Gramatyka języka polskiego

Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legał copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and finally to you.

Usage guidelines

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to
prevent abuse by commcrcial partics, including placing lechnical rcstrictions on automated querying.
We also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
person al, non-commercial purposes.

+ Refrainfinm automated ąuerying Do not send automated querics of any sort to Google's system: If you are conducting research on machinę
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributłonTht Goog^s "watermark" you see on each file is essential for in forming peopleabout thisproject and helping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legał Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legał. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.

About Google Book Search

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps rcaders
discoYcr the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the fuli icxi of this book on the web

at |http: //books. google .com/l

Google

Jest to cyfrowa wersja książki, która przez pokolenia przechowywana była na bibliotecznydi pólkach, zanim została troskliwie zeska^

nowana przez Google w ramach projektu światowej bibhoteki sieciowej.

Prawa autorskie do niej zdążyły już wygasnąć i książka stalą się częścią powszechnego dziedzictwa. Książka należąca do powszechnego

dziedzictwa to książka nigdy nie objęta prawami autorskimi lub do której prawa te wygasły. Zaliczenie książki do powszechnego

dziedzictwa zależy od kraju. Książki należące do powszechnego dziedzictwa to nasze wrota do przeszłości. Stanowią nieoceniony

dorobek historyczny i kulturowy oraz źródło cennej wiedzy.

Uwagi, notatki i inne zapisy na marginesach, obecne w oryginalnym wolumenie, znajdują się również w tym pliku - przypominając

długą podróż tej książki od wydawcy do bibhoteki, a wreszcie do Ciebie.

Zasady uźytkowEinia

Google szczyci się współpracą z bibliotekami w ramach projektu digitalizacji materiałów będących powszechnym dziedzictwem oraz ich
upubliczniania. Książki będące takim dziedzictwem stanowią własność publiczną, a my po prostu staramy się je zachować dla przyszłych
pokoleń. Niemniej jednak, prEice takie są kosztowne. W związku z tym, aby nadal móc dostEu^czać te materiały, podjęliśmy środki,
takie jak np. ograniczenia techniczne zapobiegające automatyzacji zapytań po to, aby zapobiegać nadużyciom ze strony podmiotów
komercyjnych.
Prosimy również o;

• Wykorzystywanie tych phków jedynie w celach niekomercyjnych

Google Book Search to usługa przeznaczona dla osób prywatnych, prosimy o korzystanie z tych plików jedynie w nickomcrcyjnycti
celach prywatnych.

• Nieautomatyzowanie zapytań

Prosimy o niewysylanie zautomatyzowanych zapytań jakiegokolwiek rodzaju do systemu Google. W przypadku prowadzenia
badań nad tlumaczeniEimi maszynowymi, optycznym rozpoznawaniem znaków łub innymi dziedzinami, w których przydatny jest
dostęp do dużych ilości telfstu, prosimy o kontakt z nami. Zachęcamy do korzystania z materiałów będących powszechnym
dziedzictwem do takich celów. Możemy być w tym pomocni.

• Zachowywanie przypisań

Znak wodny"Googłe w łsażdym pliku jest niezbędny do informowania o tym projekcie i ułatwiania znajdowania dodatkowyeti
materiałów za pośrednictwem Google Book Search. Prosimy go nie usuwać.

Hganie prawa

W ItEiżdym przypadku użytkownik ponosi odpowiedzialność za zgodność swoich działań z prawem. Nie wolno przyjmować, że
skoro dana łisiążka została uznana za część powszecłmego dziedzictwa w Stanach Zjednoczonych, to dzieło to jest w ten sam
sposób tralrtowane w innych krajach. Ochrona praw autorskich do danej książki zależy od przepisów poszczególnych lirajów, a
my nie możemy ręczyć, czy dany sposób użytkowania którejkolwiek książki jest dozwolony. Prosimy nie przyjmować, że dostępność
jakiejkolwiek książki w Google Book Search oznacza, że można jej użj'wać w dowolny sposób, w każdym miejscu świata. Kary za
naruszenie praw autorskich mogą być bardzo dotkliwe.

Informacje o usłudze Google Book Search

Misją Google jest uporządkowanie światowych zasobów informacji, aby stały się powszechnie dostępne i użyteczne. Google Book
Search ułatwia czytelnikom znajdowanie książek z całego świata, a autorom i wydawcom dotarcie do nowych czytelników. Cały tekst
tej książki można przeszukiwać w Internecie pod adresem [http : //books . google . comT]

^

82óć^/

t

i^-r-^/o^A/j AJ. n.

GRAMATYKA

JĘZYKA POLSKIEGO

PRZEZ

Adama Antoniego Kryńskiego,

Członka koresp. Akademji Uiniejętności w Krakowie.

WYDANIE TRZECIE
powiększone i poprawione.

cjeyC

WAKSZAWA
Skład główny w Księgarni M. ARCTA

190a

PGe///
/903

/Io3BOj[eHO IJensypoK).
BapmaBa, 13 AerycTa 1902 ro^a.

Druk. M. Areta — Warsza^T^a, Ordynacka 3.

PRZEDMOWA.

Wydanie trzecie książki obejmuje, podobnie jak
drugie (z r. 1900), trzy działy gramatyki : 1) głosownię,
2) naukę o odmianach czyli wykład deklinacji i kon-
jugacji, i 3) pisownię. Wszystkie te części zostały po-
nownie przejrzane, w wielu szczegółach poprawione
i do pewnego stopnia rozszerzone i uzupełnione. Cha-
rakter książki pozostał ten sam: w każdym z trzech
działów podane są główne właściwości polszczyzny,
objaśnione w sposób gienetyczny, to jest uwzględnia-
jący stan przeszły języka i jego rozwój w ciągu mi-
nionych wieków życia narodu. Naukowe te objaśnie-
nia podawane są w formie, o ile można, przystępnej,
zrozumiałej ; miano bowiem na względzie przedewszyst-
kim młodzież dojrzalszą, dla której głównie książka
jest przeznaczona.

Co do obszerności opracowania, nie jest ono rów-
nomierne we wszystkich częściach.

Głosownia opracowana jest znacznie krócej, ani-
żeli działy następne. W wykładzie jej objęto tylko py-
tania zasadnicze; wiele zaś zjawisk z zakresu głosowni
wyjaśniono lub zaznaczono w działach następnych,
szczególnie w części drugiej, gdzie wykład odmian de-
klinacyjnych i konjugacyjnych nastręczał po temu spo-
sobność. Taki sposób objaśnienia zjawisk głosowych
jest ze względów dydaktycznych właściwszy, celowi
swemu nierównie odpowiedniejszy, aniżeli wykład ich
systematyczny i drobiazgowy w osobnym dziale g]Lo-
sowni.

Nauka deklinacji i konjugacji stanowi dział naj-
obszerniejszy; w nim uwzględniono najbardziej prze-
szłość języka i rozwój jego form od czasów najdaw-
niejszych. Odsłanianie stanów dawniejszych języka
dało nam możność zastąpienia objaśnień czysto ze-
wnętrznych, mechanicznych, tłup ,czeniem faktów gie-
netycznym i historycznym; w razie potrzeby posiłko-
waliśmy się nawet porównaniami z starosłowiańskim
i innemi językami. System konjugacyjny oparty jest na
nowej, ściśle określonej zasadzie podziału, czym, jak
sądzimy, udało się nam osiągnąć pożądaną prostotę.

Dział trzeci, praktyczny, obejmujący pisownię, ja-
ko niezbędne uzupełnienie części teoretycznej, zawiera
zastosowanie tych zasad, które w poprzednich częściach
zostały wyłożone. W prawidłach pisowni uwzględnio-
no przedewszystkim warunki prostoty i praktycznej
dogodności, a jednocześnie, o ile można, utrzymano
zgodę z zasadami naukowemi. Nie chodziło nam zgo-
ła o zaprowadzenie jakichś pisowniowych nowości, lecz
w pewnych razach, gdzie istnieją w użyciu dwa lub
więcej sposoby pisania, zaleciliśmy jeden, najprostszy,
do nauczenia najłatwiejszy, a przytym wymaganiom
nauki najodpowiedniejszy.

Na końcu książki umieszczamy wykaz abecadło-
wy wyrazów, które zostały w gramatyce pod jakim-
kolwiek względem objaśnione. Liczby obok nich po-
dane, oznaczające stronice książki, mają ułatwiać szyb-
kie odnalezienie żądanego objaśnienia.

Adam Antoni Kryński,

i*

SPia RZECZY.

tr.

Wstęp. Szczep indoeuropejski albo aryjski, str. 1. Ję-
zyki tego szczepu 2. Języki słowiańskie 3. Trzy gromady
języków słowiańskich 3 — 5. Język polski i jego narzecza
5 — 6. Zabytki języka staropolskiego 7 — 9.

Gramatyka. Przedmiot gramatyki i jej podział 10. Dwo-
jaki charakter gramatyki 10 — 11. Zmiany fonetyczne i ana-
logiczne w języku 11 — 12.

GŁOSOWNIA.

Zadanie głosowni, str. 13. Głoski i litery. Abecadło
polskie 13. Narządy mówne 14. Samogłoski 15. Spółgłoski 16.
Podział samogłosek 16. Samogłoski pochylone 16. Samo-
głoski nosowe 17.

Podział spółgłosek 18. Spółgłoski głośne i ciche; wza-
jemne ich zmiany 20. Spółgłoski twarde i miękkie 22.

Zgłoski 23. Zgłoski wymowy i zgłoski znaczeniowe 23.
Dzielenie wyrazów na zgłoski 24.

Zmiany samogłosek i spółgłosek 24. Pochylenie samo-
głosek 25. Zmiana e na o albo na a 27. Zmiany samogło-
sek, związane z różnicą znaczenia wyrazów 29.

Miękczenie spółgłosek i grup spółgłoskowych 29 — 32.

Wymiana spółgłosek 32. Zniknienie spółgłoski 33. Zbieg
spółgłosek prasłowiańskich kt, gt przed i 35. Grupa spół-
głosek tt lub dt przed i 35. Zjawienie się spółgłoski 35.
Zniknienie i zjawienie się samogłosek 36. :

Dawny iloczas. Długość samogłosek 37. Akcent albo
przycisk 37 — 41. Akcent wyrazów obcych 41 — 44.

VI

FLEKSJA czyli nauka o odmianach.

Części mowy, str. 45. Części morfologiczne wyrazu 46.
Utworzenie się fleksji 46. Deklinacja 47. Rodzaj, liczba, przy-
padek 48.

Rzeczowniki. Deklinacja rzeczowników, str. 48.

Deklinacja I (męska) 50. Wzory : 1-szy, syn, sąsiad... ;
2-gi, gość, mąż... 50—51. Uwagi nad oddzielnemi przypadkami
52. Mianownik liczby pojedynczej. Samogłoski e przedkoń-
cowe; formy: ociec i ojciec 52. Dopełniacz liczby pojedyn-
czej. Zakończenia a i u. Różnica osnów pierwotnych 53.
Celownik liczby pojedynczej. Zakończenia u i owi 56. Bier-
nik liczby pojedynczej 57, i t. d. Mianownik liczby mnogiej.
Zakończenia i, owie, y, e, 60 — 64, Zakończenia a lub y
64. Dopełniacz licz. mn. 67... Biernik licz. mn. 69 i t. d.

Liczba podwójna rzeczowników męskich 73 — 75,

Deklinacja II (nijaka) 75. Wzory: 1-szy, drzewo, je-
zioro... ; 2-gi, pole, zboże... 76 — 77. Uwagi o pojedynczych przy-
padkach 77 — 83. Wzór 3-ci, imię, plemię ; 4-ty, zwierzę,
pacholę 84. Rzeczownik książę 86. Liczba podwójna rze-
czowników rodzaju nijakiego 87.

Deklinacja III (żeńska) 89. Wzory: 1-szy, głowa, mat-
ka, Kmita, Fredro ; 2-gi, ziemia, historja, pani ; radca 90.
Uwagi szczegółowe 91. Mianownik licz. poj. Rzeczowniki ty-
pu historja, familja 92. Dopełniacz licz. poj. 93... Biernik
licz. poj. dawny i dzisiejszy 95 -— 97, i t. d. Dopełniacz
liczby mnogiej (tej historji i tych historji...) 99. Celownik
licz. mnog. 102, i t. d.

Deklinacja IV (żeńska) 103. Wzory: a) kość, rzecz,
pieśń, b) dłoń, straż 104. Uwagi szczegółowe o pojedynczych
przypadkach 104. Liczba podwójna rzeczowników rodzaju
żeńskiego 108. Osobliwości odmiany rzeczownika ręka 110.
Rzeczowniki o liczbie mnogiej 111.

Zaimki 112. Odmiany zaimków. Zaimki osobowe

i osobowo-zwrotny 115. Zaimek wskazujący ji, ja, je

117. Formy biernika: weń, zań... 120. Narzędnik licz. poj.

I^ormy nim, nią, mm; przyczyna narostu ń 121 — 123. Miej-

-j/-

VII

scownik liczby pojed., formy dawne i dzisiejsze 123, i t. d.
Zaimki dzierżawcze 127. Formy biernika licz. poj. r. i,
dawne i dzisiejsze 129. Narzędnik licz. pojed. (moim, moją,
moim) 130. Mianownik 1. m. 131, i t. d. Liczba podwójna
zaimków dzierżawczych 133. Odmiana zaimka który, która,
które 135. Zaimek wskazujący ten, ta, to 136. Zaimek
on, ona, ono; sam, a, o 140. Zaimek wszystek 142. Za-
imki pytające i względne kto, co 143. Zaimek n i e -
określuy wszą, wsze 145.

Przymiotniki. Deklinacja przymiotników rzeczowni-
kowa albo nieokreślna 147. Dzisiejsze formy przysłówków
151. Formy mianownika 1. mn. na y i na e (róże zwiędły
i zwiędłe), 154. Liczba podwójna przymiotników 156. Dekli-
nacja przymiotiiików zaimkowa albo złożona, albo określ-
na (dobry, a, e) 157 — 165. Narzędnik i miejscownik licz.
pojedynczej 162 — 163.

Rzeczowniki o formie przymiotnikowej (bliźni,
budowniczy... 165. Biała, Częstochowa, Jagodne, Zakopane
166. Rzeczowniki żeńskie zakończone na ina, ówna, 167.
Rzeczowniki sędzia, hrabia 168 — 169.

Stopniowanie przymiotników 169 — 173.

Liczebniki 173. Deklinacjaliczebnika dwaj, dwa, dwie, trzej,
trzy, czterej, cztery 174. Liczebniki : pięć, sześć, siedem i t. d.
177. Formy dwu lub dwuch, trzech, czterech, pięciu... uży-
wane jako mianowniki 178. Liczebniki: jedenaście, dwana-
ście..., dwadzieścia, trzydzieści, ich skład i odmiana 178. Formy
stu, dwustu, trzystu i t. d. 181. Liczebniki porządkowe 183.
Liczebne przysłówki porządkowe (naprzód i najprzód...) 185.

Słowo. Pojęcie i podział słów 186. Strony słowa 187.
Postaci słów (niedokonana i dokonana, jedno tli wa i często-
tliwa) 188.

Konjugacja. Tryby, czasy,... 189. Imiesłowy 190.
Pierwiastek i osnowy słowa 191. Osnowa czasu teraźniej-
szego i osnowa trybu bezokolicznego 192.

L" Osnowy teraźniejszości. Czas teT^iime^^&Trj Y^"^. ^^t--
IcaźniŁ Formy jego dawne i dzisiejsze 196— 1^^. l\xv\^"ś^t>\^\>^'^^T-'

VIII

niejszy czynny 200 Imiesłów teraźń. bierny 202. Czas prze-
szły trwały czyli imperfektum 202.

II. Osnowy bezokolicznika. Bezokolicznik 204. Imie-
słów przeszły czynny 205. Imiesłów zaprzeszły czynny 206.
Imiesłów przeszły bierny 207. Czas przeszły chwilowy czyli
aoryst 208 — 212.

Czasy opisowe albo złożone. Czas przeszły 212.
Czas zaprzeszły 215. Czas przyszły 215. Tryb warunkowy
217. Strona bierna słowa 219.

Układ konjugacji 221. Pięć konjugacji opartych
na budowie czasu teraźniejszego 222 — 225. Konjugacja pier-
wotna 225. Słowo jeśm — jestem 225. Uwagi szczegółowe
o formach tej odmiany 227. Słowa: wiem, jem, dam 230.

Konjugacja I. Słowa pierwotne o przyrostku osnowy te-
raźniejszości e 231. Wzory:

1) niesie, wiedzie... (bezokolicznik nieść, wieść...) 232,
piecze, może (piec, móc.) 236, dmie, żnie (dąć, żąć...) 240.

2) bierze, rwie (brać, rwać...) 244.

3) drze, mrze (drzeć, mrzeć...) 247.

Konjugacja II. Słowa o przyrostku osnowy teraźniejszo-
ści ńe 249. Wzór: ciągnie, płynie 249. Uwagi szczegółowe
250. Imiesłów teraz, czynny na nąc od słów dokonanych
252. Imiesłów przeszły bierny na ny i ty 253. Formy dawne
i nowsze : odpoczynę i odpocznę 253 ; wspomionę i wspomnę
254 — 256.

Konjugacja III. Słowa o przyrostku osnowy teraźniej-
szości je, 256. Wzory:

1) bije, poznaje, (bić, poznać) 256. Formy dam i daję
258 — 260. Formy słów: kolę i kłuję, porze i pruję 260.

2) wiąże, plącze (wiązać, plątać) 261. Formy dawne
depcę, kłopocę... i dzisiejsze depczę, kłopoczę... 262. Słowa:
dziać, grzać, lać... 263.

3) boleje (boleć) 266. Słowa przeć, źrzeć i dojrzeć,...
śmieć, umieć 268 — 270.

4) buduje (budować) 270. Powstanie form częstotli-
frjre/i na -jrwać (pokazywać, wykonywać...) ^11.

DC

Konjugacja IV. Słowa o przyrostku osnowy teraźniej-
szości i 273. Wzory: broni, uczy (bronić, uczyć) 274.

2) cierpię, słyszę (cierpieć, słyszeć) 279. Formy bez-
okolicznika z zakończeniem ić i eć 286. Słowa lecieć... bać
się, mnieć 281.

Konjugacja V. Słowa o przyrostku osnowy teraźniej-
szości a 285. Wzory: znam, słucham^ bywam 286. Dzisiej-
sze formy analogiczne czasu teraźniejszego słów tej konju-
gacji 287. Formy staropolskie: czerpam, łapam... patrzam,
wstydam się... 287 — 291. Formy dawne widam, słycham
(widać, słychać) 292. Forma staropol. słusza (słuszać) 292.
Słowo mam... mieć, z dawnego imam, imieć 294. Słowo za-
wzinać się (zamiast zawzimać się) 295. Formy częstotliwe:
naginać, wyginać..., jako twory analogiczne 291. Forma sta-
ropolska nie, skrócona z nie je ( = nie jest) 296. Słowo oglą-
dać, dawniej dokonane ( = obejrzeć) 296. Dawne imiesłowy :
dbały, zapamiętały,... ze znaczeniem przymiotników 298.

PISOWNIA.

Określenie pisowni. Ogólne zasady pisowni str. 299.

I. Pisownia fonetyczna. Kreskowanie samogłosek. Pisa-
nie ę i ą 301. Miękczenie spółgłosek: s i ź przed następną
miękką 303, przed przyrostkiem ny 304. Spółgłoski s, 8, sz
304. Sz przed oz 305. Spółgłoski rż (dzierżę, drżę...) 306.
Miękkość W g' (giest, kielich)...) 306. Postaci dwojakie, jak:
gieograCa i jeografja i t. p. 307. Miękczenie wargowych b' p'...
307. Spółgłoski głośne i ciche. Przyimki s i z na początku
wyrazów 307 — 308. Przyimki wez i wz 308. Przyrostki
stwo, 8l(i, sko 309. Przyrostki otwo, oki 309. Spółgłoski
podwójne w wyrazach swojskich i cudzoziemskich 309 — 310.
Spółgłoski pojedyncze w wyrazach przyswojonych (afekt, ka-
sa, misja...) 310. Samogłoska u w wyrazach swojskich i cu-
dzoziemskich (wykaz abecadłowy) 310 — 315. U w przyrost-
kach swojskich (uł, ula, ulec, un...) 315 ; w cudzoziemskich
(um, utor...) 316. Wyrazy z przyrostkiem ui\^k. SIT . U^ W^r
jugdcji 317. Opuszczenie w (kró\estNvo...^ ^\%,

X

II. Pisownia etymologiczna. Kreskowanie samogłoski
6 318. Wypadki z ó stale zachowanym 318 — 19, ó zachowane
niestale, w pewnych formach (spis abecadłowy wyrazów) 320 —
321. ó w dopełniaczu rzeczowników; w przyrostku ów, ówna
321. ó w słowach 322. O jasne 322. Pisanie rz 323 ; a) rz
na początku wyrazów 323. b) rz w środku wyrazów (spis
abecadłowy) 324 — 326. c) rz w przyrostkach arz, erz... 326.
rz przed zakończeniem 'e, i (y) 327. rz przed przyrostkiem
i (y) 327. Litera ż 328. Litera z przed k i c 328. Z w osno-
wach przymiotników: blizki, nizki... 329. dz przed ki, two
(-dzki, -dztwo) 329. Osnowne d przed c, cz (dowódca, wład-
czyni...) 339. Litera ż przed ć (gryźć, znaleźć...) 330. Przy-
imki roz i bez 330. Rzeczowniki prośba, kośba 330. Koń-
cowe ij w rozkaźniku (tnij, zacznij...) 330.

III. Pisownia historyczna. Spółgłoska h 330. Wyrazy
z głoską, h (spis abecadłowy) 331. Słowa móc, biec, strzec...
332 — 335. Zakończenia -ym, -im w narzędniku i miejscow-
niku licz. poj. bez różnicy rodzaju nijakiego od męskiego,
oraz emi w narzędniku 1. mn. na trzy rodzaje 335 — 338.
Imiesłowy zaprzeszłe typu 'zjadszy' 338. Formy liczebnika
dwu i dwuch 340. Wyrazy typu 'historja', religja 340. Koń-
cowe ji w dopełniaczu licz. pojedynczej i mnogiej tych rze-
czowników (historji, religji...) 341. Ja w zgłoskach końco-
wych (Fabjan, gimnazjum...) i w zgłoskach początkowych i środ-
kowych (djabeł, Indjanie...) 341 — 342. Objaśnienie budowy
wyrazów z zakończeniem ja 343 — 345. Spółgłoski s i z
w wyrazach obcych (konsul, cenzor...) 345. Spółgłoski sch
(schemat...) 345. Wyrazy obce z brzmieniem em, om... 346.

Imiona własne cudzoziemskie osób, narodów, krajów,
miast... 346. Nazwy miast i rzek nowożytnych 347. Nazwy
słowiańskie krajów i miast 347. Imiona własne nieprzyswo-
jone 347. Nazwy miast i ludzi nieeuropejskich 348. Litery
ks i gz zamiast x 348. Duże litery 349. Nazwy narodów
i plemion 349. Nazwy gieograficzne złożone z dwu wyrazów
349. Przymiotniki w tytułach instytucji 350. Tytuły i god-
Bości osób i władz 350. Nazwy dni i miesięcy 350.

Pisanie łączne i oddzielne wyrazów z\o4.o\rje\v i. y^t^-

XI

imkami 351. Przysłówki złożone, pisane łącznie z przyimka-
mi 351. Przyimki należące do przysłówków, pisane oddziel-
nie 351 — 52. Słówka co, jak, to, pisane oddzielnie 352. Przy-
imki i spójniki złożone 352. Pisanie oddzielne przyimków
od, ode, nad, nade... 353. Przysłówek przeczący nie 353.
Przjrrostek by 354.

Dzielenie wyrazów na części i ich przenoszenie 355. Od-
dzielanie pierwiastku od przedrostka (nad-miar, prze-szłość...)
356. Oddzielanie przyrostka od pierwiastku (praw-ny, mat-ka,
mę-stwo...) 356 — 361. Przenoszenie zgłosek, zaczynających
się od dwu lub więcej spółgłosek (czę-sty, sio-stra, ko-mi-
sja...) 361. Uwzględnianie zasad etymologji wyrazów przy
ich dzieleniu i przenoszeniu 361 — 362.

WSTĘP.

Języki, któremi od najdawniejszycli czasów mówiły na-
rody całej niemal Europy i części południowo-zachodniej
Azji, należą do jednego szczepu, zwanego indoeuropej-
skim albo arj o europ ej skim. Wielki ten szczep skła-
dają następujące rodziny językowe: w Azji: 1) rodzina języ-
ków indyjskich, 2) języków perslfich albo irań-
skich, 3) język armeński; w Europie: 4) rodzina języ-
ków greckich, 5) język albański, 6) rodzina języków
italskich, w późniejszym czasie romańskich (między
niemi język łaciński i nowsze: prowansalski, francuski,
włoski, hiszpański, portugalski i rumuński), 7) języki cel-
tyckie (iryjski, bretoński i inne), 8) rodzina języków
giermańskich (język gocki, skandynawskie, fiyzyjski,
holenderski z flamandzkim, doluo-niemiecki, angielski, gór-
no-niemiecki), 9) rodzina języków litewskich, i 10) ro-
dzina języków s ł o w i a ń s ki c li. ^)

Każda z tych rodzin językowych posiada odmienne
właściwości, wyrobione w ciągu szeregu wieków życia odręb-
nego i wyróżniające ją od pozostałych języków tego szcze-
pu. Obok jednak tycli różnic, wszystkie wymienione języki

i) Narody i plemiona w Europie zamieszkałe, a nic należące do
Indoeuropejczyków, są: Baskowie, na pograniczu Ifiszpanji i Francji (ple-
mię^ zupełnie odrt^bne); Madziarowie albo Węgrzy, plemi(j ugro-fińskie), Estowie,
Finnowie i inne plemiona ugro-fińskie, mieszkające w Rosji; Żydzi, Turcy,
Tatarzy i różne plemiona kmihiskie.
* (rj-amatyka. \

2 Szczep językowy indoeuropejskł.

łączy silny węzeł tożsamości pierwotnego ustroju; do dziś
mają one pewne znamiona wspólne, po wspólnym prajęzyku
odziedziczone i dowodzące wzajemnego między niemi pokre-
wieństwa.

Nazwa szczepu indoeuropejskiego jest sama
przez się zrozumiałą; wskazuje bowiem dwa krańce tego ob-
szaru ziemi, na którym narody, od wspólnego pochodzące
początku, w kolei wieków siedziby swe rozpostarły: granicę
wschodnią stanowią Indje, zachodnią — kraje Europy. Na-
zwa zaś „arj oeur opej ski" w pierwszej swej połowie
odnosi się do starożytnego nazwiska Arjów albo' Aryjczy-
ków, oznaczającego zarówno Indów, jak i Irańczykó^y. Nad-
to ze względu na owych Aryjczyków, starożytnych przed-
stawicieli tego szczepu, używa się też nazwy Języki aryj-
skie" na oznaczenie całego szczepu, na równi z dwiema wy-
żej przywiedzionemi nazwami.

Oprócz tego szczep indoeuropejski uczeni niemieccy na-
zywają '„indogiermańskim", a języki stale „indogiermańskię-
mi". Nazwa ta jednak, wyróżniająca z pośród jednoszcze-
powych ludów europejskich pierwiastek giermański, nie ma
za sobą słusznej zasady, i dla tego mniej jest właściwa ani-
żeli każda z trzech poprzednich, i)

Zaznaczyć jeszcze należy, że oprócz wymienionej częś-
ci Azji i lądu Europy, które piewiastek indoeuropejski zaj-
mował już w starożytności, ludność, mówiąca językami tego
■szczepu, w nowszych czasach zdobyła w Azji i pozostałych
częściach świata nowe rozległe obszary gieograficzne. I tak:
większe lub mniejsze części Azji opanowali Rosjanie, Angli-
cy i Francuzi; w Ameryce północnej przewagę nad ludami

i) Na niewłaściwość mianowania tego szczepu «indogiermańskim»
zwracał uwagę swych ziomków Franciszek Bopp, przypominając, źe Gier-
manowie nie byli i nie są przedstawicielami ludów europejskich tego szcze-
pu. Sam używał nazwy « indoeuropejski*, jako najbardziej zrozumianej (ob.
Przedmowę Boppa. do Gramatyki porównawczej, tom I, str. XXIV wyda-
nia 2'go z r. 1857).

Rodzina języków słowiańskich. 3

miejscowemi osiągnęło plemię giermaiiskie (AiigUcy), w po-
łudniowej — pierwiastek romański (Hiszpanie i Portugalczy-
cy); w Afryce osadnictwo pierwiastku giermańskiego i ro-
mańskiego wzmogło się znacznie w ostatnich lat dziesiąt-
kach (Anglicy, Holendrzy, Niemcy, Francuzi); w Australji
pierwiastek giermański rozszerzył się oddawna.

Ten szybki rozrost i wzmaganie się pierwiastku aryj-
skiego w innych częściach świata jednocześnie prowadzi za
sobą zagładę ludności miejscowej, tubylczej, która pod na-
ciskiem żywiołu silniejszego liczebnie bardzo zmalała, miej-
scami znikła zupełnie, a wraz z nią niejeden język i narze-
cze ginie bez śladu.

Języki słowiańskie. Ze szczepu indoeuropejskiego
na gruncie europejskim najpokaźniejszą liczebnie i terytorjal-
nie jest rodzina języków słowiańskich. Rozrosła się
ona w ciągu wieków z jednej niegdyś wspólnej, nieznanej
nam mowy prasłowiańskiej w liczne rozgałęzienia
czyli osobne języki słowiańskie. Drobne i nieznaczne z po-
czątku różnice w wymawianiu pojedynczych gromad Słowian,
osiadłych w różnych miejscowościach, w dalszym rozwinię-
ciu stopniowo się zwiększały, liczebnie mnożyły i nabierały
znaczenia rysów wybitnych, znamion charakterystycznych,
któremi mowa jednej grupy, jednego plemienia słowiańskie-
go wyróżniła się i wyosobniła jako język oddzielny, od po-
zosttdych odmienny. Tym sposobem, przy zachowaniu za-
sadniczych cech jednakowej budowy gramatycznej, wytwo-
rzyły się liczne języki słowiańskie, różniące się dziś odręb-
nemi, w ciągu samodzielnego życia wyrobionemi właści-
wościami.

* Wszystkie języki słowiańskie dzielą zwykle na trzy
osobne gromady albo grupy: wschodnią, południową i pół-
nocno-zachodnią.

Gromadę wschodnią stanowią: język rosyjski
albo wielkoruski, język białoruski i małoruski albo ukraiński.

Do południowych należą: język bułgarski, serbsko-chor-
wacki i słoweński z rezjańskim; na tym gYWwei^ \s^w^\ \aJ««!L^

4 Język starosłowiański.

wygasły przed wiekami język starobulgarski, zwany starosło-
wiańskim.

Grupę północuo-zacłioduią tworzą: język czeski
z morawskim i słowackim, języki serbsko-łużyckie, t. j. gór-
uo-łużycki i dolno-łużycki, i język polski.

Do grupy zachodniej należał także język drewiański,
niegdyś nad Łabą (Elbą) mieszkających Drewian i innych
plemion dziś wygasłych, zwany także językiem połabskim
albo nadłabskim. Język ten znany jest nam z nielicznych
zabytków piśmiennych po nim pozostałych.

Z wymienionych tu języków słowiańskich ważne zna-
czenie dla badań językowych posiada język, znany tylko
z zabytków piśmiennych, zwany starosłowiańskim albo
starobulgarskim, albo też starosłoweńskim, albo wreszcie
starocerkiewnosłowiańskim. Był on niegdyś językiem pew-
nej części Słowian, mieszkających w Bulgarji i Macedonji;
w wieku IX-ym używali go apostołowie Cyryl i Metody
przy opowiadaniu nauki chrześcijańskiej śród Słowian po-
łudniowych, i na ten język przełożyli niektóre części Nowe-
go Testamentu i księgi przeznaczone do służby kościelnej.
Pierwowzory prac tych, w wieku IX-ym pisanych, owe bez-
pośrednie świadectwa działalności piśmienniczej Cyryla i Me-
todego za cara bułgarskiego Symeona, nie dochowały się do
naszych czasów i nie są znane. Pozostały tylko liczne póź-
niejsze odpisy tych przekładów. Najdawniejsze z nich po-
chodzą z początku lub połowy wieku XI-go, jak: Ewangielje
Ostromira, pisane abecadłem słowiańskim, cyrylicą; rękopis
Fryzyngieński —pismem łacińskim, kodeks Zografski, kodeks
Marjański — pismem głagolickim i inne.

Zabytki te ważne są dla nauki z tego względu, że da-
ją nam poznać właściwości, budowę i stopień rozwoju języ-
ka, który najwcześniej ze wszystkich słowiańskich został
użyty do działalności piśmienniczej. Z powodu też stai^o-
żytności zabytków większej, aniżeli zabytków pozostałych ję-
zyków słowiańskich, język ten uważany jest za najdawniej-
szfj i dla tego słusznie nazywa się starosłowiańskim,
nie w tym wszakże rozumieniu, ażeiby m\^\ \i^(^ i\(i^\^\sv.

Język polski. 5

z którego inne słowiańskie wzięły początek, gdyż równocześ-
nie z nim istniały także wszystkie dzisiejsze języki słowiań-
skie (pochodząjCe równie jak i on, od nieznanego języka pra-
słowiańskiego), lecz jedynie dla tego, że on pierwszy ze
wszystkich stał się językiem piśmiennictwa, że posiada za-
bytki piśmienne z epoki dawniejszej, aniżeli każdy inny ję-
zyk słowiański.

Otóż znajomość tak dawnego języka słowiańskiego da-
je pewne wyobrażenie o najdawniejszym stanie języków tej
rodziny, a przez to pożyteczną się staje dla językoznawstwa
wogóle i dla badań każdego języka słowiańskiego w szcze-
gólności. Porównywanie bowiem właściwości języka staro-
słowiańskiego z odpowiedniemi właściwościami któregokol-
wiek z pozostałych języków słowiańskich pozwala wniknąć
pośrednio w przeszłość każdego z nich, doprowadza tym sa-
mym do gruntowniejszego poznania ich budowy, rzuca świa-
tło na wiele zmian i przeobrażeń, jakim język podlegał od
czasów najdawniejszych w ciągu wieków odrębnego życia
aż do chwili obecnej.

Na zasadzie takich badań porównawczych odkryto np., że
język starosłowiański posiadał samogłoski nosowe (np. w wy-
razach: język'B, mążB ząb'B, rybą i t. d.), że te samogłoski
były również właściwością wszystkich języków słowiańskich
w dobie najstarszej, lecz następnie z biegiem czasu w więk-
szości tych języków samogłoski nosowe przeszły w samogłos-
ki czyste (np. serbski, rosyjski, czeski: jazyk, muż, zub, ry-
bu i t. d.), a do dziś przechowały się one w języku polskim
(język, mąż, ząb, rybę. i t. d.).

Język polski należy do gromady zachodniej języ-
ków słowiańskich. Język ten podobnie jak każdy język ży-
jący, rozpostarty na obszerniejszej powierzchni krajów, obok
znamion charakterystycznych, wyróżniających go od innych
języków pokrewnych, posiada jeszcze w granicach własnego
obszaru gieograficznego pewne różnice w wymawianiu dźwię-
ków i form wyrazów, przywiązane do pewnych okolic i uwy-
datniające się szczególnie w mowie życia powszedniego.

Te różne odmiany jednego języka og6\w^^o, \j^\^%^>kV

6 Narzecza języka polskiego.

ce na różnicy pewnych jego właściwości tak w pojedyn-
czych dźwiękach, jako też w wyrazach i wyrażeniach, nazy-
wamy narzeczami albo djalektami tego języka, W każdym
znowu narzeczu, właściwym pewnej części kraju, dają się od-
różniać w wymawianiu ludowym drobniejsze jego różnice
i odcienie, które nazywają się gwarami ludowemi.

Narzecza języka polskiego pod względem rozmieszcze-
nia gieograftcznego podzielić można na górne, średnie i dolne.

Do górno-polskich narzeczy należą: podhalskie,
szląskie i małopolskie; przez małopolskie zaś rozumiemy kra-
kowskie, sandomierskie i lubelskie.

Do średnio-polskich: wielkopolskie czyli zachod-
nio-polskie z częścią północno-wschodnią, zwaną narzeczem
kujawskim, oraz narzecze mazowieckie.

Do dolno-polskich: narzecze mazurskie (mowa
Mazurów pruskich), oraz narzecze kaszubskie.

Z tych wszystkich narzeczy języka polskiego jedno,
mianowicie wielkopolskie czyli zachodnio-polskie, wzniosło
się naprzód na stanowisko języka ogólnego. Było to natu-
ralnym następstwem przyczyn gieograficznych i historycznych.
Gdy bowiem na zachodzie po obu stronach Warty, między
Odrą i Wisłą, wytworzyła się najdawniejsza organizacja pań-
stwa polskiego, nieodłącznie jego wystąpieniu na widowni
dziejowej towarzyszył język tamtejszej ludności, narzecze miej-
scowe, które zwolna mogłoby również zdobyć sobie znacze-
nie języka literackiego, gdyby warunki historyczne pozostały
nadal ni^zmiennemi. Lecz przeniesienie punktu ciężkości ży-
cia politycznego do Małopolski, mianowicie do Krakowa, by-
ło powodem, że gród ten stał się ogaiskiem życia umysło-
wego, które od początku wieku XIV-go szybko się rozwija.

Odtąd też narzecze małopolskie bierze w tym
rozwoju stały udział i wyrabia sobie znaczenie języka ogól-
nopolskiego zarówno w rządzie, szkole i kościele, a przewa-
ga jego utrwaliła się ostatecznie i w piśmiennictwie. Sprzy-
jała temu bez wątpienia i ta okoliczność, że większość wy-
bitnych pisarzy była rodem z ziem małopolskich.

O stanie języka, polskiego w okiesie od wieku X do

Dzieje języka polskiego. 7

Xin-go brak nam szczegółowych i dokładnych wiadomości,
nie mamy bowiem z tak odległej epoki innych zabytków poisz-
czyzny oprócz pojedynczych nazw miejscowości i osób, spo-
tykanych w kronikach i dokumentach łacińskich.

Obszerniejsze zabytki języka polskiego, jako oddzielne
utwory piśmiennictwa, pochodzą dopiero z wieku XTV-go.
Mamy wprawdzie wiadomość o istnieniu w wieku Klll-ym
przekładu psałterza na język polski; w życiu bowiem św.
Kingi, której śmierć przypada w końcu wieku XIII-go (r.
1292), jest wzmianka, że miała zwyczaj odmawiać psałterz
w języku powszednim t. j. polskim (in Yulgari). Wszelako
przekład wzmiankowany nie dochował się do naszych czasów.

Najdawniejsze zabytki piśmienne polszczyzny, pocho-
dzące z wieku XIV-go, są: Kazania świętokrzyskie, z po-
czątku wieku XIV-go ^); Psałterz florjański 2), Roty przysiąg
sądowych wielko- i małopolskich^), Kazania gnieźnieńskie^)
i inne.

W wieku XV-ym ilość zabytków języka jest nierównie
znaczniejsza; główne z nich są: Biblja szaroszpatacka ^), za-
bytek ze znanych najobszerniejszy; Przekłady Statutów wiś-

1) Kazania świętokrzyskie wydał i objaśnił A. Briickner, "Warsza-
wa, 1891, w Pracach filologicz. t. III, 697-740.

^ Wydany po raz pierwszy pod tytułem «Psałterz królowej Małgo-
rzaty i t. d.» staraniem łir. Dunina Borkowskiego. "Wiedeń, 1834 r. Po-
wtórnie w krytycznym opracowaniu wydał go Wł. Nekring p. t. Psal-
terii florianensis partem polonicam ad fidem codicis recensuit... Poznań,
1883 r.

*) Wydane z rękopisów przez: J. Przyborowskiego (Poznań, 1861),
Wł. Nehringa (Berlin, 1880), R. Hubego (Warszawa, 1875 i 1886) i innych.

*) Ogłoszone p. t. Zabytek dawnej mowy polskiej, ^staraniem hr.
Tytusa Działyńskiego. Poznań, 1857, fol. Wydanie 2-e Wł. N e h-
ringa p. t. Kajsania gniezieńskie. Tekst i glosy z rękopisu wydał, uwaga-
mi i słownikiem opatrzył Wł. N... (z dwiema podobiznami). Kraków, 1896,
str. 114. (Odb. z Rozpraw Wydź. filolog. Akad. Umiejęt. t. XXV).

^) Nosząca tytnl: Biblja królowej Zofji, żony Jagiełły, z kodeksu
szaroszpatackiego... wydana przez Ant. Małeckiego. Lwów.^ 1871^ w 4-gq
str. L J 350.

8 Dzieje języka polskiego.

lickicli przez Świętosława z Wocieszyiia: Prawa książąt ma-
zowieckich, przełożone na polski przez Macieja z Różana;')
Ortyle magdeburskie; '^) Psałterz puławski; '^) Książeczka Na-
wojki; 4) Modlitwy Wacława^) i inne. W tym najstarszym
okresie piśmiennictwa polszczyzna pod wpływem języka cze-
skiego, literacko bardziej wówczas wykształconego, wyrabia
swoje słownictwo w zakresie terminologji ko.^cielnej, oraz
przejmuje znaczną ilość wyrazów niemieckich wskutek ciąg-
łych stosunków z sąsiedniemi Niemcami.

W początku wieku XVI-go, obok zabytków rękopiś-
miennych, mamy już pierwsze druki polskie. Niezwykły
rozkwit różnych gałęzi piśmiennictwa polskiego w ciągu w.
XVI-go, wywołany studjami humanistycznemi, oraz szybki
rozwój drukarstwa w Polsce od połowy wieku XVI-go, wpły-
nęły korzystnie na wyrobienie się polskiego języka literac-
kiego i jego szerokie we wszystkich częściach kraju rozpo-
wszechnienie. W tej epoce ustaliło się wiele form deklina-

^) Wydane naprzód przez Lelewela p. t. Ksie^gi ustaw polskich
i mazowieckicli na j^zyk polski... przekładane. Wilno, 1824. W przed ra-
ku za^ homograficznym wyszły nakładem bibljoteki Kórnickiej w r. 1877
p. t. Prawa i)olskie Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły... przeło-
żone na ])olski r. 1449 (stron 78 in folio) i Prawa książąt mazowieckich,
przełożone na polski r. 1450 (str. 29 in. fol.). Nadto Statut wiślicki w pol-
skim przekładzie z r. 14(50, przedruk homograficzny, (1876 str. G7 w 8-ce
większej).

^) Artykuły i)rawa magdeburskiego, z r(>kopisu około roku 1500,
wydane przez A. Kalinę (Rozprawy Wydź. filol. Akad. Umiej, w Krak.
1880, t. VII). Wydanie Maciejowskiego w Historji prawod. słowiańskich.
Warsz. 1858, t. YI, str. 19—145, i M. Wiszniewskiego w Historji literat,
pols. t. y, str. 190-322. Opracowanie A. Briickneraw Archiv fiir
slavische Philologie 1883-84, t. VI i VIT.

*") Z kodeksu pergaminowego ks. Wł. Czartoryskiego, przednik ho-
mograficzny wykonali Adam i Stanisław Pilińscy, r. 1880, w 12-ce str. 624.

*) Wydana p. n. Książeczka do nabożeństwa, na której się modliła
Św. Jadwiga... staraniem i nakładem Jana M o 1 1 e g o, Poznań, 1823, str.
186 w 32-ce. Wydanie 2-e Stanisława M o 1 1 e g o. Poznań, 1875.

^) Zabytek wydany przez Lucjana Ma I inowskiego 1875, w t.
II Pamiętnika Akad. Um., Wydź. filol. i hist.-filoz. Wydanie 2-gie po-
prawno, przez tegoż. Kraków, 1887.

Dzieje języka polskiego. 9

cyjnych i konjugacyjnych, ustaliło się również znaczenie wie-
lu w)rrazów; nadto słowozbiór pomnożył się przyswojeniem
pewnej części wyrazów łacińskich i utworzeniem nowych ro-
dzimych. Pod względem składniowym jakkolwiek widoczny
jest tu i owdzie wpływ wzorów łacińskich, mimo to ogólny
charakter wysłowienia nie przestaje być swojskim. Język
pod piórem Reja, Kochanowskich, Górnickiego, Bielskich,
Orzechowskiego, Wujka, Skargi i innych pierwszorzędnych
pisarzów tego czasu dosięga wysokiego stopnia wydoskona-
lenia; giętkość, dosadność, zwięzłość i niezrównane w swej
prostocie, a dziwnie zawsze pociągające wysłowienie staro-
polszczyzny: oto wybitne przymioty języka „złotego wieku".

Zmiany, jakich język polski doznał od wieku XV-go,
w ciągu wieku 'XVI-go i połowy XVII-go, należą do najbar-
dziej wybitnych w^ jego historji. Nierównie mniej znaczne
są te, którym język polski uległ w ciągu dwu wieków na-
stępnych i w latach późniejszych.

Język dzisiejszy w swoich formach gramatycznych drob-
ne tylko przedstawia różnice w porównaniu z językiem
dwuch poprzednich stuleci. Natomiast strona jego leksykal-
na czyli jego słowozbiór' w ciągu wieku XIX-go wzboga-
cił się. no wemi > nabytkami wskutek rozwoju nowszej kultury
i nowszych warunków życia narodu. Wreszcie pod wzglę-
dem barwności wysłowienia język polski w szkole wielkich
poetów i pierwszorzędnych prozaików minionego stulecia zna-
komicie się rozwinął i wydoskonalił.

GRAMATYKA.

§ 1. Przedmiot gramatyki i jej podział. Gra-
matyka jest nauką o właściwościach danego języka, zarówno
w mowie żywej, jak i w piśmie.

Nauka ta naprzód zapoznaje nas z naturą dźwięków
tego języka i przemianami, jakim one ulegały w wymawia-
niu; następnie uczy, z czego i w jaki sposób utworzyły się
wyrazy i jakie są odmiany tych wyrazów; wreszcie, jakie są
właściwe temu językowi zwroty, czyli jaka jest budowa zdań
jego. Wskutek tego gramatyka dzieli się na następujące
części:

1) naukę o dźwiękach czyli głoskach, zwaną głosów-
nią, albo z grecka fonologją lub fonetyką;

2) naukę o budowie wyrazów i ich odmianach, czyli
morfologję. Ta obejmuje dwie części: a) jedną, wyjaś-
niającą tworzenie się wyrazów czyli etymologję albo
słoworód, i b) naukę o odmianach albo fleksję,
obejmującą wykład deklinacji i konjugacji;

3) składnię (syntaxis), wyjaśniającą budowę zdania
i wzajemny stosunek jednych jego części do drugich.

Część dodatkową w gramatyce stanowi rzecz o pisow-
ni (ortografja), zawierająca praktyczne zastosowanie w piś-
mie tych zasad, które w poprzednich częściach gramatyki
zostały wyłożone.

§ 2. Dwojaki charakter gram.atyki. Zadanie

gramatyki może być albo czysto praktyczne, i wtedy

podaje ona przepisy^ jak pewnym ięzykie^m m<SN^\6 i i^isać

Dwojaki charakter gramatyki. 11

należy; albo też bardziej teoretyczne,, naukowe, polegają-
ce na wyjaśnieniu początku i rozwoju właściwości, jakie da-
ny język posiada. Taki naukowy charakter gramatyki, uwzględ-
niający przeszłość języka, wypływa z samej natury przed-
miotu. Dzisiejszy bowiem stan jakiegokolwiek języka, jego
charakterystyczne właściwości, wyróżniające go od innych
języków pokrewnych, powstały nie odrazu, nie w jednej
oznaczonej chwili przeszłej, lecz są wypadkiem zmian stop-
niowych, nieznacznych, dokonywaj ący eh się przez ciąg stule-
ci, w długim szeregu pokoleń tym językiem mówiących.
Z konieczności przeto rozpoznawanie tych właściwości moż-
liwe jest drogą historyczną.

§ 3. Zmiany fonetyczne i analogiczne. Zmiany
w języku każdego narodu bywają głównie dwojakiego rodza-
ju: jedne z nich polegają na zastąpieniu jednego dźwięku
drugim: są to zmiany fonetyczne, głosowe, ułatwiające prze-
ważnie samo wymawianie; drugie zaś są zmianami postaci
wyrazów na wzór innych i polegają na upodobnieniu
jednych form gramatycznych do drugich, co w gramatyce
nazywa się analogją. Tak np. ogólnie dziś używany wy-
raz mularz, lub imię Małgorzata mają brzmienie łagodniej-
sze, aniżeli dawniejsze ich postaci murarz (pochodne od
mur) i Margorzała (od Margaryta); dzisiejszy przymiotnik
udejski łatwiej się wymawia aniżeli stara jego postać wieśski
(wieś+ski). Są to zmiany fonetyczne. Przeciwnie for-
ma przysłówka un/że/, zamiast dawniejszej layszef, nie po-
wstała bynajmniej wskjitek zmiany fonetycznej sz na i, ale
utworzona została na wzór form bliżef, niźef. Tu więc ma-
my zastosowanie analogji. Przez analogję też powstały dzi-
siejsze formy takie jak: (tej) duszy, pracy, wieży, lutni i t. p.,
dawniej bowiem mówiono: (tej) dusze, prace, wieże, lutnie...,
później zaś: duszej, prącej, wieżej, lutniej..., z zakończeniem
-ej, na wzór przymiotników żeńskich (dobrej duszej, ciężkiej
prącej...); wreszcie : duszy, pracy, lutni, i t. d., na podobień-
stwo innych rzeczowników żeńskich, jak: głowy, ściany, mat-
ki, i t. p. W odmianach słów mamy np. dziś formy takie
jak: ciągnij, rzeknij, tnij, przyjmij..., zarni^^^. ^^NN^j^fc^^^or^O^*

12 Zmiany fonetyczne i analogiczne.

ciągni, rzekni, tni, przyjmi..., utworzone na wzór istniejących
z dawien dawna: bij, wij, pij, myj, i t. p., a więc nie wsku-
tek zmiany fonetycznej głosek, lecz drogą analogji czyli upo-
dobnienia jednej postaci do drugiej.

Podobnie formy słowne, do niedawna używane: depcę,
dępeesz, klopoeę, szczebiocę,., (od osnów z pierwiastkowym
'tjf w dzisiejszym języku zmieniły się na: depczę, depczesz,
klopoczę, szczebioczę.,. Przekształcenie to wszakże nie jest
wynikiem przemiany fonetycznej brzmienia c na cz, lecz do-
konało się drogą analogji czyli upodobnienia do form ta-
kich, jak: tłoczę, skoczę, płaczę, włóczę,,, (mających -A; w pier-
wiastku).

Wyraz łaciński laterna i lanterna, przyjęty do polskie-
go, używał się w postaci lałema jeszcze w wieku XVI-ym;
następnie w w. XVII-ym, pod wpływem rzeczowników z przy-
rostkiem rodzimym -nia, zmienił swą formę na lałemia (stąd
i zdrobniałe laterniczka); wreszcie na podobieństwo wyra-
zów z przyrostkiem -amia takich jak: piekarnia, owczarnia...,
codziennie używanych, przybrał postać dzisiejszą latarnia.
I tu więc odbyło się stopniowe przeobrażenie wyrazu wsku-
tek działania analogji, albo inaczej drogą upodobnienia
morfologicznego.

GŁOSOWNIA.

§ 4. Zadanie głosowni języka polskiego polega na
przedstawieniu wszystkich dźwięków tego języka, natury każ-
dego z nich, oraz przemian, jakim one uległy w ciągu ży-
cia języka.

§ 5. Głoski i litery. Mowa nasza składa się z wy-
razów, a wyrazy z pojedynczych" dźwięków czyli gło-
sek. Każdy wyraz wymówiony możemy napisać za pomo-
cą, znaków piSmiennych czyli liter. Litery nie należy
brać za jedno z dźwiękiem. Dźwięki słyszymy: są to wra-
żenia słuchowe; litery zaś czyli znaki napisane rozpoznajemy
za pomocą wzroku.

§ 6. Abecadło. Zbiór wszystkich znaków piśmien-
nych czyli liter, potrzebnych do wyrażenia na piśmie dźwię-
ków mowy, zowie się abecadłem albo z grecka alfa-
betem. Wyraz 'abecadło' powstał z nazw czterech pierw-
szych głosek, rozpoczynających szereg liter a b c d, podob-
niie jak i wyraz 'alfabet* pochodzi od nazw dwu pierwszych

4

głosek a p, alfa beta, abecadła greckiego.

§ 7. Abecadło polskie. Dźwięki języka polskiego
wyrażają się w piśmie następującemi znakami, czyli literami:
a (f § 6' (hi) c 6 (ci) cz d dz d£ (dzi) dż e e ę f f (fi) g

9' (9^) !} ^^ ^^' (^h^) LJ Jp. ^' (^i) I i in 'm' (mi) n ń (ni)
o ó p p' (pi) r rz s ś (si) sz t u w w* (wl) y z £ (zi) ż.

Znaki te wzięte są z abecadła łacińskiego, lecz nie
wszystkie w tej postaci, jak je tu widzimy. W łacinie jest
ich o połowa mniej (24), język bowiem łaciński posiada
mniej nierównie dźwięków aniżeli języU \)cA^V\. \>i\.^ \^^\^-

14

Narządy mówne.

żenią przeto tych dźwięków języka polskiego, których niema
w łacinie, używamy znaków dodatkowych, a mianowicie:

1) liter łacińskich przekształconych nieco za pomocą
dodanej nad niemi kreski lub kropki, albo innych znaczków
odróżniających, u góry lub u dołu litery, jak oto: ś ć ź ź ń ó ó;

1 e ^;

2) zestawiamy dwa znaki, dwie litery łacińskie, dla od-
dania jednego dźwięku, jak: cz, sz, dz, rz, lub w pewnych
razach (przed samogłoskami): ci (=ć), si (=ś), zi (^ź), ni

<=ó); bi (=b'}, pi (=p'), wi (=w') i t. p.;

3) albo wreszcie zastosowujemy w tym celu oba sposo-
by, t. j. literę zmienioną kładziemy obok innej, jak: dź, dż,
oraz dzi (^dź, przed samogłoskami).

4) wreszcie używamy litery w, utworzonej przez podwo-
jenie łacińskiej v.

§ 8. Narządy móWne. Do wydawania dźwięków
mowy ludzkiej potrzebne są odpowiednie narządy mówne,
a mianowicie: jama ustna i jej części: język, zęby, war-
gi, podniebienie twarde i miękkie, zakończone języczkiem,

^ jams ustBa;7a otwór no O tj zewnątrznY c iiBgtoś a d tchawica;
e przełyk; /' pódniebienio imąikie g p dnelienie twaids \ feni>iBil»

Samogłoski. Spółgłoski. 15

i jama nosowa, oraz gardło z krtanią, opatrzoną, stru-
nami (wiązadłami) głosowemi.

Przy wytwarzaniu dźwięków łatwo zauważyć, że jedne
narządy mówne są ruchome, mianowicie: język, wargi i pod-
niebienie miękkie; inne zaś, jak: zęby i podniebienie twarde,
jakkolwiek biorą udział w wytwarzaniu brzmień, pozostają
jednak nieruchomemi w jamie ustnej.

§ 9. Samogłoski. Dźwięki mowy naszej dzielą się
na samogłoski i spółgłoski. Przy samogłoskach, po-
wietrze, przechodząc z płuc przez tchawicę i krtań, wprawia
naprężone struny głosowe w dźwięczne drgania; wskutek te-
go powstają tony złożone, które, zależnie od formy, jaką
jama ustna przybiera, ulegają w niej modyfikacjom, stano-
wiącym o właściwym charakterze pojedynczych samogłosek,
np. a, e, ^, o, u, y.».

I tak: przy wymawianiu a jama ustna jest dostatecznie otwarta,
a język, oddalając się nieco od brzegu ust, zmienia też cokolwiek zwylde
swe .położenie obojętne.

Przy wymawianiu i jaina ustna widocznie si)łaszcza się, a język
grzbietem swoim przybliża się ku podniebieniu twardemu (nieco mniej niż
przy j), jednocześnie krtań nieco się podnosi, a wargi ściągają się w tył,
jak przy uśmiechu, przez co kanał mówny staje się krótszym. To też ton
charakterystyczny samogłoski i jest znacznie wyższy od tonu samogłoski u,

Przy wymawianiu u język posuwa się w głąb jamy ustnej, część
jego tylna podnosi się ku podniebieniu, wargi zaś lejkowato zaokrąglone
wysuwają się naprzód, krtań jest opuszczona znacznie niżej aniżeli przy i,
i w ten sposób kanał mówny się wydłuża, a ton stąd powstały jest wi-
docznie niższy od tonu i.

Samogłoska o sposobem wymawiania zbliża się do u; samogłoska
z^ e zbliża się do i.

Z powodu że przy wymawianiu i i e jama ustna spłasz-
cza się skutkiem podniesienia grzbietu języka ku podnie-
bieniu twardemu, a strumień powietrza przez nią wychodzą-
cego jest cieńszy czyli węższy, obie te samogłoski i i e na-
zywają się wązkiemi albo pod niebi ennemi, albo
miękkiemi, w różnicy od pozostałych samogłosek twardych.

16 Podział samogłosek.

§ 10. Spółgłoski. Spółgłoski są to szmery^ powsta-
jące w pewnych miejscach jamy ustnej podczas pędu po-
wietrza i przy zbliżeniu się lub zetknięciu ruchomego na-
rządu mowy z nieruchomym. Tak np., gdy podczas prze-
pływu powietrza przez jamę ustną jeden z narządów mów-
nych, np. język przyciska do zębów i następnie nagle od
nich się odrywa, wówczas powstaje dźwięk spółgłoskowy
ł' lub d^ który można nazwać ję zy ko wo -zębo wym.
Albo też, gdy dla przepuszczenia prądu powietrza ustami,
wargi zamknięte naraz otwieramy, wtedy wydobywa się
dźwięk p lub 6, który nazywamy spółgłoską w a r g o w ą;
i t. p.

§ 11. Podział samogłosek. W dzisiejszym języ-
ku polskim mamy osiem samogłosek następujących: a, e, i,
o, u, %jy ą, ę.

Jedne z samogłosek są ustne, do których liczymy
sześć : a, e, i, o, Uy y, tworzą się bowiem podczas przejścia
powietrza z krtani przez jamę ustną przy odpowiednim
ułożeniu samych ust; dwie zaś ą i ę nazywają się ustno-
nosowe m i, albo krócej n o s o w e m i, ponieważ przy ich
wymawianiu powietrze, udźwięcznione w krtani, wydostaje
się nazewnątrz częścią przez jamę ustną, częścią zaś przez
jamę nosową, która wówczas nie jest zamknięta miękkim
podniebieniem.

§ 12. Samogłoski ścieśnione czyli pocliylone.
Samogłoski a, e, o nazywamy j a s n e m i albo otwarte-
m i w przeciwstawieniu do odpowiednich samogłosok ś c i e ś-
n i o n y c h, inaczej p o c li y 1 o n y c h. Taką samogłoską po-
chyloną jest e, brzmieniem zbliżone do i lub jemu równe,
np. w wyrazach: chleb, śnieg, świeca, dobrej, i t. p., któ-
re zresztą w mowie warstw wykształceńszych wychodzi
z użycia i nie różni się od e otwartego. Taką samogłoską
ścieśnioną było dawniej 6, które* dzisiaj nie różni się ni-
czym od u, a przeto jest tylko literą abecadła, nie zaś
dźwiękiem odrębnym. Taką wreszcie samogłoską było
w dawnej polszczyźnie d pochylone, zbliżone brzmieniem
do o, dziś istniejące tylko w mowie ludu \s\^^§»k\^^o 'ziuacz-

Podział samogłosek: Samogłoski nosowe. 17

•

nej większości obszaru językowego polskiego (np. sam pan
jechał, kucłinia wielka, taka dobra matka i t. d.).

Samogłoski pochylone e i d nie należą, do dźwięków
najdawniejszych języka polskiego, lecz wytworzyły się w póź-
niejszej dobie jego życia z samogłosek otwartych; a miano-
wicie e z 6, albo z i lub y, albo też z e niegdyś długiego;
ó zaś z o; np. mleko (starosł. mleko), rzeka, świeca, dziecię,
bieda, gniew, śmiech, świeży..., pierwszy, staropol. pirwy,
pirwszy; cztery staropol. cztyry; wierzch, kreska (z kryska),
ser (z syr), siekiera (z siekira), i t. p.

Chociaż 6 w wymawianiu dzisiejszym nie różni się od
Uj jednak, wyrażając je w piśmie, używamy znaku ó, nie zaś
u, dla uwydatnienia, że dźwięk ten powstał z pierwotnego o,
o czym zwykle poucza porównanie danego wyrazu z innemi
pochodnemi; np. stół — stołu, stolik, stołowy; dwór, podwó-
rze — dworu, dworski, dworzec; główny, pogłówne — głowa,
głowy; gród, ogród — grodu, grodzić, ogrodowy, i t. p.

§ 12 b. Dwugłoski. Z połączenia samogłosek a i u
lub e i u^ wymówionych bezpośrednio po sobie, powstają dwu-
głoski (dyftongi) au, eu, mające zastosowanie w języku pol-
skim w wyrazach obcych i w niektórych wyrazach dźwięko-
naśladówczych; np. autor, Europa, miauczeć, i t. p.

§ 13. Samogłoski nosowe. Samogłoski nosowe (ob.
§ 11) były niegdyś właściwością wszystkich języków słowiań-
skich; posiadał je również język starosłowiański, zwany także
starobulgarskim, którego zabytki z wieku XI-go przechowały
dwa osobne znaki: A (ę) i ;5\ (ą) na wyrażenie tych dźwię-
ków. W innych językach słowiańskich samogłoski te oddawna
zaginęły, albo raczej zostały zastąpione samogłoskami czystemi;
pozostały zaś dotąd tylko w języku polskim, zarówno literac-
kim, jak i w mowie ludowej.

Oprócz samogłosek nosowych ę i ą była jeszcze w ję-
zyku staropolskim samogłoska nosowa an, dzisiaj słyszana
tylko w ustach ludu wiejskiego niektórych okolic, np. w wy-
razach: bandzie, świanty, ranka i t. p. W ustach ludzi wy-
kształconych dźwięk an słyszymy w niektórych wyrazach cu-

Gramatyka. '^

18 Podział spółgłosek.

dzoziemskich, jak np. oranżerja, stangret, Anglja, transport,
kwadrans, i t. p.

Sposoby oznaczenia w piśmie samogłosek nosowych były
dawniej rozmaite i niejednostajne, W najstarszycłi rękopi-
sach polskich w wieku XIV wyrażano je bądź znakiem q, bądź
O (Kazania świętokrzyskie. Psałterz florjański i inne), rzadziej
połączeniami: an, on, om, en, 00. W XV-m w. obok tychże
używano znaków ą i ę, tj. liter a i e z kreską ukośną u dołu
od strony prawej ku lewej, lub też a przekreślonego pionowo
(Psałterz puławski, Biblja szaroszpatacka i inne). W wieku
XVI-ym z rozpowszechnieniem się druków polskich weszły
w użycie dwie litery ą i c, któremi dotychczas wyrażamy sa-
mogłoski nosowe języka polskiego.

§ 14. Podział spółgłosek. Jak samogłoski tak i spół-
głoski nie wszystkie posiadał język polski od początku swego
istnienia. Jedne z nich istnieją w najdawniejszym stanie tego
języka, już wyodrębnionego od innych słowiańskich, i znajdują
się też w innych językach pokrewnych, jak np. b, p, w, g, k,
eh, 1, ł, m, n, r, t, d, s, z, cz, ż, sz; inne znów później się
z nich rozwinęły, w następnych wiekach odrębnego życia ję-
zyka, jak np. ć, dź, ś, ź, rz, f.

Spółgłoski w wymawianiu różnią się znacznie pomiędzy
sobą, w ich tworzeniu bowiem biorą udział różne narządy
mówne.

Zależnie od dwu ruchomych organów mowy, warg
i języka, głównie czynnych przy wytwarzaniu spółgłosek,
można wszystkie spółgłoski podzielić na dwa główne działy:
wargowe i językowe. Podział ten jednak byłby za ogólny,
gdyż, pokazując tylko, że wargi i język przyczyniają się do
wytwarzania brzmień spółgłoskowych, nie określałby dokład-
nie, jaki udział biorą pozostałe, nieruchome narządy w tej
pracy, ani też — w których miejscach jamy ustnej dźwięki spół-
głoskowe się urabiają. Dla tego przy powstawaniu np. spół-
głosek językowych zwrócić należy uwagę na położenie języka
względem innych narządów jamy ustnej; wtedy zauważyć można,
źe jużto j^rzednia część języka zbliża się do zębów, jużto
śro dko w a podnosi się ku poduieViem\\,\v\Ai Wl c.7.^^fe \.^ lwa.

/
/

Podział spółgłosek. 19

języka przybliża się do gardła. Przy każdym z tych położeń
języka wytwarzają się odmienne spółgłoski; inaczej mówiąc:
każda z nicłi ma właści>ve sobie umiejscowienie w jamie ustnej.
Stosownie też do tycłi różnych położeń języka mamy spółgłoski:
przednio-językowe, średnio-językowe i tylno-językowe.

Podług zatym narządów mównych jpożna ściślej
podzielić sJ)ółgłoski zwane wargowemi, na:

wargowe: p, b, p', b\ m, m\ to jest wytworzone
obiema wargami,

wargowo-zębo we: f, Wy f, w', przy których two-
rzeniu warga dolna zbliża się do górnych zębów.

Przy wymawianiu zaś językowych, odróżniając trzy
główne położenia języka, będziemy mieli:

a) przednio -jęzjkowe, zwane zębowemi: t,
d, Cy dz, s, z, ł, I, r, n, wymawiane przy płaskim położe-
niu języka, oraz: cz, dż, sz, ź, rz, przy których wymawia-
niu koniec języka zagięty jest do góry, a na przedniej części
grzbietu języka tworzy się zagłębienie.

b) średnio-językowe albo podniebienne: j,
które tworzy się, gdy powietrze przepływa między średnią
częścią języka wzniesionego bokami ku podniebieniu; oraz
spółgłoski : ćf dź, ś, ś, ń, będące jednocześnie i średnioję-
zykowemi i przedniojęzykowemi.

cj tylno-językowe, zwane gardłowemi: k, g,
eh, hy k'y g\ eh'.

Z tych spółgłoski in, m', n, ń nazywamy prócz tego
nosowemi, z powodu udziału jamy nosowej, przez którą
przechodzi powietrze przy ich wymawianiu.

Ze względu na sposób działania jamy ustnej, spółgłoski
p t ky b d g, m n nazywają się zwartemi albo wybu-
ch o w e m i, wymawianiu ich bowiem t-owarzyszy naprzód zwar-
cie narządów mównych, a ilastępnie raptowne otwarcie; spół-
głoski zaś f s sz ehy iv z ź ź noszą nazwę szczelino-
wych albo powiewnych, są to bowiem szmery, powstają-
ce (umiejscowione) w szczelinach szmerotwórczych, czyli waż-
kich otworach, podczas tarcia o nie powietrza. Spółgłoski c cz
6, dź: dź d£ są, to dv^ugłoski spółglosko>Ne (^(aL^l\.QW^\^ ^iS!^^

22 Spółgłoski twarde i miękkie.

§ 16. Spółgłoski twarde i miękkie, spółgłoski
dzielą się jeszcze na twarde i miękkie. Oto ich wykaz:

twarde: b p m f w t d c dz cz dź s z sz ż rz ł r n k g eh h
miękkie: b' p' m' f w', ć dź ś ź 1 ń k' g' eh' j

Spółgłoski miękkie wymawiają się temiż samemi narzą-
dami mównemi, co i odpowiednie twarde, z tą tylko różnicą,
że przy wymawianiu spółgłoski miękkiej konieczne jest mniej-
sze lub większe przybliżenie średniej części języka ku pod-
niebieniu; z tego powodu spółgłoski miękkie nazywają się
także podniebiennemi.

^ Spółgłoski miękkie d rfi ^ i /i w piśmi e nie zawsze,
jednostajnym wyrażamy sposobem. Weźmy np. wyraz postać.
Dźwięk 6 wyrażony tu jest przez c z kreską (ć); lecz w for-
mie tegoż wyrazu postacią to samo brzmienie 6 już odda-
jemy literą c z dopisanym obok niej i (ci); gdy znowu przyj-
dzie wyrazić formę postacie to miękkie brzmienie 6 przed
samogłoską i oznaczamy samą tylko literą c (bez kreski i bez
dodanego i). Tak samo postępujemy i z innemi spółgłoska-
mi: ze spółgłoską dź: np. sierfi, sierfimy, siedzieć, sierf^i;
ze spółgłoską ś: nie^, niećmy, niesie, nosić; ze spółgłoską ź:
wóf, wóicie, na wo^ie, wod; ze spółgłoską ń: ko/^, kowski,
ko/^ie, kom, i t. p.

Widzimy stąd, że dla wyrażenia w piśmie spółgłosek
podniebiennych czyli miękkich ć, dź, ś, ź, ó, używamy w na-
szej pisowni trojakiego sposobu.

1. Gdy spółgłoska miękka stoi na końcu wyrazu lub
przed spółgłoską, piszemy wtedy znak pojedynczy, słu-
żący dla spółgłoski twardej, dodając nad nim kreskę (np.
postać, ćma, zaćmić, łódź, kładźcie, wieś, jaśnieć, groźba, sień,
pański, i t. p.).

2, Gdy którakolwiek ze spółgłosek miękl^ich ć, dź, ś,
ź, ń stoi przed samogłoską a, e, o, u, ę, ą, oznaczamy
jej miękkość za pomocą i dopisanego obok znaku spółgłoski
twardej; np. ciało, ciepły, ciąć, dziecko, siostra, sięgać, zie-
mia, niebo, i t. p.

To samo stosuje się do miękkic\v ^i^ 6\s\o^e.k wargowych

Zgłoski. 23

i gardłowych: V, p', w', f , m', g', k'; np. biały, pierze, wiatr,
trafiać, znamię, zgiełk, kiedy, i t. p. We wszystkich tych wypad-
kach litera i jest tylko znakiem zmiękczenia, nie samogłoską.

3. Te same zaś spółgłoski miękkie przed samogłoską,
i oznaczamy znakami, służącemi dla spółgłosek twardych bez
żadnego dodatku; np. cicho, dziki, siwy, zimno, niwa; bitwa,
pić, widzieć, trafić, miły, ginąć, męki, i t. p. Tutaj zatym
i oprócz znaku samogłoski jest jednocześnie także znakiem
miękczenia dla poprzedzającej spółgłoski,

§ 17. Zgłoski. Zgłoskę albo sylabę w języku polskim
może tworzyć albo samogłoska pojedyncza, albo też' w połą-
czeniu z jedną lub więcej spółgłoskami; np. a, to, czyn, pra-
ca, pań-stwo, i t. d.

Zgłoski, kończące się na samogłoskę, nazywamy ot war-
te mi (ta, pra-ca, gło-wę...), zakończone na spółgłoskę —
zamkniętemi (tych, prac, głów...).

Podstawą każdej zgłoski jest samogłoska. Wyraz przeto
składa się z tylu zgłosek, ile w nim jest samogłosek; wyrazy
więc są: jednozgłoskowe, jak np. a, lew, syn, deszcz, grzmot,
i t. p.; dwuzgłoskowe, np. a-ni, u-czeń, nie-bo (ńe-bo), stro-
na, i t. p.; trzyzgłoskowe, jak: praw-dzi-wy, na-u-ka, ro-zum-
ny, i t. p.; cźterozgłoskowe, jak: wy-cho-wa-nie, spo-łe-czeń-
stwo, pra-co-wi-ty, i t. p.

W ten sposób dzielimy wyrazy przy ich wymawianiu;
każda z powyższych zgłosek (u-czeń, na-u-ka, wy-u-czyć, na-
u-ko-wy...) są to z^głoski wymowy.

Te same wyrazy możemy jeszcze rozpatrywać pod wzglę-
dem znaczeniowym i dzielić je na cząstki morfologiczne. Tak
np. w wyrazach: uczeń, nauka, wyuczyć, naukowy..., cząstka-
mi morfologicznemi czyli zgłoskami znaczeniowemi
są: ucz-eń, na-uk-a, wy-ucz-y-ć, na-uk-ow-y...

Pomiędzy temi cząstkami morfologicznemi najważniejszą
jest zgłoska, w której tkwi główne znaczenie wyrazu, czyli
jego pierwiastek, albo pień, albo rdzeń wyrazu. W przy-
wiedzionych dopiero przykładach taką zgłoską jest ucziuk;
dodane do niej inne cząstki na początku, czyli przedrostki,
(7ia-uk-a, wy-Mcz-yt), i na końcu, zwane prz^yrostka^tm ^^-

24 Zmiany samogłosek i spółgłosek.

uk-a, ucz-e^^, nsi-nk-owy.,.), tworzą zwykle wyrazy. Mówimy
^zwykle', ponieważ znajduje się wiele wyrazów, których budo-
wa jest znacznie prostsza, to jest wyraz przedstawia bądź
czysty pierwiastek, np. dom, syn, pan..., bądź pierwiastek
z samym przedrostkiem (na-ród, prze-gląd), lub tylko z przy-
rostkiem (wid-ok, pąt-nik).

Z powyższego widzimy, że często zgłoski wymowy są
zarazem zgłoskami znaczeniowemi, jak np. w wyrazach o-gród,
rol-n-ik, mat-k-a, pew-n-y, męż-n-y, pań-stw-o i t. p.; często
zaś zupełnie im nie odpowiadają, jak np. zgłoski wymowy
mamy: na-u-ka, u-czeń, wi-dok, ro-bo-ta, wy-ra-zy, i t. p.,
zgłoski zaś znaczeniowe tychże wyrazów ; na-^^A;-a, ucz-eń,
wid'Ok, ro6-ot-a, wy-ra^-y, i t. p.

§ 18. Dzielenie wyrazów na zgłoski wymowy
ma swoje zastosowanie przy przenoszeniu wyrazów z jednego
wiersza na* drugi.

Podział wyrazów na zgłoski wymowy nie przedstawia
trudności, gdy zgłoski kończą się na samogłoski; np. na-u-ka,
wy-mo-wa, pi-sa-nie, na-strój, za-chwyt, o-dejść, ro-zum, ro-
du, sy-na, i t. p.

Trudności przy rozdzielaniu zgłosek zachodzą wtedy, gdy
samogłosce towarzyszy dwie lub więcej spółgłosek. Wówczas
dla oznaczenia zgłoski wymowy trzeba zwrócić uwagę na
zgłoskę znaczeniową czyli na skład morfologiczny wy-
razu, i dzielić wyrazy tak, ażeby cząstki morfologiczne nie
były rozrywane; wtedy bowiem zgłoski wymowy zgadzają się
ze zgłoskami znaczeniowemi; np. mat-ka, głos-ka, groź-ba,
mów-ca, kół-ko, trud-ny, słusz-ny, moc-ny, po-wszech-ny, pierw-
szy, mędr-szy, cięż- ki, mor-ski, mę-ski, po- wsta- wiać, pod-sta-
wić, po-lep-szyć, wez-brać, drob-nost-ka, mnó-stwo, śledz-
two, wy-chodz-two, od-ręb-ność, po-wierzch-nia, o-ko-licz-ność,
sprzecz-ność, i t. p. W razach zaś wątpliwych przyjęto całą
grupę spółgłosek przyłączać do następnej zgłoski; np. sio-
stra, my-śle-nie, o-twór, o-twar-ty, gę-sty, chy-try, o-stry, wło-
ścia-nie, do-wcip, fanta-zja, ko-mi-sja, fi-zjo-lo-gja, bi-blja,
lek-cja, gi-mna-zjum, i t. p.

^ 19. Zmiany samogłosek i spółgłosek. Przy

Pochylenie samogłosek. 25

odmianach inTrazów, jako też przy tworzeniu wyrazów po-
chodnych z pierwotnych, części głosowe wyrazu, to jest za-
równo samogłoski jak i spółgłoski, nie pozostały stałemi, lecz
uległy pewnym zmianom. Wskutek tego mamy pewne postaci
wyrazów, różniące się swojemi głoskami, a które jednak s%
tego samego pochodzenia. Takiemi iip. są, wyrazy:

1) drog-a i dróg, pol-e i pół, morz-e i mórz, i t. p.
Bóżnica tych wyrazów polega na tym, że w każdej ich parze
samogłoski o i. ó (= u) przedstawiają pewne przemiany tej
samej samogłoski pierwotnej. Taki sam stosunek przedstawia-
ją głoski ę i ą w wyrazach: dęb-a i dąb, ręka i rąk, męż-a
i mąż, i t. p.

2) Inny znowu stosunek mamy w wyrazach: meś-ć lub
medzi-e {Wedź-o) i wiorf-ę; tu odpowiedniość dźwięków za-
chodzi w częściach znaczeniowych wędź i wod^ i dotyczy
głosek: v) i w\ e i o, oraz ś, dź i d. Podobna różnica
zachodzi w wyrazach: zi^/-e i ziół- o, w mie^d-e i mia^i-o,
]eźdź'\Q. i jazd-Sij i t. p.

3) Odpowiedniości znowu, polegające na zmianie jed-
nej spółgłoski znaczeniowej, przedstawiają wyrazy: mOi^-ę
i moi-e, strzegr-ę i strzei-e, słu^-a i słui-yć, i t. p., gdzie
znowu każda para wyrazów i głoski g i ż w nich odpowied-
nie są sobie pokrewne. Podobny stosunek zaCchodzi w wyra-
zach : ręA;-a i ręcz-yć, człowiek i człowiec^-e; lub mucA-a
i musz-e^ i t. p. /

Inny stosunek przedstawiają wyrazy pokrewne etymolo-
gicznie, czyli co do pochodzenia, w których z różnicami foue-
tycznemi związane są i różnice znaczeniowe, jak np. chodś-i-ć
i charf0-a-ć; pź-ć, poy-i-ć, upa;-a-ć; dech, dysz-e-ć, duch;
schnąć, uschły i suchy; meż-6; woź-i-ć, i t. p.

Przytoczone tu przykłady wykazują zmiauy samogło-
sek lub zmiany spółgłosek w wyrazach tych samych lub
pokrewnych. Zmiany te zależą od warunków i przyczyn roz-
maitych, działających w różnych epokach życia językowego!

§ 20. Pocliylenie samogłosek. W wyrazach: dro-
ga, dro-dze, dro-gami...; nagro-da, nagro-dy, nagro-dzie, na-
gro-dami; mo-rze, mo-wa, zbo-że, i t. ^.^ 'Sj'Axci^v^Vi^jv. c>

26 Pochylenie samogłosek.

w zgłosce otwartej ma brzmienie otwarte. W takich
zaś formach, jak : dróg, nagród, mórz, wód, mów, zbóż, pól,
rów, wóz, stół, wieczór, napój, panów, synów, dróż-ka, głów-
ka, i t. p., samogłoska o, przeważnie zamknięta spół-
głoską., pierwotnie dźwięczną, została zastąpiona inną,
mianowicie ^pochylonym (ku u), które dzisiaj ma brzmie-
nie u, i które w piśmie wyrażamy przez ó ze względu na po-
chodzenie wyrazów.

To samo zachodziło dawniej i z samogłoskami e i e.
Z e otwartym wymawiano wyrazy takie, jak: chle-ba, śnie-gu,
kole-ji (kole-i), mie-dzi, i t. p.,' w których e zajmuje miej-
sce na końcu zgłoski niczym niezamkniętej; w wyrazach zaś:
chleb, śnieg, kolej, miedź, i t. p. mieliśmy brzmienie do i
zbliżone, zwane e ścieśnionym albo pochylonym.

Przy podobnych warunkach uległa również samogłoska
nosowa ę zamianie na ą; np. wstę-ga, wstąg, księ-ga, ksiąg,
gę-ba gąb, dę-ba dąb, zę-ba ząb, gołę-bia gołąb, mę-ża mąż,
błę-du błąd, swę-du swąd, gałę-zi gałąź, wę-ża wąż, wzglę-du
wzgląd, wzię-ła wziął, wzię-cie wzię-ty wziąć, krzyknę-ła
krzyknął, wyżę-ła wyżę-ty wyżął, i t. p.

§ 21. W wielu razach ustaliło się pochylenie, czyli
właściwie zamiana o ndi ó (u) \ ę na ą, nawet w zgłoskach
otwartych, jak to widzimy w wyrazach: gó-ra, gó-ral, pió-ro,
mó-wić, mó-wię, stró-ża, kró-la, wró-cić, wró-bel, có-ra, ró-ża,
włó-ka, wó-dek, skó-ra, czó-łenko, ogró-dek, wó-zek, słó-wek...,
zają-ca, zają-ce, zają-czek, przeglą-du, wyglądu, są-du, w są-
dzie, prą-dy, drą-ga, gą-sienica, miesią-ca, tysią-ca, wielbłą-
da, pają-ka i inne.

Mamy też ó pochylone w dopełniaczu liczby mnogiej:
stóp, kóp, cnót, robót, wrót, i w rzeczownikach zdrobniałych:
robót-ka, sobót-ka, podobnie jak: osób, chorób, wód, nagród...,
głów-ka, kłód-ka, wód-ka,jagód-ka, zagród-ka... Tutaj również
należą: rąk, mąk, miąs, świąt, kurcząt, źrebiąt i t. p.

Nierównie rzadziej spotykamy wyrazy bez pochylenia,
gdzie należałoby oczekiwać samogłoski pochylonej; np. ogólno-
polskie Karol, a nie Karol, przez analogję do Karola, Karo-
lowL,., rolnik, rolny, nie zaś: rolnik, ró\ivy,^Y7.^z analogię do:

Zmiana samogłoski e na o I na a. 27

rola, roli, rolę,' i t. d.; podobnie: zdol-uy, szkol-ny, stroj-ny,
głód-ny, wygod-ny, gruczoł, żywioł, kaczor, chodź, chodź-my,
i t. p.; obce: aktor, rektor, amator, senator, i t. p.; z noso-
wym ę zamiast ą: zapęd (zapę-du), gawęd (gawę-da), grzęd
(grzęda), węd-ka, potęg, nędz, łabędź, i t. p.

§ 22. Zmiana samogłoski e na o albo na a« Sa-
mogłoska e pierwotne (krótkie lub długie) pozostała w wy-
razach niezmienioną;, jeżeli się znajdowała bądź to przed spół-
głoskami wargowemi (np. niebo...), lub tylnojęzykowemi mięk-
kiemi (np. rzeka), bądź też przed spółgłoskami przednioję-
zykowemi miękkiemi czyli podniebiennemi; zmieniła się zaś
na o albo na a (stosownie do tego, czy była ona niegdyś
krótką, czy też długą.), jeżeli po niej następowała jedna ze
spółgłosek niepodniebiennych, mianowicie jedna z przednio-
językowych (czyli zębowych): d, ł, z, s, ł, r, n; np.:

Wieść (= w'-6-ść), wiedziesz, wiedzie i wiodę, wiodą.,
wiodła; gnieść, gniecie i gniotę, gniotą., gniotła; wieźć, wie-
zie (=w''-e-źe), wieziemy i wiozę, wiozą, wiozła; nieść, nie-
sie i niosę, niosą, niosła; bierzesz, bierze i biorę, biorą ; ziele
i zioła; imienia i imion; kupieni i kupiony ; chwaleni i chwa-
lony; i t. p.

w lesie, lesisty i las, lasu i lasek; mieście, mieścić
i miasto, miasta...; wierzyć, wierzę, w wierze i wiara, wiary,
wiarę...; w lecie i lato; na ciele, cielesny i ciało, ciała...;
jeździć, jeżdżę i jazda, pojazd; mierzyć, mierzę i miara, mia-
ry; wiedzieć i wiadomość; umieć i umiał; bielić, bielszy i bia-
ły, białość; i t, p.

Pierwotne e utrzymało się również przed grupami dl,
tl^ tń, trZy drZy jako zawierającemi w sobie miękkie /, lub
powstałe ze. zmiękczenia rz; np. wiedli i wiodły; siedli osiędli
osiedlać i siadł osiadły; gnietli i gniotły; letni (= letni)
i latem; wietrzyć, wietrzno, na wietrze i wiatr, wiatru, wiatrak.

Takie zmiany pierwotnego g na o isilbo na a nazywano w gra-
matykach „natężeniem" samogłoski ; nazwa ta jednak jest niewłaści-
wa T niczego nie uczy; nie masz bowiem między e i o, jako też e '\ a
żadnej różnicy siły ani energji, zachodzi tylko różnica umiejscowie-
nia prac fizjologicznych, oraz zawarunkowai\e^o ^ti^t. \»Ci \vai^fc\;^^<^-
wienie wyniku akustycznego: e jest umiejaco>Nioti^ t^q ^^'\Ci\i\^^-

28 Zmiana samogłoski e na, o i na, a.

nie (palatalnie), czyli właściwie średnio-językowo, o zaś
n i e-średnio-językowo, lecz wargowo. Tym samym więc i różnica
fonetyczna w każdej parze wyrazów: z samogłoską e i o lub e i a
(niesie i niosę; w wierze i wiara) polega również na różnicy umiej-
scowienia prac fizjologicznych, to jest: samogłoska e wraz z następną
spółgłoską ińiękką umiejscowione są podniebiennie, gdy tymczasem
o lub a z następną spółgłoską twardą umiejscowione są niepodnie-
biennie.

W przykładach, gdzie e zmieniło się na a (w lesie —
las), mamy do czynienia z samogłoską*, która odpowiada sta-
rosłowiańskiemu !> (e), np. w lesie — las, starosłow. lesT>;
wierzyć — wiara, stsł. vóra, i t. p. W tych zaś razach, gdzie
e zmieniło się na o, odpowiada ono starosłowiańskiemu i pier-
wotnemu e; np. wieść — wiodę, starosłow. vedą; nieść — niosę,
starosłow. nesą, i t. p.

Nie należy sądzić, że w wyrazach takich, jak wiara
wierze, miasto — mieście, biały — bielszy...; wiozę — wieziesz,
biorę — bierzesz, niosę — niesiesz, i t. p., samogłoska a lub o
zmieniła się na e; rzecz bowiem miała się odwrotnie: wszę-
dzie pierwotne e ulegało zmianie na o lub a. Wobec tego
nie może też być mowy o jakimkolwiek „zwątleniu" samo-
głoski o lub a na e.

Zresztą, często w dzisiejszym stanie języka formy z pier-
wotnym e (podniebienne) zastąpione zostały przekształcone-
mi z samogłoską o i a, pomimo że po samogłosce nie na-
stępowała spółgłoska twarda, lecz podniebienna albo zmięk-
czona, lub też grupa łl, dl, trz, strZy dr z. Tak np. mówi-
my : w jeziorze, żonie, ścianie, sianie, lodzie, miotle, siodle,
Piotrze, biodrze, siostrze, zamiast: wjezierze, żenię, ścienie,
sienie, ledzie, mietle, siedle, Piętrze, biedrze, siestrze, jak to
w 1'zeczy samej było w starej polszczyźnie i po dziś dzień
utrzymało się w gwarach ludowych. Formy z samogłoską o,
a, ^dzisiejsze, to jest: w jeziorze, żonie, w ścianie, na sia-
nie, i t. p., ustaliły się pod wpływem analogji form prawidło-
wo zmienionych: jezioro, jeziora, jezior..., żona, żony, żonę,
i t. d., znajdujących się w języku w przeważającej liczebnie
większości form.

Miękczćnie spółgłosek. 29

§ 23. Zmiany samogłosek związane z różnicą
znaczenia wyrazów. Porównywaj ąc wyrazy tego samego
pierwiastku o różny chi samogłoskacłi, ja]v np. wisieć i wie-
szać, chodzić i chadzać, pić po/ić (poić) i upa/ać, i t. p.,
widzimy, że z różnicą samogłoski pierwiastku wiąże się od-
mienne znaczenie wyrazu, lub też inny jego odcień, to
jest pewnym .różnicom wymawiania odpowiadają stale pewne
odcienie myśli. Różnice te opierają sig na zmianach fone-
tycznych, zaszłych w epoce bardzo odległej, sięgającej cza-
sów jedności języków słowiańskich, a częstokroć nawet odzie-
dziczonych po wspólnym prajęzyku indoeuropejskim.

Tu należą grupy wyrazów etymologicznie pokrewnych
z odmiennemi samogłosloimi:

i: %' *) np. wisieć, wieszać; świtać, świecić, świetny; cisnąć,

ścieśniać;

i: oj; np. pić, pojić (poić); gnić, gnojić (gnoić)...,

y: u; np. słychać, słyszeć i słuch, słuchać; dychać, dyszeć

i duch, dusza.

e: o; np. wieźć i wozić, wóz; pleść, płot; wieść, wiedzie i wo-
dzić; nieść, nosić; ciepły i topić.

*e: a, np. leźć i łazić, przełaz; siedzieć i sadzać...

§ 24. Miękczenie spółgłosek. Istnieją w obecnym
języku polskim szeregi wyrazów etymologicznie pokrewnych,
to jest pochodzących z tego samego źródła historycznego,
w których spółgłoski pierwotne uległy późniejszym przemia-
nom; np. obok ła-pa, ża-ba, drzew-o, dwór..., mamy: łap'e,
żab'e, drzew'e... Taka różność postaci wynikła wskutek zmia-
ny spółgłoski twardej na odpowiednią podniebienną, czyli
wskutek ^zmiękczenia" jej przed następującą samogłoską
podniebienną e lub i, albo też w połączeniu z następną
spółgłoską podniebienną /.

Podniebienne j wtym stopniowym przeobrażeniu spółgło-
sek zanikło, i pierwotna obecność jego może być udowodniona

*) ^e, albo 'e oznacza samogłoską e, poprzedzowa^ ^^^X^^i^Vsv,^ ^ksj^^łss:

30 Miękczenie spółgłosek,

tylko przez porównanie pewnych zjawisk języków słowiańskich
z odpowiedniemi zjawiskami języków pokrewnych; np. mie-
dza = medja, odpowiednie łacińskiemu media, i t. p.

Różne przekształcenia spółgłosek zmiękczonych w wy-
razach pokrewnych, przedstawione poniżej, nie powstały jedno-
cześnie. Jedne dokonały się w epoce historycznej i daty ich
dosyć ściśle określić można podług pomników językowych, jak
np. zmiany f na <5, d' na dź, r na rz^ które się dokonały przed
wiekiem XIII-ym; inne znowu sięgają epoki przedhistorycznej,
a nawet wyprzedzają epokę rozszczepienia się mowy prasło-
wiańskiej na poszczególne języki. Stąd też rozmaitość zmięk-
czeń objaśnia się różnicą epok, w których zmiękczenia te się
dokonały. •

*W ten sposób zmieniły się:

a) Spółgłoski w ar go w e:jt?, b, f,w,mnsip, b\ f,w\m\'ng.
p na p\' snop snopie (snop'e); wyspa wyspie, kopać kopie...
b na b\' żaba żabie (żab'e); niebo w niebie; dąb dębie...

f na f: strefa strefie, (strefę); traf trafić; szafa szafie...

w na w\' drzewo drzewie; ława ławie; prawo prawić...

m na m'; plama plamie; wyłom wyłomie; znajomy znajomi...

b) Przednioj ęzykowe (zębowe):

ł d s z n ł r
, na: d,c dź,dz ś,sz ź,ż ń I rz; np.

t na 6, c: chata chacie (chaće); wrota wrócić wrócę...
dna dź, dz: błąd błądzić błądzę; chłód chłodzić chłodzę...
s na ś, sz: kosa kosić (kosić) koszę, rosa rosić roszę...
z na ź, ż: wóz wozić (wozić) wożę; groza grozić grożę...
n na ń: pan panie pani (pani); sen, we śnie, śnić...
ł na 1: chwała chw^alić chwalę; biały bielszy...
r na rz: miara mierzyć mierzę; twór tworzyć...-

Zauważyć należy, iż zmiękczenie spółgłosek przednio-
językowych zwartych (t, d„.) i szczelinowych (s, z„.) zależnie
od pierwotnego j, dało odmienny wynik, aniżeli zmiękczenie
ich przed samogłoskami e i i,

^ Spółgłoski tylnoj ęzyko we: k, g^ eh, h

zmieniły się na: c,C2 dZyż sz(ś) i; \!i^.

Miękczenie spółgłosek. 31

A; na c i cz: ręka ręce ręczyć r%czka ręcznik...
g no. dz i z: sługa słudze służba; trwoga trwodze trwożyć;
eh na sz i ś: duch dusza duszę; cichy cisza; (głuchy, głusi);
h na z: (w wyrazach przyswojonych) sapieha, sapieżanka.

Zmiękczenie k i g, z którego rozwinęły się cz i z, jest
dawniejszej daty, a zmiękczenie, z którego powstały c i dz,
jest daty późniejszej.

Uwaga. Dzisiaj stosunek tylnojęzykowych (gardłowych) k i
g do c i dz ma zastosowanie w deklinacji; stosunek zaś k i g do cz i
i w konjugacji i w tworzeniu wyrazów (etymologji). Wyjątek stano-
wią tylko dawniejsze formy wołaczów: człowiecze, Boże.

§ 25. Oprócz dalszej zmiany starodawnych zmiękczeń
spółgłosek tylnojęzykowych k, g, eh na c cz, dz z, sz^ mamy
w dzisiejszej polszczyźnie i inne, najpóźniejsze zmiękczenia
tychże spółgłosek na k' g' eh' przed e, i, mianowicie w wy-
razach cudzoziemskich, jak: kielich, kiermasz, nikiel, kilof,
gitara, giest, gienjusz, algiebra, chimera, chiński, chirurg, i t. p.
W wyrazach swojskich zachodzi to w tych wypadkach, gdzie
i powstało z prasłowiańskiego y; np. ginąć, kiwać, wilki (tj.
g'inąć, k'iwać, wilk'i... starosł. gybnąti, kyvati, vłT>ky); a e
z prasłowiańskiego Q krótkiego (t), np. zgiełk, chorągiew, kie-
dy, kieł, kierz (t. j. zg'ełk, chorąg'ew; k'edy, k'eł, k'erz...,
stsłow. głtkt, chorągy chorągi>ve, ktdy. k7>ri>); lub też gdzie
e odpowiada starosłowiańskiemu y^ (t.j. pol. ie = stsł. ^ye^;
np. długie, dzikie (stsł. dłtgije, dikije) i t. p.

Po spółgłosce eh w wyrazach swojskich przeważnie za-
chowało się y; np. chyba, słuchy, cichy, nachylać, chytry
i t. d., niekiedy wszakże i tu ustaliło się i ze zmiękczeniem
poprzedniego eh na eh'; np. chichotać, wysłuchiwać, rozdmu-
chiwać, wymachiwać, Duchiński.

Tak więc po spółgłoskach gardłowych dzisiejsza samo-
głoska podniebienna czyli miękka (i %) jest dalszym ciągiem
albo następczynią pierwotnej samogłoski twardej.

Odwrotny stosunek zachodzi po spółgłoskach ez, dź,
rz, sz, z, e, dz, powstałych wskutek zmiękczenia, Scól^los^ki
te- w dzisiejszym wymawianiu nie są. już. oe^^mfec.Y^ \s\\^^\^\

32 Miękczenie grup spółgłoskowych.

I

to też zgodnie z wymawianiem piszemy po nich y, a nie i; np.
czysty, dżdżysty, mierzyć, suszyć, życie, wielcy, drodzy, i t. p.

W starej polszczy ź nie, jak i w innych zresztą językach sło-
wiańskich, spółgłoski te w rzeczy samej wymawiały się miękko, cze-
go liczne ślady pozostały w zabytkach języka z wieku XIV i KY-go,
jak np. czięśc, ocziu, żierdź, wsziędy, i t. p.; oraz w dzisiejszej mo-
wie ludowej, np. w gwarach szląskich (w okolicach Cieszyna), u Ma-
zurów pruskich i in.

§ 26. Miękczenie grup spółgłoskowych. Nie tyl-
ko pojedyncze spółgłoski, ale i grupy dwu spółgłosek twar-
dych w wyrazie, wskutek wpływu następujących samogłosek
podniebiennych e i i, lub łącznie ze spółgłoslłą podniebienną
. y, uległy zmiękczeniu, a następnie przerodzeniu się w inne
grupy. I tak,

grupy spółgłosek: st, zd sk zg zmieniły się

na odpowiednie: śó,szcz źdź^źdż szcz źdź; np.

st na §6 i szcz: miasto mieście (mieśće) mieszczanin; tłusty

tłuścić tłuszczę; post pościć poszczę...

zd na źdź i źdź: jazda jeździć (jeździć) jeżdżę; gniazdo gnieź-
dzić gnieżdżę...

sk na szcz: błysk błyszczę ; trzask trzeszczeć.

zg na źdź: mózg móżdżek; miazga miażdżę...

§ 27. Wymiana spółgłosek. Przy zbiegu dwu spół-
głosek óc, dźc, ócz, śs i źrz, ale tylko po samogłoskach tego
samego wyrazu; w pierwszej z tych spółgłosek, t. j. w podniebien-
nej ć, dź, ś, ź, znikł całkowicie element przedniojęzykowy
i pozostało jedynie j\ tak że mamy grupy: jc^ jcz^ js^ jrz
zamiast dawniejszych cc, ócz, śs^ źrz.

Wskutek tego ze staropolskich form: oćca, oćcu, oćcze,
oćcem... powstały dzisiejsze: ojca, ojcu, ojcze, ojcem..., tu-
dzież pochodne: ojcowski, ojcowizna, ojczyzna i t. d., a stąd
przez analogję tych form wszedł w użycie mianownik ojciec
zamiast dawniejszego ociec.

Podobnie z dawnego radźca utworzył się rzeczownik

rajca (obok radca); z winowaćca — winowajca; z dawniej-

szego ogródźca, w ogródźcu powstało ogrójca, >n ogrdjct*;

Zniknienie spółgłoski. 33

a także z gródźca, gródźcem, w ogródźcu... (fonetycznie:
gróćca, gróćcem...) powstały później formy; grójca, grójcem^
w grójcu.,,^ wskutek tego też mamy nazwę miasta Grójec,

Z formy pierwotnej wieśski powstała późniejsza wiejski,
z mieśćski (dawniej móstisk-...) — miejskie z Zamośćski —
Zamojskie i t. p.

Podobnie zamiast spoźrzeć (gdzie pień zr, widoczny
w źrenica, wzrok...) mówimy spojrzeć; zamiast dawnych:
doźrzeć, doźrzały, przeźrzeć, przeźrzenie, podeźrzeć, pode-
źrzany, zaźrzeć, i t. p., mamy w dzisiejszym .języku: dojrzeć,
dojrzały, przejrzeć, przejrzenie, podejrzeć, podejrzany, zajrzeć,
wyjrzeć, i t. p.

W innych znowu wyrazach, zamiast dawniejszych połą-
czeń &rz, źrz na początku wyrazów, a więc nie po samo-
głoskach, mamy w dzisiejszym języku śr, źr z twardym r,
np. środa, średni, środek, śreniawa..., źrenica, źródło, źrebię...
zamiast używanych w dawnej polszczyźnie: śrzoda, śrzedni,
śrzodek, śrzeniawa..., źrzenica, źrzódło, źrzebię, i t. p.

§ 28. Zniknienie spółgłoski. Z grup spółgłosek:
stn, słł, stl, wskutek dążności do dogodniejszego wymawia-
nia znikła spółgłoska t; wskutek tego mówimy: własny (za-
miast włastny), radosny, miłosny, szczęsny (zam. radostny,
miłostny...;, złośliwy, szczęśliwy, żałośliwy (zam. złostliwy...),
rosnąć, rosnę, rósł, świsnąć... (zam. rostnąć, rostnę... świstnąć),
słup, słać (zam. stłup, stłać), cny (zam. czstny, czsuy).

Spółgłoska d znikła w wymawianiu w wyrazach: szła,
szło, szli (od szedł); serce (z pierwotnego serdce lub śerdce;
porów, serdeczny, serduszko); brnąć (z brdnąć, od bród, bro-
du); izba (z izdba; porów, izdebka); córa, córka (z dcera, jak
w czeskim dcera, wymaw. cera, starostów, dibśti, dtśtere).

Podobnie znikło k między 5 i /^ w słowach: prysnąć,
cisnąć, błysnąć, głasnąć, klasnąć, pisnąć (porów, prysk, cis-
kać, błysk, głaskać, klaskać, pisk), oraz g między z i n
w słowie śliznąć (z ślizgnąć).

Crramatjrka. *^

34 Zniknienie spółgłoski.

§ 29. Przy zbiegu dwu spółgłosek zębowycłi sz-s, ź-s
pierwsza z nicłi upodobniła się do następnej, poczym stopnio-
wo zupełnie zanikła, tak że z dwu tycli spółgłosek wymawia
się obecnie (i pisze się) tylko druga; np. olkuski (z olkusz-
ski = olkusski); kaliski (z kalisz-ski = kalisski); towarzyski
(z towarzysz-ski = towarzysski); czeski (z czesz-sld = czesski);
włoski (z włosz-ski = włosskł); boski (z boż-ski = bosski);
bóstwo (z boż-stwo = bosstwo); męski (z męż-ski = męsski);
męstwo (z męż-stwo = męsstwo); mnóstwo z mnóż-stwo...);
praski (z prażski); paryski (z paryżski); ryski (z ryż-ski). Po-
dobnie mówimy i piszemy: papiestwo, księstwo, zwycięstwo...,
hamburski, petersburski, norymberski, i t. p. (zamiast papież-
stwo, hamburżski...).

Zniknięcie po prostu spółgłoski s (z) bez poprzednie-
go upodobnienia (asymilacji) mamy w przymiotnikach pruski
(z prus-ski), saski (z sas-ski), russki (z rus-ski), tyfliski
(z tyflis-ski), francuski (z francuzski), kaukaski (z kaukazski)
i t. p.

§ 30. Przy tworzeniu wyrazów, ze zbiegu spółgłosek
czs lub CS wytworzył się, wskutek stopniowych przemian,
dźwięk c; np. z tkacz-stwo: tkactwo; od żebrak, żebraczy;
żebracz-stwo = 0e6rac<t^;o; z bogac-stwo: bogactwo] po-
dobnie od robak: robactwo; kozak: kozactwo; opactwo,
kupiectwo, i t. p.; od ptak: ptactwo; obok tego jednak
używana jest forma ptastwo, utworzona na podobieństwo
innych rzeczowników, mających na końcu przyrostek stwo.

W wyrazie czstny po zniknięciu głoski t, dwa brzmie-
nia cz-s zastąpione zostały jednym c, stąd czsny = c/^y i jn-
ne: zacny, zacność, cnota (z czsnota).

Podobnie ze staropolskiego czso powstało co (Porów,
skrócenia: zacz, przecz, nacz, wniwecz).

W wyrazach: dowództwo, sąsiedztwo, wychodztwo, śledztwo...,
jako też w przymiotnikach : sąsiedzki, ludzki, szwedzki, świcto-
kradzki i t. p. wymawiamy również brzmienie c pi'zed two^ piszemy

Je wszakże przez dz ze względu na pochodzenie tych wyrazów, gdyż

w pierwiastku każdego z nich jest d.

y

Zjawienie się spółgłoski. 35

§ 31. Zbieg spółgłosek prasłowiańskich kt (nieza-
leżnie od icłi powstania z kt lub gł) przed i rozwinął się już
w najdawniejszym jgzyku polskim w spółgłoskę c; wskutek
tego z form pierwotnych: wlek-ti, piek-ti, siek-ti..., mog-ti
fonetycznie = mokti), biegti, legti i t. p., mamy dzisiejsze
formy bezokolicznika : wlec, piec, siec... móc, biec, lec..., po-
dobnie jak i postaci rzeczowników : piec, moc, pomoc, prze-
moc i inne od nich pochodne z brzmieniem c.

We wszystkich językach słowiańskich przemiana (rozwój) tej
grupy Jd przed i jest taka sama jak przemiana grupy tj; mamy więc
prawo przypuszczać, ze naprzód kt{i) zamieniło się na^^, a następ-
nie uległo wspólnemu losowi z tj. Stąd to w języku starosłowiań-
skim mamy tu St w formach słów: peśti', mośti, i rzeczowników:
peśtL, mośtt; w czeskim w obu razach jest C: pec, moc; w rosyjskim
C: p'eCi>, moCB i t. d. Widzimy więc, że zarówno w innych językach
słowiańskich jak i w polskim niema żadnej różnicy między zmianą
grupy spółgłosek Ict i gt,

§ 32. Grupa spółgłosek U przed i, niezależnie od
jej powstania z tt lub dt, w języku starotłowiańskim zastą-
piona została połączeniem słi; w polszczyźnie rozwinęło się
stąd prawidłowo ś6i, a po utracie końcowego i pozostało
Ś6; np.:

gniet-ti = gniesti = gnieści (t. j. gnieśći) = gnieść,
plet-ti = plesti = pieści = pleść,
kład-ti = kłasti = kłaści = kłaść,
wied-ti = wiesti = wieści = wieść, i t. p.

Analogicznie do tego mamy iść z dawniejszego i-ć
a w staropolskim także np. grześć, pogrześć, z dawniejszych
grzeć..., od pierwiastku grzeb- (greb-).

§ 33, Zjawienie się spółgłoski. W pewnych ra-
zach zjawienie się spółgłoski jest czysto mechaniczne; np.
w wyrazie pszczoła zamiast staropol. pczoła, jak w innych
językach słowiańskich, np. ros. pceła; w wyrazach zdrada,
zdradzić (z-radzić), zazdrość (za-zr-ość) wraz z pochod-
nemi.

W innych znowu pojawienie się spółgłoski jest wyni-
kiem wpłjwu analogji; tak np. d w \N^rd.7A^ zd3(\6.,^^*^^s^-

36 Znikanie i zjawianie się samogłosek.

ty (z dawnego zjąć, zjęty) pojawiło się pod wpływem form
podjąć, odjąć. Tu należy zjawienie się ń w formach zaim-
kowych: w nirriy z mm, w niego, do niego, z niego i t. d.
(o czym bliżej przy nauce o zaimkach, § 45); oraz w słowach :
wyniśćy wynidę, pod wpływem form wniść, wnidę (wi>n-iść =
w-niść) i t. p.

Tutaj również zaliczamy obecność spółgłoski s w for-
mach zaimka wszystek, wszystka, wszystko wskutek zmiany
formy liczby mnogiej wszytcy na wszyscy drogą analogji
(bliższe wyjaśnienie przy odmianie tego zaimka w § 183).

§ 34. Zniknienie i zjawienie się samogłosek.

W niektórych formach gramatycznych znikła samogłoska już
to na początku wyrazu, już w środku, już też na końcu; np.
z wyrazów : imieć, imienie, igrać, po utracie i zostało : mieć,
mienie, grać, obok igrać z odmiennym znaczeniem;

wielki powstało z dawniejszego wieliki (analogja do
blizki, prędki, gorzki...); wszelki z wszeliki; albo z alibo;

bezokoliczniki słów, np. dać, śpiewać, wziąć, i t. p.,
z dawniejszych daći, śpiewaći, wzięci, i t. p.

rozkaźniki, jak: stąp, złam, strzeż, i t. p., z dawniej-
szych: stąpi, złami, strzeży, i i. p.

Samogłoska e często zjawia się lub znika w wyrazach
pomiędzy dwiema spółgłoskami, np. lew lwa, pies psa, i t. p.
Zjawisko to objaśnia się w ten sposób: pierwotnie we wszyst-
kich tych wyrazach była samogłoska (osłabiona) już to twar-
da (fl), już to miękka (i) (które w starosłowiańskim ozna-
czano T>, l); otóż tam, gdzie grupa spółgłosek nie utrudniała
zbytecznie wymawiania, samogłoska głucha znikła bez śladu;
tam zaś, gdzie przez opuszczenie samogłoski głuchej wytwo-
rzyłby się przykry zbieg spółgłosek, samogłoski głuche 'S, h
zostały zastąpione samogłoską e, lub ^e, W ten sposób po-
wstały formy; łeb, sen, piasek, kołek, matek, główek i t. p.,
obok; łba, snu, piasku, kołka, matka, główka..., jako też:
dzień, lew, lekki, chłopiec, ociec, i t. p., obok: dnia, lwa,
lżej, chłopca, oćca (ojca) i t. p. Porów starosł. łT>b'B,
s:bi2'b, pesT>ki>, kołiykib,,.. dLUt, li>VTb, li>gT>kT>, ottcb i t. p.

Długość samogłosek. 37

Dawny iloczas. Akcent czyli przycisk.

§ 35. Długość samogłosek. Samogłoski w języku
polskim wymawiają się dzisiaj wszystkie z jednakową dłu-
gością; dla tego niema w wyrazach zgłosek krótkich i dłu-
gich, wszystkie pod względem iloczasu w języku polskim są
sobie równe.

W dawnej polszczyźnie, przed wiekiem XV-ym, były
jeszcze samogłoski długie i krótkie; wymawiano np. samo-
głoski długie w wyrazach takich jak: pan, mam, dziad, do-
bra, dobrąj, dobrego, widział, stół, i t. p., a krótkie w wy-
razach: pana, matka, głowa, stołu, widziała, i t. p. W wie-
ku XV-ym samogłoski długie uległy zwężeniu czyli pochy-
leniu; to jest zamiast długich o, 7, o weszły w użycie po-
chylone a, ó, 6, tj.: d, wymawiane pośrednio między a i o;
e pośrednio między e i i, \ ó pośrednie między o i u; róż-
nica więc długości i krótkości znikła, tak że zwężenie (po-
chylenie) pozostało jedynym śladem dawniejszej długości.
Z czasem jednak samogłoski pochylone uległy nowym zmia-
nom : d pochylone w połowię wieku XVIII-go wyszło z uży-
cia i miejsce jego w mowie warstw ukształceiiszych zajęło
a otwarte; dzisiaj d pochylone utrzymuje się jedynie wmó-
wię ludu wiejskiego; taką samą kolej przebywa obecnie ć po-
chylone : wychodzi ono z użycia języka literackiego, miejsce
jego zajmuje e otwarte; samogłoska zaś 6 pochylone ma już
w dzisiejszym języku ogólnym brzmienie u,

§ 36. Akcent albo przycisk. Język polski posiada
akcent albo przycisk w wyrazach, polegający na wzmoc-
nieniu głosu przy wymawianiu jednej zgłoski w wyrazie,
czyli na głośniejszym jej wymówieniu w różnicy od zgłosek
pozostałych. Tak np. w wyrazach: pewny, człowiek, znajo-
mość, nawkai wspaniały, i t. p., zgłoski przedostatnie wyma-
wiamy silniej od pozostałych.

Akcent taki, właściwy nowszym językom ^wtCi^^s^^^^^ćcajL^
nosi nazwę doraźnego czyli wy d oc\\o \n ^c,c> V^^^\N^'^-

i'

38 Zasady akcentowania.

cyjnego), w różnicy od akcentu, polegającego na podniesie-
niu tonu i zwanego akcentem muzykalnym, chromatycz-
nym (w języku sanskryckim, greckim, litewskim, serbsko-chor-
wackim...).

§ 37. Zasada akcentowania, czyli wymawiania
pewnych zgłosek wyrazów z przyciskiem, w języku polskim
jest prostsza aniżeli w innych językach; ogólnie bowiem rzecz
biorąc, akcent języka polskiego jest umiejscowiony czyli
stały i pada przeważnie na zgłoskę przedostatnią
wyrazu. Język czeski i łużyckie mają akcent na początko-
wej zgłosce wyrazu (np. jazyky slovansk6); język francuski
akcentuje ostatnią zgłoskę (np. donleur, do\ńomeux); język
niemiecki utrzymuje akcent na zgłosce pierwiastku czyli na
zgłosce rdzennej (np. sprache, sprachforschung, sprachkennt-
niss) i t. d. W innych językach, zarówno słowiańskich grupy
południowo-wschodniej, jak i w romańskich: włoskim, hisz-
pańskim i t. d., akcent jest ruchomy czyli niestały, to jest
rozmieszczony na różnych zgłoskach wyrazów.

Pierwotnie i w języku polskim, podobnie jak w innych sło-
wiańskich, akcent wyrazów był ruchomy. Dowodzą tego, mię-
dzy innemi, wyrazy dzisiejsze jednozgłoskowe, jak: mgła, źdźbło
(*śćbło, kaszub, stebło), łza, stpol. słza, żnę, dmę i t. p. (porów,
stsłow. mLgła, stbbło, słtza, żtną, dtmą...), które niegdyś były
dwuzgłoskowemi i miały fckcent na zgłosce ostatniej, przedostatnia
zaś była nieakcentowana, inaczej bowiem jej samogłoska nie mogłaby
zniknąć i dotąd utrzymałaby się w tych wyrazach.

§ 38. Zasadzie akcentowania przedostatniej zgłoski wy-
razu w języku polskim podlegają zarówno wyrazy pojedyn-
cze czyli niezłożone, np. wiedza, waga, prawda, mówny,
prawdziwy, pracować i t. d., jak i złożone, np. samowie-
dza, równowaga, ludożerca, prawdomówny, kołomyja,... ostro-
słup, dwunastościan, czworokąt, dziwoląg, ludojad, księgo-
zbiór, graniastosłup, Wyszogród, Kołobrzeg, Białystok, Wła-
dysław i t. p.

^ przywiedzionych tu wyrazów złożonych widzimy, że:
JJ jeżeli drugą, częścią składową wyrazu z\olo\i^^Q \^^\. ^^-

Zasady akcentowania. 39

raz dwuzgłoskowy (wiedza, waga...), to jego akcent pozosta-
je nienaruszony i jest akcentem głównym całego wyrazu
złożonego (samowiedza, równowaga...); akcent zaś pierwszej
części (samo- równo-,...) staje się akcentem drugorzęd-
nym (samowiedza, r^Jwnowaga,...); 2) jeżeli zaś drugą częś-
cią wyrazu złożonego jest wyraz jednozgłosko wy (-słup, -kąt,
-brzeg,...), to przyłączenie go do wyrazu pierwszego fbstro-,
-czworo, -koło. .) wywołuje zmianę akcentu w tym wyrazie
pierwszym, mianowicie akcent jego przesuwa się o jedną
zgłoskę ku końcowi (ostrosłup, czworokąt, Kołobrzeg..,).

§ 39. W języku polskim są także wyrazy, mające akcent
na trzeciej zgłosce od końca. Jedne z nich są rodzime,
swojskie, drugie cudzoziemskie.

Do wyrazów swojskich z akcentem na trzeciej zgłosce
od końca należą złożone z dwu wyrazów, z których drugi,
końcowy, jest cząstką jednozgłoskową, bez samodzielnego
znaczenia i akcentu, czyli enklityką : cząstka ta, nie wnosząc
do danego wyrazu pojęcia odrębnego, nie wpływa też na zmia-
nę akcentu wyrazu głównego. Do takich wyrazów złożonych
zaliczają się wyrazy, mające na końcu cząstkę warunkową
'by, cząstkę pytającą -li, nalegającą lub pytającą -ie, wska-
zującą -to, nieokreślną -bądź i zakończenia osobowe -śrtiy,
-ście (właściwie szczątek słowa posiłkowego (ś) z końców-
kami osobowemi -my, -cie); np. widziałby, widziałbym, wi-
działbyś, widzieliby, pragnąłby, pragnęliby; przestańże, speł-
nijże, występekże (to?), prosiłże (o to)?; nibyto, tegoto, jakie-
mito, któregobądź, jakiejbądź, widzieliśmy, spełniliście, prosi-
łyście, i t. p.

Cząstka by nawet łącznie z zakończeniami -śmy, -ście,
to jest jako dodatek dwuzgłoskowy, nie zmienia akcentu
form słownych, do których jest dodana; np. widzidibyśmy,
siedzielibyście i t. p. Nadto cząstki: by (bym, byś), byś-
my, byście, i inne nie wpływają również na zmianę akcentu,
gdy dodane są nie tylko do słowa, ale do jakiegokolwiek
innego wyrazu (odmiennego lub nieodmiennego) w tymże zda-
niu; np. samihy, fydzieńbyśmy (czeka\\\ 7*a>N's»'LOo^^v;\^ V5Ag-

40 Akcent wyrazów złożonych.

dali), citfglebym, nigdybyśmy, jeżylibyście, razemeśmy, cze-
gożeście (chodzili) i t. p.

W takich jednak formach, oprócz akcentu głównego
w wyrazach : widzidi, siedzieli, tydzień, nigdy, czego..., spo-
czywającego na przedostatniej ich zgłosce, jest jeszcze ak-
cent drugi, podrzędny, mniej wybitny, na zgłosce by lub że,
przedostatniej w cząstkach dodanych : byśmy, byście, żeśmy,
żeście.

Wyrazy takie jak: abyśmy, obyśmy^ żebyśmy^ aże-
byśmy wymawiają się dwojako: albo z akcentem na trzeciej,
albo, i to częściej, na drugiej zgłosce od końca.

§ 40. Zakończenia osobowe -em, -eś w formach zło-
żonych takich, jak czytał-em, słuchał-eś, i t. p., akcent wy-
razu przesuwają ku końcowi o jedną zgłoskę; mówimy tedy:
czytał, rozważał, pamiętał, dokończył i t p., lecz: czyta-
łem, rozważałem, pamiętałeś, dokończyłem... (z przesunię-
ciem akcentu).

Przyczyną tej zmiany akcentu jest analogja innych wy-
razów niezłożonych, podobnie akcentowanych, to jest,
że przy wymawianiu tych wyrazów wzorujemy się na podob-
nych formach żeńskich i nijakich, jak: rozważała, pamiętała,
dokończyła, rozważało..., które akcentują się według zwyczaju
na przedostatniej zgłosce.
' ; Dodać wszakże należy, że te* same cząstki osobowe

-em, -e^, przeniesione do innych wyrazów w tymże zdaniu,
już stają się enklitykami, to jest nie wywołują w owych wy-
razach zmiany akcentu; np.: głębiejem rozważał, chociażeś
pamiętał, wszystkimeś rozesłał, godzieneś chwały, gotówem
przysiąc, pełeneś sławy, odkądem poznał, natychmiastem po-
słał, i t. p. Wyjątek stanowią tu wyrazy imiesłowowe (przy-
miotnikowo-słowne): w^nien, powinien, które z cząstkami -em,
-eś wymawiają się z akcentem na przedostatniej zgłosce wy-
razu, t. j. winienem, winieneś, powinienem, powinieneś.

§ 41. Wyrazy kroć i sto^ set^ dodane do innych, po-
mimo że zachowują swoje odrębne znaczenie, nie wpływają
wszakże na zmianę akcentu wyrazów złotonycly; lic. ktlkakroć,

Akcent wyrazów obcych. 41

ilekroć, dziesięćkroć, osiemset, kilkaset, pięciuset i t. p.
Z pomiędzy tych złożone z wyrazu -kroć; kilkakroć i ilekroć
wymawiają się także i z akcentem na zgłosce przedostatniej;
przysłówek zaś 'częstokroć' wymawia się wyłącznie tylko z ak-
centem na przedostatniej.

§ 42. Rzeczowniki ogół i szczegół zachowują swój
akcent na pierwszej zgłosce we wszystkich swoich formach
deklinacyjnych, nie przechodzących trzech zgłosek; np. ogółu,
ogółem, wogóle, szczegółu, szczegółem, w szczególe, szcze-
góły, szczegółów, szczegółom, w szczegółach. Odmiany zaś
tych rzeczowników czterozgłoskowe, jako też wyrazy od nich
pochodne mają akcent zwyczajny na przedostatniej zgłosce;
to jest: ogółowi, szczegółowi, szczegółami, szczególny, ogól-
ny, uogólniać, ogólnik, poszczególny, szczegółowo, wyszczegól-
niać i t. p.

§ 43. Akcent wyrazów obcych. Wyrazy przy-
swojone z obcych języków, przeważnie z łaciny lub za po-
średnictwem łaciny, weszły do polskiego albo ze swoim ak-
centem łacińskim, niezawsze zgodnym z zasadą akcentowania
polskiego; albo też uległy wpływowi akcentu wyrazów pol-
skich i przyjęły go na zgłoskę przedostatnią; jedne przeto
mają akcent na zgłosce trzeciej od końca, drugie na przed-
ostatniej.

