Ágrip af náttúrusögu : handa alþýðu

%

| ZL96C6V0 L9ZL €

a A

a

Presented to the
LIBRARY of the
UNIVERSITY OF TORONTO
by

OFFICE OF THE
GOVERNING COUNCIL

ÁGRIP

AF

NÁTTÚRUSÖGU
handa alþýðu

PÁL JÓNSSON.

AKUREYRI.
Útgefandi: Frl. Steinsson.
1884,

WBRARY
APR $6 1991)
(7 SA
Vengry or 108

FORMÁLIL

Í margri menntun er alþýða manna hér skammt
á veg komin, en í fáu skemmra en náttúrufræðinni.
Getur þó engum dulizt, sem nokkuð þekkir til mennt-
unar, hve hún er gagnleg og jafnframt skemmtileg.
Þekkmgin á náttúrunni og kröptum hennar er það,
sem mest hefir aukið framfarir heimsins á þessári öld.
Enda spara menntuðu þjóðirnar nú á dögum hvorki
fé né annað til að efla náttúruvísindin, og fjöldi nátt-
úrufræðisbóka er gefinn út á ári hverju, bæði fyrir
lærða og ólærða. En af þessu leiðir, að ein uppgötv-
anin fylgir annari, og framfarirnar aukast ótrúlega.

Auðvitað er það, að aldrei gétum vér staðið jafn-
fætis í þessu auðugum og fjölmennum þjóðum heims-
ins;3'en nokkru nær'getum vér þó komizt þeim en nú
er, ef hver gjörir það, sem hann getur. Fyrsta skil-
yrði fyrir því, að náttúrufræðin verði hér nokkuð kunn.
ari hjá alþýðu, en hingað til hefir verið, er það, að
náttúrufræðisbækur sé ntaðar á íslenzku, sem bæði sé
auðskildar og að öðru leyti við alþýðu hæfi; og annað
skilyrðið er, að þær sé lesnar til gagns, en ekki láta

1

ar liggja ólesnar í bókahillum og skápum, eins og t. a.
m. eðlisfræði Fischers, er Magnús heitinn Grímsson
íslenzkaði, og bæði er fróðleg og skemmtileg, en fáir
hafa nennt að lesa. Úr þessu ættu skólarnir mest að
bæta. Á hverjum barnaskóla ætti að kenna fyrstu
atriði náttúrusögunnar, og að því skapi meira í nátt-
úrufræði á hærri alþýðuskólum. Með þessu er lagður
góður grundvöllur til þekkingar á náttúrunni, er segja
má að nútíðin heimti að hver maður hafi, sem vill geta
talið sig menntaðan mann.

Þetta var það, sem vakti fyrir mér, er eg réðst í
að skrifa þetta ágrip af náttúrusögu, sem nú
kemur hér í heild sinni fyrir almennings sjónir. Ætla
eg það einkum fyrir kennslubók á barnaskólum og
öðrum lægri alþýðuskólum, því til þess eru kennslu-
bækur B. Gröndals of stórar, enda eru þær ritaðar
fyrir aðra skóla; og jafnframt ætlast eg til, að það
geti „verið dálítil lestrarbók fyrir alþýðu utan skóla.
Hefi eg því bætt ýmsu inn í, sem ekki tilheyrir nátt-
úrusögunmi beinlínis, en fróðlegt er fyrir hvern mann
að vita.

Ágripið er hvorki útlagt né sniðið eptir nokkurri
vissri. bók; heldur er það samið eptir ýmsum innlend-
um. og útlendum bókum og ritgjörðum. Tók eg úr
hverri það, sem mér þótti bezt við eiga, án þess þó
að fylgja nokkurri orðrétt; Margt af því, sem hér finnst,
er áður ritað um á íslenzku, og um sumt mikið ljósar;
en eg hefi safnað því í eina heild, og ýmist aukið við
eða dregið úr eptir því, sem mér fannst við eiga, svo
ágripið næði tilgangi sínum,

Eg hafði kaflann um manninn lengstan að tiltölu;

áll

því ef menn þekkja allvel byggingu og eðli líkama
síns, þá verður mikið hægra að læra um dýrin, einkum
hin æðri, af því að líkami þeirra er að mörgu leyti
næsta líkur. Og hins vegar er mönnum langt um
gagnlegra að þekkja sjálfan sig en dýrin, þó 'hvort-
tveggja sé gott. Í grasafræðinni nefndi eg flestar inn-
lendar jurtaættir, og af útlendum jurtum helzt þær,
sem mjög voru einkennilegar, eða hafa mikla „praktiska“
þýðingu. Jurtir, sem hafa fleiri en eitt nafn, nefndi
eg optast því nafni, sem eg var vanastur við. Lat
ínsku nöfnin á íslenzku jurtunum eru flest tekin úr
„islands Flora“ eptir Grönlund.

Eig veit, að ýmislegt má finna að riti þessu; enda
er það enginn hægðarleikur, að semja stutt ágrip af
jafn-yfirgripsmikilli fræðigrein eins og náttúrusagan er.
Einkum geng eg að því vísu, að nöfn þyki mörg en
lýsingar stuttar. En við því var ekki gott að gjöra.
Nöfnin fundust mér víða nauðsynleg til að sýna nið-
urröðun helztu dýra, jurta og steina; en hefði aptur átt
að lýsa öllu, sem nefnt er, mundi ágripið hafa orðið of
stórt og dýrt. Annars má lengi um það þrátta, hvað
eigi að nefna og hverju að sleppa í slíkum bókum, og
verður það aldrei gjört svo öllum líki. Ágripið þarf
víða, eins og flestar aðrar kennslubækur, munnlega
viðauka og útskýringu kennarans. þó getur skeð, að
sumir kaflar þyki heldur langir, einkum fyrir börn, og
má þá sleppa úr þeim ýmsu. En slíkt verður að vera
komið undir vilja kennarans og þroska nemenda.

Nauðsynlegt hefði verið að hafa myndir í ágrip-
inu, því þær gjöra námið bæði léttara og skemmti-
legra. En þess var enginn kostur sökum kostnaðar,

IV

því útgefandinn fékk engan styrk, þótt hann leitaði
þess, og fé væri veitt til útgáfu margra annara bóka.
Til þess að bæta nokkuð úr þessu, ætlast eg til, að með
ágripinu sé notaður Naturhistorisk Atlas Dr.
phil. C. R. Sundströms, eins og landabref eru höfð með
landafræði. Í bók þeirri eru 644 myndir, og margar eiga
mjög vel við ágripið. Aptan við það eru prentuð nöfn
nokkurra mynda, en talan aptan við þau er tala
þeirra í myndabókinni.

þess vil eg þakklátlega minnast, að herra jarð-
fræðingur og skólakennari Þ. Thoroddsen las handrit-
ið áður en það var prentað, lagfærði það og jók á
ýmsum stöðum, og gaf mér margar góðar leiðbeining-
ar. Vona eg að það sé góð meðmæli með ágripinu.

Að lokum bið eg alla góða menn, er lesa ágrip
þetta, að fyrirgefa galla þá, sem á því eru, en nýta
sem bezt það, sem gagnlegt er. Vona eg að menn
taki tillit til þess í dómum sínum, að það er að nokkru
leyti frumsmíði, ritað af alþýðumanni, sem lítið hefir
verið til mennta settur.

Höfundurinn.

V
Efnisyfirlit.

Mannfræði.

Inngangur . á
I. Bygging manns og eðli“
Yfirlit. á .

Beinin . F “ %
Vöðvarnir
Taugastofnar og taugar
Innýfli. p “ 5
Blóðrásin

Meltingin og meltingarfærin

Þvagið og þvagfærin

Andanin og andardráttarfærin

Skynjanin og skynjanarfærin

Hörundið
2. Tungan .
ð. Nefið .
d. Augað.

5. ÆEyrað . “

Il. Skipting mannanna
III. Framför mannkynsins é

Dýrafræði.

I. Hr gssjnn A ; á í
Spend ýr A a AR

Apa . . .
Talushlókur “
Skorkvikindaætur

Rándýr -
Selir . ð á
Nagdýr s
Tannleysingjar

VI

Jórturdýr .
Einhæfð dýr -
Þþykkskinnungar .
Hvalir. -
Pokadýr

2. Fuglar
Ránfuglar
Spörfuglar
Klifurfuglar
Dútur A
Hænsfuglar .
Hlaupfuglar
Vaðfuglar
Sundfuglar

8 Skriðdýr 5
Skjaldbökur
Eðlur . ð
Krókódílar .
Höggormar .

á, Froskdýr .

5. Fiskar ; E
Beinfiskar
Brjóskfiskar

Il. Liðdýr ; á e
Skorkvikindi
Kongulær
Fjölfætingar

Krabbar

Burstormar .
Blóðsugur
Iðraormar

il Ormar

dyr
Smokkfiskar

Sníglar og kufungar

Skelfiskar

Bls.

VIL

Geisladýr É
Lægstu dýr . i
Infusionsdýr
„Slímdýr -
Svampdýr .

Grasafræði.
1. Bygging og líf jurtanna

Mynd jurtanna og Li

Kótin á
Stöngullinn
Blöðin
Blómið

Innri bygging jurtanna

Næring og vöxtur jurtanna

Frjófgun jurtanna
vextir
Útbreiðsla jurtanna

1I. Skipting jurtanna R ;
Jurtakerfin

Yfirlit yfir Linné's jurtakerfi
Yfirlit yfir hið RONSRA sd

ár Blölþjurtir

1. Tvífræblaðaðar jurtir . .
Nellikuættin #
Arfaættin
Tínætan =. a
Teættin “ ,
Fjóluættin
Svefnjurtaættin
Sóldaggarættin
Krossblómaættin
Blágresisættin
Katostættin ;
Vörtumjólkurættin

. - had . . . . - .

Bls.

120
122
122
123
123

125
125
125
126
127
130
134
136
139
141
143

146
146
147
149
lðl
151
15l
152
152
153
153
153
154
154
155
155
156

Víll

Bis.

Sóleyjaættin . - k „ 156
Baunaættin . j A ; FI Í
Vínviðarættin A a ; a
Steinávaxtaættin . R 2 ,„ 158
Rósaættin á A ; „ 158
Eplaættin . “ s „ 159
Dúfujurtaættin a - „ 159
Steinbrjótsættin . S á „ 159
Steinjurtaættin . a.
Kaktúsættin R ; „ 160
Skýlublómættin í . „ Í6l
Harðblaðsættin . á á BR í
Varablóm A A a: ÍMS
Blöðrurótarættin . A á - 162
Grímublóm á : „ 162
Kartöpluættin —. . - 163
Lyngættin á 5 - „ 163
Maríuvandarættin á Á „ 164
Krappættin á . „ 164
Körfublóm ; : s „ 165
Götubráarættin A „GT
Súruættin 5 BR
Netluættin . w þ ; „ 168
Fíkjuættin . A . . „ 168
Hreisturblómtré . A ; „ 169

2. Einfræblaðaðar ptir —. r lg
Liljuættin ; . . á Líl
Brönugrasaættin . ; Pi
Pálmaættin . a á,
Grasættin á á A
Hálfgrasaættin = , „ 175
Sefættin ; ;s „

3. Nalinfrævaðar jurtir = - 1
Barrtre K 5 á ;

B. Blómlausar jurtir í í > A
1. Blaðsporajurtir d á ; a
Breknur eða burknar . 3 á Rr Ff

Á ; „ 178

Eltingarættin. -

IX

Bls.

Jafnaættin . ; ; „ 179

Mosar . 2 Á a. LIÐ

Hálfmosar . a. ÍR

2. ir te lol EA LS rr RO

Þarar . . . ; „ 180

Sveppir á á ; : hag 15

Skófir . á 3 ; s ða
Steina- og jarðfræéi.

I. Steinar einstakir % % „ 185
Ytri mynd, efni og eðli steina . „ 185
Slnláuga steina . si Va um a

1. Sölt á A „ 196
2. Steinar . K s "lg
a. Almennir steinar a 19
b. Málmsteinar Á „ 200
c. Gimsteinar 2 .„ 200
d. Hálf-gimsteinar . „ 201
3. Málmbræður. í F „ 204
4, Hreinir málmar A „ 206
5. Eldfim efni „ 210

11. Bergtegundir a
T Einfaldar Fallnir . ið
2. Samsettar bergtegundir „ 214

III. Útlit, myndunog Sing JR FRL 218

Vatnið A 224
Eldfjöllin . a ; „ 231
„Eldgígir =. a Á . „233
Hraun - á R „ 893
Bls stöinssöan . . „. 236
Hverar og laugar a F „ 236
Ölkeldur „3

Nöfn og tölur nokkurra mynda „ 237

———————

X

Prentvillur og ritvillur.
Bls. 15. línu 11. að ofan: Hvíslast fyrir. Kvíslast.

— 17. — 8. — ofan: breytt f. breitt.

— 26. — 2. — ofan: skynjanina f. skynsemina.

— 29. — 14. — neðan: hverri f. hvorri.

— 38. — 2. — neðan: skyldust f. skildust.

— 39. — 15. — ofan: Áustur-Furópu f. Suður.
Európu.

— 41, — 4.— ofan: skildar f. skyldar.

— 62. — 10. — ofan: vanntar f. vantar.

— Tl. — 5, — neðan: (Múll múldýr, múlasni) Í.

Múll (múldýr, múlasni).
— 15. — 6. og 7. að neðan: falli burtu setningin:
Tennurnar eru notaðar
sem fílabein.

— Ss. — 9. að ofan: Stútsfuglarnir Í.
Strútsfuglarnir.

— 116. — 6. — neðan: líkma Í. líkama.

— 189. — 1. — neðan: Litur er ávallt o. s. frv.

fyrir Litur sumra steina
er ávalt 0. s. frv.
— 193. — 10. og ll. að neðan: þyngdarhluti fyrir
þyngdarhlutar f
— 196. — 4. að neðan: bart f. burt. M

Villur þessar er áríðandi að leiðrétta
áður en bókin er notuð.

INNGANGUR.

Allir hlutar heimsins, lifandi og dauðir, sem eigi
eru af mönnum gjörðir kallast náttúra. En náttúr-
an skiptist í tvennt, lifandi og dauða náttúru.
Hin lifandi náttúra er öll láðs og lagar dýr, og
allskonar stórar og smáar jurtir, er vaxa í vötnum og
sjó, og á þurru landi. Hin dauða náttúra er
alls konar steinar og allt, sem til þeirra heyrir. Öll
dýr til samans mynda dýraríkið; allar jurtir gróðra-

ríkið og allir steinar steina ríkið.

Dýrin fæðast, auka kyn sitt og deyja. þau
hafa flest taugakerfi og tilfinningu, sjálfráða hreyfingu
og geta skynjað þá hluti, sem í kringum þau eru. þó
er skynjan sumradýra mjög ófullkomin og lítt þekkj-
anleg. Maðurinn telzt undir dýraríkið.

Jurtir lifa að því leyti líkt dýrunum, að þær
nærast, auka kyn sitt og deyja að enduðu lífstarfi.

4

En þær hafa ekki skynjan, og flestar enga hreyfingu
ne tilfinningu.

- Steinarnir eru að öllu ólíkir dýrum og jurtum.
þeir eru líflausir og hvorki fæðast því né deyja; nær-
ast ekki, auka ekki kyn sitt, og hafa alls enga sjálf-
ráða hreyfingu, tilfinningu né skynjan.

Mannfræði.

I. Bygging manns og eðli.

yfirlit.

Eptir allri líkamsbyggingu að dæma, er maðurinn
dýr. Væri það alveg rétt, að telja hann með spendýr-
unum í hryggdýra deildinni. En sökum yfirburða
hans yfir önnur dýr, er hann vanalega talinn sérstak-
ur í dýrafræðum, ogbygging annarra dýra miðuð
við líkama hans.

Það, sem einkum aðgreinir manninn að ytra út-
liti frá þeim dýrum, sem honum standa næst og fuli-
komnust eru, er það, að hann gengur alveg uppréttur
á tveimur fótum, og hefir tvær höndur, með mjög lið-
ugum þumalfingrum. Líkami mannsins er og allur
liðlega vaxinn, og sjálfum sér samsvarandi, hvar sem
á hann er litið. En að andlegu atgjörfi er hann þeim
enn Ólíkari, því mál og skynsemi er honum einum
gefin. Skilur það hvorttveggja hann svo mjög frá dýr-
unum, að hann verður þeim í mörgu alls ólíkur.

Skynsemin hefir smátt og smátt kennt manninum
að þekkja sitt eigið eðli og ákvörðun, það afl og at-

6

gjörfi, sem honum er gefið, og krapta náttúrannar
kringum hann. Með öllu þessu hefir hann hafið sig
svo hátt yfir dýrin að furðu gegnir. Hann hefir lært,
að gjöra sér ótal þarflega hluti svo sem skip, vagna
og vélar, hentugan klæðnað, hús og borgir. þannig
hefir hann, með hugviti og íþrótt, gjört sig hæfan til
þess að búa víðast hvar á hnettinum. En aptur á
„móti eru dýrin bundin við sérstaka staði og loptslag
eptir eðli sínu og byggingu. þau geta ekki eins og
maðurinn varið sig fyrir eyðandi öflum náttúrunnar,
því þau vantar skynsemi og hyggjuvit, og verða því
að lúta sínu eigin eðli og kröptum þeim, sem í kring-
um þau eru.

Það er skynsemi mannsins og máli að þakka, að
þjóðfélög og ríki hafa myndazt í heiminum; þar vinn-
ur hver maður sinn starfa í sinni stöðu, en allir mynda
eina heild frá hinum lægsta til hins æðsta í ríkinu,
og lúta þeirri stjórn, er þjóðirnar í heild sinni, eða
einstakir menn, hafa sett eða látið setja. Fyrir sam-
búð og samvinnu mannanna lifnar og glæðist allskon-
ar menntun og menning þeirra; og margir sameinaðir
kraptar vinna það hæglega, sem enginn einstakur er
fær um að afreka.

Beinin.

Beinin mynda beinagrindina; en hún
heldur líkamanum vppi og má því vel heita máttar-
stoð hans. Beinagrindinni er skipt í þrjá hluta,
höfuð, bol og útlimi.

Beinin hafa ýmsa lögun eptir ætlunarverki sínu.
Sum eru löng og mjó, svo sem rif og leggir. Legg-

fj

írnir eru holir innan og fylltir merg. þeir eru
mjóstir um miðjuna, gildari til endanna og gljúpari að
byggingu. Sum bein eru stutt og þykk, svo sem úlf-
liðsbeinin, og nokkur flöt eða þunn og íhvolft. a. m.
herðarblöð og hauskúpubein. Á mörgum beinum eru
kambar eða gaddar, svo sem herðarblöðum og hryggj-
arliðum. Við þá eru festir vöðvar, sem mikið reynir á.

Liðamót eru það kölluð, þar sem tvö bein mætt
ast, sem eru hreyfanleg hvort á öðru. Fletir beinanna,
er saman nuddast, eru ávallt klæddir brjóski, og verð-
ur það aldrei að beini. Við hver liðamót eru svo-
nefndir liðapokar; gefa þeir frá sér vökva (liðavatn),
er heldur liðaflötunum hálum; en brjóskið ver beinið
meiðslum. Öll liðamót eru bundin saman með geysi
sterkum böndum (sinum). Eru þau gróin við beinið
báðum megin liðamótanna. Utan um beinin er þunn
himna (beinhimnan) ; skaddist hún, er beininu hætta
búin. Lík beinbimnunni er himna sú, er klæðir utan
brjóskið.

Höfuðið skiptist í hauskúpu og andlit,
Hauskúpuna mynda margar þunnar íhvolfar beinplöt-
ur með tenntum röðum; ganga tennurnar hver í
aðra, þar sem plöturnar mætast, og er þar kallaður
beinsaumur. Helztu bein í hauskúpunni eru: ennis-
bein, trögagnaugnabein, tvö hvirfilbein
og hnakkabein; inni kúpunnier sáldbeinið
og að neðan fleigbeinið. Á hnakkabeininu er
stórt gat; niður í gegnum það gengur mænan frá
heilanum. Á því eru og tveir beinhnútar, er ganga
ofan í holur eða dældir á efsta lið hryggjarins (bana-
kringlunni) ; á þeim hreyfist höfuðið aptur og fram.

fs)

Upp úr næsta lið fyrir neðan gengur sívalur tappi inn
í holu á banakringlunni; á honum snýst höfuðið til
beggja hliða. Gagnaugnabeinin liggja innan og utan
að augunum, en aptari hluti þeirra er undir eyrunum.

Heltzu bein í andlitinu eru: kjálkarnir,efra-

skoltsbeinin, kinnbeinin og nefbein-
in. Kinnbeinin eru samvaxin nefbeininu, og úr
hverju þeirra gengur bogin álma upp í ennisbeinið utan
við augun. Kjálkarnir eru festir við gagnaugnabeinin
með sterkum böndum, eru þeir hin einu bein í andlit-
inu, sem hafa liðamót og eru hreyfanleg. Málbeinið
er í tungurótunum; vöðvar á því hjálpa til þess, að
hreyfa tunguna. Er það hið eina bein í líkama
mannsins, sem ekki er beinlínis bundið við önnur
bein.
í Tennurnar standa í holum í efraskoltsbeinunum
og kjálkunum. Eru þær 32 að tölu í fullþroskuðum
manni. Framtennurnar eru 8, fjórar að ofan
og fjórar að neðan. þær eru hvassar og meitilmynd-
aðar. Næstar þeim eru augnatennurnar (horn-
tennur, vígtennur), fjórar alls. Þær eru sívalar og
opt nokkuð hærri en hinar. Aptast eru jaxlarnir,
tuttugu að tölu, tíu að ofan og tíu að neðan. þeir
eru þykkir og sterkir og ósléttir ofan, og einmitt gjörð-
ir til þess, að mylja sundur fæðuna. þessi bygging
tannanna gjörir manninn hæfan til þess, að neyta bæði
dýra- og plöntufæðu.

Tennurnar eru hin hörðustu bein í líkama manns-
ms. Utan á þeim er glerháð (tannglerungur), sem
ver þær fyrir áhrifum loptsins; skemmist glerhúðin,
veikjast tennurnar, og menn fá tannpínu. Inn í tenn-

9
urnar, eins og öll bein líkamans, liggja taugar og æð-
ar, er færa þeim næringu.

Bolurinn skiptist í fjóra hluta, háls, brjósthol,
kviðarhol og grindarhol. Hryggurinn myndarall-
an bolinn að aptan Í honum eru 24liðir alls, og þar
að auki spjaldbeinið og neðst rófubeinið.
Aptur úr hverjum lið ganga beingaddar, sem vöðvar
og taugar eru festar við. Mænan liggur eptir hryggn-
um endilöngum.

Í hálsinum eru 7 hryggjarliðir (hálsliðir); efst
er banakringlan, sem áður er getið. Næstir hálsliðun-
um eru brjóstliðirnir 12 að tölu. Við þá eru
rifin fest að aptan. þau eru 24 alls, tólf hvorum meg-
in. Rifin eru löng og mjó og nokkuð íbogin bein.
Að aptan eru þau fest við beingadda, er ganga til hlið-
ar út úr brjóstliðunum, og hafa þar einskonar liðamót.
Sjö efri rifin hvorum megin liggja beinlínis fram að
bringubeininu, og eru tengd við það með brjóskteinum
(bringuteinar). Mynda þau brjóstholið að utan.
Neðri rifin eru tengd við hin efri með brjóski, nema
þau neðstu, sem einungis eru föst við bein að aptan.
Vegna þess að rifin hafa liðamót að aptan, og brjósk
er á milli þeirra og bringubeinsins að framan, þá get-
ur brjóstholið dregist sundur og saman við andardrátt-
inn. Væri það ekki, gætum vér ekki andað. Þegar
brjóskteinar þeir, sem tengja saman neðri rifin, verða
nokkuð beinkenndir, þá er kallað, að menn hafi bein-
serk. Bein þau er mynda kviðarholið eru: fimm rif *
hvorum megin og fimm hryggjarliðir (lendaliðir) að aptan.
Að öðru leyti myndast það af tómum vöðvum. Apt-
an að grindarholinu liggur spjaldbeinið, en mjaðma-

10

beinin að utan og framan. Hvert mjaðmarbein
er samvaxið úr þremur beinum, mjaðmarspaða,set-
beini og lífbeini. Mjaðmarspaðinn er stærstur,
hann er breiður og flatur og dálítið íhvolfur að innan.

Útlimirnir eru áfastir við bolinn; skiptast
þeir í efri- og neðri útlimi.

Í efri útlimunum (handleggjunum) eru
herðarblöðin efst. Liggja þau ofarlega yfir
rifjunum að aptan. þau eru flöt og þunn, með breið“
um beinkambi að ofan, sem vöðvar eru festir við. Sá
endinn, er upp veit, er töluvert þykkri, og í hann er
skál, sem upphandleggsbeinið leikur í (axlarliður); við
hann er annar endi viðbeinsins festur, en hinn við
bringubeinið. Herðarblöð og viðbein mynda axlirnar.
Í hverjum upphandlegg er einungis eitt bein, er
nær frá herðarblaði að alnboga Í framhandleggn-
um eru tvö bein (alnbogabein og geislabein); liggja
þau bæði samhliða með nokkru millibili um miðjuna,
en koma saman við endana, Handarbeinin eru 27
að tölu; það eru átta úlfliðsbein, stutt og horn-
ótt, er sitja Í tveimur röðum; fimm miðhandar-
bein, löng og mjó, og fjórtán fingrabein,
(köglar, kjúkur). Eru þau aðeins tvö í þumalfingri,
en þrjú í hverjum hinna.

Neðri útlimirnir eru líkir að beinabygg-
ingu efri útlimunum. Mjaðmarbeinin svara til herðar-
blaðanna. Næst fyrir neðan þau er lærleggurinn,
Efsti hluti hans er hnúðmyndaður, og heitir auga-
karl; leikur hann í djúpri skál í mjaðmarbeininu,
Fótleggirnir eru tveir eins og framhandleggsbeinin.
Heitir hið fremra sköflungur, en hið eptra dál k-

11

„bein. Að ofan mynda þau hnjáliðinn ásamt lær-
leggnum. Framan á liðnum er dálítil beinplata, sem er
nefnd hnéskel. Er hún tengd við hnéliðinn með
brjóski, og ver hann fyrir meiðslum. Fótbeinin
eru mjög lík að lögun og jöfn að tölu eins og hand-.
arbeinin, nema í fótrótinni eru að eins sjö bein, en
átta í úlliðnum, sem áður er "sagt. Hælbeinið er
stærst og sterkast „ og er raunar tvö bein samgróin.

Aðalefni beinanna er kalk og brjósk. Kalk-
ið gefur þeim festu og hörku, en brjóskið gjörir þau
seig og sveigjanleg. Í beinum barnanna er mikið
brjósk, en minna kalk að tiltölu, eru þau því ln
og bogna hæglega. Af þeirri ástæðu er varúð-
arvert, að láta mjög ung börn reyna að standa eða
ganga meðan beinið er óharnað. Með aldrinum eykst
kalkið í beinunum, og gjörir þau harðari, en jafn-
framt stökkvari. Er því gömlum mönnum hættara við
beinbroti en ungum, og grær beinið því seinna saman
sem það er ríkara af kalki.

Öll bein í fóstri dýra og manna eru fyrst tómt
brjósk, en kalkið kemur í þau smátt og smátt úr
fæðunni, og gjörir þau-að fullkomnu beini. þó verð-
ur barkinn, fremri hluti nefsins og fleiri brjóskhlut-
ar aldrei að beini, hversu gamlir sem menn verða.

Kalkið í beinunum er blandað ýmsum efnum,
einkum kolsýru og fosfórsýru, og Í því er
þess utan lítið eitt af kísil og fleiri efnum. Kalkið
er úr steinarikinu og getur ekki brunnið við vanaleg-
an hita, en uppleysist í sýru. Brjóskið er úr dýra-
ríkinu og brennur hæglega, en leysist ekki sundur í
sýru. Ef vér tökum eitthvert bein og brennum í eldi,

12

þá hverfur brjóskið burta, og beinið molnar hæglega
sundur milli fngranna. Ef vér þar á móti látum bein
í einhverja sýru, þá leysist kalkið burtu, en brjóskið
er einungis eptir. Verður beinið þá svo lint, að það
má bæði vefja það saman og hnýta. þannig eru bein
úr dýrum stundum súrsuð og höfð til manneldis (strjúg-
ur). Við báðar tilraunirnar heldur beinið fullkomlega
lögun sinni, því svo nátengd eru brjósk- og steinefnin
í beininu.

Vöð varnir.

Vöðvarnir klæða beinagrindina bæði að utan og
innan, og eru optast festir við beinin. Þeir eru ým-
islega lagaðir eptir ætlunarverki sínu, eins og beinin,
Sumir eru langir og mjóir, eða stuttir og breiðir, aðr-
ir eru flatir og þunnir eða hringbognir o. s. frv. Allir
vöðvar eru myndaðir úr mörgum mjóum þráðum, er
liggja samhliða eptir endilöngum vöðvunum. þeir geta
bæði dregist sundur og saman, og þó hver einstakur
þráður hafi ekki mikinn krapt, þá eru samt margir
vöðvar ákaflega sterkir, þegar kraptur allra vöðva-
þráðanna sameinast í eitt. Vöðvarnir eru vanalega
gildastir og linastir um miðjuna. Á mörgum vöðvum
dragast allir þræðirnir saman til endanna í sterkt og
hvítleitt band, er kallast sin. Sinarnar eru festar
við beinin.

Hreyfing likamans orsakast af samdrætti og
útþenslu vöðvanna. Öll hreyfing vor er því undir því
komin.að þeir sé í góðu lagi. Hver vöðvi hefir sitt
ætlunarverk, og stjórnar einhverri sérstakri hreyfingu.
En vegna þess að líkaminn hefir svo ýmiss konar hreyf-

15

ingar, þá getum vér hæglega skilið, að vöðvarnir sé
mjög margir og fjölbreyttir. Þegar vér t. a.m. krepp-
um handlegginn, þá eru það sérstakir vöðvar, er valda
þeirri hreyfingu, aptur eru aðrir, sem rétta hann, og
hinir þriðju, er snúa honum til og frá o. s. frv.

Vér köllum, að sumir vöðvar hafi sjálfráða
hreyfingu, en aðrir ósjálfráða, því ver höfum vald yfir
hreyfingu sumra vöðva, en sumra ekki. Ver getum
t. a. m. krept og rétt útlimi vora eptir eigin vild, og
er það því sjálfráð hreyfing. En þó vér viljum stöðva
þá vöðva, er hreyfa hjartað, þá er oss það ómögulegt;
er það því ósjálfráð hreyfing.

Eptir því, sem ver reynum optar á einhvern vöðva,
því stærri og sterkari verður hann. þeir menn, sem
hafa erfitt handverk, hafa optast stærri handvöðva og
sterkari handleggi en þeir, sem ekkért vinna. Göngu-
menn hafa gildari og styrkari fætur en þeir, er sífeld-
lega sitja um kyrt 0. s. frv. Af sömu orsökum'er
það, að allir menn, sem ekki eru öríhentir, hafa þrekn-
ari vöðva og gildari fingur á hægri hönd en vinstri;
en aptur á móti er vinstri höndin vanalega stærri á
þeim, sem örfhentir eru. Áreynslan er þannig eitt af
aðalskilyrðum fyrir því, að líkamínn nái fullum broska,
bæði að stærð og styrkleika. En þess verður þó að
gæta, að ofmikið erfiði,getur veikt eður eyðilagt vöðva-
kraptinn.

Milli vöðvanna í líkamanum eru dældir og lautir,
sem eru fylltar með fitu, er gjöra yfirborðið sléttara,
Þegar menn leggja af eður eldast þá eyðist þessi fita
burtu og líkaminn verður ósléttur og hrukkóttur.

14

Taugastofnar og taugar.

Taugastofna kalla menn heilann, mænuna
og hnútakerfið. Út frá þessum þremur tauga-
stofnum ganga allar hreyfingar- og tilfinn-
ingartaugar líkamans.

Heilinn fyllir út höfuðkúpuna. Skiptist hann í
stóra heilann, sem er í efrihluta og framhluta
kúpunnar, eg litla heilann, er liggur innan á
hnakkabeininu undir apturhluta stóra heilans. Eptir
báðum þessum heilahlutum gengur djúpur skurður
fram og aptur, og skiptir þeim í hægri og vinstri
helminga. Utan um allan heilann eru þrjár himnur;
hin innsta er þunn og smágjör, sú yzta þykk og skinn-
kennd. Yzta lag stóra heilans er grátt að lit, og
lHggur í vindingum. þar er bústaður skilnings og
hugsana. Mestir eru þessir gráu vindingar í heila
mannsins, en því lengra sem kemur ofan í dýraríkið,
- því minni verða þeir, og hverfa loks alveg. Innri hluti
stóra heilans er hvítur og þéttari en hið gráa efni.
Út frá þessum hvíta kjarna ganga margar taugar til
ýmsra hluta líkamans.“ Litli heilinn er mikið minni;
sýnist hann samsettur úr mörgum smáum blöðum, er
liggja hvert á öðru. Hann stjórnar andardrættinum.

Heilinn er vanalega um þrjú pund í fullorðn-
um karlmanni, en léttari í kvennmönnum. En hann
er mjög breytilegur að stærð og þyngd eptir þroska-
stigi mannsins. Þyngstur er hann í Norðurálfu-mönn-
um á 30.—40. aldurs ári, en úr því fer hann smá-
minnkandi.

Mænan gengur frá hinu hvíta efni stóra heil-
ans niður Í gegnum hnakkabeinið og ofan hrygginn

15

endilangan, sem fyr var getið. Efni hennar er líkt og
heilans, en gráa efnið er innar, hið hvíta utar. Utar
um mænuna eru þrjár himnur eins og heilann, en sá
er munurinn, áð skinnkennda himnan er innst og sú
smágjörva yzt. Út frá mænunni, gegnum göt á hryggj-
arliðunum, gengur fjöldi hreyfinga- og tilfinningatauga.
Hnútakerfið eru taugaþræðir, og smá hnút:
ar úr gráu taugaefni. þeir liggja mest í holinu, og
ráða hinum ósjálfráðu hreyfingum innýflanna.
Taugarnar, sem liggja út frá þessum þremur
taugastofnum eru hvítleitar að ht. Hvíslast þær út
um allan líkamann í óteljandi mörgum og smáum
greinum. þær eru tvennskonar, tilfinningartaugar og
hreyfingartaugar. Yztu endar tilfinningartauganna
enda í hörundinu, en þó eru þeir fleiri á einum stað
en öðrum, og er því tilfinningin misjafnlega næm í
ýmsum líkams hlutum. Tilfinningataugarnar bera öll
ytri áhrif til heilans,, en hreyfingartaugarnar koma til
leiðar öllum hreyfingum líkamans smáum og stórum,
og hlýða boði heilans. Allar hreyfingataugar, er bein.
“límis ganga út frá heilanum framleiða sjálfráða hreyf-
ingu, en hinar ósjálfráða.

Ennýflin.

Innýflii eru öll pau líffæri kölluð, sem liggja í
holinu. Eru þau mjög ólík hvert öðru að byggingu,
og ætlunarverk þeirra ýmisslegt. þin din hefir mikla
þýðingu fyrir andardráttinn. Skiptir hún holinu um
þvert, og er brjóstholið fyrir ofan, en kviðarholið fyrir
neðan hana. Í brjóstholinu eru lungun og hjart=
að, aðallíffæri andardráttar og blóðrásar. Í kviðar-

16

holinu og efri hluta grindarholsins er maginn,
þarmarnir, lifrin og nýrun. Maginn og
þarmarnir vinna mest að meltingunni; en lifrin hefir
mjög mikla þýðingu bæði fyrir blóðrás og meltingu.
Nýrun hreinsa blóðið og mynda þvagið. Neðst í
grindarholinu er þvagblaðran og endagörn-
in. Enn eru mjög mörg innyfli ótalin, er standa í
sambandi við þau, sem þegar eru nefnd. Verður þeirra
sumra síðar getið.

Blóðrásin.

Blóðið færir líkamanum öll þau efni, sem hann
þarf sér til vaxtar og viðhalds. það er því eitt hið
helzta lífskilyrði mannsins, að blóðrásin sé í góðu lagi;
set hún óregluleg, eða ef blóðið vantar hin réttu efni,
þá veikist líkaminn. Hætti blóðið hreyfingu sinni, er
maðurinn dauður á sömu stundu.

Æðarnar eru pípur, er kvíslast út um allan lík-
amann í óteljandi smáum og stórum greinum; eptir
þeim rennur blóðið sí og æ á meðan vér lífum. „Æið-
arnar eru tvennskonar, sla gæðar og blóðæðar
en yztu endar þeirra heita há ræðar; eru þær svo
smágjörvar, að þær sjást ekki með berum augum.

Ætlunarverk slagæða og blóðæða er næsta ólíkt.
Slagæðarnar flytja blóðíð frá hjartanu út í líkamann,
og er blóð þeirra ljósrautt, þunnt og hreint, og hefir
í sér öll þau næringarefni, sem vér fengum í fæðunni,
er vér neyttum. Blóðæðarnar flytja blóðið frá öllum
pörtum líkamans til hjartans. Blóð þeirra er dökk-
rauðara, þykkra og fátækara af nærandi efnum en
slagæðablóðið. Flytur það með sér ýms óhrein efni

17
sem líkaminn getur ekki notað, eða þegar hafa aflok-
ið ætlunarverki sínu. þessi ónýtu efni skiljast úr
blóðinu í lungunum, og hverfa síðan út úr líkamanum
með andardrættinum, sem síðar mun sagt verða.

Hjartað, aðallíffæri blóðrásarinnar, er holt
innan, og lítur út líkt og einn vöðvi, en er raunar
myndað úr mörgum smáum vöðvum. það er mjög
breytt í annan endann, en strýtumyndað í hinn, og
snýr mjórri endinn niður ti vinstri hliðar. Utan um
hjartað er fitupoki (gollurshúsið). Eptir hjartanu endi-
löngu liggur vöðvaveggur, er skiptir því í hægri og
vinstri helminga. Hvor þessarra helminga skiptist
aptur í fram og apturhólf, en milli þeirra eru þó op,
er blóðið rennur í gegnum; en hólfin hægra megin
standa ekki í neinu sambandi við hólfin vinstra megin ;
því veggur sá, er skiptir hjartanu að endilöngu, er al-
veg heill.

Blóðið hefir tvær hringferðir í líkamanum, stærri
og minni hringferð. Stærri hringferðin er
þannig, að blóðið spýtist út úr vinstra apturhólí hjart-
ans Í geysi stóra slagæð, er þegar skiptist í ótal
smærri greinar. Verða þær æ því fleiri og smærri sem
lengra dregur, og mynda loks háræðarnar, sem má
telja yztu enda slagæðanna. Slagæðarnar eru fjaður-
magnaðar og sterkar, með smá lokspeldum að innan,
og varna þau blóðinu að komast til baka. Í háræð-
unum ganga næringarefnin úr blóðinu, út til allra
parta líkamans, jafnt hinna innstu sem yztu hluta
hans. Blóðið fer mjög hægt um háræðarnar, en er
þó á sífelldri hreyfingu. Upptök blóðæðanna í líkam-
anum eru eintómar háræðar, sem eru beinlínis áfram-

2

18

hald hinna yztu enda eða háræða slagæðanna. og verða
engin takmörk fundin þar á milli. — Blóðæðarnar eru
mikið þynnri og kraptminni en slagæðarnar, en lok
eru Í þeim að innan. er hindra blóðið að renna til
baka. Smátt og smátt hverfa hinar mörgu og smáu
greinar blóðæanna saman, og verða bæði færri og
stærri, unz þær mynda tvær stórar æðar, er nefn-
ast efri og neðri holæð. Kemur önnur frá efri
en hin frá neðri hluta líkamans, og lggja báðar að
hjartanu. Streymir blóðið úr þeim inn í hægra fram-
hólf hjartans. og hefir þá lokið hinni stærri hringferð
sinni, en hin minni byrjar. Blóðið steymir úr hægra
framhólfinu inn í apturhólfið og þaðan út í lungna-
slagæðarnar. Kvíslast þær um öll lungun, og verða
seinast að háræðum. þar skilur blóðið úr sér hin ó-
hollu efni (kolsýru), en tekur í sig nærandi efni úr
loptinn (súrefni). sem vér öndum að oss. Háræðar
lungnanna dragast aptur saman í stærri og stærri æð-
ar, éins og háræðar slagæðanna. —Hverfur loks aptur
allt blóðið úr lungunum inn í vinsta framhólf hjart-
ans og þaðan inn í apturhólið; er þá hin minni
hringferð á enda, en stærri hringferðin hefst á ní, sem
þegar er lýst.

Aðaltilzangur stærri hringferðarinnar er sá, að
færa líkamanum nærandi efni, en hinnar minni, að
losa blóðið við þau efni, sem eru ónýt og óholl fyrir
líkamann. en taka aptur súrefni eða lífslopt í staðinn.

það hefir verið ákveðið, að blóðið fari hringferð
sína í líkamanum hér um bil á 3 mínútum, og er það
ótrúlega mikill hraði. En kraptur hjartans er líka
furðu mikill, er rekur blóðið út í slagæðarnar. Sam-

19

dráttur og útþensla hjartans er það, sem vér köllum
hjartslátt, og eru allar hreyfingar hjartans alveg ó-
sjálfráðar. Æðaslátturinn er og af sömu rótum runn-
inn, því þegar hjartað dregst saman, og blóðið spýtist
út í slagæðarnar í öldum, er hver rekur aðra, þá
veldur það þessari hreyfingu eða slætti æðanna.

Portæðakerfið er nokkuð fráskilið því æða-
kerfi, sem nú hefir verið lýst. Allt það slagæðablóð,
er streymir til innýflanna í kviðarholinu, breytist í blóð-
æðablóð, þegar það hefir skilið við sig hin nærandi
efni. Safnast það síðan saman í eina æð, sem port-
æð heitir; liggur hún inn í Lfrina, kvíslast um hana
alla, og verður loks að háræðum. þar skilur blóðið
við sig óhrein efni, og úr þeim myndast gallið, sem
hjálpar meltingunni. Háræðarnar ganga aptur
smátt og smátt saman, og myndast loks tvær stórar
æðar (lifrar-blóðæðar), er flytja allt blóðið út úr apt-
urrönd lfrarinnar inn í holæðina, rétt fyrir neðan
þindina.

Aðalætlunarverk portæðakerfisins og lifrarinnar
er, að flytja blóðið frá innýflunum inn í holæðina, og
hreinsa það frá óhreinum efnum, er breytast í gall,
og berast inn í þarmana. Lifrin er þannig bæði verk-
færi blóðrásar og meltingar.

Meltingin og meitingaríærin.

Svo sem nú hefir verið getið, er blóðið viðhald

líkamans, og bætir honum upp þau efni, sem eyðast og
hverfa burt úr honum. En eins og allt aunað hlýtur
blóðið að minnka, þegar af því er tekið, og serður því

sí og æað fá ný efni í stað þeirra, sem vauza út í

20

líkamann eða berast burt úr honum. þessi efni fær
það úr fæðunni, er smátt og smátt breytist í blóð, og
er því auðsætt, er vér vitum hvaða þýðingu, að blóð:
ið hefir fyrir líkamann, að fæðan, er vér neytum, verð-
ur að vera í góðu lagi Sé fæðan óholl eður oflít-
il, þá leggjum vér af, og líkaminn verður kraptlaus og
veikur. Hið sama verður og, ef meltingin er veikluð
eður á einhvern hátt í ólagi.

það er fyrsta byrjun meltingarinnar, er vér tyggj-
um sundur fæðuna. Blandast hún þá munnvatninu,
og hjálpar það mjög til þess að leysa efnin sundur og
breyta þeim. því betur sem vér tyggjum fæðuna, því
hægra veitir maganum og þörmunum að melta hana.
Eptir að fæðan er tuggin, rennum vér henni niður í
gegnum kokið og ofan í vélindið, er smátt og
smátt þokar henni niður í magann. Vélindið er næst-
um sívöl vöðvapípa, er liggur frá kokinu fyrir aptan
barkann niður hálsinn og brjóstholið og seinast gegn:
um þindina; þar er neðri endi þess sameinaður
maganum. Maginn er pokamyndaður, og liggur í
hálfhring fyrir neðan þindina, en þó að mestu leyti út
við vinstri síðuna. Mjórri endi magans snýr til hægri
hliðar, og út úr honum ganga smáþarmarnir. Melt:
ingin í maganum fer fram á þann hátt, að maginn er
á sífelldri hreyfingu, þó vér verðum þess
ekki varir, því það er alveg ósjálfráð hreyfing; en við
það hrærast efnin sundur og saman á ýmsan hátt.
Maginn gefur frá sér ýmsar sýrur, er hjálpa mjög til
þess, að leysa sundur efnin, og gjöra þau hæfileg til
þess að ganga út í blóðið. Þegar starfa magans er
lokið, sem varir því skemur sem fæðan er auðmeltari,

21

þá gengur fæðan út í þarmana, og er hún þá orð-
in að þykku mauki. Efsti hluti þarmanna er nefndur
tólfþumlungaþarmur; inn í hann kemur
bæði gallvökvinn og magakirtilssafinn,
er hafa ákaflega mikla þýðingu fyrir meltinguna.
Þarmarnir fylla meginhluta kviðarholsins. þeir hafa
líka hreyfingu eins og maginn, leysa sundur fæðuna
og breyta henni sí og æ. Innan í þörmunum eru
smá sognabbar, er sjúga í sig næringarvökvann,
og verður því fæðan alltaf þykkri og fátækari af nær-
ingarefnum, sem neðar dregur í þarmana. Loksins
hafa nabbarnir sogið upp allt það er líkamanum get-
ur orðið að notum, en einungis eru eptir óhæfileg efni,
og berast þau burtu niður í gegnum endaþarminn. Er
þá meltingunni lokið.

Næringarvökvinn gengur ekki beinlínis úr
maganum og * þörmunum inn í blóðið, heldur fyrst í
hinar svo nefndu sogæðar, er kvíslast um allan
líkamann. Allar þessar æðagreinar mynda loks eina
stóra sogæð (brjóstganginn), er liggur upp hrygginn
innanverðan, og sameinast síðan allur næringarvökvinn
blóðæðablóðinu, neðarlega á hálsinum vinstramegin.

Lifrin liggur undir þindinni við hægri síðuna.
Hún er dökkrauð að lit og nokkuð þétt í sér; en get-
ur hæglega rifnað af snöggu átaki. „ Neðan í lifrina
gengur lifrarportið, er líkist djúpum skurði, og
inn í það liggur lifrarslagæðin og portæðin, sem áður
er nefnd. Gallblaðran er áföst við lfrina að
neðan, hægramegin við lifrarportið. Úr gallblöðrunni

22

lHggur pípa, er flytur gallvökvann inn í tólfpuml-
ungaþarminn. Starfa lifrarinnar hefir áður verið lýst,
sem sé, að taka við blóðinu frá innýtlunum, koma því
inn í aðalblóðrásina, hreinsa það, og mynda síðan
gallið úr hinum óhreinu efnum.

Magakirtillinn liggur þvert yfir hrygginn
aptan við magann. Úr honum síast vökvi, er hverfur
í einum stokk eða pípu inn í tólfþumlunga þarininn,
rett hjá gallpípunni.

Miltið er blóðríkur kirtill líkt og kaffibaun í
lögun. Er það fest við vinstri enda magans, og áfast
við annan enda magakirtilsins. Vita menn ógjörla
um ætlunarverk þess, en að líkindum hjálpar það til
þess að mynda blóðið.

Þvasið og þvagfærin.

Það vatn, sem er ofaukið í líkama vorum, og hon-
um er ómögnlegt að nota á nokkurn hátt, hlýtur að
berast burtu. Verður það á þrjá vegu, með an dar-
drættinum, út um húðina og í þvaginu. Bæði
með andardrættinum, og eins í gegn um húðina, berst
vatnið burtu sem guta; en þvagið er að mestu leyti
beinlínis vatn.

Þvagið myndast í nýrunum; liggja þau fyr-
ir aptan þarmana sitt hvorum megin hryggjar. Nýrun.
eru tvö, og lík að lit og Mfrim; kringum þau er mikil
fita, sem kölluð er nýrna mör. Nýrun taka við
vatni úr blóðinu, sem óþarft er, og ýmsum óhreinum
efnum (þvagsýrum), sem annars mundu skemma blóð-
ið, og veikja líkamann. Öll þessi efni ganga gegnum
nýrun, og verða þar að þvagi. þegar þvagið er

23

myndað, rennur það frá nýrunum ofan hinn svo nefnda
þvagstokk og niður í þvagblöðruna, neðst
í grindarholinu. þar safnst það smátt og smátt sam-
an, og fer síðan út af líkamanum um þvagpípuna.

Andanin og áandardráttarfærin.

Þegar vér öndum að oss, sogast loptið inn í gegn-
um munninn eða nefið, niður barkann og ofan í lung-
un, og hverfur aptur út hina sömu leið, þegar vér
öndum frá oss.

Barkinn er byggður úr mörgum brjóskhring-
um skeifumynduðum. Eru þeir tengdir hver við ann-
an með himnum, og eins armar þeirra að aptan; þar
liggur vélindið jafnhliða barkanum. Efsti hluti bark-
ans er nefndur barkakýli eða Adamsepli.
Þar liggja raddböndin, og eru þau jafnhliða, en rifur
á milli, sem loptið fer um. Eptir lögun raddband-
anna er hljóðum manna varið. Hljóðið framleiðist
af titringi, sem loptið gjörir á raddböndin; sé þau
strengd, verður hljóðið hærra, en þegar þau eru slök,
alveg eins og strengur á hljóðfæri, er gefur því hærra
hljóð, sem hann er meira spenntur. Að ofan er
„ barkakýlið lokað með brjóskplötu, er jafnan leggst apt-
ur þegar vér rennum einhverju niður, og fer því fæðan
aptur yfir barkalokið ofan í vélindið; en komist
eitthvað undir það ofan í barkann þá svelgist oss
á. Barkinn liggur niður að lungunum, og skiptist þar
í tvær greinar; liggur önnur til hægra en hin til vinstra
lungans.

Lungun eru strýtumynduð; hvílir breiðari endi
þeirra á þindinni, er skilur brjósthol og kviðarhol.

24

Lungun skiptast í hægri og vinstri helming, og liggur
hjartað milli þeirra. = Lungun eru gljúp að byggingu,
en þó nokkuð fjaðurmögnuð. Utan um þau eru tvær
himnur til hlífðar. Lungun eru að mestu leyti byggð
úr fjölda mörgum blöðrum, er fyllast lopti við andar-
dráttinn. Eins og áður er getið, skiptist barkinn í
tvennt, áður en hann gengur innílungun; síðan grein-
ast þessar tvær pípur í ótal margar loptrennur mjög
smágjörvar, og enda þær allar með dálítilli blöðru.
Utan um þær kvíslast háræðar lungnanna, sem blóðið
rennur eptir.

Þegar vér öndum að oss, þá sogast loptið niður
í lungun og fyllir hverja loptrennu. En við það stækka
lungun mjög, brjóstbolið þenst út. og þindin bungar
ofan í kviðarholið. Þegar vér öndum aptur frá oss,
þá dregst brjóstholið saman, þindin bungar aptur upp
í brjóstholið, og loptið hlýtur að fara sömu leið út úr
Inngunum, sem það kom inn í þau. Fullþroska mað-
ur óveikur andar hér um bil 16 sinnnm á mínútu; þó
er það nokkuð breytilegt. Börn anda mikið optar.

Í vanalegu andrúmslopti er nálægt 's hluti af
lopttegund þeirri, er nefnist súrefni (lífslopt). Hefir
það svo mikla þýðingu, að án þess gætu hvorki menn
eða dýr lifað. Þegar loptið fyllir loptblöðrur lungn-
anna, hefir það áhrif á blóðið í háræðunum þannig,
að gegnum veggi þeirra, sem eru mjög þunnir, síast
súrefnið úr loptinu inn í blóðið, og gefur því hinn rauða
Lt og mikla hita, og gjörir það nærandi fyrir líkam-
ann. Allt þetta orsakast af efnabreytingum, er súr-
efnið gjörir í blóðinu. Aptur á móti síast úr blóðinu
inn í loptblöðrurnar lopttegund sú, er kallast kolsýra

=

25

(kolefni og súrefni). Sú lopttegund er mikið þyngri
en vanalegt andrúmslopt, og ákaflega óholl. Verður
því jafnan að gæta þess, þar sem menn búa, að opna
iðulega glugga, svo nýir og ferskir loptstraumar streymi
inn, bæði til þess, að bæta upp það súrefni er eyðist,
og reka burtu kolsýruna, er safnast fyrir í loptinu
innan veggja. Né þessa ekki gætt, getur súrefnið
orðið svo lítið og kolsýran svo mikil, að valdi veikind-
um eða jafnvel dauða.

Skynjanin og skynjanarfærin.

Skynjan köllum vér það, að vér verðum varir. við
það, sem í kringum oss er. En þau líffæri, sem bera á-
hrif hlutanna til meðvitundar vorrar, eru nefnd skynj-
anarfæri. Þau eru: hörundið, aðsetur tilfinn-
ingarinnar; tungan, verkfæri smekksins;
nefið, verkfæri lyktarinnar; augun, verkfæri
sjónarinnar og eyrun, verkfæri heyrnar-
innar.

Sérhvert þessarra líffæra er hvert öðru mjög ólíkt
að útliti og byggingu, og hafa öll sérstaka verkun og
eiginlegleika. Með augunum verðum vér varir við
mynd og útlit hlutanna. það köllum vér að sjá.
Með eyrunum verðum vér varir við allskonar hljóð,
bresti, dynki, tal, söng, 0. s. frv. en vér sjáum það ekki.
Þetta köllum vér að heyra. þannig er um öll
skynjanarfærin, að þau bera hvert á sinn hátt áhrif
þess, sem í kringum oss er, inn til meðvitundar vorrar.

Öll æðri dýr hafa hin sömu skynjanarfæri og
maðurinn, og sum þeirra jafnvel mikið. næmri og full-
komnari, En sá er munurinn, að dýrin verða einung-

2

26

is vör við hlutina, sjá þá, heyra o. s. Írv., en vita
ekki hvað það er, því þau vanta skynjanina, sem að-
greinir manninn mest frá dýrunum. Með skynseminni
getur maðurinn gjört sér ljósa hugmynd um ástand
og eðli þess, er hann verður var við með skynjanar-
færunum , og fundið af hvaða ástæðum að hlutirnir
eru þannig, en ekki öðruvísi. það geta dýrin ekki.

Í. Hörundið.

Hörundið (skinnið) þekur utan allan líkamann, og
verndar hann fyrir meiðslum og ýmsum ytri áhrifum.
Endar tilfinningartauganna dreifast um allt hörundið ;
og því er það kallað aðsetur tilfinningarinn.
ar. Vér verðum þess varir, ef eitthvað snertir líkama
vorn; það köllum vér tilfinningu. En mjög er
tilfinningin misjafnlega næm í ýmsum pörtum líkam-
ans, meiri t. a. m. Í fingurgómunum en á handarbök-
unum; er sú orsökin, að í gómunum enda marg-
falt fleiri tilinningartaugar en í handarbökunum.

Hörundið er byggt úr tveimur lögum, yfirhúð
utar, og leðurhúð innar.

- Yfirhúðin er hornkennd, og líkist smáu hreistri.
Ut í hana ná engar tilfinningartaugar; er hún því
alveg tilfinningarlaus. Vér getum skorið hana sundur,
og nælt nál í gegnuw hana, án nokkurs sársauka. Á
yfirhúinni eru ótal smá göt, sem svitinn kemur út um
(svitaholur), og út í gegnum hana ganga hárin.
Neglur og hár eru einungis ummynduð yfirhúð, og er
það hvorttveggja tilfinningarlaust eins og hún. Innsta
lag yfirhúðarinnar er kallað slímla g, og er mjög
þunnt. Í lag þetta setjast opt ýms litarefni, er gefa

21

hörundinu sérstakan lt, svo sem freknur og val-
brá. Þannig orsakast og hið dökka útlit svertingj-
anna.

Leðurhúðin er mikið þykkri en yfirhúðin. Hún
er hið eiginlega aðsetur tilfinningarinnar, því í henni
enda tilfinningartaugarnar í smá nöbbum. sem eru
mjög þéttir, þar sem tilfinningin ernæm. Ef yfirhúðin
er losuð ofan af, þá er leðurhúðin svo viðkvæm, að
vér þolum naumast að snerta hana, og vér finnum
sáran sviða, er loptið snertir hana. Í leðurhúðinni éru,
auk tilinningartauganna, fitukirtlar, svitakirtl-
ar, hárpokar og ótal smáar æðar Úr fitukirtl-
unum smitar fita, sem mýkir hörundið. Gegnum svita-
kirtlana ganga vatnsgufur úr blóðinu með ýmsum ú-
hreinum efnum. Þegar útgufunin er mikil, verða
þessar vatnsgufur að vatni, er sezt utan á hörundið;
það köllum vér svita. Hárpokarnir sitja í leðurhúð-
inni; upp úr þeim, og gegnum yfirhúðina, spretta
hárin. í

Undir leðurhúðinni er fitukenndur bandvefur.
Fitan ver kuldanum að komast inn í líkamann, og
eins hitanum, að hverfa út úr honum, því hún er mjög
slæmur hitaleiðari. þar að auki fyllir bandvefurinn
og fitan dældir þær, sem eru á milli vöðvanna, og
gjörir það líkamann sléttari og fegurri útlits.

