChammeSy voir Calisamen.
Champagn^y voir Campaniacus.
Champ^nj voir Cambion.
Champiegrety \oit Sigiricus campus.
ChangS-lis-le-ManSy voir Cangiacus.
CharhonniireSy ferme, 41.
Cbariobaudus, 23.
Chamie (te), voir Camida sylva.
ChassilUj voir Casiliacus.
Chdteau- Vcrt, voir Curtunvelt.
Chaufourj voir Callemartium.
ChemerS-le-Roiy voir Commoriacus.
Camariacus, villa, 41.
ChemilU-sur-D&mSy voir Camiliacus.
Cherr6j voir Cariliacus.
Chevaign^y voir Cavania.
Childebertus I, rex, 36, 113, 144, 151.
Childebertus II, rex, xx.
Childegundes, 24.
ChUpericus, rex, xx, 25, 26, 145, 146.
Chlotarius, rex, 145.
Chlotharius II, rex, xx.
Christophorus, sanctus, 17, 128.
Chrodegand, saint, vi, xi.
ChyldisUus, 24.
Ciborium, 57.
Cipetum, les Haie$y 76.
Cipetum, Spay^ 75, 102.
Cipidus, Spayj 32.
Cis$4j fief, 42.
Claucidus, Conliej 38.
Claustrum canonicorum, 11.
Qemens sanctus, tfetensis episcopus ,
13.
Clemens sanctus, papa, 13.
Clerici qui praeficiuntur ptochiis, 153.
Cleviricium, Vtr^, 40.
Clidse, voir Didad.
Ciocaria, 125.
Cloccae, 143.
Clotaire I, xx.
Cocciacus, vicus publicus, CoMtf-Ie-
yivten, 40, 52.
Cochardiire (la), voir Curt Gardrici.
Coelestinus, papa, 138.
CoevronSj collines, voir Sedoveris
mons.
Colonica, Coulainea, 21, 91, 52, 75,
103.
Colonica ultra Meduanam, Qu^ine$^
105.
Cotnes Cenomanic» provincias, 9, 133.
Commoriacus, Chemer^-le-Roi, 41.
Comnae, CosmeSj 39, 103 .
Conedralinse condita, 69, 70.
Conedralium, vicus publicus, Connen^y
39, 53, 69.
Conflentium, ConflanSy 103.
Conliey voir Claucidus.
Connerr^j voir Conedralium.
Contiliacus, Contilly, 78.
Contrella, Contres ou ContreUes^ 78^
104.
Corbion, (abbaye de), 39.
Corhusainy fief, 42.
Corma, CormeSj xij, 42, 70.
Cormense condita, 70.
Corrariae, 103.
Corvaisier de Courteilles (le), xxiy.
Cosmes^ voir Comnae.
Co88d-le- Vtvien, voir Cocciacus.
CouesmeSj voir Camiacus.
CoulaineSy voir Colonica.
CourbeveUley voir Curtis villa.
Courcehoeufs, voir Curtis Busanse.
Courgains, voir Curtis Cardrici.
Courtalverty voir Curtunvelt.
Coutemey voir Catemiacus.
Couture (Saint-Pierre de la), monas-
tfere, 35.
207
CoutureSf voir Culturse.
Culcanna, Saint-Julien-de-Cbedon, 76,
105.
Culturse, Coutures^ 52, 75.
Curt Cardrici, la Cochardiire ou Cour-
gainsy 77, 103.
Curtis Bosanse, Corbusainj 42.
Curtis Herilana, 31 .
Curtis villa, CourbeveiUe^ 103.
Curtunvelt, CourtcUverty 77.
D
Daddus, diaconus, 26.
Dagobertus, rex, 146.
Dagobertus, vassus dominicus, 148.
Dangeulj voir Domnoiorium.
Daniel, abbas, 148.
Daulfi campus, 23.
Dauvaredus, presbyter, 25.
David, 102.
David, chorepiscopus, xxij, 85, 95.
Decima, 174, 180, 181, 184, 192.
Dedicatio Cenomanensis ecclesise, 13
et seq. 45^ 50, 60 et seq.
Deduius, voir Deduunus.
Deduunus, archipresbyter, 85, 95.
Defensor ecclesiae, 24, 27.
Demoniacus sanatus, 19.
Derricus, abbas, 191.
Desideratus, chorepiscopus, xxij.
Deusdet, 175.
Diablenticus vicus, Jublains, 36, 41, 181.
Didae, villa, CelU, 39,
Dido, abbas^ 146.
Dilationibus subterfiigere judicium,138.
Dinamius, 25.
Dionisius, sanctus, 15.
Dipticia, 170, 171, 173.
Diso, vassus dominicus, 148.
Dodo, 189.
Dodo, Andecavensis episcopus, 85, 95,
105, 155.
Doli actio, 157.
Domnoiorium, Dangeulj 40.
Domnolus sanctus, Cenomanensis epis-
copus, xxi, xxiij, 15, 21, 22, 25, 26,
27, 36, 145.
Domus regis, cella, 42.
Dormitorium, 58, 69.
Dorus, presbyter, 26.
Dovera, fortt de Douvre^ 31 .
Drauscio^ presbyter, 25.
Drimniacus, Drimiacus, 74.
Drogo, Metensis archiepiscopus, archi-
capellanus, vi, vij, 8, 9, 113, 144,
147, 152, 154, 160, 161.
Droiegetum, Degri, 40.
Dumum, Oume^ 76.
208
E
EbcarduSy voir Ebtardus.
Ebrardus, comes, 192.
Ebroinus, Pictaviensis episcopus, 85,
95, 433, 147, 154.
Ebruinus, vassus dominicus, 148.
Ebrulfus, vicarius, 175.