Wyrazy łacińskie i wogóle obce zatrzymały swój akcent
na trzeciej zgłosce od końca, o ile nie zmieniły własnej
swojej formy, to jest takie, które nie straciły zgłoski końco-
wej, albo też które nie odmieniły swego zakończenia na
czysto polskie. Wskutek tego mamy wyrazy z akcentem na
zgłosce trzeciej od końca takie jak: gramatyka, fizyka, aryt-
metyka, polityka, me^zyka, algiebra, botanika, kronika, fa-
bryka, opera, retoryka, i t. p.

Jeżeli zaś wyraz obcy, przechodząc do polskiego, utra-
cił swoje zakończenie (-us, -um, -ma, -is, -e...), to właściwy
jego akcent, spoczywający na przedostatniej zgłosce, uległ
zmianie po utracie zgłoski końcowej i zastosował się do wy-
mawiania polskiego. W ten sposób z aVLC,fe\i\.^\xv w^ ^\t^<^^-

42 Akcent wyrazów typu historja, religja.

ostatniej zgłosce wymawiamy : trybun (tribt^nus), teatr
(theatrum), fundament (fundamentum), dokz^ment, magistrat
(magistratus), kanał (canalis), ep^gram (epigramma), pasto-
rał (pastorale scil. baculum) i t. p.

Podobnie, jeżeli wyraz łaciński przyjęty do polskiego
nie utracił ostatniej zgłoski, ale zmienił tylko zakończenie
swoje (-us) na czysto polskie, to i akcent tego wyrazu zmie-
nił się, ulegając zasadzie akcentowania polskiego. Wskutek
tego mamy przymiotniki takie jak: publiczny (pt^blicus), po-
lit^/czny (poHticus), retoryczny (rhetoricus), fizyczny (physi-
cus) i t. p., z akcentem na zgłosce przedostatniej, gdy tym-
czasem rzeczowniki: pe^blikk, polityka, retoryka, fizyka,...
z niezmienioną formą obcą zachowały i akcent na trzeciej
zgłosce od końca.

§ 44. Podług ogólnej zasady wymawiania wyrazów pol-
skich, to jest z akcentem na zgłosce przedostatniej wyma-
wiały się również w staropolszczyźnie rzeczowniki obce ro-
dzaju żeńskiego (na -ia, -io) takie jak: racyja, religija, li-
nija, famłlija, bestyja, historyja, Maryja i t. p. Lecz wy-'
mawianie to z biegiem czasu zmieniło się; w języku warstw
wykształceńszych, pod wpływem wymawiania łacińskiego tych
wyrazów (Maria, familia, bestia, ratio...), jako też wyrazów
również cudzoziemskich takich jak: fizyka, polityka, mi^zyka,
opera, i t. p., zaczęto wyrazy powyższe wymawiać z akcen-
tem na trzeciej zgłosce od końca, to jest: racyja, religija,
linija, familija, bestyja, historyja, Maryja, i t. d. To jednak
przeniesienie akcentu na zgłoskę trzecią od końca spowodo-
wało w następstwie zmianę w Samej budowie tych wyrazów.
Mocniejsze wymawianie zgłoski trzeciej od końca, czyli z wy-
bitnym na niej akcentem było jednocześnie przyczyną słab-
szego wymawiania zgłoski następnej (t. j. drugiej od końca:
cy-, gi-,...) nieakcentowanej i pociągnęło za sobą stopniowe
skracanie się samogłosek y, i (ra-cy-ja, reli-gt-ja,...), które
w dzisiejszym wymawianiu doszły do zupełnego zaniku, a tym
samym wyrazy tej kategorji straciły jedną zgłoskę, tak że
^poprzednio czterozgłoskowych, jak: liisloi^^i^L, "^Yoc^syja^ fa-

Akcent wyrazów typu historja i pochodnych. 43

milija, religija,... stały się trzyzgłoskowemi: historja, procesja,
familja, religja..., a zamiast dawniejszych trzyzgłoskowych,
jak: racyja, stacyja,. lilija, Belgija,... mamy obecnie dwuzgłos-
kowe: racja, stacja, hlja, Bdgja, i t. p., wszystkie z akcen-
tem na zgłosce przedostatniej. Stąd oczywista, że wyrazy
te, zgodnie z dzisiejszym wymawianiem warstw wykształceń-
szych, pisać należy przez -ja,

§ 45. Inaczej nieco rzecz się ma z wyrazami pochód-
n e m i, mianowicie z przymiotnikami, utworzonemi za pomocą,
przyrostków -ny i -ski^ jak: familijny, policyjny, mar^/jski,
belgijski..., i z rzeczownikami, utworzonemi zapomocą. przy-
rostków -noŚG i -ka, jak: religijność, komed^/jka, linijka
i t. p. Jak widzimy, przedstawiają one budowę dawną, nie-
zmienioną, i samogłosek y lub i akcentowanych dotąd nie
utraciły. Przyczyna tego zjawiska jest bardzo prosta. Wy-
razy te powstały niegdyś z osnów pełnych: familij-, policyj-,
maryj-, historyj-, linij-,... tych samych co i rzeczowniki na
-a: familija, policyj-a, Maryj-a, historyj-a, linij-a, i t. p.,
wymawiane dawniej z akcentem na zgłosce przedostatniej.
W tych jednak rzeczownikach (na -a) z biegiem czasu, jak
wiemy, zaszła pewna zmiana, mianowicie z powodu przejścia
akcentu, wskutek analogji, na zgłoskę trzecią od końca, sa-
mogłoska y, i, pozbawiona akcentu, z czasem zupełnie za-
nikła i wyrazy stały się o jedną zgłoską krótszemi (familja,
Marja...). W wyrazach zaś pochodnych (familijny, mari/jski,
linijka,...) nie było przyczyny zmiany akcentu, nie było też
i żadnych przeobrażeń w ich składzie: akcent tych wyrazów
spoczywał stale na samogłosce y^ i, wskutek tego samogłoski
te pozostały niezmienione i dotychczas wymawiają się tak
samo jak dawniej, z akcentem właściwym wyrazom polskim
rodzimym, to jest na zgłosce przedostatniej.

§ 46. Wyrazy jednozgłoskowe (rzeczowniki, zaimki),
użyte z przyimkami, pozbywają się często swojego akcentu,
udzielając go przyimkowi przed niemi stojącemu. Dzieje się
to wtenczas, gdy imiona te w wymawianiu zlewają. si% ł ^rz^^juji-
kJem w jedno wyrażenie, stanowiące >«\afecAWO^fe '^'L^i.^^^^^a^

r^

44 Akcent wyrazów użytych z przyimkami.

języka ; np. na wieś, na noc, przez nos, do nóg, do mnie,
na koń, na piec, we śnie, nade mną, pode mną, przede dniem,
przez dzień, dla niej, od nas, za was, przy nim, u nich, na
mnie, i t. p.

Podobnie przed wyrazami jednozgłoskowemi otrzymuje
akcent przysłówek przeczący nie; np. nie mam, nie był, nie
dał, nie gra, nie chce, nie wie, nie mów, nie dziw, nie zły,
nie ten, i t. p.

FLEKSJA

czyli nauka o odmianach, albo odmiennia.

§ 47. Części mowy. Mowa nasza składa się z wy-
razów, dla tego wyrazy nazywają się częściami mowy.
Jedne z tych wyrazów w mowie pozostają, bez zmiany, w jed-
nej stałej postaci (np. do, pomiędzy, nigdy, iż, ani, i t. d.)
i te nazywamy częściami mowy nieodmiennemi; inne zaś
pojawiają się w postaci coraz to innej, zależnie od ich sto-
sunku i związku z innemi wyrazami (np. dom, domowi, w do-
mu, domem; świat, na świecie; wielki, wielkiego, wielkich;
poznaję, poznawał, poznamy, poznaj, i t. d.) i te otrzymały
nazwę części mowy odmiennych. Do części mowy od-
miennych należą: rzeczowniki, przymiotniki, zaimki, liczeb-
niki i słowa (zwane niekiedy czasownikami). Pierwsze cztery
gatunki wyrazów nazywają się także ogólnie imionami.
Części mowy nieodmienne są: przysłówki, przyimki, spójniki
i wykrzykniki.

Część gramatyki, wyjaśniająca odmiany wyrazów nazy-
wa się fleksją albo odmiennia, czyli nauką o odmianach.
Odmiany imion nazywamy deklinacją, odmiany zaś słów —
konjugacją.

Wyraz fleksja oznacza prócz tego: .a) właściwość
pewnych języków odmieniania postaci ich wyrazów, i b) za-
sób form deklinacyjnycb i konjugacyjnycli ceyiwe.^o ^^^L^Ya..

46 Części morfologiczne wyrazu.

Fleksja czyli odmiana imion i słów należy do zasadni-
czych właściwości języków indoenropejskicłi i języków semic-
kich. Stąd też języki obu tych szczepów noszą nazwę języ-
ków odmieniających albo fleksyjnych.

§ 48. Części morfologiczne wyrazu. W każdym
wyrazie rozróżniać należy:

1. Pierwiastek albo pień, inaczej rdzeń, to jest
część wyrazu, w której zawiera się główne, zasadnicze jego
znaczenie; np. wyrazy: dawać, rozdanie, dajemy, danina, wy-
dawca, sprzedaż,... mają za pierwiastek zgłoskę da; w wy-
razach: ród, rodzić, naród, uroda, urodziwy, wyrodek,... pier-
wiastek stanowią dźwięki rod; i t. d. Inne cząstki dodat-
kowe bądź na początku, bądź na końcu wyrazu zmieniają
mniej lub więcej jego zasadnicze znaczenie, lub też jego sto-
sunek do innych wyrazów.

2. Osnowę albo temat wyrazu, to jest część mniej
lub więcej stałą w wyrazie, z której wytworzyły się różne
formy tegoż wyrazu. Osnowa widoczna jest, gdy w wyrazie
usuniemy jego zakończenie; tak np. osnową wyrazu pole jest
pol-; osnową wyrazu matka jest matk-; albo np. słowa:
dąje-sz, daje-my, daje-cie mają wspólną osnowę daje-^ i t. p.

3. Zakończenia wyrazu, czyli końcówki dekli-
nacyjne i konjugacyjne. Tak np. w wyrazach: dom-u, dom-
owi, dom-em, dom-y i t. d. końcówkami są: -u, -owi, -em,
•y; w formach słów: daje-sz, daje-my, daje-cie końcówki ma-
my: -sZy -my, -cie.

Osnowa czyli temat składa się zwykle z pierwiastku i jed-
nego lub więcej przyrostków; np. osnowa da-je- powstała
z pierwiastku da i przyrostka -je. Zdarza się jednak nieraz,
że osnowa wyrazu równa jest pierwiastkowi; tak np. w sło-
wach : da-ć, bi'6, by-6 i w rzeczowniku dom osnowy : da-,
bi'^ by-, dom są zarazem pierwiastkami tychże wyrazów.

§ 49. Utworzenie się fleksji. Zarówno pierwiastki

wyrazów obecnie odmiennych, jak i przyrostki, które dziś

Jf^jDCÓwkami zowiemy, stanowiły niegdyś po większej części

wyrazy samoistne, odrębne, w pewnym coT^^dkw składniowym

Deklinacja. 47

obok siebie wypowiadane. Z biegiem czasu dopiero, wskutek
stałego w określonych celach używania jednych wyrazów obok
drugich, nastąpiło połączenie się ich ze sobą, i stąd powstały
różne postaci czyli formy wyrazów odmiennych z rozmaitemi
zakończeniami. Końcówki więc te, które pierwotnie były wy-
razami o samodzielnym znaczeniu, zmieniły się na cząstki
formalne i stały się tylko znakami, uwydatniaj ącemi różne
stosunki tychże wyrazów w zdaniu. Utworzone w ten sposób
formy imion stanowią ich deklinację, w przeciwstawieniu
do form słownych, stanowiących konjugację.

§ 50. Deklinacja utworzyła się w epoce bardzo od-
ległej, bo jeszcze przed rozdzieleniem się ogólnej mowy aryj-
skiej na pojedyncze języki.

Osnowy deklinacyjne w pierwotnym języku aryjskim
kończyły się na samogłoski a, o, u, i, lub na spółgłoski 7^,
r, s i inne; np rzeczowniki sen, wilk, nos, dom, miód,
noc, miedz a... należały do osnów samogłoskowych; rzeczow-
niki zaś takie jak : imię, niebo, macierz, brat miały
od samego początku osnowy spółgłoskowe, jak i później
w słowiańskim : i m i e n-, n i e b i e s-, m a t e r-, b r a t r-.

O dawniejszych postaciach osnów wyrazów dowiaduje-
my się z porównania tych wyrazów dzisiejszych z odpowied-
niemi wyrazami w innych językach rodziny indoeuropejskiej
czyli aryjskiej. Z biegiem czasu osnowy po większej części
utraciły swoje pierwotne dźwięki końcowe. W jednych ra-
zach samogłoski końcowe osnowy znikły w połączeniu z sa-
mogłoskami końcówek; tak np. z pierwotnej osnowy na -a
i końcówki i celownika liczby pojed. powstała dwugłoska ai,
zachowana w starogreckim (of), w łacinie zmieniona na ac,
w językach słowiańskicli na e ('t). W innych wypadkach, miano-
wicie w osnowach spółgłoskowych, końcowe spółgłoski form przy-
padkowych (niekiedy równych osnowie) znikły, przeważnie
przed początkową spółgłoską następnych wyrazów w zdaniu.

Język polski w liczbie właściwości, odziedziczonych po
wspólnym języku prasłowiańskim, podobnie jak i iuue \^^^^i
8}owiań8kie, otrzymał także pewną goto\sv!^ vV^Y\\\i^^A,^. '^^^

48 Rodzaj, liczba, przypadek.

zasób form deklinacyjnych, w ciągu szeregu stuleci samoistne-
go życia języka polskiego podlegał różnym zmianom, sto-
sownie do zasad jego głosowni i pod wpływem analogji czyli
upodobnienia form jednych do drugich. Dla tego dawniejsza
deklinacja polska znacznie się różniła od deklinacji języka
nam spółczesnego.

§ 51. Rodzaj, liczba, przypadek. Dzisiejsza poisz-
czyzna, jak wiadomo, rozróżnia w deklinacji trzy rodzaje:
męski, żeński i nijaki; ńp. dobry syn, dobra córka,
dobre dziecko, i t. p.

dwie liczby: pojedynczą, i mnogą; np. syn,
synowie; woda, wody; zwierzę, zwierzęta, i t. p.; w dawnej
polszczyźnie istniała nadto liczba podwójna, której szcząt-
ki w dzisiejszym języku ogólnym pozostały w takich formach,
jak: dwie ręce, dwie-ście, uszu, oczu, oczyma, riekoma, na
ręku ; . *

siedem przypadków w każdej liczbie, czyli siedem
odmiennych postaci, służących do wyrażenia rozlicznych sto-
sunków pomiędzy pojęciami w zdaniu i różniących się zakoń-
czeniami. Nazwy tych przypadków są: 1, mianownik; 2, do-
pełniacz; 3, celownik; 4, biernik; 5, wołacz; 6, narzędnik;
7, miejscownik.

Rzeczowniki.

Deklinacja rzeczowników.

§ 52. Podział rzeczowników na deklinacje.

Nazwą deklinacji oznaczamy nietylko odmiany imion
wogóle, lecz również pewne klasy rzeczowników, ułożone
w pewien system, podług ich zakończeń i rodzajów. Stosow-
nie do tego ujmujemy wszystkie rzeczowniki polskie w czte-
r y oddzielne deklinacje, różniące się od siebie stałemi
znamionami. I tak:

Deklinacja, 1 -sza, męska, obejmuje rzeczowniki ro-
•dź^ą/u męskiego, zakończone w mianowniku \\e7)o^ ^^^^4.^4-

Deklinacja rzeczowników. 49

czej na spółgłoskę twardą lub miękką,; np. syn, rolnik, lew,
dom, obłok; król, gość, pasterz, koń, deszcz, zdrój, mąż,
i t. p.; nadto męskie zdrobniałe na o, jak: Kazio, wujcio,
i t, p.

Deklinacja 2-ga, nijaka, do której należą wszystkie
rzeczowniki rodzaju nijakiego, zakończone w mianowniku
licz. pojed. na o, 6 i c; np. miasto, pismo, słowo; pole, zbo-
że, pytanie; imię, ramię; jagnię, źrebię, i t. p.

Deklinacja 3-cia, żeńska, obejmująca rzeczowniki ro-
dzaju żeńskiego, zakończone w mianowniku licz. pojed.
na samogłoskę a i t; np. matka, głowa, szkoła; wieża,
suknia; lilja, misja, historja; pani, bogini, i t. p.; oraz rze-
czowniki męskie, zakończone w mianowniku 1. poj. na a
i o, jak np. rządca, poeta, woźnica, niemowa; Kmita, Zawi-
sza; Fredro, Matejko, i t. p., lecz tylko w liczbie pojedyn-
czej, w liczbie mnogiej bowiem rzeczowniki te odmieniają się
podług deklinacji pierwszej, męskiej.

Deklinacja 4-ta, żeńska, do której należą rzeczowniki
rodzaju żeńskiego, zakończone w mianowniku liczby po-
jedynczej na spółgłoskę miękką lub niegdyś zmiękczo-
ną; np. kość, dłoń, gałąź, sól, wieś, kolej, myśl, rzecz, krew,
odzież, i t. p.

Jak . deklinacja 1-sza obejmuje wszystkie rzeczowniki
męskie zakończone na spółgłoskę, bez względu na to, czy
ona jest twardą lub miękką (t. j. bez względu na to, czy
osnowy pierwotne tych rzeczowników kończyły się na -o, -u,
lub ja, i), tak i w deklinacji 2-ej mieścimy również wszyst-
kie rzeczowniki nijakie, pomimo różnicy ich osnów, zakoń-
czenia bowiem przypadkowe są we wszystkich jednakie. Nadto
deklinację rzeczowników nijakich nazywamy drugą, gdyż po-
między nią a pierwszą blizkie zachodzi podobieństwo w in-
nych zakończeniach. Deklinacje 3-cia i 4-ta mieszczą w so-
bie dwie wielkie grupy rzeczowników żeńskich, rozróż-
nione z powodu znacznych różnic w zakończeniach odmiany
jednych i drugich.

Uwaga, Ze względu na ważność osnowy wyrazu w je-
go odmianie, zaznaczymy^ że osnowę de^\vvi^e^y£i\ <^^\sal^^-

Granmtyka. K

50 Deklinacja I (męska).

jemy w jednym z przypadków zależnych, zazwyczaj w dopeł-
niaczu, po usunięciu końcówki tegoż przypadku. Mianownik
natomiast różni się częstokroć od osnowy tak dalece, że
trudno z niego wnioskować o osnowie. Tak np. mamy mia-
nowniki : orzeł, kozieł, stół, dąb, dzień, i t. p., podczjas gdy
osnowy tych wyrazów są: orł-, kozł-, stół-, dęb-, dń-, i t. p.

Deklinacja M (męska).

§ 53. Do deklinacji 1-szej należą rzeczowniki rodzaju
męskiego, mające w mianowniku liczby pojedynczej końcową
spółgłoskę twardą lub miękką; np. pan, sąsiad, dwór, mąż,
gość, koń, i t. p. Nie masz tu więc właściwie żadnego za-
kończenia: postać tego przypadku przedstawia samą osnowę
wyrazu z zatraconą końcówką. Podług tejże deklinacji od-
mieniają się rzeczowniki osobowe rodzaju męskiego zdrobniałe,
zakończone w mianowniku 1. p. na o, jak: Józio, Kazio,
Mieszko, tatko, wójcio, i t. p.

Rozróżniamy w rzeczownikach tej deklinacji dwie gro-
mady, których przedstawicielami są wzory następujące:

Wzór 1-szy : rzeczowniki rodzaju męskiego z końcową
spółgłoską twardą w mianowniku.

Liczba pojedyncza.

M. syn pan sąsiad dwór ząb

D. syna pan-a sąsiad-a dwor-u zęb-a

C. syn-owi pan-u sąsiad-owi dwor-owi zęb-owi

B. syn-a pan-a sąsiad-a dwór ząb

W. syn-u pani-e sąsiedzi-e dworz-e zęb-ie

N. syn-em pan-em sąsiad-em dwor-em zęb-em

Mc. syn-u pan-u sąsiedzi-e dworz-e zębi-e

Liczba mnoga.

M. sjn-owie pan-owie sąsiedzi dwor-y zęb-y
I>' synków pan-ów sąsiad-ów d>N0T-6\i "L^b-ów

Deklinacja I (męska). 51

c.

syn-om

pan-om

sąsiad- om

dwór- om

zęb-om

B.

syn-ów

pan-ów

sąsiad-ów

dwor-y

zęb-y

W.

syn-owie

pan-owie

sąsiedz-i

dwor-y

zęb-y

N.

syn-ami

pan-ami

sąsiad-ami

dwor-ami

zęb-ami

Mc.

syn-ach

pan-ach

sąsiad-ach

dwor-ach

zęb-ach

§ 54. Wzór 2'gi: rzeczowniki rodzaju męskiego z koń-
cową, spółgłoską w mianowniku miękką, lub też powstałą ze
zmiękczenia.

Liczba pojedyncza.

M.

gość

rriąż

koń

kraj

krzyż

D.

gości-a

męż-a

koni-a

kraj -u

krzyż-a

C.

gości-owi

męż-owi

koni-owi

kraj -owi

krzyż-owi

B.

gości-a

męż-a

koni-a

kraj

krzyż

W.

gości-u

męż-u

koni-u

kraj-u

krzyż-u

N.

gości-em

męż-em

koni-em

kraj-em

krzyż-ern

Mc.

gości-u

męż-u

koni-u

kraj-u

krzyż-u

Liczba mnoga.

M.

gości-e

męż-owie

koni-e

kraj-e

krzyż-e

D.

gośc-i

męż-ów

kon-i

kraj -ów

krzyż-ów

C.

gości-om

męż-om

koni-om

kraj-om

krzyż-om

B.

gośc-i

męż-ów

koni-e

kraj-e

krzyż-e

W.

gości-e

męż-owie

koni-e

kraj-e

krzyż-e

N.

gość-mi

męż-ami

koń-mi

kraj-ami

krzyż-ami

Mc. gości-ach męż-ach koni-ach kraj-ach krzyż-ach

Podług wzoru 2-go tej deklinacji odmieniają się rów-
nież rzeczowniki zdrobniałe, zakończone w mianowniku 1. p.
na o, jak: Kazio, Tomcio, Franio, Władzio, Mieszko, tatko,
wujcio, dziadunio, i t. p., to jest w odmianie swojej nie róż-
nią się od podobnych rzeczowników zdrobniałych, zakończo-
nych w mianowniku 1. p. na spółgłoskę, np. Jaś, Staś, Ste-
fuś, Mieszek, wujek, dziaduś, i t. p.

Uwaga, Dawniej podług deklinacji I-szej odmieniały się tak-
że imiona rodowe na 6?, jak; Jagiełło, Fredro, Tarło,,..*, \)\. im^-^ <i^-
pełniaoz: Jagiełłą, Fredra, Tarła ; celownik: 3a^\^\\o\^*\,^^^^^<^^'^^

52 Deklinacja I.

Tarłowi, i t. d. Dzisiaj imiona te mają odmianę w licz. pojed. po-
dług deklinacji lll-ej, jak rodowe męskie na a ; t. j. Fredro, Fredry,
Fredrze.. , jak: Kmita, Kmity, Kmicie i t. d. (ob. § 101 i 102).

Przedstawione w powyższycli wzoracłi różne formy wy-
razów, właściwe dzisiejszemu językowi polskiemu, niezawsze
posiadały te same zakończenia. Nie sięgając dalej, już w wie-
ku XIV, XV i XVI-ym znane są w zabytkach języka z owych
czasów formy przypadków odmienne od dzisiejszych. Z bie-
giem czasu postaci przypadkowe uległy pewnym zmianom.
W jaki sposób odbywały się te przemiany, to przeradzanie
się postaci dawniejszych w języku na nowsze, i pod wpływem
jakich przyczyn-, objaśniają następujące uwagi.

Uwagi nad oddzielnemi przypadkami.

§ 55. Mianownik liczby pojedynczej rzeczowników
męskich w języku polskim i w innych językach słowiańskich,
utraciwszy swą końcówkę pierwotną w przeddziejowej epoce,
przedstawia nam osnowę deklinacyjną (w języku starosłowiań-
skim mianownik po spółgłosce osnownej ma jeszcze samogłoskę
krótką t> (a) lub b (i), np. domT>, końi>).

Osnowy, przedstawiające na końcu zbieg dwu spółgło-
sek, w mianowniku pomiędzy temi spółgłoskami mają samo-
głoskę e, która, o ile powstała z prasłowiańskiej samogłoski
miękkiej i (b), zmieniła poprzednią spółgłoskę twardą na od-
powiednią podniebienną. W ten sposób powstały mianowniki :
chłopiec (chłop'-e-c), kozieł (koź-e-ł), lew, pies, orz-e-ł, len,
dzień (dź-e-ń), palec, kocieł, i t. p., podczas gdy w innych
przypadkach mamy osnowy: chłopc-, kozł-, ps-, orł-, In-, dń-,
pale-, kotł-,..- W ten też sposób powstały mianowniki dawne:
ociec (oće-c), ogrodziec (ogrodź-e-c); w formach innych przy-
padków zamiast dawnych postaci prawidłowych: oćca, oćcu,
oćcem..., ogródźca, ogródźcem, ogródźcu..., mamy dzisiaj: ojca,
ojcu, ojcem..., ogrójca, ogrójcem, w ogrójcu..., gdzie spół-
głoski d, dź, jgz. -podniebienne, przed jęz.-zębową c zostały
zastąpione podniebienną, J. To j drog% aii^\o^\ A.Q^\aift ^ią

I. Dopełniacz 1. p. 53

w późniejszej polszczyźnie i do mianownika, obok dźwięku ć ;
tym sposobem zamiast dawnego (i dziś jeszcze w mowie lu-
du istniejącego wjrrazu ociec, utworzyła się nowsza jego po-
stać ojciec (= ojćec). Podobnie powstały: rajca, zdrajca,
winowajca i inne, z pierwotnych : radźca, zdradźca, winowaćca
i t. p. (porów. § 27).

Osnowy deklinacyjne, mające przed końcową spółgłoską
dźwięczną, samogłoskę o lub ę (np. dwór-, zęb-), w mianow-
niku samogłoskę o zmieniły na 6 zwężone czyli pochylone
{=u)^ samogłoskę żaś ę na ą. Wskutek tego mamy postaci
mianowników: naród, dwór, nóż, drób, stół,... gołąb, ksiądz
i t. p., w innych zaś przypadkach osnowy: naród-, dwór-,
noż-, drób'-, stół-,... zęb-, dęb-, męż-, gołęb'-, księdz-, i t. p.

Dawniej w języku ogólnym i samogłoska e przed koń-
cową spółgłoską głośną (dźwięczną) ulegała pochyleniu, t. j.
mówiono : brzśg, gniśw, grzćch, ślśdź, i t. p.; dzisiaj właści-
wość ta utrzymuje się w mowie ludowej; w języku zaś lite-
rackim, w mowie warstw wykształceńszych mamy tu e jasne,
t. j. mówimy i piszemy: brzeg, gniew, grzech, śledź, chleb,
papier, śnieg, zwierz, i t. p.

§ 5&. Dopełniacz liczby pojedynczej ma dwie koń-
cówki: a i u. Różnica obu tych zakończeń sięga pierwotnej,
prasłowiańskiej doby życia języka, w której była jedna grupa
rzeczowników, mających w osnowie na końcu samogłoskę o,
np. dzisiejsze: pan, lew, wilk, ptak, ząb, nos, lud, człowiek,
i t. d.; a obok nich druga grupa rzeczowników, których osno-
wa pierw^otna kończyła się na il Do tej drugiej, liczebnie
uboższej grupy z osnową pierwotną na u, należały dzisiejsze
rzeczowniki: syn, dom, sad, dół, wół, dar, mir, czyn, jad,
wierzch, stan, staw, miód. Dopełniacz pierwszej grupy imion
miał pierwotne zakończenie a, drugiej zaś grupy— zakończe-
nie u; było więc pierwotnie : pana, sąsiada, wilka, lwa, orła,
groma, luda, sąda i t. d., oraz : synu, domu, sadu, dołu, wo-
łu, daru, miru i t. d. Pierwotna ta jednak różnica form do-
pełniacza nie pozostała niezmienną w późniejszych wiekach
życia języka. Z biegiem czasu niektóre YzeezoNNm^A Y^<i\\;^i.^\

54 Deklinacja I.

grupy, z końcówką a w dopełniaczu, zaczęły przyjmować,
przez upodobnienie do form drugiej grupy, zakończenie
u; wskutek czego z form dawniejszych takicłi jak: grzbieta,
sna, obiada, ogroda, wieka, boja, groma, grzeclia, sąda,...
powstały dzisiejsze : grzbiet2^, sn^^, obiad^^, ogrod^^, wiek^^,
boj^^, grom^^, grzech2^, ^%Au i t. d. I odwrotnie : dopełniacz
niektórycli rzeczowników drugiej grupy, z pierwotną końców-
ką u, wskutek upodobnienia do form rzeczownikowycli grupy
pierwszej, przyswoił sobie zakończenie a tejże grupy; tak np.
z formy pierwotnej dopełniacza synu mamy dzisiejszą syna.
To wzajemne upodabnianie się jednych form do drugich spro-
wadziło mieszanie się ich w użyciu, a następnie miało ten
skutek, że pierwotna różnica końcówek dopełniacza a i u,
oparta na różnicy osnów na o i osnów na u, z czasem w po-
czuciu mówiących zatarła się zupełnie, a w wyborze jednej
z tych dwu końcówek (-a lub -u) powodowano się innemi
już względami i wytworzyły się nowe co do tego zasady.

Dzisiaj, ściśle rzeczy biorąc, nie masz prawidła, orze-
kającego dokładnie, które rzeczowniki mają. w dopełuiaczu
zakończenie a, a które u. Można jednak w sposób przybli-
żony oznaczyć te nowe zasady, któremi dzisiaj powodujemy
się, wyróżniając stale formy dopełniacza z końcówką -a od
form z końcówką -u,

Itak: rzeczowniki, oznaczające istoty oddzielne, albo
rzeczy odrębne, samoistne, używają się z końcówką a; nazwy
zaś pojęć oderwanych, czyli tak zwane rzeczowniki umys-
łowe mają końcówkę u.

Na a przeto kończą się:

1. Imiona osób i zwierząt: ojca, pana, króla, syna, bra-
ta, męża, kupca, pisarza, opiekuna, wodza, rolnika, stróża,...
lwa, konia, tygrysa, wilka, psa, osła, orła, kruka, jastrzębia,
łabędzia, wróbla, motyla, komara, pająka, węża, i t. p. (wy-
jątek: wołu).

2. Nazwy przedmiotów oddzielnych, narzędzi i naczyń,
oraz części ciała : kamienia, księżyca, pieca, kłosa, buta, płu-
ga, sierpa, młota, kosza, bicza, kotła, noża, liścia... języka,

^^da, nosa, palca., włosa, wąsa...; nadto imiona zdrobniałe,

I. Dopełniacz 1. p. 55

jak: kołka, worka, stołka, wałka, młotka, koszyka, kluczyka,
grosika, kościółka, kwiatka, listka, ogródka, kawałka, i t. p.

3. Nazwy miar, wag, monet, gier i tańców: łokcia,
sążnia, cala, metra, korca, garnca, litra, cetnara, funta, łuta;
grosza, trojaka, dukata, talara, rubla, szeląga, guldena, fran-
ka, dolara, szylinga; wista, mazura, walca, poloneza, i t. d.
i t. d. Oraz nazwy miesięcy: np. stycznia, maja, lipca, grud-
nia,... (luty, jako przymiotnik, ma lutego).

Zakończenie u, oprócz pierwotnych na «^, to jest: czy-
nu, daru, dołu, domu, jadu, miodu, miru, sadu, stanu, stawu,
wierzchu, wołu, mają dzisiaj:

1. Rzeczowniki umysłowe, czyli nazwy pojęć oderwa-
nych, jak np. umysłu, rozumu, rozsądku, dowcipu, talentu,
bólu, trudu, bytu, snu, powodu, sposobu, łupu, zapału, do-
wodu, zarzutu, upadku, boju, moru, znoju, kroju, przypadku,
kłopotu, zmysłu, wzroku, słuchu, smaku, nastroju, gniewu,
smutku, żalu, zaszczytu, węchu, czasu, i t. p.

2. Rzeczowniki zbiorowe, oznaczające masę, lub przed-
mioty, w których odróżniamy części składowe; np. tłumu,
gminu, ludu, narodu, orszaku, grodu, pułku, kraju, ogrodu^
domu, dworu, sadu, boru, lasu, zdroju, roku, wieku, śniegu,
lodu, ołowiu, gazu, wodoru, tlenu, azotu, jedwabiu, obrazu,
piasku, mchu, pieprzu, marmuru, granitu, i t. p. Oraz nazwy
dni tygodnia: poniedziałku, wtorku, czwartku, piątku.

3. Rzeczowniki obce, nieżywotne, różnego znaczenia;
np. aktu, dokumentu, elementu, egzaminu, faktu, fundamen-
tu, procentu, organu, procesu, kursu, tomu, poematu, syste-
matu; gzymsu, metalu, masztu, nerwu, pulsu, portretu, gan-
ku, placu, gmachu, rynku, kształtu, gatunku, sakramentu,
statutu, kontraktu, i t. p.

Mamy wreszcie rzeczowniki, należące pod względem zna-
czenia do jednej kategorji, a nie wszystkie z jednym uży-
wane zakończeniem. Takiemi są nazwy krajów, miast,
wsi i rzek, z których jedne mają* w dopełniaczu zakon-
czenie a, jak: Szląska, Wołynia, Krakowa, Poznania, Lwo-
wa, Torunia, Gdańska, Wrocławia, Płocka, Lubliua, Radomia,
Sandomierza, Solca.^ Żukowa, Kijowa, L\p^^^^^xe.'L^^vsi^^'^^-

56 Deklinacja I.

borga, Wiednia, Zagrzebia, Berlina, Paryża, Hamburga,...
Niemna, Nura, Nurca, Wieprza, Buga, Świdra, Muchawca,
Liwca, Dunajca, Horynia,...: są to nazwy przeważnie pol-
skie, lub bardziej znane obce; inne z zakończeniem ^^, jak:
Tyrolu, Algieru, Egiptu, Kaukazu, Krymu, Szlezwigu, Londy-
nu, Rzymu, Neapolu, Madrytu, Meranu, Pesztu, Dorpatu, Try-
jestu, Tyflisu, Pekinu, Bombaju, Tybru, Renu, Tagu, oraz
Sanu, Dniepru, Donu, Dniestru, Dunaju, Popradu...: są to
nazwy przeważnie obce.

Niektóre rzeczowniki mają w dopełniaczu 1. p. raz za-
kończenie a, drugi raz Uy stosownie do dwojakiego znacze-
nia, w jakim są użyte ; tak np. od rzeczownika hal jest do-
pełniacz hala (w znaczeniu deski grubej, kloca) i halu
(w znaczeniu zabawy); od hat — hata (bicza) i hatu (statku
do pływania); dopełniacz dąha (gdy mowa o wspinaniu si§
konia: koń staje dęba) i dąhu (drzewa); gienjusza. {o^ohy
nadzwyczajnych zdolności umysłu) i gienjuszu (siły twór-
czej ducha ludzkiego); lipca (miesiąca) i lipcu (miodu);
wieczora (schyłku dnia) i wieczoru (zabawy); zamka (przy-
rządu do zamykania) i zamku (pałacu); zhiega (człowieka
zbiegłego) i zhiegu (zejścia si§ dwu lub więcej przedmiotów,
np. zbieg ulic, zbieg okoliczności) i t. p.

§ 57. Celownik liczby pojedynczej ma dwa zakoń-
czenia : u i owi: Zakończenie u było właściwe rzeczownikom,
których osnowa pierwotna kończyła się na o, zaś owi, prze-
jęte od drugiej kategorji rzeczowników z pierwotną osnową
na u. Mówiono dawniej powszechnie : temu pomazańcu, dzie-
dzicu, żywiącemu człowieku, temu synu, zakonu, języku, du-
chu, dobytku, wieczoru, ku swemu krzyżu, królu, świętemu
Janu, ku posiłku, ku zachodu i wschodu, i t. p. Obok tych
jednak postaci w wieku XVI-ym używały się formy na owi;
np. grzechowi, słuchowi, synowi, wieczorowi, pelikanowi, og-
niowi, dniowi,... a nawet od takich rzeczowników, które dziś
mają u, jak: bogowi, ojcowi, bratowi, księdzowi.

Bjla oprócz tego w dawnej polszczyźnie (w. XV i XVI) koń-
cówka celownika -ewi. właściwa rzeczownickom, ktÓYO w osnowie

I. Biernik 1. p. 57

mają ostatnią spółgłoskę miękką lub powstałą ze zmiękczenia; np.
królewi, Mikołajewi, Mojźeszewi, cesarzewi, ogniewi, pisarzewi, wu-
jewi, włodarzewi, kmieciewi, męźewi, przyjacielowi, mistrzowi, żoł-
nierzowi, i t. p. Formy te jednak wyszły z użycia w wieku XVI-ym,
ustępując miejsca częstszym formom na owi.

Dzisiaj właściwą większości rzeczowników końcówką ce-
lownika jest owi; np. synowi, duchowi, stryjowi, mężowi,
królowi, gościowi, koniowi, wołowi, domowi, ducłiowi, krzy-
żowi, i t. d.; końcówka zaś u pozostała przy znacznie mniej-
szej liczbie rzeczowników, przeważnie jednozgłoskowych; np.
pan — panu, Bóg— Bogu, bratu, chłopu, księdzu, kotu, czartu,
swatu, człeku (lecz człowiekowi), lwu, psu, łbu, światu, snu,
tehuiin., z dwuzgłoskowych : ojciec — ojcu, chłopiec — chłopcu,
palcu, djabłu, owsu; także: ku Krakowu, Lwowu, Ojcowu,
Piotrkowu, Tomaszowu, Wilanowu, Stanisławowu, i t. p.

§ 58. Biernik liczby pojedynczej w starej polszczyź-
nie był równy mianownikowi zarówno w rzeczownikach mę-
skich nieżywotnych (dom, głos...) jak i żywotnych (król, zwierz,
wróbl...). W wieku XV-ym, a nieraz i w XVI-ym spotykają
się jeszcze formy biernika 1. p. imion żywotnych równe for-
mom mianownika, jak np. w wyrażeniach: prze miły Bóg,
przebóg, napaść lub mordować zwierz, gonić zwierz pierzch-
liwy, jechać na dziki zwierz, jeździć na zając; Marcin ża-
łował na Adama o Wół, Gaweł mu krogulec wziął ; wziąw-
szy kapłon i oskubszy go ; przyprawiono k stołu cały wół,
i t. p. Przykłady form tych mamy w dzisiejszym nawet ję-
zyku w pewnych wyrażeniach, jak np. wydać, lub iść za mąż,
siadać na koń, być za pan brat, -przebóg (= dla Boga),
na święty Jan, na święty Michał, na św. Stanisław (po-
dobnie jak biernik licz. mn. na trzy Króle), i t. p.

Już jednak i w staropolskim bardzo wcześnie biernik
1. p. rzeczowników żywotnych zastępowano formami dopeł-
niacza. Z czasem dopełniacz wszedł w użycie wyłączne
zamiast biernika w rzeczownikach rodź. nięsk. osobowych
i zwierzęcych, tak, że dziś wszystkie imiona żywotne mę-
skie mają biernik zapożyczony z dopelmacz.^. (w^.mvSj7.^<^\^*^^

58 Deklinacja I.

brata, męża, słonia, wołu, orła, wróbla, węża, pająka, i t. p.);
imiona zaś męskie nieżywotne (t. j. nazwy przedmiotów
oraz pojęć oderwanycli) pozostały przy formacłi dawny cli, t. j.
mają biernik równy mianownikowi; np. widzę dom, ogród,
stół, wóz, pochód, naród, pułk, gmin, lud, zdrój, strzał, gniew,
rozum i t. p.

Są jednak pewne wyrażenia, w których rzeczowniki nie-
żywotne mają, na podobieństwo żywotnych, biernik równy do-
pełniaczowi; np. koń staje dęba, spłatać figla, łańczyć ma-
zura, grać walca, grać wista, zagrać króla, dostać kosza,
arbuza, dać szturchańca, wydać dukata, zapłacić rubla,
talara, zgubić guldena, i t. p.

§ 59. Wołacz liczby pojedynczej ma dwa zakończe-
nia: 'e i u. Rzeczowniki, których osnowa pierwotna kończy-
ła się na o, miały zakończenie . 'e, przed którym spół-
głoski zmiękczyły się czyli zmieniły się na odpowiednie pod-
niebienne, lub inne później z nich powstałe (b na b'; p na
p'; d, t, na dź, 6; r na r' i rz, i t. d.); np. Arab, Arabie;
biskup, biskupie; staw, stawie; gród, grodzie; brat, bracie;
pan, panie; anioł, aniele; dwór, dworze; człowiek, człowiecze;
Bóg, Boże; i t. d. Przytym w rzeczownikach takich, jak:
świat — świecie, kwiat — kwiecie, obiad- obiedzie, anioł — anie-
le, kościół — kościele, wiatr — wietrze, las — lesie, i t. p., przed-
końcowa samogłoska pierwotna e przed następującą spół-
głoską niegdyś zmiękczoną utrzymała się bez zmiany.

W staropolskim zasada ta była ogólną; dziś w wielu
wyrazach zamiast pierwotnego e (podniebiennego) przed na-
stępującą spółgłoską, powstałą ze zmiękczenia czyli upodnie-
biennienia, mamy samogłoskę o lub a, jak np. ubiór — ubio-
rze, lód — lodzie, miód — miodzie. Piotr — Piotrze (w mowie
ludu pozostała dawna forma Piętrze), dziad — dziadzie. „Wy-
jątki" te są wynikiem wpływu upodabniającego znacznej więk-
szości form tychże wyrazów z prawidłowo zmienionym e na
o lub a przed spółgłoską twardą ; np. lód, lodu, lodem, lo-
dy,... dziad dziada dziadowi, dziadem, dziady, i t. d. (Porów.

I. Narzędnik 1. p. 59

Dzisiaj końcówkę 'e w wołaczu liczby pojedynczej maj%
przeważnie rzeczowniki z ostatnią spółgłoską osnowną twar-
dą, jak np. naród — narodzie, gród — grodzie, brat — bracie,
pan — panie, Jakób — Jakóbie, ząb — zębie, dwór — dworze, stole
wozie, lesie, namiocie, żywocie, i t. p., nadto żywotne z przy-
rostkiem -ec w mianowniku, jak np. ojciec — ojcze, chłopiec —
chłopcze, kupiec — kupcze, krawcze, młodzieńcze, starcze,
skąpcze, Niemcze...; krogulcze, padalcze (obok: nosorożcu,
głuszczu), . oraz ksiądz — księże.

Drugie zakończenie u, właściwe rzeczownikom z pier-
wotną osnową na u (synu, domu,...), oraz rzeczownikom
z osnową zakończoną na spółgłoskę zmiękczoną (koń, gość,...),
przeszło wskutek upodobnienia morfologicznego i do pewnej
liczby rzeczowników z osnową pierwotną na o, mianowicie
zakończonych w osnowie na tylnojęzykowe k g eh i h, tak
że dzisiaj większość rzeczowników rodzaju męskiego ma yi wo-
łaczu zakończenie -w, mianowicie: rzeczowniki z ostatnią spół-
głoską osnowną miękką, lub taką, która mogła powstać
ze zmiękczenia, oraz zakończone w mianowniku na k, g, eh
i h; np. kraj — kraju, król — królu, boju, pokoju, gościu, kmie-
ciu, mężu, stróżu, wodzu, lekarzu, papieżu, pasterzu, tchórzu,
zwierzu, molu, miesiącu, pawiu, żółwiu, gołębiu, żórawiu,
Jaś — Jasiu, Staś — Stasiu, tatusiu, dziadusiu..., ziomku, ptaku,
smoku, wrogu, zbiegu, duchu, strachu, Wojciechu, druhu,...
z wyjątkiem zachowanych z przeszłości : Bóg — Boże, czło-
wiek — człowiecze i człowieku. Kozak — Kozacze i Kozaku.

§ 60. Narzędnik liczby pojedynczej ma jedno za-
kończenie -em, w którym e (odpowiadające starosłowiańskie-
mu « w zakończeniu -T>mŁ) nie miękczy poprzedniej spół-
głoski osnownej, z wyjątkiem k, g, zmieniających się na k',
g' (ob. § 25); np. panem, synem, sąsiadem, kupcem, dworem,
stołem, ojcem, duchem, zębem,... człowiekiem. Bogiem, wil-
kiem, kołkiem, drągiem, zaprzęgiem,... pisarzem, królem, kra-
jem, dniem, gościem, nożem, i t. p.

§ 61. Miejscownik liczby pojedynczej ma, jak wo-
łacz, dwa zakończenia: 'e (odpowiadające staroslQN^\m^Vw\^\svN\

60 Deklinacja I.

^='fe) i u. Zakończenie 'e, miękcząjCe poprzednią spółgłoskę
osnowną, właściwe było rzeczownikom z osnową pierwotną
na o, czyli dziś z ostatnią spółgłoską osnowy twardą; np.
brat — bracie, naród — w narodzie, dwór — we dworze, dąb — na
dębie, mur — w murze, obraz — na obrazie i t. p

Podobnie według tej zasady ostatnie spółgłoski osnowne : g^ A;,
cli zmiękczyły się i zmieniły się na dz^ c, sz, tak że mieliśmy w sta-
ropolskim : Bóg — w Bodze, okręg — w okrędze, obłok — w obłoce, pa-
górek — na pagórce, język — na języce, początek — na początce,
grzech — w grzeszę, strach — w straszę i t. p. Później formy te
upodobniły się do innych z zakończeniem -u (w Bogu, obłoku, stra-
chu, i t. p.).

I W miejscowniku, podobnie jak w wołaczu, dawniej utrzy-
mywało się pierwotne e podniebienne przed następną spół-
głoską zmiękczoną; np. ubiór — w ubierze, lód — na ledzie,
Piotr — przy Piętrze, wiatr — na wietrze, kościół — w kościele,
świat — na świecie, i t. p. W dzisiejszym języku w niektó-
rych tylko wyrazach samogłoska osnowna e pozostała, jak np.
na świecie, w aniele, kościele...; w innych mamy o lub a
na podobieństwo form innych przypadków, jak: na lodzie,
w ubiorze, w Piotrze, w miodzie, o dziadzie, i t. p. (Porów.
Wołacz § 59).

Druga końcówka miejscownika, u, była naprzód właściwa
rzeczownikom z osnową pierwotną na -u (w domu, synu,
wierzchu...), następnie przeszła drogą upodobnienia morfolo-
gicznego do wielu także rzeczowników pierwszej kategorji
z pierwotną osnową na -o; wskutek czego mamy do dziś for-
my miejscownika takie jak: w panu, w człowieku, w Bogu,
na początku, w grzechu, w duchu, w boru; i t. d. Dziś koń-
cówkę u w miejscowniku 1. p., podobnie jak w wołaczu, ma-
ją rzeczowniki przeważnie z ostatnią spółgłoską osnowy mięk-
ką lub z miękkiej powstałą, oraz zakończoną na k, g, eh;
np. w kraju, w boju, przy królu, o zwierzu, w pasterzu, na
deszczu, przy mężu, gościu, na krzyżu, dniu..., o wrogu, brze-
gu, śniegu, ptaku, Janku, Maćku, wzroku, języku, kruku, za-
imku, w duchu, strachu, orzechu, Wojciechu, i t. p.

§ 62, Mianownik liczby mnogiej rzeczowników mę-
sAieli ma cztery następujące zakończenia*. \, ^>n\^^ ^ \ ^.

I. Mianownik 1. m. 61

1. Zakończenie i właściwe jest rzeczownikom z pier-
wotną, osnową na o, czyli dziś z ostatnią spółgłoską osnow-
ną twardą, która przed końcówką i zamienia się na odpo-
wiednią zmiękczoną lub też powstałą ze zmiękczonej; np. są-
siad — sąsiedzi, anioł — anieli, mnich — mnisi, chłopi, kapłani,
biskupi, magnaci; pacjenci, Włosi, Francuzi, Żydzi, Szwedzi,
Litwini,... urzędnicy, żacy, krzyżacy, grzesznicy, zwolennicy,
Polacy, Turcy, Grecy, Tatarzy, cudzoziemcy, młodzieńcy,
mędrcy, chłopcy, głupcy, kupcy, i t. p. W ostatnim szeregu
tych przykładów mamy końcowe y (po c, rz) zamiast pier-
wotnego i (ob. § 25 str. 29). W dawnej polszczyźnie było też
wrodzy, wilcy, obłocy, pagórcy, robacy, krucy, ptacy, apo-
stoli, lwi, ostatcy, skutcy,... rodzicy, szlachcicy, dziedzicy,
marszałcy, i t. p. Dzisiaj końcówka i (y) służy imionom
osobowym męskim (obok drugiej -owie).

2. Zakończenie -owie, właściwe naprzód rzeczownikom
z osnową pierwotną na -u (syn-owie, dom-owie, wierzch-
owie...), przeszło, wskutek upodobnienia morfologicznego, już
w najdawniejszej epoce języka, i do' rzeczowników pierwszej
gromady, z osnową pierwotną na -o (podobnie w starosło-
wiańskim, np. darowe, duchowe, sądowe, i t. p.).

Dzisiaj z końcówką -owie używają się tylko formy
imion osobowych męskich, oznaczających urzędy, godności,
pokrewieństwo, oraz nazwiska rodowe i imiona narodów prze-
ważnie starożytnych ; np. panowie, bogowie, królowie, wodzo-
wie, posłowie, gienerałowie, senatorowie, aniołowie, członko-
wie, świadkowie, ziomkowie, ojcowie, mężowie, zięciowie, sta-
ruszkowie, Chodkiewiczowie, Mickiewiczowie, Radziwiłłowie,
Arabowie, Celtowie, Brytowie, Gallowie, Persowie, Medowie,
Frankowie, i t. p.

W staropolskim zaś (aź do połowy wieku XVI-go) końcówka
-owie była bardzo powszechną i służyła wszystkim rzeczownikom
męskim, zarówno osobowym, jak zwierzęcym i nieżywotnym ; mó-
wiono więc: sąsiadowie, nieprzyjacielowie, doktorowie, duchowie,
Murzynowie, Francuzowie, Polakowie, Węgrowie, Turczy nowie,
Tatarowie, Szwedowie, jezuitowie, pacjentowie, zwierzowie, wielbłądo-
wie, smokowie, krokodylowie, wołowie, mułowi^, lo^\o^\fe^ Wt^is.T^^ci-
wie, kotowie, ptaszkowie, orłowie, wróblowie, vi^7.omft^ T.^Q>\^\ft^ <^-

62 Deklinacja I.

tarzowie, biczowie, szczepowie, narodowie, język owie, ostro wowie,
krajowie, dobytkowie, sadowie, stanowię, dębowie, padołowie, końco-
wie i t. d.

Nadto rzeczowniki, zakończone w mianowniku liczby pojedyn-
czej na spółgłoskę podniebienną lub teź zmiękczoną, miały często
w mianowniku 1. mn. zakończenie -ewie^ jak np. królewie, męźewie,
uczniewie, mistrzowie, węźewie (i tu więc było podniebienne e po
spółgłoskach podniebiennych, lub powstałych ze zmiękczenia, po-
dobnie jak w celowniku liczby pojedynczej w podobnych wyrazach
było -ewi zamiast -owi. , Por. § 57).

3. Zakończenie -y jest właściwie końcówką, biernika
liczby mnogiej rodzaju męskiego; zjawia się zaś w mianow-
niku liczby mnogiej w rzeczownikach męskich obok końcó-
wek -i i -owie już w najstarszej dobie języka polskiego
(podobnie jak w języku starosłowiańskim, np. syny, raby, są-
dy,... i w innych słowiańskich). Pierwotny więc biernik
przyjął tu znaczenie mianownika.

W dzisiejszym języku końcówka -y jest właściwa rze-
czownikom męskim, oznaczającym nazwy zwierząt i przed-
miotów nieżywotnych (to jest tym rzeczownikom, które
w staropolskim miały właściwą końcówkę mianownika -i, mięk-
czącą ostatnią spółgłoskę osnowy, jak np. psi, lwi, wilcy, pta-
cy...); mamy więc: barany,- woły, lwy, psy, wielbłądy, orły,
słupy, bory, cedry, dęby, obrazy, groby, ludy, narody, grody,
klejnoty, okręty, zmysły, funty, kłopoty, duchy,... oraz: kręgi
(==kręg'i), stogi, drągi, głogi, wilki (=wilk'i), ptaki, kruki, do-
bytki, pociski, skutki, i t. p., gdzie pierwotne końcowe y po
spółgłoskach g, k w języku polskim zmieniło się na i, t. j.
zamiast pierwotnych zgłosek ky, gy mamy k'i, g'i (ob.
§ 25).

Formy na -y, właściwe biernikowi, zawładnęły także
w części i rzeczownikami osobowemi, niekiedy bowiem
i w mianowniku używają się: posły, anioły, karty, doktory,
syny, żaki (=żaky), bogi, wojowniki i inne.

Formy te na y, przejęte z biernika, łatwo odróżnić od
powyższych [pod n. 1] właściwych form mianownika ź koń-
cówka i (y) po tym, że przed właściwą końcówką mianow-
n/A^a / ^^) ostatnia, spółgłoska osnowna \i\^^\^a. 7nHi\^kczeniu

I. Mianownik 1. m. 63

i dalszemu przerodzeniu się (chłop, chłopi = chłop'i; sąsiad,
sąsiedzi = sąśedźi; mnich, mnisi = mnisi; kat, kaci = kaci; dok-
tór, doktorzy; żak, żacy; ptak, ptacy; wilk, wilcy...); przed
zakończeniem zaś i (p), które mamy na miejscu pierwotne-
go y, spółgłoska ostatnia osnowy twarda nie zmiękczyła się
na odpowiednią podniebienną (z wyjątkiem zmiany k, g na
k! g')^ np. chłop, chłopy; Żyd, Żydy; mnichy, kąty, ptaki,
wilki, wrogi...

W mianowniku tedy liczby mnogiej w formach takich jak : ża-
cy, żebracy, ptacy, wilcy, krzyżacy, doktorzy..., mamy y późniejsze
zamiast pierwotnego właściwego ^, *które wywołało zmianę dalszą
spółgł. Ł, r na c, rz; w bierniku zaś w formach: żaki, krzyżaki, pta-
ki, wilki, wrogi... mamy odwrotnie: i późniejsze (po tylnojęzykowych
fc, g) zamiast pierwotnego właściwego y.

Ze względu że formy mianownika liczby mn. na -y
(przejęte z biernika) służą dziś głównie rzeczownikom, ozna-
czającym przedmioty nieżywotne, czyli nazwom rzeczy (lasy,
domy, stoły...), a formy na -i i -owie rzeczownikom osobo-
wym (sąsiedzi, panowie, wrogowie...), nazywamy też pierwsze
formami rzeezowemi [te ogrody, domy, te anioły, Szwedy,
Żydy, doktory, kąty, wilki, wrogi ..), drugie — formami oso-
bowemi (anieli i aniołowie, doktorzy i doktorowie, Szwedzi
i Szwedowie, Tatarzy i Tatarowie, Żydzi, wilcy, kaci...).

Formy rzeczowe imion osobowych, takie jak: kąty, chło-
py, mnichy, doktory, Szwedy, Żydy, Tatary, Turki, Krzyżaki,
bogi,... wyrażają zwykle pewien odcień lekceważenia lub po-
gardy dla samych osób.

4. Zakończenie e, tak w staropolszczyźnie, jak i dzi-
siaj, właściwe jest rzeczownikom z końcową spółgłoską osnow-
ną zmiękczoną, lub też powstałą ze zmiękczonej; np. króle,
pasterze, lekarze, pisarze, rycerze, stróże, oracze, bogacze,
kmiecie, rodzice, przyjaciele, wróble, konie, niedźwiedzie,
krokodyle, ołtarze, pieniądze, kobierce, końce, strumienie,
cienie, i t. p., oraz rzeczownikom z pierwotną osnową na i;
np. ludzie, goście; dzień ma dni, obok tego zaś używana
jest na równi i forma dnie; tydzień w liczbie mnogiej tylko
tygodnie.

•64 Deklinacja I.

Rzeczowniki osobowe, rodzime z przyrostkiem złożonym
an-in, takie jak: mieszczanin, włościanin, ziemianin, dwo-
rzanin, mają w liczbie mnogiej osnowę z przyrostkiem an
(bez -in), to jest formy ich mianownika 1. mn. z zakończe-
niem 'e są,: mieszczanie, włościanie, ziemianie, dworzanie.
Właściwość tę podzielają i inne języki słowiańskie. Podob-
ne formy mają nazwy narodów i ludów: Krakowianin — Kra-
kowianie, Sandomierzanie, Wielkopolanie, Mazowszanie, War-
szawianie, Pomorzanie, Galicjanie, Lwowianie, Kaliszanie, Po-
lanie, Rosjanie,... Rzymianie, Egipcjanie, Fenicjanie i t. p.

Rzeczowniki, przyswojone z łaciny (na -anus, -inus),
jak: kasztelan, kapelan, zakrystjan, oraz nazwy zakonników :
dominikan, franciszkan^ bazyljan, augustjan, paulin, ber-
nardyn, kapucyn, miały dawniej wyłącznie formy mianownika
licz. mn. zakończone na i, to jest: kasztelani, kapelani, za-
krystjani, dominikani, franciszkani, bazyljani, augustjani, pa-
ulini, i t d. Niektóre z nich wszakże, mianowicie nazwy
zakonników na -an (łacin, -anus) pod wpływem form rodzi-
mych z przyrostkiem anin (jak mieszczanin — mieszczanie)
używają się dzisiaj i w formach analogicznych z zakończe-
niami: anin, -anie, to jest, obok form dawnych, mamy też:
dominikanin — dominikanie, franciszkanin — franciszkanie, au-
gustjanin — augustjanie; podług takiejźe analogji mówimy sta-
le: chrześcijanin — chrześcijanie, poganin — poganie.

Rzeczowniki: młodzian, Hiszpan mają w liczbie mno-
giej : młodzianie, Hiszpanie; cygan — cygani, hetman — het-
mani.

Odrębną zupełnie formę mianownika liczby mnogiej,
mają rzeczowniki cudzoziemskie na -ans, jak: kwadrans, wa-
kans, i t. p., kończą bowiem mianownik liczby mnogiej na
e twarde, bez zmiękczenia spółgłoski poprzedzającej, to
jest: kwadranse, romanse, bilanse, awanse, wakanse, ordy-
nanse, i t. p.

§ 63. Zakończenie a lub y. Rzeczowniki przyswo-
jone do polskiego z łaciny i greckiego, jak: poemat, statut,
dokument, fundament., (w obcych językach rodzaju ni ja-

I. Zakończenie -a lub -jj/. 65

kiego), pomimo, że w języku polskim są rodzaju męskiego
i odmieniają się podług wzorów męskich, zatrzymały w for-
mach mianownika liczby mnogiej (oraz biernika i wołacza)
w wielu razach swoją cudzoziemską końcówkę -a, zamiast
przyjęcia swojskiej -y, to jest przeszły do polskiego w po-
staci : akta, dokumenta, elementa, statuta, fundamenta, testa-
menta, egzamina, fenomena, organa, wolumina, fakta, edykta,
kontrakta, i t. p.

Na utrzymanie się w języku form z końcówką a takich
jak: dokimienła, fundamenta, Jbestamenta, i t. p., wpłynęło
w znacznej mierze podobieństwo form tegoż przypadku rze-
czowników nijakich swojskich z osnową liczby mnogiej na
-ęt, jak: chłopięta, książęta, zwierzęta, źrebięta, i t. p., od
których nie różnią się wymawianiem końcowych przyrostków
swoich i dokumenta, fundamenta, mementa, talenta, testa-
menta, i t. p.

Do- tychże form z zakończeniem -a, właściwym rodza-
jowi nijakiemu, upodobniły się i pewne rzeczowniki cudzo-
ziemskie rodzaju męskiego, a mianowicie: gusta (łaciń-
skie gustus), numera (numerus), kursą (cursus), procesa (pro-
cessus), oraz: koszta (niemieckie kosten, unkosten), grunta
(der grund, grtinde), bileta (le billet), kajeta (le cahier) *).

Rozpowszechnieniu tych ostatnich, jak i poprzednich
form na -a sprzyjała także ta okoliczność, że dopełniacze
liczby pojedynczej powyższych rzeczowników, mając stale
końcówkę u (dokumentu, faktu), tym samym dostatecznie się
wyróżniły od form na a liczby mogiej (dokumenta, fakta).

*) Działaniu analogji form cudzoziemskicli na a w liczbie mnogiej,
ulegają także niektóre rzeczowniki swojskie; spotykamy bowiem nieraz for-
my: urz^da, przedmiota, pomysła, przyrząda, kłopota, żywioła, szczegóła,
pi^ka, oraz z obcych : cbaraktei'a, okręta i inne ; w poprawnym wszakże ję-
zyku rzeczowniki te używają siq tylko z zakończeniem męskim -y, t. j.
urzędy, przedmioty, pomysły, przyrządy, kłopoty, żywioły, szczt^góły, pułki,
charaktery, okręty, i t. p.; rzeczownik zaś odcień ma w liczbie mnogiej
formę właściwą odcienie, nie zaś 'odcienia'.

Gramatyka. 'o

66 Deklinacja I.

Tym też objaśnia się, dla czego rzeczownik kotlet
(la cótelette), z dopełniaczem kotleta, używa się w mia-
nowniku licz. mn. tylko w formie kotlety.

Niektóre jednak z powyższych rzeczowników obcych już
w polszczyźnie wieku XV i XVI-go upodobniły się w mia-
nowniku li. z. mn. do form swojskich z zakończeniem -y. Spo-
tykamy bowiem w ówczesnych zabytkach językowych, a także
i w dzisiejszym języku obok form na -a i formy na-y; akta
i akty, fakta i fakty, organa i organy, kontrakty, lamenta
i lamenty, sakramenta i sakramenty, grunta i grunty, koszta
i koszty, i t. d. W dwu z tych rzeczowników do różnicy for-
malnej przywiązano i wyraźniejszą, różnicę znaczeniową,; uży-
wamy bowiem formy akta jako nazwy ksiąg i papierów są-
dowych, urzędowych (np. założyć akta, wnieść, złożyć do
akt), akty zaś dla nazwania obchodów uroczystych, lub częś-
ci w sztukach scenicznych (łacińskie actus), oraz pewnych
modlitw, np. akty wiary,... (dopełniacz liczby mnogi^j^aktów);
także formy organa na oznaczenie narządów do odbywania
rozlicznych czynności w ciele ludzi i zwierząt (np. organa
wzroku, słuchu, mowy i t. p.) i w znaczeniu przenośnym, np.
organa władzy, organy zaś jako nazwy narzędzia muzycz-
nego. Wszystkie pozostałe rzeczowniki i w dzisiejszym ję-
zyku używają się w obu postaciach bez żadnej różnicy w zna-
czeniu, to jest: procesa i procesy, dokumenta i dokumenty,
kontrakta i kontrakty, punkta i punkty, fakta i fakty, pro-
jekta i projekty, mementa i momenty, testaraenta i testa-
menty, elementa i elementy, procenta i procenty, rejestra
i rejestry, numera i numery, teatra- i teatry, kajeta i kajety,
bileta i bilety, i t. p,

§64. Bzeczowniki rodzaju męskiego : brat, ksiądz,
szlachcie w liczbie mnogiej odmieniały się w dawnej polsz-
czyźnie jako rzeczowniki ^zbiorowe rodzaju żeńskiego: ta bra-
cia (rodzona, stryjeczna), ta księża, nasza szlachta; dopeł-
niacz : tej braci, tej księży, szlachty; celownik : tej braci, księ-
ży, szlachcie; biernik: tę bracią, księżą, szlachtę, i t. d.
W dzisiejszym języku, odmianę taką. zaeliowal w zupełności

I. Dopełniacz 1. tn. .67

rzeczownik szlachta; np. nasza szlachta zamożna, szlachta
zubożała, i t. p., dopeł. naszej szlachty, celów, naszej szlach-
cie, i t. d.; rzeczowniki zaś: bracia i księża mają w licz-
bie mnogiej osnowy : brać-, księż- i odmieniają się podług
deklinacji męskiej rzeczowników z ostatnią spółgłoską miękką;
a więc:

Mian. ci nasi bracia, księża.

Dopełn. tych naszych braci, księży.

Celów, tym braciom, księżom.

Biernik = dopełniaczowi: tych braci, księży.

Wołacz = raianow.: nasi bracia, księża.

Narzęd. braćmi, księżmi.

Miejscow. w braciach, księżach.

§ 65. Dopełniacz liczby mnog. rzeczowników mę-
skich już w najdawniejszej epoce języka utracił swoją końr
cówkę i przedstawia w swych formach samą osnowę dekli-
nacyjną z ostatnią spółgłoską twardą; np. tych sąsiad, tych
prorok, tych statut, tych kmiot, tych żywioł, skot, tych czas
(stąd dzisiejszy przysłówek: do-tych-czas), bolenie ząb, do
Tatar, do Turek, do Węgier i t. d. Formy te jednak w dzi-
siejszym języku nie używają się. •

Dzisiaj dopełniacz licz. mn. równy osnowie deklinacyj-
nej mają tylko rzeczowniki zakończone w mianowniku liczby
pojed. na -an-in^ tracąc przytym przyrostek -in; np. dwo-
rzan-in dworzan, mieszczan-in mieszczan, ziemian, chrześ-
cijan, pogan. Rzymian,- Egipcjan, Polan, Rosjan, Pomorzan,
Galicjan, Warszawian, Krakowian, Lwowian, Kaliszan. San-
domierzan, i t. p.; tudzież: przyjaciół, nieprzyjaciół; oraz na-
zwy krajów używane tylkow liczbie mnogiej (plu-
ralia tantum), jak: Czechy — Czech, Włochy — Włoch, Prusy —
Prus, Niemcy— Niemiec, Węgry — Węgier, Inflanty — Inflant,...;
nazwy zaś narodów tych ziem mają w dopełniaczu liczby
mnogiej zakończenie -ów: Czechów, Włochów, Prusów, Niem-
ców, Węgrów.

Zamiast utraconej końcówki wszystkie inne rzeczowniki:
1) z twardą spółgłoską osnowy mają w do^celm^CTASi t.^qv^-
czenie "ów, przejęte od rzeczowników z 'p\eTVJoV\i^ c^^^^k^^^^

68 Deklinacja I.

na 'U (synów, domów, sadów, stanów...), dziś więc mówimy:
sąsiadów, proroków, aniołów, panów, posłów, wojowników,
grzeszników, narodów, ludów, zębów, ptaków, żywiołów, sta-
tutów, wozów, cedrów, czasów. Tatarów, Turków, Węgrów,
Arabów, i t. p.

2) Tę samą końcówkę 6w przyjęły drogą analogji czyli
upodobnienia morfologicznego i rzeczowniki ze spółgłoską
miękką lub też ze zmiękczonej powstałą, jak : mężów, ojców,
żeńców stróżów, kupców, królów, pasterzów, pisarzów, sło-
niów, wróblów, pawiów, żółwiów, pałaców, korabiów, kolców,
krzyżów, nożów, krajów, bojów, biczów, mieczów, pałaszów,
bólów, i t. p.

Wiele jednak z tycłi rzeczowników, które mają w osno-
wie ostatnią spółgłoskę miękką lub powstałą ze zmiękczenia,
posiada dziś zakończenie -i (y)^ przejęte od form dopełnia-
cza rzeczowników z pierwotną osnową na i, t. j. gości, dni,
ludzi ; np. koni, śledzi, gołębi, kamieni, strumieni, sążni, paz-
nokci, liści, tysięcy, groszy,' miesięcy, zajęcy, pieniędzy, i t. p.

3) Trzecia wreszcie gromada rzeczowników z ostatni%
spółgłoską osnowną miękką lub też ze zmiękczonej powstałą
(j, 1, ń; c, dz, ca^ rz, ż...) przyswoiła sobie drogą upodobnie-
nia do form na -ów i form na -i jedną i drugą końcówkę,
i do dziś zarówno z obydwiema się używa, jak np. królów
i króli, wielbicielów i wielbicieli, uczniów i uczni, słucha-
czów i słuchaczy, badaczów i badaczy, pisarzów i pisarzy,
lekarzów i lekarzy, aptekarzów i aptekarzy, dorożkarzów i do-
rożkarzy, nożów i noży, widelców i widelcy, talerzów i tale-
rzy, i t. d.

Każda z przywiedzionych tu form podwójnych jest jed-
nako uprawniona w języku; tym samjnn zalecanie w piśmie
lub mowie jednej z nich, a unikanie lub potępianie drugiej
nie ma żadnej słusznej podstawy.

Niemniej też niesłuszne jest wyszukiwanie różnicy nie-
istniejącej w znaczeniu pomiędzy formami dopełniacza na
'6w a formami na -i (-y) w pewnych wyrazach. Przepis np.
orzekający, ż^ forma pisarsiów ma oznaczać autorów piszą-
cych {scńptorum), a forma pisarzy — ciT.^^i^^Yj^c.tów (scrł-

I. Biernik 1. m. 69

barum), albo też że formy uczniów używa się wtedy, gdy
jest mowa o uczniach w szkole, a uczni — gdy o uczniach
rzemieślniczych, przepis tego rodzaju zupełnie dowolny, nie
oparty na rzeczywistych faktach żywego języka, zgoła bo-
wiem obcy językowi mówiącego ogółu, nie może mieć zna-
czenia prawidła granaatycznego.

§ 66. Celownik liczby mnogiej rodzaju męskiego
wszystkich rzeczowników ma ogólne zakończenie -om: sąsia-
dom, panom, synom, aniołom, lwom, koniom, ptakom, liściom,
krajom, i t. p. W staropolskim samogłoska o w tym za- '
kończeniu była pochylona czyli ścieśniona, t. j. brzmieniem
zbliżona do u: sąsiadom, ziemianom, obłokom, grzechom,
i t. p. Jednocześnie były także w użyciu formy męskie na
-am, utworzone pod wpływem form tegoż przypadku żeń-
skich, jak np. grzecham, skutkam, pastucham, żydam, kapła-
nam, sąsiadam, ptakam, i t. p.

W polszczyźnie wieku XIV i XV-go zakończenie -em
w celowniku 1. m. było właściwe rzeczownikom męskim, ma-
jącym końcową spółgłoskę osnowy miękką lub też powstałą
ze zmiękczonej, np. królem, pasterzem, sąpierzem, koniem,
gościem, ludziem i in. Formy te wyszły z użycia, ustępując
miejsca w wieku XVI-ym formom na ani oraz na om; osta-
tecznie zaś formy na om, liczebnie silniejsze, zapanowały
wyłącznie w tym przypadku.

§ 67. Biernik liczby mnogiej rzeczowników męskich
z ostatnią spółgłoską osnowną twardą miał w dawnej polsz-
czyźnie właściwą sobie końcówkę -y : sąsiady, posły, dziady,
anioły, pany, syny, nieprzyjacioły, duchy, łotry, lwy, stawy,
bory, wozy, narody, grunty, cedry, dekrety, Włochy, Szwaj-
cary...; po gardłowych k, g, samogłoska y zmieniła się na
i, wskutek czego mamy formy biernika takie, jak: grzesz-
niki, flegmatyki, języki, przeciwniki. Angliki, wrogi, stogi,
brzegi, i t. p.

Rzeczowniki zaś ze spółgłoską osnowną miękką lub też
powstałą ze zmiękczonej miały e: męże, pasterze, króle, żoł-

70 Deklinacja I.

nierze, kacerze, towarzysze, nieprzyjaciele, konie, kraje, boje,
puklerze, miecze, noże, końce, i t. p.

W dzisiejszym języku biernik imion osobowych wy-
raża się formami dopełniacza bez względu na to, czy
ostatnia spółgłoska osnowy jest twarda lub miękka; np. wi-
dzę sąsiadów, posłów, panów, królów, przeciwników, starców,
chłopców, mężów, młodzieńców, nieprzyjaciół, ludzi, gości,
nauczycieli, rycerzów i rycerzy, badaczów i badaczy, lekarzów
i lekarzy, pisarzów i pisarzy, i t. p. Niekiedy jednak staro-
polskie formy biernika na -y rzeczowników osobowych są uży-
wane w tonie uroczystym ; np. szanować sąsiady, gromić nie-
przyjacioły, porazić wrogi (==wrogy), odeprzeć łotry, napast-
niki, i t. p.

Rzeczowniki zaś zwierzęce i nieżywotne zachowały
do dziś dawne formy biernika (na -y i na -e): lwy, barany,
psy, ptaki (= ptaky), orły, ludy, domy, wozy, dwory, czyny,
skutki, konie, jelenie, zające, niedźwiedzie, gołębie, wróble,
boje, kraje, miecze, gwoździe, korce, łokcie,... nadto przyswo-
jone z zakończ, -a lub -y: fakta obok fakty, fundamenta i fun-
damenty, interesa i interesy, numera i numery, teatra i tea-
try, kajeta i kajety,... oraz gtunta, koszta, gusta. Tym spo-
sobem biernik liczby mn. tych rzeczowników (t. j. nieosobo-
wych) jest równy mianownikowi.

Inaczej rzecz się ma z biernikiem liczby pojedynczej,
gdzie, jak wiemy, wszelkie rzeczowniki żywotne (t. j. oso-
bowe i zwierzęce) mają formy biernika przejęte z dopełnia-
cza (np. widzę rolnika, pana, kupca, lwa, lisa, wróbla, węża (Ob.
§ 58), gdy tymczasem w liczbie mnogiej z rzeczowników ży-
wotnych tylko osobowe zastępują biernik formami dopeł-
niacza, w nazwach zaś zwierząt biernik jest równy mia-
nownikowi, jak w nieżywotnych (widzę rolników, panów,

kupców; lecz: lwy, lisy, wróble, węże..., podobnie jak: domy,

.1

dęby, miecze, i t. p.).

Rzeczowniki z osnową pierwotną na -i miały w staro-
polskim formy biernika z właściwą swoją końcówką i; nie-
które zachowały te postaci do dziś, inne używają się z koń-
cówką -e ly^kutek upodobnienia • do form rzeczowników za-

I. Narzędnik 1. m. 71

kończonych na spółgłoskę miękką (konie, kamienie); mamy
więc formy dawniejsze ludzi (up. widzę ludzi pospolite)
i ludzie, dziś ludzi (jak dopełniacz, a więc i: ludzi po-
spolitych), gości, dni i dnie.

§ 68. Wołacz. liczby mnogiej rzeczowników męskich
tej deklinacji jest równy mianownikowi. (Ob. § 59).

§ 69. Narzędnik liczby mnogiej ma od najdawniej-
szych czasów końcówkę -y (starosŁ y = bi), właściwą pier-
wotnie osnowom na o, t. j. zakończonym na spółgłoskę twar-
dą; a oprócz tego końcówkę -mi, przejętą od osnów pier-
wotnie na iy i końcówkę -ami, przejętą o*d rzeczowników żeń-
skich. Formy na y spotykamy już w najstarszych pomni-
kach języka; np. z tymi sąsiady, z przeciwniki (= przeciw-
niky), ciężkimi grzechy, opętani złymi duchy, świadki, przed
wszemi bogi (===bogy), przed wieki, miedzy pogany, złemi
języki, skrzytać zęby, nad pustemi brzegi, grubemi żarty,
wysokiemj mury, obłoki, wielkimi cudy, myśliwstwo z ogary,
dawnemi narody, pany, syny, psy, słodkiemi głosy, z uie-
przyjacioły, swymi jeńcy, starcy, przed oócy, lub ojcy na-
szymi, wszelkiemi sposoby, królewskiemi listy, i t. p.

Obok' form narzędnika na y używały się jednocześnie
formy analogiczne na mi: nieprzyjaciółmi i nieprzyjacielmi,
synmi, panmi, przed sąsiadmi, Żydmi, doktormi, apostołmi,
wołmi, głosmi, wozmi; pasterzmi, szafarzmi, mężmi, królmi,
dziedzicmi, dobrodziejmi, złodziejmi, rycerzmi, wodzmi, ludźmi,
krąjmi, końmi, łabędźmi, puklerzmi, obyczajmi, strumieńmi,
liszajmi, przywilejmi, groszmi, mieczmi, kijmi, i t. p.

Późniejsze już są formy z końcówką -ami, przejęte
drogą analogji od rzeczowników rodzaju żeńskiego z pier-
wotną osnową na -a (głowami, sługami...); formy na -ami
weszły z czasem w ogólne użycie i otrzymały przewagę nad
poprzedniemi (na -y i -mi) i w nowszej polszczyźnie zajęły
ich miejsce, a nawet stały się formami narzędnika liczby
mnogiej wyłącznie na wszystkie trzy rodzaje; wskutek czego
mówimy do dziś: sąsiadami, synami, panami, poganami, kmie-

72 Deklinacja I.

ciami, mężami, lwami, wołami, orłami, jeleniami, wozami,
kamieniami, gwoździami, i t. d.

Zakończenie -mi pozostało w tym przypadku w niewiel-
kiej liczbie rzeczowników z pomiędzy tych, których ostatnia
spółgłoska osnowna jest miękką lub powstałą ze zmiękczenia,
jak: gośćmi, ludźmi, braćmi, księżmi, końmi, liśćmi, pieniędz-
mi, nieprzyjaciółmi.

Końcówka zaś dawna -y używa się dziś obok -ami
w rzeczownikach z ostatnią spółgłoską osnowną twardą, np.
z mojemi sąsiady, przed silnemi przeciwniki (= y), nad nie-
przyjacioły, kwitnącemi brzegi (=brzegy), szybkiemi kroki,
skoki, wszelkiemi sposoby, przed wieki, dawnemi czasy, licz-
nemi Qkręty, i t. p. Zaznaczyć należy, że form narzędnika
licz. mn. na y używa się wtedy tylko, gdy rzeczownik jest
bliżej określony za pomocą przymiotnika (zaimka) lub przy-
imka.

§ 70- Miejscownik liczby mnogiej rzeczowników
męskich kończył się pierwotnie na 'ech (starosłowiańskie
^ch = ^Kt), przed którym spółgłoska ostatnia osnowy ule-
gała zmiękczeniu i dalszemu odpowiedniemu przerodzeniu
się; było więc: w poganiech. w kapłaniech, w prorocech,
w narodziech, w bodzech, ' w grzeszech, w grobiech, w skar-
biech, w darzech, w zębiech, w domiech, w okręciech, w ką-
ciech, w rymiech, vf kościelech, na rocech ziemskich, w obło-
cech, w źamcech, w sądziech, na sejmiech, w tych zamiesza-
nych czasiech, po lesiech, na liściech, na organiech, bolenie
w stawiech, w dowodziech, w Multaniech, i t. p. Formy z tą
końcówką były używane jeszcze w wieku XVI i niekiedy
w XVII-ym.

Obok zakończenia 'ech w miejscowniku 1. mnog. już
w staropolskim były używane dwa inne : -och i -ach. Zakoń-
czenie, 'óch było naprzód właściwe rzeczownikom męskim
z ostatnią spółgłoską osnowną miękką lub powstałą ze zmięk-
czenia, jak np. w krajoch, konioch, w ludzioch, pałacoch, koń-
coch, obyczajoch, o figloch, w dnioch, po rodzicoch, o ora-
czoch, o pisarzocb, i inne. Następnie formy te drogą ana-

I. Mianownik 1. podw, 73

logji przeszły i do rzeczowników ze spółgłoską osnowną twar-
dą, wskutek czego obok powyższych mieliśmy w wieku XVI-ym
formy: w bogoch, o synoch, w apostołoch, w Żydoch, w po-
ganoch, w bratoch, w duchoch, w męczennikoch, w smętkoch,
w stanoch, na wozoch, na pagórkoch, w uczynkoch, w obra-
zoch, na listoch, o Grekoch, o ptakoch i morskich robakoch,
i t. p. I te jednak formy wyszły następnie z użycia, ustę-
pując miejsca formom na -ach, właściwym pierwotnie rze-
czownikom żeńskim z osnową na -a (głowach, drogach...),
tak, że zakończenie -ach w miejscowniku przeszło do rze-
czowników wszystkich rodzajów, i do dziś używamy jedynie
form: w bogach, poganach, sądach, synach, prorokach, mę-
żach, braciach, ludziach, gościach, dniach, pasterzach, niedź-
wiedziach, koniach, osłach, grobach, grzechach, skarbach, da-
rach, i t. p.

Kilka tylko nazw krajów, używanych w liczbie mnogiej,
zatrzymało dotąd zakończenie pierwotne 'ech, a mianowicie:
we Włoszech, w Niemczech, na Węgrzech, w Prusiech (obok
częstszej formy: w Prusach).

§ 71. Liczba podwójna rzeczowników rodzaju
męskiego. Liczba podwójna była niegdyś w dawnej polsz-
czyźnie w powszechnym użyciu, ile razy mówiono o dwu przed-
miotach. W wieku XVI-ym spotykamy jeszcze dość liczne
przykłady jej użycia w dziełach zarówno poetów jak i pro-
zaików naszych. Z czasem jednak formy tej liczby zastąpio-
ne zostały odpowiedniemi formami liczby mn., tak, że w dzi-
siejszym języku bardzo tylko nieliczne szczątki jej pozostały.
Częstsze nierównie przykłady jej użycia słyszymy w mowie
ludu wiejskiego w różnych okolicach kraju.

Trzy formy służyły dla siedmiu przypadków liczby po-
dwójnej, podobnie jak w języku starosłowiańskim i innych
słowiańskich, a mianowicie: jedna dla mianownika, biernika
i wołacza; druga dla dopełniacza i miejscownika, trzecia dla
celownika i narzędnika.

§ 72. Mianownik, biernik i wołacz liczby po-
dwójnej rzeczowników męskich miał zakvme7»e.\v\^ -a. "^<^t®l

74 Deklinacja I.

przypadków tych używano zazwyczaj łącznie z formami li-
czebnika dwa, albo oba; np. dwa króla, dwa bracieńca, dwa
męża, dwa towarzysza uczona, dwa palca, dwa grosza, dwa złota,
po dwa pieniądza, dwa miesiąca, dwa miecza, dwa puchacza,
dwa krzyża, dwa końca, i t. p.

§ 73. Dopełniacz i miejscownik liczby podwójnej
miały formy na -u, podobnie jak liczebniki dwu, obu^
z któremi używano form rzeczowników ; np. dopełniacz:
obu Kazimierzu, dwu rzędu, ze dwu rodu, dwu synu, dwu
aniołu, dwu tysiącu, dwu mężu, dwu bogu, obu przodku, dwu
sędziu, dwu paniczu, dwu klejnotu obcu, dwu czeladniku, dwu
człowieku, dwu pachołku, dwu dostojniku, przez (= bez) dwu
kwartniku, dwu wołu, wieprzu, dwu miesiącu, dwu groszu,
obu przodku, dwu urzędu, it. p. ; miejscownik: o dwu
apostołu, o dwu dłużniku, o dwu głosu, we dwu wołu, po
dwu skrupułu, po dwu łutu, i t. p. Formy te używały się
jeszcze w ciągu wieku XVI-go ; w XVII-ym spotykają się co-
raz rzadziej, już je bowiem zastępują formy odpowiednie licz.
mnogiej. Wcześniej wyszedł z użycia miejscownik liczby po-
dwójnej, dopełniacz utrzymywał się dłużej w języku.

I tutaj formy dopełniacza imion osobowych używane by-
ły zamiast bieniika, podobnie jak to ma miejsce w liczbie
mnogiej (np. widzę: obu Kazimierzu, dwu pachołku, i t. p.
Ob. § 66 str. 69).

§ 74. Celownik i narzędnik liczby podwójnej mia-
ły zakończenie -oma, niekiedy -arna, przejęte od form rze-
czowników żeńskich. Formy te również były używane wraz
z liczebnikami w tychże przypadkach: dwiema lub obiema;
np.w celowniku: obiema panoma, dwiema groszoma (obok :
służyć dwiema panom, dwiema ziemianom); onyma dwiema
bracieńcoma to- był powiedział; dwiema pługoma; a coście
uczynili dwiema króloma; ale dwiema mężoma rzecze Jozue,
it. p.; w narzędniku: z dwiema świadkoma, dwiema
przysiężnikoma, se (ze) dwiema czeladnikoma, miedzy tyma
dwiema ortyloma, dwiema wołoma, dwiema zakonoma, miedzy
dwiema łotroina, dwiema człowiekoma, dwiema strumienioma,

Deklinacja II (nijaka). 75

pijawka ima obiema końcoma, dwiema rogoma, zęboma, i t p.
Formy celownika liczby podwójnej (na -oma) wyszły naprzód
z użycia i zastąpione zostały wcześniej odpowiedniemi for-
mami liczby mnogiej (na -om); formy zaś narzędnika prze-
trwały dłużej, i nierównie też częściej spotykamy je w za-
bytkach dawnej polszczyzny, aniżeli formy celownika.

Deklinacja II (nijaka).

§ 75. Do deklinacji 2-ej zaliczamy wszystkie rzeczow-
niki rodzaju nijakiego, kończące się w mianowniku liczby
pojedynczej na o, e i ę, oraz przyswojone z łaciny i grec-
kiego na um, w liczbie pojedynczej nieodmienne; np. drze-
wo, lato; pole, słońce, zdanie; ramię, zwierzę; gimnazjum,
kolegjura, i t. p.

Zakończenie o właściwe jest dzisiejszym rzeczownikom
z ostatnią spółgłoską osnowną twardą (drzew-o, lat-o...).
Ten dział rzeczowników obejmuje właściwie dwie gromady:
jedną składają rzeczowniki takie jak: drzewo, jezioro, siodło,
jabłko, okno, i t. p., których osnowa pierwotna była zakoń-
czona na samogłoskę -o; drugą takie jak: niebo, ciało, koło,
słowo..., których osnowa pierwotna kończyła się na spółgłos-
kę s (to jest miała postaci: niebies-, cieles-, koleś-, słowies-,
obok prasłowiańskich form mianownika Ip. niebo, ciało, koło,
słowo,...), a które następnie, głównie dzięki tożsamości wy-
glądu mianownika Ip. z mianownikiem pierwotnych osnów na
-o, przeszły do deklinacji tych właśnie osnów pierwotnych
na -o.

Zakończenie e mianownika właściwe jest rzeczowni-
kom nijakim, których ostatnia spółgłoska osnowy jest mięk-
ką lub też powstałą ze zmiękczenia (np. pole, morze...).

Rzeczowniki na -ę obejmują dwa gatunki imion: jedne,
jak imię, znamię, plemię..., z pierwotną osnową na -6/^ (imien-,
znamien-, plemien-); drugie, jak: zwierzę, kurczę, źrebię...,
z pierwotną osnowną na -nł (zwierzęt-, kurczęt-, źrebięt-...).

Odmiana dzisiejsza rzeczowników rodzaju iiijakvc.%Q> ^Ł'^.^.

76 Deklinacja II.

prawie jednaka dla wszystkich powyższych kategoiji imion;
ma ona wiele znamion wspólnych z deklinacją pierwszą, mę-
ską, posiada jednak i cechy sobie tylko właściwe. Do cech
właściwych deklinacji rzeczowników rodzaju nijakiego, a wy-
różniających ją od deklinacji męskiej, należą: 1) wspólność
zakończeń trzech przypadków w liczbie pojedynczej i wspól-
ność zakończeń trzech przypadków w liczbie mnogiej, to jest:
w mianowniku, bierniku i wołaczu liczby pojedynczej rze-
czowniki kończą się tu na o, e lub c, w liczbie zaś mnogiej
trzy te przypadki mają zawsze końcówkę a (drzewa, pola,
imiona, zwierzęta); 2) dopełniacz liczby pojedynczej kpńczy
się we wszystkich na a; 3) w celowniku 1. poj. wszystkie ma-
ją zakończenie u; 4) dopełniacz liczby mnogiej nie ma koń-
cówki, lecz równy jest osnowie deklinacyjnej. Wyjątek- co
do tego ostatniego stanowią rzeczowniki obce na -um i nie-
które swojskie zakończone w mian. 1. p. na e, (Patrz niżej
w uwagach § 84).

Kozróżniamy tu 4 wzory odmiany: jeden dla rzeczowni-
ków zakończonych w mianowniku liczby pojedynczej na o,
drugi dla rzeczowników zakończonych na e i dwa wzory dla
rzeczowników z zakończeniem c, stosownie do różnicy, jaka
zachodzi w budowie osnów dwu gromad tych imion.

§ 76. Wzór Iszy: rzeczowniki rodzaju nijakiego, za-
kończone w mianowniku licz. pojedyń. na o.

Liczba pojedyncza.

M.

drzew-0

jezior-o

słow-o

jabłk-o

D.

drzew-a

jezior-a

słow-a

jabłk-a

C.

drzew-u

jezior-u

słow-u

jabłk-u

B.

drzew-o

jezior-o

słow-o

jabłk-o

W.

drzew-

jezior-o

słow-o

jabłk-o

N.

drzew-em

jezior-em

słow-em

jabłki-em

Mc.

w drzewi-e

jeziorz-e
Liczba

słowi-e
mnoga.

jabłk-u

M.

drzew-a

jezior-a

słow-a

jabłk-a

n.

drzew

jezior

słów

jabłek

II. Celownik 1. p.

77

c.

drzew-om jezior-om

słow-om

jabłk-om

B.

drzew-a jezior-a

słów- a

jabłk-a

W.

drzew-a jezior-a

słow-a

jabłk-a

N.

drzew-ami jezior-ami

słow-ami

jabłk-ami

Mc.

w drzew -ach jezior-ach

słow-ach

jabłkach

§ 77. Wzór 2'gi: rzeczowniki rodzaju nijakiego, za-'
kończone w mianowniku 1. pojed, na e.

Liczba pojedyncza.

M.

pol-e

zboż-e

morz-e

zdani-e

D.

pol-a

zboż-a

morz-a

zdani-a

C.

pol-u

zboż-u

morz-u

zdani-u

B.

pol-e

zboż-e

morz-e

zdani-e

W.

pol-e

zboż-e

morz-e

zdani-e

N.

pol-em

zboż-em

morz-em

zdani-em

Mc.

w pol-u

zboź-u
Liczba

morz-u
mnoga.

zdani-u

M.

pol-a

zboź-a

morz-a

zdani-a

D.

pól

zbóż

mórz

zdań

C.

pol-om

zboż-om

morz-om

zdani- om

B.

pol-a

zboż-a

morz-a

zdani-a

W.

pol-a

zboż-a

morz-a

zdani-a

N.

pol-ami

zboź-ami

morz-ami

zdani-ami

Mc.

pol-ach

zboź-ach

morz-ach

zdani-ach.

Uwagi o pojedynczych przypadkach.

§ 78. Celownik liczby pojedynczej ma właściwe so-
bie zakończenie -u. Rzeczownik południe tak w dawnej
polszczyźnie, jak i dziś używa się z końcówką, -owi: kupo-
łudniowi, wskutek upodobnienia do formy męskiej dniowi.

Podobnie pod wpływem form rzeczowników męskich używały
się też w staropolskim tsłońcowi^ pokoleniowi, su mie-
ni owi, słyszane i dziś często w mowie ludowej, jako też: dzie-
ciątkowi, kółkowi, siodłowi, ziółkowi, i t. p. W ogólnej jednak mo-
wie poprawnej warstw uksżtałconych rzeczowniki te używaiaj, ai^
tylko z zakończeniem u : słońcu, pokoleniu, dziQC\8^^^^v.^ \ \», ^.

78 Deklinacja II.

§ 79. Narzędnik liczby pojed. kończy się na -em,
podobnie jak w męskich (zakończenie to odpowiada staro-
słowiańskiemu T>mi>); przed samogłoską e tego zakończenia
poprzedzające spółgłoski twarde nie miękczyły się, z wy-
jątkiem gardłowycłi k, g, które przed e (i przed i) uległy
zmianie na K g': np. miasto miastem, okno oknem, widmo
widmem, skrzydło skrzydłem, jarzmo jarzmem, tło tłem, wi*-
no winem, dno dnem, żelazem, piórem, srebrem, złotem; woj-
sko wojskiem, jabłko jabłkiem, jajko jajkiem, łóżko łóżkiem,
kółkiem, i t. p.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego, zakończone na e, t. j.
z poprzedzającą spółgłoską zmiękczoną lub powstałą ze zmięk-
czenia (wesel-e, oblicz-e...), w języku staropolskim (od wieku
XIV do XVII-go), obok zakończenia -em w narzędniku, mia-
ły także zakończenie -im (ym); np. weselim, ze drżenim,
przed obliczym, nad nierozumnym stworzenim, przed złym
powietrzym, miłosierdzim, dawanim, kazanim, . rządzenim,
odzienim, orędzim, strzelenim, pienim, zbawienim^ rozmyśla-
nim, wzdychanim, stąpienim, i t p. ; są to przeważnie rze-
czowniki słowne, w których końcowe e mianownika powstało
ze skrócenia -ije. Porów, starosłowiańskie np. pisanije, orą-
dije, i t. p.). Formy te jednak na -im w późniejszej polsz-
czyźnie wyszły z użycia, i dziś wszystkie rzeczowniki rodzaju
nijakiego, podobnie jak i męskie, mają w narzędniku jedno-
stajne zakończenie -ym,

Narzędnik Ip. na -im obok na -em miały również w starej
polszczyźnie rzeczowniki rodź. nijakiego : (to) gałęzie, (to) kamie-
nie, liście, rożdźe (= rózgi), węgle i in., używane w znaczeniu zbio-
rowym (podobnie jak w jęz. starosłowiańskim ; kamenije, listije, roż-
dije, ąglije) ; np. dąb z rozłożystym gałęziom, P. Kochan. ; a przeto
położono jest toto kamienie na pamięć synom Izraelskim, Bib. szar. ;
to już i kamienieby mówić umiało, Rej ; a liście jego (dębu) nie
opadnie, Wujek ; a drudzy ocinali i łamali rożdże z oliwnego drzewa,
Opeć ; węgle się rozpaliło od niego, Leop. — W dzisiejszym języku
z tej kategorji rzeczowników nijakich dawny swó;^ charakter utrzy-
mały : (to) ostrze, kwiecie, (to) pierze (stsłow. ostrije, cwetije, perije).

§ 80. miejscownik liczby pojed. rzeczowników ro-
dzHJu nijakiego, zakończonych w miaiio\^mV.\]L \i^ -o, \xi?v.Ys\\r

II. Miejscownik 1. p. 79

cówkę 'e (= starosłowiań. ^ = i), która miękczy poprzednią
spółgłoskę osnowy; np. miast-o w mieście (m'eść-e), światło
w świetle, okno w oknie (okń-e), skrzydło skrzydle, tło na
tle, jarzmo w jarzmie, w piśmie, na żebrze, w gardle, mięsie,
szydle, piekle, łonie, królestwie, pogaństwie, mnóstwie, bó-
stwie, żebractwie, opactwie, kapłaństwie, cieple, zimnie, i t. p.
W takich wyrazach, jak: ciało — na ciele (ćel-e), lato — w le-
cie (leć-e), zwierciadło— w zwierciedle, gniazdo— w gnieź-
dzie, miasto — w mieście, (m'eść-e), i t. p., obok zmiękcze-
nia ostatniej spółgłoski osnownej {ł na I, ł n3i ć, d na dś ...),
mamy jednocześnie przykłady utrzymania się samogłoski pier-
wotnej e (ćel-e, leće...), która w innych przypadkach przed
spółgłoskami twardemi /, t, d, z,.,, uległa zmianie na a lub
o (lato, latem, latami, ciało, ciała, gniazdo, gniazd, i t. p.).
W formach: świetle, zwierciedle spółgłoski ź, d, przegradza-
jące miękką, / od poprzedzającej samogłoski e, nie stanowią
przeszkody do jej utrzymania się bez zmiany. W staropol-
skim było również: w siele, na sienie, przy wienie, na siedle,
w jeziorze, żelezie, rzemieśle, na kolenie, o czele, i t. p.
W dzisiejszym języku formy te zmieniły swą samogłoskę pier-
wotną e na a lub o pod wpływem większości pozostajtych
przypadków, w których samogłoski a lub o istnieją prawi-
dłowo, przed następującemi spółgłoskami twardemi (ob. § 22).

Od ogólnego zakończenia 'e w miejscowniku wyjątek
stanowią rzeczowniki z ostatnią spółgłoską osnowną k, g,
eh, które kończą się w tym przypadku na u (tak samo i po-
dobne męskie); np. w jabłku, w wojsku, kółku, sitku, w oku,
w uchu, i t. d. ; nadto na ich podobieństwo mają : dobro —
w dobru, gorąco — w gorącu. W. dawnej polszczyźnie rze-
czowniki te używały się z zakończeniem 'e, jak np. w wojsce,
w mlece, i t. p. (porów, męskie: w Bodze, na boce, na po-
czątce, w grzeszę).

Końcówka u w miejscowniku właściwa jest rzeczow-
nikom, które w mianowniku kończą się na e: pole — w polu,
na obliczu, na słońcu, miejscu, w morzu, weselu,, na błoniu,
w sercu, ustroniu, na Podolu, na Mazow8/.\i, faxv\vi^\\\., ^\V

80 Deklinacja II.

•

dziu, widzeniu, zbawieniu, myśleniu, pokoleniu, zdaniu, stwo-
rzeniu, i t. p.

W staropolszczyźnie rzeczowniki z końcówką 'e mianownika
miały, obok zakończenia u w miejscowniku, właściwą sobie końcówkę
dawniejszą ^, to jest były w użyciu równocześnie i formy takie, jak :
we skryci, w miłosierdzi, w sercy, w słuńcy (dziś : słońcu), we zdro-
wi, w poli, w morzy, w pokoleni, w weseli, we mdleni, w nagabani,
w widzeni, we zbawieni, po narodzeni, i t. p.

§ 81. Mianownik zarówno jak biernik i wołacz
liczby mnogiej rzeczowników nijakich ma stałe zakończenie
a, podobnie jak w innych językach słowiańskich i aryjskich.

Rzeczownik niebo ma nieba, oraz niebiosa od osno-
wy pierwotnej niebies-, która nadto utrzymała się w przy-
miotniku niebieski. Inne rzeczowniki tejże budowy, t.j. z pier-
wotną osnową na s: cieles-, słowies-, mają już tylko formy:
ciał-a, słow-a, i t. d.

§ 82. Dopełniacz licz. mn. rzeczowników nijakich
nie ma osobnego zakończenia, lecz równy jest osnowie de-
klinacyjnej : drzew, jezior, słów, lat, miast, stad, pism, ko-
ryt, kół, świąt, wrót, miąs, miejsc, serc, wzgórz, wrażeń, ba-
dań, kazań, naczyń, uczuć, odkryć, mniemań, i t. p., przy
czym samogłoska przedkońcowa osnowy o uległa pochyleniu
c^yli ścieśnieniu na ó (koło — kół, słowo — słów), a nosowa
c na q (święto — świąt; z wyjątkiem pęto — pęt). Przy zbie-
gu zaś dwu lub więcej spółgłosek w osnowie, mamy między
niemi samogłoskę e, która przede wszystkim rozwinęła się
z pierwotnej samogłoski osłabionej ii (t>), a następnie zjawia,
się po prostu dla uniknienia trudnego zbiegu spółgłosek;
np. sto — set (starosłow. STbto — sttt), dno — den, skrzydło —
skrzydeł, ździebło— ździebeł, wiadro— wiader, jabłko — ^jabłek,
mydło — mydeł, stadło — stadeł, dziąsło — dziąseł (staropolskie
dziąsł), świateł, futer, żeber, sreber, żądeł, i t. p. W wyra-
zach tych, jak widzimy, ostatnia spółgłoska osnowy przed e
nie zmieniła się, z wyjątkiem spółgłosek k, g, które przed
e zmiękczyły się na k', g': okno — okien, szkło — szkieł^
sukno — sukien^ pieA^eł, bagfien. W formach: płócien, gu-

i .

t ■ ■

II. Dopełniacz 1. m. 81

Twien, dre^^ien, krosien, e miękczące odpowiada starosł. b
(płati>m>).

Rzeczowniki rodzaju nijakiego z przyrostkami: -stwo,
'Cłwo, (-dztwo), -skOf pomimo zbiegu dwu, a nawet trzecłi
spółgłosek, nie mają, w dopełniaczu liczby mnogiej samo-
głoski e; forma tego przypadku równa się wprost osnowie
deklinacyjnej ; a więc : zwycięstw, mocarstw, państw, przeci-
wieństw, probostw, lekarstw, ziemstw, królestw, księstw, to-
warzystw, proroctw, bractw, bogactw, województw, sąsiedztw,
nazwisk, pastwisk, klepisk, widowisk, zjawisk, i t. p. Także :
dobro ma dóbr, 'widmo — widm, pismo — pism, rzemiosło — rze-
miosł, ziarno ma ziarn i ziaren.

Niektóre rzeczowniki z końcówką, mianownika e, po-
wstałą ze skrócenia z ije (z wyjątkiem rzeczowników słow-
nych na nie i cie, np. wołanie, obicie), mają w dopełniaczu
liczby mnogiej zakończenie na i (y) ; np. narzędzie — narzę-
dzi, przedmieści, przedmurzy, podgórzy, narzeczy, przymie-
rzy, ustroni, zaciszy, wezgłowi, rozdroży, nozdrzy, poddaszy,
obliczy, orędzi, bezkrólewi, bezprawi, podziemi, i t. p. Rze-
czownik przysłowie, obok formy przysłowi, używa się
i to częściej w formie przysłów, utworzonej pod wpływem
formy słów, dopełniacza od rzeczownika słowo.

W języku staropolskim formy dopełniacza rzeczowników ro-
dzaju nijakiego podlegały upodobnieniu morfologicznemu do form
tegoż przypadku rzeczowników męskich, skutkiem czego w wie-
ku XVIII-ym używano wiele form na -({u', jak np. uczuciów, natchnie-
niów, przysłowiów, żądaniów, zajściów, bezprawiów, bezkrólewiów,
zgromadzeniów, ogniwo w, zwalisko w, oknów i t. p. Formy te spo-
tykamy Jeszcze u pisarzy na początku wieku XIX- ego (np. Sza-
niawski, Staszyc i in.). Dziś formy te w języku poprawnym nie uży-
wają się ; pozostały jednak w mowie ludu, gdzie, obok powyższych,
słyszymy też : jabłków, białków, żółtków, kopytów, miejsców, na-
czyniów, narzędziów, nozdrzów, i t. p.

Zakończenie -ów w dopełniaczu 1. m. w dzisiejszym ję-
zyku ogólnym mają rzeczowniki rodzaju nijakiego na -um,
przyswojone z łaciny i greckiego, jak: gimnazjum, kolegjum,
seminarjum, konsyljum, muzeum, i t. p. Rzeczowniki te

Gramatyka, ^

82 Deklinacja II.

w liczbie pojedynczej pozostają nieodmienne, a w liczbie
mnogiej w mianowniku, bierniku i wołaczu kończą się na a
(podobnie jak w łacinie i greckim), w dopełniaczu na ów :
gimnazjów, kolegjów, seminarjów, muzeów, studjów, indywi-
duów, benełicjów... Nadto z pomiędzy swojskich mają na
-ótv : oczów, uszów (obok form liczby podwójnej : oczu, uszu),
oraz żywotne zgrubiałe na -sko, używane zarówno w rodź.
męskim jak nijakim; np. chłopisków, chłopczysków, konisków,
wilczysków, i t. p. Nieżywotne zaś na sko r. nij. (jak po-
wiedziano wyżej) używają się w formach zwykłych, równych
osnowie deklinacyjnej : mrowisk, ognisk, siedlisk, i t. p.

§ 83. Celownik liczby mnogiej rzeczowników nija-
kich ma dzisiaj, podobnie jak w męskich, wyłączne zakoń-
czenie -om : drzewom, słowom, latom, prawom, polom, mo-
rzom, zdaniom, cierpieniom, i t. p. W staropolskim używały
się i tu, równie jak w męskich, formy utworzone pod wpły-
wem żeńskich na -am, jak oto : słowam, ustam, prawam,
miastam, latam, uciśnieniam, łajaniam, lekarstwam, i t. p.,
obok form tychże rzeczowników na -om. ,

§ 84. Narzędnik liczby mnogiej ma dwie końcówki :
dawniejsze -y i -mi, oraz późniejszą -ami, przejętą od rze-
czowników żeńskich na -cL. Dziś przewagę mają w języku
formy narzędnika na -ami (drzewami, latami, polami) ; obok
nich jednak używają się i pierwotne na y, mianowicie od
rzeczowników zakończonych w mianowniku na o, ale w do-
syć szczupłym zakresie ; np. głośnemi słowy i słowami, zie-
lonemi drzewy, cichemi stoły, przed lały^ długiemi laty
lub latami, wymownemi usty, różnemi zioły, i t. p. Dawniej
mówiono też: pod jego pióry ( = piórami), silnemi ciały,
okny i drzwiami, z jelity, skrzydły, wędzidły, miedzy
wojski, z innemi wojewódzlwy, możnemi ^^rcy/jasnemi
oczy, wytężonemi uszy.

Do pospolitych w wieku XVI-ym i do końca XVIII-go należą
formy z końcówką -rui^ jak : piórmi, ziołmi, nasionmi, ciałmi, winmi,
dziełmi, koimi, jeziormi, prześcieradłmi, polmi, zbożmi, sercmi,
oraz: ustmi, uszmi^ oczmi^ i t. p.

II. Rzeczowniki rodzaju nijakiego na ą. 83

§ 85. Miejscownik liczby mnogiej rzeczowników ni-
jakich ma dzisiaj, podobnie jak i w męskich, zakończenie
-ach, przejęte wskutek upodobnienia od form tegoż przypadku
żeńskibh ; np. w drzewach, morzach, słowach, polach, ustach,

pismach, i t. p.

•

W staropolskim istniały prócz tego formy miejscownika na
-^cA, podobnie w deklinacji męskiej (starosłowiańskie ^cht = 'fexT>)
rzeczowników z ostatnią spółgłoską osnowną twardą ; to jest mówio-
no : w leciech, w słowiech, w dzielech, w piśmiech, na skrzydlech,
we wrociech, w uściech, w pęciech, w bogactwiech, w doźywociech,
błogosławieństwiech, w jaślech, w gnieździech, stadziech, i t. p. ;
z tych do dziś utrzymało się : w niebiesiech. Rzadziej nierównie .
używano fbrmy na -ocA, w sercoch, w poloch i polech, w dzia-
łoch i dzielech, na kolanoch, w miastoch, na drewienkoch, po la-
toch, i t. p.

§ 86. Rzeczowniki rodzaju nijakiego, zakończo-
ne w mianowniku liczby pojedynczej na ę (odpowiadające
starosłowiańskiemu ę = A), dzielą, się na dwie gromady.

Gromada 1-sza obejmuje rzeczowniki zakończone na ę,
(gdzie ę powstało jeszcze w epoce prasłowiańskiej z połą-
czenia samogłoski czystej e ze spółgłoską nosową /^^; naprz.
imię, znamię, ramię, brzemię, ciemię, siemię, plemię,
strzemię i inne. Osnowa każdego z nich jest dwojaka:
w liczbie pojedynczej kończy się na -eń- : imień-, znamień-,
plemień-, i t. d., w liczbie mnogiej zaś na -on-: imion-,
znamion-, plemion-, i t. d.

Gromada 2-ga obejmuje rzeczowniki rodzaju nijakiego
zakończone w mianowniku liczby pojed. na ę, pierwotnie na
-ent, w którym końcowa spółgłoska t znikła w epoce pra-
słowiańskiej ; np. źrebię, kurczę, zwierzę, bydlę, cielę,
dziewczę, i t. p. Osnowa tych rzeczowników również jest
dwojaka: w licz. pojed. kończy się na -cc-; jagnięc-, źre-
biec-, kurczęć-, zwierzęć,..., w liczbie mnogiej zaś na -ęt- ;
jagnięt-, źrebięt-, kurczęt-, zwierzęt-, i t. d.

Stosownie do tego mamy dwa wzory odmian tych rze-
czowników.

84

II. Deklinacja.

§ 87. Wzór 3'Ci. Kzeczowniki rodzaju nijakiego na
ę z osnową na -eń-, -on-.

Liczba pojedyncza.

M.

D.

C.

B..

W.

N.

imię

imieni-a (im'eń-a)

imieni-u

imię

imię

imieni-em

Mc. w imieni-u

plemię

plemieni-a

plemieni-u

plemię

plemię

plemieni-em

w plemieni-u

Liczba mnoga,

M. imion-a pletnion-a

D. imion plemion

C. imion-om plemion-om

B. imion-a plemion-a

W. imion-a plemion-a

N. imion-ami plemio^-ami
Mc. w imion-ach

plemion- ach

§ 88. Wzór 4'ty. Kzeczowniki rodzaju nijakiego na
ę z osnową na -cc-, -c^.

Liczba pojedyncza.

pacholę

pacholęci-a

pacholęci-u

pacholę

pacholę

pacholęci-em

pacholęci-u

M. zwierzę

D. zwierzęci-a (zw'erzęć-a)

C. zwierzęci-u

B. zwierzę
W. zwierzę
N. zwierzęci-em
Mc. w zwierzęci-u

Liczba mnoga.

M. zwierzęt-a pacholęt-a

D. zwierząt pacholąt

C. zwierzęt-om pacholęt-om
B. zwierzęt-a pacholęt-a
W. zwierzęt-a pacholęt-a

N. zwierzęt-ami pac\iol%t-ami

Mc. w zH^ierzgt-ach

cac\io\%\.-«ue\i

II. Celownik 1. p, 85

§ 89. Deklinacja dzisiejsza rzeczowników rodzaju nija-
kiego na -ę pod względem zakończeń jest zupełnie taka sa-
ma, jak odmiana rzeczowników na -e. Bóżnica, zachodząca
pomiędzy temi dwiema kategorjami imion, polega tylko na
tym, że jedne, to jest rzeczowniki na -e we wszystkich for-
mach obu liczb mają jedną stałą osnowę, .gdy przeciwnie
w rzeczownikach na -ę znajdujemy osnowę dwojaką: jedną
w formach liczby pojedynczej, zakończoną na -eń lub na -ęć,
drugą w formach liczby mnogiej, zakończoną na -on lub na
-ęt; prócz tego mianownik, a zarazem biernik i wołacz rze-
czonych imion różni się od każdej z osnów.

Dawniejsza odmiana tych rzeczowników znacznie różniła
się od dzisiejszej. Obecnie zaś w liczbie pojedynczej rze-
czowniki te przeszły do deklinacji nijakiej osnów miękkich
(wzoru pole), w liczbie zaś mnogiej do deklinacji osnów
twardych (wzoru słowo).

§ 90. Celownik liczby pojedynczej ma końcówkę u
(imieniu, zwierzęciu), przejętą od rzeczowników rodzaju nija-
kiego na e, czyli ze spółgłoską osnowną miękką; w staro-
polskim jednak, obok form na -t^, były także używane formy
celownika z zakończeniem -owi, wskutek upodobnienia do
form męskich tegoż przypadku. Już w zabytkach wieku
XIV -go spotykamy formę im leniowi (i imionowi), która
używana była dosyć często w wieku XV i XVI-ym, obok
imieniu. Dziś formy na -owi słyszymy jeszcze w mowie
ludowej.

Rzeczownik znowu dziecię, obok formy na -u, w sta-
rej polszczyźnie zachował jeszcze dawną swą końcówkę ce-
lownika -i; np. dziecięci twemu.

W liczbie mnogiej rzeczowniki na -ę mają w osno-
wach końcowe spółgłoski twarde n i t (pierwotne), np. osno-
wy: imion-, plemion-, zwierzęt-, jagnięt-; prócz tego w osno-
wie na -on przed twardym brzmieniem n zachodzi zmiana
samogłoski e na o.

§ 91. W mianowniku, bierniku i wołaczulicz.
mnogiej osnowy tych rzeczowników przy jm\34\ ^^^tL^i^^^s^^ -^^

^/

86 Deklinacja II.

wspólne wszystkim rzeczownikom rodzaju nijakiego zarówno
w polskim, jak i w innych językach słowiańskich i w wielu
indoeuropejskich; np. imion-a, znamion-a, zwierzęt-a, jag-
nię-ta, i t. p.

§ 92. W dop^niaczn liczby mnogiej mamy samą
osnowę deklinaćyjną, np. imion, plemion..., oraz: zwierząt,
źrebiąt, jagniąt, dziewcząt,..., ze zmianą nosowej c na cf w koń-
cowej zgłosce zamkniętej.

§ 93. Celownik liczby mnogiej kończy się dziś tyl-
ko na -om: imionom, plemionom; zwierzętom, niemowlętom,
i t. p. W dawnej polszczyźnie używały się i tutaj formy
na -am analogiczne, utworzone pod wpływem rzeczowników
żeńskich; np. zwierzętam, jagniętam, pawiętam, i t. p.

§ 94. Narzędnik liczby mnogiej ma ogólne zakoń-
czenie -ami (imionami, zwierzętami,...), przejęte od form rze-
czowników żeńskich ; rzadziej używają się dziś formy na '-y
( = starosłow. y = bi), które znowu w staropolszczyźnie na-
leżą do pospolitych, jak np. znamiony, ramiony, z bydlęty,
z panięty, miedzy chłopięty, pisklęty, i t. p. Prócz tego
dawniej używały się i formy z zakończeniem -mi, jak : imion-
mi, ramionmi, znamionmi, i t. p.

■

§ 95. Rzeczownik książę (osnowa ksiąźęć') dziś jest
rodzaju męskiego, w staropolskim zaś należał do rzeczowni-
ków rodzaju nijakiego (np. książę mazowieckie, wielkie książę
litewskie i t. p.) i odmieniał się tak samo jak każdy inny
rzeczownik rodzaju nijakiego na -ę z osnową na -cc i jego
biernik liczby pojedynczej był równy mianownikowi ; np. król
posłał książę na Ołyce, lub: wyprawił go król na książę,
i t. p. W dzisiejszej deklinacji swojej wyraz ten różni się
od poprzedniej tym, że jego biernik wyraża się formą do-
pełniacza, jak w każdym rzeczowniku osolJowym męskim (np.
posłał książęcia lub księcia). Nadto rzeczownik książę
w odmianie swojej, obok dawniejszych form pełnych, ma
w liczbie pojedynczej nowsze formy skrócone ; to jest :

II. Mianownik, biernik i wolacz 1. p. 87

Liczba pojedyncza. Liczba mnoga.

■

M.W. książę książęta

D. księcia (daw. książęcia) książąt

G. księciu (daw. książęciu) książętom

B. księcia (dawniej książę) książąt (dawniej książęta)

N. księciem (d. książęciem) książętami

Mc. o księciu (d. książęciu) o książętach.

§ 96. Kzeczownik dziecię w liczbie pojedynczej nie
różni się odmianą swoją od innych rzeczowników z osnową
na -ęć (Dopeł. dziecięcia, C. dziecięciu, B. dziecię i t. d.) ;
w liczbie zaś mnogiej ma osnowę deklinacyjną skróconą dzieć-
i odmianę taką samą, jak rzeczowniki rodzaju żeńskiego, za-
kończone w mianowniku liczby pojedynczej na spółgłoskę
miękką (np. kość), to jest : M. dzieci, D. dzieci, C. dzieciom,
B. i W. dzieci, N. dziećmi, Mc. w dzieciach.

§ 97. Liczba podwójna rzeczowników rodza-
ju nijakiego. Rzeczowniki rodzaju nijakiego miały
w dawnej polszczyźnie, podobnie jak rzeczowniki męskie (ob.
str. 73, § 71) trzy formy dla siedmiu przypadków liczby po-
dwójnej. Z tych formy mianownika, biernika i wołacza rze-
czowników nijakich kończyły się inaczej aniżeli formy rze-
czowników męskich w tychże przypadkach; formy zaś pozo-
stałych przypadków w rodzaju nijakim miały zakończenia te
same, co i w rodzaju męskim. I tak :

§ 98. Mianownik, biernik i wołacz liczby po-
dwójnej rzeczowników rodzaju nijakiego z ostatnią spółgłos-
ką osnowną twardą (np. miast-o, ziarn-o) miał zakończenie
'e ( = starosłow. 6 = 'fe) ; w tych samych zaś przypadkach
rzeczowniki ze spółgłoską osnowną miękką lub powstałą ze
zmiękczenia (np. pol-e, serc-e) miały zakończenie i (y), zgod-
nie ze starosłowiańskim; np. dwie mieście, dwie wojsce, przez
dwie lecie, dwie słowie *), dwie-ście (od sto), dwie świetle.

*) Z zatraceniem poczucia liczby podwójnei wśród o%(Ax5c \cvvy^SsyCL^-
go, tym ssanym i formy tej liczby stały sią d\a. o^q\\3l m^TiT^^T^sssóyj^^e^a*^

88 Deklinacja II.

dwie skrzydle, dwie stadzie, dwie świecie, dwie ciele (od ciało),
dwie ziarnie,... dwie poli, dwie pokoleni, dwie sercy, dwie
słońcy, dwie książęci i dwie książęty,... oraz: oczy, uszy, ple-
cy. Ostatnie trzy formy na y (i) utworzyły się na podo-
bieństwo rzeczowników żeńskich z pierwotną osnową na -i,
i dotąd używane w języku uważają się jako formy liczby mno-
giej. Prócz tego istnieją w języku formy liczby mnogiej oka,
ucha, z osnowami o&-, uch-, ale w znaczeniu odmiennym :
oka w siatce, oka tłuszczu na powierzchni płynu; ucha
u garnka, kosza lub t. p.; zaś oczy, uszy, jako narządy
wzroku i słuchu.

§ 99. Dopełniacz i miejscownik licz. podwójnej
miały ogólną końcówkę -u { = starosłowiańs. u), jak w rze-
czownikach męskich ; np. po dwu latu, w obu tych miejscu,
po dwu żółtku, skrzydłu twoju, obu pokoleniu, na kolanu,
dwu drzewu, obu ramionu,...; oraz: oczu, uszu: w oczu na-
szu, lub w oczu moich, twu uszu, w uszu ludzku, i t. p.
Dzisiaj oczu, uszu używają się w dopełniaczu obok form
liczby mnogiej : oczów, uszów, które powstały przez upo-
dobnienie do form liczby mnogiej rzeczowników męskich
(z końcówką -ów, np. włosów, dołów) ; w miejscowniku zaś,
zamiast dawnych form liczby podwójnej na -u, używają się
wyłącznie formy liczby mnogiej : w oczach, uszach.

§ 100. Celownik i narzędnik liczby podwójnej
miał zakończenie -oma dla rzeczowników ze spółgłoską
osnowną twardą: np. dwiema latoma, wojskoma, dwiema sto-

z tego powodu fonnej dwie słowie, w znanym przysłowiu staropolskim :
«mądrej głowie dośó dwie słowie* zastąpiono w nowszej polszczy źnie wy-
rażeniem «wa słowie^, zacłiowując rym przy niezbyt znacznej zmianie
myśli, tak, że w nowożytnej postaci przysłowie to brzmi ; «mądrej głowie
dość na słowie ». Przysłowia . tego w dawnej postaci używają tylko ci, dla
któiycti formy liczby podwójnej i jej znaczenie nie są obce.— Dla tych sa-
mych powodów liczba podwójna rodzaju żeńskiego : 'dwie kozie^ w znanej
piosence ludowej : «rojedziomy na wozie, Zaprzężemy dwie kozie*-) bywa
zmieniana na, formę Jiczby mnogiej : dwie kozy, pomimo oczywistego ze-
psacia rymu.

Deklinacja III (żeńska). 89

ma, kolanoma, czołoma,... ; podobnie też było : nozdrzoma,
plecoma swoima, obok plecyma (końcówka -ima, ■ yma, wła-
ściwa rzeczownikom z osnową pierwotną na i, powstała pod
wpływem mianownika 1. podw.), obiema oczoma, obok czę-
ściej używanych : oczyma sławnyma, naszyma uszyma ; oprócz
tego używały się też w wieku XVI-ym i XVII-ym formy:
nozdrzema, oczema i uszema. W dzisiejszym języku formy ce-
lownika licz. podwójnej na -oma wyszły zupełnie z użycia
i miejsce ich zajęły formy liczby mnogiej na -om (latom,
wojskom, oczom, uszom) ; w narzędniku zaś utrzymały się do
dziś w dawnej formie licz. podwójnej tylko wyrazy : oczyma,
uszyma; używają się one na równi z formami liczby mno-
giej : oczami, uszam^i; zarówno więc jedne jak drugie uwa-
żać należy za jednakowo uprawnione.