Húðin, sem klæðir innri hluta líkamans, svo sen
munn og nefhol, er kölluð slímhúð. Hún er þynnri
og veikari en hörundið, en að öðru leiti líkt byggð.

Hörundið sjálft er hér um bil litlaust, en opt
setjast litarefni í slímlagið, sem áður er getið. Blóðið
„gefur því hinn rauða lit, og ber jafnan mest á roð-

28

anum þegar oss er heitt, því þá streymir blóðið til æð-
anna, er liggja út í hörundið og undir því. Ef hör-
undið mætir iðulegum núningi, verður það bæði þykkra
og sterkara en ella. Af þeim ástæðum er hörundið
sterkara í lófunum en á handarbökunum; sigg á
fingrum og í lófum orsakast og af hinu sama. %-

2. Tungan.

Tungan er verkfæri smekksins. Hún fyllir næst-
um því munnholið, þegar vér höfum munninn algjör-
lega aptur. Tungan er samsett úr mörgum vöðvum,
en lítur þó út eins og hún væri einn vöðvi. Að aptan
er tungurótin föst við málbeinið, en að neðan við
munnholið milli kjálkanna. Tungan er mjög liðug í
ölnm hreyfingum. Munnvatnið heldur henni
votri; kemur það úr munnvatnskirtlunum, er liggja
fyrir neðan og framan eyrun. Tungan er öll með
smáum nöbbum, sem bragðtaugarnar liggja útí; en þó
finnum vér ekki bragð með allri tungunni; næmast er
það efst á henni, á broddinum og röndunum í kring,
en minnst eða ekkert á henni miðri. Getum vér
prófað, að svo er með því, að láta eitthvað beiskt á
miðja tunguna; meðan það ekki snertir hana á öðrum
stöðum, finnum vér ekkert bragð að því. Tungan er
mjög tilfinninganæm, og hjálpar til þess, að hreyfa
fæðuna í munninum, og koma henni niður í kokið, þá
vér rennum niður.

Tungan er ekki einasta verkfæri smekksins. heldur
einnig málsins. Með henni laga menn og framleiða
hin ýmsu hljóð, er þurfa til þess að mynda mál. Vér
finnum líka, að tungan hreyfist meira eða minna við

29

sérhvert orð, sem vér tölum. En þó vér hefðum ekki
tungu, gætum vér að vísu framleitt hljóð, en það yrði
án allrar þeirrar fjölbreytni, er þarf til þess að mynda
skiljanlegt mál. T

ðe. „Ne f1ð,

Nefbeinið, ásamt nefbrjóskinu, gefur
nefinu mynd og lögun; brjóskið myndar neðri hluta
þess en beinið hinn efri. Eptir löguninni er nefið
nefnt ýmsum nöfnum, svo sem þúfunef, arnarnef,
söðulnef, klumbunef eður konganef o. s. frv.
Nasaholið skiptist í tvennt að endilöngu; að ofan af
beini því, sem plógbein er kallað, en að neðan af
brjóski (misnesi), og greinist þannig í hægri og
vinstri nös. Áptur úr nasaholinn liggja tveir gang-
ar niður í kokið; því getum vér dregið andann með
nefinu. „Upp í nefinu eru 3 bunguvaxnar beinskeljar í
hverri nös. Eru þær allar klæddar slímhúð eins og
allt nefholið. þÞþeftaugarnar ern tvær, er ganga
frá heilanum niður í nefið, og kvíslast í ótal greinum
um slímhúðina; þó er aðsetur lyktarinnar ofarlega í
nasaholinu. þegar smá agnir frá hlutum þeim, sem
vér þefum af, berast með loptinu upp í nasaholið, og
snerta greinar þeftauganna, þá finnum vér lykt. En
þó er mjög misjafnt hve næm hún er, og einn finnur
glögglega lykt af því, sem annar finnar ekki. Sumir
villumenn hafa jafnvel svo næma lykt, að þeir rekja
spor eins og hundar, og finna ef villndýr eru nálægt
þeim. Sé þeffærin iðulega æfð, verða þau næmari, en
þó má ofbjóða þeim; sézt það ljóslega á því, að þeir,
sem taka tóbak í nefið, eru optast lyktardaufir.

30

Nefið hefir mikil áhrif á mál vort og rödd; getum
ver vel heyrt það, ef vér höldum fyrir nefið meðan
vér syngjum eða tölum. Nefið hefir og mikla þýðingu
fyrir andardráttinn. þegar loptið sogast í gegnum
það, hreinsast það frá ýmsum efnum, svo sem ryki og
hárum, sem annars færu niður í lungun; og opt get-
um vér fundið með þeffærunum, hvort það er hreint
eður óhreint lopt. sem vér öndum að oss.

Hnerrinn verður af áhrifum ýmsra efna, sem
berast með loptinu upp í nefið, og verka á sérstakar
taugar, sem liggja lengra fram í nefið en þeftaugarn-
ar, og eiga ekkert skylt við þær.

d. Augað.

Augun liggja í augnatóptunum, sem eru
myndaðar af íhvolfum beinum. Augun eru næstum
hnöttótt, og klædd fitu að utan, nema sá hluti, er
fram veit. — Hreyfingarvöðvar augnanna „liggja einnig
innan Í augnatóptunum ; að aptan eru þeir festir við
beinin, en að framan við augun. Augað myndast að
utan af þremur himnum. ÝYzta himnan er sterkust,
hvítleit og ógegnsæ, og er kölluð skinnhimna, nema
lítill hluti hennar framan á miðju auganu, sem heitir
hornhimna; er hún alveg gegnsæ sem gler.
Hornhimnan er töluvert kúptari en augað annarstað-
ar; í gegnum bana steymir ljósið inn í augað.
Annar partur skinnhimnunnar, sem sézt að framan,
er kallaður „hið hvíta í auganu“. Næst fyrir inn-
an skinnhimnuna er æðahimnan eða kerhúðin.
Í henni eru margar æðar og blóðker, er færa auganu
hæringu. Æðahimnan, sem er alveg ógegnsæ, er

3l

þunn að aptan, en þykknar þegar framar dregur, og
gengur þar í margar fellingar. Loksins þynnist hún
aptur, og myndar þá hina svo kölluðu regnboga-
himnu, með kringlóttu opi á miðjunni. Op þetta er
beinlínis það, sem vér í daglegu tali köllum augastein.
Getur það bæði stækkað og minnkað eptir ljósmagn:
inu, sem á augað fellur. Í hálfdimmu dregst opið
mjög í sundur, til þess, að geta sem bezt tekið á móti
ljósgeislunum, en minnkar aptur þegar ljósið eykst.
Getum vér hæglega séð að Þessu er þannig varið, ef
vér aðgætum augun í öðrum, þegar birtunni hagar þann-
ig, að mikið ljós fellur á annað augað en lítið á hitt;
sézt þá glöggur munur á stærð augasteinanna. Enn
meira ber á þessu í augum kattarins en mannsins, 0g
einmitt vegna þess sjá kettir svo vel í hálfdimmu.

Í regnbogahimnunni eru ýms litarefni, eru því
auguu ýmist mórauð. blá eða grá og menn kall-
aðir eptir því móeygðir, bláeygðir, grá.
eygðir 0. S. frv.

Innsta himnan í auganu er nethimnan, er
klæðir innan æðakimnuna, og er mjög smágjör. Hún
er mynduð úr sjóntauginni, sem gengur frá heilanum
í augað að aptan verðu, gegnum skinnhimnua. æða-
himnuna og dreifist svo út eins og smágjört net. Hol
það, sem þessar þrjár himnur mynda, er fyllt kvoðu-
kenndum vökva, sem kallast glervökvi. Fremst í
honum, rétt innan við opið á regnbogahimnunni, er
lítill, fastur en þó gegnsær líkami, er nefnist ljós-
brjótur. Hann er krínglóttur en þó töluvert kúpt-
ur einkum öðrum megin, og snýr þannig, að flatari
hliðin veit fram. Milli regnbogahimnunnar og horns-

32

himnunnar er ofurlítið bil, vegna þess að hornhimnan
er kúptari en augað annarstaðar, eins og áður er get-
ið, og er það fyllt alveg tærum vökvum, er nefnist
vatnsvökvi. |

Sjónin verður nú þannig, að ljósgeislarnir kastast
frá hlutnum, sem fyrir augað ber, fyrst í gegnum
hornhimnuna, þá vatnsvökvann og inn um opið á
regnbogahimnunni, síðan gegnum ljósbrjótinn og gler-
vökvann, og framleiða mynd hlutarins á nethimnunni.
Áhrif ljóssins breytast síðan í taugatilfinningu, og ber-
ast til heilans gegnum sjóntaugina. Sjóntaugarnar eru
tvær, er liggja sín til hvors auga. Fyrir aptan aug-
un liggja þær á víxl þannig, að sjóntaug hægra aug-
ans lggur til vinstri helmings heilans, en sjóntaug
vinstra augans til hins hægra.

Augnalokin ásamt hárunum eru augunum til
hlífðar, og eins augabrýrnar. Undir augnalokun-
um, að utanverðu í augnatóptinni, eru kirtlar, sein gefa
frá sér tárin (tárakirtlar). Tárin hafa gang niður í
nefholið, en þegar menn gráta, komast þáu ekki öll þá
leið, og streyma því niður af augunum.

Auk þess, sem augun eru mjög áríðandi líffæri vegna
sjónarinnar, þá eru þau og að öðru leyti mjög mikils
verð og aðdáanleg. Með þeim geta menn látið í Jjósi
allar tilfinningar sínar, gleði, reiði, velvild, hatur, ást,
fyrirlitningu o. s. frv.; í stuttu máli, augun geta sýnt
ástand sálarinnar, og eru því réttnefndur spegill
hennar. sósuna:

ö. Eyrað.

Eyranu má skipta í tvennt ytra oginnra eyra.

33

Ytra eyrað eru brjóskvindingar, utan á höfðinu, mjög
vel lagaðir til þess að taka á móti og safna hljóðbylgj-
unum að utan. Inn úr vindingum þessum liggur hlust-
in; er hún klædd hárum til þess að varna óhreinind-
um inn í eyrað. þar eru og kirtlar, sem gefa frá sér
eyrnamerginn. Fyrir innan ytra eyrað liggur hljóð-
himnan skáhallt fyrir hlustinni; skilur hún innra
eyrað frá hinu ytra. Innan við hljóðhimnuna er hljóð-
holan; úr henni liggur lítil renna eður op niður í
kokið (Æustachius-pípa). Um op þetta getur hljóðið
borizt til eyrans, og er því betra, ef menn hlusta ná-
kvæmlega eptir einhverju, að hafa munninn opinn, því
þá berst hljóðið bæði í eyrað að utan og inn í munn-
inn, upp í gegnum hljóðopið, til hljóðholunnar. Flestir,
sem illa heyra, hafa því munninn opinn þegar þeir
hlusta." Í hljóðholunni eru ýms smá bein, sem eru
hreyfanleg og í sambandi hvert við annað. Næst
hljóðhimnunni er bein það, sem kallað er hamar,
fyrir innan hann er steðinn og innst ístaðið. En
aðalheyrnarfærið í innra eyranu er völundar-
húsið. Í því er að framan eins og nokkurs konar -
fordyri, og út úr því liggja þrír bogamyndaðir gangar.
Til hliðar út úr völundarhúsinu er líffæri, sem kallað
er kufungur vegna þess, að það er líkt að lögun
og skeljar þær, sem svo eru kallaðar. Kufuagurinn
skiptist að innan í tvo hluta af þunnri himnu, sem
gengur eptir honum endilöngum. Himna þessi skipt-
ist í margar smáplötur, og á hverri plötu eru dálitlir
hamrar eins og S í lögun (Corti's líffæri); þeir standa
aptur í sambandi við heyrnartaugarnar. Af því kuf-
ungurinn er víðastur fremst, eru plöturnar þar lengst-
3

94

ar, en verða því styttri sem innar dregur. Allt hið
innra eyra er fyllt tærum vökva, er kallast heyrnar
vatn;í því fljóta (í völundarhúsinu) smáir kalkkristallar.

Heyrnin verður þannig, að þegar hljóðið, sem ekki
er annað en hreyfing eður öldugangur í loptinu, berst
inn í eyrað, skellur það á hljóðhimnunni og hreyfir
hana; hún hreyfir aptur hamarinn og steðjann, og
steðinn ístaðið. En ístaðið er þannig útbúið, að ann-
ar endi þess nær inn í völundarhúss fordyrið, og við
hreyfinguna gjörir það öldugang í heyrnarvatninu í völ-
undarhúsinu. Hreyfing heyrnarvatnsins hefir áhrif á
mjög smágjörvar taugagreinar, sem liggja um allt völ-
undarhúsið, og flytja hljóðið til heilans. Fordyri völ-
undarhússins hjálpar mönnum til að heyra hljóð. án
þess þó, að með því sé hægt að greina hina einstöku
tóna. Með völundarhússbogunum heyra menn úr hvaða
átt hljóðið kemur; en til þess, að greina hina einstöku
tóna, er kufungurinn ætlaður ; hver hamar svarar til
vissrar tónhæðar; löngu plöturnar grípa hina lægritóna,
sem þeim samsvara, en hinar stuttu háu tónana; en
tónarnir geta aptur verið bæði veikir og sterkir eptir
þunga loptbylgjanna að utan. Því hver alda í heyrn-
arvatninu, og hvert högg, sem hamrarnir slá á plöt-
urnar í kufungnum, er beinlínis bundið við stærð og
styrkleika hljóðbylgjanna, sem berast inn í eyrað.

Öll hin æðri dýr hafa mjög lík heyrnarfæri og
maðurinn, að því undanteknu, að þau hafa ekki öll
kufunginn, en hann er það, sem framleiðir fjölbreytni
tónanna , og án hans er ómögulegt, að aðgreina
hljóðin fullkomlega. ; ,

——————————

öð

TI. Skipting mannanna.

Á allri jörðinni er sagt að sé um 1400 milliónir
manna, þó er sú tala óviss, því víða í Asíu og Afríku
er mönnum enn þá mjög ókunnugt um fólksfjölda.

Mönnum hefir verið skipt í ýmsa flokka eptir út-
liti, líkamsskapnaði, heimkynnum og máli, auk þess er
tekið tillit til siða, menntunar og trúarbragða.

Líkamseinkenni þjóðflokkanna eru helzt:
litur, háralag, höfuðlag og andlitsfall.
Yfirhúð líkamans er litlaus, en undir henni myndast
meira eða minna af ýmsum litarefnum, og er litblær
húðarinnar kominn undir þeim. Litblær þessi getur
verið mjög mismunandi eptir eðli og ásigkomulagi lit-
arefnisins. Í Hurópu eru flestir menn hvítir, í Asíu
gulleitir, í Afríku svartir, í Ameríku eirrauðir. Litur
regnbogahimnunnar í auganu, er og mjög mismunandi
hjá ýmsum þjóðflokkum. Háralagið er og mjög ýmis-
legt, sumir þjóðflokkar hafa hrokkið hár, aðrir slétt.
Bygging hvers einstaks hárs getur og verið mismunandi,
hárin á Európumönnum eru sívöl, hjá svertingjum
köntuð og snúin. Hvað andlitsfall manna snertir, þá
er tekið tillit til þess hvernig hlutfallið er á milli efri
hluta andlitsins og hins neðra (andlitshorn). Hjá hin-
um menntuðustu mannflokkum stendur ennið svo mikið
fram, að draga má því nær beina línu af því niður á
munn og höku; en hjá hinum óæðri þjóðflokkum t. d.
svertingjum, standa kjálkar og munnur svo mjög fram
að útlitið verður dýrslegt. Eptir höfuðlaginu er
mönnum skipt niður í langhöfða (dolichocephal}
og stutthöfða (brachycephal), þó eru margir milli-

ae

36

liðir þar á milli. þessum fiokkum er aptur skipt eptir
því hve mikið kjálkarnir standa fram á við. Hjá sum-
um villiþjóðum, er það almennur siður, að laga höfuð
ungbarna á ýmsan hátt, svo höfuðkúpan verður á
þeim fullvöxnum t. d.: toppmynduð eða flöt.

Málin, sem þjóðirnar tala, eru opt mjög ólík og
frábrugðin hvert öðru; þó hafa menn nú á seinni tím-
um fundið skyldleika margra mála, sem áður voru á-
tin óskyld og af ólíkum rótum runnin. Hafa menn
með samanburði málanna komizt að því, að fjöldi
þeirra er runninn af einum og sama stofni eða frum-
máli, sem hefir kvíslazt út eins og greinar á tré, og
málin orðið æ því ólíkari, sem þjóðirnar greindust
meira hver frá annari. Málin eru á mjög misjöfnu
stigi. — Framför málanna er vanalega bundin við alla
lfnaðarháttu þjóðanna; því fjölbreyttari sem lífsferill
þeirra er, og því hærra sem þær komast í andlegri
og líkamlegri menntun, því auðugri hljóta málin að
verða, því með nýjum hlutum og hugmyndum myndast
ný orð.

Það er mjög mismunandi hve málin eru sögð mörg ;
það mun vera nærri sanni, að til sé um 800 sérstök
mál, og má aptur skipta þeim í 5000 mállýzkur. Út-
breiðsla málanna er mjög mismunandi, sum mál tala
margir tugir millíóna, önnur tala aðeins nokkrar þús-
undir manna. Eptir orðmyndum skipta menn málun-
um í þrjá aðalflokka: 1. Beygingar mál (flertons-
mál) gefa orðunum ýmsa þýðingu með því, að beygja
þau, og hneigja vissar endingar á ýmsan hátt. Til þeirra
teljast flestöll Kurópumál (t. d. íslenzka, enska, franska,
þýzka o. s. frv). 2. Margra atkvæðamál

81

(agglutíneruð-mál) láta hugsanir manna í ljósi með
því að skeyta eitt atkvæðið aptan við annað beyging-
arlaust. þau mál tala Mongólar, Tyrkir, Finnar,
Grænlendingar o. fl. Skyld þeim eru Svertingja-málin,
Ástralíumál og Ameríkumál. 3. Einsatkvæðis-
m ál (monosyllabisk-mál); þau beygjast ekki, og hvert
atkvæði stendur einstakt sér; mismunandi þýðing kem-
ur fram við það hvar orðin standa í setningunni, og
hvernig áherzlan er á þeim. Kínverjar tala einsatkvæð-
ismál, og eins ýmsar þjóðir á Austur-Indlandi, í Hima-
"laya og Thibet. Mál Japansmanna og Kóreubúa
standa mitt á milli einsatkvæðismála og margra at-
kvæðamála.

Eptir háttum og siðum þjóðanna skipta menn
þeim í 3 aðalflokka:

1. Akuryrkjuþjóðir, þær hafa fasta bústaði,
eru bezt siðaðar og margar mjög menntaðar. Í þess-
um flokki eru flestar Hurópu-þjóðir og margar í öðrum
álfum heimsins.

2. Hirðingja þjóðir, þær hafa enga fasta bú-
staði, hafa mörg tamin dýr einkum sauðfe, og fara úr
einum stað í annan með hjarðir sínar. Fleiri eru hirð-
ingjaþjóðir í Asíu en í öðrum heimsálfum; þar, sem
þær búa, eru löndin strjálbyggð og eigi notuð sem
mætti.

3. Veiði- og fiskimannaþjóðir, þær eru
sízt menntaðar og margar þeirra lítt siðaðar; flestar
þeirra hafa enga fasta bústaði, en reika fram og apt-
ur, og leita sér að veiði. Af þessum þjóðum er því
nær ekkert í Hurópu.

Margar þjóðir standa mitt á milli þessara flokka,

38

sumar þjóðir fást t. d. nokkuð við jarðrækt, en lifa þó
mest á veiðum eða hjörðum; Íslendingar standa mitt
á milli hirðingjaþjóða og akuryrkjuþjóða, hafa fasta
bústaði, fa mest á sauðfé og rækta lítið landið.

Flestir menn hafa einhverja trú, en mjög eru trú-
arbrögðin mismunandi á jörðinni. Mönnunum er ept-
ir trúarbrögðunum skipt niður í eingyðismenn (mono
þeistar) og fjölgyðismenn (polyþeistar).

Eingyðismenn eru þeir kallaðir, sem trúa á
einn guð. þar til teljast:

I. Kristnir menn, þeir búa um mestalla Eu-
rópu, mikinn hluta Ameríku og nokkurn hluta Asíu,
Afríku og Ástralíu. Kristnir menn skiptast aptur í ó-
tal flokka. Helætir þeirra eru rómversk-kaþólskir,
grísk-kaþólskir og mótmælendur. Rómversk-ka-
þólskir eru lang festir (yfir 200 millíónir). Æðsta
kirkjustjórn þeirra er í hendi páfans í Rómaborg. þeir
trúa því að María mey, postular og helgir menn sé
miðlarar milli guðs og manna, gjöra af þeim líkneskj-
ur og myndir og tilbiðja. Eptir dauðann er það trú
þeirra, að sálir manna verði að vera í hreinsunareldi til
að afmá syndir sínar, áður þær geti orðið hólpnar.
Prestar þeirra mega eigi kvænast. Munkaklaustur og
nunnuklaustur hafa þeir mörg. Rómversk-kaþólskir
eru menn um mestan hluta Suður-Furópu, á Írlandi og í
Suður-Ameríku, þó er fjöldi manna af þeim flokki í öðrum
löndum innan um aðra kristna trúarflokka. Grísk-
kaþólsk trú er mjög lík hinni rómversk-kaþólsku,
en kirkjustjórnin er önnur og alveg óháð páfaveldinu.
Kirkjur þessar skyldust að árið 1054 e. Kr. Grísk.
kaþólskir eru Rússar, Grikkir og fjöldi manna í

ö9

Tyrkjalöndum í Asíu. Til grísk-kaþólsku kirkjunnar
teljast yfir 90 millíónir manna. Mótmælendur
(protestantar ) búa á Norðurlöndum, á norðurhluta
Þýzkalands, á Bretlandi, miklum hluta Bandaríkjanna
og víðar. þeir eru 120 millíónir að tölu. Mótmæl-
endur skiptast í ótal smærri fokka, (hátt á annað
hundrað), er hafa talsvert mismunandi trúarskoðanir;
fjölmennustu flokkarnir eru Lútherstrúarmenn,
Kalvinistar og biskupakirkjan enska.

2. Gyðingar eru nærri 7 millíónir að tölu; þeir
eru dreifðir út um allan heim, en þó eru flestir í
Kurópu.

3. Múhamedstrú nær yfir vesturhluta Asíu, Norð-
ur- og Austur-Afríku, nokkurnhluta Indlands og Ind-
landseyja, og lítið eitt af Austur-Európu (Tyrkland).
Múhamedstrúarmenn eru um 200 milliónir að tölu. Trú-
arbrögð þessi eru í fyrstu til orðin af samblandi krist-
innar trúar og gyðingatrúar við ýmsa forneskju í Ara-
bíu. Múhameðstrúarmenn segja: „guð er einn, og Múha-
med er æzti spámaður hans“; hin helga bók þeirra
heitir kóran, trúna kalla þeir sjálfir íslam. þeir
hafa margkvæni og trúa á óbreytileg forlög. Íslam
skiptist í tvo aðalflokka. Sunnéta, þar til teljast
Tyrkir, þeir trúa eigi aðeins á helgi kóransins, heldur
og á viðbætir við hann, er heitir Sunna; þeir fara
pílagrímsferðir til Mekka. Schátar heitir hinn flokk-
urinn, þar undir teljast Persar, þeir trúa aðeins
á það er í kóraninum stendur; þeir fara pílagríms-
ferðir til grafar Alis, sem var tengdasonur Múha-
meds.

á, Mormonatrú er hjá nokkrum mönnum í Norður-

40

Ameríku í Utah (um 100,000). Hún er sambland af
kristinni trú, gyðingatrú og Múhamedstrú með nokkr-
um hégiljnm öðrum. „Mormónar hafa margkvæni.

Fjölgyðismenn trúa á marga guði, þó eru
trúarbrögð þeirra á mjög misháu stigi. Brahma-trúar-
menn og Budha-trúarmenn standa hátt yfir hinum
eiginlegu heiðingjum, bæði hvað trú snertir og siða-
lærdóma.

1. Brahma-trúarmenn eru flestir Hindúar á Vest-
ur-Indlandi, þeir eru um 150 millíónir að tölu. þeir
trúa á 3 aðalguði (Brahma, Síra og Visnú), og al-
þýða manna trúir þess utan á fjölda marga lægri
guði, og tilbiður líkneski þeirra. Hinar helgu bækur
Hindúa heita Veda; eru þær mjög gamlar einkum Rig-
Veda. Trúnni fylgir römm stéttaskipting, og er hinn
lægsti flokkur (pariar) fyrirlitinn af öllum hinum.
Flestir hinir lærðustu og menntuðustu Hindúar trúa
eigi hégiljum þeim, sem þykja nógu góðar fyrir al-
þýðu. þeir hugsa sér guðina sem náttúruöfl, en einn
guð stýri heiminum, en hann sé svo hátt upp hafinn,
að maðurinn geri lítið úr honum með því að gefa
honum þá eiginleika, sem hann getur upp hugsað, og
að maðurinn sé svo ófullkominn, að hann geti eigi
gert sér neina hugmynd um hann. þetta er og kjarn-
inn í Veda-heimspekinni. Á Indlandi er lítill trúar-
flokkur er heitir Parsar (1—2 mill.); sú trú hefir áð-
ur verið mjög útbreidd í vesturhluta Asíu, einkum
fyrir daga Alexanders mikla. Hin helga bók þeirra
heitir Zend-Avesta. Þeir hafa mikinn átrúnað á eldi;
þar, sem trúin er ómeinguð, er hún að mörgu háfleyg,
og hefir snemma haft mikil áhrif á Gyðingatrú. 40-

41

roaster, er talinn höfundur þessarar trúar; lifði hann
að ætlun margra 11—13 hundruð árum fyrir Krists
burð. Bæði Brahmatrú og Parsa-trú eru eptir sínu
innsta eðli mjög skildar trú eingyðismanna.

2. Buddha-trú er lang fjölmennust af öllum trúar-
brögðum; hana játa um 500 millíónir manna. Buddha-
trúin er upprunalega vaxin út af Brahmatrúnni, stétta-
skiptingin og harðstjórn Brahmaprestanna lá þungt á
alþýðu, og tóku menn því fegins hendi við kenningum
Buddha á 6. öld f. Kr. Upprunalega var það kenn-
ing Buddhatrúarmanna, að enginn guð væri til, eða að
alheimurinn væri ópersónulegur guð, svo hún var þá
fullkomið trúleysi ; en seinna hefir þetta breyzt, svo nú til-
biðja menn Buddha, og ótal aðra helga menn eins og guði
Æita sæla er eptir trú þeirra nirvana, það, að verða
að engu. Siðalærdómur Buddhatrúarmanna er að mörgu
leyti fagur og aðalsetning hans er: „elskaðu náunga
- þinn eins og sjálfan þig“. þessi kærleikur til náung-
ans nær og til allra dýra, svo Buddhafrúarmenn mega
„eigi drepa neitt dýr; þeim er og boðið að ofsækja eigi
þá, sem öðru trúa. Trúnni fylgir engin stéttaskipting;
þeir trúa á sálnaflakk eptir dauðann; varir það því
lengur, sem menn hafa syndgað mikið, en endatak-
markið er nérvana. Buddhatrúin nær yfir Thibet, Kína,
Japan, Kóreu, Há.Asíu, og Austur-Indland; þó eru
trúarbrögðin mjög mismunandi á ýmsum stöðum og
skiptast í margar undirdeildir.

ö. Heiðingjar eru villuþjóðir í Ameríku, norður
hluta Asíu, í Afríku, hér og hvar í Eyjaálfu og víð-
ar. Eigi er gott með vissu að segja tölu þeirra, en
líklega eru þeir nálægt 200 millíónum. Heiðingjatrú

42

skipta menn í tvær deildir Sehamanismus, nokkurs
konar anda- og galdratrú með ýmsu móti, á helzt
heima í norðurhluta Asíu. #Fetischismus er helzt hjá
Svertingjum í Afríku; það eru trúarbrögð á lægsta
stigi, og tilbiðja þær þjóðir stokka og steina, stjörnur,
tré og hvað sem næst hendi er. |

Skipting manna í aðaldeildir eptir líkamsskapnaði,
siðum og háttum, tungumálum og trúarbrögðum hefir
verið nokkuð á reiki hjá vísindamönnum. Sumir hafa
skipt mönnum aðeins í 4 deildir, aðrir í miklu fleiri,
jafnvel yfir 100. Blumenbach skiptir mönnum í
5 flokka, og er sú skipting enn algeng af því hún er
svo glögg, þó margir breyti samt út af því. Hinir 5
Hokkar Blumenbachs eru þessir;

Í. Kaukasusmenn búa um KEurópu, um Suð-
ur- og Vestur-Asíu og Norður-Afríku; á seinni öld-
um hafa þeir flutzt út um allan heim og eiga. nýlend-
ur í öllum álfum. Kaukasusmenn eru um 640 millí-
ónir að tölu. þeir eru flestallir hvítir á ht, fagurlega
skapaðir, í samanburði við aðra þjóðflokka, og samsvarar
líkaminn sér vel, andlitið er reglulegt, ennið mikið og
hvelft, tennurnar beinar upp og niður og munnurinn
lítið framsettúr. Karlmenn skeggjaðir. þeir eru gáf-
aðastir og menntaðastir allra þjóðtlokka og lengst
komnir í allar stefnur. Kaukasusmönnum er skipt í
tvo aðalflokka Jndogermana og Semíta. Indogermanar
byggja meginn hluta Európu, Indland, Norður-Ameríku
og víðar; þar til teljast germönsku þjóðirnar allar,
(Þjóðverjar, Englendingar, Norðurlandabúar, Íslend-
ingar 0, Íl.), rómönsku þjóðirnar í Suður-Furópu
(Ítalir, Spánverjar, Frakkar o. {.) og slavneskar

43

þjóðir (Rússar, Pólverjar o. fl.). Semítar búa í Vest-
ur-Asíu og Norður-Afríku, þar til teljast t. d. Gyð-
ingar, Arabar, Abessyníumenn o. fl.

2. Mongólar (túranski flokkurinn) eru hér um bil
580 mill. að tölu, þeir búa í Kina, Japan og Mið-
Asíu; til þess flokks teljast og nokkrar þjóðir í Eu-
rópu (Tyrkir, Madjarar í Ungarn og Finnar). Mon-
gólar eru gulleitir á hörundslit, kinnbeinamiklir, augun
opt skáhöll. Frumbyggjar Indlands, sem enn þá búa á
Dekan, og heita Drarídar, eru dálítið skyldir Mongól-
um, en þó telja nú flestir þá sérstakan mannflokk.
Eskimóar, sem búa í Grænlandi og öðrum löndum
við nurðurheimskautið, eru náskyldir Mongólum.
„8. Blámenn (Svertingjar, Negrar) um 180 mill. búa

í Mið-Afríku og Suður-Afríku, töluvert er og af þeim í
Ameríku af því þeir hafa verið seldir þangað man-
sali. Blámenn eru svartir á hörundslit, hárið er frem-
ur lítið og hrokkið, þeir eru mjög frammynntir og vara-
þykkir, svo andlitið verður mjög dýrslegt, einkum þeg-
ar litið er á vangann; þeir standa einna lægst af
mannflokkunum. Í Suður-Afríku búa Hottentottar
og Búskmenn ; eru þeir að mörgu Ólíkir öðrum svert-
ingjum, og gera því margir úr þeim sérstaka flokka.

Mitt á milli Blámanna og Malaja standa Ástra-
ublámenn og Papúar Ástralíublámenn eru á
Nýja-Hollandi, en Papúar á Nýju-Guineu, nálægari
eyjunum og í upplandi Indverskueyjanna.

d. Malajar eru um 35 mill, að tölu, þeir búa á
Indlandseyjum, Malakkaskaga, festum hinum minni
Suðurhafseyjum og á Nýja-Sjálandi; þeir eru gulmó-
rauðir eða mórauðir á hörundslit, hafa þykkt, svart

át

slíkjulegt hár, eru nefbreiðir og munnstórir. Margir
af íbúum Suðurhafseyja hafa fegurri líkamsskapnað
en Malajar á Indlandseyjum.

5. Indíánar (rauðir menn) eru 15 mill. að tölu
(24 mill. þegar kynblendingar eru taldir með). þeir
búa um alla Ameríku, þó einkum í Suður-Ameríku,
mjög hefir þeim fækkað síðan Európumenn fóru að
stofnsetja nýlendur í Ameríku. Indíánar eru eirrauðir
eða mórauðir á hörundslit, og eru að mörgu leyti, hvað
líkamsbyggingu snertir, líkir Mongólum, enda telja
sumir þá undir þann flokk. þeir lifa mest á dýra- og
fiskiveiðum, og eiga flestir illt með að sætta sig við
siði Hurópumanna. þó voru í Ameríku (í Mexikó og
Perú) töluvert siðuð og menntuð ríki er Európumenn
fyrst komu þangað.

Kynblendingar hafa margir orðið milli mann-
flokkanna. Múlattar heita þeir er annað foreldrið
hefir verið hvítt, hitt blámaður. Mestizar eru sambland
af hvítum mönnum og rauðum. Zambóar kynblending-
ar af Indíánum og Blámönnum. þegar mestizar eða
málattar blandast enn meira Európumannablóði koma
fram ýmsir kynblendingar með ýmsum nöfnum (Ter-
cerones, Quarterones, Quinterones). Kreólar heita allir
þeir hvítir menn, sem fæddir eru í Suður-Ameríku
eður á Vestureyjum.

1IT. Framför mannkynsins.

Um uppruna mannsins vita menn mjög lítið, en
þó þykjast menn nú vita það með vissu, að mennirnir

45

hafi í fyrsta verið á mjög lágu stigi og líkzt dýrunum
í lifnaðarháttum sínum. Loksins eptir langa baráttu
við náttúruna hafa þeir lært að nota sína eigin krapta,
og að hagnýta þá hluti, sem í heiminum eru. þeir
hafa lært að nota eldinn, temja dýrin, leita sér bjarg-
ar á sjó og vötnum, rækta jörðina, og grafa málma
og önnur auðæfi upp úr skauti hennar. þannig hefir
mannkynið smátt og smátt leitað fram til meiri og
meiri fullkomnunar og yfirburða yfir dýrin. En til
þessa þurfti ákaflega langan tíma, því þjóðirnar hafa
sjaldan gjört stór stökk í einu til framfara og mennt-
unar, heldur vanalega þokast fram hægt og hægt,
stundum staðið í stað, eða jafnvel hörfað til baka.
Mönnum er því mjög ókunnugt um aldur mannkyns-
ins; en- það er Óefað, að maðurinn hefir verið til um
margar þúsundir ára, áður en nokkur saga hefst; hefir
það nú verið sýnt og sannað með óyggjandi rökum af
ýmsum vísindamönnum.

Helzt hafa menn fræðst um aldur mannkynsins
og ástand þess, áður sagan hefst, af ýmsum fornleifum,
sem víða hafa fundizt ýmist djúpt niður í jörðu eða
hér og hvar í hellum, haugum og grafreitum. Eru
það helzt vopn og önnur verkfæri, og steingjörð bein
dýra og manna. Ber það margt vott um fjarska há-
ar aldur; en hann verður þó naumlega ákveðinn með
áratölu. Menn hafa þó getað, með mikilli fyrirhöfn
og rannsóknum, komizt að aldurshlutfalli þessara
fornleifa, og séð á hvaða stigi þjóðir þær hafa verið,
sem hafa látið eptir sig slíkar menjar.

Eins og gefur að skilja, hafa öll áhöld, vopn og
önnur verfæri, verið mjög ólík að efni og lögun á ýms-

46

um öldum. Hafa þau eptir því verið skrautlegri og
haganlegri, sem hugvit og menntun þjóðanna komst á
hærra stig. Menn hafa smátt og smátt lært að þekkja
og nota önnur betri efni í áhöld sín en áður tíðkuð-
ust, og síðan bæði af tilviljun og tilraunum lært að
beita þeim á sem beztan hátt. Eptir efni því, sem
menn hafa gjört verkfæri sín úr á ýmsum tímum, hafa
menn skipt mannöldinni í þrjá kafla eða tímabil, og
eru þau kölluð steinöld, eiröld og járnöld.

En þó skipting þessi hafi verið þannig gjörð, þá er
fjarri því, að þessi tímabil hafi gengið jafnt yfir alla
jörðina, eður endað og byrjað allstaðar á sama tíma,
heldur ganga þau hvert yfir í annað svo margvíslega,
að engin hrein takmörk er hægt að setja milli þeirra.
Hjá sumum þjóðum hefir steinöld verið allt fram á
þessa tíma, meðan fjöldi annara þjóða hefir Nfað sína
steinöld, eiröld og járnöld. Aptur hafa aðrar þjóðir
enga steinöld haft, heldur eiröld og járnöld, eður ein-
ungis aðrahvora. En allt þykir sanna það, að fyrstu
frumbyggjar heimsins, sem verkfæri notuðu, hafi gjört
þau úr steini, tré eða beini, en ekki úr málmi. Er
það líka mjög eðlilegt, því steinarnir voru hendi næst-
ir, en málmarnir láu huldir í jörðunni. Fæstir þeirra
finnast hreinir, heldur meira og minna blandaðir öðr-
um efnum; kostar því meira erfiði og þekkingu, að
vinna þá og nota, en átt hefir sér stað á fyrstu tím-
um mannkynsins. það eru líka einmitt þeir málmar,
sem mennirnir þekktu fyrst, er koma fyrir hreinir í
náttúrunni, og gott er að vinna, svo sem gull og eir.
En þó svo sé, kostar meiri fyrirhöfn að vinna þá, og

47

gjöra úr vopn og verkfæri, en að grípa grjót og steina
til varnar og vinnu.

Hin elztu verkfæri, er finnast frá steinöldinni, eru
vanalega ófægðar steinflísar, klofnar úr öðrum stein-
um, helzt tinnu, því verkfæri úr henni eru ákaflega
hörð og hvasseggjuð. Með þessum verkfærum hafa
menn varizt fyrir villudýrum, og drepið þau sér til
matar. Fyrstu bústaðir manna hafa helzt verið hell-
ar og aðrar jarðholur, en engin hús eður híbýli af
höndum gjör. Hafa menn leitað þar hælis, sem hæg-
ast var í þann og þann svipinn.

Mjög lítið ber á fegurðartilfinnigu mannsins fyrst
framan af; en þó sézt brátt, að hann fer að leitast
við, að gjöra verkfæri sín fegurri útlits en áður með
því, að „höggva þau til og fægja með öðrum steinum.
En geta má nærri, að það hafi verið ákaflega seinunn-
ið og torsótt verk. Einnig hafa menn mjög snemma
rispað myndir á vopn sín og önnur verkfæri, og þótt
þær sé illa gjörðar og ófullkomnar, þá eru þær þó
talandi vottur um yfirburði mannsins yfir dýrin. Öllu
þokar smátt og smátt lengra fram. Mennirnir fara
að nota eldinn, en við það hefjast þeir mjög yfir dýr-
in, og þeir gjöra sér leirker til þess að sjóða í; öll
áhöld verða betri, og menn fara sjálfir að gjöra sér
skýli fyrir kulda og óblíðu náttúrunnar. En það, sem
mest er, er það, að þá fer að vakna hugmynd manna
um eitthvað æðra en þeir sáu hér, og um aðra tilveru
en þessa. Sézt það glöggt á því, að þá fara menn
að gjöra legstað hinum dauðu, búa um þá sem
bezt og leggja með þeim vopn og aðra muni; en það
mundu þeir ekki hafa gjört, ef þeir hefðu ekki ímynd-

48

að sér annað líf eptir dauðann, eður einhverja aðra til-
veru en þá, sem þeir þekktu hér.

Frá þeim tímum finnast í Danmörku og víðar
sorphaugar (Kjökkenmöddinger) fram með ströndum;
í þeim eru steinverkfæri, og skeljar, bein og aðrar mat-
leyfar fornþjóðanna. Seinna fóru menn að reisa vin-
um sínum, vandamönnum og höfðingjum bautasteina
og stóra steinsetta hauga. Sumstaðar byggðu menn
seinast á steinöldinni hús á stólpum úti í vötnum; leyf-
ar slíkra bygginga hafa helzt fundizt í vötnum í Schweiz.
Úti í vatninu voru húsin gerð til þess betur að geta
varist árásum óvina og villudýra. þessar stólpabygg-
ingar hafa í Schweiz haldizt fram á járnöld; líkar
stólpabyggingar eru enn til hjá sumum lítt siðuðum
þjóðum t. d. á Austur-Indlandi og Indlandseyjum.

Þegar menn finna, og læra að nota eirinn, hefst
eiröldin. þá breytizt allt vopna og verkfæra smíði ;
eru þau þá Öll gjörð úr eir, eða eir- og tinblendingi
(bronze), en steinvopnin ganga úr gildi. Verður mönn-
um þá hægra um marga vinnu, og allt færist fram til
fullkomnunar. Hús og aðrir bústaðir batna, skip eru
gjörð, og jarðyrkja byrjar. þá var og gullið fundið,
svo skraut og fegurð komst á hátt stig 1 byggingum,
vopnum og klæðnaði manna. En þó breytist fyrst til
muna þegar járnið finnst og járnöldin hefst. þá
gátu menn fyrst fyrir alvöru leitað þeirra gæða, sem
áður láu óþekkt og ónotuð í skauti náttúrunnar; rutt
skóga, og gjört það að fögrum og frjósömum ökrum,
sem áður var í eyði og órækt. þá fundust ýmsir nyt-
samir málmar, öll vinna varð léttari og margs konar
iðnaður komst á fastan fót. Skip voru byggð stærri

49

og betri en áður, en við það jukust mjög samgöngur
manna, og menntun breiddist frá einni þjóð til annar-
ar. þá hefst fyrst ljós og greinileg saga ýmsra landa;
ber það órækan vott um vaxandi menntun, því sú
þjóð, sem er menntunarlaus, og lifir líkt og dýrin, get-
ur naumlega geymt sögu sína, nema ef til vill mjög
óljósar og ýktar sagnir, er lítið verður byggt á. Að
vísu hefst saga sumra þjóða áður en eiröld, eða jafn-
vel steinöld, þeirra er liðin, en hún er þá víða í mol-
um, og þekkist stundum mest af Óglöggu letri, mynd-
um og öðrum fornleifum, er geymzt hafa frá fyrri tíð,
og varla fæst nokkur söguheild fyr en járnöldin er
orðin almenn. Svo er um sögu Norðurlanda, að hún
hefst ekki fyr en nokkrum öldum síðar en steinöld og
eiröld eru þar alveg horfnar.

Svo lítur út sem steinöld haf eitt sinn gengið
yfir alla Európu. Hafa margar leifar hennar fundizt
víðsvegar um álfuna, en þó einna minnst nyrzt og aust-
ast; þar hefir jökull og ís legið yfir á ísöldinni,
sem gekk eitt sinn yfir allan norðurhluta Kurópu, og
hefir því auðvitað verið þar alls óbyggilegt fyrir menn
um langan tíma. En þegar ísinn minnkaði og drógst
norður eptir, hafa þjóðirnar fært sig á eptir. Urðu
þær líka að hörfa undan þjóðum þeim, er komu að
sunnan og austan, og fluttu með sér eiröldina til Ku-
rópu. — Hafa elztu leifar þeirra þjóða fundizt sunnar-
lega í álfunni. Þær hafa etlaust komið að austan, því
í Asíu var uppruni allrar hinnar fornu menntunar, og
eiröld og jafnvel járnöld runnin þar upp, þegar Ku-
rópubúar voru rammir steinaldarmenn. Eiröldin þok-
aðist smátt og smátt norður eptir, og steinöldin leið

4

50

undir lok. Hið sama er aðsegja um járnöldina,
hún kemur fyrst frá Austurlöndum til syðstu landa Eu-
rópu, flyzt síðan til hinna norðlægari landa og út-
rýmir eiröldinni. Í þá tíð voru margar þjóðir í Asíu
mjög fyrir Kurópu mönnum í allri menntun; en síðan
hafa þjóðirnar í Európu tekið svo miklum framförum
að furðu gegnir, og skilar þeim nú óðum fram ár frá
ári. Má nú óefað telja Európu voldugri öllum öðrum
álfum heimsins, sökum alls konar andlegrar og líkam-
legrar menntunar.

Sumir telja svo, að járnöldin líði undir lok í hin-
um norðlægari löndum eptir árið 1000. En þá má segja,
að hefjist menntaöld landanna; þá byrjar þar fyrst
regluleg leturgjörð, bækur eru skrásettar, og allt.
stefnir fram til æðri og fullkomnari menntunar en áð-
ur var kunn. En þó “átti menntunin fyrst um sinn
mjög erfitt með að ryðja sér til rúms hjá þjóðunum,
og yfirvinna allar þær hindranir, sem voru á veginum,
svo sem rótgróna hjátrú og hindurvitni, fastheldni við
hina fornu siði, öfund, dramb og eigingirni manna.
En smátt og smátt fundu þó þjóðirnar sína eigin köll-
un, og sáu og könnuðust við það, að þær áttu að keppa
að öðru æðra og háleitara takmarki en því, að lifa
eins og dýrin, og velta sér í sínu eg annara blóði.

5l

Dýrafræði.

I. Hryggdýr.

Hryggdýrin skiptast í spendýr, fugla, skrið-
dýr, froskdýr og fiska.

Flest hryggdýr hafa fjóra útlimi ýmislega lagaða.
Beinabyggingin er í öllum aðalatriðum, lík hjá öllum
flokkunum, þó út af bregði í ýmsu. Vöðvarnir eru
festir við beinin, og "mænan liggur eptir hryggnum
endilöngum. Öll hryggdýr hafa taugakerfi og skiln-
ingarvit, sem mjög líkjast skilningarviítum mannsins,
eins og öll bygging þeirra, einkum hinna æðri dýra.
Spendýr og fuglar anda með lungum, eru þau mjög
lík lungum mannsins. Skriðdýr og froskdýr anda og
með lungum, en þau eru töluvert frábrugðin. Fiskarnir
anda með tálknum. Blóðrás spendýra og fugla er lík
' og hjá manninum, en töluvert öðruvísi hjá hinum þrem-
ur, flokkunum, einkum fiskunum. Heitt blóð hafa spen-
dýr og fuglar, en kalt skriðdýr, froskdýr og fiskar.
Blóðið er kallað heitt þegar það er heitara enn loptið,
sem dýrin anda að sér, en kalt þegar það er jafn-
kalt loptinu eða vatninu, sem þau anda í.

52
Spendýr.

Spendýr eru flest hærð; fæða lifandi unga, og
gefa þeim spena; þau hafa þind, anda með lungum.
og hafa heitt blóð. Flest spendýr hafa fjóra útlimi
ýmislega byggða eptir lifnaðarháttum þeirra.

Þó ekki sé til nema hér um bil 2000 spendýra-
tegundir, þá eru þau margfalt gagnlegri fyrir menn-
ina en öll önnur dýr til samans. Heilar þjóðir Mfa
næstum eingöngu á tömdum spendýrum og veiðidýrum
og að öllu samtöldu fáum vér af þeim flestar nauðsyn}-
ar vorar, svo sem mjólk, kjöt, ull, skinn o. 4. Tam-
in spendýr eru og hin einu dýr, sem höfð eru til vinnu.

Fjöldi spendýra, sem lfað hafa á fyrri tímabilum
jarðarinnar, eru nú undir lok liðin. Mörg þeirra finn-
ast steingjörð í jarðlögum, og nokkur hafa fundizt
frosin í ís í heimskautslöndunum; hafa þar geymzt
þar óskemmd um margar aldir.

Tannbygging dýranna er mjög misjöfn og einungis
bundin við lifnaðarháttu þeirra. Af henni má því sjá
á hverju dýrin nærast, hvert það er heldur dýrafæða,
jurtafæða eða hvorttveggja. Tennur sumra dýra eru
einungis lagaðar til þess að bíta sundur og tyggja
gras og aðrar jurtir; svo“ eru í. a. m. tennur hestsins.
Sum dýr hafa nagtennur, svo sem Músin; Önnur
rántennur, eins og hundar og kettir. þær tennur
eru sterkar og skarpar, og vel lagaðar til þess að rifa
ug skera kjöt af beinum dýranna. þau dýr, sem lifa
af ávöxtum, hafa hnútótta jaxla, en tennur þeirra,
sem eta skorkvikindi, eru með mörgum hvössum brodd-
um (broddjaxlar). þá eru enn ýms dýr, sem bæði

lifa af jurta og dýrafæðu „og hafa því tennnr, er geta
notazt til hvorttveggja.

Spendýrunum má skipta í 12 undirskiptingar eða,
raðir; er sú skipting mest byggð á útlimum þeirra og

tönnum.

Apar.

Apar eru afra dýra líkastir manninum; þeir hafa
fjórar hendur og mjög líkar tennur og maðurinn, nema.
vígtennurnar eru opt mikið stærri. Sumir þeirra hafa
rófu. sem opt er snoðin griprófa, en aðrir eru rófu-
lausir. Aparnir Hfa í heitulöndunum, helzt í skógum,
og klifra um tré og greinar. Sumir þeirra lifa mestan
hluta æfi sinnar í trjánum, og koma mjög sjaldan
niðnr á jörðina. Aparnir eru fjörugir og fljótir í ferðum.
kænir og varir um sig. Margir þeirra eru mjög gjarn-
ir á að herma allt eptir, sem fyrir þeim er haft, og
láta í ljósi mikið vit í margri háttsemi sinni. En þeir
eru hrekkjóttir, þjófgefnir og grimmir, og verja sig
stundum með trjágreinum, ef á þá er leitað. þó má
hæglega temja marga þeirra; geta þeir lært ýmislegt,
svo sem, að dansa og borða með hníf og gaffli. Menn
hafa einnig kennt þeim að reykja tóbak, taka í nefið
"og drekka vín; hefir það lík áhrif á þá og manninn.
Líkastir manninum eru Orang-Utan, Chimpanse og
Gorilla. Apar þessir eru í Asíu og Afríku. Gror-
illa verður 3 álnir á hæð, og er ákaflega grimmur og
sterkur. Í Afríku er álitið jafnmikið þrekvirki að
drepa Gorilla eins og fíl. —Ólíkari manninum eru
Sapaju og öskurapinn í Amesíku,

54

Sumir apar eru nefndir hálfapar. þeir hafa

fjórar hendur, en eru að öðru leyti líkir öðrnm spen-
dýrum. Aparnir eiga að eins heima í heitu löndun-
um og eru bundnir við skóga þá og ávexti, sem þar
vaxa. Ein tegund að eins er í Európu, en er þó
nærri útdauð, og finnst hvergi nema á Gibraltarklett-
inum á Spáni.

ÉKeðurblöknur.

Leðurblökur eru smávaxnar, hafa broddtennur og
langa framlimi, með afarlöngum fingrum, nema þum-
alfingurinn er stuttur. Milli fngranna er flughúð, sem
gengur með hliðunum aptur á skottið. Á þumalfingr-
inum er bogin kló, en engin á hinum. A pturfæturnir eru
stuttir, með fimm tám og bognum klóm. Leðurblök-
urnar geta flogið, en þó er flug þeirra þyngra og
seinna en flestra fugla. Þær eru gráar á litog mjúk-
hærðar, eyrun fjarska stór, en augun smá. Þær sjá
illa, en heyra vel, og hafa svo næma tilfinning í flug-
húðinni, að þó þær sé látnar fljúga blindandi um her-
bergi, reka þær sig hvergi á. þær hafast við í holum
og öðrum myrkum stöðum á daginn, og hanga á aptur-
fótunum, en fljúga út á nóttunni, og lifa á skorkvik-
indum. „Leðurblökurnar liggja í dvala allan veturinn
í holum trjám, reykbáfum, undir þökum og á líkum
stöðum. Nokkrar tegundir eru norðarlega í Európu,
en aðrar mikið stærri í heitu löndunum, svo sem flug-
hundar (Vampyr).

Skorkvikindaætur.
Skorkvikindaætur hafa broddjaxla, mjótt trýni og

Í

t

|

5ð

lága fætur. það eru allt lítil dýr og huglítil, og eru
helzt á flakki um nætur. þau lifa öll í útlöndum.
þar til teljast :

Snjáldurmýs, sem eru hin minnstu spendýr. Þær
eru gráar að lt og mjúkhærðar, og hafa langan
hreistraðan hala.

Moldvörpur hafa styttri hala og líkar tennur og
rándýrin, framfæturnir eru graffætur, stuttir og breið-
ir, og snýr ilin út. Á brjóstbeininu er stór beinkamb-
ur, sem vöðvar eru festir við, alveg eins og á brjóst-
beini fugla. Moldvörpurnar grafa ganga og holur nið-
ur í jörðina. þær eru mjög gráðugar, og lifa á skor-
kvikindum og ánamöðkum.

Broddgeltir lifa í holum og undir trjám, og liggja
í dái á vetrum; ýms eitur geta ekki grandað þeim.
Út úr hryggnum og hliðunum eru harðir og hvassir
broddar. þegar þeir eru áreittir, hringa þeir sig sam-
an og reisa broddana, svo þeir eru ekki árennilegir
fyrir aðrar skepnur.

Rándýr.

Flest rándýr lifa eingöngu á dýrum eða hræjum,
og eru flest ákaflega grimm; mörg þeirra er illt að
temja. þau hafa sterkar klær og kjálka og hvassar
tennur. Í hverjum skolti eru sex framtennur, tvær
langar vígtennur og margir jaxlar ýmislega lagaðir.
Sum rándýr ganga einungis á tánum (táfetar), en sum
á allri ilinni (ilfetar) eins og maðurinn,

Táfetar
helztu eru: kettir, hýenur, hundar, merðir og oturdýr.
Kettirnir eru grimmastir allra rándýra, og Lfa

56

helzt á blóði og blóðríku kjöti. þeir eru mjúkir og
liðugir, hafa hnöttótt höfuð og stutt trýni, og bognar
og hvassar klær, sem dragast inn í skinnfellingu á tán-
um eins og skeiðar, og verjast þannig fyrir sliti; en
þegar dýrið hremmir bráð sína eða klifrar, teygjast allar
klærnar fram. "Tungan er snörp eins og þjöl, og mjög
vel löguð til þess að sleikja blóð og kjöt af beinum
dýranna. Af kattakyni er ljón, tigrísdýr, jagúar,
pardus, gaupa, urðarköttur og húsköttur.

Ljónið (dýrakonungurinn) er gulmórautt að ht.
og hefir langan hala með hárskúfí endanum; karldýrið
er ákaflega loðið að framan. Ljónin eru sterk og
grimm, en ráðast þó sjaldan á menn, nema þau sé
hungruð. eða eitthvað áreitt. — þau verða flest tamin,
og geta jafnvel orðið svo fylgisöm við manninn sem
hundar. þau lfa helzt í Afríku.

Tigrísdýr hafa svartar þverrandir; þau eru
ákaflega grimm og drepa menn og dýr, hvort sem þau
eru hungruð eður eigi. Þau eru mjög lík húskettinum
að byggingu og margri háttsemi; eru fjarska liðug, og
geta stokkið margar lengdir sínar. Lifa þau í Asíu, helzt
í gras- og reyrskógunum fram með ánum á Indlandi.

Jagúar og pardus eru mislit með flekkjum.
Jagúarinn lifir í Suður-Ameríku og leggst þar opt á fé
og drepur; hann syndir ágætlega, og ræðst stundum
á menn á landi og báta úti á fljótum. Pardus er þó
grimmar. Lifir í Asíu og Afríku.

Gaupur eru víða í Hurópu, helzt í fjallaskóg-
um. þær eru gnlmórauðar að lit og líkjast mjög
kettinum, en hafa þó styttra skott, lengri fætur og
hárskúfa á eyrnabroddunum.

Bí

Urðarkettir eru stærri en húsköttur, en að
öðru leyti mjög líkir.

Húskettir hafa ýmsan lt; þeir eru tamdir, en
þó sjaldan tryggir eða fylgisamir við manninn. þeir
eru lettfættir, og stökkva og klifra ágætlega, jafnvel
upp snarbratta veggi og girðingar. Fyrir utan kjöt
fa kettir á mjólk og annari fæðu. þeir veiða mýs
og smáfugla. og drepa völskur, en eta. þær ekki.
Helzt fara þeir á veiðar um kveld og nætur. og læð-
ast þá að bráð sinni eða liggja í leyni fyrir henni. og
eru alveg kyrrir nema hreyfa skottið til og frá. þeg-
ar mús eða valska nálgast þá, stökkva þeir upp, og
gripa bráðina með klónum. Sjaldan drepa þeir dýrið þeg-
ar í stað, heldur sleppa því hvað eptir annað, stökkva
á það jafnóðum aptur, og urra og blása. Kettirnir eru.
lymskir og kænir., og stela kjöti og mjólk, þar sem
þeir geta. Þeim þykir gott að þeim sé strokið, og
setja þá krippu upp úr hryggnum. veifa skottinu og
mala; hið vanalega hljóð þeirra er þó mjálm. Móðirin
sýnir ketlingum sínum mikla umhyggju, og ber þá úr
einum stað í annan í munni sér; þeir eru blindir
nokkra daga eptir fæðinguna. Kattarskinn eru notuð
í klæðnað ýmiss konar.

