Skip to main content

Full text of "Gesta Domni Aldrici, Cenomannicae urbis episcopi, a discipulis suis"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct 

to make the world's books discoverablc onlinc. 

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct 

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc 

publishcr to a library and fmally to you. 

Usage guidelines 

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc 
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken stcps to 
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing tcchnical rcstrictions on automatcd qucrying. 
Wc also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laigc amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping thcm lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just 
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offcr guidancc on whclhcr any speciflc usc of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite seveie. 

About Google Book Search 

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs 
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb 

at |http : //books . qooqle . com/| 



HARVARD 
COLLEGE 
LIBRARY 



^ 1^'li " 
^.1^?^ 

A?> 



HARVARD 
COLLEGE 
LIBRARY 



Preservation facsimile 

printed on alkaline/buffered paper 

and bound by 

Acnie Bookbinding 

Charlestown, Massachusetts 

2003 



A // ^^ 



iAicAAA. >^iA iM^y^ 









^ ' fi/^J f^i^HtA. 








YI/MA p/\,i,/J /f^Ai 

IH. ^'^'^ 



GESTA 



DOMNI ALDRICI 



CENOMANNICiG URBIS EPISCOPI 



A DISGIPULIS SUIS 



GESTA 

DOMNI ALDHICI 

i:knomannic« urbis ewscopi 

A DISCIPULIS SUIS 

TEXTE PUBLIll: ET AXNOTft 

l'AI; LAIlliK li i;IIAI-!l.l':s l-;'l I.AIilil- I. FliiiiiKI; 



MAMERS 

M.KIHV KT A HAMIIN I Mn-ilMKIHs-KiinKIH--> 

M U CCC LXXXIX 



F^ 70S^, 4,5-. ^SS 



INTRODUCTION 



I 

VIE DE SAINT ALDRIC 

Saint Aldric naquit le 21 juin^ de Tan 800^. Sion, son p^re, ^tait sa^on; 
sa m6re, G^rildis, 6tait bavaroise ; tous deux 6taient nobles et apparent^s, 
semble-t-il, klafamille imp^riale. IIs conduisirent leurfilstout jeune encore k 
r^cole du palais; Tenfant y rcQut sous la direction des clercs, cett^ ^du- 
cation litt^raire qui pr6parait indirectement leurs 6I6ves au maniement des 
afTaires et aux pratiques administratives. Les qualit^s aimables d'AIdric atti- 
r^rent un instant Tattention du vieil empereur Charlemagne. Son successeur, 
Louis-Ie-Pieux, s'attacha plus encore k radolescent dont Theureux caractfere 
Tavait s^duit^. Cette facilit^ dans les relations avait sans doute IBrapp^ ses con- 
temporains, car les disciples qui nous ont laiss^ le r^cit de sa vie, nous 
parlent k tout propos de sa douceur et de sa bienveillance*. Cette 6galit6 
d'humeur avait pour fondement et pour base, une pi6t6 vive et tendre, par laquelle 

1. Voir plus loin^ p. 17. 

2. Bis quadringentOB dum mundus volveret annos 

Instabili currens nocte dieque gradu, 
£x auo Salvator terras invisere venit 

Virginis intactae viscera casta petens, 
Funditur in lucem proprisB tunc matris ab alvo 

Temporibus Raroli principis eximii, 
Aldricus magnse Cenomannis episcopus urbis, 

Quem servet nobis omnipotens Dominus. 

Poemata de sancto Aldrico episcopo cenomanensi. D. P. Piolin. Histoire de V£glise du 
Matw, t. II, p. 54D. 

3. Voir plus loin, p. 5 et 6. 

4. Voir plus loin, p. 12, 

I 



vi 

Aldric 86 distmguait de tous ses condisciples. Tout lui souriait ; il allait sans 
doute prendre rang parmi les hauts fonctionnaires de Tempire, et nul ne se 
fut ^tonn^ de cette prompte dldvation, mais Dieu avait parI6 k cette &me et 
Fappel fut entendu. Int^rieurement press6 de se donner k T^lise, craignant 
cependant que ce mouvement ne provlnt d'une sensibilit6 trop vive, ii 
demandait k Dieu de Tdclairer. Un jour qu'il priait dans la cbapelle du palais 
imp^rial d'Aix-Ia-Chapelle, une assurance extraordinaire se flt sentir en son Ame 
et dissipa ses doutes ; il comprit que ses goCits naturels ^taient rindice d*une 
v6ritable vocation. Tranquille de ce c6t6) il s'inqui6tait encore de Timpression que 
ressentiraient ses parents, lorsqu'il viendrait k s'ouvrir de ses projets, jusque-l& 
confi^ k un seul ami. Ge n'6tait point ainsi assur6ment que la pr^voyance d'un 
p6re, Tamour d'une m^re, les av^ent conQus pour Favenir de leur en£auit ; ils ne 
&'oppos^nt pas ntonmoins k son dessein. L'empereur rdsista plus longtemps ; 
il lui permit enfin de se faire agr^ger au clergd messin. Saint Gondulphe qui 
gouvemait alors T^glise de Metz, le recut avec bont^, lui conf6ra la tonsure et lui 
assigna une pr^bende dans le chapitre fond6 par saint Clirodegand. Pendant deux 
ans, le nouveau chanoine s'adonna k r6tude du chant romain, de la Sainte £criture 
et des belles-lettres^ Ce temps d'6preuve s'6tant 6coul6 sans modifier ses r^so- 
lutionsy il fut ordonn6 diacre par le m6me saint Grondulphe, qui mourut peu 
aprte, en 825. Un fils naturel de Charlemagnei Drogon, abbd de Luxeuil, lui 
succ^da^. 

\jB TiO\3L\e\ fe^feqoLe, daanxife ^^s YicyMevsi^^ flis50«\\iotka eX 4.\x 2fe\o tf Ki4r\c, 
voulut raever k la pr6trise ; ce demier, malgr6 son humilit^, n'osa s'y refuser. 
On Favait d^jk chargd de F^ducation des jeunes clercs ; les clercs Taim&rent 
comme Tavaient aimd les lalcs. Pour ne pas lui dSplaire, on accomplissait ce que 
peut-^tre, on etit refusd k ses commandements, et ce maltre de moins de trente 
ans se trouva jouir d'une autorit^ que Ton accorde k peine aux vieillards. Aussi, 
du consentement unanime du clerg6 et du peuple, il fut alors, et malgr6 lui, 
nomm6 successivement chantre, puis primicier de T^glise de Metz. L'empereur 
qui ne Tavait point perdu de vue, ne tarda gutoe k Tappeler k la cour ; il le prit 
pour son confesseur. Telle 6tait Testime en laquelle il tenait son nouveau direc- 
teur, qu'il lui permettait k grand peine de s'61oigner du palais, fftt-ce pour un 
temps tr&s court^. n consentit n^anmoins k le laisser sacrer dv6que du Mans^. 

1. Voir plos loin, p. 6, 7, 8. 

S. Gf. GdOia ChrisHana, t. Xn, col. 711. 

a Voir plus loin^ p. 8 et 9. 

4. /dim, p. 14 et 90. 



Tij 

A la mort de Francon-Ie-Jeune, arriv6e en 832, les suffrages du peujple et du 
comte du Maine, Rorigon, s'6taient en effet port^s sur Aldric. L'6v6que de Metz, 
Drogon, heureux de rendre tSmoignage des qualit6s du nouvel 6Iu, lui demandait 
de ne jamais oublier les relations amicales qui les unissaient Tun k Tautre. II 
informait en m6me temps rarchevSque de Tours, Landramne, que rien ne s'oppo- 
sait k ra^vation d'AIdric h T^piscopat*. Seul, celui que tous demandaient pour 
6v6que, essayait, mais en vain, de se soustraire aux hoimeurs dont il ^tait si 
digne ; il dut n^anmoins se r^signer, et, le 22 d6cembre 832, il recevait dans 
r^Iise cath^drale du Mans, la cons^cration ^piscopale des mains de son m6tro- 
politain, Landramne. Trois jours aprfes, Louis-Ie-Pieux arrivait de Tours ; il passa 
huit jours au Mans, confSrant avec les pr^Iats que le sacre d'AIdric et les fi&tes de 
Noa y avaient amenfe*. 

Aprte le d6part de Tempereur, le nouvel 6v6que du Mans se mit au travail sans 
retard et sans h^sitation. II s'6tait form6, nous Tavons dit, k T^cole du palais ; il 
avait vu k roeuvre les missi. En quittant ce que nous pourrions appeler les 
ministferes imp6riaux, et en entrant dans la cl^ricature, il n'avait rien oubIi6 de 
ce que son 6ducation premi^re lui avait appris. Aussi, lorsque pourvu d'un 
important dioc6se, il dut redevenir administrateur tout autant qu'6v6que^ on le vit 
sans surprise gdrer les affaires temporelles et spirituelles de son 6v6ch6, avec 
cette main ferme et ces proc6d6s r^guliers, od Ton reconnaissait Tancien ^l^ve de 
la cour imp^riale. 

Les 6v6nements politiques qui se produisirent pendant son 6piscopat, Font 
divis6 en deux p6riodes trfes distinctes, d'in6gale 6tendue et d'importance plus 
in6gale encore. Pendant la premifere, de 832 k 840, fort de Tappui de Louis-Ie- 
Pieux, dont il 6tait rest6 le directeur spirituel, il reconstitue le patrimoine de son 
6v6ch6, reI6ve les 6glises et les 6difices religieux, fonde des monastferes, r6tablit 
la discipline eccl6siastique dans son clerg6, cr6e des exploitations agricoles sur 
les domaines qu'il avait recouvr6s, et, dans sa ville 6piscopale^ 61&ve des 6ta- 
blissements d'utilit6 publique. 

Pendant la seconde p6riode, qui va de 840 k 856, le cr6dit dont il avait joui, 
disparait ; ses oeuvres p6riclitent. Heureux s'il arrive k soutenir celles qu'il avait 
d6]k 6tablies, il essaie vainement d'en cr6er de nouvelles. L'6tude attentive des 
Gesta nous permettra de d6velopper ce r6sum6 succinct dans lequel nous avons 
essayg d'esquisser les lignes principales de T^piscopat de saint Aldric. 

1. Voir p. 160, 161. 
2«Idemp.lO. 



viij 

Deux causes avaient contribu^ k la ruine du patrimoine de Tdglise du Mans ; 
d'une part, Thabitude prise par les princes Garolingiens de saisir les biens du 
clergd pour les distribuer k leurs compagnons d'armesy et de Tautre, rincurie, 
pour ne rien dire de plus, de r^vdque GauzioISne. Louis-Ie-Pieux avait suivi les 
errements de ses aleux, mais sur les observations de son confesseuri il s'empressa 
de r^parer les injustices qui avaient &t& commises. II rendit purement et simple- 
ment les domaines dont le flsc imp^rial s'6tait empar6 et qu'il conservait encore^ ; 
quant k ceux qui 6taient pass^s en main tierce, il les laissa aux d6tenteurs, mais k 
titre on6reux et viager*. La villa de Neuville-sur-Sarthe avec ses d^pendances re- 
vint la premi&re au I6gitime propri^taire ^, qui reprit successivement possession des 
terres de Loudon^ et de Bannes-en-ChamieS, restitudes, la premi6re, par le marquis 
du Sonnois, Banzlegbus, la seconde, par le comte Adalbert. Celles que les vassaux 
de Tempereur tenaient indilment de ses libSralit^Sy furent grev6es d*un cens 
annuel^y habituellement exigible soit au jour de la fkte du saint sous le patronage 
duquel ces 6tablissements avaient 616 plac^s, soit k la Saint-Martin d'hiver ; elles 
devaient faire retour k F^glise du Mans^ au plus tard k la mort des usufiruitiers'' ; 
ceux-ci restaient d'ailleurs charg6s des frais d'entretien et des r^parations. 

Quelques fonctionnaires trop jaloux, ce semble, des pr^rogatives de rstat, 
ayant insinuS k Tempereur que rabbaye de Saint-Yincent du Mans ^tait un bien 
d'empire^ le prince chargea Tun de ses missiy Vuidon, d'examiner ce qu'il y avait 
d'exact dans ces alldgations. Saint Aldric, r^cemment arrivS dans sa ville 6pis- 
copale et n'ayant pas eu le temps de prendre connaissance des titres qui auraient 
pu £Bdre pencher la balance en sa faveur, n'6tait pas sans inqui6tude sur les 
rteultats de cette enqu^te. EUe lui fiit n6anmoins favorable, les t^moins interrog6s 
ayant 6X6 unanimes k d^clarer, que le monast^re dont on contestait la possession 
aux Sv^ques du Mans, leur avait toujours appartenu, ce que Louis-le-Pieux 
conflrma aussitdt par un dipldme dat^ du Mans, et donn^ le 29 d^cembre 832 ^. 
H reconnut en mdme temps leurs droits sur les abbayes de SaintrOuen et de 

1. Voir plus lioiD, p. 30. 

3. Idem^ p. 34. 

8. Idem, p. 10, 30. 

4. Idem, p. 119. 

5. Idem, p. 197. 

6. Idem, p. 37. 

7. Idem, p. 43. 

8. Idem, p. 20. 

9. Idem^ p. 28. 



ix 
Saint-Aubin, situSes, celle-ci, k rintSrieur de la ville, celle-l&, prte des remparts. 
n ne paralt pas qu'& cette occasion, les religieux qui habitaient ces maisons, 
aient gt6 consult^s, et le d^bat semble avoir 6t6 limitd entre les agents imp^riaux 
et r6v6que du Mans. II n'en fut pas de m6me quand ce demier voulut entrer en 
possession du monast^re fond6 par saint Calais. P6pin-Ie-Bref, Gharlemagne et 
Louis-le-Pieux lui-m6meS avaient d61ivr6 des dipldmes qui donnaient aux moines 
le droit d*61ire librement leur abb6. Une fois d6jk n6anmoins, on avait m6connu 
leurs privilfeges, et rabbaye avait 6t6 conf6r6e k titre de b6n6flce, viager il est vrai, 
k r6v6que du Mans, Francon-le-Vieux. Samt Aldric se crut sans doute autoris6 
par ce pr6c6dent k r6clamer pour lui le gouvemement de Tabbaye. Nous ne 
croyons pas en eflfet qu'il ait trouv6 dans les archives de son 6v6ch6, les documents 
sur lesquels, en 863, son successeur Robert s'appuya, pour maintenir les m6mes 
pr6tentions, et que les p6res du concile de Verberie, d6clar6rent alors inauthen- 
tiques *. On a dtl les composer k cette derai6re 6poque et r6crivain qui a r6dig6 
les Actus pontificum Cenomanensium en est vraisemblablement Fauteur respon- 
sable. II est k remarquer en eifet que la relation dans laquelle ils sont ins6r6s, est 
un extrait de ces Actus ^. Or il est certain que saint Aldricne connaissait pas cette 
compilation, puisque, ayant k d6montrer la 16gitimit6 de ses droits sur les 
monast6res de Saint-Aubin et de Saint-Ouen, au lieu de produire les titres que 
cet ouvrage renferme^ il consentit k s'en rapporter aux d6positions de t6moins 
qui lui furent favorables *. En outre, il y a dans le r6cit qui nous a 6t6 conserv6 
de cette aflfaire, telle phrase qui suppose saint Aldric d6jk mort^. S'il etit 6t6 
6crit de son vivant, au lieu de nous donner une narration d6taill6e, Tauteur se 
serait probablement content6 de produire les documents ofiBciels, dipldmes 
imp6riaux et d6crets des plaids d'Aix-la-Chapelle et de Quierzy-sur-Oise. 

1. Cf. Cartulaire de Vdbhaye de Saint-Calais, p. 13, 18^ 21. 

2. Idcm, p. 96. 

3. c Complacuit etiam in hac schedula, quas de quibusdam actibus porUificum CenomanrUca 
in urhe degentium usque ad Aldricum eiusdemurbis episcopimi conscripta esse dinosdtur, inse- 
rere relationem sive memoriale qualiter praedictus Aldricus antedictse urbis episcopus monaste- 
riolmn Anisolse, in quo sanctus Karilephus confessor prsecipuus corpore requiescit, ante dom- 
num ffludowicum imperatorem legibus conquisivit >. Voir plus loin, p. IdO. 

4. a. MabiUon. Vetera Analecta, Ul, p. 192^ 211, 218. 

5. Voir plus loin, p. 28. 

6. Nous citerons la suivante : c Tunc domnusimperatorcoram illis reddidit Aldrico praefixo 
episcopo per eorum iudicium plena auctoritate monasterium Aaisolae, in quo domnus Karilephus 
corpore requiescit, ad ius Genomannicae matris ecclesie, cui prsefatus episcopus praerat ». Vour 
plus lohi, p. 143. 



z 

Les rapports intimes qui existaient entre rempeieur et rgvdque, ne pennettent 
pas de sapposer que ce demier ait dti beaucoup insister pour obtenir du princey 
ce que Francon avait obtenu de Cbarlemagne^ L'abbd Sigemond et ses moines se 
d^fendirent r^lilment. L'exil auquel quelques-uns d'entre eux furent condamn6s ; 
la mission dont furent charg^s r^v^que d'0rl6ans, Jonas, et Fabb6 de Saint- 
Mesmin, Henri, attestent T^nergie de leur r6sistance ; ceux qui restaient dans 
Tabbaye finirent n^anmoins par se soumettre k rautorit6 de saint Aldric. 

Ceiui-ci, par les bons proc^^s dont il usa k T^gard des religieux, s'efforca 
de leur fedre oublier qu'il ^tait devenu leur sup^rieur, malgrd eux. II 6Ieva dans 
leur ^lise abbatiale, un autel qu'il consacra le 11 mai 838 *, et obtint pour eux un 
dipldme (^'immunit^ qui mettait leurs terres h Tabri des vexations de radminis- 
tration imp^riale'. 

S'il agissait avec cette rigueur dans ses revendications, il n'y 6tait point 
pouss^ par des vues d'int6r6t, mais se consid6rant comme T^conome des biens 
de son ^v6ch6y il ne permettait pas que la moindre parcelle en fdt distraite. 
L'usage qu'il en fit, atteste son d^sintSressement personnel. Ayant trouv6 la 
cath6drale trop ^troite, pour contenir la foule des fid6Ies, il commenca par jeter 
les fondations d'une nouvelle abside dont le chevet ne devait pas d^passer le 
milieu du choeur actuel. En effet, les substructions de Tenceinte gallo-romaine se 
trouvent sous le pav^ de T^glise en cet endroit. Ck)mme la partie des anciennes 
fortifications du Mans situ^e derri^re la cathSdrale ne fut d^molie qu'en 1217, 
pour faciliter la construction du vaste choeur gothique, il est dvident que le sanc- 
tuaire b&ti par saint Aldric n'6tait pas tr^s 6tendu. Le nouveau chevet ^tait entour6 
d'un d^ambulatoire dont Texistence est int^ressante k signaler dans une g^ise 
du IX« si^Ie*. Le maltre-autel fiit surmont6 d'un ciborium' obsaint AIdricd6posa 
les corps de saint Julien, de saint Turibe, de saint Pavace et de saint Romain^. 

1. cTunc domnus rex interrogando adjuravitWenilonem SenonensemetHelmeradiim Ambia- 
nensem et Herpuinum Silvanectensem episcopum^ qui temporibus piissimi imperatoris ffludo- 
yid fuerant : Adalardum quoque illustrem comitem, secretorum ejus conscium el administrum 
qui veraciter testati sunt, ipsum monasterium prsescripto Haldrico non restitutionis, sed 
beneficii iure largitimi i. Sentence du concile de Verberie. Gf. CartuUUre de Vabbaye de SaxtU^ 
Caiaii, p. SS. 

3. Voir plus loin, p. 122. 

3. Jdeniy p. 117. 

4. a. Revue hUtorique et archdologique du Maine, 1889, t. XXV, p. 25 & 61, rarticle de M. E. 
Lef&vre-Pontalis, intitul6 : Etude histarique et archiologique eurlanefdela eaihidrale du Mam. 

5. Voir plus loin, p. 57. 

6. Idem, p. 124. 



Le 22 novembre 834, il consacra Tautel du sanctuaire et les cinq autels du 
ddambulatoire^. II entreprit ^galement de reb&tir la nef. Gr&ce k lui, la cath6drale 
fut pourvue de plusieurs clochers qui renfermaient une sonnerie de douze 
cloches '. n c^I^bra une nouvelle cons^cration de la nef, le 21 juin 835 ^, le souve- 
nir de la dMcace £edte par saint Julien s'6tant effacd compl&tement de la m^moire 
des fld^Ies^. Apr^s avoir 6Iev6 rgdifice, saint Aldric roma^ ; il enrichit le tr^or 
d'un crucifix de grand prix. Afin de rendre les ofBces publics plus soIennelSy il 
eut soin de d^terminer quelles r6gles on aurait h suivre, dans remploi de rencens 
et du luminaire^. 

n restaura ^galement le monastfere de Sainte-Marie, fondd au Mans par 
sainte T^nestine, sous T^piscopat de saint Innocenf. Tous les bAtiments 6taient 
ruin^s, ils furent reconstruits ; la chapelle fiit agrandie. EUe fut consacr^e le 
12 octobre 835, sous le vocable du Sauveur, de la Sainte Yiergo et des saints 
martyrs, Etienne, Gervais et Protais. Tout ^tant ainsi dispos6, il amena dans cette 
mai^n, de& teAigiexxses soxlies d\x moxiasl^Te d^Entrammes, el \es astreignit k 
suivre la r&gle b^n^dictine. Pour les mettre d68ormais k Vabri du besoin, il assi- 
gna k cet ^tablissement les revenus de difiSrentes terres d6pendant de r6v6ch6®. 
L'abbaye de Saint-Vincent eut part, elle aussi, aux largesses de rSvdque. II 
fit recouvrir r^Iise abbatiale, y ajouta un cloitre et diverses constructions propres 
k la vie conventueUe^. 

Mais son oeuvre de prSdilection, celle k laquelle on reconnalt le grand chantre 
et le primicier de Saint-Chrodegand de Metz, ce fut Tinstitution d'un coll^e de 
chanoines, non qu'il n'y en eti ddjk d'attach6s k sa cath^drale, mais s'ils prenaient 
leurs repas en commun, ils n^habitaient pas ensemble, et vivaient k peu pr&s 
comme des prfitres s^culiers ^^. Pour les grouper sous un mdme toit, saint Aldric 
fit b&tir sur des terrains dgpendant de Y6\&ch6, plusieurs corps de cellules avec 
cloitre et ^lise. Celle-ci fiit plac^e, comme k Metz, sous le vocable de saint 
Etienne. Elle se composait de trois nefs, termin^es par une abside, dans laqueUe 

1. Voir plos loin, p. 14. 
S. Idem, p. 125. 

3. Mem^ p. 16. 

4. Jctem, p. 18. 

5. Idem, p. 57. 

6. Idem^ p. 128. 

7. Idem, p. 68. 

8. Idem, p. 45, 47, 

9. Idem, p. 73. 

10. Idem, p. 11, 86. 



il plaoa deux autels. n en flt la d^cace le 9 novembre 835 ^ Ayant ainsi tout 
pr£par6 pour permettre aux membres du Ghapilre de mener aisSment lavie 
commune, il leur en imposa robligation. D'autre part, illeur enIevatoutepr6occu- 
pation d*avenir, en leur c6dant des biens-fonds dontlajouissanceleur fut garantie 
par Tempereur*. 

Non content de revivifler ce qui languissait avant lui, r6v6que du Mans eut 
k coeur de fonder de nouveaux monast^res. II envoya une colonie de moines dans 
la condita de Cormes ^ ; un second essaim sortit de Tabbaye de Saint-Calais et 
alla se poser sur les bords du Rdne, dans la paroisse actuelle de TelochS^. On ne 
sait rien de plus sur ces deux fondations qui, d'ailleurs, disparurent de bonne 
heure. Une troisi^me se maintint plus longtemps ; elle 6tait 6Ioignde d*une lieue 
k peine de la ville du Mans. L'emplacement que choisit saint Aldric, s'6tend sur 
la rive gauche de la Sarthe, k Tendroit oii se trouve maintenant T^gUse de Saint- 
Pavace. C'6tait, au moment oh il en prit possession, un mauvais lieu fr6quent6 par 
les voleurs et par les femmes de mauvaise vie^. li y construisit une 6glise d6di6e 
au Sauveur ; ce fut le centre autour duquel les bdtiments claustraux s'6Iev6rent. 
Quatre mois et demi sufiBrent k saint Aldric pour mener k bonne fln son entre- 
prise. Le 16 septembre 836, il consacra la basilique k laquelle il donna ce m6me 
jour^ un 6vang6Iiaire, un calice d'or et la pat6ne<^. II assurait en mdme temps aux 
religieux, des revenus assis sur des terres qu'il d^tacha de la dotation de T^Iise 
catb^drale ; il eut soin de iaire ratifier ces difliSrentes dispositions par Tempereur''. 

En m6me temps qu'il relevait les ^glises et les monast^res, il les enrichissait 
de pr^cie jses reliques. Comme roffice divin n'6tait plus r^guU^rement c&6hT6 
dans la basilique des Saints-Ap6tresS oti reposaient les corps des premiers 
6v6ques du Mans, saint Aldric couQut la pens^e d'exhumer ces restes v6n6rables, 
pour les r^unir en un lieu o(i ils seraient tout k la fois, et plus en stlret6 et mieux 
honor^s. Une fois d^j^, en 836, lorsque F^v^que de Paderbom Tavait pri6 de lui 
conc^der pour son ^lise r6cemment fond^e, les d^pouilles mortelles de quelque 

1« Voir plus loin, p. 12. 

2. Idenif p. 17, 86. 

3. Jdem, p. 70. 

4. Idem, p. 71. 

5. Idenij p. 57. 

6. Idem, p. 60. 

7. Idem, p. 88, 96. 

8. Longtemps desservie par un coll^ de religieux et de religieuses, oette ^i^jae, qui 6tait 
situde bors de la viUe, sur la rive gauche de la Sarthe, avait 6t6 abandonnte k la suite des 
trouhles survenus dans le Maine, au milieu du VIII* sidcle. 



• •• 

XU] 

pieux confesseur, il lui avait accordS la majeure partie des ossements de saint 
liboire, ne s'en rfiservant que le bras droit^ Quatre ans aprfes, en 840, il fit la 
translation solennelle des reliques des saints Julien, Turibe, Pavace, Hadouin et 
Romain, et des saintes T6nestine et Adrehilde^ II les d^posa sous le ciborium de 
r^glise cath6drale, k Texception du bras droit de saint Liboire et du corps de 
saint Pavace qui furent attribuds k rabbaye du Saint-Sauveur^. 

Pour rehausser T^clat des f6tes auxquelles donnait lieu la cons6cration de 
tous ces 6difices religieux, saint Aldric r6unissait un nombreux clerg6 et les 
6v6ques de sa province sous la pr6sidence de leur m6tropoIitain, rarchev6que de 
Tours. Les repr^entants de Tautorit^ civile assistaient 6galement k ces soIennit6s. 
D6sirant en conserver le souvenir, r6v6que du Mans 6tablit en faveur des clercs 
de son ^lise, tant r6guliers que s^cuhers, certaines fondations dont devaient 
b6n6ficier, sous charge de s'acquitter des obligations prescrites, ceux d'entre eux 
qui, aux jours anniversaires de ces cons^crations, se r6uniraient pour c616brer 
un office solennel dont le fondateur eut soin de d6terminer la nature et les parti- 
cuIaritSs^^ Ges fondations se composaient de subsides en nature; les pauvres 
aussi en eurent leur part, h la condition de venir prier pour leur bienfaiteur. 

Si saint Aldric s'est occup6 plus spdcialement du clerg6 r^gulier, et cela n'a 
rien d'6tonnant, car, par sa formation religieuse, il se rattachait k cet ordre, il 
n'oubIia pas le clergS s6culier. Cest vraisemblablement pour son instruction 
qu'il composa un recueil de canons*, extraits des d6cr6tales des papes, des sen- 
tences des p^res et des d^crets des conciles. II y avait ajout6 quelques capitulaires 
du roi P6pin-le-Bref, et des empereurs Gharlemagne et Louis. La pi^te n'est pas 
moins n6cessaire au sacerdoce catholique que ne Test la science, aussi T^v^que 
qui cultivaitcelle-ci, s'appUquait-il ^galement k d^velopper celle-lSi. Dans ce but, il 
^tablit, en 840, entre tous les eccWsiastiques de son dioc^se ime association de 
pri^res dont nous poss^dons encore les statuts^. Le mercredi et levendredide 
chaque semaine, tous les clercs devaient c616brer la messe pour leur premier 
pasteur, ou, Iorsqu'ils en 6taient empfech6s, r^citer pour lui, cinquante psaumes ; 
saint Aldric contracta vis-Si-vis d'eux, la m6me obligation. De plus, une fois par mois, 
ils oflfraient le saint sacrifice pour tous leurs confrferes, et lorsque Tun d'eux venait 

1. Voir plus loin, p. 124. 

2. Jdemf p^ 127^ 

3. Cf. plus loin, p. 18, 59, 61, 66, 70, 79. 

4. Voir plus loin, p. 57. 

5. Idem, p. 165 et seq. 



xiv 

k mourir, les survivants Staient tenus de c^l6brer k rintention du ddftint, un 
nombre de messes d^terminS. 

On ne peut sans ^tonnement voir notre 6v6que su£9re k tous ces travaux, et 
cependant ce n'est l^ qu'une partie de son oeuvre. Tandis qu'il transforme son 
dioc^se, son action continue de s'exercer k la cour. n prend part aux conciles et 
son influence s'y fait sentir. On le dSpute avec r6v6que de Paris, Erchenrade, vers 
le roi d'Aquitaine, Pepin, pour obtenir de ce prince qu'il laisse aux ^lises les 
biens dont il s'^tait injustement empar^^ Les ambassadeurs r^ussirent dans leur 
mission. 

Presque au mdme temps, saint Aldric 6tait invit6 k se prononcer sur Futilitd 
d'une rSforme liturgique dont Amalaire, prdtre de T^lise de Metz et ancien 
chor6v6que de Lyon, avait pris Tinitiative ; elle dtait combattue par Tarchevdque 
de cette mdme ville, Agobard, et par Tun de ses diacres, Florus^. Les Gesta ne 
nous ont rien conserv6 sur ces difT^rents 6pisodes. 

Ce ne fiit pas assez pour saint Aldric d'avoir pourvu aux int6r6ts spirituels 
de son ^Use, il n'en n^gligea point les int^rfits temporels. On a rSnum^ration 
des ^tablissements agricoles qu'il eut soin de fonder et d'am61iorer'. Lorsqu'il 
r^digea son testament, il n'exag6rait rien en disant qu'il laissait plus dans une 
seule des m^tairies par lui restaur6es, qu'il n'avait trouv6 dans toutes celles qui 
ddpendaient de son 6vteh6, quand il en avait pris possession*. 

A son arriv^e dans sa ville ^piscopale, ayant reconnu que les habitants qui 
demeuraient dans la partie haute de la cit^, manquaient d'eau potable, il Ty 
amena par un aqueduc^ dont on croit avoir retrouv6 les restes. II obtint aussi 
pour lui et pour ses successeurs, le droit de battre monnaie^'. 

Lnpuissant k tout surveiller lui-m6me, puisqu'il ^tait forcd d'6tre souvent 
absent de son dioc&se, il prit un auxiliaire ou ^conome, sur lequel il se dSchargea 
de celles de ses fonctions qui avaient un caractfere purement mat^riel^. 

II ^tait dans la force de T&ge, lorsque toujours soucieux d'assurer ravenir 
des maisons qu'il avait relev6es ou fond^es, il d^termina par dispositions testa- 

1. Gf. Labbe, Ckmcilia, t. VII, col. 1728, et D. Bonqaet, Recueil de$ hiitariens de$ GanOeB, VI, 
p. 854. 

2. Cf. D. Martdne, AmplisHma coUectio, t. IX, col. 641. 

3. Voir plus loin, p. 74. 

4. Idemf p. 102. 

5. Idem, p. 11. Cf . Notice sur les aqueducs et fontainee de la inlle du Man$, par (Ricliard). 
Le Mans, 1851. 

6. Idem, p. 115. 

7. Idem, p. 195. 



XV 

mentaires quelle part de ses biens leur reviendrait aprfes sa mort. Les pauvres ne 
furent pas oubliSs^. Pour rendre plus certaine rex6cution de ses demigres 
volont^s, il eut soin de les faire confirmer par un dipl6me de l'emperear^. 

Parmi les vassaux de Tempire, plusieurs sans doute, k Texemple du comte 
AdaJbert et du marquis du Sonnois, Banzlegbus, rendirent spontan6ment les 
domaines eccl6siastiques qu'ils tenaient de la lib6ralit^ du prince ; ce serait toute- 
fois mal connaltre la natiu*e humaine que de leur supposer beaucoup dUmitateurs. 
La plupart de ceux qui, pour conserver la jouissance des biens enlev6s aux 
^lises, furent astreints k payer un cens annuel k r6v6que, durent consid^rer 
cette redevance comme une charge on^reuse et chercher k s'y soustraire. A la 
mort de Louis-le-Pieux, roccasion se pr6senta. Dans les dissensions intestines 
que provoqu^rent les comp6titions des trois souverains, Lothaire, Louis-le-Ger- 
manique et Charles-le-Chauve, saint Aldric ayant pris parti pour le demier, 
quelques seigneurs manceaux se rang^rent du c6t6 de Lothaire, et traitant le 
pr^lat en adversaire poUtique, le chass^rent k main arm6e de son dioc^se. Quand 
il y rentra, en 841, il trouva ses oeuvres ruin6es, ses terres pill6es, et celui pour 
la cause ducjuel il s'6tait expos^ k ces maux, se d^clarait impuissant k lui faire 
rendre justice '. Leurs ennemis communs ayant offert de se soumettre si Ton 
consentait k les laisser jouir de tout ce dont ils s'6taient empar^s, Charles, trop 
heureux d'obtenir k ce prix leur soumission, sacrifla son d6vou6 partisan*. 

Profitant de ces circonstances, *Sigemond avait repris possession de rabbaye 
de Saint-Calais ; il s'y maintint jusqu'^ sa mort. Ses religieux 61urent alors pour 
abb6, Rainald, malgr6 les r^clamations de F^vdque du Mans ^. 

Ce fut probablement pendant ces ann6es troubl6es que le pape GrSgoire IV 
fit don k saint Aldric des v6tements 6piscopaux dont lui-m6me s'6tait servi k la 
f6te de PAques. Par une lettre qui accompagnait renvoi, il invitait le destinataire 
k aller le rejoindre, rinformant que toute demande venant de sa part serait favo- 
rablement accueillie ^. Au milieu des revers et des disgr&ces qui atteignaient le 

1. Voir plus loin, p. 98. 

2. Idem, p. 109. 

3. J(2em, p. 163. 164. 

4. Idemj p. 159. 

5. Cf. Cartulaire de Vabbaye de SaifU-Calais, p. 33. 

6. Voir plus loin, p. 125. .n est possible que ce passagede Gesta ait donn6 TidSe de composer 
plus tard, la lettre attribute au pape Gr^ire IV. (Voir Mabilion, Vetera Analecta, UI, p. 277.) Elle 
nous a 6t6 conservte par un manuscrit transcrit au XVI* si^de et qui, de la bibliothdque d'Andr6 Du 
Ghesne, est passS dans celle de Ck)lbert, pour arriver k celle du roi. Le copiste k qui nous devons 



XVI 

pieux pr^lat, ce lui fut une consolation singuli^re de se sentir Tobjet de ces 
marques d'estime et de sympathie. 

Elles lui 6taient d'autant plus n6cessaires que tout semblait alors conjur6 
contre lui. Dans une p^riode de moins de dix ans, son dioc^se fut ravag^ trois fois 
par les Bretons du duc Nom6no6. Mais ces mis^res provoquaient sa charit^ et la 
vue des victimes de la guerre lui inspira la penste de consacrer les ressources 
qui lui restaient, k la cr^ation d'h6pitaux od les malheureux trouveraient un abri. 
D en ^tablit sept ^ ; le malheur de temps ne lui permit pas de les voir prosp6rer. 
On ne sait oii ils 6taient situ6s. II avait ^galement ^lev^ dans sa ville ^piscopale 
deux ^tablissements hospitaliers, Tun aux portes de la cit6, oii les seigneurs 
eccl^siastiques et laKques trouvaient le vivre et le couvert ; Tautre pr6s de la 
cath6drale et dans lequel il entretenait douze pauvres >. 

Craignant pour Tavenir du monastfere qu'il avait fond6 sur les bords de la Sarthe, 
en rhonneur du Sauveur, il le plaQa, en 845, sous la d^pendance de Tabbaye de 
Saint-Maur-des-Foss^s, esp6rant sansdoute luiassurerainsiunpuissantpatronage^. 

Les 6v6ques s'efforcaient alors, mais en vain, de mettre un terme aux hosti- 
lit^s qui d^solaient la Gaule. Saint Aldric s'unit dans ce but k ses coll^ues 
auprte desquels il si6gea dans les conciles tenus k Paris, en 846, en 847 et 
en 849*. Quatre ans plus tard, la maladie ne lui permit pas de se rendre k 
Soissons oii se tenait une nouvelle assembl^e. Les infirmitds arrivaient avant la 
vieillesse ; frapp6 de paralysie, il ^tait emp6ch6 de s'acquitter de ses fonctions 
^piscopales. Les p^res du concile auxquels il en avait 6crit, charg^rent Tun d'eux, 
Amaury, archevfique de Tours et m^tropolitain de saint Aldric, d'aller le visiter 
et de mettre ordre aux affaires du dioc6se ^ ; le malade languit plus de deux ans 
encore et mourut le 7 janvier 856. Dans les vingt-quatre anndes de son ^piscopat, 
il avait ordonn6 sept 6v6ques, huit cents pr6tres et mille quatre cents diacres ; le 
chroniqueur n'a pas j ug6 k propos d'indiquer le nombre des ministres inf6rieurs 
qu'il consacra. II avait impos6 le voile k cent vingt religieuses dont soixante-cinq 
entr^rent au mouast^re d'Entrammes, et trente-huit dans Tabbaye de Sainte-Marie, 
au Mans ^. 

le texte des Gesta. ne la connaissait pas selon toute apparenoe, autrement il Teikt insdrte dans 
rouvrage qu*il transcrivait. 

1. Voir plus loin, p. 164. 

2. Idem, p. 123. 

3. Gf . Baluze, Capitularia f*egum Francorum, Paris, 1677, t. II, col. 14&5. 

4. a. Labbe, Concilia, Paris, 1671, t. VII, col. 1851, t. Vni, col. 58. 

5. a. Labbe, Canciliay t. VIII, col. 82, 92. 

6. Voir plu8 loin, p. 126 et 127. 



XVlj 

L'autorit6 que lui donnaient sur rempereur les d6Iicates fonctions dont on 
Tavait charg^ ; rimportance et le nombre des ceuvres dont il prenait Tinitiativey 
attir^rent sur lui Tattention de ses contemporains, et longtemps aprds sa mort, 
on disait encore que jamais avant lui, le dioc^se du Mans n'avait connu pareille 
prosp6rit6^. De bonne beure on voulut en perp^tuer le souvenir ; de Ik Torigine 
des Gesta Aldrid. 



II 

LES GESTA ALDRICI 

LEUR RiDACTION, LE MANUSCRrr, LES £DITI0NS. 

Ce que Ton est convenu d'appeler de ce nom, ne forme point un ouvrage 
homogtoe ; c'est une compilation dont le principal 616ment est une vie de saint 
Aldric, ^crite longtemps avant sa mort; nous rechercherons tout k Theure k 
quelle ^poque. A diverses reprises on y ajouta, tant6t des documents officiels, 
tantdt des extraits de chroniques , tant6t des r^cits destin^s k compl6ter la 
biographie du saint 6v6que. Tous ces passages n'^tant ni du m6me temps, ni du 
m6me auteur, il est ais6 de relever des r6p6titions dans cette seconde section des 
Gesta. Cela seul sufQrait k prouver que plusieurs ^crivains y ont collabor^. Bien 
que le classement de tous ces firagments soit ditficile, nous avons tent6 de T^ta- 
bUr, et si nous ne sommes pas arriv6 au degr^ de pr^cision que nous aurions 
d6sir6 atteindre, nous croyons du moins avoir rangS dans un ordre relatif, ces 
morceaux d'^poques diiKrentes ; ce sont ces conclusions que nous allons main- 
tenant d6veIopper. 

Les trente-huit premiers paragraphes de TSdition donn6e par Baluze, 
— ils occupent dans la n6tre les cent douze premi&res pages, — constituent ce 
que nous tenons pour le noyau prhnitif des Gesta. Cest le travail d'un disciple de 
saint Aldric, et s'il n'a pas fait oeuvre d'historien, il a suivi du moins, dans la 
biographie qu'il nous a Iaiss6e, un plan plus ou moins bien conQu. II n'a pas 6crit 
au hasard ; Tordre chronologique est ordinairement respect6 et cela nous am^ne 
k reconnaitre TSpoque k laquelle il a compos6 son ouvrage. Comme il ne dit rien 
des fiaits qui sont postSrieurs k rannSe 840, on en doit conclure qu'^ cette date, il 
Tavait d^j^ achevS. II en a pris les 6I6ments dans certains documents auxquels il 

i. Voir plos loisy p. 164. 



xvm 

se rSfi^reS et qui sont ajout^ h son dtude, sous forme de pi6ces justificatives. A sa 
fagon de narrer les ^v^nementSy on devine qu'il en est le t^moin^ ; il ^ sous les 
yeux les objets dont il nous donne la description. Gertaines pbrases ^parses Qk et 
Ik pourraient donner k penser que les copistes ont ins^r^ apr6s coup quelques 
remarques particuli^res '. H se peut aussi qu'on y ait ajout^ des dipldmes 
falsifi6s«. 

Nul indice ne permet de discerner qui complSta la premi6re partie des Gesta ; 
il y eut des adjonctions successives, dont t^moignent les redites que nous signa- 
lons '. Quels que soient au reste les compilateurs k qui nous les devons, ce que 
nous avons surtout int^rdt k connaitre, ce sont les sources ofx ils ont puis6 , les 
mat^riaux dont ils ont fait usage. 

Hs ont emprunt^ le r^cit des revendications qui replac6rent un moment 
Fabbaye calaisienne, sous la juridictien ^piscopale, au recueil publi6 par Mabillon 
dans ses Vetera Analecta et que Ton a pris Thabitude de citer sous cette ru- 
brique : Gesia episcoporum Cenomanermumy quoique en r6alit6 on le doive 
intituler : Actus pontificum Cenomanensium ^. 

1. « De pn&fixa videlicet yilla censuit, atquesuis successoribiis contestando in suoprivikgio 
quod de eadem villa pnedictis canonicis suis fecit > p. 17-18. 

c Sicut in eius testamento quod de eadem re fecit, continentur inserta i • p. 19. 

« Ut monachi dent plenam refectionemi qua et in tubsequentilnu commemorabitur » 

p. 61. 

c Sicut in testamefUo de ipsa villa fratribus a iam dicto Aldrico episcopo prsBflato et in eo 
scripto atque fiimato a multis episcopis constitutum est » p. 64. 

3. Parmi les passages qui attestent que cette premi&re partie des Geeta a 6t6 torite du 
vivant de saint Aldric, nous choisissons de prdf^nce la phrase suivante : Decretum et consi- 
deratum est a iam dicto Aldrlco episcopo et a prsedictis sanctis coepiscopis et suis sacerdotibus 
et canonicis universis ut transferatur (refectio) in diem depositionis eiusdem, quando eum Do- 
minus de hoc seculo vocare voluerit >, p. 64. 

3. Voir plus loin, p. 14, 50, 65. 

4 Voir plus loin, p. 45, 50, 110. 

5. n suffira de relire plus loin les pages 7, 8 et 9, et ia paga 196 pour avoir un exemple de 
cet r6p6titions. Cf. encore p. 158 et 163. 

6. Gf. plus loin p. 130, le passage suivant : c Placuit etiam in hac scedula, quas de quxbuM" 
dam actibue pontifieum Cenomannica in urbe degentium usque ad Aldricum eiusdem urbis epis- 
copum conscripta esse dinoscitur, inserere relationem sive memoriale qualiter praedictus 

Aldricus antedict» urbis episcopus monasterium Anisolffi ante domnum Hludowicum impe- 

ratorem legibus conquisirit >. M. P. Foumier, Nouvelle Ret>ue historique du droU franoais^ 1887, 
p. 89, admet que cette relation ^tait composte dds 843 ; fl n'a pas pris garde, ce nous semble, & 
la phrase suivante : Tunc domnus imperator coram illis reddidit Aldrico prafixo episoopo per 
eorum iudicium plena auctoritate monasterium AnisohBy in quo domnus Karil^us corpore 



Deuz paragraphes ont 6t6 r^digSs longtemps apr6s la mort de saint Aldric. 
Dans le premier, qui a pour titre : De eieccione Aldricij les annales des rois 
carolingiens sont cit6es. II faut entendre par Ik le livre des miracles de saint 
Benolt^ Dans le second, Tauteur renvoieauxarchives de la chancellerie ^piscopale^. 

Nous reporterions au contraire k une ^poque tr^s rapproch^e des faits 
qu'elles mentionnent, deux narrations que nous consid6rons comme la troisifeme 
des sources de nos compilateurs, et dans lesquelles sont relat^s d'une part, la 
lutte que soutint, en 840, r^v^ue du Mans, et Texil auquel il dut se condamner 
momentan^ment ' , de Tautre les d^cisions que prit le clerg^ manceau dans 
un synode tenu la m6me ann6e^. La mSme remarque s'applique h deux passages 
ayant rapport, celui-ci, k la cons^cration d'un autel dans T^Iise abbatiale de 
Saint-Calais^^ celui-I^, k une translation de reliques dans rabbaye du Saint- 
Sauveur^. 

Les documents ofBciels, lettres d'6v^es, dipldmes imp6riaux, polyptique, 
dispositions prises par saint Aldric relativement au luminaire dont on devait se 
servir dans son ^glise, forment un appoint consid6rable dans la composition de 
la seconde partie des Gesta. Ce groupe forme le quatri^me des 6I6ments qui ont 
€i& mis en oeuvre ; Tauteur a dt les trouver dans les archives de T^glise du Mans. 
Quant au cinqui^me, il se compose des pr6caires. EUes ont 6td reproduites non 
point d'apr6s les documents originaux, mais d'apr&s un manuscrit tr^s d^fec- 
tueux, et ce qui nous permet d'insister sur cette affirmation, c'est TidentitS des 
lautes dans les mdmes formules '^. Plusieurs de ces titres sont ant^rieurs k T^pis- 
copat de saint Aldric. 

requiescit, ad ius Cenomannicse matris ecclesie, cui praefatus episcopus praeratf futuris 
temporibus possidendum >. Le r^cit ne doit avoir 6t6 terit qu'aprte 856, et probablement sous 
rinspiration de r^vdque du Mans, Robert, successeur de saint Aldric. 

1. Voir plus loin, p. 163, 164. Cf. Les miracles de saint Benoitf publito pour la Soci^t^ de 
THistoire de France, par E. de Gertain, p. 70. 

2. Voir plus loin p. 123-127. Le r^cit de Texhumation des corps des anciens ^v^es du 
Mans a 6t6 ^rit longtemps apr^ rSvSnement, ainsi qu'en t^moigne la phrase suivante: 
quatenus ez eorum memoriis et apertis intercessionibus maiorum cultus cresceret divinus, et 
laus Dei in melius etmultis modis multiplicaretur, sicut in posterie actum esse, Domino 
annuente, probatur ». Ge passage des Gesta a 6t6 ajout^ aprds coup aux Actus pontificum Ceno- 
manensium. Voir Mabillon, MisceUanea. T. III, p. 60, 61. 

3. Jciem, p. 18B. 

4. Idem, p. 165. 

5. Idem, p. 122. 

6. Jdem, p. 127. 

7. Voir plus loin, p. 178, 179, 180, 181, 182, 184. 



Tous ces matSriaux ne sont pas d'6gale qualitS et parmi les dipldmes de 
Fempereur, il en est plusieurs dont on suspecte h bon droit rauthenticitS^. La 
relation du diffiSrend qui surgit entre les moines de Saint-Calais et rdvfique du 
Mans, sans 6tre inexacte de tout point, ne laisse pas d'6tre r6dig6e dans un sens 
avantageux k ce demier ; c'est ce que reconnurent, et les pr61ats r^unis au concile 
de Verberie en 863, et le pape Nicolas I, dont la sentence d^finitive fiit favorable 
aux religieux*. 

On pourrait s'attendre k rencontrer une assez grande varidtd de style dans 
tant de morceaux d'origine diverse, il n'en est rien ; c'est que chez ces ^crivains 
de basse ^poque, la pens6e souvent banale est jette dans un moule dont ils ne 
s'inqui6tent pas de varier la forme ; ils n'ont rien de personnd '. 

Le seul manuscrit actuellement connu qui nous ait conserv6 le texte complet 
des Gesta Aldrici, dtait, avant la r^volution, conserv^ dans les archives du cha- 
pitre Saint-Julien du Mans. Maintenant il appartient k la bibliothfeque de la mdme 
ville ; il y est inscrit sous le n^ 99. Cest un volume de 60 feuiUets de parchemin, 
pr^c^d^s de six feuillets pr^liminaires, dont trois en parchemin, cot^s A, B, C, et 
trois en papier, cot^s D, E, F, hauts de 232 millimetres et larges de 170. Le titre, 
Gesta Aldrici episcopi cenomannensis, se lit en caractdres du XIII* si^Ie sur les 
folios A v« et 60 v<». Sur le folio B v<>, on trouve la gSn^ogie d'une partie de la dynas- 
tie mSrovingienne, depuis les fils de Clotaire I, jusqu'aux enfiants de Thierry 11, roi 
de Bourgogne ^ ; elle est 6crite en caract^res du XI< sitole. Les folios D-F sont occu- 

1. Voir plus loin, p. 112, 115, 149. 

2. Cf. Cartulaire de Vabbaye de Saint-Calau, p. 86 et 44. 

3. On pourra n^anmoins observer que le mot jircBfixus, souvent employd dans la premidre 
partie et dans la relation du procte intent^ k Tabbaye de Saint-Calais, ne se retrouve plus dans 
la seconde partie des Gesta. 

4. Voici ce tableau g6n6alogique : 



Siebertus. Ghilpericas 

Huius uxor BnmichUtofl^ FratresftieruntetChilpericuBSiebertumoccidat. 

Childebertus, GhloUiarius. 

mortuus in iuventute. Iste Brenichildem necavit et Siebertnm et 

quinque filios eius. 



Teodebertus Teodericus, 

ffiduobellumgeiweruiit "»0««»» Mettis. 

inter se et victus est 
Teodebertus et tonsoratus. 

Siebertus. Hic occasus est a Chlothario cum V flliis. 



xxi 

pte par une note sur les Gesta Aldriciy emprunt6e k la prdface du tome in des 
MisceUanea de Baluze. On lit au folio i^ le catalogue des ^vfigues du Hans 
intitul6 : Nomina epiBCoporum Cenomannica inurhedegeniium. Nous le publions 
ici pour la premi&re fois^. 

Domnus lulianus episcopus, sed. annis XLYII, menses 111, dies XX. 

Donmus Turibius episcopus, sed. annis V, dies XVI. 

Donmus Pavatius episcopus, sed. XLIU. 

Domnus Liborius episcopus, sed. annis XLVniL 

Donmus Victurius episcopus, sed. annis XXnil, menses VII, dies XIII. 

Domnus Victurius episcopus, sed annis XL, menses VII, dies XVI. 

Donmus Severius episcopus, sed annis VIIII, mensem I, dies XXI. 

Domnus Innocens episcopus, sed. annis XLV, menses X, dies XXV. 

Domnus Domnolus episcopus, sed. annis XLVI, menses XI, dies XXIIII. 

Domnus Hadoindus episcopus, sed. annis XXX, menses XI, dies XXini. 

Donmus Berarius episcopus, sed. annis XXV, menses IIII, dies XVIII. 

Donmus Bertigrannus episcopus, sed. annis XXXVII. 

Domnus Aiglibertus episcopus, sed. annis XXXIIII, menses VI, dies XI. 

Domnus Berarius episcopus, sed. annis III et dim. 

Domnus Herlemundus episcopus, sed. annis XXVI, menses VIUI, dies XIIL 

Donmus Gauziolenus episcopus« sed. annis L. 

Domnus Herlemundus episcopus, sed. annis VIHI. 

Donmus Hodingus episcopus, sed. annis H« 

Donmus Merolus episcopus, sed. annis XXX. 

Domnus loseph episcopus sed. annis VIIII. 

Domnus Franco prior natus episcopus, sed. annis XXII, menses III, dies XHL 

Domnus Franco posterior episcopus, sed. annis XVI, menses V, dies Y. 

Donmus Aldricus episcopus, feliciter multavivat per tempora, sed. annis 
XXIin, menses IH, dies U. 

Domnus Rotbertus episcopus, sed. annis XXVI. 

Domnus Lambertus episcopus, sed. annis. Isti sunt corepiscopi. 

Domnus Gunherius episcopus, sed annis XXHI. Petrus corepiscopus. 

Domnus Hucbertus episcopus, sed annis XXXVH, men- 
868 X, dies XI. Seut&edus. 

i. Une copie incompldte de cette liste, donn^ d^aprds les manuscrits de dom Housseau, 
Bibliothdque nationale, cart. XXVDI*, a 6t6 publi6e par dom P. Piolin, au tome I de VHistoirg de 
VigUu du Mansy p. c zxv. 

n 



Domnus Hainardus episcopus, sed. annis XX, menses V, dies VI. Desideratos. 
Domnus Siginfridus episcopus sed. annis XXXm, menses XI, 
dies XVI. Bertodus. 

Domnus Avesgaudus episcopus sed. annis. David. 

Domnus Gervasius, sed. annis. 

Ge catalogue s'arr6tait primitivement k la mention d' Avesgaud qui mourut en 
1096. Le nom de rSvdque Gervais a dt6 ajoutd aprto coup, et par la m6me occa- 
sion, on inscrivait les noms de cinq chor6v6ques. 

La liste sur laquelle ce catalogue a 6iA copi^, devait avoir 6i6 dresste sous le 
pontificat de saint Aldric ; ce qui le prouve, c'est la r6daction de Farticle consacr6 
k ce prdlat : Domnw Aldricusj episcopus ; felicUer muUa vivat per iempara. 

Du folio l^ au folio i^^ prennent place des pitees de vers compostes en 
rhonneur de saint Aldric. Elles ont 6t6 publi6es pour la premi6re fois par dom 
P. Piolin ^ Wattenbach en a donn6 une nouvelle ddition, dans laquelle il suit plus 
scrupuleusement le texte manuscrit*. Ges podsies, copides sur deux colonnes, 
sont de la mdme main que le corps du volume et que lecatalogue du folio 1. Elles 
paraissent avoir 6t6 transcrites d'apr&s un exemplaire ddfectueux ou mal conserv^ ; 
c'est ce qui explique comment la place de plusieurs mots a 6td laisste en blanc, 
comment aussi quelques passages que le copiste n'avait pu lire, ont 6X6 r^tablis 
apr6s coup. 

Au folio 4^ commence la pr^face des Gesta ; elle 6tait jusqu'& ce jour restde 
in^dite. Elle pr6c6de imm6diatement le texte des Cresta qui occupe le reste du 
volume, le folio 60 except^ ; il n'a pas 6t6 utilisd. On y lit au verso, nous Tavons 
d6}k dit, Gesta Aldrici episcopi CenomannermSy et un peu au dessous. c Hic liber 
est de ecclesia CenomanenH >. Ges demiers mots ont 616 6crits au XVI« sifede. 
Le cahier qui r6pond aux folios 41-47 du manuscrit, a 6i6 copi6 aprte coup, et 
probablement pour remplacer des pages perdues. Le scribe qui s'acquitta de ce 
travail, orthographiait c ecclesia » et c Hludovicus » au lieu de c secclesia » et 
c Hludowicus » forme sous laqueUe ces deux mots sont terits partout ailleurs. 
Nous remarquerons que ces feuilletB renferment le texte de la revendication du 
monast^re de Saint-Galais par saint Aldric. Le copiste, pour arriver k feire 
colncider sa copie avec le folio 48>^, a dft serrer son texte dans les demi&res 
lignes. 

La bibIioth6que de la ville du Mans possdde encoroi inscrit sous le numdro 

1. a. Hiitoire de V£gUie du Mam, U, S35. 

2. Gf. Poeta latini 8Bvi caroL t. n, p. 683-636. 



zxiij 

5SA^ un manuscrit transcrit au XIII^ si6cle et dans leque^, au milieu des Actus 
pontificum Cenomanensiumy se trouve intercal^ du folio 84^ au folio 90^, un 
fragment important des Gesta Aldrici. Ge texte 6crit sur deux colonnes corres- 
pond k ce qui, dans notre Sdition, va de la cinqui^me page h la trenti&me, et 
finit brusquement sur ces mots: < et futurorum industrice gualtter cum 9. n 
difi&re peu de celui que nous avons suivi^ et sur lequel il a probablement ^t^ 
^tabli ; nous en avons n6anmoins relev6 les rares variantes. Le mfime manuscrit 
contient encore : 1» du folio 31"^ au folio d&^y une copie des deux donations faites 
par saint Domnole k Tabbaye de Saint-Yincent ; elles proviennent d'une source 
que n'a point connue Fauteur des Gestay et nous ofilrent des le^^ons meilleures que 
les siennes ; nous les avons reproduites dans nos notes ; 2^ du folio 78^ au folio 
79^0 la liste des titres qui auraient 6t& produits k Aix-Ia-Cbapelle^ en 838, et qui 
sont 6num6r6s dans notre 6dition aux pages 114, 115, 116 et 117. Les diffSrences 
qui existent entre les deux versions, portent sur rorthographe de quelques noms 
propres ; nous les avons aussi indiqu^. 

Les Gesta Aldricij dont Jean Moreau s'6tait servi pour la r^daction de la 
l^ende dor^e des Svftques du Mans^, furent aussi mis h contribution par Le 
Ck)rvai8ier de Courteilles^ et par Jean Bondonnet^. Nul n'avait encore song6 k les 
livrer k Timpression, lorsque Baluze, qui en avait regu une copie d6fectueuse, les 
jugea n^anmoins trop importants pour attendre plus longtemps k les 6diter. IIs 
parurent en 1680, dans le tome III de ses Miscellanea, 0(1 ils occupent les 
pages 1 k 178. L'^diteur put corriger certaines fautes k Taide de firagments du 
m6me ouvrage, plus correctement transcrits et qu'il tenait de la Iib6ralit6 d'un 
6rudit dont il ne nous fait pas connattre le nom ^. II admit malgr^ tout, 
mainte lecon mauvaise ; pour s'en rendre compte, 11 sufSra de rapprocher le texte 
qu^il donne du polyptique de F^lise du Mans, de celui que nous avons repro- 
duit^. Les dates de plusieurs dipldmes imp6riaux avaient 6t6 modifi6es^. II laissa 

1. Le titre exactde cette compilation est sdnsi fonnul^ : Nomenclatura seu Legenda aurea 
ponHfteufn CenamanenHum. Elle a 6t6 publi^e partiellement par les BoUandistes, k la date du 
IGaTril. 

2. Histoire des dvesques du ManSy Paris, Sdbastien Gramoisy, 1648, in-4«, p. 293. 

3. Les vies des Svesques du Mans, Paris, Edme Martin, 1651, in-i», p. 380. 

4. c Sed nos menda bene multa sustulimus ope quorundam fragmentorum ex iisdem gestis ab 
erudita manu exceptorum,quad ante hos annos in manus nostras inciderunt ». Pr^face des Gesta 
Aldricif par Baluze. Gelui-ci se tait ^galement sur la provenance de la copie qui lui fut commu- 
niqnte. Nous indinons k croire qu'elle avait 6t6 prise sur le ms. du Mans, dont nous nous servons. 

5. Voir plus loin^ p. 162. < 

6. Gf. Gesta Aldridf 6d. Baluze, p. 26,72, 82, 96. 



zxiv 

de ctiA la prSfiace, soit qu'on ne la lui edt pas communiqufe, soit que n'y voyant 
aucun fait historique mentionnd, il Tait estim6e trop peu intdressante. 

Telle qu'elle 6tait, cette 6dition servit jusqu'en ces demiers temps k tous 
ceux qui avaient k consulter les documents de Tdpoque carolingienne, quand 
rteemment, les dditeurs de la collection intitul6e : Manumenta Germanisd hMo- 
rica^ 9 ayant cru devoir y ins^rer les Gesta Aldricij se sont pr6occup6s d'en 
pr6senter un meilleur texte. Waitz s'dtait charg6 de ce travail ; il a utilisd les 
corrections qui lui ont 6td signal^es par M. A. Molinier, et que celui-ci avait 
obtenues, en collationnant le manuscrit conserv^ k la biblioth^que de la ville du 
Mans. La rdvision cette fois ne laissait rien k d6sirer, et il n'y aurait pas eu lieu 
de la reprendre en sous-osuvre, si r^diteur allemand avait publid int^gralement les 
Gesta. II s'est contentd d'en donner ce qu'il tient pour la partie la plus ancienney 
c'est-&-dire les vingt-neuf premiers paragraphes de Baluze ; encore dans cette 
section a-t-il omis tout ce qui n'a pas directement trait k rhistoire d'AIIemagne. 
Gette publication est donc toute fragmentaire. Celle que M. rabb6 R. CSiaries 
prdparait avant sa mort et que nous avons terminto depuis, contient au contraire 
le texte complet du mfime ouvrage. 

Le manuscrit du XI* si6cle sert de base k cette nouvelle Mtion ; on nous 
reprochera peut-dtre de Tavoir trop servilement reproduit. Nous n'avons adopt6 
d'autres le^ons que Ik ob nous nous trouvions en pr^sence d'une transcription 
manifestement incorrecte. Les variantes nous ont 6\A foumiesy soit par T^tion 
de Baluze, et sont alors dfeigndes par la lettre B, soit par le manuscrit n* 224 de 
la bibIioth6que de la ville du Mans, et bont, dans ce cas, signaI6es par la lettre A« 
Bien que rorthographe du manuscrit du XI* si6cle ne repose point sur des prin- 
cipes flxes^, nous Tavons cependant suivie, c'dtait encore le meiUeur moyen de ne 
point tomber dans Farbitraire. La ponctuation reste ordinairement telle que 
Favait 6tablie Baluze. Nous Tavons parfois modiflte, lorsqu^elle nous a para 
&utive. 

L'identiflcation des noms de lieux pour une ipoque anssi floignde de nous, 
est une oeuvre difflcile, sinon impossible. Les modifications que le temps am6ne 
dans Tonomastique des domaines, hameaux ou villages ; la r^pitition fMquente 
du m6me vocable pour dteigner des localitds distinctes ; Fabsence d'accident8 
gtegraphiques servant de points de rep6re, toutes ces drconstances rendent 
presque toujours incertaine la traduction du nom ancien par un nom modeme. 

1. Uomunenta Gmmanim hitioriea, i. XV, p. 305-997. 

S.Notoii8en paasanlcette parUcularitd orthcgr^hiciae da maniiserit n* 99 ; !*£ tiflDl aoiif 
▼tnt la plaee de ri, on a ainai eivitatet pour dvUaiitf genetrkit pooriJfeNilridf» etc* 



Ges difficultds n'avaient pas arr6t6 un grudit manceauy Th. Cauvin, Dans sa 
Giographie ancienne du diocise du ManSy publi^e en 1845, il n'est presque aucun 
vocable ancien sous lequel il n'ait voulu d^couvrir rappellation d'une localit6 
modeme. En lui laissant toute la responsabiIit6 de ces rapprochements, nous 
avons cru pouvoir utiliser son travail, et nous avons d6sign6 par la lettre G, les 
identifications qui s'appuient sur sa Giographie. La division du texte en para- 
grapbes n*existait pas primitivement dans le manuscrit dont nous nous sommes 
servi. Au XV* siMe seulement un scribe ajouta dans les marges, et en chiflBres 
romainSy les numSros qui de Ik sont pass^s dans la publication de Baluze, aprte 
avoir 6t& probablement inscrits dans le texte m6me de la copie dont il rcQUt 
communication. Nous les avons omis, mais on trouvera plus loin, un tableau qui 
permettra d'6tablir la concordance entre les deux dditions. 



m 

LES GESTA ALDRICI ET LES FAUSSES DfiCRfiTALES 

Un professeur h runiversit6 de Fribourg-en-Brisgau, M. Bemhard Simson^ 
a r6cemment 6mis Tavis que les Faussea Dicritales et les Gesta sont Toeuvre d'un 
seul et m6me 6crivain, ou du moins d'un groupe de clercs ^rivant au Mans, 
pendant T^piscopat de saint Aldric et sous son inspiration. M. rabb6 Duchesne et 
M. JuUen Havet ont adopt6 cette hypoth^se et Tont exposSe, le premier, dans le 
BuUetin critiquej 1886, p. 445, le second, dans les Questions mdrovingiennes^ III, 
p. 11. M. Paul Foumier la fiaisant sienne, Ta d^velopp^ dans la Nouvelle Rewie 
historique du droit franQais et dtrangevy 1887, p. 70 et seq. 1888, p. 103'. Sans 
vouloir aller au fond de la question, ni rechercher en quel lieu les Fausees Dicri- 
talea ont pu se produire, nous nous proposons de rappeler bri^vement sur quelles 
raisons s'appuient les auteurs prteit^s pour Stayer leur syst^me, et d'indiquer en 
m6me temps ce qui nous emp6che d'y donner notre adh6sion^. 

Le premier motif mis en avant par M. B. Simson pour attribuer la patemit6 

1. Die Entstehung der Pseudo-Isidorischen Falschungen in Le Mans, Leipsig, 1886, in-8». 

3. M. P. Foumier, dans Tune des sessions du Ciongrds catholique, tenu & Paris, en 1888, a 
ezpos^ de nouveau la mSme thtoe. Cf. Congrhs sdentifique ifUemational de$ CiUholiqueSf U II, 
p. 403419. M. Paul Viollet adhdre k Thypothdse pr6conis^ par M. P. Foumier. Ct. Biblioth^ue 
de VMU dea Chartes, 1888, p. 658-660. 

3. Nous nous occuperons seulement.des Gesta Aldrici, et laisserons de c6t6 les Actus ponH^ 
fieum Cenmanensium. 



zxvi 

des deux ouvrages au mdme dcrivain, est Temploi de certains mots caract^ris- 
tiques, communs aux deux recueils. Nous citerons aprte iui, prwfixus, schedulay 
enudeatimj oppidOy quanto magis ou muUo magis^ demum^ supradicto prsetextUy 
tyranni ^ M. P. Foumier a d^jk fait remarquer que pour deux de ces vocables au 
moinsy schedula et tyranniy l'argument n'est pas tr6s probant, parce qu'ils sont 
d'un fr^ent usage dans la littdrature carolingienne^. Nous ajouterons encore 
que ces mots se voient ^alement dans des parties des Gesta qui sont d'^ et 
d'auteurs diff^rents. Gette demi6re remarque s'applique h Tadverbe oppido\ 
L'empIoi de demum^ de supradicto prsetextUj d!enucleatimy de quanto magisj 
n'est pas assez fr^quent pour qu'il soit possible d'en rien conclure. L'auteur de la 
premi^re partie des Gesta a souvent eu recours au participe prcefiamSy lui donnant 
la signification de c mentionn^ auparavant » ; c'est une expression qu'il affec- 
tione. On ne saurait en dire autant du pseudo-Isidore, cars'il s'est servi du m6me 
terme, c'est avec une certaine r^serve, et ajoutons aussi, sous une forme particu- 
li&re, puisque sur les treize exemples cit^s par M. Simson, on trouve sept fois, 
ut prsefixum est K Gette formule, sans 6tre inusit^e dans les Gesta^ ne s'y ren- 
contre pas fr^quemment. 

On sgoute encore que les vocables ne sont pas seuls communs aux deux 
ouvrages, mais bien aussi les mat^riaux. Les tableaux dress^s par M. Foumier 
prouvent que le r^dacteur des Gesta, aussi bien que celui des Fausses D6cr6tales, 
utilisait la coUection des canons, form6e par saint Isidore. Nous ferons observer 
seulement, pour reprendre une comparaison que cet Smdit a employde, que si 
Ton a taiII6 les documents dans la m6me ^toffe, Tauteur des Gesta Aldrici n'a pas 
dissimul^ oti il la prenait, car si dans ses dtations il y a deux erreurs commises^, 
cela ne doit gu^re nous ^tonner pour une ^poque qui se piquait fort peu d'exacti- 
tude, tandis que le r^dacteur des Fausses Dter6tales s'essayait k donner le change 
et attribuait k tel personnage, ce qui revenait I6gitimement h tel autre. Si pour le 
droit civil, les deux recueils prSsentent Fun et Fautre, des extraits du BrMaire 

1. B. Simson, op, dt. p. 65-73. 

S. P. Fournier, NowMe Revue historique du droitf 1887, p. 83. 

3. Voir plufi loin, p. 21 et 126. 

4. P. Hinschius, DecretaUs pseudo-IsidorianoBy p. 97, 97-38, 70, 80, 165, 513, 700. Les six 
autres exemples cii&s sont les suivants, p. 78, qu8B prseflxa sunt ; p. 91, prsfixo tenore; p. 473, 
in iam praflza synodo ; p. 480, in prseflxa Nicena synodo ; p. 506, contra praeflxos fratres ; 
p. 695, praefixi emuli. 

5. Ces deux erreurs visent deux phrases ajout^, Tune k la dter6tale du pape C^estin, yoir 
p. 138, l*autre k la d6cr6tale du pape Innocent, yoir p. 139. n ne nous semble pas inutile d*i4ou« 
ter que cette partie des Gesta, paratt avoir M rddigde aprte la mort de saint AMric ; voir plos 
haut, p. xix. 



xxvjj 

d^Alaric, cette colncidence n'a rien qui doive surprendre, car c la plupart du 
temps lorsqu'apparalt dans les premiers sifedes du moyen-Age, une citation de la 
Lai romainej c'e8t k la Loi romaine des Wisigoths qu'il faut songer et non au 
Code de Thdodose proprement dit ; ce Code n'est vis6 qu'indirectement par Finter- 
m6diaire du Brdviaire ^ ». 

1. P. VioUet, Pr^ de VEiBto^re du droU francai$, p, 99. 

Nous avons plus loin, p. 140/141, 157, rapproch6 des citations ins^r^ dans les Gesta, le 
tezte authentique du code ThMosien ; nous r^unissons id dans un tableau, le texte de la Lex 
romana Wisigothorum et les extraits qui en ont 6t6 fiBdts, et par Fauteur des Gesta, et par celui 
des Faustea Dicritales. 

GBSTA ALDRICI. LSX ROMANA WiSIOOTHORUM. DECRSTALES PSEUDO-ISIDOiaAlf JB 

Hssnel, p. 348. Hinschius 

QusBCumque contra ius con- Ciontra ius rescripta non va- 

scripta lUerint non valebunt, leant, quocumque modo itie- 

quocumque modo fUerint impe- runt impetrata. 
trata. 

Qui folso prindpum prsecep- Qui falsa principum rescrip- QUi fiedsa principum rescrip- 

ta detulerint, puniantur. ta detulerint, ut &l8arii pu- tadetulerint,utfSBl8ariipunian- 

niantur. tur. Benedictus Levita. Lib. 

vn, n. cxGVi. 
p. 53. 

Dolus malus est, si per falsi- Dolus malus est, si per falsi- 

tatem Toluerit quis prius defl- tatem chartarum voluerit quis 

nita convellere. prius definita conveUere. 

p.d44. 
Redintegrandum est a prae- Redintegrandum est a prae- Redintegranda sunt omnia 
sentibus iudicibus et in eius^ sentibus iudicibus et in eius, expoliatis vel eiectis episcopis 
unde abscessit, iKytestate revo- undeabscessitpotestaterevo- prsesentialiter ordinationepon- 
candum, quod quacunque con- candum, quod quacunquecon- tificum et in eorum unde abs- 
ditione temporis aut dolo, aut ditione temporis aut dolo aut cesserunt loca fUnditus revo- 
captivitate autvirtutemaiorum, captivitate, aut firaude, autvir- canda quacumque conditione 
timore fadente deperierit. tute maiorum aut per quam- temporis aut dolo aut captivi- 

cunque iniustam necessitatem tate aut virtute maiorum aut 
substantiam suam aut statum per quascumque iniustas cau- 
ingenuitatis perdidisse nos- sas res ecdesise vd proprias 
cuntur. aut substantias suas perdidisse 

noscuntur ante accusationem 
Quicquid vera seu falsa peti- Quicquid non vera sed falsa aut regularem ad sinodum vo- 
do a prindpe ootinuerit^ quia peticio a prindpe obtinuerit, cationem eorum, et reliqua. 
Iraus intercessit, non valebit. quia fraus intervenit, non va- Hinschius, p. 237-238. 

lebit 



zzTiij 

M. Simson compare encore les prologues en vers de Benoit le Diacre, aoz 
Carmina Cenomannensia qui prSc^dent ou accompagnent les Gesta Aldrici^. 
S'il est exact de dire . que les auteurs de tous ces petits po6mes se sont 
inspir6s des m6mes mod^les, il faut avouer aussi que le fait ne leur est point 
particulier et qu'on en pourrait dire autant de presque tous les po6tes de cet ftge. 

Selon le m^me 6crivain, ridentit6 ne s'arr6terait pas k la langue et aux sour- 
ces, elle 8'^tendrait encore aux tendances. L'6tat g6n6ral de TEglise de France au 
milieu du IX® sifecle, explique cette similitude. Parce que, dans le Maine, comme 
dans toute autre province, il failait prot^er les 6v6ques menacds dans leur 
ind^pendance, mettre les biens eccI6siastiques k Tabri des spoliations syst^ma- 
tiques, assurer le paiement des dimes, souvent peu garanti par les prScaires, 
Tauteur des Gesta Aldrid s'est rencontrd sur un terrain oix se placaient, k un 
point de vue beaucoup plus g6n6ral, et Benoit le L6vite et le pseudo-Isidore et le 
r^dacteur des Capitula Angilramni. 

Mais arriverait-on h rendre 6vidente une ressemblance compl&te entre la 
langue, le faire, si j'ose le dire, et les tendances des Gesta et des Fausses D^cri^ 
talesy que Ton serait simplement en droit d'en conclure selon nous, k la simple 
possibilit^ d'une communaut^ d'origine. En effet, de ce que deux 6crits offirent le 
m6me style, tendent au mSme but, ils ne sont pas n6cessairement pour cela, 
Tceuvre du m6me ^crivain; aussi, apr^s avoir constat6 les similitudes qui 
permettent de comparer Tun k Tautre, les deux ouvrages pr6cit6s, M. P. Foumier 
a-t-il conQu la pens^e de nous prouver que Tauteur des Gesta, ayant d6}k r6dig6 
la biographie de saint Aldric, eut aussi Toccasion de composer le recueil pseudo- 
isidorien. S'imaginer, nous dit-il, que les incidents de la vie de cet 6v6que expli- 
quent Tentreprise du faux Isidore, serait donner k son oeuvre une base trop 
^troite ^. Partant de Iky il rechercbe quel est, parmi les 6v6nements de ce temps, 
le £Edt assez consid^rable pour avoir ^mu les clercs du Mans et les avoir portSs k 
mettre en circulation ces livres apocryphes. 11 le trouve dans la lutte que soutint 
rarchev6que de Tours contre les tentatives s^paratistes du duc breton Nom^no^. 
Ce demier s'6tant taiU6 dans sa presqu'ile, une principautS ind^pendante de 
Tempire franc, n'entendit pas que, m6me au point de vue religieux, les ^vdques 
de ses domaines d^pendissent d'un pr^Iat soumis k Fempereur. II entreprit donc 
de fonder un archevdch6 k Dol, dont le titulaire aurait eu pour sufiDragants tous les 
6v6ques bretons. Ne croyant pas pouvoir compter sur la fiddlitd de ceux qui 

1. B. Simson, op, cU. p. 76^ 77. 

3. P. Founiier. Nouvelle Rsime historique du droit franfais, 1887, p. 93 et seq. 



avaient 6\A intronisds avant sa rdbellion, il les accusa de simonie, les traduisit 
devant le pape L6on IV, et demanda qu'ils fussent d6pos6s. Ge serait pour leur 
porter secours, alors qu'ils dtaient menac6s d'dtre d6poss6d6s de leurs si6ges, et 
pour soutenir leur m^tropolitain, dont la province aurait 6i6 du mdme coup 
d^membr6e, que Ton aurait inventdles Fatisses Bicriiales. A cela, on peut r6pon- 
dre qu'une circonstance aussi sp^ciale cadre mal avec le dessein trfes g6n6ral que 
se proposait le Caussaire, c de d6veIopper Tesprit religieux, d'6purer les moeurs, 
de r^Iementer le culte, de raffermir la discipline 6branI6e^ ». Or, nous ne 
voyons pas que saint Aldric ait eu jamais de si hautes prStentions. Quand il 
8'occupait de r6formes, c'6tait pour son dioc6se, et rien ne nous permet de croire 
qu'il ait jamais pens6 k 6tendre plus loin son influence, ni k grandir son r6Ie. 
Sans doute il fut Tadversaire de Nom^no^ dont les bandes arm6es avaient piI16 les 
fid^Ies confl^s k sa garde, et c'est pour prSvenir de nouveaux malheurs, qu'il 
souscrivit la lettre ^ dans laquelle les ^vdques du concile de Paris enjoignaient au 
prince breton de cesser ses ravages, mais on ne voit pas qu'il Tait combattu 
autrement. 

Les Fau^ses Ddcrdtales auraient du reste 616 r6dig6es au Mans, qu'elles 
eussent 6t6 promptement fi^app^es de discr^dit, et voici pourquoi. Apr6s la mort 
de saint Aldric, son successeur, Robert, essaya de reprendre possession de 
Tabbaye de Saint-Galais. A Tappui de ses pr6tentions, il exhibait, et ses manda* 
taires produisirent, en 863, au concile de Verberie, des actes et des dipldmes dont 
les ActtM pantificum cenomanensium nous ont tr6s probablement conserv6 le 
texte. Or, apr^s examen, les membres de TassemblSe, ayant reconnu que ces 
documents ^taient supposSs, en ordonn^rent la suppression. Parmi les prSIats qui 
6taient alors r^unis, et k leur t6te, se trouvait rarchev6que de Reims, Hincmar. 
On Favait pr6c6demment combattu, en s'autorisant du recueil du pseudo-Isidore. 
Mais s'il a discem6 Ferreur dans une cause qui n'6tait pas sienne, comment 
s'est-il montr6 moins perspicace, quand ses int^rSts personnels Staient en jeu. 
D'ailleurs les religieux calaisiens, dont il s'6tait d6clar6 le protecteur, 6tant 
placds en bon endroit pour savoir ce qui se passait parmi le clerg6 manceau, 
ne lui auraient pas laiss^ ignorer une supercherie dont il courait risque d'6tre 
la victime. S'ils ont gard6 le silence, c'est qu'ils ne soupQonnaient nuUement 
Torigine mancelle des Fausses DicritaleSj et de plus, qu'ils les tenaient pour 
authentiques. 