Deklinacja III (żeńska).

§ 101. Do trzeciej deklinacji zaliczamy rzeczowniki ro-
dzaju żeńskiego, zakończone w mianowniku liczby poje-
dynczej na a i i; np. głowa, matka, dusza, ziemia, historja,
familja, pani, bogini, i t. p. Podług tej deklinacji odmie-
niają się także w liczbie pojedynczej rzeczowniki rodzaju
męskiego, zakończone w mianowniku liczby pojedynczej
na a i rodowe na a i o; jak np. mężczyzna, sługa, poeta,
starosta, wojewoda, radca, cieśla; Kmita, Zawisza, Jagiełło,
Sanguszko, Fredro, Tarło, oraz cudzoziemskie, jak: Numa,
Seneka, Spinoza, i t. p.

W rzeczownikach żeńskich na -a rozróżnić należy dwie
gromady: 1-ą, rzeczowniki, mające przed końcowym a spół-
głoskę osnowną twardą, jak np. głow-a, matk-a, prawd-a,
droga, kobieta, kara, i t. p., czyli rzeczowniki żeńskie z pier-
wotną osnową na -a.

2-ą, rzeczowniki ze spółgłoską przed -a miękką lub
powstałą ze zmiękczenia, oraz zakończone w mianowniku na
'j; jak np. ziemi-a, rol-a, dusz-a, puszcz-a, władz-a, burza,
suknia, świeca, religja, misja, linja ; pani, bogini, gospodyni,
i t. p., czyli rzeczowniki z osnową, p\eTYJo\,\i^ \i^ -ja«

90 DekUnacja HI.

Stosownie do tego rozróżniamy dwa wzory odmiany
tych rzeczowników.

§ 102. Wzór 1-szy : rzeczowniki na -a (i na -o) z po-
przedzającą spółgłoską twardą.

Liczba pojedyncza.

żeńskie męskie

M. głow-a matk-a sług-a Kmit-a Fredr-o
D. głow-y matk-i sług-i Kmit-y Fredr-y

C. głowi- e matc^e słudz-e Kmici-e Fredrz-e

B. głow-ę matk-ę sług-ę Kmit-ę Fredr-ę
W. głow-o matk-o sług-o Emit-o Fredr-o
N. głow-ą matk-ą sług-ą Kmit-ą Fredr-ą
Mc. w głowi-e matc-e słudze Kmici-e Fredrz-e

Liczba mnoga,

M. głow-y matk-i sług-i Kmit-owie Fredr-owie

D. głów matek sług Kmit-ów Fredr-ów

C. głow-om matk-om sług-om Kmit-om Fredr-om
B. głow-y matk-i sług-i, sług Kmit-ów Fredr-ów
W. głow-y matk-i sług-i Kmit-owie Fredr-owie
N. głow-ami matk-ami sług ami Kmit-ami Fredr-ami
Mc. w głow-ach matk-ach sług-ach Kmit-ach Fredr-ach

§ 103. Wzór 2'gi: rzeczowniki na a z poprzedzającą
spółgłoską miękką lub powstałą że zmiękczenia, oraz na i.

Liczba pojedyncza :

żeńskie

M.

ziemi-a

rol-a

dusz-a

historj-a

D.

ziem-i

rol-i

dusz-y

historj -i

C.

ziem-i

rol-i

dusz-y

historj-i

B.

ziemi-ę

rol-ę

dusz-ę

historj-ę

W.

ziemi-o

rol-o

dusz-o

historj -0

N. ziemi-ą rol-ą dusz-ą historj-ą

Mc. w ziem-i rol-i dusz-y tolotj-i

Deklinacja HI (żeńska). 91

Liczba mnoga :

M.

ziemi-e

rol-e

duszce

historj-e

D.

ziem

ról

dusz

historj-i

C.

ziemi-om

rol-om

dusz-om

historj-om

B.

ziemi-e

rol-e

dusz-e

historj-e

W.

ziemi-e

rol-e

dusz-e

historj-e

N.

ziemi-ami

rol-ami

dusz-ami

historj-ami

Mc. wziemi-ach rol-ach dusz-ach historj-ach

Liczba pojedyncza.

żeńskie.

m§s]

iie.

M.

pan-i

radc-a

Zawisz- a

D.

pan-i

radc-y

Zawisz-y

C.

pan-i

radc-y

Zawisz-y

B.

pani-ą

radc-ę

Zawisz-ę

W.

pan-i

radc-o

Zawisz-o

N.

pani-%

radc-ą

Zawisz-ą

Mc.

w pan-i

radc-y
Liczba mnoga.

Zawisz-y

M.

pani-e

radc-y, -owie

Zawisz-owie

D.

pań

radc-ów

Zawisz-ów

C.

pani-om

radc-om

Zawisz-om

B.

pani-e

radc-ów

Zawisz-ów

W.

pani-e

radc»y, -owie

Zawisz-owie

N.

pani-ami

radc-ami

Zawisz-ami

Mc. o pani-ach radc-ach Zawisz-ach

Uwagi o pojedynczych przypadkach.

•§ 104. Rzeczowniki żeńskie, zakończone w mianow-
niku liczby pojedynczej na -a z poprzedzającą, spółgłoską,
twardą (czyli pierwotne osnowy na -aj, miały w staro-
polszczyźnie, tak jak i dzisiaj, a jasne ; np. głowa, matka,
ręka, droga, woda, siła, ściana, sprawa, Jadwiga, Polska,...,
oraz męskie: mężczyzna, sługa, poeta, starosta, wojewoda,
kolega, bandyta, woźnica, gaduła, niemowa, Kmita, Zaręba,
Zagłoba, i t p. Rzeczowniki zaś, za\LoiieiiO\i^ ti^ -a t. ^^-

92 Deklinacja III.

przedzająjcą spółgłoską miękką, lub powstałą ze zmiękcze-
nia (pierwotne osnowy na -ja), miały w dawnej polszczyźnie
d pochylone .czyli ścieśnione; np. rola, wola, bracia, wiecze-
rza, burza, twierdza, i t. p. Znaczna część tych rzeczowni-
ków kończyła się pierwotnie na ija (jak : rolija, wolija, bra-
tija), poczym wskutek ściągnięcia dwu zgłosek końcowych i-ja
powstało a długie (do wieku XV-go), a następnie d pochy-
lone (wiek XVI do XVIII) czyli ścieśnione, zbliżone brzmie-
niem do o. Było więc w ciągu wieku XVI-go i do połowy
XVin-go: wola, rola, dolś, grobla, bracia, sędzia, susza,
suknia, łaźnia, lutnia, wyobraźnia, wieczerza, zorza, msza,
twierdza, wieźś, praca, piecza, tęcza, puszcza, burza, opoń-
cza, tłuszcza, i t. p. Podobnie miały d pochylone w mia-
•owniku liczby pojedynczej rzeczowniki przyswojone, jak:
historja, oracja, komisja, familjś, opinjś, Anglja, Danja,
Francja, Lotaryngja, Turcja, Marja, Zofja, Juija, i t, p. (tak
samo, jak przymiotniki rodzaju żeńskiego, np. dobra, wspa-
niała, i t. p.).

W dzisiejszym języku wszystkie te rzeczowniki mają
w mianowniku jednakie zakończenie: a jasne, bez względu
na poprzedzającą spółgłoskę osnowy; dawniejsze zaś d po-
chylone utrzymuje się dotąd tylko w mowie ludu wiejskiego.

Rzeczowniki przyswojone, takie jak: historja, familja,
racja, Marja, Zófja, Anglja, i t. p., dzisiejszym składem swo-
im i wymawianiem różnią się dość znacznie od postaci daw-
niejszych. W starej bowiem polszczyźnie w 'sładzie swoim
miały one przed końcowym -ja samogłoskę y lub i, czyli
były dłuższe o jedną zgłoskę, to jest miały postaci: historyja,
familija, racyja, Maryja, Zofijś, Anglija, i t. p., i wymawiały
się, podług zasady ogólnej języka polskiego, z akcentem na
przedostatniej zgłoące (to jest historyja, familija...) ; z czasem
jednak, wskutek zmiany akcentu w tych wyrazach, to jest
wskutek jego przejścia na zgłoskę trzecią od końca (histo-
ryja, familija, racyja,... podobnie jak i w innych wyrazach
przyswojonych, np. fizyka, polityka, logika, mńzyka i t. p.),
samogłoska y lub i przedostatnia, pozbawiona akcentu, stała
sję w wymawianiu krótką, a następnie doszła do zupełnego

I'

III. Dopełniacz 1. p. 93

zaniku, i wszystkie podobne rzeczowniki w mowie warstw
wykształceńszych stały się krótszemi o jedną zgłoskę *). Wy-
mawianie dawniejsze tych wyrazów, t. j. z akcentowaną sa-
mogłoską y, i, oraz z d pochylonym na końcu pozostało
dotychczas w mowie ludu, np. Maryja, racyja, bestyja, fami-
lija, i t. p. Por. § 44).

§ 105. Dopełniacz liczby pojedynczej rzeczowników
żeńskich z ostatnią spółgłoską osnowną twardą ma zakoń-
czenie -y; np. głow-y, cnot-y, osob-y, prawd-y, pociech-y,
kar-y, i t. p. ; po spółgłoskach g i k samogłoska y uległa
zmianie na i, stąd: matk-i, ręk-i, ławk-i, drog-i, sług-i, wag-i,
nog-i,... (ob. § 25) ; podobnie w męskich : wojewod-y, starost-y,
mężczyzn-y, Kmit-y, Zagłob-y, Jagiełł-y, Wydżg-i, Kościuszk-i,
Chodźk-i, Matejk-i, i t. p.

W rzeczownikach, których osnowa deklinacyjna kończy
się na spółgłoskę miękką, dopełniacz ma zakończenie i,
np. rol-i, ziem-i ( = ziem'i), ban-i ( = bań-i), kul-i, żmi-i
(w piśmie skrócone, zamiast żmiji), szy-i ( = szyji), religj-i,
historj-i, lilji, racji, sentencji, policji, Anglji, Rosji, Galji,
Francji, Danji, Kalwarji, i t. p. **). Po spółgłoskach c, cz,

*) Z owej też epoki jązyka dawnego, kiedy istni£j:y w ogólnej mowie
wyrazy takie, jak : religlja, Maryja, linija, famiUja..., wymawiane z akcentem
na przedostatniej zgłosce, pochodzą i przymiotniki : religij-ny, maryj-ski,
linij-ny, familij-ny, i t. p., oraz inne pochodne od tychże samych osnów
pełnych, jak: religij-nośó, linij-ka, komedyjka, i t. p., w których samo-
głoska y, i w zgłosce przedostatniej, zabezpieczona stałym akcentom, pozo-
stała dotychczas bez żadnej zmiany.

**) Rozpowszechniony sposób pisania: szyi, żmii, nadziei, zbroi...,
uważać należy jedynie za skrócony, zamiast : szyji, żmiji, nadzieji, zbroji...,
w których to postaciach ostatnią zgłoskę ji oddaje się w piśmie dla skró-
cenia przez samo *. — W sposobach znowu pisania takich jak : historyi,
Francyi, Belgii, familii, i t. p. brzmienie przedkońcowe spółgłoski j nie-
słusznie i bez potrzeby oddawane bywa raz znakiem samogłoski y, drugi
raz znakiem samogłoski t, zamiast jednostajnego znaku j, służącego i w in-
nych razach do wyrażenia tej spółgłoski ; w powyższych przeto formach
wyrazów brzmienia końcowe pisać należy przez y^, t. j. historji, Francii^
Belgji, familji, i t. p., zgodnie z dzisiejszym ic\i 8kiaA.feYCi \ ^^\^"a.V\^si^Kai..
(Zresztą oh, piaowmą, § 355 i 414 a).

94 Deklinacja IH.

dz, sZy z, TZj powstałych ze zmiękczenia, ale dziś nie mięk-
kich, zakończenie i zmieniło się na y; stąd: prac-y, dzie-
wic-y, puszcz-y, żądz-y, miedz-y, dusz-y, wieź-y, zorzy, i t. p.

W staropolszczyźnie końcówką dopełniacza licz. pojed. rze-
czowników ze spółgłoską przed -a miękką lub powstałą ze zmięk-
czenia, było e. Formy takie z zakończeniem -e używane były w cią-
gu długiego okresu czasu, znajdujemy je bowiem w zabytkach języ-
kowych od wieku XIV do XVII-go ; np. tej dusze, ziemie, lutnie,
nędze, karmie, żądze, jutrznie, do owczarnie, nadzieje, szyje, tej
obietnice, prace, oblubienice, do winnice, do kałuże, z Łęczyce do
Koprzywnice, do połowice, oślice, cebule, od rdze, syn Panny Maryje,
z Idumeje,... od zbójcę, dzierżawce, cieśle, twórcę, kaznodzieje,
prześladowcę, i t. p.

Obok zakończenia e, już od końca wieku XIV-go pojawiają się
w tych rzeczownikach formy z końcówką -e^ w dopełniaczu,
celowniku i miejscowniku, przejętą od form tychże przypadków przy-
miotników. Wskutek tego do zwykłych w wieku XV i XVI-ym, a po
części w XVII i XVIII-ym, nAleżą formy : paniej, gospodyniej, z do-
brej wolej, moc do prącej, puszczej, braci ej, woniej, mszej, władzej,
żądzej, róźej, lutniej, katowniej, bestyjej, okazyjej, materyjej, histo-
ryjej, sklankę małmazyjej, szałwijej, Hiszpanijej, Anglijej, Turcyjej,
1 t. p. Formy nawet dopełniacza na -^, właściwe rzeczownikom żeń-
skim z ostatnią spółgłoską osnowy twardą, jak: prawd-y, głow-y,
osob-y,..., w dawnej polszczyźnie upodobniały się do form przymiot-
ników, przyjmując niekiedy zakończenie -ey zamiast dawnego y; jak
np. tej prawdej, głowej, osobej, ochotej, zdradej, ustawej, łaskiej,
niewiastej, i t. p.

Analogiczne te jednak formy nie długo w języku się utrzyma-
ły ; w wieku XVIII-ym ustąpiły one miejsca dawnym prawidłowym
formom dopełniacza na -y i -z, które i dotąd wyłącznie się używają;
zakończenie zaś -ej pozostało przy formach przymiotników.

§ 106. Celownik liczby pojedynczej rzeczowników
żeńskich z ostatnią spółgłoską osnowną twardą kończy się
na 'e (odpowiadające starosłow. h = 'i), przed którym twar-
da spółgłoska osnowy zmieniła się na odpowiednią miękką
lub powstałą ze zmiękczenia, t. j. t zmieniło się na c, d na
dźy s n2i ś, z na ź, k na c, g na dz, eh na sz, i t. d.,
np. kobieta — kobiecie ( = kobieć-e), swoboda — swobodzie
( = swobodź-e), rosa ^- rosie ( := roś-e), groza — grozie,
korona — koronie, matka — matce, iia\i\La — Ti^MC^. "B^Y^^^ —

Ul. Biernik 1. p. 95

Polsce, droga — drodze, mucha — musze, para — parze, i t. p.
Tak samo w męskich : poeta — poecie, starosta — staroście,
wojewoda — wojewodzie, sługa — słudze, kalece, Kmicie, Za-
rębie, Tarle, Jagielle, Chodźce, Kościuszce, Matejce, i t. p.

Rzeczowniki takie jak: ściana, żona, siostra, wiosna,
wiara, i t. p., to jest mające w osnowie samogłoskę a lub
o powstałą z pierwotnego e : ścień-, wier-. ., w celowniku,
wskutek zakończenia 'e, zmiękczyły również spółgłoskę przed-
końcową i prócz tego w dawnej polszczyźnie zachowały w for-
mach tego przypadku pierwotne e, i, j. miały postaci: ku
ścienie, żenię, siestrze, wieśnie, wierze, obiecie (od obiata),
pczele (od pczoła), i t. p. W nowszej polszczyźnie niektóre
z tych rzeczowników używają się w celów, i w miejscow.
już z samogłoską a lub o, jak np. ku ścianie, żonie^ siostrze,
wiośnie..., pod wpływem większości form tychże wyrazów
z samogłoską a lub o (ściana, ściany, ścianą,...) ; inne zno-
wu, choć nieliczne, zgodnie ze stanem dawniejszym, utrzy-
mują do dziś samogłoskę pierwotną e, jak np. wierze, mie-
rze, ofierze, niewieście i in.

Rzeczowniki z ostatnią spółgłoską osnowną miękką
lub powstałą ze zmiękczenia, mają celownik z zakończeniem
i lub y [to jest równy dopełniaczowi] : ziemi, duszy, pracy,
wieży, kuli, pani, bogini, szyi .( = szyji), historji, religji, ko-
misji, linji,..- cieśli, zbójcy, mówcy, kaznodziei, Zawiszy,...
sędzi, hrabi, margrabi, lub też w tych ostatnich podług de-
klinacji przymiotników : sędziemu, hrabiemu, margrabiemu,
i t. p.

W staropolskim formy powyższe celownika ulegały wpływowi
form przymiotników tegoż przypadku i używały się podobnie jak
w dopełniaczu z końcówką -ej ; np. ku paniej, rządczyniej, mistrzy-
niej, pustyniej, przypatrując się tej furyjej, bestyjej, ku Persyjej,
Maryjej, fałszywej braciej, i t. p. Formy takie spotykają się jeszcze
w wie^ku XVIII-ym, następnie wyszły zupełnie ż użycia.

§ 107. Biernik liczby pojedynczej rzeczowników żeń-
skich zakończonych w mianowniku na a z poprzedzającą spół-
głoską twardą, miał w dawnej polszczyźnie i do dziś una.
końcówka nosową, -ę; np. głowę, matk^, ^\\<^, dL\<^%<^^ 't'^^^^

96 Deklinacja III.

sprawę,..., tudzież: szyję, żmiję, nadzieję, ziemię, duszę ; po-
dobnie w męskich: starostę, stwórcę, rządcę, sługę, kolegę,
mężczyznę, złoczyńcę, obrońcę, niemowę,... Kmitę, Zarębę,
Szajnochę, Zawiszę, Jagiełłę, Matejkę, Żmurkę, Moniuszkę,
i t. p.

Wszystkie zaś rzeczowniki mające w mianow. d ścieś-
nione (pochylone), kończyły się dawniej w biern. licz. pojed.
na ą; t. j. mieliśmy w biern. formy: tę rolą, wolą, bracią,
księżą, wieczerzą, zorzą, władzą, pieczą, mszą, różą, wieżą,
puszczą, pracą, burzą, suknią, łaźnią, studnią, lutnią, pusty-
nią, wyobraźnią, wonią, świątynią,... historyją, misyją, pro-
cesyją, edukacyją, opiniją, litaniją, Maryją, Zofiją, Angliją,
Francyją, i t. p. To samo zakończenie ą w bierniku miały
i rzeczowniki na -i, t. j. tę panią, boginią, mistrzynią, spraw-
czynią, gospodynią, i t. p. Formy te na ą były w użyciu
mniej więcej aż do połowy w. XVni-go. Na ów okres czasu
przypada w języku zacieranie się różnicy brzmień : a jasne-
go i d ścieśnionego (która, jak wiadomo, w dzisiejszym ję-
zyku ogólnym nie istnieje i tylko w mowie ludowej dotąd się
utrzymuje).

Z utratą poczucia wśród mówiących tej różnicy dwu
a, rzeczowniki, które miały poprzednio d pochylone w mia-
nowniku, przestały się różnić od rzeczowników z a jasnym;
jednocześnie też formy biernika na ę (od rzeczowników z a
jasnym, np, głowę, rękę...), znajdujące się w języku w znacz-
nej większości liczebnej, poczęty wywierać wpływ upodabnia-
jący na formy z zakończeniem ą (od rzeczowników z d po-
chylonym: wolą, lutnią, władzą, historją...), wskutek czego
zamiast form tych na ą stopniowo weszły w użycie formy
tychże wyrazów z końcówką ę. Takiemu upodobnieniu uległy
naprzód rzeczowniki takie jak: wola, władza, praca, wieża...
i najwcześniej ustaliły się nowe ich formy biernika z koń-
cówką -c, t. j. wolę, władzę, pracę, wieżę, różę, wieczerzę,
burzę, puszczę, paszę, przędzę, kroplę, groblę, nędzę, mszę,
zorzę, dolę, niedolę, i t. p. Za niemi z kolei poszły i inne
gatunki tejże gromady i obecnie używają się z zakończeniem
f w bierniku, jak oto : łaźnię, lutnię, suknię, studnię, stajnię,

III. Wołacz 1. p. 97

wyobraźnię,... historję, rację, religję, Marję, Azję, Francję,
i t. p., oraz: boginię, gospodynię, rządczynię... Dzisiaj nie-
kiedy juź tylko rzeczowniki te spotykają, się w języku lite-
rackim z dawną swoją końcówką, ^; np. ma racją, obok rację,
pisze historją i historję, podziela opinją i opinję i t. p. Ta-
ka dwoistość form biernika jednych i tych samych rzeczowni-
ków jest następstwem wiekowego sporu o pierwszeństwo
i przewagę między dwiema grupami wyrazów: jednej z koń-
cówką ę, drugiej z końcówką ą. Spór ten, zamieniony z cza-
sem w istną walkę o byt, podtrzymywały w języku dwa czyn-
niki, dwie siły psychiczne: z jednej strony siła upodobnienia
morfologicznego (form na ą do form na e), z drugiej — siła
tradycji językowej (stare formy na ą). Ostateczny wynik, tej
walki, zakończonej za dni naszych, zapewnił stanowczą prze-
wagę formom biernika na ę nad formami liczebnie mniejsze-
mi na ą; tym sposobem zamiast dawniejszej różnorodności
zakończeń w bierniku rzeczowników żeńskich język i ,w tym
przypadku osiągnął jednostajtiość; zakończenie bowiem ę stało
się ogólnym w bierniku rzeczowników żeńskich, deklinacją
trzecią objętych.

Wśród takiego procesu ustalania się jednostajnych form
biernika na ę jeden tylko rzeczownik pani pozostał jakby
po za tym wpływem asymilacyjnym i dotychczas utrzymuje
się w języku w dawnej swojej formie biernika na ą: panią,
a zawdzięcza to częstym, w codziennej mowie używanym wy-
rażeniom takim, jak: witam panią, żegnam panią, i t. p.

Kzeczowniki męskie, zakończone w mianow. na a
i o, mają biernik z końcówką ę; np. stwórcę, radcę, prze-
stępcę, mężczyznę, Kmitę, Jagiełłę, Matejkę, i t. p. W daw-
nej polszczyźnie było też: sędzię, hrabię, margrabię, bur-
grabię; dzisiaj zamiast tych form używają się pospolicie
w bierniku formy dopełniacza odmiany przymiotnikowej (za-
imkowej): sędziego, hrabiego, margrabiego.

§ 108. "^Wołacz liczby pojedynczej rzeczowników, za-
kończonych w mianowniku na a, ma zwykłą końcówkę -o za-
równo w imionach żeńskich, jak i w męskich pospolitych i ro-

Gramatyka. "T

98 Deklinacja III.

(lowych na a i o; np. o matko, głowo, bramo, ziemio, Pol-
sko, praco, nędzo, duszo, nadziejo, żmijo, komedjo, bataljo,
Marjo, Juljo, Danjo, Francjo,... .o stwórco, rządco, poeto,
mężczyzno, kolego, kaznodziejo, sędzio, hrabio, Zarębo, Za-
wiszo, Kmito, Fredro, Matejko, i t. p.

Imiona zdrobniałe a raczej pieszczotliwe żeńskie na a
z poprzedzającą spółgłoską miękką i takież męskie na o,
np. Mania, Zosia, Jadwisia, Stefcia, Władzia, gosposia, sio-
strunia, ciotunia, babcia,..., Kazio, Józio,... oraz tatko, wujko,
i t. p. używają się w wołaczu z zakończeniem u, nie zaś o,
to jest: Maniu, Zosiu, Jadwisiu, gosposiu, ciotuniu, babciu,
i t. p. Zakończenie «^ wołacza imion żeńskich takich, jak Zo-
siu, Stasiu, Kaziu, i t. p, przejęte jest od podobnych form piesz-
czotliwych męskich (np. Jaś — Jasiu, Staś — Stasiu...), w któ-
rych u jest zakończeniem wołacza na zasadzie ogólnej (ob.
str. 59). Przeszło ono następnie i do innych pieszczotliwych
żeńskich i męskich, jak : Kaziu, Józiu, mamuniu, babciu, i t. p.
(z mianownikiem na -o lub -a). Imiona zaś zdrobniałe na -a
z poprzedzającą spółgłoską twardą, jak: Marylka, Janka,
mama, tata, mają wołacz na o ; Marylko, Janko, mamo, tato
(obok tatu), podobnie jak rzeczowniki zwyczajne.

Rzeczowniki żeńskie z końcówką i w mianowniku mają
wołacz liczby pojedynczej na i : o pani, gospodyni, bogini,
sprawczyni, i t. p.

§ 109. Narzędnik liczby pojedynczej rzeczowników
żeńskich i męskich (na a i o^ ma formę stałą na ą: głową,
matką, siłą, wolą, szyją, pracą, banią, historją, familją, Azją,
Zofją, panią, boginią,... stwórcą, radcą, mówcą, starostą, poetą,
cieślą, kolegą, sędzią, hrabią, Kmitą, Zawiszą, Szajnocha, Ja-
giełłą, Chodźką, Tarła, i t. p.

§ 110. Miejscownik liczby pojedynczej rzeczowni-
ków żeńskich z ostatnią spółgłoską osnowy twardą kończy
się na 'e (starosłow. e == *&), we wszystkich zaś innych na
i, y, tak samo jak to używa się w celowniku: w głowie,
w matce, w pracy, w pani, w historji, w Grecji,... (zob. wyżej
§ 106). Tak samo też w dawnej co\aze7.^tvi\^ «A Aa v(teku

III. Dopełniacz 1. m. 99

XVlII-go formy te miejscownika ulegały wpływowi form przy-
miotnikowych tegoż przypadku na ej; mówiono więc: przy
prącej, w swej melankolijej, w sukniej, o różej, na puszczej,
we zbrojej, o płacej, przy mszej, obraciej, o Maryjej, w Azy-
jej, w Italijej, i t. p.

§ 111. Mianownik liczby mnogiej rzeczowników ro-
dzaju żeńskiego, zakończonych na a z poprzedzającą, spół^
głoską, twardą, 'ma końcówkę y, które ^o k i g uległo
zmianie na i: głowy, kobiety, ryby, ściany, góry, prawdy,
matki, córki, drogi, zasługi, i t. p. Pozostałe zaś rzeczowni-
ki żeńskie, to jest zakończone na a z poprzedzającą, spół-
głoską miękką, oraz na ^, mają w mianowniku liczby mno-
giej zakończenie e (odpowiadające starosłowiańskiemu ę) ; np.
ziemie, dusze, role, studnie, wieże, straże, msze, prace, szyje,
żmije, nadzieje, burze, niedole, religje, historje, fantazje, linje,
Marje, Zofje, panie, boginie, i t. p.

Rzeczowniki rodzaju męskiego na a i o mają w 1.
mnogiej odmianę właściwą rzeczownikom męskim z zakończe-
niem mianownika spółgłoskowym, t. j. podług deklinacji 1-szej,
a więc w mianowniku: wojewodowie, starostowie, słudzy,
poeci (oraz dawniej : poetowie), rządcy, sprawcy, radcy i rad-
cowie, wyznawcy, zbójcy, złoczyńcy, obrońcy, nakładcy, wy-
dawcy, koledzy, mężczyźni, Kmitowie, Zarębowie, Zawiszowie,
Fredrowie, Sanguszkowie, Tarłowie, i t. p.; podobnie: hra-
biowie, sędziowie, baszowie ; lecz : cieśla — cieśle, kaznodzie-
ja — kaznodzieje; w dawnej polszczyźnie było też: sędzię,
radźce, rajce, przedawce, zbójcę, chlebojedźce, poborcę, wy-
znawcę, złoczyńcę, bogomódlce, burgrabie i inne.

§ 112. Dopełniacz liczby mnogiej rzeczowników żeń-
skich z końcówką a i i nie ma osobnego zakończenia, ale
przedstawia samą osnowę deklinacyjną ; np. chat, ran, warg,
modlitw, ziem, burz, puszcz, prac, wież, bań, świątyń, jaskiń,
żmij, szyj, pań, bogiń, gospodyń, dozorczyń, i t. p. W wielu
przytym rzeczownikach samogłoski o, c w zgłoskach końco-
wych, zamkniętych spółgłoską, ulegają pochyleniu na. <S(^=^u\^
ą; np. osoba — osóh^ głów, mów, dróg, ^T.^tódi^ n^^^, v^l%^^^

100 DekUriacja III.

pszczół, kóz, pór, ról, g§ba — gąb, przysiąg,... ; cnót, stóp,
robót, kóp, wrót, rąk, mąk ; oraz bez pochylenia : torb, form,
sikor, peror, potęg, gawęd, nędz, jędz. (Por. § 20 — 21).

Przy zbiegu dwu lub więcej spółgłosek na końcu osno-
wy z pierwotnej samogłoski osłabionej ii (z) rozwinęła się
samogłoska e (zjawiająca się w grupach spółgłosek także nie-
tylko zamiast dawniejszego ii) ; przed tą samogłoską e spół-
głoski twarde nie ulegają żadnej zmianie ; np. mat-e-k, cór-e-k,
ciotek, łódek, jodeł, ławek, gałek, łez, pereł, lasek, sosen,
wiosen; oraz: wojen, dwójek, szpilek, baniek, gruszek, ksią-
żek, łyżek, i in. Spółgłoski jednak tylnojęzykowe k i g przed
takim e miękczą się na k', g (piśmiennie wyraża się to przez
ki-y gi'); np. cegieł, igieł, gier, jagieł, mgieł, iskier, sukien,
i in. W wyrazach takich jak: owiec, grzywien, królewien,
kupcówien, trumien, wanien, rynien, panien, Anien i t. p., mamy
e odpowiednie pierwotnej samogłosce osłabionej \ (b), przed któ-
rą spółgłoski twarde m, w, n zmiękczyły się na m', w'y ń.
Porów, starosłow. oybcb, griYBm,... (Ob. § 82). Nie mają
samogłoski e przy zbiegu spółgłosek formy dopełniacza licz.
mn. takie jak: łask, trosk, klęsk, sióstr, mitr, warg, wierzb,
sekt, wiedźm, gwiazd, izb, modlitw, wysp, bitw, brzytw, łyżw,
tykw,... obok: bitew, brzytew, łyżew, tykiew, i in.

Rzeczowniki z przyrostkiem -nia ( = ńa) i cudzoziem-
skie na 'ja w mianowniku, mają w dopełniaczu licz. mn. za-
kończenie iy tak samo jak w dopełniaczu liczby pojed. ; np.
lutnia — tych lutni (i tej lutni), łaźnia — łaźni, studnia —
studni, kuźnia — kuźni, pochodnia — pochodni, głowni, kuch-
ni, spiżarni, zbrodni, kłótni, sukni, stajni, księgarni, gorzelni,
jadalni, wozowni, cegielni, pralni, piekarni, szwalni, ciemni,
czereśni, wiśni, wyroczni,... tych historji, długich oracji, róż-
nych religji, oplnji, białych lilji, z kilku stacji, kolacji, ko-
misji, pensji, prowincji, kopji, i t, p. *). Nadto dopełniacz

*) "Wyrażanie w piśmie zakończenia tych form przez -^/, -yj, za-
miast przez ji, nie jest słuszne, gdyż sprzeciwia siq powszechnemu wjTna-
wiauhi. Chęć odróżnienia w ten sposób form liczby mnogiej od form licz.
pojed. nie może tu znaleźć usprawiedliwienia ^^obee iatta^ -he "i^zyk ^ywy

III. Dopełniacz L m. 101

liczby mnogiej mają równy dopełniaczowi liczby pojedynczej
i takie swojskie, jak: wieczerza — wieczery, nadzieja — na-
dziei ( = nadzieji), zawieja — zawiei ( = zawieji), zbroja —
zbroi ( = zbroji), dziewoja — dziewoi ( = dziewoji), swa-
wola — swawoli, samowoli, rękojmia — rękojmi, głębia —
głębi, czapla — czapli, oraz msza — mszy. Niektóre z tych
rzeczowników obok form z końcówką i mają także formy te-
go przypadku równe osnowie deklinacyjnej, jak np. tarczy
i tarcz, kopalni i kopalń, kropli i kropel, szabli i szabel,
grobli i grobel, wiśni i wisien, stajni i stajen, studni i stu-
dzien, sukni i sukien,..., przy czym końcowe n jest twarde.

Rzeczowniki męskie na a i o mają podług deklinacji
1-szej, męskiej, w dopełniaczu zakończenie -ów; np. starostów,
wojewodów (dawniej: starost, wojewód), rządców, radców,
poetów, nakładców, maszynistów, lutnistów, sprawców, kłam-
ców, sędziów, hrabiów, Kmitów, Tarłów, Zarębów, i t. p. *).
W starej polszczyźnie było też : tych złoczyniec, zbójec, spra-
wiec, prześladowc, i t. p. (por. § 65). Rzeczowniki mężczyz-
na i sługa mają dopełniacz równy osnowie deklinacyjnej :
mężczyzn, sług. Wyraz 'mężczyzna' w wieku XVI-ym uży-
wany był jako zbiorowy rodzaju żeńskiego, podobnie jak 'bra-
cia', np. Krzyżacy posiekszy mężczyznę wszystkę; Trojnata...
mężczyznę rosłą posiekł i t. p. (Stryjkowski, Górnicki, Bła-

ogółu różnicy tej nie wyrobił, i to nie tylto w rzeczownikach przyswojo-
nych (religji, pensji), ale także w całej licznej gromadzie imion swojskich,
utworzonych zapomocą przyrostka -nia (łaźni, pochodni...) i innych, wyżej
przywiedzionych.

*) Końcówka męska -ów nie pozostała bez wpływu i na formy do-
pełniacza rzeczowników żeńskich, które pod koniec wieku XVIII-ego i na po-
czątku XIX-ego, wskutek upodobnienia morfologicznego do rzeczowników
męskich używane były z zakończeniem -ów; jak np. trosków, rzęsów, za-
wiasów, taco w, mszo w, boginiów, pieluch ów, ćmów, głębiów, władzów, edu-
kacjów, familjów, i t. p. (Krasicki, Staszyc i in.). W mowie ludu wpływ
ten okazał się nierównie silniejszjrm, ogarnął bowiem znaczną liczbę rze-
czowników żeńskich, tak że dziś formy dopełniacza liczby mnogiej takie,
jak : paniów, gospodjTiiów, wiśniów, muchów, plewów., i t. ^. w^^stl-^^^ tI^^-
wisk codziennjci w języku hidowym.

102 Deklinacja III.

źowski i inni). Dziś jeszcze w mowie ludowej w pewnych
okolicach 'mężczyzna' używa się w znaczeniu mężczyźni.

§ 113. Celownik liczby mnogiej rzeczowników żeń-
skich w staropolskim miał właściwą sobie końcówkę -am :
matkam, siostram, żonam, niewiastam, pannam, białymgłowam,
duszam, drogam, prowincjam, liljam, starostam, mężczyznam,
i t. p. Formy takie istniały powszechnie w języku jeszcze
w wieku XV i XVI-ym. Później jednak, to jest od wieku
XVI-go, miejsce ich zastępują, formy z końcówką, -om: mat-
kom, siostrom, żonom, niewiastom, białymgłowom, duszom^
drogom, modlitwom,... paniom, komisjom, prowincjom, staro-
stom, mężczyznom, i t. p., powstałe wskutek upodobnienia
do form celownika rzeczowników męskich i nijakich, nierów-
nie w języku liczniejszych i wskutek tego częściej niż żeń-
skie używanych. Upodobnienie to form żeńskich z końcówką,
-ant do męskich i nijakich z zakończeniem -om było tym
łatwiejsze, że w końcówce dm w wieku XVI-ym d miało
brzmienie ścieśnione (pochylone), zbliżone do -o. Wskutek
czego też przerodzenie się form dawniejszych (na -dm) do-
konało się całkowicie, i w dzisiejszym języku końcówka -om
celownika liczby mnogiej jest wspólną, dla wszystkich bez wy-
jątku rzeczowników.

§ 114. Biernik i wołacz liczby mnogiej rzeczowni-
ków żeńskich jest zawsze równy mianownikowi.

§ 115. Narzędnik liczby mnogiej ma dzisiaj zakoń-
czenie -ami i miał je też w staropolskim : głowami, matkami,
górami, dolinami, gwiazdami, duszami, burzami, kroplami, pa-
niami, żmijami, nadziejami, lekcjami, i t. p. Obok tej Jed-
nak formy z końcówką ami w wieku XVIII używały się for-
my narzęd. żeńskie z końcówką -mi, na podobieństwo mę-
skich (jak: mężmi, końmi, gwoźdźmi...), oraz tych żeńskich,
które w mianowniku liczby pojedynczej kończą się na spół-
głoskę miękką (kość-mi, nid-mi, gęśl-mi...) ; jak np. obok gó-
rami — górmi, żonami — żonmi, ofiarami — ofiarmi, niedziela-
^^ — niedzielmi, godzinami — godzinmi, \ 1. ^.

Deklinacja IV (żeńska). 103

Nadto formy narz§dnika męskie i nijakie z końcówką, y
(np. dawnemi czasy, pięknemi słowy) były powodem utwo-
rzenia się form narzędnika żeńskich z końcówką -y ; jak
np. błękitnemi wody, wspaniałemi budowy, ze spuszczonemi
głowy, nagiemi ściany, pierwszemi barwy, ciemnemi drogi,
swojemi pieszczoty, długiemi godziny, iskrzącemi gwiazdy,
srebrnemi ostrogi, swojemi ponęty, niebotycznemi baszty, usil
nemi prośby, surowemi kary, i t. p. Formy podobne spoty-
kają, się niekiedy w zabytkach staropolszczyzny już w wieku
XV-ym ; częściej jednak są używane w wieku XVII i XVIII-ym.
W języku nam spółczesnym spotykamy je rzadko i to tylko
w języku książkowym, literackim. W mowie ogółu formy
żeńskie narzędnika liczby mnogiej na y nie przyjęły się wcale.

§ 116, Miejscownik liczby mnogiej rzeczowników
żeńskich zakończonych w mianowniku liczby pojed. na a i ^,
ma końcówię -ach : w matkach, duszach, paniach, szyjach,
na stacjach, pensjach, w Indjach, i t. p. W dawnej polsz-
czyźnie, mianowicie w wieku XV i XVI-ym były także uży-
wane formy analogiczne z zakończeniem -ech^ utworzone pod
wpływem form rzeczowników męskich tegoż przypadku (zob.
§ 70) ; np. w głowiech, w szaciech, po ziemiech, na jago-
dziech, po struniech, o grzywniech, i t p.

Rzeczowniki męskie naaio mają w miejscowniku
liczby mnogiej stałe zakończenie ach: w mężczyznach, sę-
dziach, radcach, kaznodziejach, poetach, woźnicach, Kmitach,
Tarłach, i t. p.

Deklinucju IW^ (żeńska).

§ 117. Deklinacja czwarta obejmuje rzeczowniki ro-
dzaju żeńskiego, zakończone w mianownilfu liczby poje-
dynczej na spółgłoskę miękką lub też powstałą ze zmięk-
czenia ; np. kość, dłoń, gałąź, wieś, czeladź, rzecz, mysz, straż,
sól, kąpiel, postać, moc, cześć, boleść, pieśń, noc, śmierć,
i t. p., to jest rzeczowniki, których osnowa ij\^y>«<^\>\v.^ VssW-
czyła się na i; nadto rzeczowniki rodzaju ^^\v^\^%^> xa^v^,v
f

104

Deklinacja IV.

czońe na -ew, dawniej na -ew', jak: krew, chorągiew, stą-
giew, cerkiew, rzodkiew, brew, i t. p. (których mianownik
pierwotny kończył się na y (ii): kry, cerky, bruky i t. p.).

Charakterystyczną właściwość rzeczowników tej dekli-
nacji (wyróżniającą je od rzeczow. deklinacji 3-ej) stanowi
tosamość form biernika i mianow. liczby pojedynczej.

§ 118. Wzór deklinacji IV-ej (żeńskiej).

Liczba pojedyncza.

A.

B.

M.

kość

rzecz

pieśń

dłoń

straż

D.

kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłon-i

straż-y

C.

kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłon-i

straż-y

B.

kość

rzecz

pieśń

dłoń

straż

W.

kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłon-i

straż y

N.

kości-ą

rzecz-ą

pieśni-ą

dłoni-ą

straż-ą

Mc.

w kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłon-i

straź-y

Liczba mnoga

\,

M.

kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłoni-e

straż-e

D.

kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłon-i

straż-y

C.

kości-om

rzecz-om

pieśni-om

dłoni-om

straż-om

B.

kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłoni-e

straź-e

W.

kośc-i

rzecz-y

pieśn-i

dłoni-e

straż-e

N.

kość-mi

rzccz-ami

pieśni- ami

dłoni-ami

straż-ami

Mc.

w kości-acl

1 rzecz-ach

T)ieśni-ach

dłoni-ach

straż-ach

Uwagi o pojedynczych przypadkach.

Przeważającą końcówką form tej deklinacji jest i (y),
większość bogiem rzeczowników mo- to zakończenie w 8-u
przypadkach, to jest w 4-ch w liczbie pojedynczej i 4-ch
w liczbie mnogiej (wzór A).

§ 119. Mianownik liczby pojedynczej jest równy

osnowie deklinacyjnej i ma na końcu spółgłoskę miękką. To

zmiękczenie spółgłoski spowodowane zos»la\o 'Ł^Qivc.'L^me«i i

IV. Mianownik 1. p. 105

osnów pierwotnych tych rzeczowników (kost-i = kost'-i=kość),
przed którym spółgłoski twarde zmieniły się na odpowiednie
podniebienne czyli zmiękczone i takiemi pozostały, samo-
głoska zaś b = Y na końcu osnowy znikła. Tylko spółgłoski
wargowe h\ m, w' straciły swoją dawną, miękkość i wyma-
wiają się dzisiaj na końcu wyrazów twardo: b, rti, Wy np.
głib, karm, krew... (dawiiiej : głąb', karm', krew'..).

W wielu rzeczownikach samogłoski o, ę (dawniej i e)
przedkońcowe w osnowie, po stracie pierwotnego końcowego
i, uliBgły ścieśnieniu (pochyleniu) na d i cf, jako w zgłosce
końcowej zamkniętej ; np. łódź łodzi, sól soli, gałąź gałęzi,
żołądź żołędzi, głąb głębi; dawniej było też e pochylone
w wyrazach: kolej, żerdź, śniedź, gawiedź, odzież, i t. p.,
które w dzisiejszym języku warstw wykształceńszych wyma-
wiają się z e jasnym. Niezmienioną pozostała samogłoska
ę osnowy w mianowniku w wyrazach: gęś gęsi, część części,
pamięć pamięci, chęć chęci, pięść pięści, poręcz, obręcz,
gęśl, i in.

W niektórych rzeczownikach wskutek zniknięcia pier-
wotnej samogłoski osłabionej b = i, lub 7> = u, w osnowie
wytworzył się zbieg dwu lub więcej spółgłosek, np. ws-i, płc-i,
czc-i, i t. p.; w mianowniku zaś licz. pojed. samogłoska osła-
biona została zastąpiona samogłoską e ; stąd powstały formy :
wieś, płeć, cześć, i t. p. Analogicznie do tych powstały rze-
czowniki: krew, krokiew, stągiew, brew, i t. p. JPierwotnie
bowiem rzeczowniki te miały odrębną postać mianownika na
y, np. kry, które zachowało się jeszcze w zabytkach z po-
czątku wieku XV-go, jak np. w pieśni Bogarodzica: „Kry
święta szła z boka", lub w rotach przysiąg sądowych z roku
1407: „Jako Jan jest nasz brat, nasza kry i naszego szczytu
Leliwy".

Do tej deklinacji należy także rzeczownik macierz
z pierwotną osnową spółgłoskową na r : mater (starosłow.
mianownik mati, dopeł. matere), oraz rzeczownik mać, skró-
cony z maci (odpowiadającego starosłowiańskiemu mati)
i w dawnej polszczyźnie używany powszechnie.j jak d-LY^Y^^^i;^
wyraz matka.

106 Deklinacja IV.

§ 120. Dopełniacz, celownik, wołacz i miej-
scownik liczby pojedynczej rzeczowników tej deklinacji koń-
czą się na i (y) : kości, dłoni, gęsi, kolei ( = koleji), wsi,
myszy, twarzy, pamięci, dobroci, wielkości, mocy, pieśni, mło-
dzieży, młodości, czeladzi, macierzy, zdobyczy; krwi, brwi,
chorągwi, cerkwi, i t. p.

W dawnej polszczyźnie rzeczowniki, zakończone w mia-
nowniku na -eWy miały w dopełniaczu liczby pojedynczej kań-
cówkę 'Gy np. tej krwie, do cerkwie, chorągwie, rzodkwie,
marchwie, z konwie, świekrwie, i t. p. Tak samo od macierz
zwykła forma dopełniacza w staropolskim była macierze.

§ 121. Mianownik, biernik i wołacz liczby mn.
mają dziś dwa zakończenia: a) pewna grupa rzeczowników
ma właściwą sobie końcówkę i (y), jak: kości, ości, sieci,
chęci, pieśni, myśli, ćwierci, części, myszy, rzeczy, pięści,
piersi, postaci, powieści, przepaści, próżności, boleści, zapo-
wiedzi, wieści, włości, wiadomości, przykrości, słabości, złości,
nici, brwi, i t. p. ; b) inne znowu rzeczowniki mają formy
tych przypadków na e, przejęte wskutek upodobnienia od
rzeczowników żeńskich, zakończonych w mianowniku liczby
pojedynczej na a z poprzedzającą spółgłoską miękką lub po-
wstałą ze zmiękczenia (jak: role, dusze, wieże...); np. straże,
baśnie, łodzie, dłonie, sienie, koleje, klacze, kąpiele, grabie-
że, kradzieże, rozkosze (staropolskie rozkoszy), słodycze, nie-
moce (stąropol. niemocy), twarze (staropol. twarzy), noce
(staropol. nocy), potwarze, podróże, zdobycze, poręcze, gałę-
zie, kieszenie, skronie i in. oraz : chorągwie, cerkwie, panwie,
konwie, stągwie, krokwie, i t. p.

Wpływowi tegoż upodobnienia przypisać należy i formy
niektórych rzeczowników zakończone na 6, używane w tych
przypadkach obok właściwych form z końcówką i (y) ; np.
wsi i wsie, osi i osie, pięści i pięście, mocy i moce, pieczęci
i pieczęcie i inne; jako też formy na e w pewnych tylko
okolicach kraju używane, jak : przepaście, przykroście, posta-
rzą zapowiedzią, i inne.

IV. Narzędnik 1. m. 107

§ .122. Dopełniacz liczby mnogiej ma zakończenie
i (y), postacią, więc swoją nie różni się od dopełniacza liczby
pojedynczej ; np. kości, pieśni, nici, gęsi ; twarzy, postaci,
rzeczy, straży, słodyczy, kolei ( = koleji), myśli, łodzi, my-
szy, podróży,... chorągwi, krokwi, konwi, i t. d.

W dawnej polszczyźiiie formy dopełniacza tych rzeczowników,
obok prawidłowych na 2, y, były także równe osnowie deklinacyjnej,
jak np. tych łódź, mysz, rozpacz, goleń, podróż, odzież, rozkosz,
dań, rzecz, i t. p.

Niektóre też rzeczowniki żeńskie tej kategorji, pod wpływem
form dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników męskich na -ów, uży-
wane są z tą końcówką w mowie ludu i warstw nieukształconych ;
jak np. myszów, wsiów, brwiów, sieniów, cerkwiów, obręczów, i in.
W wieku XVIII i z początkiem XlX-go formy takie spotykamy
i u pisarzów, np. u Krasickiego : myszów, pieśniów, u Staszyca :
wsiów i inne.

§ 123. Celownik liczby mnogiej ma dzisiaj końcówkę
-om, przejętą od form celownika rzeczowników męskich; np.
kościom, gęsiom, myszom, dłoniom, skroniom, pieśniom, stra-
żom, rozkoszom, myślom, słabościom, chorągwiom, i t. p.

Oprócz tych form w staropolskim używały się także for-
my celownika tych rzeczowników z końcówką -am, na podo-
bieństwo żeńskich, zakończonych w mianowniku licz. pojedyn-
czej na a (jak: cnot-am, dusz-am); np. kościam, częściam,
chęciam, wsiam, potwarzam, mocam, złościam, nawałnościam,
postaciam, powieściam, myślam, kaźniam, rzeczam, niepra-
wościam, odpowiedziam, i t. p. (ob. § 113).

§ 124. Narzędnik liczby mnogiej miał właściwą tym
rzeczownikom końcówkę -mi, pozostałą do dziś w killcu wy-
razach, jak: kośćmi, dłońmi, skrońmi, nićmi,...; inne zaś rze-
czowniki tejże kategorji upodobniły się do form żeńskich na
-anii (właściwych rzeczownikom zakończonym w mianowniku
licz. pojed. na a, np. głowami, duszami); mamy więc dziś:
postaciami, rzeczami, gęślami, twarzami, myszami, gęsiami,
pięściami, wsiami, krokwiami, chorągwiami, i t. p. W sta-
ropolskim miały one formy : postaćmi, rzeczami., ę^^i^cwi^^Sfe^^
mi, żerdźmi, i t p.

108 Deklinacja IV.

W polszczyźnie wieku XVII i XVIII-go zdarzają się teź formy
narzędnika liczby mnog. na z, jak np. smiertelnemi ciemności, z ma-
jętności memi, dziwnemi niespokojności, i t. p., utworzone na wzór
form narzędnika liczby mnogiej rzeczowników męskich i nijakich na
y (np. dawnemi czasy, wymownemi słowy, i t. p. (porów. §§ 69, 84
i 115).

§ 125. Miejscownik liczby mnogiej ma dzisiaj for-
my z końcówką ogólną -ach, przejętą od rzeczowników ro-
dzaju żeńskiego, zakończonych w mianowniku na -a (dekli-
nacji 3-ej) ; to jest mamy : w kościach, rzeczach, na łodziach,
przy pieśniach, o myszach, w postaciach, dłoniach, w ggślach,
cerkwiach, i t. p.

Najdawniejszą jednak, właściwą tym rzeczownikom końcówk{|j
było -ecli (odpowiednie starosłow, Łch obok "feKTb = ech) ; tak np.
w XlV-ym wieku używały się formy : w postaciech, w rozkoszech,
w gęślech, w śmiałościech, we krwiech, w głębokościech, i t. p. Na-
stępnie w wieku XV-ym, obok końcówki -ech i zwyczajnej -acA, rze-
czowniki te spotykają się i z końcówką -oc/i (właściwą rzeczownikom
męskim), jak np. w postacioch, w głębokościoch, o rzeczoch, na
gęśloch, w kaźnioch, i t. p. Prócz tych jest także w staropolszczyź-
nie w. XIV końcówka miejscownika ^icli : w gęślich.

§ 126. Liczba podwójna rzeczowników rodza-
ju żeńskiego (deklinacji 3-ej i 4-ej). Użycie form liczby
podwójnej rzeczowników rodzaju żeńskiego, podobnie jak
męskich i nijakich, począwszy od końca wieku XVI staje się
coraz rzadszym w języku ogólnym, (ob. § 70 i 97). Miejsce
.ich zajęły następnie odpowiednie formy liczby mnogiej, tak,
że w dzisiejszym języku zaledwie ślady jej dawnego istnienia
pozostały.

Zakończenia rzeczowników żeńskich w liczbie po-
dwójnej były takie same, jak rzeczowników nijakich tejże
liczby. I tak:

§ 127. Mianownik, biernik i wołacz rzeczowni-
ków żeńskich miały w liczbie podwójnej : 1) zakończenie 'e
( = starosłowiań. , e = i), gdy ostatnia spółgłoska osnowy
rzeczownika była twarda (jak: głow-a, ręk-a...); np. dwie gło-
me, dwie matce, dwie ręce, dwie ly^ce, obie stronie, dwie

IV. Celownik i narzędnik 1. p. 109

świekrze, dwie rybie, dwie mowie, dwie osobie, na obiedwie
nodze, dwie drodze, dwie niedźwiedzie łapie, dwie godzinie,
dwie kwarcie, dwie misce, dwie szkodzie, dwie sąsiedzie (są-
siadki), dwie pannie, białogłowie, siostrze, dwie kłodzie, dwie
włóce, dwie dojne kozie, i t. p. 2) zakończenie i, y w rze-
czownikacti z ostatnią spółgłoską osnowy miękką lub powsta-
łą ze zmiękczenia (jak rol-a, kość, noc,...) ; np. dwie niedzieli,
dwie źrenicy, dwie mili, dwie świecy, dwie szablicy, dwie
Troji, obie części, dwie płci, dwie łodzi, gałęzi, dwie garści,
dwie światłości, dwie wsi, dwie konwi, dwie cliorągwi, i t. p.
Używane w dzisiejszym języku w tychże przypadkacli
formy żeńskie na i, jak : dwie wsi, dwie ćwierci, dwie kości,
dwie rzeczy, pieśni, obie postaci, części, i t. p. są to już
formy liczby mnogiej z tym samym zakończeniem (zob. wy-
żej § 121).

§ 128. Dopełniacz i miejscownik liczby podwój-
nej miały zakończenie u (starosłowiańsk. u = oy), podobnie
jak. w rodzaju męskim i nijakim ; np. dzieła ręku twoju, ręku
naszu, z obudwu ręku, dwu kopu, dwu dziuru, z obu dzie-
dzinu, na obu stronu, po dwu godzinu, z obu wsiu, po dwu
rotu, dwu garlicu, we dwu sieniu, we dwu niedzielu, we dwu
ziemiu (wiek XVI i XVII), i t. p. Z tych dwu przypadków
na u miejscownik wcześniej niż dopełniacz wyszedł z użycia
i został zastąpiony formą miejscownika liczby mnogiej na
-ach (na obu. stronach, po dwu godzinach, i t. p.).

§ 129. Celownik i narzędnik liczby podwójnej rze-
czowników żeńskich miały zakończenie -arna (starosłowiań.
T>ma, bma); np. rękama, żonama, niewiastama (wiek XIV
i XV) ; obok tego jednak były w częstym użyciu formy z koń-
cówką -oma, powstałe pod wpływem form tychże przypad-
ków męskich. Przykłady użycia celownika licz. podw.
w zabytkach językowych, jak: obiema stronoma, i t. p. są
rzadkie. Już w najstarszej epoce używają się zamiast niego
formy celownika liczby mnogiej na -am i -om; np. rękam
i rękom, sługam i sługom, i t. p. Częstsze nierówwk. ^^^l^-^-
mj narzędnika liczby podwójnej, ja\L w^. \»AfeftjL^ ^ws\s^.

1 10 IV. Odmiana rzeczow. ręka.

dziedzinoma, własnyma rękoma, dwiema niedzieloma, za dwie-
ma wieżoma, za dwiema sługoma, osoboma, dwiema rybkoma,
dwiema rzekoma, drogoma, ranoma, rzeczoma, obiema gar-
ścioma, i t. p. I te formy z czasem zastąpione zostały od-
powiednien;ii formami liczby mnogiej na -aini: rękami, słu-
gami, rzeczami, i t. p.

§ 130. W dzisiejszym języku ogólnym ze wszystkich
rzeczowników rodzaju żeńskiego jeden tylko rzeczownik ręka
zacłiował dawne formy liczby podwójnej. I tak ; w mianowni-
ku, bierniku i wołaczu mamy do dziś formę ręce (dwie ręce,
obie ręce, twoje ręce, i t. p. ; tak samo było niegdyś : dwie
matce, dwie córce, i t. p.) ; używa się ona wyłącznie w tych
trzech przypadkach i tak dalece wskutek częstego użycia
utrwaliła się w języku, że obok niej forma liczby mnogiej :
te ręki (prawidłowa, jak: te matki, rzeki, i t. p.) wcale nie
weszła w użycie. W dopełniaczu powszechnie używana jest
forma liczby mnogiej 7*ąk (np. do własnych rąk), rzadko kie-
dy forma dawna liczby podwójnej ręku.

W miejscowniku zaś pozostała do dziś w użyciu forma
dawna rękUy ale bynajmniej nie w znaczeniu liczby podwój-
nej ; ogół bowiem mówiący odwykł tak dalece od pojęcia
przywiązanego do liczby podwójnej i zatracił poczucie form
tej liczby, że i wyrażeń: na ręku, w ręku używa raczej ja-
ko miejscowników liczby pojedynczej z końcówką u na
wzór deklina€ji męskiej lub nijakiej. Wskutek wytworzonego
w ten sposób nieprawidłowego pojmowania formy ręku po-
wstały też wyrażenia takie, jak : na prawym ręku, na lewym
ręku, w twoim ręku, na własnym ręku, w pańskim ręku,
w czyim ręku, i t. p., gdzie i przymiotnik lub zaimek poło-
żony jest w miejscowniku liczby pojedynczej rodzaju męskie-
go lub nijakiego (podobnie jak np. przy miłym dźwięku, bo-
lesnym jęku, w szczupłym kółku, i t. p.). Obok tego uży-
wają się w tym samym znaczeniu formy właściwe liczby po-
jedynczej : na prawej ręce, na lewej ręce, w twojej ręce,
J t p., orsLz formy liczby mnogiej : w twoich rękach, w pań-
slr/cli ręAaeh, w swoich rękach, i t. ip. Prócz tego forma

Rzeczowniki o liczbie mnogiej. 111

liczby podwójnej ręku używa się łącznie z wyrazami określa-
jącemi (z przymiotnikiem lub zaimkiem) w liczbie mnogiej ;
np. w silnych ręku, w twoich ręku, w naszych ręku i t. p.

Odmiana przeto rzeczownika ręka dawniejsza w liczbie
podwójnej i dzisiejsza w liczbie mnogiej, a w części i po-
dwójnej, przedstawia się w ten sposób:

Odmiana dawna Odmiana dzisiejsza

liczby podwójnej liczb. mnog. liczb, podwój.

M. B. W. — ręce

M. B. W. ręce D. rąk ręku

D. Mc. ręku G. rękom —

C. N. rękama, rękoma X. rękami rękoma

Mc. rękach ręku.

§ 130 6. Rzeczownikioliczbiemnogiej. W języku
polskim, podobnie jak w innych słowiańskich, są, pewne rze-
czowniki, używane tylko w liczbie mnogiej (pluralia
tantum), jak np. dzieje, łowy, urodziny, drzwi, usta, wrota,
i t. d. Są one przeważnie rodzaju żeńskiego ; mniejsza ilość
jest męskich, a kilka tylko rodzaju nijakiego. Rodzaj ich
gramatyczny poznaje się z form mianownika i dopełniacza.
I tak: rzeczowniki rodzaju męskiego kończą się w mia-
nowniku (bierniku i wołaczu) na -y (^i)^ t. j. mają zakoń-
czenie 'rzeczowe', oraz w bardzo małej liczbie na -e, w do-
pełniaczu •zaś zakończenie -ów; np. cepy — cepów, cęgi, ob-
cęgi — obcęgów, fusy — fusów, gody — godów, łowy — łowów,
manatki, okopy, okulary, organy, plecy, wety, więzy, andro-
ny... dzieje — dziejów, finanse — finansów.

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego mają w mianowniku
zakończenie e, i, y, w dopełniaczu zaś jedne kończą się na
^ (y)f i^^ ^V' drożdże — drożdży, drzwi, odrzwi, grabie, grabi,
konopie — konopi, nosze — noszy, podwoje — podwoi ( = po-
dwoji), spodnie — spodni, wakacje — wakacji; wici, i t. d. ;
inne mają formę dopełniacza równą osnowie deklinacyjnej,
jak oto : drzwiczki — drzwiczek, kajdany — kajdan.^ koaŁax^ —
koszar, nożyce — nożyc, nożyczki — iio4.^ex^V "S^"^^^ — ^^^

1 1 2 Zaimki.

myj, sanie — sań, sanki — sanek, skrzypce — skrzypiec i skrzyp-
ców, suchoty — suchot, szczypce — szczypców, świątki — świą-
tek, widły — wideł, otr§by — otrąb, urodziny — urodzin, po-
dobnie : chrzciny, imieniny, odwiedziny, zaręczyny, zaślubiny,
zapusty, Zaduszki, i t. p.

Rzeczowniki rodzaju nijakiego mają mianownik (bier-
nik i wołacz) z właściwym temu rodzajowi zakończaniem -a,
dopełniacz zaś równy osnowie deklinacyjnej ; np. bliźnięta —
bliźniąt, drwa — drew, powidła —powideł, usta — ust, wro-
ta — wrót, żarna — żaren.

W liczbie mnogiej używają się również liczne nazwy
krajów, miast, wsi, gór i innych miejscowości, zarówno swoj-
skie jak i cudzoziemskie ; są one przeważnie rodzaju żeńskie-
go ; np. Chiny — Chin, Czechy — Czech, Morawy, Kaszuby,
Kujawy, Mazury, Łuźyce, Prusy, Węgry, Włochy;... Ateny —
Aten, Bielany, Chojnice, Kielce, Krzeszowice, Puławy, Siedlce,
Skierniewice, Suwałki, ...Alpy — Alp, Bałkany — Bałkanów,
Tatry — Tatr, Wogiezy — Wogiezów, i t. p.

Z nazw miast rodzaju żeńskiego wyjątek stanowią:
Brody — Brodów, r. męsk. (od rzeczow. bród, brodu = mie-
lizna wpoprzek rzeki).

Zaimki.

§ 131, Wyrazy używane w mowie zamiast imienia oso-
by lub rzeczy, nazywamy zaimkami, np. ja, ty, kto, on,
i t. d. Jako wyrazy zastępujące imiona, mają one także ro-
dzaje, liczby i odmianę deklinacyjną.

§ 132. Według znaczenia swojego zaimki bywają:
1. Osobowe, wyrażające osobę: ja na oznaczenie
osoby pierwszej, która mówi, ty dla oznaczenia osoby dru-
giej, do której się mówi; oraz my i wy dla wyrażenia osoby
Iszej i 2-6], działających łącznie z innemi osobami. Zaimka
osobowego osoby trzeciej niema d\a NV^Ta.%.ew\^ <i^<i\i^ 3-ciej

Podział zaimków. * 113

lub przedmiotu, o którym się mówi, używane są. w znaczeniu
osobowych zaimki wskazujące : o/^, ona, ono, w licz. mn.
oni, one, one,

* 2. Zaimek osobowo-zwrotny się wyraża osobę
lub rzecz, na którą zwraca się jej własna czynność. Formy
jego deklinacyjne są: D. siebie, C. sobie, B. się i siebie^
N. sobą, Mc. w sobie: formy te używają się zarówno dla
każdej z trzech osób, bez względu na rodzaj i liczbę ; tak np.
mówimy: ja cieszę się, my cieszymy się; ty cieszysz się,
wy cieszycie się; on, ona, lub ono cieszy się, oni lub one
cieszą się; podobnie : ja pomagam sobie, ty pomagasz so-
bie, wy pomagacie sobie, oni lub one pomagają sobie, i t. p.

3. Zaimki dzierżawcze wyrażają posiadacza lub
sprawcę czegoś, albo inaczej : określają, do kogo należy lub
w czyim posiadaniu (czyli dzierżeniu) pewien przedmiot się
znajduje. Dla każdej osoby służy odmienna forma zaimka
dzierżawczego ; a mianowicie : dla osoby 1-szej : mój, moja,
moje ; dla 2-ej : twój, twoja, twoje ; podobnie zbiorową
własność kilku osób oznaczamy zaimkami : nasz, nasza,
nasze ; i wasz, wasza, wasze, stosownie do tego, czy po-
siadaczem jest także osoba pierwsza lub druga. Dla osoby
trzeciej niema właściwego zaimka dzierżawczego ; zastępuje
go forma dopełniacza zaimka wskazującego : jego, jej, jego,
gdy się odnosi do jednego posiadacza (np. jego dom, lub
jego domy, jej książka lub jej książki, oraz forma ieh, gdy
się odnosi do dwu lub wielu posiadaczów (np, ich dom lub
ich domy).

4. Zaimek dzierżawczo-zwrotny swój, swoja,
swoje wyraża posiadanie pewnego przedmiotu przez jedną
z trzech osób, o której mowa bądź w liczbie pojedynczej, bądź
w mnogiej; np. ja wziąłem swoją książkę (lub swoje książki),
ty wziąłeś swoją książkę, on wziął swoją książkę, my wzięliśmy
swoją książkę, i t. d. Tę własność odnoszenia zaimka swój oraz
się do każdej z trzech osób język polski posiada wraz z innemi^
słowiańskiemi (podobnie jest w pokrewnej językom słowiań-
skim litewszczyźnie). W języku greckim, w laciw\ft^ ^ ^^^^

Gramatyka. ^

114 • Zaimki nieokreślne.

romańskich i giermańskich zaimki, odpowiadające polskim :
swój, a, e... i się, używają się tylko wtenczas, gdy się odno-
szą do osoby trzeciej.

5. Zaimki wskazujące są te, zapomocą których
wskazujemy przedmioty bądź blizkie nas, bądź też bardziej
lub mniej odległe ; a mianowicie : ten, ta to ; on, ona, ono ;
ów, owa, owo, dawny zaimek ji, ja, je (dopełn. jego, jej,
jego, i t. d.); tamten, tamta, tamto; tenże, taż, toż; taki,
taka, takie ; owaki, a, e ; sam, sama, samo ; ten sam, ta-
ki sam, takiż, oraz znany w staropolskim zaimek: siusia,
sie, którego szczątek pozostał w wyrażeniach : ^do siego ro-
ku'', ^ni to ni sio (sie)".

6. Zaimki pytające, za pomocą których pytamy czy
to o osoby, czy o zwierzęta lub rzeczy, czy też o ich przy-
mioty ; te są : kto, co ? któż, cóż? który, a, e? jaki, a, e?
któryż, jakiż? i pytaj ąco-dzierżawczy czyj, a, e?

7. Zaimki względne są pod względem formy pra-
wie te same, co i zaimki pytające (który, jaki, kto, co,
czyj) ; znaczenie zaś względnych mają wtedy, gdy odnoszą się
do osób lub rzeczy tylko co wymienionych i łączą je ściśle
z nowym zdaniem. Stąd też przy użyciu ich zachować na-
leży wzgląd na wyrazy poprzednio wymienione, do których
się one odnoszą; np. Nauka, którą zdobywamy, staje się
naszym skarbem.

8. Zaimki n i e o.k r e ś 1 n e są takie, które niedokład-
nie lecz ogólnie tylko oznaczają osobę lub rzecz, albo jej
przymiot ; np. ktoś, coś, któryś, jakiś, czyjś, czyjkolwiek,
ktokolwiek, cokolwiek, którykolwiek, ktobądź, cobądź^
jakibądż, niektóry, niejaki, niejeden. Pod względem
formy, zaimki te powstały z połączenia zaimków pytających
(kto, co, który...) z cząstkami nieokreślnemi : -ś, -kolwiek,
'bądź, lub z przeczeniem nie. Do nieokreślnych zaimków
należą także: pewien, jeden, niejaki, inny w staropol,
iny, ina, ine), inszy, i wyszły z użycia : inakszy ; nieokreśl-
ne przeczące : nikt, nic, żaden, niczyj i nieokreślne twier-
dzęce: każdy, wszelki, wszelaki, (wsz-), wszą, wsze,

e^ss^s/eA; (staropolski wszytek).

Zaimki osobowe.

115

Odmiany zaimków.

Zaimki osobowe iosobowo-zwrotny.

§ 133. Zaimki osobowe osoby pierwszej i drugiej, ja^
tyy my^ wy, odmieniają, się przez przypadki i liczby; oso-
bowo-zwrotny się tylko przez przypadki. Niema zaś przy
nich ani śladu rozróżniania rodzajów.

Liczba pojedyncza.

M.

ja

ty

—

D.

mnie

ciebie

siebie

C.

mnie, mi

tobie, ci

sobie

B.

mię, mnie

cię, ciebie

się, siebie

W.

ja!

ty!

N.

mną

tobą

sobą

Mc

. we mnie

w tobie

w sobie

Liczba mnoga.

M.

my

wy

jak w liczbie

D.

nas

was

pojedynczej

C.

nam

wam

B.

nas

was

W.

my!

wy!

N.

nami

wami

Mc.

. w nas

w was

czb

a podwójna

(w jęz. staropolskim).

M.

B. W. na

wa

D.

Mc. naju

waju

C.

N. . nama

wama

§ 134. Deklinacja zaimków osobowych znacznie różni
się od deklinacji rzeczowników. Właściwości jej polegają na
tym, że formy przypadków jednego zaimka. \£va^^ m^ ^^^^^^
Ąle dwie i więcej osnów (np. ja, mnie, iia^v-^n ^^ ^^^^^^^

116 Zaimki osobowe.

osobliwe zakończenia przypadków, których niema w innych
imionach, jak np. w formach dopeł. i miejs. 1. m. : nas, was;
że formy narz§d. 1. p. mną, tobą mają zakończenie ą, po-
dobnie jak w tymże przypadku w rzeczownikach żeńskich.

Zaimek osobowo-zwrotny się nie ma osobnych form
w liczbie mnogiej (nie miał ich też w 1. podwójnej) ; formy
liczby pojedynczej zastępują zarazem formy liczby mnogiej.

§ 135. Mianownik 1. pojed. zaimka osoby 1-szej ja
miał w staropolskim formę jaz, odpowiadającą starosłowiań-
skiemu azz.

§ 136. Dopełniacz 1. p. ma formę mnie, ciebie,
siebie, które i w staropolszczyźnie używane były zamiast
form biernika.

§ 137. W celowniku obok form mnie, tobie, uży-
wane są i były w dawnej polszczyźnie formy krótsze mi,
ci. Forma ci ( = ći) przyłączona do wyrazu poprzedniego,
zakończonego na samogłoskę, zachowała się w postaci ć (np.
kochaj się w Bodze, a dać prośby serca twojego).

Forma sobie ma odpowiednią w mowie ludu ogólnie używaną
formę skróconą se ; np. kupił se chleba ; wypocęli se dość, i t. p.

§ 138. Biernik I. pojed. ma właściwe sobie formy
mię, cię, zaś mnie, ciebie, siebie są to formy dopełniacza,
który już bardzo wcześnie w staropolszczyźnie używany był
w znaczeniu biernika, obok form właściwych m^ię, cię, się,
jak to zachodziło w bierniku imion osobowych męskich,
również zastępowanych formami dopełniacza. — Dzisiaj formy
mię, cię, się używają się przy słowach, zajmując miejsce
bądź przed, bądź po słowie, nigdy wszakże na początku zda-
nia (np. pytam cię ; jeżeli cię pytam, odpowiadaj). W innych
razach formy dopełniacza mnie, ciebie, siebie stały się
równoznacznemi formami biernika mię, cię, się, a nawet od
nich silniejszemi, dobitniejszemi. I z tego powodu w trzech
wypadkach nie używa się wcale form właściwych biernika
/u^^, eię, się, lecz zastępczych, silniejszych mnie, ciebie,
sieóie; a. mianowicie: 1) na początku zAm\^,\\^. mmc (lub

Zaimek wskazujący ji. 117

ciebie) tam wezwano (nie zaś : mię) ; 2) gdy biernik zaimka
użyty jest z przyimkiem; np. wszystko przez c^e6^e stracone
(nie: przez cię); 3) kiedy w zdaniu szczególny nacisk spo-
czywa na zaimku ; np. zanadto przeceniał siebie w tej spra-
wie (dobitniej, niż: się).

Ta sama zachodzi różnica w użyciu form celowni-
k a : mnie, tobie i krótszych mi, ci.

W formach mzc, czc, się słyszymy bardzo często w języku ogó-
łu samogłoskę końcową wymawianą bez nosowego przy głosu. Zja-
wisko to znane juź jest w polszczyźnie wieku XIV-go i następnych,
gdzie w formach mię^ cię, się spotykamy w zabytkach języka znak
nosowy zarówno jak i samo e. Szczególnie zaś formy zaimka zwrot-
nego się z samym e znajdujemy po słowach (lecz nie po przyim-
kach).

W liczbie mnogiej biernik jeszcze w staropolszczyź-
nie zastąpiony został formą dopełniacza: nas, was. Form
właściwych biernika, odpowiednich starosłowiańskim ny, wy,
w zabytkach staropolskich nie znajdujemy.

§ 139. Liczba podwójna, jak w innych imionach tak
i w zaimkach, w dzisiejszym języku ogólnym nie istnieje. W daw-
nej polszczyźnie, począwszy od wieku XVI-go i w później-
szych zabytkach piśmiennictwa coraz rzadziej daje się napo-
tykać. Tak np. Mian. wa nie umiewa oracyi (Grochows.);
D. niechaj słucha obu naju ; który z waju obu najsilniej umi-
łował ; C. ciężar domowy społeczny (wspólny) nama ( J. Kochan.).
Niech warna da Jehowa, żebyście znalazły odpoczynienie
(Budny) ; N. acz to będzie miedzy nama (Bibl. szar.) ; Mc.
po obu waju osierociałam jednego dnia (Budny Bibl.), i t. p.
Formy te istnieją dotąd w mowie ludowej.

Zaimek wskazujący ji, ja, je.

§ 140. Zaimek ji, ja, je w mianowniku liczby
pojed. i mnogiej już w staropolskim wyszedł z użycia; w dal-
szych przypadkach posiada właściwą sobie odmianę zwaną
zaimkową.

118

Zaimek ji, ja, je.

Liczba pojedyncza.

M.

00

Oa)

Oe)

D,

jego, niego,

go jej, niej

jego, niego, go

C.

jemu, niemu

, mu jej, niej

jemu, niemu, mu

B.

0"i), jego, niego, go ją, nią

je, nie

N.

(im), nim

nią

(im), nim

Mc.

w nim

w niej
Liczba mnoga.

w nim

M,

GO

Ge)

(ja)

D.

ich, nich

ich, nich

ich, nich

C.

im, nim

im, nim

ich, nich

B.

ich, nich, je

, nie je, nie

je, nie

N.

nimi, niemi

nimi, niemi

nimi, niemi

Mc.

w nich

w nich

w nich.

§ 141. Mianownik licz. pojed. ji, ja, je^ i mian.
1. mn. ji, je, ja, wyszłe z użycia w staropolskim, były za-
stępowane i w dzisiejszym języku zastępują się formami za-
imka wskazującego on, ona, ono i oni, one (staropol. ony),
one, który ma swoją odmianę : onego, onej, onego ; onemu,
onej, i t. d.

W pomnikach języka dawnego spotykamy ;Y, ja, je tylko łącz-
nie z przyrostkiem że lub i, i], jiie,jaźe, jeże; jiź^jaź^jeż, luhjente,
jenź i jen, wszystkie jednak w znaczeniu zaimka względnego, równe-
go zaimkowi, który, która, które (np. Bóg, jiie uczynił dziwy ; Boże,
jiż sądzisz ziemię ; jente mocen jeś ; jenźe jest słowo ojcowo ; jent
pwa (ufa) w cię, dXQ jen miłuje złość... ; owca, ^'ai zaginęła jest; bę-
dzie jako drzewo, jet szczepiono jest, jeż owoc swój da, i t. p.

§ 142. Dop^niacz 1. p. obok form dawniejszych,
j^9o, jej, jego, ma nowsze: niego, niej, niego ze spół-
głoską ń na początku ( = ńego, ńej) \ formy te używają się
wyłącznie po przyimku, to jest, gdy zaimek, wskutek
rządu słowa lub innego wyrazu, położony jest z przyimkiem
(np. idę do niego, przybywaj bez nie^o, zrób to dla niej, dla
mego, i t p.). Jeżeli zaś zaimek ma stać bez przyimka, czy
to w znaczeniu wskazującym, czy dz\eTl[.av«c.2.^\xi^ ^\.^45 uży-

Biernik 1. p. zaimka ji. 119

wa się dopełniacza w formach jego, jej, jego (bez n) ; nadto
w znaczeniu wskazującym zamiast jego używa się formy skró-
conej go ; np. to jego praca ; dom należy do jego matki
(przeciwnie zaś : należy do niego), jego się obawiam ; żal mi
jej ; słucham jej, jego lub go, i t. p

Toż samo odnosi się do użycia form podwójnych w in-
nych przypadkach obu liczb (np. jemu i niemu i t. d.).

Przyczyna zjawienia się ń na początku tych wyrazów
wyłożona jest niżej przy bierniku i narzędniku tego zaimka
(Ob. § 144, 145).

W starej polszczyźnie dopeł. 1. p. rodź. zeń. miał formę ^'^
lub ńe^ następnie niej; np, w je żywocie; do nie przybieży, ot nie
przewiedzieć ; tedy więc je przyjaciele sąć ją... przynieśli ; bądź sy-
nem je (wiek XIV — XV), i t. p. Były to formy djalektyczne,
w pewnych tylko okolicach kraju używane.

§ 143. Celownik 1. p. rodź. męs. i nij. ma pierwot-
ną formę jemu, późniejszą niemu, a obok nich skróconą
mu. Gdy chcemy wyrazić zaimek z naciskiem, używamy for-
my pełnej jemu; np. jemu to posłałem (w różnicy od: po-
słałem mu to). Forma mu, używana zwykle przy słowach
(podobnie jak go), na początku zdania nie kładzie się, i nie
używa się wcale z przyimkami (ku niemu ; nigdy zaś : ku mu).
Porównaj wyżej przy bierniku uwagę co do użycia mię, cię,
się (§ 138). Po przyimkach w dzisiejszym języku używają
się stale formy niemu, niej ; np. przeciw niemu, ku niej,
i t. p. ; w staropolskim zaś w tych razach były w użyciu for-
my jemu, jej, np. przeciw jemu zębami zgrzyta sprośnie ;
szemrząc przeciwko jemu... nie pomnieli (Jan Kochanowski),
k jemu i t. p.

W rodzaju żeńskim celownik miał w wieku XV-ym formę je^
nie; np, ręce są je byle uschłe ; k nie ( == ku niej). Dziś używają
się tylko : jej i niej,

§ 144. Biernik 1. pojedyń. na rodzaj męski miał
w staropolskim formę ji, równą zaginionemu mianownikowi,
zupełnie jednoznaczną z dzisiejszym go. Dawna fo^\s\a. \s.v^-
mka, Ji w dzisiejszym języku nie \iiy>N^ ^\^ \ ^^'sXaj^\w\s!v. ts^-

120 Biernik 1. p. zaimka ji.

stała formami dopełniacza: jego, go (skrócone z jego)^
lub niego po przyimkach, bez względu na to, czy zaimek
użyty odnosi się do imienia istoty żyjącej lub nieżyjącej ;
np. pomiędzy wszystkiemi jego najwięcej poważają; otrzy-
mał to przez niego, wskazał wprost na niego^ przed niego ;
brat przyjechał, powitałeś go? ; przyprowadzili konia, chcę
go kupić ; mam przy domu ogród, widzisz go stąd? i t. p.

Obok formy niego (np. przez niego, na niego i t. p.)
w bierniku używa się także po przyimkach, w połączeniu z nie-
mi forma ń ; jak np. weń ( = w niego), zań ( = za niego),
przezeń, przedeń, nadeń, poń, nań, i inne.

Owo ń zrosłe z przyimkami (zań, weń...) jest postacią
skróconą zamiast ńi i sięga bardzo dawnej epoki języka.
Pierwotnie z połączenia przyimka wzn z formą biernika ji
powstało wen + ji = wenji, następnie weńi = weń. Na po-
dobieństwo powstałej w ten sposób formy weń utworzyły się
i inne, jak: zań, przezeń, nadeń, i t. d. Formy takie spo-
tykamy już w najstarszych zabytkach języka polskiego z wie-
ku XIV-go; np. wnidźcie przedeń; włożył jest nań; weń
pwało (ufało) serce moje, przeń (prze niego) w wysokość
odidzi, t. p. Dziś formy: zań, weń, nań, przezeń... używają
się w poezji i w stylu wyższym książkowym.

Na podobieństwo tych form skrócanych biernika (weń,
nań...) utworzyły się analogiczne skrócenia i w dopełnia-
czu licz. pojed. na 3 rodzaje; a mianowicie: d/a/^ zam. dla
niego, dla niej, odeń = od niego, do7i = do niego, a nawet
w licz. mnog. : dlań zam. dla nich, odeń zam. od nich (Po-
równ. uwagę przy narzędniku 1. pojed. § 145).

Formę biernika ji w zabytkach piśmiennych języka w wieku
XIV i XV-ym wyrażano zwykle z czeska przez gi lub gy (znaku
bowiem g używano pospolicie na oznaczenie brzmienia y,- np. ge-
mu = jemu, gim = jim, skrigesz = skryjesz, nadzegi = nadzieji
i t. p.) ; w drukach zaś wieku XVI-go oddawano ten zaimek bądź
także przez gi lub gy^ bądź też przez u, iy lub wreszcie, jak należy,
przez ji ; np. ku gniewu gy przywiedli; wysłucham gy ; napełnię
gi ; ze wszech smętków jego zbawił gi ; w Biblji Wujka z r. 1599 :
i będzie łuk na. obłokach i ujrzę ji (str. 11). Człowiek jeśli szlubi
doia SWÓJ 2 poświęci panu, ogląda ji kapłan,. , (^a\»Y. 1^1^ \ S-^^c-i^^

Narzędnik 1. p. zaimka ji. 121

przeciw niemu, wzi%ł^Y i pobił (227) ; mogę zepsować kościół boży,
a po trzech dniach zasię ii ( = ji) zbudować (150) ; król ustąpi
kroku przypadszy drugi poimał ji z boku (Jan Kochan. Szachy
w. 583); rogaty to syllogizm, a trudno ji zbadać (Satyr, w. 176)
i t. p.

Formy zaimka ji z przyrostkami, t. j. jen^ jenże i jenź, w zna-
czeniu zaimka względnego ^który', podobnie jak w mianowniku, uży-
wane były w starej polszczyźnie i w bierniku 1. p. ; np. proch, jen
rzuca wiatr Ps. puł. 2 ; psalm dawidów, jen śpiewał Bogu, Ps.
puł. 10 ; jako proch jenże rzuca wiatr od oblicza ziemie, Ps. flor. 1 ;
smok ten, jenż jeś stworzył Ps. flor. 103, puł. 206, i t. p.

Biernik rodź. nijakiego 1. poj. ma formę je, równą
zaginionemu mianownikowi ; spotyka się ją w zabytkach po-
cząwszy od najstarszych ; np. jego jest morze, a on uczynił
je; jezioro otworzył i wykopał je; oto słowo pańskie, przyj-
micież je. Forma go, używana niekiedy w bierniku r. nij.
zam. je^ jest męską, nie zaś nijaką, a więc niewłaściwą.

W staropolskim była także w użyciu w bierniku forma tego
zaimka z przyrostkiem źe lub ^, tj. jeże, jeź w znaczeniu zaimka
względnego ; np. działo, jeż uczynił jeś ; -miasto, jeż jeś założył lub
jeżeś założył i t. p.

Biernik r. żeńskiego 1. poj. ma formę ją, obok niej
z przedrostkiem ń : nią, a w staropolskim nię ; forma nią
dziś używa się wyłącznie po przyimkach (np. spojrzał na nią;
widział ją).

Dawniej była także używana forma z przyrostkiem ż : jąź,
w znaczeniu zaimka względnego ; np. droga, jąż pokażę jemu ; du-
sza moja, jąż jeś odkupił ; świętość, jąż ućwirdziła jest ręka twoja ;
słysz modlitwę, jąż nosimy (Bogar.), i t. p.

§ 145. Narzędnik 1. poj. w staropolskim miał formy
jim, ją, jim, które spotykamy stale w zabytkach języka
z wieku XIV i XV-go ; później formę jim (w rodzaju męs.
i nij.) oddawano w drukach dla krótkości przez im; np.
umiej konia prędko dosiadać i dobrze im toczyć (Kochan.
Satyr, w 402) i t. p. Obok form powyższych już w najstar-
szych zabytkach piśmiennych mamy formy narzędnika : nim,
nią, nim ; np. wylejcie przed mm se^c.^ ^^^'s.Tjy. ^%^^^^i.
Bor.), i t p.

122 Narzędnik 1. p. zaimka ji.

W dzisiejszym języku używają się formy narzędnika
tylko z przedrostkiem w, t. j. niniy nią, nim, zarówno z przy-
imkami jak i bez przyimków: władać nim, nią, stać przed
nim, przed nią, iść z nim, z nią i t. p.

Przyczyna owego „narostu" ń spoczywa w pierwotnej
formie przyimków s (są-) i w (wą-), a mianowicie:
sun = szn, używanego z narzędnikiem, i 2vnn = wzn,
używanego z miejscownikiem i biernikiem *). Od tych to
przyimków szn i wzn, wymawianych często w połączeniu
z odpowiedniemi przypadkami zaimka ji, ja, je, t. j. z for-
mami jim, ją, jim (stn + jim, stn+ją; wT>n+jim, wtn +
jej), końcowe n oderwane zostało od przyimka i w żywej
mowie bezwiednie przyłączone do zaimka; wskutek czego
oderwany dźwięk /^, powstały niegdyś z połączenia n+ j (w for-
mach : §!> njim = s ńim ; st nją = s ńą) stał się nową istotną
cząstką zaimka. Przyimek zaś stn, po oderwaniu od niego koń-
cowego n, pozostał w postaci sz czyli s, W nowszej polsz-
czyźnie przyimek ten (mający brzmienie s przed spółgłoska-
mi cichemi, a z przed głośnemi), gdy jest użyty osobno, od-
dajemy w piśmie jednostajnie przez z.

Zmiany powyższe można w ten sposób unaocznić:

S'Ln+jim = s'B n+ jim = S'ł ńim, czyli: s nim, dziś: z nim
ST>n + ją =s'Ł n+ ją =ST>ńą, czyli: s nią, dziś: z nią.

Tak samo rzecz się miała przy użyciu przyimka wzn
z formami zaimka w miejscowniku i bierniku, np.

wtn + jej = WL n+ jej = wt, ńej, czyli : w niej, i t. p.

Jak tylko dźwięk ń w poczuciu mówiących stał się
częścią osnowną form : nim, nią, nim.., zaimka ji ja je,
łatwo bardzo w następstwie zaczęto używać tych form, z no
wonabytym dźwiękiem ń, w narzędniku i miejscowniku i przy
innych przyimkach, np. za nim, za nią, pj^zed nim, pod
nim, o nim, o niej, pomiędzy niemi, nad niemi, przy nich,

*) Przyimki pierwotne st*!! i \rBn przechowały się dotąd w polsz-
czyźnie w postaci są i wą w wyrazach złożonych takich jak: sąsiad, są-
shkj sąpjerz (stpol.), Sąspów, wądół, wągród, wątek, Wąwolnica, i inne.

Miejscownik 1. p. zaimka ji. 123

i t. p., pomimo że przyimki te (za, przed, pod,...) nigdy
w swym składzie końcowego n nie miały. To wprowadzenie
do narz§dnika i miejscownika form mm, nią^ nim... z przed-
rostkiem ń, jako cząstką nieoddzielną od osnowy zaimka,
miało dalej ten skutek, że w obu tych przypadkach te tylko
formy z początkowym ń zapanowały i do dziś wyłącznie się
utrzymują, wyrugowawszy dawniejsze jiniy ja, jim... zupeł-
nie z użycia. Toż samo zaszło i w liczbie mnogiej.

Tą samą drogą i wskutek tego samego upodobnienia
przeniesiono dźwięk ń i do form pozostałych przypadków
tegoż zaimka, używanych z przyimkami. Formy przyimkowe
narzędnika i miejscownika takie jak : za nim, przed
nim, pod nim, w nim, po nim, po niej, po nich i t. p.,
spowodowały użycie naprzód z temiż przyimkami form odpo-
wiednich w bierniku, jak: za niego, za nią, za nich,
przed niego, przed nie, pod niego, w "niego, po niego, po
nią, po nie..., a następnie i z innemi przyimkami, w d o -
pełniaczu: z niego, z niej, dla niego, d/a nich, rfo niej,
od nich, bez niego, u nich... i w celowniku: przeciw
niemu, przeciwko nim, i t. p. *)

W celowniku obu liczb przyczyna utworzenia się form : w 1.
poj. niemu^ niej i w 1. m. nim spoczywa w istnieniu pierwotnej for-
my przyimka ktln, który łączył się z formami celownika tego zaimka :
ktln jemu, ktln jej, ktln jim. Analogja form innych przypadków
z przedrostkowym ń sprzyjała powstaniu i w tym razie form niemu,
niej, nim.

§ 146. Miejscownik licz. poj. miał w staropolskim
formy jem, jej, jem, oraz niem, niej, niem; np. w Jezu-
kryście zmartwychwstaniemy i weselić się będziemy w /liem ;
wieliczajcie gospodna se mną i powyszajmy jimię jego w niem
samem; prawy gospodzin Bóg nasz i nie jest lichota w mem
i t. p. (wiek XIV i XV-ty). Formy jednak rodzaju męsk.

*i

') Wyłożone tu przyczyny pojawienia się foi7n zaimka ji, ja, je
z początkowym ń, i. j. nim, nią, nim, niego... stosują się zarówno i do in-
nych języków słowiańskich, i po raz pierwszy wyjaśnione były przez prof.
Baudouina de Courtenay w r. 1877.

124 Miejscownik 1. p. zaimka ji.

i nijak, na em nie pozostały niezmienne w ciągu dalszego
rozwoju języka. Pewne podobieństwo brzmienia tych form:
jem, niem, do form narzędnika jim, nim było powodem,
że, począwszy od wieku Xy-go, upodobniały się one w języ-
ku do form narzędnika, tak, że od początku wieku XVI-go
i w późniejszych drukach spotykamy już w miejscowniku rodź.
męsk. i nijak, stale używane formy jim (im), nim, przejęte
z narzędnika. I stosunek ten pozostał jako zasada w języku
wieków następnych. Wskutek więc takiego upodobnienia flek-
syjnego, od początku wieku XVI-go aż dotąd mamy w języ-
ku ogólnym w narzędniku i miejscowniku 1. pojed. na rodzaj
męski i nijaki jedną formę nim; czyli na 3 rodzaje w na-
rzędniku : nim, nią, nim i w miejscowniku : w nim, w niej,
w nim.

Zaprowadzony przez Kopczyńskiego w końcu wieku
XVIII-go w podręcznikach szkolnych dowolny przepis od-
różniania rodzajów w obu tych przypadkach, t. j. za-
lecenie używania nim na rodź. męski, a niem na rodź. ni-
jaki (przepis wynikający z niezrozumienia form niejednostaj-
nych, napotykanych w zabytkach polszczyzny z różnych epok),
niezgodny jest zarówno z przeszłością języka, jak i ze sta-
nem jego dzisiejszym; niezgodny z przeszłością języka,
bo w staropolszczyźnie nie było nigdy zasady odróżniania
w tych przypadkach rodzaju nijakiego od męskiego, po-
dobnie jak nie było i nie masz jej do dziś dnia w żadnym
z języków słowiańskich i w żadnym z indoeuropejskich (ist-
niała tylko w starej polszczyźnie, przed wiekiem XV-ym, różni-
ca przypadków: miejscownika: nem i narzędnika: nim,
zasada wspólna innym także językom tego szczepu) ; sprzecz-
ny zaś ze stanem dzisiejszym żywego języka, gdyż od W.
XVI-go miejscownik utożsamiony z narzędnikiem, ma formę
na oba rodzaje nim, t. j. za nim (ojcem) i za nim (dziec-
kiem), jako też: w nim (w ojcu) i w nim (w dziecku). Przepis
więc, nie oparty na faktach językowych, lecz wysnuty dowol-
nie, jest prawidłem sztucznym, nie zaś prawdą językową.

^ 147. Mianownik liczby miiogi^i zaimka ji, ja, je
fr zabytkach piśmiennych spotyka się v^ i^o^\,^e\^^ 3X, je.

Biernik 1. m. zaimka ji. 125

ja, z przyrostkiem i, t. j. jiży jeż, jaz i to w znaczeniu
zaimka względnego (np. r. męs. : oraz wszystcy jiż miłują,
wszytcy jiż czynicie, jiż są dobrze czynili ; w r. żeń. : ryby
morskie, jeż przechodzą, wody, jeż na niebie są ; córy, jeż
są obietowały ; w r. nij. : wspomień miłosierdzia twoja gos-

m

podnie i slutowania twego, jaż od wieka są ; pamięcien bądź
łajaniam twojim tych, jaż od głupiego są, i t. p.). Formy te
w późniejszym czasie, od wieku XVI-go wyszły zupełnie z uży-
cia, i zamiast nich używają się formy mianownika 1. m. za-
imka wskazującego on, t. j. oni^ one (staropol. ony), one
(ob. § 141).

§ 148. Dopełniacz 1. mn. miał w dawnej polszczyź-
nie formy : jich, jichże i nich, jednakie na wszystkie trzy
rodzaje. Dzisiaj istnieją dwie jego formy: ich (pisane tak
przez skrócenie zam. jich), gdy dopełniacz zaimka użyty jest
bez przyimka lub w znaczeniu dzierżawczym . (np. żal mi ich,
radzę się ich ; przed ich domem, dla ich ojca, i t. p.), oraz
forma nich, gdy dopełniacz zaimka wskazującego użyty jest
z przyimkiem (np. do nich, od nich, dla nich, bez nich, oprócz
nich i t. p.).

§ 149. Celownik 1. mn. ma na wszystkie 3 rodzaje
formę im ( = jim) ; oraz nim, używaną z przyimkami (ku
nim, przeciw nim).

§ 150. Biernik licz. mn. na rodzaj męski i żeński
miał w dawnej polszczyźnie formę je lub nie (np. gospo-
dzin wysłuszał je i zbawił je ; rozprosz je i słoż je ; rozgnie-
wał się jest na nie ; zgromadzę na nie zła ; zęby zwierzów
wpuszczę w nie, i t. p.). Podobnie używane były formy bier-
nika z przyrostkiem ż, t. j. jeż (np. dziwy jego, jeż pokazał
jim; w dnioch, w jeżeś nas uśmierzał, i t. p.). W rodzaju
nijakim najdawniejszą formę ja spotyka się z przyrostkiem
ż, t. j. jaż (np. w lata, w jaż widzieliśmy złości; świadectw,
jaż nauczę je) ; obok tego w nijakim zamiast ja używała się
i forma je, przejęta z rodzaju żeńskiego.

W nowszym języku biernik licz. mnog,^ ę<i^ %v^ ^^issftjix
do imion osobowych męskich, wyiat^a. ^\^ ic^Tca.^ ^or^^^^^"^^'

126 Miejscownik 1. m. zaimka ji.

ichy nich ; np. widzę ich, liczę na nich (kupców, sąsiadów) ;
we wszystkich innych razach na 3 rodzaje służą formy je,
nie; np. widzę je, patrzę na nie (zarówno: konie, domy,
matki, wieże, dzieci, drzewa i t. p.).

§ 151. Narzędnik licz. mn. miał formę pierwotną
jimi ( = imi) na wszystkie trzy rodzaje, obok formy z przed-
rostkiem ń: nimi (np. opiekaj się jimi; Bóg wzgardził jimi;
utwierdza jimi (cudy i znamiony) szczere słowo swoje; słowa
twe w ogniu pławione, ja się cieszę imi. Kochan, ps. 119 ;
przebywał s nimi, nad nimi, i t. p.). Prócz tych znana jest
także forma z przyrostkiem ż: jimiż, używana jak zwykle,
w znaczeniu względnym (np. za laty, jimiż widzieli jeśmy złe).
Obok form jimi ( = imi), nimi w wieku XVI wytworzyła
się forma niemi (ze zgłoską pierwszą ńe-) pod wpływem
form niego, niemu Oego, jemu), również dwuzgłoskowych,
których pierwszą zgłoską jest ńe Oe)- Forma niemi uży-
wana była z początku tylko po przyimkach (z niemi, za nie-
mi...), a następnie i bez przyimka zamiast formy imi, wsku-
tek czego forma im,i z czasem stała się zbyteczną i w now-
szej polszczyźnie zupełnie wyszła z użycia (podobnie jak
w liczbie pojed. im); tym sposobem dotychczas utrzymały
się w języku dwie formy : niemi i dawniejsza nimi, z któ-
rych każda używa się zarówno na trzy rodzaje. Przeznacza-
nie jednej z tych dwu form, nimi, dla rodzaju męskiego,
a drugiej, niemi, dla żeńskiego i nijakiego, lub tylko dla
nijakiego (jak z początku zalecał Kopczyński) jest przepisem
zupełnie dowolnym, który nie miał nigdy podstawy w języku
żywym, a tym samym nie może mieć znaczenia istotnego pra-
widła gramatycznego. W mowie żywej najczęściej słyszymy
formę niemi bez różnicy rodzajów.

§ 152. Mejscownik 1. mn., równy dopełniaczowi, miał
pierwotną formę jich = ich, późniejszą nich na wszystkie
3 rodzaje, która dotychczas wyłącznie się używa. W staro-
polskim znana była nadto forma z przyrostkiem że : jichźe,
w znaczeniu zaimka, względnego; np. będziecie jako koń a muł,

Zaimki dzierżawcze.

127

w jichźe nie jest rozum ; syny ludzkie, w jichże nie ( = niema)
zbawienia, i t. p.

Zaimki dzierżawcze.

§ 153. Podobną odmianę jak zaimek ji, ja, je, mają
też zaimki dzierżawcze; mój, moja, moje, twój, twoja,
twoje, nasz,'a,-e, wasZy-a^e, oraz dzierżawczo - zwrotny
swój, swoja, swoje, dzierżawczo-pytający czyj, czyja,
czyje i dzierżawczo-przeczący nieokreślny niczyj,'a,-e.

Liczba pojedyncza.

M. mój

D.

C.

mojego, mego
■2?

mojemu, memu
B. mojego, mego; mój
W. o mój !
N. moim, mym
Mc. w moim, w mym

moja, ma
mojej, mej
mojej, mej
moją, mą
o moja, (ma) 1
moją, mą

moje, me
mojego, mego
mojemu, memu
moje, me
moje !
moim, mym

w mojej, w mej w moim, w mym

Liczba mnoga.

M. moi; moje, me moje, me

D. moich, mych moich, mych

C. moim, mym moim, mym

B. moich, mych; moje, me moje, me

W. moje, me! moje, me!

N. mojemi, memi mojemi, memi

Mc. w moich, mych w moich, mych

Liczba pojedyncza.

moje, me
moich, mych
moim, mym
moje, me
moje, me!
mojemi, memi
w moich, mych

nasz

naszego

naszemu

M.

D.

C.

B. naszego; nasz

W. nasz

N. naszym

Mc. w naszym

nasza

naszej

naszej

naszą

nasza

naszą

w naszej

nasze

naszego

naszemu

nasze

nasze

128 Odmiana zaimków dzierżawczych.

Liczba mnoga.

M.

nasi; nasze

nasze

nasze

D.

naszych

naszych

naszych

C.

naszym

naszym

naszym

B.

naszych; nasze

nasze

nasze

W.

nasi; nasze

nasze

nasze

N.

naszemi

naszemi

naszemi

Mc.

w naszych

w naszych

w naszych

Zaimki dzierżawcze mój, -a, -e, twój, -a, -e, i dzierż.-
zwrotny swój, -a, -e w odmianie deklinacyjnej miały już
w staropolskim obok form pełnych i ściągnięte : m^oja i md,
twoja i twa, swoja i swa, moje i m,e, mojego i mego,
twojego, i twego, mojemu i memu i t. d.

§ 154. W mianowniku 1. pojed. rodź. żeń. formy
pełne: moja, twoja, swoja, jako też: nasza, wasza,
czyja miały w staropolskim końcowe a jasne czyli otwarte ;
w formach zaś ściągniętych : md, twa, swd^ końcowe a było
pochylone, t. j. zbliżone brzmieniem do samogłoski o. W dzi-
siejszym języku różnica ta nie istnieje : oba zakończenia wy-
mawiamy z jasnym a.

§ 155. Dopełniacz r. żeńs., obok form z zakończe-
niem -ej : mojej, mej, twojej, twej, swojej, swej, miał w sta-
ropolszczyźnie inne z końcówką e, utworzone pod wpływem
form dopełniacza rzeczowników żeńskich z ostatnią spółgłoską
miękką (tej ziemie, tej dusze) ; np. on był swych ran i s w e
męki zapamiętał (zapomniał) ; do swe miły matuchny ; do
moje prace; od młodości moje; macierze moje; sądy
prawoty twoje; straż dusze twoje Bóg, z wysokości świę-
tej swe, i t. p. (wiek XIV — XV).

§ 156.' W bierniku 1. pojed. na rodź. męski formy

pierwotne tych zaimków są też same co i w mianowniku,

t. j. mój, twój, swój, nasz, wasz, czyj, używane dotąd

w hiemikn, jeżeli odnoszą się do przedmiotów nieżywotnych ;

np. widzę twój dom, nasz ogród, szanuję v^a.c»7. «»m\itek^ i t. p.;

Biernik zaimków dzierżawczych. 129

przy imionach zaś żywotnych (osób i zwierząt) biernik tych
zaimków tak dawniej jak i dziś wyraża się formą dopełnia-
cza ; np. oddalił jeś bliźniego mojego ; posłał sługę swego ;
potępił jeś pomazańca twego ; widzę twojego brata, sąsiada,
oglądałem waszego konia, i t. p.

§ 157. Biernik 1. poj rodź. żeń. zaimków dzierżaw-
czych w dawnej polszczyźnie miał stałe formy z zakończe-
niem ę: moje, twoje, swoje, nasze, wasze, oraz czyje (po-
dobnie jak rzeczowniki żeńskie zakończone w mian. licz. poj.
na a jasne ; np. głowa — głowę, ręka — rękę) ; formom zaś
mianownika ściągniętym: ma, twa, swa odpowiadały formy
biernika: mą, twą, swą (podobnie jak rzeczowniki z a po-
chylonym miały biernik na ą : lutnia — lutnią, wola — wolą ;
linija — liniją, i t. p.).

W dzisiejszym języku biernik r. żeń. zaimków dzier-
żawczych ma podwójne formy na ą, a mianowicie : moją,
twoją, swoją, naszą., waszą, czyją, powstałe pod wpły-
wem form przymiotników^żeńskich tegoż przypadku, używa-
nych stale z zakończeniem ą (dobrą, piękną, białą, cieńszą,
mniejszą...), i trzy formy skrócone : mą, twą, swą, pozostałe
bez zmiany w dawnej swojej postaci.

Dawniejszy biernik zaimków na ę: moje, twoje, swoje,
nasze... przedstawiał w żeńskiej ich deklinacji jedyną formę
wyjątkową, która tę deklinację odróżniała od deklinacji przy-
miotników ; wszystkie bowiem inne przypadki obu liczb miały
od wieków w obu tych deklinacjach zakończenia jednakowe.
Upodobnienie więc tej formy wyjątkowej na ę do form przy-
miotników na ą było w ogólnym procesie przeradzania się
form językowych nietrudne do przewidzenia. Ze zniknieniem
też d pochylonego w mowie wykształceńszej zjawiają się pod
koniec zeszłego stulecia formy zaimków : m^oją, twoją, swo-
ją, naszą,.., które następnie wchodzą w ogólne użycie i z cza-
sem zupełnie miejsce dawnych zastępują, tak, że w dzisiej-
szym okresie językowym w bierniku rodź. żeń. formy na ą
wyłącznie się używają. Tym sposobem deklinacja zaimków

(jTamatyksL, ^

130 Narzędnik 1. p. zaimków dzierżawczych.

dzierżawczych i w odmianie żeńskiej w całej swojej rozciąg-
łości zrównała się z deklinacją ogólną przymiotników.

Dodać w tym miejscu wypada, że takiej przemianie
formy biernika z końcówką ę na formę z -ą, jak moje, two-
je... na moją, twoją..., uległy jednocześnie i pozostałe zaim-
ki, które przy mianowniku zakończonym na a jasne, formę
biernika na ę dłużej utrzymywały. Do takicli należą formy
zaimkowe: ona — oną, owa — ową^ tamta — tamtą, sa-
ma — samą, wszystka — wszystką i liczebnik jedna — jed-
ną. Jedynie forma zaimka tę do dziś dnia używa się w po-
staci pierwotnej, dzięki swojej jednozgłoskowości i akcento-
wi, stale na samogłosce ę spoczywającemu. Przeciwnie zaś
forma złożona tamłę, nie zabezpieczona temi warunkami
przeciwko wpływowi asymilacji, jako dwuzgłoskowa i nie ma-
jąca akcentu na końcowym ę, uległa upodobnieniu i używa
się jak każda forma przymiotnikowa z zakończeniem ą, t. j.
w postaci tamtą. Wskutek tego mówimy dziś : przejść na
tę stroną i na tamtą stronę.

§ 158. Narzędnik 1. p. ma formy: moim, moją,
moim i skrócone : mym, mą, mym : podobnie twoim
i twym, twoją i twą, naszym, naszą, naszym, i t. d.
Tak pełne jak skrócone znajdują się zarówno w najstarszycft
zabytkach polszczyzny, stale z końcówką im lub ym w rodź.
męskim i nijakim bez różnicy ; np. głosem mojim, ludem
twojim, słowem swym, sercem mojim, dziedzictwem twojim,
gardłem swojim, i t. p. Formy właściwe z osnownymy;
mojim, twojim, swojim wyrażamy w piśmie i druku sposobem
skróconym: moim, twoim, swoim, gdzie przeto i ma znacze-
nie zgłoski ji.

§ 159. Miejscownik 1. p. miał w starej polszczyź-
nie formy : w mojem, w m^ojej, w mojem, i w mem, w mej,
w mem, t. j. w męskim i nijakim zakończenie em; np.
w kłopocie mojem, w gniewie twojem, w kościele świętem
swojem, w ubóstwie mojem, na swem sercu, i t. p. Formy
te jednak na. em w miejscowniku już z początkiem wieku
XVI-go upodobniły się do form naiz^toSt.^ w^ -iTn, (ym^^

Mianownik 1. mn. zaimków dzierżawczych. 131

tak, że od wieku XVI-go aź dotąd używają się w języku
ogólnym dla obu przypadków, narzędnika i miejscownika, for-
my : moim i m.ym, twoim i twym,, swoim i swym, na-
szym,, waszym,, w rodzaju męskim i nijakim bez różnicy:
w żywocie moim, w miłosierdziu twoim i t. p. (Porów,
poprzednią uwagę o tym przypadku przy formach niem
i nim,, § 146).

§ 160. Mianownik 1. mn. miał najdawniejsze formy
zakończone na i (y), e, a, t. j. m,oji, moje, moja; twoji,
twoje, twoja ; naszy, nasze, nasza, i t. d. ; np. w rodź.
męskim: nieprzyjaciele moji, śladowie moji, sadowie twoji,
gniewowie twoji, dniowie naszy, ojcowie waszy; w rodzaju
nijakim: usta moja, dziąsła moja, moja wszystka zwierzę-
ta; lata twoja nie zemniejszą się, dziwna świadectwa twoja,
pola twoja napełniona będą, groźna są działa twoja, lata na-
sza jako pająk pomyślona będą, usta nasza napełniona są
radości, książęta wasza, oblicza wasza nie będą zasromana,
i t. p. Niektóre jednak z tych form dość wcześnie uległy
zmianom ; mianowicie : zamiast form męskich na i już w wie-
ku XIV-ym wchodzą w użycie formy z zakończeniem e, prze-
jęte z biernika 1. m. ; np. palce moje, wszystko słudzy twoje,
sadowie twoje, obok : sądy twoje, grzechy moje, i t. p. Ta
sama forma na e zajęła też miejsce form rodzaju nijakiego
na a, tak, że od wieku XVI-go już stale używają się w rodź.
nijakim, zarówno jak i w żeńskim formy na e: moje, two-
je, ^wojey nasze, wasze^ czyje, W dzisiejszym języku for-
ma pierwotna r. męs. moi ( = moji) pozostała w użyciu
tylko przy imionach męskich osobowych; np. moi panowie,
twoi rodzice, swoi ludzie i t. p. ; przy imionach zaś zwierząt^
rzeczy i wszelkich pojęć umysłowych rodź. męskiego, jako też
przy wszelkich żeńskich i nijakich używa się tylko forma na
e; np. moje konie, twoje domy, wasze losy, nasze siostry,
wasze książki, twoje słowa, i t. p., oraz skrócone : me, twe, swe.

Zaimki nasz, wasz w dawnej polszczyźnie miały w mia-
nowniku liczby mnogiej formę rzeczownikową na -y : uasz*^^
waszy; np. ojcowie naszy, nieprzyjaciela ^^^^^^^ \v^^t-1 ^^N^^-

132 Biernik 1. m. zaimków dzierżawczych.

pi, i t. p. : od wieku XVII-go używana jest do dziś forma na
i ze spółgłoską zmiękczoną ś: nasi, wasi (to jest nasi,
wasi). W dalszych przypadkach zostało osnowne sz: naszych,
waszym, i t. d.

Podobnej zamianie zgłoski szy na śi uległy także stare formy
mianownika 1. mn. rzeczowników : Wloszy^ mniszy^,,, jako też for-
my przymiotników takie jak : pieszy (np. żołnierze), przedniejszy
(ludzie), mędrszy, dzińejszy,,,. zaimka Inszy (wszyscy inszy), i t. p.
W polszczyźnie późniejszej od wieku XVII-go i do dziś używają się
one z końcową zgłoską sl ( = śi) : Włosi, mnisi,... piesi, głusi,
przedniejsi, mędrsi, insi, i t. p. Zmiana ta dokonała się pod wpły-
wem form tegoż przypadku innych rzeczowników i przymiotników,
mających właściwą końcówkę i z poprzedzającą spółgłoską miękką
(podniebienną), jak np. sąsiedzi ( = sąsiedzi), magnaci, sołtysi, psi,
lwi, kaci, czarci,... tłuści, młodzi, syci, bosi, łysi, i t. p.

§ 161. Dopełniacz 1. m. miał zawsze formy na -ich,
to jest: mojich, twojich..., dotychczas używane (które pisze-
my zwykle w postaci: moich, twoich, swoich, czyich), oraz
skrócone : mych, twych, swych.

§ 162. Celownik miał w wieku XIV i XV-ym po-
staci: mojim, twojim, swojim..., które dziś wyrażamy w piś-
mie przez : moim, twoim, swoim, czyim ; obok tych używają,
się formy skrócone: mym, twym, swym.

§ 163. Biernik 1. m. w rodzaju męskim i żeńskim
miał formę na e, w nijakim na a, to jest biernik w rodź.
żeń. i nijakim był równy mianownikowi tejże liczby.

Np. na rodź. męski: gonić będę nieprzyjaciele twoje ; oświe-
ci czyny moje ; pamiętałem na sądy twoje ; na towarzysze twe ; na-
ostrzyli są jako miecz języki swoje ; święte swe oglądając, odpuszcza
grzechy nasze, nad syny wasze ; psalmy nasze będziem piać, i t. p, ;
na rodzaj żeński: sgładź lichoty moje, posłał strzały swoje ; war-
gi nasze otwarza, i t. p. ; na rodź. nijaki: usta moja otworzył
jeśm ; położył jest ramiona moja ; wysłuszaj słowa moja ; rozszyrzy
usta twoja ; nakłoń niebiosa twoja, wszystka kazania twa ; ostawię
cudzym bogactwa swoja, w nasza syrca, wylejcie przed nim serca
wasza ; wykupicie wy swoja miasta ; poklększy na swa kolana, i t. p.

Dawne formy męskie biernika 1. m. na e: moje, two-
ye, swoje i me, twe, 5«^;e przy \m\o\\a.e\v o^Q\iQv«^c.Vvm%-

Narzędnik 1. m. zaimków dzierżawczych. 133

skich zastąpione zostały w nowszej polszczyźnie dopełnia-
czem; np. widzę twoich przyjaciół, kochasz moich braci, ce-
nimy swoich pisarzów, i t. p. ; przy męskich zaś imionach
zwierząt i rzeczy, oraz przy wszelkich rzeczownikach żeń-
skich i nijakich używa się forma na 6, to jest biernik równa
się mianownikowi; np. widzę twoje domy, wasze konie, na-
sze siostry, swoje książki, mam swoje pióra, powtarzasz czy-
je słowa, i t. p.'

§ 164. Narzędnik licz. mn. miał pierwotną formę
z końcówką -imi na trzy rodzaje; np. nad nieprzyjacioły
mojimi; s otcy naszymi; skrzytali są na mię zęby swymi;
nad grzechy naszymi; s ciały swojimi; usty mojimi; nad
sługami swymi; chwiali głowami swymi, i t. p. Obok tej
formy wyrobiła się w w. XVI-ym forma na emi, to jest zgłos-
ka -mi, jako niezbędna końcówka tego przypadku, pozosta-
ła, zgłoski zaś poprzednie: moji-y.,, uległy przemianie na
moje-... pod wpływem form : moje-gOy moje-mu, oraz formy
moje mianownika i biernika 1. m. Formy: mojemi, twojemi,
naszemi,... używane były przez następne wieki, podobnie jak
dotąd, nie wyrugowawszy dawniejszej na -imi. Wskutek te-
go mamy dziś w języku narzędnik z dwojakiemi zakończe-
niami : moimi ( = mojimi) i mojemi, twoimi i twojemi, na-
szymi i naszemi..., oraz skrócone: mymi i memi, twymi i twe-
mi, swymi i swemi, tak jedne jak i drugie używane na wszyst-
kie trzy rodzaje bez różnicy. W mowie ogółu częstsze są
formy z zakończeniem emi. (Zob. uwagę przy narzędniku:
nimi i niemi, § 151).

§ 165. Miejscownik 1. m. ma formy równe dopeł-
niaczowi : w moich ( = mojich), w mych ; w twoich, w twych ;
w swoich, w swych, w naszych..., obie używane zarówno dzi-
siaj jak i w staropolskim.

§ 166. Liczba podwójna zaimków dzierżawczych
była w częstym użyciu w wieku XIV-ym, później w XV i XVI
formy jej coraz rzadziej się spotykają i w końcu zastąpione
zostały odpowiedniemi formami liczby miLO%\^V

134 Liczba podwójna zaimków dzierżawczych.

§ 167. Mianownik, biernik i wcdacz licz. podw.
miał formy na i: oczy moji, twoji, ręcetwoji; otewroci (od-
wróć) oczy moji ; wytargł oczy moi ot słez, i t. p. ; już jed-
nak w wieku XV-ym zjawiają się na ich miejscu formy licz.
mnogiej : oczy moje, twoje, i t. p.

§ 168. Dopełniacz i miejscownik 1. p. miał koń-
cówkę u dla wszystkich 3-ch rodzajów: w obeźrzeniu oczu
moju; cień skrzydłu twój u; podniesienie ręku moju; działa
ręku twoju są niebiesa ; w uczynkoch ręku swojii ; mając broń
w ręku waszu ; działo ręku naszu, w oczu naszu ; na swu rę-
ku; w ręku swoju, i t. p.

§ 169. Celownik i narzędnik miał formy z zakoń-
czeniem 'ima, pełne i ściągnięte: mojima i myma, twojima
i twyma... ; np. dam sen oczyma mojima; przed oczyma my-
ma ; przed oczyma twojima ; uszyma naszyma usłyszeli jeśmy ;
rękama mojima; plecoma swojima, zasłoni plecoma swyma,
obiema swyma panoma, przed oczyma waszyma, i t. p.

§ 169 6. Uwaga, Właściwość polszczyzny stanowi używanie
zaimka dzierż awczo-zwrotnego swój^ -a, -« nie tylko wtedy, gdy
w zdaniu przedmiot zaimkiem tym określony należy do podmiotu
w osobie 3-ej (np. on uprawia swoje pole), ale także i wtenczas^
gdy przedmiot ten jest w posiadaniu, lub ściśle zależy od przedmio-
tu w innej osobie położonego ; t. j. mówi się zarówno : on uprawia
swoje pole, jak i : ja uprawiam swoje pole (nie moje), ty upra-
wiasz swoje pole (nie twoje); my uprawiamy swoje pole (nie
nasze), wy uprawiacie swoje pole (nie wasze) ; podobnie : spełniam
swój obowiązek, lub nie spełniasz swego obowiązku, dbamy
o swoje zdrowie, odebraliście swoją należność i t. p., czyli źe
zaimek swój w tych razach używa się zamiast wszystkich innych za-
imków dzierżawczych. Przeciwnie w językach romańskich i giermań-
skich : w każdym z tych wypadków używa się bezwarunkowo zaim-
ka dzierżawczego odpowiedniej osoby, t. j. tej osoby, do której na-
leży przedmiot, zaimkiem dzierżawczym określony.

§ 169 c. Uwaga, W pewnych wyrażeniach zaimek 5i£7(y, swo-
ja^ -e nie ma znaczenia dzierżawczo-zwrotnego, lecz przybiera zna-
czenie przymiotnika „właściwy, odpowiedni, należyty, lub szczegól-
ny" ; np. otrzymasz to w swoim czasie ; dowiemy się o tym w swo-
jm czasie ; połóż to na, swoim miejscu ; tamto swoją drogą a to swo-
Ją; to swoja rzecz ; sztuka w swoim rodza^M i \.. ■c. "^ ^-^T^TŁwih ta-

Zaimek który, -a, -e. 135

kich zaimek swój służy do dokładniejszego określenia czasu, miejsca
lub sposobu, lecz, wraz z określonym rzeczownikiem, nie odnosi się
do podmiotu zdania.

§ 170. Zaimek dzierżą wczo-py tający czyj, a, e w po-
łączeniu z cząstkami nieokreślnemi : -ś, -kolwiek, -bądź
tworzy formy zaimka dzierżawczo-nieokreślnego : czyjś, czy-
jaś, czyjeś, czyjkolwiek, czyjbądź,.,, które ową cząstkę
nieokreślną zatrzymują na końcu każdej formy deklinacyjnej ;
np. czyjegoś, czyj egokol wiek, czyjegobądź, czyjemuś, i t. p.

Zaimek niczyj, mający znaczenie dzierżawczo-nieokreśl-
ne przeczące, utworzony z formy czyj i przedrostka przeczą-
cego ni', w odmianie swej niczym się nie różni od dekli-
nacji samego zaimka czyj, a, e.

§ 170 b. Podobną odmianę jak zaimki dzierżawcze,
mój, a, e,„. mają także zaimki względne i pytające : który,
a, e, jaki, a, e, oraz nieokreślne: każdy, wszelki i inne
o formie przymiotnikowej.

Odmiana zaimka który, która, które.

Liczba pojedyncza.

M.W.

który

która

które

D.

którego

której

którego

C.

któremu

której

któremu

B.

którego; który

którą

które

N.

którym

którą

którym

Mc.

w którym

w której

w którym.

Liczbo

i mnoga.

M.W.

którzy; które

które

które

D.

których

których

których

C.

którym

którym

którym

B.

których; które

które

które

N.

któremi

któremi

któremi

Mc.

w których

w których

w których

Zaimek jaki, jaka, jakie ma vi T£^\^\i^^^^\iS«^iL \^^tXs^
mn. formę jacy, podobnie jak fctórs]^, ęA^ ^\% ^^\v^^\ ^^

136 Zaimek wskazujący ten, ta, to.

imion osobowych męskich (np. jacy ludzie, jacy lekarze,
poeci...), oraz formę jakie (podobnie które)^ gdy się odnosi
do pozostałych męskich i wszystkich żeńskich i nijakich (np. ja-
kie konie, domy ; jakie panie, głowy; jakie dzieła...). W bier-
niku licz. mn. ionndi jakich dotyczy wyłącznie osób męskich,
w innych razach służy ogólna ioTmo. jakie, ta sama co i w mia-
nowniku tejże liczby.

Zaimek wskazujący ten, ta, to.