Hemi hafa háan herðakamb, en eru lágar að
aptan. þær eru ljót og ógeðsleg dýr, og lfa helzt á
hræjum, og grafa opt ná upp úr kirkjugörðum. þær
eru í Afríku og á Indlandi.

Hundar hafa lengra trýni en kettir, og ekki
framteygjanlegar klær; þeir liggja ekki í leyni fyrir
bráð sinni, heldur taka dýrin á hlaupum, og eru á-
kaflega sterkir og fljótir. Þeir hafa mjög næma lykt,

58

og geta með henni rakið för dýra og manna, án þess
að nokkur vottur sjáist til spora. Hundakyn er
margs konar, svo sem sjakalar, húshundar, refar og úlfar.

Sjakalar eru villtir, og líkjast töluvert refum.
Þeir fara opt saman í stórum hópum, og span-
góla ámáttlega. Stundum ráðast þeir margir saman
á ljón og önnur stór dýr og drepa þau. þeir lifa
sumstaðar í Miðjarðarhafslöndunum, í Ásíu, og í
Afríku norðarlega, helzt þó á grassléttum og nálægt
eyðimörkum.

Húshundar hafa opt hringvafið skott og ým-
ist lafandi eður upprétt eyru. Af þeim eru mörg kyn,
svo sem loðhundar, loðnir, stórir; mjóhundar,
snoðnir og grannvaxnir; Nýfundnalands hund-
ar, hafa ákaflega löng hár á kviðnum og skottinu;
þeir synda ágætlega og veiða fiska; Grænlands-
hundarnir kunna ekki að gelta; þeir eru ekki
stórir en mjög þolnir; þeir ganga fyrir sleðum, opt
margir saman. Litur og stærð húshundanna er mjög
ýmiss konar. Hljóð þeirra er gelt, urr og spangól.
Hundarnir eru hin fyrstu dýr, sem maðurinn hefir
tamið, og eru honum mjög gagnlegir. þeir eru
tryggir, aðgætnir, hyggnir, hlýðnir og námfúsir; en
geta þó opt verið grimmir ef á þá er leitað. Í út-
löndum eru víða varðhundar, er verja hlið og dyr,
og veiðihundar, sem eru hafðir til þess að elta dýr
og drepa. Hjá oss eru margir kynblendingar, af
útlendum hundakynjum, en hinir eiginlegu íslenzku
hundar eru loðnir smávaxnir með upprétt eyru og
loðna, hringbogna rófu. þeir eru fráir á fæti og marg-
ir mjög vitrir. Hjá oss eru hundarnir helzt notaðir

59

til þess að reka fé og smala; sumir hundar hafa
líka verið hafðir til þess að elta og drepa tóur (dýra-
hundar). Mörg dæmi eru til þess hjá oss, að hundar
hafa varið tún og engjar, og sótt búfé í haga á
sumrin, ætíð í sama mund kveld og morgun, án
þess þeim hafi verið skipað það. Sumir hundar hata
setið yfir húsbændum sínum dauðum, þar til þeir hafa
dáið af hungri eða kulda. Svo staðföst tryggð finnst
naumlega hjá öðru dýri.

Refar eða tóur hafa langt höfuð, stutta fæt-
ur, lafandi róu og stóran og sterkan kjapt. Þær eru
mórauðar og stundum hvítgráar; fæturnir vanalega
dekkri. Tóur eru algengar um Furópu og Asíu (margar
tegundir). þær lifa í jarðholum (grenjum), sem vana-
lega hafa marga innganga, og fæða þar hvolpa sína.
Þær liggja vanaleg inni um daga, en fara á veiðar um
kveld og nætur. þær sjá ekki mjög vel, en hafa næma
lykt, og þefa uppi mýs, völskur og moldvörpur; þær
drepa og héra, rádýr og sauðfé, og gjöra opt mikinn
skaða. Tóur lifa einstakar en ekki í hópum, og eru
orðlagðar fyrir kænsku og lævísi. þær verða tamdar
en sjaldan tryggar. Hjá oss eru tóur drepnar á eitri,
veiddar í boga, eða skotnar, helzt á vorin þegar þær
liggja á hvolpum sínum. Tóuskinn eru góð verzlunar-
vara, og notuð í klæðnað.

Úlfar eru líkir stórum gulgráum hundum, með
löngu lafandi skotti; hljóð þeirra er ýlfur. þeir eru
einkum í skógum á Rússlandi, og hafast þar við í stór-
um hópum á vetrum. Ráðast þeir opt á ferðamenn
og drepa hesta þeirra og stundum ferðamennina
sjálfa.

F 60

Merðir eru langir og mjóvaxanir og geta hæglega -
smogið gegnum þröngar holur. þeir drepa helzt ali-
fugla og sjúga blóð úr þeim, hvort sem þeir eru hungr-
aðir eður ekki. Merðir og hreysikettir, sem
skipta Htum sumar og vetur, eru í Kurópu og safala-
dýr (Zobel) norðarlega í Asíu austanverði; skinn þeirra
eru mjög dýrmæt.

Otur hefir sundfætur; hann veiðir fiska úr sjó og
vötnum. Skinn hans þykja ágæt, og eru höfð til klæðn-
aðar t. á. m. í húur.

Me bar
eru birnir. þeir eru stór og sterk dýr og mjög liðugir;
hafa stórt höfuð. flatt enni, smá augu og stuttan hala.
Grábjörn eða skógarbjörn lifir víða í skóg-
um í KEurópu. Meðan hann er ungur Hfir hann á
Jurtafæðu, trjáávöxtum, jarðarberjum. bláberjum, korni
o. fi. En þegar hann eldist. drepur hann ýms dýr:
sanðfe, geitur og héra og jafnvel naut og hesta. Hun-
ang þykir honum ákaflega gott. Birnir flýja vanalega
manninn, en ef þeir reiðast eru þeir illir viðureignar.
Þeir verða hæglega tamdir, og geta lært að dansa
eptir hljóðfæraslætti og ýmsar fleiri listir. Birnir lhggja
í híði allan veturinn í hellum og klettaskorum, en
vakna úr dvalanum þegar vorar. H víta björn eður
ísbjörn er nokkuð stærri, hvítur að lit og mikið sterk-
ari. — Hann lifir í heimskautslöndunum á ísflákum og
jökum. Hann syndir og kafar ágætlega, og lifir mest
á fiskum. fuglum og selum. Hvítabirnir koma stundum
hingað á vetrum með Grænlandsís, en eru hér sjald-
an að staðaldri. — þeir voru tamdir hér í fornöld, og

“

61

þóttu þá konungsgersemi. Bjarnarskinn eru notuð
til klæðnaðar, og kjötið má hafa til manneldis:

Selir.

Selir hafa fjóra sundfætur eða hreyfa ; hausinn er
nokkuð líkur og á hundi, með sterkum vígtönnum og
hvössum jöxlum, sem allir eru eins. Selirnir eru vel
lagaðir til þess að lifa í vatni; þeir eru langvaxnir og
sívalir, gildastir um miðjuna, en mjórri fram og apt-
ur; allt skinnið er hulið stuttum og þéttum hárum, og
þeir hafa sundftjar milli tánna. Apturhreyfarnir standa
beint aptur, og nota selirnir þá mest við snndið, en
stýra sér með framhreyfunum. þeir synda og kafa
afbragðs vel, en eiga illt með að hreyfa sig á landi;
þó liggja þeir iðulega upp á jökum og skerjum, og
geta sumir gengið á hreyfunum, helzt í sandi. Undir
skinninu er spiklag, sem ver þá fyrir kulda; úr spik-
inu er brætt lýsi. Skrælingjar í Grænlandi og öðrum
heimskautslöndum lfa næstum eingóngu á selaveiði, og
fá af þeim flestar nauðsynjar sínar. Skinnið nota þeir
í tjöld, klæðnað og báta; kjötið borða þeir, en brenna
lýsinu til ljóss og hita; úr sinunum gjöra þeir bönd
og seymi, og úr beinunum örfar, hnifa og Heiri verk-
færi.

Hér við strendur er margs konar selakyn, svo sem
vöðuselur, útselur, landselur, kampselur og blöðruselur.
Selir era veiddir hér ýmist í nætur eða skotnir, og
stundum rotaðir á skerjum og jökum.

Rostungar eru og af selakyni. þeir hafa
tvær höggtennur í efra skolti, um alin að lengd. þær
eru notaðar sem filabein í íþrótta smíði, og þóttu dýr-

62

mætar í fyrnzku. Skinn rostunganna er fjarska þykkt,
og var áður notað í svarðreipi. Rostungar lifa helzt
norður í Íshafi, en koma þó opt hér við strendur.

Nagdýr.

Nagdýr eru lítil og mjúkhærð dýr, með stórum
eyrum og styttri framfótum en apturfótum. Í hvorj-
um skolti eru tvær meitilmyndaðar framtennur, sem
vaxa jafnóðum og þær slitna, og eru ætíð jafnhvassar
vegna þess, að framhlið þeirra er hörðust, og slitnar
því minnst. Vígtennur vanntar, og er því tannlaust bil
milli framtanna og jaxla. Sum nagdýr hafa hnútótta
jaxla og eru alætur, en önnur hafa gárótta jaxla og
lifa eingöngu á plöntufæðu, svo sem öll önnur spendýr,
sem hafa þannig lagaðar tennur.

Nagdýr eru: íkornar, mýs, bifrar, hérar og kanínur.

Íkornar hafa skúfsett eyru og stóran loðinn hala.
Þeir lifa í skógum, og klifra og stökkva milli grein-
anna, og eru léttir og fjörugir í hreyfingum. þeir
byggja sér hreiður úr kvistum upp í trjánum, með
tveimur dyrum eður opum á mótsettum hliðum, og loka
þeim til skiptis eptir vindstöðunni. Íkornar lifa af á-
vöxtum og ánnari plöntufæðu. þeir eru víða um Eu-
rópu.

Mýs hafa stór eyru og langan hreistraðan hala,
og eru alætur. Kyn þeirra er ýmiss konar. Húsmýs
eru smávaxnar og mórauðar eða gráar að lit. þær
naga allt, sem tönn festir á, og gjöra opt ótrúlega

mikinn skaða á munum manna; stundum leggjast þær

og á sauðfé hjá oss á vetrum og bíta til skaða. Þær
grafa djúpar holur og ganga gegnum þúfur og veggi,

63

og safna þangað vetrarforða á sumrin, svo gjöra og
fleiri nagdýr. Mýsnar eru hvatleg dýr, og mjög liðug-
ar í framfótunum, með þeim grafa þær holur sínar,
strjúka sig og prýða, og flytja fæðuna til munnsins.
Mýs eru hér algengar, nema á sumum eyjum fyrir
landi. Völskur eða rottur eru mikið stærri en
húsmýs, en mjög líkar þeim að útliti og lifnaðar-
háttum. þær eru grimmar og ráðast jafnvel á hunda
og ketti, þegar þær geta ekki forðað sér undan þeim;
bit þeirra er illt og grær seint. Völskur eru hér ekki,
nema helzt á Suðurlandi.

Bifur hefir sundfitjar á apturfótum og flatan
hreistraðan hala. þeir halda sig opt í hópum við ár og
vötn, og byggja sér hús á bökkunum eða niður í vatninu.
Eru þau ótrúlega sterk og gjörð af mikilli list úr leir
og trjástubbum, sem dýrin naga sundur, #Bifrar voru
áður í KEurópu, en eru nú helzt í Norður-Ameríku.
Skinn þeirra eru ágæt til klæðnaðar.

Hérar hafa mjög langa apturfætur, en stuttan
hala, og eru á stærð við kött; þeir sofa með opin
augun, og lifa af ýmsri jurta fæðu, einkum káli. þeir
eru mjög fráir á fæti, og mjög styggir og varir um
sig. Kjöt þeirra þykir sælgæti. þeir eru bæði á
Færeyjum og Grænlandi, í Noregi og öðrum nálægum
löndum, en eigi hér á landi.

Kanínur eru líkar hérum en hafa þó styttri
apturfætur; þær grafa langar og djúpar holur niður í
jörðina. Kanínur eru víða tamdar og þykja góðar til
átu; hafa þær ýmsa liti, sem önnur tamin spendýr,
en villtar kanínur eru mórauðar; þær eiga einkum
heima sunnarlega í Európu.

64

Tannileysingjar.

Tannleysingjar hafa engar framtennur, og
eru opt alveg tannlausir, en hafa sterkar klær til
þess að grafa með og klifra. Tannleysingjar eru:
letidýr, beltisdýr, maurbirnir og skeldýr. — Letidýr
(dræmingjar) eru seinfara. þeir hafa langar og bogn-
ar klær, og lifa næstum ætíð á trjám og greinum, en
geta naumlega hreyft sig á jafnsléttu. Beltisdýr hafa
kápu úr mörgum skeljaröðum, og langt skeljað skott.
Skeldýr eru hulin skel eða beinhreistri og eru alveg
tannlaus. — Maurbirnir eru og tannlausir; þeir hata
langa tungu með slími óg sterkar klær. Með þeim
brjóta þeir göt á maurabú- og reka tunguna inn í
holurnar; festast þá maurarnir í slíminu, og verða
dýrunum að bráð. Allir tannleysingjar lifa í heitu
löndunum, þó einkum í Suður-Ameríku.

Jórturdýr.

Jórturdýr hafa 2—4 tær klæddar horni (klaufir,
hófar) og engar framtennur í efraskolti, heldur að eins
harða brjóskhnúta. Vígtennur vantar þau fest, er
því tannlaust bil milli jaxla og framtanna, eins og í
nagdýrum. - þau jórtra, það er að segja, tyggja
fæðuna tvisvar sinnum; er því magi þeirra talsvert
öðruvísi byggðar en annara spendýra. Maginn skipt-
ist í fjögur hólf: vömb, kepp, laka og vinstur.
Í fyrra skipti tyggur dýrið fæðuna illa, og fer hún fyrst
oian í vómbina og þaðan í keppinn, og blotnar þar.
þá gengur hún aptur upp í munninn, og tyggur dýr-
ið hana þegar á ný, er þá kallað, að dýrið jórtri.
Þegar fæðan er orðin þunn og tuggin í smátt, fer hún

65

fyrst niður í lakann, sem hefir margar fellingar eða
blöð að innan, og þaðan í vinstrina. Eptir það er
störfum magans lokið, og gengur fæðan þegar út í
þarmanna; en þeir eru mjög langir í jórturdýrum, svo
sem öllum öðrum spendýrum, sem lifa eingöngu á
jurtafæðu.

Jórturdýr eru: naut, sauðir, geitur, antílópar, hirt-
ir, gíraffar og úlfaldar.

Naut (nautgripir) eru stór og sterk og óliðleg dýr.
Þau hafa flatt enni, stór augu, snarpa tungu og hreyf-
anleg eyru; halinn er mjór og langur, með hárskúf í
endanum ; fæturnir eru sterkir og gildir, hver með
tveimur framklaufum og tveimur lagklaufum. Naut
eru háhryggjuð og beinaber, með stórum bunguvöxn-
um kvið; flest þeirra hafa tvö framdregin horn, vana-
lega dálítið íbjúg; sum naut eru þó kollótt. Kýrnar
hafa júgur með fjórum spenum, og stundum með ein-
um eða tveimur aukaspenum (dvergspenum). Litur
nautgripa er ýmiss konar. Naut eru tamin í flestum.
löndum þar, sem jarðyrkja er stunduð að nokkrum mun,
og notuð á ýmsan hátt. Graðungar, og þó einkum
uxar, eru mjög víða erlendis hafðir til þess, að draga
plóga, herfi og æki; svo var og hjá oss í fornöld, en
er nú mjög aflagt. Á Spáni er graðunga-at algengt,
og þykir þar góð skemmtun. Kýr eru arðmestar
allra húsdýra hjá oss, að undanskildu sauðfé. þær
eru hér því nær á hverju heimili, og margir lifa
mikið á kúamjólk, einkum á vetrum. Nautakjöt er
mjög algengt og góð fæða, og skinnin (húðir, leður)
eru notuð í margs konar skóklæði, söðla, aktygi o. fl.
Villinaut eru Y ak-naut á Thíbet, sem hafa tagl líkt og

5

66

hestar. Tyrkir bera tögl af Yak-nautum á stöngum
fyrir höfðingjum sínum, og þykir það hin mesta virð-
ing. — Vísundar hafa háan herðakamb og hrokkið
hár; þeir eru á Póllandi, og önnur tegund í Norður-
Ameríku. — Böffel (bubalus) hefir stór horn; er
taminn á Ítalíu og Ungverjalandi, og notaður þar til
aksturs og áburðar, en á þó einkum heima á Indlandi.

Sauðir (sauðfé) hafa kúpt enni og löng horn, eink-
um hrútar; þau eru með þvergárum, næstum þrístrend
við rótina, og framdregin. Vanalega eru hornin snúin
eða hringbogin, stundum líkt og tappatogari. Optast
eru hornin tvö, en þó allopt fleiri, jafnvel sex, Sumir
sauðir hafa lítil og ófullkomin horn, sem kallast hníflar,
eður engin horn (kollóttir sauðir). Ferhymntir og
marghyrntir sauðir eru óvíða jafnmargir og á Íslandi
að tiltölu, en kollótt fé, einkum ær, eru algengari
sumstaðar í útlöndum. Sauðir hafa loðna rófu; styttri
en naut, og grennri fætur að tiltölu, en að öðru leyti
líkt byggða. Fæturnir eru huldir stuttum hárum, svo
er og snoppan öll að framan, en allur skrokkurinn
annnarstaðar er þakinn mjúkum og löngum hárum
eður ull. Litur sauða er ýmiss konar.

Sauðfjárrækt er mjög almenn, einkum í fjalla-
löndum, og er hún víða aðalatvinnuvegur heilla þjóða.
Hjá oss er sauðfjárræktin hin arðmesta og yfirgrips-
mesta atvinnugrein, og helzta innlend fæða vor er
sauðakjöt og mjólk; ullina notum vér í klæðnað, og
skinnið í skó og fleira. þar að auki er sauðakjöt,
ull, skinn og lMfandi sauðfé vor aðalverzlunarvara.

Geitur eru líkt byggðar og sauðir; hornin eru þó
ler:cri og bogin aptur í jöfnum boga. þær eru stri-

?

67

hærðar, og hafa langt skegg neðan á hökunni. Geit-
ur eru brattgengar, sækja mjög í fjöll og kletta, og
klifra ágætlega. Þær temjast hægar en sauðir, og
koma þegar kallað er á þær. Geitur eru mjög víða
tamdar sem sauðir; svo hefir og verið hjá oss, en nú
eru þær mjög óvíða, nema helzt í Þingeyjarsýslu.
Steingeitur eru skyldar hinum tömdu geitum,
og líkar að útliti, en hafa þó enn þá stærri horn.
Þær eru í Alpafjöllum, en er nú mjög farið að fækka.
Steingeitaveiði hefir mjög verið stunduð þar, og þótt
góð skemmtun, en opt ákaflega erfið og hættuleg.
Antílópar eru hornamiklir, lipur og liðleg dýr.
Þeir halda sig á heiðum og fjöllum í Asíu og Afríku.
Gemsur eru í Alpafjöllum, og eru veiddar þar sem
steingeitur. þær eru hið eina antílópakyn í Európu..
— Hirtir eru háfættir og hálslangir, fóthvatir og
liðlegir ; þeir hafa mikil horn og fögur; þau eru grein-
ótt sem tré, og detta af einu sinni á ári hverju.
Fæstar eru greinar á hornum hinna ungu dýra, en
fjölga með aldrinum.
Hjartakyn er margs konar, svo sem rádýr, dá-
dýr, elgir og hreindýr. Öll þessi dýr lifa í Európu.
Hreindýr hafa mjög greinótt horn og mikil;
þau halda sig á heiðum og fjöllum í hinum norðlægu
löndum, og lifa af mosa og fjallagrösum. Hreindýr
eru tamin í Lapplandi, og eru þar næstum hin einu
húsdýr. Lappar láta þau draga sleða og bera byrð-
ar; eru þau ákaflega fljót í förum, en,ekki svo sterk
eða þolin sem hestar. Sumir Lappar eiga allt að 1000
hreindýrum, og eru þau aðalbjargræði þeirra; kjötið

borða þeir, og úr mjólkinni gjöra þeir smjör og osta;
5*

68

skinnið er haft í tjöld, ábreiður og ýmiss konar klæðn-
að; horn og bein í ýms verkfæri, svo sem skeiðar,
hnífa og nálar; úr þörmunum eru gjörð bönd og
bogastrengir, og úr sinunum þræðir; hauskúpurnar
eru notaðar sem drykkjarker og blöðrurnar sem pung-
ar og flöskur.

Hreindýr voru flutt hingað ti! lands 1770, og hafa
þau nokkuð fjölgað síðan; þau halda sig á fjöllum og
öræfum, og verða lítt að notum; þó eru nokkur þeirra
skotin á ári hverju, en aldrei hafa þau verið
tamin hér.

Moskusdýr eru lítil dýr af hjartakyni. þau
eru hornalaus, en karldýrið hefir langar höggtennur
fram úr munninum, og poka undir kviðnum með
moskusefni. Heimkynni þeirra er Há-Asía.

Gíraffar eru hvítgulir að lit, með stórum mórauð-
um flekkjum. þeir eru hæstir allra landdýra, allt að
18 fetum á hæð; hálsinn er ákaflega langur og fram-
fæturnir háir, en skrokkurinn stuttur, þeir hafa lítil
horn, en langa tungu, sem hjálpar þeim til þess, að
slíta lauf og kvisti af trjám og greinum. Gíraffar
lifa í Afríku.

Úlfaldar er dromedarar og kameldýr. þeir hafa
framtennur í báðum skoltum og gangþófa undir fótum;
eru þeir að því leyti frábrugðnir öllum öðrum spen-
dýrum.

Dromedarar hafa stóran fituhnúð á bakinu,
háa fætur og langan og reistan háls. þeir eru tamd-
ir í Norður-Afríku og Vestur-Asíu, og eru ágætlega
þörf dýr. Í löndum þessum eru vatnslausar og ófrjó:
ar eyðimerkur, mjög illar yfirferðar; mundi næstum

69

ómögulegt, að ferðast um þær, ef ekki væru drómedar-
arnir; því þeir hafa einmitt þá líkamsbyggingu, sem
gjörir þá hæfa til slíkra ferða, og þolnari en öll önnur
spendýr. þeir geta hæglega lLfað af hinni lökustu
fæðu, svo sem kvistum, þistlum og visnum stráum; og
þegar þeir hafa haft næga fæðu um nokkra daga, geta
þeir lengi lifað af einum mjölhnefa á dag; en þó
minnkar þá smátt og smátt hnúðurinn á bakinu, því
hann er úr tómri fitu, og vex og minnkar eptir viður-
væri dýrsins, Dromedarar geta lifað margar vikur án
þess, að drekka vatn, því þeir geta geymt vatn í poka
eða rúmi í kviðarholinu, sem til þess er ætlað, og
neyta þess síðan smátt og smátt eptir þörfum ; kemur
þetta sér mjög vel á hinum vatnslausu eyðimörkum.
Þeir leggjast niður meðan klyfjar eru látnar upp á þá;
þyki þeim þær of þungar, fást þeir hvorki með góða
pé illu til þess, að standa á fætur, fyr en klyfjarnar
eru léttar, en annars eru þeir vanalega mjög mein-
lausir og þægir. Kaupmenn og aðrir ferðamenn fara
opt með drómedara, jafnvel svo þúsundum skiptir í einni
lest, til fjærlægra staða, um óbyggðir og eyðimerkur,
klyfjaða ýmsum varningi. þeir eru og hafðir til reiðar,
en þykja þó ekki vel til þess fallnir, hvorki svo fljótir
eða liprir sem hestar; þeir eru vakrir og skeiða, en
sá gangur er víðast í litlu afhaldi nema hjá oss. Apt-
ur á móti eru þeir mikið úthalds betri en hestar, og
geta haldið stöðugt áfram, og jafnvel hlaupið, í 3—4
daga í einu. Sagt er að lestamennirnir fjörgi þá
með söng og hljóðfæraslætti, þegar þeir eru orðnir
uppgefnir á þessum langferðum. |

70

Kameldýr hafa tvo fituhnúða á bakinu. þau
lifa í Mið-Asíu, og eru tamin þar.

Lamadýr eru lík úlföldum, en eru þó minni,
og hafa engan fituhnúð á bakinu, en langt og lafandi
hár. Lamadýr eru frá fjöllum Suður-Ameríku, og eru
tamin til áburðar. —

Einhæfð dýr.

Einhæfð dýr hata að eins eina tá á hverjum fæti,
klædda hófi. Jaxlarnir eru gáróttir líkt og í jórtur-
dýrum, og eíns er tannlaust bil milli framtanna og
Jaxla, en framtennur eru í báðum skoltum jafnt.

Einhæfð dýr eru: hestar, asnar og zebradýr.

Hestar eru grannvaxnir og liðlegir, höfuðið langt
og ennið flatt. þeir hafa stór og skær augu, upprétt
og hreyfanleg eyru; hálsinn er framdreginn og hár, og
dregur í dæld fyrir aptan herðakambinn; lendin er á-
völ, og kviðurinn og síðurnar hvelfdar. Fæturnir eru
allir jafnlangir, og fremsta kjúkan, sem þeir ganga á,
er klædd hófi. Allur skrokkurinn er þakinn stuttum
og þéttum hárum, nema hálsinn að ofan (faxið) og stert-
urinn (taglið). Aptan á hverjum fæti fyrir ofan hófinn
eru og hárskúfar eða hófskegg. Gangur hesta er marg-
víslegur: brokk og stökk, valhopp og skeið eða vekurð.
Liturinn er ýmiss konar.

Hestar eru mjög algeng húsdýr, þar sem þeir hafa
næga fæðu, en það er ýms jurta fæða. þeir eru nám-
fúsir, sterkir og fóthvatir, og að öllum jafnaði mein-
lausir. Hestar eru notaðir til reiðar og áburðar, og látn-
it draga vagna og ýmiss konar æki. þeir eru hugaðir

og því góðir í hernaði, læra hæglega, að hlýða boði.
og bendingum, og jafnvel að ganga eptir hljóðfalli.

Hestakyn eru ýms og ólík. Fljótastir á spretti
eru hinir ensku veðklaupahestar, en fegurstir og þoln-
astir allra hinir arabísku.

Hestar, sem lifa á eyjum og við sjó, eru vanalega
smávaxnir; svo eru líka vorir hestar, en þeir hafa samt
orð á sér fyrir þol og úthald. Hestar eru oss mjög
gagnlegir, því án þeirra væru allir {uttningar og ferð-
ir mjög erfiðar og næstum ómögulegar, um jafn vega-
laust land og Ísland er; þar að auki eru hestar ein
með helztu verzlunarvörum vorum, nú á síðari árum;
skinnið er notað í skóklæðnað og teira, og kjötið hafa
sumir til manneldis, þó er það ekki almennt.

Villihestar eru varla til nema á sléttun-
um í Suður-Ameríku; eru það hestar, sem villst hafa
frá Európumönnum, eptir að þeir fluttu þá þangað.

Asnar eru gráir að lt og minni en hestar, og
ólíkir þeim að því leyti, að þeir hafa ákaflega löng
eyru og snoðinn hala með hárskúf í endanum líkt og
naut; þeir eru ekki söðulbakaðir, og vantar fax, en
hafa í þess stað stinn og uppstandandi hár ofan á
hálsinum.

Asnar eru mjög tamdir í Suður-Európu, og hafðir
"til reiðar og áburðar; þeir eru fótvissari en hestar,
en hægfara og latir. — (Múll múldýr, múlasni) er
afkvæmi hests og asna.

Zebradyr hafa svartar og hvítar þverrandir, og
eru líkt vaxin og tamdir: hestar. Þau lifa villt í stór-
um hópum í Afríku, og verða naumlega tamin,

12

Þykkskinnungar.

Þykkskinnungar hafa þykka húð næstum hárlausa,
og á hverjum fæti 3—5 tær, klæddar hófum, sem opt
líkjast klaufum. Vegna þess, að húðin er hárlaus,
halda dýrin sig á daginn helzt á rökum stöðum, og
velta sér í for og bleytu til þess, að verja húðina fyrir
sólarhita og skorkvikindum. Þykkskinnungar eru: svín,
vatnahestar, nashyrningar og fílar.

Svín hafa tvær tær með klaufum á hverjum fæti
til þess, að ganga á, og tvær lagklaufir. Í hvorum
skolti eru tvær stórar vígtennur eða höggtennur, og
allur skrokkurinn er klæddur stinnum og gisnum hár-
um; þau hafa rana, og róta með honum í mold og
aur, og eru jafnan óhrein og óþokkaleg.

Svín eru mjög víða tamin. Eru þau allra húsdýra
- óvandlátust að fæðu sinni; má svo að orði kveða, að
þau eti allt, sem tönn festir á. Kjöt þeirra (flesk)
þykir ágæt fæða - skinnið er notað í ýmislegt og hárið
í busta. Svín voru víða tamin hér á landi í fornöld,
en nú á seinni árum mjög óvíða.

Villigeltir eru stærri enn tamin svín; þeir
lifa í skógum í Mið-Kurópu.

Vatnahestar hafa miklar vígtennur, og eru með
stærstu land-spendýrum fyrir utan fílinn. þeir eru á-
kaflega gildir og klunnalega vaxnir, húðin þykk og
snoðin. Vatnahestar lifa í Afríku við fljót og ár, opt-
ast nokkrir saman í hóp. Margopt eru þeir allan dag-
inn út í fljótunum, og lifa af vatnaplöntum. Á nóttum
ganga þeir á land, ráðast þá stundum á akra, og
gjöra allmikinn skaða. það vill stundum til, að vatna-

13

hestar ráðast á báta á fljótunum, brjóta þá eða hvolfa
þeim, og granda mönnunum.

Nashyrningar hafa engar vígtennur, en ákaflega
þykka húð, sem skiptist í skildi af fellingum, og eru
nokkuð líkt vaxnir eins og vatnahestar. það, sem
einkum einkennir þá frá öllum öðrum spendýrum
er það, að þeir hafa horn á nefbeininu, sem getur
orðið 2—3 fet að lengd, og sumir hafa annað ofar á
snoppunni. Nashyrningar lifa í votlendum skógum í
Asíu og Afríku, velta sér í aur og leðju, og lifa af
plöntum.

Fílar eru klunnalega vaxnir, og stærstir og sterk-
astir allra land-spendýra, sem nú lifa. þeir hafa
fjarska langan rana, sem endar með dálitlum brjósk-
krók, líkum fingri; raninn er holur innan, og nasirnar
eru fremst á honum. Eyrun eru stór og lafa niður,
en augun smá; fram úr munninum ganga tvær dálítið
íbjúgar höggtennur, hið alkunna fílabein. Hálsinn
er svo stuttur, að þeir ná ekki með munninum til
jarðar, og láta því fæðuna upp í sig með rananum, og
vatnið, sem þeir neyta, sjúga þeir upp í ranann og
spýta því inn í munninn. Fílarnir eru ákaflega sterk-
ir Í rananum, og svo liðugir, að þeir geta tekið upp
með honum smá hluti, leyst hnúta, lokið upp húsum,
og gjört marga hluti næsta ótrúlega. Fílar geta lif-
að full 100 ár, og eru að þyngd $8—10,000 pund, en
stór og feit naut vega nálægt 1000 pundum; má af
því sjá hve fílarnir eru risavaxnir í samanburði við vor
vanalegu tamin dýr.

Fílar eru tvenns konar, Á fríku-fílarogAsíu-
fílar. Hinir fyrri eru sjaldnar tamdir, en opt veidd-

“ 14

ir vegna tannanna, sem eru mjög dýrmætar, og hafð.
ar í ýmislegt skraut og listasmíði; þær geta verið
3—4 álnir á lengd, og vegið 300 pund.

Asíu-fílar eru tamdir, og eru mjög námfúsir,;
hyggnir og hlýðnir. þeir eru hafðir til reiðar, og til
þess að bera byrðar; geta þeir borið 20—30 vættir í
einu. — Áður voru fílar mjög notaðir í bardögum, og
voru þá opt látnir bera smá kastala með nokkrum her-
mönnum. Fílar eru hafðir á dýraveiðar; er veiðimað-
urinn optast óhultur á baki þeirra. Indverjar segja
líka, að filarnir hafi átta vopn til varnar: rana, enni,
tvær höggtennur og fjóra sterka fætur. það er sagt
einkenni fíla, að þeir sækist mjög í vín og aðra sterka
drykki; verða þeir fljótt drukknir og óhemjandi.

Eitt hið risavaxnasta spendýr, sem lifað hefir, var
mammút, sem nú er undir lok liðið fyrir mörgum
þúsundum ára. Það hafði mjög bognar höggtennur,
og líktist fíl að sköpulagi, en var þó kafloðið. Hafa
steingjörfingar af því fundizt víða í Síberíu nú á seinni
árum, og jafnvel heilir skrokkar, sem geymzt hafa ó-
skaddaðir í ís. Stórvaxið dýr af fílakyni átti áður
heima í Norður-Ameríku, en er nú liðið undir lok,
það kalla menn mastodon; það hafði stórar, beinar
höggtennur.

Hvalir.

Hvalir hafa fiskmyndaðan líkama, og eru hár-
lausir; framlimirnir eru bæxli, en apturlimir engir.
Hvalir eru hin einu spendýr, sem lifa eingöngu í vatni;
hafa þeir alla líkamsbyggingu, er til þess þarf. Húð-
in (hveljan) er nakin og hál, líkt og strokleður. Tærn-
ár á framlimunum eru sameinaðar með himnu eða húð,

15 “

og mynda bæxli, sem líkist nokkuð stuttu og sterku
árarblaði; sumir hvalir hafa líka bæxli á bakinu.
Skrokkurinn er gildastur um miðjuna, en mjórri fram
og aptur; aptast er sporður, sem skiptist í tvennt,
og liggur lárétt; hann er svo sterkur, að hann skýtur
öllu dýrinu áfram í vatninu, en bæxlin stýra sundinu.
Undir hveljunni liggur lag af spiki, sem bæði gjörir
hvalina léttari í sjónum og ver þá fyrir kulda. Sumir
hvalir hafa tennur, en aðrir eru tannlausir, og hafa
skíði í efra skoltinum.

Tannhvalir hinir helztu hér við strendur eru:
hnýsur, marsvín, háhyrningar og andarnefjur ; náhvalir
koma og hingað, en eiga þó einkum heima norður í
Íshafi. Þeir hafa langa og snúna tönn fram úr hausn-
um, sem þykir mjög dýrmæt. Allir þessir hvalir halda
sig vanalega í hópum, og eru minni vexti en skíðis-
hvalir, optast frá 18—30 fet, og hnýsur, sem eru hið
minnsta hvalakyn, eru að eins 5 fet á lengd.

Búrhvalur er og tannhvalur. Hann hefir
fjarska stórt höfuð, og er full 80 fet að lengd; hann
er einkum í Indlandshafi og Kyrrahafi, en einnig
nokkuð í Atlantshafi. Af búrhval fást 60—80 tunnur
lýsis og hvalsauki (spermacet), sem er hrein olía, en
storknar í loptinu; er hún í rennum á hausnum og
eptir endilöngu bakinu. Tennurnar eru notaðar sem
fílabein.

Skíðishvalir eru stórvaxnir, hafa stórt höfuð og
vítt gin. Báðum megin í efra skoltinum er röð af
þríhyrntum hornplötum (skíði, tálkn); eru opt 300
skíði í hvorri röð; stytzta röndin snýr upp, og þar er
hún fest; lengst eru þau skíðin, sem í miðjunni eru,

4

16

stundum 10—12 fet. Sú röndin, sem snýr inn Í
munnholið, er þakin löngum hárum. en sú, er út veit,
er hárlaus og slétt. Skíðishvalir lifa af ýmsum smá-
dýrum, sem þeir gleypa upp Í sig með sjónum, en
þegar þeir láta ginið aptur, spýtist vatnið út á milli
skíðanna, en dýrin verða eptir; eru skíðin þannig
nokkurs konar sáld til þess, að sía smádýr úr sjónum.

Grænlandshvalur (sléttbakur) hefir ekkert bæxli
á bakinu; hann verður nálægt 60 fetum á lengd, og
af honum fást um 100 tunnur lýsis. þrátt fyrir hina
feykilegu stærð er Grænlandshvalurinn fjarska fljótur
í förum, og lyptir hann sér stundum alveg upp á
yfirborð vatnsins; þegar hann er særður, rennir hann
sér gegnum Er með meiri flýti en nokkurt gufuskip.

Reyðarhvalir hafa bæxli á bakinu, og eru
grannvaxnari en Grænlandshvalir. Stærðin er misjöfn,
frá 25—100 fet.

Hvalaveiði er mjög stunduð í Íshöfunum; fara
þangað árlega mörg skip til hvalaveiða úr fjarlægum
löndum. Einkum er notað spik og skíði af hvölum,
og kjötið má hafa til manneldis. Hjá oss hefir hvala-
veiði aldrei verið stunduð að nokkrum mun; helzt eru
skotnir smáhvalir, svo sem hnýsur og höfrungar“ All-
opt rekur dauða hvali hér upp á strendur og sker,
helzt undan ís á vetrum.

Pokadýr..

Pokadýr eru ólík öllum öðrum spendýrum að því
leyti, að þau fæða mjög ófullburða unga, sem sjúga
sig fasta, þegar eptir fæðinguna, á spena móðurinnar.
Hjá mörgum tegundum eru spenarnir í poka undir

0

71

kviðnum, og þar sitja ungarnir, unz þeir eru orðnir
fullburða. Á þeim dýrum, sem ekki hafa þenna poka
á kviðnum, skýla ungarnir sér með löngum hárum,
er sitja umhverfis spenana, og stundum þegar þeir eru
mjög stórir, leita þeir sér hælis á baki móðurinnar.
Pokadýr eru í Ameríku, og í Ástralíu, voru þau hin
einu spendýr, er þar voru, áður Európumenn fluttu
tamin dýr þangað. Pokadýr eru: kengúrur og nefdýr.

Kengúrur hafa mjög stutta framfætur og langa
apturfætur, rófan er löng og sterk, og styðjast dýrin
við hana. Vegna hinna löngu apturfóta geta kengúr-
ur ekki gengið öðruvísi en að stökkva, og hinar stærri
tegundir stökkva 6—7 álnir í einu.

Nefdýr hafa langt trýni, sem líkist nokkuð nefi á
önd, og er það þakið alveg hárlausri húð; sum kyn
hafa sundfhtjar og önnur graffætur. Að öllu samtöldu
er bygging og lifnaðarhættir pokadýra mjög breyti-
legir.

2. Fuglar.

Fuglar eru klæddir fiðri, og framlimir þeirra eru
vængir, þeir verpa eggjum og unga þeim út.

Fuglar líkjast mjög hver öðrum að útliti, eg eru
auðþekktir frá öllum öðrum dýrum. Hinn miki mis-
munur spendýranna, svo sem apa og hvala, leðurblöku.
og þykkskinnunga, finnst hvergi meðal fuglanna. Á
vaxtarlagi þeirra sést glöggt, að þeir eru byggðir til
þess, að lypta sér og fljúga, og einkum gjöra fjaðrirn-
ar þá hæfa til þess; enda má svo segja, að flugið sé

18

alveg einkennilegt fyrir þá. Hver fjöður er samsett
úr þremur blutum: staf, skapti og fönum.
stafnum eru fjaðrirnar festar, en fanirnar ganga eins
og geislar út frá skaptinu á tvo vegu, og loða saman.
Fjaðrir, sem að eins hafa staf en ekkert verulegt skapt,
og eru lausar og mjúkar, -eru nefndar dúnn. Dúnn-
inn situr jafnan næst hörundinu, eins og þel á sauð-
um og fleiri spendýrum. Aðrar fjaðrir eru hin-
ar eiginlegu þakfjaðrir, flugfjaðrir eða stél-
fjaðrir; eru þær ýmsar að lit og lögun. Á haustin,
þegar fuglarnir hafa annazt unga sína eptir þörfum,
fella þeir fjaðrir; á meðan eru þeir veikir og draga
sig í hlé, þar til fjaðrirnar vaxa aptur. Opt hefir
karlfuglinn annan lit en kvennfuglinn, og vanalega
fegurri, einkum um þann tíma, sem fuglarnir maka
sig. Sumir fuglar skipta litum sumar og vetur, og
eru sumarfjaðrirnar optast skrautlegri (rjúpur).

Líkami fuglanna er mjög léttur, því öll bein eru
ákaflega þunn, en þó sterk og full of lopti en ekki
merg, eins og bein spendýranna. Bolurinn er eggmynd-
aður, stuttur og stinnur og ágætlega lagaður til þess,
að yfirvinna mótstöðu loptsins. Flestir fuglar hafa
mjög langan háls og liðugan, sem beygist inn að boln-
um líkt og S.

Beinabygging fuglanna líkist mjög í öllum
aðalatriðum beinabyggingu mannsins og spendýranna,
þó út af bregði í ýmsum smám atriðum. þau bein í vængj-
um fuglanna, sem svara til beinanna í mannshönd,
eru töluvert færri, eður að eins 3 fingur, en framhand-
leggsbeinin .eru tvö. Neðan á alnbogabeininu og á
fingrunum sitja fugfjaðrirnar, sem sveifla fuglunum

79

gegnum loptið. Til þess, að vængirnir hafi sem mest-
an krapt. eru brjóstvöðvarnir stórir og sterkir, og að
nokkru leyti festir við háan kamb á brjóstbeininu.
Viðbeinin eru tvenn, „og gefur það vængjunum einnig
meiri krapt: er sú beinabygging einkennileg fyrir fugl-
ana, en ekkert annað dýr. Fuglarnir hafa ýmist
stuttar eða langar stélfjaðrir, sem eru líkar að lögun
og „flugfjaðrir vængjanna. Með stélinu stýra þeir sér
á fluginu. .

Flestir fuglar hafa fjórar tær. þrjár að fram-
an og eina að aptan. Hinn helæzti mismunur á fóta-
byggingu þeirra er á apturtánni; á sumum situr hún
á sömu hæð og framtærnar, en á öðrum töluvert hærra.
Á hverri tá er kló, og eru klærnar eins og öll bygg-
ing fótanna löguð eptir lifnaðarháttum fuglanna, og
því töluvert breytileg í hinu smáa." Fuglarnir hafa
engar tennur, en kjálkarnir og öll andlitsbeinin eru
mjög framdregin. og að framan eru kjálkarnir klæddir
hornkenndu nefi; er það, eins og tennur spendýranna.
lagað eptir þeirri fæðu, sem fuglarnir neyta; þannig
hafa ránfuglar sterkt og bogið nef með hvössum röð-
um; þeir fuglar, sem lifa af skorkvikindum, hafa ann-
aðhvort breitt, eða langt og veikt nef o.s. frv.

Melting faglanna er nokkuð lík meltingu spendýr-
anna, en gengur þó fljótar, einkum þegar litið er til þess,
að þeir hafa engar tennur, en gleypa fæðuna ótuggna,
og hún. verður eingöngu. að leysast sundur í magan-
um; og ýmsir fuglar hafa ótrúlega sterka meltingu;
þannig geta ránfuglar melt gömul bein, og fuglar,
sem lifa af korni, geta með meltingu sinni haft þau
áhrif á járnmola, að hann breytir töluvert lögun sinni.

80

Margir fuglar hafa sarp, þar sem fæðan blotnar fyrst
og mýkist; og ýmsir gleypa sand og smá steina, sem
hjálpar til þess, að mylja fæðuna sundur í maganum
(fóarninu).

Andardráttur fuglanna er svipaður andan spen-
dýranna, og hafa þeir lungu lík að byggingu, en apt-
ur enga þind, sem hefir þó mikla þýðingu fyrir and-
ardrátt spendýranna. Blóðrás og öll efnaskipti
ganga fljótt og fjörugt hjá fuglunum; enda er blóð-
hiti þeirra meiri að jafnaði en spendýranna, sem or-
sakast af því, að þeir anda að sér meira lopti að til-
tölu en öll önnur hryggdýr. Gengnr það ekki einasta
um öll lungun, og hitar blóðið þannig, heldur einnig
út um allan líkamann. Af þessu leiðir fjör og krapt
fuglanna. Margir þeirra þurfa ákaflega mikið að eta,
t. a. m. sumir fúglar, sem lifa af skorkvikindum, eta
-svo mikið daglega, að nemur tveim til þremur líkams
þyngdum þeirra.

Eins og fuglarnir sjálfir eru ólíkir að lit og vexti.
þannig eru og egg þeirra fjarska mismunandi að stærð
og lit, og nokkuð breytileg að lögun. Utan um egg-
in er hörð skel eða skurn, mestmegnis úr kalki, og
mnan undir því skurnhimnan, þá er hjvítan,
blómið og kímið. Úr kíminu myndast unginn, og
flýtur það ávalt ofan blóminu, hvernig sem egginu er
snúið. Í hinum norðlægari löndum verpa fuglar vana-
lega eggjum einu sinni á ári hverju, en í heitu lönd--
unum 2—4 sinnum. "Tamdir fuglar geta orpið árið
um kring, nema á meðan þeir fella fjaðrir og um
lsaldasta vetrartímann. Tala eggjanna er mjög mis-
Jöfn, frá 1—24; en einna vanalegast er það, að fuglar

S1

verpi 4—6 eggjum í einu. Til þess að klekja eggjum
út, þarf mikinn hita, nálægt 400 C.; verða því fuglarn-
ir að sitja á þeim til þess, að halda þeim heitum.
Við hitann verður sú breyting á egginu að innan, að úr
kíminu myndast ungi, sem nærist á blóminu og hvit-
unni, og eptir skemmri eða lengri tíma brestur skurn-
ið utan af, og unginn kemur út úr egginu. Er þá
mjög misjafnt hve ungarnir eru veikburða; sumir eru
lengi í hreiðrinu, áður en þeir eru sjálfbjarga, en aðrir
mjög skamman tíma. Vanalega situr kvennfuglinn
einn á eggjunum; svo er til dæmis um hænur og end-
ur; eru þær því neyddar til þess við og við, að fljúga
af eggjunum til þess, að leita sér fæðu, því að karl-
fuglinn skiptir sér ekkert af þeim. Af söngfuglum
er það optast kvennfuglinn, sem annast um eggin og
ungar þeim út, en karlfuglinn heldur sig í nánd, flyt-
ur fæðu heim að hreiðrinu, og syngur kvennfuglinum
til skemmtunar. Sumir fuglar sitja á til skiptis, og
nokkir láta sólarhitann eingöngu unga út eggjum
sínum. Til eru og fuglar, er verpa eggjum sínum í
hreiður annara fugla, og láta þá þannig klekja þeim
út jafnframt sínum eigin eggjum.

Fjöldi fugla byggir hreiður fyrir unga sína, opt
af mikilli list. Margir söngfuglar gjöra körfumynduð
hreiður úr stráum, og klæða þau innan með hrosshári,
fiðri og mosa; svölur byggja hreiður úr leir, sem þær
klistra á veggi og múra. Annars er hreiðurgjörð fugl-
anna mjög margbreytt, og opt næsta aðdáanleg og undr-
unarverð.

Það má segja, að allir fuglar eigi þar heima, sem

þeir eru fæddir; en þó eru margir þeirra í hinum

r

6

82

köldu og tempruðu beltum, sem flytja sig burt á árí
hverju, og koma aptur á vissum tímum. Þegar haustar;
og óhægra verður að afla fæðu, fljúga þeir til hinna
heitari landa, en koma aptur með vorinu til fyrri átt-
haga sinna, og þá vanalega seinast þeir, sem fluttu
sig burtu fyrst að haustinu. Fuglar þessir eru nefndir
farfuglar, og eru það t. a. m.: gæsir, hels-
ingjar,lóur og spóar. Aptur eru aðrir fuglar,
sem halda sig allt árið hér um bil á sömu stöðvum,
og aldrei flytja til fjarlægra landa, svosem rjúpur,
snjótitlingar, hrafnar og valir. e

Skemmtun sú er menn hafa af fuglunum er mikil
og margvísleg. Enginn dýraflokkur býður svo mikið
yndi, eður er svo fagurlega skapaður sem þeir að jafn-
aði. — Fjaðraskraut sumra fngla er óviðjafnanlegt, og
röddin unaðsleg. þó þar sé samt margar undantekn-
ingar, því að ýmsir fuglar hafa ljótan og óviðtelldinn
róm. þá eru önnur not fuglanna ekki lítils virði;
víða um lönd eru margar tegundir tamdar, og verða
þannig að miklu gagni með því, að kjöt þeirra og egg
eru ágæt fæða, — Villifuglar eru líka mjög opt veidd.
ir, og eggjum þeirra safnað. Fiður fuglanna er notað
til margra hluta, og gengur því sem verzlunarvara.
Sumir ránfuglar gjöra samt stundum nokkurn skaða,
og eins þeir, sem etakorn og aðra ávexti;er það samt
ekkert í samanburði við gagn það, sem aðrir fuglar
vinna með því, að eyða skorkvikindum, sem annars
mundu verða jarðargróðanum að skaða.

Fuglunum er skipt í 8 raðir, og er sú skipting
einkum byggð á lögun fótanna.

83

Ránfuglar.

Ránfuglar hafa ránfætur. þeir fætur eru með
fjórum tám, einni að aptan og þremur að framan, er
allar sitja á sömu hæð, og á hverri tá er hvöss og
bogin kló. Fuglar þessir taka bráð sína með klónum
og rífa hana sundur með nefinu, sem bæði er sterkt
og bogið. þeir lifa af hræjum og lifandi dýrum, og
hinir stærstu taka bæði héra, lömb og fleiri spendýr.

Ránfuglar eru: fálkar, ernir, gammar og uglur.

Fálkar hafa langa vængi, kengbogið nef og sterk-
ar klær. þeir hafa hvassa sjón og ákaflega hart flug,
og eru hugaðir og rángjarnir; þeir taka fugla á flugi
og drepa. Liturinn er ýmist næstum hvítur, grár eða
mógrár. Hinir íslenzku fálkar eru frægir frá fyrri tíð.
Voru þeir víða tamdir og látnir veiða fugla, og þóttu
þá hin mesta gersemi, Er sú veiðiaðferð nú víðast
aflögð, nema helzt á stöku stað í Asíu. Smirlar eru
líkir og náskyldir hinum eiginlegu fálkum, en þó minni
vexti. þeir eru mógráir að lit.

Ernir eru stórir vexti og mósvartir að lit. þeir
lifa af eggjum og ýmsum fuglum; krækja fiska upp
úr ám og vötnum, og taka opt lömb og fleiri smávax-
in spendýr. Hrnir eru hér helzt við sjó og stór sil-
ungsvötn. S

Gammar eru stærstir allra ránfugla. þeir hafa
næstum fiðurlausan háls og haus, og ekki svo sterkar
klær eða nef eins og fálkar. þeir lifa af hræjum og
eru“daunillir og seinfara. Einna stærstur allra gamma
er kondórinn í Andesfjöllum. Hann lifir hæst allra
fugla, og hefir sözt á flugi 22,000 fet yfir sjáfarflöt.
Uglur eru nætur-ránfuglar, þær eru mjúkfiðraðar,

6

84

og geta snúið aptur yztu framtánni, þegar þær vilja
(venditá). Þær hafa hljóðlaust flug og framsett augu ;
sjá illa á daginn, og eru því helzt á ferð um kveld
og nætur, og veiða fugla og fleiri dýr. Hornuglur
hafa fjaðurtoppa upp úr höfðinu. Snæuglur koma
hingað, en þó heldur sjaldan.

Spörfuglar.

Spörfuglar hafa setfætur, er líkjast mjög rán-
fótum, en hafa þó veikari klær. Flestir spörfuglar eru
smáir vexti, og lifa mest af skorkvikindum og fræjum.
Þeir eru mjög margir góðir söngfuglar, og lifa víða í
skógum.

Helztu innlendir spörfuglar eru:

Þrestir, máríötlur, þúfutitlingar, steindeplar og
músarindlar. Allir þessir fnglar eru litlir, léttir og
fjörugir. þeir hafa mjótt og framdregið nef, opt með
dálítilli tönn að ofan, sem fellur ofan í tilsvarandi
dæld á neðra nefinu.

Snjótitlingar eru líka smáir vexti, og hafa stutt og
keilumyndað nef. þeir skipta litum sumar og vetur,
og eru nefndir sólskríkjur á sumrum.

Hrafnar eru alsvartir með stóru nefi. þeir eru al-
ætur, en hyggnir og varir um sig; má kenna þeim orð
eg þulur ogsýmislegt fleira, svo er og um fleiri fugla
at hrafnakyni. Hrafnar eiga heima hvervetna á
hnettinum.

Af útlendum fuglum má nefna nætuwrgala. þeir
eru litlir og dökkgráir að lt, og mjög frægir fyrir
íÍagran og fjölbreyttan söng. — Svölur hafa stutt og
breitt mef þrístrent við rótima, langa ög frame

85

dregna vængi. þær lfa mjög víða á hnettinum, fljúga
ágætlega og koma stundum hingað. — Lævirkjar
syngja vel, og vanalega fegurst þegar þeir hefja sig
upp í loptið. þeir eiga allvíða heima, en koma þó ekki
hingað. — Krákur eru af hrafnakyni, og nokkuð líkar
hinum eiginlegu hröfnum, en hafa þó minna nef og ekki
eins fagurgljáandi fjaðrir. það er auðvelt að temja
þær, og má kenna þeim eins og hröfnum, að tala orð
og setningar; en heldur eru þær glettnar og þjófgefn-
ar, og taka helzt fagra hluti; svo er og um hrafna. —
Paradísar-fuglar á Nýu-Gineu eru og af hrafna-
kyni. þeir hafa langar og fagurlitar fjaðrir í vængj-
um og stéli; þær eru opt notaðar til skrauts. —
Kanarífuglar eru smáir vexti og gulir að lt; þeir

eru ágætir söngfuglar og víða tamdir. Uppruna-
lega eru þeir frá Canarí-eyjum, en voru fluttir þaðan
til KEurópu fyrir 300 árum. — Kolibrí-fuglar í

Ameríku eru minnstir af öllum fuglum, og álitnir feg-
urstir allfa lMfandi skepna að lt og vexti; jafnvel
skrautlegustu gimsteinar komast ekki til jafns við þá
að litprýði. Í einu orði eru þeir náttúrunnar furðu-
verk að léttleika, flýti og litarfegurð. þeir eru ólíkir
öllum öðrum fuglum að því leyti, að þeir bera væng-
ina svo fljótt, að ekkí verður með augum greint, og
svífa þannig gegnum loptið með undra flýti og öllum
hugsanlegum litbreytingum.

Kálifurfuglar.
Klifurfuglar hafa klifurfætur, en þeir eru með
tveimur tám að framan og tveimur að aptan. Klifur-
fuglar eiga hér alls ekki heima, en lifa helzt í skóg-

86

um, og syngja ekki. Helztir þeirra eru gaukar, spæt-
ur og páfagaukar.

Gaukar hafa langa, mjóa og hvassa vængi. þeir
verpa í hreiður annara fugla, og láta þá unga út eggj.
um sínum. — Spæfur eru fullkomnastar allra klifur-
fugla. Þær hafa beint og strent nef, leygmyndað að
framan, og höggva með því holur í tré og greinar.
Tungan er löng, og á henni fremst eru gaddar,er vita
aptur; skýtur fuglinn henni fram úr nefinu inn í hol-
urnar, og loðir þá allt við hana, sem lauslegt er. Með
stélinu styðja þærsig, og spyrnaí tré og greinar. —
Páfagaukar hafa stutta og gilda fætur, og bogið og digurt
nef. þeir hafa vöðvameiri tungu, en flestir aðrir fugl-
ar, eru hyggnir og skynugir, og nokkuð líkir öpum í
aðferð sinni. þeir geta lært að tala einstök orð og
setningar, hlæja, syngja 0. fi. Eru þeir víða tamdir
til skemmtunar, en hið rjetta heimkynni þeirra eru
heitulöndin. Á dögum Alexanders mikla voru þeir
tamdir á Indlandi, og seinna voru þeir opt hafðir í
dýrindis búrum í Róm, og kenndar ýmsar listir.

Dúfur.

Dúfur hafa setfætur, og eru að því leyti ólík-
ar öðrum fuglum, að nefið er mjög lint við rótina, en
hart að framan. Dúfur hafa verið fluttar hingað í
stöku kaupstaði og sjóþorp, en þó heldur fáar. Er-
lendis eru þær algengir húsfuglar; eru til yfir 200
tegundir af tömdum dúfum. Bréfdúfur eru tamd-
ar til þess, að bera bréf milli bæja og þorpa. þær
hafa ótrúlega hart flug, og geta flogið 10 mílur á ein-
um klukkutíma.

87

Hænsfuglar.