1. Ad. Tardif, cit6 par P. Viollet, Pricis de Vhistoire du droit fran^, p. 49. 

2. a. Sirmond, Qmcilia antiqua GaUiae, m, 69. 



Nous ne saurions clore cette introduction sans insSrer id la conclusion k 
laquelle s'e8t arr6t6 sur la mdme question, le docte auteur de VHistoiredessaureei 
du droit canoniquey H. Ad. Tardif. c L'6tude attentive des textes de cette dpoque 
6tablira vraisemblablement que les alt^rations de THispana, les fieiusses dterStales, 
les £auz capitulaires de Benoit Levite, les £aux capitulaires d*AngiIramne, les 
pseudo-canons dlsaac de Langres ne sont que les manifestations les plus connues 
d'une r^tion juridique qu'on a A6}k retrouvde et qu'on retrouvera encore dans 
d'autres 6crits du mdme temps. Mais il n'en est pas moins permis de supposer 
que cette lutte du droit contre la force a pu commencer dans la province ob le 
conilit avait 6X6 le plus gravement engag^, et les droits dpiscopaux les plus 
mdconnusy c'est-&-dire dans la province eccl^siastique de Reims^ >. 

1. Gf. Histoire de$ tourcea du droU canonique, p. 156. 



CONCORDANCE 

DE UfiDITION BALUZE AVEC LA PRfiSENTE. 



Baluze. R. Gharles et L. Froger« 

PlfW. Pi^. 

S I. Domnus Aldricus 1 5 

§ n. Praedictus quoque Pontifex 6 H 

§ ni. Anno siquidem incamationis 9 13 

§ IV. Dedit quippe prse&tus Aldricus. ... 13 17 

§ y. In ipso ergo ordinationis 15 19 

§ YI. Antedictus enim donmus Aldricus. . . 16 20 

§ VII. Exemplar privilegii 18 22 

§ Vni. Item exemplar quod 20 ..... 26 

§ IX. Exemplar supradicti praecepti 22 28 

§ X. Similiter in hac scedula 23 30 

§ XI. Insuper in hoc opusculo 26 33 

§ Xn. Placuit etiam in hoc scripto 32 44 

§ XIII. Exemplar praecepti prioris 34 45 

§ XIV. Exemplar secundi prascepti 36 ..... 47 

§ XV. Hic est inserendum 37 49 

§ XVI. Praedicta quoque praecepti 44 56 

§ XVn. Predictus quoque Aldricus 44 57 

§ XVm. In prsedicto itaque monasterio. ... 46 58 

§ XIX. Consecratione igitur 47 60 

§ XX. In die namque consecrationis 49 61 

§ XXI. Constituit etiam . 49 62 

§ XXn. Similiter ergo 50 63 

g XXni. Sanxit quoque antedictus 51 63 

§ XXIV. Similiter etiam 53 65 

% XXV. Constituit enim praefatus 53 66 



• • 



ZXXIJ 

BaloM. R. GharUf «t L. Froger. 



S XXVI. Fecit igitur antedictus 55 68 

§ XXVII. Prafiatus ergo Aldricus. ..... 57 ..... 70 

S XXVIIL Sffipedictus igitur Aldricus. ... 58 71 

S XXIX. Commemoratus namque 59 ..... 73 

S XXX. Commemoratio de mansionibus. . . 61 74 

S XXXI. Placuit quoque 63 78 

S XXXII. Exemplar privilegii quod fecit. . . 63 79 

S XXXin. Exemplar prsecepti domni. ... 70 86 

S XXXIV. Sequitur exemplar privilegii. ... 72 88 

S XXXV. Sequitur exemplar prsecepti. ... 80 96 

S XXXVI. Sequitur descriptio 82 98 

S XXXVII.. Sequitur exemplar praecepti domni. 93 109 

S XXXVni. Exemplar immunitatis 94 110 

S XXXIX. Item exemplar prsecepti 96 112 

S XL. Exemplar prsecepti domni Hludovici. .99 115 

S XLI. Item exemplar prsecepti immunitatis. . 101 117 

S XLn. Item exemplar prsecepti domni. . . . 103 119 

S XUII. De dedicatione 106 122 

S XLIV. De hospitalium constitutione. . . . 106 122 

S XLV. De translatione corporis 112 127 

S XLVI. ConsUtuUo Aldrici 112 128 

S XLVII. Placuit etiam in hac scedula. ... 113 130 

S XLVIII. Exemplar epistolae 130 148 

S XLIX. Item exemplar alterius 131 149 

S L. Notitia de monasterio. . 132 150 

S LI. De responsione Hludovici. ..... 137 155 

S IH. Memoriale qualiter 140 158 

S Lm. Vertente autem tempore 141 159 

S LIV. Exemplar epistolse formatae 142 160 

S LV. Exemplar formatfie epistolae. .... 143 161 

S LVI. Summa de polecticis 144 162 

S LVn. De eiectione Aldrici. ...... 145 163 

S LVin. Synodus habita 146 165 

S LIX. Hsec est missa 148 166 

S LX. Exemplar prsecarise 154 174 



zxdij 

Balnie. R. ChatlM «1 L. Frogar. 

Pllflfa Plfil* 

S LXI. Ezemplar pracepti domni Hludovici. . 155 175 

S LXII. Exemplar pracari» de Frazinedo. . , 158 177 

S LXm. Exemplar prsecarisB quam Franco. . 159 179 

S LXIV. Exemplar prsBcariae de villa. ... 161 181 

S LXV. Exemplar praecarise quam Merolus. . 162 182 

S LXVI. Exemplar prsecarise quam Herolus epis- 

copus 163 183 

S LXYn. Exemplar epistolse quam domnus. . 165 . . . 185 

S LXVni. Exemplar prsecepti domni Hludovici. 166 186 

S LXIX. Concordia Bethtfle 168 188 

S LXX. Precaria de villa CaUsamen 170 191 

S LXXI. Exemplar prsecepti domni 171 . . . . . 192 

S LXXn. Exemplar prsecepti domni Hludovici. 173 194 

S LXXin. Exemplar prsecepti domni Hludovici. 176 197 



ERRATA 



Page. 16y ligne 28, au lieu de: insupra dicto, lirt: in supradieto. 

— 45, au Iteu de : 16 avril, lire : 17 mars. 

— 46, ligne 13, au lieu de : reliquae, lire : reliquiae. 

— 51,-4, au lieu de: meiaciorato, Ure: memorata. 

— 54,-3, au lieu de : matris, Ure : matri. 

— 77, note 24, lire : Ghampsegret. 

— 80, — 10, lire : p. 31. 

— 138, — •^ col. 687, Ztre .- col. 681. 

— 197, ligne 4, au lieu de : calumpnium, Ure : calumpniam. 



INCIPIT PREFATIO 

GEST^ DOMNI ALDRICI 

CENOMANNIC^ URBIS EPISCOPI 



OADIUVANTE divinitatis gratia scribere conor. Pn- 

mitm quasi ad discipulos Ipquens, hortor ne. parva 

fastidiendo despiciant ut ad maiora utilius ac sagatius 

consce^idcre valeant. Nam revera universa qua; oriun- 

tur de terra , a parvo seinine germinantur, ex quo ad 

florem vel fructum pervenire dinoscuntur. Et mcLgna scripturarum 

misteria, a parvis apicibus litterarum indagata panduntur. Sic etiam 

milites fortissimi in tirocinio, prius cum virgulis et scutulis parvuHs 

ad prmlia publtca erudiuntur, et infans balbuciendo ad plcnariam 

claramque locutioncm perducitur, sic et discipulus dubitando, studio- 

sus tamen, pervenit ad cerlam intellegentiam, tta et nos coepimus a 

timore et conamur, opitulante Dornino , ad veram pertingere sapien- 

tiam. Timor enim Dei princtpium est sapientia' ' . Ergo non despicia- 

mus Utterarum nomina et figuras, ut sillabas congrue comprehendere 

valeamus, ct per easdem <id vei'ha sive sentencias competenter profe- 

rendo vcnire racionabiliter possimus. Nec tantum, ut sola hisioria vel 

* Cf. Lib. psalm. CX, v. 10. 



2 

occidentem^ lUteram, ut ludaei, utamur, sed multo magis vivificanfe 
spiritu, Domino demonstrante , perscrutari conemur, ut spirilalibus 
spiritalia comparemus et per ea quce videmus intellccta conspi- 
ciamus^ . Licet enim sensvs prior sit quam liltera, qui et ipsas 
litteras et artes omnes adinvenit, et ex quo universa concilia vel 
cogitationes oriuntur, Domino tamen inspirante bona necnon ct 
adversario persuadente mala, manente quidem libero arbitrio , 
omnia a creatore concessa ut declinet in partem quam vclit con- 
sensu; et quidem cum sensus prior ad veniendum, dispensante 
gratia supema unicuique quantum voluerit, vel magis minusve 
tribuere et aliis velocius atque tardius aliis repperire ingenia, quia, 
ut libet, concesserit, tam in camalibus quam in spiritalibus rebus; 
sensus enim invenit, ut diximus, et studium sive usus magistrum 
reddit ingenii rei inventce et quantum Deo largiente assiduitas 
magis adquirit, tantum negligentia sive desidia scientia^ plenitu- 
dinem admittit. Apparuisset enim ad maxima pertingitur^ sicut flos 
ad fructum vel sonus ad cantum, labor ad consolationem aut inicium 
ad perfectionem, sic et labor merorque discipuli proficit ad hono' 
rem ma^istriy si non neglegat scientice artem, si probaverit sibi vel 
coeteris esse utile. Dicit enim lacobus^ apostolus : Omnis quidem 
scientice labor imprimis non videtur esse gaudii sed meroris, sed 

^ L*auteur faitallusion au texte de saint Paul qu'il citera plus loin, II Corinth. 
III, 6. 

* II est fait ici allusion, croyons-nous, h ce texte de saint Paul : Invisibilia 
enira ipsius, a creatura mundi, per ea quae facta sunt, inlellecta, conspiciuntur. 
Rom. I, 20. 

3 Le texte est tr6s certainement fautif en cet endroit, nous n'osons hasarder 
une restitution qui serait purement hypothetique. 

♦ L*auteur attribue k tort h l*ap6tre saint Jacques ce que saint Paul a ^crit 
dans son ^pltre aux H^breux, ch. XII, v. H. Voici le texte de laVulgate: « Omnis 
autem disciplina, in pra^senti quidem videtur non esse gaudii sed moeroris : 
postea autem fi*uctum pacatissimum exercitatis per eam reddet justiti.e y>. 



3 

postea fructm pacatissimos reddit iusticice. Ita et vos seniores, vel 
mei condiscipuli, non neglegamus percurrere parvulm sive minimas 
scedulas et prohare ubi tanquam apes discurrentes per flores inve- 
niemus forte nectarem illic dulciorem qui cellulam mentis nostrce 
iocundius repleat atque delectet suavius. Hoec enim dicendo et me 
pariter vobiscum admoneo ne torpor aut negligentioe fastidium men- 
tis nostroB aciem obnubilet, et dum a foris vanas fabulas intendimus, 
intrinsecus ad perquirendam sapientice dulcedinem tepescamus, et si 
parva despicimus, quia nobis vilia nonnumquam videntur a foris, ad 
magna et interiora leticioeque mysteria intrinsecu^ non pervenimus. 
Neque enim prius nuclei dulcedinem gluttire fauces nostrce prcevalent 
antequam duricia testis dentis firmatas conterat. Ita et nos, confir- 
mato cum fiducia sensu, petendo, querendo, atque pulsando , deinteU 
ligentia litterce ad misticam altegorice perveniemus intelligentiam. 
Neque enim ita violenter extorquendus erit setisus ut historice simpli- 
citas postposita negligatur et iterum si tam culta politaque in verbis 
apparuerit historia negligendus erit interior intellectus velut in anti- 
quos philosophos. Sed magis ordo est conservandtis , ut salvo historico 
fundamento et per racionem discusso, ad interiorem ac spiritualem 
intellectum gradatim conscendatur. Est utique et exterior magister 
requirendus, quia nulla ars absque magistro discitur, sed vere et sine 
ulla dubitatione ille magis magister sollicite inquirendus cotidieque 
deprecandus est, qui sine mora sensum tangit et ita velociter docet ut 
ipse qui priu^ videbatur discipulu^, per acceptam gratiam et iam 
magistrum praecedit, et ea postea excogitando ex ore profert, quce 
ab exteriore magistro minime didicit. Et servanda quidem in aliqui" 
bus congrua est locutionibu^ regula latinitatis et nonnunquam prae- 
termittenda velut antiqui interpretes ipsam postposuerunt ut et de 
sanguinibus ; unde et Agustinus de hoc ait : Non timeamus ferulas 
grammaticorum , cum teneamus^ congruam et oportunam locutionem 

^ Notre manuscrit offre la leQon € teneam », nous y substituons c teneamus >. 



4 

%crxiduTaTum. De quo et heatus papa Gregarhu icrijmt : Qmi artem 
iM/ruUi $ertare cwderftpiat, quia, inquid % indigman tehementer eztf- 
lirnari ut verha easiegtii araadi 9ub reguUs restringam Danati. £i 
genera quidem et numero atque omgruas coniunctiones et modos 
rerb&rum et temporum, nomina enim sive pronomina et reHquce 
dietifmes ad $ensum casumque congruentes consertandie sunt^ sed 
magis semper ad interiorem magistrum percurrendum est, sicut et 
Paubis dicit aprjstolus : Regnum Dei non est m sermone sed m 
rtrtute^, et littera quidem occidit spiritus autem ririficat^ sieut et 
exterior scientia infiat, caritas vero perfecta Utteris edificat^ quam 
Spiritus Sanctus in corda fidelium gratuB diffundit, qui est unus H 
rerus. 

* Inqoid poiir inqiift. 

* a. L Cormth. C, IV, v. 20. 

* (A. IL Corinth. lU, 6. 
WZL&iriirth. \in,i. 




GESTA 

DOMNI ALDRICI 

CENOMANNIC^i URBIS EPISCOPI 

A DISCIPULIS SUIS 



OMNUS ALDRICUS Cenomannicse urbis episcopus, 

natione patris ex parte Francus sive Saxho', matris 

quoque es parte Alamannus atque Baiuvarius. Pater 

quoque' eius nominabatur Syon*, mater enim' eius 

Gerildis. Predictus ei^o episcopus regia ex proienie 

ortus, atque aliis nobilissimis ex** parentibus est procreatus. Ab 

infantia autem cum episcopis enutritus atque ab'' eis nobiliter 

eruditus* et sapienter est instructus ; ecclesiasticis quoque disci- 

plinis voluntarie se submittens, ordinabiliter congruenterqueconexus 

est" . lam enim duodecim annorum " habens a iam dicto patre suo ad 

• Genomanicx, B ; iious ferons remarquer une fois pour toutes que Baluze 
a toujoura ainsi orthographle ce mot. — ' Saxo, B. — ^quoque, manque B. 
— * Sion, B. — ^ Au linu de enim, B donne quoque. — b ex, manque B. — '^ acl, 
B. — * eruditus, manque B. — • est inconnexus, B. — •<• annos, B. 



6 

palatium deductus est, et glorioso Karolo Francorum rege^ atque 
denuo- Hiudowico'^ eius filio honorifice commendatus, et ab eo est 
decenter susceptus. Ipse videlicet omnibus bonis moribusque dul- 
cibus ornatus, omnia omnibus factus est, et tam regi quam et* 
omnibus suis ^ obtimatibus et* regi famulantibus, Domino annuente, 
placere meruit. Per diem itaque regi et fidelibus suis amabiliter 
militans, Deo'' autem nocte et secrete totis nisibus® vigiliis et^ 
orationibus serviens, gratiam divinam adsequi meruit*®. Sed solli- 
citus enumerat** ut quandocumque ei locus eveniret, in a^cclesia 
sanctae Mariae que est constructa in Aquisgrani palatio regio** secrete 
psalmos decantaret et orationes faceret^^. Quadam autem die in 
praedicta aecclesia sancta^ Mariae, in Aquisgrani palatio**, in sinistra 
parte altaris secretc psalmos suos decantans**, instinctu Dei^**' cordo 
ammonitus*^ cst ut miliciam secularem dimitteret et Domino 
solummodo famulari studeret. Ipse quoque tenere adhuc a^tatis 
erat atque pubc tenus. Tunc primo is se incipiebat, timens valde ne 
hoc illi diabolica ex parte suggereretur, obnixe Deum deprecatus 
est ut intercessione beatae Marise, in cuius aecclesia orabat, si divi- 
nitus iam dicta voluntas in eius corde versaretur*®, manifestum ei 
pro sua misericordia faceret; sin autem diabolica inmissio esset, 
similiter et hoc illi notum faceret. Totis itaque nisibus et flcctendo 
ienua^^, pectusque tundendo, ante predictae sanctae Maria3 aram 
deprecatus est ut Domini ex hoc meruisset facere voluntatem , et ^ 
diabolus eum seducendi nuUum haberet locum. Ipse enim divinitus 
in antedicta voluntate bona confortatus et firmius subiugatus est et 

* Regi, B. Domno, B. — ^ Hludovico, Baluze a remplac^ le w par le v ; 

nous nc nolcrons plus desormais cette variantc. — ♦et, manque B. — ^Au lieu de 
suis, B donne ejus. — ^ vel, A. — '^Domino, B. — « Ap'es nisil)us, A eiB placent 
ot. — atque, B. — ^^ meruit assequi, B. — ** sollicite evenerat, B. — *- regio, 
inanque B. — *3 Notre manuscrit donne la leQon faulive « decantare ot orationes 
facere », h laquelle nous substituons le texte de Baluzo. — >* in Acjuisgrani 
palatio, manque B. — ^^ cantans, B. — ^^ divino, B. — ^'^ admonitus, B. — ^^ Nolre 
manuscrit donne la lecon fautive « verseretur ». — *» genua, B. -— *> ut, B. 



7 

plenius corroboratus. Deinde coepit toto corde rogare Deum ut si 
diaboli esset exhortatio, recederet ab eo, et si divinae maiestatis* 
esset gratia, pleniter eam secundum Domini* voluntatem adimplere 
meruisset. In hac tamen^ intentione ferme dimidium annum corde 
angens , angelica et divina confortatione suffultus , ad regem depre- 
caturus accessit ut militiam secularem dimittere ei liceret et militiae 
spirituali se coniungere atque eum Domino famulari permitteret. 
NuUo tamen nisi tantummodo uno Deo* timenti amico suo et 
karissimo familiari hoc confessus est ; timens quippe ne si hoc sui 
intelligerent parentes et^ amici , ei hoc facere minime permitterent. 
Rex autem haec audiens, oppido tristatus est; promittensque ei 
duodecim et® eo'' amplius comitatus se daturum® si hoc dimitteret 
et in sua perseveraret militia. Ipse quoque^ a rege haec*® audiens, 
inquiens", ait, etiamsi dimidium regnum suum ei daret, ipsam 
voluntatem propter hoc non dimitteret. Videns autem rex se ilium a 
sua intentione non posse avertere, concessit ei" licentiam et locum 
ubicumque in suo eligeret regno. Tunc ergo ipse, inspirante divina 
gratia, petiit locum sibi dari in quadam civitate cuius vocabulum 
est Mediomatricis quae et aUo nomine Mettis *^ vocatur ; sibique cum 
suis** duobus clericis tantummodo postulavit dari praebendam. Rex 
autem et hoc concessit, et quantum volebat sibi dari*^ spopondit. 
Tali enim conditione Ucentia accepta, a rege osculatus*®, et ad iam 
dictam urbem festinando profectus est ; ibique amabiliter et devote 
ab omnibus susceptus, et clericus ab episcopo eiusdem ci^dtatis et 
cuncto clero divinis benedictionibus decantantibus et hymnis spi- 
ritualibus modulantibus tonsoratus" est, et vestibus*® clericalibus 

* divina esset gratia, B. — * Dei, B. — ^ autem, B. — * Deum, B. — * yel, A. 

— ^ vel, A. — "^ eo manque B. — ^ Notre manuscrit donne la leQon fautive 
€ daturos ». — ^ vero, B. — ^® hoc, B. — ^* inquiens, manque B. — ^* et licentiam, • 
A. — *3 Moetis, A. Metz, ancien chef-lieu du d^partement de la Moselle, mainte- 
nant capitale de la Lorraine allemande. — ** suis, manque B. — *5 dare, B. 

— *<5 osculatus est, B. — *^ confortatus, B. — ^^ vestimentis, B. 



inrlutuH, et manuum impositionibus ab episcopo et a cunctis sacer- 
(lotlbuH clfiricali benedictione consecratus, inter seniores fratres est 
colIocatUH. Deo igitur ibi totis nisibus die noctuque deserviens omni- 
liUH* factuH* est ut muitos Deo' lucrifacereposset*. Cantum quippe 
romuuum atr|ue grammaticam sive divinae scripturae seriem humi- 
IlUu' (liHcere mctuit, quibus et donante^ omnium Domino pleniter 
ul(|U(3 doctiHHime instructus est. Post duos quoque clericatus sui 
(iUUOH ub (3pi8copo eiusdem civitatis nomine Gundulfo* in ecclesia 
Naucli SUiphani diaconus est ordinatus. In ipso igitur gradu tres 
tmm ufuioH militanH mirabiliter et docte cotidie'' diaconatus sui 
UilluiphiHJ (^ertavit officium. Mortuo quoque iam dicto Gundulfo 
|irii(llcJ.o ordinatore suo, alius episcopus in eadem civitate nomine 
|)ronn" (lliuH Karoli piissimi imperatoris subrogatus et ordinatus 
iml ; (|ui videns praedicti Aldrici levitae intentionem et studium 
Imiuuu), (piod tam in ministerio suo quam et erga omnes habebat, 
(Mnpll (nirn (jxhortare^ ut sacerdos efficeretur. Noluit autem iam 
(lli^lUH (lluconuH Aldricus neque ausus est divinam repellere benedic- 
lloutuu, u(l (juam saepissime vocabatur a Drogone eiusdem civitatis 
t»plH('.opo (3t Huccensore iam dicto ordinatore*® suo, dum nobihter 
do^lt^liut iii diaconatus officio, eligente eum clero et" populo presbyter 
imt ordliiutuH. Ipse autem melius ac melius virtutum pollens in** 
m^tlliUH, inultosquc crudiens suis praedicationibus , sive bonis exorta- 
UoulhuH luultos et innumerabiles Deo et sanctae aecclesiae lucrari 
tut^rull. Oomum quoque eligentibus fratribus, et suadente sive exo- 
iH^nlt^** (j[ilHCopo suo Drogone, licet coacte, senior cantor ibi subli- 
MmlUH^*. lu scolis in quibus vero iam magister erat constitutus 

< oinnlbuH, manqne B. — * factum, B. — ^ Domino, B. — * lucrifaceret, B. 
wi ^ Nntrt) innnuscrit donne € donato », leQon fautive k laquelle nous substituons 
ll^ IfKto do Daluzo. — ^ Samt Gondulphe, dv^que de Metz, 819-825. — "^ quoti- 
^ju H, — * Drogon, n6 en 807, abb^ de Luxeuil, ^v^que de Metz en 826, mort le 
i HOYtmbre 855. -— ® exhorlari, B. — ^^ ordinatori, B. — ** vel, A. — ^* in, 
mmillH B, — fs cxhortante, B. — ^^ subUmatur, B. 



9 

sapienter multos et innumerabiles in supradictis artibus erudiens, 
magnum lucrum in sancta Dei aecclesia facere meruit, immo * innu- 
merabiles in iam dictis artibus doctissime erudivit. Videns^ igitur 
eum antedictus pontifex domnus Drogo et^ cunctus clerus sive 
populus in iam dictis ministeriis et doctrinis* magnum habere 
studium et multos doctores et magistros nobiles fecisse, in maius 
eum ministerium, quamvis coacte, sublimaverunt, et primicerium 
secundum romanum ordinem eum esse constituerunt totumque 
clerum tam civitatis quam et monasteriorum sive tocius illi ^ civi- 
tatis parrochiae ei subditum essepraeceperunt, et magistrum omnium 
eum constituerunt. IUe enim in his studiosissime Domino serviens, 
omnibus bonis hominibus amabiliter famulari meruit; eumque 
cuncti boni ita amabant quasi semetipsos ; et quicquid eis impe- 
rabat, hbenter faciebant. Audiens autem Hludowicus imperator 
Francorum eius opinionem, ad se eum vocavit et in suo palatio, 
volente vel nolente, eum seniorem sacerdotem suumque confessorem 
inesse instituit^. Qui et ibi omnibus palatinis bonis placens, ut 
soHtus erat, omnibus omnia factus, ab omnibus honorabatur atque 
venerabatur. Ita quoque omnes eum diligebant, si fieri potest, quasi 
semetipsos, eiusque iussionibus in omnibus quasi senioris volontarie 
et bono animo obtemperantes erant. Quatuor autem menses cum 
imperatore in suo palatio nobiliter degens , eique amabiliter serviens, 
nec ad unum diem licentiam exinde evadendi et in patriam pergendi 
impetrare valebat. Episcopatum quippe ei quoddam, cuius voca- 
bulum est Genomannis, eligente eum eiusdem provinciae archie- 
piscopo Landramno'', atque comite eiusdem parrochiae Morigone^, 
sive omnibus praefixae parrochiae nobilibus hominibus, atque cunctis 
palatinis, et clero et® populo, per bacculum Landramni Turonicae 
civilatis et praedictae parrochiae metropohtani iam dictum episco- 

* quoniam A. — * Videntes, B. — 3 yel, A. — * et doctrinis, manque A. 
— 5 illius, B. — praeesse constituit, B. — "^ Landramne I, archev6que de Tours, 
de 815 i 836. — 8 Rorigone, B. — » vel, A. 



40 

patum est * in sua praesentia et eo instigante a Hludowico gloriosis- 
simo imperatore ortantibus* cunctis cura pastorali commissum; 
qui et hoc refugiens, et nolens praedictum episcopatum suscipere, 
omnibus tamen, licet coactus, hortantibus, ipsum sacrum suscepit 
ministerium. Ordinatus quoque a praedicto suo metropolitano et 
ceteris nobilibus et sapientibus episcopis in idipsum convenientibus , 
eligente eum clero et^ populo in praedicta civitate et in ipsa matre 
aecclesia die XI. est* kal. ianuariarum, anno igitur incarnationis 
Domini nostri Ihesu* Ghristi D GCG XXX II* episcopus est conse- 
cratus. Tertio autem die post ordinationem suam iam dictus domnus 
imperator in suam adveniens civitatem, gratias agens Deum'' lau- 
davit quod iam ordiuatus erat episcopus. Praedictus ergo pontifex 
domnum imperatorem Hludowicum cum silentio® et hymnis et 
canticis sive crucibus et ceteris divinis oraculis benigne et sapienter 
suscipiens, eumque ad aecclesiam manu tenens et deducens per 
altaria orando, suis precibus eum Domino commendavit. Supra- 
scripto igitur imperatori® omnibusque suis nobiliter et dulciter 
famulari studuit, ibique domnus imperator Hludowicus nativitatem 
Domini nostri Ihesu Ghristi, praefato Aldrico episcopo et suo clero 
sapientissime ct honorifice officium peragente, soUempniter cele- 
bravit. Octo quoque dies in eadem civitate domnus imperator 
residens, villam quandam que Brogilus ^® vel Novavilla nuncupatur 
cum omnibus ad se pertinentibus , quae dudum inde abstracta et in 
beneficium data fuere^*, per suum praecegtum ei atque aecclesiae suae 
sedis sive clericis et Dei** servis inibi Domino famulantibus iure 
firmissimo perhennis*^ temporibus possidendo** reddidit. 

^est, manqueBy et est reportd plus loin devant commissum. — ^ hortantibus, 
B et A. — 3vel, A. — * est est reportd apres ianuariarum, B. — ^jesu, B ; ce nom 
est loujours ainsi orthographi^ dans B. — ^Cf. Annales de Saint-Bertin, annde 832, 
^dition de la Soci^t^ de rhistoire de France, p. 9 et H. — ''Dominum,B. — ^psal- 
lentio, B. — ® Notre manuscrit donne la leQon fautive c imperatore >. — *®Progi- 
lus, A. Neuville, coramune du 1«' canton et de rarrondissement du Mans (Sarthe). 
— "fuerat, B. — ^^Domini, B. — ^^perpetuis, B. — ** possidendum, B. 



41 

Predictus quoque pontifex in primo pontificatus sui anno aquam 
per aquaductum in praedictam civitatem Cenomannicam , quam 
nuUus hominum ibi antea venire viderat, suo opere et bono ingenio 
adducere meruit, omnibusque qui antea valde aqua indigebant, nec 
etiam* nisi per magnum laborem eam^ habere poterant, sufficien- 
ter^, auxiliante Domino, habere fecit. Unum siquidem vel duo modia 
aquae infra civitatem antea emere nemo valebat nisi unum denarium 
afferentibus eam de Sarta, vel de ahquo fonte dedisset, quoniam nec 
puteum inibi aliquem habebant. Ideo tam kara erat. In ipso quoque 
anno claustrum ubi canonici sui conversare* regulariter et canonice 
possent aedificare coepit, qui antea numquam, utfertur, claustrum 
habere meruerunt, sed per civitatem huc vel illuc^ vagantes et® 
dormientes et discurrentes tam in nocte quam in die per diversa 
domiciha manere solebant, et propter hoc impedimentum ad officium 
divinum occurrere, ut decebat, minime valebant; eisque suam 
domum, in qua manebant"^, et solarios sive cellaria et alia aedificia, 
quae ad suum opus habebat, tradidit. Et non in hoc sufficiens erat, 
sed etiam alias domus® per circuitum nobiliter, sicut ad hoc opus 
decebat, construere nobihter^ certavit. Praefatus ergo pontifex fuit 
vir mitissimus et sapiens valde, Ungua eruditus, psalmos omnes per 
ordinem memoriter retinens, et in eorum sensibus subtilissima exer- 
citatione limatus, lingua quoque in lectione polita*^, et exortator 
omnium bonorum operum, plebique florentissime salutaria praedi- 
cans fidei cathoUcae et apostoUce, inmutilate** conservare perhen- 
niter sua monita salutaria praedicans, corda fidelium corroborans, 
ortodoxae fidei aemulator ac defensor fortissimus, paupertatis amator, 
et in erga inopem provisionem non solum mentes^pietatem sed studii 
sui laborem solhcitus*^, captivorum etiam redemptor, orphanorum 

* eam, B. — ^ eatenus, B. — ^ sufficientem, B. — * conversari, B. — * et 
illuc, B et A. — 6 vel, A. — "^ manerent, B. — ® domos, B. — ^ nobiliter, man' 
qne B. — ^^ posita, B. — ** immaculate, B. — ^* Au lieu de cette p/ira»e, B 
donne erga inopes non solum mitis sed etiam sollicitus. 



12 

quoque etviduarumlargitor, necessariatribuens, amator religiositatis 
christianae normae , et religiose volentibus vivere et Dei timorem * habere 
in suis praecordiis dilecto* residens. Vir vero erat mitissimus atque 
suavis omnique bonitate ornatus, amator cleri omni^ populi christiani, 
tardus ad irascendum, et velox ad miserandum, nuUi pro malo malum 
reddens, neque vindictam secundum meritum tribuens, sed pius et 
misericors omnibus erat, cunctos attrahens, neminemque dissipans. 
Magnum gregem adunare in unum et ingens lucrum amminiculante 
Domino infra sinum sanctae Dei aecclesiae tam infra suam* parrochiam 
quam et extra facere meruit, et multos Domino lucrare certavit*^. 
Fecit igitur praedictus Aldricus pontifex in praescripto claustro tecta* 
nova et dupla, in quibus et diversas mansiones ad opus fratrum et 
ad eorum necessitates procurandas mirabiliter et nobiliter construxit. 
Insuper et in iam dicto claustro fecit aecclesiam in honore sancti 
Stephani a novo, quam et in honore praefixi sancti Stephani et 
omnium sanctorum quinto iduum novembrium soUempniter conse- 
cravit; in qua et in ipso die consecrationis eius signum apparuit 
mirabile. Quidam enim sacerdos inibi suos mantes'' perdidit dum 
praedictum sacrabatur® templum, quos quidam clericus inveniens, 
furtim de ipsa aecclesia nova exportare cupiens, de praedicta sancti 
Stephani et omnium sanctorum aecclesia exire non potuit, nec ipsos 
mantes secum deferre valuit, antequam eos in ipsa aecclesia viden- 
tibus multis eiecit, et fuga lapsus evasit. Fecit namque in praedicta 
aecclesia altaria sex; quorum unum sursum posito® in media absida 
collocato*^ in honore sanctae Sophiae sacravit et reliquias Domini 
nostri Ihesu Christi, tam de spongia quam et de sandaliis eius 
propriis, in confessione in eo facta collocavit. Fecit quoque atque 
sacravit iam dictus pontifex in superiori et in dextera*^ parte ipsius 

^ Notre manuscrit donne la lecon « timore ». — ' dilectio, B. — ^ omnisque, 
B. — * Notre manuscrit donne la leQon tf sua ». — * lucrari meruit, B. — ® recta, 
B. — "^ wantos, B. — ® sacraretur, B. — ^ positum, B. — ^® coUocatum, B. 
— ** dextra, A. 



43 

aecclesiae aliud altare in honore sancti Sebastiani * , et sancti Vin- 
centii, ac sancti Gervasii, sanctique Privati, sive sancti Quirini, 
atque sancti Naboris , necnon et sancti Nazarii martyrum Ghristi , et 
in eo decenter eorum reliquias coUocavit. Fecit namque in superiori 
et in sinistra parte ipsius aecclesiae tertium altare, atque sacravit in 
honore sanctae Dei genitricis Mariae sive sancti Clementis romanae 
aecclesiae apostolici*et^martiris, et sancti Albini , sanctique*Amantii, 
ac sancti Amulfi seu sancti Martini, atque sancti Clementis proti- 
metensis*^ urbis episcopi, atque sancti Audoeni, necnon et sancti 
MarciaUs, ac sancti Benedicti, sanctique® Patemi, et sancti Sil- 
vestri confessorum Domini, et in eo propriis manibus decenter 
praedictomm sanctorum rehquias in confessione ipsius* altaris coUo- 
cavit. In subteriori ergo parte et in absida ipsius aecclesiae fecit et 
consecravit quartum altare in honore sancti Stephani et omnium 
sanctomm, et in eo sancti Stephani atque aUorum muUorum sanc- 
torum reUquias propriis manibus decenter coUocavit atque conclusit. 
In dextera igitur et in'' subteriori parte ipsius aecclesiae quintum 
fecit altare, quod et consecravit in honore sancti PauU et sancti 
lacobi apostoU et sancti Mathei apostoU et evangelistae, et in confes- 
sione ipsius altaris praedictomm sanctomm apostolomm reUquias 
propriis manibus decenter composuit atque conclusit. In sinistra 
sciUcet® et in subteriori^ parte ipsius aecclesiae sextum fecit altare, 
quod et consecravit in honore sancti Theodori et sancti luUani atque 
sancti Lamberti martymm Christi, et in confessione ipsius altaris 
eorum pignora propriis coUocavit manibus. 

3 Anno siquidem incarnationis Domini nostri Ihesu Christi 
D CCC XXX IIII, indictione vero XIII, et anno imperii domni 
Hludowici piissimi imperatoris XXII, anno vero ordinationis prae- 
scripti Aldrici episcopi III , predictam aecclesiam iam dictus pontifex 

* Stephani, B. — * episcopi, B. — ^ ac, A. — ♦ sancti, B. — ^priini, B. — ®et 
sancti, B. — ''in, manque B. — ^ scilicet, mdnque B. — ® subteriore, A. 



14 

soUempniter et decenter dedicavit. In praescripto namque kalendarum 
die Turonis metropolis civitates * per consensum et electionem Lan- 
dranni praedictae Turonicae urbis archiepiscopi sive aliorum episcopo- 
rum atque multorum abbatum atque* comitum necnon et aliorum 
innumerabilum prudentium virorum a Hludowico praescripto impera- 
tore cura Cenomannice urbis et soUicitudo tocius ipsiusurbisparrochie 
Aldrico praefato episcopo commissa est ; cui omnipotens Deus , sup- 
pliciter oramus , una nobiscum tribuat requiem sempiternam et vitam 
aeternam. Prescripto videlicet anno incarnationis Domini nostri Ihesu 
Christi, undecimo quoque kalendarum decembrium^ die* soUempni- 
ter consecravit iam dictus Aldricus pontifex absidam matris et senioris 
civitatis aecclesiae, quam a novo fundavit et mirabiliter ornavit atque 
fabricavit, in qua et altare mirabiliter fabricatum et compositum 
construxit. lam dictam quippe absidam una cum praefato altari 
consecravit in honore sancti Salvatoris et sanctae Dei genitris Mariae 
et sanctorum martirum Gervasii et Prothasii, sed etsancti Stephani; 
in quo et reliquias Domini^ Salvatoris et® sanctae eiusdem Dei geni- 
tricis Mariae atque de proprio corpore sanctorum martirum Gervasii 
et Prothasii sive sancti Stephani in sepedicto altari propriis manibus 
decenter coUocavit et mirabiHter composuit. Aliam quoque partem 
praescriptae matris et civitatis ecclesiae cuius consecrationis dies 
poenitus ab omnibus ignorabatur, in praedicto Domini'' Salvatoris 
nostri Ihesu Christi nomine et sanctae Dei genitricis Mainae sanc- 
torumque martirum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani 
reconciliavit atque® soUempniter dedicavit. In praefata namque 
aecclesia seniori altaria construxit et a novo fundavit atque in supra- 
dicta die sacravit numero* X ; et nominasuper ea eorum sanctorum 
in quorum memoriis ea consecravit, desuper ascribere iussit; quae 

* civitatis A, civitate B. — * ac, A. — 3 decembris, B. — * Aprbs die, existe 
dans le manmcrit un renvoi d la marge^ mr laquelle se lisent ces motSy en 
caracttres du XIV^ sitcle : hoc est vigilia S*« Cecilie. — ^ sancti, B. — ® et, 
manque A. — "^ Domini, manque A. — ^ et, A. — ® numero, manque A. 



15 

et adhuc per singula altaria inserta singillatim et distincte ac diii- 
genter investigantibus repperiri hodiema die queunt. Deambulatoria 
sequidem* sursum per totum in circuitu ipsius aecclesiae fecit, in 
quibus et altaria quinque nobiliter construxit atque sacravit. Pri- 
mum enim in dextera et in orientali parte altare in praedictis deam- 
bulatoriis positum sacravit in honore sancti Martini et sancti Hilarii 
ac sancti Germani sanctique Vedasti, sive sancti Domnoli atque 
sancti Karilephi^ et sancti Rigomeri confessorum Christi, et pignora 
praedictorum sanctorum in eo propriis manibus decenter et aeccle- 
siastico more collocavit. Aliud vero altare in supradicta dextera 
parte et in eodem deambulatorio in medio positum sacratum in 
honore sancti Petri et sancti lohannis apostoli et evangelistae atque 
sancti Andreae, necnon et omnium apostolorum, et reliquias eorum 
in ipso collocavit altari. In occidentali quippe parte ipsius aeccle- 
siae, in ipso solario fecit atque sacravit altare in honore omnium 
sanctorum, in quo et multorum sanctorum pignora propriis collo- 
cavit manibus. In sinistra autem parte ipsius ecclesiae et in sinistro 
deambulatorio in orientali parte fecit et consecravit altare in honore 
sancti Dionisii et sancti Laurentii, ac sancti Remigii sanctique 
Medardi, seu sancti Bonefacii^ et sancti Rustici necnon et sancti 
Eleutherii martirum et confessorum Christi, et eorum reliquias in 
ipso propriis manibus coUocavit altari. In praedicto videlicet sinistro 
solario* et deambulatorio in medio aliud fecit et sacravit altare in 
honore sanctae Dei genitricis Mariae ac^ sanctae Anastasiae ac sanc- 
tae® Ceciliae, necnon et omnium sanctarum virginum, et pignora 
sanctarum virginum in eo multa propriis collocavit manibus. Deor- 
sum quoque et in dextera sive orientali parte praefatae aecclesiae fecit 
et consecravit altare in honore sancti Ambrosii et sancti Benedicti, 
sanctique Gregorii, ac sancti Augustini sive sancti luliani atque 

* siquidem^ B. — * Carilefi, B. — ^ Bonifacii, B. — ♦ solari, B. — ^ et, A. 
— ® sanctaeque, B. 



16 

sancti Hieronymi, necnon et sancti Vigoris Ghristi confessorum, et 
eorum in eo decenter et ecclesiastico more coUocavit reliquias. 
Extra chorum sciiicet et in dextera* parte ipsius aecclesiae fecit et 
consecravit altare in honore sancti Georgii et sancti Felicis , ac sancti 
Symphoriani sive sancti Syxti atque sancti Tiburcii, sanctorum 
quippe Marcellini et Petri, et eorum in eo decenter coUocavit reli- 
quias. In sinistra namque et in orientali parte ipsius aecclesiae fecit 
et sacravit altare in honore sanctae Scolasticae et sanctae Agnetis ac 
sanctae Luciae, atque sanctae Hlodesindae ' , sive sanctae Afrae, sanc- 
taeque Geretrudis et sanctae Aldegundis virginum Ghristi, et in eo 
earum reliquias propriis decenter coUocavit manibus. Extra chorum 
autem in sinistra parte ipsius aecclesiae fecit et consecravit altare in 
honore sanctae Agathae et sanctae FeUcitatis ac sanctae Sabinae sanc- 
taeque Eufemiae sive sanctae Perpetuae atque sanctae Brigide necnon 
et sanctae Genovefae virginum Ghristi, et earum in eo decenter pro- 
priis manibus collocavit reliquias. In media quoque aecclesia fecit 
altare, in quo et Grucifixum Domini nostri Ihesu Ghristi auro et 
argento mirabihter fabricatum erexit, et ipsum altare in media 
aecclesia positum in honore sanctae^ Trinitatis in eo decenter pro- 
priis collocavit manibus. Antedictus igitur Aldricus Genomannicae 
praefatae urbis episcopus anno incarnationis Domini nostri Ihesu 
Ghristi D GGG XXX V, et anno imperii piissimi Hludovici impera- 
toris XXIII, anno siquidem ordinationis suae III, indictione XI III, 
undecimo vero kalendarum iuHarum die soUempniter consecravit 
occidentalem partem saepedictae matris et Genomannicae civitatis 
senioris aecclesiae, quam et a novo fundavit et mirabiliter omavit, 
ad effectum quoque usque perduxit : in qua et altare fecit in honore 
sancti lohannis Baptistae, quod et insupra* dicto kalendarum die 
et* in honore sancti lohannis Baplistae sollempniter consecravit, et 

* dextra, A. — « Hlodeumde, A. — ^ sanctissimae, B. — * insuper, B. — * et, 
manque B. 



17 

praedicti sancti lohannis Baptiste sive aliorum multorum sanctorum 
reliquias propriis manibus in eo decenter coUocavit. Aliud ergo in 
dextera parte ipsius occidentalis partis aecclesiae fecit altare et in 
praescripto die consecravit in honore sancti Ghristophori et sancti 
Yppoliti* atque sancti Saturnini martyrum Ghristi, et eorum reli- 
quias in confessione ipsius altaris propriis decenter coUocavit mani- 
bus. In sinistra namque parte ipsius occidentaUs partis senioris 
aecclesiae in suprascripto kalendarum die tercium consecravit altare 
in honore sancti Victuri* et sancti Victurii' ac sancti Briccii* sanc- 
tique Arvei^ atque sancti Baumadi® seu sancti Almiri seu sancti 
Ulfacii et sancti luliani primi ipsius urbis episcopi, atque sancti 
Turibii et sancti Pavatii, necnon et sancti Libbrii confessorum 
Ghristi, et eorum reliquias propriis manibus decenter in supradicto 
coUocavit altari. Prescripto namque XI'' kalendarum iuliarum die 
antedictus Aldricus pontifex est de utero matris suae natus, cui 
omnipotens Deus assidua intercessione predictorum sive omnium 
sanctorum tribuat vita aetemaliter una cum eis frui sempitema. 
Amen. 

V Dedit quippe praefatus Aldricus pontifex villam quandam cano- 
nicis suis cuius vocabulum est Buxarias®, cum omnibus ad se 
pertinentibus , una cum silva cuius vocabulum est FoHcionis®, de 
qua et plenius praedicti canonici eorum mererentur habere stipendia, 
et delectabilius Domino famulari sive pro imperatore iam dicto Hlu- 
dov^ico et coniuge sua ludith sed et proHbus*® regaUbus, sive pro 
universo exercitu eorum, atque pro sepedicto Aldrico ipsius urbis 
episcopo orare certatim studerent, et delectabiUus sive studiosius eis 
Domino militare" delectaretur^*. De praefixa videlicet villa censuit, 

* Hippolyli, B. — 2 Victurii, B. — 3 Victuri, B. — ♦ Brixii, B. — ^ Amei, A. 
— ^ Basmadi, A. — "^ undecimo, A. — ^ La Boissi^re ? domaine que Cauvin n*a 
pu identifier. — ®LaFolie?C. Serait-ce FoUeton en Ass6-le-Boisne? — *<>pro 
liberis, B. — ** militari, A. — ** delectarer, B. 



18 

atque suis successoribus contestando in suo privilegio quod de 
eadem villa praedictis canonicis suis fecit adiuravit ut fratres et 
canonici Cenomannica in urbe degentes haberent plenam refec- 
tionem in XI kalendarum ianuariarura die, quando mater et civitatis 
ecclesia senior Cenomannica in honore sancti Salvatoris et sancte 
eiusdem Dei genitricis Mariae et sancti Gervasii et Prothasii sive 
sancti Stephani est a iam dicto Aldrico episcopo soUempniter dedi- 
cata . Similiter censuit ut de praefala villa plena praedictis fratribus 
et canonicis Xlmo* kalendarum ianuariarum die fieret plena refectio; 
in quo die et saepedictus Aldricus in praescripta civitate et in prae- 
fata aecclesia est canonice et soUempniter a nobiUssimis et doctis- 
simis atque sanctissimis episcopis pontifex est* ordinatus. Similiter 
censuit ut in undecimo kalendarum iuliarum antedictis canonicis et 
Dei servis de praefata villa fieret plena et optima refectio , in quo die 

et praefixus Aldricus episcopus est de utero matris suae natus , 

atque' occidentalis pars prescriptae matris et civitatis aecclesiae 
ab * eodem pontifice est sollempniter dedicata * . Similiter in Assump- 
tione sanctae Dei genitricis Marie, quae est XVIII kalendarum sep- 
tembrium die, in cuius honore praefata aecclesia a sancto luliano 
sacrata fuit, cuius consecrationis dies, ab omnibus penitus ignora- 
batur, sed modo renovata et reconciUata sive consecrata est in 
honore praedictae sanctae Dei genitricis Mariae seu sanctorum Ger- 
vasii et Prothasii sive sancti Stephani soUempniter et canonice in 
praescripto kalendarum die a praefixo Aldrico episcopo, constituit 
fieri et plenam refectionem iam dictis Dei servis ministrare. In his 
quoque praedictis festivitatibus censuit ut praedicti canonici et Dei 
servi acciperent de praefata viUa de pane obtimo per singulos 
praedictarum festivitatum dies modios IV, arietes obtimos VI, et 
de vino optimo modios II, et de potione optima modium I, et 

* in undecimo, A. — * est, manque B. — 3 Notre manuscrit donne la 
lecon fautive t at qua >. — ^ ad, B. — ^ dedicato, B. 



19 

cetera sicut in eius testamento quod de eadem re fecit, continentur 
inserta. 

In ipso ergo ordinationis atque consecrationis praescriptae matris 
et Cenomannice civitatis aecclesiae anno primo virtutes in supra- 
scripta aecclesia apparuerunt multae, videntibus, Domino insigniter 
tribuente, multis. Quidam enim claudus et utrisque pedibus debilis in 
praefata aecclesia ad vespertinale* sinaxin adveniens, dum fratres 
inibi* Domino vota persolverent et officia vespertina peragerent, 
utrisque pedibus restauratus ac sanatus multis videntibus fuit, ita 
vero pristinum recipere meruit gressum quasi nunquam claudus^ 
ac debilis fuisset. Alius siquidem ad matutinaie* sinaxin veniens, 
qui mutus ab ortu nativitatis suae et surdus erat, dum canonici ac 
Dei servi in iam dicta sancti Salvatoris et sanctae Dei genitricis 
Mariae et sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii atque sancli 
Stephani*^ devotissime matutinale® peragerent sinaxin, tam auditum 
quam et locutionem inibi pleniter recepit, et ita loqui atque'' audire 
meruit ceu numquam surdus aut^ mutus fuisset. Sequenti namque 
tempore quidam cecus venit® in iam dictam aecclesiam, dum missa 
a saepedicto Aldrico episcopo et a suis consacerdotibus sive rehquis 
ministris devotissime peragebatur , visum , Domino largiente , recipere 
in supradicta aecclesia meruit plenum et ita videre veluti numquam 
cecus fuisset. Alius ergo plenus demonio, qui graviter a diabolo 
vexabatur, et saepe tam in ignem quam et in aquam sive in rehqua 
pericula se demergere volebat, qui et multis funibus constrictus 
atque conligatus*® erat ne aliquem ledere posset, in supradictam 
aecclesiam ad matutinale^* sinaxin adveniens, dum ibi a Dei ser^is 
ibidem constitutis et a iam dicto episcopo divina peragebantur** 

* vespertinaleni, B. — ' inibi, manque B. — 3 clausus, A. — * matutinalem, 
B. — ^Stephaniecclesia, B. — <^matutinalem, B. — ''ac, B. — ^ac, B. — ^veniens, 
B. ^ *® coUigatus, B. — ** matutinalem, B. — ** peragebatur, B. 



20 

intensissime* officia, inibi* a demonio curatus et pleniter saciatus^ 
est ceu numquam a diabolo* vexatus esset. Alia quoque innumera- 
bilia signa in suprascripta aecclesia et in antedicto primo ordinationis 
atque* consecrationis , sive reconciliationis suae anno, necnon et in 
subsequentibus annis, innumerabilia multis apparuerunt* videntibus 
signa, quae propter prolixitatem sive propter tedium lectoris atque 
auditoris hic non inseruimus; quae tamen tanta sunt in eiciendo'' 
demoniis; in recipiendo® gressibus, in reddendo® auditibus, et 
reparando*^ visibus sive in reliquis Dei beneficiis quanta, ut reor, 
duo vel tres quatemiones minime capere valerent". Alii autem 
infirmi tam de febribus quam el" de aliis infirmitatibus in supra- 
scripta aecclesia innumerabiliter multi, Domino largiente, sunt 
sanati, atque pristinam sanitatem recipere et plenam meruerunt 
adipisci salutem. 

Antedictus enim domnus Aldricus prefate urbis episcopus quando 
in praedicto quinto iduum novembrium die a largitione domni 
Hludowici piissimi imperatoris, per consensum et electionem mul- 
torum nobilium virorum, sicut supra dictum est, accepitiam dictum 
episcopatum, quidam aemuli sanctae Dei aecclesiae et sui intimave- 
runt atque firmiter protestati sunt praefixo domno Hludowico impe- 
ratori quod abbatia sancti Vincentii non esset de iure antedicti 
episcopi, sed fiscus sepedicti domni Hludowici imperatoris esse 
debebat Domnus igitur Hludovicus imperator ad hoc inquirendum 
atque veraciter investigandum suos strenuos et fideles misit missos , 
qui hoc inquirerent si fiscus esse debebat, an de iure et dominatione 
antedicti episcopi esse deberet. Aldricus vero in hoc valde angebatur, 
tristabaturque quod tali occasione a iure et dominatione sepedicti 

* inlentissime, A. — * inibi, manque B. — ^ sanatus, B ; cette lecture est 
pr6f<6rable. — * daemonio, B. — ^ atque, manqtie B. — ® apparuerent, B. 
— "^ eiciendis, B. — ® recipiendis, B. — ^ reddendis, B. — ^^ reparandis, B. 

M» 1 M. * »a _A T> 



— • d^ic;iiui9, jj, — - tc^i^ic^iiuio, 

— ** valent, A. — ** et, manque B. 



21 

episcopi* iam dicta abbatia sancti Vincentii perdicta* et iniuste 
ablata fieret. Non enim habebat ibi cognitos homines, neque^ ipsam 
rem cognoscebat ; sed Dominum obnixe deprecabatur ut sua negli- 
gentia ipsa abbatia sancti Vincentii de iure praedictae aecclesiae 
perdita nec alienata fieret. Quem nempe Dominus in hoc exaudivit, 
et oppido illum consolatus est ; et ipsas res amminiculante* Domino 
evindicare meruit, et ad ius suae sedis aecclesiae iure firmissimo 
retinere, licet in ipso die introitus sui, quando primo in festivitate 
sancti Martini in ipsam civitatem Cenomannicam est ingressus, ipsa 
inquisitio facta fuisset, ubi et testes habuit qui ad ius praefixi sui 
episcopii^ ipsam abbatiam testificaverunt atque confirmantes dixe- 
runt quod sub dominatione et iure praefati episcopii esse deberet. 
Privilegium ergo quod domnus Domnolus de praefata abbatia fecit 
quando praefatum monasteriolum et iam dictam aecclesiam de rebus 
suae sedis aecclesiae ditavit^, ipso tempore minime invenire quivit, 
quod ei tunc absconditum fuit. Sed posteaquam illud iam evindi- 
catum et per praeceptum confirmatum monasterioium habuit, ipsum 
privilegium Domino amminiculante'' invenire et adipisci meruit. 
Idcirco in hoc opusculo praedictum privilegium nobis inserere pla- 
cuit ; ut si, quod absit, futuris temporibus de sepe iam dicta abbatia 
aliqua quaestio orta fuerit, et praefatum privilegium aliqua machi- 
natione aut malo ingenio aliquis occultare vellet, in hoc opusculo 
exemplar eius inveniretur, cum quo et solatium fideles eiusdem 
sanctae Dei aecclesiae haberent, qualiter ipsa abbatia numquam a 
iure et dominatione praefatae aecclesiae perdita fieret^. Similiter ec 
privilegium quod iam dictus domnus Domnolus de Colonica ad 
aecclesiam sancti Vincentii et ad opus fratruin ibi degentium cum 

* episcopii, B. — ^ perdita, B. — ^ nec, B. — ♦ adminiculante, B. — ^ epis- 
copatus, B. — ^ dictavit, A. — "^ adminiculante, B. — ^ jout ce paragraphe jus- 
qu'au mot « fieret » a 6t6 ins6r6 dans le Cartulaire de Vabbaye de Saint-Vincenty 
col. 12, publie par MM. R. Charles et S. Menjot d*Elbenne. 



22 

consensu canonicorura suorum atque aliorum tam episcoporum 
quam et aliorum nobilium virorum fecit, hic inserere placuit. 



EXEMPLAR PRIVILEGII ET TRADICIONIS QUAM DOMNUS DOMNOLUS DE VILLA 
TRICIONE* ET DE FRAXINIDO*, SIVE DE VILLULA NOMINE BUSC^, 
ATQUE DE ALIIS VILLULIS SIVE REBUS AC TERRITORIIS SUiE SEDIS 
iECCLESIiE IN DIE DEDICATIONIS S^PEDICTiE SANCTI VINCENTII iECCLE- 
SliE AD IPSAM iECCLESIAM FECIT*. 

6 mars, 573. 

Domino venerabili aecclesiae Cenomannice clero Domnolus * epis- 
copus. Gongruum nobis fuit ui votum desiderabile in caritatis 
vestrae noticiam poneremus; quia si consensus vester desiderium 
cordis nostri decreta adnecterit^, credimus nuUius uUo umquam 
tempore contrarietate a riobis pariter firmata posse convelli. Cum 
pro salutem® populi yeV custodiam® civitatis, reliquias Domini 
ac venerabilis sancti Vincentii martiris intercedente praesumptione 
ausi fuerimus deferre, cum Dei adiutorio et® vestro, eidem loco*® 
dignitatis ereximus in culmine, ita petimus ut nostro** pariter dite- 

* Tresson, com. du canton de Bouloire, arr. de Saint-Calais (Sarthe). C. M. de 
Ponton d'Am6court, Recherche des moimaies merovingiennes du Cenomannicumy 
p. 206, place en ce lieu un atelier mon6taire m^rovingien. — * La Fr6naie, ferme 
de la commune d*£vailI6, identification propos6e par Tabb^ Voisin dans ses Notes 
historiqi^s sur le jBos- VencWmois, Saint-Calais, 1855. — ^ Debuc, B. Peut-6tre Buis, 
fief situ6 entre TufT^ et Saint-C^lerin ? — * Saint Domnole, 6v6que du Mans, mort le 
1"' d^cembre 581. — * adverterit, B ; adnectere se voluerit, A. — ® salute, A et B. 
— "^ velut, B. — 8 custodia, A. — ® vel, A. — *® eisdem locum, A. — ** vestro, A. 

* Cf. Mabillon, Vetera Analecta, UI, p. 100, Paris, 1682. Cauvin^ G4ographie ancienne du 
dioc^ du ManSj p. xn. R. Charles et S. Menjot cTElbenne, Cartulaire de Vabhaye de Satnl-Fm- 
cent du Mans, col. 4. Nous avons trouv^ dans le ms. latin, conservS k la biblioth^ue de la ville 
du Mans, sous le n« 97, et intitul^ Vitm episc. cenom,^ le texte de cet acte et du suivant. U suf- 
flra de mentionner oe fait, les deux copies ayaift 6t^ prises au commencement du XVII* sidcle 
sur le ms. des Actua epi$c, cenom. 



23 

tur et munere ; et si sensus vester in nos* contulerit claritatem, hanc 
paginolam donationes* vestro quesumus ut firmetur robore. Dono ergo 
in ipsius domni Vincentii honorem^ donatumque esse volumus villa 
cognominante Tricione, quem* Abundantius quondam visus est 
tenuisse per loca designata de Confluentes usque Brivas ^ defluit in 
Vidua^ usque termino ProUacense, subiungente ad se adiacentia Satur- 
niacinse , inde per via Satumiacense pervenit ad Vuacta usque campo 
Daulfo, deinde a broialo Censurio usque ad domum Mere, inde ad 
campum Locogiacinse'' pervenit ad ipso Tricione ®, cum id quicquid 
Mallaricus diaconus noster tempore vitae suae usufructuario possidere 
videtur cum agris, pratis, pascuis, silvis, aquis aquarumve decursi- 
bus, cum mancipiis his nominibus ; Leudomado® cum uxore nomine*® 
Leudomalla et infantulum" Litomeri, Xeudulfo**, item Leudulfo? 
Chariobaudi*^, Vinoflede, etMogiane, gregi equino quem AJlomeris 
intra termino ipso** commanens*^ custodire videtur*^. Idemque et villa 

* nobis, A. — * donationis, A et B. — 3 honore, B. — ♦ quam, B. — ^ Bucias, 
B. Brives, hameau au sud-ouestdeCourdemanche, surlarive gauchede FEtangsort, 
au confluent de ce ruisseau et de la Veuve. G. — ^ Indua, B, la Veuve, ruisseau 
afiluent du Loir, C. — '^ Logiacinse, A, f» 89 v®. — ^ Depuis ces mots : Dono ergo, 
A donne les variantes suivantes : Damus ergo ipsius domni Vincentii aecclesiae, 
donatumque esse volumus villam cognominatam Tritionem, quam Habundantius 
quondam visus est tenuisse, per loca designata ; sicut Tritio usque Brivas defluit 
in Viduam et usque terminum Proliacensem, subjungente ad se adjacentia Satur- 
niacense ; inde per viam Satumiacensem pervenit ad Waota usque Campum 
Daulfum ; deinde a Broialo Censurio usque ad domum Mere : inde a Campo Loco- 
giacensi pervenit ad ipsum Tritionem. Proliacense, Pruill6-rEguill6, com. du 
canton de Luc6, arr. de Saint-Calais (Sarthe). Satumiacense, localit^ que C. n'a 
pu identifier. Vuacta, id. Campus Daulfus^ id. Broialo Censurio, id. Locogiacinse, 
id. — ® Leudomadum, A. — ^^ nomine, manqu^B. — ** etinfantulam, A. — ^^j^^. 
dolfo, C. — *3 Chariobandi, B. — ** terminum ipsum, B. — *5 Depuis ce mot 
Leudulfo, A donne les variantes suivantes : Leudulfum, item Leudulfum Chario- 
baudum, Vinofrede et Mogiane. Damus etiam gregem aequinum, quem Allomeris 
intra terminos ipsos commanens. — - *8 videretur, B. • 



24 

Fraxeneto*, quem* bonae memoriae Aper^ presbyter tenuit, cum 
broialos*Marcelliacensis^, cum vineis, silvis, pratis, pascuis, aquis, 
aquarumque decursibus, cum accolas® X commanentes'' in rem 
aecclesiae. Quicumque oportuni ad domum ipsam fuerint, quos per 
adsignatione ® Leudorico defensorem® ecclesiae perceperit possiden- 
dos*®, cum mancipiis his nominibus Launoveto, Foedulo" cum uxore 
Taligia , Sesulfo , Castino ** cum uxore Leudomalla et filio Leudoghisilo, 
cum filia Childegunde, Pupa cum filios, Ppopulonio cum porcus 
Leudomado mundo faeda, et Leudomanda*^ cum hbertos omnes prae- 
dicti** presbyteri. Pari modo et locello ad Bucus*^ quem de Eutelio 
presbytero accepimus ; cum mancipia*® qui ibidem excolere videntur, 
pratum intra vivario" supra ripa Sartae situm quem Abundantius vel 
auctores^® aecclesiae visi sunt tenuisse, Chyldisilo puero, cum armen- 
tum*® peccorum quem ipse custodire videtur, et campo adiacentem*® 
ad memorato prato*^ quem nostro opere fecimus , Sescismundo^^cum 
uxore suaWiUare. Haec omnia quod^^perhancpaginam donationes^, 
quem*' Aunulfo diacono praefato unanimiter rogavimus conscri- 

y Fraxnetum, A. — * quam, B. -r- 3 Ap. B. — ♦ broialis, B. — - ^ Broialos Mar- 
celliacenses, A. — ® accolis, B. — "^ commanentibus, B. — ^ adsignationem, B. 
— ® defensore B, aecclesiae, manque B. — *® Depuis les mots : cum accolas X com- 
manentes, A donne les vaHantes suivantes : in ea commanentes. Haec omnia damus 
in rebus secclesiae et usu eorum quicumque oportuni ad domum ipsam serviendum 
fuerint, quos per adsignationem Leuderici defensoris vestrae ecclesiae possidendos 
precepimus. — ** Lanvoneto, Fredulo, B ; Launovethum, Foedulum, A.— ^^Sesul- 
fum Cartinum, A. — ^^ Childegunda, Pupa, cum filiis, Pupilonio cum porcis quos 
custodit, Leudomadum, Mundofaedam et Leudomandam, A ; Puppa cum filio suo 
Populonio, cum Leudomundo et Leudomanda, B. — **jamdicti, A. — ^^Buccis, 
B; locellum ad Bucus quem de Eutherio, A; Buccus, lecture de dom Piolin, 
Histoire de Vtlglise duMans, I, 263. -— *^mancipiis, A. — ^*' vinarium, B. — *8 acto- 
res, B ; ripam Sartae situm, quem Habundantius vel actores, A. — *® armento, B ; 
Childigisilum puerulum, cum armento pecorum, A. — ^o adjacente, B. — *^ cam- 
pum adjacentem ad memoratum pratum, A. — ^ Sescimundum, A. — ^ quidem, 
B. — ** donationis, B. — ^ quam, B. 



25 

benda*, constat delegasse, nuncupata basilica habeat, teneat, possi- 
deat, quicumque loci ipsius dignitatem perceperit, iure hereditario 
perpetualiter sibimet vindicet possidendum. Si ullo* umquam tem- 
pore aut pontifex civitatum^ aut quilibet* persona a nobis donata 
vel tradita de dominationem * basilicae ipsius abstrahere voluerit, 
induat^ maledictionem pro benedictione, et Domini nostri Ihesu 
Ghristi vel omnium sanctorum martirum incurrat offensa "^ , et volun- 
tas nostra perpetim, auxiliante Domino, capiat firmitatem, Aquiliani 
legis indeta mentione®. Actum Cenomannis in® civitate anno XI, 
regnante domni nostri Chilperici regis pridie nonas marcias. Dom- 
nolus peccator subscripsit. Germanus peccator rogante clero Ceno- 
mannis subscripsit. Dinamius*® peccator consensi et subscripsi". 
Drauscio** presbyter subscripsi. Iniuriosus peccator subscripsi*^. 
Meterius presbyter, consensum nostrum subscripsi. Populonius, 
presbyter, consensi et subscripsi. Alloveus presbyter, concensum 
nostrum subscripsi. Setrius, peccator, consensi et subscripsi. Leu- 
doneus** presbyter, subscripsi. Dauvaredus*^ presbyter concensum 
nostrum subscripsi. Frigimodus*^, presbyter, Ursicinus", diaconus, 
consensum nostrum subscripsi*^. Geusus^®, diaconus, consensum 

* conscribendam, B; omnia per hanc paginam donationis, quam Aunulfo dia- 
cono unanimiter rogavimus conscribendam, volumus ut, A. — ' si vero ullo, A. 

— 2 civitatis, B. — * quaelibet, B. — ^ dominatione, B. — ^ inducat, A. — "^ offen- 
sam, B et A ;• offensa, manque A f° 89 vo. — 8 Henschel, le demier ^diteur de 
Ducange, a tr^s heureusement propos^ cette restitution d'un passage mal compris 
par le copiste et que notre manuscrit nous donne sous la forme suivante : Ausi 
luliani legis indementationem. B avait lu Aus, au lieude Ausi, — ^in, manque B. 

— *o Dinamus, B. — ** consensit et subscripsit, B. — ^^ Drautio, A. — ^3 sub- 
scripsit, B. — ** Leudoveus, B. — *5 Daunaredus, B. Dauvaredis, A, f> 89 v». 

— *8 Frigimodis, A, f> 89 v». — «'^ Ursicius, A, f> 89 v«. — « subscripsimus, B. 

— *o Census, B. De ce mot^ jusqu^d la fin des smcriptians, A donne les variantes 
suivantes : Gaeunus, diaconus, consensum nostrum subscripsi ; Romolus diaconus, 
consensi et subscripsi ; Datdus, diaconus, consensum nostrum subscripsi ; Nox, 
diaconus, subscripsi ; Sennovethufe, diaconus, consensi et subscripsi ; Teodulfus, 



26 

nostrum subscripsi. Romolus , diaconus , consensi et subscripsi- 
Daddus diaconus, consensum nostrum subscripsi*. Noxus, diaconus, 
subscripsi. Sennovechus ', diaconus, consensi et subscripsi. 



ITEM EXEMPLAR QUOD DOMNUS^ DOMNOLUS DE VILLA CANON PER CONSEN- 
SUM CANONICORUM SUORUM AD iECCLESIAM SANCTI VINCENTII FEGIT 
ANNO XX REGNI DOMNI* NOSTRI GHILPERICI GLORIOSISSIMI REGIS, 
PRIDIE NONAS SEPTEMBRIS*. 

4 septembre, 581. 

Ego Domnolus, in Christi nomine episcopus, cum evocassem 
domno et fratri meo Audoveo episcopo Andecavae^ civitatis visitare 
sanctis hminibus patroni pecculiaris mei Victori^ episcopi, immo et 
sollempnitatem ipsius celebrassem "^ , cum consensu omnium fratrum 
meorum presbiterorum , quia ante tempus testamentum meum con- 
didi et in ipsum® voluntatem meam adhuc non complevi, quod in 
eum® conscriptum videtur*^ volo in omnibus conservetur, et haec 
paginola plenam^* capiat opto robore^*. Dono*^ basihcae sanctorum 

peccator, consensi et subscripsi ; Affar, presbiter, consensi et subscripsi ; Dorus, 
presbiter, consensum nostrum subscripsi. 

^ A, P 89 v<> omet deux souscripiionSy celles de Romolus et de Daddus. 

— * Seuvovechus, B. — ^ Dominus, B. — * domini, B. — ^ Andegavae, B et A, 
f» 30. L'6v6que d'Angers dont il est ici question est saint Audoin, mort le 15 
janvier 584. — ^ Victorii, B. — "^ Depuis le mot domno, A donne les variantes 
suivantes : domnum et fratrem meum Audoveum, episcopum Andegave civitatis, 
visitare sancta limina patroni peculiaris mei Victoris episcopi, immo et soUemDi- 
tatem ipsius celebrare. Saint Victeur ou Victor II, 6v6que du Mans, dont il est id 
parl6, fut consacr6 en 449, et mourut le 1««' septembre 490. — ^ipsam, B. 

— ^ quod meum, B. — ^^ videtur bonum, A. — ** plenum, B. — ** robur, B ; acci- 
piat opto roborem, A. — ^^ Dono igitur, A. 

* Cf. Mabillon, Vetcra Analectaf III, 102. Pardessus, Acla, etc„ 1. 1, p. 148. Cauvin, Giogra'' 
phie, p. XIII. R. Charleslet S. Menjot d'Elbenne, Cartulaire de Vabbaye de SaitU-VincetU, col. 9. 



27 

Vincentii etLaurentii, quem* meo opere construxi et edificavi pro 
salvationem* civitatis et populi conlocavi coloneca cognominante 
Canonno^ cum agris, pratis, pascuis, silvis, aquis, aquarumve 
decursibus, et mancipiola duo Waldardo* cum uxore sua vel infan- 
tibus eorum qui ibidem nunc commanere videntur, ab hodierno die 
praedictus abba*, antedicti loci ad stipendia fratrum nuncupante® 
basilicae faciat revocare "^ , et tamen ut ® post meum , quando Deus 
iusserit obitum^, qui praesens fuerit ordinatus de**^ loco praefato, 
commemorationem meam annis singulis adimplere procuret. Ideo 
tibi, Niviarde diacone ac defensor" nostrae aecclesiae, indico atque 
iubeo ut hoc tua traditione, sicuti nunc ab** ecclesia possidetur, 
cum omni soliditate vel adiacentia sua Leuso*^ abbate facias consig- 
nari. Hoc vero inserendum rogavi, ut qui voluntati meae obvius esse 
voluerit, maledictionem illam incurrat quem prophetainpsalmoCVIIII 
decantavit**, et praesens pagina maneat inconvulsa, quam pro rei 
firmita*^ manu propria subcripsit*^ et domnis et fratribus meis 
minuendam*'' rogavi. Domnolus peccator subscripsi. Audoveus pec- 
cator, rogante domno Domnolo episcopo, subscripsi. Teodulfus * 

* quam, B. — 2 salvatione, B. — 3 colonicam cognominatam Cannono, B ; 
populi, pater Colonitam cognominatam pontificira Canon, A. Canon, aujourd'hui 
Coulong6, com. du canton de Mayet, arr. de la Fl^che (Sarthe), C. — * Wadar- 
dum, A. — 5 abbas, B; ut ab hodierno die abbas, A. — ^ nuncupaUe, B. — 
■^ Apres revocare, A ajoute : et sub jure memoratae Cenomannensi aecclesiae juste 
et legitime esse debere censeo. Et peto ut post obitum meum. — ® ut, manque 
B. — B place obitum apres meum. — ^® jn loco, A. — ** defensore, A. — ^^ hoc 
tua traditione sicut nunc ab ecclesia, A; a dicta ecclesia, B. — ^^ Suolevoo abbati, 
B. On ne sait rien de plus sur cet abb6 de Saint-Vincent. — ** Psalmo C VIII 
Jude cantavit: « Fiant dies ejus pauci, et episcopatum ejus accipiat alter. A. 
Ce verset est le huiti^me du psaume 108« et saint Pierre, Actes des apdtres, I, 
20, en fait Tapplication k Judas. — ** veritate, B. — *« subscripsi, B. — 
^^ muniendam, B. 

* Cf. sur Theodulfus, Gregorius Turonensis, Histoi^ia Francorum, L. X. C, XIV. £dition 
Migne^ col. 543. 



28 

peccator, subscripsi. Aunulfus * , presbiter, subscripsi. Leudoricus, 
presbyter, scripsit et subscripsit* . 

Placuit etiam inserere^ hoc in opusculo exemplar precepti 
quod iam dictus Aldricus prefatae urbis episcopus* a domno Hiu- 
dowico piissimo imperatore, quando res de saepedicta sancti Vin- 
centii abbatia et ipsam abbatiam evindicare^ et adipisci meruit. 



EXEMPLAR SUPRASCRIPTI® PRiECEPTI DE ABBATIA SANCTI VINCENTII, 
SIVE DE CELLULIS SANCTI ALBINl'' ET SANCTI AUDOENI® INFRA ET 
SECUS URBEM POSITIS, QUAM^ DOMNUS ALDRICUS PRiEFIXiE URBIS 
PONTIFEX*® CAUSA lUSTICIiE ET FUTUIUE QU^STIONIS EXCLUDENDA 
MALICIA PERCIPERE STUDUIT*. 

29 d^cembre, 832. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. 
Hludovs^icus divina ordinante providentia imperator augustus. Omni- 
bus fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris praesentibus scilicet et 
futuris notum esse volumus qualiter ad noticiam nostram de tribus 
cellis perventum est, quae una earum intra muros Genomannis 
civitate** sita est et dicata in honore sancti Albini, rehquae vero duae 

* Aimulfus, B. Annulfus, A. — - subscripsi, B ; scripsi et subscripsi, A. —^ inse- 
rere, manque B. — * prefatae urbis episcopus, manqxie B. — ^ adjudicare, B. 

— ® supradicli, B -- "^ Saint-Aubin, monast^re fond6 pr6s du Mans par F^vftque 
Aigilbert, 680-707. — « Saint-Ouen, du Mans, prieur^ fond6 par r^vftqueHerle- 
mond, 710-725. — ^ quas, A, f> 90 r». — ^® prefixae urbis pontifex, manque B. 

— ** civitatis, B. 

* Cf. Le Cointe, Annales ecclesUulici Francorum, VIII, 344. Tentzel, app. 55, ad ann. 831. 
Bouquet, Recueil de$ historiens des Gaules, VI, 584. Br^quigny, ad ann. 832. Bohmer, 432, ad 
ann. 832. Canvin, Geographie, p. lh. Migne, Patrologia, av. col. 1217. H. Cbarles et S. Menjot 
d'Elbenne, Cartulaire de Vabbaye de Saint^ Vincent, col. 13. Sickel, Acta regum et imp, Karol, 
p. 178, n» 307. Muhlbacher, Die regesten etc, p. 327. 



29 

in suburbio memorate civitatis constructae, et altera earum in honore 
sancti Vincentii, altera vero in honore sancti Audoeni dicata habetur 
quas praesenti tempore Aldricus episcopus sub iure praescriptae urbis 
possidebat, quod non iuste ad eandem urbem sed ad publicum 
nostrum pertinere deberent, ad quam causam diligenter per meliores 
et veratiores homines circumquaque memorate urbis consistentes 
inquirendam nobisque renunciandam destinavimus fidelem nostrum 
Vuidonem nomine, qui cum ad nos reversus esset, retulit nobis, 
sicut relationem* bonorum hominum circa fines memoratae civitatis 
consistentium cum sacramenti assertione invenerat, quod praescriptae 
cellae non ad publicum nostrum pertinebant, sed sub iure memorate 
Cenomannis aecclesiae iuste et legitime esse deberent. Cumque ex 
memorati fidelis nostri Vuidonis relatione per omnia ita verum esse 
cognovissemus, propter futuras occasiones et resultationes poenitus 
repellandas et abiciendas, complacuit nobis hoc nostrae auctoritatis 
atque memoriae conscriptum super huiuscemodi factum conscribere, 
per quam praecipimus atque iubemus ut repulsa omnis* pubhca et 
iudiciaria potestas^, praefatae cellae perpetuo in* iure memorate Ceno- 
mannis aecclesiae consistant, easque memoratus Aldricus praesul 
suique successores iure ecclesiastico habeant, teneant, atque possi- 
deant, et inde faciant quicquid pro commodo vel utiUtate memoratae 
Cenomannis aecclesiae faciendum esse decreverint. Et ut haec nostrae 
auctoritatis conscriptio firmior habeatur et a fidelibus nostris melius 
credatur et dihgentius conservetur, de anulo nostro subter^ eam 
iussimus sigillare^. 

Hirminmarus notarius ad vicem Theotonis recognovi et sub- 
scripsi. 

Data IIII kal. ianuar. anno Christo propicio XVIII imperii 
Hludowici piissimir augusti, indictione X. Actum Cenomannis civi- 
tate in Dei nomine feliciter. Amen. 

* relatione, B. — ^ omnino, B. — 3 potestate, B. — * in, manque A f» 90 v®. 
— 5 subtus, B. — « sigillari, B. 



90 

Similiter in hac scedula vel in hoc hbello inserere placuit exem- 
plar praecepti quod supradictus domnus Aldricus antedictus epis- 
copus* de villa quae Brogilus vel Novavilla nominatur cum omnibus 
ad se pertinentibus tam villulis quam mancipiis, sive reiculis atque 
forestibus, necnon et omnibus ad eas iuste pertinentibus accipere 
meruit ; ut si necesse fuerit, hoc exemplar futuris appareat fidelibus 
praescriptae aecclesiae, quahter omnibus notum sit supradicta causatio. 