§ 171. Pierwotną formą zaimka ten w rodzaju męskim
było tu = starosłowiań. fe, gdzie samogłoska ii lub t miała
brzmienie krótkiego O, W najdawniejszych jednak zabytkach
piśmiennych polszczyzny nie spotyka się postaci tego zaimka
pierwotnej, tylko pochodną ten w rodzaju męskim, oraz: ta
i to w żeńskim i nijakim.

§ 172. Odmiana zaimka ten, ta, to.

Liczba pojedyncza.

Liczba mnoga.

M.W

. ten ta

to

M.W.

. ci ; te te te

D.

tego tej

tego

D.

tych tych tych

C.

temu tej

temu

C.

tym tym tym

B.

tego; ten tę

to

B.

tych ; te te te

N.

tym tą

tym

N.

temi, temi, temi

Mc.

w tym w tej

w tym

Mc.

w tych w tych w ty

Tylko w mianowniku i bierniku rodź. męskiego używa
się forma pochodna zaimka : -ten^ wszystkie inne formy, de-
klinacyjne obu liczb mają osnowę pierwotną -t, jak np. t-ego,
t-emu, t-ej, t-ę, i t. d.

§ 172. W dopełniaczu i celowniku 1. poj. na
rodzaj męs. i nij., obok tego i temu spotykamy w Kaza-
niach świętokrzyskich, zabytku polszczyzny z początku wieku
XIV, postaci togo, tomu, a mianowicie : tego dla (trzykrot-

we), ot togo zbawiciela; jenże... obiązał się tomu, czsożjest

^rzemiennego (t j. doczesnego).

Narzędnik 1. p. zaimka ten, ta, to. 137

§ 173. Biernik licz. pojed. rodzaju męsk. jest równy
mianownikowi, jeżeli odnosi się do przedmiotów nie-
żywotnych (widzę ten dom, ten kamień, ten obraz...) ; jeżeli
zaś odnosi się do imion, oznaczających istoty żyjące (do lu-
dzi i zwierząt), wówczas biernik rod. męs. 1. p. wyraża się
formą dopełniacza tejże liczby (np. widzę tego pana, tego
lwa, zająca, tego ptaka, motyla, i t. p.).

Biernik r. żeńskiego zachował dotychczas pierwot-
ną swą postać tę; np. widzę tę matkę, tę ziemię, tę lilję,
znam tę historję, i t. p. Forma tę, jako wymawiana zwykle
z akcentem na samogłosce ę, nie uległa upodobnieniu do form
przymiotnikowych na ą, jak się to stało z innemi zaimkami,
np. moją, naszą, samą, i t. d. (Porów, uwagę przy bierniku
żeńskim zaimka mój, -a, -e, § 157).

§ 174. Narzędnik 1. p. miał zawsze formy: tym,
tą, tym ; np. tym w odzem, tym kamieniem, tym czynem i tym
dzieckiem, tym słowem, tym. dziełem, tym, strzeleniem, i t. p.
Przepis Kopczyńskiego, zalecający w rodzaju nijakim zamiast
formy tym pisanie tem lub tem, nie ma żadnej słusznej
podstawy ani w historji języka, ani w dzisiejszej mowie ogółu;
jest tylko błędnym pomysłem jednego człowieka, osobistym
życzeniem jednostki, nie zaś prawdą z żywego języka wydo-
bytą. (Zob. uwagę o tym odróżnianiu przy formach nim
i niem w § 146).

§ 175. Miejscownik 1. p. miał stale w dawnej polsz-
czyźnie wieku XIV-go i XV formy: w tem,, w tej, w tem,
jak np. w tem człowieku, na tem koniu, w tem pokoju, na
tem drzewie, i t. p. Już jednak z końcem wieku XV-go, pod
wpływem formy narzędnika tym,, zjawia się i w miejscowniku
postać tym zarówno w rodź. męskim i nijakim ; w wieku zaś
XVI-ym forma ta weszła w ogólne użycie zamiast dawniej-
szej tem, utrzymała się przez następne wieki i do dziś ist-
nieje w języku w obu przypadkach i na oba rodza-
je; to jest mówimy: tym ojcem, tym dzieckiem; w tym ojcu,
w tym dziecku ; tym czynem i tym dziełem, w tyisu \5\\s>i4.\fc •
i w tym sercu, w tym domu i w l^m oV\i\<i, \ \. ^.

138 Mianownik i. m. zaimka ten, ta, to.

Jest to fakt zaszły w samym języku bez czyjegokol-
wiek świadomego przyczynienia się i w historji form tegoż
języka niewątpliwy, bo widoczny z niezliczonego szeregu za-
bytków literatury przedewszystkim wieku Zygmuntowskiego.
Świadectwa użycia jednostajnego formy tym w obu rzeczo-
nych przypadkach i na oba rodzaje przedstawiają na każdym
kroku zarówno ówczesne utwory poezji, jak i prosta a wdzięku
zawsze i siły pełna proza staropolska *).

W miejscowniku dawniejszą od formy teni na i*odz. mę-
ski i nijaki była forma tom (odpowiadająca starosłow. toniz) ; w za-
bytkach języka wieku XIV-go nie spotykamy jej wprawdzie, dowody
jednak istnienia przed wiekami tej formy w jęz. polskim (podobnie
jak w innych słowiańskich) pozostały w używanych dotąd przymiot-
nikach : przytomny, potomny, tudzież w innych wyrazach po-
chodnych, jak :* przytomność, uprzytomnić, potomność, potomek,
potomstwo, i t. p.

§ 176. Mianownik 1. mn. miał formy: w r. męsk.
ciy w żeń. ty, w nij. ta; obok tych jednak weszła w użycie
w w. XVI-ym na rodź. męs. i nijaki forma ty, analogiczna,
pod wpływem takiejże formy żeńskiej biernika 1. mn. oraz ta-
kiejże formy męskiej i żeńskiej biernika 1. mn. ; np. ci kró-
lowie, ty sztuki, ty rzeczy; ta wrota boża, ta ista słowa
zmówiona oćcem świętym, jemuż bieszę imię Symeon; ta
to wszyćka znamiona ta mnie ucieszyła są, i t. p., oraz: ty
to trzy królowie, ty owoce, ty roszczki, ty prawa, ty dzieci,
ty pola, i t. p.

W dzisiejszym języku forma ci (to jest ći) używa się
wyłącznie przy imionach męskich osobowych (ci synowie, ci
pisarze, ci rybacy) ; przy imionach zaś zwierząt i przedmio-
tów martwych rodź. męskiego, jako też przy wszelkich imio-

*) Oczywista, iź świadectw tych dostarczają nam tylko wydania
dzieł pierwotne, to jest owe staranne druki oryginalne, nie zaś ich prze-
druki skażone, dokonane w XIX-ym stuleciu (np. w «Bibljotece pisarzów
polskich » Turowskiego i innych wydawnictwach), gdzie odnośne formy pra-
widłowe staropolszczyzny w sposób dowolny i z gorliwością, lepszej sprawy
godną, poprzerabiano^ pozbawiając tym sposobem iązyk dawny przyrodzo-
nych jego właściwości.

Biernik i. m. zaimka ten, ta, to. 139

nach r. żeń. i nij. używana jest forma te, tak zwana rze-
czowa, utworzona na podobieństwo form: je, nie, moje,
twoje... tychże przypadków; np. te psy, te smoki, te woły,
te kamienie, te kobiety, te głowy, te, miasta, te dzieci, te
słowa, te pola, i t. d.

§ 177. Biernik 1. m. miał w staropolskim na rodzaj
m§s. i żeń. formę ty (zgodnie ze starosłow.), w rodź. zaś
nij. ta, obok niej zaś analogiczną ty; np. oczy boże na ty,
jiż się jego boją; jenże czyni ty skutki; chować tyto dary;
na ty dwa razy ; Satyra na ty, którzy w głębokiej gnuśności
leżą ; ty to księgi : ta to słowa mówi ; usłyszawszy ty słowa,
i t. p. — Formy te jednak uległy, począwszy od wieku XVI-go,
znacznym zmianom. Obok formy ty wyrobiła się na wszyst-
kie trzy rodzaje forma te, pod wpływem formy biernika 1. m.
je zaimka ji, ja, je (i innych, jak: moje, twoje, nasze...), oraz
podobnie zakończonych przymiotników męskich i żeńskich (bo-
gate, silne, twarde): np. Najwyższy pocznie wybawiać te, któ-
rzy mieszkają na ziemi, i t. p. Już jednak w wieku XVI-ym
przy imionach osobowych zamiast formy biernika te wchodzi
w użycie forma dopełniacza tych ; np. ja miłuję tych, którzy
mię miłują. Dziś forma te jest używana w rodź. męs. wy-
łącznie przy imionach zwierząt i rzeczy ; np. widzę : te psy,
te konie, te domy, te czyny..., oraz przy wszelkich imionach
w rodź. żeńskim i nijakim, jak w mianowniku ; np. widzę:
te siostry, te głowy, te dzieci, te drzewa, te miejsca, i t. p. ;
przy imionach zaś osób męskich biernik 1. m. tego zaimka
zastępuje się formą dopełniacza ; np. widzę tych mężów, tych
wodzów, tych kupców, i t. p. (W liczbie pojedynczej przy
imionach męskich zarówno osób jak i zwierząt biernik
zaimka zastępuje się formą dopełniacza. Por. wyżej § 173).

§ 178. Narzędnik 1. m. miał w starej polszczyźnie
formę tymi na trzy rodzaje (tymi wodzami, tymi wilkami,
tymi krajami, tymi paniami, tymi księgami, miedzy tymi po-
lami, i t. p.). W wieku XVI-ym obok tej powstała również
na trzy rodzaje forma temi, ze zgłoska^ ^ve.Y^%TAt te,- , ^^^
wpływem zarówno form tegOy temu ij.^c^T.^węC^^^l^ '^^^ ^^

140 Liczba podwójna zaimka ten, ta, to.

isgłoski te-), jako też formy mianownika i biernika 1. m. te.
Forma temi używa się przez następne wieki i do dziś istnie-
je w mowie obok starszej ty^ni, bez żadnej różnicy co do
rodzaju (temi wodzami, temi wilkami, temi paniami, i t. p.),
tak samo jak jedne formy na 3 rodzaje istnieją w dopełnia-
czu (tych), w celowniku (tym) i miejscowniku (tych) tejże
liczby.

§ 179. Liczba podwójna, właściwa dawnej polsz-
czyźnie, miała następujące formy:

Mian. Biern. i Woł. ta cie cie (stsł. ta, tó, tó)
Dopeł. Mc. tu

Cel. i Narz. tyma.

Przykłady: A tac bracieńca są była : pręt twój i laska twoja
ta jesta mię ucieszyła ; r. żeń. : wypuści światłość twoje i prawdę
twoje, cie jesta mię przewiedle i dowiedle ; narzęd. : który miedzy
tyma dwiema ortyloma jest prawdziwszy, i t. p.

§ 180. Podobną odmianę jak zaimek łen, ła, to mają
także : tatnten, tamta, tamto ; on, ona, ono ; ów, owa, owo ;
sani, sama, samo ; wszystek, wszystka, wszystko ; źaden^
żadna, żadne i liczebnik jeden, jedna, jedno.

Odmiana zaimka on, ona, ono i sam, sama, samo.

Liczba pojedyncza.

M.W.

, on

ona

ono

D.

onego

onej

onego

C.

onemu

onej

onemu

B.

onego; on

oną

ono

N.

onym

oną

onym

Mc.

w onym

w onej

w onym

Liczba

mnoga.

M.W.

, oni ; one

one

one

D.

onych

onych

onych

C.

onym

onym

onym

B.

onych; one

one

one

N.

ouemi

onemi

onemi

Mc. w onych w cny eh vj o\v5ci\i.

Deklinacja zaimka sam.

141

Liczba pojedyncza.

M.W.

, sam

sama

samo

D.

samego

samej

samego

C.

samemu

samej

samemu

B.

samego ; sam

samą

samo

N.

samym

samą

samym

Mc.

w samym

w samej

w samym

Liczba

mnoga.

M.W.

. sami ; same

same

same

D.

samych

samych

samych

C.

samym

samym

samym

B.

samych; same

same

same

N.

samemi

samemi

samemi

Mc.

w samych

w samych

w samycł

a 181. Cała różnica pomiędzy deklinacją tych zaim-
ków a poprzedniego ten, ta, to tkwi jedynie w bierniku
1. pojed. r. żeńskiego, który od zaimka ta zachował dotąi
formę pierwotną tę, w innych zaś zaimkach dawna jego for*
ma na -c (onę, same, wszystkę...) uległa upodobnieniu da
form przymiotników z zakończeniem na ą i zmieniła się w po-
staci: oną, samą, wszystką, ową, tamtą, jedną.

Zmiana ta jest wynikiem dalszego ujednostajniania się:
form zaimków. Wobec pewnej liczby zaimków, mających for-
my biernika na ą (jak : którą, jaką, każdą...), i wobec całe)
mnogości form przymiotników z stałym zakończeniem ą w tym^
że przypadku (dobrą, piękną...), nie ostały się w swej dawnej
postaci i formy wyjątkowe nielicznej grupy zaimków z zakon-
czeniem ę (onę, same...), lecz wpływowi ich przeważnemu,
uległy i na ich podobieństwo się przeobraziły. Dokonaniu
tej przemiany form dawnych na nowsze (z zakończeniem ąy
sprzyjała w znacznym stopniu sama budowa tychże zaimków :
jako wyrazy dwuzgłoskowe (o-wa, sa-ma...), wymawiane z ak-
centem na przedostatniej zgłosce, miały w bieY\\ik»L ^wj^^^^h^
ę nieakcentowane, a więc tym latmej "codi^^^w^ ^^ ^"^^"^ ''"^'"

142 Zaimek wszystek i wszytek.

wnętrzne. Wskutek zatym tych wpływów upodobnienia mó-
wimy dzisiaj i piszemy: w ową stronę, na samą myśl,
wszystką wod§, za jedną głowę, o tamtą krainę, i t. p.

§ 182. W dawnej polszczyźnie w mianowniku licz.
mnogiej na wszystkie 3 rodzaje w powszechnym były użyciu
formy na y, i: onyy sam^y, wszytki, przejęte z biernika
tejże liczby (podobnie jak farma ty od zaimka ten, ta, to) ;
np. kto wie, jeśli nie wrócą się ony nieszczęsne czasy ; kiedy
przyjdziesz między wrony, tedy krakaj jak i ony ; ony owoce;
wszytki żale, wszytki smutki, wszytki rzeczy, i t. p. Po-
dobnie w bierniku; rozproszy ony gospodzin ; tak i ony
anioł niech pędzi ; weźrzał jest na wszytki; zgubił jeś wszyt-
kiy po wszytki dni, po wszytki źródła studnie i t. p. Od
wieku XVI-go, pod wpływem form przymiotnikowych, wcho-
dzi w użycie w tych przypadkach i ustala się forma na e:
one, same, wszytkie np. obrócił pan zasadzkę ich na nie
same, i t. p.

§ 183. Zaimek dzisiejszy wszystek, wszystka, wszyst-
ko miał w staropolskim postać wszytek, wszytka, wszyt-
ko, i cała odmiana jego opierała się na osnowie deklinacyj-
nej wszytk', to jest istniały formy : D. wszytkiego, wszyt-
kiej, wszytkiego, C. wszytkiemu, wszytkiej, wszytkiemu, i t. d. ;
w liczbie mnogiej M. wszytcy (r. m.), wszytki (ż.), wszyt-
ka (n.) i wszytki, następnie wszytkie (n.), D. wszytkich,
C. wszytkim, B. wszytki, i t. d. Formy te używały się jesz-
cze w wieku XVI-ym. W tym jednak wieku forma mianow-
nika wszytcy zmienia się na wszyscy na podobieństwo
form przymiotników tegoż przypadku, mających w końco-
wej zgłosce 'Scy, np. polscy, czescy, pruscy, włoscy, pa-
piescy, francuscy, boscy, i t. p. W utworzonej tym sposo-
bem postaci wszyscy spółgłoskę s odczuwano jako brzmie-
nie należące do składu osnowy (tematowe), i stąd powstały
nowe postaci: wszys-tek, wszys-tka, wszys-tko, wszyst-
kiego, wszystkiemu, i t. d.

Zaimki pytające i względne kto, co. 143

Zaimki pytające i względne kto, co.

§ 184. Zaimek kto jest złożony z dwu cz§ści: z pier-
wiastku k (starosł. kT>-) i przyrostka wskazującego -to, któ-
ry, oprócz mianownika, w dalszych formach odmiany tego za-
imka nigdzie się nie ukazuje: osnowę deklinacyjną stanowi
sam pierwiastek k.

Zaimek co powstał z pierwotnego cz-so, złożonego
z dwu części: osnowy cz (starosłow. cl-) i przyrostka so.
Osnowa cz uwidocznia się w dalszych przypadkach już bez
przyrostka so.

§ 185. Odmiana zaimków ktOy co.

M. kto co

D. kogo czego

C. komu czemu

B. kogo co

N. kim czym

Mc. w kim w czym

Oba te zaimki mają odmianę tylko w liczbie poje-
dynczej.

W polszczyźnie wieku XIV i XV-go miejscownik miał
formy : w kiem, w czem (w kiem macie nadzieję? Bib. sza-
roszp.) ; od wieku XVI upodobniły się one do form narzędni-
ka kim, czym, tak że formy narzędnika weszły w użycie
i w miejscowniku, podobnie jak i w innych zaimkach i przy-
miotnikach. (Porów. § 146).

§ 186. Zaimek co w zabytkach staropolskich spotyka
się w postaci czso, a nic w postaci niczs ; np. C z s o nam
przez tego niemocnego... znamiona? Zawierne niczs inego,
kromie człowieka grzesznego..., jenże nie pamiętaję dobra wie-
kujego, obiązał się tomu, czsoż jest wrzemiennego (t. j. do-
czesnego. Kazania świętokrz.).

Biernik dawny, równy formie mianownika cz, zacho-
wał do dziś pierwotne to brzmienie w wyY^te\!Aa.Oft.\ ^'^ %^^'^*
i wniwecz; ( = w ni w co = w mc) •, v^ ^o\^T*e,T*'^^^^ ^\5^s».

144 Zaimki pytające i względne kto, co.

XVI-go były jeszcze używane formy tego biernika w wyra-
zach : przecz ( = prze co), nizacz ( = ni za co = za nic),
ocz ( = o co), nacz ( = na co).

§ 187. Zaimki kto, co w połączeniu z przyrostkami
nieokreślnemi : -ś, -kolwiek, -bądź, to jest w postaciach:
ktośy coś, ktokolwiek, cokoltoiek, ktobądź, cobądź,
otrzymują znaczenie zaimków nieokreślnych. Odmiana ich jest
ta sama; przyrostki nieokreślne pozostają na końcu wyrazu
we wszystkich formach deklinacyjnych ; np. kogoś, czegoś,
kogokolwiek, komubądś i t. d Podobnie: lada kto, -co,
i byle kto, -co: lada kogo, byle komu, i t. d.

W staropolskim zaimki kto^ co^ jako też który^ jaki tworzyły
także z cząstkami : -le^ -koli, -kole, kolwie zaimki nieokreślne : ktole,
ktokoli, ktokoUf cokoli, któryle, który koli ^ którykole i t. p.

§ 188. Podobną odmianę jak kto, co mają także za-
imki nieokreślne przeczące: nikt, mc, powstałe z tamtych
przez dodanie do nich na początku cząstki przeczącej ni-,
przy czym końcowe o znikło ; mamy zatym : M. nikt, nic,
D. nikogo, niczego, C. nikomu, niczemu, B. nikogo,
nic, N. nikim, niczym. Mc. w nikim, w niczym,

W Kazaniach świętokrzyskich, zabytku z początku wieku
XIV-go, znajduje się też forma celownika 1. p. nikomemu w zna-
czeniu nikomu. Jedyny ten przykład takiej postaci celownika jest
czechizmem, użytym przez pisarza kazaii na wzór formy czeskiej
nikomemu.

Też same zaimki kto, co, który z dodaną na początku cząstką
przeczącą nie tworzyły w dawnej polszczyźnie zaimki nieokreślne :
niekto, ze znaczeniem ktoś, niejeden, niektóry ze znaczeniem jakiś,
pewien, niejaki, i nieco, używany do dziś jako przysłówek.

W staropolskim znane też były zaimki pytające : H, ka^ kie
i kaki, kaka^ kakie, ze znaczeniem jaki, co za, używane w wieku
XVI i XVII-ym i do dziś jeszcze w mowie ludowej ; np. Ale ki dja-
bcł tak hardy (M. Rej), ki mię djabeł tak usadził (Ł, Górnicki), Pi-
łat żydów jest pytał : kie są jego winy (Pieśń o męce Pań.) ; A!c
kakie-ć to dzieciątko jest było (Kaz. gnieź.) ; kakiej postaci i w ka-
kiem odzieniu był ten mąż Bibl. szar.), i t. p. Podobnie i przysłówki
od nich utworzone : kako, kako-le, niekako i in., np. kako miłował
jesm zakon twój, Panie (Ps. flor.) •, takich świadków... coby widzieli,
nikakieby mieć nie mógł (Świ^t. z ^N^oć.y^ ^«!^^1 ^^^^ YCTŁ^aiągł

Zaimek (wsz-), wszą, wsze.

145

albo niekako w przysiędze się potkn^,... ma być potępion (Mać.
z Roż.) i t. p.

Zaimek nieokreślny twierdzący (wsz-), wszą, wsze.

§ 189. Zaimek (wsz-), wszą, wsze, nie mający w mia-
nowniku formy na rodzaj męski, odpowiada starosłowiańskie-
mu WLSL, WLSJa, WLse ; osnowa jego wsz- widoczna jest
w dalszych formach deklinacyjnych oraz w zaimku staropol-
skim wszytek, późniejszym wszystek, jednakiego z nim
znaczenia.

Odmiana tego zaimka w licz. pojedyń. podobna jest do
odmiany zaimka ji, ja, je i innych; w liczbie mnogiej tym
się różni od nich, że ma przed końcowemi spółgłoskami sa-
mogłoskę e, nie zaś y.

Liczba pojedyncza.

M.

—

wszą

wsze

D.

wszego

wszej

wszego

C.

wszemu

wszej

wszemu

B.

— , wszego

wszą, wszę

wsze

N.

wszem, wszym

wszą

wszem, wszym

Mc.

wszem

wszej
Liczba mnoga.

wszem

M.

— , wsze

wsze

wsze

D.

wszech

wszech

wszech

C.

wszem

wszem

wszem

B.

wsze

wsze

wsze

N.

wszemi

wszemi

wszemi

Mc.

wszech

wszech

wszech.

§ 190. Przykłady. Jego wszą twarz (stworzenie)
słusza ; toć nam wsze pismo wieli ; Pan wybawi lud ze wsze-
go ucisku; król wszej ziemie, ode wszego pokolenia; dawa
karmie wszemu ciału ; przeciwko wszemu rodzajom YNiAnJKkfc-

Gramatyka. \^

146 Wyrazy pochodne: wszystek, wszelki...

mu ; nade wszę (for. staropol.) ziemię ; we wsze pokolenie ;
przede wszem ludem i przede wszym..., nade wszą ziemią^
zapłakachą wszym syrcem (Kazania świętokrz.), po wszem
świecie, we wszem sercu. L. mn. : ode wszech grzechów, ze
wszech smętków, wszem nieprzyjaciołom twoim, wszem krzyw-
dy cierpiącym, wszem złościam; Jezus się ojcu modlił za
wsze krzyżowniki ; po wsze czasy ; przed wszemi bogi, mie-
dzy wszemi nieprzyjacioły, przede wszemi ludźmi : we wszech
poganoch, we wszech krajoch, we wszech rozkoszach; we
wszech słowiech, i t. p.

§ 191. Forma biernika 1. p. lub mn. wsze dała
początek przysłówkowi zawsze; podobnie też w przysłówku
owszem mamy starą formę miejscownika 1. p. w połączeniu
z przyimkiem o. Dopełniacz 1. mn. wszech wschodzi do
składu wyrazów złożonych takich, jak: wszechmoc, wszech-
mocny, wszechwiedza, wszechnica, wszechświat, powszechny,
i t. d. Biernik 1. mn. wsze tkwi w przymiotniku po-
wszedni, -a, -e.

Osnowa zaimka wsz^ (równa pierwiastkowi) tworzy także inne
postaci zaimków nieokreślnych ; a m. wszystek^ wszelkie wszelaki i sta-
ropol. wszy ciek wszyćki, wszy ścieka wszeliki (cały, wszystek), wszelk-
ny^ a, e (w znaczeniu wszelki) ; np. wszyciek świat, wszyćko bo-
gactwo, ta to wszyćka znamiona (Kaz. Gnieź.) ; pójcie gospodnu
wszelika ziemia ; wszeliki człowiek ; wszelikich dniów żywota mego
(Ps. flor.) ; Wszelkny, który mię będzie wyznawał przed ludźmi ;
Słuchajcie tych rzeczy wszelkni narodowie (Bibl. Leopol.) ; Zapal
żądzę ku wszelknemu uczynku doskonałemu ; Ono twoje wszelkne
rozmyślanie (Modlitewnik 1527) i t. p.

Tę samą osnowę wsz- mamy też i w wyrazach nieodmiennych :
wszak^ wszakże, wszelako, wszędy, wszędzie, stpol. owszeki^ owszejki
(zaprawdę, koniecznie...) i t. p.

Przymiotniki.

§ 192. Przymiotnik albo imię przymiotne jest to wy-
raz, oznaczający przymiot i wog6\e Yi\abfec.v«c>^^ ^fL^Asciotii;

Przy miot nikL

147

np. człowiek pracowity, zwierz dziki, ptak leśny, dar królew-
ski, domy miejskie, zabudowania gospodarskie; drzwi drew-
niane, schody kamienne, umysł szlachetny, i t. p.

Przymiotniki odnoszą się zwykle do rzeczowników i słu-
żą do bliższego ich określenia. To też w odmianach swoich
stosują się one do tych rzeczowników, czyli, jak się zwykle
mówi : przymiotnik zgadza się ze swoim rzeczownikiem w ro-
dzaju, liczbie i przypadku; np. kwiat piękny, stół dębowy,
woda zimna, praca pożyteczna, drzewo wysokie, pola uro-
dzajne, i t. p.

Deki i nacja przymiotników rzeczownikowa.

§ 193. Pierwotnie przymiotniki w języku polskim, po-
dobnie jak i w innych językach słowiańskich i wogóle w ję-
zykach szczepu aryjskiego, odmieniały się tak samo jak rze-
czowniki, czyli miały odmianę rzeczownikową. Zakoń-
czenia więc ich przypadków nie różniły się od takichże zakoń-
czeń rzeczowników. W mianowniku liczby pojed. kończyły
się w rodzaju męskim na spółgłoskę (w starosłow. na
samogłoskę u = t>), w żeńskim na samogłoskę ą (jasne),
w nijakim na o; np. dóbr, dobra, dobro; pełen, pełna, peł-
no ; zdrów, zdrowa, zdrowo ; żyw, żywa, żywo, i t. p. Odmia-
na zatym przymiotników rzeczownikowa była mniej wię-
cej następująca:

Liczba pojedyncza.

M.

dóbr

dobra

dobro

D.

dobra

dobry

dobra

C.

dobru

dobr'e, dobrze

dobru

B.

dóbr, dobra

dobre

dobro

N.

dobrem

dobrą

dobrem

Mc.

w dobr'e, dobrze

dobr'e, dobrze
Liczba mnoga.

dobr'e, dobrze

M.

dobr'i (dobrzy)

dobry

dobra

D.

dóbr

dóbr

^c>\yc

a

dobrom

dobram

4c>\ixcrHv

•M

148 Deklinacja przymiotników rzeczownikowa.

B. dobry dobry dobra

N. dobry dobrami dobry

Mc. dobr^ech (-rzęch) dobrach dobr'ech (-rzęch).

Deklinacja ta odpowiada trzem odmianom rzeczowni-
ków; na rodzaj męski odmianie np. rzeczownika żubr, na
rodzaj żeński — miara, na nijaki — jezioro, i t. p.

W miejscowniku 1. poj. i mn. oraz w celowniku rodź.
żeńskiego licz. poj. i mianow. licz. mn. rodź. męs. przedsta-
wione są formy z dźwiękiem r' (obok rz) ze względu na od-
ległą epokę, w której spółgłoska r (osnowy dóbr-) przecho-
dziła zmianę na r', a później na rz (f).

Inne formy tej odmiany znajdują wyjaśnienie w uwa-
gach przy deklinacji 1-ej, 2-ej i 3-ej rzeczowników (§§ 55
i następne).

§ 194. Deklinacja rzeczownikowa przymiotników, wła-
ściwa staropolszczyźnie, jeszcze w wieku XIV i XV-ym dość
powszechnie używana, wyszła później z użycia, a raczej za-
stąpiona została deklinacją zaimkową (albo ściągniętą),
tak nazwaną, ponieważ zakończenia jej powstały z zakończeń
przypadków zaimka ji, ja, je.

Liczne jednak formy dawnej deklinacji przymiotników
rzeczownikowej, częściej używane w staropolszczyźnie, utrwa-
liły się w języku i do dziś dnia używają się już to jako przy-
miotniki, już też w znaczeniu przysłówków.

Oto niektóre przykłady odmiany rzeczownikowej, znane
bądź wyłącznie w staropolszczyźnie, bądź też i dziś używane.

§ 195. W mianowniku 1. p. rodź. męskiego spoty-
kamy w zabytkach w. XIV i XV-go, między innemi, formy przy-
miotników: bogat, pust, święt, młód, star, lub, praw, żyw,
opłwit, gniewien, posłuszen, mocen, silen, pamięcien, pomo-
cen, smęcien, wolen, samowtór, samotrzeć, samoczwart, i t. p.
Tu należą liczne formy przymiotników dzierżawczych, urobio-
nych od osnów rzeczownikowych za pomocą przyrostka -ów ;
np, gios apostołów, psalm da widów, worek judaszów, zakon
gospodnów, dom izraelów, Bóg iak.\]L\i6v( , głos Jezukrystów,
jdd żmij ów, i t. p. ; formy imiea\oYi6>N •. \^otv^ n^^^^^t^.^

Mianownik 1. poj. przymiotników. 149

chowan, czynion, zabawion, nalezion, posilon, opatrzeń, umę-
czon, pogrzebion, błogosławion, zakryt, przebit, i t. p.

Fomy rodź. żeńskiego miały zakończenie a szero-
kie czyli jasne. W dzisiejszym języku przymiotniki rodzaju
żeńsk. deklinacji złożonej kończą się również na a jasne, któ-
re powstało ze staropolskiego d zwężonego czyli pochylone-
go, poprzednio długiego, utworzonego ze ściągnięcia dwu zgło-
sek a+ja, W pomnikach piśmiennych wieku XIV i XV-go
odróżnienie jednych od drugich często bywa trudne ; obok
bowiem form rzeczownikowych spotykają się formy deklinacji
zaimkowej. Tylko przymiotniki dzierżawcze z przyrostkiem
-owa i 'ina można zaliczać w staropolskim zawsze do de-
klinacji rzeczownikowej, to jest uważać w zakończeniu ich
mianownika -a za jasne; np. sława gospodnowa, cześć królowa,
mądrość ojcowa, prawica panowa, treść pisarzowa, żyła chrzep-
towa, jina persona synowa, hrabina, starościna, i t. p.

W rodź. nijakim: słodko jest miłosierdzie twoje,
szyroko kazanie twe barzo lubo jest gospodnu, gotowo serce
moje, dziedzictwo moje światło jest mnie, jest dziwno w oczu
naszu, jako pisklę jastkołczyno, sierce ich prozno jest, do-
stojno jest, miasto jego pusto uczynili są ; przyście sławio-
no jest, i t. p. Przymiotniki dzierżawcze na -owo; siemię
abrahamowo, świadectwo, słowo gospodnowo, szczenię Iwowo,
pienie mojżeszowo, słowo ojcowo, ojcowo i synowo i ducha
Świętego jedno jest bóstwo, błogosławienie panowo, pokole-
nie judowo, imię krystusowo, i t. p.

§ 196. W dzisiejszym języku nieokreślnych albo rze-
czownikowych form przymiotników używamy w tym samym co
i dawniej, lub nieco zmienionym znaczeniu. I tak w mia-
nowniku rodź. męskiego formy te używane są w orze-
czeniu; np. jestem gotów, bądź zdrów, miłościw, jesteś we-
sół, mocen, pewien, wart, godzien, winien, łaskaw, kontent,
pełen, rad, syt, świadom. Niektóre nawet z tych przymiot-
ników używają się dziś w rodzaju męskim wyłącznie w for-
mie rzeczownikowej, jak: rad, konten, wart. Podohiuft. \a&-
które przymiotniki drzierżawcze z CTz^TC>^\k^\fi\ -6^0 \ -^''^

150 Mianownik 1. p. przymiotników.

np. ojców, matczyn, siostrzyn, ciotczyn, Zosin. Także formy
imiesłowów biernych: ukrzyżowan, umęczon, pogrzebion, po-
tępion, i t. p. Pewne imiona osób i miast, jak: Bogumił,
Kraków, Lwów (gród), Piotrków, Janów, Stanisławów, Siecie-
chów, Radziwiłłów, Tomaszów, Jędrzejów, i t. p., są właści-
wie przymiotnikami rodź. męsk. w formie pierwotnej mia-
nownika deklinacji rzeczownikowej.

Formy żeńskie deklinacji rzeczownikowej przymiotni-
ków pozostały w rzeczownikach takich jak: królowa, woje-
wodzina, sędzina, Polska, Biała, Częstochowa, Kalinowa, Klo-
nowa, i t. p. Inne formy przymiotników, mające niegdyś a
jasne, w dzisiejszym języku nie używają się w dawnej odmianie ;
miejsce ich zajęły formy deklinacji złożonej albo ściągniętej.

W rodzaju nijakim pierwotne formy przymiotników
na -o pozostały dotąd: a) w znaczeniu rzeczowników np.
dobro, zło, ciepło, gorąco, ciemno, światło, licho ; b) w zna-
czeniu przysłówków; np. wysoko, daleko, szeroko, długo,
blizko, nizko, grzęzko, ślizko, twardo, mocno, pusto, łatwo,
skoro, rychło, pewno, lubo, próżno, jasno, gorzko, czarno,
ciemno, licho, wesoło, smutno, pełno, nudno, jako tako, jed-
nako, nijako, i t. p. ; c) w znaczeniu spójników : skoro, wsze-
lako, jakoż, jak tylko, lubo, owoż.

Formami rodź. nijakiego deklinacji rzeczownikowej są
tak zwane wyrażenia nieosobowe, jak np. czytano, mówiono,
ganiono, wołano, pieczono, warzono ; zabito, zdjęto ; zżęto,
zdarto ; wysuszyło, przypiekło, wymarzło, pogniło ; wiadomo.
We wszystkich podobnych wyrażeniach (będących imiesłowa-
mi rodź. nijakiego) domyślna jest forma słowa posiłkowego :
jest lub było; podobnie też przy przymiotnikach: warto,
winno, powinno, i t. p,

Wreszcie formę rzeczownikową rodź. nijakiego przy-
miotników przedstawiają nazwiska dzierżawcze wsi i miast;
np. Bodzanowo, Brzozowo, Bukowo, Godlewo, Gozdowo, Jó-
zefowo, Kolnino, Małachowo, Naruszewo, Tarnowo, Wro-
nowo, i t. p.

^ 197. i^opełniacz liczby pojed. przymiotników ro-
dzaju męskiego^ zakończony iia;_a, lua-^Aw^raicj ^ ^%n^\s^\sjl

Dopełniacz 1. p. przymiotników. 151

języku w takich np. wyrażeniach: oblicze Boga jakóbowa ; nie
usłyszeli głosa panowa ; głosa gospodnowa ; z doma panowa ;
wśród biała dnia: której równia nie widzę w tej tu śmier-
telności; Stachina żyta; za oćcowa żywota; podle królowa
rozkazania; ot dawna, z nienagła; półtora (półwtora), pół-
trzecia, półczwarta, i t. p.

W rodzaju żeńskim dopełniacz kończył się : po spół-
głoskach twardych na y (jak: głowy), po zmiękczonych na
e (jak : dusze) ; np. od bojaźni nieprzyjacielowy ; z ręki oćcowy ;
z osoby macierzyny ; u swe miły matuchny ; wykupi mię od po-
twarzy ludzki ; warować się złości judaszowy ; półtory, pół-
czwarty , półtrzecie grzywny ; nie chce czynić wole boże, i t. p.

W rodzaju nijakim, podobnie jak w męskim, było
zakończenie a, np. od oblicza gospodnowa; od lica nieprzy-
jacielowa. Formy tegoż dopełniacza rodź. nij. w znaczeniu
rzeczownikowym: od mała, bez mała (przez mała), mała nie
dostawa; dobra swego nie dał jest; nie będę się bać zła.
W znaczeniu przysłówkowym : od daleka, z daleka, z wysoka,
zwolna, spełna, zdawna, zblizka, i t. p.

§ 198. Dzisiejszy język posiada bardzo wiele form d o-
pełniacza rodź. męskiego i nijakiego pierwotnej
deklinacji rzeczownikowej przymiotników z zakończeniem a
lub u, używanych przeważnie łącznie z przyimkami, w zna-
czeniu przysłówków ; jak np. zblizka, zdaieka, zwysoka, zlekka,
zdawna, zrzadka, oddawna, zgrubsza, znowa i znowu, za mło-
du, bez mała, spełna, niespełna, zwolna, zosobna, zwłaszcza,
zgoła, znagła, za widna, za gorąca, dosyta, dotyla; półtora,
półczwarta, półpięta,... półósma, półdziesięta, i t. d. ; z pyszna,
z pańska, z prosta, z chłopska, z polska, z angielska, z wę-
gierska, z francuska, z głupia, znienacka, i t, p.

Formy dopełniacza rodź. żeńskiego przymiotników
na -y i i pozostały dotąd w imionach takich jak: sędziny,
królewny, podkomorzyny, wojewodziny, Polski, Częstochowy,
Biały (obok: Białej) i in. Dopełniacze liczby pojed. na y
i ^ w innych przymiotnikach, jakkolwiek w języku vb%<^Vvcv«5L
zdiBtąpione zostały odpowiedniemi iotm^im dL^I^\\v^^t^ ^^^^^^

152 Celownik 1. p. przymiotników.

wej z zakończeniem -ej, do dziś dnia jednak przetrwały
w mowie ludu i warstw mniej ukształconych w swej star-
szej postaci ; np. dla łaskawy pani, do wielmożny dziedziczki,
od posłuszny córki Janowy, Wojciechowy, Tomaszowy, od
złości ludzki, i t. p.

§ 199. Celownik 1. poj. w rodzaju męs. i nij. z koń-
cówką u spotykamy w dawnej polszczyźnie np. w wyraże-
niach : bratu Joabowu, imieniu panowu, pokoleniu judowu,
Piotrowi skazaliśmy samotrzeciu poprzysiąc, słudze królowu,
i t. p. W rodzaju żeńskim kończył się na *6; np. pakliby
wdowie przygodziło się być dłużej żywię ; jednie babce było
imię to dziano, a drudze Salomee, i t. p.

W dzisiejszym języku celownik deklinacji rzeczowniko-
wej przymiotników mamy w formach : ku Krakowu, ku Ka-
dziwiłłowu, Janowu, Tomaszowu, i t. p. ; przeciw złu, gorącu,
ciepłu, ku dobru, i t. p., oraz w przysłówkach: po mału, po
cichu, po ludzku, po przyjacielsku, po sąsiedzku, po prostu,
i t. p. (przyimek bowiem po łączył się w dawniejszej polsz-
czyźnie z celownikiem).

§ 200. Biernik rodź. m ę s k. i nijakiego był rów-
ny mianownikowi przy rzeczownikach nieżywotnych; np. pój-
dzimy w dom panów ; naleźli jedno pełen grób ; w poniedział-
ków nieszpór; tamo odwiodę róg dawidów; wóz faraonów
wrzucił jest; uczynili w nich sąd spisan: zbawion uczyń lud
twój ; zjawion uczyń mnie gospodnie koniec mój. Gdy przy-
miotnik odnosił się do imienia żywotnego, wówczas biernik
zastępowany był formą dopełniacza ; np. zbawiona mię uczyń
(salYum me fac), widział jeśm prawego odrzucona (justum
rejectum); Piotra samotrzecia skazaliśmy przysiąc ; mądra jeś
mię uczynił : dziwna uczynił gospodzin świętego swego ; zdro-
wa i radostna puścił ji precz ot siebie, i t. p. Dzisiaj formy
te zupełnie się nie używają.

W rodzaju żeńskim formy przymiotników na -c w daw-

nej jDolszczyźnie spotykamy w wyrażeniach: zjawione uczyń

mi drogę; naturę pacjentowę, zlo&fc m^^kw^^Mszowę ; widząc

Narzędnik 1. p. przymiotników. 153

bezpieczność Piotrowę i Janowe; wyjąwszy z torby głowę
Holofernesowę ; Jakubowę, ojcowe (wiek XVI), i t. p.

Dzisiaj formy biernika 1. p. na -ę mamy w imionach:
królowę, bratowę, sędzinę, księżnę, Polskę, Białe, Bogumiłę,
i t. p. W mowie zaś ludu zakończenie -ę biernika słyszymy
i w innych formach przymiotnikowych, jak np. Wojciechowę,
Janowe, Tomaszowę, Kownackę, Skorupskę, Tarnowskę, Cie-
leckę, Chodowieckę, i t. p., które w języku literackim prze-
szły do deklinacji przymiotników zaimkowej i używają się
z końcówką -ą: Wojciechowa, Janową, Kownacką, Tarnow-
ską, i t. p.

§ 201. Narzędnik 1. poj. przymiotników deklinacji
rzeczownikowej miał zakończenia -em, -ą, -em; np. uczynił
jeś ji małem mniej wszech angiełów; powyszajmy jimię jego
wiecznym dobrem. Liczebnik r. nij. wiele, wiela, wielu,...
miał w narządniku zakiończenie -^m ; nad wielim wód, miedzy
wielim bywał se mną, z wielim pieniędzy, i t, p. W rodzaju
żeńskim narzędnik dawnych form rzeczownikowych na -ą jest
równobrzmiący z dzisiejszym narzędnikiem form zaimkowych
czyli ściągnięty eh. (np. świętą, zdrową, radosną, wielką, i t. p.).

§ 202. Miejscownik licz. pojed. miał zakończenie
'e na trzy rodzaje (jak np. w rzeczownikach : na stole, na gło-
wie, na oknie) ; np. na domu dawidowie ; w dobrze przeby-
wać będzie ; myśli jich we źle ; w imieniu gospodnowie ; o du-
szy o grzesznie sam Bóg pieczę jima ; w ręce gospodnowie ;
w ręce mojżeszowie i aaronowie ; w świadectwie wiecznie ; po
wielice nocy, po małe chwili. Tu także należy wiele form,
które z czasem nabrały znaczenia przysłówków ; jak: wysoce
(od mianow. wysok, -a, -o ), wielice (od staropols. wielik),
dziś : wielce ; czyście (napominając czyście żyć), zaiście,. dziś :
zaiste; opłwicie, dziś: obficie, wiekuiście, pospolicie, wiecz-
nie, proście (od prost), dziś : prosto ; znamienicie, dobrotli-
wie, krzywię, prawie, szczerze, mylnie, sprawiedliwie, miłości-
wie, mądrze, chytrze, dobrze, nagle, podle, wrychle, śmiele,
źle, dziwnie, groźnie, jawnie, mężnie, ^^ś>\i\^^ \s>l\tkv^ ^'^ys^&L,

154 Mianownik 1. m. przymiotników.

pacifice), osobnie, pewnie, potajemnie, miernie, szczęśnie,...
wcale, naprędce, pokrótce, wkrótce.

§ 203. Mianownik liczby mnogiej miał w rodz^
męsk. formy zakończone na y, przejęte z biernika tejże licz-
by; w rodź. żeńskim formy właściwe na -y, w nijakim na
-a; np. przymiotniki męskie: trze duchowie święty (jak
rzeczow. : pręt — pręty), nieprzyjaciele gospodnowy ; ptacy pie-
rzasty; sługi panowy; synowie jakóbowy; sadowie odjęty,
ludzie sądzony; sądy odprawiony, roki trzymany; woły gwał-
tem wzięty; znaki naleziony; wszytki płoty, wszytki kró-
lewie, i t. p.

Przymiotniki r. żeńskiego , na -y: postaci panowy
(jak np. głowy) ; piwnice ich pełny ; będą luby wymowy ust
mojich; ryby łowiony; siostry za mąż wydany, wyposażony;
wsi mają być przyłączony, zamącony są wszystki kości moje,
wszytki choroby, za wszytki zwierzyny, i t. p. Formy żeń-
skie takie jak: róże zasadzony, zgubiony, wszystki kaźni, sa-
my, skryty, i t. p., były używane jeszcze w wieku XYI-ym.

W dzisiejszym języku używane są formy dawnej
deklinacji rzeczownikowej rodź. żeńsk. z zakończeniem -y
w imiesłowach czasu przeszł. czynnych ; jak np. kobiety czy-
niły, posłużyły, słuchały, wiedziały, były, miały, dbały, róże
uschły, zwiędły, zmarzły, zziębły *), i t. p., tudzież : winny,
powinny, i w zdaniu mają znaczenie orzeczenia. Niektóre
z tych wyrazów (np. zwiędły, uschły, zziębły,... winny) uży-
wają się jako przymiotniki w formie zaimkowej czyli określ-
nej z zakończeniem -e (zwiędłe, uschłe, zziębłe, dbałe,... win-
ne) w znaczeniu określeń innych rzeczowników. Mówimy
więc : róże zwiędły (deki. rzeczownikowa) ; lub siostry zzię-

*) Dzisiaj formy te służą do wyrażenia czasu przeszł. trybu oznajm.
W dawnej polszczyźnie używały się one w tymże celu ze słowem posiłko-
wym są (czyniły są, słuchały są...), następnie bez tego słowa. Pod wzglę-
dem budowy zewnętrznej formy te są to mianowniki rodź. żeń. 1. mn. de-
Jdinacji rzeczownikowej^ tak samo zakończone, jak np. formy 1. m. : ohw«d:y,
^^^? strzały,... od rzeczowników : cliwala, \i^i\.^ s>\.ti.^^ \ V. ^.

Dopełniacz 1. m. przymiotników. 155

bły, i t. p. ; lecz : róże ztoiędłe opadają (deki. zaimk.), siostry
zziębłe wróciły ; podobnie : matki rozumne dbały zawsze
o ukształcenie swych dzieci ; one winny i dziś o tym pamię-
tać ; lecz : matki dbałe o ukształcenie swych dzieci są do-
bremi obywatelkami, i t, p.

To samo zakończenie y deklinacji rzeczownikowej nie-
określnej mamy w dzisiejszych formach mianown. 1. m. rze-
czowników żeńs., jak: te królewny, księżny, hrabiny, sędziny,
podkomorzyny, Tarłówny, Zabiełłówny, Radziwiłłówny, i t. p

W rodzaju nijakim w starej polszczyźnie było w mia-
nowniku licz. mn. zakończenie -a; np. żywa będą serca;
wielika działa gospodnowa; prawa stoją popisana, dokonana,
wykładana; usta pełna są; groźna są działa twoja; niema
bądźcie usta łżywa, ogarnęła są nią zła, i t. p. Następnie
pod wpływem form męskich i żeńskich na y używały się i ni-
jakie z końcówką y : usta pełny są; oczy gospodnowy ; wszyt-
ki proroctwa, i t. p.

§ 204. Dopełniacz 1. mn. miał na trzy rodzaje for-
my równe tematowi deklinacyjnemu (jak pierwotnie rzeczowni-
ki: tych sąsiad, głów, dział). Do dziś używana forma przy-
słówka z dawien-dawna jest w pierwszej części dopełnia-
czem 1. mn., w drugiej dopełniaczem licz. pojedynczej. W ro-
dzaju żeńskim mamy dotąd formy: królewien, księżen, Ra-
dziwiłłówien..., (których osnowy są : królewn, księżn,...), oraz:
sędzin, hrabin, starościn, i t. p.

§ 205. Celownik 1. mn. w rodzaju męs. i nij. miał
zakończenie -om (jak w rzeczownikach: panom, słowom);
w żeńskim pierwotnie -am, następnie -om, przejęte od form
męskich i nijakich : Bogumiłom, sędzinam i sędzinom, i t. p.

§ 206. Biernik 1. mn. był pierwotnie równy mianow-
nikowi, to jest miał zakończenie na trzy rodzaje: y (i), a;
np. w rodź. męskim; jen czyni dziwy wielki; widzi nie-
bieski króle ; na dni królowy ; wybawił jeś syny jakóbowy
i Józefowy ; rozłączał syny adamowy ; by zbawiony (sa.l\<s«5.\
uczynił, i t. p. W rodź. żeńskim: ^^vi\i>3 \<6^ m\ n^^^t^^^^Sis.

156 Liczba podwójna.

drogi żywota; wnidę w mowy panowy; kto mołwić będzie
mocy gospodnowy; złamał jeś głowy smokowy; dał w ręce
nieprzyjacielowy, i t. p. W rodź* nijakim: widzieć dobra
boża; wszytcy zła czyniący; poznał jeś wszytka poślednia
i stara; dziwna uczyń miłosierdzia twoja; wielika on zna-
miona czynić będzie ; przezeń jest był bardzo wielika cuda
strojił ; starł jest wrota mosiądzowa ; prawić będę działa pa-
nowa; zbawiona czyni jimające prawa serca; ustawił książę-
ta bojowna w wojsce, i t. p.

§ 207. Narzędnik 1. mn. w rodź. męs. i nij. miał
końcówki -y, -mi, jak rzeczowniki męskie i nijakie, a w żeń-
skim -ami; np. miedzy wielmi bywał se mną.

§ 208. Miejscownik 1. mn. z zakończeniem: 'ech,
właściwym rodzajowi męskiemu i nijakiemu, oraz -ach pier-
wotnie w rodzaju żeńskim, skąd następnie drogą analogji
w męskim i nijakim; np. mówił jest Mojżesz o święciech
k synom izraelskim (Bib. szar. 90) ; gdzie bracia abo siostry
byliby od społku w dobrzech ojczyskich rozdzieleni (Statut
1541 r.); napełnieni będziem w dobrach domu twego (Ps.
puł. 65,5), i t. p.

§ 209. Liczba podwójna przymiotników przechowa-
ła się w nielicznych tylko przykładach.

Mianownik, biernik i wołacz w rodź. męskim
miały zakończenie a, w żeńskim i nijakim 'e; np. byłaśta
dwa bracieńca bardzo bogata ( = była jeśta), a tać są była
swoja miasta sprzedała; jesta ona była przyszła; rzekłaśta
przeciw jemu ; wielką z niego dogodę będziewa miała ; dwa
towarzysza uczona; w domu bożym chodziła jeśwa (dziś
w licz. mn. chodziliśmy) ; bośwa na to powinna społu pomnieć
oba ; dalekośwa zabrnęła. W rodź. żeńskim: światłość
i prawda cie jesta mię przewiedle i dowiedle na górę świętą;
oczy moji mdleśta byle ; ręce są byle uschłe.

Dopełniacz i miejscownik kończył się na -u :
na dwu mału miastku ; dwu starszu swego rodu po oćcu, i t. p.

Celownik i narzędnik na -oma i -arna, oraz
-y^na : sławnyma oczyma, uszyma na^z^ma*. lCi^-aaa chleb

Deklinacja przymiotników zaimkowa. 157

rękama kapłańskima (Nawój.); dwiema świadkoma lepszyma
albo znamienitszyma i starszyma... wyświetlając (Mać. z Roż.).

Deklinacja przymiotników zaimkowa.

§ 210. Już w języku staropolskim, obok deklinacji przy-
miotników rzeczownikowej, istniała druga odmiana przymiot-
ników, zwana zaimkową albo złożoną. Powstała ona
jeszcze w epoce prasłowiańskiej z połączenia form pierwot-
nej odmiany przymiotników rzeczownikowej z formami odpo-
wiednich przypadków zaimka wskazującego /i, /a, /e. Zaimek
ten dodawano tuż po przymiotniku, jako bliższe jego określenie ;
(np. dobrt ji, dobra ja, dobro je, i t. d.) ; następnie formy
te określającego zaimka w wymawianiu łączyły się ściślej
z przymiotnikiem, tworząc w ten sposób formy złożone ; przy
czym zachodziły w zakończeniach form przymiotników pewne
zmiany fonetyczne, jak upodobnienie i ściągnienie. Kolejne
te zmiany dadzą się unaocznić na przykładzie w ten sposób :

w rodzaju męskim:

M. i W. dobrt + ji = dobry.

D. dobra + jego = dobrajego = dobrejego = dobrego =
dobrćgo = dobrego.

C. dobru + jemu = dobrujemu = dobrejemu = dobre-

mu = dobrćmu = dobremu, i t. d.

w rodzaju żeńskim:

M. i W. dobra + ja = dobra = dobrd== dobra.

D. dobry + jej = dobryjej = dobrej ej = dobrej = dobrćj

= dobrej.
C. dobrze + jej = dobr'ejej = dobr&j = dobrój = dobrej,
i t d.

w rodzaju nijakim:

M. B. i W. dobro + je = dobroje = dobreje = dobre = do-

brć = dobre.
Dopełniacz i pozostałe przycad\L\ ^a^ ^ ^^^jł^^nsl \sss^^«xss!w.

158 Deklinacja przymiotników zaimkowa.

Przy łączeniu się tych wyrazów formy dodawane zaimka
ji, ja, je; jego, jej, jego; jemu, jej, jemu; i t. d., wymawia-
ne z akcentem na zgłosce rdzennej, były naprzód powodem
upodobnienia fonetycznego końcowej samogłoski przymiotnika
do brzmień początkowych dodawanej formy zaimka. Po do-
daniu np. do form rzeczownikowych: dobra, dohru,... odpo-
wiednich zaimków: jego, jemu, otrzymujeniy wyrazy: dobra-
Jego, dobru-jemu, w których samogłoski a i u (dobra,
Aobru), upodobniając się do następnego brzmienia je akcen-
towanego, zmieniły się na e, i powstały stąd formy : dobre-
jego, dobrejemu (upodobnieniu temu sprzyjała także bez-
akcentowość końcówek a, u; w wyrazach bowiem dobra,
dobru akcent przypada na przedostatniej zgłosce do). Na-
stępnie w formach tych (jak : dobrejego.,,) dwie zgłoski środ-
kowe e-je, z powodu wzajemnego podobieństwa brzmień,
uległy ściągnieniu, czyli zmieniły się na jedną długą zgłoskę
e, wskutek czego utworzyły się formy: dobrego, dobremu.
Wiadomo zaś, że samogłoski długie istniały w dawnym języ-
ku polskim w pewnej tylko epoce (do wieku XV), następnie
zaginęły, a raczej ustąpiły miejsca samogłoskom pochylonym
czyli ścieśnionym ; i formy przeto z długim e ; dobrego, do-
bremu,... przerodziły się z czasem na : dobrego, dobremu,,,
z e pochylonym, które znowu w nowszej polszczyźnie w po-
dobnych formach przeszło na e jasne czyli otwarte, tak, że
dziś mamy ostatecznie formy: dobrego, dobremu^,,; tylko
w zgłosce końcowej zamkniętej, w formach takich jak: do-
brej, pięknej, wielkiej,,, wymawianie e nie jest jednostajne:
u wielu jednostek pozostało do dziś e pochylone, u innych
zaś i tutaj ma ono brzmienie e jasnego ; w języku literackim
formy z e jasnym ogólnie są zachowywane *).

Podobne stopnie przemian przechodziły koleją wieków
i inne formy tej nowej deklinacji przymiotników.

*) W mowie ludowej e i)ochylono w wyrazach takich jak: dobrej,

pięknej, wielkiej, .. brzmi jak y, i; wskutek czego formy te, przy niewy-

mawianiii nadto 1'oócowego j, niczym sią prawie nie różnią od form pier-

wotnych deklinacji rzeczownikowej przymiotmkć)^' •. dobr-y, piąfewy, wiel-

A' ć/ro^z^ lani, i t, p.

Deklinacja zaimkowa w innych jęz. słów. 159

Ponieważ deklinacja ta powstała z dwu głównych części,
to jest z dawnych form deklinacji rzeczownikowej i z form
j'1'9 j^y j^f przeto otrzymała nazwę deklinacji złożonej
albo ściągniętej ; od drugiej zaś charakterystycznej części skła-
dowej, to jest od form zaimka ji, ja, je, nazywa się także,
deklinacją zaimkową (gdy pierwsza, dawniejsza — rze-
czownikową). Nadto, ze względu, że przydany do. przymiot-
nika zaimek ji, ja, je miał dla niego znaczenie określenia,
odmiana ta nosi jeszcze nazwę deklinacji określnej;
w przeciwstawieniu zaś do niej dawniejszą deklinację rze-
czownikową nazwano nieokreślną.

Deklinacja złożona jest właściwa wszystkim językom
słowiańskim *). W języku starosłowiańskim dawna deklinacja
rzeczownikowa była używana równocześnie obok nowej zło-
żonej, jak to widzimy w zabytkach tego języka z wieku XI-go
i późniejszych. W nowszych językach słowiańskich używanie
form deklinacji złożonej coraz więcej się rozpowszechniało,
wypierając deklinację dawną. Mimo to nowsze języki prze-
chowały dotąd dość znaczny zasób form deklinacji rzeczowni-
kowej. W polskim deklinacja złożona weszła oddawna w uży-
cie na miejsce pierwotne ; liczne jednak przykłady zaginionej
odmiany rzeczownikowej pozostały dotąd bądź w znaczeniu
przysłówków, bądź jako osobliwe formy przymiotników, imie-
słowów, lub inne imiona, jak to wyżej przedstawiono. (§ 195
i następne).

*) W języku starosłowiańskim z wieku XI pozostały w zabytkacłi
piśmiennych formy takie jak: dobraago, dobruumu, i t. p., wykazujące
podobny proces powstawania deklinacji złożonej, z odmiennemi nieco niż
w polskim przemianami głosowemi. W starosłow. bowiem formy przymiot-
nika deklinacji rzeczownikowej, posiadając akcent na końcu wyrazu, np. do-
bra, dobru, dobro, nie upodabniały swej końcówki do brzmienia pierw-
szej zgłoski przydawanych form : jego, jemUy je, lecz przeciwnie : do
swoich dźwięków końcowych (a, u, o), wymawianych z akcentem, asymilo-
wały dźwięki początkowe zaimka. Tym sposobem w starosłowiańskim ko-
lejne przemiany kształtowania się form deklinacji złożonej były:
w dopełniaczu : dobra+ jego = dobrajego ^ dQ\yc%.%.^<:i =^ ^0«^^^^^
w celown. : dohv\i-^ ]em\\==^c^x\ić^'&vas!L-===-^^^'^^^

\

160

Odmiana przymiotników zaimkowa.

§ 211. Pomiędzy przymiotnikami odróżniają zwykle dwie
ich gromady: jedną, w której przymiotniki mają ostatnią spół-
głoskę osnowy twardą, np. dobr-y, sła6-y, boga<-y, peł/^-y;
i drugą z ostatnią spółgłoską osnowną miękką lub powstałą
ze zmiękczenia, np. letni (to jest let?ź-i), orZ-i, człowiec^-y,
boi-y, i t. p. W odmianie jednak deklinacyjnej pomiędzy
niemi nie masz żadnej różnicy: zakończenia w obu groma-
dach są jedne i te same.

Liczba pojedyncza.

M. W,

dobry

dobra

dobre

D.

dobrego

dobrej

dobrego

C.

dobremu

dobrej

dobremu

B.

dobrego, dobry.

dobrą

dobre

N.

dobrym

dobrą

dobrym

Mc.

w dobrym

w dobrej

w dobrym

Liczba

\ mnoga.

M. W.

dobrzy, dobre

dobre

dobre

D.

dobrych

dobrych

dobrych

C.

dobrym

dobrym

dobrym

B.

dobrych, dobre

dobre

dobre

N.

dobremi

dobremi

dobremi

Mc.

w dobrych

w dobrych

w dobrych.

§ 212. W mianowniku 1. p. rodzaju żeńskiego
końcowe a w dzisiejszym języku ogólnym jest jasne czyli
otwarte (dobra, piękna...), w staropolskim zaś było pochylo-
ne czyli ścieśnione, powstałe z poprzedniego długiego (do-
braja = dobra = dobra) ; d pochylone pod koniec wieku
XVIII-go wyszło z użycia, miejsce jego w języku ogólnym za-
jęło a jasne, i dzisiaj tylko w mowie ludu polskiego dawne
d pochylone się utrzymuje.

Podobnie w rodzaju nijakim: z e długiego, które wy-
rażano w rękopisach wieku XIV i XV-go przez dwa e (np.
szyrokiee, bożee, wesołee, złee, i t. p.), powstało następnie
(^pochylone (dobroje = dobrej e = 4o\>TfeV, v? wof^"^*!.^^ \^dxia.k

Mianownik 1. p. przymiotników. 161

polszczyźnie również miejsce jego zastąpiło e jasne, które
dotąd w języku ogólnym pozostało (dobre, wesołe, piękne,
i t. p.). Dodać należy, że w mowie wielkopolskiej samogłos-
ka ta do dziś zachowała brzmienie odrębne, średnie pomię-
dzy e i i (y).

Samogłoskę d pochylone, właściwą dawniej ogólnemu językowi
polskiemu, oddawano w drukach wieku XVI i XVII-go przez a bez
żadnego znaku (t. j. dobra, piękna), gdy tymczasem a jasne, otwar-
te — przez d (np. matka, głowa, i t. p.). Wprost przeciwnie po-
stępowano przy e i o, a mianowicie pochylone oznaczano w drukach
kreską nad literami, to jest przez ^, ó, jasne zaś oddawano zawsze
przez g, o, jak to dotychczas zachowujemy.

§ 213. W dopełniaczu 1. p. zakończenie -ego na ro-
dzaj męski i nijaki w dawnej polszczyźnie miało e pochylone,
jako powstałe z poprzedniego długiego (dobreego = dobre-
go = dobrćgo) ; w drukach staropolskich oddawano je przez
e (to jest: dobrćgo, wielkićgo) ; od początku jednak wieku
XVIII-go w formach podobnych wymawianie pochylonego e
ustało i do dziś e w języku ogólnym wymawia się jasno,
t. j. dobrego, wielkiego, i t. p.

W formach rodź. żeńskiego (dobrej, pięknej, i t. p.)
w zgłosce końcowej zamkniętej e pochylone utrzymywało się
w mowie powszechnej nierównie dłużej : w języku literackim
do połowy stulecia XIX-go było jeszcze dość pilnie prze-
strzegane. W obecnej dobie, w języku warstw wykształceń-
szych wychodzi ono z użycia coraz bardziej i miejsce jego
zajmuje brzmienie e jasnego, otwartego : dobrej, łagodnej,
pięknej, i t. p.

W rodzaju żeńskim, w deklinacji złożonej przymiotników,
obok zakończenia ej^ było w staropolskim używane i zakończenie e;
np. z ręki nieprzyjacielskie ; od duszy rozumne ; czas dobrej wolej
boże ; zbawił nas ot śmierci wieczne, i t. p.

§ 214. W celowniku do form zakończonych na -emt/,
-ej stosują się uwagi te same, co i do form dopełniacza
z końcówkami -ego, -ej.

Gramatyka. Vv

162 Narzędnik 1. p. przymiotników.

§ 215. Biernik licz. poj. w rodzaju męskim jest
równy mianownikowi, jeżeli si§ nie odnosi do imion nieżywot-
nych (np. widzę piękny ogród, wysoki dom, i t. p.): przy
imionach zaś żywotnych, zarówno osób jak i zwierząt, biernik
zastępuje się formą dopełniacza, zgodnie z samemi rzeczow-
nikami (np. widzę bogatego kupca, wysokiego pana, piękne-
go konia, wiernego psa, barwnego motyla, i t. p.). W rodza-
ju żeńskim mamy zawsze formę na -ą, powstałą ze ściąg-
nięcia formy rzeczownikowej na -c i zaimka y^f (dobrę+ją =
dobrej ą = dobrą). W rodź. nijakim biernik równy jest
mianownikowi (dobre, wielkie, i t. p.).

§ 216. Narzędnik 1. p. przymiotników miał i ma dzi-
siaj na rodzaj męski i nijaki zakończenie -ym, -im, na żeń-
ski ą (zaimek bowiem ji, ja, je miał w narzędniku /im, ją,
jim) ; np. z mężem bezwinnym, olejem świętym, językiem
Iściwym, największym skarbem, własnym domysłem i rozu-
mem ; przed obliczem pańskim, ciężkim sercem, wielikim wy-
cięstwem, słowem bożym, królewskim rozkazaniem, wiecznym
dobrem, drugim pismem, pod sławnym jimieniem, i t. p. (Por.
§ 174). Formy rodzaju żeńskiego kończyły się zawsze na ą:
mocą wielką, krwią świętą, wierną światłością, i t. p.

§ 217. Miejscownik 1. p. miał w staropolskim za-
kończenie em na rodzaj męski i nijaki, ej na rodź. żeński.
Formy na em ( = ćm) w rodź. męskim i nij. spotykamy sta-
le w zabytkach w. XIV i XV-go ; np. na rodzaj męski:
w domu panowem, w kościele wielikiem, w gniewie ziemskiem,
w zakonie bożem, o świętem mężu, o świętem Pawle, w mi-
łem Bodze, w ludu szalonem, w starem zakonie, w gorącem
oleju, i t. p. ; na rodź. nijaki: na szyrokiem mieście, w ra-
mieniu Wysokiem, w morzu czerwonem, w jimieniu panowem,
na mieście pustem, w oświeceniu bożem, w królestwie nie-
bieskiem, i t. p. Już jednak w wieku XV-ym spostrzec można
upodobnienie jednych form do drugich, mianowicie dotych-
czasowe formy miejscownika na -em przybierają postać form
narzędnika z zakończeniem -yni, tak, że w pomnikach piś-
mieunych wieku XV-go, obok iorm iiSk. -em, ^^^^.-^ka^^fc aię

Miejscownik 1. p. przymiotników. 163

w rodzaju męskim i nijakim formy na -ym (im), przejęte
z narzędnika, jak np. w kościele wielkim, w duchu silnym,
w zakonie bożym, o mężu statecznym ; po dnie morskim,
w jezierze niższym, w naszym zatraceniu, w którym miejscu,
i t. p. W wieku XVI-ym formy upodobnione, czyli zakoń-
czone na ym (im), wchodzą w ogólne użycie zamiast daw-
nych form miejscownika na em, a blizkie podobieństwo brzmień
obu tych zakończeń, em i ym^, sprowadza wkrótce stanowczą,
przewagę po stronie form z końcówką, ym, wskutek czeg.o
w drukach od połowy wieku XVI i w wiekach następnych
formy na ym^ (im) stają się ogólnie panującemi w narzęd-
.niku i miejscowniku na rodź. męski i nijaki; np. sław-
nym czynem, sławnym dziełem, o sławnym czynie, o sławnym
dziele ; w zakonie nowym, w piśmie świętym, i t. p. (zakoń-
czenie zaś em spotyka się wyjątkowo). Historycznie więc
uzasadnionemi pozostają w języku formy miejscownika zakoń-
czone na ypi, podobnie jak w narzędniku, bez różnicy rodzaju
nijakiego od męskiego. (O przepisie dowolnym Kopczyńskiego
odróżniania rodzajów zob. wyżej § 146, str. 124).

W miejscowniku 1. p. na rodź. żeński przymiotniki, oprócz
zwykłej formy na ej (w świętej, wielkiej), spotykają się niekiedy
w zabytkach polszczyzny wieku XIV i XV-go z końcówką e; np. na
puszczy idumejskie, w ręce gospodnowe, w robocie ludzkie, w ziemi
straszne, i t. p. Form tych uważać nie można za miejscowniki de-
klinacji rzeczownikowej przymiotników, nie mają bowiem przed koń-
cowym -e spółgłoski powstałej z wyraźnego zmiękczenia (wówczas
bowiem byłoby : na puszczy idumejsce, w ręce gospodnowie, i t. p.).

§ 218. Mianownik 1. mn. przymiotników, odnoszą-
cych się do rzeczowników osobowych męskich, kończy się na
i, które zmiękczyło zarazem niegdyś poprzedzającą spółgłos-
kę osnowy, a która znowu po zmiękczeniu uległa w dalszym
ciągu zmianom odpowiednim ; np. silni, słabi, bogaci, starzy,
wielcy (z: wielk-i, wielc-i = wielcy), polscy, blizcy, dobrzy,
głusi, święci, ubodzy, weseli, cisi, łysi, ochoczy, hoży, ostatni,
poddani, krewni, lepsi, starsi, drożsi, mężniejsi, i t. p. *).

*) W staropolskim mianownik 1. miv. \)T7.yKi\Q\?Któi^ ^ ^^siY^i^cs^^"^'^-
szyin i najwyższym miał form^ osobowa^ taks^^ż. sarcv^ \?i^ TOAajaar^ . \vi'»- ^^-

164 Mianownik 1. m. przymiotników.

W przymiotnikach męskich, o ile odnoszą się do imion
nieosobowych, oraz we wszystkich żeńskich i nijakich mamy
zakończenie e ; np. piękne ogrody, silne lwy, sądy sprawied-
liwe, pracowite kobiety, wysokie wieże, wesołe dzieci, zwie-
rzęta domowe, i t. p. Końcówka ta e jest właściwie koń-
cówką mianownika przymiotników rodź. żeńskiego, oraz koń-
cówką biernika przymiotników rodzaju męskiego i żeńskiego
licz. mnogiej, i na wzór tych form powstały mianowniki ro-
dzaju męskiego.

W rodzaju nijakim mamy dziś w przymiotnikach zakoń-
czenie e; w staropolskim zwykłą tu końcówką było a; np.
wszelka zwierzęta leśna, słowa boża, książęta ludzka, niebies-
ka okna, ziarnata jabłka, i t. p. Obok tych form na a zja-
wiają się już w zabytkach wieku XV-go formy analogiczne
na e, jak: oczy boże, miasta murowane, i t. p. ; te w ciągu
następnych wieków weszły w użycie zamiast dawnych z za-
kończeniem a.

§ 219. Biernik 1. mn. miał w dawnej polszczyźnie
na rodzaj męski i żeński właściwe zakończenie -e; np.
Nie jest to nowa ludzie wielkie i święte nazywać pszczołami;
który pokorne kładzie wysoko, a smętne wywyższa; łagod-
nością sprawować poddane ; sądzić będzie ubogie ; nauczy ci-
che ; oświeca ślepe ; grzebać zmarłe ; syny ludzkie ; króle
wielikie, kraje ziemskie, i t. p. W rodzaju nijakim bier-
nik miał jak mianownik zakończenie -a; np. gospodzin wie
myślenia ludzka ; obiegł miasta murowana ; prawa serca, usta
Iściwa, i t. p.

W dzisiejszym języku biernik 1. mn. imion osobowych

jedyńczej, to jest mówiono : lepszy panowie ; starszy synowie ; osobne miesz-
kania, co w nich głupszy mieszkają ; mędrszy ludzie ; synowie młodszy ;
wy jesteście starszy między ludem bożym ; wczorajszy bowiem jesteśmy ;
najdroższy bracia; najmężniojszy wodzowie, i t. p. W drugiej połowie wie-
ku XVII wchodzi tu w użycie zakończenie -i z poprzedzającą miękką ś:
jnłodsi, mędrsi, bliżsi, i t. p. Przyczyna tej zmiany podana wyżej przy
formach mianownika, licz, mn. zaimków dzierżawczych : naszy, waszy (§ 160
str. 131 — 132).

Miejscownik 1. m. przymiotników. 165

i odnoszących się do nich przymiotników przejęty jest z do-
pełniacza (cenimy wielkich pisarzów; widzimy wdzięcznych
synów, sprawiedliwych sędziów, i t. p.); w pozostałych zaś
formach przymiotników na rodź. męski (to jest odnoszących
się do rzeczowników żywotnych i nieżywotnych), oraz na rodź.
żeński i nijaki mamy dawną końcówkę e (forma rzeczowa) ;
np. widzę piękne, konie, dzikie lwy, znam dawne czasy, dro-
gie osoby, groźne słowa, i t. p. (Porów, biernik liczby po-
jedynczej § 215).

§ 220. Narzędnik 1. m. przymiotników miał w sta-
rej polszczyźnie zakończenie -ymi, -imi na wszystkie trzy
rodzaje. W wieku XVI-ym, obok form z końcówką -ymi, po-
wstają formy zakończone na -emi również na wszystkie trzy
rodzaje, i używają się przez wieki następne aż do dziś, nie
wyrugowawszy form dawniejszych z końcówką -ymi, W dzi-
siejszej mowie przeważa zakończenie -emi bez różnicy ro-
dzajów (np. dobremi panami, dobremi książkami, dobremi sło-
wami). Przeznaczanie końcówki -ymi dla przymiotników ro-
dzaju męskiego, a -emi dla żeńskich i nijakich jest pomy-
słem * dowolnym, niezgodnym ani z naturą języka, ani z żywą
mową narodu; przepis więc taki nie może mieć znaczenia
prawidła gramatycznego. (Ob. § 164).

§ 221. Miejscownik 1. mn. ma, podobnie jak dopeł-
niacz, zakończenie -ycA, -loh na wszystkie trzy rodzaje :
w dobrych, w pięknych, w letnich, takich, i t. p.

Rzeczowniki o formie przymiotnikowej.

§ 222. Odmianę przymiotnikową mają również imiona,
będące rzeczownikami co do znaczenia, a ze względu na for-
mę przymiotnikami, czyli przymiotniki rzeczownie wzięte,
a mianowicie :

a) rodzaju męskiego na i, y, oznaczające przeważ-
nie godność lub zawód, np. bliźni, budowniczy ^^Xv^\^^^V^^-
bo wy, koniuszy, kraj czy, leśniczy, lo\vc7.y* tcojSCy^^ ^ \v^^^^^^ ^

166 Rzeczowniki o formie przymiotnikowej.

piwniczy, podkomorzy, podskarbi, podstarości, podstoli ; słu-
żący, woźny, zwrotniczy, luty, złoty (pieniądz), i in. ; rodzaju
żeńskiego na owa : budowniczowa, cześnikowa, doktoro-
wa, królowa, kupcowa, sklepowa, stolnikowa, i t. p. ; rodzaju
nijakiego nazwy opłat na e: brukowe, czopowe, drogowe,
mostowe, łanowe, pamiętne, podymne, pogłówne, stajenne,
strawne, i t. p.

b) nazwiska osób; zakończone na -ski, -cki, -ska,
'Cka i owa, mające przeto formę przymiotnikową; jak np.
Krasiński, Słowacki, Kochanowska, Drużbacka, Orzeszkowa,
Adamowa, Stefanowa, Pawłowa, i t. p.

c) nazwiska rodowe i c u dzozi e mski e , zakoń-
czone na e (lub eu, euxj, i, ?/; jak : Linde, Bandtkie, Goethe,
Dorć, Jussieu, Crśmieux, Badeni, Andriolli, Garibaldi Horacy,
Batory, i t. p., oraz imiona chrzestne, zakończone na ii y ;
np. Marceli, Antoni, Bazyli, Ignacy, Konstanty, Ambroży, Hi-
lary, Wincenty, i t. p. (np. Linde, Lindego, Lindemu, Lin-
dego, Lindym, w Lindym...).

W liczbie mnogiej imiona męskie osób, wymienione
wyżej pod a), oznaczające godność lub zawód, mają mianow-
nik przeważnie z zakończeniem -owie, na wzór rzeczowników
męskich osobowych; to jest: budowniczowie, chorążowie,
zwrotniczowie, i in. (lecz na i, y mają zawsze bliźni, kar-
bowi, myśliwi, woźni, służący) : podobnie na -owie mają imio-
na rodowe, przywiedzione pod c) : Lindowie, Bandtkowie, An-
toniowie (te mają i w dopełniaczu licz. mn. zakończenie rze-
czowników : Lindów, Bandtków), Badeniowie, Konstantowie
(z dopełniaczem na -ichy -ych) i t. p. Nazwiska zaś rodo-
we pod b) kończą się jak zwykłe przymiotniki w r. męskim
na y (i), w żeńs. na e; np. Krasińscy, Słowaccy, Kocha-
nowskie, Potockie, Adamowe, Wojciechowe, i t. p.

§ 223. Nazwy wsi i miast rodzaju żeńskiego takie

jak: Biała, Kamionna, Sucha, Łęczna, Łomna, Miedzna, Na-

dolna, Rudna, i t. p, mają deklinację mieszaną: w bierniku

bowiem i wołaczn używają się w formach rzeczownikowych

Cod ę i o: Białe, o Biało 1), w mivje\i T.^L^^T^^^^^^Oft.^rtifc-

Nazwy wsi i miast. 167

ważnie zatrzymują formy przymiotnikowe ; np. M. Biała, D.
Białej (obok Biały), C. Białej, B. Białe, W. Biało, N. Białą,
Mc. w Białej, i t. p.

Nazwy miejscowości rodź. żeńs. z przyrostkiem -owa,
i -ma, jak: Dąbrowa, Częstochowa, Niegowa, Ludwina, Ko-
zina, Radolina, i t. p. mają odmianę rzeczownikową, np. M.
Częstochowa, D. Częstochowy, C. Częstochowie, B. Często-
chowę, i t. d. (jak głowa).

Nazwy miejscowości rodź. nijakiego na -e, jak: Ja-
godne. Krasne, Płonne, Mokre, Czerwone, Zakopane, i tym
podobne o formie przymiotnikowej, odmieniają się jak przy-
miotniki ; np. M. Zakopane, D. Zakopanego, C. Zakopanemu,
B. i W. Zakopane, N. Zakopanym, Mc. w Zakopanym, i t. p.

Kończące się zaś na -o jak: Pajęczno, Smolno, Kru-
szewo, Kleniewo, Lękowo, Odolanowo, Łobodno, Mielno, Zam-
browo, i t. p. mają deklinację rzeczownikową; np. M. Pajęcz-
no, D. Pajęczna, C. Pajęcznu, B. i W. Pajęczno, N. Pajęcz-
nem, Mc. w Pajęcznie.

§ 224. Rzeczowniki żeńskie na ina, ówna,
anka. Podług deklinacji rzeczownikowej odmieniają się rze-
czowniki żeńskie, utworzone od tychże osnów co i imiona
męskie, za pomocą przyrostków : -ma, -yna, -ewna, -ówna^
-anka, oznaczające godności lub nazwiska rodowe ; np. sę-
dzina, hrabina, podkomorzyna, starościna, wojewodzina, Sa-
pieżyna, Zarębina, królewna, stolnikówna, cześnikówna, Odro-
wążówna, Zabiełłówua, Batorówna, sędzianka, hrabianka,,
szlachcianka, podstolanka, Sapieżanka, Krakowianka, i t. p.
Niektóre z nich wszakże, obok właściwej odmiany rzeczowni-
kowej, używają się niekiedy i w formach właściwych przy-
miotnikom, mianowicie z zakończeniem ej w dopełniaczu, ce-
lowniku i miejscowniku licz. pojed., to jest obok form wła-
ściwych: dopełniacza, jak: sędziny, hrabiny, starościny, kró-
lewny, Skarbkówuy, i t. p., oraz celownika i miejscownika:
sędzinie, hrabinie, starościnie, królewnie, Skarbkównie..., spo-
tykają się formy tychże przypadków analogiczne (na wzór
przymiotnikowych): sędzinej, hrabinej, ^t^xc>^c\\v<Ą.,>Kx^^^^^fc\
Skarbkównej, i t p. ; użycie ich j^ólw^^ \^^\. ^^^j^^^JP*.*^^^-

168 Rzeczowniki: sędzia, hrabia...

W bierniku zachowały si§ wyłącznie tylko formy rzeczowni-
kowe na ę (sędzinę, starościnę...) ; w wołaczu — rzeczowni-
kowe na o (sędzino, królewno,...). W liczbie mnogiej pozo-
staje w użyciu tylko odmiana rzeczownikowa: sędziny, sę-
dzin, sędzinom, i t. d.

§ 225. Odmiana rzeczowników: sędzia, hrabia.

Podług deklinacji przymiotnikowej (zaimkowej) odmie-
niają się w części w dzisiejszym języku rzeczowniki męskie
na a : sędzia, hrabia, margrabia i burgrabia, które w dawnej
polszczyźnie miały odmianę rzeczownikową, właściwą innym
rzeczownikom męskim na a (np. mówca, rządca, cieśla).

Odmiana dawna rzeczownika sędzia.

Liczba pojedyncza.

Liczba mnoga.

M.

sędzia

sędzię, sędziowie

D.

sędzię, sędziej, sędziego

sędziów

C.

sędzi

sędziam, sędziam, sędziom

B.

sędzię, sędziego

sędzię, sędziów

W.

sędzia

sędzię, sędziowie

N.

sędzią

sędziami

Mc.

sędzi, sędzin

sędziach.

Liczba podwójna.

M. B. W. sędzię
D. Mc. sędzin
C. N. sędzioma.

Podobnie odmieniały się : hrabia, margrabia i burgrabia.

Z odmiany dawniejszej rzeczownika sędzia pozostała
do dziś w wyłącznym użyciu w liczbie pojedyń. forma na-
rzędnika sędzią, w innych zaś przypadkach liczby pojed.
używają się dziś formy utworzone na wzór przymiotni-
ków (jak np. woźny, myśliwy...) ; a mianowicie : D. sędziego,
C. sędziemu, C. sędziego, Mc. o sędzim, niekiedy forma dawna :
o sędzi. W liczbie mnogiej form dawniejszych, rzeczowni-
Jcowych, więcej się dotąd utrzymało.

Stopniowanie przymiotników. 169

Odmiana dzisiejsza rzeczownika sędzia.

Liczba pojedyncza. Liczba mnoga.

M. s§dzia M. sędziowie

D. sędziego D. sędziów

C. sędziemu C. sędziom

B. sędziego B. sędziów

W. sędzio W. sędziowie

N. sędzią N. sędziami

Mc. w sędzim; w sędzi Mc. w sędziach.

Podobnie odmieniają się dzisiaj : hrabia, margrabia...

Stopniowanie przymiotników *).

§ 226. Przymioty i własności różnych osób lub rzeczy,
porównywane ze sobą, mogą być albo jednakowe czyli w rów-
nym stopniu, albo też różnią się stopniem pomiędzy so-
bą, to jest jeden przedmiot posiada je w stopniu wyższym
aniżeli drugi ; albo wreszcie własność pewna może wyróżniać
dany przedmiot z pośród wszystkich innych porównywanych
z nim przedmiotów i wtedy mówimy, że przedmiot ten po-
siada ów przymiot czyli własność w stopniu najwyższym.
Formy gramatyczne, służące do oddania tych odcieni przy-
miotów, nazywamy stopniami: równym, wyższym i naj-
wyższyni ; samą zaś odmianę — stopni o w a n i e m przymiot-
ników: stary, starszy, najstarszy ; gruby, grubszy, najgrubszy ;
wspaniały, wspanialszy, najwspanialszy, i t. p.

Stopniowaniu podlegają także imiesłowy, użyte w zna-
czeniu przymiotników ; np. uczony, uczeńszy, najuczeńszy :
ukochany, najukochańszy ; ukształcony, ukształceńszy; trwały,
trwalszy, najtrwalszy, i in.

*>

") Rzecz o « stopniowaniu przymiotników* należy właściwie do czy-
ści gramatyki, zwanej etymologją. Mimo to wykład ten umieszczała.'^ xft.
względów praktycznych po nauce o delŁ\iiiac\\ ^T7.^^\cA?ti"Ctó^ .

170 Stopniowanie przymiotników.

§ 227. Postaci przymiotników w stopniu wyższym i naj-
wyższym różne między sobą, różnią się też od stopnia równe-
go charakterystycznemi przyrostkami ; a mianowicie w stopniu
wyższym przymiotniki mają przyrostek -szy lub -ejszy ;
w stopniu najwyższym oprócz tegoż przyrostka -szy lub -ejszy
na końcu, mamy jeszcze na początku przymiotnika przedrostek
naj' ; np. twardy, tward-szy, naj-tward-szy; długi, dłuż-szy,
najdłuż-szy ; ciepły, ciepl-ejszy, naj-ciepl-ejszy, i t. p.

W dawnej polszczyźnie przymiotniki w stopniu najwyż-
szym używały się pospolicie z przedrostkiem na-, rzadziej
z naj-; np. naświętszy i najświętszy; naprestszy i najprost-
szy; nauporniejszy i najuporniejszy, i t. p. Formy z przed-
rostkiem naj' spotykamy już w najdawniejszych zabytkach
języka; rozpowszechniły się one zwolna w ciągu wieku XV
i XVI-go, a w XVIIym stały się ogólnie używanemi i wy-
parły z użycia formy dawniejsze z przedrostkiem ^^a-.

§ 228. Stopień wyższy z przyrostkiem -szy mają po
większej części te przymiotniki, których osnowy kończą się
na spółgłoskę pojedynczą, albo na takie dwie spółgłoski, któ-
re przed zgłoską szy łatwo wymówić się dają, jak; dr,rd,
st, łt; np. grub-y grub-szy, dzik-i dzik-szy, skąp-y skąp-szy,
śwież-y śwież-szy,... tward-y tward-szy, mądr-y mędr-szy,
tłust-y tłust-szy, żółt-y żółt-szy, i t. p. Przytym zamiast spół-
głosek końcowych osnowy, ł, ^^, mamy zmiękczone /, ń,
a zamiast 0, g mamy i, powstałe z dawnego zmiękczenia;
np. miły mil-szy, czuły czul-szy, wspaniały, wspanial-szy, trwa-
ły trwalszy, słony słoń-szy ; wazki węż-szy, nizki niż-szy, srogi
sroższy, drogi droż-szy, i t. p. W formach stopnia wyższego przy-
miotników takich jak : biały biel-szy, śmiały śmiel-szy, zie-
lony zieleń-szy, zachowało się pierwotne e wobec następnej
spółgłoski miękkiej (7, ń). Do przymiotnika gorący mamy
formę stopnia wyższego gorętszy, z twardym t

§ 229. Gdy na końcu osnowy przymiotnika zachodzi

zbieg spółgłosek z trudnością dających się wymówić przed

przyrostkiem -szy, np. kn, dn, czn, tw, źw, str..., wtedy sto-

pwń wyższy ma. przyrostek -ejszy y ciz^ez^m Q^V^V\i\^ %^(>l-

Przyrostki stopnia wyższego: -szy, -ejszy. 171

głoska osnowy jest zmiękczona lub też powstała ze zmięk-
czenia; tak np. : piękn-y piękni-ejszy, triidn-y trudni-ejszy,
dźwięczn-y dźwięczniejszy, piln-y pilniejszy, łatw-y łatwiej-
szy, rzeźw-y rzeźwiejszy, bystr-y bystrzejszy, i t. p.

§ 230. Przymiotniki, zakończone przyrostkami: -ki,
-oki, -eki (np. niz-ki, głęb-oki, dal-eki), mają^* formy stopnia
wyższego utworzone bezpośrednio od pierwiastków, to jest
bez rzeczonych przyrostków; np. gład-ki gład-szy, słod-ki
słod-szy, pręd-ki pręd-szy, wąz-ki węż-szy, bliz-ki bliż-szy,
niz-ki niż-szy, cien-ki cień- szy, krót-ki krót-szy, miał-ki miel-
szy, lek-ki = Ibgki Ibg-ejszy = Iż-ejszy, mięk-ki mięk-szy,
szer-oki szer-szy, głęb-oki głęb-szy, dal-eki dal-szy, i t. p.
Przymiotnik wys-oki w polszczyźnie wieku XVI-go miał
w stopniu wyższym formę wysz-szy ; podobnie też przysłó-
wek wysoko — formę prawidłową wysz-ej ; ta jednak for-
ma wyszej przez analogję do wyrazu niżej (od osnowy
niz-) i bliżej (od osn. bliz-) zmieniła się na wyżej (ze spół-
głoską ź) ; następnie zaś na podobieństwo do wyżej, oraz
na wzór przymiotników niższy, bliższy powstała także
forma drugorzędna, analogiczna wyższy, wyższa, wyższe,
do dziś używana. Oczywiście forma wyższy od staropol-
skiej wyszszy różni się tylko w piśmie, fonetycznie zaś\
jest z nią zgodna, gdyż brzmienie ż przed przyrostkiem -szy
wymawiamy jak sz, •

§ 231. Niektóre przymiotniki używają się w stopniu wyż-
szym w podwójnej formie : z przyrostkiem -szy i -ejszy ;
np. czysty : czyst-szy i czyściejszy ( = czyść-ejszy) ; tłusty :
tłust-szy i tłuściejszy; żółty: żółtszy i żółciejszy; mądr-y:
mędr-szy i mądrz-ejszy ; mił-y : mil-szy (i milejszy), w sta-
ropolskim zwykła forma naj-milejszy.

§ 232. Tak zwane nieprawidłowe stopniowanie przy-
miotników, np. wielki większy, mały mniejszy, dobry, lepszy,
zły gorszy,... polega na tym, że stopień wyższy tych przy-
miotników pochodzi od zupełnie innej osnowy aniżeli stopień
równy : np. przymiotnik wielki m^ ^ta^ ^\.q^vsv^ ^^*L^^:^^

172 Stopniowanie omowne.

większy ze staropol. więcszy, więtszy (od tej samej osno-
wy, którą widzimy w przysłówku więc-ej, w spójniku więc).
Dzisiejsza postać większy utworzona została prawdopodobnie
pod wpływem formy stopnia równego wielki, zawierającej
spółgłoskę k i na wzór stosunku miększy do miękki. Przy-
miotnik mały ma stopień wyższy mniejszy, od pierwiastku
mhfi', widocznego w starosłowiańskim m^niJ; przym. do-
bry — lepszy od pierwiastku lep- (starosł. l^pz miły, po-
rządny) ; zły — gorszy od pierwiast. gar-, tego samego, co
w przymiotniku gorzki, rzeczowniku gorycz, i inne.

§ 233. Są przymiotniki, utworzone na wzór przymiot-
ników stopnia wyższego (z zakończeniem szy lub -ejszy),
a nie mające znaczenia stopnia wyższego ; tak np. dzisiejszy,
jutrzejszy, tutejszy, tamtejszy, teraźniejszy, oraz onegdajszy,
wczorajszy, pochodzące od przysłówków : dzisiaj, jutro, tutaj,
wczoraj... Tu należą przymiotniki : rańszy, używany w zna-
czeniu ranny, oraz ludowe południejszy w znaczeniu po-
łudniowy.

Tu należy także zaimek inszy oraz wyszły z użycia
inakszy, utworzone za pomocą przyrostka -szy od osnowy
zaimka staropolskiego jiny, a, e^ ( = iny, a, e) i jinaki,
a, e. Liczebnik pierwszy jest właśctwie formą stopnia wyż-
szego od liczebnika staropolskiego pierwy, a, e, który w dzi-
siejszej %)olszczyźnie nie używa się.

§ 234. Stopniowanie omowne. Jest jeszcze spo-
sób stopniowania opisowy albo o m o w n y , polegający na
tym, że dla wyrażenia stopnia wyższego dodaje się przysłó-
wek w stopniu wyższym bardziej lub więcej do przymiotni-
ka w stopniu równym ; dla wyrażenia zaś stopnia najwyższe-
go — te same przysłówki w stopniu najwyższym, to jest naj-
bardziej, najwięcej. Sposobu tego używa się przeważnie
wtedy, gdy przymiotnik lub imiesłów, który stopniować mamy,
nie stopniuje się sposobem zwyczajnym (za pomocą przyrost.
-szy, -ejszy) ; np. bardziej cierpki, więcej wart, więcej, naj-
więcej ceniony, bardziej rad, i t. p.

Liczebniki. 173

§ 235. Przymiotniki nie stopniujące sie. Zwykle
nie ulegają stopniowaniu przymiotniki, oznaczające pochodze-
nie i wogóle stosunek do innych przedmiotów, np. wzgląd
na miejsce, czas, ilość, i t. p. Takiemi są np. przymiotniki :
ojcowski, kupiecki, sędziowski, cioteczny, stryjeczny ; żelazny,
kościany, szklany, złoty, drewniany, kamienny ; wiejski, ogro-
dowy, polowy, leśny; południowy; wieczorny, miesięczny,
roczny, wieczny; dziesiętny, i t. p., lub też imiesłowy wyra-
żające stan przedmiotu ; np. uschły, zwiędły, umarły, spróch-
niały, latający, zgasły, ścięty, i t. p.

Liczebniki.

§ 236. Liczebniki, inaczej liczbowniki, wyrażają bądź
ilość czyli liczbę przedmiotów, jak: jeden tydzień, dwa
dni, dwie godziny, trzy domy, dziesięć korcy, dwadzie-
ścia wiosen, czterdzieści tomów, i t. p., i te nazywamy li-
czebnikami g ł ó w n e m i ; bądź też porządek, według któ-
rego przedmioty po sobie następują; np. pierwszy tydzień,
drugi dzień, druga godzina, trzeci dom, dwudziesta wios-
na, pięćsetna rocznica, i t. p., i te noszą nazwę liczebników
porządkowych.

§ 237. Liczebniki główne: jeden, jedna, -o, dwa,
dwie, trzy, cztery, pod względem składniowym mają zna-
czenie przymiotników, i jako takie zgadzają się ze swojemi
rzeczownikami w rodzaju, liczbie i przypadku; liczebniki zaś,
począwszy od pięciu, to jest pięć, sześć, siedem, osiem.,.,
sto, i t. d. pod względem składniowym są rzeczownikami,
i dla tego przy nich rzeczownik kładzie się w dopełniaczu.
Wskutek tego mówi się : jeden dom, dwa domy, dwie książki,
trzy klasy, cztery drzewa ; ale : pięć domów, sześć ksią,żek^
siedem klas,... sto drzew, i t. d.

ś

174 J>^ Deklinacja liczebników.

§ 238. Deklinacja liczebników w dzisiejszym je-
żyku w wielu razach znacznie się różni od ich odmiany sta-
ropolskiej.

Liczebnik jeden, jedna, jedno ma odmianę podług
deklinacji zaimkowej, podobnie jak zaimek ten, ta, to (§ 172),
tylko w bierniku rodź. żeńskiego zamiast dawnej formy na ę
(jedne), w dzisiejszym języku używa się forma analogiczna na
ą: jedną, powstała na wzór form tegoż przypadku przymiot-
ników, zakończonych stale na ą, jak : ładną, pewną, znaczną,
i t. p. Porów. § 157 str. 130.

§ 239. Liczebniki dwa, dwie, oraz oba, obie, w ję-
zyku staropolskim odmieniały się tylko w liczbie podwójnej.
Formy odmiany dawnej były następujące:

rodź. męski rodź. żeński i nijaki

M. B. W. dwa dwie

D. Mc. dwu dwu

C. N. dwiema, (dwoma) dwiema, (dwoma).

W nowszej polszczyźnie obok form dawnych wytworzy-
ły się i inne, analogiczne, pod wpływem pewnych form liczby
mnogiej bądź rzeczowników, bądź przymiotników i zaimków,
lub innych liczebników.

Odmiana dzisiejsza liczebnika dwa jest nastę-
pująca :

r. męski r. żeński r. nij.

M. W. dwaj ; dwu(ch) ; dwa dwie dwa

D. tiwu, dwuch dwu, dwuch dwu, dwuch

C. dwu, dwom dwu, dwom dwu, dwom

B. dwu, dwuch ; dwa dwie dwa

N. dwu, dwoma dwiema (dwoma) dwu, dwoma

Mc. o dwu, dwuch dwu, dwuch dwu, dwuch.

Z odmiany tej widad, że forma dwu, właściwa pier-
wotnie tylko dopełniaczowi i miejscownikowi, weszła następ-
nie w użycie w celowniku i narzędniku, a przy imionach oso-
bowycb także i w mianowniku i \)iei\i\k\3L.

Deklinacja liczebnika dwa. ^^ 175

Taką samą odmianę ma również -liczebnik oba, obie,
oba i w postaciach złożonych: obadwa, obiedwie, jako też
późniejsze obydwa, obiedwie, W odmianie liczebnika oba-
dwa część pierwsza w rodzaju męs. i nij. ma postać stałą
obu-, t. j. obudwu, obudwoma..., w żeńskim zaś mówimy:
obiedwie, obudwu, obudwom, obiedwiema. W liczebniku oby-
dwa część pierwsza, oby-, pozostaje niezmienioną: obydwu
lub obydwuch, obydwu i obydwom, i t. d.

Dawniej formy dwa^ oba używane były (do końca wie-
ku XVl-go) przy wszystkich imionach rodzaju męskiego, to
jest zarówno osobowych jak i rzeczowych.

Np. : Ci dwa synodu uczynić nie mogli ; dwa bracia gdyby
dwie siostrze pojęli... ; było ich dwa tysiąca (Skar.) ; powrósło ma
być długie na dwa łokcia (Szczerbie) ; obaśwa swych tajemnic sobie
się zwierzała (J. Kochan. Ps. 5(5) ; rodzicowie obadwa zniewoleni
rzemiosłem ani handlem nigdy nie byli, i t. p. (Orzechows.).

W dzisiejszej polszczyźnie mamy w mianowniku
formy dwaj, obaj lub obadwaj, obydwaj, używane jako
określenie przy imionach osób męskich ; formy zaś dwa, oba
odnoszą się do nazw zwierząt i rzeczy ; np. dwaj panowie,
obadwaj lub obaj pisarze ; dwa konie, oba domy, obadwa
znaki, oba okna i t. p.

W rodzaju nijakim była forma dwie^ jak w żeńskim ; np.
dwie jarzmie wołów sprzężonych (Otwinows.) ; nalazszy dwie drze-
wie miąższe (Bazylik, tłum. Modrzews.) ; mądrej głowie dość dwie
słowie ; dwie święcie uroczyste Turcy mają do roku (Staro wol.) ;
w wieku XVIII-ym : dwie serca, obie ramiona, obiedwie oczy, oby-
dwie duszy, i t. p.

Dopełniacz i miejscownik dwuch powstał z for-
my dawnej dwu na wzór form dopełniacza: trzech, czte-
rech, tudzież pod wpływem dopełniacza wszystkich zaimków
i przymiotników (tych, owych, naszych, dobrych, i t. p.),
mających na końcu spółgłoskę eh. Stąd też i w piśmie postać
tej formy powinna wyrażać się przez dwuch. Pisanie zaś
samogłoski u w tym wyrazie przez d, to jest pisownia dwóch
oparta jest na mylnym zestawieniu tej formy z. >N^\^T5yss!6v.\
dwoje, dwoisty, dwojaki, dwójka, i t. ^.

/

176 Deklinacja liczebnika dwa.

W celowniku używała się w dawnej polszczyźnie
forma dwiema (rzadko dwoma) na wszystkie trzy rodzaje.

Np. król syrski przykazał dwiema książętom (Bibl. szar.) ;
żaden sługa nie może dwiema panom służyć (Wujek, Łuk. 16,13);
gdzie dwiema nagotują, i trzeci się pożywi (Knap. Adag.) ; mały
świat dwiema słońcom (Tward.) ; obiema tym poczwarom (W. Potoc.) ;
dwiema i sam Herkules nie zdoła ( = podoła ; J. Kochan.), i t. p.

W nowszym języku zamiast nich weszła w użycie for-
ma dwu, właściwa niegdyś dopełniaczowi i miejscownikowi,
i obok niej wyrobiła się jeszcze forma dwom pod wpływem
celownika 1. mn. na -om deklinacji rzeczowników (panom, spra-
wom, słowom...), mówimy więc : dwu panom lub dwom panom,
dwu i dwom siostrom (lecz tylko : obu siostrom), i t. p.

W narzędniku zwykłą w staropolskim formą było
dwiema na trzy rodzaje (później dwoma),

Np. miedzy dwiema mieszczaninoma (Ort. magd.) ; sołtysa ze
dwiema przysięźnikoma posłać (Mać. z Roż.) ; dwiema wojskoma
z królem... przystąpili (Biels.) ; a smilowałeś się nade dwiema jedy-
naki (Wujek) i t. p.

, Dzisiaj w języku książkowym formy dwoma używa się
przy rzeczownikach męskich i nijakich, a dwiema przy rze-
czownikach rodzaju żeńskiego ; do takiego wyróżnienia tych
dwuch form skłania postać mianownika rodzaju żeńskiego
dwie.

§ 240. Liczebniki trzej, trzy, czterej, cztery mają
dziś odmianę niewiele różną od staropolskiej.

Formy mianownika trzej^ czterej używają się przy
imionach osobowych rodzaju męskiego, przy innych zaś rze-
czownikach na trzy rodzaje: trzy^ cztery (stpol. czterzy).

Dopełniacz i miejscownik trzech, czterech.

Celownik trzem, czterem,

Narzędnik staropolski trzemi, czteremi zastąpiony zo-
stał formami nowszemi trzema czterema, utworzonemi pod
wpływem form liczby podwójnej tegoż przypadku : dwoma,
oboma, dwiema, obiema.

Deklinacja liczebnika pięć i in, 177

§ 241. Liczebniki pięć, sześć, siedem, osiem i t. d.
aż do liczebnika dziewięćdziesiąt dzieiaięć miały w daw-
nej polszczyźnie odmianę właściwą; rzeczownikom żeńskim^
zakończonym w mianowniku 1. p. na spółgłoskę miękką (de-
klinacja IV), to jest:

M. pięć, D. pięci, C. pięci, B. pięć, N. pięcia. Mc. w pięci,

W nowszej polszczyźnie wyrobiła się deklinacja tych
liczebników inna, pod wpływem form liczby podwójnej liczeb-
nika dwa ; a mianowicie :

M. B. W. pięciu i pięć
D. pięciu
C. pięciu

N. pięciu, pięcia, pięcioma
Mc. w pięciu.

W odmianie więc nowszej zapanowały przeważnie for-
my na u na wzór dwu. W narzędniku używa się nadto
forma dawna pięcia, oraz analogiczna pięcioma, utworzona
na wzór dwoma.

W celowniku oprócz pięciu, niekiedy bywa używana forma
pięciom^ powstała (jak i dwom) pod wpływem form celownika 1. mn.
rzeczowników (ojcom, ludziom, gościom, i t. p.).

Nadto pod względem składniowym liczebniki pięć, sześć,
siedem, i t. d. straciły charakter rzeczowników, wskutek cze-
go rzeczownik obok nich nie kładzie się już zawsze w dopeł-
niaczu, jak w dawnej polszczyźnie, lecz w takim przypadku,
jakiego wymaga rząd zdania *). Tak np. dawniej mówiło się :
walczył przez całe pięć lat, posłany z pięcia listów, między
siedmią pagórków, przed siedmią lat, wyruszył z sześcią pa-
chołków, pojmali drugą dziesięć tysięcy mężów, z dwunastą
robotników, i t. p.

*) Przez rząd zdania rozumiemy użycie tego lub innego przypadku
w zależności od słowa lub innego wyrazu w zdaniu.

Gramatyka. '^

178 Deklinacja liczebnika jedenaście i in.

Dzisiaj zaś mówimy : przez całe pięć lat, posłany z pig
ciu listami (lub z pięcioma listami), przed siedmiu laty,
z sześciu lub z sześcioma pachołkami, z dwunastu lub z dwu-
nastoma robotnikami, i t. p.

Jednocześnie formy : pięciu, sześciu^ siedmiu... dwu-
dziestu, i t. d. weszły w użycie jako mianowniki, o ile
się odnoszą do imion osobowych męskich bądź wymienionych,
bądź też domyślnych; np. przybyło pięciu pisarzów, dziesię-
ciu panów, było nas sześciu widzów, i t. p.

Formy te mianownika na -u przejęte zostały z biernika
i w zdaniu uważają się jako rzeczowniki rodzaju nijakiego.

Na wzór tych liczebników na u weszły również w uży-
cie, jako mianowniki przy imionach osobowych, formy liczeb-
ników : dwu i dwuch^ trzech i czterech ; wskutek tego mó-
wimy np. przybyło dwuch pracowników ( = przybyli dwaj
pracownicy), trzech posłów opuściło stolicę ( = trzej posło-
wie opuścili...), i t. p.

§ 241 b. Liczebniki ; jedenaście, dwanaście,... dzie-
więtnaście są wyrazami złożonemi z trzech części : pierwsza
jest nazwą jedności (t. j. jeden, dwa, trzy...), druga — przy-
imkiem na, a trzecia -ście przedstawia szczątek liczebnika
dziesięć, zmienionego w ten sposób wskutek wymawiania
łącznego wszystkich trzech części w wyrazach. W najstarszej
polszczyźnie części składowe tych liczebników wymawiały się
dokładnie, z czasem jednak podlegały stopniowym skróceniom,
jak to widzimy w zabytkach piśmiennych z wieku XIV i XV-go.
Tak np. forma liczebnika najdawniejsza dwa na dziesięcie
przechodziła zmiany kolejne: dwa na dzieście, dwa nadźcie,
dwanaćcie, dwanaście ; (porów, starosł. jedimb na desęte, dwa
na desęte), podobnie trzynaście, piętnaście i t. d.

Co się tyczy odmiany tych liczebników, to albo od-
mieniała się w nich część 1-sza, t. j. nazwa jedności, a część
końcowa, czyli nazwa dziesiątka, pozostawała nieodmienną,
np. jednejnaćcie kopy rży ; z dwiema naście podlejszymi ; od
sześcinaćcie Jat; ode dwunaście książąt izraelskich, i t. p. ;
albo odmieniały się obie części, nc. mą.t ^xx^\i\Ci^ /ł^ dwie-

i

Liczzbniki: dwadzieścia, trzydzieści. 179

ma naćciem pomocniki, ze dwiema nastama świadki, i t. p. ;
albo wreszcie, gdy liczebnik złożony pojmowano jako jedną
całość, odmieniano tylko część jego końcową; np. z winą
piętnadziestą.

W dzisiejszej deklinacji liczebników : jedenaście^ dwa-
naście,., dziewiętnaście mamy tylko część ostatnią z ogól-
nym zakończeniem -u we wszystkich przypadkach, pierwsza
zaś pozostaje nez odmiany: jedenastu, trzynastu, szesnastu,
i t. p., tylko w narzędniku, obok formy na u, używa się
i druga na -oma, utworzona na wzór dwoma, t. j. jedena-
stoma, czternastoma... Nadto w liczebniku dwanaście ma-
my odmianę obu części, gdyż i część pierwsza, dwa, używa
się w właściwej sobie formie liczby podwójnej, dwu; mó-
wimy bowiem : tych dwunastu ludzi (a nie dwanastu), z dwu-
nastu uczniami lub z dwunastoma uczniami, i t. p.

§ 241 c. Liczebniki dwadzieścia, trzydzieści,,,, pięć-
dziesiąt.,, dziewięćdziesiąt utworzyły się w języku polskim,
podobnie jak w innych słowiańskich, przez zestawienie nazwy
jedności: dwa, trzy, cztery,... dziewięć, z liczebnikiem dzie-
sięć ; a mianowicie : dwa dziesięcia (1. podwój.) = dwadzieścia,
trzydzieści, czterydziesięci = czterdzieści ; pięćdziesiąt, sześć-
dziesiąt i t. d. ; przyczym po liczebniku dwa użyta była for-
ma dzieścia (z dziesięcia) licz. podwójnej, przy liczebniku
trzy, cztery — forma mianownika licz. mnogiej dzieści (z dzie-
sięć!) ; po pięciu zaś, sześciu,... dziewięciu — forma w dopeł-
niaczu licz. mnogiej : dziesiąt (porów, stsłow. d7>va desęti,
ćetyre desęte, pętb desętnb, sedmB desętt i t. d.).

Odmiana liczebników oznaczających dziesiątki nie
jest jednakowa. I tak : liczebniki dwadzieścia, trzydzie*
ści i czterdzieści odmieniają się tak samo jak liczebniki
dwanaście, trzynaście... dziewiętnaście ; mianowicie trzy-
dzieści i czterdzieści ulegają tylko zmianie w części dru-
giej, przyjmując do osnowy -dziest- we wszystkich przypad-
kach zakończenie -u; np. trzydziestu uczniów, trzydziestu
uczniom, z trzydziestu uczniami, i t. d. lAc.^LOaTiSŁ i^tó. di'uoa-
dzieśeia oprócz takiejźe zmiany czc&ci toiuc^^^i ^^^^&%^^^^

180 Deklinacja liczebnika sto.

zmienia nadto we wszystkich przypadkach i część pierwszą
dwa na dwu, t. j. mówi się: dwudziestu uczniów, dwudzie-
stu uczniom, z dwudziestu uczniami, i t. p. Nadto i w tych
liczebnikach w narzędniku, obok form na -u, używają się
również formy na -oma, analogiczne do dwoma ; np, z dwu-
dziestoma uczniami, z trzydziestoma dukatami, i t. p.

Dalsze zaś liczebniki, t. j. pięćdziesiąt, sześćdzie-
siąt... dziewięćdziesiąt (których druga część składowa jest
dopełniaczem 1. mn. liczebnika dziesięć) w odmianie przez
przypadki mają zmienioną część drugą z zakończeniem -u
(dodanym do osnowy dziesięć-); np. do pięćdziesięciu lat,
przeciw sześćdziesięciu trzem żołnierzom, z dziewięćdziesię-
ciu czterema robotnikami, obok : z dziewięćdziesięcioma czte-
rema robotnikami, i t. p.

§ 242. W podobnych formach jak liczeaniki pięć, sześć,
r t. d. używają się w dzisiejszym języku i liczebniki ogólne
czyli nieoznaczone : ile, tyle, kilka, wiele. Dawniej wyma-
gały one po sobie rzeczownika w dopełniaczu; np. tyle żoł-
nierzy ; wiele korcy, wiela korcy, z wielą lub : z wielem kor-
cy ; z kilką lub z kilkiem mężów ; trafiło się przed kilką dni ;
panuje nad bardzo wielą narodów; wielą słów prosił, i t. p.
(podobnie jak liczebniki : pięć, sześć, siedem, i t. d.). W now-
szej polszczyźnie i tu zapanowała końcówka ogólna u, nie
wyjmując mianownika przy imionach osobowych męskich, to
jest: ilu, tylu, wielu, kilku, kilkunastu; rzeczownik przy tych
liczebnikach kładzie się w przypadku, wymaganym przez rząd
zdania; np. ilu ludzi przybyło, ilu ludziom, z kilku żołnie-
rzami, przy tylu kłopotach, z tylu lub z tyloma, kilkoma,
i t. p. : są to wszystko formy analogiczne, utworzone na wzór
form dwu, dwoma liczebnika dwa.

§ 243. Liczebnik sto odmieniał się jak rzeczownik ro-
dzaju nijakiego (np. miasto, § 76), to jest:

L. pojed. M.B.W. sto, D. sta, C. stu, N. stem, Mc. w ście,
L. podw. M,B.Vf. ście, D. Mc. stu, C. N. stoma.
L. mnog. M.B.W. sta, D. set, C. stom, ^. ^\a.m,^c.,>« %Xj^\v,

Liczebniki: sto, dwieście.

181

Pozostałości form dawnej liczby podwójnej liczebni-
ka sto mamy w liczebniku dwieście, dwustu.

W liczbie pojedynczej i mnogiej odmianę powyższą li-
czebnik sto zachował i dotąd, gdy użyty jest w znaczeniu
rzeczownika, bądź sam, bądź też z bliższym określeniem ; np.
jedno sto, jednego sta, pięć od sta, całemu stu, z niecałym
stem, wielu set, całemi stami, i t. d.

Użyty zaś z innym rzeczownikiem zachowuje w dzisiej-
szym języku swój charakter rzeczownika i swoją formę sto
tylko w mianowniku i bierniku przy wszelkich imionach, z wy-
jątkiem osobowych męskich; np. sto koni, sto domów, sto
robotnic, sto rąk, przez sto lat, i t. p. ; w innych zaś przy-
padkach liczebnik ten uważa się za określenie przymiotne,
i podobnie jak liczebniki: pięć, sześć,... ma jedną ogólną
formę z zakończeniem u, to jest stu; forma ta bez zmiany
kładzie się przy każdym przypadku rzeczownika ; np. stu ro-
botników, do stu ludzi, przeciw stu głosom, na stu miesz-
kańców, przed stu żołnierzami, w stu wyrazach, i t. p.

Odmiana przeto rzeczownika w połączeniu z liczebni-
kiem sto przedstawia się w ten sposób :

M.B. stu panów sto koni sto sług
D. stu panów stu koni stu sług

G. stu panom stu koniom stu sługom

N. stu panami
Mc. o stu panach

stu końmi
stu koniach

stu sługami
stu sługach

sto słów
stu słów
stu słowom
stu słowami
stu słowach.

§ 244. Liczebniki złożone ze stu: dwieście, trzysta
i czterysta, mają odmianę podobną jak sto i pod względem
składniowym tak samo się używają; np.

M.B. dwustu ludzi (stpol. dwieście ludzi), dwieście koni, sług.

D. dwustu ludzi, dwustu koni, dwustu sług,...

C. dwustu ludziom, dwustu koniom, dwustu sługom,

N. z dwustu ludźmi, dwustu końmi, dwustu sługami,

Mc. o dwustu ludziach, dwustu koniach, dwustu sługach.

Forma dwustu kładzie się tu przy każdym przypaoku
rzeczownika ; tylko w mianowiiik\i pi^j TCL^^^^fioi \s^fc^^^^-

182 Liczebniki zbiorowe.

wych i wszelkich żeńskich i ngakich pozostała dotąd forma
niezmieniona dwieście. Podobnie:

M.B. trzystu ludzi (stpol. trzysta ludzi), trzysta koni, osób...

D. trzystu ludzi, trzystu koni, trzystu osób,...

G. trzystu ludziom, trzystu koniom, osobom,...

N. trzystu ludźmi, trzystu końmi, osobami,...

Mc. o trzystu ludziach, trzystu koniach, osobach, i t. p.

W dopełniaczu, a przy osobowych męskich i w biernika,
oprócz form dwustu, trzystu i czterystu, używają się także : dumah-'
set^ trzechset^ czterechset^ gdzie liczebnik sto położony jest w dopeł-
niaczu liczby mnogiej, w poprzednich zaś : dwustu, trzystu... forma
'Stu jest dopełniaczem 1. podwójnej.

§ 245. LiczehniM pięćset, sześćset,... dziewięćset od-
mieniają tylko swoją część pierwszą pięć, sześć... na ogólną
z zakończeniem u, druga zaś część, to jest set pozostaje nie-
zmieniona; to jest:

M.B. pięciuset ludzi (stpol. pięćset ludzi), pięćset koni,

pięćset osób, głów, ziarn,...
D. pięciuset ludzi, pięciuset koni, pięciuset osób,...
G. pięciuset ludziom, pięciuset koniom, osobom, i t. d.

§ 246. Liczebniki tysiąc i miljon mają do dziś od-
mianę właściwą rzeczownikom rodzaju męskiego, zakończo-
nym w mianowniku na spółgłoskę; to jest: tysiąc, tysiąca,
tysiącowi, tysiąc, i t. d. i pod względem składniowym, jako
rzeczowniki, wymagają dopełniacza; a więc: M. B. tysiąc
żołnierzy, D. tysiąca żołnierzy, G. tysiącowi żołnierzy, N. z ty-
siącem żołnierzy. Mc. o tysiącu żołnierzy; w liczbie mnog.
M. B. tysiące żołnierzy, D. tysięcy żołnierzy, G. tysiącom żoł-
nierzy, N. tysiącami żołnierzy. Mc. w tysiącach żołnierzy.

Podobnie: tysiąc koni, osób, wiosek, słów, i t. p.

§ 247. W dawnej polszczyźnie były liczebniki zbio-
rowe: dwój, dwoją, dwoje; obój, oboja, oboje;
trój, troją, troje; czwór (i czwóry), czwóra, czworo,
i t. ^d. ; dwój w znaczeniu dzisiejszego dwojaki lub podwój-
njr; obój = jeden i drugi, ten i 6vj; trój = trojaki, po-

Liczebniki porządkowe. 183

trójny : c z w ó r = czworaki, i t. d. ; np. ta rzecz dwoją ; dwo-
ją litera; sumę dwoję albo troję jeśliby kto winien... ; oboja
ryba ; ze strony obojej natury ; obojej stronie ; oboje płeć ;
trojego pytania ; więzienie ma dwoje podwórze ; budować
wzwysz na troje piętro, jedno podziemne, a dwoje nad nim :
śpij na oboje ucho bezpiecznie, i t. p.

Z tych form dawnych w dzisiejszym języku pozostały
tylko formy rodzaju nijakiego: dwoje, oboje, troje, czwo-
ro, pięcioro, i t. d., które używają się jako rzeczowniki ro-
dzaju nijakiego i wymagają po sobie rzeczownika w dopeł-
niaczu; np. przybyło dwoje rodzeństwa, odeszło troje sług,
oboje państwa, czworo kurcząt, dziesięcioro bożego przyka
zania, i t. d. Liczebniki te używają się także przy rzeczow-
nikach, mających tylko liczbę mnogą lub licz. podwójną, jak:
dwoje drzwi, dwoje imienin, czworo okularów, dwoje oczu,
uszu, i t. p.

Co do odmiany liczebniki te w dalszych przypadkach
odmieniają się na wzór rzeczowników rodzaju nijakiego (jak-
by odpowiadały nieistniejącym mianownikom : dwojgo, trój-
gro i t. d); to jest:

M. B. dwoje, troje, czworo, pięcioro...

D. dwojga, trojga, czworga...

C. dwojgw, trojgw, czworgw...

N. dwojgiem, trojgiem, czworgiem...

Mc. w dwojgw, trojgw, czworgw...

§ 248. Liczebniki porządkowe: pierwszy, a, e,
drugi, a, e, trzeci, czwarty, piąty,... ósmy,... dziesiąty,... czter-
dziesty,... dziewięćdziesiąty, setny, setny pierwszy, setny dwu-
dziesty..., albo: sto pierwszy, sto dwudziesty, dwuchsetny,
pięćsetny, tysiączny, i t. d., pod względem formy są to przy-
miotniki i jako takie odmieniają się podług deklinacji przymiot-
ników zaimkowej (pierwszego, pierwszemu, pierwszym, i t. d.).

Forma pierwszy, a, e jest właściwie formą stopnia
wyższego od liczebnika staropolskiego pierwy, a, e (stsłow.
prŁWB), dziś nieużywanego; jego formą stopnia naiwyfeŁQ.SK^
jest najpierwszy. Oprócz formy cietYi^ xxL%.\i^ ^^\sS«aA ^:^\5^

184 Liczebniki porządkowe.

inne postaci jego starodawne: pirwy ipirzwy, wyszłe rów-
nież z użycia (porów, pochodne: pierwej, pierwotny, pierwo-
rodny,... staropol. pirwotny, pirworodny, i t. d.).

Liczebnik pierwssiy w starej polszczyźnie miał w mia-
nowniku licz. mnogiej przy imionach osobowydi mgskich
formę taką samą jak mianownik licz. pojedynczej ; np. pierw-
szy ludzie^ pierwszy wodzowie, i t. p. Podobnie rzecz się
miała z wszelkiemi przymiotnikami w stopniu wyższym ; for-
mom dawnym liczby mn. takim jak : przedniejszy obywatele,
starszy synowie,... odpowiadają nowsze : przedniejsi obywatele,
starsi synowie, i t. p. (§ 218, str. 164). Tak samo dawne
formy zaimków dzierżawczych : naszy, waszy ustąpiły później-
szym : nasi, wasi (ob. str. 131 — 132).

Obok liczebnika drugi, a, e jest jeszcze równoznacz-
ny z nim wtóry y a, e (stsłow. WBtorB), mający niegdyś, po-
dobnie jak inne liczebniki porządkowe, swoją odmiang rze-
czownikową: wtór, a, e.

§ 249. Jeżeli liczebnik porządkowy jest dwuwyrazowy,
to jest składa się z dziesiątków i jedności, to oba te liczeb-
niki podlegają cdmianie deklinacyjnej ; np. dwudziestego szós-
tego, dziewięćdziesiątego siódmego, i t. p. Złożone zaś z trzech
wyrazów, to jest z liczebników, oznaczających sta, dziesiątki
i jedności (lub nawet sta i jedności), nie używają się wszyst-
kie trzy w formie liczebników porządkowych, lecz tylko dwa
ostatnie, liczebnik zaś porządkowy oznaczający sta, to jest:
setny, trzechsetny, osiemsetny,... zastępuje się odpowiednim
liczebnikiem, głównym; to jest mówi się np. sto czterdziesty
szósty; siedemset sześćdziesiątego drugiego; i t. p.