Ebtardus, 181, 182, 185.
Ecclesiae baptismales, 37.
Echardus, Noviomacensis episcopus,
85, 95, 147, 154.
Ecommoyy voir Scomoiacus.
E^;ibertus, vassus dominicus, 148.
£;ginardus, abbas, 148.
Eleutherius, sanctus, 15.
Ekneradus, abbas, 148.
Emino, comes, 192.
Eminus, comes, 148.
Engbiscardus , vassus dominicus ,
148.
EntrammeSj voir Intramnse.
EpierSj voir Spelteriae.
Episcopus prius conveniendos ante»
quam ad judices publicos eator, 65.
Erardus, Tungrensis episcopus, 1S4.
Erchinradus, Parisiacae urbis episoo-
pus, xiv, 85, 95, 133, 147, 155.
Ergastulum episcopi, 99.
Eribertus, abbas, 148.
Ermenfiredus, filius Bethtse, 189.
Erminmarius, voir Hirminmarus nota-
rius.
Ernaldus, presbyter, 85, 95.
Etivalj voir Stiviale.
Eudilanes, 189.
Euphemia, sancta, 16.
Eutelius, presbyter, 24.
EvailUy voir Yilla longua aqua.
Evangelium, 60, 89.
Evigrimus, 182.
Eviriacus, Ywrf-r^v^ue, 41.
Evrardus, vassus dominicus, 148.
Evrorij 36.
Facultaticula, 98.
Farinarium, 91.
Favisnonia, 38.
Fawo, Cabilonensis episcopus, 155.
Fayj voir Callemartium.
Felcaria, Loupfougbrea^ 40.
Felicitas, sancta, 16, 128.
Felix, sanctus, 16, 128.
Ferciacus, Ferc^y 40.
Ferrariae, les Ferriire$y 31.
Ferula pastoralis, 126.
Fidejussores toUere, 54, 111, 118.
Finiculum, viniculum ? 82.
Firminus, 139.
Fiscus, 20, 54, 152.
Flaciacus, JFToc^, 77.
Flexobrachiale, Saint-Georges^e^FU^
chartj 178, 179.
Flodebertus, presbyter, 85, 95.
Flodoinus, presbyter, 85, 95.
Florecum, Floriacus, Forc4j 41, 102.
Florus, diacre, xiv.
Foedulus, 24.
Folcradus, vassus dominicus, 143,
148.
Folicionis sylva, 17, 80.
Fontanae, Fontaines - en - Beaucej 40,
183.
Francia, 131, 132, 163.
Franco I, Cenomanensis episcopus,
ix, X, xxi, 114, 132, 134, 147, 155,
162, 179.
Franco II, Cenomanensis episcopus,
vij, xxi.
Franco, vassus dominicus, 148.
Fraxenetum, voir Fraxinidum.
209
Fraxinedum, Fresnay-le-Vicomtey 40,
177, 178, 179.
Fraxinidum, la Frinaiej ferme, 22, 23.
Fraxinidum in Belsa, Fresnay-VEv^quej
104.
Fraxinum, le Fremej ferme, 78.
Fraxnidum, Fremay-en-Beaucej 77.
Freda exigenda, 54, 111, 118.
Frethulfus, Luxoviensis (Lexoviensis)
episcopus, 154.
Frideradus, 90.
Frigimodus, presbyter, 25.
Friscinga, 61, 70, 84, 91.
Frumaldus, 181.
Fulcarius, episcopus, 155 .
Fulco, comes palatii, 143, 148.
Fulcobertus, 179, 180.
Fy6j voir Belfaidus.
G
Gabronense condita, Javron^ 69, 183.
Gallus, abbas, 145.
Garonna, la Garonne, 41.
Gastine (forit de)y voirVuastina sylva.
Gauciacinsis (sylva), Jauzij 31 .
Gaure et Gaurecus, Gesvresj 41, 77.
Gausuinus, presbyter, 85, 95.
Gauzbertus, 183.
Gauzelmus, mansionarius, 192.
Gauziolenus, Cenomanensis episcopus,
viij, xxi, 116, 131, 132, 146, 177.
Gauziolenus, vassus dominicus, 192.
Gavirecus, 41.
Gebuinus, comes, 148.
Gedeon, 182, 183.
Gehrerus, 185.
Geneda, vicus publicus, Pont-de-Gen-
neSj 39.
Genevensis episcopus, 154.
Genovefa, sancta, 16.
Georgius, abbas, 148.
Georgius, sanctus, 16, 128.
Geraldus, presbyter, 85, 95.
Gerardus, comes, 148.
Gerbaus, presbyter, 95.
Gerihaus, presbyter, 85.
Gerildis, mater Aldrici, v, 5.
Germanus, episcopus, 25.
Germanus, sanctus, 15.
Germundus, 179, 180.
210
Gertrudes, sancta, 16.
Gervasius, Genomanensis episcopus,
> xxij.
Geryasius, sanctus, xi, 13, 14, 18, 19,
45, 46, 49, 50, 54, 57, 58, 59, 61, 68,
79, 82, 84, 89, 96, 98, 113, 124, 129,
167, 168.
Gesvresj voir Gaurecus.
Gbeldulfiis, 183.
Ghermundus, 186.
Gibolenus, 179, 181.
Girbertus, 182.
Girbertus, comes, 192.
Gislarius, 175.
Gislebertus, comes, 147.
Glandaticum, 43.
Godenus, archipresbyter, 85, 95.
Godofredus, Senlitensis (Silvanecten-
sis) episcopus, 155.
Godofridus, 175.
Godolricus, abbas, 148.
Gondulfus, episcopus, vi, 8.
Gratianus, imperator, 141.
Gregorius, papa, xv, 125.