Hænsfuglar hafa gangfætur. þeir fætur eru
með þremur framtám og einni apturtá, nokkuð hærri
en hinar, og allar með breiðum klóm til þess, að róta
í jörð og moldu. Nefið er vanalega stutt og kúpt, og
öll beinabygging sterk. Margir hafa skrautlegar fjaðr-
ir, einkum karlfuglinn, en stutta vængi, og fljúga flestir
illa. Eiginleg hæns hafa kjötkamb á höfðinu, og
spora aptan á fótunum. Karlfuglarnir (hanar) hafa
langar stélfjaðrir, og eru litfagrir. þeir hafa marga
kvennfugla (hænur) um varptímann, en hænurnar ann-
ast um eggin. |

Tamdir hænsfuglar eru: hin vanalegu hæns, fasan,
kalkún og páfuglar; villtir eru: orrar, akurhæns og
rjúpur. Rjúpur hafa loðna fætur fram á klær, og
skipta litum sumar og vetur; þær hafa létt flug, hlaupa
vel, og lifa helzt í fjallalöndum. Rjúpur eru víða um
norðurhluta Ameríku og Európu. Eru þær algengar
hér, og veiddar mjög á vetrum; og þá ýmist hafðar
hér til fæðu, eða seldar til útlanda.

Hlaupfuglar.

Strútar eru hinir helztu hlaupfuglar. þeir hafa
hlaupfætur, það er, fætur með engri apturtá en
tveimur eða þremur breiðum framtám og gangþófum
undir. Hálsinn er langur og snoðinn, höfuðið heldur
lítið, og vængirnir ófullkomnir. Strútar geta ekki
flogið, en að eins veifa vængjunum á hlaupum; eru
þeir svo fljótir, að fóthvötustu hestar hafa naumlega
við þeim. Strútar lMfa helzt í hópum á heiðum og
eyðimörkum hinna heitu landa. Verpa þeir eggjnm

88

sínum í sand, og annast karlfuglinn einn um þau, en
kvennfuglinn ekki. Eggin vega nálægt 3 pundum; er
skurnið stundum notað sem ker í Afríku. Heldur
eru strútar einfaldir og huglitlir, og forða sér á hlaup-
um, þegar þeir eru eltir; er mælt, að þeir styngi þá
stundum höfðinu niður í sandinn til þess, að fela sig
fyrir þeim, sem eltir þá. Opt ber það líka við, að
þeir slá með fótunum eins og hestar, þegar þeir geta
ekki forðað sér lengur. Stútsfuglarnir í Afríku
hafa að eins tvær tær. Eru þeir hinir stærstu fuglar,
sem nú lifa, full 8 fet á hæð, og vega hér um bil 150
pund. þeir hafa mjög lengi verið veiddir ýmist vegna
kjötsins, sem haft er til manneldis, eða fjaðranna, er
þykja fagrar, og eru mjög opt hafðar til skrauts.
Strútsfuglaheili var á fyrri öldum einn af dýrindisrétt-
um Rómverja.

Skyldir strútunum voru mó afuglar á Nýja-Sjá-
landi, sem nú eru útdauðir, líkast til fyrir fáum öld-
um. „þeir lifðu af plöntum, og gátu ekki flogið.
Karlfuglinn var yfir 10 fet á hæð, og eggin svo stór, að
helmingur af skurninu huldi mannshöfuð algjörlega.

Á Madagaskar var einnig risavaxinn fugl, sem
nú er einnig að öllum líkindum útdauður. Voru egg
hans 5—6 sinnum stærri en strútsegg, eða hér um bil
50,000 sinnum stærri en egg kolibrífugla.

Vaðfuglar.

Það er ekki gott að segja glögg einkenni á fugla-
flokki þessum. þeir mynda millumlið milli hænsfugla
og sundfugla, og er vöxtur þeirra, bygging og 'lifnað-
arhættir mjög ýmiss konar. Vanalega hafa þeir lang-

89

an miðfót, fiðurlausan upp fyrir hæl (vaðfætur). Flest-
ir eru fitjalausir, en nokkrir hafa blöðkur á tánum,
sem ekki eru reglulegar fitjar, en hjálpa þó fuglinum til
þess að fleyta sér áfram á vatni, nokkrir vaðfuglar
hafa og fullkomnar sundfitjar. ÁApturtáin er optast
stutt, og að eins snertir jörðina að framan. Lengd
framtánna er optast í meðallagi, en þó kemur fyrir,
að sumir vaðfuglar hafa svo langa tá, að hún er lengri
en fuglinn sjálfur, hjálpa þær til þess, að halda fugl-
inum uppi á for og fenjum. Allur fjöldi vaðfugla
heldur sig hjá vötnum og á votlendum stöðum, en þó
lifa ýmsir upp til fjalla og á eyðimörkum. Margir
eru farfuglar og fljúga flestir vel og sumir ágætlega.
— Helztu íslenzkir vaðfuglar eru:

Með-stuttri apturtá : heiðlóur, tjaldar, stelkar,
spóar, hrossagaukar sendlingar og lóuþrælar.

Með stórri apturtá: keldusvín og fiskhegrar.

Með blöðkur á tánum (blaðfitjaðir): þórshanar,
óðinshanar og blesandir.

Af útlendum vaðfuglum má nefna stork, íbis
og flamíngó.

Storkar eru háfættir með beinu og löngu nefi, og
hafa opt fagran og gljáandi lit. þeir Lfa víða, helzt
í vatnsríkum héruðum, en forðast fjöll og eyðimerkur.
Einkum eru froskar fæða þeirra.

Íbis hefir langt og íbjúgt nef, og fiðurlausan háls
og höfuð með svartri húð silkimjúkri. það er auðvelt,
að temja þá, og verða þeir mjög fylgispakir við menn.
Ibis var haldinn mjög heilagur hjá Forn-Kgiptum, og
var tilbeðinn.

Flamingóar hafa hnöbogið nef með tenntum röð-

90

um, háa fætur og langan og boginn háls. þeir eru
sumir hvítir að lit með rauðum blæ, en aðrir næstum
fagurrauðir, og allir heilfitjaðir. Þeir lifa í stórum hóp-
um í Afríku og víðar. Flamingóar byggja strýtu-
mynduð hreiður úr leir og stráum með lítilli skál að
ofan, sem þeir verpa eggjum sínum í. þeir eru hug-
Litlir og varir um sig, og hafa vörð úti ef þeir ugga að
sér; verða þeir naumlega skotnir á daginn, en eru
veiddir í net um nætur, Flamingóar fljúga vel; þyk-
ir það undra fagurt að sjá þá fljúga gegnum loptið í
fleygmynduðum flokkum þúsundum saman, og bera
við bláan himin í fagurrauðum röðum, sem ýmist hefja
sig eða hníga; þegar þeir setjast allir niður, líta þeir
út í fjarska eins og rauðklæddar hermannaraðir. Eru
þeir því stundum kallaðir „hinir ensku hermanna-
fuglar“.

Sundfuglar,

Sundfuglar eru margir og fjölbreyttir. Hin helztu
einkenni þeirra eru sundfætur, þeir fætur eru með
fit eða sundhúð milli tánna, en að byggingu geta þeir
þó verið töluvert mismunandi. Sumir sundfuglar hafa
fitjar að eins á milli framtánna, en apturtáin er þá
annaðhvort engin eða lítil og alveg fitlaus (tvífitjaðir
sundfuglar), en aðrir hafa fitjar milli allra tánna (þrí-
fitjaðir sundfuglar). Á festum eru fitjarnar heilar
fram á klær, en á sumum klofnar að framan, eður að
eins blöðkur á tánum (blaðfitjaðir sundfuglar). Nef
sundfuglanna er fjarska mismunandi, en þó optast
klætt að utan vaxkenndri húð. Fiður hafa þeir fast
og þykkt, sem ryður af sér vatninu, vegna ftu eður

91

olíu, sem fuglarnir smyrja fjaðrirnar úr með nefinu;
fituna fá þeir úr kirtli nokkrum ofan við stélið.

Svo sem gefur að skilja, lifa sundfuglarnir mest á
sjó og vötnum, en minna á þurru landi; enda eiga
margir þeirra ákaflega illt með að sitja og ganga á
landi, því fæturnir eru opt svo langt hvor frá öðrum,
að fuglinn vagar til beggja hliða á ganginum, eða
þeir eru svo aptarlega, að hann verður að sitja næst-
um lóðréttur, svo sem sefendur.

Margir sundfuglar kafa furðu djúpt, og róa sig
með vængjunum áfram í vatninu, en aðrir kafa aldrei,
heldur að eins synda. Sumir eru ágætir flugfuglar og
margir farfuglar.

þess má geta, að næstum allir sundtuglar lifa á
dýrafæðu, en að eins örfáir geta notað jurtafæðu. Þeir
lifa helzt í hópum, og auka mjög kyn sitt, þó eru
nokkrir, sem að eins verpa einu eggi.

Hjer við strendur er fjöldi sundfugla af ýmsu
kyni; aðalflokkar þeirra hinir helztu eru:

1. Meðlöngum vængjum.
„ú. Þrífitjaðir.

Skarfar eru dökkir að lit og hafa nokkurs konar
sarp eða poka undir nefinu.

0. Thrífitjaðir.

Máfar hafa þunnt og hnífmyndað nef, og langa
og breiða vængi. Af þeim flokki eru svartbakar
og skeglur.

Kríur hafa ltla fætur rauða, og beint og fram-
dregið nef, langa vængi og mjótt og hvasst stél, vana=
lega klofið.

92

Kjóar hafa bogið nef og klær; þeir eru grimmir
og ákafir, og elta aðra fugla.

Fýlungar hafa hak á nefinu; nefholurnar eru tví-
skipt pípa, og nasaholurnar eru framan á hakinu.
Drúði er af fýlunga flokki; er hann talinn minnst-
ur allra sjófugla.

2. Með stuttum vængjum.

Gæsir, svanir og flestar endur hafa flatvaxið nef
með krók að framan og tenntum röðum. Tennurnar
hafa nokkuð líkt ætlunarverk eins og skíðin í hvölun-
um, sem sé að sía frá vatnið, sem fuglarnir taka upp
í sig með fæðunni.

Gæsir eru gráar að lit með háu og gulu nefi og
rauðgulum fótum. Helsingjar hafa dökkleitt nef
og fætur. Gæsir og helsingjar eru farfuglar, og eru
hér helzt á vorin og síðari hluta sumars.

Svanir (álptir) eru stórvaxnir fuglar með löngum
hálsi og syngja og kvaka fagurlega. þeir sitja sjald-
an á landi, og eiga heldur erfitt með að fljúga, eink-
mm að lypta sér fyrst upp af vatninu; þeir synda vel,
en kafa ekki. Hinn íslenzki svanur er minni
vexti, en margar tegundir í útlöndum; en liturinn er
hvítur með gulleitum blæ; svo er og litur flestra svana,
að undanskildum svaninum frá Nýja-Hollandi. hann
er alsvartur með rauðu nefi.

Endur eru hér ýmiss konar, bæði kringum strend.
ur landsins og á ám og vötnum upp í landi. Merk-
astur fugl af andakyni er æðarfuglinn sökum arðsemi
sinnar.

Æðarfuglar hafa fiðurlausa bletti frá nefinu upp
á ennið; hálsinn og höfuðið að ofan, hryggurinn og

93

mikill hluti af þakfjöðrum vængjanna eru hvítar að lit,
en vængirnir ljósgrænir og gljáandi; að öðru leyti er
liturinn mósvartur eða svartur. Augun eru rauðmórauð,
nefið grængult, og fæturnir grænleitir. Æðurin (koll-
an) er minni og grámórauð að lit. Æðarfuglar eiga
erfitt með að ganga á landi, en eru grunnsyndir og
kafa ágætlega. Er mælt, að þeir sæki stundum fæðu
til botns á 55 feta dýpi. Geta þeir verið 6 mínútur
í kafi, en eru sjaldan lengur í einu en 1'2—2 mínút-
ur undir yfirborði vatnsins. Það er auðvelt að temja
æðarfugla, og gjöra þá svo gæfa, að það megi taka þá
at eggjunum, og láta þá á þau aptur án þess, að þeir
Hjúgi burtu, eða styggist hið minnsta.

Aðalheimkynni æðarfugla eru hin norðlægu lönd;
eru víða not þeirra mikil og arðsöm (egg og dúnn).
Vanalega verpa þeir 6—8 eggjum, og annast æðurin
ein um þau, en blikinn flýgur burtu, eptir að æðurin
hefir orpið. Æðarvörp eru hér allvíða og töluvert arð-
söm. Er það einkum nú á síðari árum, að menn hafa
lagt nokkra rækt við æðarfuglinn. Er hann friðaður.
hér um allt land, og varðar sektum ef hann er drepinn.

Álkufuglar hafa enga apturtá og stutta vængi.
Þeir lifa hvergi nema í norðlægum löndum. Af þess-
um flokki eru: álkur, langvíur, teistur og lund-
ar. Geirfugl var afálkukyni, hann er nú útdauður.

Lómar hafa apturtá og eru ýmist heilfitjaðir eða
blaðítjaðir. Af þeim flokki eru: ló mar, himbrimi,
sefendur og flórgoðar.

Af útlendum sundfuglum má nefna pelíkana
0g mörgæsir.

Pelikanar eru sama kyns og skarfar, en eru álíka,

94

stórir og álptir, þeir hafa langt og mikið nef, með
stórum húðpoka að neðan; þar geyma þeir fiska og
fleiri dýr, sem þeir veiða. Heimkynni þeirra eru heitu
löndin. Hafa þeir sumstaðar verið tamdir og látnir
veiða fiska.

Mörgæsir (Pingvin) hafa næstum keilumyndaðan
líkama, og ákaflega stutta vængi, er meira líkjast
bæxlum á hval en vængjum á fugli. Vængfjaðrirnar
eru hreisturmyndaðar, og líkjast töluvert hreistri fisk-
anna. Mörgæsir eiga heima við heimskautslöndin syðri ;
koma þær aldrei á land nema um varptímann, en
lifa annars alltaf á sjónum, synda og kafa, en geta
ekki flogið. Við sundið uota þær vængina til þess, að
róa sig áfram í vatninu.

3. Skriðdýr.

Skriðdýrin hafa húð, er skiptist í skildi eða bein-
hreistur. þau anda með lungum, en hafa kalt blóð.

Þess er áður getið, að blóðrás spendýra og fugla
sé næsta lík og hjá manninum; en blóðrás skriðdýra
er að því leyti alveg frábrugðin, að hægra og vinstra
apturhólf hjartans eru ekki sundur skilin með vöðva-
vegg. þar rennur því saman bæði slagæða- og blóð.
æðablóð. Sökum þess að skriðdýrin hafa kalt blóð,
þá eru þau tök og köld að þreifa á, og hreyfingar
þeirra, meira en spendýranna, bundnar við hita náttúr-
unnar að utan. Í hita eru þau fjörug, en í kulda
dauf og seinfær, og missa þá matarlystina. Í köldum
löndum liggja þau í dvala á vetrum, en vakna á vor-
in. Að andlegu atgjörvi standa skriðdýr heldur lágt;

95

ög aldrei verða menn varir við þann hagleik og list
hjá þeim, er lýsir sér í atferli margra dýra með heitu
blóði. Skriðdýr eru ákaflega lífseig. og verður lítið
eður ekkert meint við sár þau og meiðsli, er á sömu
stundu yrðu fuglum og spendýrum að bana. Flest
eru skriðdýr í heitum löndum, en færri í köldum,
Hör á Íslandi er alls ekkert skriðdýr.

Skriðdýr eru: skjaldbökur, eðlur, krókódilar og
höggormar.

Skjaldbökur eru tannlausar, en hafa hornkennt
nef, svipað fuglsnefi. þær hafa fjóra fætur, og tvo
skildi, bakskjöld og kviðarskjöld, ýmist beinkennda
eða leðurkennda. Skildirnir eru vaxnir saman á rönd-
unum, og tengdir við beinagrindina að innan; hylja
þeir allan líkamann nema höfuð og fætur, en þó geta
flestar skjaldbökur dregið það hvorttveggja alveg inn
undir skildina, þegar þær vilja. Skjaldbökur lfa ým-
istí sjó eða fersku vatni, og sumar á þurru landi.

Margar skjaldbökur eru ætar, og þykja dýrindis-
fæða. Skildirnir af þeim sumum eru notaðir í skraut-
smíði.

Eðlur hafa flestar fjóra fætur, en svo stutta, að
kviðurinn dregst með jörðu. halinn er optast langur,
og hjálpar til að hreyfa dýrið áfram; en á mörgum
er hann svo stökkur, að hann brotnar af. stundum
einungis af þeirri orsök, að dýrin verða hrædd.

Kameleon hefir kamb upp úr höfði, tungan er
föst að aptan við langan og teygjanlegan vöðva. Það
hefir og langan og mikin griphala. Kameleon skiptir
litum sí og æ, og getur horft með sínu auganu Í
hverja áttina í einu.

96

G ek ko hefir rödd; og á tánum eru sogflögur;
getur því dýrið sogið fæturna fasta, gengið upp veggi
og neðan á loptum líkt og Hugur.

Stálormar eru fótalausir og líkir að vexti og
höggormar. þegar þeir eru hræddir brotna þeir sund-
ur, ef við þá er komið.

Krókódílar, líkir eðlum, hafa fjóra stutta fætur og
langan og digran hala ; á apturfótunum eru sundfitjar
en engar á framfótum. Hausinn er flatur og breiður
með ógurlegu gini og 80 keilumynduðum tönnum; vaxa '
þær jafnóðum og þær slitna, og eins þótt þær brotni.
Skrokkurinn er allur þakinn sterkum beinskjaldaröð.
um. Krókódílar eru hin einu skriðdýr er hafa þind.
Krókódílar verpa mörgum eggjum í sand og leir; um
æxlunar tímann hafa þeir rödd og eins meðan þeir eru
ungir. þeir lifa við ár og vötn í heitum löndum, og
synda og kafa vel. Minnst eru þeir á flakki um miðja
daga, en meira um nætur, og eru þá opt all hættuleg-
ir fyrir menn og dýr.

Helztu krókódílategundir eru Nílar-krókó-
díllinn (í Afríku); kaíman (í Ameríku) og
gavíal (á Indlandi).

Höggormar eru langvaxnir og sívalir. þeir hafa
enga fætur og ekkert brjóstbein. Í kjálkaliðnum er
bein nokkurt, er gjörir ginið svo þenjanlegt, að þeir
geta gleypt ótrúlega stórt, jafnvel gildari dýr en þeir
eru sjálfir. Bein þetta er og í {eiri dýrum, en tölu-
vert minna. Höggormar hafa langa og klofna tungu,
og margar raðir af tönnum Í gininu; vita þær allar
aptur. Eitraðir-höggormar hafa tvær holar
tennur í efra skolti, er standa í sambandi við eitur-

91

kirtla á höfðinu aptan við augun. þegar þeir bíta,
spýtist eitrið úr kirtlinum fram í gegnum tennurnar.
Nái það að blandast blóðinu, drepur það menn hér
um bil á sömu stundu, stundum eptir 5 mínútur.
Höggormar ganga við og við úr húðinni, og fá aðra
nýja í staðinn. Ekki eru allir höggormar eitraðir, og
nefnast hinir kyrki-slöngur. þær bíta ekki
bráð sína til dauðs, heldur merja hana sundur. Eru
þær sumar full 40 fet að lengd.

Sumum höggormum má kenna að dansa eptir
hljóðfalli.

4. Froskdýr.

Froskdýr lifa bæði í vatni og á landi; þau hafa
nakta húð og taka myndbreytingum. Meðan þau eru
ung, anda þau með tálknum, en fullvaxin með lung-
um; þau anda og í gegnum húðina. Froskdýrin verpa
eggjum á vorin, og halda sig þá við tjarnir, í gryfjum
og ýmsum rökum stöðum. Froskdýrin eru mjög líf-
seig eins og skriðdýrin, og þola jafnvel þótt vatn frjósi
um þau. Sum froskdýr „eru eitruð, en það eitur er
ekki skaðlegt fyrir menn, en getur verið drepandi fyr-
ir litla fugla.

Salamöndrur eru eitraðar — Proteus er augnalaus,
og lifir í vötnum neðanjarðar. — Aæolotl er mjög hafð-
ur til matar. þessi froskdýr hafa hala, en hinir eigin-
legu froskar eru halalausir, þegar þeir eru fullvaxnir, en
meðan þeir hafa tálkn í ungdæmi sínu, hafa þeir hala.
Þeir hafa langa apturfætur, og eins konar geltandi
eða kvakandi rödd.

9s

5. Fiskar.

Fiskarnir hafa kalt blóð, anda með tálknum, og
eru hreistraðir; þeir synda með uggum, og eru þeir
útlimir þeirra. Állir fiskar lifa í sjó eða fersku
vatni.

Flestir fiskar eru nokkuð langvaxnir og ávalir,
gildastir um miðjuna en mjórri fram og aptur; rennur
höfuð, bolur og hali saman í eitt. Hreisturblöðin, sem
eru yfirhúð fiskanna, eru föst að framan en laus að
aptan, og liggur hvert á annað eins og þaksteinar.
Margir fiskar eru mjög hálir og slepjaðir utan. Allt
þetta, líkams myndin, hreisturbyggingin og slepjan,
gjörir fiskana mjög hæfa til þess, að renna sér áfram
í vatninu og yfirvinna mótstöðu þess; enda er flýtir
sumra fiska ótrúlega mikill.

Beinabygging fiskanna virðist í ljótu bragði
mjög frábrugðin beinabygging spendýranna; en þó má
finna þar flest hin sömu bein, þó lögun þeirra sé ó-
lík, og þau standi ekki í sömu hlutföllum hvert til
annars, —Aðalhluti beinagrindarinnar er hryggurinn.
Hver liður er skálmyndaður í báða enda, og koma
saman einungis á brúnunum. Rifin eru margfalt fleiri í
fiskunum en spendýrunum; hið sama er og að segja um
höfuðbeinin. að þau eru mjög margskipt, og flest þunn
og létt. enda eru svo flest bein fiskanna. — Ugg-
arnir eru myndaðir úr beingeislum, er ganga inn á
milli rifjanna, og eru sameinaðir með húð eða himnu;
geta þeir bæði þanizt út og dregizt saman. Uggarnir
eru tvenns konar, stakir eða tvísettir. Stakir
en: bakuggar, gotraufaruggar og sporð-

99

ur, en tvísettir: brjóstuggar og kviðuggar,
er svara til fram- og apturlímanna á spendýrunum.
Sporðurinn stendur lóðrétt í vatninu; hjálpar hann
mest til þess að hreyfa fiskinn áfram í vatninu, en tví-
settu uggarnir halda jafnvægi hans. Flestir fiskar
hafa sundm aga, en hann er loptfyllt blaðra, er
liggur milli þarma og hryggjar, og heldur fiskinum á
vissu dýpi. — Andanarfæri fiskanna eru tálkn-
in. þau sitja á tálknbogunum, og eru rauð að lit
meðan fiskurinn er lfandi, en hvítna fljótt, þegar hann
er dauður, því blóðið hverfur þá úr þeim. Fiskar
anda á þann hátt, að opna munninn, og hleypa sjón-
um eða vatninu um tálknin út í gegnum tálknopin.
Hefir þá loptið (súrefnið), sem er í vatninu, sömu á-
hrif á blóðið í tálknunum, eins og þegar spendýrin
soga loptið niður í lungun, n. Í. að breyta því í slag-
æðablóð. Margir fiskar eru mjög tenntir; sitja tenn-
urnar ekki einasta í kjálkunum, heldur víðar í munn-
inum, og það jafnvel á tungunni sjálfri. Flestir fiskar
lifa af öðrum fiskum og ýmsum fleiri dýrum. þeir
eru gráðugir, eta mikið, og hlífa ekki einu sinni sínu
eigin kyni. — Sumir fiskar lMfa eingöngu í sjó,
aðrir í fersku vatni, en sumir í hvorttveggja, svo sem
laxar og silungar, er lifa annan tíma ársins Í sjó en
hinn í ám og vötnum. þessar göngur fiskanna frá ein-
um stað til annars orsakast ýmist af því, að þeir leita
sér að fæðu, eður að þeir flytja sig á vissa staði til
þess að hryggna.

Frjðsemi fiskanna er fjarskaleg; síldin á 400,000
egg eða hrogn, styrjan 1.500,000, og nokkrar þorsk-
tegundir margar millíónir Margir fiskar gjóta helzt á

€

100

sandrifjum út í sjónum eður upp við strendur. þegar
hryggnan hefir gotið, frjófgar karlfiskurinn hrognin,
en eptir það yfirgefa flestir fiskar þau algjörlega. þó
eru til fiskar, svo sem hornsílið, er gjörir þeim eins
konar hreiður, og ver þau skemmdum og eyðileggingu.

Fiskarnir eiga marga óvini, ekki einasta í sínum
eigin flokki, heldur og meðal margra annarra dýra.
Spendýr sjávarins og ýmsir sundfuglar eta ógrynnin
öll af þeim. þar að auki hafa mennirnir frá alda
öðli stundað fiskiveiðar; og engin dýraftokkur er mann:
kyninu að eins miklum notum, að undanskildum spen-
dýrunum. Margar þjóðir lifa næstum eingöngu á
fiskiveiðum.

Sumir fiskar hafa ekki fullkomna beinagrind, held-
ur brjóskí stað beina að nokkru eður öllu leyti. Nefn-
ast þeir eptir því bæði beinfiskar og brjósk-
fiskar.

Beinfiskar.

Markríli er langvaxinn, apturhluti bakuggans og
gotraufaruggans er margskiptur og sporðurinn klofinn.
Hann lifir ekki her við land, en er í Englandshafi og
víðar. Hann fer langar ferðir, opt í fjarska miklum
torfum, og er veiddur mjög í net. — verðfiskur er
6—-10 álmir að lengd. Efri skolturinn er langur og
líkist sverði að lögun. Ræðst hann stundum á hvali,
og er mælt, að hann drepi þá með sverðinu. Hann er
einkum í Miðjarðarhafinu. — Flugfiskur, sem er á
stærð við síld, getur flogið, því brjóstuggarnir eru ai-
arstórir; ná þeir næstum aptur að sporði. Hann lifir
í hinu heitu höfum, og stekkur opt upp úr sjónum,

101

og svífur áfram í loptinu; en ekki getur hann lypt sér
eða lækkað sig á fluginu, og fellur því opt niður
flokkum saman á skip, er um fara. — Hornsíli eru
litlir fiskar, er lifa helzt í tjörnum, leirpollum eða
lækjum. þau hafa hreyfanlega brodda upp úr bakinu,
og skipta litum. Um það leyti, sem þau maka sig,
er karlfiskurinn fagurrauður eða grænn. Hann bygg-
ir eins konar hreiður fyrir hrognin úr stráum og fleiru;
en þegar það er fullgjört, leiðir hann þangað kvenn-
fiskinn, er hryggnir í hreiðrið, en karlfiskurinn frjófg-
ar síðan hrognin. Opt hryggna margir kvennfiskar í
sama hreiðrið, og annast einn karlfiskur um öll hrogn-
in, og ver hreiðrið fyrir árásum kvennfiskanna, er iðu-
lega reyna að eyðileggja það og eta hrognin. — Stein-
bítur hefir stórar og sterkar tennur, og er heldur ljót-
ur fiskur. Hann veiðist töluvert hér við strendur,
einkum á Vestfjörðum, og þykir allgóð fæða. Roðið nota
Vestfirðingar í skó. — Hrognkelsi er hör töluvert al-
gengur fiskur, lifir helzt á fjörum, þar sem mikið þang
er og þari, en veiðist minna sumstaðar nú en áður.
Karlfiskurinn heitir rauðmagi; er hann töluvert
minni vexti en kvennfiskurinn eða grásleppan.
Það er einkennilegt við þessa fiska, að kviðuggarnir
mynda eins konar sogflögu. Karlfiskurinn annast um
ungana. — Lúður eru flatvaxnar og synda á hliðinni;
önnur hliðin er hvít en hin dökk, og er hún nokkuð
kúptari en hin. Bæði augun eru á dökku hliðinni, og
veit hún upp en sú hvíta niður; munnurinn er skakk-
ur. — Gotraufarugginn og bakugginn ganga eptir
skrokknum endilöngum. Sumar lúður eru margar áln-
ir á lengd. Hér við strendur eru margs konar lúðu-

102

tegundir, með ýmsum nöfnum, og veiðast töluvert á
öngla. — Þorskar eru langvaxnir, smáhreistraðir með
þrískiptum bakugga og gotraufarugga. þeir halda sig
í stórhópum í sjónum, og eru mjög víða veiddir í At-
lantshafinu; en mest eru þó fiskimið við New-Found-
land (Nýfundnaland) við Ameríku, Lófót í Noregi og
hér við Ísland. Her er þorskaveiði hin langtum arð-
samasta fiskiveiði. Hefir hún verið stunduð meira eða
minna síðan um landnámstíð, mest á opnum bátum.
Meginhluti þorsksins er veiddur á öngla og nokkuð í
net. — Fjöldi fólks í sjávarsveitum lLfir hér um bil
eingöngu á þorskveiði. Er nú bæði harðfiskur og salt-
fiskur ein af aðalverzlunarvörum vor Íslendinga. Auk
landsmanna sjálfra stunda Frakkar, Englendingar og
stundum fleiri þjóðir hér þorskveiðar á þiljuskipum, og
vinna á því sum árin égrynni fjár. — sa er lík hin-
um eiginlega þorski, en er þó að jafnaði heldur minni;
við brjóstuggann er dökkur blettur. Ísa er veidd hör
töluvert einkum á vissum tímum ársins, en hún
er jafnan í lægra verði en þorskur. — Síld er stór-
hreistruð og ekki ólík laxi að sjá. Hún er hinn eini
fiskur, er hefir brjóstbein. Síldin heldur sig optast út
í reginhafi, en kemur helzt á vissum tímum ársins í
stórum flokkum upp að ströndum og inn á firði og
víkur. Stundum eru síldartorfurnar margar mílur á
lengd, og geta verið svo þéttar, að naumlega verði ró-
ið í gegnum þær, og má þá ausa þeim upp með háf-
um og skjólum. Kópsíld og hafsíld er algeng
hér; sardínur lLfa í Miðjarðarhafinu; þær eru
lagðar í loptheldar pjáturöskjur með olíu, og eru al-
geng verzlunarvara. Mest er síldarveiði stunduð við Bret-

103

land, Holland, Noreg, og nú á síðari árum hafa Norð-
menn leitað hingað til lands, og veiða hér mikið í flest-
um árum. Nú eru og stofnuð hér nokkur innlend
síldarveiðafélög. — Laæar hafa fituugga fyrir framan
sporðinn; er hann einkenni allra fiska af því kyni
(laxar, simngar). Laxveiði er hér víða allmíkil;
einkum eru þeir veiddir í kistur eða net, og stundum
kræktir upp úr hyljum með löngum stöngum. — Sil-
ungar eru líkir hinum eiginlega laxi að skapnaði. Hér
eru mörg silungakyn með ýmsum nöfnum í ám,
lækjum og stöðuvötnum. Mestu veiðivötn eru Mývatn
og Þingvallavatn. Helzt eru silungar veiddir í net,
eða dorgaðir upp um ísá vetrum, — Geddur eru lang-
vaxnar, bakugginn er mjög aptarlega, munnurinn stór,
með mörgum tönnum. Geddur lifa í fersku vatni,
eru gráðugar, og eta ekki einasta fiska heldur og froska,
andarunga, völskur o. fi. þær eru ekki hér. — Álar
eru langvaxnir og sívalir líkt og höggormar, smá-
hreistraðir og slepjaðir. þeir geta lifað ofurlítið á
landi, og skríða stundum spölkorn á þurru milli vatna.
Álar eru hér á nokkrum stöðum í lækjum og tjörn-
um, og eru etnir. Hrökkálar, sem lifa í fljótum
í Suður-Ameríku, eru rafmagnaðir, og deyfa með því
eða drepa fiska og önnur dýr“.

Brjóskfiskar.

Þar undir teljast: styrjur, hákarlar og
skötur. þeir eru allir beinlausir að mestu eður
*) Ekkert eiga þeir skylt við hrökkála þá, sem getið

er um í munnmælasögum hér á landi, sem að eins
hafa skapast af hjátrú.

104

öllu leyti; munnurinn er neðan á höfðinu og sporðurinn
skásniðinn. Ekki eru þeir eins fullkomnir að byggingu
eins og beinfiskarnir, og hafa ekki eiginlegt hreistur,
heldur beinskildi (styrjur) eða beinkennda brodda eða
körtur (hákarlar). "Tálknopin eru optast 5—7 á hvorri
hlið, og engin tálknlok nema á styrjum.

Styrjur hafa sömu tálknbyggingu og beinfiskarnir.
Eptir líkamanum ganga fimm beinskjaldaraðir ; munn-
urinn er tannlaus og framteygjanlegur. Þær LMfa í
sjó, en ganga upp í ýmsar stórár, til þess að hryggna
(Volga, Duná, Rín, Elben o. f.). Fiskurinn er etinn,
og söltuð hrognin (karíar) þykja góð fæða, og eru dýr
verzlunarvara ; úr sundmaganum er gjört lím (húsblas),
Sumar styrjutegundir verða allt að 12 álnum á lengd,
en aðrar eru mikið minni.

Hákarlar og Skötur hafa mörg tálknop en engin
tálknlok; munnurinn liggur um þvert neðan á höfðinu;
verður því fiskurinn að hvolfa sér við, og snúa kviðn-
um upp, er hann ætlar að grípa eitthvað, sem er fyr-
ir ofan hann í vatninu. Húðin er alsett hörðum
broddum og heitir skrápur.

Hákarlar eru langvaxnir og sívalir með skásporði
og synda ágætleg. þeir eru gráðugir og grimmir rán-
fiskar, sumir hafa svo hvassar tennur og sterkar, að
þeir geta stýft sundur mann um þvert. — skötur eru
þunnar og flatvaxnar, með stórum brjóstuggum og
löngum hala; tálknopin eru að neðan, augun að ofan.
— Sagarfiskur telst með skötum. Haan hefir langa
beintrjónu með hvössum tönnum báðum megin. Lifir
einkum í Miðjarðarhafinu.

Hákarlaveiði er stunduð hér töluvert, einkum við

105

Eyjafjörð og á Vestfjörðum, og er opt all arðsöm. Helzt
er það lifrin, er menn sækjast eptir, því lýsi úr henni
er góð verzlunarvara, og var, áður en steinolía fluttist
hingað, meginljósmatur í mörgum sveitum. Fiskurinn
er og etinn, en er fyrst kasaður og síðan þurkaður.
Nýr er hann lítt ætur eða jafnvel banvænn. — Sköt-
ur veiðast hör nokkuð á sumum stöðum, en litla þýð-
ingu hefir sú fiskiveiði fyrir oss.

Undir þá dýraflokka, sem hér fara á
eptir, heyra einungis beinlaus dýr.

II. Liðdýr.

Liðdýr hafa enga beinagrind; bolurinn og fæturn-
ir eru liðaðir, og aðalhluti taugakerfisins lggur eptir
kviðnum endilöngum. Mörg eru hulin harðri húð, er
hefir líka þýðingu eins og béinin fyrir hryggdýrin, að
því leyti, áð vöðvarnir eru festir við hana að innan.
Í stað heila og mænu hafa liðdýrin taugahnút í höfð-
inu og tvöfaldan taugastreng, er liggur aptur eptir
kviðnum; er hann sameinaður á vissum stöðum með
taugahnútum. Blóðið er kalt í flestum og litarlaust.
Liðdýrin skiptast í skorkvikindi, kongulær, fjölfætinga
og krabba.

Skorkvikindi.

Skorkvikindi hafa 6 fætur, þrjá hvorum megin,

og taka myndbreytingum.

106

Sérhvert skorkvikindi hefir -þrískiptan líkama,
höfuð, brjósthlut og bakhlut, er glögglega grein.
ist hvað frá öðru. Hver hluti er samsettur af hringum.
Í höfðinu er að eins einn hringur; á því er sog-
munnur eða bitmunnur, eptir því á hverju
dýrin fa, tvær fálmstengur og tvö óhreyfanleg
augu. þau eru með fjölda mörgum sexhliðuðum
flötum, en hver flötur er raunar sérstakt auga, er öll
hafa eina sameiginlega sjóntaug. Brjósthlutinn
er samsettur af þremur hringum. Á honum sitja all-
ir fæturnir, tveir á hverjum hring, og að ofan tveir
eða fjórir vængir; sum skorkvikindi eru þó vængja-
laus, svo sam flær og lýs. Bakhlutinn er sam-
settur af mörgum hringum; á honum eru hvorki fæt-
ur né vængir, en opt er aptast á honum sérstakt verk-
færi, svo sem eiturbroddurinn á býflugunum; sum
hafa þar eins konar töng o. s. frv. Á brjósthlutanum
og apturhlutanum eru andholur, er loptið sogast inn
um; gengur það út um allanlíkaman eptir andrenn-
um, og hefir áhrif á blóðið.

Flest skorkvikindi auka kyn sitt með eggjum, og
taka miklum myndbreytingum frá byrjun. þeg-
ar myndbreytingin er fullkomin, sem kallað er,
myndast fyrst maðkur úr egginu, er mjög líkist ormi.
Maðkurinn er gráðugur, etur mikið og skiptir opt um
húð. Við síðustu húðskiptin tekur hann á sig hér um
bil fullkomna mynd, en etur ekki og hreyfir sig næstum
ekkert. Í þessu ástandi kallast dýrið „púpa“. Þegar
það loksins skríður út úr púpuhíðinu, er það full-
komið skorkvikindi. Þegar myndbreytingin er ófull-

107

komin líkist maðkurinn mjög mikið hinu fullkomna,
dýri, einungis vantar vængina algjörlega.
Skorkvikindaflokkurinn er hinn fjölskrúðugasti
dýraflokkur, sem til er, og hefir mikla þýðingu. Sum
skorkvikindi eru ákaflega skaðleg, einkum fyrir jnrta-
gróðann; kveður stundum svo ramt að þvíí útlöndum,
að það veldur hallæri og hungursneyð. Einna svip-
legastan skaða hafa þó engisprettur gjört á vissum
stöðum ; enda eru þær jafnan taldar ein með verstu
landplágum. Aptur á móti eru mörg skorkvikindi
mjög nytsöm; þar á meðal má telja þau, er eyðileggja
önnur skaðleg skorkvikindi, og þau, er gefa af sér
nytsöm efni, svo sem silkiormurinn, býflug-
ur o. fl. þau hafa og mikla þýðingu fyrir frjófgun
jurtanna, með því að flytja blómduptið frá einni jurt á
aðra, er ekki mundi berast á annan hátt.

Skorkvikindi eru allstaðar á jörðinni, þar sem
jurtagróði er, og fer fjöldi þeirra mjög eptír frjósemi
landanna. Hér eru heldur fáar tegundir.

Bjöllur eru fjórvængjaðar ; framvængirnir eru
hornkenndir og harðir, og hylja eptri vængina, þeg-
ar dýrið ekki notar þá. Af þessum flokki eru jöt-
unuxar, sem helzt lifa á mykjuhaugum. — Járn-
smiðir eru hrafnsvartir og gljáandi, kvikir og fljótir
í hreyfingum. þeir lifa í moldarflögum, undir stein-
um og víðar. Brunnklukkur eru helzt í óhreinum
lækjum, leirbleytu og keldum. Meðan þær eru maðk-
ar, kallast þær vatnskettir. — Spansflugur
eru ekki hér, enmjög algengar í Suður-Európu. þær
eru grænar að lit og eitraðar; notaðar í áburð og
plástur (spansfluguplástur).

108

Engisprettur hafa stökkfætur, mjóa framvængi og
skinnkennda, en þunna apturvængi og breiða. þær gefa
frá sér sérstakt hljóð, með því að nudda saman vængj-
unum og fótunum. Engisprettur eru orðlagðar fyrir
þá eyðileggingu, sem þær hafa gjört í ýmsum löndum.
Koma þær stundum fram í svo þéttum hópum, að
ekki sér til sólar, og eyðileggja akra, skóga og hvers
konar jarðargróða, sem fyrir verður, svo frjósöm lönd
verða að eyðimörkum.

Termútar hafa gagnsæja vængi, og lifa í félagi.
Þeir byggja sér, úr leir eður öðru, keilumynduð býli,
með margvíslegum göngum og klefum, opt 4—6 álnir
að hæð. Í félögunum eru sumir termítar vængjaðir,
en aðrir vængjalausir. Hinir vængjalausu eru vinnu-
dýr félagsins, annast um ungana og annað þess kon-
ar. Sumir eru einungis til hernaðar og rána, og verja
félögin. þeir hafa jafnan stórt höfuð og. sterkan
munn. Termiítar lifa einkum í hitabeltinu, og gjöra
þar opt ótrúlega mikinn skaða á húsum og munum
manna; stendst einginn hlutur fyrir þeim, nema hann
sé af steini gjör eða málmi.

Æðvængjuð skorkvikindi hafa gagnsæja vængi
himnukennda — Maurflugur lifa í félögum eins
og termítarnir. þar eru vinnuflugur vængjalausar,
er ala önn fyrir hinum vængjuðu, færa möðkunum mat
og annast um púpurnar. Sumar eru herdýr, sem verja
maurabúin, herja á önnur félög og ræna þau. Nokkr-
ar taka óvini sína til fanga, hafa heim með sér, og
gjöra að þrælum sínum. þær eru djarfar og harð-
snúnar í herferðum sínum, fylkja liði, og ganga fram
í þéttum röðum líkt og hermenn. Stendur bardagi

109

milli tveggja maurabúa opt yfir um langa hríð, og
hefst stundum aptur næsta dag, ef dagur þrýtur áður
aðrarhvorar hafa fengið fullan sigur. Til er það, að
maurtlugurstaka blaðlýs og ala hjá sér, líkt og ver
höfum kýr eður annan pening, og hafa þær inni á
nóttum, en gæta þeirra úti á daginn. Blaðlýsnar gefa
frá sér hunang, en eptir því sækjast maurflugurnar
mjög. — Býflugur lfa og í stórum félögum, og
gefa af sér bæði vax og hunang. Vaxið smit
út á milli hringanna í bakhlntanum; er það mjög not-
að til ljósa, í áburði, plástra o. fl. Hunangið er safi,
er þær sjúga úr jurtum, og æla upp aptur; er það
einkum haft í meðul og mjöð (eins konar vín). Sökum
þessarar miklu nytsemi hafa menn víða erlendis stór
býflugnabú, þar sem opt eru 6-—-800 karlflugur,
10—30,000 vinnuflugur og ein drottning. Drottningin
viðheldur kyninu og er frjósemi hennar mikil. Aldrei
má vera nema ein drottning í hverju búi. Þegar
önnur fæðist, flytur hin eldri sig burtu ásamt nokkrum
hluta af búinu. Á haustin drepa vinnuflugurnar allar
karlflugurnar, og deyja síðan. | Einungis drottningin
og vinnuflugurnar hafa eiturbrodd, en hann er með
agnúum. Situr hann því vanalega sið sárinu, er
þær stinga, og bólgnar því opt töluvert í kringum það.

Hér á landi eru villibýflugur (hunangsflugur,
randaflugur), en þær eru að engum notum.

Fiðrildi hafa eins konar hreistur á vængjunum,
er lítur út fyrir berum augum líkt og smágjört dust.
Þau lifa mest á ýmiss konar jurtasafa, en meðan þau
eru maðkar eru þau gráðug og eta plöntur. Sum eru
hglzt á flakki um nætur, önnur á kveldin og sum ein-

110

ungis á dagin og nefnast eptir þvi: náttfiðrildi,
kveldfiðrildi og dagfiðrildi. Mörg fiðrildi eru
undur fögur, en merkast er fiðrildi silkiormsins;
ormurinn lifir einungis á blöðum hinna hvítu mórberja-
trjáa. Af púpunni fæst allt silki, sem til er. Er því
silkiormurinn haldinn víða í útlöndum, og er mjög arð-
samur. Upprunalega er hann frá Kína. Var silki-
ræktun þekkt þar, að minnsta kosti 3000 árum fyrir
Kr. f. En árið 552 e. Kr. flutti grískur munkur silki-
orminn til Konstantínopel (Miklagarðs), og þaðan út-
breiddist silkiræktin. Mestu silkilönd nú í heimi
eru: Kína, Ítalía og suðurhluti Frakklands.

Flugur hafa einungis tvo vængi. Eiginlegar
flugur eru hér margs konar, svo sem húsfluga,
fiskifluga, mykjufluga og hrossafluga.
— Mýflugur eru tvenns konar, rykmý og sting-
flugur. Þær halda sig helzt við veiðivötn, svo sem
Þingvallavatn og Mývatn, og ásækja bæði menn og
kvikfénað og sjúga blóð. Verða stundum svo mikil
brögð að þessu, að naumast er fært að vera úti; kvik-
fénaði er ekki viðvært í högum, og hleypur aptur og
fram, til þess að leita sér að skýli. Víða í heitum
löndum eru margs konar skaðlegar flugnategundir. er
líkjast mýflugum, og eru þær kallaðar „noskító“. Víða
hafa menn engin önnur ráð að verjast þeim, en að
sitja upp í háum hjöllum, og kynda bál undir, en þær
forðast reykinn. Sumar villiþjóðir smyrja sig með við-
bjóðslegum efnum, til þess að fæla þær burtu. Til er
og fluga í Afríku. sem er mjög skaðleg. Blámenn kalla
hana „Tsetse“. Hún er lítil, en hefir eiturbrodd, en
er þó ekki drepandi fyrir menn; geitur og asnar þola

ið

og stingi hennar, en öll önnur tamin dýr deyja af
þeim, nema sumt ungviði, svo sem kálfar. En örfáir
stingir eru nægilegir til þess að drepa fullorðið naut.
Þegar Dr. Livingstone ferðaðist um Afríku, drápu
þessar flugur 43 naut fyrir honum, þrátt fyrir alla
varúð, sem höfð var. þær halda sig einkum fram
með ánni Zambese; en þar, sem þær eru, er öll akur-
yrkja ómöguleg og kvikfénaður lfir þar ekki nema
geitur og asnar. Menn geta því ekki haft full not af
landinu, né fengið veruleg ráð yfir því, fyr en þær
eru á einhvern hátt eyðilagðar.

Flær og lýs eru vængjalaus skorkvikindi, er hfa
á óþrifnum mönnum og dýrum. Á öllum hinum æðri
dýrum er einhver sörstök lúsategund, svo sem færilýs
á sauðfé, hestlús á hestum o. s. frv. Flær hafa
stökkfætur og geta stokkið tvö hundruð lengdir
sínar upp í loptið.

KK ongulær.

Kongulær hafa 8 fætur, fjóra hvorum megin. þær
eru gráðugar, grimmar, og ljósfælnar, og nærast helzt
á dýrum. Á hinum eiginlegu Fongulóm rennur höfuð
og brjósthluti saman í eitt, svo líkaminn skiptist ein-
ungis Í tvo parta. Á bakhlutanum eru eins konar vört-
ur, er gefa frá sér vökva, sem storknar við áhrif lopts-
ins. Úr þessum vökva teygja þær langa þræði, og
vefa úr eins konar net (kongulóarvefur), sem er veiði-
snara þeirra. þegar flugur eða fiðrildi snerta vefinn,
Yoða þau við þræðina, „og verða þannig kongulónni að
bráð. — Hér eru ýmsar kongulær bæði í húsum og
úti, en allar eru þær smáar vexti.

112

Skorpíónar hafa liðaðan apturhluta, með eitur=
krók aptast; sár af honum geta verið banvæn. Skorpí-
ónar lfa hvergi nema í heitum löndum.

Maurar eru smávaxnir, sumir sjónlausir og lík-
aminn liðalaus, Helztu maurtegundir eru ost-

maur og kláðamaur. ú

Fjölfætingar.
„ Fjölfætingar hafa marga fætur og liðaðan líkama.
A- hverjum lið eru 2 fætur, sinn hvorum megin.
Flestir fjölfætingar eru smávaxnir; þó eru sumir í
hinum heitu löndum, sem verða um hálfa alin að
lengd. Fremstu fæturnir eru ummyndaðir í eitur-
króka, sem geta orsakað hættuleg sár,

Kárabbar.

Krabbar eru mjög stór dýraflokkur, lifa flestir'í sjó,
en nokkrir þó í ám og vötnum. Krabbaflokkurinn
skiptist í margar deildir, og eru ýmsar þeirra mjög
ólíkar hver annari. Flestir krabbar hafa kalkkennda
skel; þeir anda með tálknum, og hafa optast 4 fálm-
stengur á höðinu. Höfuð og brjósthluti eru opt runn-
in saman í eitt; en apturhlutinn skiptist opt í marga
líði. þeir hafa 10—14 fætur; eru þeir festir bæði við
brjósthlutann og apturhlutann. Stærð krabbanna er
mjög mismunandi; hinir stærstu geta orðið álnarlang-
ir, en sumir eru svo smáir, að þeir sjást eigi með ber-
um augum. Margir krabbar hífa í þangi og þara,
eða af rotnuðum dýra- og jurtaleyfum, og fjölda marg-
ir á fiskum og öðrum lMfandi sjávardýrum, eins og lýs
á æðri dýrum. Margir þeir krabbar, sem svo lifa, eru

113

mjög undarlega skapaðir og ólíkir hinum æðri kröbbe
um. Í höfunum kringum Ísland er mesti urmull af alls
konar krabbategundum. Af hinum stærri tegundum við
strendur Íslands eru kampalampi og margfætla
algengastir. —Fremstu fæturnir á þessum dýrum eru
að framan eins og griptengur. Kampalampinn hefir
langan apturhluta með 5 sundblöðkum aptast. Marg-
fætlan er nærri hnöttótt en þó trýnis mjó, aptur=
hlutinn er mjög stuttur, og beygist upp undir brjóstið.
Á Suðurlandi eru mjög algengir kuðungakrabbar.
Þeir hafa skellausan hala, og eru allir skakkir; en
til þess eigi að verða fyrir meiðslum, lifa þeir í tóm-
um kufungum. Á þessum þremur krabbategundum

sitja augun á stönglum. Marflær eru smávaxnar; lifa

innanum þáng í fjörum, undir steinum o. s. frv. þær
stökkva vel. Líkaminn skiptist í hér um bil jafnstóra
hringi; augun eru stöngullaus. Í fjallavötnum á Íslandi
eru skötuormar, smáir krabbar, með kringlóttum
skildi og mjóum hala aptur úr. Á sjódýrum Lifa ótal
krabbategundir hér við land, þannig óÓskabjörn á fisk
um og hvallús á hvölum. Undarlegir sníkjukrabbar
lifa á hákarlaugum og eins á tálknum silunga. Til krabba-
flokksius telja menn hrúðurkarla, sem víða sitja á
steinum við sjó, þó þeir sé að mörgu leyti ólíkir
kröbbum, og eins helsingjanef, sem opt er á rekavíð.
Margar krabbategundir eru í útlöndum hafðar til mat-
ar, þó einkum humarr, sem er líkur kampalampa.

III. Ormar.

Ormar eru langvaxnir, sumir lðaðir, sumir liðaa
8

114

lausir; taugakerfið er líkt og liðdýranna; margir hafa
skynjanarfæri, en þó ekki allir. Engir hafa verulega
útlimi, en á mörgum eru ófullkomnir fætur eða bursta-
settar vörtur á hverjum lið. þeir sem eru þannig
skapaðir, eru kallaðir burstaormar. þeir lifa flestir
Í sjó, og er mesta mergð af þeim kringum strendur.
Íslands. Einna algengastir hör við land eru þeir orm-
ar, sem kallast maðkamæður. þeir eru langir
og mjóir, samsettir af fjarska mörgum liðum og bursta-
settar vörtur á hverjum lið. Flæðarmús er sjald-
gæfari; hún er stutt og digur, og slær á hana blá-
grænum lt; út úr henni eru langir burstar með gulls-
lit. Sumir af ormum þessum hafa utan um sig kalk-
pípu. Eitt kyn þeirra (spírorbis) lifir á þangblöðum;
er skelin hringmynduð eins og smáar, hvítar agnir á
þaranum. Undir burstorma telst fjör umaðkur;
hann er víða hafður til beitu; lfir í leirfjörum, og
grefur sig niður, og sjást smáir leirhringir þar, sem
þeir liggja undir. þeir gefa frá sér gulan vökva, þeg-
ar á þeim er tekið. Ánamaðkar lifa á landi í í
rakri moldu. Á þeim eru burstarnir svo smáir, að í
þeir verða ekki séðir með berum augum, en það má
finna til Þeirra, ef um þá er þreifað.

Blóðsugur teljast undir ormaflokkinn. Þær hafa
sogflögur á aptasta liðnum. þegar þær skríða, draga
þær sig sundur og saman, og festa sig til skiptis með
munninum og sogflögunni. En þær synda á þann hátt.
að beygja líkamann upp og niður, og slettast svo til í
vatninu. Blóðsuga sú, sem notuð er til lækninga, hefir
svo hvassar tennur í munni, að hún bítur gat á hör-
und manna, og sýgur blóð út um það. Læknar nota

115

þær, þegar þeir vilja draga blóð eða vessa frá ein-
hverjum hluta líkamans, til þess að minnka bólgu, eða
annað því um líkt.

Iðraormar draga nafn sitt af því, að þeir lifa í
iðrum manna eður ýmsra dýra. þeir eru jafnan hvít-
ir að lit og augnalausir eins og öll dýr, er eingöngu
lifa í myrkri. Menn þekkja mesta urmul af iðraorm-
um ýmiss konar; hvert hryggdýr hefir sína tegund
eða tegundir. Í manninum einum hafa fundizt yfir
30 tegundir; margar hættulegar. Íðraormar taka
merkilegum myndbreytingum, og lifa ekki alla æfi sína
í sama dýri, heldur fara úr einu í annað, því eðli
sumra er svo varið, að þeir geta ekki án þess náð
fullum þroska.

Spólormur verður eins stór eins og ánamaðk-
ur, og hefir mörg hundrnð tennur í munninum. —
Nálgur er langtum minni. Báðir þessir ormar lifa
í iðrum manna. — Tríkínar lMfa og í þörmum
manna og svína; þaðan fara ungarnir út í vöðvana og
valda miklum þrautum. Ef menn eta svínakjöt með
tríkinum, þroskast þeirí manni, og geta valdið dauða.
— Bandormar líkjast hvítum, mjóum böndum
með þvergárum. þeir hafa hvorki munn né maga,
heldur sjúga næringuna inn ílíkamann allan. Lík:
aminn virðist að vera samsettur af mörgum liðum, en
er raunar samanhangandi keðja af mörgum einstakling-
um, því hver liður er sérstakt dýr. Fremsti liðurinn
kallast höfuð. Festir það sig í þörmum dýra og
manna með mörgum sogskálum og krókum. Síðan
vex út úr því liður eptir lið, þannig, að hinn yngsti
er jafnan næstur höfðinu, en aptast þeir elztu. þessi

8*

1i6

fjölgun heldur áfram meðan höfuðið heldur lífskraptí
sínum. Smátt og smátt fyllast öptustu liðirnir eða
dýrin með eggjum, losna frá og flytjast burtu úr
þörmunum. Komist ná eggin í einhverjar vissar dýra-
tegundir, svo sem mýs, sauði eða svín, þá þrosk-
ast þau þar, og flytja sig á einhvern sérstakan stað í
líkama dýrsins, festa sig og verða að hinum svo
nefnda blöðruor mi, sem er einskonar blaðra með
einu eða mörgum bandormshöfðum. Blöðru-
ormurinn þroskast síðan ekki meira, nema svo vili til,
að hann komist í þarma þeirra dýra, sem bandormar
lifa í, en vili svo til, þá verður hvert bandormshöfuð,
sem á blöðruorminum er, að fullkomnum bandormi.
Sullirnir í heila kinda, sem valda hinni hættulegu höf-
uðsótt, eru blöðruormar með mörgum bandormshöfðum.
Ef hundar eta sull, verður hann að bandormi í þörm-
um þeirra, þroskast þar og getur af ser egg, sem síð:
an geta komist inn í menn þegar hundar eru látnir
sleikja matarílát, og þau eigi þvegin nægilega á eptir.
Einn blöðruormur lifir í músarlifrinni, er verður að
bandormi í þörmum kattarins. Í svínsfleski er blöðru-
ormur (Tínte) með einu bandormshöfði, er verður að
bandormi í manninum.

IV. Lindýr.

Lindýr hafa linan líkma liðalausan. Utan um
þau er mjúkur húðpoki; opt síast út úr honum kalk,
er myndar fasta skel, sem hylur dýrið að miklu eður
öllu leyti, og verndar fyrir ýmsum ytri áhrifum. Skelj-
arnar eru með ýmsri lögun, og margar undur fagrar

117

að lt og lagi. Ekkert lindýr hefir verulega fætur.
Taugakerfið eru taugahnútar og taugaþræðir, er
li:gja á víð og dreif um líkamann. Mörg hafa skynj-
anarfæri, og sum nokkuð fullkomin. Blóðið er kalt og
htarlaust,

Menn hafa mikil not af ýmsum lindýrum; sum eru
höfð 1 beitu og sum til manneldis (ostrur, kræklingur
o. fl.) Skeljarnar eru til skrauts og annara nota; úr
þeim má og brenna kalk; í sumum myndast dýrindis
perlur. Sum lindýr hafa haft mikla þýðingu fyrir
myndun jarðarinnar. Heil jarðlög eru einungis mynd-
uð af skeljum lindýra, sem hafa dáið út á mararbotni,
og skeljalögunum hlaðið hverju ofan á annað. Opt
finnast nú þessi lög hátt upp í fjöllum, því sjávar-
botninn hefir hafizt eptir að þau mynduðust. Af þess-
um skeljum. geta jarðfræðingarnir séð aldurshlutfall
jarðlaganna Í kring, er þeir vita hver lindýr voru al-
gengust á þessu og þessu tímabili, og margt fleira
upplýsa þau í þá stefnu. Nú eru mörg lindýr útdauð,
sem áður lifðu.