Podobnie, gdy liczebnik składa się z czterech wyrazów;
np. rok tysiąc osiemset dziewięćdziesiąty siódmy, i t. p.

§ 250. Na oznaczenie liczb ułamkowych, miano-
wicie liczb, wyrażających całości z połówkami, mamy formy
liczebników : półtora, półtrzecia, półczwarta, półpięta,...
półdziesięta, i t. d. Są to wyrazy złożone z liczebnika j!^
/ z form dopełniacza, liczebników porządkowych dawnej de-
ilinacji rzeczownikowej : wtór, lutóra ^si \^^\. ^(ittąt^ ^80-

Przysłówki liczebne. 185

wstało z pół + wtóra), trzeć, trzecia, czwart, i t. d., za-
leżnych od liczebnika pół. W rodzaju żeńskim formy dekli-
nacji rzeczownikowej : półtory, półtrzeci, półczwarty,... nie
używają się w języku literackim, lecz zamiast nich formy de-
klinacyjnej zaimkowej ; półtorej, półtrzeciej, półczwartej, pół-
piętej, i t. d.

Szczątki deklinacji rzeczownikowej tychże liczebników
porządkowych mamy jeszcze w wyrazach takich jak : samo-
wtór, samowtóra (to jest jeden razem z drugim), samo-
trzeć (jeden łącznie z dwoma innemi), samoczwart, samo-
piat, i t. d., powstałych podobnie z połączenia osnowy zaim-
kowej samo- z liczebnikami porządkowemi : wtór, trzeć, czwait,
i t. d. Odmieniały się one jako rzeczowniki : D. samotrze-
cia, C. samotrzeciu, B. samotrzecia, i t. p.

Np. Janusz ma przysiąc samosiódm albo samotrzeć ; Piotra
samotrzecia skazaliśmy przysiąc ; Piotrowi samotrzeciu ; Przybek
samoczwart wwiązał się w Śronciną dziedzinę ; tedy mają jego przy-
rodzeni samosiódmi nie z podejrzanemi ludźmi przysięgę udziałać ;
bieżał samoośm, samodwunast ; święta Anna samotrzecia, i t. p. ;
wiek XIV — XVI.

§ 251. Liczebne przysłówki porządkowe:
po pierwsze, po wtóre, po trzecie, po czwarte, i t. d. powsta-
ły z liczebników porządkowych rodzaju nijakiego łącznie
z przyimkiem po. Zamiast po pierwsze używa się także
przysłówka najpierw oraz naprzód i najprzód. Forma
naprzód jest to biernik rzeczownika przód z przyimkiem
na. Forma najprzód (i najsamprzód) powstała z naprzód
(i nasamprzód) przez analogję do przysłówka najpierw,
najpierwej, jako też liczebnika najpierwszy (w których
przedrostek naj- jest znamieniem stopnia najwyższego); skut-
kiem podobieństwa znaczeniowego wyrazów naprzód i naj-
pierw, przyimek na- w pierwszym wyrazie zastąpiono cząst-
ką naj" wyrazu drugiego ; forma więc najpierwej jest zu-
pełnie prawidłowa, z niej skrócona jest najpierw, a postać
najprzód jest analogiczna, późniejsza. Obie te formy, na-
przód i najprzód, używają się w języku dzisiejszym, z pewną
wszakże różnicą w znaczeniu: crz^si6Yi^^ua'pTZ,6A^^^!iax^^

186 Słowo. Podział słów.

miejsce naczelne, na przedzie; np. naprzód I iść naprzód;
najprzód zaś wyraża określenie pewnej czynności pod wzglę-
dem czasu, mianowicie wykonanie jej wcześniejsze przed in-
nemi, np. najprzód zrób jedno, potym weź się do drugiego, i t. p.

§ 252. Liczebniki wielorakie oznaczają rozliczność
części składowych lub własności danego przedmiotu: jedna-
ki, dwojaki, trojaki, czworaki, pięcioraki,... tyloraki, iloraki,
wieloraki.

Odmiana ich jest taka sama jak przymiotników (t. j.
dwojaki, dwojakiego, dwojakiemu, i t. d.).

Z liczebników tych powstały także odpowiednie przy-
słówki : jednako, dwojako, trojako..., sześciorako,... wielo-
rako, i t. p.

Słowo.

§ 253. Pojęcie i podział słów. Słowo wyraża czyn-
ność lub stan pewnej osoby lub rzeczy ; np. czytam, niesiesz,
strzeże, płynie, rośnie, leży, i t. p.

Stąd dwa główne działy słów: 1) słowa wyrażające
czynność, jak np. czytać, nieść, chwalić, służyć, budować,
strzec, chodzić, latać, biec, płynąć... i te nazywamy czyn-
ne m i ; 2) słowa wyrażające stan tstoty jakiej, jak np. rosnąć,
stać, siedzieć, leżeć, spać, odpoczywać, świecić, schnąć, więd-
nąć, gasnąć, i t. p., i te noszą nazwę słów nijakich.

Słowa czynne są albo przechodne, albo n i e -
przechodne.

Słowa przechodne wyrażają działanie przechodzące
na pewien przedmiot, który też w zdaniu nazywa się przed-
miotem prostym albo krótko przedmiotem; np. ojciec
uczy syna, brat czyta książkę, robotnik otrzymuje zapłatę,
chory słucha lekarza, i t. p. Przedmiot taki wyraża się w for-
mie biernik a, (na pytanie kogo, co?), albo też w formie
dopełniacza (na pytanie kogo, cz^gtfłY

strony słowa: czynna, zwrotna i bierna. 187

Słowa nieprzechodne nie mają przy sobie przed-
miotu bliższego (w bierniku lub dopełniaczu), lecz mogą mieć
przedmiot dalszy, do którego sig odnosi czynność, i ten l¥y«
rażony bywa w celowniku lub też w innym przypadku, uży-
tym bądź wprost, bądź z przyimkiem; np. pomagać słabsze-
mu, służyć dobrej sprawie, dowierzać uczciwym, pójść za radą
czyją, przestawać z przyjaciółmi, i t. p.

Jeżeli słowom czynnym przećhodnym towarzyszy zaimek
zwrotny się lub siebie, wyrażający osobę lub rzecz, na którą
zwraca się jej własna czynność, natenczas słowa takie nazy-
wamy zwrotnemi; np. uczę się, trudzisz się, chwali się
lub siebie, kocha siebie, budigemy się, strzeżcie się, leczą
się, i t. p. Słowem zwrotnym może być każde słowo czynne
przechodne przez dodanie do niego zaimka się lub siebie.

Inne zaś słowa używane z zaimkiem się wyrażają czyn-
ność wzajemną dwuch lub więcej stron działających; np.
bić się, spierać się, całować się, strzelać się z kim, i t. p.

Niektóre z słów zwrotnych, używane z zaimkiem się na-
brały odmiennego zupełnie znaczenia i odczuwane są jako sło-
wa odrębne ; np. kochać się w kimś, zrzucić się z czego, i t. p.

Inne znowu słowa utworzyły z zaimkiem się wyra-
żenia stałe, nierozłączne, tak dalece, iż słowo bez zaimka
zwrotnego nie używa się już wcale; np. śmiać się z kogoś,
spodziewać się czegoś, opiekować się kimś, lękać się, albo
bać się kogoś lub czegoś, chełpić się z czego, zrzec się cze-
go, i t. p. Słowa takie nazywają się zaimków e mi.

§ 254. Strony słowa. Bozpatrując czynność słowa
w stosunku do podmiotu i przedmiotu, możemy rozróżnić trzy
strony słowa:

1) stronę czynną, kiedy podmiot sam działa; np. oj-
ciec wychowuje syna;

2) stronę bierną, gdy podmiot doznaje działania od
innego przedmiotu; np. syn jest wychowywany przez ojca;

3) stronę zwrotną, gdy podmiot oddziaływa sam na
siebie; np. chory leczy się, i t. p.

188 . Postać dokonana i niedokonana.

Nie wszystkie słowa rozróżniają wszystkie trzy strony
za pomocą odrębnych form. Właściwość tę posiadają tylko
słowa czynne przechodne; np. chwalić kogo, być chwalonym
i chwalić się. Czynne zaś nieprzechodne i słowa nijakie ma-
ją tylko stronę czynną (np. pomagać komu, przeszkadzać ko-
mu, pójść, przestawać z kim, rosnąć, spać, siedzieć, i t. p.).
Słowa zaś zaimkowe mają tylko stronę zwrotną (np. śmiejesz
się, spodziewa się, boicie się, i t. p.).

§ 255. Postaci słów. Czynność, jaką słowa wyra-
żają, może być albo niedokonana, czyli do końca niedopro-
wadzona, albo też dokonana ; podług tego i słowa mają po-
stać niedokonaną, jak np. czytać, nieść, robić,, szukać,
cierpieć...; lub też postać dokonaną, jak: przeczytać,
zanieść, przynieść, zrobić, poszukać, ucierpieć, i t. p. Słowa
dokonane składają się po większej części z postaci niedoko-
nanej i z przyimka dodanego na początku słowa; wskutek
tego każdemu z słów niedokonanych, odpowiada kilka lub
kilkanaście postaci dokonanych, różniących się odrębnemi
przedrostkami; np.

postać niedokonana : postaci dokonane :

wynieść, przynieść, przenieść, ponieść,
nieść roznieść, obnieść, unieść, wznieść,

wnieść, znieść, zanieść, nanieść, donieść,
odnieść, podnieść,...

pisać \ wypisać, przypisać, przepisać, po-, roz-

0-, W-, S-, za-, ita-, do-, od-, pod- ; i t. p.

Pomiędzy słowami dokonanemi można wyróżnić pewną
gromadę słów, które oznaczają czynność jednorazową, chwi-
lową, wykonaną w jednym okamgnieniu; jak np. krzyknąć,
stuknąć, świsnąć, bryznąć, i t. p., w przeciwstawieniu do nie-
dokonanych : krzyczeć, stukać, świstać, bryzgać, i t. p., ozna-
czających czynność trwałą. Charakterystyczną cechą rzeczo-
nych słów jest przyrostek ną; postać taką nazywamy jed-
n o ćliwą.

Konjugacja. 189

Z pomiędzy słów niedokonanych wyróżniają się słowa,
oznaczające czynność powtarzającą się czyli wielokrotną ; np.
pasać, jadać, mawiać, bywać, grywać (stpol. grawać), czyty-
wać, widywać, posługiwać, obiecywać (stpol. obiecować), i t. p.,
w przeciwstawieniu do: paść, jeść, mówić, być, grać, czytać,
widzieć, służyć, obiecać, i t. p. Charakterystyczną cechą po-
wyższych słów są przyrostki: a, wa, ywa, iwa, a w nie-
których nadto zmiana w pierwiastku samogłoski e lub o na a.
Każdą taką postać słowa nazywamy częstotliwą.

Konjugacja.

§ 256. Odmianę słów nazywamy konjugacja.
W konjugacji rozróżniamy następujące formy: sposo-
by czyli tryby, czasy, liczby, osoby i rodzaje.

Tryby. Według sposobu, w jaki wyrażamy czynność
lub stan przedmiotu, rozróżniamy w języku polskim cztery
tryby czyli sposoby, mianowicie :

1. Tr y b o z n a j m u j ą c y, jeżeli oznajmujemy, stwier-
dzamy, że czynność pewna odbywa się, odbywała, lub będzie
się odbywać; np. pracujecie, uczyliśmy się, napiszesz.

2. Tryb rozkazujący, za pomocą którego ujaw-
niamy naszą wolę; np. pracuj, uczmy się, piszcie.

3. Tryb warunkowy, za pomocą którego wypo-
wiadamy czynność nie istniejącą w rzeczywistości, lecz po-
myślaną, jako możliwą lub niemożliwą przy pewnych warun-
kach; np. skończyłbym pracę, gdybym miał więcej czasu.

4. Tryb bezo ko liczny, wyrażający samo pojęcie
działania lub stanu, bez względu na inne okoliczności; np.
czytać, pracować, nieść, biec, stać, być, i t. p.

Takież pojęcie czynności może wyrażać i rzeczownik
słowny; np. czytanie, przeczytanie, odczytywanie, i t. d.

Czasy. Stosownie do tego, w jakim czasie odbywa
się czynność wyrażona słowem, roztó1:.\i\^TCC^ ^^^^^^^s^^\^x-
my czasowe y a mianowicie w dz\9\ei\^i»^\ ^<^^'l^t?S*i:kv^ ^^^r

190 Tryby, czasy, osoby... Imiesłowy.

my: czas teraźniej szy, przeszły, zaprzeszły (o ile
czynność odbyła się przed inną przeszłą) i czas przyszły.
i)awniej mieliśmy jeszcze dwa inne czasy przeszłe, a miano-
wicie czas przeszły trwały czyli imperfectum
i czas przeszły chwilowy czyli aoryst, (o czym ni-
żej w § 264 i 269).

Liczby. W konjugacji odróżniamy dwie liczby : p o -
jedyńczą i mnogą; lecz i tutaj, równie jak w deklinacji,
była dawniej i liczba podwójna, zachowana poniekąd
i dziś jeszcze w mowie ludowej ; np. chodźwa, wróćwa się,
wstańta, poniesieta, i t. p.

Osoby. Osób w odmianie słów, podobnie jak w za-
imkach, rozróżniamy trzy w każdej liczbie.

Bodzaje. Bozróżnianie rodzajów w konjugacji wła-
ściwe jest tym tylko formom słowa, w których skład wcho-
dzą żywioły imienne : np. czytał-em, czytała-ś, czytało, czytali-
śmy, czytały-ście ; przepisała-byś, odpoczęły-byście, i t. p.

§ 257. Imiesłowy. Do form konjugacyjnych w ję-
zyku polskim, podobnie jak w innych indoeuropejskich, zali-
czamy nadto szereg przymiotników słownyyh, stanowiących
odrębną kategorję, zwaną imiesłowami.

W języku polskim mamy pięć imiesłowów; z tych trzy
czynne:

1. Imiesłów czasu teraźniejszego czyli imiesłów
czynności niedokonanej, dokonywającej się w czasie czynności
głównej ; np. czytający, a, e i czytając, widzący i widząc, i t. p.

2. Imiesłów czasu przeszłego, np. zwiądł, zwiędła,
zwiędło i zwiędły, ła, łe ; wzniósł, a, o i wzniosły, a, e ;
był, a, o i były, a, e; zwykł, a, e i zwykły, a, e, i t. p.

3. Imiesłów czasu zaprzeszłego, czyli imiesłów
czynności poprzedzającej czynność główną; np. poznawszy,
zrobiwszy (stpol. zrobiw), przyszedszy, postrzegszy, wyrzek-
szy, uciąwszy, i t. p.

Dwa imiesłowy bierne:

1. Im. czasu teraźniejszego, wtj. łakomy., wido-
^y, wiadomy, znajomy, i t. p.

Pierwiastki i osnowy słowa. 191

2. Im. czasu przeszłego, np. czytany, widziany,
bity, szyty, zmięty, i t. p.

Niektóre z powyższych form imiesłowów zarówno czyn*
ne, jak : czytający, widzący..., zwiędły, wzniosły..., jak i bier-^
ne, np. łakomy,... czytany, bity..., pod względem składnio-
wym mają w dzisiejszym języku znaczenie przymiotników.

Formy zaś imiesłowów czynne, takie jak: czytając, klę-
cząc i klęczący..., poznawszy/ przyszedszy..., wyodrębniły się
z czasem z pośród innych imiesłowów i stały się wyrazami
nieodmiennemi ze znaczeniem przysłówków; np. znużył się
czytając; modliła się klęcząc lub klęczący; słuchaliśmy sto-
jąc lub stojący; zrobiłam to niechcący, i t. p. Formy takie
nazywamy imiesłowami nieodmiennemi.

§ 258. Zasób wszystkich powyższych form słownych
stanowi konjugację.

Pierwiastki i osnowy słowa. Porównywając for-
my słowne jedne z drugiemi, spostrzegamy większe lub mniej-
sze podobieństwo ich budowy, i podług tego w rozlicznych
formach słowa możemy odróżnić:

1) pierwiastek słowa, 2) osnowę słowną, 3) osnowę cza-
su teraźniejszego, 4) osnowę trybu bezokolicznego.

Pierwiastek jest tą częścią słowa, w której zawie-
ra się główne, zasadnicze jego znaczenie; np. słowa: dać,
daję, dawał, rozdajemy, oddają, wydały, nadany, i t. p. mają
wspólny pierwiastek w zgłosce da.

Osnowa słowna może być albo równa pierwiastko-
wi, albo też od niego różna ; np. w słowach ; dać, być, pić.,.
osnowy słowne są: da, 6y, jpi,... równe pierwiastkowi; prze-
ciwnie zaś w słowie słuchać osnowa słowna słucha- jest
złożona z osnowy imiennej słuch- i z przyrostka a; podob-
nie w słowie tęsknić osnowa słowna tęskni- zawiera osno-
wę imienną łęskn-, tę samą, co w przymiotniku tęskny,
i przyrostek i; albo też w słowie płynąć osnowa słowna
płyną- zawiera pierwiastek pły i przyrostek ną. W tych
i tym podobnych razach osnowa słowna pochodzi \s^^ ^^
osnowj imiennej, bądź od pierwmtkw., T»m\^mQ^^ "ł^^ "^^^

*

192 Osnowy: teraźniejszości i bezokolicznika.

mocą przyrostków: a, i, e, ną, i t. p. Powstałe z tych
osnów słowa nazywamy pochodnemi, w przeciwstawienia
tlo tych, których osnowa równa pierwiastkowi, a które nosz%
nazwę słów pierwotnych, jak np. wieźć, nieść, dać, bić,
i t. p. Twory te, oparte na osnowach równych pierwiastko-
wi, a więc najprostsze, należą do najstarszej epoki językewej.
Dla tego też wpośród tych słów najwięcej spotykamy takich,
które są wspólne językom indoeuropejskim ; np. biorę, stsłow.
berą, grec. i łać. fero; dać, łać. dare; iść, stpol. ić, łacin,
ire, i t. d. Natomiast formy słowne, oparte na osnowach po-
chodnych, przyrostkowych, są już pochodzenia now-
szego, formacji drugorzędnej, wyłącznie słowiańskiej, a nie-
które nawet czystopolskiej.

Oprócz osnowy słownej, jak wyżej wspomniano, odróż-
niamy jeszcze: osnowę czasu teraźniejszego i osnowę trybu
bezokolicznego. Tak jedna jak druga różnią się zwykle od
osnowy słownej pewnemi przyrostkami, bywają wszakże i rów-
ne tejże osnowie.

Osnowę czasu teraźniejszego, krócej osnowę
teraźniejszości, poznaje się praktycznie w 3-ej osobie licz.
pojed. czasu teraźniejszego ; np. wieść ma 3-ą osobę wiezie
i ta też forma stanowi osnowę teraźniejszości; podobnie osno-
wami teraźniejszości słów : ciągnąć, czynić, tworzyć, poznać...
są: ciągnie, czyni, tworzy, poznaje, i t. p.

Osnowa tryby bezokolicznego, krócej osnowa
bezokolicznika widoczna jest w trybie bezokolicznym po usu-
nięciu z niego przyrostka ć (z uwzględnieniem zmian głoso-
wych) ; np. osnowami bezokolicznika słów : wieźć, nieść, dać,
uczyć, bywać,... są: wieź-, nieś-, da-, uczy-, bywa-, i t. p.

Około tych dwu osnów, teraźniejszości i bezokolicznika,
grupują się wszystkie formy konjugacyjne słowa. I tak:

I. Do osnowy teraźniejszości należą:

1. Czas teraźniejszy z właściwemi sobie końcówkami
osobo wemi.

2. Tryb rozkazujący.

Osnowy teraźniejszości. 193

3. Imiesłów czasu teraźniejszego czynny na -ąc i -ący,
oraz imiesł. czasu teraźn. bierny na -my.

4. W staropolskim należał tu czas przeszły trwały (im-
perfektura) niektórych słów.

II. Do osnowy bezokolicznika należą:

1. Bezokolicznik z zakończeniem dzisiejszym d (i w nie-
których słowach -c).

2. Imiesłów czynny czasu przeszłego na -ł, czasu za-
przeszłego na 'Szy i imiesłów przesz, bierny na -ty i -ny,

3. W staropolskim należał tu jaszcze czas przeszły
chwilowy (aoryst) i czas przeszły trwały (imperf.) niektó-
rych słów.

I. Osnowy teraźniejszości.

§ 259. Czas teraźniejszy. Gzasowanie słowa pol-
skiego w dzisiejszej dobie sprowadza się, ściśle rzecz biorąc,
do odmiany czasu teraźniejszego. Jest to jedyny czas, jaki
słowa polskie do dziś zachowały z bogatego niegdyś zasobu
istotnych form konjugacyjnych. Z zasobu tego stare formy
czasu przeszłego trwałego (imperf.) zaginęły, czas przeszły
zaś chwilowy (aoryst) w pewnych tylko postaciach dotąd się
utrzymuje (np. rzecze, wynidzie...). Pozostałe zaś czasy,
a mianowicie: przeszły, zaprzeszły i przyszły trybu oznajmu-
jącego, tudzież czasy trybu warunkowego i niektóre formy
trybu rozkazującego wyrażają się dziś sposobem opisowym,
to jest przez zestawienie imiesłowu przeszłego czynnego na
ł, lub bezokolicznika danego słowa z odpowiedniemi formami
słowa być (np. będę czytał, czytać będę; czytał-em, stpoL
czytał jeśm, i t. d.), lub w inny sposób. Podobnie w czaso-
waniu strony biernej słowa, zamiast właściwych form konju*
gacyjnych, mamy wyrażenia opisowe, złożone z* imiesłowu
biernego danego słowa i z różnych czasów słów posiłkowych :
być, bywać, zostać (np. jestem wezwany, bywał pytany, zo-
stali wysłani, i t. p.).

Gramatyka^ ^^

194 Czas teraźniejszy.

Istotną wigc formą koDJugacyjną jest czas teraź-
niejszy/ Odmiana jego składa się z osnowy teraźniej-
szości i zakończeń osobowych.

Zakończenia osobowe są następne:

1. pojed.

1. podwój.

1. mnoga

osoba 1-a m, ę

wa

m, my

2-a §, 8z

ta

cie

3-a (t), -

ta

ą, ją.

1. Pierwotna końcówka m 1-ej osoby 1. poj. zachowała
się zaledwie w kilku słowach, a mianowicie: w formie sta-
ropolskiej jeśm (stsł. jesmL ; dzisiejsze pol. jestem), oraz
w formach: jem, wiem, dam (stsłow. jamb, wćmi>, damb);
w innych słowach m końcowe (właściwie mt) łącznie z ostat-
nią samogłoską osnowy (5 zmienione z e przed spół. twardą
m, n) utworzyło w epoce ogólnosłowiańskiej samogłoskę no-
sową, która w starosłowiańskim przedstawia się jako ą {is^)y
w polskim zaś ma brzmienie ę; tak np. starosłowiańskiemu
wezą odpowiada forma polska wiozę (po przejściu pier-
wiastkowego e na o) ; podobnie : niosę, biorę, ciągnę, czynię,
i t. p. Inne formy dzisiejsze, mające w 1-ej osobie 1. pojęd.
zakończenie m, jak : powiadam, składam, działam, znain, i t. p.
są to twory późniejsze, analogiczne; powstały one na podo-
bieństwo pierwotnych jem, wiem, dam i zastąpiły dawniej-
sze zakończone na -ję: np. powiadaję, składaję,... spotykane
w zabytkach staropolskich, lub znaję, które zresztą zacho-
wało się dotąd w słowach złożonych : poznaję, uznaję, wy-
znaję, zeznaję; podobnie było : działaję, wołaję, poćwirdzaję,
uciekaję, i t. d. Wszystkie te słowa zatrzymały dotąd w 3-ej
osobie 1. mn. formy swe dawne : powiadają, składają, działa-
ją, wołają, poznają, wyznają,... zarówno jak znają.

2. Końcówka pierwotna osoby 2-ej ś (starosłow. si
u słów pierwotnych) zachowała się dotąd tylko w formie dzi-
siejszej jesteś, powstałej z staropolskiej jeś (stsłow. jesi);
w innych słowach osoba 2-ga kończy się na sz (stsłow. M).

3. Końc6yik% osoby 3-ei było pierwotnie t (stsłow.
^^), które przed epoką piśmienuą. zBjgtt5L^\o\ ij^^i^i Sv^^\k^

Czas teraźniejszy. 195

końcówki pozostał w słowie jest (stsłow. jest'B) ; we wszyst-
kich innych słowach^ w języku polskim fonny osoby 3-ej nie
maj% właściwego zakończenia i ostatnim brzmieniem jest tu
samogłoska osnowy ; np. niesie, ciągnie, kupuje, .woła, pomni,
świadczy, i t. p.

1-sza osoba 1. podwójnej miała zakończenie wa, nie-
kiedy wie, jak w starosłowiańskim ; np. stpols. jeśwa (sta-
rosłowiańskie jeswó), dzisiejsze ludowe: jesteśwa, będziewa,
nie chcewa, i t. p.

2-ga osoba 1. podwój, kończyła się na ta (stsł. ta),
np. jesta, będzieta, chodźta, mata, i t. p.

3-cia osoba 1. podwój, kończyła się na ta (stsł. te),
podobnie jak w drugiej: jeśta, przejdzieta, umrzeta, zgi-
nięta, i t. p.

1-sza osoba liczby mnogiej ma zakończenie m i my
(stsł. mz). Zakończenie m służyć może dla wszystkich słów,
oprócz zakończonych w 1-szej osobie 1. p. na m; np. nie-
siem, idziem, ciągniem, kupujem,... Druga końcówka my jest
późniejsza; powstała ona pod wpływem formy zaimka my
tejże osoby i używa się przy wszystkich bez wyjątku sło-
wach ; np. damy, wiemy, stpol. jeśmy (stsł. jesm'B), niesie-
my, idziemy, ciągniemy, działamy, chwalimy, i t. d.

2-ga osoba 1. mn. ma zakończenie eie ( = će), powsta-
łe z pierwotnego te wskutek zmiękczenia t przed e hsl ć
(stsł. te); np. stpol. jeście (stsł. jeste), dzisiejsze jesteście,
wiecie, niesiecie, robicie, i t. p.

3-cia osoba 1. mn. miała w epoce prasłowiańskiej za-
kończenie -nt', którego nosowe n łącznie z poprzedzającą
samogł. o osnowy utworzyło nosowe ą (stsłow. ątz, ętz),
i to dotąd w polszczyźnie się utrzymało (np. są, niosą, czy-
nią, kupują, i t. p.), spółgłoska zaś końcowa t, równie jak
w liczbie pojed., znikła w epoce przedpiśmiennej.

§ 260. Przedstawioną powyżej budowę czasu teraź-
niejszego unaoczniają następujące wzoi^\

196

Rozkaźnik.

1.
2.
3.
1.
2.3.
1.
2.
3.

stpols.

jeśm

jeś

jest

jeśwa

jeśta

jeśmy

jeście

są

dzisiejsze.

jestem niosę

jesteś niesiesz

jest niesie

(jesteś wa) (niesiewa)

(jesteśta) (niesieta)

jesteśmy niesiemy

jesteście niesiecie

są niosą

czynię

czynisz

czyni

(czyniwa)

(czynita)

czynimy

czynicie

czynią

znam

znasz

zna

(znawa)

(znata)

znamy

znacie

znają.

Formy powyższe mają rzeczywiście znaczenie czasu te-
raźniejszego, o ile należą do słów niedokonanych. W sło-
wach zaś dokonanych taż sama forma (np. zaniosę, uczynię...),
nie oznacza czynności obecnej, lecz przyszłą, ponieważ z na-
tury rzeczy czynność już dokonana nie może się odbywać
jeszcze w chwili obecnej, lecz może być pomyślana jako usku-
teczniona w przeszłości albo w przyszłości. Wobec tego za-
równo w polskim jak iw innych językach słowiańskich czas
teraźniejszy słów dokonanych ma stale znaczenie czasu
przyszłego.

§ 261. Rozkaźąiik czyli tryb rozkazujący. Formy
rozkażnika w językach słowiańskich, a więc i w polszczyźnie
są właściwie z pochodzenia swego szczątkami trybu życzącego
(optativus), który zachował się w innych językach indoeuro-
pejskich, między innemi w greckim; np. fćro-i-s, fćro-i-te
(cpśpoŁę, cpśpoŁts), którym odpowiadają słowiańskie: beri, be-
róte, i t. p. Zmiany, jakim formy te uległy w słowiańszczyź-
nie, są tak dalece znaczne, że w dzisiejszych postaciach roz-
każnika ńiezawsze już możemy odnaleźć osnowę teraźniej-
szości, do której wszelako należą.

1) Znamieniem osoby 2-ej i 3-ej 1. pojed. rozkażnika
był w dawnej polszczyźnie przyrostek i, miękczący spółgłos-
kę twardą osnowy na odpowiednią podniebienną, lub też po-
wstałą z upodniebiennienia czyli zmiękczenia ; np. niesi, wię-
zi, kładzi ( = ńeśi, w'eźi, kładźi), pieczy (z dawnego piecy);
strzeży (z dawn. strzedzy), i t. p. Liczne przykłady użycia
form na. i znajdujemy zarówno yj za\>^\k'Wi\iT^^Y^i\fi^^^

Rozkaźnik. 197

wieku XIV i XV-go, jako też w drukach złotego wieku pi-
śmiennictwa. Już jednak od wieku XV-go samogłoska koń-
cowa i stopniowo przestaje się wymawiać i w końcu wieku
XVni-go zupełnie zanika; wskutek tego dawne formy roz-
kaźnika: nieśi, wieźi, kładźi... zmieniły się na: nieś^ wieź,
kładź, piecz..., i dziś kończą się na spółgłoskę zmiękcz o-
n ą lub też powstałą ze zmiękczenia, tak dalece, że miękkość
końcowej spółgłoski stała się znamieniem rozkaźnika. Tylko
spółgłoski wargowe 6, J9, /", w, m, na końcu form rozkaź-
nika w dzisiejszym wymawianiu dawniejszą miękkość utraciły;
to jest mamy dziś: kup, rób, traf, postaw, łam, i t. p. za-
miast dawniejszych : kup', rób', traf, postaw', łam', i t. p. ; stąd
też pisownia ze znakiem zmiękczenia (kreską) nad temi spół-
głoskami nie odpowiada dzisiejszemu wymawianiu.

W takich formach jak: wódź, wóź, powróć, pomóż,
otwórz... 6 pochylone przed spółgłoską dźwięczną zjawiło się
dopiero po zniknięciu pierwotnej końcówki i. I tu jednak
pod wpływeni innych form z jasnym o, np. z jednej strony :
chodzi, chodzę..., z drugiej zaś: proś, głoś, noś, top..., nie-
które słowa używają się w formach podwójnych; np. chodź,
obok prawidłowej chodź.

Dla osoby 3-ej używa się w dzisiejszym języku forma
opisowa, złożona z wyrazu niechaj (formy rozkaźnika od sło-
wa niechać) lub niech (skróconego z niechaj) i z 3-ej osoby
czasu teraźniejszego trybu oznajmującego danego słowa ; nie-
chaj strzeże, niechaj wiezie, niech rwie, niech słucha, niech
się cieszy, i t. p. Polskiemu niechaj odpowiada w rosyjs.
pusłh, w niemiec. lass, i t. p. (Go do stosunku form: nie-
chaj i niech, porównaj analogiczne: patrzaj i patrz, łapaj
i łap, i t. p.).

W dawnej polszczyźnie osoba 3-cia 1. poj. rozkaźnika
nie różniła się zewnętrznie od osoby ' 2-ej [bądź (ty) i bądź
(on)], czego dowody pozostały w dawnych wyrażeniach ta-
kich jak : bąd£ wola twoja, święć się imię twoje, przyjdź
królestwo..., Ii6g zapłać,..,, jak również w wyrażeniach: sic^dS
pan, weź pani, przyjdź pan, bądź pan łaskaw^ dzi^i^ «l^
wola boża, i t. y.

19B Rozkaźnik.

Z tekstów staropolskich można przytoczyć np. Bój się gos-
podna wszelika ziemia. Miecz jich wnidi w serce jich, a łęczyszcze
(lok) jich złomiono bądź. Ps. flor. Uczyń z wama pan miłosierdzie, ja-
kośta wy uczynile. Bib. szar. A niewiasta wiedz się alibo czuj ot
wszego prawa być odpadłą (et mulier sentiat se ab omni jurę ceci-
disse) ; pan wsi sobie miy moc odzierźeć (dominus yillae pro se ha-
beat potestatem retinendi) ; ani... wieśny pan jich wściągnąć śmiej
alibo w czem skłopotać ; a on... powiedzieć alibo otitoźyć bądź po-
winien ; Kto miecz abo kord wyciągnie i ureni kogo, na łasce śla-
checkiej jego ręka bądź ; i t. p. Prawa pols. fi. Świętos. z Woć.

Obok tego juz i w staropolskim, począwszy od wieku KY-go,
uźywi^y się wyrażenia opisowe, złożone bądź to z rozkaźnika niechaj
lub niecka bądź też z formy niechaó (powstałej z niechaj-ći = niechajć),
w połączeniu z trzecią osobą licz. poj. czasu teraźniejszego danego
słowa : niechaj mówi, niech się zawstyda, niech nie ma, niechać się
wróci ; a jedne owce wasze a dobytczęta niechać ostaną, a dzieci wa-
sze niechać z wami jidą. Bibl. szar. i t. p.

Znamię charakterystyczne rozkaźnika i przeszło następ-
nie z liczby pojedynczej do form liczby mnogiej, tak w ję-
zyku polskim jak i w innych językach nowosłowiańskich ;
stąd powstały formy takie jak : przyjdzimy, roztargnimy, przyj-
dzicie, weźmicie, pocznicie, i t. p., spotykane, jakkolwiek
rzadko, w najdawniejszych zabytkach polszczyzny. Z form
tych powstały "nowsze bez i: przyjdźmy, przyjdźcie, nieśmy,
proście, bierzmy, i t. p., na wzór form liczby pojedynczej (jak:
przyjdź, bierz...), w których to i już wcześniej zanikło.

Osoba 3-cia licz. mnogiej rozkaźnika w dawnej polsz-
czyźnie była zastępowana formą osoby 2-ej ;

np. chwalcie ciebie gospodiiie wszytka działa twoja ; bądźcie
światia w stworzeniu niebieskim ; radujcie się i weseli bądźcie, jiż
( 3= którzy) chcą prawdy mojej. Psał. flor. ; lubo bądźcie książęta,
szlachcicy, alibo inszego stadła (siye sint principes, . milites aut al-
terius status). Helcel, Star. Prawa pol. pomniki, i t. p.

Następnie już od wieku XV-go wchodzi w użycie forma
opisowa, podobnie jak w liczbie pojedynczej : niechać ostaną,
niechać jidą. ., oraz : niechaj pomogą, niech biorą, niech przyj-
dą, i t. p., które do dziś w języku ogólnym się utrzymują.

W liczbie podwójnej formy dawniejsze, takie jak: wie-
zJewa, wiezietaf... zmieniły się na. m^ziw^^ m^T\\A.^ tobiwa.

Rozkai^nik. 199

robita, odidzita..., a następnie, po utracie i, na : wieźwa, wieź-
sa ; róbwa, róbta ; wstańwa, wstańta ; wróćwa się, wróćta się ;
pódźwa, pódźta (zamiast pójdźwa, pójdźta), dotąd w mowie
ludu używane.

2) W słowach, których osnowa słowna kończy się na
samogłoskę, np. bi-ję, kupu-ję, słucha-m, umie-m,... przy-
rostek i rozkaśnikarpo* liczny eh zmianach, zaszłych jeszcze
w epoce prasłowiańskiej, zredukował się ostatecznie do spół-
głoski y, i od najdawniejszych czasów w polszczyźnie mamy
rozkaźniki osoby 2-ej i 3-ej : bij, kupuj, słuchaj, kochaj, umiej,
chciej, miej. Uchowaj cię imię Boga, i t. p.,... Podobnie
w liczbie mnogiej powstały formy : bijmy, bijcie, myjcie, słu-
chajmy, kupujcie, i t. p., dotąd używane.

3) W słowach, których osnowa słowna kończy się na
dwie spółgłoski, jak: tn-ę, żn-ę, dm-ę..., a również w ta-
kich jak: dźwignę, rosnę, tchnę, ciągnę..., zamiast dawniej-
szych form prawidłowych: tni, żni, dmi,... dźwigni, rośni,
ciągni, tnimy, rośnicie..., weszły w użycie formy rozszerzone :
tnij, żmij, dmij... dźwignij, rośnij, ciągnij, tnijmy, rośnijcie...,
powstałe na wzór takich jak: bij, bijmy, py, pijcie, wij^ i t. p.
Stało się to wówczas, gdy wskutek zniknięcia zakończenia i
w rozkaźnikach, jak: nieś, wieź, kładź, wieźmy, proście...
(o czym wyżej sfr. 197), samogłoska i przestała być odczu-
wana jako końcówka trybu rozkazującego, i znamienną cechą
tego trybu stała się spółgłoska miękka, w tym razie-. (Uży-
wane przez niektórych pisarzy formy: sięgniej, dźwigniej, weź-
miej, rośniej, krzykniej,... są nieprawidłowe).

Podobnie z form staropolskich: mrzy, trzy, wrzy, przy,
drży, rwi... (pierwotnie : mr-i, tr-i, wr-i, pr-i, drg-i...) powsta-
ły tą samą drogą : mrzyj, trzyj, wrzyj przyj, drzyj, rwij, i t. p.

Powyższe przekształcenia form rozkaźnika nie są wyni-
kiem zmiany fonetycznej, lecz dokonały się drogą analogji.

Często formy rozkaźnika używają się z przysłówkami
wzmacniaj ącemi : źe^ ż, no; np. weźże, poślijmyż, dajcież,
pójdźno, i t. p.

200 Imiesłów teraźniejszy czynny.

§ 262. Imiesłów teraźniejszy czynny kończy się
dziś na ąe, np. niosąc, kładąc, bijąc, paląc, i t. p. Przyros-
tek jego pierwotny był nł, którego brzmienie nosowe n łącz-
nie z poprzedzającą samogłoską o lub e osnowy utworzyło sa-
mogłoskę nosową ; np. nieso-nc = niesąc = niosąc, wiezo-nc =
wieząc = wioząc,... (przyczym samogłoski pierwiastków nieś-,
wieź- zmieniły się na o przed spółgłoską twardą s, z,...
Ob. § 22).

Formy imiesłową na ąc są to dawne bierniki rodzaju
męskiego, których mianowniki kończyły się w staropolskim
na, ą w słowach z osnową spółgłoskową twardą, lub na ę
w osnowach ze spółgłoską miękką; np. niosą, przyda, mogą,
arzką, przypadną,... biję, pytaję, żądaję, i^aduję się, pobudza-
ję, i t. p. (w starosłowiańskim odpowiadają im formy na ; -y,
ąU (nesy, nesąśt-), na -ję, ąU (dśłaję, d^łająSt-) i na -c,
ęU (chvalę, chvalęSt-).

Przykłady: Wstaw jidzi do miasta,... a pi^zydą ku ka-
płanom ...popytaaz się s nimi ; A lękł się i podziwił się rzeką: o ka-
ko groźne to jest miesce ; Iżeś posyłał posły pytaję odpowiedzi ;
I chciałliby się wrócić, tądają miesca ; Uźrzała lud radują się,,. ;
(grzeszny) jenźe nie pamiętaję dobra wiekujego, obiązał się tomu,
czsoź jest wrzemiennego (doczesnego) ; wstań wstań, pobudzaję je mó-
wi Bóg, i t. p. (Bib. szaroszp., Eaz. śwkrzyskie).

Obok tych form na ą i ę yf staropolskim używała się
forma tego imiesłowu z zakończeniem ąc, która właściwie
Jest biernikiem; dawna bowiem odmiana jego rzeczownikowa
była: M. niosą, D. niosąca, G. niosącu, B. niosąc, i t. d.
W rodzaju żeńskim były w mianowniku formy na ący, ęcy
(odpowiednie starosłowiańskim na ąśti, ęsti).

Formy imiesłowów na ąc, dziś nieodmienne, niosąc, sie-
dząc, czytając,... używają się przysłówkowo (to jest bez róż-
nicy rodzajów i liczb) w zdaniach pobocznych dla wyrażenia
czynności współczesnej z czynnością zdania, głównego ; np«
słucham mowy stojąc; słuchaliśmy mowy stojąc; wysłucha-
łem mowy stojąc; słuchać będziesz mowy stojąc, i t. p.
W dzisiejszym języku używamy w ten sposób imiesłowów
tyJIco od słów niedokonanych', w slai^i ^«JŁ ^^^^^^iT^jtaie imię-

Imiesłów teraźniejszy czynny. 201

słowy na ąc używały się i od słów dokonanych ; np. wnidąc,
popasać, pożnąc, uciekać, spadnąc, wyjmąc, przyzwoite, uczy-
niąc, zdadząc się, i t. p. (co do znaczenia równe : wszedszy,
popasszy, poźąwszy, uciekszy, spadszy, i t. p.).

Przykłady: wnidąc zbijcie je ; Ale popasać alibo sirz-
pem pożnąc trawę, w sirzpie albo w płaszczu mają być pociądzani ;
Kmieć uciekać przez winy swego pana... W drzewnem rąbaniu
spadnąc siekira s toperayska raniłaby przyjaciela... ; Aby jidący
z wojny przez drogi... alibo sprawiać swe rzeczy... ; A gdy przydać
powiedzieli jemu wszytka słowa..., i t. p. (Bib. szar., Prawa pol.
Świętosł. z Woć.).

Formy mianownika ż e ń s k i e na ąey i ^cy spotykamy
w zabytkach staropolskich aż do wieku XVI-go; np. a sie-
dzący jęła wielikim głosem płakać; — jedna dzianica (tka-
nina) wzdłuźą mający łokiet trzydzieści ; — modlący się
prosiła ; podobnie : (ona) bojęcy się, czynięcy, sromajęcy się,
i t. p. Formy te zachowały się w mowie ludowej po dziś
dzień, np. w wyrażeniach: utonęła po wodzie płynący; nie
wiele myślęcy, nic nie mówięcy, wzięli się do roboty; nie
chwalęcy się, i t. p.

Formy pierwotne imiesłowów, takie jak: niosą, niosą-
ca, niosącu,..., w r. żeńskim: niosący,... dały w następstwie
początek formom z zakończeniami ący, ąca, ące, na wzór
przymiotników, które zatym i odmianą swoją nie różnią się
od deklinacji przymiotników zaimkowej; jak np.

M. niosący niosąca niosące

D. niosącego niosącej niosącego
G. niosącemu niosącej niosącemu
i t. d. (por. str. 160)

i to jest właśnie forma, którą w gramatyce przyjęto nazywać
imiesłowem odmiennym czasu teraźniejszego, w przeciw-
stawieniu do formy na i^, fctóranosimażwę imiesłowu nie-
odmiennego.

W zdaniach takich jak : słucham mowy stojąc, słuchamy mo-
wy stojąc, i t. p., imiesłów na ąc jest określeniem podmiotą. W ^^c^-
nej polszczyźnie (w. XVI — XVII) tenzo irai^Aó^j xv\^^^raAWK«:^ ^ih:^-

202 Imiesłów teraźniejszy bierny.

wany byl prócz tego jako określenie dopełnienia, położonego w bier-
niku lub innym przypadku zależnym ; np.

Ten ci jest, na którymem ci ja widział ducha świętego
odpoczywając (spiritum sanctum quiescentem) ; O żi^ościwa matko...
by widziała syna twego Męcząc a umywając nogi ( = klęczące-
go a umywającego), Opeć ; Żem widział umierając ( = umierające)
miłe dziecię swoje ; A mnie patrząc jeno się serce nie rozpad-
nie ; J. Kochan,^ Kiedy go w ogniu widziały lecąc z woza słonecz-
nego, And. * Zbylit.' ' Człowiek gdy widzi dr u g i ego póztewdjąc^
sam też takież ziewa, Andrz. z Kobylina ; Na co wilka z krzewi-
ny patrząc oczy bolą, Potoc. Woj. chocim., i t. p.

W każdym z tych przykładów imiesłów nieodmienny na ąc
określa dopełnienie w zdaniu. W dzisiejszym języku w podobnych
razach używa się wyłącznie formy imiesłowu odmiennego, któ-
ry zgadzać się winien ze swoim dopełnieniem w rodzaju, liczbie
i przypadku ; np. Tak byśmy g o do ciebie mówiącego usłyszeli ;
A m n i e patrzącemu jeno się serce nie rozpadnie, i t. p.

§ 263. Imiesłów teraźniejszy bierny zakończony
jest na omy, a, e, gdzie o stanowiło właściwie cząstkę osno-
wy, m jest charakterystycznym przyrostkiem, a, y, a, e póź-
niejszą końcówką rodzajową. Formy tego imiesłowu (odczu-
wane dzisiaj jako przymiotniki), są: wiadomy, a, e, widomy,
świadomy, kryjemy, znikomy, znajomy, rzekomy, łakomy, ru-
cłiomy. Nieliczne te przykłady są pozostałością dawnycbi
imiesłowów, które oddawna znaczenie imiesłowów utraciły
i dziś w mowie ogółu używają się w znaczeniu przymiotników^

Z dawnych form deklinacji rzeczownikowej tych imie-
słowów: wiadom,.ma, mo, kryj om, ma, mo, i t. p. pozostały
do dziś mianowniki rodzaju nijakiego w znaczeniu przysłów-
ków: wiadomo, kryjomo, rzekomo, ruchomo, oraz przymiot-
nik świadom.

Forma rodzimy, używana dziś wyłącznie jako przy-
miotnik, jest również z pochodzenia swego imiesłowem bier-
nym zaginionego już typu, który zachował swoją żywotność
w innych językach słowiauskich ; np. w rosyjskim : chwalimyj,
nosimyj, i t. p.

§ 264. Czas przeszły trwały czyli imperfektom,
podobnie jak w jgzyku starosłowiaiiskim, mi^i swoje formy

Czas przeszły trwały.

203

i w dawnej polszczyźnie. Należy on do osnowy teraźniej-
szości; zakończeniem jego 1-ej osoby 1. poj. było eh (stsł.
chi>), przed którym osnowa kończyła się na e lub też była
rozszerzona przyrostkiem a. Formy imperfektum wcześnie
bardzo wyszły z użycia, bo już w najstarszych zabytkach ję-
zyka polskiego (w JCazaniach śwkrz., Psałt. florjań., Psał.
puławs.) nieliczne napotykamy jego przykłady ; a mianowicie :
1 os. mołwiach ( = mówiłem) ; os. 3-a : 1. m. biechą., błogo-
sławią, łuczachą. (od łuczyć = strzelać z łuku, godzić w co),
potępiachą, poklinachą,, śpiewachą, szukachą, przysięgach^,
mijachą, chwalechą....

Odmiana czasu przeszłego trwałego (imperf.)
np. od słów mołwió ( = mówić) i być w staropolskim była
następująca :

L. poj.

L. podw.

L. mn.

1. mołwiach

2. mołwiasze

3. mołwiasze
1. mołwiachwa

2. 3. mołwiasta

1. mołwiachom

2. mołwiaście

3. mołwiachą

1. biech

2. bieszę

3. bieszę
1. biech wa

2. 3. biesta

1. biechom

2. bieście

3. biechą.

Przykłady. A są ta ista słowa zmówiona oćcem świętym,
jemuź bieszę imię Symeon. — Ślepy siedsiesze "poóle drogi. Kazania
śwkrz. (wiek XIV).

z Psałterza florjań. (wiek XIV).

Prze bracią moje i bliźnie
moje mołwiach pokój o to-
bie. Ps. 121,8.

I wywiódł je se śrzebrem
i se złotem, i nie bieszę w po-
staciach albo w pokoleniu jich
niemocny. Ps. 104, g^.

Wyszedw na dwór i moł-
wił też iste. Ps. 40,7.

z Psałterza puław. (w. XV).

Prze bracią i bliźnie moje
mołwił jeśm pokój o tobie.

122, g.

I wywiódł je s srebrem
i złotem i nie był w posta-
ciach jich nie mocny. 105,36.

Wychadzasze na dwór i

204

Bezokolicznik.

z Psałterza florjań. (wiek XIV)

Wszako za prawdę myto
moje myślili są odpędzić, bie-
żał jeśm w łączności picia ;
usty swymi błogosławiachą,
a sercem swym poklińaćhą.
Ps. 61,4.

Gdy zabije je, szukachą
jego, 1 wracali się i rano przy-
chodzili k niemu. Ps. 77,38.

Jeszcze karmie jich bieehą
w uściech jich. Ps. flor. 77,34.

( Nieprzyjaciele ) jiż mię
chwalechą , przeciw mnie
przysięgachą. Ps. 101,9.

Wzywali są gospodna, a on
wysłuchawa je, a we słupie
obłoka mołwiasze k nim. Ps.
98,7.

z Psałterza puław, (wiek XV).

W^szakoż mzdę moje my-
ślili są odpędzić, bieżał j6m
w pragności, usty swymi 6/0-
gosłdwili, a siercem swym
poklinali. 62,4.

Gdy ubijał je, szukali je-
go i wrócili się i rano szli do
niego. 78,38.

Jeszcze karmie jich były
w uściech jich. 78,34.

A jisz mię chwalili przeciw
mnie przysięgali. 102,9.

Wzywali gospodna a on,
wysłuchał je a w słupie ognia
mołwia^ k nim. 99,7.

II. Osnowy bezokolicznika.

§ 265. Bezokolicznik kończył się pierwotnie przy-
rostkiem ti (stsłow. łi), który następnie zmienił się na ói
(ob. § 24), a w końcu, po zniknieniu ostatniej samogłoski i,
zostało samo d

W osnowach zakończonych na spółgłoskę twardą,
spółgłoska ta przed ć wskutek asymilacji miękczyła się na
odpowiednią, podniebienną ; np. nies-ti = nieśći = nieść ; wiez-
ti = wieźći = wieźć ; tak samo : trząść, paść, gryźć, leźć... ;
podobnie z form pierwotnych takich jak: gniet-ti, kład-ti...
powstały dzisiejsze : gnieść, kłaść, bóść (bodę), wieść (wiodę,
wiedziesz), rość (stpol. rost-ę, rościesz...), prząść (przęd-ę),
stpol. sieść (pień sied-), kwiść (kwit-), gąść (gęd-), i t. d.,
według zasady wyłuszczonej w § 32.

Osnowy z (ostatnią gardłową k lub g (piek-ti, meg-ti...)
zmieniły w języku polskim grupę fcti \ gti tl%. cij , ^<itadA\

Imiesłów przeszły czynny. 205

zredukowane do c; st%d formy: stpoL wspomocy, następnie
wspomóc; podobnie: piec, ciec, rzec, tłuc, wlec, siec..., biec»
strzec, strzyc, polec (pień leg-), zażec (pień żeg-), zaprząc,...
Taką samą zmianę kł i gt przed i na c mamy i w rzeczow-
nikach: piec, moc, pomoc, przemoc... Bliższe objaśnienie
w § 31 str. 35.

Z dawnych zabytków polszczyzny znane są formy bez-
okolicznika takie jak: dowieści, spaści, jici, wspomocy, daci,
miłowaci, śpiewaci, grzechów się kajaci, mieszkaci, mięci,
i t. p. ; późniejsze: dowieść, spaść, ić i iść, wspomóc, dać,
miłować, śpiewać, kajać się, mieszkać, i t. p.

§ 266. Imiesłów przeszły czynny z zakończeniem
-/, 'ła, 'ło utworzony jest od osnowy bezokolicznika za po-
mocą tego przyrostka ; np. niós-ł^ nios-ła, nios-ło (od nieś-) ;
wióz-ł, wioz-ła, wioz-ło; mógł, mogła, mogło; kładł, ła, ło ;
zwiądł, zwiędła, zwiędło; zgadł, ła, ło,... od osnów spółgłos-
kowych ; — bi-ł, -ła, -ło ; cią-ł, cię-ła, cię-ło ; brał, chwalił,
cierpiał, umiał, panował,... od osnów samogłoskowych : są to
formy odmiany rzeczownikowej. Z odmiany tej pozo-
stały do dziś formy liczby mnogiej n^a -li w rodź. męskim
osobowym, i na -^ w pozostałych ; t. j. mogli, mogły ; kładli,
kładły; nieśli, niosły; brali, brały; zwiędli, zwiędły, i t. p.
Formy te odmiany rzeczownikowej używają się tylko w mia-
nowniku liczby poj. i mn. jako orzeczenie zdania; np.
gwar ucichł; mowa wzbudziła zadziwienie; zgromadzenie
milczało ; wszyscy patrzyli ciekawie ; wreszcie ozwały się
głosy, i t. p.

Obok form imiesłowów na ł, ła, ło, istniała także od-
miana ich zaimkowa z zakończeniem w mianowniku 1. p.
'ły, 'ła, 'łe. Odmiana ta przetrwała do dziś tylko w imie-
słowach od słów niepochodnych, głównie dokonanych, jak:
zbiegły, ła, łe; zwiędły, uscliły, zziębły, zczerniały, zsiniały,
posiwiały, zapadły, upadły, wzniosły, poległy, przysięgły,
ostygły, zgniły, zleźały, zmarły, zubożały,... także : wytrzyma-
ły, zrozumiały, wyrozumiały,... ; od nieprzechodnych tuftdaka-
nanjch; biegły, trwały, dbały, »taV}^ >aN[Vj ^j^^.^s^^ nstia^-

206 Imiesłów zaprzeszły czynny.

była komisja, byłe gimnazjum)..., oraz czuły, śouały, ciągły...;
w liczbie mnogiej, w mianowniku formy męskie osobowe koń-
czą się na -Z^\ wszelkie inne na -łe : zbiegli i zbiegłe ; zziębli
i zziębłe; zmarli i zmarłe; byli i byłe, i t. p. Formy te
w języku dzisiejszym mają znaczenie przymiotników
(Porów. § 203 str. 154 — 5).

Imiesłów na ł, ła, ło w połączeniu z formami czasu
teraźniejszego słowa być, t. j. jeśm, jeś, jest, jeśwa, jeśta,
jeśmy, jeście, są, tworzył w dawnej polszczyźnie wyrażenia
opisowe dla oddania czasu przeszłego wszelkich słów
(np. niósł jeśm, niósł jeś,...), z których powstał dzisiejszy
czas przeszły: niosłem, niosłeś, i t. d. Bliżej o tym w § 271.

§ 267. Imiesłów zaprzeszły czynny kończy się
w słowach z osnową samogłoskową na 'W-szy, np. biwszy,
wziąwszy, kazawszy, zrobiwszy, przeczytawszy... ; w słowach
zaś z osnową spółgłoskową — na -szy : zniósszy, znalazszy,
wszedszy, pobiegszy, rzekszy, rozdarszy, i t. p. Imiesłowy te
powstały z dawniejszych form odmiennych, jak: biw, biw-
szy, biw ; nios, niosszy, nios, i t. p. na trzy rodzaje,
mianowicie z form rodzaju żeńskiego i niektórych przypad-
ków (casus obliąui), jak miejscownik 1. p., np. niosszy,...
które stały się nie odmienne mi i używają się dotąd
przysłówkowo.

Formy takie jak ; zabiw, usłyszą w, dokonaw... uży-
wane były w dawnej polszczyźnie do połowy wieku XV-go ; np. Bo-
że, ty obróciw się ożywisz nas. Ps. flor. ; Obław się czerwonością
(sufifusus rubore) to jest ze sromem. Święt. z Woć. Uslyszew to król
Ezechjasz i wszytek lud; Prorok uznamionaw świadeczstwo di^.
Eaz. śwkrzyskie ; Jenże usłyszaw, iźe przyszedł Jakób... wybiegł
przeciw jemu ; Jakoż był uczynił pan... zgladziw Horrejskie, a zie-
mie ich poddaw jim ; Sgromadziw mnóstwo przed skałę, rzecze
knim; Ująw otcową rękę usilnie wznosił...; Jenże wzgardziw to
i powiedział... Bib. szar. ; Teda wystąpiw św. Błażej przywitał je ;
iLŹrzew to sędzia rzekł jim. Żyw. ś. Błażeja ; i t. p.

Na podobieństwo tych form powstały również imiesłowy od

osnów spółgłoskowych, jak : wszedw,'Wzniosw, nalazw,...

spotykane pt /2ą/5terszy eh zabytkach polszczyzny ; np. Otwórzcie mnie

wrota... wszedw w nie, chwalić będ% pana. Ya. ^ot.\ ^wvt»^ ^pod^n

Imiesłów przeszły bierny. 207

otworzone .ma ocsy ; A położę kęs cbleba przed tobą, ^hy pojadw
posilił się ; Kapłan przyniosw przed sebranie mężów zakon,... ; To
rzehw i przyszedł ku królowi. Bib. szar. i t. p.

Inuesłowy na -w pierwotnie odmieniały się w słowiań-
szczyźnie rzeczownikowo; śladów jednak tej odmiany w za-
bytkach języka polskiego nie spotykamy. Już w najstarszej
epoce piśmiennej formy na -w używają się jako nieodmienne,
podobnie jak i imiesłowy na -szy^ które od połowy XV-go
wieku miejsce ich zajęły.

Obok form imiesłowów na szy, takich jak: wyszedszy,
zwiózszy, zlększy się, ubiegszy,... zjawiają, się w wieku XV-ym
formy ich analogiczne : wyszed-w-szy, zwioż-w-szy, zlęk-w- szy
się, ubieg-w-szy, i t. p., utworzone na podobieństwo takich
jak: uźrzaw-szy, wstaw-szy, ująw-szy..., to jest właściwych
osnowom samogłoskowym. Formy jednak z przyrostkiem
wszy w osnowach, spółgłoskowych, w wieku XVI-ym coraz
rzadsze, w XVn-ym wychodzą z użycia, i przyrostek ten po-
został nadal tylko przy osnowach samogłoskowych (wstaw-
szy, zrobiwszy...), w osnowach zaś spółgłoskowych utrzymał
się przyrostek -szy i formy prawidłowe, jak: przyszedszy,
przywiózszy, uląkszy się, postrzegszy, rozdarszy, rzekszy, zjad-
szy, i t. p. pozostały w powszechnym użyciu. Obok tych jed-
nak form zasadniczych od połowy wieku XVI-go, od czasu
do czasu spotykamy formy tych imiesłowów z wtrąconym ł,
to jest: przyszedłszy, przyniósłszy, uląkłszy się..., powstałe
widocznie pod wpływem fałszywej analogji do imiesłowów na
t: przyszedł, przyniół, uląkł się... (u Krasickiego np. obok
wszedszy, zasiadszy,... mamy także: wszedłszy, znalazłszy...
Doświadcz. 1776 r.). Formy te z wtrąconym ł, jakkolwiek
wadliwie utworzone, wprowadzone były do gramatyk jako
wzory i upowszechniły się w XIX-ym wieku w pisowni, po-
mimo jawnej sprzeczności ich z żywą mową. Jedynie pra-
widłowemi i z wymawianiem ogółu zgodnemi pozostają do-
tąd formy bez ł: przyszedszy, postrzegszy, zjadszy, i t. p.

§ 268. Imiesłów przeszły bierny naleźiy 4<^ ^%\ssi-
wy bezokolicznika i ma właściwy aobi^ ^x'l^xq^\.Oł -u, -t\.^

208 Czas przeszły chwilowy.

-no, lub -en, -ena, -eno (stsłow. m) ; np. niesion, niesiona,
niesiono (z ńeś-en, -ena, -eno, przy czym e przed twardym
n według § 22, przeszło na o), podobnie: wiedzion, -ona^
-ono ; rzeczon, chwalon, obwinion, postawion..., oraz : widzian,
rozumian, pokonan, posłań, i t. p. ; w odmianie zaś przy-
miotnikowej : niesiony, -na, -ne, wiedziony, -na, -ne, i t. p.

Słowa jednozgłoskowe z osnową samogłoskową mają
imiesłów bierny z przyrostkiem -<, -to, -to, a w odmianie
przymiotnikowej -ty, -ta, -te; np. bity, pity, wity, kryty,
myty, ryty, truty, kuty, snuty, jęty, cięty, żęty, mięty, dęty...,
oraz złożone: rozbity, wypity, uwity, pokryty, zakryty, wy-
zuty, przecięty, zaczęty,..., zdobyty, przebyty (od nieużywa-
nego byty), i t. p.

W osnowach pochodnych na -ną-, jak dźwigną-, ciągną-...,
obok imiesłowów na -ny : dżwigniony, ciągniony, przyćiśnio-
ny, miniony .., używają się i formy na -ty: podźwignięty,
przeciągnięty, przyciśnięty, pominięty... Wyłącznie formy na
'ty ustaliły się w osnowach na r, jak oto: darty, party,
tarty, żarty, warty, rozpostarty, (ludowe umarty), wraz ze zło-
żonemi: podarty,' wyparty,' roztarty, zawarty, i t. p. i osnowa
w nich nie jest bezokolicznikowa (drze-, żre-...), lecz inna,
równa pierwiastkowi dr-, tr-, ze zmienionym r w zgło-
skę ar.

Dawne formy rzeczownikowe imiesłowów biernych ro-
dzaju nijakiego zachowały się do dziś w wyrażeniach nieoso-
bowych takich jak: chwalono, przeniesiono, naprawiono, za-
brano, zaniechano, oddano, powtarzano, wybito, wysnuto, za-
mknięto, zdobyto, i t. p., mających znaczenie czynne, równo-
znaczne z wyrażeniami : chwalili, przenieśli, naprawili, za-
mknęli, zniknęli, i t. p«

§ 269. Czas przeszły chwilowy czyli aoryst na-
leży do osnowy bezokolicznika i miał zakończenie pierwszej
osoby licz. pojed. -eh, np. bych, mołwich (Ps. flor.).
Formy tego czasu spotykają się bardzo rzadko już w najdaw-
niejszych zabytkach języka polskiego.

Czas przeszły chwilowy. 209

Odmiana aorystu w dawnej polszczyźnie, np. od słów
motwić i być, była następująca :

L. poj.

1. mołwich.

bycli

^

2. mołwi

by

3. mołwi

by

L. podw.

1. mołwichwa

bycłiwa

2.

3. mołwiśta

byśta

L. mn.

1. mołwiehom

bycłiom

2. mołwiście

byście

3. mołwichą.

bychą,.

Najwięcej przykładów przedstawiają tu Kazania święto-
krzyskie, zabytek z początku wieku XIV; spotykamy w nim
formy czasu przeszłego chwilowego : osoby 1-ej widziech,
osoby 8-ej pojed. postawi, stąpi, os. 3-ej mn. poczęchą,
idziechą, pospieszychą się, zapłakachą, wzdachą.

Formy aorystu od słowa być używały się jeszcze w wie-
ku XVI i XVII-ym, łącznie z imiesłowem przeszłym na ł
wszelkich słów, dla wyrażenia trybu warunkowego ; np. wziął
by eh, aby ćh mógł, bych spadł, skrył bych się...; waruj się,
aby nie mówił; bychom poznali; bychą widzieli, i t. p.

Jednakże i w tych formach, począwszy od wieku XVI-go
zachodzą zmiany : zamiast z zakończeniami aorystu, formy te
zaczynają się używać z końcówkami osobowemi m, ś... na
wzór czasu przeszłego już w formie ściągniętej (ob. § 271),
to jest na wzór ; byłem, byłeś, był, byliśwa, byliśta, byliśmy,
byliście, byli; wskutek czego wytwarza się odmiana drugo-
rzędna:

L. pojed. 1. podw. 1. mn.

1. bym byśwa byśmy

2. byś byśta byście

3. by byśta by

i w ciągu wieku XVI-go ustalają się formy warunkowe takie
jak: wziąłbym, abym mógł, bym spadł, skryłbym się..., abyś
nie mówł, byśmy poznali, by wiedz\ei\i, \ \,, ^* ^^^^^t.^^kv^

Gramatyka. ^^

210 Czas przeszły chwilowy.

wszakże obok form- nowopowstałych : 1-ej osoby wszystkich
trzech liczb: bym, abym, byśwa, abyśwa i byśmy, abyśmy...
używają się i formy tychże osób z cechą aorystu eh : by eh,
abych, bychwa^ abychwa, oraz bychmy, abychmy, oczy-
wiście przystosowane do form: byśmy, abyśmy; np. bychmy
poznali, abychmy baczyli, uszlibychmy, abychmy byli obrazem
bożym, i t. p. Ostatecznie w wieku XVII-ym przewagę otrzy-
mują formy z zakończeniami osobowemi m, ś,..,t.j. bym, byś,
by, (byśwa, byśła), byśmy, byście, by, i te dotychczas
w języku ogólnym się utrzymują jako cząstki warunko-
we; wiedziałbym, słuchałbyś, mógłby, pragnęlibyśmy, robili-
byście, zbadaliby, i t. p.

Forma b y c h m y w wieku XVI — XVII tak dalece by-
ła używana zamiast byśmy, że na jej wzór zaczęto i formy
czasu teraźniejszego (jesteśmy), oraz formy ściągnięte czasu
przeszłego wszelkich słów (widzieliśmy, daliśmy...) zmie^ać
na inne z zakończeniem -chmy, jak np. w wyrażeniach:
Abychmy zgoła byli obrazem bożym, na którego wizerunk
jestechmy stworzeni ; Wygralichmy, przewiedlichmy na ducho-
wieństwie, cochmy chcieli; Stalichmy się jako teatrum świata,
Birkowski; Wy niewczas, ja trudność społuchmy miewali;
otóż trzeba, żebychmy tak w to ugadzali. Hist. w Landzie;
Tochmy sobie dziś spomnieli, cochmy przedtym słychywali,
Wilkowiecki; Iż tych praw używamy, jakiechmy spisali, Rej,
i t. p. Podobnie i formy liczby podwójnej z zakończeniem
-śwa ulegały zmianie na inne z zakończeniem -chwa; np.
Jużechwa się ugodziła na to. Orzecho>ys. ; obok : głębokośwa
zabrnęła i będziewa li bardzie kazać. Tenże, i t. p.

§ 270. Częstokroć w tekstach staropolskich, u pisarzy
złotego wieku i w dzisiejszej polszczyźnie spotykamy na wy-
rażenie czynności przeszłej chwilowej formy czasu teraźniej-
szego nawet od słów dokonanych ; np. Oblekł biskupa w gzlo
lniane i opasze ji pasem, a oblecze w suknią modrą
a s wirzchu naplecznik położy... Bib. szar. ; W tym drab
przyskoczy, król ustąpi kroku, Przypadszy drugi, po-
Imał Ji z boku, J. Kochan. Szaclij *,.- "^^ ""^^^^ T^t«.,». w tern

Czas przeszły chwilowy. 211

ją, wyniesie, ona wyniesiona s)>adąjąc z góry przecięła do
kości, Piotr Koch. Jeruz. wyzw. ; A starzec rozśmiawszy się,
rzecze, Szymonów.; Rzekszy, strzeli do Cygna, nic nie
uszło drzewo, Żebrów. Metam. ; Hekroć z swoim zapałem w y-
j e d z i e... Zawsze go osąpał, odparł, Fr. Moraw. ; Brzękły
wrzeciądze, pochodnia zaświeci; Odszedł nareszcie i w le-
wym balkonie Giermka ob a czy, który z Niemcy gadał,
Mickiew. Grażyna, i t. p.

W przykładach tych formy: oblecze, położy, przysko-
czy, ustąpi, wyniesie, rzecze, strzeli, wyjedzie, zaświeci, oba-
czy... są szczątkami dawnego aorystu. Formy te, dzięki
ich tożsamości z osobą 3-ą czasu teraźniejszego, nie tylko
same ocalały, ale nadto dały pochop do użycia w podobny
sposób: a) form osoby 3-ej słów innych, których czas te-
raźniejszy różnił się od aorystu (np. padnie, krzyknie, za-
grzmi...), a następnie b) do analogicznego używania innych
osób czasu 4^rąŹQ... słów (iokonany eh zamiast zamierającego
aorystu. Wskutek tego na oddanie czynności przeszłej chwi-
lowej w żywym opowiadaniu weszły w użycie formy teraźniej-
szości słów dokonanych, jak: spojrzę, obaczę, odpowie, por-
wiemy, poczują, rzucą się, imą, nawrócą, potkną się, i t. p.,
to jest te same formy, za pomocą których już od najdaw-
niejszych czasów język polski oddaje czas przyszły, podobnie
jak to ma miejsce i w innych językach słowiańskich. Oto
kilka przykładów, w których formy teraźniejszości wyrażają
czynność przeszłą chwilową : a) I p a d n i e (cecidit) Jo-
zue nagle na ziemię, a kłaniając się rzecze... Bib. szar. ;
...Zdjąwszy szyszak z głowy, krótkiej lecz zwięzłej do nich
zażyje przemowy, Potoc. Woj. choć.; Jak się odsądzi, jak
machnie, tak ją dobrze zagrabił... Fr. Moraw. ; Tymczasem
tłoczą się zewsząd do komnaty... a każdy u wnijścia truch-
leje i w słup się obróci, Krasiń. Noc. let. ; A pierwszy z ry-
cerzy krzyknie i w trąbkę mosiężną uderzy; Błysnęło,
zagrzmi na hasło rusznica, Mick. Graz. b) Po chwili po j-
źrzysz, alić ono wstało. J. Kochan. Szachy.

212 Czasy opisowe.

Czując Krzyżacy tak słabe, natarcie,
Odzyszczą serce ; z okropnym hałasem
Nawrócą czoła, potkną się zażarcie,
I gęstym włóczni otoczą go lasem. (Graz;); i t. p.

Czynność chwilową, ale powtarzającą się \¥ przeszłości,
zwyczajo>yą„ jgzyk polski wyraża także za pomocą imiesłowu
bywało, użytego obok formy czasu teraźniejszego słowa
dokonanego ; np. Przyjdzie bywało ( = niem. pflęgte zu kom-
men), usiądzie za stołem i rozgada się... ; bywało puści się
za zającem, i t. p. Wyrażenia takie złożone są właściwie
z dwuch zdań nie połączonych żadnym spójnikiem.

Czasy opisowe albo złożone.

§ 271. Czas przeszły. W dawnej polszczyźnie ist-
niała forma czasu przeszłego opisowa, złożona z imiesło-
wu przeszłego czynnego na /, ła, ło i form czasu teraźniej-
szego słowa posiłkowego być, to jest form : jeśm, jeS,
jest, jeSwa, jeśta, jeśmy, jeście, są. Przykłady takich
form spotykamy już w najdawniejszych zabytkach języka :
wyszedł jeśm, przysiągł jeśm, poznała jeśm; miłował jeś pra-
wotę, a nienawidził jeś lichoty ; to jeś czynił, a ja jeśm
milczał; poszedł jest, weszła jest, uźrzało jest, to wszystko
przyszło jest na nas; uszy ma naszyma słyszeli jeśmy ; wołali
jeście ; gdy są się zeszli pospołu, kopali są przed obliczym
mojim jamę i wpadli są w nię, i t. p. (Kaz. śwkrz., Psałt.
florjański).

W wyrażeniach tych i innych im podobnych formy sło-
wa posiłkowego następnie połączyły się ściślej z samym imie-
słowem; to jest powstały formy takie, jak: wyszedłeśm, na-
lazłeśm, i t. p., które w końcu zmieniły się na: wyszedłem,
nalazłem, poznałem, milczałem, i t. p.

To samo odnosi się do osoby 2-ej 1. p. oraz 1-szej

i 2-ej L mnogiej; i tu formy jeś, jeśmy, jeście od wieku XIV

przyłączane były do imiesłowów i powstawały formy ściąg-

nlęte, takie jak: miłowałeś, nienawidziłeś, czyniłeś,..., słysze-

Jiśmy, wołaliście, i t. p.

Czasy opisowe. 213

W osobie 3-ej 1. pojed. i mnogiej słowa- jest i są uży-
wają, sig przy imiesłowach na / jeszcze pod koniec wieku
XVI^go (niósł jest, oddała jest, poszli są,...); obok tego jied-
nak już w najstarszych zabytkach dosyć często słowa te
(jest i są) opuszczają się, tak, że czas przeszły w 3-ej oso-
bie 1. poj. i mn. już w staropolszczyźnie wyrażał się dwoja-
ko: albo imiesłowem na / łącznie ze słowem posiłkowym,
jak np. niósł jest, niosła jest, niosło jest, i nieśli są, niosły
są ; albo też satnym tylko imiesłowem, to jest : niósł, niosła,
niosło i nieśli, niosły, co i dotychczas pozostało. Formy
te, pomimo braku zakończeń osobowych, dostatecznie się od-
różniają od form osób pozostałych, to jest od 1-szej i 2-ej,
które mają właściwe sobie zakończenia : m, ś i śmy, śeie
(niosłem, niosłeś, nieśliśmy, nieśliście). Urobiły się one we-
dług typu stosunku, panującego także w czasie teraźniejszym: *
pada (3 os. = osnowie), pada-m... ; por. jest : jest-em.

Oto kilka przykładów użycia dwojakich form dla
osoby 3-ej czasu przeszłego w najstarszych zabytkach:
Niczs nie mieszkając w drogę wstąpili, drogi są nie ołło-
żyli, w czem radzi Syna bożego słuszali; Święta Katarz.
we złem nie leżała^ asi i ty jiż są w błędnem stadle le-
żeli, ty jest swoją nauką otwodzUa... ; pospieszyli...
przed nim po kię kii, dary jemu wzdali; i t. p. Eaz.
świętokrz.

z Psałterza florjań. z Psałterza puławs.

S nieba w eśrzał go^i^odzin ; Z nieba, w eźrzał jest gos-

widział jest wszytki syny podzin, uirzał jest wszytki

ludzkie. syny ludzkie.

Zamącili są się (contur- Zamącili się wszystcy, co

bati sunt) wszystcy, jiż są wi- je widzieli, i bał się wszel-

dzieli je; i ba^ się jest ki człowiek,

wsżeliki człowiek. I zjawili I zjawili działa boża i u-

są działa boża, i uczynki je- czynki jego urozumieli. Ps.

go rozumieli. Ps. 65,ioni- 64,ie,ii.

W liczbie podwójnej w codo\iW';j ^-c^^^J^^ \s^M Ts^y^--
wiane formy słowa posiłkowego jeśwa, jeSta T.\ftTKLWsa^ssłsRr

214 Czas przeszły.

słowów liczby podwójnej, a następnie łączone w jedną formg
ściągniętą. Tak powstały formy 1-ej osoby 1. podw. : cho-
dziła jeśwa, jakośwa widziała, obaśwa się zwierzała, dalekoś-
wa zabrnęła, i t. p. Albo też formy imiesłowu liczby mno-
giej łączyły się ze słowem posiłkowym liczby podwójnej, jak
np. gdyśwa jachali, widzieliśwa, i t. p.

Podobnie w osobie 2 i 3-ej liczby podwój. ; np. Jakośta
rzekła, tako bądź; jakośta wy uczynile (r. żeń.); kiedy śta
ogarniali...; osoba 3-cia: miłosierdzie twoje i prawda twoja
weżdy przyjmowała jeśta mnie Ps. fl. 39, 15 (przyjmowałaśta
mię, w Ps. puł. 40,15); wypuści światłość i prawdę twoje,
cie jeśta mię przewiedle i dowiedle na górę świętą; jeśta
ucieszyła; naleźle jeśta; a onie wzniosszy głos poczęleśta
płakać; i powiedziałaśta k niej ; uciekłaśta; bośta przysięgła;
obaśta umarła; gdyśta była, i t. p.

Wreszcie są i formy 3-ej osoby bez zakończenia oso-
bowego słowa posiłkowego, jak: oczy nie strzegło, widziele
oczy moji ; dwa syny twa, któraż się urodziła, moja będzieta,
niechaj widzita, i t. p.

Odmiana czasu przeszłego

dawna nowsza

1. niósł (niosła) jeśm niosłem, niosłam

2. niósł (niosła) jeś niosłeś, niosłaś

3. niósł (niosła, -o) jest niósł, niosła, niosło
1. niosła (niesie) jeśwa (niosłaśwą)

2.3. niosła (niesie) jeśta (niosłaśta)

1. nieśli (niosły) jeśmy nieśliśmy, niosłyśmy

2. nieśli (niosły) jeście nieśliście, niosłyście

3. nieśli (niosły) są nieśli, niosły.

§ 272. Słowo posiłkowe : jeSnij jeś... jeśwa, jeśta,...

jeśmy, jeście, w czasie przeszłym złożonym kładło się bez

różnicy po imiesłowie jak i przed imiesłowem; np. mówiono

nie tylko: już słyszał jeśm, lecz również: już jeśm słyszał,

iu tobie jeśm wołał; tedy jeśm rzekł; przecz jeś zapomniał

^ę; bo jeś przyjął mię ; mnie jest ^tz:^'^%\^ \it^m^^ \.nr^\^\

Czas zaprzeszły. 215

jako jeśmy słyszeK^^ako jeśmy widzieli w mieście..., i t. p.
W przytoczonych, jak ostatnie, zwrotach słowo posiłkowe
jeśm, jeś... jeśmy... ściągnęło się następnie- już nie z imiesło-
wem, lecz z poprzedzającym je wyrazem i powstały wyraże-
nia : juzem słyszał ; ku tobiem wołał ; tedym rzekł ; boś przy-
jął; jakośmy słyszeli, takośmy widzieli, i t. p. Wobec tego
zrozumiałe jest właściwe językowi polskiemu używanie zakoń-
czeń osobowych czasu- przeszłego nie tylko przy orzeczeniu, ale ,
i przy innych członkach zdania ; np. zarówno mówi się : dawno
tego pragnąłem, jak i : tegom dawno pragnął, lub : tego daw-
nom pragnął; albo: wszyscy dobrze słyszeliśmy, wszyscyśmy
dobrze słyszeli, wszyscy dobrześmy słyszeli, i t, p.

§ 273. Czas zaprzeszły jest formą opisową, złożo-
ną z czasu przeszłego i z imiesłowu przeszłego na ł słowa po-
siłkowego; np. zaniosłem był, mogłeś był, posłaliśmy byli,
uczynili byli, i t. p.

Przykłady użycia czasu zaprzeszłego spotykamy już w naj-
starszych zabytkach języka, jak oto : Streczka strawiła s tym dzie-
cięciem, co było po mężu ostało. Księgi grodź, łęcz., wiek KIY ;
Przyszliśmy do ziemie, do której żeś był posłał nas; Toć bę-
dzie znamię ślubu, któryźeśm był ustawił miedzy sobą a mie-
dzy wszym stworzenim. Bib. szar. ; A przetoć nasz Kryst miły
posłał jest był do niego tego proroka ; Gdyści synowie Izrael-
scy s ą ć oni z Egiptu byli wyszli, a gdy więc oni są byli
do morza przyszli, tedy więc morze jest się ono było na obie
stronie rozstąpiło, tako, iźeś oni są je byli tak sucho prze-
szli. Eaz. gnieź. (tutaj zachowało się i słowo posiłkowe, jeśm, jeś,
jest... są); A nie powiedziałaś mi, iż bych ja była opłakała
ciężkie grzechy moje. Żyw. ś. Eufr. ; Jużby nas byli pożarli;
Inaczej aniby tu byli posłów swych posyłali; Bodaj się był
(ty) nie rodził... J.Koch.; Bo wszystkie starsze, którzy przed
nim byli, pobili byli zabójcy Arabscy, którzy byli wtargnęli
do obozu, Bib. Wujka 1559, i t. p.

W nowszej polszczyźnie formy tego czasu spotykają się
rzadko; widocznie wychodzi on z użycia i miejsce jego zaj-
muje zwykły czas przeszły.

§ 274. Czas przyszły w języku polskim.., ^c^dft\^^5^^
jak i w iuDych słowiańskich, ze wzgV%^^ ^^ ^^"^"^^ ^^^'^ ^^^"

216 Czas przyszły.

jaki: złożony i niezłożony, zależnie od tego, czy słowo jest
postaci niedokonanej, czy też dokonanej (ob. § 255).

1. Słowa postaci niedokonanej (nieść, wołać...),
mają. czas przyszły złożony z dwuch części: a) z bezokolicz-
nika danego słowa i z form słowa posiłkowego: będę, bę-
dziesz, będzie, i t. d., które pod względem znaczenia są cza-
sem przyszłym słowa być. Taki czas przyszły opisowy od
słów niedokonanych mamy np, w wyrażeniach: nieść będę,
lub będę nieść; wołać będziesz, lub będziesz wołać; robić
będzie, będziemy pilnować, i t. p. Słowo posiłkowe będę,
będziesz,... w tych formach opisowych używa się zarówno
przed jak i po bezokoliczniku bez żadnego ograniczenia, od
najdawniejszych czasów.

Przykłady. Weselić się będzie prawy, gdy uźrzy pomstę ;
K tobie gospodnie wołać będę i Boga mego prosić będę ; Usta moja
mołwić będą mądrość ; Będę strzec dróg swoich ; Nie będzie widzieć
potępienia ; I będą się bać i będą pwać w gospodna ; Nie będziemy
się bać, gdy się będzie mącić ziemia. Psałt. flor. ; Grzeszny uźrzy
a gniewać się będzie, zęby swymi skrzy tać będzie; I będą się bać
i będą się nam śmiać i rzeką. Psał. puł. ; Będą siedzieć bez króla ;
Nie będą śpiewać pijąc. Skar. : Będziem krzyczeć na starych. Krasie. ;
Będziemy dumać, śpiewać i łzy ronić. Mick., i t. p.

b) W formach czasu przyszłego takich jak : będę nieść,
będziesz wołać, będziemy chodzić, i t. p. bezokolicznik za-
stępowano oddawna imiesłowem czynnym na /; to jest obok
powyższych weszły w użycie wyrażenia : będę niósł, będziesz
wołał, będzie wiedział, będziemy chodzili, i t. p., do
dziś używane na równi z wyrażeniami poprzedniemi.

Druga ta forma czasu przyszłego (będę niósł,...) znaczeniem
wcale się nie różni od forin typu : nieść będę i będę nieść ; gdy tym-
czasem w innych językach słowiańskich formy czasu przyszłego z imie-
słowem na I miały znaczenie czasu przyszłego dokonanego (futurum
exactum); np. w czeskim: Kto veri u m^, ać umfel budę, ożiye;
Hospodine, kolikratkoli shreśil budę bratrmoj^ odpust jemu; itp.

2. W słowach postaci dokonanej (przynieść, zawo-
łać,...) czas przyszły jest formą niezłożoną i wyraża się for-

mą czasu teraźniejszego tych sIóyj-, nc. przyniosę, zawołasz,

Tryb warunkowy. 217

dowie się, pójdziemy, poznacie, uderzą 4 strzelę, rzucisz, wró-
ci, puścimy, ruszycie, trafię, siądę, dam, dasz, i t. p.

§ 275. Tryb warunkowy. Czasy trybu warunko-
wego wyrażają się sposobem opisowym, podobnie jak czas
przeszły trybu oznajmująćego, a mianowicie do imiesłowu cza-
su przeszłego na /, łd, ło przydają się dzisiaj cząstki bym,
byś, by,,,.; np. niósłbym, czytałbyś, zostałby, robilibyśmy,
cierpielibyśmy, czekaliby, czekałyby, i t. p.

Cząstki warunkowe bym, byś,.., mogą być oddzielane od
imiesłowu, wyrażającego orzeczenie, a dodawane do innego
wyrazu przed nim położonego ; np. zamiast : zostałbym chętnie
z wami, równie dobrze powiemy : chętniebym z wami został,
jako też : chętnie z wamibym został. W zdaniach pobocznych,
zaczynających się od spójników: gdy, a, że, iż, cząstki wa-
runkowe łączą się tylko ze spójnikami, nie zaś z imiesłowami;
np. gdybym pracował, abym został, żebyśmy zrobili, i t. p.

W dawnej polszczyźnie w tymże celu do imiesłowu na
ł, ła, ło dodawane były formy czasu przeszłego chwilowego
czyli aorystu słowa być, to jest: bych, by, by,,., (§ 269);
mówiono więc w osobie 1-szej : niosłbych, wziąłbych, skryła-
by eh ; w 2- ej : (ty) czytałby, baczyłaby ; w 3-ej : czytałby,
zostałby, baczyłaby ; w 1-ej 1. podw. podalibychwa,.. , w 1-ej
1. mn. chcielibychom, w 2-ej : pragnęlibyście, w 3-ej : wi-
dzieli bychą, widziały bychą, i t. p.

I tutaj również formy aory styczne : bych, by,... bychom,...
mogła być przyłączane nie tylko do imiesłowu, ale i do innych części
zdania ;np, O ichże męce wielebych miał wam powiedać ; Strój-
my skutki (dzieła, czyny) * dobre, ^'afcofcyc/iom ^rzez liie njaszym du-
szam otrzymali zbawienie ; A przetoóby dobrze to było, iiby-
chom my nasze grzechy z siebie zdrucili, iźbi/chom my w nich.
nie zamarli; I sąó oni na to radę byli mieli, kakocbychą oni
z tym to uczynić byli mieli. Kaz. gnieź., i t. p.

W powyższych wyrażeniach wi^junl^owych- formy daw-
nego aorystu: bych, by, bychwa, bychom, bychą zmieniły się
następnie na : bym, by^, by, hyśwa, hyśta, hy śmy, byście, by,
na podobieństwo form czasu przeszłego: byłem^ byleś^** V\^-
Uśmy. W podobny też sposób, obok ^ov^^^^^^Oci\^'t\s^.^^s^^-

218 Tryb warunkowy.

wa, byśmy, weszły w użycie jako tryb warunkowy: bych^
bychwa, bychmy, z cechą, aorystyczną eh. I jedne i dru-
gie używane były w wieku XVI i XVII-ym bez żadnej róż-
nicy w znaczeniu. Wskutek tego do zwykłych w owej epoce
należą formy warunkowe: dałbym, byłbym, uczynilibyśmy...,
jako też: dałbych, byłbych, uczylibychmy, i t. p.

Przykłady. Dalbych iście staremu kpścienek ku pod-
pieraniu jego ; dalbych zasie młodemu wieniec zielony s kwitną-
cego dębu; niemniejbych tez podarował... Opeć ; Jaciem dla
tego był... przysłał, aby eh był miał pomoc. J. Kochan. ; szkołę
nową, z której bychmy się nowej wiary nauczyli. Birkows. ;
Bychwa (dwaj) poprawiać się miała. J. Koch.; By eh był Iza-
jaszem, chodziłbych boso i na poły nagi, wołając na was... By eh
był Jeremjaszem, wziąłbych pęta na nogi, i okowy, i łańcuch
na szyję, i wołałbych do was... i ukazałbych zbutwiałą suk-
nią... mówiłbych do was..., i wziąwszy garniec gliniany,... ude-
rzyłbych go mocno o ścianę... Uciekłbych na pustynią i o d -
bieźałbych ludu mego. By eh był Ezechjaszem,,.. włosy-
b y c h na trzy części rozdzielił ;i spaliłbyeh jedne część, a dru-
gąbych posiekał, a trzeciąbych na wiatr puścił i wołałbych na
was. Skarga i t. p.

Tryb warunkowy ma dwa czasy: 1) teraźniejszy
niósłbym, ^niosłabym, .gdybym niósł, zginąłbyś, skończyliby-
śmy, gdybyście wysłali, i t. p., wyrażający czynność możliwą
do wykonania ; 2) czas przeszły, który różni się od te-
raźniejszego dodanym imiesłowem był, była, było, byli, były,
np. niósłbym był, albo byłbym niósł ; gdybym był niósł, był-
byś zginął, bylibyśmy skończyli, gdybyście byli wysłali, i t. p.,
i służy do wyrażenia czynności, która przedstawia sig jako
niemożliwa już do wykonania w warunkach, wyrażonych
w zdaniu.

Oba czasy trybu warunkowego właściwe są wszystkim
słowom polskim.

§ 276. Tryb warunkowy wyraża czynność pomyślaną,

niezależnie od tego, czy ona w rzeczywistości istnieje lub nie ;

to też formy tego trybu, oprócz czynności właściwie wa-

runko wej , wyrażać mogą inne jeszcze względy, mianowi-

cle: życzenie, cel lub zamiai , u^\.%^^\.n*^^ \ \.- >.

Tryb warunkowy. 219

Często odpowiednie spójniki przy formie tego trybu służą do
uwydatnienia każdego z wymienionych względów. I tak:

Życzenie wyrażamy spójnikami : oby, żeby, bodajby ;
np. Oby wam szczęście sprzyjało 1 Żeby takich ludzi więcej
się znalazło I Żeby go licho porwało 1 Bodajby przepadł 1
Albo też: Dałby to Bógl (forma życzenia łagodniejsza, ani-
żeli zapomocą rozkaźnika: Daj Bożel). Jest to tak zwany
w łacinie coąjunctiyus optativus.

Zamiar lub cel, wyrażany zwykle przy pomocy spój-
ników : aby, iżby, żeby, ażeby, lub samego by ; np. Staraj się,
abyś ojczystą dobrze władał mową. Pragnę, iżby każdy myśli
moje dokładnie rozumiał, i t. p. W łacinie jest to tak zwa-
ny conjunctiyus finalis.

Nieraz tryb warunkowy oddaje rozmaite odcienie myśli
nawet bez udziału spójników; np. zachętę, jak w zda-
niach następujących: Wziąłbyś się do pracy. Przyszlibyście
i pomoglibyście nam dźwigać ciężaru, it. p. ; odradzanie,
jak np. w zdaniach: Przestałbyś mówić o tych okropnoś-
ciach. Dalibyście już temu pokój, i t. p.

Nadto za pomocą sposobu warunkowego wypowiadamy
myśli nasze łagodniej i grzeczniej, aniżeli sposobem oznaj-
mującym; np. Miałbym do pana wielką prośbę. Sądziłbym,
że się panowie mylicie. Byłoby dobrze, gdybyście rzecz całą
jasno wyłożyli, i t. p. Jest to tak zwany w łacinie conjunc-
tiyus urbanitatis.

§ 277. Strona bierna słowa. Stronę bierną słów
innych języków (łacińskiego i greckiego) oddaje język polski
wyrażeniami opisowemi, złożonemi z czasów słowa posiłko-
wego (jestem, byłem, będę,... bywam,... zostałem...) i z imie-
słowu przeszłego biernego na -ny lub -ty; np.

jestem wezwany, jesteś raniony, jesteście pomszczeni,
i t. p. (czas teraźn. trybu oznajmującego) ;

byłem wezwany, zostałeś raniony, był zabity... (czas
przeszły) ;

bywał pocieszony, bywałeś zapraszany... (ji.xa& ^xia^tX^
trwały czyli imperf.) ;

220 Strona bierna słowa.

będzie czytany, będzie przeczytano, będziecie uwiado-
mieni, będą zwołani... (cz. przyszły);

byliśmy zmuszeni, zostalibyście wysłuchani... (tryb wa-
runkowy);

bądź błogosławiony ; niech będzie pochwalony,., (tryb
rozkazujący) ;

być chwalonym, być powołanym, zostać wybranym...
(tryb bezokoliczny).

I tutaj zarówno jak w czasach przeszłych strony czyn-
nej, przyrostki osobowe słowa posiłkowego (m, ś, śmy, ście)
mogą się dołączać do imiesłowu lub innego wyrazu tegoż
zdania); np. dawno ranionyś, lub dawnoś raniony; jakom-
kolwiek jest wzgardzony ; już pomszczeniście, lub jużeście
pomszczeni; ciągle byłem zajęty lub ciągiem był zajęty; by-
libyśmy zmuszeni, lub zmuszenibyśmy byli ; wysłuchanibyśmy
zostali, i t. p.

Imiesłów zaś bierny w podobnych wyrażeniach używa
się już to w formie zaimkowej (z zakończ, -ny, -ty), już też
w formie rzeczownikowej (z zakończ, -n, -t), jak to zwłasz-
cza było właściwe dawnej polszczyźnie).

Np. Zamek wniwecz był obróceń. Król był koronowan. W fał-
szowaniu monety nijaki Piorun był obwinion, który, gdy go było
obwiniono i na sjem (sejm) pozwano, nie stanąć, przeto był wywołań
z ziemie. Sjem był złoźon. Gdyby to który z nas uczyaił, zarazby
był skaran, i t. p. Stryjkows. ; Obraneś posłem do króla szwedzkie-
go. Zwiódszy bitwę... jest zabit. Bądź na wieki pochwalon. J. Koch. ;
Skazujemy, aby o takie niestanie sampierz winą dwu wołu był
skaźnion. Powód na trzeciem roku przez sędzię przykazań będzie
i osąd^pn. Rzeczony sampierz skazany ma być i wyrzeczon odpad-
nąó... Statut Wiśl. i t. p.

Stronę bierną wyraża często sam imiesłów przeszły bier-
ny bez słowa posiłkowego ; np. Umęczon, ukrzyżowan... i po-
grzebion, Skł. apost. ; Lucyfer zgrzeszył i strącon do piekła.
Kaz. Paterka; Królowie... do nańiiotu tureckiego przyhiesion,
Górnicki, i t. p.

Do dziś używają się dawne formy rzeczownikowe imie-

słowów biernych rodzaju nijakiego, jak: mówiono, chwalono,

chciano, ogłoszono, wiedziano, rzucono ^\%, \A\.q, T.^-^^^Ot^^n^^^

Strona bierna słowa. 221

darto, zgięto, i t. p., jako wyrażenia nieosobowfe ze znacze-
niem czynnym; oddają one czynność przeszłą i są równo-
znaczne z wyrażeniami: mówili, chwalili... bili, zepsuli, i t. p.
(Ob. str. 150 i 208).

W bezokoliczniku strony biernej, jak widać z przytoczonych
przykładów (być chwalonym, ą...) imiesłów używa się w narzędnikuj
W innych formach opisowych strony biernej imiesłów kładzie się
w mianowniku ; np. jestem^ byłem zmuszony ; został wezwany ;
miasto, dokoła było otoczone .(nie zaś; otoczonym lub otoczonem!);
ppstanowienie zostało ogłoszone (nie zaś: ogjoszonem !) ; byli, zostali
wybrani, bywali zapraszani, bywały zapraszane, i t. p.

Często strona bierna słowa wyraża się przez dodanie
zaimka zwrotnego się do odpowiednich form strony czynnej
tegoż słowa; np. dom buduje się; cegła wyrabia się z gliny;
łąka będzie się kosić ; książka czyta się z zajęciem ; głoska
ó wymawia się jak u, a pisze się przez o z kreską: męstwo
bohatera wysławia się, i t. p. Przy takim sposobie oddawa-
nia strony biernej słowa mamy podmiot wyrażony w mianow-
niku. Bierne te zwroty należy odróżniać od wyrażeń nieoso-
bowych czynnych, jak np. cegłę wyrabia się z gliny; łąkę
będzie się kosi^; głoskę ó wymawia się jak u, i t. p., w któ-
rych przedmiot czynności kładzie się w bierniku, lub przy
niektórych słowach w dopełniaczu.

Układ konjugacji.

§ 278. Ponieważ czasowanie słowa polskiego sprowa-
dza się głównie do odmiany czasu teraźniejszego, wsku-
tek tego, ile jest różnych sposobów odmiany czasu teraźniej-
szego, tyle jest różnych koiyugacji czyli oddzielnych klas słów
polskich. Za podstawę przeto podziału słów na konjugacje
służyć powinna budowa czasu teraźniejszego, inaczej osno-
wy teraźniejszości (ob. § 268).

Powstanie form słownych należy do czasu wspólności
aryjskiej języków. W językach słowiańskich., a wi%c v h^ ^^N:-
skim za najpierwotniejsze utwory koTi^^cja^Yy^^ \x!«^'Ła. '^v^*^^-

222 Układ konjugacji.

kie postaci słów, w których osnowy słowne są zarazem pier-
wiastkami, a zakończenia osobowe zachowały się w postaci
dawniejszej ; np. słowo dam (stsłow. damF>) ; tu osnowa da
równa jest pierwiastkowi i końcówka m złączona bezpośred-
nio z osnową. Późniejszą formację przedstawiają słowa, któ-
rych osnowa teraźniejszości powstała przez rozszerzenie osno-
wy słownej za pomocą jednego z przyrostków następnych : e,
ńe, je, i, a ; np. niesie-sz, niesie ; ciągnie-sz, ciągnie ; bije-sz
bije; wozi-sz, wozi; działa-sz, działa, i t. p. W pierwszej
osobie licz. pojed. i w trzeciej 1. mnogiej (niosę, niosą, byę,
biją,...) w końcówkach c, ą zatarły się ślady pierwotnego
przyrostka o, który właściwy był tym osobom we wszyst-
kich gromadach słów już od najdawniejszych czasów. Takie
np. formy jak : biorę, biorą... pozwalają przypuszczać istnie-
nie pierwotnych form: bcro-m, bero-nt (porów, łacin, fero,
ferunt), i t. p.

§ 279. Podług osnowy teraźniejszości można
podzielić wszystkie słowa polskie na 5 klas czyli konju-
gacji. Ponieważ jednak przy tej samej osnowie teraźniej-
szości słowa mają różne postaci trybu bezokolicznego, przeto
według tych różnic osnowy bezokolicznika wprowadza-
my jeszcze podziały na gromady.

Konjugacja I-sza obejmuje słowa, których osnowa
teraźniejszości utworzona jest z pierwiastku za pomocą przy-
rostka -e; np. niesie, bierze, drze.

W konjugacji I-ej odróżniamy trzy gromady następujące :

Gromada 1-sza mieści w sobie słowa, których osno-
wa bezokolicznika równa się pierwiastkowi : nieś- (bezok.
nieść), wieź- (wieźć), pas- (paść), gryz- (gryźć), lez- (leźć)...

Gromada 2-ga — słowa, których osnowa bezoko-
licznika utworzona od pierwiastku za pomocą przyrostka a :
br-a (bezok. bra-ć), rw-a (rwa-ć), zw-a (zwa-ć), łg-a (łga-ć)....

Gromada 3-cia zawiera słowa o pierwiastku zakoń-
czonym spółgłoską płynną r: drę, mrę, prę, trę,...; pierwia-
stek ich w osnowie bezokolicznika zjawia się w formie
fonetycznie zmienionej : drze-ć, mrze-fe, ^iz^-fe, ^Ti^^-fe.*.

Układ konjugacji. 223

Koiłjugacj-a Il-ga obejmuje słowa, których osnowa
teraźniejszości utworzona od osnowy słownej za pomo-
cą przyrostka -ńe; np. ciśnie, pragnie, rośnie, dźwigni^,... ;
osnowa zaś bezokolicznika od tejże osnowy słownej
za pomocą, przyrostka -ną; np. cisną-ć, pragną-ć, rosną-ć,
dźwigną^-ć...

Eonjugacja Ill-cia, mieści w sobie słowa, których
osnowa teraźniejszości utworzona jest od osnowy słow-
nej za pomocą przyrostka -je; np. bi-je, pisze (z pis-je),
siwie-je ( = śiw'-e-je), kup-u-je...

W konjugacji Ill-ej odróżniamy cztery gromady nastę-
pujące :

Gromada 1-sza — słowa, których osnowa bezoko-
licznika jest równa .pierwiastkowi; np. bi-ć, da-ć, ży-ć,
kry-ć, snu-ć,... (Są to słowa pierwotne, których pierwiastek
kończy się na samogłoskę).

Gromada 2-ga — słowa, których osnowa bezoko-
licznika utworzona jest od pierwiastku za pomocą przy-
rostka -a; np. (pisze-sz) pisa-ć, (wiąże-sz) wiąza-ć, łama-ć,
sypa-ć, depta-ć, płaka-ć...

Gromada 3-cia — słowa, których osnowa bezoko-
licznika utworzona od pierwiastku za pomocą przyrostka
-e; np. (siwieje-sz) siwie-ć, (zieleniej e-sz) zielenie-ć, mdle-ć,
bole-ć, istnie-ć...

Gromada 4-ta : osnowa słowna utworzona jest od pier-
wiastku za pomocą przyrostka -u (kup-u, pan-u..), osnowa
zaś bezokolicznik a — od pierwiastku za pomocą przyrost-
ka -owa; np. (kupuje-sz) kup-owa-ć, (panuj e-sz) pan-owa-ć,
król-owa-ć, bied-owa-ć, prac-owa-ć, żał-owa-ć...

Konjugacja IV-ta, obejmująca słowa, których osno-
wa teraźniejszości utworzona jest od pierwiastku lub
innej osnowy słownej za pomocą przyrostka -i; np. woz-i,
bron-i, mów-i; widz-i, cierp-i, słysz-y...

W koąjugacji IV-ej rozróżniamy dwie gromady:

Gromada 1-sza — słowa, kl6r}c\i ^^tlo^^ \i ^t.^^^ -
licznika równa sig osnowie teTaim^^«>2iQ^^V ^.^ \^'^ >iJw^^-

224 Układ konjugacji.

rzona od pierwiastku lub innej osnowy słownej za pomocą
przyrostka -i; np. (wozi-sz) wozi-ć, (broni-sz) broni-ć, (mówi-sz)
mówi-ć, bawi-ć, trudzi-ć, uczy-ć, śpieszy-ć, chwalić...

Gromada 2-ga — słowa, których osnowa bezkolicz-
nika utworzona jest od pierwiastku lub innej osnowy słow-
nej za pomocą przyrostka -e; np. (widzi-sz) widzie-ć, (cier-
pi-sz) cierpie-ć, (myśli-sz) myśle-ć, brzmie-ć,lecie-ć,błyszcze-ć...

Konjugacja V-ta obejmuje słowa, których osnowa
teraźniejszości zakończona jest dzisiaj przyrostkiem -a
(ściągniętym z dawniejszego -aje), dodanym do pierwiastku
lub innej osnowy słownej (np. db-a, pamięt-a...), osnowa zaś
bezokolicznika jest równa osnowie teraźniejszości; np.
łka-ć, ufa-ć (staropols. u-pwa-ć), trwa-ć, działa-ć, czyta-ć,
woła-ć, mieszka-ć, bywa-ć, mawia-ć; i t. p.

§ 280. W powyższym układzie słowa konjugacji II-ej,
czyli słowa z osnową teraźniejszości na -ńe (ciąg-nie-sz, pły-
nie-sz...) odmianą swoją najbardziej zbliżone są do słów pier-
wotnych konjugacji I-ej z osnową teraźniejszości na -e.

W konjggacji Ill-ej mieścimy jako gromadg4-tą, słowa
z osnową teraźniejszości typu kupu-je^ utworzoną od osno-
wy słownej na -u (kup-u-) i z osnową bezokolicznika na
-owa-, ponieważ słowa te w osnowie teraźniejszości i w od-
mianie swojej nie różnią się niczym od innych słów konju-
gacji Ill-ej, mających osnowę teraźniejszości zakończoną przy-
rostkiem je.

Z tej samej przyczyny do tejże gromady (4-ej) należą
słowa takie jak: obiecywać obiecu-je, pokazywać pokazu-je,
wypisywać wypisu-je, opatrywać opatru-je,... utworzone przez
analogję do: bywać, przebywać, odbywać... (od pierwiastku
by), odkrywać, używać..., z dawniejszych form: obiecot^ac,
pokazot^;ad, wy^isować, ofSitrować, i t. p.

Do konjugacji V-ej zaliczamy słowa takie, jak: dba-m
dbasz, czyta-m czyta-sz, woła-m, dźwiga-sz, słucha-sz, zna-sz,
/ t. p., których osnowa teraźniejszości kończy się dzisiaj na
-a, ściągnięte z dawniejszego -aje. ^Islio^l^^^ti^ ^^^\afc\ ^ta^m

Słowo jeśm — jestem. 225

teraźniejszego tych słów były : działaję, działaje-sz, działaje,
działaje-my, działaje-cie, działają, i t. p., to jest miały osno-
wę teraźniejszości utworzoną od osnowy słownej na a (dział-a)
za pomocą przyrostka je, i podług naszego układu należały-
by do konjugacji Ill-ej. Nowsze formy do dziś używane:
działa-m, działa-sz, działa,... utworzyły się na wzór odmiany
pierwotnej : da-m, da-sz, da, da-my,... (ob. § 278) i przez to
wyróżniły się zewnętrznie od innych słów z przyrostkiem y^;
to też wyodrębniamy je jako osobną konjugację. Z owej daw-
nej odmiany pozostała dotąd w języku tylko osoba 3-a 1. mn.
w swej postaci niezmienionej : czytają, działają, słuchają...
Kilka tylko słów, złożoaych z dawniejszego znaję, znajesz;...
ą mianowicie: poznaję, wyznaję, przyznaję, uznaję, rozezna-
ję,... zachowało dawną odmianę podług konjugacji Ill-ej, ze
znaczeniem czasu teraźniejszego, jako słowa niedokonane;
obok tego powstały formy analogiczne: poznam, poznasz,
pozna..., wyznam, przyznam, uznam,..., należące do konjugacji
V-ej, i te, jako dokonane, mają znaczenie czasu przyszłego.
W 3-ej osobie licz. mnog. słowa te, zarówno dokonane, jak
i niedokonane (poznam, poznaję), mają jedną wspólną formę
(poznają).

§281. Konjugacja pierwotna. Poza obrębem
rozpatrzonych powyżej konjugacji mamy w języku polskim
kilka słów pierwotnych, których odmiana zupełnie odrębna
zachowała ślad konjugacji pierwotnej bez przyrostka osnowy
czasu teraźniejszego. Słowa te są: staropolskie y^^m (now-
sze jestem), jem, wiem i dam, formy zaś ich bezokolicz-
ników: być, jeść, wiedzieć i dać.

Słowo jeśm — jestem.

§ 282. Konjugacja słowa być opiera się na trzech róż-
nych osnowach : jes- (dla czasu teraźniejszego), by- (dla cza-
su przeszłego) i będ- (dla czasu przyszłego).

Bezokolicznik : być

Imiesłów teraźniejszy czynny: będąc, b^da^c^.^ ^^ ^

Gramatyka. ^^

226

Słowo jeśm — jestem.

Imiesłów przeszły czynny:
Imiesłów zaprzeszły czynny:
Imiesłów przeszły bierny :

był, a, o; były, a, e
bywszy, (przebywszy,...)
(t>yty), przebyty, nabyty, a, e.

Tryb o z naj muj ący.

Czas teraźniejszy,
dawny.

Licz. pojed. 1. jeśm

2. jeś

3. jest

L. podwój. 1. jeśwa

2. 3. jeśta

L. mnoga 1. jeśmy

2. jeście

3. są

nowszy.

jestem

jesteś

jest

Oesteśwa)

(jesteśta)

jesteśmy

jesteście

są.

L. poj«d. 1.
L. podw. 1.
L. mn. 1.

Czas przyszły.

będę, 2. będziesz, 3. będzie

będziewa, 2.3. będzieta

będziemy, 2. będziecie, 3. będą.

L. pojed.

L. podw.

L. mn.

dawny.

był, a, o
był, a, o
był, a, o
byli, byle
byli, byle
byli, były
byli, były
byli, były

Czas przeszły.

nowsza forma ściągnięta.

jeśm byłem, byłam

jeś byłeś, byłaś, byłoś

jest był, była, było

jeśwa (byliśwa, byleśwa)

jeśta (byliśta, byleśta)

jeśmy byliśmy, byłyśmy

jeście byliście, byłyście

są byli, były.

Czas przeszły chwilowy (aoryst)
pierwotny późniejszy.

L. pojed. bych bym

by byś

by \>>f

Słowo jeśm — jestem. 227

L. podw.

bychwa

byśwa

byśta

byśta

L. mn.

bychom

byśmy

byście

byście

bychą

by.

Czaa przeszły trwały (imperfektum).

L. pojed. 1. biechi 2. 3. bieszę

L. podw. .1. biecliwa 2. 3. bieśta
L. mn. 1. biecliom 2. bieście 3. biechą.

Tryb warunkowy.

L. pojed.

byłbym,

byłabym

byłbyś.

byłabyś, byłobyś

byłby.

byłaby, byłoby.

(L. podw.

bylibyśwa,

bylebyśwa

bylibyśta,

bylebyśtą)

L. mn.

bylibyśmy,

byłybyśmy

bylibyście,

byłybyście

byliby.

byłyby.

Rozkaż

nik.

L. pojed 2. bądź

3. (dawne : bądź), niech b§dzie.
(L. podw. 1. bądźwa
2. 3. bądźta
L. mn. 1. bądźmy

8. (dawne: bądźcie), niech będą.

Uwagi o pojedynczych formach tej odmiany.

§ 283. Dawne formy czasu teraźniejszego : jeśm jeś,
jeśwa,... spotykają się w najstarszych zabytkach wieku XIV
i XV-go, jak w Kazaniach świętokrzyskich. Psałterzu floriań-
skim, Biblji szaroszpatackiej i wielu innych. .

Forma osoby 1-ej jeśm coyi«X«X2^ vt ^^is^ist^ y^^sssL ^=-
/eś-m^Y (stsL jesmt), gdzie s w osnom^ jes TSSj^fc\Ss5i 'Sis^^^

228 Przyrostki: m, ś, śmy, ście,

ś pod wpływem następnej zgłoski miękkiej m'lt; po odpad-
nięciu zaś ostatniego Y końcowe m' wargowe miękkie zmie-
niło się na ni.

Osoba 2-ga 1. p. jeś (stsł. jesi) przedstawia w języku
polskim jedyną, formę tej osoby z zakończeniem ś; w innych
słowach mamy w tym razie wszędzie zakończenie sz (s).

Forma osoby 3-ej Jest (stsłow. jestt) stanowi jedyny
przykład słowa polskiego z zakończeniem pierwotnym ł; we
wszystkich innych słowach w języku polskim przestało się ono
wymawiać jeszcze w epoce przedpiśmiennej. Toż samo zaszło
w osobie 8-ej 1. mn. w formie są, której odpowiada w sta-
rosłowiańskim sątt (ob. str. 194 — 195).

Formy jeśm, jeś z miękkim ś, oraz jeście (z pierwot-
nej jes-t'e) były powodem, że i w pozostałych formach liczby
podwójnej i mnogiej : jeśwa, jeśta, jeśmy osnowa wystę-
puje z miękkim ś.

§ 284. Czas przeszły słowa być w dawniejszym
języku miał formę opisową: był jeśm, był jeś, i t. d., skąd
powstały następnie formy ściągnięte: byłem, byłam, byłeś,
i t. d., jak to wiemy z § 271.

§ 285. Formy jestem, jeste ś,... Na wzór szeregu
form ściągniętych czasu przeszłego : był-em, był-eś, był,... by-
liśmy, byliście, z formy osoby 3-ej czasu teraźniejszego jest
utworzone przez dodanie do niej zakończeń osobowych now-
szą odmianę, drugorzędną czasu teraźniejszego: jest-em,
jesł-eśy (jesł-eśwa, jesł-eśła), jesł-eśmy,jesł-eście. Formy
te czasu teraźn. od wieku XV-go weszły w ogólne użycie i do-
tąd wyłącznie się utrzymują.

W polszczyźnie wieku XVI i XVII-go używano jeszcze
w liczbie mnogiej form analogicznych : sąśwa, sąśta (w licz.
podwój.) i sąśmy (w mnogiej), utworzonych w podobny zu-
pełnie sposób z formy osoby 3-ej 1. mn. są, jak w pojedyn-
czej z formy jest Ostatnie te jednak formy wyszły z użycia
^Języka ogólnego, i dzisiaj tylko w mowie ludowej niektó-
rycb okolic słyszeć się dają..

Przyrostki: m, ś, śmy, ście. 229

§ 286. Formy czasu teraźniejszego : jeśm, jeś, jeśmy,
jeście, oraz późniejsze: jestem, jesteś, jesteśmy, jesteście, by-
wają także zastępowane w zupełności przyrostkami osobowe-
mi : m, ś, śmy, ście, dołączanemi do innego, poprzedzającego
wyrazu w zdaniu ; np. zamiast : wiemy, że jesteś sprawiedliwy,
mówimy też: wiemy, żeś sprawiedliwy; zamiast: zupełnie jes-
teście podobni, używa się: zupełnieście podobni; zamiast: go-
tów jestem wszystko zrobić — gotówem wszystko zrobić, lub:
wszystkom gotów zrobić, i t. p. Przykłady podobne wskazu-
ją, że przyrostki: m, ś, śmy, ście nabrały znaczenia łącz-
nika w zdaniu i tak dalece utożsamiły się z nim znaczenio-
wo, że mogą być dołączane nawet do imion w orzeczeniu
zdania ; np. winienem, winieneś, winniśmy ( = winni jesteś-
my), godzieneś, godniście, dobryś 1 (wykrzyk niechęci), wszys-
cyście koledzy, sługiśmy twoje, i t. p.

Podobnie i od form czasu przeszł. byłem, byłeś,... przy-
rostki osobowe oddzielają się i dodają do innej części zdania,
a imiesłów (był, była) zostaje bez zakończenia osobowego;
np. mówimy : często tam bywaliśmy, lub : częstośmy tam by-
wali, i t. p. To samo zresztą mamy w czasie przeszłjrm każ-
dego innego słowa (ob. § 202).

§287. Czas przyszły: będę, będziesz,... jest
właściwie prawidłowym czasem teraźniejszym ze znaczeniem
przyszłym, podobnie jak to zacłiodzi i w innycłi językach sło-
wiańskich.

§ 288. Co do form czasu przeszłego chwilowego
czyli aorystu : bych, by, ' by,... i ich zmiany na : bym, byś,
by... ob. § 269.

O formach czasu przeszłego trwałego: biech, bie-
szę,... ob. § 266.

§ 289. Forma rozkaźnika: bądź od osnowy będ-

w staropolskim była jednaka dla osoby 2 i 3-ej licz. pojed.

(ob. str. 197) ; powstała ona z dawniejszej będź-i (por. stsłow.

bądi), w której, po zniknieniu końcowego i, zmieniło się ę
na ^ w zgłosce zamkniętej (por. § 20).

230

Uwagi o formach CKldzielnych.

§ 290. Imiesłów przeszły czynny od osnowy by-
w formie określnej : były^ a, e ma dzisiaj znaczenie przy-
miotnika ; np. były instytut, była szkoła, byłe liceum, i t. p.
Właściwość tę posiadają inne także słowa przeważnie nie-
przechodne (ob. § 266, str. 205).

Imiesłów przeszły bierny: byty używa się tylko od
słów złożonych przechodnych : przebyty, nabyty, odbyty, i t. p.

Słowa: wiem, jem, dam.

§ 291. Osnowy tych słów są: wied-, jed-, dad-.

Bezokolicznik wiedzieć jeść dać

Imies. teraźń. czyn. wiedząc, jedząc, dając,

wiedzący, a, e jedzący, a, e dający, a, e

Imiesł. przeszły cz. wiedział, a, o jadł, a, o dał, a, o

Im. zaprzeszły (po)wiedziawszy jadszy dawszy

Im.przesz. bier. (po)wiedziany,a,ejedzony, a, e dany, a, e.

L. po jed.

L. podw.
L. mnog.

Czas teraźniejszy.

1. wiem

jem

dam (czas przyszły)

2. wiesz

jesz

dasz

3. wie

je

da

1. (wiewa)

(jewa)

(dawa)

2.3. (wieta)

Ci eta)

(data)

1. wiemy

jemy

damy

2. wiecie

jecie

dacie

3. wiedzą

jedzą

Rozkaźnik.

dadzą.

2. wiedz

jedz

daj

1. wiedzmy

jedzmy

dajmy '

2. wiedzcie jedzcie

dajcie.

Uwagi o formach oddzielnych.

§ 292. Formy czasu teraźń.: wiem, wiesz,., wiemy ^
ti^zeete, podobnie jak jem, dam..., sttmiY^ w epoce prasło-

Konjugacja I. 231

wiańskiej pierwiastkowe d przed zakończeniami osobowemi,
zaczynaj ąjcemi się od -m, -w (przed ł zmieniło się na s:
vestL, veste...) ; brzmienie to zachowało się w innych wyra-
zach pochodnych: np. wiadomy, wiadomość, jadło i t. d.

Osoba 3-a 1. mn. wiedzą, jedzą i imiesłowy wiedząc,
jedząc mają, za osnowę jedi-, analogicznie do siedzą (kon-
jugacja IV, grom. 2).

Osoba 3-a 1. mn. dadzą ma pierwiastek zdwojony dad-
w osnowie dadi-. (Ślad dawniejszej konjugacji).

W rozkaźniku z wed-i = wedj-i mamy : wiedz,
wiedzmy, wiedzcie.

Bezokolicznik wiedzieć utworzony od osnowy wie-
dzie- (podobnie jak siedzie-) ; jeść od osnowy jed-.

W imiesłowach przeszłych jadł, jadszy mamy a
przed zębowemi twardemi, zamiast pierwiastkowego e, które
pozostało w jeść, jedli i in. (ob. § 22).

Formy teraźniejszości: dam, dasz, da.,, mają
znaczenie czasu przyszłego. Czas teraźniejszy zaś od pier-
wiastku da test: daję, dajesz, daje..., utworzony na wzór
(po)znaję, (po)znajesz... Podobnie od słowa dad rozkaż -
nik jest daj, forma analogiczna na wzór znaj od znać (nie
zaś: dadz, jak wiedz).

Imiesłów teraźniejszy czynny dając utworzony ana-
logicznie do znając, zamiast dadząe (jak wiedząc, jedząc).

Konjugacja I.

§ 293. Do konjugacji I-ej należą słowa, których osnowa
teraźniejszości powstała z osnowy słownej, równej pierwiast-
kowi, przez dodanie przyrostka e; niesie, kładzie, bierze,
zwie, drze, mrze, i t. p. Są to słowa pierwotne.

Według odmiennych form bezokolicznika rozróżniamy
w tej konjugacji gromady następujące:

§ 294. Gromada 1. Słowa, których osnowa bezoko-
licznika jest równa pierwiastkowi ; np. nieś-ć, wieź-ć^ kla4-4
(od : kład-), piec (od : piek-), i t. Ol,

232

Konjugacja I.

Pierwiastki tych słów kończą się na spółgłoski.

a) Na spółgłoski przedni o językowe (zębowe)
«, z, t, d:

nieść (niosę)
paść (pasę)
trząść (trzęsę)
gryźć (gryzę)
leźć (lezę)
wieźć (wiozę)
gnieść (gniotę)

mieść (miotę)
pleść (plotę)
bóść (będę)
wieść (wiodę)
kłaść (kładę)
prząść (przędę)
iść (idę).

Formy archaiczne słów tej gromady będą omówione po-
niżej w uwagach (ob. § 296 — 297).

Wzór konjugacji słów powyższych.

Czas teraźniejszy trybu oznajmującego.

Licz. pojed. 1.

2.

niosę
niesiesz

wiodę
wiedziesz

3.

niesie

wiedzie

Licz. mnog. 1.

2.

niesiemy
niesiecie

wiedziemy
wiedziecie

3.

niosą

wiodą.

Tryb

rozkazujący

•

Licz. pojed. 2.

nieś

wiedź

3.

niech niesie

niech wiedzie

Licz. mnog. 1.

2.

nieśmy
nieście

wiedźmy
wiedźcie

3.

Imiesł. teraźn. czynny

odmienny
Bezokolicznik

niech niosą
niosąc

niosący, a, e
nieść

niech wiodą,
wiodąc

wiodący, a, e
wieść

Imiesłów przesz, czynny
Imiesłów zaprzeszły
Imiesł. przesz, bierny

niósł, niosła, -ło
niósszy
niesiony, a, e

wiódł, wiodła, -ło
wiódszy
wiedziony, a, e*

Gromada I : nieść, leźć, kłaść... 233

Uwagi o pojedynczych formach.

§ 295. W bezokoliczniku: nieść, paść,... gryźć,
leźć,... spółgłoski pierwiastku s, z uległy zmiękczeniu na ^, &
przed następującym 6 (pierwotny przyrostek bezokolicznika
U = 6i = ć, ob^ § 265). Jest to zjawisko zwykłego upodob-
nienia spółgłosek. Za analogją tych słów poszły jeszcze w epo-
ce prasłowiańskiej i inne, z osnową na < i d, jak: gnesti,
kłasti i t. p., w polskim zaś : gnieść, mieść, kłaść, bóść, i t. p.
(gnesti = gneśfi = gnieśći = gnieść ; ob. § 32).