Gregorius, sanctus, 15.
Grez-en-Bauh^ej voir Griviacus.
Grez-NeumUef voir Nova villa in An*
decavo.
Grez-sur-RoCj voir Sanctus-AItmiras.
Grippo, 183.
Griviacus, villa, 41.
Guilis, villa, JupiUes, 38.
Gulfaldus, 183.
Gundacher, Limotinensis (Lemovica^-
sis) episcopus, 155.
Gundoldus, 103, 104.
Gundulfi villa, 97.
Gunfridus, comes, 143.
Gunherius, Genomanensis episcopus,
xxi.
Guntardus, Nannetensis episcopus,
85,95.
Gunzo, vassus dominicus, 148.
H
Hadalboldus, archiepiscopus, 147.
Haduindus, Cenomanensis episcopus,
xiij, xxi, 124, 145.
Hagano, 136.
Haico, diaconus, 183.
Haifredus, 180.
Haliau, HeUou, 103.
Ham, le Ham^ 40.
Harinbertus, Baicensis ( Bajocensis )
episcopus, 154.
Hariveus, voir Heriveus.
Harivius, 131.
Harthaldus, 182.
Hechardus, voir Echardus.
Helisachar, abbas, 187.
Helisacharus, missus, 186.
HellaUj voir Haliau.
Helmeradus, Ambianensis episcopus, z.
Henricus, abbas, x, 148, 149.
Herardus, episcopus, 147.
Herbatica, 43.
Herbertus, comes, 147.
Hercheus, 175.
Hercolanus, consul, 140.
Herembertus, 31, 32.
Heribaldus, Altisiodorensis episcopus,
155.
Hericus, vassus dominicus, 148.
Herilana curtis, 31.
Heriveus, 165, 182.
Herlemundus, Genomanensis episco-
pus, xxi, 28, 146.
Herloinus, comes, 148.
Herpuinus , Silvanectensis episco-
pus , X.
Herveus, 175.
Hervich, 185.
HUmois (r), voir Oxominsis pagus.
Hieremias, propheta, 170.
Hieronymus, sanctus, 16.
Hilarius, sanctus, 15.
Hildemannus, 31.
Hildi, Virdunensis episcopus, 155.
Hilduinus, abbas, 148.
Hincmar, archev6que de Reims,
xxix.
211
Hirminmarus, notarius, 29, 33, 44, 47,
49, 87, 97, 110, 112, 115, 117, 119,
121, 177, 188, 199.
Hlodesinda, sancta, 16.
Hlotharius, imperator, xv, 159, 163.
Hodingus, Genomanensis episcopus,
xxi.
Hodo, 186.
Honorius, imperator, 141.
HospitaUa, 123, 164.
Hostilense, 43, 162.
Hostiliacus, vicus publicus, Saint'
Mara-^^OutilU, 42.
Hucbertus, Genomanensis episcopus,
xxi.
Hugo, 47, 49, 56, 87, 97, 110, 112, 115,
117, 119, 121, 177, 188, 194, 197,
199.
Hugo, vassus dominicus, 148.
Hulduminum, villa, UHomme^ 78.
Humbertus, episcopus, 155.
Humbertus, abbas, 148.
Hungarius, comes, 148.
Hyppolitus, sanctus, 17, 128.
Ibbolenus, abbas, 146.
lUidus, monasterium, 36.
Immunitas, 51, 54, 110, 145, 146.
Imo, vassus dominicus, 192.
Inferenda exigenda, vel requirenda,
54, 111, 118.
Ingranda, Ingrandes, 183.
Injuriosus, 25.
Innocens sanctus, Cenomanensis epis-
copus, xxi, 38, 48, 124, 135, 144,
145, 147, 151.
Innocentius, papa, 139.
Intramnse, EntrammeSj xi, xvi,
100, 127.
Isaac, frater Aldrid, 104.
Isaac, vassus dominicus, 148, 192.
Isidorus, sanctus, 138, 139.
Itinera facere, 147, 195.
213
Jacob, 175, 182.
Jacob, archipresbyter, 72.
Jacobus, sanctus, 13, 129.
Jawron, voir Gabronense condita et
Vinogabron.
Joachim, 182.
Jobannes, 189.
Jobannes sanctus, apostolus, 15^ 66,
81, 128, 129.
Johannes-Baptista, sanctus, 16, 128,
129.
Jonas, 183.
Jonas^ Aurelianensis episcopus, x, 85,
147, 148, 155.
Joseph, Genomanensis episcopus, xxi.
Jubtatns, voir Diablenticus vicus.
Judas sanctus, apostolus, 129.
Judith, imperatrix, 17, 69, 73, ISS,
147.
JuilUj Yoir Juliacus.
Julia, sancta, 124.
Juliacus, JuilUy 39.
Julianus, martyr, 13.
Julianus, sanctus, 15.
Julianus sanctus, Cenomanensis epis-
copus^ X, xi, xiij, xxi, 17, 18, 36,
124.
Julius Paulus, 140, 157.
Jumentorum greges, 101 et seq. 164. ^
JupiUeSj Yoir Guilis villa.
K
Kannae, 57.
Karileius sanctus, ix, xviij, 15, 36, 72,
100, 102, 103, 113, 118, 130, 135,
143, 144, 145, 151.
Karolus imperator, v, vi, ix, x, xiij, 6,
8, 35, 50, 51, 55, 57, 114, 116, 138,
147, 155, 163, 179, 180, 181, 182,
183, 184, 185.
Karolus II, imperator, xv, 72, 73, 151,
158, 159, 160, 163. 164.
Labricense condita, 53.
La Fresnayey voir Sanctus-Georgius.
Lambertus, Cenomanensis episcopus,
xxi.