EXEMPLAR PRiECEPTI* SUPRASGRIPTI*. 
8 janvier, 833. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu- 
dowicus divina ordinante providentia imperator augustus. Si preci- 
bus^ sacerdotum, quando pro suisvel ecclesiarum sibi commissarum 
necessitatibus aliquid nobis intimare voluerint, aurem benigniter 
et* libenter accommodamus^, eorumque iustas et rationabiles peti- 
ciones ac postulationes^ ad optatum effectum pervenire facimus, non 
solum regiam atque imperialem consuetudinem in hoc exercemus; 
sed etiam eosdem sacerdotes ad Domini misericordiam pro nobis 
exorandam promptiores atque devociores effecimus*^ . Idcirco notum 
fieri volumus omnium fideUum nostrorum tam praesentium quam 
et® futurorum industriae qualiter cum nos de Aquitania reverteremur 
et in urbe® Genomannis pervenissemus , Aldricus eiusdem urbis 
venerabihs episcopus accedens, ad aures nostras retulit nobis de 
quadam villa quae Brogilus vocatur et Novavilla nominatur quae^® 

* antedictus episcopus, manque B. — * subscripti, B. — 3 supplicationibus, 
B. — ♦ atque, B ; vel, A. — ^ accommodatus, B. — ^ ac postulationes, manque B. 
— "^ facimus, B ; fecimus, A. — ^ et, manque B. -— ® urbem, B. — *o Notre manu- 
scrit donne la legon fautive c quos >. 

' Cf. Le Cointe, VIII, 223. Bouquet VI, 587. Br^quigny, ad ann. 833. Bohmer, 434, ad ann. 
833. Migne, CIV, 1218. Gauvin^ p. Lni. Sickel, p. 179, n» 309. Muhlbacher, p. 328. 



31 

ante hos complures annos de iure eiusdem aecclesiae cum appenditiis 
et omnibus ad se pertinentibus subtracta* atque ad publicum nostrum 
redacta, modemo tempore ab Heremberto vasallo* nostro in bene- 
ficium data possideretur, et sic procedenti tempore de manibus 
rectorum praedictae urbis eandem villam cum appendiciis et omnibus 
ad se pertinentibus elapsam esse. Sed cum hoc^ nos rei* veritatem 
dihgentius investigandam ^ fideles nostros Simeonem® presbyterum 
et venerabilem abbatem et Hildemannum vasallum '^ nostrum mitte- 
remus, renunciaverunt nobis per omnia ita verum esse. Gumque 
ex® eorum relatione memoratum beneficium Heremberti non ad 
pubhcum nostrum sed ad ius praedictae Cenomannis aecclesiae prae- 
fatum beneficium® iuste pertinere cognovissemus, complacuit cle- 
mentiae nostrae praefatum beneficium Heremberti , id est forestem illam 
quae Gauciacinsis^® dicitur, cum duabus foresticuUs" quae Dovera** 
et Tulpiacus*^ nominantur**, cum aedificiis in eadem constructis 
quae Brolius*^ nominatur, necnon et Novamvillam cum omnibus ad 
se pertinentibus, id est Solnariam*^, Golonicam*'^, Ganaveriolas*®, 
curtem Herilanam *® , Ferrarias*^ , villarem Saviniacum ** , Buxarias ^ , 
et ^ Monticeliis ^ capellam unam cum omnibus ad se pertinentibus et 

* substracta, B. — ^ vassallo, B. — ^ hoc, manque B. — * ad rei, B. — ^ yes- 
tigandam, B. — ® Simonem, B. — "^ vassallum, B. — ^ ex, manque B. — ® praefa- 
tum beneficiura, manque B. — ^^ Jauz^, com. du canton de Bonn^tabie, arr. de 
Mamers, G. — ** forestulis, B. — ** Douvre, for^t situ6e pr6s de Chateau-rHermitage, 
cant. de Pontvallain, arr. de la F16che, C. — ^^ Teloch^, com. du canton d'Ecommoy , 
arr. du Mans C. — ** vocantur, B. — ^^Le Breuil, ferme, en Coulaines. — *® Sal- 
variam, B. La Sauni^re, domaine situ6 pr^s du Mans^ sur la rive droite de la Sarthe, 
paroisse N.-D. du Pr6, C. — ^*' Colonicam, Couiaines, com. du i^' canton et de 
Tarrondissement du Mans, C. — ^® Cauqueriolas, B. C. dit n^avoir pu identifier cette 
localit6. Nous proposerions ChevrenoUes, ferme de la commune de Neuville. — 
*® Herilavam, B ; localit6 non identifi^e par C. — ^ Fetrarias, B. Les Ferri^res, k 
Lavardin, cant. de Conlie, arr. du Mans, C. — ** Savign6-r£v6que, com. du3« canton 
et de Tarrondissement du Mans, C. — ^ Les Boissi^res, en Sarg^, pr6s Savign^. — 
^ in au lieu de et, B. — ^4 Monc6-en-Belin, com. du canton d'Econmioy, arr. du 
Mans, C. 



32 

in Galiniaco* dimidium mansum, et in Vincariis* mansum unum, 
et in Cipido^ atque Belino* eos quos inmunitarios '^ dicunt, cum 
redditione census quem annis singulis solvere noscuntur, id est, mel 
et ceram, et in Cahanido^ eos quos porcarios vocant, et eos qui in 
illa ruha quae est contra orientem manere noscuntur, necnon et illos 
qui supra fluvium qui dicitur Sarta consistere noscuntur, similiter 
et medietatem thelonei'' quod de illo porto annis singuhs persol- 
vitur, et quemadmodum saepedictus Herembertus memoratum bene- 
ficium cum omni integritate, sicut illa die sub iure nostrae dona- 
tionis® erat quando a largitione nostra ipsum beneficium accepisse 
constat, pro emolumento animae nostrae memorato venerabili Aldrico 
episcopo ad partem praescriptae aecclesiae suae reddere, ut in perpe- 
tuo® in utilitates et usus eiusdem aecclesiae Deoque in ea*® deser- 
vientium permaneat^*. Idcirco suggerente atque rogante praedicto 
venerabili episcopo hanc nostrae confirmationis atque redditionis 
praeceptionem ei vel ad partem iam dictae urbis fieri iussimus per 
quam decernimus atque iubemus ut nullus fidelium nostrorum de 
praedicta villa vel de his omnibus quae ad praefata loca pertinere 
noscuntur , memorato venerabili Aldrico episcopo sive successoribus 
eius ullo umquam tempore inquietudinem facere aut quamlibet 
calumpniam^* ingerere praesumat; sed liceat ei et successoribus 
eius quieto ordine memorata loca cum omnibus ad se pertinentibus 
iure ecclesiastico tenere et possidere, et quicquid pro oportuni- 

* Peut-6tre Chaunay, en Saint-C^lerin, Sarthe. — * Localit6 non identifi^e 
par C. — 3 Spay, com. du canton de la Suze, arr. du Mans, C. — * Belinois, 
pagus situ6 au sud du Mans, renfermant sept paroisses, Saint-Bi^, Ecommoy, 
Saint-Gervais, Laign^, Monc^, Saint-Ouen et Teloch^, C. — ^ jumentarios, B. 

— ^ Cabanido, B. Chahaignes, com. du canton de la Chartre, arr. de Saint- 
Calais (Sarthe), C. — "^ telonei, B. — » dominationis, B. — ® perpetuum, B. 

— *<* Notre manuscrit donne la lecon fautive c eo ». — ^* pertineat, B. — 
** calumniam, B. 



33 

tate et commoditate praefate aecclesiae exinde facere decreverint, 
liberam in omnibus habeant potestatem faciendi. Et ut^ haec aucto- 
ritas nostra perpetuam obtineat firmitatem, de anulo nostro iussimus 
sigillare *. 

Hirminmarus notarius ad vicem Theothonis recognovi et sub- 
scripsi . 

Data VI. id.^ ianuarii anno Christo propicio XVIIII* imperii 
domni^ Hludowici piissimi augusti, indictione XI. 

Actum Bes® villa in Dei nomine feliciter. Amen. 

// Insuper libuit in hoc opusculo inscribere exemplar praecepti 
quod sepedictus domnus'' Aldricus praefixe urbis episcopus^ de 
nonis et decimis vel restaurationibus aecclesiarum sive de censibus 
tam monasteriorum quam et® cellularum sive^^ villarum quae regia 
largitione vasalli dominici adipisci , licet iniuste et contra canonicam 
auctoritatem , meruerunt. Nam oblatio fideUum ab episcopis et minis- 
tris eorum secundum canonicam institutionem dispansanda et guber- 
nanda est, et" non a laicis vel** secularibus hominibus; quoniam 
qui hoc facere ex secularibus vel laicis hominibus aut agere" prae- 
sumpserint, sub anathematis nomiiie a sanctis patribus distiicte 
feriuntur. lUis quoque hoc valde cavendum est, ne pro temporaUbus, 
quod absit, aeternam vitam perdant et pro secularibus negotiis vel 
dignitatibus** huius secuU a deUciis caelestis regni perpetuis aUenati, 
quod absit^ fiant. 

< Utautem, B. — «sigiUari, B. — ^idus, B. — ♦XVni,B. Bouquet, t. VI, 
p. 587, avait d^jSi fait remarquer qu'il £allait lire XVIin. — ^ domini, B. 
— ^ Notre manuscrit donne la leQon < Accumbes » k laquelle nous substituons 
le texte de Baluze. — "^ domnus, manqtie B. — ® praefixe urbis episcopus, man- 
que B. — ® et, manque B. — *<> et, B. — <* et, manque B. — ** et, B. — ^^ aut 
agere, manqi^ B. — ** quod absit, aeternam vitam perdant et pro secularibus 
negotiis vel dignitatibus, manque B. 



34 



EXEMPLAR PRiEDICTI PRiECEPTI ITA CONTINETUR*. 
91 d^cembre, 832. 

In nomine domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hlu- 
dowicus divina ordinante providentia imperator augustus. Si his qui 
Deo debitum exhibent famulatum quiddam honoris conferimus , et ad 
ministerium suum liberius exsequendum^ opem ferimus, hoc nobis 
procul dubio ad statum terreni regni corroborandum et ad aeternae 
vitae beatitudinem capessendam profuturam* esse confidimus. Notum 
igitur esse volumus omnibus fidelibus nostris praesentibus scilicet et 
futuris quia nos deAquitania revertentes, cum in urbe^ Cenomannis 
pervenissemus, quam Aldricus venerabiUs episcopus regere videtur, 
clerici ac* Dei servi inibi consistentes in nostram advenerunt prae- 
sentiam, ac^ conquesti sunt quod nonas et decimas, unde necessarios 
sumptus habere debebant, fideles nostri, qui res sancti Gervasii® 
beneficiario munere possidebant, aut neglegentes'' persolverent, aut 
poenitus reddere differrent; petieruntque ac® suppUciter deprecati 
sunt nos ut nostra imperialis potestas efficeret qualiter secundum 
antiquam consuetudinem et iussionem domni^ et genitoris nostri 
Karoii praestantissimi augusti** ac nostram pleniter de eisdem rebus, 
decimae et nonae partibus praescriptae aecclesiae sancti Gervasii et 
fratrum inibi consistentium pleniter et absque ulla dilatione persol- 
verentur, et edificia eiusdem aecclesiae sive domus episcopalis ac 

* exequendum, B. — * profuturum, B. — ^ urbem, B. — * et, B. — ^ et, B. 

— ® n s'agit ici de T^glise cath^drale du Mans, C. — "^ negligenter, B. — * et, B. 

— ® Domini, B. 

* Cf. Le Cointe^ VIH, 346. Douquet, VI, 584, n« 181. Br^igny, ad ann. 832. Bohmer, 433, ad 
ann. 832. Gallia christiana, XIV, 124. Migne, CIV, 1219. Cauvin, Geographie, p. Liv. Sickel, 
179, n* 308. Ce dernier auteur regarde cette charte comme interpol^ : c Charta addimentia 
suspecta i». Mtihlbacher, p. 327. 

** Cf. Capit. col. ab Ansegiso abbate, Lib. I, capit. CLVII, et Lib. II, capit. XXI et XXII. Edit. 
Baluze, Paris, M D C LXXXVII, 1. 1, coL 731 et 742. 



35 

fratrum inibi Deo* degentium refactae* et restauratae fierent. Insuper 
humiliter flagitantes postulaverunt^ ut villarum nomina ex quibus 
nonae et decimae ad supradictam aecclesiam persolvi debent in nostrae 
auctoritatis praecepto nominatim adscribi praecipissemus*, ne aliquo 
malo ingenio aut qualibet calliditate aut potentia alicuius divitis vel 
potentis hae villae vel hae res a iure eiusdem aecclesiae alienate futuris 
fierent temporibus aut nonae et^ decimae sive census vel restaura- 
tiones iam dictae aecclesiae ablate fieri possent. Quorum deprecationes 
propter amorem Dei Hbenter audivimus et sicut depraecati sunt, 
monasteria vel cellulas seu vicos vel villas quas nostra largitione ex 
iure praefixae aecclesiae nostri fideles habere dinoscuntur nominatim 
in hoc praeceptum® inserere iussimus, ut futuris temporibus in iure et 
dominatione iam dicte aecclesiae cum omni integritate permaneant, id 
est, monasterium sancti Petri quod Bertramnus'' episcopus edificavit, 
cum monasteriolo vel sinadochip® sancti Martini, in Ponteleuva^, 
et monasterii*^ sancti Victurii**, in quo ipse domnus Victurius^' 
requiescit in corpore*' et monasterium** sanctae Mariae*^ quod est 
constructum intra murum civitatis et fluvium Sartae, cum monaste- 
riolo sancti Ricmiri**ultra fluvium Sartae ad eum pertinente, et 

* Deo, manque B. — ' refectae, B. — ^ postularunt, B. — * praeciperemus, B. 
-— 5vel, B. — ^praecepto, B. — "^ Bertrannus, B, saint Bertrand, 6v6que du Mans, 
mort le 30 juin, 623. Le monast^re dont il est fait ici mention, est Saint-Pierre-de- 
la-Couture, dont le cailulaire a 6t6 publi^ en 4884 par les P6res b6n6dictins de 
Tabbaye de Solesmes, vn vol. in-4<>, Le Mans. Edm. Monnoyer. — ^vel sinado- 
chio, manque B. — ® Ponteleuve, B. Saint-Martin de Pontlieue, au Mans, 
monast^re fond6 ou plut6t restaur^ par saint Bertrand. — *^ monasteriolum, B. 

— " Saint-Victur, monast^re fond6 dans la ville du Mans, sur la rive droite de 
la Sarthe, pr6s du tombeau de saint Julien, G. — ** Les deux 6v6ques du Mans 
qui ont port6 ce nom, furent ensevelis dans Fenceinte de ce monast^re. 

— *3 corpore reqiiiescit, B. — ** raonasteriolum, B. — *5 Sainte-Marie, monast^re 
fond^ au Mans par sainte T6nestine, sous T^piscopat de saint Innocent, 532-545. 
n occupait Templacement oti s'61eva depuis, T^glise de Gourdaine, C. — ^® Ric- 
meri, B. Saint-Ricmire, monast6re 6tabli sur la rive droite de la Sarthe, en Fhon- 
neur de saint Aubin par V^vftque Aigilbert, 670-705, C, 



36 

monasterium sanctae ScolasticaB*, et monasteriolum sancti Germani* 
ultra fluvium Sartae, et monasteriolum vel sinadochium ^ sanctae 
Mariae* in quo domnus Paduinus* requiescit in corpore, et mona- 
steriolum sancti luliani in quo ipse requiescitin corpore^ et cellulam 
sancti Victuri'' infra civitatem, et monasterium sancti Karilephi^, 
in quo ipse domnus requiescit in corpore, et monasterium sancti 
Georgii® eV^ monasterium lUidi", et monasterium Tufiaco**, et 
monasterium sancti lohannis et sancti Trechii in Buxiolo": et 
monasteriolum sancti Martini in Diablentico**, et monasterium sanc- 
tae Mariae in Aurionno*^, et monasterium Buxido^^, et celiulam Scivi- 

^ Scholastic®, B. Sainte-Scholastique, monast^re fond6 par r^vdque saint 
B^raire, 653-679, sur remplacement de T^glise actuelle de Saint-Benott, au Mans, G. 

— * Monast6re fond6 au Mans par saint Bertrand, 586-623, C. — ^ synodochium, 
B. — * Sainte-Marie, monast^re fond6 au Mans par T^v^que saint Domnole^ 560- 
581, sur Templacement de T^glise actuelie de Saint-Pavin-des-Champs, C. 

— * Saint Pavin, abb^, mort le 5 novembre 580. — ^ et monasteriolum sancti 
luliani in quo ipse requiescit in corpore^ cette phrase dans B est repart4e un 
peu plus loiny immMiatement avant et monasterium sancti Georgii. Le monast^re 
de Saint-Julien porta plus tard le nom d'abbaye du Pr6. — '^ Victurii, B. Saint- 
Victor, monast^re 6tabli sur Templacement ou s'61eva depuis la coll^ale Saint- 
Pierre. — ^ Carilefi, B. Abbaye fond^e par saintCalais, autour de laqueUe s'^tendit 
plus taixl la ville du mdme nom, (Sarthe). Le cartulaire de cette abbaye a 616 publi^ 
en 1888. — ® II s'agit probablement du monast^re de Saint-G.eorges qui eut pour 
fondateurs au V[« si^cle, le roi Childebert et la reine Ultrogothe ; ils r^tablirent 
dans la paroisse actuelle de Saint-Martin-des-Bois, cant. de Montoire, arr. de 
Venddme, (Loir-et-Cher). — *^ et, manque B. — ** Le Teil, monast^re que C. h^ite 
k identifier. — ^^ TufiQaco, B. TuffiS, monast^re fond^ sur la conunune de ce nom, 
(Sarthe), par une femme nomm^e Loppa^ sous le pontificat de saint B^raire, 654- 
670, C. — ^^ Boiss6 pu la Boisseli^re, monast^re ^tablisurlaparoisse de Saint-Jean- 
sur-Mayenne, arr. de Laval, C. — **Saint-Martin, monast^refond^sousT^piscopat 
de Turibe II, 490497 et probablement dans la ville de Mayenne, C. — ^^ Evron, 
abbaye fond^e dans la \\\\e du m^me nom, (Mayenne), par T^v^que sainl Hadoin, 
vers 640, C. — ^^ La Boissch^re, nom du lieu oii saint L^onegisile ou Longis fonda 
un monast^re sous T^piscopat de saint Hadoin ; C. Saint-Longis, com. du canton 
et de rarrondissement de Mamers, (Sarthe). 



37 

liaco* et monasterium Caladon*. Haeft omnia, sicut diligenter inqui- 
situm habemus, cum omnibus ad se pertinentibus et in scriptis 
autenticis^ sancti Gervasii invenimus, ad praedictam aecclesiam 
sancti Gervasii iuste et legaliter pertinent. Ex quibus iubentes praeci- 
pimus ut* festivitatibus illorum sanctorum in quorum memoriis 
ipsa ccenobia dicata esse noscuntur, per singulos annos ad praefixam 
matrem et civitatis aecclesiam census ab ipsi* qui eadem cenobia 
nostro beneficio tenent libenter ad opus episcopi vel fratrum ibi 
degentium et ad ipsam ecclesiam restaurandam et nunc et futuris 
temporibus persolvantur , et refectio canonicis sancti Gervasii optima 
ab eodem abbate, qui ipsum coenobium tunc temporis habere vide- 
tur, in praedicta festivitate libenti animo fiat, sic ut nostram gratiam 
et ipsa beneficia habere voluerint ; ut nobis seu decessoribus vel 
genitoribus nostris propter ablationem vel minorationem harum 
rerum iam dictae aecclesiae aliquod detrimentum aut pericuium regni 
adcrescat® , sed perhennis'' temporibus sub iure eiusdem aecclesiae 
permaneant. Divitis® enim canonicis omnibus et aecclesiis baptisma- 
libus in praedictae urbis parrochia consistentibus, cuiuscunque iuris 
sint ®, census cunctos tam in oleo quam in cera sive denariis pleniter 
partibus praefatae aecclesiae sicut in plenariis et breviariis eiusdem 
matris aecclesiae continetur^^, per singulos annos absque ulla contra- 
dictione aut mora persolvi praecipimus. De vicis vero publicis ac 
propriis vel villulis iam dictae aecclesiae quas fideles nostri nostra 
largitione habent, omnino praecipimus ut nonae et decimae partibus 
praescriptae matris aecclesiae ab eisdem fideUbus nostris iibenter et 
pleniter persolvantur, et aedificia eiusdem aecclesiae sive domorum 
ad eam infra civitatem pertinentium reedificare vel restaurare faciant, 

* Semiliaco, B. Localit^ que C. h6sile k identifler. Peut-^tre est-ce Sevill6, sur la 
commune de Sainte-Sabine, (Sarthe). — * Chalon, monast^re fond6 sur la paroisse 
de ce nom, arr. de Laval, (Mayenne), par r6v6que du Mans, B6raire II, 705-710, C. — 
3 authenticis, B. — * Notre manuscrit donne la legon fautive in. — ^ad ipsis, B. — 
^ non adcrescat, B. — "^ perennis, B. — ^ En reproduisant ce mot, B ajoute en note vox 
corrupta. Nous proposerions d'y substituer Dictw. — ^sicut, B. — *<>continentur, B. 



39 

ricoS Luciaco*, et monte, et de Comnis^ cella sancti Leodegarii*, 
Angor^, et Bonlir^, de Vinogabron''^ cum suis appendiciis, et 
Ailino ® vico publico , et Bruslor ® et Sogonna *® vicis publicis , et 
Silviaco", et de villa luliaco*^ et Triciono*^, et Silgiaco** et Sabo- 
lolio^^, et Vivonio** vico publico, et devillalonguaAqua", et de villa 
Campaniaco*®, et de Conedralio*®, de Geneda^ vicis publicis, et de 
villa Didas**, et de Tredento**, et Vitlena*^, Tauriniaco^, Calsano*^, 

* Champsegret, com. du canton et de rarrondissement de Domfront, (Orne), 
C. -— 2 Luc6, chef-lieu de canton, arr. de Saint-Calais, C. — 3 Commis, B. 
Cosmes, com. du canton de Coss6-le-Vivien, arr. de ChAteau-Gontier, C. 

— * Saint-L6ger, monastfere que C. n'a pu identifier. — ^ Auvers-le-Hamon, C. 

— 6 Boulir, B. Bouloire, C. — "^ C. restitue vico Gabron et identifie avec Javron, 
com. du canton de Couptrain, arr. de Mayenne; M. de P. d^Am^court, Recherche^ 
etc, p. 220, place en ce lieu un atelier mon^taire m^rovingien. -— ^ c. restitue 
Belino et identifie avec Saint-Ouen-en-Belin, com. du canton d'Ecommoy, arr. 
du Mans. — ^ BrCilon, chef-lieu de canton de Tarrondissement du Mans, C. M. de 
P. d'Am6court Recherche etc, p. 174, attribue k cette localit6, un atelier mon6- 
taire m6rovingien. — *<>Saosne, com. ducanton et de Tarrondissement deMamers 
C ; atelier mon^taire m^rovingien, id. p. 410, — ** Sill6-le-Gaillaume, chef-lieu 
de canton de Tarrondissement du Mans, C ; atelier mon^taire m^rovingien, id. 
p. 247. — *2 Viliaco, B. Juill^, com. du canton de Beaumont, arr. de Mamers, 
C. — *3 Tresson, C. — ** Soug6-le-Gannelon, com. du canton de Fresnay, arr. de 
Mamers, C. — *5 Sabl6, chef-lieu de canton de Tarrondissement de la Fleche, C. 

— *6 Vinonio, B. Vivoin, com. du canton de Beaumont, arr. de Mamers, C. 

— ^*' Aqua, manque B. Evaille, com. du canton et de Farrondissement de Saint- 
Calais, C. — *® Champagn^, com. du canton de Montfort-le-Rotrou, arr. du Mans, 
C. — *o Tonedralio, B. Connerr^, id. C. — » Pont-de-Gennes, id. C. — «* C. 
restitue Clidas et identifie avec Celle, com. du canton de Savigny-sur-Braye, arr. 
de Venddme, (Loir-et-Cher). L'6v6que du Mans, Robert, 856-885, permit aux 
moines de Tabbaye de Corbion de fonder en ce lieu un prieur^. Cf. Fondatum du 
prieure de CelU^ par Tabb^ L. Froger. Mamers, 4876. — ^ Trans, com. du 
canton de Bais, arr. de Mayenne, C. — ^ Villaines-la-Juhel, cbef-lieu de canton 
de Tarrondissement deMayenne, C. — ^4 Taurimiaco, B. ThorignS, com. du can- 
ton de Bouloire, arr. de Saint-Calais, C. — ^^ Chailland, chef-lieu de canton de 
Tarrondissement de Laval, C. 



40 

et Villare* et Adillavitae* et Vigra^, et Fontanas*, et Sanmuro*^, 
et Brafialo^, Felcaria'', Domnoiorio® et partem de Fraxinido®, 
Mandaria*®, Droigeto", villare de Vemo", Gleviricio *^ et Gamiliaco**, 
de Taxinarias*^ et Gocciaco*® vico publico, et villa Autoniaco*'', de 
villa Bonalfa", et de omnibus villis quae ad cellam sancti Martini*^ 
infra murum civitatis pertinent, et Gangiaco *^ vico publico, et de 
villa Limbriaco**, et Verincella^, et Verniaco*', et de Ham**, de Fer- 

^ Villiers-Charleinagne, com. du canton de Grez-en-Bou6re, arr. de Ch&teau- 
Gontier, C ; d Villare, B ajoute de Verno. — * Adillanit» B ; localit6 que C. n'ose 
identifier. — 3 Rouess6-Vass6, com. du canton de Sill6-le-Guillaume, arr. du Mans, 
C. — * Fontaines-en-Beauce, com. du canton de Savigny, arr. deVend6me, (Loir-et- 
Cher), C. — 5 Semur, com. du canton de Vibraye, arr. de Saint-Calais, C. — * Ber- 
fai, id. C. — "^ Folcaria, B, Loupfoug^res, com. du canton de ViUaines-la-Juhel, arr. 
de Mayenne, C. — ^ Dangeul, com. du canton de MaroUes-les-Braults, arr. de Mamers, 
C. M. de P. d'Am6court, Recherche^ etc, p. 102, attribue k cette localit6, un atelier 
raon^taire mSrovingien. — ^ Fr^snay-le-Vicomte, chef-lieu de canton de Tarron- 
dissement de Mamers, C. — ^^ Localit^ que C. n'ose identifier. — " Dirigeto, B. 
Degr^, com. du canton de Conlie, arr. du Mans, C. — ** Saint-Cosme-de-Vair, com. 
du canton et de Tarrondissement de Mamers, C. M. de P. d'Am6court, Reclierchej 
etc., p. 493, place en cette localit6, un atelier mon^taire m6rovingien. — *3 Qeri- 
nicio, B. C. restitue Viricio et identifie avec Vir6, com. du canton de BrCdon, arr. 
de La Fl^che. — ** Chemill6-sur-D6me, com. du canton de Neuvy, arr. de Tours, 
(Indre-et-Loire), C. M. de P. d*Am6court, Recherchey etc, p. 444, attribue k cette 
localit^ un atelier mon^taire m^rovingien. — ** Traximarias, B. C. h6site dans 
ridentification de ce lieu. — *® Coviaco, B. Coss6-le-Vivien, chef-lieu de canton de 
Tarrondissement de Ch&teau-Gontier, C. — ^'^ Antoniaco, B. AntoignS, com. du 
canton de la Fert^-Mac^, arr. de Domfront, (Orne), C. — *® Dom Piolin, Histoire de 
VEglise du Mansy 1. 1, p. 323, identifie cette localit^ avec Bonelles, d^partement de 
Seine-et-Oise, arr. de Rambouillet. — <o Saint-Martin, monast^re fond6 au Mans, de 
560 k 580 par le prStre Eulalius et par une pieuse chr^tienne, Bodamalla, C. — ^Cau- 
giaco, B, Chang6, com. du 3« canton et de Tarrondissement du Mans, C. — ** C. 
hteite k identifier cette paroisse avec Saint-Ouen-de-Mimbr^, com. du canton de 
Fresnay, arr. de Mamers. — ^ Vemiette, ancienne paroisse, actuellement r^unie 
k celle de Conlie, C. — '^ Vemiaco, Vemie, com. du canton de Beaumont, arr. de 
Mamers, C. — ^ De Ham, manque B. et est remplac6. par villa, le Ham, com. du 
canton du Horps, arr. de Mayenne, C. 



41 

ciacoS et de Ponciaco', de Cariiiaco^, Priliaco*, de Vigra^, et de 
beneficio Hadingi, et de Villare^ et de valie Bovonis^ et de Bre- 
niaco®, et de Carbonariis®', et de Ruiliaco*^, et de Sidrego", et de 
Paciago portum super Garonnam**, et de Gaureco*^, et de cella" Lon- 
goiin*^ vocatur, et de Gavireco*®, et de Floreco", et de vico Diablen- 
tico*^, et de cella Arcacias*®, et de villa Camariaco^, et Eviriaco ®* , et 
Calla**, et Commoriaco*', et de villa Andoliaco^, et de villa Griviaco*^, 

* Ferc^, com. du canton de Briilon, arr. de La Flfeche, C. — * Ponc6, com. du 
canlon de La Chartre, arr. de Saint-Calais. — ^ Cherr6, com. du canton de la Ferte- 
Bernard, arr. de Mamers, C. — * Pruill6-le-Ch6tif, com. du 2® canton et de Tarron- 
dissement du Mans, C. — ^ C. h6site h identifier cette localit6 avec Vouvray, com. 
du canton de TuiK, arr. de Mamers. — ^ Nous avons d€]k vu ce nom que C. iden- 
tifie avec Villiers-Charlemagne. II est difficile de supposer qu*il s'agit ici de la m6me 
localit6 ; ne serait-ce pas Villaret; ferme situ6e sur la route du Mans k Bonn^table, 
commune de Coulaines. — ^ Vaubouan, hameau situ6 pr6s de Beaumont-la-Chartre, 
arr. de Saint-Calais, C. — * Breviaco, B. Bernay, com. du canton de Conlie, arr. 
du Mans, C. — ^ La Charbonni^re, lieu que C. n'ose identifler ; peut-6tre Char- 
bonnieres, domaine de la commune de Coulaines. — ^® Ruili6-sur-Loir, com. du 
canton de laChartre, arr. de Saint-Calais, C. — ** S^rie, com. du canton de Beau- 
mont, arr. de Mamers, C. — ^^ Paciaco, portu super Garronam, B. — *3 Gesvres, 
com. du canton de Villaines-la-Juhel, arr. de Mayenne, C. — *♦ cella quae B. — 
^^ Monast^re situ6 dans la for^t de Longaunai, pres Mezeray, canton de Malicorne, 
arr. de La Fl^che, C ; on ignore par qui il fut fond6. — *^ Gajureco, B ; locaUt6 que 
C. n'a pu'identifier. — *^ Forc^, com. du canton d'Argentr6, arr. de Laval, C. — 
*8 Jublains, com. du canton de Bais, arr. de Mayenne, C. M. de P. d'Am6court, 
Recherchej etc, p. 2S22, place en ce lieu un atelier mon^taire m6rovingien. On sait 
par ailleurs quelle fut Timportance de cette localit6 pendant la p6riode gallo- 
romaine. Cf. Barbe, JuhlainSy Notes sur ses Antiquites. Le Mans, 1865, in-8<' ; et 
Congres arclieologique de France, XLV« session, p. 520-545. — *® Nom que C. 
traduit par les Arcis, sans oser ridentifler. — ^ Commerveil, com. du canton et de 
Tarrondissement de Mamers, C. Ne serait-ce pas plut6t Chemer6-le-Roi, com. du 
canton de Meslay, (Mayenne), ou Chemir6, com. du canton de La Suze, (Sarthe). — 
** Yvr6-r£v6que, com. du 3« canton et de Tarrondissement du Mans, C. — 
^ Challes, com. du 3" canton et de Tarrondissement du Mans, C. ^ ^ Chemer6- 
le-Roi, com. du canton de Meslay, arr. de Laval, C. — ^ Andouill6, com. du canton 
de Chailland, arr. de Laval, C. — ** Griniaco, B. Grez-en-Boufere, C. 



42 

et Martiniaco*, et Linerolas*, etSisciaco^, et de cella Domo* regis, 
et de pago Ardunense^ in quo sunt manentes mille® sancti Ger- 
vasii'', et de Curte Busane® et de Noviomo®, et Scomoiaco*^, et 
Camiliaco**, et Comiaco**, et Corma*^ et Noviomoo", et Hosti- 
liaco*^ vicis publicis . Haec autem omnia quae nominatim supra inserta 
sunt, ut iam dictum est, evidenter et diligenter*^ investigatum habe- 
mus, et in autenticis eiusdem aecclesiae scriptis ipsis clericis nobis 

* Martign^, com. du canton et de rarrondissement de Mayenne, M. de P. 
d'Am6court, Recherchey etc, p. 153, place en ce lieu un atelier mon^taire m6ro- 
vingien. — * Liverolas, B. LigneroUes, terre avec manoir fSodal, le tout situ6 
sur la commune de Ligni^res-la-Carelle. canton de La Fresnaye, aiT. de Mamers, 
C. — 3 Souc6, com. du canton d'Ambri6res, arr. de Mayenne, C. Ne serait-ce 
par plut6t Ciss6 , fief situ6 pr6s de Saint-Martin-du-Vieux-Bell6me , Ome. — 
* C. n'ose identifier cette localit^ qu'il appelle Domroi. — ^ Le pagus Ardunensis 
dont il est ici question, ne doit pas probablement 6tre distingu6 du domaine 
d'Ardunum, situ6 au diocese de Poitiers, dont le roi Chilp6ric confirma en 705, 
la possession k T^lise du Mans. Cf. Mabillon, Analecta^ III, 209. — ^ villae, B. — 
■^ L'6glise cath^rale du Mans. — ^ Courceboeufs, com. du canton de Ballon, arr. du 
Mans, C. Ne serait-ce pas Corbusain, fief en Soug6-le-Gannelon, Sarthe. — ® Noyen, 
com. du canton de Malicorne, arr. de La Fl^che, C. M. de P. d'Am6court, Recherchey 
etc, p. 458, attribue k cette localit^ un atelier mon6taire m6rovingien. — *o Ecom- 
moy, chef-lieu de canton de Tarrondissement du Mans, C. — ** Chemill6-sur-D6me? 
C. Nous avons d6jk vu ce m6me nom plus haut. — ** Comaco, B. Couesmes, com. 
du canton d'Ambri6res, arr. de Mayenne, C. — *3 ciormes, com. du canton de La 
Fert6-Bemard, arr. de Mamers, C. M. de P. d'Amecourt, Rechercliey etc, p. 194, 
attribue k cette localit^ un atelier m6rovingien. Cf. L. Charles, Antiquit^ (Ucou- 
vertes d Cormesj Le Mans, 1866, et Ruines gallo-romaines et restes dCun idifice 
carlovingien^ Caen, 1866. — *♦ Noviomor, B. C restitue Novivico et identifle avec 
Neuvy-en-Champagne, com. du canton de Conlie, arr. du Mans. M. de P. d'Am6- 
court, RecherchCy etc, p. 163, place en ce lieu un atelier monetaire m^rovingien. 
On y a r^cemment d^couvert des antiquit^s gallo-romaines. Cf. Revue historique et 
arcMologique du Maine, 1888, t. XXIII, p. 450, et t. XXIV, p. 239. — « Bostiliaco, 
B. Saint-Mars-d'0utill6, com. du canton d'Ecommoy, arr. du Mans, C. — *® eviden- 
tius et diligentius, B. 



43 

ostendentibus* reperimus, sive alias villas quae propter prolixitatem 
vel propter ignorantiam villarum nominum in hoc praecepto non 
sunt insertae , ad iam dictam ecclesiam iuste et legaliter pertinere ; 
super quibus has nostrae auctoritatis litteras* fieri decrevimus, per 
quas statuentes omnibus qui in praesenti tempore aut futuris tempo- 
ribus ex memoratae matris aecclesiae rebus' beneficia assecuti sunt 
aut assequi potuerint*, precipimus ut de omnibus conlaborationibus 
terrae, tam foeni quam et^ annonae omnium generum, tam de sua 
dominicata® quam et de vasallorum suorum, de vinericiis'' quoque 
et perdonato, de pastionibus et pascuariis, de erbaticis® et pullis, de 
piscationibus et pastionaticis, id est, de glandaticis®, de melle, et 
conlaborationibus quae in ortis fiunt*®, de nutriminibus animalium et 
caseis qui fiunt, de vecaritiis *Mominicatis ; ac de omnibus reddi- 
bitionibus quae ** ab hominibus memoratae matris aecclesiae reci- 
piuntur, excepto hostilense, id est, de bubus et coniecto ad carros 
construendos. De his autem omnibus praecipimus ut *^censum legi- 
timum et nonas et decimas annis singuHs partibus praescriptae matris 
aecclesiae absque uUa marritione vel dilatione reddere, insuper res- 
taurationes tam in praefixa ecclesia quam in domibus iuxta eam 
adiacentibus in tegumentis et restaurationibus pro possibilitate rerum 
quas in beneficium exinde possidet facere non negligatis, si gratiam 
nostram et eadem beneficia unusquisque vestrum habere voluerit. 
Prescripta vero beneficia volo ut fideles nostri supradicto censu cum 
consensu et benivolentia" eiusdem aecclesiae episcopi teneant usque 
dum illa cum eis qui ea*^ nostra datione habere videntur mutuare 
possimus et sepedictae aecclesiae cui*® iuste et legitime, ut inquisitum 
habemus, debentur, auxiUante Domino, restitui atque reddere mer- 

* B. donne nonobstantibus au lieu de nobis ostendentibus. — * Notre manuscrit 
donne la le^on fautive « littera ». — 3 rebus, manque B. — * potuerunt, B. — 
5 et, manque B. — ® dominatione, B. — "^ vivericiis, B. — ^ herbaticis, B. — 
® glandeticis, B. — *o hortis sunt, B. — ^* vaccaritiis, B. — ** redditionibus quae, 
B. — *3 et, B. — ** benevolentia, B. — *5 qugg ex, B. — ** quae, B. 



44 

eamur. Et hoc omnibus vobis notum sit quod* si aliquis vestrum 
extiterit qui hanc iussionem nostram aut contempnendo* aut negli- 
gendo adimplere distulerit, quia volumus atque praecipimus ut 
praescriptae urbis episcopus in iure eiusdem aecclesiae suae in suam 
vel canonicorum suorum potestatem vel dominationem easdem res 
revocare faciat usque dum illi qui iam dictae aecclesiae res vel bene- 
ficia nostra largitione habebant, in nostram veniant praesentiam pro 
eadem negligentia atque contemptu, rationes reddere. Et hoc^ prae- 
videat unusquisque ne illam ibi audiat sententiam : Qui negligit 
censum, perdat agrum *, et per hanc auctoritatem, sive pro eorum 
negligentia vel contemptu , ipsa perdant beneficia^. Et ut haec iussio 
nostra verius credatur et diligentius conservetur, atque per omnia a 
vobis perficiatur et firmius futuris temporibus teneatur, de anulo 
nostro subter has litteras nostras iussimus sigiilare*. 

Hirminmarus notarius ad vicem Theotonis recognovi et sub- 
scripsi. 

Data II kal. ianuar. anno Christo propicio xviiij imperii domni 
Hludowici pissimi augusti, indictione X. 

Actum Cenomannis civitate in Dei nomine feliciter. Amen. 

/7 Placuit etiam in hoc scripto inserere exemplaria praeceptorum 
quae praefatus domnus Aldricus saepedictae urbis episcopus de mona- 
steriolo sanctae Mariae^ quod est situm intra murum civitatis et 
fluvium Sartae, accipit^, quod etiam domnus Ludovs^icus'' piissimus 
imperator propter amorem Dei et reverentiam sanctorum sive prop- 
ter dilectionem el amorem praedicti Aldrici suprascriptae urbis 
episcopi ad matrem et civitatis seniorem aecclesiam potestative et 
legaliter tradidit. Quam antedictus domnus Aldricus in honore 

* Nolre manuscrit donne la lecon faulive « qui ». — ^ contemnendo, B. — 
3 hoc, manque B. — * sigiUari, B. — - ^ Monast^re de Sainte-Marie, fond^ par sainte 
T^nestine. — * accepit, B. — "^ Hludovicus, B. 

• a. Capit. Caroli Calvi, Tit, VII, Ed. Baluze, Paris^ 1677. Tome U, col. 37. 



45 

Domini nostri Salvatoris Ihesu Christi et eius Dei* genitricis Mariae 
sive sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani 
renovavit sollempniterque consecravit atque reconciliavit, congre- 
gatis scilicet episcopis atque sacerdotibus multis nobilibus sive 
reliquis Christi et sanctae Dei ecclesiae ministris, Cum consensu 
videUcet absentium multorum et innumerabilium nobiUum episco- 
porum praedictam matrem aecclesiam in supradictorum memoriis 
consecrare soUempniter ac studiosissime meruit. Primo siquidem hoc 
accepit praeceptum , quoniam putabat quod praedictum monasteriolum 
donatio regum et fiscus esset imperatorum. Sed postquam invenit tra- 
diciones et precarias sive privilegia et strumenta multarum cartarum * 
in vestigario sive armario praedictae aecclesiae, qualiter praefatum mo- 
nasteriolum sanctae Mariae ad iam dictam matrem et civitatis aecclesiam 
a Deo devotis et liberis atque nobilibus utriusque sexus hominibus 
traditum fuerat, aliud inde accepit praecepit^praeceptum, sicuti in eo 
continetur insertum. Idcirco hoc faCere studuit ut si, quod absit, futuris 
temporibus aUqua ex hoc causatio orta fuerit, et praedicta praecepta 
aUquo ingenio ablata vel perdita fuerint, exemplaria amborum in his 
repperiantur sceduUs* praeceptorum , et in hoc inveniantur inserta 
UbeUo , quatenus ex hoc procuratores iam dictae sedis aecclesiae , si 
necessitas fuerit, adiutorium et recuperationem habere valeant. 



EXEMPLAR PRiECEPTI PRIORIS*. 
16 avril 836. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 
wicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si iUius 

* ejusdem, B. — ^ chartarum, B. — ^ praecipit, manque B. — * reperiantur 
schedulis^ B. 

* Cf. Le Cointe, Annales, VUI, 424. Tentzel^app. 58. Bouquet, VI, 607. BrSquignyad ann. 896. 
Bohmer, 465> ad ann. 896. Sickel, p. 3OT, range cette charte f inter spuria ». 



46 

amore cuius munere caeteris mortalibus praelati sumus , loca divino 
cultui consecrata congruis munificentiae nostrae beneficiis ad divinum 
cultum uberius exequendum substollimus, digne retributionis prae- 
mio nos a Domino remunerari * fideliter credimus. Quapropter 
omnium fidelium nostrorum benivolentiae * tam praesentium quam et 

futurorum, episcoporumque^ videlicet, abbatum, ducum, comitum, 

• 

domesticorum , et eorum quae* superioris et inferioris ordinis tam 
aecclesiasticae quam reipublicae administratorum, notum esse volumus, 
quia complacuit celsitudini nostrae quandam cellam sitam in pago 
Genomannico in suburbio ipsius civitatis, id est, intra fluvium Sartae 
et murum praefatae urbis, quae est constructa et dicata^ in honore 
sanctae Dei genitricis Mariae^ et sancti Petri apostoli atque aliorum 
sanctorum quorum reliquae, et memoriae inibi venerantur, sub inte- 
gritate cum omnibus rebus, appendiciis, et terminis suis, et cum 
omnibus ad se pertinentibus , id est, basilicis, domibus caeterisque 
aedificiis, vineis, terris, pratis, silvis, campis, pascuis, aquis, aqua- 
rumque decursibus, molendinis, cultis locis'' et incultis, mobilibus, 
rebus et immobilibus ac seipsas moventibus, mancipiis diversi 
sexus®, aetatis, matris et civitatis aecclesiae Cenomannicae senioris, 
quae est fundata et dedicata in honore sancti Salvatoris et praefixae 
sanctae Mariae semper virginis et sanctorum martyrum Gervasii et 
Prothasii atque sancti Stephani , ubi praesenti tempore vir venerabilis 
nobisque fidelis Aldricus episcopus pastor et rector esse dinoscitur, 
nostra largitione tradere atque concedere et® nostro iure in ius ac 
potestatem illius soUempni donatione transferre, ea videlicet ratione 
ut famulis servisque Dei inibi consistentibus et stipendia necessaria 
uberius ministrentur et necessitates eiusdem aecclesiae tam exterius 
quam et interius facihus procurentur. Per hanc quoque auctoritatem 
nostram, per quam memoratam cellam cum omnibus ad se perti- 

* Notre manuscrit donne la lecon c remunerare ». — * benevolentiae. — ' que, 
manque B. — ♦ quae, manque B. — ^ dedicata, B. — ® Sainte-Marie, monast^re 
fond^ par sainte Tdnestine. — '^ locis cultis, B. — ^ sexus et, B. — ® et de, B. 



47 

nentibus, sicut superius dictum est, praescriptae matris et civitatis 
aecclesiae ac praefati Aldrici eiusdem sedis episcopi delegamus, pre- 
cipientes interdicimus ut nuUus aut nostris aut successorum nostro- 
rum temporibus eandem cellam inde abstrahere, usurpare, aut inva- 
dere praesumat, sed in saepedictae ecclesiae, et in antedicti Aldrici 
eiusdem aecclesiae pontificis successorumque suorum pontificum dic- 
tione* iure perpetuo consistat ad ea quae supra diximus exsequenda * 
et perficienda. Et ut haec nostrae concessionis traditionisve auctoritas 
sui vigoris perpetuam obtineat firmitatem, manu propria subter eam 
firmavimus et anuli nostri impressione adsignari iussimus. 

Signum Hludowici serenissimi imperatoris. 

Hirminmarius ^ notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub- 
scripsi. 

Data XVI. kal. aprilis anno Christo propicio XXHI. imperii 
domni Hludowici piissimi augusti, indictione XIIII. 

Actum Aquisgrani* palatio regio in Dei nomine fehciter. Amen. 



EXEMPLAR SECUNDI PRiECEPTI QUOD ANTEDICTUS*^ DOMNUS ALDRICUS 
EPISGOPUSACCIPERESTUDUIT, POSTQUAM CARTULAS^ ET PRIVILEGIA IN 
CARTELARIO'' SUiE SEDIS iECCLESIiE^ INVENIT QUALITER PRiESCRIPTUM 
MONASTERIOLUM SANCTiE MARLE ® A BONIS ET DEO DEVOTIS AC *® LIBERIS 
HOMINIBUS AD SUPRADICTAM MATREM iECCLESIAM TRADITUM FUIT*. 

22mar8 836. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 

* ditione, B. — * exequenda, B. — ^ Hirminmarus, B. — * Aix-la-Chapelle, 
actuellement chef-lieu d'une des cinq pr6sidences ou circonscriptions de la Prusse 
rh^nane. — ^ supradictus, B. — « chartulas, B. — "^ chartulario, B. — « aecclesiae, 
manque B. — » Sainte-Marie, monast^re fond^ par sairite T^nestine. — *o at, B. 

* Cf. Lecointe, VIII, 424. Bouquet, VI, 606. Br6quigny, ad ann. 836. Bohmer, 466, ad ann. 896. 
Migne, CIV, 1256. Sickel, p. 190, n» 344..Muhlbacher, p. ?m. 



48 

vicus divina repropicianle clementia imperator augustus. Si sacer- 
dotum servorumque Dei iustis et rationabilibus peticionibus aurem 
accomodamus, easque ad optatum effectum perducimus, non solum 
regiam et imperatoriam exercemus consuetudinem, sed etiam eosdem 
pro excessibus nostris Domini misericordiam exorando* devotiores 
promptioresque facimus, atque per hoc inmensam* Dei misericor- 
diam facilius nobis conciliandam esse confidimus. Idcirco notum 
esse volumus cunctis fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris prae- 
sentibus scilicet^ et futuris quia Aldricus venerabilis Cenomannicae 
urbis episcopus suggessit nostrae excellentiae monasterium sanctae 
Mariae et sancti Petri situm extra muros memorate urbis, a decessore 
suo Innocente* quondam episcopo in rebus et ex rebus sui episcopii * 
fundatum atque constructum, deinceps quibusdam intervenientibus 
causis a iure iam dictae suae sedis subtractum®, et ab illius domina- 
tione actenus'' fuisse dilatum. Utquoque® quod asserebat veraciter 
nobis patesceret, detulit obtutibus maiestatis nostrae quaedam carta- 
rum monimenta, regumque, decessorum videlicet nostrorum auctori- 
tates quasdam; quibus inspectis atque . . . .® evidenter ostenditur 
praedictum monasterium iuris saepedictae sedis Genomannicae sibi 
commissae esse et in ipsius dominatione debere persistere, humiliter 
nostram implorans mansuetudinem ut quod tam evidentibus indiciis 
declaratur, nostra quoque assensione immo auctoritate denuo robo- 
retur. Quae ita liquidius cognoscentes eique ob amorem Dei et 
eiusdem sanctae sedis reverentiam favorem nostri culminis adhibere 
dignum iudicantes, hanc auctoritatis nostrae praeceptionem ei sufsque 
per tempora successoribus fieri ac dari iussimus, per quam decer- 
nimus atque sanccimus^® ut memoratum monasterium sanctae Mariae 

* Notre manuscrit donne la lecon c exorandos ». — ' immensam, B. — 
3 scilicet, manque B. — * Saint Innocent, 6v6que du Mans, de 532 k 543. — 
5 episcopis, B. — « substractum, B. — '^ hactenus, B. — 8 Utque, B. — • Un mot 
a 6t6 efTac^ en cet endroit. — *^ sancimus, B. 



49 

ac sancti Petri, quod aliquandiu ab eorum iure et ditione subtrac- 
tum* fuerat, abhinc in posterum habeant atque possideant, et quic- 
quid more ecclesiastico de eo disponere voluerint, liberam habeant 
potestatem, neque uUo deinceps tempore a iure praescriptae sedis 
eiusque* rectorum qualibet occasione aut violentia segregetur, sed 
semper in illius rectorumque eius potestate et dispositione ac volun- 
tate, ad divinum cultum propensius exsequendum^ cum omnibus ad 
se pertinenlibus integerrime sincerissimeque* perpetuo consistat. 
Et ut haec nostrae redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmi- 
tatem, manu propria subter eam firmavimus, et de anulo nostro 
iussimus sigillare ^ . Hludowicus. 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub- 
scripsi. 

Data XI. kal. aprilis anno Christo propicio XXIU imperii 
domni^ Hludowici piissimi augusti, indictione'' XIIII. 

Actum Aquisgrani® palatio regio in Dei nomine feliciter. 
Amen. 

Hic est inserendum item exemplar praecepti quod sepedictus 
domnus Aldricus de rebus et de monasteriolis sive cellulis atque 
vicis, necnon et villulis singillatim® nominatis sub emunitatis tui- 
tione et gubernatione suae sedis aecclesiae, quam reedificavit, et quasi 
a novo restruxit atque inmelioravit , inmaioravitque , et in honore 
sancti Domini Salvatoris et beatae eiusdem Dei genitricis Mariae 
atqUe sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii sive sancti Stephani 
soUempniter consecravit, et praeceptum istius exemplaris a domno 
Hludowico piissimo imperatore percipere meruit, sicut in eo conti- 
netur insertum. Ita etenim in eo habetur scriptum. 

* substraclum, B. — ^ seu ejus, B. — ^ exequendum, B. — ♦ sincerrime, B. 

— * sigillari, B. — « domni, manque B. — "^ indectionQ, B. — ^ Aix-la-Chapelle. 

— ® sigillalim, B. 

4 



50 



20f6\Tier840*. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 
wicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si peticio- 
nibus sacerdotum pro quibuslibet ecclesiasticis necessitatibus aures 
nostras libenter annuimus*, et eas cum Dei auxiiio ad effectum 
percurrimus * , id nobis ad aetemae remunerationis pnemia capes- 
senda profuturum^ liquido credimus. Igitur notum esse volumus 
sagacitati fidelium nostrorum praesentium videlicet el futurorum 
necnon successorum nostrorum, quia adiens serenitatem nostram 
Aldricus Cenomanicae urbis episcopus innotuit nobis, qualiter olim 
peccatis praepedientibus, sancta mater ecclesia, quae in eadem urbe 
in honore sanctas Dei genitricis Mariae et sanctorum Gervasii et 
Prothasii martirum Christi Deo est dicata*, ubi multae res dudum 
erant, adeo humiliata ct rebus suis sit exinanita ut et thesaurus 
ipsius aecclesiae a christianissimis principibus Deo^ ablatus, et quaj- 
dam stinimenta cai^tarum^, per quae res et mancipia eidem aecclesiae 
fuerant delegate, diversorum casuum eventibus magna ex parte ibi 
deperierint "^ , necnon paupertatis causa prepcdiente , divini cultus 
officium miserabiliter fuerit destitutum, et in eadem miserabiii 
conlapsione immo destitutione tamdiu ipsa perstiterit ecclesia, doncc 
inspirantc Deo * , domnus et genitor noster sanctae memoriae Karolus 
nobiHssimus orthodoxus imperator aliqua monasteriola et villas 
quasdam iuris eiusdem episcopii cum rebus aliis per intercessionem 
nobilium multorum et obtimatum® suorum eidem reddiderit aecclc- 
siae, quibus ipse sanctus adminiculatus locus libere atque inexsecra- 
biliter^® divinae nunc famulatur potenciae. Postulavit itaque" nos 

^ accomodamus, B. — ^ perducimus, B. — ^ profuturam, B. — * II s'agit de 
r^glise cath6drale du Mans. — ^ de ea, B. — ^ chartarum, B. — '^ deperierunt, B. 
— 8 Domino, B. — ^ optimatum, B. — *® inexcusabiliter, B. — ^* atque, B. 

* Cr. Bouquet, VI, 630. Brequigny, ad ann. 840. Bohmer, 503, ad ann. 8i0. Migne, CIV, 1257. 
Cauvin, Giographie^ p. LXII. Sickel, p. 398, range ce dipl6me c inter spuria ». Miihlbacher, p.309. 



51 

praedictus pontifex ut de eisdem celiulis et rebus, sive quas memo- 
ratus genitor noster et nos postea eidem* reddidimus secclesiae, 
necnon et de his* quas ante ipsam redditionem iure et legaliter 
memorato tenebat aecclesia, nostrae auctoritatis atque inmunitatis ^ 
praeceptum circa ipsum sanctum locum firmitatis gratia fieri decre- 
vissemus, per quod firmius et securius memoratas res modernis 
futurisque temporibus ipsa teneat et possideat atque defendat aeccle- 
sia. Ostendit etiam nobis praeceptum bonae recordationis beati 
genitoris nostri domni Karoli, in quo et eadcm continebantur singil- 
latim nominata quae et in nostro, nisi tantum ea quae nos postea ex 
iure praefatae aecclesiae propter amorem Dei et reverentiam sanctorum 
praedicto vencrabili Aldrico episcopo et suprascriptae matri per 
nostrae auctoritatis praecepta reddidimus aecclesiae. Cuius peticioni 
ob amorem Dei et reverentiam ipsius sancti loci * libenter annuimus, 
et hoc praeceptum auctoritatis nostrae circa ipsum sanctum locum 
facere censuimus; per quod iubemus ut ipsas cellulas et res et 
mancipia cum omnibus ad se pertinentibus et^ aspicientibus, quae 
moderno tempore iuste et legaliter ipsa tenet aecclesia, sive eas quas 
idem^ genitor noster et nos eidem reddidimus aecclesiae, necnon et 
eas quae antea in iure ipsius episcopii consistebant, firmiter atque 
inviolabiliter per hanc nostram auctoritatem ipsa teneat atquc defen- 
dat aBCclesia : id est, cellulam sancti Vincentii'' cum omnibus ad sc 
pertinentibus, et celhilam sancti Albini®, scu cellulam sancti 
Audoeni^, et cellulam sancti Rigomeri^®, et cellulamsancti Altmiri^*, 
et cellulam sancti Ulfacii^-, et cellulam sancti Baumadi^^. Haec 

^ eidem, manque B. — - iis, B. — 3 emunilatis, B. — ♦ loci, manque B. — ^ vel, 
B. — ^ idem, manque B . — "^ Abbaye de Samt-Vincent du Mans, C. — ^ Saint- 
Aubin, abbaye situ6e dans la ville du Mans. — ^ Saint-Ouen, du Mans. — *o Dom 
Piolin, Histoire de L'£glise du Mans^ t. II, p. 211, identifie ce lieu avec Soulign^- 
sous-Vallon ou saint Rigomer s'^tait retir^. — ^* Almeri, B ; monast6re fond6 par 
saint Almire ii Gr6ez-sur-Roc, canton de Montmirail, arr. de Mamers. — ^^ Saint- 
Ulphace, G. — ^^ Saint-Bomer, monastere fond6 sur la commune actuelle du 
m6me nom, canton d*Authon, arr. de Nogent, (Eure-et-Loir), C. 



52 

omnia cum omnibus ad se pertinentibus, cum* vicis canonicis, id 
est, Salicam^, Montiniacum ^ , Gociacum*, Placiacum^, et Oxel- 
lum^, Auci^cum'' quoque, et Ariinis^, uria cum illis vicis quorum 
nomina in plenariis prsefatae matris aecclesiae habentur inserta, cum 
villis senioribus et aliis villulis ad eas pertinentibus , sicut in plenariis 
iam dictae matris aecclesiae continetur^ id est, Rupiacum^^, Cava- 
niam**, Culturas**, Baliau*', Alancion**, Colonicam**, Vetusiacum *® , 
et Celsiacum *^ vicum canonicum, et viliam eiusdem episcopii, Alo- 
niacum*® quoque, et Asinarias*®, atque Vodebris^, Callemartium** 

* dum, B. — * Saulges, com. du canton de Meslay, arr. de Laval, C. — ^ Mon- 
tenay, com. du canton d'Ern6e, arr. de Mayenne, C. — ♦ Cocciacum, B ; Coss6-le- 
Vivien, C. — * Plac6, com. du canton et de rarrondissement de Mayenne, C. 
M. de P. d'Am6court, Reclxerche^ p. 182, place en ce lieu un atelier mon^taire 
m6rovingien. — ^Le Petit-Oisseau, com. du canton de Saint-Paterne, arr. de 
Mamers, C. — "^ Anciacum, B. Oiz6, com. du canton de Pontvallain, arr. de La 
Fl^he, C. M. de P. d'Am6court, Recherche^ p. 123, attribue k cette localit6 un 
atelier mon^taire m6rovingien. — ^ Artins, com. du canton de Montoire, arr. de 
Vend6me, (Loir-et-Cher), C. Dans le bourg, on a d^couvert sur plusieurs points 
des d^bris de tuiles k rebords, de meules ^ moudre le bl6, de T^poque gallo- 
romaine. Cf. Guide du tourisie dans le Venddmois. Vend6me, 1888, p. 394. 
— - ® continentur, B. — ^^ Les Roches-r£v6que, com. du canton de Montoire, arr. 
de Vend6me, (Loir-et-Cher), C. — ^* Cananiam, B ; Chevaign6, com. du canton de 
Couptrain, arr. de Mayenne, C. — ** Coutures, com. du canton de Montoire, arr. 
de Vend6me, C. — ^^ Baillou, com. du canton de Mondoubleau, arr. de Vend6me, 
C. M. de P. d'Am6court, Recherclie^ etc, p. 199, attribue k cette localit^ un ate- 
lier mondtaire m^rovingien. — ^^ Baliavalancion, B a r^uni ces deux noms en un 
seul. Montsort, pr6s AlenQon, (Ome), C. — ^* Coulaines, pr6s Le Mans, C. 
— *® Vieuvy, com. du canton de Gorron, arr. de Mayenne, C. — ^'^ Ceaulc^, com. 
du canton et de Tarrondissement de Domfront, (Orne), C. — *^ Allonnes, com. du 
2« canton et de rarrondissement du Mans, C. M. de P. d'Am6court, Reeherchey 
etc., p. 73, place en ce lieu un atelier mon^taire m^rovingien. — *®Asni6res, 
com. du canton de Sabl6, arr. de La F16che, C. — *® Vodebeis, B ; Vouvray-sur- 
Loir, com. du canton de Ch^teau-du-Loir, arr. de Saint-Calais, C. — ^* Fay ou 
Chaufour, communes du 3« canton et de Tarrondissement du Mans, C. 



53 

scilicet, sive alias villulas quarum* nomina in promptu non haben- 
tur, sed in plenariis iam dictae sanctae matris aecclesiae tenentur 
inserta*, et census omnium vicorum in eadem parrochia consis- 
tentium, sicut in plenariis et breviariis eiusdem aecclesiae habetur 
inscriptum, insuper et monasterium sancti Karilephi^, situm in 
condita Labricense* cum omnibus ad se pertinentibus et monaste- 
riolum quod est^ situm intra murum praefixae civitatis et fluvium 
Sartae, et est constructum atque dicatum in honore sancti Salvatoris 
et sanctae Dei genitricis Mariae et sanctorum apostolorum atque 
aliorum ® sanctorum "^ . Haec autem duo monasteriola propter amorem 
Dei et dilectionem iam dicti Aldrici episcopi praefatae cum omnibus 
ad se pertinentibus reddidimus matri ecclesiae perpetualiter possi- 
dendum atque tenendum. Reddidimus etiam praescriptae aecclesiae et 
Conedralium® vicum publicum cum omni integritate et villam quae 
Brogilus vel Nova Villa^ nuncupatur cum forestibus et villulis sive 
omnibus ad se pertinentibus. Reddidimus ei et Lucdunum*® et Cali- 
samen** et Tridentem^^ ac Bonallam^^ atque Balad^nJ** et beneficia 
quinque vasallorum nostrorum, id est, Be^thadighef *^ , Mundi, Vuol- 
fardi, Bodonis et socii eius cum omnibus ad se pertinentibus eV^ 
aspicientibus sicut in praeceptis nostris quaB*"^ de iam dictis monaste- 
riolis et villuhs ad praescriptum episcopium*®pertinentibus iamdicto 

* Notre manuscrit ddnne « quorum ». — * incerta, B. — ^ Carilefi, B. Saint- 
Calais. — * Circonscription territoriale dont le village actuel de Lavardin, pr^s 
Montoire, paratt avoir conserv^ le nom. Elle correspondait dans Tancienne d^limi- 
tation du dioc^se du Mans, aux trois doyenn^s de Tr6o, de La Chartre et de 
Saint-Calais, C. — ^ et, B. — ® Notre mailuscrit donne la legon fautive « allo- 
rum ». — "^ II s'agit ici du monastfere de Sainte-Marie, fond6 par sainte T6nestine, 
sous r^piscopat de saint Innocent, 532-543. — ^ Connerr^, C. — ® Neuville-sur- 
Sarthe, C. — *o Loudon, C. — ** Calisam, B. Chammes, com. du canton de Sainte- 
Suzanne, arr. de Laval, C. — ^* Trans, C. — *3 Bannes-en-Chamie, com. du 
canton de Meslay, arr. de Laval, C. — ^* Ballon, C. — *5 Vestadighei, B. — *^ vel, 
B. — ^*' Notre manuscrit donne « ^quod i>. — ^® Au lieu de ad prsescriptum 
episcopium, B donne adscripta sunt veL 



54 

Aldrico pontifici facere et scribere iussimus, continetur insertum. Haec 
vero omnia propter amorem Dei et reverentiam sanctorum, venerabili 
Aldrico praefixo episcopo et antedictae matris aecclesiae quam praedic- 
tus Aldricus immaioravit et quasi a fundamento reedificavit nobili- 
terque ornavit et in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem 
Dei genitricis Mariae atque sanctorum martirum Gervasii et Prothasii 
sive sancti Stephani soUempniter consecravit et reconciliavit , causa 
iusticiae in nostra elemosina* reddidimus et confirmavimus et iure « 
eiusdem aecclesie et^ dominatione rectorum eius tenendum et aeccle- 
siastice gubernandum esse censuimus. Memorata igitur monasteriola 
et memoratas cellulas et villulas cum rebus* et mancipiis omnibus 
ad se pertinentibus , quas modo iuste et legaliter memorata tenet 
aecclesia, per hanc nostram auctoritatem eidem sub nostrae immu- 
nitatis^ tuicione iterum confirmamus aecciesiae. Precipientes ergo 
iubemus ut nuUus iudex publicus, neque quislibet ex iudiciaria 
potestate, nec aUquis cx fidelibus nostris in ecclesiis aut® locis, 
vel agris seu reliquis possessionibus memoratae aecclesiae, quas 
moderno tempore in quibuslibet pagis et territoriis infra ditionem 
regni nostri iuste habere ac'' possidere cognoscitur, quaeque etiam 
deinceps in iure ipsius sancti loci divina voluerit pietas augeri, 
nemo ad causas audiendas, vel inferendas requirendas, aut tributa 
vel freda exigenda, aut mansiones vel paratas faciendas aut thelo- 
neum® exigendum, nec fideiussores tollendos aut homines ipsius 
aecclesiae tam ingenuos quam et servos qui super terram eiusdem 
residere videntur iniuste distringendos , nec uUas redibitiones aut 
illicitas occasiones requirendas ullo umquam tempore ingredi au- 
deant, et exactare praedicta ex praefatis rebus quodam in loco praesu- 
mant, et quicquid ex rebus iam dictae aecclesiae fiscus sperare poterat, 

* eleemosyna, B. — * in jure, B. — ^ ac, B. — * omnibus rebus, B. — * emu- 
nitatis, B. — ^ Au lieu de in ecclesiis aut, B donne in dictis villis. — "^ et, B. 
— * teloneum, B. 



55 

totum nos memoratae aecclesiae concedimus. Insuper et illud in hoc 
praecepto inserere, deprecante iam dicto episcopo, iussimus, sicut et 
in bonae memoriae domni* et genitoris nostri Karoli imperatoris 
praecepto insertum repperimus^, ut nuUus iudex aut comes aut 
quislibet homo vel quaehbet persona praedictae aecclesiae ministros vel 
advocatos in mallo ^ publico accusare praesumat, antequam conveniat 
ministros rerum et iudices villarum atque hominum a quibus lesus 
est, ut ab eis familiarem et iustam accipiat iusticiam, et si a prae- 
dictis ministris suam iusticiam accipere non valuerit, tunc conveniat 
episcopum iamdictae aecclesiae, ut ab ipso suam iusticiam familiarem 
et bonam atque iustam accipiat. Et si ab ipso episcopb neque a suis 
ministris suam iusticiam accipere nequiverit, postmodum licentiam 
habeat ut in mallo publico suas querelas iuste et rationabiliter atque 
legaUter quaerat. Sed si anteaquam hoc fecerit*, iam dictae sedis 
aecclesiae episcopum et suos ministros et advocatos in mallo et cuius- 
dam conditionis publico placito accusare aut pulsare praesumpserit, 
quia nostram iussionem atque nostrum indictum et praeceptum* et 
contempsit sive praevaricavit, bannum nostrum ex hoc nobis com- 
ponat, et praedictae aecclesiae episcopo vel suis ministris solidos G 
argenti componat, et suam iusticiam postmodum absque lege aut 
aliqua compositione recipiat. Praedictas enim causas memoratae 
ecclesiae pontificibusque atque servis Dei inibi Domino famulantibus 
pro Dei amore et reverentia sanctorum concessimus, concessumque 
futuris temporibus esse volumus. Iterum iterumque iubentes praeci- 
pimus ut nuUus ex fideiibus nostris, aut iudex publicus, vel aetiam 
quselibet inmissa« vel subrogata persona, aliquam inquietudinem 
aut iniustam contrarietatem de praedictis monasteriolis sive cellulis 
et rebus et mancipiis ac censibus, necnon et de his quae sive a nobis 
sive a successoribus nostris vel a reliquis Deum timentibus eidem 

* domini, B. — 2 reperimus, B. — ^ Notre manuscrit donne « malla ». 
— * antequam fecerit illud, B. — * praeceptum et indictum, B. — ® inmodssa, B. 



56 

aecclesiae* divina pietas deinceps augeri voluerit, nostris futurisque 
temporibus memoratae aecclesiae facere praesumat ; sed sub hoc nos- 
trae confirmationis et tuicionis* praecepto in iure eiusdem episcopii 
omni tempore in nostra elemosyna^ quiete ac pacifice et iuste possi- 
deri* et legaliter tueri valeant, ita videlicet ut quicquid rectores et* 
ministri ipsius aecclesiae pro oportunitate et utilitate de praefatis 
rebus facere voluerint, libero in omnibus perfruantur arbitrio 
faciendi, quatinus® pontifices ipsius sedis cum grege sibi commisso 
pro incolomitate'' nostra, coniugis, ac prolis, et stabilitate imperii 
a Deo nobis collati sua gratissima miseratione per inmensam^ conser- 
vandi iugiter Domini implorent misericordiam. Et ut haec auctoritas 
per curricula annorum inviolabilem atque inconvulsam obtineat 
firmitatem, manu propria subter eam firmavimus, et anuli nostri 
impressione sigillari iussimus. 

Signum ® Hludowici piissimi imperatoris. 

Maginarius notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi. 

Data X*® kal. mart. anno Christo propicio XXHI imperii domni 
Hludowici piissimi augusti, indict. HI. 

Actum Pictavis civitate publica, in Dei nomine feliciter. Amen. 

' r, Praedicta quoque praecepta in hoc opusculo ideo inserere placuit 
ut, sicut dictum est, si futuris aut modernis de supradictis rebus 
aliqua quaestio orta fuerit, exemplaria antedictorum in hoc hbello 
inveniantur inserta praeceptorum ; quatinus" per ea fideles supra- 
scriptae aecclesiae et rectores atque gubernatores eiusdem ex his 
exemplariis adiutorium habere queant. NonnuIIa etenim alia praecepta 
praefatus domnus Aldricus iam dictae urbis episcopus accipere pro 
firmitalis causa studuit, quae in his scedulis ** propter prolixitatem 

* aecclesia, B. — * tuitionis, B. — ^ eleemosyna, B. — * possiderit, B. — 5 vel, 
B. — ® quatenus, B. — "^ incolumitate, B. — ® immensum, B. — ^ Dans notre ma- 
nuscrit le monogramme de Tempereur esl reproduit entre « signum » et c Hludo- 
wici ». — *o X, manque B. — ** quatenus, B. — ** schedulis, B. 



57 

vel fastidium audientium vei legentium sive tedium scribentium 
inserere minime libuit. 

Predictus quoque Aldricus sepedictae urbis episcopus coUegit 
quaedam capitula canonum valde utilia et necessaria, quae a suis 
consacerdotibus saepissime legenda sive memoriae commendanda 
tribuit. Ex quibus enim canonibus atque edictis patrum praefata 
capitula strictim coUigere curavit, in suo proemio* continetur inser- 
tum. Primo vero coliegit- capitula nonnuUa ex duodecim conciliis 
sive ex decretis romanae sedis apostolorum^ quorum praefacionem 
in primo* fronte predicti operis valde utilem posuit. Demum quoque 
quae secuntur^ ex aliis coUegit^ canonibus atque edictis'' patrum 
diversarum provinciarum , atque nonnuUa ex his quae cum aliis 
sanctissimis et doctissimis episcopis in sinodis pariter sancxit^, sive 
ex capitulis christianissimorum imperatorum in sinodis episcoporum 
decretis tam tempore Pipini quam et Karoli sive Hludowici, sicut in 
praefationibus ipsius libeUi a diligenter investigantibus inveniri 
potest. Sepedictus quoque Aldricus episcopus fecit tugurium, quod 
et ciborium nominatur, super altare seniori, quod est sacratum ut 
praefixum est, in honore Domini Salvatoris et sanctae Dei genitricis 
Mariae atque sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii sive sancti 
Stephani necnon et simul in veneratione et honore omnium sancto- 
rum. Ipsum enim cyborium^ auro et argento mirifice, sicut hodie 
apparet, fabricare studuit; in quo et kannas*® argenteas et deauratas 
desuper configere praecepit, sicut actenus" a conspicientibus prae- 
dictum opus intuetur*^ Hic namque fecit in loco in quo olim canes 
et meretrices sive latrones habitare solebant, monasterium supra 
fluvium Sartae mihario et semis a iam dicta urbe distante in honore 

^ prooemio, B. — 2 Notre manuscrit donne « coliexit ». — 3 episcoporum, B. 

— * prima, B. — ^ sequuntur, B. — ^ Notre manuscrit donne « collexit ». 

— '^ dictis, B. — Sganxit, B. — ^ciborium, B. — ^^ cennas, B. — ** hactenus, B. 

— ^^ videtur, B. 



58 

sancti Salvatoris * et sanctae Dei genitricis Mariae et sanctorum mar- 
tyrum Stephani, Gervasiij et Prothasii, atque omnium sanctorum, 
in quo et dormitorium novum decenterque* compositum fecit, et in 
ipso dormitorio absidam in orientali parte mirifice construxit, et in 
ea altare erexit^: ipsam vero absidam, una cum praedicto altare in 
die IIII. iduum septembrium una cum suis reliquiis in honore sancti 
Benedicti confessoris praecipui sollempniter consecravit ; et ubi antea 
latratus canum et ululatus pauperum qui a latronibus inibi inhabi- 
tantibus expoliabantur, resonabant, ibi hymnos angelicos et prophe- 
ticos sive ceterarum divinarum scripturarum laudes decantare et 
resonare die noctuque Domino constituit. Fecit quoque in ipso 
monasterio refectorium novum et nobiliter compositum, et cetera 
officina fratrum, tam cellaria quam et alia officina mirabiliter et 
decenter construxit et regulariter ordinavit, monachisque ad inhabi- 
tandum contradidit. In ipso ergo loco kalend. maias* fundamenta 
aecclesiae et claustri ccepit ponere et construere in quo opere mira et 
magna virtus Dei est declarata, quum* quae in duos aut tres annos 
minime putabant esse consuramata, in quatuor et quinto dimidio men- 
sibus, Domino amminiculante °, consummatum est, id est, a kal. mai.'' 
usque XVI kal. octobris ; in quo kalendarum die et ipsa aecclesia est 
consecrata, et ipsi monachi in dormitorio inibi novo ceperunt dormire 
et in refectorio inibi novo manducare, quae nuUo modo fieri potuissent 
nisi Domini misericordia et eius magna virtus hoc operata esset. Unde 
et ipse laudatur , qui hoc praestare et concedere atque divinitus operari 
dignatus est; cui est honor et gloria in saecula saeculorum. Amen. 

In praedicto itaque monasterio ecclesiam mirifice et ordinabiliter 
compositam a novo construxit, in quaet quatuordecim altaria erexit, 

< Monast^re fond6 sur la rive gauche de la Sarthe, h 5 kilom^tres du Mans, 
\k ou s'616ve actuellement reglise paroissiale de Saint-Pavace, C. — * que, maiV' 
que B. — 3 construxit et erexit, B. — * maii, B. — * quia, B. — ^ adminiculante, 
B. — "^ maiis, B. 



59 

et ea in memoriis et nominibus atque honoribus* eorum sanctorum 
dedicavit et consecravit , et eorum pignora in eis coUocavit , quorum 
nomina super ea actenus* adscripta esse videntur. Ipsam ergo eccle- 
siam, ut praefixum est, in honore Domini Salvatoris et sanctae eius- 
dem Dei genitricis Mariae sive sanctorum martyrum Gervasii et 
et Prothasii atque sancti Stephani, necnon et simul in honore 
omnium sanctorum sollempniter decenterque in die XVI kalendarum 
octobrium consecravit. Dum ergo consecratio praedictae aecclesiae a 
iam dicto episcopo et a suis ministris praeparabatur, mira res et 
minime celanda accidit. Venit quoque quidam homo, nemine 
monente^ hominum aut vocante, sed divina clementia inspirante, 
compunctus, nomine Salahardus, nobihs genere, ad praefatum locum 
et ad iam dictum episcopum, et ad ipsam congregationem , qui 
dixit se velle suum tradere proprium ad eandem devotionem et ad 
praefixum locum et suos filios binos ad supradictam aecclesiam 
tradere servituti, ut et ibi, si Dotnino placuerit, monachi fierent, et 
cunctis diebus vitae illorum inibi Domino deservirent. Quod ita, post 
consecrationem supradictam peractam, Domino annuente, factum 
est. Tradidit itaque praefixus vir, multis nobilibus coram astantibus, 
praefixo episcopo una cum suis sacerdotibus et monachis supra 
praescriptum altare sancti Salvatoris votum eius suscipientibus de 
proprio suo quantum, ut reor, cum mille soHdis argenti preciosi 
nemo emere poterat. Unde praedicto episcopo et suis sacerdotibus 
atque monachis inibi Domino famulantibus cartam* legalem fecit, 
et fideiussores ex eodem proprio nobiles et electos condonavit. Ista 
igitur miracula, nisi instinctu Dei, nuUo modo fieri possent. Idcirco 
et ea hic inseruimus ut cuncti servi Dei pro eis qiii haec legerint, 
orent, qui suis votis Domini famulatum amplificare magnificareque 
atque adimplere cupiunt sive cupierint. 

^ memorias et nomina atque honores, B. — * hactenus, B. — ^ movente, B. 
— * chartam, B. 



60 

Consecratione * igitur soUempniter et canonice peracta, ad 
ipsam aecclesiam sive ad ipsum altare quod in praedictorum honore 
sanctorum consecravit, et ad fulciendam fratrum necessitatem ibidem 
Domino servientium, una cum suis consacerdotibus et clericis sancte 
viventibus, cum consultu et consensu videlicet universi cleri et 
populi contradidit quatuor evangelia mirifice conscripta et calicem 
aureum una cum patena sua. Per ipsum enim* evangelium et prae- 
dictum calicem aureum, Deoque sacratum, una cum caeteris epis- 
copis et consacerdotibus manus' eorum desuper imponentibus, et 
cunctis reliquis consentientibus ac exortantibus * , ibidem de rebus 
suae sedis aecclesiae cum consultu omnium contradidit, multis testi- 
bus coram adstantibus^ nobilibus et liberis hominibus videntibus, 
id est, villam Apiacum^, in qua sanctus Ulfacius confessor Christi 
requiescit in corpore, cum omni integritate, et villam Luciacum'' 
cum omni integritate, et medietatem de villa Canon®, et medietatem 
de villa Beruis^, et illas culturas duas iuxta praefatum monasterium 
infra illam silvam coniacentes, una cum prato ex alia parte mona- 
sterii consistente, sicut termini ipsorum monachorum dividunt et 
illa molina duo iuxta monasterium supra fluvium Sarta^ constructum, 
et villam Salnariam^® cum aliis villuUs iuxta eam adiacentibus, cum 
manentibus XXX, et illam vineam indominicatam quae iuxta ipsum 
monasterium consistit. Hoc totum praefixae aecclesiae et praedicto 
altai'i in dotem sive" monachis ibidem Domino regulariter famulan- 
tibus cum consensu piissimi Hludowici imperatoris et episcoporum 
multorum, maxime comprovincialium et consacerdotum suorum, 
monachis ibidem degentibus perpetualiter ad possidendum contra- 
didit, deprecans ac ^* contestaiis humiliterque implorans ut nemo ea 

* Notremanuscritdonne « consecrationem». — * Etenim ipsum, B. — ^ Notre 
manuscrit donne « manibus ». — * exorantibus, B. — ^ circumastantibus, 
B. — ® Apilli, C. — "^ Le Grand-Luc^, C. — ^ Canon, Coulong^, C. — ® Bemis, 
B. B^rus, com. du canton de Saint-Pateme, arr. de Mamers, C. — *® Savariam, 
B. La Sauni^re, C. — ** sive, manque B. — ** et, B.. 