W imiesłowacli : niosła, niosło, wiozła, gniotła,...
oraz w formach czasu teraźniejszego: niosę, niosą, wio-
zę, wiozą, gniotę, gniotą,... mamy zmianę samogłoski pier-
wiastkowej e (nieś,...) na o przed następną spółgłoską twar-
dą; przed miękkiemi zaś pozostało e niezmienione: nieśli,
wieźli, niesiesz, nieść,... ; podobnie przed grupami tl, dl :
gnietli, wiedli, i t. p. Nadto w formie imiesłowów; niósł,
wiózł, gniótł,... i niósszy, wiózszy, gniótszy... samogłoska o
uległa późniejszemu pochyleniu na ó (dziś = u), jako w zgłos-
kach zamkniętych (ob. § 20). Zmianę pierwotnego e na o
przedstawiają także imiesłowy bierne: niesiony, wie-
ziony, gnieciony, i t. p. w przyrostku -on- (pierwotnp -en-) ;
formy zaś liczby mnog. tychże imiesłowów : niesieni, wiezieni,
gnieceni,... zachowały pierwotne e przed miękkim ń (ob. § 22).

*

Formy rozkażnika : nieś, wieź, kładź, i t. p. powsta-
ły z dawniejszych: nieśi, wieźi, kładźi... (ob. § 261).

§ 296. Słowo iść : osnowa teraźniejszości: idzie- ;
czas teraźniejszy idę, idziesz, idzie, idziemy, idziecie, idą.
W staropolskim bezokolicznik miał formę ić odpowied-
nią starosłow. i-ti; z niej powstała następnie for. na wzór
wieść, pleść... to jest na podstawie stosunku : wiodę : wie^ć =
idę : iść.

Formy bezokolicznika ió i złożone odić, naje, sjić, przyjć,
wnić, wynić... spotykają się dość często w zabytkacl) rękopiśmien-
nych wieku XV-go, jak Biblja szarosżp.. Przekład Statutów Święto-
sława z Woć. i innych, tudzież w drukach wieku XVI ; np. Któm^
kolwiek śmiercią przygodną... przy godzi «v.^ ^lotsjlNSl ^ \fc^ 'i^j^ii^'^

\

234 Konjugacja I.

sjić, Święt. z Wociesz. ; Wyposaży ją podług wielkości... posagu
oćczystego, któryźby jej którymkole obyczajem p r z y ó z prawa
miał, Święt. Z Wociesz. ; Racz w n i ć do swego pokoja, J. Kochanows.
Ps. 132. £3; Trudnoź tam krzywemu wy nić, Pies. 11,^^ i t. p.

Imiesłów przeszły szedł szła, szło (z opuszczonym d),
stąd i czas przeszły : szedłem, szedłeś ; szłam, szłaś, szliśmy,
szliście, szłyśmy, szłyście ; oraz imiesł. szły, a, e w złoźo-
nycłi: przeszły, podeszły...

W staropolskim był także imiesłów s s z ł y , w znaczeniu ze-
szły, umarły ; np. ustawiamy, aby o takiego człeka tako s s z ł e g o
nijena skarga nie była ruszana. Święt. z Wociesz.

Jadę, imiesłów jadąc, rozkaźnik jedź, jedźmy, jedźcie.
Imiesłowy czasu przeszłego: jechał i zaprzeszłego jecłiawszy,
tudzież bezokolicznik jechać, z odrębną, osnową jecha-, nie-
używaną w czasie teraźniejszym. W staropolskim używały
się w tymże znaczeniu formy : jać, jał (i złożone przy-
jął, pojął) od pierwiastku je (ja), który odnajdujemy w osno-
wie pochodnej jad- (teraźń. jadę, jedziesz...), podobnie jak
obok pierwiastku i w bezokoliczniku ić mamy osnowę pochod-
ną id w czasie teraźn. idę, idziesz...

Formy jać^ jał i złożone z nich żyją dotąd w mowie ludowej
niektórych okolic kraju, między innemi w gwarze zakopiańskiej.
Prócz tego dość powszechne są w dzisiejszym języku ludowym formy
jachaćj jachal wraz ze złoźonemi. Dawniej były one właściwością
języka ogólnego ; spotykamy je też często u pisarzów w. XVI-go
i późniejszych ; np. u J. Kochanowskiego : Ulisses przyjachał do
Troje ; W deleką stronę zajachawszy ; Z wielkim hukiem w pole wy-
jachali; Najachać krzywym skokiem; najachany; wjachał, wja-
chali, i t. p.

Imiesł. bierny jano^ np. Jako nie wyj ano z Januszewa domu,
Księ. Pozn. r. 1396. Dziś w mowie Kaszubów: masma jęli, wasta,
óni jęli (licz. podwój.).

Kraść ma formy od osnowy bezokoliczknika krad-:
imiesłów czynny : kradł, kradła, -ło ; kradszy i imiesłów bier-
ny kradziony. Form od osnowy teraźniejszej kradzie- niema.
Natomiast używają się inne od osnowy z przyrostkiem ńe:
kradnie (konjug. II).

Paść (pierwiastek pad-) ma imiesłowy: padł, ła, ło
("irraz ze złoźonemi: spadły, upad\^, 7.«cc«;.4\^, wl-^^^ wierni

Gromada I: iść, paść, grząźć... 235

w znaczeniu przymiotników), oraz: padszy. W czasie teraź-
niejszym używają się: padam, padasz,... padają, należące do
słowa pada-ć (konjug. V), oraz formy : padnę, padniesz... (od
osnowy padnie-, konjug. II) ze znaczeniem czasu przyszłego.

Sieść, z osnową sied-, ma tylko imiesłowy czasu przesz. :
siadł, siadszy i rozkaźnik : siedź, siedźmy, siedźcie. W innych
formach, jak oto.: teraźniejszości : siędę, siędziesz,... i w ana-
logicznych równoznacznych im: siądę, siądzie,... siądą, ze
znaczeniem czasu przyszłego, oraz w formie rozkaźnika siądź
i bezokolicznika siąść, mamy jliż osnowę odmienną sięd.-

Nadto od słowa pochodnego siedzieć z osnową teraźń.
siedzi- używa się czas teraźn. siedzę, siedzisz,... siedzą (kon-
jugacja IV, grom. 2).

Grząźć ma formy od osnowy bezokolicznika grzęz- :
imiesł. czynny: grzązł, grzęzła, grzęzło i (u)grzązszy. Inne
formy używają się od osnowy teraźniejszości z przyrostkiem
-ne, to jest grzęźnie-: grzęznę, grzęźniesz, grzęźnie, i t. d.
(konjugacja II).

§ 297. Oprócz wymienionych powyżej słów, należą tu
jeszcze następujące formy archaiczne:

Czyść (osnowa czyt-, starosł. ótt), w znaczeniu dzi-
siejszego czytać, używane jeszcze w wieku XVI-ym, miało
czas teraźń.: cztę, czciesz, czcie... czciemy, czciecie, cztą;
imiesłów bier. czciony (będą czciony słowa, Rej) ; imiesłów
teraźń. cztąc ; bezokolicznik czyść (przeczyść, naczyść się,...),
imiesłów przeszły czetł, zaprzeszły (prze)czetszy. — Z tegoż
pierwiastku czyt- powstało i późniejsze słowo czytam, czy-
tać, którego osnowa teraźniejszości, czyta-, równa się osno-
wie bezokolicznika (konj. V.).

Gąść (osn. gęd-, stsłow. gąd-) miało czas teraźniejszy
gędę, gędziesz, gędzie,... gędą; imiesłów przeszł. gądł, gędła,
gędło, 1. mn. gędli, gędły; np. Apollo gądł na lutni, Biels.
Hist. ; gądł gędziec, Budny Bib.; Chłop też łając za piecem
czerwoną maść pije, Bo mu gędli z wieczora na trzy głosy
w kije (to jest obili go), Rej Wizerunk, i t, p.

Ewiść (ospo wa kwit-) ma dziś imiesł. przeszły : kwitła
a, o, zB^przesziy (za)kwitszy. ¥oTV!a^ ei^^-e^ \.^\^tóL. ^i^^^^^^-Lfc j

236 Konjugacja I.

są: kwitnę, kwitniesz... z osnową kwitnie-, utworzoną od te-
goż pierwiastku kwit- za pomocą przyr. -ńe (konjug. II).

Formy pierwotne czasu teraźniejszego tego słowa były : kwtę,
kwciesz, kwcie, kwciemy, kwciecie, kwtą (stał. cvŁtą, cvi»te§i...
cYŁtątb ; bezokol. cvisti) ; imiesł. cz. teraz, kwtąc, kwtąca, -ce ; np.
Prawy jako palma kwiść będzie. Ps. flor. 91,X2 ) Hano jako ziele
sydzie, rano zakwcie i minie, Ps. flor. 89, g. Ale nad nim wez-
kwcie świętość moja. Ps. puł. 132,£j^. Później zaś powstały i do-
tąd w mowie ludu używają się : kstę, kściesz, kście,... kstą, a obok
tej i kscą (przez analogję do innych osób, począwszy od 2-ej Ip.) ;
we wszystkich tych formach 5 zawiło się pod wpływem bezokolicz-
nika kwiść zawierającego ś. Nadto w 3-ej osobie Ip. obok formy
kście jest i k w n i e ; np. jabłoneńka biało kście ; żyto kwnie :
w 3-ej zaś 1. m. kscą i kstą; np. wtedy na kwiaty, kiedy kscą
(Przasn.) ; kstą zachowało się w przysłowiu : „Na święto Elije, kie-
dy zakstą kije."

Rość (osn. rost-), ma imiesłów przeszły rósł, rosła,
rosło i w formie zaimkowej : rosły, rosła, rosłe, w znaczeniu
przymiotnika; im. zaprzeszły: rósszy (wyrósszy, rozrósszy
się). W czasie zaś teraźniejszym używają się formy: rosnę,
rośniesz,... z osnową rośnie-, należące do słowa rosnąć (kon-
jugacja II). Tak w jednych, jak w drugich końcowe t pier-
wiastku rost- znikło (ob. § 28). W dawnej polszczyźnie
czas teraźniejszy miał formy : rostę, rościesz, roście,... rostą ;
imiesłów teraz, rostąc (jak miotąc).

§ 298. b) Słowa z pierwiastkami, zakończonemi na
spółgłoski tylnojęzykowe (gardłowe) k, g :

ciec (ciekę) biec (biegę)

piec (piekę) lec (legę)

rzec (rzekę) móc (mogę)

siec (siekę) strzec (strzegę)

tłuc (tłukę) za-prząc (-przęgę)

wlec (wlekę) strzyc (strzygę).

Wzór konjugacji tych słów.
Czas teraźniejszy.

Licz. pojed. 1. piekę mogę

2. pieczesz możesz

3. piecze mo^Ci

Uwagi o pojedynczych formach. 237

Licz. mnog. 1. pieczemy

możemy

2. pieczecie

możecie

3. pieką

mogą.

Tryb rozkazują

cy.

Licz. pojed. 2. piecz

po-móż

3. niech piecze

niech (po)może

Licz. mnog. 1. pieczmy

po-móżmy

2. pieczcie

po-móźcie

3. niech pieką

niech (po)mogą»

Imiesł.

teraźn. czynny piekąc

mogąc

odmienny piekący, a, e

mogący, a, e

Bezokolicznik piec

móc (po-móc)

Imiesł.

przeszły czynny piekł, ła, ło

mógł, mogła, ło

Imiesł.

zaprzeszły piekszy

po-mógszy

Imiesł.

przeszły bierny pieczony, a, e

wspo-moźony.

Uwagi opojedyńczych formach.

§ 299. Bezokolicznik słów powyższych : piec, wlec,..,
biec, móc,J.. kończy się na c; brzmienie to zastępuje zbieg
pierwotnych spółgłosek kt, gt przed końcowym i; z połączeń
bowiem prasłowiańskich takich jak : piekti,... mogti (fonetycz-
nie =^ mokti)... powstały w staropolskim formy : piecy,... mo-
cy..., a następnie piec, móc, i t. p. (ob. § 265 i § 31). W imie-
słowach: mógł i pomógszy mamy ó pochylone w zgłoskach ,
zamkniętych, podobnie jak i w bezokoliczniku móc.

Niektóre ze słów powyższych nie mają dziś form te-
raźniejszości z osnową o przyrostku -e, np. biegę, bieże-sz,
bieżę..., lecz zastępują je formami z osnową o przyrostku
ńe, np. biegnę, biegnie-sz, biegnie, i t. p.

Słowo biee, od osnowy bieg-, zachowało dotychczas
tylko imiesłowy: biegł i biegszy, w złożonych: pobiegszy,
przebiegszy, i t. p. Imiesłowy o formie określnej : biegły, za-
biegły, przebiegły, używają się dziś w TA\a.c^^\A»L ^^ti^^ssssjNs^-
ków. Formy czasu teraźniejszego ; \A^cck^^\AfcCKStó3^T*--'^^^^

238 Konjugacja I.

należą, już do osnowy biegnie-; podobnie: imiesł. biegnąc
i rozkaźnik biegnij (konjug. U), obok dawniejszego bież, pobieź.

Ląc się (bać się); od osnowy Igk-, mamy tylko w sło-
wach złożonych, jak : przeląc się, uląc się... i to rzadko uży-
wanych. Do zwykłych należą formy imiesłowu przesz.: zląkł
się, zlękła się, zlękło się, przeląkł się,..., tudzież: przelękły,
wylękły, ze znaczeniem przymiotnika ; oraz imiesłów zaprz.
uląkszy się, przeląkszy się, i t. p. Formy czasu teraźniejsze-
gd istnieją tylko od osnowy lęknie- i to także od słów zło-
żonych (dokonanych): ulęknę się, zlęknę się, zlękniesz się,...
a więc ze znaczeniem czasu przyszłego. Tryb rozkazujący
również od osnowy lęknie : stpol. ulękni się, późniejsze ulęk-
nij się. Bezokolicznik przelęknąć się, i t. p. (konjug, II).

Ląc i ląc się (rodzić się), od osnowy lęg-, ma formy
teraźniejszości: legę, lężesz, leże... legą, częściej używane
w słowach złożonych : ulęże, wylęże, wylęga, zalęże, zalęga,...
i w bezokoliczniku : wyląc, żaląc ; imiesł. przeszły wylągł, wy-
lęgła, ło, zalęgły, ła, ło ; imiesł. zaprzeszły wylągszy się.

Lec, od osn. leg-, ma formy imiesłowów: legł, ła, ło
i legszy ; podobnie słowa złożone : polec, zaleć,... poległ, za-
legł, wyległo, polegszy,... Czas teraźń. używa się od osnowy
legnie- : legnę, legniesz,... w znaczeniu czasu przyszłego ; po-
dobnie: zalegnie, polegnie, wylegnie,...; rozkaźnik: legnij,
zalegnij...

W tymże znaczeniu co lec (to jest położyć się, lab paść, po-
lec), od osnowy, równej pierwiastkowi leg-, były dawniej w użyciu
formy słowne o osnowie zmienionej Z^^-, z samogł. nosową ę : legę,
lęźesz, lęźe, polęźe..., rozkaźnik: ląź, lążmy, i bozokolicznik ląc,
imiesł. lągł, lęgła, ło ; np. ląź pod mym puklerzem (post clypeum
late) Żebrowa. Metam. Owid. I my ląźmy pod bakiem, Gawin. Siei.;
Takiejźe śmierci podlęże, Ps. 40, Trupokapcze, i sam polęźesz,
Odpr. posł.. Stąd wedle ciebie tysiąc głów polęże, J. Koch. Podob-
nie mówiono : alęgę, oblęgę ; stąd do dziś aźywane : oblężony, oblę-
żenie, obok obiegł, obiegli, oblegać, i inne.

JS,zec, osn. rzek-, ma formy teraźń.: rzekę, rzeczesz,
rzecze... rze/r§ ; rozkaźń. stpol. rzeczy,c6imej rzecz- rzeczcie...;
np. Tylko rzeczy słowem, Rej Postjl. Imi^A. \.^T^tó^, T^^^a^^^

Gromada 1. Słowa: rzec, siąc, żec... 239

imiesł. przeszły bierny rzeczony, przerzeczony = wyż, wymie-
niony. Imiesłów teraźń. bierny rzekomy, a, e. Prócz tego
były formy : rzkę, rzkąc, nie rzkąc, obok nie rzekąc i arzkąc
(połączenie spójnika a z imiesłowem rzkąc, często spotykane
w zabytkacli staropolskicli), imiesł. rzkom, rzkoma, rzkomo;
do dziś używa się w języku forma rzkomo, jako przysłówek
ze znaczeniem na pozór, obok : rzekomo lub wrzkomo i wrze-
komo.

Siąc (sięgać), osn. sięg-, używane w złożonycłi : dosiąc,
przysiąc, ma formy cz. teraźń. (dosięgę), dosiężesz, dosięźe,
przysiężesz, przysięże, i rozkaźnik przysiąż. Od osnowy bez-
okolicznika przysiąc imiesłowy czynne: przysiągł, przysięgła
i w formie określnej: przysięgły, ła; przysiągszy ; imiesłów
bierny (za)przysiężony. Częstszego użycia aniżeli powyższe,
są formy od osnowy teraźniejszości: sięgnie- i osn. bezokol.
sięgną- (konj. II), to jest: sięgnę, sięgniesz, dosięgnę, przy-
sięgnę,... sięgnij, przysięgnij,... jako też: sięgnąć, sięgnął,
osiągnąć, osiągnął, osiągnęła, i t. p.

Żec (palić), osn. żeg-, i złożone zżec, zażec, pożec,
miało dawniej czas teraźniejszy żgę, żżesz,... zażgę, zażżesz...
imiesłów żgący, rozkaźnik źźyj ; od osnowy bezokol. mieliśmy:
żegł, żegła, zażegł, pożegła; imiesł. bierny zeżżony. Od te-
goż pierwiastku pocłiodzą : żgnąć, zażgnąć (konjug. II) i żgać,
zażegać, podżegać (konj. V).

Przykłady ze staropolszczyzny : Żgący wiatr, źgąca za-
raza ; Daj panie, by nas nie źegł wiekuisty płomień, Kancj. gdań. ;
Kazał ofiarnikowi : źźyj całopalenie zaranne, Budny ; W ogniu zeźźo-
na będzie Babilonja cała, Budny ; Nie chcąc, aby ją letni źegł ogień
obfity, J. Kochan. Frasz.

*

§ 300. c) Słowa z pierwiastkami zakończonemi na spó ł-
głoskęnosowąm, w.'

dąć (dmę) giąć (gnę)

żąć (żmę; wyżąć) Mąć (klnę)

jąć G™§» zajmę) miąć (mnę, mniesz)

(za)cząć (zacznę) pi%ć (jtL^^

ciąć (tnę) jiąife {^%\ ^^vsva£^.

240 Konjugacja 1.

Odmiana słów tej gromady.

Czas teraźniejszy trybu oznajmującego.

Licz. pojed. 1. dmę 1. żnę

2. dmiesz 2. żniesz

3. dmie 3. żnie
Licz. mnog. 1. dmiemy 1. żniemy

2. dmiecie 2. żniecie

3. dmą 3. żną.

Tryb rozkazujący:

2. dmij 2. żnij

3. niech dmie 3. niech żnie

1. dmijmy 1. żnij my

2. dmijcie 2. żnijcie

3. niech dmą 3. niech żną.

Imiesłów teraźń. czynny dmąc żnąc

odmienny dmący, a, e żnący, a, e.

Bezokolicznik dąć żąć

Imiesł. przesz. C2fyn. dął, dęła, dęło żął, żęła, żęło

Im. zaprzeszły cz. (stpol. dąw), dawszy (stpol. żąw), żąwszy

Im. przeszł. bierny dęty, dęta, dęte żęty, żęta, żęte.

§' 301. W be;zokoliczniku słów powyższych, oraz
w innych formach z przyrostkiem, zaczynającym się od spół-
głoski ('ti, -i,'*-), z brzmień nosowych m lub n pierwiastku
dm-, żn-, (t. j. ze zgłoskotwórczych ^, ^), utworzyły się sa-
mogłoski nosowe jeszcze w epoce prasłowiańskiej. Tak np.
dzisiejsze : dąć, żąć, miąć..., staropol. dęci, żęci, mięci,... (od-
powiadające starosłowiańskim: dąti, żęti, męti,...), powstały
z form prasławiańskich : dmMi, żn^-ti, mn^-ti, i t. p. ; widać
to równie i z porównania z pokrewną litewszczyzną : dumpti
(ogień rozniecać), genu, gen^ti (obcinać), minu, minti (miąć), itp.
Formy teraźniejszości słów powyższych : dmę, żnę,
mnp,.,. (odpowiadające starosłowiańskim d^Bmą, żbną, muŁą,...)
powstały z połączenia osnów dmo-, żno-^ mno-... z końcówką
osobową, która była brzmienieni sc6\%\o^\LQW3m m \ \\^TX!i^

Gromada 1. Słowa: jąć, ciąć. 241

z poprzednią samogłoską o osnowy utworzyła samogłoskę no-
sową; tą samogłoską jest dziś ę (w stsłow. ą). W pierwiast-
ku dm-, żn-, mn-,... z nosowego m lub n nie mogła się tu
wytworzyć samogłoska nosowa przed zakończeniem samogłos-
kowym. Przeciwnie zaś w bezokoliczniku i innych formach
z przyrostkiem zaczynającym się od spółgłoski, jak to wyżej
widzieliśmy, powstały samogłoski nosowe.

§ 302. Słowo jąć w dzisiejszym języku używa się
w pewnych tylko formach, np. jimie (imię), jął, jęła, jęło, ję-
ty, a, jąwszy ; w innych zaś formach mamy je w słowach zło-
żonych : nają(5, ująć, wyjąć, pojąć,... i wziąć ; np. najmę, wyj-
mę, najmą, i t. p. Słowo wziąć powstało z połączenia
przyimka wuz (wbz) i jąć; stąd osnowa teraźniejszości:
wtzYme = wezYm'e, forma skrócona : weźmie ; osnowa bez-
okolicznika wT>zją = wźą ( = wzią-). Tryb rozkazujący weźmi,
później weźmij, weźmijmy... ; obok tego ma formy : weź, weź-
my, weźcie. W tych ostatnich formach ze słowa wez-Ymę
( = wezmę) pozostał sam przyimek wez ze zmiękczeniem z
na ź. Dawniejsza forma rozkaźnika weź była weźmi, lecz
po odpadnięciu i pozostało w e ź m', z tej zaś formy końcowe
m/ znikło w wymawianiu i pozostała forma weź, skąd i weź-
my, weźcie. Obok tego z formy weźmi powstała następnie
weźmij, analogiczna do bi-j, pi-j, szy-j,... (por. str. 199, n. 3).

Z formy staropolskiej bezokolicznika zjąć wyrobiła się
także zdjąć ze spółgłoską wtrąconą d ; stało się to pod
wpływem innych form złożonych : odjąć, podjąć (gdzie d na-
leży do przyimka). Stąd formy podwójne: zjęty (np. stra-
chem) i zdjęty, zjął i zdjął, zjąwszy i zdjąwszy,... i pochodne:
zejmować i zdejmować, i t. d.

Obok formy wziąć spotyka się i nieprawidłową wziąść,
która powstała pod wpływem bezokoliczników innych słów,
jak: siąść, prząść, trząść, w których brzmienie ś w rzeczy
samej należy do osnowy i powstało już to z pierwiastkowego
8 (jak np. w słowie trząść trzęsę), już też z pierwiastkowego
d (jak w słowach siąść siędę, prząść przędę). W popraw-

Gramatyka. ^'^

242 Konjugacja I.

nym języku książkowym utrzymuje się forma wziąć; podob-
nie mówi się wyłącznie: zająć, nająć, wyjąć, i t. p.

Słowo ciąć w formach od osnowy bezokolicznika cię-,
t j.: ciął, cięła, cięło, ciąwszy, cięty, przedstawia w polsz-
czyźnie spółgłoskę pierwiastku ć zmiękczoną przed następu-
jącą samogłoską nosową 'ę (stsłow. tęti), gdy tymczasem
osnowa form teraźniejszości tńe- zacliowała pierwotne t, po
którym następująca samogłoska pierwiastku (tYn) znikła przed
n; to jest mamy: tnę, tniesz, tnie,... tną; tnij (stpol. tni),
tnąc i tnący (odpowiednie starosłowiańskim: tbną, tbneśi,.^,
litews. tinu, tinti = klepać kosę, ostrzyć).

Słowo cząó używa się tylko w złożonych: zacząć, po-
cząć, wszcząć, rozpocząć, napocząć ; od osnowy teraźniejszości
(cznie) mamy czas_ teraźniejszy : zacznę, zaczniesz, zacznie...,
pocznę, poczniesz,... (ze znaczeniem czasu przyszłego, jako o4
słów dokonanych), tryb rozkazujący: zacznij, zacznijmy i.-.. ;
od osnowy bezokolicznika (czę-): zaczął, zaczęła, ło,zacząy^>
szy, zaczęty, i t. p.

Od tegoż pierwiastku czin istnieją także słowa często-
tliwe: zaczynać, zaczynam, poczynam, wszczynam, i t. p^
(konjugacja V). s

Nś, wzór słów: zacząć, począć, rozpocząć,... przekszta^-?
ciły się staropolskie : odpoczynąć odpoczynę, odpoczyniesiz,...
odpoczyń,..., oraz spoczynąć, wypoczynąć (utworzone o^ pier-
wiastku czi [* ki] zapomocą przyrostka -ńe i -ńą; (konju-
gacja II). Miejsce słów tych zajęły formy do 'dziś używane:
odpocząć, odpocznę, odpocznij,... spocząć, wypocząć,... Pier-
wiastek czy (czi) dawnej postaci tych słów zachował się do-
tąd w słowach częstotliwych : odpoczywać, spoczywać, wypo-
czywać, jako też w rzeczownikach : odpoczynek, spoczynek, i t. p.

Miąć ma do dziś odmianę: mnę, mniesz, mnie... mną^
mnij, mnąc; miął, miąwszy, mięty ; podobnie i w złożonych,
jak: pomiąć, zmiąć,..., to jest pomnę, pomniesz, pomnie, i t. p.
Upodobnieniu do tego ostatniego słowa uległy niektóre for-
my słowa pomnieć (pamiętać) i podobnych mU złożoajcii,
/aJr zapomnieć, przypomnieć, wspomnieć... ; mają bowiem ^zi-
siaj odmianę teraźniejszości: comii%, ^^mTLY&t., ;^^\s!coi^„.

Gromada 1. Słowa suć, grześć... 243

pomną; pomnij, pomnąc, zamiast dawniejszej : pomnie,
pomnisz, pomni,... p o m n i ą , pomniąc (jak : myślę, myślisz...,
myśleć; podług kt)njugacji IV grom. 2).

Wszystkie słowa tej gromady, to jest te, których pier-
wiastek kończy się na spółgłoskę nosową m lub n, mają
imiesłów przeszły bierny zakończony przyrostkiem -ty :
dęty, żęty, cięty,... (podług § 268).

§ 303. W dawniejszej polszczyźnie do tej konjugacji (I)
należała jeszcze gromadka słów, których osnowa kończyła się
na spółgłoski wargowe jt?, b, w, a mianowicie :

s y P-§ , sypiesz, sypie,., sypą ; syp', sypąc ; — suć, suł,
a, o, usuwszy, suty, usuty ( = usypany).

grzeb-ę, grzebiesz, grzebie... grzebą; grzeb', grze-
bać ; — grześć, grzebł, pogrzebł, ła, ło, pogrzebszy ; pogrze-
bion, a, o, i pogrzebiony, a, e.

s k u b-ę, skubiesz, skubie... skubą ; skub', skubąc ; —
skuść; skubł, skubła, ło; skubszy, oskubszy; oskubiony.

ż y w-ę, źy wiesz, żywię... żywą ; żyw', ży wąc ze złożone-
mi : używę, używiesz, uży wie, i t. p. ; bezokol. żyć. ; imiesł.
żył, a, o, żywszy, używszy.

p 1 e w-ę, plewiesz, plewie... plewą ; plew', plewąc ; pleć,
plewł 1 pleł, plewszy, plewiony.

Z pierwiastków tych słów wytworzyły się w nowszej
polszczyźnie inne słowa pochodne, jak oto : sypa-ć, sypię,
sypiesz... sypią; grzeba-ć, grzebię, grzebiesz...; skubać, skubię,
skubiesz... ; na wzór : kopać kopię, łamać łamię, i t. p., podług
konjugacji III, grom. 2-ej. Analogicznie do tych form czasu
teraźniejszego zmieniły się i od słowa pleć dawne formy:
plewę, plewiesz... na pielę, pielesz,... pielemy,.., pielą. Nato-
miast dawne formy czasu teraźniejszego żyć, to jest. żywe,
żywiesz... zostały zastąpione formami: żyję^ żyjesz, żyje...
żyją, podług konjugacji III grom. 1, to jest, tworząc je, wzo-
rowano się bezwiednie na stosunku, jaki zachodził iZ dawien
dawna pomiędzy formami: bić i bi*^ję, my-ć i my-ią^ tv^
i ty-ję, i t p.

244 Konjugacja I.

§ 304. Gromada 2-ga konjugacji I-ej zawiera słowa,
których osnowa bezokolicznika przedstawia pierwiastek
z przyrostkiem a, jak oto; bra-d, pra-ć, zwa-ć, łga-ć, rwa-ć,
gna-ć i ssa-ć.

Odmiana słów tej gromady.

Czas teraźniejszy.

1.

biorę

rwę

2.

bierzesz

rwiesz

3.

bierze

rwie

1.

bierzemy

rwiemy

2.

bierzecie

rwiecie

3.

biorą

Kozkaźnik.

rwą.

2.

bierz

rwij

1.

bierzmy

rwijmy

2.

bierzcie

rwijcie

Imiesłów teraźniejszy czynny.

biorąc; biorący, a, e. rwąc; rwący, a, e.

Bezokolicznik brać rwać

Imiesł. przeszł. czynny brał, ła, ło rwał, ła, ło

Imiesł. przeszły czyn. brawszy rwawszy

Imiesł. przeszły bierny brany, a, e. rwany, a, e,

Uwagi szczegółowe.

§ 305. Słowa brać, prać mają pierwiastki wielopo-
staciowe b'er | b'or | br i p'er \ p'or | pr; postać pierwszą
mamy w osnowie teraźniejszości : biero-, bierze-, piero-, pierze-
(pierwotnie b'er'e-, p'er'e-). W dwu osobacłi czasu teraźniej-
szego, biorę i biorą, mamy osnowne e zmienione na o przed
następną, twardą r; inne osoby zachowują e przed następ-
cy f/w r^, powstałym ze zmiękczewia.

Gromada 2. Słowa: łgać, ssać, zwać. 245

Analogicznie do form : bierze-sz, bierze, bierzemy, bierzecie,
były też w staropolskim używane w os. 1-ej 1. p. i 2-ej 1. mn. formy
drugorzędne : ja bierze, oni bierzą, oraz w imiesłowie teraźń. czyn. :
bierząc ; np. Bierzę to ku mej czci, k duszy i ku sumieniu, jako w ten
czas... Roty przysiąg poznań. 1430 r,, Ottąd was zbierze i wywiodę
w miasto; Ktoregoż z nich wybierzą, zakwcie rózga jego ; Połoź
stróże u studnie, acz z nich nie bierzą wody ; Nie bierząc i cząstki
pieniędzy, zboża... Bib. szaroszp. ; Żadnego za króla nie bierzą,
Andrz. z Kobylina 1535 r. ; Gdzie bursztyn bierzą świetny, Stryjk.
Kronika, i t. p.

W dzisiejszej zaś mowie ludowej zamiast biorę, biorą słyszy-
my nieraz : bierę, bierą (pod wpływem innych form z samogłoską e,
jak : bierzesz, bierze...), czego wszakże nie spotyka się w języku li-
terackim, ani w ustnej mowie poprawnej.

Formy rozkaźnika słów tej gromady nie we wszyst-
kich jednako są utworzone; mamy bowiem: bierz, pierz,
i stpol. żeń ( = goń), gdzie przyrostek i na końcu znikł ;
pozostałe zaś : zwi-j, łży-j, śsi-j przyrostek i zachowały i prze-
kształciły się drogą analogji na wzór takich jak: bij, pij,
myj..., w których i lub y należy do pierwiastku (§ 261 pod
liczbą 3).

Łgać ma formy czasu teraźniejszego: igę, łżesz, łże...
łgą; obok jednak form os. 1 i 3-ej: łgę i łgą, używane są
i łżę, łżą, powstałe pod wpływem osób pozostałych ze spół-
głoską ż; podobnie używa się imiesłów teraźniejszej szy czyn
ny : łżąc, łżący, zamiast prawidłowego łgąc, łgący ; forma roz-
kaźnika jest łżyj.

Ssać, czas teraźniejszy ssę, ssiesz, ssie... ssą; rozkaź-
nik ssij, imiesłów czynny: ssąc, ssący; formy należące do
osnowy bezokolicznika : ssać ; ssał, a, o ; ssawszy ; ssany, a, e.

Zwać ma formy : zwę, zwiesz, zwie,... zwą ; zwy, zwąc ; —
zwać, zwał, zwawszy, zwany. Podobnie złożone: nazwać, po-
zwać, przyzwać, wezwać, i t. p.

W dawnej polszczyźnie, obok form : zwę, zwiesz... zwą, były
w użyciu: zowę, zo wiesz, zowie... zową (zachowane dotąd w wyra-
żeniu : ^co się zowie') ; rozkaźnik : zow, wzow, zowcie ; imiesłów :
zowąc, zowący ; np. Dobrym chrześcijaninem nie tego ja zowę, J.
Koch. Satyr. ; A czemuż je zowiecie urzędnikami koronnymi... rad-
niej je zowcie urzędnikami królevjBkimi\ la, ^tei\OŁ\.[^«łss\^*^^^

t

246 Konjugacja I.

Poiową go, on woźnego stłukssy, do prawa nie stanąwszy, odpowie
jesicie... ; Pocowie li też kto takowego męźobójcę, Ł. GiSrn. ; Wso-
wiesE imię jego Jeias... i synem najwyższego wezwań będzie, Białobrz.
Postyl. 1581 ; Wzowiesz mię, a ja się ozowę tobie, Biblja Leop., itp.

Gnać miało w staropolskim od osnowy teraźniejszości
źeno- zenie- odmianę : żonę (pędzę), źeniesz, zenie, żeniemy,
źeniecie, żoną ; rozkaźnik : żeń, żeńmy, żeńcie ; imiesł. : żo-
nąc, żonąwszy. Dzisiaj formy te w języku literackim nie uży-
wają się; miejsce ich- zajęły inne: gonię, gonisz, goni... go-
nią, goń, goniąc, goniwszy, według konjugacji IV-ej od osno-
wy goni-, na wzór jednoznacznego pędzi-. Od osnowy zaś
bezokolicznika gna- pozostały do dziś: gnać, gnaj, gnał,
gnawszy, gnany; np. Nie gnaj nas słabych zgłodniałych ku
murom. Krasiń. Nie-Bos. Kom.

Przykłady z dawnej polszczyzny : Wozi blade cienie,
i w lasy niewesołe cyprysowe żenię, J. Kochan. Treny ; Tedy ni
Bielawscy, ni mocniejszy kto W. Mości z Knyszyna nie wyźenie. Ł.
Górnicki, Listy ; Źe ich za Dniestr jakoby na rzeź żeną owce ; Że
w niepotrzebne jarzmo tej wojny nas wżenię. Potoc. Woj. choć. Któ-
rzykolwiek za granicę woły podolskie żeną, Yol. legum ; Córka jego
idzie żenąc trzodę twą, Bib. Leop., i t. p. Formy te utrzymały się
dotąd w mowie ludowej wielu okolic, jak u górali Zakopiańskich, np.
Zawdy rekruta do Sąca zeną, i t. p.

§ 306. Gromada 3-a konjugacji I zawiera słowa
o pierwiastku zakończonym spółgłoską płynną r: drę, mrę,
prę, trę, wrę, żrę, gorę, (rozpo)strę; pierwiastek ich w osno-
wie bezokolicznika zjawia się w formie fonetycznej, ze
zmianą r na rz, w połączeniu z przyrostkiem e-, w postaci
rze (z dawniejszego r'e, stsłow. r^), to jest: mrze-ć, drze-ć,
prze-ć, trze-ć... (starosł. mtr^ti, mr^ti ;...). Oprócz bezoko-
licznika drze-ć, mrze-d, trze-ć,... inne formy tych słów, a mia-
nowicie: imiesłowy przeszły i zaprzeszły, czynne, oraz imię
słów bieiny, zamiast, jak zwykle, osnowy wspólnej z bezoko-
licznikiem, przedstawiają osnowę zupełnie odrębną, to jest:
dar-ł, dar-szy, dart-y ; mar-ł,... gdzie ar jest inną znowu od-
mianką *) fonetyczną pierwiastkowego r.

*) Przez ^odmiankę' czyli warjant w terminologji gramatycznej nale-
^y rozumieć nieco zmienioną f orm^ bądi yj^tołm^ \)«^^i \.^i ^^^^rc^fe^ł^i ^^^c-
ozenia dźwięków.

Gromada 3. Słowa: mrzeć, przeć, wrzeć.

247

Wzór słów tej gromady.

Czas teraźniejszy.

L. poj. 1. drę

2. drzesz

3. drze
L. mn. 1. drzemy

2. drzecie

3. drą.

Imiesłów teraźń. czynny

odmienny
Bezokolicznik
Imiesł. przeszły czynny
Imiesł. zaprzeszły
Imiesł. przeszły bierny

Rozkaźnik.

2. drzyj

3. niech drze

1. drzyjmy

2. drzyjcie

3. niecłi drą.

drąc

drący, a, e.
drzeć

darł, ła, ło
(roz)darszy
darty, ta, te.

Uwagi o pojedynczych słowach.

§ .306 a. Mrzeć ma odmianę podług wzoru powyższego.
Imiesłowy czynne : marł, a, o, zmarł, umarł, zamarł, oraz :
zmarły, a, e, umarły, zamarły; zmarszy, umarszy,... Imiesło-
wu biernego, jako słowo nieprzechodne, niema. W mowie
jednak ludowej używana jest forma 'umarty', utworzona ana-
logicznie do innych imiesłowów od słów czynno-przechodnych,
jak darty, zawarty, i t. p.

Przeć (cisnąć) ma odmianę : prę, przesz, prze..., przyj,
prący; parł, parszy, party; podobnie od słów złożonych ma-
my imiesł. : oparł, naparł, wyparł, zaparł,... Słowo przeć,
zaprzeć (w znaczeniu zaprzeczać) miało dawniej odmianę po-
dług konjugacji IV, grom. 2-ej, to jest zaprze, zaprzysz, za-
przy,... (jak np. patrzę, patrzysz,...), przał, zaprzał się, za-
przawszy, zaprzany, skąd i rzeczownik zaprzaniec.

Przykłady. Kto zaś zapiera się mnie, zaprze się go przed
Bogiem, Budny ; Kto się zaprzy przed ludźmi, Leopolita ; Wyznał
prawdę, ani się zaprzał, Rej ; A on się zaprzał, mówiąc : ani wiem^
ani rozumiem co mówisz, Wujek, i t. p.

248 Konjugacja I.

Słowo wrzeó: wrę, wrzesz, wrze... warł..., używa się
tylko w złożeniu : zawrzeć, zawrę ( = zamknę), zawrzyj, za-
warł, zawarszy, zawarty, i wywrzeć, wywrę (wypuszczę; np.
wywrzeć zemstę, gniew, złość), wywarł, wywarszy, wywarty.
Z formami temi schodzą, się formy: wrę, wrzesz, wrze... od
słowa wrzeć (gotować się; zawrzeć, zawrzał). Obok tych
form prawidłowych : wrzesz, wrze, wrzemy, wrzecie, istniały
w staropolszczyźnie formy analogiczne: wresz, wre, wremy,
wrecie, utworzone na wzór: wrę, wrą. I na odwrót, zamiast
i obok wrą mówiono także wrzą, na wzór form zmiękczonych
jak : wrzesz, wrze, i t. d. ; do dziś też pozostały w mowie
formy imiesłowów: wrząc, wrzący, a, e. Słowo wrzeć odmie-
niało się dawniej podług konjugacji III, grom. 3-ej, to jest
wrzeję, wrzejesz, wrzeje... wrzeją; obok tych były w użyciu
formy : wreję,... wreją, wrejąc, oraz : wrają i wrając, wrający.

Gorzeć (palić się, pałać, ma właściwą sobie odmianę :
gorzeję, gorzejesz, gorzeje... podług konjugacji III, grom. 3-ej.
Obok tych form używały się w dawnej polszczyźnie : goreję,
gorejesz,... gorejemy,... goreją; nadto formy analogiczne : gorę
i w 3-ej osobie: gore, w znaczeniu 'pali się'; np. ogień
gore, czerwony płomień gore ; słońce, gwiazda gore, gore mi
twarz przed wstydem, J. Kochan. Forma gore do dziś utrzy-
mała się w języku. Imiesłowy: gorzał (podobnie jak wrzał),
ogorzał, zgorzał, ogorzały, zagorzały, ogorzawszy,... — Obok
form dawnych: goreję, goreją, gorejąc, spotykają się u pisa-
rzów wieku XVI — XVII-go : gorają i gorając ; np. Zasię zna-
mię niezdiowia, komu r^ce goreją, Andrz. z Kobylina; Na
siercu wszytek goraję, Pieśni kat.; Wsi i miasta gorają; J.
Kochan., Prop. ; Tam pola wyschłe od słońca gorają, Petrycy
r. 1609; Ćwiczy się w pobożności, miłością bożą gorając,
Kochowski ; W ręku gorające trzymając pochodnie, Wyszyński
Argenida, i t. p.

Żreć, powstałe z żrzeć (według § 27), ma również
odmianę: żrę, żresz, żre, żremy, żrecie, żrą; żryj, żrąc (w nie-
których okolicach wymawiane także : źrę, żresz, źre,... żrąc) ;
iiniesł. przeszłe: żarł, żarszy, żarty.

Konjugacja II. 249

Konjugacja II.

§ 307. Do konjugacji II-ej należą słowa, których osno-
wa teraźniejszości utworzona jest od pierwiastku lub innej
osnowy słownej za pomocą przyrostka ńe^ osnowa zaś bez-
okolicznika od tejże osnowy słownej za pomocą przyrostka
ną; np. tchnę, tchnie-sz, tchną-ć; brnę, brnie-sz, brną-ć;
mknę, mknie-sz, mkną-ć ; płynę, płynie-sz, płyną-ć ; biegnę,
biegnie-sz,*biegną-ć ; rosnę, rośnie-sz, rosn-ąd ; dźwignę, dźwig-
nie-sz^ dźwigną-ć, i t. p.

Słowa jednozgłoskowe tej konjugacji, jak np. tchnę,
tchnąć; brnę, brnąć: lgnę, lgnąć, i t. p. pozornie podobne
są do słów konjugacji I-szej takich jak : żnę, żąć ; klnę, kląć ;
mnę, miąć,... ; różnią się jednak od nich odmienną budową
wewnętrzną. W słowach bowiem konjugacji I-szej (żn*ę, kln-ę...),
spółgłoska n przed ą należy do pierwiastku, w słowach zaś
konjug, II-ej (tchn-ę, brn-ę,...) spółgłoska n należy do przy-
rostka tworzącego osnowę; nadto w żnę, żniesz... żnij, i t. p.,
w, należące do pierwiastku żn*, tak zwane n zgłoskotwórcze,
dało początek samogłosce nosowej bezokolicznika żą-ć (z żę-ći) ;
gdy tymczasem w tchnę, tchnie,... tchnij, tchnąć, i t. p. /^ jest
cząstką przyrostka osnowy i pozostaje w bezokoliczniku w po-
staci ną: sch-ną-ć, drg-ną-ć, Ig-ną-ć, sięg-ną-ć, i t. p.

W

zór konjugacji
Czas teraźniejszy.

II-ej.

Licz.

pojed.

1. ciągnę

płynę

2. ciągniesz

płyniesz

3. ciągnie

płynie

Licz.

mnog.

1. ciągniemy

płyniemy

2. ciągniecie

płyniecie

3. ciągną

płyn%.

Tryb rozkazuj ą(

3y.

2. ciągnij

płyń

3. niech ciągnie

m^Ocs. ^^\v\Kv

250 Konjugacja II.

1. ciągnijmy płyńmy

2. ciągnijcie płyńcie

3. niech ciągną niech płyną.

Imiesłów teraźniejszy czynny

ciągnąc ; ciągnący, a, e. płynąc ; płynący, a, e.

Bezokolicznik ciągnąć płynąć

Imiesł. przesz, czyn. ciągnął, -nęła, -nęło płynął,-nęła,-nęło

Imiesłów zaprzeszły ciągnąwszy (u)płynąwszy

Imiesł. przesz, bierny ciągniony i ciągnięty (u)płyniony.

Uwagi szczegółowe.

§ 308. Słowa na nąe są przeważnie nieprzechodne,
jak: płynąć, kwitnąć, marznąc, rosnąć, klęknąć, westchnąć,
i t. d. ; niewielka tylko liczba należy do przechodnych, jak :
ciągnąć, cisnąć, liznąć, rąbnąć, szarpnąć, i t. p. Pomiędzy
niemi tak jedne jak drugie mogą wyrażać albo czynność
trwałą, ciągłą, a więc niedokonaną, jak: płynąć, kwit-
nąć, rosnąć, ciągnąć, cisnąć,... ; albo też czynność chwilową,
doraźną, a więc dokonaną; np. klęknąć, westchnąć, rąb-
nąć, szarpnąć, szepnąć, i t, p.

Forma czasu teraźniejszego słów tej konjugacji
ma znaczenie teraźniejszości tylko w słowach niedokonanych,
wyrażających bądź czynność ciągłą, bądź stopniowo wzmaga-
jącą się (czyli w słowach poczynających), np. płynę, kwitnę,
rosnę, ciągnę, brnę, płonę,..., blednę, chłodnę, chrypnę, głuch-
nę, marznę, milknę, moknę, niknę, słabnę, stygnę, więdnę,
ziębnę, i t. p. Od słów zaś dokonanych jednotliwych, to jest
wyrażających czynność chwilową, czyli jednorazową, wykona-
ną w jednym okamgnieniu, forma czasu teraźniejszego ma,
znaczenie czasu przyszłego; np. klęknę, rąbnę, szarpnę,
krzyknę, brzęknę, dmuchnę, dźwignę, jęknę, kaszlnę, kiwnę,
plunę, rzeknę, stanę, uśmiechnę się, i t. p.

Podobnie znaczenie czasu przyszłego ma czas teraźniej-
szj innych słów dokonanych na -nctć, mi^Aiomd^ TXviiws.^cAv

Słowa: błysnąć, cisnąć.., 251

z postaci niedokonanych i z przedrostków, np. przepłynąć —
przepłynę, zakwitnę, wyrosnę, pociągnę, wybrnę,... zbladnę,
ocłiłodnę, zmarznę, zasłabnę, zabmę, polegnę, podbiegnę,
zgasnę, i t. p.

§ 309. Tryb rozkazujący słów na nąć ma prze-
ważnie formy analogiczne na -ij; np. ciągn^, roiinij, rzekn^,
uśnij, dmuchnij, i t. p., powstałe z dawnych na -t (ciągni,
rośni, rzekni,...) pod wpływem form takich jak: bij, myj, szyj,...
w których i lub y należy do pierwiastku, a j końcowe jest
zmianą dawniejszego przyrostka i. Mała tylko liczba słów
tej konjugacji ma formy krótsze, zakończone na spółgłoskę
miękką ń po stracie przyrostka trybowego i; np. płyń (płyń-
my, płyńcie), miń, pluń, skiń, stań, suń, wioń, chłoń,... (ze
złożonemi, jak : wypłyń, omiń, wypluń, zawiń, zostań, zasuń,
pochłoń,...).

§ 310. Słowa o postaci jednotliwej z przyrostkiem -ną,
utworzone od osnów imiennych, zakończonych na spółgłoski
-sk, -zg, -pt, -st (np. błysk-, ślizg-, szept-, rost-), utraciły
spółgłoski k, g, ł przed przyrostkowym -n jeszcze w epoce
wspólności słowiańskiej. Wskutek tego mamy: błysnąć, cis-
nąć, pisnąć, prysnąć, wrzasnąć, musnąć; bryznąć, pośliznąć
się; szepnąć, świsnąć, rosnąć, chrosnąć. Rzeczone brzmienia
spółgłoskowe k, g, t zachowały się w innych słowach i wy-
razach pochodnych, utworzonych od tychże osnów, ilekroć po
nich następuje samogłoska; np. błysk-ać, cisk-ać, ślizg-ać,
szept-ać, wzrost, wzrostu, wzrastać, staropol. rostę, rostą, i t. p.

Tu także należą słowa z zanikła spółgłoską wargową jp: tonąć
(od pierwiast. top, — topić), zasnąć, usnąć (spać, zasypiać),
ginąć z *gibnąć (b zachowane w gub, — gubić), staropol. k a n ą ć ,
obok kapnąć (kapać) ; np. Twardy do płaczu, jak z kamienia łza n^
kanie, Knapski, Adag. ; O sprawo, z której nic nad żal nie kanie,
Grabowiecki, 1590 r.; Nie kanęła kropla żadna krwi tej darmo,
Twardow. ; Aby łzy nie ukan^ na twe smutne zWłoki, Narusz., itp.

Słowo brnę, brniesz... brnąć przedstawia także zanik
pierwiastkowej spółgłoski d przed n ; brzmienie to utrzymało się
w innych wyrazach pochodnych, jak: bród, brodu ; zbrodnia (== zej-
ście z drogi prawej), Brody (miasto), BYodT^o^^tó^^^^^^ik^^sNRk^^^s^^.

252 Konjugacja II.

§ 311. Niektóre słowa konjugacji II-ej, z przyrostkiem
ną- w bezokoliczniku, nie mają tego przyrostka w imiesłowie
przeszłym czynnym (na-^, a odpowiednie im słowa dokona-
ne nie posiadają go i w imiesłowie zaprzeszłym (na szy),
€zyli oba te imiesłowy przedstawiają w swojej osnowie sam
pierwiastek. Tak np. mamy:

biegnąć: biegł, ła, ło ubiegnąć: ubiegł, ubiegszy

Wednąć: bladł, zbladnąć: zbladł, zbladszy

chudnąć: chudł, schudnąć: schudł, schudszy

gasnąć: gasł, zgasnąć: zgasł, zgasszy

kwitnąć: kwitł, zakwitnąć: zakwitł, zakwitszy

słabnąć: słabł, zasłabnąć: zasłabł, zasłabszy

marznąć: marzł, zmarznąć: zmarzł, zmarzszy

przysięgnąć: przysiągł, przysięgła, -ło, przysiągszy

polegnąć: poległ, ła, ło, polegszy

ugrzęznąć: ugrzązł, ugrzęzła, -ło, ugrzązszy. i t. p.

Pomiędzy temi słowami są i takie, od których imiesło-
wy używają się w obudwu formach, zarówno z przyrostkiem
-ną jak i bez niego ; np. zgasnął i zgasł, przycichnął i przy-
cichł, zniknął i znikł, zniknąwszy i znikszy, nasiąknął i na-
siąkł, nasiąknąwszy i nasiąkszy, uklęknął i ukląkł, uklęknąwszy
i ukląkszy, i inne.

W języku ludowym częstego są użycia formy imiesłowu prze-
szłego na i bez przyrostka ną od słów jednotliwych, wyrażających
czynność doraźną ; szczególnie słyszeć się to daje w mowie Wielko-
polan, w formach zakończonych na ia i io ; np. krzykła, -ło, stukla,
•ło, pisła, prysła, kopła, szarpła, drapła, dmuchła, udźwigła, i t. p.
Formy te w ogólnym języku literackim i w mowie poprawnej wcale
«ię nie używają,

§ 312. Imiesłów teraźniejszy czynny właściwy
jest dzisiaj tylko słowom niedokonanym; np. ciągnąc, cią-
gnący, a, e; słabnąc, słabnący, a, e, i t. p. ; słowa zaś do-
konane, jak: pociągnę, osłabnę, stuknę, spadnę,... imiesłowu
tego nie mają. W dawnej polszczyźnie przeciwnie: imiesło-
wf na -ąc i od słów dokonanych były używane ; np. Gospo-
^^e moja... iżeś nalezienie zginących, odtoa(c\^m<Ł \%tscli...

Słowo : odpoczynąć - odpocząć. 253

Książ. Nawojki ; W drzewnein rąbaniu spadnąc siekira z to-
porzyska raniłaby przyjaciela..., Biblja szaroszp. ; Ktokole
przygodnie jako utonąć alibo s drzewa spadnąc umrze,..*
Świętosław z Woć. ; Padnąc słońce gaśnie, J. Kocłianowski^
(porów. str. 201).

§ 313. Imiesłów przeszły bierny właściwy jest
słowom przechodnym i kończy się np, -ny ; np. ciągniony^
przyciśniony, miniony, osiągniony, dościgniony, ogarniouy, po-
dźwigniony, roztargniony, natcłiniony, i t. p. (przyczym ma-
my tu odmiankę przyrostka w postaci n, nie zaś ną). Na
wzór tych form utworzyły się podobne i od niektórych słów
nieprzechodnych, jak: upłyniony, przelękniony, zapłoniony...

Oprócz powyższych imiesłowów na ny weszły również:
w użycie formy z zakończeniem -ty, ta, te na wzór imiesło-
wów takich jak: żęty, mięty, cięty... (od słów przechodnych

żąć, miąć, ciąić... konjugacji I-ej), i to nietylko od słów prze-

' . . . *

chodnych, jak np. plociągnięty, przyciśnięty, pominięty, tknię-
ty, posunięty, ogarnięty, podźwignięty, zamknięty, osiągnięty^
zwichnięty, i t. p., ale i od niektórych nieprzechodnych ; jak
np. przelęknięty, zmarznięty, zziębnięty, rozpryśnięty, przesiąk-
nięty, wyrośnięty, uschnięty.

Pozostałości dawnej formy nieokreślnej rodź. nijakiego-
powyższych imiesłowów (z zakończ, -t, ta, to) mamy do dziś^
w języku w wyrażeniach nieosobowych takich jak : pociągnię-
to, pominięto, zamknięto, osiągnięto, i t. p , mających zna-
czenie czynne, równoznaczne z wyrażeniami: pociągnęli, po-
minęli, zamknęli, i t. p.

§ 314. Do konjugacji II-ej należą również słowa : o d-
poczynąć, spoczynąć, wypoć zynąć (od pierwiastku
czi), w dawnej polszczyźnie używane.

Odmianę ich przedstawia wzór następujący :

Czas teraźń. 1. odpoczynę 1. odpoczyniemy, odpoczyniem

2. odpoczyniesz 2. odpoczyniecie

3. odpoczynie 3. od^oti^w^

254 Konjugacja II.

Eozkaźnik: odpoczyń; odpoczyńmy, odpoczyńcie.
Imiesł. przeszły czynny: odpoczynął, odpoczynęła, -nęło.
Imiesłów zaprzeszły : odpoczynąwszy.

Formy te spotykamy w zabytkach języka od wieku
XIV do XVII-go.

Przykłady. W pokoju tern istem spać będę i o d p o -
•c z y n ę , Psał. flor. 4, 9; I odpoczynął w siódmy dzień ode
-NYszego działa, Bib. szar. ; Mnie też czas będzie odpoczynąć
nieco, J. Kochan. Szachy ; Gościu, siądź pod n y m liściem i o d p o-
<c z y ń sobie (i odpoczni), Frasz. II, 6 ; Chcąc sam odpoczynąć
i ludu swemu dać wytchnąć, S. Orzechów. O ruszeniu przeciw Tur-
kowi ; I w ziemi pogańskiej spoczynę; pod podolskim s p o -
ic z y n i e m Kamieńcem, Twardows. Przeważ, legacja, i t. p.

Następnie formy powyższe wyszły z użycia, ustąpiwszy
miejsca formom analogicznym: odpocznę, odpoczniesz... od-
pocznij, odpocząć,..., spocznę, wypocznę,..., utworzonym na
wzór słów : zacznę, zaczniesz, od słowa zacząć (konjugacja I),
jak to wyżej objaśniono (str. 242). Podobnie na wzór imie-
słowu biernego : zaczęty, poczęty (od tegoż słowa cząć) uży-
wamy dziś formy 'wypoczęty' (od staropol. wypoczynąć).

§ 315. Podług konjugacji II-ej odmieniało się w daw-
nej polszczyźnie słowo wspomioną^ć, powstałe z dawniej-
szego wspomięnąć, odpowiadającego starosłowiańsk. WBspo-
męnąti (od pierwiastku mtn = m'ę, który mamy i w wyrazie
pamięć). Słowo wspomięnąć dość wcześnie utraciło w pier-
wiastku brzmienie nosowe i zmieniło się na : wspomienę,
wspomięnąć, następnie wspomionę, wspomionąć.

Odmiana tego słowa była:

Czas teraźniejszy.

1. wspomienę, wspomionę 1. wspomieniemy, -niem

2. wspomieniesż 2. wspomieniecie

3. wspomienie 3. wspomieną, wspomioną

Iłozkażnik: wspomień, wspomieńmy, wspomieńcie.

bezokolicznik wspom\oiią.fe

Słowo : wspomionąć — wspomnieć. 255

Imiesłów przeszły czynny : wspomionął, wspomionęła, -nęło
Imiesłów zaprzeszły: wspomionąwszy.

«

Formy powyższe były powszechnie używane w epoce od
wieku XIV do XVI-go.

Przykłady. Przytni język... acz nie spomienę ciebie,
Ps. flor. 136,7 ; Wspomionąi nawrócą się ku gospodnu, Ps. flor.
21,29; Kto sobie pomyśli a wspomienie albo historje przecz-
cie, co się działo..., Rej. Apokal. ; Wielkie łaski twoje każe wspo-
mionąć, J. Koch. Proporz. ; Pana sercem wesołym wspomień-
cie cnotliwi... wspomieńcie go na cytrze J.Koch. Psał. 33,^3;
I wspomionęli, że pan ich jest zbawicielem. J. Kochan. Ps.
78,g3 ; Przy końcu tych tu książek mam cię u p o m i o n ą ć czytel-
niku miły,... Stanisław Grzebski. Gieom., i t. p.

Zamiast form powyższych weszły następnie w użycie
formy krótsze : wspomnę, wspomniesz i wspomnisz, wspomnie
i wspomni,... wspomną,... pod wpływem form słowa pomnieć
(stsłow. pombneti), to jest form : pomnie, pomniesz i pomnisz,
poriinie i pomni, pomniemy* i pomnimy,... pomnią; pomni,
pomniąc (konjug. III i IV).

Z kolei z form czasu teraźniejszego podwójnych (po-
mniesz i pomnisz,. .) ustaliły się w nowszej polszczyźnie for-
my z przyrostkiem i, to jest: pomnisz — wspomnisz, pomni —
wspomni, pomnimy — wspomnimy, pomnicie — wspomnicie ;
w 1-szej zaś osobie 1. poj. i w 3-ej 1. mn. formy: wspomnę
i wspomną pociągnęły za śob% zmianę dawniejszych: pomnie
i pomnią na pomnę i poinną z twardym ń. Nie bez wpływu
były tu przypadkowe jednobrzmiące formy: pomnę, pomną
słowa po-miąć (mnę, konjug. I, str. 242 — 243).

Dzisiejsza przeto odmiana słowa wspomnieć, które
w zupełności zajęło miejsce staropolskiego wspomionąć, jest
następująca :

Czas teraźniejszy wspomnę wspomnimy

wspomnisz wspomnicie

wspomni wspomną

Ilozkaźnik wspomnij, wspomnijmy^ wscomsd^^Aft.

Imiesł. terażń. czynny (pomnąc)

256 Konjugacja II.

Bezokolicznik wspomnieć

Imiesł. przeszły czynny wspomniał, -ła, -ło
Imiesłów zaprzeszły wspomniawszy
Imiesł. przeszły bierny wspomniany.

Taką samą odmianę w dzisiejszym języku mają słowa :
pomnieć, napomnieć, przypomnieć, upomnieć, zapomnieć, i t. p.

Konjugacja II.

§ 316. Do konjugacji Ill-ej należą słowa, których osno-
wa teraźniejszości utworzona jest od pierwiastku lub innej
osnowy słownej za pomocą przyrostka -je; np. bi-je, wiąże
(z wjąz-je), siwie-je, kupu-je, i t. p.

W konjugacji tej, według odmiennych form bezokolicz-
nika, odróżniamy cztery gromady.

§ 317. Gromada I. Słowa, których osnowa bezoko-
licznika jest równa pierwiastkowi ; np. (bi-je-sz) bić, (kry-
je-sz) kryć, ży-ć, kuć, dać, i t. p. Są to słowa pierwotne,
o pierwiastkach zakończonych na samogłoski, a mianowicie:

bić

ryć

pluć

dać

gnić

tyć

snuć

stać

pić

wyć

suć

po-znać

wić

czuć

truć

żyć

kryć

kłuć

ob-uć

szyć

myć

knuć

żuć

psilć.

Wzór konjugacji

słów

tej grom

Czas teraźniejszy.

Licz. pojed.

1. biję

poznaję

-

2. bijesz

poznajesz

3. bije

poznaje

Licz. mnog.

1. bijemy

poznajemy

2. bijecie

poznajecie

3. biją

^07.1i^\^.

Gromada 1. Słowa: bić, czuć, żyć... 257

• Tryb rozkazujący.

Licz. pojed. 2. bij poznaj

3. niech bije niech poznaje.

Licz. mnog. 1. bijmy poznajmy

2. bijcie poznajcie

3. niech biją niech poznają.

Imiesłów teraźniejszy czynny.

bijąc; bijący, a, e. poznający, a, e.

Bezokolicznik

bić

poznać

Imiesł. przeszły czynny

bił, a,

poznał, a, o

Imiesł. zaprzeszły

biwszy

poznawszy

Imiesł. przeszły bierny

bity, a, e

poznany, a, e

Uwagi szczegółowe.

§318. Imiesłów przeszły bierny od słów
przechodnych, zakończonych w pierwiastku na samogłoski
i, y, u, ma przyrostek ty : bi-ty, my-ty, snu-ty... ; od słów
zaś z osnowami na a imiesłów ten zakończony jest przjrrost-
kiem ny : da-ny, a, e, poznany, a, e. Od słowa stać imie-
słów bierny miał formę nieokreślną : stan, staną, stano i pkreśl-
ną : stany, a, e ; tak samo i od słów złożonych : zastać, przy-
stać, i t. p. ; np. Zbójcy... obawiając się tego, aby na gorą-
cym prawie zastani nie byli,... Birkows. Exorb. 1632;
Albo gdy na odległym jeziorze zastany, Otwin. Metam. ;
Wielkie są rzeczy, ale n i e d o s t a n e ( = nieosiągnięte) przez
nasze siły, bo je mamy z nieba, P. Kochan. Jeroz. wyzw. ;
Świetne chorągwie, dostane w Syrji, Tenże; Młodych sar-
neczek z łóz hercyńskich dostanych. J. Gawińs. Poez.
Dziś takie imiesłowy nie używają się. Ślad jednak dawnej
ich formy pozostał dotąd w wyrażeniach nieosobowych : do-
stano, nie zastano, zaprzestano (porów, nastawano, i t. p.).

Imiesłów przeszły czynny od słowa stać i zło-
żonych; stały, wystały, ustały... \i4yYJ^ ^i^^^^a^^^ tsjl^^^lrs^^^

Gramatyka. ^^

258 Konjugacja III.

przymiotnika; np. stały umysł, stały zamiar; ciała stałe i płyn-
ne, gwiazdy stałe, święta stałe i ruchome, wino wystało, itp.
Podobnie od dostać (dojrzeć) imiesłów 'dostały' uży-
wał się zwykle jako przymiotnik w znaczeniu 'dojrzały' ; np.
zboże dostało, kłos dostały, grona dostało, J. Kochan., wiek
dostały. Bazylik tłum. Modrz.

Oprócz stać, stawać, staję,... w staropolskim powszechnie było
używane słowo złożone z przyimkiem 9: sstać, staję, sstajesz,...,
jako też sstawać, sstaję i sstawain,... np. Sstała jest rzeka cieką-
ca, Ps. flor. ; Krzyczy co głosu s s t aj e ; woławszy głosu nie sstaje ;
Kłosie mój jedyny, jeszcześ mi się był nie s s t a ł (nie dojrzał) J.
Kochan. Tren. ; A ja powiem dostatecznie, jako się co s s t a ł o. J
Kochan. Zuzan., i t. p.

§ 319. Słowo źyó ma w dzisiejszym języku odmianę :
. ży-ję, żyjesz, żyje, żyjemy, żyjecie, żyją; żyj, żyjąc, żyjący.
Formy te zajęły miejsce staropolskich : żywe, żywiesz, żywię,...
(konjug. I) ; powstały zaś drogą analogji od osnowy -iy, wi-
docznej w bezokoliczniku ży-ć (utworzonym z żyw-ć) na wzór
form: my-ć, my-ję; bi-ć, bi-ję, i t. p., jak to wyżej objaśnio-
no (str. 243). Formy dawne, należące do osnowy bezokolicz-
nika ży-, do dziś pozostały w języku; to jest żyć, żył, (prze)-
żywszy, oraz imiesłów bierny od słów złożonych, jak: użyty,
przeżyty, nadużyty.

§ 320. Dać ma odmianę czasu teraźniejszego prawi-
dłową: da-ję, daje-sz, da-je,..., da-ją (podobnie jak : poznaję,
poznajesz,...) ; odmiana zaś pierwotna : da-m, da-sz, da, damy,
dacie, dadzą (§ 291 — 2), jako od słowa dokonanego, wyraża
czas przyszły. Pozostałe formy: rozkaźnika: daj, dajmy, daj-
cie, oraz imiesłowów : dał, dawszy, dany, zarówno odpowia-
dają niedokonanemu daję, dajesz,..., jak i dokonanemu dam,
dasz, dacie, damy.

Oprócz form dać i stać w trybie bezokolicznym używa-
ne są także postaci częstotliwo dawać, stawać. W daw-
nej polszczyźnie do zwykłych należały i formy czasu teraź-
niejszego : dawam, dawasz,... stawam, stawasz,... wraz ze zło-
żonemi; oddawam, przedawam,... nastawam, wstawam (konju-
g-dcja V) ; Dp. u J. Kochanowskiego •. \i*mo \^^\^\>l \ ^Mfc^.

Gromada 1. Słowa: daję, poznaję. 259

rozmaite da w a, Potym do gotowego gnuśna zima wstawa,
i t. p. Formy te w dzisiejszym języku nie używają się. Nato-
miast do dziś dnia zachował się tryb rozkazujący: dawaj,
wstawaj,..., imiesłów dawany... i podobne od słów złożonych,
jak: oddawaj, oddawany, wydawany, nastawaj,...; porów, także
nieosobowe: nastawano, przestawano, i t. p.

§ 321. Słowo znać miało w starej polszczyźnie od-
mianę: znaję, znajesz, znaje, znajomy, znajecie, znają.
W dzisiejszym języku formy takie pozostały tylko w kilku sło-
wach złożonych, a mianowicie : poznaję, wyznaję, uznaję, przy-
znaję,... ; od słowa zaś znać tylko w 3-ej osobie 1. mn. za-
chowała się dawna forma znają; w innych osobach obok form
dawnych wchodziły stopniowo w użycie formy analogiczne:
znam, znasz, zna, znamy, znacie, na wzór dwoistej odmiany:

dam i daję damy i dajemy

dasz i dajesz dacie i dajecie

da i daje dają (jak znają).

Z czasem formy analogiczne : znam, znasz,... (ob. konju-
gacja V) wzięły przewagę nad dawniejszemi i wyłącznie utrzy-
mały się w języku.

Podobnie jak staropolskie znaję, znajesz,... i dzisiejsze :
poznaję, wyznaję, i t. d. odmieniała się dawniej w czasie te-
raźniejszym liczna gromada słów takiej samej budowy; jak
oto; graję, składaję, powiadaję, żegnaję,... Formy te wyszły
następnie z użycia i zastąpione zostały innemi, analogiczne-
mi, mianowicie: gram, składam, powiadam, żegnam,... które
dotychczas używają się w tym samym co i dawne znaczeniu
(ob. konjugscja V).

Przykłady użycia form dawnych z przyrostkiem aje ma-
my w zabytkach polszczyzny wieku XIV i XV-go ; jak oto : Bo z n a-
je gospodzin drogę prawych, Psał. flor. 1,^ i 36,^9; Znaję, je-
żem wziął, a com uczynił, tom na swem uczynił. Roty przysiąg pozn.
r. 1399; Wylewaj ę przed obliczym jego modlitwę moje i zamęt
mój przed nim powiedaję, Ps. flor. 141,2 ^ ^^* P^^* > Wysłu-
szaj gospodnie prośby... gdy podnaszaję ręce moie ksL kai^KsAa.^
Ps. fl. 27,2 ; Wyprawia się tajnica mo^a mm^ «* T»w^m'v^Tw^\'^ 's^%

260

Konjugacja III.

sirce... Kaz. śwkrz. ; Przydę k tobie a poźegnaję (pobłogosła-
wię) tobie, Bibl. szar. 67 ; Ani wam samym ja tato zaślubienia
śćwirdzaję i tych to przysiąg poćwirdzaję, Bibl. szar. 152;
Kolana tobie zgibaję ku chwale twej i ręce tobie s k ł a d a j ę,
Książ. Nawojki, 99 ; Gospodze moja miła, k tobie się u c i e k a j ę ,
Książ. Nawój. 47 ; Pies ni e p r z y j a j e kotce ; P r z y j a j e li tobie
tego twój sampierz, my też przyjajem, Ortyle magdeb. ; Zawsze
ten przegraj e, co przyczynę daje. Pasek ; Imiesłowy : Wstań...
p o b u d z a j ę je, mówi bóg, jenźe nie pamiętaję dobra wieku-
jego, obiązał się; Kaz. śwkrzys. I mnimali, by kła maję mówił,
Bib. szaroszp., i t. p.

§ 322. Do tej gromady konjugacji III należą również
słowa: kłuć (kłóć), kłuję i pruć (próć), pruję. Dawniejsza
ich odmiana była następująca: Czas teraźniejszy: kolę, ko-
lesz, kolemy... i porze, porzesz, porze, i t. d. Bezokolicz-
nik : kłóć, próć. Imiesłowy : kłół, prół ; kłówszy, prówszy ;
kłóty, próty.

Z odmiany powyższej, formy, należące do osnowy te-
raźniejszości : kolę, kolesz,... kol, koląc,... pozostały do dziś
w języku. Formy zaś, należące do osnowy bezokolicznika :
kłóć, kłół, kłóty,... wskutek wymawiania samogłoski ó jak u,
przypominały słowa takie jak: kuć, kuł, kuty, z czasem te-
raźniejszym kuję, snuć snuję, żuć żuję, i właśnie to podo-
bieństwo dało powód do utworzenia nowych, drugorzędnych form
słownych: kłuję, kłujesz, kłuje,... pruję, prujesz, pruje,...
kłuj, pruj; kłując, prując,... na wzór słów: ku-ję, snu-ję, czu-
ję,... (to jest słów konjugacji III, grom. 1-ej).

W dzisiejszym przeto języku mamy dwie równoległe
odmiany form teraźniejszości:

Czas teraźń. 1. kolę

kłuję

porze

pruję

2. kolesz

kłujesz

porzesz

prujesz

3. kole

kłuje

porze

pruje

1. kolemy

kłujemy

porzemy

prujemy

2. kolecie

kłujecie

porzecie

prujecie

3. kolą

kłują

porzą

prują

jRozkaźnik kol

kłuj

porz

pruj

"^miesł. teraźń. koląc

klując

^Wl^C.

Ytm^.

Gromada 2. Słowa: wiązać, plątać. 261

W osnowie bezokolicznika ustaliły się formy:

Bezokolicznik kłuć pruć

Imiesł. przeszły czynny kłuł, kłuła, -ło pruł, pruła, -ło

Imiesłów zaprzeszły (u)kłuwszy (roz)pruwszy

Imiesł. przeszły bierny kłuty, a, e pruty, a, e.

Ślad dawniejszej odmiany tych form pozostał w używa-
nej i po dziś dzień przez wielu pisowni archaicznej : kłóć,
kłół, kłóty, wykłówszy, i t. p.

§ 323. Gromada 2 konjugacji ni-ej obejmuje słowa,
których osnowa bezokoliczka utworzona jest od pierwiastku
za pomocą przyrostka a; np. kazać (każe-sz), wiązać (wią-
że-sz), łamać (łamie-sz), orać (orze-), płakać (płacze-), rąbać,
skubać, grzebać, karać, sypać, strugać, kopać, łapać, czesać,
plątać, chłostać, deptać, dziać, siać, i t. p.

Odmiana słów tej gromady.

Czas teraźniejszy.

L. pojed. 1. wiążę plączę

2. wiążesz plączesz

3. wiąże plącze

L. mnog. 1. wiążemy plączemy

2. wiążecie plączecie

3. wiążą plączą.

Rozkaźnik.

L, pojed. 2. wiąż pląaz

3. niech wiąże niech plącze
L. mnog. 1. wiążmy plączmy

2. wiążcie plączcie

3. niech wiążą ^ niech plączą.

Imiesłów teraźniejszy czynny.

wiążąc; wiążący, c, e. plącząc; plączący, a, e.

Bezokolicznik wiązać cl^tA.4

Imiesłów przeszły czynny wiązał ^^aJk^Si

262 Konjugacja III.

Imiesłów zaprzeszły (z)wiązawszy (za)plątawszy

Imiesłów przeszły bierny wiązany, a, e plątany, a, e.

Uwagi szczegółowe.

§ 324. W formach, należącycli do osnowy teraźniej-
szości, mamy wszędzie w słowacli tej gromady zmianę pier-
wiastkowej spółgłoski twardej : p, b, m, s, z, k, g,... na od-
powiednią zmiękczoną lub ze zmiękczonej powstałą: p^ b\
m', sz, ż, cz, ż. Zmiękczenie to sięga epoki prasłowiańskiej
i dokonało się pod wpływem przyrostka 'je. Tym sposobem
np. z pierwiastków: łap-, rąb-, kłam-, czes-, kaz-, płak-,...
powstały osnowy teraźniejszości : łapie, rąbie, kłamie, czesze,
każe, płacze, i t. p.

W słowacłi takicłi jak dept-ać, kłopot-ać,... ostatnia
spółgłoska t osnowy słownej w połączeniu z przyrostkiem te-
raźniejszości 'je zmieniła się naprzód na c, stąd dawniejsze
formy : depcę, depczesz, depce, depcemy, depcecie, depcą ;
podobnie: kłopocę, kłopocesz, klekoce, szamoce, druzgoce,
druzgocąc,... powszechnie używane w dawnej polszczyźnie.
Z biegiem czasu jednak, mianowicie od wieku XVI-go, formy
te ulegają stopniowo przekształceciu na: depczę, depczesz,
depcze,... podobnie : plączę, kłopoczę, druzgoczę, druzgoczesz,
bełkocze, trzepocze, szczebiocze...

Tak np. u Reja czytamy : Niech ona co chce szczebiocze,
Kupiec, 1549; u Birkowskiego : kopytem swym depcząc. Kaza-
nia, 1628, II, 99; u Skrodzkiego : Niewiasty... przy mężach swych
w perory, gwary wdawały się... szczebiocząc, Prawo bartne
1616, i t. p. W XIX wieku czytamy : u J. Słowackiego : Szep-
czesz te pacierze, Mindowe ; u Kraszewskiego : Z wytrwaniem sto-
ickim kołacze nieustannie ; Druzgoczcie zasady,... ale sza-
nujcie przekonanie, Rachunki ; u Krasińskiego : Wyciągają ramiona...
i bełkoczą o miłosierdzie, Nie-Boska Komedja, i t. d.

Zmiany te dokonały się pod wpływem form słownych

takich jak : 1) chłostać, chłoszczę, chłoszczesz, chłoszcze...,

gdzie nigdy inaczej nie mówiono ; 2) płakać, płacze ; skakać,

skacze; i 3) niewątpliwie też na to Tpti^^^T^tfic.^^^^ ^^^^^l^^t..,

Gromada 2. Słow^ : chwieję, dzieję. 263

plączesz,...) miały wpływ formy słowne dwuch innych typów,
mianowicie takich jak: tłoczę, włóczę, toczą, łączą, skoczę
(porów, skakać skaczę).

§ 325. Do tejże gromady należą słowa, których pier-
wiastek kończy się na samogłoskę:

chwieję, chwiać ziaję, ziajać

dzieję, dziać zieję, ziać

grzeję, grzać stpol. graję, grać

leję, lać baję, bajać

pieję, piać kaję się, kajać się

sieję, siać kraję, krajać

śmieje się, śmiać się łaję, łajać

wieję, wiać taję, tajać.

Uwaga, Z pomiędzy tych słów, takie jak : ba-ja-ć, ła-ja-ć,
kra-ja-ć... (nie ulegle skróceniu), przedstawiają osnowę bezokoliczni-
ka utworzoną od pierwiastku za pomocą przyrostka 'ja-^ a nie a.

Słowo dziać (czynić, robić) ma odmianę prawidłową:
dzieję, dziejesz,... dzieją (stsłow. d^jati, d^ją, d^jeśi,...), która
dzisiaj używa się głównie w słowach złożonych : odziać, po-
dziać... Obok tego w powszechnym użyciu są formy zwrotne :
dziać się, dzieję się, działo się,... ; i od słów złożonych, po-
dobnie jak to było i w dawnej polszczyźnie, np. Nie porzu-
caj nadzieje, jakoć się kolwiek dziej e, J, Kochan., i t. p. —
Starszą od tych była forma dziejąc się, używana jeszcze
w wieku XV-ym; np. To się niedawno dziej a ło, ale się
często dziejało, Legienda o św. Aleksym (wiek XV).

Godne uwagi jest użycie w staropolskim słowa dziać z celow-
nikiem : dziać komu lub czemu, w znaczeniu nazywać kogo, da-
wać imię komu lub czemu ; np. Cości mu to imię jednorożec dzieją; .
Jemużci jest było to imię Augustus dziano, Kaz. gnieź. ; Jemu
jimię z d z i a ł Tobjas ; A zdziałałeś jemu Abraham, Bibl. szar.;
Człowiek, któremu dzieją Jezus, Opeć 1522; Anny już teszno,
tak dziano królewnie, J. Kochan. ; Fraszki tym książkom d z i e-
j ą , J. Kochanowski i t. p.

Tu także należy staropol. forma skrócona dziew znaczeniu
^mówi' (inquit); np. Jako Chrystus temu nauczał.^ ^d^^ ^'ł^^<^ ^
wszytko uczynicie, czso wam kazano, Tze(i2r5c\^„.\ ^^^^.,^'ł'^'^>^^-

264 Konjugacja III.

sycon, gdy się ukaże twoja fała ; Kaz. na wsz. św. (porów. ros.
de= d^, czes. dim, di), i t. p.

Lać (z lijać) ma odmianę: leję, lejesz,... leją, lej, le-
jąc, lał, lany (stsłow. lijati, l^ją, lójeśi...). Obok tego od pier-
wiastku li używało się w dawnej polszczyźnie słowo li ć
wraz ze złożonemi : rozlić, wylić, przelić,... Formy tych słów
spotykają się w zabytkach z wieku XIV i późniejszych. Do
dziś imiesłowu biernego lity używamy w znaczeniu przy-
miotnika, mówiąc : pas lity, oraz w przymiotniku jednolity.

Przykłady: W Psałterzu florjań. I w y 1 i ł jeśm w mię
duszę moje, 41, 4; I przelilisą, krew niewinowatą, 105, 3^ ; W y-
liła się jest swada na książęta, 106,40; Pomsta krwie..., jaż
rozlita jest, 78, i^. S tajnego serca... gorzkich słez za grzechy
wylij e i to uznaje kiedy sgrzeszył, Eaz. śwkrz. Nie czyńcie sobie
bogów litych, Bibl. Radź. ; Bryły są albo dęte albo lite, Sol-
ski ; i t. p.

Od tegoż pierwiastku li znane są w starodawnym języku inne
wyrazy, pochodne, jak : rzeczow. lić r. ź. (wylew) Ps. puł., licie
rzek, przelicie krwie (Ps. flor.), jako też słowo 1 i n ą ć , wyli-
nąć (konjug. II), używane w wieku XV i XVI-ym ; np. Skoczył na
mur, a za nim wszyscy jako wodą linął. Kej, Zwierzyn. ; Chmury
z hukiem linęły deszcz niesłychany, linęły grad gwałtowny, J. Ko-
chanowski i t. p.

Odmianką słowa linąć jest postać lunąć, spotykana od wie-
ku XVI-go i dotąd w języku używana ; np. Grzmoty powstały, gwał-
towny deszcz lunął. Skarga, i t. p.

Słowo grać powstało z dawniejszego j i grać, które
miało odmianę czasu teraźniejszego : jigraję, jigrajesz,... jigra-
ją, i łączyło w sobie oba znaczenia dzisiejsze : grać (grą si§
zajmować) i igrać (weselić się); przytym używane w znacze-
niu grać, wymagało dopełnienia w bierniku (np. jigrać kostki).

Przykłady. Syn... acz gałki jigrając alibo kostki,
alibo którą kole jiną jigrą szkodną strojąc, nieco straci... O płacenia
przejigrających się synów. Prawa pol. ; Gdyby czyj syn...
prze j igrałby niekakich pieniędzy wielkość, przerzeczonego
jigracza porodziciele nie będą winowaci obigraczewi za ich syua ku
dosyć uczynieniu, alibo zapłaceniu pieniędzy przejigranych;
Aby kostek nie j i g r a ł , Prawa pol. Świętosł. z Woć. ; i t. p.

Podobnie słowo to w formie póiidfe^siLei^ grać, w wieku
XVI'ym używa aię w obu znaczeniacb. *. vjeaci\\ć,s.\^Vct^c.\jXi^« K-y^^

Gromada 2. Słowa: grać, chwiać. 265

nich delfinowie gęści po wierzchu wody gr aj ą, J. Koch. Proporz.;
Teraz pod wodą grajcie ryby śmiele, Jan Kochanowski Frasz. ;
A dla ćwiczenia zawźdy szachy grali; W złote gęśli albo w lut-
nią, grają ; Pasterz g r a w piszczałkę proste pieśni, J. Kochan. ;
Mnodzy na organiech grają; Pieśń z w. XVI ; A wewnątrz radość
niewymowna g r a j e, Miaskowski ; i t. p.

Chwiać (z chwiejąc; por. stsłow. chw^jati sę, chw^ją
sę) ma czas teraźniejszy: chwieję, chwiejesz, chwieje... chwieje-
cie, chwieją ; imiesłów przeszły czynny chwiał ; bierny : chwia-
ny. W dawnej polszczyźnie obok formy chwiał, chwiali i chwie-
li używała się i nieściągnięta: chwiejał, chwiejali.

Np. w Psałt. flor. Wszystcy... naśmiewali się mnie, mołwili są
usty i chwiejali głową, 21,^; Widzieli są mię i chwieli są głowa-
mi, 108,24-

Piać, czas teraźniejszy pieję, piejesz, pieje,... i złożone
zapiać, zapieje,... w dzisiejszym języku używają się, gdy mo-
wa o pianiu koguta; w staropolskim oznaczało wogóle śpie-
wać, opiewać, i obok form: pieję, piejesz,... spieję, spiejesz....
miało także inne, mianowicie: poję, pojesz, poje... poją, poj,
pójcie, pojąc... (por. stsł. peti, poją, pojeśi), oraz : spoję, spo-
jesz,... spiaci i spiąć, spiął, zapoję, i t. p.

Przykłady. Piać będziem i śpiewać cnoty twoje (cantabi-
mus et psallemus) ; Pójcie i weselcie się i śpiewajcie ; W psal-
mach pójmy jemu, Ps. flor.; Spie jecie pięć pacierzy, pięć
zdrowych marji, Kaz. gnieź. ; P i a ł nabożnie pacierz, a s p i a w -
s z y wstał ; Spiął jeden pacierz. Powieść o pap. Urb. ; Ma trzy
pacierze zmowici, spiaci i spełnici, Kcguła 3;go zak. ; I począł
się dłużej modlić, pojąc on psalm, Opeć, 64 r. ; Nim kur dwojcy
z a p o j e, trzykroć zaprzysz się mnie, Opeć, 60 r. ; Pójcie sławę
Jehowy, Budny, i t. p. Jeszcze w XIX-ym w. spotykają się w po-
ezji formy archaiczne ; tak np. u J. Gorczyczewskiego w przekładzie
Bukolik Wergiljusza czytamy : Gdym chciał piać bój, wodze, (cum
canerem reges et proelia), Skotopaski 1822 r., u Mickiewicza: Lit-
wo ! Piały mi wdzięczniej twe szumiące lasy. Niż słowiki Baj daru.
Sonet. krym. XIV, i t. p.

§ 326. Słowa mielę i pielę należą również tutaj
ze względu na odmianę czasu teraźniejszego: mielę, mielesz,
miele, mielemy, mielecie, miel%*, li^^Y^y^ tc^tJ^^^t*. \s^^^ ^ssnj^^^

266 Konjugacja III.

mielcie i imiesł. teraz, mieląjCy ; podobnie pielę, pielesz, pie-
le... pielą; piel, pieląc.

Pozostałe fojmy uważają się za nieprawidłowe, gdyż
utworzone są nie od jednej tylko osnowy bezokolicznika;
i tak : bezokolicznik ma osnowę zakończoną przyrostkiem e :
mle-ć, ple'/6; imiesłów przeszły czynny: mełł, mełła,
lub miełł, miełła; pełł, pełła i piełł, piełła; imiesłów za-
przeszły :- mełszy, pełszy ; imiesł. przeszły bierny: mełty, pełty
i mielony, pielony.

Dawne formy czasu teraźń. plewę, plewiesz, plewie,...
(konjug. I, § 303), żyją dotąd w ustach ludu niektórych okolic,
ze zmianą os. 1-ej 1. p. i 3 1. m., to jest plewę, plewą, na :
plewię, plewią, podług wzoru konjugacji III- ej.

§ 327. Gromada 3-a konjugacji Ill-ej zawiera sło-
wa, których osnowa bezokolicznika utworzona jest od pier-
wiastku lub innej osnowy pochodnej za pomocą przyrostka
'e (ś) ; np. (bole-je-sz) bol-e-ć, (siwie-je-sz) siwie-ć, (dnie-je)
dnie-ć, (zielenie- je) zielenie-ć, (starze-je-sz) starze-ć się, (ist-
nie-je) istnieć, niszczeć, butwieć, topnieć, kamienieć, czerwie-
nieć, oniemieć, ubożeć, (prze-je) przeć, i t. p.

Odmiana słów tej gromady.

Czas teraźniejszy.

1. boleję

2. bolejesz

3. boleje

1. bolejemy

2. bolejecie

3. boleją.

Tryb rozkazujący. '

2. bolej

3. niech boleje

1. bolejemy

2. bolejecie

3. niecił \)o\eją,.

Gromada 3. Słowa: boleję, siwieję. . 267

Imiesłów teraźniejszy czynny. f

bolejąc; bolejący, a, e.

Bezokolicznik boleć

Imiesłów przeszły czynny bolał, ła, ło
Imiesłów zaprzeszły (prze)bolawszy.

Uwagi szczegółowe.

§ 328. Słowa tej gromady są to słowa nieprzechodne ;
wyrażają czynność stopniowo wzmagającą się i noszą nazwę
słów poczynających. Są niedokonane, jak: siwieć, mdleć,
biednieć,... i dokonane, jak: posiwieć, omdleć, zbiednieć,...
różniące się od tamtych przedrostkiem na początku. Tak
jedne jak drugie nie mają imiesłowu przeszłego biernego,
jako słowa nieprzechodne.

Imiesłów przeszły czynny od słów tych kończy się w for-
mie nieokreślnej na ł, ła, ło, przyczym przyrostek 'e bez-
okolicznika uległ zmianie na 'a: siwieć siwiał, boleć bolał,
zgłodnieć zgłodniał,... w liczbie mn. siwieli, siwiały, zgłod-
nieli, zgłodniały. Te same imiesłowy w formie określnej (od
słów dokonanych) brzmią: zgłodniały, ła, łe, zbiedniały, ła, łe,...
w 1. m. zgłodniali, zgłodniałe, zbiedniali, zbiedniało, i t. p.
Pierwsze z nich, to jest formy licz. mn. : zbiednieli, zgłodnieli,...
używają się jako orzeczenia w zdaniu; drugie zaś, to jest
zbiedniali, zgłodniali — jako określenia; np. ludzie zbied-
nieli, zgłodnieli, dzieci zgłodniały; w przeciwstawieniu do:
ludzie zgłodniali, lub dzieci zgłodniałe oczekują pomocy,
i t. p. (porów. § 203, str. 154 — 5).

Wiele z tych imiesłowów przyjęło już znaczenie przy-
miotników, jak oto: zbolały, schorzały, omdlały, ociężały,
ociemniały, skamieniały, zgłodniały, zagorzały, spróchniały,
struchlały, zrozumiały, dojrzały, i inne.

§ 329. Do tej gromady (3-ej) należą słowa: przeć
przeje, gorzeć gorzeję, w r z e ć wrzeję, stpol. ź r z e ć źrze-
ję, oraz śmieć śmiem, umiefe \im\em \ ^\v<^\^^ ^^V

/

268 Konjugacja III.

Przeć i przać (psuć się wskutek ciepła i wilgoci,
potnieć z gorąca) ma odmianę czasu teraźniejszego : przeje,
przejesz, przeje,... przeją; rozkaźnik przej ; imiesłów teraźń.
czyn. przejąć, przejący; imiesłowy przeszłe czyn.: przał, za-
przawszy; imiesł. bier. przany. Oprócz form. os. 3-ej przeje,
przeją zachowały się: prze, pre i prę, preją i prają.

Przykłady. Zboże niewysuszone przeje w spichrau
na gromadzie ; Przekładane skiby chwastem przerosłe, na spodku
u ziemi przeją i gnoją się; Aby słody dobrze uprzały ; Niedo-
szłe zboża w sąsiekach gniłyby, p r z a ł y i butwiały, Haur, Skarb
ekon. Zboże, gdy mokro zbiorą, potym w gumnie w snopiu zaprę
i zapali się ; Zboża na gumnie zapreją z nie wy suszenia na polu,
Haur ; Jako gdy pre pod obłokiem palącym... Leopolita ; Zboże
z a p r a, i t. p.

To samo dotyczy słowa gorzeć i wrzeć, gdzie obok i
górze, wrze, używane były : gore, wre i góra, wra, tudzież :
gorają, wrają. O słowach tych obacz § 306 b, str. 248.

Żrzeó, słowo właściwe staropolszczyźnie w formach:
źrzeję, źrzejesz, źrzeje,, ., źrzał, źrzały,... (stsłow. zrśti,
zr^ją, zr^jeśi.,.), jako też w formach od słów złożonych: do-
źfzeć, przeźrzeć. W formach tych w nowszym języku spół-
głoskę & drzed rz (po samogłosce) zastąpiono brzmieniem j
(ob. § 27), i do dziś mówimy: dojrzeć, dojrzeje, dojrzały,
przejrzeć, przejrzały. . Formy zaś niezłożone : źrzeć, źrzeje,
źrzeją,... wyszły zupełnie z użycia: zamiast nich używają się :
dojrzewać, dojrzewa, dojrzewają, i t. p.

Przykłady z dawnej polszczyzny : Długo kłos roście, dłu-
go źrzeje na swej słomie.... Potoc. A.rgen. ; Owoce ź r z a ł e zbie-
ramy, Sienn. ; jagody nieźrzałe ; zboże źrzałe, i t. p. Imiesłowy na
ly używane były w znaczeniu przymiotników, jak oto : Poziomki co
naźrzelsze, Syren. ; Dymitr przyszedszy do lat ź r z a 1 s z y c h,
z klasztoru umknął. Gwag. ; Nieźrzała doskonałość ; Czosnek młody
zielony i nieprzeźrzały nie tak przykry jest, jak dobrze d o -
źrzały, Syren. ; Doźrzała starość, i t. p. -;- Obok np. ^Żyto d o -
źrzeje', mówiono też : *Gdy prawie grono doźrzeje, wygnieć
je' (Sienn.), gdzie mamy przykład formy ź r e zamiast ź r z e. Tu
beż wspomnieć należy ludowe 'doźrały' = dojrzały. I w tym więc
aiowie istniały o boczne fornry źrze-, źre- i ix^'.

Gromada 3. Słowa: śpieć, śmieć, umieć. 269

Śpieó: śpieję, śpiejesz, śpieje,... (stsłow. sp^ti, speją^
spejeśi), w znaczeniu nadążać i dojrzewać, używało się w sta-
ropolskim przeważnie w złożonych: dośpieć, naśpieć, przy-
śpieć i pośpieć się; np. Wstań, prawi, pośpiej się i pojdzi
tamo..., Kaz. śwkrz. ; Nie śpieję, nie zdążę, Knapski; Póki
iek służy a śmierć nie przyśpieje, J. Kochan. ; Kiedy przy-
śpieje włos siwy, Górn. ; Na konia nie dośpiał wskoczyć,
Stryjk. ; Giedymin nie pośpiał rychło wojska przeciw im (Niem-
com) zebrać, Stryjk., i t. p.

Śmieć. Dawne formy czasu teraźniejszego były : śmie-
ję, śmiejesz, śmieje,... np. Gdy kto mało ważąc nasz sąd,
miecz alibo nóż śmieje wyjąć,... Świętosł. z Woć. 29. Z cza-
sem formy te zastąpione zostały analogicznemi do: wiem,
wiesz, wie,... mianowicie: śmiem, śmiesz, śmie, śmiemy,
śmiecie, w 3-ej osobie pozostała forma dawna śmieją (po-
dobnie jąk w słowach konjugacji V) ; tryb rozkazujący: śmiej,
śmiejmy, śmiejcie; imiesłów teraźniejszy śmiejąc. Pozostałe
formy, należące do osnowy bezokolicznika śmie-, są : bezoko-
licznik śmieć ; imiesłów czyn. śmiał, ła, ło i w formie określ-
nej śmiały, ła, łe, używany dotąd w znaczeniu przymiotnika ;
imiesł. zaprzeszły śmiawszy ; imiesł. przesz, bierny śmian, na,
no, którego formę rodzaju nijakiego mamy w wyrażeniu nie-
osobowym śmiano, nie śmiano.

W czasie teraźniejszym w 3-ej os. 1. mn. obok śmie-
j ą używa się obecnie i forma analogiczna ś m i ą na wzór lu-
bią. W wieku XVI-ym spotykamy tylko formę śmieją; np.
u Skargi: Kłamstwo mówią abo wierzyć śmieją, i t. p.

Umieć miało starodawną odmianę czasu teraźniejszego :
umieję, umiejesz, umieje,... umieją (stsłow. um^ti, um^ją,
umejeśi,...) ; np. Jen jeszcze sam siebie poznać nie umieje,
Kaz. na wszyst. św. Nast^mie formy takie zmieniły się na:
umiem, umiesz, umie,... skutek analogjido: wiem, wiesz,
wie,..., podobnie jak śmiem, śmiesz, śmie,..., tylko w 3-ej
osobie 1. mn. pozostała forma dawna umieją (podobnie jak
w słowach konjugacji V). Spotykana niekiedy w dzisiejszym
języku forma 3-ej os. 1. mn. 'umią', zam» umiei^^., \vl^<^TL^^iav.
jest na wzór takich jak lubią, m6m«t.., (ywĄ\5L%-T^^ \^5j^^^^

270 Konjugacja III.

się za niepoprawną. Te same przemiany zaszły i w słowach
złożonycli: rozumieć, zrozumieć, wyrozumieć, dorozumieć
się i staropol. zumieć. Pozostałe formy odmiany słowa
umiem są: rozkaźnik: umiej (od złożonycli : rozumiej, zrozu-
miej i zrozum); imiesłowy: umiejąc, umiejący; umiał, zrozu-
miał,... oraz w formie określnej ze znaczeniem przymiotników :
zrozumiały, zarozumiały, wyrozumiały ; umiawszy, umiany, ro-
zumiany, i t. p.

Słowa zumieć i zumieć się (stsłow, izumóti) były
używane w staropolskim do wieku XIV-go, w którym zastą-
pione zostały formą obocżną zdumieć, zdumieć się, praw-
dopodobnie złożoną z przyimków z-]- do i słowa umieć. Po-
równaj stsłow. ńedoumóti, oraz pols. dufać, ściągnięte z do-ufać.

Przykłady. Zumieli się (stupefacti), zumiał (amens) Kaz.
gnieź. ; Silno się zumieli, Opeć, r. 1522 : Uźrzawszy swego syna,...
zumiawszy się... padła jakoby umarła ; Uźrzały młodzieńca przy-
odzianego białym odzienim i zumiały się ; Skórom głos usłyszała,
wszystkam się zumiała, Opeć ; Każdy, który pójdzie przez kościół,
zumiej e się i rzecze... Leopolita ; Owo gdzieśkolwiek poj rżał, mu-
siałeś się zumieć, Rej, Wizer., A wżdy tym tajemnicam nie wyrozu-
mieli, A prawie myśląc o tym wszyscy się zumieli, Rej, Wizerunk ;
Julja i Eufraksja zdumiawszy długo stały, Żywot Eufr. r. 1524 ;
Zdumiał się król tak haniebnie okrutnemu uczynkowi, Leopolita ;
Zdumiał się ów, co na to patrzał, Górn., Dworzanin, i t. p.

Chcieć ma w czasie teraźniejszym : chcę, chcesz, chce,
chcemy, chcecie, chcą; tryb rozkaz.: chciej, -ejmy; imiesł.
chcąc, chcący... ; imiesł. przeszłe : chciał, chciawszy ; imiesł.
bierny chcian, chciany ; forma ta imiesłowu używa się w wy-
rażeniu nieosobowym chciano, nie chciano.

§ 330. Gromada 4 konjugacji Ill-ej obejmuje sło-
wa, w których osnowa słowna utyi^orzona jest od pierwiastku
za pomocą przyrostka u (kup-u;^fiftąd osnowa teraźniejszości
kupu-je), osnowa zaś bezokolicznika od pierwiastku za pomo-
cą przyrostka owa, np. (kupuje-sz) kup-owa-ć, (panuje-sz)
pan-owa-ć, król-owa-ć, bied-owa-ć, pracować, żałować, budo-
wać, gotować, postępować, pilnować, przyjmować, rysować,
zajmować, znajdować, i t. p.

Gromada 4. Słowa: budować, pracować. 271

Wzór odmiany słów tej gromady.

Czas teraźniejszy.

1. buduję

2. budujesz

3. buduje

1. budujemy

2. budujecie

3. budują.

Tryb rozkazujący.

2. buduj

3. niech buduje

1. budujemy

2. budujecie

3. niech budują.

Imiesłów teraźniejszy czynny.

budując; budujący, a, e.

Bezokolicznik budować

Imiesłów przeszły czynny budował, ła, ło

Imiesłów zaprzeszły budowawszy

Imiesł. przeszły bierny budowany, a, e.

Uwagi szczegółowe.

§ 331. Wiele słów, mających w dawnej polszczyźnie
przyrostek bezokolicznika -owa (teraźniejszości 'U-je)^ jak:
rozkazować, opatrować, popisować,... zmieniło w nowszej polsz-
czyźnie w bezokoliczniku przyrostek -owa na -ywa pod
wpływem słów częstego użycia takich jak : bywać, przebywać,
nabywać, pożywać, umywać, pokrywać, i t. p. (słów konju-
gacji V-ej), w których osnowa słowna, równa pierwiastkowi,
kończy się na -y (by-, ży-, my-,...). W słowach tych o zna-
czeniu częstotliwym cząstka -ywa stała się jakby z^uassiA.-
niem częstot\iyfo&c\^ które następme \\yj^dL'aXm^XL^ \ ^ \s^^^-

272 Konjugacja III.

wie innych słów, mających przedtym przyrostek częstotliwo-
ści -owa i -awa. Tym sposobem powstały postaci często-
tliwo : pokazywać (z dawniejszej pokazować), opatrywać (stpol.
opatrować), rozpatrywać, odpisywać, oblizywać (stpol. oblizo-
wać), rozwięzywać (stpol. rozwięzować), obiecywać, oskubywać,
wysypywać, dowiadywać się, obłamywać, i t. p., których for-
my czasu teraźniejszego pozostały niezmienione z osnową na
'U'jey to jest: pokazuję, opatruję, odpisuję, wypisuję, dowia-
duję się, i t. p.

Na wzór słów powyższych (o przyrostku -ywa, -iwa)
powstał szereg nowych słów pochodnych częstotliwych tejże
konjugacji Ill-ej, jak: przesiad-ywać, przesiaduję; wylat-ywać,
-uję; obgad-ywaćf -uję ; powstrzym-ywać, -uję ; przewid-ywać,
-uję; przygotow-ywać, przygotowuję, i t. p.

Prócz tego, pod wpływem tychże słów z przyrostkiem
-ywa, niektóre słowa częstotliwo koiyugacji V-ej, zakończo-
ne dawniej na -awać, jak: zatrzym-awać, -awam, oczek-
awać, -awam; przemieszk-awać, -awam; oszuk-awać, -awam;
wychow-awać, -awam, i t. p. zmieniły swą postać bezokolicz-
nika i teraźniejszości i przeszły do konjugacji Ill-ej ; mamy
bowiem w nowszej polszczyźnie : zątrzym-ywać, uję ; oczeki-
wać, -uję; przemieszk-iwać, -uję; oszuk-iwać, -uję: wychow-y-
wać, wychow-uję; i t. p.

Inne wreszcie używają się z przyrostkiem -ywa tak
w bezokoliczniku jak i w czasie teraźniejszym, na wzór by-
wam, pokrywam, używam,... i odmieniają się podług koiyu-
gacji V-ej ; jak np. oddziaływam, przemyśliwam, wygrywam,
przekonywam, wykonywam, porównywam (nie zaś: wykonuję,
porównuję 1). Z pomiędzy słów złożonych z dawnego 'gra-
wać' (grawam, grawasz...) pozostało bez zmiany przyrostka do
dziś tylko 'naigrawać się' ; inne zaś, jak : wygrawać, przegra-
wać,... przekształciły się na formy częstotliwo analogiczne:
wygrywać, przegrywać, i t. p. i mają czas teraźniejszy z tym-
że przyrostkiem (-ywa): wygrywam, wygrywasz, i t. d., po-
dług deklinacji V-ej.

Niektóre słowa przy bezokoliczniku na -ywać mąj%
w czasie teraźniejszym odmianę coAn^6^w«|.-. ^Q«X\5L%'to\s^\\%^v

Konjugacja IV, bronić. 273

V-ej i Ill-ej ; np. zachowywani i zachowuję, przyorywani, za-
orywani i przyoruję, zaoruję, wyśpiewywa i wyśpiewuje, i inne.

§ 332. Do tej gromady należą również postaci słów,
z przyrostkiem -owa : knować, kować, snować, używane w daw-
nej polszczyżnie jako częstotliwe do : knu-ć, ku-ć, snu-ć (gro-
mady 1-szej). Formy czasu teraźniejszego jednych i drugich
są wspólne: knuję, kuję, snuję. Do słów tych zaliczyć trzeba
formę pierwotną bezokolicznika ps-ow-a-ć (odimienną od
ps I pies): do niej czas teraźń. psu-ję, psu-jesz, psu-je...
Potym zaś, według analogji do ku-ję: ku-ć, snu-ję: snu-ć...,
osnowę teraźniejszości psu-(ję) przeniesiono do bezokolicz-
nika; tym sposobem wyrobiła się późniejsza forma bezoko-
licznika psU'G (psu-ję : psu-ć).

Prócz tego mamy postaci częstotliwe: czuwać, wysnu-
wać, okuwać, wykluwać, spluwać, obuwać, zatruwać, przeżuwać,
zasuwać, których przyrostek charakterystyczny -wa tworzy za-
równo osnowę bezokolicznika jak i osnowę teraźniejszości
(czuwać, czuwam, czuwasz,... wysnuwać, wysnuwam, wysnu-
wasz,...). Słowa te mają odmianę podług konjugacji V-ej.

Konjugacja lY.

§ 333. Konjugacja IV-ta obejmuje słowa, których osno-
wa teraźniejszości utworzona jest od pierwiastku albo też in-
nej osnowy, imiennej lub słownej, za pomocą przyrostka -i;
np. wozi- (wozić), broni- (bronić), bawi-, chwali-, burzy-, pę-
dzi-, mówi-, żywi-, uczy-,... cierpi- (cierpieć), widzi- (widzieć),
patrzy-, słyszy-, siedzi-, leży-, leci-, drży-, spojrzy-, i t. p.

W konjugacji tej, stosownie do różnych form bezoko-
licznika, mamy dwie gromady.

§ 334. Gromada 1. Słowa, których osnowa bez-
okolicznika równa się osnowie teraźniejszości, to jest utwo-
rzona jest od pierwiastku, albo też innej osnowy, imiennej
lub słownej, za pomocą przyrostka -i; np. woz-ić (wozi-sz)^

Gramaiyia. '^

274

Konjugacja IV.

bawi-ć (bawi-sz), chwalić, bronić, plamić, pgdzić, gonić, tru-
dzić, czynić, nosić, czcić, prosić, burzyć, uczyć, spieszyć, stra-
szyć, dojić (doić), tajić (taić), pojić (poić), i t. p.

Odmiana słów tej gromady.

L. pojed.

L. mnoga

L. pojed.
L. mnoga

Czas teraźniejszy.

1. bronię

uczę

2. bronisz

uczysz

3. broni

uczy

1. bronimy

uczymy

2. bronicie

uczycie

3. bronią

uczą.

Rozkaźnik.

2. broń

ucz

3. niech broni

niech uczy

1. brońmy

. uczmy

2. brońcie

uczcie

3. niech bronią

niech uczą.

Imiesłów teraźniejszy czynny.

broniąc ; broniący, a, e. ucząc ; uczący, a, e.

Bezokolicznik

bronić

uczyć

Imiesłów przeszły czynny

bronił, a, o

uczył, a,

Imiesłów zaprzeszły

broniwszy

uczywszy

Imiesłów przeszły bierny

broniony,

uczony.

Uwagi szczegółowe.

§ 335. W formach osoby 1-szej 1. p. osnowne i przed
następną samogłoską (dziś zakończenie ęj zmieniło się w wy-
mawianiu na j, w epoce wspólności słowiańskiej, następnie
zaś to j w połączeniu z poprzedzającą spółgłoską twardą
osnowy wytworzyło zmianę tej spółgłoski na odpowiednią
„zmiękczoną.^. Dzisiejsze więc; \iTom%, W \^^\» \xt^4r^^ po-

Gromada 1. Rozkaźnik: broni i broń... 275

wstało z bronję, wożę z wozję, radzę z radję, tracę z tratję,-
i t. p. Podobne zmiany spółgłosek w pierwiastku mamy
i w innych formacli, gdzie przyrostek i przed następną sa-
mogłoską, zmienił się na j : broniąc, wożąc, ttacąc, bronieny,
tracony, rządzony, proszony, i t. p. W osobie 3-ej licz. mn.
formy takie jak : wożą, tracą, cliodzą... ze zmianami spółgło-
sek z, ł, d,... pierwiastkowycli (na ź, c, dz..,) powstały pod
wpływem analogji; pierwotnie było tu -ę; porów, stsłow.
Yozętb, chodętb, branętb. .

Uwaga, W takich formach jak : bronię, mówię, karmią, ro-
biąc, robiony,... i w pisowni polskiej nie jest tym przyrostkiem pier-
wotnym osnowy, lecz tylko znakiem miękczenia poprzedzającej spół-
głoski podniebiennej (przed następną samogłoską). Przeciwnie w in-
nych osobach : bronisz, broni, karmisz, mówimy, mówicie, prosi,
wozi, wozicie,.., i przed spółgłoskami -sz, -m, -ó wyraża już brzmie-
nie samogłoskowe przyrostka osnowy (i jednocześnie jest znakiem
miękczenia poprzedzającej spółgłoski : ii, m', w', ś, ...ź).

Słowa takie jak: czcić, puścić, jeździć, i t. p., to jest
zakończone w piewiastkach na grupy spółgłosek : czł, sł, zd,
zmieniły je w formach 1-ej osoby 1. p. i w 3-ej 1. mn. na
czcz, szcz, żdż: czczę, puszczę, jeżdżę, i t. p. ; w pozosta-
łych zaś osobach mamy formy z innemi zmiękczeniami : czcisz,
czci, puścisz, puścimy, jeździ, jeździcie, i t. p.

Rozkaźnik słów tej gromady ma dziś formy skró-
cone: czyń, broń, radź, ucz, chwal, puść, proś, wróć, spiesz,
wierz, taj, pój, i t. p., z zakończeniem miękkim, lub też po-
wstałym ze zmiękczenia; dawniejsze ich postaci z przyrost-
kiem -i, t. j. broń-i, radź-i, ucz-y, chwal-i, puść-i... w now-
szym języku przyrostek ten utraciły.

Formy rozkaźniką z przyrostkiem -^ były w wieku XVI
i XVII w częstym użyciu, obok krótszych, bez tego przyrost-
ka; np. Boże, odpuści im, boć nie wiedzą co działają,
Opeć ; Ty też nie leni się prowadzić ; Odkupi inszym oby-
czajem plemię ludzkie: Synaczku, ucieszy swoje matkę;
A ty... poćwierdzi bracią twoje przykładem twej pokuty,
Opeć Żywot; Pomści krzywdy \ssĄ\ Ov^^^\^\L^^^^s?5ss.'scKSr

276 Konjugacja IV.

łować raczy a występów naszych łaskawie przebaczy,
J. Kochanowski, i t. p.

Po zaniku przyrostka trybowego -i (y) spółgłoski war-
gowe na końcu rozkaźnika wymawiały się miękko i brzmie-
nie ich uwydatniano w drukach literami kreskowanemi ; np.
zbaw', uzdrów', staw' się, pokrop', stłum', rozgrom', błogo-
sław'cie, i t. p. Z czasem jednak brzmienie to zmieniło się
na odpowiednie twarde i dziś je tak wymawiamy i piszemy,
to jest: zbaw, uzdrów, staw się, pokrop, stłum, kwapmy się,
rozgromcie, i t. p.

Inne znowu słowa, jak : mścić, czcić, utkwić, napełnić,.,.,
mające przed przyrostkiem i dwie lub więcej spółgłosek,
zmieniły dawne formy rozkaźnika : mści, czci, utkwi... na ana-
logiczne: mścij, czcij, utkwij, napełnij.... na wzór: bij, pij,
myj,... (ob, § 261).

Imiesłów teraźniejszy czynny na ąc (czy-
niąc, łącząc.) mają dzisiaj tylko słowa niedokonane ; w daw-
nej polszczyźnie imiesłów ten był w użyciu i od słów doko-
nanych (uczyniąc, przyłączać, przyzwoląc,...), miał jednak zna-
czenie imiesłowu zaprzeszłego na -wszy (uczyniwszy, przy-
łączywszy, przyzwoliwszy,...).

Przykłady z zabytków dawnych : Tedy więc sześć a na-
mniej cztyrzy rycerze przez nas naznamionane przyłączać sędzia
alibo podsędek,... osądzenia moc imieć mają, Święt. z Wociesz. 22 ;
Paknąliby tacy sandzie alibo inszy wyszszej mianowani swemu ła-
komstwu nie odpuszczać... miedzy sobą rozdzielili... jano bydlę...
Świętosł. 20 ; Ta to jimienia (te to majątki)... mają być słoźona
z gotowymi pieniądzmi... okupiona i zapłacona ninie przestawiać
albo oddalając skład koni, i t. d. Mać. z Roźana, 23, i t. d.

Imiesłów przeszły bierny z zakończeniem -on,
-ona, -ono (pierwot. -'en, -'ena, -'eno) należy do bardzo
zwykłych w dawnej polszczyźnie ; np. świat stworzon, kościół
postawion, Jezus wzgardzon i zesromocon, bogini sławiona,
chwalona, serce oświecono, miasto obroniono, i t. p. Forma
rodzaju nijakiego tych imiesłowów używa się dotychczas jako

orzeczenie, w wjrażeaiach nieosobowych, np. chwalono, spra-

fvjono, ogłoszono, wypełniono, i 1. ^.

Gromada 1. Słowa: rąbić, rąbać,... 277

§ 336. Do tej gromady należały w dawnej polszczyź-
nie słowa zakończone w obu osnowach charakterystycznym
przyrostkiem -i, które wszakże z biegiem czasu uległy prze-

'i

kształceniu i odmieniają się dzisiaj według wzorów innej kon-
jugacji. Tak np. rąbić, używane było w formach: rąbię,
rąbisz, rąbi, rąbimy, rąbicie, rąbią; rąbił, rąbiwszy, rąbiony;
podobnie złożone : porąbić, wyrąbić,... ; ł o m i ć, znane z form :
łomie, łomisz, łomi,... łomił, łomiony, wraz ze złożonemi:
wyłomić, przełomić, złomić,...; łapić, ułapić (ująć), załapić,
połapić,... z odmianą: ułapię, ułapisz, ułapi,... ułapił..., dra-
pić (grabić, łupić), drapię, drapił, i t. p. Dzisiaj słowa te
używane są w formach zmienionych: rąbać, rąbię, rąbiesz,
rąbiemy,... rąbał, wyrąbawszy, zrąbany,... podług konjugacji
III, gromady 2-ej (jak wiążę, wiążesz,...); podobnie łomać,
zwykle łamać, łamię, łamiesz, łamie,... łamał, łamany ; ła-
pać, łapię, łapiesz, łapie,... łapał; drapać, drapię... dra-
pał, i t. d.

Przykłady z dawnej polszczyzny: Kiedy kto drzewo se
psczołami porąb i, tedy cirzpiącemu szkodę grzywnę... zapłacić
ma; O dąbiech leśnych porąbionych alibo obrąbionych;
za każdego z nich porabiać ji pięć skot zapłaci, Świętosł. z Woć;
57; Które stoły Pabjan rąbił Stanisławowi, ty są przy Pabj anie,
Księ. czerska r. 1421; Ktoby się tego ważył, żeby pszczoły cudze
z drzewa wywróconego... wy rąbił, Skrodzki, Prawo bartne 1616;
Jako Stanisław... na Andrzejów dom gwałtem nie biegał, ani jemu
rany dał, ani domu łomił, Księg. sieradz. r. 1407; Wystąpił duch
boży z Saula, a łomił jim zły duch, od boga. Bib. szar. s. 183 ;
Ułożyliśmy to mieszanie sądów być złomiono, Stat. wiśl. r. 1460,
s. 6; Wicher i drzewinę 'p o ł o m i i wodę pomąci, Rej, Wizerunk;
Aż mu się lemiesz z łomił prawie tak na poły, Rej, Wizer. ; Żaden
jej (trzciny) wiatr ani moc nie przełomi. Skarga Kaz. ; Goń mo-
je duszę nieprzyjaciel i ułap i potłocz w ziemię żywot mój Ps.
flor. 7,5: Godzi by ułapił ubogiego, Ps. fl. 9,3i: Mają ułapić
potwarcę onego i srodze go obić, Rej, Postyl. ; Wtenczas głodny
Tantalus załap ił kęs wody, J. Kochan. ;jTym sposobem razem dwie
wronie ułapisz, Potocki, Argenida; Jest jich wiele, jiź... tako się
powłaczając cudzego drapić się nie boją, Świętosł. z Woć. ; Po-
łowcy Polskę drap iii, tym się żywili, Stryjkowski, i t. p.

Inne znowu z pomiędzy słów staropolskich tei ^^<s\fiA.^
zmieniłj do pewnego stopnia poatafe ^mm^'9X>6^i., Vr»t* ^^'*-'^'

278 Konjugacja IV.

stały dotąd przy dawnej konjugacji. Tak np. dawne eh wa-
ci ć (stsłow. chwatiti), pochwacić, pochwacę, pochwacisz,...
pochwacił, chwaciw, chwaciwszy (Biblja szaroszp.),... pod wpły-
wem innej formy staropols. chycić (Leopolita), dały po-
czątek postaci nowszej chwycić ze złożonemi: pochwycić,
pochwycę, pochwycisz, ...zachwycić, i t. d. Ze złożonych jed-
no tylko : ochwacić się (przesycić się) zatrzymało dotąd
dawną swą postać. Zamiast dawnych: dostatczyć, do-
statczę, dostatczysz (Bib. szar., J. Kochan.)... używamy w dzi-
siejszym języku: dostarczyć, dostarczę, dostarczysz,...;
zamiast poćwierdzić, poćwierdzę,... mówimy : potwierdzić,
potwierdzę,... zamiast dawnych : m o ł w i ć, mołwię, mołwisz... ;
weszły w użycie : mówić, mówię, mówisz,..* ; zamiast : r o z -
rzeszyć, (stsłow. razr^siti) lub późniejszych: rozdrzeszyć,
rozdrzeszy,... używane są powszechnie formy analogiczne:
rozgrzeszyć, rozgrzeszę , rozgrzeszy..., przekształcone
pod wpływem wyrazów, grzech, grzeszyć, i t. d.

Inne wreszcie słowa tej gromady, to jest z osnową za-
kończoną przyrostkiem -i, używane w staropolszczyźnie, za-
marły następnie w języku i dziś wcale się nie używają; tak
np. n ę d z i ć, znaczące męczyć, trapić ; nachodzić, zna-
chodzić, w znaczeniu najdować, znajdować; bydlić ze zna-
czeniem mieszkać, przebywać; kr o ci ć, znaczące łagodzić,
poskramiać; pochopić ze znaczeniem pojąć, pochwycić;
w i e 1 i ć (kazać), z w o 1 i ć (obrać), z w o 1 i ć się (zgodzić się,
zezwolić), okresić, używane dawniej w znaczeniu położyć
kres, ograniczyć (np. Bóg ani wiekiem okreszony, ani w swej
mocy zamierzony, J. Kochan. Psałt.) i t. d.

§ 337. Gromada2 konjugacji IV zawiera słowa, któ-
rych osnowa bezokolicznika utworzona jest od pierwiastku
lub innej osnowy, imiennej lub słownej, za pomocą przyrostka
'e; np. widzie-ć (widzi-sz), patrzeć (patrzy-sz), słyszeć (sły-
szy-sz), myśleć (myśli-sz), cierpieć (cierpi-sz), siedzieć, leżeć,
bieżeć, błyszczeć, krzyczeć, brzmieć, lecieć, musieć, woleć,
pojrzeć, jęczeć, drżeć, i t. p.

Gromada 2. Słowa: cierpieć, słyszeć...

279

Odmiana słów tej gromady.

Licz. pojed.

Licz. mnog.

Licz. pojed.
Licz. mnog.

Czas teraźniejszy.

1. cierpię

2. cierpisz

3. cierpi

1. cierpimy

2. cierpicie

3. cierpią

Tryb rozkazujący.

2. cierp

3. niecłi cierpi

1. cierpmy

2. cierpcie

3. niecił cierpią

słyszg

słyszysz

sły&zy

słyszymy

słyszycie

słyszą.

słysz

niech słyszy.

słyszmy

słyszcie

niech słyszą.

Imiesłów teraźniejszy czynny.

cierpiąc; cierpiący, a, e. słysząc; słyszący, a, e.

Bezokolicznik
Imiesłów przeszły czynny
Imiesłów zaprzeszły
Imiesłów przeszły bierny

cierpieć
cierpiał
cierpiawszy
cierpiany, a, e

słyszeć
słyszał
słyszawszy
słyszany, a, e.

Uwagi szczegółowe.

§ 338. W formach czasu teraźniejszego słowa
tej gromady przedstawiają zmiękczenia spółgłosek pierwiast-
kowych, wywołane przyrostkiem -i, takie same, jak w czasie
teraźniejszym słów gromady 1-szej ; to jest mamy : cierpię,
cierpisz,... ( = ćerp'ę, ćerp'isz...), widzę, widzisz (= w'idźisz)...
lecę, lecisz, ( = lecisz), i t. p., zarówno jak w grom. 1-szej :
topię, topisz,... chodzę, chodzisz,... tracę, tracisz...

Podobne zmiany spółgłosek jak w osobie 1-ej licz. poj.
i 3-ej licz. mn., mamy w imiesłowie teraźn. czynnymi cier-
pi §c, widząc, lecąc, i t. p.