Lambertus, sanctus, 13.
La Mile96ej ruisseau, voir Milicia.
La Mue de Saint^Auhinj voir Mantala
sancti Albini.
La Mue de Satnte-Jkfarie, voir Man»
tula.
Lancian, Zxznc^, 104.
Landesinde sylva, 75.
Landramnus, Turonensis archiepis-
copus, vij, 9, 79, 80, 160.
Landricus, comes, 147.
Landulfus, 191 .
Lantonibrey ruisseau, voir Milicia.
Lantramnus, abbas, 148.
La Quintej voir Quinta,
La Saunibrej voir Salnaria.
Laudaticum, 162.
Laudemaurus, 75.
Launovetus, 24.
Laurentius, sanctus, 15, 129.
Lavardiny 53.
La^Oenay, voir Alnidum.
Lectionarium, 62.
Le Fresney voir Fraxinum.
Le Hanij voir Ham.
Le ManSj voir Genomaiinum.
Le Petit-Oisaeauj voir Oxellum, vicus
canonicus.
Lemovicensis episcopus, 155.
Leodaldus, diaconus, 95.
Leogilisus, 189.
Leonegisilus, sanctus, 36, 37.
Les Archesj voir Archae.
Les ArdSj voir Arcaciae.
Les BrisseSj voir Briscia.
Les HaieSj voir Cipetum.
Les MalingreSj voir MoUndareUngres.
Les Roche8'V£viquej voir Rupiacus.
Les VarenneSj voir Warinnse.
Letricus, vassus dominicus, 148.
Leudoghisilus, 24.
Leudomadus, 23, 24.
Leudomalla, 23.
Leudomalla, uxor Castini, 24.
Leudomanda, 24.
213
Leudoneus, presbyter, 25, 28.
Leudoricus, defensor ecclesiae, 24.
Leudulfus, 23.
Leusus, abbas, 27.
Leutbertus, 181.
Lexoviensis episcopud, 154.
Lex romana, 139, 140, 141, 157.
Lex salica et ripuaria, 135.
VHommej voir Hulduminum, villa.
Liborius, sanctus, Cenomanensis epis-
copus, xiij, xxi, 17, 124, 127.
Ligeris, la Loire^ 104, 163.
Lignarium, 163.
LignerolleSj manoir, 42.
Limbriacus, villa, 40.
LinerolsB, 42.
Litomerus, 23.
Litus, fluvius, le Loir^ 75, 159.
Liz, 76, 105.
Locogiacinsis campus, 23.
Loir {le)j voir Litus fluvius et Liz.
Longa filgaria, Longuefuye, 178, 179.
Longaunaij for^t, 41.
Longolin, cella, 41.
Longuefuyej voir Longa fllgaria.
Lordj voir Laudemarus.
Lothaire, empereur, voir Hlotharius.
Loudonj voir Lugdunum.
LoupfougkreSj voir Felcaria.
Lucia, sancta, 16.
Luciacus, Luc^j 39, 60, 90.
Ludovicus, abbas, 148.
Ludovicus I, imperator, v, vij, viij, ix,
xiij, xVj xviij, xxij, 6, 9, 10, 13, 14,
16, 17, 20, 28, 30, 33, 34, 44, 45, 47,
49, 50, 56, 57, 60, 69, 72, 73, 80, 84,
86, 87, 88, 90, 95, 96, 97, 98, 108,
214
109, 110, 112, 115, 117, 119, 121,
122, 127, 130, 135, 143, 147, 148,
151, 155, 158, 160, 161, 163, 165,
174, 175, 177, 185, 186, 188, 191,
192, 194, 195, 197, 199.
Ludovicus n, rex, xv, 163.
Lugdunum, villa, Loudonj viij, 88, 59,
119, 120.
Luminaria aecclesiaB, 111, 119, 124, 138.
Lupus, Gadolonensis (Gatalaunensis)
episcopus, 155.
Laxeuily vi.
M
Maceriae, MezHreB^ 69.
Maceriolae, 76.
Maginardus, 182.
Maginarius, notarius, 56, 194, 197.
Magny-le-Ddsert, voirVilla Macunen.
Magontia, Mayence, 85, 95.
Maign^j voir Ruminiacus.
Mainardus, Genomanensis episcopus ,
xxii.
Mallaricus , diaconus, 23.
Mallum publicum, 55.
Mandaria, voir Mundariae.
Mansionarius, 192.
Mansiones, MezangerSj 181, 189.
Mansionilia, 74, 103, 105.
Mantes, 12.
Mantula, 74, 102.
Mantula Sancti Albini, 74.
Marcelliacensis broialus, 24.
Marcellinus, sanctus, 16.
Marcbio Ssaoniae patrise, viii, xv, 120,
121.
Marcoardus, abbas, 148.
MaroUettey voir Maceriolae.
Martialis, sanctus, 13.
Martiniacus, Martignd^ 42.
Martinus, sanctus, 13, 15, 21, 122, 129.
Matheus sanctus, apostolus, 13, 139.
Maurane villa, 77.
Medardus, sanctus, 15.
Mediomatrica, Metz^ vi, vii, xi, 7, 100,
161.
Meduana, fluvius, (la) Mayenne^ 77.
Mere domus, 23.
Merolus , Genomanensis -episcopas,
xxi, 78, 116, 181, 182, 183, 184.
Metensis episcopus, 8, 9, 13, 113, 144,
147, 152, 154, 160, 161.
Meterius, presbyter, 25.
Mettis, voir Mediomatrica.
MezibreSy voir Maceriae.
Michael, sanctus, 129.
Milicia, fluviolus, {la) Milesse, 74.
Miracula patrata in dedicatione Geno-
manensis ecclesise, 19 et seq.