61 

inde auferat, sed plura adaugeat, et sicut vult unusquisque ut ea* 
pia facta stabilia permaneant, ita et nostra, licetpauca, perpetualiter 
manere inconvulse* permittat. In quo die et in qua sollempnitate 
constituit ut monachi in ipso monasterio degentes et regulariter 
viventes fratribus canonicis matris et senioris civitatis aecclesiae 
famulantibus dent plenam refectionem, quae et in subsequentibus 
commemorabitur. Ipsam ergo refectionem clericis matri et civitatis^ 
aecclesiae famulantibus dare censuit ; quae etiam similiter in honore 
Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei genitricis Mariae sive sanc- 
torum martirum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani necnon 
et simul in veneratione et nomine omnium sanctorum noscitur a 
praedicto Aldrico episcopo reconciiiata et soUempniter, ut praefixum 
est, sacrata esse, ad cuius simiUtudinem et imitationem et hanc 
aecclesiam in iam dicto monasterio consecravit. Quae igitur quoniam 
subiecta est matri et seniori civitatis ecclesiae, idcirco et in ipsorum 
memoria quorum praedicta mater ecclesia est consecrata, et hanc 
consecrare disposuit. Quod et ita ordinabiUter et soUempniter, Domino 
adiuvante, factum est. 

In die namque consecrationis praescriptae aecclesiae, ut superius 
commemoratum est, censuit supradictis canonicis et Dei servis matri 
et seniori civitatis aecclesiae famulantibus dari* de iam diclo mona- 
sterio sancti Saivatoris de pane optimo modios IIII, et de vino optimo 
modios III, et quartum de potione optima, friscingas vero verve- 
cinas II, et porcinas simiUter II. Gonstituit etiam ut iam dicti cano- 
nici pleniter et decenter venirent cum silentio^, id est, cum crucibus 
et reUquis divinis obsequiis et ornamentis, ut decet, nobiUbus, ad 
vesperas et vigiUas iam dictae festivitatis et dedicationis Domini 
Salvatoris et ipsius monasterii aecclesiae, in qua tam vespertinale 

^ sua, B. — 2 inconvulsa, B. — ^ et seniori civitatis, B. — * Notre manuscrit 
donne « dare ». — ^psaUentio, B. 



62 

quam et matutinale seu missale officium dedicationis aecclesiae, sicut 
in sacramentorio et lectionario sive antifonario* atque in ceteris 
sanctorum patrum institutis et rationabiliter ordinatis a prudentibus 
sanctae Dei aecclesiae cultoribus invenitur, agatur, et pleniter de- 
centerque et rationabiliter atque sollempniter una cum monachis 
ibidem degentibus et Domino famulantibus devotissime ab omnibus 
perficiatur*, et post vesperas in ipsius dedicationis vigilia, praedicti 
canonici in refectorio cum ipsis monachis talem refectionem sicut 
ipsis monachis^ una cum eis habeant. Missa vero crastina in die 
ipsius soUempnitatis canonicc et soUempniter peracta, faciant ipsi 
canonici utrum episcopus vel magistri eorum melius et racionabilius 
iudicaverint, aut in ipso monasterio reficiant pleniter, aut praedicta 
stipendia ad eorum refectorium famuli eorum deferant, in quo et 
ipsi pleniter et decenter reficiant, letantes quippe et gaudentes de 
praedicta soUempnitate. 

Gonstituit etiam predictus Aldricus iam dictae civitatis episcopus 
et humiliter deprecatus est ut in praefixae sollempnitatis die unus- 
quisque tam civitatis sacerdos quam et suburbanus sive praefati 
monasterii presbyter unam decantaret, dum in praesenti peregrina- 
tione vixerit, pro eo vivente missam, post obitum quoque eius, 
quando Dominus voluerit, simiUter constituit et suppUciter depreca- 
tus est, atque una cum eis pariter sanxit ut pro anima eius praedicti 
sacerdotes in iam dicta die decantent devotissime unusquisque 
missam unam, et reUquus clerus, cuncti videUcet monachi et cano- 
nici, unusquisque psalmos L devotissime decantet, orantes namque 
Dominum coeU ut vilam habere praedictus Aldricus mereatur sempi- 
temam. Amen*. Porro simiUter constituit ut in die XI kal. ianuaria- 
rum dedicationis matris et senioris aecclesiae civitatis, sacerdotes et 

^ antiphonario, B. — * perficiantur, B. — 3 ipgi monachi, B. — *Anien, 
manque B. 



61 

clerici missas et psalmodia sicut et in dedicatione aecclesiaB sancti 
Salvatoris iam dicti monasterii pro Aldrico episcopo studiosissime 
decantent, id est, unusquisque sacerdos missam unam vel eo 
amplius, si libuerit, et unusquisque clericus psalmos vel* eo amplius, 
si placuerit, orantes et deprecantes Dominum coeli ut anima ipsius 
vita sempiterna perfrui et requie aetema mereatur. Amen. 

Similiter ergo et in dedicatione aecclesiae sancti Stephani , quam 
infra claustrum canonicorum iam dictus Aldricus episcopus a novo 
construxit, decretum est ut praedicti canonici et ipsius civitatis Dei 
servi et suburbani omnes presbyteri et clerici ad ipsam soUempni- 
tatem dedicationis aecclesiae sancti Stephani mane prima revestiti 
convenientes, unusquisque sacerdos in ipsa aecclesia pro anima prae- 
dicti Aldricis pontificis cantet missam unam ; et si amplius voluerit, 
in ipsius erit benignitate et potestate ut faciat. Et unusquisque cleri- 
cus psalmos L ; et si amplius voluerit, in ipsius erit benignitate et 
misericordia sive* remuneratione et potestate, orantes autem^ et 
deprecantes Domini misericordiam obnixe ut anima ipsius Aldrici 
episcopi quiete aeterna frui valeat, et requiem sempiternam una cum 
sanctis et electis Dei habere mereatur. Amen. 

Sancxit* quoque antedictus domnus Aldricus episcopus una 
cum fratribus et coepiscopis ac canonicis suae sedis aecclesiae conside- 
ravit ut in die ordinationis eius omnes presbyteri tam urbani quam 
et suburbani sive monasteriales, reUquusque * clerus ad vesperas 
et vigiUas ipsius festi vitatis , sicut in natahciis® episcoporum consti- 
tutum est soUempniter agere, pariter et soUempniter convenirent, et 
ipsa'' officia soUempniter cum ipsis, canonicis et devotissime pera- 

* Au lieu de vel, B donne et avec raisony quinquaginta. — ' sine, B. -— ^ au- 
tem, manque B. — * Sanxit, B. — « 5 Notre manuscrit donne « reliquias », lecon 
6videmment fautive k laquelle nous substituons le texte de Baluze. — ® natalis, B. 
— "^ in ipsa, B. 



64 

gerent et post vesperas peractas, in refectorio una cum ipsius aeccle- 
siae canonicis ter biberentj et ad nocturnas vel ad matutinas pleniter 
postea venirent, et matutinale sinaxin* una cum ipsis canonicis 
soUempniter et decenter peragerent. In ipsius quippe soUempnitatis 
die constituit atque sanxit una cum sapientissimis episcopis et* 
sacerdotibus ut mane prima omnes sacerdotes tam urbani quam 
et suburbani revestiti infra ipsam matrem et seniorem aecclesiam 
conveniant^ , et reliquus clerus una cum eis adveniat, et unusquisque 
presbyter pro iam dicto Aldrico pontifice missas devotissime decan- 
tet III, et unusquisque clericus pro se psalterium decantet unum, 
aut simul omnis clerus versa vice unum decantet in choro psalte- 
rium ; haec vero officia et missarum soUempnia pro Aldrico venera- 
bili episcopo devotissimc completa, simul omnes ad legitimum et 
canonicum tempus in publicum et sollempne introeant officium, sicut 
in nataliciis* pontificum facere constitutum est. Post actum quoque 
publicum et^ soUempne officium simul, tam ipsi canonici quam et 
omnes clerici, ad praedicta officia paragenda convenientes in refec- 
torium pariter et sufficienter sollempniterque reficiant de praebenda 
quae eis ad praedicta officia peratgenda et ad ipsam sollempnitatem 
complendam a praefixo Aldrico dare de villa cuius vocabulum est 
Buxarias^ decretum cst, sicut in testamento de ipsa villa fratribus a 
iam dicto Aldrico episcopo praefato et in eo scripto atque firmato a 
multis episcopis constitutum est. Praedicta vero festivitas et antedicta 
refectio fratrum quae modo agitur in XII kalendarum die ianuaria- 
rum'', quae et una die anticipatur propter dedicationem praefixae 
matris et senioris civitatis ecclesiae, decretum et consideratum est a 
iam dicto Aldrico episcopo et a praedictis sanctis coepiscopis et suis 
sacerdotibus et canonicis universis ut transferatur in diem deposi- 
tionis eiusdem, quando eum Dominus de hoc seculo vocare voluerit, 

* matitunalem synaxim, B. — * atque, B. — ^ convenirent, B. — * natalitiis, 
B. — 5 atque, B. — ^ La Boissi6re, C. — "^ lanuariarum die, B. 



66 

et in ipsa die agatur tam refectio praedicta quam et antedicta 
soUempnitas, tantum enim ut hoc quod modo pro vino in missis et 
psalmodiis et ceteris orationibus et cerimoniis* agitur, tunc pro 
defuncto similiter, et praedicto numero adimpleto, id est, unusquis- 
que sacerdos missas' et unusquisque clericus psalterium unum, 
in die depositionis eius agatur pro defuncto episcopo, et tunc unus- 
quisque devotius et sollempnius agere certet, quia maior necessitas 
est tunc quam nunc ; quoniam non est amicus in vita qui post mor- 
tem animam illius non diligit, et pro ea orare non certat, atque pro 
requie eius orare et certare negligit^ et dedignatur. Est namque a 
praefixis sacerdotibus et Dei servis consideratum et decretum , ut quis- 
que haec praeterierit, aut cuius negligentia praetermissum* fuerit, sive 
in danda praedicta praebenda, seu in peragendis iam dictis^ officiis, 
ut ante tribunal districti® iudicis reddat ex hoc rationem, et ibi 
sententiam suam accipiat. Videte, fratres et sancti successores ante- 
dicti episcopi, ut hoc'' decretum non neglegatis®, sed magis adim- 
plere studeatis ; qualiter non dampnationis® poenam, sed retributionis 
praemium in aeternum percipere valeatis. Amen. 

Oremus, fratres, ut Dominus animae praedicti pontificis Aldrici 
tribuat primae resurrectionis partem , et vitam ei habere concedat in 
coelis , ubi et gloria aeterna perfinii una cum sanctis Dei aeternaliter 
mereatur , ipso dispensante et tribuente qui vivit et regnat cum Deo 
patre in unitate Spiritus sancti Deus*®, per infinita seculorum secula. 
Amen. 

Similiter etiam in festivitate dedicationis occidentalis partis 

* ceremoniis, B. — * missas tres, B. — ^ Kotre manuscrit donne la lecon feu- 
tive c neglegitur ». — * Notre manuscrit donne par erreur c prsemissum ». 
— 5 praedictis, B. — ® Notre manuscrit donne h, le^^on « districtis ». — "^ Notre 
manuscrit donjie « haec ». — « negligatis, B. — <> damnationis, B. — *® Deus, 
manque B. 



66 

matris et senioris civitatis decclesiae, in qua^ altare sancti lohannis 
construxit et alia altaria tria, facere censuit, id est, ut unusquisque 
presbiter tam urbanus quam et suburbanus, sive cuncti monaste- 
riales sacerdotes ad ipsam festivitatem ^ , quse est XI kalend. iulia- 
ruin, mane prima revestiti conveniant, et ibi pro iam dicto pontifice 
Aldrico venerabili episcopo missam unam decantent, et si amplius 
voluerint^, in eorum erit potestate et misericordia sive* retributione, 
et unusquisque clericus psalmos L vel eo* amplius decantet pro 
anima Aldrici iam dicti episcopi , orantes quoque Dominum coeli et 
deprecantes misericordiam eius, ut anima praedicti Aldrici episcopi 
vitam setemam habere valeat, sive requie sempiterna, una cutii 
sanctis et electis Dei aeternaliter frui mereatur , per infinita seculorum 
secula. Aihen. 

^ Constituit eriim praefatus Aldricus venerabilis episcopus ut 
omnes presbyteri tam urbani quam et suburbani, sive monasteriales 
iuxta urbem degentes et omnes sacerdotes infra illam quintam* 
commanentes, ad praedictas sex festivitates decenter et revestiti 
convenirent, id est, XVIII kalend. septembrium, quando festivitas 
Assumptionis sanctae Dei genitricis Mariae celebratur "^ , et in festi- 
vitate consecrationis occidentalis partis matris et senioris civitatis 
aecclesiae, quae estXI kalendarum iuliarum, et in festivitate dedica- 
tionis aecclesiae sancti Salvatoris infra monasterium monachorum 
quod Aldricus sepedictus® episcopus supra fluvium Sartae a novo 
fundavit, et in quo monachos habitare et regulariter vivere constituit, 
et in festivitate sacrationis aecclesiae sancti Stephani quam iam dictus 
Aldricus episcopus intra claustrum canonicorum a novo fundavit, 

* Notre manuscrit donne par erreur « quo ». — * solemnitatem, B. — ^ Notre 
manuscrit donne € voluerit ». — ♦ sine, B. — * et eo, B. — ® Quintam, manque B. 
La Quinte ou les Quintes du Mans, division eccl^siastique de rancien dioc^se du 
Mans, laquelle rayonnait autour de la ville de ce nom ; elle renfermait 37 paroisses, 
C. — ^ Notre manuscrit donne « celebrabatur ». — ^ supradictus, B. 



&1 

quae est V iduum novembrium, et in festivitate natalicii* praefati 
Aldrici episcopi, quae est XII kal. ianuariarum propter anticipationem 
unius festi diei, id est, matris et senioris ecclesiae consecrationis 
celebratur, et in festivitate consecrationis matris et senioris civitatis 
secclesiae quae est XII kal. ianuariarum. Ad has ergo festivitates 
consideratum et decretum est, ut praedicti sacerdotes revestiti mane 
prima conveniant, et in iam dictis aecclesiis oblatas et vinum a 
custodibus ipsarum aecclesiarum accipiant, et supradicta officia pro 
Aldrico episcopo mane prima ante horam terciam faciant, orantes 
humiliter et supplicantes flexisque poplitibus Domini misericordiam 
obsecrantes tam sacerdotes cuncti quam et reliqui clerici omnes, ut 
absolvat Dominus animam Aldrici peccatoris* episcopi ab omni 
vinculo delictorum, quatinus^ in resurrectionis gloriam* inter sanc- 
tos et electos Dei resuscitari mereatur, et vita sempitema una cum 
eis perfruatur per infinita secula seculorum. Amen. Hec ergo officia 
pro Aldrico sepedicto* episcopo devotissime et bono animo peracta, 
hora tertia in publicum et sollempne ipsius diei officium omnes 
introeant, et officium soUempne decenter soUempniterque peractum 
in refectorio una cum praedictae sanctae matris ecclesiae canonicis in 
praedictis VI diebus et festivitatibus plenam et condecentem refec- 
tionem sicut ipsi canonici habeant, gaudentes et letantes plauden- 
tesque in praedictis festivitatibus persistant ^ laudantes et benedicentes 
Dominum qui eis tanta bona tribuere non dedignatus est, orantes 
quoque et supplicantes Dominum coeli praecibus incumbant, ut hanc 
vitam pacifice et decenter, sancteque et pie degere valeant, et post- 
modum, quando Dominus'' voluerit, vita aetema sedibus in coelestibus ® 
una cum sanctis Dei frui mereamur, quod ipse praestare dignetur cui 
est honor et gloria in secula seculorum. Amen. Hanc quicumque 

* nalalitii. — * praedicti, B. — ^ quatenus, B. — * gloria; B. — * praedicto, B. 
— ^ persistunt, B . — "^ Deus, B. — ^ in ccelestibus sedibus, B. 



68 

cupit dissolvere sectam rabula* membris^ secclesiae dissociatus 
eat \ 

Fecit* igitur antedictus Aldricus episcopus monasterium in 
loco ubi dudum monasterium fuerat in honore sanctae Mariae 
constructum, quod et ipse legibus et per strumenta kartarum^ a 
domno imperatore Hludowico ad ius sepedictae ecclesiae adquisi- 
vit®, sed pene destructum atque dirutum et absque ulla regione^'- 
neglectum. In loco vero supradicto ubi illud praedictum monaste- 
rium® fuarat, id est, inter murum civitatis et fluvium Sartae, mo- 
nasterium praedictus Aldricus episcopus, ut dictum est, funda- 
vit, et a novo prout melius potuit, construere studuit. Ecclesiam 
namque inibi fecit maiorem quam ibi destructam invenisset, 
eamque in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei 
genitricis Mariae sanctorumque martyrum Stephani, Gervasii et 
Prothasii, quarto idus octob. canonice atque sollempniter sacravit. Et 
propterea hoc illi visum fuit agere, quia in eorum sanctorum nomine 
et honore, in quibus caput ipsius monasterii, id est, mater aecclesia 
civitatis sacrata erat, ut in ipsorum memoria et honore et® membrum 
constructum sacratumve foret, et sicut praedicta mater aecclesia in 
honore Domini Salvatoris et sanctae Mariae sanctorumque martyrum 
Gervasii et Prothasii dedicata erat, ita*® et ipsa in eodem mona- 
sterio ecclesia fuisset qualiter eorumdem sanctorum memoria ab 
omnibus, ut decet, inibi futuris veneratur** temporibus. Porro claus- 

^ sectam rabula, manqiie B. — ^ a membris, B. — ^ Cette phrase dans notre 
manuscrit, est transcrite en caract^res plus gros que le reste du texte. 

— ^ Cauvin, G^ographie etc, p. LVi, a ins6r6 ce paragraphe, du commencement 
jusqu*& c studuit >, reprenant ensuite & c In ipso quoque monasterio 9 jusqu'li 
c appellatur ». — * instrumenta chartarum, B. — ® acquisivit, B. — "^ ratione, B. 
Cette correction est pr6f<SrabIe au texte de notre manuscrit. — ^ H s'agit du 
monast^re de Saint-Sauveur fond^ par sainte T^nestine, C. -^ ^ et, manque B. 

— *o Notre manuscrit donne la leQon fautive c ipsa ». — ** veneretur, B. 



69 

trum iuxta ipsam ecclesiam fecit, id est, refectorium, dormitorium, 
cellarium , et cetera officina quae ad monasterium pertinent, nobiliter 
composuit, et ita constituit ut in medio claustro* fons vivus et 
bonus surgeret, et inde per eorum officina aquam eis ministrando 
discurreret. In ipso quoque monasterio monachas instituit secundum 
regulam sancti Bfenedicti degentes quas, per licentiam domni impera- 
toris Hludowici et domnae imperatricis ludit, ab Intramnis monasterio 
primitus * ibidem. Et hoc decrevit atque sanxit pariter cum suo 
metropolitano et suis comprovincialibus et aliis multis episcopis, 
auctoritate praedicti imperatoris Hludowici, ut futuris temporibus 
semper monachag^ regulariter viventes et secundum regulam sancti 
Benedicti degentes inibi permanerent, et si quis haec destruere aut 
infringere nisus, quod absit, fuerit, ante tribunal aetemi iudicis inde 
tremebundam redderet rationem. Ipsis quoque sanctis monialibus et 
monachis villas dedit, ut inde eorum stipendia et vestimenta atque 
cetera suplementa* per singulos annos pleniter haberent, ut absque 
uUo impedimento aut indigentia regulariter vivere possent, id est, 
villam Macerias*^ in condita Gonedralinse® cum omni integritate, 
et aUam in condita Vivoniense^ cum omni integritate quae Tau- 
miacus® nominatur, et est sita super fluvium Sartae, tercium® vero 
super eundem fluvium Sartae quae Monasteriolus*® vocatur, et quar- 
tam in condita Gabrojiense " , quae Gambionis" appellatur. Gonstituit 

* Notre manuscrit donne « claustrum ». — • primitus misit, B. — ^Notre ma- 
nuscrit porte € monachas » ; nous restituons avec B c monach» >. — ^ supple- 
menta, B. — ^ Mezi^res, hameau d6pendant de La Chapelle-Saint-R6my, com. du 
canton de TulK, arr. de Mamers, C. — ® Connerr^, C. — "^ Vivoin. C attribue k 
cette circonscription les doyenn^s de Beaumont et de Fresnay, de Tancien dioc6se 
du Mans. — ^ Teiil6, com. du canton de Ballon, arr. du Mans, C. — ® tertiam, B. 

— *o Montreuil-le-Ch6tif, com. du canton de Fresnay, arr. de Mamers, C. 

— ^i Javron, C attribue h cette circonscription les doyenn6s de Javron et de 
Lassay, de Tancien dioc^se du Mans. — ^^ Cambronis, B. Champ^on, com. du 
canton du Horps, arr. de Mayenne, C. M. de P. d'Amecourt, RecherchCj eic, 
p. 228, place en ce lieu un ateller mon^taire mdrovingien. 



70 

namque ut de praefato monasterio et de supradictis villis, ministri et 
monachde ipsius monasterii canonicis matris et civitatis ecclesia* 
degentibus unam refectionem per singulos annos in sollempnitate 
praedictae dedicationis aecclesiae, id est, quarto idus octobris plenam 
et bonam facerent, et ipsi canonici ad officium dedicationis ipsius 
ecclesiae revestiti veniant, et illud inibi per singulos annos, sicut in 
libris officiorum continetur , soUempniter celebrent, atque pro prae- 
dicto Aldrico episcopo inibi missas et psalmodia devotissime cantent, 
id est, unusquisque presbyter missam I aut II, et unusquisque 
clericus sive monacha psalmbs C decantent, pro eo orantes* Domi- 
num coeli ut vitam aetemam habere in coelestibus mereatur, insuper 
orantes et devotissime supplicantes ut requiem aeternam donet ei 
Dominus , et lux perpetua luceat ei. Amen. 

Supradicta enim refectio canonicorum talis debet esse, id est, 
ut accipiant per singulos annos de pane obtimo^ modios IIII, et 
friscingas porcinas optimas IIII, et de vino obtimo modios IIII, tam 
in vita ipsius Aldrici quam et post eius obitum , ita fiat qualiter 
ambobus congregationibus delectet semper pro eo orare tam in ipso 
die quam et in reliquis diebus, et memoria ipsius nominis ab eis 
devotissime celebretur, qualiter cum sanctis Dei in coelestibus laetari 
et beata requie frui mereamur*. Amen. 

Prefatus* ergo Aldricus episcopus ingressus villa® sui episcopii, 
in condita videlicet Cormense ^, monachos regulariter degentes insti- 
tuit, ubi et monasteriolum , prout tunc temporis ratio dictavit et 
ipse melius potuit, ecclesiam et claustrum edificavit, et futuris 
temporibus habitationes monachis regulariter viventibus praeparavit 

^ senioris civitatis ecclesise, B. — ^ Au lieu de pro eo orantes, B donne pero- 
ranles. — ' optimo, B. — * mereatur, B. — ^ Cauvin, G^ographiej p. lvu, a 
ins^r^ ce paragraphe depuis le commencement jusqu'& « orarent ». — « villam, 
B. — "^ B donne d tort Conedralinse. Cormes, C. 



71 

Et hoc constituit, ut semper ibi monachi essent, et pro domno 
imperatore et pro eo sive pro universa ecclesia die noctuque orarent, 
suasque animas inibi salvarent et aliorum lucrarent, bonamque 
vitam perpetualiter regulariter viventes ducerent. Ipsis enim mona- 
chis ex rebus suae sedis aecclesiaB sibique divinitus commissis ad 
eorum varias necessitates suf&cienter fulciendas atque supplendas 
dare abundanter^ proiit tunc temporis exposcebat necessitas, non 
distulit. Unde et scriptum quoddam sua ceterorumque venerabilium 
auctoritate episcoporum reliquorumque ordinum Deo servientium 
necnon et laicorum religiosorumque pariter ac nobilium manibus 
roboratum futuris temporibus habendum et custodiendum propriis 
manibus tradidit, ut ex rebus in eo insertis eorum necessitates supple- 
rent, et Domino suique successoribus regulariter militarent, atque 
multos Domino lucrarent, et pro regni nostri* principibus et pontifici- 
bus, quibus subiecti esse debebant, atque pro cunctis sanctae Dei 
aecclesiae fidelibus futuris temporibus exorarent , quatenus eorum et 
aliorum servorum Dei precibus remissionem omnium peccatorum 
et vitam perpetuam habere mereamur^ in coelis. Amen. 

Saepedictus * igitur Aldricus Cenomannicae matris aecclesiae 
episcopus quoddam monasterium monachorum in condita Aucia- 
cinse* in loco qui dicitur Talipiacus® super fluviolum Rodani' 
construxit, prout melius tunc temporis ratio permisit. In ipso enim 
monasterio Taiipiaco aecclesiam in honore sancti Petri, una cum 
claustro monachorum et molendinis et ceteris ofQcinis quae ad 
curam et regulam monachorum pertinent, proutmelius potuit, prae- 
dictus pontifex construere et ornare nobiiiterque et sapienter compo- 

* abondanter, B. — ' regni nostri, manque B. — * mereantur,B. — ♦ Cauvin, 
G^ographie^ p. LVii, a ins6r6 ce paragraphe jusqu'au mot c constituit ». — * Du- 
ciacinse, B. Oiz6, C. — ® Teloch6, C. — "^ Rhodam, Le Rone, ruisseau qui se 
jette dans la Sarthe au-dessous de Gu6c61ard ; il sort de lafontaine du m6me nom, 
situ6e au nord de Marign^, C. 



72 

nere studuit In praefato enim monasterio Talipiaco monachos de 
monasterio suo quod Anisola nominatur, in quo sanctus Earilephus ^ 
corpore requiescit^ misit, ut regulariter in eo^ viverent et multos ad 
Dominum attraherent, suasque atque aliorum multorum^ animas 
inibi Domino multipliciter lucrarent, et pro domno Hludowico 
imperatore seu pro filio eius Earolo atque pro praefixo Aldrico 
episcopo sive pro omnibus sibi commissis necnon^ et universis 
sanctae Dei aecclesiae fidelibus die noctuque fideliter exorantes roga- 
rent, ut Dominus omnipotens^ nobis omnibus suam semper tribuat 
facere voluntatem, vitamque concedat degere felicem, et insuper 
requiem tribuat sempitemam. Amen. In memorato ergo monasterio 
Talipiaco praepositum suum nomine lacob archipresbyterum abbatem 
constituit, qui monachorum curam ibi gereret, eosque monachos 
iuxta regulam sancti Benedicti regulariter regeret, suamque atque 
aliorum animas inibi salvaret, atque ad supernam patriam, id est 
cxBlcnie regnum, Domino adiuvante, deduceret, ut celestibus in 
iM5dibuH una cum sanctis et electis Dei perpetualiter vivere cum eis 
r^gnarc et gloriari , praestante Domino nostro Ihesu Christo , merean- 
tur. Amcn. Has ergo villulas et res iam dictus Aldricus episcopus 
\}r»iilxo monasteriolo et monachis inibi Domino degentibus per suum 
privilegium confirmavit, una cum licentia domni Hludowici piissimi 
imfieratori» et una cum sensu* Ursmauri^ sui metropolitani et cete- 
ronim Huorum comprovincialium sanctorum episcoporum, assensum 
#5tiam prsebente universo ordine ^ et clero sibi commisso sive cuncto 
cetu fJ^Eenomannico* in parrochia Domino^^ militantium sacerdotum 
ac levitarum atque reliquorum sacrorum ordinum ministrorum^ 

^ Caril^hus, B. — < in eo, manque B. — ^ multorum aliorum, B. — ^ necnon, 
maruiue B. — * Dorointis omnipotens, manque B. — ^ consensu, B. — ^ Ursmari, 
II, IJnirnare, archev6que de Tours f 846. — « Notre manuscrit donne t ordini i. 
— • Ceiiomanicae, B. — <• Domino, manque R 



73 

Idem memoratus* namque Aldricus CenomannicaB matris aeccle- 
siae episcopus divino honore fervens pariter et amore, monasterium 
sancti Vincentii iuxta Genomannicam urbem situm quasi a novo 
reedificavit et' renovare studuit, ipsamque aecclesiam sancti Vincentii 
teguminibus et aliis edificiis ornare interius exteriusque non distulit, 
et iuxta eum in aquilonali parte claustrum monachorum una cum 
aliiB edificiis quae ad curam et regulam eorum pertinere videntur, 
prout mehus potuit, construere et ornare nobiUterque et sapienter 
atque decenter componere studuit. In praefato quippe monasterio 
praefixi sancti Vincentii , quod pene dirutum et quasi adnullatum* 
invenit, iam magna ex parte reedificato, monachos posuit^, ut regu- 
lariter in eo viverent, et multos ad Domini Salvatoris servitium et 
ad decorem sanctae Dei aecclesiae attraherent, et ad lucrum anima- 
rum et corporum sive ad salvationem et exaltationem christiani 
populi multos adquirerent *, suasque atque aUorum innumerabiUum 
animas muitipUciter inibi sancte et iuste ac pie et regulariter viventes 
Domino lucrarent, et pro domno Hludowico imperatore sive pro eius 
coniuge ludith imperatrice atque pro nobiUssima prole eorum Karolo 
glorioso rege, quorum Ucentia et auxiUo fuUus hec agere cepit, et pro 
omnibus sibi commissis gregibus et popuUs fideliter et incessabiUter 
die noctuque implorarent, seu pro omnibus sanctae Dei aecclesiae 
filiis incessanter exorarent^, ut Dominus Salvator noster, qui nos 
proprio sanguine redemit, die noctuque in suo servitio et ad suam 
paragendam voluntatem ubique custodiat, semperque feUcem vitam 
ducere concedat, et ad societatem sanctorum, int^rcedentibus servo- 
rum et sanctorum Dei meritis, perducere dignetur. 

* Au lieu de idem memoratus, B donne commemoratus. Cauvin, Giogra- 
phie^ p. Lvii, a ins6r6 ce paragraphe jusqu'^ ces mots « monachos posuit >. 
Cf. R. Charles et S. Menjot d'Elbenne, Cartulaire de Vahhaye de Saint-Vincent 
du Mans^ col. 13.-2 annulatum, B. — 3 posuit monachos, B. -— * acquirerent, 
B — 5 orarent, B. 



74 



COMMEMORATIO DE MANSIONILIBUS * ET NOVALIBUS QUiE PRfiFATUS 
ALDRICUS CENOMANNICE URBIS EPISCOPUS, AD UTILITATEM SANCTJS 
DEI ^CCLESIiE SUORUMQUE SERVORUM ET SUSTANTATIONEM * PAU- 
PERUM SIVE OMNIUM ^ INDIGENTIUM ATQUE SUPPLEMENTUM SIBI 
FAMULANTIUM, ET AD ALENDA SIVE NUTRIENDA OMNIS GENERIS * 
PECORA, CONSTRUERE ET EXTIRPARE STUDUIT *. 

luxta monasterium sancti Salvatoris unam^ sibi ad inhabitan- 
dum fecit mansionem, et in monte Sedoveris* octo fecit mansionilia, 
et in rebus de villa Vodebis''' tria, in Caterniaco® tria, in Ruiniaco* 
tria, super fluviolum Miliciae*® tria, inter Agniacum" et silva Briscia** 
tria, in Drimniaco" duo, in Mantula de ratione sanctae Mariae** duo, 
in Mantula sancti Albini*^ et fratrum unum, in Novavilla*® duo, in 

* mansionibus, B. — * sustentationem, B. — ^ omnium, manque B. — * omnis 
generis, manque B. — ^ Notre manuscrit donne « unum ». — ® Sedoneris, B. C se 
hasarde k identifler cette colline avec la chalne des Coevrons, (Mayenne). — '^ Vou- 
vray-sur-Loir, C. Voivres, com. du canton de La Suze, arr. du Mans, d'apr^s 
D. Piolin, Hisioire de VlSglise du Mans^ t. II, p. 227. — ^ Couteme, com. du can- 
ton de La Fert6-Mac6, arr. de Domfront (Ome), C. — ® Ren6, com. du canton de 
MaroUes-les-Braults, arr. de Mamers, C. — *® La Milesse ; ce ruisseau, nommd 
aussi Lantonni^re, arrose Aign^, Milesse et se jette dans le Vrai k Sainl-Satumin, 
pr^s Le Mans, C. — ^^ Aign6, com. du 3« canton et de Tarrondissement du Mans. 
M. de P. d'Am6court, Recherchej p. 77, place en ce lieu un atelier mon^taire md- 
rovingien. — ** C se hasarde k identifler cette for^t avec celle de Lavardin, canton 
de Conlie. — *' Dmmniaco, B. C place ce domaine prfes de Saint-Pavace, sans 
ridentifler autrement. — ^^ La Mue de Sainte-Marie, terre situ6e sur la commune 
de Saint-Pavace, pr6s Le Mans, C. — ** La Mue de Saint-Aubin, terre situ6e sur 
cette commune, pr6s Le Mans, h laquelle d'apr^s C la seigneurie de paroisse 6tait 
annex^ ; D. Piolin, Histoire de F^glise du ManSj t. II, p. 228, identifie ce demier 
^tablissement avec une fondation situ^e k Saint-Aubin, ancienne paroisse rSunie 
actuellement k Saint-Pierre-de-la-Po6t6, (Mayenne). — *® Neuville-sur-Sarthe, C. 

* Cf. Cauvin, GSographie, p. Lvm. Waitz, MonumerUa C^manim historica, t. XV, pars 
prima, ins^re 4 propos de ce document et des suivants, cette note : c Quse sequuntur, ab allo 
discipulo postea addita videntur ». 



75 

Rivo petroso* unum, in Golonica* secus urbem, in loco qui dicitur 
Vivariis ^ unum, in Pucit * duo, in illa rua ultra fluvium Sartae duo, 
in illa rua sancti Vincentii* unum, in Laudemauro * unum, in 
Bellasilvia "^ tria, in silva Landesinde® duo, in villa Tricionis® V, 
super fluvium Liti *^ iuxta Gulturas" duo, in monte ipsius villae, ubi 
vinea antiqua fuit, unum, in silva Vuastina** septem, in Monciaco*^ III, 
in Ganon ** duo, in Noiolio ** I, hoc est, in Vuastina, in Vindoninse*® 
pago I, in villa Gipeti*'' super fluvium Sartae I, in Paiciaco*® I, in 
Gasiliaco*® duo, in Aciaco*^ I, in Rupiaco** III, in Asinariis ^ villa 
fratrum II , in Golonica *^ II , in Vetus vicum ** I , in Gelsiaco ^ II , in 
Stauriaco ^ in pago Baiocassino *^, II , in silva Blavau ^ in pago Oxo- 

* Rino petroso, B. Rouperroux, commune du canton de Bonn^table, arr. de 
Mamers, C. — * Coulaines, C. — ^ Viviers, prfes Coulaines, C. — * Puscit, B. 
Poulai, commune du canton du Horps, arr. de Mayenne, C. — ^ Abbaye de 
Saint-Vincent du Mans. — ® Lord, com. du canton de Juvigny-sous-Andaine , 
arr. de Domfront (Orne), C. D. Pioliii, Histoire de Vtlglise du ManSy t. II, 
p. 228, identifie cette localit^ avec le lieu dit Lande-Moreau, situ6 k Coulaines, 
prfes Le Mans. — "^ Belle-Sauve, terre, situ6e k Courceboeufs , canton de 
Ballon, C. — ^ Laudesinde, B. C d^clare ne pas connaitre Templacement de 
cette forfet. — ® Tresson, C. — ^® Le Loir, qui a sa source prfes de Saint-Eman, 
en amont d'Illiers (Eure-et-Loir), se jette dans la Sarthe un peu au-dessus 
d'Angers. — ** Coutures, C. — ** La forftt de Gastine se trouve entre les villages 
des Ermites et de Montrouveau (Loir-et-Clier), C. — *3 Mouciaco, B. Monc6-en- 
Belin, C. — ^* Coulongd, C. — *5 Neau, com. du canton d'Evron, arr. de Laval, C. 

— *® Le Vend6mois, circonscription qai a form6 Tarrondissement de Vend6me, C. 

— ^^ Cipetra, B. Spai, C. — ^^ Parciaco, B. Pez6-le-Robert, com. du canton de 
Sill^, arr. du Mans, C. — *^ Chassill6, com. du canton de Lou6, arr. du Mans, C. 

— ^ Ass6-le-B6ranger, com. du canton d'Evron, arr. de Laval, C. — ** Les Roches- 
rEv6que, C. D. Piolin, Hiatoire de V£gli$e du Mans, t. II, p. 229, identifie ce lieu 
avec le domaine du Rochart, k Saint-Gemmes-le-Robert, pr6s Evron. — ** Asniferes, 
C. — 23 Coulainea, C. — «* Vieuvy, C. — «s Ceaulc^, C. — » Torigni-en-Bessin, 
chef-lieu de canton de Tarrondissement de Saint-L6 (Manche), C. — ^^ Baio- 
cassimo, B. — *8 Blanau, B. Blavou, for6t situ^e dans le d^partement de rOme et 
dont la commune de Saint-Quentin-de-Blavou a conserv6 le nom, C. 



76 

minse * II, in Spelteriis * villa fratrum II, in Durno ^ I, in Cavania * 
tria, et in Culcanna* sive ad sanctum lulianum II, iuxta monaste- 
rium sancti Karilephi * super illud magnum vivarium I , ad monaste- 
riolum'' aliud^ ad Belmont® tercium, iuxta Maceriolas® iuxta illam 
silvam quod Godfredus*® fecit V, in Panitiariis** VI et VII, in 
campo Caballorum" VIII et VIIII, in Mont Camp*^ X, in Bovonis 
villare" I, in Villam novam" II, in Warinnas *® II, ad Rucia- 
cum"I, in luco Aldi-ici*® I, in Cipetum*® super fluvium Liz^ 
in Belsa'* unum, in Pertica** ad illam cellam unum, in Rumi- 

* L'Hi6mois, pagus normand, dont le chef-lieu ^lait Hi6mes. — * Epiers, an- 
cienne paroisse du dioc^se du Mans, r^unie k Saint-Brice, com. du canton de Grez- 
en-Bou6re, arr. de CMteau-Gontier, C. — ' Ourne, terre sur la commune de Flde, 
canton de Chdteau-du-Loir, arr. de Saint-Calais, C. — ^ Canania, B. Chevaign6, C. 

— 5 C n'ose identifler cette localit6 qu'il suppose situ6e en Touraine. D. Piolln, 
Histoire de Vtglise du ManSy t. H, p. 229, propose Saint-Julien-de-Chedon, 
canton de Montrichard (Loir-et-Cher). — ® Abbaye de Saint-Calais, C. Carilephi, 
B. — "^ monasterium B, D. Piolin , op. cit. propose Saint-Calez-en-Sonnois, 

— * C dtelare ignorer la position de ce lieu. — ® C traduit ce mot par MaroUette, 
com. du canton et de Tarrondissement de Mamers, mais il fait remarquer qu*il 
pourrait tout aussi bien se rapporter aux autres localit6s du d^partement qui 
portent le nom de MaroUes. — ^® quam Godefredus, B. — ** Pannecifere, ce nom 
d^signe un bois situ6 h quatre kilom^tres du Mans, sur la route de cette ville 
k Laval, C. — ^* C qui traduit ce nom par la Chevalerie, n'ose ridentifier. 

— ^3 C indique Montchamp, maison importante situ6e entre Gr^ez et Montmirail 
(Sarthe), comme pouvant 6tre ddsign^e par ce nom. — ** Vaubouan, C. D. Piolin, 
op. cit. t. II, p. 230, propose Villerbon-en-Beauce, pr6s Blois. — ** C traduit par 
Villeneuve et n'identifie pas ; D. Piolin, op. cit. t. II, p. 230, propose Neuville-au- 
Bois, chef-lieu de canton de Tarrondissement d'0rl6ans (Loiret). — *• Les Varen- 
nes, territoire situ6 entre Tro6 et Montoire (Loir-et-Cher), C. — ^'^ Rouessd-Fon- 
taine, com. du canton de Saint-Pateme, arr. de Mamers, C. — *8 Le bois Aldric, 
for^t dont C dtelare ignorer la position. — ^® Les Haies, com. du canton de Mon- 
toire, arr. de Vend6me (Loir-et-Cher), C. — ^ Lizi, B. — ** C traduit ce nom par 
la Beauce, ancienne circonscription territoriale, comprise dans les d^partements 
d'Eure-et-Loir et de Loir-et-Cher. — **, Le Perche, ancienne province, comprise 
dans les d^partements de FOme et d'Eure-et-Loir, C. 



77 

niacum* unum, in Stiviale* I, ad mansiones iuxta furcam Burgast^ I, 
in Fraxnido* in Belsa in Vuodebris M , iuxta Vuodebris ® in loco 
qui dicitur ad sanctum Paternum I, in Flaciaco ' I, in Rufiaco ® super 
Sartam I, ad Curtunvelt® I, in Brimo^® I, in villa Maurane** I, in 
Breniaco **, in Bruslondinse I, in Brinnaico *^, in Oxominse ** IIII, ad 
Cervias** I, ad Curt Cardrici*® I, ad Piscosam*^ I, ad Gaure" I, in Sar- 
cinaco *^ super fluvium Meduanam I, in Cambion*^ I, in Bosingas **, 
in Autlingua Saxoniae" I, in Alona^ I, iuxta campum Sigilaici** I, 

^ Runciviacum, B. Maign^, com. du canton de Brdlon, arr. de La F16che, C. 
D. Piolin. op. cit. t. II, p. 231, identifie avec Romigny, hameau d^pendant de 
Baillau-le-Pin, com. du canton d'Illiers, arr. de Chartres (Eure-et-Loir). — * Etival, 
com. du canton de La Suze, arr. du Mans, C. — ^ c et D. Piolin, op. cit. t. II, 
p. 231, identifient ce lieu avec La Fourche, entre Yvr6 et Chang^, com. du 3« can- 
ton et de Tarrondissement du Mans. — * Fraxinido, B. D. Piolin, reconnatt en ce 
lieu Fresnay-en-Beauce, cant. de Janville (Eure-et-Loir) ; C n'ose identifier. 

— 5 Vouvray-sur-Loir, C. — ® C. propose encore pour ce lieu, Vouvray-sur-Loir ; 
D. Piolin, op. cit. t. II, p. 231, traduit « apud sanctum Paternum », par Saint-Paterne, 
com. du canton de Neuill6 (Indre-et-Loir). — "^ Flac^, ancienne paroisse du diocdse 
du Mans, r^unie k celle de Yallon, com. du canton de Lou^, arr. du Mans, C. 

— ®Roez6, com. du canton de La Suze, arr. du Mans, C. — ^ Courtalvert, manoir, 
situ6 k Mont-Saint-Jean, com. du canton de Sill6, arr. du Mans, C. D. Piolin, op. cit. 
t. II, p. 231, identifle avec Chdteau-Vert, pr^s Roez6. — *® Brains, com. du canton 
de Lou6, arr. du Mans, C. — ** C identifie avec le chateau de Maurane, com. de 
Saint-Georges-sur-Erve (Mayenne), et D. Piolin, op. cit. t. II, p. 231, avec La Mauri- 
ni^re, pr6s Brains. — ** Bemai, C. — *3 Bemai-sur-Orne, d^partement de ce nom, C. 

— **Exominse, B, THi^mois, C. — ** Sarg^, com. du 1«'' canton et de Tarrondisse- 
ment du Mans, C. — *^ Courgains, com. du canton de Marolles-les-Braults, arr. de 
Mamers, C. MM. R. Charles et S. Menjot d'Elbenne, Cartulaire de Vahhaye de Saint- 
Vincenty col. 322 et 340, reconnaissent en ce lieu, la Cochardi^re, fief k Saint-Calez- 
en-Sonnois (Sarthe). — ^*' Pescoux, terre situ6e sur la commune de Louzes, cant. 
de La Fresnaye, arr. de Mamers, C — ^® Gesvres, C. — *® Sac6, com. du canton et 
de Tarrondissement de Mayenne, C. — *> Champ^on, C. — ** Les landes de Botz, 
territoire situ6 entre la Mayenne et le Barb6, C. — ** La petite Saxe, territoire ren- 
ferm^ entre rOrne et la Dive et limit^ au nord par la mer, C. — ^ Allonnes, C. 

— ^ Sigelaici, B. Champsegr6, C. 



78 

in Brisciola* unum, in Molindarelingres * I, in Montmercantin ' I, in 
finibus Culturensibus iuxta Truecto * sursum in illo monte e contra 
Montcuc I, in silva Camida*^ V, in Novayilla® in Andecavo'' I, in 
campo Sentdom ^ una cum sua ecclesia I, in Cuitura quse Monasterio- 
lus* vocatur I, in illo monte ad Archas*^ I, iuxta Sabonarias " I, iuxta 
Proliacum latronum"!, in Contiliaco*^ 1, in Contrelia** imum, ad 
villam Hulduminum *^ ad Fraxino in finibus Baliau *^ unum. 

Sunt in summa CLII mansionilia a novo fundata et reedificata 
non minima. 

Placuit quoque hocinopusculo*'' inserereexemplariaprivilegiorum 
praefixi *® episcopi et praeceptorum ab imperatoribus et regibus supra 
ipsa privilegia, firmitatis studio, a praescripto domno Aldrico episcopo 
itnpetrata, ne aliqua machinatione prefata privilegia quassentur *^ 
imperatorum et regum auctoritatibus confirmata, quae suis monachis 
et canonicis de quibusdam rebus et villulis fecit, ut eorum stipendia 
pleniter haberent, et absque indigentia Domino servirent, et mater 

* Brette, com. du canton d'Ecommoy, arr. du Mans, C. — * Molindareslingres, 
B. Les Malingres, landes situ6es entre Niort et Melleray, com. du canton de 
Lassay, arr. de Mayenne, G. — ^ Mont-Margantin, G. — * Tr6het, com. du canton 
de Montoire, arr. de Vend6me (Loir-et-Gher). — * La Gharnie, for^t qui s'^tend 
dans le canton actuei de Lou6 (Sarthe), G. — ® Grez-Neuville, com. du canton du 
Lion-d'Angers (Maine-et-Loire), G. — "^ Audecavo, B. — ^ Seutdom, B. ; G n'ose 
identifler ce nom. — ® Monlreuil-sur-Sarthe, G. — *o G n'ose identifler ce nom. 
D. Piolin, t. II, p. 232, y reconnait les Arches, pr^s de Saint-Jean-d'Ass^. 
— ** Savonniferes, villa, sise k Saint-Georges-de-la-Gou6e, canton de Luc^, sur les 
bords d'un ruisseau du m^me nom. Rabigaud, abb6 de Saint-Galais, Tavait c^d^e le 
49f6vrier 774, k T^v^que du Mans, Mdrole. Gf. L. Froger, Cartulaire de Vabbaye 
de Saint-Calai$y p. 46. — ** G identifie ce nom avec Pruill6-le-Gh6tif, et D. Piolin, 
op. cit. t. 11, p. 232, avec Pruill6-rfiguiil6, com. du canton de Luc6. — *3 Gontilly, 
com. du canton et de Tarrondissement de Mamers, G. — ^* Gontres, com. du can- 
ton et de Tarrondissement de Mamers, G. Gontidla, B. — ** L^Homme, com. du 
canton de La Ghartre, arr. de Saint-Galais, G. — *® Le Fresne, k Baillou, G. — ^*' in 
hoc opusculo, B. — *8 praefati, B. — ** quassarentur, B. 



79 

aecclesia suum privilegiutn pleniter retineret, sicutin subsequentibus 
haec scire et investigare volentibus inveniri poterit. 



EXEMPLAR PRIVILEGII QUOD FECIT MEMORATUS PONTIFEX FRATRIBUS 
SUIS DE QUINQUE FESTIVITATIBUS ANNI ET DE VILLA BUXARIIS. 

In nomine sancti Salvatoris et veneratione sanctae Dei genitricis 
Mariae sanctorumque martyrum Stephani, Gervasii et Prothasii 
quorum aecclesiae titulatus *, licet indigne, esse videor, ego Aldricus 
Cenomannicae urbis indignus et peccator episcopus, primo anno 
ordinationis meae oppido mestus * de conservatione fratrum et cano- 
nicorum nostrorum, quadam nocte in ratione positus, ut credo, 
divinitus inspiratus, cepi cogitare ut rationabilius et canonice viverent, 
atque quod multo seu, ut fertur, nullo transacto tempore habuere, 
haberent^, in quo canonice et regulariter conversarent *, et rehgiose 
ac canonicaUter * Domino devote famulantes , praesentibus scilicet 
atque futuris temporibus, inhabitarent. Memorato ergo in tempore 
per consensum Landramni venerabilis nostri archiepiscopi, seu et 
per exortationem ® comprovinciahum nostrorum omnium episcopo- 
rum, dedi praedictis canonicis nostris domum in dextera et australi 
parte constructam nostrae sedis et matris aecclesiae, quae est consecrata 
in honore sancti Salvatoris et in nomine ac veneratione praedictorum 
sanctorum, id est, sanctae Dei genitricis Mariae, sanctorum martyrum 
Gervasii et Prothasii sive sancti Stephani, simulque in veneratione el 
nomine omnium sanctorum ; qua etiam in domo ego et antecessores 
mei dudum inhabitare solebamus. Praedictam ergo domum nostram 
atque praefatum locum cum omnibus edificiis superpositis et edificatis, 
dedi canonicis nostris secundum ordinem canonicum ad inhabitan- 
dum. Ipsum quoque locum demum in modum claustri iuxta virium 

* titularius, B. — * moestus, B. — ^ claustrum haberent, B, reclification 
ndcessaire. — * conversarentur, B. — ^ canonialiter, B. — ® exorationem, B. 



80 

mearum imbecillitatem restaurare curavi, et ibidem secundum cano- 
nicam institutionem ac sanctorum patrum ordinem canonicaliter Deo 
et praedictae aecclesiae servientes, pariter institui degere vitam et ad 
canonicas pari modo cunctos devotissime concurrere oras * , ac tem- 
pore refectionis, ut sanctus canonicalis * ordo docet, ad eorum refec- 
torium^ nostri operis studio noviter edificatum, ad reficiendum 
occurrant, et omnia quae ad corporis sustentationem pertinent, 
secundum ordinem canonicum pleniter percipiant. Haec ergo ita 
peracta, accessi humiiiter ad clementiam domni et senioris nostri 
Hludowici piissimi imperatoris, petens ab eo, ut pro sua lar- 
gissima aeleemosina* aiiquid de rebus nostrae sedis ac matris 
aecclesiae, quas vassi dominici per eius beneficium tenebant, mihi 
reddidisset. Quam petitionem, Domino annuente, non renuit, sed 
sicut deprecatus sum, adimplevit, et per praeceptum suum suo 
quippe anulo sigillatum , confirmavit. Haec autem taliter peracta et a 
sua clementia impetrata, petii, ut mihi licentiam daret, ut aliquid 
de ipsis rebus ad necessaria fratrum et canonicorum nostrorum 
quas mihi reddidit, tribuerem. Quod ita et fecit. Tunc ergo gratu- 
lanti animo in eleemosina * et memoria iam dicti domni mei Hlu- 
dowici piissimi augusti dedi sana mente et promptu ® animo prefixis 
fratribus et canonicis nostris, una cum consensu praefati domni'' 
Lamdramni Turonensis aecclesiae archiepiscopi et aUorum omnium 
scilicet comprovinciaUum coepiscoporum nostrorum , ad supplemen- 
tum memoratorum frg^trum et canonicorum® nostrorum in pago 
Cenomannico infra Quintam ^ praefixae civitatis villam unam nomine 
Buxarias*^ cum omnibus ad se pertinentibus , et silvam aliquam 
quae FoUicitionis " vocatur cum omni integritate, atque futuris 
temporibus, ad eorum supplementum augendum per hoc testamentum 

* horas, B. — * canonialis, B. — ^ refectionem, B. — ♦ eleemosyna, B. 
— 5 eleemosyna, B. — ^ prompto B. — "^ Domini, B. — ^ fratrum nostrorum atque 
canonicorum, B. — » La Quinte. Ci, p. 66. — «» La Boissi6re. Cf. p. 32. — *« Fol- 
licionis, B. Cf. p. 17. 



81 

confirmavi*. Ita sane hoc feci ut per singulos annos habeant memo- 
rati fratres de praefata villa, in festivitate dedicationis occidentalis 
partis matris et senioris aecclesiae, quae est* XI kalendarum iuliarum 
die, in qua etiam parte occidentali, est in suprascripto die sacratum 
allare in honore sancti lohannis, et alia duo in honore aliorum 
sanctorum quorum nomina super ipsa altaria sunt conscripta, et 
quartum altare desuper in solario constructum in honore omnium 
sanctorum dinoscitur in iam dicto die a nobis esse sacratum. In 
memorato itaque XI kal. iuliarum die, in veneratione iam dictae 
dedicationis et sollempnitatis, de praedicta villa Buxarias statuentes 
per hoc testamentum censemus , et censentes consultu et exhortatione 
multorum episcoporum ac sacerdotum devotissime statuimus, ut 
accipiant suprascripti canonici et fratres nostri de frumento optimo 
modios VI, et de vino optimo modios IIII, et insuper potione quae 
vulgo alixona dicitur modium I, et arietes optimos IIII, et porcos 
optimos II. Et in festivitate Assumptionis sanctae Dei genitricis 
Mariae, quae est XVIII kalendarum septembrium ad refectionem 
predictorum fratrum, de frumento optimo habeant iam dicti fratres 
similiter modios VI et de vino optimo modios IIII et insuper de 
alixona modium I et arietes optimos IIII et porcos optimos II ^. Et in 
dedicatione aecclesiae sancti Stephani quae est infra claustrum con- 
structa, cuius festivitas dedicationis est V idus novemb. similiter 
habeant fratres de frumento optimo modios VI et de vino optimo 
modios IIII et insuper de potione quae dicitur silvia modium I, et 
friscingas porcinas perbonas II, et arietes IIII. Et* in anniversario * 
ordinationis nostrae , quae celebratur XII kalendarum ianuariarum ® , 
quae tamen anticipatur una die propter dedicationem matris et senio- 
ris nostrae sedis ecclesiae, quaeest XI kal. ianuarii'', habeant praedicti 
fratres ad eorum refectionem de frumento optimo modios VI, et de 

* confirmavit, B. — * est, manque B. — ^ Cette phrase manque B. — * Et, 
manque B. — ^ anniversario etiam, B. — o kal. januarias, B. — "^ januarias, B. 

6 



82 

vino optimo modios IIII, et insuper potionem de finiculo modium I, 
et ad pisces emendos de argento solidos V, de caseo autem modium 
unum, et de ligumine* optimo similiter modium unum. In dedica- 
tione vero abside matris et senioris nostrae urbis aecclesiae et recon- 
ciliatione ipsius ecclesiae quam noviter aedificavi atque reedificare 
studui , quam et in honore sancti Salvatoris et in nomine sanctae Dei 
genitricis Mariae sanctorumque martyrum Stephani, Gervasii, et 
Prothasii , simulque in honore et veneratione omnium sanctorum , 
XI kal. ianuariarum die, cum aliis episcopis et sacerdotibus multis 
soUempniter dedicavi, et multorum sanctorum reliquias in ea pro- 
priis manibus coUocavi, sive de corpore proprio sanctorum marti- 
rum* Gervasii et Prothasii^ in confessione senioris altaris reliquias 
dedicando decenter composui. In ipsa ergo festivitate habeant iam 
dicti fratres de frumento optimo modios VI, de vino autem optimo 
modios IIII, insuper et de costo optimo modium I, et ad pisces 
emendos soUdos V, de caseo vero I modium, et de ligumine* simi- 
liter modium I. Haec autem omnia de praefata villa Buxarias memo- 
ratis fratribus, veluti praefixum est, devotissime ministrentur. Ea 
scilicet ratione haec illis dare censuimus, ut proedictas V festivitates 
sepedicti fratres soUempniter et devotissime celebrent, adiunctos sibi 
omnes monasteriales ^ , sive suburbanos sacerdotes et reUquos cleri- 
cos, qui in supradictas festivitatum vigiUas devotissime veniant, et 
tunc mane prima revestiti in aecclesia cuius festivitas celebratur, 
devotissime adesse procurent, ministrante autem eis custode ipsius 
aecclesiae oblatas et vinum sufficienter inibi per singula altaria; pro 
me peccatore, dum advixero, unusquisque sacerdos missam decantet 
unam et ampUus si Ubuerit et karitas® ministraverit , et unusquisque 
clericus psalmos L et ampUus quantum dilectio et amor Dei instiga- 
verit. Ipsos autem psalmos tam ipsi canonici quam et suburbani vel 

* legumine, B. — * martyrum, B. — ^ Protasii, B. — ♦ legumine, B. — * mo- 
nasteriales omnes, B. — ^ caritas, B. 



83 

monasteriales clerici alterius chori^ in praefata «cclesia vicissim 
decantare studeant. Post obitum vero meum, quando Deus voluerit, 
in praedictis festivitatibus futuris temporibus similiter pro defuncto 
faciant tam in missis quam et psalmodiis humiliter precamur. Haec 
ergo omnia dihgenter peracta, hora tertia in publicum introeant 
officium, ipsius diei festivam peragentes sollempnitatem. Peracto 
autem soUempniter praedictae festivitatis officio, tunc in refectorio 
una cum praedictis monasterialibus et suburbanis sacerdotibus ac 
clericis* reUgiose lectionem continuo audientes et intendentes reU- 
giosissime et cum silentio reficiant. Hoc ergo sumopere' supphciter 
obsecro sanctos successores meos et praepositos ac magislros seu 
ministros canonicorum praedictorum , sive ipsos canonicos praesentes 
scilicet et futuros , ut praedictos suburbanos seu monasteriales sacer- 
dotes et clericos qui ad praedictam festivitatem venerint, et supra- 
scriptas orationes pro me miserrimo peccatore fecerint, a memorata 
refectione et ab eorum refectorio a se non excludant, sed si ahqua 
necessitate factum fuerit, tunc statuentes imploramus ut unus cano- 
nonicorum bene fideUs, de praedictis stipendiis quae de memorata 
viUa Buxarias tribuuntur, accipiat unum modium panis et aUerum 
vini, insuper et de iam dicta potione sistaria* HH, et unam friscin- 
gam qualem meUorem invenerit, et ex his, iUis praeparet infra 
praefixum ciaustrum in optimo loco devote et reUgiose et refectionem 
plenam, sed magis opto et supplex deprecor ut cum sepedictis 
canonicis nostris in refectorio cum iUis reUgiosissime reficiant, 
soUempniter quoque praedictas dies ducentes et de tantis festivita- 
tibus laetantes, Deumque in omnibus laudantes ac deprecantes ut 
tranquiUam hanc degere valeant vitam, et praemia aeternae vitae 
percipere mereantur. Insuper de praedictis stipendiis deprecans sanc- 
tos successores meos atque ministros praefatae matris aecclesiae 

* Notre manuscrit donne c choris ». — * cleris, B. — ^ summopere, B 
— * sextaria, B. 



84 

contestor et* contestans humiliter deprecor, ut unum modium de 
praefixo pane per singulas iam dictas festivitates et alium de praedicto 
vino, et de praefatis frinscingis* unam XL pauperibus in singulis 
memoratis festivitatibus tribuant, et in optimo loco ex his eis refec- 
tionem praeparent : qui inde refectionem habentes Dominum Salva- 
torem mundi coUaudent, et pro me miserrimo peccatore vivo atque 
defuncto orare studeant, qualiter cum sanctis et electis Dei aetema- 
liter laetari valeam, et vita frui perpetua merear. Amen. Quicquid 
autem in iam dicta villa amplius elaboratum et acquisitum quam 
superius in festivitatibus praedictis^ ministrandum insertum est, de 
qualicumque iusto ingenio vel arte, hoc ipsum veniat ad communem 
utilitatem praedictorum fratrum et ad eorum refectorium* in* aug- 
mentum proficiat, et nihil eis de sumptibus praefate villae a quoquam 
subtractum vel minoratum fiat, ut magis ac magis Domini omni- 
potentis servitium adimplere valeant, et® perpetuitate imperii^ domni 
et senioris nostri Hludowici praescripti piissimique imperatoris et 
sospitate coniugis et prolis eius atque invictissima exercitus sui^ 
victoria exorare Dominumque® humiliter delectetur, et quasi ad 
vestigia pedum eorum provolutus deprecor universos*® in hac sede 
succedentes , ut hanc firmitatem quam pro amore Domini Salvatoris 
et veneratione sanctae Dei genitricis Mariae sanctorumque martyrum 
Stephani, Gervasii, et Prothasii, atque omnium in veneratione sanc- 
toinim, et elemosyna" sepedicti domni Hludowici imperatoris, ac 
per eius Ucentiam pro pondere peccaminum meorum fieri decertavi", 
in perpetuum conservent esse mansuram. Quam devotionem si quis- 
piam violare praesumpserit, ante tribunal Christi, pro cuius amore 
hoc factum esse dinoscitur, tremebimdam in iudicium deducat 
rationem. Ego Aldricus Cenomannicae urbis indignus et peccator 

* atque, B. — ' friscingis, B. — ^ praedictis festivitatibus, B. — * refectionum, B. 
— 5 in, manque B. — ^ et pro, B. — "^ imperii et, B. — ^ sui exercitus, B. — ® Do- 
minum que, manque B. — *^ universis, B. — ** eleemosyna, B. — ** decer- 
tavit, B. 



85 

episcopus hoc testamentum a me factum subscripsi. Ursmarus* 
indignus Turonice urbis archiepiscopus huic testamento annuens, 
subscripsi. Dodo' humilis Andecavensium antistes huic testamenti 
decreto assensum praebui et subscripsi. lonas^ indignus episcopus 
huic testamento annuens , subscripsi. Ego Autcarius * Magontiae urbis 
archiepiscopus subscripsi. Ebroinus^ indignus episcopus huic testa- 
mento annuens, subscripsi. Guntardus® indignus episcopus huic tes- 
tamento annuens, subscripsi. Ego Erchinradus'' Parisiace urbis 
episcopus hoc testamentum, deprecante Aldrico episcopo, subscripsi. 
Warnarius® indignus episcopus huic testamento subscripsi. Ego 
Echardus^ episcopus hoc testamentum, deprecante Aldrico episcopo? 
subscripsi. Teodricus*^ Camerecensis" urbis episcopus hoc testamen- 
tum subscripsi. David** chorepiscopus subscripsi. Ansteus" decanus 
subscripsi. Godenus archipresbyter subscripsi. Ricandus** presby- 
ter subscripsi. Deduunus *^ archipresbyter subscripsi. Emardus *® 
licet indigne ^*' presbyter subscripsi. Geraldus subscripsi: Gausuinus" 
presbyter subscripsi. Ascaricus presbyter subscripsi. Alexander pres- 
byter subscripsi. Gerihaus*® presbyter subscripsi. Wineboldus presby- 
ter subscripsi. Flodoinus presbyter subscripsi. Flodebertus presbyter 
subscripsi. Avisachar*^ diaconus subscripsi. Rodricus diaconus sub- 
scripsi. Regnogardus medicus subscripsi. Vinaldus** subdiaconus 
subscripsi. Datum^* kalend. april. in die sanctum*^ Paschae anno 

1 Ursmare, archev^que de Tours, 836-846. — * Dodon, 6v6que d'Angers. 

— 3 Jonas, 6v^que d'0rl6ans, 825-843. — ♦ Autcaire, archev^que de Mayence, 
826-847. — 5 Ebroin, ^v^que de Poitiers, 837-851. — « Saint Gohard, 6v^ue de 
Nantes, 835-843. — ^ Erchenrad II, 6v6que de Paris,831-857. — « Gamier, on 
ne sait quel sifege occupait cet 6v6que. — ® Echard, 6v6que de Noyon? 830-839. 

— *<> Theodoricus, B. Thierry, 6v6que de Cambrai, 831-863. — ** Camera- 
censis, B. — ** David, chor6v6que de T^glise du Mans. — *3 Cauvin, G^o- 
graphiej p. 159, orthographie « Austeus ». — ** Ricardus, B. — ** Dedivinus, B. 

— *6 Eruardus, B. — ^"^ indignus, B. — *» Gansuinus, B. — *o Gerihanus, B. 

— 20 Anisacharus, B. — «* Vivaldus, B. — « Data, B. — » sancto B. 



86 

incarnationi« «lorninirff? I) CGG XXXVII, indictione vero XV, 
quoque XXI 11 irnp^jrii «lomni nostri Hludowici gloriosissimi impoft- 
torin, iii arnio orrlinutioniH nostrae V. Actum ergo Cenomamiica in 
ui-Jxi pul)lica, in lUti noinino fcliciter. Amen. 



KXKMfM.Aii i*m:K\nt oomni iiMJnowici imperatoris super prescripto 

IMIIVIUCOIO OK VILLA BUXARIAS*. 

In noiniiMt Dotnini hni (»1 Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu- 
<lowir,uH< flivinu iM|iropii.iant(^ chnncntia imperator augustus. Omni- 
liiiH H;uirl;i? |iri iiuw.h^.Huv ri nostrls fideiibus praesentibus et futuris 
jiolurn Hit, (juia vir vi^nMnihiliH AlchicusCenomannicaeurbisepiscopus 
ijoHlr?ij HUKK^iHHit intinHiinUidini, (»o ciuod primordiis ordinationis suae 
confuHurn cjinonirioruin inalriH incclosioe sibi commissorum ordinem 
Htatinn<l"*' iiivnnnril, «^irJaiiHlrum, (lui canonice vivere debent, eatenus 
inilhnn lial)ui»ranl, nnd ipnn clivini cultus fcrvens amore', exdomibus 
qiiiis (»[UHcopi iint(ir,(*HHor(m niii propriis usibus habere soHti fuerant', 
moni<>i'Jil^>i'*nn c-anonicoriiin liahlUuiuUs ac variis usibus attribuerit, 
iUic<luc (U)nHtriH:liH cl H^MMindmn oporlunitatem* cuiusque usibus 
aHlificalis ac (hjcoratis, (»oh Hccunduin uuctoritatem canonicam fecerit 
habitaro. RctuUt (^iain H(u*(^nilali noslno, oo quod iam dictae matry^* 
a3cclesiie quihusdain additis oraloriis ahisque forinsecus aecclesiis,' 
soliempnitor rcligiosc^pKi (»oruin din'otioncm adimplere curaverit, 
easdem dedicationuni f(JHtivitaloH propriis temporibus sollempniter 
memorati canonici, conv(uncntihuH tum sucerdotibus quam religiosis 
laicis rehquociue populo, Kolltunpnihu colebrare valerent, eisdem 

* Ego Hludovicus, B. — * ainon^ f(n'V(^nH, B, — « Bolerent, B. — * opportuni- 
tatem,* B. — ^ Nolre manuscrit cloniK^ « nialro ». 

* Cf. Lecointe, VUI, 492. nouquot Vl« OU. nr^|ulgiiy , ml ami. 837. Bohmer, 475^ ad ann. 837. 
Migne, Pairologia, CXV, 59. Sickel, 101, u« IftV. MiUilbacher, p. 3». 



87 

canonicis quandam eiusdem villam, Buxarias vocabulo, per testamenti 
conscriptionem propria ceterorumque episcoporum venerabilium 
manibus roboratam proprie delegaverit, quatenus in saepedictis 
dedicationum festivitatibus , praefixis etiam quibusdam codicibus* 
dignam ac necessariam refectionem habere valerent. Quae sua insti- 
tutio perhennibus* temporibus inviolabilis persistere posset^, nostrae 
suplicavit* celsitudini ut super idem devotionis suae* religiose insti- 
tutum® nostram firmitatis gratia auctoritatem percipere mereretur, 
per quam futuris temporibus inconvulse atque inviolabile'' perma- 
neret. Cuius supplicationibus annuentes, per hoc nostrae auctoritatis 
scriptum statuentes decernimus ut quod studio divini honoris et 
cuitus rehgiose patrasse atque instituisse dinoscitur, et iam dicta 
inscriptionis suae serie conscribi ac roborare non distulit, cunctis 
temporibus maneat inconvulsum, neque® quispiam successorum 
suorum de conditionibus in ea comprehensis quicquam audeat 
immutare aut memoratam villam a iure eorundem canonicorum 
abstrahere, sed quicquid de ea secundum institutionem eius, ut 
dictum estj ordinare atque disponere voluerint sepedicti canonici, 
liberam in omnibus habeant potestatem ; quatinus® pro nobis, con- 
iuge, proleque nostra, ac stabilitate tocius imperii a Deo nobis 
concessi Domini misericordiam iugiter valeant exorare. Et ut haec 
nostrae confirmacionis auctoritas nostris successorumque nostrorum 
temporibus inviolabilem et inconvulsam obtineat firmitatem, de 
anulo^^nostro subter eam iussimus sigillare". 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi- 
Datum Xnn kal.** iul. anno Christo propitio XXHH*^ imperii 
domni**Hludowici piissimi augusti, indictione*^ 

* conditionibus, B. — ^xxt perennibus, B. — 3 possit, B. — * supplicavit, B. 

— 5 devotissime, B. — ® institutam, B. — "^ inviolabiliter, B. — 8 nec, B. — ® qua- 
tenus, B. — *o annulo, B. — ^* sigillari, B. — «« kalendas, B. — «3 XXIII, B. 

— ** domni nostri, B. — ^^ k<L indictione », B ajoute XV ; notre manuscrit laisse 
un blanc. 



88 

Actum Theodonis villa, palatio regio, in Dei nomine feliciter. 
Amen. 



SEQUITUR EXEMPLAR PRIVILEGII QUOD FECIT PRENOMINATUS ALDRICUS 
EPISCOPUS iECGLESIiE SANCTI SALVATORIS SUPER FLUVIUM SARTiE ET 
MONACHIS IBI DOMINO FAMULANTIBUS *. 

In nomine sanctae Trinitatis et unicae divinitatis. Ego Aldricus 
Cenomannicae urbis indignus et peccator episcopus, iliustratione 
divinae pielatis provocatus, una cum consensu et licentia domni 
Hludowici piissimi imperatoris seu omnium sanctorum conprovin- 
cialium^ episcoporum atque aliarum multarum provinciarum nobi- 
lium ac sapientium pontificum, sive cum omni nostrae curae com- 
missae Deo devotae congregationi matri quoque* et nostrae sedis 
aecclesiae famulanti, pertractans ego casum fragilitatis humanae, 
pavescensque ultimum vocationis diem, ne multo mole peccaminim 
oneratus, sine fructu aliquo, quod absit, boni operis repertus inve- 
niar, confortatusque alloquio praedicatoris praecipui, Pauli scilicet 
apostoli, ubi ait: Si cuius opus manserit, mercedem accipiant, 
idcirco, ut dictum est, cum consensu et licentia suprascripti prin- 
cipis atque praedictorum sanctorum praesulum sive praeflxorum 
servorum Dei, promtissimo^ animo, divina inspirante clementia, 
nostrae devotionis decrevit compunctio ut ad augendum cultum 
divinum sive matris et nostrae sedis aecclesiae atque parrochiae nobis 
commisse , ac cumulandum honorem atque lucrum multarum anima- 
rum, ut monasteriolum aliquod in nostra parrochia nostro labore 
ad perpetuam omnipotentis Dei laudem fundare et construere debe- 

* comprovincialium, B. — * matrique, B. — ^ promptissimo, B. 

* Cauvin, Giographie, p. Lix, a reproduit en partie cet acte ; 11 le donne depuis < tradidimus 
simulque delegavimus »^ jusqu*^ c ornatum donamus ». 



89 

remus, quod ita, annuente Domino, et facere studuimus, in quo et 
aBCclesiam, prout valuimus, ad invocandum perpetualiter nomen Dei 
aetemi in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei genitricis 
Mariae sive sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii atque sancti 
Stephani, necnon et in honore et memoria simul omnium sanctorum 
construere et soUempniter XVI kalendarum octobrium die, cum aliis 
episcopis et sacerdotibus sive reliquis* sanctae Dei aecclesiae minis- 
tris, decenter et racionabiliter canoniceque atque insigniter, Domino 
auxiliante, curavimus consecrare, in quat et XV altaria erigere et in 
honoribus et memoriis eorum sanctorum quorum nomina super ea 
inserta sunt* esse praesentis temporis momento videtur^, eorumque 
atque aliorum multorum sanctorum patrocinia et reliquias in eis* 
propriis manibus coUocari, soUempniterque ea et decenter adiunctis 
nobis prefatis sanctissimis sociis ordinabiliter sanctificantes conse- 
crare, Domino miserante, meruimus, quorum intercessionibus nos 
adiuvari misericorditer confidimus, eorumque perpetuis tueri praesi- 
diis, largiente Domino, humiUter petimus. In memorato itaque kalen- 
darum die et in dedicatione praefatae aecclesiae, cum Ucentia et exorta- 
tione^ iam dicti principis sive praescriptorum sanctorum patrum 
videlicet episcoporum ac nobihum et sancte viventium sacerdotum, 
per Ubrum quatuor evangeUorum nobiUter ornatum et auro ex parte 
conscriptum , seu per caUcem aureum unum cum patena sua desuper 
episcopis et sacerdotibus manus eorum imponentibus, multis sciUcet 
nobiUbus coram adstantibus® et videntibus, tradidimus simulque 
delegavimus una cum iam dicto evangeUo et memorato aureo caUce 
de nostrae sanctae sedis aecclesiae rebus, ad supradictum sanctum 
locum, qui vocatur monasterium sancti Salvatoris, oUm vero Brogi- 
lus a priscis vocabatur, et ad opus monachorum inibi regulariter 
viventium et Domino famulantium, donatumque in perpetuum 

* Notre manuscrit donne « reliquiis ». — * sunt, manque B. — 3 videntur, B. 
— * Au lieu de in els, B donm meis, — ^ exhortatione, B. — ® astantibus, B. 



90 

ibidem ob mercedem et stabilitatem praedicti domni* nostri Hlu- 
dowici piissimi imperatoris, cuius largitione et praefatum locum 
adquirere* meruimus, sive futurorum dominorum regum videlicet 
Francorum, seu et nimio^pro pondere peccatorumnostrorum,dona. 
mus et per hoc testamentum confirmamus, confirmatumque futuris 
temporibus esse volumus, tam oportunitatem* eiusdem cenobii* 
quam et pro stipendio fratrum ibidem Domino servientium, necnon 
et consolationem peregrinorum , atque receptionem hospitum adven- 
tantum^. Primo vero omnium delegavimus ibidem villam Salnarias'' 
cum manentibus XXX, et illas culturas duas iuxta illud monaste- 
riolum sitas, seu illam silvam quae intra fluvium Sartae et inter 
praedictas culturas et praefatum monasteriolum consistit, atque illam 
vineam dominicam que inter Salnarias® et iam dictum monaste- 
riolum coniacet , et illa molina duo iuxta illud monasteriolum supra 
fluvium Sartae sita, necnon et illud pratum ex alia parte praefati 
monasterioli situm una cum silva, sicut termini praedictorum mona- 
chorum dividunt. Delegavimus etiam ibidem villam nostrae sedis 
aecclesiae Apiacum® cum omni integritate, in qua sanctus Ulfacius 
preciosus Christi confessor corpore requiescit ; simulque tradimus*® 
ibi medietatem de villa Canon" ; parique modo confirmamus ibidem 
villam Luciacum ** cum omni integritate ; simulque inibi largimur" 
et medietatem de villa quae Beruas** vocatur, de ratione sanctae 
Mariae, quam redditione domni*^ nostri Hludowici excellentissimi 
imperatoris adquisivimus ; et illam precariam quam Frideradus** 
per precariam de rebus sanctae Mariae et sancti Gervasii tenet, tradi- 
mus totam similiterque donamus, et in villa quae vocatur villa sancti 

* Domini, B. — * acquirere, B. — ^ nimis, B. — * opportunitatem, B. 

— 5 eiusdem cenobii, manque B. — ® hospitum advenientium receptionem, B. 

— ^ Salvarias, B. La Sauni^re, C. — ® Salvarias, B. — ® Apilli, C, maintenant 
Saint-Ulphace. — ^^ tradidimus, B. — " Coulong^, C. — ** Le Grand-Luc^, C. 

— *3 dedimus, B. — ^* B^rus, C. — ** Domini, B. — ^^ Friderardus, B. 



91 

Autleni* manentes III cum vineis tribus et campis aliis, et quantum 
pars sanctae Mariae ibi habere videtur *. Et illas res quas Salehardus ^ 
in die dedicationis ipsius aecclesiae eidem sancto loco et nobis sive 
ipsis monachis legaliter tradidit inibi per hoc testamentum conflr- 
mamus. Haec autem omnia in pago Cenomannico sunt sita. Supra- 
dictas igitur villas omnes et res cunctas superius nominatas et ad 
praedictas villas iusle* pertinentes una cum terris', domibus, aedi- 
ficiis, mancipiis, vineis, silvis, campis, pratis, pascuis, aquis, 
aquarumve decursibus, farinariis, mobilibus et immobiUbus, omnia 
et ex omnibus ad praefatum sanctum locum pro lucrandam sanctam 
mercedem et augmentum« nostrae sedis' aecclesiae atque nostrae 
congregationis ornatum® donamus, tradimus, simulque delegavimus, 
et omnia quae eidem sacrosancto loco et fratribus et monachis inibi 
Domino famulantibus et regulariter viventibus divina pietas deinceps 
augeri voluerit, et a bonis hominibus ibidem condonatum atque 
traditum fuerit, ita ut ab hac die ibidem perpetuaUter Domino 
auxiliante in augmentis proficiant. Unde constitui ob hoc pie devo- 
tionis amore venientem® iam dictae sancti Salvatoris aecclesiae conse- 
crationis festivitatem*® omni anno fratribus matri et nostrae sedis 
aecclesiae famulantibus, consolationem ministrandam ab abbate et 
monachis in praefato monasterio Domino famulantibus, id est, de 
pane optimo modios VI, et friscingas porcinas III, berbicinas vero 
similiter III, et de vino optimo modia** IIII, et de potione optima 
quintam^*. Ea vero ratione hec^' illis dare censuimus, ut supradictae 
matris aecciesiae iam praefati canonici pleniter ad memoratam dedi- 
cationis aecclesiae cum silcntio et ceteris divinis ornamentis veniant 

^ Saint-Aullene, C traduit ainsi ce nom sans oser Tidentifier. — * Au lieu de 
habere videtur, B donne habetur. Videhcet et. — » Saleardus, B. — * jure, B. 