280 Konjugacja IV.

W osobie 1-szej licz. mn. w słowach konjugacji IV-ej
(zarówno gromady 1-ej jak 2-ej) mamy dziś ustalone w ję-
zyku poprawnym formy z zakończeniem -imy, -ymy, to jest:
bronimy, chodzimy, płacimy, uczymy,... jako też: cierpimy,
widzimy, myślimy, patrzymy, i t. p. W starszej polszczyźnie
obok tych form, te same sfowa używały się często z zakoń-
czeniem -emy ; to jest mówiono i pisano: bronimy i bronie-
my, chodzimy i chodziemy; cierpimy i cierpiemy, widzimy
i widziemy, i t. p.

Formy te spotykamy zarówno w zabytkach wieku XV-go jak
i u pisarzów wieku XVI i XVII- go, pomiędzy niemi u Kochanow-
skich, Wujka, Skargi, Starowolskiego i innych. Tak np. we „Frasz-
kach" Jana Kochanowskiego z r. 1 584 czytamy : Fraszki to wszyst-
ko, cokolwiek myślimy, Fraszki to wszystko, cokolwiek czy-
nimy (Fraszka 3-a kś. I-ej) ; w wydaniu zaś z r. 1612 formy obu
słów w tymże dwuwierszu zmieniono na : myślemy, czyniemy (str. 4) ;
w innym miejscu J. Kochan, pisze : chwalemy, cierpiemy, musiemy,
i t. p. Wujek: wstydziemy, chlubiemy się, widziemy,... (Postyl.
1579); Starowolski: widziemy, myśłemy, płaciemy,... (Reformacja
obyczajów) ; Rej : zmieniemy, goniemy (Apok., Zwierzyn.), i t. d.

Na wytworzenie się form tych z zakończeniem emy
wywarły wpływ formy osoby 1-ej licz. pojed. zakończone na
ę: cierpię, myślę, czynię,... stąd i cierpiemy, myślemy,...
(w przeciwstawieniu do : cierpi-sz — cierpicie, myślisz —
myślicie, i t. d.).

Oprócz form z zakończeniami -imy i -emy, dawniej
częstego były użycia formy tychże słów bez końcowego y
również dwojakie : ciurpim i cierpłem, widzim i widziem, po-
stanowim i postanowiem, i t. p. (J. Kochanowski, Bielski,

c

Skarga, Opaliński i inni).

Tryb rozkazujący słów tej gromady, podobnie jak
i poprzedniej, miał w starszych formach zakończenie i (np.
myśli, cierpi, usłyszy,...), które następnie znikło, i dziś formy
te kończą się na spółgłoskę zmiękczoną ; np. myśl, czyń, leć,
usłysz, patrz, i t. p. Spółgłoski wargowe na końcu mamy
dziś twarde: cierp, skrzyp, nie chrap, i t. p.

Niektóre słowa tej gromady^ a mianowicie: brzmieć,
i grzmieć, drżeć, pojrzeć, wyjTzęć... ^ ^^^vt^^..\ \^ysssŁA^^

Słowa: myśleć, wymyślić... 281

mające zbieg dwu lub więcej spółgłosek w pierwiastku, nie
utraciły przyrostka -i w rozkaźniku, lecz zachowały go w for-
mach analogicznych : brzmij, grzmij, drzyj, pojrzyj, pomnij,
utworzonych na wzór bij, myj, żyj..., podobnie jak w słowach
gromady 1-ej. Do nich zaliczamy także formę rozkaźnika
śpij, od słowa śpię, śpisz, śpi,... które należy do tej kon-
jugacji ze względu na swą osnowę teraźniejszości (śpi-);
osnową bezokolicznika (spa-) różni się oi^o od innych słów
konjugacji IV-ej.

§ 339. Niektóre słowa gromady 2-ej konjugacji IV-ej,
przeważnie nijakie, jak oto: musie (5, myśleć, patrzeć,
woleć, a w części: widzieć, wiedzieć, lecieć, (któ-
rych osnowa bezokolicznika kończy się na -e), w złożeniu
z przyimkami utworzyły inne słowa, przechodne, zakończone
w bezokoliczniku na ić, to jest odmieniające się podług gro-
mady 1-szej; np. zmusić, przymusić (kogo, co), wymusić;
wymyślić, zmyślić, namyślić się (obok pomyśleć), rozpa-
trzyć, upatrzyć co ; pozwolić, zadowolić... Złożone ze
słowa wiedzieć mają jedne w osnowie przyrostek -i, jak:
zwiedzić, odwiedzić, nawiedzić, inne zaś zatrzymują -e,
jak : powiedzieć, odpowiedzieć, dowiedzieć się, zapowiedzieć,...
Podobnie z pomiędzy słów złożonych z widzieć mamy: nie-
nawidzić z przyrostkiem -^, obok przewidzieć.

Stąd pochodzi i różność form słownych, według tego,
czy należą one do jednej lub drugiej z tych dwu osnów bez-
okolicznika. Mamy bowiem:

musieć: imiesłowy : musiał, a, o ; musiaąo (forma rodzaju
nij\ od imiesł. biern. musian, -na, -no);

zmusić: zmusił, a, o; zmuszony, a, e; przymusił, wymusił,
przymuszony, wymuszony ;

myśleć: myślał, a, o ; myślano ; pomyślał, pomyślany, a, ę ;

wymyślić: wymyślił, a, o, zmyślił, obmyślił,... wymyślo-
ny, zamyślony, obmyślony,... rozmyślił się, namyś-
lił się, zamyślił się;

p a t z e ć : patrzał, a, o ; patrzano ;

282 Konjugacja IV.

rozpatrzyć: rozpatrzył upatrzył, wypatrzyć; rozpatrzony,
upatrzony, wypatrzony,...

woleć: wolał, a, o ; wołano ;

pozwolić: pozwolił, . wyzwolił, zadowolił ; pozwolony, wy-
zwolony, zadowolony;

widzieć, przewidzieć : widział, przewidział ; widziany, prze-
widziany ;

nienawidzić: niena^widził, nienawidzony :

wiedzieć (czas teraźniejszy : wiem, wiesz,... podług kon-
jugacji pierwotnej, ob. § 291, str. 230) i powie-
dzieć: wiedział, powiedział; wiedziany, powie-
dziany ;

odwiedzić, zwiedzić, ijiawiedzić: odwiedził, zwiedził, na-
wiedził; odwiedzony, zwiedzony,...

W dawnej polszczyźnie słowa niezłożone myśleć, pa-
trzeć spotykają się także w. formach z przyrostkiem -i, -y :
myślić, myślił, patrzyć, patrzył, patrzyła, ło; np. W zakonie
bożem będzia myślić we dnie i w nocy Ps. flor. 1,2; Mir-
nie mołwili, a... mołwiąc Iści są myśli li Ps. flor. 34,23
i 37,13; Myślić co frasowliwie, Knapski, Adag. ; Co dru-
giemu m y ś 1 i ł, to samego potkało, Adag. ; Bili się rządnie,
a żadna strona uciekać nie myśliła, Wargocki, r. 1609. Było
na co patrzyć, Adag.; Pewna to, jakbyś na to patrzył,
Adag.; Wierz mocno, jakbyś na to oczyma swemi patrzył.
Rej, Postyl. By chciał patrzyć prawa, J. Kochan. Satyr.
Podobnie u Skargi, Białobrzeskiego i innych.

Co do form staropolskich : patrzam, patrząc, i t. d. obacz
w konjugacji V-ej § 345.

Lecieć, lecę, oraz złożone, o znaczeniu nijakim,
mają w osnowie bezokolicznika przyrostek -e; np. przy-
lecieć, przyleciał, przylecieli ; p o 1 e c i e ć , polecieli ; w z 1 e -
cięć, i t. p. ; słowa zaś złożone z przyimkami (po, z, za)
o znaczeniu przechodnym, zmieniły przyrostek osnowy
bezokolicznika -e na -i: jak oto: polecić kogo lub co,
polecił, polecili, poleciwszy, polecona-, zlecić, zlecił, zlecili,
^ zleciwszy; zalecić, zaleci!,...

Słowa: źrzeć, bać się i stać. 283

§ 340. Żrzeć (od pierwiastku zr, jak i wzrok, źreni-
ca...), znaczące 'patrzeć', miało w dawnej polszczyźnie formy
czasu teraźniejszego: źrzę, źrzysz, źrzy, źrzymy,
ź rzycie, źrzą (starosł. zr^ti, zrją, zriśi...), używane prze-
ważnie w słowach złożonych : u ź f z ę , uźrzysz, p o ź r z ę ,
poźrzy, weźrzę, weźrzymy, wyźrzę, wyźrzycie, doźrzę,
doźrzą, i t. p. ; rozkaźnik: weźrzy, weźrzycie i weźrzyj, we-
źrzyjcie ; imiesł. teraźń. : źrząc, zaźrząc, naźrząc ; bezokolicz-
nik: zaźrzeć (zajrzeć i zazdrościć), naźrzeć, przeźrzeć (prze-
patrzyć, w stpol. przewidzieć) ; imiesłów przesz, czyn. : uźrzał,
uźrzeli ; uźrzew, uźrzewszy (Żywot. Błaż.), następnie pod wpły-
wem uźrzał, uźrzah...: uźrzawszy, weźrzawszy, imiesł. przeszły
bierny: uźrzany, przeźrzany, i t. p. W wyrazach tych z po-
wodu niedogodnego wymawiania grupy brzmień źrZy zastąpio-
no ź spółgłoską j ; to jest formy powyższe przekształciły się
fonetycznie na: ujrzę, ujrzysz, pojrzę, pojrzy, wejrzę,... wej-
rzyj ; ujrzeć, pojrzeć, przejrzeć, ujrzał, ujrzeli, ujrzawszy, i t. p.
Równocześnie jednak z pojawieniem się tych postaci istniało
jeszcze wśród mówiących żywe poczucie etymologiczne tych
wyrazów, odnoszące je do pierwiastku zr (śr), widocznego
w wyrazach : wzrok, źrenica i źrzenica, przezroczysty, i t. p.,
wskutek tego w wymawianiu wyrazów powyższych (ujrzę, poj-
rzę...) obok spółgłoski zastępczej y uwydatniono jednocześnie
i brzmienie z przed następnym rz; w ten sposób powstały
równorzędne postaci tych wyrazów, jak oto : ujźrzę, ujźrzysz,
pojźrzę, pojźrzy, wejźrzę... wejźrzyj ; ujźrzeć, pojźrzeć, i t. p.
(z grupą jzrz zamiast zrz lub zam. jrzj. Wyrazy takie na-
leżą do powszechnie używanych w języku od wieku XVI do
XVIII-go. W nowszej dopiero polszczyźnie wieku XIX-ego
zaszła zmiana w ich wymawianiu: w grupie Jzrz zatrzymano
w wymawianiu zastępcze J, a zaniechano zbytecznego i nie-
wygodnego £ przed rz; stąd formy: ujrzę, ujrzysz, spojrzę,
wejrzę, przejrzy-cie, i t. p. (jak z początkiem w. XVI), dzi-
siaj ogólnie w języku literackim używane.

§ 341. Bać się i stać mają odmianę czasu teraźniej-
szego boję się, bojisz się^ bojm^ '\ \iQriYHi 'ś^j^v- '^"^^\'^'^

284 Konjugacja IV.

stojisz, stoji, stojimy i stojim,... Osnowa form teraźniejszości
zakończona przyrostkiem i ma postać : boji-, stoji-. W piśmie
dla krótkości wyrażamy zwykle w tych formach zgłoskę ji
samym i, to jest piszemy: boisz się, stoi, stoicie; i t. p.
Tryb rozkazujący: bój się, bójmy się, bójcie się, stój, stój-
my... Imiesłów bojąc się; bojący, a, e się; stojąc, a, e.

Dzisiejsze formy bezokolicznika bać się i stać są
ściągnięte z dawnych bojać się, stojać (porów, stsłow. bojati
sę, boją sę ; stojati, stoją), gdzie z dwu zgłosek oja powsta-
ło a; podobnie z bojał się, stojał mamy: bał się, stał. Rów-
noczesne jednak istnienie form: bojał się, stojał, obok: bo-
jać się, stojać, było powodem przekształcenia się dość wczes-
nego tej starszej formy bezokolicznika na: bojeć się i sto-
jeć (ja nsL je przed podniebienną 6), według istniejącego
już stosunku form : widział — widzieć, leciał — lecieć, i t. p.
Formy: bojeć się, stojeć, jako też: bojał się, stojał do dziś
utrzymują się w mowie ludowej. W zabytkach językowych
spotykamy je w wieku XV-ym;np. Nie chciejcie si^ bojeć,
Bib. szar. 67; Bojał się jest lud, Bib. szar. 66; Przez za-
sługi się bojeć mogą, Świętosł. 25; i t. p.

W czasie teraźniejszym w 1-ej osobie licz. mnog. obok
form : boimy się (bojimy), boim, (stoimy), stoim, były także
używane formy analogiczne: bojem się, stojem, jak i od
innych słów tejże konjugacji; np. Śmierci się najbardziej
bojem, Skarga, Kaz., podobnie jak: Jeśli za jej duszę modły
czyniem, Skarga Kaz. 1600, i t. p.

§ 342.' Mnieć ( = mniemać ; stsłow. mtueti, mi>nią,
mtnisi), w dawnej polszczyźnie spotykane rzadko ; powszech-
nie używane w złożonych, do dziś znanych: pomnieć,
wspomnieć, przypomnieć, upomnieć, zapomnieć,... Odmiana
dawniejsza słów tych, np. pomnieć, była: w czasie teraźń.
pomnie, pomnisz, pomni, pomnimy, pomnicie, pomnią
tryb rozkaz, pomni, pomnimy ( = pamiętajmy), pomnicie
imiesłów p o m n i ą c. Bezokolicznik : p o m n i e c i i pomnieć
imiesłów przesz, pomniał, a, o, pomnieli, pomniały i domnił
się (domniemał, domyślił się) ; pomm^iw^-Ł^ \ ^m^*^^^ ;^^'L^'saS:^

Konjugacja V. 285

bierny : wspomniany i forma analogiczna wspomniony, W now-
szej polszczyźnie w osobie 1-ej licz. poj. i 3-ej licz. mnog.
zamiast pomnie, pomnią... weszły w użycie formy analogicz-
ne : pomnę, pomną, wspomnę, zapomną,... podobnie : pom-
nąc, pomnący, zamiast dawniejszych pomniąc, pomniący.
(Obacz wyżej § 315, str. 255-256).

Przykłady z dawnej polszczyzny. A drudzy lepak m n i e 1 i,
by jemu co kazał dać, Opeć, r. 1522; Ja twe wieczne sądy po-
mnie; Nie zapomnię wyznawać twojej mądrości ; J. Kochanowski
Psał. ; To tylko przypomni ę, co dzisia w pacierzach naszych
czytamy, Starowolski, Świątnica 1645 s. 323; Zapomnią wziętej
chłosty, Potocki, Wojna choć. ; Pomni jako cię lżą bluźnierce ;
Wspomni na swoje miłosierdzie ; Jego łaskę pomnimy (pamię-
tajmy); Wyzwól mię* pomniąc słowo swoje, J. Kochan.; Czemuż
na to nie chcem pomnieć i, a nie przestaniemy grzeszyci, Pieśń
z r. 1556; Pomnieć jeszcze po onej gorzkości możecie. Skarga
Kaz. Panna się domniła a by był (Jezus) w rocie męskiej z Jó-
zefem, Opeć, Żywot str. 20.

Konjugacja V.

§ 343. Konjugacja V-ta obejmuje słowa, których osno-
wa teraźniejszości zakończona jest dzisiaj przyrostkiem
-a (pierwotnym -o/e^, dodanym do pierwiastku lub innej osno-
wy słownej (np. db-a-, gr-a-, dział-a, pamigt-a-,...) ; ta sama
osnowa teraźniejszości jest zarazem osnową bezokolicz-
nika; np. db-ać, gra-ć, łka-ć, ufa-ć, zna-ć, trwać, działać,
czytać, słuchać, wołać, kochać, mieszkać, bywać, mawiać,
zmuszać, jadać, rozwijać, i t. p.

Pomiędzy słowami tej konjugacji odróżniamy: 1) pier-
wotne, to jest utworzone wprost od pierwiastku za pomocą?
a, jak: db-am, drg-am, łkam, ufam (stpol. upwam),... 2) po-
chodne, odimienne, np. słuch-am, dzial-am, pamiętam, ko-
rzyst-am,... 3) pochodne częstotliwe, jak : byw-am, ukryw-am,
mawiam, miewam, rozmyślam, pomagam, i t. p.

286

Konjugacja V.
Wzór konjugacji V-ej.

Czas teraźniejszy.

Licz.

pojed. 1. znam
2. znasz

słucham
słuchasz

bywam
bywasz

Licz.

3. zna
mnog. 1. znamy
2. znacie

słucha

słuchamy

słuchacie

bywa

bywamy

bywacie

3. znają

słuchają

bywają.

Tryb rozkazuj ący.

Licz.

pojed.

••

. 2. znaj
3. niech zna

słuchaj
niech słucha

bywaj
niech bywa

Licz

mnog

. 1. znajmy

2. znajcie

3. niech znają

słuchajmy
słuchajcie
uiech słuchają

bywajmy
bywajcie
niech bywają

Imiesłów teraźniejszy czynny.

znając słuchając bywając

znający, a, e słuchający, a, e bywający, a, e.

Imiesłów teraźniejszy bierny,
znajomy, a, e — —

Bezokolicznik
Im. przesz, czyn.
Im. zaprz. czyn.
Im. przeszł. bier.

znać słuchać bywać

znał, a, o słuchał, a, o bywał, a, o
znawszy słuchawszy (nabywawszy się)
znany, a, e słuchany, a, e (odbywany).

Uwagi szczegółowe.

§ 344. Konjugacja V-ta w czasie teraźniejszym nie
przedstawia dzisiaj odmiany pierwotnej, lecz formy pochodze-
nia późniejszego, czyli twory analogiczne. Formy bowiem ta-
kie, jak: znam, znasz,... powiadam, powiadasz, i t. p. nie
powstały z dawniejszych: zuaję, znajesz,... powiadajg, powia-
dajesz^ i t p., których oauoYja \3eT^t\i\^\^'L^i^\ V<^\iOT^\%. %v^

Formy: znaję ł znam... 287

przyrostkiem -je i które należały do konjugacji Ill-ej (obacz
§ 321). Rozwinęły się one na wzór odmiany pierwotnej:
dam, dasz, da, damy, dacie, obok której zdawna już istnia-
ła i analogiczna: daję, dajesz, daje, dajemy, dajecie, dają.
Właśnie ta podwójna odmiana czasu teraźniejszego słowa dać
(dam i daję) była przyczyną ustalenia się form takich, jak:
znam, znasz,... obok : znaję znajesz... Wytworzona w ten spo-
sób dwoistość form znikła następnie, gdyż formy dawniejsze
(znaję, pawiadaję...) wyszły z użycia. Do tego zaś przyczy-
niła się ta okoliczność, że wszystkie inne formy konjugacyj-
ne (oprócz czasu teraźniejszego) obudwu tych typów słów
były jednostajne, mianowicie :

daj, dająca dać, dał, daw, dawszy, dany,
i znaj, znając; znać, znał, znaw, znawszy, znany;

przeto i w czasie teraźniejszym utrzymała się w mowie jedna
tylko odmiana, analogiczna, to jest: znam, znasz, zna,... po-
wiadam,... słucham,... bywam, i t. p. Z odmiany dawnej tych
słów pozostała w języku tylko forma osoby 3-ej liczby mn.
to jest: znają, powiadają słuchają, bywają, pomagają i t. p.

§ 345. Podług konjugacji V-ej odmieniało się w daw-
nej polszczyźnie wiele słów, przeważnie częstotliwych, które
w dzisiejszym języku należą do konjugacji Ill-ej lub IV-ej.
Tak np. od słów czerpać, kłamać, kopać, drapać, łapać...
mieliśmy w staropolskim formy teraźniejszości: czerpam,
czerpasz, czerpa,... kłamam, kłamasz,... k o p a m , kopasz...,
drapam, drapasz,... łapam, łapasz, łapa, i t. d. ; rozkaź-
nik: czerp aj, kłam aj, kop aj, drap aj, łap aj,...;
imiesłów teraźniejszy: c z er pajac, ko pajac, łapając,
i t, d. Dzisiaj słowa te mają formy teraźniejszości: czer-
pię, czerpiesz, czerpie,... kłamię, kłamiesz,... kopię, ko-
piesz,... drapię, drapiesz,.., łapię, łapiesz, łapie,... i inne
formy : czerp, kłam, kop, drap, łap, czerpiąc, kłamiąc, i t. d.,
podług konjugacji III grom. 2-ej (np. wiążę, sypię).

Z dawnych form, należących do osnowy teraźniejszości,
pozostały dotąd w języku: czerp aj, kop aj .^ drai^^\^
łap aj, łapajcie.... Formy te Toz\L^t\jSk^., m^ xi^'Łi^^^^ ^^

288 Konjugacja V.

w mowie potocznej, ani książkowej, dają się tylko słyszeć
w mowie powszedniejszej, gminnej, a do ich podtrzymania
przyczynia się analogja form blizkoznacznych konjugacji V-ej :
sięgaj, zabieraj, wierzgaj, trzymaj, i t. p.

Oprócz tych formy archaistyczne wyjątkowo spotykamy
niekiedy u poetów ; np. u Mickiewicza : Okręt lekkim ruchem
kołysa się. Son, krym. II.

Przykłady z dawnej polszczyzny. On jest, z którego i my
wyczerpnęliśmy i czerpamy, Liberjusz, Wieniec ś. Augus. 1644,
A^ ; Kto o kłam a Achaba ;..'. Ja ji okłamam. I rzekł pan okła-
maj a przemóź, Bib. szar. 207; I mnimali, by kłam aj ę mówił
( = kłamając). Bib. Szar. 21; Coście zaczęli, konajcie: nadstawcie
ucha, a obaczcie, jeśli kłamam. Wujek Bib. 525; Ujźrzysz, praw-
dęli mówię abo kłamam. Górn. Pworz. 212 ; KtÓ2'y sam rad kła-
ma, drugim nierychło wierzy, Andrz. z Kobył. 1535; Na każdej
odwłoce kłamają, Skarga, Kaz. 1600; Kto nogami kopa bez
potrzeby, znamię jest niebaczności, Andrz. z Kobył, ; Byś wszystko
złoto posiadł, które... kopaj ą, J. Kochan. Pies. ; Gdy pień widzisz...
wykop aj precz, Rej, Zwierzyn. ; Psy stado z wierzono drap aj %.
J. Kochan. Prop. ; Gonić będę nieprzyjaciele i połapam je, Psał.
puł. 18,4^; Inaczej on łapa hardych, Birk. Kaz 1628; łapamy,
Bazylik, tłum. Modrzew. ; Źli więcej mają, iź cudze łap aj ą, Eysiń.
Adagia; Bij, siecz, wiąż, łap aj hołdownika jego. Paszk. Bellona
1608, i t. p.

§ 346. Takie słowa, jak: obaczyć, płoszyć, wie-
rzyć, wstydzić się, patrzeć, krzyczeć,... (konjugacja
IV-ta), używały się w dawnej polszczyźnie w formach często-
tliwych: obaczać, płosząc, wierząc, wstydać się,
patrząc, krzykać,... i miały czas teraźniejszy podług
konjugacji V-ej : obaczam, płoszam, wierzam, wsty-
dam się, wstydasz się, patrzą m, patrzasz, patrzą, krzy-
kam,... ; rozkaźnik : obaczaj, płoszaj, wierzaj, wstydaj się, pa-
trzaj, krzykaj,... ; imiesłów teraźniejszy: obaczając,... wstyda-
jąjC się, patrzając,... ; imiesłów przeszły czynny : obaczał, pło-
szał, wierzał, wstydał się, patrzał, i t. p. Dzisiaj słowa te
mają odmianę podług konjugacji IV-ej, to jest mówimy:
obaczę, obaczysz,.. płoszę, wierzę, wstydzę się, patrzę, krzy-
czę,.., obacz, płosz, wierz, wstydŁ sv%, ^«utrz, krzycz,... imię-

Formy: patrzam i patrzę. 289

słowy: płosząc, wierząjC,... płoszył, wierzył, wstydził się, pa-
trzył, obok patrzał, krzyczał, i t. p.

Z dawnych form (podług konjugacji V-ej) pozostały do-
tąd w języku ogółu formy rozkaźnika: wierzaj, -ajcie, patrzaj,
-ajcie, i w mowie ludowej : wstydaj się ; np. Gdy zniknę
z oczu, patrzaj w owe skał krawędzie, Mickiewicz, Sonety
krymskie, 16 i t. p.

Przykłady z dawnej polszczyzny. Człowiek jako w ciem-
nicy nie o b a c z a tego, czego potrzebuje, Bielski ; Cudze wady
rychlej niż cnoty obaczamy, Knap. Adag. ; Witold wziął Podole
mocą i Tatarów z niego p ł o s z a ł, Stryjk. ; Daje się wam ina po-
trawa, śmierć od nas płoszaj ąca, Skar. Kaz. ; Wy mię motyka-
mi p ł o s z a c i e, J. Koch. Satyr. ; Wierzamy, Sekluc. N. Test.;
Ma być jemu wierzano bez przysięgi, Ortyle magd. ; A nie
wstydaj się Palady w naukach głębokiej, Sąd Parysa, r. 1542;
Wołając, że ja zginę, wy się zawstydacie, Rej, zwierz.; Nie-
chaj się... zamienię w s ty dają, J. Koch. Ps. 69; Długo się
w s t y d a ć muszę, J. Kochan. Frasz. II ; Próżno cię patrzam
w tym kole, J. Koch Sobót. ; Atypatrzasz swyma oczyma na
to, Bib. szar. ; Patrzając, rzewno płakała, Opeć ; Patrzaj, jako
twarz białą zdobi wstyd rumiany, J. Koch. Frasz. II; krzykam
przeciwko komu (reclamo) ; krzykam do potrzeby (conclamo ad
arma), Knapski ; Byś ich nie spłoszył z miejsca, ani krzykaj,
ani ich tykaj. Klonów. Flis, i t. p.

§ 347. Dawniejsze słowa częstotliwe z przyrostkiem
-aiua, a mianowicie: dawam, stawam wraz ze złożone-
mi : wydawam, oddawam, rozdawam, -asz,... dostawam, przesta-
wam, zostawam,... jako też złożone : zeznawam, wyznawam,
przyznawam, i t. p., w nowszej polszczyźnie zastąpione zo-
stały w czasie teraźniejszym formami konjugacji Ill-ej : daję,
dajesz,... staję, stajesz,... wydaję, oddaję, dostaję, przestaję,
i t. d. (ob. § 340). Z dawnej zaś odmiany pozostały : formy
rozkaźnika : d a w aj, oddawaj,... staw aj, przestawaj,... w y -
z n a w aj,... ; bezokolicznik : dawać, stawać, zeznawać,... ; imie-
słowy: dawał, stawał, zeznawał,...; dawany, dostawany, wy-
znawany i t. p. O innych słowach częstotliwych z przyrost-
kiem -aiva obacz § 331.

Przykłady. Przydawa się częstokroć.^ ii^ ^<5>^T:a:ck^
dworu naszego ...żałoby wymyalajsj, d\a uc\^7»^xa^ ^\jtci\v^.^^^s^«"^^^*N

Gramatyka. ^^

290 Konjugacja V.

Żywej wody dodawasz rzekom niespokojnym, J. Koch. Frasz.
III ; D a w a ra się winien, Spow. powsz. ; Najdziesz, kto w płat ję-
zyk d a w a, A radę na funt przedawa, J. Koch. Sobót. ; Żyto
się w polu dostawa, Sobót. ; Tył każdy p o d a w a, Jako cień,
kiedy słońca mu nie s s t a w a, J. Koch. Pies. II ; A nie przesta-
w a człowiek nędzny we dnie i w nocy pracować, Hist. rzym. ;
Wdzięcznym cię tedy sercem, Panie w y z n a w a m y, ,J. Koch. Pies. ;
Mnieś posługował, sławiąc a w y z n aj ą c imię moje, Rej Apokalip. itp.

§ 348. Słowo proste rzekam (nazywam), rzekasz...
rzekają, rzekać, spotykane w zabytkach jeszcze w wieku
XVII-ym, wyszło zupełnie z użycia i znane jest dziś tylko
w złożonych: narzekam, orzekam, przyrzekam, zarzekam
się, i t. d.

Słowo nadychać, na dycham,... częstotliwe do na-
tchnąć, znane było w dawnej polsiczyźnie (w. XV — XVII) ;
następnie przestało się używać ; inne zaś, złożone z przyim-
kami, jak oto : oddycham, wydycham, wzdycham, pozostały do
dziś w języku.

Przykłady. Kępą rzekają, gdzie chróst albo piasek,
I drobny lasek. Klonów. Flis ; Chrystus o pocieszycielu mówi, ja
nadycham w nim. Wujek, Postyl. w. ; I ine proroki nadychał,
Paterek, Kaz. w. XV; Jadem nad to kacernym nadycha (inspi-
ratque nocens virus) Zebr. Metam. Owid. i t. p.

§ 349. Słowa konjugacji V-ej : opiekam się, opiekać
się, panam, panać, wykrzykam, wykrzykać, właściwe sta-
ropolszczyźnie, z czasem zastąpione zostały formami innej
odmiany, mianowicie konjugacji III (grom. 4), opieku-ję się,
opieku-je-sz się... opiek-ow-ać się, panuję, panować..., wy-
krzykuję, wykrzykiwać...

Przykłady z dawnej polszczyzny. Opiekaj się im, i po-
wyszy je aż na wieki, Psał. puł. 28, ^2 > Bądź synem je aby się ją ty
opiekał, Kaz. gnieź. ; Bo to błogosławiony kim się ty opie-
kasz, Lubelczyk, Psał. 65, r. 1558; A ten opiekadlnik może li
się o p i e k a ć do lat tych to dzieci, Ort. magdeb. ; Bo się bardzo
cnotliwie opiekał tym wiekiem, Rej Żyw. Józ. ; Wszem nieprzy-
jacielem swojim będzie panać, Ps. flor. 9, g^j ; Ty p a n a s z mocy^
morza, Ps. A, 88, ^q, Jest ci on był nade wszytkim światem p&'
nał^ Kaz, gnieź. ; Ten co nade mme a\.«uTv^TXi\^^\»\<^T."s>T.^^ nie wy-

Formy : rzekam ; opiekam się... 291

k r z y k a nade mną, Górn. Seneka ; Lecz jedna przedsię w y k r z y-
k a lecąc, J. Koch. Szachy, i t. p.

Inne słowa tej konjugacji wyszły zupełnie z użycia, jak
np. słowo ruchać z formami: rucham, ruchasz,... ruchaj,
ruchając, i t. d., które używały się jeszcze w wieku XVII-ym,
a w późniejszym języku zastąpione zostały formami to samo
znaczącego słowa ruszać, to jest: ruszam, ruszasz..., ru-
szaj, ruszając, i t. d. Z odmiany dawnego słowa pozostała
w języku forma imiesłowu teraźniejszego biernego: ruchomy,
a, e (od przypuszczalnego 'rurhę', ruszesz...), który używa się
w znaczeniu przymiotnika; inne formy słowa ruchać dotąd
utrzymują się tylko w mowie ludu wiejskiego.

Podobnie słowo przekazać co, przekażam, prze-
każasz..., znaczące 'przeszkadzać', spotykane często w zabyt-
kach staropolskich, w polszczyźnie nowszej wcale się nie uży-
wa. Miejsce jego zajęło słowo przeszkadzać z odmianą,
podług tejże konjugacji V-ej.

Formy słowa powyszać: powyszam, powyszasz...
i zwrotne : powyszam się... od pierwiastku -wys, wyszły zu-
pełnie z użycia, i dziś zamiast nich w tymże znaczeniu uży-
wamy słów nowszego pochodzenia: wywyższać, pod-
wyższać, wywyższam; -asz,... których osnowa zawdzięcza
swą postać przymiotnikowi wyższy (staropolski wysz-szy),
powstałemu drogą analogji pod wpływem przymiotnika niż-
szy (ob. § 230).

Przykłady. Zgładzone jest wszelkie ciało, które się ru-
chało na ziemi. Wujek, Bibl. ; Przeor prosił mistrza pruskiego,
aby mu kościoła nie ruchał, Paszk. tł. Gwag. ; Rucham ząb,
góźdź, kół,... rucha się, Knapski, Słown. ; Któremi skutkami niewiar
swoich rozruchani, Dęboł. Przew. Elear. ; Kłopoty, rozterki,
uciski... przekażają a zatrudniają lud boży, Rej, Postyl. ; Lud
ziemi przekazał im w budowaniu, Wujek, Bibl. ; Iżeś się na nią
ukwapiła, przekażając nabożną posługę jej, Żywot ś. Eufr. r.
1524. Jenże powyszasz mię z wrót śmiertnyćh, Psał. flor. 9,^3
i Ps. puł. ; Kiedy się powyaza zły, zażega się ubogi, Ps. flor.
9,22; Wieliczajcie gospodna se mną, ń powyszajmy imię jego. Ps.
flor. 33,3.

292 Konjugacja V.

§ 350. Do słów konjugacji V-ej, które uległy prze-
kształceniu w odmianie, należą także słychać i widać,
używane dawniej w czasie teraźniejszym w postaciach: s ły-
ch am, słychasz,,.. widam, widasz,... w imiesłowie przeszł.
czynnym: śłychał, a, o, widał, a, o, i t. d. Z form tych
pozostały do dziś w języku ogólnym: bezokolicznik: sły-
chać, widać (słychać w znaczeniu 'słyszeć' i w znaczeniu
'trącić zapachem, czuć') : i forma imiesłowu przeszł. biernego
słychany, niesłychany (tylko w znaczeniu słyszany,
niesłyszany), nadto w mowie ludowej : widany, niewi-
dany, zastąpione w języku ogólnym imiesłowami : widzia-
ny, niewidziany. Inne formy dawnej odmiany obutych
słów wyszły z użycia w wieku XVIII ; miejsce ich zajęły od-
powiednie formy słów słyszeć i widzieć.

Przykłady. W tragiedjach haniebne i nieznośne rzeczy
słychamy, Petrycy, Etyka Aryst. ; Słychałeni mowę pruską,
gdym bywał w Gdańsku, bardzo podobną litewskiej, Biels. Kronika
świata; Bociem ja to z innych jeszcze przedtym slychał, Rej,
Wizer. X ; W swoje własne uszyśmy słychali, J. Koch. Psałt.
44; Co gdy widał albo słychał od inszych. Jak. Gors. Kada
pańs. 1597 ; Prorocy też widali tę dziwną wielmoźność, też głosy
słychali, Rej, Apok. ; Azaż mało na świecie tych dziwów w i d a-
m y, Rej, Wizer. X; Kędy Feniksa w i dają, Piotr Koch. GoiTred
11 ; Kto widał Herkulesa gdzie malowanego, Rej, Zwierz. ; A zaś
Bóg ociec... na ziemi nigdy widany nie był, Liberjusz, Przyłbica,
rok 1640, i t. p.

§ 351. Obok słów: słuchać, przysłuchać,... w dawnej
polszczyźnie były też słowa: słuszać z odmianą podług
konjugacji V-ej : słusza..., słuszał, zezłożonemi: wysłu-
szać, usłuszać, przysłuszać, przysłusza; oraz: słuszeć,
z odmianą analogiczną na wzór słów konjugacji IV i Ill-ej :
słuszy, przysłuszy, lub słusze, przysłusze. Sło-
wa te używały się w kilku różnych znaczeniach ; a mianowi-
cie: a) w znaczeniu zasadniczym, równym słowu 'słuchać',
i w znaczeniach przenośnych, przeważnie nieosobowo w 3-ej
osobie licz. poj. i mnog., 'b) przystoi komu, wypada, należy,
jest właściwa.^ słuszna, przyzwoita, (łacińskie decet, licet, fas,

Słowa: słychać, słuszać. 293

coiivenit) ; c) należy do kogo, do czego ; d) odnosi się do...,
tyczy się kogo, czego.

Przykłady: a) Słuszaj prośby mojej, Psał. flor.
141, g ! Bądźcie uszy twoje słuszające głosa modlitwy, Ps. flor.
129, 2 ; Chwalić cię będę, gospodiiie,.., bo słuszał jeś wszytka
słowa ust mojich, Ps. fior. 137,^ ; Wołał ku mnie i wysłuszam
ji, Ps. fl. 90,^5 i t. p. — b) Prawym słusza pofała, Ps. fl. 32, j,
w Ps. Puł. : słusza pochwała ; Co tylko słuszało oznajmić kró-
lowi, ja mu to okazałem, Bib. Radź. r. 1563; Słusza -li dawać
dań rzymskim cesarzom, Opeć, 45 ; Jako to przysłucha przyć
przed pana tako mocnego, Książ. Nawój. 82 ; To czynić p r z y s ł u-
sza, co Pan rozkazał, Gilowski, Katech. r. 1579; Palili ofiary po-
wszednie jako przysłuszało, Budny, Bib. 1 572 ; Tedy dzieciom
z oćcem słusza dział uczynić, Stat. wiśl. 1460 : Żechmy się, jako
słuszy, oń nie chciały starać, Hist. w Landzie r. 1568; A. wierz
mi, iż ta cnota każdemu p r zysłus zy,.Rej Zwierzyn. 252; Takżeć
s ł u s z e człowiekowi odejmać się frasunkowi, J. Kochan. Pies. II,
15, i t. p. — c) Aczby brata żywego nie miała, ku któremużby to
iste jimienie k tej dziewce będzie przysłuszeć, Mać. z Roż. 20 ;
Ludzi, co nie słuszająku naszemu sądu. Ort. magdeb. wiek XV ;
Obszacowanie będzie zacz stoi, a część słuszająca każdej sies-
trze... ma być zapłacona, Świętosł. z Woć. 55, i t. p. — d) A czso-
koli k rządu ołtarzowemu przysłusza, powrozy stanowe... Bib.
szar. 100 ; Nie pragnąc własnej chluby, niechaj przedsię wszytko
powie, co ku jego czci przy słuszy, Górn. Dworz. r. 1566 ; Dy v.
(„przysłusza" w wyd. 2-im 1639 r. str. 28) i t. p.

Słowa powyższe: słusza, słuszy, słusze, przy-
słuszy w dzisiejszym języku wcale nie są znane. Już
w wieku XVI-ym zamiast nich zaczęto używa<$ słów : służy,
przysłużą, wreszcie przysługuje (od osnowy sług-),
które w ciągu wieku XVII i następnych rozpowszechniły się
w języku i dzisiaj wyłącznie się używają. To zastąpienie jed-
nych słów innemi ('słuszy' przez 'służy', 'przysłusza' przez
'przysłużą') dokonało się wskutek podobieństwa brzmień jed-
nych i drugich, jako też wskutek blizkości niektórych odcie-
ni znaczenia. W ten sposób np. zamiast: przysłusza mu
prawo, lub : słusze mu prawo, weszło w użycie : przy-
służą mu prawo, służy mu prawo, następnie: przysłu-
guje mu prawo, gdzie zamiast dawniejszego słowa 'przysług
sza' mamy już nie blizkoznaczmk j^%o ''^^^'^'^wls^ Vji^ ^^s^'

294 Konjugacja V.

wy służ'), lecz jego pochodnik 'przysługuje'. Są to wyraże-
nia nowsze, używane dzisiaj powszechnie, zarówno w mowie
potocznej, jak i w języku książkowym.

Ślady słów dawnych z osnową słusz-, dziś nieużywa-
nych, zachowały się tylko w wyrazach pochodnych: słusz-
ny, słusznie, słuszność.

§ 352. Do konjugacji V-ej należy słowo mieć, w któ-
rego odmianie spotykamy dwie różne osnowy: ma- i mie-;
czas teraźniejszy jest: mam, masz, ma, mamy, macie, mają;
tryb rozkaz.: miej, miejmy, miejcie; imiesł. teraźń. czynny:
mając, mający, a, e; formy należące do osnowy bezokolicz-
nika: mieć, miał, mi a wszy i miany. Wszystkie te po-
staci nie są pierwotne, lecz późniejsze, skrócone, i powstały
z dawniejszych, pełnych, wskutek zaniku pierwszej ich zgłos-
ki i=ji, to jest powstały z form: imam (=jimam),
imasz, ima, imamy,... imając, i mieć (=jimieć), imiał,
i t. d., których osnowy są: jima- i jimie-. (Porów, sta-
rosłowiańskie iraeją, imejeśi... imeti). Formy pełne tych słów
używały się w dawnej polszczyźnie jeszcze w wieku XIV
i XV-ym : lecz obok nich już w najdawniejszych pomnikach
spotykają się i formy skrócone, właściwe zresztą wszystkim
zachodnim językom słowiańskim, a także małoruszczyźnie.

Przykłady z dawnych zabytków polszczyzny. W Bodze
imam nadzieję, Ps. flor. 10, i; Nie masz j i mieć Boga jinego,
Dekalog z w. XV ; Kto ima chwałę bożą, w sercu swojem, Ps. flor.
prol. ; Błogosławieni wszystcy, jiż imaj ą w niem pwę (ufność), Ps.
flor. 2, ^3 ; 1 m i e j c i e nadzieję w bodze, Ps. fl. 4, ,; ; Bo owa grzesz-
nicy naciągnęli łęczyszcze... iżbychą, strzelali... imające prawa
serca, Ps. fl. 10,2 ; ^ pamięci imiał jeśm w nocy imię twoje, gos-
podnie, Ps. fl. 11 8, 5-; Ja imam piątą część dziedziny w Ulińcu
z moją bracią rodzoną, Księ. czersk r. 1416 ; Znamię abo ciosn na
drzewie wyciąć ima, Świętosł. 15; Osądzenia moc i mieć mają,
Świętosł. 22 ; Jano ( = jedno) prawo i moneta we wszem królestwie
i mi ano ma być, Świętosł. 17, i t. p.

Tegoż samego pierwiastku, co dawne jimieć, jest słowo,
Jimać, jimam (imam), jimasz... w znaczeniu chwytać, jako
często tliwe od jąć od pierw\as\k\\ Jim ^^x, ^"^^^ \\sas.tA^

Słowo: imieć, mieć. 295

podobnie jak przy słowie ciąć mamy częstotliwe ś-cinać, przy
piąć — s-pinać, i t. p. Słowo jimać pozostało dotąd w mo-
wie ludowej w złożonych: zajmać, wyjmać, przyjmać i inne,
z odmianą podług konjugacji V-ej (zajmam, zajmał...); w ję-
zyku warstw wykształceńszych używają się tylko formy: zaj-
mować, zajmuję, zajmował, wyjmować, wyjmuję, i t. p., na-
leżące do konjugacji Ill-ej (§ 330).

§ 252 a. Chociaż od słowa jąć postać często tliwa jest
imać (imam, imasz...), jednakże od wziąć, zawziąć się
nie mamy odpowiednich częstotliwych : (wzimać), zawzimać
się, zawzimam się..., lecz : z a w z i n a ć się, z a w z i n a m się...
Postaci te, powszechnie w języku używane, są pochodzenia
nowszego i utworzyły się drogą analogji na wzór częstotli-
wych, takich, jak: zacinać, zapinać, zaklinać... (od sztucznej
osnowy wzin-a-). Podobnie od tegoż słowa wziąć mamy w mo-
wie ludowej formy dokonane : weznę, weźniesz, weźnie... (za-
miast wezmę, weźmiesz...), powstałe na podobieństwo : wytnę,
zapnę, zacznę... (od pierwiastków : ttn, ptn, cfcn...), tudzież
na wzór całego szeregu słów konjugacji II-ej (dokonanych),
zakończonych w 1-szej osobie licz. pojed. na -nę: wciągnę,
ścisnę, szarpnę, i t. p.

§ 352 b. Formy częstotliwo : naginać, naginam, w y-
ginać, przeginać... od nagiąć, nagnę, -gniesz,... są rów-
nież tworami analogicznerai. Bezokolicznik giąć powstał na
wzór : piąć, ciąć;... zamiast gnać, gdyż pierwiastek jest gtb- :
stąd gtb-nąć. Przyrostkowe n w gnę (z gnbbnę) uważano za
brzmienie należące do pierwiastku ( = gnbn-ę) i na wzór
pbn-ę piąć, tbn-ę ciąć... utworzono giąć, oraz częstotliwe :
naginać, naginam,... na podobieństwo form : napinać, zacinać,
przycinać, zapinać, i t. p.

Takie samo przeniesienie do osnowy brzmienia w, należącego
właściwie do przyrostka, mamy w słowach częstotliwych : zarzy-
nać, zarzynam... przerzynać, o drży nać... od słów doko-
nanych : zarżnąć, zarżnę... (wymawianych r-znąć, r-znę... zgodnie
z etymologją, lub rnąć, fnę...); i tutaj wzorami do utworzenia form
częstotliwych były takie słowa, jak : zacir\a.c,.^ ł^c,t»^xv^^ ^ T.-cJ^s^i^cssyfc ^>is^

296 Konjugacja V.

§ 352 c. Formy czasu teraźniejszego i przeszłego sło-
wa mieć, użyte z przeczeniem nie, to jest: nie mam, nie
masz... nie mamy, nie mają..., nie miał... w wymawianiu
większości mają brzmienie: nimam, nimasz... nimamy...
n imają... nimiał... W zjawisku tym mamy przykład ściąg-
nięcia dwuch zgłosek w jedną, mianowicie: samogłoski e
w cząstce nie z pierwszą zgłoską i (=ji) pełnych form te-
go słowa: imam, imasz... imiał.,., gdzież akcentowane w for-
mach dwuzgłoskowych otrzymało przewagę w brzmieniu ściąg-
niętym (nie jimam = nimam, nie jimiał = nimiał...) ; to zaś
drogą analogji przeszło i na formy trzy- i więcej zgłoskowe
(tj. nimamy, nimacie, nimają, nimiejcie). Stąd też w daw-
nych zabytkach wyrazy te pisano nieraz, zgodnie z wymawia-
niem, w postaci : nimam, nimasz, nima, i t. p.

Np. My bacząc, iże dany nima rzeczy cudzych brać bez pa-
na onych rzeczy wolej, Stat. Wiśl. r. 1506, Lelew, 111 ; Dla tego
bezecny nima być mian ; tamże Lei, 122; Nic nima nienawiść
przyczyniać ani łaska pomagać, t-że. Lei. 118; Bych się nimiał
pomścić krzywdy a ciężkości swojej, Sąd Parysa r. 1542 w. 708; itp.

Uwaga, Równoznaczne z wyrażeniem nieosobowym niema
było używane w dawnej polszczyźnie : nie, powstałe ze ściągnięcia
z nie j e (gdzie je =jest, jak dotychczas w mowie ludu wiejskie-
go), podobnie jak we francuskim, obok ii n'y a pas, używa się bez-
osobowo : ii n'est pas. Przykłady użycia wyrażenia nie, w zna-
czeniu niema, spotykamy w zabytkach rękopiśmiennych wieku XIV
i XV-go i w drukach wieku XVI-go ; jak oto : O pozwanych, któ-
rych w ziemi nie, Mać. z Roż. Prawa maz. 1450, 1 ; Tedy temu,
jegoż n i e do jenego roku... Mać. z Roż., Azali nie Boga w Izraelu,
abyście szli radzić się z Belzebubem, Bib. szar. 209 ; Tamo nie pła-
czu, Opeć list 3 r. ; Tamo nie głodu... tamo nie żadnej niemocy.
Opeć 1. 3 V. ; Gdyż inego takiego (zbawienia) i w końcu świata nie,
Lubelczyk Psałt. r. 1558, 65, zwrot. 3, i t. p. U tegoż autora obok
nie spotyka się też forma n i e t, przypominająca starosłow. nśtT>.

§ 353. Słowo oglądać, dzisiaj niedokonane, w daw-
nej polszczyźnie, do końca wieku XVIII-go, używało się jako
dokonane, to jest było jednoznaczne ze słowem ujrzeć lub
ohejrz^t. Formy też czasu teraźniejszego: oglądam,
oglądasz, ogląda,... jako o4 s\o\vaL AoVc)W^w^%q, miały znaczę-

Słowo oglądać. 297

nie czasu przyszłego ( = ujrzę, ujrzysz, ujrzy...); oglądaj
znaczyło obejrzyj, oglądał — obejrzał, ujrzał, i t. d.

Przykłady. Wyślem męże, którzyź oglądają, ziemię
i wskażą, którą drogą moglibychom wnió i przez która miasta jić,
Bib. szar. 131; Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga
oglądają, N. Test. Mat. V, 8; Gwiazdy zliczycie i do piekła
drogi uznacie, tam djabelskie męki oglądacie, Sąd Parysa r.
1542, D3 v; Ty sam oglądasz dnia onego, gdy wnidziesz do ko-
mory. Wujek Bib. 1599 (tu ipse videbis in die illo...) ; Albowiem
oglądam niebiosa twoje, Wujek Bib. Ps. VIII = Quoniam v i d e-
b o coelos tuos, co w Psałterzu florjańskim i puławskim przełożono :
Bo u ź r z ę niebiosa twoja (twa) ; podobnie w wielu innych miej-
scach ; Wasza królewska miłość wkrótce to oglądasz. Kej, Żyw.
Józefa ; Co gdy uczynisz, wiele skrytych... rzeczy poznasz i sam
siebie oglądasz, gdy wiedzieć będziesz coś jest, Orzechows.
Quinc. przedm. ; Jako więc ku latu robotne pszczołv w ulu szemrzą,
kiedy wodza nowego oglądały (ujrzały), J. Koch. Odpr. 261 ;
Pójdę a oglądam go pierwej niźli umrę, Skar. Kaz. 50 ; Turcy
też, oglądawszy wkoło nasze wały, do swego się obozu wrócili
i z działy, Potoc. Woj. choć. 229 ; i t. p. Jeszcze Krasicki używał
tego słowa jako dokonanego, mówiąc np. w satyrze „Do króla" :

Poczekaj, tylko jeśli zstarzeć ci się damy.

Jak cię tylko w zgrzybiałym wieku oglądamy,

Będziem krzyczeć na starych dla tego, żeś stary.

(Satyry, r. 1799, str. 7).

W dzisiejszym języku formy oglądam, oglądasz, i t. d.
używają się wyłącznie dla oznaczenia czasu teraźniejszego;
czas przyszły zaś ma formę opisową : będę oglądał, -ła, i t. d,,
jak i w innych słowach niedokonanych.

§ 354. Imiesłowy przeszłe czynne na ły, ła, łe od
niektórych słów tej konjugacji, jak np. dbały, trwały, bywały,
zapamiętały, i t. p., używają się dziś w znaczeniu przymiot-
ników (ob. § 266) i łączność ich z odnośnemi słowami jest
już słabo odczuwana, podczas gdy w staropolszczyźnie od wie-
lu słów tak tej jak i innych konjugacji używano imiesło-
wów na ły w właściwym ich znaczeniu w żywej łączności
z osnowami słownemi. Można mianowicie wyróżnić trzy od-
cienie znaczeń tych imiesłowów : a) czymii^., ^^^^^^N^^SaAsć^?^^

298 Konjugacja V.

imiesłowom na ący (prócz różnicy czasu) ; np. Kiedy prawem
przekonany... z sądu odidzie, stronie zyskałej ( = zysku-
jącej, która zyskała) niedosyć uczyniw... Swiętosł. 8; b) ni-
jakie, np. Na siedm świadków dobrze zachowałych (do-
brze zachowujących się, statecznych), Szczerbie, Spec. sax.
1581,80; Przyszedszy już ku dostałemu wieku, nie mo-
żesz już tak łacno na drogę prawego rozumu nastąpić,...
jeśliże w młodym wieku nie założysz w sobie fundamentów
nauk. Bazylik, tłum. Modrzewskiego, c) bierne, równoznaczne
z imiesłowami na ny ; np. prawo w ziemi naszej ustawione,
trzymało, miane i chowałe, Mać. z Roż. 16; Rzecz
ukradła lubo gwałtem otjętą wróciłby... Stat. Wiśl. Świętosł.
z Woć. Fijołki są bronatne, są i podpalało, Szymon.
Sielan. 1629. C, Rzeczam i przyczynam niniejszym i przy-
szłym a nie przeminęły m. Stat. Wiśl. r. 1541, i t. p.

PISOWNIA.

§ 355. Określenie pisowni. Przez pisownię czyli
ortografję rozumiemy z jednej strony sposób oznaczania wy-
razów i form gramatycznych w piśmie, z drugiej zaś i naukę
czyli teorję tych zasad, których w danym języku trzymamy
się przy pisaniu.

Tak pojmowana pisownia czyli ortografa różni się od
grafiki, w której chodzi jedynie o sposoby oznaczenia po-
jedynczych brzmień czyli zgłosek za pomocą, liter danego abe-
cadła, ich połączeń i przyjętych znaków dj akry tycznych (roz-
różniających). *Tak np. pytania: jak oznaczyć w polszczy-
źnie samogłoski nosowe (przez e, a z ogonkiem u dołu, to
jest przez c, ą), lub miękkość spółgłoski (kreską nad literą :
ś, c, ńy i t. d.), należą do zakresu grafiki. Przeciwnie py-
tanie: jak pisać np. wyrazy: 'student', 'kredens'..., przez en
czy c, lub wyrazy: 'bronzV 'konsyljum',.. przez on czy ą, na-
leży do dziedziny pisowni. Przyjęty powszechnie sposób pi-
sania na początku i w środku wyrazów po samogłoskach sa-
mego i zamiast yi (np. imię = jimię, moich = mojich, spoić =
spojić, i t. p.) jest jedną z właściwości grafiki polskiej, do-
tyczy bowiem sposobu oznaczania dźwięku, nie zaś kategorji
gramatycznej,

§ 356. Ogólne zasady pisowni. Pisownia polska,
a w mniejszym lub większym stopniu i pisownia każdego ję-
zyka, daje się sprowadzić do trzech zasad: fonetycznej., ety-
mologiczne] i historycznej.

300 Pisownia.

1. Zasada fonetyczna. Piszemy wyrazy mniej wię-
cej tak, jak one dają się słyszeć w wymowie osób ukształ-
conych, i to jest pisownia fonetyczna. Naturalnie nie
chodzi tu o zupełnie ścisłe i dokładne oznaczanie wymawia-
nia we wszystkicłi jego odcieniacłi. Ściśle fonetycznej pi-
sowni używa się tylko dla celów naukowych; jest to tak
zwana transkrypcja fonetyczna. Tak np. piszemy w polskim:
piekł, uciekł, i t. p., niezupełnie dokładnie oddając rzeczy-
wiste wymawianie, które w transkrypcji fonetycznej oznaczy-
libyśmy: p'ek, ućek, i t. p.

2. Zasada etymologiczna. Piszemy wyrazy sprzecz-
nie z obecnym wymawianiem, lecz zgodnie z ich pochodze-
niem, to jest zgodnie z pisownią, a po większej części i z wy-
mawianiem pokrewnych im wyrazów : np. mór, morzyć ; głód,
głodny, głodzić ; blizki (przysłówek staropolski blizu, pobliżu ;
zbliżyć, bliźni), gryźć, gryź, gryzie, i t. p., i to jest pisownia
etymologiczna.

3. Zasada historyczna, oparta na zachowaniu w obec-
nej pisowni tradycji dawnej, lub też powrotu do niej. Ta
dawniejsza pisownia mogła opierać się już to na zasadzie fo-
netycznej, to jest na dawniejszym wymawianiu, już też na
względach etymologicznych, to jest pokrewieństwie wyrazów
i form gramatycznych; albo też mogła być pozbawiona pod-
stawy racjonalnej, a tym samym dowolna, a nawet i błędna,

lecz jest dla nas uświęcona zwyczajem.

Już z samego określenia pisowni historycznej wynika,
że w wielu razach jest ona jednocześnie etymologicz-
ną, o ile mianowicie oparto ją na prawdziwym stosunku po-
krewieństwa form i wyrazów (np. szósty, siódmy, wtorek).

W innych znowu wypadkach pisownia historyczna od-
twarza tylko pozorne stosunki form gramatycznych i wtedy
opiera się nie na etymologji, lecz na analogji. Taką np.
jest pisownia 'módz' zamiast móc ; dawniejsza 'bydź' ^kłaśdź'
zamiast być, kłaść ; taką jest pisownia 'dwóch' obok i za-
mJast dwuch; i t p.

I. Pisownia fonetyczna. 301

I. Pisownia fonetyczna.

•
§ 357. Kreskowanie samogłosek. W głosowni by-
ła mowa o samogłoskach pochylonych a, e, 6 (§ 12). W piś-
mie samogłoski te oznaczano dawniej kreskowaniem. Kresko-
wanie to po dziś dzień ogólnie zachowane zostało tylko co
do samogłoski 6, wymawianej jak «^ (o czym niżej § 382).
Co zaś do samogłosek d i e, to kreskowania tych liter za-
niechano, mianowicie :

1). Kreskowania d zaniechano już w wieku XVIII-ym
(ob. § 107, str. 96), ponieważ wtedy odrębne wymawianie d
pochylonego znikło zupełnie. Późniejsze próby wznowienia
kreskowania, to jest pisania: pan, rola, taka, mała, i t. p.
pozostały bezskuteczne: piszemy więc stale bez kreski: pan,
rola, taka, mała, i t. p.

2). Co do e, kreskowania tej litery zaprzestano dopiero
w ostatnich dziesiątkach w. XIX-go. Powodowano się w tym
razie naprzód względem teoretycznym (zasada pisowni fonetycz-
na) ; skoro bowiem w wymawianiu warstw ukształceńszych wy-
chodzi z użycia e pochylone i zamiast tego dźwięku słyszymy
przeważnie e otwarte, jasne, przeto kreskowanie litery e stało
się zbytecznym. Powtóre, miano też na widoku wzgląd prak-
tyczny: przez zaniechanie kreskowania e osiągnięto znaczne
uproszczenie pisowni. Pisze się więc stale : chleb, kobieta,
śnieg, dobrodziej, dobrej, naszej, więcej, powie, nie śmie,
wiesz, pasterz, i t. p. (porów. § 12).

Wyjątkowo sv rymach zachowuje się dawniejsze kres-
kowanie i; np. w wyrazach takich jak: Vięc^j' dla rymu
z ^sprzymierzeńcy^kobiJto' — ^odkryto' (Mickiew.), ^o ni^j'
— V dłoni' (Słowacki), ^dal^j' — ^znali' (Krasiński), i t. p.

§ 358. Pisanie ę i ą. Samogłoski nosowe zacho-
wujemy zgodnie z wymawianiem ludzi wykształconych (male\
lub więcej wyraźnym), pisząc*.

302

Pisanie ę i ą.

klinacji:

w dopełniaczu liczby
mnogiej rzeczowników rodza-
ju nijakiego takich jak :
zwierząt, źrebiąt, cieląt, dziew-
cząt, książąt i t. p. (ob. §§
86, 92 i 95).

w bierniku liczby poje-
dynczej rzeczownika panią
(ob. § 107, str. 97).

A) w de

1. w mianowniku, bier-
niku i wołaczu liczby pojed.
rzeczowników rodzaju n ija-
kiego takich jak: imię, ra-
mię, plemię..., zwierzę, cielę,
dziewczę, książę, i t. p.

2. w bierniku licz. poj.
rzeczowników r. żeńskie-
g o, zakończonych w mianow-
niku na a i i; jak np. mat-
kę, głowę, duszę, wolę, pracę,
suknię, historję, edukację, Ang-
Iję, Marję, boginię, i t. p.

Toż samo w bierniku 1. p.
rzeczowników m ę s k i c h ta-
kich jak: mężczyznę, rządcę,
zbójcę, cieślę, Zarębę, Matej-
kę, i t. p.

W bierniku 1. p. z a i m - W bierniku 1. poj. wszyst-
ków osobowych: mię, cię, kich innych zaimków i przy-
się i wskazującego tę, miotników rodź. żeńsk., oraz

w narzędniku l.p. wszyst-
kich rzeczowników, zaimków
i przymiotników r. żeńsk.

Tak więc w bierniku liczby pojedynczej pisać należy:
tę panią, swoją historję, moją jedną lekcję, naszą edukację,
waszą opinje, czyją wolę, każdą władzę, żywą wyobraźnię,
którą Marję, całą Francję, i t. p.

B) w k o n jugacji:

ę zachowuje się: 1. w osobie 1. ą: yf osobie 3-ej 1. mno-

1-ej licz. poj. słów, jak: niosę, giej wszelkich słów, a więc:

biorę, piszę, ciągnę, cierpię, niosą, biorą, piszą, cierpią,

^^puję, i t p. ^\xc\\i^, x\i^\^, '^\\5LOsv^\'5b^A t, <L

Miękczenie spółgłosek.

303

2. w formach imiesłowu
czynnego przeszłego na rodzaj
żeński i nijaki w liczbie
pojed. takich, jak: żęła, żę-
ło, cięła, cięło, ciągnęła, -ęło,
i t. p., i w liczbie mnogiej
na wszystkie rodzaje: żęli,
żęły, cięli, cięły, ciągnęli,
ciągnęły, i t. p. Podobnie
w formach złożonych z tych-
że imiesłowów, np. żęłam, cię-
łaś, wzięłam, wzięliby, przy-
jęłaś, żęliśmy, ciągnęłyście,
wyjęliśmy, i t. p.

2. ą: Yf formach imiesło-
wu czynnego przeszłego na
rodzaj męski tychże słów to
jest: żął, ciął, wziął, ciągnął,
sprzątnął , żąłem , wziąłeś, itp.

3. w imiesłowie czynnym
zaprzeszł. nieodmiennym tych-
że słów, to jest: zżąwszy,
wziąwszy, sprzątnąwszy, itp.

4. w imiesłowie teraźniej-
szym czynnym wszelkich słów
np. będąc, -ący, niosąc, żnąc,
tnąc, ciągnąc, pisząc, cierpiąc,
słuchając, mając, -ący, -ąca.

-ące, i t p.

§ 359. Należy pisać prawidłowo przez e, a nie przez
f , zgodnie z poprawnym wymawianiem, wyrazy : mieszać,
mieszanina, zamieszanie... i mieszkać, mieszkanie, miesz-
kaniec, pomieszczenie i t. p.

Natomiast pisanie i wymawianie z nosowym ę wyrazu
piękny, piękność i innych jego pochodników jest prawidłowe.

§ 360. Miękczenie spółgłosek. Spółgłoski ś i ś
pisze się zgodnie z wymawianiem przed następującą miękką ń,

i. i.

a) w słowach przed przyrostkiem ńe (nie), jak np.

błyśniesz, błyśnie... gaśnie, więźniesz, grzęźnie, gryźnie,

rośnie, ciśnie, pryśnie, i t. p. liźnie, bryźnie, w Dreźnie.

b) w osnowie rzeczowni- W przyrostku izna, np.
ków, np. wiśnia, czereśnia, bieliźnie, gotowiźnie, suro-
na sośnie, wiośnie, w Prośnie, wiźnie, włoszczyźnie, ojczy-

we snie...

źnie, i t. p.

Podobnie pisze się ś, ś w innych wyrazach przed mięk-
kiemi ó, dź, m', np.

osobiście, osobiści, zamaszy- gwiaździe, gwiaździsty, bróź-
^cie,... w mieście, artyście dm^ \ix(itftjL\t., \^*L^^x^^ ^^

304

Spółgłoski ś i ź.

artyści, turyści, materjaliści,... przyjeździe, weźmiesz, weź-
piśmie; puśćcie, wyrośli. mie, uwięźli, przywieźli...

W wyrazach : wyspie, ospie, paśmie, izbie za-
chowują się twarde s i z przed miękkiemi p', 6', m', zgod-
nie z formami pozostałych przypadków tych wyrazów (wyspy,
ospą, pasmem, izbami), gdzie co s i z następują twarde.

ś i ś w przymiotnikach przed przyrostkiem ny,
na, ne; np.

głośny, głośna, głośne, głośni, groźny, groźna, groźne, groź-
leśny, kwaśny, litośny, skoś- ni, mroźny, luźny, pokaźny,
ny, donośny, i t. p. wyraźny, woźny, i t. p.

Twarde s i z mamy w przymiotnikach:

bolesny, ciasny, cielesny, jas- przyjazny, żelazny,
ny, mięsny, miłosny, radosny,
sprośny, wczesny, własny, za-
zdrosny, żałosny.

Formy liczby mnogiej tychże przymiotników przed mięk-
kim ń i przysłówki mają miękkie 6', i, niezależnie od tego,
czy zmiękczenie jest właściwe liczbie pojedyń., lub nie ; np.

głośni, znośni,... boleśni, jaś- luźni, groźni, pokaźni, przy-

ni, radośni, zazdrośni ; głośno, jaźni,... mroźno, luźno, groź-

litośnie, boleśnie, jaśnie, ra- nie, wyraźnie, przyjaźnie, ja-

dośnie, zazdrośnie, i t. p. ko też żelaźniak i t. p.

§ 361. Spółgłoski s. .f, sz. W razach wątpliwych
co do użycia spółgłosek s, ś lub sz, stosujemy się do wy-
mawiania poprawnego, pisząc :

a) ś w wyrazach swojskich, jak oto :

ściana

ścisk

ślub

środa

ściągać

ślad

śniady

świder

ściek

ślepy

śnić

świegotać

ścielę

ślę

śpiew

świerk

ściemnieć

p r z y ś 1

§

śpi

świeży

ścieżka

śliwka

śpioch

święty

ścigać

ślizgać

się

feT^Am

%mV \ \». ^

Spółgłoski s, ś, sz.

305

z obcych zaś: ślamazarny, śledź, śliż (rybka), ślu-
sarz, śmiga, śmigać, spichlerz, spichrz, spiż, spiżarnia, śrut,
śruba.

*

b) sz przeważnie w wyrazach obcych, jak oto :

auszpik

szlarka

szpadel

sztafeta

areszt

szlaz

szpagat

sztambuch

biszkopt

szleja

szparag

sztandar

kształt

szlichtada

szpic

sztolnia

szkalować

szlifa

szpicruta

sztos

szkaplerz

szlifierz

szpiczasty

sztuciec

szkarłat

szlochać

szpieg

sztuka

szkielet

szluza

szpik

sztukaterja

szkło

szłapać (obok szpikować

sztygar

szkopek

człapać)

szpilka

sztylpa

szlaban

szmaragd

szpinak

szubrawiec

szlachcic

szmelc

szpital

szustać

szlachto wać

szmermel

szpryca

szuwaks

szlafmyca

szmigus (obok szprych

szwendać się

szlafrok

śmigus)

szprync

szwindel

szlak

szmuklerz

szragi

szych

szlam

sznur

szrama

szylkret...

ze sw oj

s k i c h zaś : koszlawy, szczaw.

szczebiot, szcze-

ię, szczep, szczepić, szczupły,

szczypać, szron

[, wreszcie, i t. p.

C) 5 w

wyrazach o b c j

^ c h , jak oto :

skandal

sołtys

stebnować

strofować

skarpetki

spacer

stelmach

strucla

smalec

spirytus

stempel

strych (co in-

smarować

stalugi

stokfisż

nego sztych)

snycerz

stangret

stos

sus...

ze swojskich: spiąć, spinać, spiekota, spierać, spie-
szyć, obok śpieszyć, spis, srebro, stukać, stukam, stuka...,
swędzić, i t. p.

§ 362. Spółgłoska sz (nie zaś s) pisze się przed cz;
np. w wyrazach: mieszczanin, mies^z.CL^^^^N^'^., \i.^T.<^Ti^Ts^^^

Gramatyka, ^^

306 Miękkość spółgłosek k', g'.

szczęśliwy, szczyt, szczątek, puszcza, oszczędzać, deszcs,
barszcz, dreszcz, proboszcz, i t. p.

Podobnież w rzeczownikach z przyrostkiem izna^ jak:
polszczyzna, królewszczyzna, płaszczyzna, i t. p.

W mężczyzna i chorążczyzna zachowuje się etymolo-
giczne ż.

Natomiast pisze się c przed cz, jak: w staroświecczy-
zna, krawiecczyzna, turecczyzna ; w niektórych jak : kozaczy-
zna, greczyzna... mamy samo cz.

§ 363. z, nie zaś ź, zgodnie z wymawianiem, pisze się
w wyrazach : żmija, drażnię, drażnić, drażliwy, podrażnienie,
wrażliwy, (lecz: obrażliwy, przeraźliwy, zaraźliwy), próżny,
próżni, różny, różni, różnie.

§ 364. Spółgłoski rii nie zaś rz pisać należy w wy-
razach; dzierżę, dzierżysz..., dzierżeć, dzierżawić, dzier-
żawca, skarżyć, oskarżony, oskarżyciel, drżę, drżysz, drży...
drżeć, drżenie, oberża, i w pochodnych ; w pierwiastkach tych
wyrazów są dwa osobne brzmienia rg lub rź (drg-a-ć, drż-eć,
skarg-a, skarż-yć).

Natomiast piszemy etymologicznie rz { = i) w wyra-
zach : drzesz, drze... drzeć, rznąć, rznę, mierzwa, gorzki (nie
gorzki 1), tu bowiem pierwotnie było r.

§ 365. Miękkość spółgłosek K g'. W wyrazach
swojskich spółgłoski A;', g' przed samogłoską e piszemy przez
ki, gi (np. kieł, wielkie ; zgiełk, drogie) ; tak też i w wyra-
zach przyswojonych te same spółgłoski przed e pisać
należy, t. j. pisać i tutaj : kie, gie, jak to już w rzeczy sa-
mej oddawna przyjęto we wszystkich wyrazach z miękkim k'
i w wielu z miękkim g' ; np.

agienda

ankieta

giełda

gieometrja

agient

na bakier

gi e m z a

gieorginja

agiencja

bankier

gienealogja

gieranja

algiebra

dagierofcyp

gienerał

giest

a Igi erka

ewangielja

gieneza

giestykulacja

angi el ski

egzagieracja

gienjusz

giez

s, nk i er

f i gi e 1

^\eo^Y«Ą^

^iezło

Przyimki z i 5. 307

inteligiencja lakier margiel tygiel

kielich legienda m a r k i e r wegietacja

kierować likier nagietek Węgier, i t. p.

Tak samo pisać gie w imionach i nazwiskach osób
i nazwach gieograficznych, jak oto : Eugienja, Giedymin, Gieł-
gud, Giejsztor, Giełczew rz., Gienewa, Gienua, Gieorgja,
Giermanja, Giertruda, Gierwazy, Ifigienja, Jagiełło, Masagie-
ci, Wogiezy, i t. p.

§ 366. Z powodu blizkiego podobieństwa brzmień g'
i y, obok niektórych wyrazów obcych ze zgłoską gie, weszły
w użycie równouprawnione ich formy ze zgłoską y^; jak oto:
agient — ajent, gienerał — jenerał, gieografja — jeogi'aQa,
gieometrja — jeometrja, regiestr — rejestr, regient — rejent
(z różnicą znaczeniową: 1-e, zastępca panującego, 2-e nota-
rjusz). Podobnie obok wyrazu logika używany jest loika
(==lojika) i pochodne loiczny, loicznie...

§ 367. Zmiękczenie spółgłosek wargowycli h'

p'f w' f m* na końcu wyrazów i zgłosek nie daje się sły-
szeć w dzisiejszym wymawianiu; dla tego zaniechano zby-
tecznego ich kreskowania i przyjęto pisać bez kreski ' : rze-
czowniki, jak: chorągiew, drób, drop, gołąb, głąb (głębi), jed-
wab, karm, krew. Radom, korab, modrzew, marchew, stągiew,
żóraw, i t. p. ; liczebniki : siedem, osiem ; rozkaźniki słów :
rób, róbmy, karm, karmcie, mów, staw, traf, trzepcie.

§ 368. Spółgłoski głośne i ciclie. Przyimek z
(pierwotny z lub s), gdy jest użyty osobno przed imieniem,
pisze się stale przez z,, to jest zarówno : z bratem, z domu,
z głowy, z wiosną, z żalem, i t. p., jako też : z panem, z to-
bą, z książką, z fabryki, z szafy, i t. p.

§ 369. Przyimki s i z na początku wyrazów zło-
żonych piszemy zgodnie z wymawianiem, to jest:

z przed spółgłoskami głośnemi czyli dźwięcznemi (przed :
b, b', d, dź, g, g', h, j, 1, ł, m, m', n, ń, r, rz, w, w', z,
ż, ź); np.

308

Przyimki wez i wz.

zbratać się

zdzierać

złapać

zrzynać

zbierać

zgoda

zmącić

zważyć

zbroja

zgiąć

zmrozić

związać

zbieg

zhańbić

zmartwić

zzuć

zbiór

zhołdować

zmiażdżyć

zziębnąć

zbić

zjawisko

zmiąć

zżąć

zdjąć

zjednać

znużyć

zżuć

zdrobniały

zjeść

zniżyć

zżęty

zdziałać

zlepić

zrobić

zżymać się..

s przed spółgłoskami ci c h e m i czyli bezdźwięcznemi
(to jest przed p, p', t, k, k', eh ; oprócz przed s, ś, c, cz) ; np.

spadać

spijać

skąd

skierować

spłata

stoczyć

skądinąd

schlebiać

spytać

stworzyć

skleić

schodzić

spiąć

stąd

skończyć

schronić

spiekota

stairitąd

skruszyć

schudnąć, i t. p

Wyjątkowo pisze się z przed s, 5, sz, c, cz, to jest
w wyrazach takich jak: zsadzić, zsunąć, zsypać, zsiadać, zsiąść,
zsinieć, zszyć, zszarzeć, zcedzić, zczesać, zczernieć, zezepiać
(łączyć, lecz : 'szczep, szczepić, szczepienie' — o drzewie).

§ 370. P r z y i m e k s (z) przed spółgłoskami m i ę k -
k i e m i (ć, 1, m', p', w'), w razach, gdzie spółgłoski te wywarły
swój wpływ miękczący na przyimek, pisze się zgodnie z wy-
mawianiem przez ś; np. ściąć, ścieśniać, ścierpieć; ścigać,
ściek, ścisk, ściemnieć, śmierć, śpiew... : zwłaszcza w wyrazach :
ścierka, śliczny, ślub, śmiecie, śmietana, śniadanie, śniedź^
świadek, które nie są już odczuwane jako złożone z przyim-
kiem (por. § 361).

§ 371. Przyimki wez i wz w wyrazach złożonych
piszą się w tej postaci przed spółgłoskami głośnemi; np.
wzbijać, wzbudzać, wzdłuż, wzdychać, wzgarda, wznosić, wez-
brać, wezgłowie...

przed spółgłoskami zaś c i c h e m i piszą się zgodnie,
z wymawianiem przez wes, ivs ; np. wspak, wsparcie, wspo-
móc, wstrząsnąć, wstrzymać, wesprzeć, westchnąć...

W przyim\iiiQ\\ roz, bez przyjęto stale pisownię etymo-
logiczną (oh, niżej § 404).

Przyrostki -stfuo, -ski. 309

§ 372. Przyrostki -jsfu^o, -jslei, 'Sko. Rzeczow-
niki z przyrostkiem -siwo, przymiotniki z przyrostkiem -ski
i przysłówki na -sko zatrzymują s swoich przyrostków ; pisać
więc należy (bez względu na ostatnią spółgłoskę osnowną
wyrazu) : bóstwo, męstwo, mnóstwo, niedołęstwo, ochędóstwo,
krzywoprzysięstwo, księstwo, łupiestwo, towarzystwo, ubóstwo,
papiestwo, zwycięstwo ; — boski, bosko, męski, męsko, pa-
pieski, paryski, kaliski, towarzyski, olkuski, praski, brzeski,
świętokrzyski, francuski (lecz rzeczownik Francuzka = une
Francaise), kaukaski, tyfliski, pruski, ruski, saski, hamburski,
norymberski, petersburski, ryski, norweski, kopenhaski, el-
bląski, niski (przymiotnik dzierżawczy od nazwy miejscowo-
ści Nisko), i t. p. O wyrazach, w których z pierwiastkowe
zachowuje się, zobacz niżej § 399 — 400.

§ 373. Przyrostki 'Ctwo i -cM. Brzmienie c
przyrostków -cłwo i -cki piszemy zgodnie z wymawianiem
przez c; np. w wyrazach: bractwo, bracki, świecki, szlachec-
two, opactwo, bogactwo, sieroctwo ; świadectwo, tkactwo, pie-
niactwo, próżniactwo, kozactwo, żebractwo, robactwo, ptactwo,
obok postaci analogicznej ptastwo, utworzonej na wzór in-
nych rzeczowników z przyrostkiem -siwo, i t. p. O wyrazach,
w których się pisze -dziwo, -dzki,... ob. niżej § 401.

§ 374. Spółgłoski podwójne. W wyrazach pol-
skich grupy liter : ss, zz, cc, ćć, czcz, dżdż, ww, dd, łł, mm,
nn, ńń, kk nie oznaczają właściwie dwuch osobnych spółgło-
sek, lecz bardziej przeciągłe i energiczne wymawianie jedne-
go dźwięku; właśnie to charakterystyczne wymawianie odda-
ie się w piśmie spółgłoskami podwójnemi, zgodnie zresztą
z budową etymologiczną wyrazów; np. ssać, zzuć, bezzasad-
nie, bezzwłocznie, bezzębny, świeccy, greccy, niemieccy, wróć-
cie, czczę, uczczenie, naczczo, dżdżysty, wwozić, naddać, pod-
dasze, oddech, piełła, miełła, łammy, karmmy, panna, manna,
ranny, czynny, dzienny, dziennie, imienny, dziecinny, konny,
konnica, okiennica, dzwonnik, dzwonnica, uczennica, zakonni-
ca, lekki, miękki, i t. d.

Najwięcej mamy w językw Yi'5T«jL(>vi t* ^^^^^^^^^s^ '^'

310

Spółgłoski pojedyncze.

W każdym z nich zeszedł się jeden z przyrostków: ny, na,
nie, nik, nica z ostatnim n osnowy. Wyrazy, kończące sig nie
na w w osnowie, mają tylko jedno n przyrostkowe, jak: pełny,
srebrny, żelazny, lub też: szklany, miedziany, drewniany, dru-
ciany, posrebrzany, zbytnica, i t. p.

§ 375. W wyrazach cudzoziemskich zachowuje-
jemy podwójną spółgłoskę etymologiczną, o ile wymawianie
jej energiczne i przeciągłe daje się słyszeć, podobnie jak to
ma miejsce w swojskich, o których była mowa powyżej (§ 374);
np. ballada, belladona, buddyzm, bulla, flotylla, idylla, lenno,
libella, madonna, mennica, mokka, prymadonna...

W imionach własnych, zwłaszcza mniej spolszczonych,
jak oto: w nazwach gieograficznych i nazwiskach rodowych,
zachowujemy podwójne spółgłoski bez względu na wymawia-
nie: jak np. Apollo, Attyka, Chantilly, Halla, Hellada, Jassy,
Mekka, Odessa, Otto, Pallas, Saragossa, Sully, Rousseau,
Oppert, de Rialle, Correggio, Hellwaid i t. p.

§ 376. Spółgłoski pojedyncze. W wyrazach przy-
swojonych, gdzie wymawianie pojedynczych spółgłosek zupeł-
nie się ustaliło, piszemy fonetycznie, bez względu na etymo-
logje, spółgłoski pojedyncze, np.

afekt

esencja

komunikacja

proces

aluzja

gama

kontrola

procesja

aparat

gi*amatyka

korekta

profesor

apelacja

grasować

korespon-

Prusy

asenizacja

grupa

dencja

pruski

asesor

iluminować

mapa

rasa

asymilacja

ilustrować

misja

Rosja

asystent

irytować

oficer

rosyjski

Asyrja

kasa

oficjalista

ruski

Abisynja

klasa

okazja

sesja

balustrada

kolacja

opozycja

sukcesja

beletrysta

kolega

pasażer

suma

deseń

kolegjum

pesymista

taryfa

efekt

kolekcja

posesja

teroryzm

emisja

komitet

prasa

terytorjum...

I

§ 377. Samogłoskę u piszemy literą u zgodnie z wy-
mawianiem w następuj ącycTi Yi^T^2.«ic\i ^wo^skich i cudzo-
ziemskich :

Wyrazy z samogłoską u.

311

album

buk, u

cuchnąć

edukacja

alumn

bukiet

cucić

entuzjazm

aluzja

bukszpan

cud, -ny

fakultet

ampułka

budzić

cudzy

fluksja

amulet

budżet

cug, -owy

folusz

amunicja

bukiet

cukier

forszus

arbuz

Bułgar

czeluść

fortuna

argument

buljon

czub

framuga

arkusz

bulwa

czucie

francuski

artykuł

bulwar

czuwać

frukt

ateusz

bułany

deputacja

fuga

augur

buława

dłubać

fujarka

ażurowy

bułka

dłuto

fukać

bałamucić

bunt

dług

fular

balustrada

buńczuk

długi

fum

bambus

burczeć

dłużnik

fundacja

banialuka

burda

dmuchać

funt

bankrut

burka

dokuczać

fura

bibuła

burmistrz

drugi

furgon

biskup

bui'nus

druk

fur ja

bisurman

bursa

drumla

furman

biuro

bursztyn

drut

furta

biust

bury

druzgotać

fusy

bluszcz

burza

drużba

fuszer

bluza

burzyć

drużyna

futerał

bluzgać

busola

dublet

futro

bluźnić

but

duch

futrować

brud, u

buta

duda

gbur

bruk

butelka

duet

gjaur

brukiew

butwieć

dukat

głuchy

bruljon

buzia

duma

głupi

brunatny

buzować

duński

gnuśny

brus

centurja

dureń

gi'uby

bruśnica

cherubin

durzyć

gruchać

brutal

chluba

durszlak

gruchotać

brzuch

chlupać

dusza

gruczoł

buczyna

chlustać

dusić

gruda

buda

chmura

diiży

grudzień

budować

chrupać

dwu, dwuch

grunt

budzić

Chrystus

dwukropek

grupa

budżet

chuchać

dwuznacznik

grusza

bufon

chuć

dziupla

gruz

Bug, -u

chudy

dziura

gubić

bujać

chustka

dżumob

ig(aL\i\».

12

Pisownia.

gumno

Kaszuba

kufer

kurta

gunia

katakumba

kuglarz

kurtyna

gusło

katusza

kukać

kurz

guz

kauczuk

kukiełka

kusić

guzdrać się

klub

kuksać

kuśnierz

hołubiec

klucz

kukułka

kustosz

hubka

klusek

kukurydza

kustrać

Hucuł

kłuć

kula

kusy

hufiec

kłus

kulas

kus?

huk

knut

kulawy

kusza

hulać

kociuba

kulbaka

kutas

humanista

kolumna

kulcaiyba

kutner

humor

komput

kuleć

kutwa

hurmem

komtur

kulić

kuzyn

hurtowny

komun ja

kulig

kuźnia

huta

konduita

kulik

legumina

huzar

konfuzja

kulsze

lub, lubo

iluminacja

koniuszy

kułak

lubaszka

indult

konjugacja

kum

lubić

jaguar

konkurent

kumpie

lucyfer

jałmużna

kontuzja

kumys

lud

jarmuż

konwulsja

kuna

lufa

jaszczurka

koturn

kundel

luka

jubilat

kruchy

kunszt

lukrecja

jubiler

krucjata

kupa

lukrować

jubka

krucyfiks

kupiec

lunatyk

juczyć

kruk

kuper

lunąć

juk

krup

kupon

luneta

juha

kinipa

kur

lustro

jucht

kruszec

kura

luśnia

junak

kruszyć

kuracja

lutnia

jurysta

krużganek

kurant

lutować

jutro

krztusić się

kuratela

luty

jutrznia

Kuba (Jakób)

kurator

luzak

już

kuban

kurcz

luzem

kadłub

kubek

kurczę

luźny

kajuta

kubeł

kurek

łub .

kaktus

kubrak

kurenda

łubek

kałuża

kuc ; kuć

kurhan

łubin

kangur

kuchnia

kurjer

łucznik

kańczuk

kuczka

kuropatwa

łuczywo

kapucyn

kudły

kurować

łudzić

kapusta

kufa

Kurpie

ług

zaruzel

kufel

kura

\\xk

Wyrazy z samogłoską u.

313

luna

niechlujstwo

pobudka

puszka

lup

nucić

podług

poruszyć się

łupać

nudzić

poduszczać

putać

lupiestwo

nukać

poduszka

puzon

łupież

numer

pokup

puzdro

łupina

numizmat

południe

rachuba

łuska

nurek

polubowny

regulamin

łuszczyć

nurt

ponury

rekrut

łut

nurzać

popularny

rekurs

łużyna

nuta

poruczać

reputacja

manipulacja

nużyć się

potulny

resursa

marmur

obdukcja

poufały

rezultat

marudzić

obłuda

protokuł

rotunda

Mazur

obstrukcja

pruć

rossturchan

mruczeć

obuć, obuwie

przegub

rozruch

mrugać

obuch

przepuklina

rozrzutny

mruk, -czeć,

obudzać

publiczny

rozum

mrużyć

oburącz

puch

rubaszny

muc

odpust

puchlina

rubin

mucha

okruch

puchnąć

rubryka

mufka

okrutny

pucołowaty

ruch

mularz

okulary

pud

ruchomość

multanka

okulista

pudełko

ruda

mul

okupacja

pudel

rudel

mumja

orangutan

puder

rudera

mur

ostrużyny

pugilares

rudnik

murawa

oszukać

puginał

rudy

Murzyn

oszust

puhacz

rugować

mus

otucha

puhar

ruina

musieć

pałuba

puk

rujnować

muskać

paskudny

puklerz

rumak

muślin

pazur

pularda

rumiany

musować

perfumy

pulchny

rumor

mustra

peruka

pulpet

rumowisko

muszkatela

pigułka

pulpit

runąć

muszkiet

pióropusz

puls

runo

muszla

plugawy

pułk

runy

musztarda

plusk

punkt

rupieć

mutra

pluskwa

purchatka

rura

muza

plusz

purysta

rusałka

muzułmanin

pluton

pusty

ruszać

muzyka

płuco

puścić

rusznica

nasturcja

pług

puścizna

ruszt

nauka

płużyć

puszcza

"cwsn^A^^^JKw

{

U4

Pisownia.

ruta

suchy

szufla

turkawka

rutyna

sufit

szuja

^ turkot

rzucić

sufler

szukać

turmalin

rzut

sufragan

szuler

turniej

samolub

suka

szum

turysta

schludny

sukcesja

szurgot

tusz

sekularyzacja

sukmana

' szuwaks

tusza

sekunda

suknia

tiuc

tuszyć

sekutnica

sukno

tłum

tuz

skrucha

sułtan

tłumaczyć

tuźurek

skubać

sum

tłumić

tuzin

skutek

suma

tiumok

udobruchać

ślub

sumak

tłusty

ufać, ufność

ślusarz

sumiasty

tiuszcza

ufnal

słuch, -ać

sumienie

truchleć

ulica

sługa

sunąć

truchtem

ul

słup

suplikacje

trucizna

umbrelka

słuszny

surdut

trud

uncja

służyć

surma

trufla

uniform

smucić

surowy

trumna

unita

smug

sus

trup

unja

smuga

susza

trupa

urlop

sin u kły

sutana

truskawka

urna

smutny

suteryna

truteń

u top ja

spekulacja

suty

trutka

uzda

śruba

sytuacja

trybularz

wiekuisty

śrut

szczudło

trybuna

wnuk

statua

szczupak

trybunał

wuj

strucla

szczupły

tryurnf

wulgata

struga

szczur

tu, tutaj

wulkan

strugać

szczutek

tuba

wybuch

strumień

szkuta

tuczyć

wykluczyć

struna

szluza

tudzież

wypukły

strup

szmuklerz

tulić

wyrzut

struś

sznur

tulipan

wzburzenie

student

szpunt

tułać się

wzdłuż

studjować

sztuciec

tułów

zapusty

studnia

sztufada

tuman

zarzut

studzić

sztuka

tumult

zasuwka

stuk, -ać

szturchać

tupać

zaułek

stulecie

szturm

tur

zawierucha

stuła

szuba

turban

zguba

siibjekt

szubienica

turować

złudzenie

subtelny

szubrawiec

turcz^ć

'ŁM\\V^TV^

Wyrazy z samogłoską u. 315

zmuszać

znużenie

zrzucać

zuch

zuchwały

żaluzja

żupa

zupa

żubr

żupan

zupełny

żuchwa

żur

zzuć

żuk

żużel.

Pisownia fonetyczna powyższych wyrazów co do u jed-
nocześnie zgodna jest i z ich etymologją. Zaledwie w kil-
kunastu z nich naruszona została zasada etymologiczna, jak
oto: but, drut, dziura, fiirta, luźny, łut, śrut, ślusarz, jałmużna,
jaszczurka, marmur, protokuł, stuła, struna i in.

§ 378, 17 w przyrostkacłi lub w końcowych
zgłoskach wyrazów.

Samogłoskę u piszemy w następujących przyrost-
kach, lub też w końcowych zgłoskach wyrazów,
gdzie zgłoski te nie są przyrostkami, lecz należą do pier-
wiastku *) :

a) w swojskich i przyswojonych:

ut, uła, ułka : artykuł, muskuł, skrupuł, tytuł, cyrkuł, szko-
puł, karbunkuł, reguła, formuła, infuła, fistuła, ro-
tuły, wokabuły, szkatuła, safanduła, ceduła, kani-
kuła, pigułka, szypułka, jarmułka, kapsułka, stam-
bułka; gaduła, pakuły, beczułka, niecułka...

ula, ulo: matula, ciotula, koszula, zazula, cebula, tatulo,
chłopulo.

ulec: budulec, hamulec, krogulec, sękulec, strychulec, szpi-
kulec.

un, unka: biegun, całun, opiekun, piastun, piołun, piorun,
zdun, zwiastun, opiekunka, piastunka...

uch, tuch : kożuch, koniuch, leniuch, piecuch, smoluch, dzie-
ciuch, kopciuch, kocmołuch, wycieruch, paluch,
łańcuch, obżartuch, fartuch, flejtuch, wańtuch.

*) Tak np. w wyrazach : leniuch, lisiura, beczułka, rachunek... przy-
rostkami są: -uch, -ura^ -ułka, -unek; w wyrazach zaś takich, jak:
fartuch, wańtuch, produkt, trunek, lub : chmura, niecłiluj..., brzmienia koń-
cowe : -uchy -ukt, -unek, -ura, -uj, nie są przyi^ostkami, lecz częściami
pierwiastków wyrazów : tuch, dukt, trunek, chmur.^ chlu| -^ w w^t^aAa Ta^
bulka, zgłoska, buł- jest pierwiastkiem., ^ -fca ^T^^TCi^*OŁ\wss>.

I

316 U w przyrostkach.

ucha: pielucha, siwucha, czarnucha, zawierucha, pazucha,
prażucha, dziewucha, starucha.

uga: śmieciuga, pleciuga, szaruga, kolczuga, framuga, ma-
czuga.

wr, ura : piechur, mazur, kaptur, kosztur, mundur, kontur, li-
siura, wilczura, szlachciura, niemczura, chmura.

uk: borsuk, hajduk, kaduk, Eałmuk, karuk, munsztuk;

ut ; uta : kogut, mańkut, lilut, bałamut, kierkut, atrybut, in-
stytut, statut, boruta, pokuta, waluta, cykuta, mi-
nuta, reduta;

us: całus, garbus, lizus, obdartus, raptus, morus, derus, ny-
gus, psikus. Krakus, wiarus, sługus;

uz: intruz, kartuz, kobuz, łobuz, szlachtuz, rajtuzy;

usz, jusz: fundusz, animusz, kapelusz, cienkusz, chudeiisz,
koklusz, kontusz, parwenjusz, proletarjusz, utra-
cjusz, nowicjusz, kuracjusz, nuncjusz, merkurjusz,
notarjusz, agrarjusz, antykwarjusz...

upa: skorupa, chałupa, szalupa;

utny : wierutny, rezolutny, bałamutny, rozrzutny;

w zdrobniałych*:

ulek, ulka: np. chłopulek, matulka, koszulka;
unio, unia: tatunio. Woj tunio, dziadunio, ciotunia, córunia;
uśf usia, usio: tatuś, Franus, Piotruś, dziaduś, labuś, gę-
busia, córusia, Jagusia;

uszek, uszka^ uszko: garnuszek, placuszek, kożuszek, sta-
ruszek, paluszek, kaczuszka, serduszko, jabłuszko,
Kościuszko ;

utki: bielutki, króciutki, nowiutki, świeżutki;
uchny, uchna : bieluchny, niziuchny, każdziuchny, mamuch-
na, córuchna, ciotuchua, i t. p.

b) wcudzoziemskich:

um: muzeum, liceum, gimnazjum, kolegjum, studjum;
utor: egzekutor, koadjutor, interlokutor;
ument: argument, dokument, instrument, monument, po-
stument ;

Przyrostek -unek.

317

urg : chirurg, dramaturg ;

ukt: kondukt, produkt, wjadukt;

ura: architektura, awantura, broszura, brawura, cenzura, fi-
gura, glazura, kultura, natura, politura, profesura,
struktura, tektura, tortura, tynktura, i t. p.

nar: repertuar, rezerwuar, trotuar.

§ 379. Do przyrostków pochodzenia obcego należy tak-
że przyrostek unek (staropol. unk, niemiec. ung) w wyra-
zach, przyswojonych przeważnie z niemczyzny, oraz w pol-
skich, na ich wzór utworzonych ; jak oto :

basarunek

maszerunek

posterunek

szacunek

frasunek

meldunek

rabunek

szafunek

garnirunek

opatrunek

rachunek

szamerunek

gatunek

obstalunek

ratunek

trafunek

karczunek

opierunek

rynąztunek

tresunek

kierunek

pakunek

rysunek

trunek

kwaterunek

pocałunek

sprawunek

warunek

ładunek

poczęstunek

starunek

werbunek

malunek

podarunek

stosunek

wizerunek..,

Oczywista, że ta sama pisownia przez u zachowuje sig
również i w wyrazach pochodnych, jak np. opiek^^nka, opie-
k«^ńczy, biegunowy, gadt^lstwo, garn2^szeczek, lisit^rka, nat^^-
ralny, figurować, chirwrgja, instytucja... gatunkowy, opatrun-
kowy, rachunkowość, stosunkowo, i t. p.

§ 380. 17 w koDJugacji. Samogłoskę u zachowu-
jemy zgodnie z wymową i etymologicznemi stosunkami form
konjugacyjnych w słowach wzorów następujących: (konju-
gacja III gromada 4): kupuję, kupujesz... kupuj, kupując, ku-
pujący; panuję, panuj, panując: króluję, bieduję, gotuj, pró-
buj (bezokolicznik z przyrostkiem -ować); b) widuję, widuj,
widując, pokazuję, pokazuj, zatrzymuję... (bezokolicznik z przy-
rostkiem -ywać) ; c) w słowach pierwotnych, jak: czuć, czu-
ję, kuć, kuję, kluję, knuję, obuję, pluję, psuję, snuję, szczuję,
truję, snuję, żuję, i kłuję, pruję, (ob. § 325); d) w często-
tliwych : czuwać, wykuwam, obuwam, przeżuwam, zatruwam,
wykluwam, rozpruwam, i t. p. (ob. | 'iSQ — ^JSffi^,

318 Opuszczenie w.

§ 381. Opuszczenie w. Spółgłoskę w przed przy-
rostkiem 'Stwo opuszcza się w wyrazach, utworzonych od
osnów przymiotników dzierżawczych (na -ów), jak oto: kró-
lestwo, ojcostwo, wójtostwo, wiyostwo, stryjostwo, namiestni-
kostwo, sędziostwo, podsędkostwo, mistrzostwo, rządcostwo,
gapiostwo, łotrostwo, trzpiotostwo, hrabiostwo, dziadostwo,
tchórzostwo, żydostwo, Józefostwo, Janostwo, Adamostwo...
Lecz zachowuje się spółgłoskę w w osnowach niedzierżaw-
czych; np. szewstwo (obok szewctwo), prawodawstwo, plu-
gawstwo, myśliwstwo, rybołówstwo, marnotrawstwo, znawstwo,
krajoznawstwo; wyjątkowo zaś: lenistwo, bez w.

Piszą się ze spółgłoską w przymiotniki od tychże
osnów dzierżawczych, utworzone za pomocą przyrostka ski;
jak oto : królewski, ojcowski, wójtowski, wujowski, stryjow-
•ski, sędziowski, dziadowski, tchórzowski, Janowski, Grabow-
ski, Knwalewski, Krakowski, Warszawski, Kutnowski, Często-
chowski i tym podobne postaci przymiotników.

II. Pisownia etymologiczna.

§ 382. Kreskowanie samogłoski ó. Stosujemy
pisownię etymologiczną, pisząc ó kreskowane we wszystkich
tych wyrazach, w których pierwotnie było e lub o otwarte,
następnie 6 pochylone, a dzisiaj dźwięk ten stał się jedno-
brzmiącym z samogłoską u. Ma to miejsce w ogólnym wy-
mawianiu :

A) stale we wszystkich formach wyrazów pokrewnych,
niezależnie od warunków fonetycznych;

B) niestale, mianowicie tylko w formach, gdzie sa-
mogłoska ó znajduje się w zgłosce zamkniętej, podczas gdy
w zgłoskach otwartych zachowuje się pierwotne o.

§ 383. A) ó stale zachowane mamy w następu-
jących wyrazach.

w osnowach wyrazów : [d z pierwotnego e] : córa, córka,
czółno, przyczółek^ pióro, żółć, z6\\.y,^(Avj,^(ix^\^,i^^^^\\\-

Kreskowanie samogłoski ó. 319

czebników : szósty, siódmy ; rzeczowników pochodnych : szóst-
ka, siódemka, szóstak, czwórka ; — przymiotników : poczwór-
ny, poszóstny, i t. p.

[ó z dawniejszego o]: ból, zbój, zbójca, zabójca, zabój-
stwo, bóstwo, chór, dowódca, dowództwo, góra, góral, górski,
Józef, Jakób, jaskółka, który, mnóstwo, mól, mówca, mówny,
(lecz wymowny), mówić, mózg, ochgdóstwo, ogórek, ogół,
ogólny, podwórze,' poty, póki, dopóty, dopóki, późny, spóźniać
się, próba, próbny, prócz, oprócz, równać, równina, równy,
rózga, róża, różny, skóra, sobowtór, szczegół, szczególny,
tchórz, twórca, twórczy, wytwórczość, ubóstwo, wiór, woje-
wódzki, województwo, wójt, wskórać, wtóry, wtórny, powtóre,
powtórzyć, wtórować, ósmy, ósemka.

[ró, odpowiadające rosyjskiemu oro] ; brózda, chróst,
król, królestwo, królewski, krótki, krótkość, obrócić, ogródek,
podróż, podróżować, podróżny, próchno, prószyć (lecz rozpro-
szyć), próżny, powrósło, spróchnieć, spróchniały, stróż, stró-
żować, wróbel, wrócić, nawrócić, nawrócenie, naodwrót, (lecz :
zwrot, odwrotny...), wróżyć, wróżba.

[łó, odpowiadające rosyjskiemu oło] : główny, kłócić,
kłótnia, kłótliwy, młócić, płókać, płótno, włóczyć, włócznia,
włóka, włókno, powłóczysty.

§ 384. ó w wyrazach pół, spół, współ i złożo-
nych : półtora, półtrzecia..., półkole, półkula, półgroszek, pół-
koszyk, półmisek, północ, półrocze, pospólstwo (lecz pospo-
lity, pospołu), spółka, spólnik i wspólnik, wspólny, spółczes-
ny (lecz : społem, społeczny, społeczeństwo, uspołecznienie),
spółuczeń, spółdziedzic, spółczucie, spółgłoska, i t. p.

§ 385. ó w rzeczownikach zdrobniałych, utwo-
rzonych od osnów rzeczownikowych za pomocą przyrostków
ek, kUf ko; jak oto:

z męskich: chłódek, wózek, ogródek, podbródek, pod-
nóżek ;

z żeńskich : bójka, bródka, dróżka, główka, gomółka, ja-
gódka, jaskółka, kłódka, kózka, krówka, łódka, mówka, przy-
mówka, wymówka, nóżka, obróbksk., o^(i\JW^^ ^<^^^'i>«sw., ^gtifc-

320

Kreskowanie ó.

gródka, przepiórka, przyjaciółka, pszczółka, robótka, rozwód-
ka, sobótka, szkółka, trzódka, wódka, zagródka,... dwójka,
trójka, czwórka, oraz pochodne: podwójny, potrójny, po-
czwórny (lecz: dwojaki, trojaki, czworaki), trójca, trójkąt,
trójnóg, trójząb, trójlistny.

nijakie : kółko, łóżko, pólko, słówko, ziółko, wraz z po-
chodnemi : kółeczko, słóweczko, i t. p.

Tu należą również rzeczowniki na ów-ek, ów-ka: ołó-
wek, nagłówek, podgłówek, półgłówek, przednówek, przychó-
wek, przysłówek ; borówka, dachówka, gotówka, jałówka, kry-
jówka, krzyżówka, lamówka, leśniczówka, makówka, myszo-
łówka, pieprzówka, podkówka, przymówka, skazówka, skówka,
średniówka, stalówka, sznurówka, wiśniówka, wymówka, ze-
lówka, złotówka. Żydówka, żytniówka, (lecz zasuwka).

Rzeczowniki utworzone przyrostkiem -stwo: bóstwo,
mnóstwo, ochędóstwo, rybołóstwo, ubóstwo, zabójstwo; oraz
dowództwo, województwo, powództwo.

§ 386. B) ó niestale mamy w następujących razach:
W mianowniku liczby pojedynczej rzeczowników i przy-
miotników w formie rzeczownikowej, oraz w innych wyrazach
w zgłoskach zamkniętych, podczas gdy w zgłoskach
otwartych, w innych przypadkach, utrzymuje się pierwotne o
jasne. Oto spis tych wyrazów.

barłóg, -ogu

dół

konwój

nadzór

bawół, -ołu

dowód

kościół

nałóg

bób, bobu

dowóz

krój

napój

bóbr. bobra

dozór

któż

naród

Bóg, Boga

drób

lód

narów

bój, boju

dziób

łódź

nawóz

bór, boru

głód

łój

niewód

bród, -odu

głóg

łów

niepokój

bróg

gnój

miód

nieswój

chłód

gotów

młódź

nieazpór

chód

grób

mój, moja, e

nów

chów

gród

mór, moru

nóż

cóż

gwóźdź

mórg

obiór

dobór

kół, kołu

iirtozół

obój

dochód

kołowrót

lUTÓŁ

C>\»QTi

Wyrazy z samogłoską ó.

321

obrót

powój

słój

wrzód

obwód

powóz

smród

wschód

odbiór

powrót

soból

wśród

odłóg, -ogu

powróz

sobór

wybój

odór

pozór

sokół

wybór

odpór

próg

sól '

wykrój

odwrót

przebój

spokój

wyłóg

odwód

przechód

sposób

wyrób

ogród

przestwór

spód

wytwór

ołów, -owiu

przetwór

spój, -oju

wywód

opój, -oja

przewód

spór

wywóz

opór, -oru

przewóz

śród

wywrót

oprócz

przewrót

stóg

wzór

ostrów

przód

stół

zabój

otóż

przybór

strój

zabór

otwór

przychód

stróż

zachód

ósmy, a, e

przywóz

swój, swoja

zakrój

ów, owa, -0

raróg

twaróg

zamroź

padół

rodowód

twój, twoja

zaród

parów

rosół

twór

zasób

piróg

rozbiór

udój

zastój

płód

rozbój

upiór

zawód

pobór

rozchód

upór

zawój

pochód

rozdół

utwór

zawrót

pokój

rozpór

wądół

zwóz

pokrój, u

roztwór

wąwóz

zbiór

połów

rozwód

wjpsół, -oła

zbór

pomór

rozwój

wodór

zdrój

popiół

ród

wódz

zdrów, -owa

postój

róg

wójt

złód, -odu

pośród

rój

wół

znój

potwór

rów

wór

znów

powód

schód

wóz

zwój

powódź

słód

wróg

żłób

§ 387.

ó W dopei

ł n i a c Z U liczby

mnogiej rzecs

ków żeńskicłi

i nijakich: 1

zeńs.l: bród (hi

oda), brzóz i

za), chorób, cnót, dróg, głów, jagód, kłód, kóp, kóz, krów,
mód, mów, nagród, niezgod, nóg, ód (oda), osób, ozdób, pod-
ków, podłóg (od po-dłog-a, od pnia *dłog-; lecz przyimek
podług = po-dług od pnia dług-), pór, przegród ; przeszkód,
pszczół, robót, ról, sióstr, sobót, stodół, stóp, swobód, szkoda

Gramatyka. '^

322 Ó w zakończeniach.

trzód, wód, wygód, zagród, zapomóg, [nij.]: dóbr, kół, pól,
słów, mórz, wrót, zbóż, ziół.

§ 388. ó w zakończeniu -ótr dopełniacza liczby
mnogiej rzeczowników męskich, jak : synów, sąsiadów, domów,
mężów, uczniów, krajów, sędziów, mówców, Kmitów, i t. p.
(ob. § 65, str. 67 — 8 i § 112 str. 101).

ó w przyrostku -ów imion dzierżawczych : ojców
(dom). Piotrków (gród), Opatów, Tomaszów, Kraków, Lwów,
Dawidów (psałterz), Wojciechów (las), i t. p. (ob. § 196).

ó w przyrostku -ówna w nazwach córek od imion
ojców ; np. prezesówna, gienerałówna, senatorówna, kupcówna,
piekarzówna, mularzówna, Juljanówna, Zabiełłówna, Mnisz-
chówna, i t. p.

§ 389. ó w słowach. W rozkaźniku słów kon-
jugacji IV-ej : rób, róbmy, róbcie, stój, bój się, brój, zbrój
się, dój, krój, pój, strój, sól, gól, pozwól, połóż, pomnóż,
obróć, powróć, ukróć, wódź, nagródź, chłodź, (lecz chodź),
wóź, pogroź, mów, uzdrów, podwój, potrój, otwórz.

Prócz tego w słowie m ó c i złożonych, w formach roz-
kaźnika i bezokolicznika : pomóż, pomóżmy, pomóżcie, po-
móc, wymóc, przemóc... Wreszcie słowo pójść, złożone
z przyimkiem j90, ma ó we wszystkich odmianach: pójdę,
pójdziesz... pójdą,, pójdź, pójdźmy, pójdźcie (przeciwnie o
jasne zachowuje się w przyimku do w słowie dojść: dojdę,
dojdziesz... dojdź, dojdźmy, dojdźcie).

W imiesłowach rodzaju męskiego liczby pojedyn-
czej : wiódł (wiodła, wiedli), bódł, niósł, wiózł, gniótł, zgniótł,
zmiótł, wlókł, mógł, pomógł, ochłódł.

. § 390. o jasne. W niektórych wyrazach mamy o
jasne, pomimo że znajduje się ono w zgłoskach zamkniętych
spółgłoską pierwotnie głośną, jak oto : od, pod, dzięcioł, gą-
sior, gruczoł, jawor, indor ( = jindor, ludowe jędor), kaczor,
kocioł, kwiczoł, piskorz, węgorz, żywioł, oraz w cudzoziem-
ki/c/? na or: aktor, amator, autoY, doktor^ obok doktór, fak-

o jasne. 323

tor, fawor, fundator, honor, inspektor, lokator, rektor, sena-
tor, sztukator, i t. p.

Tu należą wyrazy z o jasnym w zgłoskach końcowych
przed spółgłoskami nosowemi: m, n, ń i cichemi p, t, s,
ś..,, jak: dom, prom, ukłon, ogon, zagon, koń, słoń, nicpoń;
zasłoń, pokłoń się; potop, kot, kos, noś, proś, koś, i t. p.

o w środku wyrazów pisze się zgodnie z wyma-
wianiem w wyrazach: dolny, mowny, wymowny, (lecz: mów-
ca, prawdomówny, narządy mówne), szkolny, szkolnictwo, rol-
ny, rolnik, stos, stosować, stosownie, stosunek, stosunkowo,
społeczny, społeczeństwo, zdolny, zdolność ; kołdra, orka, oł-
tarz, solniczka, stolnica, stożkowy, szkodnik; dojść, dojdę,
dojdź... chodź, chodźmy, chodźcie..

§ 391. Pisanie ra. Spółgłoska rz (r), na początku
zgłoski lub po spółgłosce głośnej, w dzisiejszym wymawianiu
większości nie różni się od brzmienia ź (np. rzeka, drzeć,
morze = może, rządzą = żądzą, warzy = waży, grzać, brzeg);
na końcu zaś wyrazów lub po spółgłosce cichej ma brzmie-
nie sz (s) (np. warz = wasz, darz = dasz, trzeba, przez, przy-
krzy...). W obu razach brzmienie to oddajemy w piśmie przez
rz ze względu na jego pochodzenie ; każde bowiem rz pol-
skie rozwinęło się z pierwotnego r i odpowiada brzmieniu r
lub r' w starosłowiańskim i w innych językach słowiańskich.

§ 392. a) ra: pisze się na początku wyrazów:
rzadki, rzadkość, rzednieć, rozrzedzać ; rząd, rządu (wła-
dza rządząca), rządzić, rządowy, rządca, urząd, urzędnik, rząd,
rzędu (szereg), porządek, porządny, rządny, narząd, narzędzie,
przyrząd; rzec, rzekę, rzeknij, rzecznik, rzkomo i rzekomo,
orzec, orzekać, orzeczenie, wyrzekać, narzecze, przyrzekać...;
rzecz, rzeczowy, rzeczownik, rzeczywisty, dorzeczny, grzecz-
ny; rzeka, rzeczny, dorzecze, porzecze, porzeczka; rze-
mień, rzemiosło, rzemieślnik ; rzepa, rzepak, rzesza,
rzeszoto, rzetelny, rzewnie, rzeź, rzezać, rzezak, rzeź-
nia, rzeźnik, rzeźba, rzeźbiarz; rzeźki, trzeźwy, rzępo-
lić, rzęsa, rzęsisty, rznąć, zarżnąć, urżnąć., zarŁyntó^...
rzodkiew, rzucać, rzut, rz\i\k\, tx\Atcj \ ^T.^^siL^Tir^;'®*^^^-

324

Wyraz}' ze spółgłoską rz.

§ 393, b) r-^ w śr o dku wyrazów następujących (wraz
z pochodnemi):

Andrzej
barbarzyńca
biedrzeniec
bierze, bierz
bierzmować
brzask
brzdąkać
brzeg, -żek
brzemię
brzeszczot
brzezina
brzęczeć
brzęk
brzmieć
brzoskwinia
brzost
brzoza
brzuch
brzydki
brzytwa
burza
chmurzyć
chrzan
chrząkać
chrząstka
chrząszcz
chrzest
chrzęst
chrzcić
ciemierzyca
czapstrzyk
darzyć
dobrze
dojrzeć
dojrzały
drzazga
drzeć, drze,
drzemać
drzewo
drzwi
durzyć

dworzanin

dworzec

gitarzysta

gorzałka

gorzeć

gorzej

gorzelnia

gorzki

górzysty

grzać

grządka

grzązki

grzbiet

grzebać

grzebień

grzech

grzechotać

grzeczny

grzeszyć

grzęda

grzęznąć

grzmieć

grzmot

grzyb

grzywa

grzywna

gwarzyć

igrzysko

ikrzak

ikrzysty

iskrzyć

jarząbek

jarzębina

jarzący

jarzmo

jarzyna

jastrząb

jątrzyć

jutrzejszy

jutrznia

karzeł

kędzierzawy

kierz, krza

kobierzec

kojarzyć

korzec

korzeń

korzyć się

korzystać

korzyść

kierznia

krzak

krzątać się

krzemień

krzepnąć

krzepki

krzesać

krzesło

krzesiwo

krzew, -ić

krzta

krztusić się

krzyca

krzyczeć

krzyk

Krzysztof

krzywda

krzywy

krzyż

kurz, u

kurzy, a, e

kurzyć

macierzanka

Małgorzata

marzanna

marzec

marzenie

marzyć

mądrzeć

mędrzec

mierzyć

mistrzostwo

modrzew

mokrzyca

morze

morzyć

mrzeć

Murzyn

narzeczony

narzekać

nazajutrz

nozdrza

nurzać

obarzanek

obrządek

obrzękły

obrzydzenie

oburzać się

odeprzeć

ogorzeć

olbrzym

oprzeć

orzec

orzech

orzeł

oskrzele

ostrze

ostrzegać

ostrzyc

ostrzyć

otrzewna

otworzyć

parzyć

parzysty

pasorzyt

patrzeć

paździorze

perz

pielgrzym

pieprz

pierzchać

rz w środku wyrazów.

325

podejrzeć

przybytek

srebrzyć

trzpiot

podgórze

przyczyna

starzec

trzy, trzej

podwórze

przyjaźń

starzeć się

trzymać

pogorzel

przykład

strzał

twarzowy

pogrzeb

przykrzyć się

strzec, strzeż

tworzyć

pojutrze

przymierze

'strzecha

uderzenie

pokrzywa

przysięga

strzelać

uderzyć

poprzeczny

przytomny

strzelba

ujrzeć, ujrzę

poprzedzać

przywilej...

strzemię

ukorzyć się

poprzek

pstrzyć

strzęp

upokorzenie

porządek

rozpostrzeć

strzyc

uprzątać

porzeczka

rozrzewnić*

strzyżenie

uprzeć się

postrzyżyny

rozrzutnik

stworzenie

uprzedzać

potrzask

rozstrzygać

swarzyć się

uprzejmość

potrzeba

roztrzepany

sworzeń

uprząż

potwarz

roztworzyć

szarzać, -am

urząd

powierzchnia

schorzały

szarzeć

urządzić

powietrze

siostrzany

szczerze

urzędnik

powtarzać

siostrzeniec

szerzyć

ustrzec

przaśny

skórzany

tarzać

uśmierzyć

prząść

skrzeczeć

toporzysko

warząchew

prządka

skrzek

towarzystwo

warzyć

p rz e-...

skrzepły

towarzysz

warzywo

przeć (prę)

skrzętny

trzask

wawrzyn

przeciw

skrzyć się

trząść

wejrzeć

przeczyć

skrzydło

trzcina

wewnątrz

przejrzeć

skrzynia

trzeba

węgrzyn

przeor

skrzypce

trzebić

wichrzyć

przemysł

skrzypieć

trzeć (trę)

wieczerza

przepiórka

skwarzyć

trzeci

wieprz

przeprząg

sowizdrzał

trzepać

wierzba

przerwa

sparzyć

trzepotać

wierzch

przestrzeń

spichrz

trześnia

wierzeje

przeszłość

spojrzeć

trzeszczeć

wierzgać

przetak

sporzej

trzewo

wierzyć

przezorność

spostrzec

trzewik

wietrzny

przed...

sprzeczka

trzeźwy

wnętrze

przez

sprzedaż

trzęsienie

wewnętrzny

przędza

sprzęgać

trzmiel

wprzód

przęsło

sprzęt

trznadel

wrzask

przęślica

sprzężaj

trzoda

wrzawa

przodek

sprzyjać

trzon

wrzątek

przód

sprzymierze-

trzonek

wrzec

przy-...

niec

trzoa

'wc^L^^Ya^a.

326

rz w środku wyrazów.

wrzeciono

wyrzut

zanurzyć

zgrzyt

wrzesień

wystrzał

zaperzyć się

złorzeczyć

wrzeszczeć

wyszczerzać

zaprzaniec

zmierzać

wrzkomo

wytrzeszczać

zaprzeć się

zmierzch

wrzód

wywietrzeć

zaprzysiąc

zorza

wrzos

wywrzeć

' zarzut

zrzędzić

wskrzeszać

wzburzyć

zastrzał

zrzucać

wstrzemięź-

wzgórze

zawrzeć

zwierz

liwy

wzorzysty

zdarzenie

*

zwierzę

wszerz

zaburzenie

zewnątrz

zarzewie

wybrzeże

zagorzeć

zgorzeć

żarzyć

wydarzyć się

zajrzeć

zgrzebło

żebrzyca

wyjrzeć

zakapturzenie

zgrzebny

źołnierzysko

wyrzeźbić

zamierzchły

zgrzeszyć

Zubrzyca

wyrżnąć

zanadrze

zgrzybieć

źurzyć się.

§ 394. c) ra; w przyrostkach ^ara;, ^erz rze-
czowników rodzaju męskiego, zarówno swojskich jak i przy-
swojonych, oznaczających:

1. nazwy osób działających, jak np. aptekarz, aren-
darz, blacharz, dygnitarz, garbarz, handlarz, kotlarz, księ-
garz, kucharz, lekarz, łgarz, mocarz, mularz, nędzarz, pieś-
niarz, pisarz, rzeźbiarz, stolarz, ślusarz, włodarz, zbrodniarz,
żniwiarz, i t. p.

balwierz, fałszerz, kacerz, kanclerz, kuśnierz, mincerz,
pasterz, rycerz, snycerz, szalbierz, szermierz, tancerz, żoł-
nierz... ; w wyrazach złożonych z -mierz (stpols. -mir z), jak :
Kazimierz, Sędzimierz, Włodzimierz, Sandomierz... ; nadto wy-
raz mistrz i złożone, jak burmistrz, sztukmistrz, i t. p.

2. nazwy przedmiotów, np. brewjarz, cmentarz, egzem-
plarz, elementarz, ewangieljarz, kalendarz, kałamarz, komen-
tarz, ołtarz, relikwiarz, refektarz, trybularz, wachlarz...

alkierz, moździerz, nietoperz, pacierz, pancerz, pęcherz,
pręgierz, probierz, psałterz, puklerz, spichlerz, talerz,... nadto :
piskorz, węgorz, tchórz, konsystorz.

Zakończenie -ar z, i przyrostek -er z w rzeczowni-
kach żeńskich: twarz, potwarz, macierz.

W rzeczownikach rodzaju nijakiego takich jak: po-
dwórze, wzgórze^ przedmurze, cieii^, ^ii^m^ti^^Ł, ^wAatsae^

rz w przyrostkach -arz, -erz.., 327

wnętrze, podgórze, Jaworze... piszemy rz zgodnie z etymo-
logją; to rz należy widocznie nie do przyrostka, lecz do pier-
wiastku. To samo stosuje si^ do przysłówków : chytrze, szcze-
rze, dobrze, szczodrze...

§ 395. rz przed zakończeniem '6 piszemy w rze-
czownikach tam, gdzie w mianowniku liczby pojedynczej jest
r, to jest:

a) w miejscowniku i wołaczu liczby pojedynczej rze-
czowników męskich; np. we dworze, o charakterze, w mu-
rze, teatrze, we wzorze, w utworze, na wietrze, po zbiorze,
przy Piotrze, i t. p.

b) w miejscowniku liczby pojedynczej rzeczowników
nijakich : na biodrze, w biurze, w futrze, po jeziorze, po ju-
trze, w lustrze, na piętrze, w piórze, w srebrze, w wiadrze.

c) w miejscowniku i celowniku liczby pojedynczej rze-
czowników żeńskich ; np. na górze, przy grze, w karze, w li-
terze, w mierze, na miarze, w ofierze, w naturze, w porze,
na siekierze, o siostrze...

§ 396. rz przed zakończeniem i {y) w mia-
no w n i k u liczby mnogiej rzeczowników osobowych męskich,
z osnową na r, oraz przymiotników i zaimków w formach
osobowych męskich; np. Węgrzy, Tatarzy, amatorzy, fakto-
rzy, restauratorzy, doktorzy (obok form na -owie),... chorzy,
chrobrzy, chytrzy, dobrzy, jarzy, którzy, starzy, szczodrzy...

§ 397. rz przed przyrostkiem i (y) w formach
słów, mających w pierwiastku końcową spółgłoskę r, jak
np. tworzyć (twór-), tworzę, tworzysz... twórz, wierzyć, wierz^
wierzcie... burzyć, ostrzyć, morzyć, szerzyć... patrzeć, spoj-
rzeć, spójrz (konjug. IV), starzeć się, starzeję się, przeć, wrzeć,
gorzeć, orzę, karzę, żebrzę... (konjug. HI, gromada 3 i 2)»
drzeć (dr-), drzesz, drze..., mrzeć, mrze, wrzeć, bierz, bierz-
my... (konjugacja I).

§ 397 a. rz przed przyrostkami złożonemi -ista (ysta)^
-isko (ysko), -in (ynj, -enie i -ec, w rzeczownikach z koń-
cową spółgłoską osnowną r; np. c\i(>Tx^^\a^^ ^\.'a2CL^^^?^^^ '^^-

328 Litera i.

Tzysta, altarzysta,.., igrzysko, górzysko, wiórzysko, dworzysko,
toporzysko,... Węgrzyn, Tatarzyn, murzyn, bojarzyn, wawrzyn,
siostrzyn, macierzyń-ski, Dobrzyń-ski,,.. zdarzenie, wrzenie,
otworzenie,... mędrzec, podwórzec, marzec, korzec, i .t. p.