Missa pro episcopo, 167, pro saoer-
dotibus, 169, pro defunctis, 171.
Moduinus, Ostudunensis episcopns,
155.
Mogianes, 23.
Molindarelingres, les MalingreBj 78.
Molina, 60, 90.
Monasteriolus, MontreuUrle-CMHfj&i^
78, 183.
Monciacus, MdncS-^-Belinj 75.
Moneta publica^ 115.
Mons Sodeuris, Montsurs^ 105.
Montcamp, Montchampy 76.
Montcuc, 78.
Monticellum, Moncd-^n^Beliny 31.
Montiniacus, vicus canonicus, Monte-
nay^ 52.
Montmercantin, Mont-Margantinj 78.
Montmirailj 76.
215
Montreuily voir Monasteriolus.
Montsorty voir Alancion.
MontaurSj voir Mons Sodeuris.
Moreau, Jean, xxiii.
Morigo, comes, voir Rorigo.
Moulina-le-Carhonnelj voir Murniacus.
Mundariae, 40, 178, 180.
Mundus, vasalluS) 53.
Mumiacus , Moulim - le - Carbonnel ,
38.
N
Nabor, sanctus, 13.
Nantharius, vassus dominicus, 148.
Narbonensis archiepiscopus, 154.
Narcae, 105.
Nazarius, sanctus, 13.
Neau, voir Noiolium.
Neustria, la Neuatriey 158, 164.
Neuville-sur-Sarthey voir Nova villa.
Neuville-au-BoiSy voir Villa nova.
Neuvy-en-Champagney voir Noviomoo.
Nicolas I, pape, xx.
Niviardus, diaconus, 27.
Noberta, 190.
Noiolium, NeaUy 75.
Nom6no6 , duc de Bretagne , xvi ,
xxix.
Nona, 174, 180, 182, 184, 192.
Nonnanes, 100.
Notho, Arelatensisarchiepiscopus, 154.
Nova villa, Neuville-sur-Sarthe y viii,
10, 30, 31, 38, 53, 74, 89, 96, 99,
101 , 183.
Nova villa in Andecavo, Grez-Neuvilley
78.
Novicense condita, 101.
Noviiiacus, NuiUA-sur-Ouettey 38.
Noviomacensis episcopus, 85, 95, 147,
154.
Noviomoo, Neuvy-en-Champagney 42.
Noviomum, Noyen^ 42.
Noxus, diaconus, 26.
NuilU-mr-OueUey voir Noviliacus.
Odorricus, vassus dominicus, 148.
Odricus, 191.
Oeconomus, 195.
Oiziy voir Auciacus, vicus canonicus.
21B
Ordinationes ab Aldrico £actae, 126,
127.
Osbertus, 185.
Oume (!')> voir Dumum.
Oxellum, vicus canonicus, Le PeHt'
(HsseaUf 52.
Oxominsis pagus, rBUmaiSj 76, 77,
101, 104.
Paciagus, portus super Garonnam, 41.
Paderb&mj xii.
Paduinus sanctus, abbas, 36.
Paidacus, Pez44e'RobeH, 75, 102, 104.
Panitiariae, Pannedhre^ 76.
Paratas facere, 54, 111, 112.
Parigni-Vtlvlquej 38.
PariSj conciles de, xvi.
Parisi® urbis episcopus, 95, 133, 155.
Pascuaria et pastiones, 43, 162.
Pastionatica, 43.
Patemus, sanctus, 13.
Patuinus, praepositus, 189.
Paulus, sanctus, 2, 4, 13, 88, 129.
Pavatius sanctus, Cenomanensis epis-
copus, X, xiii, xxi, 17, 124, 127.
Perdonata, 43.
Perpetua, sancta, 16.
Pertica, le Perchej 76.
Petitio falsa non valet, 156-157.
Petrus, cborepiscopus, xxi.
Petrus sanctus, apostolus, 15, 71,129.
Pez^-le-Roberty voir Paiciacus.
Pharamundus, 185.
Pbilippus sanctus, apostolus, 129.
Pictavi, Poitieray 56, 155, 192, 194, 197.
Pipinus, rex, ix, xiii, 57, 116, 131, 132,
177, 178, 179.
Pipinus, rex Aquitanise, xiv, 151.
Piscosa, PeBcoiAXj 77«
Placiacus, vicus canonicus, Plaei^
52.
Placitum, 55, 133, 134, 137, 142, 178,
180, 184.
Poledrus, 105.
Ponciacus, Ponc^j 41.
Pont^de-GenneSy voir Geneda.
Pontlieue, 35.
Poppo, comes, 148.
Populonius, 24.
Populonius, presbyter, 25.
Porcaria, 103.
Porcarii, 32.
Postiumum, 163.
Poulaij voir Pucit.
Pradelli viila, Prtoute, 38.
Precariae, 90, 174, 177, 179, 181, 182,
183, 191.
PriUacus, PruilU-le-Chitif, 41, 78,
101.
Primicerius, 9, 160.
Privatus, sanctus, 13.
Procuratores ecclesiae, 45.
Proliacensis terminus, PruUU^£guil-
W, 23, 102.
Proliacus, 102.
Proliacus latronum, voir Priliacus.
Protbasius, sanctus, xi, 14, 18, 19, 46,
m
Tix, 74, 88, 89, 93, 96, 100, 101, lOS,
lOi, 127.
Simctus-Trecbius, moaasterium, 36.
Sanctu8-Ul&cius, cella, 38, 51.
Sanctus-Victurius, abbatia, 35.
Sanctus-Victurius, monasterium, 36.
Sanctus-Vincentius, abbatia, viii, xi,
xxiii, 20, 21, 27, 27, 28, 51, 73, 75,
101, 103, 181, 189.