— 5 ceteris, B. — ^ pro lucranda sancta mercede et augmento, B. — "^ sanctse 
sedis, B. — « ornatu, B. — ® veniente, B. — ^^ festivitate, B. — ** modios, B. 

— ^2 quinque, B. — <3 hggc, B. 



92 

festivitatem , cum ceteris suburbanis sacerdotibus et reliquis clericis, 
et tunc mane prima inibi pro me peccatore, dum advixero, unus- 
quisque sacerdos cantet missam unam* et amplius, si libuerit et 
caritas ministraverit, et unusquisque clericus psalmos L et amplius, 
quantum dilectio et amor Dei instigaverit. Post obitum vero meum, 
in praedicta die similiter pro defuncto faciant. Haec ergo omnia 
diligenter peracta , hora tertia in publicum introeant officium et una 
cum monachis ibidem Domino famulantibus, soUempniter ipsius diei 
festivam peragant soUempnitatem ; et tunc utrum eligerint' faciant, 
aut inibi cum ipsis monachis pariter reficiant, aut si ibi non refe- 
cerint, tunc accepta praedicta' stipendia in refectorio infra domum 
et claustrum canonicorum una cum praedictis suburbanis clericis et 
sacerdotibus reficiant. Hoc sane humiliter obsecro sanctos successores 
meos atque abbates vel monachos praefati monasterii et praepositos 
ac magistros seu ministros canonicorum nostrorum sive ipsos cano- 
nicos praesentes scilicet atque futuros, ut* praedictos suburbanos seu 
monasteriales sacerdotes et clericos qui ad praedictam festivitatem 
venerint, et suprascriptas orationes pro me miserrimo peccatore 
fecerint, a memorata refectione vel ab eorum refectorio a se non 
excludant; sed si aliqua necessitate factum fuerit, tunc statuentes 
impploramus* ut unus canonicorum bene fidelis de praedictis stipen- 
diis que iam dicti monachi tribuerint, accipiat unum modium panis 
et alterum vini, insuper et® potione sextaria HH, et unam friscingam 
qualem meliorem invenerit, et ex his illis praeparet devote et reli- 
giose refeclionem. Sed magis opto et supplex'' deprecor ut cum 
sepedictis canonicis nostris in refectorio cum illis religiosissime 
reficiant, sollempniter quoque illum diem ducentes, et de tanta festi- 
vitate letantes, Dominumque in omnibus iaudantes ac deprecantes 
ut tranquillam hanc degere valeant vitam^ et praemia aetemae vitae 

* unam missam, B. — ' Notre manuscrit donne « elegerit ». — ^ prsedicta, 
manque B. — ♦ et, B. — * imploramus, B. — <^ ex, B. — "^ suplex, B. — ® vitam 
hanc degere valeant, B. 



93 

percipere mereamur*. Insuper de praedictis stipendiis deprecans 
sanctos successores meos contestor et contestans humiliter deprecor 
atque ministros eiusdem secclesiae , ut unum modium de praefixo pane 
et alterum de iam dicto vino et de praefatis friscingis unam , XL pau- 
peribus in memorata festivitate tribuant, qui inde refectionem 
habentes Dominum Salvatorem muiidi conlaudent* et pro me miser- 
rimo peccatore orare studeant, qualiter cum sanctis et electis Dei 
laetari aetemaUter mereamur. Amen. Porro quod multas episcopales 
sedes et matres aecclesias diversa monasteria sub se habere videmus ' 
constructa, quaeso ne quidam superflue hoc me fecisse asserant, 
presertim cum magis pro honore aecclesiae nobis commissae et pro 
lucro animarum quam pro facinore humano hoc me fecisse profiteor. 
Nec mirum si praefatum locum de rebus nostrae sedis aecclesiae ditta- 
verim * , cum multos sanctos episcopos iam talia fecisse et legimus et 
cognovimus. Idcirco precor cunctos fideles sanctae Dei aecclesiae ut 
non hoc me superflue fecisse putent^, sed magis pro me peccatore 
orare non dedignentur; ut si quam pro hoc mercedem adipisci 
meruero, eiusdem fieri mereantur participes. Denique humiliter 
precor Dominum nostrum Ihesum Christum, beatum successorem 
meum mox futurum, et post eum in sede nobis commissa succe- 
dentes cunctos episcopos, atque quasi ad pedes eorum provolutus 
suppUciter flagito, omnesque principes ac nobiles et ignobiies, cunc- 
tosque christianos obsecro, ut parvula a nobis facta ad divinam 
omnipotentis Dei laudem et incrementum praedicti monasterioli 
sancti Salvatoris conservent, et in eorum eleemosina sive ob amorem 
praedicti Domini nostri Salvatoris^, in cuius honore iam dictum 
monasteriolum aedificatum et dedicatum esse dinoscitur, augere 

* mereantur B. — * coUaudent, B. — ^ Notre manuscrit donne « haberi 
vidimus ». — ♦ ditaverim, B. — * Notre manuscrit donne «c putant ». — ® ob 
praedicti Domini Salvatoris amorem, B. 



9^ 

inibi plura dignentur*, et de ea* quae fecimus atque inibi delega- 
vimus inbminuere^ aut subtrahere non praesumant; quatenus et 
bona illorum facta in praesenti et in futuro, sicuti et nostra fecerint, 
Deo auspice, conserventur ; quatinus* si aliquam mercedem pro pio 
praefixo facto, Domino annuente, habere meruerim * , ipsius mercedis, 
auxiliante ipso Domino Salvatore nostro , pro cuius et amore hoc 
fecimus, effici mereantur^ consortes. Precor etiam cunctos sacer- 
dotes ac Dei servos sive monachos omnes, ut praedictas orationes iu 
praefata die pro me peccatore pie et studiosi&sime adimplere procu- 
rent, qualiter absolutionem omnium peccatorum meorum eorum 
precibus adipisci valeam, et sanctorum consorcio perpetualiter, 
Domino largiente, frui mereamur. Similiter precor obnixe abbates et 
monachos cunctos in praefato sancti Salvatoris monasterio degentes , 
ut praedicta stipendia canonicis et fratribus nostris sive suburbanis 
sacerdotibus et clericis ministrare in iam dicta die non neglegant ^' ; 
quatinus® ipsis ministrantibus nobisque humiliter famulantibus et 
ceteris fratribus ac® Dei servis orantibus per sufifragia omnium 
sanctorum nos et illos Ihesus Christus Dominus noster in aetema 
laeticia una cum sanctis suis fovere dignetur. Amen. Porro ut hoc 
testamentum sive privilegium a me pia voluntate factum per rationem 
supradictam omni tempore maneat inlibatum*® atque firmissimum, 
manu propria illud pro firmitatis studio roboravimus, sive sanctos 
patres nostros episcopos atque fratres nostros sacerdotes et levitas 
seu reliquos clericos ceterasque personas quorum nomina subter 
habentur inserta firmare humiliter postulavimus. 

Ego Aldricus Caenomannicae urbis indignus et" peccator epis- 
copus hoc testamentum a me factum subscripsi. Ursmarus indignus 

* Nolre manuscrit donne « dignantur ». — * eis, B. — ^ delegavimus inibi 
imminuere, B. — ♦ quatenus, B. — * meruerimus, B. — ® mereamur, B. — '^ ne- 
gligant, B. — 8 quatenus, B. — ® et, B. — *o iUibatum, B. — ** et, manque B. 



95 

Turonicae urbis archiepiscopus huic testamento annuens, subscripsi. 
Dodo humihs Andecavensium antistes huic testamento decreto assen- 
sum praebui * , subscripsi. Warnarius indignus episcopus huic testa- 
mento annuens, subscripsi. Ebroinus indignus episcopus huic testa- 
mento annuens subscripsi. Ego Autcharius* Magontiae urbis archi- 
episcopus hoc testamentum, deprecante illo Aldrico praedictae urbis 
episcopo, subscripsi. Guntardus indignus episcopus huic testamento 
annuens, subscripsi. Ego Erchinradus Parisiae urbis' episcopus hoc 
testamentum, deprecante Aldrico episcopo, subscripsi. Ego Hechar- 
dus episcopus hoc testamentum, deprecante Aldrico episcopo, sub- 
scripsi. Teodricus Camearecensis* urbis episcopus hoc testamentum 
subscripsi. David chorepiscopus subscripsi. Ansteus* decanus sub- 
scripsi. Deduius archipresbyter subscripsi. Ernaldus indignus pres- 
byter® subscripsi. Ricandus'' presbyter subscripsi. Godenus archi- 
presbyter subscripsi. Geraldus presbyter subscripsi. Floduinus licet 
indigne® presbyter subscripsi. Gauszuinus ® presbyter subscripsi. 
Ascaricus presbyter subscripsi Flodebertus presbyter subscripsi. 
Alexander presbyter subscripsi. Ansbaldus presbyter subscripsi. Ger- 
baus presbyter subscripsi. Avisacar^® diaconus subscripsi. Rodricus 
diaconus subscripsi. Vinaldus subdiaconus** subscripsi. Regno- 
hardus** medicus subscripsi. Leodaldus diaconus scripsit. Data 
kal. aprilis in die sanctum*^ Paschae, anno incarnationis dominicae 
D CCC XXXVII, indictione vero XV, anno quoque XXIII imperii 
domni^* nostri Hludowici gloriosissimi imperatoris, et anno ordina- 
tionis nostrae V. Actum ergo Cenomannica in urbe publice, in Dei 
nomine feUciter. Amen. 

* praebens, B. — ^ Autcarius, B. — ^ Parisiae urbis, manque B. — * Ego 
Theodoricus Gameracensis, B. — ^ Austeus, B. — ® Erauldus Presbyter 
indignus, B. — "^ Ricaudus, B. — ^ indignus, B. — » Gantzuinus, B. 

— ^^ Anisacar, B. — ** diaconus, B. — ^^ Reginhardus. B. — *' sancto, B. 

— ** domini, B. 



96 



SEQUITUR EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI IMPERATORIS SUPER 
MEMORATUM PRIVILEGIUM SANCTI SALVATORIS ET MONACHORUM QUOD * 
EIS lAM DICTUS ALDRICUS EPISCOPUS PIO AFFECTU FECIT*. 

15 juin 837. 

In nomine Domini* Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu- 
dowicus divina repropitiante clementia imperator augustus. Omnibus 
fidelibus sanctae Dei ecclesiae ac nostris praesentibus et futuris notum 
sit, quia vir venerabilis Aldricus Cenomannicae urbis episcopus, 
divino honore fervens pariter et amore , monasteriolum in sua parro- 
chia novo opere proprioque sudore^ et labore, in honore Dei et 
Salvatoris nostri ac sanctae eiusdem genetricis* Mariae beatorumque 
martyrum Gervasii et Prothasii^ atque Stephani cunctorumque gene- 
raliter sanctorum, in loco qui prius vulgo Broialus® vocabatur, 
construere studuit, et ad optatum dignumque decorem atque perfec- 
tion^m summo studio perducere procuravit, congruoque tempore 
dedicavit soUempniter, et rebus'' iam dictae sedis sibi divinitus 
commissae sufficienter necessitates® varias monachorum in ea^ 
Domino miUtantium habunde^® fulciendas atque supplendas ditare 
non distulit. Unde et scriptum quoddam sua ceterorumque venera- 
bilium episcoporum reliquorumque ordinum Deo servientium, necnou 
laicorum religiosorumque pariter ac nobilium manibus roboratum 
nostrae maiestatis obtutibus ofTerens, humiliter nostrae supplicavit 
clementiae , ut quod ipse divino tactus amore pia religiosaque devo- 
tione, supemo fultus auxilio, fecerat, nostra imperiali auctoritate 
roborare atque in perpetuum absque cuiuslibet convulsione aut 

* Notre manuscrit donne « quam ». — * Domini, manque B. — 3 suoque pro- 
prio sudore, B. — * genitricis, B. — ^ Protasii, B. — ^Le Breil, maintenant 
Neuville-sur-Sarthe, C. — "^ de rebus, B. — « ad necessitates, B. — ® eo, B. 
— <o abunde, B. 

* Cf. Le Cointe, VIU, 492. Bouquet, VI^ 612. Br^quigny, ad ann. 837. Bobroer, 473, ad ann. 
837. Migne, Patrologia, OV, 1271. Sickel, p. 192, n* 350. MOhlbacher, p. 365. 



97 

tergiversatione firmissimum permanere deberet decemere studere- 
mus, et ut monachi inibi degentes una cum consensu suo successo- 
rumque eius licentiam inter se eligendi haberent abbates, qui eos 
secundum regulam sancti Benedicti regerent. Cuius piissimis Deo 
amabiUbus et nobis admodum amplectendis supplicationibus aurem 
favoris libentissime accommodantes , hanc nostrae auctoritatis con- 
scriptionem ei fieri ac dari praecepimus, per quam decernimus atque 
sanccimus^ ut memoratum opus religiosissimis ab eo patratis studiis 
omni tempore firmum et stabile permaneat, quemadmodum in 
memorato devotionis suae scripto, quod nobis obtulerat ad relegen- 
dum, ipse complexus est, neque de rebus quas ad idem monasterio- 
lum contulit, a quoquam uUo umquam tempore quippiam minuetur*, 
aut conditiones inibi studio eius inditas quaUbet occasione convellere 
aut ullatenus quisque negligere praesumat, sed quemadmodum ab eo 
pie religioseque sanccita^ sunt, ita- per hanc nostram auctoritatem 
inconvulsa perhenniter* maneant. Quandoquidem autem divina voca- 
tione abba* qui praesenti tempore praefectus est, aut qui futuris 
temporibus subrogandi sunt, ab hac luce migraverint, una cum 
consensu eiusdem Aldrici episcopi successorumque eius, praesulum 
videlicet memoratae sedis, licentiam habeant ex ipsis® eligendi abba- 
tes , si tales inter eos reperiri poterint qui eis merito vitae et sancti- 
tatis'' secundum regulam sancti Benedicti praeesse et prodesse possint. 
Et ut haec nostrae confirmationis auctoritas perpetuam nostris 
successorumque nostrorum temporibus obtineat firmitatem , de ^ulo 
nostro subter eam iussimus sigillare ®. 

Hirminmarus * notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi, 
Data XVn kal. iuhi , anno Christo propicio XXHH ^^ imperii 
domni nostri Hludowici piissimi augusti, indictione XV. 
Actum Gundulfi villa in Dei nomine feliciter. Amen. 

* sancimus, B. — *minuatur, B. — ^sancita, B. — ^perenniter, B. — - * Abbas, B. 
— - 6 seipsis, B. — "^ scientiae, B. — ^ sigillari, B. — ^ Hincminmarus, B. — ^^ XXIII, B. 

7 



98 



SEQUITUR DESCRIPTIO DE ELEMOSINA* PREFATI ALDRICI PREFIXiE CENO- 
MANNICiE URBIS EPISCOPI QUALITER SIBI CREDITA SINGILLATIM DISPO- 
SUIT ET DISCRETE CHRISTI FAMULIS EIUSQUE FAMULABUS PER HOC 
SCRIPTUM DARE CONSTITUIT. 

In nomine sancti Salvatoris et veneratione sanctae Dei genitricis 
Mariae sanctorumque martirum Gervasii et Prothasii atque sancti 
Stephani, quorum aecclesiae, licet indigne, titulatus esse videor, 
Aldricus Cenomannicae urbis et praedictae aecclesiae indignus et pec- 
cator episcopus, omnibus in nostra diocesi et parrochia consisten- 
tibus, episcopis, sacerdotibus, diaconibus, subdiaconibus , etreliquis 
sanctae Dei aecclesiae ministris, seu cunctis fidelibus notum esse cupio 
quia pertractans casum humanae fragilitatis , una cum licentia domni 
Hiudowici piissimi imperatoris et consensu eius' metropolitani 
Ursmari Turonicae urbis archiepiscopi seu ceterorum comprovin- 
cialium episcoporum atque multorum aliarum provinciarum sancto- 
rum episcoporum considerare coepi cum canonicis et ceteris parro- 
chianis nostris tam sacerdotibus quam aliis divino cultui famulantibus 
atque nobilibus laicis tam nostris quam et ahis liberis et bonis 
hominibus, qualiter mea facultaticula et inibi commissa post meum 
obitum utiliter et racionabiliter foret in utihtatem sanctae matris 
aecclesiae et meam elymosinam^ dispensata, ne forte, quod absit, 
aliquis sibi ea rapere aut furari* aut in suos usus converti faciat, 
sicut in multis iam factum cognovimus, sed omnia in utilitatem 
sanctae aecclesiae et sustentationes^ nobis famulantium seu suple- 
menta^ nostrorum clericorum tam monachorum quam et canoni- 
corum sive amminicula'' laicorum qui nostrae aecclesiae et nobis 

* eleemosyna, B. — * etiam, B. — ^ eleemosynam, B. — ♦ Notre manuscrit 
donne «c futuri », ce qui n*a aucun sens; nous avons r^tabli la lecon de Baluze. 
— * substentationes, B. — ^ supplementa, B. — "^ adminicula, B. 



99 

famulari videntur, necne in alimonias p&uperum, per consilium 
predicti metropolitani et per manus fidelium sacerdotum sive diaco- 
norum atque fldelium laicorum qui ad hoc peragendum a me 
denominati et constituti fuerint, fideliter et racionabiliter in supra 
nominatas utilitates et necessitates , sicut in subsequentibus dicemus, 
distribuantur, id est, quicquid tunc tempore* in nostro ergastulo de 
pecuniis diversi generis et vestimentis inventum fuerit, tota decima 
pars tribuatur* aecclesiae quam fecimus supra^ fluvium Sartae in 
loco qui dudum Broilus Casalis* nominabatur, quam et in honore 
Domini Salvatoris et sanctae Dei genitricis Mariae sive sanctorum 
martyrum Gervasii et Prothasii atque sancti Stephani indigni sacra- 
vimus, et monachis ibi Domino famulantibus fldeliter et cum kari- 
tate^ tribuatur, nona vero pars aecclesiae quam fecimus intra^ fluvium 
Sartae et murum civitatis, in qua et monachas coUocavimus , et sub 
regula sancti Benedicti vivere decrevimus, quam et in honore prae- 
dicti Domini Salvatoris et sanctae Mariae eiusdem Dei et Domini 
genitricis sive sanctorum martyrum Gervasii et Prothasii sed et 
sancti Stephani, quae matri aecclesiae subiecta esse videtur, indigni 
canonice sacravimus, et monachis, sanctimonialibus, sive cunctae 
congregationi ibidem Domino famulanti fldeliter et cum karitate '^ 
absque uUa dilatione aut prohibitione et® impedimento attribuatur. 
De reUquo vero, tantum quod in ergastulo inventum fuerit, iuxta 
decreta canonum quatuor porciones fiant tam de auro quam et de 
argento, sive de ceteris metaliis vel utensilibus et diversi generis 
vestimentis et subpellectilibus® omnibus ; una quae remaneat aeccle- 
siae nobis commissae, alia vero in nostra elemosina*® detur fideliter" 
pauperibus, tercia autem clericis capellanis et vasalUs** nostris, 
quarta presbyteris urbanis et monasteriaUbus sive suburbanis atque 
reliquis parrochianis et diaconibus seu subdiaconibus necnon et 

* lemporis, B. — * distribuatur, B. — 3 super, B. — * Neuville-sur-Sarthe, C. 

— 5 caritate, B. — o jnter, B. — "^ caritate, B. — ^ vel, B. — ^ suppellectilibus, B. 

— *^ eleemosyna, B. — " fidelibus, B. — ** vassallis, B. 



100 

reliquis ministris et clericis, ut melius fieri potuerit. Nam et hoc 
summopere videndum est, ut omnia cum caritate fiant. Similiter et 
de vino solummodo quod tam in civitate quam et in eius ruis tunc 
inventum fuerit faciendum est, id est, omnis decima praedicti vini 
detur monachis viris, et nona funditus detur monachis feminis in 
praedictis locis degentibus ; reliquum autem in quatuor partibus * di- 
vidatur et ut praescriptum est, partiatur fideliterque et cum caritate per 
praefixas turmas , ceu de peccuniis * in nostro inventis ergastulo dic- 
tum est, racionabiUter distribuatur. De vino quoque quod in civitate 
et eius ruis tunc temporis inventum fuerit ^, fiat ut dictum est. De reli- 
quo autem vino cuncto, et de annonis omnibus diversi generis, et 
leguminibus sive fenis per diversa loca et in omnibus villis nostris 
nobisque commissis reconditis, volumus atque praecipimus supplici- 
terque flagitamus ut decem partes fiant aequa lantia * divisas, una 
videUcet fideUter servetur matri aecclesiae et beato successori nostro 
quem Dominus elegerit, et aUa detur vasaUis et capeUanis*^ sive ser- 
vientibus qui Domino nobisque in nostra mansiuncula miUtare ® 
videntur, ut non ipsi quique, quod absit, in aUquo pericUtentur ino- 
pia, sed habeant unde sustentari queant usquequo se cum sancto 
successori "^ nostro mox futuro coUocari® Domino adiuvante utiUter 
valeant. Tercia tribuatur canonicis et famuUs sanctae matris ecclesiae 
et nonnanis quae in ea cotidie oblationes Domino ofiferunt , ut et pro 
me peccatore futuris temporibus Domino offerre eis delectet eorum 
oblationes. Quarta largiatur monachis qui sunt in monasterio sancti 
Karilephi ® et ingressive in Savonariis *^ atque sanctimoniaUbus mona- 
chis quae sunt in" Intramnis monasterio. Quinta detur monachis quae 
sunt in monasterio sancti Salvatoris** paulo minus miUario ab urbe 

* partes, B. — * pecuniis, B. — ^ fuerit inventum, B. — * lance, B. — * vas- 
sallis et cappellanis, B. — ® Notre manuscrit donne « militari ». — ^ succes- 
sore, B. — ® coUocare, B. — ® Carilephi, B. — *^ Savbnniferes, maintenant Saint- 
Georges-de-Lacou6e, C. — ^* in, manque B. — ** Saint-Sauveur ; r^lise de 
Saint-Pavace, pr^s Le Mans, marque le lieu od se trouvait ce monast^re. 



101 

distante supra * fluvium Sartae , et illis monachis qui* sunt in sancto 
Vincentio^ iuxta urbem, seu sanctimonialibus monachis quae sunt in 
monasterio sancti Salvatoris* et sanctae Mariae sive sancti Gervasii, 
intra^ fluvium Sartae et murum civitatis coUocato. Sexta congre- 
gationibus quae per cetera diversa monasteria tam in Cenomannica 
parrochia quam et in pago Andecavo sive Turonico atque Oxomense • 
et per ceteros pagos Domino militantibus fideliter, in quantum posse 
et esse facultas tribuerit, cum omni discretione racionabiliter tribua- 
tur. Septima presbyteris et diaconibus ac reliquis clericis nostra in 
parrochia Domino per diversas ecclesias mihtantibus discrete et 
racionabihter tribuatur^ ut eis semper pro me miserrimo peccatore 
delectet orare et sacrificia Domino assidua off^erre , et flexis poplitibus 
precor ut eis haec® assidue agere suadeatur. Octava, utdiximus, 
tam de vino quam et de annona diversi generis et legumina sive 
feni® racionabiliter et discrete detur funditus famihis in nostris villis 
nobisque commissis commanentibus, quae ea suis sudoribus labora- 
verunt, ut et eis pro me peccatore orare delectet; et hoc eis agere 
precor sepissime suadeatur. Nona et decima pars omnis annonae, 
vini et feni et Jeguminis pauperibus, viduis, etorphanis fideUtercum 
omni discretione et caritate funditus tribuatur. Omnes enim precor 
ut pro me orare dignemini, ut remissionem cunctorum valeam 
percipere peccatorum, et vitam habere, annuente Domino, merear 
sempiternam. Fiat, fiat. Greges autem iumentorum una cum eorum 
amissariis *^ , et vaccarum ac boum seu porcorum , et ovium sive 
caprarum, qui sunt in Breim" in condita Novicense", et in Pro- 
liaco*^ infra villam quintam, seu in Novavilla** super fluvium Sartae, 

* super, B. — * quae, B. — 3 Abbaye de Saint-Vincent du Mans, C. — * Saint- 
Sauveur, monast^re de femmes, fond^ au Mans par sainte T^nestine, C. 

— 5 inter, B. — « L'Hi6mois, pagus de Normandie, voir p. 76. — "^ tribuetur, B. 

— 8 haec, manque B. — ^ foeno, B. — *® Notre manuscrit donne « amisseriis ». 

— ** Bernai, C. — ^* Noviacense, B. Neuvy-en-Champagne, C. — *3 Pruill6-le- 
Ch^tif, C. — ** Neuville-sur-Sarthe^ C. 



102 

sive in Cavania^ et in Cepeto* supra Sartam, et in Bovonis villare • 
in Belsa, et in altero Proliaco* super fluviolum Viduam , aecclesiae 
nobis commissae et nostro successori cum omni integritate possi- 
dendos et utiliter lucrandos et gubernandos reliquimus ^. Ego autem 
in toto episcopio non inveni XX iumenta. Modo, Deo gratias, VII ei 
relinquo greges una cum eorum amissariis ; neque in toto episco- 
pio nobis commisso ex omnibus peccoribus et peccudibus® tantum 
inveni quantum modo, Domino auxiliante, in una ex supradictis 
villulis relinqiio ex his quae meo precio comparavi et meo labore 
adquisivi*^. Ideo supplex flagilo ne alicui durum aut contrarium sit, 
si ea quae meo sudore adquisivi, et meo precio comparavi, meis 
benefactoribus tribuo et mihi servientibus dono, atque Domino 
offerendo in mea elemosina® fideliter distribui praecipio, et pro 
redemptione muitorum et innumerabilium peccatorum meorum 
dari^ Dei servis et pauperibus humiliter supplico. Illi ergo greges 
iumentorum una cum eorum amissariis et vaccarum ac boum 
seu porcorum et ovium atque caprarum qui sunt in Alamanis- 
cas ^^, et illi greges iumentorum una cum eorum amissariis et 
boum utriusque sexus et porcorum sive ovium atque caprarum 
qui sunt in Drimiaco iuxta Mantulam**, et in Paciaco**, in illa*^ 
videlicet parte quam David modo praevidet**, fratribus et cano- 
nicis nostris cum omni integritate absque ulla dilacione seu** 
diminutione fideliter et cum omni karitate *® dentur. IUi namque 
greges iumentorum una cum eorum amissariis et boum utriusque 
generis, seu porcorum et ovium atque caprarum, qui sunt infra 
monasterium sancti Karilephi ^'^ , et in villa Floriaco *® , et in 

* Chevaign6, C. — * Spay, C. — 3 Bruonis villare, B. Vaubouan, C. — ♦ PruiU6- 
rfiguill^, C. — 5 relinquimus, B. — ^ pecoribus vel pecudibus, B. — '^acquisivi, B. 

— ® eleemosyna, B. — ® Notre manuscnt donne « dare ». — *® Almen6ches, com. 
du canton de Mortr^e, arr. d^Argentan (Ome), C. — ** Terre situ6e pr6s de Saint- 
Pavace, C. Voir p. 74. — « Pez(§, C. — « >iiiae, B. — ** providet, B. — « sive B. 

— *» caritate, B. — «^ Carilephi, B. — « Forc6, C. 



103 

Conflentio *, et in villa Mauri* et in Comnis^, et in villare Martis ^ 
et Rusciaco ^ et in campo Sigalaici ^ et in illa cella sive in Cater- 
niaco '^, atque in diversis mansionilibus ® circa monasterium cons- 
tructis , omnes integerrime monachis qui in monasterio sancti 
Karileffi ® et in cella que Savonariis ^® vocatur Domino militan- 
tibus ** absque uUa minoratione aut tarditate dentur **. Ternos autem 
greges iumentorum una cum eorum amissariis ac boum et vacca- 
rum sive caprarum et ovium qui sunt in Haliau *^, et quatuor 
porcarias quae in eadem villa tam in mansionilibus quam et in 
aiiis locis esse videntur, et illos greges qui sunt in Curte Qua- 
drici**, in Sagonense*^, omnes tam iumentorum quam et boum et 
vaccarum seu porcorum et ovium atque caprarum illis monachis qui 
Domino in aecclesia sancti Salvatoris supra fluvium Sartae ubi ille 
abba*^ praeesse videtur, cum omni integritate et cum karitate ^*' 
absque ullo scrupulo aut contradictione sive dilatione fideliter 
tribuantur. IUi quoque greges iumentorum una cum eorum amissa- 
riis et boum utriusque generis seu porcorum et ovium atque capra- 
rum qui sunt in villa Colonica*® iuxta urbem in illa curtae *^ quae 
dicitur VilJa, quam Gundoldus modo praevidet*®, et in Corariis** 
supra^fluvium Sartae, et in Canon^, dentur monachis integerrime 
qui Domino in monasterio sancti Vincentii militant. IUi ergo greges 
iumentorum una cum amissariis et boum utriusque generis seu 

^ Conflans, com. du canton et de rarrondissement de Saint-Calais, C. 

— * Maurane, voir p. 77, note 11.. —- ^ Coesmes, C. — * Villemardy, com. du 
canton de Selommes, aiT. de Vend6me (Loir-et-Cher), C. — * Rouess^-Fontaine, C. 

— ^ Champsegret, C. — "^ Cantarnaco, B, Couternes, C. — * mansionibus, B. 

— ® Carilephi, B. — ^^ Saint-Georges-de-Lacou6e, C. Savonarias, B. — ** mili- 
tanti, B. — ** detur, B. — *3 Hellou, com. du canton et de rarrondissement 
d'AlenQon (Orne), C. — ** La Cochardi^re en Sonnois, arr. de Mamers. — ** Saxo- 
nense, B. Sonnois, pagus du comt6 du Maine, C. — *® Abbas, B. — ^*' caritate, B. 

— *8 Coulaines, C. — ^^ curte, B. Curtis villa, Courbeveille, com. du canton et de 
l'arrondissement deLaval, C. — ^ providet, B. — ** Carrariis, B ; localit6 que C 
dit ne pouvoir identifier. — 22 super, B. — • ^^ Coulong^, C. 



105 

qui nobis in nostra mansiuncula serviunt et clericis qui Domino in 
nostra capella famulantur cum omni integritate disposite et rationa- 
biliter largiantur. Reliquos namque greges iumentorum et boum 
utriusque generis et ovium seu porcorum atque caprarum', omnes 
qui sunt in culturis et in silva Vuastina* in diversis mansionilibus 
et locis tam supra* fluvium Liz quam et in silva Vuastina , et in 
Tricione in diversis mansionilibus , et in locis diversis, et in Tau- 
riaco ^ in * Baiocassino, et in Vetusvico * , sive in Gelsiaco * , ac in 
Narcas'', seu in Cadariis®, et in Colonica® ultra Meduanam, et in 
Culcanna*® ultra fluvium Ligeris, et in Callemarcio", sive in monte 
Sodeuris**, in omnibus mansionilibus in eo constructis, et in Ruo*' 
petroso, et in Villa nova in Belsa**, et in villa Macunen^*, et in 
Briscia*® super fluvium Brisca*'', et in Villena*® in Parisiaco, in 
nostra elymosina presbyteris et Dei servis sive pauperibus fideliter 
et racionabiliter cum omni timore et reverentia distribui disposite 
imploramus atque rogamus, et omnia cum karitate fieri*® optamus. 
De equis namque nostris et secmariis sive mulis et asinis ac pole- 
dris, quibus adhuc fruimur , et sine quibus regale et commune 
servitium explere nequimus, de illis qui antea dati minime fuerint*^, 
praecipimus duos, quales meliores inventi fuerint, praedicto domno 

* La for^t de Gastine, C. — * super, B. — ^ Torigny-en-Bessin, C. — ♦ et in, B. 

— 5 Vieuvy, C. — ® Ceaulc^, C. — "^ Nascas, B. — ® Cadarus, B. Cerans, com. du 
canton de Pontvallain, arr. de La Fidche, C. — ® Qu^laines, com. du canton de 
Coss6-le-Vivien, arr. de ChAteau-Gontier, C. — *® Culcamia, B ; localit6 que C place 
en Touraine, sans ridentifier. — " Callemars, C. — ** Montsurs ? C. — *' rivo, B, 
Rouperroux, C— ** Villeneuve-en-Beauce, localit^ que C n'identifle pas. — *5 Magny- 
le-D6sert, com. du canton de La Fert^-Mac^, arr. de Domfront (Ome). — *® Biocia, B. 
Vibraye, chef-lieu de canton de Tarrondissement de Saint-Calais, C. Dom P. Piolin, 
Histoire de V£glise du Afans, t. II, p. 224, identifle au contraire ce m^me lieu 
avec les Brisses, hameau d^pendant de la commune d'Aign6, pr^s Le Mans. 

— ^'^ Brica, B. — ^^ Dans Tancien Parisis, il y a plusieurs localit^s portant le nom 
de Vilaines; nous ignorons quelle est celle qui est ici d^sign^e. — *®fieri cum 
caritate, B. — ^ Notre manuscrit donne « date minime fuerit ». 



106 

metropolitano nostro bene paratos et ornatos dari ; et alios duos , 
quales post hos meliores inventi fuerint, Didoni* Andecavensis urbis 
episcopo bene ornatos tribui iubemus. Ipsos enim sanctos episcopos, 
si mihi superstites, Domino miserante, fuerint, ad obitum meum 
venire deprecor, et animam meam per eorum sanctas orationes 
Domino devotissime commendari suppliciter flagito, et* corpusculum 
meum eorum precibus Domino una cum anima commendari et cum 
orationibus eorum sepeliri humiliter postulo ; et in omnibus summo- 
pere illos et quasi ad pedes eorum provolutus deprecor ut de me et 
pro me sic faciant, sicut volunt ut de illis tam in vita quam et post 
obitum fiat. Insuper quatuor equos bonos meae sepulturae loco et 
fratribus inibi Domino famulantibus dari iubeo. De ceteris ergo equis 
volo ut causa benedictionis , singulos accipiant singuli qui praescripti 
et praeordinati ad nostram elymosinam^ faciendam fuerint, ut 
melius iilis delectet pro me orare et commissum sibi negotium 
peragere. De reliquis quippe equis et poledris et mulis atque asinis 
tres iubemus fieri porciones. Una pars remaneat aecclesiae nobis 
commissae et sancto successori nostro ; alia vero largiatur disposite 
et rationabiliter clericis et vasallis* et servientibus et ministerialibus 
nobis famulantibus. Tercia autem pars distribuatur fideliter et racio- 
nabiliter in nostram elymosinam^ prout melius scierint et potuerint 
quibus hoc commissum fuerit. Taliter quoque ilUs hoc praecipio et 
deprecor agere et tam fideliter et racionabiliter dispensare qualiter 
inde rationem non metuant reddere in conspectu Domini nostri 
Ihesu Christi, et ex hoc non recipiant, quod absit, dampnationem • , 
sed praemium sempiternum. Illa vero omnia quae in praefato tempore, 
ut dictum est, in praedictis locis et agris tam interius quam exte- 
rius"' inventa fuerint, Domino Deo devota mente et sano corpore pro 
ingenti et nimio pondere peccaminum meorum supplex et devotus 

* Didani, B. Dodon, 6v6que d'Angers. Cf. p. 85. — * et ad, B. — ^ eleemo- 
synam, B. — * vassallis, B. — ^ eleemosynam, B. — ® damnationem, B. — "^ tam 
internis quam externis, B. 



107 

offero , et per hanc cartulam * , quam sana mente dictavi et supradicto 
praBtextu scribere iussi, atque propria manu subter firmavi, ad 
suprascripta*, sicut haec paginula testamenti commemorat, explenda 
et fideliter peragenda Domino Deo sponte et devote trado ; ut si quis 
aliter, quod absit, ex praefatis rebus, in quantum melius praevaluerit 
ac poterit, agere praesumpserit , ipso Domino Deo meo et Salvatore 
nostro Ihesu Ghristo reddat inde rationes, cui haec praescripta pera- 
genda et explenda devote oblata et tradita sunt, et ante tribunal 
ipsius aeterni iudicis^ ex hoc tremebundam deducat rationem. Con- 
testor enim sanctum successorem meum mox futurum, quicumque 
fuerit, et quasi ad vestigia pedum eius provolutus humiUter deprecor, 
ut sic de me et pro me miserrimo peccatore faciat sicut vult ut sui 
successores post obitum eius de eo faciant, et sic mea facta integra 
conservet, sicut sua vult post se servari. Hanc ergo paginolam 
testamenti suppliciter flagito ut per omnia conservet, et si quis aUter 
ex his quae hic inserta sunt facere voluerit, supplico ut eum corrigat, 
et eis quos ad hoc peragendum de nomine vero, sive quibus hoc 
negotium comissum fuerit, auxiUum per omnia prestet, ut haec 
absque uUo impedimento perficere queant. Si autem, quod absit, 
aUter fecerit , ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi tremebundam 
ex hoc reddat rationem. Obnixe quoque deprecor sanctum successo- 
rem meum, quemcumque Dominus fore voluerit, et omnes sacer- 
dotes tam monachos quam et canonicos sive cunctos ciericos et 
laicos in nostra diocesi et parrochia commanentes et conversantes 
ut in anniversaria obitus mei per singulos annos diUgenter tractent 
et fideUter in eis pro me orare studeant, et vigiUas et missas devote 
decantent, ut, Domino annuente, remissionem omnium peccatorum 
meorum et indulgentiam misericorditer percipere merear, et vitam 
insuper habere sempiternam valeam. Amen. Precor etiam dominum 
successorem meum per Dominum omnipotentem , cunctosque fratres 

* chartulam, B. — * ad supradicta et scripta, B. — 3 judicis aeterni, B. 



106 

et consacerdotes nostros contestor, quatinus* ei fideliter suadeant 
ut si facultas permiserit, et illi placuerit, per singulos annos in die 
obitus et anniversarii mei de suo faciat praedictis sacerdotibus tam 
monachis quam et canonicis et reliquis clericis atque pauperibus 
plenam et* bonam refectionem. Et si illi hoc durum, quod absit, 
aut difficile fuerit, tunc de villa Buxarias, quam fratribus et cano- 
nicis nostris per testamentum firmiter corroboratum et per praecep- 
tum domni^ Hludowici piissimi imperatoris confirmatum, sponte et 
devotissime tradidi, atque perpetualiter possidendam et perfruendam 
reliqui, illa refectio quae modo et sicut modo praeparatur et agitur 
in die natalis et ordinationis meae , precor ut convertatur funditus in 
die obitus et anniversarii mei , et sicut in praedicto testamento conti- 
netur per omnia ita agatur, et sicut in eo scriptum est devotissime 
et fidelissime perficiatur, ut refectionem et consolationem habeant in 
illa die tam sacerdotes et clerici quam et pauperes et indigentes qui 
pro me miserrimo peccatore oraverint, ut omnes devota mente inibi 
requiem aeternam habere exorent suppliciter. Insuper supplico prae- 
dictum successorem meum ut praefatum testamentum * , quod de 
praefixa villa Buxarias feci, fratribus et canonicis nostris per omnia 
conservet, et sicut in eo continetur insertum de quinque refectio- 
nibus eorum et aliorum sacerdotum ac clericorum atque pauperum 
diligenter adimplere faciat, ut omnes per singulas festivitates exorent 
et dicant : Aldrico pontifici nostro da , Domine * , requiem aeternam 
et vitam sempitemam. Amen. De iam dictis ergo rebus nemo aliquid 
meum putet esse nisi ad inmeliorandum® et canonice dispensandum , 
quoniam Domino omnia quae in hac cartula'' memorata et conscripta 
sunt per hoc tcstamentum presens taliter tradidi, et ad praedicta 
explenda ac ® peragenda firmiter delegavi , et sicut in hac paginula 
distinctum et insertum est summopere deprecando fieri iussi et 

* quatenus, B. — * atque, B. — ^ Domini, B. — ♦ testamentum meum, B. 
— * Aldrico, Domine, Pontiflci nostro da, B. — * immeliorandum, B. — "^ char- 
tula, B. — 8 et, B. 



i09 

postulavi ; et si quis aliter, in quantum facultas fuerit, aut deterius 
de praescriptis rebus Dominoque oblatis ad praefixa peragenda egerit, 
ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi de sua praesumptione 
tremebundam deducat rationem. Obnixe quoque omnes precor ut 
taliter ex omnibus in hac* chartula conscriptis agant qualiter in 
conspectu Domini, quod absit, non ad dampnationem sed remune- 
rationem percipiant* et vitam aetemam, Domino tribuente, una cum 
sanctis et electis Dei habere mereantur. Amen. 



7SEQUITUR EXEMPLAR PR^CEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI AUGUSTI 
SUPER PRESCRIPTAM DESCRIPTIONEM DE ELYMOSINA^ ALDRICI EPISCOPI 
CAUSA FIRMITATIS ET INCONVULSIONIS FACTI*. 

7 septembre 838. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. 
Hludowicus divina repropiciante clemencia imperator augustus. 
Notum igitur esse volumus omnibus fidehbus nostris praesentibus et 
futuris quia Aldricus Cenomannicae urbis venerabilis episcopus obtu- 
lit ad relegendum maiestatis nostrae obtutibus quoddam devotionis 
atque dispositionis suae scriptum quo statuerat atque religiosa distri- 
butione disposuerat quahter res quae* tempore suae decessionis in 
episcopio sibi commisso invenirentur, in sua elymosina*^ secundum 
voluntatem modumque a se ecclesiastice descriptum fideliter largi- 
rentur, petens humiliter ut quod a se pia devoiione votoque reUgio- 
sissimo constabat dispositum, nostra imperiali auctoritate fieret 

* Nolre manuscrit donne « ac ». — * non ad dampnationem sed remunera- 
tionem percipiant, manqiie B. — ^ eleemosyna, B. — * Notre manuscrit offre la 
legon « quas », ^videmment feutive. — ^ eleemosyna, B. 

* Cf. Le Gointe, VIII, 495. Bouquet^ VI, 620, n* 227. BrSquigny, ad ann. 838. Bohmer, 485, ad 
ann. 838. Migne, CIV, 1273. Sickel, p. 197, n» 363. MuhU^cher, p. 359. 



410 

inconvulsum. Nam* venerabilibus supplicationibus annuentes hanc 
nostrae auctoritatis conscriptionem ei fieri iussimus, per quam 
decernimus atque sanccimus* ut quemadmodum ab eo per memo- 
ratum scriptum dispositum atque distributum constat, ita modis 
omnibus observetur atque firmissime teneatur, neque cuiuslibet 
cupida improbitas inprobaque^ cupiditas id uUo astu convellere 
audeat, aut quippiam in suos usus retorqueat, sed sicut ab eo, ut 
diximus, religiosissime statutum liquido cemitur, ita ab his quos 
ad eandem distributionem impetrandam elegerit, incunctanter atque 
intrepide perficiatur ; quatenus et ipse tantae dispositionis fructum in 
aeterna beatitudine ab omnium retributore percipiat, et nos eiusdem 
beatitudinis consorcium copiosius consequi mereamur. Ut igitur 
haec nostra auctoritas imperialem* obtinere valeat vigorem, de anulo 
nostro subter eam iussimus sigillare ^ 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub- 
scripsi. 

Data VII idus septembris anno Christo propitio XXV imperii 
domni Hludowici piissimi augusti, indictione prima. 

Actum Carisiaco® palacio regio in Dei nomine fehciter. Amen. 



EXEMPLAR INMUNITATIS "^ SANCTiE MARI^ ET SANCTI GERVASII® ET 
ALDRICI EPISCOPI DE MONASTERIO SANCTiE MARI^E*. 

23mars836. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu- 
dowicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si sacer- 

* Au lieu de Nam, B donne Cujus. — * sancimus, B. — ^ improbaque, B. 
— * inviolabilem, B. — ^ sigillari, B. — ® Quierzy-sur-Oise, Aisne, — '^ immuni- 
tatis, B. — 8 Gervasi, B. 

* Cr. Le Cointe^ VUI, 427, Bouquet, VI, 610. Br^igny, ad ann. 836. Bohmer^ 468, ad ann. 
836. Migne, CIV, col. 1273. Sickel, p. m, n* 346, doute de rauthenticit^ de cette charte. MOhl- 
bacher, p. 352. 



411 

dotum servorumque Dei iustis et rationabilibus peticionibus* ad 
optatum effectum perducimus, non solum regiam et imperatoriam 
exercemus consuetudinem, sed etiam eosdem pro excessibus nostris 
Domini misericordiam exorandos devotiores promptioresque facimus, 
atque per hoc inmensam* Dei misericordiam facilius nobis conci- 
liandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus cunctis fide- 
libus sanctse Dei ecclesiae nostrisque praesentibus scilicet et futuris, 
quia Aldricus venerabilis episcopus obtulit nobis quasdam auctori- 
tates regum Francorum videlicet decessorum nostrorum erga mona- 
sterium suum quod extra muros eiusdem urbis in honore sanctae 
Dei genitricis Mariae et sancti Petri apostolorum principis aliorumque 
sanctorum situm atque consecratum est, factas, per quas eum 
immunem a quibuscumque ^ publicis functionibus statuentes sub 
sua immunitate et defensione constituerent*, suppliciter postulans 
ut pia facta antecessorum nostrorum consueta benignitate et man- 
suetudine nostrae celsitudinis roboranda imperiali auctoritate sanc- 
ciremus ^. Cuius precibus aurem favoris libentissime accomodantes ° , 
has auctoritatis nostrae litteras circa memoratum monasterium fieri 
iussimus ; per quas praecipientes volumus atque iubemus ut nuUus 
quisUbet maioris aut inferioris ordinis seu quisquam ex iudiciaria 
potestate in curtes et villas seu loca aut agros eiusdem monasterii 
ad causas iudiciario more audiendas et inferenda exigenda, aut 
theloneos'^ requirendos, nec freda aut fideiussores toUendos, seu 
mansiones aut paratas faciendas , aut homines ipsius monasterii tam 
ingenuos® quam servos distringendos , nec uUas redibitiones requi- 
rendas seu exigendas , uUo umquam tempore ingredi praesumat aut 
exquirere® audeat ; sed quicquid exinde fiscus sperare poterat , totum 
in luminaria eiusdem aecclesiae atque necessitates congi^egationis in 

^ A peticionibus, B ajoutey aurem accomodamus, eorumque justas et rationa- 
biles postulationes. — ^immensam, B. — ^ quibuscunque, B. — ♦ constituerunt, B. 
— 5 sanciremus, B. — ® accommodantes, B. — ' teloneos, B. — « Notre manuscrit 
donne « genuos ». — ® exigere, B. 



112 

eo Domino militantis sublevandas ac fulciendas perpetuo cedat atque 
proficiat; quatenus memoratam congregationem pro nobis, coniuge, 
ac prole nostra, et stabilitate totius imperii nostri Domini misericor- 
diam attentius exorare delectet. Si quis autem iudiciarie potestatis 
tam temerarius extiterit ut hanc nostram eorumque praeceptiones 
violare conetur, noverit se, sicut in predecessorum nostrorum inmu- 
nitatibus^ continetur, D G sol. esse multandum; ex quibus duas partes 
rectores memorati monasterii, tertiam vero fiscus noster recipiat. Et 
ut haec nostra auctoritas inviolabilem et inconvulsam obtineat firmi- 
tatem^ manu propria subter eam firmavimus, et anuii nostri impres- 
sione adsignari iussimus. 

Signum Hludowici piissimi imperatoris *. 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovit * et subs. 

Data X kal. april. anno Ghristo propitio XXIII imperii domni 
nostri Hludowici piissimi augusti , indictione XIIII *. 

Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen. 



ITEM EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE 
MONASTERIO ANISOLE ALDRICO EPISCOPO ET JSCCLESLS: SIBI COMMISS^ 
IMPERIALITER ACTUM QUANDO PREDICTUS DOMNUS HLUDOWICUS IMPE- 
RATOR ILLUD CANONICE ET* LEGALITER REDDIDIT ECCLESI^ SANCT^ 
MARUE ET SANCTI GERVASII, MEMORATO ALDRICO EIUS® MATRIS ECCLE- 
SIJE EPISCOPO*. 

7 septembre 838. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu- 

* immunitatibus, B. — « Le monogramme de Tempereur est reproduit dans 
notre manuscrit. — ' Ce mot manque dans notre manuscrit. — ^ indictione IIII, B. 
— * atque, B. — ® ejusdem, B. 

* Gf. Le Cointe, VIII, 503. Tentzel, app. 62. Bouquet, VI, 021. Br^igny, ad ann. 838. Bohmer, 
486, ad ann. 838. Migne CIV, col. 1275. Sickel, p. 398, range cette charte c inter spuria i. MOhl- 
bacher, p. 360. 



113 

dowicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si peti- 
tionibus sacerdotum servorumque Dei, iustis et rationabilibus postu- 
lationibus* pro quibuslibet aecclesiarum sibi commissarum negotiis 
et necessitatibus eorum aures nostras libenter annuimus, et eas cum 
Dei auxilio ad effectum perducimus, quod* nobis ad aeternae remu- 
ijerationis praemia percipienda profuturum liquido credimus. Idcirco 
notum esse volumus cunctis fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris 
praesentibus scilicet et f uturis , quoniam adiens serenitatem nostram 
Aldricus venerabilis Caenomannicae urbis episcopus innotuit nobis 
quod monasterium Anisolae situm infra terminos parrochiae suae, 
in quo etiam sanctus Karilephus^ corpore requiescit, a iam dicto 
praefato* domno Garilepho, concedente atque ordinante domno Inno- 
cente praescriptae urbis quondam episcopo, in* rebus tam sui epis- 
copii quam et de rebus aliorum bonorum hominum tam regum 
quam et aliorum nobilium virorum memorato domno Carilepho 
traditis, quas et ipse postea per strumenta cartarum® et per licen- 
tiam sive permissum atque consensum Childeberti regis Francorum , 
ad matrem et civitatis aecclesiam, quae est constructa in honore 
sanctae Marie Dei genitricis et sanctorum martyrum Gervasii et 
Prothasii, instante et confirmante misso'' praedicti Ghildeberti regis 
Francorum, et® tradidit atque canonice et legaliter confirmavit, in 
quibus rebus praedictum monasterium fundatum a iam dictis sanctis 
viris atque constructum est, et a praedictae sedis pontificibus cano- 
nice legibusque longo tempore possessum atque dominatum, sed 
quibusdam intervenientibus causis postmodum a iure praefatae matris 
ecclesiae subtractum® et aliquo tempore iniuste fuisse alienatum. 
Sed haec omnia, ut nobis a Drogone fratre et archicapellano nostro 
et a reUquis fidelibus missis nostris , quibus hoc investigare et dili- 

^ Ce mot manque dans notre manuscrit. — ^ A la place de quod, B donne 

non solum regiam et imperatoriam exercemus consuetudinem, sed id. — 3 Cari- 

lephus, B. — ♦ praefato, manque B. — ^ de, B. — ^ instrumenta chartarum, B. 

— ^ jusso, B. — 8 Notre manuscrit donne < ut ». — ^ substractum, B. 

8 



114 

genter inquirere praecepimus, veraciter renunciatum est et scriptis 
manifestatum a bonae memoriae* domno et genitore nos^tro Carolo • 
gloriosissimo rege Francorum ad liquidum oUm fuisse tam per se 
quam per fidelissimos missos suos perscrutata et diligenter inves- 
tigata, et post rei veritatem veraciter investigatam pleniterque per 
omnia cognitam ad ius et dominationem praescriptae Cenomannice 
matris aecclesiae et^ Franconi eiusdem aecclesiae episcopo Anisole 
monasterium canonice et legaliter redditum, et per suum praecep- 
tum, propria scilicet sua manu roboratum, et anuli sui impressione 
signatum, futuris temporibus iure ecclesiastico possidendum; utvero 
que * asserebat, veraciter nobis per omnia patesceret, obtulit obtutibus 
maiestatis nostrae quaedam strumenta * sanctorum propriis manibus 
roborata et aliorum multorum bonorum utriusque ordinis virorum • 
subscriptionibus firmata, monumenta videlicet cartarum "^ , et praedicti 
domni et genitoris nostri Caroli ® piissimi augusti inquisitionem atque 
supranominatum praeceptum, per quod, ut iam dictum est, praescrip- 
tum Anisolae monasterium memoratae matri aecclesiae sollempniter et 
legaliter reddidit. Insuper detulit nobis nonnuUa aliorum regum prae- 
cepta non pauca decessorumque nostrorum , regum videlicet Franco- 
rum, propriis manibus corroborata, et sigillis eorum subter sigillata; 
quibus inspectis atque relectis evidenter ostenditur praedictum monas- 
terium iuris sepedictae sedis Cenomannice sibi commissae esse, et in 
ipsius dominatione iure firmissimo debere persistere ; qua de re humi- 
liter implorans nostram ut quod tam evidentibus indiciis declaratur, 
nostra quoque assensione immo auctoritate denuo roboretur ®. Quae ita 
liquidius cognoscentes, eique*^ ob amorem Dei et eiusdem sanctae sedis 
reverentiam favorem nostri culminis adhibere dignum iudicantes, hanc 
auctoritatis nostrae praeceptionem suis per tempora successoribus fieri 

* Nolre manuscrit donne la leQon « bona memoria ». — * Karolo, B. — * et, 
manque B. — * vere quod, B. — ^ instrumenta, B. — ^ manibus roborata et alio- 
rum multorum bonorum utriusque ordinis virorum, manque B. — "^ chartarum, B. 
— 8 Karoli, B. — ^ declararetur, B. — - *^ eisque, B. 



ilS 

ac dari iussimus, per quam decemimus atque sanccimus* ut memora- 
tum monasterium Anisolae, quod aliquandiu ab eorum iure et dicione 
subtractum* fuerat, abhinc^ in posterum habeant et possideant; ut 
quicquid more ecclesiastico de eo disponere voluerint liberam habeant 
potestatem, neque uUo deinceps tempore a iure praescriptae sedis eius- 
que rectorum qualibet occasione aut violentia segregetur, sed semper 
in illius rectorumque eius potestate et dispositione et voluntate ad divi- 
num cultum propensius exequendum cum omnibus ad se pertinentibus 
integerrime sincerissimeque perpetuo consistat. Et ut haec nostrae 
redditionis auctoritas inviolabilem et inconvulsam perpetuamque 
obtineat firmitatem , manu propria subter firmavimus , et anuU nostri 
impressione adsignari iussimus. 

Signum* Hludowici piissimi imperatoris. 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi. 

Data Vn idus septemb. anno Christo propitio XXV imperii 
domni Hludowici piissimi augusti, indictione prima. 

Actum Carisiaco * palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen. 



EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE MONETA 
ALDRICO CENOMANNICiE URBIS EPISCOPO SUISQUE® SUCCESSORIBUS 



CONCESSA*. 



22 xnars 8B6. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu- 

* sancimus, B. — * ditione substractura, B. — ^ Kotre manuscrit donne la 
leQon « ad hinc ». — * Entre « Signum d et « Hludowici » le copiste a reproduit 
le monogramme de Louis-le-Pieux. — * Quierzy-sur-Oise (Aisne). — ^ eiusque, B. 

* Cf . Le Corvaisier de CourteiUes, Histoire des ^vesques du ManSy Paris^ S^b. Cramoisy, 1648, 
p. 293. Le Cointe, VIII^ 425. Bouquet, VI, 609. Br^uigny^ ad ann. 836. Bobmer, 467, ad ann. 836. 
Migne, CTV, col. 1276. £. Hucher, Essai aur les monnaies du Maine^ k la suite de la Giographie 
ancienne du diocese du Mane, par Th. Cauvin, p. 730. Sickel, p. 190, n» 345, suspecte rautbenti- 
cit6 de ce dipl6me. Miihlbacher, p. 352. Dom Liron, Singularitia hUtoriques et litliraires, t. L 
p. 145 et seq. nie TauthenticitS de ce document. 



116 

dowicus dlnna repropiciante clementia imperator augustus. Si sacer- 
dotum senorumque Dei iustis et rationabilibus petitionibus ad opta- 
tum effectum perducimus^, non solum regiam et imperatoriam 
exercemus consuetudinem , sed etiam eosdem pro excessibus nostris 
Domini misericordiam exorandos devotiores promptioresque facimus, 
atque per hoc inmensam' Dei misericordiam facilius nobis conci- 
liandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus cunctis fide- 
libus sanctae Dei aecclesiae nostrisque praesentibus scilicet et fiituris, 
quia vir venerabilis et* Cenomannice urbis episcopus Aldricus 
nomine nobis innotuit eo quod antecessores sui , Merolus scilicet el 
Gauzciolenus, atque predecessores eorum in praedicta urbe monetam 
publicam per praecepta^ bons memoriae domni et genitoris nostri 
Caroli* el Pipini avi nostri sive Teoderici* regis atque anteriorum 
regum plena eorum auctoritate concessam praedictam monetam 
habuissent, que propter ablationem rerum praedictae sedis aecclesiae, 
sive propter vastationem earum, aliquo tempore, licet parvo, nostro- 
que sive in fine genitoris nostri tempore^ praedicta moneta dimissa 
et propter praedictarum rerum inopiam atque desolationem cessata 
esset ; quam neque nos neque domnus Karolus genitor noster neque 
ullus missus noster nostra aut sua auctoritate prohibuit, sed solum- 
modo pro praefata indigentia^ dimissa esset Obtulit etiam antedictus 
episcopus obtutibus nostris praecepta regum praedecessorum nostro- 
rum \idelicet Francorum, in quibus continebatur quod * praedicta 
moneta antecessoribus praedicti Aldrici episcopi a praescriptis regi- 
bus concessa antiquis et modemis temporibus fuisset. Que et nos 
relegentes ita^^ invenimus, et signa atque sigilla regum praedecesso- 
rum quoque nostrorum in eis inspicientes, vera ea quae dicebat 

^ Au lieu de eflectum perducimas, B donne aurem accommodamus. — ' immen- 
sam, B. — 5 el, manque B. — * Notre manuscrit domfie la le^n Caiutive c per- 
cepta >, au lieu de c per praecepta » lecon de Baluze. — * Karoli, B . — • Theode- 
rici, B. — ' tempore, manque B. — ® propter praefatam indigentiam, B. — • Notre 
manuscht donoe c quod et de ». — ^^ tanta, B. 



117 

esse* cognovimus. Idcirco praecipientes iubemus ut nullus missus 
noster et* comes ipsius provinciae aut quilibet ex iudiciaria potestate 
ei successoribusque suis ex praefata moneta uUo umquam tempore 
aliquam calumpniam^ aut molestiam aut iniustam pulsationem sive 
causationem atque machinationem facere presumat, sed nostris 
futurisque temporibus praescripta moneta in praefata urbe sepedicto 
episcopo successoribusque suis concessa permaneat*; ita tamen ut 
hoc praevideat tam prefixus Aldricus quam et sui successores, ut 
aliqua falsitas in ipsa moneta non appareat. Et ut haec concessio 
nostra de praedicta moneta futuris conservetur temporibus, quam 
nos pro Dei amore et pro reverentia ipsius sancti^ loci fieri iussi- 
mus, verius^ credatur et diligentius conservetur , manu nostra subter 
firmavimus, et de anulo nostro sigillare"^ iussimus. 

Signum Hludowci piissimi imperatoris \ 

Herminmarus^ notarius ad vicem Hugonis recognovi etsubscripsi. 

Data XI kal. aprilis anno Christo propicio XXIII imperii domni 
Hludowici piissimi augusti indictione XIIII. 

Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen. 



ITEM EXEMPLAR PRECEPTI EMUNITATIS*^ DOMNI HLUDOWICI IMPERATORIS 
DE MONASTERIO SANCTI CARILEPHI " AB ** ALDRICO EPISCOPO IMPE- 



TRATUM*. 



7 septembre 838. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 

* veraesse quse dicebat, B. — * vel, B. — 3 calumniam, B. — ♦ atque ejus succes- 
soribus permaneat, B. — ^ sancti, manque B. — ® et verius, B. — "^ sigillari^ B. 
— 8 Le monogramme de Tempereur est reproduit dans notre manuscrit. — ^ Hir- 
minmarus, B. — *^ immunitatis, B. — ** sancti Carilephi monasterio, B. — ^* de, B. 

* Cf. Le Cointe, VIII, 505. Bouquet, VI, 622. Brequigny, ad ann. 838. Bohmer, 487, ad ann. 

838. Migne, CIV, 1278. Sickel, p. 197, n« 364, doute de Fauthenticit^ de ce dipl6me. MCihlbacher, 
p. 360. 



118 

wicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si sacer- 
dotum servorumque Dei iustis et rationabilibus petitionibus aurem 
accomodamus * , eorumque iustas et racionabiles postulationes ad 
optatum effectum perducimus, non solum regiam et imperatoriam 
exercemus consuetudinem , sed etiam eosdem pro excessibus nostris 
Domini misericordiam exorandos devotiores promptioresque facimus, 
atque per hoc inmensam' Dei misericordiam facilius nobis conci- 
liandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus cunctis fide- 
libus sanctae Dei aecclesiae nostrisque praesentibus scilicet et futuris, 
quia Aldricus venerabilis Cenomannicae urbis^ episcopus obtulit 
nobis. quasdam auctoritates regum Francorum decessorumque* vide- 
licet nostrorum erga monasterium suum quod infra terminos prae- 
dictae urbis parrochiae in loco qui vocatur Anisola, in quo sanctus 
Karilephus* corpore requiescit, in honore praedicti sancti Carilephi 
aliorumque sanctorum situm atque consecratum est, factas, per quas 
eum immunem a quibuscumque publicis functionibus statuentes sub 
sua inmunitate® et defensione constituerent'', suppUciter postulans 
ut pia facta antecessorum nostrorum consueta benignitate et man- 
suetudine nostrae celsitudinis roboranda imperiah auctoritate sancci- 
remus ®. Cuius precibus aurem favoris libentissime accomodantes, 
auctoritatis ^ nostrae litteras circa memoratum monasterium fieri 
iussimus ; per quas praecipientes volumus atque iubemus, ut nullus 
quislibet maioris aut inferioris ordinis seu quisquam ex iudiciaria 
potestate in curtes vel villas seu loca aut agros eiusdem monasterii 
ad causas iudiciario more audiendas, et*® inferenda exigenda, aut 
theloneos*' requirendos, nec freda aut fideiussores toUendos, seu 
mansiones aut paratas faciendas, aut homines ipsius monasterii tam 
ingenuos quam servos distringendos , nec ullas redibitiones requi- 
rendas sive exigendas ullo umquam tempore ingredi praesumat, aut 

* accommodamus, B. — * immensam, B. — ^ urbis Cenomanicae, B. — ♦ que, 
manque B. — * Carilephus, B. — - ® immunitate, B. — "^ constituerunt, B. — « gan- 
ciremus, B. — ^ accommodantes, has auctoritatis, B. — ^^ vel, B. — ** teloneos, B. 



119 

exquirere audeat ; sed quicquid exinde fiscus sperare ppterat, totum 
in luminaria eiusdem aecclesiae atque necessitates congregationis in 
eo Domino militantis sublevandas ac fulciendas perpetuo cedat atque 
proficiat: quatenus memoratam congregationem pro nobis, coniuge, 
ac prole nostra, et stabilitate tocius imperii nostri Domini miseri- 
cordiam attencius exorare delectet. Si quis autem iudiciariae potes- 
tatis tam temerarius extiterit ut hanc nostram eorumque praecep- 
tiones violare conetur, noverit se, sicut in praedecessorum nostrorum 
inmunitatibus* continetur, D C sol. esse multandum ; ex quibus 
duas partes rectores memorati monasterii, terciam vero fiscus noster 
recipiat^ Et ut haec nostra auctoritas inviolabilem et inconvulsam 
obtineat firmitatem, manu propria subter^ firmavimus et anuli 
nostri impressione adsignari iussimus. 

Signum Hiudowici piissimi imperatoris * 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi. 

Data Vn idus septembris anno Ghristo propicio XXV imperii 
domni Hludovsrici piissimi augusti, indictione' prima. 

Actum Carisiaco® palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen. 



ITEM EXEMPLAR PRECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE 
VILLA LUGDUNO ^ , QUOD FECIT PREDICTUS IMPERATOR CENOMANNICiE 
MATRI ET iECCLESLfi ® ET ALDRICO iEGCLESIiE EIUSDEM ^ EPISGOPO *. 

22mar8838. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hiu- 

* immunitatibus, B. — * accipiat, B. — ^ subter eam, B. — ♦ Le monogramme 
de rempereur est reproduit dans notre manuscrit. — * Notre manuscrit donne la 
leQon « indictio ». — « Quierzy-sur-Oise( Aisne). — "^ Loudon, C. Voir plus haut 
p. 38 — 8 matris aecclesiae, B. — ® ejusdem aecclesiae, B. 

• Cf. Le Cointe, VIII, 523. Tentzel, app. 59. Bouquet,VI, 617. Br^uigny, ad ann. 838. Bohmer. 
479, ad ann. 838. Migne, QV, col. 1279. Sickel, p. 19^, n* 357. MCihlbacher, p. 357. 



420 

dowicus divina repropiciante clementia imperator augustus. Si fide- 
lium nostrorum iustas et rationabiles petitiones ac postulationes , 
quas pro utilitate et exaltatione sanctae Dei aecclesiae exposcunt, ad 
optatum effectum perducimus, non solum regiam atque imperialem 
consuetudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis promptiores, 
ut credimus, atque devociores facimus. Idcirco omnibus fidelibus 
sanctae Dei aecclesiae* et nostris praesentibus scilicet et futuris notum 
esse volumus, quia Banzlegbus comes et Saxoniae patrie marchio 
noster nobis innotuit quod quandam villam sitam in pago Cenoman- 
nico nomine Lugdunum de iure canonice matris aecclesiae per nos- 
trum beneficium possideret, de qua per singulos annos nonas et 
decimas et legitimos census' partibus praefate matris aecclesiae et 
eiusdem aecclesiae' rectoribus persolveret. Qua de re memoratus 
Banzlegbus pertractans casum humane fragilitatis, et pavescens 
ultimum vocationis diem, timensque ne prefata villa aliquo cupidi- 
tatis suae stimulo et* quolibet ingenio a iure praescriptae matris 
aecclesiae alienata fieret, ideoque divino fervens amore * , adiitclemen- 
tiam nostram suppliciter deprecans, ut memoratam villam nomine 
Lugdunum cum omnibus ad se pertinentibus , partibus praedictae 
Cenomannicae sedis aecclesiae et Aldrico eiusdem urbis venerabili 
pontifici, praesentialiter ® nostra imperiali auctoritate redderemus, et 
hanc redditionem per nostrum praeceptum futuris temporibus firmius 
eidem aecclesiae suisque rectoribus possidendam confirmassemus. 
Cuius petitionem ob amorem Dei et reverentiam eiusdem sancti loci 
servorumque Dei inibi Domino famulantium libenter audivimus, et 
deprecationem ac pium desiderium eius ad optatum effectum adim- 
plere dignum duximus. Quapropter per hoc nostrae auctoritatis 
scriptum statuentes decernimus atque iubemus ut quemadmodum 
sepedictus Banzlegbus fidelis noster memoratam villam cum omni 

* sanclae Dei Ecclesiae fidelibus, B. — * et legilimos census atque decimas, B. 
— 3 aecclesiae, mafique B. — * vel, B. — * fervens amore divino, B. — ^ praesen- 
taliter, B. 



121 

integritate, sicut illa die sub iure nostrae potestatis erat, quando a largi- 
tione nostra ipsum beneficium accepisse constat pro emoiumento ani- 
mae nostrae et stabilitate imperii nostri memorato venerabili Aldrico 
episcopo ad partem praescriptae* secclesiae praesentialiter reddidimus; 
ut in perpetuo in utilitates et usus eiusdem aecclesiae Deoque in ea 
deservientium permaneat. Idcirco suggerentibus atque humiliter pos- 
tulantibus praedictis fidelibus nostris, memorato videlicet Aldrico vene- 
rabili episcopo et Banzlaibo* iam dicto fideli nostro, hoc ^ nostrae con- 
firmationis* atque redditionis praeceptum sepedicto Aldrico episcopo 
vel ad partem iam dictae urbis fieri iussimus ; per quod decernimus 
atque iubemus ut nuUus sub ditione * imperii nostri degens uUo 
umquam tempore de praedicta villa vel de omnibus ad eam pertinen- 
tibus in quibuscumque pagis vei locis sepedicto Aldrico episcopo 
suisque successoribus uUo umquam tempore inquietudinem facere 
aut quamlibet calumpniam ® ingerere presumat '', sed Uceat ei et suc- 
cessoribus eius ® quieto ordine memoratam villam cum omnibus locis 
et territoriis sive mancipiis et cum omnibus ad se pertinentibus 
iure aecclesiastico tenere et possidere; et quicquid pro oportunitate et 
commoditate praefatas sedis aecclesiae exinde facere decreverint, liberam 
in omnibus habeant futuris temporibus potestatem faciendi. Et ut haec 
nostrae redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmitatem, manu 
propria subter eam firmavimus et de anulo nostro sigillare® iussimus. 

Signum Hludowici serenissimi imperatoris *^ 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi. 

Data XI kalend. aprilis, anno Ghristo propitio XXV imperii domni 
Hludowici piissimi augusti, indictione I. 

Actum Aquisgrani palatio regio in Dei nomine feliciter. Amen. 

* Au lieu de praescriptae, B donne suae. — * Banzlegbo, B. — 3 Notre manu- 
scrit donne la le^on « hanc ». — * confirmationis nostrae, B. — * Notre ma- 
nuscrit donne « ductione >. — ® calumniam, B. — "^ presumat est plac^ dans B 
apres facere. — ^ guis, B. — ^ sigillari, B. — *o Le monogramme de l'empereur 
est reproduit dans notre manuscrit. 



122 



DE DEDICATIONE SENIORIS ALTARIS ANISOLfi MONASTERU. 

Anno incarnationis Domini nostri Ihesu Christi D CCC XXXVUI *, 
indictione vero prima, anno siquidem XXV imperii domni Hludowici 
piissimi imperatoris^ anno VI ordinationis Aldrici Cenomannicae urbis 
episcopi , quinto quoque iduum maiarum die , sollempniter seniore • 
dedicatum est altare senioris aecclesiae monasterii Anisolae a praefixo 
episcopo Aldrico in honore Domini Salvatoris et sanctae eiusdem 
Dei genetricis^ Mariae sanctique Martini confessoris praecipui. In 
praefixo ergo kalendarum* die cum silentio* susceptus est iam dictos 
Aldricus episcopus primo postquam ei redditum fuit memoratom 
Aniso/ae monasterium a domno Hludowico imperatore, a monachis 
et reliquis nobilibus hominibus in ipso monasterio ; cui Dominus 
precibus praedictorum et omnium sanctorum aetemam tribuat vitam. 
Amen. 

Presul, ave, noster cuncti te Aldrice, rogamus®, 
Nunc altus Dominus, nunc humiUsque pater. 
En tua fama sacri vulgans preconia facti 
Gallorum celsas venit ad usque domos. 
Qui es pia spes patriae , solamen et optima virtus , 
Ast murus'' fortis, et cUpeus vaUdus. 



DE OSPITALIUM® CONSTITUTIONE ET RECEPTIONE, ET DE SEX SANCTORUM 
CORPORIBUS IN SINU MATRIS iECCLESLE DELATIS ET COLLOGATIS, 

* Nolre manuscrit donne la legon fautive « XXXIIII », que nous avons rem- 
plac^e par le texte de Baluze. — ' senius, B. — 3 genitricis, B. — ♦ iduura, B. 
— 5 psaUentio, B. — « Notre manuscrit donne ce premier vers sous cette forme 
d^fectueuse « Presul, ave, Aldrice noster cuncti te rogamus ». — "^ Notre ma- 
nuscrit donne « munis > au iieu de « murus >. — ^ hospitalium, B. 



rOj 



123 

QUORUM NOMINA HIC HABENTUR INSERTA, ET DE XII SIGNIS IN CLO- 
CARIIS MATRIS iECCLESIiE COLLOCATIS PERSINGULAS HORAS* REBOANDIS, 
ET DE CONSECRATIONE EPISCOPORUM ET SACERDOTUM AC RELIQUORUM 
GRADUUM SIVE SANCTIMONIALIUM, ET* DE COMMEMORATIONE DEDICA- 
TIONUM ^CCLESIARUM. 

Memoratus igitur Aldricus episcopus in praefata Cenomannica 
urbe duo hospitalia facere studuit. Unum itaque^ iuxta praefatam 
Cenomannicam* urbem supra*^ fluvium Sartae a radice pontis sanctae 
Mariae propter habundantiam ^ aquarum et pascuorum"' construere 
certavit, ad receptionem videlicet episcoporum et comitum atque 
abbatum sive cunctorum adventantium , in quo et aecclesiam con- 
struxit, quam et in honorem® sancti® soUempniter dedicavit, et 
alia edificia ad praedictum opus perficiendum*® racionabiliter et miri- 
fice ordinabiliterque conslruxit et disposuit. Alterum ergo hospitale 
iuxta matrem et senioris civitatis scilicet aecclesiam infra urbem 
construxit, in quo pauperes et debiles, ceci" ac claudi, sive aliarum 
debiUtatum subnixi et indigentes multi reciperentur, in quo constituit 
ut duodecim pauperes condigne reciperentur**, quibus alimenta et 
lectorum stramenta sufficienter et discrete ministrarentur. Prefixa 
quoque hospicia iam dictus Aldricus venerabihs episcopus de rebus 
suae sedis aecclesiae nobiUter dotavit, et viUulas seu decimas, sicut in 
testamentis de eis factis continetur insertum, ima cum consensu 
episcoporum muUorum et suorum consacerdotum ad memorata 
hospitaUa et ad usus hospitum ac peregrinorum atque pauperum 
sive reUquorum adventantium canonice rationabiUterque contradidit, 

^ Notre manuscrit donne la lecon c per singulis choris », que nous rempla- 
Qons par le texte de B. — * atque, B. — ^ idque, B. — ♦ Notre manuscrit donne 
la legon fautive « canonicam ». — * super, B. — ® abundantiam, B. — "^ Notre 
manuscrit donne la legon « pascuarum :». — ^ honore, B. — ^ A sancti, B ajoute 
Stephani. — ^^ faciendum, B. — ** coeci, B. — ** in quo constituit ut duodecim 
pauperes condigne reciperentur, manque B. 



nt \M' U*>tUrutinUi ab ftpmyrjpm frt sacerdotibus sive reliqnis nobilibus 
id UlpiiriH liouiinibtj)^ rolK^i-aUi wnfirrnavit Prescriptus quippe Aldri- 
cii» iam iiU:Uft urbis epif!>rx>puB venerabiUs invenit quaedam corpora 
»ancl(iriirn VI qua^ in d^^Hertis ^ecclesiis valde divinis officiis et lumi- 
naribiib at/|u<j rcliquiK divinis cultibus negligebantur, quae una cum 
':^inhilio conha/^^adoturn Kuorum in gremio suae sedis aecclesiae et in 
ronlWhhion<; K^;nioriK eiiis^lem a^lesiae altaris decenter et rationabi- 
libfr collocavit, id est, corpus sancti luliani praefatae urbis episcopi 
i*i prafdicaU>riH prirni^ et sancti Turibii* praedicti episcopi luliani 
Hiicr.iiKMoriH, Kanctique Pavatii* iam dictae urbis tercii' episcopi et 
pr.fdicaUiriK obtirni*, Kr*ii sancti Romani sacerdotes^ praecipui et, 
iit l*<?iliir, nitpotiK Kancti lulianiet^romanaeaecclesiaeministri, quem' 
iftiain Karii^Uj* IiiJia* fratrem nonnulli esse testantur, atque sanctae 
1Vnf*Hlina* pr'a'ci|)ija* vir*ginis, quae et monasteriolum sanctae Mariae 
in r'itlMiH Kiaiior'iK aiCcieKia^ una cum adiutorio sancti Innocentis 
pr'a*lixi* iii'biK i*piK(;opi construxit, sed ct sanctae Adae, quae et Adre- 
liildiH iilio n(»inine norninatur, qua^, ut legitur, deprecante praedicto 
Hanclo liinoi;i*nti^, di*. monastcTio sanctae Mariae quod est situm^ in 
iirhi* SiniHiiuuK^ ad (li^nomaimicam urbcm venit, et ibi in suburbio 
i:ciioniannii*i) in pi*a*rato monasterio sanctae Mariae regulam sancti 
lti*iMMlii'li (l(M*uit, cl (»a!n inibi docentcr ordinavit, et partem corporis 
Hini(*ii Liborii Hiipiadicta* ui*bis quaiti ^^ episcopi et confessoris optimi, 
(«t inaxiinain pai*l(*in (U)i*poris sancti Iladuindi. Antedicta quoque 
(*oipora Hun(*torum in a'ccU>sia quam praefatus Aldricus praefixae 
urbiH (^piH(*(»puH in honon*. Domini Salvatoris et sanctae eiusdem Dei 
l^cnilriciH Mariu' atipu^ saiu^torum marlyrum Gervasii et Prothasii^* 
sivt^ san(*li Slopluuii siinuhpu^ et in veneratione omnium sanctorum 

I 'riuinhu, U. •-- * Prtvaoii, H. — ' Au Ueu de tercii, B donne eUam. — * opti- 
uu, H. * sHooniotis. H, - - * v\ stu)ota\ B. — "^ Notre manuscrit (]onne la lecon 
liuUixo * «|UiUu >. - **situ)u osl,B. ~ ^Suessionis, B. Soissons, chef-lieu d'arron- 
(Iism^iiumU ^VisuoV i^Siuarti. iiuiMt/iK» H. — n Pn»tasii, B. 