Lindýrunum má skipta í smokkfiska, snigla og
kufunga, skelfiska og geisladýr.

Smokkfiskar.

Smokkfiskar hafa greinilegt höfuð og griparma
kringum munninn; þeir lifa í sjó og eru gráðug rán-
dýr. Sumir eru margar álnir á lengd; skrokkurinn á
sumum, er hafa rekið hér á land, hefir verið eins og
á nauti, en flestir eru heldur smávaxnir. Bráð sína
taka þeir með gripörmunum, en á þeim eru margar
sogskálar, er halda bráðinni fastri; í munninum eru

118

tveir hornkjálkar líkir fuglsnefi. Á þeim smokkfiskum
er lifa hér við land eru griparmarnir 10, og af þeim
eru tveir miklu lengri en hinir. Utan um líkamann
er húðpoki eða smokkur og á honum tveir uggar apt-
ast, svo dýrið verður apturdregið eins og fleygur. þeir
synda aptur á bak, taka vatn inn í smokkinn og spýta
því aptur út um trektmyndaða pípu, og fá við það
kast á líkamann í sjónum. Smokkfiskar gefa frá sér
svartan vökva og óhreinka vatnið, þegar þeir eru eltir
af óvinum sínum; því eru þeir nefndir kolkrabb-
ar. Smokkfiskar eru bæði notaðir í beitu og sumar
tegundir etnar; hinn svarti vökvi er góður málara-
litur.

Sníglar og kufungar.

Þeir hafa greinilegt höfuð og fálmanga á höfðinu,
en ekki griparma eins og smokkfiskarnir. þeir hafa
sogflögu neðan á líkamanum, er þeir mjaka sér áfram
með. „Sníglar anda með eins konar lungum, lifa sumir
á þurlendi, sumir í mýrum og moldarflögum, en aðrir
í fersku vatni. Ýmsir sníglar hafa kufung (orma-
bobbar). Brekkusníglar eru skellausir; þeir
Hfa helzt á rökum stöðum, og koma mest í ljós í vot-
viðrum. — Kufungar anda með tálknum og eru sjó-
dýr; skeljar sumra eru undur fagrar og seldar ærnu
verði. Nokkrar tegundir eru etnar. Kufungur sá,
sem hér er algengastur, kallast ýmsum nöfnum, svo
sem bobbi, beitukongur og ætikongur.
Hér er og önnur tegund, er heitir hafkongur eða
Péturskongur. Smáir kuðungar með ýmsum lit,
er opt sitja á steinum í flæðarmáli, heita meyja-

119

doppur. — Postulínsbobbi er í hinum heitu
höfum. Úr skeljunum eru gjörð tóbaksílát. Nokkrar
smávaxnar tegundir ganga Í stað peninga millum manna
í Afríku og víðar. — Olbogaskeljar teljast
undir kufungaflokkinn.

Skelfiskar.

Þeir hafa ekkert eiginlegt höfuð, en þó bæði augu og
heyrnarfæri; þeir eru huldir tveimur skeljum, er bæði
getalegið saman og lokizt upp. Milli þeirra eru einn
eða tveir vöðvar, er halda þeim saman. Eptri rönd
skeljanna er nokkurs konar hjörur, og þar er eins
konar teygjuband, sem líkur skeljunum upp, þegar
dýrið línar á vöðvunum að innan. *Skelfiskar synda
ekki, en mjaka sér áfram í botninum. Sumir spinna
sig fasta við steina og aðra líkami, t. d. kræklingur-
"in. Flestir skelfiskar Lfa í sjó, einstöku í fersku
vatni. — Hér við strendur eru ýmiss konar skelfiskar,
þar á meðal: gimburskeljar, kúskeljar,
báruskeljar, hörpudiskar, öður og
kræklingur. Kræklingur þykir ágæt fæða, en er
lítt notaður hér á þann hátt, en töluvert í beitu á
Suðurlandi.

Af útlendum skeljum má nefna ostrur, sem halda
sig í stórum hópum á grynningum, helzt fram með
ströndum, en naumlega þar, sem dýpra er en 20 faðm-
ar; flestar sitja fastar. þær eru mjög hafðar til mann-
eldis og víða veiddar. — Perluskeljar eiga einkum
heima í Indlandshafi við suðurströnd Asíu, og nokk-
uð við Ameríku. Innan í þeim myndast hinar dýr-
mætu perlur, sem víða eru kunnar að fornu og nýju.

120

Perlan er eins konar veikindavöxtur er orsakast af
því, að sandkorn eður annað þess konar kemst inn á
milli skeljanna. Á það setjast ofur þunn kalklög hvert
utan yfir annað, og vex perlan að því skapi sem þau
fjölga. Sumar perlur eru allstórar og þá ákaflega
dýrar. Mesta perlutekja er við suðurströnd Asíu;
þar kafa menn niður eptir skeljunum, stundum á 20
faðma dýpi eða meira. — „Tridacna gigas“ eru hinir
stærstu skelfiskar, sem til eru, stundum yfir 500 pd.
að þyngd. þeir sitja fastir á steinum og klettum, og
nást ekki upp nema með verkfærum. Skelin er eitt
fet að þykkt og allopt fimm á breidd; hún er höfð
sem baðker og til fleiri nota. þessir risavöxnu skel.
fiskar finnast opt við Molukkueyjar, og eru etnir
þar. Einn þeirra er nægileg máltíð fyrir 20 manns.

Geisladýr.

Þau eru höfuðlaus; allir partar líkamans ganga
eins og geislar út frá miðju dýrsins, en þar er vana-
lega bæði magi og munnur. Meðal geisladýranna eru
krossfiskar og ígulker, marglittur og kóraldýr.

Krossfiskar eru stjörnumyndaðir; húðin leðurkennd
með kalkkornum; sumir verða allt að hálfri alin að
þvermáli. — Ýgulker eru þakin utan með nokkuð hnatt-
myndaðri kalkskel, sem er samsett úr mörgum horn-
óttum flögum, er mynda 20 raðir. Utan á skelinni
eru margir gaddar eða broddar, sem dýrið getur reist
upp og lagt niður eptir eigin vild.

Bæði á krossfiskum og ígulkerum er munnurinn
að neðanverðu. þau hafa marga sogfætur, er þau
geta skotið út um göt á húðinni eða skelinni og dreg-

121

ið aptur inn þegar þau vilja. Að ofanverðu á dýrun-
um er hinn svo nefndi „Madrepordepall“ ; inn um hann
fer vatnið, og gengur í sérstökum rennum út um allan
líkamann, og þenur út sogfæturna.

Marglittur hafa línan, slepjaðan og opt gagnsæjan
líkama. Hinar vanalegu marglittur líkjast skál eða
klukku á hvolfi, og synda svo að þær draga skálina
sundur og saman til skiptis. Munnholið er að neðan
á miðju dýrsins; kringum það sitja fjórir griparmar,
og niður frá skálarröndinni hringinn í kring hanga
þéttsettir gripangar líkt og kögur. Marglittur hafa
engin veruleg innýfli, heldur fer meltingin fram í einu
hólfi, og þaðan gengur næringarvökvinn beinlínis út í
líkamann. Á flestum marglittum eru mjög smá svið a-
hár fjaðurmögnuð, er liggja hringvafin innan í eins
konar pokum. Ef menn snerta þá, sprynga þeir og
hárin skjótast út, og stingast í hörundið. Veldur það
miklum sviða, því eitur er í hárunum.

Marglittur auka kyn sitt með eggjum. og eru
merkilegar fyrir myndbreytingar sínar. Úr hverju
eggi myndast ofurlítill ungi, sem hreyfir sig áfram í
sjónum með bifhárum, Eptir skemmri eða lengri
tíma setjast þessi smáu dýr að, og festa sig við steina,
plöntur eður aðra fasta líkami í sjónum. Sá endinn
sem laus er og upp veit, tekur þá að þroskast og
myndast þar bæði munnhol og griparmar. Um sama
leyti vottar fyrir innskurðum með jöfnu millibili á öllu
dýrinu, og að lokum skiptist það allt sundur í margar
marglittur, er liggja hver ofan á annari, þannig að
munnholið og griparmarnir vita upp. Þegar hin efsta
er fullþroskuð, losnar hún frá, hvolfir sér við, og syndir

122

burtu. Þils gengur það koll af kolli, wnz allar eru
lausar.

Kóraldýr hafa griparma kringum munninn. þau
lifa saman í stórum flokkum eða félögum; út úr þeim
smitar kalk, er rennur sáman í eitt, og myndar sam-
eiginlegan kalkstofn, sem opt líkist greinóttum trjám
eða buska; er hann annaðhvort kallaður kóralgrein->
ar eða þá marmennilssmíði. þar sitja einstök
dýr svo þétt og eru svo nátengd, að þau vinna hvert
að annars viðhaldi með því, að næringarvökvinn geng-
ur frá einu dýri til annars. Kóraldýr eiga einkum
heima í hinum heitu höfum, og mynda þar heilar eyj-
ar og rif í sjónum á þann hátt, að elztu dýrin deyja
og skilja eptir kalkgreinarnar, en önnur yngri byggja
ofan á. Þannig eru tilorðnar margar Suðurhafs-eyjar.

Sumir kórallar eru mjög fagrir og seldir dýrum
dómum. Margir menn hafa atvinnu af því að slæða
þá upp frá sjávarbotni.

Lægstu dýr,

sem menn þekkja í dýraríkinu, eru infusionsdýr, slím-
dýr og svampdýr. þessir dýraflokkar eru ákaflega
fjölskrúðugir, en flest dýrin eru svo smá, að þau verða
ekki séð með berum augum, og sum sjást að eins í
beztu sjónaukum. þau hafa hvorki taugakerfi né
skynjanarfæri, svo menn þekki þau, og engin sérstök
líffæri, eins og hin æðri dýr, sem vinni að hinum ýmsu
lífsstörfum.

Ínfusionsdýr (skolpdýr) hafa vanalega munnhol,
og hreyfa sig áfram í vatninu með bifhárum eða löng-
um burstum. þau eru í öllu vatni, sem er blandað

123

uppleystum jurta- eða dýraefnum; en ekkií því vatni,
sem er alveg hreint, svo sem uppsprettu- eða brunn-
vatni. Táti menn brauðmola, kjöt eður annað þess
konar í vatn, sem stendur í opnu íláti, þá myndast
þar á skömmum tíma mesti urmull af infusionsdýrum,
því dýr, sem eru í loptinu, falla niður í vatnið og tímgast
þar. Æxlun þeirra gengur ótrúlega fljótt, ýmist þann-
ig, að dýrin skiptast eða eitt vex út úr öðru. Hefir það
verið reiknað, að á einu dægri geti myndazt ein
millíón dýra út af aðeins einu infusionsdýri.
Hin minnstu eru naumlega *%00, partur úr línu.

Slímdýr hafa í raun og veru enga sérstaka lík-
amsmynd; því þau eru ekkert annað en eins konar
slímkökkur, er sí og æ breytir lögun sinni. Stundum
skjóta þau út mörgum öngum, er aptur hverfa inn í
þau, og aðrir nýir koma í staðinn, því þeir eru ekki
annað en slímið eða lífkvoðan, sem dýrið allt; er
myndað úr. Þau hafa ekkert meltingarhol, en sérhver
hluti líkamans getur tekið á móti næringarvökva, er
þau fá á þann hátt að leggja sig utan “um önnur smá-
dýr og sjúga þau út. Mörg þessi smádýr eru þó hul.
in reglulegum kalkskeljum. Í sjónnm er fjarskalegur
aragrúi af þeim; þegar þau deyja, falla skeljarnar til
botns, og þó þær sé svo smáar, hafa þær myndað
þykk kalkiög, sem nú finnast allvíða ofansjávar;
Þannig hefir myndazt kalksteinn sá, sem pýramidarn-
ir í Egiptalandi eru byggðir úr.

Svampdýr eru að eins lífkvoða eða lifandi slím,
er situr í svömpum eða njarðarvöttum; en
þeir eru úr föstu efni, ýmislega lagaðir, og að mestu
leyti myndaðir úr mörgum þráðum eða nálum úr kísil,

124

kalki eða horni, og nefnast eptir því kísilsvamp-
ar, kalksvampar og hornsvampar. Svamp-
arnir lifa í sjó, og sitja fastir á steinum og öðrum
líkömum. Gegnum þá liggja ótal gangar eða holur,
sem sjórinn streymir í gegnum, og flytur með sér
næringu handa dýrunum. — Hinn vanalegi þvotta-
svampur er hornkenndur; hann fæst allvíða í
Miðjarðarhafinu.

125

Grasafræði.

I. Bygging og líf jurtanna.

Mynd jurtanna og útlit,

Aðalhlutar blómjurta eru fjórir: rót, stöngull,

blöð og blóm.
Hótin

leitar frá ljósinu, og vex niður í jörðina. Á henni
eru engin blöð, en hún er sett smáum hárum, sem
eru kölluð rótarhár; þau sjúga nærihgarvökvann
úr jarðveginum, og leitar hann síðan upp í hina efri
hluta jurtarinnar. Ræturnar eru tvenns konar, stólp a-
rót og tatgarót. Stólparót er þannig, að megin
rótarinnar er Í einulagi og gengur beint niður, en út úr
henni ganga aukarætur, sem festa hana við jarð-
veginn. Taugarót skiptist við rótarhálsinn (þar sem
stöngull og rót mætist) í margar greinar eða taugar,
sem breiðast út um moldina. Sumar rætur eru mjög
þrútnar og ríkar af næringarefnum, svo sem gulró-
ur og næpur.

126

Aðalstarf rótarinnar er það. að draga næringar.
vökvann úr þeim hlutum, sem þær vaxa í, og að festa
jurtirnar, Flestar rætur vaxa í mold; þó eru til jurt.
ir, er skjóta rótum sínum inn í aðrar plöntur og sjúga
næringarvökva úr þeim; eru þær kallaðar sníkju-
jurtir. Einstöku jurtir senda rætur sínar niður í
vatn, án þess að festa þær við nokkurn annan líkama.

Sumum jurtum er svo varið, að ef tekinn er part-
ur af grein eða stöngli og stungið niður í jörðina, þá
skýtur hann rótum og ný planta vex upp af honum
(víðir). Enn þá merkilegri eru þó sum fré, sem vaxa
í heitu löndunum, t. a. m. fíkjutré nokkurt, sem vex
á Indlandi. Niður úr greinunum. sem liggja hér um
bil lárétt, vaxa loptrætur, halda þær áfram að
lengjast unz þær ná jörðunni og festa sig þar. Úr
hverri rót verður nýr trjástofn, er aptur skýtur nýjum
loptrótum til jarðar. — Þannig getur fíkjutrjáaskógur
verið allur samanhangandi, og myndaður ai að eins
einu frumtreé.

Stöngullinn“
vex í öfuga átt við rótina, og ber greinar og blöð.
Optast er hann sívalur en þó stundum strendur (fer-
strendur, þrístrendur o. s. frv.). Staða hans er opt
mjög ýmisleg, en flestar jurtir hafa þó uppréttan stöng- '
ul. Liggi hann með jörðunni, en þó alveg laus, kall-
ast hann liggjandi; en skjóti hann niður smáum
heptirótum, er hann skríðandi. Vafnings-
jurtir vefja stönglinum um aðra líkami (humall),
og klifurplöntur hafa sérstök færi til þess að

*) Stöngul læt eg tákna bæði jurtaleggi og trjástofna.

127

festa sig við jurtir og annað, sem í kringum þær er
(vínviður). Sumar jurtir hafa smáa vafningsþræði (um-
mynduð smáblöð), sem vefja sig um aðra líkami (um-
feðmingsgras, baunagras).

Stönglarnir eru ýmist jurtakenndir eða
trjákenndir. Hinir fyrnefndu eru optast linir,
safamiklir og grænir, og lifa að eins skamma stund; en
hinir eru harðir og varanlegir, og sumir geta lifað
mörg hundruð eða þúsundir ára. Allar eins árs jurt-
ir hafa jurtakenndan stöngul, sem visnar á hverju ári.
Aptur á móti hafa þær margar eins konar stöngul
neðanjarðar ( Mellemstok), sem heldur lífskrapti sínum
ár eptir ár, og upp af honum vaxa jafnan nýjar jurt-
ir, þótt hinar eldri deyi. = þessi stöngull líkist mjög
rót, en hefir þó hreisturmynduð blöð og brum; hann
stendur ýmist uppréttur eða liggur flatur í moldinni,
og er festur niður með heptirótum. Laukur er
eins konar stuttur neðanjarðarstöngull með safamikl-
um og þéttum blöðum, og kartöplur eru hnúðmyndað-
ir stöngulhlutar, sem vaxa niður í jörðinni.

Blöðin
sitja á stönglinum og greinunum, og eru optast græn
að lit. Þau eru það, sem einkum gefa jarðargróðrin-
um hið einkennilega og fagra útlit hans. Blöðin eru -
þrenns konar, fræblöð, rótarblöð og stöngulblöð.

Fræblöðin eru hin fyrstu blöð hverrar jurt-
ar, og eru optast eitt eða tvö. Þau eru þegar mynd-
uð í fræi hverrar jurtar og liggja utan um kímspir-
una, sem seinna verður bæði að stöngli og rót. Fræ-
blöðin eru opt alls ólík öðrum blöðum jurtanna að út-
liti, og eiga jafnan skamman aldur, því starf þeirra

128

er að næra hina ungu jurt, þar til hún getur sjálf
sogið næringu úr jörðunni, og þegar því er lokið, visna
þau og deyja.

Rótarblöðin sitja niður við moldina, og eru
varanleg. þau eru opt nokkuð frábrugðin stöngul.
blöðunum, en líkjast þeim þó meira en fræblöðin. Sume
ar jurtir hafa engin rótarblöð, heldur einungis stöng-
ulblöð, og aðrar engin stöngulblöð heldur rótarblöð, en
margar hvorttveggja.

Stöngulblöðin eru hin eiginlegu blöð jurt-
arna og breyta einna mest útliti þeirra. Opt eru
þau mjög mismunandi að stærð á sömu jurt og stund-
um ummynduð í aukablöð, er skýla og hlífa ýmsum
hlutum jurtarinnar.

Útlit og bygging blaðanna er mjög mismunandi,
en þrír eru aðalhlutar hvers blaðs; neðst eru slíðr-
„in, í miðið blaðleggurinn og efst blaðplat-
ran eða hið eiginlega blað. Blaðslíðrin eru opt tölu:
vert stór, og hylja stundum mikið af stönglinum (punt-
ur). Hjá sumum jurtum eru stundum aukablöð í
stað blaðslíðra. Blaðleggurinn er optast sívalur; vanti
hann algjörlega, eru blöðin sitjandi. Blaðplatan
er samsett af blaðtaugum og blaðkjöti.
Utan um blaðplötuna er yfirhúð, sem hlífir henni
og varðveitir hina innri hluta. Á henni eru and-
holur. það, sem mest breytir útliti blaðanna, er
lega og stefna tauganna eða rifjanna og lögun blað:
plötunnar að utan.

Rif. taugar eða æðar kalla menn kerstrengi
þá, sem ganga frá blaðstönglinum gegnum blaðplötuna,

129

en milli þeirra er blaðkjötið, sem er linur hvolfavefur
með blaðgrænu. Eptir legu rifjanna eru blöðin nefnd:

1. Réttrifjuð, þegar öll rifin liggja samhliða ept“
ir blaðinu endilöngu (puntur, túngrös).

2. Bogarifjuð, þegar aðalstofn rifjanna skiptist
sundur við upptök blaðsins í margar greinar, sem liggja
í boga fram blaðið, og mætast í broddinum (götubrá).

3. Fjaðurrifjuð, þegar eitt aðalrif gengur fram
eptir miðju blaðinu, en út úr því til hliðanna liggja
mörg aukarif (birki, víðir).

4. Handrifjuð, þegar stofn rifjanna greinist
sundur viðs upptök blaðplötunnar í mörg aðalrif með
aukarifjnm (sóley, maríustakkur).

5. Stjörnurifjuð, þegar blaðlegguriun kemur
neðan í mitt blaðið eða því sem nær, og frá honum
kvíslast mörg aðalrif með aukarifjum út til allra hliða“
í blaðinu (vatnsnafli).

Lögun blaðanna að utan er næsta breytileg. Sum
eru hringmynduð eða spormynduð, hjarta:
mynduð, spjótmynduð, nálmynduð o. s. frv.
Þegar röndin er alveg heil eru þau kölluð heil-
rönduð; en sé hún ójöfn, þá eru þau ýmist tennt,
sepótt, skipt o. s. frv. Þegar blöðin eru alveg sund-
urskipt inn að aðalrifinu, svo hver blaðhluti verður
sem blað fyrir sig, eru þau nefnd samsett, og
hver blaðhluti heitir smáblað. Smáblöðin geta
aptur haft ójafnar rendur eða verið samsett, og eru
þá blöðin tvísamsett. Fjaðurrifjuð blöð samsett

kallast ug guð; handrifjuð, fingruð; stjörnurifjuð,
hjólmynduð o. s. frv. Fjaðurrifjuð blöð samsett,
9

130

sem enda með einu smáblaði, eru nefnd ójafnugg-
uð, en endi þau með tveimur, þá jafnug guð.
Staða blaðanna er mjög ýmiss konar. Vaxi tvö
blöð á sömu hæð, sitt á hvorri hlið stöngulsins, kall-
ast þau mótsett, en hringsett eða kranssett,
' þegar þau eru fleiri en tvö á sömu hæð. Siti blöðin
öll á mismunandi hæð, eru þau kölluð dreifð. Sá
hluti stöngulsins, sem er á milli tveggja blaða eða
blaðkransa, heitir stöngulhluti, en kverkin á .
milli blaðs og stönguls er kölluð blaðhorn.
Blómið )
„situr vanalega á stuttum eða löngum legg, sem kallast
þá blómleggur; vanti hann, er það sitjandi. Sá
hluti leggsins, sem blómið er fast á, heitir á vaxta-
botn, og er hann ýmislega lagaður, kollóttur,
flatur, keilumyndaður, skálmyndaður
0. s. frv. Fullkomið blóm myndast af fjórum aðalpört-
um: bikar, krónu, duptberum og duptvegum.
Bikarinn er yztur, og er vanalega grænn að
lit, en getur þó haft aðra liti, einkum þegar krónuna
vantar. s
Krónan er næst fyrir innan bikarinn, og er hún
optast öðruyvísi lit en græn, svo sem gul, rauð, blá
eða hvít; er hún hið mesta skraut margra jnrta. Í
mörgum krónum. eru ýms ilmandi efni, og í sumum
eru kirtlar, sem gefa frá sér hunangsvökva. Skiptist
krónan sundurí mörg blöð, kallast hún lausblöðuð ;
en sé þau samföst, þá er hún nefnd samvaxin eða
heil. En hún geturlíka verið tennt, innskorin
0. s. frv. Hið sama er og um bikarinn. Neðsti hlut

imn á krónublaði heitir nögl, efri hlutinn plata.
é

131

Þegar krónublöðin eru vaxin saman að neðan, heitir
þar pípa, en efri endarnir kringum opið kragi. Stund-
um vex út úr krónublaði hol pípa niður á við og eru
opt í henni hunangskirtlar, það heitir spori t. a. m.
hjá fjólu. Bæði bikar og króna geta verið óregluleg
t. d. á brönugrösum, lokasjóð, fjólum o. 1. Króna.
og bikar hafa það aðalætlunarverk, að skýla hinum
innri hlutnm blómsins, duptberum og duptvegum, sem
eru frjófgunarfæri jurtanna, og eru þau þvi í samein“
ingu opt kölluð blóm þak eða blómskýla.

Duptberarnir eru næst fyrir innan krónuna,
og eru þeir karlkyn jurtanna. "Tveir eru aðalhlut-.
ar hvers duptbera, duptþráður og dupthirzla.
Duptpráðurinn líkist litlum stöngli, sem ber dupthirzl-
una. Hún skiptist optast í tvö hólf (duptpoka), en
í þeim er blómduptið. Duptberar í sama blómi
geta verið misjafnir að lengd, og stundum eru þeir
lausir og stundum samvaxnir.

Duptvegirnir eru innstir í blóminu miðju, og
eru opt líkir flösku í laginu; eru þeir kvennkyn
jurtanna. þrír eru aðalhlutar hvers duptvegs; neðst
er ávaxtahúsið, þá stýllinn og efst arið.
Í ávaxtahúsinu eru eggin, er seinna verða að fræj-
um, þegar blómduptið hefir frjófgað þau. Sá partur,
sem eggin eru fest við, heitir eggjastytta, en síðan
fræstytta þegar eggin eru frjófguð. Stýllinn
(hálsinn á flöskunni) er holur innan. Arið er þakið
hárum og kirtlum, er gefa frá sér límfelldan vökva,
sem blómduptið festist í. Arið er ýmist skipt eður
óskipt. Vanti stýlinn er það kallað sitjandi.“

Utlit blómsins getur orðið ýmislegt eptir því hvern

Q*

198. 4

Íg ávaxtabotninn er lagaður. Sé hann keiluryndaðuf,
svo að duptvegirnir og duptberarnir siti hærra en
króna og bikar, er sagt að blómið sé undirsitj-
andi. Stundum getur hann verið skálmyndaður; sitja
þá duptvegirnir í skálinni miðri, en króna og bikar á
röndum hennar; er blómið þá kallað kringumsitj
andi, Sé nú ávaxtabotninn vaxinn upp fyrir ávaxta-
húsið, svo króna og bikar verði fyrir ofan það, er
blómið kallað yfirsitjandi. ð

það hefir verið sannað með athugunum og rann-
sóknum, að bikar, króna, duptberar og duptvegir eru
einungis ummynduð blöð. það sést t. d. á einstöku
jurt, að jafnri stigbreytingu má fylgja frá bikar í krónu
og frá krónu til duptbera og duptvega. Þar hafa
þessi líffæri svo mikla líkingu hvert við annað. Sum-
ar ræktaðar jurtir breytast þannig, að duptberar
verða að krónublöðum. Við það myndast tvöföld blóm,
sem eru ófrjósöm.

Ekki eru öll blóm svo fullkomin, að þau hafi bik.
ar, krónu, duptbera og duptvegi. Stundum vantar
bikar eða krónu (hófsóley) og stundum vantar hvort-
tveggja, og eru þá blómín kölluð nakin (einir). Blóm,
sem bæði hefir duptbera og duptvegi, er tvíkynjað, en
annars eru þau einkynjuð, og kallast þá karlblóm
eða kvennblóm, eptir því hvort kynið þau hafa.
Sé nú bæði karlblóm og kvennblóm á sömu jurt, þá er
hún nefnd einbýlisjurt (birki), en aptur á mótitví-
býlisjurt, þegar þau sitja sitt á hvorri plöntu (víðir).

Vanalega er samsvörun í tölu hinna einstöku
hluta í hverju blómi. Viti menn t. a. m., að eitthvert
- blóm hefir 5 krónublöð, þá mega menn optast ganga að

133

því vísu, að bikarblöðin eru jafnmörg og eins dupt-
berarnir, eður að tala þeirra er svo, að hún.er deili-
leg með sömu tölu. Blómunum er vanalega svo var-
ið, að tölunni á hinum einstöku líffærum má skipta
með 3, 4 eða 5.

Á snmum jurtum vaxa blómin út til hliðanna, en
á öðrum efst á stönglinum. Stundum eru þau dreifð,
en optast sitja þau þó eptir einhverri vissri reglu, og
þá vanalega efst á stónglinum. Mörg blóm, sem sitja
mjög nálægt hvert öðru, kalla menn blómsafn eða
blómstöðu og eru þessi hin helztu:

1. Ax er þannig lagað, að mörg blóm standa
þétt saman upp eptir löngum blómlegg, og eru öll
sitjandi (götubrá). Sé axið mjög stutt, er það kallað
höfuð (smári).

2. Klasi er líkur axi, nema hvað blómin sitja
á dálitlum leggjum öllum jafnlöngum, sem ganga út
úr aðalstönglinum hver fyrir ofan annan. Hálfskýla
er eins konar ax, en leggirnir, sem blómin sitja á, eru
lengstir neðst en því styttri sem ofar dregur, svo öll
blómin standa hér um bil jafn hátt (reynir).)

8. Skýla heitir blómsafnið þegar öll blómin sitja,
á jafnlöngum leggjum, sem allir ganga út frá sama
depli. Skiptist aptur hver leggur sundur í marga
smærri leggi, sem bera blómin, þá er skýlan tvöföld
(hvönn, kúmen). Við upptök blómleggjanna eru opt-
ast þakblöð (reifar).

4, Karfa er það, þegar allt blómsafnið er á
sömu hæð, blómin öll sitjandi, og eru svo þétt, að þau
„líta út sem eitt blóm væri (fífill, baldursbrá).

5, Skúfur er það blómsafn kallað, sem svo er

134

lagað, að stönglarnir í því skiptast í tvær jafnar kvíslir
svo hvor þeirra í aðrar tvær og svo koll af kolli. Neðsta
blómið sprýngur fyrst út og síðan hin efri; breiðist þvi
blómsafnið því meira út, sem ofar dregur (músareyra).

Ennri bygging jartanna. =

Ef einhver hluti jurtar er skoðaður nákvæmlega í
sjónauka (Mikroskop), sest að hann er samsettur af
mörgum holum smáhlutum, sem heita hvolf, og löng-
um: pípum, er nefnast ker. Bæði hvolfin og kerin
takmarkast að utan af þunnri himnu.

Hvolfin eru mjög ólík að stærð og lögun í ýmsum
jurtum og jurtahlutum; en sjaldan eru þau svo stór,
að þau verði séð með berum augum. Mæti hvolfin
litilli sem. engri þrýstingu hvert af öðru t. a. m. í
safamiklum ávöxtum, eru þau hnatt- eða kúlumynduð,
og er það frummynd þeirra. Við þrýstingu fá þau
bæði fleti og horn, og eru þá opt sexhliðuð; sum eru
stjörnumynduð eða alveg óregluleg. Mörg hvolf í sam-
einingu eru nefnd hvolfavefur. Kerin eru og
mjög misjöfn að byggingu og misþykk á ýmsum stöð-
um, og nefnast ýmsum nöfnum eptir löguninni á þykk-
ildinu að innan í þeim, svo sem skrúfuker, hring-
ker, netker o. s. frv. Mörg ker í sameiningu kall-
ast kerstrengur.

Meðan hvolfin eru ung eru þau full af eins konar
vökva, er nefnist lífkvoða (protoplasma); en smátt
og smátt hverfur hún, og ýmist sezt innan á hvolfa-
veggina eða myndar ný hvolf innan í hinum eldri. Án
lífkvoðunnar er öll fjölgun og vöxtur hvolfanna ómögu-
egur. Aðalefnið í lífkvoðunni er eggjahvíta; en

a 135
þar að auki eru mörg önnur efni algeng í henni, svó
sem sikur og gúmmí uppleyst í vatni; optast eru
þar og sterkjukorn (Sfævelse) og blaðgræna.

Kerin eru, optast tóm, nema á vorin geta þau
verið full af jurtasafa. Í sumum jurtum eru sérstök
ker, sem heita mjólkurker; í þeim er vökvi, sem
líkist mjólk að útliti (fíflar). Í sumum jurtum er hann
nærandi en öðrum eitraður. Ekki vita menn til, að mjólk-
ursafinn hafi nokkra vissa þýðingu fyrir líf jurtanna.

Mjög er hvolfum og kerum ólíkt niður raðað í
- jurtunum. Ef menn taka stofn af einhverju tvífræ-
blöðuðu tré og skera sundur nm þvert, þá sést, ef
nákvæmlega er skoðað, að hann er samsettur af mis-
munandi hringlögum. Yzt er börkurinn, þá er
bastið, myndunarvefurinn, hinn eiginlegi
viður oginnst mergurinn Í þessum trjám eru
og kerin söfnuð saman í strengi, sem liggja eptir
vissri reglu (í hring) í stönglinum. Í berkinum eru
stutt og flöt hvolf en í bastinu þykk, löng og seig
hvolf. Af sumum trjám er bastið svo lagað, að það
má bæði nota það til klæðnaðar og í pappír. Úr bast-
hvolfum línjurtarinnar fæst línið, sem líndúkar (lerept)
eru unnir úr. — Myndunarvefurinn, sem liggur á milli
basts og viðar, er samsettur af stuttum og þunnveggj-
uðum en safamiklum hvolfum. Út frá honum gengur
vöxtur jurtarinnar, með því hann myndar hvolfalag
utan á viðinn og innan á bastið á hverju ári. En
sökum þess, að efnaskiptin eru mest á vorin, þá verða
fyrstu hvolfin í hverju árlagi stærst og sést af því
glögg aðgreining þeirra; þessi lög kalla menn árhringi.
Af þeim má nákvæmlega sjá aldur allra tvifræblaðaðra

136

trjáa. —Viðurinn er byggður úr löngum hvolfum með
mjóum endum, er ganga saman líkt og fleygar. Merg-
urinn, sem er innsti hluti trjánna, er samsettur úr
stuttum og opt mjög stórum hvolfum. Út frá honum
ganga merggeislarnir til allra hliða.

Bygging einfræblaðaðra jurta er mikið á annan
hátt. þar eru kerstrengirnir á víð og dreif um allan
stöngulinn, og myndunarvefurinn innan í hverjum
kerstreng, en eigi í sameinuðum hring í gegnum alla
kerstrengina, sem hjá hinum tvífræblöðuðu jurtum.
Þar myndast því engir árhringir, sem hægt sé að sjá
aldur þeirra á.

Næring og vöxtur jurfanna.

Sökum þess að jurtirnar hafa engin sérstök melts
ingarfæri eins og dýrin, þá gengur næring þeirra á
allt annan hátt. Sérhvert efni verður að uppleysast
í vatni, svo það geti orðið jurtunum að notum, nema
lopttegundir þær, sem blöðin draga til sín. Rótarhár-
in sjúga Í sig næringarvökvann úr jörðunni, og síðan
stígnr hann upp jurtina hvolf úr hvolfi. þessi fram.
rás næringarvökvans orsakast að mestu leyti af þeim
eiginlegleika vökva og lopttegunda með ólíku eðli, að
þeir leitast við að draga til sín hver annan og blanda
sér saman, til þess að halda jafnvæginu. Þótt hvolf.
in sé lokuð, hindrar það ekki rás vökvans, heldur
sígnr hann hægt og hægt í gegnum hvolfaveggina,
því þeir eru jafnan þannig lagaðir, að vissir hlutar af
þeim eru ávallt næfur þunnir, þótt þeir þykni á öðr-
um stöðum. Á leið sinni gegnum jurtina breytist
vökvinn sí og æ, og myndar nýja jurtahluta, eða við

137

heldur öðrum, sem eyðast. Mest er vökvarásis á vor.
in og frameptir sumrinu; er því Jurtavöxturinn mestur
á þeim tíma ársins. Þegar næringarvökinn kemur út
í blöð jurtanna, gufar nokkuð af honum út um yfir-
húð blaðanna. Andholur heita smá op á neðri hlið
flestra blaða: verða þær naumast séðar nema í góðum
sjónauka. Inn um andholurnar draga blöðin til sín
lopttegundir, og kalla menn þetta andan jurtanna.
En hún er að mestu gagnstæð andan dýranna. Dýrin
anda að sér súrefni en frá ser kolsýru. Hinir
grænu hlutar jurtanna anda að sér kolsýru úr lopt-
inu á dagin en frá sé súrefni, en um nætur anda þeir
að sér súrefni en frá sér kolsýru. Af þessu leiðir,
að: mjög er varúðarvert, að hafa jurtir í svefnher-
bergjum sínum.

Efni þau, sem jurtirnar þarfnast sér til viðhalds -
og vaxtar, eru mjög margs konar; en aðalnæringar-
efni þeirra má telja þessi fjögur frumefni; súrefni,
vatnsefni, kolefni og köfnunarefni. þegar
„þessi efni eru óblönduð eður einstök, eru þau ósýni-
legar lopttegundir; en þau eiga mjög hægt með að
blanda sér saman og breyta þá opt algjörlega eðli
sínu. Hin helztu sambönd þeirra, eins og jurtirnar *
taka þau til sín, eru: vatn, kolsýra og ammoníak.

Vatnið (súrefni og vatnsefni) er alveg nauð-
synlegt, þar eð flest næringarefnin verða að uppleysast
í því áður en þau geta orðið jnrtunum að notum. Til
þesss að mynda einn þyngdarhluta af jurtaefni verður
rótin að draga í sig mörg hundruð þyngdarhluta af
vatni. Þarfnast því jurtirnar mjög mikið af vatni, þó

138

það sé samt nokkuð mismunandi. Mikill hluti af vatni
því, sem rótin dregur í sig, gufar aptur út um blöðin.

Kolsýraa (kolefni og súrefni) er annað efna-
samband, sem ekki er síður nauðsynlegt en vatnið,
því mikill hluti jurtanna er myndaður úr kolefni,
Nokkuð af kolsýrunni taka ræturnar til sín í vatninu,
en meginhlutann draga blöðin til sín úr loptinu um-
hverfis, því að þar er kolsýran ætíð. nóg; myndast
hún við andan dýranna, allan bruna, og gufar líka
víða upp úr jörðunni, einkum þar, sem eldfjöll eru.

A mmoníak (köfnunarefni og vatnsefni) mynd-
ast við rotnun dýra og jurta, og fá jurtirnar það í
vatninn gegnum rótina. Óræktaðar jurtir þarfnast
ekki meira ammoníak en náttúran sjálf getur framleitt
og fært þeim úr rotnuðum leifum jurta þeirra, sem
þar hafa vaxið. En ræktaðar jurtir t. d. gras, korn
o. fl þurfa áburðar og fá úr honum ammoníak og
önnur efni; því þegar grasið er slegið, eða ræktaða
jurtin á annan hátt tekin burtu, getur ný jurtakynslóð
eigi fengið efnin úr hinni eldri, sem burt var tekin,
og verður því að fá þau á annan hátt n.l. úr áburðinum.

Þessi efni, sem nú hafa verið nefnd, breytast í
lopttegundir þegar jurtirnar eru brenndar; -en askan,
sem eptir verður og ekki getur brunnið, eru steinefni,
og eru þau líka nauðsynleg fyrir næringu jurtanna.
“ Hin helztu eru kalk, kalí, natron, kísill, brennisteinn,
fosfór og járn.

Kalk er í flestum plöntum meira og minna. —
Kalí, sem í sambandi við kolsýru myndar pottösku,
er í mörgum landjurtum. — Natron, sem í sambandi
við kolsýru myndar sóda, er mjög algengt í sjávarjurt-

139

um. — Kísill veldur hörku margra jurta; en þær,
sem eru ríkar af kísil, meltast seint og eru því ekki
„gott fóður (elting, eski, stör). — Brennisteinn ásamt
fosfór erí eggjahvítuefnum jurtanna ; brennisteinn er
og í mörgum jurtaolíum, er gjöra ýmsar jurtir einkenni-
legar að lykt og bragði (mustarður, laukur). — Járn
er nauðsynlegt við myndun blaðgrænunnar.

Frjófgun jurtanna.

Blómjurtirnar auka kyn sitt með fræjum, en
hinar blómlausu með sporum. Margar jurtir auka
og kyn sitt með skiptingu.

Þegar blómið er fullþroskað opnast duptberarnir
og blómduptið fellur á arið og festist þar. Hvert
duptkorn er þakið utan tveimur: himnum; hin innri
er þunh og þenjanleg en hin þykk og með smágötum.
Þegar duptkornið er sezt á arið, bólgnar það upp að
innan, innri himnan brýzt út um þá ytri og myndar
hola þræði, sem vaxa niður stýlinn, unz þeir ná eggj-
unum í ávaxtahúsinu. Næringu sína fá duptpípurnar
frá hvolfavef þeim, sem fyllir stýlinn og vökvum þeim,
sem hann gefur frá sér. Eggið er stundum eitt, en
þó eru optar fleiri í hverju ávaxtahúsi. þau hafa
vanalega tvær himnur eins og duptkornin, og á þeim
er op, sem kallast kímmunnur. Ínn í hann vaxa
duptpípurnar og gefa þá frá sér lífkvoðuna, sem fyllir
duptkornið. Verður :þá mikil breyting á egginu að
innan, og þar myndast kímið, en kímið er jurtin á
fyrsta vaxtarstigi og næringarefni hennar. Í sumum
eggjum myndast þá og fræhvíta fyrir utan kímið;
er hún einungis ætluð til næringar hinni ungu jurt,

140

Þegar eggin eru frjófguð, kallast þau fræ og himn-
urnar utan um þau fræhimnur og ávaxtahúsið
fræhús. Hin þroskuðu fræ eru optast föst og þur,
og geta því geymzt um langan tíma. En þegar þau
fá næga vætu, hita og lopt, hin nauðsynlegu skil-
yrði fyrir lífi jurtanna, þá opnast þau, spíra og verða
að fullkominni jurt.

Það virðist í fljótu bragði næsta ótrúlegt, að frjófg-
un jurtanna skuli vera jafn viss og áreiðanleg eins og
hún er, einkum þegar þess er gætt, að karlkyn og
kvennkyn jurta er opt sitt í hvoru blómi, og meira
að segja, opt sitt á hvorri jurt. Margar jurtir, þótt
tvíkynjaðar sé, geta heldur ekki frjófgazt af sínu eigin
dupti, heldur verða að fá það frá öðrum jurtum. En
náttúran léttir á ýmsan hátt frjófgun jurtanna. Á
einbýlisjurtum sitja duptberarnir ofar á stönglinum en
duptvegirnir t. a. m. á maís; á því blómduptið hægt
með að falla niður á arið. Blómdupt sumra jurta, er
svo létt, að það berst fyrir minnsta vindblæ. En auð-
vitað er það þá af tilviljun ef það hittir ar á annari
jurt. Sum duptkorn eru límfelld, eða með broddum
og körtum, og festast því hæglega við skorkvikindi,
sem skríða um blómin; én þau flytja þau síðan á
aðrar jurtir. Hefir þetta mjög mikla þýðingu fyrir
frjófgun jurtanna, einkum í hinum heitu löndum, sem
eru aðalheimkynni skorkvikindanna.

Vegna þess að blómlausu jurtinar vantar blóm,
geta þær ekki framleitt fræ, heldur tingast með spor-
um. Sporarnir eru að eins eitt eður örfá hvolf og
hafa ekkert kím eins og fræin. Hin unga jurt er
þegar mynduð í fræi blómjurtanna (kímið), eins og

141

fyr er getið, og byrjar hið annað vaxtarstig, þegar
fræið spírar. En með sporann er því öðruvísi varið,
því hið fyrsta vaxtarstig jurtarinnar byrjar fyrst þeg- '
ar sporinn er fallinn í jörðina; og stundum myndast
þá fyrst eins konar millum liður milli spora og hinnar
eiginlegu jurtar, sem kallast forkím.

Sérhver hluti jurtanna, jafnvel hvert einstakt hvolf,
hefir í sér mögulegleikann til þess að framleiða nýja
jurt, ef hann er skilinn frá móðurjurtunni, og engin
ytri atvik hindra framleiðslu hans. Tingun blómjurt-
anna með skiptingu er þó vanalega bundin við vissa
hluta, svo sem frjóangan eða brumið, og hefir sú
tingun mikla þýðingu í garðræktinni. En blómlausu
jurtirnar auka margar mjög auðveldlega kyn sitt með
skiptingu á svo einfaldan hátt, að það má næstum
einu gilda hver partur þeirra að til þess er tekinn.

Ávextir.

Þegar eggin eru frjófguð, visna duptberarnir . og
detta burtu ásamt bikar og krónu; en eggin halda á-
fram að þroskest og breytast í fræ, sem fyr er sagt.
Fræhúsið með öllum fræjunum, sem í því eru, heitir
ávöxtur; þó að menn í daglegu tali kalli helzt á-
vexti þá, sem eru linir og ætir, Í sumum ávöxtum
er að eins eitt fræ, en þó í flestum fleiri.

Ef það er að eins einn duptvegur í blóminu,
myndast einfaldur ávöxtur, en sé þeir fleiri, þá
margfaldur. Er hann þá samsettur af jafn-
mörgum smáávöxtum, sem duptvegirnir eru margir.
Sprunguávöxtur er sá ávöxtur kallaður, sem í

142

upphafi er einfaldur, en skiptist sundur við þroskun-
ina Í marga smáávexti.

Á vextirnir eru mjög ólíkir að útliti á ýmsúm jurt-
um, og byggja menn opt skipting jurtanna að nokkru
leyti á lögun þeirra. Sumir ávextir opnast þegar þeir
eru þroskaðir og fræin falla út, en aðrir opnast ekki,
heldur losna í heilu lagi frá jurtinni. Hina fyrnefndu
má kalla lokaða en hina heila. Helztu ávextir
eru:

1. Hnot er heill ávöxtur, með þurru fræhúsi og
einu fræi (rúgur). Vængjaá vöxtur er eins konar
hnot; breiðist fræhúsið þar út til hliðanna líkt og
vængir.

2. Steinávöxtur er heill og hefir optast
eitt fræ. Fræhúsið er þar samsett af þremur lögum;
er hið innsta hart og steinkennt og innnn í því er
fræið eða fræin (sveskja).

3. Ber er ávöxtur með safamiklu og heilu fræ-
húsi, sem optast innilykur mörg fræ (rúsínur, bláber,
krækiber).

4. Hylki (Kapsel) hefir þurt en lokað fræhús
með mörgum fræjum og opnast á ýmsan hátt, með
loki, tönnum, blöðkum, o.s.frv. Belgur er
einrúmað hylki, og dregur nafn af lögun sinni (bauna-
- ávöxtur). Skálpur er tvírúmað hylki, sundurskilið
að endilöngu með þunnri himnu, en á henni báðum
megin sitja fræin Í röðum.

5. Epli er falskur ávöxtur, það er að skilja,
að hið yzta æta lag er ekki fræhúsið, heldur blómst-
urbotninn, er vaxið hefir utan um kjarnhúsið, en
það er hinn eiginlegi ávöxtur.

Ör

143

F íkjur líta út eins og einn ávöxtur, en þær eru
samsafn margra ávaxta, sem sitja innan í kjötkennd-
um greinarhluta. F

Útbreiðsla jurtanna.

Ef júrtirnar eiga að geta þroskast eða lifað. þá
verða þær að hafa nægilegt lopt, vatn, hita og
ljós; en mjög er það mismunandi hve mikið þær
þurfa af þessu hverju fyrir sig. Af því leiðir, að.
jarðargróðurinn er mjög ólíkur á ýmsum stöðum jarð-
atinnar, og hvert land hefir sinn gróður, sem er lag-
aður eptir loptslaginu og jarðveginum.
| Menn skipta jörðunni í 5 belti eptir hitamagn-
inu. Hitabeltið liggur um miðju jarðar, og nær að
hinum nyrðra og syðra hvarfbaug. þar fyrir utan eru
tempruðu beltin sitt hvorum megin ogyz
kuldabeltin.

Í hitabeltinu er jarðargróðurinn langstórkost-
legastur að öllu leyti. Þar eru allar jurtir mjög
bráðþroska, hafa opt sígræn blöð, og eru ríkar af
krydd- og eiturefnum. Grastegundir, sem í köldum
löndum eru að eins nokkrir þumlangar, eru þar marg-
ar álnir á hæð. Skógar eru þar víða svo þéttir, að
ómögulegt er að komast í gegnum þá; ægir þar sam-
an allskonar jurtum, smáum og stórum trjátegundum,
vafningsviðum o. s. frv. þessir skógar eru nefndir
frumskógar. Meðal trjátegunda, sem vaxa Í
hitabelti má telja t. d. pálmaviði, kínatre,
kaneltré, kaffitrö og kakotré; og þar vaxa
og trjákenndir burknar og belgplöntur,margs
konar kaktustegundir og bambusreyr.

144

Því lengra að dregnr frá jafndægrahring, því ólík:
Ari verður jarðargróðurinn ; þegar kemur út fyrir hvarf:
baugana, má heita, að hann sé allur annar en í heit:
ustu hlutum hitabeltisins. Í syðsta hluta hins norð:
læga beltis vaxa sígræn lauftré, olíutré, bóm-
ullarplantan og maís: En nokkru norðar grær
vinviðurinn og ýms ávaxtatré, þá eik og
bæki og af korntegundum hveiti. Nyræt í beltinu
eru þessar plöntur sjaldgjæfar, en birki og ýms
barrtré algeng, og í stað hveitisins vex þar rúgur,
bygg og hafrar. Merkustu tegundir, sem vaxa Í
kuldabeltinu, af barrtrjám eru: greni, fura og
einir og af lauftrjámt birki og ýmsar víðitegundir.
þar vaxa og margar grastegundir, hálfgrös,
mosar og annað þess konar. Verður jarðargróður:
inn minni, tegundir færri og ófullkomnari að byggingu
sem norðar dregur, og loksins hverfur hann algjörlega
fyrir ís og jöklum í nyrztu löndum.

Eins og hitinn minnkar því nær að dregur heim-
skautunum, þannig þverrar hann og þvi hærra að
að kemur frá hafleti. Er því jarðargróðurinn mjög
breytilegur í fjallalöndum. Ef menn fara upp hátt
fjall í hitabeltinu, unz jökull tekur við (15—18000 fet.
yfir sjávarmál), þá geta menn séð þar allar breytingar
jarðargróðursins, eins og ef menn ferðast frá jafn
dægrahring og svo langt sem jurtir gróa út að öðru:
hvoru heimskautinu.

Sumar jurtir, sem einungis gróa í hinum heitu
löndum, þegar þær eru sjálfráðar, má rækta í köldum
löndum, og venjast þær þar við loptslagið. Kartöple
ur t. a. m. eru frá allheitum héruðum í Suður-Ames

145 Mi;
ríku, og hinar algengu korntegundir eru flestar í önd-
verðu frá suðvesturhluta Asíu. En mikið eru það
Hleiri jurtir, sem ómögulegt er að rækta þannig, nema
í húsum inni eða jurtabaðstofum (Drivhuse).

Auk afstöðu landanna frá jafndægrahring hefir
það mikil áhrif á jarðargróðurinn hversu löndin liggja
fjærri eða nærri sjó. Á eyjum og með ströndum
fram er hið svo nefnda eyjalopt; er þar meiri hita-
jöfnuður sumar og vetur en langt frá hafi; loptið
er saggasamt og þokur og rignar algengari en inn í
löndunum. Allt þetta hefir áhrif á útbreiðslu jurt-
anna. Sumar þola ekki eyjaloptið, en aðrar þurfa
beinlínis saggasamt lopt og þrífast bezt, Ea sem er
lítill munur á hita sumar og vetur.

Efni jarðvegsins hefir áhrif á útbreiðslu jurtanna.
Þar sem jarðvegurinn er ríkur af næringarefnum, er
gróðurinn vanalega mikill og fjölskrúðugur, ef ekki er
annað, sem hindrar, svo sem ofmikill kuldi eða hiti,
þurkur eða væta. þar standa jurtirnar þétt og teg-
undir eru margar, því ein þarfnast það næringarefni,
sem önnur hefir ekkert með að gjöra. Væta og festa
jarðvegsins hefir einnig mikil áhrif á gróðurinn, sumar
jurtir geta ekki gróið nema í lausri jörðu; aðrar þurfa
rakan jarðveg, eða vaxa beinlínisí vatni. Aptur gróa
sumar bezt í föstum jarðvegi og þurrum, sumar Í
sendinni jörð, á klettum, í leirflögum o. s. fg

Ljósið er alveg nauðsynlegt fyrir allar Jurtir að
undanskildum sveppum og nokkrum sníkjujurtum, sem
eigi hafa hinn græna lit, og vaxa á dimmum stöðum.
Blaðgrænan er bundin við ljósið, að því leyti, að
hún getur einungis myndazt við áhrif þess. En í sam:

10

146

bandi við blaðgrænuna stendur eitt hið helzta lífstarf
jurtanna, sem sé útöndun súrefnisins, sem dýrin anda
að sér, og stöðugt myndar kolsýru í sameiningu við
kolefni; en hún er aptur eitt af aðalnæringarefnum
jurtanna, sem fyr er getið.

Ljósið hefir og mikil áhrif á stöðu jurtanna; þær
beygja sig móti því og snúa blöðunum gegn birtunni.
Þegar dagsljósið þrýtur, falla margar jurtir í eins
konar svefn; blöðin eða blómin breyta stöðu sinni,
blómin lokast, leggirnir beygja sig niður og blöðin
vefjast saman. Mest ber á þessum svonefnda plöntu-
svefni hjá jurtum í hinum heitu löndum.

II. Skipting jurtanna.

Jurtakerfin. r

Til þess að mögulegt sé að þekkja jurtir og botna
í hinum mkla aragrúa af tegundum, hafa menn raðað
þeim öllum niður í samanhangandi kerfi, sem hægt er
að heimfæra allar jurtir undir.

Hinn nafnfrægi svenski grasafræðingur Karl
Linné (f. 1707, d. 1778) fann upp jurtakerfi, sem
við hann er kennt, og skipti þar öllum jurtum í 23
flokka, mest eptir tölu duptberanna, lengd þeirra
og stöðu innbyrðis — Flokkunum skipti hann aptur í
hópa eða raðir eptir tölu duptveganna, lögun ávaxta-
anna eður öðru þess konar. þessari skiptingu er fylgt

147

í grasafræði Odds Hjaltalíns. En þó að skipting
þessi sé handhæg fyrir byrjendur, þá er hún ófullkom-
in að því leyti, að ekki sést hinn rétti skyldleiki jurt-
anna, þegar skiptingin er byggð á einstökum líffærum
þeirra, þótt þær sé að öllu öðru alls ólíkar. En til
er og Önnur skipting, sem ekki er byggð á neinum
einstökum parti jurtarinnar, heldur allri ytri og innri
byggingu. þá niðurröðun kalla menn hið eðlilega
jurtakerfi. Sá, sem fyrstur raðaði jurtunum þann-
ig miður, var franskur maður að nafni Jussieu
{{. 1699, d. 1776).

Yfirlit yfir Linnés jurtakerfi.

A. Blómjurtir.
1. Tvíkynjaðar jurtir.

a. Duptberarnir lausir.

1. Flokkur. Einn duptberi: einmannaðar.

2. — Tveir duptberar: t vímannaðar:

3. — Þrír duptberar: þrímannaðar.

d. — Fjórir jafnlangir duptberar: fjórmann-
að

9. — Fimm duptberar:. fimmmannaðar.

6. — Sex duptberar; sexmannaðar. (Und-

an skilinn 15. #).
7. — Sjö duptberar: sjömannaðar.

SO — Átta duptberar: á tt mannaðar.
9... — Níu duptberar: nímannaðar.

Lg*

148

10. Flokkur. Tíu duptberar: tímannaðar.

11.

12.

13.

14.

15.

Tólf til tuttugu duptberar: tólfman n-
aðar.

Yfir tuttugu dnptberar í yfir — eða kring-

umsitjandi blómi: bikarmannaðar.

Yfr tuttugu duptberar í undirsitjandi
blómi: mar gmannaðar.

Fjórir duptberar, tveir langir og tveir
stuttir: tvíveldi.

Sex duptberar, fjórir langir og tveir
stuttir: fjórveldi.

b. Duptberarnir sjálfir samvarnir eða fastir við

duptveginn.

16. Flokkur. Allir duptþræðirnir samvaxnir í eitt bindi

17.

18.

19.

(Knippe): einbindis jurtir.

Duptþræðirnir samvaxnir í tvö bindi:
tvíbindis jurtir.

Duptþræðirnir samvaxnir í mörg bindi:
fleirbindis jurtiz.

Dupthnapparnir samvaxnir í pípu, en

duptþræðirnir lausir: pípumann-
aðar Jurtin

Duptþræðirnir fastir við duptveginn:
kvennbýli.

2. Einkynjaðar jurtir.

21. Flokkur. Karl- og kvennkyn situr á sömu jurt

92

=

sitt í hvoru blómi: ein býli.
Karl- og kvennblóm sitja sitt á hvorri
jurt: tvíbýli.

149

BB. Blómlausar jurtir.
23. Flokkur. Frjófgunarfærin ógreinileg: laun býli.

Ath. Linné áleit, að jurtir af þessum síðasta flokki
hlytu að vera karl- og kvennkyns-jurtir, þó að
frjófgunarfæri þeirra þekktust þá ekki, því nefndi
hann þær launbý!isjurtir. Seinna héldu menn
þó, að þau væru alls ekki til, og þá voru þær
kallaðar kynlausar, en þó héldu þær allt
af nafni því er Linné hafði gefið þeim. Nú vita
menn að margar þeirra hafa karl- og kvenn-
kvennkyns-frjófgunarfæri og að þær frjófgast, þó
að því sé á annan hátt varið en frjófgun blóm-
jurtanna.

Yfirlit yfir hið eðlilega jurtakerfi.