Sanmurus, Semur, 40, 104, 183.
Saoane, voir Sogonna.
Sarcinacus, SacS, 77.
(Hi- Sarg4, voir Cerviae.
Saturniacensis via, 23.
177, Satuminus sanctus, 17, 128.
Saulgea, voir Salica, vicus canonicua.
36. Saviniacus, Savign4-V£v&qtK, 31.
36. Savonnikret, voir Sabonarias.
180, Saxonia, le Sonnois, iv, 120.
Scindula, 163.
(7. Scisciacus, Souci ou Ciss4, 42.
XV, Sciviliacus, cellula, S4viU4fd6.
146, ScolasUca, sancta, 16.
Scomoiacus, Ecommoy, 42.
Sebastianus, sa]ictus,13.
Secmarius, id est, sagmarius, 105.
5. Sedoveris mons, lea Coevrona, 74,
8. S4grie, voir Sidregus.
77. Semur, voir Sanmunis,
Senlitensis (Silvanectensis) episcopus,
35, 155.
Sennovechus, diaconus, 26.
35, Sentdom, 78.
Sequana, la Seine, 163.
Serilo, 175.
xiii, Sescimundus, 24.
1 »■ ' »!• I »
Rimiacaa, ifentf, 14.
Rmiiaddns^ eoHieSy 148.
AmpenroMX, iroir Bifiis petTQBOS. B minnura i a , Mmgmi^ 77.
RoGiacas, i{0ife»^-/VmlatM, 76, ^apacoBjU» Bodte§^ twifm^ m^T^
103. 104.
Rnfiacas, Aies^, 77. RosdacaB, Toir
RnttiariMi, BmlU''mr''Ijnr^ 41. Rosticas, fanctgg, 15.
Sabina, sancta, 16, 138.
Saboloiiam, SoN^, 90.
SalxHiariae, S<wonmire$, 78, 100, 108.
Soe^, Toir Sarciiiacos.
SacrameDtorioiD, 02.
Sagonensis pagos, le &mnoif, Tiii,
108, 177.
Saka^Aubm, 74.
SaintrBenM (dgUse de), le Jfanf, 36.
SaitU-Bcmer, Toir Sanctos-Baomados.
Samt-Briee, 76.
Satnt-Coiez-ef^-Scmnaif, 76.
Satnt-Cdsme-de-Fotr, voir Yillare de
Vemo.
8atn<-Fratm6autt-de-Prt^res, voir
Sanctos-Frambaldos.
Saint^G€orge9'd&'Laeau^j voir Sabo-
nariae.
Satni-Geor^es-fo-l^T^chart, voir Flexo-
brachiale.
Saint-Jean-^r-Mayenney paroisse, 86.
Satni-/uZten-de-Che(ian, voir Col-
camia.
Satnt-I.^er, voir Sanctos-Leodegarius.
Saint-LangiSy commune, 36.
Saint'Mar9^0utHU, voir Hostiliacus.
3&
Saml-irar«mHie»-Aitt, 86.
Sotn^Jfoitr-iles-jFond^ aUbsfe,
Satnl-OMen-iie-IAiiM, voir
Sotnl-Oifeii-en-jBeim, voir i
Saml-Paleme, voir Sanctos-]
Saml-AtiNiee, xii, 58, 74^ 100.
Saml-Poim-iiei- Ckanqif , ptroiM^
36.
Satnl-Pterre, coO^giale, 36.
Satnl-Pterre4a-Coiir, 38.
Satnl-Oiienlm, voir Yarauiae.
Satnl-Quenlm-de-BIaiNm, 75.
Satnl-ittmc^, voir Sanctos-Ri gniliua ,
SaintSatuminj 74.
S€unt'Ulphaeej voir Sanctai
Salahardos, 59, 91, 181, 186.
Salaman, vassos dominicns, 148.
Salehardos, voir Salahardos.
Salica lex, 135.
Sahca, vicos canonicos, Soii^fet,
Salico, 191.
Salnaria, la Sauniirey 60, 90.
Salomon, 179, 180.
Sancta-Maria, abbatia, 36.
Sancta-Maria, monasterium, xi, 35, 44,
46, 47, 48, 53, 68, 110, 124, 127.
Sancta-Maria in Auriouno, monaste-
rium, 36.
Sancta-Scolastica, dnonasterium, 36.
Sancti-Petri vinea, 131.
Sanctus-Albinus^ abbatia, ix, 28, 5*1.
Sanctus-AItmirus, cella, 38, 51, 104.
Sanctus-Audoenus, abbatia, viii, ix,
28, 51.
Sanctus-Autlenus, villa, 91.
Sanctus-Bomardus, cella, 51.
Sanctus - Frambaldus, Saint - Fraim'
hauU-de-PribreSy 182.
Sanctus-Georgius, La Fresnaye, 177,
178, 179.
Sanctus-Georgius , monasterium, 36.
Sanctus-Germanus, monasterium, 36.
Sanctus-Gervasius, ecclesia, 37, 180,
182, 183, 185.
Sanctus-Johannes, monasterium, 37.
Sanctus-Karilephus, abbatia, xii, xv,
xix, XX, xxix, 36, 53, 76, 117, 146,
147, 149.
Sanctus-Leodegarius, cella, 39.
Sanctus-Martinus, cella, 40.
Sanctus-Martinus ih Pontileuva, 35.
Sanctus-Martinus, monasterium, 36.
Sanctus-Patemus, Saint-Pateme^ 77.
Sanctus-Petrus, abbatia, 35.
Sanctus-Ricmirus^ mouasterium, 35,
38.
Sanctus-Rigaurus, monasterium, 35,
38.
Sanctus-Rigomerus, abbatia, 51 .