125 

soUempniter consecravit, et in memorata eiusdem aecclesiae senioris 
altaris confessione praedicta corpora sanctorum * , ut praefixum est , 
soUempniter decenterque et ordinabiliter collocavit, ea videlicet 
ratione ut inibi officia et luminaria et cetera ad divinum cultum et 
ad honorem sanctorum pertinentia pleniter haberent *, et postmodum 
ubicumque necessitas construendorum poposcerit monasteriorum, 
singillatim praefixa corpora in unoquoque monasterio coUocaret; 
quatenus ex eorum memoriis et apertis intercessionibus maiorum ^ 
cultus cresceret divinus, et laus Dei in melius et multis modis mul- 
tiplicaretur , sicut in posteris actum esse, Domino annuente, probatur. 
Ipse ergo Aldricus in praefata seniore et matre aecclesia civitatis, 
XII signa ex metallo optimo fundere et formare* studuit, quae et in 
iam dicta seniore aecclesia decenter in clocariis coUocavit, et ad sin- 
gulos cursus mirabiliter et ordinabiliter reboare et sonare disposuit, 
quatenus et per ea populum ad aecclesiam decenter et soUempniter 
convocaret, et ex eis plura et multimoda laus Domini exornaretur 
et cresceret, ut et in cymbalis bene sonantibus cuncti assidue Domi- 
num laudarent, et quandocumque dulcis eorum sonus in auribus 
populorum reboaret, eorum* sceleribus omnes recordarentur, et pro 
eis Domini misericordiam singulis horis ® invocarent, quatenus re- 
missionem'' et absolutionem eorum percipere mererentur, et mundi 
atque puri ab omnibus sordibus peccatorum fierent, atque ad sempi- 
ternam pervenire gloriam mererentur. Praefatus igitur Aldricus 
episcopus tante fuit dignitatis et honoris amorisque ut usque ad 
romanam sedem eius rumor pervenerat ^ eique domnus Gregorius 
romanae sedis aecclesiae venerabilis apostoUcus Roma in pago Ceno- 
mannico suum vestimentum sacerdotale miserat®, illud sciUcet 

* sanctorum, manque B. — ' haberentur, B. — ^ magis, B. — * firmare, B. 
— 5 de eorum, B. — ® Notre manuscrit donne c oris » B. — "^ Notre manuscrit 
donne « repromissionem ». — 8 pervenerit, B. — ® miserit, B. 



126 

vestimentum quo in Pasca* indutus fuerat. Misit etiam ei bacculum • 
pastorale, quod' ferula nuncupatur, una cum sua epistola, vocans 
cum ut, si possibile foret, usque ad eum perveniret, eique concessit 
ut qualemcunque petitionem et benedictionem a sede sancti Petri 
accipere vellet, aut per se ipsum aut per suum missum ei voluntarie 
et libenti animo mitteret atque concederet. Fuit enim memoratus 
episcopus consiliarius imperatoris et unus ex prioribus, quem tam 
domnus imperator quam et sui optimates et regni priores* obtem- 
perabant et oppido credebant atque in omnibus obedientes ei se esse 
et benivoli* dicebant. Sed inde valde tristabatur quod sepissime eum 
in palatio retinebant, et propterea suum ministerium ei ut deside- 
rabat et volebat perficere, non licebat, quoniam erat persepe prope 
unus annus® quod de palatio non absolvebatur , sed ibi, licet invitus, 
morabatur; et ideo multa remanserunt tam in sua civitate quam et 
in suis monasteriis sive in sua parrochia inperfecta'' sed et quaedam 
nec inchoata quae ad divinum cultum explendum et ad laudem 
omnipotentis Dei magnificandam atque ad utilitatem sanctae Dei 
ecclesiae perficiendam facere prudenter disponebat et perfici deside- 
rabat. Praedictus quoque Aldricus episcopus fecit ordinationes per 
diversa et canonica tempora LX. Episcopos ergo sacravit VII ; sacer- 
dotes vero D CCG ; levitas D CCCC ; subdjiaconos quoque et reliquos 
ordines prout necessitas poposcebat^; quorum igitur® nomina hic" 
propter prolixitatem et tedium scriptoris atque lectoris non inse- 
ruimus, sed in alia scedula, in qua nomina eorum et testes et titulos 
et tempora et reliqua quae ad hoc pertinent plenius inseruimus, ut 
si quis haec plenius nosse voluerit, in ea repperire" valeat, ut"si 
aliqua altercatio de eorum ordinatione futuris temporibus orta fuerit, 

* Pascha, B. — ^ baculum, B. — ^ Notre manuscrit donne la legon c qui ». 

— ♦ proceres, B. — ^ benevoli, B. — ^ unum annum, B. — "^ imperfecta, B. 

— 8 poscebat, B. — ® igitur, manque B. — *® hic est rejet6 par B aprh lectoris. 

— " reperire, B. — ** vel, B. 



427 

in ipsa scedula appareat pleniter declaratum qualiter aut qua ratione 
sive ad quos titulos ordinati esse noscuntur. Ipsam enim scedulam 
apud seniorem custodem matris * et civitatis aecclesiae repperire - 
poterit si quis voluerit. Sacravit etiam praedictus pontifex virgines 
inter monachas et canonicas per diversa et canonica tempora G XX. 
In monasterio videlicet Intramnensi ^ monachas virgines canonice 
sacravit LXV. Et in monasterio sanctae Mariae iuxta urbem supra * 
fluvium Sartae, quod ipse a novo fundavit et ornavit, monachas vir- 
gines consecravit XXXVTII et reliquas canonicas virgines per diversa 
loca Domino militantes XVII. 



DE TRANSLATIONE CORPORIS SANCTI PAVACII ET DEXTRI BRACHII 

SANCTI LIBORII. 

Anno incamationis Domini nostri Ihesu Ghristi D GGG XL, 
indictione III, anno vero imperii Hludovsrici piissimi augusti XXVII, 
et anno VIII Aldrici huius parrochiae episcopi atque huius cenobii 
f undatoris , VII videhcet iduum iuliarum die , soUempniter translatum 
est a prescripto episcopo et ab ahis episcopis et sacerdotibus et reli- 
quis sacris ordinibus corpus sancti Pavatii* et brachium dextrum 
sancti Liborii in hanc sancti Salvatoris aecclesiam, hucque in nobi- 
lissima urna decenter a praefixis episcopis et sacerdotibus subse- 
quentibus signis humatum ; quorum precibus ab omnibus petimus 
Hberari malis et cunctis frui etemaliter bonis, ipso auxiUante, cui 
est honor-et gloria in saecula saeculorum. Amen. 

^ Notre manuscrit donne « matri >. — * reperire, B. — ^ Entrammes, 
com. du canton et de Tarrondissement de Laval, C. M. de P. d'Am6court, 
Recherche des monnaies m^rovingiennes du Cenomannicumj p. 149, attribue k 
ce lieu un atelier mon^taire m^rovingien. — * super, B. — * Pavacii, B. 



128 



CONSTITUTIO ALDRICI CENOMANNICiE URBIS* EPISCOPI DE LUMINARIBUS 

ET INCENSIBUS iECCLESIiE SENIORIS CIVITATIS. 

Gonstitutum est ab Aldrico Cenomannicae civitatis episcopo ut 
ardeant per cotidianas* noctes in seniori aecclesia luminaria' de oleo 
a vespere per totam noctem usque mane tria, et de cera, quando 
tempus dictaverit, una, et ad nocturaas sive matutinas ardeant lumi- 
naria per cotidianas* noctes de oleo X et de cera V, tria ante 
seniore^ altare, et quartum® ante altare sanctae Trinitatis vel cruci- 
fixum , et quintum ante altare sancti lohannis. IUa vero luminaria 

quae de oleo fiunt, ardeant per aitaria et loca destinata ; unum 

inter seniore'' altare et sedem episcopalem, et aliud ante gradus 
senioris altaris, et tercium in medio choro, et quartum in exitum* 
chori , et quintum ante altare sancti Georgii et sancti Felicis atque 
sancti Symphoriani et aliorum sanctorum quorum nomina super eo 
adscripta adesse videntur, et sextum ante altare sanctae Agathae et 
sanctae Felicitatis et sanctae Sabinae et aliarum sanctarum virginum 
quarum nomina super illud scripta adesse videntur, septimum ante 
altare sanctae Trinitatis, et octavum ante aram sancti lohannis Bab- 
tistae ^ et nonum ante altare omnium sanctorum, et decimum anle 
aram sancti Christophori et sancti Yppoliti*® atque sancti Saturnini 
et reliquorum sanctorum quorum nomina super illud scripta esse 
videntur, et undecimum ante altare sancti Victurii^* etsanctiBrictii" 
atque sancti Araei" et reliquorum sanctorum in quorum honore 
sacratum esse cognoscitur. In dominicis vero omnibus noctibus et in 
festivitatibus XX sanctorum constitutum est ut ampHus incendantur 

* urbis Cenomanicae, B. — * quotidianas, B. — ' luminaria, manque B. — ♦ quo- 
tidianas, B. — * senius, B. — ® Notre manuscrit au lieu de la terminaison t um i, 
donne la terminuison c a >, k cet adjectif num^ral et aux suivantSt. Nous avons 
repris la leQon de B. — "^ senius, B. — ^ exitu, B. — ® Baptistae, B. — *o Hyppo- 
liU, B. — " Victorii, B. — « Brixii, B. — " Arvei, B. 



129 

et ardeant luminaria XXX de oleo et quinque de cera, et in festivitate 
sancti lohannis apostoli et evangeliste , et in festivitate sanctorum 
Innocentium et in octavis dominicis *, sive in octavis Epiphaniae, et 
in festivitate sanctae Agnetis, seu in festivitate sanctae Agathae, et in 
festivitate apostolorum Philippi et lacobi, et in inventione sanctae 
crucis, ac* in festivitate sancti Petri, simihter et in festivitate sancti 
Pauli , seu in festivitate sancti Laurentii , et in decoUacione ^ sancti 
lohannis Baptistae, sive in festivitate sancti Michahelis* archangeli, 
atque in festivitate sancti Bartholomei apostoli, et in festivitate sancti 
Mathei ^ apostoU et evangelistae, sive in festivitate apostolori^m Simonis 
et lude, necnon et in festivitate omnium sanctorum kalendis novem- 
bris, atque in festivitate sancti Martini, et in festivitate sanctae Ceciliae 
virginis et^ martiris'' atque in festivitate sancti Andreae apostoli. In 
his quoque festivitatibus amplius agatur, id est, in Epiphania et in 
Purificatione sanctae Mariae et in Ascensione Domini, seu in Pente- 
chosten® et in dedicatione occidentahs partis aecclesiae senioris et 
altaris sancti lohannis Baptistae, quae est XI kal. iulii, et in Nativitate 
sancti lohannis Baptistae, et in Assumptione sanctae Mariae, et in 
Nativitate sanctae Mariae seu in natale episcopi, quae agitur in die 
festivitatis sancti Thomae apostoli, atque in dedicatione matris et 
senioris secclesiae suae senioris altaris. In his namque festivitatibus 
constitutum est ut ardeant luminaria tripHcata, id est, de oleo XG et 
cera X, hoc scilicet G vel eo amplius, prout oportunitas® et locus fue- 
rit. Tamen nullo modo concessum est ut minus fiat*^ sed amplius. In 
Nativitate autem Domini tamfestiveconstitutum est fieri sicut illos dies 
decet ; et in festivitatesancti" Gervasii et Prothasii sivesancti Stephani 
prout melius potuerit, fiat. Est etiam constitutum** apraedictoepis- 

< Doraini, B. — «et, B. — ^decollatione, B. — *Micha^lis, B. — sMatthaei, B. 

— ^ Notre manuscrit donne par erreur « vel >> Si la place de « et ». — "^ martyris, B. 

— 8 Pentecosten, B. — ^ opportunitas, B. — *^ fiat, manque B. — ** sanctorum, B. 

— *2 Notre manuscrit donne la leQon fautive « constructum ». 

9 



130 

copo ut incensum boni odoris offeratur per singula altaria et defe- 
ratur fratribus in aecclesiam convenientibus et populis ad aecclesiam 
venientibus ad matutinas et ad missam sive ad vesperas atque com- 
pletorium. Haec autem p^r singulos cotidianos * dies devotissime, 
in dominicis vero diebus et in festivitatibus amplius et soUempnius 
agatur. 

Placuit etiam in hac scedula, quae de quibusdam actibus ponti- 
licum Cenomannica in urbe degentium usque ad Aldricum eiusdem 
urbis episcopum conscripta esse dinoscitur, inserere relationem sive 
memoriale qualiter praedictus Aldricus antedictae urbis episcopus 
monasterium Anisolae, in quo sanctus Karilephus* confessor praeci- 
puus corpore requiescit, ante domnum Hludowicum imperatorem 
legibus conquisivit ; ut si deinceps aliqua altercatio de eo orta fue'rit, 
praefati mgmorialis exemplar in hac scedula conscriptum bonis 
hominibus ad relegendum appareati Quod si aliquis ex hoc aliquam 
pulsationem praedictae matri ^ et civitatis aecclesiae deinceps suisque 
successoribus uUo umquam tempore facere temptaverit * , in hac 
scedula repperiatur* qualiter evindicatum fuit®, ut quod'' repetierit, 
evindicare non valeat, sed subter inserta evindicatio firma et stabilis 
omni tempore permaneat. 



INCIPIT RELATIO VEL EVINDICATIO SIVE MEMORIALE QUALITER MONASTE- 
RIUM ANISOLiE AD lUS CENOMANNICiE MATRIS iECCLESLE ANTE DOMNUM 
HLUDOWICUM IMPERATOREM AB ALDRICO EPISCOPO CANONICE ET LEGI- 
BUS EVINDICATUM FUIT. 

In nomine Domini nostri Ihesu Christi. Temporibus Hludowici 

* quotidianos, B. — * Carilephus, B. — ^ Notre manuscrit donne « matris >. 
— * tentaverit, B. — 5 reperiatur, B. — o fuerit, B. — "^ et quid, B. 



431 

piissimi augusti subter inserta causatio vel evindicatio fuit de mona- 
sterio Anisolae inter Aldricum episcopum et Sigimundum* abbatem, 
qui illud tunc tenebat. Nam praefatus Aldricus dicebat et scriptis 
ac* testibus approbabat quod de iure suae sedis aecclesiae praefatum 
monasterium cum omnibus ad se pertinentibus esse debebat, et sui 
antecessores illud ex rebus Caenomannicae matris aecclesiae magna ex 
parte fundarant, et ad ipsam matrem aecclesiam subiectum esse 
debebat, et hoc legibus aflirmabat. E contra Sigimundus^ dicebat 
quod proprium domni imperatoris esse debebat, et non de praedicta 
aecclesia , sed nuUam veram auctoritatem exinde ostendebat nisi 
tantum unam epistolam quam Pipinus propter odium Gauzioleni 
episcopi cuidam suo monacho fecerat ut sibi subiectus esset* et non 
Gauzioleno ^ ; et hoc propter odium Gauzioleni factum esse perscru- 
tatum est. Quia quando fuit Pipinus Genomannica in patria, et de 
quadam persecutione inimicorum suorum reversus per Cenomanni- 
cam patriam transibat®, tunc eum praefatus Gauziolenus et suus 
frater Harivius non receperunt, sed infra Cenomannicam urbem cum 
omnibus quos secum conducere potuerunt se recluserunt, et domnum 
Pipinum regem illuc introire non permiserunt, sed dampnum'' ei de 
suis hominibus facere nitebantur, et suum® pincernam coram eo 
stantem , dum sua castra in vinea sancti Petri iuxta urbem Cenoman- 
nicam posita erant, interf ecerunt , et alios homines vulneraverunt. 
Videns autem domnus Pipinus quod ibi proficere non potuit, vastans 
totam illam regionem, pergere cepit* ad Franciam. Tunc in ipso 
itinere venit ad *® praedictum monasterium Anisolam, et precepit 
iUis monachis ut nuUam obedientiam facerent iam dicto Gauzioleno , 
eo quod ei rebeUis esset, sed sub suo mundeburdo vel sub sua tan- 

* Sigismundum, B. — * et, B. — 3 Sigismundus, B. — * illi subjectum esset, 
B. — *^ Gauziolfene, 6v6que du Mans, 725-753. — ^ Notre manuscrit donne la lecon 
« transiebat ». — "^ damnum, B. — ^ Notre manuscrit donne par erreur « suam ». 
— ® coepit, B. — ^^ ad ipsum, B. 



432 

tummodo tuitione vel dominatione permanerent. Et tunc eis ac 
Siebaldo eorum abbati * talem epistolam dedit * quod propter 
odium, ut dictum est, Gauzioleni, et non propter ullam aliam 
rem aut iusticiam ^, factum esse liquet. Tunc enim ipse Sie- 
baldus non fuit ausus ibi remanere, sed una cum Pipino usque 
in Franciam perrexit *. Postea vero cognoscens Pipinus quod iniuste 
fecisset et propter odium Gauzioleni hoc egisset, praecepit filio suo 
Karolo et iureiurando contestatus est ut praefatum monasterium 
redderet Cenomannicae matri aecclesiae, cui* iuste esse debebat, ne 
aliquod detrimentum sua anima ex hoc haberet. Et sic fecit postea 
domnus Karolus®, et Franconi episcopo illud reddidit, atque per 
preceptum suum praedictae matri ecclesiae confirmavit. Multi autem 
actenus'' vivunt qui domno Karolo hoc dicere audierunt, qualiter 
suus pater domnus Pipinus ei hoc contestando facere precepit. Et 
quando iam diclum monasterium Franconi reddidit, multi vivebant 
qui hoc domnum Pipinum Karolo praecipere et contestari audierunt. 
Istam vero rationem pleniter praedictus Aldricus episcopus perscru- 
tatam apud veridicos homines habebat, et hoc testibus veris et bonis 
coram omnibus affirmabat. TaUter enim Aldricus et Sigimundus^ 
altercantes, per\^enit ipsa ratio usque ad domnum imperatorem, qui 
hoc firmiter inquirere precepit, et veraciter sibi renuntiare iussit. 
Sed antequam ipsa causatio ante domnum imperatorem veniret, 
volebant eorum amici et boni homines eos inde paccare® et concor- 
dare. Sed Aldricus episcopus obtemperabat eorum iustispeticionibus, 
et Sigimundus*® non faciebat, sed quicquid ei iuste et rationabiliter 
sui amici agere suadebant, praedictus Sigimundus spernebat. Offere- 
bat enim ei memoratus Aldricus episcopus ut aUquem " censum ei ex 

^ Une erreur du copiste a introduit dans notre manuscrit c et Gauzioleni » entre 
« corum » ct « abbati ». — ^ « dedit > manquo dans notre manuscrit. — ^ injusti- 
tiam, B. — * perexit, B. — ^ cujus, B. — ^ Carolus, B. — "^ hactenus, B. — ^ Sigis- 
mundus, B. — ^ pacare, B. — *o Sigismundus, B. — - " Notre manuscrit donne 
« aliquod ». 



133 

hoc solveret, sicut .sui antecessores praedicti episcopi antecessoribus 
faciebant, et per suum beneficium illud teneret*, et nunquam ei 
diebus vitae suae de illo aliquod impedimentum facere volebat, sed 
quiete et pacifice una cum suis monachis eum inibi esse permittebat. 
Offerebat etiam et aliam causam praedicto Sigimundo* , suadentibus 
praedictis amicis et bonis hominibus, iam dictus Aldricus episcopus, 
ut si hanc non vellet, saltem aliam faceret. Permittebat autem ei 
duas aut tres villas, quales sibi eligeret, per suum beneficium 
habere, et ex his ei^ nullum servitium aut aliqua dona requireret, 
sed quicquid ex his vellet, faceret. His omnibus a Sigimundo* 
spretis, cepit saepedictus episcopus suam iusticiam iuste et rationa- 
biliter querere, quia plenam et iustam rationem sibi in hoc habere 
videbatur. Precepit enim hanc iustitiam inquirere domnus imperator 
Ebroino Pictaviensis urbis episcopo et Erchinrado Parisiace civitatis 
episcopo et Rorigoni comiti et Altmaro seneschaldo* domne ludith 
imperatricis et misso palatino una cum aliis vassis dominicis. Sed 
dum hec res ad effectum tunc minime pervenit, propter alias neces- 
sitates, et hoc domno imperatori renuntiatum esset, praecepitut ante 
se in suo palatio ipsa altercatio finiretur. Tunc ergo iussit domnus 
imperator ut haberent ambo eorum auctoritates et testimonia Aquis- 
grani palatio ad suum placitum quod ibi quadragesimali tempore* 
cum episcopis et abbatibus et comitibus et ceteris fideUbus nostris'' 
habebat, ut ibi pleniter praefixa altercatio finem perciperet. Sed 
Sigimundus ® iam vocatus ad ipsum placitum minime pervenit. Qua 
de re iterum domnus imperator per suam epistolam eum vocavit ut 
post Pascha veniret. Qui et hoc renuens iam tertio vocatus minime 
venit neque missum aliquem misit, cur hoc dimitteret. Tunccernens 
domnus imperator suam inobedientiam et contumaciam, expectavit 

* tenere, B. — * Sigismundo, B. — 3 ei, manque B. — ♦ Sigismundo, B. 
— 5 seneschalcho, B. — o tempore quadragesimali, B. — ^ suis, B. — ^ sigis- 
mundus, B. 



134 

tamen adhuc post tertium condictum placitum quindecim dies ut 
veniret ; sed cernens eum iam venire non velle , neque suam ratio- 
nem iuste diffinire, quia minime hoc rationabiliter et veraciter se 
facere confidebat, et propterea venire ad placitum nolebat, tunc 
domnus imperator interrogavit suos consiliarios et episcopos sive 
abbates et comites et reliquos fideles suos, quid ex hoc facere debe- 
ret , et quale consilium ex hoc ei darent, et quid de tam inobediente 
suo praecepto facturus esset. Tunc respondentes dixerunt utriusque 
ordinis omnes : Vidimus quod iste episcopus vester Aldricus habet 
suas auctoritates et praecepta regalia tam genitoris vestri quam et 
aliorum antecessorum vestrorum* videlicet regum Francorum, in 
quibus, ut coram nobis relectum est, continetur insertum et sanc- 
torum sacerdotum ac regum manibus propriis corroboratum , quod 
monasterium Anisole, unde agitur hec iustitia, Cenomannicae matri 
aecclesiae traditum fuit et ab episcopis eiusdem matris aecclesie 
constructum et ornatum atque legibus possessum. Habet etiam 
praefixus episcopus, quos videmus et audimus, suos testes veros et 
bonos, qui has auctoritates firmas et veras esse testantur, et iure- 
iurando que dicunt, affirmant Insuper testantur quod infra legitimo 
tempore praedicta mater Cenomannicae civitatis aecclesia vestituram 
legitimam habuisset de praedicto monasterio, et adhuc XXX anni 
non sunt transacti, quod ex eo legitimam vestituram habuit, et 
propterea inde fuit modo ahenatum quod Franco episcopus praedictae 
aecclesie suo propinquo Adalghyso iliud impetraverit , ut pro illo 
regalia servicia* et itinera faceret, quae ille pro sua infirmitate et 
senectute facere non valebat. Affirmant etiam eundem Franconem 
aliquas villulas et quosdam vassallos casatosque, ut^ nominant, ex 
praefixo monasterio ad suum opus, dum advixit, retinere ; sed illis 
ambobus defunctis, non fuit ad praesens episcopus eiusdem sedis qui 

^ vestrorum anlecessorum, B. — ^ servilia, B. — ^ Notre manuscrit donne 
« et ». 



135 

« 

domnum iihperatorem Hludovicum ex hoc interpellaret ad tempus ; 
et sic datum est alio, et tali occasione sublatum est de praefixa se.de. 
Sed et hoc quod isti monachi dicimt, quod vestrum proprium sit*, 
praedicti testes Aldrici episcopi per eorum auctoritates et per vestros 
vasallos* et alios . veridicos et bonos homines affirmant non esse. 
Dicunt etiam, si vestrum proprium esset, res ipsius monasterii 
secundum legem Salicam aut Ribuariam tuerentur , sicut alia loca et 
res quae de vestro sunt proprip, faciunt, et mancipia non partirentur, 
sicut de aliis locis et rebus quae de vestro sunt proprio in illa regione 
est consuetudo facere ; sed de istis causis in rebus sancti Karilephi ^ 
sicut in propriis domni imperatoris observare apud eos est consue- 
tudo, nichil* umquam conservatum fuit ; et pro istis causis affirmant 
et defendunt iam dicti testes sepedictum monasterium non vestrum 
propriura aut alicuius esse , sed de iure Genomannice matris aeccle- 
siae, de cuius rebus est fundatum, illud esse affirmant, quod et 
rationabiliter et legibus, ut nobis* videtur, facere possunt. Testantur 
etiam supra memorati testes quod omnes episcopi qui in praedicta 
civitate et in iam dicta sede a tempore sancti Innocentis episcopi, 
secundi successoris videlicet sancti Victurii, et a tempore sancti 
Karilephi®, confessoris eximii, fuerunt, praedictum monasterium 
subiectum habuissent, exceptis duobus, quod propter praedictum 
odium et pro aliqua negligentia veraciter factum esse inquisitum est. 
Testantur etiam quod plus ad ius et subiectionem praedictae matris 
ecclesie praefatum monasterium pertineat quam ad vestrum proprium 
aut ad aliam aUquam causam ; et hoc , si aliqui testes contra se 
venerint, falsos eos, qualiter praeceperitis , facere posse testantur 
firmiterque affirmant. Supradicta vero ratione hanc iusticiam'' diU- 
gentissime ventilatam, rei veritatem cognoscentes, pleniter et ratio- 

> 

* esset, B. — * vassallos, B. — ^ Carilephi, B. — * nihil, B. -r- * Notre manu- 
scrit donne <k vobis ». — ^ Carilephi, B. — "^ justitiam, B. 



136 

nabiliter legis divine et mundane nos utriusque ordinis vestri fideles 

auctoritate instructi et plena ratione suffulti , iudicamus vosque hor- 

tamur, ut ei auferatur qui vobis inobediens extitit et ad vestrum 

placitum non solum semel aut bis vel ter vocatus , venire contempsit, 

quia de sua absentia culpabilis et convictus esse cognoscitur, et ei 

vestra auctoritate nostroque iudicio reddatur praefatum monasterium 

qui vobis inobediens non fuit, nec ad placitum venire renuit, sed 

semper praesens cum suis auctoritatibus et nobilibus testibus affuit, 

et hoc pleniter et legaliter approbare est paratus quod sue sedis 

ecclesie praefatum monasterium esse debet. Et propterea prefato 

Aldrico episcopo firma auctoritate ad ius sue sedis ecclesie praefatum 

monasterium cum omni integritate ut reddatur, iudicamus. Quidam 

autem eorum dixerunt : De nobis ipsis aliter iudicare non possumus, 

quod si ahquis nostrum, licet nemine quaerente, aut aliqua causa- 

tione pulsante, vocatus ad vestrum placitum venire contempserit, ni 

infirmitas aut legitima somnis^ eum detinuerit, et si aliqua somnis 

aut infirmitas eum detinuerit, ni ipse suum advocatum aut suam 

excusationem rationabilem ad vos miserit, iuste et plena ratione 

perdere debet unusquisque nostrum quod de vestro habet. Et propte- 

rea sicut et de nobis, sic et de illo iudicamus; quia neutrum fecit, 

nec ipse venit, nec mandare studuit cur illud dimisit. Sed sicut isti 

homines qui praesentes adstant, id est, Hagano et Benedictus et ahi, 

dicunt et affirmare volunt qualitercumque vobis placuerit, sive si 

aliquis ex vobis aliter dixerit, singulare certamen cum eo praeliari 

sive in iudicio, si vobis placuerit, seu cum sacramento verum facere 

nullam ob aliam causam praefatum Sigemundum*remansisse, neque 

propter infirmitatem, neque propter aliam necessitatem , nisi quod 

venire, ne convinceretur, noluit, quia nullam iusticiam® neque 

aliquam iustam aut rationabilem causam in * praedicta questione se 

* On Irouve plus souvent « sunnis ». — * Sigismundum, B. — ^justi- 
liam, B. — * in, manque B. 



137 

habere confidebat Et haec praedicti homines cotidie* ante vos et ante 
nos et reliquos fideles vestros clamant, et approbare, sicut praedic- 
tum est, vel qualiter vobis* placuerit et eis praeceptum fuerit, voiunt. 
Et hoc iam' sepissime pubiiciter in hoc palatio est acclamatum et 
perquisitum, nobis et ceteris fidelibus vestris audientibus ; sed nemo 
est qui eis contradicere aut resistere velit, sed plus dicunt omnes 
eos veritatem dicere, quod et verisimile nobis esse videtur. Sic vos 
iam XV dies plus* aliud placitum vel tercium* ei concessum 
expectantes, neque suum advocatum aut suas auctoritates misit, 
neque ullam excusationem de se vel de suo contemptu facere noliiit. 
Idcirco de sua absentia vel contumacia iam convictum atque damp- 
natum® eum esse legibus iudicamus, ita ut nec'' eius vox amplius 
de hac causa audiatur. Et ut hoc quod dicimus et iudicamus aucto- 
ritate canonum et legis plenius confirmemus, precamur ut nonnuUae 
sententiae ad hoc pertinentes canonum et legum ante vos legere 
iubeatis. Et tunc publice coram omnibus recitatae sunt hee ® sententiae 
canonum et legum. 



EXCERPTUM EX DECRETIS PAPE BONEFACII ®, CAPITULO III*. 

Manifestum est confiteri eum de crimine qui indulto et dele- 
gato iudicio purgandi se occasione non utitur. Nichil *® enim interest 

* quotidie, B. — ^ vos, B. — ^ iam, manque B. — * ilu lieu de plus, B donne 
per. — 5 tertium, B. — ® damnatum, B. — "^ Notre manuscrit donne « ne ». 
— 8 hae, B. — 9 Bonifiacii, B. — <» Nihil, B. 

* Cf. Capitularia regum Francorum ; capitulaires de Benoit le L^vite ; ^ition'.Baluze. Paris, 
MDCLXXVII, T. I, col. 833 et 1037. Collectio canonum 5. IHdoro Hispalensi ascripta; 6dition 
Migne, Patrologiee cursus completus, t. LXXXIV, col. 680. Ce passage a 6t6 utilis^ par Tauteur des 
Fausses D^critdles, qui Ta attribu^, en le d^marquant k peine, au pape Jules. Cf. Decretales Pseudo- 
laidorianss, ed. Hinschius, p. 467. Consulter sur tous ces textes et sur les discussions auxquelies 
ils ont donn6 lieu : Nouvelle revue historique du droit francais et dtranger, 1887, n9 1 ; article de 
M. P. Foumier, intituld : La questUm des Fausses DScretales. 



138 

utrum in praesenti examine omnia que dicta sunt de eo compro- 
bentur, cum ipsa absentia pro confessione constet. 



ITEM EX DECRETIS EIUSDEM PAPE * BONEFACII *. 

NuUi dubium est quod ita^iudicium nocens subterfugit, que- 
madmodum ut absolvatur qui est innocens querit. Confitetur enim 
de omnibus quisquis se subterfugere iudicium dilationibus putat. 



ITEM EIUSDEM CUIUS SUPRA**. 



Praecavendum est^ ut si quis adesse neglexerit, dilationem 
sententie de absentia non lucretur ; sed que male puUuIasse noscun- 
tur, radicitus evellantur et emendentur. 



EX DECRETIS CiELESTINI PAPE***. 

Non caret enim suspitione * qui ad iudicium venire contempserit 

* Bonifacii papae, B. — * reus, B. — ^ Cavendum, B. — * suspicione, B. 

* Cf. Colleclio canonum S. Isidoro Hispalenai ascripta ; edition Migne, ubisupra, col. 677. La 
prcmi^re phrase de ceUe citation a ^t^ utilis^e par Tauteur des Faxisses D^creiales, lequel I*a 
inseree dans la lettre du pape Jules ; Hinschius, ubi supra^ p. 465. 

*' Cr. Collcclio canonum etc. ; ^dition Migne, ubi supra, col. (TTO. La seconde partie de cette 
phrase semble avoir 6t6 extraite d*une lettre du pape saint L^n. Collecliocanonum eic. ; ^tion 
Migne, ubi supra. col. 762. Elle se trouve aussi dans les Capitulairee de Benoit le LMte, 
publi^s par Baluze^ ubi supra^ T. I, col. 1038, et Tauteur des Faussea Dicritalee Fa ins^r^ dans 
le d^cret du pape Damase sur les chor6v^ues ; Hinschius, p. 513. 

*** Cf. Collectio canonum, etc. ; 6dition Migne, ubi supra, col. 687. L'auteur des Faussee 
Decritales a ins^re ce passage dans ie ddcret du pape Damase contre les chorSv^ues ; Hins- 
chius, p. 515 ; et la troisieme phrase se trouve dans les Capitulaires de Benoit le Livite; Mition 
Daluze, T. I, col. 1088. Le passage qui commence k « sed astuta » cst attribud faussement au 
papc Celestin ; on le retrouve dans la d^cretale du pape Boniface, CoUectio canonum, etc. ; 
Mition Migne, ubi supra, col. 677. 



139 

et purgari se distulerit, quia ipsa absentia sua est comprobatio. Insuper 
occureret* veritas, si falsitas displiceret *. Merito namque causa nos 
respicit, si silentio faveamus errori. Ergo corripiantur qui huiusmodi 
sunt modis omnibus, ut veritas eorum versutiis non sopiatur, sed astu- 
ta eorum cavillatio aptissime et prudenter omnibus manifestetur et 
emendetur, atque restituatur quod actenus ' occiiltum et neglectum fuit. 



ITEM EXCERPTUM EX DECRETIS PAPE INNOCENTII*. 

Veritas saepius examinata* magis splendescit ad lucem, et per- 
nicies revocata in iudicium gravius condempnatur ^. Nam fructus 
divinus est iustitiam sepius recenseri, et errata corrigere, ablata 
restaurare. Nec otiosa ergo Dominus iudex noster in nobis esse 
patitur, que exercenda, non negligenda, donavit. 



Sequentia vero capitula ad eandem rationem pertinentia a 
sapientibus comitibus et scabinis dominicis sunt prolata, et per 
iudicium coram omnibus sunt recitata. 

HMC CAPITULA QUE SUBSECUNTUR® DE LEGE ROMANA SUNT ASSUMPTA**. 
Imperator Valeniinianus inier ceiera^ Firmino preposiio'^ et patricio data. 

Si quis pulsatus in iudicio adesse noluerit, post secundam aut 

* occurret, B. — * displicet, B. — ^ hactenus, B. — ♦ exagitata, B. — ^ con- 
demnatur, B. — ^ subsequuntur, B. — '^ Au lieu de preposito, B donne PraBfecto 
praetorio. 

*Cf. CoUeclU) canonum, etc; ^tioD Migne, ubi supra, col. 655. La seconde phrase de ce 
passage, attribu^ k tort au pape Innocent, doit dtre restitu^e au pape C^estin, Collectio caruy' 
num, etc. ; col. 686. On la retrouve aussi dans les CapUulaires de Benoit le LSvite, ediUon 
Baluze, ubi supra, T. I, col. 1038. 

** Gette sentence est extraite de Fune des Novelies de rempereur Th6odose II ; elle a M mal 



140 

terciam* conventionem sciat se contumacis sententiam* subiturum, 
id est, ut quicquid, si fuisset in iudicio, addicendus^ erat petenti 
rogatori* quasi victus exsolvat*. Data VII kal. maii, Rome, Her- 
colano viro c. consuli ®. 

V capUula de effectu senientiarum et finibu^ lUiumy Pauli sententiarum 
liber V\ 

Quicumque tribus auctoritatibus iudicis conventus , aut trinis 
litteris vel tribus edictis ad iudicium fuerit provocatus, aut uno 
pro omnibus peremptorio "^, id est, quod ® causam extinguit, 
fuerit evocatus, et praesentiam suam apud eum iudicem a quo 
ei denuntiatum est, exhibere non voluerit, adversus eum quasi 
in contumacem iudicari potest. Quinimmo nec retractari per 
appellationem negotia possunt, quotiens ® in contumacem fuerit 
iudicatum. 

* tertiam, B. — * Notre inanuscrit donne la lecon « contumaci sententia », k 
laquelle nous substituons le texte de Baluze. — ^ Au lieu de € addicendus erat » 
lecon de Baluze, notre manuscrit donne « advincendus ». — ♦ litigatori, B. 
— 5 exolvat, B. ■— ^ Herculano V. Cons., B. — "^ Notre manuscrit donne 
« proemptorio ». — ^ Notre manuscrit donne « que i». — ^ quoties, B. 

transcrite par i'auteur des Gcsta; en voici le texte exact. c Nam si quis pulsatus in iudicio adesse 
noluerit, post trinam convenionem sciat se contumacis sententiam subiturum ; id est, ut 
quicquid si adruisset in iudicio addicendus erat, petenti litigatori quasi victus exolvat. » 
Codex Thcodoaianus Jacobi Gothofredi, in scx tomoa divisus. Lyon, 1665, t. VI, in ilnem, p. 28. 
Legum novellarum divi Tbeodosii, A. Liber secundus, tit. XIL Dc episcopali iudicio etc 

Au lieu de la date indiquee par Tauteur des Gesia, celle que donne r6dition de Godefjroy est 
ainsi formul^. t Data XVII kal. maii, RomaB, Herculano V. G. Gos. » 

* Voici le texte exact de la loi cit^e par Tauteur des Gesta. c Trinis litteris vel edictis aut 
uno pro omnibus dato, aut trina denunciatione conventus, nisi ad judicem a quo sibi denuncia- 
tum est, aut cujus litteris vel edicto conventus est, venerit^ quasi in contumacem dicta senten- 
tia auctoritatem rerum judicatarum obtinet ; quin imo nec appellari potest ab ea. » Gorpus juris 
civilis, opera et cura G. M. Galisset. Paris, 1857. Julii Pauli receptarum sententiarum' ad filium 
libri quinque. 



141 



ITEM THEODOSIUS, LIBRO QUARTO DE SENTENTIIS EX PERIGULO 



RECITATUM*. 



ImperatoresGratianuSyValentinianuSyet Theodositis AAA, Clearco * prsefecto. 

Quicquid praesentibus partibus in causis fuerit ordinatum, 
habebit plenissimam firmitatem, nec poterit immutari. Data kal. 
april. Honorio octavo et Boetio conss. 



SEQUITUR SENTENTIA DE EADEM LEGE ROMANA, DE LIBRO PAULI 

ASSUMPTA. 

Si enim iudicibus talia conceduntur, quanto magis regibus et 
imperatoribus fraena et lora ampliora et latiora relaxantur, quoniam 
de crimine maiestatis gravius iudicantur rei et incriminati quam 
alterius alicuius generis sceleris ' : quia honor capitis decus est alio- 
rum membrorum, et dedecus capitis ignominia est aliorum mem- 
brorum. Porro quia omnia membra secuntur capud^, scilicet ut in 
comparatione * praedecessorum nostrorum, more videUcet antiquo- 
rum, loquamur, sicut ab illis non semel aut bis vel ter sed persaepe 
firmatum et definitum esse legimus, deonoratio* et despectio senio- 
rum et magistrorum et contumacia eorum contumeha est subditorum 

< aearcho, B. — * secularis, B. — ^ sequuntur caput, B. — * Notre manuscrit 
donne « compensatione ». — ^ dehonoratio, B. 

* Cette loi extraite du code Thtodosien^ y est inscrite sous cette rubrique : « Mutari senten- 
tiam semel dictam non posse y. 

lidem AAA. Timasio comiti et magistro equitum. 

Conditio prseceptorum partibus praesentibus habita^ non potest immutari. Dat. X kalend. 
april. Constantinop. Honorio N. P. et Evodio coss. [386]. 

Interpretatio. Quicquid praesentibus partibus in causis fuerit ordinatum, plenissimam habe- 
bit (irmitatem, nec poterit immutari. i 

Codex Theodosianus Jacobi Gothofredi, in sex tomos divisus. Lyon, 1665. Lib. IV, tit. XVII. 
Tome l, p. 395. 



142 

et iuniorum, et honor et exaltatio atque benivolentia et oboedientia ^ 
seniorum et magistrorum honor et exaltacio* est subditorum et 
iuniorum, quia et ilU ab istis et isti ab illis mutuo foventur et exal- 
tantur, et honor regni et populorum ampliatur, et vis atque iusticia' 
eorum crescit, et populus salvatur et exaltatur. Si quis autem contra 
haec inire aut aliqua machinatione aliquid agere praesumpserit, 
damnatus in omnibus et ab omnibus interius exteriusque sententia 
ultionis feriatur, ne in posterum quisquam taUa agere praesumat, et 
si quis facere temptaverit, similiter dampnetur*, et ultionis senten- 
tiam non evadat ^ 



ITEM UNDE SUPRA, SI QUIS AD PLACITUM VENIRE DISTULERIT. 

Si quis subterfugiendo placitum huc illucque vadit, et ad placi- 
tum venire distulerit, et maxime si vocatus a iudicibus fuerit, 
omnimodis providendum est ne querens suam iustitiam pro taU 
occasione perdat, sed quasi convictus iUe qui ad placitum venire 
distulerit, item culpabiUs et convictus de sua absentia iudicetur, et 
deinceps hoc recuperare non valeat, sed magis metaUis et aUis poenis 
deputetur, ne ampUus quisquam taUa agere praesumat, et iUe de sua 
versutia et absentia vicisse non lucretur, neque subterfugisse gaudeat, 
neque . . . .® suam iustitiam perdat. Data VIIII kal. maii. 

His et aUis auctoritatibus sanctorum patrum et canonum atque 
legum rationabiUter instructi iudicavimus et iterum iudicamus ut 
Aldrico sepedicto episcopo iam dicte res , qui semper pleniter instruc- 
tus presens adfuit, et numquam ad suam iusticiam "^ compro- 
bandam defuit , vestra auctoritate vestroque iudicio reddantur. 

* benevolentia et obedienlia, B. — 2 exallatio, B. — ^ justitia, B. — * tenta* 
verit, similiter damnetur, B. — ^ effugiat, B. — ® Cette lacune n*est pas indiqu6e 
dans B. — "^ justitiam, B. 



143 

Et si talis firmitas ex hoc facta sit que in posteris* appareat, nun- 
quam deinceps de hoc praedicta ecclesia sibi* commissa aliquod 
dampnum^ aut scandalum aut uUam causationem patiatur, ut* si 
aliquis, quod non credimus, ex hoc deinceps aUquam pulsationem 
aut causationem ei facere voluerit aut suis successoribus , evindicare 
non valeat, nec eius vox penitus audiatur qui hoc facere tempta- 
verit^, sed hoc iudicium quod modo agitur, ratum futuris maneat 
temporibus , et vestra redditio firma et stabiUs permaneat. His taUter 
peractis, hoc dimisimus *. Tunc domnus imperator coram ilUs red- 
didit Aidrico praefixo episcopo per eorum iudicium plena auctoritate 
monasterium Anisolae, in quo domnus Karilephus'' corpore requies- 
cit, ad ius Cenomannicae matris ecclesie, cui praefatus episcopus 
praeerat, futuris temporibus possidendum, et missos ei dedit qui ei 
inde plenam vestituram facerent, Fulconem sciUcet comitem palatii 
et Arduinum et Gunfridum® comites et Folcradum vassum domi- 
nicum qui postea, sicut domnus. imperator eis iussit, plenam et 
legalem vestituram per cloccas et ostia^ senioris ipsius monasterii 
ecclesie, in qua etiam sanctus Karilephus*^ corporaUter requiescit, 
et per portas ipsius monasterii iam dicto Aldrico episcopo multis 
coram testibus, in ipso monasterio soUempniter fecerunt. Hoc autem 
factum est anno incarnationis dominicae D CCG XXXVHI, indic- 
tione II, et anno imperii praefati domni Hludovici piissimi impera- 
toris XXV, anno vero ordinationis sepedicti Aldrici episcopi VI. 
Pridie quoque kalendarum maiarum Aquisgrani palatio praedictum 
iudicium est actum, et in ipsa die, ipsa ratio a praefixo imperatore 
legibus est adimpleta et plena ratione peracta. Propterea ergo hoc 
memoriale conscribere Ubuit, ut si aUqua aUercatio deinceps exorta 
fuerit quaUter haec res acta sit, per hoc memoriale declaratum 

• 

* quae in posterum, B. — ^ Notre manuscrit donne « in praedicta ecclesia 
sibique ». — 3 damnum, B. — * Et, B. — ^ tentaverit, B. — ® divisimus, B. 

— "^ Carilephus, B. — ^ Gaufridum, B. — ^ Notre manuscrit donne c hostia ». 

— ^o Carilephus, B. 



144 

appareat ; ut si aliquis ex hoc aliquam querelam facere temptaverit* , 
evindicare minime valeat. Actum atque conscriptum est hoc memo- 
riale Aquisgrani palatio kal. maii in sacrariura* ecclesiae' sanctae 
Maride , regnante Domino nostro Ihesu Christo in perpetuum. 

Hae vero chartae et haec praecepta publice relecta et recitata sunt 
ante domnum imperatorem et Drogonem eius fratrem et archicapel- 
lanum, sive etiam ante suos missos quos domnus imperator ad hanc 
causam audiendam et discemendam constituit, seu ante conscriptos 
episcopos et comites et ministros ac iudices, quando hoc iudicium 
in praescripto palatio iudicatum est, et quando praefatum monaste- 
rium ad ius praefixe Cenomannicae matris ecclesiae est legibus reddi- 
tum et supradicto praetextu evindicatum, id est. 

I. Traditio sancti Karilephi* quam fecit sancto Innocenti epis- 
copo per licentiam et consensum Childeberti regis ^. 

II. Carta^ commendationis qualiter se domnus Karilephus'' per 
licentiam sui abbatis, exhortante domno Avito, una cum suis mona- 
chulis® subdidit ecclesiae civitatis, et in manus sancti Innocentis 
episcopi duabus vicibus se tradidit ^. 

III. Precaria quam sanctus Karilephus^® accepit a sancto Inno- 
cente de cadem re**. 

IIII. Praeceptum Childeberti regis quod iussit facere super tradi- 
tionem sancti Karilephi** et super precariam quam ipse sanctus 
Karilephus" accepit a sancto Innocente**. 

V. Carta*^ donationis de rebus et villulis, et auro et argento et 

* tentaverit, B. — * sacrario, B. — ' ecclesiae, manque B. — ♦ Carilephi, B. 
Karileffi, A. — * Ce document est ins6r6 dans les « Actus episc. cen. ». Cf. Mabil- 
lon, Vetera Analecta^ III, p. 80. — <J Charta, B. — "^ Carilephus, B. Karileffus, A. 
— 8 monaculis, A. — ® Le texte des Veiera Analeda^ III, p. 88, se r^fere k cette 
charte. — *o Carilephus, B. Karileffus, A. — ** Le texte de cette pr^caire estrepro" 
duit dans les Veiera Analecta, III, p. 84. — «« Carilephi, B. Karileffl, A. — " Cari- 
lephus, B. Karileffus, A. — ** Le texte de ce dipl6me est reproduit dans les 
Vetera Analecta, III, p. 86. — « Chai-ta, B. 



145 

vestimentis tam ecclesiasticis quam* et aliis, sive libris et crucibus 
et capsis vel reliquiis sanctorum multorum que domnus Innocens in 
adiutorium ad monasterium Anisole construendum et ornandum 
domno Karilepho*et suis monachulis per scripturam tradidit^ 

VI. Garta* de conventionibus sancti Innocentis et sancti Kari- 
lephi* mirae magnitudinis conscripta, et a XV episcopis firmata, 
ut eorum conventiones nullo modo irrite fierent, sed per omnia 
stabiles permanerent °. 

VII. Precaria quam sanctus Domnolus episcopus abbati suo 
Gallo fecit de monasterio sancti Karilephi ''. 

VIII. Praeceptum quod Ghilpericus rex sancto Domnolo episcopo 
fecit et suo abbati Gallo de monasterio Anisole ®. 

VIIII. Praeceptum emunitatis quod fecit Ghilpericus rex sancto 
Domnolo episcopo de monasterio Anisola® et de omnibus viliuHs 
et rebus ad eum pertinentibus. 

X. Precaria quam Hadoindus episcopus de monast^rio sancti 
Karilephi*^ Sigramno** abbati fecit. 

XI. Praeceptum quod rex Ghlotarius^* Haduindo^^ episcopo et 
Sigramno**abbati de monasterio Anisola* fecit. 

XII. Preceptum emunitatis quod fecit Ghlotarius** rex Hadoindo *® 
episcopo de monasterio Anisola*'' et de omnibus villulis et rebus ad 
eum *® pertinentibus. 

* ecclesiasticis quam, manque A. — * Carilepho, B. Karileffo, A. — ^ Le texte 
des yetera Analecia^ III, p. 88, se r6f6re k cette charte. — * Gharta, B. — ^ Carile- 
phi, B. KarileflS, A. — <^ Le texte des Vetera Analecta^ III, p. 88, se rtf^re k cette 
charte. — "^ Carilepbi, B. KarilefB, A. Le texte de ce document est ins^r6 dans les 
Yetera Analecta^ III, p. 104. — ^he texte de ce dipl6me se trouve dans les Vetera 
Analectay III, p. 406. — » Anisolae, A et B. — ^^ Carilephi, B. Karileffi, A. — " Si- 
granno, A et B. Le texte de ce document se trouve dans les Vetera Analecta^ III, 
p. 462. — « Hlotarius, A. — « Haduindo, B. — ^* Sigranno, A et B. — « Hlota- 
rius, A. — *o Haduindo, B. — *'' Anisolae, A. — « illud, B. 

40 



146 

XIII. Precaria quam domnus Berarius* episcopus de monasterio 
sancti Karilephi' Ibboleno abbati fecit^. 

XIIII. Preceptum Dagoberti regis super precariam* Ibboleni abba- 
tis* quam a domno Berario** episcopo, de monasterio'' Anisola accepit® . 

XV. Preceptum emunitatis quod fecit Dagobertus rex domno 
Berario® episcopo de monasterio Anisola**^ et de omnibus villulis et 
rebus ad eum** pertinentibus^*. 

XVI. Precaria quam Gauziolenus episcopus de monasterio sancti 
Karilephi *^ Didoni abbati fecit. 

XVII. Preceptum Ghilperici regis quod fecit Gauzioleno episcopo 
et Sicbaldo abbati super precariam eorum de monasterio Anisola**. 

XVIII. Preceptum Ghilperici regis sub emunitatis tuicione** Geno- 
mannicae sedis ecclesiae factum Gauzioleno episcopo. Simul et confir- 
matio in hoc ipso praecepto continetur quam fecit super precariam 
praedictus rex Gauzioleno memorato episcopo et Didoni abbati suo *•. 

XVIIII. Preceptum emunitatis quod fecit Theodoricus" rex 
Berario" episcopo de cellulis et viilulis sui episcopii et nominatim 
de monasterio Anisola*®. 

XX. Preceptum emunitatis quod fecit Dagobertus rex Herlemundo 
episcopo*^ de cellulis et viilulis de suo episcopatu ; ubi et monaste- 
rioium Anisola** commemorat, et sua sedis ecclesie esse affirmat*. 

* Bercharius, A. — * Garilephi, B. Karileffl, A. — 3 Le texte de ce docament 
est ins6r6 dans les Vetera Analecta, III, p. 181. — * precaria, A. — * Ibboleno 
abbati, A. — ^ Berchario, A. — "^ monasteriolo, A. — ^ Le texte de ce dipl6me est 
ins6r6 dans les Vetera Analectay III, p. 183. — ® Berchario, A. — *o monasteriolo 
Anisolae, A. — ** illud, B. — <* Le texte de ce dipl6me est ins6r6 dans les Vetera 
Analectay III, p. 184. — <3 Carilephi, B. Karileffl, A. — ** monasteriolo Anisol», A. 
Le texte de ce dipl6me se trouve dans les Vetera Analectay III, p. 234. — ** tui- 
tione, B. — *® Le texte de ce dipl6me est ins6r6 dans les Vetera Analectaj III, 
p. 230. — " Theodericus, A. — ^® Berchario, A. — *^ monasteriolo Anisolse, A. 
Le texte de ce dipl6me est reproduit dans les Vetera Analecta^ III, p. 184. — *> epis- 
copo Herlemundo, B. — ** Anisolae, A. — ** Le texte de ce dipl6me est ins^r^ 
dans les Vetera Analectay III, p. 216. 



147 

XXI. Monimentum* de vita sancti Innocentis episcopi *. 

XXII. Exemplar de vita et actibus sahcti Turibii^ episcopi. 

XXIII. Preceptum quod fecit domnus Karolus Franconi episcopo 
quando ei monasterium Anisole* per iudicium et plenam auctorita- 
tem reddidit et suae sedis ecclesie confirmavit , sicut in eo continetur 
insertum *. 

XXIIII. Preceptum quod fecit domnus Hludovicus imperator 
Franconi episcopo de mancipiis sanctae Marie et sancti Karilephi ®, 
in quo continetur monasterium Anisolae subiectum esse debereCeno- 
mannice matri ecclesie. 

XXV. Preceptum quod fecit domnus Karolus Franconi episcopo 
quando ei concessit ut hostes et itinera nuUa faceret, sed Adalghisus 
suus propinquus omnia regalia servitia pro eo faceret, et per licen- 
tiam Franconis aliquam partem abbatiae sancti Karilephi ' teneret, 
et post obitum Adalghisi ad ius et regimen Cenomannice matris 
ecclesiae absque uUa contradictione reverteretur ^ sicut in eo conti- 
netur insertum. 

Huic iudicio et redditioni interfuere subter inserti viri. ludith 
imperatrix, Karolus gloriosissimus rex, Drogo archiepiscopus atque 
archicapellanus , Autcarius archiepiscopus , Hadalboldus archiepis- 
copus, Amaluuinus archiepiscopus, Aiulphus archiepiscopus, Ratal- 
dus episcopus, Ecardus episcopus, Erardus episcopus, Ebruinus 
episcopus, Vuiliricus episcopus, Albericus episcopus, Ghefridus epis- 
copus , item Albericus episcopus , Symeon ® episcopus , Ercanradus 
episcopus, lonas episcopus, Vuiladus episcopus, Ansigaudus episco- 
pus, Adalardus comes, Radulfus comes, Bonefacius comes, Adal- 
bertus comes, Vuarinus comes, Herbertus comes, Audulfus comes, 
Stephanus comes, Rainaldus comes, Gislebertus comes, Landricus 

* Monumentum, B. Commenlum, A. — ^ A episcopi, A ajoute exceptum de 
vita et actibus sancti Turibii episcopi. — ^ Turibi, B. — ♦ Anisola, B. — ^ Le 
texte de ce dipl6me se trouve dans les Vetera analectay III, p. 267. — ^Carilephi, 
B. — "^ Carilephi, B. — « Notre raanuscrit donne « reverteret ». — ® Simeon, B. 



148 

comes, Gerardus comes, Abbo comes, Teoto comes, Poppo comes, 
Eminus* comes, Anfredus comes, Adalgarius comes, Gebuinus 
comes, Tetghildus comes, Troandus comes, Ardoinus comes, Rumal- 
dus comes, Herloinus comes, Hungarius comes, Teodoricus^comes, 
Ricboto abbas, Hludovicus abbas, Stolido abbas, Hilduinus abbas, 
Burchardus abbas, Lantramnus abbas, Godolricus abbas, Daniel 
abbas^ Georgius abbas, Elmeradus abbas, Vuaringarius abbas, 
Aldricus abbas, Eribertus abbas, Tethaldus abbas, Marcoardus 
abbas, Hunbertus^ abbas, Eginardus abbas , Fulco vassus dominicus 
et comes palatii, Ragenarius vassus dominicus et comes palatii, 
Teutfridus vassus dominicus, Adalelmus vassus dominicus, Hericus 
vassus dominicus, Enghiscardus* vassus dominicus, Diso vassus 
dominicus, Franco vassus dominicus, Teoto vassus dominicus, Fol- 
cradus vassus dominicus, Bernuinus vassus dominicus, Evrardus 
vassus dominicus, Salaman vassus dominicus, Egibertus vassus 
dominicus, Vuinitmarus vassus dominicus, Vuitbaldus vassus domi- 
nicus, Radulfus^ vassus dominicus, Gunzo vassus dominicus, Odor- 
ricus vassus dominicus, Gadilo vassus dominicus, Letricus vassus 
dominicus, Nantharius® vassus dominicus, Robertus vassus domini- 
cus, Isaac vassus dominicus, Hugo vassus dominicus, Dagobertus 
vassus dominicus, Ebruinus vassus dominicus, et reliqui innumera- 
biles quorum nomina propter proHxitatem hic non inseruimus. 



EXEMPLAR EPISTOLE QUAM DOMNUS IMPERATOR HLUDOVICUS lONE AURE- 
LIANENSIS URBIS'' EPISCOPO ET HENRICO ABBATI FECIT, DE CAUSA 
ALDRICI GENOMANNICiE URBIS EPISCOPI SUORUMQUE MONACHORUM DE 
MONASTERIO SANCTI KARILEPHI®, QUANDO ILLUD EI DOMNUS IMPE- 
RATOR PLENA RATIONE ECCLESIEQUE SIBI COMMISSiE REDDIDIT, ET 
PROPTEREA QUIDAM MONACHI INCONSULTE CONTRA OMNEM AUCTORI- 

' Erminus, B. — * Tbeodoricus, B. — 3 Humbertus, B. — * Engiscardus, B. 
— ^Radulphus, B. — ^Nantarius^ B. — ^ urbis Aurelianensis, B. — ^ Canlephi, B. 



149 

TATEM CANONICAM ET REGULAREM EX EO SUNT EGRESSI, ET RES 
ECCLESIASTICAS NON PAUCAS SIVE SACRATA VASA AUREA ET ARGENTEA 
FURTIM INDE EXPORTAVERUNT*. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 
vicus, divina repropiciante* clementia, imperator augustus. lone 
venerabili episcopo salutem. Notum tibi esse volumus quia perven- 
tum est ad nos, quod monachi ex monasterio sancti Karilephi* in 
egressu praesumptivo idem monasterium expoliassent ornamentis 
ecclesiasticis, tam in thesauro quamque in vasis seu vestimentis, 
necnon et libris. Quapropter tibi praecipimus et Henrico abbati, ut 
vos omni diligentia illud inquiratis, et cum omni integritate, res 
ecclesiasticas eidem ecclesie restituere faciatis. Vale, ex hoc habeto 
studium sicut per te^ bene confidimus, et sicut in hoc nostram 
cognoscis voluntatem. 



ITEM EXEMPLAR ALTERIUS EPISTOLiE DOMNI HLUDOVlCl IMPERATORIS DE 

PR^DICTA RE, AD QUOS SUPRA**. 

In nomine Doraini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 
vicus divina repropiciante*clementia imperator augustus. lonae vene- 
rabili episcopo salutem. Notum tibi esse volumus quia perventum 
est ad nos quod monachi ex* monasterio sancti Karilephi® egressi 
sunt de proprio monasterio, aliena loca querentes, immemores pro- 
priae promissionis eorum, in qua promiserunt obedientiam etstabili- 

* repropitiante, B. — * Carilephi, B. — ^ de te, B. — ♦ repropitiante, B. 
— 5 monachi ex, manque dans notre manuscrit. — ® Carilephi, B. 

* Cf. Le Cointe, VIII, 50». Bouquet, VI, 350. Br^igny, ad ann. 837. Migne, CIV, 1330 ; 
CXV, 87. Sickel, p. 197, n« 362. Muhlbacher, p. 358. 

*' Cf. Le Cointe, VIII, 500. Bouquet, VI, 350. Brequigny, ad ann. 837. Migne CIV, 1330. Sickel, 
p. 398^ range cette charte « inter spuria ». Muhlbacher, p. 358. 



d50 

tatem loci *, atque renuntiaverunt propriis voluntatibus secundum 
gulam sancti Benedicti, obliti etiam sententiam evangelicam, inqua 
dominicum exemplar audivimus : Non veni, inquit, facere» voluntatem 
meam, sed eius qui misit me^: oblitique apostolicae sententiae ita 
dicentis: Subiecti estote omni creaturae sive regi quasi praecellenti , 
sive ducibus tanquam ab eo missis **. Et hoc non ob aliud fecerunt 
nisi quod abbas eorum nobis inobediens apparuit, et nos eidem abbati 
idem monasterium tulimus, et illud Aldrico episcopo ecclesieque sibi 
commisse legaliter, sicut a suis pra&decessoribus possessum et cons- 
tructum fuit, reddidimusj sicut lator eius epistolae tibi dicere poterit , 
[guia prolixum est nobis in hac epistola omnia inserere qualiter actum 
et definitum rationabiliter fuit, et quia in nuUo senlimus contrarium 
esse auctoritati canonum monachos subiectos episcopis fieri debere. 
Quapropter volumus ut missus noster sis una cum Henrico abbate, 
et eosdem monachos plena auctoritate canonum et regulari atque 
nostra ad proprium monasterium redire compellatis. Si vero quis- 
piam eorum vos non obaudierit, volumus ut compellatis eum venire 
ad nostram praesentiam in proximo placito quod habituri sumus, Do-r 
mino annuente , Garisiacum *. Bene vale , et ora pro nobis Dominum. 



NOTICIA ^ DE MONASTERIO SANCTI KARILEPHI * IN GENERALI SINODO * W 
CARISIACO PALATIO REGIO FACTA AB ALDRICO EPISCOPO PER lUDIGIUM 
EPISCOPORUM ACCEPTA, SICUT IN EA CONTINETUR INSERTUM. 

Cum in nomine Domine Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi, 

< stabilitatem propriae promissionis loci, B. — * apud Carisiacum, B. — ' Noti- 
tia, B. — * Carilephi, B. — * synodo, B. 

* Cf. Evangelium secundum Joamiem, ch. VI, v. 38. Le texte est cit^ inexactement ; voici le 
verset auquel se r^fdre Tauteur des Gesta. c Quia descendi de coelo^ non ut faciam voluntatem 
meam, sed voluntatem ejus qui misit me ». Gette pens^ avait et^ pr^cMemment formulto au 
cliapitre V, verset 90. 

** Cf. Epistola primaB. Petri, apostoli, ch. U, v. 13. 



151 

domnus Hludovicus imperator anno incaraationis dominicae 
D GGG XXXVIII, ad universorum causas audiendas vel recta iudicia 
terminanda in Carisiaco palatio publice resedisset, et conventum 
generalem tocius populi una cum Pipino et Karoio filiis suis, glorio- 
sis videlicet regibus, et synodum episcoporum et reliquorum sacer- 
dotum ibidem generaliter ad ecclesiastica sive mundana negocia * 
tractanda, necnon et ad utilitatem sanctae Dei ecclesie fulciendam 
coadunatum haberet, ibique venientes monachi de monasterio Anisolae, 
in quo sanctus Karilephus* corpore requiesipit, ante praedictum 
domnum Hludovicum imperatorem amplius quam viginti una cum 
Sigemundo, qui dudum eorum abbas fuerat, qui se reclamaverunt 
iniuste^ de eorum monasterio eiectos esse, quorum causam domnus 
imperator in generali conventu ibidem habito diligenter discutere et 
enucleatim inquirere praecepit. Gum autem in conspectu episcoporum 
et abbatum ac* reliquorum sacerdotum se pro predicta causa adve- 
nientes reclamarent, interrogatum est Aldrico eorum et Cenomannice 
parrochie episcopo et eiusdem monasterii abbati si eos eiecisset ex 
eorum monasterio, aut a quo eiecti taliter vagantes discurrerent , 
relicto loco in quo seculo renunciaverunt ^ , in quo etiam ecclesias- 
ticis vel secularibus negociis® diebus vite eorum permanere deberent. 
Qui respondens ait: Nec ego eos eieci'', nec scivi eos eiectos esse. 
Tunc adlata est coram rege et optimatibus eius, traditio sancti 
Karilephi®, quam fecit sancto Innocenti episcopo per hcentiam et 
consensum Ghildeberti regis, et aliae multae auctoritates quas enu- 
merare longum est, de quibus saepedictus pontifex coram omnibus 
in eodem concilio consistentibus habuit suos testes tam sacerdotes 
quam et veridicos laicos nobiies et bonos et legitimos sufficienter, 
qui eadem strumenta cartarum® approbaverunt ; et ea infra legitimos 

* negotia, B. — * Carilephus, B. — ^ injuste reclamaverunt, B. — * et, B. 

— 5 renuntiaverunt, B. — ^ negotiis, B. — "^ ejeci eos, B. — ^ Carilephi, B. 

— instrumenta chartarum, B. 



152 

annos canonice et legibus vestita viderunt, et pleniter atque legibus* 
testificabantur plus per iustitiam et legem canonicam et mundanam 
praedictum Anisolae monasterium cum omnibus ad se pertinentibus 
ad ius Cenomannice matris ecclesie pertinere quam aliubi , aut fiscus 
dominicus aut proprium domni* imperatoris aut alicuius hominis 
esse debere. Sed nuUus inventus est qui contra hec aliquid dicere 
aut approbare* voluisset. Tunc praefatus domnus Drogo archiepisco- 
pus et senior capellanus et ceteri qui preterito tempore Aquisgrani 
palatio fuerunt quando hec ratio ventilata est et ad liquidum per- 
scrutata canoniceque et legibus definita, respondentes dixerunt: Non 
est necesse hec modo iterum per omnia removere, neque singula 
retractare, quia scimus te canonice et legibus memoratum monaste- 
rium habere conquisitum et evindicatum : sed de istis monachis qui 
modo se reclamant eiectos esse de eorum monasterio, quod domnus 
imperator nobis inquirere precepit, modo agendum est. Sed postquam 
perscrutatum est prescriptos monachos nullius eiectione , nec aliqua 
indigentia, nec culpa aut facto praedicti Aldrici episcopi exisse ab 
eorum monasterio, sed eorum hbitu et contumatia' hoc eos perpe- 
trasse, et ut iam dictum monasterium predicto episcopo auferrent et 
a iure sue sedis ecclesiae quoquo modo potuissent, subtraherent vel 
alienarent sibique evindicarent, tunc eis preceptum est ut reverte- 
rentur* ad eorum monasterium quo renuntiaverunt, ibique ieiuniis 
et orationibus insisterent et Domino regulariter mihtarent. lili vero 
e contra* stomachando responderunt, atque illuc reverti noUe dixerunt. 
Tunc videntes eos omnes episcopi et reliqui sacerdotes tante stul- 
ticie® esse et taliter domno imperatori et omni sancte synodo, atque 
eorum proprio episcopo inobedientes existere eorumque iussionibus 
et piis ac iustis consiliis resistere, praeceperunt aflferre reguiam sancti 
Benedicti et in conspectu omnium sententias eius legere, quibus in 

* Domini, B. — * probare, B. — ^ conlumacia, B. — * Notre manuscrit donne 
€ reverterent >. — 5 contra, B. — « stultitiae, B. 



153 

omnibus repugnabant, et ad ultimum de humilitatis gradibus sen- 
tentiam legere iusserunt, de quibus eis nullum tenere visum est, sed 
magis propriis voluntatibus inservire et eorum libitu insistere quam 
regule. Tunc considerantes* dixerunt, quoniam ea que leni* et blando 
medicamine sanari non possunt, ferro abscindi necesseest. Et praece- 
perunt afferre canones, e quibus in praesentia omnium in plenaria^ 
synodo relecta est sententia concilii Galcidonensis * de clericis qui 
praesunt ptochiis vel monasteriis, capitulum VIII continens hec : 
Clerici qui praeficiuntur in ptochiis * , vel qui ordinantur in monaste- 
riis et basilicis martyrum, sub episcoporum qui in unaquaque 
civitate sunt secundum sanctorum patrum traditiones potestate per- 
maneant, neque per contumatiam® ab episcopo suo dissiliant. Qui 
vero audent evertere huiusmodi formam quocumque'' modo, nec 
proprio subiciuntur episcopo, si quidem clerici sunt, canonum 
correptionibus subiacebunt ; si vero laici vel monachi fuerint, com- 
munione priventur*. Perlecta autem hac sententia, iterum interrogati 
sunt si adhuc essent ita inobedientes sicut® prius. IIU vero in eadem 
pertinatia^ permanentes, tunc iudicio omnium episcoporum et uni- 
versalis*^ sancti concilii secundum hanc sententiam ab omnibus 
episcopis et reliquis sacerdotibus exclusi sunt ab omni sacerdotali 
catalogo** et communione, et extorres", si inrevocabiles *' persiste- 
rent, a catholica ecclesia facti sunt. Tunc ergo ab omnibus episcopis 
et reliquis Dei servis sive a generali conventu iudicatum est ut reci- 
peret praefatus Aldricus episcopus suos monachos, et faceret ex eis 

* et eorum libido inservire et insistere. Quam regulam tunc considerantes, B. 

— * levi, B. — 3 Notre manuscrit donne « plenari >. — * Chalcedonensis, B. 

— * praeficiuntur ptochiis, B. — ^ contumaciam, B. — "^ quocunque, B. — ^ ut, B. 

— ® pertinacia, B. — ^^ Notre manuscrit donne « universali ». — ** Notre manu- 
scrit. donne « carlalogo ». — ** Notre manuscrit donne « exterres ». — *3 irre- 
vocabiles, B. 

* Cf. Labbe, Sacrosancta concilia, Paris^ 1671. T. IV, col. 774. Canones GalchedoneDses ex 
interpretatione Dyonysii Exigui. 



154 

quicquid ei libitum fuerit, et aliqui ei per manus a sancto concilio 
redditi sunt. Et iudicatum est ei ab universa sancta synodo quod 
legibus evindicatam* habebat suam causam etprefatum monasterium 
cum omnibus ad se pertinentibus canonice et legibus conquisitum, 
et ecclesiae sibi commissae futuris temporibus suisque successoribus 
lucratum, et quicquid inde ecclesiastico ordine facere et disponere, 
Domino annuente, decreverit, liberam inomnibus habeat potestatem 
faciendi. Idcirco necesse fuit, ut praefatus episcopus et ministri sue 
sedis ecclesie, hoc evindicatum vel hanc noticiam* consiho et iudicio 
omnium ad praedictam synodum convenientium episcoporum et 
reUquorum sacerdotum acciperent ; ut si post hunc diem, quod fieri 
minime credimus, de hac causa aUqua causatio vel repeticio' vel 
quedam calumpnia^ instigantibus maUvoUs^ hominibus orta fuerit, 
coram omnibus haec noticia vel evindicatio declarata appareat, ut 
quod repetit evindicare non valeat, sed praesens conscriptio omni 
tempore vel noticia® firma et stabiUs permaneat. His praesentibus 
actum fuit. Drogo archiepiscopus et senior capeUanus subscripsit. 
Autcarius archiepiscopus subscripsit. Agobardus archiepiscopus sub- 
scripsit. Bernardus archiepiscopus subscripsit. Bernegarius'' Narbo- 
nensis archiepiscopus subscripsit. Agiulfus Biturice urbis archiepis- 
copus subscripsit. Notho Arelatensis archiepiscopus subscripsit 
Abtadus Genevensis episcopus subscripsit. Harinbertus Baicensis^ 
episcopus subscripsit. Frethulfus Luxoviensis® episcopus subscripsit. 
Teodoricus*® Cameracensis episcopus subscripsit. Erardus Tungrensis 
urbis" episcopus subscripsit. Ragenarius Ambianensis episcopus 
subscripsit. Ecchardus*^ Noviomacensis episcopus subscripsit. Ebroi- 

* Notre manuscrit donne t evindicatum i. — * notitiam, B. — ^ repetitio, B. 

— ♦ calumnia, B. — * malevolis, B. — « nolitia, B. — "^ L'6v6que qui gouvemait 
alors r^glise de Narbonne se nommait Bartholomeus ; Terreur doit 6tre imputde 
au copiste de notre manuscrit. — « Bajocensis, B. — ® Freculfus Lixoviensis, B. 

— *<>Theodoricus, B. — **urbis, manqueB. — **Eccardus, B. 



155 

nus Pictavensis* episcopus subscripsit. Gundacher Limoticinensis 
episcopus subscripsit. lonas Aurelianensis urbis episcopus subscrip- 
sit. Moduinus Ostudunensis episcopus subscripsit. Heribaldus Altisio- 
dorensis episcopus subscripsit. Adalbertus Tricacensis episcopus 
subscripsit. Dodo Andegavensis episcopus subscripsit. Herchenradus 
Parisiacae urbis episcopus subscripsit. Humbertus humilis episcopus 
subscripsit. Fulcarius humilis episcopus subscripsit. Godofredus 
Senlitensis episcopus subscripsit. Fawo Gavilonensis episcopus sub- 
scripsit. Hildi Virdunensis episcopus subscripsit. Lupus Gadolonensis 
episcopus subscripsit. Stephanus humiUs episcopus subscripsit. Vua- 
lafridus diaconus rogatus recognovi et subscripsi. Data VHI idus 
septembris anno Ghristo propitio imperii domni Hludovici piissimi 
augusti XXV indictione I. Actum Aquisgrani palatio regio in Dei 
nomine feliciter. Amen. 



DE RESPONSIONE HLUDOVICI IMPERATORIS ET lUDICIO OPTIMATUM SUORUM 
CONTRA PRECEPTA QUE MONACHI DE MONASTERIO ANISOLiE ATTULERUNT 
CORAM EO, QUANDO CONTRA ALDRICUM EPISCOPUM DE PR^DICTO 
MONASTERIO IN RATIONES VENERUNT. 

Quando Aquisgrani palatio, anno imperii domni Hludovici 
piissimi augusti XXV, coram eo et principibus suis tam ecclesiasticis 
quam et secularibus, in generali conventu, querela de monasterio 
Anisole et rebus suis, inter Aldricum Genomannice urbis episcopum 
et Sigemundum eiusdem monasterii abbatem, agebatur, et diligen- 
tius scrutabatur, atque iam dictus pontifex inter reliqua strumenta 
cartarum * et precepta regalia, unum praeceptum quod domnus 
Karolus facere iussit, sua videlicet propria manu roboratum et anulo 
suo subter sigillatum, per quod ipse iam dictum monasterium Fran- 

* Pictaviensis, B. — * instrumenta chartarum, B. 



156 

coni episcopo* ecclesieque sibi commisse reddidit, et monachi 
praedicti Sigemundi quoddam praeceptum de electione eorum, ut de 
semetipsis haberent licentiam eligendi abbatem, quod dicebant iussu 
domni Hludovici piissimi imperatoris esse conscriptum. Ad quod 
respondit domnus imperator : Si ego hoc praeceptum fieri iussi , 
nesciebam quod praedictum monasterium de episcopio Cenomannico 
esset, et ignorabam quod pater meus illud ibi per suum praeceptum 
redderet. Sed quia vos et pares vestri hec* mihi celastis, et per 
fraudem et malum ingenium facere suasistis, idcirco ipsum praecep- 
tum, quod mihi praecipere fieri dicitis, vestro mendacio infirmatur, 
quia causa ubi fraus intercedit, non valet, sed magis reproba effici- 
tur. Et ideo vestrum praeceptum stare non poterit, quia vestro 
mendacio et vestra' fraude perit et* funditus destruitur. Sive si nos 
unam vobis tantum electionem concessimus, ipsam cito finitam esse 
cognoscimus, quia Sigemundus, quem vobis abbatem elegistis, 
memoratum monasterium sua culpa perdidit, quia nobis inoboe- 
diens* et infidelis extitit. Haec taliter praedictus domnus imperator 
agens interrogavit cunctos circumstantes, quid super hac re eis 
rectius videbatur. Qui respondentes dixerunt tam episcopi quam 
abbates, sive comites et reliqui omnes : Haec posteriora praecepta, 
quae isti monachi afferunt, non possunt destruere anteriora quae 
Aldricus episcopus et aecclesia sibi commissa habet ; sed anterioribus 
cedendum est, et posteriora, quae fraude et malo ingenio impetrata 
fuerunt, infirmantur et stare non possunt, quia actio qua in quibus- 
cumque® negotiis fraus intercesserit, non valebit. Et ut ratione et 
lege firmentur ea quae testamur, ahqua ex autenticis'' nostris vobis 
testimonia indicantes ® proferimus. Constitutum est a sanctis patribus 
et bonis imperatoribus, et lege decretum, ut quicquid falsa peticio* 

* episcopi, B. — * hoc, B. — ^ Notre manuscrit donne « nostra ». — * perit 
et, manque B. — * inobediens, B. — <^ quibuscunque, B. — "^ authenticis, B. 
— ® Notre manuscrit donne « iudicantes ». — ® petitio, B. 



457 

a principe obtinuerit, quia fraus intervenit, non valebit. Item alibi : 
Quaecumque* contra ius conscripta fuerint, non valebunt, quocum- 
que* modo fuerint impetrata. Item alibi : Qui falso^ principum 
praecepta detulerint, puniantur. Item alibi : Dolus malus est, cum 
aliter agitur, aliud simulatur*. Item alibi: Qui dolum et* metum 
adhibuit, ut res ad alium transiret, uterque et de* . . . . et de doli 
actione tenebitur**. Item alibi : Dolus malus est si per falsitatem 
voluerit quis prius definita convellere***. Item alibi : Redintegrandum 
est a praesentibus iudicibus et in eius unde abcessit potestate revo- 
candum, quod quacumque® conditione temporis aut dolo, aut capti- 
vitate, aut virtute maiorum timore faciente, deperierit. Item alibi: 
Quicquid vera seu falsa peticio^ a principe obtinuerit, quia fraus 
intercessit, non valebit. Magna fraus fuit, quando predicti monachi® 
memoratum monasterium de iure Genomannicae sedis aecclesiae esse 
sciebant, quia non sunt adhuc XXX anni quod a pontificibus memo- 
ratae sedis possessum est; et haec celantes, vobisque mencientes® 
praecepta sibi, sine consensu praedictae sedis pontificis, cui iuste 
debetur, facere suadebant. Et hoc iustum esset, ut si aliquis laicorum 
hoc fecisset, ut magnum detrimentum sustineret ; sed et pro certo 
iudicaretur illi ut capitaU sentencia*® puniretur. Sed quia non laici 
sed iam dicli monachi hoc fecerunt, dignum est ut ita cohercean- 
tur" , ne aUi monachi deinceps talia agere praesumant. Propterea 
nonnuUi praefati monasterii monachi, cum Sigimundo praedicto eorum 

* Quaecunque, B. — ^ quocunque, B. — ^ falsa, B. — * vel, B. — * uterque 
et de . . . . manque B. — ^ quacunque, B. — ^ petitio, B. — ^ quoniam monachi 
praedicti, B. — » mentientes, B. — ^^ sententia, B. — ** co^rceantur, B. 

*Cf. Julii Pauli receptarum sententiarum ad filium libri quinque. Lib. I, tit. VIU, §1. De dolo 
malo. 

** Cf. Julii Pauli rec. sent.... Lib. I, tit. Vm, § 2. Voici le texte exact : Qui dolum aut metum 
adhibuit, ut res ad alium transiret, uterque de vi et dolo actione tenebitur. 

*** Cf. Codex Theodosianus. Lib. II, tit. XV, de Dolo malo. Le texte exact est ainsi fur- 
mul6 : Dolus malus est quoties per aliquam scripturam vel firaudem ea quse definita sunt, per 
scripturae argumenta mutantur. 