Þær jurtir, sem í öllu verulegu líkjast hver ann.
ari, og aptur geta framleitt jurtir með sama eðli og
útliti, kallast ein tegund*; líkar tegundir teljast
sama kyn; kynin mynda ættir, ættirnar raðir;
röðunum er aptur skipað í flokka og öllum flokk-
um í tvær deildir, blómjurtir og blómlausar
Jurtir.

*) Stundum ber það við af vissum orsökum, að jurtir
víkja dálítið frá móðurjurtinni að lit eður öðru
þess konar, og eru þær nefndar aukategundir
{ Varietet). En þegar tvær tegundir æxlast saman,
myndast kynblendingur (Bastard), sem hefir
að nokkru leyti eiginlegleika beggja tegundanna.

150

A. Bllómjurtir

hafa rót, stöngul og blöð, bera blóm og ting-
ast með fræjum. þeim má skipta í 3 flokka, tví-
fræblaðaðar, einfræblaðaðar og nakin-
fræ vaðar jurtir.

1. Tvífræblaðaðar jurtir hafa tvö fræblöð; rótin
er stólparót; kerstrengirnir í stönglinum eru bringsett-
ir, og myndunarvefurinn er samanhangandi pípa í
gegnum þá alla og myndar árhringi í trjám. Blöðin
eru optast fjaður- eða handrifjuð, tennt, skipt eða
samsett. Blómhringarnir skiptast eptir fjór- eða fimm-
tölu. Þessi ffokkur greinist í 3 raðir:

a. Krónan með lausum blöðum.
b. Krónan heil.
c. Krónulausar gurtir.

2. Einfræblaðaðar jurtir hafa eitt fræblað; rótin
er ætíð taugarót, og kerstrengirnir liggja á víð og dreif
um stöngulinn. Blöðin eru optast rétt eða bogrifjuð
og opt sitjandi, en á sumum eru blaðslíðrin ákaflega
stór. Blómið skiptist vanalega eptir þrítölu.

8. Nakinfrævaðar jurtir hafa opið ávaxtahús,
svo eggin eru nakin. Blómduptið fellur beinlínis á
kímmunninn þvi stýl og ar vantar. Fræblöðin. eru
annaðhvort tvö eða fleiri. Af þessum fokki eru.
barrtrén.

EB. Blómlausar jurtir
hafa engin blóm og tingast með sporum. þeim má
skipta í 2 flokka, blaðsporajurtir og lauf-
sporajurtir.

151

1. Blaðsporajurtir hafa flestar stöngul og blöð
og sumar rót; flestar eru grænar. þær eru allar, að
undanskildum hinum allra ófuilkomnustu, byggðar úr
hvolfavef og kerstrengjum. Jurtin vex ekki beinlínis
upp af sporanum, heldur myndast fyrst blað- eða þráð-
myndaður líkami, sem heitir forkím, og á því æxlunar-
færi. —Helztu raðir í þessum flokki eru mosar og
burknar. Undir hann teljast og hálfmosar,
æltin g, og jafni.

2. Laufsporajurtir hafa engan sérstakan
stöngul né blöð, en eru sameinaðar í einn líkama, sem
nefndur erlaufið (thallus). Fjölda margar, t. a.
m. sveppina, vantar hinn græna lit, sem annars er svo
algengur í gróðrarríkinu. þær hafa enga kerstrengi,
en eru samsettar af fábreyttum hvolfavef, og sumar
eru að eins eitt hvolf. Engar laufsporajurtir hafa
verulega rót, en eru opt festar niður með eins konar
heptiþráðum. Í

A. Blómjurtir.

1. Tvífræblaðaðar jurtir.
a. Krónan með lausum blöðum.

a
“ Nellikuættin (Silenaceæ). Jurtir af þessari
ætt hafa mótsett, heilrönduð blöð, sem opt eru sitja-
andi; bikarinn er fimmtenntur, krónublöðin 5, með
löngum nöglum og stundum aukakrónu; 10 duptber-

152

|,
ar; 2—5 duptvegir; 1 ávaxtahús og einrúmaður hylk-
isávöxtur, með miðsettri fræstyttu. þar til teljast:
pungagras (Scene maritima) með stórum uppblásn-
um bikar og tvíklofnum krónublöðum hvítum að lit.
Lambagras ($. acaulis) með randhærðum blöðum
og optast með rauðum en þó stundum hvítum krónu-
blöðum. Lambagrös hafa mjög langar rætur, vaxa
fjölda mörg í hrúgu, og mynda fagurgrænar þúfur í
holtum. — Kveisugras ( Viscaria alpina) með tiv-
flipóttum krónublöðum rauðum. — Munkahetta
(Lychnis flos cuculi), heldur sjaldgæf jurt, er með rauð-
um krónublöðum klofnum í fjóra mjóa flipa.

Arfaættin (Alcinaceæ) líkist mjög fyrstu ætt,
nema bikarinn er lausblaðaður og krónublöðin með
stuttum nöglum og án auka krónu. Blómið skiptist
eptir fjór- eða fimmtölu; duptberarnir eru stundum
færri en 10; blómsturbotninn styttri en hjá nelliku-
ættinni. Af þessari ætt eru: arfi (Alsine) smeðju-
kál (Haliantlus peploides), san djurt (Arenaria),
stjörnuj urt (Stellaria) og músareyra (Cera:
stum). Af því eru margar tegundir.

Linættin (JZineæ). Allir blómhlutarnir skipt-
ast eptir fimmtölu; ávaxtahúsið er fimmrúmað með 5
stýlum; ávöxturinn hylkisávöxtur. Hér vex villilín
(Línum catharticum), með hvítum blómum, en er mjög
sjaldgæf jurt. .

Línplanta sú, sem ræktuð er, hefir blátt blóm.
Úr basthvolfunum fæst lín, sem lér ept eru gjörð úr,
og úr fræjunum línolía; þau eru og ágætt skepnu-
fóður. Lín var þegar á fyrri öldum allvíða ræktað, t.
a. m.í Egiptalandi, og enn er það ræktað þar. Mesta

Á 153
línrækt í Európu pr í Rússlandi, einkum fram með
Eystrasalti.

' Teættin (Ternströmiaceæ). Af þessari ætt er
teplantan ræktuð í Kína og Japan, milli 230 og 359
n. br. Þegar hún er 5—6 ára, eru blöðin tekin,
vafin saman og bökuð yfir hægum eldi, og síðán eru
þau látin í lopthelda blýkassa. Te er töluvert nær-
andi, og hin þægilega lykt og bragð orsakast af eins
konar olíu, sem er í blöðunum. Hefir það um marg-
ar aldir verið almennur drykkur í Kína. En á 17.
öld kom það fyrst til Európu, og nú er þar eytt mörg-
um millíónum punda á ári hverju.

Fjóluættin ( Violarieæ). Jurtir | þessari ætt
hafa óskipt og dreifð blöð með aukablöðum; blómið
er óreglulegt, bikarblöðin 5 og krónublöð jafnmörg.
Stöngullinn beygist að ofan, hallast þvi blómið niður
á við. Það krónublaðið, sem niður veit, er opt stærst
og með stórum spora. Duptberarnir eru 5, eitt á-
vaxtahús einrúmað og ávöxturinn er hylki. Blómin
sitja einstök — Her vaxa þessar 4 tegundir: mýra-
fjóla. (Viola palustris), skóga fjóla (V. Siva-
tica), hundafjóla eða tírsfjóla (V. canina) og
þrílit fjóla eða þrenningargras (V. tricolor).
Sú tegund er hér algengust.

Svefnjurtaættin (Papaveraceæ). Jurtir,
sem teljast undir þessa ætt, hafa tvíblaðaðan bikar,
sem fellur burt þegar blómið er útsprungið. Krónu-
blöðin eru 4, duptberar margir og einn duptvegur,
atið sitjandi. Á vöxturinn er hylki. „Í jurtinni er
gulur eða hvítur mjólkursafi. — Melasól (Papaver

ls

154

nudicaule), með stórum krónublöðum gulum, vex hér
allvíða á melum.

Margar tegundir af þessari ætt eru ræktaðar er-
lendis. Ópíumplantan (P. somnifermm) er rækt-
uð í Suður-Európu, og á Austurlöndum er unnið úr
henni ó píum, deyfandi eitur, og mjög notað þar í
stað áfengra drykkja, en er einnig ágætt læknislyf.
>“ Sóldaggarættin (Droseraceæ). Blöðin eru
öll við jörðina; bikar, króna og duptvegir skiptast
eptir fimmtölu; ávaxtahúsið er einrúmað, stýlarnir
3—5 og ávöxturinn einrúmað hylki. — Hringblöð-
ótt sóldögg (Drosera rotundifolia) og lifrarjurt
(Parnassia palustris) vaxa hér; sóldögg er þó mjög
sjaldgæf en lifrarjurt algeng. Sóldögg er ein af hin-
um fáu kjötætum meðal jurtanna, ef svo mætti að orði
kveða. Blöðin að ofan og randirnar í kring eru þak-
in löngum kirtilhárum rauðum, með útvexti á endun-
um og límfelldum vökva. þegar fluga sezt á eithvert
blaðið, þá leggjast hárin utan um hana, og með því
að fætur og vængir límast fastir, er henni ómögulegt
að losa sig aptur. Blaðið sígur síðan næringarefnin
úr {lugunni og verður það jurtinni að notum. Kk |

Hárossblómaættin (Cruciferæ). Jurtir, sem
þar til teljast, hafa dreifð blöð fjaðurrifjuð. Bikarblöð-
in eru 4 og falla fljótt af; 4 krónublöð krosssett; 6
fjórveldis-duptberar (4 langir og 2 stuttir),
og 1 duptvegur með tvískiptu ari. Ávöxturinn er
skálpur. Í mörgum krossblómum eru bitur efni og í
fræjunum eru feitar olíur.

Margar jurtir af þessari ætt eru ræktaðar og
mjög notaðar til fæðu fyrir menn og skepnur, svo“

155

sem margs konar káltegundir; sumar eru kryddjurtir.
Af krossblómum, sem hér vaxa má nefna:

í a. Með stuttum skálpi:
Skarfakál (Cochlearea), 2 tegundir, notað við
skyrbjúgi, vex við sjó. — Gæsablóm (Draba) með
flatþrýstum skálpi. — Hjartarfi (Capsella Bursa pasto-
ris) með þrihyrndum og hálf-hjartamynduðum skálpi.

b. Með löngum skálpi:
Gæsamatur (Árabis) með hvítum krónublöð.

um. — Hlaupblaðka (Cardamine); 3 tegundir
vaxa hér; ein þeirra, hrafnaklukka (C. pratensis),
er mjög algeng á votri jörð. — Strandbúi (Cakile

maritima) vex á sjávarströndum.

Af káli eru til margar tegundir og aukategund-
ir; nokkrar eru ræktaðar hör, helzt í kaupstöðum.
Allar tegundirnar hafa gular krónur. — Af mustarðs-
kyninu vex hér villimustarður (Sínapis arvensis),
með ljósgulum krónum og sívölum skálpi. Hann er
mjög skaðlegt illgresi í ökrum.)

Blágresisættin (Geraniaceæ). —Bikar- og
krónublöðin eru 5 að tölu, 10 eða að eins 5 duptber-
ar og 5 stýlar. Á vöxturinn er sprunguávöxtur, sem
skiptist í 5 einfrævaða smáávexti. Stýlarnir eru var-
anlegir, og halda áfram að lengjast eptir að ávöxtur
inn er myndaður og hringbeygjast út að neðan hver
með sinn smáávöxt. — Storkablágresi eða
stórablágresi (Geranium silvaticum), með hand-
rifjuðum, inniskornum og sepóttum blöðum og fjólu-
bláum krónublöðum, vex hér allvíða, einkum í skóg-
um og utan í hlíðum.

Katostættin (Malvaceæ). Merkust jurt af

156

þeirri ætt er bómullarplantan, sem vex og er rækt-
uð í hinum heitu löndum. Á vöxturinn er hylki og fræin
eru þakin löngum hárum (fræull); en það er hin al-
kunna bómull eða viðarull. Mest er bómull rækt- .
uð sunnarlega i Norður-Ameríku og þar næst á Ind-
landi.

Undir sérstaka lítla ætt (Empetreæ) telst kræki-
berjalyng (Empefrum nigrum).

Vörtumjólkurættin (Enphorbiaceæ). Jurtir
af þessari ætt eru mjög ólíkar að útliti, én flestar eru
þær fullar af hvítleitum safa (mjólkursafi). Aðalheim-
kynni þeirra eru heitu löndin. Úr safa Kautschuk-
trésins (Síphonia elastica) í Ameríku fæst „Gummi
elasticum“ (guttapercha), sem hefir mikla þýðingu
fyrir iðnaðinn. —Óblandað í þunnum lögum er það
gagnsært, litarlaust og fjaðurmagnað, þétt í kulda en
þó ekki stökkt; þyngdin er nokkuð minni en vatnsins.
Úr því eru gjörðir ýmsir munir, svo sem strokleður,
pípur, hárgreiður, hnappar o. s. frv. — Rótin af
manihotplöntunni (Mandhot utilissíma), sem vex
í hitabeltinu, er full af mjólkursafa, sem er banvænn,
meðan hann er nýr, en sé rótin steikt eða soðin, verður
hún óskaðleg, og er mjög notuð þar til manneldis,
einkum í Ameríku. Et

Sóleyjaættin (Ranunculaceæ). Blöðin eru
optast handrifjuð, blómþakið ýmist einfalt eða tvöfalt, *
optast reglulegt. Flestar tegundir hafa marga duptbera
og duptvegi. Á vöxturinn er margfaldur, ýmist smáhnotir
eða smábelghylki. — Hófblaðka, hófsóley (Caltha
palustris), með einföldu dökkgulu blómþaki og nýra-
mynduðum blöðum, vex hér víða einkum við læki ogí

157

mýrum: Af sóleyja kyninu (Ranunculus) vaxa hér
„margar tegundir. Brennisóley (KR. acer) með gul-
um krónublöðum er algeng í túnum. — Dvergasól-
ey (R. glacialis), með 5 göórum krónublöðum hvítum,
er fjallajurt. — Vatnasósey (Batrachium Drouetii)
vex víða í tjörnum; blómin lítil, hvít; blöðin hármynd-.
uð. — Brjóstagras (Thalictrum alpinum) er litil
jurt með tvíugguðum blöðum og einföldu blómþaki
rauðleitu eða gulu.

Baunaættin (Papilionaceæ). Blöðin eru sam-
sett og með stórum aukablöðum; efstu smáblöðin eru
opt ummynduð í vafningsþræði. Krónan er bauna-
króna og er samsett af 5 blöðum. Eitt þeirra er
stærst og er nefnt fáni eða merki. Gagnvart fán-
anum er báturinn, myndaður af tveimur jafnstórum
blöðum samvöxnum í broddinn, og svo er sitt blað
til hvorrar hliðar, hinir svo nefndu vængir. Í bátn-
um eru 10 duptberar, sem annaðhvort eru allir sam-
vaxnir eður einungis 9, og þá 1 laus. Á vöxtur-
inn er belgur. — Smári (Trífolium repens) með hvít-
um blóm-höfðum; kringlu-belgur (Antlyllis vul-
nerarta,) með Si krónu og uppblásnum bikar, og
umfeðmingsgras ( Vícia cracca), með klasasettum
blómum og fjólublárri krónu, eru hér töluvæt algeng.
Gulur flatbelgur (Lathyrus pratensis) og bauna-
gras (L. mardimus) eru miklu sjaldgæfari. — Af út-
lendum jurtum, sem teljast undir þessa ætt, eru ýms-
ar baunategundir, sem mjög eru notaðar til fæðu fyr-
ir menn og skepnur.

Vínviðarættin (Ampelideæ). Merkust planta
af þessari ætt er vínviðurinn (Vítis vinifera); Hann

vg

158

"er klifurplanta með litlum grænum blómum og berá-

vexti (vínber), og verður stundum 30 fet á hæð. Í
öndverðu er hann frá Kaukasus, en hefir verið rækt-
aður um langan aldur í mörgum löndum. Í Þýzka-
landi nær vínvíðarræktin að 519 n. br.
Steinávaxtaættin (Drupaceæ). Bikarinn
er fmmskiptur, krónan með 5 blöðum, duptberar
margir og ávöxturinn steinávöxtur. — Af þessari ætt
eru: plómutré (Prunus domestica), kirsiberjatre
(Ceratus) og möndlutré (Amygdalus communis).4=s
Rósaættin (Rosaceæ). Blöðin eru með ýmsu
lagi, en þó vanalega samsett eða skipt og með auka-
blöðum. Bikar og króna eru regluleg, optast margir
duptberar og fleiri en einn duptvegur. Á vaxtabotn-

inn er meira eða minna holur (blómið kringumsitj-

andi) og ávöxturinn tíðast margfaldur, ýmist smá-
belghylki, steinaávextir eða hnotir. 7

a. Ávöxturinn smábelghylki:
Mjaðurt (Spöræa ulmaria). Blöðin ójafnugguð,
blómin lítil, hvít og ilmandi.

b. Ávöxturinn smásteinávextir:
Hrútaberjalyng (Rubus saratilis). Blöðin með
smáum broddum, blómin hvít, ávöxturinn (hrútaber)
fagurrauður og súr á bragðið.

c. Ávöxturinn smáhnotir:
Fjallarós (Rosa pimpinellæfolia). Lágur runni;
stöngullinn með broddum, krónan hvít eða gulleit, á:
vöxturinn falskur. Mjög sjaldgæf jurt. — Engjarós
(Comarum palustre). Blöðin ójafnugguð, blómið hefir
ytribikar og er hann og krónan dökkrauð. Algeng í
mýrum. — Gullmura (Potentilla maculata). Krónu-

159

blöðin gul með dökkgulum bletti innst. — Jarðar-
berjalyng (Fragaria vesca). Blómið með ytri bik-
ar, krónan hvít. Við þroskunina myndar ávaxtabotn-
inn falskan ávöxt kúlumyndaðan, rauðan að lit. —
Holtasóley (Dryas octopetalá). Blöðin (rjúpnalauf)
eru fjaðurrifjuð og tennt; 8—9 fannhvít og stór krónu-
blöð. — Fjallafífill (Geum rívale). Blómið lútandi,
bikarblöðin dökkrauð. krónublöðin kjötrauð. — Sibb-
aldsjurt eða fjallasmári (Sibbaldia procum-
bens). Blómið með ytri bikar; krónublöðin lítil, gul.
Líkist töluvert muru. — Maríustakkur (Alchemalla
vulgaris). Blöðin sepótt, sagartennt, liggja í brotum;
blómin smá, ytri og innri bikar gulgrænn; eingin
króna. Ávöxturinn einfaldur hnotávöxtur. — Ljóns-
lappi (4. alpina). Blöðin fingruð, loðin og silfurhvít
að neðan,

Eplaættin (Pomaceæ). Af þessari ætt vex hér
reynir (Sorbus aucuparia), tré með ójafnugguðum
blöðum ; blómin mynda hálfskýlu; bikarinn er
fimmskiptur og krónublöðin 5, hvít aðlit; margir dupt-
berar og 2—5 stýlar. Á vöxturinn er rauðar, súr á
bargð og líkist beri. Reynir er ein hin stærsta viðar-
tegund á Íslandi; er hann ræktaður á nokkrum stöðum. '

Dúfajurtaættin (Onagrarieæ). Bikarinn fjór- |
skiptur; 4 krónublöð og 8 duptberar. Ávöxturinn er
hylki með fjórum lokum eða ber með fjórum hólfum. |
Fræin hærð. — Af þessarri ætt vex hér eyrar-
rós eða purpurablóm (Æpólobium latifolium) og
margar fleiri tegundir af sama kyni.

Steinbrjótsættim (Sazifragaceæ). Bikarinn "
5 skiptur; 5 krónublöð, 10 duptberar og eitt ávaxta- '

önd Gökökin ERUÐ in

160

hús með tveimur stylum. Á vöxturinn er hylki með
mörgum fræjum. — Hér vaxa 10—12 tegundir af
þessari ætt. Meðal þeirra eru: snjósteinbrjótur
(Sarifraga nivalis) með hvítum eða rauðleitum krónum ;
stjörnusteinbrjótur (ó. stellaria) með hvítum
krónublöðum, og á hverju þeirra eru tveir gulir blettir
eða deplar; vetrarblóm eða lambablóm (S. oppo-
sitifolia) með mótsettum, randhærðum blöðum og rauð:
um blómum, og gulur steinbrjótur (S. hirculus)
með spjótmynduðum og bogarifjuðum blöðum.
Steinjurtaættin (Crassulacæ). Jutir af
þessari ætt eru einkennilegar fyrir hin þykku og safa-
miklu blöð. Blómin eru regluleg og ávöxturinn er
belghylki. — Burnirót (Ælodiola rosea) hefir sívalan
safamikinn stöngul með mörgum blöðum; blómin eru
gulgræn, optast einkynjuð. Hún vex helzt í klettaskor-
um og er ræktuð sumstaðar í veggjum og á húsþök-
um. — Hellulin oðri (Sedum acre), með fagurgulum
krónum, vex á þurrum stöðum. — Steinajurt ($.
villosum), lítil jurt rauðleit og safamikil með rauðum
eða hvítleitum krónum, vex víða í moldarflögum.
Kaktúsættin ((Cuctaceæ). Jurtir af þessari
ætt eru mjög einkennilegar, og hafa mjög margbreytta
og opt næsta undarlega lögun. Sumar hafa hnött-
óttan stöngul, aðrar blaðmyndaðan, súlumyndaðan o.
s. frv. Fáar bera blöð eða greinar, en hafa þyrni-
brodda í þeirra stað. Margar hafa mjög fögur blóm.
þær vaxa helzt á þurrum stöðum, en eru þó vökva-
miklar, því þær safna í sig vatni í votviðrum og geyma
það til þurkatímanna. Heimkynni kaktúsanna eru

161

heitu löndin í Ameríku, einkum háslétturnar í Mexi
kó, en eru ræktaðar allvíða á öðrum stöðum.
Skýlublómættin ( Umbelliferæ). Blöðin skipt
og með stórum slíðrum; stöngullinn holur; blómstað-
- an optast tvöföld skýla með reifum (þakblöðum) við
upptökin. Bikarinn er lítill og stundum enginn; krónu-
blöðin 5, stundum regluleg stundum óregluleg, og 5
duptberar. Ávaxtahúsið skiptist í 2 hólf, og hefir 2
stýla; neðsti hluti hvors stýls er gildur (stýlkoddi), og
gefur frá sör hunangsvökva. Ávöxturinn er sprungu-
ávöxtur með tveimur smáhnotum. Í þeim eru vana-
lega kryddolíur og stundum eiturefni. Mörg skýlu-
blóm eru ræktuð og notuð til lækninga o. fl. — Kúmen
(Carum Carvi) hefir hvíta eða rauðleita krónu og á-
vöxt með háum rifjum, kryddbragði og lykt. —

„Snókahvönn eða geitla (Angelica silvestris) hefir

vængjaðan ávöxt. — Hvönn (Archangelica officinalis)
er algengari hér á landi. Hún er hávaxin jurt með
margskiptum blöðum og hvítgrænni krónu. Sumir láta
rótina í brennivín og leggurinn er ætur. — Vatns-
nafli (Hydrocotyle vulgaris) er ólíkur hinum nefndu
skýlublómum, en þekkist hæglega á hinum stjörnurifj-
uðu, kringlóttu og hringtenntu blöðum. Vex helzt við
heitar uppsprettur 1 Reykholtsdal.

b. Krónan hell.

Harðblaðsættin (Asper?foliæ). Blöðin dreifð,
opt með hvössum hárum og eins stöngullinn. Blómin
regluleg 5 skipt; sprunguávöxtur með 4 smáhnotum,
krónan optast blá. þar undir telst kattarauga
eða gleym mér ei (Myosotis). þar af eru 3 teg-

11

162

tindir á Íslandi með litlum fagurbláum krónum með
gulum hring af hreisturblöðum innan í — Lungna-
jurt (Stenhammaria maritima) vex víða við sjó, blöð.
ín eru þykk og safamikil og blágrá; blómin blá eða
rauðfjólulit.

Varablóm (Laliatæ). Stöngullinn ferstrend:
ur, blöðin mótsett, bikarinn reglulega fimmskiptur eða
tvívaraður; krónan er varakróna með tvískiptri eður
óskiptri efrivör og þrískiptri neðrivör; fjórir tví-
veldisduptberar (2 langir, 2 stuttir). Á vöxturinn er
sprunguávöxtur með 4 smáhnotum. — Miðjarðarhafs-
löndin eru einkum auðug af varablómum. Algengustu
jurtir af þeim flokki hér á landi eru: brúnella eða
blákolla (Brunella vulgaris). Bikarinn tvívaraður;
efrivörin með 3 litlum tönnum en neðri vörin djúp-
tennt; krónurnar vanálega bláar (í axi). — Blóð:
berg (Tluymus serpyllum). Stöngullinn hærður, bik-
arinn tvívaraður, krónan rauð; blómin mynda höfuð
eður ax. Lítil planta með ilmandi lykt.

Blöðrurótarættin (Lentbularzæ). AP þess:
ari ætt er lyfjagras (Pingvicula vulgaris). Blöðin
eru öll við rótina, gul eða ljósgræn, þykk og þvöl eins
og öll jurtin. Þegar lítil skorkvikindi setjast á þau,
þá festast þau og blöðin sjúga úr þeim næringarefnin.
Blómið er hangandi, bikarinn fimmskiptur, en krónan
varamynduð með spora, blá að lt.

Griímublóm (Seroplariaceæ). Krónan er ó-
regluleg, helzt varamynduð. Á neðrivörinni er snubb-
ótt hrukka, sem lokar „krónupípunni. Duptberarnir
eru: 4 (tvíveldisduptberar); ávaxtahúsið er eitt og ás
tunnu tvíhólfað hylki. — Eldgul-tröllajurt

.

að

163

(Pedicularis flammea). Neðrivörin dökkgul en efrivörin
dökkrauð. — Lokasjóður (Æhinanthus minor). Stöng.
ullinn ferstrendur, krónan mógul, með fjólubláum tönn-=
um á efrivör; fræin vængjuð. — Lokasjóðs-bróð-
ir (Bartsia alpina). Blöðin mótsett, krónan fjólublá;
bikar- og þakblöð hafa og keim af sama lt. —
Augnfró (Æuphrasia officinalis). Krónan hvít með
dekkri rákum og gulum bletti á neðrivör. — Æru-
prís (Veronica) hefir fjórskipta krónu og tvo dupt-
bera. Sex tegundir vaxa hér, allar með bláum krón-
um nema ein mjög sjaldgæf (V. scutellata), sem hefir“
hvíta krónu með ljósbláum eða rauðleitum æðum.
> Kartöpluættin (Solanaceæ). Blöðin dreifð;

fimmskiptur reglulegur bikar og króna, og 5 du
berar. Á vöxturinn er tvírúmað ber eða hylki. Jurtir af
þessari ætt og skyldar henni vaxa víða einkum í

heitu löndunum, Margar tegundir hafa deyfandi efni
og sumar eru baneitraðar. þær eru notaðar á ýms-
an hátt, sumar til lækninga og einstöku jurt til fæðu.
— Hin alkunna kartöpluplanta (Solanum tube-
rosum). er ræktuð í flestum löndum Furópu,
en er upprunnin frá Suður-Ameríku ((Úle). Vex
hún þar óræktuð í þurrum og ófrjósömum jarð-

„vegi og hefir berávexti. En ræktuð kartöpluplanta

getur ekki borið ávöxt -„ Tóbaksplantan (Nico-

trana) er frá Ameríku, en nú er hún ræktuð mjög

víða. Í fræjunum og blöðunum er eitur (Nicotin). —

Af piparjurtum, sem tilheyra þessari ætt, fæst
spánskur pipar og Cayenne-pipar. -#

„. Lyngættin (Æicineæ). Stöngullinn trékennd-

úr með stinnum, heilrönduðum og vanalega sígrænum
il*

164

blöðum. Bikar og króna fjórskipt eða fimmskipt;
duptberar optast hálfu fleiri. Ávöxturinn er hylki eða
ber. Tegundir þær; sem hér vaxa, hafa allar lítil
blóm. Lyngplöntur eru mjög útbreiddar einkum í
móum, á heiðum og í fjalllendi. Hvergi vaxa jafn-
margar tegundir eins og í Kaplandi á suðurodda
Afríku. —Helztu lyngplöntur, sem hér á landi vaxa,
eru:
a. Með hylkisávexti:
Beitilyng (Calluna vulgaris). Bikarblöðin eru fjög-
ur, lengri en krónan, en hún er klukkumynduð. Bik-
ar og króna eru rauðfjólublá. — Sauðamergur
(Loiseleuria procumbens). Blöðin mótsett, þétt, með
breiðurifi að neðan; randirnar beygjast aptur. Krón-
an fagurrauð.
b. Með berávexti :

=

Sortulyng (Arctostaphylos Uva ursij. Stöngullinn

greinóttur; blöðin eggmynduð, gljáandi; krónan rós-
rauð, krukkumynduð með fimmskiptum kraga. — Blá-
berjalyng (Vaccinium). Af pví kyni vaxa hér 4
tegundir. Almennt bláberjalyng (V. wliginos-
win) er næsta algengt einkum á heiðum. Á vöxturinn
er hin álkunnu bláber.

Maríuvandarættin (Gentigneæ). Blómin
regluleg, fjór- eða fimmskipt; 1 stýll, 2 ör; 4—5 dupt-
berar; hylkisávöxtur. Hér á landi vaxa 6—T tegundir
af maríuvendi (Gentiana). Hér undir telst og hor-
blaðka (Menyanthes trifoliata), með löngum, lðótt-
um neðanjarðarstöngli (mýrarkólfur), sem víða vex Í
mýrum.

Krappættin (Zliaceæ). „ Af þessari ætt er

165

maðra (Galíum) og vaxa hör 4—5 tegundir af henni,
Þær hafa næstum ferstrendan stöngul, mjó, kranssett
blöð; bikarinn er lítill, krónan fjórskipt og duptber-
arnir 4. Á vöxturinn er sprunguávöxtur með tveimur
smáhnotum. — Krapplantan (Rubía tinctorum) er
útlend jurt. Úr henni fæst rautt litarefni; er hún því
ræktuð í Austurlöndum og Vestur-Európu.

Skyld þessari ætt eru ýms tré, með mótsettum
blöðum, sem vaxa í hitabeltinu, Kínatréð (Cin-
ehona) vex í austanverðum Andesfjöllum í Suður-
Ameríku. Úr berkinum fæst læknislyf (Ghinin), sem
mjög er orðið víðfrægt. — Kaffitröð (Cofea ara-
Dica) er lítið tré en fagurt, með gljándi blöðum og
mörgum hvítum blómum í blaðhornunum. Á vöxturinn
ér tvíhólfaður steinávöxtur með 2 fræjum (kaffibaun-
ir). Í þeim eru áþekk efni og í teblöðum. Kaffi er
ættað frá löndunum við Rauðahafið. Um miðja 15.
öld var það fyrst almennt notað nm vesturhluta Ara-
bíu. Hundrað árum síðar kom það til Tyrklands og
nálægt miðri 17. öld til annara landa í Európu. Til
Íslands kom það fyrst 1772, Nú er kaffi mjög víða
ræktað í hitabeltinu. Mest af því flyzt frá Brasilíu-
St. Domingó, Java, Ceylon og Arabíu. |

í

Hörfublóm (Synanthereæ). Blómstaðan er.

karfa með körfuþaki, sem mjög opt líkist bikar.
Bikar hinna einstöku blóma er tíðast hármyndaður og
krónan annaðhvort tungumynduð og þá óregluleg eða
reglulega pípumynduð. Duptberarnir eru 5 með sam=
vöxnum hnöppum utan um stýlinn. Á vöxturinn er
Enot með áföstu hýi; er það hinn upprunalegi bikar.

Á mörgum körfublómum eru öll blómin tvíkynjuð,

FP

166

á öðrum einungis sum, og hin eru þá einkynjað eða
kynlaus. þessi ætt er hin fjölskrúðugasta af öllum
jurtaættum. Mun láta nærri að "he hluti af öllum
blómjurtum heyri þar undir. Hér vaxa allmargar teg-
undir, en þó að tiltölu fáar móti því, sem er í mörg-
um öðrum löndum. Heitu lönd tempraðabeltisins eru
einkum heimkynni þeirra.

Öllum körfublómum er skipt í 4 aðalflokka:

1. Fíflaflokkurinn. —
Krónurnar tungumyndaðar , tríkynjaðar, opt gular
jurtirnar með hvítum mjólkursa fa.

Fifill (Tararacum ofheinale). Blöðin sepótt,
öll við rótina. Stöngullinn holur blaðlaus. Fífillinn
heitir |bifukolla, þegar krónurnar eru fallnar burtu.
— Ljónstönn (Leontodon autumnalis). Stöngull-
inn greinóttur; krónurnar rauðleitar að utan —
Undafífill (Hieracium). Blöðin heilrönduð eða
tennt, opt loðin. Hér vaxa 5—6 tegundir af þessu
kyni, allar með gulum krónum.

2. Þþistlaflokkurinn.
Krónurnar pípumyndaðar; körfuþakið með broddum.

Þistill (Cirsiwn arvense). Tvíbýlisjurt. Stöng-
ullinn og blöðin broddtennt; blómin rauðleit; karfan
nærri kúlumynduð. Sjaldgæfur á Íslandi.

3. Malurtaflokkurinn.
Krónurnar pópu- eða þráðmyndaðar.

Brandbikar (Senecio vulgaris). Krónurnar
litlar, gular; körfuþakblöðin græn, svört í brodd-
inn. Sjaldgæfur. — Af eilífðarblómi (Gnaphali-
vm) vaxa hér 3 tegundir (fjandafæla, grájurt, grá-
mulla). '

167
| 4, Astersflokkurinn.
Eringlukrónurnar pípumyndaðar, trúkynjaðar; rand-
krónurnar tungu- eða þráðmyndaðar; þau blómin eru

kvennblóm.

Jakobsfífill (Ærigeron alpinus) er gráhærður.
Randkrónurnar fjólubláar eða hvítar, kringlukrónurnar
gular. — Vallhumall (Achillea millifolium) er dún-
hærður. Körfurnar litlar, með 4—6 hvítum eða rós-
rauðum randkrónum. Körfurnar standa í hálfskýlu.
— Baldursbrá (Mafricaria ínodora). Stöngullinn
greinóttur; körfurnar stórar, randkrónurnar hvítar
en kringlukrónurnar gular.

Götubráarættin (Plantagineæ). Blómin reglu-
leg, fjórskipt, krónan himnukennd; tvírúmaður dupt-
vegur, einn stýll og hylkisávöxtur. Hjá þeim tegund-
um, sem hér vaxa, eru blöðin bogarifjuð eða réttrifjuð.
Þar til teljast her 5 tegundir af götubrá (Plantago).

Undir ætt skylda þessari (Plunbagineæ) telst
geldingahnappur eða gullintoppa (Armeria
maritima). þar eru blöðin réttrifjuð, kranssett við
rótina; blómin mynda höfuð, krónurnar ljósrauðar,
blómið 5 skipt,

tc, Krónulausar jurtir.

Súruættin (Polygoneæ). Aukablöðin mynda
himnukennda pípu utan um stöngulinn. Ávöxt-
urinn er hnot með mjölkenndri fræhvítu. — Súru-
kynið (Rumex) hefir kranssett blóm, með grænu eða
rauðleitu blómþaki, sem samsett er af 6 blöðum. Þrjú
hin ytri eru lítil en hin stærri —Duptberarnir eru 6
og örin 3. Af þessu kyni er heimula eða njóli

168 {

(KR. domesticus) og vallarsúra (R. acetosa).

Ólafssúra (Oæyria digyna), með nýramynduðum

blöðum, vex helzt í fjöllum og milli steina í holtum. —
Marghyrnukynið (Polygonum) hefir fimmskipt
blóm og optast 6 eða 8 duptbera. Af því kyni er
kornsúra (Polygonum vívíparum) með kímlaukum
og blóðarfi eður oddvari(P. avicwlare). — N afla-
grus (Koenzgia íslandica), mjög lítil rauðleit jurt, ve
víða í moldarflögum. Blómin mjög smá, græn, þri-
skipt með 3 duptberum. Allar þessar tegundir efu
tvíbýlisjurtir nema njóli er tvíkynjaður. — Bog-
hveiti (Fagopyrum) er útlend jurt og vex ekki hér,
Hið æta boghveiti er frá Asíu, en ræktað allvíða í
Európu. — Rabarber (Rheum) er ræktað allvíða í
görðum erlendis og hér á nokkrum stöðum,
Netluættinm ( Usticaceæ). Blöðin hafa snörp og
opt svíðandi hár. Blómin eru einkynjuð. Af netlu-
kyninu vex hér brenninetla (Urtica wrens).
— Hampur (Cannabis sativa) og humall (Æumu-
lus lupulus) eru tvíbýlisjurtir, Hampur er mjög
ræktaður í Rússlandi. Úr bastinu eru gjörðir kaðlar
og segldúkar; úr fræjunum fæst olía og úr kvoðu jurt-
arinnar er tilbúinn mjög áfengur drykkur í Austur.
löndum, sem gjörir menn nærri frávita. Í kvennjurt
humalsins er eins konar olía, sem er notuð við ölgjörð;
og gefur ölinu sérstaka lykt og bragð.
Fikjuættin (Moraceæ). Undir þessa ætt heyra
ýmiss konar tré með mjólkursafa, einkynjuðum blóm-
um og opt með fölskum ávexti. Flestar tegundir vaxa
í hitabeltinu. — Af mórberjakyninu (Morus) er
hið hvíta mórberjatré frá Kína, Blöðin eru fæða

169
á
silkiormsins, og getur hanr ekki á öðru lifað. — Af
fíkjukyninu (Ficus) er hið almenna fíkjutré (F.
carica), sem er ræktað í Miðjarðarhafslöndunum. Af
því eru hinar alkunnu fíkjur. — Gummítréð (F.
elastica) og banjantréð(F. religiosa) vaxa sunnarlega
í Asíu. — Sykomortréð (F. sycomorus) ber ætar
fíkjur. Viðurinn er mjög endingargóður. Úr honum
gjörðu Forn-Egiptar kistur utan um smyrlingana. —
Pappirs-mórberjatreð (Broussonetia papyrifera) vex
í Kína og Japan. Úr bastinu gjöra Kínverjar papp-
ír. — Úpastréð (Antiaris toxicaria), með eitruðum
mjólkursafa, vex á Java. — Branðaldinatréð
(Artocarpus incisa og A. integrtfola), með ætum ald-
inum, vex einkum sunnarlega í Asíu og á Suðurhafs-
eyjum. Úr viðnum eru gjörðir bátar og húsgögn, úr
bastinu klæðnaður, og askan af blöðunum og seyði af
viðnum og rótunum er læknislyf. — Úr kýrtrönu
(Galactodendron utiley í Suður-Ameríku fæst mjólkur-
safi, sem er næsta líkur kúamjólk.

Hreisturblómtré (Amentaceæ). Blöðin eru
dreifð, fjaðurrifjuð og blómin einkynjuð. Blómstaðan
eins konar hreistrað ax (strengur). þegar karlkyns-
öxin eru þroskuð, losna þau frá jurtinni í heilu lagi.
— Hreisturblómtre skiptast í 3 flokka:

1. Víðir (Salíæ).

Flestar tegundir af þeim flokki eru runnar og allar
tvibýlisjurtir. Blómin eru nakin og þroskast opt fyr
en blöðin. Ávöxturinn er hylki; fræin loðin (kotun).
— Hér vaxa margar víðitegundic, svo sem grávíðir
(S. lanata) gulvíðir (S. phylicifola), tág (S. glauca),
rauðvíðir ($. pentandra) og grasvíðir eða geld-

170

ingalauf ($. hertacea). —Grasvíðir er hin minnsta
viðartegund.
2. Birki (Betula).
Undir þenna flokk heyra bæði tré og runnar, allt ein-
býlisjurtir. Blómin eru lítil og ávöxturinn er vængj-
uð hnot. — Björk (B. íntermedia) vex hér allvíða.
Hinir einu skógar hér, sem teljandi eru, eru bjark-
skógar, og þó minnka þeir nú óðum á flestum stöð-
um. Hæstu bjarkir, sem hér vaxa eru 8—10 álnir á
hæð og hinar gildustu rúm alin að ummáli niður við
rótina (Hallormsstaðaskógur). — Fjalldrapi (B.
nana), með rauðleitum berki, er optast heldur smá-
vaxinn runnur, en þekur opt stóra landfláka, einkum
á lágum heiðum og hálsum.
3. Skáltré (Cupuliferæ).

þau eru einbýlistré og draga nafn sitt af því,
að utan um hnotirnar er eins konar hylki eða hin svo
nefnda skál. Er hún annhvort mynduð einungis af þak-
blaði, eður einnig að nokkru leyti af holum stöngulhluta.
Hér vaxa engin tré af þessum flokki en í öðrum lönd-
um eru mörg merkileg, svo sem eik (Qvercus), bæki
(Fugus) og kastanía (Custaneqa). Eik er höfð í
skip og margs konar húsgögn og smiðisgripi; börkur-
inn er notaður við skinnaverkun og af einni tegund,
(korkeikinni), sem vex í Miðjarðarhafslöndum, fæst
korkur úr berkinum. Bæki vex mjög í Suður-Kurópu
og á sléttunum í Mið-Európu. Skógar í Danmörku
eru nærri eingöngu bækiskógar. Bæki er hið bezta elds-
neyti, og er líka mjög notað i margs konar smíðar.
Á vextir (akarn) af eik og bæki eru hafðir handa svín-

fl

um og ávextir af ekta-kastaníu, sem vex sunnarlega
KEurópu, eru etnir af mönnum.

2. Einfræblaðaðar jurtir.

Kiljuættin (Liljaceæ). Blómin eru regluleg,
„með sexskiptu eða sexblöðuðu blómþaki lituðu. —
Margar tegundir eru mjög fagrar garðplöntur og víða
ræktaðar erlendis, svo sem keisarakróna, túlí-
pani og lilja. Laukplöntur (Allium) eru mjög
ræktaðar sökum lauksins. Hann hefir bitra lykt og
einkennilegt bragð, er orsakast af olíum, sem í hon-
um eru. Sumar tegundir bera hinn svo nefnda kím-
lauk, sem losnar frá jurtinni þegar hún er þroskuð
og framleiðir nýja jurt.

Náskyld þessari ætt er ein íslenzk jurt, fjögra-
laufasmári (Paris quadrifolia), er vex helæt í
hraungjótum og þó óvíða. Blómið er fjórskipt og
grænleitt; 4 kranssett bogarifjuð blöð; berávöxtur
fjórrúmaður.

Brönugrasaættin (Orchideæ). Blöðin eru
umfaðmandi; blómstaðan ax, en blómin óregluleg.
Blómþaksblöðin eru 6, en eitt þeirra er stærst ólíkt
hinum að útliti og kallast það vör, Duptberinn er
samvaxinn við árið, en það er sitjandi. Blómduptið
í duptbnöppunum er vaxið saman í tvo líkami, og er
mjög límfelt. Festist það því auðveldlega við skor-
kvikindi, sem skríða um blómið. Ávöxturinn er hylki.
Ræturnar opt hnúðmyndaðar. — þessar jurtir vaxa
mest á votu skóglendi í hitabeltinu og eru mjög fjöl-
breyttar og margar undur fagrar. Hér vaxa ásamt
mörgum fleiri tegundum; brönugrös (orchis macu-

4

172

lata), með ljósrauðum blettóttum krónum og hand-
mynduðum rótarhnúskum, og hjónagrös (Habenaria
albida) með hvítgulum blómum, og rótarhnúskum sund:
urskiptum í keilumyndaða þræði.

Pálmaættin (Palmæ). Tré af þessari ætt eru
optast há og beinvaxin og greinalaus. Öll blöðin eru
í toppnum; blómin sitja í blaðhornunum og mynda
samsetta blómstóðu. Utan um hana er opt trjákennt
hylki, er getur jafnvel orðið á stærð við lítinn bát.

Menn þekkja nærri 1000 pálmategundir, er flest=
ar vaxa í hitabeltinu. þar eru pálmarnir aðalbjarg-
ræði sumra þjóða. — Dvergpálminn (Chamerops
humilis) vex í Miðjarðarhafslöndunum og allt norður
að Nizza. Er hann hin eina pálmategund í Európu.
— Kokospálminn (Cocos nucifera) er í öndverðu
frá Indlandi og Suðurhafs-eyjum, en er nú ræktaður
víða annars staðar í hitabeltinu. Hann verður 80—
100 feta hár með 20 feta löngum blöðum og ber á-
vexti árið um kring. Þroskaður pálmi hefir stundum 300
ávexti á stærð víð mannshöfuð. Á vextirnir eru nefndir
kokoshnotir. Í þeim er bragðgóður og nærandi
drykkur (kokosmjólk). Daddelpálminn (Phoenix
dactylifera) vex óræktaður í Arabíu, en er ræktaður í
Norður-Afríku og víðar. Á vöxturinn er sætur og safa-
mikill steinávöxtur, líkur plómum. — Sagopálminn
(Sagus lævis) er sunnarlega í Asíu og þar á nálægum
eyjum. Mergurinn (sago) er ætur og hafður í grauta,
brauð og fleira. Af mörgum fleiri tegundum fást nyt-
söm efni, svo sem pálmaolía af olíupálmanum (Æleis
guineensis), er vex á Guinea-strönd. Er hún pressuð
úr ávöxtunum, Úr sumum fæst sikursafi, sem hæg

173

er að gjöra að eins konar víni með gerð. Vax og
hunang fæst af öðrum pálmategundum. Spansreyr
(Calamus) er eins konar pálmi, sem vex i Austur-
Indíum.

Grasættin (Gramineæ). Stöngullinn (stráið)
er sívalur, holur innan og með liðum. Blaðslíðrin eru
stór og mynda opna pípu utan um stöngulinn. þar,
sem blaðslíðrin koma saman við blaðið, er þunn himna
(slíðurhimna). Blaðplatan sjálf er optast mjó og löng
og ætíð réttrifjuð. Blómin mynda ax eða topp sam-
settan af smáöxum. Neðan við hvert smáax eru 2 himnu-
kennd blöð, sem kallast „ytri-agnir“. Standi þær
eigi á sömu hæð, eru þær kallaðar neðri og efri
„ytri-ögn“. — Fyrir innan ytri-agnirnar er eitt eða
fleiri blóm og utan um hvert þeirra er efri ogneðri
„innri-ögn“. Á hinni neðri er opt broddur eða
þráður. Hin eiginlega blómskýla er að einslítil hreist-
urblöð. Duptberarnir eru optast 3 og duptvegurinn
1, með tveimur stýlum og fjaðurmynduðu ari. Á vöxtur-
'inn ef hnot (grasávöxtur) með mjölkenndri fræhvítu.
Flestar grastegundir eru margra ára jurtir með neð-
anjarðarstöngli (Mellemstok).

Grasættin er ein með fjölskrúðugustu jurtaættum
(fullar 5000 tegundir) og jafnframt hin nytsamasta.
Flestur kvikfénaður lifir mestmegnis á grasi; en hann
er aptur aðalbjargræði margra þjóða, ásamt hinum fjöl-
breyttu korntegundum, sem allar heyra undir þessa
ætt. Meginhluti grastegunda eru jurtir og margar
heldur smávaxnar. þó eru til bambustré í heitu lönd-
unum, sem verða 20—30 álnir á hæð. Víða eru stórir
landflákar þaktir þéttvöxnu grasi, og mjög eru þessi

174

grös ræktuð í meginþorra menntaðra landa, einkum
alls konar korntegundir.

Grastegundir þær, sem hér vaxa, eru flestar hinar
beztu fóðurjurtir, sem vér höfum. En ekki verða þær
neinar notaðar til manneldis nema melur (Ælymus
arenaríus). Fræið af honum hafa Skaptfellingar sumir
í brauð. þykir það allgott, en þó mun það heldur
hveitislítið. Melur er hávaxið gras, blágrár að lit, með
ákaflega löngum og samflæktum rótartægjum. Vex
" hann víða í roksandi, og gjörir þar mikið gagn með
því að binda saman sandinn. Myndast þar optast
háar þúfur, sem melurinn vex, því vindurinn rífur upp
sandinn í kringum meltoppana, en einungis stendur
eptir það, sem ræturnar halda. Rótartægjurnar eru víða
hafðar í dýnur undir klyfsöðla og stráin og blöðin eru
gott fóður fyrir fenað.

Helztu grasakyn, sem hér gróa auk melsins, eru:
reyrgras (Ánfhorantum), refshali (Alopecurus),
rottuhali (Phleum). reyr (Calamagrostis), hvín:
gras (Ágrostis), punthali (Aðra), sveifgras (Poa)
og vingull (Festuca).

Af útlöndum grösum eru merkastar hinar algengu
kornplöntur. Sikurreyr og bambusreyr telst og und-
ir grasættina.

Hrísgrjónaplantan (Öryza sativa) vex eink=
um í suðurhluta Asíu, en er samt ræktuð á mörgum
öðrum stöðum, þar sem hitinn er nægur og deigur
jarðvegur, svo sem á Ungverjalandi og í Pódalnum á
Ítalíu. Hrisgrjón eru auðug af mjölefni og eru því
mjög nærandi; enda eru þau megin fæða sumra þjóða,
svo sem Kínverja og Indverja. Sikurreyr (ac

in st

175

eharum) er upprunninn frá Indlöndum, en var flúttur
til Vest-Indía í byrjun 16. aldar, og hefir nú mjög út:
breiðst þaðan um Ameríku. Úr honum er unið
mikið af sikri þvi sem notað er árlega. — Hafrar
(Avena sativa) og bygg (Hordeum) þola betur kulda
en allar aðrar kornplöntur og vaxa i Noregi að 700
n. br. en í Serbíu að 550 n. br. Báðar þessar korn-
korntegundir eru notaðar til manneldis og skepnu-
fóðurs, og úr byggi er bruggað öl. Bygg og hafrar
hafa verið ræktaðir hér, en líkast til hefir sú kornrækt
aldrei haft mikla þýðingu fyrir landssbúa. — Rúg-
ur (Secale cereale) er ræktaður sunnarlega í Skandina-
víu, í Danmörku, norðurhluta Þýzkalands, nokkrum
hluta Frakklands og víðar. — Hveiti (Tricum
vulgare) er mjög ræktað í Englandi, Suður- þýzkalandi,
Frakklandi, Ungverjalandi, Suður-Rússlandi, Mið-Asíu
og Ameríku, en þó ekki í hitabeltinu, því að það þol-
ir ekki loptslagið þar. — Maís (Zea mács). einbýlis-
jurt, er upprunninn frá hinum heitu löndum í Ame-
ríku, en Kolumbus flutti hann til Európu, og hefir
hann síðan mjög útbreiðst um syðri hluta hennar. Í
góðum áram getur maís þroskast töluvert nörðaáilega,
jafnvel í Norvegi. >

Hálfgrasaættin (Cyperaceæ) líkist töluvert
grasættinni. Stöngullinn er þó ekki holur, opt kant-
aður og liðalaus. Blaðslíðrin mynda heila pípu ut-
an um stöngulinn. Blaðplatan er optast mjó, 0z
vantar stundum algjörlega. — Hálfgrösin vaxa mjög í
heimskauta-löndunum í ófrjósamri og blautri jörð, og
hafa mjög unnið að því að mynda mó í mýtum eins og
mosategundirnar, Í mörgum hálfgrösum er mikið af

176

kísil, er gjörir þau hörð og seinmelt; en þar af leið-
ir, að þau eru mörg heldur illt skepnufóður. —
Helztu hálfgrös, sem hér vaxa er hrossanál (Heleo-
charis), skúfgras (Scirpus), fifa (Eriophorum) og
stör (Carer). — Fífa hefir hármyndaða blómskýlu,
sem breytist með aldrinum í löng og hvít hár, er líkj-
ast ull. — Þau hafa verið notuð hér í kveiki og ofan í
sár. Stör er einbýlisjurt. Vaxa hér 30—40 tegundir
af henni.

Úr blaðslíðrum pappírs plöntunnar (Cyperus
papyrus), sem telst undir hálfgrösin, var gjörður papp=
ir á fyrri öldum, einkum í Egiptalandi.

Sefættim (Juncaceæ) er að útliti lík grasættinni.
Blómin smá í skúfum; blómskýlan sexblöðuð; duptber-
ar optast 6 (stundum 3); 1 stýll, 3 ör; hylkisávöxtur,
þar til teljast hér á landi 2 sefkyn (Juncus og Lazula),
16— 1“ tegundir. — Skylt þessari ætt er síkisgras
eða bjarnar broddur (Tofjeldia borealis) með hvit-
gulum blómum, sem mynda höfuð.

ð. Nakinfrævaðar jurtir.

Barrtré (Coniferæ). Blöðin eru sígræn, optast
nálmynduð og blómin einkynjuð. Karlblómið er ein-
ungis hreisturmyndaður duptberi og kvennblómið opið
ávaxtablað með berum eggjum. Ávextirnir mynda
köngul. Barrtrén eru samsett af tómum viðarhvolf-
um og hafa engin ker, en vaxa þó eins og tvífræblað-
aðar jurtir. Í viðnum er vanalega mikill harpeis, opt
í sérstökum rennum. — Til barrtrjánna teljast: greni
(Abies), fura (Pinus), cedrusviður (Cedrus) og
einir (Juniperus), Greni og fura vaxa víða í Európu.

tin

177

Risa-furan (Seguoia gagantea) í Kaliforníu er eitt
hið stórkostlegasta tré í heimi, full 300 fet á hæð og
30 fet í þvermál. — Cedrusviðurinn vex á Libanon og
víðar í Asíu. Einir (J. Alpina) er hin eina tegund
barrtrjáa, sem hér vex. Hann er lítill runnur með
stinnum og hvössum blöðum, kranssettum. Köngull-
inn líkist beri og er almennt nefndur einirber. þau
eru notuð í læknislyf, og margir láta þau í brennivín.
Sumir brenna einir í húsum í stað reykelsis.

Barrtrén eru mjög gagnleg fyrir mannkynið, með
því að þau eru mörg ágætur efniviður og notuð í
margs konar byggingar, búshluti og áhöld, og úr saf-
anum er unnin tjara og terpintínolía. Þau hafa og
mikla þýðingu í myndunarsögu jarðarinnar. Mókolin
eru að mestu leyti mynduð af þess konar trjám. Eitt
hið merkasta barrtré, sem óx á mókolatímabilinu, var
þó raftréð, sem raf hefir uppruna sinn frá. Er
það einungis steingjörður harpeis eða trjákvoða.

É. Blómlausar jurtir.

1. Blaðsporajurtir.

Breknur eða burkmar (£2l2ces) hafa stór
blöð græn að lit og lik að innri byggingu blöðum
blómjurtanna. Sporarnir eru innilokaðir í sporahúsum,
sem optast sitja eptir vissri röð og reglu neðan á blöð-
um eða á ummynduðum blöðum. Mörg sporahús í
sameiningu kalla menn ávaxtahóp, þótt það í raun
réttri sé ekki eiginlegur ávöxtur. Opt eru ávaxtahóp-
12

178

arnir huldir himnukenndu hreistri eða skýlu, sem ann-
að hvort er mynduð úr yfirhúð blaðanna eða blaðrönd-
inni. Þegar burknasporinn fellur í moldina, vex út af
honum dálítið blað, sem heitir „forkím“, og á því
myndast æxlunarfæri, kvennkyns (archegoníur) og karl-
kyns (antheridáur), og upp af einni „archegoníu“ vex
svo nýr burkni. Meðan burknablöðin eru ung eru
þau samvafin í kufung.

Burknar þeir, sem hör vaxa, eru flestir smávaxn-
ir og jurtakenndir; ení heitu löndunum, einkum Nýja-
Sjálandi, vaxa eins konar burknatré 20 álna há. Eru
þau ekki alls ólík pálmum að útliti. Margir burknar
eru skrautplöntur erlendis, og af sumum má hafa rótar-
stöngulinn og merginn til manneldis.

Á. steinkolatímabilinu voru burknar risavaxnir, og
þá ein hin helztu skógartré, er uxu á jörðunni. Finn-
ast nú víða för eptir burknablöð í steintegundum
þeim, sem fylgja kolunum.

Helztu burknakyn, sem hér vaxa, eru: burkni
(Polypodium) með kringlóttum ávaxtahópum, skýlu-
lausum í tveimur röðum á hverjum blaðhluta; smá-
blað (Asplenium) með aflöngum ávaxtahópum og skýlu,
sem opnast á innri hlið, og tóugras (Lastræa) með
kringlóttum ávaxtahópum og nýramyndaðri skýlu.

Eltingarættin (Æquiselaceæ). Stöngullinn er
samsettur af holum stöngulhlutum, er enda með tennt-
um blaðslíðrum, en blöðin eru samvaxin og krans-
sett. — Sporahúsin sitja optast innan á marghyrndum
smáskjöldum efst á stönglinum, og myndast við það
nokkurs konar ax. —Sporarnir hafa fjaðurmagnaða

179

þræði, sem þeyta þeim út í loptið þegar sporahúsið
opnast.

Allar tegundir, sem tilheyra eltingarættinni, eru
nú smávaxnar. En á steinkolatímabilinu voru þær
stórvaxin tré eins og burknar. þær eru flestar mjög
auðugar af kísil og heldr slæmt skepnufóður.