Sanctus-Salvator, monasterium, xiii,
219
xix, 74, 88, 89, 93, 96, 100, 101, 103,
104,127.
Sanctus-Trechius, monasterium, 36.
Sanctus-UI&cius, cella, 38, 51.
Sanctus-Victurius, abbatia, 35.
Sanctus-Victurius, monasterium, 36.
Sanctus-Yincentius, abbatia, viii, xi,
xxiii, 20, 21, 27, 27, 28, 51, 73, 75,
101, 103, 181, m
Sanmurus, Semur, 4f>, 104, 183.
Saosney voir Sogonna.
Sarcinacus, Sacdy 77.
Sarg^y voir Cerviae.
Saturniacensis via, 23.
Satuminus sanctus, 17, 128.
SaulgeSj vour Salica, vicus canonicus.
Saviniacus, Savign^-Viv^quey 31.
SavonnikreSy voir Sabonariae.
Saxonia, le SonnoiSy xv, 120.
Scindula, 163.
Scisciacus, Souci ou Ciss^y 42.
Sciviliacus, cellula, SMIU 9 36.
Scolastica, sancta, 16.
Scomoiacus, Ecommoyy 42.
Sebastianus, sanctus, 13.
Secmarius, id est, sagmarius, 105.
Sedoveris mons, lea Coevron$j 74.
Segrie^ voir Sidregus.
SemWy voir Sanmurus.
Senlitensis (Silvanectensis) episcopus,
155.
Sennovechus, diaconus, 26.
Sentdom, 78.
Sequana, la SeinCj 163.
Serilo, 175.
Sescimundus, 24.
220
Sesulfus, 24.
Setrius, 25.
Seutfredus, chorepiscopus, xxi.
SeveriuSy Genomanensis episcopus,
xxi.
SMlUj voir Sciviliacus.
Sichardus, 179, 180.
Sidomanis, 191 .
Sidregus, S^gHe^ 41.
Siebaldus, abbas, 132, 146.
Siebertus I, rex, xx.
Siebertus II, rex, xx.
Sigilaicus campus^ ou Sigiricus cam-
pus, Champsegret, 38, 77, 103.
Siginfridus, Cenomanensis episcopus,
xxij.
Sigismundus, abbas, x, xv, 131, 132,
133, 136, 151, 155, 156, 158, 159.
Sigramnus, abbas, 145.
Sigulum, id est, sigalum, 163.
Silgiacus, Sougd-le-Gannelany 39.
SilU-le-GuiUaume, voir Silviacus.
Silvester, sanctus, 13.
Silvia, potio, 81.
Silviacus, SilU-le-Guillaumey 39,
Simeo, presbyter, 31.
Simeon, episcopus, 147.
Simon sanctus, apostolus, 129.
Sinaxis, 19, 64, 166.
Sion, pater Aldrici, v, 5.
Sixtus, sanctus, 16.
Sogonna, Sao$nej 99.
Sotssotts, voir Suessio.
Solemnae, Soleemeay 38.
SoUacus, SouilUj 189, 190.
Sohiaria, la Sauniire, 31 .
Sonnois (le), voir Sagonensis pagos.
Sophia, sancta, 12.
Souc4y voir Scisciacus.
SotAgd-le-Gannelonf voir Silgiacus.
SouilUj voir SoUacus.
Soulign^-sous-VaUonj 51.
Spayj voir Gipidus et Gipetum.
Spelterise, Epier$j 76.
Stauriacus, Torigny-en-Beesin y 75,
105.
Stephanus, comes, 147.
Stephanus, episcopus, 155.
Stephanus, sanctus, xi, 12, 13, 14, 18,
19, 45, 46, 49, 54, 57, 58, 50, 61, 63,
66, 68, 79, 81, 82, 84, 89, 96, 96,
124, 129, 167, 168.
SUviale, Etivalj 77.
StoUdo, abbas, 148.
Stramiacum, Tramoye ou Cremieii,
188.
Suessio, SoissonSj xvi, 124.
Sufiusum, 163.
Suisaticum, 163.
Symphorianus, sanctus, 16, 128.
Synaxis, voir Sinaxis.
Synodus cenomannica, 165.
Taligia, uxor Foeduli, 24.
TaUpiacus, TelocMj 71.
Tanida, Tennie, 38.
Taumiacus, TeiUij 69.
Tauriacus, voir Stauriacus.
Tauriniacus, Thorign^j 39.
Taxinariae, 40.
TeillSy voir Taumiacus.
TdocMy voir Tulpiacus.
Tenestina, sancta, xi, xiij, 36, 124.
Tenniej voir Tanida.
Teodebertus II, xx.
Teodericus II, rex, voir Theodericus,
rex.
Teodericus, Gothorum rex, xx.
Teodoricus, Cameracensis episcopus,
85, 95, 154.
Teodoricus, comes, 148.
Teodulfus, 25.
Teoto, comes, 148.
Teoto, vassus dominicus, 148.
Tetghildus, comes, 148.
Tethaldus, abbas, 148.
Teutfridus, vassus dominicus, 148.
Theodericus^ Gameracensis episcopus,
voir Teodoricus.
Theodericus II, rex, xx, 116, 146,
190.
Theodonis viUa, 88.
Theodorus, sanctus, 13.
Theodosius imperator, xxvii, 139, 140,
141.
221
Theoto, 29, 33, 44.
Thierry II, roi, voir Theodericus II,
rex.
Thomas sanctus, apostolus, 129.
Thorign^j voir Tauriniacus.
Tiburtius, sanctus, 16.
Torigny-en-Bessiny voir Stauriacus.
TourSj voir Turoni.
Tredentum, Trans, 39, 53, 174, 175.
Tr^hetj voir Truectum.