158 

abbate, exilio dampnati sunt^ Et sic confirmatum est sepedictum 
monasterium Aldrico episcopo et eius episcopio, sicut in eius noticis 
et* praeceptis et aliis monimentis cartarum^ continetur insertum. 



MEMORIALE QUALITER ANISOLiE MONASTERIUM . A lURE CENOMANNICiE 
MATRIS iECCLESIiE POST OBITUM HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS 
ALIENATUM EST. 

Si quis nosse desiderat qualiter monasterium Anisolae una cum 
rebus suis de iure Cenomannicae matris aecclesiae post obitum Hlu- 
dowici secundi Francorum imperatoris elapsum est, in hoc memo- 
riale breviter comprehensum aliquid invenire poterit. Defuncto 
praescripto domno Hludowico piissimo augusto, anno incarnationis 
dominicae D CCC XL, magna seditio orta est in imperio suo. Inter 
cetera autem mala, surrexit quaedam tyrannica potestas in pago 
Cenomannico, quae* resistere nitebatur Carolo* filio eius, cui prae- 
dictus imperator inter ceteras regiones Nustriam® cederat, et suos 
fideles valde infestabat. Prefate ergotyrannicae^^potestati se coniunxit 
Sigemundus, qui dudum de praefato^ Anisolae monasterio abbas 
fuerat, et Aldricus Cenomannicae aecciesiae® episcopus, qui illud 
monasterium una cum rebus suis tunc tenuerat, fideliter Karolo 
seniori suo adherebat, et licet memorata tyrannica potestas eum ad se 
sepissime vocaret et firmitatem ei facere vellent, qui eam exercebant, 
qualiter ipse quereret ut diebus vitae illorum suos honores non per» 
deret nec imminutos**^ haberet,sed maiores et qualescumque " in illa 
regione peteret, adipisceretur", si se illis coniimgeret. Sed ille propter** 

* damnati sunt, B. — ' notum est, B. — 3 monumentis chartarum, B. — ^qua, 
B. — * Karolo, B. — ® Neustriam, B. — "^ tirannicae, B. — « praefatae, B. — •aecde- 
sisB Cenomannicae, B. — ^^ Notre manuscrit donne « inminerato », leQon d^pour- 
vue de sens. — ** qualescunque, B. — ** Notre manuscrit donne « adipisceret ». 
— *' Notre manuscrit omet « propter ». 



159 

haec omnia proposita a praedicto seniore suo se non subtraxit* ; sed 
inconvulse fidelis et pro viribus illi adiutor* extitit, et propter illum 
omnia sua dimisit, et eum secutus est per omnia. Gessante vero iam 
dicta seditione , coepit ^ Karolus rex praedictus consilium ut memoratos 
tyrannos aut a iam dictis finibus eiceret, aut eos sibi fideles faceret; 
ad quos misit optimates suos, vocans eos ad se. Quibus responderunt: 
Nec ad illum veniemus, nec illi fideles erimus, nisi nobis convictis 
concedat omnibus vitam et membra et tales honores quales modo te- 
nemus, quocumque* modo eos habeamus, inter quos praefatum Sige- 
mundum et monasterium Anisolae cum rebus suis comprehenderit. 
Videns domnus Karolus memoratus*^ rex, propter alias seditiones quae 
undique grassabantur ® , sine magno discrimine aliter tunc non posse 
fieri, consensit peticionibus'' eorum, et inter reliquos Sigemundo 
concessit memoratum monasterium habere, et praedicto Aldrico et 
suae sedis aecclesiae firmiter promisit illud cito reddere®: et tali 
occasione memoratum monasterium alienatum est tunc a iure Ceno- 
mannicae matris aecclesiae, non legibus evindicatum, sed tyrannice 
alienatum. 

Vertente autem tempore, et praedicto Sigemundo admemoratum 
regem, domnum videlicet Carolum® filium Hludowici imperatoris, 
minime veniente, et facto maximo praelio in pago Altisidiorense 
inter Karolum et Hlotharium, in quo a Domino Deo et Salvatore 
nostro data est iam dicto Karolo victoria, et eo domum in pace 
partibus Cenomannis*® remeante, nec tunc memorato Sigemundo ad 
eum veniente, redditur kal. augusti in villa cuius vocabulum est 
Bona** super fluvium Liz in pago Cenomannico a praescripto domno 

< substraxit, B. — « adjutor illi, B. -— » cepit, B. — * quocunque, B. — « prae- 
fatus, B. — 6 Notre manuscrit donne « crassabantur ». — "^ petitionibus, B. 
— 8 redditurum, B. — ® Karolum, B. — *o Au lieu de domum in pace partibus 
Cenomannis, B donne per partes Cenomannicas. — ** Bannes, paroisse de rancien 
dioc^se du Mans, r6unie en 1807, k celle de Dissay-sous-Courcillon, C. 



160 

Karolo legibus prdsfato Aldrico episcopo per iudicium multorum 
nobilium et sapientium virorum praedictum Anisolae monasteriumy 
cum omnibus ad se pertinentibus ; eique ibi missi boni et strenui 
dati sunt qui eum et Cenomannicam matrem sibi commissam 88ccle- 
siam legibus revestirent, et plenam ei atque legalem vestituram ex 
eo futuris temporibus legaliter tenendam facerent Quod et supra- 
dicto praetextu III nonas iam dicti mensis factum esse liquet. Et sic 
falsitas subditur veritati, atque iniuste alienata iuste restituuntur ; 
quae et actenus ^ a praefato episcopo et a suae sedis aecclesiae ministris 
legibus possidentur, et canonice atque regulariter gubemantur. 



EXEMPLAR EPISTOLiE FORMATiE QUAM DROGO ARCHICAPELLANUS ET 
MEDIOMATRIOfi URBIS* ARCHIEPISCOPUS LAMDRAMNO^ TURONICE URBIS 
ARCHIEPISCOPO CANONICE MISIT, UT ALDRICUM PRiEDICT^ MEDIO- 
MATRIC^ URBIS* CARDINALEM PRESBYTERUM ATQUE EIUSDEM URBIS 
PRIMICERIUM SUO PERMISSU ET lUSSU DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI 
IMPERATORIS EPISCOPUM CiENOMANNICiE MATRIS iECCLESIiE ORDINARET, 
SICUT IN EA HABETUR INSERTUM. TALIS ENIM EST PROLOGUS PRiEDICTiE 
EPISTOLiE VENERABILI LAMDRAMNO ARCHIEPISCOPO. 

Venerabili in Christo fratri et coepiscopo Landramno archiepis- 
copo, Drogo in Domino salutera. Auditu comperi, quod domnus 
imperator concessisset Aldrico presbytero consecrationis nostrae, qui 
etiam et noster tonsus doctus et clericus fuit, episcopium Cenoman- 
nicae urbis; sed ille postea ad nos mittens petiit, sicut debuit, ut ei et 
ordinatoribus suis tibi atque suflfraganeis tuis, ad episcopatus culmen 
ordinandi assensum praebuissem et licentiam tribuissem. Cuius peti- 
cioni * ita consensi , ut si ipsum per Dei voluntatem et domni impe- 

* hactenus, B. — * urbis Mediomalricae, B. — ^ Landramno, B. — * urbis 
Mediomatricae, B. — * petitioni, B. 



461 

ratoris, dignum et utilem sanctae Dei aecclesiae ad hoc officium 
inveneris, et ita decreveris, quia ipse apud nos probos mores 
ostendit, licenciam a nobis concessantibus id perficiendi atque ipsum 
consecrandi habere cognoscas. Oro te valere, o me frater * , et* memor 
sis mei in sacris orationibus karitatis ' tuae. 



EXEMPLAR FORMATiE EPISTOLiE, QUAM DROGO. ARCHICAPELLANUS ET 
MEDIOMATRIC^ URBIS ARCHIEPISCOPUS , ALDRICO PRfiDICTE MEDIO- 
MATRICiE URBIS CARDINALI PRESBYTERO ATQUE EIUSDEM URBIS PRIMI- 
CERIO CANONICE MISIT, UT SUO CONSENSU ET DOMNI HLUDOWICI 
IMPERATORIS PIISSIMI* lUSSU, CENOMANNICiE MATRIS iECCLESIiE A 
SUO ARCHIEPISCOPO ET RELIQUIS COMPROVINClALIBUS EPISCOPUS ORDI- 
NARETUR , IDEO QUIA POPULUS EUM SIBI ORDINARI EPISCOPUM PETIE- 
RAT, ET AD EUM EPISTOLAM PRO HOC DIREXERAT, UT SUO AMMINICULO 
ET PERMISSU ANTEDICTUS ALDRICUS EORUM ATQUE lAM DICTiE iECCLE- 
SliE EPISCOPUS ORDINARETUR CANONICE , EIS DIREXIT EPISTOLAM 
CONTINENTEM HUNC MODUM * . 

Dilecto filio Aldrico vocato episcopo, Drogo indignus archi- 
episcopus in Christo sempitemam salutem. Cognoscat dilectio tua 
mihi placere ea que® tibi divina largitio honoris conferre per impe- 
riaiem administrationem dignata est. Sed dilectio tua, ut debuit, ad 
me misit ut tibi epistolam misissem ad metropoUtanum tuum 
conscriptam, ut ei licentiam tribuissem te ordinandi. Nunc vero, 
quamquam decentius atque honestius fuisset mihi et tibi, ut scripto 
a te directo iterum scriptis respondissem , tamen ne forte occasio 
per me differentem donum tibi divinitus, utcredo, concessum, ali- 

* Au lieu de o me frater, B donne el omnes fratres. — * atque, B. — ^ carita- 
tis, B. — * piissimi imperatoris, B. — ^hunc modum continentem, B. — ^quae, B. 



11 



m 

quod tibi inferret impediraentum, karitate^ fretus, feci ut petisti. 
Unde duas tibi misi epistolas ; quarum una ad metropolitanum tuum 
est conscripta iuxta peticionem* tuam, ei^ retribuendo licentiam ; 
altera vero ad te, ut et tu cognoscas licentiam a nobis tibi attribu- 
tam et nos potius in augmento honoris tui gaudere quam uUo 
modo iniuriam tibi aliquam inferre voluisse. Vale semper in Domino, 
et confortare, memor semper nostri, et fidem quam semper erga nos 
iure servasti inconvulsam deinceps per caritatem tuam esse roga- 
mus *. Itemque * vale. 



SUMMA DE APPOLEITICIS® VEL PLENARIIS'' FRATRUM CENOMANNICA IN 
URBE DEO SERVIENTIUM, DE REBUS QUAS FRANCO SENIOR ET ALDRICUS 
EORUM EPISCOPI EIS DEDERUNT, ET TESTAMENTIS ATQUE PRiEGEPTIS 
REGALIBUS CONFIRMAVERUNT*. 

Debent homines fratrum in summa de vinericia® vini modios 
CCC IP; de paslione vini modios CC LXXI; de hostilense, argenti 
solidos C XLVIIII, et denarios *® VII semis **; multones de pasquario" 
cum lana, LXVI semis^^; sogales XLII semis** et denarios** II et 
semis^®; de landatico" solidos*® V, et denarios*® X; de camatico 

* caritate, B. — * petitionem, B. — ^ Notre manuscrit donne « et ». — * Notre 
manuscrit donne « rogacitem ». — ^ iterumque, B. — ^ polecticis, B. — ' plena- 
ris, B. — 8 Vmericia, B. — » CCCC II, B. — *o debentur, B. — " Nous interprd- 
tons ainsi un sigle dont la forme se rapproche du chiffre 7. semis, manque B. 
— ^* pascuario, B. — *3 semis, manque B. — ** semis, manque B. — ** debentur, 
B. — <o semis, manque B. — *^ laudatico, B. — *» solidi, B. — *» debentur, B. 

* M. Gu^rard, Polyptique d^Irminon^ p. 922, a reproduit ce passoge de notre texte, d*aprd8 
rddition de Baluze, mais en rectiflant la plupart des erreurs que ce demier 6diteur a laissd 
passer. Dans la r6impression r^cemment faite du mdme ouvrage, Tinattention du correcteur a 
donne lieu k une faute singulidre, et ce texte ofTre « Aldricus comes episcopi » pour « eorum 
episcopi ». 



163 

arietes LV, sine lana; de lignario solidos* XXVI et denarios' VIIII ; 
de censo ^, solidos G I semis* ; de inferenda et de postiurno sive de 
suisalico* solidos C LXXX et denarium I ; ® de pastione inter frumen- 
tum et sigulo'' modios® XXXIIII et sextarios® VIIII sufuso; de 
avena modios^^ GCGC XLIIII; axilios ad alium annum^* Illlm L" 
et omni anno scindulas 1^ CCCC L*^ 



DE EIECCIONE** ALDRICI CENOMANNIC/E URBIS EPISCOPI, ET DE INVASIONE 
ATQUE VASTATIONE CENOMANNICiE MATRIS iECCLESIiE UNA CUM 
RERUM *. 

Decedente domno Hludowico Francorum imperatore secundo, 
filio videlicet Karoli magni imperatoris, anno incarnationis do- 
minicae D CGG XL , indictione III , anno siquidem imperii 
sui XXVII, surrexit quaedam tyrannica pravitas, inter cetera 
mala, inter Ligerim et Sequanam ^^ , et maxime in pago Ceno- 
mannico, in quo Aldricus tunc octavum annum in episcopatus 
dignitate fulgebat. Et licet praedictus imperator inter tres filios 
suos regna sua divideret, id est, inter Hlotharium et Hludowicum 
atque Karolum, Hlotharium in media Francia, Hludowicum vero 

* solidi, B. — 2 debentur, B. — 3 sensu, B. — ♦ semis, manqmB. — ^ sensa- 
lico, B. — ^ debentur inde, B. — '^ sigale, B. — ® modii, B. — ® sextaria, B. 

— ^^ modii, B. — }^ Au lieu de alium annum, B donne alvimannum. — ** IIII L, B. 

— *3 scudulas I CCCC L, B. — ** eiectione, B. — ** Notre manuscrit donne 
« Sequenam ». 

* On tronve dans notre manuscrit au foiio 50^ la note suivante^ transcrite au XI* si^cle, sur 
la marge et en face de la phrase, ou est relat^ le partage de rempire en 840. c In libro miracu- 
lorum sancti Benedicti sic ista determinatur partitio. Maior natu Hlotarius Franciam cum Italia, 
Hluduicus Saxoniam omnemque Germaniam, Carolus iunior Burgundiam cimi Aquitania acce- 
pit ». Le livre des miracles de saint Benott dont il est fait ici mention, est celui que composa 
Adrevalde ; M. de Certain en a donn^ une ^dition pour la Soci^td de Fhistoire de France, et le 
passage cito, se trouve k la page soixante-dixidme. 



d64 

in Hostria , et Karolum in Nustria * et Aquitania coUocaret , 
cetera vero regna et ducatus inter eos, sicut in annalibus eorum 
continetur, divisa* consensu principum suorum partivit. Prefatum 
autem pontificem memorato Karolo filio suo minori per manus 
commendavit. Cui iam dictus pontifex Aldricus fidem debitam 
servans^, ab infidelibus sanctae Dei aecclesiae et suis, a praefata 
tyrannica potestate, in supradicto anno, a praescripto episcopio et a 
sua sede eiectus est ; et propterea multa quae in ecclesiasticis et in * 
aliis rebus pro amore Dei facere ceperat, inperfecta* remanserunt, 
Nam pcene praedictum episcopium tunc vastatum est ^t quasi ad 
nihiium redactum. Habebat enim coeptum claustrum canonicorum 
et matrem aecclesiam in media civitate a fundamento una cum suis 
porticibus et paradisum inchoatam^, et maximam partem ex ea 
factam, similiter et edificia monasteriorum quinque, una cum claus- 
tris et ceteris eorum. Habebat quoque ad utilitatem eiusdem aecclesiae 
f ulciendam et ad pauperes recreandos congregatos greges iumentorum 
una cum amissariis amplius quam octuaginta "^ , vaccarum et ovium 
atque caprarum sive porcorum ampUus quam CC , annonam et foenum 
ac vinum tam ad opus congregationum , ospitumque® ac pauperum 
quam et ad sibi aecclesiaeque sibi commissae servientium opus suffi- 
cienter. Sed quid amplius dicam? Ita habebat fundatum tam in 
aecclesiasticis quam et in aliis rebus praedictum episcopium et 
res sibi commissas qualiter non fuerunt a diebus antiquis, vel a 
tempore quo alicuius viventis® hominis memoria retinetur. Sed haec 
et reliqua bona innumerabilia a praedictis tyrannis , sive hospitalia VII 
quae ad pauperes et hospites recipiendos et recreandos fecerat, fun- 
ditus vastata et diruta sunt. Propter has vero insidias et aiias multas, 
haec et alia bona innumerabilia quae facere voluit et coepit in suo 

* Neustria, B. — * Notre manuscrit donne « divise ». — 3 Qdem servans debi- 
lam. — * in, ma^ique B. — ^ imperfecta, B. — ® inchoatum, B. — "^ octoginta, B. 
— 8 hospitum, B. — ® viventis, manque B, et est remplac^par plusieurs potnte. 






165 

episcopio, non apparent, quae a Domino illis requirantur a quibus 
haec subversa et vastata atque prohibita sunt, et non ab illo, qui haec 
agere et adimplere voluit et prohibitus atque eiectus* dimisit. 
Prescripti ergo tyranni de genere Herivei et Vuidonis superiorum 
tyrannorum remanserunt. 

In* nomine patris et filii et spiritus sancti. Aldricus indignus 
Cenomannice matris aecclesiae episcopus omnibus nostrae curae com- 
missis sacris ordinibus et cunctis fidelibus salutem et gloriam sempi- 
ternam. Cum in Dei nomine, anno incarnationis dominicae D CCC X L, 
indictione III, et anno imperii domni Hludowici piissimi impera- 
toris XXVII, anno vero VIII ordinationis praedicti Aldrici episcopi, 
IIII videlicet iduum maiarum die, sinodum' omnium sacerdotum 
ac levitarum seu reliquorum servorum Dei Cenomanica in urbe 
praedictus pontifex coadunaret, post allocutionem et ammonitionem * 
sive inquisitionem eorum, coepit iam dictus Aldricus episcopus una 
cum eis, illisque deprecantibus , tractare quid officii unusquisque 
pro suis confratribus , tam pro vivis quam et pro solutis debite 
mortis, diligenter ageret, et quid pro praefixo pontifice et grege 
utriusque ordinis sibi commisso, fideliter adimpleret. Qua de re, 
hoc instinctu divino pariter considerantes tractavimus, simulque 
inter nos bono animo et pura voluntate decrevimus, ut dum advixe- 
rit^, unusquisque nostri ordinis sacerdos pro prescripto domno 
Aldrico episcopo et pro populo sibi commisso, in IIII feria, una cum 
letania et oblationibus missam decantet I ® ; similiter et VI feria 
faciat; et qui hoc facere non poterit, L psalmos decantet, orantes 
ac"^ suppUcantes Dominum coeli ut Deus omnipotens praefixo ponti- 

* dejecius, B. — * L'6dition de Baluze fait pr6c6der ce paragraphe du titre 
suivant, qui n'existe pas dans notre manuscrit : c Synodus habita ab Aldrico in 
urbe Cenomanica », — 3 synodum, B. — ♦ admonitionem, B. — ^ advixerit dans 
B est entre crocheis. — ^ I., manque B. — "^ et, B. 



166 

fici nostro* secundum suam voluntatem, hanc tribual degere vitam, 
et quando ei placuerit, finisque buius vitdB advenerit, coelestis ianua 
ei pateat, et locus sanctorum consortii, nobis deprecantibus, detur. 
Amen. Similiter et praefatus pontifex pro nobis omnibus, aut per se 
aut per aliquem a se commissum est pollicitus agere. Insuper haec 
tractantes in praescripto iduum* maiarum die et in iam dicta synodo 
inter nos decrevimus ut unusquisque nostrum, dum advixerit, pro 
suis confratribus in anno XII cantet missas cum oblationibus et 
reliquis orationibus, et quando quisque^ nostrum obierit*, unus- 
quisque decanus nomina de suis iunioribus conscripta in nostra, per 
singula tempora, sinodo* deferat, et unusquisque nostrum pro illis 
missas compleat XII cum oblationibus et reliquis orationibus et vigi- 
liam cum VIIII psalmis et totidem lectionibus et responsoriis, una 
cum matutinali sinaxi® fideliter pro defunctis fratribus peragat, et 
sic hoc faciat, sicut vult pro se fieri, quando hoc idem ei advenerit, 
et sicut ante tribunal districti iudicis rationem ex hoc reddere volue- 
rit, quod hic coram Deo, et coram nostro pontifice, et coram nobis 
omnibus se facere sponte promisit. Tribuat Dominus omnipotens, ut 
sic inde faciamus ut non dampnationem "^ sed plenam retributionem 
ex his a Domino Deo nostro percipere valeamus, et vitam habere 
sempiternam valeamus, auxiliante Domino nostro Ihesu Christo, qui 
cum patre et spiritu sancto vivit et gloriatur Deus per omnia secula 
seculorum. Amen. 

^j'l Hec est missa quae pro domno episcopo et pro omnibus sibi 
commissis, bis® in unaquaque ebdomada®, id est, IIII et VI feria, 

* nosiro pontifici, B. — * Notre manuscrit donne par erreur « kalendarum », 
au lieu de « iduum ». — ^ quandocunque, B. — ♦ obierit, manque B et est retn-^ 
plcLc4 par decesserit rejet^ apres unusquisque, et mis entre crocliets. — * synodo, 
B. — ® matutinalem synaxim, B. — "^ damnationem, B. — ^ bis, manque B. 
— ® hebdomada, B. 






167 

una cum letania adimpleri debet^ ; et post istam subsequitur illa, 
quam pro nobis in invicem canere debemus; et post illam subse- 
quitur illa quam* pro fratribus nostris defunctis cantare debemus. 



MISSA COTmiANA^ 

.y. Intret oratio mea. Sanctae Dei genetricis* Mariae ac beatorum 
apostolorum sive martyrum tuorum Gervasii et Prothasii atque 
sancti Stephani, simulque reliquorum martirum*^ et confessorum 
virginumque atque omnium sanctorum tuorum assiduis intercessio- 
nibus, quaesumus, Salvator mundi, pontificem nostrum Aldricum 
misericorditer protege, pariterque ei familiaritate atque consanguini- 
tate coniunctos, et omnes sibi commissos utriusque ordinis viros et 
feminas, ab omni pravitate defende, et secundum tuam voluntatem 
eis vivere tribue, omnemque populum christianum misericorditer 
custodi, et animabus famulorum famularumque tuarum omnium 
sibi commissorum et commissarum atque cunctorum cunctarumque 
in Ghristo quiescentium requiem tribue benignus sempiternam, et 
sanctorum tuorum coetibus consociare digneris propitius. Per ®. 

Epistola ad Colosenses ^. Fratres , non cessamus pro vobis orantes 
et postulantes. 

^. Domine exaudi. 

y. Ne avertas. 

Evangelium^ secundum lohannem. In illo tempore, sublevatis 
Ihesus ocuhs in coelum, dixit: Pater ^ ut ubi ego sum, et illi sint 
mecum, ut videant claritatem meam, quam dedisti mihi, quia 

* debetur, B. — * Notre manuscrit donne « quae ». — ^ quotidiana, B. 
•— * genitricis, B. — ^ martyrum, B. — « Per Christum etc., B. — ^ Colossenses, 
B. — 8 Nous r^tablissons « Evangelium i> d'apr6s B ; ce mot manque dans 
notre manuscrit. — ® Apres Paler, B donne quos dedisti mihi volo. 



168 

dilexisti me ante mundi constitutionem. Pater iuste, mundus te non 
cognovit, ego autem novi te, et hii * cognoverunt quia tu m.e 
misisti et notum feci eis nomen tuum , et notum faciam , ut dilectio 
qua dilexisti me, in ipsis sit, et ego in ipsis. 

Offert. Exaudi Deus. 

Secreta. Oblationis huius, domine, placare muneribus, et inter- 
cedentibus omnibus sanctis tuis, protege pontificem nostrum Aldri- 
cum et omnes sibicommissoscommissasque, atque omnem populum 
christianum a cunctis defende periculis, et animabus famulorum 
famularumque tuarum omnium sibi commissorum commissarumque , 
atque cunctorum cunctarumque in Christo quiescentium , per haec 
sancta sacrificia, remissionem omnium tribue peccatorum et vitam 
habere concede sempiternam. 

Prcefatio. Vere dignum etc. et tuam clementiam profusis preci- 
bus implorare, ut* intercedente beata et gloriosa semper virgine 
Dei genitrice Maria, sanctisque martiribus^ tuis Gervasio et Pro- 
thasio, sive sancto Stephano, et omnibus sanctis tuis, cunctorum 
peccatorum veniam pontifex noster Aldricus consequi mereatur, et 
eos easque quos et quas ei cura regiminis consociasti , ac famiiiaritate 
et consanguinitate iunxisti, et omnem populum christianum angelorum 
omniumque* sanctorum tuorum tuere praesidiis^, et animas famu- 
lorum famularumque tuarum omnium sibi commissorum et commis- 
sarum atque cunctorum cunctarumque in Christo quiescentium , ut 
in pacis ac lucis regione constituas, deprecamur. Per Christum 
Dominum nostrum. 

Infra actionerru Hanc igitur oblationem quam tibi pro pontifice 
nostro Aldrico atque grege sibi commisso et propinquitate ac fami- 
Haritate iuuctis ei atque pro salute cuncti popuh christiani suppli- 
citer immolamus, quaesumus, Domine, ut benignus accipias, et tua 

* hi, B. — * ut, manqxie B. — 3 martyribus, B. — * que, manqu^ B. — ^pr©- 
sidiis tuere, B. 



169 

pietate concedas , ut et illis proficiat ad salutem huius pietatis afifec- 
tus, et animabus famulorum famularumque tuarum omnium sibi 
commissorum et commissarum atque cunctorum cunctarumque in 
Ghristo quiescentium, impetret beatitudinem sempitemam, diesque 
nostros. 

Ad communionem. Amen dico vobis. 

Ad complendum. Purificet, quaesumus, Salvator mundi, ponti- 
ficem nostrum Aldricum divini sacramenti libatio, et gloriosa sanctae 
Dei genitricis Mariae atque omnium sanctorum oratio, et gregi* 
sibi commisso ac famiUaritate et consanguinitate iunctis ei et omni 
populo christiano misericordiam tuam ubique praetende, et animabus 
famulorum famularumque tuarum omnium sibi commissorum et 
commissarum atque cunctorum cunctarumque in Christo quiescen- 
tium, remissionem omnium tribue peccatorum, et vitam habere 
concede sempiternam, per. 

Alia. Omnipotens sempiterne Deus, sanctae Dei genitricis Mariae 
et omnium sanctorum tuorum pia et assidua intercessione ponti- 
ficem nostrum Aldricum ubique misericorditer protege et ab omnibus 
adversitatibus corporis et animae tua potentia defende, commissum- 
que sibi gregem cunctum ad regendum custodi, et omnem populum 
christianum conserva, atque illi et omnibus in Ghristo quiescentibus 
requiem tribue sempiternam, per. 



ITEM ALIA MISSA QUAM MUTUO PRiEDICTI SACERDOTES INTER SE 

GANTARE DEBENT. 

Deus, qui karitatis* dona per gratiam sancti Spiritus tuorum 
cordibus fidelium infudisti, da famulis et famulabus tuis diversorum 
cenobiorum et titulorum atque locorum tam sacerdotum et levitarum 

* Notre manuscrit donne « grege ». — ^ caritatis, B. 



170 

quam et reliquorum fidelium tuorum, quorum quarumque memoriam 
agimus, et quorum quarumque his in titulis scripta continentur vo- 
cabula, fratribus ac sororibus et familiaribus nostris salutem mentis 
et corporis, ut te tota virtute diligant, et quae tibi placita sunt tota 
dilectione perficiant, per*. 

Lectio Hieremie prophetce. Si iniquitates nostrde contenderint 
contra nos, Domine, libera nos, quaesumus, fac propter nomen 
tuum, quoniam multae sunt aversiones nostrae. Tibi peccavimus, 
expectatio Hisrael* Salvator noster, in tempore tribulationis. Tu 
autem in nobis est, Domine, et nomen sanctura tuum super nos 
invocatum est. Ne derelinquas nos, Domine Deus noster. 

Secundum Mathceum ^. In illo tempore, dixit Ihesus discipulis 
suis: Petite et dabitur vobis, querite etinvenietis, pulsate et aperietur 
vobis. Omnis enim qui petit, accipit, et qui querit, invenit, et pul- 
santi aperietur. Aut quis est ex vobis homo qui, si petierit filius suus 
panem, numquid lapidem porriget ei; aut si piscem, numquid 
serpentem porrigit. Si ergo vos cum sitis mali , nostis bona data dare 
filiis vestris, quanto magis pater vester dabit bona petentibus* se. 

Secreta. Munera, quaesumus, Domine, quae pro nostra et 
omnium, quorum quarumque recolimus memoriam^, et quorum 
quarumque his in diptitiis® nomina contmentur inserta, redemp- 
tione oculis tuis tuae ofierimus maiestatis '', placatus suscipe, et ad 
perpetuam nobis omnibus tribue provenire® salutem, per. 

y. iEterne Deus, implorantes® tuae maiestatem misericordiae 
ut nobis et omnibus quorum quarumque recolimus memoriam et 
quorum quarumque nomina his in diptitiis *® continentur inserta, 
veniam largiri digneris peccatorum, ut ab omnibus inimici vin- 
cuUs liberati, tuis toto corde inhereamus mandatis, et te solum 

* per Dominum, B. — * Israel es, B. — ^ Matthaeum, B. — * B remplacepar 
etc. une pariie de Vdvangile depuis et qui querit, jusqu^a la fin. — * raemoriam 
recolimus, B. — ® dipticiis, B. — "^ Notre manuscrit donne «maiestati :t. — ^per- 
venire, B. — ® Omnipotens aeterne Deus, imploramus, B. — *o dipticiis, B. 



^^s;^'! 



471 

semper tota virtute diligamus, et ad tuae quandoque beatitudinis 
visionem pervenire mereamur, per Christum. 

Hanc igitur oblationem , Domine , quam tibi pro peccatis atque 
offensionibus nostris, et omnium quorum quarumque agimus memo- 
riam et quorum quarumque hic continentur inserta vocabula, offeri- 
mus, ut cunctorum delictorum remissionem consequi mereamur, 
quaesumus. 

Ad com,^. Divina libantes misteria*, quaesumus, Domine, ut 
haec salutaria sacramenta illis proficiant ad prosperitatem et pacem 
pro quorum quarumque dilectione haec tuae optulimus^ maiestati, 
per *. 

Alia, Da famulis et famulabus tuis, quaesumus, Domine, omni- 
bus quorum quarumque memoriam agimus, et quorum quarumque 
nomina his in diptitiis^ continentur conscripta, seu etiam ceteris 
fidelibus utriusque sexus, in tua fide et sinceritate constantiam, ut 
in karitate® divina firmati, nuUis temptationibus'' ab eius integritate 
vellantur, per®. 



ITEM MISSA. PRO DEFUNCTIS FRATRIBUS ET SORORIBUS NOSTRIS. 

Deus, cuius misericordiae non est numerus, suscipe pro anima- 
bus famulorum famularumque tuarum, quorum quarumque memo- 
riam agimus, et quorum quarumque nomina his in diptitiis® 
conscripta esse noscuntur, preces nostras, et lucis eis leticiaeque*® 
regionem in sanctorum tuorum societate concede, per. 

Alia. Deus, cui proprium est misereri et preces exaudire 
supplicantium , propiciare " animabus famulorum famularumque 
tuarum diversorum cenobiorum et titulorum quorum quarumque 

* Ad com. manque B. — * mysteria, B. — ' obtulimus, B. — ♦ per Christum, 
B. — 5 dipticiis, B. — ® caritate, B. — - "^ tentationibus, B. — * per Cliristum, B. 
— » dipticiis, B. — *<> tetitiae, B. — ** propitiare, B. 



172 

memoriam agimus, et quorum quarumque hic assignata contiiientar 
vocabula , ut te miserante a peccatorum vinculis absolute * , ad aeter- 
nae beatitudinis requiem pervenire mereantur, per. 

Ad Thessalonicenses. Fratres , nolumus vos ignorare de dormien- 
tibus, ut non contristemini sicut et ceteri qui* spem non habent. 
Si enim credimus quod Ihesus mortuus est et resiu*rexit, ita et Deus 
eos qui dormierunt, per Ihesum adducet cum eo. Hoc enim vobis 
dicimus in verbo Domini^ quia nos qui vivimus, qui residui sumus, 
in adventu Domini non praeveniemus eos qui dormierunt, quoniam 
ipse Dominus in iussu et in voce archangeli et in tuba Dei, descendet 
de coelo, et mortui qui in Christo sunt, resurgent primi. Deinde nos 
qui vivimus, qui relinquimur, simul rapiemur cum illis in nubibus 
obviam Christo in aera et sic semper cum Domino erimus. Itaque 
consolamini invicem in verbis istis. 

Evangelium^ secundum lohannem. In illo tempore, dixit Ihesus 
turbis ludeorum : Amen amen dico vobis, quia venit hora, et nunc 
est, quando mortui audient vocem filii Dei, et qui audierint vivent*. 
Sicut enim pater habet vitam in semetipso, sic dedit et filio vitam 
habere in semetipso, et potestatem dedit ei et iudicium facere, quia 
filius hominis est. Nohte mirari hoc, quia venit hora in qua omnes 
qui in monumentis sunt, audient vocem fiUi Dei, et procedent qui 
bona fecerunt in resurrectionem vitae. 

Secreta. His quaesumus, Domine, placatus muneribus intendej 
et quod ad laudem tui nominis supplicantes ofierimus, ad indulgen- 
tiam omnium quorum quarumque memoriam agimus, et quorum 
quarumque nomina hic continentiu* inserta, sive cunctorum fidelium 
proficiat defunctorum , per. 

y.^ Deus, qui nobis in Christo unigenito filio tuo Domino nostro, 

^ vinculis peccatorum absoluti, B. — > qui etc. B. Tout le reste de VipUre 
manque B. — ' Evangelium, manque B. — ♦ vivent etc. B. Le reste du texte de 
V^vangile manque B. — ^ Ce sigle manque B. 



173 

spem beatae resurrectionis concedis, praesta, quaesumus, ut animae 
pro quibus hoc sacrificium redemptionis nostrae tuae ofiferimus maies- 
tati, ad beatae resurrectionis requiem, te miserante, cum sanctis tuis 
pervenire mereantur, per Christum. 

Hanc igitur oblationem quam tibi offerimus pro animabus 
omnium quorum quarumque memoriam agimus, et quorum qua- 
rumque nomina his in diptitiis* conscripta esse noscuntur, seu 
cunctorum cunctarumque fidelium defunctorum et defunctarum * , 
quaesumus Domine, propiciatus^ accipias, et miserationum tuarum 
largitate* concedas, ut quidquid* terrena conyersatione contra- 
xerunt, his sacrificiis emundetur®, ac mortis vinculis'' absolutae, 
transitum mereantur ad vitam ; diesque nostros ®. 

Propiciare®, Domine, quaesumus, omnibus in Christo quiescen- 
tibus, et animae famulorum famularumque tuarum, quorum quarum- 
que memoriam agimus, et quorum quarumque nomina his in dipti- 
tiis*^ conscripta", his purgate sacrificiis indulgentiam pariter et 
requiem capiant sempiternam, per. 

Alia. Deus cui possibile est omnes homines sine difficultate 
salvare , tanto benignus animabus famulorum famularumque tuarum 
diversorum cenobiorum et titulorum quorum quarumque memoriam 
agimus, et quorum quarumque hic adsignata^'continentur vocabula, 
misericordiam concede perpetuam, quanto eos ad fihi tui Domini 
nostri pertinere gratiam tribuisti, per. 

Alia. Deus vita viventium, spes morientium, salus omnium in 
te sperantium , praesta propitius ut animae famulorum *^ famularum- 
que tuarum quorum quarumque memoriam agimus, et quorum 
quarumque nomina his in diptitiis" continentur inserta, a nostrae 

* dipticiis, B. — * defunctarumque, B. — ^ propitiatus, B. — * miserationum 
largitate tuarum, B. -- ^ quicquid, B. — « Notre manuscrit donne « emundentur ». 

— ^ vinculis mortis, B. — ^ nostros etc, B. — ® propitiare, B. — *o dipticiis, B. 

— ** conscripta esse noscuntur, B. — ** assignata, B. — *3 Notre manuscrit donne 
« famulormnque ». — *♦ dipticiis, B. 



474 

mortalitatis tenebris absolute in perpetua cum sanctis tuis luce 
laetentur, per *. 



EXEMPLAR PRECARIE DE VILLA TRIDENTE, QUAM ALDRICUS EPISCOPUS 
BAVONI, VASSO DOMINICO, FECIT TEMPORE HLUDOWICI PIISSIMI 
AUGUSTI.'^ 

Domino sancto ac venerabili* basilicae sancti^ Gervasii et 
Prothasii martyris^ quae est constructa infra urbis Cenomannis civi- 
tate^ quam Aldricus episcopus in dominatione et regimine habere 
videtur, eiusque congregationi ex ipsa consistenti basiiica^ Ego 
enim in Dei nomine Bavo, dum et mea fuit peticio' et vestra decre- 
vit voluntas, et per iussionem® domni nostri Hludowici gloriosi 
imperatoris villas vestras de ratione ipsius basilicae, cuius vocabula 
sunt Tredentus* et Vuitlena*®, cum omni integritate eorum, nobis 
ad usandum tenere permisistis, in ea vero ratione dum" ego advivo, 
tenere et dominare facere debeam, et post meum quoque, Deo 
iubente, discessum, partibus sancti Gervasii revertere faciatis. Et 
convenit nobis annis singulis, ad festivitatem sancti Martini hiber- 
naticam" argenti^' solidos XXV transolvere debeam, aut decimam et 
nonam pleniter persolvam de omni reditu; et si neglegens** aut 
tatdus exinde apparuero , fidem exinde facere debeam , et ipsas villas 
perdere non debeam ; et ut hae precariae imo tenore conscriptae 
omnique tempore firmae et stabiles permaneant. Actum Cenomannis 
civitate publice, anno XVIII, regnante domno Hludowico gloriosis- 

* per Christum, B. — * Notre manuscrit donne « venerabile ». — ^ sancto- 
rum, B. — * martyrum, B. — * Cenomanicae civitatem, B. — o Notre manuscrit 
donne < congregatione ex ipsa basilica consistentem ». — "^ petitio, B. — ® per- 
missionem, B. — » Tridentus, B. — ^^ Vintleva, B. — " ut dum, B. — *« Notre 
manuscrit donne € inbematica ». — '^ Notre manuscrit donne c argento ». 
— *^ negligens, B. 



.r^'. 



475 

simo imperatore, VIIII kal. maias. S. Bavonis*, vassi dominici, qui 
hanc precariam fieri rogavit. S. Widonis. S. Vul. S. Hervei. S. Seri- 
lonis. S. Berilonis. S. Ebrulfi vicarii. Hercheus. S. Adalberti Gisla- 
rius *. S. Adalgysi. S. Godofridi. S. lacob l Deusdet subscripsit. 
Bobilo subdiaconus scripsit et subscripsit 



EXEMPLAR PRfiCEPTI DOMNI HLUDOWIGI PIISSIMI IMPERATORIS DE VILLA 
TRIDENTE, QUOD FECIT PRiEDICTUS IMPERATOR CENOMANNIC^ MATRI 
iECCLESIiE ET ALDRICO EIUSDEM URBIS EPISCOPO*. 

23 avril 838. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hlu- 
dowicus divina repropiciante clemencia* imperator augustus. Si 
fidelium nostrorum iustas et rationabiles peticiones^ ac postula- 
tiones, quas pro utiUtate et exaltatione® sanctae Dei aecclesiae expos- 
cunt, ad optatum effectum perducimus, non solum regiam atque 
imperialem consuetudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis 
promptiores, ut credimus, atque devociores'' facimus. Idcirco omni- 
bus fidelibus sanctae Dei aecclesiae et nostris praesentibus sciUcet et 
futuris notum esse volumus, quia Bavo, vasallus ® noster, nobis 
innotuit quod quandam villam sitam in pago Cenomannico, nomine 
Tridentem, de iure Cenomannicae matris aecclesiae, per nostrum 
beneficium possideret, de qua per singulos annos nonas et decimas 
et legitimos census partibus praefatae matris aecclesiae et eiusdem 
rectoribus persolveret. Qua de re memoratus Bavo, pertractans 
casum fragilitatis humanae, et pavescens ultimum vocationis diem, 

* Notre manuscrit donne c Ravonis ». — « Gislarnis, B. — ^ lacobi, B. 
— * repropitiante clementia, B. — ^ petitiones, B. — ® exactione, B. — "^ devo- 
tiores, B. — 8 vassallus, B. 

* Cf. Tentzel, app. 60. Botiquet, VI, 619. Br^quigny, ad ann. 838. Bohmer, 481, ad ann. 838. 
}Aiene,Patrologia, C IV, 1293. Sickel, p. 196, n» 359. Muhlbacher, p. 357. 



.:i*-fri-L'?*-i»-'- 1- i-^^iLi 



^^ l^... i. 



• ^m .»*if ■? rS ■■ . ^«^^^^^.^^^ L 



l_/-'^ll 






t.. 



"Z ^ imt.^. 









i^^ 



.o^ 






L'" 



-' 



:■*■ 






, «1. 



-kZ^ 



• w^ T •' ■ 



, f . . • 
* . . . 



.* » 



..... t 



.-- • .f : _ 



1 ■ . 



lhz: :&r lissrmst 



*i .-^ ti 









mm 



f . - . ..■.. 



- -— ~ < ^ , ■ 






o..:. 



• - 



■ iS"-:- 



•:. . y 



*' . -^ ». .1 



rL^ rr£T IliS 



«■^- 









"— .' > 



3 - -- 






177 

inquietudinem facere aut quamlibet calumpniam* ingerere praesu- 
mat; sed liceat ei et successoribus eius quieta ordine memoratam 
villam cum omnibus locis et territoriis sive mancipiis et cum omni- 
bus ad se pertinentibus iure ecclesiastico tenere et possidere, et 
quicquid pro oportunitate et commoditate praefate sedis aecclesiae 
exinde facere decreverint, liberam in omnibus habeant, futuris tem- 
poribus, potestatem faciendi. Et ut hec nostrae redditionis auctoritas 
perpetuam obtineat firmitatem, manu propria subter eam firniavi- 
mus, et de anulo nostro sigillare* iussimus. 

Signum Hludowici serenissimi imperatoris ^. 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi. 

Data Vnn kalend. maias, anno Christo propitio XXV imperii 
domni Hludowici piissimi augusti, indictione I. 

Actum Aquisgrani palacio* regio in Dei nomine feliciter. Amen. 



EXEMPLAR PRECARI^ DE FRAXINEDO*^ ET SANCTO GEORGIO® IN CONDITA 
SAGONENSE, VEL DE ALIIS VILLIS SANCTI GERVASII QUARUM VOCABULA 
IN EA HABENTUR INSERTA , QUAS VULSINGUS TENET , QUAM EI GAUZIO- 
LENUS EPISCOPUS FECIT PRIMO ANNO REGNI PIPINI REGIS. 

Anteriorum episcoporum autentica et precarise infra scriptarum 
villarum in archivo Cenomannicae matris aecclesiae conservantur, et 
propter prolixitatem operis in hac schedula non sunt inserta ^ 

Domino sancto ac venerabili® basilicae sancti Gervasii et Protha- 

* calumniam, B. — * sigillari, B. — ^ Notre manuscrit reproduit le mono- 

gramme de Tempereur. — ♦ palatio, B. — ^ Fresnay-le-Vicomte, C. — ® C se 

hasarde k identifier ce nom avec La Fresnaye, chef-lieu de canton de Tarrondis- 

sement de Mamers, situ6 par cons6quent11ans Tancien Sonnois, et dont F^lise 

fut consacr6e sous le vocable de saint Georges. — "^ Cette phrase dans B est 

report^e k la fin du document, imm^diatement apr^s les signatures des t^moins. 

— 8 Notre manuscrit donne « venerabile ». 

12 



470 

rectores saticti Gervasii, sine uUa iudicis * consignatione, aut heredum 
meorum contradictione * in vestra ^ faciatis revocare dominatione * 
et potestate ad faciendum * quod volueritis, et hec precaria, ac 
si semper per quinquennium® renovata fuisset, firma permaneat. 
Actum Cenomannis civitate in anno primo regni domni nostri Pipini 
gloriosi regis''. Signum Vulsingo, qui hanc precariam fieri rogavit. 
S. Fulcoberto^. S. Sichardo®. S. Vuldono*^ Salomon^* rogatus sub- 
scripsit. Aiglibertus subscripsit. S. Vuarnafredo**. S. Giboleno". 
Bertobodus subscripsit. Beraldus scripsit et subscripsit. 



EXEMPLAR PRECARIE QUAM FRANCO EPISCOPUS GERMUNDO FECIT DE 
VILLA FRAXINEDO, FLEXOBRACHIALE, ACIACO, SANCTO GEORGIO IN 
GONDITA SAGONENSE, CUM APPENDICIIS SUIS, ET ALAUNIACO, SEU 
LONGUA FILCARIA ET CAMIACO, ATQUE MUNDARIAS, CUM OMNIBUS AD 
SE PERTINENTIBUS. 

Domino sancto ac venerabili** basilicae sancti Gervasii et Protha- 
sii martiris*^ infra urbis Genomannis ci^itatem constructe*®, ubi 
Franco episcopus preesse videtur, eiusque congregationi ex ipsa 
aecclesia consistenti *''. Ego enim in Dei nomine Germundus, dum et 
cognitum est quaUter domnus Karolus gloriosus rex villas sancti 
Gervasii, Fraxinedo, Fiexobrachiale, Aciago*®, vel sancto Georgio 
cum appendiciis suis, Aloniaico*®, Longua filgaria**, Camiaico**, 

^ Notre manuscrit donne c uUo iudice >. — ^Notre manuscrit donne c contra- 
dicente ». — ^ vestram, B. — * dominationem et potestatem, B. — * Notre ma- 
nuscrit donne c fiBiciendi ». — ^ quinquiennium, B. — ^ Notre manuscrit donne 
« Pipino glorioso rege ». — ^ Fulcoberti, B. — ® Sichardi, B. — ^® Vildeni, B. 
— ** Salomono, B. — " Yuamafredi, B. — *5 Giboleni, B. — ** Notre manuscrit 
donne « venerabile ». — ^^inartyris, B. — <® Notre manuscrit donne « Cenomannis 
civitate constructa ». — *'' Notre manuscrit donne « congregatione » et « consis- 
tente ». — « Aciaco, B. — *« Aloniaco, B. — » filcaria, B. — «* Camiaco, B. 



180 

Mundarias, ad ipsam decclesiam reddere iussit, et postea per ver- 
bum* domno nostro Karolo glorioso regi* fuit peticio ', et vestra 
decrevit voluntas , ut ipsa locella per vestra beneficia * usufr uctuario • 
ordine mihi tenere permisistis, id est, cum mansis^, casis, domi- 
bus, edificiis, mancipiis, accolabus, libertis, terris, vineis, silvis, 
pratis et pascuis, et quantum ad ipsa loca aspectum esse videtur, 
dum ego advivo , per vestra beneficia ® mihi liceat tenere et domi- 
nari ' ; et spondimus vobis ut praeiuditiis ^ ipsius sancti Gervasii 
vel vestro non sit^ annis singulis ad festivitatem sancti Martini 
illam hibernaticam argenti libram unam vobis^ ad partem sancti 
Gervasii et rectoris aecclesiarum transsolvere faciam, aut decimam 
aut nonam ex omni reditu pleniter persolvam ; et si negligens aut 
tardus exinde apparuero ad praedictum placitum fidem exinde facere 
debeam, et ipsas res, dum ego advivo, perdere non debeam, et post 
meum quoque, Deo iubente, discessum^ ipsa locella cum eorum 
soliditate ad se pertinentis vel aspicientis^ vel quicquid ibidem attra- 
here vel inmeliorare **^ potuero, et** quantumcumque tunc temporis 
ibidem inventum fuerit, vos aut rectores" sancti Gervasii sine ullius 
iudicis consignatione aut heredum meorum contradictione" in vestra 
faciatis revocare dominatione et potestate** ad faciendum quod volue- 
ritis, et haec precaria, ac si semper per quinquennium renovare 
fuisset, firma et stabilis permaneat. Actum Cenomannis civitate in 
anno XXXI regnante domno nostro Karolo glorioso rege, in mense 
martio. S. Germundi, qui hanc precariam fieri rogavit. S. Fulco- 
berto". S. Sichardo*®. S. Vjialdoni". Haifredus subscripsit. Salomon 

^ Notre manuscrit donne c verbo ». — < Notre manuscrit donne c rege ». 

— ' mea fuit petitio, B. — * pro vestro beneficio, B. — * ad usus, B. 

— 6 pro vestro beneficio, B. — "^ Notre manuscrit donne c dominare ». — ® pro 
indicio, B. — r 9 Notre manuscrit donne c illa hibernatica argenti libra una vos »• 

— ^^ immeliorare, B. — " vel, B. — ** Notre manuscrit donne c rectoris ». 

— <5 i^otre manuscrit donne c contradicente ». — ** in vestram faciatis revocare 
dominationem et potestatem, B. — ^* Fulcoberti, B. — *® Sichardi, B. — *^ Vuil- 
doni, B. 



'•'t; 



181 

rogatus subscripsit. Aiglibertus subscripsit. Vuanafredus subscrip- 
sit*. Gibolenus* subscripsit. Bertobodus subscripsit. Bavo subscripsit. 
Ebcardus^ subscripsit. S. Vulfadi *. Salaardus subscripsit. Vual- 
tarius subscripsit. S. Frumaldi. S. Leutberti^ Beraldus scripsit et 
subscripsit. 



EXEMPLAR PRECARIiE DE VILLA QUiE VOCATUR MANSIOI^ES^, IN CONDITA 
DIABLENTICA, QUAM MEROLUS EPISCOPUS VENLIBERTO'' FECIT*. 

Domino sancto ac venerabili basilice^ sancti Vincentii martiris® 
quae est construcla extra muros Cenomannis civitatis^®, quam Meru- 
lus** episcopus in dominatione et in regimine habere videtur. Ego 
enim in Dei nomine Vuilibertus, dum** et mea fuit petitio et vestra 
voluntas decrevit, et per iussionem domni nostri Garoli^' gloriosi 
regis** villa vestra de ratione monasterii sancti Vincentii , quod situm 
est extra urbem, cuius vocabulum est ad Mansiones, cum omni inte- 
gritate et appendiciis in vicaria Diablentica^*, nobis ad usitandum 
tenere permisistis, in ea vero ratione ut dum ego advivo, tenere et 
dominari *® facere debeam et post meum quoque, Domino iubente, 
discessum partibus sancti Vincentii monasterii revertere faciatis " ; 
et convenit nobis annis singulis, ad festivitatem sancti Martini hiber- 
naticam *® de argento solidos X transsolvere debeam , aut decimam et 

* subscripsit. manque B. — * Gibolonus, B. — ^ Ebtardus, B. — * Vultadi, B. 

— 5 Leuberti, B. — ^ Mezangers, commune du canton d'fivron, arr. de Laval 
(Mayenne) C. -- "^ Vuiliberto, B. — « Notre manuscrit donne « venerabile basilica ». 

— ^ martyris, B. — ^^ Notre manuscrit donne « civitate. » — ** Merolus, B. 

— *2 dum, manque B. — ^^ Carolus, B. — <* Notre manuscrit donne « glorioso 
rege ». — ^^ Le chef-lieu de cette vicairie ^tait Jublains, voir p. 41. — *« Notre 
manuscrit donne « dominare ». — ^'^ Notre manuscrit donne par erreur « faciat >. 

— *8 Notre manuscrit donne « hibernatica ». 

* Cf. R. Charles et S. Menjot d'Elbenne, Cartulait^ de Vabbay^ de SairU-Vincent, coL 11. 



182 

nonam pleniter persolvam de omni reditu, et si neglegens^ aut 
tardus exinde apparuero, fidem exinde facere' debeam, et iam dictam 
villam perdere non debeam, sed hec precaria, ac si semper per 
quinquennium renovata fuisset, firma et stabilis permaneat^ Actum 
Cenomannis civitate in anno XXXII, regnante domno nostro Earolo 
glorioso rege, in mense aprili. S. Vulliberti* qui hanc precariam 
fieri et firmare* rogavit. S. Maginardi. S. Harivei^ S. Girberti. 
S. Evigrimi''. S. Adalberti. Bavo subscripsit. Gedeon® subscripsit* 
Ebtardus subscripsit. S. Raginfredi. lacob subscripsit. S. Harthaldi •. 
S. Amalberti. S. loachim. S. Bosleni. Ursinus*®, diaconus, scripsit et 
subscripsit. 



EXEMPLAR PRECAWiE QUAM MEROLUS EPISCOPUS VUIUBERTO DE CELLA 

SANCTI FRAMBAUDI FECIT. 

Domino sancto ac venerabili basilicae sanctorum martyrum 
Gervasi" et Prothasii quae est constructa infra urbem Cenomannis 
civitatem" quam Merulus*^ episcopus in dominatione, et in regimine 
habere videtur, eiusque congregationi in ipsa basilica consistenti". 
Ego enim in Dei nomine Vuilibertus , dum et mea fuit peticio et 
vestra decrevit voluntas, et per iussionem domini nostri Caroli 
gloriosi regis*^, monasteriolum vestrum de ratione praedictae basilic9e, 
cuius vocabulum est ad cellam sancti Frambaldi**, in vicaria Gabro- 

* negligens, B. — < facere exinde, B. — ^ Notre manuscrit donne c renovata 
fuissent firmae et stabiles permaneant ». — ♦ Vuiliberti, B. — ^ firmare ac fieri, B. 

— ^ Barivei, B. — "^ Enigrimi, B. — ^ Notre manuscrit donne c Gedeoni ». 

— ' Bartaldi, B. — *<> Versinus, B. — ** Gervasii, B. — ^* Notre manuscrit donne 
c infra urbe Cenomannis civitate ». — *' Merolus, B. — ** Notre manuscrit donne 
c congregatione in ipsa basilica consistentem ». — ^^ Notre manuscrit donne 
c Carolo glorioso rege ». — *® Saint-Fraimbault-de-Pri6res, commune du cantcm 
et de Tarrondissement de Mayenne, G. 



183 

nense * , cum omni integritate sua vel appenditiis nobis ad usandum 
tenere permisistis, in ea vero ratione dum ego advivo, tenere et 
dominari* facere debeam, et post meum quoque, Deo iubente, dis- 
cessum, partibus sancti Gervasii revertere faciatis. Et convenit nobis 
annis singulis ad festivitatem sancti Martini hibernaticam' de argento 
solidos VI transsolvere debeam ; et si negligens aut tardus exinde 
apparuero, fidem exinde facere debeam, et ipsum monasteriolum 
perdere non debeam , sed hae precariae uno tenore conscriptae omni- 
que tempore firmae et stabiles permaneant. Actum Cenomannis 
civitate anno XXXII, regnante domno Karolo gloriosissimo rege, 
VIIII kal. maias. S. Vuiliberti, qui hanc precariam fieri et firmare 
rogavit*. S. Gedeonis. S. Gripponis. S. Gauzberti. S. Ragemberti. 
S. Audulfi. S. Gheldulfi. S. Brucleni. lonas^ subscripsit. S. Vuaran. 
S. Gulfaldi. Haico^ diaconus scripsit et subscripsit. 



EXEMPLAR PREGARIiE QUAM MERULUS'' EPISCOPUS VUILIBERTO FECIT 
DE BELFAIDO® IN CANONICO, ET DE SENMURO®, ET INGRANDA*®, ET 
VUILLARE", ET FONTANAs", ET MONASTERIOLUM*^, ET BRAGOLIUM**, 
CUM EORUM APPENDITIIS *^ 

Domino sancto et venerabili^® basilicae sancti" Gervasii et Pro- 

* Javron, C. — * Notre manuscrit donne « dominare >. — ^ Notre manuscrit 
donne « hibematica j^. — * rogavit manqite dans noire manuscrit. — * Notre 
manuscrit donne « lonam ». — ® Bavo, B. — ^ Merolus, B. — ® Fy6, conmiune du 
canton de Saint-Pateme, arr. de Mamers, C. M. de P. d'Ajn6court, RechercheeiCy 
p. 107, attribue k cette Iocalit6 un atelier mon^taire m^rovingien. — ® Semur, C. 

— io Ingrande, paroisse de Tancien dioc^se du Mans ; elle en fut s6par6e par le 
concordat de 1801, et rattach^e au dioc6se de Tours, C. — ** VilHers-Charlemagne, 
C. Vivillare, B. — ** Fontaines-en-Beauce, C. — *3 Montreuil-sur-Sarthe, C. 

— ** Neuville-sur-Sarthe, C. — *5 appendiciis, B. — *® Notre manuscrit donne 
« venerabile ». — ^*' sanctorum, B. 



184 

thasii martiris* infra urbem Cenomannis civitatem constructaB ' , ubi 
Merolus episcopus prasesse videtur, eiusque congregationi' in ipsa 
aecclesia consistenti *. Ego enim in Dei nomine, Vuilibertus, dum et 
cognitum est qualiter domnus Earolus gloriosus rex viUam' sancti 
Gervasii, Belfaidum, vicum publicum^ cum suis appendiciis, et Sen- 
murum, et Ingrandam®, et Villare^, sive Fontanas, et Monasterio* 
Jum, et Bragolium sive Auciacum vicum publicum*, cum omni 
integritate vel eorum appendiciis ad iam dictam aecclesiam reddere 
iussit, et postea per verbum ' domno nostro Karolo glorioso regi*® 
fuit peticio ", et vestra decrevit voluntas ut ipsa locella per ves- 
trum beneficium usufructuario ordine ^^ mihi tenere permisistis, id 
est, cum mansis, casis, domibus, edificiis, mancipiis, accolabus, 
libertis, terris, vineis, silvis, pratis et pascuis, vel quantum ad ipsa 
loca aspectum essevidelur, dum ego advivo, pervestrum beneficium 
mihi liceat tenere et dominari ". Et spondimus vobis ut praeiudiciis ** 
ipsius sancti Gervasii vel vestro non sit, annis singulis ad festivitatem 
sancti Martini hibematicam ^^ argenti libram unam et dimidiam 
vobis" ad partem sancti Ger^^asii et rectoris aecclesiarum transsol- 
vere faciam , aut decimam et nonam ex omni reditu pleniter persol- 
vam ; et si negligens aut tardus exinde apparuero ad praedictum 
placitum, fidem exinde facere debeam, et ipsas res, dum ego advivo, 
perdere non debeam, et post meum quoque , Deo iubente, discessum, 
ipsa locclla cum eorum" soliditate ad se pertinentis vel aspicientis ", 

^ martyrum, B. — ^ Notre manuscrit donne c infira urbe Cenomannis civitate 
conslnicla ». — ^ ^otre manuscrit donne < congregatione ». — ♦ Notre manuscrit 
donne € consistentem ». — ^ Notre manuscrit donne t villa >. — • Notre manu- 
scrit donne « Ingranda >. — "^ Vivillare, B. — ® Notre manuscrit donne < Monaste- 
riolo et Bragolio sive Auciaco vico publico ». Auciacus, Oiz6, C. — • Notre manu- 
scrit donne « per verbo >. — *^ Notre manuscrit donne « rege >. — ** petitio, B. 
— ** Notre manuscrit donne « ad usum fructuarium ordinem ». — ^^ Notre ma- 
nuscrit donnc « dominare ». — *♦ pro indicio, B. — ^^ Notre manuscrit donne 
« hibernatica ». — ^^ Notre manuscrit donne « nonamet dimidiavos». — ^*' omni, 
B. — *^ pertinentes vel aspicientes, B. 



185 

vel quicquid ibidem adtrahere* et inmeliorare* potuero, et^ quan- 
tumcumque tunc temporis ibidem inventum fuerit, vos aut rectores 
sancti Gervasii sine uUius iudicis consignatione aut heredum meorum 
contraditione* in vestra faciatis revocare dominatione et potes- 
tate*^ ad faciendum quod volueritis, et hae^ precarie, ac si semper 
per quinquennium'' renovatae fuissent, firme et stabiles permaneant. 
Actum Cenomannis civitate publicae , anno XXVIIII regnante domno 
Carolo glorioso rege, in mense maio. S. VuiUberti, qui hanc preca- 
riam fieri et adfirmare rogavit. S. Hervich. S. Adalulfi. S. Osberti. 
Boso subscripsit ®. S. Vuedramni ®. S. Troduini. S. Gehreri*^. S. Rames- 
tani. Bavo subscripsit. Eptardus subscripsit. Salahardus subsciipsit. 
S. Amalberti. Beraldus subscripsit. S. Pharamundi. Vinneradus dia- 
conus scripsit et subscripsit. 

Anteriorumepiscoporum autentica" et precariae infrascriptarum 
villarum in archivio*^ Cenomannicae matris aecclesiae conservantur, 
et^^ propter** proUxitatem operis in hac scedula non sunt inserta. 



EXEMPLAR EPISTOLiE QUAM DOMNUS HLUDOWICUS IMPERATOR ELISA- 
CHAR** ABBATI SUOQUE MISSO MISIT, UT BENEFICIA ET RES IN EA CON- 
SCRIPTAS*^ ALDRICO EPISCOPO VEL SUIS MISSIS CONSIGNARET, ET SUUM 
EPISCOPIUM IMPERIALI AUCTORITATE PLENITER EX EIS*'' REVESTIRET*. 

Juin 834-835. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hludo- 

* attrahere, B. — ^ vel immeliorare, B. — ^ yel, B. — *Notremanuscritdonne 
« contradicente ». — * in vestram faciatis revocare dominationem et potestatem, B. 

— 6 Notre manuscrit donne « hoc ». — "^ quinquiennium, B. — ® subscripsit man' 
que dans notre manuscrit. — owedranni, B. — *® Gehreii, B. — " authentica, B. 

— ** archivo, B. — ^^ atque, B. — ** propter manque dans notre manuscrit. 

— *5 Elisacharo, B. — «« scriptas, B. — " ex eis pleniter, B. 

* Cf. Bouquet, VI, 347. Br6quigny, ad ann. 835. Migne, Patrologia, CIV, 1326. Sickel, p. 185, 
n« 329. Muhlbacher, p. 345. 



186 

wicus divina repropiciante* clementia iraperator augustus^ Aldrica 
venerabili episcopo et fideli nostro salutem. Noverit tua industria 
quia missus tuus nostram adiit prassentiam, innotescens quod ({ui- 
dam vasalli* nostri, Ghermundus, Vulfardus, Berchadus, Hodo* et 
socius suus, beneficia ex tuo episcopio haberent, quae olim per pre- 
carias inde alienata fuerant. Qua de re volumus, ut tu nostra aucto- 
ritate recipias usque ad nostram praesentiam, et de nostra fidelitate 
magnam curam semper habeas, sicut actenus^ te habere cognovimus. 
Nam memoratus missus tuus nostr^m deprecatus est pietatem, ut 
aliquem missum tibi dederimus qui praedictas res tibi, aecclesiaeque 
tibi commissae, consignaret, et vestituram legitimam faceret. Qua de 
re Helisacharo misso nostro praecepimus, ut de supradictis beneficiis 
tibi vestituram faciat, quando illas in partes a nobis directus fueriL 
Volumus etiam ut quam cicius^ poteris missum tuiim bene fidelem 
ad nos dirigas, qui nos certos faciat qualiter erga vos et reliquos 
fideles nostros modo agatur, et quid de illis causis factum quas vobis 
agere praecipimus. Bene vale, et ora pro nobis. 



EXEMPLAR PRiECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE QUI- 
BUSDAM BENEFICIIS VASSALLORUM SUORUM, ID EST, GHERMUNDI^, 
VULFARDI, BERTHADl'', BOVONIS, ET SOCII EIUS, QUiE PR£DICTUS 
IMPERATOR REDDIDIT ET CONFIRMAVIT CENOMANNIC^ MATRI JECCLEr 
SliE ET ALDRICO EIUSDEM ^CCLESIJE EPISCOPO*. 

24 juin 835 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 
wicus divina repropiciante clemencia® imperator augustus. Si pre- 

* repropitiante, B. — * vassalli, B. — ^ Bodo, B. — ♦ hactenus, B. — * citius, 
B. -— « Germundi, B. — "^ Berchadi, B. — ^ repropitiante clementia, B. 

* Cf. Le Cointe, Vm, 378. Bouquet, VI, 599, n«199. Br6quigny, ad ann. 835. Migne, G IV, iSH. 
Sickel, p. 185, n* 330. 



187 

cibus sacerdotum , quando pro suis vel ecclesiarum sibi commissarum 
necessitatibus, aliquid nobis* intimare voluerint, aurem libenter 
accomodamus * , eorumque iustas ac rationabiies petitiones ac postu- 
lationes ad optatum effectum pervenire facimus, non solum regiam 
atque imperialem consuetudinem in hoc exercemus, sed etiam eos- 
dem sacerdotes ad Domini misericordiam pro nobis exorandam 
promptiores atque devotiores facimus. Idcirco notum fieri volumus 
omnium fidelium nostrorum tam praesentium quam et futurorum 
industrie, quia Aldricus venerabilis Caenomannice urbis episcopus, 
accedens ad aures nostrae pietatis retulit nobis de quibusdam bene- 
jBciis quae^ ante conplures* annos de iure suae sedis cum appen- 
diciis eorum fuissent^ subtracta et ad publicum nostrum redacta 
quae modo Ghermundus, Berthadus, Vulfargus, Bodo, et socii eius 
vassalli nostri, in beneficium data possident®, et sic praecedenti 
tempore de manibus rectorum praedictae urbis memoratorum vassal- 
lorum beneficia'' cum appenditiis® et omnibus ad se pertinentibus 
elapsa esse. Sed cum nos ad rei veritatem diligentius investigandam 
fideles missos nostros HeUsacharem® venerabilem abbatem et Vui- 
donem comitem mitteremus, renuntiaverunt *® nobis per" omnia ita 
verum esse. Cumque eorundem relatione, praedictorum vasallorum^* 
beneficia, non ad publicum nostrum sed ad ius praefatae Cenomannis *^ 
aecclesiae iuste pertinere cognovissemus , complacuit clementiae nos- 
trae, suprascriptorum vasallorum** beneficia cum omni integritate, 
quemadmodum ipsos *^ ea per singula loca a largitione nostra acce- 
pisse constat, pro emolumento animae nostrae memorato venerabili 
Aldrico episcopo ad partem praescriptae*^ aecclesiae suae reddere, ut 

* nobis, manque B. — * accommodamus, B. — 3 Notre manuscrit donne c quod ». 

— ♦ complures, B. — ^ Notre manuscrit donne t fuisse >. — ® Notre manuscrit 
donne t possidentur ». — "^ Notre manuscrit donne c beneficiis ». — ® appendiciis, 
B. — ® Helisacharum, B. — *<> renuntiaverunt, B. — ** Notre manuscrit donne 
« pro ». — ** vassallorum, B. — *3 Cenomannicae, B. — *♦ vassallorum, B. 

— *5 Notre manuscrit donne « ipsa >• — *® prsedictse, B. 



188 

perpetuo in utilitates et usus eiusdem aecclesise, Deoque in ea' desei^ 
vientium, permaneat. Idcirco, suggerente atque rogante prsedicto 
venerabili episcopo, hanc nostrae confirmationis atque redditionis 
praeceptionem ei vel ad partem iam dictae* urbis fieri iussimus ; per 
quam decemimus atque iubemus, ut nullus fidelium nostrorum de 
iam dictis beneficiis vel de his omnibus quse ad praedictorum vassal- 
lorum nostrorum, quibuscumque in locis consistant, beneficia perti- 
nere noscuntur, memorato Aldrico venerabili episcopo, sive succes- 
soribus ^ius, ullo umquam tempore^ inquietudinem facere aut 
quamlibet calumpniaih' ingerere praesumant, sed liceat ei et succes- 
soribus eius, quieto ordine, memorata loca cum omnibus ad se 
pertinentibus , iure ecclesiastico tenere et possidere, et quicquid pro 
oportunitate et commoditate praefatae aecclesiae exinde facere decre- 
verint, Uberam in omnibus habeant potestatem faciendi, et ut haec 
auctoritas nostra perpetuam obtineat firmitatem, manu propria 
subter firmavimus, et de anulo nostro iussimus sigillare^. 

Signum Hludovici piissimi imperatoris. 

Hirminmarus notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub- 
scripsi. 

Data VIII kal. iulii^, anno Christo propicio* XXII imperii 
domni Hludowici piissimi imperatoris indiccione'' XIII. 

Actum Stramiaco® supra fluvium Rodani', in Dei nomine feli- 
citer. Amen. 

Dum * cognitum est quod Bethta Deo sacrata porcionem aliquam** 

* Notre manuscrit donne « eo ». — * praedictaB, B. — ' calumniam, B. — * sigil- 
lari, B. — * lulias, B. — ^ propitio, B. — "^ indictione, B. — « Stramiacum palai. Le 
P. Menestrier identifle ce lieu avec Tramoye, commune du d^partement de TAin, 
et Yalois et Mabillon, y reconnaissent Cremieu, chef-lieu de canton du d^parteme&t 
de ris^re. — ® Rhodanum, B. — *® Notre manuscrit donne « porcione aliqua ». 

* Cr. Mabillon, AnnaJea orcUnia S. BenedicU, t. I, p. 684. R. Charles et S. Menjot d'Elbeiiiie» 
Cartulaire de 1'abbaye de Saint-Vinceni, col. 7. Le titre suivant : c Ck>ncordia Bethtse cum monft» 
sterio sancti Vincentii 9, qui es^ reproduit dans B, manque dans notre manuscrit. 



) 



189 

in locella noncupantia* Soliaco', Mansione^, villam Bariaco*, seu 
et Briscino*^, quam® filius suus Ermenfredus quondam moriens 
dereliquit^, et ad ipsam® legibus obvenit, per vindictionis® titulum 
ad basilicam sancti Vincentii, Genomannis civitate vindidit*^, et 
accipit exinde in precium", quod et bene complacuit atque convenit, 
hoc est, auri solidos probos, optimos, atque pensantes** numero 
ducentos*^ Qui** veniens venerabilis fraler Patuinus prepositus de 
ipso monasterio una cum vindictione*'^ ipsa, in privata conlatione 
ipsa protulit ad reiegendum, dum inter se intenderent, hi sunt, 
Bertofridus ^^ , Dodo una cum coniuge sua Eudilane vel Bertolanda ^*' 
cum infantibus suis, his nominibus Aclemaro" et lohanne, cartham 
ambaginalem*® ibidem praesentabant quam Bethta*^ ad ipsos infantes 
suos fecerat, ubi habebat insertum, dum advivebat, et in partes 
duas** Leogihso condam*^ coniuge suo quam et suam terciam ad 
usum*^ tenuerit, et post suum discessum ad iam dictos infantes suos 
tam illas duas partes quam et suam tertiam** in eorum reciperent 
dominatione, dum inter se intenderent, mediantibus** bonis homi- 
nibus, ad pacis concordiam visi sunt eos revocasse. Gonvenit inter 
ipsos quod illa quarta parte quam Ermenfredo quondam in Man- 
siones debitum erat, memorati infantes Bertofredo *^, Dodo una cum 

^ Notre manuscrit donne « noncupantis :». — ^ Souill6, commune du canton 
de Ballon, arr. du Mans, C. M. de P. d'Am6court, Recherche^ etc, p. 85, attribue 
^ cette localit^ un atelier mon^taire m6rovingien. — ^ Mezangers, C. — * Boudre, 
commune du canton de Grez-en-Bou6re, arr. de Chftteau-Gontier, C. — ^ c n'ose 
identifier cette localit^. — ® Notre manuscrit donne t quem ». — "^ Notre ma- 
nuscrit donne « derelinquit ». — * Notre manuscrit donne « ipsas ». — ® vendi- 
tionis, B. — ^^ vindicat, B. — ** pretium, B. — *' Notre manuscrit donne 
« pensentis ». — *8 Notre manuscrit donne « ducentes ». — ** Quo, B. — ** ven- 
ditione, B. — ^» Berthofridus, B. — ^^ Bertholanda, B. — <« Ademaro, B. — *» Telie 
est la rectification que Mabillon, De re diplomaticaj liv. I, ch. 2, propose au lieu 
de « cartha ambagibale », lcQon de notre manuscrit. — ^ Notre manuscrit donne 
« Berta ». — ** Notre manuscrit donne < duos ». — ** quondam, B. — ^ Notre 
manuscrit donne c sua tercia ad usu ». — ** Notre manuscrit donne « sua tercia >. 
— 85 Notre manuscrit donne « mediantes >. — ^ Berthofiredo, B. 



190 

coniuge sua Eodilane vel Bertblanda* contra venerabile firatre Patniiio 
praposito vel ipso monasterio, quantomcamqae ibidem habere irideii- 
tur, omni tempore habeant evindicatum ^ , et reliquo vero fam in 
Soliaco quam et' in Bariaco seu et in Briscino quicquid Ermenfiredo 
quondam obvenire debuit, vel quantum per Tindictionis^ titoliim 
memorata Bethta sive iam Noberta ad memorata basilica ddegafa 
contra ipso Bertofiredo' et* Dodone una cum coniuge sua EodUane 
necnon et Bertolandane ^ , tam terris, casis, mancipiis, domibiiSy 
sedificiis, accolabus, pratis, pascuis, vineis, silvis, aquis aqaamm- 
que decursibus, mobile et immobile, iunctis et subiunctis, et* omni 
supraposito , quantumcumque in iam dicta locella Ermenfredo qimH 
dam habere debuerat, pars monasterii sancti Yincentii vel eins 
rectores contra ipsos homines superius nominatos* equali lanoe 
dividere debent Unde convenit ut tres epistolas uno tenore conscrip» 
tas inter se fieri et accipere deberent, quod et ita fecerunt, ut niillos 
de ipsis^* contra parem suum de istis convenientiis^* se remutare 
non posset; quod qui^^ hoc facere praesumpserit, partem soam 
a pare suo amittat, et insuper fisco sociante auri libras X argenti 
pondo XX coactus exolvat, et nec sic quod repetit*' vindicare non 
valeat, et has epistolas, quas in invicem bona voluntate fecerant, 
cum stipulatione intraposita firmas et inviolabiles omni tempore 
valeant perdurare. Actum Soliaco in rem ipsam ^^ in anno XI regfd 
domni Teodorici** gloriosi regis, quod fecit praesens mensis octohris 
dies XIL Dodo subscripsit S. Eodilane coniuge sua. Bertofiredus^ 
subscripsit. S. Bertolandane germana eorum, qui hanc epistolam 

^ Bertholanda, 6. — < Notre manuscrit donne c evindicato ». — ' et, manqum 
B. — ♦ Notre manuscrit donne c pro vindictionis ». — * Berthofiredo, B. — • et, 
manque dan$ notre rnantiscrit. — "^ Notre manuscrit donne c Uibertolandane »• 
— • vel, B. — • commemoratos, B. — ^® de ipsis, manque B. — " Notremanusaril 
donne c contra pare suo de istas convenientias ». — ^^ Au lieu de qui, B donnm 
in. — *' reperit, B. — *♦ Notre manuscrit donne c ipsa ». — ** Theodericiy B. 
A ce nom il convient de substituer c Chilperici ». — *<^ Berthofredus, B. 



191 

fieri rogaverunt. Derriccus* abbas subscripsit. Beoraldus in Dei 
nomine abbas subscripsit. Aiglimannus subscripsit. lohannes sub- 
scripsit. Salico subscripsit S.* Gadolo. Sidomanis' subscripsit. Ber- 
tholandus* subscripsit. S. Vuitdoni. S. Turpaldo. Bavo subscripsit. 
Landulfus subscripsit. Odricus subscripsit. Caldobertus recognovi et 
subscripsi. 

Anteriorum episcoporum autentica^et precariae infra scriptarum 
villarum in archivo Cenomannicae matris ecclesiae conservantur, et 
propter prolixitatem operis in hac scedula non sunt inserta. 



PRECARIA DE VILLA CALISAMEN® QUAM FECIT ALDRICUS CENOMANNICiE 
SEDIS EPISCOPUS ACBERTO'' VASSO DOMINICO, TEMPORE HLUDOWICI 
PIISSIMI AUGUSTI. 

Domino sancto ac venerabili® basilicae sanctae Mariae semper 
virginis sanctorumque martyrum Gervasii et Prothasii quae est 
constructa infra muros Cenomannis civitatis®, quam Aldricus epis- 
copus in dominatione regimine^*^ habere videtur, eiusque congrega- 
tioni ex ipsa basilica consistenti**. Ego enim in Dei nomine Acber- 
tus^*, dum et mea fuit peticio, et vestra decrevit voluntas, viliam 
vestram de ratione ipsius basiUce, cuius vocabulum est Calisamen, 
cum omni integritate nobis ad usandum tenere permisistis, in ea 
vero ratione dum*^ ego advivo tenere et dominari** debeam, et post 
meum, Deo iubente, discessum, partibus sanctae Mariae et sancti 
Gervasii sanctique Prothasii revertere faciatis ; et convenit nobis ut 
annis singulis ad festivitatem sancti Martini hibematicam argenti ** 

* Derriceus, B. — ^ S. manque B. — ^ Sidonianis, B. — * Bertholaudus, B. 

— 5 authentica, B. — ^ Chammes, C. — "^ Agberto, B. — ^ Notre manuscrit donne 
« venerabile ». — ® Notre manuscrit donne « civitate ». — *® et regimine, B. 

— ** Notre manuscrit donne « congregatione ex ipsa consistente ». — ** Agber- 
tus, B. — *5 ut dum, B. — i* Notre manuscrit donne « dominare ». — ** Notre 
manuscrit donne « argento >. 



i92 

solidos XXV transsolvere debeam, aut decimam et nonam pleniter 
persolvam de omni reditu ; et si negligens aut tardus exinde appa-> 
ruero, fidem exinde facere debeam, et ipsam villam perdere n<m 
debeam. Et ut hae precariae uno tenore conscriptae omni tempore 
firmae et stabiles permaneant, manu nostra et aliorum nobilium 
nostrorum subterfirmandas esse decrevimus. Actum Pictavis civitate 
publica ^ , anno XXYII imperii domni Hludowrici piissimi augii8ti, 
VIIII kal. februarias. S. Agberti qui hanc precariam fieri et* firmare 
rogavit. S. Ragenarii comitis^ palatii. S. Gauzelmi^ mansionarii. 
S. Ragenaldi comitis. S. Ramnulfi comitis palatii. Girbertus comes 
signavit. S. Walfredi comitis. S. Vuazfredi^comitis. Ebrardus ® comes 
signavit. Emino comes signavit. Rodulfus'' vassus dominicus signa- 
vit. Gauziolenus vassus dominicus signavit. Rotgarius vassus domi- 
nicus signavit. Isaac vassus dominicus signavit. Imo vassus domi« 
nicus signavit. Wamarius diaconus scripsit et subscripsit. 