Elting (Ægquisetum) vex hér margs konar. Hún
hefir tvenns konar stöngul. Fyrst á vorin vex upp
af rótarstönglinum greinalaus stöngnll með mörgum
sporaskjöldum sexhyrndum, er mynda sívalan klepp
efst á stönglinum. þessa jurt kalla menn skolla-
fót. Vaxa þeir mjög fljótt, snemma á vorin, og falla
fljótt aptur. Þegar lengra líður á sumarið vaxa upp
ófrjósamir (sporalausir) stönglar með kranssettum grein-
um. „Elting þolir illa frost og visnar því á hverjum
vetri — Eski (ÆK. hiemale) hefir snarpan stöngul
greinalausan. Allir stönglarnir eru frjósamir og eins
að útliti. Eski Lfir allan veturinn.

Jafmaættin (Lycopodiaceæ). Jurtir af þessari
ætt líkjast töluvert mosum að útliti, og eru opt skríðandi.
Stöngullinn er greinóttur, blöðin þett, hreistur- eða al-
mynduð. Sporahúsin sitja annað hvort í blaðhornun-
um eður í axi með sérstökum þakblöðum. — Helzta,
kyn, sem hér vex, er jafni eða skollafingur (Ly-
copodium) með mörgum mjög smáum sporum, er líkj-
ast dupti (Hexemel). Í jafna er dálítið af leirmálmi
(aluminiun), sem varla finnst í öðrum jurtum.

Mosar (Msci) hafa þráðmyndaðan og optast
greinóttan stöngul, með grænum blöðum, er hafa enga
yfirhúð né andholur. * Mosarnir eru byggðir úr tóm-
um hvolfum, en hafa engin ker. Sporahúsið situr á

12*

|
"

180
-
stuttum eða löngum legg, sem beitir bursti. Sumir
mosar hafa engin æxlunarfæri og auka því kyn sitt
með skiptingu.

Hér eru kunnar yfir 200 mosategundir; enda eru
hin köldu lönd að jafnaði auðugust af þeim, því mos-
ar þurfa ekki mikinn hita til að þroskast, en aptur á
móti mikinn raka eða vætu. Mosar hafa mikla þýð-
ingu fyrir jarðveginn, með því að hinir eldri fúna og
verða að mold, en aðrir nýir bætast ofan á ár eptir
ár. Megin hluti mós er myndaður af mosategundum.

Hálfmosar (Hepaticæ) líkjast hinum eiginlegu
mosum, en eru þó opt ófullkomnari að byggingu. Hér
vaxa 60—70 tegundir.

2. Laufspörajurtir.

BÞarar (Algyæ) vaxa bæði í söltu vatni og ósöltu,
og eru fjölbreyttari að mynd og vexti en nokkur ann-
ar jurtaflokkur. Margar tegundir eru að eins eitt hvolf
og sjást ekki með berum augum; aptur eru aðrar mörg
hundruð fet á lengd. Flestir þarar, sem vaxa í Ósöltu
vatni, eru grænir að lit, en í sjó móleitir eða rauðir.
Ýmsar þarategundir eru ætar, svo sem söl. Úr sjáv-
arþörum er og unniðjoð og sóda, og margar tegundir
eru ágætur jarðaráburður.

Slímþari er að eins eitt hvolf, en opt eru margir
einstaklingar innan í einu sameiginlegu hylki. þeir
vaxa ekki einasta í vatni heldur og á steinum, trjám
og jafnvel snjó og klaka. — Kísilþarar (Díato-
maceæ) eru líka eitt hvolf með ýmislega lagaðri kísíl-
skel. - þeir lifa í sjó og ósöltu vatni, og sjást ekki
einstakir með berum angum, ea geta þó verið svo

181

"

margir að þeir myndi heil jarðlög. — Vatnshár er
einstakir eða greinóttir þræðir, grænir aðlit. Slý, sem
er svo algengt í ósöltu vatni, er samsafn af þess kon-
ar þörum. — Vatnshimnur eru flatir eða pípu-
myndaðir, grænir þarar, er ýmist fljóta ofan á vatni
eða sitja fastir. Sumar tegundir eru ætar (sjósalat eða
fergin). — Rauðþarar lifa næstum ætíð í sjó. Af
þeim flokki eru söl (Rhodymenia palmata) og fleiri
ætar tegundir. — Vanalegt þang er móleitt, optast
greinótt, stöngul- eða blaðmyndað og lifir í sjó. Und-
ir það telst blöðrupang (Fucus vesiculosum), með
mörgum loptfylltum blöðrum, og sikurþang (Lami-
naria sacharina) á samt mörgum fleiri tegundum. Úr
ösku þessara þangtegunda fæst sóda og joð; sumar má
og nota til manneldis.

Sveppir (Fungi) eru snýkjujurtir, sem vaxa
helzt á hálfrotnuðum dýra og jurta líkömum eður á
lifandi dýrum og jurtum. Aðalsveppurinn er vanalega
þráðmyndaður (Mycelium) og greinist opt margvíslega
út um líkamann, sem hann vex í.

Í mörgu tilliti eru sveppir næsta ólíkir öðrum
jurtum. þeir hafa enga blaðgrænu né sterkjuefni og
margir forðast ljósið, sem er þó svo nauðsynlegt fyrir
vöxt og viðgang annara jurta. þeir eru auðugastir af
ýmsum köfnunarefnissamböndum eins og líkami dýr-
anna, og draga til sín súrefni úr loptinu, en anda frá
sér kolsýru eins og dýrin. þegar hiti og væta er
nægileg, vaxa margir sveppir ákaflega fljótt. Flýta
þeir mjög fyrir rotnun hinna lifandi hluta og sundur-
líðun efnanna. Sökum köfnunarefnisins eru margir
sveppir mjög nærandi, en sumir eru eitraðir.

ti

182

Sveppir hafa mjög margbreytta mynd og stærð
eins og þararnir. Sumir eru að eins eitt hvolf.

Gerðsveppir (Saccharomyces) orsaka gerð í
sikurblöndnum vökva, og draga í sig súrefni úr honum.
En við það breytist vökvinn í vínanda og kolsýru. —

Stafsveppir (Bactertaceæ) eru einna minnstir allra
lifandi hluta, sem menn þekkja. Þó að þeir sé skoð-
aðir í sjónauka, er stækkar mörg hundruð sinnum, þá
sýnast þeir opt ekki stærri en depill eða komma í bók;
en Þrátt fyrir það, hafa þeir mikla þýðingu fyrir nátt-
úruna. Öll rotnan orsakast af þeim; þeir gefa og til-
efni til næmra sjúkdóma, valda skemmdum í mat og
drykk og geta komið til leiðar ýmiss konar gerð.

Af snýkjusveppum er jarðeplasveppur-
inn (Plytophthora infestans) einna merkastur. Sé hann
lifandi í kartöplu, sem látin er niður í moldina, þá
vex hann upp í gegnum stöngulinn, út í blöðin og út
um andholurnar. þar vaxa síðan eggmynduð hvolf,
sem losna frá sjálfum sveppnum, þegar þau eru full-
þroskuð. Fái þau þá næga vætu, myndast innan í
þeim fjöldi nýrra hvolfa (Knopceller) með bifhárum.
Sum þeirra eta sig inn í blöðin og eyðileggja þau, en
önnur berast með regnvatni niður í moldina, veikja
þar kartöplurnar og valda sjúkdómi þeirra næsta ár.
Þannig getur það gengið koll af kolli ár eptir ár. Jarð-
eplasveppurinn hefir valdið miklum skaða í Furópu
síðan árið 1845, þó ekki kveði mjög að því nú á síð-
ari árum.

Undir gorkúlur telst ætisveppur eða Cham-
pignon (Agaricus campestris) með hvítum hatti, talS-
vert algengur. — Hinn eitraði flugusvepaur (4.

183

muscarðus), með rauðum hatti og hvítum blettum, er
notaður í Síberíu í stað áfengra drykkja. — Elad-
sveppur, sem vex á gömlum bækistofnum, er hafður
til þess að stöðva blóðrás. Sé hann vættur í saltpétri
uppleystum og síðan þurkaður, má hafa hann til eld-
kveikju tundurs. — Ýmsar gorkúlutegundir eru
hér mjög algengar, einkum á gömlum haugum. —
Mygla, sem sezt á viði í rökum húsum, bækur, mat:
væli og margt fleira, tilheyrir þessum flokki.

Skófir* (Lichenes) eru mjög margvíslega lagað-
ar. Sumar líkjast greinóttum runnum, aðrar eru blað-
myndaðar, festar niður með bindiþráðum, og hinar allra
ófullkomnustu líta út eins og smágjört dust. Skófir
vaxa ýmist beinlínis á jörðinni eður á trjám, steinum
og öðru þess konar. Hér á landi eru þær algengast-
ar á klettum og einkum á hraunsteinum. Vanalega
eru skófir kallaðar mosar í daglegu tali, enda þótt
þær sé alls ólíkar jurtum þeim, sem svo heita að réttu
nafni. Skófir fá næringu sína mest úr loptinu um-
hverfis.

Engin lönd eru jafn auðug af þessum jurtum eins
og köldu löndin í samanburði við annan jarðargróð-
ur. Upp við jökla og í nyrztu löndum, þar sem eng-
ar aðrar jurtir þróast fyrir ís og kulda, vaxa þær opt
ágætlega, og þekja víða steina, kletta og stóra land-
fláka. Margar tegundir eru nytsamar, t. á. In.

*) Þessar jurtir mætti nefna þangsveppi af
t þeirri ástæðu, að margir grasafræðingar eru nú
"rá Þeirri skoðun að þær sé samsettar bæði af

þæng- og svepphvolfum.

í

184

fjallagrös (Cefraria Islandica), sem hér eru víða á
fjöllum og heiðum. þau eru höfð til lækninga og
manneldis — Hreindýramosi (Cladonia rangi-
Jerina) er aðalfæða hreindýranna í Lapplandi og víð-
ar. Þekur hann þar víða stór svæði, þótt þar sé lítt
gróið öðrum jurtum. — Margar skófir, sem vaxa á
steinum, hafa í sér litarefni. Sumar hafa verið dálíit-
ið notaðar hér til litunar (litunarmosi).

Steina- og jarðfræði.

I. Steinar einstakir.

Steinarnir mynda hið fasta yfirborð jarðarinnar.
Til þeirra teljast og ýmsir hlutir, er nú finnast í skauti
jarðarinnar, svo sem raf og kol, þótt þeir í öndverðu
hafi til heyrt hinni lifandi náttúru, en eru nú orðnir
að steini, eða líkjast þeim mjög að eðli og útliti.
Marmennilssmíði og aðrar steinmyndanir dýra og jurta
telja menn ekki með steinum og ekki heldur þær
steinmyndanir, sem af mönnum eru gjörðar.

Það, sem menn einkum þekkja steina á, er
kristalmynd þeira, harka, eðlisþyngd og
efni. Einnig er mjög tekið tillit til litarins, gljáa
og gagnsæis, hvernig þeir klofna og brotna og
hvar þeir finnast, í hvaða jarðlögum og með hvaða
steinum og bergtegundum. En sjaldan er eitt af
þessum einkennum nægilegt.

Ytri mynd, efni og eðli steina.
Eptir ytri mynd skiptast steinar í tvennt, reglulega

186

myndaða steina og óreglulega. Hinir fyr nefndu eru
byggðir eptir ákveðnum lögum og kallast kristallar,
en hinir eru ekki byggðir eptir neinu vissu lögmáli,
og hafa því enga ákvarðaða mynd.

Kristall er sá steinn kallaður, sem takmarkast af
vissum flötum, en ummál kristallanna fer eptir tölu flat-
anna, lögun þeirra og afstöðu. Kantur er þar kall-
aður, sem tveir fletir mætast, en horn þar, sem þrír
eða fleiri Hetir koma saman. Sá kristall, sem hefir
alla fleti eins, er nefndur einfaldur, en sé þeir mis-
munandi, er kristallinn kallaður samsettur. Eng-
inn kristall getur haft færri en 4 fleti, því færri fletir
geta ekki innilokað rúm.

Kristalmynd steina er margbreytt, en þó er hún
mjög bundin við:annað eðli þeirra. Með því að bera
kristalla saman og hugsa sér eina myndina leidda af
annari, hafa menn getað skipt öllum kristöllum í 6
deildir eða kerfi. Undir þau má heimfæra alla krist-
alla, hversu ólíkir sem þeir virðast að vera. Í hverju
kerfi er ein kristalmynd, sem kallast frummynd; af
henni má leiða alla kristalla, sem því kerfi tilheyra.
En til þess að geta hugsað sér eina myndina leidda
af annari, ímynda menn sér dregnar línur gegn um
kristallana frá horni, kanti eða flatarmiðju, til mót-
stæðs horns, kantar eða flatar. Línur þessar eru nefnd-
ar ásar. Ásarnir hafa jafnan sömu stöðu innbyrðis í
öllum kristöllum í sama kerfi eins og þeir hafa í frum-
myndinni, en lengdarhiutföll þeirra eru óákveðin í
sumum kerfunum. Einn ásinn er jafnan nefndur höf-
uðás en hinir aukaásar. Sá ás. sem er ólíkur hinum
að Jéngd og eðli, er jafnan nefndur höfuðás, en sé þeir

187

allir eins, má nefna hvern þeirra sem vill höfuðás
kristalsins.

Fjarri fer því að allir kristallar sé reglulega mynd-
aðir, því opt hindrar ýmislegt hinn rétta vöxt þeirra,
og eru þeir því opt óreglulegir eða hálfgjörðir. Opt
sitja kristallar fastir á öðrum steinum, stundum marg-
ir í hóp, og einungis annar endinn er fullkomlega
myndaður, en hinn hálfgjörður, af því að undirlagið
hefir hindrað vöxt hans. Steinar þeir, sem samstanda
af hálfgjörðum kristöllum, eru kallaðir kristal-
kenndir. En lögun hinna hálfgjörðu kristalla verð-
ur eptir hindrunum þeim og þrýstihgu, sem þeir mæta
við myndunina. Verða því steinarnir eptir því á ýmsa
vegu: kornóttir, þráðkenndir, Vikadlsldn ak
st:0s8, frv.

þó að sum steinefni finnist sjaldan í kristöllum,
þá er það þó ávalt eðli þeirra að dragast saman í
kristalla, ef engin ytri atvik hindra. það myndast því
sí og æ nýir kristallar í náttúrunni, t. a. m. í glufum
og holum steina og kletta, með því að vatn sígur í
gegnum steinana, og flytur með sér uppleyst steinefni,
þau setjast í holurnar, og dragast saman Í kristalla.

Það má gjöra kristalla með íþrótt á ýmsan
hátt, t. d. með því, að uppleysa salt í einhverjum
vökva, og láta hann síðan gufa burtu. „Dregst þá salte
ið saman í kristalla, er sitja eptir. Með því að bræða
sum efni, og láta þau síðan storkna má og gjöra krist-
alla, og eins með því að hita t. d. joð eða brennistein
unz hann gufar upp og láta síðan gufuna kólna; verð-
ur hún þá að kristöllum.

Gott dæmi upp á fullgjörða og hálfgjörða krist-

188

alla, sem af mönnum eru gjörðir, er steinsikur og hvítt-
sikur. Hið fyrnefnda er vanalega í stórum kristöllum,
en hvíttsikur er jafnan kristalkennt.

Harka steinanna er næsta misjöfn, og opt er hún
mjög glöggt einkenni. Eptir eðli hörkunnar eru þeir
kallaðir stökkir, linir, beygjanlegir, þenjan-
legir o. s. frv. En til þess að geta ákveðið hörkuna
nákvæmlega, myndaði þýzkur steinafræðingur, Mohs að
nafni, hinn svo nefnda hörkustiga, sem hörku allra
steina má miða við, og er hann þannig:

1. Talk, það má rispa með nöglinni.

2. Gíps, það er hér um bil jafnhart nöglinni.

3. „Silfurberg, það er harðara en flestir hreinir málmar.

4. Flusspat, það má rispa hæglega með hverjum hníf.

5. Ápatit, það er illt að rispa með hníf.

6. Feldspat, það er hér um bil jafnhart vanalegum
hníf, en kveikir naumast eld við stál.

7. Kvare, það kveikir eld við stál og rispar gler.

8. Topas, þar hefst harka gimsteina; þá bíta engin
járn.

9. Kórúnd, hann vinnur alla gimsteina nema demant.

10. Demant, hann er einungis hægt að vinna með sínu
eigin dusti.

Hér er talk talið að hafa hörkuna 1, gips hörk-
una 2 0. s. frv. 0 Harka þeirra steina, sem eru jafn-
harðir og þessir, er því táknuð með sömu tölu. En
opt liggur hún á milli tveggja steina í hörkustiganum,
og er hún þá skrifuð með tugabrotum. Járn t. d.
hefir hörku mitt á milli flusspat og apatit; er hún
því 4,5.

Margir steinar eru kleyfir, og klofna eptir viss-

189

um ákvörðuðum stefnum, en þær eru bundnar við krist-
almyndun þeirra; má því opt þekkja þá af því í hverja
stefnu þeir klofna“ og hvernig klofnunarfletirnir
eru. Steina má og brjóta án þess að þeir verulega
klofni. Opt má þekkja þá af brotfletinum, því
hann verður eptir eðli þeirra og innri byggingu. Þegar
sárið er Óójafnt með hvössum hrufum, er það nefnt
hakasár; þannig brotna margir málmar. Á sumum
brotflötum eru gárótt för t. a. m. á hrafntinnu; það
kalla menn skeljasár. Flísasár er með mörgum
smám flísum o. s. frv.

Eðlisþyngd steina er bundin við efnasamsetningu
þeirra. Menn, sem eru orðnir æfðir, geta hör um bil
ákveðið þyngd þeirra í hendi sér; en til þess að vita
þunga þeirra nákvæmlega, eru þeir vegnir í vatni, og
þungi þeirra miðaður víð þyngd þess þannig, að vatn-
ið er tekið sem eining, eða kallað að þyngd þess sé
1. Sé nú t. d. einhversteinn fjórum sinnum þyngri
en vatn, sem þarf jafnmikið rúm og hann, þá er þyngd
hans 4. Vanalega steinþyngd má telja 2—3 sinnum
meiri er vatnsins, en sumir stéinar, t. d. ýmsir málm-
ar og málmbræður, eru miklu þyngri.

Geislabrot steinanna er á tvo vegu, annaðhvort
einfalt eða tvöfalt. Einfalt geislabrot er þannig, að
allir geislarnir brotna í sömu stefnu. En þegar það
er tvöfalt, skiptast ljósgeislarnir í tvær greinar, er
brotna sín á hvorn hátt; sýnist því allt tvöfalt, sem
horft er á gegnum slíka steina. En jafnan er þeim
þó þannig varið að eptir vissum línum (ljósásum) er
geislabrotið einfalt. Silfurberg hefir tvöfalt geislabrot.

Litur er ávalt hinn sami, t. a. m. eir er allt af

190

rauður, gull gult, silfur hvítt, blý grátt o.s. frv.,
og litur annara steina er miðaður við þá (eirrauður,
gullgulur, silfurhvítur, blýgrár). En aptur eru margir
aðrir steinar, sem hafa mjög breytilegan lit sökum þess,
að önnur efni blandast inn í þá og liturinn verður svo
eptir eðli þeirra. Kvarz t.d. finnst með ótal litbreyt-
ingum; en er þó litlaust þegar það er alveg hreint.
Margir steinar breyta lit sínum þegar þeir eru muldir;
er þá duptið optast ljósara en steinninn sjálfur.

Sumir steinar eru mislitir eptir því hvar á þá er
litið, og litblær margra breytist eptir því hvernig ljósið
fellur á þá; en þetta orsakast af innri bygging þeirra
og stundum af mjög þunnum lögum, sem setjast utan
á hinn eiginlega stein. "Til eru steinar, sem lýsa í
myrkri, ef þeim hefir áður verið haldið í ljósi. Drauga-
steinn lýsir í myrkri ef hann er núinn, en flusspat
þegar það er hitað.

Gljái steina er eptir yfir borði þeirra, óg getur
því verið mjög ýmiss konar. Nefna menn hann ýmsum
nöfnum eptir eðli hans, svo sem málmgljáa, gler-
gljáa, fitugljáa, perlumóðurgljáa o. s. frv.
Allir steinar með málmgljáa eru ógegnsæir eins og
málmarnir.

Gagnsæi steina er á ýmsu stigi, og sumir eru al-
veg ógegnsæir t. d. allir málmar. Sjáist nokkuð
ljós í gegnum þá, eru þeir kallaðir gegnskínandi,
en gegnsæir þegar hægt er að lesa á bók í gegnum
þá. Svo er t. d. alveg hreint kvarz (bergkristall) og
silfurberg.

Margir steinar eru segulmagnaðir. Járn og
Íleiri steintegundir draga að sér annan enda segulnál-

191

arinnar, en hrinda hinum frá sér. Sökum þess vísar
segulnálin stundum skakkt til átta, þar sem grjót og
klettar eru mjög járnblandaðir. það er því ekki ætíð
gott að reiða sig á hana nálægt hraunum hér á landi. —
Rafmagn steina má vekja á ýmsan hátt, með því
að núa þá, rispa, kljúfa, hita o. s. frv. Draga
þeir þá til sín létta hluti, svo sem bréfsnepla, og
hrinda þeim síðan aptur frá sér, alveg eins og gler
þegar það er núið.

Frumefni er það efni kallað, sem ekki er hægt að
skipta sundur í fleiri efni. Minnsti hluti frumefnis er
kallaður frumögn. Mörg af frumefnunum þekkjum vér
úr daglega lífinu, svo sem gull, silfur, járn, tin, blý og
eir, í einu orði sagt eru allir málmar frumefni. En
aptur eru málmblendingar ekki frumefni, því þeim má
aptur skipta sundur í þau efni, sem þeir eru samsett-
ir úr. Auk málmanna eru ýms frumefni sem kallast
málmleysingjar, þar undir telst brennisteinn, fos-
for, kolefni, súrefni, vatnsefni og mörg fleiri. Alls eru
framefnin 63 og úr þeim eru allir hlutar heimsins
gjörðir.

Meginhluti frumefnanna er fastur í vanalegum
hita og loptþrýstingi. Kvikasilfur og bróm eru þó
fljótandi, en súrefni, köfnunarefni, vatnsefni og chlór
eru loptkennd. Flest hin föstu frumefni er hægt að
bræða og breyta í gufu, hin fljótandi geta frosið og
líka breytzt í gufu og hin loptkenndu geta undir sér-
stökum óvanalegum kringumstæðum orðið að vökva og
jafnvel föst.

Mjög fá frumefni finnast hrein í náttúrunni, held-

192

ur eru þau vanalega blönduð saman tvö eða fleiri;
þau, sem finnast hrein, eru:

Súrefni Járn
Köfnunarefni Eir
Brennisteinn Blý
Kolefni Kvikasilfur
Arsenik Silfur
Antimon Gull
Vismut Platína.

En mjög opt eru þessi efni, einkum sum, sameinuð
öðrum frumefnum.

Þess verða menn að gæta að samblöndun efnanna
getur verið á tvennan hátt, annað hvort „mekanisk“
eða „kemisk“. Hin fyrnefnda er þannig að hvert efni
heldur sínu rétta eðli og svo mikið og lítið má vera
af hverju efni sem vill. Sú blöndun er því ekki eptir
neinum vissum hlutföllum, og einu gildir hver efnin
eru. En aptur á móti verður kemisk blöndun ein-
ungis milli vissra efna og eptir óbreytilegum þyngdar-
hlutföllum. Missir þá hvert efni sitt upprunalega eðli,
en fram kemur nýtt efnasamband með nýju eðli og nýj-
um eiginlegleikum. Taki mennt. a. m. eirsvarf og
mulinn brennistein og hræri síðan saman, heldur hver
smákluti duptsins öllum sínum eiginlegleikum, og má
aðgreina eirsvarfið og brennisteinskornin hvort fra
öðru í sjónauka. En takí menn nú Í þyngdarhluta af
brennisteini og 4 þyngdarhluta af eirsvarfi og hiti, þá
sameinast það á kemiskan hátt, og myndast nýtt efna-
samband, sem kallast brennisteinseir. Hefir það
alveg nýja eiginlegleika, og verður ekki sundurgreint

193

aptur nema á kemiskan hátt; en svo er og um öll
- önnnur kemisk efnasambönd.

Sameining efnanna verður fyrir sérstakt að-
dráttarafl frumagnanna (kemiskt affinitet); en hver
frumögn getur einungis dregið til sín vissa þyngd eða
frumagna fjölda annara efna. Mjög er það misjafnt
hve efnin eru áköf að sameinast, en vanalega samein-
ast þau bezt, sem ólíkust eru. Mörg efni geta ekki
sameinast, nema aðrir kraptar en þeirra eigið að-
dráttarfl eða samdráttur, svo sem ljós, hiti eða raf-
magn, hjálpi til sameiningu þeirra.

At því eðlisþyngd efnanna er mjög misjöfn, þá
hlýtur og þyngd frumagnanna að vera eins, þegar
menn ganga út frá því, að allar frumagnir hafi sama
rúmtak. Eptir þessu hafa menn ákveðið þyngd frum-
agna hvers efnis. — Vatnsefnið er léttast og er því
þyngd þess kölluð 1; súrefnið er sextán sinnum þyngra,
þyngd þess er því 16. Í vatninu eru tvær frumagn-
ir af vatnsefni á móti einni af súrefni, eða með öðrum
orðum af 18. þyngdarhlutum vatns eru 2 þyngdar-
hlutar vatnsefni en 16 súrefni, og þessir tveir þyngd-
arhluti vatnsefnisins hafa hálfu meira rúmtak en 16
þyngdarhlutar súrefnisins.

Til þess að þekkja steina nákvæmlega, þurfa
menn opt að rannsaka efni þeirra, án þess er ómögu-
legt að þekkja þá suma til hlítar, því fáir steinar eru
eitt frumefni, heldur vanalega samband tveggja eða
fleiri efna. Í silfurbergi til dæmis eru þrjú frumefni
(calcium, kolefni, súrefni), í matarsalti tvö (chlor, nat-
rium), í zinnober tvö (brennisteinn, kvikasilfur) o. s.
frv. En til þess að rannsaka steina efnafræðislega

13

194

þarf mjög mikla þekkingu á frumefnunum, samböndum
þeirra og sundurliðun og þar að auki ýmiss konar á-
höld.

Í efnafræðinni er nafn hvers frumefnis vanalega
táknað með einum eða tveimur bókstöfum, en það er
vanalega fyrsti stafurinn í hinu latínska nafni frum
efnisins. Kolefni (Carbonium) t. d. er táknað með C,
járn (Ferrum) með Fe, gull (Aurum) með Au, o. s.
frv. þar sem tvö eða fleiri efni eru sameinuð, og menn
vilja sýna hver þau eru og hvað mikið er af hverju,
þá skrifa menn merki frumefnanna og tölur við, er
sýna hve margar frumagnir eru af hverju efni að til-
tölu. Standi engin tala hjá merkinu, táknar það, að
af því sé að eins ein frumögn. Silfurberg er samsett
af þremur efnum eins og áður er getið, er menn tákna
þannig: Ca C Ox. Þetta kalla menn formúlu silf-
urbergsins. Sýnir hún að í því er ein frumögn af
caleium (Ca). ein af kolefni (C) og þrjár af súrefni.
(0). Stundum stendur tölustafur fyrir apgan eða fram-
an einhvern hluta formúlunnar, og á þá að margfalda
þann hluta með honum. Formúla blásteinsins er þann-
ig: Cu S O;,, 5H, 0. Hér sýnir talan 5 að með
henni á að margfalda H, og Q0; eru þá 10 frumagnir
að H (vatnsefni) og 5 af O (súrefni). Auðvitað mætti
skrifa formúluna eins þannig: Cu S Os, Hi, Os:

Nöfn og merki helztu frumefna og þyngd frum-
agnanna er:

Aluminium A hr = a!
Antimon (Stibium) Sb 122
Arsenik . AÐRIR 5

Baryum . R . Ba 3

195

Blý (Plumbum) . „ Pb 207
Bor E B suð
Brennisteinn lina) S 32
Bró ór 0 4
Calcium . 5 4 ar OR,
Chlgpiffið. Si g0igt 440 Glef13,5
Fðr20 fa Á dágii púl /FRergal
Fosfor (Phosphor) . P 31
Gull (Aurum) . „ ÁAul96
Járn (Ferrum) . . Fe 56
Joð . “ A A 7
Kalium . s #9 SK LÐÐ
Kísill (Siliium) . . Si 28
Kolefni (Carbonium) . C 12
Kopar eða eir (Cuprum) Cu 63,5
Kvikasilfur (Hydrargirum) Hg 200
Köfnunarefni (Nitrogenium)N 14
Magnium -„ . „ Mg 24
san. | 00 0 Ma 65
atrium . „. Na :23
Platina = . Pt 198
Silfur FA gói - Ag 108
Súrefni (Oxygenium) . O 16
Tin (Stannum) Sn 118
Vatnsefni (Ekydsöðsíkiitð #5
Zink “ Á „7“ Bi 65

Skipting steina.
Steinunum má skipta á tvennan hátt. Önnur
skiptingin er einungis byggð á efni þeirra, en við hina
er mest farið eptir ytri eiginlegleikum þeirra. Sú

ox
(ð)

196

skipting er að sumu leyti ekki eins rétt og hin fyr-
nefnda, en hún þykir handhægri fyrir byrjendur, og því
er hún notuð hér.

Í. Sölt.

Sölt finnast ekki mjög víða órunnin í náttúrunni,
því þau leysast mjög fljótt í vatni og berast til sjávar
og stöðuvatna með ám og lækjum. Opt myndast þau
svo aptur á ný, þegar vatnið gufar burt. Einkum er
þetta þó í heitu löndunum, þar sem sólarhitinn er
mikill, svo vötn, ár og tjarnir þorna upp á sumrin.
Mörg sölt hafa mjög einkennilegt bragð, og eru auð-
þekkt á því.

Sóda (Na, C O2, Ho 0), hvítleitt eða gulleitt
að lit eða litlaust, er stundum í kristöllum. Mest af
því, sem notað er, er gjört með íþrótt, en þó finnst
það sumstaðar uppleyst í vötnum í Egiptalandi, Mexi-
kó, Kaliforniu og víðar, og sumstaðar smitar það út
úr jörðinni t. d. í Ungverjalandi. Sóda er mjög not-
að við þvotta, við sápugjörð, glergjörð, í sódavatn o. Íl.

Matarsalt (Na Cl) er optast hvítt að lit eða gagn-
sært og kristallarnir eru teningar. Matarsalt er mik-
ið Í sjó og ýmsum vötnum (saltvötn); í Atlantshafinu
er 3,5—49 af matarsalti, og er það nálægt 75 hundr-
ustu pörtum af öllum föstum efnum, sem finnast upp-
leyst í sjó. — Salt er stundum unnið úr sjó og vatni
þannig, að vatnið er látið gufa bart fyrir sólar hita
eða gjörðum hita; situr þá saltið eptir. Matarsalt
finnst sumstaðar í stórum lögum “í jörðinni (steinsalt,
bergsalt), þar sem áður hefir legið sjór eða saltvatn

197

og síðan þornað upp. Saltnámar eru á Þýzkalandi,
Austurríki og víðar.

Salt ver kjöt, fisk, smjör og margt fleira rotnun og
skemmdum. og er mjög haft í mat. Hefir það verið
notað síðan á fyrstu tímum mannkynsins. Úr salti er
unnið sóda, saltsýra o. Í.

Salmiak (N H, Cl) er gulleitt eða hvítleitt á lt.
Þegar það er hitað, bréytist það í gufu, en bráðnar
ekki. Stundum gufar salmiak upp úr nýjum hraunum
og sezt á gjábarma og kringum holur. Salmiak er
mjög notað til lækninga og í liti, við tinun, málmbræðslu
o. m. Í.

Álíún (K, S Oi, Al, 38 O,, 24H,, O) er ofurlítið
sætt á bragðið og mjög barkandi. Mest af því, sem
notað er, er gjört af mönnum; það finnst þó allvíða í
náttúrunni. —Álún er víða í norðurhluta Furópu í
kolakenndum leirflögum (álúnsflögur), og sumstaðar sezt
það á hraunsteina við eldfjöll. Álún er einkum notað
við skinnaverkun og í liti. Rómverskt álún er álitið
bezt; er það unnið úr álúnssteini er finnst nálægt
Rómaborg.

Járnvitriól (Fe S O,, TH, O) er grænleitt á lit,
stundum finnst það við námur og í mó, og er einkum
notað með svörtum litum og grænum, og í blek.

Koparvitriól eða blásteinn (Cu S O,. 5H, 0) er
blár á litinn. Hann finnst víða við koparnámur upp-
leystur í vatni. Ef það vatn hittir járn, þá skilur kop-
arinn sig úr því. Blásteinn er hafður í ti og til þess
að stöðva blóðrás; hann er og uppsölumeðal og til
margra fleiri nota.

Saltpétur (K NO.) er hvítur eða grár á lit; leys-

198

ist seint upp í vatni. Hann er hafður til lækninga,
söltunar, jarðræktar o. fl., og úr honum er gjörð salt-
petursýra (skeiðvatn) og púður“. — Chili-saltpetur (Na
N O.) finnst í stórum lögum á landamærum Chili og
Peru í Suður-Ameríku. Hann er hafður til áburðar,
og úr honum er unninn kalisaltpétur og saltsýra en
ekki púður, því hann dregur til sín raka úr loptinu;
hann leysist mjög fljótt í vatni.

Borar eða burís (Na, Ba Os, 10H, Q) er hvítur
á lit og sætur á bragðið. Hann finnst víða uppleyst-
ur í vatni t. a. m.í Thibet, á Austur-Indlandi, Ceylon
og víða í Európu. Buris er mjög notaður við ýmsan
iðnað, svo sem málmbræðslu og kveikingar, og líka til
lækninga.

2. Steinar.

a. Almennir steinar.

Feldspat er optast rautt, hvítt eða gráleitt á ht
og stundum gult eða grænleitt, og klofnar með beinum
flötum og réttum köntum. Feldspat er mjög stór
steinaflokkur með margs konar eiginlegleikum, og er
aðalefni margra bergtegunda. þar til teljast t. d.
orthoklas, sanidín, oligoklas, anorthit, og leucit. —
Feldspat er haft við postulíns- og glergjörð o. Í.

Glimmer hefir ýmsa lti eptir efninu, (kalí- magne-
síu- og kalk-glimmer) og er mjög algeug steintegund,
en er þó ekki hér. Glimmir má kljúfa í mjög þunn-

*) Í púðrinu eru viðarkol og brennisteinn auk saltpét-
ursins. Í 100 kvintum púðurs er nálægt 75 kv.
saltpéturs, 1217, kv. af koli og 12" af brennisteini;
þó er sú blöndun ekki ávallt eins.

199

ar flögur; eru þær opt hafðar í rúður í ofna og luktir,
yfir kompása og ýmislegt fleira.

Talk er gráleitt, grænleitt eða silfurgljáandi og
þvalt að þreifa um. það er mjög auðunnið og má
tálga það með hníf. Úr einni talktegund (agalmatolit)
gera Kínverjar smámyndir af guðum sínum cg skraut-
ker. Talk er og haft í smýrsli á vélar og í húðliti.

Merskím er náskylt talki. það er hvítgult að
lit, moldarkennt, létt og loðir við tunguna.“ Það finnst
einkum í Litlu-Asíu. Úr því eru gjörðir pípuhausar
og vindlapípur.

Serpentín er gult éða grænleitt, þvalt viðkomu
og mjög auðunnið, „Úr því er höggvið og rent ýmis-
iegt, svo sem kertastikur, skálar og ýmsir skrauthlutir.

Hornblende er grænleitt, mórautt eða svart. Sum-
ar tegundir samstanda af löngum mjóum þráðum. Úr
þráðum einnar (Ámianth) má spinna og vefa dúka,
Þeir brenna ekki í eldi.

Augat, optast svart en þó stundum grænt eða
gráleitt, er algengt í ýmsum bergtegundum t. a. m.
basalti.

Zeolitar eru mjög margs konar; flestir eru hvítir
eða Ltlausir, og einstöku sinnum rauðir; eru léttir og
flestir linir, klofna margir vel og klofningsfletirnir eru
opt með perlumóðurgljáa, Áeolitar eru helzt í holum
í basalti og hraunum, og opt sitja margir kristallar í
hrúgu á öðrum steintegundum, t. d. kvarzr. Algeng-
ustu tegundir hér á landi eru: desmin, chabazit,

*) Sá eiginlegleiki hluta að loða við tunguna, kemur
til af því, að þeir sjúga svo ákaft í sig vætuna.

200

stilbit og mesotyp (scolezit). Mesotyp er stund-
um í þráðmynduðum kristöllum eða örmjóum kristal-
nálum, er tvinnast saman á ýmsa vegu. Stundum
ganga þær allar eins og geislar út frá einum miðdepli.
b. Málmsteinar
eru gulmórauðir eða svartir eptir málminum eða öðrum
efnum, sem í þeim eru. Málmsteinar hafa ekki fund-
izt hér, og eru fáir mjög merkilegir.
C. Gimsteinar
eru mjög harðir (harkan yfir 7), hafa margvíslegt og
fagurt geislabrot og liti, og sterkan gljáa.

Demant er hör um bil hreint kolaefni, opt alveg
gegnsær sem vatn, en þó stundum gulleitur og stund-
um svartur. Demant er dýrastur og fegurstur allra
gimsteina“. Hann finnst á Indlöndum, Bornco, Brasi-
líu, Suður-Afríku og víðar. Demantar eru einkum
notaðir til skrauts, til þess að skera gler og. harða
steina og fægja. Svartir demantar, ófagrir og ódýrir,
eru hafðir til þess að bora í gegnum grjót og hörð
jarðlög.

Kórúnd (Al O,) er með ýmsum litum, gengur

*) Demant og aðrir gimsteinar eru vegnir og seldir
eptir „karötum“ (1 lóð = 72 karöt, 1 karat =
0,205 gram). Verðið margfaldast eptir því, sem
gimsteinninn er þyngri. Meðalverð fyrir óunninn
demant, sem er 1 karat, er hér um bil 2 pund
sterling, en fyrir tveggja karata demant óunninn 22
x 2 = 8 pund. Fægður demant kostar: 1 karat
= 8 pund, 2 karöt 42 X 2=32 pund. Á þenna
hátt stígur verðið því stærri sem steinninn er.
Verðið er þó allt af mjög bundið við fegurð og
gæði þeirra,

201

næst demant að hörku. Rauður kórúnd er kallaður
rúbín, en blár saffír. þeir eru mjög hafðir ti)
skrauts og rúbínar einnig í úr. Smergel er járn-
blandinn kórúnd, með honum eru fægðir steinar, gler
og málmar.

Spinnell, beryl og tópas eru dýrir gimsteinar þeg-
ar þeir eru góðir. Spinnell finnst í Svíþjóð og víða
annarsstaðar. Grænir berylar eru nefndir smaragð-
ar. 'Topasar eru optast gulleitir eða dökkgulir. Mest
er af þeim í Brasilíu.

d. Hálf-gimsteinar
hafa opt mjög líkt eðli og gimsteinar, en eru þó ekki
eins fagrir og nokkru linari. Harkan um 7. Margir
eru hafðir fyrir skrautsteina.

Ólivin, gulgrænn með glergljáa, er hér víða í
smám kornum í basalti.

Kvarz (Si O,) er mjög útbreidd steintegund, með
ýmum litum og nöfnum. Í kristöllum eru: berg-
kristall, gegnsær eins og vatn; opt í stórum, fögr-
um súlum sexstrendum; ametyst, fjólublár; reyk-
kvarz, mógrátt. Myndlausir eru: kalsedon, gegn-
skínandi; karneól, rauður; agat, með mislitum lög-
um; jaspis, optast rauður. Náskyld kvarzi er og
tinna, sem finnst víða í krítarlögum t. d. í Danmörku.

Kvarz er mjög algengt hér á landi sem annars-
staðar. Víða eru holur og blöðrur á hraunsteinum og
klettum fullar af þvi. Stundum sitja margir smáir
kvarzkristallar inn í bergtegundum eins og þeir væru
hnoðaðir inn í deig, og opt sjást hvítar kvarzskánir á
steinum og hvítar æðar eða rákir í kletta og steina,

202

þegar kvarz hefir setzt í smá glufur og sprungur.
Kvarz er haft í gler og margar tegundir til skrauts.

Frumbyggjar heimsins höfðu tinnu í vopn og önn-
ur verkfæri, og enn hafa sumar villiþjóðir hana til
hins sama. Hún kveikir vel eld við stál, og var því
fyrst höfð á byssum (pönnubyssur) til þess að kveikja
i púðrinu.

Ópal (Si Og: H, O) er a opt með mjólk-
urlit; þegar hann er vellitur má fægja hann og hafa
til skrauts. Hverahrúður, sem sezt í kringum
hveri, þegar vatnið er kísilblandað (Geysir), telst með
ópölum.

e, Saltkenndir steinar
líkjast töluvert söltunum að útliti. Í þeim eru opt
ýmsar sýrur, svo sem kolsýra, fosforsýra eða brenni-
steinssýra.

Kalkspat (Ca C O,) er mjög margs konar, og hefir
mikla þýðingu á ýmsan hátt. það getur verið með
ýmsum litum eptir efnum, sem í það hafa blandazt
auk aðalefnanna. Í Hallbjarnarstaðakambi er járn-
blandað kalkspat gulleitt; það kalla Tjörnesingar
sikurberg. Alveg gagnsært kalkspat í skáteningum
er kallað silfurberg. þeir hafa tvöfalt geislabrot;
sökum þess eðlis hefir silfurberg mikla þýðingu fyrir
ljósfræðina. Kalkspat hefir sumstaðar safnazt í holur
og glufur kletta og myndað þéttan kalkstein t. d. í
Esjunni. — Marmari 'er eins konar kristalkennt kalk-
spat. Hann er mjallhvítur þegar hann er beæztur, en
stundum er hann svartur eða mislitur. Hinn hvíti
marmari, sem myndir eru höggnar úr, fæst nú einkum
frá Carrara (bær á Ítalíu), en í fyrri daga frá eyjunni

“

203

Paros, og Pentelikon (fjall á Grikklandi). Auk mynda
er marmari hafður í legsteina, krossa 0. m. fl. Á
Ítalíu eru heil hús byggð úr honum, — Krít* er
moldarkenndur kalksteinn, upprunalega myndaður af
smádýraskeljum, sem hafa hlaðizt upp á mararbotni.
Með krít eru fægðir málmar; hún gjörir hvítt stryk,
má því skrifa með henni á tré og fleira.

Úr þessum steintegundum, sem nefndar eru, og
mörgum fleiri má brenna kalk; en það er aptur not-
að við margs konar steinbyggingar og á ýmsan annnan
hátt. það er einkenni allra kalksteina að þeir ólga
ef sýru er hellt á þá. Má þekkja þá af því frá öðrum
steinum.

Kryoli (Nag Al, FlX) finnst hér um bil hvergi
nema á einum stað á Suður-Grænlandi (við lkviktut).
Úr því er unnið sóða og alúminium, hvítur málmur
léttur og nokkuð dýr, því það er erfitt að hreinsa hann.

Gis (SCa O,, 2H, 0) er með ýmsum litum,
en þó optast hvítleitt. Snjóhvítt gips, kornótt og þétt
er kallað Alabast. Úr því eru höggnar myndir og
ýmsir skrautgripir. —Gips er haft í áburð á akra, og
úr brenndu gipsi, þynntu í vatni, eru steyptar líkneskj-
ur og margs konar munir. Hér finnst stundum dálítið
af gipsi við brennisteinsnámur, þar sem brennisteins-
gufan jetur sundur móbergið, en ekki hefir það neina
þýðingu,

Apatit, með ýmsum litum, situr opt í smám ögn-

*) Krítin heitir eptir eyjunni Krít (nú Candía) í
Miðjarðarhafi.

204

um í bergtegundum. Eins konar apatit (fosforit) er
haft til áburðar á jörð.

3. Málmbræður.

Málmbræður (Erts) eru samband nytsamra málma
við önnur efni t. a. m. súrefni, brennistein, antimón,
arsenik, 0. s. frv. Meginhlætí algengra málma er
unninn úr þess konar steinum.

Járnspat (Fe C O.) er gult eða mórautt að Lt
en dökknar að utan af áhrifum loptsins. Finnst stund-
um í holum í basaltsteini.

Járnglans (Fe O,). Af honum eru til margar
tegundir. Ein þeirra er nefndur blóðmálmur. Leir-
blandinn blóðmálmur gjörir rautt stryk og er kallaður
rauðkrít. Járnglans myndast stundum í sprungum
í eldgigum (Vesuvíus).

Seguljárnsteinn (Fe, O,) er segulmagnaður og
hinn járnauðugasti (járn 72%); finnst í mjög mörgum
bergtegundum.

Rauði (Fe, O, H,) er gulur eða mórauður á lt.
Finnst opt í ýmislega löguðum kúlum og drönglum,
og stundum sezt hann ásamt leir utan um strá. þeg-
ar stráið fúnar innan úr, verður eptir gulmórauð pípa.
Þær finnast opt í moldarflögum. Rauði er hér all-
mikill á ýmsum stöðum í mýrum og leirflögum. Marglit
skán (járnbrá), sem opt situr ofan á pollum í mýrum,
er járn blandað súrefni.

Úr öllum þessum steintegundum er unnið járn,
mest á þann hátt, að steinarnir eru látnir í stóra
ofna ásamt kolum, sitt lagið af hvoru. Síðan er kveikt
í kolunum og kynt unz járnið bráðnar úr steinunum

205

og fellur til botns, en kolin draga til sín hin efnin úr
þeim, en aptur tekur járnið í sig dálítið af kolefni
(4—5o). Það járn kalla menn steypujárn. Ekki er
hægt að drepa það né lýja, en það er brætt og steypt
í mót. Úr steypujárni má gjöra smíðajárn, með
því að nema úr því hér um bil allt kolaefnið. Smíða-
járn. sem brennisteinn er í, er stökkt þegar það er
heitt (rauðbroti), en sé fosfór í því, er það brothætt
kalt (kaldírt) Smíðajárn er mjög beygjanlegt og
þenjanlegt og gott að lýja, en bráðnar seint. Aptur
á móti má sjóða saman tvo eða fleiri járnmola og
gjöra að einum. Stál má gjöra úr steypujárni með
því að hreinsa úr því nokkuð af kolefninu og eins úr
smíðajárni með því að bæta í það kolefni. Í stáli er
nálægt "s—'%) af kolefni, en í smíðajárni nokkuð
minna. Stál er einkum unnið úr járnspati. —Smíða-
járn og stál má þenjá í mjög þunnar flögur og mjóa
þræði. Se stál hitað og kælt snögglega, verður það
hart, stælt og fjaðurmagnað og er því haft í eggverk-
færi og fjaðrir. Sé það hitað aptur, fær það sitt upp=
runalega eðli.

Járnið er gagnlegra enn allir aðrir málmar. Þeg-
ar mennirnir lærðu að nota það, hófust framfarir heims-
ins fyrst til muna. Hefðu mennirnir aldrei þekkt það,
væri þeir að líkindum enn að mörgu leyti líkir villi-
þjóðum.

Járn er hér talsvert í steinum og bergtegundum,
og víða er allmikill rauði. En ekki þykir tilvinnandi
að vinna hér járn, „því bæði fást mikið betri járnstein-
ar víða erlendis, og hér er líka kolalaust. Járnbrennzla

206
(rauðablástur) var þó hér áður. Er þess getið í Egils-
sögu Skallagrímssonar og víðar.

Brennisteinskís (Fe S) er gult og gljáandi, og
hefir því opt "verið álitið gull eða annar dýr málmur
af þeim, sem ekki þekktu. Brennisteinskís er hér
víða við brennisteinsnámur og í bergtegundum. Úr
því má vinna brennistein og brennisteinssýru.

„Koparlís (Cu Fe, S,) og míslitt koparkís, með
líkri samsetningu, finnst á Þýzkalandi og víðar. Úr
þeim er unnið mjög mikið af eir.

Zinnóber (Hg S) er fagurrautt á lit. Úr því er
unnið mest allt kvikasilfur, því má ná á þann hátt,
og fleiri vegu, að hita saman Zinnober og járn. Sam-
einast þá járnið og brennisteinninn (brennisteinskís),
en kvikasilfrið verður laust.

4, Hreinir málmar.

Gull, silfur og platína eru nefndir „egta“ málm-
ar, því þeir sýrast ekki eða ryðga í loptinu.

Gull er gult á Mt, þyngdin 15—19,9, og er linast
allra málma að undanskildu blýi; úr því má gjöra ó“
trúlega þunnar flögur (gullblöð) og mjóa þræði. Ekki
verður gull uppleyst í öðru en saltsýru og saltpéturs-
sýrublöndu, sem kallast kongavatn vegna þess,
að gullið er kallað „konungur málmanna“. Gull
er opt blandað öðrum efnum t. a..m. brennisteinskís,
en opt finnst það líka hreint í smákornum eða flögum,
annaðhvort fast í steinum eða klettum, helzt með kvarzi,
eða laust í aur og sandi, sem ár og lækir hafa mulið
úr fjöllunum og skolað niður á jafnsléttu. Stærsta
gullstykki, sem fundizt hefir, vóg 248 pd. Einna mest

Ei

207

finnst af gulli í Kaliforníu, Mexiko, Suður-Ameríku,
Australíu, Guinea, og Úral. Nýlega er og fundin
mikil gullnáma í Noregi nálægt Haugasundi.

Smíðað gull er vanalega blandað eir og stundum
silfri. Við það verður það harðara og seinslitnara, og
jafnframt ódýtra*." Gull er einn með fyrstu málmum,
sem maðurinn þekkti, og hefir síðan á öllum öldum
verið haft til skrauts og gjaldeyris.

Silfur er hvítur málmur, linur og Þenjanlegur;
þyngdin nálægt 10. Silfur finnst stundum hreint, en
þó optast blandað öðrum efnum, svo sem brennisteini
(silfurglans), blýi, eirmálmi eður öðru. Silfur fæst mjög
frá Ameríku, einkum Suður-Ameríku, Úral, Noregi
(Kongsberg), Svíþjóð (Sala) og frá mörgum fleiri löndum.

Úr silfri eru slegnir peningar, og úr því eru gjörð:
ir margs konar munir, skeiðar, gaflar, könnur, ker og
ýmsir skrauthlutir. Allt smíðað silfur er blandað eir
eins og guil, og er það gjört af sömu ástæðum.

Silfur í sambandi við önnur efni er notað til
marga hluta. Chlorsilfur (Ag Cl), og einnig bróm-
og jóðsilfur með sömu samsetningu, er haft við
ljósmyndagjörð. Vítissteinn, sem brennt er með,
er silfur í sambandi við köfnunarefni og súrefni (Ag
N O,).

Platína (lýsigull) er nokkuð lík silfri á litinn, en

*) Gull er vegið eptir „karötum“; 1 mörk vegin af ó-

blönduðu gulli er 24 karöt. Karat er og látið
tákna gæði gullsins. Gull að þremur fjórðupörtum
er nefnt „átján-karat-gull“. þar eru 18
partar gull en 6 eir eða silfur. „Fjórt án-karat-
gull“ hefir 14 hluta gulls og 10 af öðrum málmi
0, sn

208

þó töluvert stálgrárri; þyngdin er nálægt 19. Plat-
ína hefir þann ágæta eiginlegleika, að svo má heita, að
hún sé óbræðileg, og örfá efni vinna á henni. Er hún
því mjög notuð af efnafræðingum við kemiskar rannsókn-
ir,t. a. m. í deiglur og þræði, er þurfa að þola mikinn
hita. Platína var ákaflega dýr, en hefir nú heldur fallið
í verði. Mest finnst hún í Suður-Ameríku og Úral.

Kvikasilfur er tinhvítt á lit; þyngdin 13,6. Er
það ávalt fljótandi (bráðið) í vanalegum lopthita, en
storknar í 400 frosti á Celsius. Kvikasilfur finnst
sjaldan hreint, en mest með brennisteini (zinnober).
Kvikasilfur er haft í hita- og loptmæla (thermometer
og barometer), við spegilgjörð, i meðul o. fi. Blend-
ingur af kvikasilfri og öðrum málmi er kallaður
amalgam.

Kopar eða eir er rauður að lt, mjög beygjanleg-
ur og seigur; þyngdin 8,5—9. Hann finnst. sjaldan
hreinn, en er optast samlagaður brennisteini og fleiri
efnum (koparkís, mislitt koparkís).

Eir er einn hinn fyrsti málmur, sem menn þekktu,
og var fyrst hafður í vopn og önnur verkfæri. Nú er
hann hafður í margs konar smíðar, svo sem katla og
könnur, smápeninga, skipasaum og klæðningu o. m. fl.
Vatnsílát úr eir verður að tina innan, því annars sezt
á þau grænleit húð eitruð (spansgræna). Eir samlag-
ast vel öðrum málmum; hefir það mikla þýðingu fyrir
málmiðnaðinn.*

*) Látún er 71,5 hlutar eir og 28,5 zink. Tannbak
84,5 eir, 15,5 zink. Í nýsilfri er meira en helm-
ingur eir, en hinn hlutinn nikkel og zink.
Klukkukopar og fallbyssumálmur er eir

209

Arsenik er gráleitur málmur, og mjög stökkur.
Þegar það er hitað, breytist það í gufu, en bráðnar
ekki. Arsenik er ákaflega eitrað og hefir opt valdið
miklum skaða.

Vismut, silfurhvítt með rauðum blæ, er haft til
lækninga.

Antimon er blágrár málmur. Sum sambönd af
því eru höfð til lækninga,

Járn og málmar þeir, sem hér fara á eptir, finn.
ast mjög sjaldan hreinir. Járn finnst þó hreint í
meteorsteinum* Í þeim er opt ákaflega mikið
af því.

Tin er næstum silfurhvítur, linur og auðunninn
málmur. Mest af því fæst úr tinsteini (einn af
málmbræðrunum), sem finnst á Englandi. þangað
sóttu Fönikíumenn tin á fyrri öldum, enda var tin
þekkt mjög snemma. Smíðatin er optast blandað blýi,
sem bæði gjörir það ódýrra og seigara.

og tinblendingur; svo var og bronze áður, en nú
er það einnig blandað blýi og zinki.

*) Meteorsteina kalla menn steina þá, sem falla
niður úr loptinu, helzt á vissum tímum ársins
(ágúst og nóvember). þeir eru að líkindum brot
af gömlum hnetti, er renna kringum sólina. En
þegar jörðin sker braut þeirra, dregur aðdráttar-
afi hennar þá að sér. Þegar þeir koma inn í
gufuhvolfið, verða þeir glóandi heitir sökum nún-
ingsins við loptið, því hraðinn er ógurlegur. Af
því verður leiptur í loptinu og opt ljósrák; það
kalla menn stjörnuhröp ; vígahnettir eru stór stjörnu-
hröp. Stærsti meteorsteinn, sem fundizt hefir, vóg
um 50,000 pund. Flestir molna sundur í smádust
sökum hitans.

14

210

Blý er blágrátt að lit, lint og þungt; það er haft
til margra hluta t d. í byssukúlur og högl.

Zinl: er bláhvítur og gljáandi málmur. Í vana-
legum lopthita er það stökkt; en sé það 80— 1909
heitt, má berja það og þenja út. En sé hitinn 1609
eða þar yfir, hrekkur það. Zink er haft í vatnspípur
og rennur, húsþök o. m. fi. Zinkhvíta, sem höfð er í
á hús og fleira, er zinksýringur (4 0).

a helztu málma.

Kvikasilfur —- 40" C. | Steypujárn -- 10504—1200? C.
nr BEAR a.
Blý „ . - 335 — |Smíðajárn . . - 1500 —
Zink . . = 425" —| Kopar og gull

" nálægt - 1300 —
Silfur. . --k 10000—|Platína . . . - 1900 —

Eldfim efni.

Mörg eldfim efni eru á einhvern hátt mynduð af
jurta- eða dýraleifum.

Brennisteinn er gulur og stökkur, og ða með
bláum loga. Hann finnst víða hreinn í náttúrunni,
en þó helzt nálægt eldfjöllum eða gömlum eldstöðvum.
Mjög er hann algengur í efnasamböndum bæði í hinni
dauðu og lifandi náttúru. Hér er talsvert af brenni-
steini á ýmsum stöðum (Krísuvík, Reykjahlíðarnámar).
Nokkuð hefir verið flutt til útlanda. Brennisteinn er
hafður í meðul, brennisteinssýru, púður o. m. fl.

Raf* er gult, rauðleitt eða mjólkurlittog gljáandi.
*) Raf heitir á grísku élektron; af því er komið elek-

fricitet, sem á íslenzku heitir rafmagn, því menn
tóku eptir því, að þegar taf var núið, dró það að

211

Það er steinrunnin trjákvoða (harpeis) úr eins konar
barrtrjám, sem uxu áður, en eru nú útdauð. Raf finnst
einkum við Eystrasalt; er það notað í munnstykki á
pípur og ýmsa smá skrautgripi.