§ 398. Litera i pisze się nie tylko w wyrazach, gdzie
:zgłoska ż wyraźnie jest słyszana, jak np. żaden, życie, bli-
iej, duży, pożądany, smażyć, wieża, żmija, żwawo, różny,
«łużba, i t. p., ale także i w innych razach, gdzie brzmienie
tej spółgłoski zmieniło się w wymawianiu na sz ; to jest:

a) przed następującą spółgłoską cichą k, k', c, c,
cz, sz; np. w wyrazach: książka, książki, książce, ścieżka,
łyżki, nóżce, wstążkę, dróżką, krążki, krążków, ciężkość, cięż-
szy, droższy, świeższy, tęższy, mężczyzna, ważcie, strzeżcie,
połóżcie, i t. p. .

Piszemy również: wyższy, wyżej, zamiast, jak w staro-
polskim : wyszszy, wyszej (pień wys- ; porów. Wyszogród,
Wyszków, Wyszyna...), wskutek analogji do niższy, niżej (ob.
§ 230, str. 171).

b) na k o ń c u w y r a z ó w, a mianowicie rzeczowników
męskich: anyż, bagaż, bandaż, krzyż, nóż, mąż, stróż, wąż,
jeż, czyż, potaż, ryż, paraliż, negliż, papież, pejzaż, szantaż ;
żeńskich: grabież, kradzież, łupież, młodzież, odzież, po-
daż, podróż, sprzedaż, straż, trzebież, uprząż, oraz wzdłuż,
na oścież;

w rozkaźniku słów : pomóż, strzeż, poleź, wiąż, zniż,
przyłóż, wróż, nie trwóż, odśwież, i t. p. ;

W przyrostku i, skróconym z ze; np. iż, gdyż, aż,
niż, owóż, też, również, przecież, już, kiedyż, toż, taż, takiż,
takaż, jakaż, czemuż, i t. p.

§ 399. Litera z przed kie. W rzeczownikach,
których osnowa kończy się na 2: i utworzonych za pomocą
przyrostka -k, -ka, zachowuje się w piśmie osnowne z, to
jest pisze się: gałązka, gałązki, gałązce... wiązka, wiązki...
wazka, zwózka, Francuzka (une Francaise); podobnie: wy-
nalazki, wynalazku, obowiązki, obrazki, zarazki... i w pochod-
nych: obowiązkowy, obowiąz^o^jo, Q^i^^T.V^vii^i*^^^T3&.^^Y^itc.

Blizki, nizki, wazki... 329

W rzeczownikach z osnową na Zj utworzonych za po-
mocą przyrostka -ca i w pochodnikach zachowujemy spół-
głoskę pierwiastkową 0, o ile to uie narusza wymawiania ; np.
znalazca, wynalazca, zwycięzca, wynalazcy. Wyrazy : łupieżca,
grabieżca, krzywoprzysiężca zatrzymują etymologiczne ź,

§ 400. W przymiotnikach, których osnowa koń-
czy się na z, zachowujemy to z przed przyrostkiem -kiy
'ka,.,y to jest piszemy; blizki, blizka, blizcy, grzązki, nizki,
ślizki, wazki, oraz rzeźki. Podobnie piszemy to z przed Ic
w przysłówkach i innych wyrazach pochodnych od tychże
osnów; jak oto: blizko, grzązko, nizko, ślizko, wazko, bliz-
kość, nizkość, ważkość. O pisowni. wyrazów: męski, męstwo,
boski... ob. § 372.

§ 401. dz przed fcl, łwo. W przymiotnikach i rze-
czownikach, utworzonych za pomocą przyrostków -skiy -stwo
od osnów na dy i odpowiadających imionom na -oki i -ctwo
(świecki — bractwo, § 373), dla zachowania łączności etymo-
logicznej z osnową, przyjęto pisać -dzki, -dztwo; jak oto:
sąsiedzki, sąsiedztwo, ludzki, ludzkość, grodzki, gromadzki,
szwedzki, islandzki, żmudzki, świętokradzki, świętokradztwo,
wojewódzki, województwo, możnowładztwo, dowództwo, po-
wództwo, śledztwo, wychodztwo.

Podobnie piszemy dz przed k, c, dla uwydatnienia
związku etymologicznego z pierwiastkiem, w takich wyrazach
jak: schadzka, schadzki, schadzce... przechadzka, zasadzka,
posadzka, przeprowadzka, i t. p.

§ 402. Osnowne d przed c, cz, pisze się w rze-
czownikach : dowódca, przywódca, radca, rządca, władca, na-
kładca, świętokradca, wychodca, obok wychodźca (pod wpły-
wem słowa wychodzić), radcostwo, rządcostwo, radczyni, rząd-
czyni, władczyni, śledczy, możnowładczy, doradczy.

Od osnowy jezd- mamy rzeczownik rodzaju męskiego
z przyrostkiem -ec: jeździec, jeźdźca, jeźdźcowi,., licz. mn.
jeźdźcy i t. d., oraz rzeczownik męski z przyrostkiem -'ca;
najeźdźca, najeźdźcy, najeźdźcę, najeźdźców,... z miękkim dź
przed c.

330 Pisownia historyczna.

§ 403. Litera i przed e. W bezokolicznikach słów,
mających ostatnią spółgłoskę pierwiastku z^ pisze się ź przed
6; jak oto : gryźć (gryz-), leźć (lez-), znaleźć, wieźć (wieź-),
zawieźć, ugrząźć. Przeciwnie w osnowach na 8, a także
w osnowach na d, t pisze się Sć^ jak: nieść (nieś-), paść
(pas- i pad-), kłaść, wieść (od wied-), prząść (przed-), pleść
(piet-), mieść, i t. p. (ob. § 32).

§ 404. Przyimki ^roa i he»^ w wyrazach złożo-
nych piszą się stale z końcowym z bez względu na swoje
brzmienie (z, i lub s, S) ; to jest zarówno : rozbić, rozbiór,
rozgłos, rozdział, rozdać,... ja.ko też : rozprawa, rozpalać, roz-
pacz, rozkrzewiać, rozkosz, rozciąć, roztropny, i t. p., oraz:
bezbronny, bezdroże, bezludny, bezgraniczny, bezmyślny, bez-
robocie... i : bezpieczny, bezpłatny, bezczelny, bezczynny, bez-
karny, bezsenny, i t. p.

§ 405. W rzeczownikach: prośba i kośba, we
wszystkich odmianach zachowujemy pierwiastkową spółgłoskę
Sy ze względu na ich pochodzenie (proś-, koś-), pomimo że
§ przed głośną b ma brzmienie ź (jak groźba, rzeźba).

§ 406. Końcowe ij w rozkaźniku. W formach
trybu rozkazującego takich jak : dmij, weźmij, zajmij, zacznij,
tnij, klnij, mnij, pnij, żnij, rwij, zwij, łżyj, trzyj, mrzyj, drzyj,
ssij, zawrzyj, dźwignij, rośnij, ciągnij, rznij, sięgnij, krzyknij,
wspomnij... wyjrzyj, spojrzyj,... pisać należy zgodnie z ety-
mologją ij, nie zaś ej (to jest nie : rwiej, sięgniej, rośniej 1
i t. p.). Są to wszystko słowa konjugacji I-ej i II-ej (ob. §
300, 306 i nast.). Przeciwnie w formach: umiej, śmiej się,
starzej się, odziej, grzej, lej, siej, bolej, mdlej, chciej, i t. p.
pisze się -ej. Są to słowa konjugacji Ill-ej. (ob. § 324—329).

III. Pisownia historyczna.

§ 407. Spółgłoska h. Wyrazy z głoską h są albo

pochodzenia słowiańskiego, gdzie to h powstało z pierwotne-

ff^ ff, Ja>k np. (bJahy stsł. blag-"), Ai\ńi, \itófe^ ^^\,^^\, ^a.4ba).

Wyrazy ze spółgłoską h.

331

hardy (gard-, gardzić), hołota (stpol. gołota), i t. d. ; albo
też przyswojone zostały z obcych języków, a mianowicie:
z niemieckiego, jak: hamować (hemmen), handel, hak
(haken), hart (harte), hrabia (graf, śred.- gór.- niem. graye, za
pośrednictwem czes. hrab^), hetman (hauptmann, czes. hejt-
man), i t. d. ; z łacińskiego jak : habit, haust (haurio,
haustum), honor, humanitarny, humor, herbata (herba-thea),
i t. d. ; z greckiego, jak: harmonja, hetoiczny, hymn,
hjerarchja, historja, hipoteka, hipoteza, i t. d. ; a także z tu-
reckiego, jak: haracz, horda, i t. d., z madziarskie-
go, jak: huzar, harc (harcz), i t. d. Niektóre wreszcie na-
leżą do wyrazów dźwiękonaśladowczych, jak: ha, hop, hoc.

Spółgłoska h dawniej wymawiała si§ odrębnie, jak to
słyszy się do dziś w niektórych prowincjach polskich. W wy-
mawianiu zaś większości głośne h dzisiaj nie istnieje i zastą-
pione zostało cichym eh ; ze względu jednak na ciągłość tra-
dycji i na pochodzenie wyrazów, pisać je należy przez h.

h pisze się w następujących wyrazach:

abstrahować

haftka

handel

hasło

adherent

hajdamak

hańba, *ić

haust

alkohol

hajduk

haniebny

hazard

błahostka

hajnał

haracz

heban

błahy

hajźe, hejże

harap

hebel

bohater

hak

harc

hebrajski

Bohdan

hakatysta

harcap

heca

bohomaz

hala

harcować

hedonizm

braha

halabarda

hardy

hegiemonja

buhaj

Halicz

harem

hedźyra

czahary ^)

Halina

harfa (arfa)

hegzametr

czyhać

halucynacja

hurkot

hej!

druh

hałaburda

harmider

hejnał

ha!

hałas

harmonja

hektar

habilitacja

hałastra

harować

heljograf

habit

hamak

harpja

heljotrop

haczyk

hamernia

hart (moc)

helota

Hadziacki 2)

hamować

hartować

hełm

haft

hamulec

krzaki; *)

hasać

hematologja

^) drobne

332

Móc, biec.

hemorojdy

hipoteka

gospodar

hydra

heraldyka

hipoteza

hostja

hyl, hylu

herb

hippika

hotel

hymen

herbata

histerja

hoży

hymn

heretyk

histolog.ja

hrabia

inhaliacja

herezja

historja

hreczkosiej

Jehowa

hermafrodyta

hizop

Hrubieszów

kahał

hermeneutyka

hjerarchja

hubka

kurhan

hermetyczny

hjeroglif

Hucuł

Mahomet

heroiczny

hoc

huczny

nahaj, -jka

heroizm

hodować

huf

ohyda, -ny

herold

hojny

hufiec

Podhale

herszt

hola

hufnal

Podhalanie

het

holendernia

hulać

pohaniec

hetka

holować

hultaj

poroh

hetman

hołd, -ować

humanitarny

prohibitywny

hidraulika

hołoble

Humań

p uh acz

hidrograCa

hołota

humor

puhar

hidropatja

hołubiec

huncwot

rehabilitować

hidrostatyka

homeopatja

hurgot

rohatyna ^)

higjena

Homel

hurmem

sahajdaczuy

higrometr

homiletyka

hurtem

sahajdak

hijacynt

homilje

huryaka

(lub sajdak)

hijena

honor

husarz

Sapieha

hiperbola

honorarjum

husyta

wahać się

hipnotyzm

hop !

huśtać

wahadło

hipochondra

horda ii^.

huta

zahartować

hipodrom

Horodło *

huzar

zahuczeć

hipokryta

Horyń

hyc

zhańbić

hipopotam

horyzont

hycel

^zheblować.

§ 408. JMÓCb biec* Zgodnie z wymawianiem, tra-
dycją dawniejszą, oraz z etymologją, pisać należy formy bez-
okolicznika z końcowym c dziesięciu słów następujących :
biec, ląc, lec, móc, prząc, siąc, za-strząc (nieuży-
wane), strzec, strzyc, żec, wraz ze złożonemi, jak :
przebiec, wyląc, ulec, pomóc, zaprząc, przysiąc, spostrzec,
ostrzyc, zażec...

Osnowy tych słów, równe pierwiastkom, kończą się na
g: bieg, leg, mog..., z nich zaś formy bezokoliczników po-

') Włócznia.

Móc, biec, strzec. 333

wstały przez dodanie przyrostka -U, to jest było pierwotnie
(w epoce prasłowiańskiej) : bieg-ti, leg-ti, mog-ti..., gdzie głoś-
ne g przed cichym t z konieczności fonetycznej zmieniło się
na ciche k, i formy powyższe miały brzmienie : biek-ti, lek-ti,
mok-ti ^),... nie różniące się niczym od form słownych : wlek-
ti, siek-ti, piek-ti,... od osnów wiek-, siek-, piek-,... Jak zaś
z postaci pierwotnych : wlekti, piekti, .. z biegiem czasu, po
pewnych przeobrażeniach, wytworzyły się formy bezokolicz-
nika: wleci ( = wlecy), pieci ( = piecy), sieci ( = siecy)...,
a z tych, po zniknieniu końcowego i, formy dzisiejsze : wlec,
piec, siec, z zakończeniem c, tak też, wskutek takich sa-
mych przemian, z form: biekti, lekti, mokti.,. otrzymaliśmy
w ostatecznym wyniku postaci : biec, lec, móc, strzec..., ogól-
nie wymawiane i słyszane z końcowym brzmieniem c.

Zwrócić jeszcze należy uwagę, że końcowe brzmienie c
mamy nie tylko w formie bezokolicznika ; jak bowiem z pier-
wiastku piek, obok bezokolicznika piec, jest także rze-
czownik piec, tak również z pierwiastku mog-, obok bez-
okolicznika móc (pomóc, wymóc...), mamy też rzeczownik
moc wraz ze złożonemi: pomoc, przemoc, niemoc, mocny,
mocarz, mocuję, pomocnik, i t, d.

Pisownia słów powyższych z końcÓjvym dz (módz, biedź...),
zamiast c, powstała wskutek fałszywej analogji, podobnie jak
jawnie błędna pisownia bydźy kłaśdś przez dź. W jednym
i w drugim wypadku wzorowano się na stosunkach i zmia-
nach dźwięków, które tu wcale zastosowania nie mają. Są-
dzono mianowicie, a wielu i do dziś dnia sądzi błędnie, że g
w bezokoliczniku tych słów, podobnie jak w deklinacji (dro-

^) Że pierwotne bieg-ti ulec musiało zmianie głosowej na b i e k -
t i , jasnych na to dowodów dostarcza nam każdy z języków zarówno sta-
rożytnych, jak i nam spółczosnych, romańskich, giermańskich i słowiań-
skich. Dość porównać : łaó, ag-o, ag-tus, = actus, fr. redaction ; rego,
reg-tus = rectus, directeur : łaó. i grec. leg-o, łaó. leg-tus = lectus, grec.
leA^tós, fr. lecture, i t. d. W każdym z tych wyrazów pierwiastkowe głośne
g przed następnym cichym t uległo zmianie, podobnie \«k \ ^ ^^^\^ł^\sv^ ^"^a.
odpowiednie ciche k.

334 Móc, biec, strzec.

ga, drodze...), zmienić się winno na dz. Pomieszano więc
dwa zupełnie różne zjawiska głosowe, nie wniknąwszy w róż-
nicę warunków zmian: spółgłoska g zmieniła się w naszej
głosowni na dz przed samogłoskami miękkiemi e lub i, i sta-
ło się to w zakresie deklinacji; g zaś przed U (mog-ti),
przy tworzeniu bezokolicznika znajdowało się wśród innych
zupełnie warunków i innego sąsiedztwa (gti = kti), uległo
też innym przemianom i do innego doprowadziło wyniku^
jak to wyżej przedstawiono.

Nie masz więc żadnej istotnej różnicy w formach bez-
okolicznika słów z osnową na g (mog-;, jak i słów z osno-
wą na k (piek-) i w najstarszej przeszłości jej nie było. Jak
w staropolskim istniało zarówno piec i i moci (to jest ple-
cy, mocy), tak i dziś obie te formy typowe piec i móc
w brzmieniach końcowych wcale się od siebie nie różnią. Tę
jednostajność zakończeń w obu grupach tych słów przed-
stawiają także wszystkie bez wyjątku języki słowiańskie.
W starosłowiańskim od pek-ą bezokolicznik jest pesti
i od mog-ą również mosti; w ros. p'e6, moó; w czes.
peci, moci, w górnołuż. p j e c, m ó c ; w serb.- chorw. p e ć i,
moći; w słowieńs. peói, pomoói (nie zaś pomozi).

Wyraźne świadectwo istnienia spółgłoski c w słowie
móc przedstawia forma pełna bezokolicznika w staropolsz-
czyźnie z nieutraconą jeszcze samogłoską końcową: wspo-
mocy, a nie wspomodzyl (Biblja szaroszp. str. 266).

W zabytkach piśmiennictwa, rękopisach i drukach od
początku wieku XVI-go do końca XVIII, spotykamy już wpraw-
dzie błędny sposób pisania tych słów z końcowym dz, lecz
obok tego od najdawniejszych czasów mamy też i pisownię
przez c, jak: przysiąc, przestrzec, odbiec, wspomóc, dopo-
móc, strzec się, zasiąc, dosiąc, zaprząc,... (Biblja szaroszpa-
tacka, Świętosław z Wocieszyna, Rej, Kochanowscy, Górnic-
ki, Wujek, Oczko, Skarga, Starowolski, W. Potocki i w. in.).

Wszystkie te względy przemawiają stanowczo przeciw

błędnemu sposobowi pisania dz na końcu tych słów, a na

korzyść prostszego i pramd\ov^eg,o ^^q^q\sv5l ^^^t^^LajKssy. \ft.%<i

Zakończenie -ym^ -im. 335

brzmienia przez c, to jest : móc, biec, strzec... zgodnie z ogól-
nym wymawianiem.

§ 409. Zakończenia -yfit, -ifit w narzędniku
i miejscowniku liczby pojedynczej bez różnicy rodza-
ju męskiego od nijakiego, oraz '^etni w narzędniku
liczby mnogiej na trzy rodzaj e.

W narzędniku i miejscowniku liczby pojedynczej zaim-
ków, przymiotników, liczebników i imiesłowów na rodzaj m ę-
ski i nijaki należy używać form historycznie uzasadnio-
nych z jednostajnym zakończeniem -ym, -im; np. dobrym
czynem, dobrym dziełem i w dobrym czynie, w dobrym dzie-
le, i t. p. ; w narzędniku zaś liczby mnogiej tychże części
mowy — jednostajnego zakończenia 'emi na wszystkie trzy
rodzaje; np. dobremi czynami, dobremi sprawami i dobremi
dziełami, i t. p.

Odróżnianie w narzędniku i miejscowniku liczby poje-
dynczej tych wyrazów rodzaju męskiego od nijakiego
za pomocą zakończeń ym (im) i em, oraz w narzędniku
liczby mnogiej za pomocą zakończeń ymi i emi jest prze-
pisem dowolnym, który nie znajduje żadnego uzasadnienia
ani w historji języka, ani w spółczesnej nam żywej mowie
ogółu.

Wiadomo, że w najdawniejszej polszczyźnie, znanej z za-
bytków rękopiśmiennych wieku XIV i XV-go, zakończenie na-
rzędnika liczby pojedynczej deklinacji zaimkowej było -ym
(im) bez różnicy rodzajów, męskiego i nijakiego (np. nowym
rozkazem i nowym prawem), a w miejscowniku zakoń-
czenie em również na oba rodzaje (w nowem rozkazie, w no-
wem prawie). Od wieku zaś XVI-go, począwszy od najpierw-
szych druków polskich, znika rozróżnianie przypadków
narzędnika od miejscownika, i ustala się jedno zakończenie
ym (im) dla obu przypadków i na oba rodzaje bez różnicy
(nowym rozkazem, nowym prawem i w nowym rozkazie, w no-
wym prawie, i t. p. Ob. § 316, 217 i § 146). Zasada taka
przetrwała do końca wieku XVin-go. Różnicę zakońcLeń. ^s^s^
skicb i nijakich spotykamy po taz ^\e;tvi^T?3 \^ ^^\s^^6i^<^^ Vi-

336 Zakończenia -j^^w, -im,

zyka polskiego, napisanej przez Szylarskiego 1770 r. ^). Po-
mysł ten Szylarskiego przeszedłby niepostrzeżenie, gdyby go
nie wprowadził następnie do swej gramatyki Kopczyński.
W zaprowadzeniu różnicy rodzajowej w narzędniku i miej-
scowniku liczby pojedynczej obaj ci gramatycy wzorowali się
na różnicy zakończeń y i e w mianowniku przymiotników
(dobry, dobre). Dzięki tej fałszywej analogji przeznaczyli za-
kończenie ym na rodzaj męski, a em na nijaki w obu tycli
przypadkach, nie bacząc, że nie zgadza się to z żywą, mową
ogółu, gdzie formy przymiotników w obu rodzajach były jed-
nakowe. Że różnica zakończeń rodzajowych (ym i emj,
dowolnie zaprowadzona w piśmie, nie zgadzała się z wyma-
wianiem ogółu, który różnicy tej nie znał, wiedział o tym
bez wątpienia sam Kopczyński, skoro kazał owo Sm pisać
koniecznie z kreską nad e, ażeby zachować zakończeniu ro-
dzaju nijakiego wymawianie ym, identyczne z zakończeniem
męskim.

Tym sposobem w miarę tego jak gramatyka Kopczyń-
skiego rozpowszechniała się, jako podręcznik w szkołach obo-
wiązujący, i sztuczny przepis odróżniania rodzajów za pomo-
cą zakończeń ym i em rozszerzał się wśród piszących i na-
bierał znaczenia prawidła ortograficznego. Pozostaje on do
dziś prawidłem sztucznym, zjawiskiem odosobnionym, w żad-
nym języku niespotykanym.

Zwolennicy tego przepisu mówią niekiedy o dogodno-
ściach w praktyce, wynikających z jego piśmiennego zasto-
sowania. Pożytku z odróżniaiiia rodzajów na piśmie dopa-
trują zwykle w składni. Dwa np. w ten sposób ułożone zda-
nia: „Czytałem dzieło mojego przyjaciela, o którem..."
i „Czytałem dzieło mojego przyjaciela, o którym..." mają
dowodzić, że odróżnianie to, chociaż na piśmie tylko, jest
usługą pożądaną. Że tak bynajmniej nie jest, łatwo się prze-

^) « Początki nauk dla narodowej młodzieży To jest Gramma-
tyka języka polskiego. Ucząca, a tym samym pojqcie obcych języków...
ułatwiająca przez M. Walentego SzyWs\dftc^o^>, \T(^> ^ lwowie (w 16-ce,
str. 10+ 120). Jest to pierwsza giamat^Ya ^^ ^Q\%\xy. ^^vv^«aa«

Zakończ, -ym^ -im, 337

konać, zmieniwszy rząd w zdaniu względnym tak, ażeby za-
imek który występował w dopełniaczu lub celowniku ; to
jest: Czytałem dzieło mojego przyjaciela, którego..., lub —
dzieło mojego przyjaciela, któremu... I tutaj oczywiście
zachodziłaby taż sama niejasność ; nie wynika stąd przecież;
ażeby i tu zmieniać formy : 'którego', 'któremu' na : którygo,
którymu, jeżeli mają się odnosić do rzeczownika męskiego.
I wogóle gdyby gramatycy mieli prawo narzucania językowi
właściwości lub form nieistniejących w samym języku, to, po-
stępując logicznie, musianoby różnicę zakończeń rodzajowych
przenieść i do dopełniacza i celownika, to jest uznaćby na-
leżało potrzebę tych samych odróżnień rodzajowych i w in-
nych przypadkach, a więc zaprowadzić dwoistość zakończeń :
-ygo i egOy -ymu i -emUy -ych i ech, i t. d. (dobrygo
ucznia, dobrego dziecka, i t. d.).

Nie tylko jednak przepis Kopczyńskiego nie przynosi
najmniejszych. piszącym dogodności, ale przeciwnie, zachowy-
wanie go w piśmie jest dla każdego piszącego uciążliwą
niedogodnością, nieustannym kłopotem, wymagającym
w toku myśli odrywania uwagi i koniecznego, przy użyciu
przymiotnika w narzędniku lub miejscowniku, zwracania się
myślą z zapytaniem do rzeczownika: jakiego ów rzeczownik
jest rodzaju: męskiego czy nijakiego? Podobnego procesu
nie odbywa myśl piszącego przy użyciu przymiotnika w in-
nych przypadkach zależnych: w dopełniaczu lub celowniku;
nie odbywa go też w mowie ustnej i przy używaniu przy-
miotnika w narzędniku i miejscowniku; dopiero, gdy zdania
takie przyjdzie wyrazić na piśmie, obarczamy się, dzięki do-
wolnemu pomysłowi jednostki, osobliwą regułą, nie wiadoma
dla czyjego dobra i na czyją korzyść.

Zważywszy przywiedzione tu w krótkości powody, przy-
chodzimy do wniosku, że przepis Kopczyńskiego, wprowadza-
jący różnicę zakończeń ym i em, powinien być z prawideł
pisowni naszej zupełnie usunięty. Zamiast rozróżnień niczym
nieusprawiedliwionych wrócić należy do jednostajnych zakoń-
czeń ym (im) na oba rodzaje i w obu przypadkacli^ \&k V^-

Gramatyka. ^^

338 Imiesłowy zaprzeszłe typu 'zjadszy'.

ło do czasu wystąpienia Kopczyńskiego, to jest pisać zgodnie
z mową ogółu : dobrym człowiekiem, dobrem dzieckiem ; im
prędzej, tym lepiej ; na wielkim stawie, na wielkim jezio-
rze i t. p. Przez przywrócenie tego prawidła, uświęconego
wiekową tradycją, tak prostego i jasnego, osiągniemy w pi-
sowni znaczne ułatwienie i tyle pożądane dla każdego piszą-
cego uproszczenie. Wskutek tej prostoty i jasności prawidła,
przestanie się i w szkole raz nareszcie uważać za błąd prze-
ciwko ortografji to, co błędem nie było i nie jest, co, prze-
ciwnie, zgadza się z faktami żywego języka i przyrodzonym
jego rozwojem; jednym słowem, zniesiona będzie rozterka,
jaka panuje dotąd między pismem a językiem.

Go się tyczy zakończeń tej deklinacji w narzędniku licz-
by mnogiej, to, jak wiadomo, dawniejszą końcówką jest tu
-ymi na trzy rodzaje, późniejszą, od wieku XVI-go, -emi
również na wszystkie trzy rodzaje bez różnicy. Mielibyśmy
więc do wyboru jedno z dwuch zakończeń, zawsze bez różni-
cy rodzajów. W dzisiejszej jednak mowie żywej (począwszy
od wieku XVI-go) więcej są rozpowszechnione formy przy-
miotników i zaimków z końcówką -emi na wszystkie trzy ro-
dzaje. Przeznaczanie zakończenie ymi dla rodzaju męskie-
go, a emi dla żeńskiego i nijakiego nie ma żadnej podstawy
naukowej, i ani historją języka, ani względami urojonych do-
godności stylistycznych usprawiedliwić się nie da. Trzyma-
jąc się przeto form najbardziej rozpowszechnionych w mowie
ogółu, przyjąć nalepy zakończenie emi na wszystkie trzy ro-
dzaje bez różnicy, to jest pisać: dobremi ludźmi, dobrem!
książkami, dobremi dziełami i t. p. (Ob. § 220 i 164).

§ 410. Imiesłowy zaprzeszłe typu 'zjadszy'.

W imiesłowach czynnych nieodmiennych na -szy, .od osnów
zakończonych na spółgłoski (jad-, rzek-,...) pisać należy samo
-szy bez ł, zgodnie z dawną tradycją, z etymoJogją i wyma-
wianiem; to jest: zjadszy, rzekszy, dostrzegszy, i t, p.

Jak wiadomo z nauki o konjugacji, mamy dwa różne
przyrostki dla imiesłowów zaprzeszłych czynnych: jeden
-wszy dla, osnów samogłoskovjy(i\i, w^. di^-^^-^s^T.^ , oNrc^yssa.-^-

Imiesłowy zaprzeszłe typu 'zjadszy'. 339

szy, zrobi-w-szy..., i drugi -szy dla osnów spółgłoskowych,
np. zjad-szy, przyszed-szy, przyniós-szy, znalaz-szy, wyrzek-
szy, pobieg-szy, zawar-szy, i t. p. (Ob. § 267). Jak widzimy,
w formach tych nie masz żadnej spółgłoski ł między osnową
i przyrostkiem -szy. Pisanie takich imiesłowów z dodatkową
spółgłoską ł przed -szy, to jest: zjadłszy, przyniósłszy, po-r
biegłszy,... jest niewłaściwe i polega na błędnym i zgoła nie-
naukowym wywodzeniu imiesłowu na -szy od form imiesłowu
na Ł W gramatykach począwszy od Kopczyńskiego, uczono,
że imiesłów 'osobliwy' na -szy tworzy się „od 3-ej osoby
liczby pojedynczej rodzaju męskiego czasu przeszłego trybu
oznajmującego na / z poprzedzającą spółgłoską (np. rzekł),
przyjmując do tego samego zakończenia -szy, np. rzekłszy...'^
(Gramatyka języka polskiego Sztochla, 1855, str. 408). Że
błąd niewątpliwy tkwi w tak sformułowanej regule, dowodzi
dodatkowa „uwaga", którą niekiedy prawidło to opatrywano,
mówiąc, że w tych imiesłowach „starożytni pospolicie opusz-
czali głoskę ł^ (Sztochel, tamże). Wszelako, jak sama re-
guła jest z gruntu fałszywa, tak i dodatkowe do niej objaś-
nienie mija się z prawdą. Pisarze starożytni nie mogli opusz-
czać owego /, gdyż go w imiesłowie na -szy od najdawniej-
szych czasów nie było, jak niema go zresztą i w żadnym z ję-
zyków słowiańskich. Z historji tych języków wiemy, że za-
równo imiesłów na -szy, jak imiesłów na -/ powstały w epo-
ce wspólności słowiańskiej, niezależnie jeden od drugiego;
przeto i forma jednego imiesłowu, na -/, nie mogła być
w polszczyźnie podstawą do utworzenia drugiego, na -szy.
Jeżeli nawet spotykamy niekiedy u pisarzy dawniejszych wy-
padki napisania imiesłowów na -szy z poprzednim ł, to są
to oczywiste błędy, powstałe wskutek fałszywej analogji. (Ob.
§ 267, str. 207). Wstawianie tutaj samogłoski ł nie da się
usprawiedliwić ani względami etymologicznemi, ani historją
języka, a tym bardziej żadną pobudką głosowniową. Każde-
mu wiadomo, jak niewygodne jest wymawianie / pomiędzy
dwiema spółgłoskami, np. w wyrazie jabłko, lub końcowego
ł po spółgłosce, np. upadł, stłukł, pomódl, \\.,^•^^^^^^\^^sss5^^
pomimo iiiedoma wiania, pisać to I mM^\\a^^ ^^^'t^^^ssa.^^*^^

340

Formy: dwu, dwuch.

go, skład etymologiczny wyrazów. Po cóż jednak wtłaczać
jet umyślnie tam, gdzie ono etymologicznie nigdy nie istniało
\ dotąd w mowie nie istnieje, i stwarzać dobrowolnie zaporę
W^ wygłaszaniu prostych form imiesłowów : upadszy, zjadszy^
stłukszy, pomógszy; i t. p.?

, (. Z powyższych przeto : względów usunięcie ł w pisowni
z imiesłowu na -szy uważać należy za słuszne i konieczne.

''"'"'■ § 411. Formy liczebnika dwu i dwuch. W do-
pfełniaczu i miejscowniku liczebnika dwa mamy formę daw-
liiejsżą dwu' (jak ód oba -^ obu) i późniejszą, dwuch, z tam-
tej bezpośrednio powstałą pod wpływem form tychże przy-
p(adków:'' trzlech, czterech, oraz zaimków i przymiotników
(tych, moich,' pięknych...), mających na końcu Spółgłoskę cA.
Obie te formy są dziś używane i samogłoskę w nich pisać
należy przez w. (Ob. § 239).

Sposób pisania formy dwuch przez d, to jest dwóch,
oparty jest na mylnym zestawieniu tej formy z wyrazamr:
dwoje, dwoisty, dwojaki,... oraz dwom, dwoma.

§ 412. Wyrazy typu "^hiHtorjiĘ^ reiigja\ Wy-
razy przyswojone, przeważnie z łacińskiego i greckiego, i za-
wierające w tamtych językach zakończenia -ia -io, oraz wy-
razy, na wzór ich utworzone, pisać należy, zgodnie z dzisiej-
szym wymawianiem, przez -ja, nic zaś -ia, -ya, ani -ijd,
-yja ; naprzykład :

Abacja

Austrja

draperja

Grecja

Abisynja*

Azja

elegancja

harmonja *

akacja

Baw arja

Kugienja *

historja

akademja

bakalje

familja

Hiszpanja *

Anglja

batalja

fantazja

Illirja

Arabja

l>elgja

filozofja

Istrja

arja

biblja

Francja

Indje

Armenja *

cljemja

Gal ja

Jiilja

armja

l)anja *

gieometrja

kaligrafa

*) w wyrazach takich jak : liiija, manja, Danja..., w któiych sły-
'^izymy wyraźne ń nii(^kkio przed ja, należałoby właściwie to ń kreskować
(lińja, niańja...), czego wszsikże w \V\son\\\\ ya^'^^^^^ tv\^ 7AOcvftN^\5.\\, ^^rzyjmu-
jqc stale n przed j za mit^kkle^ --= ń.

Ja w zgłoskach końcowych.

341

kolizja

magnezja

parafja

Szwecja

kolonja *

manja *

Persja

tradycja

korne dj a

Mar ja

poezja

trylogja

kompanja *

misja

religja

Turcja

konwalja

mumja

Kosja

utopja

kopja

Norwegja

Saksonja *

wakacje

lilja

opinja *

sesja

Zofja

linja *

ortograi^a

szałwja

zoologja i t. p.

§ 413. W dopełniaczu liczby pojedynczej i mno-
giej oraz w celowniku i miejscowniku liczby pojedynczej
powyższych rzeczowników rodzaju żeńskiego na ja pisać
należy w zakończeniu ji^ to jest: historji, religji, poezji, tra-
dycji, misji, parafji, akademji, biblji^ tej kolonji i tych ko-
lonji, białej lilji i białych lilji, zabawnej komedji, jednej kopji
i kilku kopji, naszej tradycji i naszych tradycji, i t. p. (Ob.
§ 112, str. 100 — 101 ; § 105).

Nie może tu być mowy o niejasności co do liczby, po-
dobnie jak nie masz jej przy używaniu dopełniaczy wielu in-
nych rzeczowników rodzaju żeńskiego 3 wojskich, takich jak:
tej lutni i tych lutni, tej zbrodni i tych zbrodni, jednej wy-
roczni i kilku wyroczni, wieczerzy, nadziei, zbroi, swawoli,
głębi, gałęzi, wsi, nocy, wieści, dłoni, i t. p.

(O pisowni i==yi w innych razach ob. wyżej § 355).

§ 414. W wielu wyrazach cudzoziemskich spotykają, się
połączenia samogłosek io, ia, ie, iu, niewłaściwe wyrazom
czysto polskim. Tutaj nie ustaliła się jedna norma dla wsżyst-^
kich wypadków, lecz przeciwnie wytworzyły się trzy typy
przyswajania wyrazów, a mianowicie:

I. najczęściej samogłoska i zmieniła się na spółgłoskę
] ; ma to miejsce : '^

a) w zgłoskach k o ń c o w y c h ; np.

Adrjan

furtjan

pawjan

Zacharjasz

Austrja

Juljan

Tertuljan

Albjon

Cyprjan

Florjan

Wespazjan

bruljon

Emiljan

Kwintyljan

Eljasz

buljon

Fabjan

Lucjan

Mesjasz

legjon

fortepjan

Oktawjan

l!oV^«i^^

Tsi^^^^^cy

342

Wyrazy cudzoziemskie z jotą.

miljon

Marjusz

foljal

akwaijum

kurjer

Owidjusz

memorjał

gimnazjum

Orjon

Plinjusz

specjał

kolegjnm

Scypjon

Polibjusz

Burjat

seminarjum

Darjusz

Wergiljusz

furjat

studjum

Fabjusz

Wezuwjasz

Goljat

paljusz

Horacjusz

notarjusz

plagjat

gienjusz

Juljusz

nuncjusz

warjat

Hezjod.

Tę samą zasadę stosujemy i w pochodnikach od powyż-
szych wyrazów, np. horacjuszowski, notarjalny, warjacja, war-
jować, kurjerski, gimnazjalny, kolegjata, kolegjalny, stuc^o-
wać, specjalność, i t. p.

b) w zgłoskach początkowych i środkowych; np.

Adrjatyk

Djana

fjok

misjonarz

aljans

djapazon

Qord

mjazmat

Antjochja

djarja

gladjator

pacjent

Arjost

djarjusz

heljotrop

specjalny

Chrystjanja

djecezja

higjena

traktjemia

djabeł

djeta

hjerarchja

urjanka

djsdem

djetarjusz

hjeroglif

warjować

djagnoza

Djodor

Hjeronim

zodjak

djak

Djoklecjan

idjota

Medjolan

djakon

entuzjazm

Indjanie

Sjam

djalekt

Egipcjanie

inicjatywa

sjamski

djalog

Etjopja

jowjalny

Alcybjades

djament

Cakr

kalafjor

Korjolan...

II. obce i przed następną samogłoską zachowało się
w spolszczeniu bez zmiany, lub zmieniło się według wyma-
gań głosowni polskiej na y w następujących wyrazach: bio-
grafa, biologja, Bion, Pius, tryumf, tryumfować, tryumwirat.

III. obce i przed samogłoską w spolszczeniu zacho-
wało się, lub zastąpione zostało przez y, a rozziew między
samogłoskami usunięty pojawieniem się spółgłoskowego/ Tu
należą nieliczne w dzisiejszym języku wyrazy, jak oto : fijo-
łek, fijoletowy, klijent, hijena, chrześcijanin, chryja (podobnie
jak: szyja, żmija, Kołomyja), cyjanek, Tryjest, patryjareha,
patryjota, tryjolet, Syjon.

Tęż samą zasadę stosujemy konsekwentnie, pisząc zgod-
nJe z Hjma wsianiem przymiotikM V 'miife y^yt^^rj ^cicX\a^\^^ ^^i

Pisownia wyrazów na -ja. 343

rzeczowników obcych na ja, skrócone z dawniejszego ija,
yja; jak : religijny, familijny, religijność, policyjny, sukcesyjny,
Unijny, linijka, komedyjka, Maryjski, belgijski, austryjacki, itp.

§ 414 a. Objaśnienie wyrazów z zakoń-^
c z e n i e m ja.

Jak wiadomo, trzema sposobami pisane są dotychczas"
wyrazy obcego pochodzenia typu religja, historja, poezja;
a mianowicie: 1) przez -ja: religja,- historja, poezja; 2) przez
'ija, -yja; religija, historyja, poezyja; 3) przez -ia, -ya:
religia, historya, poezya. Wyrazy takie, przystosowane do
wymagań fonetyki polskiej, miały w dawnej polszczyźnie po-
staci: religzja, historyja, poezyja,... z akcentem na zgłosce
przedostatniej. Z czasem jednak, wskutek przeniesienia ak-
centu na trzecią zgłoska od końca, wyrazy te skróciły się
o jedną zgłoskę, jak to słyszymy niewątpliwie w dzisiejszym
wymawianiu warstw ukształceńszych, t.j. religja, historja, po-
ezja... (Ob. § 44). To też pisownia tych wyrazów przez samo
'j' (^- J- j^) opiera się właśnie na tym wymawianiu, podczas
gdy pisownia przez -ija, -yja przedstawia dawniejszy stan
języka. Wyrazy w ten sposób napisane (przez -ija -yja),
wprawdzie nie stale, spotykają się u pisarzy Zygmuntowskich
(np. delija, fijołki, Zofija, Cecyliiey, Azyjej, ewanieliia ^), itp.);
pisownia przeto taka ma za sobą przynajmniej zasadę histo-
ryczną. Przeciwnie pisownia -ia, -ya nie ma żadnej racjo-
nalnej podstawy, albowiem zachowuje wyrazom obcym, nie-
zaprzeczenie spolszczonym już w wymawianiu, pisownię cu-
dzoziemską i to tylko w pewnej części wypadków, mianowi-
cie w takich wyrazach, jak: religia, linia, familia,... W ra-
zach zaś takich, jak : racya, historya, poezya, partya,... wbrew
własnej zasadzie, pisownia ta pozornie, dla oka tylko, przy-
stosowuje się do prawideł fonetyki polskiej, oczywista bo-
wiem, że i w tej zmienionej formie pisownia przez y nie od-
daje zgoła istotnego wymawiania. Ten sposób pisania oparty
jest po prostu na jakimś uprzedzeniu względem litery y, uprze-

') Baltazar Opeć, Jan KochaiiO\<i^\Lv^ ^\x\ciV^ '^^^^c^ \ ^.. ^-

344 Pisownia- wyrazów na -ja,

dzeniu, które istniało rzeczywiście na początku wieku XX-go,
w epoce, gdy jotę do pisowni polskiej wprowadzano. Wów-
czas jednak niechęć ta miała pewne pozory na swoje uspra-
wiedliwienie, gdyż spółgłoskowe j oznaczano w środku i na
końcu wyrazów przez y, pisząc np. oyciec, wóysko, póydę,
móy, twóy, naszey, zmiłuy się, i t. p. (co dotąd zachowało
f?ię w pisowni niekótrych imion własnych, jak: Zamoyski, Ma-
deyski,...). Dziś jednak na to powoływać się nie można, sko-
ro użycie spółgłoski j powszechnie się ustaliło. Dla jakich
przeto powodów i korzyści niezrozumiałych jedno i to samo
hrzmienie j wyrażać w piśmie trzema odmiennemi literapii :
raz przez j, drugi raz przez y, a trzeci przez i (np. szy/a,
racya, religia), zamiast pisać je stale przez j- (szy/a, rac^a,
relig/a) ? Dla czegóż więc nie zaprowadzić tu pożądanej ze
wszech miar prostoty i jednostajności, która tysiącom ludzi
unaoczni zgodę pomiędzy pismem a żywym językiem, i tym
samym ułatwi niewątpliwie naukę ortografji ? Dla czyjego po-
żytku, odstępując od tej prostej zasady, stwarzać i pomna-
żać zawiłości w pisowni, kiedy obecny stan języka jasno nam
ukazuje prostotę w budowie jego wyrazów? Dla czego nie
pójść tu drogą prawdy jasną, dla każdego unjysłu dostępną?
Pisowni przez -ja czynią zwykle dwa zarzuty: jeden
ogólnikowy, polegający na tym, że wyraz napisany z jotą po
spółgłosce (np. Azja, racja, kurjer,...) nie da się jakoby wy-
mówić należycie, że więc i w piśmie tej joty używać nie na-
leży. Zarzut to jednak bardzo błahy i wypływający tylko
z pewnego uprzedzenia do joty ; najsłabszej też krytyki
iiie wytrzymuje. Dość np. porównać wymawianie, z jednej
strony, wyrazów: Aą/a, fanta^/e, Dar/iisz i t. p., a z drugiej:
ją;ad, 2:;ednać, ro^/echać, dar yuż otrzymałem i t. p., ażeby
się przekonać, że różnicy między jedną grupą wyrazów a dru-
gą — w wymawianiu połączeń ze spółgłoską y — nie masz, że
zatym spółgłoska ta zarówno w jednym jak i w drugim razie
zupełnie właściwie znajdować się może. Drugi zarzut doty-
czy mniemanych trudności, jakie pisownia ta nastręcza przy
objaśnianiu /oimowania pochodnych, np. maryj-ski, religij-ny,
fani iii j-ny, linij-ksi i t. p., w kt6T^c\\ o?»wo>«^ ^^L^^^^^^^Sa. %\^

s i z, wyrazach obcych. 345

nam w postaci maiyj-, religij-, familij-, linij-, gdy tymczasem
w rzeczownikach : Marja, religja, familja, linja,... takiejże po-
staci nie widzimy. Pozorną tę niejasność tłumaczy bardzo
prosto wzgląd na historję języka. Wyrazy powyższe (maryj-
ski, linij-ka...) powstały w epoce języka dawnej od osnów peł-
nych : maryj-, linij-,..., tych samych, co i rzeczowniki na a :
Maryja, linija,. . wymawiane z akcentem na zgłosce przed-
ostatniej. W tych jednak rzeczownikach z biegiem czasu
zaszła zmiana, akcent bowiem, wskutek analogji innych wy-
razów obcych, przeszedł na zgłoskę trzecią od końca, samo-
głoska zaś i lub y, pozbawiona akcentu, stała się' krótszą
i z czasem zupełnie znikła, wskutek tego rzeczowniki te skró-
ciły się o jedną zgłoskę (Marja, linja...). W wyrazach zaś
pochodnych : maryjski, religijność, familijny, linijką .., nie by-
ło przyczyny zmiany akcentu, samogłoski i, y utrzymały go
dotąd i wyrazy niezmienione wymawiają się dziś tak samo jak
dawniej, z akcentem na zgłosce przedostatniej (Ob. § 44 i 45).

§ 415. Spółgłoski % \ z w wyrazach obcych.
Z pomiędzy wyrazów łacińsko-greckich, zawierających spół-
głoskę s, jedne przy spolszczeniu zachowały tę spółgłoskę
w wymowie i w piśmie, jak oto : konsul, konsolacja, sensacja,
uniwersytet, także bransoleta ; inne zaś zmieniły etymologicz-
ne 5 na i ten zwyczaj przeważa w dzisiejszej polszczyźnie ;
np. cenzor, cenzura, Cezar, muza, Zofja, epizod, Pauzanjasz,
Hezjod, poezja, kolizja, Azja, fantazja, herezja,...; podobnie
zakończone przyrostkiem 'izfn (łać. -ismus), jak: klasycyzm,
katechizm, idealizm, formalizm, barbaryzm, i t. p.

Uwaga, Sposoby mówienia i pisania takie, jak : konzul, sen-
zacja, uniwerzytet, intenzywny,... zamiast : konsul, sensacja, uniwer-
sytet, intensywny,... wbrew ustalonemu zwyczajowi, są w języku pol-
skim naleciałością niemiecką.

§ 416. Spółgłoski »ch w wyrazach obcych.
W wyrazach greckich ze spółgłoskami s-ch (a)(), jak:
schemat, schematyczny... schizma, schizmatyk. Eschines, Eschi-
los wymawiamy i piszemy każdy z dźwięków s i eh osobno^

346

Imiona własne cudzoziemskie.

(jak: schować, schludny), nie zaś z niemiecka sz (szemat,
Eszynes 1).

§ 417. W3rrazy obce z brzmieniem nosowym
em, en, om, on, przyswojone przeważnie z łaciny, pisać na-
leży etymologicznie, wyrażając te brzmienia dwiema literami
jak oto: cmentarz, dentysta, kredens, student, elementarz,
stempel, temperatura, temperament, kompanja, komplikacja,
kompromis, pompa, bronz, gont, konserwy. Konstanty, kon-
trola, konsyljum, konserwatorjum, konsekwentny, i t. p.

Zgodnie też z etymolog] ą pisać należy : kwadrans, kon-
statować ( = stwierdzać), nie zaś : kwandrans konstantować.

§ 418. Imiona własne cudzoziemskie osób,
narodów, krajów, miast, wsi, wysp, wód, i t. d., odnoszące
się do świata starożytnego, oddajemy, zgodnie z tradycją,
w formach spolszczonych i polską pisownią; piszemy więc:

a) imiona osóD:

Adrian

Edyp

Jeremjasz

Pauzar^asz

Afrodyta

Emiljan

Konfucjusz

Persefona

Alcybjades

Eneasz

Korjolan

Perykles

Antjoch

Eol

Korneljusz

Petronjusz

Arjowist

Eschilos

Kwintyljan

Plinjusz

Cezar

Eschines

Liwjusz

Polibjusz

Cycero

Fabjusz

Lizymach

Scypjon

Cymon

Fidjasz

Lucjan

Tacyt

Darjusz

Hezjod

Marjusz

Tarkwinjusz

Djoklecjan

Horacjusz

Milej ades

Tucydydes

Duiljusz

i Horacy

Oktawjan

Wergiljusz

Dywicjak

Ifigienja

Owidjusz

Winicjusz...

b) nazwy gieograficzne

i etnograficzne:

Adrjatyk

bizantyjski

Egipt

Kalabrja

Akwileja

Celtowie

Ekwowie

Kanny

Allobrogowie

Ceos

Etjopja

Kapua

Arabja

Cercyra

Etrurja

Kluzjum

Arja

Cylicja

Fenicjanie

Lacjum

Azja

Cypr

Focyda

Lesbos

Beocja

Efez

Ga\i^

Libja

Bizancjum

Egipcjanie

Grec^^i

\iv^\a.

Imiona własne nieprzyswojone. 347

Medja

Platee

Suza

Weje

Milet

Rzym

Syrja

Wezuwjusz

Nakflos

Samos

Umbrja

Wolskowie i t. p.

§ 419. Nazwy miast i rzek nowożytnych
(znaczniejszych), w formie spolszczonej powszechnie używane,
piszemy pisownią polską ; np. Bazyleja, Brunświk, Florencja,
Gienewa, Gienua, Koblencja, Holsztyn, Kolonja, Kopenhaga,
Londyn, Madryt, Medjolan, Moguncja, Nica, Norymberga, Pa-
ryż, Szlezwig, Tubinga, Waszyngton, Wenecja ; Cisa, Gwadja-
na, Ren, Rodan, Sekwana, Tamiza, i t. p.

§ 420. Nazwy słowiańskie krajów i miast,
przerobione na niemieckie lub inne, zachowujemy w ich ro-
dzimej postaci słowiańskiej ; a więc : Goryca (Gorz), Styrja
(Steiermark), Gradec (Graz), Celowiec (Klagenfurt), Kraina,
Lubiana (Łajbach), Postojna (Adelsberg), Zagrzeb (Agram),
Budyszyn (Bautzen), Chociebuż (Cottbus), Berno (Briinn),
Kralowś Gradec (Konnigratz), Ołomuniec (OUmtitz), Opole
(Oppeln), Głogów (Glogau), Gliwice (Gleiwitz), Świdnica
(Schweidnitz), Bytom (Beuthen\ Chełmno (Kulm), Chojnice
(Konitz), Tczewo (Dirschau), Wschowa (Frauenstadt), Kartu-
zy (Karthaus), Kościerzyna (Behrendt), Puck (Putzig), Człu-
chowo (Schlochau), i t. p.

§ 421. Imiona własne nieprzyswojone. Nazwi-
ska osób ze świata nowożytnego, tudzież nazwy gieogra-
ficzne, o ile nie zostały spolszczone, piszemy według obcego
ich pierwowzoru, zachowując w wymawianiu, o ile możności,
brzmienie ich cudzoziemskie 0; np*

a) nazwiska osób: Aumale, Comte, Chateaubriand,
Cousin, Duruy, Faidherbe (Federb), Wiktor Hugo, Littró,
Malebranche, Mirabeau, Moli^re, Montaigne (Montań), Paul
de Kock, Racine, Rśaumur, Yacherot, Taine, Talleyrand, Vol-

*) w pismach popularnych trudniejsze wymawianie imion włas-
nych należy objaśniać w nawiasie ; np. Faidherbe (Federb) -^ BromcjLSsss^
(Bnm), Byron (Bajron), i t. p.

348 Litery ks i gz zamiast x,

taire; Cantu, Correggio, Boccaccio, Cavour, Da Yinci, Ve-
lasąuez, Byron, Brougham (Brun), Bain, Buckie, Newton, Peel
(Pil), Pristley, Say, Shakespeare (Szekspir), Spencer, Wasćhiug-
ton, Macaulay, Whitney; Van Dyck, Fahrenheit, . Beethowen,
Schelling, Schiller lub Szyller, Goethe lub Gete, Gessner,
Heine, Yircliow, Offenbach, Jean-Paul ; Vuk Kturadzić, Mikłó-
śić, Maźuranić, Jagić, Purkyn^, Jireóek, Giskra ( = Jiskr&)t
ćemy, Yrchlicky, i t. d.

b) nazwy gieograficzne: Saint Cloud, Saint-Cyr,
St. Louis, Besancon, Dijon, Niamour, Nantes, Compiegne,
Vichy, Bordeaux, Calais, Boulogne, Champagne; Girgenti,
Custozza, Reggio, Yecchia (Wekja) ; Sheffield, Greenwich (Gry-
nicz), New-York, Cork; Chicago, Rio-JanBiro, Neuwchatel,
New-Jersey, Mont-Blanc, Mont-Cenis, Lago-Maggiore, Como^
Monte Rosa, Ticino, Rio-Negro, i t. d.

Wyrazy pochodne od nazwisk obcych pisać należy
podług wymawiania ; np. bajronizm, wolterjanizm, typy szeks-
pirowskie, szyllerowskie, wina bordoskie, szowinizm, jakobi*
nizm, kontyzm, i t. p.

§ 422. Nazwy miejsc i ludzi nieeuropejskich,
t. j. azjatyckich, afrykańskich, amerykańskich i australskich
pisać należy podług wymawiania obcego tych języków, przez
które się do nas dostały (angielskiego, hiszpańskiego, fran-
cuskiego, i t. d.), ale ortografa polską; więc: chedyw, Ajno-
wie (nie 'ajnosi'), Eskimowie (nie 'eskimosi'), Czypewaje lub
Czypewanie, Czykitowie, Kwiczę lub Kuicze, Inkowie, Papua-
nie (nie 'papuasi'), Hotentoci, Zuluanie (nie /Zulusi'), Busz-
mani, Indjanie, i t. p. .

§ 423. Litery h»igz zamiast ac. Litera 2: w abe-
cadle łacińskim i *£ w greckim wyrażają nie jeden, lecz na-
raz dwa dźwięki, to jest ks lub gZi Ponieważ w polszczyź-
nie każdy z tych dźwięków ma swój znak osobny, wyrazy
przeto, tak swojskie jak i obce, w których skład wcho-
dzą te spółgłoski, pisać należy po polsku, nie przez a:, lecz
przez ks i gz; jak oto; aksamW., \iCiY^a, \i^\^^^ ^^^^vaui^

Duże litery. 349

egzekucja^, egzemplarz, egzystęucjii, ekskursja, ekspedycja,
ekstaza, ekstrakt, fiksat, foksal, gzyms, hegzametr, kodeks,
ksiądz, książka, książę, ksigstwo, księżyc, luksus, maksyma,

paroksyzm, płąksa, pretekst, sfinks, szuwaks, taksa, tekst.

'I '1

Toż samo w imionach wjasnych spolszczonych, jak : Aleksan^.
der, Aleksota, Aleksy, Anaksagoras, Kadyks,.Esantypa, Ksa-
wery, Ksenofont, Kserkses, Oksford, Meksyk, i t. p.

§ 424. Duże litery. Dużemi literami piszą się stale :
Imiona własne osób, nazNyiska rodowe i przydomki, czy one
są rzeczownikami, przymiotnikami lub liczebnikami; np. Adam,
Bolesław, Jadwiga, Apollo, Junona, Saturn, Bolesław Chrobry-,
Władysław Łokietek, Kazimierz Wielki, Zygmunt Stary, Jan
Trzeci, Michał Korybut Wiśniowiecki, i t, p.

N a z wy gi e o g r a f i c z n e : Europa, Azja, Szwajcarja,
Francja, Rosja, P^olska, Kaukaz, Litwa, Kujawy, Kamczatka,
Alzacja, Tyrol, Rzym, Warszawa, Lublin, Siedlce, Karpaty,
Wisła, Dniepr, Dunaj, Elba, i t. p.

W ten też spt)sób piszemy zgodnie z tradycją nazwy
narodów i plemion; jak np. Anglik, Anglicy, Francuzi,
Hiszpanie, Włosi, Szwedzi, Słowianie, Polacy, Rosjanie, Cze-
si, Białorusini, Serbowie, Czarnogórcy, Chorwaci, Turcy, Per-
sowie, Gruzini, Czerkiesi, Czeczeńcy, Litwin, Szlązak, Mazur,
Bośniak, Madziar, Lapończyk, Hebrajczyk, i t. d.

§ 425. W nazwach gieograficznych, złożonych
z dwu wyrazów, rzeczownika i przymiotnika, pisać nale-
ży dużą literą tylko przymiotnik wyróżniający, rzeczownik zaś
pospolity, towarzyszący mu, zachowuje małą literę; np. mo-
rze Bałtyckie, morze Czarne, ocean Atlantycki, ocean Lodo-
waty, cieśnina Kaletańska, zatoka Gienueńska, kanał Północ-
iiy? wyspy żeglarskie, przylądek Zielony, góry Kaukaskie, góry
Uralskie, i t. p.

Podobnie pisać należy nazwy gubernji, powiatów, wo-
jewództw, departamentów, obwodów, posiadłości, ulic, i t. p.
np. gubernja Kowieńska, powiat Warszawski, p. Łowicki, wo-
jewództwo Bełskie, obwód Bialos»loc.^\, \vc^^ Ta^^^'n^\^^«^

350 Duże litery w tytułach.

siadłości Portugalskie, ulica Marszałkowska, ulica Chmielna,
plac Zamkowy, park Ujazdowski, aleje Jerozolimskie, ogród
Saski, grota Łokietkowska, zamek Olsztyński, i t. p.

Też same wyrazy, użyte jako przymiotniki, określające pooho-
dzenie pewnych przedmiotów z tych miejscowości, piszą się malemi
literami ; jak np. ohuwie warszawskie, malowidło częstochowskie,
srebro olkuskie, węgiel dąbrowski, pszenica sandomierska, chomąto
krakowskie, obywatel wołyński, starosta olsztyński, król portugal-
ski, tygrys afrykański, i t. p.

W niektórych nazwach dwuwyrazowych, jak oto: Mor-
skie Oko, Biała Woda, Czarny Dunajec, Stara Wieś, Nowy
Dwór, Dolina Kościelisk, Czerwony Klasztor, Czarna Przem-
sza, Kamieniec Podolski, Stary Konstantynów, Wielkie Łuki,
Stare Miasto, Nowy Świat, Krakowskie Przedmieście, Stany
Zjednoczone, Stara Kastylja, Łużyce Dolne i Górne, Ruś
Czerwona, i t. p. pisać należy duże litery początkowe w obu
wyrazach.

§ 426. Przymiotniki utworzone od imion włas-
nych osób i miejsc, i stanowiące nierozdzielny tytuł insty-
tucji, piszą się dużemi literami; np. Akąden^ja Er&kowska,
Uniwersytet Jagielloński, Szkoła Główna, Towarzystwo Na-
ukowe, Bibljoteka Główna, Bibljoteka Krasińskich, Muzeum
Brytańskie, i t. p.

§ 427. Tytuły i godności osób i władz, w piśmie
do nich zwróconym, piszą się dużemi literami ; np. Szanowny
Panie, Panie Sędzio Dobrodzieju, Wielmożny Panie, Drogi
Ojcze, Kochany przyjacielu. Panie Doktorze, Czcigodny Panie
Prezesie, Księże Biskupie, Prześwietny Sądzie, Wysoka Bado,
i t. p. Od dużych również liter zaczynamy zaimki, odnoszą-
ce się do tej osoby, do której piszemy; np. Ty, Ciebie, X.o-
bie, z Tobą, Twój, Wasz, Jego, Niego, Jemu, i t. p.

§ 428. Nazwy dni i miesięcy pisać należy małemi
literami; np. niedziela, poniedziałek, wtorek,... styczeń, luty,
marzec, i t. d.

Pisanie łączne i oddzieliie \N>jTia.7iów złożo-
nycb z przyimkami.

Pisanie łączne wyrazów. 351

§ 429. Łącznie z przyimkami pisać należy przy-
słówki złożone, o ile przyimek nie ma w nich znaczenia
przyimka rządzącego przypadkiem i odczuwany jest jako przed-
rostek (prefiks); jak oto: przysłówki złożone z przyimkami:

s, z: skąd, stąd, stamtąd, skądinąd, zinąd, znikąd, zowąd,
zewsząd, zblizka, zdaleka, zdawna, zdawien dawna,
zlekka, znowu, zgoła, zdała, znienacka, zosobna,
zcicha, zgruba, zgrubsza, znagła, zrana, zresztą, ze-
wszystkim...

naf nad, nade : nazad, nazbyt, naczczo; naprędce, napozór,
nakoniec, nareszcie, nazajutrz, natomiast, nawzajem,
napowrót, natychmiast, naprzód, nasamprzód, nade-
wszystko, naraz, nateraz, natenczas, naówczas, na-
zawsze, nawskroś, nawspak, nazewnątrz, nadto nad-
zwyczajnie,, nadzwyczaj,, nadewszystko.

za: zaiste, zaprawdę, zapewne, zaraz, zanadto, zatym, za-
ledwie, zawczasu.

bez: bezpiecznie, bezwzględnie, bezpłatnie, bezczynnie, bez-
ustannie...

do: dokąd, dotąd, dopóty, dopóki, dopókąd, dodnia, dosyć,
dotyla, dotychczas.

od: odkąd, odtąd, oddawna, odniedawna, odwiecznie, od-
świętnie, odrazu.

w, wz : wkrótce, wtym, wcale, wraz, wręcz, wreszcie, wszerz,
wzdłuż, wzwyż, wokół, wówczas, wtedy, wtenczas,
wprawdzie, wzamian, wrychle, wprzód, wprost, we-
wnątrz, wdwójnasób.

po : pokąd, potąd, potym, pojutrze, pokrótce, powtórnie, po-
tajemnie, pojakiemu, pomału, pokryjomu.

przed: przedtym, przedwczoraj, przedonegdaj, przededniem,
przedewszystkim.

prze : przenigdy, prześwietnie, prześlicznie, przeważnie, prze-
różnie, przecudnie, i t. p.

§ 430, Oddzielnie zaś piszą się przyimki^ gdy od-
rębno&ć ich dotąd bardziej jeat \v mom^ ^^^t^v\^^\s.^\\^^^*^^

352 Słówka co, jak, to.

bez: bez wątpienia, bez porównania, bez zaprzeczenia, bez

mała, bez liku.

»

z : z kolei, z pyszna, z pańska, z polska, z ruska, z angielska,
z węgierska, z turecka, z cudzoziemska, z chłopska...

2ra ; za daleko, za długo, za drogo, za prędko, za późno, za
wcześnie, za wysoko, za gorąco, za jasno, za wiele,
za mało... (podobnie i przed przymiotnikami : za dro-
gi, za długi, za młody, za wysoki...), za młodu, za
widna, za gorąca.

do: do woli, do późna, do rana, do jutra, do wczoraj, do
niedawna, do dziś, do dziś dnia.

od: od jutra, od wczoraj, od onegdaj, od niedawna, od dziś.

o: o tyle, o wiele, o ile, o mało, o dużo, o niewiele.

po: po kolei, po cjchu, po pańsku, po polsku, po staro-
świecku, po wiejsku, po męsku, po szlachecku, po
czemu, po naszemu, po bożemu, po staremu, po do-
mowemu, po swojemu, po jednemu, po francusku, po
chińsku, po djabelsku, po trzeźwu, po dziś dzień,
raz po raz, po pierwsze, po drugie...

§ 431. Słówka co i Jo,k przed przymiotnikami,
rzeczownikami i przysłówkami piszą się oddzielnie; np.
co lepszy, co młodsi, co silniejsi, co najlepsze, co rychlej, co
żywiej, co prędzej, co najspieszniej, jak najprędzej, jak naj-
chętniej, jak najjaśniej, co godzina, co chwila, co rok, co ty-
dzień, co tchu, co sił; lecz łącznie: coraz, codzień.

Cząstka to po wyrazie pisze się osobno ; np. jak to,
ileż to, gdzie to, już to, mimo to, jest to, był to...

Cząstki nieokreślne : ś, kohviek, bądź, kroć, i wzmac-
niające ź, że piszą się na końcu wyrazów łącznie; np.
ktoś, coś, jakoś, gdzieś, kiedyś, niegdyś, jakiś, jakkolwiek,
którykolwiek, gdziekolwiek, ilekolwiek, jakbądź, ktobądź, co-
bądź, kiedybądź, dwakroć, pięćkroć, ilekroć, częstokroć, któż,
kiedyż, gdzież, ileż, owóż, gdyż, przecież, także, jakże, chciej-
cież, zróbże, i t. p.

§ 432. Przyimki i spójniki złożone piszą się
łącznie; np. Przyimki: około, wokoło, dokoła, naokoło,

Przysłówek przeczący nie, 353

wokół, wśród, pośród, wpośród, oprócz, okrom, wobec, wpo-
przek, naprzeciw, zamiast, zewnątrz, wewnątrz, zwewnątrz,
wprost, wskutek, poza, ponad, pomiędzy, popod, zza, oprócz,
pomimo, poprzez ;

z wyjątkiem: z pod, z poza, z ponad, z pomiędzy,
w których z według zwyczaju pisze się przed przyimkami zło-
źonemi oddzielnie.

Spójniki: aby, gdyby, żeby, ażeby, iżby, atoli, je-
żeliby, oby, przeto, zatym, azali, choćby, chociażby, byleby,
aczkolwiek, i t. p.

z wyjątkiem: z tym wszystkim.

§ 433. Przyimki : od, ode, nad, nade, przed, przede,
pod, pode, dla, podobnie jak i wszelkie inne piszą się przed
imionami i zaimkami oddzielnie: np. od domu, ode
wsi, ode drzwi, nad głową, nade drzwiami, przed domem,
przede drzwiami, przede dwór, pode drzwi, ode mnie (jak:
ze mnie, od ciebie), przede mną, przede mnie, nade mną,
nade mnie, pode mnie, pode mną, przeze mnie, dla mnie,
dla tego, dla czego.

§ 434. Przysłówek przeczący nie pisze się od-
dzielnie przed słowami ; np.* nie wiemy, nie przyniósł, nie za-
pominajcie, nie zrozumie, nie dbają, i t. p., wyjąwszy słowa,
które się bez nie nie używają, jak oto: niedomagać, niena-
widzić, niepokoić, niecierpliwić, niewolić, niedołężnieć, oraz
nieosobowe niema ( = francus. ii n'y a pas), w przeciwsta-
wieniu do osobowego : on, ona nie ma, ( = nie posiada),
które pisze się rozdzielnie. Podobnie piszemy nie oddzielnie
przed imiesłowami czynnemi na -ąCy -ący i -szy, np. nie widząc,
nie chcąc, nie przyniósszy, nie zapytawszy, i t. p., z wyjąt-
kiem takich jak: niedomagający, nienawidzący, i t. p.

§ 435. Przeczenie nie przed innemi wyrazami, oprócz
słów, pisze się bądź oddzielnie, bądź też łącznie.

Nie, napisane oddzielnie, zaprzecza pojęcie wyrazu
przywiedzionego, w celu uwydatnienia innego pojęcia. W tym

Gramatyka. • 23

354 Przysłówek przeczący nie.

znaczeniu piszemy np. nie tutaj, nie tam, nie dziś, nie co-
dzień, nie wszędzie, nie ciągle, nie jutro, nie wczoraj, nie
zawsze, nie zaraz, nie często, nie prędko, nie pilno, nie
łatwo, nie tylko... nie mój, nie masz, nie sam... nie pierwszy,
nie ostatni, i t, p.

Nie, napisane łącznie z wyrazem, stanowi przed-
rostek wyrazu złożonego i nadaje mu odmienne, przeciwne
znaczenie, nie podsuwając innego wyrazu przeciwstawnego.
Wyrazy, napisane łącznie z nie, mają znaczenie prawie równo-
znaczne z wyrazami złożouemi z przyimkiem bez ; np. 'nie-
kształtny = bezkształtny, nieład = bezład, nieczynność =
bezczynność, nieprawnie = bezprawnie i in. Przeczenie nie,
jako przedrostek, wchodzi w skład wyrazów, należących
do rozmaitych części mowy; np. nierozum, niesmak, nie-
prawda, niewiara, niewdzięczność, niesprawiedliwość, niebez-
pieczeństwo,... nierozumny, niesmaczny, nieprawdziwy, nie-
wierny, niewdzięczny, nieczuły, nieszczęśliwy, niezapomnia-
ny, niestrudzony, niewiadomy, niesłychany,.;, nierozumnie, nie-
smacznie, niebacznie, niedorzecznie, niezawodnie, niesłycha-
nie, nieraz, niegdyś, nieledwie,. . niektóry, niejeden, i t. p.

Powyższą, zasadę pisania nie oddzielnie lub łącznie unaocznią
lepiej następujące zestawienia :

Nie rozumiem tylko, ale i sercem można pomóc bliźniemu.
Kierozumem własnym zgotował sobie niedolę.

Nie cnota, lecz chęć zysku pobudziła go do czynu. Sama
niecnota karze człowieka.

Nie wdzięczność, ale zwykła przyzwoitość nakazywała i t. d.
Niewdzięczność swoją posunął do tego stopnia, że i t. d.

Nie szkodliwym, lecz zgubnym okazał się nowy środek. Nie-
szkodliwy to wcale środek...

Nie zasłużony, ale szczęśliwy. Niezasłużonemu często los
sprzyja, i t. p.

§ 436. Przyrostek Ai/, jako cząstka nierozdzielna
wyrazu, pisze się łącznie na końcu spójników i słów w for-
mach trybu waruukowego, bezpośrednio po imiesłowie prze-
szłym na 'ł, -łciy 'ło, lub też na końcu innego wyrazu, uży-
tego w tymże zdaniu przed orzeczeniem warunkowym (ob.
§ 275); up, aby, oby, ażeby, choćby, chociażby, gdyby, jeże-

Dzielenie wyrazów. 355

liby, przyniósłby, wiedziałbyś, zrobiłbym, chcielibyśmy, słii-
clialibyśmy, słuchalibyście, nauczyliby się... jużbym zrobił,
napewnobyś wiedział, dawnobym zakończył, mybyśmy chcieli,
lepiejbyście słuchali, cóźby dali, i t. p.

§ 437. Dzielenie wyrazów na części i ich prze-
noszenie. Wyrazy jednozgłoskowe nie rozdzielają się
wcale na części ani w wymawianiu, ani w piśmie ; to też ta-
kie wyrazy, jak np. przed, wśród, zgrzyt, chrzęst, sprzęt;
chrząszcz, zwrot, i t. p. można przenieść z jednego wiersza
na drugi tylko w całości.

Przyimków z i w^ zarówno oddzielnych jak i użytych
jako przedrostki, nie zostawia się samych na końcu wiersza,
lecz przynajmniej z pierwszą zgłoską wyrazu, do którego na-
leżą, albo też przenosi się je do wiersza następującego wraz
z tymże wyrazem; np. z oj-cem, w książ-ce, spo-strzec, po-
wstać, i t. p.

§438. Wyrazy dwu- i więcej zgłoskowe roz-
dzielają się na dwie części zgodnie z wymawianiem, czyli po-
dług zgłosek wymowy (ob. § 17). Dzielenie wyrazu nie
przedstawia trudności, jeżeli zgłoski wymowy kończą się na
samogłoski; wówczas bowiem dzielimy wyraz na części,
zatrzymując się na samogłoskach końcowych, i nie zwracamy
uwagi na* znaczenie tych części ; np. dzielimy : gło-wa, gło-sy,
pra-wo, wo-zić, wó-zek, za-ba-wa, o-ko-li-ca, no-si-my, bie-
rze, na-le-ży, wy-ko-nać, i t. p. W ten więc sposób rozdzie-
lają się cząstki pierwiastków lub cząstki osnów : gło-wa, gło-
sy, pra-wo, wó-zek, na-le-ży, wy-ko-nać,... Ma to miejsce
mianowicie wtedy, kiedy następująca zgłoska wymowy rozpo-
czyna się od pojedynczej spółgłoski.

Inaczej rzecz się ma, gdy po samogłosce następuje
dwie lub więcej spółgłosek. Wówczas przy dzieleniu
wyrazu bierze się pod uwagę jego cząstki znaczeniowe,
czyli morfologiczne (to jest pierwiastek, przedrostek dodany
na początku i przyrostki końcowe wyrazu) i dzieli się wyraz
tak, ażeby jego cząstki morfologiczne nie były rozrywane. Tak
więc :

356 Przenoszenie wyrazów.

a) oddziela się pierwiastek od przedrostka:

np. bez-ład, nad-miar, roz-dać, roze-brać, od-paść, od-
waga, pod-jąć, prze-szłość, przed-świt, wy-bór, prze-rwa,
prze-strzec, przed-miot, przy-stać, po-gląd, i t. p. W żadnym
z podobnych wyrazów nie odrywa się głosek końcowych przed-
rostka i nie dołącza do wyrazu głównego, to jest nie można
rozdzielać : be-zład, na-dmiar, po-djąć, po-dnieta, ro-zdać, ro-
zjaśnić, o-dwaga, prze-dmiot, i t. p. I naodwrót, nie docze-
pia się początkowych głosek wyrazu głównego do przedrostka :
to jest nie można pisać: przesz-łość, przer-wa, przys-tawić,
ul-żyć, nat-rzeć, przyl-gnąć, spos-trzec, pog-ląd, i t. p.,. lecz
rozdzielać należy : prze-szłość, prze-rwa, przy-sta-wić, u-lżyć,
na-trzeć, przy-lgnąć, spo-strzec, po-gląd, wy-strzał, prze-szko-
da, przy-stań, za-zdrość, i t. p.

Wyjątek stanowią tu wyrazy złożone: a) z przyim-
ków i słowa -iść: np. pój-dę, pój-dziesz, o-dejść, o-dej-dę,
po-dejść, przyj-dę, wyj-dzie, przyj-ście, zaj-ście, ro-zejść się,
i t. p. b) z przyimków i słowa 'imać, -imować; np. odej-
mę, odej-mu-ję, odej-mo-wać, wyj-mie, przyj -mę, przyj-mu-ję,
naj-mu-ję, doj-mu-ją-cy, zdej-mu-ję, zdej-mo-wać (stpol. zej-
mu-ję, zej-mo-wać), ro-zejm, i t. p. cj z przyimków i słowa
"jrzeć (stpol. zrzec); np. uj-rzeć, spoj-rzeć, przej-rzeć, przej-
rzą, wyj-rzy-cie, po-dej-rze-nie, doj-rza-ły, o-bej-rzeć, ro-zej-
rzeć, ro-zej-rzę, i t. p. (ob. § 340) ; d) wyrazy złożone z przy-
imka roz i pierwiastku ^^m, np. ro-zum, ro-zum-ny, ro-zu-
mo-wać, ro-zu-mia-ny, i t. p. Takie wyjątkowe rozdzielanie
tłumaczy się tym, że budowa rzeczywista tych wyrazów nie
jest już dziś odczuwana (zrozumiała).

b) Oddziela się przyrostek od pierwiastku:

głów-ka, głów-ny, głów-nie, głos-ka, głoś:ny, praw-da,
praw-dzi-wy, praw-ny, spraw-dzić, za-baw-ka, za-baw-ny, wóz-
ka, wóz-kiem, wóz-ki, grud-nia, więź-nie, wy-znaw-ca, zwierzch-
ność, sprzecz-ny, po-ryw-czy, noś-my, pisz-cie, i t. p.

Tym sposobem przy przenoszeniu części wyrazów oddzie-
lać należy od pierwiastków przyrostki (zarówno proste jak
i złożone w pochodnikach), podług następujących wzorów:

Przenoszenie wyrazów. 357

'ba: proś-ba, koś-ba, groź-ba, rzeź-ba, gędź-ba, siej-ba,
służ-ba, wróź-ba, iz-ba, licz-ba, strzel-ba, hań-ba, tor-
ba, wierz-ba...

-ca, 'Ce: rząd-ca, wład-ca, twór-ca, spraw- ca, zna w-ca, kłam-
ca, rad-ca, na-stęp-ca; również: skarb-ca, bodź-ca,
głusz-ca, star-ca,... ; Sierp-ca, Kiel-ce, Siedl-ce,...

-czy, 'CZ0Ś6, 'Czy-ni: stanow-czy, zabój-czy, łow-czy, śled-
czy, poryw-czość, pojed-naw-czość, rad-czy-ni, rząjd-
czyni, wład-czyni, spraw-czyni, i t. p.

'Cić, 'Czać, 'Czeć, czy 6: goś-cić, gosz-czę, u-gosz-cze-nie,
u-gasz-czam : chrzęś-cić, chrzęsz-czą ; bez-cześ-cić,
bez-czesz-czo-ny ; mieś-cić, miesz-czę, u-miesz-czam ;
poś-cić, posz-cząc ; puś-cić, pusz-czę, roz-pusz-czam ;
roś-cid, u-rosz-cze-nie ; streś-cić, stresz-czę ; zgęś-cić,
zgęsz-czać ; za-tłuś*cić ; nisz-czyć, nisz-czę, znisz-cze-
nie ; za-zdroś-cić, za-zdrosz-cząc ; o-czyś-cić, o-czysz-
cze-uie ; u-częsz-czać ; miau-czeć, mil-czeć, pisz-czeć,
war-czeć, wrzesz-czeć ; świad-czyć, po-świad-cze-nie,
płasz-czyć, wal-czyć, zwal-czo-ny, i t. p.

'dzić, 'dzac: bróź-dzić, bróż-dżę ; gar-dzić, gar-dzę, po-gar-
dzać ; krzyw-dzić, krzyw-dzo-ny, krzyw-dząc ; spraw-
dzić, spraw-dze-nie ; twier-dzić, po-twier-dzać, i t. p

'da, 'do, 'dy, -dość: praw-da, krzyw-da, bróz-da, jaz-da,
gwiaz-da, gniaz-do, har-dy, twar-dy, twar-dość, har-
dość...

dło: my-dło, kropi-dło, sa-dło, szy-dło, źró-dło, zwier-cia-
dło, pra-wi-dło, bieli-dło, gar-dło, skrzy-dło, jo-dła.

'ka, 'ko: mat-ka, cór-ka, pracz-ka, rącz-ka, wios-ka, klęs-
ka, furt-ka, pust-ka, ław-ka, kost-ka, lamp-ka, łez-ka,
łyż-ka, mis-ka, gałąz-ka, ar-tyst-ka, prze-jażdż-ka, za-
sadz-ka, garst-ka. becz-ka, be-czuł-ka, kacz-ka, księż-
nicz-ka, wieś-niacz-ka, frasz-ka, książ-ka; środ-ka,
środ-kiem, w środ-ku, list-ka, skut-ków, usz-ko, ocz-
ko, ser-dusz-ko, żółt-ko, pi-sem-ko, koryt-ko, dzie-
ciąt-ko, Chodź-ko, Kościusz-ko...

'kiy kość: gład-ki, gład-kość, gięt-ki, lep-ki, cierp-ki, gorz-
ki, cięż-ki, szorst-ki, pręd-ki, bliz-ki, bliz-kość, bliz-

358 Przenoszenie wyrazów.

ko, niz-ki, niz-ko, śliz-ki, wąz-ki, rzeź-ki; skut-ki,
wnios-ki, kwiat-ki, wy-nalaz-ki, zawiąz-ki,... rzad-kość,
pręd-kość, rzut-kość,..

'liwy, 'liwość: burz-liwy, chełp-liwy, cho-rob-liwy, cierp-
liwy, cnot-liwy, gor-liwy, ha-łaś-liwy, kłam-liwy, kło-
pot-liwy, krzyk-liwy, top-liwy, moż-liwy, osob-liwy,
po-gard-liwy, po-pęd-liwy, roz-pacz-liwy, tchórz-liwy,
u-ciąż-liwy, wraż-liwy, wstyd-liwy, ża-bieg-liwy, zgryź-
liwy, zjad-liwy, zloś-liwy, żar-liwy, życz-liwy, burz-
liwość, gor-liwość, moż-liwość, osob-liwość, uciąż-
liwość, i t. p. Lecz : święto-bliwy, fraso-bliwy, żarto-
bliwy. Wyrazy: frasobliwy, żartobliwy, powstały ze
staropolskich : frasowliwy, żartowliwy, na wzór innych
przymiotników z osnową na -b, jak: osobliwy, cho-
robliwy; w nich już jako przyrostek odczuwana jest
cząstka -bliwy, co bardziej jeszcze uwydatnia się
w wyrazie święto-bliwy, lub święto-bliwość. Tak sa-
mo też rozdziela się : dobro-tliwy, często-tliwy, wąt-
pliwy, dobro-tliwość, wąt-pliwość.

-ły, -łość, -ło, -li, 'le: bieg-ły, bieg-łość, bieg-li, bieg-le:
ciąg-ły, ciąg-łość, ciąg-le; ciek-ły, ciep-ły, ścłs-ły,
ścis-łość, ściś-le, o-kwit-ły, o-słab-ły, o-zięb-ły, spad-
ły, ros-ły, ugrzęz-ły, u-grzęź-li, zblad-ły, zgas-ły,
zwięd-ły, zwięz-ły, zwięz-łość, zwięź-le, zwyk-ły, zwyk-
le, za-wis-ły, za-wis-łość... per-ła, Wis-ła. Podobnie
też: rzek-łem, rzek-łeś, rzek-li-śmy, siad-ła, siad-ło,
sied-li-ście, szed-łem, po-strzeg-łem, za-plot-ły-ście...,
zmar-ły, wściek-ły, o-zięb-łość.

'lina: roś-li-na, węd-li-na, puch-li-na, pad-li-na. Podobnie:
dziew-czy-na, gęst-wi-na, goś-ci-ua, sar-ni-na, soś-ni-na.

-ma, -mo: wiedź-ma, karcz-ma; pis-mo, jarz-mo, wid-mo,
pas-mo, biel-mo.

-ny, -na, -no, -ność: daw-ny, głów-ny, głoś-ny, pew-ny,
pew-na, pew-no, pew-ność, próż-ny, próż-ność, wczes-
ny, wstęp-ny, po-słusz-ny, włas-ny, bo-les-ny, zdat-ny,
zgub-ny, ma-jęt-ność, zręcz-ność, rów-no, jas-no,
o-bec-nie, szczęs-uy, du-chow-ny, we-wnętrz-ny, ser-

Przenoszenie wyrazów. 359

decz-ny, po-wszech-ny, wza-jem-ny; bag-no, pięk-no,
pięt-no, zim-no, lud-no, tęsk-no ; wdzięcz-ność, uf-
ność, waż-ność, względ-ność, słusz-ność, byt-ność,
sta-ro-żyt-ność,... sar-na, wios-na, weł-na, sos-na,
księż-na, trum-na,... Pa-ców-na, Zabieł-łów-na, Jag-
na, Łęcz-na, Grod-no, Wil-no, Kow-no, Gniez-no,
Bród-no, Lłp-no, Opocz-no, i t. p.

-ni, -nie, -nio : prze-wod-ni, od-po-wied-ni, śred-ni, wschod-
ni, let-ni, są-sied-ni, po-przed-ni, bliźni, brat-ni, let-
ni, o-stat-ni, źyt-ni,... i-stot-nie, ust-nie, właś-nie,
pięk-nie, błęd-nie, na-ocz-nie, po-tęż-nie, u-rzę-dow-
nie, prze-ciw-nie, o-bec-nie,... śred-nio, przed-nio, do-
dat-nio, i t. p.

-nićy -nieć, -niać: wy-jaś-nić, tęsk-nić, ścieś-nić, u-trud-nić,
za-pew-nić, jaś-nieć, ścieś-niać, zgar-niać, u-względ-
niać, draż-nić, bęb-nić, róż-nić, wzmoc-nić,... u-wy-
dat-nić,... bied-nieć, jaś-nieć, pleś-nieć, roz-wid-niać,
za-cieś-niać, i t. p.

-nia: głow-nia, stud-nia, kłót-nia, łaź-nia, lut-nia, mat-nia,
kuch-nia, pral-nia, próź-nia, szat-nia, suk-nia, pi-sow-
nia, gło-sow-nia, wy-o-braź-nia...

-niak: bliź-niak, Boś-niak, próż-niak, śred-niak, ucz-niak,
wstęp-niak, wieś-niak, wiś-niak, i t. p.

-nik : złot-nik, o-grod-nik, gór-nik, przy-rod-nik, o-sob-nik,
u-rzęd-nik, wy-rob-nik, ro-bot-nik, grzesz-nik, wstecz-
nik, pew-nik, wy-kład-nik, barw-nik, chod-nik, rów-
nik, zbior-nik, na-pierś-nik, słow-nik, rze-czow-nik,
• bez-o-ko-licz-nik...

-ni-ca, -nicz-ka : wy-rob-ni-ca, ro-bot-ni-ca, przo-dow-ni-ca,
do-mo w-nica, u-czen-nica , grzesz-nica ,... bóż-nica ,
mów-nica, o-biet-nica, róź-nica,... o-grod-nicz-ka,
prze-wod-nicz-ka, i t. p.

-nąó, -7ię: ciąg-nąć, ciąg-nę, ciąg-nio-ny, ciąg-nię-ty, sięg-
nąć, o-siąg-nięty, stuk-njjjć, szarp-nąć, szprząt-nąć,
p^k-nąć, cis-nąć, cis-nę, ciś-niesz, czerp-nąć, i t. p.

360 Przenoszenie wyrazów.

-sta: ar-ty-sta (lecz: ar-tyst-ka), be-le-try-sta, ma-te-rja-li-
sta, na-gro-dzi-sta, no-we-li-sta, sta-ty-sta, sza-chi-
sta, re-a-li-sta, pro-to-pla-sta...

'Słwo, 'Ski : pań-stwo, chłop-stwo, kłam-stwo, po-chleb-stwo,
szal-bier-stwo, ry-bo-łów-stwo, mę-stwo, bó-stwo, pa-
pie-stwo ; zwy-cię-stwo, księ-stwo, to-wa-rzy-stwo, bi-
skup-stwo, że-la-stwo, nie-do-łę-stwo, ju-da-szo-stwo,
hra-bio-stwo,... mor-ski, ziem-ski, pań-ski, wiej-ski,
siel-ski, chłop-ski, kró-lew-ski, oj-cow-ski, mę-ski,
bo-ski, zwy-cię-ski, pary-ski, ka-li-ski, pru-ski, świę-
to-krzy-ski, i t. p.

dZ'twOy dz-ki : są-siedz-two, są-siedz-ki, ludz-ki, wo-je-wódz-
two, wo-je-wódz-kl, śledz-two, do-wódz-two, wy-chodz-
two, pier-wo-rodz-two, moż-no-władz-twó, no-wo-
grodz-ki, szwedz-ki,... (ob. § 401).

'C-two, 'C-ki : brac-two, pro-roc-two, gór-nic-two, ro-bac-two,
o-pac-two, sie-roc-two, bie-dac-two, próź-niac-two,
że-brac-two, ptac-two i pta-stwo, ko-zac-two, prze-
myt-nic-two, po-śred-nic-two, bart-nic-two, bo-gac-
two, ku-piec-two, świa-dec-two, nie-uc-two,... brac-ki,
pro-roc-ki, próż-niac-ki, ko-zac-ki, bia-ło-stoc-ki, ku-
piec-ki, świec-ki, Gór-nic-ki, Wój-cic-ki, itp. (ob.§ 373).

Uwaga. W wyrazach, zakończonych na -dzttoo i -ctwo^ tudzież
'dzki i -cfci, właściwe przyrostki -słwo^ -ski^ wskutek zmian fone-
tycznych, którym uległy (-dz^ -c), nie mogą być w całości oddzielo-
ne od osnowy, lecz tylko oddzielają, się brzmienia ich końcowe
'two i -ki,

sko : zjawi-sko, ogui-sko, klepi-sko, bag-ni-sko, na-zwi-sko,
siedli-sko, igrzy-sko, zam-czy-sko, czło-wie-czy-sko,
bieda-czy-sko...

-szyy -szyćf -sze-nie: daw-szy, wziąw-szy, zro-biw-szy, za-
ło-żyw-szy, przy-szed-szy, zjad-szy, zna-laz-szy, za-
niós-szy, rzek-szy, prze-bieg-szy,... droż-szy, gład-szy,
goręt-szy, gor-szy, lep-szy, pierw-szy, pręd-szy, więk-
szy, wyż-szy, żwaw-szy; po-gor-szyć, zwięk-szyć, u-
lep-szyć, pod-wyż-szyć, po-lep-sze-nie...

Przenoszenie wyrazów. 361

-to, 'ty: basz-ta, fur-ta, kar-ta, kas-ta, kwar-ta, kruch-ta,
lis-ta, resz-ta (przysłówki: zresz-tą, wresz-cie, na-
resz-cie), sek-ta, szlach-ta, szczyp-ta, pocz-ta, pocz-
ty, pocz-to-wy (lecz po-czet, po-cztu), kryp-ta, roz-
dar-ty, u-par-ty, wy-tar-ty, za-źar-ty, żół-ty, szep-ty,
żar-ty, kon-cep-ty, i t. p.

Uwaga : W wyrazach przyswojonych jak ; warta, reszta...
zgłoska ta odczuwana jest jako przyrostek, właściwie jednak nie jest
ona przyrostkiem, gdyż i należy do pierwiastku wyrazu.

'Wa, 'Wy : bar-wa, list-wa, brzyt-wa, bjiil-wa, mierz-wa, mor-
wa, trat-wa, tyk-wa, rzeź-wy, trzeź-wy.

§ 439. W razach wątpliwych, gdy w wyrazie po samo-
głosce następuje dwie lub więcej spółgłosek, spółgłoski te,
według ustalonego zwyczaju, przenoszą się razem do zgłoski
następnej i zgłoska poprzednia pozostaje z końcową samo-
głoską, niezależnie od wymawiania i budowy etymologicznej.
Tak np. zwyczaj ustalił przenoszenie: gę-sty, czę-sty, tłu-
sty, i t. p., jakkolwiek budowa tych przymiotników nie po-
zostawia wątpliwości, że s należy do pierwiastku, a przyrost-
kiem jest tu samo 4y (gęs-ty, czys-ty...).

Tę zasadę zwyczaju stosujemy przy przenoszeniu w na-
stępujących wyrazach i ich odmianach:

czę-sty, czy-sty, czy-stość, wie-czy-sty, wie-czy-ście, rze-czy-

wi-sty, mgli-sty, pro-sty, pro-sto, gó-rzy-sty, bi-bu-

la-sty, liś-cia-sty, o-gni-sty, oj -czy-sty, o-so-bi-sty...
sio-stra, i-skra, chy-try, by-stry, za-zdrość, mą-drość, ka-żdy;

pi-sa-li-śmy, żą-da-li-ście, pragnę-li-by-śmy, u-mia-

ły-by-ście, zwy-kli-śmy.
bie-li-zna, go-to-wi-zna, oj-czy-zna, płasz-czy-zna, polsz-czy-

zna, włosz-czy-zna.
fan-ta-zja, ko-mi-sja, fi-zjo-lo-gja, bi-blja, gim-na-zjum, stu-

djum, E-gip-cja-nie.
bio-dro, sre-bro, wia-dro, źe-bro, do-bro, źró-dło, dja-bły,

dja-ble, kar-to-fle.

§ 440. Jednakże w większości wypadków, gdy w wy-
razach po samogłosce następuje dwie lub więcej spółgłosek,

362 Przenoszenie wyrazów.

przy dzieleniu uwzględniać należy zasady e t y m o 1 o gj i. Sto-
sownie do tego rozdzielają się wyrazy w sposób następujący.

ak-tor, dy-rek-tor, lek-tor, rek-tor-stwo...

tros-ka, mas-ka, klat-ka, pest-ka, łącz-ce, frasz-ce...

blas-ku, blas-kiem, trzas-ku, u-cis-ku, las-ku,... móz-gu, móz-
go-wy,... chrós-tu, wzros-tu, mos-tu, świs-tu, u-pus-
tu, tak-tu ; pącz-ka, pącz-ki ;

liś-cie, lis-tek, list-kiem, list-ki, most-ki,...

cias-to, ciast-ko, cias-tecz-ko, mias-to, mias-tecz-ko, mieś-ci-
na, U-mias-tów ; wszys-tek, wszyst-ko, wszys-cy,...

ob-raz, kreś-lić, myś-leć, myś-li, wik-łać, zmierz-chać się, koś-
ciół, włoś-cia-nie, włas-ność, właś-ci-wy,...

pręd-kość, pręd-koś-ci, wznios-łość, wznios-łoś-ci, ó-krop-ność,
zwierzch-ność,... wy-łącz-ny, bez-wied-nie, ład-nie...

czap-la, bu-dow-la, ho-dow-la, krop-la, grob-la, nie-mow-lę,
pisk-lę, jag-nię, jag-niąt-ko,... szczeb-le, wrób-le, prze-
ręb-le, za-roś-la, o-brzyd-ły,...

baz-grać, bryz-gać, uz-dać, gwiz-dać, głas-kać, trzas-kać, zys-
kać, zys-ki-wać,mus-kać, dep-tać, chrós-tać, świs-tać,...

szczęś-cie, szczęś-li-wy, nie-szczęs-ny, mis-trza, mis-trzow-ski,
mis-trzo-stwo (ob. § 381).

a-rab-czyk, chłop-czyk, gwoź-dzik, Chiń-czyk, Ar-meń-czyk,
szew-czyk, sto-lar-czyk, pusz-czyk, Li-sow-czyk, A-
ryj-czyk,...

bab-cia, Stef-cia, źab-cia, dziat-wa, kląt-wa, pusz-cza, depcz-
my, drap-cie,kołacz-cie, kło-pocz-cie, plącz-cie, szepcz-
cie, cierp-my,...

za-cność, do-wcip, ka-żdy, za-brnąć, do-stać, u-lżyć, u-lga,
u-tkwić, za-brzmieć, po-rwać, wy-ssać, na-zwać, we-
zwę, ze-chcieć, po-drwić, po-zbyć się, wy-dy-chać,
od-dy-chać, po-słać, po-sył-ka, i t. p.

^^^^

SPIS WYRAZÓW.

a (samogłoska), str. 15.

Abisynja 310, 340.

Adrjan 341.

afekt 310.

agient, ajent 306, 307

akacja 340.

akademja 347.

akta i akty 66.

akwarjum 342.

albo, alibo 36.

Alcybjades 346.

Aleksander 349.

Alekso ta 349.

algiebra 306.

aljans 342.

aluzja 310.

Anaksagoras 349.

Anglja 340.

aparat 310.

apelacja 310.

Apollo 310.

Arabja 340.

arja 340.

Arjowist 346.

Armenja 340.

armja 340.

asesor 310.

asystent 310.

Attyka 310.

Austrja 342.

Azja 340.

d (pochylone) str. 16, 37, 92,

160, 301.
ą 16, 17, 26 ; 301 — 303,
-ąc, -ący 200 — 202.
a^ (samogł. nosowa) 17.
b (spółgłoska) 16.
'ba (przyros.) 357.
-6' (na końcu = b) 307.
bać się (bojać się) 284.
bajronizm 348.
bakalje 340.
ballada 310.
balustrada 310.
batalja 340.
Bazyleja 357.
'bądź 352.
bądź (os. 3-ia) 197.
bądźcie (os. 3-ia) 198.
beletrysta 310.
belladona 310.
bełkoczę 253.
Berno 347.
bestja, bestji 42.
bez- 330; 352.
biblja, biblji 340.
bić, biję, 256.
biec 35, 205, 237, 332.
biech, bieszę 203, 227.
bierze stpol. = biorę 245.
biografja 342.
biologja 342.

364

Spis wyrazów.

Bion str. 342.
biorę, bierzesz 244.
bizantyjski 346.
blizki 329.
bliźni 165.
błahy 331.
błogosławiachą 203.
błysnąć 33, 251.
bogactwo 34, 360.
boleję 266.
bordoski 348.
boski 34, 360.
bóstwo 34, 319, 360.
bracia 66.
bransoleta 345.
brnąć (bród) 251.
bronię 274.
bruljon 341.
bryznąć 251.
buddyzm 310.
buduję, budować 271.
buljon 341.
bulla 310.
but 311, 315.
by 39, 354.
bych 209, 217, 226.
był 226.

były, a, e 190, 230.
bym 209, 217.
bywam 286.
-ca (przyros.) 357.
-cc- 309.
Celowiec 347.
Celtowie 347.
cenzor 345.
Cezar 345.
chcieć 275.
chedyw 348.
chemja 340.
chodź, chodźmy 322.
chowały 298.
chryja 342.
chrześcijanin 342.
chwiać, chwiejąc 265.

chwacić, chwycić str. 278.

'Cia (przyrost.) 362.

ciąć, tnę, 242.

ciągnąć 249.

'Cić (przyros.) 357.

cierpię 279.

cisnąć 33, 251.

'Cki (przyros.) 309, 360.

cmentarz 346.

cnota 34.

cny 33, 34.

co (co lepszy) 352.

córa 33.

-ctwo (przyros.) 309, 360.

Cycero 346.

cyjanek 342.

Cyprjan 341.

cząć, zacząć 242.

czcz- 309.

czczę 275.

'Czeć (przyrost.) 357.

czerpaj 287.

czeski 34.

-GzośG (przyrost.) 357.

czso = co 34, 143.

czuć, czuję 317.

czwór 183.

-czy, -czy 6 (przyr.) 357

'Czyk (przyrost.) 362.

Czykitowie 348.

czym, kim 143.

czyść, cztę 235.

Czypewaje 348.

6 21.

c = ci 116.

d (spółgłoska) 16.

d przed c, cz 329.

'da (przyros.) 357.

da- 191, 223.

dać, daję, 258, 259, 287.

dam 191, 230, 258.

Danja 340.

Darjusz 346.

dawać, dawam 258, 289.

Spis wyrazów.

365

dąć str. 240.

-dd- 309.

dech, tchu 21.

depcę, depczę 12, 262.

deseń 310.

deszcz 21.

djabeł 342.

djagnoza 342.

djament 342.

djecezja 342.

'dło (przyros.) 357.

dmę, dąć 240.

dni, dnie 71.

do (do woli...) 352.

dojrzeć 33.

dojść, dojdź 322.

dolny 323.

dostać, dostały 298.

dostatczyć, dostarczyć 278.

dowódca 319, 329.

dowództwo 319, 329.

doźrzeć, dojrzeć 268.

drapaj 287.

draperja 340.

drapić (stpol.) 277.

drewniany 310.

drę, drzesz 247.

drób 307.

drut 311, 315.

druzgoczę 262.

dwa 174.

dwie 87, 108, 174.

dwiema 74, 88, 174.

dwoje 183.

dwój, dwoją, dwoje 182.

dwu 74, 88.

dwuch 174, 175, 340.

-dzić (przyros.) 357.

'dzki, -dztwo 329, 360.

dźdż- 309.

dź 21, 22.

dziadostwo 318.

dziać, dzieję 263.

dzie = mówi 263.

dziecię str. 87,

dziejąc się (stpol.) 263.

dziura 311, 316.

e 15.

efekt 310.

egzamin 348.

ekspedycja 349.

em, en w wyraz, obcych 346.

Eschilos, Eschines 346.

esencja 310.

Etjopja 342, 346.

Eugienja 307, 340.

ewangielja 306.

e pochylone 16—17, 25, 37,

301.
cl6,25;95— 96; 301—303.
Fabjan 341.
fakta i fakty 65, 70.
familja 42—43, 340.
fantazja 340.
Fenicjanie 346.
Fidjasz 346.
fijoletowy 342.
fiksat 349.
fijołek 342.
filozofja 340,
fjakr 342.
flotylla 310.
foksal 349.
foljał 342.
fortepjan 341.
. Francja 340.
francuski 34.
fundamenta, -ty 70.
furjaf 342.
furtjan 341.
Galja 340, 346.
gałęzie (to) 78.
gama 310.
gapiostwo 318.
gąść, gędę 204, 235.
gdy 21.
giąć 295.
giełda 306.

366

Spis wyrazów.

gienealogja atr. 306.
gieDerał, jenerał 306, 807.
gieiijusz 306, 342.
Gieuiiii -Ml.
gieogra^a 306, 307.
gieometrja 306, 307, 340.
Giermanja 307.
giest 306.
gimnazjum 342.
ginąć (gib-) 31, 251.
gladjator 342.
głaanąć 33.

gnać, żonę, 2eniesz 246.
gnieść 35, 233.
Goljat 342.
gołąb 307.
gonię, gonić 246.
gorają 248.
gore 248, 268.
gorszy 171.
Góry ca 347.
gorzeć,, gorzeję 248.
grabieżca 329.
gra*;, igrać 264.
gramatyka 10, 310.
Grecja 340, 346.
Grójec 33.
grunta 65, 70.
grupa 310.
gryźć 330.
grzązki 329.
grząźć 235.
grzeczny 21.
grzebę, grzebię 243.
grześć 35.
gusta 70.
gwoli 21.
gzyms 349.
g' (giest...) 306.
k (w wyrazach) 331 — 332.
ha 331.
habit 331.
, hak 331.
hamować 331.

hańba str. 331.
haracz 331.
harc 331.
hardy 331.
harmoDJa 331, 340.
hart 331.
haust 331.

hcljotrop 331, 342.
herbata 33*2
heroiczny 332.
hetman 332.
Hezjod 342, 346.
hidropatja 332.
higjeua 332, 342.
hijena 332 342.
hiperbola 332.
hipoteka 332.
hipoteza 332.
historja 42, 332. 340.
hjerarchja 332, 342.
hjeroglif 342
hoc 332.
hodować 332.
hojny 332.
hołota 332.
honor 332.
hop 332.
Horacjusz 346.
horda 332.
Ilotentoci 34S.
hrabia 168, 332.
hrabiostwo 318, 360.
humanitarny 332.
humor 332.
huzar 332.
hydra 332.
hymn 332.
i (siiuiogłoska) 15.
ić ^ iść 35, 233.
idjota 342.
idvlla 310.
Ifigienja 346.
-ij (w rozkainiku) 330.

■Spis wyrazów.

iluminować str. 310.
ilustrować 310.
imieć 36, 294.
imieuie 36.
imię, imienia 83—84.
Indie 340.
inicjatywa 342.
Inkowie 348.
iuy (jiuy) 172.
irytować 310.

■ja w wyrazach przyswojo-
nych 340, 343 — 345.
jać, jał 234.
jadę 234.
jak 352.
jakobinizm 348.
jałmużna 312, 315.
Jassy 310.
jaszczurka 312, 315.
jaz 115.
jąć, jął 241.
jechać, jacbać 234.
jedwab 307.
jem 230.
Jereinjasz 346.
jestem 226, 228.
jeśm 194—196,206,212,226.
jeździec, jeidica 329.
język polski 5.
fi 93, 100 — 101.
ji, ji, ji! 117 ns. 157 ns.
jigrać, grać 264.
jimać 294 — 5.
jimieć, mieć 294.
jimię = imię 299, 302.
jowjaluy a42.
Julja 340.

-ka (przyros.) 3n(), 357.
Kadyks 349.
kilki, a, e, 144.
kaiafjdr 342.
kaligrafjii 340.
kaliski 34, 360.
kamienie (to) 78.

kaaąć (kap-) str. 251.
kasa 310.
kaukaski 34.
k' (kielicn) 306—7.
-ki (przyros.) 357 ~ 8.
ki, ka, kie 144.
-kk- 309,
klasa 310.
kliient 342.
\i\m 317.
klamaj 287.
kłopoczę 12, 262.
kłuć, kłujg 260, 317.
knuję 317.
-ko (przyros.) 357.
kodeks 349.
kolacja 310.
kolega 310.
kolegjum 310, 342.
kolekcja 310.
kolę, kolesz 260.
kolizja 341.
kolouju 341.
-kolwiek 352.
komedja 341.
komitet 310.
kompanja 341.
komunikacja 310.
Konfucjusz 346.
knnsH.ila('JLi 345.
konsul 345.
kontyzm 348.
konwaija 341.
kopja 341.
korekta 310.
korespondencja 310.
Koriieljusz 346.
koszta 65, 70.
kośba 330, 357.
kotlet 66.
kozactwo 34, 360.
kraść 234.
krew 307.
krocić 278.

368

Spis wyrazów.

kroć str. 40, 352.

królewski 318, 360.

kry 104, 105.

krzykać 289.

krzywoprzysięźca 329.

Ksantypa 349.

Ksawery 349.

Kserkses 349.

ksiądz 349.

książę 86, 87.

księża 66.

kuć, kuję 317.

kupuję, kupować 270, 317.

kurjer 342.

Kwiczę 348.

kwiecie 378.

kwiść 204, 235.

kwoli 21.

kwtę 236.

4a (przyros.) 362.

lać (lijać, lić) 264.

latarnia 12.

ląc się (lęg- i lęk-) 238.

ląc 238, 332.

lec 35, 238, 332.

legjon 341.

lekki 21.

lenistwo 318.

lenno 310.

lepszy 172.

leśniczy 165.

leźć 336.

libella 310.

Libja 346.

Lidja 346.

lilja 341

-li-na (przyros.) 358.

linja 42, 341.

liście 78.

Liwjusz 346.

-li-wość, -li-wy (przyros.) 358.

Lucjan 341, 346.

łakomy 190, 202.

łapaj 287.

łapić (stpol.) str. 277.

łgać, łgę 245.

-łł- 309.

łomić (stpol.) 277.

'łość (przyros.) 358.

łotrostwo 318.

łupieżca 329.

łut 313.

'ły (przyros,) 358.

łza 38.

-ma (przyros.) 358.

macierz 105.

madonna 310.

magnezja 341.

maksyma 349.

Małgorzata 11.

mam, imam 294.

manja, manji 341.

mapa 310.

Marja, Marji 42, 341.

marmur 313, 315.

marnotrawstwo 318.

mąż 5.

medaljou 341.

Medja 347.

Meksyk 349.

mennica 310.

mędrsi, mędrszy 132, 163

męski 34, 360.

męstwo 309, 360.

mgła 38.

miąć, mnę 240, 242.

miedza 30.

miedziany 310.

miejski 33.

mielę 265.

mijachą 203.

Milej ades 346.

Milet 347.

miljon 342.

misja, misji 310, 341.

mistrzostwo 318.

mjazmat 342.

-mm- 309.

spis wyrazów.

369

mnieć, pomnieć str. 284.

mnóstwo 34.

-rao (przyros.) 358.

mokka 310.

mołwiach 203.

mołwich 209.

mołwić, mówić 278.

morze 324.

mowny i mówny 323.

móc, mogę 35, 205, 236, 322.

mówca 319.

mrzeć, mrę 247.

mularz 11.

mumja 341.

musieć 281.

muza 345.

myśliwstwo 3l8.

-na (przyros.) 358.

nachodzić 278.

naczczo 351.

nad, nade 353.

nadeń 120.

nadycham 290.

naginać 395.

nakładca 329.

nakoniec 351.

namiestnikostwo 318.

napo wrót 351.

napozór 351.

naprędce 351.

naprzód, najprzód 185.

naraz 351.

nareszcie 351.

nasamprzód 351.

nasi, naszy 131—32, 163—4.

nateraz 351.

-nąó (przyros.) 359.

nędzić 278.

-ni (przyros.) 365.

•nia, niak (przyros.) 359.

-nie (przyr.) 359.

-nić (przyr.) 359.

nie ( = me je = nie jest) 296.

nie (przeczeń.) 353.

Gramatyka.

niebiosa str. 80.

niech, niechaj 198.

niechać 198.

niego, niej 118.

niema 296, 353.

niemi 126.

nieść, niosę 27, 232, 333.

-nik (przyros.) 359.

nim, nią, nim 121 ns.

-nio (przyr.) 359.

nizki 329.

-nn- 309.

-no (przyros.) 358.

Norwegi a 341.

-ność (przyros.) 358 — 359.

notarjusz 342.

nuncjusz 342.

-ń (zań, weń) 120.

-ń' (narost.) 122.

'Yiy (przyros.) 358.

o (samogł.) 15.

o (o tyle...) 352.

obaczać (stpol.) 288.

obadwa 175.

obiema 74.

obój, oboja, oboje 182, 183.

obu 74.

obuwać, obuwam 317.

obydwa 175-

ociec, oćca.., ojca 32, 52.

od, ode 353.

Odessa 310.

odpoczynąć (stpol.) 242, 253

odpocząć, odpocznę 242, 254

odpowiedzieć 281.

odwiedzić 281.

oficer 310.

oficjalista 310.

oglądać = obejrzeć 396.

ogół 41.

ogrodziec 52.

ogrójec 32, 52.

ojciec, ojca 32.

ojcostwo 318.

24

370

Spis wyrazów r

ojcowski str. 318.

okazja 310.

oko, oczy 88.

okresić 278.

Oksford 349.

Oktawjan 3.46.

olkuski 34.

om, 071 (w wyr. obcych) 346.

opiekam się 290.

opinja 341.

opozycja 310.

organa i organy 66.

ortograf] a 341.

ostrze 78.

'btva'ć (przyr.). 270 — 271.

Owidjusz 346.

ó pochylone 16—17, 26, 37.

ów osnowach wyr. 318 — 320.

ó w zgłoskach zamkniętych

320 — 322.
pacjent 342.
panam, panać 290.
pani, panią 97.
papiestwo 34.
Papuanie 348.
parafja 341.
paryski 34.
pasażer 310.
paść 234; 330.
. patryjarcha 342.
patryjota 342.
patrzeć 281.
Pauzanjasz 346.
pawjau 341.
pczoła, pszczoła 35.
Persja 341.
pesymista 310.
Petronjusz 346.
piać 265.
piec, piekę 236.
pielę 265.

pierwy, pierwszy 172, 183.
pierze (to) 78.
pieszy, piesi 132.

pięć, pięciu str. 177 — 178

pisarz 68.

pisnąć 251.

Pius 342.

plagjat 342.

pfąjCzę, plątać 261.

plewę, plewiesz 243.

Plinjusz 346.

plugastwo 318.

pluję 317.

płosząc (stpol.) 288.

plYUłjć 249.

po" 152; 353.

pochopić (stpol.) 271.

poćwierdzić 278.

pod, pode 353.

podsędkostwo 318.

poezja 341.

poje, pojesz 265.

pokrótce 351.

polec 206.

pół 185, 319.

pomału 351.

p\)między 353.

pomnę, pomnie 246.

pomnieć 246.

ponad 353.

popod 353.

posesja 310.

powyszać 291.

poza 353.

poznać, poznaję 194, 257.

prasa 310.

praski 34.

prawodawstwo 318.

proces 310.

procesja 310.

prośba 21, 330.

pruć, pruję 260, 317.

pruski 34^ 310.

Prusy 310.

prymadonna 310.

prysnąć 251.

prząc 332.

Spis wyrazów.

371

prze str. 57.

przebóg 57.

przeć, prę 247.

przeć, przeje 268

przed, przede 353.

przededniem 351.

przed tym 351.

przejigrać 254.

przekazać 291.

przyjdź (os. 3-a) 197.

przysiąc 332.

przysłowie 81.

przysłusza, przysłużą 292.'

psuć, psuję 273, 317.

ptactwo 34.

-p' na końcu wyr. =J9 307.

racja 42.

radca 329.

radosuy 33.

rajca 32.

rasa 310.

rąbić stpol. 277.

regient, rejent 307.

regiestr, rejestr 307.

religja 42, 341.

ręce 110, 111.

ręku 109, 111.

robactwo 34.

rolny 323.

Rosja 310, 341.

rosnąć 33, 251.

rosyjski 310.

rość, rostę 204.

TO^' 330.

rozrzedzać 323.

rozrzeszyć, rozgrzeszyć 278.

roźdże 78.

rucham, ruchać 291.

ruchomy 202.

ruski 34, 310.

rwę, rwiesz 244.

rybołóstwo 318.

ryski 34.

-rz na począt. wyr. 323.

-rz w środku wyr. str. 324

— 326.
-rz w przyrost, -arz^ -erz

326 — 327.
•Tz przed -e, i 327 — 328.
rzadki 323.
rząd, rządzić 323.
rządca 323, 329.
rządcostwo 318.
rzec, rzekę 238, 323.
rzekam, stpol. 290, 323.
rzekomy 202.
rzemień 323.
rzepa 323.
rzesza 323. .
rzeźki 329.
rznąć 323.
rzucać 3g3.
rż (drżeć...) 306.
s (w wyraz, obcych) 305.
s (przed spółgłosk. cichemi)

308.
Saksonja 341.
samotrzeć 185-.
samowtór 185.
saski 34.

są- (przyim.) 122.
sąśmy 228.
schemat 345.
schizma 345.
schlebiać 308.
schodzić 308.
Scypjon 346.
seminarjum 342.
sensacja 345.
serce 33.
sesja 310, 341.
sędzia 168.
sędziostwo 318.
■ sfinks 349.
si, sia, sie 114.
siąc (sięg-) 239.
siedem 177, 307.
siedziesze 203.

372

Spis wyrazów.

\

sieść (sied-) str. 204, 235.

się (przy słowach) 187, 221.

sjamski 342.

skąd 308, 351.

-ski, -sko (przyrost.) 309,

329, 360.
skubę, skubię 243.
słucham 286.
słuszać, słusza 292.
słuszy 292.
słychać, słycham 292.
słyszeć 279.
snuć, snuję 317.
specjał 342.
spiąć 308.
spojić = spoić 299.
spojrzeć 33.
społeczny 319.
społeczeństwo 319-
spólnik 319.
spółczucie 319.
spółgłoska 319.
-ss- 309.
ssać, ssę 245.
sstać, sstaję 258.
stać, stały 257, 284.
stamtąd 308, 351.
stawać 258.
stąd 308, 351.
sto, set, stu 40, 180 — 181.
stosować 323.
stosunek 323.
stożkowy 323.
stryj ostwo 318.
strzec 205, 236, 332.
strzyc 205, 236, 332.
studjum 342.
-stwo (przyr.) 309, 318, 320,

360.
Styrja 347.
sukcesja 310.
suma 310.
sypę, sypię 243.
Sfjon 342.

Syrja str. 347.

'Sz (w wyr. obcych) 305.

-sz przed -cz 305.

szczebioczę 12, 262.

szczegół 41.

szczuć, szczuję 317.

szedł, szła 234.

szekspirowski 348.

szepnąć 251.

szewctwo 318.

szkolny 323.

szkodnik 323.

szlachta 66.

szła, szło 33.

szowinizm 348.

-szy (przyros.) 206, 360.

szyllerowski 348.

'ś 21, 304 — 305.

'ś przed miękkiemi 308.

'ś, cząstka nieokr. 352.

śledczy 329.

ślizki 329.

śliznąć 33.

ślub 304.

ślusarz 315.

śmieć 269.

śpieć, śpieję 273.

śruba 314.

śrut 314.

świadomy 202.

święć się (os. 3-a) 197.

świsnąć 251.

'ta, -ty (przyros.) 361.

taksa 349.

taryfa 310.

tchnąć 21.

tchórzostwo 318.

tekst 349.

teroryzm 310.

terytorjum 310.

tę 130, 136, 141.

tkactwo 34.

to (cząstka) 352.

tonąć (top-) 251.

Spis wyrazów.

373

tradycja str. 341.

trój, troją, e 182.

Tryjest 342.

tryjolet 342.

trylogja 341.

tryumf 342.

tryumwirat 342.

trzeć 185.

trzepoczę 262.

trzpiotostwo 319.

trzymały, a, e 298.

tu = tt 136.

Tucydydes 346.

Turcja 341.

'ty (przyros.) 361.

tyfliski 34.

tym, tą, tym 137.

u 15, 310, 315.

u w przyrostkach 315— 317.

ucho, uszy 88.

uczeń 69.

uczę 274.

ufać (upwać) 224.

ujźrzę, ujrzę 283.

umieć, stpol. umieję 269.

uniwersytet 345.

utopja 341.

u- , poznaję 194, 225, 256, 259.

uźrzę, ujrzę 283.

wakacje 341.

wasi, waszy 131, 164.

wazka 328.

wą- (przyim.) 122.

wazki 329.

wcale 351.

Wei-giljusz 346.

wez-, wz- 308.

Wezuwjusz 347,

weź, weźmij 241.

węgle 78.

wiadomy 190, 202.

wiązać, wiążę 261.

wiązka 329.

widać, widam 292.

widomy str. 190, 202.
wiejski 11, -33.
wiele 153.
wielić stpol. 278.
wieliki, wielki 36.
wiem 194, 230.
wierząc, wierzaj 288.
wieść, wiodę 27, 232, 330.
wieźć, wiozę 330.
większy 172.
Winicjusz 346.
winowajca 32.
wkrótce 351.
władca 329.
włoski 34.
wnidę, wniść 36.
wniwecz 143.
wobec 353.
wokół 353.
wolterjanizm 348.
wójtostwo 318.
wj^oprzek 353.
wre 248, 268.
wreszcie 351.
wrzeć, wrę 248.
wskutek 353.
wspomiouąć 254.
wspomnieć 255.
wspomocy 205.
wspólnik 319.
wstydać się stpol. 288.
WSZ-, wszą, wsze 145.
wszeliki, wszelki 36, 146.
wszyćki 146.

wszystek, wszytek 36, 142.
wśród 353.
wtór 184.
wtym 351.
wujostwo 318.
-ww- 309.
wychodca 329.
wychodztwo 329.
wykrzykam 290.
wynalazca 329.

i

374

Spis wyrazów.

wyniść str. 36.

wysoko 171.

wyżej, wyszej 11, 171.

wzamian 351.

wziąć 241, 395.

w' na końcu wyr. = w 307.

-ym^ -im (zakon, przym.)

335.
-ywa-t (przyros.) 271.
z (przyimek) 307, 352.
z (wiązka...) 328.
za (za daleko...) 352.
zachowały, a, e 298.
zanadto 352.
zapłać (os. 3-a). 197.
zaprawdę 352.
zaprząc 205, 236.
zarzynać 295.
zasnąć (sp-) 251.
zastać, zastany 257.
zatym 352.

zawziąć się, zawzinać się 295.
zazdrość 35.
zażec 206.
ząb 5.
zblizka 351.
zcicha 351.
zdała 351.
zdawna 351*.
zdjąć, zjąć 35, 241.
zdrada 35.
zdrajca 53.
zdumieć 270
zewnątrz 353.
ze wszystkim 351.
zgrzyt, zgrzytać 21.
zhańbić 308.
zinąd 351.
zjadszy 207, 338.
zlekka 351.
znać, znaje 194, 259, 286,

287.
znajomy 190, 202.
znd]^zci\ 329.

znaleźć str. 330.

znawstwo 318.

znikąd 351.

znikomy 202.

znowu 351.

zodjak 342.

Zofja 341.

zoologja 341.

zosobna 351.

z pod 353.

z pomiędzy 353.

z poza 353.

zrzynać 308.

zsiadać 308.

z tym wszystkim 353.

Zuluanie 348.

zumieć się, zdumieć 270.

zwać, zwę, zowę 245.

zwolić 278.

zwycięzca 329.

zwykły 190.

zyskały 298.

-zz- 309.

zza 353.

zzuć 309.

ź 22 ; 303 — 304.

źdźbło 21, 38.

źrenica 33.

źrzę, źrzysz, 280.

źrzeć, źrzeję 33, 268.

źrzały 268.

ź (drażnić...) 306, 328, 329

'że 40.

żebractwo 34.

żec, żeg- 239, 332.

żeń = goń 246.

źnę, żąć 243, 249.

żóraw 307.

żreć, żarł 248.

żydostwo 320.

^yJC» żyjesz 243, 258.

żywe, żywiesz... i

źyjc. żyjesz... 243, 258.

-\

SPROSTOWANIA.

str.

wiersz:

zamiast: winno być:

28

11 od góry

Tb

#

t

62

6 od dołu

karty

kąty

177

6 od dołu

piec

pięć

203

9 od góry

błogosławią

błogosławiaclią

203

12 od dołu

siedsiesze

siedziesze

220

15 od dołu

uczyaił

uczynił

231

19 od góry

test

jest

254

9 .

pod nym *

pod mym

256

7 .

Konjugacja II

Konjugacja III

338

16 0(1 dołu

zakończenie

zakończenia

344

1 od góry

wieku XX

wieku XIX

344

8 od dołu

zjad

zjazd.

I

ii

«

i

I

4

Stankxd UnKncsity Ubiaries

3 6105 124 451 399

iiiiiiiiiiniii

PG
6111
K7
1903

Stanford iTniyersity Libraries
Stanford, Califomia

Retom thia book on or bef ore dato dna.

ia