EXEMPLAR PRJECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI IMPERATORIS DE VILXA 
CALISAMEN * , QUOD FECIT PRiEDICTUS IMPERATORCENOMANNICiE MATRI • 
^CCLESIiE ET ALDRICO EIUSDEM URBIS EPISCOPO*. 

16 novembre 839. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 
wicus divina repropiciante^® clementia imperator augustus. Si fidelium 
nostrorum iustas et rationabiles petitiones ac postulationes quas pro 
utiUtate et exaltatione sanctae Dei aecclesiae exposcunt, ad optatum 

* Notre manuscrit et B donnent c publice ». — * ac, B. — ^ Notre manuscrit 
donne t comes ». — ♦ Gauzelini, B. — » Walfredi, B. — ^ Eberardus, B. — "^ Rar- 
dulfus, B. — 8 Chammes, C. — » Notre manuscrit donne c matris >. — *o repro- 
pitiante, B. 

• Cf. Tentiel, app. 63. Bouquet, VI, 627. Br^quiipiy, ad ann. 839. Bohmer, 409, ad ann. 
Ifigne, C IV, 1295. Sickel, p. 202, n»377. Mahlbacher, p. 368. 



193 

effectum perducimus, non solum regiam atque imperialem consue- 
tudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis promptiores, ut 
credimus, atque devotiores facimus. Idcirco omnibus fidelibus sancta) 
Dei aecclesiae et nostris praesentibus et futuris notum esse volumus, 
quia Agbertus comes et hostiarius* atque consiliarius noster liobis 
innotuit quod quandam villam sitam in pago Cenomannico, nomine 
Calisamen , de iure Cenomannice matris aecclesiae per nostrum bene- 
ficium possideret, de qua per singulos annos nonas et decimas et' 
legitimos census partibus praefatae matris aecclesiae et eiusdem aeccle- 
siae rectoribus persolveret. Qua de re memoratus Acbertus^ pertrac- 
tans casum fragilitatis humanae, et pavescens ultimum vocationis 
diem , timensque ne praefata villa aliquo cupiditatis sue stimulo et * 
quolibet ingenio a iure praescripte matris aecclesiae alienata fieret ; 
ideoque divino fervens amore, adiit clementiam nostram suppliciter 
deprecans ut memoratam villam nomine Calisamen, cum omnibus 
ad se pertinentibus, partibus praedictae Cenomannicae sedis aecclesiae 
et Aldrico eiusdem urbis venerabili pontifici* praesentaliter nostra 
itnperiali auctoritate redderemus , et hanc redditionem per nostrum 
praeceptum futuris temporibus firmius eidem aecclesiae suisque® 
rectoribus possidendam confirmassemus ''. Cuius petitionem ob amo- 
rem Dei et reverentiam eiusdem sancti loci servorumque Dei inibi 
Domino famulantium libenter audivimus, et deprecationem ac pium 
desiderium eius ad optatum effectum adimplere® dignum duximus. 
Quapropter per hoc nostrae auctoritatis praeceptum , statuentes decer- 
nimus atque iubemus, ut quemadmodum sepedictus Agbertus fidelis 
noster memoratam villam cum omni integritate, sicut illa die sub iure 
nostre® potestatis erat, quando a largitione nostra ipsum beneficium 
accepisfee constat, pro emolumento animae nostrae et stabilitate impe- 
rii nostri memorato venerabih Aldrico episcopo, ad partem praescrip- 

< Ostiarus, B. — * atque, B. — ^ Agbertus, B. — * vel, B. -— ^ episcopo, B. 
— ^ ejusque, B. — ^ conflrmareinus, B. — « perducere, B. — ^ Notre manuscrit 
donne c nostris ». 13 



104 

tae suae sedis aecclesiae praesentaliter reddidimus, ut in perpetuo, in 
utiiitates et usus eiusdem ecclesiae Deoque in ea deservientium. per- 
maneat. Idcirco suggerentibus atque humiliter postulantibus praedictis 
fidelibus nostris, memorato videlicet Aldrico venerabili episcopo et 
Agberto iam dicto fideli nostro, hoc ^ nostrae confirmationis atqife 
redditionis praeceptum sepedicto Aldrico episcopo vel ad partem iam 
dictae urbis fieri iussimus, per quod decernimus atque iubemus, at 
nullus sub dictione' imperii nostri degens uUo umquam tempore de 
praedicta villa vel de omnibus 'ad eam pertinentibus , in quibuscum- 
que' pagis vel locis, sepedicto Aldrico episcopo suisque successo- 
ribus, uUo umquam tempore, inquietudinem facere aut quamlibet 
calumpniam ^ ingerere praesumat ; sed liceat ei et successoribus eius 
quieto ordine memoratam villam cum omnibus locis et territoriis 
sive mancipiis et cum omnibus ad se per tinentibus , iure ecclesiastico 
tenere et possidere, et quicquid pro oportunitate^ et commoditate 
pnefatae sedis ecclesiae exindefaceredecreverint, liberam in omnibus 
habeant futuris temporibus potestatem faciendi. Et ut haec nostne 
redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmitatem, manu propria 
Bubter eam firmavimus, et de anulo nostro sigillare® iussimus. 

Signum Hludovici serenissimi imperatoris ^. 

Maginarius notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi. 

Data XVI kal. decembris anno Christo propicio® XXVI imperii 
domni Hludowici piissimi augusti, indictione H. 

Actum Pictavis, civitate publica ® , in Dei nomine fehciter. Amen. 



EXEMPLAR PRiECEPTI DOMNI HLUDOWICI PIISSIMI AUGUSTI QUOD, PRECANTK 
ALDRICO EPISCOPO, FIERI lUSSIT, QUANDO EI CONCESSIT UT HABERET 

* Notre manuscrit donne « hanc ». — * ditione, B. — ^ quibuscunqae, B. 
— * calumniam, B. -^ * opportunitate, B. — ^sigillari, B. — ''Le monogrammede 
rempereur est reproduit dans notre manuscrit. — ^ proptitio, B. — ^ Notre mana- 
scrit donne c publice >. 



L£.m 



195 

SUUM CECHONOMUM * , QUI PRO ILLO SECUNDUM lUSSIONEM SUAM GERE- 
RET EXTERIORES CURAS ET REGALIA SERVITIA, ET ITINERA FACERET, 
ET PRfiDICTUS PONTIFEX SUA IN PARROCHIA RESIDERET, ET SUUM 
MINISTERIUM ABSQUE IMPEDIMENTO ADIMPLERE CURARET, ET RELIQUA 
SICUT IN EO CONTINENTUR INSERTA*. 

15 f^vrier 840. 

In noraine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Ghristi. Hludo- 
wicus divina repropiciante * clementia imperator augustus. Si sacerdo- 
tum Dei iustis et rationabilibus peticionibus ^ aurem libenter accomo- 
damus * , easque ad optatum effectum perducimus, non solum regiam 
et imperatoriam exercemus consuetudinem, sed etiam eosdem pro 
nostris excessibus Domini misericordiam exorandos devotiores promp- 
tioresque facimus, atque per hoc inmensam* Dei misericordiam faci- 
lius nobis conciliandam esse confidimus. Idcirco notum esse volumus 
omnibus fidelibus sanctae Dei aecclesiaeetnostris, praesentibus scilicet 
atque futuris, quia Aldricus venerabilis Cenomannicae urbis episcopus 
innotuit celsitudini nostrae quod multa ex his quae in sua parrochia 
agere debebat, et ad suum ministerium pertinebat, propterea quod 
iam assidue in nostro servitio et® etiam nobiscum detentus tamdiu 
commorabatur, neglecta erant tam in praedicatione seu confirmatione 
atque doctrinai quam et in restauratione aecclesiarum , vel pravorum 
hominum correctione "^ , sive in aliis atque aUis® aecclesiae sibi com- 
missae utihtatibus , et cleri vel populi necessitatibus. Innotuit etiam , 
quod mater aecclesia infra praedictam civitalem a multis temporibus 
constructa, propter maceriarum inbecillitatem® cotidie*® ad casum" 

* oeconomum, B. — * repropitiante. B. — 3 petitionibus, B. — ♦ accommoda- 
mus, B. — 5 immensam, B. — ^ vel, B. — "^ Notre manuscrit donne « correctio- 
nem ». — ® in aliis, B. — ® imbecillitatem, B. — *® quotidie, B. — ** Notre manu- 
scrit donne « ad causam i». 

* Cf . Le Cointe, VIII) 588. Bouquet, VI, 629. Brequigny ad ann. 840. Bohmer, 502, ad ann. 
840. Migne, GIV, 1297. Sickel, p. 203, n» 381. MuhU)acher, p. 369. 



196 

se praeparabat, quam ideo a novo fundare et in meliorem statum et 
locum edificare se velle dicebat. Lacrimabili* quoque vultu coram 
nobis et fidelibus nostris asserebat, quod si aliter ad suum peragen- 
dum ministerium otium a nobis impetrare non posset, magis vellet 
honores sibi conlatos dimittere quam clerum et populum sibi com- 
missum negligere, et propterea in perditionem, quod absit, incidere. 
Quapropter humiliter deprecatus est nostram clementiam, ut liceret 
ei iuxta canonicam auctoritatem habere eochonomum' qui pro illo 
exteriores curas gereret, et nostra servitia atque itinera, prout melius 
posset, sua vico faceret^ et praedictus episcopus ad ea quae Dei sunt, 
intenderet, et ad suum ministerium perficiendum certaret. Depre- 
catus est etiam, ut si in proprio clero et in sua parrochia talem 
eochonomum' qualem volebat, aut qualem necesse erat, sibique 
secundum canonicam* institutionem per omnia obedientem invenire 
minime posset, ut haberet licentiam undecumque et quemcumque* 
de nostris fidelibus vellet, tam infra palatium quam extra palatium, 
sibi a3cclcsia*quc sibi commissae eligere adiutorem et defensorem , et 
quotienscumque" necesse fuerit mutare, et meliorem vel utiliorem 
statucre. Cuius precibus aurem favoris libentissime accommodantes, 
pra^scriptis suis pctitionibus assensum praebuimus, et postulationes 
eius ad cffectum usque perduximus. Concedimus quippe memorato 
pontifici pcr has auctoritatis nostr» litteras, quas ei fieri iussimus, 
concessumque in futuro csse volumus, ut praefatus episcopus quiete, 
dum voluorit, in sua resideat parrochia, et pro nobis et pro com- 
misso nobis a Deo populo Dominum exoret, suos vero homines cum 
suo eochonomo'' vel quemcunque, ut® dictum est, elegerit, ubi- 
cumque^ nostra fuerit iussio eV^ necessitas ingruerit, dirigat. Praeci- 
pientes ergo per hoc nostrae auctoritatis praeceptum, volumus atque 

* lacr)'mabili, B. — * oeconomum, B. — ^ oeconomum, B. — * canonumy B. 

— 5 undecunquc et quemcunque, B. — ^ quotiescunquo, B. — "^ ceconomo, B. 

— 8 el ut, B. — ubicunque, B. — *» vel, B. 



497 

iubemus quod si iam dictus episcopus nobis superstes fuerit, ut 
nullus filiorum aut successorum vel fidelium nostrorum praescripto 
pontifici aecclesia^que sibi commisse uUam perturbationem aut 
calumpnium * ingerere praesumat, aut facere volentibus consen- 
tiat, sed mundeburdum et* defensionem pro Dei amore et pro nostra 
reverentia ei pleniter faciant, ut quiete et pacifice, ut praescriptum 
est et ei a nobis concessum, in sua aecclesia absque uUius impedi- 
niento ei residere^ et suum ministerium agere liceat; quatenus 
memoratum pontificem pro nobis et liberis* nostris sive pro stabi- 
litate et pace imperii nobis* Deo commissi attentius exorare delectet. 
Et ut haec nostra auctoritas inviolabilem el inconvulsam obtineat 
firmitatem, manu propria subter eam firmavimus, et anuli nostri 
impressione adsignari iussimus. 

Signum Hiudowici piissimi imperatoris ®. 

Maginarius notarius ad vicem Hugonis recognovi et subscripsi. 

Data XV kal. martias anno Christo propitio XXVH imperii 
domni Hludowici piissimi augusti, indictione HI. 

Actum Pictavis, civitate publica, in D^i nomine feliciler. Amen. 



exemplar priecepti domni hludowici piissimi augusti de villa 
bonalla'' quod fecit PR^DICTUS imperator quando illam reddidit 
cenomannicie matri ^cclesle et aldrico eiusdem iecclesle 
epjscopo*. 

17 avrU 838. 

In nomine Domini Dei et Salvatoris nostri Ihesu Christi. Hludo- 

* (jalmnniam, B. — *vel, B. — ^Notre manuscrit donne c resedere >. — *pro 
liberis, B. — ^ sl nobis, B. — ® Le monogramme de rempereur est reproduit dans 
notre manuscrit. — "^ Bannes-en-Chamie, C. 

* Cf. Le Cointe, VIII, 590. Tentzel, app. 65. Bouquet, VI^ 618. Br^uiguy, ad ann. 838. Boh- 
mer, 840, ad ann. 838. Migne, G IV, 1298. Sickel, p. 195« n« 358. Miiiilt»acher, p. 357. 



198 

wicus divina repropiciante* clementia imperator augustus. Si fidelium 
nostrorum iustas et rationabiles peticiones* et postulationes, quas 
pro utilitate et exaltatione sanctaB Dei aecclesiae exposcunt, ad optatum 
efTectum perducimns^ non solum regiam atque imperialem consue- 
tudinem in hoc exercemus, sed etiam eos nobis prompciores ' , ut 
credimus , atque devotioces facimus. Idcirco omnibus fidelibus sanctaB 
Dei aecclesiae et nostris, praesentibus scilicet et futuris, notum esse 
volumus, quia Adalbertus comes et consiliarius noster nobis innotuit 
quod quandam viUam sitam in pago Carimcense* nomine BonaUa 
de iure Cenomannicse matris aecclesiae per nostrum beneficium possi- 
deret, de qua per singulos annos nonas et decimas et legitimos cen- 
sus partibus praefatae matris aecclesiae et eiusdem aecclesiae rectoribus 
persolveret. Qua de re Adalbertus^ pertractans casum humanae fragi- 
Utatis, et pavescens ultimum vocationis diem, timensque ne praefata 
viila aliquo cupiditatis suae stimulo et® quolibet ingenio a iure prae- 
scriptae matris aecclesiae alienata fieret ; ideoque divino fervens amore, 
ad clementiam nostram suppHciter deprecans, accessit, \xV memo- 
ratam villam nomine Bonallam cum omnibus ad se pertinentibus , 
partibus praedictae caenomannicae sedis® aecclesiae et Aldrico eiusdem 
urbis venerabili pontifici praesentaliter nostra imperiali^ auctoritate 
redderemus, et hanc redditionem per nostrum praeceptum, futuris 
temporibus, firmius eidem aecclesiae suisque rectoribus possidendam 
confirmassemus. Cuius peticionem*® ob amorem Dei et reverenciam" 
ipsius sancti loci, servorumque Dei inibi Domino** famulantium, 
libenter audivimus, et deprecationem ac pium desiderium eius ad 
optatum effectum*' adimplere dignum duximus. Quapropter per hoc 
nostrae auctoritatis praeceptum statuentes, decernimus atque iube- 

* repropitiante, B. — * petitiones, B. — ^ promptiores, B. — ♦ Carmieense, 
B. La Charnie, for^t du Maine, C. — * idem Adalbertus, B. — ® vel, B. — "^ Notre 
manuscrit ne donne pas « accessit, ut ». — ^ matris, B. — ® Notre manuscrit 
donne c nostram imperialem ». — *<> petitionem, B. — ^* reverentiam, B. — "Deo, 
B. — *3 Notre manuscrit donne < perflceri ». 



199 

mus, ut quemadmodum sepedictus Adalbertus, fidelis noster, memo- 
ratam villam cum omni integritate, sicut illa die sub iure nostrae 
potestatis erat, quando a largitione nostra ipsum beneficium acce- 
pisse constat, pro emolumento animae nostrae et stabilitate imperii 
nostri memorato venerabili Aldrico episcopo ad partem praescriptae 
suae sedis aecclesiae praesentaliter reddidimus, ut in perpetuo in utili- 
tates et usus eiusdem aecclesiae, Deoque in ea* deservientium , per- 
maneat. Idcirco suggerentibus atque humiliter postulantibus praedictis 
fidelibus nostris, memorato videlicet venerabili' Aldrico episcopo 
et Adalberto iam dicto fideli nostro, hoc^ nostrae confirmationis atque 
redditionis praeceptum saepedicto Aldrico episcopo et ad partem iam 
dictae urbis fieri iussimus, per quod decernimus atque iubemus, ut 
nullus sub dictione* imperii nostri vigens^ uUo umquam tempore, 
de praedicta villa vel de omnibus ad eam pertinentibus , in quibus- 
cumque® pagis et locis sepedicto Aldrico episcopo, suisque successo- 
ribus, uUo umquam tempore, inquietudinem facere aut quamlibet 
calumpniam'' ingerere praesumat, sed liceat ei et successoribus eius 
quieto ordine memoratam villam cum omnibus locis et territoriis 
sive mancipiis, et cum omnibus ad se pertinentibus , iure aecclesias- 
tico tenere et possidere, et quicquid pro oportunitate et commoditate 
praefatae sedis aecclesiae exinde facere decreverint, liberam in omni- 
bus futuris temporibus habeant potesiatem faciendi. Et ut haec 
nostrae redditionis auctoritas perpetuam obtineat firmitatem, manu 
propria subter eam firmavimus, et de anulo nostro sigiilavimus. 

Signum Hludowici serenissimi imperatoris ^. 

Erminmarius® notarius ad vicem Hugonis recognovi et sub- 
scripsi. 

* Notre manuscrit donne « eo ». — ^ venerabili, manque B. — ^ Notre manu- 
scrit donne « hanc ». — * ditione, B. — ^ degens, B. — ® quibuscunque, B. 
— ^ calumniam, B. — ^ Le monogramme de Tempereur est reproduit dans notre 
manuscrit. — ® Erminmarus, B. 



200 

Data XV kal. mai. anno Christo propicio' XXVII imperii domni 
Hludowici piissimi augusti, indictioiie I. 

Actum Aquisgrani palatio, in Dei nomine feliciter. Amen. 

) propitio, B. 



INDEX 



Abbas inobediens regi, depositus, 150, 

156. 
Abbatis eligendi licentia, 156. 
Abbo comes, 148. 
Absentia pro confessione constat, 138, 

139 ; non debet prodesse reo, 139. 
Abtadus, Genevensis episcopus, 154. 
Abundantius, 23, 24. 
Accolae, 24, 178, 180, 184. 
Acbertus, vassus dominicus, comes et 

consiliarius Ludovici pii, 191, 193. 
Aciacus, Ass^^-le-B^rengeVy 75, 178, 

179. 
Aclemarus, 189. 
Actio in qua firaus intercedit, non 

valet, 157. 
Ada, sancta, 124. 
Adalardus, comes, x, 147. 
Adalbertus, 175, 182. 
Adalbertus, comes, viij, xv, 147, 198. 
Adalbertus, Tricacensis episcopus, 

155. 



Adalelmus, vassus dominicus, 148. 

Adalgarius, comes, 148. 

Adalghisus, propinquus Franconis Ce- 

nomanensis episcopi, 134, 147, 175. 
Adalulfus, 185. 
AdillavitSB, 40. 
Adrehildes, sancta^ xiij, 124. 
iEqua lantia dividere, 100, 190. 
AiTar, presbyter, 26. 
Afra, sancta, 16. 
Agatha, sancta, 16, 129. 
Agbertus, voir Acbertus. 
Agiulfus, Biturice urbis archiepisco- 

pus, 154. 
Agnes, sancta, 16, 129. 
Agniacus, Aign4j 74. 
Agobardus, archiepiscopus, xiv, 154. 
Aigilbertus, Cenomanensis episcopus, 

xxi, 28, 35. 
Aiglibertus, 179, 181. 
Aiglimannus, 191. 
Aign4j voir Agniacus. 

14 



202 

AilinuSy vicus publicus, SainUOuen" 

en-Belin^ 39. 
Aiulphus, archiepiscopuSy 147. 
Alamaniscse, AlmenieheSj 102. 
Alamannus, 5. 

Alancion, Montsorty pr&s Alengon^ 52. 
Albericus, episcopus, 147. 
AlbinuSy sanctus, 13, 35. 
Aldegundes, sancta, 16. 
Aldricus, abbas, 148. 
Alexander, presbyter, 85, 95. 
Alixona, 81. 
Allomeris, 23. 
Allonnes^ voir Aloniacus. 
AUoveus, presbyter, 25. 
AlmenecheSj voir Alamaniscse. 
Almirus, sanctus, 17, 38, 51. 
Alnidum, Lavenayy 38. 
Alona, voir Aloniacus. 
Aloniacus, 52, 77, 178, 179. 
Altisiodorensis (autissiodorensis) epis- 

copus, 155. 
Altisidiorensis (autissiodorensis) pagus 

159. 
Altmarus, seneschaldus Judith impe- 

ratricis, 133% 
Amalaire, prdtre, xiv. 
Amalbertus, 182, 185. 
Amaluuinus, archiepiscopus, 147. 
Amantius, sanotus, 13. 
Amaury, archevdque de Tours, xvi. 
Ambaginalis cartha, 189. 
Ambianensis episcopus, 154. 
Ambrosius, sanctus, 15. 
Amissarii, 101 , 164. 
Atnn^, voir Aniniacus. 
Anastasia, sancta, 15. 



Andecava civitas, 26. 

Andecavensis episcopus, 85, 95, 106, 

155. 
Andecavus pagus, 101. 
Andoliacus, villa, AndauUUy 41. 
Andreas, sanctus, apostolus, 15, 129. 
Anfredus, comes, 148. 
Angonum, Auvers-le-Hamonj 38. 
Angor, 39. 

Aniniacus, iltnn^, 104. 
Anisola, monasterium, xviij, 72, 113, 

113, 122, 130, 134, 143, 145, 146, 

147, 151, 155, 158, 160. 
Annonse diversi generis, 99, 101. 
Ansbaldus, presbyter, 95. 
Ansigaudus, episcopus, 147. 
Ansteus, decanus, 85, 95. 
Antiphonarium, 62. 
Antoign^y voir Autoniacus. 
Aper, presbyter, 24. 
Apiacus, voir Apiliacus. 
Apiliacus, villa, Saint-Ulphacey 38, 

60,90. 
ApiUi, voir Apiliacus. 
Appoleitici, 162. 
Aquisgranum, Atx-la-CHopeUe, vi, ix, 

xxiij, 6, 47, 49, 112, 117, 121, 133, 

143, 144, 152, 155, 177, 200. 
Aquitania, Aquitaine^ xiv, 31, 34, 164. 
Arcaciae, vilia, les ArciSj 41. 
Archse, les Archesy 78. 
Archivus ecdesiae, 177, 191. 
Ardoinus, comes, 148. 
Arduinus, comes, 143. 
Ardunensis pagus, 42. 
Ardunum, 42. 
Arelatensis archiepiscopus, 154. 



i ii 



Armarium ecclesiaa, 45. 

Amulfus,, sanctus, 13. 

AriiniSy vicus canonicus, ArtinSj 52, 

104. 
Arveus, sanctus, 17, 128. 
Ascaricus, presbyter, 85, 95. 
AsinariaB, AsnitreSj 52, 75. 
Ass^-le-Biranger, voir Aciacus. 
Auciacense condita, 71. 
Auciacus, vicus canonicus, Oiz^y 52, 

71, 184. 
Auctores ecclesise, 24. 
Audoenus,.sanctus, 13. 
Audoveus, Andegavensis episcopus, 

26,27. 
Audulfus, 183. 



203 

Audulfiis, comes, 147. 

Augustinus, sanctus, 3, 15. 

Aunulfiis, diaconus, 24. 

Aunulfus, presbyter, 28. 

Aurionnum, Evron, 37. 

Austria, 164. 

Autcarius, Magontie episcopus, 85, 95, 

147, 154. 
Autlingua Saxonise, 77. 
Autoniacus, villai Antoigni^ 40. 
Auvers-le-Hamanj voir Angonum et 

Angor. 
Avesgaudus,^Cenomanensis episcopus, 

xxij. 
Avisacbar, diaconus, 85, 95. 
Avitus, sanctus, 144. 



B 



Bacculum pastorale, 126. 
Baillaiirle-Piny 11. 
Baillou, voir Baliau. 
Baiocassinus pagus, le Bessin, 75. 
Baiocensis episcopus, 154. 
Baiuvarius, 5. 

Baladon, villa, Ballon, 38, 53. 
Baliau, 52, 78. 
BaUon^ voir Baladon. 
BanneSy voir Bona. 
Bannes-en-Chamiey voir Bonalla. 
Banzlegbus, comes, Saxoni» patriae 

marchio, viij, xv, 120, 121. 
Baptismales ecclesise, 37-. 
Bariacus, Bouerey 189. 
Bartbolomeus sanctus, apostolus, 129. 
Baumadus, sanctus, 17. 



Bavo, 185, 191. 

Bavo, vassus dominicus, 174,175,181, 

182. 
Beauce (la), voir Belsa. 
Belfaidus, Fyd, 183, 184. 
Belinum, le BelinoiSf 32. 
Bellasilvia, Belleaauvey 75. 
Belmont, 76. 
Belsa, 76, 104. 
Benedictus, 136. 
Benedictus, sanctus, xix, 13, 15, 58, 

69, 72, 97, 99, 104, 124, 152. 
Beraldus, 179, 181, 185. 
Berarius sanctus, Cenomanensis epis- 

copus, xxi, 36, 146. 
Berarius II, Cenomanensis episcopus, 

xxi, 37. 



ao4 

Berfaij voir Brafialum. 

Bercbadus, 186. 

BerilOy 175. 

JBemai-8tir-0me, voir Brinniacus et 

Breim. 
Bemardus, archiepiscopus, 154. 
Bemay^ voir Breniacus. 
Bemegarius, Narbonensis archiepis- 

copus, 154. 
Bemuinus, vassus dominicus, 148. 
Bertholandus, 191. 
Bertobodus, 179, 181. 
Bertodus, chorepiscopus, xxij. 
fierto&idus, 189. 
Bertolanda, 189. 
Bertramnus sanctus , Genomanensis 

episcopus, xxi, 35, 36. 
Bemae, B^rus, 60, 90. 
Bes, villa, 33. 

Besthadigheus^ vasallus, 53. 
Bethta, 188. 

Biturice urbis archiepiscopus, 154. 
Blavau, sylva, 75. 
Bobilo, subdiaconus, 175. 
Bodo, vasallus, 53. 
Boetius, consul, 141. 
Bous^y voir Buxiolus. 
Bdsselitre (^a), voir Buxiolus. 
Bona, BanneSj 159. 
Bonalfa, villa^ BanelleSy 40. 
Bonalla, Bannes-en-Chamiey viij, 53, 

197. 
Bondonnet Jean, xxiij. 
Bonefacius, comes, 147. 
BoneUeSy voir Bonalfa. 
Bonifiacius, papa, 137, 138. 
Bonifacius, sanctus, 15. 



Bonlidus, Bonliri Boulotre, 38, 39. 

Bosingse, landes de JBoto, 77. 

Boslenus, 182. 

Boso, 185. 

Botz {landes de), voir Bosingse. 

fiou^e, voir Bariacus. 

fioulotre, voir Bonlidus. 

Bovo, 186. 

Bovonis vallis, Vaubouanj 41. 

Bovonis villare, ViUerbon-en-BeaUee^ 

76,102. 
Brafialum, Berfaiy 40. 
Bragolium, voir Nova villa. 
BrainSy voir Brimum. 
Breim, Bcmaj/, 101. 
Breniacus, Bemay^ 41, 77, 104. 
Brettey voir Brisciola. 
Breviaria ecclesise, 37, 53. 
Briccius, sanctus, episcopus, 17, 

128. 
Brigitta, sancta, 16. 
Brimum, BrainSy 77. 
Brinniacus, voir Breniacus. 
Briscia, les BrisseSy 105. 
Briscia, sylva, 74. 
Briscinum, 189. 
Brisciola, Brettey 78. 
Brivse, BriveSj 23. 
Brogilus, voir Nova villa. 
Broialus, voir Nova Villa. 
Bmclenus, 183. 
Brulony voir Bruslor. 
Bmnechildis, regina, xx. 
Bmslondinse, 77. 
Bmslor, BrCdon, 39. 
Bucus, 24. 
Burchardus, abbas, 148. 



Burgast, la Faurche 9 77. 

Busc, BuU f 22. 

BuxariaB, la Boissiire ou les BoissitreSj 



205 

17, 31, 64, 79,80, 81, 82, 83, 86,87,108. 
Buxidus, monasterium, 36. 
Buxiolus, la JBoMseli^e, 36. 



Caballorum campus, 76. 
Cabilonensis episcopus, 155. 
Cadariae, CiranSj 105. 
Cadilo, vassus dominicus, 148. 
Cadolonensis (Catalaunensis) episco- 

pus, 155. 
Cadolus, 191. 

Cahanidus, ChahaigneSy 32. 
Caladon, monasterium, Chalanj 37. 
Caldobertus, 191. 
Caliniacus, Chaunatfy 32. 
Calisamen, ChammeSy 53, 191, 192, 

193. 
Calla, ChalleSj 41. 
Callemartiimi, Fay ou Chaufour^ 52, 

105. 
Calsanum, Chaillandj 39. 
Calumpnia, 32, 154, 177, 188, 194, 197. 
Cambion, Champ^on, 69, 77. 
Cameracensis episcopus, 85, 95, 154. 
Camiacus, CouesmeSy 42, 178, 179. 
Camiliacus, Chemilli-sur-D^ey 40, 

42. 
Campaniacus, Champagn^j 39. 
Canaveriolse, Chevrenolles, 31. 
Cangiacus, vicus publicus, Chang^, 

40. 
Canon, CoulongSj 27, 60, 75, 90, 103. 
Canonicae, 127. 
Canonicorum ministri, 83, 92. 



Carbonariae, CharhonnibreSy 41. 
Carilefus sanctus, voir Karilefus. 
Cariiiacus, Cherri^ 41. 
Carisiacum, Quierzy^sur^Oisej ix, 110, 

115,119,150,151. 
Carmicensis pagus, 198. 
Camaticum, 162. 
Camida* sylva, la Chamiej 78. 
Carolus, voir Karolus. 
Casati, 134. 

Casiliacus, ChassilUj 75, 104. 
Castinus, 24. 

Catemiacus, CoiUemeSj 74, 103. 
Cavania, Chevaigniy 52, 76, 102. 
Ceaulc^j voir Celsiacus, vicus cano- 

nicus. 
Cecilia, sancta, 14, 15, 129. 
Cellarium, 58, 69. 
CelUj voir Didse. 
Celsiacus, vicus canonicus, CiaulcSj 

52,75,105. 
Cennse, voir Kannse. 
Cenomannicus pagus, 91. 
Genomannum, Le Mansy vij, viij, xi, 

xij, 9, 25, 28, 30, 34,44, 86, 95, 174, 

178, 180, 181, 182, 183, 185, 187, 

189,191. 
Censurius broialus, 23. 
Census, diaconus, 25. 
CiranSj voir Cadarise. 



206 

Cerviae, Sarg^y 77. 
Chaillandj voir Calsanum. 
Chalcedonense concilium, 153. 
Chalonj 37. 
Challesy voir Calla. 
ChammeSy voir Calisamen. 
Champagn^y voir Campaniacus. 
Champ^nj voir Cambion. 
Champiegrety \oit Sigiricus campus. 
ChangS-lis-le-ManSy voir Cangiacus. 
CharhonniireSy ferme, 41. 
Cbariobaudus, 23. 
Chamie (te), voir Camida sylva. 
ChassilUj voir Casiliacus. 
Chdteau- Vcrt, voir Curtunvelt. 
Chaufourj voir Callemartium. 
ChemerS-le-Roiy voir Commoriacus. 
Camariacus, villa, 41. 
ChemilU-sur-D&mSy voir Camiliacus. 
Cherr6j voir Cariliacus. 
Chevaign^y voir Cavania. 
Childebertus I, rex, 36, 113, 144, 151. 
Childebertus II, rex, xx. 
Childegundes, 24. 

ChUpericus, rex, xx, 25, 26, 145, 146. 
Chlotarius, rex, 145. 
Chlotharius II, rex, xx. 
Christophorus, sanctus, 17, 128. 
Chrodegand, saint, vi, xi. 
ChyldisUus, 24. 
Ciborium, 57. 
Cipetum, les Haie$y 76. 
Cipetum, Spay^ 75, 102. 
Cipidus, Spayj 32. 
Cis$4j fief, 42. 
Claucidus, Conliej 38. 
Claustrum canonicorum, 11. 



Qemens sanctus, tfetensis episcopus , 

13. 
Clemens sanctus, papa, 13. 
Clerici qui praeficiuntur ptochiis, 153. 
Cleviricium, Vtr^, 40. 
Clidse, voir Didad. 
Ciocaria, 125. 
Cloccae, 143. 
Clotaire I, xx. 
Cocciacus, vicus publicus, CoMtf-Ie- 

yivten, 40, 52. 
Cochardiire (la), voir Curt Gardrici. 
Coelestinus, papa, 138. 
CoevronSj collines, voir Sedoveris 

mons. 
Colonica, Coulainea, 21, 91, 52, 75, 

103. 
Colonica ultra Meduanam, Qu^ine$^ 

105. 
Cotnes Cenomanic» provincias, 9, 133. 
Commoriacus, Chemer^-le-Roi, 41. 
Comnae, CosmeSj 39, 103 . 
Conedralinse condita, 69, 70. 
Conedralium, vicus publicus, Connen^y 

39, 53, 69. 
Conflentium, ConflanSy 103. 
Conliey voir Claucidus. 
Connerr^j voir Conedralium. 
Contiliacus, Contilly, 78. 
Contrella, Contres ou ContreUes^ 78^ 

104. 
Corbion, (abbaye de), 39. 
Corhusainy fief, 42. 
Corma, CormeSj xij, 42, 70. 
Cormense condita, 70. 
Corrariae, 103. 
Corvaisier de Courteilles (le), xxiy. 



Cosmes^ voir Comnae. 
Co88d-le- Vtvien, voir Cocciacus. 
CouesmeSj voir Camiacus. 
CoulaineSy voir Colonica. 
CourbeveUley voir Curtis villa. 
Courcehoeufs, voir Curtis Busanse. 
Courgains, voir Curtis Cardrici. 
Courtalverty voir Curtunvelt. 
Coutemey voir Catemiacus. 
Couture (Saint-Pierre de la), monas- 
tfere, 35. 



207 
CoutureSf voir Culturse. 
Culcanna, Saint-Julien-de-Cbedon, 76, 

105. 
Culturse, Coutures^ 52, 75. 
Curt Cardrici, la Cochardiire ou Cour- 

gainsy 77, 103. 
Curtis Bosanse, Corbusainj 42. 
Curtis Herilana, 31 . 
Curtis villa, CourbeveiUe^ 103. 
Curtunvelt, CourtcUverty 77. 



D 



Daddus, diaconus, 26. 

Dagobertus, rex, 146. 

Dagobertus, vassus dominicus, 148. 

Dangeulj voir Domnoiorium. 

Daniel, abbas, 148. 

Daulfi campus, 23. 

Dauvaredus, presbyter, 25. 

David, 102. 

David, chorepiscopus, xxij, 85, 95. 

Decima, 174, 180, 181, 184, 192. 

Dedicatio Cenomanensis ecclesise, 13 

et seq. 45^ 50, 60 et seq. 
Deduius, voir Deduunus. 
Deduunus, archipresbyter, 85, 95. 
Defensor ecclesiae, 24, 27. 
Demoniacus sanatus, 19. 
Derricus, abbas, 191. 
Desideratus, chorepiscopus, xxij. 
Deusdet, 175. 

Diablenticus vicus, Jublains, 36, 41, 181. 
Didae, villa, CelU, 39, 
Dido, abbas^ 146. 
Dilationibus subterfiigere judicium,138. 



Dinamius, 25. 

Dionisius, sanctus, 15. 

Dipticia, 170, 171, 173. 

Diso, vassus dominicus, 148. 

Dodo, 189. 

Dodo, Andecavensis episcopus, 85, 95, 

105, 155. 
Doli actio, 157. 
Domnoiorium, Dangeulj 40. 
Domnolus sanctus, Cenomanensis epis- 

copus, xxi, xxiij, 15, 21, 22, 25, 26, 

27, 36, 145. 
Domus regis, cella, 42. 
Dormitorium, 58, 69. 
Dorus, presbyter, 26. 
Dovera, fortt de Douvre^ 31 . 
Drauscio^ presbyter, 25. 
Drimniacus, Drimiacus, 74. 
Drogo, Metensis archiepiscopus, archi- 

capellanus, vi, vij, 8, 9, 113, 144, 

147, 152, 154, 160, 161. 
Droiegetum, Degri, 40. 
Dumum, Oume^ 76. 



208 



E 



EbcarduSy voir Ebtardus. 

Ebrardus, comes, 192. 

Ebroinus, Pictaviensis episcopus, 85, 

95, 433, 147, 154. 
Ebruinus, vassus dominicus, 148. 
Ebrulfus, vicarius, 175. 
Ebtardus, 181, 182, 185. 
Ecclesiae baptismales, 37. 
Echardus, Noviomacensis episcopus, 

85, 95, 147, 154. 
Ecommoyy voir Scomoiacus. 
E^;ibertus, vassus dominicus, 148. 
£;ginardus, abbas, 148. 
Eleutherius, sanctus, 15. 
Ekneradus, abbas, 148. 
Emino, comes, 192. 
Eminus, comes, 148. 
Engbiscardus , vassus dominicus , 

148. 
EntrammeSj voir Intramnse. 
EpierSj voir Spelteriae. 



Episcopus prius conveniendos ante» 
quam ad judices publicos eator, 65. 

Erardus, Tungrensis episcopus, 1S4. 

Erchinradus, Parisiacae urbis episoo- 
pus, xiv, 85, 95, 133, 147, 155. 

Ergastulum episcopi, 99. 

Eribertus, abbas, 148. 

Ermenfiredus, filius Bethtse, 189. 

Erminmarius, voir Hirminmarus nota- 
rius. 

Ernaldus, presbyter, 85, 95. 

Etivalj voir Stiviale. 

Eudilanes, 189. 

Euphemia, sancta, 16. 

Eutelius, presbyter, 24. 

EvailUy voir Yilla longua aqua. 

Evangelium, 60, 89. 

Evigrimus, 182. 

Eviriacus, Ywrf-r^v^ue, 41. 

Evrardus, vassus dominicus, 148. 

Evrorij 36. 



Facultaticula, 98. 
Farinarium, 91. 
Favisnonia, 38. 

Fawo, Cabilonensis episcopus, 155. 
Fayj voir Callemartium. 
Felcaria, Loupfougbrea^ 40. 
Felicitas, sancta, 16, 128. 
Felix, sanctus, 16, 128. 
Ferciacus, Ferc^y 40. 



Ferrariae, les Ferriire$y 31. 
Ferula pastoralis, 126. 
Fidejussores toUere, 54, 111, 118. 
Finiculum, viniculum ? 82. 
Firminus, 139. 
Fiscus, 20, 54, 152. 
Flaciacus, JFToc^, 77. 
Flexobrachiale, Saint-Georges^e^FU^ 
chartj 178, 179. 



Flodebertus, presbyter, 85, 95. 

Flodoinus, presbyter, 85, 95. 

Florecum, Floriacus, Forc4j 41, 102. 

Florus, diacre, xiv. 

Foedulus, 24. 

Folcradus, vassus dominicus, 143, 

148. 
Folicionis sylva, 17, 80. 
Fontanae, Fontaines - en - Beaucej 40, 

183. 
Francia, 131, 132, 163. 
Franco I, Cenomanensis episcopus, 

ix, X, xxi, 114, 132, 134, 147, 155, 

162, 179. 
Franco II, Cenomanensis episcopus, 

vij, xxi. 
Franco, vassus dominicus, 148. 
Fraxenetum, voir Fraxinidum. 



209 

Fraxinedum, Fresnay-le-Vicomtey 40, 

177, 178, 179. 
Fraxinidum, la Frinaiej ferme, 22, 23. 
Fraxinidum in Belsa, Fresnay-VEv^quej 

104. 
Fraxinum, le Fremej ferme, 78. 
Fraxnidum, Fremay-en-Beaucej 77. 
Freda exigenda, 54, 111, 118. 
Frethulfus, Luxoviensis (Lexoviensis) 

episcopus, 154. 
Frideradus, 90. 
Frigimodus, presbyter, 25. 
Friscinga, 61, 70, 84, 91. 
Frumaldus, 181. 
Fulcarius, episcopus, 155 . 
Fulco, comes palatii, 143, 148. 
Fulcobertus, 179, 180. 
Fy6j voir Belfaidus. 



G 



Gabronense condita, Javron^ 69, 183. 

Gallus, abbas, 145. 

Garonna, la Garonne, 41. 

Gastine (forit de)y voirVuastina sylva. 

Gauciacinsis (sylva), Jauzij 31 . 

Gaure et Gaurecus, Gesvresj 41, 77. 

Gausuinus, presbyter, 85, 95. 

Gauzbertus, 183. 

Gauzelmus, mansionarius, 192. 

Gauziolenus, Cenomanensis episcopus, 

viij, xxi, 116, 131, 132, 146, 177. 
Gauziolenus, vassus dominicus, 192. 
Gavirecus, 41. 
Gebuinus, comes, 148. 
Gedeon, 182, 183. 



Gehrerus, 185. 

Geneda, vicus publicus, Pont-de-Gen- 

neSj 39. 
Genevensis episcopus, 154. 
Genovefa, sancta, 16. 
Georgius, abbas, 148. 
Georgius, sanctus, 16, 128. 
Geraldus, presbyter, 85, 95. 
Gerardus, comes, 148. 
Gerbaus, presbyter, 95. 
Gerihaus, presbyter, 85. 
Gerildis, mater Aldrici, v, 5. 
Germanus, episcopus, 25. 
Germanus, sanctus, 15. 
Germundus, 179, 180. 



210 

Gertrudes, sancta, 16. 
Gervasius, Genomanensis episcopus, 
> xxij. 
Geryasius, sanctus, xi, 13, 14, 18, 19, 

45, 46, 49, 50, 54, 57, 58, 59, 61, 68, 

79, 82, 84, 89, 96, 98, 113, 124, 129, 

167, 168. 
Gesvresj voir Gaurecus. 
Gbeldulfiis, 183. 
Ghermundus, 186. 
Gibolenus, 179, 181. 
Girbertus, 182. 
Girbertus, comes, 192. 
Gislarius, 175. 
Gislebertus, comes, 147. 
Glandaticum, 43. 
Godenus, archipresbyter, 85, 95. 
Godofredus, Senlitensis (Silvanecten- 

sis) episcopus, 155. 
Godofridus, 175. 
Godolricus, abbas, 148. 
Gondulfus, episcopus, vi, 8. 



Gratianus, imperator, 141. 
Gregorius, papa, xv, 125. 
Gregorius, sanctus, 15. 
Grez-en-Bauh^ej voir Griviacus. 
Grez-NeumUef voir Nova villa in An* 

decavo. 
Grez-sur-RoCj voir Sanctus-AItmiras. 
Grippo, 183. 
Griviacus, villa, 41. 
Guilis, villa, JupiUes, 38. 
Gulfaldus, 183. 
Gundacher, Limotinensis (Lemovica^- 

sis) episcopus, 155. 
Gundoldus, 103, 104. 
Gundulfi villa, 97. 
Gunfridus, comes, 143. 
Gunherius, Genomanensis episcopus, 

xxi. 
Guntardus, Nannetensis episcopus, 

85,95. 
Gunzo, vassus dominicus, 148. 



H 



Hadalboldus, archiepiscopus, 147. 
Haduindus, Cenomanensis episcopus, 

xiij, xxi, 124, 145. 
Hagano, 136. 
Haico, diaconus, 183. 
Haifredus, 180. 
Haliau, HeUou, 103. 
Ham, le Ham^ 40. 
Harinbertus, Baicensis ( Bajocensis ) 

episcopus, 154. 
Hariveus, voir Heriveus. 



Harivius, 131. 

Harthaldus, 182. 

Hechardus, voir Echardus. 

Helisachar, abbas, 187. 

Helisacharus, missus, 186. 

HellaUj voir Haliau. 

Helmeradus, Ambianensis episcopus, z. 

Henricus, abbas, x, 148, 149. 

Herardus, episcopus, 147. 

Herbatica, 43. 

Herbertus, comes, 147. 



Hercheus, 175. 

Hercolanus, consul, 140. 

Herembertus, 31, 32. 

Heribaldus, Altisiodorensis episcopus, 

155. 
Hericus, vassus dominicus, 148. 
Herilana curtis, 31. 
Heriveus, 165, 182. 
Herlemundus, Genomanensis episco- 

pus, xxi, 28, 146. 
Herloinus, comes, 148. 
Herpuinus , Silvanectensis episco- 

pus , X. 
Herveus, 175. 
Hervich, 185. 

HUmois (r), voir Oxominsis pagus. 
Hieremias, propheta, 170. 
Hieronymus, sanctus, 16. 
Hilarius, sanctus, 15. 
Hildemannus, 31. 
Hildi, Virdunensis episcopus, 155. 
Hilduinus, abbas, 148. 
Hincmar, archev6que de Reims, 

xxix. 



211 

Hirminmarus, notarius, 29, 33, 44, 47, 

49, 87, 97, 110, 112, 115, 117, 119, 

121, 177, 188, 199. 
Hlodesinda, sancta, 16. 
Hlotharius, imperator, xv, 159, 163. 
Hodingus, Genomanensis episcopus, 

xxi. 
Hodo, 186. 

Honorius, imperator, 141. 
HospitaUa, 123, 164. 
Hostilense, 43, 162. 
Hostiliacus, vicus publicus, Saint' 

Mara-^^OutilU, 42. 
Hucbertus, Genomanensis episcopus, 

xxi. 
Hugo, 47, 49, 56, 87, 97, 110, 112, 115, 

117, 119, 121, 177, 188, 194, 197, 

199. 
Hugo, vassus dominicus, 148. 
Hulduminum, villa, UHomme^ 78. 
Humbertus, episcopus, 155. 
Humbertus, abbas, 148. 
Hungarius, comes, 148. 
Hyppolitus, sanctus, 17, 128. 



Ibbolenus, abbas, 146. 
lUidus, monasterium, 36. 
Immunitas, 51, 54, 110, 145, 146. 
Imo, vassus dominicus, 192. 
Inferenda exigenda, vel requirenda, 

54, 111, 118. 
Ingranda, Ingrandes, 183. 
Injuriosus, 25. 
Innocens sanctus, Cenomanensis epis- 



copus, xxi, 38, 48, 124, 135, 144, 

145, 147, 151. 
Innocentius, papa, 139. 
Intramnse, EntrammeSj xi, xvi, 

100, 127. 
Isaac, frater Aldrid, 104. 
Isaac, vassus dominicus, 148, 192. 
Isidorus, sanctus, 138, 139. 
Itinera facere, 147, 195. 



213 



Jacob, 175, 182. 

Jacob, archipresbyter, 72. 

Jacobus, sanctus, 13, 129. 

Jawron, voir Gabronense condita et 

Vinogabron. 
Joachim, 182. 
Jobannes, 189. 
Jobannes sanctus, apostolus, 15^ 66, 

81, 128, 129. 
Johannes-Baptista, sanctus, 16, 128, 

129. 
Jonas, 183. 
Jonas^ Aurelianensis episcopus, x, 85, 

147, 148, 155. 
Joseph, Genomanensis episcopus, xxi. 



Jubtatns, voir Diablenticus vicus. 
Judas sanctus, apostolus, 129. 
Judith, imperatrix, 17, 69, 73, ISS, 

147. 
JuilUj Yoir Juliacus. 
Julia, sancta, 124. 
Juliacus, JuilUy 39. 
Julianus, martyr, 13. 
Julianus, sanctus, 15. 
Julianus sanctus, Cenomanensis epis- 

copus^ X, xi, xiij, xxi, 17, 18, 36, 

124. 
Julius Paulus, 140, 157. 
Jumentorum greges, 101 et seq. 164. ^ 
JupiUeSj Yoir Guilis villa. 



K 



Kannae, 57. 

Karileius sanctus, ix, xviij, 15, 36, 72, 

100, 102, 103, 113, 118, 130, 135, 

143, 144, 145, 151. 
Karolus imperator, v, vi, ix, x, xiij, 6, 



8, 35, 50, 51, 55, 57, 114, 116, 138, 
147, 155, 163, 179, 180, 181, 182, 
183, 184, 185. 
Karolus II, imperator, xv, 72, 73, 151, 
158, 159, 160, 163. 164. 



Labricense condita, 53. 

La Fresnayey voir Sanctus-Georgius. 

Lambertus, Cenomanensis episcopus, 

xxi. 
Lambertus, sanctus, 13. 
La Mile96ej ruisseau, voir Milicia. 



La Mue de Saint^Auhinj voir Mantala 

sancti Albini. 
La Mue de Satnte-Jkfarie, voir Man» 

tula. 
Lancian, Zxznc^, 104. 
Landesinde sylva, 75. 



Landramnus, Turonensis archiepis- 

copus, vij, 9, 79, 80, 160. 
Landricus, comes, 147. 
Landulfus, 191 . 

Lantonibrey ruisseau, voir Milicia. 
Lantramnus, abbas, 148. 
La Quintej voir Quinta, 
La Saunibrej voir Salnaria. 
Laudaticum, 162. 
Laudemaurus, 75. 
Launovetus, 24. 
Laurentius, sanctus, 15, 129. 
Lavardiny 53. 
La^Oenay, voir Alnidum. 
Lectionarium, 62. 
Le Fresney voir Fraxinum. 
Le Hanij voir Ham. 
Le ManSj voir Genomaiinum. 
Le Petit-Oisaeauj voir Oxellum, vicus 

canonicus. 
Lemovicensis episcopus, 155. 
Leodaldus, diaconus, 95. 
Leogilisus, 189. 
Leonegisilus, sanctus, 36, 37. 
Les Archesj voir Archae. 
Les ArdSj voir Arcaciae. 
Les BrisseSj voir Briscia. 
Les HaieSj voir Cipetum. 
Les MalingreSj voir MoUndareUngres. 
Les Roche8'V£viquej voir Rupiacus. 
Les VarenneSj voir Warinnse. 
Letricus, vassus dominicus, 148. 
Leudoghisilus, 24. 
Leudomadus, 23, 24. 
Leudomalla, 23. 
Leudomalla, uxor Castini, 24. 
Leudomanda, 24. 



213 

Leudoneus, presbyter, 25, 28. 

Leudoricus, defensor ecclesiae, 24. 

Leudulfus, 23. 

Leusus, abbas, 27. 

Leutbertus, 181. 

Lexoviensis episcopud, 154. 

Lex romana, 139, 140, 141, 157. 

Lex salica et ripuaria, 135. 

VHommej voir Hulduminum, villa. 

Liborius, sanctus, Cenomanensis epis- 
copus, xiij, xxi, 17, 124, 127. 

Ligeris, la Loire^ 104, 163. 

Lignarium, 163. 

LignerolleSj manoir, 42. 

Limbriacus, villa, 40. 

LinerolsB, 42. 

Litomerus, 23. 

Litus, fluvius, le Loir^ 75, 159. 

Liz, 76, 105. 

Locogiacinsis campus, 23. 

Loir {le)j voir Litus fluvius et Liz. 

Longa filgaria, Longuefuye, 178, 179. 

Longaunaij for^t, 41. 

Longolin, cella, 41. 

Longuefuyej voir Longa fllgaria. 

Lordj voir Laudemarus. 

Lothaire, empereur, voir Hlotharius. 

Loudonj voir Lugdunum. 

LoupfougkreSj voir Felcaria. 

Lucia, sancta, 16. 

Luciacus, Luc^j 39, 60, 90. 

Ludovicus, abbas, 148. 

Ludovicus I, imperator, v, vij, viij, ix, 
xiij, xVj xviij, xxij, 6, 9, 10, 13, 14, 
16, 17, 20, 28, 30, 33, 34, 44, 45, 47, 
49, 50, 56, 57, 60, 69, 72, 73, 80, 84, 
86, 87, 88, 90, 95, 96, 97, 98, 108, 



214 

109, 110, 112, 115, 117, 119, 121, 

122, 127, 130, 135, 143, 147, 148, 

151, 155, 158, 160, 161, 163, 165, 

174, 175, 177, 185, 186, 188, 191, 
192, 194, 195, 197, 199. 
Ludovicus n, rex, xv, 163. 



Lugdunum, villa, Loudonj viij, 88, 59, 

119, 120. 
Luminaria aecclesiaB, 111, 119, 124, 138. 
Lupus, Gadolonensis (Gatalaunensis) 

episcopus, 155. 
Laxeuily vi. 



M 



Maceriae, MezHreB^ 69. 
Maceriolae, 76. 
Maginardus, 182. 

Maginarius, notarius, 56, 194, 197. 
Magny-le-Ddsert, voirVilla Macunen. 
Magontia, Mayence, 85, 95. 
Maign^j voir Ruminiacus. 
Mainardus, Genomanensis episcopus , 

xxii. 
Mallaricus , diaconus, 23. 
Mallum publicum, 55. 
Mandaria, voir Mundariae. 
Mansionarius, 192. 
Mansiones, MezangerSj 181, 189. 
Mansionilia, 74, 103, 105. 
Mantes, 12. 
Mantula, 74, 102. 
Mantula Sancti Albini, 74. 
Marcelliacensis broialus, 24. 
Marcellinus, sanctus, 16. 
Marcbio Ssaoniae patrise, viii, xv, 120, 

121. 
Marcoardus, abbas, 148. 
MaroUettey voir Maceriolae. 
Martialis, sanctus, 13. 
Martiniacus, Martignd^ 42. 
Martinus, sanctus, 13, 15, 21, 122, 129. 



Matheus sanctus, apostolus, 13, 139. 
Maurane villa, 77. 
Medardus, sanctus, 15. 
Mediomatrica, Metz^ vi, vii, xi, 7, 100, 

161. 
Meduana, fluvius, (la) Mayenne^ 77. 
Mere domus, 23. 
Merolus , Genomanensis -episcopas, 

xxi, 78, 116, 181, 182, 183, 184. 
Metensis episcopus, 8, 9, 13, 113, 144, 

147, 152, 154, 160, 161. 
Meterius, presbyter, 25. 
Mettis, voir Mediomatrica. 
MezibreSy voir Maceriae. 
Michael, sanctus, 129. 
Milicia, fluviolus, {la) Milesse, 74. 
Miracula patrata in dedicatione Geno- 

manensis ecclesise, 19 et seq. 
Missa pro episcopo, 167, pro saoer- 

dotibus, 169, pro defunctis, 171. 
Moduinus, Ostudunensis episcopns, 

155. 
Mogianes, 23. 

Molindarelingres, les MalingreBj 78. 
Molina, 60, 90. 
Monasteriolus, MontreuUrle-CMHfj&i^ 

78, 183. 



Monciacus, MdncS-^-Belinj 75. 

Moneta publica^ 115. 

Mons Sodeuris, Montsurs^ 105. 

Montcamp, Montchampy 76. 

Montcuc, 78. 

Monticellum, Moncd-^n^Beliny 31. 

Montiniacus, vicus canonicus, Monte- 

nay^ 52. 
Montmercantin, Mont-Margantinj 78. 
Montmirailj 76. 



215 

Montreuily voir Monasteriolus. 
Montsorty voir Alancion. 
MontaurSj voir Mons Sodeuris. 
Moreau, Jean, xxiii. 
Morigo, comes, voir Rorigo. 
Moulina-le-Carhonnelj voir Murniacus. 
Mundariae, 40, 178, 180. 
Mundus, vasalluS) 53. 
Mumiacus , Moulim - le - Carbonnel , 
38. 



N 



Nabor, sanctus, 13. 
Nantharius, vassus dominicus, 148. 
Narbonensis archiepiscopus, 154. 
Narcae, 105. 
Nazarius, sanctus, 13. 
Neau, voir Noiolium. 
Neustria, la Neuatriey 158, 164. 
Neuville-sur-Sarthey voir Nova villa. 
Neuville-au-BoiSy voir Villa nova. 
Neuvy-en-Champagney voir Noviomoo. 
Nicolas I, pape, xx. 
Niviardus, diaconus, 27. 
Noberta, 190. 
Noiolium, NeaUy 75. 
Nom6no6 , duc de Bretagne , xvi , 
xxix. 



Nona, 174, 180, 182, 184, 192. 
Nonnanes, 100. 

Notho, Arelatensisarchiepiscopus, 154. 
Nova villa, Neuville-sur-Sarthe y viii, 

10, 30, 31, 38, 53, 74, 89, 96, 99, 

101 , 183. 
Nova villa in Andecavo, Grez-Neuvilley 

78. 
Novicense condita, 101. 
Noviiiacus, NuiUA-sur-Ouettey 38. 
Noviomacensis episcopus, 85, 95, 147, 

154. 
Noviomoo, Neuvy-en-Champagney 42. 
Noviomum, Noyen^ 42. 
Noxus, diaconus, 26. 
NuilU-mr-OueUey voir Noviliacus. 



Odorricus, vassus dominicus, 148. 
Odricus, 191. 







Oeconomus, 195. 

Oiziy voir Auciacus, vicus canonicus. 



21B 

Ordinationes ab Aldrico £actae, 126, 

127. 
Osbertus, 185. 
Oume (!')> voir Dumum. 



Oxellum, vicus canonicus, Le PeHt' 
(HsseaUf 52. 

Oxominsis pagus, rBUmaiSj 76, 77, 
101, 104. 



Paciagus, portus super Garonnam, 41. 

Paderb&mj xii. 

Paduinus sanctus, abbas, 36. 

Paidacus, Pez44e'RobeH, 75, 102, 104. 

Panitiariae, Pannedhre^ 76. 

Paratas facere, 54, 111, 112. 

Parigni-Vtlvlquej 38. 

PariSj conciles de, xvi. 

Parisi® urbis episcopus, 95, 133, 155. 

Pascuaria et pastiones, 43, 162. 

Pastionatica, 43. 

Patemus, sanctus, 13. 

Patuinus, praepositus, 189. 

Paulus, sanctus, 2, 4, 13, 88, 129. 

Pavatius sanctus, Cenomanensis epis- 

copus, X, xiii, xxi, 17, 124, 127. 
Perdonata, 43. 
Perpetua, sancta, 16. 
Pertica, le Perchej 76. 
Petitio falsa non valet, 156-157. 
Petrus, cborepiscopus, xxi. 
Petrus sanctus, apostolus, 15, 71,129. 
Pez^-le-Roberty voir Paiciacus. 
Pharamundus, 185. 
Pbilippus sanctus, apostolus, 129. 
Pictavi, Poitieray 56, 155, 192, 194, 197. 
Pipinus, rex, ix, xiii, 57, 116, 131, 132, 

177, 178, 179. 
Pipinus, rex Aquitanise, xiv, 151. 



Piscosa, PeBcoiAXj 77« 

Placiacus, vicus canonicus, Plaei^ 

52. 
Placitum, 55, 133, 134, 137, 142, 178, 

180, 184. 
Poledrus, 105. 
Ponciacus, Ponc^j 41. 
Pont^de-GenneSy voir Geneda. 
Pontlieue, 35. 
Poppo, comes, 148. 
Populonius, 24. 
Populonius, presbyter, 25. 
Porcaria, 103. 
Porcarii, 32. 
Postiumum, 163. 
Poulaij voir Pucit. 
Pradelli viila, Prtoute, 38. 
Precariae, 90, 174, 177, 179, 181, 182, 

183, 191. 
PriUacus, PruilU-le-Chitif, 41, 78, 

101. 
Primicerius, 9, 160. 
Privatus, sanctus, 13. 
Procuratores ecclesiae, 45. 
Proliacensis terminus, PruUU^£guil- 

W, 23, 102. 
Proliacus, 102. 

Proliacus latronum, voir Priliacus. 
Protbasius, sanctus, xi, 14, 18, 19, 46, 




m 

Tix, 74, 88, 89, 93, 96, 100, 101, lOS, 
lOi, 127. 
Simctus-Trecbius, moaasterium, 36. 
Sanctu8-Ul&cius, cella, 38, 51. 
Sanctus-Victurius, abbatia, 35. 
Sanctus-Victurius, monasterium, 36. 
Sanctus-Vincentius, abbatia, viii, xi, 
xxiii, 20, 21, 27, 27, 28, 51, 73, 75, 
101, 103, 181, 189. 
Sanmurus, Semur, 40, 104, 183. 
Saoane, voir Sogonna. 
Sarcinacus, SacS, 77. 
(Hi- Sarg4, voir Cerviae. 

Saturniacensis via, 23. 
177, Satuminus sanctus, 17, 128. 

Saulgea, voir Salica, vicus canonicua. 
36. Saviniacus, Savign4-V£v&qtK, 31. 

36. Savonnikret, voir Sabonarias. 

180, Saxonia, le Sonnois, iv, 120. 

Scindula, 163. 
(7. Scisciacus, Souci ou Ciss4, 42. 

XV, Sciviliacus, cellula, S4viU4fd6. 
146, ScolasUca, sancta, 16. 

Scomoiacus, Ecommoy, 42. 
Sebastianus, sa]ictus,13. 
Secmarius, id est, sagmarius, 105. 
5. Sedoveris mons, lea Coevrona, 74, 

8. S4grie, voir Sidregus. 

77. Semur, voir Sanmunis, 

Senlitensis (Silvanectensis) episcopus, 
35, 155. 

Sennovechus, diaconus, 26. 
35, Sentdom, 78. 

Sequana, la Seine, 163. 
Serilo, 175. 
xiii, Sescimundus, 24. 



1 »■ ' »!• I » 



Rimiacaa, ifentf, 14. 

Rmiiaddns^ eoHieSy 148. 
AmpenroMX, iroir Bifiis petTQBOS. B minnura i a , Mmgmi^ 77. 

RoGiacas, i{0ife»^-/VmlatM, 76, ^apacoBjU» Bodte§^ twifm^ m^T^ 

103. 104. 

Rnfiacas, Aies^, 77. RosdacaB, Toir 

RnttiariMi, BmlU''mr''Ijnr^ 41. Rosticas, fanctgg, 15. 



Sabina, sancta, 16, 138. 

Saboloiiam, SoN^, 90. 

SalxHiariae, S<wonmire$, 78, 100, 108. 

Soe^, Toir Sarciiiacos. 

SacrameDtorioiD, 02. 

Sagonensis pagos, le &mnoif, Tiii, 

108, 177. 
Saka^Aubm, 74. 

SaintrBenM (dgUse de), le Jfanf, 36. 
SaitU-Bcmer, Toir Sanctos-Baomados. 
Samt-Briee, 76. 
Satnt-Coiez-ef^-Scmnaif, 76. 
Satnt-Cdsme-de-Fotr, voir Yillare de 

Vemo. 
8atn<-Fratm6autt-de-Prt^res, voir 

Sanctos-Frambaldos. 
Saint^G€orge9'd&'Laeau^j voir Sabo- 

nariae. 
Satni-Geor^es-fo-l^T^chart, voir Flexo- 

brachiale. 
Saint-Jean-^r-Mayenney paroisse, 86. 
Satni-/uZten-de-Che(ian, voir Col- 

camia. 
Satnt-I.^er, voir Sanctos-Leodegarius. 
Saint-LangiSy commune, 36. 
Saint'Mar9^0utHU, voir Hostiliacus. 



3& 

Saml-irar«mHie»-Aitt, 86. 
Sotn^Jfoitr-iles-jFond^ aUbsfe, 
Satnl-OMen-iie-IAiiM, voir 



Sotnl-Oifeii-en-jBeim, voir i 
Saml-Paleme, voir Sanctos-] 
Saml-AtiNiee, xii, 58, 74^ 100. 
Saml-Poim-iiei- Ckanqif , ptroiM^ 

36. 
Satnl-Pterre, coO^giale, 36. 
Satnl-Pterre4a-Coiir, 38. 
Satnl-Oiienlm, voir Yarauiae. 
Satnl-Quenlm-de-BIaiNm, 75. 
Satnl-ittmc^, voir Sanctos-Ri gniliua , 
SaintSatuminj 74. 
S€unt'Ulphaeej voir Sanctai 
Salahardos, 59, 91, 181, 186. 
Salaman, vassos dominicns, 148. 
Salehardos, voir Salahardos. 
Salica lex, 135. 

Sahca, vicos canonicos, Soii^fet, 
Salico, 191. 

Salnaria, la Sauniirey 60, 90. 
Salomon, 179, 180. 
Sancta-Maria, abbatia, 36. 



Sancta-Maria, monasterium, xi, 35, 44, 

46, 47, 48, 53, 68, 110, 124, 127. 
Sancta-Maria in Auriouno, monaste- 

rium, 36. 
Sancta-Scolastica, dnonasterium, 36. 
Sancti-Petri vinea, 131. 
Sanctus-Albinus^ abbatia, ix, 28, 5*1. 
Sanctus-AItmirus, cella, 38, 51, 104. 
Sanctus-Audoenus, abbatia, viii, ix, 

28, 51. 
Sanctus-Autlenus, villa, 91. 
Sanctus-Bomardus, cella, 51. 
Sanctus - Frambaldus, Saint - Fraim' 

hauU-de-PribreSy 182. 
Sanctus-Georgius, La Fresnaye, 177, 

178, 179. 
Sanctus-Georgius , monasterium, 36. 
Sanctus-Germanus, monasterium, 36. 
Sanctus-Gervasius, ecclesia, 37, 180, 

182, 183, 185. 
Sanctus-Johannes, monasterium, 37. 
Sanctus-Karilephus, abbatia, xii, xv, 

xix, XX, xxix, 36, 53, 76, 117, 146, 

147, 149. 
Sanctus-Leodegarius, cella, 39. 
Sanctus-Martinus, cella, 40. 
Sanctus-Martinus ih Pontileuva, 35. 
Sanctus-Martinus, monasterium, 36. 
Sanctus-Patemus, Saint-Pateme^ 77. 
Sanctus-Petrus, abbatia, 35. 
Sanctus-Ricmirus^ mouasterium, 35, 

38. 
Sanctus-Rigaurus, monasterium, 35, 

38. 
Sanctus-Rigomerus, abbatia, 51 . 
Sanctus-Salvator, monasterium, xiii, 



219 

xix, 74, 88, 89, 93, 96, 100, 101, 103, 

104,127. 
Sanctus-Trechius, monasterium, 36. 
Sanctus-UI&cius, cella, 38, 51. 
Sanctus-Victurius, abbatia, 35. 
Sanctus-Victurius, monasterium, 36. 
Sanctus-Yincentius, abbatia, viii, xi, 

xxiii, 20, 21, 27, 27, 28, 51, 73, 75, 

101, 103, 181, m 
Sanmurus, Semur, 4f>, 104, 183. 
Saosney voir Sogonna. 
Sarcinacus, Sacdy 77. 
Sarg^y voir Cerviae. 
Saturniacensis via, 23. 
Satuminus sanctus, 17, 128. 
SaulgeSj vour Salica, vicus canonicus. 
Saviniacus, Savign^-Viv^quey 31. 
SavonnikreSy voir Sabonariae. 
Saxonia, le SonnoiSy xv, 120. 
Scindula, 163. 

Scisciacus, Souci ou Ciss^y 42. 
Sciviliacus, cellula, SMIU 9 36. 
Scolastica, sancta, 16. 
Scomoiacus, Ecommoyy 42. 
Sebastianus, sanctus, 13. 
Secmarius, id est, sagmarius, 105. 
Sedoveris mons, lea Coevron$j 74. 
Segrie^ voir Sidregus. 
SemWy voir Sanmurus. 
Senlitensis (Silvanectensis) episcopus, 

155. 
Sennovechus, diaconus, 26. 
Sentdom, 78. 
Sequana, la SeinCj 163. 
Serilo, 175. 
Sescimundus, 24. 



220 

Sesulfus, 24. 

Setrius, 25. 

Seutfredus, chorepiscopus, xxi. 

SeveriuSy Genomanensis episcopus, 

xxi. 
SMlUj voir Sciviliacus. 
Sichardus, 179, 180. 
Sidomanis, 191 . 
Sidregus, S^gHe^ 41. 
Siebaldus, abbas, 132, 146. 
Siebertus I, rex, xx. 
Siebertus II, rex, xx. 
Sigilaicus campus^ ou Sigiricus cam- 

pus, Champsegret, 38, 77, 103. 
Siginfridus, Cenomanensis episcopus, 

xxij. 
Sigismundus, abbas, x, xv, 131, 132, 

133, 136, 151, 155, 156, 158, 159. 
Sigramnus, abbas, 145. 
Sigulum, id est, sigalum, 163. 
Silgiacus, Sougd-le-Gannelany 39. 
SilU-le-GuiUaume, voir Silviacus. 
Silvester, sanctus, 13. 
Silvia, potio, 81. 

Silviacus, SilU-le-Guillaumey 39, 
Simeo, presbyter, 31. 
Simeon, episcopus, 147. 
Simon sanctus, apostolus, 129. 
Sinaxis, 19, 64, 166. 
Sion, pater Aldrici, v, 5. 
Sixtus, sanctus, 16. 



Sogonna, Sao$nej 99. 

Sotssotts, voir Suessio. 

Solemnae, Soleemeay 38. 

SoUacus, SouilUj 189, 190. 

Sohiaria, la Sauniire, 31 . 

Sonnois (le), voir Sagonensis pagos. 

Sophia, sancta, 12. 

Souc4y voir Scisciacus. 

SotAgd-le-Gannelonf voir Silgiacus. 

SouilUj voir SoUacus. 

Soulign^-sous-VaUonj 51. 

Spayj voir Gipidus et Gipetum. 

Spelterise, Epier$j 76. 

Stauriacus, Torigny-en-Beesin y 75, 

105. 
Stephanus, comes, 147. 
Stephanus, episcopus, 155. 
Stephanus, sanctus, xi, 12, 13, 14, 18, 

19, 45, 46, 49, 54, 57, 58, 50, 61, 63, 

66, 68, 79, 81, 82, 84, 89, 96, 96, 

124, 129, 167, 168. 
SUviale, Etivalj 77. 
StoUdo, abbas, 148. 
Stramiacum, Tramoye ou Cremieii, 

188. 
Suessio, SoissonSj xvi, 124. 
Sufiusum, 163. 
Suisaticum, 163. 
Symphorianus, sanctus, 16, 128. 
Synaxis, voir Sinaxis. 
Synodus cenomannica, 165. 



Taligia, uxor Foeduli, 24. 
TaUpiacus, TelocMj 71. 



Tanida, Tennie, 38. 
Taumiacus, TeiUij 69. 



Tauriacus, voir Stauriacus. 

Tauriniacus, Thorign^j 39. 

Taxinariae, 40. 

TeillSy voir Taumiacus. 

TdocMy voir Tulpiacus. 

Tenestina, sancta, xi, xiij, 36, 124. 

Tenniej voir Tanida. 

Teodebertus II, xx. 

Teodericus II, rex, voir Theodericus, 

rex. 
Teodericus, Gothorum rex, xx. 
Teodoricus, Cameracensis episcopus, 

85, 95, 154. 
Teodoricus, comes, 148. 
Teodulfus, 25. 
Teoto, comes, 148. 
Teoto, vassus dominicus, 148. 
Tetghildus, comes, 148. 
Tethaldus, abbas, 148. 
Teutfridus, vassus dominicus, 148. 
Theodericus^ Gameracensis episcopus, 

voir Teodoricus. 
Theodericus II, rex, xx, 116, 146, 

190. 
Theodonis viUa, 88. 
Theodorus, sanctus, 13. 
Theodosius imperator, xxvii, 139, 140, 

141. 



221 

Theoto, 29, 33, 44. 

Thierry II, roi, voir Theodericus II, 

rex. 
Thomas sanctus, apostolus, 129. 
Thorign^j voir Tauriniacus. 
Tiburtius, sanctus, 16. 
Torigny-en-Bessiny voir Stauriacus. 
TourSj voir Turoni. 
Tredentum, Trans, 39, 53, 174, 175. 
Tr^hetj voir Truectum. 
Tresson^ voir Tricio. 
Tricacensis episcopus, 155. 
Tricio, Tresson, 22, 23, 39, 75, 105. 
Tridens, voir Tredentum. 
Troandus, comes, 148. 
Troduinus, 185. 
Truectum, Tr^het, 78. 
Tufiacus, monasterium, Tu/f^, 36. 
Tulpiacus, TelocMy xij, 31, 71, 72. 
ru/fd, voir Tuflacus. 
Tungrensis episcopus, 154. 
Turibius sanctus, Genomanensis epis- 

copus, X, xiij, xxi, 17, 124, 147. 
Turonicus pagus, 101. 
Turpaldus, 191. 
Turoni, vij, 14, 85, 95, 98, 160. 
Turonensis archiepiscopus, 9, 72, 79, 

80, 85, 94, 98, 160. 



u 



UUacius, sanctus, 17, 60, 90. 
Ultrogotha, regina, 36. 
Ursicinus, diaconus, 25, 182. 



Ursmarus, Turonensis archiepiscopus, 
72, 85, 94, 98. 



m 



Valentinianus, imperator, 139, 141. 
Varennae, Saini- Quentin - pr^s - Mon - 

ioire^ 104. 
Vauhouan^ voir Bovonis vallis. 
Vedastus, sanctus, 15. 
Vend&mois (te), voir Vindoneiisis pa- 

gus. 
Venlibertus, voir Vuilibertus. 
Verheriey ix, x, xx, xxix. 
Verincella, Vemieitej 40. 
Vemiacus, Vemie, 40, 
Vestigarium ecclesiae, 45. 
Vetusiacus, Vieuvy, 52, 75, 105. 
Vetusvicus, voir Vetusiacus. 
Victorius sanctus^ Cenomanensis epis- 

copus, xxi, 17, 26, 35, 128, 135. 
Victurus sanctus, Cenomanensis epis- 

copus, xxi, 17, 35, 36. 
Vidua, la Veuve^ 23. 
Vieuvy^ voirVetusiacus et Vetus Vicus. 
Vigor, sanctus, 15. 
Vigra, Rouessd-Vassd et Vouvraysur- 

Huime, 40, 41. 
Villa longua aqua, EvailUy 39. 
Villa Macunen, Magny-le-D^sertj 105. 
Villa-Nova in Belsa, 105. 
Villa-Nova, NeuviUe-au-BoiSj 76. 
Villare, Villiers-Charlemagney 40, 41, 

183. 
Villare deVemo, Saini-Cosme^-Vairy 

40. 
Villare Martis, ViUemardyy 103. 
ViUaretj ferme, 41. 
Villaines-larJuhelj voir Vitlena. 



Villemardyj voir ViUare Martis. 
Villena in Parisiaco, 105. 
ViUerhon-en-Beauce^ voir Bovonis 

villare. 
ViUiers-Charlemagnej voir Villare. 
Vimeradus, diaconus, 185. 
Vinaldus, subdiaconus, 85, 85. 
Vincariae, 32. 
Vincentius, sanctus, 12. 
Vindonensis pagus, le Venddmois^ 75. 
Vinericia, 43, 162. 
Vinofledes, 23. 
Vinogabron, Javron^ 39. 
Vuitdon, 191. 

Virdunensis episcopus, 155. 
Vir4y voir Cleviricium. 
Virmerus, cella, Valmer, 38. 
Vitlena, ViUaines-la-Juhelj 39. 
Vivariae, Vtvier«, ferme, 75. 
Vivonium, vicus publicus, Vivain, 99^ 

69. 
Vodebrae, Vouvray-sur^Loiry 52„ 104* 
Vodebis, villa, VoivreSy 74. 
Vouvray-sur-Huisney voir Vigra. 
Vouvray-sur-Loirj voir Vodebrse. 
Vraiy ruisseau, 74. 
Vuacta, 23. 

Vualafiridus, diaconus, 155. 
Vualdo, 180. 
Vualtarius, 181 . 
Vuaran, 183. 

Vuaringarius, abbas, 148. 
Vuarinus, oomes, 147. 
Vuamafredus, 179, 181. 



Vuastina, sylva, for^t de Gdtinej 75, 

405. 
Vuaz&edus, comes, 192. 
Vuedramnus, 185. 
Vuido, comes, Yiij, 29, 165, 187. 
Vuilardus, episcopus, 147. 
Vuilibertus, 181, 182, 183, 184, 185. 
Vuiliricus, episcopus, 147. 
Vuillare, voir Villare. 



223 

Vuinitmarus, vassus dominicus, 148. 

Vuitbaldus, vassus dominicus, 148. 

Vuitlena, 174. 

Vuldonus, 179. 

Vulfedus, 181. 

Vulfardus, 186. 

Vulsingus, 177, 179. 

Vuodebrae, Vouvray-sur-Loiry 77. 

Vuolfiardus, vasallus, 33. 



W 



Waitz, xxiv. 
Waldardus, 27. 
Walfredus, comes, 192. 
Warinnae, les Varennes^ 76. 
Warnarius, diaconus, 192. 



Wamarius, episcopus, 85, 95. 
Wenilo, Senonensis episcopus, x. 
Wido, 175. 

Wiliares, uxor Sescimundi, 24. 
Wineboldus, presbyter, 85. 



Yvri^rEviquej voir Eviriacus. 



TABLE DES MATIfiRES 



Pages. 
iNTRODUcrriON. — Saint Aldric et les Gesta Aldrici. 

I. Vie de saint Aldric v. 

n. Les Gesta Aldrici, leur rddaction, le manuscrit^ les ^ditions. xvij. 

m. Les Gesta Aldrici et les Fausses D^cr^tales xxv. 

Concordance de T^dition Balu2;e avec la pr6sente 

Errata 



Pr6£sice des Gesta Aldrici 1. 

Texte des Gesta Aldrici 5. 

Index 201. 



MAJfERS. — TTPOGRAPHIE DE 0. FLEURT ET A. DANOIN. — 1889. 




3 2044 036 964 302