Nafta, steinolía og bergtjara, sem einu nafni kall-
ast bátwmen, eru eldfimir vökvar, léttari en vatn,
og samsettir að mestu eður öllu leyti af kolefni og vatns-
efni. Nafta er alveg vatnstær og mjög þunn. Stein-
olía er gulleit og líka mjög þunn, en bergtjara móleit
„og þykk. Vökvar þessir koma upp úr jörðinni á stöku
stað, t. a. m. hjá Baku við Kaspíhafið eru naftalind-
ar, og logar stöðugt á þeim sumum („hinn heilagi
eldur“). Steinolía fæst á nokkrum stöðum í Európu,
en þó langtum meira í Norður-Ameríku, einkum Penn-
silvaníu síðan árið 1860*. Er hún mjög algengur ljós-
matur í flestum löndum.

Asfalt er eins konar bergtjara, en mikið þéttari
en hin eiginlega bergtjara. Mjög er það haft í stað
tjöru á húspök og líka í brýr og brautir, blandað
kalki og sandi.

Grafít eða blýant er svartur eða stálgrár á Lt.
Hann brennur ekki í vanalegum eldi, en er talinn með
eldfimum efnum sökum efnisins, en það er hér um bil
hreint kolefni eins og í demant. Grafít gjörir svart
stryk á tré og pappír og er því hafður í blýanta, líka
í deiglur, áburð á verkvélar o. Íl.

sér létta hluti og hratt þeim síðan aptur frá sér.
Þetta var ein hin fyrsta þekking, sem menn höfðu
af rafmagninu.

| *) Árið 1875 gaf Norður-Ameríka af sör hér um bil

1,400 millíónir potta af steinolíu. .
14*

212

ll. Bergtegundir.

Jarðfræðin er mjög yfirgripsmikil vísindagrein, og
skiptist í margar fræðigreinir. Ein þeirra er berg-
fræðin, en steinafræðin er lykillinn að henni, því
ómögulegt er að þekkja bergtegundir ef menn þekkja
ekki hina einstöku steina, því bergtegundirnar eru
ýmist einstakar steintegundir, þegar svo mikið er af
þeim, að þeir mynda heil jarðlög eða fjöll, eða þær
eru samsettar af mörgum steintegundum, og svo eru
þær flestar myndaðar. Hinar fyrnefndu kalla menn
einfaldar, en hinar samsettar.

Sumar bergtegundir eru myndaðar af eldi, en
sumar af áhrifum lopts, vatns eða sjóar. Allar eld-
myndaðar bergtegundir eru eitt sinn komnar upp úr
iðrum jarðarinnar, og liggja opt í þykkum straumlögum,
opt mjög óreglulegum. En þær bergtegundir eða jarð-
lög, sem af vatni eru mynduð, eru sjaldan eins þykk,
en reglulegri, og lggja lárétt, þó hafa ytri áhrif opt
breytt stöðu þeirra, beygt þau og brotið á marga vegu.
Í þeim finnast opt steingjörfingar af plöntum og dýr-
um, en í eldmynduðum bergtegundum aldrei. Eld-
mynduðum bergtegundum hefir verið skipt í eldri og
yngri; til hinna yngri teljast: basalt, trachyt og hljóm-
steinn, sem hér eru algengar; en til hinna eldn:
granit, syenit og diorit. þær eru ekki her.

Mjög er það mismunandi hvernig hinir einstöku
smáhlutar samsettra bergtegunda eru lagaðir, en meg-
inhluti þeirra samstendur af fullgjörðum eða hálfgjörð-
um kristöllum. En lögun hinna hálfgjörðu kristalla
verður eptir hindrunum þeim, sem þeir mæta við

213

myndunina. Bergtegundirnar geta því verið korn-
óttar, þráðkenndar, blaðkenndar o. s. frv.
Fullkomnastir og stærstir verða kristallarnir vanalega,
þegar bergtegundirnar hafa verið lengi að storkna.
Þegar smáhlutarnir eru svo litlir, að ekki er hægt að
greina þá með berum augum, eru bergtegundirnar
þéttar (hrafntinna). Margar eldmyndaðar bergteg-
undir eru fullar af holum og blöðrum, er hafa mynd.
azt af gufum, sem brotizt hafa í gegnum þær, á með-
an þær voru bráðnar. Opt eru svo holurnar fullar af
ýmiss konar steintegundum, sem ekki tilheyra hinni
eiginlegu bergtegund, heldur hafa safnazt í holurnar
eptir það að hún myndaðist.

I. Einfaldar bergtegundir.

Merkastar af þeim eru kalksteinn og kol.

Kalksteinn myndar víða stór jarðlög, og er með
ýmsu eðli, eins og áður er um getið. Marmari er harð-
astur þeirra allra. — Sökum þess að vatn á heldur hægt
með að uppleysa suman kalkstein, þá myndast opt
stórir hellar og holur í kalksteinslögum, þar sem vatn
sígur í gegnum. „Opt berst svo kalkið í vatninu inn
í sprungur og holur og fyllir þær. þar sem vatn með
uppleystu kalki drýpur niður úr hellisloptum, myndast
margvíslega lagaðir drönglar og súlur neðan í loptinu
og á gólfinu, líkt og ísdrönglar myndast, þar sem vatn
drýpur niður úr húsþekjum í frosti. Slíkir hellar eru
opt undur fagrir og einkennilegir.

Kol eru mynduð af jurtaleifum, sem eitt sinn hafa
orðið undir öðrum jarðlögum, og geymzt þannig um
margar aldir, og breytzt á ýmsan hátt fyrir rotnun eður

214

eins konar bruna og orðið steinkennd. Meginefni
þeirra er kolefni; eru kolin því betri sem meira er af
því. Mest er kolefnið vanalega í hinum elztu kolum. —
Steinkol eru eitt hið bezta eldsneyti, sem menn hafa,
og mjög notuð í flestum löndum, einkum þar sem iðn-
aður er mikill og gufuvélar margar. Úr þeim er og unnið
gas. Úr einni steinkolategund (Jet), mjög harðri og
gljáandi, eru fægðir hnappar og fleiri smáblutir. —
Mókol eru móleitari en hin eiginlegu steinkol og
gefa ekki eins mikinn hita viðbruna. —Surtabrand-
ur eru trékennd mókol. Hör eru mókol á stöku stað
og surtabrandur allvíða, en hvergi eiginleg steinkol. —
Mestu kolalönd í heimi eru Bretland, Ameríka og
Kína.

Mór telst með kolum, en er þeim þó að mörgu
leyti ólíkur, enda er hann margfalt yngri en þau og
því fátækari af kolaefni, því hin óhreinu ag óbrennan-
legu efni þurfa ákaflega langan tíma til þess að berast
burtu. Mór finnst mest í mýrum eða þar, sem mýrar
hafa áður verið, og er myndaður af mosa og öðrum
jurtum, sem þar vaxa, eða berast þangað fyrir vindi
og vatni.

2. Samsettar bergtegundir.

Granit er samsett af þremur steintegundum, feld-
spat, kvarz og glimmer. Liturinn er eptir því hver
feldspattegundin að í því er. Granit myndar víða stór
fjöll og bungur, opt margar mílur ummáls, sem hafa
brotizt upp um önnur jarðlög mjög snemma á öldum.

Það er haft í byggingar víða,t. d. á Skotlandi. þykir

215

það endingar gott og fallegt, en er hart, og því held-
ur seinunnið.

Gneis er samsett af sömu efnum og granit, en í
því er meira af glimmer að tiltölu, og liggur það í
lögum. Gneis er ein hin elzta bergtegund, sem til er.
Upp í gegnum það hefir granit og fleiri eldrennandi
bergtegundir brotizt. Í Grænlandi er ákaflega mikið
af gneis.

Trachyt er að miklu leyti myndað af sanidín; er
optast móleitt á lit, gult, gráleitt eða næstum hvítt.
Það er allopt í sexstrendum smásúlum. Stundum er
trachytið fullt af smám kvarzkristöllum og kalla menn
það þá lýparit.

Hér á Íslandi er allvíða trachyt, sem brotizt hefir
upp um undirlagið (basalt, móberg). Fylgja trachyt-
tindarnir sumstaðar. vissum stefnum, eins og eldgígir
og hraunsprungur. "Trachyttindar eru mjög opt keilu-
myndaðir eða toppmyndaðir (Baula í Norðurárdal og
Hlíðarfjall við Mývatn) og auðþekktir frá basalt=
fjöllum.

Trácnyt er gott til bygginga; kirkjan á Hólum í
Hjaltadal er byggð úr rauðleitu trachyti úr Hólabyrðu.

' Hljómseinn (Phonolith) er eins konar trachyt,
eða náskyldur því, Hann hljómar þegar á hann er
slegið, og dregur nafn sitt af þvi. Hljómsteinn finnst
hér allvíða opt í stórum og smáum hellum.

Basalt er margvíslegt, dökkleitt og stundum alveg
svart. Mjög hert og þétt basalt er kallað blágrýti.
Í basalti eru ýmsar feldspattegundir, járn og ólivín.
Basalt er gamalt hraun, sem eitt sinn hefir brotizt
upp úr iðrum jerðarinnar, breiðzt út yfir stór svæði

216

og myndað þykk berglög, opt hvert ofan á annað.
Efst eru lögin opt gjallkennd og blöðrótt, ea þéttari
að neðan. Víða eru holur og sprungur í basalti, full-
ar af öðrum steinefnum en í því eru, í hálfgjörðum
eða fullgjörðum kristöllum, t. a. m. kvarz og zeolitar.
Stundum hefir basaltið dregizt saman í ferhyrnd stykki
eða sexstrendar súlur; það basalt er kallað stuðla-
berg. Súlurnar standa stundum lóðrétt eða liggja
flatar eða hallandi, eptir þvi hvernig lagið hefir hafizt
eða sigið, bognað eða brotnað.

Basalt myndar víða ákaflega há og brött fjöll,
með þverhnýptum klettabeltum, einu fyrir ofan annað,
og mjóum stöllum á milli. Úr því eru mynduð flest
fjöll á Íslandi. Urð, möl og sandur, sem berst niður
í dalina, og myndar þar víða þykk lög ofan á klett-
unum, er að mestu leyti basalt, sem lopt og vatn,
frost og jöklar hafa sprengt úr fjöllunum og mulið
sundur.

Dólerit er gráleitara og stórkornóttara en hið
vanalega basalt og nokkuð yngra, en er myndað á
líkan hátt. Dólerit er hér á allmörgum stöðum t. d.
kringum Reykjavík. Er það ágætt til bygginga, bæði
auðunnið og endingargott. Úr því er byggt alþingis-
húsið og mörg fleiri hús í Reykjavík.

Hraun er eiginlega ekki sérstök bergíegund, held.
ur vanalega sambland margra eldbrunninna bergteg-
unda, sem hefir ollið upp um gígi og glufur á jörð-
inni, og storknað síðan. Eru þau kölluð ýmsum nöfn-
um eptir samsetningunni t, d. basalthraun,trachyt-
hraun o. s. frv. Flest hraun hér á landi eru basalt-
hraun. - Vanalega eru hraun mjög óþétt og holótt,

217

einkum efsta lagið, því gufur, sem stíga upp í gegnum
þau meðan þau eru heit, eiga hægast með að þenja
þau þar út, því að þar er þunginn minni en neðar,
og þá myndast þessar holur, blöðrur og rennur. —
Vikur er eldbrunnið grjót, mjög létt og laust í sér.
Basaltvikur er svart, en trachytvikur gráhvítt og silf-
urgljáandi. — Hrafntinna er talin sérstök berg-
tegund, en er raunar ekki annað en basalthraun, sem
hefir storknað ákaflega fljótt og orðið svo þétt, að
hinir einstöku smáhlutar verða ekki greindir með ber-
um augum, en í góðum sjónauka (mikroskop) sjást í
henni nálmyndaðir feldspatkristallar).

Þegar brot og molar bergtegunda festast saman
af einhverjum bindimeðulum, myndast nýjar bergteg-
undir, sem menn kalla molabergtegundir. Eptir
lögun molanna eru þær nefndar breccie og con-
glomerat. Í breccie eru þeir hyrndir og óreglulegir,
en í conglomerati hnöttóttir, af því vatn eða jökull
hefir núið af þeim hornin og Óójöfnurnar. Merkust
molabergtegund hér á landi er:

Móberg eða túff. það er að mestu eður öllu leyti
samlímd eldfjallaaska, og inn í því sitja opt stórir og
smáir basalt- og trachytsteinar og hraunmolar. Megin-
hlutinn af Íslandi miðju er myndaður af móbergi, og
upp um það hafa eldfjöllin brotizt, hraun og vikur.
Móberg er þannig undirlag eldfjallanna. Víða liggja
móbergslög innan um basaltlög og milli þeirra. Sumt
af móberginu hér er myndað á mararbotni, en sumt
ofan sjávar. Í móbergi er opt dökkmórauð eða gul-
leit steintegund, sem heitir palagonit, og það mó-

918

berg er þá kallað palagonit-túff. Stundum finnast
í því skeljar og dýraleifar úr sjó, en í hinu plöntuleifar.

Roksandur sumstaðar hér á landi, t. d. á
Möðrudalsöræfum og víðar, er að mestu leyti móberg,
sem vatn og lopt hefir mulið sundur. Úr roksandin-
um getur aptur myndazt móhella.

Sumt móberg má nota til byggingar, en heldur
er það endingarlítð, því það þolir illa áhrif lopts og
vætu. Kirkjan á Þverá í Laxárdal er byggð úr mó-
bergi.

Til. Útlit, myndun og breyting jarð.
arinnar.

Jörðin er hnattmynduð, en þó nokkuð minna
bunguvaxin við heimskautin en annarsstaðar. þvermál
hennar um miðjarðarlínu er 1718,87 en bein lína milli
heimskautanna (jarðarmöndullinn) 1713,13 jarðmáls-
mílur“. Yfirborðið er 9,260,510 {} mílur og rúm-
takið 2,650 milliónir teningsmílna. Rúmur '4 af yfir
borðiuu er þurt land, en hitt er hulið sæ. Mesta
sjávardýpi, sem mælt hefir verið, er um 26,000 fet,
en hæsta fjall um 27,000 fet.

Sólarhitinn hefir áhrif á yfirborð jarðarinnar hér
um bil 70—80 fet inn á við; þar er því jafn hiti allt
árið um kring. En úr því fer hitinn sívaxandi hér
um bil um 19 á hverjum 100 fetum, svo af því má
álykta, að jörðin hlýtur að vera bráðin að innan og
jarðskorpan er að eins nokkrar mílur á þykkt. En

*) Jarðmálsmíla er 23,643 fet, eða 357 fetum stytbri
en dönsk míla.

219

að öðru leyti er mönnum mjög ókunnugt um innri
hluta jarðarinnar.

Þó jörðin sé nú köld og föst að utan, en einung-
is bráðin að innan, þykjast menn þess þó fullvissir, að
hún hafi eitt sinn öll verið fljótandi sökum hita. En
það er eðli sérhvers hlutar að kólna, ef hann gefur
stöðugt frá sér hita, en fær ekki jafnótt hita frá öðr-
um hlutum eða nýtt eldsneyti. til þess að halda hon-
um við. Þannig var um jörðina; hún gaf stöðugt frá
sér hita út í hinn kalda geim umhverfis, og kólnaði
því smátt og smátt og þéttist; efnin runnu saman að
utan, og utan um eldkjarnann, ef svo mætti að orði
kveða, myndaðist föst skorpa.

Að jörðin hafi eitt sinn verið öll fljótandi má með-
al annars ráða af því, að eðlisþyngd jarðarinnar allr-
ar er mikið meiri en efna þeirra, sem í yfirborðinu
eru. — Meðalþyngd allra bergtegunda, sem eru í jarð
skorpunni, má telja 2,5, en meðalþyngd alls yfirborðs.
ins, lands og sjávar, er varla 1,6. Aptur á móti er
eðlispyngd allrar jarðarinnar hör um bil 5,6. Innan
í henni hljóta því að vera mikið þyngri efni að tiltölu,
Er það líka eðlilegt, því á meðan hún var fljótandi,
hafa þyngstu efnin, eptir þyngdarlögum allra hluta,
dregizt inn að miðdepli hennar, en léttari efnin orð-
ið utar.

Fyrst var jarðskorpan mjög þunn og rifnaði sí og
æ, og upp um glufurnar vall hrauneðja að neðan og
myndaði bungur, hæðir og fjöll; sumstaðar lyptist hún
og seig á öðrum stöðum. Hina fyrstu skorpu jarðar-
innar hafa menn kallað frumfjöll,eða frummynd-
un, og má telja frumfjöllin undirlag allra hinna síðari

220

jarðmyndana, hvort heldur að eldur eða vatn hafa
unnið að þeim. Í fyrstu frummyndunum jarðarinnar
hafa ekki fundizt leifar lifandi hluta. Meðan jarðskorp-
an var mjög heit, gat ekkert vatn haldizt á henni,
heldur gufaði jafnóðum upp aptur, og hélzt þannig í
loptinu. Var því loptið stöðugt þykkt og drungalegt,
fullt af skýjum og raka. En smátt og smátt kólnaði
jörðin meira og meira, bæði af hitaláti sínu út í geim-
inn og af vatni því, sem sífellt helltist úr loptinu nið-
ur á hana og breyttist þar í gufu. Þegar jörðin loks-
ins var orðin svo köld, að vatn gat haldizt á henni,
fór það smátt og smátt að safnast í dældirnar, og þá
varð fyrst greining lands og lagar. En fyrst voru þó
vötn og sjór heit og uppgufunin því ákaflega mikil.
Því þykkri sem jarðskorpan varð, því minna bar
á eldkröptunum að neðan, en stöðugt verkuðu þeir þó
með því að hefja suma hluta, svo við það mynduðust
heilir fjallgarðar og lönd; eyjum skaut úr sjó og aðr-
ar sukku. Sumstaðar brauzt hrauneðjan upp um op
og sprungur og breiddist út yfir stór svæði og storkn-
aði síðan. Þannig mynduðust þykk lög ofan á frum-
fjöllunum og svo önnur ofan á þeim o. s. frv. Vatnið
starfaði og ekki síður en eldurinn. Helliskúrir steypt-
ust úr loptinu og muldu niður fjöllin og mishæðirnar.
- Vatnið fossaði niður hlíðarnar og flutti með sér stein-
dustið, sem það losaði af fjöllunum, niður í lægðirnar.
Þar settist það að og myndaði leirlög. Ár og lækir
néru farveg sinn, og sjór og stöðuvötn brutu niður
strendur sínar og jöfnuðu síðan eðjunni og mölinni yfir
botninn. — Þannig breyttist smátt og smátt yfirborð
jarðarinnar af áhrifum elds og vætu. Loptið gjörði og

221

nokkuð að því, með því að hjálpa vatninu til að leysa
sundur efnasambönd jarðvegsins og steinanna, og
stormarnir feyktu steindusti og leirryki af hæðunum
niður í lægðirnar.

Smátt og smátt fór að brydda á lífi á jörðunni,
bæði í sjó og á landi. þó eru elztu jurtir og dýr,
sem fundizt hafa, mjög ófullkomin, enda var þá jarð-
vegur og loptslag óhagkvæmt, og ómögulegt að í því
gætu þrifizt jurtir þær, sem nú gróa. Loptið var þykkt
og dimmt sökum vatnsgufanna, er sífelldlega stigu upp
af hinum heitu vöinum; sólarinnar naut því ekki full-
komlega, en ljósið er eitt af aðallífsskilyrðum dýra
og jurta. — Jarðvegurinn var blautur sökum vatnsins,
sem iðulega streymdi úr loptinu, og regluleg gróðrar-
mold var ekki til fyr en jurtirnar fúnuðu og blönduð-
ust eðjunni og leirnum, sem lopt og vatn myndaði.
Sjór og stöðuvötn voru fyrst heit sökum hitans að inn-
an, sem lagði út um jarðskorpuna. Elztu sjávardýr
höfðu því einmitt þá líkamsbyggingu, sem þurfti til
þess að standast þenna hita. Elztu fiskar t. d. voru
þaktir beinskjöldum, sem hafa varið þá fyrir áhrifum
hins beita vatns. En af hita jarðarinnar leiddi það,
að jurta og dýralíf var fyrst hér um bil eins á öllum
stöðum jarðarinnar. En því meira sem hún kólnaði,
því meiri varð hitamunurinn við heimskautin og miðju
jarðar. Eptir því breyttist svo dýra og jurtalífið;
þær tegundir, sem ekki þoldu loptslagið, dóu út og
hurfu, en aðrar nýjar komu í staðinn, lagaðar eptir
loptinu og eðli lands og lagar, sem þær lifðu í.

Dýr og jurtir unnu talsvert að myndun jarðarinn-
ar á ýmsan hátt. —Jurtirnar fúnuðu og blönduðust

292

leirnum, og þá mynduðust moldarlög. Heilir skógat
urðu undir jarðlögum, sem yfir þau bárust, geymdust
þar og urðu að kolum. Ýms lindýr í sjónum, sem
eitt sinn var svo mikið af, drógu í sig kalkið úr vatn:
inu, sem hafði borizt með ám og lækjum frá fjöllun-
um út í hafið. Úr kalkinu mynduðu þau svo aptur
skeljar sínar. Þegar dýrin svo dóu, féllu skeljarnar
til botns og hlóðust hver ofan á aðra. þannig mynd-
uðust opt á mararbotni þykk lög af tómum smáskelj-
um, sem opt eru svo smáar, að þær sjást ekki einstak-
ar með berum augum. Opt hófst síðan sjávaárbotninn
eptir skemmri eða lengri tima, og því fiinast nú þessi
skeljalög víða hátt í fjöllum uppi.

Menn hafa skipt myndunarsögu jarðarinnar niður
í ýmsa kafla, eptir jarðmyndunum, sem til hafa orðið,
og jurtum og dýrum, sem lifað hafa á vissum tíma-
bilum jarðarinnar. Hverri jarðmyndun fylgja vissir
steingjörfingar jurta og dýra, af þeim má rekja lífs:
feril þeirra, og sjá hverjar breytingar orðið hafa á
dýra- og jurtalífinn frá upphafi. Fyrst þegar menn
tóku eptir þessum miklu og mörgu breytingum, sem
orðið hafa á gróðri jarðar og dýralífi, heldu menn, að
við og við hefði allt líf dáið út snögglega af stórkost-
legum byltingum náttúrunnar, en síðan myndazt allt
af nýju. En nú eru menn komnir á aðra skoðun.
Aldrei hefir allt líf horfið af jörðunni, en hin ófull-

komnari dýr og jurtir hafa smátt og smátt liðið undir

lok eða breytzt, en annað fullkomnara komið í staðinn.
Breyting þessi er að sumu leyti eðlileg afleiðing af
breyting þeirri, sem smátt ög smátt varð á loptslagi
og eðli lands og sjávar, og hins vegar af samkeppni

>

223

og baráttu jurta og dýra fyrir lífi sínu. þau dýr t.
a. m.. sem voru á einhvern hátt betur löguð til þess
að þola óblíðu veðráttunnar og ókosti landsins, sem
þau lifðu á, eða betur gátu varizt árásum annara dýra,
og staðizt samkeppni þeirra, sem leituðu sömu kosta,.
urðu að lokum yfirsterkust, og hin veikari urðu að
víkja.

Fyrstu jurtir voru ófullkomnar þangtegundir; erú
þær fyrsta spor hinnar lifandi náttúru, sem menn
þekkja. Elætu landplöntur eru skollafætur og jafnar.
Eitt sinn voru þær jurtir mjög stórvaxnar, sumir jafn-
ar 80—90 feta háir. Úr þessum jurtum eru steinkol-
in mynduð að miklu leyti. Nú eru þessar plöntur
mjög smávaxnar, að eins örfáir þumlungar. þá koma
barrtré og burknar mjög stórvaxnir, og enn þá seinna
pálmar, og tvífræblöðuð tré og jurtir. Elztu dýr voru
nokkrar krabbategundir, og svo lindýr; þó voru þau
miklu fleiri seinna. Næst þessu komu hryggdýrin,
helzt fiskar og skriðdýr, og löngu seinna spendýr og
fuglar ; fyrsta spendýr var eins konar pungrotta. Sein-
ast af öllu kemur maðurinn, og þá hafði jörðin fengið
hér um bil sama útlit og hún nú hefir, og dýr og jurt-
ir voru hör um bil hin sömu og nú. þó hafa nokk-
ur dáið út, sem fyrst hafa lifað samtíða manninum,
svosem mammút, risahjörturinn og helladýr;
og löngu síðar dóu út: dúdú, móafugl, berkj-
ardýr, og geirfugl, sem nú er horfinn fyrir fáum
árum“.

*) Geirfuglar lifðu á smáeyjum undan Reykjanesi,
fram undir miðja þessa öld. Var þeim alltaf að
fækka, og loks voru þeir allir drepnir af innlendum

224

Af þessu, sem nú er sagt, sést, að eldur og vatn
hafa allra mest unnið að því, að mynda yfirborð jarð-
arinnar, Og gjöra það eins og það nú er. En þessir
kraptar eru sívinnandi og hvílast aldrei algjörlega, þó
að áhrif þeirra sé auðsærri á einum stað og tíma en
öðrum. Eldurinn vinnur sí og æ að því, að hefja lönd
og landshluta, eða hann brýzt út um jarðskorpuna,
og kastar hrauni, ösku og vikri upp á yfirborðið. Af
því myndast hæðir og fjöll og ný jarðlög, sem hylja
hin eldri. Askan berst opt burt í loptinu yfir fjöll
og firrnindi, og stundum til fjarlægra landa, og dreifist
yfir jarðveginn. —Eldkraptarnir hrista yfirborð jarðar-
innar, og rífa það sundur; jarðlögin brotna og skekkj-
ast og heilar landspildur sökkva stundum eður umhverf-
ast. Vatnið aptur á móti leysir sundur yfirborð jarð-
arinnar og jafnar mishæðirnar,; í fám orðum sagt:
eldurinn gjörir mishæðir, en vatnið sléttar.
Þó gjörir vatnið líka ójöfnur allvíða, með því að grafa
sundur fjöll og jarðlög, og mynda dali, gil og skörð.

Vatnið,
sem gufar upp af sjó og vötnum, breytist í þoku og
ský í loptinu, og fellur síðan aptur niður á jörðina,
ýmist fljótandi eða frosið (regn og snjór). En hvort
heldur að er, má svo að orði kveða, að hver vatnsdropi
og hvert snækorn, sem úr loptinu fellur, vinni nokkuð
að því að breyta yfirborði jarðarinnar. Margir vatns-
dropar mynda læki og ár, þær leita til sjávar, mylja
bergtegundir og steina, og flytja urð, aur og sand frá
hærri stöðum niður á hina lægri. það leysir sundur

og útlendum mönnum. — Seinasti geirfugl sást árið
1848 í Austur-Finnmörk.

225

efnasambönd jarðvegsins, og gjörir klettana meyra.
Stundum frýs það í sprungum og glufum, og sprengir
sundur björg og kletta, því rúmtak þess eykst tals-
vert er það frýs. Á þenna hátt klofna opt sundur
stórir steinar smátt og smátt í þunnar hellur og flög-
ur. Á vorin, þegar snjór þiðnar á fjöllum, og eins
þegar mikið rignir, fossar vatnið niður hlíðarnar, los-
ar um steina og kletta, og veltir þeim með sér niður í
dalina. Sumstaðar grefur það undan landspildum, er
síðan síga niður. Skriður og jarðföll hrapa úr fjöllun-
um, umhverfa jarðveginum, og flytja allt lauslegt, sem
fyrir verður, niður á jafnsléttu. Árnar niður í dölun-
um brjóta niður bakka sína, en skilja eptir malar- os
sandlög á öðrum stöðum. Sjórinn gjörir og nokkuð
að, með því að brjóta niður strendur sínar, einkum
þegar brim er mikið; kastast þá grjótið fram og apt-
ur, nýr og mylur hvað annað. Sjórinn etur sig smátt og
smátt inn í klettana, og myndar skúta og hella. Frost og
vatn sprengir aptur úr þeim að ofan. þar sem klett-
arnir eru linir, svo sjórinn á hægt með að vinna þá,
myndast víkur, en tangar þar, sem harðari klettar
eru fyrir.

Sumt af regnvatni og hlákuvatni sígur niður í jörð-
ina, og kemur upp aptur á öðrum stöðum, fjærri eða
nærri. Sumt sezt þó að þar, sem það hittir fyrir
skálmynduð, vatnsþétt jarðlög, sem ekki hafa af-
rennsli, þar sem landslag er þannig, má gjöra gos-
brunna (artesiskir brunnar), með því að bora niður
nægilega djúpa holu; sprettur þá vatnið upp um hana.
Á leið sinni gegnum jörðina vinnur vatnið stöðugt eitt-
hvað, einkum ef það hittir lin og uppleysanleg jarðlög,

15

226

t. a, m. salt, gips eða kalk. Þegar vatnið fellur úr
loptinu, eru í því ýms efni t. d. kolsýra, súrefni og
köfnunarefni. Vatnið tekur einnig í sig mikið af kol-
sýru, ef það rennur um jarðveg, þar sem mikið er af
rotnuðum jurtaleifum. Bæði hún og súrefnið hjálpa
síðan vatninu mjög til þess, að leysa sundur efnasam-
böndin í jarðveginum og bergtegundunum, sem það
sígur í gegnum. Nokkuð af kolsýrunni samlagast þá
öðrum efnum, og verður eptir. En vatnið fyllist stöð-
ugt meir og meir af ýmsum uppleystum efnum; koma
þau síðan upp með heitum eða köldum uppsprettum.
Þegar vatn, hlaðið ýmsum efnum, kemur upp úr
jörðinni, gufar það opt allt upp, en hin uppleystu efni
verða eptir og dragast þá stundum saman í kristalla.
Þegar slíkt vatn fer í gegnum kletta, setjast stein-
efnin í holurnar og fylla þær; stundum kemur fyrst
skán innan á holuveggina, og smátt og smátt hleðst
svo innan á hana. Stundum fyllast og gangar og
hellar neðanjarðar af efnum, sem vatnið ber þangað
og skilur eptir (kalkhellar). Heitar uppsprettur, hver-
ar og laugar, bera með sér langt um meira af upp-
leystum efnum en kaldar, nema kalda vatnið se því
meira blandað kolsýru. Með heitu uppsprettunum
kemur optast mest af kísilsýru; svo er t. d. um Geysi.
Hverahráðrið kringum hann er mestmegnis kísill. Með
köldu kolsýru-uppsprettunum kemur opt fjarska mik-
ið af kolasúru kalki. Slíkar uppsprettur eru hvergi
fleiri en á Ítalíu og þar nærri. Hér flytja uppsprett-
ur lífið af kalki, enda er lítið af því í jarðvegi her,
en aptur fjarska mikið af kísil í ýmsum samböndum.
háum fjöllum situr snjór, sem aldrei þiðnar.

227

Hann kalla menn jökul. því lengra sem dregur frá
heimskautunum, því hærri þurfa fjöllin að vera, svo jökull
haldist á þeim. Takmörk jöklanna að neðan kalla menn
snælínu eða jökulmörk. Í heimskautalöndunum
ná jöklar niður í sjó, en í heitu löndunum eru þeir
15000—18000 fet yfir sjó. Hér á Íslandi er snælínan
nálægt 3000 fetum yfir sjávarmáli; liggur því jökull árið
um kring á þeim fjöllum, sem hærri eru. Efst eru
jöklarnir kornóttir, en neðar ískenndir, þéttir og gler-
aðir, því þar þiðnar og frýs dálítið á víxl.

Það er nokkuð síðan menn tóku eptir því, að
allir jöklar hreyfast stöðugt áfram, meira eða minna,
Niður úr fannbungunum, sem á fjöllunum liggja, skjót-
ast jökultangar og snæbreiður niður hlíðarnar. það
kalla menn skriðjökla. Mjög er hraði þeirra misjafn,
en optast 1—3 fet á degi hverjum, þó stundum marg-
falt meiri. Hreyfingin orsakast bæði af því, að stöð-
ugt hleðst snædyngja ofan á þá, svo þunginn að ofan
þokar hægt og hægt niður á við hinum neðri hlutum
jökulsins, og jökullinn springur stöðugt og rifnar af
hitabreytingum og hreyfingunni; sprungurnar fyllast
með vatni, það frýs og þenur þær út, sökum þess að
rúmtak þess eykst. þessir mörgu kraptar sameinaðir
eru nógir til þess að þoka jöklinum smáit og smátt
niður á við.

Þegar jökullinn er þannig á sífelldri hreyfingu,
nýr hann stöðugt undirlagið, rispar það og fægir.
Steinar losna úr hlíðunum, setjast á jökulinn og flytj-
ast niður á jafnsléttu. Sumir lenda undir honum,
molast þar sundur og rispa bergið. Slíkar rispur sjást
hér víða á klettum, helzt þegar þeir eru nýkomnir

rað
AÐ

228

undan jarðvegi, því lopt og vatn nýr fljótt af þeim
rispurnar. Vanalega liggja hrúgur og garðar af grjóti
fram undan skriðjöklunum. Það kalla menn mórenur
eða jökulöldur.

Jöklarnir hlýða sömu lögum og vatnið að því
leyti, að þeir leita í lægðirnar og falla eptir þeim,
kljúfa sig er þeir „mæta hæðum, og fara hraðast í
miklum bratta. þó er hraði þeirra einnig bundinn
við hita og kulda o. fl. þeir fara harðara í hita en
kulda, og því hægra á nóttunni en daginn. Minnstur
er hraði jöklanna út til randanna, en mestur um
miðjuna. Þar eru þeir líka vanalega þykkastir, og mót-
staðan minnst að tiltölu. Um miðjuna núa þeir því
undirlagið mest, og hola það út meira og meira. Sumir
skriðjöklar fara langt niður fyrir snælínu vegna þess,
að minna þiðnar neðan af þeim, en siður berst að
ofan. — Þegar meira þiðnar neðan af þeim en ofan
fellur, sýnast jöklarnir færast til baka. Jökulhlaup
verða við og við á sumum stöðum. Orsakast það opt af
því, að vatn, sem ekki nær framrás, safnast smátt og
smátt í jöklana, unz það sprengir þá fram. Opt verða
og ógurleg jökulhlaup, þegar eldur kemur upp í jökul-
fjöllum. Jökulhlaup hafa stundum gjört hér mikinn
usla á Suðurlandi; bæir, engi og tún hafa eyðilagzt,
menn og skepnur hafa farizt, og sandar hafa mynd-
azt í sæ út, þar sem áður var margra faðma dýpi.

Undan jöklunum falla jafnan ár og lækir, er flytja
með sér aur og sand. —Állar jökulár eru skolalitar,
en skolaliturinn orsakast af smágjörvu steindusti, er
blandast vatninu. Sumar jökulár bera ótrúlega mikið
fram, Jökulsá á Fjöllum t. d. ber svo mikið fram af

1229

leir á sumardegi, að öll skip, sem til Íslands koma á
einu ári, gætu ekki borið hann. Árnar skilja eðjuna
eptir í dölunum, eða bera hana til sjávar. þar sem
jökulár faila til sjávar, eru því leirur stórar, sandrif
og grynningar, og firðir og víkur fyllast, svo að þar
verður með tímanum þurt land, sem áður var djúpur
sjór.

Jöklarnir hafa ekki látið lítið eptir sig liggja hér
á landi að fornu og nýju. Eptir nýjustu rannsóknum
hafa þeir myndað flesta firði og dali; þannig eru þeir
að mestu til orðnir hér á Íslandi á tímabili því, sem
ísöld er kölluð.

Meginhluti Íslands er myndaður af eldi í fyrstu,
sumt niður í sjó, og hefir síðan hafizt, en sumt ofan-
sjávar. En miklu er það yngra en mörg önnur lönd,
og því finnast hér ekki elztu bergtegundir, t.d. gneis
og granit, og ekki heldur leifar elztu dýra og jurta.
En þó landið sé ekki mjög gamalt, þá var þó eitt
sinn svo heitt hér, að hör uxu viðartegundir, sem nú
gróa í Ameríku, þar sem hitinn er nálægt 200 GC.
árið um kring. Leifar af þessum plöntum hafa fund-
izt hér, en þó óvíða. Seinna breyttist þetta, og varð
þá eins kalt hér og áður var heitt. þá gekkísöldin
yfir, og ís og jökull lagðist yfir allt Ísland og öll hin
norðlægu lönd, allt suður á mitt Þýzkaland. Orsökina
til þessa mikla kulda vita menn ekki, og eru ýmsar
getgátur um hana. Ein er sú, að Golfstraumurinn,
sem kemur sunnan úr heituhöfunum, og hitar lopt og
sæ hinna norðlægu landa, hafi þá haft aðra stefnu;
en engin vissa er fyrir þessu. En hvað sem því líður,

230

hafa verkanir íss og jökuls orðið næsta miklar á þessu
tímabili hér og annarsstaðar.

Ef vér hugsum oss, að búið væri að fylla hér alla
dali og firði, svo slétt væri við fjöllin í kring, þá væri
landið mest allt bunguvaxið hálendi, með einstökum
hæðum, hryggjum og fjöllum. En nokkuð svipað því
hefir Ísland verið áður en ísöldin kom; en þá tók jök-
ull og ís til starfa, og skar sundur brúnirnar á þessu
hálendi. þar sem sprungur eða lægðir voru fyrir,
leitaði jökullinn framrásar; kraptur hans varð þar
mestur, því þar var hann þykkastur, og þar mynduð-
ust firðir og dalir með tímanum. Eðjan og grjótið,
sem losnaði, fluttist til sjávar, meðan jökullinn náði
svo langt, og settist þar að. Sumstaðar hér á landi,
t. d. á Vestfjörðum, eru því firðir grynnri út við mynn-
im, en innar, því þangað hefir jökullinn ekið urðinni
ofan úr dölunum. En þegar jökullinn aptur fór að
minnka, hefir framburðurinn sezt að innar í fjörðunum
og ofar í dölunum. þá mynduðust víða leir- og mal-
arlög, undirlag gróðrarmoldarinnar í dölunum. Smiðju-
mór eða deigulmór er frá þessum tíma, Sumstaðar
hafa setzt að stórir haugar af sandi og hnullungum.
Eru það nú kallaðir melar, haugar eða hólar. Sum-
staðar ganga þeir yfir þvera dali (Haugahólar í Skrið-
dal, Vatnsdalshólar). Opt eru þá vötn fyrir ofan þá,
en stundum hafa þau skorið sig fram og hlaupið burtu.
þar sem flatir klettar standa út úr fjallahlíðum og
upp úr moldarlaginu niður í dölunum, eru þeir víða
fágaðir og rispaðir, með mörgum dældum og hryggjum
á víxl, er allir liggja í sömu stefnu og dalurinn, því
Þannig hefir jökullinn runnið. Óvíða sést þetta ljósar

231

en sumstaðar í Fljótsdalshéraði t. a. m. við túnið á
Egilsstöðum; þar eru klettarnir núnir og strykaðir
eins og með hefli. Víða sitja stórir steinar og björg
upp á háum klettum. Hafa þeir borizt þangað með
jökli, og orðið síðan eptir, þegar hann bráðnaði burtu.
Af því, sem nú er sagt, sést, að jöklarnir hafa
unnið hér ærið mikið, með því að skera sundur út-
jaðra landsins, mylja niður hæðirnar, og mynda laus-
ari lög ofan á klettunum í dölunum. En þeir hafa
ekki gjört minna að verkum á sumum öðrum stöðum.
Firðirnir og dalirnir í Noregi eru að miklu leyti skorn-
ir niður af ís og vatni. Mikið af yfirborði Danmerk-
ur er samanhrúgað grjót, sem flutzt hefir með jöklum
norðan frá Skandínavíu, og suður á Þýzkalandi finn-
ast steinar á víð og dreif þaðan að norðan.
Eldfjöllin
eru mynduð af ösku, vikri og hrauni, sem brotizt hefir
upp um undirlagið, og hlaðizt hvað ofan á annað.
Vanalega eru þau strýtumynduð með gíg efst á topp-
inum; en stundum eru þau þó langir hryggir með
gígjaröðum að ofan (Hekla). Gígir eru og stundum
við rætur þeirra eður utan í hlíðunum. Eldfjöllin hér
á landi standa öll á móbergi, og fylgja víðast hvar
vissum stefnum, og eins eldgígir, sem á jafnsléttu eru.
Á Norðurlandi liggja eldfjalla- og gígjaraðirnar frá
norðri til suðurs, en á Suðurlandi frá norðaustri til
suðvesturs. En þessu er einnig þannig varið um eld-
fjöll í öðrum löndum, að þau fylgja vissum stefnum.
Hálda menn að þetta komi til af því, að í jarðskorp-
unni sé langar sprungur, sem eldurinn brýzt upp um
hér og hvar, Helzt liggja eldfjallaraðirnar nálægt sjó,

232

en síður langt inn í stórum löndum. þó eru þar sum-
staðar til gömul eldfjöll, en þar hefir þá áður legið
sjór í nánd eða stór stöðuvötn. Af þessum ástæð-
um og eins af því, að mikið kemur upp með eldgos-
„æm af ýmsum efnum, sem. helæt finnast í sjó, hafa
menn ályktað, að eldfjöllin standi í sambandi við sjó-
inn að nokkru leyti. Við sjávarsíðuna hefir víða orð-
ið fjarska mikið umrót, þegar strendurnar hafa hafizt,
jarðlögin brotnað og sprungið, hækkað og lækkað á
víxl. Sjórinn getur því sígið niður í jörðina um
sprungurnar. En er hann kemst svo langt niður, að
hann hittir logandi! hrauneðjuna! í iðrum jarðarinn-
ar, breytist vatnið í gufu. Við það eykst rúmtak þess
mjög, og það reynir að sprengja af sér jarðskorpuna.
Verði gufan sterkari en þunginn, sem ofan á lggurs
brýtur hún sér farveg út um jarðskorpuna, þar sem
hún er veikust fyrir, og kastar logandi grjótinu út
með sér. þetta feykilega gufuafli er og orsök flestra
jarðskjálpta. Koma þeir á undan flestum gosum, en
hætta opt aptur þegar eldurinn hefir náð útrás. Ekki
er þó ætíð að eldgos fylgi jarðskjálptum; enda eru
þeir opt af öðrum orsökum. Jarðskjálptar koma stund-
um af því, að vatn grefur undan landspildum, og þær
hrapa síðan niður, og stundum af því, að jarðlög breyta
snögglega stöðu sinni af misþunga, sem ofan á þeim liggur.

Opt breytast eldfjöll mjög við gos, ýmist hækka
eða lækka; og það getur komið fyrir, að þau alveg
hrapi saman og hverfi, þegar mikið hefir kastazt upp úr
þeim, svo þau eru orðin mjög hol innan. Þegar Hekla
gaus Í síðasta sinni (1845), lækkaði hún um 400 fet.
En frá 20. nóv. 1845 til 16. ágúst 1847 hækkaði

233

Vesúvíus um 186 fet, og 1850 hafði hann enn hækkað
um 150 fet; síðan fór hann heldur lækkandi.

Eldgígirnir eru optast trektmyndaðir, með gati
eða sprungu niður úr, sem hraunið vellur upp um.
Optast eru gígir á fjöllum uppi, en þó stundum á jafn-
sléttu. En sjaldan gýs þar optar en einu sinni á sama
stað, því þegar gosið hættir, storknar hrauntappi í
gatinu, og eldkraptarnir eiga erfitt með að sprengja
hann burtu, en opt koma þá aðrir gígir þar í nánd.
Einn hinn stærsti gígur í heimi er Kílauea á Hawaii,
um 17,000 fet að þvermáli; en aptur eru sumir að
eins örfá fet. Þegar eldgos eru, sýnist loga upp úr
gigunum; en ekki er það annað en glampinn af hvít-
glóandi hrauninu niður í gígnum; en gufa og reykj-
armökkurinn nær opt mörg þúsund fet í lopt upp.
Með eldgosunum kemur upp fjarska mikið af vatns-
gufum, sem þeéttast í loptinu og verða að þykkum skýj-
um yfir eldfjöllunum. Vatnið fellur svo aptur niður
við og við, með helliskúrum, en sjaldan standa þær
lengi í einu. — Þrumur og eldingar eru þá einnig opt
ógurlegar, sökum rafmagns, sem kviknar í loptinu af
umrótinu, hitanum og gufuaflinu. þegar regnvatnið
svo sameinast öskunni og sandinum, falla opt leir-
straumar niður hlíðarnar. þegar askan svo harðnar
aptur, myndast móberg.

Hraun myndast ekki ætíð þegar eldgos eru,
stundum kemur upp einungis vikur og aska. þetta
er mjög komið undir því, hve hátt hrauneðjan þarf að
hefjast. Þegar eldfjöllin eru mjög há, spennir vatns-
gufan grjótið sundur í smádust og vikurmola, fulla
með blöðrum og holum. Við Dyngjufjallagosið 1875

234

kom ekki upp hraun, heldur aska og vikur; enda eru
þau 4500 feta há yfir sjávarflöt. En úr Sveinagjá á
Mývatnsöræfum, sem gaus sama árið, kom upp hraun
en engin aska. Hún er líka mikið lægri en Dyngju-
fjöllin, Menn hafa líka þótzt taka eptir því, að í
fyrsta skipti, sem eldfjöll gjósa, eður eptir langa hvíld,
komi ekki ætíð upp úr gígunum mikið hraun, heldur
grjót, sandur og aska. því fyrst verður eldurinn, á
meðan hann er að brjóta sér leið, að kasta upp öllu,
sem ofan á liggur og fyrir er, áður en hraunið að neð-
an nær útrás. þessa fyrstu gígi kalla menn sprengi-
gigi. Þannig var um fjallið Ararat, sem enginn vissi
að var eldfjall, fyr en það byrjaði að gjósa 1840, að
npp úr bví kastaðist ógurleg grjóthríð, er rigndi yfr
bæinn og klaustrið ÁArgura, sem fór í kaf með 1500
íbúum, Eins var með Vesúvíus. Menn vissu ekki til að
hann hefði gosið, og hann var vaxinn vínviði og öðr-
um gróðri, þar til árið 79 e. Kr. að ógurlegt öskuregn
brauzt upp úr honum, og undir því urðu 3 borgir,
Stabiæ, Pompeji og Herkúlanum. Lagið ofan á þeim
er Y0 til 60 og sumstaðar 112 feta þykkt.

Þegar hraunin koma upp ár gígunum, vella þau
út af börmunum allt í kring, eða brjóta sér farveg út
á einum stað, og renna síðan undan brekkunni (eldá).
Yfirborð þeirra verður svo eptir því hve hallinn er
mikill. þar sem landið er lárétt, verða þau flöt og
slétt, og stundum með litlum gárum og hrukkum, þeg-
ar þau ýtast saman hálfstorkin. En í halla eru þau
óslétt með nibbum, dröngum, skútum og sprungum,
svo stundum er ómögulegt um þau að fara. Hiti í hraun-
um, er þau koma upp, er 1200—15000 GC. En fljótt

235

kólna þau nokkuð að ofan, og myndast gjallskorpa.
Opt rennur svo hin brædda hrauneðja, sem undir
er, áfram, en efsta lagið situr eptir. Á þenna hátt er
Surtshellir myndaður, og fleiri hraunhellar hér.

Upp úr hraununum koma margs konar gufur,
hlaðnar ýmsum efnum, t. a. m. matarsalti og salmíaki.
Þegar hraunin kólna, setjast þau í kristalla á hraun-
in. þá koma og upp kolsýra og brennisteins-vatns-
efni. — Vatnsefnið sameinast síðan súrefninu í loptinu,
en brennisteinninn verður laus, og sezt á hraunin.

Eldgos hafa orðið hér mörg og stórkostleg á Ís-
landi. Síðan land byggðist hefir gosið á 20—30 stöð-
um, og á sumum fjarska opt. Hekla t. d. hefir gosið
18 sinnum, svo í frásögur sé fært, og Katla 13 sinnum.
Eldgos hafa opt valdið miklu hallæri fyrir menn og
skepnur. Bæir og heil héruð hafa eyðilagzt fyrir
öskufalli, jökulhlaupum, hraunrennsli og jarðskjálptum.
Eitt hið voðalegasta og skaðlegasta eldgos hér, sem
sögur fara af, var 1783, þegar gaus í Varmárdal.
Þar kom upp svo mikið hraun, að hvergi í heimi vita
menn dæmi til slíks við eitt eldgos. þá féll aska
víðsvegar um land, og afleiðingarnar urðu þær, að
skepnur manna dóu hrönnum saman, og síðan fellu
9000 manna af hor og hungri, og lá þá við landauðn
(móðuharðindi). Síðasta öskufall, sem nokkuð hefir
kveðið að, var 1875, er Dyngjufjöll gusu. Féll þá aska
um Austurland; en þó mest ofarlega á Jökuldal.
þar var öskulagið nálægt 6 þuml. á þykkt, jafnfallið
yfir allt. Enn eru þar stórir vikurskaflar í hverri laut
og undir hverju halli, þar sem vatn eða vindur hefir
ekki borið það burt.

236

Brennisteinsnámar myndast sumstaðar í
nánd við eldstöðvar. þar sem brennisteinsgufa streym-
ir upp úr jörðinni, leysist jarðvegurinn sundur, og
sumstaðar myndast leirpyttir, sem sjóða og vella af
hitanum og gufunum, sem streyma upp úr þeim. Ná-
lægt brennisteinsnámum þrífast engar jurtir.

Hverar og laugar eru heitar uppsprettur,
sem koma langt neðan úr jörðu. Hitinn á yfirborði
heitustu hvera er allt að 1000 C., en mikið er hitinn
meirineðar. Gosin orsakast af því, að vatnið að neðan
breytist í gufu af ofsahitarum; en þegar gufan hefir
fengið nóg spenniafi, kastar hún af sér vatninu, sem
ofan á liggur, opt hátt í lopt upp. Geysir er allra
hvera merkastur í heimi. þó eru til talsvert stærri
hverir á Nýja-Sjálandi og í Bandaríkjunum (við Yellow-
stone-River). Hverir hér á Íslandi koma upp með
mikið af kísilsýru, sem þeir taka úr bergtegundum,
sem þeir fara í gegnum. Ur því myndast hverahrúðr-
ið. —Hrúðurstrýtan við Geysi er 20 feta há, og
ofan í hana er skál 54 fet að þvermáli. þegar
Geysir gýs, kastast vatnið nálægt 100 fetum í lopt
upp; en niðri í jörðinni heyrast á undan ógurlegar
dunur og dynkir. það hefir verið reiknað út, að Geys-
ir muni hafa 600—700 hesta afl. Geysir gýs ekki
nema endrum og sinnum, en sumir hverir gjósa stöð-
ugt. Sumir gjósa allt af á vissum tíma, t. d. Litli-
Geysir hjá Reykjum í Olvesi gaus jafnan áður sjöttu
hverja stund. Nú er hann hér um bil hættur.

Laugarnar eru kaldari en hverirnir, optast frá
30—50% C. Þær ern mjög víða á Íslandi. Sumar
hafa fyrst verið hverir, og kólnað með aldrinum.

Ólkeldur eru kaldar uppsprettnr með kolsýru
og fleiri uppleystum efnum. Vatnið í þeim er bark-
andi, og er sumstaðar haft til lækninga. Helzt eru
ölkeldur nálægt gömlum útbrunnum eldfjöllum. Merk-
ust hér er Rauðamelsölkelda.

231

Nöfn og tölur nokkurra mynda

í Naturhistorisk Atlas
Dr. phil. C. R. Sundströms.

Akurhæna . . . 205|Blað (spormyndað) . 450

All „Á 296) — (tennt, hálft) „. „458
A „ . 411|Blaðlús á á FR
Asn 101|(Blóm (fullkomið) „470
Bóga (óðrétt klofið) 16|Blöðruormur . - 417
Ax 482|Bringubolur . d
Axlarb einin Sen 5|Broddgöltur . 41
Bandormur - 414|Burkni BR
Barki. loptrennur og — (trékenndur) . 569
lungu á 23(Býflugur 319, 320 og 321
Beinagrind (heil) ð 1Bæki . „ 548
elshylki..-.. „. bl Cedrusviður na BB
Belgur „2. 5lO(Chimpanse á 30
Beltisdýr . . . 129|Drómedar (beinagr.) 110
Bifur (bjór)... 49|Duptberi . 593 og 594
Bikar (fimmtenntur, Duptberar (einbindi) 495
heill) 4T4| — (fleirbindi) . 497

— (klukkumyndaður) 471| — (tvíbindi) . 496
Blað (eggmyndað) . 45l|Duptkorn . . . 498
— (fingrað) „. . 467 Duptvegur . . .. 499
— (gegnskorið) . 433) — (klofinn) „14900
— (hjartmyndað) . 452|Eggfrjófgun . . 501
— (hringtennt, hálft) 457|Elgur A TE 5
— (jafnuggað) . 469|Eyra . fa 12
— (ójafnuggað) . 468|Eyra (klofið) A 2 13
— (sagartennt, hálft) 459|Fasan . . . . 196

sepóttis . 2. 46ABálki a... a... 84

Fiskhegri
í Vil

Fíil E
Fjörumaðkur
Flamingó

Fló a
Flughundshöfuð
Fótur (heill)

Fótur (neðsti hlutinn)
Froskur . 254 og
Fura a
Gaukur

Gaupa (UXUR0gR
Gedda HL
Geit -

Gemsa .

Gíraffi.

Grábjörn d

Grænlandshvalur

Gæs

Hákarl %

Hafsíld %

Hálfskýla

Handleggs- og hand-
árbein í

Hauskúpa og and
litsbein.

Heiðló .

Heili (klofinn lóðrétt)
Heri
Hestur. á
Hjarta og æðastofn-
ar (klofið þr
Hjartarfi Á
as,
Hrafnaklukka .
Hremdýr .. í. us.
Hreysiköttur

238

919/Hringker (1)
542|Hryggjarliður

95/Hvolf (ýmiss konar)

409| Hvolfavefur
222/Hýena ..
391{Höggormur K
öls
Sífkorni .
9(Innýfli (færð úr réttu
255 li
546| — (í réttu lag)
176 Ísbjörn A.
6ð|Jafni
28T(Jagúar SA
12llKalkún .
120lKameldýr .
112/Kameleon .
88/Kanína

lK arfa 489 og

223|Kengúra

299|Kjói

294!Kondór

487 Kráka .
ka...
6/Króna (grímumynduð)

— (klukkum.) .

9| — (trektm.)

210) — (varam.).

10/Krossfiskur
60|Krosskróna
96/Kyrkislanga
Lamadýr

1Afiax 7

535 Leðurblaka .

271/Leðurblöku beina-

536| grind, með kring-

117| drætti af fl
72| inni.

31

239

eldgr ..ð.. sir 128jPróteds. . í 2...) 261
ar (Tal #2 0 A oll ala AÐ
Lómur a 87
a Blik júpa . 200
Lungu, hjarta og hostuhenna. 090
helztu æðastofnar 22'Sagarfiskur AA pí
Lævirki „ 1I70|Salamandri. 265 og 266
Magi (í barni). E Ahjóardína ir. “vis
Magi ( fullorðnum Sauður a. Vs
Mam“ if lg þr 93
Mammúts beinagr. . 637 Silkifðrildi . a
par. 49 Silkiorimut . 88
Mark ss... 2f6lSilkiormspápá . 2382
Maríatla 158/Skálpur (langur) . 507
Maurfluga 325, 326. og 827) — (langur, A
Meltingarfærin , 25 Ína) ÞAR 508
Moldvarpa . . 43) — (stuttur) 509
Moskusdýr . l18|(Skeldýr 191
Munnur og kok (klo. Sal dB óku (beinagr.) 238
ið lóðrétt) 3 17 239
Mæna og heili 1llSkörpióni í. st 285 1990
Mörgæs . „ .„ 236|Skrúfuker (a) „ „ 439
iNashyrningur „> „ 103|Skúfur . -. „486
Naut 124|Skýla (einföld) . - 484
Neðanjarðarstöngall 447) — (samsett) . 485
Nefdýr ld 146|Slagæðar (hinar
Netker(b) . . 440 stærstu) ; 19
Nílar-krókodíll. „ 241/Smokkfiskur . . 303
Næturgali . TA Snigil ,
Orang-Utan (beina: Snjáldurmús „ . 4
grind) 3 . 28(Spansfluga Pr
20 Sprúnsuávöðtur
la (tvískipta).
Otur. á T9ISprunguávöxtur
Páfagaukshöfuð „ 173) (tvísk., smáávext-
Páfugl. a 197. írnir með vængj-
Paradísarfugl PR GA 320. 01:11) Mið JOI PR 3
Pelíkanahöfuð . . 998 SR

Eorluskel í... 3 Steimdopálls.ð.2..%..%:190

Steingeit

Sterkjukorn 5

Stólparót 444, 445 og

Storkur

Strengur

Strútur

Styrja . 2

AR

Svanur ;

Svartbakur

Tennur A

Tréstofn (fimm ára,
gegnskorinn) 8

file. #45 og

Tígrisdýr á

Tjaldur

ip. 182 og

240

TO Las 86
442(Urðarköttur . 63
446/Vatnahestur . „, 105
218|Vatnakrabbi . . 405
491|Villigöltur . I
207|Vísundur . 125 og 126
298(Völundarhús eyrans 14

157 —— (klofið

224 lóðrétt) . 15

231/Yfirhúð með andhol- =
DM 0 4
Mebraðýr
499|Þorskur ".
416|Æðarfugl . . *. 226
66lÆtisveppur. . . 559
2129JÖrn = . 188 021199

1S83JÖskurapi . . 34