Tresson^ voir Tricio.
Tricacensis episcopus, 155.
Tricio, Tresson, 22, 23, 39, 75, 105.
Tridens, voir Tredentum.
Troandus, comes, 148.
Troduinus, 185.
Truectum, Tr^het, 78.
Tufiacus, monasterium, Tu/f^, 36.
Tulpiacus, TelocMy xij, 31, 71, 72.
ru/fd, voir Tuflacus.
Tungrensis episcopus, 154.
Turibius sanctus, Genomanensis epis-
copus, X, xiij, xxi, 17, 124, 147.
Turonicus pagus, 101.
Turpaldus, 191.
Turoni, vij, 14, 85, 95, 98, 160.
Turonensis archiepiscopus, 9, 72, 79,
80, 85, 94, 98, 160.
u
UUacius, sanctus, 17, 60, 90.
Ultrogotha, regina, 36.
Ursicinus, diaconus, 25, 182.
Ursmarus, Turonensis archiepiscopus,
72, 85, 94, 98.
m
Valentinianus, imperator, 139, 141.
Varennae, Saini- Quentin - pr^s - Mon -
ioire^ 104.
Vauhouan^ voir Bovonis vallis.
Vedastus, sanctus, 15.
Vend&mois (te), voir Vindoneiisis pa-
gus.
Venlibertus, voir Vuilibertus.
Verheriey ix, x, xx, xxix.
Verincella, Vemieitej 40.
Vemiacus, Vemie, 40,
Vestigarium ecclesiae, 45.
Vetusiacus, Vieuvy, 52, 75, 105.
Vetusvicus, voir Vetusiacus.
Victorius sanctus^ Cenomanensis epis-
copus, xxi, 17, 26, 35, 128, 135.
Victurus sanctus, Cenomanensis epis-
copus, xxi, 17, 35, 36.
Vidua, la Veuve^ 23.
Vieuvy^ voirVetusiacus et Vetus Vicus.
Vigor, sanctus, 15.
Vigra, Rouessd-Vassd et Vouvraysur-
Huime, 40, 41.
Villa longua aqua, EvailUy 39.
Villa Macunen, Magny-le-D^sertj 105.
Villa-Nova in Belsa, 105.
Villa-Nova, NeuviUe-au-BoiSj 76.
Villare, Villiers-Charlemagney 40, 41,
183.
Villare deVemo, Saini-Cosme^-Vairy
40.
Villare Martis, ViUemardyy 103.
ViUaretj ferme, 41.
Villaines-larJuhelj voir Vitlena.
Villemardyj voir ViUare Martis.
Villena in Parisiaco, 105.
ViUerhon-en-Beauce^ voir Bovonis
villare.
ViUiers-Charlemagnej voir Villare.
Vimeradus, diaconus, 185.
Vinaldus, subdiaconus, 85, 85.
Vincariae, 32.
Vincentius, sanctus, 12.
Vindonensis pagus, le Venddmois^ 75.
Vinericia, 43, 162.
Vinofledes, 23.
Vinogabron, Javron^ 39.
Vuitdon, 191.
Virdunensis episcopus, 155.
Vir4y voir Cleviricium.
Virmerus, cella, Valmer, 38.
Vitlena, ViUaines-la-Juhelj 39.
Vivariae, Vtvier«, ferme, 75.
Vivonium, vicus publicus, Vivain, 99^
69.
Vodebrae, Vouvray-sur^Loiry 52„ 104*
Vodebis, villa, VoivreSy 74.
Vouvray-sur-Huisney voir Vigra.
Vouvray-sur-Loirj voir Vodebrse.
Vraiy ruisseau, 74.
Vuacta, 23.
Vualafiridus, diaconus, 155.
Vualdo, 180.
Vualtarius, 181 .
Vuaran, 183.
Vuaringarius, abbas, 148.
Vuarinus, oomes, 147.
Vuamafredus, 179, 181.
Vuastina, sylva, for^t de Gdtinej 75,
405.
Vuaz&edus, comes, 192.
Vuedramnus, 185.
Vuido, comes, Yiij, 29, 165, 187.
Vuilardus, episcopus, 147.
Vuilibertus, 181, 182, 183, 184, 185.
Vuiliricus, episcopus, 147.
Vuillare, voir Villare.
223
Vuinitmarus, vassus dominicus, 148.
Vuitbaldus, vassus dominicus, 148.
Vuitlena, 174.
Vuldonus, 179.
Vulfedus, 181.
Vulfardus, 186.
Vulsingus, 177, 179.
Vuodebrae, Vouvray-sur-Loiry 77.
Vuolfiardus, vasallus, 33.
W
Waitz, xxiv.
Waldardus, 27.
Walfredus, comes, 192.
Warinnae, les Varennes^ 76.
Warnarius, diaconus, 192.
Wamarius, episcopus, 85, 95.
Wenilo, Senonensis episcopus, x.
Wido, 175.
Wiliares, uxor Sescimundi, 24.
Wineboldus, presbyter, 85.
Yvri^rEviquej voir Eviriacus.
TABLE DES MATIfiRES
Pages.
iNTRODUcrriON. — Saint Aldric et les Gesta Aldrici.
I. Vie de saint Aldric v.
n. Les Gesta Aldrici, leur rddaction, le manuscrit^ les ^ditions. xvij.
m. Les Gesta Aldrici et les Fausses D^cr^tales xxv.
Concordance de T^dition Balu2;e avec la pr6sente
Errata
Pr6£sice des Gesta Aldrici 1.
Texte des Gesta Aldrici 5.
Index 201.
MAJfERS. — TTPOGRAPHIE DE 0. FLEURT ET A. DANOIN. — 1889.
3 2044 036 964 302